___-__:.

AKADEMIAE SHKENCAVE E sHQrpünrsü

Shaban Demiraj

84ultösi
ßnlllcanilce

Tiranö, 2004
AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPERISE
INSTITUTI I GJUHESTSp DHE T IgTPNSTSii

SHABAN DEMIRAJ

GJUHESI
BALLKANIKE

Tiranö2004
 Dy fiulö
Ideja pör tö harluar kötö vepör sintetizuese pör Gjuhösinö Ballkanike rnö
lindi para viteve nöntödhjetö tö shekullit XX, kur zhvilloja njö kurs special pör
njö löndö tö tillö nö Degön e Gjuhösisö tö Fakultetit tö Historisö e tö Filologjisö
pranö Universitetit tö Tiranös.. Pör kötö qöllint nt'u desh tö shfi1rtözoja njö literaturö
tö gf erö. ku vendin kryesor e zinin pa dyshinr vepra e Kristian Sandfeldit
Linguistitlue hulkunique - prohlötnes et risultuts dhe ato tö George R. Solta-s
Ilittfliltrttrtg itt die Bulkunlütguislik, tö E. Banfit, Littguisticu Bulcunicu, tö H.W.
Schaller-it, Die Bulkunsprucltett dhe tö J. Feuillet, Lu littgttiticlue bulkuttirpte.
Nö punö e sipör vura re se si nö köto vepra sintetizuese ashtu edhe nö puninre tö
dera tö kösaj fushe studimesh prej gluhötarösh tö ndryshörn tö dhönat e gjuhös
shclipe nLrk ishin shtr1,,tözuar sa dr"rhet. Prandaj mora guximin qö t'i hyja punös
pör hartinrin e kösaj vepre. Por pör kötö m'u desh qö tö plotösoja e tö thelloja mö
tej njohuritö e nria mbi gjuhöt e Ballkanit nö evolucionin e tyre historik, duke
studiuar njökohösisht edhe ndihmesat e autoröve tö ndryshöm nrbi dukuritö e

pörbashköta tö gj Lrhöve ballkariike.

Dhe fry i kösaj pune disavjegare ishte vepra Gjuhösi Bullkuttike, e crltr tr
botuit Irö Shkup rrö r'itin 1994, nre nisnrön e Prof. Rernzi Nesimit (Shkup) dhe rne
mböslttetlen e Katedrös sö Gjulrös dhe tö Letörsisö Shqiptare nö Fakultetin Filologjik
tö Univcrsitetit tö Shhupit. pas recensioneve tö profesoröve Luan Starova (Shkup)
dhc.loryli Gjinari e Seit Mansaku (Tiranö). Nö tö njöjtin vit kjo vepör u botua po nö
Shkup edhe nraqedonisht, e pörkthyer nga Prof. Haki Ymeri (Shkup).
Duke rnarrö parasysh pritjen e mirö, qö iu bö kösaj vepre si edhe körkesat
pör tö nö kötö ndörkohö, mendova qö tö pörgatis njö botim tö ri tö pönrrirösr"rar tö
saj. duke shfry4özuar pör kötö qöllim edhe ndiln-resat e shumta prej autorösh tö
huaj clhe shqiptarö gjatö kötyre vjetöve tö fundit mbi dLrkuritö e pörbashköta tö
Euhövc tö Ballkanit. Dhe uroj qö kjo tö ndihmojö sadopak pör zhvillimin e

ntötcjshönr tö studimeve ballkanologlike.

Autori
 P"tqyt" te"Oet
"

PASQYRA E LENDiIS
a
Dyfialö J
TI
Bibliografi II

Kreu I 33
Hyrje
- Ngn historiku i studinteve:

Gjuhösia ballkanike dhe zhvillimi i saj. Ndihmesat e B. J. Kopitarit (& 1).

Ndihmesat e Fr. Mikloshiqit (& 2).
Ndil-rmesat e Balkankomission-it tö Vjenös (& 3).
Ndihmesat e G. Weigand-it (& 4).
Ndihmesat e Kr. Sandfeldit (& 5).
Ndihmesat e A. Selishgevit (& 6).
Rrethi gjuhösor i Pragös (&7).
Kongreset e AIESEE-sö (& 8).
- Pörpjekjet pör shplegimin e burimit tö ballkanizmave: teza e ndikimit te
greqishtes, tö latinishtes, tö sttbstratit (&& 9-10).
- Si duhet vöshtruar problemi i burimit tö ballkanizmave nö gjuhöt e ndryshme
ballkarrike? Padme dhe vörejde tö pörgjithshme (&& I1-17)..

Kreu II 43
G.jenrlju gjuhösore e Gcdislrullit Bullkanik rü lashtösi
- Popujt dhe gjuhöt qö fliteshin nö Gadishullin Ballkanik para dyndjes sö
fiseve i.e. (&& 1-3).
- Gadishulli Ballkanik dhe giuhöt ballkanike (&& 4-5).
- Greköt e vjetör dhe gjuha e tyre. Dokumentimi shkrimor dhe evolucioni i
greqislrtes (&& 6-7). Ndarja dialektore e greqishtes sö vjetör (& 7). Pozita e
greqisl-rtes nö rrethin e gjuhöve i.e. (& 8). Sistemi fonetik dhe struktura e saj
gramatikore (&& 9- 1 1 ). Qöshde qö nrbeten pör t'u sqaruar (&& 12- 13).
- Fqinjöt veriorö tö greköve - maqedonöt dhe gjuha e tyre (&& l4-15).
- fqinjöt veriperöndirnorö tö greköve - tö ashtuquajturit epirotö dhe gjuha e
tyre (&& 16-17).
 Pasqyra e löndös

- Iliröt - slitrirja e tyre tokösore. Gjuha e iliröve - kentutn apo sutent'? - dl'te
göslrtja e vazhdinrösisö ilire-shqiptare duke pörfshirö edhe disa pörkime nriclis
nrcsapishtes dhe shqipes (&& 18-22).
- Gjtrhöt e viseve lindore tö Ballkanit - trakishtia, dakomizislitja dlre karakteri
I tyrc s(rtetn (&& 23-26).
- Gjendja g;uhösore e Gadislrullit Ballkanik pas pLrshtirnit romak (& 27).
- Arsyeja e lltosrollanizinrit tö grekör,e (& 28).
- Faktoröt qö bönö tö tnundur nrosrornanizimin e plotö tö störgjyshörve tö
shcliptarör,e (&& 29-3 1 ).

Kreu III 65

Gjenrlju e sotnre gjulösorc nö Gudisltullin Bullkunik

- Gjulröt qö fliten sot nö Gadislrullin Ballkanik (&& l-2).

- Slryip.ju:
- Krr flitet? (& 3) Enrörtimi gjuhö e urhörteslte/ e urhöreshe dhe shqipe (&
-t). BLrrimi i gjuhös shqipe dhe dokunrentinri i saj shkrimor (&& 5-7). Shqipja
giuhö i.e. dhe vegoritö e saj kryesore (& 8). Ndarja dialektore e shqipes (& 9)
DLrkirritö ballkanike kryesore tö saj (ct l0).
- Gretlislttju e re;
- Ku t'litet? Emöffiniet elinö <lhe greltö (& I l). Greqislitja e shkruar (& l2).
Sistenri lbnetik dhe strulitura granratikore e saj (& l3). Dukuritö ballkanikc
kryesore tö greqislrtes (& 1a).
- Rtuttuttislrtiet
I(Lr flitet? Burinri dlre verrcli iforrnirlit tö saj (&& l5-16). Dokurnentinti
shkrirnor (& l7). Sistemi fonetik dlre struktura gramatikore (& l8). Ndarja
dialektorc (& l9). Dukr"rritö ballkanike kryesore (& 20).
- Gjttltt slluve tö Ballkunit:
- Evolucioni itye nö tnrallin ballkanik (& 21).
t) ßtrllgurishrju:
- Ktr f'litet? Emörtimi i saj (& 22). Dokumentimi shkrirnor dhe periodizinri
(& 231 Sistetni fonetik dhe struktura granratikore (& 24). Ndarja dialektore dhe
cluliuritL' bal lkanike kryesore (& 25 ).
l't ) .\ l tt tl alot t i s lt t l tt :

Ku llitet? Entöfiinri i saj (& 26). Sistemi fonetik, struktura grantatikore clhe
nclarla dialektore (& 27). Dukuritö balll<anike krvesore (& 28).
c) .\crhokroutisltiu.
- Ku flitet'l Ertrörtinri isaj. Serböt dhe kroatöt nö rrjedhön e shekujve.
Dohunrcntinii shkrimor (& 29). Tiparet gjuhösore krycsore (&& 30-31).
 --
Pasqvra e löndös

Kreu IV 83
Disct hashköpörkime nö fushön e fonetikös

- Nga historiku i göshtjes (& I ). Ndihmesa e ilikloshigit (& 2). Ndihrnesa e

Havranekut (&&3-4). Gjendja e sotnre e studirneve (& 5).
- Theksi nö greqishte (& 6), nö runranislrte (& 7), nö bullgarishte e nlaqedorlisl.rte
(& 8), nö shqipe (& 9).Risitö ktyesore nö fitshön e theksimit (& 10)'
- Mönjanimi i dallirneve kr.rantitative nö sistemin e zanoreve nö gjtthöt
ballkanike (& 11) dhe nö giuhön shqipe (& l2).
- Shfaqja e zanores lö/ nö gsttltöt ballkanike (&& l3); nö rumanishte (& l4),
riö slrclipe (& l5). tEt-ja e theksr-rar e toskörishtes (&& 16-17). Zanorja lö/ nö
bLrllgarishte(& 18).
- Rotacizni nö toskörishte (& l9). Qösht1a e lidhjes sö rotacizmit tö
toskörishtes nre atö tö rumatiishtes (& 20).

Kreu V 95
Bushliöpörltinti i rusuve giütore dhe tllruttore

- Nga historiku i göshtjes (&& l-2).

- Si paraqitet kjo dLrkLrri?
Nö greqishte (& 3); nö shqipe (& a); paranyjözimi i gjinores nö shqipe dhe
sqarir.ni Iistorik pörkatös i&& 5-8); trö ntmanishte (& 9); paranyjözimi i gjinores
nö runraurishte (& l0); nö bullgarishte e maqedonishte (& I 1).
- Pördorini i dhar.rores sö pöremrave vetorö edhe me vlerö gjinoreje nö disa
gjuhö ballkanike (& l2). Si paraqitet kjo dukurinö gjuhön shqipe? (& 13).
- Shpjegimet e ndryshnre pör bashköpörkimin e rasave giinore e dhanore (&
l4): Hiporeza e substratit (& l5); hipoteza e ndikirnit grek (& l6); hipoteza e
nciikinrit latin (& 17). Si duhet shpjegr.rar kjo dukuri'J (& l8).

Kreu VI 106
P ruprn,endos.j ue tn'.'i ös slrclttese

- Nö cilat gyuhö del nyja shquese e prapaver-rdostrr? (&& 1-2).

- Nga liistoriku i studinrit te kösaj dLrkurie ballkanike (hipotezat e ndryshnte)
(&& 3-4).
- Koha e shfaqies sö nyjös sö praptle:
Nö gyuhöt sllave tö Barlkanit (& 6); nö ntrnanislrte (& 7); nö giuhön shqipe (& 8).
- Mendir.net e ndryshme pör shfaqjen e nyjös sö prapme nö gjuhöt ballkanike:
Meldimi i Reichenkron-it (& 9); hipoteza e burinrit sllav (& l0); hipoteza
 __Jrqvr".le"oet
endikinrit latin (& 1 1); hipoteza e ndikimit grek (& l});hipoteza e substratit (&
13); hipoteza e ndikinrit tö shqipes mbi nunanislrten (& l4).
- Si duhet shpjeguar lindja e nyjös sö praprne srrquese nö shqipe dhe nö
nrmanishte'l (&& I 5-l 6).

KreuVll I 15
Fot'trreü e koltös sö u:clhnte
- Nga historiku i göshdes (& I )
- Kotrsiderata tö pörglithshrne mbi fonnat e kohös sö ardhme nö gjuhöt i.e.
(&& 2-4).
- Forrnimi ikohös sö ardhrne nöpönnjet foljeve ndihmöse "dua" dhe..kam"
nö guhöt ballkanike (& 5):
nö greqishte (& 6); nö gjuhöt sllave tö Ballkanit(&7); nö br.rilgarishte e
rnaqedonishte (& 8); nö serbokroatishte (& 9); nö rumanishte (& l0); e ardhmja
e sö shkuarös dhe e ardhmja e pörparme nö rumanishte (& 1 I nö gjuhön shqipe
);
(tipat e ndryshörn) (& 12), tipi me "r/o", shtrirja gjografike dhe vjetörsia (&&
12-14); e ardhmja e ndöftuar me ndihmöserl"kam" nö gjuhön shqipe (&& l5-
l6). Cili tip i sö ardhnres öshtö mö i hersliöm nö shqipe? (& l7).
- Mendimet e ndryshrne mbi burinrin e sö arcihmes me ndihmösen "dua" nö
guhöt ballkanike; teza e Sandfeldit dhe ajo e Weigand-it ed. (& l g).
- Si dr.rhet sqarlrar göshtja pör guliöt e ndryshme tö Ballkanit?
(&& r9-24).

Kler.r VIII 130

Ri ttt u rrj u e ku tulr in a,e

- Nga historiku i trajtinrinö kösaj dukurie ballkanike (& i).

- Rinrarja e kundrinös sö drejtö tö shprehur nöpönnjet vetoröve tö dy
vetave tö para, pörkatösishr nöpömjet fialösh rö dera nö gjuhön shqipe. (&&z-
3). Rinrarrja e kundrinös sö zhdrejtö nö shqipe (& a). Si shprehej rnö parö
kurrdörvönia remö - tenü nö gjuhön shqipe? (& 5). Faktori kryesor qö i ka
dhönö shkas rimanjes sö kundrinave (&& 6-7) dhe koha e shfaqjes sö kösaj
dr"rkurie nö shqipe (& 8).
- Rinranja e kundrinave nö rurnanishte dhe r;oha e shfaqjes sö saj (&& 9-
l0). vöshtrimi i kösaj dukurie nö evolucionin e saj historik (&& 1r-12).
- Rirranja e kundrinave nö bullgarishte e rlaqedonishte (&& l3-14) dhe
kolra e slrfaqf es sö saj (& 15).
- Rinranja e kundrina'e nö greqishte dhe koha e shfaqjes sö saj (&& l6- l 7).
- Mettdinret e ndryshnre mbi br.rrinrin e kösaj dukurie nö gjuhöt ballkanike:
 Pasqwa e löndös

- Mendimi i Mikloshiqit dhe i Leskien-it rnbi ndikimin e substratit

(&& 18-

19). Merrdinriillievskit (&.&.20-21). Mendimi iBoissin-itpörshqipen (&&'22-

(&
23). Mendirni i Br.rdagovit pör rumanishten (& 24). Mendimi i Lopashovit
25). Teoria e gjyltyrimit aktual tö lalisö (&26)'
- Si duhet shpjeguar kjo dukuri nö gjuhöt ballkanike (&& 27-30) dhe nö
gjLrhöt rorltalte peröndimore (& 31)'

Kre.r 1;1 149

Mörti cminü i Pusl:ui ores

- paskajorja 1ö gjghöt ballkanike dhe i.e. (konsiderata tö pörgjithshme

(&&
1-s)
- Mönjanimi i paskajores:
nö greqishte (& 6); nö gjuhöt sllave tö Ballkanit (&7); nö rumanishte
(&&
8-e).
- Qöshtja e paskajores nö gjuhön shqipe (&& l0-11); forma e pashdellö e
tipit me 0a dhe ajo e tipit pör tö börö (&& 12-14)'
- Meldinet e ldryshme mbi mönjanimin e paskajores nö giuhöt ballkanike
(& 15):
Hipoteza e trako-shqipes (Weigand, GabinskÜ etf .) (&& 16-17); hipoteza e
ndikiniit grek (Sandfeld etj.) (&& 18- l9); hipoteza e ndikimit latin (Reichenkron)
(& 20); mendimi pör njö zhvillim paralel (&21)'
- Si duhet shpjeguar kjo dukuri pör gjuhöt ballkanike nö pörgjithösi dhe pör
gf trlrön slrqipe nö veganti? (&&22-24).

Kreu X 165
Disu bushköpörküne tö tjera miclis giuhöve ballktuike

- Nutlöroröt 1 1 - 19 (& 2).

- Forrtra e vetös sö tretö 11öjös tö foljes "kunt" nö pördorim pavetor (& 3).
"kutt " nö disa gjuhö ballkanike;
- Fortla alalitike e sö kryerös me ndihnrös en
nrendinret e ndryshme pör burimin e saj (& 4).
- Habitorja e shqipes dhe "mönyra e ritregimit" nö bullgarishte e
maqedonishte - pikat e takirnit dhe mendimet e ndryshme mbi burimin e tyre
(&& s-9).

Kreu XI I /t
Bttshköpörkinre nüclis shqipes tlhe nmtcutishtes
- Bashköpörkimet kryesore (& i ).
 ;
(&& 2-4) dhe rnenditttet e ndryshnre nrbi burimin e kötyre bashköpörkimeve
(&& 5-6). Si duhet parö kjo göshde? (&& 7_9).
- Pörenrrat dhe ndajfoljet e tipit kush-do, ku-do etj., nclo-kuslt, trclo_kurtcl
rli-hrslt, di-ku etj. pörkatösisht cine+,tr, rtnde-wt etj., ori-cine, ori-tutcle
erj-,
etj.,
,,eÖcr,re ed. (& l0).
- Ndörrinri i gjinisö sö disa emrave jo-frymorösh nö shumös
(&& l l-t3).
- Krijimi i njö teme tö posaHme shurnösi tek emrat & 141.
-
Nyjat e pörparme nö shqipe drre nö rumanishte (& l5); ndryshirrret midis
tye (& l6). Si duher shpjeguar ky bashköpörkim? (&& t7_tg).
- Prapavendosja e pörcaktoröve tö pavetömjaftueshöm (&20).
- Disa pördorinre tipike rö pjesores sö shkuar pösore nö köto dy giuhö (&21).

Kreu XII t g5
Disu busltköpörkinte nöfushön e/)ulorit nö gjuhöt httllkctnike

- Trajtimi ikösai göshtjeje deri sot dhe si duhet vöshtr.rar ajo

(&& l -2).
- Huazimet'ga greqishtja e vjetör, e mesmja dhe e reja (&& 3-5).
- Huazimet latine (&& 6-8). vjetörsia e huazimeve latine nö shqipe (&&g-
l0).
- Huazimet sllave tö periudhave tö ndryshme (&& I I _ l3).
- Huazimet prej burirni turk (&& l4-15). Disa prapashtesa turke nö gjuhör
e Ballkanit (& l6).

- Pörnrbledhje nö gjuhön anglishte 197

- Treguesi i autoröve tö cituar 229

- Treguesi alfabetik i göshdeve 141

l0
 BIBLIOGRAFI

Aalto: 1953 : Aalto, Penti. Studien zur Geschichte des Infinitivs inr
Grieclrischen. Helsinki.
Acta et diplomata: 1913 : Acta et diplomata res Albaniae nrediae aetatis
illustrantia. Vol. I. Virldobonae 1913.
Actes Vl: 1968: Actes du preurier Congrös Intemational des Etudes
Balkaniclues et Strd-Est Ettropöennes. VI. Sofia'
Agallil: lg75 :Agalliu, Fatnrir. Ndörtimi döftor * eurör i shquar nö gjuhön
shclipc. SF 1 975/ I .

Agallig: l()76 : Agalliu, Fatmir. Nuntöroröt e paranyjözuar. Vlera dhe

pörclorinri i tyrc. SF 197614.
Ajeti: 1961 :Ajeti, Idriz. Istorijski raz-vitak gegijskog govoraArbanasa kod
Zadra. Sarajevo I 961 .
Ajcti: 1968: Ajeti, ldriz. La prösence de l'albauais dans les parlers des
populatiops slaves de la Pöninsule Birlkanique ä la lurniöre de la langue et de la
toponyntie. SA 1968/2.
Ajcri: I 969:Ajeti, Idriz. Historia e gjuhös shqipe (Morfologyia historike).
Prishtinö 1969.
Ajcti: 197?:Ajeti,ldriz.Pörhistoririöemanödhöuievetöhershrrregiirhösore
shqiptare-sllave. SF 19721 4.
Ajeti: 1978 = Ajeti, I. Körkinre giuhösore. Prishtinö'
Ajcti: 1994 Ajeti, I. Shqiptaröt dhe giuha e t)T e' Prishtinö'
Akten lnnsbruck: 1972 : Akten der Intemationalischen Albanologischerr
Kollocprilprs Ilnsbruck 1972. Zum Gedächtnis an Norbert Jokl. Herausgegeben
von l-{ennann M. Ölberg.
Altiniari I988:Altinrari. Franccsco. Studi linguistici arböreshö. Quaderni
"Z1arri" (S. Denretrio Corona).
)Oi
Arroninti i Elbasanit: Doröshkrirtri i Anonirtrit tö Elbasanit; nga L Zan'rptrti.
BISII l95li3-4.
Arlrir':Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju. Beograd 1923-1926.
Asan: l96l : Asan. Finr"r[a. Reluarea complementului in limba rominä.
Nö Studii cle gramaticä, III. BucureEti.
Ascnova: 1980/l : Asenova, Petja. Könr harakteristikata na balkar-rskija
czikoy söiuz- (lbnenrna, rnorferrna i inrenna sistetna). Annuaire de I'Universitö
l1
 de Sofia "Kliment Ohridski", Facult6 des philologies slaves. Linguistique. Tome
1^ |

Asenova: 198012.: Asenova, peda. Aperqu sur le redoublement de I'objet

en br-rlgare et en ftangais. Nö LB XXII (19g0),4. Sofia.
Asenova: I 989. : Asenova, petja. Balkansko ezikoznanie. osnovni problemi
na balkarrskija ezikov söjuz. Sofrya.
Asl"rta: 1957 : Ashta, Kolö. Shönime e vörejtje rreth gjuhös dhe leksikut tö
Lekö Matröngös. BSHSH 1957/1.
Ashta: .1998 : Ashta, Kolö. Leksiku historik i gjuhös shqipe. II. Tiranö.
Ashra: 2000 : Ashta, Kolö. Leksiku historik i guhös shqipe. II. Shkodör.
Aslita: 2000 : Ashta, Kolö. Lekssiku historik i gjuhös shqipe. III. Shkodör.
Avram: 1990 : Avram, Andrei. Sur les voyelles neutres en roumain, en
albanias et dans les langues romanes occidentales. Nö RRL lgg0/1.
BA : Balkan - Archiv. Fortsetzung des Jahresberichtes des lnstituts fiir
Runränische Sprache. Herausgegeben von Dr. prof. G weigand. Leipzig lgz5_
1928.
Bacinski: 1946.: Bacinski, Ilia. L'infinitif et les moyens de son
remplacenrents. Bucarest .

Banfi: 1985 :
Banfi, Emanuele. Linguistica balcanica. Bologna .
Banfi: I 99 1 : Banfi, Emanuele. Storia linguistica del sud-est europeo. Milano.
Bardhi: 1635: Blancus, Franciscus. Dictionarium Latino - Epiroticum. Romae
Bariö: 1955 : Bariö, Henrik. Hymje nö historinö e gjuhös shqipe. prishtinö.
Bariö: l96l : Bariö, Henrik. La perte de l'infinitif dans les langues
balkaniques. "GodiSnjak" IL Sarajevo.
Barry: 1975: Barry, Nimrod. Thöme, propos et pronoms atons en albanais.
BSLP, T. LXX - 1975, fasc. l.
Barloli: 1906 : Bartoli, M.G Das Dalmatische. I-[. Wien.
Battisti: 1949: Battisti, Carlo. Awiamento allo studio del latino volgare. Bari.
BB : Beiträge zur Kunde der indogermanischen Sprachen. Herausgegeben
von A. Bezzenberger. Göttingen.
BE : Balkansko ezikoznanie. Bölgarska Akademija na Naukite. Sofija.
Beci: 1978 : Beci, Bahri. Rreth tipareve karakteristike tö dy dialekteve tö
shqipes. SF 1978/4.
Beci : 1 98 I : Bahri, Beci. vözhgime pör hundorösinö e zanoreve nö tö folmet
veriore tö shqipes. SF l98l/3.
Beci: 1982 : Lashtösia e dialekteve tö shqipes - döshmi e vendbanimit tö
lrershöm tö shqiptaröve. SF 1982/3.
Benveniste: 1966: Benveniste, Emile. problömes de linguistique g6n6rale.
I. Paris.

I2
 Benveniste : 197 4= Benveniste, Emile. Problömes de linguistique gönörale.
II. Paris.
Bezzenberger: I890 : Bezzenberger, Adalbert. Die indogermanischen
Guttr-rralreihen. BB VI ( 1890).
BISH : Buletin i Lrstitutit tö Shkencave. Tiranö.
Bogdani: 1685 : Bogdar-ri, Pjetör' Cuneus prophetarum. Patavii'
Boissin: 1950 : Boissin, Henri. Formes nominales d6terminöes et
ind6termin6es en albanais. BSLP, T' 46 (1950).
Bokshi: 1980: Bokshi, Besim. Rruga e formimit tö fleksionit tö sotöm
nominal tö shqipes. Prishtinö.
Bokshi: 1984 : Bokshi, Besim. Prapavendosja e nyjös nö gjuhöt ballkanike.
Prishtinö.
Bokshi: 1998 :Bokshi, Besim. Pjesorja e shqipes. (Vöshtrim diakronik).
Prishtinö
Bonfante: 1978 : Bonfante, Giuliano. La posizione linguistica dell'albanese
fra le lir-rgue indoeuropee. Palermo.
Bopp: 1854 : Bopp, Franz. Ueber das Albanesische in seinen verwand-
tschaftlichen Beziehungen. Abhandl., d. Preuss. Akad. d. Wissencschaften. Phil.
- hist. Kl. 1854.
Boretzky: 1968 :
Boretzky, Norbert. Der bestimmte Artikel nach
Präpositionen im albanischen. KZ 1968ll.
Boretzky; 1975 Boretzky, Norbert. Der thrakische Einfluss auf das
Albanische. Teil I. Wiesbaden.
BräncuE : 1 97 | etj' : Bräncug, Gri gore. Albanoromanica. SCL 197 | I 4, 197 2l
3,197313
Brär-rcug: 1983 : Bräncug, Grigore. Vocabularul autohton al limbi romäne.
Bucuregti.
Brixhe-Panayotou 1997 : Brixhe, Claude - Panayotou, Anna. Le
rnacödonien. Nö: Langues indoeuropöennes. Sous la direction de Frangoise Bader.
Paris.
Brugmann: 1913 :
Brugmann, K. - Delbrück, B. Grundriss der
vergleichenden Grammatik der idg. Sprachen; zweite Bearbeitung. II. Band.
Strassburg.
Brugrnann: 1916 = Brugmann, K. - Delbrück, B. Grundriss der
vergleichenden Grammatik der idg. Sprachen. II. Band., III. Teil. Strassburg.
BSLP = Bulletin de le Sociöt6 de Linguistique de Paris.
BSH : Buletin Shkencor i lnstitutit Pedagogjik tö Shkodrös.
Buchholz: 1977 : Buchholz, Oda. Zur Verdoppelung der Objekte im
Albanischen. Berlin.

l3
 :;;;;

Konstruktionen in den Balkanspraclren. Berliri.

Buchholz: 1989 = Bttcliltolz, Oda. Zu Korrstuktionen nrit unpersönliclr
gebrauchten 'haben' in den Balkansprachen. nö: Z. Pl'ton. Sprachwissepschaft.
Konrnrurr. Forschung (ZPSK). Berlin 42 (19S9) 3.329_33g.
Buda: 1967 : Buda, Aleks. Vendi i shqiptaröve nö lristorinö evropiane tö
slrekrrjve VIII-XVII. "studime historike" 1967 I I .
Buda: 1980. : Buda, Aleks. Rreth disa göshdeve tö historisö sö formimit tö
popullit shqiptar, tö gjuhös e tö kulturös sö tij. ..Studirne historike" l9g0/l
Budagov: 1968 : Budagov, R. A. Etludy po si'taksisu rumyrskogo jazyka.
.

Moskva.
Budi: l6l8 : Budi, Pjetör. Dottrina christiarra. Roma.
B'di: 162111 : Budi, Pjetör. Speculunr confessio.is. Roma.
Budi: 1621/2 : Budi, Pjetör. Rituale ronlaltum. Roma.
BUSHI SSHSH : Buletitr i Universitetit shtetöror tö Tiranös. Seria Slikencat
Shoclörore.
Buzuku : Shih Qabej: 1968.
canrarda: 1864: camarda, Denretrio. Saggio tli grammatologia corrparata
sulla lingua albanese. Livomo.
canrarda: 1866 : canrarda, Denretrio. Appendice al Saggio di
granrntatologia sulla lingua albanese. prato.
ceka: l95l : ceka, Hasan. Elernenti ilir nö qytetet Dyrrachium d6e
Apollorria. BISH 1951 l3-4.
Cinrochowski: 1950: Cimochowski, Waclaw. recherches sur l'histoire du
sandhi dans la langue albanaise. Lp II.l950
Cimochowski: l95l : Cimochowski, waclaw. Le dialecte de Dushmani.
Poznan.
cinrochowski: 1958: Cimochowski, waclaw. prejardhja e gjulrös shqipe.
BUSHI SSHSH 195812.
cinrochowski: 1960 : Cinrochowski, waclaw. Des recherches sur la
toponontastique de I'Albanie. LP VIII, 1960.
Cinlochowski: 1973 : Cirlochorvski, Waclaw. Pozicioni gjuhösor i ilirishtes
ballkanike nö rrethin e gjuhöve indoevropiane. SF l973lZ.
Cipo: I 949 : Cipo, Kostaq. Grantatika shqipe. Tiranö.
Cipo: I 952 Cipo, Kostaq. Sintaksa. Tiranö.
=
cipo: 1 95211 : Cipo, Kostaq. Vörejtle fonetike, morfologjike dhe sintaktike
rlbi Doktrinön e körshtenö tö Budit. BSHSH l952ll.
CL : Cercetäri de lingvisticä, Revista a Institutului de Linevisticä al
Acadenriei R.S. Romine. Filiala Clui.

14
=:- eibli"gt"fi =

Coteanu: 1956: Coteanu, Ion. Despre pozilia articului in limba rominä.

scl 195611-2.
Coteatru: 1969 : Coteanu, Iorr. Morfologia numelui in protorontänä.
Bucure;;tt.
Cou,gill: 1986 : Cowgill, Warren. Indogermanische Gramnlatik. Band I,
(pjesa e parö). Heidelberg.
Qabej: 1936: Qabej, Eqrem. ParalleleAusdrticke ttnd Redensarten in den
Balkansprachen. Revue Intemationale des Etudes Balkaniques Il (1936).
:
Qabej: 1955 Qabej, Eqrem. Gjon Buzuku' BSHSH l955ll-4.
:
Qabej: 1957 Qabej, Eqrerr. Kuantiteti izanoreve tö theksuara tö shqipes.
BUSHT, SSHSH 195712.
:
Qabej: 1958 Qabej, Eqrem. Problemi i autoktonisö sö shqiptaröve nö driten
c enrravc tö r,etrdeve. BUSHT, SSHSH 195812.
:
Qabej: 1960 Qabej, Eqrem. 1 . Hyqe nö historinö e gjuhös shqipe 2' Fonetika
historike e shqipes (dispensö e botuar nga Universiteti i Tiranös, 1960; ribotuar
nga Universiteti i Prishtinös, 1970).
:
Qabej : I 9(r0 ed . Qabej , Eqrem. Studime neth etimologiisö sö
gluhös shq ipe
(botuar nö BUSHT, SSHSH qö nga 196014 deri nrö 1964; mö pas nö SF 1964-
1967; ribotuar rrö Studime gitrhösore, I-ll, Prishtinö 1976).
:
Qabej: 1962 Qabej, Eqrem. Disa probleme thernelore tö historisö sö vjetör
rö gf uliös shqipe. BUSHT, SSHSH. 196214 (gjemranisht nö SA 1964ll).
:
Qabej: 1963 Qabej, Eqrern. Rreth disa göshtjeve tö historisö sö gjuhös
shqipe. BUSHT,SSHSHl 96313 (versioni mmanisht nö SCL 195414).
Qabej: 1964: Qabej, Eqrern. Disa faza mö tö mogme tö shqipes nö dritön e
gf uhöve fqinje. RSHIPSH 1964ll.
Qabej: 1968:Qabej, Eqrem. "Meshari" iGjon Br'rzukut' Pj' I,Tiranö 1968;
pj. II, Tirarrö 1968.
Qabej: 1970: Qabej, Eqrem. Mbi disa rregulla tö fonetikös historike tö
slrqipes. SF 197012 (gjemranisht nö "Die Sprache". Wien 1972).
:
Qabej: l972ll Qabej, Eqrem. L'ancien nom national des albanais. SA
1972^.
Qabej: 197212: Qabej, Eqrem. Problemi ivendit tö forminrit tö giultös
slrclipe. SF 197214.
Qabej: 1974: Qabej, Eqrem. Karakteristikat e huazimeve latine tö gluhös
shqipe. SF 197412 (giermanisht nö RL 196211)
Qabej: 1975 : Qabej, Eqrern. Disa rnendinre rnbi marrödhöniet gjuhösore
rumune-shqiptarö. SF 1975/l (gjermanisht nö RRL 1965/l-3).
Qabej: 197512: Qabej, Eqrem. Histori giuhösore dhe strukturore e
arbörislrtes sö ltalisö. SF 197512.

l5
 Bibliografi

Qabej: 1975/3: Qabej, Eqrem. pör njö shtresim kronologjik tö huazimeve

turke nö gjr-rhön shqipe. SF 1975/4.
Qabej: 1976: Qabej, Eqrem. Studime etimologjike nö fushö tö shqipes.;
völl. ll, Tiranö 1976.
Qabej: 1979: Qabej, Eqrem. Mbi disa dukuri tö historisö sö gf uhös slrqipe
tö para nö lidhje me gjuhöt e tjera ballkanike. SF 1979t4.
Qabej: 1982: Qabej, Eqre'r. Studime etimologjike nö fushö tö shqipes;
völl. I. Tiranö.
Qabej: 1987: Qabej, Eqrem. Studime etimologjike nö fushö tö shqipes. IIL
Tiranö.
Qabej: 1996: Qabej, Eqrem. Studinie etimologjike nö fushö tö shqipes. IV.
Tiranö.
Qabej: 2002: Qabej, Eqrern. studime etimologjike nö fushö tö shqipes.
VI. Tiranö.
Qeliku: 1968 : Qeliku, Mehmet. Mbi grupiniin e tö folmeve tö gegörishtes
jugore dhe mbi disa tipare rö tyre. SF 1968/3.
Qeliku: 1991 : Qeliku, Mehmer. Gerundi i rrethanös nö gjuhön e sorme
letrare shqipe. SF 1991/2.
:
Qeliku: 1997 Qeliku, Mehrnet. Problenre tö morfologjisö sö gjuhös sö
sotnle letrare shqipe. Tiranö.
Qeliku: 1999: Qeliku, Mehmet. Statusi sintaksor i formave tö pashtjelluara
dhe i ndörtimeve tö formuara me to. SF 1999/3-4.
Qemiak: 199011: Qerniak, A.B. Arurnynskü jazyk; nö OBJa.
Qemiak: 199012: Qemiak, A. B. Meglenorum)mskij jazyk: nö OB.Ia.
Da Lecce: 1716: Da Lecce, Fr. Maria. osservazioni grammaticali nella
lingua albanese. Roma.
DC: Shih Budi: 1618.
Debraekeleer: 1966 : Debraekeleer, R. Une catögorie verbale complexe et
originale du bulgare modeme: le mode de la "narration indirecte";nö:Annuaire
de l'institut de Philologie et d'Historie orientales et Slaves. T. xvil (1963-1965),
Bruxelles 1966.
Demina: 1959 : Demina, E.l. Pereskazyvatelnye formy v sovremennom
bolgarskom literaturnom jazyke; nö: Voprosy grammatiki bolgarskogo
literatumogo jazyka. Moskva 1959 (faqe 313-378).
Denriraj, B.: 1986: Demiraj, Bardhyl. Formanti -/änö sistemin e numörimit
tö gjuhös shqipe. SF 1986/4.
Demiraj, B.: 1990 : Demiraj, Bardhyl. Die Bildung der Zahlwörter r l bis
19 im Albanischen. SA 199012.
Demiraj, B.: 1997 : Demiraj, Bardhyl. Albanische Etymologien.

t6
(Untersuchungen zum albanischen Erbrvortschatz). Leiden Studies in Indo-Etr-
ropean. Amsterdam ._ Atlanta, GA.
Derliraj, B.1997ll: Demiraj, Bardhyl. Sistemi i numörimit tö giuhös shqipe.
l-iranö
Denriraj, B. 2002 : Derriraj, Bardhyl. Sprovö pör njö lexinr kritik tö
nratcrialit gjuliösor nö veprön e Angelo Masci-t. Nö:Studi in onore di Antonino
G uzlslta. Pal ern'to.
Dcnriraj: 1953 : Derrriraj, Shaban. Disa shöninie tö krahasuara tubi gLrhön
e Varibobös. BSHSH 195311,2,3.
Demiraj: 1955 : Demiraj, Shaban. Gjuha e Sami Frashörit (leksiku), BSHSH
1955i3.
Demiraj: 1958 et1. : Demiraj, Shaban. Disa shönime rreth lövrintit tö gjLrhös
shclipc gjatö shekullit XIX. BUSHT, SSHSH 195814.195911.
Dcrtriraj: 1967 : Denriraj, Sliaban. Historia e gjuhös sö shkruar shqipe
(clispensö e botuar nga Universiteti i Tiranös nrö 1967, ribotuar nga Urliversiteti
i Prishtinös ntö 1970).
Denriraj: 1969 : Demiraj, Shaban. Rretlr disai problemeve tö paskajorcs nö
gjuhön shclipe. SF 1969/1.
Dcrtriraj: 1972: Demiraj, Shaban. Qösht1e tö sisterlit enlöror tö gjLrhös
shc1i1rc. Tiranö.
Denriraj: 1975: Denriraj, Sharban, Sistemi i lakimit tö gjuhös shqipe. Tiranö.
Denriraj: l98l : Dentiraj, Shaban. A ka ndikinte tö huaja trö strttkturötr
nrorfologjike tö shclipes? Gj. .f . l98l12.
Denriraj: 1982: Demiraj, Shaban. Koha e formirnit tö giuhös shqipe nö
clritön c c'lisa tö dhönave tö struktr.rrös sö saj grarlatikore. SF 1982/3.
Denriraj: 1986 : Demiraj, Shaban. Gramatikö historike e giuliös shqipe.
Tirarrö 1986 (ribotuar nö Prishtinö mö 1988).
Dertriraj: 1988 : Demiraj, Shaban. Gjuha shqipe dhe historia e saj. Tiranö
1988 (ribotuar nö Prishtinö mö 1989).
Dentiraj: 1993 : Denriraj, Shaban. Historische Grammatik der albanischett
Sltrachc. Verlag der Österreichisclren Akadenrie der Wissenschaften. Wien.
Denriraj: 1994. Gjuhösi ballkanike. ShkLrp.
Denriraj : 1994. Baltr:liska lingvistika. Skopje.
Denriraj: 1996 : Demiraj, Slraban. Fonologiia historike e gprhös shqipe.
Tiranö.
Derliraj: 1997 : Dertriraj, Sliaban. La lingua albanese oigine, storia ,
stnttture. Rende - ltalia.
Denriraj: 1999 : Demira.i, Shaban. Prejardhja e shqiptaröve nö dritön e
clöshnrive tö gjuhös shqipe. Tiranö.

t7
 eibli"g.^fi _
Demiraj: 199911 : Derniraj, Shaban. Rreth göshtjes sö ronranizirnit nö
Gadishullin Ballkanik. SH 1999/3-4.
Derniraj: 2000 : Demiraj, Shaban. Rreth disa bashköpörkinreve midis
rrresapishtes dhe shqipes. SF 200013-4.
Derliraj: 2002: Derrriraj, Shaban. Grantatikö historike e gjuhös shqipe
(botint i pörnrbledhur). Tiranö.
Demiraj: 200211: Demiraj, Shabar-r. Sr"rll'origine dei Messapi. Nö: Stlrdi in
onore di Antonino Guzzetta. Palemro.
Demiraj: 2003 : Demiraj, Shaban. Gjuha shqipe - probleme dhe disa figura
tö shquara tö saj. Tiranö.
De Simone: 1964 : De Simone, Carlo. Die messapischen tnschriften. Nö:
Krahe: 1964
De Simone: 1986: De Sirnone, Carlo. Gli illiri del Sud. Tentativo di una
definizione. "Iliria" (Tiranö) 1 986/1.
Desnickaja 1964: Desnickaja, A.V. O kategorii öisla v albanskom j azyke.
Leningrad.
Desnickaj a: 1966 : Desnickaja, A.V. Rekonstrukcija elententov
drevnealbanskogo jazyka i obSöebalkanskie lingvistiöeskie problemy. Moskva.
Desnickaja: 1968 : Desrrickaja, A.V. Albanskij jazyk i ego dialekty.
Leningrad.
Desnickaja: 1976: Desnickaja, A.V. Kategorija sobiratelnosti i kategorija
massy v istorii gramatiöeskogo stroja albanskogo jazyka; nö GSBJa. Leningrad
1976.
Desnickaj a : 197 9 : Desnickaja, A.V. O sovremennoj teorii balkanisti . . . eskih
issledovanii. Lening ad.
Desnickaja: 1984: Desnickaja, A.v. Sravnitelnoe jazykoznanie i istorija
jazykov. Leningrad.
Desnickaja: 1990 : Desnickaja, A.V. Albanojazyönye poselenija Italii; nö
OBJa. Leningrad 1990.
Di Miceli: 1999 : Di Miceli. Francesca. Per una storia delle ricerche
sulla posizione dell'albanese fra le lingue della Penisola Balcanica. Nö: Studi in
onore di Luigi Marleskaj . Bari.
Dodi: I 963 : Dodi, Anastas. Fonetika e gjuhös sö sotme shqipe (dispensö e
botuar nga Universiteti i Tiranös nrö 1963, ribotuar nga Universiteti i Prishtinös
nrö 1970).
Donri: l96l : Domi, Mahir. Morfologjia historike e shqipes (dispensö e
botuar nga Universiteti i Tirar-rös mö I 961).
Domi: : Dorni, Mahir. Prapashtesa ilire dhe shqipe, pörkime dhe paralelizma.
sF 1974t4.

18
 Bibliosrafi

Domi: 1975 : Domi, Mahir. Considörations sur les traits colrlllltllls ou

parallöles de I'albanais avec les autres langues balkaniques et sur leur öttrde. SA
t91511.
:
Domi: 1981 Domi, Mahir. Pörkime e paraleliztna sintaksore shqipe-
l'ullrlure. SF 1981/3.
Domi: 1982: Dorni. Mahir. Probleme tö historisö sö forntimit tö gluhös
sliclipe, arride dlie detyra. SF 1982/3-4.
Ducellier: 1972 : Ducellier, Alain. Nouvel essai de mise au poittt sttr
I'apparition du peuple albapais dans les soLlrces historiques. SA 197212.
Durante: 1959: Durante. Marcello. II nome di Pesaro e I'accento iniziale
in illirico; nö:Annali dell'Istituto Universitario Orientale diNapoli. Rotrla.
Dhrinro: 1969 = Dhrimo, Ali. Mbi disa göshde tö klasifikimit morfologjik
tö nrbienrrave nö shqipen e sotme letrare. SF 1969/1.
Dltritlo: 1970 : Dhrimo, Ali. Kategoritö granlatikore tö mbiemrave. SF
t97013.
Errrout: 1935 : Enrout, A. Morphologie historiqLre du latin. Paris.
Errrout-Meillet: 1967: Emout, A. - Meillet, A. Dictionnaire ötynologique
de la langue latir-re. 4e Idit. Paris.
Feuillet: 1986 : Feuillet, Jack. La linguistiqtre balkanique; nö "Cahiers
balkaniques", No. 10. Paris 1986.
Fiedler: 1966 : Fiedler, W. Zu einigen Problernen des albanischerr
Adntirativs; nö "Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl - Marx - Univerisität
Leipzig". 15. .lalirgang, Heft 3, 1966.
Fiedler: 1968 : Fiedler, W. Zu einigen Problemen des Adntitarivs irt den
Balkansprachen; nö: Actes VI (1 968).
Fiecller: 1975: Fiedler, W. Zhvillinri i infinitivit gegö nga aspekti i
ballkanologjisö. Gj. Alb., SSHF 1975.
Ficdler: 1987 ll : Fiedler, W. Zvr Typologie der gramntatischen Interferenz
zrvischerr den Balkansprachen im Bereich der Konnektive. Linguistische Str-rdien
- Reihe A. Berlin 1987.
Fiedler: 198712: Fiedler, W. Zw Arealtypologie des Konjunktivs itr den
Balkansprachen. Linguistische StLrdien - Reihe A. Berlin.
Filia: 1911 : Filia, N. I krishteu i arbresh mbösuar nö mistiriet klishösö
shejte (botuar nga M. Marchiano: il cristiano albanese. Roma, 1911).
Fischer: 1990 : Der Fiscl.rer Welt Almanach 1990. Zahlen. Dateu, Fakten.
Redaktionsschluss I.9. 1 989. Damrstadt.
Fjalori 1954: Fjalor i gjuhös shqipe. Instituti i Shkencave. Tiranö.
Fjalori 1980 = Fjalor i gluhös sö sotnre slrqipe. Akademia e Shkencave e
RPSSH. lnstituti i Giuhösisö dhe i Letörsisö. Tiranö.

l9
_ gibli"g."fi
:
Floqi: 1969: Floqi, Spiro. Mbi disa göshrje tö rendit tö {alöve nö shqipen e
sotme. SF 1969/2.
Fon. dhe gram. II : Fonetika dhe gramatika e gjuhös sö sotme letrare shqipe,
II. Akademia e Shkencave e RPSSH. Instituti i Gjuhösisö dhe i Letörsisö. Tiranö
1976.
Friednran: 1977 : Friedman, V.A. The gramnratical categories of the
Macedonian indicative. Coluntbus. Ohio.
Friedman: l98l : Friedman, V.A. Adnrirativityand confirmativity.zB xvll/
r(re81).
FLrriqi: I 931 : Phourikö, P.A. Pothen to ethnikon Arvanitös? Athinö 193 I .

Frrricli: 1933: Phourike, P.A. He enAttike Heller-rAlvanike dialektos.Athinö.

Gabirtsl<ij: 1967 : Gabinskij, M.A. Vozniknovenie infinitiva kak vtoriönyj
balkanskrj jazykovoj process. Leningrad.
Cabinskij: 1990 : Gabinskij, M.A. Sefardskrl jazyk; nö OBJa.
Geografia: 1621 : Geografia cioö Descritione universale della terra. Padova
MDCXXI.
Georgeta et altri: 1974 : Georgeta, ciarrpec et altri. Linrba ronränä
contellporanä; vol. I. Bucuregti.
Georgiev: 1960: Georgiev, vladin-rir. Albanisch, Dakisch - Mysisch und
Rrrrnänisch. BE I 96012.
Georgiev: 1963: Georgiev, Vladimir. Thrace et illyrien. BE 1963/6.
Georgiev: 1964 : Georgiev, Vladirnir. Vokalnata sistenra v razvoja na
slarlanskite ezici. Sofija.
Geolgier': 196(r : Georgiev, Vladimir. Introduzione alla storia delle lingue
indclcuropee. Ror-na.
Georgiev: 1968 : Georgiev, Vladiniir. Le problöme de I'uniorr linguistiqLre
balkanique. Shih Actes Vl.
Georgiev: 1972: Georgiev, Vladirnir. Probleme der historischen LaLrtlehre
des Albaischen. Shih Akten L-rnsbruck.
Georgiev: 1972: Georgiev, Vladirnir. Iliröt dhe fiqnjöt e tyre SF 197214.
Georgiev: 1977 : Georgiev, Vladirnir. L union lingustique balkanique. L 6tat
actuel des recherches. BE XXll-2 (1977).
Gölöbov: 1962: Gölöbov, Ivan. Problentötza ölena v bölgarski i rumönski
ezik. Sohja.
Ciordano: 1963 : Giordano, Emanuele. Fjalor i arböreshöve tö Italisö. Bari.
GLR: Granratica limbii rornine. (Editura Republici Populare Rornine). I
(ed a douä). Bucureqti 1963.
Graur: 1957 : Graur, Al. Lidhjet ndörrnjet gjuhös rumllne dhe gjuhös shqipe.
BUSHT. SSHSH 195712.

20
:---_=E&1!"e'"n
Grevisse,: 1980: Grevisse, M. Le bou usage. Duculot.
Cj.Alb. (SSHF) : Gjunnime Albanologjike (Seria e Shkencave Filologike).
Instituti Albanologj ik. Prishtinö.
GSBJa : Grammatiöeskrj stroj balkanskih jazykov. Leningrad 1916.
Gjinari: 1968 : Gjinari, Jorgi. Pör historinö e dialekteve tö gjuhös shqipe.
SF l9(18/4.
Gjinari: 1969 : Gjinari, Jorgji. Mbi vazhdimösinö e ilirishtes nö gjuhön
shqipe. SF 1969/3.
Gjinari: 1976: Gjinari, .lorgf i. Struktura dialektore e shqipes e parö nö
lidh.ie nie historinö e popullit. SF 1976/3.
Gjinari: 1981 : Gjinari, jorgi. Zanoret hundore tö gegörishtes dhe ö-ja e
theksuar e toskörishtes. SF I 98 I /3.
Gjinari: 1982 : Gjir-rari, .lorgi. Döshmi tö historisö sö gjuhös shqipe pör
kohön dhe vendin e fon imit tö popullit shqiptar. SF 1982/3.
Gjinari: 1989: Gjinari, Jorgji. Dialektet e gjuhös shqipe. Tiranö.
GJ..l. : Gjuha jonö (revistö:Akademia e Shkencave e Shqipörisö).
Haas: 1962 : Haas, Otto. Messapische Studien. Heidelberg.
Haebler: 1965 : Haebler, Claus. Gramrnatik der albanischen Mundaft von
Salamis. Wiesbaden.
Hahn: 1854 : Hahn, Georg vorr. Albanesische Studien. Wien.
Harlmond: 1967: Hammond, N.G.L. Epirus. Oxford.
Hamp: 1957 : Harnp, Eric, P. Albarrian and Messaapic. Nö: StLrdies pre-
sented to Joshua Whatnrougli on his sixtietli birthday. 'S-Gravenhage.
Hamp: 1958 : Hamp, E.P. Gender shift in Albanian; nö "Rornance philol-
ogy" XII,2 (1958).
Hanrp: 1966: Hamp, E.P. The position of Albanian; nö: Ancient Indo-
Europearr Dialects. Berketey and Los Angeles 1966.
Helbig: 1903 : Helbig, R. Die italienisclien Elemente im Albanesichen. .lB
1 903.
Hetzer: 1983 : Hetzer, Armin. worlkundliche Probleme bei Sprachbunden
utrter besottderer Berticksichtigung des stidosteuropäischen Areals. ZB XII.II
( 1983).
Hirt: 1898 : Hirt, Hennann. Zur Lösung der Gutturalfrage im
Indogernranischen. BB XXIV ( 1898).
Hir-t: 1921 etj.: Hirt, Hennann. Indogermaniscl.re Grammatik. II, III, vI,
VIL Heidelberg 1921, 1927, 1934, 1937.
Hubschmid: 1982: Hubschmid, Johannes. Interpretirni historik i barazimeve
shqiptaro-rlrrnule tö {alöve dhe substrati dako-miz. SF 1982/3.
IF: Indogermanische Forschungen. Strassburg - Berlin.
21
 Bibliografi

IJ : Indogemraniscl,es Jahrbuch. Strassburg - Berlin - Leipzig.

Ilievski: 1962-63 : llievski, Petar. Prilog kon hronologijata na eden
balkaniznra vo makedonskiot jazlk. MJ XIII-XIV ( 1962-63), kn.l -2.
Ilievski: 1973 : Ilievski, Petar. Kon interpretaciata na modelot na udvoeniot
objekt vo makedonskiot jazik. "GodiSen" i Universitetit te Shkupit.1973.
Iliröt dhe Iliria - iliröt dhe Iliria tek autoröt antikö. Tiranö 1965.
ILR II: Istoria limbii ror.näne; vol. II. Editura Republici Socialiste Romänia.
BucureEti 1969.
Isnlajli: 1972: Isniajli, Rexhep. A propos de la qtrantitö r'ocalique cle
I'albanais. Akten Imsbrutck.
Isnrajli: 1973 : Isnrajli, Rexhep. Mbi disa qöshtje tö zhvillinrit historik tö
sistenrit fonetik tö shqipes. SF 1973/3.
Isniajli: 1978 : Isnrajli, Rexliep. Disa qöshrje tö onotnastikös shcliptare tö
Mesjetös. SF 1978/2.
Isnrajli: 1982 : Isnrajli, Rexhep. Grartiatika c parö e giuhös sliqipe. Botitn
kritik. Prishtinö.
Ismajli: 1987. : lsnrajli, Rexhep. Arlikuj mbi giuhön shqipe. Prishtinö.
Isnrajli: 1996 :Isrrrajli, Rexhep. Ballkanistika dhe prejardhja e shqipes. Nö:
Seminari XVIII Ndör'kombötar pör gjLrhön, letörsinö dhe kulturön shqiptare. Tiranö.
Itineraria: l9l6:
Itineraria lomana. Rönrisclre Reisewege an der hand der
Tabula Peuntingeriana. dargestellt von Konrad Miller. Stuttgart MDCCCCXVI.
lr,äncscu: 1980: lväuesclt, G. Istoria linlbii romäne. Ja$i.
:
JB .lahresbericlit des histituts fiir rutlänische Sprache. Leipzig.
.lcspcrsel: 1958 : Jcspersen, Otto. Thc philosophy of gratrtnrat'(reedition).
London 1958.
.lireöck: l9l (ri 1 :.lireöek, Konstantin. Dic Lage urtd Vergartgerlheit der Staclt
Durazzo ip Albanien. "llly'isch-Altranische Forschuttgetr", vol. [. N{tinchert ulicl
Leibzig, 1916.
.lireöck: 191612: Jireöek. Konstantiu. Valona ill Mittelalter. Po aty.
.lireöek: 1 9 I 6/3 : Jireöck, Konstantin. Skutari und sein Gebiet in Mittelalter'
Po aty.
iokl: l91l : Jokl, Norbefi. Studien zur albanesischen Etynrologie trnd
Wortbilclung. Wien l9l l.
.lokl: 1923. :.lokl, Norbert. Linguistisch-kultr"rrhistorische Untersttchutlgetr
aus dctn Bereiche des Albanischen. Berlin und Leipzig 1923.
Jokl: 1 924:Jokl. Norberl. Albarrer. Et'rerts Reallexicon derVorgeschichte.
L Bcrlin 1924.
.lokl: I 926: Jokl, Norberl. Illyrier. Eberts Reallexicon der Vorgeschichtc,
ll. Berlin 1926.
22
 gibti"gt"fi
__
-
Jokl:1931ed.:Jok|,Norbert.ZtrrGesclrichtedesalb.Diphthongs'-t'/4--
ue-. lF 49,50 (193 1-1932).
Jokl: 1937:Jokl, Norbert. Ein Beitrag der alb. Vertretung der idg.
Labiovelare. (nö: MÖlanges offerts ä Holger Pedersen). Aarhus 1937.
Jokl: 1967 : Jokl, Norbert. Manödhöniet e afüsö sö shqipes me gjuhöt e
dera indoevropiane. sF 1967/3 (dlie
"Die Sprache", wien 1963).
:
Jorn: 1986 Jom, I. Qvonje. Ueber den Vokativ und die Vokativformen in
den Balkausprachen und im europäischen Sprachareal. Copenhagen 1986'
Katiöil: 1976: Katiöil, Radoslar'. Ancient languages of the Balkans' The
Hague - Pans.
l(.aza,zi: 1143 :Kazazi, Gj. N. Breve compendio della dottrina cristiatta
tradotta in lilgua albanese per l'Lrtilitä dei fanciulli di quella nazione' Roma.
KDSA : Konferenca e Dyö e Studimeve Albanologjike; vol. III. Tiranö 1 969.
Kor-reski: 19:6711: Koneski, BlaLe.lstorijanatnakedonskiot
jazik. Skopje.
Koneski: 1967l2: Korreski. BlaLe, Granratika na makedotrskiot kniZoven
jaztk. Skopje.
Kopitar; 1829 : Kopitar, 8..1. Albanische, walachische und bulgarische
Sprache. Wien 1829; ribotuar nrö 1945 nö Ljubljana'
Kostallari: 1977 : Kostallari, Androkli. Rretl-r depörtimit tö turqizmave nö
gjuhön shqipe gjatö shekgjve XVII-XVII. "Gjurmime albanologjike"' SShn
Prislrtinö Vlll1977.
KPSA : Konferenca e Parö e studirneve Albanologjike. Tiranö 1965.
Krahe: lg}5 : Krahe, Hans. Die alten balkanillynschen geographischen
N-iunen. Heidelberg 1 925.
Krahe: 1955 : Krahe. Hans. Die Sprache der Ilyrier' Wiesbaden 1955'
Krahe: 1964 : Krahe. Hans. Die Sprache der Illyrier. Zr'veiter Teil'
Wiesbaclen.
Kralie: 1966 : Kralie, Hans. Indogemranische Sprachr'vissenschaft, I'
(Samnrlung Göschen. B. 59). Berlin 1966.
Krahe: l97O: Krahe, Hans. Einleitung in das vergleichende Sprachstudium.
Herausgegeben von W. Meid. Imrsbruck 1970.
Krasniqi: l97g: Krasniqi, M. Gjumrö e giumrime. Prishtinö 1979.
Kretschmer: 1896 : Kretschmer, Paul. Einleitung in die Geschichte der
griecliischen Sprache. Göttingen 1 896.
Kurylovicz: I 956: Kurylovicz, J. L'apophonie en indo-europÖen. Wroclaw'
Kurylovicz: 1964: Kurylovicz, J. The inflectional categories of Indo-Eu-
ropean. Heidelberg.
Kurylovicz: 1967 : Kurylovicz, J. Phonologie und morphonologie; nö
"Phonologie der Gegenwaft". Wiener Slavistisches Institut", VI, 1967.

23
 -1,;;;;";,il;
Anno MDCCIII. Ronrae 1705.
KZ: Zeitschrift fiir vergleichende Sprachforschung auf denr Getriete der
indogerntanischen Sprachen. Begrüindet von A. Kuhn. Berlin und Gritersloh.
Lafe: I 973 : Lafe. Ernil. Toponime ratino-romane nö truallin e shqipes. SF
1973t3.
Lafe: 1975 : Lafe, En-ril. Mbi rrabitor"en dhe disa trajta tö saj. sF 1975i2.
Lafc: 1983: Lafe, Erlil. Njösi dhe vijirnösi nö fornrinrin e etponipreve
slrcliptarc. SF 1983/ I.

[-a Piana: 1937 : La Piana, Marco. Intorno al riflesso della vocale ,,o'.
I,rga tlall'indoeuropeo e dal lati'o nell'altranese. palenrro.
[-a Piana: 1939: La Piana, Marco. StLrdi linguistici albanesi, I. palerpro.
La Piana: 1949 : La Piana, Marco. Studi linguistici albanesi, II. palernro.
LB : Linguisticlue balkanique (shih BE).
Leake: I 81 I : Leake, W.M. Researches in Greece. Londorr .
Lil<.g: 1978 : Likaj, Ethenr. Mbi format analitike gjuhö' shqipe. SF
1978t3. 'ö
Lik.tl: 1 982 : Likaj, Ethem. DukLrri tö lashta gramatikore nö gjuhö1 shqipe.
sF 1982/4.
Likaj: 1984 : Likaj, Ethem. Anarogjia grarnatikore nö strukturön
nrorlblogil<e tö gjuhös shqipe. Tiranö
Likal: 1997 : Likaj, Ethem. Fonrat anaritike nö gjuhön shqipe. Tiranö.
Likaj: 1997 : Likaj, Ethem. Mbi burinrin dhe vlerat gramatikore rö
pörerrrrave cili, i cili. SF 199714.
Likaj: 1998 : Likaj, Ethetn. Mbi fomrimin c gjirrores sö emrave nö gjlhön
shqipe. SF 1998i3-4.
Lindenrann: 1970: Lindenrann, Fr. o. Einf i.ihrung in die Larytgal-theorie.
(Sarrnrlrrng Göschen. B. 124711247 a). Berlin.
Lonrbard: 1934 : Lombard, Alf. Le groupenrent des prononrs personnels
rdgimes atones en italien. Uppsala.
Lonrbard: 1972 : Lombard, Alf. Les prononrs personnels du rounrain; nö
Stockhohn Studies in Modenr philology, N.S. vol. 4. (lg7T).
Lonrbard: 1974 : Lombard, Alf. La langue roumaine. paris.
Lorrbardo - Guzzo'. 1990 : Lonrbarddo ,M. - Gtzzo, p.G I Messapi. Aspeüi
della problenratica storica. Nö: Messapi: 1990.
Lopa5ov: 1978 -- Lopa5ov, .lu. A. Mestoimennye povtory dopolrrenija v
bal kansk i h jazykah. Leningrad.
Lopa3ov: 1990 - Lopa5ov, Ju. A. Novogreöeskrj jazyk; nö OBJa.
LP: Lingua posnaniensis. Poznan.
1A
a-
 -,,-;;;il;;J##;1;,;:;^;F";-;;-,,.,*;
Skopje.
Mann: 1950 : Marln, st. E. The Indo - Europeatr vowels in Albanian'
"Lalt-
gLrage", v. 2613 ( 1 950).
Mantr: 1952: Mat1n, St. E. The Indo - Europeau consonants in Albanian'
"Latrguage". v. 28/l (1952).
Mann: 1()77 : Mantt, St. E. an Albanian Historical Grammer' Hambttrg'
Mangold: 1988: Mangoltl, Max. Uvod V ezikoznanieto s ogled ina
bölgarskija ezik. Sol'rja.
Manolova: l()J9: Manolova, Liliana. Upotreba na udvoenoto dopölnenie
r bölgariskija knizoverr ezik. (nö völlimin Vaprosi na savrenlenija bölgarski
kni2ovctr ez-ik, XXIII), Sof,Ua 1979.
+
Mansaku: 1980 = Mansaku, Seit. Nclörlinret tle foljen ndihniöse kuttt
paska.iore tek atrtoröt e vjetör' SF 1980/2.
Mansaltu: 1981 : Mansakrr, Seit. Paskajorja e shqipes dhe kategoritö
gramatikore tö saj. SF 1981/1.
Mansaku: 1982: Mansaku, Seit. Autoktonia e shqiptaröve nö dritön e tö
<lhönave tö toponimisö sö lashtö. SF 1982/3'
Maursaku: 1983 : Mansaku, S. Funksionet sintaksore tö paskajores tek
autoröt c vjetör. SF 1983/2.
Mansaku: 1995 : Mansaku, S. Qöslrtja e autoktonisö sö shqiptaröve nö
dritö1 e ntarrödhönieve tö shqipes me latirrishten. Nö: Seminari XVll
Ndörkonrbötar pör Gjuhön, Letörsinö dhe Kulturön Shqiptare. TiranÖ
Martinet: 1970: Maftinet, Andrö. Economie des changements phonötiques;
3e öd. Berne.
Martinet: 1986 : Martinet, Anclre. Des steppes artx ocöans. Paris.
Masci: l 808 : Masci, Angelo. Discorso sull'origine, costumi e stato attuale
clella nazione albanese..
Matrönga : Shih Sciatnbra. pörkatösisht Sulejnrani'
Mayer: 1959 : Mayer, Antun. Die Sprache der alten Illyrier. II. Wien'
M aylofer: I 986 : Mayhofer. M anfred. Indogemranische Gramrratik. Band
I. pjesa c dytö. Heidelberg.
Mcicl: 1971 : Meid. Wolfgang. Das germanische Präteritum. lnnsbruck.
Mcillet: 1926 : Meillet. Antoine. Lingustique historique et linguistique
gön6rale. Paris.
Meillet: 1930 : Meillet, Antoine. Apergu d'une histoire de la langue grecque
(3e ödition). Paris.
Meillet: l93l : Meillet, Antoine. Esquisse d'utte histoire de la langue latine.
(2e ödition). Paris.

25
 ..-:----:-:.
Meillet: 1936 :
Meiilet, Antoi'e. Esquisse d'une grammaire comparöe de
I'arurenien classique. Vienne.
Meillet: 1937 : Meillet, Antoine. Introduction ä l,ötude copmarative
des
langues indo-europöennes. 1ge 6dition). paris.
Melander: 1928: Melander, J. Etude sur I'ancienne abröviation
des pronoms
personrrels r6ginres dans les langues ronlanes. Uppsala.
Messapi: 1990 : I Messapi. Atti der rrentesimo convegno
di Studi suila
sulla Mag'a Grecia. Taranto Lecce 1990. Tara.to MCMXCL
-
Meyer: 1884 : Meyer, Gustav. über die Steilung des Alba'esischen
im
Kreise der indogerrrranischen Sprachen. BB VIII ( I gg4).
Meyer: 1886 : Meyer, Gustav. Der Einfluss des Lateinischen auf
die
albanesische Fornlenlelrre. (Nö: Miscellanea di filologia e lingLrsitica
in memo-
riarn di Napoleoone Caix e Angelo Canello). Firenze l gg6.
Meyer: 1888 : Meyer, Gustav. Die lateinischen Elemente inr Albanesischen.
(Nö: Gröbers Grrrndriss, I; I.Auflage) (lggg).
Meyer: 1891 : Meyer, Gustav. Etymorogiscrres wörterb'ch der
albanesischen Sprache. Strassburg I g9l.
:
Meyer: 1882 ed. Meyer, Gustav. Albanesische Studien. I - wien 1gg2: III
-1892;V-1896.
Meyer-Liibke: 1900 : Meyer-Liibke, wilhelm. Grammaire des lansues
ronranes. T. III, I -öre Partie. paris.
Meyer-Li.ibke: 1914 : Meyer-Lübke, wilhelm. Rumänisch, romanisch,
albanesisclt. (Nö: Mitteih"urgen des Romanischen Instituts an der
Universität Wien.
I. Heilderberg 1914).
:
Meyer - Lüibke: 1904 - 1906 Meyer - Ltibke, Wilhehn. Die lateinischen
Elenrerrte im Albanesischen, von Gustav Meyer; neubearbeitet von... (Nö:
Gröbers
Gnrndriss I. 2e Auflage) ( I 904-1906).
Miltäescu: 196611: Mihäescu. Haralanrbie. Les öl6ments latins de la larsue
albarraise. RESEE 19661 I -2.
Mihäescr.r: 196612 : Mihiiescu, Haralanrbie. Influenüa greceascl
asupra
lirnbii ronräne. Bucuregti I966.
Mihäescu: 1978 : Mihäescu. Haralambie. La langue latine dans le sud_est
de I'Europe. Bucureöti - paris.
Mihäescu: 1982 : Mihäescu, Haralambie. Linguistika dhe etnogjeneza e
shcliptaröve. SF 1982/3.
Miklosich: l86l : Miklosich, Fr. Die slavischen Elemente im Runrunischen.
(Nö: Denkschriften der Kaiserlichen Akadernie der Wissenschaften, philos. -
histor. Classe VII). Wien.
Miklosich: 187011: Miklosich, Fr. Die Slavischen Elemente irnAlbanischen
nrit einer Einleitung. Albanische Forschungen, I. Wien.

26
 Elemente tm
Miklosich: 187012: Miklosich. Fr. Die romanischen
Albanischen. Albanische Forscltttgen' II'
Wien'
Miklosich: 1 871 : Miklosich, Fr. Die Fom
entlehnterverba im Albanischen
trndeinigenernderenSpraclren.AlbanischeForsclrttngerr,Ill.Wierr.
Ei'wirkrtng des Tiirkische. atrf
Miklosich: 1889 : Miklosich. Fr. Über clie
Sprachen' Wien'
clic Granttrtatik der stitlosteuropäischen
del genere-nelle lingue slave'
Minissi: I 9(r I = Minissi, Nrrllo. La categoria
..Annali"clell'lstittrtoUniversitarioOrientale'sezroneslava'IV/l'Napoli 1961'
Nlirarrrbel: 1959 : Miratrlbel' Arrdr6.
La langue grecque nrodenre. Paris.
MirÖcr,:195().MirÖev'Kiri|.lstorijanabölgarskijaezik.Sofija. Sprache'
Mlade nov: lg29
:Ntladenov, Stcfan. Geschiclrte der bulgarischen
Bcrlin urrcl LeiPzig.
Moscr-Philtsorr: 1964
: Moser - Philtsou' Maria' Lehrbucl, der
neu griclti eschen\blkssprache' Mi.inchetl.
<lisa toporlinte masjetare tö
Kosovös'
Mrrlakrr: 1978 = Mrrlaktt' Latif. Mbi
sF 1978,'3.
tö folmen shqipe tö
I 972 et1': It'lttlaktt' L' Barclhi' M' Mbi
Mtrlaktr-Barcll-ri:
Pcslrtcrit. Gj' Alb.' SSHF ll-1912;
lll/1973'
Nalrtigirl:1961:Nalitigal'Rajko.DieslavischenSpraclrerr.Abrissder
vergiIcichenclen Graururatik' Wiesbadert' 1941'
: granrtnatike (tös denlotikös)' Athinö
Ncoellenike glam. NeoellönikÖ regiona'
: j a' J azyki Ba'lkanskogo
oBJ a ornouy'ualkanskogo az-ykoznanu SSSR' Institut
jazyki). Akademrja Nauk
(No'ogrcöesf<ij, ofU'a,rJi,, .oma-n.iie
Leningrad 1n90
iur-uk.J,'to,rija. Lening'ai'koe otclelenie' -..
tgtzit : ölberg, Herr.r.rann. Einige uberlegungen zur
ölbcrg:
KZ 86/1 (1912)'
Laryngaltheorie (an Hantl cles Albanischen)'
Ö11.,.-rg:|91212:Ölberg'Herttrattttt.EirrigeUberlegungenzurAutoclrtonte
ticr.Albattcr.attl.clerBalkanlralbirrscl.Aktertlrttlsbruck(|972).
Ölbcrg:197(l=olbcrg.Hernlatltr.Zrr,eioder<ireiGutturalreilrerr.](Scritti
itr ottorc cli Gulrano Bonfante'
r'ol' II) Brescia 1976'
i gitrhösisö pör göshtleue
ölberg: 1982: Ölberg, Ilerurautr. Kontributi
atclhcut ballkanik tö shqiptaröve'
SF 1982i3'
Dictiouary' Leiden-
orcl: lt)9g : orel, Vladinrir. Albanian Etylological
Bostotl-K'hl. urrd
Parrcrittz: 1925
:Pancfatz, Arrroltl. Das Partizipiunr Perfekti Passivi
BA I (19^25):.
scitre Att*'etrdtttrg im Ruurätrischen' -:-
Stirdi messapici' Milano'
Parlangöli: 1960: Parlangöli' Oronzio'
: Biclrag til clen albanesiske sproghistorie'
Pcdersen: I 894 Pedersen, Holger'
(FestskrilitilVilhelnl-llrotrlsen).Kölrenltar'n1894.
27
 ;;;;;*;;*;,m
Pedersen: r 897
Pedersen: r 900
36 ( I e00).
: pedersen. Horger.
: pedersen, uotg.r.DieDiearbanesicrre' r_Laut e.KZ33( l g97).
Gutturare im Albanesiscrren. KZ
905 : Pedersen, Holger. Albanesisclr I
905. Rom. Jb. IX ( 1905).
ur,r,ror:1,ää.1
Pedersen: I907: pedersen,
Horger. Les pronoms dömonstratiß
de I,ancien
Danske Vidensk-abemes Selskabs
ä.,]'fiIlT,#, Skrifter; Sjette nu.ö
Pedersen: r9r3 = pedersen,
Horger. vergreichende Granr'ratik
Keltischen Sprachen. II. Göttineen. der
Pedersetr: ,o^0.,
Horger. Studinre pör gjuhön shqipe. prishti'ö.
Pekr'ezi: r 90g pekmezi, ::t:d..r.,iG Grämmatik der atuailsiscnen Sprache. wien.-ie
= Pellegrini, G'B Disa vöztrgin'"
,,,u,J"ll'!f ';iJ]:' ,,üi erenrentin rutin
Pellegri'i: r99g : pelregri'i,
G.B. Avvia're'to aila ringuistica
(Edizione rinnovata). Rende. arbanese
Philippide: r92g: phirippide,
Arexandru. originea Rominiror.
linrbile rcminä qi atbanezä: qj8.' II. ce spu'
äti f
Ph pr : phi Iorogica pragensia. Nakradaterstvi
öekorovenskö Akade'r ie.
= Piolrovski, R' G. Fonnirovanie artiklja
,.rr*ll,lti?;:[';"]ouo v rornansk'r
Pisani: r972:pisani,Vittore.Suilagenesideil,arbanese.Aktenlnnsbruck
Pisani: 1964: pisa'i, Mttore. (rg7z).
Les J.igine, de ra rangue arbanaise. sA r 964lr.
vittore. L,articolo porpoJo in-uiuun"."
.",,,,:i:::J; ?g?;,:'rani, e questioni
Pisani: 1972: pisani, Vittore.
Iliröt nö Itali. SF 1972/4.
:
1960 popo'ii, I. Geschic^re
*,.rflll,l]i: der serbokroatischen Spractre.
Porzig: r954 : warter, p. Die
Griederung des indogermanischen
Sprachgebietes. Heidelber e.
Q'onje: r 9g6 = euo,.ri., J. über den vokativ u.d
Balkarrsprachen und ü1 eyoyllsct die Vokativfonrren in den
en if.u"t,areal. Copenhagen.
kron : 1 e 62 : Rei chenkro,.,, b ün,.r. o* iro"rlli
,", i,;:!;n ru,uun_rprachen.
Rcilrhold: l g56 : Reinhold, C.H.T.
Noctes pelasgicae. Athenis.
Rei'hold: I g56 = Reinhord, c.H.T perasgica
(material i ritografi.rar). Athenis g56.
Re i ter: 1 98 4 : Rei ter, N. r
Verfahrenswei sen ru, Ko-minikuti
irr den Balkansprachen. LB on rrt.ure ung
XXVIU4(19g4).

28
 1;;:
RESEE: Revue des Etudes Srld-Est EuropÖennes. Edition de I'Acadömie
de la Röpr"rbliqr-re de Roumanie.
Rix: 1976: RiX, Helmut. Historische Grammatik des Griechischen. Damtstadt.
Riza: 1965: Riza, Selman. Emrat nö shqipe. Sistemi i rasave dhe tipet e
lakinrit. Tiranö.
Riza: 1958 = Riza, Selman. Nyjat e shqipes. BUSHT, SSHSH 195814.
Rizar:1959et1.:Riza,Sehnan.Pronoröteshqipes'BUSHT'SSHSHl959/
2,3;196013.
Riza: 1 979: Riza, Selman. Studime albanistike. Prishtinö.
Riza: 1 g82: Riza, Seln,an. Problerne tö nyjave tö shqipes. SF 1982/1.
RL : Revue de Linguistiqr.re. Edition de I'Acadömie de la R6purblique
Populaire de Roumanie. Bucarest.
Rohlß: 1949: Rohlfs., Gerhard. Historische Grarnmatik der italienischen
Sprache und ihrer Mltndafien. l-ll. Bern.
Rohlfs: 1958 : Rohlfs, Gerhard. La perdita dell'infinito nelle lingr"re
balczrniche e nell'ltalia nreridionale. (rtö: "Orlagiu lui Iorgu lordatr"). Bucrtregti
( 1958).
Rosetti: 1964: Rosetti, Alexandru. Istoria limbii romine' I,ll (ed' a patra)'

Bucureqti.
Rosetti: 1985 : Rosetti, Alexandru. La linguistique balkanique suivie par
Le nouveau en linguistique dans I'oeuvre de A. Rosetti. Bucuregti.
RR: Shih Budi: 162112.
RRL : Revue Rout.naine de Linguistique. Edition de I'Acadönria de la
Röpublique de Roumanie. Bttcarest.
RSHIPSH : Revisrö Shkencore e Institutit Pedagogjik tö Sltkodrös.
Russtt: 1967 : Rttsstt, I.l. Limba traco-dacilor. Bucureqti' 1967 '
Rlrsst-t: 1969: RLrssu,l.l. tllirii. Bucureqti 1969.
Russu: 1970:Russu,I.l. Elementeautohtotrein linrbaromänä. Bucuregti 1970.
SA: Studia Albanica. Tiranö.
Sala: I 970: Sala, Marius. Contribugii la fonetica istoricä a limbii ronrätre.
Br"rcuregti 1970.
Sandfeld: 1930 : Sandfeld, Kristian. Linguistique balkanique, problömes
et rösultats. Paris.
Saramandu: 1 966 : Saramandu, N. Reluarea gi articiparea complementului indi-
rect expdmat prin substantiv in limba tominä din secolul al XV[I-lea SCL 1966/4.
:
SC Shih Budi: 1 62111.
Schaller: lg75: Schaller, H.W. Die Balkansprachen. Eine Einfiihruurg in
die balkanphilologie. Hei delberg.
 Schnraus: 1963 : Schmaus, Alois. Beobachtungen zu Bedeutung upd
GebraLrch des albaltischen Admirativs. Nö: Beiträge zur Shuclo.t.u.opu
Forschung. Muhncherr.
Scltrvyzer: 1959 : Schwyzer, E. Griechische Grantmatik. Aufder Grr-rndlase
von K. Brugmanns Griechischer Grammatik. (3e Auflage), I,II, Miinchen.
Sciarnbra: 1964 : Sciambra, Matteo. La "Dottrina cristiana,' albanese di
Luca Matranga. Ronta.
SCL: Studi gicercetäri lingvistice. EdituraAcademieiRepublicii Socialiste
Ronränia. Bucuregti.
Seli5öev: 1925 : Selisöev, A.M. Des traits linguistiques conrmsns aux
langues balkaniqr-res: un balkanisme ancien en bulgare. nrS r 92515,35_57.
Seli5öev: l93l (1981) : Seliööev, A. M. Slavjanskoe naselenie v Albanii.
Sof4a I 931 ; ribotuar mö l98l .
SF : Studime Filologiike. Akacrenria e Shkencave e Republikös sö
Shqipörisö. Instituti i Gjuhösisö dhe i Letörsisö. Tiranö.
Skok: 1926: Skok, P. Considörations gönörales sur la d6clinaison ponrinale
rounraino-albanaise. "Arhiv z.a arbarr. starinu" llll | _2.
Solta: 1960 : Solta, G.R. Die Stellung des Annenischen inr Kreise der
indogenlanischen Sprachen. Wien I 960.
Solta: 1980 : Solta., GR. Einfiihrung in die Balkanlinguistik mit besonederer
Berticksichtigung des Substrats und des Balkanlateinischen. Danlrstadt 19g0.
Stebl in-Kamenskij : 1 953 : Steb li n-Kanrenskij, M. l. Istorij a skapdinavskih
jazykov. Moskva.
Steblin-Karnenskij : 1957 :Steblin-Kan-renskij, M.I. Gramatika porveZkoco
jazyka. Moskva.
Stepanova-Suhaöev: 1990 : Stepanova, L.G. - S'haöev, N.L. Dalmatinskij
jazyk. (nö OBJa). 1990.
Stojanov: 1977: Stojanov, Stojan. Gmnratikanabölgankr.lakniZoven ezik.
Sofija.
Suhaöev: 199011: Suhaöev, N.r. Latinskaja reö na Balkanah. (nö oB.la).
Suhaöev: 199012: Suhaöev, N.L. R'nryrskrl
iazik, (nö oBJa).
Suhaöev: 199013: Suhaöev, N.L. Istro.unynskij jazyk.(nö oBJa).
Sulejnrani: l97g : Sulejmani, Fadil. E nrbsuarne e kröshterö e Lekö
Matröngös. Prishtinö.
Svane: 1965 : Svane, Gunnar. Lövizjetnö fushön e sistemit foljor tö shqipes.
(nö KPSA).
Svane: 1982: svane, Gunnar. Forminri i guhös letrare shqipe sig paraqitet
rrö "Pasqyrön e tö Rröfyerlrit" tö Budit (1621). SF 19g2l3.
Szerlerenyi: 1980 : Szemerenyi, oswald. Einfiihrung in die vergleichende
Sprachrvissenschaft. Darmstadt.
 ;;;;-;EF.;*;fu*;,ffi;
Sorulrouu, 1990 : Sarapoua, L.V. Albapojaz,yÖnye
poselenija Grecii' (nö
OBJa).
gjuhös shqipe' Vlorö'
Sheperi: 1927 :Sheperi, I.D. Gramatika dhe sintaksa e
Shkurtaj: 1979: Shkurtaj, Gjovalin. Shönirrre pör tö folmen
arböreshe tö

Sarr Marcatros. SF 197914.

Al-
Suflay: 1916: Sufflay, Milan. Die Kirchenzustände in vorttirkischen
und Leipzig
barriari. Illy-isch-Albanische Forschungerr, I. München
Shuteriqi: 1956 : Shuteriqi, Dhimitör. Mbi disa göshtje tö Arbörit dhe mbi

enrrin Shqipöri. BSHSH 195613.

qöshtje tö
Shuteriqi: 1958: Shuteriqi. Dhirnitör. Edhe njö herö mbi disa
Arbörit. BSHSH 1958/3.
posposizione
Tagliavir-ri: 1924 :Tegliavini, carlo. Sulla questione della
dell'irrticolo. (nö "Dacoromania" III)' Clq (1924)'
Tagliavini: 1931 : Tagliavini, Carlo. L'albauese di Dahnazia' Contributi
alla corroscelza del dialetto gfiego di Borgo Erizzo, presso Zara'Firenze'
Tagliayirri: 1965 : Tagliavini, Carlo. La stratificazione del lessico albanese.
Elenrenti indoeuropei. Bologna.
Topalli: 1995 : Topalli, Kolec. Theksi nö gjuhön shqipe. Tiranö.
Topalli: 1995 : Topalli, Kolec. Pör historinö e hr"rndorösisö sö zattoreve ttö
gjuhön shqiPe. Tiranö.
Topalli: 1998 : Topalli, Kolec. Zhvillimi historik i diftongleve tö shqipes'
Tiranö.
Topalli: 2000 : Topalli, Kolec. Zhvillime historike nö sistemin zanor tö
guhös shqipe. Tiranö.
TrLrbeckoj : 1934: Trubeckoj, N.S. Gedanken über Morphonologie'
"Travaux du Cercle Lingr-ristique de Prague",52 (1934)'
Thomaj: 1981 : Thornaj, Jani. Qösht1e tö frazeologjisö sö gjuhös shqipe. Tirar-rö'
Thomaj : I 984 : Thomaj , .lani. Leksikologjia e gjuhös shqipe' Tiranö
1 984.

:
Thomaj: 2001 Thomaj, Jani. Leksiku dialektor e krahinor nö shqipen e

sotnre. Tiranö
Thoniaj - Lloshi :1967: Thomaj, Jani - Lloshi, Xhevat' Paralele
frazeologl ike tö shqipes me giuhö tö tjera tö Ballkanit. sF 1967/ '
I

Thr.unb: 1910: Thr.rrnb. A. Handbuch der neugriechischen Volkssprache'

2. Auflage. Strassburg.
Tliumb: 1910 : ihumb, A. Altgriechische Elernente des Albanesischen. IF
26 (1e10).
Thunmarur: 1 774 : l'hunmann, Johann. untersuchungen über die Geschichte
der östli chen europäischen Völker. Laipzig'

31
 =
ilul *:"
:;;;;;*h;, ;;;;;,;;;;
Nö: Krahe: 1964.
Vendryes: 1950 : Verrdryes, .1. Le langage. paris.
\zjerari 1990: vjetari srarisrikor i R.p.s. tö Shqipörisö. Tiranö
1990.
Vondrak : 1 928 : Vondrak, Wettzel. Vergl eichende s l arvi sche
G ranrrlat i k.
II (2e Aufiage). Göttingen.
wackernagel: 1892 wacker'ager, J. über ei, Gesetz der
indogernranischen Wortstellung. tF I (Ig92).
walter: 1966: walter, H. Zw,^r problenr <jer sog. verdoppelten objekte
ip
den Balkansprachetr. (nö Rösumös des conrnrunications - Linggistiqu.
- du 1".
Corrgrös Irrtenlational des Etudes Balkaniques et sud-Est Europöeppes.
Sofia
l9(r(r).
weigand: I 9l I : weigand, Gustar'. Der gegische Dialekt von Borco
Etiz.z.o
bei Zara in Dalrnatien. .lb XVII ( l9l I ).
we igarrd: l9l3 = weigancl, Gustar,. Albanesiche Granrnratik
irn
stidgcur sche'rr Dialekt. Leipzi g.
Wcigarld: 1925 : Weigan<l, Gustar,. DcrAdnrirativ irrr Bulgarisclrep.
l.\ö:
"Balkan-Arcbir," I ( 1 925). Leipz.ig.
weigand: 1926 : weigand. Gustav. Das Albanesische in Attika. BA ll.
( r e26).
Weigand: 1927 : Weigand, Gustav. Sincl clie Albaner die Nachkomnrerl
der Illyrier oder der Thraker? BA III. (1927).
Xhuvani: 1956 : Xhuvani. Areksandör. Studinre gjuhösore. Tiranö.
Xlruvani: 1980 : Xhuvani, Aleksandör. Vepra, I. Tiranö.
Xhuvari - Qabej: 1962: Xhu'ani, Areksandör - eabej, Eqrenr.
Prapashtcsat e gjuhös shqipe. Tiranö.
ZB: Zeitschrift fiir Balkanologie. Mlinchen.
Zugra: 1976 Z-ugra, A.v. o proishoridenii arba.skogo f'turu'ra
toskskogo tipa. (nö GSB.ta). Leningrad (19j6).
Z'gra-Syrov: 199() : Zugra, A.v. - Syrov, A.p. Albarrskrl
iazyk. ('ö oB.la).
[-erringracl ( 1990).

32
 KREU I

HYRJE

l.Me zhvillimin e studimeve krahasuese giuhösore glatö kötyre shekujve

tö fundit, pörveg hulumtimeve, qö synonin tö vinin nö dukje e tö shpjegonin
dukuritö e pörbashköta tö gjuhöve tö njö familjeje a tö njö grupi dhe evolucionin
e tyre, si p.sli. tö gjuhöve i.e. (: indoevropiane), tö giuhöve gjermanike, romane,
sllave etj., si edl-re fazat e ndryshme tö evolucionit te nje gjuhe tö dhönö, si
p.sli. tö g;errnanishtes, tö greqishtes, tö shqipes etj., vömendjen e njö vargu
dijetarösh e törhoqön edhe dukuritö e pörbashköta tö gjuhöve tö Evropös
Jr.rglindore. Lindiköshtu edhe njö disiplinö e re gjLrhösore, qö kishte si syrim tö
vinte nö dukje e !ö shpjegonte dukuritö e pörbashköta tö pörftuara si njedhim i
nran'ödhönieve tö glata midis gjuhöve, tö cilat fliteshin nö kötö zonö, qö sot
njihet zakonisht Gadishulli Ballkanik dhe gjuhöt e krahasuara nö kötö rast
quhen gjuhö ballkanike (shih IIl4). Kjo disiplinö e re qysh nga Sandfeldi mö
1930 (shih & 5), nö pörglithösi, quhet gjuhösi ballkunike

Me sa dirnö, i
pari dijetar, qö vr-rri nö dukje disa npa köto dukuri tö
pörbashköta, qe gjuhötari me origlinö slloverre B..1. Kopitar'. Nö monografinö
e tij tö vitit 1829 Albunische, wulctcltische tt. hulgurisclte Spruch e, duke u
nrböshteturjo vetöm nö falöt e pörbashköta, por edhe nö "strukturön e njöjtö
granratikore", Kopitari arriti nö pörfundinrin e entusiazmuar: "Köshtu, pra,
deri nö kohön e sotme nö veri tö Danubit nö Br.rkovinö, Moldavi dhe Vllahi,
Transilvarri, Hungari, si edhe nö anön tjetör tö Danubit nö Bullgarinö e rrriröfilltö,
pastaj nö tö gjithö varglur e Alpeve tö Ballkanit, nö kuptimin e vjetör rnö tö
gerö tö kötij vargmali, nga njöri det nö tjetrin, nö vargmalet e Maqedonisö, nö
Pincl dhc pörnre5 Shqipörisö slrndon vetönr njö fonlö gjuhösore, por me tri
lloje lönde gjuhösore, nga tö cilat njöra öshtö vendöse, ndörsa dy tö tjerat kanö
ardhur nga peröndimi dl':s nga lindja'."
Kopitari nö nionografir-rö e tij merr nö vöshtrirn kryesisht rumanishten

I Filolog sllovcn (Rcpnje, Slloveni. I 780 - Vjcnö I 6.14). Eshtö rutori i sö parös granratikö shkcncorc tö
sllovcnishtcs ( I E08).
2 Nx.jcn'ö nqa völlinri ll, f. 253, i vcpravc tö ribotuara tö Kopitarit (Ljubljana 1945).

JJ
 Krer-r I

(r,llahishten). bullgarishten dhe shqipen3. E kjo öshtö e shpjegueslinre. po tö

kihct llarasysh se ai nö atö nronografi öshtö ndalur nrö fort nö prapavendosjen e
nyjös shquese, dukLrri kjo qö öshtö shlaqur pikörisht nö köto guhö (shih kreun
VI). Njö gö detör, qö bie nö sy nö pörfurrdinrin e Kopitarit, öshtö mendinri i trl qö
nö tö tria köto g'uhö "sundon vetönr njö forrnö gjuhösore, por n1e tri lloje lönde
gjuhösore". Sado qö nö kötö mendinr ka njöfarö teprie, sidomos kur öshtö fiala
pör bullgarishten, e cila mbetet gitlrnjö njö guhö sllave jugore, prapö nuk mund
tö trros tlbahet parasysh fakti qe bullgarishtja dhe (sidomos) ntaqedonishtja i
janö nönshtruar prej kohösh procesit tö ballkaniziniit, qö i ka börö ato tö dallohen
gith-rtjö e mö shumö nga gjuhöt e dera sllave, pörßhirö kötu edhe serbokroatishtja
(shih III/21-28).
Nö nronografinö e tij (f. 272) Kopitari ka prekur edhe dukuri tö tjera
granratikore tö pörbashköta tö gjLrhöve tö lartpörmendura, si mönjanimi i
paskajorcs dhe fomrinri i kohös sö ardhrne me anö tö foljes ndihmöse "dua".

2. Me zhvillinrin e madh, qö r'nori gjuhösia krahasuese i.e. gjatö shekLrllit

XlX, sidonros rrö gjysmön e dytö tö atrj shekLrlli, ishte e natyrshme qö dukuritö c
pörbashköta tö gjuhöve tö Ballkanit tö törhiqnin githnjö e nrö shumö vömendjen
e gjuhötaröve tö ndryshöm. köto dukuri tö pörbashköta, prapavendosja e
Njö r.rga
nyjös shquese, törhoqi edhe r,ör-nendjen e indoevropianistit tö shquar gierman A.
Schleicher+ . Por dukuritö e pörbashköta tö gjuhöve tö Ballkanit filluan tö böhen
objekt studimi sistematik sidomos pas botirnit tö monografisö "Die slavischert
Elemente iur Rumunischen" tö Franc Mikloshiqit) . (tSOt).
Nö kötö ntonografi vihen nö dukje njö numör dLrkurish tö pörbashköta tö
gjuhör'e tö Ballkanit dhe pikörisht: l) Forrnirrri ikohös sö ardlitne me anö tö
foljes "dua" nö serbishte, nö bullgarishte. nö nrmanishte, nö greqislite tö re dhe
nö shqipe. 2) Zhdukja e paskajores dhe zövendösimi i saj rne lidhoren uö
bullgarishte, nö greqishte tö re, nö shqipe dhe nö rumanishte e pjesörisht edhe nö
serbishte. 3) Pördorimi i sö njöjtös fornrö rasorc pör gjinoren e dhanoren nö
bullgarishte, nö rumattishte dhe shqipe. 4) Prapavendosja e nyjös shquese nö
brrllgarislite, nö runranishte dhe nö shclipe. 5) Prania e zanores lö/ t^tö bullgarishte,

-t \ö arö kohö (dhc dcri ronC) rlaclcdorrishtlir nuk trajtohc-j si gluhö nrö vctc, por si njö dialckt
(pcli'ndinror) i bullgulishtcs (shih cdhc lll'26'1
J Augusr Schlcichci-i ( lsll-lS6S)öshra. auror i disa \cpri]\'c, ndör tö cilat edhc Corrrpcndiunr dcr
vc;glcrchcnclcn Crarlnratrk dcr indogcrnunrschcn Sprachen (lE(rl-lE(r2). Nö n.iö vcpör kushtuar
g;uhör'c tö Evropös ( l E50) ar pör'nrcnd cdhc bushköpör'kinrin c rurrranishtcs, shqipcs dhc bullgarishtcs
nö plapavendosjcn c ny.yös shqucsc.
5 Franc l\lrkloshrqi (l8l-.1-lE9 l), profcsol ifilologyisö sllavc nö Univcrsitetin c VjcnÖs (qysh nga
viti 18.18)dhcanötariAkadcmrsösöshkcncavctöAustnsö(qyshngaviti l85l),eshtöautoridisa
ycplavc ra. röndesishnrc, ndör'tö cilat njö vcnd tö vcaantö zö krycvcpra c tij Vergleichendc Crarlnrutik
dcr slavischcn Sprachcn nö katör r'öl!irlc ( lE52- | 875)
a^
J+
 Ngu ltistorilat i stttdittreYe

nö runtanislrte dhe nö shqipe. (r) Rinianla e kunclrinave nöpörntjet formave tö

pathcksuara tö pörenrrave vetorö nö bullgarishte. nö nrmanishte, nö greqishte tö
rc dhc nl' shqipe. 7) Fornrirri i rrunrörorör,e 1l-19 nöpörmjet njö paral]ale tö
nclörfirtrrr rnidis nunrörorit tö r,ogöl dhe nunrörorit dlt jetö nö rumanishte, nö slrclipe
tlhc nö guhöt sllavco .

Burirlin e kötyre dukurive tö pörbashköta tö giuhöve tö Ballkanit, nö

pörgjithösi, Mikloshiqi (f. 8) öshtö i prirur ta körkojö tek "elenrenti i lashtö
autokton" dl,e shton "... dhe ne besojnrö c1ö ai elerlent tö ketö qenö i aleft nre
shclipen c ditöve tona, tö cilön ne e korisiderojnrö si vazhdllesen e ilirishtes..."
Po nö kötö monografi (f.8v.) Mikloshigi ka vörtö nö dukje edhe disa
bashköpörkirne leksikore nridis shqipes dhe rurnanishtes, duke renditur njö nunrör
l.;alösh. "c1ö ndesherr vetör.n nö köto dy gluhö, ose kötu ato pördoren rne rrjö kuptim
tö r'egantö, ose paraqisin disa vegori fonetike, tö cilat vörehen edhe nö elenrentirr
e tyrc latin." /
Etlhc nö pur.rirne tö tij tö dera Mikloshigi ka trajtuar göshtje, qö nö njö rlönyö
a nö njö detör liclhen me problenret e ballkanologisö. Mjafton tö pörnrcndirn kötu
tri sttrclinrct e tr1 kushtuar gjuhös shclipe8, si edhe studinrin e tij h4bi tulikitttitt c
Itttrlislttcs ttö strttlttttt'ötr grutttrttiliorc tö gjtrhöt'e tö Et,topös Juglinrlot'a') cq. Pranc'laj
Mikloshiqi öshtö konsiderllar lle tö drejtö jo vetönr si then.relvörrösi i sllavistikös
nroclenre. por edhe si njö ndör pionieröt e ballkanologlisö.

3. Veprinrtaria e gjerö shkencore e Mikloshiqit do tö ketö ushtruar njö ndikint

jo tö r'ogöl edhe nö krijimirr c Konrisionit Ballkanik pranö Akadentrsö sö
Sltkcncavc tö Austrisö, i cili, duke filluar nga fundi i shekullit tö kaluar, u ka
kLrslrtuar njö interes tö veqantö problerrreve tö gjuhösisö ballkanikel0.
Midis atyre qö me punön e ty'e e glallöruan veprirrtarinö e Korlisionit Ballkanik
tö Vjenös, njö vend tö vegantö zö gjuhötari i talentuar Gustav Meyer-il I . Ai i kushtoi
6 Shih lllikloshig: | 8(r l, 6-8.
7 Ndör köto trrund tö pirnlcnclctt: ttvrll; ubur', hrc:. hritr, bu:i. hrrü, grrtpi;. gtrxtpit, gurnkt:. {runa:, gtr.:lti;
,:rt.yit, rttul. /)r(r/(nrai lort rrö kuptirrrin brcg lurni).7rdrrut; piritr, tutAr yutt'd ct1. (shih cdhc \r3-ltl1.
S I:shtt1 ljala
(t,\'0). lt. l)it'trtrttutrislrt'rt Elt'rttt,trtt,trtr,llhurri.scltt,tt (t,\701, lll l)ia [:ornt ctttlt,ltrtt<,rt LL,rhu rttt
.llltrtr11.s1 l1r'1, 1 1,1:1 ,
\)llllrtlic[:itttttrktttglL,s.|tirkiscltt.'tl||u.lli('(it.ttttttttuttkl('r'\li(l()s'lcur(lpiiiscltatt
l0 \lc ntsrtti'tt c köti-i kolnrsiorrr ianö lrotulr njl'rurg nrorrosrutlsh tlt r.öndösishntc pör giluhdt brllkanikc
rrörrrLrbrikt'n.\clrriliL'rtlarllulliurtktrttrttr.s:iort. \lcvcprinrtarinirckerti.l konrisioni janötÖlidhurcdhc
cnrrat c sluhctarive ti. rillö rc shcluar sr C.. Mcvcri, C. \\'cigand-i lshih & 4) cr1.
ll (j. \lcrcr-i (1S50-l(.)(X)). ulbanolog i shquar gjcrnran. plolcsor nö Universitctrn c Clacrt (Austrr).
iishla'autor i rrjLr varuu vcplash tö röndösishnlc kushtuar str,rdinrit diakronrk rö giuhös shqipc. Ndör
kirttrduhcnpöt'trrcndttt': Et_tvtoktgi.scltcsll'iirtcrhtrchlct'ulhurrasistltcnSpraclrcllEgll..llhutrt'sixltc
.\rtrdicrr l-Vl ( ltjE3- 1897). Ai ka botr.rar cdhc n ji' rrrarlatikö tö shkurtör tö guhös shqipc. ( l8Eti) si
cdhc studintc tö tjcla. ncu tö cilat duhct pnllcndul srdonros l)ic Stallung das Alhuttesist ltett itrt Krcisa
tt<,r ittdogarrrturris< ltart Sprachan ( I8fiJ1.

35
 KreLr I

njö vönrendje tö posagme sidonros analizös historike tö f,alorit tö gf uhös shqipe, duke
e vöshtruar atö edhe nö pörqasje nre leksikun e gjLrhöve tö tjera, pörßhire kötu edhe
gjuhöt ballkanike, sidomos greqishtja dhe rurnanishga. Meyer-i nö punin,et e tij tö
shunrla trajtoi, nö mönyö tö krahasuaq edhe qöshtj"e tö fonetikös historike tö shqipes
si edhe göshqe tö röndösishme tö greqishtes sö rer
j .

4. Njö ndihmesö tö röndösishme pör zhvillimin e mötejshönr tö studimeve

ballkanologjike ka dhönö edhe gjuhötari i njoliur giemran Gustav Weigandl3, i
cili u rnor nte probleme tö röndösishnre tö rumanishtes, tö bullgarishtes dhe tö
slrclipes. Midis vjetöve 1925-1928 ai nxori edhe katör völlime tö vjetarit BA
(lJttlkttn Archiv), ku u botuan studime tö tij dhe tö disa dijetaröve tö tjerö pör
göshtje tö ndryshr-ne tö gjuhöve ballkanike.
Weigand-i (BA I, f, X) ishte i mendimit qö dukuritö e pörbashköta tö gjuhöve
ballkanike e kishin burinrin te veprimi i substratit trak (shih shönimirr 14). Nö
kötö pikö nrendimi i tij takohet me atö tö Mikloshigit (shih & 2), por rne kötö
ndryshitl qö, ndörsa ky i fundit mendonte se nö giuhön shqipe vazltdonte, tö
ntbijetonte ilirishtja, Weigand-i e kor.rsideronte shqipen si br1ö tö trakishtes'- .

Ndihrtresa tö röndösislinre pör studimin e krahasuar tö gjuhöve ballkanike tö

veganta e, si njedhim, edhe pör zhvillimin e mötejshöm tö studimeve tö krahasuara
ballkanologjike nö pörg1ithösi kanö dliönö edhe njö varg gjuhötarösh tö tjerö,
ndör tö cilöt duhen pömrendur sidotnos Pederseni, Jokli; P. Skoku, G Papahaxhiu,
A. Rosetti. Vl. Georgievi, Qabej etj.15
5. Studimi i krahasr-rar i gjuhöve ballkanike mori formön dhe pörmasat e
njö disiplirre tö vegantö me botinrin e veprös themelvönöse Linguisticlue
httll;tttritltre - problömes et rösultuts ( 1930) tö gjuhötarit tö shqr.rar danez Kristian
Io
Sandfeld . Nö kötö vepör sintetizohen amitjet e deriatöhershme nö fushön e
studir-nit tö krahasuar tö gluhöve ballkanike dhe shtrohen pör diskutim e pör
zgidhje njö varg problemesh tö röndösishme tö kösaj disipline tö re. Sandfeldi
nren 1ö shqytirn kötu jo vetöm bashköpörkime tö pergithshme ose tö pjesshme
ptidis gjuhöve ballkanike sidomos nö fushön e Ijalorit dhe tö gramatikös, por

l2 \lcycr-i L.shrL. ntarrö cdhc nrc problcrtrc tö greclishtcs c tö tulqishtcs. Ai ka botuar, ndör tö tlcra. cdhc
tii sluhirs glckc ( lEti0/lti9(r) dhc' Ncrrgrlcr'li ist'ltc Studien l-lV ( lE84 1895).
n.ji. glurrratil<ö
l-t C.\\'crgancl-i (1E60-19-10),fonlanrstdhcballkanologn]ccrrrör'.profcsornöUnrvcrsitctincLcipztg-
rur. öshrö ar-rtor. i disa botirncvc rlr rörrdösishnrc pör gjuhöt ballkanikc nö pörgithösi dhc pör tumanrshtcn
nö r cqanli.
l.l Shrh ar.tikullin c ti.j ".!lrrr1 tlit, ,'llhunt,r dia Nutltlonrurcn der lllyricr oder der Tltntkcr?" (llA lll'
217-25 | ), kLrjepcn dyrlbödhlctö argunrcntc pör tö nrbrojtLrr hrpotcrön e prcjardhjcs trake tö shqipcs
(shih pör köto cdhc Dcmiraj: 198E, l5l v., nrc r'örejtlct pörkatösc). Nö tö vörtetö, hipoteza pör
prelardhlcn tlake tö shqipcs öshtö rrrö c rjctör (shih Demiral, po aty, 149 v )
l5 Köru nuk po ndalcnri nö ndihnrcsat e vcqanta tö kötyrc giuhötarövc nö lömin e ballkanistikös.
l6 K1o ycpör öshtö botuar nrö parö danez-isht nre titullin llulkan.filologierr nrö 192(r nö Kopcnhagö
36
 Nsu historiktt i sluditttet'e

.Ott. ttuo ö"

'
fonctikös u kuslttohet pail vertdlö.
Nö kötö vepör Sandfeldi, nö kurrdörslitinr nie piköpamjet nrbizotöruese tö
deriatöl-rershrne (shih && 3-4), r'nbrojti rezön, sipas sö cilös faktori kryesor pör
pörhapjen e dukr,u'ive tö pörbashköta tö gluhöve ballkanike ka qenö qreqishda. qö
islrte gjuha zy-tarc e Perandorisö Bizantine dhe e kishös ortodokselv .

6. Potliuaj nö tö r1öjtön koliö me Sandfeldin, me göshden e dukurive tö

pörbashköta tö gluhöve ballkanike u mor edhe giuhötari rus A. Selishqev, Des
It.4its littgyistitlues comnuttts tntx lcutgues hulkuniques: tttt bulkunisttrc uttciett
ert httlg,lre20.'Ketu ai trajtoi, ndör tö tjera, n'rönjanimin e paskajores, nyjön
shquei tö prapavendosur etj. Pör sa itakon burimit tö kötyre dukurive tö
pörbashköta tö gjuhöve ballkanike, Selishgevi anollte nga njö teori, qö tö merrte
parasysh sidon-ros kushtet historike tö pörbashköta dhe marrödhöniet midis
popujve ballkanikö. Sipas Selishgevit, disa nga köto dr"rkr'rri e kanö burimin te
sLrbstrati paragrek e paralatin dhe parasllav. Njö rol me röndösi nö pörftimin e
ballkaniznrave, sipas tij, ka luajtur dygjuhösia e pörftuar nö Gadishullin
Ballkanil< pas shekLrllit VI, d.nr.tli. pas ardhjes sö fiseve sllave.

7. Njö röndösi tö vegantö nrori studimi i dLrkurive tö pörbashköta tö gluhöve

ballkeinike edhe me diskutirnin e Sprachhwul-it (Lidhja gjuhösore) midis
anötaröve tö Rrethit G.juhösor tö Prttgös. Nö tö vörtetö, nö kötö rast kemi tö
böjnrö me vazhdimin e njö diskutirni tö nisur qysh mö parö mbi njö göshde tö
tillö nga H. Schuchardt-i dhe J. Baudouirl de Courtenay gjatö punimeve tö
Kongresit I Ndörkombötar tö Gjuhötaröve, qö u mbajt nö Hagö mö 1926. Aqe
gjuhötari i shqr.rar N.S. Trubeckoi u ndal edhe nö dallimin midis "grupit
gjuhösor" dhe "farniljes gir.rhösore", duke vönö nö dukje, ndör tö dera:
"Qdo bashkösi gjuhösh tö lidhura reciprokisht.nga njö numör i röndösishönr
I
bashköpörkinresh mem emrin'grup gjr.rhösor'."j
Pörbrenda grupeve gjuhösore ai dalloi dy gmpe tö posagme: Pörcaktohen
si "lidlrje gjuhösore" (Spruchhunrl) ato grtlpe tö formuara prej giuhösh, qö

l7 Shih Sandfcld: 1930, l(r-99, ku trajtohcn !alö prc.t burinri grck, Iatin e roman. shqiptar, slla\', tulk
ctj.
Iti Shih Sandfcld: l9-10. l2-1..1,29,55. 102.103-104,124-125.126-121 ,l46,l7l,l9l ct1.
l9 Natvrishtkötuüshröfialapörataballkaniznra,qöndeshcncdhcnögrcqishte.Jasi shklrranai pörkötö
nö r.cprön c ti.1, f 2l-1 r'. : "Mc pörjashtrnr tö niös sö prapnrc dhc tö disa pikave tö dyshinrta... ne jenri
pörp.jekur tö trcgojntö se nö ntö tö shunttör1 c rastc\,c öshte lala pör vcgori, qö janö zhvillulr nö
grcclishtc dhc qö.janö pörhapur prc.l andej nir gjuhöt c tjcla." Dhe nrö poshtö (l 214) ai pörmend rolin
c luajtur nga qytctörinri bizantin dhc srdonros ndikrnrin njösucs tö kishös ortodoksc (greke).
20 Botr,ral nö RES 192515,35-57.
2 | Pör rnö shunrö hollösira shih Banfi: 1985.2-l v.

)t
 .: = :. _:_:_:g!::__:_: _-
paraclisirl Iljö ngjashnri tö shörrjueshnre nö aspektin sintaksor, njö ngjashnri
1ö
bazat e strtrkttrrös nrorlblogiike, njö nurnör alösh tö pörbashköta kultlre
f c.
Itgan-iöhcrö' edhe njö ngiashrni tö jashtnre nö stnrkturön fonetike; por
c1ö rruk
paraclisitr asnjö bashköpörkim fonetik sisternatik. asnjö bashköpörkipr nö
aspelttin fonetik tö elenrenteve nrorfologike dhe qö rruk kanö asnjö fjalö
elcttrcttl.are tö pörbashköt. Pörcaktohen si "lanrilje gjuhösore" (Sprttc.lt/ittrtilictt)
ato grupc 1ö fotr.nuara prej guhösh, qö kanö njö nunrör tö röndösishöm alösh
f
elettlentare tö pörbashköta, qö paraqisin bashköpörkime rrö realiziprip foletik
tö kategorive morfologtke dhe qö praraqisin, pönnbi tö gJitha, bashköpörkine
lonetike tö c1öndrueshnte.
Pör sqarirnin konkret tö köty'e dy koncepteve Trubeckoi pönnendi gjuhön
bullgare, e cila, nga njöra anö, ipörket lamiljes g;uhösore sllave, dhe. nga ana
detör, bashkö rtre greqishten e re, nre shqipen dlrc nte rumanishten pörbö1 njer
nga elcnrentet. qö fomrojnö lidhjen gjuhösore ballkanike.
Teza e Tnrbeckoit Lr shtjellua mö tej nga gjuhötari tjetör i "Rrerhir tö
Prugös", R. Jakobsonit. Sipas tezave tö Trubeckoit dhe tö .lakobsonit. <jisa
guhö nruncl tö konsiderohen si pjesö pörböröse tö njö "lidhjeje gulrösore". nö
rast se ato; 1)böjnö pjesö nö njö lanrilje g;uhösore; 2) nga piköpanrja tokösorc
dtrhct tö.ienö fqinle; 3) pör shkak tö rrdikinreve tö ndörsjella cluhet tö kerrö
zhrilltrar disa trajta tö pörbashköta sidorrros nö l'ushön e fonetikös clhe rö
nrorlbsintaksös'i.

8. Mböshtetur Inbi tlaza tö tilla teorike, hulumtinret dhe stLrdinret nö fushön

e ballkanistikös rrrorön njö zhvillinr tö nradh sidorlos pas Luftös sö Dytö
Botörore, kur filloi edlie organizirni i Kongreseve tö Studimeve pör Evropörr
.ltrg-lindore, ku u bönö objekt diskutimi cdhe slrunrö dukuri tö pörbashköta
nridis gjuhöve ballkanike ose midis disave pr.j tyr.23.

9. Nö kötö ndörkohö, kralias shdellirnit tö ballkanizmave gjuhösorö tö

pörgiithshönr ose tö pjesshönr, karrö r,azhduar pörpjekjet pör tö shpjeguar faktorin
apo fal<toröt kryesorö, qö i kanö dhörrö shkas slifaqjes sö tyre. Drejtirtret e kötyrc
pörpjel<jeve nrund tö ravijözolren si.rijon:
Njö gesö e ntirö guhötaröslrj+ kanö r,azhduzrr ta körkojnö burinrirr e
ballkaniznrave, c1ö döshrrohen edhe nö greclishte, pikörisht nö kötö guhö, qö

ll Shrh []unfi: 1935. 2-1 r.

l-l Köto kongrc-sc, tir orgunizuaru nga AIESEE (Shoqata Ndörkonrbötarc c Studirrcvc tlr Jug-lindlcs
Evlopirnc).r-r zhvillLran: Kongtcsr | - Soljc' l9(r(r. Kongrcsi Il- Athinö 1970. Konglcsi lll - Bukurcsht

1974. Kongrcsi IV - Ankara 1979. Kongrcsi V - Bcograd 198.1. Kon-qrcsi Vl - So!c 1989. Koncrcsi
\/ll - [Jukurcsht 1999.
2-l Ndcr kittu nrund tö pörrne.ndcn: Rohlfs-i: 1958. 73-l r'.. Aalro: l953,lt)4, cq.

38
 _!g4,t tp n kt ti st rt tl i rt t e1'e

l<anjö dokumentim tö hershöm dhe tö pand€rprerö dhe qö. si guhö kulture dhe
si gitrhö zyrtat'e e Perarrdorisö Bizantinel) cll.t. e kishös ortodokse, duhet tö
kctö lsStruar ldikir.n ntbi guhöt e tjera fqinje. Por itlitaröt e kösaj hipoteze nuk
kalö nrulcllr tö shpjegojnö läktorin a l'aktoröt, qö i kar.rö dhönö shkas shfaqies
sö kötyrc ballkanizmave nö r'etö giuhön greke. Köshtu p.sh. zövendösirni i
paskajores nöpönljet nrönyrös lidhore rrö njö guhö kLrltr,rre si greqishtja del si
njö clukuri e papritur (shih IX/19). Madje, rnund tö shkohet edhe mö tutje dr-rke
pnnlar ltelclimin e Soltas ( 1980,233 ) qö greqishtla "qysh nga ftrndi i periudhös
antike ka ardhur dttke tt ballkanizuar giithnjö e mö shttmö"'

10. Vörejtja e fundit do tö vlente_edhe pör tö ashtuquajturön latinishte

ballkalike, qö, sipas disa giuhötatöre26, ka ushtruar njö ndikim tö madh nö
pörliinrin e disa dukurive tö pörbashköta tö giuhöve ballkanike. Me fialö tö
tjera, etlhe sikur tö pranohet pa asnjö rezervö nje ndikim i tillö, ttuk nrund tö
s6pranget pyeda: Pörse latinishtja vulgare ballkanike ka zhvilluar disa tipare
gprhösore, qö e kanö börö tö ndryshojö nga latinishda vulgare e vendeve tö
dera tö Peranclorisö Rornake? Ndikimi i gjuhöve tö
vjetra tö Ballkanit nrbi
laf ipisStep vulgare tö nrbishtresuar nö kötö rast nuk do tö mund tö pörjashtohej.
E lje gle tö tillö ka qenö i detyuar ta pranojö edlie Reichenkron-i nö stttdimitt
elil I)ar Tt'ptrs der Bulktnsprtrchen ( 1962). Kötu ar, rneglithöse mbron tezön e
1jö pclikinti latin nö pörltinrin e disa ballkanizntave, truk e pörjashtort mutrdösittö
e ndikinrit tö gjuhös a tö gjr.rhöve ballkanike. Köshtu p.sh. nö kötö studim
(1962,
ll9) ai puk e pörjashton mundösinö qö kurba zbritöse e tö foh"rrit, "qö shfaqet
6ö reptlitjerr e f alöve para sö gjithash nö rumanishte, nö bullgarishte, nö shqp,e
si edSe pö serbokroatishte, nö kötö rast e ka burimiti te popullsia velldöse...""'

ll. Disa gjlhötarö tö tjerö burirnirr e tö giitl'rö bullkanizmave ose tö n1ö

pjese tö rriirö tö tyre e kanö körkuar te ndikinri i guhös substrat'o . Madje. ntrk
kalö lrunguar cdhe ntendime tö tjera lidhur nre pörftimin e ballkanizmave, si
p.s5. Sipoteza e rrdikir-nit tö ndersjellö nridis giuhöve fqinje gjatö marrödhönieve
tö tyre shekullore, pörkatösislit lTipoteza e ndikimit tö ndonjö giuhe sllave. Köttt
luk po nclalemi mö gyatö nö kötö göshtje tö ndörlikuar, e cila do tö meret rrö
sSclyrtilr pör gdo dukuri tö pörbashköt tö gjuhör,e ballkanike, qö do tö diskutoliet

]i Nit lillinr si giuhö i/yrrirrc c Pc.randolisö Ronrakc tö Lrndjcs ishtc latinishtja, por grcqrshtla u bö
shpr'1t gtrha krvcsorc c asa.i pcrandoric (shih i\lihircsctr: I9(r(r''2'67 r' )
26 Shih ndör tl'qcr'ö:.sandfcld 19.10, lE5 c't1.: Rcichcnkron: I962' 99 v'
l7 Nlcndinrct c köti.; gjuhötari pör pirrftinrin c disa ballkrniznruvc do tö r'ihcn nö dukjc nc kapitujt
pör'katös (shih P.sh. IX,'20).
2E t;.yulrCrarctörrclr'yshönrkanöpasurparasyshgyuhösubstratötöndryshrrrc,qödotcvihcnnödukjc'sa
hcrc r1c tar pJfuqitcl rusti.

39
 nö kapittrjt ndjekös. Kötu do tö ndalemi vetöm rrö disa parime a kritere
tö
pörgjithshnre, qö dtrhen nrbajtur parasysh nö trajtimin e ballkanizmaye
nö
pörglithösi ose tö secilit ballkanizörr nö veqanti.

12. Nö radhö tö parö, pörqdo ballkanizöm duhet hetuarnöse nö tö gjitha

gltrlröt ballkanike ka qenö apo jo nö pörputhje tö plotö me prirjet e evolucipit
tö
srstemit gjuhösor pörkatös nö kohör e shfacjes sö tij. Natyrisht, kjo paraqitet
jashtözakonisht e vöshtirö, sidon.ros, pör gjuhöt me njö dokumentim
shkrimor
relativisht tö vonö, sig janö shqipja dhe runtanishtya. Relativisht n-rö e lehtö
paraqitet njö punö e tillö pör greqishten nte njö dokumentim shkrintor pothuaj
tö pandörprerö qysh prej kohösh shumö tö hershme, si edhe pör gyuhöt sllave
tö
Ballkanit, evolttcioni i tö cilave qysh nga shekulli IX e kötej mund tö ndiqet
edhe nöpörmjet krahasirnit me evorucionin e gjuhöve tö tjera sllave.
' Po. edhe nö rastin e greqishtes dhe tö gjuhöve sllavstö Ballkanit sqaripri
i'kösaj göslitjeje nuk öshtö aq i lehtö, sa mund tö duket nö njö vöshtripr tö parö.
Nö tö dy rastet paraqitet natyrshöm pyeda: pörse greqishda dhe bullgarishtja (e
rraqedonishtja) ndoqön njö rrugö tö tillö evolucioni? sqarimi historik i
faktoröve, qö pörcaktuan njö evolucion tö tillö, öshtö tepör i vöslitirö pör arsye
qö vetöl<Lrptohen. Madje, nö ndonjö rast muncl tö pritej qö evolucioni historik
nö greqishte dhe nö gjuhöt sllave jugore tö mos nrerrte atö drejtipr, qö ka prarrö.
Kötu öshtö fiala pör mönjanintin e paskajores nöpönnjet zövendösilrit tö saj
nga lbrtltat vetore tö nlönyrös lidhore, pörkatösishr clöftore (shih IX/ I 9). Nö
nje
gyuhö kulture si greqishtja, sig u vu nö dukje edhe nö & 9, pritej qö paskajory:a
tö gjallörohej nrö tej. E njö vörejrle e rillö mund rö böhej edhe pör guhöt
sllave
tö Ballkanit, po tö vöshtrohen ato nö krahasinr rrre gjuhöt e pra,
dera sllave. pör
kötö rast, si edhe pör raste tö dera dukurish gjuhösore ballkanike, nund tö flitet
nte tö drejtö pör njö ballkanizim tö greqishtes dhe tö gjuhöve sllave nö shqyrtipr.
Por. ndörkzrc1, nrbeten glithnjö pör t'u sqanrar faktoröt, qö i kanö dhönö shkas
kötij ballkanizimi.

13. Edhe mö ivöshtirö paraqitet sqarinri historik iballkanizmave nö

rutllatlishte e trö nrönyrö tö vegantö nö shqipe. Pör sa i takon rumanishtes, nö
kötö rast nrund tö ndihniojö nö njöfarö ntase vöshtrinii i dukurive, qö shqyrlohen,
tlö raport nle latinishten dhe sidonios nte tö ashtuquajturön latinislrte ballkanike.
kur ka tö dhöna pör kötö tö fundit. Sidoqoftö, kur tö dhönat e sö ashtuquajrurös
latirrishtc ballkanike, pörkatösisht danubiane, ndryshojnö nga ato tö Iatinishtes
sö krahinave tö tjera tö Perandorisö Ron.rake, del prapö problenri i sqarinrit
historik tö faktor:öve, qö u kanö dhönö srrkas kötyre ndryshimeve.
Vöshtirösi edhe nrö tö mödha paraqit nö kötö rast gjuha shqipe, pör tö cilön

40
;;;--.
mbetet githnjö n1ö
edle po tö pörcaktoSet pa asnie medyshje se cila ka qenö,
gltrhÖ c panjohrrr pör ne. Megithate, edlre nö rastin e
gjuhös shqipe dr'rlrert
sö dokumentuar tö
,l,,rhctuai pörpjekjet qö nö bazö tö tö dhönave tö periudhös
s.1 tö pxirien clisa pörfundi'ie tö arsyettlara pör tö
sqaruar nöse shfaqia e kötij
op urij ballkaniznri ka clenö apo jo nö pörputhje me prirjet e evoh'rcionit tö

sisrcnrir rö sa.1 gFrhösor. KLrptohet vetiu qö pörpjekje tö

tilla duhen börö edhe
pör guhöt e tjerer ballkanike'

börö pörpjekje
14. Gjatö shqyrrimit tö krahasuar tö qdo ballkar-rizmi duhen
absolute nö gjuhöt e ndryshrne
qö pör tö tö r,endoset r1öfarö kronologiie relative dhc
ballkanike. Pör kötö qettint duhen shfrytözr.rar
jo vetöm burimet € shkruara' por
eclhe gclo burim detei i mundshönr, duke qenö se ballkar-rizmat nö pörgjithösi
janC perftuar relativisht htret edhe nö giuhöt me njö dokumentim
shkrimor ntö tö
pör sl-rqipen mund tö
,,o'ö. si shclipja dhe nrmanishtja. KöshtLr p.sh. nö kötö rast
krahasimi i dy dialekteve
shliytözohen ile dobi tö dhö.at, qö.1und tö nxirren 'ga
tö Greqisö dhe tö
kryesor. tö saj, si edhe tö dhönat nga tö folmet e arböreshöve
me anö tö foljes
Italise. P.sh. tö dy tipat kryesorö tö kohös sö ardhnre' tö ndör1uar
rrclilrr'öse "liurrt",pörkatösishl"dtur".duhettöjenöshfaqr"rrnökötögjuhöpöryara
shpönrguljeve tö arböresliöve nö Greqi, pörkatösisht nö
Itali (shili VIVI3)' Po
del nö tö Eitha
köslrtu cluhet vepnrar edhe pör rumanishten. Kttr njö ballkanizöm
dialekter e kösaj gjuhe, ai duhet tö jetö shfacltrr atje para shekLrllit
X' qö
tö aromtttrishtes nga
honsiderohet, rrö vija tö pörgitlishn're. si periudha e veqimit
dakoruuratri shtl a (shih III/ 1 9).
gieografike nö
15. Pör gdo ballkanizönl do pasur parasysh edhe shtrirja
secilön gjuhö ballkanike (a öshtö mbarögir'rhösor apo ka
karakter dialektor?) si
ecihe clcnduria e pördorirriit tö tu. Njö problern itillö
del - ku nlö shutnö e ku
nrö pak- pör pjesön mö tö madhe tö ballkanizmave. P.sh., sig
do tö vihet nö
tö saj nre
cluklc nö kreutr lX, ntörrjaninri i paskajores nöpörmjet zövendösinlit
lbnla tö mönyrös lidhoie, pörkatösisht döftore, nuk paraqitet si njö dukuri e
nö rumanishten
pörhapur njösoj nö tö gjitha gjuliöt ballkanike. Köshtu, kjo dukuri
(shih
jugore öshtö mö e perhapuidhe mö e dendur se nö rumanishten veriore
iflSl. Njö gye.clje e ngiashme del edhe ..rö fort nö gluhön shqipe' ku kjo duktrri
jugor se nö dialektitr verior
öshtö rtrö e pörhapur dhe mö e dendur riö dialektin
(shih lXi 10).

nuk duhet
16. Gjatö shqyrtinrit tö qdo balllianiznri nö rrafshin diakronik
lönö jnshtö r,öshtrinlit edhe nrundösia e nje zhvillimi
paralel, tö paktön' nö disa
börö pörpjekje pör tö
nga glLrhöt ballkanike. Natyrisht, tlö raste tö tilla duhen
A1
+l
 ;;,: ;
jashtögiuhösorö) e kanö börö tö rnundur
njö zhvillirn te tiile paralel. Köshtu
p'sh'. sig clo tö shdellohet nö vllllg-23, fonlimi
i kohös sö ardhnre me anö tö
lbljes ndihrnöse "truu" vösrrtirö se nrund tö shpjegohet
vetönr nöpörr,jet
Itclikinrit grek nö tö giitha gjuhöt e Ballkanit, sig
kaire-menduar Sandfeldi dhe
disa gjuhötarö rö tjerö pas tij. Nje problem i rrgjashönr
del edhe pör n<lo'jö
bashköpörkinr r'idis shclipes dhe rur'a'rslites,
.[ ernte p.sh. rasti i ..nyjaveie
pörparnre" nö köro dy gluhö (shih VI/l 7_21).
Nö rastin e ndonjö zhvillimi paralel faktori i pörbashköt
nr"rk duhet körkuar
nredoetros te substrati i vjetör ballkanik, sado qö
edhe ndikimi i drejtpördrejtö
apo i törthortö i kötij .ö ndonjö rast nuk duhet pörjasht,ar
patjetör. Ne nooil.je
rast tlrund tö kemi tö böjmö me faktorö konrpleksö,
hetirni iie cileue sot per sot
nruncl tö paraqitet tepör i r,öshtirö. Sidoqoftö, nö
raste tö tilla argumentinri
shkencor' aq sa na rejojnö faktet e disponueshrle,
durret tö zhvisrlet gdo
qöndrirtr subj ekti vi st. 'ga
Pör sa i takon substratit, veprimi i tij mund tö
ketö qenö ose i drejtpördrejtö,
ose rrö fort i törthortö. Nö rastin e fundit öshtö
fiala pei ndikimin e nrenyres se
tö rrtetrdttarit dhe tö tö shprehurit tö popullsisö sö asimiluar
gjuhesisirt
gtrhörr e nlbishtresuar. Köshtu ndoshta nrund tö
shpjegohet evoluciopi 'rbi isö
asltttrcltrajttrrös latinishte ballkanike, e cila nö rrjaft pi[u
r.o qenö e clifererrcuar
nga latinislltja nö trevat perönclinrore tö PerandorisöRomake. prandaj,
ndorjö
dukuri c si p.srr. prapave'dosja e rryjös shquese, mund tö jetö
pasojö e rljö^rnra'ishtes,
ndikimi tö törthortö tö substratit trat a oak nepeirnjet gjuhös ..nörö,.
tö runranishtes rö nrbishtresuar nrbi atö substrar (shih
ed'he vl/15_16).

17. Njö problern nrö vete paraqisi' disa duk,ri tö gjuhöve bailkanike, qö
rrcleshen edhe jasrrtö Bailkanit. Tö tiila janö, ndör tö
[era, prapavendosja e
nyjös shquese, rintarrja e kundrinave nöpönljet fomäve
tö patheksuara tö
pörenrrave Vetorö, fornrimi i korrös sö ardhme
me anö tö forjes ndihmöse ,,truu,,
et;. K,r d,k,ri tö tilla paraqisi'njö interes tö posagöm
gjLihösor, atöherö do tö
trajtohen nö kapituj mö vete. Pömdryshe, do tö pennblidhen
shkurt nö
x. Nö kreu' XI do tö trajtohen edhe disa bashköpörkime tö posagme kreun midis
shqipes dlte rumanishtes. Kurse nö kreun XII do tö
trajtohen shkurt disa
bashköpörkinre midis gjuhöve ballkanike nö fushön
e fialorit dhe tö
fiazcologjisö.

42
 KREU II

GJENDJA GJUHiiSORE E GADISHULLIT

BAI,I,KANIK NE LASHTESI

arkeologjike dhe historike döshmojnö se Gadishr"rlli Ballkanik

I . Tö dhönat
ka clcnö i banuar nga popuj tö ndryshöm edhe para ardhjes sö fiseve i.e. (:
indocvropiane). qö e kanö "itrdoevropianizuar" atö prej kohösh tö lrershme
(shih & 2). Popullin.ri i hershönr i kötij gadishulli öshtö mundösuar edhe nga
pozicioni i tij Eeografik si njö urö ndörlidliöse rtridis Evropös dhe Azisö sö
Vogö1. Ky pozicion gjeografik u ka dhönö shkas giithashtu dyndjeve tö
hcröprishcrshnre tö popujve e fiseve tö ndryshrne, qö, edhe kur janö asittrilttar
nga banoröt rnö tö hershöm, apo edhe kur kanö c1öndruar pör njö kohö te kufizuar
nö (jadislrullin Ballkanik, prapö kanö lönö herö nrö shumö e herö rnö pak gjurrrö
nö gjuhöt e f olura nö kötö gadislrull. Natyrisht, köto gjurrrrö mund tö hulunrtoherr
c tij pörcaktohen pör periudha historike pak ä shunrö tö njohura, sig öshtc'p.sh.
rasti igyurrnör'c c1ö ka lönö nö [rullgarishten e sotnre gjuha e protobullgarör'e,
11ö rr rrsinrilulrl nga pollullsil c sllurizuar (slrih llll22). apo sig öshtö rasti i
girrrrrrör'c 11ö hurö tC,re t cttct2g dhc gotöti0 gatö dyrdjevc te ty'e nöpör Ballkan.

2. Natyrisht, gjunriö herö nrö sliunrö c herö nrö pak tö dukshnre kanö lönö
nci gjLrhöt c Gadislrullit Ballkanik cdhe gjulröt e aty'e popujve, tö cilöt nö rrethana
tö caktuilra historike erdhön e u asinriluan nga popuj tö tjerö, qö u nrbishtresllalt
rnLri ta. KötLr öshtö fiala pör tö ashtuquajlr-rrat gjuhö suhstrutö. Ky problenr,
sidonios pör Ballkanin (dlie jo vetöm pör kötö gadishull), paraqit njö interes
gyuhösor tö shumanshönr (o vetönr leksikor) dhe do tö nreritonte hulumtinre
dlrc stuclinre tö posaqrne tö mötejshrne, c1ö do tö hidhnin mö shunrö dritö per
gjuhöt c folura nö lashtösi nö kötö gaclishull. Kötu öshtö ljala, nö radhö tö parö,
pör gjulröt e atyre popujve, qö döshnrohen historikisht si barrorö tö vjetör tö
l() l:rsc licltc Lr d-"-nc1ön drc';t Brllkanit atl ngl tirnclr i shckLrllit Ill para cr'ös sö rc dhc ndonj0 tis i tvrc u

r ctttlos rlr ku lurrrr Sur a clcrdhct ni' Dunub: uta thcrncluan ccllrc clytctrn Sint!idtrrturtt. clir sllar ct rtrd
rtrnücp:.rlfzuLmnrcclrr'ur llclgrul "clvtctrlxrclhi"(shrhKatröii': 197(r.159-r.rrc. lrtc.raturii;.
l0 l:shl!' ljala pcr drnd jcn c r izirlotör'c nö shckullin lV tC crös sonLi: ata u larguan pör nii lti-rli nö r rtirr
-i.15 (shih Bulic: l9-i5. 7l).
'lö kihr't pi.rfrsvsh cdhc rfrshirrri i ostrogotövc nLr shckullin V tc cr'ars
sonö. sr cdht' i drsr ctnir e- tLi ttcra nöDatr []allkun.

43
 do tö ishte me shumö interes tö sqarohej, ndör tö
dera, se g,rol kanö luajtur
giulröt substrutö nö fomrimin dhe evolucionin e rumanishtes, tö greqishtes
dhe
tö gjuhöve sllave tö Ballkanit.
Kuptohet vetiu qö problerni i substratit pör Ballkanin, ashtu si edhe pör
zona tö tjera tö banuara sö hershnri, paraqitet shuntö mö i ndörlikuar nga sa
r]lund tö duket nö njö vöshtrinr tö parö. Kötu nuk öshtö ala vetöm pör gjuhöt
f
qö janö foltrr nö kötö gadishull nö kohöra tö prehistorisö sö thellö, por
edhe per
ato gjuliö qö dr"rhet tö jenö folur nö kohön e dyndjeve tö fiseve i.e. pör köto
dyndje rnendimi mö i pörhapur öslrtö ai qö i shpie ato aty nga fillimi i nrijövjegarit
tö d)'tö para erös sö rer'. G;uhet e popujve a fiseve tö Ballkanit, tö cilöt u
asinriluan nga popgf t i.e.. qö u rnbishtresuan mbi ta, duhet tö kenö lönö gjurmö,
tö paktön, nö f alorrz. Por ka rö ngjarö qö ato tö kenö lönö edhe gjurmö tö
dera,
qö rnbeten pör t'u hulurntuar. Kötu öshtö
fiala pör ndikimin, qö mund tö kepö
luajtur gjuhöt e möparshme jo-indoevropiane nö evolucionin e sistemit fonetik
dhe tö strukturös gramatikore tö gjuhöve i.e. tö tilla si greqishtja, ilirishtja,
trakishtja etj. Por natyrisht nö kötö rast kemi tö böjmö rne vöshtirösi, qö tö
paktön sot pör sot duken tö pakapörcyeshme.

3. Köto vöshtirösi nisin qö rne pyetjen se g'gjuhö fliteshin nö GadishLrllin

Ballkanik nö kohön kur erdhön e u ngulön aty poplrjt i.e. Köshtr"r, edhe pör
gjuhöt e banoröve paragrekö tö Greqisö nuk ka dhe vöshtirö se mund tö kishte
niö paraqide dhe qöndrinr tö njöjtö prej dijetaröve tö ndryshöm, n-regjithöse tö
dhönat arkeologiike dhe liistorike-letrare pör ata pqpuj janö relativisht mö tö
shunrter sesa pör ata tö zonave tö dera tö Ballkanitrr . Le tö marrim nö kötö
rast. sa pör shernbull, göshden e tö ashtuqrnjturve pelluzgö. Sipas burimesh tö
rrdryshnrer+. ata kanö qenö me siguri njö ndör popujt paragrekö, qö banonin nö
trevat e Greqisö sö sotme. Por a ishte gjuha, qö flisnin ata, e afert me greqishten,
d.rl.th. njö guhö i.e., apo jo, kjo pyede rnbetet edhe sot e giithö ditar e pasqanrar
bindshöm. rnegjithöse, pas gjithö gjasash, ata s'kanö qenö greköJ).

-l I Shih Katiöii. 197(r, l33l Martinet: 1986, 40, por nö f. l9 ky supozon qö valöt e para tö fiscvc i.e.
dlclt Danubit dhc Ballkanitjanö nrö tö hcrshnrc.
rj.^ Shih pör kötö cdlrc Solta: 1980,20 v., ku pörmcndet si c tillö llala ua!. qö ndcshct nö shqipc, nö
.. runranishte, nö lr.tonishtc ct1., c nö ndonjö lalö tlctör.
rr Pi'r gjcndlcn gjuhösolc paragrckc tö Crcqisö shih. nder rö tjcrö, Kariöiö, 1976, 16-97.
-'] Shih Kariöid. 197(t.19 r'. (nrc lircrarurö),
J) A llrsnrn "pcllazgöt" n1ö guhö i.c.. apo n1ö giuhö tö ndryshnrc, apo n1ö guhö tö pörzier, kjo nrbctct
c patlartö. Disa dtjctarö r kanö quajtur ata popullsi/rcl/n:.g<r, kursc disa tö t.yerö nuk c kanö pranuar njö
crtlairtnntötillö. Edhcpörvrsct,kuatabanonin.nukkanjönrcndinrtöpörbashköt. Disakanönrcnduar
sc ata shtrihcshin dikur nö törö Crcqrnir, ndörsa disa tö ticrö i kanö nrenduar vcndbunirnct c l_v-rc nrö
ngushtö c ndonjöhcrlr edhe rrö gjerö. Shih pör kötö Katiöiö, 197(t,21 39-E6 (mc lrtcraturön pörkatösc).

44
 qi""'li'gt"l'öt'
:
Nö köto rrethana, pör sa i takon giendjes giuhösore tö Gadishullit
Ballkanik
nö lashtösi, do tö kufrzohemi nö paraqitjen e pörmbledhur tö atyre gltrhöve
(kryesisht i.e.), qö döshmohet se janö folur nö kötö gadishull qysh nga fillimi
i
qoftö ed6e e
mijer,jegarir tö dytö para erös sö re e kötej. Njö paraqitje e tillö,
peinrüt.Ot.pr, ndesh nö vöshtirösi tö shunta jo vetöpr pör arsye tö doktlnetltinlit
por
ie uarflel tö gjuhöve tö laslita tö Ballkanit (me pörjashtinr tö greclishtes)'
eclhe pör arsye tö qöndrimeve tö ndryshnie, qö
janö mbajtur nga dijetarö tö
ndryshönr pör vetö iderrtifikimin dhe eniörtinlin e atyre
giuhöve. E njö problenl
edhe pör
i tille, c1ö cto tö trajtol-ret nö && 14-26, del si pör pjesön lindore ashtu
pjesör-r peröndimore e qendrore tö Gadishullit Ballkanik.

4. Por mö parö öshtö e nevojshme tö tliuhen nja dy !alö se q'do tö kuptohet

piköparnja
nö kötö rasr me Gadishull Ballkanik dhe nre gluhö ballkanike'Nga
jug tö lumenjve Sava dhe
sieosrallke. Gadishulli Ballkanik pörfshin vendet nö
dhe
öu,rit'r36, d.m.tl'r. ish-Jugosllavinö, Bullgarinö, Maqedonimö, Shqipörinö
aty nga rttesi
Greqiriö. Enrrin Bullkun ky gadishull e ka marrö relativisht vonö.
"malösi"'
i shekullit XIX, pikörisht r-rga f,ala geglöse turke Bttlkcrn, qö do tö thotö
Nö kötö rast kerni tö böjmö me^görkthimin turqisht tö ernrit tö vargmalir
Sturct
/.
Pluninu nö Bullgarinö veriorer
Pra, nga kjo piköpamje rumanishtja do tö mbetej
jashtö vöshtrirnit nö njö
njö
studint tö gjuhöve tö Gadishullit Ballkanik. Por, sig dihet, rumanishtja öshtö
ntler gluhEi bullkunikc kryesore, nö vöshtriniin qö ajo ka njö varg tiparesh
karakteristike, qö njihen me tennin bullktutiztrttL (shih lllll--2). Nga ana tjetör.
serbokroatishtja, megiithöse flitet kryesislrt nö jug tö ltrmenjve Sava e Danub,
öshtö

nrö pak bullkuttilie se runlanishtja, sepse, nö pöryjithösi, ka mö

pak ballkanizma
(shih IlV31). prandaj nö kötö libör runranishtes do t'i kushtohet shumö ntö tepör
vör.nendje sesa serbokroatishtes, cluke qenö se kjo e dya öshtö mö fort njö
giultö e
Bctllkttrit,1dörsa e pala öshtö njö ndör gjultöt hcilll<nnike kryesore (shih IIV20),
krahas me shqipen, me bullgarishte-n-raqedonishten dhe me
greqishten'

5. Gadishulli Ballkanik qysh nö döshmitö e para historike' qö kemi nga

periudha e lashtösisö, paraqitet si njö trevö Irö pörgjithösi e indoevropianizuar.
gluhö jo-i.e.
Natyrisl.rt, nuk rnungonin edhe grupe, fisesh e popujsh, qö flisnin
(shiir & 3;38, por edhe köta iu nönshtruan procesit tö indoevropianizimit, d.m.th.

-to Shih Katiöii: 1976.1 l.

-1 /
Enrri ikörij vargrrrali öshtö shtrirö pör tc giithö cadishullin Ballkanik. Emör'tinri
injö gadishulli
r'argnrati nuk öshtö n1ö praktrkö c paniohur; krahaso, p sh', Gudishulli
nöpör.nr.jcr crrrrir rö njö "lpetrirr
ngu Vargnralr iApcnin$'c. ctj. (shih cdhc KatiÖic. 197(r, l0r' ). Tö kihet parasysh sc vat'gnralet Ballkan
nö kohö antikc ctuhcshin I luctrtus
Pör popu.;t dhc gluhöt c tjcra jo-i.c. tö Bullkanit shih KatiÖiÖ' l()76'23 v'

45
 ":;;;-;;,Iil;;;r,;ffi;;*;;il,;il,',*,
rlbeten sot pör sot tö panjohura. A ishin popujt i.e.. qö erdhen
e u vendosön nö
kötö gadishltll, rllö tö sltumtö nö nurrrör, apo kishin njö kulturö
lrateriale e
sllpiflörore t.uö tö ngritur? Apo ishin edhe nrö tö shunrtö eclhe
nrö tö ngrrtgr? Kjo
dukuri 11ö ardhacaköt i.e. i kanö asinriluar popLrjt anas tö lnöparshörn.
öshtö
r'örtctttal'rrö tö gjitha vendet e Evropös, nre ndonjö pörjashtim pör
tö rrallö39. sa
Lr tukon shtegtinreve tö fiseve clhe populve
r.c. nö Gadishullin Ballkanik, qö, sig
tt Vu Itö dtrkje nö & 2' duhet tö kenö nisur nö pörgithösi
aty nga fillinri i nrrlerjcaarit
tö dytlr para erös sö re, ato janö börö r,alö-r,alö cihe nö pe,grtnesi
kanö rriarrö funcl
rrrc artlhjen e fiseve sllave aty nga shekujt v - vll tö
eröi sö re (shih llll2l).

6' Sig tt vtt ttö dtrkje nö & 5, pjesa mö jugore e Gadishullit Ballkanik
öshtö
poptrlltrar nljaft heret nga störgiyshörit e greköve tö sotönr,
tö cilöt kanö shtegtuar
ade dy kryesore. Shtegtirni i grupe'e tö para öshtö kryer aty nga
'ö 'alö fillinri i
nrijör'jegarit tö dytö para erös sö re, ndörsa vala e clytö, ajo e
dtrasve, ösrrtö kryer
aty lrga shekulli XII para erös sö re (shih Mafiinet: 1986,40).
Sig r.r vLr 1ö dukjeIrö
& 3' kur slrtegtuan störgjysrrörit e greköve nö pjesö' jugore tö Bailkanit dhe
nö
ishLrjt pörkatös, gjetötr aty njö popullsi nrö tö hershn.,.,
. .ilo nte kalinrin e kolrös
u zrsinrilua nga greköt. Greköt e vjetör clysh nö gjysnrön parö
e tö shekullir tö
fundit para erös sö re thenreluan koloni, kryesisht, tr€gtare ne vise
tö ndryslrrlc tö
Mcsdlreut. sidonros rrö Azinö e Vogör dhe nö Itarinö e .rugut.
Madje, kjo e fundit
Irö kolrörr lntike arriti tö cFrhej "Greqia e nratllre"
1l+tcgut0 Hellus, Muqtttt Gr.ttt,-
t rrr). .{trt tltctttelttatt koloni edlre rrö bregdetin shc;iprar40.
nö Detin
Njö nga Irgjarjet tttö tö röndösishr.ne tö historisö sö greköve tö"Zial laslrtö "ti.
ishte
LLr fta c Trojös. qö u köndua ac1 bukur nö epopetö
rlaclhöshtor-e Iliatla dl-rc Otliseu Iö
Honterit. Ngjarjet e könduara nö köto <ly epope i takojnö shekullit
XII para erös sö
rc- dlie, n1e sa duket, duhen lidhur me pörpjekjet
e pam tö greköve pör kolonizinrin
e bregdetit tö Azisö sö VogöI. Homeri greköt e grupuar
nö luftön kundör Trojös i
quan Akeni (Akhuios),qö nö tö vör1etö öshtö enrri i
njörit prej fiseve greke. por qysh
ttga shekrrlli VII para erös sö re ata filluan ta quanin veten
Heleträ (sot Etitü). Kio
fialö lidlret me erlrirr e fisit tö heletröt,e,c1ö banonin nö Thesalinc jt,gore42. Arr;",
-19 K"'ht,, p sh. lisct buskc, c1ö banojnir nir rö <1y anöt c prrcncjre- (nö Spanlö dhc nö Fr.ancö). llasrn nic,
,,, .u.lLrlrc .lo- r.c
'" Nt'brcgdt'tirr shqiptar ttrcndohct sc rrckör thcrncluan koloni rrö Durrös (Dyrr-hakhion)
((rE_5 prr.u
c.r.), nLr I']o.jan lApollonia) (-55E para r-.r.), n(r Lcsh (Lissos)
1-35E para e.r.), le orikunr, dhc \/lorc
('\ulon.).KolorrLrrgrcködLrhcttö.icnör,cndosurnirqcndratcbanuarangafiseilirc.
Jr
-' l\4.jrliorr tc Pirl'111cn4.-1 kötu Konstanca (Tonris-i :rntikl, thcnrcluar
nqa kolonö grckö nö shckLrllin \/l
,a l)rra c.r. (shih cdhc shön. I l5).
'- Sipls trutliti's. störgi.1-"-shi i köti.l fisi kishtcqe'nö Hclcnr, i biri i Dcukllionrt dhc inrpr r pror.rctcut. l).r.
stpasKatriic-rt, 1976.20(slrc'rr. I-5).cnrri /!'/crrc.r"rrcloshrilarshtirpört'uliclhurnrccnrfrncprifti.rin.^c
tir tcrrtptrlltt td DodonÖs. c1Ö Hornc|i nC lliutltr l(r.2-lJ c shqiptorr
llclloi osc Siclloi...".
46
-- - --:fl:"'{i"
st"t'ö' lJ:tBlllg J-yJg!91-----=
e pörgjirhösinrit tö njö enrri tö tillö pör tö gjithö ata qö flisnin njö guhö tö njöjtö tne
atC te ketr.y fisi, nrbeten tö pasqaruara. Nga ana tjetör, et'nri
grek,me tö cilin tö huajt
i kanö cluajtur lielenöt qysh nga kohöt rou,ake, lidhet nre erndn e fisit Grzleclrs'
qö

nö kolrö tö lashta bal'lonte nö Italinö e Jugut, d.m.th. nö Mugnu Grueciu' Me f,alö tö

tö cilöt qtrajtön köshttr tö gJithö
!era, emri gr-ek öshtö pörhapr"rr nöpömljet rot.naköve,
ata c1ö flisnin tö njöjtön gitrhö nre atö tö fisit Grueats'

pö dialektc'
7. Greclishtja e rjetcr, ashtu si gdo gprhö tjetör, ishte e ndarö
Dialeltti idokttnlentuar tnö heret öshtö ai qö njihet zakonisht lne etnritr
janö rr'rajtur mbishkrinre
rttiliettisltta, trga emri i qytetit Mikena nö Peloponez, ku
mbishkrime tö vjetra' qö jartö
tö vjetra tö shekujve XIV-XIIIpara e.r. Nga köto
qö niihen rttc
r.r,"j,ur. ctlhc nö ishtrllin e Krctös, nö vitin 1953 tr deshifrtran ato
errrrirr LirteuriB, kr.rrse Littettril nuk erttte O"rtlilruar ende43.
Njö tyetör dialekt i dokuutentuar heret öshtö ai i grupit jonik-atik, qö öshtö
c-Frajtur köshtu nga enrri i fisit tö jonaru.44 , tö cilet banonin
nöAtikö, nö kolonitö
jonare tö Azisö sö Vogöl et1. Nö kötö dialekt janö hartuar epopetö e Honlerit'
biol.k,.t e tjera tö dokr,rnrerltuara tö greqisl'rtes sö vjetör ishin: r/orislrt7rr, qö flitp
kryesisSt 1ö viset veriperöndimore tö Greqisö, nö Korinth dhe rrö disa ishtrj*'l
colislttjrt, qe flitej nö Eoli (Azi e vogöl), nö Thesali, Beoti dhe nö disa isltul-"1
grnpi ttrkudik-qipriot, qö flitej nöArkadi (Peloponez) dhe nö ishrrllin e Qlllo.-' :

At,v nga shekujt V-VI paru e.r. dialektijonik-atik, i pörprrntraraö, fillon e i

kapörcel kgfijte e zor.rös sö tij dialektore dhe böhet dalngadalö si giuhö e
pörbashkör (koinö) pör tö gJithö greköt. Pas luftörave-tö Aleksandrit tö
Macledopisö nö lindje kjo koinö men njö tö pörhapur edhe nlö tö nradli. Me
kaliruin c kohös ndrysftimet dialektore tö greqishtes mönjanohert nöu shtysör, e
koilesö49. Pra, gjeirdja e sotn're dialektore e greqishtes (shih III/13) öshtö njö
z6villilr i 1tövonshöpr. Vetö koineja nrbeti nö pördorim pör njö kohö tö glatö,
por nrö vonö u zövendösua nga gjulia e pörputruar (e pastruar) kttlturcv tsrr dhe
gjLrlra popLrllore Qlhintotiqi) (shih lll/1 2).

8. Siq del edhe nga sa u parashtrua shkLrrt nö &. 7, greqishtja öshtö e

J-l N4.- dukct. rnbrshkrinrct c Lincarit A tö Krctös, tö shkruiira gjithashtu itr corttirrtrtt. pörfaqösolnö n.lir
.,
:r.ruhc ro-urckc: shihKatiöic. 197(r.95 (r1c lircruturö): pör rli'shunrö hollösi shih Rix: 197(r.5 r.. l7
ll lonrrit ishin ndör'tisct c paru grckcclö shtcgtuan nLrlug tö Ballkanrt nö fillim tö nlijö\jcQirrit tö d)1it
*t frlll'i',1 ,n*ruhcshrn pjcsöt c korit nöpör trastcditö grckc.
J(' Na' diul.ktin colrk kunö shkruar Alkcu dhc Satola
f7 lrL,t. hollöri,.u n]ö rö plota pör dialcktct c grcclishtcs sö rjctör shih Rrx: 197(r, I r'.
1E st it' Rix: 1976. 6.
Jt) \t.1, dialcktct c dikulshrtrc rö grcqishtcs sö \'lr'töt'öshtö ruajttrr ai i tukotrislttc.i nö Pcloponcz (shih
Ilir: 1976.6).

47
 ::=-::: Kreu II

dokltntentuar me shkrim qysh nga shekujt XIV-XIII para e.r. dhe paraqitet köshtLr
si njö gluhö i.e. me njö dokunrentim shumö tö hershöm, madje edhe nrö tö
hershöm se indishda e vjetör)u. Dokumentimi shkrimor i dialetteve tö saj
nö
nledhö tö shekujve (shih & 7) ka börö tö mundur qö jo vetöm tö pörcakto6et
nre saktösi pörkatösia e saj nö familjen e gjuhöve i.e. dhe vendi i saj i posagörrr
nö gjirin e kösaj familjeje gjuhösore, por edhe tö ndiqet relativisht mirö
evolucioni i saj nö rrynö tö shekr"rjve.
Sig dihet, greqishtja, ashtu si shqipja dhe annenishtja, zö njö vend rnö
vctc nö rrethin e gjuhöve i.e. Por, ndryshe nga shqipja dhe armenishtja, ajo bön
pjesö nö grupin e gjuhöve kentunt, tö cirat, sig dihet, e kanö ruajtur dallimin
rnidis bashkötingölloreve tektale prapaqiellzore dhe buzoprapaqiellzoreve5l.
Megjitliatö, do pasur parasysh se greqishtja, nö pörgjithösi, ka ndjekur pjö rrugö
tö \'etörr nö evolucionin e bashkötingölloreve buzoprapaqiellzore)f . pra, edhe
nridis gjLrltöve ketrtrtnt greqislitja zö njö vend mö vete.

9. Greclishda e vjetör kishte njö sistem prej 6 zanoresh (u, e, i, o, u, t,),

ttga tö cilat lv/-ja i öshtö nönshtruar qysh heret njö evoh"rcioni, qö e ka börö atö
rrrö rrö fund tö shqiptohet si lil)r. Greqishda e vjetör e ruajti ..sö shumti deri
nga fundi i periudhös antike" kundörvönien e trashöguar midis zanoreve tö
shkrrrtra dhe tö gjatave gegyese54. Madje, pör zanoret lel dhe lol kjo
kundörvönie öshtö pasqyruar edhe nö alfabetin e asaj gjuhe nöpörmjet
slrkronjave tö posagme le - qldhe /o - rol. Köto shkronja ruhen edhe nö alfabetin
e greqishtes sö re, megjithöse kundörvönia e dikurshme nö fushön e gjatösisö
sö zanoreve nö greqishte öshtö mönjanuar prej kohesh55.
Nö sistemin fonetik tö greqishtes sö vjetör kishte edhe l5 bashkötingöllore
Qr,h56, pn, k,g, ll,5', t, d, tt,, s:, z, l,,t,
rr, r). Njö vegori e atij sistemi ishte
n,o"*.ffinljctI,,cdul,<,itakonpcriudhösrrethr,itcvc|.(XX)parac.r'
(shrh Corvcill: 198(r. 251 Martiner: 198(r, (r9).
)l- , Pör nrö shunrö hollösi shih Mayrhofer: l 9E6. I 02 r.
-52 Körh,,lp.sh.btrzoprapaclicllzorja/cl"/para/anorcvctöpörparrtreöshtöshndörruartlö/t-t.sr tc/)(,/,/c<
pctrqt,'.a,/l.t<r7rrl.rctl.Nödisakushtctöt.lcrafonctikcaloöshtöshnclörruarnötp-l,sip.sh.perttlt-tss<
-, ltt'tttl(tr.t ct1. Pl'r'rnö shLrnrö hollösi shih sclrrvvzer: l9-59, 29-l r'.. Rrr: 197(r, 86 v. (shih cdhc shön. 57).
''' Qysh nrlu shckulli \/ll para e.r. rtrl-ja i.c. nö grcqishte erdh c u shqiptua /1/ dhc k1o pas pcriudhös
anttkc cvoluoi nö /r/ (shih Rix: I 97(r,46). Por nö dialektin dorik shqiptinti i irrl-sö u rua1r rö pakrön
_. dcri nö kohön antikc (shih Qabel: 1958.61 ).
l] Stritr pör körö gö Rix: IEE(r. t02r.
l) Por do pasur parasysh sc /r1i, qö dikur shönjonte /e/-nö e gJatö, sot shqiprohet /t/ (shih Rix: | 976,50).
"' Tingulli /6,zprc1 kohösh öshtö shqiptuar si /v/, Sipas Thumb-it: 1926, 14,nöAtikö kjo ka ndodhur nö
shckullinltöc.r.SipasSchrvyzer-it: 1959, 1,207v.,nölakonishtc,krctishte,elishtekycvolucionka
ndodhur "qysh nö kohön pararonrakc".
57 Si9 u vu nö dukje nö shön. 53, buzoprapaqicllzorct nö grcqishte i janö nönshtruar,qysh heret n1ö
e,uofucioni tc shumanshönr nö varösi tö pozicionit fonctik. Köshtu /r7lr, g,,, gr,,,/kanö dhönö
pörkatösisht: lk ,r, p/ , tg, d, bt (shih Rix: 1976,85 v.).

48
 Giendju gf ultistn'e c gudishullir Bullltutrik ttö lushtösi

klpdörr,öpia treshe ndör bashkötingölloret bttzore, grykore dhe dhönrbore' Nö

secilin rrga köto grupe bashkötingölloresl-r, krahas kuudörvönies.e pu:öslttne -
e:öshttte, ekzistonte edhe njö e pazöshme e aspiruar (p",ll', /')to'
Nö greqishte tö vjetör theksi nuk ishte i ngulitur; ai mr,rnd tö binte rrrbi
njöröp nga tri rrokjet e fundit tö fialös. Pör mö tepör, ai mund tö lövizte edhe
pga njöra rrokje nö tjetrön nö format e ndryshnre flektive tö sö njöjtös fialö dhe
r.nunci tö binte edhe mbi mbaresat ruror.)9. Theksi i greqishtes sö vjetör "deri
nö kohön pasklasike" ishte mtrzikor60.

10. Pö sa itakon struktr.rrös morfologlike, vlen tö vihen nö dukje disa

clLrkgri tö vjetra tö rr,rajtura si edhe ndonje risi e pörftuar qysh nö atö fazö, kttr
rlund tö flitet ende pör greqishte tö vjetör.
Nö sisteltip enröror bie nö sy ruajtja e sistemit tri giinish tö trashöguar nga
1jö täzö e hershme i.eol. Giinia asnjanöse nö greclishte tö vjetör rtthet mirö nö
törö sisteltin epröror, d.m.th. jo vetönr tek etrrat, por edhe te pörenrrat dlie
prbieltrat. Nö fazön rnö tö hershnre janö ruajtur edhe gjumrö tö nunlrit dual'
tlukuri kjo qö öshtö nrönjanuar heret nö gyuhöt i.eoi. Edhe lakinri lrö törö sistetttill
enröror nö pörglithösi rtrhet tttiröor.
Greqishtja e vjetör, ashtu si shuntica e giuliöve i.e., parapölqente qö
pörcaktoröt e emrit t'i paraveudoste. Edhe nyjön shquese ajo e ka tö
paravendosur. Kjo nyjö, qö paraqitet e laktteshme pör tö tri giinitö dhe pör tö dy
lulrrato4, öshtö shfaqur nrjaft heret nö atö gjuhö, tö paktön qysh nga shekulli II
poro a.r.65
ll.
Edhe trö sistentin foljor tö greqishtes sö vjetör janö ruajtur njö varg
dukgrish tö trasliöguara llga nje fazö e lashtö i.e., natyrisht me ndryshinret e
pörftlara nö bazö tö ligjösive tö evolucionit tö asaj giuhe nö rrjedhö tö kohös.
5s Pa,, ,nö shunrl- lrollösi shih shön. 7(r.
5') P.rh., lttt irrttltrutltos - tou untltxt;sotr - tört uttthrö1tört "njclitr - injcrrLrt - injcr'özvc".
('()
['ör' rnö shurrrö straritrrc shih Rir: I97(r. .l I r'.
('l Shih rrrc holli'sisht pöf kötö sistcnr tri ginish Dcnrirrl 1972.79 t'
(tl N.,.tr..q,rhtcclualiöshtözhclr,rkurhcrct.siclorlosnL'pi-rkolonitö.TckHonlcri ai dcl shpcsh.por'sipas
.lc-spcrcscnit:195E,20(r.clukctscpördorinriidualittckaiöshtö"njöarkaizönripördorulpörqöllintc
oocl i kc".
(,1
Nön1ölazönrörö\jctörnöatöguhödallohcshinfornralishtrasatcnrörore,ginorc.dhanorc.kallözorc.
thilrorc dhc rrlcdhot'c.
(,4
i\l3cl.1c, nö n1ö fazö 1rö rö \jctöf, kur di.ftori anaforik, ngu i cili u pörftua nyja shquesc, pördorej cndc
nrc r'lcli'pöt'cnrörorc (si p.sh. tek Honlcri). ndcshcn cndc fortrta tö dualit.
(,5
Shih IVciilct: 1910, | 8-l r'., ku pohohct: "Sapo ndcshcsh nö nclonlö prozö, lctrarc osc cpigrafikc, tö
gf'3rödo ciialckti. aty e gjcn nyjön nornralisht ni'pördorinr. Mcg;ithatö, nö tö folmet pcrifcrikc pördortntt
öshri, cndc i doböt; nrbishkrinrct ntö tö \,ctra qipriotc nuk c kunö githnlö ny1ön atlc ku a1o dcl
zakolisht: cndc nö shckullrn II pura Krishtit nö nrbishkrimet pamfiliane Inö Azinö c Vogöl.l ntczi
slrlirclct nyja. Köshtu, nyja öshtö pörftuar nö tö gJitha dialcktet pas fiksirnit tö gjuhös epikc. pra, pas
ndarjcs sö qreqishtcs ni'dial"ktc tö dallucshrrre".

49
 Kreu Il

Midis dLrkurive tö traslröguara i.e. tö asaj gjuhe mund tö pörmenden: apofbnia

ktralitativc Irö tö krycr'ön sintetikc('o. augrnenti rc-/ dl'te reduplikinri nö kohöt c
sö shkuaröso /, si edlte kundörvönia aspektore trishe rriidis formave "kohore"
tö sö tashrres, tö aoristit dhe tö sö kryerös (perfektit sintetik). Njö kundörvönie
e tillö trislre ishte shtrirö nö tö glitha rrörryrat: döftore, lidhore, döshirore dhe
urdhörore. Madje, kjo kr.rndör'r'önie trishe islite shtrirö edhe tek format e
paskajores. Nö sistemin foljor lö greqishtes sö r.,jetör ishte zhvilluar edhe
kundörr'önia.fornö veprore -fonnö.joveprore, qö ishte shtrirö edhe te fonnat e
paskajores. Pra, paskajorja, e cila nö greqishten e re öslitö mönjanr-rar fare (shih
IXl6), nö greqishten e vjetör pör tö njöjtön folje nrund tö dilte me kundörvönie
aspektore dhe diatezore. Kösl-rtu, kur e lejorrte kuptinri leksikor, ndonje folje
rnund tö kishte deri nö njönrbödhjetö fornra paskajorejeoö.

12. Por, nregjithöse pör gjuhön e grekör,e tö vjetör, falö dokunrentilnit tö

saj tö bollshönt shkrirnor dlre falö punös sö nradhe tö njö vargll stLrdir-resish tö
talentuar. kemi tashnrö disa njohLrri pak a shunrö tö nrira, prapö nrbeten ende
njö r,arg pyetjesh tö pasqanrara könaclshörl. Kötu nuk öshtö fiala vetöm pör
göshtje. c1ö kanö tö böjnö me rrugön e pörftimit tö tipit tö saj gjuhösor nö
pörgiithösi, me rrugön e pörftiniit dhe tö evolucionit tö dialekteve tö saj tö
ndrysltnte nö rynö tö shekujve, rrre ndikimet e mundshrne tö substratit paragrek
dhe tö gjLrhöve nö kontakt etj., por edlie pör kufr.ltö e saj gjeografikö. Nö rastin
e fundit kemi parasysh jo vetönr shtrirjen e kolonive greke gjatö brigjeve tö
Mesdheut, tö Adriatikut dhe tö Detit tö Zi,por edhe göshtjen e kr-rhjve veriorö
tö asaj gluhe nga koha nö kohö69.

13. Sidoqofte, njohuritö torra pör greqishten e vjetör janö pa dyshinr tö

rnjaliueshrle pör tö gjykuar p.sli. pör tipirr e saj gjuhösor dl're pör vegoritö
dalluese kryesore tö dialekteve tö saj. Krejt ndryslie qöndron puna pör gjuhöt e
tjera. qö janö folur nö Gadishullin Ballkanik edhe pas indoevropianizinrit tö tij
(e jo nrö para ardlijcs sö popu;r,e i.c.). Madje, edhe gluhöt, qö janö folur rrö
truallin "grek" pör njöfarö kohe kralias greqishtes, kanö mbetur tö parrjohura
pör nrungesö tö doliurnentirnit tö tyre shkrirlor.
dd irtttti tjulu per t.r',,ldi"tC,ri.n.,,f,,,,,r, rt-
tt-tnt1t.(/ "llt kunr lritur" cq.
o/ Eslrta- tjulu pirr folnrut c ttpit laip-ö - ö-lip-orr "li. -- lija" dl'rc rröplr-it - tö-troplr-u.
(tö
KL'shtu. p.sh. folla /r-r.r "shkri.i" kishtc katör forrn:r paskajolcjc tö diatezös veprorc pör: l) kohön c
tushntc (/vlclrr)l 2) tö ardhnrcn (/rt.rc,rrr);3) aolistin (/vsar)l,l) tö krycrön (lel.t'klnui); katörfornra
paskajorcje- tat diltczös nrcdiopasivc pör': l)kohön c tlslrrnc (l.fc:'tlruil'.2)tö ardhnrcn (/r:rc.r'llrai ); -1 I
aot'istin llisustltui).4) tir krvcrirn (/r,/r'rsl/ral)dhc tri fbr-rla paskajorc.je pösore pör: | ) aoristin (1.1'tltörruill
,,. lf'urdhrrrcn llvtltItltrstlrui); -])tö ardhnrcn c pörparntc (lal.tttltt'sthui\.
o'/ Klitucshtiiljalukrvcsishtpörpasojatchclenizirnittlrfiscvcjo-urekcnör,eri tötrc\avctöhcrshrlctö
banuara nga grcköt.

50
 =:9:'!t:sr!4:::::y!!:'
u !-:'! t :v!:tbU2'
v-
--
Megithatö, falö punös sö madlie kömböngulöse tö njö nunrri githnje
e mö
arkeologö, antropologö
-
rö r11adh studiuesish tö ndryshöni (gjtrhötarö, historianö,
mbi giuhöt e tjera, qö janö folur
etj.;. eshte arritur tö hidhet sadopak dritö edhe
para e'r' Natyrisht'
nö Ballkanin e lershtö, tö paktÖn giatö nrijö\leqarit tö fundit
nö kötö firshö pörlundipret e arritltra rlga stttdiues tö ndryshöm
nuk kalö qenö
eclhe nuk janö
grthn-l1. tö argunrcutuara bindsltörtr e pör rrlö tepör rrö mjaft raste
pap'ittrr, siclomos kur nö i.terpretinrin e
[erpuinur. E njö gö e tillö 'uk ös5tö e
fakteve gjuhösore dlie historike ndonjöherö kanö ndikuar edhe arsye
j ashtöshkencore.
pör sa u takon burimeve, qö lilncl tö na udihmojnö pör tö hedhur sadopak
paktön, nö mijövjeqarin
ciritö mbi giencljen gjLrhösore tö Gadishullit Ballkanik, tö
e funclit poru..r., kötu, pörveg informatave qö na japin atttoröt e vjetör grekö e
dhe
latinö. dhe pörveq analizös historike-gtthösore tö glosave, tö toponimeve
duhen nrarrö nö vöshtrinr
tö antroponinteve c1ö na kanö arritur nga kohöt e lasltta,
ecllie tö dhönal, qö mund tö nximetl nga studinli i krahasuar i elementeve tö

vjetra tö pörbashköta tö shqipes dhe tö rumanishtes (shih X/3-10)' Dttke

u

nö köto burinre dhe duke mbajttrr gjithnje parasysh edhe

'tböshtetur
pörllltlirtret pak e shumö tö argtttneutttara ' köttt
tö stuclittesve tö möparshönt "'
poshrö po ndalenri nö disa göshtje, c1ö kanö tö böjnö nre giendjen guhösore tö

Gadislrullit Ballkanik nö lashtösi. r.\ö pörputhje nre kttfiz-it.tlet e vetökttptueshr.ue

njö trajtirn tö
rö kötij kreu, kötu nuk do tö hyhet nö hollösira, qc do tö körkonin
qö kanö tö
vegarrtö. Pör nrö tepör, clo tö lihen krejt jashtö vöshtrinrit 9öshtje,
böjnö nte gjr'rhöt e atyre popLrjve e fiseve i'e' apo jo-i'e', qö kanö kah'rar
nöpör
Ballkatret pa lönö giurntö aq tö dr,rkshtrle nö gitrliöt e sotme tö Ballkanit,
siq

öshtö rasti i keltöve, i gotöve etj.' '

Nö paragralet ndjekös, pra, do tö kufizohenri nö trajtiniin e kötye
göshdeve:

I ) Cilöt ishin fqinjöt veriorö tö greköve dhe I'giuhö flisnin ata? 2) Siparaqitej
glcnclja gjuliösore rrö Ballkanitl perönclimor? 3) Si paraqitej gendja giuhösore
nö Ballkanin lindor'l

Pyetla lidliur nre fqinjöt veriorö tö greköve tö vjetör dhe nte gltrhöt
qö
1.1.
Ilisnin ata, paraclitet tejet e vöshtirö, glithlrjö pör nlungesö tö dokLrmenttmit tö
vletör
tyrc. lnfbnlatat, qö na kanö arritttr pör ta, i kenri kryesisht nga autoröt e
grekir c romakö. pör tö cilöt jo vetöm trakasit, por cdhe maqedonöt dhe epirotöt
ishirr barbarö (:jo-grekö). Megtithatö. ka edhe tnendime, sipas tö cilave

70 5., L..1ö rast. piilvcg lcpllrvc sintctizucsc tö Sandfclclit' Schallcrit. Solta-s, Banfit' Fcuillct-sö'Jilnö
qö pörnlcndcn nö
pasur.parasyslr cdhc str.r<Jirtrct c. slrur.llta tö btltulra ngr llutorö tö ndryshörrr'
_. Bibliosratlrrir c kijsel r'cprc
/r Shih shcninrct 19 dhc 30.
5l
 n]
rrrböslttetur edhe nö interpretin-ret e atyre pak glosave dhe toponimeve d5e
antroponitneve' qö rra kanö nibörritur prej atyre popujve, edhe studiuesit janö
rrdarö c1ysh. Pör disa nga köta, ata nuk kanö qenö grekö, por natyrisht
karrö
pasLrr njö ndikinl tö fuqishön-r nga fqinlCI e tyre jugorö rne
njö kulturö sSunrö
ntö tö zhvilluar. Kurse pör disa tö tjerö/J ata kanö clenö fise greke, qö flisnin
njö gluhö dialektore disi te ndryshnre nga ajo e greköve tö
derö. Nö köto ret6ana,
duhet mbajtur njö qöndrirrr i matur, duke u mböshtetur sidomos nö analizöp
e atyre
pak elenrenteve, qö na kanö mbetur prej nraqedonishtes sö vjetör
dhe prej gjuhös sö
epirotöve.

15. Pör gjuhön e maqedonöve tö vjetör74, u vu nö dukje edhe nö & 14,

dinrö shurnö pak gjöra/). Gjithsesi, rrbi bazön "iQ
e atyre pak njohurive öshtö
arritur nö pörfundinrin qö maqedonishtja e vjetör ishte nje guhö kerttuLp, ashtu si
greqislrtja. Por ajo ttdryslronte nga greqishda nö trajtinrin e basSkötirr.qölloreve
tö aspiruara i.e. /ht', d', tlt'//o dhe pjesörisht edhe tö labiovelar"r"TT
. Edhe vetörrr
köto tipare janö tö nrjaftueshrne pörtö arriturnö pörfundimin qö tipi gjlhösor
i
niaqedonishtes sö vjetör ndryshonte nga ai i greqishtes (shih & 9) ähe qe,
si
nledhinr, del mö i mböshtetur mendimi i ati,re gjuhötaröve, sipas tö cilöve
nraqedonishtya pörfaqösonte njö guhö i.e. tö ndryshrne nga greqishtja.
Por' duke qenö tö nönshtruar ndaj njö ndikimi tö fuqishörl dhe tö shuntansSöpt
tö botös greke, maqedonöt e vjetör me kalirnin e kohös erdhön e u helenizuan
dhe
si njedhi' giuha e ty're rnö .ö fund u shua. Ky proces pörßhiu rnö parö klasö'
sunduese dhe mö pas edhe popullsinö e tlrjeshtö /ö .
'' Pirr nrö shunrö sqarirnc shih Katiöii: | 976. l(X)- 107
'r Shrh pör' köta KatiÖii: 1 97(r, l 04r'. (pör nraqcdonöt) dhc f. 20r,. (pör cpirorör). pör ntaqcdonöt shih
1

_, cdhc- Brixhe -
Panayorou: l99i.20jt,t,.
'- Ajo flitej, ne rrjcdhön c poshtntc tö Iunrit Vardar nö vcri tö nralit OIinrp, nö lindlc
tö nralit Grarrroz dhc
tö liqcnit tö Ohrit; nö lindjc ishin trakasit (shih && 24-26)e nö \,cri pconöt,
rö cilöt shunrö srudiucs r
nrba.lnöpörfisilir,rregithösckacdhendon.jörlcndirrrröndryshöm(rhlhSoito, l9E0, l5r,.tshihcdhc
slröninrin67).PörshtrirjcncnraqedonasvctövjctörshihcdhcBrixhc-panayorou:
,.'' Nuatltaqedonishdacrjctör'nakanörlbörriturvctönrdisaljalötcr,cauara,disan,eatöcilatnukkanö l()97,21)7tr,.

gJcgjösct c tyre nö grcqishtc-. sr: aiic "ari". rilr.ro.r'"dru", gr)da "torröt".

i=öla',fat i mirö". lttkclüntu
"1t.1öikripurqöpihcj"..rl.rirlricisig.\'rttros"hcshtö"cty.(shih
Kuti...iJ.1976.110v.)lshihcdhcBr.irhc-
_. Pana\oroLr: |997, 2l-1r ..
/o Tc kihct parasvsh
sc nö qrcclishtc kötojanö rcflcktuar si bashkötingöllorc tö aspiruara p,'. kh, tr'(shih
& 9) l'.sh. tö krahasohcn Ililippos, grcq. l'' iliyt.s, kchulö. grcq. kcp;'u!ö "kokö"1 loruks.nli grc-clishtc
-r..,,^,.,,.':,1:
"goks"cr.i.(shrhKatiöii: l976, lllr..,Banfl: 19E5, l2_5,Brixhc_panavoroLr:
1997,21är.).
" Shihllrnfi: 1985, l2-5,kupohohctsckrahlskalllit/gr,-i >th-t tckbor(u)'.ntal". *grl,r..r,ihcr
rc'cdfre- cvolucioni r labior.elarcs,r'll,. nö rtrvkorcn igi, sr tck grtrltiaios..cmri r njö
nruaji lndoshta
korriku osc eushtil" qir "öshtö pör t'u lidhur nrc bazlrn gttltor-iglthar "cljcg", krs. sllavislirengor{
rr
_^ "dJcg" , grcqishr t'('t.tilis. "
/ö Ilanfi: 19E5. ll5, pohon: "... sipas disa studiucsve, nö ntcs_;ctön c hcrshmc nö Maqcdoninö c sunduar
nga Bizanti qcnköshin dirshnrual cnde rastc folösish, qö kishin ruajtur guhön anrö rö nrognre".

52
_ G.it,,4iu gtul,öt g4!l,,,lltt Bt,ilk",

16. Njö göslitje detör, qö meriton tö shqylohet, natyrisht nö pörputhje n-re

pönlasat e kötr1 libr-i, öshtö edhe ajo e fqinjöve veriperöndimorö tö greköve tö
vjetör. Eslrtö f ala pör fiset e asaj treve. e cila nga greköt quhej Epir (Epeüos)
"rokö" (anglisht "ntainland"), pör t'u dalluar köshtu nga ishujt pörballö. Em ir Epir
pranohet nö pörglithösi si njö fialö prej burinri grek, por ne nuk dirnö se si e quanin
yctö r e-ndösit kötö trevö. Term al Epir dhrc epirotus rrö kohö rnö tö vona u pördorön
eclhe me njö kuptinr mö tö gjerö; tljafton tö kerni parsysh se Barleti nö veprön e tr1
latirrislrt pör Skönderbeun e quan kötö Princeps Epirokrrunt dhe Bardhi Fjalorin e
tij latinislit-shqip 1636 e qlran Dictionuriunt Lulino-Epiroticturt;madje, nö
tö vitit
f .22 rö kötrj Fjalod gjejmö edhe: Epirus : Arbön-i dhe epirote i urböneshö. Por :
dihet se vetö banoröt vendös nuk e quanin veten epirolas, por tö orböneshö/tö
ttrhöreshödhevendin etweDheuiArbönit/iAt'hörit (shihDemiral:1999,I75vv.).
Gjithsesi. Epiri i kohös sö lashtösisö pörßhinte viset midis gjirit teAmbracias (Arta
c sornre) dhe gadisliullit tö Akrokeraunit lKarabunrrrit). Nö kötö trevö thuliet se
jetorrin jo mö pak se katömrbödhjetö fise79, nga tö cilöt mö tö njohurit kanö qenö
lurottö1. thesprotöt, unfilloköt, ntollosöt, utittlutlöt elJ.
Köto fise nuk korJ,sjderolreslrin si grekö. Shkrimtarö tö tillö siTukididietj.
ata i quanir-t burhuräöU. Por natyrisht ndikirni i greköve dhe i guhös sö tyre
ntbi popullsinö e kösaj treve ka qenö i ndjesliöm. Mjafton tö kiliet parasysh se
ntbishkrintet, qö Lr zbuluan nö ish-tempullin e Dodonös (shekulli IV para e.r.)
jarrö nö guhön greke dhe emrat e njerözve janö tö tipit grekö'. Nje g1ö e tillö
nLrk öshtö e papritur pör njö trer,'ö, qö ndodliej shunrö aler ndikimit tö kulturös
grckc dhe kLr greqishtja, si guhö kultttre, do tö ketö qenö mjaft e njohur nö
clarqet drejtuese dhe fetare. Por kjo nuk döslruron qö slitresat e gjera tö popullsisö
dinin dhe flisnin greqisht. Tö kihen parasysh edhe mbishkrinret e zbuluara
rröpör kolonitö greke tö Adriatikut, tö Detit tö Zi etj., qö ishin tö rrethuara nga
njd popullsi vendöse, e cila rruk fliste greqisht.

17. Sidoqoftö, nö mungesö tö njö dokumenti shkrimor pör gjuhön, qö flitej nö

trevön e Epirit, studiuesit janö pörpjekur tö shfortözojnö, krahas infomratave tö
autoröve tö vjetör, edl-re burirne tö tjera tö murdshme, sig janö enrrat e fiseve, tö
persollave dhe tö vendeve. Dhe njö pjesö e utirö e kötyre studiuesve. si Hahtr-i".
:..
kr.qrl.r.ri83, Nilsoni84, CabelE5-. tane an'itur nö pörftrndimin qö fiset epirole
t" sl,il, Karriic: rrla. r:,t
lo sh'h Katiörc: 1976. l2o r. --
ör Shrh Katiöic: 1976. ll-1.
E] tt"hn-i' 1851. I l5 r'. nrcnclontc sc tisct r-pirotc flisnrn n,iö dialckt ilir.
El l-.11'1. Klcqptcrr: 1E96. 25,1 r kishtc njö rircn<jirl tö nga-shönr n1c atö tö Hahn-it (shön. E2).
öf \rls.,p. \1.P, .\lrrrlrc,rr :ur (ias1r'ltirhta las ultart Epciros (Lund: Olrlson: l9()9, 7, i nrban epirotöt
iq;itlrushtu pör ilirö (shih Kutiörc: 1976. llJ).
u)-
..
grbc-1, lg5S.6l.kuplanohctnrcndinri iM.Lcakc-Lrt. lleseurcltasinGreece (1814).f. l3,qöenttt t

('tttrti;isi öshtö r'azhdinri 1o-glck i errnt tö lurrtit l/r.rzrrrti.s (sot Kullunru) (shih shön. 6E).
5?
 Kreu II

flisnin njö gyLrhö tö trdryshnre nga greqislrtja. Por disa stLrdiues tö tjerö, duke vendosur
lidllc ctinrologlike nridis disa er-nrave vendesh, fisesh dhe personash tö r,iseve
cltirote nre Ialö greke, kanö-nrbrojtur tezön qö l]ö trevön nö shqylinr flitej njö
gluhc c a{ör1 nre grcqislrtcrröo .

Dukc u tnböshtetur nö gka u parzrshtnra shkurl nö & 16, murrd tö pohohet sc

fiset epirote pörlac1ösonin njö popullsi jo-greke. Natyrislit, ata i jarrö nönshtnrar
prci kohösh njö ndikinri 1ö fuclishöni tö greqishtes dhc tö kulturös greke c pjesörisht
edhe nruncltö jenö helenizuar. Por, ndörkaq, pyeqes se g'gjuhö flislrin ata, öshtö
shunrö e r'öshtirö t'ijepet njö pörglig;e e argunrentuarbindshörn. A ishte a1o n1ö
gjuhö niö vete apo nje dialekt i ilirishtes, sig kanö merrduar disa clijetareö /'.' Sot
pör sot r-r-rr.rnd tö supozohet se fiset epirote, edhe nö rast se flisnin njö gjuhö rnö
vete. ajo do tö ketö qenö shunrö e alert nre ilirisliten. Por ka mö shunrö mundösi
c1ö ajo tö kctö clenö njö dialekt ilir. Naty'islg kjo qöshde körkon hulunrtinre clhe

stuclinrc tö rnötejshme gjuhösore-historikcöö . Siclocloftö. duke u ntböshtetur nö

rjetörsinö nrjaft te nradhe tö ndarjes clialektore tö gjuhös shqipe (shih III/9).
nrund tö poholiet se ajo pjesö e störgjyshörve tö shqiptarör,e, qö banonin nö trevat,
ku sot flitet dialekti toskörisht, edhe nö nros pagin qerrö burimisht ilirö, duhet tö
jenö ilirizuar shumö heret. Sigurisht. ky pohinr rnböshtetet nö parakushtin c1ö
shclipja öshtö bija e ilirislrtes (shih III/5). Gjithsesi, historia nuk döshrnor-r ndonjö
shtcgtinr tö ndonjö popLrllsie jo-greke nö r'iset e tö ashtllquajturit Epir. Pör rnö
tcpör, r,öshtirö c1ö rrjö popullsijo-grekc tö ketö asimiluar njö popullsi tö lielenizuar
apo tö ndikuar prej kulturös greke.

l8; Edhc pör sa u takon ilirör,'e nö pörgjithösi, njohuritö tona janö shunrö
tö kufizuara si pör parahistorinö dhe shtrirjen e tyre gjeografike, aslrtu edhe pör
guhön e tyre. Pör parahistorinö e iliröve nö pörgjithösi pranohet c1ö störgjyshörit
e tyre erdhön e u vendosön nö briget lindore tö Adriatikut e pjesörisht edhe tö
.lonit nö kohön e dyndjeve tö disa fiseve e popujve i.e. drejt Ballkanit, d.ni.th.
pöraftrisht pas fillinrit tö mijör,jegarit tö dyö para ....ö9 Dil'r"t gjithashtu c1ö
islrirr tö rrdarö nö fise, qö rrtbartnin enlra tö ndryslrörn, si: ulbunöt, unliunöt,
tuttlurttöt, lusuretöt etj. (shih edhe shöninrin 99).
Por a kishin tö gjitha fiset ilire njö emör etnik tö pörbashköt nö pördorim
nridis tyre, pör kötö nuk nrund tö thuhet asgjö mc siguri. Emri etnik 1/ir, nre tö
s6 ['.'r rnö slrurrrö hollösi shih Katiöit: 1976. l]2 r.
" Slrrlr shrirrirrrcl -i-1. 55. 56. 57
NN
\'1.,,'tr.r., nl'kötL'rust prrirqlt!'t r'rolucronr r'l'lt)ttrtti.s (c-rlri i lashtö i lunrrt Arr//,rla nö Crccpnc
rt'riorc)nii qrrrr. Siprs ('ubc1t 1 19E7. E2). kötu kcnri tö beijnrir nrccr olucionin c glupil bashkctingi'llor
rt- nli q- "ni'paltinrnrcligilcttonctikctirshqipcs".N.lögiiöctillcdotödöshntotttccllibanot-litcusn;
trerc'llrsrrirr n1i'giluhö, c1ö ishtc c n_1ö-jtö (osc e'af,:r't) nrc atc tö störgjyshörvc tö shqiptarö\'c. l)or'
, . llar]lp-i (196(r, l0-1), r'örcn sc g|upi i4lduhe1 tL'kishtc dhonl' '.v,'
E9 Shrh Katitit: 197(r. l(r-1.

54
 - --S!:vw!:!!!e:gll!lt" !!!!!
k"uitv]slgl-- t
-
--
cilin i kanö qr.rajtur ata historianöt dhe gieogralet e vjetör grekö e
romakö9o '
nrund tö ketö qenö burirnisht emri i njö fisi tö vetörn
ilir, qö tö hLrajt mund ta
gjtrhö ttte atö tö atij
kcnö pörgjithösuar pör tö glitha fiset. qö flisnin tö njöjten
kötö rast tö ketö
fisi. Me Iale te tjera, s'd'liet pörjasht'ar 'rundösia qö edhe nö
glithö shqiptaröve nga tö
ndoclhur ajo qö ndodhi mö pas nre emörtitlin e tö
lrrralt rröpör'trljet enlrit tö fisit tö rtlbunöt'c (shih III/4)'

tö ndryshmet'
19. Pör sl-rtrirjen tokösore tö iliröve ka pasur rnendime nga mö
qenö shtrirö edhe jashtö
Ncloniö diletar ka shprehr,rr t.nenclimin se ata dikur kanö
Ballkanit9l . Por, sipas mendintit mö tö pörhapur, iliröt nö perir'rdhörr historike
banonin rrö pjesön perönclimore tö Gadishullit Ballkanik. Mö parö edhe
fisi i
se venetöt
venetöve nö Italinö verilindore mbahej pör ilir, por tlö vonö u vöftetua
pörhapur'
nuk ishin tö tillö (shih edhe & 2l ). Gjithashtu, sipas mendimit mö tö
banoröt e Panonisö
treva e ilirishtes nö njö kuptirll nrö tö gierö pörlshinte edhe
e tö Dalpracisö. por kohöt e fundit gjuhötari Katiöiö ka mbrojtur tezön se banoröt
e lashtö tö kötyre trevave nrund tö kenö qerrö tö ndryshöm nga iliröt edhe
gjuhesisht92. fijo öslitö njö göshtje, qö do tö meritonte hulumtime dhe studime
te nrötejshrne. Sidoqoftö, duhet pasur parasysh se qysh nö kohö antike si
ilirö
tö r'irölllltö "lllyroi proprie dicti" merreshin piterisnt itiröt e jugut93, tö.ilöt
l-ralopip pothlaj po 1ö ato yise. ktr flitet gitrha slrqipe"", duke pör[s[irö köttt
ecihc viset pörtej kufijve slitetörorö tö Republikös sö Shqipörisö"1 dhe k1o
öslrtö parashtruar edhe si njö nclör argunrentet nö tö nlirö tö tezös sö
prejardhjes
sö shclipes nga ilirishtja (shih lll/5).
')0 K..l,,rp.sh.glcogr-atigr.ck Srraboni.icilikajctuarnökapörcvclltöfillrnrittöerössörc.iquaniliröt
sr brr-barirt vcrrpcröndintorö. c1ö banonin nridis Danubit dhc bl'cgdctit Adriatik
Po köshtr'r htstorianl
grck Appianr (shek. Il pas c.r.) rhotö sc grcköt konsidcrojnö ilirö tc glithö ata qö banojnö sipl'r
(shek. V pala c r' )
cpirotCi c clcri nö Danub. Enu'in //i r c gjc.jntö tc pirrdorur nrö par'ö cdhc tc Hcrodoti
(shih Katiöiö: 1976, 154- 156).
9l Siprrdisaaurorö\,c,si Pokolni,Krahccd.,fiscilirckapasurdikuredhcnöshurlör'cndetöEvropös
sö sornre, cleri nö cjcrnrani. Francö ct1. (shih KatiÖic: 197(t.171 (nrc literaturö)
9l Shih Katiöiö: 197(r, l7E r'., ku vihcn nö dukjc ndlvshirrtc tö dukshmc nö sistcnrin anttoponttrtik
tö
"sistenrct
panonasvc, dc.lntatöve ctj. nö krahasinr l]]c 0tö tö ilirör'c- tö ntirÖfilltö (jugorö). Por ai vliren sc
janö gjLrhö dhc plandal nuk nrund tö barazohen nrc atö autonratikrsht. por nldtatö
ono'rustikc nuk
korrcluciorri rtrund tö pritct tö kctl. ckzistuar Inidis tyrc. sidonros nö shoqörinö prrrnitrVc. ku nuk
ishrn tbrtttuar strtlktura ktrltul'olc srrpcrclnikc" (f l S--\ )
93 Shih pör körö. ndl.r rö rJcfö, Krtiöiö: 197(r. l5S. ku crtohct Ponrponrus Mcla 2. -l: Parthcnit ct
l)cssaractucpriprutcne-rrt:sctlucntiaTaulantii.Enchclacc.Phucaccs.Dt'rndcsuntqtrospropriclllyrios
vocant; lr.rtr l)yrac-i cl Libtrrni ct lstlia
94 shih t'dhc Katiörö: I976. I E5
t)5 pl,r
pörk,rtisrrrö ctnikc dhc gi;uhösorc tL. tlscvc tö tilla si dardanöt, qö banonin pörrlcrsisht nö Kosor'ön
c sonlc (lhc shtrihcshin r.dhe. pak nrl. nö r'cri. clhc pconöt c1i' banonin rlridis
dardanör'c dhc nlaqcdonör c.
nuk ka pasur n.jö nrcndinr tö njö.ltö. Siprs nrcntlinrit mö tc pörhapttr dhc nrö tö tlrbüshtclur' utr krllö
trcnir llsc ilir.c. Por disa stucliucs i rnbajnL'ata pör popu.l tö ndryshönl nga illröt. Nö trcvat r'bilnuuril
p'c-j tvr.e-. srclornos na. \ isct kufiturc. duhct tö ketö pasur cdhc popullsr tC pörzicra ilirc-lrakc.

55
 --::=
20. Miröpo, sig do tö shtjellohet edhe nö III/5, disa gjLrhötarö e kanö
kttrldörslttttar tezön e vazhdimösisö ilire-shqiptare dhe njö nga arglmentet,
clö
kanö parasht.rar'ö mbrojtje tö piköpanrjes sö tyre, ka qenö
e
shqipes nre ilirishten pör nga tipi gjuhösor. Ndörsa shqipja öshrö 'rospörp,thja
nlö .qiuhö e
tipit sutem (shih III/8), ilirishtja, sipas ry-e, ka qenö nje gpihe e ripir L.i,,,,,9(,
.

Por disl eirrlrötarö tö tjerö rnbrojnö rnendiruin qö edhe ilirishtja ka qepö

c tipit
srttt'trt97 .

Sig shihet, nö l(ötö rast kenri tö böjnrö rne rrjö krahasirr irridis nje njesie te
njohur, siq öshtö shqipja, dhe njö njösie shumö pak, pör tö mos thönö aspak,
tö
njohttr, siq öshtö ilirishqa. Dhe dihet^c1ö nga ilirislrtja e miröfi111ö 1a kapö
rtrbörritur vetönr, pak gjöra: rrdonje glose9S . disa enrra fir.rh99 p..ro,.ru.lriiid
.
dltc vcltdcshlul . Eshtö e vörtetö se nö rrrjaft raste enrrat e pörvegönr e kapö
burirnin tek enrrat e pörgjithslrörtt. Pornö rastin konkret nr.rk dihet asgjö e sigurt
pör vjetörsinö e kötyre emrave dhe tö emrave tö pörgjithshöm gjegjös. Disa
pöryjekje' c1ö janö börö pör tö zbuluar nönjöt i.e. lö emrave ilirö tö clokurnentuar.
nö pörg ithösi ttuk i kanö kapörcyer ku I'r3 tö c harneirclj er I 02. Gl irhus6tu do
1rur,,':
parasysh edhe se köta emra ilirö ne i njohirl nöpörrnjet burinreve greke c
latine, por nuk nrutrd tö jerni tö sigurtö nöse tradita shkrimore greke apo latirrc
e ka pasqyrlrar n1e saktösi shqiptimirr e miröfilltö tö kötyre alöve nga yetö
f
vendösit. Prandaj edhe pör kötö arsye nö gdo rast gjykirnet duhet tö jepen nic
njö1ärö rezerve.
Tö dhöna clisi mö tö plota kerri nga gjuha c nresapöve, qö nö pörgjithösi
trtbalretl si njö fis ilir i shpörngulur rrö kepin ntö juglindor tö GaclishLrllit Apcnirr
aty llgil llllirni i nrijör'jegarit tö fundit para erös sö re. Nga köto tö clhörra biert nö
sy clisa bashköpörkirtre tö röndösishrle midis ntesapishtes dhe shclipes, siclorlos

lö .T_t1-l fr,""l.g]ik. Kösliru,. si nö shqipe edrre nö rresapishte zarrorja c

9(r 16i;,kötarilund,oOor*"*ti. 179r.,t3arrgr: 1955.-3 Ir',,ct|.:shihnröhollirsishtDr.nriral:
l9SS. lTtt r.
97 16ir1
kötu rrrund tir pörnrendcn: Kreqrrcri: 1E96.26(r r,.. pcclcrscni; 1900.,r0o r... Russu: l9(r9. 105.
,,., Dcrrrnuj: l9EE. 170 r.; shih cdhc Katiöic: 19j6. l]'1t,.
'n NS" rlrrrshqir c Bullkanit döshnrohct cnrri i njö pije popullorc nö llirinö qendrorc (t)alrnaci): strhtritr.
clcr öshtö rrrcnduar sc lidhct ntc rrönjirn i.e-..ra6-'.1öng frutirsh".
\-ua rlcslpöt döshnrohcn trtö shuntö glosa, qö pjcsörisht kani. nrbctur cndc tö pashp.jcguara. Ndi.r
köto nrund tö piilnrcndc.n flalöt hrörtdott "drc" dhc hrttntiort '.kokd drcri.': köto Ijala. nö pöt.githcsi r

kanö lidhtrr nrc fialön shqipc bri-tt-i/hd-r.l (shih Katiöiö: |t976, lll - nrc litcrarura.)i pör nrö shunrir
,,,, hrrlli'sirr pör'rne'slprshtcn shrh Hanrp-irr: 1957 dhc Dcnrirajn: 2(XX) cti
" \!rt t-tttt at c fiscr c lttund te' pörntc'ndcn. ndör tö ticrö; Albanöt, urclianöt, cnkclcasit. taulilntöt, parthinöt.
dasafL-tait. Di rLlstLrt ct r.
l0() \'"4.,.t.tru,.1,.rro,.',rr. rttuncl tö pör'nrcndcn,
ndarr tö ticrö: Burclylis, Ccntius.'lcutu. Epicaclus.
[:tlcr l,
I'lc.urltus. Skcrdilaidus e'tj.
I{)lNga L-r11rut c re'ndcvc rnund tö pörnrcndc'n. nclirl tö lje-rö: Durrachion. Scodra. [-issus, r\lbanopolis.
Ccnusus. cti.
102 I'}cr kötö
rr:syc körr"r nuk po ndalcnri n1ö glarö patr kelö gJc.

56
 Gjanrlitt giuhösora e gudishulIit Bullliunik ilö laslüösi

pörentrtt
slrkrrrtör i.e.*lolöshtö reflektuar nre /a/; p.sh' tö kral-rasohet fornla e
< *tod ed' (shih
clöftor astrjanös njöjös nö shqipe a-I./ dhe nö nresapishle tu
parlangöli: 1960,3(rl. Haas: 1962,39). Po köshtu si nö shqipe edlre nö
nresapishte bashkötingölloret mbylltore tö aspiruara i.e'
janö gaspiruar prej
koliösh. Pör nresapishten mjafton tö pörrllendim emrin e peröndeshÖs '4proditu '
c1ö rrö greclishte tö
,r,jetör del nö trajtön .,lpt'roditc (shih pör kötö Denlil'aj: 2000.
98r'. nrc literaturön pörkatöse). Gjithashttt nö tö dyja köto gjuhö
basSkötipgöllorla i.e. */-nr/ nö pozicion fimdor paraclitet e evolltar trö /-u/, stq
e fetlörore,
1a clöshrlorr prbaresa e rasös kallözore njöjös pör giinitö rllashktrllore
klrs. rrö rtte'sapislrte ilrttt-tt.'lprolittt-tt,ltt-rt f
:tt-lö < ltt-nl eU'; (shih Denriritl:
2000. 93r,r,. dhe 2002,147tv. rtre literaturön pörkatöse). .lo mö pak dortiethönös
öshtl* ctlhe theksirui nistor i clisa toponimeve nö brigjet lindore e peröndintore
tö Aclriatiktrl si Dtit't't'rtchiott, irr,,,r,,r,., et1. dhe lJrüntlisitun, LIüdruntutn
elj'

2l . pör tö dhönö njö glykinr sa mö tö mböshtctur pör göshtjen nö shqyrtinr.

clgSet tö llerrelt 1ö vöshtriru luateriale nga treva e batruar prej iliröve tö nliröfilltö'
Sidocloftö, duften lönö jashtö r,öshtrintit materialet, c1ö na kanö arritttr trga r''enetöt
e lstries, sepse tasfirltö öshtö vörtetuar qö ata rtuk ishin ilirö dhe llisnin r1ö
gjtrhö rat tipit katrtutttl03. E.tll. gjuha e nrcsa;lör'e nö ltalinö jugore dultet tlrarrö
qö
nö r,öshtrint lrre rezervö, ntegiithöse nrjaft gitrhötarö kanö qenö tö rnendinrit
lrcsapis5t ja truriniisht ka clenö 11ö clialekt ilir dhe ishte e tipit.s(/Icl,r Po tö "".
nr6a.jnrö parasysft cclhe rezervat e Katiöiö-it pör pattonöt dhe dalmatöt
(shih &
l()). atLihcrö rtrbetct qö pör nrö slrur-rrö siguri tö nlböshtetenti nö atö pak lönclö
gjulrl's6r-c. c1ö 6a ka urritur n,sa ilirl't e rniröfilltö, natyrisht pa pörjashtttar krclt
eclSc atC lö1{ö gjuhösore. c1ö na ka nrbetur ltga tö ashtucluajturit ilirö r'eriorö
dhc nga ntcsapöt.

22. Ata qö janö shprehur pör karakterin kctrtunt tö ilirishtes (shih shön.
96). pör ptungesö fjalöslr nga ljalori i zakonshötrr, janö urböshtetur kryesisht nö
disa cnrrir tö pörvegöm, si Zcs-clct'es, Acru-hutitts, Bul<tcros, Angros etj' tö
if irislrtcs vcriore, ose Cierrrrsrrs (erlri i lashte i Shkunlbirnit), Gentitrs
(emör
njcriu) etj. Ata janö pörpjekur c1ö köta etlra tö pörvegöm t'i shpjegojnö nöpönrrjet

Itt-1 11i, e. cila flitc.l nga tisi tvcnctör'c nö ltalinö r'crilindolc-' ishtc
prcnclohc-j qö r'c-rrctishtla. n1c

nrböshtctcj klycsisht ni' ctrlritr c tisit lll.t'riorr 'l:rrctrti, (lC pörnlcnd

i rfrrishtcs clhc
'ar.ö
clrulcfir kv rrrcndirtr
llcrtxlorr ni l, l9(r rö \cprös sö ti.l historikr.. Por Huns Krahc nö "Rhcin. Nlusctttl]" ES 1939) r'örtctot
(

pl,r.lunc.linrisht sr. llcrocliti ni. l'19(r nuk bön tjalrr pl'r'\cnctirt c ltalisö sö sipörrlrc, ttr cilöt I qtlan
ycnclöt c Adriirtikut \'l:ttt,roi <,tt rö .llrti - V'9). pol pör njö tis ilir nö kufirin vcl'lor te l\1uc1e'donisö.
lshilr Kralrc: 195-5. l0 dhc.A. i\laycr: 1959' l7'l)
loJ pör kulakrcr.in.\(r/(r,r tLi rncsapishrcs.lunl'shplchut disa drlcturö. pol disu tö Ucrö c kanir konsrdct'ttut
irtfi lc tiDrt li('tttIIttt (shih A. Mave'r: 1959. l7l r' Shih cdhc Hanrp: 1966' ll I r')

57
 ;;;,,;;.;;
Irerslrönr, si greqishtja e vjerör, indishtja e vjetör ed. Köshtu
p.sh. ves-cleves
öshtö shpjeguar si Irjö fialö e pörbörö, ku elerrenti i parö öshtö
marrö pre kuptimirr
"i trrirö" (krahaso indishten e vjetör t,usu-, greqishten e.rs-
etj.), kurse elernenti
i dytö öshtö marrö me kuptimin "fanrö, lavdi" dhe öshtö krahasuar nre
Irresapishten klohi, Zrs "dögjo, Zeus" dhe me shqipen qu((i <
kltuttt j105. Edh.
,4cru-htttrtts öshtö shpjeguar si pörbörö, ku elenrenti i parö utcnt (:Ltkt.u)
[alö e
öslrtö krahas'ar me greqishten 'jörrcros (:uktos, buri'isht r'e /k/). Edrre tek er'ri
..1rtgrut.s öslitö ntenduar tö ketö qenö njö /g/ (qiellzore) 106.
Por, ecllre sikLrr tö pranohen si tö sakta köto shpjegime, nö tö githa köto
rasle kerni rö böjmö nre fialö, ku elementi tektal lk-|, /t_/ ndiqej nga
nje ba
shkötingöllore arlösore l-l I ose dridhöse l-r-1. E nö njö pozicion tö tillö
fonetik
eclhc,rtö lialöt e trashöguara tö shqipes bashkötingölloret tektale qiellzore japö
9Clrellzorezuar'"'.
Problenrore paraqiten rastet e tipit Genusrrs tlhe Gentius, ku tektalja /g-l
rrcliqet nga zanorja e pörpamre l-e/. sot pör sot nuk mund tö thuhet
asgle me
srguri se sa tö vjetör kanö qenö köta emra tö pörvegöm tek iliröt e jugut- eor,
edhe siktrr tö kerrö qenö shumö tö lashtö, prapö nuk mund tö pohohet
nö rnöpyrö
tö argunrentuar qö /g-i nistore te köta emra ka qenö njö tektale qiellzore, qö
öshtö qqicllzorözuar, ashtu si nö gjuhöt ketttuttt. Tö kihet parasysli
eclhe se disa
Etrhötarö tö derö kanö parö kötu nje tektale buzoprapaqiellzore. por pö köto
rrc-thalta nuk duhet
Börjashtuar nrundösia qö ajo nö zanafillö tö ketö qe1ö njö
tektalc e rhjeshrö108 .'
Njö glykinr i saktö pör kötö nrund tö jepej, nö rast se köta enrra 4o tö kislrirr
trlbetltr rrö pördorinr tö pandörprerö ndör banoröt vendös, pasardliös tö iliröve
tö
ntog.öttl'.Por. sigdihet, eruri i lunrit Genrrsrrs öshtö zövendösuar qysh
heret nga
errtri Shlrtrrrthitrtu't. Edlie errrri vetiak Gettt-ius ka dalö jashtö perdorinrit qyili
heret rtdör bartoröt vendös dhe vetönr kohöt e funtjit ka nisur tö pördoret pörsöri
nö Slrclipöri nö trajtön Genc (sipas shqiptimit latin).
Nö köto rrethatta, nrendimi qö ilirishda tö ketö qenö njö gjuhö e tipit kettrunr,
truk del i nrböshtetur. Kurse mendimi i pörkundört qö ajo tö ketö qenö e tipit
xfient,
gen njölarö nrböshtetjeje edlre nö faktin qö nresapishda, e cila mendohet se ka
l1)-5
Sh,h A. l\4avcr: 1959. (r(r. 125.
Io6 shih A. \Javcr: pr.r
alr:
l07Kh. yt.sh.,,,1clri,'<1111ektö.nrcrndishtcncrjctör slttrtushnt;yuj <kluj(nganlöbazö
kluu-l:rlrtuj <
/i/rrr4(nganlöbazö*kieu-):g.,,,r. *are- ;icgör<icgr(< (rg/?-ctJ.(shihDcnrirlj: t9ss,++i -
.l{)SK.rhr,,.ntlötsuKlahe':
. rrrr' lrtcrltur'ltn pcrkttösc1.
l95,5.69,72dhcDcSinronc: lt)E6,2-tgv.nrcndojnöseaJokaqcnönjötcktalc
,,,,,lll.llr.ll.':
{. Mavcrrr: l9-59,50 c ndonjö r.jctör nrcncrtlnö sc a.lo ka qcnö buzoprapaqicilzorc.
""srtrrrts ('rbt'it: 1971. l5, enrri r Shkunrbinit c ka burirtrin tc trajta nrö c
',jctirr Sktutrpin. '.n1ö rrlcdholir
c Skarrrpis rir kohös antike. (Elbasani isotörrr)".

58
 .-._---!.tvt-y,g!!:?::::t:4t-y-!:!:!l!vtv4l!::L--'
II
10. nö pörgiitSösi urbaltet si njö giuhö e tipit stftetttl ' Ne te
clentr pjö tlialekt i1;,'l
ririrC tC tlcnclitrtit pör karakterin srilcttt tö ilirishtcs
do tö fliste edhe tipi sutettt l
(shih III/5)'
gluhös shclipe. e cila nö pörgjithösi ntbahet si bija e ilrrishtes

tö Gadrshtrllit
23. Eclhe pör g;uhön a gitrhöt, qö fliteshin nö pjesön lindore
kötö rast irtformatal
Ballkanik njohLrritö tona jarrc tö ktrfizr,rara. nregiitliöse nö
janö disi nrö tö shrttllta sesa pör
clhc löncla giuhösore, qö kenri nö clispozicion'
qö kemi nga atttoröt c
p.jcse-n;,"r*,lin]o.e tö kötij gadisliulli. Sipas tö dhönave,
jtrg dl-re nö veri tö Danubit
r.;clirr- grcltlr e rourakö. g".tu lin.lo,'e c Ballkarlit nö
L,rurohct nga njö popull inia.lh. qö njihell trtc elrlritr
tntktts, icili natyrisht ishtc r
kanö clenö nle origjinö
pörtörö prcj fisesh tö nclrvshnrc. Störgjyshörit e köty e fiseve
rrrödha tö poprtr-|ve dhc
i.c. clhc kanö zbrrtur nc ato treva nö kohön e dyndjeve tö
lls$'c i.c. drejt Ballkanit aty rlga fillimi i nrijövjeqarit tö dytö para e'r'' '-
Ata tlle
rlrö tö hersliönr
sisuri rruk kainö shkelur nö njö tokö tö shkretö. por pör banoröt
pal'a tvrc sot pör sot tluk ker-ni tö dhötla'
' qö tr bönö pör enlntt
Eclhc pör cnrrin ctnik tö trakasve vlejnö po ato vörejtje'
qö ne e njohinr nöpörtrtlet
crnik tö ililtve (shih & l8). Me liale tö tlera' ky enlör.
pör etuosirt e tye kryesislrt
autorörc grekö e romakö, duhet tö jetö pörgithösttar
qenö emri i ndorlö fisi, c1ö
nga lL1inlör e ty'e, greköt. Nö zanafillö, ai cltrhet tö ketö
. ,11., . u pörclor pör tö clallttar tö glithö ettrosiu trakas. Por a kishin köta vetö njö
cnrLrr ctnrh tö pörgithshönr, kösaj pyetlcje tl.ttttrd t'i
jepet mö forl njö pörgligJe
pör trakasit
ttttlhttcsc' nvlö r,Öre1ljc e tillö vlerr cclhc siktrr rrö kötö rast tö bölret fialö
c rniröllllrö. c1L- banorrirt nö jug tö nlaleve I'lttetnus
(Ballkatt).
ttö r'cri tö köty'c'
Kruhas kirtyrc, trö r'eri tö tlaleve Hacrtlus, lranotrilr mi:Öt dhe
batronitl gctä7' rldörsa rlö
pörtcj Darrubit, nö pjcsön lirrdore tö RLtrtranisö sö sottne
pör fise
pcröntlirn tö kötyrc banonin dukör. Mö parö gctöt"dhe daköt nlbaheshin
l-' kattö .rbrojtur tezötr se dako-
iraLase. sitlo'ros kohöt e f'ndit clisa clijetaröl
gctöt dhc'orntizöt [lisrlin njö gltrhö tö ncilyslttl.tc nga trakasit' pra pör'börlirr rtjö etrlos
disa argtttlrentc tö
rnö r'cle. Ata e nrbrojnö kötö tezö cluke tt nlböshtetttr utö foft nö
pör'böra
klraktcrit giuhösor. Köshtrr p.sh. öshtö r'ötrö tlö dtrkje se topollilnet fialö tö
nö r'cri tö nralcve Hactrrus kanö si eletrlent tö dytö <kn'u
-(<let'tr), si Buri-dut'tt'
jtrg tö tnalevc Haemus döshmohet vetöttr
Doki<irrrU etj. Me kötö element tö dytö nö
nö köto vise
Ptrlpu-tlat,rt(Ploi,divi i sotönr), tlclörsa toponitrtet e tjera tö pörböra
karrö si clcrncrrt tö dytö -1xtrtt,-ditt etj. si: BcsttPttrtt, Ägttttt-puru
eIj' Tiro<lit'
Tirrpo-tli:rx e\.. Gcrni-xtrtt. Suryti-'srlrzt etj'' '-
lll)Slril.r pltr. liiirö. nilirr tö t.;crö. f lrnrp: 1957.71. [)rtrllngc\li: l9(r0.9. Russu: l9(r9"1+\" ct-t

I I I 55'1, honnrrrrr loJ.

I l2 51r'5 l(ltii'ii: l()76. l-1-1
I l'l \.l1ö' l.r'tr shtltthct sl(lolllos Ccolgicr i: l()57
llf,Sl,,l, Kuttire : l9l(r. l'17 \. (tllc lltcfuttlf!:)
59
 Kreu II
]:.::
24. Edhe rrakasit ('ö
kuprirrrin nrö rö gjerö), ashtu si iriröt (shih & r6),
iu
ndikimi tö f,qishörr nga ana e kurturös dhe e gurrös
'örrshlrua'njö
sidonros
grgFg,
kolonive greke nö brigjet perö'dimore tö Detit r).
'öpör'rjet
Por njö ndikim
16 7it
mö tö nradh ushtnran mbila romaköt pas pushtirlit
tö pjesös
Iirrdore tö Gadishuilit Bailkanik (shirr & 27), gjö
qö goi nö romanizinrin e
popullsisö sö atyre trevave. Dhe njö döshrni
e qirre . r.e,i; romanizimi öshtö
prania e njö gjuhe ronrane (rumanishtja)
nö pjesön verilinäore tö Gadishullit
Ballkanik' Procesi i ronlartizimit tö pjesös lindore
tö Ballkanit duhet tö ketö
zgatur clisa shek'j dhe s'duhet tö ketö qenö i plotö
kohön e dyndjeve sllave.
Pör kötö döshrnon fakti qö ende nö shel 'ö
VI pas e'r' fisi trakas i besöve e
kishte encre nö pördorinr gjurrön e vetr,fullin
25. Sig Lr & 23, .ga gjurra a gjuhöt e pjesös lindore tö
'u r.rö dLrkje
Gadishullir Ballkanik 'ö
na ka arritur rrjö materiar disi mö i pasur se ai ipjesös
perönclirrore. Nga trakishda (nö kuptimin gyerö),
e pörveg än ruu" tö fiseve, tö
clhe tö personave' ke'ri nö dispozicion
'e-nde'r'c edhe enrrat e bimöve, qö mblodhi
ttLr sheltullin I tö e.r. nrjeku grek Dioskorides
pranö dakövell7;ir;
Ialösh tö tjera tö pörltlendura nöpör shkrime autorösh grekö si edhe "j;.;;;dv
rrtbishkrirne, c1ö nö pörgjithösi kanö nrbetur tö padeshifruaraTlg.
pztsllr nö dispozicion njö material shunrö
n" ,e r.;lr;;
nrö tö bollshöm, sikur tö mos kishin
hunibur e shkruara nö dialektirr getik nga poeti ronrak rrö
'jershat mörgim
ovidiLrs (43 para e.r. - r 7 pas e.r.). Do pasur parasysh
gjithasrrtu se.jö pjesö e
nrirö e fjalöve tö \jetra tö rumanisrrtes, qö nuk janö
prej burimi ratin ose grek,
.;a'ö tö trashöguara nga substrati dako-get. Njö pjesö e kötyre
karö giegjöset e tyre fialöve tö vletra
giuhön srrqipe fsrrirr iij-s), por ka edrre asosh qö nuk
döshrnolrcrr rrö shqipel 'e l Y .
Il5"K.olonizrnti qrck
tt shtri pothuuj mbr tö glithö brcgdetin dhc nö
kötö rrönyrö clcrrrenti ctnik trakas u
rcclttkttta tti'p.ie'si'n c brcndshntc tö r'cndlt". (Katii'ii:
197(t. 1291. Nder koloniti. grekc tö asal trr-\,c
tttuncl tt'Pörtrlcndctl: lstria.'l'onli. Kalatia,
oclcsc, Apolonia cti. (tar rhcnreluara nqa tundr ishckullit
t.lll tlltc llrsrrra c pu.ö c shr,kullit VI pur.u c.r.).
, ,r.
""ShrhKarri'ie. l()76. 1-1(r.(nrclite.rarut.i,).K1.g1uhötar\.örcnllcnrprchtösi
sesllar.l.t..crcihönnökontakr
t't dft'llpölllrL--itr-i lll!- tl'ilkilstt'. clir tlisnin cnclc u juhi'n r
c c.(; khs. bullgarisht lrlrt,tlit, nga
rrakishtia
dlrcJo rtgit grct;rslrtla l'1ilip1t,,ti1t,t-lts."
, r-rl.'l,lltttrlr'r',,
" KCtoJrnc flL'th 7('-E(l tlalö ti'rcquara. qö nö pörgjithösr.janö
shönuar bashkö nre kuptrntin grcqishr
, ,.,(shrlr Russu: 1967.J2 r'.1.
I rö
F-shtc firlu pör rnbrshkrirlin c njö r-rnazc tö shckullit v para c.r., tö gjetur nö njö r,arrezö
atör katundir
btrll-qartii Ezcro'os' aftr Plovdr'it, dhc pi'r nrbishkrinrin c n1ö gurlvarri
te shckullit VI para c.r. afcr
kattrndit Kjolrrren nö krahinön c Prcslarlös. l\'lbishkrrmi
i pareii zbuluar qy.t no fillim tö shckullrt
\\, nte'githö pörpjckict c njö valgu dijctarösh, nö pörgliihösi
ka rrrbcturipadcshrfi.uar bindshönr.
scpsc ku clcnö shkrLrar ni_lialö tö pavcauara nga
nJöra-tJora. pör nrbishkriÄin c dytö ku dhönö n1ö
,,,,shlrjc_rirrr Ccolr.lrcr r nt ttE l. l9(16. | |
' '''l'ar tillil 1anij, ndör' lö ticru. htiirtt *d1arö", "ftmijö", britrti',djathö',,
strugurc.,rrush,, ct1. Shih pör
kLito, ncfirr tö Ucrö. Russu: 1970. pussint. Ky autor pohon
(L 92) sc nö runranrshtc ka njö numör
ti. konsicic.rucshönr qalösh lö rilla.

60
 G.jenrlju giuhösore c guelisltullit Bullkunik nö lashtösr

26. Nö pörgithösi öshtö pohuar se trakishtja (nö kuptirnin e gjerö) ka qenö e

tinit .srrlcrr lJU. y6 sistemin e sai fonetik vihen re edhe disa dtrktrri tö dera, qö e
Outtojnö atö nga greqishtja..]\jö Irder köto öshtö edhe mönjanimr i
bashkötingölloreve tö aspiruara't,t,gjittrorhtu bie nö sy edhe shtimi i njö /-l-i nö
nrcs tö grrrpit bashkötingöllor lsr/'"-.
Pör sisterlirl zaltor vlcn tö shönohet se nö trakislie lol-ja i.e., sipas nienditltil
nrö tö pörlraRur', r1;;:rörSithösi öslitö ruajtur si /o/ dhe vetöm nö pak raste öshtö
slrrrdörrrrar nö I ul | /- .

27. Gjendja gjuhösore e Gadishullit Ballkanik si nö pjesön peröndiruore

ashtu edhe nö pjesön,lindore dhe qendrore pösoi njö ndryshim tö röndösishönl
pas puslitimit romakr/+. Sundirrri i gjatö romak nö törö Gadishullin Ballkanik
pati pasoja largvajtöse jo vetönr nö rrafshin politik e shoqöror, por edhe nö
rrafshin gjuhösor. Politika e njohur asimiluese e Perandorisö Romake böri qö
pjesa mö e madhe e popullsisö sö gadishullit tö braktiste dalngadalö gitrhöt
arlrtare dhe tö fliste njö gjuhö, qö öshtö börö zakon tö quhet latinishte ballkanike.
Procesit tö ronranizimit mundi t'i shpötonte vetön1 njö pjesö e popullsisö sö
Greclisö dhe tö llirisö jugore (shih & l9) si edhe ndonjö fis i izoluar si ai i
hasöt'e (shih & 24) e ndoshta edlie ndonjö tjetör.
Procesi i ronranizinrit tö nrötejshönr tö Ballkanit u ndörpre nö Irjöfarö ruase
pas ndarjes sö Perandorisö Roniake tö Lindjes nga ajo e Peröndinrit nö furrd tö
sliekullit IV tö e.r., sepse pjesa mö e madhe e trevave ballkanike u vunö nö
varösi tö Bizantit. Qysh rrga ajo kohö Iatinislrda filloi ta hunrbiste dalngadalö
röndösinö e saj si guhö zyrtarenö Perarrdorinö Bizantiltell), ku si guhö zyftare
erdh e u pördor gJithnJe e mö shumö greqishda.
Sidoqoftö, sundimi igjatö ronrak nö Ballkan ka lönö giumrö tö shurrta jo
vetönr nre formimin e dygiuhöve neolatine, sig janö rumanishtja (nre dialektet
e saj) clhe dalnratislidarro, por edhe nöpömrjet huazirneve latine nö tö giitha
guhöt e gadishullit (shih XII/6-10). Dhe rnund tö pohohet se giurmöt e
ronranizinrit do tö kishin qerö edlie mö tö shumta. sikur njö pjesö e popullsisö

ll0shih Katri'iö: 197(r, 1.1-1, 150.

I I I Shih RLrssu: l9(r7. l.lti r'.
< i.c. *srrr - "burirl": cti. (shih Katiöiö: 1976, l.l'1).
122P. sh. .\itt'utttitt
l2-lshih Russu: l9(r7, l4(rr'. Por Ccorg,c.', 1957. 8l dhc 1977, l(r4, c ndonlö tjctör nrcndojni'sc kr
dhönir,u. Ciithscsi, kro i'shtö c diskutucshrnc (shih cdhc KatiÖiÖ: 1976,145\.
l2ll,ushtirrret ronrakc nC p.icsen per'öndirrolc tö Cadishullit Ballkanik nisön qysh nqa r iti 22fi par.a c.r.
nc llrri clhc vathduun nrö tql nö Daldani rni'75 pala c.r., nö Mczinö c sipörr-ttc nrö 29 pat'a e'.r.. nl'
rrrö J(r pas e'.r. dhc nö Daki nrö 107 pas c.r. lshih Solta: 1980, (r5, (r7).
, ---llaki
li)Shih Mrhircscu: 1978.54 r.
l2('Dalrrr,rtrshtla, qö flitc1 nö bregdctin dalrrrat, u shua pörfundinrisht nö fund tö shckullit XlX. Pör körö
shih Balroli ( 1906) dhc Solra: 1980, 142 r,. (nrc litcraturö).

6l
=.=-=:::
sö roruanizuar tö mos i islrte nönshtruar procesit tö sllavizimit, qö nisi nre
dyrrdjen e fiseve sllave nö shekLrjt VI-VII tö erös sonö.

28. Mungesa e tö dliönave pör Mesjetön e hershme

e bön sliuniö tö vöshtirö
tö pörshltruhet glenclja ctnike e Gadishullit Ballkanik nö kohön e dyndjeve
sllavc nö shekujt vl-vll tö erös sonö. Por mund tö pohohet se nö atö kohö,
pön'eH greköve, edhe etni tö tjera kisliin mundur t'i shpötonin procesit tö
ronranizinrit. E njö döshnri bindöse pör kötö na e jep prania e popullit shqiptar
a arböresh.
Pör sa u takon greköve, nö pörgjithösi mendohet se ata i bönö ballö procesit
tö ronranizimit, nö radhö tö parö, falö epörsisö sö tyre kulturore, qö ushtroi njö
ndikinr tö fuqishörr edhe mbi vetö romaköt, ashtu sig pohon Horaci nö njö nga
epistulat e tij: "Graecia capta fenrnr victorem cepit." ["Greqia e pushtuar e
ngaclhönjeu fitimtarin e egör."]. Por lidhur me nrosromanizimin e greköve do
pasur parasysh edhe njö mendim i Mihäescu-t (1966,33): "Fakti qö gjuha
latine nuk mundi tö hedhö rrönjö nö trevat e gjuhös greke nö jug tö Gadishullit
IBallkanik - Sh.D.], shpjegoliet jo vetönr nre epörsinö e qytetörinrit helenik,
por ecllre nre rrethanön qö Greqia nuk u bö kurrö njö tokö kufiri [e Perandorisö
Ronrerke - Sh.D.], kLr tö ishte nevoja pör njö pörqöndrim tö vazhdueshönr tnrpaslr
ronrake."

29. Lidhur nie qöshtjen e rnosronranizimit tö störglyshörve tö shqiptaröve,

do pasur parasysh se kötu öshtö f ala pör nrungesön e ronranizimit tö plotö tö
tyre, sepse njö romarrizim i pjesshöm i tyre, sidomos nö zonat bregdetare dhe
cl),tetare, ka qenö i pashnrangshöm. Por fakti qö störgjyshörit e shqiptaröve e
ruajtön gjuhön e tyre, ndonöse tö ndikuar shurrö nga latinishda, tregon qartö se
ata mLlndön t'i shpötonin procesit tö romanizinrit tö plotö, tö cilit iu nönshtruan
störgjyshörit e rumunöve si edhe dalnratöt e vjetör dhe ndonjö pjesö detör e
banoröve tö Gadisliullit Ballkanik, qö erdl,ön e u sllavizuan pas dyrdjeve sllave.
Por cilöt do tö kenö qerrö faktoröt dhe rrethanat. qö kanö börö tö utundur
mbijetcsön e etnosit arböresh [:shqiptar]?
Njö ndör faktoröt kryesorö nö kötö rast duhet tö ketö qenö karakteri i
theksuar konservues iketu etnosi. icili ka qenö shumö i lidhur nre giuhön
anrtare dhe ka börö gjatö shekLrjve tö lashtösisö dhe tö mesjetös njö jetö tö
nrbyllur. pa u pörzier nte elementö etnish tö dera, qö jetonin pranö tij. Njö
döshnti pör kötö na e japirr edhe arböreshöt e Greqisö dhe tö ltalisö, tö cilöt
gjatö sheku3ve tö kalr-rar kanö börö njö jetö tö mbyllur ntidis tyre, duke i shpötuar
köshtu procesit tö helenizir-nit, perkatösisht tö italianizimit. Por, kur jeta e tyre
filloi te ndryshonte nön ndikinrin e ndryshimeve tö mödha ekorronrike e
62
 G.jettdiu gitirösore e gudisluilit Bullkunik ttö lushtösi

e XX, atöherö edhe

shoqörore tö kohöve modeme, sidomos glatö shekujve XIX
pro."si i lrelenizin-rit, pörkatösisht i italianizimit tö tyre u bö i pashmangshöm
jo Vetöm nöpörmjet integrinlit tö ty're nö veprinltaritö ekonomike, shoqörore
grek, pörkatösisht italian, por edhe
lolitike dhe kultLrrore tö ambientit rrethues E po tö nlbaliet
nöpörmjet shkollimit nö giLrhön greke. pörkatösisht italiane'
tö Greqisö e tö Italisö gjatö shekujVe, atöherö
1ro,.rry.i.r kjo dukuri e arböreshöve
nr.rk öshtö c vöshtirö tö kuptol-ret se karakteri konservues
i etnosit arböreslt
nrajtjen e ettlosit
duhct tö ketö qenÖ faktori kryesor, qö ka börö tö mundur
kötyre trojeve' kn
u.frJr.rn nö trojet e veta amtare edhe pas pLrslrtin-rit romak tö
ai duhet tö ketö pör'börö shumicön e popullsisö dlre nö
pörgithösi ka börö njö
jetö tö nrbyllr"rr, pothuaj "tö pavarur", pa Ll pörzier me tö huajt dhe pa iu nönshtrttar
ptotesistri atyre. Por natyrisht ai 6uk mund tö nios i nörrshtrohej
ndikimit tö
prania e
shutnanshöm tö romaköve, pör gka döshmon, udör tö tjera,
edhe
huazipeve tö shumta dhe tö ndryshnre latine nö giuhön shqipe'
gjatö
30. Pör ruajtjen e identitetit etnik tö arböreshöve [: tö shqiptaröve]
pushtinrit romak dr-rhet tö kenö ndikuar edhe faktorö tö tjerö. Ndör köta
duhetl
pönneltdur sidomos terreni kryesisht utalor, ku ata u detyruan tö mblidheshin
pör rö nrbijetr.rar, sistemi prirnitiv i jetesös i njö shoqörie tö pazhvilluar
nre

rnrgö tö pakta komunikimi dhe pozicioni gjeografik i trojeve tö

tyre' Pttshtuesit
vendoseshin e tö sundotrin nöpör viset
roniake e kisliin shumö mö tö lehtö tö
rnö tö vöshtirö
bregdetare dhe fushore, sidomos nöpör qytetet, por e kishin shunrö
tö depörtonin e aq ntö pak tö nguleshin nöpör viset uralore'
Prandaj fshatrat, ktt
giatö sundimit
erdhi e u pörqöndrua shLrmica e popullsisö atttoktone arböreshe,
traditave tö
romak kanö börö r1ö jetö pothuaj "tö pavarur", tö megulluar sipas
trashöguara brez Pas brezi.
tö
Ndör faktoröt, qö kanö penguar romanizimin e plotö tö störgiyshörve
sliqiptaröve, nuk mund tö lihet pa pörmetldur edhe njö rrethanö tjetör e
prej tyre
röndösishme dhe pikerisht pozicioni gjeografik i trevave tö banuara
nradhe e asaj
nö kuadrin e pörgiithshönr tö Perandorisö Romake. Shtrirja aq e
perandorie e bönte tö domosdoshöm zbatimin e njö strategiie politike-
ushtarake, qö tö bönte tö uruudur ruajtjen e kompaktösisö sö saj'
Njö strategii
e tillö körkonte patjetör qö t'i kLrshtohej mö shunrö röndösi
ruajtjes sö kufijve
tö gjatö dlie tö target tö perandorisö. Si rrjedhini, nö Gadishtrllin Ballkanik,
sidomos gjatö sliekujve tö parö tö erös sot-tö, kr.rr tr shfaqön edlie körcöninret
e
dhe
para tö dyndjeve tö popujve "barbarö", duheshin pörforcuar ushtarakisht
aclntinistrativisht sidomos kufijte verilindorö tö perandorisö' Köshtu
sligegohet edhe pörqöndrimi rltö i rlladli i forcave ushtarake dhe i kolonör'e
|.on.roke nö atö pjesö tö perandorisö, gka solli si
pasojö edhe romanizinrin

63
 ;;,;;il;;;;;;.;*Jilffi;;
pör kötö clukuri edlte Munsuku: 1995, 169r,.).

3l ' Por, kur trysttia e pushtetit ronrak clhe e gjuhös latine nisi tö clobösohej,
atöhcrö cdltc poptrllsia autoktone arl.röreshe filloi rö rigjallörohej.
E ateheic
cdhc pörbörja etnike c ltopullsisö sö r'iseve bregcletarc dhe fushore
nuk nrund
tö ntbetej c parltlryshttar ttött trysninö c popullsrsö arböreshe
rreth e rrotull. Niö
Ilclrvsltiltt i tillö ka rristtr nte sigurr pas nclarles sö Perarrclorisö Roprake
ne äv
11csö nö r'itin 395 tö erös sonö, kur viset e banuara nga störglyshörit e shcliptareve
u caktuatt tö ishin nörr pushtetin e Perandorisö Ronrake
te LinO;es, ku aio ishi'
Irjö zonö periferike dhe ku edhe latinishda si gjuhö z.yrtareerdhi
duke e humbur
dalrtgadalö röndösirrö e saj nön trysninö e greclishtes. Si mjedhim,
me dobösirrrip
c Vazhdtteshönt tö pushtetit qertdror romak clhe me rigjallörimion
e popullsisö
atttoktotre arböreslte edhe pörbörja etnike e viseve bregdetare d6e
flsSore e
Dhetrt tö Arbörit lllloi tö ndryshonte. Nö rrethanat e reja njö pjesö
e rlirö c
popullsisö arböreshe tö ßharrave tö nrbipopulluar erdlri e u vendos
nöpör q),tetet
diktrr lllotösisht apo pjesörisht tö ronranizuar, cluke ua ndryshuar klshtu
clahrgaclalö pörbö{cn dernografike. Dhe köslrtu edhe ajo pjesö
e popullsisö
rollltlllc apo tö rotttatlizttar nö viset bregdetare dhe firshore tö Dheut
tö Arbörit
erclhi e u shcliptarizlla apo u rishcliptarizua.

64
 G.iendjrt c sottne giulüsore gud"l"!!li" !4!!!ik
"ö

KREU III

GJENDJA E SOTME GJUHiISORE Nii GADISHULLIN

BALLKANIK

1. Sig u vu nö dukje nö Il/1, Gadishulli Ballkanik me pozicionin e tij

gjeografik si njö urö ndörlidhöse nridis Evropös dhe Azisö sö vogöl qysh nga
kohöt e hershme e deri nö Mesjetön e vonö öshtö börö arenö dyrdjesh nga
popru tö ndryshöm; kjo ka börö qö nga kohö nö kohö tö ndryshojö edhe
glendja
e rij gjuhösore. Natyrisht, nö ndryshimiri e giendjes gjuhösore
tö kötrj gadishulli
igiuhöve, qö janö folur
nljÄf tö röndösishöm ka luajtur edhe vetö evolucioni
kötu giatö periudhave tö ndryshme historike'
Si pasojö e kötyre dy faktoröve Gadishulli Ballkanik paraqitet sot si njö
jo i vogöl
trcvö, kri brenda nje siperfaqeje relativisht tö kufizuar fliten njö nurnör
tö ndryshme, clrtke pörfshirö köttr edlie njö gluhö jo-i.e., turqisl.rten' E po
Euhösh
te krahasohet gjendja e sotnre gjuhösore e kötr1 gadishulli me atö tö periudhös
sö

lashtö (shili kreun II), bie menjöherö rrö sy, se pörveq greqishtes (sö re) dhe shqipes'
c1ö janö vazhdueset e greqishtes sö vjetör (shih &
l2), pörkatösisht tö ilirishtes
lsnin A*. 5-6), giuhöt e tjera janö zhvilluar köttt si pasojö e
pushtimeve,
pör1iatösisht e dytdjeve tö popujve gjatö periudhash tö ndryshme historike. Köshtu
(shih
p.sli. nulanishtja öshtö pörftuar nöpörmjet romanizimit tö daköve tö vjetör
& l6); bullgarishtja (e maqedonishtja) dhe serbokroatishtja dhe sllovenishtja
janö zhvillLrar pas dyrdjeve sllave tö shekujve VI-VI nö Ballkan, kurse turqishtja
öslttö shfaqur kötit pas pusl'rtirneve tö perandorisö osmalle (shekujt XIV-XV)'
Nö Gadishullin Ballkanik fliten edhe gjuhö tö dera nga grupe rnö tö vogla
popLrllsish, si gluha e romöve (e gabelöve), an'nenishtja ed. Prania e kötyre gjuhöve
iiOt.r.t pre lövizjet paqösore tö barlösve tö tyre nö periudha relativisht tö
vona.
Lidlilr pre gjendjen e sotme gjuhösore tö Gadishullit Ballkanik do pasur
parasysli se pothgaj nö tö gjitha trevat e kötrj gadishulli ka "ishuj gir'rhösorö" tö
nclryshönt, qö janö pasojö e shpörnguljeve tö masave pak a shumö tö gfera
popullsish nga njö vend nö detrin pör arsye ekonomike ose politike' Mjafton tö
l 2 7,
irenl e'qi fshatrav e greq i sht fo t es nö Shqipöri nö e J u gut
ll1etWl ali9Sa
nö Shqtpört
127 Sip* V.jctarir tö Rcpublrkös sö Shqipörisö (1999), laqc -i5. nunrri igreqishtfolÖsvc
rn lntc nLi 5E.7iS t ctö.
b)
 kilren parasysllrga ana tjetör, katundet shqipfolöse tö Creqisö (shi5 shörrinril
9). tö Serbisör/v. tö Bullgarisö,JU .U.

2' Si njedl"rim i ndikimeve tö ndörsjella midis gjuhöve tö Gadishullit

Ballkanik si edhe i ndikimeve tö kushtözuara nga fatet e pörbashköta historike
tö popujve tö kötu gadishulli, nö köto gluhö janö pörftuar njö varg tiparesh
tö
pörbasliköta, qö nuk ndeshen nö gjuhö tö tjera i.e., ose qö duket qartö
se, edhe
kur ndeshen nö ndonjö giuhö tjetör jashtö Ballkanit, kötu ato janönjö zlrvillipt
i brendsliönr ballkanik. Mjafton tö kujtojmö kötu prapavendosjen e ny'ös
shquese
(shih VVI). Tipare tö rilla rö pörbashköta janö zhvilluar sidomos nö shqipe,
rumanishte, bullgarishte-maqedonishte dhe greqishte, tö cilat nga kjo piköpamje
janö quajtLrr me rö drejte gluha hallkanike, Nö serbokroatishte,
rnegjithese edhe
kjo öshtö zhvilluar nö truallin ballkanik, tiparet e pörbashköta tö gjuhöve
ballkanike janö mö tö pakta dhe janö tö kufizuara sidomos nö viset jugore te sa.j
(shih & 3l ).

Kötu poshtö po böjnrö njö paraqitje tö shkurlör tö gjuhöve kryesore tö

Gadishullit Bal lkanik.

3. Slryipju
Kjo giuhö flitet nö Republikön e Shqipörisö (mbi 3.100.000 vetö)l3l nö
Kosovö (nrbi 1.700.000 r'erö). nö Republikön e Maqedonisö (3g0.000 vete)132
dlre rö Malit te zi Q6.000 vetö) I rr. shqipen si gluhö anlrare e ruajnö sot edhe njö
ttt'tl.tlör i madh shqiptarösh tö shpömgulur pör arsye ekonomike ose politike
nö
SlrteteteBashkuaratöAnierikös,nöTurqi,Greqi,Egjipt,Itali,Argjentinöetj.134 xe
l16 S,pr. ltij Vjctari, f. -15, nr.rrnri i nraqcdonasyc nö Shqipöri arrinte nö 4.700 vctö.
'"Ka,shtup.sh.nökatundetcJabllanicös,prcshcvöscBujanovcrt(Scrbi)ntö1971 kishtcrreth(r(r.(X)0
,.,.shqipturö (shrh Krasniqi: 1979.36).
I rU
Nö fslrurin Mandlicö tö Bullgarisö nrö 195 I kishte 1.000 shqiptarö (shih Becr: l9g2,l l).
l]] sn,rr vjcrafi ( t99o). f ,.r5
rrj Strtistrkat pör Kosovön dhe Maqedoninö janö dhönö nö
bazö rö rcg,rstrimitJugosllav rö virir lggl
(shihBcci: 1982,25v).AUcpohohetsenöbazötöatijrcgjistrirni numri ipörgjithshönrishqiptarör,e
,rrnf'Juuosllavratöheröishtcnrbi 1.7-10.000vetö.Shih edhe Derl:ischerWeltoltrtanach tg90.f.323.
i;-, rL"shrftröshtödhönönöbarörörcq.iisrr.rmirlövirir l97l(shihKrasniqi: 1979,37.v).
'-'- Ntttrtt i i pör'githshörl i shqiptarirve tL'nri{rguar nö r,cndc tö ndlvshnre tö botös öshtö vöshtirö
tö jepct
l(olonitöntötörrödhutöshqiptrro,cjanönöTurqi clhcnöshretcteBashkuaratöAmcrikirs.
nrcsi-rl(tÖsi.
ktr nuntri i tvrc nö sccilin nga köto dy- r,cnde arlin nö qindra nrijö vctö c nö Turqi ndoshta cdhe nrö
sli-rnrÖ. Njö nutlör i nradh shqiptarösh ldisa qindra nrrlö) kanö nrörguar pas vitit 1990, pör arsyc
ckorronrikc, nö Crcqi, Italr, Cjcrnrani cU. Njö nunrör i nradh shqiptarösh kanö mörguar nöpör vcndc
tö ndfvshrlrc tö Evlopös dhc nö Anrerikö c gjctkö cdhc nga vcndcr c ndryshme tö ish-Jugosllar.isö, pör
alsyc politikc dhc ekononrike.

66
 Ci",,,{ir r t",,,," g
1iö prasö tö rnirö e ruajnö gjqhörr atxtare nö trajtat e saj arkaike edhe arböreshöt e

ireqise I 35 dh. te ttalise

R6.

Deri pak shekuj mö parö störgiyshörit e shqiptaröve e emörtonin gjuhön

.1.

c tylc rrrc prbiemrin e ctrböneshe/e ttrhöreshe ose me ndajfoljen urböttisltt/

ttrhörisht. Köto f alö e kanö br"rriniin tek emri i fisit ilir tö Arbunöve, qö banonin
nö linclje tö Dun'ösitl37. Tö kihet parasysh se edhe tö huajt, pör tö emörtuar
gjuhön shclipe. popullin dhe atdheun e sliqiptaröve, pördorin fialö' qö karrö si
bazö enrrin Arhutt/Alhrtl?138 . Emörtinret e vjetra tö giuhös, tö popullit dhe tö
artlheut tonö mbijetojnö ende tek arböreshöt q Italisö e deri vonö kanö qenö nö
pörcioript edhe tek arböreshöt e Greqisö139. te cilöt tashti pördorin trajtön
greke urtuttit - (shih shönirnin 138).
Pör sa i takorr flalös shqip, qö e gejmö pör herö tö parö te Buzuktt (vetöm
1Ä^.
pjö 5erö) l4U , ojo, nö krye tö herös dr.rhet tö ketö pasllr kuptimin "qartö, kthjellöt,
trog". Por pör arsye, qö mbeten pör t'tt hulunrtuaq ajo erdh e zövendösoi gJithnjö
e rnö slrurlö ndajfoljen urbönisht/rtrbörisht, dhe prej sajr.r fonnuan pastaj edhe
fjalöt e prejardhura ip-tctr, Shqip-öni/Sltqip-öt'i etj.'
shc1
*'
5. Pör burir.nin e gjuhös shqipe rrrendimi niö i pörhapur dhe mö i rnböshtetur
ntbetet ai, sipas tö cilit ajo öshtö pör.ftqar nga evolucioni i ilirishtes, apo, mö
saktö, i njörit a disa dialekteve tö saj
l*t .Ky mendim gjen mböshtetje, ndör tö
fF*,r"ri-ltrf." -rto^t11n* trt**Äct r.. Crcqisö öshtö \'öshtirö tö dihct, scpsc nö statistikat
z-v-r-rarc ri. Crc-qisö ata trajrohen si grekö. Vca kösa.1, niö ptcsö e nrirö prej tyre kanö shtcgtuar pör arsyc
c.konorlrkcnör'cndctöticra,kuedhcgjuhönrnrtarcnöpörglithösi nukckanörrrajtur. Edhcniöp1csö
c lllriic ti, r'injvc an,unitas tö shpörnguluf nöpör qytctc tö Crcclisö nle kohö c kanö hunttrttt'' osc.;anö
tlukc s hurnbur gluhön anrtarc. Siprs flahn-rt: lE54.ll, nö Crcqi nö shekullin c kaluar banonin
17.1.0(X) arvanitls. shumicu c tö cilör'c clinin shqip.
l-l(tS'[.,., (iiorcluno-s: l9(r], X dhc 597. nö Italirlö l9(rl kishtc 55 katundc arbörcshc, ku flitc1 shqip,
rnc n1ö popullsi pr:c.j l-j5.8ll vuösh, kursc nö.19 katundc arbörcshc nre 182.182 vctö flitcj italisht.
Sl.rultrcit c katundcyc urbörcshe ndodhen nö ltalinö c jrrgLrt (Kalabri, Abruce, Molizc, Kanrpania.
Apulia. Bazilikata)dhc pak nö Siqili.
ll7 Ki.ra. fis ilir c ptirnrcnd pör hcrö tö parö Ptolgrrcu. gjcografi grck iAleksandrisö, nö shckullin Il tö
c.r.,Arptillrcrrd,ndörti.tjcra.fisin llhtrrtttinrckrycclcndörAlbunopoli.s(shihedhcQabcj: 1976'65).
l-lä 14ir,.'.lskunrcnrct lutirre ndeshcn tra.;ta nrc l-th-l dhc l-lbl- (ulbctnenses, arbonansc.s)i italianö1,
tiancczfrt cq. pördolin trajtar nrc l-lb-r (ulhutrasc. ulhottuis ctj.): grcköt pördorin trajtön urwtttit-tts
(r1c shndörrintin c njohur l-b-/ > l-t'l tC grcqishtcs)l sllavöt pördorin trajtön arhutr-tr.s. por dikur ata
pir.d o rn i1 trJjtön llub1n ö < :l rbönö (r'r'rc nrctalczön c njoh ur /rr./ > /ru-l); trajta turkc anrulrrl n1böshtctct
nii trartirn urckc rrrt'rrrtll.
l-19 'ltk gi.'tll.,c tö dokunrcntuar ndajfoljcn arhi;risht lshrh Denriraj; 1988,215)'
14" .. .1,"t,
r r.i ,i . rhrshr-rnö slttlip. Edhi BJdi c ka pördorur kötö !alö 4 herö, Bogdani I hcr'ö cU. (shih
l)cnriruj: 198E.214 dhc 1999, l9-1t'.).
lJl [,i'r nrö ,hu,li. sqalinrc rrcth fialövc.4r'6 önö/.,trhöft d|rc.s/ig4r shih Dernrraj: 1988,2l4 v. dhc 1999. l75r'r.
lll K.,c rczö c kanö nrblojtur: Thunnranrr-i: 1114.245 r'.. Lcakc-tt: l8ll, 237v., Xylandcr-i: lti35'
lllr.. Ilahn-i: lE5l: I.213r,., N4ikloshiqi: lE70/1, ti. Mcycr'-i: 1E88, E04, Pcdcrscni: I900.299r'.
('abe'-j: lt)72t2,pussint, Cinrochorvski: 1976, lE4 r'.. Hubschnrid-i: 19E2,79, Ölbcrg-tr: 1971.626.
Krtiörc-i: 197(r. 1E,5. Nlihircscu: 1982, 57 r.. cty. Pör'rlö shutr.tö sqarinrc shih Dcnrilai: 19E6. 147t.
dhc 1999.7-1r'r'.: shih cdhc Dcsnicka.ia: 196E. E.

67
 tJera, Jo vetöm nö faktin qö gjuha srrqipe döshmohet prej
kohösh tö hershme nö
treva, ku nö kohö tö vjetra banonin fise ilire, por edhe nö faktin qö
toponimet e
vjetra tö kötyre trevave paraqiten nö gojön e shqiptaröve me
trajta fonetike, qö
janö pörftuar n€,gajtim tö plotö nre Iigjösitö e
evolucionit tö sistemit fonetik ie
r.h:1p.'ii,, si njedhir'. rriporezar, sipas tö cirave. giuha shqipe ösrrrö
fllhör
bijö e trakislttesr+4. apo e sö ashtuguajturös dako-rnizishte 16, jane hisiorikishr
dlre gjuhösislrt te panrböshtetura l 40.
Pör prejardhjen e gf uhös shqipe ka edhe njö hiporezö tö rretö, sipas
sö cilös
kjo gjLrhö ka lidhje tö ngushta si me ilirishten ashtu edhe me trakishten, por
me
njö mbizotörirn tö elementit ilir. Köte lripotezö e ka mbrojtur sidontos
Jokli e
ndonjö tjetör. Edhe kjo hipotezö nuk clel e rnböshtetur (shih Denrirai: 1988.1
56
dhe 1 999. 85vv.).

6. Shndörrirni i shkallöshkallshöm i ilirishtes nö "bijön" e saj, shqipen,

duhet
tö jetö kryer midis shekujve IV-VI tö e.r., d.m.th. glatö periudhös midis fazös sö
fundit tö ndikimit tö fuqishörrr latin mbi ilirishten dhe ardhjes sö sllavöve.
Gjithsesi,
ky evoltrcion duhet tö jetö kryer para dyrdjes sö sllavöve nö trojet e banuara nga
störyjyshörit e shqiptaröve. pör kötö döshmojnö disa dukuri specifike tö shqipÄ,
qö duhet tö jenö kryer para ardhjes sö sllavöve. Tö tilla dukuri janö,
ndör tö tjera,
ngulitja e theksit mbi njö rrokje tö caktuar tö temös, lqkimi nö ballö te
fiales147dhe
metafonia nö shumösin e emrave mashkullorel48 dlre nö kohön e tashme tö
n.röny'ös döftorel49. Tö tria köto dukuri duhet tö je'ö shfaqur mjaft heret
nö
giuhön slrqipe. P.sh. lakimi nö ballö tö
fialös te nrbiemrar e nyjshöm öshtö shfaqur
nö njö kohö, kur gjinia asnjanöse ishte ende e gallö nö kötö gjuhel50.
oh" dih.r
I4-l I till.'öslrtc
rasti i ctrtraVc tö qytetc\,c l)urt't.s, .\ltkot!ör. Lt'.:h, l'lortö/l/!orö, Isltönteq. p.sh. toponinri
l)u rri;.s. nLr krahasinr nlc tra.itön c' dokunrentuar rlrc.kc /)t /','/rrr kltiort osc latine
D.y rraclur2rr. döshnron
sc ka pösuar ndlyshirrrc lbnctikc, qö shp.ycgohcn vctön1 nrc ligicsitö
c cvolucronit tö sistemit fonctik
tö gJuhös shclipe-. Mlafion tir pörrrrcndinr kötu the-ksinrin. rroij., sö parö
dhc fundoren l-.r,u (shih pör
,rrköto Dcnriral: 198E.174 r.. dhc l9()9, l.tlrr.. I
'" NJö nrendinr tö tillö c kanö nrbrojtur. ndör tö tlcrö. Hirti: 1898,179 v., Weigand-i, BA lll.273 v..
,r.B1liqi' 1955.3 lv.crj.PörrrrishunrösqarinrcshihDcnriraj: l9gg,l49v.dhet999,75vv.
:ll Shih Geolgiev.lJf tt. tE r.
r*o Pör' ntö shuntö sqarinrc shih Denrilaj: 1988,160v. dhc 1999, 75vv. pör vörejtlet
kririke re Hamp-ir
ndaj kötyrc nrcndinreve shrh Harnp: 196(r,98 v. Por nö f. l0(r ai pohon: "Nätyrisht, nö gdo
rasi nc
tö provon i nr vetörll rlö shq iptaröt u kanö paraprir'ö (prcceduar) sl lavöve, dhc kurrö tö kundörtön".
, ., .l l!,nd
'*'Eshtölala.nöradhötöptrö,pörlakinrincnrbienrravetönyjshönr,töcilötpörshtatjensintaksorcrrre
cnrrin pörkatös c shprchin krycsisht nöpörnrjct lakinrit tö "ny1ös" sö tyrc tö pörparnte. Njö dukuri c
ngashnreshfaqctnöpörgiithösi cdhctckpörcnrratpronorötödyvetavctöpaia(nrr,_r,1,.\.ttö,.juo.i) dh|'
r/atö-\ctirssötrctö(itii.isa.i,ll.lrz)(shihDcnriraj: l9g(r,31(rv.,417v.,477v.;l9gg,72v.l
'" Eshtö fala pör rastc tö tilla si rirr.s/r -- lt,.sh, ka - qa, tlluli; - djc(t)nt ctj.
firla pör fastc rö ripir tlul , lt,l, ntut.r - nr;rt.,,rg(/.f - ,r.{.t(,/ cU.
ii,1 !:l'l
'-" le krhctparasyshsettrbicnrratcnyjshörrdikurkishinlornratövegantaedhepörgyininöasnjanöse,
krvcsishtnönutlrt'tnniö1ös(khs. intirö-entiri-löntirö).Cjurntötekösa1 gjinicruhenendcedhe tck
rrrbrcrrrrat c cntöt'zuar tö tipit ti; kcq-tö tö./itlurt-t ct].

68
 Cir,,rtir,r t"t,,, y grylyl*llt,, Brllkrffi
qö kjo gjini nö kohön e kontakteve tö shqipes rne sllavishten ishte dobösuar
shumö, pör gka döshmon mungesa e giurmöve tö giinisö asnjanöse nö huazimet
sllave tö shqipesr.pörkundrejt pranisö sö saj nö fialöt e trashöguara dhe nö
huaziutet latineI)
I.
Edhe mungesa e metafonisö nö huazirnet sllavel5.], nörkunArejt pranisö
sö saj nö lalöt e trashöguara dhe nö huazitrtet latinel)J, döshmon tö njöjtön
gjö, d.m.th. pörfundimin e kösaj dukurie me rrugö fonetike qysh nö perir'rdhön
54.
parasllave te shqipesl

7. Megjitliöse öshtö rrjö ndör gjuhöt mö tö vjetra tö Ballkanit, shqipja öshtö

döshlrtrar me shkrim relativisht vonö. Njö dukuri e tillö, qö vihet re edhe pör
runraurishten (shih & 17), dhe lituanishten, nuk öshtö e pashpjegueshme, po tö
kihet parasysh lakti qö Shqipöria nö tö kaluarön ka qenö pothuaj vazhdimisht
nön pr"rshtimrin e tö huajve, si edhe fakti qö nö tö kah.rarön si gjuhö shkrimi nö
köto apö adninistratat e huaja kanö pördorur sidomos greqishten, latinishten
dhe sllavishten.
Libri i parö i botuar nö giuhön shqipe öshtö ai i Gjon Buzr.rkut (1555). Por
ka tö dhöna qö döshmojnö se shqipja ka qenö e shkruar tö paktön qysh disa
shekuj para Buzukut. E pör kötö döshrnojnö jo vetöm gjuha e pörpunuar e
Buzukut dhe e Matröngös (1592)._por edhe njoftinre tö-tilla si ato tö murgut
fi'arrcez GuillehnLrs Adae ( 1332)
l5). tö Barletit ( 1504)t'o .Ü.
Deri nö vitin 1 972,kur u vendosön normat e rljö gluhe tö vetme letrare pör
tö gJithö shqiptaröt, shqipja ka qenö e shkruar mbi baza dialektore dhe kryesisht
nö dy yarialte: nö variantin verior (gegörisht) dhe nö variantin jugor (toskörisht).

l5l l\4cg1ithi.se. ni- giluhöt sllavc gjinia asnjarrösc ka qcnö dhc öshtö shumö e glallö, errrrat c huazuat'
sllaret tö shqipcs.jarrö intcgrual r'ctönr nö gininö nrushkirllore osc fcnrörorc. Kursc tek cnlrat c
tr.ushl.gLta; osc tö huazual nga latrnishqa gjurnröt c glinisö asnjlnöse nuk
janö tö pakta. si: p.sh. te-
ljali.t c rrashögttar.,t t!jutltö-r, nrislt-rC ctj., ose tc huazinrct latinc ltr1-li, fa1-lö etj' (shih Dcnlira.;:
| 98(r. l9l t' )
l52T.prrdonjörasriizoluar, sisrtq: -seq:,prak-ltrctlnrekarakterdialcktor,metafoniaöshtöpörftuarme
lrueö unirlogiikc tshrh Dcnriruj: 1986.l l lt ).
I 53 gri,5 fiala Je r tipit r/a.s/r -- r/c.s/r (shih shöninrin 148) dhe pör fornlat e tipit dul
shurnösin .,.'lrrur," tö
"
149).Metafoniashlaqetedhctcdisahuazimelatine,si: kunot-kunel-ör,shtrol
-rlcltsnrnihöni,.nin
- slttrct-ör cti. (shih Demiraj: l986, lll v.).
154 ErhtC fiala pör ndörrimin nrctafonrk tö shkaktuar nga nJö i-rl fundore c patheksuar (shih Demiraj:
r e86. I i2 ).
155 ;o.; öshtö shprchur ai: "Sado qö shqiptaröt kanö njö tjetör guhö, krejt tö ndryshme nga latinishtja,
nrcgitharö ara kanö nö pördorinr dhe nö tö glithö librat e tyre shkronjön (=alfabetin - Sh.D.) latine."
Köie nrcndiprai ckashprehurnövcprönlatinisht I)irct'torirrrrtodpassugiumfaciendu(hbri I,p.1esaB)
156;rr; shprcherai növepr'ön etijDeobsidioncscodrcnsis(1504),f.8: "Porpakkohömöparönaranö
nö do[i. disa fi'agnrcntc nrö fort sesa analc, qö bö1nö lalö nrö fort pör rindörtimrn e kötii qytcti seso pör
ndörrir11in c trj nga störglyshörit tanö. Nö tö vörtctö, nö köto öshtö shkrrrar nö gluhön popullolc se
nji.firr-ö Roza ntc r1lotrön e Vct, Fa, kishin qcnö ther-rrelucsit c parö tö qytetit tö Shkodrös; prandal
köshticlla c' saj qLrhct Rozafa..."

69
 Kreu III

Arböreshöt e Italisö nöp-örglithösi

* nö sl-rkrimet e tyre kanö pasqyruar vegoritö e
tö folnreve pörkatösel 57

8. Shqipja bön pjesö nö familjen e gj.uhöve i.e., ku ajo, siq e vörtetoi sö

pari Bopp-i mö I 854, zö njö vend nrö verel )ö. ashru si greqishtja (shih & l3).
Nö gjendjen e saj tö sotme shqipja, si pasojö e evolucionit te saj tö giarö historik,
paraqitet si njö gluhö sintetike-analitike me njö sistem lakimi r-rö dy trajta (e
pashqtrar dhe e.shquar) dhe me njö sistenr zgjedhimi tö pasur nö fol1a kohore
dhe rtrörlyt'oretr't. Ajo karakterizoliet edhe nga njö sistem prej 36 fonenras6,
qö janö pörftuar si rrjedhim i evolucionit fonetik tö trashöguar nga ..nöna" e
saj. Si pasojö e kötij evolucioni historik k_u4^dörvöniazatloretö gjata zanore
-
tö shkurtra ösl-rtö nrönjanuar prej kohösl.r160. t<jo guhö karakterizohet edlie
nga ngulitja e hershme e theksit nrbi njö rrokje tö caktuar tö ten-rösl6l. T.
foljet theksi bie rnbi rrokjen e furrdit tö tenrös, kurse tek emrat ai mund tö bjerö
mbi gdo nokje, nregiithöse nö shunricön e rasteve bie mbi nokjen parafundore
tö ternös. Gjithsesi, ai mbetet i palövizshöm gjatö paradigmös dhe nuk bie mbi
fon-nantet gramatikore I oz. I

Gjuha shqipe ka ruajtur njö fond relativislrt tö pasur fialösh tö trashöguara

nga "nöna" e saj, por nö fialorin e saj kanö depöftuar edhe njö numör i madh
fialösh tö huazuara nga gjuhö tö dera, sidornos nga latinishja e greqishua. (e
vjetör dhe e re), nga gjuhöt sllave tö Ballkanit, nga rurqishd2l6-l etj. Nö forrdin e

157
Por. shkrinttarLrt arböreshi'tö shckullit XIX c sidonros rö shckullit X.X kanö böre
dhe bö1nö pörplck jc
pör tö shkluar nö njÖ giluhö qö ngrihet rrrbi tö folnret pörkarösc. Tö tilla pörplckjc, qö r,ihen
rc sidonros
rrö kohön ronö. bicn nö sy qysh rc shkrinrrarö tö rillö. si Zcf Skiroi I g65-l 927y ctj.
, -* 1
''"\Örttottoglafinöctrltövitit I854,f. I,nöbazötönjöshqvrr'nri klahasucstödisaf'akrcve dhcdr-rkur.ivc
g;uhirsorc shqipcs, Bopp-i arriti nö pörfundirtrin c saktit qö k1o guhö "mc ti \.örtcrir i pörkcr nö
tar
nlönvrö tir sigurt fanriljcs indocvropianc, por nö clcrtrcntct c sa.j thenrclorc nuk ku ndonjö lidhjc ntö
tLr
rlqr.lshtÖ osc. aq nrö pak, ndonjö lidhlc prcllaldhje';c nrc usnlörön nqir ntotrat c saj sansktitc
[=i.c.] rc
kontincntit tonir".
l-59
Mcgithösc pör shqipcn pt'antihcn 5 rasa, nurrrri i fonnavc fasorc tö n'ashöguara öshtö pakösuar shunrö.
Nö sistcrllin foljor vrhct rc n jö nuntör i rrradh folrlash kohore sintctikc dhc analitikc, sidonros, tc nrönvr.a
döttorc' si cdhc plania c fortlavc tö posagnlc pör nlönyrat döfiorc, lidhore, döshirorc dhe habitorc.
duhcn pörrrtcnduredhe format c ngulosura tö pjesores, tö pörcjellorcs dhe tö paskajor-cs.
,n,,P^i.,t.q.kö,y^re.
""' uJultllöt c fundtt tö kösaj kundör'vönieje duhct töjcnö ruajtur dcli nö kohön c kontaktcvc rnc latinishtcn.
Si9 dihct. /trl-ja c gatö latine nö shqipc ka dhönö /.f i, kursc c shkurtra ka dhönö /rrl. Tö krahasohcn
p sh. /ir(türu > ./öt.rrö dhe nunrertts > ttutnöt'cd. Edhc lol-ja c g;atö latinc ka dhönö icl. kursc c
shkurtra ka dhönö/o/. P.sh. tö krahasohcn prluunt > pent dhe.sor.lr.s ) shoq.i5lyup
l6 | Pör rjc-törsinö
e kösa1 prirjc.le tö shqipcs döshnron rlcgullsra c rheksinrit rö nJöJtö tö"rr.
Ijalövc jo ,v.gönr
nlt tö giitha tö folntct c saj. brcnda dhc lashtö Shqipörisö. por cdhc nö tö folnrct c artrörcshör'c tö
Crcqisö dhe tö Italisö, si edhc rcduktinri i tö njöjta!c rtnorc rö patheksuara nö tö gjirha köto tö folntc.
,r.rPiil rrrö shurnö sqarinrc shih Dcnriraj: 1986,(r4,70 r'. dhc 1996, -livv.
"'- Rustct pörjushtinrorcjanö tö kufizuara, si p.sh. nö shunrösin c cnlravc tö tillö si: li;tnö - lötrrötri. lrttttö
,,,- ltrnt.trri, pluf- pli;1-r;111. hthu - huhu-llut.ö.:ht,lt - sltt,lt-lt,ri'ctj.
rt'r Tö krhct parasvsh sc nöpörnrjct turqishtes
kanö hyre nö gjuhön shqipc cdhc lalö prcj bur.inri arab.
pcrstan ctJ.

70
 Gi""4i"
"
t"t" g"ditl"'lli" B

-:
saj tö trashögr"rar ka edhe njö numör tö konsiderueshöm f alösh tö pörbashköta me
rumanishten (shih XV3-I 0).

9. Dy dialektet kryesore töshqipes, gegörishtja nö veri tö Shkurnbinit

dhe
nö rrafshin
toskörishtja nö jug te at1 lurnil64. dallohen midis tyre kryesisht
forretik. Ndör dallimet e tyre kryesore duhen pömlendur rotacizirni
i l-n-l-sö
lö/ para
ndörzanore nö l-r-/ dhe ndönimi t lu-l-sö dhe i le-/-sö sö theksuat nö
e kötyre dy dukurive
bashkötingölloreve hundore nö dialektin jugor dhe mungesa
hundor i
nö dialektin verior. ku nö pörglithösi öshtö rtrajttrr edhe shqiptimi
zanoreve para bashkötingölloreve hundoreto). Natyrisht. ka edhe
dallirne tö
paskajores sö tipit
tjera midis kötyre dy dialekteve tö shqipes, si p.sh. prania e
i,te tru nö gegönshte dhe rnlurgesa e saj nö toskörislite
(shih IX/12).

janö: l) Prania e zanores /

10. Dukuritö ballkanike kryesore tö gjuliös shqipe
ä/(shih lv/13-18); 2) prapavendosja e nyjös shquese (shih vv8); 3) formimi
i
(shih VIIVl3-
kohös sö ardhme me anö tö foljes ndihmöse durtnötrajtö tö ngurosur
A),lrimanja e kundrinave nöpörmjet fonnave tö patheksuara tö pörenuave vetorö
(shih VIII/2-5); 5) n'rönjanimi ipjesshöm ipaskajores (shih DVl0-13) etj'
Shqipja karakterizohet edhe nga disa bashköpörkime me rumanishten
nö
pavetömjaftueshön.r
fushön e grarnatikös, si p.sh. prapavendosja e pörcaktoröve tö
(shih vl/14, 16) dhe nö dalor (shih Xv3-10), kundörvönia temös sö shumösit
e

ndaj asaj tö njöjösit tek emrat (shih XVl4)

11. Greqislttiu e re
flitet nö viset e Republikös sö Greqisö, pörfshirö ishujt e
Greclisl-rtja e re
shunrrö (9.400.000 banorö), dhe nö ishLrllin e Qipros (500.000 banorö)'
Ajo
(100'000
lliter glithashtu nganrinoritete greke nö Shqipöri (58.758 vetö), Turqi
vetö), ttali (30.000 vetö), ed., si edhe nga emigrantö tö shumtö nö shtetet e
(80.000
Bashkuara tö Amerikös (380.000 vetö), Kanada (40.000 vetö)., Australi
vete; etj.166
167 dhe
gj'hön etyre elinikä. Emri grek, ntetö
Grreköt e qr.raj.ö veten elinö
cilin i qrrajnö tö huajt ata, e ka burimin tek emri i fisit te vjetör graecus' qö
barronte nö kohö tö lashta nö Italinö e j.tgutl68'

l(r-l g6,u öshtö ljala pör n1ö ndarje nö vija tö pörgithshnrc, sepsc nö ndonjö rast tiparct c n1ö dialektt
shtrihcn aty-kötu cdhc nö anön tjctör tö Shkunrbinit.
l2lv
l(r5 56;1'' nrö hollösisht pör köto Gjinari: 1989, l87v , 2l8v'
tcoff O,,rf.r,cnresiperrrrcjane nxjerre ngaLopashor': I990, I0. Shifi'apörminoritctingreknöShqipöri
öshta' nrarre nga l"jeturi 1 990' 35.
167 Shih Dör kötö nrö hollösisht ll/6.
| 6E
Shih Di'r kötar nrö hollösisht ll/(r.
'7 1
 Kreu III

12. Greqishtja e re öshtö pörftuar nöpömrjet evolucionit tö greqishtes

sö mesme
(shih edlte IIl7) qysh nga shekulli XV i e.r. Edhe ajo, ashru si greqishtla
e vjetör dhe
e mesrltja, ka njö dokumentin shkrinior mjaft tö pesur. Pör
shkrimin e saj öshiö ruajtur
alfabeti i vjetörgrek. icilinöthemelöslrtömböshteturnö alfabetin e vjetörtö
fenikaive,
tö plotösuar edhe nre shkronja tö posagme pör zanoret.
Gjatö dy shekujve tö fundit nö Greqi kanö qenö nö pördorinr dy gluhö letrare:
letrarishtja popullore (dhintotiqi) dhe letrarislrda "e pastruar" (kuthttrövusa). por
rrre rrjö vendinr qeveritar tö vitit 1976 dhe sidomos pas vitit 1982 krttlturevus(t
pothuajse öshtö mönjanuar fare nga pördorimi edhe nö shkollat e larta,
ku nrö
parö r-rlbizotöronte' Ajo öshtö njö guhö e pörpunuar, e spastruar dhe prbushur
e
nre f alö dhe forma arkaike, qö e börrin shunrö tö vöshtirö pör t'u kuptuar
nga
nrasat popullore I 69.

13. Edhe greqishda. asliftr si shqipja (shih

& g), zö njö vend mö vete nö lamiljel
e g;uliöve i'e. Nö gjendjen e saj tö sotrre, qö öshtö rezultat i evolucionit
te saj histoiik,
edhe greqishtja e re paraqitet si 11ö gjuhö sintetike-analitike nre njö sistem
lakimi nre
dy trajta (tö pashquar dhe tö shquar) dhe nre njösistenr zgedhimi relativisht tö pasur
nö fonla kohore dlie pjesörisht edhe mönyrorel i u. Aio karakterizohet pga
njö sistern
pq 31 fonemash, qö janö pörftuar si njedhim ievolucionit tö sistemit fonetik tö
ffa;höguau'nga greqishtja e vjetörnöpemrjet greqishtes sö mesme (shih lVg).
Greqishtja
e rc karakterizohet nga njö sistem prej 5 zarore sh lrt,e,i,o,uldhe 26 bashkötipgölloresh.
Kundörvönia e dikurshme-midis zanoreve tö gf ata dhe tö shkurlra nö greqishte öshtö
nrönjanuar prej kohesh 1 7l .
" Ndryslie nga gjulia shqipe (shih & 8), greqishtla e re, ashtu si e vjetra, (shih
IIl9), karakterizohet uga prania e njö theksi tö lirö, i cili mund tö lövizö nsa niö
rrokje nö rjetrön edhe gjarö lakirlit rö njö flale (tek emrat)172 Nöluret
shunrörroköshe theksi bie zakonisht nrlri njö nga tri rrokjet e fundit.
Greqishtja e re ka ruajtur njö fond tö pasur
fialösh nga greqishtja e rjetör d6e e
ttrestnja' Por nö fialorin e saj natydsht kanö depörtuar edhe njö numör jo i vogöl
Iruazirrresh rrga italishtja (kryesisht nga dialekti venecian), sllavishtja turqishtja etj.
Greqishtja e re, ashru si gdo gjuhö nö pöryjithösi, öslrtö e ndarö nö dialekte.

grr-qishtcn c shkluar.rö kohevc rc rrröparshnrc shih Ill?.

lljl
ri
Ocr.
" Crcqishtia t- rc kl vclönt nrönyrat döftorc, urdhörorc dhc lidhorc si cdhc pjcsorcn c shkuar.. Nsa
Inönvrat I ctönr döftoria öshtö c pasur nö fornra kohorc: c tashnre, c pakryer, aorist, c krycr
dhc nröic
c krve'r analitikc, e aldhnrc dhc c ardhnrc c sö shkuarös (analitikc); [io e fundit shörbcn c-dhc si
"rrrönyrö kuslrlorc".
, r,
' ' ' l\4e'ndolrct qö klo dukuri ka nrarrö fund qysh nga fundi i pcriudhös antikc (shih Rir: 197(r. 57). por
nö sistcnrin alfabctik tö grcqishtcs sö rcjanö ruajtur c.dhc shkronjat. qö dallonin ie,,anö dhc /oi-ne
c
glatö nga 1pi-llsdhc /o,!a c shkurtör (shih cdhc Ill9). Nö sistcrriir alfabctik tö sö re- janö
_urcqishtc.s
cdhc disr dyshkronlösha zanorcsh, qö shqiptohcn prel kohösh si njö tingull i vctörn zantr-.
r 7rr1r]Jtur
' '- Pol tc- tttbrcrttrat dhc rrcshtoröt thcksi nuk lör iz. Tö kihct parasvsh sc rek cmrat ihcksi nrund tö bJcri-
cdhc' nrbi nrbalcsön rasorc, ashtu sr ne grcqrshtcn c rjctirr (shih Il19).

72
 :!t:::!i:t:::l:"-Sl4-Y1::::s4:!::lW
vetö Greqinö' nga ato qö
Nö radhö tö parö, duhen veQuar dialektet, qö lliten nö
ndahen nö dy grlrpe
fliten jashtö Greqisö. Dialektet e VetöCreqisö nlrtnd tö
kryesore: gn"rpi verior dhe grtrpi j ttgor' ' ''

janö: 1 ) Mönjanimi i formös

14. Dr-rkr.rritö ballkanike kryesore tö greqishtes
sö rasös dhanore (shih V/3), 2) fonrrimi i kohös sö ardhme me anö tö foljes
ndilrmöse duu, nö trajtö tö ngurosur (shih VII/6); 3)
rirnarrja e kundrinave
pöpörnijet formave tö patheksuara tö pöremrave vetorö (shih VIIl/16): 4)
,.,.,änjanimi i paskajores zövendösimit tö saj nga fonnat vetore tö
'öpö''jet
mönyrös lidhore (shih lX/6) etj.
Porgreqislrtja,rrdryslrerrgagjuhötetjeraballkanike,nyjönshqtreseekatö
paraver.rd*osui. Ciitnurntu, ndryshe nga shqipja dhe
rumanishtja (shih V/16)'
paravendosur'
pörcakloröt e pavetönrjafiuesliöm ajo i pördor kryesisht tö

15. Rtr ttttt tt is ltt.1 tr

vetösh, shumica
Rumar-rishtja flitet nga njö popullsi prej afro 21.000.000
e tö cilöve banolnö nö Republikön e Rumanisö.
Rumanishtfolös ka edhe jashtö
(neth 200'000 vetö),
kufrjve tö Rr.rmanisö, si p.sh. nö ish-Bashkimin Sovjetik
ne ish-.lLrgosllavinö (rreth 55.000 vetö), nö Hungari
(neth 10.000 vtö), nö Shtetet
(rreth 25'000 vetö)'
e Bashkuara tö Amerikös (geth 50.000.vetö), nö Kanada
4 Pörveg kötyre duhen pönnendur edhe
rrö Argjenti.ö (r-reth I 5.000 vetö), ,ü.17
- 350'000 vetö nö vise tö
aromunöt, tö cilet dikur llogariteshin nö rreth 300.000
ndryshnre tö Ballkanit, sidontos nö Greqi (150'000 vetö)'
n3^i;h-J1lotll.ul')tö
(100.000 vetö), nö Bullgari (40.000 vetö), nö Shqipöri (65.000 vetö). etj'"-;
nreglenonu.nunöt (rreth l5.000-v-etö nö vitet tridhjetö tö shekullit
XX), nö tö dy
1 76 (neth l250- I 500 vetö), qö
apöt e kufirit greko-j ugosllav dh. istrorumunöt
I 77'
bapojlö pö disa f'shatra tö ish-Jr.rgosllavisö veriperöpdin.tor.
gluhött
Rtttrrttnöt e qtrajnö \'etell e Lyre rotrtött,qö vjen nga rom-un' ndörsa
e tyre e quajnö rortrörtesltte Pqprut e derö i cluajnö ata nle emra tö ndryshöm' si;
"
178
r'//rrlt apo vttllttlt. gttlttttt ct1

16. Rur.nanishtja, e cila öshtö njö gjuhö neo-latine, öshtö pörftuar

nga

evolucioni i tatinishtes popullore tö Ballkanit lindor. Shndörrirni i

173 p.'1. nrc shutrtö hollösi shih Lopashor': 1990, 40 v

I
srr in Suhuqcr': I 990, I 4 I
11 -Sh;lr .

tö dhöna tö pöraftrta' scpsc tashti

175
i.rnirL' tqqtlrt. i9f . Por. siq pohohct cdhc utjc kötolanir
0.000 vctö, nga tö cilöt nö Shqipöri rrcth
nrcndohct qö nunrrr r pörgjithshöm i arotnunör'c arrin nö | I

15.(xx).
176 qh;h Ccrniak: 199012,221 .

177 shih Sulrrqcr': l99o/-1.23 l.

I7E Shih Suhago': 199012,143 r'.

77
 ;,;;;;il;l;,
rumarrishten, duhet tö ketö zgjatur disa shek'1. Ne
*
ggrsithösi me'dohet se ky
evolucion öshtö kryer brenda shekuje V-VIII t; e.r.l79
Por pyeda se ku öshtö kryer ky evorucion, ka ngjalrur
diskutime tö
kuptuesl,ne. Kösaj pyedeje ijanö drrönö tri pöryiigje tö niiyshme. pör
njö parö
dijetarö, ky evolucio' öshtö kryer nö trevat nö jug te oanuuii.
Si .ipu,
tyre' kohö mö tö vona, pöralerislrt pas shekullit x tö e.r., 'jedhim,
'ö tö sotöm u shpömgulö'nö störyjyshörit e
rumunöve trevat nö veri tö Danubit. Ata qe mbrojne
kötö tezö, mböshteten nö faktin hisotrik se perandori
Aurelian nö vitil 271 tö e.r.
nötr tlysninö e gotöve törhoqi nga viset e pushtuara
nö veri tö Danubit popullsinö
e rontanizuar dhe e vendosi nö jug tö atij lumi.
Sipas disa dijetaröve tö tjerö, Aureliani nuk arriti t'i törhiqte
tö glithö banoröt
e ronranizuar nga Dakia, ku mbetö' njö pjesö e vogöl
banorösh, kfesisht nöpör
fshatra. E köta banorö tö mbetur atje, sipas ketyre dijetaröve,
kanö pörbörö
börllraurön e rumunöve tö sotöm.
Dhe sö fundi, disa dijetarö tö tjerö, duke e gjykuar tö pamböshtetur
si
tezön e parö ashtu edhe tö dytön, kanö mbajtur njö qöndrim
tö ndörmjetöm, qö
duket edhe mö i mundshöm. Sipas kötyre dijetaröve, rumunöt
e sotöm janö
ngjizur si popull si nö veri ashtu edhe nö jug tö Danubit. Dhe
nö tö vörtetö
duket e pamundshme qö nö kushtet historike tö shekullit III
tö e.r. Aureliani tö
ketö pasur mundösi t'i törhiqte tö glithö banoröt e romanizuar
tö Dakisö. Nga
ana tjetöq vetöm banoröt e romanizuar, qö mbetön nö
Daki pas törhedes sö
vitit 271, duke pasö qenö relativisht tö paktö pör nga numri, vöshtirö
se mund
tö pörbönin börrhamön pör njö popull tö tille si rumunöt
me njö shtrirje aq tö
gjerö nö veri tö Danubit. Vöreida e fundit gje'mböshtetje
edhe nö faktiir se pas
shekullit III tö e'r. Dakia si edhe viset nö jug tö Danubit janö börö
objekt sulmesh
nga popLrj rö ndryshöm. prandaj duhet pranuar qö njö pjesö
e popullsisö sö
sltpörngrrlur nga Aureliani pas disa kohösh e ka kaluar perseri
Danubin dhe
öslttö bashkuar nle pjesön detör tö popullsisö sö romanizuar
tö mbetur nö Daki.
Tö giithö köta sö bashku kanö pörbörö börtharnön e parö, nga
e cila u fonnua
populli rr,,rrr,,', I 80.

17. Rumanishda, ashtu si shqipja (shih & 7), dokumentohet me

shkrim
qysh nga shekulli
JVI, megjithöse nuk mungojnö döshmi pör shkrinrin e saj
edhe rIö pörparalSl. A.syet e shkrimit relativisht vonö tö rumanishtes
duhen
179
shih ILR ll'15; Coteanu: 1969,1 | v., kujepcn cdhc nrendi;rre gluhötarösh, qö c shohin
disi nrö tö
, fornrirrrrn c g;uhös rullunc.
^,.r'onö
rö" Tö kihet parasysh
sc Danubi nuk ka pörb€rö njö kufi tö pakapörcycshöm dhe sc shrcgtiprc
popullsish
nJ.', anö c lurnir nö tlctrön kanö ndodhur nö tö dy drejtinrci
,
' Shih Suhaccv: lg90/2. 147.
'Ö^,1gr

74
 --,ljt:t!v,:.v-!:=q!:4!!!!::!g!!'!!!W,=-
shtetörore vendöse si
körkuar, nö radhö tö parö, nö rnungesön e njö admirristrate
eclhe nö pördorirnin e sllavishtes si gluhö shkrimi'
kanö ardhur duke
Pas shekullit XVI shkrimet dhe botimet nö gjuhön rumune
Ir shtuar glithnjö e rnö shut't'tö. Rumanishtja e sotlxe
letrare ka sibazö (nön) dialektin
e Mutrtetties (shih & 19).

18. Rumanishtja nö giendjen e saj tö sotme paraqitet mö fort

si njö gjuhö
nö fomra rasore por
sintetike-ar.ralitike, me njö sistettt lakimishumö tö reduktuar
EZ dl.t. mq p1ö sistem zgiedhimi relativisht
grc dy rrajra (rö pashq,.,arihe tö slrquar)l
tö pasur nö forma kohore sintetike dhe analitikel33'
janö
Ajo karakterizohet nga njö siste.m prej 29 fonemash' nga tö cilat 7
84. Karakteristike pör sistemin e saj zanor
,o,-,or. ,ll.r. 22 jar'ftbashkötingöllorel
öslrtö prania e dy z.anoreve tö ngjashr-ne me zanoren
lö/ tö shqipes; nga ato
rrjöra /Vöshtö e ngritjes sö mesme dhe tjetra /i/ östttö e
ngrides sö lartö' Zanorel
e tjera jarö lu, c, i, i, u/. R'r-'a'ishtja truk e ka *rajtur
.. kundörvö'ien zanore tö
pasö karakterizriar latinishtenl85' Edhe ne
Eata - ziutore tö shkurtra, qö ka
tö dukshme nö krahasim ute
funö tö theksinrit tö fialöve ajo ka ndryshime
tö bjerö edhe
latinisl,ten. Nö nrnranishte, ndryshe nga latinishtja, theksi mund
mbi nTbaresat (te
mbi rrokjen fundore tö fialöve, madje mund tö bjerö edhe
foljet). Pör mö tepör, ttret<si rlljrj.td tö lövizö brenda paradigmös sö tö
njöjtös
ljalö nga njö rrokje nö detrönröo.
latinishtja
Ru6ranishtla ka najtur r1e fond tö mirö !alösh tö trashöguara nga
popullorelST si njö numör tö konsiderueshöm fialösh rnö tö vjetra' njö
"dn.
pjese e nrirö e tö cilave ndeshen edhe nö gjuhön shqipe (shih XV3-10).
Por nö
tö kanö clepörtuar edhe njö numör i madh fialösh nga gjuhö tö tjera,
sidonros
greke. hutrgareze, giemtane
trga gjtrhöt ,llou. (kryesisht ngabullgarishtla). tttrke.
dltc rotttatte peröltditnore etj'''"

format rasorc Edhc

lS2 palasysh sc cnrlal rnashkullorö nö llajtön c pashquar i kanö humbur
J'i. L11..'.1
c pashqual i kanö hur]lbut fornrat rasore. kursc nö trajtön c shqual dalin
crilrat l-cnrör.or.ö nö slrurl]ösin
si rrrashkullorö ashtu cdhc fcnlöroröt'
r'c d' lor.rrra rijsorc sr nö n1c1ös cdhe nö slrurrri.s c-nrrat
lSl it;.;;n;rlisitc clalin nrc fbrrru sintctike. jo vctdrr koha c trshnlc. c pakryera dhc c kryera c thjcshtc'
döftorc nö atö guhö pördorcn cdhc
uor cdhc rtrö sc c krlcra c lrlönYt-ös di'ftolc. Pörvca nlönylös
rni'nvrat lidholc, uldhör'orc dhe c ushtLrcltrajtura ntönyrÖ kushtorc'
I S-l \hil; Ccorgcta ct ultri: 1974, I' 124.
ranorc re gJara - zanorc tö shkuttra nö latinishtc öshtö krycr
rclativisht herct:
t SS *o"r-"liifrnae,r,eni.r
shih ILR ll,25.
g6s p.sh. sirr/ - sirttörtt..unö jarrr - nc jcnri",.fir.- fticüi"be.i - böra"
lE(r et1.
"rifrm vetönr nö shqipc dhc nö
f SZ i,f V if-'^"r.uu, 19ä6. 26 v.. rrcth 29 lalö latinc. qö nrbi.lctojnö
r,fL'.
gjuhöt ronrunc-pcröndimorc nuk kanö lönö gurnrö. Tö tilla. sipas' trj, janö ndör tö qcra:
rurllanishrc. nö
lrtr.s/t/t (rtttrranisht cttscltt) <lat' ctttrtoser" rttingrl "gtltcn heral" (runtnrinca)< lat nutrtiutrc' trrct1

(rtttrt. ttlti) < lltt. otlll? ctl.

Itili 56i1., Suhaco.: 1990,'2. 163 r:

t)
 Kreu III

l9' Pör sa i takon ndarjes dialektore tö runrarrishtes,

duhen veguar nö radhö
tö parö dakorunra.ishtja, qö flitet nö Runrani, aromunishtja,
megreno_
runra'isrrtja dhe istro-^rmanisrrqa (srrih & l5). pör
ndarjen e
dialektore tö dakorttmanishtes janö shprehur merrdime
tö ndryshr1e. 'rötelshrne
Sidoqoftö.
kötu nlund tö vegolren nöndialektet e Muntenies,
Moldavisö, Banatit, Krishanös,
Maranrureshit, Transi lvanisö etj.
Arom u'i shtj a, megreno-rumani shtj a dhe istro-rumanishtj
a nö pöryi ithösi
rrrbahen si dialekte tö runtanishtes, por disa gjulrötarö
i konsiderojnJato si
guhö rIö vete. Sidoqoftö, ato kanö pösuar ndryshime
tö dukshrne nö krahasim
rne dakorumanishten, prej sö cirös ja'ö shköputur
mjaft heret. Köshtu p.srr.
aronrunö{, nö pörgjithösi, mendohet se janö shköputur
nga trungu i perbashket
aty nga fu'di i shekullit X tö e.r. dhe megleno-rumunöl
Pak a sh,rnö .ö atö periudhö janö shköputur edhe
--' XI.
aty n.qa shekulli '^'
istro-rumunö-;i8t-
20. Dukuritö ballkanike kryesore tö runianishtes janö:
I ) Shfaqya e zanores
lö/ (shrh & l8; shih edhe Iy113-14);2) njösinri i
formave tö rasave gjinore e
dlranore (shih V/9- r 0); 3) prapave'dosja e nyjös
srrquese (shih vv7); 4) fonrinri
i kohös sö ardlrnre nre anö tö fbljes ndihrnöse "luu" (shih
VIVl0);5) ri'rar.rja c
kundrinave nöpörmjet fomrave tö patheksuara tö pöremrave
vetorö (shih VIIVg-
l0); 6) nrönjanirni i pjesshöm i paskajores nöpönnjet pördorimit
tö dendur tö
mönyrös lidhore (shih D{/g) ed.
Siq u vu nö dukje edhe nö & 10, rumanishtja ka
edhe disa bashköpörkime tö
röndösislrnre rne shqipen nö fushön e gramatikös
(laknrimi nö ballö tö f alös dhe
prapavendosja e pörcaktoröve tö pavetömjaftueshöm)
si edhe nö fushön e f alorit
(slrih VIl I 7 -21 ; XU3-10).

G.juhöt slluve tö Bctllkunit

21. Köto janö builgarishda drre ,raqedo'ishtja, serbokroatisht3a

dhe
sllovenishda. Tö gjitha köro böjnö pjesö nö g*rpin
e gjuheve silave j'gore. Nga
köto Vetönr bullgarishda dhe rnaqedonishda kane
me shumö tipare ballka'ike
(shih & 25, pörkatösisht & 2g) dhe'r'nd rö quhe. gjuhö
ballkanike.
Serbokroatishda nö pörgyithösi paraqitet mö pak e bailkanizu-
1rt it, & 3 l ), kurse
nö sllovenishte tiparet gjuhösore ballkanike mungojnö.
Siq do tö shdeilorret nö paragraret ndjekei, tö gjitha
köto giuhö slrave
jugore janö zhvilluar nö^truailin ballkanik pas
cyno]eve tö fiseve sllave tö
shek*jve vl-vll tö e.r.l90 , dynd.j., qö ia ndryshuan shumö
pamjen gjuhösore
|69 St'ih
Qcrniak: |()()0/l, |92, t1)90/2.222;Suhago, |990/J,232.
''" Kötu eshtö [ara pör dyndjct kryesore, scpse dyndjc tö pjcsshnrc slave ka pasur cdhe
n.rö Darö.

76
 st!'ryry ""Ev!!!4!l!-!!!!y!!!- =---
-
----cr!!A::9!v
-(<he jo veröm gjuhösore) Gadishullit Ballkanik. Gjatö evolucionit tö tyre nö
t1-rallin ballkapik gjuhöt sllave jugore nö pörgiithösi kanö zhvilluar disa tipare'
qö i kanö larguar mjaft nga guhöt sllave tö grupit lindor dhe peröndimor'
Ndryshinre tö röndösishme janö pörftuar edhe n-ridis vetö gluhöve sllave jugore'
sidomos midis br,rlIgarishte-maqedonishtes nga njöra anö dhe serbokroatisl.rtes
dhe sllovenishtes nga ana tjetör. Mjafton tö pömrendim kötu pörftimin e nyjös
sö prapme shquese nö bullgarishte e maqedonishte, mönjanirnin e paskajores
nö bullgarishte e maqedonishte, pörkundrejt mungesös sö kötyre dukurive nö
serbokÄatislrtel9l dl-re sidomos nö slloveuishte.
Ndrysliime tö dukshmejanö pörftuar edhe nridis bullgarishtes dhe maqedonishtes
(siclornos asaj peröndimore) (shih & 27). Por köto kanö edhe shur-nö tipare tö
pör-bashköta. Prandaj mjaft dijetarö, sidomos nö tö kaluarön, i kanö trajtuar ato
jo si
dy guhö rö veQanta, por si dy dialekte tö njö gjuhe tö vetme (shih & 26).

22. ßullgut'islttlrt
Blllgarishtja flitet nö Republikörr e Bullgarisö, ku 85o/o e popullsisö (rreth
8.(XX).U(X) \'etö) flasin kötö gitrhöl'/1. Porajo flitet edhe jashtö kuhjve tö kösaj
republike. P.sh. nö Greqi ka reth 20.000 bullgarölvr.
Bullgarishtja, si giul-rö sllave jugore, öshtö pörftuar nga evolucioni i giuhös
sö folgr r.rga fiset sllave tö vendosura nö pjesön juglindore tö Ballkanit pas shekullit
VI tö e.r. Sllavizirni i trevave tö pushtuara nga ato fise sllave öshtö kryer mjaft
heretl94. E,.r'rri,.t e saj bullgarishtja dhe populli, qö e flet atö, e kanö marrö nga
fisi turko-tatar i bullgaröve, tö cilöt erdhön e u mbishtresuan mbi popullsinö e
le) Por ata,
pjesös lindore tö Ballkanit nö vitet tetödhjetö tö shekullit vII tö e.r.
ndonöse kishin nö dorö pushtetin politik, u sllaviz*rjrn shpejt dhe nga giuha e tyre
vo.
nö bullgarishte kanö mbetur shumö pak gjunrröl

23. Bullgarishda öshtö njö gjuhö e dokurnentuar me shkrim qysh nga giysr-na e
dyö e shekullit IX tö e.r. Völlezörit Qiril e Metod, misionarö bullgarö nga rethet e
Selapikut r.rö Moravi etj., nö vitin 863 e pörkthyen Biblön nö tö folmen e fyre amtare

l9l Nö ndonlö tö folntc rö scrbrshtesJugore, nle sa dukct, nön ndikinrin c guhöve fqin1c,.1anö shfaqur disa
nga köto dukuri, sr nyja c plaprrrc ct1. Tö kihct parasysh sc cdhc nö scrbokroatishtc, ashtu si nö gJuhöt
"duu"(tötglcdhucshnrc
ballkanikcnCpörgithösi,kohaeardhrncndörtohctnöpörnrjctfoljcsndihrrtse
pol tö rcduktuar). \'cqsc ajo kötu ndiqct nga paskajorja dhcjo nga lidhorja'
192'Shih Dcr Fist:lter IVclt .4lnunttt'lt t990, f 98.
193 Shih Looashor,: 1990, lo.
194 eopullsia c viso,c tC pushtuara nga ato fise sllavc, me sa dukct, ka qenö e ronranizuar. Fisi i fundit
trakas, ai i bcsöve c kishtc ruajtur gj uhön e trashöguar, tö paktön, deri nö shekull in V I tö e.r. (sh ih I I/24 ).
195 Ata ishin tö organizuar ushtarakisht nön drcjtimin c tö parit tö tyre, Asparuhut.
196 Sipor. St. Mladenovit, nga gluha c bullgarövc tö Asparühut nö bullgarishte kanö nrbctur vetönr I I

f alö (shih Stojanov: 191'7,20).

77
 (dialekti sllar,' i krahinös sö SelanikLrt). Ajo öshtö shkn"rar rrre alfabetin qirilik, tö sajuar
nga Qirili dhe Metodi mbi bazön e alfabetit grek. Me kötö ngjade historike öshtö börö
zakol] tö nisetjo vetönt historia ebullgarislites, por edhe e sllavishtes sö vjetör kishtare
nö pörgithösi. Alfabeti qirilik u pördor edhe nö shkrinret e rnöpastajme, si p.s6. nö
slrkrirlet e shkollös sö ohrit, tö themeluar nga Klernenti (shekulli x\197 .

Historia e bullgarishtes ndah'et zakonisht nö tri periudha: Periudha e

btrllgarishtes sö vjetör kap shekLrjt IX-XI. Nga shekulli XII deri nö shekullil XV
kenii tö böjmö^n-re bullgarishten e nresme. kurse bullgarishtja e re fillon me
shekLrllin iV198.

24. BLrllgarishtla nö gendjen e sotnre ps3qitet si 11ö giuhö analitike-sintetike. Ajo

e ka ltttntbttr prel kohösh sistentin e lakirnit I vv. por tek enrri ka zhvilluar kundörvönien
hajtö e pashquar - traJte e shquar rne krijinrin e nyjös sö prapme shqrgqe. Ajo e ka
ruajtur nö pörgjithösi sistenrir.r e zgjedhirnir loljor tö gjuhöve sllavefuu. por gjatö
evolttcionit tö saj higtorik rrö tmallin ballkanik ka zlrvilh"rar edhe disa fontra loljore
analitike, si ato tö kohös sö ardhr.ne me foljen ndihmöse^"rftra" (shih VI/8), si edhe
lomat foljore tö sö ashnrquajtures "niörryre e ritregimit"20l.
Btrllgarishtla e sotme karakterizohet nga njö sistenr prejÄ fonernash. rrga tö
cilat 6 janö zanore lu,e.i,o,tt,öl dhe 22 janö btrshkötirrgöilorelu'. Nje nga gjashrö
zanoret e saj öshtö e ngiashme me zanoren /e/tö shqipes dhe tö rumanishtes (shih IV/
l3-18). Nö bullgarishte, ashtu si nö gjuhöt e tjera.sllavejugore. pas fi.rndit tö shekullit
IX tö e.r: öshtö vörletuar metateza e likuideve/ur. Bullgarishda ka theks tö lirö, i cili
mund tö bjere rnbi gdo nokje tö fialös dhe nö disa ra_ste mund tö lövizö nga njö nokje
nö tjetrön edhe gjatö paradignrös sö tö njöjtös f1ale204, ashtu si nö gjuhöt sllave nö

lll] sn,r, ron.rri, t,.,r,2,t. t+

l,{l Snin Mirgcr: 1950. .1
'
v.l Stojanor': t977, 13.
l,il *1" dukurduhct töJctö pörftu;r nö periudhön nridis shckujvc Xll-XlV tö c.r. (shih Mirger,: 1950. 125.)
r
-"" M.|.rfion tö kihct parasysh sc bullgalishtja, ashtu si gLrhöt e tlela sllavc nö pörglithiisi, c ruan cndc
i
shprchjcn fortlulc tö kundörr,önics uspckt pukry.er uspckt I lir.1's1i 961.r" foinrat analitikc tö sö
-
klyct'irs rrö bullgarishtc- ndörtohcn nrc anö tö foljcs ndihnrösc larrr". Gjithashtu nö bullgarishtc,
ashtu si nö gitrhöt c tjc'ra sllavc. nrc pörjushtrrrr rl nraqcdonishtcs (shih ai Z;) nuf nrund ie fllloic
,,,, t-iulir rnc njö [alö tö pathcksuar.
-"'Lslrtctjllapllfbrrrufoljorckaraktcristrkctöbullgalishtcsdhcrnaqcdonishtes.Kötotblnruanalitikc(tö
irlvL'11ulfa) ngörrhelnö, ndör tö tjc'ra, cdhc ngjvrcsa kr.rptinrore tö "sö shkuarös subjcktive", scpsc nöpö111cr
tvrr--tblösi palaqit c pörshkluan digka qö s'c ku parö r,ctö mc sy, por c ka dög1uar nga tö tjc-rörl prandal nirk
nrbulr prtrg;eg;ösi pör srktösinö dhc ndonlö hcrö shprch cdhc dyshim c habi: (shih edhc Xi5-9t.
,,,,
;";
."r
Shih Mungold. 19E8, 102; SIojanor,: 1971,15.62.
Eshlö fiala pör trtctutczön c bashkötingöllorcvc löngötorc upo pör "ligiin e hap.jcs sö rrokjcvc tö
nrbvlftrra nöpörnljct tltctatczös" sö löneötorevc. si p.sh. ur - > ro -, ul - > /4 ; khs. ,4rhönö > Ruhörta
(shih cdhc shönrrlin lj8't, hlutetr "nroqalor" < baltin)'. Pör kötö dukuri shih Ccorsicv: I9(r4, ll r,.,
,,,,95: shih cdhc Mirger': 1950. I l6 r.
-"-P.sh.nöshunrösincdisacmrave,si:irrre - intenä"ernör -cn1l'a", r'rag-vragör-t,ragor.ö"arnrik^.
alnrik-u - armiq" ctj. Thcksi nrund tö lövizö cdhc tc fonlar e sö krycrös sö thjcshtö si p.sh. glödunr -
glödulrdhegleddh"shoh-pashö, rtösju-rtrisiltdhcrrosil"nrbaj.nrbart-tnbajta.nrbarra"cd.Tö
kihcn palasvsh cdhe forrnat e shumösit tö follcs 'Janr": s?irr - snö, stö'Jant r jcnri, 1cni" (shih
Stojanor,: l9'7 1,7 5,164 v., -j5-1 ).

78
_____ tUt_YAgt!-
si nö giuhöt
pörgjithösi me pörjashtirn tö maqedonishtes (shih pör kötö & 27)' Ashtu
sllave nö pörgjithösi, me pörjashtim tö maqedonis,fues
(shih &27).nöbullgarishte
e t1ä
nuk nrund tö fillojö fialia me njö lalö te pathe[suar2os'
por nö
Fjalori i bullgarishtes pörböhet kryesisht prej fialösh tö burimit sllav,
rö kanö depör1uar edlie^nlaft flalö nga gluhe te tjera, si p'sl,.
nga greqishtja.
turqishtj a. rusishd a .tj."o

25. Bullgarishtja ndahet nö dy dialekte kryesore: dialekti lindor dhe

ai
reflektimit te /
peröndimor. Ndryshimi kryesor midis tyre qöndron nö mönyrön e
dhe n-re /
e/-sö sö shkur-tör tö sllavishtes sö vjetör ne le/ nö dialektin Reröndimor
.jct/ t^rö dialektin lindor. P.sh' ntleko -
niliuko "qutttösltt""''
Gjuha e sotme letrare bullgare öshtö rnböshtetur kryesisht nö tö
folmet
veri lindore ure qendör Tömovonluö.
lö/
Dukuritö ballkanike kryesore tö bullgarishtes janö: 1) Prania e zanorös
(shih IV/18); 2) prapavendosja e nyjös shquese (shih VV2); 3) formimi i kohös
"tluct " (shih VIVS) 4) rimarrja e k'ndrinave
sö ardlr.re nöpönnjei foljes ndihm öse
nöpömtjet formave tö patheksuara tö pöremrave vetorö (shih VIll/13-15);
5)

nlenjani,li i paskajores nöpömljet fomrave tö kohös sö tashme tö prira nga pjesöza

r/a (sliili lXlT).

26. Mttqetlonishtia
Maqedonishtja flitet nö Republikön e Maqedonisö. Sipas tatistikave tö
vitit
(ose
1981, nö kötö republikö nga njö pop_ullsi prej 1'910.000 banorösh 67o/o
jashtö
1.280.000 vetö) flislin maqedonisl-rp09.psv maqedonishtja fl-ilet edhe
kufijve rö kösaj republike, si p.sh. nö Greqi (neth 150.000 verc)2I0,nö Shqipöri
lrrein +.zoo vetö) etj.2l1
njö
Sig r.r vr.r nö dukje nö &2L mö parö maqedonishda öshtö konsideruar si
dialekt i bullgarishtes. Por sidomos pas Luftös sö Dytö Botörore nga disa dijetarö.
sidonros maqedonas, ajo öshtö trajtuar si njö qluhö mö vete me variantin e
saj
2l 2 t cili karakterizohet nga disa
letrar tö mböshtetur nö dialektin peröndirnor ,
tipare. qö e dallojnö atö nga bullgarishda (shih &24, pörkatösishr &27).

nga
27. Maqedonishtja letrarc karakterizohet nga njö sistem preJ 31 fonemash,

2()5 shih Stojanor': 1977.78.

2t)6 5511.'' N4ilqn': 195{), -14 r'.
207 pir'. ndaricn dialcktore tö bullgarishtcs shih Mladenov: 1929,12; Stojanov: 1977. l0 v
208 shih Stojanou, 191'7, 14.
2{)9 56;1' Dcr Fischer Wclt Almanach 1990' f. 32-3'
2lt) 56;1.' Lopashor,: 1990, 10.
2 | I 56i5 Vjctan stutistikor ( 1990), f.-15.
2 | 2 56'1.r Koneski: 1967ll , 14.

79
 Kreu III

tö cilat 5 janö zatlore la,e,i,o,u/.Ajo, ndryshe nga bullgarishda, nuk

e ka zanoren lö1.
Gjithashtu. ndryshe nga bullgarishda, qö ka njö theks tö lirö (shih & 24), nraqedonishtja
ka njö theks tö ngulitur rre-eullisht nibi nokjen e netö nga fundi nö alöt shumörrokösie
f
dlre nuk bie kun'ö mbi nokje ftrndore. Si njedhirn, ai rnund tö lövizö vetöm
nö f alöt
shumönoköshe, kttr kötyre u shtohet ndonjö fomrant grurlatikor, pör tö röpö
köslitu
n'egtrllislit nrbi nokjen e tretö nga funcli. P.sh. nrctkötlonci ttr&eclöttci-le'.rnaqedonas
-
- nraqedol.tas-it". Gjithashtu nö nraqedonishten letrare, ndryshe nga bullgarishtja,
f alia murrd tö nisö edlte rne ryö f alö tö patheksuar: Veg kösaj, rnaqedonis6tja letr-are,
ttdryshe nga gjuhöt e tjera sllave, ka zhvilluar eclhe fonna analitike tö sö kryerös
tö
rrdörtuara nre foljen ndihnröse "Lun'r"2.13, si p.sh. ittturtt högcuro "kal.ll ikur"
imav
begarro "kisha ikur" eti.2l4
Maqedonishtja letrare, ndryshe nga bullgarishda, ka edhe njö sistern prej tri
nyjash tö prapme, tö cilat shörbejnö pör tö paraqitur sendin e enröftuar aler ose
larg folesit' apo pa e pörcaktuar pozicionin e tij nö raport r1e folösin. K6s. p.sh.
qövek-ot', -ott, -ot (: njeri-u afier, larg fotösit apo pa dallim pozicioni); kttigu-t,u,
-tru, -tu (:libr-i aßr, larg folösit apo pa dallim pozicioni).
Nö nracledonishte, aslitr"r si nö bullgarishte, öslitö pörftuaredhe e aslrtuquajtura
rnönyrö e ritreginrit (shih shönimin 201).
Nö ntacledonishte janö pörftuar dy dialekte kryesore: dialekti peröndilror
dhe dialckt' 11'16or315.

28. DukLrritö ballkanike kryesore tö nraqedonishtes janö po ato qö u vunö nö

dukje pör bullgarishten, me pörjashtim tö zanores /ö/ (shih & 25\. por duhet
pasur parasysh se ndonjö nga köto dukuri nö maqedonishte paraqitet rne njö
denduri mö tö madhe sesa nö bullgarishte. Köshtu p.sh. rimanja e kqndrilave
nöpönljet fomrave tö patheksuara tö pöremrave vetorö nö maqedonishte öshtö
pörgjithösuar mö shumö (shih VIIV14).

29. Serbokroutishtju
Kjo gjuhö flitet kryesisht nö Repubrikan e Serbisö, nö atö tö Kroacisö, tö
Bosnje-Hercegovinös, tö Malit töZi etj. Sipas statisrikave tö vitit 1981, nö ish-
.lugosllavinö kjo guhö flitej nga rrerh l8.3 10.000 uetö216.
i-' \ja rrtnt"rtirr.',,-'. ,.-ru",-; rfi nö pitrgithösi, tbrnrat analirike rö sö kfyerös ndör.rohcn nrc
., ,rni'rö tbljcs ndrhrrrösc '.juttt'
";a,
lshih Stolanor.: l97j,f74r..l
jr+ \c tttet;cdonrshtc folju ndrhrnösc cdhc nLt kaito rilst!- rrrund ti, pördorct c pörng;rlur nrc pjcsczön c
nrohirnrt, si p.sh. rtc'rrtrrrtt bagurto "nuk karrr ikur" t1. Por do pasur parasysh se ntaqcdonishtla ku c-dhc
fornra analitikc tö hdörtuara rnc foljcn ndihnrösc 'jrrrr " (shih Koncski: 1967/2,5,02t...459v.). pör tö
krycrön nre- "Ärrar " nö rrraqedonishte si n1ö risi c shckullit XVll shih Koneski: 1961t1.202: Fric.tl-
nran: f976,97 dhe 1977.95.
]lf Stritr Koncski: t967tl, t2.
'i I o Pör pörbörjen dcnrografikc tö ish-Jugosllavisö, sipas statisrikavc
rö virir I 98 | lgyithscj 2(r.000.0(X)
banorö)shih Dcr Fischcr Wclt almanach 1990, f. 32-1.

80
 Giendju e sotnte giuhösore nö gudisltullin Bullkartik

E<lhe serbokroatishtja, siq u vt-t nö dukje nÖ &21,

öshtö njö gjtrhö sllave
jlgore. Ajo öshtö pörftuar nöpörmjet evolLrciortit tö guhös sö folur llga fiset
sllaye, se-rbc <ihe kroate, tö vendosura nö pjesön peröndimore tö Gadishullit
Ballkapik pas shekullit VI tö e.r. Sllavizinri i trevave tö pushtrrara nga ato flse
sllavc l<a filluar heret clhe ka vazhduar deri vonö. Etrlrat serh dlle krottt
dokupteptohen pör herö tö parö nö sllavishten e vjetör kishtare2lT nö trajtat
St'öhinö dlte Hröt,ute, c1ö pas nretatezös sö löligötoreve (shih &24, shön.203)
kanö clalö nö trajtat Sär'b- dlie l!örtrt-.Serböt dhe kroatöt gjatö historisö sö tyre
1ö truallin ballkanik u janö nönshtruar ndikimeve tö ndryshn-re. Serböt kanö
qenö kryesisht nön ndikimin e Perandorisö Bizantine dhe tö kishös ortodokse,
kurse kroatöt kanö qenö kryesisht nön ndikiniin e botös romane perörrditlore
dhe tö kishös katolike tö Ronrös. Si njedhim, midis serböve dhe kroatöve janö
pörftlar ldryshime jo vetöm nö göshderi e besimit fetar (tö paröt janö ortodoksö.
nclörsa tö dytöt janö katolikö), por edhe nö tö fohret e tyre, sidonros nö fialor''.
Nclryshinr tö dukshöm ka edhe nö nrönyrön e shkrimit tö tyre; serböt pördorirl
alfabetin clirilik, kurse kroatöt pördorin alfabetin latin'
Slikrimet e para nö serbokroatishte i takojnö periudhös pas shekullit IX
(shi[ & 23). Shkrimi i kösaj gjuhe nrori njö hov nrö tö madh pas sliekullit XII,
kur u thenrelua ipari shtet serbll'. I(jo guhö vazhdoi te shkmhet mbi baza
clialektorc cleri nö slrekullin XIX, kur Vuk Karaxhigi hodhi bazat e njö glrrhe
letrare serbokroate tö pörbashköt, tö nrböshtetltr nö tö folmen e Bosnjös, qö börl
pjesö nö dialektin shtokuv (shih & 30).

30. Serbokroatishda öshtö njö gluhö sintetike-analitike, me njö sistenl

lakirrri tö ruajtur relativisht rniröttu dhe me njö sistem zgledhinri mjaft te pasllr.
Ajo karakteri^zohet nga njö sistem prej 30 fonemash, nga tö cilat 5 janö zanore
/a. e. i, o. ul!! '. Ajo ka njö rheks rö lirö, qö nrund tö bjerö mbi qdo rrokjedhe
nö clisa raste mund tö lövizö edhe brenda fomrave flektive tö sö rrjöjtös flalö"- .

Ed6c nö serbokroatishte, ashtu si nö gprhöt e lJera sllave nö pörgiithösi, lalia

nuk rluncl tö fillojö rne njö f alö tö patheksuarjjJ. Serbokroatishtja ndahet r.rö
ttr o'*i ri.ar,u-u" *r*, *r** historikc pör kölo dy fisc sllavc (shih Schallcr: 1975'69)
2lE \ö Ijalor-in c kroatishtcs ka nrö shunrö ndikinrc nga gluhöt pcröndinrole (sidorlos nga italrshqa).
kursc nir scrbishtc ka nrö shunrö huazintc nga grcqishql. ttrrqishtja ct1'
]19 grt ,i. flala pt-r shtctin c thcnrclual nga Stcian Nenranja nga fundi i shckullit Xll.
ll0 \rr.,riihr..ähc nl. körL. gluhö lbrnrar 1aso1c janö pakösuar dhc si lrjcdhinr öshtö shtual pördonnri i

,r"ruilr,li'.
2Jl 1;,11.ri'
".
r.-1a shörbcrr si g_"-snrczanorc lrokjctbrnrucsc. si p.sh. srpsÄl [=sörpski]. Clithashtu /anorct
rrrurrti le tcnö lö {tati"l osc tlt shkLtrtrl.
lll '
p.rlr. .i,ilr',,, "thör'ras .- thör'rcsinr" ctj. Thcksi i scrbokroatishtcs öshtö i tipit nruzikor rlc
=i]r.,,,,,,,
iltolaciolt ng)itös dhc rbntös. Sccili plcl kötyrc dy intonacioncve t]rund töJctö | glutö ose- i shkr'rrtör
^^- dhc shcniohct nrc shcn;ö tC vcaantÖ gralikc.
2l-t Kjo öshr! nji. dukuri c pörgittrshnrci guhörc sllavc. rnc pörjashtinr tö nraqedonishtcs pcröndinlore
tshih & 27).
8l
 K.., tII
tri dialekte kryesore, qö janö: 1) Dialekti qakuv, qe flitet kryesisht nöpör ishujt
dlre nö disa vise tö bregdetit tö Adriatikut: 2) dialekti shtokctv. qö öshtö nrö i
pörhapLrri dhe flitet nö Serbi, Bosnje-Hercegovinö, nö Mal tözi etj.;3) dialekti
ktjkut', qö flitet kryesisht nö Kroaci224.

3l . Sig u vu nö dukje nö & 21, nö serbokroatishte, nö pörgjithösi, dukuritö

ballkanike janö tö kufizuara. Nga köto dulret pönlendur sidomos fon-imi i
koltös sö ardhr.ne me anö tö foljes ndihmöse "dua" (tö zgledhueshme por tö
reduktuar), tö ndjekur nga paskajorja e foljes themelore (shih vIVg). Nö körö
gjuhö vihet re pjesörisht edhe mönjanimi i paskajores (shih IX/8). por do pasur
parasysh se- nö ndonjö dialekt j ugor tö serbishtes janö pörftuar mö shumö dukuri
Lalltcanike225.

224 Enrcrtrnri i kötyrc dialektcvc rrrböshtetet

nö rrrönyrön e shqiptinrit tö pöremrit pyetös "gi'dhe pikörisht:
qu, shto, kui.
225 Kerht, p.st. nyja e prapnre
shquesc shlirqet edhc nö disa tö folnre tö serbishtesjugorc (shih Schaller:
1975.70).

82
 KREU IV

DISA B,A,sHKEPänruun Nä pussEN E FoNEuxiis

l. Nö studimet e derisotme ballkanologjike vöntendja öshtö pörqöndruar

kryesisht nö bashköpörkimet midis gjuhöve ballkanike nö fushön e gramatikös
(nrorfologji e sintaksö) dhe tö {alorit. Pör sa i takon sistemit fonetik, nö pörgjithösi
öshrö pohuar qö bashköpörkin'ret midis gjuhöve ballkanike kötu janö tö kufizr.rara.
Natyrisht, nuk ka nlLlnguar edhe ndonjö mendim i ndryshöm. Köshtu p.sh.
Georgievi (1977,8) pohori se baza e artikullimit nö köto gjuhö "öshtö e ngiaslinle
ose gati e njöjtö: rrjö bullgar p.sh. e möson lelitö rumanishten, shqipen ose
greqishten dhe i flet ato pothuaj pa 'theksim' tö huaj".
Nö gjendjen e sotnre tö studimeve pör kötö göshtje öshtö e vöshtirö tö rnbahet
njö c1öndrinr i prerö dhe i argunrentllar bindshöm. Sidoqoftö, duke mamö parasysh
faktin qö edhe rnidis dialekteve tö njö gjuhe ndrysliimet mö tö mödha zakonisht
janö pörftuar nö fushörr e shqiptimit tö tingujve, do tö dukej si e papritLrr qö nö
glLrhöt ballkanike, tö rrdryshme pör nga burinri, tö jetö zhvilluar njö prirje e
pörkundört. Prandaj nö kötö rast dr.rhet rlbajtur njö qöndrim i drejtpesliuar, duke
veQLurr clukuritö, qö nrund tö quhen tipike ballkanike, nga dukuritö nre karakter
nrö tö pörgjithshöm, qö kanö karakterizuar evolucionin e sistemit fonetik edhe nö
giuhö tö tjera i.e. nö pöryjithösi. Por, siq do tö vihet nö dukje nö paragralet ndjekös,
njö r,egint i tillö nö mjaft raste paraqitet bukur i vöshtirö. E kjo ndoshta ka qenö
edhe arsyeja kryesore qö göshda e bashköpörkinreve fonetike midis giuhöve
ballkanike ka zönö nö pörgjithösi mö pak vend nö studimet me karakter
ballkanologjik.

2. I pari gjuhötar. qö vuri nö dukje praninö e njö bashköpörkinri fonetik

nridis gjuhöve ballkanike, ka qenö Mikloshigi ( 1861, 7). Kötu, midis dr.rkr.rrive tö
pörbashköta tö gjuhöve ballkanike ai ka pörfshirö edhe praninö e zanores lö/ nö
bullgarishtc. nö nrnranishte dhe nö sliqipe. Pas Mikloshiqit praninö e kötr1 tingulli
nö köto tri gf uhö e kanö vönö nö dukje edlie gluhötarö tö tjerö. Madje, ntttnd tö
ltohohet sc deri vonö nö studimet krahasuese mbi guhöt ballkanike si dukuri e
pörbashköt e köty'e gjuhöve nö fushön e fonetikös öshtö pömtendur pothuajse
vetörn prania e kötrj tingulli. Mö pas öshtö vönö nö dukje edhe rotacizittti i l-n-l-

83
 --Krt:uIV_
sö nö sliqipe (toskörishte) dhe nö rumanishte lshih && lg-zo). Nuk kanö
munguar pöryjekje pör tö vönö nö dukje edhe bashköpörkime tö tjera fonerike
midis shqipes dhe rumanish1s5226.

3. Pöryjekjen e parö pör njö studim krahasues mö tö plotö pör sistemin fonetik
tö g;uhöve ballkanike e böri guhötari i njohur gekosllovak B. Havranek mö 1933.
Nö kr-rrrrtesön e Iij Zur phonetischen Geograpltit2ZT ui vuri nö dukje köto tipare
tö pörbashköta nö sistemet vokalike tö gluhöve ballkanike:
a) Theksi ekspirator dhe nrungesa e dallinreve kuantitative tö zanoreve nö
bullgarishte. nö dakorumanishte (dhe aronrunishte dhe meglenishte), nö greqishte
tö re, nö njö pjesö tö dialekteve tö maqedonishtes, tö shqipes (toskörisht) dhe tö
serbokroatishtes nö juglindje. Kurse nö serbokroatisht theksi öshtö politonik.
b) Sisterne zanore tö njöjta nö gluhöt ballkanike tö lartpömrendura. Sipas
Havranekut, mund tö dallohen dy variante tö kötyre sistemeve zanore'. varianti
bullgar dhe varianti rumun. Nö tö dy variantet öshtö e pranishme zanorya lö1, e
cila nö runranishte deljo vetöm si njö fonernö e ngritjes sö mesme (d), por edhe
si njö fonemö e rigritjes sö lartö (y'.

4. Lidhur rne köto pörfundime tö Havranekut (& 3) duhet pasur parasysh se

dLrkuria, qö ka törl-requr mö shumö vörrrerrdjen e studiuesve, ka qenö nie tö drejtö
pörftirni i zanores löl gSatö evolucionit historik tö shqipes, tö rumanishtes dlie tö
bullgarishtes. Pörftirrri i rrjö tirrgulli tö tillö nö gjuhö tö njö treve, qö kanö zhvilluar
edhe bashköpörkirne tö dera sidonros nö fushön e gramatikös (shih kapitujt V-
IX), öshtö digka qö bie nö sy, megjithöse njö tingull i tillö öshtö pörftuar edhe nö
gjulrö tö dera i.e. Mjafton tö kemi parasysh pörftinrin e njö löl-je tö theksuar nö
anglislrtenöfialötötillasihirrl/h3rl/,her lh3rlerj,,osetön1elöl-jetöpatheksuar
nö gjemanislrte nö lale tö tilla si (iclt) Irulre, Luntpe eLj.
Pör sa i takon mbizotörimit tö theksit ekspirator dhe mönjanimit tö
kundörvönies zanore tö gjata - zanore tö shkurtra nö gf uhöt ballkanike tö
lartpömrendura (& 3), kötu kemi tö böjmö me dy dukuri, qö janö pasojö e njö
prirjeje pothuaj tö pörgjithshme, qö ka vepruar nö shurnicön e gjuhöve i.e. gjatö
evolucior-rit tö tyre historik. Meglithatö, edhe köto dy dukuri tö gjuhöve
ballkanike do tö n-reritonin liulumtinre mö tö plota, pör tö sqaruar jo vetöm
vjetörsinö e tyre, por edhe faktoröt, qö u kanö dhörrö shkas atyre nö secilön nga
gjuhöt ballkanike nö shqyrtim.
226 [5h1s iiala pör qöshtJe tö tilla si evolLrcioni
rrrup*,c bashkötingöllore latinc lctl dhe /r'.s/ nö köto
gluhö.kuatokanödhönöpörkatös;t61 rli/,,tpridhcllslti. /ps/. si:lat. lutra>shq. lu[iö,runt.!uptit;
r/.\ir ( cocsu) 'shq. /t,rlr/r.t, il.ilI]. ((.)(r/).\(i.
..-( "Mbi
jjl gicoglafinö fonctikc", botuar,rö .lrtltiyt's Nöcrlutrtluisa.: da pltortötiqua c.tlttrintortulc. EJ).
l9l-1. i 120 r,. (cituar sipas Schallcr: 1975, 125 v.)

84
 Oitn t tttrtepa,'*nu ,re /i,tlre,, " Ja
__
5. Edhe nö studimet krahasuese ballkanologlike, qö kanö marrö njö zhvillim
tö dukshön-r sidomos me organizimin e kongreseve kushtuar paralelizmave tö
pörftr.rar nö gyuhöt e Evropös juglindore (shih V8), dukr"rritö e pörbashköta nö fushön
e fonetikös kanö vazhduar tö zönö gjitl'rnjö rnö pak vend nö karahasim me
paralelizntat nö fushötr e gramatikös Njö g1ö e tillö öshtö e kuptueshnle, po tö
mbahen parasysh vöshtirösitö e ntödlia, qö paraqit sttrdirni diakronik i krahasttar i
sisrelreve fonetike tö gjuhöve ballkanike, dy nga tö cilat - shqipja dhe rr"rmanishtja
- kalö 6jö dokLrmentim shkrimor relativislit shumö tö vonö (shih IIV7, l7). Nö köto
n-et5arra, edhe nö kötö vepör, ashtr.r si nö veprat sintetizuese tö möparshmre tö kötij
lloji. tertratika e paralelizmave nö fushön e fonetikös do tö jetö e kufizuar. Pas disa
konsideratave tö pörgjithshme lidhur nie theksin dhe kuantitetin e zanoreve nö
gfulröt e ttdryshme ballkanike, sidomos nö shqipe (shih && 6-72), do tö ndalemi
pak niö gjatö nö göshden e zanores lö/ (&& 13-18) dl're nö fund do tö trajtohen
s6kufi edhe disa paralelizma fonetikö nridis sl-rqipes dl-re rumanishtes (&& l9-20).

6. Mbizotörimi i tlieksit ekspirator nö gjuhöt ballkanike, sig u vu nö dukje nö

& 4, öshtö r1e pörputlle tö plotö rne njö prirje tö hershme tö gjuhöve i.e. nö
pörgjithösizlö. Nde. gluhöt ballkanike nö shqyrlin-r nö kötö rast njö evolucion tö
dukshönr paraqit greqishda e re, duke qenö se greqishda e vjetörka pasur njö theks
kryesislrt muzikor (shih sliönimin 228). Pas gjithö gjasash, njö evolucion i tillö ka
qenö njö zhvillini i brendshöm i asaj gprlie. Arsyet e köt1 zhvillimi tö brendshöm
ntbeterr pör t'u hlllurnttlar. Me sa duket, kötu kemi tö böjmö me njö nga pasojat e
prirjes sö pörgithshme tö gjuhöve i.e. Por, nga ana tjetör, greqishtja e re eta ruajtur
nö pörgjithösi lövizshmörinö e theksit brenda paradigmös sö njö flalett'.

7. Pör sa i takon rumanishtes, karakterin kryesisht ekspirator tö theksit ajo

dlhet ta ketö trasl.röguar nga "nöna" e saj, latinishtja ballkanike, e cila duhet tö
ketö pasur njö theksim tö tillö ashtu si latinishtja nö pörgiithösi (shih shönimin
228). Por, nga ana tjetör, theksimi i f alöve nö rurnanishte duhet tö ketö pösuar
ldryslrinte tö dukshme nö krahasim me latinishten. Mjafton tö kemi parasysh

12Esipr.Bruqnrann-ir: 1897. l.59,"Asnjörangagjuhötindog;crr.tranci=i.e./nukkapasurdhcnukkanlö

thcksitrr ckskluzivisht ckspirator apo ckskluzivisht nruzikor. Por nrund tö flitet pÖr gjuhö rle thcksinr
kr'_"-csrsht ckspirutor dhc pör gluhö nrc- thcksint krycsisht nruzikor, dukc qenö se nö disa prcj tlrc spikal nlö
lbrr n1i.ri.6hc nt disa spikat tjctli. Thcksinr krl,csisht ckspirator r'örchct nö giuhöt c rjctra italikc. nö
kcltishrc. nö gcrrrunishtc, nö balto-sllavishte dhc nö alnrenishtc, kryesrsht muzikor nö indishten e r3ctör
dhc nL. gr.cqishtcn c rjctör. Cjatö historisö sö guhör'c vihct rc shpsh kalinri nga njöri tip nö tlctrin; köshtu
p.sh. qr.r-clshtlu c rc. nli kundörvönic rrrc gle.clishtcn c rlctör, ka n.iö thcks krycsisht ckspirator".
ll9 Klu i l,re.1t1e: r lcn sidontos pör' lör,r:,jcn c thcksit girtö lakirrrrt tö disa enrravc shtrnlörrokösh. N.iö
rcqori c tilll. c thcksirlit nö grcqishten c rc öshtö rr-rajtur nö r'i1a tL'pörgithshnte nga greqisht.ia c
r.lctör (shih ll'9), dukc rlcnö sc nö grcclishtcrr c rc kundörrönia c hcrshnrc zanorc- tö glJta - ranorc tar
shkurrla öshrL, nrönlanuar'. ashtu si cdhc- nö gjuhct c tlcra ballkanikc (shih edhc & l l ).

85
 K.il __-_-_==- ___
1'aktin e rtjohur qö nö latinishte prej kohösh tö hershme nö f alöt me mö shurrö
se njö rrokje ishte niönjanuar theksinri i nokjes fundore dhe lövizja e theksit
brenda paradignrös sö tö njöjtös fialö fnle nrö shunrö se dy nokje) ndodhte
vetör'n nö kushte tö caktuara sintaksore230. Kurr. nö rumanishte veprojnö tö
t;era rregLrllsi theksinli. Kötr-r theksi nrund tö bjerö edhe ntbi rrokjen fundore tö
f alös, pra edhe mbi nrbaresat, dhe nrund tö lövizö nga njö rrokje nö tjetrön
edhe brer.rda paradigmös sö tö njöjtös f alö me nrö shumö se njö rrokje. P.sh. tö
krahasolren: fuc - fdcöm,.fucüi,1äctit etj. "böj - böjmö, böra, börö" etj. (shih
edhe III/18).
Nö kötö rasl ndoshta nuk duhet pörjashtuar edhe ndonjö ndikinr nga ana e
sllavishtes (bullgarishtes), qö nö pörgithösi ka Lrshtruar njö ndikirrr jo tö vogöl
nrbi runtanishten.

8. Theksimi i
fialöve nö bullgarishte (dhe nö nraqedonishten lindore) ka
ruajtLrr nö pörglithösi ato tipare, qö vihen re edhe nö gjuhö tö tjera sllave: nrundösia
e rörries sö theksit mbi gdo rrokje tö dalös dhe e lövizjes sö tij edhe brenda
paradigmös sö tö njöjös {alö, duke rönö köshtu edhe mbi nokjen fundore, ku
ndodhen edhe treguesit gramatikorö. P.sh. tö krahasolien nö bullgarishte fomrat
e njöjösit dhe tö shr-rmösit tö emrave tö tillö si: glus - glas-ät - glus-it "votö - vot-
a -vot-a (shuntös)"; vol - vol-öt,e "ka - qe"; h41ug - hreg-öt - hreg-ovö "breg -
breg-u - brigj-e" ed. (shilr edhe III/24).
Ndryshe qöndron purra rrö rnaqedonishten peröndinrore, ku theksi nuk bie
Inbi rrokjctt tiurdore tö fialöve clhe nö f alöt shumörroköshe bie regullisht mbi
rrolden e tretö nga fLrndi. Si rrjedhinr, theksi löi,iz njö rrokje nrö pörpara, kur
lialös shuntörloköshe r slitolret rrdonjö rrokje üetör, si nö rastin e shtinrit tö nyjös
sö praprrre, kr-rr kjo del nö trajtö njöroköshe. P.sl't. tnuköclonci - tnukedönci-re
"maqedonas maqedonas-it" eq. (shih edhe lll/27).
-
Kjo nrönyrö tö theksuari nö maqedonishten peröndimore öshtö pa dyshirn
njö risi. Po tö kihet parasysh pozicioni gjeografik i kötry dialekti tö maqedorrishtes,
nuk duhet pörjashtuar nrundösia e njö ndikirrri nga ana e gjuhös shqipe fqinje, ku
dukuria e ngulitjes sö theksit nrbi njö rrokje tö caktuar tö tentös öshtö nrjaft e
vjetör (shih & 9).

9. Sig u vu nö dukje nö III/8, theksimi i lalöve nö gjuhön shqipe, nö

krahasinr nte tipin e hershönr i.e., ka pösuar njö evolucion tö dukshöm. Risia
Irö c rörtclösislrrtte kötu ka qenö ngulida e theksit nrbi njö rrokje tö caktuar tö

l-lo Köshtu nclodhtc- p.sh. nir ginorcn shurrös lö cnrfü\'c tö lakintil te parö c tö d),1ö: khs. .src;//rr

.. ,.tttlltlrtrnt "lll - i v1r c'": /ri7rrr.r - lupör'rutt "u jk - i u.;qr,c " cr.i.
-'r l)el rrrc shurrrö srlilrinrc shrh lll 6.
 Atr U"ttrtAPe,'t

tenrös231 e kjo dr-rhet tö jetö njö dukuri mjaft e vjeter23z.Po tö gykojmö nga
pasojat, d.m.th. nga reduktirni i nokjeve tö patheksuara para dhe pas rrokjes sö
theksuar, mund tö arrihet nö pörfundimin qö kjo dukuri nö gjuhön shqipe dtrhet
tö jetö kryer paradepörtimit tö sllavizmave nö kötö gjuhö, d.m.th. para shekujve
VII-VIII tö e.r./rr Nö huazimet nga greqishtja e vjetör dhe nga latinishda,
ashtu si nö fialöt e trashöguara, zanoret e nokjeve tö patheksuara kanö pösuar
reduktime, ose kanö rönö fare, qka döshmon se ato janö ndodhr,rr prej kohösh
pö pozicion tö patlieksuar. Por öshtö e vöshtirö tö pörcaktohet mö tej se kur ka
zönö fill dhe kur ka pörfr-urdtrar procesi i ngulitjes sö theksit mbi njö rrokje tö
caktuar tö temös nö guhön shqipe.

10. Nga sa u shtjellua shkurl nö && 6-9, del pak a shumö e qartö se mbizotörimi
i theksit ekspirator nö gjuhöt ballkanike öshtö njö dukuri e pörftuar nö pajtim me
prirjen e pörgjithshme tö evolucionit tö gjuhöve i.e. Risia mö e dukshme nö kötö
rast ka qenö ngulida e theksit mbi njö rrokje tö caktuar tö temös nö giuhön shqipe
(& 9)dhe nö maqedorrishren peröndimore (& 8). Natyrisht, edhe nö giuhö tö dera
kanö ndodhur risi tö tilla tö röndösislr-rrre, si evolucioni i tipit tö theksit nö greqishte
(& 6) dhe lövizslimöria e theksit nö rumanishte (& 7).
Mbizotörimi i tlieksit ekspirator nö shr.rmicön e gjuhöve ballkanike ka börö
c1ö rrö sistenet e tyre fonetike tö shfaqet edhe njö zanore e re, pör tö cilön do tö

böhet fialö nö && l3-18.

I l' Edhe mLrngesa e dallimeve kuantitative te zanoret nö gjuliöt ballkanike,

c1ö r.r vr.r nö dukje rrö & 3/a, öshtö pasojö e njö prirjele (pothuaj) tö pörgiithshme

tö g;uhöl'e i.e. pör tö rnönjanuar kundörvönien midis zanoreve tö gjata dhe

ziu.lore\/e tö shklrrtra. Pör sa i takon kötij evolucioni, secila nga gjuhöt ballkanike
ka historinö e saj. Köshtu p.sh. rrö greqishte nrönjanimi ikundörvörries
kuantitative te zanoret duhet tö jetö kryer jo mö vonö se nga fundi i periudhös
antike234. Mönjanimi i kesaj kundörvönieje nö atö gjuhö öshtö pörftuar edhe
rne ndrysliimin e timbrit tö ndonjö zanoreje tö gjatö. Köshtu lel-jae gatö (q) e
greqishtes sö vjetör öshtö shndömuar nö /i/ nö greqishten e re, duke u dalluar
köslrtu krejt nga lel-ja e shkurtör (e).
Duke qenö se mönjaninri i kundörvönies sö zanoreve sipas gjatösisö ishte
börö njö dukuri e pörgjithshme nö latinishen e vonö lJ), mund tö pohohet se

2-l2S,prrN4e.ycrLübkc-s: l9l4,20v..kjodukuri öshtöpörftuarqyshnöperiudhönpararorlakctdshqipcs.

KurscJokli: 1916, ll9r'.,cvcndosatönöpcriudhönlorlakctlrshclipcs.SipasQabclt: l9(r0,91,k1o
...dukurr i takon pcriudhös historike tö shqipcs. Pör nrir shunrö hollösi shrh Dcnriraj: l9E(r.65-7-1.
irr Shih Dglirai: 198(r.6Er.
2'14 Shih Rir: 197(r.57: shih cclhc ll/9
ll-i sh,l' rLR rr ( r()()9).15.
87
 __=___{*!ly__
runranishtja kötö mungesö kundörr,önieje e ka trashöguar nga ..nöna" e saj.
latinishtja ballkanike.
KLtlldörvönia e zaltoreve sipas gjatösisö nuk döshrrrohet as nö bullgarislrten
e vjeter236.

12. Pör sa i takon giuhös shqipe. kötLr göshtja e kundörvönies sö zarroreve sipas
gatösisö paraqitet mö e ndörlikuar. Nö veprat e shkrimtaröve slrqiptart dhe arböreshö
tö sheku;ve XVI-XVIII bierr nö sy pörpjekje tö viuzhdueshrne pör t'i dalluar zanoret e
g;ata nga tö slrkuftrat nöpönrjet dyfistiinrit tö shkronjave pör zanoret e gjata237. E
kjo döshrtrott se trö atö kohö köto duhet tö jenö dalluar edhe nö tö shqiptuar nga
zatroret e shkuftra glegöse. Por do pasLlr parasysh se zanoret e gjata tö döslrrruaru tö
slrclipes rtuk janö tö trashögr"rara nga rrjö f,uö e vjetör i.e. Zanoret e gjata tö periudhös
i.e. ijanö nönshtntar njö evolucior-ri tö hersliörl paraslrqipt:r/rö. Si rrjedhim, zanoret
e gjata tö shclipes sö dokunrentuar janö pörftuar gjatö evolucionit historik tö gjulrös
shclipc kryesisht nöpönrjct zgiades komperrsatore pj: rönies sö ndonjö tingulli a
nokjeje ndjeköse ose pas njö kontraksioni zaroreshjrv.
Por gjatö kötyre shekLrjve tö fundit ecllre köto zanore tö gjata tö shekujve
xvl-xvlll kanö ardl-nrr duke e bjerrö gjatösinö, köshtu qö nö shqipen e sotr.ne
letrarc nö.p,.,örgjithösi kurrdörr'önia e zanoreve sipas gjatösisö öshtö
tttönjartuaf *'. Kjo dukuri duhet vöshtruar si njö paso.jö e prirjes sö pöryjithshnre
tö gjulrör,c i.c. pör niönjanirnin e njö kundön,önieje tö tillö.
E po tö kenti parasysh edlre q'Lr \/u rrö dukje shkurl kötu rnö sipör pör
gtrlröt e ndryshnre ballkanike (& ll). atöherö clulret pranuar qö rrrurrgesa c.
kultclörr'önics sö zanoro'e sipas gjatösisö nö thelb öshtö njö dukLrri, qö ikalon
Itulijtö e Ballhanit dhc c1ö pör nrö tepör nö disa prej guhör,e ballkanike ndoshta
as nuk öshtö pörfiuar nö tnrallilr ballkanik.

13. Si dLrkuri ballkanike tipike nö fushön e fonetikös nö pörgjithösi öshtö

konsideruar prania e zanores /ö/ nö shqipe, nö runranishte dhe nö bullgarishtej+ I .

Njö gjö tö tillö, sig u vu nö dukje nö & 2, e pat r,önö re sö pari Mikloshigi ( l86l.7),

13(r 56;5 i\lrrccr': 1950.72..

ll7 i -.ia c glatö je'pc'j grafikisht cdhc rlc''f,'
llS Körhtu. a, ka dhönö'oi. si p.sh.: *ttttttar ) tnottr. 4sk(11-no'> ltolli; eU., /A/ ka dhönö,o', si p.sh.:
*.gltit,t -.
lrtri;. rrtot 1khs. lituanrshtL-n /lil.rr ) ct-j., . o,' ka dhönö ,r,,'. sr p.sh.: *nös -' tt('.7rcllt tkhs.
.
g|cqrshtcn.Trr)/r.f ) ctj.. rar ka dhönc rrl pcrkatcsisht rl,/. si p.sh.. *gltivl-los > l.rlli;: *sit- r/rt ctt.
(shrh pl'r' kLtto \lcvcr': 1E92, E2 r. )
l-l() psh h1i. fi1,i;. ibccla: (rö)r.i< /?,(,cr.i (shih \1clcr: 1S92.9j.(.abr.;: 195E,3.g3).
l4(' Siprr(ilirrrrit: 19S9. ll7r..l0 lr..nöti'ftrlrlctctoskL'rrshtcsrcr.iorcnukkazanore'tf
liiuta.kurscrc
lirlrDct e- gcgörrshtcs dhc- tö fblnrct c'toskcfrshtcs.iugorc c kanlr kunciLirrirnien c zlrtolt'rc tö giiltJ n)c
/Jno|t-t L'shkurtra.
lll,.tlurrilcshctctlhcnirrlrsutL'tblrrt'rnutlccltlnasctlhcscrbc(shihSchallcr: 1975. llEr. -tnclitcruturü).
88
 ----JI-:::lY:U:t::U-Y::Y:t"Jt!!t:I:L-
icili praninö e saj nö gjLrhöt ballkanike tö larlpörmetrdura e shpjegonte rtöpönnjet
subsiratit (ilir). Hipotezön e substratit pör praninö e kötij tingtrlli nö giuhöt
ballkanikc nö shqylinr e kattö rlböslrrettrr edhe gitrhöturq lq tlerö, por disa;re1
tyrc rtö kötö rast böjnö ljalö pör njö sttbstrat trak ose lli("2 ose dako-ttriz'--''
Naty'isht. ka pasur edhc giuhötarö. qö ntrk,lanö pajtuar rne njö shpjeginr tö tillö'
por karrö parö kötu njö zhvillinr paralcl/aa. ose ttö ndonjö rast edlte ndikinr tö
ndonjö gjulre nrbi njö tjetör"'.
Mulgesa e njö mendimi tö pörbashköt edhe nö kötö rast dösllmon qartö se
ker.1i tö böjnrö n.re njö qöshtje tö vöslitirö, sqarimi diakronik i sö cilös körkon
qö tö

Vazhclohen pörpjekjet pör rö vör1etuar, tö paktön, qö prania e njö tingrrlli tö tillö nö

trg.öp ballkanike rruk dghet tö jetö njö rastösi. Njö sqarim i tillö öshtö i nevojshönr.
eclSe pör arsve se njö tingull z-ilnor i ngjzrshönr nLrk öshtö i panjohur edhe llö
gluhö
tö dera i.e. jashtö Ballkanit (shih & 4).

14. Nö giuhöt e trevös ballkanike ky tingull paraqitet si vijon:

Nö nunanislrte dösllnohet pörveq zanores lal l:öl tö ngritjes sö mesme
edhe njö zapore tjetör e ngjashnre por e ngritjes sö larlö /i/ (dikur shkruhej iäl).
Zanorja c ngritjes sö nresnre /a/ öshtö shfaqur qysh nö kohön e rumanishtes sö
pörbaslrliöt (shekujt V-VII tö e.r.) nöpömijet reduktimit tönje la/-ie tö patheksuar,
(p.slr. lat casa > casrT "shtöpi", lat. capistrum > cüpestnt "kapistör" etj.), ose
nöpörlt jet evolucionit tö njö /./-je tö theksuarpara njö bashkötingölloreje hundore
(p.sh. lat. canem > cdne sot ciine "qelt".U.)'*u .

N.iö tingull i tillö nö rumanislrte öshtö shlaqur edhe nöpömtjet evolucionit tö

/-altoreve rci clhc /i/. tö ndodliLtra para,i-r'-l ose pas njö bashkötingölloreje buzore, si
p.slr. lat. rcttnt > t'citt"ikecl",1tit'ttttt > ptit'. "dardhö", helrunus > hcitrin "i vjetör"
eti. Nö klrto raste zanorja /47 öshtö pörfiuar ndoshta pas periudhös sö rumanishtes
sö pörbashköt, kur duhet tö jetö shfaqur kjo zanore edhe nö disa kushte tö tjera
lbnctike, nraclje edlre nö raste tö atilla, kur pritej nje /a/ e theksuar, si p.sh. nö vetön
e tretö njöjös tö sö kryerös sö thjeslrtö, si p.sh.: /rrcrrT "punor"rnincä "mungoi", ose
nö forrna tö tilla foljore si "aijep", "ai qöndron" I
r/r7 strT etj.L+
Nö rumanishte (por jo nö aromunishte, megleno-rumanishte dhe istro-
nrnranishte) pas shekullit XVI öshtö pörftuar edhe njö zanore tjetör qendrore e
lJl K.'rh,,, p.sh. Roscttr cU. (shih Schallcr: 1975. l2E r. - nrc litcraturö).
-*t Kr tcrrn l'shtl'pör'dorur, siq dihct, ngt gjuhirtari bullgar Gcorgicv (shih lll/5).
-" Ke:shlu p.sh. l).'frost-i nrcndon sc nö runranislrlc/i'l' öshtö pörftuar si njö zhvillinr i brendshönr (shih
Sclrallcr: | 97-5. | 29 nrt- litcruturö). N4cndinrc tö tilla nuk kanö nrunguar as pör ii|-nö c shclpcs c rö
bu I luuri shtcs.
ll5 Kt'rl,rtu p.sh. r:.lr.rhLrrlrr rurlurr E. Pctrovici nrcnclon sc nö runranishtc zanorja /iri rlund tö jctö pörftuur
ncn ntlrkrlrru.r sll;n (shih thntl: l9[i5. -19 r. - rnr'litcraturir).
l4('sl,,l' Il.lR ll. l9l.
lJl 1';, rnc shunrc hollösiru shih ll.R ll. l9l r'.

89
p.sh. hcitrin "i vjetör", romdn,.rumun" etj.z4a

15. Edhe nö gjuhön shqipe zanorja e ngrides sö mesme löl duhet tö jetö
slrfaqur relativisht mjaft heret. por shfaqja e kösaj zanoreje ka pasur karatter
nrbarögjuhösor vetöm kur öshtö pörftuar nga reduktimi i njö zanoreje
detör nö
rrokje tö patheksuar. Pörkundrazi, nö nokje tö theksuar zano4a löl del pothuaj
vetönr nö dialektin jugor.
Nö rlokje tö patheksuar zanoqa löl nö guhön shqipe delnö pozicion pas edhe
para n'okjes sö theksuar. Nö pozicion fundor tö patheksuar kjo zanore mr-md tö jetö
ose si tingrrll fundor i temös ose si nrorfernö me vlerö gramatikore. Si tingull fundor
i terrrös zanoqa läl e patlteksuar ndeshet jo vetörl tek emrat femörorö tö tipit hultö,
lopö, ttöttö, r,uizö etj., por edhe tek emrat burimisht asnjanös tö tipit ctjathö, cfiutö,
giulpö et).Nö kötö rast ajo burirnisht öshtö pörftuar nöpönnjet reduktimit tö ftindores
i.e. l-äl'+v . Por rnö pas ajo öshtö shfaqur edhe me mrgö analogjike, sidomos, te njö
varg ernrash femörorö, sifizikö, gjirrutcrstikö, muzikö etj.
Si rrjedhim i evolucionit historik tö rokjes fundore tö patheksuar tö temave
enrörore dhe mbiemörore nö shqipen e dokumentuar kjo öshtö zanorja kryesore,
qö ndeshet nö köte pozicion fonetik, ku, pörveg bashkötingölloreve tö ndryshme
ndeshet edhe fundorja l-el;khs cljolö i ntirö,'vujzö e th.jeshtö, htle e bukttr, glethe
. t{n
e gletner etJ.-""
Si rnorfumö gramatikore zanorja e patheksuar l-öl del si formante e numrit
slrrrnrös tö emrave tö tillö si: .jur,ö, rtnllö, shqiptur-ö, btillgar-ö ose si
rribaresö vetore tek disa forma foljore, si lu-sh-ö, qe-slt-ö, tha-sh-ö"tj.251,etj., tö hup-ö,
tö sltko-j-ö etj., ose si element pörbörös i mbaresave vetore, si hu-ntö. pi-mö, hu-
trö, pi-nö etj., ösh-tö, tho-tö, tö.je-tö, tö tho-tö etj. Edhe nö kötö rast zanorja fundore
i-clöslrtö pörqtT kryesisht nöpörmjet reduktinrit tö njö zanoreje tjetör nö rrokje
tö patheksLr a('" .

Zanorja l-ö/- nö gluhön shqipe ndeshet edhe nö rrokje tö patheksuara brenda

fialös (pas ose para theksit), si p.sh.: löpjötö, löshoi, pörpiclent, bibö\, Ietör, vegöl
ed. Nö mjaft raste, sidomos nö pozicion pas theksit, shfaqja e kösaj zanoreje
öshtö börö me rrugö analogjike. Me rrugö fonetike ajo öshtö pörftuar nöpörmjet
reduktirlit tö ndorlö zanoreje tjetör vetörn nö f alöt e trashöguara si edhe nö
huazintet nga greqishtja e vjetör dhe nga latinishda. Kurse nö huazimet sllave

24s shih Sala: 1970, 33 r,.

2'19 Tck crrrrat fcnrörorö ajo pörfaqösonte burinrisht nrbaresön e rasös ctl1örore n1öjös. kursc tek clllrat
usn ian ös pörfaqösonte rrrbaresön c rasavc enrörorc dhc ka llözorc sh unrös (sh ih Demiraj : I 9 8(r, I 62v. )
l's0 sh;h Dör kötö Dcnrirai: 196(r, 165r.
25 I qh'lr bcrrrirai: 1986. ilo v.
252 Shih Dcmiraj: 19E6, (r85, 880 ctj.

90
 ,- 2|l!:lg-4"'' "
ö ti'' t' ö "

bie nö sy se nö pörgjithösi zanoret e patheksuara r-rö

nokjet para theksit janö
rrrajtrrr tä pareduktuara ne mbarö shqipen. si p'sh': t!;ön'.yltt'
lopätö' net'ö'iö'
kt|Jlrtn'öt', potküct, kruhinö' qutlit' gotlit, ttultüt' strtttlol
etJ'-""
E. po tö kemi parasysh kötö rrethanö, atöherö mund tö arrihet nö pörfundimin
pathekstnr lölnö girrhört
se tct-nuntrs posr qtrcntiton pör shfaqien e zanores sö
tö sllavizmave
sSqipc (.re ir'gö fonetike) duliet man'ö periudha para depörtimit
ne lete gjulrö, d.m.th. periudha para shekullit VIII tö e.r.
Kurse caku urtte cluettt
lon pörihfaqien e kösaj zanoreje öshtö vöshtirö tö argttmentohet nö mönyrö
sa

nrö l.rinclöse. Ky cak nuk mund tö jetö mö i vonö se periudha,\y7lul-ia qjat:

e e

trö l-ö/ rtö guhön shqipezJ*' Sidoqoftö' ky

lratlreksuar fundore öshtö shndörruar
cak kohor cluhet tö jetö disa shektrl nrö i hersliöm se fillirni i depörtintit
tö

sllaviztnavc nö gjuliön shqipe.

/e/
Nö ntjaft raste te f alöt e vjetra (tö trzrshöguara ose tö huazuara) tö shqipes
-ja c patheksuar, sidonros nö fillinr dlie nö trup tö fialös' rne kohö ka rörrö fare'

Mjafton tö sjellini kötu nja dy shenrbuj nga huazimet latine: ctntictts

> *ömik >
ntili; tthttt'e > ölter (e dokumentuar) > lrer: henedicere )
'beökon1 > hEkoni' etj'

Gjarö shekLrllit te fundit öslrtö zhvilluar prirja pör rnönjartittrin e

l-ö/-sÖ
< ntollö' rttltt
frrndore tö patheksuar, sidomos 1ö tö folmet veriore, si p'sh': ntQll
< rtuttö e\.

16. Nö dialektin jugor tö gluhös shqipe öshtö shfaqur edhe rlö zanote
lö/ nö
rr.okjc tö theksuar. frshte fiala pör lö/-r'rö e pörftuar nga njö lu-l ose
le-1, e ndodhur

parii bashkötingölloreve hundore l-n/, /-trt/ ose l-nil. P.sh. tö krahasolten

gffisht
:ti-:trtt-i,e(rrn(t,hutti,pL-pett-ied.,tlhetoskörisht zö-zör-i,eÖnru,höni!rr,1tö
pyetjesh tö
- 1ti't.-i256 et j. Liclftur pre kötö dgkr.rri mbetetl pör t'u sqaruar njö varg
pörftrtar vetönr nö
tifla. si: pörse 1jö tingLrll i tille nö kötö pozicion fonetik öshtö
apo
clialctitin jugor'/ Shlacla e kösaj z.anoreje nö kötö dialekt öshtö rnö e hershttre
nrö c vorrö se lindja e zallores lö/ rtöpozicion jashtö theksit?
(shih & l4)'
Sqarinri i köty'e pyedeve paraqitet tejet i vöshtirö, pör arsye se njohuritö
tona Dör evolucioriin e sistemit fonetik tö dialekteve tö shqipes nö periudhön

253 P.1 nclonjö rast pörjashtin.ror shih & l7'

251 Ketu e,shilr tlala pöi tirndoren e entrave f'emörolö me tenrö nö l-al , si edhe pör rrrbaresön e
r.asris cu.rlrr.ore clhe kallözore shur.uös ,'-r7l tö er.nrave asnjauös.
Nö tö dy t'astet evolt'tciont i -r7r
> -4./öshte lelativisht nr.ialt irjetör (shih Demilaj: 1986' 163 v')
255
^wg rastet
e tipit lu-trj, shu-u.j. thu-tj etj. ntbaresat vetofe /-,i,-,, l(khs. lu-ni - kr-rr) nr-rk
rn'.cl tö.1enö shumö iö SeLsltne. Ato janö shtttar me rrugir analogiike, pasi kishte ndalrrar
v" 76i)'
evolucioni l-u- > / -ö-/para bashkötingölloleve hundore (shih Demiraj: 1986'128
256'l'ö kihet par-asysh se evolucioni l-e/ > / -ö/ka ndodhr.rr kryesisht para hundot'es /-,ri, rastet
pör nga numri ashttt edhe pör
c tipir irrrri;r. pör crrrlr; pöu.j pör' pen jjan€ shumö tö kr.rflzr.rala si
nga shtlrlia nitutlialektore.

9l
 ;;,;
lö-/ (ttö njö rrokje tö theksuar) para bashkötingölloreve
tlunOo.. vetönr nö dialektin
jugor nrbetet e paqarlö. Ne nuk dimö p.sh. se
me g'tirnbör shqiptohej zarorja lu_
/ para bashkötingölloreve rrundore nö dialektin jugor nö kohön qö niodhi
evolucioni i saj nö lö-/.Kashumö tö ngjarö qö /u-/-jarrö krye tö
herös nöp pdikinrin
e bashkötingöllores hundore ndjeköse nö fillirn tö jetö hundorözgar,
gka ka börö
c1ö ajo tö shqiptohej si njö zanore me njö timbör
mö rö mbyllöt dhe si rrjedhim
edlre nre njö ngride mö tö lartö se lu/-jae zakonshme gojore.
Nö tö tilla rrethana
ajo ka ardhLrr dLrke u larguar gjithnjö e mö shumö nga timüri i la/-sösö
zakonslrme
goJore dhe öshtö shndörruar ntö nö fund nö njö zanore tö radhös
sö pörzier dhe tö
ngrides sö Inesnre. Por giitlisesi rnbetet e paqartö pörse njö dukuri e tillö ndodhi
vetönl ltö dialektin jtrgor, kur dihet se hurrdorözirli i zanoreve nön ndikinrrn
e
bashkötirrgölloreve hundore ndjeköse öshtö njö dukuri aq e pörhapur nö dialektip
vet'lor.

17. Pas gf ithö glasash, zanoqa lö-lnö nokje tö theksuar para bashkötingölloresh
lrundore rrö dialektinjugor öshtö shfaqur mö vonö sepörftimi i zanore s /ö/nöpozicion
tö patheksuar nö mbarö shqipen (shih pörkötö & l5). Sidoqoftö, edhe shfaqia
e lö/-sö
nö nokje tö theksuarnö dialektinjugorduhet töjetönjö dukuri e vjetör, pa.asllaue257.
Eshtö e vörtetö se nje dukuri^e- tillö ndeshet rrö ndonjö l.ruazim tö vjetör sllav,
si p.sh.
tek enrri i katundit Slttapez-?s8 (Tepelene). Por rastet si kyjanö krejt tö izoluara dhe
döshmojnö vetöm se njö dukuri e tillö öshtö shfaqur sporadikisht nö ndonjö tö folme
jugore. edhe pasi ajo nö pörgithösi kishte pushuar sö vepruari. Tö
kihet parasysh se
rtjö dtrkuri e tillö shfaqet nö disa tö folme jugore edhe tek disa alö tö huazuaia pga
f
turqislrtja,
' ".750 si: Osnün 1 Osnrcn, Sulejnün < Sttlejnutn, ul<shänt < ukshctnt, tcrrrtätrt 1
I(ntutlt etl.-" '
Ndryshe qöndron punq.ne fialöt e trashöguara dhe me huazinret e vjetra
greke dhe latine tö shqipesrou. Nö rö gyitha köto lu/-ja e theksuar, sa heie qe
öslrtö rrdodlrur para njö bashkötingölloreje hundore, öshtö shndörcuar 1ö lö-1.
Madje, kur bashkötingöllorja hundore ka qenö r-n/ nö pozicion fqndor, edhe ka
rörrö fare. P.sh. girT > gjö, zci > zö, zutt-i - zör-i etj. Kjo vörejtje vlen edhe pör
rastet, kur para l-n/ ndodhej zanorja l-e-/, si p.sh.: drö > tlrö (edhe clre), clren-i
-
clrä'i(edhe drer-i): pö > pö (edhe pe), pen-i > pör-i (edhe per-i) etj.
Sig del edhe nga shembujt e fundit, ndörrimi i l-e-l-sö nö l-ö-/ tttrkdöshnrohet

2-5TttetUrle-ndinti
kaqcnöMcyer-Lübkc-ja: lgl4,4 l.KurscJokli: l936, l40,mcndonrcsc-hundorirsia
.._-kl prckur c.dhc shtlcsön ntö tö \jetör tö huazinrcvc sllavc..
l)ö shih crbei: l9(r-1. ll
l]l prnOor r,r.',, i,u döshnrohcn
köto trajta fonctikc. shih Clinur.i: | 9g l. 52.
260 nir fialii tö trashöguara: ltuttö>ltörtö, urrtö>ötrti;, huttj>hörtict1.; nö huazrnrct nqa,rlrcqishtJa c
\'lL'tlif : rrl(/r,A>shlltttö: dhe' nga latinishtja: i pi;guttö>i pögörc.ruttö>rörö, kutrrbC>köttth[ ctt.

92
 Disu bushköpörkina rti./itshött
_L.--,-----------
o /i,!:!köt '

jugperöndimore tö
pör tö gjitha tö folmet jugore, por ndeshet kryesisht nö tö folmet
atij dialekti dhe, rrre sa duket, do tö jetö shfaqur relativisht vonö.

18. Zanorja lö/, e pÖrftuar nöpömjet reduktirnit tö njö zanoreje tjetör tö

patlreksr.rar, ndeshet edhe nö bullgarishte Njö zarlore e tillö (e ngritjes sö
lartö)
ire ate gjuhö öshtö pörftuar rnö fort nöpörmjet reduktimit tö njö lul-.ie tö
"patri-
patheksuar; p.sh. tö krahasoh en cur dhe curicä "car - carinö", btiitirtit
>
n'ronir,,rr" dhe bciitti26l "bubu, at, burrö" etj. Reduktimi lal /öl nö atö
gjuhö
döshmohet qysh nga shekulli XIII i e.r''"'
Nö disa tö foln-re tö bullgarishtes lindore öshtö reduktuar nö lö-l edhe le-l
-ja e patlieksuar, kur ndiqej lga bashkötingölloret l-rt/, /-l/, /-r/, /-i/, si p'sh':
pör gröben "krehör",p öpöl pör pepel "pluhur" , dövör pör tlöver
"kttnat"'
gröhött
',l.rpai
pi, t.ipej"archium lappa" (njö lloj birne) eU. Ky reduktinr öshtö pörftuar

sirlonros te mbiemra I n'ß l-enl, si: gliulön pör glitden

"i tlritur", zlätät pör zlütett

"i irrtö" ,ti.263

19. Disa gjuhötarö264 kanö trajtuar si dukuri ballkanike edhe shfaqjen e
rotacizprit l-tt-/ > /-r-/ nögluhön shqipe dhe nö rumanishte. Prandaj po ndalemi
pak edhe nö kötö göshtje, dtrke parashtruar shkurt edhe kohön e shfaqies sö
kösaj dukurie nö köto dY gjuhö.
Sig dilret, rotacizirni i /-n-/-sö ndörzanore nö gjuhön shqipe öshtö
pörfttnr
verönr rrö dialektin jugor tö saj. Ai ka prekur kryesisht fialöt e vjetra u"1Z""'
si cdhc lruazirnet nga greqisfitja e vjetörzoo dhe nga latinishtja"'' Nö
pörgjithösi, ai nuk ika prekur huazimet nga greqishtja e mesrle, as llga
sllavisStja. pör kötö arsye shuntica e giuhötaröve kanö arritur nö pörfundimin
ciö ky pclörrin fonetik ka pushuar sö vepruari para depörtinrit
tö sllavizmave nö
eiuhörr shqipe.d.rn.th. para shekuj_ve vll-vlll tö e.r.zoö Por disa giuhötarö
tö
/u. kanö shprehur ntetrdimirr se rotacizttri ttö
qerc, si p.sn. .lof ti16') dl',. Qabejl
6ialektin jugor tö shqipes ka vazhduar deri nga fundi i shekullit X tö e.r. e
pilosSta cdhe 11ö vonö. Dhe pör kötö ata kanö pörniendur disa raste tö kufizr-rara
26 15Yrr1.' Mlude'nor': 1929.81.
162 shih N4ilccr': 1950, l lo.
16-lSt ihMladcnor,:1929.82r'.dhcMirqo':1950, lll.Kyifundit(f. l14)shönonscnöndonlötö
tblnrc dialcktorc bullgurc ndcshet cdhe rcduktinri i /i/-sö sö pathcksuar nö /ö/, si
t'ösökt pör visöko
"lart" cti.
1(r'l 56;1.' o.sh. Srndfeld: 1930. l2(r v.' Solta: 1980. 182 v' ctj
2(r5 p.6..' t,ttti;tr (i;l > crtttr'(ö), !lcutö > !ltrö;:tttr-i >:ör-i, (shunr') :o't-o > zör-a, drert-i > ctrcr-i'
(shutn.) Itlt-i; > lrar-i; ctj
26(r p.r1r., nrokön(ö) > tnokör(ö)' lukön(ö\ > lokör'(i;)'
267 p.rh.' rttttö > rörö, lj.usttön(ö) > .liushör(ö), kulirt-i > ku.fir-i, ntullin-i > nullir-i ctj
26s 56i1.', ndör tö tjcrö. Mcycr-Lübkc: l9l4,4l'
269 qhrh Jokl: 1916. 106v., 1921, l0E, I l6r. ctj )
270 shih ('abc1: 1964, l2r'.

93
 Krer-r IV
nö rlböshtetje tö nrendirrrit tö tyr"27l . po, rastet sporadike, qö pörmeldin
.lokli
dhe Qabej (shih shönimin 271), nö tö vörtetö nuk e pörmbysin
mendimirr e
möparshöm qö rotacizmi nö toskörishte duhet tö ketö pushuar
sö vepruari para
depörtimit tö sllavizrnave nö giuhön shqipe. Ato vetöm döshmojnö se
disa raste
tö pakta dlie tö vequara rotacizmijanö shfaqur me rrugö
analogiike nö dialektin
jugor, edhe pasi kjo dukuri nö pörgyithösi kishte pr-,rhl",u.
sö vepruari si proces
fonetik.
Sidoqoftö, dr-rhet pranuar qö rotacizmi nö toskörishte me rrugö foletike
drrlret tö jetö shfaqur pas evolucionit tö kr-/-sö nö /ö-/ parabashkötingölloreve
hullore Pörndryshg.do tö kishin mlurguar kushtet fonetike pör njö evolucion
rö rillö (shih & 10272.

20. Disa gjuliötarö, qö janö nrarrö nre problenre tö gjuhösisö kra6asuese

ballkarrike' kanö ngritur edhe qöshtjen nöse ka ndonjö lidhle tristorike midis
rotaciznlit tö dialektit jugor tö shqipes dhe rotacizmir tö rumanishtes. pör
rttnranislrtennökötörastfqalaöshtöpörrotacizimin el-n-/-söndörzanore,sip.sh.:
lat. lunu r,i,n. Iirä Ky tip rotacizmi nuk ka lönö gjumö tö shurnta nö
"tj.t'r ndeshet
runlanishte, ku kjo dukuri nö tö folmet e Transilvanisö dhe tö Moldavisö
veriore. kurse nö treva tö tjera tö dakorumanislrtes, ashtu si nö aromunishte
dhe
nö r.negleno-rumanishte nuk ndeshet274. Sidoqoftö, edhe nö ato treva
tö
runranishtes, ku öshtö pörftuar, rotacizmi l-n-/ > /-r-/ rwkduket tö
ketö qenö aq i
pörgjithösuar sa nö dialektin jugor tö shqipes. por, nga ana
detör, edhe ie
dakorunlanishte kjo duktrri.duhet tö jetö relativisht e vjetör, sepse nuk i ka prekr-rr
hrrazirnet nga sllavislijazt) .
Nö köto rrethana, duke marrö parasysh edhe pozicionin gjeografik
tö trevave,
ku öslrtö shfaqurrotacizmi l-n-/> /-r-/nö shqipe dhe nö rumanishte, puk
del i
rrrböshtet,r mendirni i atyre gjuhötaröve, qö shih'in njö lidhje ..midis
kötyre dy
g;ulröve ballkanikc rrö kötö pikö"2 ro.

-' ' Pör kattö qöllinl pörntcndcn huazirnct (tlajtat dialektore) spörk nga grcqishtla
e rc sp1pos, rörösirc
"litar' törkuzö"' nga bullgarishlja truöitta, slttöprcshö < shtöpöre.iltö <
.s'topartesltö nga sllayishtla c
tlctör (shih Dcnriraj: 1988, 2,17 v.)
-'-
"rrndonjö
Pör nrö shunrö sqarinrc shih Dcnriraj: l9Eg. 2Jgr.
j'r Nö rutrranishtc, srg dihct, öshtö pörftuar edhc njö
dctör roracizönr akonra md i pörhapur dhc pikcrisht
rotacizinri i /-l-/ ndörz.anore nE l-r-/, si p.sh.: lat. quulis/qua!e; rltn1. cere,..cili, i cili", so!-is
; .rourc
"drell". . s,lre "kripö"
,, ,
.srr/-r.s ct1.
-''ShihSala: 1970.57 Nöf.4(rv.kyautorpohonsenötckstctevJctrarunruneroracrzmt /-tt-/>/-r-/
ndcshct ntö dendur.
175 St'it''
Salu: t970.5}..
176 Shih
eubq: t96{). I l5
94
 KREU V

BAsHKEPEnxrut I RASAvE
GJINORE DHE DHANORE
vönö nö dukje se nö gf uhöt
l.Qysh nga Mikloshigi (shih & 15) e kötej öshtö
ballkanike öshtö pörftuar, ku mö heret e kr"r mö vonö, bashköpörkirni formal i
rasave giinore e dhanore. Njö dukuri Etillö, e cila nuk öshtö e panjohur edhe
nö
/|
ndonjö gjlrhe detör jashtö Ballkanitl , del si e papritur sidomos pör giuhöt, qö
e kanö najtur pak a shumö n'rirö sistemin e lakimit, sepse rasat
giinore e dhanore,
pör nga funksionet, dalloher.r shkoqur njöra nga tjetra' Siqdihet, rasa giinore ka
shörbyer kryesislit pör tö shprehur pörcaktorin e etrrritz/ö, kurse dhanorja ka
shörbyer kryesisht pör tö shprehur kundrinön e zhdrejtö, pra, pör tö plotösuar
foljen-kallözues. Tö kihet parasysh se edhe pör nga mbaresat köto dy rasa nö
pörgithösi kanö qenö tö dalluara nga njöra-tjetra.

2.Pranclaj bashköpörkimi fomral midis rasave glinore e dhanore nö gjuhöt

ballkapike, tö cilat kanö edhe mjaftbashköpörkime tö tjeramidis tyre, öshtö trajtr'rar
si njö ndör ballkanizmat kryesorö. Dhe, sig pritej, tö giithö ata qö janö marrö me
shqyrlimin e kösaj dukurie, janö pörpjekur tö shpjegojnö edhe burimin si edhe
pörhapjen e saj nö guhöt e ndryshn're ballkanike. Lidhur me kötö göshde, disa
gluhötarö nö kötö rast kanö parö njö nga shfaqjet e ndikimit tö substratit tö vjetör
(shih & l5). Disa tö tjerö edhe nö kötö rast, ashtu si pör ballkanizmat e derö qö
dalip edhe 1ö greqislite, burimin e dr.rkLrrisö nö shqyrtim e kanö körkuar pikörisht
nö kötö glghö tö vjetör kulture tö Ballkanit (shih & l6). Kurse disa tö derö kanö
vörrö nö dukje ndikimin e latinishtes. (shih & 17).
3. pör tö dhönö njö gykirn sa rnö tö mböshtetur pör kötö göshtje, öshtö e
nevojshlne qö mö parö tö parashtrohet pömrbledhtas si paraqitet bashköpörkimi
277 Körh,u p.sh. nö pcrsishten e vjctör dhanorja öshtö bashköpörputhur nre gjinoren, nö arnrcnishc nrc
gjinorcn dhc vcndorcn (shih Brugrnann: | 9 | 3, 458). Po köshtu cdhe nö latinishten c cpokös klasrkc
dhono11o c enrrave tö lakimit tö parö öshtö "konfonduar" nre gjinorcn
(shih Ernout: l9-15,34' Pör
oör'zicricn c kötvrc dv rasavc nö latinishtc shih edhc & I 7)'
l7E'Edhc nö perdonnrct c kösa.j rase nö funksionin e kallözuesrt cntöror ose tö kallözuesorit tö kryelalös apo
rö kundrinös (d.nr.th. nö ndörrime rö tipit .41 öslttö i gojös. Ai duker i goiös. Atö ö kan tÖ nätös\.
kcmi rc
para rasös gltnore.
böjntö, nö thelb, nre funksionin e pörcaktorit, duke u nönkuptuar lchtö njö emör tjetör
NCdisa gjuhei.c.,si p.sh.nögreqishtedhcnölatinishtc,ginorlapördorctedhesi rrcthanorvendi.

95
 il*--l;;,;;;;;;;r;;ffi;;;;;;
rletör dtrliet tö jetö k.Jo dLrkuri nö secilön prej ty'e. Dhe po nisinr nre greqishte'.
Nö greclishte clysh nga srrekujt e parö tö e.r. pör.dorrnri i lornrö, ie ginor",
edlre nre vlerön e dhanores ka qe'ö digka qö bie nö sy27o. por nö greqrsrrten
e re
kuptinri i rasös dhanore shprehet edhe nöpönnjet rasös kallözore tö prirö pga
paraf ala ls/ (eis). "nö, rrlbi ed.". P.sli. Tb eipu s'ton p(tter(uttott"Iathashö
babait
tinr". Nö kötö rast kemi tö böjmö me njö "evoluciorrJg^ri, qö nuk e ka nxjerrö
jashtö pördorirnit ndörtimin Tb eipu tou p(ttet.(r ,,,o,,"280,d.m.th.
ndönipiip ku
forma e gjinores öshtö pördorLrr me vlerön e dhanores.

4. Nö shqipen e dokumentuar rasat gjinore e dhanore dalin nie tö njöjtat

nrbaresa rasore, si rrö njöjös edhe nö srrumös. Köshtu, nö tö dyja köto
rasa (nö
tra.;törr e pashquar njöjös) enrrat e lakirrrit tö parö dalin rne mbaresön
l-i/. atatö
lakrrnrt tö dytö trte mbaresön l-u/ dl^teata tö lakinrit tö tretö me mbaresö
1l-e/-ie/
-'';p.slr. (njö) dlul-i, shok-u, qttp-e/nuse-ie. Kurse nö shunrös nrbaresa e
pörbashköt e kötyre dy rasave pör tö githö emrat ösl'ttö l-t,e/ (diktu.
l-et)282 p.rh.
(i) c'u djent-ve. shokö-r)e, qupu-r,e, nuse-r,e.
Edhe nö trajtön e shquar köto dy rasa nr.rk dallohen pör nga treguesit granratikorö
firrrdorö, p.slt.: djul-i-t, slrck-trt, Eupö-s, djenn,c-t, sho,kö-vi+, gupr,-ru-?83.
Bashköpörkinri lormal i rasave gjinore e dhanore, qö u pörmend shkurt kötu
sipör, paraqitet si njö dukuri e pörgyithösuar nö tö töra tö folmet e gjuhös
shqipe,
pörfshirö kötu edhe aro tö arböreshöve tö Greqisö dhe tö Italise. erandaj 'ky
bashköpörkim duhet tö jetö shumö mö i hershöm se shekulli XIV i e.r.
Po tö vöshtrohen historikisht mbaresat rasore tö kötyre dy rasave, atöherö
del se, ndörsa nö njöjös köto mbaresa lidhen rne rlbaresön e hershnre tö rasös
dhanore' nö numrin shumös nrbaresa l-e/ (sot-r,e) lidhet me mbaresöp vjetör
e tö
rasös gjinore. Pra, nö gjuhön shqipe nö numrin njöjös öshtö menjanuar
fonla e
dikurshnre e rasös gjinore, kurse nö shunrös ka qenö lornra e rasös gjinore ajo qö
ka mönjanuar atö tö dhanores284.
5. Qöshtla e njösimit tö hershönr tö rasave gjinore e dhanore nö gjuhön shqipe
paraqitet edhe rrö e ndörlikuar', pör arsye se kjo guhö, glithnjö qyslr nö periudhön
paraslikrimore tö saj, ka ndier prapö nevojön pör t'i clalluar formalisht köto dy
rasa.
Köttr öshtö fiala pör dallirlin e gjinores nga dharrorja rröpönnjet sö ashtuqgajtures

''ncacnjög;inorc-clhanor.cjcnögrcqrshrcöshtön1ö1.akti
\'arrtctuar, qö shkon dclr nö shckujt c parö tö crös sonö (shih Dictcrich . Irntirstit.ltugtrc,r,
f. i49 r,.),,.
280 Shih Sandfeld:
I 930. | 85 v.
281 Shih pör
köto nrbarcsa Denriraj: l9g(t, 2:,4 v.

]12 Sfrirr Dcnriraj: t9E6. 2E-'t r

rö'' Nönunr'in shur'ös fornra nvjore/-rlnuk pör'dorct (shih Demiraj: r9E6,369 r,.)
-"t Shih Dcrlrrirj: 19E6. 275v., 285r.
 Bushköpörkimi i t'ttstn'e giittore dltc dlruuore

nyjö tö pörparnle. Köshtu, si nö trajtörr e pashquar ashtu edlie nö tö sliquarön (nö tö

dy prrlrrat) gjinorja clallohet nga dhariorla; p.sh. tö krahasol-ren: Kl' öslttö liht"i i rtiö
sltokt/ i sholuü - Kötö libör iu ntoru niö slnlur/sltokut.
Paranyjözimi i rasös gjinore, qö öshtö pörglitlrösuar prej kohösh nö tö töra tö
folnret e shqipes, duhet tö ketö zönö fill qysh para kontakteve tö kösaj gjuhe me
sllayisftten e Ballkanit, d.m.th. para shekullit Vll (shili VV20). Nö kötö rast lindin
lre tö drejtö pyetje tö tilla si: Pörderisa gjuha shqipe nö njö perir-rdhö tö caktuar tö
cyolucionit tö saj i ka pörzier rasat gjinore e dhanore (shih & 4), pörse e ka ndier
ner.,ojöp t'i clallojö ato pörsöri nöpörrnjet paranyjözimit tö giinores'l Apo mos
paranyjözimi i gjinores nö shqipe öshtö mö i hershörn se njösimi i mbaresave tö
kötye dy rasave dhe atöherö göshtja e paranyjözirnit tö giinores nö kötö gluhö
duhet shtruar ndryshe? Pörse nö numrin njöjös ka ntbijetuar mbaresa e dhanores,
kurse nö shumös öshtö ruajtur ajo e giinores? (shih & 4). Procesi i njesimit te
nrbtrresave tö köty'e dy rasave a öshtö zhvilluar njökohösisht nö tö dy nunrrat,
apo öshtö pörftuar mö parö nö njörin numör dhe rnö pas öshtö sl-rtrirö edhe rlö
tjctrin'/ Sö fLrndi, pörse dallinri formal iglinores nga dhanotja tr bö pikerisht
nöpörnrjet paranyjözinrit tö saj'l

6. Mendintiqö paranf özinti i gjinores öshtö diktuarnga nevoja pörta dalluarkötö

ri.sö ngadhanorja duket gjuliösisht i rnböshtetur: Krijimi injö treguesitö tillö graratikor.
sig öshtö "11ja e pörpamte", e cila öshtö karakteristike pör sliqipen e pjesörisht edhe pör
nrmanishten (shitr & l0), riuk do tö kishte qenö i nevojshöm, nö rast se mö pörpara rasat
gjipore dhe dl'ranore, pör amye sot pör sot tö parljohura, nuk do tö kishin qenö n;ösuar
nga ana e fonnös. Pömdrysl,e, duhet sqaruar pörse tö ketö lindur nevoja pör njö dallinl
tö tillö tö rasös gjinore. Por, edhe sikr,rr tö mendohet qö paranyjözin-ri i giinores tö ketö
qenö njö shfaqe e thjeslrtö mbikarakterizimi gamatikor, prapö kjo e lö tö pasqarutu
gö$tjen e njösirlit fomral tö köty€ dy rasave. Nö kötö rast, shumö-shurlrö, nrutrd tö
pritej qö rasa gjinore pas pararrf özirnit tö saj nre kalimin e kohös ta reduklonte pah nga
pak clhe niö nö fund tabinte farc ntbarcsön e vet msorc. Pörkötö arsye, del mö i mböshtetur
prcnclinti nrbizotörues c1ö paranyözimi i gjinores öshtöpasoTtädhe jo s/rlrak i rrjösimit tö
kö*rj rme ure dharotett.
Por, nclörkaq, göshtja e njösintit fornral tö giinores me dhanoren pas reduktin.rit
tö ptbaresave tö tyle rasore nibetet endc e pasqartlar. Po tö nrbahet parasysh fakti i
vöpö 1ö dukje nö & I qö köto dy rasa si nga funksionet sintaksore ashttt edhe nga
nbaresat dalloheshin shkoqur njöra nga tjetra, njösimi i tyre rne zhdukjen e mbaresös
sö g;inores nö njöjös dhe tö dhanores nö shutrrös rttrk dr"rl.ret tö ketö ndodhr,rr pör
arsye tö karakterit sintaksor. Njösinri nö shqlT tim nuk dtthet tö ketö ndodhur as pör
arsye tö karakterit morfologjik, sepse mbaresat e kötye dy rasave tö trashöguara
nga pjö fazö e liershme i.e. dalloheshin shkoqur nö tö dy llttmrat, köslrtu qö s'kishte

97
 Jrv _
pörse "tö ngatönolieshin" e tö pörzil-reshin rnidis tyre. Prandaj arsyeja e njösimit tö
rrbaresave tö kötye dy rasave duhet körkuar gjetiu.

7. Pas githö gjasash, procesi i njesinit fomal tö rasave gjinore e dSanore nö

giuhön shqipe, nö zanafillö. dr.rhet tö ketö manö shkas nga faktorö tö karakterit
lonetik. Mbaresat rasore, sidomos pas ngulitjes sö tiieksit zakonisht nibi njö nokje
jofundore (shih IV/9), duke u ndodhur nö pozicion tö patheksuar, kanö pösuar
reduktinle tö shkallöshkallshme, qö nö disa raste kanö sjellö si pasojö edhe rönien e
tyre tö plotö. Njö fat tö tillö kanö pösuaq ndör tö tjera, mbaresat e rasave emörore
dhe kallözore njöjös tö emrave mashkullorö e asnjanös, si edhe mbaresa e rasös
kallözore njöjös tö entrave femörorö, sepse tö gjitha köto pörböheshin nga tinguj
bashkötingöllorö nö pozicion fundor tö pambrojtulö). Tö njöjtin fat duhet tö ketö
pösuar edhe mbaresa e rasös giinore njöjös, e cila nö njö fazö tö hershme tö gjuhöve
i.e. dilte l-s/ (nö disa raste -es, -os). Kurse mbaresa e rasös dhanore u ruajt, sepse
pörböhej nga njö diftong, qö me kohö pörfundoi nö njö zanore te g1ate286. ias
githö glasash, shtrirja e mbaresös sö dhanores njöjös edhc nö rasön gjinore öshtö
kryer nö njö koliö, kur kjo e fundit e kishte humbur mbaresön e vet.
Shtrirja e nrbaresös sö ruajtur tö dlianores njöjös edhe nö gjinore do tö jetö
t-tlltndösttar edl-re rrga nevoja pör ta dalluar formalisht kötö rasö nga emöroria dhe
kallözorja (e pashquar), qö kishin mbetur gjithashtu pa mbaresa ru.or.287.
Nö numrin shumös, nö rast se öshtö i drejte mendimi i pedersenit: 1g94,
254, qö rnbaresa l-(v-)e/ e ka burimin te mbaresa e rasös gjinore r--aril288,kio
mbaresö u ruajt, sepse pörböhej nga njö zanore e gjatö. Ndörkaq, shtrirja e kösaj
mbarese edhe nö dhanoren shumös duhet tö ketö ndodhur, ndoshta, pör arsye se
kjo e fundit e kishte humbur fare, ose e kishte tö reduktuar sö tepörmi mbaresön
e vet. Gjithsesi, njösir-ni i kötyre dy rasave nö shumös, nö mos qoftö shkaktuar, tö
paktön, öshtö rnundösuar nga ndikimi i sö njöjtös dukuri tö numrit njöjös. Mendirni
i lundit gjen njöfarö mböshtetleje edhe nö faktin se nö njö periudhö mö tö vonö tö
gjuhös shqipe zövendösimi i rrjedhores sö shquar me dhanoren e shquar shunrös
öshtö börö pikörisht nön ndikimin e sö njöjtös dukuri tö numrii njejes289.
Sidoqofotö, ka shumö pak rnundösi qö njösimi i rasave gjinore e dhanore tö jetö
kryer njökohösisht nö tö dy nunlrat.
Pra, procesi i njesintit tö rasave gjinore e dhanore öshtö pasojö e dy faktoröve
nle karakter fonetik (reduktimi dhe rönia e mbaresös rasore mö pak tö mbrojtur)
dhe analogiik (slrtriqa e mbaresös sö njörös rasö edhe nö tjetrön). Dukuria e fundit

]!5 Sfrill Dcnriraj: 19E6. 2EEv.. 290y..294v.

iö() Shih Dcrnilai: 1986. 275v.
ill tor nrö shuniö sqarimc shih Dcrniraj: t9E6.214.
pC' nrö shunrö sqarinrc shih Dcnriraj: t986,283r,
lll
iÖ'Pör mö shunrö sqarime shih Demiraj: 1986,371.

98
 nrtttttAPrrt t,,,
_ __
e ka ndier nevojörT
döshmon qarlö se giuha shqipe giatö evolucionit tö saj historik
rasat e tjera mö
pör tö ruajtirr dalliirin formal tö kötlre dy rasave, tö paktön, nga dy
qenö se rasat giinore e
tö pördorura, emörorja dhe kallözorja. Nga ana detöq dLrke
pas njösimit
dhanore kishin secila fushön e vet tö pördorimit nö fiali, gjuha shqipe
tö kötyre dy rasave, shpejt a vonö, nttk mund tö mos ndiente
nevojön pör t'i dalluar
qoftö edl-re tö
ato pörsöri nga ana fomale. Njö d'kuri e tillö gien njö rnböshtede,
töflltortö, nö faktin se edhe nö gunet, c1ö e kanö hLrmbur sistemin e
lakimit, funksionet
paralalöve tö
karaktcristike tö kötye dy rasave dalloher.r fomlalisht nöpörmjet
funksion
posa'nrc, tö gamatii alizvara,tö vendosura para emrave tö pördorur 1ö
p'sh'
pörcaktori, pörkatösisht nö funksion tö kundrinös sö zhdreite, sig ka ndodhur
nö gyuhöt romane perörrdimore, nö anglishtt tt1'290

8. Pör sa i takon pyetjes sö fundit te 5, mund tö pohohet se arsyeja pörse

&
gjLrha sliqipe shfryezoi ballin e fialös pör dallimin e rasös gjinore' do körkuar
mö
ne ruttin e njohr.rr qö fundi i kösaj forme rasore nuk mund tö mbingarkohej
e shquar, ku
tej rtre njö mjet tjetör gramatikor. Tö kihet parasysh se nö trajtön
ctr',t-ret röletö slifaq.,r,i zanafillö "nyja e pörpanrte"
e giinores, elrri kislite dy
nyjös sö prapme'
tregues granratikorö - mbaresön rasore dhe formön rasore tö
Nö köto rrethana, e vetmja mundösi pör dallimin e gjinores
ishte shfryözirni i
pör
ballit tö fialös. Por nö kötö rast nrbetet pör t'u shpjeguar pörse gjLrha shqipe
tö nyjös sö
clallinrin e rasös giinore shfryözoi pikörisht pörsöritlen mekanike
prapnre tö ernrit paraprijös dhe nuk vuri uö pördorim ndonjö mjet
tjetör tö
shutnö gjuhö
paraver-,dosur, si p.sl-t. gramatikalizip'rin e ldonjö parafiale, ashtu si
tö tjera i.e.
Pör sqarimin e göshdes sö fundit do rr-rbajtur parasysh koha, kur
dr-rhet tö
tö ketö
ketö nisur procesi i dallimit fonnal tö rasös gjinore' Ky proces dr"rhet
nisur nö njö kohö as shumö tö hershme, por, as shumö tö vonö (shih vv20-21 )'
Gjithsesi, ai dr"rhet tö ketö nisur nö njö kohö, kur ishte zhvilluar kundörvönia
laiin.r i shquar - laklqi.i pashquar, por ky i fundit i kishte treguesit gran-ratikorö
ptjaft tö reduktr.rar291.'Ngu ana tjetör, rasa giinore nuk mund tö dallohej
kösaj rase
nöpönnjet gramatikalizimit te ndonjö para{ale. Funksioni themelor i
pas hr'rmbjes sö
lsiin a I )-rnund tö lejonte pördorir-nin e njö paraf ale vetöm
iakintit, ashtu sig ka ndodhur p.sh. 1ö gluhöt ronlarle peröndimore, nö anglishte'
nö giuhöt' qö e
nö bullgarishte, nö r'naqedonishte etj. (shih & 11). Pörndryshe,
kanö niajtur lakimin emöror, pördorirrri i rasös giinore me
parafialö ndeshet
sig ka ndodhrtr
vetönt nö ato raste, kur ajo nuk kryen funksionin e njö pörcaktori,
p.sh. rtö gLrhöt sllave, tlö giemranishte etj'
paraqit disa
9. Edhe nö ntmanishte bashköpörkimi i rasave giinore e dhanore
190 Pör ntö shttnrö sqarrnrc shih Dcmiraj: 19E6, 257v
29 I p6,' nrö shunrö sqarimc shih Dcrrriraj: 196(r, 288v l l7
'
99
 ;;;,
parörtdösishöln nridis kötyre dy gir.rhöve. Eshte ljala pör laktin qö
1ö runrapislrrc
errrrat nrashkullore dhe asnjanöszvz nö lakimin e pashquar, si nö
njöjös edhe nö
shtttlös, dalin nre njö fomrö tö pörbashköt pör tö gjitha rasat, köshtu qö
rasat gjinore
e dltattore te köta erlra dallohen vetönr nöpörlrjet rrdonjö p^örcaktori
tö paravendoslr,
krycsislrt rröpörrljet fonlave rasore tö nyjös sö pacaktualt)3.
Eclhe entrat e gjintsö femörore nö lakimin e pasliquar e dallojnö lonlön
e
rasavc'gi,ilrore e dltanore nga ajo e rasave emörore e kallözore vetöm nö
numrin
njöjös:'+. Kttrse nö lakirnin e shquar tö gJithö emrat nö mmanishte e dallojnö
fonrlötr e rasave giinore.e dhattore nga ajo e rasave emörore dhe kallözore, si
nö
njöjös edl-re nö shumöslv). Köshtu, enuat mashkullorö dhe asnjanös nö rasat gjinore
e dlranore njöjös marrin fonnön e ny'ös sö prapme -lui, qöe ka bLlinin
tek fonla
e rasös dhanore njöjös tö pöremrit döftor latin il-lui, ndörsa emrat femörorö
nran-in
forrrrön nyjore -ei, qö e ka burimin te forma e rasös dhanore njöjös tö döftorit latirr
tö giinisö femörore ill-oei. Nö numrin shumös tö gyithö entrat, pa dallinr gjinie,
nö
rasat gjinore e dhanore marrin formön nyjore -tof-g9e ka burimin te fonla
e rasös
gjinore slruntös tö pöremrit döftor latin il-lor-t,,,,296.
10. Edhe nö rumanishte rasa giinore dallolret nga dhanorja nöpönnjet sö
aslrtrrqrrajturös nyjö e pörpanne ul(u, tti, ule)29 /. por, nclryshe nga g'ndodh nö

:l: *f ;,r;"u*;r".0^'*,*r-o*ta cnua scndcsh, qö nö n.jc.1ös paraqitcn sr nrashkullor.ö clhc

nir shuntös si fbnrörorö. si p.sh.: deol - tleul-uri "kulör - kodr-u"'. srur!iu - itu,lri"stuclinr -. studrrn-
c" ctt.
l9l P.rh ,

Niöjös Shumös
ntashk. usrri.
Enrör./Kall (un) om dcal (niptcy oarrrcni dcaluri
Gjin. (a unur) om deal (a unor) oantcni dcaluri
Dhan. (unui) onrdcal (unor,; oanreni dcalurr
291 p.slr.:

Njöjäs Shunts
[:nrör./Kall (o) casä (ni5tc; case
Clin. (a unet) cas-e (a unor) casc
Dhan. ( unet ) cas-c ( unor) casc
29-5 p. sh. :

Njtjös
trtushk. ustti. lettt.
Inrör./kall. onl-u- | dcal-u-l cas-a
C.;in. (a) onr-u-lui dcal-u-lur cas-ci
Dhan orr- u- lu i dcal-u-lui cas-cr
Shuuös
Enrdr.i Ktll. oanrcni-i deal-uri-lc casc- lc
C.lin (a) oanrcni-lor dcaluri-lor casc-lor
-296 Dhan. oantcni-lor dcaluri-lor case-lor
Shih ILR Il:19 r.; Corcunu: t9(r9.5E.
-'' Trajta c g;inolcs shunrös o/or pördorct vctönr nre pörenrrat pr.onorö; shih GLR I, 105
100
 Baslrköpörkirni i rustn'e gjinore clhe dlrutrcre

gluhön shqipe, paranyjözimi i rasös gjinore nö rumanishte böhet vetöm kur ajo
vjen pas njö emri tö pashquar. P.sl-r. tö krahasohen'. o casö a vecirutltti "njö
shtepi e fqinjit" - cosa vecinului "shtöpia e fqinjit". Nyja e pörparme e rasös
gjinore nö rumanishte nuk öshtö shumö e vjetör, ajo duhet tö jetö pörftuar midis
shekr,rjve XII-XN (shih VV2l). Prandaj mund tö pohohet se nö rumanishte
paranyjözimi i rasös gjinore öslitö pörftuar pes njösimit tö kösaj rase me dhanoren
dhe öshtö poso.jö e jo shknk ikötij njösimi. Njösimi formali rasave giinore e
dhanore ka nisur qysh nö periudhön e latinishtes danubiane298.

ll. Pör sa itakon bullgarishtes dhe maqedonishtes, ku sistemi ilakirnit

duhet tö jetö rnönjanuar aty nga shekujt XII-XIV299. pe, rastin nö shqyrtinr
nLrk öshtö fiala pör njösimin e forntave rasore siritetike tö gjinores e tö dhanores.
Kötu öshtö f,ala pör shtrirjen e formös sö ngurosur ernörore tö prirö nga paraf ala
rrrr "nrbi, nö, pör" me vlerörr e rasös dhanore edhe nö funksionin e rasös giinore.
P.slr. tö krahasohen: (bullg.) knigata nu uöenikör "libri i nxönösit" dhe (ntu)
reöe tto uöeniköt "i tha nxönösit".
Pördorirni i paraf alös nu pör tö shprehur kuptimin e rasös dhanore nö
brrllgarislrte, nuk öshtö i vjetör. Sipas Mirgevit: 1950,139, para{alanuparanjö
emri me vlerön e dhanores nuk del gyökundi nö dokumentet e bullgarishtes sö
mesme (shekujt XII-XIV). Prandaj forma e sotme e dhanores rne paraf alört
nu, n1e sa duket, öshtö shfaqur jo mö heröt se shekulli XV. Nö köto nethana,
duhet pranuar qö shtrirja e pördorimit tö kösaj forme analitike edhe me vlerön
e rasös gjinore duhet tö jetö pörftuar pas shekullit XVruu.

12.Lidliur n-re göshden nö shqyrtim duhet pömendur kötu se nö shumicön

e gjuhöve ballkanike ndeshet edhe njö rast tjetör pördorimi i rasös dhanore me
r,lerön e gjinores. Eshte fiala pör pördorimin e trajtös sö patheksr;ar tö dhanores
tö pörenrrave vetorö me vlerön e njö gjinoreje tö pronösisö, pra tö njö pöremri
prorlor enklitik. Njö pördorim i tillö, qö r-rö ndor-rjö gyuhö öshtö pörftuar vetöm
pas entrash tö farefisit (shih shönimin 303), ndeslret nö greqishte, nö bullgarislite-
rnaqedonishte dhe nö rumanishte. P.sh.:
Greqisht: o pat6ras ntou"babai irn". i (q) rrranna sorr "nöna jote", to spiti
torr "shtöpia e tij", ta ped(h)iä nias "lemijöt tanö" etj."'
ßullgcrrisht: pololeneto nl "giendja,pozitairTle", tßpeltöt nru "suksesi i
tij. ruhotula irr "puna e tyre" eÜ."'
,-:,sw
299 Shih N4ilcer': 1950. 125. 133: Koneski: 1967/ l. l-59 v.
l(X) SiporMir:qo,it:1950, l32v.,nön1öpcliudhötömöparshrre,kurushfaqönshenjatcanalitizntit.rnc
rasön gjinolc pcrdorej paralala ol "preJ, nga" Por, sipas Koncskit: l9(r7ll , 166, ndör'tirlc r.nc parufialön
,,,, /rtr, cfLi ttttrrtd tI ittterptelohen nrc kuptirtt poscsir'. ndcshcn qysh nö shckullin XIll.
r,,r Shrh Srrrdl'cld: 19.1(t. | 87\.
l()l shih Srojanor': 1911 .291.

l0_
 Kreu V

Muqeclortisltt: tutko mi "ati irt'r", brat vi "völlai juaj", ses/rz inl "motra e
tyre", brcttttletl ntu "kushöriri i tii" .E.303
Rtununislü: sufletu-mi "shpirti im",fiii-li "bijtö e ttf",nloortea-i "vdekja e
111"
"11.304
13. Tö giithö ata qö e kanö vönö nö dukje kötö pördorim tö rasös dhanore tö
pörcmrave vetorc me vlerö gjinoreje pronösore nö gjuhötballkanike tö lartpönnendura,
shqipen e kanö lönö jashtö vöshtrimit, duke pohuar se njö dukuri e tillö nö kötö gjuhö
nuk del. Por, po tö sliqylohet rnö mirö kjo göshtje, del se pri{a pör tö pördomr rasön
dhanore tö percmrave vetorö me vlerön e njö gjinoreje pronösore öshtö shfaqur edlie
nö gjuhön shqipe dhe nö njö kohö relativisht nrjaft te hershme. Kötu nuk öshtö fiala
vetörrr pör pronoröt e vetös sö tretö njöjös e shumös i tii, i suj, i Qre, qö nö zanafillö
kanö qenö lonla tö rasös dhanore-gyinorqJg pörerlrave vetorö (döftorö) tö vetös sö
tretö. por qö si pronorö janö nrbienrörzuat'u). Edhe pronoröt e ni, e nr (dlkur mi, m1,
pör nga burinri. kanö qenö fonna tö rasös dhanore tö pöremrave vetorö tö vetös sö
parö e tö dy1ö njöjösruo, qöjanö pördorur qysh heret si gjirrore pronösore dhe si te tilla
nrö nö fund janö n-rbiemörzuar si pronorö tö miröfilltö, por me njö fushö tö kufizuar
pördorimi. Sig dihet, pronoröt e ni, e la pördoren vetöm kur pörcaktojnö emra nö
numrin shumös. Pömdryshe, pördoren fomra pronorösh tö njö tipi tjetör ndörtimi.
Khs. djemtö e ni djali int: djemtö e tu - djalil,r. 4{ry.ju e njö dr.ralizmi tö tillö
-
fon'nash te köta pronore mbetet pör t'u sqaruar mö tejju /.
Por edhe te pronoröt e tipit im,vnö/jonö,vt/jote,!utj, tö cilöt pör nga tipi i
ndörlimit nuk kanö shoq nö asnjö gjuhö tjetör i.e.JUö, elementi i dytö - i tyre nö
zanafillö ka qer-rö njö pöremör vetor nö lomrön e rasös 61lunor.309.

14. Sig u vr.r r.tö dultje nö & l, bashköpörkinri midis rasave dhanore dhe
gjinore nö gjuhöt ballkanike ka törhequr prej kohösh vörnendjen e studiuesve tö
ndryshörn, tö cilöt janö pörpjekur edhe ta slipjegojnö burimin dhe pörhapjen e
kösaj dLrl<urie nö köto gyuhö. Ndör liipotezat kryesore, qö janö parashtnrar deri
sot pör kötö qöshtje, mö tö pörhapurat kanö qenö ato qö e shihnin shfaqjen e
dukLrrisö nö sl-rqyrlim nön ndikimin e substratit tö vjetör ballkanik, apo nön
ndikimin e greqishtes a tö latinishtes, apo edhe si njö dukuri qö, tö paktön, nö
disa nga gjuhöt ballkanike duhet konsideruar si nje zhvillim i brendshöm, i pavarur.
Nö paragralet ndjekös po i shqyrtojmö njö nga njö köto hipoteza.

l(11 Shih Koncski: 196712,336, ku pohohet sc köto trajta pör'cnrörorc pördoren nrc cnrra farcfisr
-lo4 shih ct-R r.l4l.
-305 Shih Dcmirai: 198(r. 474r,.
-10(r Shih Dcnriral: 19g6,4g0.
3()7 Shih Dcnriral: 1986. 480.
-loE Shih Dcnriral: 1986, 473.
-l09 Shih De-nrira'1: l9E(r, 477r.

102
_ ArttlrköPö,'kt,, tr,'', git""''
-
15. Pörfaqösuesi kryesor i hipotezös pör ndikirnin e substratit ka qenö

Mikloshigi: 1861,7. Kötu ai, midis dukurive tö trashöguara nga elementi i vjetör
vendös, rendit edhe "shenjimin e gjinores dhe tö dhanores nöpörmjet sö njöjtös
formö" nö bullgarishte, rumanishte, greqishte dhe shqipe. Dhe ai besonte (f' 8)
qö ai "element" tö ketö qenö i alert pör nga burimi rne shqipen e sotnle'
Njö mendim tö ngjashörn ka shprehur pör br"rritlin e kösaj dukurie edhe
Weigand-i (BA I, f. X), i cili e shihte pörhapjen e kösaj dukurie nö giuhöt e tjera
ballkanike rrön ndikimin e trako-shqipes. Pör burirnin e kösaj dukurie nga njö
subsrrat i pöreiithshöm ballkanik janö sltprehur edhe W. Vondrak-u. A. Meillet-
janö shprehtrr
i dhe J. Scircifer-i310. K,,rr. H. Sköld-i dhe M. Gasteri nö kötö rast
l
pör njö substrat proto-bullgar3l .
Hipoteza e substratit nö kötö rast (dhe jo vetöm nö kötö rast) as nlund tö
pranohet, as mund tö hidhet poshtö patjetör. Njö e panjohttr nuk ka se si tö zgiidhet
nöpön1jet njö tjetör tö panjohure. Ne nuk dimö nöse substrati ilir, trak, proto-br"rllgar
apo ndoljö substrat detör i ka pasur tö njösuara fonrrat e rasave giinore e dhanore.
Por edhe sikur tö pranohej - natyT islrt me rezewö - njö hipotezö e tillö, prapö do tö
mbetej pör t'u argumentuar mrga e pörhapjes sö kösaj dukurie nö giuhöt e ndryshnlc
ballkalike. i:shtö vöshtirö qö ajo, nön ndikimin e njö substrati, tö jetö shfaqur nö tö
njöjtön kohö nö tö githa ato gjuhö. Prandaj, nö kötö rast duhet argumentuar shfaqja
esaj nö fillim nö njö guhö tö dhönö dhe pastaj pörhapja e saj, nön ndikimin e kösaj
gjuhe, edhe nö gjuhöt e dera ballkanike.
Sidoqoftö, substrati proto-bullgar nö kötö rast mund tö pörjashtohet, po tö
kemi parasysh se nö bullgarishte kjo dukuri nuk duhet tö ketö qenö mö e hershme
se nö gjr"rhöt e tjera ballkanike (shih & 1 I ).

16. Pör sa i takon hipotezös, sipas tö cilös bLrrimi i dukurisö nö shqlT tim nö
gghöt ballkanike duhet körkuar nö greqishte, ajo öshtö shprehr"rr nö mönyrö tö
tör1hoftö sö pari nga Sandfeldi ( 1930,1 85v.). Pasi nibron mendimin qö prania e
rrjö fonrre tö pörbashköt rasore pör gjinore-dhanoren nö greqislite döshmohet
qysh nö shekujt e parö tö e.r. (shih & 3), Saridfeldi vö nö dukje dukurinö e ngiashme
nö gjuhöt e tjera ballkanike dhe ndalet pak mö shumö nö ndörtimet e bullgarishtes,
duke pranuar (f. 187) qö nö bullgarishten e vjetör ndeshen shembuj tö shumtö
pördorimi tö dhanores nö vend tö gjinores. Dhe lidhur me kötö pohon: "Kjo nuk
pengon tö supozohet njö lidhje rnidis kötyre giuhöve nö kötö pikö". Por, pasi
pranon edhe mendimin e M. Roque-ut, P. Skokut ed. mbi pörhapjen e kösaj
dukurie edhe nö latinishten vulgare (shih edhe & l8), ai pörfr"rndon: "Pra, ka
nrundösi qö tö kerni tö böjmö me dy korrente hontogier.re, qö kanö kontribuar tö

-l l0 56;1., Schallcr: 1975, l-18 (nre litelaturö)

-lll 5;'i6 Schallcr: 19E5,138 (rle litcraturö).

103
 Kreu V

dy pör urifo'rimir.r, qö paraqisi'gjuhöt ballkanike nö kötö pikö.'. por, po

tö
kenti parasysh c1öndrirnin e pörgjithshöm tö Sandfeldit pör ndikirnin e madh
rö
greqishtes nrbi gjuhöt ballkanike, atöherö mund tö pohohet se, sipas
rij, njöri nga
dy korrentet, qö kanö ndikuar nö pörhapjen e clukurisö nö shqyrini ne glrt.,"t
ballkanike, ka qenö ai i greqishtes. Gjithsesi, rrö kötö rast njö ndikim giek
ai
duket ta ketö sr-rpozuar vetö'r pör bullgarishten drre shqipen.
Strpozinri pör njö ndikinr g ek nö njösimin e fomrave tö gjinores e tö dhanores
nö g;uhöt ballkanike nö pörgjithösi nr-rk ka gjetur pörkrahje;-megjithatö, nuk
duher
Iredlrur poshtö patjetör pör bullgarishten e nraqedonishtln3l 2 . poredhe nö kötö
rast ky sLrpozirn do tö körkonte njö argumentini bindös (shih edhe & l9).
Pör sa i takon gyuhös shqipe, njö ndikim grek nö kötö rast vöshtirö se
t-ltttttd tö argltnlentohet. po tö kihet parasysh se dukuria nö shqyrinr nö gjlhöp
shclipe de I relativisht shutnö e vjetör, ndoshta eclhe nrö e vjetör se nö greqis6te
lslrilr e'dlre && 5.8).

17. Disa gitrhötarö te tjerö burinrin c dukurisö nö shqyrtimr nö gjlhöt

ballkanike ose, tö paktön, nö disa prej tyre e kanö körkuar te latinishda popullore.
Köshtu p. sh. sig r-r vu nö dukje nö & I 6, edhe Sandfeldi ka pranuar qö pör pörhapjen
e kösaj drrkurie nö gluhöt ballkanike, krahas greqishtes, ka ndikuar e<lhe latinishtja.
Pör njö ndikim latin nö kötö rast janö shprehur edhe gjuhötarö tö
derö. Njö ndör
köta öshtö edhe Reicherrkron-i, i cili pörpiqet tö vörtetojö ndikimin latin io vetöm
pör dukurinö nö shqy-tim, por edhe pör ballkanizrnat e tjere3l3.

18. Ata qö kanö ntbrojtur hipotezön e nclikimit latin nö shfacjen d6c

pörhapjerl c dtrkLrrisö nö shqyrtirr nö guhöt ballkanike, kanö parashtruar si
arstllllellt,ei,llga Iljöra anö, dokumerrtirtrin e hershönt tö kösaj dukurie nö
latinishtcr '* dhe, nga ana detör, ndikinrin qö ka ushtruar kjo gjuhö nrbi gluhöt
ballkarlike gjatö sundintit shunröshekullor ronrak nö Ballkan. Por me tö tilla
argtlnlellte rluk arrihet dot tö vörtetohet qö latinishda tö ketö uslrtruar nö kötö
rast rljö ndikinr tö hershörn nrbi njö gjuhö tö tillö kulture si greqishda (shih &
3) si edhe mbi njö glLrhö tö tillö si shqipja. ku ndikimi l_atin mbi eprinrin, sig ka
pohuar Pederserri (: 1905.212). öshtö baras ,rr. ,.ro315. te kihet parasysh

lll S'pas Schrllc'r-it: 1975.l-lE, n jö ndikrnr gre-k rnbi [ruli{arishtcn nö kerö rasr öshrö pranuar nqa \\'
- - [-cttcnbaucr nö "\4iinchcncr l]citrägc zur Slavcnkundc": Mtinchcn 95-1, f. 55- 56.
ll-1
1 1 1

Shil, I{cichcnkron: l9(r2. ll(rr. Ai arlin nö kötö pörlirnclinr. prsi ka pö{ashtuar nrar parö ndikrnrin c
. , , substfrrir. rir rfcqishtcs dhc tö sllavishtcs (f. I l.lr'.).
rr+ slrih pcf kötö Sandlcld: l9-1(), lE7
lnrc lircratur'ö), ILR Il.220r cotcanu: 1969.55r.
Jl)Sh'l'cdhcSolta: 1980.20!),ku. lidhurrncAöslrtjcnni,shtp,rtinr.ndikinri
latinkundörshtohc-r: "Dihr.r
sc shc|1r.ja ka pösual n1ö ndik inr tC llclishL'nr lrtin nLt lalor., por asn jö ndikint nö firshön c lrkinrir". Ar
slrton sc e'dhc ni'anlcnrshtc rasat glinorc c dhunolc rruk dallohcn nca njöra-llctlr.

l0-1
 Bushltöpärkirtri i t'ttsuve gf irtore dltc dlrurrorc

gitltas6tl clö njö dukuri e tille nö shclipc öshtöio vetöut e hershtlre. por edhe
nle rrczc tö gyerö r,'eprirni (shih && 5-8 dhe l3).
po tö rtrbaher parasysh Q'u vu nö dukie nö & l1 nrbi trloshön relativislrt tö
vonö tö hösa1 clLrkurie nö bullgarishte. atöherö njö ndikim i drejtpördrejtö latin nö
kötö rast edhe Ilbi atö gtrhö pörjashtoltet.
pör sa i takon runranishtes. nö kötö rast ntutrd tö flitet pör njö drrkuri, qö aio
9115ir c ka trashöguar ltga "ltöna" e saj, latinishda.
Njö qöndrinl i tillö mbahet
p.s5. 1ö ILR II, 220, kLr, pesi vihet nö dukje se njösimi i rasave gjinore e dhanore
ka ltlocl[11'c1ysh nö latinishten danubiztne, poholtet: "Prandaj nuk ka qenö ttlö
pcyoja tö prerrcp 1ö vöshtrinr teoritö, tö cilat presr,rpozojnö qö shfacla e kösaj
rase tö \'c'tntc do tÖ islite me origiirlö ballkallike"'

19. Po tö ntbahen parasysh shpjegirnet e ndryslitue, qö u parashtruan trö

&ct l-l- I 8, ptbi njösrntin fornral tö rasave ginore e clhanore nö gjuhöt ballkanike,
arLrhcrö nrr.rnd tö shtrohet nre tö <lrejte pyetja nöse tlö kötö rast kenri tö böjntö
pre tö r'örretö nic r!cr ballkanizönr clhe nöse njö ballkanizöm itillö öshtö pörftuar
prel rr.jL'trurirtri tö r'etötl apo prcj buritttesh tö tlciryslime.
I:ali.ti clir kjo clukuri ndeshct nö tö gjitha glrrhöt ballkarlike, ku janö pörlluar
cclhc tluklr'i tö tjcra granratikore tö pörbashköta, tö bön tö pranosh qö kötu kenli
rö bctlrö r1c pjö ballkanizörtr, ntegjithöse njö dukuri e ngiashme öshtö pörlitrar
cclhc pö gjLrhö tö rjera jashtö Ballkanit (shih shörrirnin277). Ka cdhe tö tjerö
ballkalizpta, c1ö jariö sh1'aqur eclhe jashtö Ballkanit, siq janö p.sh. prapavendosja
e lyjös sfiquesc (slrih \ I/l), fornrimi i kohös sö ardhrle nöpömljet foljes
pclrlrlröse "tluu" (shih VII/5) ed. Gjithashttt, prauimi i njö dukr"rrie gir.rhösore
sr ballkalizöpr nuk öshtö i kuslitözuar patjetör nga pörftimi i saj nöpörnrjet njö
buripri tö vetöm. Vetrdinrtare nö kötö rast öshtö prartia e njö dukurie tö pörbashköt
nö gjuhö rö njö rrevc tö tillö si Ballkani, tö cilat giatö evolucionit tö tyre historik
kapö zltvilluar disa tipare tö pc*rbashköta, njö ndör tö cilat öslitö edhe rljösirrri
lirrnral i rasavc gjinore e dhatrore.
pör sa i takon pyetjes se si öshtö pörftuar dr.rkuria nö shqyrtinr nö gitrltöt e
pdrl'sltnrc balllianike, lne sa duket, burinri i saj nö kötö rast duhet körkuar rltö
fbrr nct nlö zhvillint paralel tö kötyre gjuhör'e. Me fjalö tö tjera, shfaqia e hershtrle
c kösaj dllturic nö grcciishtc, sliclipe clhe rutlattisltte duhet tö jetö njö zhvilirll i
p1\'a1rr nö sccilört nga köto tri gjuhö (shih && 3-10). Dhe ky evoluciou paralel
cluhct tö jetö kushtözuar nga prirja e hershnte e köry'e tri gjuhör'e pör thjeshtinrin
c lakiprit emöror (dhe pöremöror'). Edhe nö bullgarishte-maqedonishte tlund
tö sultozohct nrö fort njö zhvillin-r i pavarur, ntegiithöse nö kötö rast ttuk öshtö
1tör r'u pörjashtuar krej, njö ndikim iurundshönt nga ana e
gjuhöve fqinje.
nrnranishtcs dhe greqishtes.

105
 KREU VI

PRAPAVENDOSJA E NYJiiS SHQUESE

l.
Prapavendosja e nyjös shquese öshtö radhitur me tö drejtö ndör
ballkanizmat mö tipikö, megjithöse njö dukuri e tillö ndeshet edhe nö gJulli qe
tjera i.e. jashtö Ballkanit, si p.sh. nö anrrenis.llt.3 16, nö gjuhöt skandini"ue3 I 7,
madje edhe nö gjuhö tö tj,,-ra i.e. dhe jo-i.e.r I ö vöshtrinri i kösaj dukurie si njö
ballkanizöm i pörftuar nö rrymö te shekujve nö trevat ballkanike öshte i
kuptueshöm, po tö mbahet parasysh fakti i njohur qö ajo ndeshet nö gjuhö
ballkanike, qö u pörkasin grupeve tö ndryshme tö farniljes i.e., sig janö shqipja,
rr.rmanishda, dhe bullgarishtja e fllaqedonishtla. Tö kihet parasysh, ndör tö tjera,
se nö grupin e gjuhöve romane. ku bön pjesö rumanishtja, nyja shquese öshtö e
paravendosttr, dhe se gluhöt e grupit sllav nö pörgiithösi nuk kanö zhvilluar
ndonjö nyjö shqueser r''.

2. Nö gjuhöt ballkanike rrie nyjö shquese tö prapavendosur, kjo, ashtu si

nö giuhöt e tSera i.e. qö e kanö zhvilluar kötö ntjet gramatikor, öshtö pörftr,rar
trger evolucioni ipöremrave döftorö pörkatös. Madje, nö shqipe dhe nö
rttnratrishte nyja shquese e prapavendosur ika tuajJur nä ryöfctrö rlasc edhe
fortnat rasore gegjöse tö pörenrrave döftorö pörkatösr/u. Kurse nö bullgarishte
rl(tNi'at'trrenishtc.sigdihct.kunjöscri pleltri nyjashtöprapurc,
nöpörnrjcttöcilavcshenjohcrnjöscnd
i cakttrar planö folösit i-.s), li.;g fblesit 1-d), osc as aler, as larg tij (-rr). N.yö dukuri c ngashnre öshtö
. , _pör'fiuar cdhc nö rnaqcdonishtcn per'öndinrorc (shih & 2).
r'/ Shih Stcblin-Kanrcnskil: 1953, l94v;po ct. 1957.55.
-l I E Stritr
Taeliavini: 1g24. 5 | 5-522.
-ll9M.'ndi,.,ii intbro-iturngudisagjuhötarö(si p.sh.ngallillr: l9-14, t6(r)scnögjuhötsllave dhe-lituanc
töashtuqrrajturitnrbietrtratöcaktuartitipitIohr-.f i"i nrirö"cq.janöforrnuardukcnlarröncfundn1ö
nvjir tc.prapntc. köshtu siq cshtö shplchur, nuk dcl i nrböshtcrur. Nyja shquesc, si c tillö. nr.rk nrund rö
shf aqc.i tck nrbicntri, pa pasö lindur nrc parö tek cmri. Kjo vörejtle vlcn nö radhö tö parö pör rrbicmrin
c pactrrörzuar, I ci I i tö gj itha kategoritö grarlati korc i ka tö kushtözuara nga ato tö cntrit. qö pörcakton.
Per tt.lö tcpör, trtbicnrri katcgorinö c shquarsisö nuk c ka. Por cdhc kur nö ndonjö gjuhö ai pördoret nrc
nr'1ö pas njö cnrli lö shquar, atöhcrö nvjön lrcgullisht c nrerr sipas crrrrit. P.sh. tö krahasohcn nir
gre'qishtc tö re: o üntltrutpos o ogutltös; i(11) g.r'ttuiku iltl ugutlti, to puid(4li Io ugatltö (njcriu i
. .,,rtrrrc. tlueju c lltrö. l.:nrija r ntir'ö") ctj.
rt" l'.sh. ti'krrlrusohcrr nö shqipe folrrat rasorc tö nyjiis sö llrapnre tir glinisö nrashkullorc njöjös rrrc ato
tLrdi'ftorrtglcgji's:nral -r-. a-l.rlal-i-r:a-rr(.i ):poköshtutitkrahlsohcnnörunranishtcfornratcnvjös
sc gjinisit rnashkullore' njö.iös nrc ato tir pörcnrrit diiftor gycgijös latin: lup-u-/ ; illc, luptt-lui . illui, ctj.

106
";-,
vetnte. dr-rke qenö se ato e kanö httmbur prej kohösh
sistemin e lakimit nö
1a t '
pö rnaqedorrishten peröndimore dhe nö ndonjö
pörgirlrösi32l . por.
'gaa'a detör. del me tri forma tö
äiuiär.t tö bullgarish;s322 nyja shq*ese e prapavendosur
pranö ose larg folösit,
ndryshnre, nö varösi tö nozici-onil.l.ri"ndi, tö emörtuar
apo pavarösisht nga pozlclonl I tU"--'

3. Prapavendosja e treguesit tö shquarsisö nö g'luhöt ballkanike

tö
gjuhötaröve' I pari qö e
lartpörrrre'dura ka teihequr piej kohösh vömendjen e
J' Kopitar
vuri nö dukje kötö dukuii, ka qene gjuhötari me origjinö sllovene
edhe njö varg
(1829. 253i. pas tij ikanö kushtuar vömendje kösaj dukurie
gluhötarösh tö tjerö, nga tö cilöt po pörmendim vetöm
disa, si: Mikloshigi:
1963'
ISOt, 7, Sendfeldi: 19J0, 165-173, Tagliavini: 1924,515-522, Qabej:
91v.. Reiclrenkron-i: 1963,9 v', Georgievi: 1968' 17' Ajeti:
1969'29-39'
pussirrt, Banfi:
Sclraller-i: 1975, 143 v., Solta: 1980, 184 v., Bokshi: 1984,
1985. 64v., Feuillet-i: 1986, 72v., etj'

tö nyjös sö
4. Pothuaj tö gJithö ata qö janö manö nle stlrdimin krahasues
e tyre lidhur me
prapnle ne gjJhet ballkanike, kanö shprehur edlie mendimet
tyre piköpamjet
tu.ln",in e kösaj dukurie ballkanike. Tö vöshtruara nö törösinö e
e shprehura deri sot mbi burimin e kösaj dukurie
mund tö pörmblidhen si vijon:
burimi i
a) flipotext e substrctrir. Sipas mbrojtösve tö kösaj hipoteze,
prapavendosjes sö nyjös shquese nö giuhöt ballkanike duhet
körkuar nö njö
nga gjrrhöt e vjetra tö Ballkanit. Köshtr"r mendonin
p.sh. Kopitati 1829,253,
pör
Mikloshici: 1861, 7 etj. Por, natyrisht, nuk kanö qer-rö tö njöjta mer.rdimet'
sa i takon gjuhös substrat (shih & l 3)'
b) Hiltotezu e rtdikintit tö ltttittishtes tuilgtttz. Njö hipotezö e tillö öshtö
nga Reichenkron-i:
shprehur nga ndonjö romanist (shih Sandfeld: 1930, 167)'
1963, 99v. etj.
3ll Sipr. l\{ir'9cvrt; 195(}, 150. nyja c praprrrc nö bullgarishtcn c rletör dilte nlc lbrrrra tö ndrysht.trc
fi.lsorc. ,At shton sc g;urt]]ö forrllash rasore'tö nyjös sö prlpnrc ndcshc-n cnde nö tö folnrct bullgarc tö
ny.1ös nö shunricön e tö folntcVc btrllgarc
Roclopit dhc tö'l'örnoros. Mönjaninri i tbrnrarc fasorc tö
(clhc nraclcdouasc) öshrö pusojö c dfcjrpördrL)tö c nrönjanrnrit tö lukimit tö cmrit nö pörgiithösi, d rrt th

pas..;ö c kalrrrtrt rrga sistcrrti i drkLrrshöln sintctrk (rusol) nö slstclllln c rr analitik' Kjo dLrkut'i öshtö
pcrlittur' 51uti' slrcktlr'c \ll-Xl\/ (shih Mirqcr'' ptt ttl.t" 125\'
rrr'1r'-hrö;iJi;c,lJ,rt.'t ,ln c Tcr.nor os ( shih Nt irgcr . 1950. I l5 ). Edhc nö dialektrn c Rodopcvc ndcshct
niö duiuri c trllö.
I2r ,j rh- . ;;t" lru-.or',-r,,,-o, "njeriu", :hörttt-r'tt,-rtrt,-ta
"gruaja"' söllo-wt.-r.to,-to "fshati"' lügje-va '-rrc''
,.njcr.özrt". Te krahasohcn köto forrra nyjorc rrlc ato tö döftorövc gjcgjös: ot'oi ot'tttt - o\'oc
- '
rc,
o.,t(, -onol - on(t(t - orute - r.tttie, toi l((t - toa
- - lic. Kursc nö bullgarishtc nö pörgithösi (shih
p.sh. qov<;k-öt "njeriu", :ltenti-tu "gfuaja"'
shl.nirtrirr 322) pördorcn krycsisht forrlat nyjorc nrö /-tl;
si I I o-t o "tshati", I t ürl t'-t c "njcrözit"'

107
 ;
pöryiithösi, janö pörpjekur tö vörtetojnö
se krijimi i nyjös sö prapme shquese
nö runranishte ösrrtö kryer nön ndikimi'e gluhes
srrqipe. Njö mendim
ka'brojt'rkohöt e fundit edhe Bokshi: rgg4, 20g','2r2.'Ky i f,ndit tö tiilö e
nö körö
rast pranon edhe njö ndikim tö rumanishtes
mbi guhöt silave jugore.
d) Hipoteza e.ndikimir s//av. Njö hipotezö. titte
öshtö shprehur kohöt e
fundit edhe nga piotrovski: 1960, r34,141. pör njö
ndikim tö bullgarishtes
mbi rumanishten nö.prap;lryndosjen e nyjös shquese janö
Miljetigi, I. Götöbovi ,tj.r24
shprehu, , Lj.
"ot
e) Hipotezu e ndikimit gret. Sipas kösaj hipoteze, qö
öshtö parashtruar
rrga Georgievi (sidomo s nö Actes vI, r96g,
r. n1 endonjö tj.ter32{ *r.qirrr,i"
ka ndikuar nö vetö krijimin e nyjös srrquese nö gjuhöt
bailkanike, po.';o ne
prapavendosjen e saj.
[) Hipotezu e njö zhviilimi tö puttctnu: Disa gjuhötarö e kanö
nrenduar
prapavendosjen e nyjös shq'ese si njö zhvillim
tö pavarurjo vetöm nö gjuhön
shqipe dhe nö rumanishte, por edhe nö bullgarislite
1e miqedonishte). Sipas
Sandfeldit: 1930, r 67, tö kötij nrendinri kanö qenö disa
silavisrö. Nga njö
nrendinr i tillö duket se anon edhe Tagriavi'i: l g)q,
szz326.
Pörveg kötyre, nuk kanö mlrnguar edlre hipotezatö
tjera,pör tö cirat shiri
Sandfeld: 1930, 166.

5. Siq del edhe'ga paraqida e pönnbredrrur te

& 4, deri sot nuk ka qenö (dhe
vöshtirö se mund tö ishte) e nrundur tö an-ihej nö
njö nrendim tö pörbashköt, pör sa
i takon bLrrimit dhe rrugös sö pörhapjes se keirj
bailkanizmi, pasi nö kötö rast ke'ri
tö böjnrö rlre njö dukuri tö pörftuar relativisht
mjaft l.reret, te pakten nö shqipe dhe
.r.narishte. Megjithatö, po tö kemi parasysh faktin qe
'ö ne gj'höt sllave tö
lartpömrendura prapave'dosja e nf ös shquese dokumentohet mö vonö
se nö shqipe
dhe nö runtanishte (shih & 6), burirni sllav i kötr1
ballkanizmi duhet pörjashtuar.
Gjithashtu duhet pörjashtuar edhe bud'ri grek, po tö mbajmö
parasysh faktin e
njohur qö nö greqishte ny'a shquese öshtö me tö vör-tetö
mjaft e vletör (shih IIl10,
shörrinti 65), por ade ajo del qysh nö krye tö herös paravendosur.
e
Nö köto rethana, nö rast se burirni i dLrkurisö nö shqytim
duhet körkuar patjetör
ttö n1ö gjuhe te vetnle, atöherö kötu vijnö nö vöshtrinr
ose shqipja, ose rr.rmanishtja.
Por, sig do tö shdellohet'ö paragralet ndjekös, göshda
e uurimii dhe e pörhaplesie
kötij ballkaniznri paraqitet mjaft nrö e vöshtirö nga sa nrund
tö duket nö njö vöshhinr
tö parö. Sidoqoftö, pör njö zgjidhje sa mrö tö saktö
tö kötij problemi öshrö e nevoishme
r-+ Shih Sundfcld: t93().
l67i Bokshi: 19g4. 124v.
'-' Shih Bokshi: 1984. -19.
"t'lot plupuvcndosjc-n e nyjös shquesc si njö zhvillim i pavarur nö shqipc dhe nö rurlanishtc öshrö
shprchur cdhc Dcnriraj: | 9g6, -136; | 9gg, 59v.

r08
tö sclaroliet 1tö parö se sa e vjetör öshtö prapavendosja e nf ös shquese nö secilörl
pga gjuhöt ballkanike dhe nöse nö ndonjö nga köto giuliö treguesi i shqtrarsisö ka
c1e1ö 11ö pörpara i paravcndosur, ashtu sig del edhe nö shumicön e g;ultöl'c i.e., ku
öshtö pörftuzrr njö tregues i tillö.

6. Nö gghöt sllave tö Ballkanit nyja e prapaverrdosur nuk duhet tö jetö forl e

hershme. Fakti qö gjumrö tö njö nle tö tillö nuk ndeshen nö shkrimet e Qirilit e tö
Metodit, tö cilöt kanö qenö nte origiinö nga Selaniku, öshtö njö döshnti e qartö se
a1o nö bullgarishte ka zönö tö shfaqet pas shekullit IX tö e.r. Sipas Koneskit: 1967/
1, 153, gurmöt e njö nyje tö prapavendosur ndeshen nö shkrimet e vjetra
"nracleclonase" qysh nö shekullin XIII. Sipas Gölöbovit: 1962, 141, dhe sipas
Mirqevit: 1950, 148v., nf a e prapnle nö bullgarislrte öshtö shfaqur para shekullit
XIII. Do paslrr parasysh gjithashtu se deri sot nuk öshtö vönö gökundi nö dukje qö
nö bullgarishtelt e vjetör tö ketö pastrr edhe ndonjö nyjö tö pörpamre.

7. Pör sa i takon nrnrernishtes, nö ILR 11,232 pohohet se "... rlyja shquese

shlirclct nö runratnishten e pörbashköt pas shekullit VII, kur viherr re shenja tö
sigLrrta tö riorganizirriit tö fleksionit emöror". Gjithsesi, sig polion Sandfelcli:
1930, 1 70, "pörkinii (akordi) midis degöve tö ndryshme tö rumanishtes tregon se
zlrvillinri i nyjös duhet tö ketö qenö nje fakt i kryer para shekullit X ...".
Pör ijetörsinö relativisht tö madhe tö nyjös shquese uö rumarrishte döshnrojnö
eclhe recluktimet e mödha fonetike, qö kanö pösuar format rasore (sidomos ato tö
rasös enrörore) nö r1öjös edhe nö shumös pör tö dy giinitö (mashkullore e
fbnrörore)327. Kötr., nuk po ndalenti nö göslitjen nöse nö njö fazö mö tö hershme
rryja slrquese nö rumanishte ka qenö e paravendosuq sig mendon Grauri: 1967 ,16.
Pör kötö göshtje do tö kemi rast tö shprehemi pak mö tej (& 16).

8. Edhe nö gjuhön shqipe nyja e prapme öshtö e njö vjetörsie mjaft mö tö

madhe se filliniet e dokumentimit tö saj shkrimor (shek. XVI), madje edhe se
periudha e shpörrrguljeve tö arböreshöve nö Itali (shekulli XV) dhe nö Greqi
(shekulli XIV). Tö kihet parasysl.r se format rasore tö nyjave tö prapnre paraqiterr
nrc tö njöjtin evolucion fonetik edhe nö shkrimet mö tö vjetra pörkötej dhe pönej
Adriatikut, si edhe nö tö folmet e arböreshöve tö Greqisö. Dhe evolucionet fonetike,
qö kanö pösuar forrnat rasore tö kötyre nyjave nö krahasim me format rasore
gyegjese tö pöremrave döftorö, prej tö cilave ato janö zhvilluar, döshmojnö qartö
pör njö zanafillö relativisht mjaft tö vjetör tö tyre. Tö kihet parasysh edhe se
procesi i pömgjitles sö formave rasore tö nyjave tö prapme me format rasore

l27Tökrahrrohcn:n'r. lup-u-l <ille, lupi-i<itti.f.fat-u<illu,fcte-/e< illaeetj.:tökihctparasyshcdhc

lornra c pörbash köt (mashk u llorc e femörore) c rasös gj inorc sh unrös -/or (p. sh. lupi-lor, fctc-/or), q ö
c ka burir.nin tc forma c gjrnorcs shumös tö deftorit latin (nrashkullor) illöntn.

109
 ;;
rotircizmit l-tr-/ > /-r-/ nö tö folmet jLrgore tö shqipes (khs. zun-i zör-i, pen-i
-
per-i et1.), d.m.th. para shekujve vil-vlll tö e.r. (sliih edhe IV/19). prandaj vetö
-
prapavendosja e rryjös shquese nö gjuhön shqipe duhet tö jetö mjaft mö e
hershrle"o. Ajo öshtö e njö vjetörsie tö tillö qö e bön tö pashmangshnre pyeden
nöse kjo dukrrri öshte njö fakt gjuhösor i vetö shqipes, apo kjo e ka trashöguar atö
rrga "nöna" e saj)z>. Gjithsesi, mund tö anohet mö fort nga mendinri qö procesi
i slindörrimit tö döftoröve anaforikö tö prapavendosur emrave nö nyja tö ketö
nisur qysh para periudhös sö formirnit tö vetö shqipes nöpörmjet shndörrimit tö
shkallö-shkallshöm tö "nönös" sö saj (shih IlV6).

9. Sipas Reichenkron-it: 1963, 99 v., prapavendosja e nyjös shquese nö

nrnranishte, shqipe dhe bullgarishte öshtö pasojö e faktit qö nö köto gjuhö ka
ntbizotöruar kurba zbritöse e tö folurit, ashtu si nö romanishten lindore, ndörsa
trö romanishten peröndirnore kjo kurbö ka qenö nglitese. Si rrjedhim, elenrenti
nrö pak i röndösishöm i kunrtimit nö gjuhöt me kurbö zbritöse qöndron pas
elenrentit qö pörfaqöson gjönö e re, nrö tö röndösishme tö kumtimit.
Lidhur me kötö pohim lind vetiu pyetja: Si mund tö shpjegohet shfaqja e
njö kLrrbe tö tillö zbritöse nö glLrhöt ballkanike tö lartpörnrendura dlie nö
rontanishten lindore nö pörgithösi, pörkundrejt mbizotörimit tö kurbös ngjitese
nö ronranishten peröndirrrore? Nö kötö rast ndikimi i giuhös a i gjuhöve substrat
vöshtirö se mund tö pörjashtohej.

10. Po tö rnbahet parasysl-r g'u vu nö dukje nö && 6-9, atöherö del e qartö
se göshtja e burirnit tö prapavendosjes sö nyjös shquese nö gjuhöt ballkanike
nrbetet e pazgf idhur bindshöm. Köshtu p.sh. hipoteza e burimit sllav (& 4) nuk
gjen mböshtede, po tö mbahet parasysh se nö gjuhön shqipe (& 8) dhe nö
rrrmanishte (& 7) nyja shquese e prapavendosur öshtö mö e hershme se nö
bullgarishte e maqedonishte (& 6). Pörkundrazi, mund tö shtrohet me tö drejtö

ltt-* * * ." r c tö nyjös sö prapnrc nö guhön shqipe döshmojnö cdhc disa

"r*
tir dhöna tö tjcrc tö kösaj guhc, si: I ) Mungcsa c parashtcsös dciktike tö döftorövc (khs. a-i, a-ra, ü-
l'. Arita ct1.) trcgon sc ato janö pörftuar, para sc döftoröt tö nrcrrnin köto parashtcsa dc.iktikc (shih
[)cnriraj: 1986.464r.). 2)Fornra nyjorc l-rtöi c rasös kallözolc n1öjös (m. dhc f.), qö öshtö pörftuar
nua shkrirja c tlbarcsös rasore /-,r/ nrc fornrön nyjorc pörkatösc, qö nistc me /-t/- (shih po arr', 350 r..1.
I ) Kulse nö rasön cnlörore'folr.na nyjorc njöjös c ginisö nrashkullorc öshtö prapangjitur nö n1ö kohö,
....kur rrbarcsu c asaj rasc kishte rönö (shih po ut.t',289).
rivKöshtu.sipasLuPianös:1939, l2gr,..nyjacprapnleeshqipcsduhettöjetöpörftuarparakontaktcvc
tö saj nre latinishten. Sipas Joklit: l9-12,45v., nyja e prapnre ipörket kohös romake. Shumö tö
hcrshnre c nrendojnö nyjön c prapnre tö shqipes cdhc Qabcj: l9(t3,79 dhe 1979, 57; Donri: l9(t.22:
Alcti: 1969.34, ety. Edhe Bokshi: 1984, 195, mendon sc aglutinimi i nyjös sö prapme nö gfuhön
shqipc duhct tö jetö klyer para shekullit VIII. Pör nrö shumö hollösira mbi mendinrct c shprehura nö
lidhje rle vjctörsinö e nyjös sö prapnic nö gjuhön shqipe shih Dcrniraj: 1986, 329v.

110
 Prr r',,rrarrd"ri

pyetja nöse nö köto giuhö sllave tö ballkanizuara (shih llLl2l-28) vetö lindja e
nyjös shquese tö prapavendosur öshtö börö nön ndikimin e njörös apo tö dy
pörftuar mö heret. Nö
duheu. tö tjera ballkanike, ku dukuria nö shqyrtinr öshtö
kete turt öshtö fiala pör procesin e ballkanizimit tö bullgarishtes e tö
nraqedonishtes nön ndikimin e gjuhöve ballkanike rreth e rrottrll (shqipja dlie
ru6anishtja), ose tö gjuhös (a gluhöve) substrat, mbi tö cilön (a mbi tö cilat)
ato japö nrbishtresuar. Po tö kemi parasysh kohön, kur öshtö shfaqur kjo dtrkLrri
nö gluhöt sllave nö shqyrtirn, atöherö mund tö anohet nga mendimi se nö kötö
l.urido tö kelö luajtur rol tö dy faktoröt e porsapörmendur, duke qenö faktori i
dytö ndoshta mbizotörues. Nö kötö rast öshtö f,ala mö fort pör praninö e
rethanave sintaksore tö pörftuara nön ndikirnin e gjuhös (a tö gjuhöve) substrat,
qö do tö bönir-r tö mundur shfaqjen e nyjös sö prapme shquese'
Me {alö tö tjera, lindja e nyjös shquese nö köto dy gluhö sllave jugore,
pörkundrejt mungesös sö saj nö giuhöt e tjera sllave, mund tö shpjegohet si njö
zhvillim i brendshöm i atyre gir.rhöve, por nön ndikimin e gjuhös (a tö giuhöve)
substrat si edhe tö giuhöve tö tilla fqiute, si shqipja dhe rumanishtja, ku nyja e
prapme shquese ishte zhvilluar mö heret (shih && 7-8). Sidoqoftö, kötu kenri tö
böjmö ne pjö nga shfaqjet e ballkanizimit tö bullgarislites (e tö nraqedonishtes)
nöpörrrijet krijimit tö kundörryöries truitö e puslquur - truitö e shquur e entruve.
Kjo kundörvönie öshtö krijuar me r.njetet e brendshnre, d.m.th. nöpönnjet pöremrave
döftorö pörkatös (shih shönirrrin 323). Pöremri döftor anaforik, duke tt pördorur si
1jö rujet grantatikoq do ta hurnbiste dalngadalö theksimin dhe prandaj erdh e u
pördor si njö fialöz enklitike, qö iu prapangiit ernrit. Sipas negullsive tö sistemit
fonetik-sintaksor tö gluhöve sllave, pritej qö ky mjet gramatikor tö pördorej herö
pas e herö para emrit nö varösi tö pozicionit tö kötü nö fillim apo nö mes tö f alisörru.
Por nö kötö rast kötu ka mbizotöruar prapavendosja, gka tö bön tö mos e pörjashtoslt
rnundösinö e ndikimit prej gjuhöve ballkanike rreth e notull'

1l. Sig u vu nö dukje nö &4,pör shfaqjen e nyjös shquese tö prapavendosur

rrögjuhöt ballkanike öshtö parashtruar edhe hipoteza e ndikimit latin. Njö hipotezö
e rillö gjen niböshtetje nö faktin e njohur qö sundimi i glatö romak nö Ballkanet
ka lönö g;r.rrmö tö shumta nö gjuhöt ballkanike (shih lll27). Pör mö tepör, öshtö
njö glö e njohur qö edhe nö tö gjitha gjuhöt romane peröndimore öshtö zhvilluar
r.
nyja shquese, por ade ajo öshtö e paravendosurrr Sidoqoftö, nö kötö rast mund
-* a;;;a * g;*t rt.* -" **hrirn tö nraqcdonishtcs perödimore relativisht vonö) öshtö
ruajtur rrcgullsia e lashtö e gluhövc i.c. pör tö nros e nisur lrazön me n1ö !al€z tö patheksuar, c cila nö
rasre rö rilla do tö rendirej rregullrsht pas !alös sC parö tö theksuar (lrgi i Wackernagel-it). Tö kihet
parasysh p.sh. pördorinri i pjcsözös sö diatczösjo-veprore hcrö para e herö pas foljevc nö shurrrcön
c ciuhör,e sllave.
3-r I
E;he nö dalmatishten (tashmö tö zhdukur) nyja shquese ka qenö e paravendosur (shih pör kötö
Piotrovski: 1960, I 02).

lll
 Kreu VI

tö shtrohet göshda kryesisht pör rurrranishterr dhe shqipen, pasi nyja shquese nö
btrllgarislrte (dhe rlacledonislrte) öshtö zhvilluar nö njö kohö kur nuk nrund tö
böhe-t ljalö pör njö ndikinr latin tö drejtpördrejtö.
Po tli kcnti parasysh vjetörsinö e shfaqjes sö nfös shquese lrö shqipe dhe_r\ö
runranislrtc (shih & 8, pörkatösisht & 7), si edhe rrö gjuhöt rornane peröndirnorerrj.
rttenclirrti c1ö edhc nö shqipe nyja shquese tö jetö pörftuar nön ndikirnin e latinishtes,
del i pambrojtshörn. Kurce pörnrmanishten nö kötö rast do tö pranohej qö nyja shquese
duhej tö zhvillohej negullisht ashtu si nö gjuhöt romane peröndimore dhe nö
dalrrratishte. Por si nö rastin e shqipes aslitu edhc tö runranishtes nö kötö rast do tö
pritej qö nyja sliquese tö ishte e paravendosur, pikörislrt ashtu si nö gjuhöt e tjera
ronrane. Prandaj pörfaqösuesit e hipotezös nö shqyrtim duhej tö shpjegonin arsyen
pörse nö köto dy gyuhö tö vjetraballkanike nf a shquese del e prapavendosur. Praninri
i ndikinrit latin nö kötö rast do tö parakuptonte qö vetö latinishtja ballkarrike tö kishte
pösuar njö ndryshim tö röndösishöm nö renditjen e döftorit anaforik tö pördomr nre
vlerötr e njö nyje shquese, dhe atöherö do tö flitej nrö drejt pör njö ballkanizim tö vetö
latinisl.rtes sö pörhapur nö trevat e Ballkanit. Por edhe nö njö rast tö tillö hipoteza e
ndikimit latin do tö gjente mbösl.rtetje, nö qoftö se nf a e prapme nö rumanishte do tö
islrte pöfluarose rtrö heret se nö shqipe, ose pakashumö nötö njöjtönkolrö. Pömdryshe,
öshtö vöshtirö tö mendohet qö latinishtja ballkanike nö kötö rast tö ketö ndikuar mö
parö mbi shqipen (a mbi "nönön" e saj) scsa rrrbi bijön e vet tö drejtpördrejtö. Por, siq
ru vu nö dukje nö & 8, nyja e prapnre rrö gjuhön shqipe öshtö shfaqur mö heret se nö

runranishte. Veg kösaj, deri sot nuk öshtö r,ö(etuar qö nla si tregr-res gramatikor tö
ketö nran'ö njö zhvillim tö tillö nö vetö latinislrten popullore, qö tö na böjö tö pranojnrö
se ajo öshtö njö dukuri latirre dhe jo neo-latine (shih edhe shönimin 332).

12. Edhe hipoteza e ndikinrit grek nö shfaqfen e nyjös shquese nö gjuhöt

ballkanike (shih & 4) nuk del e mböshtetur, po tö kihet parasysh se nö greqishte
ajo qysh nö krye tö herös ka qenö e paravendosur, kurse nö gjuhöt ballkanike nö
shqyrlim nyja shquese öshtö e prapavendosur. Pör mö tepör, mendimi i Georgievit
(& 4le) qö ndikirni grek nö kötö rast öshtö pörftuar nöpönnjet bullgarishtes edhe
nrbi shqipen e rumanishten, vjen nö kundörsirtim nte faktin e njohur qö
prapavendosja e nyjös shquese nö köto dy guhöt e fundit öshtö njö dukuri mö e
hershme se nö bullgarishte e maqedonishte lshih && 6-8).
13. Hipoteza, sipas tö cilös burinri i rryjös shquese nö gluhöt ballkarrike
duhet körkr-rar riö njö nga gjuliöt e vjetra tö Ballkanit, d.m.th. tek ilirislitja ose
trakishtja, pörkatösisht te dakomizishtja (shih & 4), mbetet njö hipotezö c
pavörtetueshme, pörderisa nuk kemi asnjö dokunrerttitl, qö tö döshmojö praninö

-ll2 Ne gtuhtr ronranc pcr'öndirrrorc ny.ja shquesc c paravcndosur'öshtö shfaqur nrjati hcrct, para shckullit
IX (shih Protrovski: 1960,87).

112
 Purtn'errtltxju e rtyi ös .s ltqrtese

e njö nyje shcprese tö prapltle (ose eclhe tö pörparnre) nö ato giuhö. Por, edhe
sikur tö pralohcj pa kushte njö hipotezö e tillö, prapö do tö mbetej pör tö sclarttar
tö paktön pyetje tö tilla, si: Nö cilörl nga guhöt e \jetra tö lartpörnletldura do tö
kctö clcpö zhvilluar nyja e prapme shcpre se'? Apo njö dtrkuri e tillö islite shfaclur
si nö pjcsön peröndimore ashtu edhe nö pjesön lindore tö GadishLrllit Ballkarlik'l
Nö rastip c fgldit do tö cluhej sclarular edhe rruga e slifaqjes sö njö clttktrrie tö
tillö nö ato giuhö tö iletra tö Ballkartit'
Sig s5iIct, pra, njö hrpotezö c tillö jo r,etöm qö nuk e zEidh probletrlilt tlö
tude dhe pa ndonjö nrböshtede objektive.
shcl-"-nipr, por eclhe c ntlörlikon atö mö
Mcgyithatö, pö ndonjö rast ajo nuk duhet pörjashtuar kategorikisht, rlaty'isht pör
tö nxitur mö tej hulumtimet nö körkim tö sö vöfietös.

14. pör sa i takon mendimit tö sliprel.rur nga disa giuhötarö pör ndikirrlin e
shclipes ntbi rutttanishten nö shfaqien e rlyjös sö prapntc nö atö guhö (slrih & 4).
edSe kjo göshtje öshtö mö e nclörlikuar nga sa nrund tö duket nö njö vöslttrirll tö
parö. Gjithsesi, po tö kerni parasysh faktin qö nyja c prapltle nö ntt.tlanishte öshtö
pörftlar pas shekullit VIII tö e.r., d.m.th. pas ndörprerjes sö kontaktel'c tö
clrejtpördrejta rrridis störgjyshörve tö shqiptaröve dhe atyre tö rttmullöve, atöherö
cluher pranuar qö njö ndikim i drejtpördrejtö i shqipes mbi rumanishten nö kötö
rast r,ösfttirö se mutrd tö jetö ttshtruar. Por, nga ana detör, po tö mbajnrö parasysh
lirktip c1ö pörftirrii i nyjös sö prapnre si nö shqipe edhe nö runlanishte öshtö reztrltat
i pjö procesi bukur tö gyatö tö shndörrirrit te shkallöshkallshöm tö clöftorör'e
apafbrikö pörkatös tö prapavendosur, atöherö öshtö nlö e arsyeshnrc tö prallohet
qö s5laqla e nyjös sö prapnre nö köto dy guhö öshtö rezultat i njö zhvillinii paralel,
c1ö e ka burinrin te njö prirje nrjaft e vjetör e kötye dy gjuhöve pör prapavendosjerl

e pörcaktoröve tö pavetörrjaftueshöm (shih & l6).

Prapdaj. tö paktön, pör shqipen dhe rurnanishten krijirli i rryjös shquese tö
prapavendosur duliet vöshtruar si rrjö zhvillint i brerrdshöru i secilös prej tyre, i
pörltlar nö pajtim tö plotö me rregullsitö e prapaverrdosjes sö pörcaktorövc tö
pavetönrjaliueshöm nö to. Po tö mbajnrö parasvsh edhe kohörl relativishl tö
fiersh6te tö shfaqjes sö nyjave shquese nö köto dy gjuhö, atöherö nlutld tö mendohet
se rrö prapavendosjen e köty'e nyjave nö kötö rast do tö ketö luajtur njöfarö roli
cdfre rreggllsia e dikurshrne e gjuliöve i.e. pör tö nros e filltrar ftazön nie rljö fialö
tö patltel<suar (shih & l0).
15. Vctö procesi i krijinrit tö nyjave shcluesc nö köto dy gluhö dtthet r'öshtruar
nö licllrje tö ngushtö nte njö prirje rclativisht tö rletör tö vöfietttar nö njö r'arg
gjl[ös[ i.e. pör tö krijLrar tek entrat lornrat pörkatöse pör tö shprehtrr ktrptirrlin e
shcluarsisö pö kunclörvönie nre atö tö pashquarsisö. Mjafton tö ktrjtojmö köttt
krijiprin c njö kundörvönieje tö tillö nö greqishte tö vjetör (shih IVl0) si edhe nö
ll3
 __ Kr., VI
guhöt romane peröndirnore (sh. shön.332), nö armenishte ety. Madje, njö
kund-örvönie e tillö öshtö pörftuar edhe nö guhö jo-i.e., si p.sh. nö guhöt semite
.'l?1
ett."- "

16. Por ajo qö i dallon köto dy gjuhö nga shumica e gjuhöve i.e. tö pajisura
nle nyja shquese, öshtö prapavendosja e kötrj mjeti gramatikor tö shquarsisö.
Sig rr vu nö dr"rkje nö & 14, njö dukuri e tillö duhet vöshtruar nö lidhje tö ngushtö
rre prirjen e vjetör tö kötyre dy gjuhöve ballkanike pör tö prapavendosur
pörcaktoröt e pavetömjaftueshörrr tö ernrit, d.nr.th. ata pörcaktorö, qö pördoren
zakonisht pranö emrit dlie si rrjedhinr pa emrin ntund tö pördoren vetöm 1ö
funksiorl kallözuesor. Eshtö fiala pör klasa tö tilla si mbiemrat, neshtoröt,
pörenrrat Qnö saktö. nrbiemrat) pronorö, rasa gjinore e emrit apo e
oöae,-,-rauu".3 34
Nö kötö gmp pörcaktorösh bönin pjesö edhe döftoröt anaforikö, prej te
cilöve janö pörftr.rar nyjat shquese. Ata, ashtu si pörcaktoröt e tjerö tö
pavetömjaftueshöm, nö njö fazö mö tö hershnrö tö gjuhöve nö shqyrtim duhet tö
jenö pördorur kryesisht pas emrave, qö pörcaktonin. E köshtu mund tö
shpjegolret rnö natyshönr prapavendosja e nyjös shquese nö köto dy giuhö tö
r.,jetra tö Ballkanit (shih edhe XI/19).

l3l Shih 'Iaqliavini: t924. 5 t5-522.

3-34
Pörcntri-i pacaktuar qrlr.,, i crli nö shqipcn c sotnrc pördorct detyrirrrisht para n1ö cmrr. dikur (si p.sh
tc Buzuku) pördor:cj edhe si fialö mö \,erc.

114
 KREU VII

FORMAT E KOHES Sii ARDHME

l. Njö ndör dukuritö ballkanike öshtö konsidenrar rr.re

e pörbmhköta tö gjuhöve
"rürrr " (zakorrisht
tö drejtö edhe tipi i kohös sö ardhme tö forlruar me ndihmön e foljes
tö ngurosur), tö r.rdjekur nga folja themelore kryesisht nö fonlön e kohös sö tashtle tö
nröny'ös lidhore, pörkatösisht döftore. Ky konstatinr, i vötrö nö du{je pör herö tö parö
rrga Kopitari (1829,272) Mikloshiqi (1861,6)rr), gien mböslitede
dhe mö pas 1ga
nö faktir-r e r,johr.rr qö edhe nö kötö rast kemi tö böjnrö me njö dukuri tö pörftr"rar rtö
gleografik.
Euhö tö ndryshme rne lidhje historike tö kushtözuara nga pozicioni i tyre
Sig do tö slitjellohet nö && 18- 19, pörftimi dhe pör'hapja e kösaj dukr.rrie gramatikore
nö gjuhöt e Ballkanit kanö törhequr vömendjen e njö vargu giuhötarösh, tö cilöt janö
pörpjekur edlie ta shpjegojnö atö historikislit. Nagrisht, edlie nö kötö rast mendinlet
dhe sLrpozinret e parashtrLlara nuk kanö qenö tö njöjta dhe nö njö masö jo tö vogöl
kanö qenö tö kushtözuara edhe nga köndvöslihimet e gjuhötaröve tö ndryshöur ndal
problenrit tö ballkanizmave nö pörgithösi.
Por. para se t'i manim nö shqylinr köndvöshtriuiet e ndryshnre mbi burinrin
dhe pörlrapjerr e kötij ballkanizmi granlatikor, öshtö e trevojshme qö tö ndalemi pak
ecllie r.rö clisa konsiderata tö pörgjithshme nrbi nr-rgöt e tö shprehurit tö kohös sö ardhnte
nö guhöt e ndryshme i.e. nö pörgjithösi dlie nö giuhöt ballkanike nö veqartti.

2. Nö pörglithösi öshtö pranuar qö fomrat ganratikore tö kohös sö ardhme nö

tö githa gjuhöt i.e. janö zhvillime postehrike tö aty'e gluhöve. Ndonjö fomrö e
posagnte e sö ardhmes, e trashöguarnga indoevropianishda e pörbashköt, nuk öshtö
döshmuar gökundi. Kuptinti i sö ardhrrres nö krye tö herös, nle sa duket. öshtö
shprehur r-ne anö tö kohös sö tashme tö mönyrös döftore, pörkatösisht tö lidhoresrro.
Pördorimi i kohös sö tashme tö mönyrös döftore apo lidhore me kuptimin e

-3-'15Kclu Mikloshiqi fornrinrin c sö ardhnrcs nrc ndihnrön c foljcs "tluu" e ka pörnrcndur si tö parön
dukuri rö pörbashköt tö scrbishtcs, bullgarishtcs, runlanishtcs, grcclishtcs dhe shqipcs.
3-j(r 5'or. Bruqnrunn-it: 1913.49, "Fornrat. qö ni'gjuhö tö ndryshrlc shörbcjnö si kohö c ardhnrc, pjcsi'risht

.1unö fornra tir lidhores. p.jc-sörisht tö di.ftorcs." Pör tö ardhrrcn e tipit ntö -slo shih po rm: -1E-1r. Sipas H irrit:
l9-11.2-15 r.. "nö inclocvlopianrshtc ka pasur-disa nrönya tö shpc'huri pör kohön c ardlrtrlt"'. Ndör'ki'to ar
ol.r'rtrcncl tir tushtncn c clöftolc.s, iniurrktn in. lidhorcn, döshirorcn ct1. Kötu nuk po ndalcrlli ni'göshtlcn at1
tö ciiskutLrul rnbi br.u'intil c disa folnruvc tö sö ufdhrtrcs. si p.sh. tö lbrmave signrutikc tö tipil /r1.v) tö
glcclishtcssörjctörctJ.,pörtöcilatjanödhöni'rncndinrctöndrYShnrc(shrhKuryloviq: l9(r'1. ll5).

115
 Kreu VII

sö arclhnres, pra, öshtö njö dukuri e trashöguar, qö ndeshet, ku mö shurnö e ku mö

pak, rrö tö githa gyuhöt i.e. Nö ato gjuhö, qö kanö zhvilluar kundörvönien uspekt
i pukn'er - nspel<!J krler; kuptimin e sö ardhrnes e shpreh rregullisht fornra e
aspektit tö kryerrr /.

3. Ncvoja pör ta shprelrur sa mö qarlö kuptinrin kohor tö sö ardhrnes ka börö

c1ö nö gjtrhöt e trdrysltttre i.c. tö knjohen forrra foljore tö posagnre. Prirja pör ta

dallrrar lbrntalisht kohön e ardhnre tö foljes, öshtö zhvilluar qysh heret nö disa
gluhö, si p.sh. nö greclislite tö vjetör e ne latinishte338. Kjo prirJe böher edhc rrrö
e forlö ntö pas rne krijirnin e lbrnrave tö sö ardlrnres nöpörrnjet granratikalizintit
tö togfialöshave foljorö dikur tö lirö, qö sliörberrin pör tö shprehur njö veprirrr, qö
do tö kryhej pas qastit tö ligjörirnit. Njöra nga gjyntyröt e kötyre rogf alöshave rö
lirö. qö dalngadalö erdhön e u granratikalizr-rarr si njö formö e vetnre foljore,
duhej tö ishte padetör njö folje nre kuptinr tö pörgjithshöm dhe tö paplorö, qö
körkonte tö plotösohej nga njö gtymty'ö tjetör foljore me kuptim leksikor tö qarlö
dhc nre funksion kallözr-resor ose kundrinor. Eshtö fiala, pra, pör togf alöslia tö
tillö. ktr Irjöra nga tö dy gymty'öt duhej tö ishte padetör njö folje e tipit kctnt,.jrtrrt,
Ittu. höltcnt ed.::"'. tö shoqörLlara nga njö folje rre kuptim tö plotö, zakonisht, nö
fornrön e paskajores ose nö njö fomrö tjetör tö barasvlersht'lle me tö. Shndörrinti
i kötyre togljalöshave, qö zakortisht kishin edhe ndonjö ngjyresö nrodale, nö njö
fortttö analitil<e tö kohös sö ardhnre, parakupton huntbjen e shkallöshkallshnre tö
rttör'ctösisö gratttatikore dhe leksikore tö tö dy gyynty'öve deri nö graniatikalizinrin
e tyre tö plotö, dLrke pörlshirö edhe hurlbjen e ngjy'esös nrodale, c1ö e shoclörorr
pör rtjöfarö l<ohe togfialöslrin e granratikalizuar. Shenrbuj grantatikalizinresh tö
tilla nuk nrurtgojnö nö asnjö guliö i.e. Por tipi i tog{jalöshit, qö grarrratikalizohet.
duke u shndörruar nö njö fornrö foljore tö kohös sö ardhrne, mund tö ndryshojö
nga rrjö gjuhö nö tjetr'ön. nradje edhe nö gjuhö tö njö grupi tö caktuar, sig janö
p.sh. gjerrnanishtja dhe anglishü"'*'.
r) / Ka'shttt p.sh. ndodh nö qruhöt sllavc, ku c tashnrja c aspcktit tö krycr shpreh kuptinrin c sö ardhnrcs.
Kirttr öshtö fiala pör kohön c tashnrc tö nrönyrös döftorc. dukc qcnö sc nrönyra lidhorc nö gjuhöt sllalc
...,rtc pörgjitlrösr rrrungon (shrh Srndfcld: l9l(). 176).
-t-16 \ri glctlrshtc tö \ietör. pör tö shprchur
kuptinrin c- sö ardhnrcs, pördoreshin jo vctönt c tashnr.;a c
trtönvt'ös döliorc, pörkatösisht lidhorc, por cdhe- lbrnra tö posrgnlc sintctikc tö tipit /r1-.rö "do tö shklil"
dhc asigrnatikc rö tipit phutr-ö "do ti'trcgoj" ct1. (shih Schrvyzcr': 1959,11, 799v). Edhc nö latinishtc..
pör tö shprchur kr:ptinrtn c sö ardhnrcs. pördolcshin fornu foljore srntctikc, qö ndryshonrn sipas tipit tö
,,,,2g1e'tihirnit.khs psh. ltrrdufut"dotölardöroj"(zgcdhinri ll--uudiunr"dotödögoj"1zg1c-dhinri l\/).
rr/ Shrh pl'r kftir Jcspc|scn: 195E,2(r0-2(r2: Mcillcr: l926, ll.l-14(r; Bcnvcniste: 1974, l-]lv.
t*" S'T dihr't. nir glcr nrilrshtcn c sotrlrc koha c ardhnrc ndörtohct n1c unön c foljcs ndihnrösc rlc,r'rlcrr
"böhcnr" dhc tö paska.lorcs sö lbl-1cs thcnrclorc Kursc nö an{.llishtc ajo ndörtohct nrc anö tö tblj*'c
ndrhnrösc r/rrrl/ "duhct" dhc rr i// "ciua". tö ndlckurl nga paskajorja pl p.;csözön rr,r. Tö kihc-t parasysh
sr'nö tictttrunishte'n e- luttir tlr vi!'tör c- ardhru.;a latrne- pörkthchcj rnc anii tö fol.jcs ndihnrösc..so//cl
"cluhct" osc rrr;//t'ri "dua". tö nd.jckura ngu pasku.jorja c f'ol-jcs thcrlclorc (shrh PaLrl, H. Dcutschc
Cranrnrutrk -5. Aullagc. llalle l9-59 - röll. l\'. 1-17.)

ll6
 Fortrtul c koltös sö ttrulltrtre

4. Pas pörftimit tö kohös sö ardhnre nöpömrjet ffugös sö pörshkruar shkLln nö

& 3. pö gjlhö tö ndryshme koha e ardhme e foljes zakonisht öshtö zhvilluar nrö tej
1öpörnjet krijintit tö fomrave tö dera, qö janö börö tö Irevojshme pör tö shprehur
veprirne tö realizueshme pas njö gasti tö caktuar tö sö shkuarös, pörkatösisht para
njö qasti tö caktuar tö sö arclhnres. Nö kötö rast öshtö fiala pör fomrat e sö ardhnres
sö töshkuales, pörkatösislrt tö sö ardhntes sö pötpanle dhe tö sö ardhnles sö pötpan1le
tö sö shklal-ös. Köto, siq dihet, ridöftohen me tö njöjtat mjete gjuhösore, natyrisht
duke ptaruö folja ndihmöse ato trajta kohor-e, qö böjnö tö mundur tö sliprehtrnt e
kgptinrit tö sö arclhmes tö sö shkuarös. pörkatösisht tö sö ardhmes sö pörpamre dlie
tö sö arclhnres sö pölparnre tö sö shktla;ös341.

5. Pas köty'e konsideratave tö pörgjithshme (&& 2-4) kuptohet edhe nrö nrire
arsyeja pörse lonlat e kohös sö ardhnte nö gjuhötballkanike u karrö tödtequr vömerrdjett
tö glithö atye qö janö nran'ö r.ne studimin e vegodve tö pörbashköta tö köty€ giuhöve'
KöiLr. natyisht, öshtö lala pör fonlat e sö ardhntes, qö janö ndörtuar me anö tö foljes
ndilrnrösc "dtrct",tö plotösuar nga njö folje tletör; e cila pörbön objektin e döshirös sö
shprcllrr prej saj. Pördorimi i r1ö togfalöshi tö tillö pör tö shprehur njö veprirn, qö
döshirohet tö krlret pas qastit tö ligjörinrit, öshtö krejtesisht i mundshöm nö gdo guhö.
por krijinri i fonlave foljore tö sö ardhmes nöpöm1et r1ö togf alöshi tö tillö öshtö vörlettnt
vetör.11öpjöpjesötöEuhövei.e.,sip.sh.nögluhetLallkaniie,nöanglishteetj.342 Uualt,
11ö shupticöp e gjuhöve ballkanike si ntjet karakteristik
pörndörlirnin e koliös sö atdhule
nö kötö pst s|örben nö pörgjitliösi njö fon ö e ngurosur e vetös sö tretö njöjös tö.,kösa1

foljejc, e pcljekr-rr nga folja thenrelore nö kohön e tashme tö mönyös lidhore"'. Njö
yeqori e tillö öshtö zhvilluar nö gjuhöt ballkanike, megiithöse köto u pörtriasin degöve tö
nclysSpc rö guhöve i.c., siq janö greclishtja, shclipja. ntmanishtja (gjLrhö tomatre), dhe
bgllgarislrtja e nraqedonishtla (ELrhö sllave). Siq shihet. öslrtö fiala pör gjtrhö. qö i
karirliterizol etlhe njö tjetör veqori e pörbeshköl, zör'errdösimi i paskajores nga liclhorja
(shi6 krcup lX). DLrkuria nö shclylinr nren'njö dometliönie tö mötejshnte, po tö kihet
.lf I Kötu nuk öshtö t'asti tö hvjntö nö hollösrra rlcth ndörtirrrit tö kötyrc forntave "kohorc" dvtösorc tö sö
ardhntc.s nö gjuhö tö rrdlyshr]]c, ku ato ndörtohcn nö nrönyra tö ndryshnre. Mjafton tö
pörnlcndcn kötu
lbrnrat pl.rkatöse tö anglishrcs, rö gjcrnranishtcs, tö italishtcs, dhc tö shqipes. Anglisht: I sltull go - I
.slrttrtld go Isltull ltrl.c gona - I sltould huvt,gorrc, gicrtlanisht: lr'lr vcrde gehut'- ith rttlixlc gcltcrt
-
- iclt u.t,rt!a gaguttplart saitt - ic,lt rt lirrlc gcg(rttgctt.sc'lrr, italisht: urtdrit - untlrci 'surit trrtdulo - suri'r
tttttltttrt. shqip: r/,r ti' sltkti - do tt sltktitt - dct t( kcrtt sltktrur - dtt ti kishu sllkttur'
-lll Kv trp r sc ardlrrncs nuk öshtö i panjohur cdlrc nö disa gluhö tö tjcra ronlanc. P sh. nL' lienglishte-
,o!tlricrt i i ripit ic t't'u.r.fitir.c "duu rö bö.1" ka nrarrö kuptinrin c sö aldhnrcs; shih iVlcillt't: l9l(r. J(r.
(r0. shönon sc kötö tip ti'sö ardhntcs c
Vcandrycs: 1950, l79r'.: Donri: l9(r1,70: cdhc llarigi: 196 l.
n.johin <Jisa clialcktc tö lr'öngjishtcs lindorc si cdhc Valdishtla c sipörnrc c rletör. Ai shton sc'ky tip t sö
urdlrrlcs nuk öshtö i panjohur cdhc nö italishtc. Kötö giö c pohon cdhc Rohlti-i: l9l9.ll.-1E7' ktt
"nö kuptirlrin c'n1ö tö
slrörrohct sc nö clisa rir fblnrc ri. ltalisö r'criolc logu \'()lo + puskulolc pördorct
;-u'cllr nrc ie"'.
.14-1 l, *1.r sliclrp,/,, ri; bcl, grcqisht tltu /.irrtö . rurnirnisht o stl lirc. bullgarisht s/rlc2rrrtjrt, nrutlcclonisht r7c

l)l'(lt (lttl

117
 :--:--- xt-t,' vl
---
para;ysh se edhe nö njö tjetör gluhö sllave tö Ballkanit, nö serbokroatishtc,
kolia e ardhme ndörtohet pikörisht me anö tö foljes ndihmöse "duu", por tö
ndjekur nga puskjorja e foljes themelore.
Prandaj ishte krejt e natyrshnre qö njö dukuri e tillö e pörhapur nö gjuhöt e
Gadishullit Ballkanik tö törhiqte vömendjen e njö vargu gjuhötarösh, tö cilöt
janö pörpjekur edhe tö shpjegojnö se si ka qenö e mundur tö pörfroher njö
ballkanizönr itillö. Por, para se tö parashtrojmö piköpamjet e gjuhötaröve tö
ndryshötrt pör kötö dukuri ballkanike (shih && l8-19) si edhe nethanar e
rrrrrrdshnre, qö r kanö dhönö shkas asaj (shih && 20-24), öshtö e r.rdhös qö rö
pörshkrLrllet sa nrö pörnrbledhtas se si paraclitet historikisht ky batlkanizörn pö
glulröt e Ildryshtne tö kötij gadishulli. sepse köshtu mund tö gjykohet nrö rnirö
nrbi saktösinö apo pasaktösinö e piköpantjeve tö ndryshrle tö shprehura deri
sot pör tö.

6. Rnrga, qö ka pör-shkLrar fomra perifraslike e sö ardhmes n1e foljen

ndilrrnöse "dtru ", nrö mirö se nö gdo guhö tjetör tö Ballkanit mund tö ndiqet nö
g;Lrhön greke, e cila ka njö dokutnentirn shkrintor tö hershöm dhe pothgaj tö
partdörprerö. Sig dihet, nö kötö guhö nö kohö tö lashta ishin nö pördorirl fomra
sintetike tö sö ardhnresr*4. Por qysh nga shekujt e parö tö e.r., pör tö shöpjqar
tö ardhnren, öshtö gördorur edhe togfialöshi i tipit thöta "cluu" dhe paskajorja
e foljes themelorer*'. Ky togf alösh, i cili me kohö öshtö gramatikalizuar, i
öshtö nörrslirruar njö evolucioni tö dyanshöm. Nga njöra anö, paskajorja si
rrjcclhinr iprirjes sö hershnre pör nrönjaninrin e saj (shih IXl6) erdh e u
zör,endösua nga forr-nat vetore tö lidhores tö prira nga pjesöza nu, dhe, nga ana
t-letör, folja "duu " rne kalinrin e kolrös erdh e u nglrros nö fonnöp c vetös sö
trctö ltjCjös tö kohös sö tashnte tö mönyrös döl.tore.
Evoluciotti i kösry fonne analitike tö sö ardlrnres vazhdoi nrö tej.
Qysh nö
greclislrterr e ,.,",esn.,ej40, uty nga shekulli xilr347, si gjymtyrö e parö e saj u
pörglithösua trajta e shkurtuar e foljes ndilrrnöse thölei > thö, e cila ntö vonö
bashkö nre pjesözön rrr) tö lidhores pörfundoi nö thit,si p.sh. thit grttpltö348 ..do
tö shknraj".
Vlen tö shönohet se nö greqishten bizantine döshrnohet edhe tipi i sö ardhntes
sö fonrruar nöpörrrrjet foljes ndihntöse "kun " dhe paskajores sö foljes tfueprelore.
Ky tip i sö ardl.ures mbijeton nö disa tö folnre greke, por me kötö ndryshinr qö
']Jl Sn,f' pc, krrc t.'*.r^r t959. ll, U,,-rrr.
J+r Shrlr Srndfcld: 19.10, l8l r,.: ai pör köta. glö citon t)ictcr.ich-Ltn. It,tterr..t(lrurtgctr.245. Dukc- u
rrlbaishtctLrr tc Thurrrbi: 1910. & l2(r, Sandl'cldr shton sc "kv folnrint öshtö ruajtur nö dialcktc tö
. ,. lr(lr\ ihllledl.f t nö dltait tonJ".
']+l Strrh SrrndtL'ld: 19.1u. IE:
r+' Shrh Ilcnr r'nrsrc: l()7J. tllt. ll.t.
t+t shrlr SrndlL'lcl: l9-'l(). I u2. pör rra-itar dirlckror.c tö kcsu.1 p-ycsözc shih 'fhur.nb: 1910, l5.tr..

lt8
 Fortnot e ktlüs sö urclltrtte

paskajoUa öshtö zövendösuar nga e taslmja e lidhores tö prirö nga pjesöza ,7349 .
Nö greqishten e re, pörveg sö ardhmes sö tö tasl-rmes, pörkatösisht tö aoristit,
öshtö nö pördorim relativisht tö rrallö edhe e ardhmja e pörparme. E ardhmja e sö
tashnres ndörtohet nöpörmjet pjesözös thä dhe sö tashmes sö lidhores, si p.sh. rÄr)
rt(tt)eno - thu d(h)esö "do tö lidh". Kurse e ardhmja e pörparme ndörtohet
nöpömrjet sö ardhmes sö foljes ndihmöse "kunt" dhe pjesores sö foljes themelore,
si p.sh. thä ökhö tl(lt)enüno "do tö kem lidhur".
Nöpönnjet pjesözös thä dhe sö pakryerös sö foljes themelore nö greqishte
ndörlolret "e taslnla e kushtores", si p.slt. thä öd(h)ena "do tö lidhja". Por krahas
kösaj pördoret edhe forma perifastike tlü itlrclu tl(h)ösei. Kurse "e shkuara e
krrshtores" r-rdörlohet nöpömrjet "kushtores sö tashnte" tö foljes ndihmöse "ketnt"
cllre pjesores, si p.sh. tltä ikltu (eikha) tl(lt)enüno"do tö kisha lidhur"350.

7. E ardhnrja e fomruar nöpönrjet foljes ndihntöse "cluu " öshtö pörftuar edhe
nö gjuhöt sllave tö Ballkanit, tö cilat edhe nö köiö pikö janö larguar nga gjuhöt e
dera sllave nö pörgjithösi. Sig dihet, nö guhöt e tjera sllave kuptimi i sö ardhmes
sliprehet ose nöpönnjet kohös sö tashme (döftore) tö foljeve tö aspektit tö kryer
(shih shönimin 3), ose nöpönrrjet fomash perifrastike, kur folja öshtö e aspektit tö
pakryer. Fon-na periffastike e sö ardhmes ndörtohet rregullisht nga njö folje ndihmöse
e ndjekur nga paskajo4s3S
t. Kjo rrugö e dyanshnre e ndörtimit tö kohös sö ardhrne
döslrnrohet edhe pör fazön e vjetör tö gjuhöve sllave tö Ballkanit352. Fomrat
perih-astike tö sö ardhrrres nö köto gjuhö dikur ndörloheshin kryesisht nöpönnjet
foljes ndihm öse "krtnt", tö ndjekur nga paskajoUu353.
Por qysh heret nö gjuhöt sllave tö Ballkanit koha e ardhme perifastike filloi
tö ndönohet edhe nöpörmjet foljes ndihn.röse "rlutt " , tö ndjekur nga paskajorjaJ)4.
E ky tip ndörtimi u bö shpejt rrrbizotörues nö köto gjuhö, natyrisht dr.rke pösuar
cdltc disa ndryshime tö kr.rshtözuara nga evolucioni i sistenrit gjuhösor pörkatös.
-149 Sh'h Sandt'cld: l9-l(). lE4 (rrrc litcratur'ö;. Sandt'cldi po a/r', shton sc nö kolonitö grckc tö lralisö
.lttuote' nclcshct trajta c sö aldhrrres c trptt ökltö rru grupsö "kanr tö shkruaj", ashtu si tck arbörcshöt c
Italisö. (shih & l5). Sipas Rohlfs-it, Grurnntuti(u storic.t dci diulctti italogrcci(Münchcn 1971),f.
| 94 (citual sipas Solta-s: | 980, 2 I 9), nö tö folnrct grckc tö ltalisöjugorc pördorct cdhc toglalöshi i

.-. tiprt .;'tutu punrcl= ikhö nä punta) nö kuptintin "duhct tö shkojntö".

il'.' Sn,n Thunrb: l910. 15.1. 155- 156.
J-]l Khs. p.sh. nö rusrshtcTa butlu q'itat, nö polonrshte buclu gisr ctj.
rrrShihKoncski: 1967ll.205,kupohohctsenögjuhönsllavctörjctöreardhnrjacfoljo'ctöaspcktit
tö pakrycr fornrohcj nrc anön c foljcve ndihrrösc "kan", "Jilloj" etj. Ai shton sc a.jo guhö njihtc
--.cdhc- ndörtinret mc foljcn "rtuu", nö tö cilat ndihej endc kuptimi idöshirös.
J)J Shih Mirqo': 1950. 159. Do pasur parasysh se cdhc sot nö bullgarishte ndcshcn forrra pcritiastike
tnc r'f crijn c sö ardhnrcs, tö ndörtuaru nöpörnljct foljes ndihrrrösc "kum" nö trajtön jovcpt'ot'c (niuttru).
nö rrraclcdonishtc cdhc nö trajtön vcprorc. Por nö tö dy rastct folja thcnrclore vihct nö kohön c tashnrc
tü prrrö nga pjesöza r/a (shih Mirgcv: 1950, 159: Stojanor': 1977, 380 v.; Koncski: l9(r7l1. 205.
t967 t2. 487\.
'l5f Sipu, Koncskit: l!Xr7i l. 20r1r,.. kjo döshntohct qysh nö shckullin XIV

ll9
 Kleu VII

Madjc. cdhe nö serbokroatishte, ku tipi perifi'astik öshtö ruajtur nrö mirö, 1i

rruk ka rlbetur pa evoluar (shih & 9).

8 N1ö evolttciott edhe tnö tö nradh ka pösuar e ardhntja perilrastike nö

shclyrtinr nö bullgarishte--nraqcdorrishte. Kötu folja ndihmöse, qö zgjedhohej
rrcgullislrt sipas vetavej)), trte kohö erdh e u nguros rrö ionrrön e vetös sö tretö
rr.jcrjös. aslrtLr si-nö gjuhöt e tjera bllkanike: sl/c, nö bullgarishtc dhe qe nö
rrac;edorrislrteJ)() . Eclhe fornta e foljes thertrelore, paskajorja, nö pörputlr.jc
Inc evolucionin e kösaj kategorie foljore nö gjuhöt nö shqyrtirn (shih IX/7).
crdh c u zövertclöslra nga forrna e kohös sö tashnte, nö fillinr tö prirö nga pjesöza
t/rr. c cila Ittö vottö u rrtönjarrLra fare-t) /. E nö kötö rnörryrö u arrit uö trnqtat c
sotnre tö tipit shtc ytt'ut,jrt nö bullgarishte dhe qe pruv(tt,t nö maqedonislrtcJ)ö .

Mbi bazön e kösaj fonne tö sö ardlrnres nö gjLrhöt nö shqylirn janö ndöfluar

cdltc- c arclhnrja e sö shkuarös (bullgarislrt.s/rq'alr du 11t'uv,rt, nraclcdonisht r7c
1tt'tn't't'), si ctlhe c arclhnrja e pörpanre (bullgarislrt slttu sc ttt pru rzrl, rnaqedorrisltt
qc sunt 1tt'ttval\. PCr lrrrllgarishtc-n-döslrnrohet edhe e ardhmja e pörpanlc e sö
sltktrarös .sltr,ttlt tltt si;ttt 1tt'tn'ttlli)')
Nö bazö tö dokunrentinrit shkrimor ka qenö e mundur tö pörcaktohen, nö
vija tö pörgjitlishrrre, edhe periudhat, kur janö \,örtetLlar fazat e ndryslune tö
evolucionit tö tipit tö sö ardhnres nö shqyrtirn nö bullgarishte-nracleclonishte.
Fata e parö (tipi "dttu" + yuskujot'c) i takon periudhös sö bullgarishtes sö
nrcsnrc (shekLrlt XII-XlV)Jou. kt,rse laza c lirndit (pjesöza c ngurosur r c
tashnrja c foljes therlclore) öshtö arritur gjatö shekujve XVII-XVIllro r.

9. Pör sa i takon serbokroatishtes, kötu öshtö ruajtur ndörtimi i rjetör i sö

ardltrncs ntc l'oljen ndihnröse "tluu", e cila zgjedhohet sipas vetavc. por ka
bjcrrö rrokjen nistore iro- dhe del köshtu nö trajtat vetore Eu, geslt ctj. Köto
trujtr \ctore rrdiclen rrga paskajorja c lbljes thcnrclorc. oseptuaprihen nga njö
lbrrrrir c rcrluktuar c kösal'. itt ttr tlttti,tltt-('tt "do tö jap" gU.Joz
tl) Shin pirr kirtö l\lrrqcr : I95(). 159r . Koncski: l()67 l, 20-lr.
'i)(t Pirr. tlLrgön c cvolucionit tö \ctLts sö trctlr njaiars tö ki'sa.1 tbl.jclc ndihrnösc nö tra-1tön c ngurosut s/,t(',

--_pi'rkutösishtcr7c. shrh Mirq*: 1950. 159r..pörkatösisht Koncski: l9(r7r1.20-lt.

rr I 56'1.r \lrrccr': 1950. l(r0, Koncskr: l9(tlll,2(16.
l-lS Koncski, 196ltl.2t)5 jcp crJhc trirlta tö tjcra dialcktorc tö kösaj picsözc tö kohi's sö urdhntc.
'159 5;'r11 Storanor': 1977. -.179r.1 Koncski: l9(r7r'2. rlE7r.. 1967/1,l0jr'.
'r(r{) tn,,r \liiccr': 1950. 159: Koncski: lt)67i1.2.o4. ku shönohcr shckuli XIV
l('l Sl,il' \trr.'cr. l95t). l(r(): Korrcskr: 1967 l.:(15.
'161 [,rru..n.:1.rsja osc prapurcnrjoslu t'ltrljc.s ndihrni'sc nö köti'rast kushtözohct nga pozicioni i tblnrlis sö
kohl.s sl. lrdlrnrc nt fiali. K ur a.jo lxrdorct nö ballö tir fi ülisö. ati'hcrl' firljir nd ihntsc. dukc- qcni' c pathcksult.
nuk nruntl tö qöndfqc nö llllinr tit ljalisö dhc vcnclosct pas foljr's thcnrclorc. Sig dihct. n-iö clukuri c
ngiaslrrrrc ndoclh cclhc nrc pozicionin c- tbljc-s ndihnrösc "/(//,r" nL'fotlrtat lnalitrkc tö sC kr-"*crös. Srpns
tlunllt: l,)S5.jl.cdhcrri'bullgarishtcncsotnrc.klahas.r/r/rrTrrsrr,peldorctcdhcTrl.srrr/tltr"dotishklrrll".

120
 ,, ;;,;; ;;';;ffih;;;;;";;;;;
rrdörtohet nte anö tö foljes ridihnröse
"tltut". Nga ky tip i sö ardhnres atje ndesherr
;;
"clo tö böj", ku folja rrdiSntöse
tri lbrrrra: I ) Fo''a " iipi, r'oi (r'ei, t'u ctj.).fuc'e
2) Fornla e tipit
ndryshon sipas vetave dhe ntliclet nga paskajorja e shkurtuar'
s'öslitö gjö tjetör
oi (ai, u etj.).fttce. Edhe kötu elenletrti iparö izgiedhueshöm
veQsc lblja r:c,i pa tingullin nistor r,-. 3) Fonrra e tipit
o sci.fuc. ku elenleuti i
zgiedhohet negullisht'
pr,:c i ,,gurosur lol ndi-qet nga e tashmja e lidhores, e cila
e vetös sö tretö njöjös tö
Eclhc kötu elenrenti i patö-lo/ e ka btrrimitr te lonrta
nö stilin e
lbljes ndihniöse "r1,,,.,"363. Nga köto tri fomra e para ndeshet
popttllore'
k.jcicssSör', kursc cly tö tjerat janö tö gjrrliös sö zakonshme
pörveq köryre, ,ie ,.un.roniiSte pördoret edhc njö tip tjetör i sö ard5ltes. i
"kunt" dlie kohös sö
fonrrtrar nöpörnrjet kohös sÖ tashntc tö fbljes ndihnröse
rashntc (liclhore) tö foljes tlietticlore. Köttr zglcdholten
rregtrllisht tö dy
"do tö böj, do tö bös['
clcprcfrtct: p.s5. rr4r stiliti, tti sti.fitc'i, ttra sü.f ttc'a ed"Jo+.
Uo ,6 56ic etj".
qö döshmoSet
Ruilanishtja nuk e ket rualtttt'tillip sintetik tö sö ardhrles,
nö latirrislrterr klasike lshih slieninrin 338). Madje, ky tip i
sö ardltnres' siq
romanc
di[ct. 11k öslttö rttajtur as nö gLrhöt e tjera rolllalle' Pörkuldrazi glttltöt
pcreptliltore nC käte rast kanö zhvilluar nrö tej fortnime perifrastike,
c1ö

sö ardlrttte' Por' ndrysltc

pCrclorcshin rtö latinishte rl poptrllore ttre vlcrön e koltös
q'ka rclodhur nö gi'höt e dera ro,.t",o''t.3('5. trö rut'anishte öshtö zSvillrrar
'ga
kiyesishr ripi i sö ardh,nes, c1ö e ka buriurirr te togfialöshi
i tli'".i.,i]r,i tipit
tb-lie tjctCr. Ky tip toglialöslii. qö nö latinishte döshnlohet qysh tc Platttt'""'
,.,r.1 r"-rlukct. ka giettir njö pörhapje.Tö tö
nradhe.ö truallin ballkanik. ktt tt
nuj iz rtttttatrishtj a.
öshtö nxierrö
Nga kralrasinri i lbrntave tö sö ardlrnres nö tlialektet l'tulltlllc
pür'tirntlirtri cllr ttö kryc tö herös, trö rtttnatrislttelt e pörbashköt'
ka clenö trö
"r/ttrr "
r ctönr loltra e gö arclhnles e nclötlttar nöpönrljet foljes nclihnröse
llcrtlori't
clhc paska.;ores sö tbljes thenrelore. Fornlat e tjera tö sö
ardhnres' nö tö cilat
p,,riolurja -i'shtö zör'etrclösuar llgil lidhorja' janö tö njö peritrdhe tö
nrör'otrsltttre-to'.

l()3 rr., rrr1t,/ (shih t.onrbuld, 1t17r1. -1-1.275).

itrJ 55;n l.trrrtbrrd: 1974, l-lr"
:OS 1i, jl,flCi-'l.,n.rrn. pcr'öndtnrorc, srq <1rhct. Öshtö /hlillui.rl'tipi isi'ardhnrcs sö forntuar rrtc rnö ti'
"
italisht /itrö' filrui' /ttt'tt ctj' ' lttt't'
lirl.lcs rrtiilrnrös c "ktttrt", c ctlu i plapanglitct puskalorcs Khs
ndörtirni ndcshct cdhc nö fi'öngiishtc: 1a li'rui' ttt ftrus
ltt;l)((). l(tt-(, 1,tht,s, litra ltuhr't ct1.:' I n1i'1tr tip
nor ne irilinist'tt. koha c ardhnrc öshtö ndörtuar rnc fol;cn ndihrrtösc
cr.;. rrc slxn.lrshtc: irrrrcr,rtr cr1.
'',lr'i>t'r, "cluhct".
'i(16 55,1, \lrhirr-scu: 197s. 2-ll
l(t7 Sl.,,l, lt.R ll. 16S. Atl böhcr c nji..jta r'örc'.it1c- c'dhc pl'r tö ardhnlcn c tipit rrrrt 'sti/ut

l2l
 lr;;til"
söfoljes ".ittttt"(rt")dliepjesoressöshkuartöfoljesthen.,elore.p.sh.r,oi (oilfi
c'irrtttt, vei (ei)fi ci.rttut etj. "do tö ke'r könduar,
do tö kesh könd'ar etj.'.36b-'"'
Me vlerön e sö ardhmes sö tö shkuarös nö rumanishte pördoret ..e
tashmia e
kuslrtores", e cila ndörtohet nga format vetore tö foljes
dhe nga paskajorja e foljes themelore; p.sh.:
ndihmöse ,$,
"i,
;;;;trön
cintä, ui cintü etj...do tö köndoja,
do tö köndoje eU.". ',r
Kurse me vlerön e sö ardhmes sö pörparm^e tö sö shkuarös
pördoret..e kryera
e kuslrtores" e tipit as'eti, ur)fi cintär eü.370 ..do
rö kisha (do tö kishe, do tö
kishte) könduar".

12. Pör sa i takon gjuhös srrqipe, nö periudhön e dokumentuar

tö saj kuptimi i
kohös sö ardltme shprehef kryesisht nöpönnjet fonnash
analitike tö ndöftuara nre
arrötöfoljevendihnröse "rluu"(r'rötrajtenengLrrosur "tto")dhe,,kctrtr,,.porkuptirrri
i sö ardhtrles nö kötö giuhö shprehet edhe nöpörmjet
fonrave tö..kolrös sö tashnte,.
tö nröny'ös lidhore. Kötu öshtö ala, nö radhö par-e,
f tö pör ato raste, kur..e tashrrja,,
e lidhores pördoret me kuptime modale tö theksuara,
si p.sh. kur ajo pördoret nre
r'lerön e mönyrös urdhörcre apo dösl-rirore. p.sh.: Tö shkosh
(shko)menjöherö! re-
sl*osh (shkofsh) shöndosh e mirö! Nö raste tö tilla4sig dihet, lidhorya
pördoret edhe
ttö gjr"rhö tö tjera, qö e kanö kötö kategori foljore3Tl.
Por te Buzuku disa nga format korrore tö mönyrös lidhore
dhe tö sö
ashtuquajt,rös lidhore-habitore ndeshe. jo rrallö eähe ne pördorime,
ku
mbizotöron kuptimi kohor. irsrrtö ala pör pördorimin
f e sö tashmes (dhe tö sö
pakryerös) sö möuyrös lidhore dhe tö sö ashtuquajturös
lidhore4abitore edhe
rtöpör fiali döftore (mö forl tö pavarura ose kryesore)
ine vlerön e kohös sö ardhnre,
ndonjöherö edhe krahas formös analitike tö sö ardlimes
me foljen ndihmöse
"kurt". qö öshtö tipi mbizotörues i
sö ardhnres tek ai autor. p.sh.:
Pör tö vör1etö, pörtö','örtetö u juve thonr se ju tö kltmi
etö cutökoni, e shekulli
tä gö:ottetö. E ju tö zemörkeclt e tö zitö ku nte u ktln,enr
ndö gazömepd372. E
per tö zgiedhunitö 'ö
nros sllkufiorrishnö ato- dit, nukö tö shelbone giith mish, po
..t-,.....- ,' 173
s t ti t t t't on cnc ato dlt-
r
rä

'loö Strrtr CLR I.24 1: Lonrbrrd: 1974.

'"" -15.
Sipas Lontbardit: lg74, 2T5, fornrat vetorc te kesaj foljelc
ndihmösc ndoshta c kanö burinrin tc
"duu " "nrc rönicn c r,-(,?r,.s, reai ctj.)...
.,r,,tj?j,ll":.t:lj.cs^h1in-c.r-olcrc
- ",' Shih CLR l, 220. ]J_j; l_sp16rr"6,
1974, -14-_15.
'' ' Mc kuptinrc tö trlla nrodalc pördorcn, ndonösc rrrö r'rallö, cdhc fornrat c tjera ..kohorc', tö nrönyrars
c pakr.ycr.a. c kr.ycra dhc nrö se c krycr.a.
-,rrlidhorc:
'- "Anrcn' antcn dico vobis: quia plorubitis ct.flabitis vos, nrundus autem guudchil.. vos autcnl
sc.d tristitia vestra r,(,rt(t,t. in gaudrunr.'. (C1oni l6120y.
,rrr.,.,:,,,r:.ru,Uitttitti,
- "' "ht nrsr blcviuti fuissent
d.ies rlji. nonferel salva omnis caro; scd proptcr electos bm,ictbutttur
dics
illi " 1Matth 24/22). Jacdhc ndon jö shembull nrc lidhorc-habitorc' Lu nö klcnökishrö
kötu, shckulli
ttrtlusltkc porsi tövctö."Si dcmundofuissctis.mundusquodsuum cratiiiigcret".(G1oni
Pör shcnrbuj tö tlcrö shih Denriraj: | 9g(r.
l5il9).
g I g.

t22
 Frtrrtrtt! a kohös sö rtrtlhnre
:...-_:-:
"do" (tlo tö lttnroi\
f ipi i sö errdhnres allalitike tö nclörtuar nte pjesözöt'r
13.
luk pörcloret vctönr nö tö foltnet jlgore. siq kanö mendttar disa gltrhötarö llö tö
kaluarön. Maclje . ky tip clöshrlloliet sö pan pör tö folnlet veriore tö shqipes' Atö
c lcleshinr pör herö tö parö nö shönirrret e ntbledliura nö Dr"rrrös nö fund tö
shekullit XV nga kalorösi giernran Anloj$ von Harfi ku giejnrö, ndör tö tjera,
/+.
ccllrc shprehjen r/o dttple (: clo ta blej)r
Döslrrrtinö c dyte pör pördoritnitt e kötij tipi tö sö ardtmes e giejnrö tc
/ J')
fraza e Brtzttkut: A trrrkö do tö pikelqinö qi rnö ordhönoi Atir Kölu do tö pi
öslrtö pördorur ttte vlerötl e sö ardhnres latine hibturt'tto '
pör pördorimin e hershöm tö kötij tipi tö sö ardhrnes rrö tö folnret veriore tö
shclipes döslturon, Irdör tö tjera, edhe doröshkrinri i "djalit plangprishös" nga e
lolnla c shrliprarör,e tö lstries, tö cilöt janö shpömgulur atje nö fund tö shekullit
XVll apo 1ö fillinr rö shekullit XVIII nga brezi bregdetar midis Shkodrös dhe
Kotor,.ir-]77. Gjithashtu gjurntö tö kötij tipi tö sö ardhntes nuk nrr'rrrgojnö as ttö
tö lblrrrcrr c katundit .,lrhncsh aGr Zarös nö Dalntaci. Banoröt e parö tö^gtJ
/ö.
karupdi.janl, shpörngulur ngn krahina e Brisktrt dhe Sliestanit nö r'itjn i 733J
Ky tip isö arclhntes öshtö nrbizotörues sot nö gegörishterr1ugor"379. Pör rlrö
tepör. pö tö folniet veriore ndeshen edhe raste tö pördorimit tö sö ashtttclttalturös
e arclltlte e pörpanne n'te "do ", pör tö shprehur veprime tö mundshlrre tö sö
shkuarös380.
Ky tip i sö ardhmes öshtö nrbizotörues nö tö fohret jugore tö shqipes, ku
rrö ligjörinrin e lirö pördoret trrö fort pa pjesözön
"tö" tö lidhores (tlo höi).Edhe
nö köto tö lolnre ky tip i sö ardhrles öshtö pörhapur nrjaft heret. Pör kötö
clös[prop. pclör tö tjera. edhe prania e tij nö tö folnret e arböreshöve tö Italisö, clö
ka1rö r,cgori guhösorc tö toskörislites. Tek ata ky tip i sö ardhrles döslrnroltet
clvslr rrö rcprön e Matröngös (1592) : Si r/o tö duush fqinjönö ashtr'r si
rlcrelrene '1381 Mudi.. tek ata ncleshen edhe forra tö sö ardhmes sö tö shkuarös
]7].'|chll.t/it.(c/r/t,lr''.shih/)rcl,ilg<,|itllrtlt,sl|it|t,t..s''|rttollwlttlIur/|'vltt
.lr.!\'pt.'tt..lt.Lrhit'rt, l:tltioltit'rt..., rtic ar sit,irr lL,tt.lultrart !1()6 his 1199 vollarutct, hcstltrichc'rt rtttd
___,ltrttlt /.t,rtltttrtttgt,tt t'rliltirt /rtrt liclausgcgcbcn ron Dr. [. ron Cll)otc. Cöln l8(r0 (t'ac1c 6-l-(15;
i'-t '(- rlrccllr ttucrrr dcdit trttltt [)utct'. ttott btlrrtrtt.'" ((iiorrr. IE;l | 1.
176 \ö tllö lllst tjr-tlrr nlir kuptirrr tö ngSashlirrr [Juzuku c shprc'h nLtpit'nr.1e't sö ardhnlcs sö tipit Arrar rrrc
Trirrt: ,\ rrrtrrrdö pini 1u kcltlinö c1r u /rrrrrr rtrc ltiti;) "Potcstis bibcrc caliccrlt, quclll cgo hibittrru.s sttrril"
(\,latth r0'r1).\1cAkösa.l.tluzukunrckuptinrrncsöardhnrcspi'r'dorcdhctogljulirshinctipit'i/rr,r"
' f iclhoro c tashllc. P.sh.:... c hinjc u r/rro tc 1tl;rlüntnlata ön dheut ... "... ct co dispL'rtlum cos culll
tcfru..." ((icrrt'.st.r (r'l-1 ). Pör shcnrtrtrl tö tlcri- shih Dcnrrraj: l9E(r.829
Ii7 ShihAlctr: l9(rl.212 NökirtödorLrshkrirnndcshctcurdhr]ljactipitnöshqyrtrrrrpapjcsirzön"ri'"'tö
liclholcs. I).sh... r/o griltcnt c I'ct(, llc kurko tötan tctrt. a r/o tltunt 'tti... "Surgortt ct läo ad patrctrl
llcr-nl1 ct lrt rrttt ci..."
i7S sl,il, ;\icti: lo2.
196 | . 5-5.
179 Sh,l, (:abct: 1975. (r.l:
Qcliku: 1968, 130.
'-l't(.1 Slrrh Slrkurra.l: 1967.5-l: 1972, 106 r. ct.j.

'tul "C-.',rtt. ulL'rctL- tl plossitno cotrrc voi stcsso.t" (shih Sciambra: l9(r'l' 55)'
t23
 .,,; ;; ;; ;;;;;;,;i,ii;";,;;::
14. Pra, tipi i sö ardltnres nre forrrrörr e ngurosur loljore "r/o "
dös6r1o6et
relativisht |leret nö te dy dialektet e shqipes. Pörderisa kjo fonnö
foljore paraqitet
plotösislrt e pörlirnduar re Buzuku ( 1555) dhe te Matröriga (
1592), duheipru,ruo,
qö njö fornrö e tillö duhet tö jetö, tö paktön, dy-tre shekuj mö
e hershnre se
shekulli XVI' Pör rrrö tepör, prania e hershnre e kösaj fonne ne tö dy dialektet
e
shqipes döshnron qartö se nö köte guhö duhet tö jetö zhvilluar heret prirja
pör
ta shprehur kuptimin e sö ardhmes nöpönrrjet njö togfalöshi te ndeituar pga
folja "tluu " dhe njö folje derör. Nga njö togfialösh i tillö u zhvillua pastaj tipi
i sö ardlrmes nö shqyrtinr, ku elernenti i parö. folja ,,duu',, del pö fonrrön e
ngurosur tö vetös sö tretö njöjös tö kohös sö tashnre ,,r/o ".
Mbi bazön e kötij nrodeli u pörftua pastaj e ardhmja e sö shkuarös(tto rö
pttttrtf u), c ardlrnrja e pörpanle klo.tö.ke nt puluut') dhe e ardhrlja e pörparrle
c sö slrkrrar'ös (r1o tC ki.sltu puttttrtt.yJöJ

nö. & 12, nö gjuhön shqipe öshtö pörftuar eclhe njö tip
15. Si9 tt t'tt ttö dukjc
detör i kohös sö ardltttte. Eshtö [ala pör tipin e ndörtuar nöpörnrjet foljes
ndihnröse "kunt". Nga ky tip janö zhvilluar tre nöntipa: l) kunt me pttttttc; 2)
kttrt tö pttrto.j: 3) kunt pöt' tö 1tttttt,r,, Jö4. Nöntipi kunt nte pun lre pördoret pö tö
folnret veriore dhe öshtö rnbizotörues te Buzuku, Budi, Bardhi e Bogdani.
Prandaj ai duhet tö jetö pörftuar, tö paktön, disa shekuj para Br.rzukut. Edhc
rröntipi ktnt tö puttoj, ku folja ndihnröse, e zgjedhueshnre sipas vetave, ndiqet
nga e tashnrja e nrönyrös lidhore, duhet tö jetö. gjithashtu disa shekuj nrö e
sc shekulli XVI, pasi atö e gjejnrö tö pördorur rregullisht te Matrenga
'ictör
(1592). si edhe tek autoröt e tjerö arböreshö pas tij. Prania e kötii nöptipi
tö sö
ardltntes kraltas tipit do tö böinö tö fblmet arböreslre te Italise385 dörlli.,.ron ."
tö paröt e arböresliö\'e tö Italisö i nrorörr rne vete köto fonna tö sö ardhmes rrö

lsl P.rh , l\t t tnttrrottt'f clhri.;u c bürdhat ,/ tö nrö rnrrr cliparlisrn. ltropullorcy. U ilo1as sc u-;o gluhrr ntö
Itt r r.sh l.lctLtr sc urblcshl. u gölar t'a[böre.shös... (C. Dara i Riu). Kur ka tö zörö llll
t'lgrnnp'., /1,, {i,l
..,./)(','(; rr.lczct r.1ct. (\i. Filiut.
JöJ P.'r tllLi shttttlc ht-rlll'sira pir rruul-n c forrnrrnit tir tvrc si c-dhc nrbi rlcrut c tyrc shih De-nrirai: l9S(r.
, 70 1 r.. ll-ll r. dhe.2(X)1. -15-lrr.
lNl\lbi buzcnctipit/torrr tn('punn('öshtölbrrruarcclh!.truJtacripitAr.s/r<r
ttt('punu(,,ccrluptrrdorctosc
st c arclhtttc c sÖ shkulrös. osr'llL- \ lcrön c sC ashtucluajturös c tashntc c kushtorcs. N4c tö njijtat r,lcra
.lancforrrruarcdhcforrrlatctipitÄl.slrr töpurtofttdhckishupi;rtIpurtuur. SipasAlttntarit: 1986.90.
ndcnllllct ttte- Ärrrtt + lilhrtra nö tö folntct lrlrörcshc. shprchin idcnö e- donrosdoshnrörisö nö tö ar4hnrcn.
,.'"-'- kate'stsht nar tai shkuurön. Vlcn tii pirlnrcndct kötu sc ai shönon cdhe- nclörtinrin c tipitprrl + lidlrtttt,.
Pc't
\lc kolrö ttö disu tir lblrtrc arbörcshc tö ltalisö crdh c u pör'glithösuu pör tö gyitha vctut lornra c vctes
sii tf'ctii n|ö.|cs tö tbljc.s ndihnrösc "kunr" (,'ku"), c ndjckur nga c tashmja c lidhorcs (shih cclhe.
shitninrin,169).

t24
;;,,:"***
nöntipi i tretö'
katundet arböreshe te Greclise giatö shektr.lve XV-XVII. Kurse
jetö pörftuar pas
kttnt pör tö puttuur, (gegörisht kunt pör lö pttntte\ duhet tö
Ky nörrtip öshtö
shekirllit XVl, pasi nuk ndeshet as te Buzuku, as te Matrönga.
fornruar nga folja ndihrnöse
"kttm" dhe fonna e pashtjelluar ettpitpöt'tö ptttttttu'
(shih pör kötö tx/l3).

qartö se qyshuö
16. Pra, tö dhönat e shqipes sö dokumentuar tregojnö
perir"rdhön parashkrimore tö kösaj guhe
janö pörftuar dy tipa tö sö ardhmes'
ilga keta, tipi me pjesözö1 e ngurosur "do" nökrye tö herös do tö jetö pördorur
ndihn-röse "kum"
nrl kuptinrin nrodaltö döshirueshmörisö, ndörsa ai me foljen
Me
do tö jetö pördorur nö fillim me kr.rptin-rin modal tö domosdoshmörisö'
tö dy köta
kalintin e kohös, madje qysh nö periudhön parashkrimore tö shqipes'
shoqöruese,
tipa tö sö arclhmes i kishin humbur dalngadalö ngiyrirnet modale
tö sö ardhmes. Por qysh nö
clirkc u pördo*rr köshtu si forma thjesht kohore
periudhirr parashkriniore tö shqipes pör arsye. qö mbeten pör t'u
hulumtttar. trö
t.lle ndihnröseti
tö lblntet veriore erdh e u giallöma tIö shtturö tipi i sö ardhmes
"litutt",(kuttt ilte purtue).k,.,rr. nö tö folmet jr.rgore erdh e u giallörua mö forl
tipi i sö ardhmes do rö ltturoi(shih edhe & 20)'
foljen
17. Prania relativisht mjaft e hershl-ne e tipit tö sö ardhrlles me
rrclilrmöse "dttu" dhe e tipit rne ndihrnöserl "kctm" nö gjuhön shqipe e
detör
bön rö pashmangshnre pyeden se cili prej kötyre dy tipave öshtö. nrö lxl.:,:r,'t:
körö gJuhö. Kjo pyetje, pör tö cilön janö dhönö pörgligje tö ndrysltttre-"",
esllte
tipave tö sö
c lrdhur edhe rne qöshtjen e vetö burimit tö secilit prej kötyre dy
e lidhur ngushtö edhe
arclhntes nö gjuhön shqipe. Ma<lje, Qöshtja e fundit öshtö
nö gjuhöt ballkanike nö
nre göshtjen e btrrinrit G kötyre dy tipave tö sö ardhmes
pergithesi. Nö kötö rast shtrohet me tö drejtö pyetja nöse köta dy tipa tö sö
arclhrnes nö giuhöt e ndryshme ballkanike janö zhvilluar nön
ndikirnin e pjö
gjuhe tö caktttar, apo janö pörftuar me rrugö paralele'
"cluu"
lg. pör tipin e sö ardhmes sö fontruar me anö tö foljes ndihrlröse
clisa gjuhötarö kanö shprehur mendimin se ajo nö gjuhöt ballkanike öshtö
e kötij tipi tö
zhvilluar. nön ndikimin e greqishtes, kurse ndorrjö tjetör burimin
trako-shqipe'
sö arclhnres nö köto giuhö e ka körkuar tek e ashtuquajtura
-iE6 *,,,|., nuk öshti. rasti tö rrdulcrrri gjatö nö kötö qöshtjc. Po shönojmö \'ctöm kötö qc disa kanö shprchur
"kurtt"(kttntnrcliluiltcröshtömöir1ctörscai itipitntc
nrcnclirrinsctrpi rsöurclhnresnrcndihnröscn
pör barabar tö \'jctör tö dy kcta tipu'
lbljcn n<lihnrös c "tlutr (d() tö Puttol),kr.rrsc disa rö tjcrö i nrbajnö
"
Soi pcr sor rrund tö thuhct nrc siguri vetönr k1o c1ötö dy köta tipa tö sö ardhmcsJanö pörftuar clysh nö
(r42r" dhc 2002, -l6lr"
pcr.iu<1hl.n paraslrkri'rorc tö shqilcs. Pör hollösira tö tjera shih Dcrrriraj: 1986.

r25
 '-::=:.
Pörlac1ösuesi rnö injohur itezös sö parö, sig dihet, ka qenö Sarrdfeldi: 1930,
I8I r" Ky gluhötar' duke u mböshtetur nö r,jetörsine e ketrl tipi tö
sö arcl6nres rrö
greclishte (shih & 6) dhe duke kundörshtuar nrbi kötö
bazö mendintin e weigancl-
rt. arrin nö pörfundinrin qö ky tip i sö ardhnres nö gjuhön
shqipe dhe nö gJuhet
e dera tö Ballkartit e ka burinrin te greqishtla. Mendimin
e Sandf'eldit e kane
pratluar edhe mjaft giulrötarörö tjerö. megjithöse kundör
kösaj teze nuk kanö
nrLrnguar kritika ose rezervaJö /.
Kurse pörfaqösuesi kryesor i tezös mbi burirnin "trako-shqip"
tö sö ardhpres
nö shqyrti' ka qe.ö weigand-i, BA l, f. X. por kjo tezö nö pörgiithösi
.uk ka
gjetur rlböshtetje.
Sandfeldi dhe Weigand-i kanö parashtruar mendinre tö ndryshnre
ed6e
pörburimin e tipit tö sö ardhntes me ndihnrösen "kturt" nö gjuhöt
ballkanike.
Sandfef di: 1930, I 85, porron se "pördori n'ri i 'krtnt 'pör tö shönjuar
tö ardrrnren,
öshtö njö fakt roman qö bie shumö nö sy" dhe qö kötej ai
nxjerr pörhlrdinrin se
"nuk ka asgjö tö jashtözakonshme qö ky tip rö
shfaqet gjithasliru edhe nö
Ballkanet. ku latinishtja ka luajtur njö rol aq tö rladh". pörklundrazi,
Weigand-
i, sipas Sandfeldit: 1930, r84, edhe nö kötörast ka nrbrojtur mendimin
qö ky
tip i sö ardhntes öshtö trashögllar nga trakishtja.
Krahas kötyre dy tezave nuk kanö nllrnglrar edhe mendinre
tö tiera pör
njörin apo pör tjetrin tip tö sö ardhnres nö gjuliöt e ndryshme
out,oo,rt[.:s8.-

19. Pör njö zgjidlle sa mö tö saktö tö kötü problemi tö

ndörlikuar öshrö e
nevojshme tö mbahen parasysh köto konsiderata tö pörgjithshme:
I ) Krijimi i
fornrave analitike tö sö ardhmes öshtö njö dukuri e rlohur
e shu'rö gjuheve i.e.
(shih & 3). 2) E ardhmja e formuar me anö rö foljes
ndihmöse ,,dtrct,'
edhe rrö gluhö tö tjera jasrrtö Bailkanit (shih & 5). 3) Edhe 'deshet
e ardhmja e fomruar
nre a'ö tö foljes ndihrnöse "kom" nuk'deshet vetöm
nö gjuhöt ron.,u,",", po,
edhe nö gluhö tö dera, si p.sh. nö sllavishten e vjetör et1.
firrirr edhe & 7). 4)
Ndikimi i njö gjuhe mbi strukturön gramarikore tö njö glul.," tjetör öshtö
njö
dukuri e jashtözakonshme. Edhe kur ndodh nje dukuii . titte e rrallö,
gJuha e
ndikuar dulret tö ketö krijuar mö parö parakushtet e nevojshme pör
njö ndikinr
tö tillö. Nö raste rö rilla duhet rnbajtur parasyslr edhe kronologia
e fakteve. 5)
Pördorinri i ntö shumö se njö foljeje ndihmöse pör ndörtimin e kohös
sö ar<lhnre
nö n1ö gjuhö nuk öshtö njö dukuri e panjohur as jashtö Ballkanit, p.sh.
si nö
anglislite (shili edhe & 5).
*'*-*"*ffi:l98()'22()-22]dhc-Schu||cr-in:|975,|55:kötapörnrcndin
,o.,cdhc.Rcichcnklon-in (shih cdhc shöninrrn 3g61.
JööPsh Rcichcnkron-i: l962, l09,anonnröfortngandikinri latinnöfornrinrinckötijtipi
tösöardhnrcs
nö giuhöt ballkanikc. Nuk ka munguar cdhc nrcndinri pör njö zhvillinr
parale'l rö dy ripa'c rc sir
ardhnrcs nö disa nga guhör ballkanikc (shih Dcnriraj: 196(r, E.l9-E4
l dhc 2002. -r60r,).

126
 Forntut e kohös sö urdltnte
.-_'-+:

tö nxirretr
20. Nö bazölökonsideratave tö pörgiithshme tö mösipörme t.llund
köro pörfundime, tö paktön, pör gjuhön shqipe: 1) Pörftimi itö dy tipave tö
öshtö njö döshrrri
kohös sö ardhme qysli nö periudhön parashkrinrore tö shqipes
e padyshrnrtö e moshös sö tyre relativisht tö nradhe nö tö dy dialektet e kösaj
krye tö herös
gjirhe, ku duket qartö se tö dy tipat nö shqyrtim janö zlrvilluar rrö
pör tö shprelrttr
iepernlet gran-ratikalizn.rit tö dy togfialöshave tö ndryshöm,
njeri te ardhrnen e döshirr.reshmörisö (tipi tlo tö putroj) dhe tjetri atö tö
donroscloshn"rörisö (krtnt nrc pttnue, ktnt tö ptutoj). Por
mö vonö Irgiyrinret e
tyre modale kanö ardhur duke tt mönjanuar (shih & 16). 2) Prania
relativisht e
(shih & 14) öshtö
herslrme e sö ardhmes sö tipit clo tö punojnö dialektin verior
qe ky tip i sö
gjithashtu njö döshrni e qaftö kundör mendimit tö Sandfeldit
u*rdll,ll., atjL ka ardhur nga Shqipöria e Jugut, ku, sipas tij, ai öshtö
pörftuar
ardhmja
nön ndikimin e greqishtes. 3) Edhe merrdimi tjetör i Sandfeldit
qö e e
(shih
tipit (krutr ttte puttue) nö gjuhön shqipe öshtö pörftuar nön ndikirnin latin
relativisht
& I g), n.k öshtö mö pak i kritikueshörn. Ky tip i sö ardhmes öshtö i

vjerör nö shqipe, por jo aq i hershöm, sa tö na böjö tö ngiitemi deri nö kohöu

e

tö fuqishöm tö latir-rishtes mbi kötö gyuhö. Pör köte döshmon edhe

'dikimit
ll]ultgesa e reduktimeve fonetike nö kötö tip tö sö ardhmes. Veq kösaj,
tö kihet

parasysl'r se, ndörsa nö giuhöt ronlane peröndimore nö kötö tip tö sö

ardhrnes
(dhe nö giuhöt e
folja ndihn-töse "kurtt" ka qenö e prapavendosur, nö shqipe
tjcra ballkanike) ajo öshtö e paraveudosur'
Nö köto rrethana, dr-rl-ret pranuar qö tö dy tipat e sö ardhmes nö shqyrtinr
kanö qenö njö zhvillimr i brendslröm i giuhös shqipe' Por pas mönjanimit
tö

shkallöshkallshöm tö ngiyrimeve modale tö tyre (shih & l6) ishte

plotösisht e
mundshme qö njöri tip tö nrbizotöronte nö njörin dialekt dhe tjetri tip nö
dialektin
tjetör. Sig u vr"r nö dukje edhe nö & 16, arsyet, qö i kanö dhönö shkas njö
irpemdarjeje tö tillö dialektore, mbeten pör t'u hulumtuar' Sidoqoftö, nö kötö
e tipit
,ust nuk Oirti.t pörjashtuar mundösia e njö ndikimi grek nö mbizotörimin
qenö njö
tö sö ardhnres me "do" ttö dialektin jugor, por natyrisht ky do tö ketö
faktor dYösor.

21. Vörejtjet e n-rösipönr-re edhe mö shumö pör rumanishten,

(& 20) vlejnö
e cila pör vetö pozicionin gieografik vösl-rtirö se mund tö pösonte
njö ndikint
grek, qoftö edhe tö tör1hor-tö. Pra, edhe nö atö gjuhö duhet tö kenö ekzistuar
"kant", ndiqej
äikur tofialösha tö lirö, ku folja "cltru", pörkatösisht 'ga
njö
tjetör, mö pärö nö paskajore e nrö pas nö lidhore'
- pet
folje
tö njöjtat arsye pör rumanishten pörjashtohet edhe ndonjö ndikim nga
ana e bullgarishtes ose e shqipes.

t27
 22. Edhe pör gjuhöt silave tö Bailkanit, nö therb, duhet prarrar
qö rrö
trtrallin ballkanik. ktr erdhön e u zhvilluan, ato kanö gjallöruar
nrö tej togljalöshi'
e lbnnuar nga folja "tltru " dhe njö folje tjetör
1ne fillinr nö fonlön e paskajorc-s
ccllte ntö pas tö lidhores). Natyrisht. nö gfallörirlin e
nrötejshörtr tö kötij
toglialöshi rluk pörjashtohet nrundösia e nciikinrit nga ana e gjLrlrör,e
fqipje rreth
e rrotttll. nö radhö tö parö nga ana e greclishtes. Por ne kete
rast rruk duhel
pörjashtuar edhe njö mtrndösi
detör. Nö giallörimin e mötejshöm tö togf alöshit tö
pörbörö nga folja "rluu" dhe njö folje
detör nö gf uhöt sllave tö Ballkanit mund rö
ketö .dik'ar'rjaft edhe ajo popuilsi anase, qö pas dy'djes
sö silavöve ,ö
Cadishullin Ballkarrik dhe pas shtrirjes sö sundimit tö tyre shieteror (shih
III/45)
erdlr e u sllavizua gjuhösisht. Dhe islrte e natyrshnre qö ajo popullsi
e sllavizuar
tö rttallte edhe rlrörryrat e tö shpreliurit tö gjuhös sö braktisur
nöpörprjet kalkinrit
tö togljalöshave ntö tö zakonshöm tö asaj gjuhe.

23. Natyrisht, vörejtjet drre sqarimet e paraslrtruara nö && lg_22synoj'ö

Vetönr tö r'önö nö diskutim, pörkatösisht nö dyshirrr, tezön
aq tö rrjohur tö
Sandl-eldit rnbi pörhapjerr e tipit tö sö ardhrues r.ne l-oljen ndrhrröse ',dttu',
r.rö
gtrhöt e Ballkallit. Por kuptohet vetiu se vetörn duke vönö nö cliskutrnr.
pörkatösisht nö dyshinr. njö tezö tö pranuar nga njö varg gjuhctarösh, puk
arrirr
nö tö njöjtön kohö tö parashtrosh eclhe njö antitezö tö arlumentuar
bincls6ör1
pör zgidhjen e njö problerri aq tö ndörlikuar, sig öshtö göshtja
e ndörrinrit tö
kohös sö ardhnre nre anön e foljes "dua" nö gjuhöt e Ballkanit.
E ky probler,
ndörlikohet edhe nrö tej, po tö kihet parasyslr se'ö grdqishte,'ö shclipe,
nö
bullgarishte-nlaqedonishte e pjesörisht edhe nö runranislite koha
e ardlrmc c
tipit nö slrclyrtirrl öshtö ndörtuar pikörisht nöpörntjet fonlös sö r,etös sö tretö
njöjös tö loljes ndihmöse "rltut", e cira nö tö gJitha köto gyuhö erd6
e u s6ndörrua
nö njö pjesö2.

24. Duke u mböshtetur trö sa u paraslrtrua nö && 19-23. prund tö

nximerr
köto pörftrndime me karakter tö pörgjithshönr pör tipin e koliös sö arclhme
1ö
shclyrtint:
l) Ky tip öshtö pörftuar nöpörrrrjet granratikalizimit tö atyre tofialöslraye,
rrö tö cilöt lolja "tluu ", c ndjekur nga njö folje tjerör, shörbenre pör
tö sSprelrur
döshirö. pör kryerjen e njö veprinri pas gastit tö ligörinrit.
2) E ardhnlja e tipit tlo tö punol, e pörltuar nöpörnrjet pörgjithösirlit tö
fortnös sö r'etös sö tretö njöjös tö foljcs "rltttt", nö gjtrhöt ballkanikc puk nruncl
tö zhvillohej veqse pas ttrönjaninrit tö paskajores clhe zövendösirlit tö saj
nrc
njö fomrö tö zgjedhueshme tö forjes therrrelore (shih pör kötö kreun IX).
3) Drrkuria e fundit (pika 2) döslimon dhe njö prirje relativisht tö hershnre

128
 I'-ortttttt c kohös sö urtllttttc

tö gjuhöve ballkanike pör tö rrörljanuar biflektiviznrirl nö togfialöshat e

granratikalizuar, ku kuptintet e vetös, tö nunrrit (dhe tö diatezös) jep^err vetönr
njö herö clhe pikörisht rTöpörrllet fbrtlave vetore tö foljes th"nl"lÄr.389.
4) Nö gjuhön sliclipe dhe nö greclislite pjesöza karakteristike e kohös sö
arclhnte öslitö shtrirö edhe te forntat c sö ardlrntes sö tö shkuarös dlie tö sö
arclhmes sö pörparnie.

lS9N.la.clukuli cngjashnrcöshri.vörre.tualcclhcni-kohöncaldhnrctötipitÄarl töböi nöndonjötötblnrc

popullorc ra- arbcrcshö\'c tö Italisö. Nö kcitö rast öshtö fjala pör pörgjithösimin c fornrös sö \'ctös sa'
rrcri. njLriös ti- follcs ndihnrösc ( "Ärr") pör tö töra vctat dhc nö tö dy numrat. Njö dukuri c tillö öshta-
pörftual p.sh nö tö fblnrcn c katundit urtrL.rcsh Sun Marcano (alcr Tarantos) (shih Shkurtal: 1 979,
l-l | : shih cdhc Altinrari: 1988. 90).

129
 KREU VIII

RIMARRJA E KUNDRINAVE

l. Kjo dukuri sintaksore, qö öshtö pörhapur ku mö shumö e kr.r mö pak nö

tö githa gjuhöt ballkanike, öslitö vöshtruar nö pergithesi si njö ballkanizöm,
sado qö ajo öshtö slifaqur edhe nö gyuhöt romane peröndimore (shih & 2l ). Si
nledhittt, edhe kösaj dukurie sintaksore tö gjuhöve ballkanike i öshtö kushtuar
vömendje nö tö gjitha veprat sintetizuese plr ato guhe390.
I pari gjuhötar, qö e ka pörmendur kötö dr-rkuri sintaksore tö gjuhöve
ballkanike, ka qenö Mikloshigi: 1 861 , (shih & 1 8). Por dukuria nö shqyrrim e
ka törheqLrr vör.nendjen e ballkanistöve dhe tö studiuesve tö gjuhöve tö veganta
ballkanike kryesisht gjatö shekullit XX dhe veganörisht gjatö köryre dyzer
'ujetöve tö fr,mdit. Ata, nö pörgjithösi, janö pörpjekur jo vetöm tö pörshkruajnö
kuslrtet sintaksore tö shlaqies sö kösaj dukurie, por edhe tö shpjegojnö rrethanat
e pörhapjes sö saj nö gyuhöt e ndryshnte ballkanike.
Nga studimet e botuara tashnö öshtö börö e qartö se rimanja e kundrirrave
öslitö pörftuar nö shqipe, nö rumanishte, nö bullgarishte, nö maqedonishtedhe
nö greqishte; ajo ndesliet edhe nö disa tö folme periferike serbe dhe kroateJ'/l .

Por njö zhvillim mö tö madh kjo dukuri sintaksore ka marrö sidomos nö shqipe
dlie rrraqedonislrte.

2. Nö guhön shqipe rimarrja e kundrinös sö drejtö öshtö börö njö dukuri e

pörgjithösuar, kur ajo shprehet me anö tö formave tö theksuara tö pöremrave
vetorö tö dy vetave tö para. pavarösisht nga topika e tyre paro apopcs foljes
kaf lözues. Nö kötö pördorin-r kundrina e drejte pörfaqöson rentött e kumtimit.
Kurse nö rolin e temös sö kumtimit nö kötö rast ajo shprehet rregullisht vetöm
nöpönljet fon-nave tö petheksuarar tö pöremrave vetorö tö dy vetave tö para nö
rasörr kallözore'. ntö, tö, ttct,Ta (dikur tü.392.'
Po ta vöshtrojrrrö l<ötö dukuri nö veprat e autoröve tanö tö vjetör, vömö re

-190 !'ctirnt Solta: 19E0, nuk c ka traituar kirtLt dukuri

-l9l Sh,h tlioski: 197-1, 2oj
392P.rh.,1öklahasohcna),4/dnlerr(anrcfr,riar)
cclhcarrrc.Unö/ithirrarydhc;onli.b)Nöna rtti;(tö\do,
planda.; ,trä (1ä) qolton.

130
 Rirttttt't'f tt c kuttdtitruve

serilletlja, pörkatösisht nrosrimarrja e kundrinös sö drejtö tö shprehur nöpönnjet

pörc-rnrervc vetorö tö <ty vetave tö para tek ata kushtözohet, nö vija tö
pörgjithshnte, nga po ato rregttllsi, qö r'eprojnö nö sliqipen e sotnle. Njö negullsi
c tillö bic pö sy sidontos nö veprat e Budit. Rastet e tö shprehtrrit tö ktrndrirrös
sL'clre'jtö nö funksiorrin e renös vetöm nte anö tö fortrlös sö thekstrar tö pörenlrave
vetorö tö cly vetave tö para tek ata japö tö kltfizuara (sitlornos te Budi;rvr.

3. Ntlrysfue c1öndron punn, kur kundrina e drejtö shprehet rrle fialÖ tö tlera
(1tö1'c9 pörenrrave vetorö tö cly vetai'e tö para). Nö kötö rast, kltr ajo pörfac1ösorl
taptötr c kunttirr-rit, atöherö shprehet ose vetöm nöpömrjet formös sö patheksttar
tö pöreptrit vetor tö vetös sö tretö, njöjös apo shttmös (e,i), ose njökohösisht
eclfte prc lbrurön e plotö tö saj, qö mtrrtd tö jetö njö emör, njö togfialösh emöror
a piö ltali e nönrenditLlr, apo njö pörenrör qfarödo (pörjashtuar vetoröt e dy
yetaye tC para)394. K,,1. situata e ligyörimit e bön tö panevojshöm edhe
pörclorinriri e fonlös sö plotö tö kundrinös sö drejtö, atöherö nö kötö funksion
pördoret vetöm fornra pörenrörore e patheksuar e vetös sö tretö. Por, dtrke qenö
se kjo fornrö e patheksuar e rasös kallözore (ndryshe nga ato tö dy vetave tö
para) kuptir.nisht öslitö shunrö e pacaktuar, nö rrrjaft raste ndihet nevoja qö
kuptinti i saj te konkretizohet-nöpörnrjt pördorintit tö fortnös sö plotö tö
kundriuös. qö ajo 1lörfaqösoltJ'/).
Anasjelltas, kur kundrina e drejtö (e shprelitrr jo nöpömrjet vetorör,e tö dy
\ cta\ e tö 1l1ra)pör'lac;öson ranti;tt e kuurtirttit, atö,herö ajo Irtrk ritrtetret rtöpörrn.;ct
lbrnrös sö patheksuar tö rasös kallözore (a,i)rYo.
Eclhc rinranja, pörkatösisht ntosriniarrja e kundrinös sö drejtö nöpömljet
lbllaye tö patheksLrara tö pörenrrave vetorö tö vetös sö tretö, asl-ttu si nö rastitl
-19-l lr. .1., tlt klahasohc.rr:Tc lJu:uktt; a)... r1bö crrrönil tat nuo rtt[ shclbo...l ....ti ttO rra dcfcndo...l u tt'
rö1a;lö\clon.i...;u7rrr,ctucrrpasunöndözcnrörö...cti.b)Zotynölll'uon...i...artrtatisi.Trr'..ctj c)Pörst-
ti rrrtrnrorcirngyithösirköqiashit...;...pörscajravizitoi...Eatac1irrtrrunduonö,nlatllosl.tltundonji'n.
ctj.'lc ilrrrl/. tl ntrto laj-nti I larqo-rrd...i ...c1i tr0 rtu ngushölloi... c-t1. b)Gjithökush po thöl'rc't tr', ct1.
c) \'cAö li rnc rrrri ndintr.rortr ...: ... c lnc rl.r löshuont anci scnrhili..., ctj. Pör ntÖ shunrö sqarirlc shih
l)cnrirri: 19E6.5E5v.
-194 Ns brzir tö kösu1 r'rcgullc duhcj qö. cdhc kur shprchct nöpör'ntjct pörcmrit lidhol rTit, kundrina c
clrc.jti- ti. riprclrct lrcgLrllisht ntc anir tö fornrös sö pathcksuar tar rasös kallözorc (c, pörkutösisht i). Por
n.|ö 91ö c trllir nuk ndodh githnjö. Nö fasrc tö rillu kundrina c drcjtÖ r'inrcrret. kur f alia c nönt'cnditur
lidhorc ka llnksrorr s(l(tryas, dhc nuk rirlerrc't. kur kjo ka tunksion rrtktrres. P.sh. tö klahasohcn: a)
lshtc cdhc n jLr tbtogr-at, rTlt c kishtc zönl. dinrri atv pa nrbar'.tar punö. Shtröngoi trikon, rTlt c kishtc
Irctlhur kr.rhi.r c. b) S'öshtl. gjö a.1o qd thua. i\{l|tini hantc i körlusur nrbi tepsinö, r7i; kishte' pörpara.
[)l.r rlli s5Lr1.rli srlat.ir.pc'shrh Dcnrir.al; l9E(r.59(]r'. dhc 2(X)2.271tr'.
-195 p..5., a) - /: kc lcxuar rr.urrarr,r c' ri'.) - 1i kurrr lcruat'. - Krrsh lr lhr kölöl - Ma tha Aginri. b) Unö c
nloh /)(.i..\(/,,1/r, pl.r.tL. cilin po nrö tlct. Unö i kartr rri. rrcgull dal.t'rul, qö po na körkonr.
-196 Prl' ,rt Ktrtrlritt,t (,purutcndosyr; N'gurörrt,su tö rtrödhl ka rrr.icrrö fshati 1tra1. /)llArr fshihtc kjo
buzi-tlr.sh.jc.Pikirlisht/itk;thotöcdhcbabai .byKurtdrittucprultut'<'rtlosut'. Kcthönötarrrtntntt'ttditrtitt.
qi'kunt ccllrc unö. Nc kötcjza nuk kcrlri /ir.sc nö gilirnli e Pcr'öndisö'
tal
lJl
 Kreu VIII

e dy vetave tö para (shih & 2), nö shkrinret e autoröve tö vletör shqiptarö. nö

vija tö pörgjithshme, kushtözoliet nga po ato rregullsi, qö u vunö nö dukje pör
shqipen e sotrneJV/.

4. Pör sa itakon rin-rarrjes sö kundrinös sö zhdrejtö, ajo öshtö pörgjithösuar

nö gjuhön shqipe, jo vetöm kur sliprehet nöpönnjet pöremrash vetorö tö cly
vetave tö para, por edhe kur slrprehet rre anö tö njö pöremri vetor tö r,etös sö
tretö. ose tö njö pörenrri tjetör gfarödo, ose nöpörnrjet njö emri a njö togf alöshi
enröror. Kundrina e zhdrejtö nö slrqipen e sotnle rinterret pavarösisht nga topika
e sal puru apo pus foljes kallözues. Nö köte pördorim ajo pörfaqösorr retrtött e
kumtinrit, kur shprehet nöpörnrjet pörenrrave vetorö tö dy vetave tö para398.
Por, kur shprehet nre anö pörenrrash tö tjerö, ose lle anö tö njö entri a tö njö
togf alöshi, rimarrja e kundrinös sö zhdrejtö nö shqipen e sotme böhet jo vetönr
kur pörfaqö son renün, por edhe kr"rr pörfaqö son tentött e kumtimit3gq. vtuo.y.,
sig do tö vihet nö dukje nö & 7 , rimarrja e saj nö krye tö herös nö rastirr e fundit
dulret tö j etö pörftuar pikörisht kur ajo pördorej nö funksion in e tenrös. Nö kötö
fr.rnksionin e fundit ajo mund tö shprehet edhe vetöm me anö tö fonnave tö
patheksuara tö pörentrit vetor tö vetös sö tretö nö rasön dhanore, aslitu siq ndodh
edhe me vetoröt e dy vetave tö para400. Por tek autoröt shqiptarö tö shekujve
xvl-xvll, sidonros te Buzuku (1555), ajo nuk paraqitet si r1ö dukuri e
pörgiithösuar. Rimarrja e kundrinös sö zhdrejtö tek ata ndeshet mö shurlö, kur
ajo shprcher rröpörrnjet pörcnrrave vetorö tö dy vetave tö para4Ol.

5. Nga sa u parashtrua pörmbledhtas nö && 2-4, mund tö arrirret nö

pörfundinrin qö kundörvönia e krijuar nö tö shprehurit e kundrinave tö drejta e
tö zhdrejta nö sliqipen e dokunrentuar pörfaqöson evolucionin e nrötejshöm tö
njö dukurie sintaksore, qö kishte nisur tö shfaqej qysh nö periudliön
parashkrinrore tö kösaj gjuhe. Po tö kemi parasysh se dukuria nö shqyrtim
r'" P sh.: ,tl pt rirttttttja. Njö nicri pat dr bii....... nruo nrö ndiglo orcttöuö tenrc...: Dcfcnd o popullitti
tand...(Buzuku).b)ntcrinnn'jc....cdöshllkisllbark1töctr llc(,nginJunö...:...c töbcgutötöilöshor
pa $|il .. (Br.rzuku);... c kc ntc c grishunö etttttri!ö c ti Jczu. U c di .r'c u.j tö nglu!lctö... (Buzuku). Pltr.
....,nrö shurnö sclarintc shrh Dcntiraj: 198(r,593 \'\,., osc 2002,271vv.
rvö P sh , Po ti;flus rr'(cJo atij). Tj po rc flas. lll'i.icp tttuu ato 1dhclo atil. lvlua mos ar'i kallözo aro gjöra.

"'P.sh. tl'kluhasohen: a) Kctö libörlcp-7-a vcrönr.4gi,ri1... (rcrrrö). b) Agimit I thanrö, por nuk pati
. rilundösi tö r rntc {tcrrrö)
-tt){)-2;thugjc'l-Jo,s'rrrr'rhagö.-Alcthcpörgjigjc(nrösucsrt)'l-ldhashö.-Arrdhcpörtöngrönö
(lcrniicr c)'l - { dhashö. e.rr.
J0| pth., a)(Parirrrarrjcl: UEcgshön1i zaiinqicllc'tqi ruuotha.l-vtöklofshadhanöcrt.klofshavunr
pörpara... c aridha tö bckuonrit. ... ti qi tra.ltovc./är'hslt unranc... cq. lBuzuku). Kloflö börö ntuu.....
prtr rtc't't'sltö c tu...i tir.1:rpsh xöshill tö t1'ti'C tc l.j(t'it'ct... ctj. (Matrönga). b) (Mc rintarrjc): E nuo nt
cp lirc|....: .... 1\'/ r.l nt'altö...; c I tha cngöllirrsrrf...l c. huntit'öyat tinövc r jcpjetönö c antöshuonrc... ctj.
(Buzuku). Qi' tö kc'q I bön nrökata.. . trtökuri;rot'it! ... c ,ig(/ ttlij i 1cp hirrö .. ct1. (Matrönga). Parf
shcnrbu.j tö tjcrö shih Dcnrilaj: l9li6,585-5E7.

132
 :- - --
tylttlYYLY't'Y::---
paraqitet si njö zhvillinr i barabartö si te Buzuku ashtu edhe tek autori mö i
rjetör i arböreshöve tö italisö, Matrönga (1592), atöherö zanafilla e saj dtrhet
körkuar, tö paktörr, qysh disa shekuj para shekr'rllit XVI tö e.r'
Kqtto|et vetiu qö, para se tö zinte fill kjo dukLrri sintaksore, nö giuhön
slrqipe klndörvönia remö - tenrö nö tö shprehurit e kundrinave realizohej
nöpörr-ujet fomave tö theksuara tö pöremrave vetorö tö dy vetave tö para, apo
1öpörmjet njö emri a togf alöshi etnöror etj., pörkatösisht nöpermjet fotmave tö
pathcksuara tö pörenrrave vetorö pör tö tri vetat. Köto tö fundit nö njö lazö edhe
1rö rö ftershlre kanö pasur njö pörbörje fonetikc niö tö plotö. Por pikerisht pör
arsve tö theksimit tö tyre githruö e ttrö tö doböt ato kanö pösuar prej kohösh
reduktiutc tö nrödha fottetike+ui.

6. Faktori kryesor, qö i ka dhönö shkas rimanjes sö kundrinave tö shprehr'rra

nöpörmjet pörernrave vetorö tö dy vetave tö para, me sa duket, ka qenö syninri
i folösit pör tö vönö nö dukje kötu sa mö shumö giymtyrön plotösuese kryesore
tö kallözuesit, kur ajo pörbönte giönö e re tö kr'rn,timit, remön. Por rrttga se si
öshtö pörftuar nö zanafillö kjo dukuri, nr.rk öshtö e qafiö, dr.rke qenö se nö giendjerr
e sotrre tö dijes nuk rnund tö thuhet asgjö n-re siguri se nö q'topikö ajo öshtö
s5fäqgr nö krye tö herös. Po tö kihet parasysh fakti qö nö ndörtimet e zakonshme
(jo-enrfatike) renra nuk vendoset nga fillimi i f alisö, si edhe fakti tjetör qö
rnyersiopi nö gjuhön shqipe pördoret jo rrallö edhe pör arsye emfatike, atöherö
r.pupcl tö rlendohet qö dukuria nö shclyrtint öshtö pörftuar nö fillinr nöpör Iali
cnrfatike. k1 kurrdrinat vencloseshiri para lbljes kallözues. Nö tö mirö tö kötu
pten6inri do tö döshntonte edhe fakti qö tek autoröt tauö mö tö r'jetör (Buztrku'
Bgdi, Matrönga) rastet e rimarrjes sö kundrinave tö shprehura nle anö tö
pörernrave vetorö tö cly vetave tö para ndeshen mö fort pikörisht nö kötö topikö.
Megjir[atö, nr"rk duhet pörjaslrtuar mundösia qö njö dukuri e tillö tö jetö pörftuar
nö fillin edhe r-röpör fiali, ku kr.urdrina vendosej rregullisht pas foljes kallözues,
si p.sh. nöpör fiali urdhörore dhe pyetöse.
Sido qö tö ketö qenö zanafilla e kösaj dukurie sintaksore, nö kötö rast kemi
tö böjmö rne njö nga pasojat e prirjes relativisht tö hershme tö guhös shqipe
per r1e pcrdorinr ridondant tö mjeteve giuhösore4O3'
lo2'l'ökrahrcohcnp.sh. trtör'r'rcntuu/uruc<+rttitrt,/inrett lrr(sotjrr) n"tc.ju,ttct, nrcsadukct,nökötö
pilt.rrtrric fonctikc clcl rnö c rcl pör sqarintc lö nrötcjshntc histolikc shih Dcnriraj: l9tj6,-156.
J()-1'NJLr pr:i11c c tillö. qa. do tö n1!-r'ilorrrc njö srudinr tö posuqönr pör giuhöt ballkanikc, shfaqel, ndi'r tl'

t.leira. cclhc nöpör'rtrjct pördorirnit tö pörcntril döftor pranö njö enrri tö pajisur nrc ny1ö shclucsc
nö

shqipc. rrö grcrlrshtc, nö rraqcdonishtc dhc- nö runranishtc. P.sh. shqip: ky burri (kölrrl. ttlo grttuiu
1rrl7r;) cr_j.:grcqisht: uut()soutrtros"ky-burrö". toutcö(:i\gtrroikr "kjogrua"ctj:nraqcdonishtlloT
q.rtck-rt (dojda), tttLr :ltcrtu-ttt g!oidc\ cq.: r'urrranisht. orn-rrl utcsttt. fcnrci-u u((steu cti Po köshttr
ctllrc pl.rclor.inrr i nyö crnri tir shqr,ral nrc n.1ö pörcnrör pronor. si p.sh.: shqlp: 6rll ittt. ttltt'd.J(,t.'clJ..
g|utlrsltt tt lIius tnttu, ö l=tl ttttttttttt J?,la ct.i. r'Lttttunisht: /irr-l ntttt, tttttttt-u lt cl1.

133
 Kreu VIII

7. Mö i vöshtirö paraqitet sqarirli historik i rrugös, qö ka pörsl-rkuar dukuria

e rinrarrjes sö kundrinave, kur köto nuk shpreheshirr nöpörmjet pörenrrave vetorö
tö dy vetave tö para. Nö kötö rast, siq u vu rrö dukje nö && 3-4, rirlarrja e
kundrinave ka ndodhur nöpör fiali, ku ato pörfaqösonin gjönö e njohur tö
kunrtinrit, temön404. DLrke qenö se kjo vencloset rregullisht nga fillinti i Ialisö,
rnttnd tö rttendohet se nö krye tö herös rinrarrja e kötyre kundrinave. tö shprehLrra
nöpörnrjet njö pörenrri vetor tö vetös sö tretö, do töjetö pörftuar nöpör flali, ku
ai vendosej rregullisht para foljes kallözr.res. Poredhe nö kötö rast. ashtu si nö
rastin e pörernrave vetorö tö dy vetave tö para (shih & 6), nuk duhet pörjashtuar
Itrundösizl c1ö njö dLrkuri e tillö tö jetö pörftuar qysh nö fillim edhe nöpör
fiali, ku
kttttdrina vertdosej rregullisht pas loljes kallözues, sip.sh. nöpör fiali urdhörore
ose pyetöse.
Faktori kryesor, qö i ka dhönö shkas rimamjes sö kundrinave tö shpreltura
nöpörmjet pörerrtrave vetorö tö vetös sö tretö, nö zanafillö do tö ketö clenö dösfiira
e folösit pör ta konkretizuar e pör ta pörcaktuar rnö ntirö pörmbajtjen kuptinrore
tö atyre pöretttrave, tö cilöt kanö njö kuptinr shumö tö pacaktuar (shih edhe &
3). Gjithsesi, edhe rrö kötö rast kenri tö böjnrö rne njö nga shfaqjet e prirjes
relativisht tö hershme tö gjuhös shqipe pör njö pördorim ridondant tö nrjeter,,e
gtthösore (shili edhe & 6). E njö prirye e tillö ka börö qö kundrina e zhdrejtö tö
rinterrej rtöpörmjet lonlave tö patheksuara pörenrörore tö vetös sö tretö, edhe
kur ajo pörlaqösonte rernön.

8. Duke cleltö se rintanla e kundrinave tö shprehLrra nöpörntjet fbrnravc tö

patlrekstrara tö pörentrave vetorö tö dy vetave tö para öshtö pörlluarr trö kushtc
sintaksore tö ndryshnte nga ato tö rinranjes sö r,etorör,e tö r.etös sö tretö (shih &&
6-7), r'etvetiu lind pyetJa nöse köto dy dLrkurijanö pörltuar nö nrönyrcr tö pavalrr
dhe nö kohö tö ndryshnre, apo janö pörftuar nö tö njöjtörr kohö si shfaqje rö njö
laktori tö pörbashköt. Nö rastirr e parö do tö duhej tö pörcaktohej edhe se cila lga
köto dy drrkuri öshtö ntö e hershme dhe nöse ka uslitruar ndonjö ndikinr nö shfaqjerr
e clukurisö detör. Mungesa e njö dokurlentinti slrkrimor mö tö ltershönr tö gf uhös
shqipe e bön sliurrrö tö r'öslitirö sqarinrin e köty're pyedeve. Megjithatö, duke u
nlböshtetur nö tö dhönat e shqipes sö dokumentuar. nrund tö jepen disa nrendinre
edhe pör köto pyede.
Ka nrjaft tö ngiarö qö köto dy dukuri tö mos kenö zönö fill nö tö njöjtön kohö. Por
cila prej ty'e öslitö pörftuar nrö part, kjo öslrtö shunrö e vöshtirö tö pörcaktohet nte
saktösi. Po tö ttisemi nga pörgithösinri rnö i hershönr i rimanjes sö kurrclrinavc tö

l0+ Prrn,lr.l, kunclrirrat nuk tttrtcrrcn,

kur shplche-n ni'pörnr.jct njö cnrri tö pashquur tc pilpririi nsa n.ii.
Pltrcitlittlt. \'lad.|c. kundrirtu c' dre'-jti' rruk rnncrlct. as kur öshtir c prirlt n{a nvja.joshtlucsc ,r/(;. pör
rastct pdr'lushtilnorc rrii shqipc dhe nö runranishtc shih Dcnriril: 1986.5S8,612.

ta^
tJ+
shprehura nöpönn1et vetoröve tö dy vetave tö para,
glö qö ka shörbyer si njö mjet
(shih & 6)' atöherö mund tö
ridondance pör tö vönö nö dukje sa mö shttmö remötr
kötu öshIö shfaqur nrö parö
anohet -natyrisht me rezeryö- nga mendimi qö pikörisht
njöfarö ndikimi nrbi
kjo d*kuri. Nö njö rast tö tillö äo tö pra.ohej gjithashtu edhe
l.ir-,-ro,-ri.,-r e kundrinave tö shprehttra me anö tö
vetoröve tö vetös sö tretö'"''

9. Edlie nö rumanishte rimanja e kunclrinave öshtö njö dukuri nrjaft

e
e shprehura me anö
pörhapur. Nö gjendjen e sotnle tö asaj giuhe p.sh. kundrinat
nöpörmjet fornrave
tö pörcllrave vetorö tö cly vetave tö para ritlrerren rregullisht
para foljes kallöztles' por
tö patheksuara gjegiöse,J!J,etönr kur janö tö r'endosttra
eclhe kur vendosen pn, toi406. Nö rastet e t1era, d''l'th'
k'r k.ndririat nuk shprehen
rröpölrijet vetoröve tö dy vetave töBara. rinrarrja e tye tnund
töjetö e detyrueshnle'
nö giuhöri
lakultative opo . po,',',i,,rdrh,'1e407. Por, ldrysl-re nga I'ka ndodSur
sö zhdrejtö nuk öshtö
shqiDe (shih & 4), nö ntnranishte rimarrja e kundrinös
pe,g itl',esr.,a1408.
tö parashtrttara
Nga njö shqytim i ku.ldesshörn i rregullave dhe vörejtjeve
qö edhe nö atö gjuhö rirnarrja
rrö GLR l,144-147, mund tö arrihet nö pörfundirnin
tö njöjtöt faktorö, qö u vttnö
apo r.llosrimanja e kundrinave öshtö kLrshtözuar nga
ne dukje pör kötö dr-rkuri nö giuhön shqipe (shih &&
6-7). Me falö tö tjera'
theksuara tö pöremrave
rintarrja e kutldrinave tö shprehr.rra nöpömrjet formave tö
Vetorö tö dy vetave tö para edhe nö rumatrishte pörftohet'
kur ato pörfaqösojttö
me sa dr"rket'
rentött e kLmrtinrit, ndörsa trö rastet e tjera kjo dukuri
sintaksore,
pörfiohet atöherö kur kundrinat shprehirt tentn e kunltimit.

10. Dukuria nö shclyrtin.r nö dakorunratrishte, pas

giithö giasash, ntrk öshtö
ttdeshetl
lort e herslinre. Eshtö e r'örtetö se giurrilö tö rimanles sö kundrinave
por, me sa duket' nö köto
clysh nö shkrimet e rletra rlllllulle tö shektrllit XVt,
shk.i,.,.,. ajo del s6pes5409. Gjithashtu, trö dakorumanishte duk*ria 'ö
''k
shclyrtim nuk öshtö zhvilluar tne ritme aq tö shpejta
si nö shqipe dhe nö
nö aromunishte'
nraiedonishte (shih & 4 dhe & 13) dhe, tne sa duket, edhe

105 Pir ntö shunrö sqalinrc shih Dcnriraj: | 9E6, 597 v'
106 qhih cLR I, 145 r.
'lo7 shrh ct-R l. l15 r'.
+0s lnj'.' öiR i. l.l(r. ku poholrcr sc rimarrja c kundrinös sö zhdrcjtö tö vcndosur püs foljcs kallözttcs
..cshtö fuktrltatirc. kur.öshtö shprchur nöpöilruct njö crnri pcrsoni 1tö palisur nte nvlö shqucsc oscjo-
shclucsc. qoftö cl]lör r pörgjithshenr osc r pön'e'qönr)'
nöpörnrjct njö pörenrri tö pacaktuar osc trrohor"
llycuolä'sptrncdonrrttrltti tttslilttt()r
l).slr.:Tatai-astrins.i,,hritt,lrri,rirrrr(Sadorcanu).cindtcduci
Po atv pohohct gjithashtu sc
(ClIrncscu)' A ||llpl.ulllutat si ttlIrlrucilrtca. 1,c SpuSe l/ll(,/.(l cir c plccat'
.,ntrkanticitlo|rctkundrinaczhdrc.ltccr'cndosurpas|o|.jcs''.kurshprchctnrcnjie.rrtcrscndi(Shih
cdlrc&& l0-12)
-ll)(') (.'()\'
sllrh .\:Jrt: l9() 1.
135
 ::-:----::::-'__ Kreu VIII

Köshtu' rtö shkrimet rLlnlune tö shekullit XVIII ajo nuk paraqitet

e konsolid'ar
nrirö. P.slr., sipas tö dhönave, qö jep Sararnanclu (1966),
del se nö s6krinret
rtllllLllle tö shekullit XVIII kutrdrina e zhdrejtö e shprehur
nöpömrjet enrrlslr
pördoret e dyfishuar me anö tö formave tö patheksuara
tö pörenlrave yctorö tö
vctös sö tretö kryesisht kur ndodhet ytru foljes kallözuei. por
edSe nö körö
topikö ajo ndeshet rrallö. Nga 346 slrerrrbuj, qö autori ka
marö nö shqyrlir',
nö 32 raste kundri'a e zhclrejtö del e paravendosur. Edhe
'etönr nö kEto :2
raste ajo ritlerret nöpörnljet fonnave tö patheksuara pörenrörore yetönr g
I 5erö.
d.rn.th. pak nrö shunrö se nö gjysrnön e rasteve. Kurse nö
314 rastet e tjera. nö
tö cilat kttrtdrirla e zhdrejtö öshtö pörclo t'ut' p(rs loljes kallözues,
anticipinri i saj
nöpön}et lorrttave tö patheksuara pörernörore shlaclet tcpör rrallö, giitSsej yetör1
8 lrerö+lt'.

I l. Edhc'ö runranishten e sotnre kjo gyendje'uk ka ndryshuar

aq shunrö.
P'sh', kur kundrina e zhdrejtö e vendosurpa.r foljes kallözues
shprehet nöpörnrjet
n;ö enlri persotri, anticipinri i saj nöpörnrjet njö fonne tö patheksuar
pörer1örore
öshtö fakultativ. E njöjta kundrinö e vendosur. p(ts forjes kagözles
nuk
anticipolret nöpönrrjet njö forrne tö patheksuar pöiernöro.., k,.,,
slrpre6et r1e
anö tö Irjö errrri sendi. Por, kur pördoretTrarrr foljes kallözues,
kundrina e zlrdrcitö
riltterrer. nöpörrrrjet rljö forme tö patheksuar pörenrörore nö
'
I .f,r,ri.e,, .
rasteve'41
Ndryshe qö'dro' pLrna me kurrdrinörr e zlrdrejtö tö shprehur
nöpörnrjet
pörenrrave vetorö (tö tö tria vetave), vetvetorö dhe döftorö.
Nö kötö rast ;jo
dylislrohet tlte atrö tö forlttave tö patheksuara tö pörentrit vetor
tö vetös sö tretö.
edlrc kLrr rrdodlretprrs foljes kallözues. Ky dyfishinr, qö
nö rumanrshterr e vietör
rruk ishte pörgitlrösuar. öshrö börö idetyr.ueshöm qysh pga
shekllli *t*4t:
l2'
Edhe cly{ishinri i ktrnclrinös sö tlrcjtö tö shprchur nöpörnrjer
njö pörerlri
vetor, \'ctvetor dhe dölior, qö nö rumanishten e vjetör
ishte fakultatir,,
rulllatrishtell e sotnre öshtö trörö i detyrueshönt. I njöjti ndryshirl
ka ndodh,r
'ö
edhe nö dyfishinrin e ktrnclrinös sö tirejtö,tö.shprehur nepörmjet
njö enrri tö
shcltrar tö ve.dosur puru foljes kallözues4l3. Kurr. ne pozicion
p,.s foljes
kallözues kundrina e drejtö e shprehur nöpörrnjet njö errrri
zakonisht 11k
artticipohet nga njö forrttö e patheksuar pörernörore4l4. Por, kur
enrri öshtö i
sltqttar dhe prihet nga parafjalapc, atöherö anticipirni i kundrirrös
sö tlreitö nsa
4l() Sh,l' Surunrundu:
*' ' Shrlr Cil.l{ l. l-l-ir 1966, JlJr..
Jl I Slrilr Asrn:
l()(r l. l{){)
tr ' Slrih ..\sr.rrr: l9(r l. 9l: Cl.R l.
ll-{.
-'- Shrh ..\surr: l9(r | . 9(r

r36
;;;;;il;;;;:,:r;j;k;;ffi -:-:
glrrhöt sllave tö
13. Siq u VLr nö dukie nö & l, rinlarrja e kundrinave ndör
nö disa tö folnle
Bullkanit nrleshet Vetönr nö bullgarishte-nraqedonishte si edhe
dr'rkr'rria r.rö
pcril'crike serbe e kroate. Si9 na döshnrojnö studiues tö ndryslröm'
Köshtu p'sh'
shclyrtirl ka pasur njö pörhapje trtö tö tlradlte nö nraqedonishte'
(RES ,tists,45)pohon se dyfishilri i kupdrinös sö zhdrejtö dhe tö
Seiislrqevi I
Kjo dukuri
clrcjtö Cshtö "nje dukuri e zakonshme nö tö folmet e Maqedonisö"'
tö ngiashöm ka shprehr"rr
öslrtö ntö e rlallö nö Bullgarinö lindore". Njö rrrendim
ecl5e Salclfeldi, icili tiq:0, 193) pohol: "Por ky pördorirn [: ri'rarrja e
ku.tlri'a'c - S5.D.] öshtö mö i nö tö folmet btrllgare tö lttg-
c1öndrLreshöm
p,16,'ra pö shumö tö folnte tö tjera prolepsa [:anticipinri] e
f.rc,.'.tin.rit4l(r. krejt, köttt
pcr.,l.,rit, tlukc c giykuar nö bazö tö teksteve, nrttnd tö mr'ulgojö
slicnibujt dalitr trlc shttnricö"'

14. r.\ö si kundrina e drejtö ashtr.r edhe e zhdrejta rimerren

'raqedonishte vetorö, krrr shpreltert tröpörntjct
n.rc :.utö tö [brnrave tö patheksuara tö pöretnrave
fornrAvc tö theksuara tö pörenlrave vetorö, nöpömrjet
njö pöreurri döftor'
\ L,t\ cror., liclhor. r-lladjc edhe rröpörnrjet pörenrrit pyetös
ko7' ktrsh". si cdhc ktrr
shprchcrr rröpörnrjct nle emri tö sltquar4l/. Asl'tt.',
si nö shqipc, ka raste c1ö ttö
njö emri tö
arö giuSö ri'rerret iundri'a edhe kur shprehet nöpörmjet
pu.l,Ii.,rr4l 8.
"katrakter
Kursc nö bullgar-ishten letrare rinrarrja e ktrndrinave ka
fakultarir'"419. Nö pörglithösi, rinlarrja ndodlr po nö ato
kusltte si nö
nga ktrptinri i
,raqcclo'is51e. r,eqse ncleshet disi nrö rrallö clhe kr.rshtözohet
i-.rJn;i,,t GjitSuslrtl. edlre rirnanja c kundrirtave tö shprelir'rra nöpörnrjct
c pörgiitlröstlar--''
lbrnr:.rVc tö theksulra tö pörel'lll'aYe Vctorö ntrk öshtö
prej Koneskit
Nga sa ntuncl tö kuptohet prej tö dhöttavc tö parasl-rtruara

t l 9 6l,/ 2.2(r 1 r,., 3 34 v. ) clhe Lopashovit ( : l()7 8. 28-44)

etj'. edhe nö bul l garishte
sc kur rintcrrct dhe' kur tlLlk rllllcrrcl
J l5 q1]'1.r r\sirn: l()(r l. 9(r. I)ot outol iJ kötu ntrk jcp ndttnjö sclalrrtt
pörsht1,p.1a sc rinrurrja c kundrinös sÖ drc.1tö nÖ
kunclrina c tlrcttö. Ngu shcnrbu;i c <Jhönö rö kri.lohct
ka.ri, rasr bthct. aslrtu si nö shclipc, kur ujo pörllqöson /c,rlir c kurntintit. dhc, si rrLcdhirn. nuk nlbat't
rinlartlcll ilpo t.nosrinlurrlcn c kundrtnavc nö
tlrcksin logik tö tialrsö. I,er squrinrc töirtötc.lshnlc ntbi
runtuttislttc ll'l
- - trluncl tL'konsultuhcn Gt-R I' nraqcdonishte'n
r'; Asan: l9(rl' 91-105
-rrt,"i.: * i r.,,ru.h." San<it'cldi rruk c dallorr nga btrllgarishtja si gitthö tlrö \'ctc'
I r ; o.'i i.rr",, g, , icto, tc'l "Kd prtl-'i" Korttu trtu go <ladoa'l "Ku.it ia dhanö'l" '{/rr-go ditclor l)isttt()t()

tt('ntn, r ttL' nL'l/r"'la clhashi' lctrön Jti.i' dhc jo rsa;"'

ll"t *5,gr 1i,,,l.-ski: 1967,,2. )62: l)ttt rtrli dtgi polunislr ne-koj ntcscc (M Ccpcnkot )'
-l l() Shih l..r.r.s6or : l97tj. lS (nrc litclutur'ö).
ll,) Shil'' [_opashor: 197S. .1(]r.
l: f ii., t ,rtrli-1,^ : 97ti, 2. ktr lnh.lrct: "... lbnnar c plotu tö lxt cnrru'c r ctorö' c1ö nuk bartirr rnbi thcksin
t -r 'ctc
'i,.
lo!-jrk.rrLrl.clrlisholrcngitlrnic" t)hcköttr ai .icpcdhcdisushcnrbtrl rne-ktrndrinatötillapalinlarrjc

r37
 e nö nlaqedonishte rimarrja e kundrinave tö shprehura nöpörmjet
fornrave tö
tlreksuara tö pörernrave vetorö nö krye tö herös duhet te jete pörftuar
nö ato
raste, kur ato pörfaqösonin rentön e kumtimit. Nö rastet
e üera, ne pöryjithösi,
dukuria nö shqyrtim durret tö jetö pörftuar nöpör ari, ku kundrinat
f perruf,e.oni,-'
tetnötr e kunrtimit.

l5' Mungesa e rimarrjes sö kundrinavenö shkrinret e Qirilit e Metodit si

edlrerö guhöt sllave nö pörglithesi öshtö nje deshnri e qarlö, qö tregon se
kjo
d'kLrri si'taksore nö bullgarishte-maqedonishte öshtö shfaqur patleter
päs
shekullit IX tö e.r. Sipas Ilievskit (: I g73,2r g), kjo dukr.rri nö
silavishten iusore.
pas gjithö gjasash, ka filluar rö stabilizohet aty
nga shekujt XII dhe *trr4z2. oj
shtott po aty: "Nö Maqedoni u adoptua rrrö heret nö tö folmet peröndimore
dhe
jugore, ku popullsia jonö kishte kontakt nrö
tö ngushtö nre banoröt e vjetör tö
ronranizuar'". Ky pohinr i Ilievskit pörkon me pohimin
e börö nre pare nga
Selishqevi dhe Sandfeldi mbi shtrirjen e kösaj dukurie nö
sllavishten jugoi.e
(shih edhe & l3).
Kjo shtrirje e rimarrjes sö kundrinave nö bullgarishte-maqedonishte
döshmon qartö edhe pör rolin, qö duhet tö ketö ushtruar
ndikirni i huaj nö
shfaclien e kösaj dukurie nö köto guhö. E nö qoftö se
kötu ajo öshtö shfaqur jo
mö heret se shekujt xll-xilr, atöherö nö gjuhöt, qö
kanö ushi.uar n3ö ndikinr tö
tillö, ajo duhenö jetö pörftuar edrre mö heret (shlrr edhe
& 20).
l6' Rimarria e kundrinave öshtö pörftuar edhe nö greqishte. Sipas Thunrbit
(: l 9l 0, 8 l ), kLrrrdrinat nö atö gjuhö rimenen kur folösi
synon t,i vörö nö dukje
ato posaqör'isht: pör'dryshe. pördoret vetönr fon.a e patheksuar
e pörenrra'c
A.tori nLrk jep sqarinre tö tjera. por nga shernbujt423. qe pururlrtron,
'ctorö.
del e qartö se edlte nö greqrshte rimarrja e kunclrinave
öshtö e kuslrtözuar nga
pördorinri si rentö, pörkatösislrl si tentö e kunrtirlit.
Njö trajtim nrö rö gjerö i bön kösaj d'k,rie Lopashovi (:
r97g,44-50). Ky
autor thotö, ndör tö dera' se "kttrrdrina dyfishohet zakonisht
vetöm nö ato raste.
kur ajo shö'jon njö se'd, d.m.rh. kur ky pörfaqösohet r-röpömrjet
njö emri nre
rryjö shquese, njö forme tö protö tö pöremrit vetor, nje peremri
döftor, ridhor
dhe pörcakttres". Ai pohon giithashtu (f. 48 v.)
se ne aiö giuhö kundrinat nrund
tö shprehe' edhe njö emri tö pashquar, sidomos kur ky pördoret
'öpö',jet
*tt.--,ij tlcnclinr tir ngjashönr
ka shprchur edhc J. Ruscku nö "t3ölgarski czik,'Xill ( 1963),
"2g+, nr. ll, l.ll.
[--dhc srpas K. Mirgc.r.ir,..Bölgarskiczik" X\/l (lg6(]), nr. lV. fillimi i proccsir tö dukurisö nö
r ihe'l rc qysh nö bulleal.ishtcn c rjctör.
*-r I'rtört crtitcscs! "6i;pye-tc'i";.silr(r"ty":
,r_,slrqlrrrnr
t,i"rotr..o, ,,;;pyct',1 .snrrldgrr../äthcnl,,:toksöril ,.r,di,.;
pot:L'ttt(;trd rrrcksircrs"tyuutirrrdnjch";r,,sr;rrcpösscfainctai!..Si
ladukct t.t,,!,,:uutgisthilltna
(tr,,rr.r) idlrtl "unir dua t'i shoh (atc)'.
ctr.

r38
 Ilirtttrt't'iu a ktrtrdrirtut'c

shembujt, qe jep nö kötö vepör (f. 45-50)'

lturu foljeskallözues424. Edl1. nga pörftohet nö ato raste'
,t.t . qui e se edhe .ö greqishte ri'rarrja e kttndrinave -
kuratopörfaqösojrtÖretttött(dyvetatepara),pörkatösishltentönekunltirrrit
(\'eta c trctö ctj.).

sintaksore nö greqishte' llievski

17. Pör sa i takorr vjetörsisö sö kösaj dukLrrie
(: 1973. 2l6) pohor',4:3 '
* shc'rbuj ie rralle me kundriuö tö dyfishlar dalirr
ecllrenögreqislrteqyshnöepokönlrelenistike,pordyfislrinliatjerrr"rköslitö
tö githa dialektet e sotnle greke' por
börö sistenr. K1o vegori nr.rk ndeshet as nö
popullsiuö romane, shqiptare dhe
vctönt nö dialektet veriore, ku kontaktet me
sllavc kartö clenö nrö tö ngushta"'
nö greqishte nuk del
Nö kto rrethara, dufuria e rinrarrjes sö kundrinarc
edhe po tö tllerret parasysh
tirrt c rjctör. Nö kötö pörftrndinl trltttrcl tö ern'ihet,
l.akri c1ö nö Thesauror-in . Darnaskinit
(shekulli xvl), tö pörkthyer edlie trö
tllitclctlotlislrte,tröoriglirralirrgreclislrtriniarrja:.k'lq-l?.."endeshetvetötrttlö
nre e shtrirjes
n.iö tö trctön. ro.t.r.'nö kraltasinl /
113+'lli:li:tarot,geshtja jo
ötl.ttö vendimtare vetöm pör
glcografikc tö kösaj dr.rkurie nö greqisht.4l
rjetörsinö.ru.l,por.dhepörsqari'rrinelidhjessösajtömundshmeuredukurinö
e .gias6're tö gi'höve fqinje Prandaj
kjo qöshtje dr-rhet hulunrtuar dhe saktösttar
öshtö i saktö, atöherö mttnd tö arrihet
nrö tcj. Nö rast se konstatimi inlösipömr
nö gjuhöt e tjeraballkanike ntrk duhet
nö pörfunclimin qö rinrarrja e kundrinave
Pörkr'ru drazi' 1jö ndikim i gluhöve
rö jctö pörSapur nen ndikimil e greqisfites.
s'duhet pörjashtuar'
frallkanike fqinle mbi greqisltten nö kötö rast

l8.Drrkecletiösebtrrirrrisllar,cllrebrrrirrrigrekikösajdukuriesirrtaksore
mbetet tö shclyrtoherl
ballkanikc pörlaslitohcn (shih && 15, l7)' irtöherö
e cila' siq u Vtt ttö
kryesorc, c1ö janö sltprehtrr pör kötö göshtje'
nrcntlinrct c tjcra
vömcndjen e rtjö vargrr gjtrhötarösh'
tlukjc cclhe nö & r. ka terhecjui prej kohösh
Miltloshiqi,ipariErrlrötar.c1öekapörnretrdttrkötödukrrrisirrtaksoreittt
Elentertte
ballkarrikc..e stLriir.,r. tij tö \'itit 1861. Die sltn'ischen
" ballkanizn"rash tö tjerö (shih Ir
llutrttrttisclt",,, ku pörfshirö aie nridis tljö nunlri
" pörfshinte edle d'ktrri'ö uö
2). pör sSu.ricön ä teryr. ballkanizmave, ktt

korfiso "tllticti; ric' tö shkuala i kaloi nö rlalc

+:-t ,, ,,il,uri t,l,,a,iaO-*.0,.'*rr ", *rrr. .... s tis
*n (irunttnor ol thc' Nctt Tcsltttttt'ttl
J25 1.. kl.tc r.lst ar citon ki.to r cprul F.. Ullss - A. Dcbrunncr ' "l grL'ak
W I:unk'-Canrbrrdgc l96 l' 32: G Llungrtx'
(ttt(! ()ll1('t'<'ttrlt ( ltristittt' l''t"'ur"'"'translutcd by
R
gppsala 1912. (r-E: A(icscltt< lttc
DebrLrnncr'
llt,ttr.tigt,:r//. .\.t.,1(/r tlt,r .spiit11riu.1. L',,tlkssprttcltt:.
,lr', !,),r'r'1,. Sltrtttltt' ll. Slnrnrlung Cöschcrr' llJ' ßcrlrn 195'l' 9(r'
Jl{r 51,'n llicrski: 1971, lll'
ll7 \c usgö pcr kötö Qöshtjc c po kc'shlr'r cclhc ni'
\cpr'lir c crt,u1 lö-l-lrunrbit (l9l{), S(r) ntrk rhtrhct
rcllr|itlc\loscr-I)hiItsou(1964..1(lr-,)'PitrkötönrrkthuhctasgöastcMiranrbc|(1959).
139
 sh-qyrtinl' ai shpreh supozimin se e kanö burimin
,r.rr unln tek elementi ti lashtö atttokton.
[eK elen-lentr autokror.r
nrendonte se kjo duk'ri nö guhör e Barkanit
ljl:,^t:5ien-i
autokron428 .
ka burinr
l9' Supozinri i Mikloshiqit per burinrin e shurnicös
sö ballkaniznrave tek
elenrellti i lashtö autokton ntu.t.injö
hipotezö e paargunrentueslr're. pör
ko.kret .rund tö supozohet vetönr kjo qö rastirr
nö gjurröl, qö flitesrri. nö korrö tö
lashta nö Batka'. tö.kenö ekzistuar
parat ushtet pe. znuirtimin e möpastaj'rö
tö duk'risö sö rinrarrjes sö ku'drinave.
Ketu eshie f ara per perseritlen si njö
nrjet stilisrik-sinraksor. por njö mjet
i tiilö, nö nje niase Ät ,a rrradrre a rnö tö
duhet tö ketö ekzistuar edhe nö gjuhö
'ogöl' tö dera, sidomos nö stirin bisedor.
Por' edlre sikur tö pranohej .'.
,.r.rä supozimi i Mikroshigit, prapö do tö
Itlbetej pör t'tt sclarrlar se nö cilön
nga gjuhöt e Ballkanit kjo dukuri
parö dhe öshtö shfaqur
'rö kjo gj uhö ka usrrt^är ndonjö rrdikim
nö gjuhöt e dera 'öse ,r. ferrrup;"n e saj edrre
bailkanike. Me {arö tö tjera, nö körö
ror, äo tö dirte rrö pra'rö
relati'isirr Irtö tö r'aclne rö kösaj dukurie
iä;Tif ',ä;Jf:H:" .ö kötö apo

20' Pör sttpozimin e Mikloshigit

dhe tö Leskie'-it (shih & r g) edhe
(1962- l9(r3' 82 v'), Ilievski
nuk e quan pa baza,thekson se nuk
'regiithöse
pohohet asgjö nre. siguri pör mund tö
njö ndikim tö tillö rö substratit trak
shfäqie. e kösaj dukurie, sepse dhe ilir nö
nga köto dy gluhö nuk öshtö ruajtur'do'jö
tekst i shkruar. Mö tej, pasi vö
rre ärkje se gjurra srrqipe nuk
shkruara rnö tö vjerra se shekuili ka dok'rnente tö
xv tti.uit i ponoJ ,. .atri qö nö gjuhön
shqipe ky ndörtinl pördoret ne
te njejten nrönyrö si nö vllahishte,
thotö padetör qö kjo do tö
l:,k.l.i u shfaq re n"ri ne silqipe, sepse
klo ',k
ösrrtö njö giuhö
gjysönr e rornanizuar" (sic!). "e,.y.;o;'e parasrrtruar
nga Irievski nö kötö rast
öshtö e pacletrö' Me'dinri i shprehirJnga
ndonjö gjuhötar i shekullir rö kaluar
nrbi shclipe' si gjutrö gjysönr
teiornaniztr"nr42t:ärä;.ä,r".
Pasi atgunrenton qö dukuria o"rn,ö prej kohösh.
e rimanjes sö kundrinavä ne nraqedo'islrte
dlrc rrö greq isrrre öshtö pörftuar
nön ndikimin e h uaj (r rievsli, t qoz_
83)' ai (po ut.t', f. g3, g5) mbron r963. g2,
tezen fe kjo dukuri ne gJ"he,
grithö gasasrr, e ka burinri'te bailka'ike, pas
rarinisr.,iu urrgo... ei vele dukje (f. g3)
disa frag'rente shkr.inrore nga tuti,rirrrio se nö
uuigor. baukanike hasen ndörtinre
kLrndri'a tö pörsöritura nöpemrjet
're 11e pöre.rri vetor tö theksuar.
Ndikimi' e rarinisrrtes vurgare ky ä,tor
e ka pohuar edhe nrö pas (: l 973,
219-220). nregjitrröse.nö körö rast
ka i.u',,,o, qöbaz.apör shfäqie'
sö kundrinave ka ekzist'ar patjetör e rimanjes
nä strukturön e vetö gjuhöve bailkanike.
-...'-.
*-" Shih llicr ski: l9(12_6.1, tjl r.
'-' NJL' rrrcrrdrrr tö ti,ö c- ka shprchur. ndör'tö tjcrö. c.rihc
r\,tcycr-i: lggg, g05.

140
 Ri ttttt t't' i tt e kuttd t' i tt ttt'c

patjetör,
21. Mundösra e ndikintit latirr nö kötö rast nuk duhet pörjashtuar
po tö kemi parasysh surrdimin e gjatö romak nö Ballkan (shih II/27)'
Aq ntö
rimarrja kundrinave
sliunrö rrrur.rd tö supozol.ret njö ndikim i tillö, kur dihet se
e

öshtö nörfruar edlre nö disa gjuhö ron'rane peröndinrore' Eshtö liala pör
pörjashtinr sidottros
italishien430, spanjishten43l , tiengjishtenart etj. Por me
(shih shönimet 431 , 430)'
tö spanjishtes dhe nö njöfarö mase edhe tö italishtes
pasur ndonjö zhvillim tö
kjo dLrkuri sintaksore ne giuhet e tjera romane nuk ka
nö kötö rast nuk do
dukst1en1. Megjithatö, ndikimi latil mbi giuhöt ballkanike
gjuhöt romane peröndimore
tö pörjashlohej, nö rast se dukuria nö sl-rqyr-tim nö
6o te ishte aq e vjetör, sa tö deri kohön, kur mund tö böhet Ialö pör
'giitej 'ö thönö e pamuudttr' E
latinishte vulgare, gka duket shumö e vöshtirö, pör tö mos
si njö clöshnri e törthortö pör kötö tnuncl tö shörbejö
jo vetöm zlivillinli i
por edhe shfaqia
pabarabartö i kösaj clrrktrrie nö giLrhöt rolllalle peröndimore,
(shih & l0)'
rlhe zhyillirnr relativisht vonö i sq nö rttulauishte

giuhöt ballkanike nuk

22. Lindjadhe zhvillimi i njö dr.rkr.rrie tö tillö nö
Shlaqja e kösaj dukurie
nrun<l tö shpjegohet si digka qö ka ndodhur rastösisht.
gjuhösorö' E njö gö
kötu duhet tö jetö kushtözuar nga njö a mö shumö faktorö
e tillö duhet ntenduar, edhe sikur tö pranohej
pa rezervö qö zanafilla e kösaj
Dhe' nö tö vörtetö' nuk
dukurie nö gjuhöt ballkanike i detyrohet ndikimit latin'
nö shfaqien e njö
ka si tö nrendohet qö nJö gluhö tö ndikojö ntbi njö tjetör
dhe nuk e ndien nevojön pör
clukurie, nö rast se gluha ndikuut nuk e ka ndier
" edhe po tö pranojrnö mendimin qö dukuria nö
njö dukuri te tille.*Prandaj,
i bre'dshöm i kötyre
shqytinr nö giuhöt ballkani[e öshtö pörftuar si njö zhvillirn
jetö shfaqur "nön ndikimin
gjuhöve, edl-re po tö pranojmö supozirnin qö ajo tö
pör t'u sqaruar se cilöt kanö
c latinishtes vulgare ballkanike", mbeten glithnjö
mundösuar lindjen dhe
clerrö fäktoröt e brendshöm giuhösorö, qö e kanö
giuhö
zhvilli'ri' c sa1 nö gjuhöt ballianike .ö pörgiithösi, ose nö kötö apo atö
me tö drejtö vömendjen
ballkanikc nö vega,rTi. Prandaj kjo göshtje ka törhequr
paraqitjen
c.rjaft st.uiruesve, sidonros kohöt e fundit. Kötu nuk po ndalerni nö
nö gjuhö tö veganta' Do tö
e tö glitha nrendiTneve tö shprehura pör kötö dukuri
vcndosura
-l-10
Shih pör kötö Rohlfs: 1 949, ll,202v.. ku jepen shcmbuj tö rinrarrjes sö kundrinave tö
c kundrrnuvc tö r'endosurapas foljcs ndeshet mö
Par.rr foljcs kallözue-s.
Pasi vö nö dukjc sc rrrrrarrja
kjo dukuri öshtö börö si rrcgullc' nö qoftö sc
n.allö, aurorr shton: "Nö dialcktct c Italisciugorc lil]oi
prirö nga njö pörenrör döftor" "'
cntn nd.1ckös öshtö i pa.lisur nrc nyjön shqucsc osc i
lr i'fo'.or"1irr-,," r.,rari,i, st,f,cnu, nöpcinlcr njö cnrri osc njö pörcnrri vetor mc paraflalö rtnrcrrct
"
r.llc arrö rö njar tbrnle tö pathcksuar tö pörcnlfavc
vctolö krycsisht kur öshtö r'endosul' ;;ara foljcs
ct
Vctor dhc n ga pörcnrri torlo "gl ithö" rinrcrrcl nöpörntj
kal lözucs. Kundrina c sh preh ur nga njö pörcmcr
c vcndosurpc's foljcs'
niö forrttc tö patheksuar pörcnrörore, cdhe kur öshtö
frönsiishtcn c
+rJ ijo'iui'"lrri,l. ,t;;; Ähnron Grcvissc ( 1980, 539, kjo dukuri öshtö e kufizuar. Pör
( I 980/2)'
rlctör slih Meycr-Lribke ( I 9(X),lll, 441 ): shih edhc Asenova
141
 ;;;;,;;;;;;;;";;T#-,,ffi ;;;;,;;;;
e kultdrirlave tö shprehura nöpörrnjet ernrash si njöfarö "mbipörcaktipri.'
tö
ku'dri'ös, merrdimin qö e srrpjego' kötö clukuri si nijet, qö ka shörbyer pör
tö zhdukr-rr honroninritrö nridis fonnave tö kundrinave 'jö dhe fornrave
tö disa
gjy.rtyröve rö dera tö f arisö, si edrre atö c1ö srreh
te kjo dukuri njö nga pasojar
e g1.t,tttr1.ri trt it uktuul tö
l)ulisö.
Shpjegimi' e parö e gjejnrö tek Boissi.-i ( 1950) pör shqipe'
drre re
gj,hötarö tö pör runranishterr. Shpjegir.,rin . ir.te. nre paraqitje
ndryshnre, e glejnrö 'dryshöm tö
tek njö varg gjurrötarösrr, ngl re ciröt mund tö pörnrende'
Denriraj (1975), Br-rchholz (1977), Barry (1t75) pör
shqipen dhe re disa
giuhötarö tö tjerö pör rumanishten, bullgarishten
dhe maqedorrishten. Kurse
shpjeginrin e dyö e gjejnrö giithashtu te njö nunrörjo
i vogöl gf u6örarösh sidonros
pör bLrllgarishtelt e nraqedonishten e ndonjöhere
.orr."pelrunranisStep e pör
shqiper. Nö paragraret ndjekes po i shqyrtojmö srrkurt
köto shpleginre. duke'
nclalur krycsishr te disa gjuhötarö.

23' Boissin-i ( 1950. 80) midis kundörvönieve thjesht

fonlale c slrcltrur -
e pusltrlttttr nö giuliön shqipe pörmend edhe: "VI.
Njö kundörvönie nie anö
"rrrbipörcaktirni"...: a) pas döftorit;
b) pas..njö"; c) Kurn tlctrtllü dl.re i kutrt
durtlltöt, nga njöra anö, dhe mbretiformott kcthinetin
e ri dhe ntbreti e forrtott
kthinctitr e ri. nga ana tjetör.
Nga sa kuptohet prej shenrbujve, ky giuhötar nö
ndörtinret e tipit i ktt,t
dttrcllröt dhe mhreti e formon krthinetitt e ri srrihte
"nrbipörcaktirrit", por ai nuk e ka njö shfaqie tö
shdelr'ar mö tej e tij.
'rendimin
24' Njö shpjegim tö ngjashörn pör ndörtinret
e kötij tipi nö runranishre ka
dhörrö, ndör tö derö, BLrdagovi ( 196g,64_9o.
Sipas t<eti dunetari, pörsöritja e
kundrinös nö runranisrrte ka rirrdur nga
pör tö rishprehur ..nre tö
tjera sintaksore" "döftuesinö" e nje enrri 'evoja
tö shquar ne f,unksion kuncjrinor, 'rjete
qenö se, sipas tij, nyjös sö prapangjitur'ö
d'ke
atö g'hö ieshte dobösuar shur'ö
aftösia "döl'tuese" nö.krahasirn nre rryjön e paravendosur
tö g;u6ör,e ronrare
peröndirnore' Kötö "rirnarrje peremeroi'e" (f. g3) ..ny.;ö
ai e q'a' sri gerteris tö
shkallös sö dytö"' qö, ndryshe nga nyja e miröfilltö,
pöräoret vetöm ndörti're
tö caktuara me ernra nö funksiorr kundrinor,
tö cilötshprehin idenö..e 'ö
sasisö sö
cakluar"' Autori (L 9lv.) e lidh kötö dukuri sintaksore
tö rumanislrtes me njö
prirje relativisht tö pörhapur,"rfy; giuhe pör ra pörcaktuar
emrin dyfish'ö
rretlrana tö caktuara sintaksore4jJ.

4-l-l Nö
ntb"shtctlc tö nrcndinlit tö tu Budagovi pirrrrrcnd paranyjirzrnrin
c gjinorcs dhc rö nrbie.nrra.'c, nc
kushtc tö caktuara sintaksorc. si cclhc tö ,r..ihtorör..

r42
 Rittturriu a kutrdritruYa

Lidhur nle kötö shpjegim tö Br.rdagovit mund tö böhen köto vörejtje tö

pörgyithshme: 1) Rimarrja e kundrinave öshtö pörftuar edhe nö guhö tö
pajisura
n]. nyja tö paravendosllra, si gjuhöt ronlane peröndimore dhe greqishtja e re

1s6ilr && 21,16). 2) Nö rurnanishte

jo gdo emör i shquar nö funksion kttndrinor
rirrrenet nöpönrrjet fomrave tö patheksuara pöremörore; pör mö tepör, nö atö
guhö nö disa raste rimerret edhe njö emör i pashquar giithnjö nö funksion
kundrinor (shih edhe shönim. 15).3) Edhe shpjegimi i kötij gluhötari qö
..riptapja pörernörore" nö rumanishte do lidhur me nevojön pör ta dalluar rasön
e kurtdrinös (kallözoren) nga rasa e kryef alös (emörorja), nuk
gjen ntböshtetje
pö vetö laktet gjuhösore tö asaj gjuhe. Njö dallim i tillö ishte edhe rnö i r-revojshönr
tek enrrat e serrdeve sesa tek emrat e frymoröve, tö cilöt nö rasön kallözore
nrarrin pjesözön pe. Por te köta tö fundit rimarrja e kundrinös sö drejtö ndeshet
ptö s5uprö. Veq kösaj, shpjegimi i Budagovit nuk tlerr parasysh edhe rimarrjen
(shih
e kundripös sö zhdrejtö, ku nuk kishte nevojö pör njö dallim tö tillö rasor
edhc && I l -12). 4) Shpjegimi i Budagovit lö jashtö vöshtrimit rastet e ritrtarrjes
sö kundrinave tö shprelir.rra nöpörnljet pöremrave vetorö (shih pör kötö & l2)'

25. Sig r,r vu r-rö dukje nö &22, öshtö shprehur edhe rnendimi qö rimanja e
kundrinave nö gluhöt ballkanike nö pörgiithösi apo rrö disa prej tyre nö veqanti
ös5tö sfikaktuar nga nevoja pör tö mönjanuar homoniminö midis fonrrave tö
kundrinave dhe atyre tö disa gjymtyröve tö tjera tö !alisö. Kötö mendim' qö rtö
njö fonnö a nö njö detör e glejnrö te giuhötarö tö ndryshöm*'*, e ka rimarrö
dhe pörgjithösuar kohöt e fundit Lopashovi (1978). Sipas kötr1 giuhötari (f. 8l
etj.), nö kötö dukuri "njö rol themelor ka luajtur homonimia e kundrinös sö
drejtö pre kryef alön dhe homonimia e kundrinös sö zhdrejtö me pörcaktorin
pronösor". Autori pörpiqet ta argumentojö nrendimin e tij me njö varg shembtrjsh
pga gjuha shqipe, maqedonishtja, bullgarishtja, greqishtja e re dhe rurnanishtja
(shih vep. cit. 8l -182).
Edlie krurdör kötij shpjegimi mund tö parashtrohen njö varg vörejtjesh
kritike. nga tö cilat po pörmendirn:
I ) Shpjeginii nö shqyrtini niset nga parakushti historikisht i paargumentuar
c1ö rinrarrja e kundrinave nö tö gjitha gjuhöt ballkanike öshtö shkaktuar nga
rrevoja pör tö niörrjanuar homoniminö rnidis rasave kallözore dhe emörore si
cclftc pridis rasave dhanore dhe gjinore. Por nö kötö rast nuk öshtö pasur parasysh
täkti se kenti tö böjmö, nga njöra anö, me gjuhö qö e kanö humbur relativisht
heret lakimin emöror. sig janö bullgarishtja dhe maqedonishtja, dhe, nga ana
tjetör. me gjuhö qö nö pörgiithösi e kanö ruajtur atö, natyrisht me disa risi tö
rörrdösisht.ne, sig janö shqipja, greqishtja e re dhe rumanishtja. Pör mö tepör,
4-ll Shih p sh. tck llicvski: 1962-63,80.

143
 Kreu VIII
r:

hontonirnia nticlis rasa\/e tö lartpörntenclura nrurrci tö böhej cdlie nre nrjetc

tö
tlcra gjulrösore, si p.sh. nöpörnrjet paraf alöve etj. -:=

2) Nö bazö tö shpjeginrir tö Lopashovit, duhej pranlrar qö rinra'ja e

ktttrdritlave tö ishte pörftuar nö krye tö herös nö gjuhö tö tilla si bullgarishte-
ntaqedonishda, qö e kanö ltunrbur lakinrin relativisht heret, por nö tö vör-tetö nuk
ka rrdodlir,u- köshtu (shih edhe & l5).
3) Shpjegimi nö shqyrlim gjithashtu nuk nlerr parasysh faktin qö dukuria e
rirnarrjes sö kundrinave öshtö pörftuar mö heret nö ato raste, kur ato shprefteshirr
nöpörnrjet pöremrave vetorö tö dy vetave tö para, ku fonnat rasore janö ruajtlr pö
pöryjithösi mö nrirö (shih edhe & 8).
4) Nö gjuhörr shqipc dhe nö runranishte rinranja e kundripös sö zhdrejte
öshtö pörgjithösuar mö shunrö, megjithöse nö köto dy guhö, sidonros nö shqipe,
rasa gjittore öshtö dalluar prej kohösh nga dhanorja nöpönnjet paranyjözinrit tö
saj lshilr V/5.10). Nö gjuhön shqipe edhe honroninria e pörftuar rridis rasaye
clhatrore dhe rrjedhore ka ardhur duke u mörrjanuar
E1t!rnje e mö shuntö nöpörlrjet
pörclorinrit tö rrjedliores rne paraf alö tö ndrysh,.,.,.4j).
5) Edhe rimanla e kundrinös sö drejtö nuk mund tö shkaktohej pga
Itomotrimia nridis rasave kallözore dhe enrörore, tö paktön nö shqipe dhe pö
greqishte, ku kallözorja nre emöroren jo glithnjö dalin rne fomra tö njöjta. pör
tttö tepör' nö gjuhön shqipe dukuria nö shqyrtim duhej te ishte vörtetuar nrö fort
nö rastet kur kundrina e drejtö shprehet me anö tö njö kallözoreje tö pashquar.
gka nö tö vörtetö nuk ndodh (shih shön. 404). Gjithashtu, do pasur parasysh se
honroninlia midis kallözores dhe ernörores mund tö rnönjanohej edhe me nrjete
tö tjera gjuhösore, sig ka ndodhur nö disa gluhö, si p.sh. nö runranishte, ku
kttndritla e drejtö nten pörpara pjesözön pe. kur enrri pörkatös öshtö njö enrör
fryrrrori (shih edhe & l2).,Ajo mund tö mönjanohej edhe nöpörrnjet ngulitjes
sö rendit tö gjynrtyröve. ed.*,o

26. Sig u vtt ttö dukje nö & 22, dukuria e rimarrjes sö kr.rndrinös (sö drejtö)
Itö kötö apo atö gltrhö tö Ballkanit öshtö shpjegr.rar edhe me anö tö gj.t,ttth,rintit
uktttul röfiulisö. Njö shpjegim rö tillö e gjejrnö, rrdör rö tje1q,_re Demiraj ( 1975,
Kretr lV), Bany (1975), Buchholz (1977.93 t,..218) etj.ar /
Pörpjekjet pör ta slrpjeguar rimanjen, pörkatösisht anticipinrin e kundrinaye
tö shprehura me anö emrash ose togf alöshash enrörorö nöpörnrjet teorisö sö
giynltyrintit aktual tö fialisö shönojnö njö hap pörpara pör sqarinrin e dukurisö
nö shqyrtim. Por kjo teori I'lö vetvete öshtö e pamjaftueshme pör ta shpjeguar

a]i Sfrifr pör kötö Dcrrriraj: l9E(r. 258v., (rl7r..

*rt Pör rrrö shunrö sqarirnc shih Dcrrriraj: 19E6, (r llr.
+r Pe l rnö shunrö squrinrc shih
' Dcrniraj: l9E(r. (r l5v.

144
 Ri trrtt t't'iu a kuttdrinut'c

tlukuripö pö sliclyrtint nö törösinö e saj. E kötö llel e döshllloll, lldör tö tjera, fakti
c1ö njö clukuri e tillö ntrk öshtö pörfttrar nö tö githa guhöt i'e',
tttadje as nö
guSe tö rilla i.e.. qö gyatö evolucionit tö tyre historik karrö krijr"rar edhe fonla
tö reduktuara (tö patheksuara) pöremrash vetorö. sig janö serbokroatishtja'
gekishda, polonishda etj. Edhe nö gluhöt ronlane peröndimore kjo dukuri ka
pasrrr njö zhvillinr tö pabarabartö (shih & 2l).
Veq kösaj, teoria e giymtyrimit aktual tö fialisö, e marrö trö vetvete, nuk
arrin ta sclarojö pörse nö gluhöt ballkanike e pjesörisht edhe nö gjuhöt rolllalle
pcrönclintor-e rinrarrja, pörkatösisht anticrpinri i kundrinave tö shprehura ttte
anö er]]raslr, togfialöshash emörorö ose pöremrash tö derö öshtö pörftLrar
atöherö
krrr ato pörfac1ösonin gjöttö e nf ohur tö kunttirrrit, trdörsa nö rastin e pörerrlrave
i,ctorö tö dy vetave tö para dukuria nö shqyrtinr öshtö pörftr"rar atöherö kur
krrndririat 1törfaqösonin giöttö e rctö kunrtintit. Dy shfaqle tö ndryshnre tö sö
njöjtös clukuri vöshtirö se tlutrd tö shpjegoherl llle anö tö gjyntyrinrit aktual tö
tj alisö.

27. Ripralja, pörkatösisht anticipinri i kundritrave nöpörnrjet formave tö

patheksuara tö pörenrrave vetorö nö gluhöt ballkanike, nö thelb, s'öshtö gjö
tjetör veqse r-rjö pördorim ridondant i rnjeteve leksiko-grarnatikore pör qöllirrle
tö caktuara kunttimore. Kundörvönies nrorfo-sintaksore kttnclrinö e dl'fishuctt'
- kttttdrinö e ptuhf shttuL; nö thelb, i pörgjiglet edhe njö kundörvönie me karakter
kunttinror. Köto dy kundörvönie s'janö gjö tjetör veqse dy anö tö ndryshrrre tö
njö clukLrrie tö vettne, nö vöshtrimin qö secila nga tö dy giymtyr'öt e njörös
kuntjörvörtie nuk mund tö meldohet e shköptlttlr llga gymtyra glegjöse e
8.
kunclörvörties d eter43
Megjithöse kundörvönies hrndrinö e tlufishuur - kundrinö e pudt;{isltuut'
nuk i pörgjigjet nö tö glitha rastet e njöjta ktrndörvörlie kumtitttore4r'' prapö
Ltaza e kundörvönies morfo-sintaksore, nö thelb, öshtö e njöjtö tö shprehurit
- e

sö njöjrös kuldrinö dy herösh, pörkatösisht njö herö. E pikörisht kjo öshtö edhe
nje irga qöshtjet kryesorc rö problentit nö shqyrtint, qö mbetet pör t'tr zgiidhtrr.
Dhc. pö rö vörterö, duket si e papritur c1ö njö gjuhö tö ketö pördorLrr tö njöjtin tip
J.1fi nöpörnlr't pirrcntrave- rctorr'
46111 öshtö flala. rie raclhc tö parö. pör ato raslc. kul kundrinlt shprchcn
cdhc pör kundrinön c drcltö, kur ajo shprchct nöpörnrjet n.|ö pörcrlrri Uctör. nlö
tL, clr r ctaYc tö pur.a. si
c zhdrcltö nö shqipc dhc'
.,.r.uli or. n-iö rogljalöshi cnröror. Drsi ndryshc qöndlon puno nlc kundrinön
ni. nraqcclonishtc, ku ajo l-shtö börö njö dukuri c pörglithösuar', cdhc kur shprchct nöpörnlct
njö
ptrcnrri tJdör,niöcnrri an1ötogfalöshi crrröror(shih&&4, l4).Nököte rastdallinri kunrttntorböhct
ir.ttnr nlipi.r.nrjct the.ksirrri11ö tö sprkatur tö kundrinös sö zhdrcjtö. kur kjo pörlaqöson giönö c rc ti'
kunrtinrit tö fialisö.
l-19'l-e kil.r.t parasysh sc dyfishinri i kundrinavc rö shprchura nöpörnrjct pörcntravc vctorö tö dy vctuvc tö
put.a bchct ltöhcrö kur rhcksi logjik i lalisö bie- nrbi kundrinön. Kursc nö rastct c
tjcrl, dyfishimi i
kundrinös böhct aröhcrö kur kjo nuk nrbart theksin logik tö fialisö'

t45
 ;;;,;;,,;,-,;;;.
kLrrdörvö'iesh kurntinrore. por fakti qö kjo "e papritur" ta ndodhur,
tö bön tö
nrendosh se kötr"r nuk kemi tö böjmö rne dy shfaqje tö kundörta, qö
pö{ashtojnö
njöra-tletrön. Pranclaj, le t'i shqyrtojmö njö nga njö.
28. Sig doli edhe nga sa u shtjelh-ra nö paragrafet e möparshöm,
dyfishimi
i k*ndri'ave tö shprehura nöpör'rjet emrash, togljalöiash emörorö dhe
pörenrrash (me pörjashtim tö vetoröve tö dy vetave tö para),
nö zapafillö, duhet
tö.1etö slifaqur nö aro raste, kur kundrina (e drejtö apo
e zhdrejtö) pörfaqösonte
giönö e njohur tö kumtimit. Nö köto raste ajo duhet tö ketö qenö jo
vetöm
kLrptirrrisht por edhe formalisht e caktuar nöpörmjet nyjes
shquese, apo
nöpönnjet njö pörcaktori individualizues, kryesisht döftor
or. prono. (shih &&
4, l4). Pra, dyfishimi i kundrinös nö raste tö tilla öshtö pördorur si njö rnjet
sintaksor-stilistik ridondant pör ta dalluar atö nga rurt.t e tjera, tcur
ajo
pörlac1ösonte gjönö e re tö kumtimit, ose kur ajo ishte plotösisht
apo pjeserisht
e parljohur pör bashköbiseduesin.
Qö kötej mund tö nxirret pörfgndimi se kötu
ke'ii tö bcjrnö me njö shfaqje tö njö prirleje pak a shumö tö pöryjithshnre rö
gt'tltöve ballkanike pör njö qartösirrr sa rrrö tö madh tö kumtimit
gojor nöpörmjet
pördorirnit ridondant tö nrjeteve leksiko-gramatikore ose
thjesht gramatikore.
Nö kötö rast kjo bshtö realizuar me anö tö njö pörcaktimi
dy herösh tö gjösö sö
njohur, njöherö nöpörrnjet nyjös shquese ose pörcaktorit individualizues
dhe
njöherö detör nöpörmjet fonnös pörenrörore tö patheksuar.
Tö krhet parasysh se prirja pör njö qartösim sa mö tö madh tö
kumtinrit
gojor nö gjuhöt ballkanike nuk del e kufizuar vetöm nö
dukurinö nö shqyrtim
(shih edlie shörrinrin 403).

29' Edhe dyfishimi i kundrinave tö shprehura nöpörmjet pörernrave

vetorö
tö dy vetave tö para öshtö pa dyshim njö pördorim ridondant
dhe, si i tillö,
duhet konsiderLrar si njö shfaqje e prirjes pör njö qartösim
sa mö tö mädh tö
kLrnrtirnit gojor, pör tö cilön u bö
fialö'ö paragrafin e rnöparshöm. por.ö kötö
rast, sig u vr.r r.rö dukje nö & 6, dyfishinri i kundrinös
öshtö börö pör arsye etnfaze,
d.nr.th. pör njö arsye tö ndryshme nga ajo e dyfishimit tö kundiinös
se shprehur
nöpönr.;et njö emri. njö tog{alöshi enröror ose pöremri tjetör. Dhe as qe
mund tö ndodhte ndryshe. Nö rastet, kur kundrina 'jö shprehet
nöpörmjet njö
pörenrri vetor tö vetös sö parö apo tö dytö (njöjös ose shumös), pavarösisht
nöse
pörfaqöson gjönö e njohur apo gjönö e re tö kumtimit,
ajo nga.situata e ligjörirnit
del kurdol-rerö e njohur dhe e pörcaktuar pör bashköbiseduesin.
Madji mund
tö pohohet se, kur shprehet vetöm nöpörmjet formös sö patheksuar
pöremörore,
atöherö ajo paraqitet nga folösi si mö e njohur dhe mö e kapshme pör
bashköbiseduesin. Prandaj folesi ne kötö rast pördor vetöm formön patheksuar
e

t46
 Ri nttt rj tt a ktt tttl t'i ttttt't'

tö pörenirit vetor tö \'etös sö parö apo tö dytö (njöjös ose shumös). Pömdryshe,
ai pl'rclor rrcgullisht fomrön c tlieksuar gjegjese, nöpörnljet sö cilös döshiron t'i
japl. bashköbisecluesit njö infomracion sa nrö tö plotö dhe sa mö tö clartö lidhur
rlle kundrinön. E ka qenö pikörisht kjo döshirö e folösit qö i ka dhönö shkas Irö
kötö rast pörforcimit tö forntös sö theksuar pörentörore nöpönnjet pördorimit
riclop{arrt tö formös sö patheksuar gjeglöse. Por rtatyrisht njö dr-rkuri e tillö nuk
prund tö shfaqej, nö rast se nö giuhöt, kr.r ajo öshtö pörftuar, nuk do tö ishte
zSr,illuar prirja e lartpörniendur pör njö qartösint sa mö tö madh tö kumtimit
gojor nöpörnrjet pördorintit ridondant tö mjeteve leksiko-gramatikore ose thjesht
graniatikore.

30. Ndryshe qöndron puna me pöremrat vetorö tö vetös sö tretö (njöjös e

shLrnrös). Duke qenö se köta pördoren atöherö, kur duam tö mos e pörsörisinr
rtjö entör tö pörntendur mö parö (pra, vetönr me vlerö anaforike), ata nö f,alr,
rregullisht, nuk mund tö pörlaqösojnö vegse gyönö e njohur tö ktrnrtinrit. Prandaj.
köta pörentra, nclryshe nga ata tö dy vetave tö para, edlie nö funksion kundrinor
pörclorep vetörl atöherö kr.rr kundrina nuk pörlaqöson giene e re tö kr"rrr. tin-rit.
Pöptclryslre. pördoret detyrirnisht njö eniör, njö togf alösh emöror ose tr1ö pöremör
dctör. Si njcdhim, format e plota tö pöremrave vetorö tö vetös sö tretö nuk
r.llprd rö rtrbartin theksin log;ik tö f,alisö. Pördorimi i formave tö plota (a tö
thcksr-rara), pörkatösisht i fomrave tö patheksuara tö pöremrave vetorö tö vetös
sö tretö, öshtö i kushtözuar rrga situata e liglörimit. Kr,rr folösi e sheh tö nevojshme
t'ijapö bashköbiseduesit njö infom'racion sa mö tö plotö e sa mö tö qarlö lidhLrr
pre kundrinön e shprehLlr nga njö pöremör vetor i vetös sö tretö, atöherö pördor
fonnön e plotö tö kötu pörenrri (sot negullisht tö pörforcuar edhe me fomlöu e
patheksual' gegJöse). Pömdryshe, ai pördor vetöm formön e patheksuar
pörkatöse. P.sh. Agimi öshtö njö njeri i sjellshöm. (Atö) e duan dhe e nderojnö
tö gjithö. \Atii) idhanö edhe njö dhuratö tne rastirt e .'..
Dqke u lrböshtetur nö qka u vu r-rö dukje kötu mö sipöq mr-rnd tö ariliet nö
pörfirnclintin qö dyfishinri i kundrinave tö shprehura nöpömjet pöremrave vetorö
tLr vetös sö tretö öslitö pörftuar po nö ato methana sintaksore-stilistike, nö tö
cilat öshtö pörliuar kjo dukuri edhe nö rastet. kr"rr kundrinat shpreheshin
nöpörnrjct entrash, togljalöshash emörorö ose pörenrrash tö derö, nle pörjashtinl
tö r,etorör,e tö dy Vetave tö para (shih & 7). Por do pasur parasysh se ky pördorinl
tc pörertrrat vetorö tö vetös sö tretö öshtö börö nje dukuri e pörgiithösrtar pör
arsyen e vörrö nö dukje pak nlö sipör se format e plota tö kötyre pörenlrave
pörfaqösojnö kurdoherö gjönö e njohur tö kumtimit. Nö pörgiithösimin e kösaj
dLrkurie te köta pöremra nrund tö ketö ushtruar njöfarö ndikimi analogjik edhe
pörgjithösimi relativisht i hershöm i sö njöjtös dukuri te pöremrat vetorö tö dy

147
 __ rr.uVIII __
vetave tö para. Gjithsesi, edhe dyfishimi i pörerlrave vetorö tö vetös sö tretö nö
furrksiort kundrinor öshtö njö shfaqje e prirjes pör njö qartösim sa mö tö madh tö
kurrrtin-rit gojor.

31. Ka mjaft tö ngjarö qö edhe nö gjuhöt romane peröndimore, pör tö cilat

u bö fialö rtö & 21, rirnarrja, pörkatösisht anticipimi i kundrinave nöpörmjet
formave tö patheksuara tö pöremrave vetorö tö jetö pörftuar nö kushte sintaksore-
stilistike tö njöjta ose tö ngjashme me ato tö gjuhöve ballkanike. Natyrisht, kjo
hipotezö rnbetet pör t'u hulunrtuar e pör t'u vörtetuar nre tö dhönat e vetö atyre
gjuliöve. Por njö gjö mund tö thuhet n-re siguri qö edhe nö gjuhöt ronrane
peröndimore, ku öshtö pörftuar dukuria nö shqyrtim, kjo öshtö patjetör njö
shfaqje e prirjes sö atyre gjuhöve pör njö qartösim sa mö tö madh tö kumtimit
gojor nöpönnjet pördorimit ridondant tö mjeteve leksiko-gramatikore ose thjesht
gramatikore. Se sa e zhvilluar ka qenö kjo prirje nö secilön nga gjuhöt romane
peröndimore, edhe kjo mbetet pör t'u hulumtuar e pör t'u saktösuar mö tej.

148
 KREU IX

MENJANIMI I PASKAJORES
l. Sic u vu nö dukje nö ll2, nje ndör tiparet e pörbashköta tö giuhöve
ballkanike öshtö edhe mönjanimi i shkallöshkallshöm i paskajores dhe
zör,endösimi i saj kryesisht nöpönnjet mönyrös lidhore. Kjo öshtö nje dukuri
sintaksore, qö bie fort nö sy; prandaj ka törhequr prej kohesh vömendjen e
shuntö gjuhötaröve, tö cilöt, nö pörgiithösi, janö pörpjekur tö vönö nö dukje
edhe faktorip a faktoröt. qö i kanö dhönö shkas kötu ballkanizmi. Por, para se
tö parashtrojruö mendimet kryesore tö gjuhötaröve tö ndryshöm n-rbi kötö dukuri
ballkalike (shih && 15-21), öshtö e nevojshme tö ndalemi shkurt nö disa
konsiderata tö pörgjithshme lidhur me kategorinö e paskajores nö giuhöt i.e., si
edhe rnbi gendjen e mönjanimit te saj nö gjuhöt e ndryshme ballkanike.

2. Sic dihet, paskajorja öshtö.r1ö kategori foljore, qö nuk öshtö zhvilluar

vetörn nö fanriljen e gjtrltöve i.e.44u, por edhe nö familje tö tjera gjuhösore, si
p.sh. rrö gjuhöt semite etj. Pavarösisht nga rruga e krijimit tö saj nö gjultö
farriiljesh tö ndryshme, paskajorja na paraqitet si njö kategori, qö, nö pöryjithösi,
öshtö integruar nö sistemin foljor dhe qö, si rrjedhirr-r, ka marrö tipare kr.rptimore
d[e gramatikore (rnorfo-sintaksore) karakteristike pör foljen. Natyrisht, öshtö
shunrö e vöshtirö, nö mos e pamundur, tö vendosen kritere tö pörgiithshme mö
tö hollösishnre pör pörcaktirrin e tipareve dalluese tö pörbashköta pör paskajoren
nö tö glitha guhöt, ku öshtö zhvillLrar kjo kategori. Madje, edhe nö giuhöt e njö
familjeje, sig öshtö rasti i gjuhöve i.e., vihen re ndryshime tö röndösishme duke
kaluar nga njöra gjuhö nö tjetrön. Mjafton tö sjellim ndör mend, sa pör shembull,
ldryshinret e dukshme n-ridis kundörvönieve tö formave tö paskajores nö
greqishte tö vjetör dhe nö latinishte. Ndörsa nö greqishte tö vjetör foljet kalimtare
jl40 por.
nö gluhöt kcltc, nrc sa duket, njö paskalorc c nriröfilltö nuk öshtö zhvilluar. Sipas Pcdcrsenit
(l9ll.4ll)."ni'irlandishtencvjctör'pördorcnsrpaskajorcenrrafoljoröformashshunrötöndrvshnrc:
ara.yuni'tö lakueshörl dhe ndör'tohcn si cnua (rrrc kundlinö nö gjinorc). Kjo gendlc nö thclb öshtö
pör l'u \,öshtruar si e rlbarö keltishtcs dhc nö pörglithösi öshtö ruajtur deri nö ditöt c sotntc. Eshtö c
\örrcrö sc nrorfologia nö pcriudhat mö rö reja gluhösorc thjcshtohct nöpörnrjet pörhapjcs sö disa
tipayc paskojercjc dhc nö britanishte veqoritö sintaksore tö paskajorcs pjesörisht zhdukcn nöpörntjet
hunrbjcs sö cptinrit rasor tö cntrit; por, nregjithatö, tiparct c sistenrit tö rjetör nrbetcn tö pazhdukura
cdhc nö fazat nrö tö rcJa gjuhösore". Ai shton sc ka rastc qö "paskalorja" mund tö jctö ctinrologikisht
klcit c ndryshrrrc nga folja c shtjclluar.
149
 Kreu IX

tö tiprt /vr7 "slikrij" eq. kishin zhvilluar deri nö 1l forma paskajoresh nre
kLrrrdörvölliet veprore .- joveprore44l, ,'rö latinishte foljet kalimtare kis6il
zhvilltrar deri nö 6 forma paskajoresh rle kundörvöniet pörkatöse veprore
. 44)
' '-. -
Joveprore

3. Megjithatö, paskajorja nö gjuhöt i.e. ka zhvilluar disa tipare qenösore,

qö e dallojnö atö Irga fomrat e tjera foljore, tö shtjelluara e tö pashtjelluara.
Ajo
etnörton njö veprint si proces, ka kategoritö granratikore tö foljes pörkatöse
dhe pördoret nö njö varg funksionesh sintaksore, ndör tö cilat pörfsliilien patjetör
edhe funksionet kryefalor, kallözuesor dhe kundrinor. Paskajorja, pavarösisht
nga zarrafilla e saj enrörore (shih sliönirnin 447), si formö pörfaqösuese e folles
nr-rk ka kategori granratikore dhe lidhje sintaksore karakteristike pör.,.,.,.in443.
Kategoritö e saj gramatikore janö tö kushtözuelra nga ato tö foljes pörkatöse444.
Pör sa u takon lidhjeve sintaksore, paskajorja, si formö pörlaqösuese e
foljes, trlutrd tö manö tö githa gf yntyröt plotösuese karakteristike pör fonlat c
shtjelluara loljore; nradje. po rrrund tö nrarrö edhe njö krye{alö tö ndryslinre
nga ajo e foljes drejtr.rese++J. Ne gluhet, qö kanö zl.rvilluarkundörvöpien fonpa
tö thekstrara - fon'ua tö patheksuara tö pöremrave vetorö (shih kreurr VIII),
rinranja e kr-rndrinave nöpömrjet fonrrave tö patheksuara tö pörerrrave vetorö
vörtetohet edhe me paskajoren.

4. Paskajorja si kategori foljore pörfaqöson kulmin e abstraksionit

granratil<or nö sistenrin foljor tö njö gjuhe. Prirja pör krijimin e paskajores

trcs:/ri,ilr'])csöar.dhnrcs:/tisr,ilr..1;caoristtt:h.stll.J)c
pclt'clitrt: lcl.tkörtai. Fot'tlat ntesorc-pösolc: 1.1 Paska.lorla c sö tashrrrcs: lllestltui.2)c sö urclhnrcs:
l.t'.st'sthui;-1.; c aoristit: lisustltui.4) c pcr.fcktit: lcl)lsthui. For.nrat pösorc: l) paska.jorla c loristit:

, ,rlrtltett.ri
I ) c si' ardhrrcs. l.t tltöst':tltui. -l ) c sö ardhnrcs sö piirparrnc: le !)\sestlttri.
**- l).sh.: I ) Puskqorjl L. sö toshlltcs: ()ntdrc - ortturt; 21paska-lorja c sö krycrös: orn(tyi.rs(,--rtrtruttrs (-
e,-nt1tl (.\sc. -3) paskaJorla c sö ardhntcs: ontutunts \-e,-unt) (s.rL, - ontutut,r l.r. l-ö krahasohcn nrc
rtlf ishtcrr: | ) Paskajorc c sö tushrrrcs: ontura - ortrursi-. .,.rs(,l? orn(tto.2) paskqorc c sö shkuarlis:
(t\'(t'( t)rnul() -.r,s-s<,1'sl ()rtlul() - (,.\sCt.( .\lttlo ontut().
jj,t ,'"'. kut e-ttti't zohr-t. a.jo natvrislrt nrcrr katc-qoritö grantatikorc dhc lidh,ict sintaksorc- tar cntrit.
--- Ki'slttu. p.sh. nö gltrhöt, qö kanö zhvillr-rar kundörr'önrcn diatczorc (dypalöshc osc tripalöshc), njö
kundör'r'örric c tillö shfaqct nö pör'githösi cdhr. tc paskajorla. K1o r'örejtje vlen cdhc pör'karcqolinö c
aspcktit nö gjuhöt qö kanö zhvillual kundör'r,önic nrc karaktet'aspcktor. P.sh. tö krahasohcn nö rusrshtc:
dut - luvur6"jap", rcsltit6- rcshut6 "vcndos" ctj. Nö disa guhö öshtö zhvilluar tc paskajorla cdhc
njölarö kundörr'önicjc rrrc karakter kohor: Nö kötö rast kcnri tö böjnrö me njö shtrirlc analogikc ti.
kundörr'önics kohore nga fornrat c shtlclluara tö foljcs. VcA kösa1, do pasur parasysh sc kare-soliu
srantatikorc e kohös tc paskajorja, ashtu si tc forrrrat c pashdclluara follorc nö pörgjithösi. nuk ka po atö
pi'rdolinri si tc fornrat c shticlluara foljorc dhc öshtö c kushtöruar nga koha c follcs drcjtr,rcsc
, , -Sirlli'r'r
'*'' Nrttt ishr. kjo e- furrdrt ndcshct nrö rlallö. sepsc paskajolja nö shunricön c rastcve pördorct parr tö cntönuaf
n.iö rcprirrt, tö cilin c krycn po ai c1ö krycn cdhc vcprinrin e shprchur nga folju drc.jtucsc. Rasto c
pirt kundörta janii ntö tö kullzuara. P.sh. nö tö Iblrnct vcriorc tö shqipcs: ll'le anlltC ri, r'ij cdhc uttö.'1-ö
ktuhasohcn cdhc ndörlinrct latinc tL' tipit St'io ltucnuri librunt /cgcrr. "Unö c di qi, femrja lcron li[rin".

150
 M ö r r.j tt tt i r tri i 1t us ku i o res

duhet tö ketö njö zanafillö tö hershme nö gjuhöt i.e. Pör kötö döshr-rron, ndör tö
tjera, prar-ria nö njö fazö tö zhvilluar e kösaj kategorie foljore nö giuhöt me
dokumentim tö hershöm, sig janö greqishtja e vjetör, latinishtja etj. Por fakti qö
formantet e paskajores, ndryshe nga ato tö pjesores, ndryshojnö shumö nga njö
gjrrlrö nö tjetrön, e mbulon me njö hije dyshimi hipotezön qö ajo tö ierö :ln'illuur
qysh nö njö periudhö tö hershme i.e., ashtu sig mendonte Hirti++o. Mö e
mböslrtetur duket teza, sipas tö cilös kjo kategori foljore öslttö zhvilluur nö
perir.rdhön postetnike tö gjuhöve i.e., ashttt sig rneudonte Brugmantl-(47 .

5. Me zgjerimin e shkallöshkallsliöm tö funksioneve sintaksore tö

paskajores, nö disa gyuhö i.e. öshtö ndier nevoja qö ajo, pör njö saktösim tö
rlötejshönt, tö shoqörohet me ndonjö paraf alö, e cila me kalinlin e kohös nö
ntjafi raste - ku mö shur.t.tö e ku mö pak - öshtö börö pjesö e pandashme e kösaj
forme lbltore. Sa pör shembull t-nund tö pörnrendet kötu paskajorja nö
anglishte44s. ne gr,net ronrane44g etj.
Pördorimi i njö a rnö shurnö paraf alöve para paskajores nuk duhet nramö
si njö tregues i emörzirnit tö saj. Nö tö vörtetö kötu kemi tö böjmö me paradalö
tö gsemantizuara, tö shndönuara -ku nrö shumö e kr-r mö pak - nö pjesöza tö
pandashme nga paskajorja. E njö döshmi e qartö pör kötö öshtö pördorimi i
paskajores me pjesöza tö tilla paranalore edhe nö fitnksione, qö e pörjashtojnö
pördorinrin e parafialös, si p.sh. nö funksion kryefialor, kundrinor ed. Por, nga
ana detör. pördorimi i paraf alöve tö tilla para paskajores döshmon edhe pör
pamjaftueshmörinö e kösaj kategorie foljore pör t'i shprehur me saktösi sa r"nö
tö plotö ngjyrinret e ndryshnre funksionale, me tö cilat ajo ka ardhur duke u
pördorur gjatö evolucionit liistorik tö gluhöve tö ndryshme i.e. E njö gö e tillö,
-l-16;1r'gjLrhötar(193-1. lE(r)pohonsepaskajoretkanöqcnölbrnrattbljorcnlötövjctra."d.nr.th.atjcku
nc pördolinr lbrnra fol.jorc. nö indogernranislrten rrrö tö lashtö pördolcshin abstraktö foljorö. Klo
!Jcndjc öshta'kapi'r'cycr qysh shurrö kohö pörpara nrbarirlit tö pcriLrdhös indog;crrranc. Por pördorrnrr
. . _i paskajorcs si fbrnrö tbl.jorc öshtö futur nö nrönyr.a te ndr)shrnc si njö nrbcturrnö nö kohöt historikc".
++ / Sipas
ki'tij giuhirtari ( l9l-1. E90 v. ). fillinri i proccsit tö kri.jinrit tö poskaJorcs nga rasrt c zhdrclta ti'
cnrrilvc tai \ cprinlt duhct körkulr "qysh nl' kohön c bashkisisö sö hcrshntc indogjerrtrartc. Por i{shtit
c parlundur lC pör'crktohet rrö nre saktösi sc sa larq krshtc shkuar atöherö proccsi i shköputlcs nga
katc-soritö crlörorc dhc r intcgrinrrt nö katcgorinö foljorc. Dhc nrc tö vörtetö kJo öshtö c parrrundur.
scpsc nö rastc tö rrdlyshrrc verbalizinri tö plotö tö cnrravc tö \ cprinrit, ku degö tö ndryshlrc ujLrhösorc
bashköpörko1nö nrjaft, köto grupc gy uhösorc pa asnjö dysh inr kanö pörshkuar tö n1ö1tön rruqö zhvi ll inri
nö nrönvlli tö pavarur dhc prandai ka tö ngarö c1ö cdhc nö rirslc tö tlcra bashköpörkinri rrö tö ngushtö.
ku nji'pörcaktrnr kronologlik nuk öshtö i mundshönr, barazia nuk öshtö pörftuar nö njö lidhlc historikc
..^tctpundörrrlctshrlc".Pör'sq',r'irrctönrötcjshrlcshihDenriraj:l9E(r, l00Ev.
+{b E.shtfr llula pör prskajoren e tipit to do. c cila pördoret pa pjesözön to vetönr pas fol.j* c nrodrlc (p.sh.
I rrttrst go cU.)dhc nö ndörtimc tö tipit / suv hinr go "E pashö dukc shkuar"; I haurl ltirtt sirtg"I:,
dösrova dukc könduar" cti.
4'19 E;hc nö giuhöt rorlanc, ku nrö shunrö e ku rrrö pak, paskajorja pördoret c parapririr nua ncionii'
paraflalö.

15r
 Kreu IX

siq do tö shtjellohet nö & 22, duhet tö ketö qerrö edhe faktori kryesor pör
Itlötljanittrin c plotö a tö pjesshönr tö ndörtinreve rtre paskajore nöpörtnjet
rldörtirtresh grantatikore nrö shpreliöse nö gjulröt e Ballkanit: nö greqishte. rrö
btrllgarislite-macledonishte e pjesörisht edhe nö runranishte, nö slrclipc e nö
serbislrte.

6. Mönjaninti i paskajores nö greqishte öshtö njö dukuri e papriruq po rö

kenri parasysh se ajo ishte börö prej kohösh tö hershnre njö guhö kr"rlture dhe si
c tillö duhej tö kislite zhvilluarprirjen pörpördorimin gjithnjö e nrö tö dendur
tö n jö katcgorie foljore aq abstrakte si paskajorja (shih & 4). Pör rtrö tepör, nö
greclishte ishte pörftuar edhe njö sistenr i zhvillLrar kundörvöniesh, qö bönte tö
t.ttundur pördorir-nin e kösaj kategorie foljore me ngjyrime tö ndryshme tö
karakterit granratikor. (shih shön. 441).
Miröpo nö greqishte, ndryshe nga g'ka rrdodhur nö gjuhöt rontalte
peröndinrore (shili & 8), paskajorja ka ardhur dLrke u nrönjanuar gjithnjö e nrö
shurtrö nga pördorinri dhe duke u zör,endösuar kryesisht nöpörnrjet ndörtimesh
nte fbrrttat vetore tö nrönvrös lidhore. tö prira nga lidhöza nörrrenditöse inu.
n(i50. Njö ctLrkuri e tillö sintaksore nö greclishte ka nisur nrjaft heret. Ajo
paraclitct rrö njö firzö "nrjaft tö pörparLrar" clyslr rrö guliön. U,giju"45l .lh"
pas kösaj liohe rnerl njö tö pörhapur glithnjö e nrö tö nradh, duke u börö.r1ir
dukuri e pörglithösuar e asaj guhe aty nga shekulli XI i erös sonö*".
Megjithatö. gjurnrö.lö1ördorinrit tö paskajores ndeshen ende aty-kötu edhc nö
greq i shtc. .io,,'r'r.45 i

7. Siq u vu r.rö dukje nö & 5, nrönjaninri i paskajores dhe zövendösimi i saj

nga rrdörtinre me forrna vetore tö foljesa)a , tö prirö nga lidhöza du"tlö,qö tö",
öshtö njö dukuri e pörhapur edhe nö bullgarishte-nraqedonishte e pjesörisht
edhc nö serbishlerr jugore. Pra, edhe nö kötö rast kemi tö böjmö me njö zhvillinr
tö nclryshönr nga ai i gjuliöve tö tjera sllave, ku pördorirni i paskajores jo vetönt
c1ö s'öshtö dobösuar, por nö ndonjö rast öshtö shtrirö edhe nö ndonjö funksior-r
tö pazakonshörr pör kötö kategori foljore455.
J-sri *,u iJf-ru, qoiii'l-l-" * ,*r.*ri,-'n. r1.tcr. pörtlorej kry'e-sisht nrc foljen nö Inönyfön lidhorc osc
f

ltlrc.
tl csh i
l5 l[rsl'rtCllullpi,rkirtörlln'lr.|i.ttöcshkrulrgrcclishtgjutcgjysnrössi'dvtirtöshckullitlÖpalitröcrLissonl'
(shrh Sundlcld: 19.10. 177. Solta: 19fi0.21.1: Banll: 19|i5.60. ctt.).
lil sh'lr llurrr'i l')N5. (r.l
Jii p;,1u tshrc llllu pCl lbrrlltn c llallö ti'sö rrdhrlcs sö tipitrlci/r)glLilci (grzipsai\.C.tithashtu. pusku-;or'ya
L.shti. ruajrLrr p.jc-si.risht nö tö lblrnct _qrckc- tL'ltalisölugorc sr cdhc nö dialcktin pontik lAzr c \bga'l)
(shih Sandl'cld: lt)-1(t. l7l )
'+5J Nö kartö rast öshrr. firla pör tbrnrat vctorc tö nrirnyr'ös döfiore'. scpsc nö gjuhöt sllavc ni'pörgithösi
rli'n l ru I id horr- ntunr{on.
'155 p161,.. tjall pi.r pör<Jorintrrr c,raska.jorcs tö prirö nga lidhirza nönrcnclitösc kushtorc.lc.sll "nö qotiö sc"'.

t52
 ;;;;;;##"##;;--
pörcalitohet clisi nrö ntirö, po tö kemi parasysh se aio nuk ndeshet
nö shkrintet
qe.ö anöt e Selanikut'
! eiriti, e Merodit (shek'lli IX). tö cilöt ka'ö nga
Cljiihashru clöshrlohet se paskajorja ka clenö
"njö kategori ende plotösisht e
guttfj" nö bullgarishtctr e rjetör dhe nö faz-ön e hershme tö bullgarishtes sö
*.r,.,.,.. N{e tjalö tö tjera. nrönjaninii i paskajores ttö atö gluhö drrhet tö
ketö

nisur aty nga shektrjt XI-Xll tö erös sotrö4)o'

Pör sa i pörkct serbokroatishtes, köttr nrörrjanimi i paskajores
ndeshet
gjuhöt ballkanike, ku
krvesisht r1ö ato tö folme, qö kanö qetrö trö kontakt me
öshtö Dörftuar dukuria nö shclyrtinr, sig
janö tö folmet e Timok-Prizrenit dhe nö
ndörtinresll
Blnat457. Mönjanimi ipaskajores clhe zövendösimi i saj nöpömrjet
re edhe nö tö folnle tö
rtrc {bntra vetore tö foljes, tö prira nga lidhöaa r/rt, r'iheu
rast kenri tö
tjera tö serbishtes, por jo 1ö kroatishte458. Sidoqoftö, nö kötö
böjmö nre rtjö dLrktrri allösore tö papörgithösuar'

nre fomrat vetore

8. Mönjaninti i paskajores nöpörntjet zövelldösirlit tö saj
tö nrönyrös lidhore öshtö vörletuar edlie ttö rttntanishte, e
cila gjatö evoltrcionit tö
sirj hisiorik nö trtrallin ballkanik nö nrjaft raste ka ndjekur
njö rrugö tö ndryshnlc
nga g}rliöt roltlalte perönclirnore. Ndörsa nö köto tö fundit
nö ndonjö rast pask-1jor1a
fu p,.r,. njö giallörint tö ntötejshöm edhe nö krahasinr nre latittislltet'l-'', l1ö

nutranishte. nö pörgiitlrösi. pördorinii i saj ka ardliur dttke tt kufizuar glithnjö

e
dlte tö
nrö shuntö cleri nö nrönjanimin e saj pothuaj tö plotö nö disa dialekte
lblnrc, nöpönn1et zövendösimit te saj tlre forma vetore tö lidhores460'
qenö nrö i
Nö pörgithösi, nrund tö pohohet c1ö r.nörrjaninri i paskajores ka
ntaclli nö dialektet clhe tö folmet rtllllulle tIö jugore, sidomos trö aronrunishte'
d1," nö da\orumanishteu jugore. Kttrse nö istro-ru'uanishte
'tegle6is6t.46l
paskajorja öshtö majtur462. Edh. nö tö folnret veriore dhe peröndtllo::. 'ö
clakorunranishtes poit ulo4u öshtö nrönjanttar fort nga pördorirni*" ' Vlet't
'uk
156 shilr Sundt'cld: 19.10. 175 (shöninri .l)l Rohlti: 195E,7-1;ll N4ir'gcv: 1950, l(rl.
157 shih Schallcr: 1975. l5(r.
l-5fi shih thnll: l1)S5.59.
+su j.11,l,6 llula pcr pör.dorrnrin c puskajorcs nö gluhöt lorlranc cdhc nö ato raste. kur nö latinishtc pör'dorc1
.srrTrrrrl. l).sh. tö kruhusohcn:'r.nio ,r.qul,,ri, irulisht
vcnqo (l rlonntulurc' frengisht jc r'icns r) r/c-
gluhöf rolllJnc paskajoria pör'dorct Vctönl kur kryc'l]ala c- saj öshtö
ilrttn(l(t.ct-|. lror. nga anü tJctör, nö
c n.lir.lrL. r'e'rri: ri, tbl.lcs ircjtucs.. iut.. n[ latinishtc a1o tlund tö pördorcj cdhc ktrr rcprirli i sa.;
dttrttrire "Mcndol qö ri'llui (po)//t""
kr,y:5.,.1 .ga rr.1ö kr_"-clulö c när'y,.hllc. l).slr.: l)uto fi'utrarn
160 it.,,,r1r,.,,i.r'r, iprsr".1or", nga licthor'1a nö r'urrurrislrtc öshtö pör'tirrur pirs pl.1is1cs sö lrdhorcs tlrc plcsözön
r,i.cctlrcliitbttl'ttrtttrtclrdhözukushttlrc'lutincii Pör'clorirni rki'sa1 liuli'zcsi pjcsözclicihore'skarristrt
(shih Ir'änescu: l9E0"l'13' 116)'
ct'slr rrö f'l11ltslrtctt "pt'itrtttiver', d.nr.tlr. rrtrclis shcktrlvc \/ll-X
16 I (hih Sanctl'ctd: 19.'10. l7'1.
't(r2 5611., Sunclt'clcl: l9-10, 174: Soltu: 1980' 2ll: Schallcr: 1975' 156'
46-1 shih llirnll: l9Eo. (r2.
153
 rrdörtinresh, si n.sh. pas forjeve glysmendihmöse
..drra.,464, c p'utea..mund,,, (! vre(t

Mönja,irni i paskajores nöpörmjet zövendösimit tö saj

me anö tö fomrave
vetore tö mönyrös lidhore ka nisur qysh nö periudhön
paraleirare tö rumanishtes,
d.nr.th. para shekr,rllit xvl. Nö tekstet e vjetra rr.,,r.,un.
kjo dukuri ndeshet, por
.uk öshtö e pörgiithösuar. Sidoqoftö, zövendösimi i paskajores
me anö tö
nröny'ös lidhore duhet tö jetö pörftuar, pasi kjo e fundit
ishte pajisur me pjesözön
me origjinö lidhözore sr7 (shih shön. 460).

9. Ndörkaq, nö rurnanishte, ashtu..si.ö shqipe, (shih

&& ll, l3), öshtö
pör ftuar edhe'jrö dukuri e pörku.dört. []shtö gala per pördorimin
e pjesores sö
srrk'ar pösore-"'tö prirö nga parafiara de, pertr^u,ed. me vrerön
e njö
paskajoreje n.re funksione sintaksore tö kufizrruru466.kuptohet
vetiu ie
ndörtimet e kötrj tipi kanö börö tö mundur mönjanimin
e pjesshöm tö perdorimit
tö fonrrave tö lidhores. P.sh. te krahasohen : Era
il clrerrrasep etrt,t sctttttrctr "Ekishte thirrur pör ta ,nounour,i{oi
.-'rPrcr'
cle spcilai:'rshte pör t,r.r shplarö".

10. Pör sa irakon gjLrhös shqipe, kötu göshda e

mönjanimit tö paskajores
paraqitet shumö mö e ndörlikuar se nö gjuhöt e
t1ära ballkänike, qe rishqyituan
rö && 6-9. Pör gjuhön shqipe duher pörcaktuar me parö
se pör qfarö paskäjoreje
nru'd tö böhet f alö nö körö rast - pör njö paskajoie sinteiike
rö ngjashnre rne
ato tö gjuhöve tö dera i.e. (shih &&2-3),apo pör
formön e pashtjelluar analitike
tö tipit nrc bu, qö nö periudhön e dokumentuar
tö kösaj gluhe del kryesisht nö
dialekti' verior tö saj? Sig dihet, nö studimet e a"risotile pör giuhön
shqipe
n*k öshtö aritur nö njö mendim tö pörbashköt lidhu.n" pyetjen:
A ka puri,
kjo gyuhö njö paskajore sintetike tö trashöguar nga ..nöna,,
e saj?
Disa gjuhötarö mendojnö se shqipja e ka pas'r dikur
njö paskajore tö tilrö;
nradje, disa nga ata shohin ndonjö gjurmö tö paskajores
sinteiike edhe nö shqipe'
-l(r'lp.r1.r.
Nupo!dornti,krahasNupcrl .rridor.rrr,.Nukrrrundtö flc,,.lr,oiufhce,krahaso.sti.fuc..Dotöbö..y,.
(shih VIlrl0)' Shih pör köto Sandfcld: 1930. 184:
Ivänescu: 1980,4141 Banfi: 1985, (r2. Solta:
f 960.:ll.shönonnöbazörö..lrtcrarurössöshfr.ytözuarcdhc,rlle
cirttu,,Aidr 1:nlunOrtököndoJö,,.
,^. [ö,t rip ndörtinri c shönon cdhc Ir,äncscu: t yS0, + t S.
fialu pl'r'lortttat e tipit./tit'ut,.sc'l.r cty., qö nö cLR l,26E. nö kötö pördonnr trajtohcn
*"" !tlt"
a^;,
[]sftli fiulu pcr ndirrtinrc tö tipit pt'rrt,t.r.rit'jpcr tö shkruar". u,t sr .r.rrptri
tle citit,.karr-r pör tö lcxuar,., grrrr
le\:l)ttr"dif'ficilcdictu"ct-| Pörtogctctipittle/ötut,p?ntnt.srr.lsctj.disagluhötarösi
Sandfc.ldi:
l9-.]0' l-.lo' Pancratz-i: 1925.l|17
'cq. nrcndojnö se kryclne funksionrn pu.tuior",
rö shunrrirnnrii
c fastL'\c nrc kuptinr qöllinror). kursc cLR l,268 ndörrinrc tö rilla" itraltän 1nö
si sultirt (shih cdhc
shöninrin 4(r5) Tö kihct palasysh sc njö folnrö c tillö pördorct
cdhe pas fä1cs p"r,ctorc ttchrtic. st
,, _p.sh trchtttL'.lii(ur' "duhct börö".
*u' P''t rttüshuntösqarinrclidhu:'rncpördorinrinccnrraveprcjloljorönötogietötillatögranratikalizuara
nö shqipc dhc nö rurrranrshte shrh Dentiraj: 1972, 165 v.;
l9g(r. 97jv.

154
 A4 0 tt i rttr i ttt i i Pus kaj ores

pasr'rr ktrnö, niö

e dokurtrentuar. Kurse disa tö tjerö mendojnö se shqipja nuk ka
paskaiore tö tillö sinterike. Nga-Jg paröt nrund tö pörmenden Pederseni*'o'
/I /i. gabel* 't,:, Kttrse nga tö dytöt
.lotti469, Peknrezi470. Xhuuani4 . Dornia
rrrrrrrd tö pörnrerrdert Haltrt-i474. Meyer-i4/5, Weigand-i4/o' Gabinski+' '
etj'

ll. Duke i
shqyrtuar menclinlet e pörkundörta tö gjuhötaröve tö
sipörpönnendur. <lel e clartö se si tö paröt aslitu edhe tö dyet nuk kanö arritttr t'i
arguntentojnö si dtrhet piköparljet e tyre. Köshtu p.sli. rnendinii qö shqipja si
Euhö i.e. cluhet tö ketö pastlr diktrr njö paskajore sintetike, nuk
öshtö
argllllentuar. ac1 nrö shumö kr-rr ka pasur edlie giuhö i.e., si gluhöt kelte (shih
s6ö1ir1ip 440). qö nuk e kanö zhvilluar njö kategori tö tillö foljore. Edlte
pörpjekja e disa gjLrhötaröve pör tö parö mbeturina tö paskajores sö hershme tö
sfrclipes 6ö ndörtirnet e tipit tluhet hörö, tlo bör'Q, nuk arrin tö sqarojö pörse köttt
paskajorla del formalislit njösoj si pjesorja478.
Por, nga ala tjetör, edl're ntendimi i pörkundört qö shqipja e hershnre (a
"nö11" e saj) nr.rk ka zhvilluar njö paskajore sintetike si ato tö gir.rhöve tö tjera
i.e., ptböshtetet vetöm nö konstatimin qö njö fomrö e tillö paskajoreje nltlllgoll
nö perilclliön e dokuntentuar tö kösaj gjuhe, e cila öshtö njö kohö relativisht
1r.jali e shkr-rrtör. Gjitliashtr.r, pohinii nö shqyrtim truk arrin tö sqarojö se si ka
clcrrö e ptundur c1ö njö guhö dikur pa paskajore ka arritur tö krijojö fomrat e
lrashrjclluara tö tipit nte bct dlte pör tö börö (shih && 12-13), tö cilat
pördorerl
(si6olros c para) nre funksiorre karakteristike pör paskajoren, glatö njö peritrdhe.
kur nö gyuhöt e tjera tö Ballkanit paskajorja po tnörrjatrohej nga pördorimi.

12. Siq u vu nö dukje nö & I I, gjr"rha shqipe giatö evolucionit tö saj historik
+rx 1,.-jp- lr A;^'-*t;itd;;i ku nrbrojtur tcrcn qö paskajorja sintctrkc c dikurshnrc c
slrrl i pcs öslrrö brslrkCpöt'puthut' fornral isht r1lc pJcsorcn.
-16() \' '[,irtc1is"
l9]7.1\', Nr. -1,207, Joklika shprchur rrcndirrtin sc nö toglalöshat c tipit dtthct barö.
._.1,' hi'r',' gl\nlttri.r c dyrö ku qcnö plsl,ejorc.
4/" l,ckr1.-zi, 190E, 19.1. rnendon sc forrla c shkurtör c pjcsoles ntö l-öl tc fol.lct tl1c tcnlö nö
._. lraslrktrrrrge.llolc "öshtö njC shkultirrr i n1ö paskajorclc zanafillösc sol tö humbur...".
a l\hLrruni' 198{), 16o.pranonnörijatöpörgrthshnrcnrcndinrinc'Pcdersenit(shrhshöninrin'168).
l]]Ounri, l()6 l.6T.prunongSrrhushtuqöshqipjuduhcttökctöpasurdikurnjöpaskajorcsintctikc.
+j-t
\'rt .1 1975. -5-i. plrnon glithashtu c1ö shqipla ka pasur ciikur n1ö paskajore sintctikc.
l/f ll,,l'n-' lE-i-l.6l.pohonscshqipcsinrungonpaskajorja,ashtusi grcqishtessörc.bullgurishtcsdhc
.--r lluhishtcs. por at truk shprchct nri- tc-1 pör'n1Ö llzö ntö tö hcrshnrc tö kösa1 gluhc.
+/)\lc1cr.r, ltiSE. l-l.dukclolurpörforrnönclipit/)at'li6drtr(shih&l-11,peftensckjopi'rdorct"pör'
,_, tö slrpr.chur paskulot'cn c1ö rttungon".
+ i o \\crguncl-i. Ilu l. t. \1. pohon sc shclipcs i tlutrgon pi-rskajorja.
/
4/ (jrbrrrsl<r: 1967. dhc nö punrrnc tö ticrr. l'shtö pörpjckLrr tö arguntcntojö sc gluha shclipc ntrk ka
1l.rsurrr.;lipaska.jorcrtrötLrhr.r'shnrcsciUoctigritlrcba(shih& l2l.Sipastij,"protoshqiglparaclitct
5r nlc .tltrhc pa prska.gorc".
.- p.'
+/ö nö tö \'örlctö kcrni ta'bi'jnrii rrc n;ir bashköpörkinr ntc ndörtintin rut.ttun tö
rosllrll.shur c furrclit
t\)it tt:citti(, lii('rrt (shih shön.466)
155
 ;;,;;;;
karakteristike pör paskajorerra/e , Aio ösrrtö fornruar nga foljözimi i toggt "; tö
pörtrörö nga parafiala me dhe njö emri prejfoljor (kur ky ishte ende i
paparanyjözuar+öu). Granratikalizirni i togut nö shqyrtim me vlerön e njö
pasl<ajoreje öslitö pratruar pothuaj nga tö gJithe studiuesit e gjuhös sftqipe. Por,
ndörsa disa gjuhötarö kanö poltuar qö ky tog i grarnatikaliztar,i cili nö pörg;ithösi
Intll.lgol.l Irö dialekrin jugor, qysh nö krye tö herös öshtö pörftr.rar vetönr nö
dialektin verior+ör, disa tö derö kanö prannar qö ai dikur ka qenö i mbarö
shqipes dhe qö nö dialektirr jugor öshtö nrönjanuar nga pördorimi nö njö fazö
relativisht tö vjetör4ö1. Kjo gösht1e mbetet ende e hapur (shih edhe && 23-
24). Sido qö tö jetö, gramatikalizinri irogut nö shqyrtirn nuk duhet tö jetö kryer
rrrö vorrö se procesi i paranyjözirnit tö nrbiemrave (shih.vV20), d.m.th. qysh
para kontakteve tö shqipes me gjuhöt sllave te Ballkanit483.

13. Siq u vu nö dukje edlie nö & ll, gjatö kötyre shekujve tö fundit nö te
dy dialektet e shqipes öshtö grarratikalizuar edhe togu i tipit pär+16 6416
(gegörisht pör tö.bu), qö pörböhej nga parafialapör dhe enrri prejfoljor asnjanös
i tipit le börö+Ö+. Edhe ky tog i gramatikalizvar ka ardhur duke u pördorur
githnjö e rnc.shunrö nö furrksione, qö nö pörgithösi janö karakteristike pör
pirskajorerr*o' . Ashtu si togu i grarnatikalizuar i trplt me ba, edhe ai i tipit pöt.
tö höt'ö, qö öshtö pranuar nga njö varg gjuhötaröshaöo , ka ndikuar nö kufizimirr
e pördorirlit tö nrönyrös tidhore.

14. Po tö nrbahet parasysh g'u vLl nö dukje nö && l2-l3,nrund tö supozohet

qö ndjenja e paskajores ndör störgjyshörit e shqiptaröve s'duhet tö ketö qenö e
panjohur. Pörndryshe, duhet pranuar qö gjuha shqipe ka krijuar mö parö fonnön
e pashtjelluar tö tipit nrc bu dhe mö pas atö tö tipit pör tö börö (qö tö dyja rne

* frtk""" kt".'jalonlunrJrinor'. qöllinror, kushtor, krahasor. rrlcdhirnor crJ. AJo

"ti;;;"",
,-,.P|'trlorc't cdhc si p1c'sö pörbör'ösc c kohös sö ardhnrc tö tipit /rarl rrrc äa (shih edhc VIIi 151.
{öt,r l'i'r. sqtf
nt'tc tö rnötcjshrlc shih Dcnrilaj: 1986.96-l v.

iil *t, köta guhötarö nrund rö pörnrcnden Pe.dcrscni, lF l2 (Anzcrgcr).92: Qabej: 1975.55.
köta gluhötarö rrrund tö pörnrcndcn La Piana: 19.19. 14..1. 146 r'.; Donti: l9(rl, (r7: Ajeti: l9(r9.
95 cti. C.iurnrit tö kösaj paskajorejr.- nö dialcktin jugor ata kanö parö, ndör tö tycra, nö tog!ulöshin c
,
frturostrr l()-nrc-tlti;tri;. shih cdhc Dcntiraj: 198(r, 9(r(r.
^.
-+)'1
Pi'r srllr'rnc rö nlötc.lshnlc shih Dcnriraj: t9E6.9(r4.
{'t{ I'cr sqiifntrc tat Inötcjshnlc shih Dcrrriraj: 1986.977v.
+ö) Kr lo-l:t i rttüntotrkrlizuar pördorct jo vctönr
nö furrksion qöllintor, por cdhe nö funksion pörcaktor.
kallözucsor. krahasor'. kundlinor lnrii rrallö)dhc kryclalor (shurrrii rralle ). Ai pördolcr cdhc si p.lcsir
,,,, pct biiliist'c kohi's set rldhnrc tö tipit Aaar pür tö htrö (shih Dcnriraj: 1966.96 1r,,).
+''('\!;.r kctu tnrrrtd tö pörntcndcn Da [-cccc-ja: l7l(;.5-].47: Hahn-i: lE5-1.11.86: C'anrarda: l8(r-1,2(r8:
Klistol'trridhi: lEE2. 12.1 ct1.:N4c.n-cr-i: lEtl8.4-1. Pcknrczi: 1908,71.79. 195; Wcigand-i: l9l-3, l.l-5:
Shcpcli: 1917. lfi-1: Cipo.jir: 1952/1.47: Xhuvuni: 1956,211: Cabinski: 1967.l6l-24(): Dcnriraj:
1936.97Er., ctj.

t56
;.;;;-r.
vihet re nje prirje e pörkr.rndört. E nö kötö rast do tö sttpozohej
qö giuha shclipe

nö njö faie ielativisht tö hershme tö evolucionit te saj ka

zhvilluar prirjen pör
pashtjelluara nle
zövendösimin e pjesshöm tö lidhores nöpörnrjet fonrrash tö
vlerö paskajoreje. Nga köto dy sr-rpozime i pari dtrket mö i mundshön-r.
Por nö
e paskajores n:,gJlht"
te njejten kohö c1o tö pranohet qö prirja pör rlönjanimin
sliclipe nuk ka pur,-,, uio pömrasa, c1ö janö vönö re rrö giuhöt e tjera ballkattike-''

sig dihet, ka
15. Qöslitja e mönjanimit tö paskajores nö guhöt ballkanike,
giuhöve, tö cilöt edhe
törhequr prej kohösli vör-nendjen e stucliuesve tö kötyre
ta shpjegoj'ö b'rimi' e kösaj duk*rie. Por burimi i dukr.rrisö
nö
janö pörpjekirr
tö ballkanistikös'
shqyrti,n ka n'rbettri nle ndör göshtjet mö tö diskutueshme
"nöna" e sl'rqipes apo tek
Sipas disa giuhetaröve, br.rrimi i saj duhet körkuar te
Disa
njä ngo s,,het e tjera tö zhdukura tö Ballkanit (hipoteza e substratit)'
nrö parö nö
gJ,,heluriJe tjerö kanö nbrojtur tezöp qö kjo dukuri öshtö shfaqur
tö Ballkanit' Ka
greqishte dhe qö andej öshtö pörhaptrr edhe nö giuhöt e dera
e kösaj dukurie nö giuhöt ballka'ike
for,i'. edhe ndo'je gtu-hetar, qö pörhapjen
ia ka atrib'ar ndikimit tö latinishtes. Dhe sö fundi, sipas disa dijetaröve
tö
pörftuar nö mönyrö plotösisltt
tjerö, l(jo dukuri nö disa nga gir.rhöt ballkanike öshtö
osc pjesörisht paralele, tö pavarur'

16. Nga gjuhötaröt e grupit tö parö duhen pörnrendttr sidonros

Mikloshiqi,
paskajores uö giuhöt
weigand-i-clhe Gabinski. Mikloshigi: 1861 , 6, tltttngesön e
e Ballkanit e renditmidis elementeve tö vjetra vendöse, pör tö cilat ai (f' 8)
mendon se, nö mos tö gjitha, nö pjesön t'nö tö madhe e kanö
burimin te njö
gjrr|rö e vjetör, gjiri rrre shqiperr,..tö cilön - slrton ai - ne e korrsiderojnrö si

vazhdueseti e ilirishtes".
giuhöt ballkanike
Edhe pör weigand-in, BA.LI XI, zhdukja e paskajores nö
nö kötö rast mbi
e ka burimin te trako-shqipjaaSS . e cila, sipas tij, ka ndikuar
nga barbarö,
greqis5tep489 . Lidl.r'.,r. me kötö ai pohon: "shtytja erdhi ngajashtö,
tö vegantö dhe qö nö tö folurit
[e ,iut ishin n-rösr-rar tö pördomin njö paskajore
e greqishtes ruajtön zakonin e giuhös sö tyre, i cili
pastaj u imitua nga vendösit
pörhap mö tej dhe nö fund' ndo'öse shunrö
1:gr"let1, derisa pördorimi i ri u
ngu.lute dhe me lökundje, u fut edhe nö gitrhön e shkruar".
e fundit
Njö nrendint tö ngiashöm me atö tö Weigand-it ka shprehur kohöt
edlrc Gabinski: I
()67.46v.Ai mendou se nö bazö tö tö dhönave tö gjeografisö
iEt l'ö;rq;;;,.'tc -,rr leE(r' l0l3v'
+ss *lt*,'-r1i1 ,,.rlio ".c"Ft*
r"ru rö ndalenl ""t*j:
parr rö shpjeguur pasaktösinö c kötij supozimi pör burirlin
c shqipcs

(shih llli5).
nrc r/o (shih VII/16)'
+Sl il pör njö nclikinr tö tillö cdhc pör rastc tö tjcra, si p sh pör tö ardhmcn
'lt*6i"tc
157
 ;
gluhö tö vjetör tö pjesös juglindore tö Ballkanit, cl.m.th.
nö njö lga yarietetet e
trakishtes", qö, sipas tij, ka pasur paskajore. Kötö supozim ai e kushtözon
me vöftetimin e hipotezös'uk qö shqipja öshtö bijö e trakishtei apo e dakornizishtes
dhe qö tipi me hu nö zariafillö ka qenö i rnbarö shqipes One
ta pasur vlerörr e
njö gjeru'di. Dhe pastaj ai slrro': "Nö qoftö se. nö kötö mönyrö,
kjo gyuhö
rezttlton tö jetö dakomizishtja ose njö tjetör degözinr i trakishtes,
atöherö substrati
si burirtr i hurlrbjes sö paskajores nö Ballkan rlund tö konsiderohet
i lokalizuar',
(f. 48).
Midis hipotezave tö Mikroshigit, weigand-it dhe Gabinskit, me gjithö
ndryslrimet e dukshme pör sa i takon gjuhös ..nönö" tö shqipes,
ka digka te
pörbashköt. Pika e pörbashköt nö köro hiporeza öshrö pörpjekja
e tyre pör rö
shpjeguar humbjen e paskajores nö gjuhöt e Ballkanit nepermjet
ldikimit tö
n1örös prej gjuhöve tö vjetra tö kötu gadishulli, e cila,
sipas tyre, nuk ka pasur
paskajore.
17. Sig del edhe'ga kjo paraqitje e pörnrble<lhur, tö tria hipotezat
e
mösipörme (& 16), pörveg paqartösisö nö shpjegi'ri' e pörhapjes
sö dukurisö
nö shqyrtim nö gjuhöt e Ballkanit, kanö edhe njö tö metö
detör tö pörbashköt:
qö tö tria nisen nga njö parakusht i pavörtetuar. Dhe, nö tö vörtetö,
nö mungesö
tö dhönash konkrete, nuk urutrd tö böhen supozirne pak a shumö
tö rrrböshtetura
c1ö kjo apo ajo gjuhö e vjetör e Bailkanit .uk
ka paslrr paskajore. pörveg kösaj,
eclhe sikur njö supozirn i tillö tö pranohej pa asnjö rezervö,prape
do tö mbetej
pör t'u sqaruar se si kjo guhö e vjetör pa paskajor.e ka ushtr;ar
njö ndikim kaq
tö rnadh nö zlidLrkjen e kösaj kategorie foljore edhe uö guhöt
e dera tö Ballkanit.
GjithashtLr do tö ishte e nevojshme tö pörcaktohej, qofte edhe
nö vija tö trasha,
koha e pörhapjes sö kösaj dukurie nö gjuhör e .rd,-yshnre ballkanike.
eöshda e
krorrologjisö relative nö kötö rast ka röndösi edhe pör njö arsye
tyeter. po te
pranohet qö gjuha shqipe a "nöna" e saj ka ndikuar ne zlidukjen
e paskajores
nö gjuhöt e tjera ballkanike, ky ndikim duhet töjetö r,örtetuarnrjaft
kohe perpara
se tö zltvillohej procesi i gramatikalizinrit tö togut tö tipit
nte brt. pömdryshe,
do tö duhej tö pranonim qö gjuha shqipe, nga njöra anö, ka ndikr.rar
mbi gjuhet
e tjera ballkanike nö mönjanimin e paskajores, ktrrse, nga
ana detör (tö puLten
nö njö pjesö tö trevös sö saj) ka ndier nevojön tö krryojänjö formö
tö posagnre
analitike me vlerö paskajoreje.

18. Tezön qö nrönjaninri ipaskajores nö guhöt ballkanike idetyroher

ndikinrit grek, e kanö rlbrojtur njö varg gjuhötarösh, si Meyer-i, Netgriecltisclte
studien,7,2, Pederseni, IF 12(Anzeiger),91, Sandfeldi: 1930, 175v.. Rohlfs-
i: 1958, 733v.,Ivänescu: 1980, 415, Scl.raller-i: 197s,159, Banfi: 19g5. 61.
158
 *---!n'no"i"ti i Putk -
---
Feuillet: 1986, ll0, etj. Kjo tezö pati njö jehonö relativisht tö gjerö sidomos
pas veprös sö njohur tö Sandfeldit (1930), icili e mbron mendimin e tij duke
r,öpö nö dukje se: I ) dr.rkuria e zhdukjes sö paskajores nö Ballkan öshtö mö e
kullzuar nö ato vise qö rtdodhen rnö larg trevös greke; 2) greqishda si giuhö
kulture ka ushtruar nje ndikim tö madh mbi gjuhöt e tjera ballkanike: 3) nö
greqislite kjo dukuri dokuntentohet relativisht heret. Ai thekson giithashtu se
ajo c1ö duhet vönö nö dukje, "nuk öshtö aq shr.rmö rnönjanimi i paskajores, sesa
fbkti qö tö gjitha gjLrhöt nö fialö e kanö zövendösuar atö pikörisht me tö njöjtön
nrönyrö".

19.Tezae ndikirnit grek (& 18) nuk del e argumentuar bindshöm. Natyrisht,
nuk mund tö mohohet ndikimi i greqisl-rtes nrbi giuhöt e dera tö Ballkanit, P.Sh.,
nö fushön e leksikut dhe nö ndonjö fr.rshö tjetör4YU. Por qö kötej nuk mund tö
nxirret u priori pörfundimi qö greqishda dul-ret tö ketö ndikuar gjithashtu edhe nö
pörhapjen e disa ballkanizrnave, sig janö mönjanimi i paskajores dhe fon'ninii i
kofrös sö ardhme me anö tö foljes ndihmöse r/rra (shih pör kötö Vil/19-24). Eshtö
e vörtetö se köto dukuri nö greqishte mund tö gjr"rrmohen deri nö periudha
relativisht tö hershme. Por kjo nuk do tö thotö qö nö atö gjuhö ato janö shfaqur
patjetör mö heret se nö tö giitha giuhöt e dera tö Ballkanit, dy nga tö cilat (shqipja
dhe runranishtja) pör arsyet e njohura historike kanö nisur tö shkruhen relativisht
vonö. Veg kösaj, do pasur parasysh edhe fakti qö mönjanimi i paskajores nö njö
gluhö tö vjetör kulture, si greqishda, öshtö.nlaft e papritur, pör vetö karakterin
shunrö abstrakt tö kösa1 kategorie loljore4'/1. Dhe nö tö vörtetö shfaqia e njö
dukurie tö tillö nö vetö greqishtcn ka tnbetur e pashpjeguar bindshöm492.
Edlre argumentet e tjera tö parashtruara nga Sandfeldi dhe gjuhötarö tö
derö pas tij nö tö mirö tö tezös mbi burimin grek tö dukurisö nö shqyrtim nuk
janö tö pakritikueshme. Köshtu, lidhur nie pörhapjen gjeografike tö kösaj dukr"rrie
do pasur parasysh fakti qö nö tö folmet veriore tö gjuhös shqipe öshtö zhvilluar
dhe öshtö ruajtr"rr mirö paskajorja e ripit me äc (shih && 1l-12), megiithöse
köto tö folme ndodhen shumö mö aför trevös sö greqishtes sesa p.sh.
dakorumanishtja. Gjithashtu do pasur parasysh edhe fakti i vönö nö dukje nö &
13 se gjatö kötyre shekujve tö fundit nö mbarö shqipen, sidomos nö tö folmet
jugore, qö kanö qenö nö kontakt tö drejtpördrejtö me greqishten, öshtö zhvilluar
fornra e pashdellu ar e tipir pör'tö börö, e cila pördoret nö funksione karakteristike
pör paskajoren.
'lt0 N;tJulöfb-rn-r*;* t"t *. * -r'"r shqrpc. sidorlos nö dialcktrn.yugor. pör'dorcn disa prapashtcsa
(shih Xhuruni-(ubcl: l96l).
,,., prel bulrrni glck
*'' KJoöshröplunuarcdhcngagyuhötali finlandezAaltol: 1951. 104),nregjithöseai cnriratontczönc
Sandl'cldit nrbi ndikinrin grek nö lrdhjc mc rrrönjanirrin c paskajorcs nö gjuhöt ballkanikc.
J92 Shih nrö hollösisht Dör kötö Denrirai: l9(r9. 85.

159
 Krer.r IX

Ndikinri i greqishtes nrbi gjuhöt e dera ballkanike. pör sa i takon srrukturös

grantatikot'e, tlö pörgf ithösi, öshtö mbivlerösuar. Pör rastin nö shclyrtint
rnbrojtösit c tezös mbi ndikinrin grek rriserr nga parakushti qö greqishtja si
gtrhö kulture dhe kishtare ka pasur njö pozitö nrbizotöruese nö Ballkanet.
Miröpo, po tö nrbahet parasysh karaktcri popullor idukurisö nö shqyrtinr, kv
argulllcrlt nuk duket bindös. EshtC c röshtirö, nö nros e pamunclur, c1ö rrclikirli
i greclishtes tö ketö depörtuar kaq thellö nö nrasat e g;era tö popujve ballkatrikö,
pör tö cilöt ajo, si gjuhö e huaj, ka qenö e panjohur.
Pör sa i takon vörejdes sö Sandfeldit qö duhet r,önö nö dLrkje jo ac1 sltunrö
nröltjaninri i paskajores, sa zör,endösinri i saj rne tö njöjtön mönyö nö tö gjitha
giuhöt ballkanike, edhe kjo nuk nrund tö mcrret si njö argument nö tö rlirö tö
tczös sö tij. Gjithsesi, kjo vörejde nreriton njö venrendje tö posagnre (shih &22).

20. Nö njö nröny ö tjetör öshtö pörpjekur ta shpjcgojö dukurirrö nö shclyrtirl

Rcicftetrkron-i (1961,^)02-109). Megjithöse nuk e nrohon njöfarö ndikinri
<lyösor tö greqishter493. oi nuk pajtohlt nre tezörr e Sandfeldit clhe nrenclon c1ö
kjo dukuri ballkanike tö jetö pörftuar nö gjuhöt rlnrune, shqipe dhe bullgare
pikörisht nön ndikimin e latinishtes. Argunrenti kryesor, qö parashtron ai nö
kötö rast, öshtö: Köto giuhö janö zhvilluar nö ato treva, klr ka qenö mbizotönrese
latinishda popullore dhe ku greqishda e shkruar vöshtirö se mund tö ushtronte
njö ndikinr kaq tö nrudh rlbi tö folrrret popullore tö kötyre gjuhöve. Sipas tij, nö
köto Euhö nrör-rjarrin-ri i paskajores nöpörrljet ndörtinreve nte fonlat e lidhores
(hipotaksö) ose tö döftores (parataksö) öshtö börö nön ndikinrin e sintaksös sö
latinislitcs popLrllore. Por pör greclishten e re ai e pörjashton njö ndikint tö tillö
(19(r2, 105i,.).
Ky shpjeginr i Reichenkrorr-it, qö öshtö kritikuar nga Solta (1980,214)
dlre rrre rezervö edhe nga Schaller-i (1975, 159)+')+. nuk arrin tö sqarojö se si
latinishtja popullore nö vendet ballkanike ka ushtruar njö ndikim tö tillö nö njö
koliö qö nö gjuhöt ronrane peröndinrore paskajorja nuk u niönjanua nga
pördorimi (shih & 8).

21. Sig Lr vu nö dukje nö & 15, pör mönjaninrin e paskajores nö gyuhöt

ballkanike disa gjuhötarö kanö shprelrur mendimirr se öshtö pörftuar nö nrönyrö
paralele, tö pavanrr. Burinrin e kösaj dukurie nö Euhöt ballkanike köta gjuhötarö,

+u'ror, ;,r,.lun;;,r" *r..,rrt,.i,ir',r.r,'o r"uur,,nr öshtö pörliui.rf nö nrönyrö tö pa'arur'. ai slrlo' sc

"nuk duhct rlohurr qö grcclishqa pastu.j qysh nga koha bizantinc de'ri ni'kohi'n c grctlishtcs sö r'c tö
kcti'nclikuar. rnacljc nö nlir nrasö tii lbltö. ni'orgunizinrrrr c tipuc tö pörmcnd'.lr nga Sandt'cldi ne'
uiulröt c nclrvshnrc ballkanikc".
-l9Ji"l rncn;'ra sc si c paluqit rncndinrin c Rcirhcnkron-it, ti'kri.iohct pörshtypla sc vctö Schulle-r'i ku
rc./cr\ J ndui utir rrrcntlirrri

160
 M ö n j u rt i nri i lxts futj ores

nö pörglithösi, e kanö körkuar nö "paqartösinö", nö "mungesön e shprehösisö".

nö "abstraktösinö" etj. tö paskajores. Madje, ndonjö syresh si Bacinski (1946'
57 v.), pasi e kundörshton tezön e burirnit grek apo shqiptar pör dLrkurinö nö
shclyrtinr, pohon: "... zövendösimi i paskajores nga njö fiali e nönrenditur
qöllintore nrund tö pörftohej kudo dhe nö rnönyrö tö pavarur. Kötö prirje e kemi
parö tö pörvijohet nö latinishten klasike dhe tö shfaqet nrö me forcö nö greqrshte
deri nö zhdukjen e paskajores pa ndikim tö jashtöm. Ne shohim qö zövendösimi
ipaskajores tö zhvillohet rrö mönyrö progresive nö tekstet tona tö vJetra
[-runrune - Sh.D.]..."

22. Nga sa u shtjellua nö paragralet e rnösipöm, del pak a shumö e qartö

se mönjanimi i paskajores nö giuhöt ballkanike mbetet njö göshtje e hapur' Ka
shurnö tö ngjarö qö kjo dr-rkr"rri tö ketö pasur njö burirn tö pörbashköt, por s'öshtö
e domosdoshnre qö ky burim nö tö giithu giuhöt, ku ajo öshtö pörhapur, tö
körkohet patjetör te ndikimi i supozuar i greqishtes apo i shqipes. Pör t.uö tepör,
edlre po tö pranohet pa asnjö rezervö njö supozim itillö, prapö tnbetet pör t'u
sqaruar arsyeja e shfaqjes sö kösaj dukr"rrie nö vetö greqishten apo nö vetö
shqipen.
Nö köto rrethana, öshtö mö e arsyeshme tö pranohet qö kötu kemi tö böjmö,
nö thelb, me njö nga pasojat mö tö dukshme tö njö prirjeje tö vjetör tö giuhöve
tö Ballkanit pör njö qartösim sa mö tö madli tö kumtimit gojor, dr-rke slifrytözuar
pör kötö qöllinr pördorir.nin ridondant tö mjeteve giuhösore (shih edhe VIll/
35 ). E pördorimi i forntave vetore tö lidhores nö vend tö formös sö pashtjelluar
tö paskajores do tö ketö qenö njö nga pasojat e kösaj prirjeje. Natyrisht, kötLr
öshtö [ala pör faktorin zanafillös, qö ka börö tö mundur lindjen dhe pörhapjen
e kösaj dukurie nö giuhöt e Ballkanit. Por, nga ana tjetör, nö disa raste nuk
duhet pörjashtuar mundösia e njö ndikirni te ndörsjellö apo e ndikimit tö kösaj
apo tö asaj gjuhe nö pörhapjen e mötejshme tö kösaj dukurie nö Ballkanet.
Vegse ky ndikim duhet tö jetö pörftuar nöpömrjet tö folmeve popullore nö
fqinjösi midis tyre e sidomos tö trevave kufitare, ku njerözit krahas giuhös
amtare kishin mundösi tö mösonin edhe njö guhö tö dytö gjatö kontakteve me
popullsinö alloglote. Nö pörhapjen e kösaj dukurie nga njö giuhö nö tjetrön njö
rol tö rö1dösishöni duhet tö kenö luajtur edhe rastet, kur njö popullsi e caktuar,
kg prbizotöronin ndörlimet me lidhoren, pör r1ö arsye a pör njö tjetör, ka braktisur
dalngadalö gjuhön e ntöparshme dhe ka nisur tö pörvetösojö njö guhö tjetör, ku
ntbizotöronin ndörtimet me paskajore. Nö raste tö tilla, popullsia e asimiluar
zakonisht ruan mjaft nga tipat e ndörtimeve tö giLrhös sö möparshme. Natyrisht,
ntund tö ketö pasllr edhe rrr.rgö tö tjera pör pörhapjen e dukurisö nö shqyrtinl
riga rrjö fazönö njö detör.

161
 :-
Prandaj nö kötö rast del nö plan tö parö gösht1a e kronologjisö relative, nö
r'öshtrimin qö nTberet pFJ.rö pörcaktuar se nö cilön a nö cilat guhö kjo dukuri
öshtö shfaqur mö heret49). Pör rastin nö shqyrtim do tö ishte mö afler nendslr
tö pranohej qö nö gjuhöt, ku öshtö slrfaqur relativisht mö vonö, kjo dukuri
vöshtirö se t.t.tund tö jetö pörftuar pa ndonjö ndikim tö jashtöm. Prandaj, nuk na
dLrket i parlrböshtetur thelbr i rnendinrit tö atyre gjuhötaröve, qö zövendösimil
e paskajores rne ndörtirnin e tipit ttu + kohö e tushnrc e mönyrös döftore nö
bullgarishte-nraqedonishte e kanö shpjeguar si pasojö tö ndikimiitö jashtö6r496.
Nö kötö pörfundirn an'ihet nö nrönyrö tö natyrshrle, po tö mbahet parasysh
-
fakti i njohurqö nö njö fazö mö tö hershme köto gjuhö, ashtu sigithe gjuhöt e
tjera sllave, e kauö pasur shumö tö gallö pördorimin e paskajores dlie vetöm
aty nga shekulli XI dukerr gjunrröt e para tö mönjanimit tö shkallöshkallshörn
tö kösaj kategorie foljore (shih edhe & 7).
Por a mund tö thuliet e njöjta gö edhe pör rumanishten, e cila si gjuhö
rornane e ka pasur te gj.a.!l-e pördorinrin e paskajores dhe e ruan ende, ndonöse
rrö ruö rlasö tö kufizuar4'/ /, kjo qeslrrje nrbetet pör t'u sqaruar. Sipas C. Frincu-
t-'", kjo dukuri rrö rumanishte öshtö pörftuar nö ntönyrö tö pavarur lga duklria
e ngiashtrle e greqislites. Dr-rke u rnböshtetur nö faktin qö kjo dukuri nuk del e
plotö nö tekstet e vjetra runllure, ku pörparon shkallö-shkallö, autori nxjerr
pörfundilrrin qö ajo öshtö sltfaqur vonö, d.nt.th. do tö ketö lisur 1ö shekujt
XIV-XVI, dhe öshtö pörftr"rar nga slikaqe tö brendshnre.
Prandaj, nö kötö rast öshtö e nevojshme qö dukuria nö shqyrtir.n nö
nrnranishte tö vöslitrohet jo vetöm nö evolucionin historik, por edhe nga
piköpanrja e slitrirjes dialektore, si edhe nö lidhje tö ngushtö nte historinö e
ndörtinreve me mönyrön lidliore nö atö guhö.

23. Pör sa i takon gjLrhös sliqipe, göshtja nö shqyrtim paraqitet edhe nrö e
ndörlikuar, sepse zgjidhja e saj kushtözohet nga sclarimi i vetö göshtjes sö
paskajores nö kötö gluhö (shih & l0). Nö rast se pranohet mendinri qö shqipja
apo "protoshqipja" ka pasur njö paskajore sintetike, atöherö öshtö e nevojshnre
tö pörcaktol-ret koha e'rönjanimit tö saj - para apo pas krijimit tö paskajores sö
tipit trte hu.Po tö jetö mönjanuar para krijimit tö fomös sö tipit me btt,d.m.th.
+v-' Nalvttshl.
cdhc pör gjuhön a guhöt. ku öshtö shfaqur nrö hcrc.r k1o dukuri, nrbctet gjirhnjö pör t'u
rrsyc.ir c zhr rllirnit rc r ctc pr rrjcs pör'zörendcsirrrin c paskujores me lidhorcn.
,,,r..grrr,rr
*'t'shihSrndlcl.l: I9-10, 175;Rohll's: 1958.7-13r'.Sipaskötyrc,zhdukjacpaskajoresnöguhörballkanikc,
pörlihirit köttr bLrllgarishtlu dhc nraclcdonishtla, iilctyrohcr ndikinrit grck. Ndörsa. sipas Koncskit:
1967/1. | 79' ky ploccs nö gjuhöt sllavcjugorc öshtö pörftuar nön ndikinrrn egrcqishtcs, rö ronranishtcs
c p jcsi.r'isht cdhc rc shorocs.
19] Sf-r-'f'' pör körö Sarrdt'eli:
1910, l7-3 r,.: shih cdhc GLR l.224 r,.
+"'ö Nö ('tr
1:t'ititt'ltt 'ItttittttL'(t ltttyvistittr httlt..tttttti", ittlottttt.',t ittlitivtt!tti prirt totr.slr.ltttt 1tt'r..telttlt'
irt litnhu ronränä, citual sipas lr,iincscu-t: 1980. 4l(r.

t62
 -: : :
-:---!:Ltvtyt::tt4g:t::
nö pjö kohö relativisht tö hershme, atöherö vöshtirö se mund tö rrendohet pör
njö rrclikinr grek nö kötö rast. Nga ana tjetör, nö rast se pranohet qö paskajor.la
sintetikc nö gjuhön shqipe öshtö mönjanuar kraltas grarnatikalizimit tö togtrt tö
tipit rrrc ba, atöherö arsyeja e ntönjarriurit te saj dtrhet körkuar nö dukurinö e
ljolrur qö njö forntö arkaike ia löshon vendin daltrgadalö njö fonlre tö re tltö
slrprelröse. Natyrisht, nö kötö rast do tö pranohej edlie qö tipi nre brl ka qertö
pörliuar nö nrbarö shcliperr dhe atöherö cluhej slrpjeguar arsyeja e nlörljatlirlit tö
kösaj lbrrne analitike nö tö folntet jugore tö kösaj guhe.
Pörkundrazi, po tö pranohej ntendinri qö shclipja nuk ka pasur kttrrö tl.;ö
göshtja e mönjanimit tö
;rasl<irlorc sintelike para asaj tö tipit nte hu. atöherö
paskajores mund tö shtrohej vetönt pör tö folniet jugore tö kösaj giLrhe, nö rast
sc cdlre ato e kanö pasö zhvilltrar dikttr fonlön e tipit nrc ba (shih edhe & l2).
Gjithsesi, göshtja e mospranisö sö fonnös sö pasl'rtjelluar analitike tö tipit rrre
fut rft tö folmet jugore tö sliqipes, nö pörgjithösi, trö periudhön e doktttletltuar
tö kösaj gjuhe mbetet pör t'u sqartrar. Kjo öshtö edhe arsyeja qö kjo dukuri ka
törhecplr nre tö drejtö vömendjen e atyre studiuesve, qö janö nrarrö me qöshtjerl
e mönjanirtrit tö paskajores nö gyuhöt ballkanike. Njö pjesö e kötyre kanö parö
kötu njö nga pasojat e ndikintit, qö greqishqa si giuhö ktrltr.rre ka ushtrttar, trdör
tö qera, edlie nrbi tö folmet jugore tö shqipes. Köshtu p.sh. kanö ntenduar
Sandfelcli (1930, 175 v.), Roftlfs-i (1958,733 v.) etj., tö cilöt zhdukjen e
paskllores nö gjLrhöt ballkanike nö pörgjithösi e kanö shpjeguar nöpörrljet
nclikirnit tö greclishtes (shih edhe & 18). Por rtr.rk ka nlllngtlar edhe ndorlö
shpjcginr detör pör rastin nö shqyrtrnr. Eshte lala pör Ittendirlrin e Gabinski-t
(1967. 48). i cili zhdukjep e paskajores sö tipit rrre hu nö tö folnret Jugore
or\,atct ta shpjegojö nöpörmjet hipotezösjf til tö paargunlerltuar rnbi tö
irshttrclrralturin "substrat grek" nö Tosköriavv. Kttrse La Piana (1939, 144)
nterrclon se zliclukja e paskajores nö dialektin jugor tö shqipes öshtö pörftuar nö
nrönyrö tö pavarur nga greqishda.

24. Mundösia qö paskajorja nö njö Euhö t'ö mönjanohet nön ndikinlin e

njö Euhc detör, nuk pörjashtohet, ntjafton tö kihet parasysh I'u tha pör kötö
drrkuri nö bullgarishte dhe rnaqedoriishte (shih &,22). Prandaj nuk ka sitö tnos
lnerret nö vöshtrim nrundösia qö greqishtja tö ketö ndikuar nö rr-rönjanirnin e
paskajores sö tipit me hu nö tö folmet jugore tö shqipes. Kjo vörejqe do tö
r,lente, jo vetönr po tö pranohej mendinri qö tö folmet jugore e kanö pasur kötö
fbrntö foljore, por edhe po tö pranohej nrendimi i pörkundört (shih edhe & 23).
Por kjo qöshtje nuk duhet parö nö nrönyrö tö sipörfaqshme. Nö kötö rast.
ösfitö c nevojshnre tö pörcaktohet, qoftö edhe rlö vija tö trasha, periLrdha. giatö
-199 l0l2 (shöninri l4)
P,-r,. pasrkrl,sini. c rrjit nrcnciirni rö rillö shih Dcrrrirlj: l9E(r,

163
 fr." X
sö cilös duhet tö jetö ushtruar njö ndikim i tillö. Duke qenö se kontaktet e
drejtpördrejta midis tö folmeve jugore tö Shqipörisö dhe greqishtes u ndörprenö
vetöm pas vitit 1912, kur u krijua sl'rteti ipavarur shqiptar, nö parinr duhet
pranuar qö ndikimi i supozuar i greqishtes nö kötö rast duhej tö kishte vazhduar,
tö paktön, deri nö atö kohö. Si rrjedhim, ky ndikim i supozuar duhej tö kishte
penguar qö nö tö folmet jugore tö ndodhte njö dukuri e pörkundört, sig öshtö
rrör.rjanimi, qoftö edhe i pjesshönr, i ndörtimeve me mönyrön lidhore nga
ndörtintet me fonnön e pashdelluar tö tipit pör tö hörö, e cila öshtö zhvilluar
kryesisht giatö kötyre katör shekujve tö fundit, dhe pördoret mö fort pikörisht
nö tö folmet jugore (shih & l3). E kjo rrethanö e rnbulon me njö hije tö fortö
dyshimi hipotezön e ndikimit tö greqishtes mbi tö folmet jugore tö shqipes nö
kötö pikö.
Pra, göshtja e paskalores nö gjuhön shqipe nö pörgyithösi dhe nö tö folmet
jugore tö saj nö veganti mbetet gjithnjö e hapur, ashtu sig mbetet e hapur edhe
göshtja e zanafillös sö mönjanimit tö kesaj kategorie foljore nö gjuhöt ballkanike,
nö pöryjithösi (shih edhe && 15-21).

164
 KREU X

DISA BASHKEpänxrmn rE r"lBna MIDIS

cruHEvn BALLKANIKE
l.Sig u vu nö dukje nö I/17, disa dukuri ballkanike, qö ndeshen edhe nö
guhö tö dera jashtö Ballkanit, do tö pörmblidhen shkurt nö njö kapitull me
vete. Eshtö fiala pör dukuri tö tilla si: formimi inumöroröve 11 ... l9 me
ndihn-rön e njö paraf,ale tö ndörfutur midis numörorit tö vogöl dhe dhjetöshes,
pördorimi i foljes "kum" nö vetön e tretö njöjös si folje pavetore me kuptimin
"gjendet, ndodhet, ekziston", formimi i kohös sö kryer analitike me anö tö
folj es ndihmöse " kunt " dhe pördorimi i disa formave foljore pör tö riprodhuar
me rezervö e me dyshim fialöt e dikujt tjetör. Dukuria e fundit ndeshet vetöm
nö shqipe dhe nö bullgarishte-maqedonishte, kurse tö derat kanö njö pörhapje
mö tö gjerö.

2. Si9 dihet, nö gjuhön shqipe, nö gjuhöt sllave tö Ballkanit dhe nö

runranislrte numöroröt njönthötlljetö deri nö nöntönthödh.jetö ndörtohen duke
vendosur rnidis njösisö sö vogöl dhe dhjetöshes njö parafialö: shqip lrää <
lröi, runr. spre < super "nlbi", dhe nö guhöt sllave no "mbi". P.sh., tö
krahasolrerr: shqip njömbödlletö, clyntbödhjetö etj., rum. un-spre-zece,
doisprezece etj.; bullg. ecli-nä-clesel, (ose eclinä.jset), dvanäcleseti (ose
clvurtiiseti) etj.; maqedonisht ecli-nä-eset, clvandeset etj.; serbo-kroatisht.iedd-
nu-est, clvc)nuest et1. Sig dihet, nö kötö mönyrö ndörtohen köta numörorö edhe
nö gjuhöt e tjera sllave jashtö Ballkanit. Pör mö tepör, njö mönyrö e tillö ndörtimi
pör köta numörorö döshmohet edhe pör guhö tö tjera jo-sllave500.
Prania e kötij tipi numörorösh edhe nö gjuhöt ballkanike jo-sllave (nö shqipe
dhe nö rumanishte) e bön tö pashmangshme pyetjen nöse nö kötö rast kemi tö
böjmö me njö ndikim sllav apo jo. Pör rumanishten njö ndikim i tillö, nö

5(x) 11d tip i tillc ndörtinri i nunrörorövc

rrö shqvrtrrrr ndcshcr cdhc nö degön letonc tö baltishtes. Sipas
Sandfcldit: l9-10, l.l8 (shi'n. l). cdhe nö disa dialcktc rö qrcqishrcs sö r,jctör ndcshen nunlöforö rö
tipit r/rr.r cpi [:ikuti"dy nrbi njözet" Ai shton: "Maxharisht ja procedon nö tö nJöJtön nrönyrö: ri:att(,!].t..
....tt:ltLt'uö ct.1.. pu dyshirn sipas gjcdhcs sllurc".
)t'l Shih Corcanu: l9(r9. 155.

165
 Kreu X

pörEithösi, öshtö pranuar50l. Kurse pör rastin e shqipes öshtö shprehur rrendinri
se kemi tö böjnrö me njö izoglosö shqiptare-balto-sllave)ul.

3. Njö tjetör dukur-i e gf uliöve ballkanike, qö ndeshet edhe jashtö Ballkanit.

öshtö pördorinii i foljes "kant" ttö vetön e tretö njöjös si folje pavetore llle
kuptintirr "gjendet, ndodhet, ekziston")u'. Ajo ndiqet zakonisht nga rljö enrör
nö nurnrin shurtrös. rregullisht nö rasön kallözore tö pashquar. Por nrurrd tö
rrcliclet edhc nga njö entör nö nunrrin njöjös (nö trajtö tö pashqLrar), kur ky öshtö
rr.jö errrör abstrakt ose njö entör konkret lölide. P.sh.; A ka nierö: (hukö) nö
shtöpi'l Kötrr /ra ligje Qlreirösi) etj.
Njö pördorinr i tillö ; foljes " kum " rrdeshet edlte nö greqishte tö re (ökltei).
si edhe nö gjuhöt sllave, ku ajo pördoret edhe e pörngiitur me pjesözörr e niohitrlit
(bullg. irtru dl'te niuntu, r'naqed. inru dlte net,to, serbokroat imu dhe rrcrrlrl). Njö
pördorinr i tille pavetor i foljes "kunt" ndeshet edhe nö aromuttishte dhe
meglenorunranishte e pjesörislrt edhe nö dakorunranishte, por köttr Plldoret
i'ekzistoj" ttö r'etött e tretö (njöjös ose shlttlö.)5U4.
nrö lbrt folja'Jam" ose
Pördorinti pavetor i foljes "kurn " ndeshet edlte nö guhö tö tjera sllale. si
rrö polonisl'tte'. rtietrtu"trtrk ka", nö ukrainisl'fie'. ttertttt, trenrctie"ntrk ka")U) cÜ.
si eclhe nö disa gjLrhö romane. si nö spanjisltte: /rrr.t: nö porttrgalishte,: /rrr, nö
fr'örrgjislrtc tö vjetör:rr (sot: r/.r'rr). nö italislrten dialektore: vi. ci lt,t)uo dhc nö
latirtislttert e votrö: huhePU/ .

Pörburin.rirr e kötij pördorimi pavetortö foljes "kunt" nö gluhöt e Ballkanit

öshtö r,öshtirö tö jepet rtjö nrerrdint i prerö. Mtrrld tö thuhet se pörhaga e njö
pörciorinri rö tillö rrö gjuhö tö njö trevc gjeografikisht tö kufizuar öshtö pasojö c
kontakter,,e nridis populve tö kösaj treve. Por trö cilön nga köto gjtrhö dtrhct
körklar pikönisja dhe a d.,het supozuar edhe ndonjö ndikim ngajashtö Ballkanit.
kötyre pyedeve öshtö vöshtirö t'u jepet r1ö pörg;igie e argllnlenttlar, pa pörcakttrar
prö parö r,jetörsinö e rrjö pördorinri tö tillö nö secilön nga gjuhöt e Ballkanit.
Pör rjetörsinö relativisht tö ntadhe tö pördorimit pavetor tö foljes
"kun"
pö gjuliön shqipe döslinron jo vetöm prania e rtjö pördorinli tö tillö nöIöpitlra
tö folnret e kösaj giuhe, pörlshirö edhe ato tö arböreshöve tö Italisö'"'. por
edhe dokunrentinti i trj qysh nö veprörl e Buzltkttt.
50lShih[]rugrrrunn: l9l-1 1y11f.2E: Hirt: lll(1927),-tl0;CilbcJ: 1979,62. Kyifunditshi'nonsccdhc
.lolili r..Dic Spr.aclrc" xlll,
140, Sl-'-1.l9(r7.1241 ishtc i nji'nrcndinri tö trllö.
50-j 11. L.;1i. pi.rclor.irl fblla "Äa " ndcshct nrö fort rrö kohön c tashntc lö tttönyrös dirliorc. disi nrir pak ni'
ti palirlcr'ön dhe- cndc nrö prk nÖ kohCt c tjcra tö sö shkrrarös dhc tö sö ardhrrtcs.
50-l Shih rl,llirrtn "gnragiu lLri lo'gu Ior.4urr". l-19; shih cdhc uLrchholz, 195!. -133
)o) Sl'rih [:. I]crne'kct'..S/rrli.rr'/rt's lltvrttrtl ll'th (tck rrrtrrrtt)
506 51.r,5 \'lcve-r-Lübkc: l9(x). l 16.
5o7 Sll,lr l:r'nout-\4cillct: l9(r7 (tc lttthtttl
5oS shih Ciordano: l9(r-1, I 7,1.

166
__ Dttt hrrtltköP.,'

4. Nö guhöt jo-sllave tö Ballkanit dhe nö maqedonishten peröndimore

öshtö pörhapur edhe koha e kryer (dhe mö se e kryera) analitike
e ndörtuar
rrepenirjet foljes ndihmöse "kcrm" dhe pjesores sö shkuar (pösore) tö
foljes
tlrerrref ore. i:shte fiala pör fotntat analitike tö tipit kum
(kishu' patu) ptrrtuur tö
dhe
slrqipes. ,t,,t ltir,rl,tt509-tö l.,,,n]unislttes. ekh-ö (eikhttl denüno tö greqishtes
irttttm (intull) resheno tö nlaqedonishtes peröndimore'
Siq dihet, foma alalitike tö sö kryerös (veprore) tö ndörtuara me anö tö
folies ndihnröse "/rrlllr " janö pörftuar edlie nö guhöt romane peröndimore,
gernrarrike etl 519 Prandaj fomrat arralitike tö sö kryerös tö kötij tipi kanö
Grhequr r,önteudjen e dis:r studiuesve, qö janö pörpjekur, r-rdör tö tjera, tö hedhin
drite edSe lrbiburiniip e kötyre formave nö gjuhöt ballkanike dhe gjemranike.
Lidhur me forntat apalitike nö shqyrtinr nö giuhöt ballkanike (pörfshirö edhe
shqipja) Havraleku5ll ,",l.,ldon se ato janö pörftuar nön ndikirnin e gluhös
rontalte ballkanike. Ai sheh nö giendjerr giuhösore tö greqishtes fazön mö tö
d5e pö atö tö shqipes e tö nrnranishtes stadin e fundit tö kötij procesi.
'ierör M. Malecki5l2 ,irendon se köttt kemi tö böjmö me njö dukuri ballkanike
durr.
tö pörftuar nön ndikiurin e substratit.
Nö tö mirö tö nendimit tö Havranekurt dhe kundör atij tö Maleckit öslttö
slrprehur edhe Qabej (1g74,41v.). Ky shton se nö formimin "e kösaj trajte
kohore latilishtja u bö modeljo vetöm pör gjuhöt e njö treve, sig öshtö Gadishulli
Ballkanik, qö aq giatö dhe aq intensivisht iu shtrua ndikimit romak, por edhe
sikrrnclör ka treguar Antoirre Meillet, Linguistitlue historique et linguistiqtrc
göttörttle. 142.pör giuhöt g;ermanike, tö cilat gienden aq larg. Pör shqipen kjo
ldikesö cluhet tö praltohet sö paku pör perfektin e foljeve transitive e pastaj
edhe tö foljeve intransiti'.'e..."
Lidhur trte mendit.trin e Meillet-sö do pasur parasysh se ai nuk ka pasur
jehosö pdör str.rdir,resit dhe rrr.rk dr.rket i mböshtetur. Formimi i sö kryerös analitike
pö siul"röt cielrralike duhet pranuar si njö zhvillirn ibrendshöm iatyre
g,,#r,.51{Eon. pör ripin e sö kryerös nö shqyrtim nö gjuhön greke vetö
itll * ,*"-r* *** - ti -*"." *doret forrla sintetikc c tiprt /r7ralns.se'rrr, c cila c ka burinlrn
tck nrö sc c kryera e lidhorcs latinc (khs luuduyissent)'
5I0 Nuk po ndaleriri kötu nö nrönyrat e ndörrimit tö fornravelo-vcprore (pösore dhe vctvctorc) tö sö kryerös
c sö.krycrös vcprorc nrc ndihtlöscn 'Ärrrrt "
-.. nC gyirlrCt c ndryshnre. ku CshtC pörftuar formu analitikc ttrtstt.t r(trrl/rr ltuht'o v
5ll Esüö {julu pCr studinrin RorrrarriÄr' r.rp pcr'ft,ktu '.li,rtt,,,, ltuht',t. rlr,,l, ttukc-
,brrsk.ti.lt I'ktlcktcc,lt, botuar nö Mölanges Haskovec, 147-154. Kötö studim c njohinr nöpcrnlet
pör-

nrblccihrcssirbörönsaJokli nölJXXVf. l9-1 PörmöshutttösqarinrcshihDcmiral: 19E6.798,shön.4.

5 l2 Nf, rtui,,lri n ('ccltii,rlkurrskic va julku<:lt illutalr.tn ji. botuar nö "sprarvozdanic Polsk. Ak Unricjctcn"
-l() ( | 935 ), l5-27. Edhc kete nc c njohinr vetörn nöpörnrjct pörnrblcdhjcs sö börö nga Joklr nö lJ
XXl.
nuk
t. 2l-1. Nlalccki nrendon sc "bultgarishtla" (kötU = nraqcdoni.'htja pcröndimorc) irtttttrr:tr||uhetro
n.iö kalk sipas grcqrshtcs tklt,t t'ltunötto. scpsc nö "bullgarishtc" ndryshe nga grcqrshtla c rc.
atshrö
plcsor-yu cptohct dhc ndörrohct nga foljct kalirlturc dhc- jo-kalinrtarc. Praninri i n.1Ö ndikinti nga
shcrttlr.t. srt)i.ls ttt. öshtö r rlrurrdshöltt.
5ll v.',.r,l,nun c \icillcr-sö c ka.kundörshtuar, ndör' tö tJcrö. cdhc Bcnvcniste-i: l9(r(r. ltiT-207.
167
 *i,,",
ntrk öshtö shprehttr gökundi pör njö ndikirn tö nrundshön1ion*t 5l'4. Rru,rdoi
nö kötö rast nga gluhöt ballkanike vijnö nö vöshtrim vetöm rumanishtja
dhe
shqipja si edlie nraqedonishtja perörrdinrore.
Nö Illaqedonishten peröndirnore e kryera analitike rne foljen pdihnröse
"kuttt " öshtö relati'isht shumö
e re, prandaj kötu as qö mund tö böhet
fialö pör
nJö rrdikirn romuk.rAjo öshtö pörftlrar nte siguri nön ndikimin e gjuliöve
ballkanike fqinje5l ). K,,rr. rurlanishqa nö kötö rast, me sa duket, ka ndjekur
rrugön e evolucionit tö gluhöve ronlane nö pörgjithösi.
Pör sa i takon gjuhös shclipe, rnund tö anohet rrrö fort nga mendinri c1ö
nö kötö
rast kemi tö böjmö nre njö zhvillim tö brendshönr tö kösaj gjuhe, rö pörftuar pö
niö
kohö, kLrrnuk mund tö böhet f alö pör njö ndikim tö fuqishöm latin rnbi köte g;uhe5l6.

5. Nö kötö vepör sintetizuese pör gjLrhöt ballkanike nuk do tö ishte pa

interes t'i kttshtoliej pak vend edhe njö pike takinri, qö öshtö pörftqar nridis
shqipes, nga njöra anö, dhe bullgarishtes e maqedonishtes, nga ana tjetör, pö
sistenrin fbljor giatö evolucionit tö tye historik. iishte ala pör format e nrönyrös
f
liabitore nö giuliön shqipe dhe pör ato tö mönyrös sö ritregimit nö gjuhöt sllave
tö sapopömrendttra. Pavarösisht nga burinri dhe rruga e zhvillimit tö fornrave
foljore tö rlönyrös liabitore nö giuhön shqipe, ato pördoren edhe pör tö riprodhuar
nre rezerr'ö e nre dyslritrt dalöt e dikult
detör, gJö qö öshtö pördorinri i zakonshöpr
pör lbrnrat e nrönyrös sö ritregimit nö bullgar-ishte e maqedonislrte.

' 6. Mc tenrlitl tttötr.t't'tt c ritregimit nö köto guhö sllave jugore öshtö börö
zal<olt tÖ cltrhen disa fornta analitike hortroninte rne ato tö sö kryerös tlhe
nrö se
tö kryerös, c1ö Weigand-i (BA I, I50-I52) i irrterpreton s-i fonna liabitoreje. por
gluhötarö tö tjerö si A. Teodor Balan-i, L. Andreiqi'.,15 I / flasin pör ekzistencön
e tt;ö "rllötlyre tö ritregirrit" nö bullgarishte. Po köshtu mendojnö edhe
Stojapovi
(1977,393 v.), Debraekeler-i 1r9(16, 265 v.) etj. Sipas Stojanovit, nöpörmjer
fornrave tö kösaj mönyre folösi paraqit njö veprinr qö ia kanö treguar tö
deröt,
d.nr.th. njö veprim, nö tö cilin ai vetö nuk ka marrö pjesö, as e ka parö nre sy. po
ky atltor r'ö nö dtrkje se nöpörntjet fornrave tö kösaj nröny,re folösi shpreh 6yshim,
I.nosbesitlr ose tnosnriratim pör nrendinrin e tö tjeröve. Ai vö nö dukje gjithashtu
se llle anö tö kötyre forrnave loljore folösi shpreh edhe habi pör veprinrip e
ntreguar, kur atij i duket i papritur, i paparrdehur.
a.-
)14 sch,r'vzcr-i: 1959 (ll). sl2. githrshtu nuk börr llalir pctr.nrlonjLi ndikim ronrak. por.e. prr.uclir tö
.rnrlirikc rlr rrpil nö shclt,rtinr si n-lö zhr rllinr tö brcndshirrlr tö grc(lishtcs.
.,.kylcLi'rr
-'- Shrh Srrrdti'ld: l9-l(,. lE5: Koncski: l9(r7 l, 169. l9(r7 2.501
-'" ['cr rrrc' shurlc s(lJt nnc shih [)crrrrral: l(/S(r. lroJ r
)l'Slrrlrlri'r kcturcllrrtrirt litltttt.t.t.gr'rtttttnt,tttl,rltt)lt!(tr.\l\!,g()lrt:tlitt,
l')5(.r.-ll5i.

I (r8
 J!!4r!!i!eJY!Yt!!:!!!! -
-- Edhe pör rnaqedonishten pranohet ekzistenca e
kategorisö sö ritregimit'
digka qö
d.'r.th. pör:dorirni i formave analitike tö sö kryerös pör tö ritreguar
gjuhö pördoret edhe
folösi s'e ka parö."3,id". sy. Gjithashtu' e kryera nö atö
nrc vlcrö habitoreje-

weigand-i
7. Pör sa i takon vjetörsisö sö kösaj rnönyre nö bullgarishte,
nr'rk ka gJettlr
(BA I, 152) thotö ," r.rö br.rllgarishterr e vjetör dhe tö mesmen
pohon se procesi i
nclonjö s6e'rbull habitoreje.k.,rr. Mirgevi (1958, 123)
,.,e,intit tö firnksioneve tö sö kryerös, glö qö nö zhvillimin e fomrave tö
ritrcginrit, ka tristtr clysh rlö sliekLrllln XIV' 'oi
Disa g;Lrhörute ri rc. Conevi, K. Mirgevi, L. Andrejqini e
lidhi' za.afillötr
c kuptimiL tö ritregimitd[e tö nrjeteve tö shprehjes sö tij nö
bullgarishtc me
.cliki'rin c guhös turke519. NCif inti. turk .ö kötö pikö e pranon edhe Ko'eski
mbi
(196111, 176 v.) pör nraqedouishten. Mundösinö e ndikirnit tö turqishtes
(Actes VI'
bullgarishten e maqedonishten nö kötö pikö e prarlorl edhe Fiedler-i
l.
3(r9i. Por clisa gf uhötarö tö tjerö si Ju. Triponovi, DilenskÜ, Gölöbovijanö
nön ndikimin e
shprcltur kundör mendinrit qö fonrrat e ritregimit tö kenö lindur
t. io i.ht.r5 2o.

8. Kurse mönyra habitore e shqipes, sig dihet, ka lindur nga

pörngjida e sö
habinö e
kryerös analitike tö pönlbysur, tö pördorur köshtu pör tö shprehur
ose qö
toiCsit pl-r njö veprint a giendje tö paprittrr, qö öshtö kryer nö tö shkuarön
öshrö nö rö l<ryer e sipör nö gastin e ligjörinrit. Format foljore
tö kösaj mönyre
pördorcn eclhe pör tö shprehur njö qöndrim ironizues, ttrostnitarttes'
Pas
kunclörshtues etj. tö folösit lidhur nre ndonjö pohim tö bashköbiseduesit.
pörngjitjes sö tö kryerös sö pönlbysur fotma e re sintetike, e krijuar nö köte
(habinö,
n]örryrö, erdh e u pörclor githnjö e mö shurnö pör tö shprehur ndjenjat
mospajtimin ed.) e folösit ndaj njö veprimi athönieje nö gastin e ligjerimit te

rij cliieköshtu e humbi dalngadalö kr,rptimin e kohös sö shkuar dhe pörforcoi

aie te kohes sö tashme, duke u shndörruar köshtu pörfundimisht nö
njö formö
tö koltö.s sö tuslttne tö njö mönyre tö re. Kjo dallohej shkoqur si prej kohös sö
kryer ashtu edhe prej kohös sÖ tashme tö rnönyrös döftore,
jo vetöm pör nga
ntlörtinti, por edhe pe, ,rgu kuptimi rrrodal. Madje, nga e kryera e döftores ajo
dallohej e<1he pör nga kuptimi kohor. Mbi kötö bazö u krijuan edhe kohöt e
tjcra tö habitores (e pakryera, e kryera dhe mö se e kryera)'
Habitorja e shqipes öshtö krijuar qysh nö periudhön parashkrin-rore tö kösaj
i ts *,.'u., *"*I",a ,ru1 ru*rrr7r'. pör'kctö katcgori foliore nö bullgarishtc, nraclcdonishtc,
tc kruhasuat' cclhc tnc- shclpcn. shih Flicdntan: l9E I
519 Shih röllirnrrr I'opntst grurttutilii futlgorsl;ttgo lilcruturrrogo itt;.t'ku, 1959' ll5t'
5lo Shih 7;o trr.r', -j l 3r.
169
 ,*
ruof tunö),eka parakupton krijimin mö tö hershönr
I:::l:::1". 9,,f{f
se tashlile tö sal,-, .
tö kohös

9' Pör sa i takon pyedes a ka ndonjö lidhje lristorike midis habirores

sö
slrqipes dhe "nrönyrös sö ritreginrit" tö bullgarislrtes e tö
maqedonishtes,
weigand-i (BA I, 152) ka srrprerrur s'pozirri pör ndikimin e
shqipes mbi
btrllgarishten nöpörnrjet maqedonishtes. Kurse Fiedler-i (Aoes
vr, 369) bön
lialö pör rtrundösinö e njö ndikirni te ndersjellö nridis shqipls, nraqedonishres e
bullgarishtes.
Pör dtrkr-rritö e ngjashme tö dy a nrö shumö gjuhöve ballkanike
nuk mund
tö nxirren pörfundime tö sigurta, duke u mböshtetur vetöm
nö mendimin qö si
gtrhö fqinje ato duhet tö kenö ushtruar ndikim nrbi njöra-detrön.
Ne rastin
konkret, para se tö jepen gjyki're tö sakta pör ndikinrin emundshöm
tö shqipes
e bullgarishte', sig srpozon weigand-i, apo pör ndikimin
'rbi 'raqedonishten
e Inundshönr tö ndörsjellö midis kötyre tri gjuhöve nö krijimin
dhe iltepsifikimin
e pördorimit tö formave foljore nre vlerö habitoreje,
sig supozon Fielder_i, duhen
sqarlrar njö sörö pyetjesh, ndör tö cilat edhe köto:
l. Sa tö vjetra ja.ö fornrat zanafilröse tö sö ashtuquajturös rnönyrö tö
ritreginlit nö rnaqedortishte e bullgarishte dhe a ka ushtruar turqishtja
ndonjö
ndikinr nö kötö rast? (shih edhe & 7)
2. A öshtö kuptinri nrodal i habisö historikisht parösor apo
dytösor dhe sa
i rlctör öshtö ai te forrnat e sö aslrtuquajturös nrönyrö tö ritreginrit nö
nraciedonishte dhe bulIearishte?
3. Ktr paraqitet mö dendur historikisht pördorirni i formave nö shqyrtipr
me vlerön e habitores, nö bullga'ishte apo nö maqedonishte?
Vetöm pas sqarimit te pyedeve rö tilla mund tö jepet njö rnendim
i
ntböshtetur mbi lidhjen e mundshnre historike midis habitores sö shqipes
dhe
mönyrös sö ritregirnit tö n-raqedonishtes e tö bullgarishtes. por, ndörkaq,
do
rnbajtur parasysh se e tashmja dhe e pakryera e habitores sö shqipes, asl-rtu
sig
paraqiten qö nga Buzuku e kötej, dalin me forma tö pörngjitura dhe se gjitha
tö
fon.nat kohore tö kösaj mönyre, nö zanafillö kanö qenö pärdo.ur kryesislrt pör
tö slrprehur hubinö e folösit nö gastin e ligjörimit tö tij pör digka te papritur
(shih & 8)' Kurse rnönyra e ritregimit nö rTraqedonishte e bullgarishte
del me
forma analitike, qö nr.rk kanö arritur tö pörngjiten dhe, me sa duket, edhe
kuprirrri modal i habitores tek fornrat e kösaj ,,mönyre" öshrö
lisl:rikitl]t
owesor"--.

'-' Pcr nrei shurrrir s(lilnntL' shih Dcrrrirl.l: 1956. () llr

'-- [)ör' nrc shurrrö s(li]t'llc shih Dcrnir-li: 19E6. 9.1()r

170
 KREU XI

BASH KiiPiiRruN,TB M I DIS

SHQIPES DHE, RUMANISHTES

l.Slrcligadlrerrtnrattislrtja.sigjulrötöfornruarare|ativishtlreretnö
kanö edhe disa
Gaclishullin Ballkanik (shih III/3-10, pörkatösisht III/15-20),
janö: 1) Prania e njö nr'rmri tö
bashköpörkime tö veganta midis tye. Tö tilla
prania e disa pöremrave tö
konsiderueshömfalöshtö vjetra (shih && 2-9);2)
(shih & l0); 3) ndörrimi i
pacaktuar tö pömgjitt,I. t.,.," ,.t1ö ndörtim tö ngiashöm
11-13); 4) krijinri i
glinisö sö clisa enlrave jo-frymorösh ttö shumös (shilr &&
rr1ö tc're tö posagnle tö shumösit tö enrrave
(shih & I a); 5) "nyjat" e pörpartle
tö rasös gii'ore dlie tö mbienrravc (sliih && 15-19); 6)
prapavendosja e
pördorinre tö veganta
pörcakroröve tö pavetömjaftueshöm (shih & 20); 7) disa
tö pjesores (shih & 2l ).
nga dukirritö e
Siq do rö r,ihet nö dukje nö paragralbt pörkatös, ndonjö
lartpörnrenclura ncleshet aty-1i61u edhe nö ndonjö
guhö tjetör, por kjo nuk e
rttmauishtes'
zbch trqtinlllt c saj si njö bashköpörkinr i veqantö nridis shqipes dhe

2. Bashköpörkimet e vjetra leksrkore niidis sliqipes dhe rttmatrishtes

edhe pör ballkanistikön, jo vetötn sepse 1anö
ltaraclisirt njö interes tö r,eqantö
njö clöshrnr e qartö e nrarrödhötrieve tö hershtlle parasllave
midis kötyre dy
tö tjera tö
siuhöve rö vietra tö Ballkanit. tö cilat kanö edl-re bashköpörkime
pasur njöfarö ideje pör
änrlcsishn1"523, por edhe sepse shörbejnö pör tö
para forlimit tö
rlarrödhöniet gjuhösore midis gjuhöve tö vjetra tö Ballkanit
shclipes (shih III/6), pörkatösisht tö rutlanishtes
(shih III/16)'

vönö re se nö shqipe
3.Sidonros qö nga Mikloshigi ( I 8(r l, 8v) c kötej öshtö
tö vjetra tö pörbasltköta
c nö rurtranishte ka rrjl numör tö konsiderueshötlr fialösh
nrc pörbörje fonetikä dhc pörnrbajtje kuptimore shumö tö
ngiashnie' Köto fialö
tö pörbashköta, tö cilat nirk janö prej brrri'ri grek, latin, sllav,
turk apo prej
ntlonjö burinri tjetör m€,tö qartö se janö tö trashöguara nga njö fazö e
]l.91ket
5ll v.1.rtic,rrrökujto.ilnckötuscclukuriti,bullkanikcklycsorc.si prupavcndosjacnllösshcltte-sc'lbrttlittrr
"tltra" ctl ' nclcshcn cdhcn nö köto dy gluhö'
r koliös sö urclhtrrc ttrc ltrLi tir fbl.1c's ntlrhnrfsc

l7l
 -:
hershme e kötyre gjuhöve..pör lashtösinö e
madhe tö kötyre fiaröve nö tö dyja
köto giuhö döshmojnö edhe dukuritö e vjetra
fonetike, qeäto kanö pösuar gjatö
e'olucio'ir tö tyre historik nö pörputhje me ligjösite e
keirj evolucioni nö shqipe,
pörkatösisht nö rumanishte (shih
& g).
a. Nö pörgJithösi, öshtö pranuar qö numri
i fiaröve tö vjetra tö pörbashköta tö
shqipes e tö rumanislrtes öshtö relativisht i
madh dhe dikur ndoshta ka qenö edhe
nrö i nradh sesa paraqitet nö fazön e dokumentuar
tö kötyre dy gjurröve. Nuk
d,het pörjashtuar mundösia qö rrymö tö shekujve njö plesö e fondit tö
pörbashköt tö fialöve. tö tilla tö ketö 'ö
dalö jashtö pördorimit ne nle.en ose nö tjetrön
gjtrlrö. apo nö qö tö dyja ato524.
Sipas Russu-t ( r970,9r ). numri i
{aröve tö tiila tö pörbashköta tö shqipes e
tö rurnanishtes arrin nö rreth T0 njösi. Kurse Bräncug_i(19g3,
130) e gon kötö
numör, tö paktön, nö gg njösi. Ndör köto
falö tö vjetra tö pörbashköta mund tö
pömrenden (tö renditura sipas alfabetit):
Shtlip Runtanisht
avull abur
balte balta
(i) bardhö barz 1: lejlek)
bashkö (leshi) bascä
bollö balaur
bredh brad
brez. briu
(i) bukur a se bucura (: gözohem)
buzö buzä
droje, dre droaie
dhallö zarä
flutur fluture
gardh gard
gropö groapä
gunxaz grumazä
gushö gufä
gjemb < glemb ghimpe
sysh ghiuj
kölbazö gälbeazä(:sömundje bagötish)
J-'
ilI
N't runtanishtc ka cdhe
ryö nunrörjo tö vogöl [alösh tö vjctra tö trashöguara nga g;uha substrat, qö
nuk ndcshcn nö shqipc. Tö riila ,'djathö,,,
1anö p.sh. qaiöt: hriiat.ralote, ttrnle';,
"rrush"cq SipasRussu^-t(1970. l0|),nunrri ilalövctötillaarrinne90deribrinzit srrtgut?
nö100njesi.porr]]rdis
fjalirrc tc tilla ai ka pörfshrrö edhc nga ato qe ne rö.vörterö
i kanö gjegjöset e tyre nö shqipe, si .rpll
"lömi1ö cq." (krahaso tck arbör.eshöt c ltalisö kopilc ..vajzö,,). aurlö,,etr.
rr#
t72
 Bitshköpörkime ntidis shqipes clhe rumqnishtes

kulpön/kulpör curpen
kurth CUTSä

rnal mal(: breg lumi etj.)

moshö mo$ - moagä (: Plak - Plakö)
t'nöz minz
mugull mLlgur
niegull (mjegull) negurä
nepörkö näpircä
pörrua piriu
qale ceafä
röndös rtnzä
somö cioarä
shkruarn(b) scrulTl
shtrep strepede
shtrungö strungä
(i) tharböt sarbäd
thark cark
thörrin-re färimä
urlö urdä
vatör vaträ
vjedhull viezure
etj. etj.

Tö kihet parasysh se disa nga köto alö tö vjetra tö pörbashköta nuk ndeshen
f
(shqip ntugull),
nö tö giitha dialektet e rumanishtes. P.sh. fiale tö tilla si mugure
gltintpe (shqip gienth), curvT lshqip ktrrth), stepecle (shqip shtrep) etj''
nuk
qö
ndeshen nö aromunishte5z5. Por nuk duhet pörjashtuar mundösia
aromunishtja tö tilla f alö t'i ketö pasur dikur dhe t'i ketö humbur nö
rrymö tö
kohös.

janö
5. Pör burimin e fialöve tö pörbashköta tö shqipes e tö rumanishtes
shprehur mendime tö ndryshme. Disa gjuhötarö e kanö körkuar burimin
e tyre

te njö gjuhö e vjetör e Ballkanit (hipoteza e substratit;526. Siput disa tö tjeröve'

ato (ose shumica e tyre) e kanö burimin nö giuhön shqipe' nga e cila kanö
gjuhöve
depörtuar nö rumanishte nö njö kohö, kur kontaktet midis kötyre dy
nuk ishin ndörprerö ende nga dyndjet sllave ne Ballkan52T'

525 Shih Russu: 1970, 182, 165, 154, 198 (nre lrtcraturö)'
526 6eto qöndrirn nrbajnö nö pörglithösi gjuhötaröt runlunö sol
527 NJe qöndrinr tö tillö kanö mbajtur Jokli' o Densusianu ct';
1-a
I tJ
 :

gjuha substrat nö kötö rast ka qenö trakishtja

apo tror.o-iukir;q;5rg.;;;;;
mbrojtösve tö kösaj hipoteze, shqipja eshte ..bija"
e njö gjuhe tö vjerör tö
Ballkanit lindor (shih pör köte IIy5). Praninö e
fialeve ne snqyrti'r edhe rrö
runranishte ata e kanö shpjeguar me f,akti' qe
ajl öshtö njö gjuhö rorllane e
shartuar nrbi gjuhön trakase a trako_dake.

6' Hipoteza e strbstratit, qö u parashtnra shkuft rrö &

5, öshtö ku'clörshtuar
nga disa gjuhötarö, qö mbrojnö tezön e prejardhjes
irire rö gj,hes shqipe. Njö
köta öshtö edhe Qabej, icili nö njö varg artikujsh,
'dör siclonios ne'Qabej:
1975.54 ka parashtruar köto arsyetir'e ku'döi hipotezes
nö srrqyrti'r:
l ) Substrati' i cili öshtö i lidhur nre njö ndöninr
gjuhe, mund tö pranoliet
pör rumanishte'"me rornanizimin e vendit qe
u krye aty, po nuk mund tö
pranohet patjetör edhe pör trualli' e shqipes".
2) Ngagluhet e vjetra jo_greke
tö Ballkanit na kanB mbetur sl.rumö pak elerner.rt". iNe
te tilla rrethana öshtö
gö jo vetönr praktikisht e vösrrtirö, po edhe nretodikisht
e dyshimtö, qö t,u
vishen atyre gjuhöve f arö dhe trajta
fiarösh qö ato mö tö shu'rtön pas gjase as
nuk ika'ö pasur fare ndonjöherö".3)..Me kontaktet qö
kanö zgjat,r pa
ndörprerje shek'j me radhö dy popujve, ka pasur shtcemuinre ,e gJuru
'ridismeng tö
ty'e, prandaj öshtö aler
'dörrnjet mendolieiqö nö tö parö qö aty dua'
dalluar elernente mö tö vjetra dhe elenrente niö tö reja,,.
Nö tö njöjtin studim praninö e bashköpörkirneve tö vjetra gjuhösore pridis
shclipes dlie rumanishtes
Qabej e ka shpjeguar r.ne fqinjäsine e nrogrre
störgjyshörve tö sliqiptaröve dhe tö rumunöve. Sipas 'ridis
try, ,.degöt e skajit nrö
verilindor tö etnosit shqiptar... nö nresjetön e hershrne, pas gase
ne nle kone
e'de para dyndjes sllave, kanö qe'ö nö fqinjösi tö pandörm1erme, fqinjösi
kontakti, rne degöt e skajit'ö jugperördinror 'jö tö etnosii
rumun, dhe kjo lidhje
tt ttshqye nrö tej edhe me anön e transhulnancös tö barinjve
shtegtarö. Duke
gfykuar nga döshnritö gjuhösore, ky kontakt duhet te
keie qenö prjaft intim,
dhe vise-vise ka shkuar mbase gjer nö simbiozö". Sipas
kötry gjJhetari, ky
kontakt "gjatö sö ashtuquajturös periodö tö runranishte; sö peruaürtet
gan te
ketö vazhduar pör disa shekuj me radhö, nre sig'ri gjer
ne shköputje. e
aromunöve prej trungut rumun tö pörbashköt dhe nö shtegtimirr
e tyre per nga
jugu, shtegtirn qö u krye vonö-vonö (o mö vonö
se) gjatö shekullit X. Nö kötö
periodö mund tö vendosen ato maffödhörrie tö rumanishtes
me shqipen, qö
slrfaqen .ö mbarö degöt dialektore tö rumanisrrte s". (po
rtty, f. 52v.)
Nö kötö stttdim Qabej nuk shprelret mö tej per keto manödhönie
gjphösore.
Me sa kLrptohet, kötu ai ndoshta anon mö fort nga lruazirnet
e ndersjella midis
.^,'
-rJN pö, git'ncljcn
e'r.;cliir giuhi-sorc tir pjcsirs linclor.c tö cadishullir Ballkanik shih IIl2-.t-26.

174
 Brttt,köt,ö''ki"'t
::.-
se "nö parim öshtö e nlundur pa
shqipes dhe rumanishtes. Por ndörkaq ai vören
rumanishtja me shqipen' disa tö
tjetör qö nga elementet qö kanö tö pörbashköta -
prej tö
burojnö prej njö giuhe indoevropiane jo-greke tö Ballkanit tö lashtösisö'
mö afler' Raporti gienealogjik
asl-rtuq'ajtrlrit substrat, gjuhö e papercakiueshme
i krahasueshöm me
i shqiies ndaj kösaj gJ,,l* subsirati mund tö ishte atöherö
kontinentale, qö öshtö zhd*kur'
raportin e irla'dishtelsö sotme ndaj keltishtes
qö gjenden nö giuhöt
preL sö cilös njedhin f alöt me buriur prej sr'rbstrarlr..l:-lt
nö kötö rnes do tö ishte analoge
ror.ra.e peröndimor", il-," pozitae rumanishtes
(shih Qabej:
pre atö tö ELrhöve (romape) motra me tö, qö fliten nö Peröndim"'
1975. 53i,.).

T.EdliengaSauparashtruaslrkurtnö&&5-6,deleqar1ösepörburinrin
e rumanishtes nuk ka dhe
e bashköpörkimeve tö vjetra leksikore rr-ridis shqipes
Kjo göshtje' qö mbetet e
vöshtirö se mund tö kisirte njö me'di'r tö pörbasSköt'
pa u börö r-'ö parö shtresi'ri kohösor
hapur, nuk mund tö zg,idhet;örfur-rdi'risht,
kohösor i kötyre fialöve tö vjetra
i bashköpörkimeve näshqyrtim. Por shtresimi
ashtu edhe rumanishtja
paraqit vöshtirösi tö mödl-ra, pör arsye se si shqipja
vonö, qö r"ruk e kapörcen shekullin
kanö njö dokumentim shkrimor relativisht tö
XVI tö erös sonö (shih llV7, pörkatösisht III/17)'
fonetike, qö kanö pösuar
Megiithatö. duke u mböshtetur nö dukuritö e vjetra
nje pjesJe mirö e kötyre f alöve nö tö dy
guhöt (shih & 8_) dhe pjeserisht edhe
tö Gadishullit
.ö disa toponime te iashta tö pjesöve tindo." dhe peröndimore
shtresös mö tö hershme tö
Ballkanik, mttnd tö vegohet, G paktön, njö pjesö e
tö rumanishtes si
kötij fondi tö vJetör tö pörbashköt leksikor tö shqipes dhe
edhe caku kohor i kösaj shtrese. Nö qoftö se
ky cak kohor i takon njö periudhe'
atöherö
kur.uk ishi' fbrnruar lnde si guhö nrö vete as shqipja as runranishtja,
nga rumanishtja apo anasjelltas'
nuk r.r.ltrncl tö böhet Ialö pör httazinie tö shqipes
nga "nöna" e saj'
Nö kötö rast nrruri tö flitet pör njö trashögimi tö shqipes
apo geto-dak (shih
ilirishtja, dhe tö runtauishtes nga substrati i saj trako-dak
kötyre f,alöve nö
til/5, perkatösisht lll23). Sqarimi irnötejshöm ipranisö sö
i kalon caqet e historisö
gl,,l-rön "l'lönö" tö shqipes dhenö substratin e rumanishtes
sö miröfilltö tö vetö shqipes e tö rumanishtes.
Sqarimi i kösaj göshtjeje, pra, ka
tö böjö nö radl-rö tö parö me sqarimin e lidhjeve
burimore dhe tö nrarrödhönieve
lindore dhe peröndinrore tö
historike midis gutreve i.e., qö fliteshin nö pjesöt
Ballkanit, para se tö formoheshin shqipja dhe rumanishtja'

8.Sicaqekolrorepörformirninerunranishtessot,nöpörgjitlrösi,pranohet
Kurse formi'ri i
peri'dha midis shekujve V-Vlll tö erös sonö (shih III/16)'
slrqipes<JulrettöjetökryergatöperiudhösmidisshekujveIV-VItöerössonö
175
 ;;',;
vegohen pör periudhön para kötyre caqeve kohore,
do te flrfshiherr padetör'ö
fondin e trashöguar leksikor tö shqipes, pörkatösisht
tö rumanishtes. E tillö
öshtö, p.slr., f ala ntur, e cila döshmohet, ndör tö
tjera te toponim i Di_lutlunt i
Ilirisö dhe te toponimi Ducitt Mur-uettsis, qö romaköt
mö pas e ndryshuan nö
Ducitt Rip-ensis, ku f ara e vjetör nttrr- öshfiö pörkthyer n.,.
breg a buzö lumi).
rutinirh ten ripu (:
Nö slitresö. e vjetör parasilave tö
fiaröve tö pörbashköta tö kötyre dy gjurrör,e
duhen pörfshirö edhe ato qö kanö pösuar dukuri tö
tilla tö vjetra fonetike
rotaciz'i l-n-/ > /-r-/ nö tö fol'ret jugore tö shqipes dhe rotaciz ni r_l_/ > si
/_r_/
nö runranishte. Kötu duhen pörfshirö edhe ato alö
f tö pörbashköta, qö kahö
pösuar ndömirnin l-l-/ > /-tt-/ dl-te l-s-/ > /-sh-/
nö gluhön shqipe. pra, nö kötö
vjetör tö pörbashköt parasilave durren peißhire, ndör
hre: t ht'ert-: (rumanisht hriu), kulpän/kulpör (rum. curpett), ctvulltö(run.
:'ll*1,;,. dera, f aröt
ctlurl,
nugull (runt, nnrgur), nicgull/ntjegult (rurn. rtegur-e), dhultö
(rum. zctrci), srttrep
(runt. strepede), shtnmgö (rum. strungä), ed.
Ketu duhen pörfshirö edhe aie
tö tilla, si baltö (rum. burtci), i hukttr (krarraso rLlm. f
c se bucurc4, buzö (rum.
huzci), gurdh (rum. g,rc[), gushö (rum. grsd), kurth (rum.
cursd), rrtöz (rum.
nünz), nepörkö (run. ndpi,cci), pörnut (rum. piriu),
sorrö (rum. cioctr-ci), t,utör
(rurn. wttrci) etj.

9. Fjalöt e kösaj shtrese (shih & g) rnund tö kenö qenö pjesörisht

pörbashköta tö "nönös" sö shqipes dhe tö substratit f arö te
tö rumanishtes, qö si guhö
i.e. nrund t'i kenö trashöguar ato nga njö fond i hershöm
i.e. por pjesörisht ato
rnund tö kenö depöfiuar nga njöra gjuhö r-rö
detrön nöpömrjet rnarrödhö.ieve tö
gjata, qö kanö pasur popujt e vjetör fqinjö tö Gadishullir
Ballka.ik.Gjithashtu
nuk duhet pörjashtlrar as mundösia qö ndonjö apo disa
nga köto {alö ta kenö
pasur bLrrimin te ndonjö guhö mö e lashtö,ggflitej
nö trlvat ballkanike para
ardhjes sö iliröve, trakasve etj. .ö köto treva529. po,
njö shtresim kohösor i
mötejshörn i kötyre falöve tö vjetra tö shqipes e tö
rumanishtes körkon
hulumtirne dhe studime tö mötejshme. pörndryshe, nö vend
tö disa pörfupdimeve
tö sigurla do tö mbeteshirn nö fazön esupozimeve
tö paargumentuara bindshöm.

10. Midis shqipes e rumanishtes vihet re edhe njö bashköpörkim

nö
disa pöremrave dhe ndajfoljeve tö perngjitura me kuptinr tö
'dörtimin .e
pacaktuar. Eshtö fiala pör pöremrat dhe ndajfoljet e iipit
f,ush-cto, qfctrö-rlo, ku_
do, kur<lo(herö), ngu-do etj. Köto janö formuar nepÄrmjet
njö{alözimit tö dy
gjyrrrtyröve tö njö f alie tö varur. Köshtu, nga ndörtipe
___ te tipii Kötö e bön kuslt
529 si tö tillö
disa gluhötarö nrbajnö p.sh. !alön rrrai lshih Solra: 19g0,20,
ll3 - me rrrcrarurö).
176
 n'ylEt U' y::ly:lYl:tY::ll:::: " " " " t' t' B
: - _- "' "
lo; Kötö e gjen hr clo (:ku döshiron) etj. öshtö arritur nö ndörtinrctöIipit Kötö
-
c hött kttsltrlo: Kötö e giett kuclo, etj.
Pör nga tipi i ndörtimit köto fialö pörenrörore tö shqipes kanö ngiashrnöri
nre fjalöt pöretnörore tö rttmanishtes tö tipit citte-t'rt, czre-vt, ttntle-wt ed', ku
clernenti i parö öshtö cine- "kush". cttre- "cili", turcle- "ku" etj', ndörsa elementi
i dytö -r'rr i pörgyiget fonnös foljore -do tö shqipes. Por nga kuptimi köto fialö
tö pörngjitura tö rumanishtes u pörgligjen fialöve tö pörngjitura tö shqipes tö
tipil ndo-kush, rulo-ku-nd etj. Nö kuptimirr e fialöve tö tipit kusltdo, kudo etj.
nö rrrrlernishte pördoren ljalöt e pörngjitura tö tipit ori-cine, ori-utre, ori-turde
etj., krr elernenti i parö ori-(:r1o-1eshtö i paravendosur.
Njöfarö nglashntörie ka edhe rrridis f alöve pöremörore tö pöntgiitura tö
sliclipes tö tipit di-kush, di-stt etj. dhe fialöve pöremörore tö pönrglitrrra tö
rrrntatrislrtes tö tipit ne-t;-('ure, (:dikush), ne-S-tine (: dicili), ne-$-te (:diqka)
etj. Nö gjuhön shclipe fialöt nö shqyrtim janö fomruar ngapömgjitja e kallözuesit
(/i tö njö fialie kryesore njökryegiymtyröshe dl-re tö pöremrit a tö ndajfoljes
pyetöse, qö shörberrte si gjymtyrö e vetme e nje fialie tö nönrenditur kundrinore
(pyeröse tö zhdrejtö). Pra, ato kanö dalö nga pörngjida e pyetjeve tö tilla; Di
(unö) /,;rrs/t'? Di (unö) kli'etj. Kurse nö rumanishte fialöt pöremörore tö
pörngjitura tö tipit ne$c(trejanö formrlar nga pömgitja e lalive tö tilla, si Ne
.;tiu cure (:Nuk di kush).
Ngjashmöria rnidis shqipes dhe rumanishtes nö ndörtimin e kötyre Ialöve
pörenrörore tö pörngjitura, sidomos tö atyre tö tipit kuslt-clo dhe ndo-ktrsÄ, öshtö
cliqka qö bie nö sy. Por vöshtirö se ky bashköpörkim mund tö jetö aq i vjetör, sa
tö na böjö tö pranojrnö njö trasliöginti tö pörbashköt tö kötyre dy gluhöve qysh
nga iyo periudhö, kr-rr tö paröt e^shqiptaröve dhe tö rumunöve kishin koritakte tö
J u.
tlrej tpörd rej ta ndörrucj t tyre)

I Nö gjLrhön shclipe dhe nö rumanishte vihet re edhe njö prirje relativisht

l.
e lrershme pör tö zhdukur "vijön e kufirit" midis giinive tö njö vargu enrrash,
qö enrörtojnö jo-frymorö. Kötu öshtö fiala kryesisht pör ndörrirnin e giinisö sö
atyre entrave asnjanös ose mashkullorö. qö emörtojnö jo-frynnorö, kur ata kalojnö
t.
nga nuntri njöjös nö shumös)J Nö kötö rast zhdukja e "vijös sö kufirit" rnidis
gjinive öshtö mundösuar edhe nga fakti se nö numrin shumös vömendja e folesit
pörc1öndrohet nlö fort nö pörcaktimin e sasisö sesa nö dallimin e glinisö, qö tek
emrat e jo-frymoröve öshtö thjesht konvencionale.
Nö gjuhön shqipe e ndörrojrrö gjininö nö numrin shumös: l) Emrat nö
zanafillö asnjanös, qö e formojnö shurnösin me formantin -ru (geg. -rra), si
j.1{) p.r,-
r1i. s6urlö hollösira shih Dcnrirai: 198(r, 5 l(rv. 52h,.
5llNli.clt,kL,ri ctillörckcnrrarcjo-fiynrorörcrrhct lcc'dhcnönunrrinnjöjös:shihDcnriraj: 198(r,20,5r

t77
 Kr." X
p.sh.: ujö-ra töftoht-u, cljathö-ru tö ntir-a etj. 2) Disa emra mashkullorö, qö e
fonrrojnö shr-rmösin gjithashtu nre fon.nantin -ru (geg. -na), si p.sh.: tnull-rtt tö
trtir-u,fsltut-ru tö pctsur-a etj. 3) Emrat mashkullorö, qö e formojnö shumösin
me fonnantin -e, si p.sh.: ntul-e tö lart-u, gözint-e tä pcrharruar-ct etj.4) Disa
enrra nrashkullorö (ose nö zanafillö asnjanös), qö e formojnö shurnösin me
fonnantin -c, si p.sh.: hup-a tö gjat-u, nö rresht-u-t e par-a etj. 5) Emrat
prejmbiemörorö dhe prejpjesoröpsnjanös (sot femörorö), si p.sh.: tö mirö-t tö
-
rttir-u-t, tö cleshur-i-t - tö clesltur-u-t etj.

12. Prirja pör tö zhdukur "vijön e kufirit" r:ridis glinive tö emrave tö jo-
fi'ynroröve sidomos nö numrin shumös nö guhön shqipe öshtö mundösuar nga
dy faktorö kryesorö, me karakter fonetik dhe grarratikor. Evolucioni i hershönr
i tingujve fundorö, tö cilit r-ruk i kanö shpötuar as mbaresat e shumösit532, e ka
börö glithnjö mö tö vöshtirö dallimin e gjinisö konvencionale tö emrave rö jo-
frymoröve nö atö numör. Nö tö tilla rrethana, kalimi i emrave mashkullorö dhe
asnjanös tö jo-frymoröve nö gjininö femörore nö shumös ishte fare i mundshöm.
E kjo mundösi rne kalirnin e kohös u bö njö dukuri e zakonshme atöherö kur
shumica e elnrave asnjanös dhe njö pjesö e emrave mashkullorö tö jo-frymoröve
pör njö shprehösi mö tö madhe tö numrit shumös erdhön e u pördorön me
fomrantet e shumösit -e,-a,-nu/-rrt, qö nö zarnfillökanö qenö tö gjinisö fenrörore
dhe kanö marrö prej kohösh njö karakter femörorizues.
Dukuria e ndörrimit tö gf inisö sö ernrave tö jo-frymoröve, qö u pönnendön
ttö & 11, öshtö relativisht e vjetör nö gjuhön shqipe. Ajo ndeshet tek autoröt e
vjetör shqiptarö, pörfshirö Buzuku, si edhe nöpör dialekte tö ndryshme533.
prandaj duliet tö ketö nisur tö slrfaqet qysh para Suzukut.

13. Ndömilni igjinisö sö disa grupeve enrrash (o-fryrnorösh) nö nurnrir.r

shurnös nr"rk öshtö njö d;rkuri e veguar e shqipes. Ajo ndeshet edhe nö disa
guhö tö tjera, sidomos nö rumanishte, ku ernrat nrashkullorö tö jo-frymoröve,
qö e fonnojnö shumösin me mbaresat -e < lat. -ue, dlte -uri <lat. -or-u, nö kötö
nutrrör i ttrarrin pörcaktoröt nö fonnörr e gjinisö fanrörore. si psh: cuvintfruntos
- cttvint-e fruntous-c. tett rultitl - tren-uri rupid-e Njö dukuri e
ngiashme, por me pörmasa shumö mö tö kufizuara ndeshet "tj.)J4
edhe nö greqishten
e re dhe nö ndonjö gjuhö tjetör jashtö Ballkanit535.
Por fakti qö ndörrimi i gyinisö sö disa grupeve emrash öshtö pörhapur
gjerösisht nö shqipe dhe nö rumanishte, dy gf uhö köto qö kanö edhe mjaft

]-]; Snin pör köto Dernilaj: 1986, 22E-14.1.

)-t-t Shih Dcrrrirai: 1972.5Er.: 19E6.:07.
]]1 *rn dukuri e tillö de I edhe tek disa enrra rrö -iu, sr rrr.rrr.silirr - cort.:iliictj. (shih Gt-R l. 70).
)J) Shih Dcnrrraj: 19E6,207v. (rrrc litcraturö).

178
 Bushköpörkinrc ntidis shqipes dhc rutttuttishles

bashköpörkirrre tö tjera midis tyre, i ka börö disa gjuhötarö ta shikojnö kötö si

njö dukuri nle burim töpörbashköt; nradje, ndonjö e ka körkuar zanafillön e saj
qysh nö substratin trak)Jo
Me sa duket, dLrkr"rria nö shqyrtim si nö shqipe edhe nö runranishte nttk
duhet tö jetö aq e vjetör, sa tö na böjö tö ngjitemi deri nö substratin trak apo nö
nclonjö substrat tjetör. Qithsesi, ka pak gjasö qö kjo dukuri nö köto dy gluhö tö
ketö zönö fill
nö njö kohö, kur ato kanö qerrö nö koritakt tö drejtpördrejtö nridis
tyre, d.nr.th. para dyrdjeve sllave nö Ballkan. Prandaj dukuria nö shqyrtim nö
köto dy gjuhö dulret tö jetö zhvilluar ttö tttöny'ö tö pavarur."'

14. Nö gjLrhön shqipe dhe nö nrmanishte nrbaresat rasore tö erlrave nö ntttt-tdtr

sltunös i shtohen negLrllisht njö teme tö posaqme tö ketrj ttumri, e cila i ktrndörrrihet
köshtu ternös sö njöjösit. P.sli. tö krahasohetr: (njö) nieri-u/njeri-u-t - (ca) tljeröz-
va/tr jct'öz-ve-l, (njö) völlu-i/t,öllu-i-t - (ca) völlez-ör-velvöllezör-ve-t, (tlÖ) gruu-
j-c/gt'tttt-s - (ca) gru-te/gru-t,e-l etj., rtttnanisht onur-lui - ounrcni-lor "njeriut -
njet'özveL",/i'cüe-Iui - f'ctli-Ior "völlait - völlezörvet" eg.538
Kjo dukuri, e cila öshtö pasojö e prirjes sö kötyre dy gluhöve pör t'i dalluar
sa nrö shumö format rasore tö slir.rmösit nga ato tö njöjösit, öshtö njö risi nö
krahasim me tipin e lakimit tö trashöguar i.e., sipas tö cilit mbaresat rasore si
nö rrjöjös edhe nö shuntös, rregullisht, i shtohen njö teme tö pörbashköt, si p.sh.
nö greqishte, nö shunricön e gjuhöve sllave ed. Edhe nö giemranishte öshtö
shlaqur njö dukuri e ngjashme me atö tö shqipes e tö rumanishtes, sepse edhe
nö atö gprhö rnbaresa e rasös dhanore shumös i shtohet temös sö shumösit;
p.slr. tö krahasohen: einem/der"n Mutttt - einigen/den Mtinner-rt, einent/dent
Ilnttlcr - eirrigen/den Briider-n etj.
Kjo dukuri si nö shqipe edhe r.rö nrmanishte öshtö relativisht e vjetör, para
dol<unrentintit tö tyre slikrimor, por, pas githö gjasash, öshtö njö zhvillim paralel.

15. Nö shqipe dhe nö rumatrishte, sig dihet, krahas nyjave shquese tö

prapaverrdosura janö pörftuar edhe tö ashtuquajttn'at nvlu tö pörpurnte, tö cilat
janö njö zhvillinr i brendshöm nö secilön prej tyt'e)rv. Ftrnksionet, qö kryejnö

5-l(r 55'n Dcnrilai: 1986. 207v. (nrc literaturö).

5-17 pi'r rnL'shunrö scalinrc shih Dcnrirui: 1912. 19-66 dhe 198(r, 205-209.
-s'1E Nuk po ndalcrrri nö problcnrc tö fo,',rra"c rasorc tö lakinrit tö pashqual c tö shquar tö runtanishtcs:

shcnrbu.jt rrrc fornra tö lakinrit tö shquar nrlaftolnö pör tö ilustruar kundörvönicn rlidis terrrös sö
-...shunrösrt ndul usuj tö n1ö1ösit nö atö gJuhö.
)J"r 61iq11 L.shtlt
llalu pirr "nvjat c pörparrle ". qö ndcshcn nö fazön e dokutrc'ntuar tö kötyrc'dy gjuhör'c. ku
aro kryclnö funksronc, nö pörgithösi, tö ndryshrnc nga ai ishqr.ralsisö. Si rrlcdhint, kötu nuk po
nclalcrni nö hipotczön c disa gjuhötarövc. srpas tö cilör,c nö shqipc, pörkatösisht nö rurrranishtc. ny.1a
shclucsc nö kryc tö hcrös ka qcnö c paruvcndosur (shih pör kötar QöshtJe Dcnriraj: 1986, -108r..
ui'r'kuti'srsht Solta: | 9E0. | 8E ).

179
 Kreu XI

"rryjat e pörpanne" nö köto dy gjuhö, tö paktön, nö fazön e dokumentuar tö

tyre, janö pjesörisht tö pörbashköta dhe pjesörisht tö ndryshme. Köshtu, nö tö
dyja köto guhö "nyjat e pörparme" pördoren kryesisht:
1) Si elemente pörböröse tö mbienrrave dhe tö rreshtoröve. P.sh. nö shqipe: i
trrirö, i keq, i sl*athöt etj.; i puri, i th,ti, i clhjetietj. Por nö rumanishre mbiemrat
marin "nf a tö pörparme" vetöm kur pördoren pas njö ernri tö shquar (shih & l9).
2) Si elemente pörböröse tö rasös gjinore. P.sh. nö gjuhön shqipe: njö shok
i shoku i völluit, libri i njä shoku ed. Por nö rumanishte glinorja
völluit -
paranyjözohet vetöm kur vjen pas njö entri tö pashquar (shih & l9).

16. Midis "nyjave tö pörparnre" tö shqipes dhe tö rumanishtes ka edhe

ndryshime tö röndösishnre. Köslrtu, ndörsa nö slrqlp,e^"nyjat e pörpanle" nö tö
giitha funksiorret dalirr me fonna rasore tö njöjta)au. nö runranishte "nyjat e
pörpanle" tö mbiemrave kanö njö burinr tö ndryshöm nga ato tö rasös gl ino.Ä5+ t
(shih sherlbujt te shön. 542).
Njö ndryshim tjetör themelor midis kötyre dy gf uhöve öshtö edhe
shndörrirni i "nyjave tö pörparme" tö shqipes nö pjesö pörböröse tö pavegueshme
tö mbiemrave, tö reshtoröve dhe tö rasös gjinorg, gka döshnton edhe pör
vjetörsinö e tyre mjaft te madhe, ndörsa nö rumanishte ato kanö njö pördorim
sintaksorisht te kufizuar. Sig dihet, nö rumanishte "nyjat e pdrparme"
mbiemörore pördoren rregullisht vetöm kur vijnö pandörmjetshöm pas njö emri
tö shquar, ndörsa "nyjat e pörparme" tö gjinores pördoren negullisht vetöm kur
vijnö menjöherö pas njö emri tö pashquar)al.

17. Edhe nga sa u parashtmapömrbledhtas nö && l5-16, del e qartö se

nridis "nyjave tö pörpanne" tö shqipes dhe tö rumanishtes, me gjithö ndryshinret
jo tö pakta nridis tyre (shih & 16), ka mjaft pika rö pörbashköra)ar. E kjo e bön
tö paslirnangshme pyetjen nöse ka ndorijö lidhje historike midis tyre. Kösaj
540 Nuk po ndalenri kötu
nö göshqen c drskr.rtueshnte nösc fornrat c rasavc tö ndryshnre tö kötyrc nylavc
pör tö tri gjinitö kanö njö burinr tö pöfbashköt apojo: shih pör körö Dentiruj. 1 986. -lifu Pör bulirlin
c "nyjös sö pörparnre" /aj para numörorör,c thcnrclorö (tö d.t', tö tre atj.) drcjtpördrejt nga pörcnrri
döftor shunrös shrh po utt', l. -121 .

54 I E.htC
fiala pör "ttlJ\rt a ptr1rur,,,r," ccl (ct,u, L,ci, cale) tö nrbicnrravc me burinr nga döftori acr,/
(ttccct, ucei, ucele), dhc pör "nyjön e pörpalnrc" tö rasös gjinorc o/ (u, ti, ale); pör burirrin c kötyrc

-..shih ILR ll,235. kursc pör trajtat e ndrvshnre dialcktorc shih Coteanu: 1969, I l4v.
)ai -
Khs. p.sh.: orrr burt onrul ccl hurr "njeri i nrirö -- njeriu i rrrirö", nga njöra anö, dhe o c'nsä u

vecinului - t'usa vec'inuhrl "njö shtöpi c fqinlit - shtöpia e fqin1it", nga ana t;ctör. Pör hollösi tö de'ra
shrh Denrilai: 198(r. -126 r'.
54-1 Kct, eshte
lala pör vctö procesin c krrjinrit rö "nyjavc rö pörparme" nö köto dy giuhö, ku aro
pördorcn krycsisht me nrbicrnrat dhc nre rasön gjinorc. Tö kihct parasysh cdhe pördonnrr i "nylavc tö
pörparnrc" para n untörorö\,e dt' c lart, pör tö shenj ulr nj ö törösi tö pörcaktuar. K hs. shq ip: t ö d.r', I a I t?,
tö kutör etj., runranisht: t'ci doi, cei tci, tci pulru etj. (por cdhc lrr.srloi, tustrei, tusputu etj.).

180
 *Y: "' lYjY' r'Yi!:gllYl4 >
pyedeje deri sot i janö dhönö pörgigle tö ndryshme, qö kötu nuk öshtö rasti tö
----14!:ly
j.p"n me hollösi. Disa giuhötarö kanö parö kötu njö nga bashköpörkimet midis
rt-tqip.r dhe rumanishtes)44, kurse disa töperö ose i kanö vöshtruar köto si dy
dukuri historikisht tö palidhura midis tyre)4), ose nuk janö shprehur fare pör
kötö göshtje546.

18. Njö sqarim sa mö i saktö i kötij problemi nuk mund tö böhet, nö rast se
nuk mbahet parasysh koha e shfaqles sö "nyjave tö pörparme" nö tö dyja köto
gjuhö, tö cilat kanö tö pörbashköt edhe prapavendosjen e nyjös shquese' Por
äokurtreltirli shkrinror relativisht i vonö i tö dyja kötyre gjuhöve e bön shumö
tö vöshtirö qö tö pörcaktohet rne saktösi koha, kur ka zönö tö shfaqet kjo risi nö
secilö1 prej tyre. Gjithsesi, duke shfrytözuar tö dhönat e krahasimit historik tö
brendshöm, edhe nö kötö rast mund tö arrihet nö disa pörftrndirne tö
argunrelltuara.
Köshtu, pör tö pörcaktuar nö vija tö traslia vjetörsinö e "nyjave tö pörparnle"
1ö gjuhö1 shqipe, rnund tö shfry'tözohen tö dhönat giuhösore qö karakterizojnö
köto "nyja" nö fazön e dokurnentuar tö kösaj giuhe, dhe tö vöshtrohen ato nö
njö kornizö mö tö glerö tö evolucionit tö sistemit emöror tö saj' Nö fazön e
dokumentuar tö gjuhös shqipe "nyjat" nö shqyrtim dalin me trajta tö tilla rasore,
qö böinö tö mundur dallirnin e tri gjinive - mashkullore, femörore dhe
ornio,ier.547. Nutyrirht, trajtat e giinisö asnjanöse nö kötö rast, ashtu si edhe
nö rastin e nyjave tö prapme shquese, kanö ardhr'rr duke u mönjanuar gjithnjö e
nrö shumö gjatö kötyre shekujve tö fundit. Njö dukuri e tillö ka qenö.nö pajtim
tö plotö me evolucionin e vetö giinisö asnjanöse nö gluhön shqipe'*". Duke
pasLlr parasysli njö dukuri tö tillö, mrtnd tö arrihet nö pörfundimin qö
"nyjat e
pörpa11e", pör tö cilat böhet fialö kötu, duhet tö jenö shfaqur jo mö vonö se ajo
periLrdhö e evoluciotrit tö shqipes, kr"rr giinia asnjanöse nö kötö giuhö ishte ende
nrjafi e Eallö. E duke qenö se ndör huazimet sllave tö shqipes mungojnö giumtö
tö siggrta tö glinisö asnjanöse, ntegithöse nö gluhöt sllave tö Ballkanit, ashtu si
rrö gLrhöt e dera sllave, glinia asnjanöse öshtö ruajtur mirö nö rryrmö tö shekr'rjve,
öshtö arritur nö pörfundimin qö zanafilla e "nyjave tö pörparme" tö shOrges
duhet tö ietö mö e hershme se kontaktet e saj me sllavishten e Ballkanit"''

5ja-st,it . ndör tö tjcrö, Qabcj: 196-1, 91, Solta: 19E0, 189v.

-_t+) Sh'h pör kölö Dcnriraj: 1966. 326v
-\+()shih ILR I1.235.
5'17 Khs p.sh. nö rasön enrörorc tö mbienrrave tö nyjshörrr: (ljolö i iltirö - r'ttjzö e nirC - djutltö tö rniri;
tck autoröt c rjctör, si
ßot rliutlti; i trtirö\. "Nyja c pörparmc" c gjinisö asnjanösc shlaqet mö dendur
sh rc Buzuku:.., gyqitö c liglsö tö klcnövc tö t'Crtctö...:... sytö tat anshtö le AerT tash... etj.
- .^p
)+b Shih pöf köti' Dcnriraj: l9E(r. lE lr'.
549 Shih Dcnriraj: 1986, -12(r.

181
 Kreu XI

19. Sidoqoftö, "nyjat e pörparnre" tö shqipes, qö janö börö prej korrösh pjesö
e parrllrrrgueslrme e mbiemrave, e enlrave prejfoljorö tö tipit tö
folur-i-t dhe e
rasös gjinore dhe qö nö tö gjitha köto pördorime paraqiten'nte reduktime tö möd6a
fonetike nö krahasim me fomat giegyöse tö pöremrave döftorö, janö pa dyslrinr
mö tö hershme se ato tö rumanishtes. "Nyjat e pörparme" tö kösaj gjuhe, sidomos
ato tö tipit cel (ceu, cei, cele), janö relativisht mö tö vona. Nö kötö pörfundirl
arrihet. po tö rrbahet parasysh jo vetöm fakti qö ato nuk janö börö pjesö rö
panrunglreshnre tö mbiemrave dhe tö rasös gjinore (shih & l6), por edhe fakti
tletör qö ato paraqiten tnö pak tö reduktuara forretikisht. Vörejda e fupdit vlep
sidonios pör "nyjat e pörlrarnre" tö tipit cel (ceu, cei, cele, celor), qö nuk kanö
pastrr ndorljö ndryshirn tö röndösishönr fonetik nö krahasim me forrlat g]eglgs^e
tö pörenrrit döftor ucel (uceu, ucei, ucele, ucelor) "ai (ajo, ata. ato. atyre";))u.
Me sa dtrket, ato kanö ntarrö r,lerön e "nyjös" pas periudhös sö protorurlanislrtes.
Disi nrö tö r,jetra duken "nyjat e pörparrne" tö rasös gjinore ul et, ui, ule.
ulor). Por edhe köto nLrk janö ac1 shuntö tö vjetra. Ato duhet tö jenö pörftuar
nridis slrekujve XII-XIV)) l.
Nö köto rrethana, nuk ka si tö vendoset njö lidhje historike e drejtpördrejtö
tttidis shqipes dhe rumauishtes as nö krijimin e "nyjave tö pörpamre" tö tyre.
Pra, edhe nö kötö rast, ashtu si nö rastin e nyjave tö prapme (shih vl/14-15),
kerrri tö böjmö me njö zhvillirn paralel tö pörftuar nön trysninö e evoluciopit tö
stnrkturös grantatikore tö ngjashrrre tö tyre.

20. Si9 lt vu Irö dukje nö VI/14,16, nö gjuhön slrqipe dhe nö rumanisfite

öslrtö zhvilh-rar prej kohöslr prirja pör t'i prapavendosur pörcaktoröt e
pavetönrjaftueshönr tö er.lrrit. Kjo prirle nö gjuhön shqipe duhet tö jetö nrjaft e
i.jetör. Pör kötö döshnrojnö si prapavendosja e hershnre e nyjös shquese (shi6
Vl/8) ashtu edhe njö r,arg tö dlrönash tö dera, nga tö cilat po pönnendirl kötu
vetörtr paranyj özi rlin e rlbientrave.
Nö & l8 u vu nö dr"rkje se zanafilla e "nyjave tö pörpamle" tö shqipes
duhet tö jetö mö e hershnre se kontaktet e kösaj gjuhe me sllavishten e Ballkanit.
Qö kötej nuk nrund tö nros nximet pörfundinri se prirja pör prapavendosjen e
rlrbiemrave qö u paranyjözuan, dLrhet tö jetö mö e hershme se pararryjözinii i
tyre. Dhe nö tö vörtetö, nö dag tö pranohet teza e atyre gjuhötaröve, sipas tö
cilör'c nyja e prapnle e emrit nö shqipe öshtö pörftuar nöpörmjet anticipinrit tö
Irylös sö pörpan'ue tö rrtbientrit ndjekös. nö dag tö pranohet tezae pörkundör1,
sipas nesh rrö e drejtö))1, prirja pör prapavendosjen e zakonshme tö mbienrrave

550 shih ILR il. 2,r5.

| Shih Corcanu: l9(r9. l-r7.
-i-5
552 Sh,h pör tir githa
köro Dcnrira1: 198(r,308r. -129 r

182
_ _--___ a
"'
h tirWlY-rytYY:lle--
nö kötö gjuhö del relativisht mjaft e vjetör. Ajo del mö e vjetör sipas tezös sö
parö, sepse, qö tö lindte nyja e prapn're e emrit nöpörn-rjet anticipimit tö nyjös sö
pörparrle tö rnbiemrit ndjekös, duhej qö ky tö pördorej rregullisht pas emrit qö
pörcaktor-rte. Por edhe sipas tezös sö dytö, paranyjözirni i mbiemrave del mjaft
i hershöm, qysh nö periudhör-r parasllave tö shqipes (shih & l8)"''
Edhe pör rumanishten mund tö pohohet se prirja pör prapavendosjen e
zakolshme tö rnbiemrave dhe tö rasös gjinore öshtö mö e vjetör se paranyjözimi
i tyre.

21. Shqipja dhe rumanishtja kanö dukuri tipike tö pörbashköta edhe nö

sistenrin foljor. Eshte Iala pör pördorimin e pjesores sö shkuar pas foljesh
pervetore nre vlerön e njö paskajoreje (p.sh. shqip: clo börö/duhet börö' runt.
rrehttie.fücrrt,' khs. fröngl. it fctut fttire), si edhe pör krijimin e disa fomrave tö
pashtjelluara mbi bazön e kösaj pjesoreje tö prirö nga disa pjesöza me origiinö
kryesrslrt paraf alore: shqip: me, p(t. duke, pör etj.' rumanishL pentru, cle, lu,
dupti erj. Nö rastin e fr,rndit pjesorja e pördorur köshtu öshtö diakronikisht e
emörzuar: nö shqipe ajo niund tö jetö e papajisur me nyjön e pörparme tö glinisö
asnjarröse, si p.sl-r. me bu, pu bu/pu börö, tluke bu/ cluke börö, ose e pajisur me
rryjörr e pörparme tö gjinisö asnjanöse, si p.sh. pör tö ha/pör tö börö, me tö
rtrtlhtttt/nte tö urclhur etj., kurse nö rumanishte pjesorja e emörzuar öshtö e
papararryjözuar, si p.sh. pentru scris, de scris ''pör tö shkruar" etj. Nö tö dy
gprhöt rogjet foljore nö shqyrtim pördoren zakonisht n-re kuptir-n vepror. Nö
gjuhön shqipe te köto forma tö pashtjelluara foljore öshtö zhvilluar edhe
kundörvönia formale dhe kuptimore veprore .- joveprore.
Fomra e pashtjelluar e tipit nte ba, qö ndesliet kryesisht nö tö foln-ret veriore
tö slrqipes, dhe ato tÖ tipit pa bu /pu hörö, pör tö bu/pör tö börö, qö ndeshen nö
tö dy dialektet e kösaj gjuhe, si edhe fomrat e pashtjelluara tö tipitpentnt scris,
tlc scris etj. tö nrmanishtes pördoren me funksione sintaksore karakteristike
pör paskajoren. E kjo bie ndesl, me dukurinö e pörgiithshme tö gjuhöve
ballkanike pör zövendösintin e paskajores nöpörmjet formave tö shtjelluara tö
nrö1yrös lidliore ose tö döflores (shih kreun lX). Fomrat e pashdelluara tö tipit
trte btt, ptt hu/pu hörö (ashIu si edhe ajo e tipit ü&e bet/cluke hörö) janö pörftuar
qyslr rrö periudhön parashkrirnore tö giuhös shqipe, kurse ato tö tipit pör tö bu/
pör tö hörö, me tö urrlhun/ntg tö arclhur elj.janö zhvilluar nö periudhön e
dokurnentuar tö kösaj giuhe554.
Ne rrtrk dirnö se kur janö gramatikalizuar togjet e tipit de facut nö

551 Pör nrii shurnö sqarirnc shih Denriraj: 19E6, 534 r'.
55'l Pcr grurrratrkalrzin)tn c togur tö tipit nunrörori tüi; + enör prcjplcsor nö shqipc, nö aronrunishte dhc
nö ntacle'donishtc shih Dcnriraj: 198(r,991 v. (nlc literaturö)

183
 Kreu XI

rutlatrisltte. Por fakti qö eletnentet pörböröse tö kötyre togjeve nuk janö shkrirö
nö n1ö rtrönyrö tö tillö qö tö böjnö tö mundur edhe kundörvönien fomrale veprore
- joveprore, aslttu si nö gjuhön shqipe, nuk flet pör njö rnoshö tö hershnre tö
kötij gramatikalizimi. Nga ana detör, duke pasur parasysh edhe moshön
relativislit jo aq tö hershme tö granratikalizimit tö togjeve tötipitpör tö hörönö
giuhön shqipe, mund tö arrihet nö pörfundimin se kötu kemi tö böjnrö rle dy
zlivillime paralele, tö pörftuara si pasojö e njö prirjeje tö pörbashkör rö kötyre
dy gjuhöve pöI.tg knluar fonrta analitike foljore me vlerö paskajoreje (shih
edhe IX/9-14)))).

5-55
Pör' nrö shunrö sclarinrc shrh Dc'miraj: 196(r, 9-53-995

184
 KREU XII

DISA BAsHKÜPäRrumn
Nä nussiiN E FJALoRIT

l.NöVeprapörgjitlrösuesesiedlrenöstudirnetövegarrtag|ulrötarötönö
giu.h."ut ballka.ike
,dryshö'r kane trajt.;' edhe disa bashköpörkinre 'ridis
kötyre bashköpörkit-neve u ka
|irslrörr e ljalorit. Madje, Sandfeldi ( 1930,16-99)
ure radhö f alöt greke' latilte'
kushtuar niC venrenclje tö posaqme, tlrrke traituar
cly a nrö shr'rmö giuhö ballka'ike'
ror1a.e, shcli'e, sllavä, turke ed.. qö .cleshe' 'ö
Njör.örrrerrcljetöposaqnreukakttshtuarljalövctötrashö^guarangastrbstratisi
Solta 11980). Kttrse Schaller-i
cclhc lrtrazil11eVe 11ö gJuhe tö rrdryshrrr" "otl.
(1975.172-190),eanä (1985,8r-irrldheFeuillet-i(1986'93-105)qöshtjessö
gjuhöve ballkanike i kanö kushtttar
bashköpörkimeve ne fr.rsnen e !alorit midis
nrö pak vend.
Nötögjit|rakötoVepraöslrtövörrörrödrrkjerrreshembr'rjkorrkretösenö
tö pörhapura me rrugö
guhöt ballkanike ndeshen shutrrö fialö tö pörbashköta'
dhe giuhöt romalle' nga gjuhöt sllave
rö ndryshnr. ngo gr"qirhtja, nga latinishtja
dhe nö
bri-rre uene ne Auti. giithashtu se 'ö shclipe
lugorä, ngo t.oqii*,,J; .U tö trashöguara nga njö
rurtranishte ka njö numer tö konsiderueshötl Ialösh
u shtjellua nö Xll2-10' öshtö
brrrinr i r,jetör ballkanik. Dr-rkuria e fundit' siq
börö objekt str"rclinri dhe trajtinri edhe nga
njö varg dijetarösh, prej tö cilöve
n.runcl tö pörntenderr: Qabej (nö vepra tö
nclryshme), Rt'tsstt ( 1970)' Solta ( 1980'
3()-()3), Bräncu;-i (1983). Denriraj (1988.98-105) etj'

2.Pörljalötepörbaslrköta,qörrdeslrennögluhötballkarrike'vlerrtö
leksikore
slröroher Schaller-it itqZS,172) qö bashköpörkimeve
vöre1t1e e
"u takon 'jö
gitrlrösor
vetöll n1ö röndösi dyösore nö pörshkrir-nin e bashkimit
ballkanike' si9 dihet, nuk janö
ballka'ik. Bashköpörkimet leksikore tö gjuhöve
duhen marrö nö vöshtrim"'
fon.nuese tö bashkirnit gfuhösor; pot t-t't.gjithatö
me tö drejte pyetja nöse
Duke u nisur nga kjo ierejtje, riruncl tö shtrohet
ashtu siq janö paraqitur'
bashköpörkimet teksikor. ,-,iiäi, giuhöve ballkanike,
apo jo. Siq dihet, giuhöt uö kontakt'
duhen vöshrnrar si ballkanizma töiriröfilltö
tyre dhe nö kötö vöshtrim gf uhöt e
nö Claröclo treve, manin e japin Iialö nridis
185
 ;; ;;;;;"
me njö kulturö nrö tö zrrviiluar si edhe gjuhöt
e pl-pujve, qö vendosin sundinrin
e lyre'rbi pop,,j tö.r.1er.ö pör njö kohö
pak a shumö ie g]ate, ushtrojnö,jö ndikim
nrö tö f'qishöm mbi gjurröt e popujve, qö
vijnö ne kontakt me to. prandaj nr"rk
öshtö aspak e papritur qö nö gjuhöt ballkanikenö
pöryjithösi nö rrya',ö tö shekujve
kanö depörluar njö numör i konsiderLreshöm
huaiirresh nga greqishda, nga
latinishda dhe nga itarishtja si edrre nga gjuhöt
silave jugore dhe nga turqishda.
Por köto huazinre nuk mund tö vöshlrohen
si barkänlr utö rniröfiiltö, pasi
n'k pörböj'ö ndonjö dukuri tö vegantö, qö do t'i dallonte gyuhöt
e Ballkanit
rga ato tö trevave tö dera gjuhösore. prandaj
njö vepör pörgithösuese pör
gjuhöt ballkanike nö kötö rast, tö slrunrtön, 'ö
mund tö vihen nö dukje rrethanat
historike-shoqörore, qö ka.ö kushtözuar pörrrapje.
e huazimeve tö burimeve
tö rrdryshnre rrö köto gjuhö, si edhe sferat
kri ndikinret kane qene mö tö fuqishme.
Por edlre köto raste u duhet kusrrtuar mö shunrö vend
atyre rruazimeve, qö
paraqisi' 'ö
rnö tepör interes edhe pör vetö historinö
e gjuhös dhönöse (shih &&
9- l0)' Gjithashttr njö vönrendje e vegantö g
duhel kLrshtuar edhe
bashköpörkinre'e rö reja, qö janö duke u pärftuar
,roe. f urret bailkanike nö
kushtet e reja tö ma*ödhö'ieve midis pop'jve
ballkanaslpor kjo ikapörcen
syrinret e kösaj vepre. Nö fund tö kapitullit
dotö shqyrtohen shkurt disa shprehje
frazeologj ike tipike ballkanike.

3' Nö gjuhöt ballkanike ka njö numör tö konsiderueshöm

huazimesh nga
greqishtja' Njö dukuri eiillö öshtö e kuptueshme,
po tö kihet parasysh ndikimi
i vazhdueshöm, qö ka ushtruar greqishda
mbi gjuhöt e Balrkanit qysrr nga kohöt
e.la.shla e sidomos pas ndarjes se perandorisö-Romake
ne Jy pjesö nö fund tö
shekuf lit fV tö erös sonö. Sig u vu nö dukje
nörI/27,pas kösaj ng.yarjeje rristorike
gjulra greke erdh e u bö dalngadale gjuhe
zyrtare e perandorisö Romake tö
Lindjes dhe si e tillö do tö ndikonte patjetör
mbi fiarorin e gjurröve tö popujve,
c1ö tnbetön rtötr sundimin e asaj
perandorie. Nje ndikim te fulisnem ka
ushtruar
greclishtja nrbi fialorin e gjurröve te Bailkarrit
edrre si gurre zyrtaree
fesö
ortodokse dhe dihet qö sh,nrica e popujve
tö kösaj treve, pas'darjes
pörfu'dirntare tö kishös sö li'djes nga ajo
e peröndimit me 1054, kanö qenö tö
besirrrit ortodoks.
Nö paragraföt do tö shqyrtohen pörmbledhtas huazimet
'djekös
pörbashköta nga greqishtja e vjetör, e mesmja dhe e reja nö gjuhöt e
e
ndryshnre
tö Ballkanit.

4. Huazintet nga greqishtja e vjetör ndeshe' vetöm nö

shqipe drre nö
rumanishte' Shqipja i ka trasrröguar ato nga ..nöna',
e saj, iririshda, ndörsa

186
 Distthttshköpöt'!l,yl!1:::!:::4,!y!-::--:
;;;;;r;;; o sr u r, u s u b st r at ". p o r'r ö s rr u'r ö
..
,-.,,; ; r.".=rr-.rIi,, g
",, tr zlrvillua (shih III/ I 6)' Do pasur
nöpön1ljct latinishtes ballkanike. prej sö cilös
latilre e kanö zanafillön rtö
parasysh giithzrshtu se ecllte nö shqipe clisa ltr"razime
tö r,örrerö te greqishtja e vjetör, nga e cila
nöpömrjet latinishtes kanö depörtuar
Tö tilla janö p'sh' fialöt kislrc
cclhe nö shqipe, a me sakte nö "rlönön'e sliclipes.
< klishö, 1'xtshltö' i t'orfört/i t'utför et1'
Nttnrriilruazinrevetöshclipesngagreqislrtjaevjetörparaqitetikufizuar.
Porttrtkclr.rlretpörjaslrttrarnrttndösiaqönjöpjesölrtrazirne^shtötillatökenö
clalö jashtö pördorilrit nö rrymö tö shekujve.
Sipas Qabejt (1972,21), nö gjuhön
shclipeka.töpaktön,nlatriolrjetöfialörrgagreqislrtjae-vjetör..pörvegdisa
hyrö me anö tö
ele.rerteve pak tö s1g*rta, sidot1tos atyre qö dtrket tö kenö
'rö
latinishtes".
me bltrinl nga
Nga falöt e pörbashköta tö shqipes dhe tö rttmanishtes
(trajta mö e vjetör e
grcclishtja s 1,jetör nrund tö pörmendett: hretkosä
peperte:
ioLi'nl.ntr.w'ht'örök\.rumanisht brotttet"-ntcnön/f-iey"'':.:t!33nitht
rr tttdcitru e\'
t1t'rslti. rtttrt. r'irctt.s ä; rnokÖn/moliär; rltm' folja
Sirröshclrpeedhetrörutrrtrttishtefjalötelruazuarangagreqislrtjaerletör
siq janö' ndör tö tjera:
kanö pösuttr cltsa ndryshinte fonetike tö vjetra'
a)Tcfjalatttokött/tttokireshqipespörvegevolucionit/u/>/o/(khs.
elenrentin e vjetör tö trashögaur
greqishten n,ttlkltuntl),qö öshtö pörftuar vetöm nö
tö kösaj giuhe. öslitö vörfetuar edhe rotaciznri
l-n-l > /-r-l nötoskörishte' dukuri
(shih IV/19)' Edhe
kjo e periudhös para kontakteve tö sliqipes me sllavishten
slrpörrrgtrljaetlreksitngan.okjaefun{itnörrokjeneparötökötijlruazinri
parasysh pra'ia e rotacizmit
clös6'ron pör rletörsine ätr1 te ntadtte557. Te kihet
ecllre tcl< Pi ePön/PiePör.
greqishtja e vjetör e
b) Si nö shqipe edhe nö rutttatrishte huazimet nga
qysh nga shekullit I i
rrrajnö shqiptimin e rleter tö tingullit lh/,i cili,tö Baktön'
(bretkosö)
crös so'ö giuhö. grcte öshte shqiptttar /r'l))ö; krahaso brötök
dhc ltrculcc.
'ö

tö depörtojnö hr'razinle llgär

5. Nö shqipe dhe nö rumanishte kanö vazhduar
grcclislrtjacdlrerröperiudlrzrterrröpastajrrre.Nöguhönslrqipekötokanö
oftodokse' ashtu edhe nöpörnrjet
clepörtuar si nöpermjät terminologiisö kishtare
rumanis6te huazinret
ko'takte'e te drejtierdrejta me botön greke' Kurse nö
sö kishös ortodokse si edhe
greke kanö hyrö tiyesisntirepö''jet terminologjisö
(shih III/21) dhe formimit
nöpömrjct sllavishtes. Pas dyrdjeve sllave nö Ballkan

55(r pu'' f'iali't rtrrttunc shih Mihäcscu: 196612' 46-65'

557 shih [)cnriluj: 198(r, l52r'
558 Shih Schrv,vzcr': 1959' l, 2o7r'

187
 ;rr;;;
nö köto gjuhö'öpör'rjet kontakteve te dreltpöidrejta
me greköt ose nöpörmjet
terrrirologjisö kishtare ortodokse. Kötu poshtö po japinr
disa nga huazirrret e
pörbashköta greke tö shqipes, tö ruma'isrrtes
dhe te uuttgu.irhtes. Njö pjesö e
tyre ndeshen edlre nö serbo_kroatishte:
a) Nga ternrinologjia fetare:
trf rtzöttt, run't. ugheus,lrT, builg. ctgiuzrttu,.
igunten, rum. igumerr, builg.
igttttrerr: ikonö, rum. icocttrri, bullg. ikortct; kaiogjer
(trajta me e vjeter"e
dokunrentuar kllogiör/ktlogiön), rtu"n, ccilugcir
bull!. kalttger; trrrztastir(trajta
nrö e vjetör e dokumentuar nntnösltrir), rum.
ntcutctstire,bullg. nturtctstir; ttc(örö,
runt. (tt)ttufuiz7, bullg. nctfura etj.
b) Nga fusha tö dera;
clafinö, rvm. tlctfin, bullg. dttfinu; dhrtsktil rum.
dusccil,bullg. duskul; liwttllt,
runt' livudti' bultg. lit'aclu; qerctmidhe, runl. ctirrinridti,
bullg. kererrtilu,.
trurtdufil/tr'öndufil, rurn. tnmtlctJ'ir: bullg. trurulofiled.
Tö kihet parasysh edhe
folja prej bLrrimi g-ek lips-er,,, ir",n,. lips_esc, Uuitg.
lips_n,n.
Ndikinri grek mbi gyuhöt bailkanike bie ,y nö karket e tipit.iu,wt e
tttudlte. rurn. stiptritrrittti ,rure eti. (shih pör 'ö "ot'.,e
köto Sandfeld: 1930, 33_45).
6' Njö vönlerrdje tö posagme i kanö kushtuar studiuesit
..
edhe pranisö sö huazi'reve ratine dhe romane
e gjuhöve ballkanike
nö köto gjuhö, veganörisrrt nö
gjuhön shqipe (shih &_& 8-r0). Duke pasur parasysh
ndryshimin e gjendjes
etnike nö GadishLrllin Ballkanik pas ndarjes se
Peiandorise Romake (shih IV
27) dhe sidonros pas dyndjes sö silavöve (shih
ilI/21), nö kötö rast si göshtje
kryesore nrbetet sqarirni i pyedes nöse ndeshen
huazinie latine tö drejtpördrejta
nö tö gjitha gjuhöt ballkanike. Natyrisht, nö
kötö rast öshtö f ala pör pruninä
huazir'eve latine tö drejtpördrejta nö gyuhöt sllave
tö kösaj treve, qö tö kenö"
depörtuar rtö to nöpönnjet sö ashtuquajiurös Iatinishte
ballkänike dhe nöse ato
janö tö tilta qö ndeshen edhe.ö guhöt
. tjq.l ballkanike. Sqarimi i kösaj göshdeje
öshtö i lidhur ngushtö me pyeden se g'gjuhö
flis'i'popui, e fiser e trevave tö
Ballkanit. ku sllavöt ercJrrörr e u vendosen pas shek'jve
vt-vtt tö erös so.ö.
Po ta gykojmö nga gyendja gjuhösore e
Gadishuilit Ballkanik nö periudhö'
e r1'ohur liistorike, qö u pörshkrua pörrrrbledhtas
nö kreun III, muncl tö pohohet
se. kur zbritö' Ballkan, fiset sllave u .deshön aty kryesisht me störgjyshörit
e greköve e tö 'ö sliqiptarö.ve dhe rrre'jö popullsi tö ro'ianizuar. Nga
kontaktet
nre popullsinö e romanizuar tö Ballkanit sigurisht
kanö depörtuar nö gjuhöt
sllave tö kösaj treve edhe arö prej burimi latin. Nga
f unu ti"ie., d'ke qenö pör
njöfarö periudhe nö' ndikimin e pushtetit shteteror
tö Bizantit, ku edhe pas
ndarjes sö Perandorisö Romake nö dy pjesö nö fund
tö shekullit IV latinishtja
tö pördorej pör'jöfarö kohe si g,|,hö zytl.are, ishte e
'azlrdoi natyrsrrme qö
188
 o t',: r'
":!: ry]!!9I91!:!:9:W
*a :_
prej br-rrimi latin' Disa nga köto
edhe nö gjuhöt sllave jirgore tö depörtonin fialö
po pörnrendim vetöm disa prej
ndeslren edhe 11ö gluf1öti tjera bailkapike. Kötu
tyrc. sa pör shembull: lai cerrtts"bullg' cer shqip 'tu'.''
I,u\'.{'1it;'"^O]:]llr.
'PortrttK
/i,,'lrr,. si'tclipfitrkö:lat.ttltrtre"bulLg' oltttr' shqiplter(:altar)e\'"
mbetur vetöm nö gjrthöt
tllungoll edhe ndonjö [alö Brej burinri latin, qö ka
)0u'
sllave: cttr < lat. Crtcsal'
kjo gjuhö pör
7. Huazime latine ndeshen edhe nö greqishte, ntegiithöse
r-nö pak e prirur t'i nönshtrohej
arsye tö nivelit kulturor tö popullit grek, ishte
sundimi i gjatö latin
njö ndikimi tö fuqishöm nga ana e latinishtes. Sidoqoftö,
nö Grecli nuk mund tö mos linte gjumrö nö
greqishte, ku ndeshen edhe huazime
te vjeträ lati.e56l.
nga italishtja (ntö
Huazime jo tö pakta nö greqishte kanö depörtuar edhe
me venecianöt'
saktö, dialekti vä'ecian) si rrjedhim i koritakteve tö greköve
'ga
qepatenvendosurkorrtrollirretyrerrrbislrr'rrrröishujgrekö.

g. Hr-razime mö tö shunita latine, sig dihet, ka nö giuhön shqipe, e cila köto

e saj, duke qenö se
nö pjesön ntö tö madhe ika tö trashöguara nga"nöna"
nga störgjyshörit e shqiptaröve
,l.,'1Jir-r.ri i drejtpördrejtö romak nö trevat e batrttara
köto treva kaluan nö
mori furrd aty nga fundi i shekullit IV tö erös sonö, kur
varösi tö pera'dorisö Lindore (Bizantine) (shih lV27).
Huazimet latine tö shqipes
e mjaft studiuesve'
paraqisin njö varg göshtjesh, qö kanö törhÖQur vön.rendjen
ajo e burimit tö kötyre huazimeve e kjo öshtö e
Qöshtja themelore Letu mbetet
e störgiyshörve
lidhur ngushtö me göshtjen e vendit, ku kanö ndodhur kontaktet
ana e saj, nuk mund tö sqarohet'
tö shqiptaröve n1e.on]uket. Qöshda e fundit, nga
tö shqipes (shih
pa pörcaktuar nrö parö moshön e huazimeve latine mö tö vjetra
& e).
edhe pyetja
Nö trajtinrip e huazimeve latine tö shqipes duhet shqyrtuar
gluhöt romane peröndirnore'
nöse ato ndeshen apo jo edhe nö ruuranishte dhe nö

nö kötö rast ka
9. Pör sa i takon rnoshös sö huazimeve latine tö shqipes,
nisur tö depörlojnö nö
röndösi tö argumentohet se qysh kur ato duhet tö kenö
559 Pd!' t.trö shutrrö hollösi shih N4ihäescu: 1978, -14t"
561) 5n'n Mihäcscu: I.97E, -15
r latinc tö döshnruara nö litcraturön
so tior. *i1;"*, ; ( -lo - me lite'aturö), "Numri i elenrcntevc
t.)is,
nga tö cilöt 207 kanö mbijctuar nö grcqishten nlodernc.''Ai shton
bizantinc arrin nir aler -l.ittttt tcrma,
sc nrö tö shunrtö lanc ternrat ushtala-kö,
juridikö, adnlinistrativö ct1' dhe se dcpörtimi i clerlrentcve
i Creqisö, duke anitur kulmin giatö shckujve
latrnc ka vazhduar pör alcr L000 vjet, qysh nga pushtinri
latine kanö depörtuar edhc nö shqipe dhe
Il-lV rö erös sonö. N1ö plcsö..ire.'[etyr. elementeve
llarrrisl"könrishö"'suita"shögictö"'spal/r4
nrbijctolnöcdh.nerr,r1onirhtc,si p.sh. kut'etttct"kuvend",
"shpatc:', kuvallu "kal", rt{a "tufe" etj' (shih Mihäescu: 1978' -l2v')'

189
 Kreu XII

kötö gjtrhö. Nö pörgithösi, studiuesit, qö janö marrö

drejtpördrejt ose törthorazi
tlte problettrirt e elenrerttit Iatirr tö shqipes. kanö r,önö
nö dukje se nö kötö ele-
rncrrt ka njö slitresö tö rjetör, c1ö ngjitet deri para
erös sö re. Kötö gjö e vLrrr nö
dtrkjc sö pari Kopitari (1829.254), sipas tö cilit "...
fialöt lari.e nö shqine
paraqisirr ende shqiprirnirr rornak tö kohös sö Augusrit';562
Kart,rr.;d#;
pörforcoi rnö tej Meyer - Lübke-ja (1914,32), i cili pohon
se..elementi latin nö
shqipe paraqit njö gendje gjurrösore mö tö vjetör se gdonjöra
prej gjuhöve
ronrane". Ai arriti nö kötö pörfundirn, duke u mböshtetur
nö faktin qö nö
elenrentin e vjerör latin rö kösaj gjuhe bashkötingöllo{a /k-/,
e ndjekui nga
zanorja l-el ose l-il, rruk öshtö qiellzorözuar. Njö dukuri
tö tillö, qö epati vöie
re sö pari Kopitari (shih shön. 562) dhe pas tij Meyer-i (lggg, g05),
e kanö
vönö nö dukje edhe gjuhötarö tö
derö nrö vonö, sidornos Qabej nö puninre tö tij
tö ndryslinre. Elenretrtit latin tö shqipes ky dijetar i ka kushtuar
njö studinr tÄ
posagö'r (shih Qabej : 1974, 13-51 ku ja'ö vörrö nö
), dukje, ndör tö tjera, edhe
treguesit arkaikö tö elementit lati'tö shqipes. Nga köta
iuhen pönnenclur:
a) Evoltrciotti luu/> /u/ka prekur shtresön nrö tö vjetör
tö elernentit latin
tö shqipes, si p.sh.: uurum > ur, guturiuru > gus, Iuurus > rur
etj. Kurse nö
slttresön mö tö vonö diftongu latin luu/ r'nrk öshtö thjeshtuar
nö /4/, si p.sh.:
(uttsu > kufshö, luutl - > lat,tl etj.
b) evoluciorti lö/> le/, ashtu si nö elenrentin e trashöguar
tö shqipes (krahaso
p.slr. fle <*nrjs, te-tö<toctrj etj.) öshtö pörftuar edhe
ne shtresön mö tö vjetör
latirre tö saj, si p.sh.: pöttttutt > pernö, hönt> herö etj.
c) Rönia e bashkötingölloreve mbylltore tö zöshme mes dy
zanores6 (ashtu
si nö elementin e trashöguar i.e.), si p.sh. cubitus> ktü, nrccliats ),ltjek,
purlul-
> pvll ed Kurse nö njö shtresö
' mö tö vonö latinizrnash kjo dukuri nut sirfaqet.
si p.sh.: pegornts > i pögunö/i pögörö, pkryu > plugö etj-.
d) Evoh-rcionii lt1-/, /clj-/, /rij-/pörkatösisht nö ls-/, /z-/,
si p.sh.: virirrs
> I,e.s, nttio > (u)rösye, rarlius ) rreze,facies r-f,qu, sociusfu-/, > shorl etj.

10. Pör vjetörsinö e madhe tö ndikirnit latin nrbi ..nönön,,e shqipes

döshmojnö edhe dy fakte tö tjera: I ) Prania e njö numri tö konsiderueshön.r
latiniznrash, qö nuk ndeshen nö rumanishte, pörkatösisht nö gjuhöt
ronrane
peröndinrot'e. 2) Burinri latin i ternrinologiisö kishtare
mö tö vjetör tö shqipes.
Pör sa i tako. dukurisö sö parö, Mihäescu (196611,30v.) ka vörtetuar
se
nö gjuhön shqipe kanö rnbijetuar 85
fialö prej burimi latin, qö nuk ndeshen nö
o'njö@p'sh,:bttjk<buhttlct,ts,ntörctjö<ltihertrctliu,
-562 " ' Por qö shqiptarötjanö pasardhös tö ilirövc tö rjctör... kjo rrund tö pörforcohet
edhc nöpörnrjct
laktit clii falöt latine nö shqipc paraqisin cn<1e shqrprimin ronrak tö kohös sö Augustit,,. Dhe ketu
kv
dijctarpörnrenddisaemraqönölatinishtcdalinmc tc-t[=k_]ose/gJte nOiclt"ur";";O;;;;;.';
pairparnre si qiqer < ticcr, q):rer < ('i,itus, peshk < pi-st.is. srtirtgletö-<.sogittit ctj.

190
_ oi',, tr^nr:f::!,ry:," Ji4y!:_tr!U!__:
<
sltelqöror 1 sttrcinurius, tötfurk < trifuras, qrft < acc,ipitet', nrusl*ottiö
+
*,r,r,rrorurt, kulslrcclör- < cherqrhtts, slrynetkö/shpretkö < splenericum, shild/
sltrtllö < soluttunr ed. Po ky dijetar Qto ttq', f. 2 I ) pönnend I 51 fialö tö shqipes prej
brrrirrri latin, qö nuk ndeshen nö rumanishte. Tö tilla janö: nik < untictrs, ttrtmik/
ttytttik<inilticus,bekoi < bertedicet'e,qelq <cttlir(culicis),köshtiellö<custellum,
clintl < centutll, gjel < gullus, gh,trrl,rö < iuttclltru, niek < nteclictts, rletö < rete,
l
shörhej < sen,ire, shpörqi < sperure, tullnet voluntus (volwttcttis) etj.
Edhe huazimet mö tö hershme tö tenninologisö kishtare tö shqipes prej
br.rrimi latin paraqiten me ndryshime tö tilla fonetike, qö döshmojnö pör njö
vjetörsi tö madhe tö tyre. Tö tilla janö, ndör tö tjera: lter < ulture, engiöll <
tttrgelus, bekoj < benedicere, i krishtenö/i krishterö < cltristictrtus, kn'r1 < crttr
(crucis\, ktishö/kishö < ecclesitt, ipeshh, < episcopus, tutgiill < evutrgeliunt,
ttuillkoj < tnrtleclicere, meshö I missct, nrurtög/tttttt'g < tttotloctts, i pögurtö/i
pögörö < pugunus etj.563
Duke u nrböshtetr"rr rrö faktet e pörmendura nö kötö paragraf dhe nö
paragrafin e nröparshönt, mund tö pohohet qö ndikimi latin mbi "nönön" e
shqipes öshtö kryer pikörisht nö pjesön peröndimore tö Gadishullit Ballkanik,
ku pushtimet rontake kanö nisur mjaft heret (shih IIl27).

ll.
Nö studimet kushtuar gjuhösisö ballkanike öshtö börö [alö edhe pör
ballkalizma leksikorö tö burimit sllav. Nö kötö rast öshtö fiala pör huazime
sllave nö shqipe, nö rurnanisl'rte dhe nö greqishte. Nö tö tria köto giuhö, ku mö
shumö e ku mö pak, ndeshen huazime sllave, qö kanö depörtuar giatö kontakteve
nre popujt sllavö pas dyrdjeve tö tyre nö Gadishullin Ballkanik, d.nr.th. pas
slrekujve Vl-VII tö erös sonö. Sllavizmal nö shqipe dhe nö greqishte kanö
clepör1uar sidomos gjatö pushtimeve tö shtetit bullgar (815-1018) dhe tö dinastisö
serbe tö Nemanjidöve (shekujt XII-XIV). Por nö köto giuhö, sidomos nö zonal
kufitare, sllavizmat kanö depörtuar edhe mö vonö nöpörmjet kontakteve tö
drejtpördrejta nle popullsinö sllave. Njö ndikimi edhe mö tö fuqishöm sllav i
öshtö nönshtruar runranishqja si rrjedhim i kontakteve tö gjata me popujt sllavö,
siclonros rtre fiset bullgare)oa.
Si rrjedhinr i n ethanave historike, qö u skicuan shkurt kötu sipör. ntö shuntö
llalö sllave kanö depörtuar trö rumanishte565 dhe ne shqipe566 dhe rnö pak nö
i(r'1 t1r,,r Cubci: 197-1. l()r.
5(r-l 1r;. po ndalcnri köru pörsöri nö
9öshtjcn aq rö diskutuar nrbr vcndin ku öshtö forntuur rurranrshtla
(shihlllrl(r).Sidoqottö,faktcthistorikcdöshnrojnöscrunlunötkunöpasurkontaktctögjatajovctcnr
- _rnc bullgaröt, por cdhe ntc scrböt (shih Iviincscu: 1980, 420v ).
_
)o) N4c githö fushatön c nrsur qysh nga fundi i shekullit XVlll dhe tö zhvilluar sidonros gjatö shekullit
--_\lX pörsplstrinrrncsllaviznravengarur-rranishtja,huazitretsllavcnöatögjuhöjanötöshumta.
)()() Nö guhcn shqipc huazirrret sllave janö nrö tö shunrta nö tö folnret kufitare; por cdhc nö leksikun c
pörgithshönr tc kösaj gjuhc sllavizmat zönö nJö pörqindjc tö konsiderucshme'
191
 Kreu XII

greclishte. e cila, nö pörgithösi, u ka rezistuar ntö shunrö ndikipreve

tö huaja
sesa shqipja dlte rttttlanishda. Nö köto dy gjuhö kanö hyrö mö shumö huazinre
nga bullgarishtja sesa nga serbokroatishda. pör shqipen kjo vörejtjc vlen
sidontos pör dialektin jugor. Kuptohet vetiu c1ö edhe rrö greqishte huazinret
sllavc kanö burinr bullgar (a macledonas).

I2. Sllavizmat rrö köto gf uhö ballkanike kanö depörtuar gjatö periudhash
tö Irdrysltllre. Mö tö rjetra janö ato f alö tö huazuara, qö kanö pösuar ndryshinre
fonetikeJU' dhe, nö pörgjithösi, kanö njö pörhapje mbarögjuhösore. Sipas disa
giuhötaröve, nö shqipe dhe rumanishte kanö depörtuar huazime sllave edhe
para shekullit IX, kur nö gjuhöt sllave zuri fill "metateza e likuidave" ose "ligji
i hapjes sö nokjeve tö mbylh.rra rröpörnrjet metatezös"568. 6.61ö fiala pör
evolucionirr e tipit lur-/ > /rcr-/ dhe lul-l > /kt-1, si p.sh. Arbönö > Rubönö erj.
Nö mböshtede tö tezös sö tyre pör huazime tö tilla tö vjetra sllave ata gjuhötarö
pörttrertdin, ndör tö tjera, edhe flalöt gurdlt, bultö, tlultö (runt. gurtl, baltü, dultti),
tö cilat, sipas tyre, e kanc burirnin te disa fbnna tö rindörtuara tö bullgarisfttes
sö vjetör +gurtlu, futlto, +d(rlto569._p_o.1'ky nrendim öshtö kundörshtuar n.re tö
drejtö nga disa gjuhötarö tö tjere570, rö paktön pör gjuhön shqipe. por,
pavarösisht nga burirnijo-sllav i ketyre {alöve, nuk pörjashtohet mundösia qö
nö shqipe dhe nö rumanishte tö ketö huazirne sllave nrö tö herslinte se fupdi i
shekullit IX tö erös ,o,lö571.

13. Me gJithö nuntrin relativisht tö madh tö lrr.razinreve sllave nö shqipe

dhc nö nrnranishte (shih edhe shön. 10,11), !alöt e pörbashköta prej burinri
sllav' nö köto dy gLlhö nuk janö aq tö sliumta. Nga huazimet e pörbashköta
sllave tö kötyre dy gjulröve po pörmendinr kötu:
qudit(ent), rvm citulesc, gjohö, rum. gloubd, kostru,vec, rum. custruyetc,
kokoslt, rLtfit. coco$, kosö, rutn. cousit, kosh, runt. cof, loptttö, runt. lopurci,
trevoiö < nevolö, rum. nevoie, oborr, rum. obor opittgö (geg. opangrä), nul.
opirtcit, t,udö. rutn. vucl eIj.
Tö kihet parasysh se nö tö dyja köto gjuhö kanö depörtuar edhe disa
prapashtesa sllave, si -icö,-ec etj.

5(r7 p6'' huazinrct c tilla nö shqipc shih Sclishqcr':

l9-3 | , 142r,.. dhc pör runranishtcn shih lvirncscu-n;
19E0. 269r'. si cdhc Suhaccvin: 199()/2. l(r.1.
5(rti 55'1.r r)cr kcrc ccoluicr, i,X,J. l-rr.
5(r9 56,1'r !rndf'cld: tq:-tt. SZv. (nrc lrtcraturö).
570 Nder. kötu rlund tö pönncndcn: Joklr: 1935. l, 29E (pör cnrrrn gardhl,
Qabcl: 196(). (r2.
)/l Jokli ( l9-15, ;, -l0ll ll, (r36v., (r4-iv.1 pohon sc ka edhc rasrc rö tjcra huazimesh sllavc, qö kanö hyrö
nlr shqipc, para sc tö zinte fill "nrctatcza c likuidavc" nö gluhöt sllavc. Ai pörmend nö kötö rast lalöt
körbö, ltaln dhc harabcl.

t92
 !:::!:::!-L:l!''!v::=y-l:l1''LYltt!v::t-----:.:=-
14. Nö gluhöt e Gaclishullit Ballkanil< kanö hyrö, kLr mö shumö c ku tnö
1tak. cclhc huazinre nga tttrqishtja. Njö
duktrri e tillö öshtö pasojö e drejtperdrejte
c kontaktcVe tö gjata tö populr,e tö Ballkanit me turqit, tö cilöt sulrdttettr mbi
kl'ta popuj disa shekul nle radhö. Siq dihet, duke trisur nga gjysma e dytö e
shekullit XIV, turclit giatö zgjerinrit tö perandorisö sö tyre pushtttatt njörrn pas
tjctrit ccl6c venclet e Gaclisliullit Ballkanik, duke vendosur pushtetin e tyre trtö
nö lirnd edlie mbi Rumaninö (shekulli XVI). Kulntin e fuqisö sö saj ajo perandori
e arriti pas vitit 1453, kur u pttshttta kryeqyteti iPerandorisö Bizantine'
Kolstapclinopoli (Stantbolli). Pas vdekjes sö Gjergi Kastriotit Skönderbeut rlö
l4(r8 u pushtua tnö nö fund edhe githö Shqipöria.
Gjatö sunditrrit tö tyre disasliekullor turqit uslitman njö ndikinr tö rnadh
rnbi popgjt e Ballkarrit, siclonros nö pjesörr qö u islamizrra si edhe nö viset ktt tt
venclosötr kolonö turc1. Gjuhöt, qö kzrrtö pösttar njö ndikim nlö tö madh, kauö
c1e.nö 6lllgarishtja, shqipja, serbokroatishtja dlie disi mö pak rumanishtja
dhe
rnö pak akoma greqishda. Ndikimi tr.rrk nö guhöt e Gadishullit Ballkanik ka
preklr kryesisht fialorin. Nö sistemin fonetik dhe nö strukturön gramatikore tö
kötyre gprhöve turqishtja, sipas mendimit nlö tö pörglithshöm, nuk ka nrundttr
tö ushtrojö ldonjö nclikinr. Pör sa i takon stnrkJLrrös grarnatikore, kötu öslttö
/1. Vle''' tö theksohet glithashtu
ljala pör sisteniin e lakinrit dhe tö zgjeclhinrit)
sc 6uazinet tLtrke nö guhöt indoevropiatre tö Ballkanit r"r jar-rö nönshtruar
rregullsiVe tö strpktttrave gratnatikore tö kötyre giuhöve. Köshtu p.sh., ndörsa
rrö turclisfite emrat nuk kanö kategoritö gratlatikore tö glinisö dhe tö shqtrarsisö
e tö paslicluarsisö, enlrat e huazuar nga turqishtja nö giuhöt ballkanike
janö
irttegruar nö njörön nga giinite granratikore ekzistuese tö tyre dhe nö shqipe,
greqis6te, rutnanishte, bullgarishte e nraqedonishte pördoren nle dhe pa nyjat
shclrresc tö kötyre gjuhöve. P.sli. nö gjuliön shqipe liuazimet Iurke giarrlun-i
dlte gjettti-ujanö integruar nö gjininö nrashkullore, pörkatösisht femörore dhc
pörclorerr tle dhe pa nyjön shquese l-i/,pörkatösisht l-u/ (nö shttntös l-täl).
Sig e vuri nö dtrkje sö pari Mikloshiqi ( 1889, I -9), nö giuhöt e Ballkanit,
bashkö pre fjalöt e huazuara nga turqishda, kanö depörtuar edhe disa prapashtesa
turkc, tö cilat nö pörgjithösi nuk janö börö prodhimtare (shih & 16).

15. Hgazipet turke. qö kanö hyrö nö gluhöt e Gadisliullit Ballkanik, janö

pga sl'cra tö nclryshnre tö jetös materietle dhe shpirtörore, si p.sh. nga fttsha e
terptipolog;isö ttslttarake, administrative dlie fetare, nga f alori i jetös sö
pörditsI11e (ktrzhinö, ndörtinr, zanale etj ). Njö pjesö e kötyT e huazinieve jarlö

571 por, srpas disa gjuhötarövc, c ashtuquajturu nrönyre c rittegintit nö bullgarishte dhe nraqcdonishtc
Cshta. pörtiuar nön ndikirlin c turqishtcs, nrcnclirl ky qö öshte kundör'shtuar nga disa tö
ticrö (shih
Dcrnirai : | 98(r. 9-10v. ).

193
 _____ Kr." xII

f ale tr-rrke tömiröfillta. Por ka edhe mjaft asosh qö janö prej burimijo-turk dhe
qö kanö hyrö nö gyuhöt e Ballkanit nöpömrjet turqishtes. Tö tilla janö, ndör rö
tjera, inod, nühullö, ntl,fti etj. (prej burimi arab), bukshish, qohtut ed. (prej
burinri persian), efencli(prej burimi grek). etj.
Nga huazirnet turke, qö kanö depörtuar nö tö gfitha
9!q nö shunricön e
grrlröve tö Gadishullit Ballkanik, po pörmendim ketu5T3: asqer, htrkör,
hukslrislt, busnö, hekgi, berber, beribat, bitis, hojö, hostan, budullu, goburt,
duulle, dollap, tl.tfek, efentli, haber, hoxhö, inucl, kucli, kuike, kullfö, nLt,fri, qorr,
st'rgj.t,rt, uj dis etj.
Sig sirihet, shumica dömluese e kötyre huazimeve janö ernra. por nuk
nrungojnö edhe folje, si öiris, rzTrlis. Nö pördorim tö kufizuar kar"rö depörtuar
edhe ndajfolja belclittt dhe lidhöza qtnqi e ndonjö tjetör.
Njö pjesö jo e vogöl e huazimeve turke kanö mbetur nö pördorim edhe pas
fushatave tö organizuara nö vende tö ndryshnte tö Ballkanit pör zövendösiprin
e tyre me falö tö vjetra vendi ose me fialö tö reja tö krijuara nergut pör
nrönjaninrin e atyre huazinreve.

16. Sig u pönnend nö & 14, nö gjuhöt e Bailkanit, bashkö me huazimet,

nga turqishtja kanö depörtuar edhe disa prapashtesa
{alöformuese. Ato i ka
r'önö nö dukje sö pari Mikloshiqi (1889, 2 v.), i ciri pörmend, ndör tö
dera:
l) -qu (rne originö persiane). Kötö prapashtesö ai e pörmend vetörl pör
brrllgarishten dlie serbishten. Por kjo prapashtesö nö trajtön -qe ka depörluar
edlre nö gjuhön shqipe, si p.sh. fshage < fshat-qe, clibran-ge, tlrQe < turk-qe
etj.
2) -xhi/-qi (nö tö githa gjuhöt e Ballkanit rne pörjashtim tö greqishtes), si
p.slr. rrö shqipe: boja-rhi, sahut-qi etj.
3) -li/-lli. Pör kötö prapashtesö Mikloshigijep shernbuj vetöm nga serbishda
dlie bullgarishtya; porajo ndeshet edhe nö shqipe si p.sh.: nantus-li, nturtustir-
Ii, qeif-lli, set,ch-lli etj.
4) -llök (nö tö githa guhöt e Ballkanit, me pörjash.tim tö greqishtes),si
p.sh. rrö slrqipe: budullu-llök, ftkaru-llök, nikoq ir-l löP /a .tj.
Prapashtesat turke, nö pörgjithösi, nö gyuhöt e Ballkanit nuk janö börö
prodlrinrtare. Ato nallö u prapangjiten fialöve tö burimit jo-turk.

) /-i pirllar lttos c ngat'kuar kötc listö pa nc,"ojö. po ijapinr köto huazirrc tö pörbashköta vctönr ushtu siq.
pafa(|tcn nö guhön shqipc. Pör'praninö dhe rlajtat c tvrc nö guhöt c tjcra tö Ballkanit shih Mikloshig:
18E9, l-9, Sanfcld: l9-10.69-93, Schaller: 1975, 180-183, Solta: 1980, l7l-179. Banfi: t985. t0.1-
I 0(r.
574 Pör""g kötyre, Mrkloshigijep
cdhc prapashtcsat -9ökL9ik, -xhök/-xhiq nö bullgarishte, runranishrc
ctj., -si nö bullgarishte dhc serbishtc, si cdhc prapashtcsön -rar', e cila nuk öshtö prc; burrnri turk
(pc'rsian -dar). (shih pör körö Xhuvani-Qabei: 1962, 88r,.)

t94
 Disu busltkö1törkime nö fitsltön c /iulorit

17. Marrödhöniet niidis popLüve ballkanas atö shekujve dhe fatet historike
gf

tö pl'rbashköta kanö börö qö nö gjghöt e tyre tö pörhapen, pörveq njö fondi tö

pc.rbashköt {jalösh (shih && 3-16), edhe mjaft sliprehje frazeologjike tipike pör
köro gighö. Eshte f ala pör slrprehje frazeologiike tö tilla, qö ndeshen kryesisltt
rrö gjuhör e Ballkanit dhe qö nö pörgithösijanö fry i njö tnendösie tö pörbashköt
tö popujve ballkanas, e kushtözuar kjo rtga rrethanat e ng;ashnle historike, rlö tö
cilar ata kanö jetr.rar, si edhe nga marrödhöniet e ndörsjella midis tyre.
Meglithöse göshtja e sl'rprehjeve frazeologiike tö pörbashköta tö giuhöve
ballkanike truk e ka törhequr sa duhet-vänendjen e ballkanistöve, prapö
nöpömrjet ndihniesave tö botuara deri sot)
/)
ka qetrö e nrundur tö hidhen disa
hapa tö rlirö edhe nö kötö fushö studimesh. Por duliet pranuar se kötu ntbetet
ende sliunrö pr.urö pör tö börö, jo vetöm pör tö mbledhur e pör tö vönö nö dukje
sa mö shumö nga shprehjet frazeologjike tö pörbashköta tö gf uhöve ballkanike,
por edlie pör tö shpjeguar rrethanat historike-shoqörore, qö i kanö dhönö shkas
pörhapjes sö ryre nö tö gjitha guhöt e Ballkanit ose nö njö pjesö prej tyre.
Nö köto n'ethana, duke pasur parasysh edhe synimet dhe pörnrasat e kösaj
vcpre, kötu po ndalerni nö disa konsiderata tö pörgiithshme lidhur me shprehjet
frazeologjike tö pörbashköta tö gjuhöve ballkanike. Nö kötö rast na duket nle
interes tö ndalerli nö köto göshtje: I ) Tipat rnö tö pörhapur tö shprehleve
frazcologjike; 2) me q'vlerö kategoriale pördorert ato dhe mönyra e ndörtinlit
tö tyre nö gjuhö tö vegaltta; 3) bLrrinri i nrundshötl i frazeologjizmave ballkanikö.

18. Tipi mö ipörhapur ishprehjeve frazeologjike nö giuhöt e Ballkanit

duket se öshtö ai qö öshtö pörftuar nöpönnjet shndörrimit tö togfialöshave tö
lirö (qö vazlidojnö tö pördoren ende edhe si tö tillö) nö togfialösha frazeologtikö.
Nö köta togf alösha gjymtyra emörore emörton zakonisht njö gjymtyrö tö tmpit
tö njeriut dhe kuptimi frazeologlik, qö kushtözohet nga konteksti, i takon tö
glitlrö togf,alöshit. Tö tillö janö p.sh. frazeologizmat: shqip (ntö) doli pör
httntlösh, rumanisht (mi-) a eSit prin rtcs, greqisht (mou) vg|ke up'te nt.t\te,
brrllgarisht i:leze (rni) prez nosu; i heq t'eshitt (dikrlt), rumanisht il trug de
ttreche, bullgarisht tlörpunt rrslit (na niakogo), serbokroatisht potuqi (koga)
:1 ttvo; i kthej ktrrizirt (slryinät), rumattisht ii intorc.sSxilele, greqishl g'rizö
ttt rttittr, serbokroatisht okrentii (nekorne) lelirt, et1.)to
Njö tip tjetör frazeologjiznrasli pörböjnö ata togfialösha, qö pördoren vetöm
rtte kuptint tö figLrrsliönt, duke qenö se togfalöshat e lirö gjeglös nuk ndeshett
nö gjrrliö. Tö tillö janö p.sh. frazeologjiznrat; shqip s'iu pret kokrr, runranishl

575 Ng" köto po pörrrcndinr: Papahaxhi: 1908; Qabcl: 193(r: Sandfcld: 1930' 7v.205 r'.: Thonraj-
Lloshi: l9(r7: Schallcr: 1975, 2(X)r'.; Bantl: 19E0, 109v.. ctJ
576 pc,. rlö shunrö shcnrbui shih Thonrai - Lloshi: l9(r7, I(Xh'. (nrc litcraturö).

195
 :-L_
ttu- I tuie cupul, greqisht dhen toü koftei to kefuli,bullgarisht ne nru ceqe glcn,tttct;
doli ngu fjrtlc, nrmanishresi din cut,intul sr7rr,'greqishtvgeke (tp'ro logo tou;
Itu tlru. arurrranisht nicci lenrn, greqisht trrlgö kstllo, etj.
Nö njö tip tjetör frazeologiznrash vetönr njöra nga fialöt pördoret me kuptim
tö figursliörrl. Tö tillö janö p.sh. frazeblogjiznrat: shqip i ttgul stttö, runranislrr
itt./ig ocltii, bullgarislrt vpervunt ogi; mblitlh ntendjen, arumanisht culunti-ti
ntinteu, greqisht ntuzepse tct nnrtlä sorr, bullgarisltt cöhirctj si ttntct. erj.577

19. Nö pörgiithösi, frazeologin.nat nö gjuhöt ballkanike pördoren mö forr

rlte vlerö foljore (shih shen-rbujt te & l8). Por ka edlie togfialöslia frazeologjikö
nre vlerö enrörore, mbiemörore dhe ndajfoljore, si p.sh.: shqip (ai do) kulö jeshil.
runranisht cdi verzi, greqisht prasinu alogu; (njeri) i hurit dhe i litarit, greqisht
(antlrropos) toäsklninou kti totl puloukiolt; bullgarisht (govek) ot kol i vözhe: nte
glt'strrö goje, rumanisht cu.jutttdrttte cle gurci, greqisht trte ntiso stomuetj.578
Pör sa i takon mönyrös sö ndörtimit tö tyre, po kufizohemi me vörejden se
rrö secilörr guhö frazeologStnrrat ndörtohen sipas rregullsive gramatikore tö
togfialöshave pörkatös. Kötu vlen tö shönohet se nö ndonjö rast ndeshen edhe
ttdöftinre, qö nuk janö mö aq tö röndomta nö 11ö guhö. I tillö öshtö p.sh. pördorinri
i parafialös pör' t"ne rasön rrjedhore nö frazeologjizmat e gjuhös shqipe tö tipit i
iloli pör'ltuttdäsh, e kupi pör t'cshietj.) /''

20. Pör budntin e fiazeologjiznlave,qö ndeshen nö tö gjitha gfuhöt e Ballkzurit ose

edhe nö njö pjesö preJ ty€, öslrtö e vöshtirö töjepet njö menditrr i argumentuar bindshörl.
Mund tö nrendohej qö burinii i atyre liazmlogjizrnave, qö dokumentohen sö pari nö
geqislite, duliet körkuar pikörislrt nö kötö gjuhö, aq mö shunö kur dihet se greqislrtja si
glrrhö :ryrlare e Perandorisö Bizantine dhe e kishös ortodokse ka ushnuar njö ndikim jo tö
vogöl mbi guhöt e tjera tö Gadishullit Ballkanik. Por njö arsyetim i tillö nuk öshtö i
nijaftrreshöm pör tö nxjenö pörfundimin qö ky apo ai frazeologjizöm e ka pikönisjen
pikörisht nö gitrhörr greke. Njö pörfi.urdinr i tillö nrund tö pranohet per ata frazmlogjizrr4
qö lidhen nre ritet e fesö ortodokse, si p.s/r. r,e kurorö, geqis!11u:ö stefania nwrutisht u
putrc auuurc;.jrtp shpin, g'qisht parctcliclö to pneu,,ra, etj)öU.
Pör shprehjet e tjera frazeologjike nre karakter ballkanik öshtö e nevojshme
tö böhen Itulumtime dhe studirne tö nrötejshme pör tö pörcaktuar me saktösi se nö
cilön gjuliö ballkanike janö shfaqur sö pari dhe me g'rrugö janö pörhapur nö
gprhöt e tlera tö Gadishullit.

21'^Oo, nrij shunrö she-nrbu.; dhc hollösira tö tlcra shih-l'honraj - Lloshi: 1967. l0lr.,. (nrc lirerarurö)
.s]6 Sfl'fr Tlrornej - Lloshi: t967. 104 lrnc lrrcrarurö).
I
j,i tOt pördorinrin r'pafirIalös/rail'n1c rasön rrjcdhorc nö gjuhön shclipc shih Dentiraj: l9E(r,649r
"" Shih Thonral - Lloshi: 1967, l0E (nrc lrrcrilrurö).
196
'-'_--'--

BALKAN LINGUISTICS
(SummurY)

CHAPTER I

Introdttctiotr

The Balkan phenomena have attracted the attention of numerous linguists

scholar B'J'
since the third decade of the nineteenth century when the Slovetle
cotrtri-
Kopitar wrote a long treatise dealing with some of thenr ( 1)' A considerable
the other Slovene
bution to the stLrdy of the Balkan lingr'ristic phenonlena is due to
generally, through the
sclrolar. Fr. Miklosich, r.vho tried to explain their origin,
substratur.r.r language (2). Miklosich's activity has certainly
contributed also to the
Among
creation of the Balkan Comn-rission of the Austnart Academy of Sciences'
parlicr'rlar atten-
its representatives one should mentiot1 G Meyer' who has paid a
Balkan
tion to Albanian and Greek. (3). Another well-known representative of the
str.rdies has been G Weigand. Other scholars, too, have
contribgted to the ftrrther
study of the Balkan lirrgr-ristic phenomena' (4)'
par-
The comparative study of the Balkarr languages was further developed
ticularly after Sandfeld's zirrgrris tique httlktnique of 1930. According to Sandfeld,
(5)'
most of the Balkan linguistic phenomena ara due to the Greek influence'
According to Seli5öev. the Balkan linguistic phenonrena are due parlly to the
substratunr influence and parlly to tfte bilinglism after the immigration
of tfte
Slavonic tribes. (6). The Linguistic Circle of Prague, too, paid a particular
atten-
tion to the Balkan linguistic phenotlena through the contributions by N.S.
Trubeckoi, R. Jakobson etc.(7).
The Balkan linguistic studies were given a new impetus after tlie Second
World War thror.rgh tlie Congresses organized by the lnternational Society of
Sor.rth-East European Studies. (8). Several scholars have continued
to explain
the origin of the Balkan phenonrena rvhich have taken place in Greek,
through
tlre influence of tliat very larrguage, which has an early r.rninterrtrptecl attestatloll
atrcl of the or-
ant1, having been the official language of the Byzantine Empire
the neighbouring lan-
thoclox Church. should have exerted an influence upon
guages. But tlley have not succeedecl in explaining the factor or factors'
that

197
 ----_ _=_j 1 __-_
have given rise to such phenonrena in Greek itself (9). The last remark should be
extended also to the so-called Balkan vulgar Latin, r',,hich has been invoked by
sottie scholars to explain the origin of some Balkan linguistic phenonrena. One
of thetn has been Reichenkron lvho, neveftlieless, has admitted the irrfluence
exerted by the Balkan substratunt upon the Balkarr Latin ( l0).
There ltave been also other explarratiorrs regarding the origin of the Balkap
linguistic phenomena. as the substmtunr hypothesis, the reciprocal influence of tlre
Balkan langttages and the Slavonic influence. In orcler to find a proper solution to
this problenr, otte should take into account the following general criteria. (l I
).
First of all, for each balkanism in every Balkan language one should inves-
tigate rvhether it has beett in full confonrrity with the general tendency of its
evolt-ttion, or not. Such an investigation presents, cerlainly, a series of difficul-
ties, patlictrlarly for languages having a relatively late literary traditiop, i.e. Al-
banian atrd Rumanian.( l2). But as far as Rumanian is concerned, one may take
into account its relations with Latin, whereas regarding the evolution of Alba-
lllal'l olle shoLrld draw some conclusions based upon the tendencies evidenced irr
its attested phase.( l3).
Secondly, one should try to establish a relative and absolute chrolology for
each balkanisnt. In this case, too, one encounters difficulties particularly for the
Albanian and Runtaniarr languages.( I 4).
Thirdly, for each balkanism one should take into account its geographical
extension in each Balkan language.(15).
Fotrrthlv, one should not exclude tlie possibility of a parallel developrnerrt
lll sollle cases. In sttch cases, tlre corlnrorr fäctor should not be sought uncorrcli-
tionally irr the substratunr. At any rate, onc should take into consideratiorr thar
tlre influence of the substratunr may have been direct or indirect.0 6).

198
 B u I ku n Li tt gtt i s t i c'.s

CHAPTER II

The Linguistic Situution of the Bulktm Peninsulu itt Antitlttitt'

Tlie arclieological and historical data demonstrate that the Balkan Penin-
sula has been a1 inhabited area even befbre the immigration of the I.E'
tribes.
The pre-I.E. substratum or substrata have left traces in the ancient I'E'
languages

of this area, which should have been transmitted to the actual Balkan lan-
ggages.(1). The evolution of these languages is, of course, connected with the
inh.ritun"" they have had from the ancient I'8. languages, which sr'rperseded the
lormer ones beginning fi'om the second millennium before the New Era, that
is:

Greek, Illyrian, Thracian etc. But the influence exerled by the pre-I.E.
languages

on Greek, lllyriap, Thracian etc. presents comprehensible difliculties,

which re-
rrrai tr to be fr"rrtl.rer i nvesti gated .(2-3).
Before describing the linguistic situation of the Balkan Peninsula in the
Antiqurty, it is necessary to define what is generally meant with Balkan penin-
sula and Balkan languages. Geographically this peninsula comprises the coun-
tries south of tlie rivers Sava and Danub. From tl-ris point of view, Rumanian
slror.rld be exclr-rded from balkanology. Br.rt it is one of the principal Bulkun
lutr-
gu(tges, rvhereas Serüo-Croatian contains less Balkan traits and shor"rld there-
fore be considered only as a lunguuge of the Bulkuns'(4)'
The gradual indo-europeanization of the Balkans should have been a rather
lo,rg process.(5). The southem part of the peninsula was occupied since early by
Greek tribes. The Greeks established also colonies outside of Greece dr'rring the
last millennium before the New Era. (6). Ancient Greek was divided into vari-
ous dialects. During the V-VI centuries the Attic dialect became gradually a
cofnrnolt language (koin') for all the Greeks. Hence the actual dialectal division
of Greek is a relatively recent phenomenon.(7).
Greek has an early written docurrrentation. Although it makes par-t of the
(8). Anciept
cetrtunt groLlp, it has a parlicular position among the I.E. languages
Greek had a systenr of 6 vowels and 15 consonants. Its accent was a free and
rather nrusical one. (9). It had athree-gender systern and developed aprepositive
ver-
clefinite arlicle since relatively early tirTes.( 10). It had developed a cotnplex
bal systeni, including some inherited phenonrella as the quantitative apophony'
199
 Suntmary

the r'-attgtltent etc. (see the Albanian version).( I I Despite our relatiyely
). suffi-
ciertt ittlorntation about attcient Greek, there still rernain various cluestiorrs
to be
lirrlher investigated cotrcerning its pre-historic antl historical evolutiorr
as rvell
as its gcographical extension.( I 2).
Mttclt ttlore dif fictrlt is to describe the Iinguistic situation of the other arcas
ol-the Balkarls irl the atttiquity. Who u,ere tlre inrnrediate nofthem neig6bours
ot'
thc Grceks'l What langttages r.l'ere spokerr in thc * cstern and eastern pans
ol-tlre
Balkans'.) (13). Corrcerning the norlhern neighbours of the Greeks, not
only t5e
Thraciarts' [rut also the anctertt Maceclorrians ancl thc irrhabirants ol-the Noflherrr
Epil-us shotrld have spokcn lartguages dilfererrt fi'onr, but deeply inlfluelcecl
b1,.
thc Greek ( l4). The attciettt Macedortian seenrs to have been a cetttut,r language
like Greek. btrt if differed front Greek regarding the evolution ol-the orpu-ot.a
l.E. consantants 0/', !', rlt' ar-td,par1ly, of the labiovelars. The ancient Macedorrians
n'ere siltce early hellenized. (15). The inhabitans of Epirus were consiclered
as
hurhurs by the Greeks, i.e. they spoke a clifferent language. One caprrot, 60g,-
evcr. establish rvith ceflainty u'hat kind of larrguage <tid they speak. But one
can
sr.rppose that they should have spoken a language akirr to Illyrian. ( l6-
I 7).
Concernitrg the Illyrians, in general, therc still renrain various questior.rs to
bc firnher elucidated, because our infornrations about their language and
territo-
rial exterlsiotr are insulficient. At any rate, it has beconre evident t6at the ancient
I"ettetiurt-s were lrot Illyrians and tlrat one shoulcl clistinguish
the southenr IIly-ians
as IIlt'rioi 1tropric dit'ti. (18-19). Regarding the linguistic character-of
Illytian
olle shottld take ittto accoturt chiefly the rraterial rnherited fronr t5e ,ouil1.rn
Ilf lTiarrs (cllttrott.t'ttts,
pluce tt(unas utul 1trcpct' rtrttrtts).A particular attentiorr sSould
be paid also to the cottcordances betn'ecrr Messapic ancl Albanian, :rs
lbr ex. the
evoltttiotl */ol >i:t/. tlte desaspiration ol'tlrc aspiratecl occlusives, the evolutiop I
-r'n't i-r't/ in flnal position as irr the case ol-.,lrrrrn ilprotlit(t-n
etc. (20-21). The
sttpportcrs of the cetttttttt character of Illyrian lrave sustained their thesis nrainly
tlrrouglr proper nouns like ves-clet,es, Angros etc. of the northern lllyrians,
or
tlrrotrglr tlte ri'n'er noutl Genlrsrr.s and the proper personal noun Getttils of t5e
southcrrr lllyians. In nrost cases, however, tlre presupposed palatal guttural is
follorved I';y l-t-/ or l-r-/, irl est ir.r a phonetical position, in which even in t6e
cot.tlllloll rvords of the Albanian. l.E. stock the palatal guttural has beerr
depalatalized. Probelanrtic renrain such cases as Gelrrsrrs and (jentitrs (see the
Albarrian versiotr). In such circurnstances, the cetttttt,tcharacterof lllyrian seenrs
not to bc confirrned by facts. (22).
Rcgartlirrg the easterrr part of the Balkarr Pcrrinsula. it is generally adnrittc<i
to ltavc bcen irrhatritcd by Tltraciarrs ancl sonre other tribes. as Mysians arrd Gets.
(23). All ol'tltcttl lvcrc clccplv inllucncecl b1,thc Grccks and particularly b1,t5c-

2(X)
;;;;;;,;;.,;;
of tlre eelstern Balkan rvere of sn/crrt character' (25-26)'
Thc ancient peoples of the eastern and westerrr parts of the Balkan Penitl-
Sula rverc since early exposed to a gradual ronlanization'
The long Romatr domi-
lartguages -
nation in this Peuinsula gave rise to the fornratiou of two Romance
Runtaniatr and Dalntatian. The last one definitely disappeared in the
XIX cen-
tun'.(27).
[{ayrlg r.lo concrete data about the early Mediaeval ethnical situation of the
at the
Balkans. ir is intpttssible to clescribe the ethnical situation of this penittsula
tinrc ol-thc Slavisli incursions (dLrring the VI-VII centttries). One catr how'evcr
alllrnr that the ancestors of the Creeks and of theAltranians had generally suc-
ceccletl in preserl,irlg their etl-mical identity. The nott-rouranization of the Greeks
is rtrainly due to their superior civilization. But it is partially drre also to the
g.ogro;,l.,i.al positiorr of Greecc, that has not been at the extreme boundary of
the Roniart Enrpire (see also the follorving paragraphs) (28)'
As for the forelathers of the Albanians, tlrey succeeded in parlially presen'-
ilg thcir ethnical ictentity chiefly thanks to their corrservative character and to
t5c läct that most of thenr have led an "indepelrdent" life in inaccessible moLlll-
taipous villages. In this regard, one should rentind the case of theArböreshö of
Greece apd ltaly, rvho have conserved their native idiom during the past centu-
rics. tltanks to tlreir 'independent" life, unmixed with the surrottnding Geek,
rcspcctivcly ltalian populations. The forefathers of theAlbanians succeeded in
conserving their native idiom also thanks to the fact that Albania has never been
at thc cxtrenre bounclary of the Ronran Enrpire. so that it was never overirrvaded
b\, Ronran solcliers ancl colonists as in the case of the aucient Dacia, rvhich rvas
tSreatcled by the "barbarian" irtvaders (for nrore details see the Albanialt vcr-
sion). (29-31 ).

201
 : Suntmarv

CHAPTER III

Tlte Actuul I.inguistic situutiort of the llulkun peninsttlu

The actLral linguistic situation of the Balkan Peninsula, as compared to

that
of the ancient times (see Chapter II), has deeply changed. This transfonnation
is
nrainly dtte to some historical events as well as to the gradual evolution of
the
languages spoken in this area. ( 1 ). The languages actually spoken in the
Balkans
lrave developed some common traits, which will be dealt with in the followilg
chapters, rvhereas a general description of them will be briefly presented in the
following parapgraphs. (2).
Albuniun. - It is spoken in the actr.ral Republic of Albania, in Kosovo and
other regions of ex-Yugoslavia, in northern Greeca, as well as by numerous emi_
grants in Turkey, USA etc. (3). Its fonner denominati on arbön-isht/urhör-isltt
has been replaced by the adverb shqip during the last four centuries. (4). con-
cerning the origin ofAlbanian, the most diffused opinion is that considering it ro
be derived from lllyrian. There are, however, other hypotheses on this question.
(5)
The gradual evolution of lllyrian into Albanian should have takep place
dtrrirrg tlie IV-VI centuries of the New Era, id est before dhe contacts of the
Albanians with the southem slavs, as some linguistic phenomena clearly denr-
ollstrate. (see the Albanian versiort). (6). Albanian has a relatively late attesta-
tion. The first book in this language has appeared in 1555. Some data, however.
irrdicate that this language has been written even earlier. In 1972 a unified liter-
ary language was established. FonnerlyAlbanian was cultivated in two dialectal
variants. (7).
Albanian has a particular position among the languages of the I.E. family. It
has developed an indefinite - definite declension and a rich conjugational sys-
tenr. lts phonetic systern contains 36 phonemes and is characterizedby a fixed
accent. lt has conserved a considerable number of I.E. words, but has also bor-
ror'ved numerous loanrvords from various languages.(8). Its two principal dia-
lects stretchirrg out to the nofth and south of the Shkunbiniriveq are character-
ized nrostly by phonetic differences. (9). The rrrain Balkan phenomena of Alba-
niarr are: The presence of the central vowel lö/ (A, the postposition of the defi-

202
ffi;
objects, the partial replacing of the infinitive etc'(10)'
;;
lvqcttlcnt Greek- it it .pot .n ntailrly iu Greece as well as
by soure nrinorities
etc' The Greeks
in other countries and by,','",,','t.ro,.,, ettrigrants in USA, Canada
fronr the ancient
call thenrselves E/i,'. (11). Modenl Greek. rvhich has evolved
itr tn'o
(tlrrough the nriddle) Greek, cfi.rrilg tfie last centuries has been ctrltivated
literary varia6ts klhintotiki attd kttthttreyrrsrr).(12). Greek, like Albanian,
ftas a
particirlar position anlollg the l.E. languages. lt is characterized by a system
of
-l t pt.ron.ntes and by a free accent.
It has a dor"rble (definite - indefinte) declen-
re latively nul.nerous verbal fornrs. It has cottsewed
a rich stock of in-
sion aucl
fronl
hcritecl u'orcls liom ancient Greek. brrt it has also borrowed loanrvords
Italian. Slavisli. TLrrkish etc. Its nrain dialects are the ttorlhern and the southeru
of genitir''e
ones. ( I 3 ). The main Balkatr phenomena of Greek are: The coincidence
and dative case forms. the future fonnation with
"will", the redoubling of the
objects and the replacing of the infinitive.( l4)'

Rttttatttiutt- It is spoketr itr Rumalria and in some neighbouring regions ofthe

ex-Soviet Union, ex-Yrrgoslavia and Hupgary as well as by numerous emigrarrts
in USA ctc. One should recall also the Arumanians in various Balkan countries,
the Megleno-Rumanians and the Isho-Runlanians.( l5). Rumanian has
developed
fi.onr the Balkan vulgar Latin during the V-VIII centttries. But the
question con-
(see the
ccnting the ancient coLlntry of Rumanians has been object of discussion
Albanian version). ( 16). Runranian, like Albanian, has a relatively late attestation;
ir is docunrented chiefly since the XVI century.( 17). It is clraracterized by a systenl
-- definite
ol- 29 plolcnres and by a rather fi'ee accent. It has a redttced indefinite
cleclensiol alcl a relatively ric[ nltnrber of verbal fonlls. It has conserved a rich
stock of l-atin rvords, but it has also bon'orved nttmerous (parlicularly) Slavish
loartrvorcjs.( l8). Tlie Runranian language is divided into some sr"rbdialects. More-
o\ler, olle should recollect also the Arumanian, Megleno-Rumanian and Istro-Ru-
ptapian.( l9). The main Balkan phenomena of Rurnanian are: The presence of the
Vorvels /ti/ at'vJ li/ (see IV/14), the coincidence of the genitive and dative case
lon1s. t6e postposition of the definite article, the future fomration rvith
"will". the
parlial rcplacing of the infinitive etc.(20).

lJulkun Sltn'islt Luttguuges

7-1rc
Tlcy are Bulgarian. Macedonian and Serbo-Croatian. The last otre is less
balkapizc<i. All of thenr have developed in the Balkan Peninsula after the
Vl-VIl
ccnturics.(2 1 ).
llttl,4tt-iutr. - tt is spoken in Br.rlgaria as r.vell as by Bulgariau tnittorities in

203
 ;:;'
Btrlgars' (22)' lt is attested since the second
half of the ninth century. lts history is
gerterally divided into three periods.(23).
It has lost the nominal declension, but
has developed the definite indefinite
- opposition arrd a rich system of verbal
forrns, including trre "nrood of indirect naration,,.
It is charact eized arso by a
systenl ol'28 phonenres and by a fi'ee accent.
In Bulgarian the senterlce canrot
begin with an unstressed word. (24). Bulgarian
is divided into two prirrcipal (east-
enr and westenr) dialects. Its main Balkan phenonrena
are: The presence of the
Vowel l0l,tlte postposition of the definite
arlicle, the luture formation with ..rvill,',
the redoubli'g of the objecrs, the repraci.g
of the infinitive etc. (25).
ll4ttcedotriutt. - rt is spoken in trre Rep,bric
of Macedonia as weil as by a
ttlirlority itt Greece etc. It was forrlerlyconsidered as
a dialect of Bulgaria', but
partic'larly afier the Second worrd war it rras been treated
as a separate ran-
guage.(2(r). The standard Macedoniarr is characterized
by a systenr of 3l pho_
llenles and by a ratlter fixed accent, that should
fall upoi the ante-penultinrate
syllable' It has developed the analyic perfect with
the auxiliary..have,'. It is also
characterized by a system of three kinds of definite
arlicles .(27).Tltenrain Balkan
phetrotnetra of Macedorrian are the same as
in Bulgarian (see & 25) rvitlr t5e
exception of the vowel lA/.eg).
serho-croutittrt. - It is spokerr in Serbia, croatia, Bosnia-Hertzegovina.
Motttenegro etc. The ethttonyls Serbian and Croatian
are relatively early at-
tested' They have urrdergone different influences
and belong to two differe't
churcltes, orthodox and Catholic, respectively. The
first wriiten attestatiops in
Serbo-Croatian date lrom the X cerrtury. Standard
Serbo-Croatian has been es-
tablishecl in the XIX century.(29). It is charactarizecl
by a systenr of 30 pho'ernes
altd by a rather fl'eee accettt. The sentence cannot begin rvith
an unstressed r,l,orcl.
It is di'icled i'to rhree nrain diarects. (30). The garkan prrenonrena
of Serbo-
Croatian are lirlited. Orre should nrention here the future
formation rvith ..rvill,,
and the parlial replacing of the infinitive.(31
).

204
 Bulkon Lirtgttistics
--- ---- --
--.. ---'
------

CHAPTER IV

Sonte Phonet ic Correspontlettces

has been generally adnritted that such corespondences in the Balkan

It
lalguages are limited. Such an opinion has been, however, conditioned by the
coprpre6elsible difficulties in this field of studies.( I ). The first scholar rvho in-
cluded tlte presence of the vowel iöl among the Balkan phenomena, was
Miklosich. Later on, some other phetromena were also included.(2)' The first
efforr for a full conrparative study of the phonetic systems of the Balkan lan-
glages was made by Havranek, who paid a particular attention to the expiratory
accent and to the absence of the vowel qr.rantitative opposition as well as to the
presence of the vowel lö/ in the Balkan languages. Havranek's results will be
flrlher discussed. (3-4). Even in the recent balkanologic studies the pl.ronetic
problems have occttpied a relatively minor place.(5).
The predominance of the expiratory accent in the Balkan langttages is in
full corrfomrity with a relatively ancient tendency of the I.E. languages in gen-
eral. Such a tendency atltollg the Balkan languages can be better attested in New
Greek, as contpare<i to the Ancient Greek.(6). Rumanian should have inherited
its cxpiratory accent fi'om Latin. But one should take into account that the Rr.r-
nrartiatr accetrtuation has undergone an evident evolution, as in this language,
differently from Latin, the accent nray fall on the last syllable, too.(7). The ac-
cerrtuation irr Bulgarian and Eastem Macedonian has generally conserved the
tusr.ral Slavish regr"rlarities. But Western Macedonian has undergone an evident
evolution by establishing a rather fixed accent, which falls usually on the ante-
penultiprate syllable.(8). ln Albaniau, too, the accentuation has undergone an
evident evolution by having been fixed since early on a certain syllable. lt falls
usr"rally upon the penultirnate syllable of the stem by nouns and upon the last one
by ve1bs.(9). Thus, Albanian and Western Macedonian have developed a nlost
impoftant iunovation in word-stressing. Greek and Rumanian, too, have had
evident innovations.( I 0).
Regarding the elimination of the opposition between long and short vorvels
each Balkan language has followed ist own way (see the Albanian version).
( l1). As far as Albanian is concemed, it is to be admitted that the ancient I.E.

205
:::: Suntmarv

opposition between long and shorl vowels has diasappeared since anciept times.
The long vowels of the attested Albanian are due to various new factors (see the
Albanian version). ( I 2).
As a typical Balkan phonetic phenomenon has been considered the pres-
ence of the vowel la/ in Albanian, Rumanian and Bulgarian. Such a phenom-
enotr has been attributed to the substratum by some linguists, but some others
have rejected such a hypothesis. (13). The vowel in question appears in Runra-
nian as a/ and li/ (cttsci, butrin); lä/has appeared during the V-vlll centuries,
wlrereas li/ has appeared after the XVI century. ( l4).
The vowel lö/ [:Af, brouglrt about in unstressed syllables, is attested in all
Albanian dialects; its appearance shor.rld have taken place before the VIll century.
In some cases the unstressed lö/has disappeared.(15).A similar vowel has ap-
peared itr stressed syllables before a nasal consonaltt only in the soutlienr dialect.
Most probably, it is a later phenorrenon in compar-ison with the unstress ed lö/, bvt
at any rate it should have appeared prior to the penetration of Slavish loanwords.
( I 6- I 7). A similar vowel is encountered in Bulgarian, too, in unstressed
syllables.
Such a vowel is attested since the XIII century. ( l8).
Some lingr"rists have treated as a balkanism also the rhotacism in the south-
ern dialect of Albanian and in Rumanian. In both cases it is, most probably, a
parallel development. ( l9-20).

206
 Bulktn Litrgttistit's
_

CHAPTER V

The Coincitlence of Genitive und Dcrtive Case Fornts

Since Miklosich the fomral coincidence of these two functionally distinct

cases has been acknowledged as a Balkan phenomenon' But its origin
in the
scholars have
various Balkan languages has been differently explained. Some
to
tried to explain it throLrgh the influence of the substratum, whereas according
sopre others, its origin is due to the Greek or Latin influelce.
(l-2).
ln Greek the use of the ger-ritive form also as a dative is attested since the
first centuries ofthe New Era. But in New Greeek the dative is expressed also by
tlre accusative form preceded by the prepostition tou' (3)'
Ip attested Albanian the genitive and dative come out with the salne case
epdilgs in both numbers. Such a formal coincidence, which is wide-spread in all
Albapian dialects, inclLrding those of the Arböreshs of Greece and ltaly, shor"rld
date back to much earlier times than the XVI century. Historically, the endings
of tliese both cases in the singular belong to the dative, whereas in the plural they
Save a gepitive origin. (4). But since its pre-literary period Albanian has distin-
guisheJ the ger-ritive case through the so-called prepostitive "article". (5). The
last phenontenoll, which has taken place in Rumanian, too, should have ap-
p.or.,l after the coincidence of the two cases in question. This formal coinci-
dence. hor,vever, remains unclear. It shotrld have been brought about by factors
of syrtactic or nrotphological character. It is, in all probability, due to the rela-
tively ancient reduction of tlieir case endiugs and io the action of analogy' (6-7)'
As the gepitive prepositive "afticle" has originated through the mechanical rep-
etition of the postpositive article of the preceding noun, this phenomenon should
have taken place, at first. in such word-groups in which the first noun was in the
dellnite fomr. The distinction of the genitive was achieved in such a way, since
the end of the caseform was overcharged by the presence of the case ending and
of t5e definite ar-ticle. Op the other hand, the use of a preposition in this case was
incompatible with the declension system of Albanian (8)'
The coincidence of the genitive and dative case forms in Rumanian is al-
most similar to that of Albanian (see the Albanian version).(9). In Rumanian,
too. the gelitive has been pre-articulated, but only when it follows an indefinite
207
 Surlrlarv
llol'lll lbrlll. This pllenoltteltorl in Runranian has appearecl betu,een
the XII and
XIV ccnturies.( l0).
In Btrlgarian arrd Macedonian the analyic fornr of the
dative 6as beerr ex-
tended to tlre gerlitive, too. This phenonrenon seenrs
to lrave appeared not earlier
than the XV century(l I ).
It has has also been pointed out that in Greek, Bulgarian-Macedorrian
a'd
Rttntaniarr the dative fonrt of the personal pronouns ii
used enclitically as a
possessive genitive.( l2). Albanian, too, should
not be cxcludecl irr this case. The
clttcstiotr is not only of the personal pronouns of the third persop,
blt also of the
possessive prolloLllls ilt gerteral. Such a phenonrenon
in Albanian is of a rela-
tive ly ancient date (see the Albanian version).( I 3
).
Thc fornral coittciderlce of the genitive and dative cases has
been diffbr-
c'rltly explained by various scltolars.( l4). Sorne of thenr liave
soug6t its origip in
the substratunr, rvhich has been diffcrentry trrought about.
Such a hypotrresis
seell.ls to be grotindless.(15). Accorcling to sonre other
scholars, this plienonr-
e'or.r ir the Balka' la'guages is due to the Greek i'fluence.
Such a hypothesis,
too' is liable to criticisnr (see the Albanian version).( l6). The Latin
origil of the
pherro.renon, invoked by sonre other scholars, may be
admitted only for Ruma_
nian (see tlre Albarrian version).( I 7- I 8). It seenrs nrost probable
that the coinci-
de'ce of the genitive and dative in the Balkan languages is due
to a parallel
developrrrent.( 19).

208
 Bulkqn Littgttistics
:'.-

CHAPTER VI

The Postposition of the Definite Article

The postposition of the definite article in Albanian, Rumanian, Bulgarian

and Macedonian has been rightfully considered as a balkanism, although such a
phenomenon is also encountered in other languages out of the Balkans.(l). In
all the Balkan languages, as elsewhere, the definite article owes its origin to the
evolution of the respective demonstrative pronoun. Western Macedonian has
devoloped a series of three different definite arlicle forms.(2). The postposition
of the definite arlicle in the Balkan languages has since early attracted the atten-
tion of numerous linguists.(3). Their opinions regarding the source ofthis Balkan
phenomenon may be summed up as follows: a) Balkan substratum; b) vulgar
Latin; c) Albanian language; d) Slavonic influence; e) Greek influence; f) an
independent development. (4).
In such circumstances, it is rather difficult to reach a common conclusion.
At any rate, the Slavonic and Greek sources are to be excluded, if one takes into
account that in Bulgarian and Macedonian the postpositive article has not ap-
peared earlier than the thirteenth century whereas Greek has developed only a
prepositive article.(6-7). [n Rumanian the definite article should have appeared
before the ter.rth century.(8). In Albanian, too, the postpositive article should have
appeared at a relatively ancient period, at least before the VII-VilI centuries.(9).
According to Reichenkron (1963, 99s.), the postposition of the definite ar-
ticle irr the Balkan languages is due to the fact that they have been characterized
by a descendent curve, as in eastern Ronranian, whereas in western Romanian
the curve was an ascendent one. Br,rt he fails to explain the reason of such a
difference in eastern Romanian. ln such a case the influence of tl-re substratum
could hardly be excluded.(9).
In Bulgarian (and Macedonian) the appearance of the postpositive article
might be explair-red as an internal development, but certainly under the influence
of the substratum as well as of the neighbouring languages.(10).
The hypothesis regarding the Balkan vulgar Latin as the source of the
postpositive article in the Balkan languages is much disputable. At least, this
hypothesis is not at all plausible as far as Albanian is concemed, if one takes into

209
;
nian.( I I ). Nor can one agree to Georgiev's hypothesis that the appearance of the
postpositive arlicle in the Balkan languages is due to the Greek influence through
the intermedium of Bulgarian, as the Bulgarian article is of a more recent origin
than that of Albanian and Rumanian.( l2).
The substratum hypothesis, too, cannot be invoked in this case, being the
ancient Balkan languages quite unknown to us. But if one were to admit such a
hypotlresis, the following question would naturally arise: ln which of the Balkan
languages has appeared such a phenomenon at first?(l3).
It is also not plausible to uphold the possibility of an Albanian influence
upon Rumanian in developing its postpositive arlicle, as this phenomenon in
that language has appeared after the seventh century namely after the interrup-
tion of the direct contacts between the ancestors of the Albanians and those of
the Rumanians. The postposition of the definite article, at least, in these two
languages should be viewed in straight connection with their ancient tendecy to
place the "boutld" determirratives after the noun (see XVlg), as well as with a
general ancient tendency of the l.E. languages not to begin the sentence with ar-r
unstressed word. ( l4) The very process of creating a definite article in these both
languages should be also viewed in straight connection with a relatively ancient
tendecy of numerous LE. languages to create the opposition of definiteness -
indefiniteness by the nouns. ( I 5). It should also be pointed out that the anaphoric
demonstrative, which gave birth to the definite article, has been a "bound" deter-
minative. (16).

210
 Bulkun Litrgttistic's

CHAPTER VII

Future Fornts

One of the common phenomena of the Balkan languages has been rightfully
corrsidered the formation of the future tense by means of the auxiliuy
"will". (1). It
is gelerally acknowledged that future fomrs in all I.E. languages are innovations. (2).
Tlieir appearance in various I.E. langUages has been due to the need of expressing
ltore clearly the future time. Such an innovation, which has taken place early in
sonle languages like Greek, Latin etc., has been realized through the
grammaticalization of such word groups, in which one ofthe members should be an
auxiliary verb (as "/rnve", "he", "witl", "beconte " etc), followed by another verb,
qsually in the infinitive or in another eqr.rivalent form. (3). After the creation of the
ftrturc tense, in various I.E. langurages there have appeared other compound fomls
expressingf üure tu the past, future perfect etc. (4)'
All tlie Balkan languages have developed acommon b/pe of future, composed of
the ar.rxiliary "wilf', generally fossilized, and the subjunctive present (in Bulgarian-
Macedonian, indicative present). (5). The evolution of such a future type can be best
attested in Greek, where the second rnember ofthe word group, formerly an infinitive,
rvas since tl-re nriddle Greek expressed by the subjunctive present. In middle Greek
there arc also traces of a future form with the auxiliary "have". (6).
The future fonrr with the auxiliary "will" is since early attested in the Balkan
Slavish languages, too. The analyic future fonn, in which the second member
was alt infinitive, is attested in rniddle Bulgarian, whereas the actual form is
docunrented since the XVlI-XVIII centuries. (7-8). Serbo-Croatian has conserved
the iurcient fonn, in which the infinitive follows or precedes the reduced finite
lbrnr of "rvill". (9).
In Runranian, too, the most diffused future fomr is that with the auxiliary
"will", rvliich is encountered in three variants: 1) voi (vei, va etc.) followed by
the irrfirritiv e; 2) oi (ei, u etc.) followed by the infinitive; 3) o (fossilized) fol-
lowed by the subjunctive. It is to be noted that the word group formed by the
verb "will" and an infinitive is attested also in Latin (since Plautus). In Ruma-
nian one can also encounter the future formed by the auxiliary "have" and a
subjurrctive present. (1 0-1 1 ).
211
 Summary

ln Albanian the future tense is expressed by analytical forms, in which the

first member is the auxiliary "will" (fossilized), or "have" (finite forms). Buzuku
(1555) utilizes also the subjunctive to express the future tense. (12). The future
type formed by the fossilized clo "wtll" and the subjunctive present is an all-
Albanian formation and is not restricted to the southem dialect, as some schol-
ars had formerly thought about. This future type is earlier attested in the northem
dialect. But it is early attested in the southern dialect, too. (13). As this type
appears cornpletely evolved by Buzuku (1555) and Matranga(1592) as well as
in the various sub-dialects of theArböreshs of Greece and ltaly, it should have
appeared, at least, two or three cunturies earlier. (14). Albanian has developed
also the future type formed with the auxiliary "have", followed by the infinitive
fonrr of the type me bu (seelxll2), or pör tö börö (see DUl3) or by the subjunc-
tive. ( I 5). Thus, the data of attested Albanian demonstrate that this language has
originally created two types of future tense, that with the auxiliary "will" indi-
cating the willingness of the speaker, and that with the auxiliary "have" indicat-
ing an obligation. ( l6).
The presence of future fomrations with "will" and "have" in Albanian ren-
ders unavoidable the question as to which of these two types has appeared first.
This question, to which different answers have been given so far, has been often
connected with the very origin of these two future types in the Balkan lan-
guages.(17). Some scholars (Sandfeld and others) have sought the origin of the
futr.rre type with "will" in Greek, someone else (Weigand) in the so-called
"Thracian-Albanian". About the future type with the auxiliary "have", too,
Sandfeld and Weigand have had different opinions, the first sustaining a Roman
source, the second a "Thracian-Albanian" origin. But some other linguists have
not shared such opinions.( 1 8).
In order to achieve an adequate solution of this complex problem, it is neces-
sary to take into account the following general considerations: I ) The creation of
future analyic forms through the grammaticalization of former free word groups
is a well-known phenornenon of numerous I.E. languages. 2) The future type built
by rneans of the auxiliary "will" is also encountered in languages outside of the
Balkans. 3)The future type witli the suxiliary "have" is not encounterd only in the
Romance and Balkan languages, but in other languages as well. 4) The influence
of a language upon the grammatical structure of another one is an extraordinary
phenomenon. Even when such a rare phenomenon appears, the influenced lan-
guage should have previously developed the premises for. such an influence. In
such cases, one should take into account the chronlogy of facts as well. 5) The
creation ofmore than one type of future tenses is not an unknown phenomenon.( 1 9).
On the basis of the above general considerations one can draw the following con-

212
 L"tst"'t'^
- ----!Y!!g
---
clusiorrs with regard to the Albanian fttture formations: I ) The attestation of both
fgture types since the pre-literary period of Albanian is a clear evidence of their
relatively old age. in both of its dialects, in which they have obviously developed
through tlre grammaticalization of fwo different types of word groups, asfutunun
voltrntatis and futurwr necessittttls respectively. Later on, however, their modal
nuances |ave disappeared. 2) The relatively early attestation ofthe type do tö punoj
i1 the northem dialect is also a clear evidence against Sandfeld's affirmation that
this future type has come from the southemAlbania, where it was allegedly formed
under the Greek influence. 3) Sandfeld's other opinion about the formation of the
future type with "kam" under the Latin influence is not less liable to criticism
either.(20).
The above mentioned observations (& 20) are still more valid for Ruma-
niap, for which, because of its geographical position, a direct or indirect Greek
influepce can hardly be sustained.(21). For the Balkan Slavish languages, in this
case, one can think of a further reviving of the word group with the auxiliary
"rvill", probably, under the influence of the neighbouring languages or of the
substratum.(22).
The above observations airn mainly at rediscussing Sandfeld's well-known
thesis about the Greek influence upon the other Balkan languages in coining the
future tense fomrs with the auxiliary "will". This problem, however, requires
furlher investigations.(23).
On the basis of what was exposed in && 19-23,one can draw the following
general conclusions concerning the future formation with the auxiliary "will': I )
This type is due to the grammaticalization of a former free word group. 2) The
fossilization of the auxiliary "will", followed by the sr'rbjunctive, should have
taken place after the replacing of the infinitive (see Chapter XI)' 3) The last
phenomenon demonstrates a relatively ancient tendency of the Balkan languages
to get rid of biflectivisnr in grammaticalized word groups.(24).

213
 Summarv

CHAPTER VIII

Tlte Redoubling of the Objects

This syntactic phenomenon developed in all the Balkan languages, particu-

larly inAlbanian and Macedonian, has been generally considered as a balcanism
as well, although it is also encountered in some western Romance
languages.(l ).
In current Albanian the redoubling of the direct object has become a generalized
phenomenon onlywhen it is expressed by apersonal pronoun of
the first two
persons, representin gthe rheme of the communication or making part
of it. Such
a phenonlenon appears likewise in the deeds of the Albanian ancient authors,
parlicularly by Budi. In this function it is not conditioned by its position before
or after the verb. (2). But when it is expressecl by other words, icl est notby the
personal pronouns of the first two persons, the redoubling of the direct
object
takes place only when it represent s the thente of the communiacation or
is a part
of it. The same situation appears in the deeds of the ancientAlbanian authors as
well. (3). The redoubling of the indirect object, too, has become a generalized
phenomenon in current Alanian, when it is expressed by the personal pronouns
of tlre first two persons, representin gthe rhente of the communication. In other
cases it is redoubled when it represents not only tlte rheme, but also the
tltente of
the comnlunication (see theAlbanian version). In both cases the redoqbling
takes
place independently of the position of the object before or after the verb.
In the
deeds of the ancient authors, particularly by Buzuku, the redoubling of the ipdi-
rect object is not so frequent as in current Albannian.(4).
The situation exposed in && 2-4 represents the further evolution of a syn-
tactic phenomenon that had begun since the preliterary period of Albanian. It
goes witl-rout saying that in more ancient times the opposition rhenrc thenrc
was realized by other means (see the Albanian version).(5).
-
The main factor accounting for the redoubling of the objects expressed by a
personal pronoun of the first two persons has obviously been the aim of the
speaker to render more evident these chief complementing terms of the predi-
cate, when they represented the rhente of the communication, or made part of it.
It is more likely that such a phenomenon has originally occurred in sentences, in
rvhich the object, on account of emphasis, was praced at the outset. one cannot.

214
 A"tf't'Ln
however, rule out the possibility that in some cases the unstressed fonn should
have anticipated the stressed one. At any rate, this phenomenon in botlt cases
has
developed since earlY.(6).
The redoublilg of the objects by the unstressed pronominal fomrs of the
-
third person is still more difficr-rlt to be historically explained. lt is to be pre-
place
sumed that in such cases the redoubling of the objects has originally taken
in sentences, in which they represented the thente of the communication. The
chief factor of the redoubling then should have been the desire of the speaker to
render more concrete the indefinite semantic content of the unstressed forms of
ques-
the third person of the personal pronouns. At any rate, in this case, too, the
tion is of a relatively ancient tendency of the Albanian language to use redundant
linguistic means whenever it was necessary.(7).
The redoubling of the objects expressed by the first two persons of the
personal pronoLlns has taken place, most probably, somewhat earlier. In such a
case. one should not exclude the possibility that it may have exerted a certain
influence upon the redor"rbling of the objects expressed by the unstressed fonns
of the personal pronouns of the third person.(8).
ln Rumanian, too, the redoubling of the objects expressed by the first two
persolts of the personal pronouns has become a generalized phenomenon, inde-
pendently of their position before or after the verb. In the remaining cases, the
iedoubling of the objects may be either obligatory or facultative, or impossible.
It is to be emphasized that the redoubling of the indirect object in Rumanian has
not been so generalized as in Albanian. It seems that the main factors accounting
for the redoubling of the objects in Rumanian have been the same as in Alba-
nial.(9). This phenomenon in Rumanian seems not to be so ancient. It should
also be recalled that this phenomenon in Rumanian has not been so frequent
durilg the XVI-XVIII centuries.(IO). In current Rumanian, too, the situation has
not changed so much. For ex. the redoubling of the indirect object expressed by
a nolln, generally, does not occur, when it is placed after the verb.( I 1 )' It should
also be recalled that the direct object, too, expressed by a noun placed after the
verb is generally not redoubled.( 12).
The redor.rbling of the objects is a well-known phenomenon of Bulgarian and
Macedonian, too, particularly of western Macedonian, whereas in literary Bulgar-
ian it is rather of "a facultative character". It seems that the redoubllng of the
objects in these languages, too, has been conditioned by the same factors as in
Albanian andRumanian.(13-14).In Bulgarian-Macedonian thisphenomenon seellls
to be not so ancient. At any rate, it has developed there after the XII-Xil centuries,
probably under a certain influence of the other Balkan languages.(15).
It seems that in Greek, too, the redoubling of the objects has been condi-
215
 Summary

tioned by the same factors mentioned above.(I6). It seems also not to be so

ancient irl that language. At any rate, it is necessary to make further researches
not ottly for the written attestatiorrs but also for its dialectal extensiop.( l7).
As the slavish and Greek sources of this Balkan phenomenon are to be
excluded, it remains to examine some other principal opinions expressed so far
on this question. Miklosich has included it among the Balkan phenomena of
autoctonous origin. But Miklosich's conjecture seems not to be plausible,
since
this phenomenon in the Balkan languages should not be so ancient. Moreover,
it
gives no answer to the questions: In which language should it have occurred
at
first and how has it been extended to the other languages? ( l g-19). According to
Ilievski, who criticizes Miklosich's view, the source ofthis Balkan phenomenon
is to be sought, most likely, in the Balkan vulgar Latin.(20). It should be borne
in
mind, however, that the phenomenon under discnssion has had a larger diffusion
in the Balkan languages than in the westem Ronrance idioms. Moreover, in the
Balkan languages it does not seem to be so ancient as to be traced back to that
period, when one can speak of a Balkan vulgar Latin.(21
).
The appearance and development of such a phenomenon could not have
been due to pure chance. It should have been brought about by one or more
factors. This remark is unaivoidable, even if one were to admit tlre so-called
Latin influence in this regard. Such an influence cor"rld not have been possible, if
the Balkan languages should not have felt the need for such a phenomenon.
Among the factors suggested so far for the explanation of this phenonrenon irr
all the Balkan languages or in a particular one of this area one may cite those of
tlre "over-determination", of the homonymity of case forms, and of the ucttrctl
clivision of the sentence.(22). The first expranation has been presented by Boissin
for the Albanian language.(23). A sinrilar view has been also expressed for the
Rumanian phenomenon by various ringuists, particularly by Budagov. Accord-
irrg to this linguist, the redoubling of the object in Rumanian was biought about
to re-express the "definiteness", as the postpositive article in that language had
lost much of its "demonstrative" ability, as conlpared to the prepositive article of
the western Romance languages. Budagov's thesis is liable to various critical
remarks (see the Albanian version).(24).
According to some other scholars, particularly by Lopasov, the redoubling
of the objects in the Balkan languages has been brought about by the need to
avoid the homony'mity between the norninative and accusative. on one hand. as
well as that between genitive and dative, on the other. This thesis, too. is liable to
various critical remarks (see the Albanian version).(25).
Some other linguists have tried to explain the redoubling of the objects in
this or that Balkan language by means of the actual division of the sentence. This

216
;;;
phenomenon in all its com-
tiorr i'der discussion. But it lails to make clear the
syrtactic copdi-
plexity. In tliis connection, one should bear in mild the different
when they are expressed by
tions, wherein the redoubling of the objects occurs
personal pronouns or by
the first two persolls, and Uy ttte third person of the
mearls of other words, respectively'(26)'
the Balkan languages is'
The repetition or the anticipaiion of the objects in
particular communicative
in essence, a redundant use of giammatical means for
connotations. ln all the cases described so farthe basis
of the double object -
although the factor of
urttloublecl object oppositions is, in essence, the same,
of the first two persons
redoubling by means of the unstressed pronominal forms
of the most diffrcult
is different frorn that of the third person, and this is one
questions to make clear.(Z7). The redoubling by means
of the unstressed pro-
out, has been, in all
nominal fornr of the third person, as it was already pointed
thenrc fron
probability, brought aboutio distinguish the object representingthe
do, in
ihu, ,.pr.r.nti1g the rltenreof the communication. Thus, here we have to
tendency of the Balkatt
esse'ce, with a manifestation of a somewhat general
possible through the re-
languages to make the oral communicatiotr as clear as
means'(28)' The re-
dunclant use of lexical-grammatical or pttrely grammatical
persons of the personal pro-
doubling of the objects expressed by the first two
as well' But
nourl. is surely a Äanifestation of the above-tnentioned tendency
on account of emphasis'
such a phenomenon in this case has been brought about
On the other hand'
tlre object representin gthe rhenteof the conrmunication.(29).
of the third
whe,rlhe objects ur. .*pr.rred by nreans of the personal pronouns
the rhente of the
person (be they full or unstressed forms), they cannot represent
(see also & 7)' In
comtrrunication because of their ildehpite semantic content
are used rvhenever
such a case the full forms redoubling the unstressed forms
the speaker likes to render the objects somewhat more concrete.(30).
the anticipation of
In the western Romance languages, too, the repetition or
pronouns is likely to
the objects through the unstressed forms of the personal
have been brought about by those factors accounting
for the same phenomenon
be made sr'rbject
in tlie Balkan languages. But this hypothesis, of course, should
to f'rllier researches apd argued through the data of those
languages'(31 )'

2r7
 Summary

CHAPTER IX

The Replacing of the Infinitit,e

The replacing of the infinitive in the Balkan languages has been

rightfully
ack.owledged as a common trait of these languages.[;. ine
infinitive i, g.n.r_
ally acknowledged to have developed as a verbal category not
only in the I.E.
languages, but also in other linguistic families. It has
had a different develop-
ment in various I.E. languages both front the formal and functional
point of
view'(2). One cannot, however, help acknowledging that the
infinitive i1 these
languages has, in general, acquired some essential features
which clearly distin-
grrish it from the other finite and infinite forms of
the verb. It is the repiesenta-
tive fomr of the verb and among its functions should be included
those of the
srrbject' object and predicative. Despite its nominal origin,
it has been ftrlly inte-
grated into the verbal system having acquired morphological
categories and syn_
tactic functions which are characteristic ofthe verb.(2-3j.
The tendency to create
the infinitive should have originated since an early stage,
but the accomplish_
ment of that tendency dates surely from a period, when
the various I.E. lan_
guages had already begun the long process of
their parallel evolution.(4). In
several languages the infinitive is, in numerous cases, preceded
by a preposition,
which has gradually lost its meaning, thus becoming an integral
part of the in-
firritive (cp. Englislt to go etc.). The use of pr.poritions bÄre
the infinitive
demonstrates, at the same time. its insuflicienty to express
all the various func-
tional nuances' with which it has been used during the historical
evolution of the
various I.E. languages.(5).
The replacing of the infinitive in such a developed language
as Greek is an
ttnexpected phenomenon. Nevertheless, Greek has replaced
ii since relatively
early tinres by the subjurrctive preceded by inct/nct.(60). The same phenomenon
has also taken place in Bulgarian-Macedonian, in which
the infinitive has been
replaced by the indicative present, preceded by la, after the
xl-xll centuries.
Such a phenomenor-r is also encountered in some southem
Serbo-Croatian sub-
dialects.(7). In Rumanian, too, the infinitive has been generally
replaced by the
subjunctive preceded by sd, particularry in the southern dialects.
This process
sltould have begun there since before the XVI century.(g). But, in the
meäntime.
2r8
 ltllllLi"s"ittß
- --
an opposite phenomenon has
-'
in Rumattian, as in Albanian (see && 1l' l3)'
-----------
taken place, i.e. the coining of the non-finite
forms of the type tle/pentrufticrrl'(9)'
have affirmed the exist-
As far as Albanian is concenred. several scholars
some others have not shared such atr
ence of a lbrnter sytthetic infinitive, bttt
not been dr'rly argued' In such cir-
aftlrtlation.( l0). Both of these opinions have
cunlstances, oue cal'u1ot give a clear-cut
allswer to the question rvhether Alba-
to those of the other l'E' lan-
nian 5^s ever had a syräretic i'f itive sirnilar
to explain the coining of the non-
guages. on tl.re other hancl. it woLrld be difficult
ir-r Albanian at a period' when
the
finite forms of the twe tlre bu and pör tö börö
replaced'(11)'
infinitive ir-r the other Balkan languages was being
Thetron-finitefonrrofthetspentebrr,fulfillinginfinitivefunctions'has
word group formed by a prepositiott
bee' coi.ed by the grammaticaliäion of a
should have taken place early'
and a verbal noun.iuc1r a grarnmaticalization
Slavish languages' This non-
before the contacts of Albanian with the Balkan
some scholars think that it has
finite fornr is not used in the southem dialect, but
the XVI century both of the Alba-
existed formerly in that dialect, too.( l2). After
niarr dialects have developed the non-finite
form of the trype pör tö ba/pör tö börö
|trlfillingnrostoftheinfinitivefurrctions.(13).Insuchcircumstances'onemay
Sllpposetl-ratthesenseoftheinfinitiveshouldnothavebeenunknowntothe
one should presume that Alba-
forefathers of present-day Albanians. otherwise,
d.rrring a period' in which the
nian has developed two non-finite verbal forms
From these two hypoth-
otlier Balkan lar-rguages were replacing the infinitive'
eses the flrst seems tJbe more probable.
In such a case one should admit that the
been so strong as in the
te'de.cy to replace the i'finitlve i' Albanian has not
other Balkan languages.( I 4)'
The replacing oT tl'r. inf itive i' the Balkan languages
has been differently

explained by various scholars. Some linguists,

like Miklosich, weigand and
language, which has been
Gabinski, have tried to seek its origin in a substratum
thern, however' assume that the
differerrtly thought about by each olthem. All of
of the infinitive in the Balkan
substratum accounting fo. tltt" gradual disappearance
at all. (15-16). Thus, all of them have
languages, had not dielopedL infinitive
hypothesis' Moreover' even if such a
based tlieir opiniotls Llpon'an unconfimred
reserve, it should yet remain to make
hypotliesis r.vere to be assumed without any
such a gfeat influence upon the
clear horv such a substratunr langr.rage has exefted
The establishment of a rela-
other Balkan latrgttages in reptacing their infinitives'
I 7)'
tive chrotrology in such a case is indispensable'(
Sandfeld, Rohlfs etc', have up-
Sonre other sclrolars, like Meyer, Pedersen,
held the thesis that the disappearance of the
infinitive in the Balkan latlguages is
due to the Greek ipfluelce. Sandfeld has
sustained his opinion by the following

219
 Summary

Greek has exerted a great influence upon the Barkan

ranguages. 3) This phe-
nonrer)or in Greek is rerativery earry attested.(rg).
The prisumed Greek influ_
ence should have been more convincingly
argued. tt shouto be recalled that the
disappeara'ce of the infinitive in such a ranguage
as Greek is an unexpected
phenornenon. Moreover, the early attestation
orttr" phenomenon in Greek can-
not be corrsidered as an indisputable argument either.(
l9).
According to Reichenkron, who does not exclude
a certain secondary Greek
influence, the phenomenon under discussion
in the Balkan languages (Greek
excluded) is due to the syntaxis of the vulgar Latin.
Such an opinion has been
ri ghtful ly criticized. (20).

Some other linguists have considered the phenomenon

under discussion in
the Balkan languages as a parallel development
brought about by the .,lack of
clarity", "lack of expressiveness", "abstract character,iof
the infinitive.(21).
Fronr the above survey it clearly enlerges that
the Balkan infinitive problem
is rather complex. [n such circumstanc.r, it ,..r,
more plausible to see in this
phenornenon one ofthe most evident
consequences ofan ancient tendency of
the.Balkan languages to render the orar communication
as crear as possibre by
utilizi.g even redundant linguistic means. The replacing
of the infinitive by a
firrite for'r should have been one of the consequences
of that tendency. How_
e'er, if one takes into consideration the relative chronology
of such a phenom_
enon, then one cannot rule out the possibility
of an e*teÄal influence parlic'-
larly upon those languages, in which it is of a relatively
recent date, as in the case
of Bulgarian-Macedonian. It remains to be further
investigated whether such an
influence should be presumed for Rumanian,too.(22).
As far as Albanian is concemed, this probrem seems stilr
more compri_
cated, because its sorution is conditioned
by the crarification of the very question
of its infinitive (see && 10-14).Ifone admits the
opinion thatAlbanian or..proto_
Albanian" has had a synthetic infinitive, then it is necessary
to precise the time
of its disappearance - before or after the coining of the iyp"
,r" ba. rfit has
disappeared before the creation of the type me
ba, nameryät a relativery earry
time, then one would hardly think of a Greek influence
in ttris regard. on the
contrary, if it has disappeared simultaneously to the grammaticalization
of the
twe nrc bu,then the problem of the infinitive in Albanian
should be presented in
quite a different way. In such a case one has to
admit that the former type has
bee' gradually replaced by a more expressive formation.
On the other hand, if
one shares the opinion that Albanian has never
had a synthetic infinitive before
the type me ba, then the problem of the replacing of
the infinitive might be put
forward only for the southem Albanian dialect. Some
scholars, who presume

220
;;;*
an influence cannot be
disappeaiance is due to the Greek influence. (23). Such
in the course of the
categärically ruled out. It should be recalled, howeveq that
the presumed Greek
last four centuries the southenr Albanian dialect, despite
pör tö börö,whose func-
irrfluence, has developed the non-finite form of the type
throws much
tio.s .rostly conespoird to those of the infinitive. This phenomenon
Thus, the problem of the
doubt upon the presumed Greek influence in this case'
infinitive in Albanian in general and in its southern dialect in particular requires
furlher investigations and researches'(24)'

221
 Summarv

CHAPTER X

Sonte Other Concordances Antong the Brtlkun Languctges

Some other concordances of the Balkan languages, which

are to be met
outside of the Balkans, too, will be briefly dealt with in
the following para-
graphs.( I ).
hr Albanian, in Rumanian and in the Barkan Sravish languages the numer_
als I 1- 19 are built up by inserting a preposition between
the small number and
"ten". such a phenornenon is to be encountered in some
other languages, too. It
is generally acknowledged as a Baltic-Slavish-AJbanian isogloss.
The Slavish
influence upon Rumanian in this case is not to be excruded.()).
In all tlie Balkan lattguages the third person singularof the verb..have"
is
used i'personally with the meaning "there is, there are".
Such a Lrse, which is
encountered also out of the Balkans, is difficult to be historicallyexplained
for
the Balkarr languages, where it nray be due, in sonre cases,
to the contacts anlong
the peoples of this area. ln Albanian it is already attested
by Buzuku ( 1555). (3).
Regarding the analytic perfect with the auxiliary..have", which
is Lrsed i'
Albanian, in Rurnanian, in Greek and in westem Macedonian,
some scholars
think that it lias developed under the influence of the Balkan
Roman. Someone
else upholds a substratum hypothesis. The Latin influence
has been suggested
for the Germanic analyic perfect, too, byA. Meillet. but
such an opinion lras not
been supporled by some other linguists. [n Greek and
Albanian such an analytic
perfect is probably due to their internal development.(4).
Finally, a few words about a correspondence between Albanian,
on the one
hand, and Bulgarian-Macedonian, on the other. The question
is of the Albania'
"admirative mood" arrd the Bulgarian-Macedonian "indirect
narrative mood,,.
The Albanian admirative is used also to reproduce with reservation
and doubt
anotlter l.l]atl's words, as it is the case of the Bulgarian-Macedonian..indirect
llan'ative mood". (5-6). The latter formation is relatively recent,
accordipg to
some scholars, who retain that it has appeared under the Turkish
i1fluence. But
some others reject that opinion.(7). One should recollect that the
Albanian
adnlirative present forms have developed through the conglutination
of the in-
vefted analyic perfect and that such conglutinated admirative forms
are already
222
since the pre-literary period of Albanian'(8)'
connection between
Concerning the question whether there is anyhistorical
"indirect narrative mood"'
theAlbanian adÄirative and the Bulgarian-Macedonian
the a.swers so far have been quite different. But
in order to achieve an adequate
make clear a set of ques-
solr.rtiol of this problem, it is necessary to previotrsly
tions, like the following: How old is the "indirect narrative mood" and has it
sense in such a forma-
developed under the Tuikish influence? Is tl're admirative
been historically more
tion secondary oI primary? where has such a formation
also be taken into account
-;frequent, in Bulgarian oi in Macedo'ian? It shouldthe pre-literary period' whereas
that the Albanian admirative has been coined since
more recent'(9)'
the..irrdirect narrative mood" seems to be relatively

223
 Summary

CHAPTER XI

.lo nte Concordctnces hetu,een Arbttniurt uttcr Rumurtiun

Albanian and Rumanian have some particularconcordances

between them,
as: I ) A considerable number of ancient words;
2) some indefinite pronouns
having a similer construction; 3) gender shift
of some inanimate nouns in the
plural; 4) the creation of a particular plural
stem for the substantives; 5) the
prepositive "articles" of the genitive and
of the adjectives; 6) the postposition of
some determinatives; 7) some peculiar
uses of the past participle.(l).
The ancient lexical concordances betweenAlbanian
and Rumanian are of a
great i'terest also for balcanology.(2).
Since Miklosich it has been acknowl_
edged that their common ancient words,
having phonetic and semantic similari-
ties' have been inherited from pre-Slavish tin're..1:y.
It is generally admitted that
such words are reratively numerous. According
to Russu, they amount to 70
unities, while according to Bräncug, their nurnber
amounts to, at reast, g9. (For
slrch comnron words see the Albanian versron),(4).
According to some scholars, the source of these
Albanian-Rumanian conr-
words is to be sought in an ancient Balkan
'rorr substratum language. Some
others have sought their solrrce in Albanian,
wherefrom they should have pen-
etrated into Rumanian at a period, when the
contacts between these two lan-
guages were not yet intemrpted by
the Slavish invasions. Some of those who
sustain the substratum hypothesis, uphold
a Thracian or Daco-Mysian origi.
Albania'.(5). such a hypothesis has been critici of
zed by some other linguists,
among whom is also Qabej. According to
Qabej, one cannot admit the substra-
tum hypothesis, as far as Arbanian is concemed.
He tries to exprain the ancient
Albanian-Rumanian common words mai'ly through
their pre-Sravish long
neighbourhood. But, at the same time, he admits
that a part of those common
words may owe their origin to a "non-Greek I.E.
language äf the ancient Balkan,,.
(For further details see the Albanian version).(6).
This rather complex probrem, wrrich requires further
more profound inves_
tigations' cannot be adequately solved without a previous
chronological stratifi-
cation of the words under discussion. Such a stratification,
however, presents
great difficulties because of the rather late written
attestation both of Albanian
224
 rnay help us to
ancient place-names of the westem and eastem Balkan Peninsula
comnlon
separate, at least, the oldest layer of these ancient Albanian-Rumanian
is anterior to the very
words as well as itspost qtrcn, non lirnit. If that time-limit
ofAlbanian
formation ofAlbanian and Rumanian, then one cannot speak either
or of Runtanian loanwords. In such a case one can rather speak of common
whereas Rtt-
rvords, r,vhich Albanian has inherited frorn its "parent" language,
maniau should have inherited thent frorn its substratum'
The further discr'rssion
the most ancieut and
of this problem should be connected with the eh"rcidation of
historical relations anlong the I.E. languages that were spoken in
the western
of Albanian
and eastem regions of the Balkan Peninsula prior to the formation
and Rumanian.(7).
Rumanian is generally acknowledged to have appeared during the
V-V[l
the IV-VI centu-
centudes (see IlVl6), whereas Albapian has been formed during
be dated prior
ries (see IIV6). Therefore their inherited common words, which
can
and Ruma-
to these periods, should be included in the inherited stock ofAlbanian
nian respectively. Such are for ex. nttil andsome other words,
which have under-
version).(8). The words pertain-
gone a ätn". alcient evolution (see the Albanian
of the "parent"
ing to that ancient layer may have been paftly a common I.E' stock
la,iguage ofAlbanian and of the Rumanian substratum. But
partly they may have
p.,itroled fiom the one language into the other during their long contacts on the
been inher-
Balkan peninsula. Moreover, sonte of those common words may have
ited fronr a more ancient Balkan language'(9)'
ln Albanian and Rumanian there are also some indefinite pronouns of a
Rum'
similartype of construction.;cp. Alb. htsh<to, Rttnt. cine-va;Alb' cli-hsh '
is
tte-l-titrc etc. (see the Albapian version). The sirnilarity of their construction
striking. (10).
In Albar-rian and Runranian one can also observe a relatively old tendency
is rvhy
to cross out "the boundary line" amottg the genders of inanimates' That
there have often happened gender shifts among such nouns
particularly in the
num-
plural, where the atteption is rather concentrated upon the distinction of the
ber. In Albanian such a gender shift takes place with masculine and
neuter
phe-
inanimates forming their plural by the formants -e, -u, -ra/-na. 1 I )' This
(

nomenon in Albanian has been supported by two main factors: I ) The

evolution
the
of the stem final sounds, which has since long levelled the distinction among
three genders in the plural; 2) the use of these nouns with plural formants of
feminine soLlrce. Such a phenomenon is relatively ar-rcient in Albanian;
it has
takerr place before Buzuku (1555)' (12).
-e <
In Rumanian, too, inanimate masculiue nouns forming the plural by

225
 Summary

Lat. -ae, or -uri< Lat. -ora,behave as feminines in that number. such a gender
shift is encountered also in Greeek (rarely) and in some other languagei. This
phenomenon is to be considered as a parallel development, as in Albanian
and
Rumanian it has taken place at a period, when they had no more direct contacts
between them. (13).
Albanian and Runranian have also given rise to another innovation in their
nominal systems by creating a particular stem of the plural, to which the plural
case endings of the substantives are regularly added. Such a phenomenon, which
dates back to their pre-literary period, has appeared also in German, and seems
-
to have no historical connection (for rnore details see the Albanian version).( l4).
Besides the postpositive article, Albanian and Rumanian have coined also
prepositive "articles" serving as constitutive parts of adjectives and of the genitive
case. ( l5). But, whereas in Albanian in both cases the prepositive "articles"
have
the same form, in Rumanian they are of diferent sources. Moreover, in Ruma-
nian the adjectives are pre-afticulated only when they follow a definite noun,
whereas the genitive is used with a prepositive ,.article", when it follows an
indefinite noun (cp. om hun - ontul cel bun; o cctsö u vecinului casü vecinului).
-
( 16). In order to give a right answer to the question whether
there is a historical
connection between Albanian and Rumanian in this regard, it is necessary to
detennine the time, in which the prepositive "articles" have appeared in these
languages. ln Albaniarr they should have appeared before its contacts with the
Balkan Slavonic. (17-18). But in Rumanian they should have appeared some-
what later, after the XII centry. Therefore one cannot establish a direct historical
relation between Albanian and Rumanian in this regard. (19).
Arnong the syrtactic innovations brought about in Albanian and Rumanian
in the course of their evolution one should mention also their relatively ancient
tendency to place the "bound" determinatives (adjectives, possessives, the genitive
case etc.) afterthe noun; whereas the "unbound" determinatives (demonstratives,
interrogatives etc.) are regularly placed before the noun. In both languages the
postposition of the "bound" detenninatives should have taken place before the
pre-arliculation of the adjectives and of the genitive case. (20).
Another phenomenon common to Albanian and Rumanian is the use of the
past participle after impersonal verbs with the value of an infinitive (cp. Alb. cto
börö, cltrhet börö, Rum. trebuiefdcut "it should be done"), as well as the forma-
tion of so;ne non-finite verb fomrs by means of the participle preceded by prepo-
sitions {.see.also DVI l -l 3).(2 I ).

226
 Bulkan Littgttistic's

CHAPTBR XII

Sonrc Lexical Coinciclences

With the exception of Sandfeld, the other scholars have generally paid less
attention to the lexical coincidences amongthe Balkan languages. (l). It is to be
acknowledged thät the lexical coincidences play a minor role in a "Sprachbund".
It is also to be pointed out that the language of a dominating or of a more civilized
people exerts a greater influence upon another one. Therefore it is quite natural
that a considerable number of Greek, Latin, Italian and Turkish loanwords have
penetrated into the Balkan languages. (2). A considerable number of Greek
loanwords have penetrated into the other Balkan languages particularly after the
partition of the Roman Empire at the end of the fourlh century when most of the
Balkan countries were assigned to the Eastem Empire. Greek has also been the
official language ofthe Orthodox Chr.rrch. (3). tnanwords from ancient Greek are
to be encountered only in Albanian and Rumanian. Such loanwords have under-
gone great phonetic mutations. (4). Greek loanwords have penetrated into Alba-
nian and Rumanian during the later periods, too. Such laonwords are to be met
also in the Balkan Slavish languages. (5).
As far as the Latin laonwords are concemed, they are to be found in all of
tlie Balkan languages; late Latin loanwords have penetrated also into the Balkan
Slavish languages. (6). Ancient Latin loanwords are to be found in Greek, in
which later on Italian loanwords have also penetrated. (7). Latin laonwords have
penetrated particularly into Albanian; some of them date since ancient times.
The latter have undergone profound phonetic mutations (see the Albanian ver-
sion). A considerable number of Latin loanwords of Albanian are not encoun-
tered either in Rumanian or in the westem Romance languages. It should be
noted that the oldest layer of the Christian Church terminology ofAlbanian is of
Latin source. Such facts demonstrate that the Latin influence upon the "parent"
language ofAlbanian has been exerted in the westem part of the Balkan Penin-
sula. (8-10).
After the Slavish immigrations into the Balkan Peninsula and particularly
during the dominations of the Bulgarian and Serbian dynasties (IX-XIV centu-
ries) numerous Slavish loanwords have penetrated into Rumanian, Albanian and

227
 Summary

(less) in Greek.(11). In Albanian and Rumanian there are Slavish loanwords

penetrated before the evolution ur- ) ru- and ul > lu- of the Slavish languages,
which has taken place at the end of the IX century.( l2). The number of Slavish
loanwords common to Rumanian and Albanian is relatively restricted.( l3).
After the Ottoman conquest of the Balkans numerous Turkish loanwords
have penetrated into all the languages of this area.(14). The Turkish loanwords
of the Balkan languages belong to various spheres of the vocabulary. Some of
thenr are to be found in all the Balkan languages.(15). Alongside with the
loanwords there have penetrated also some Turkish suffixes, but they have not
become productive.( 1 6).
The frequent relations among the Balkan peoples since ancient times have
rendered possible also the diffusion of nunrerous common phraseological ex-
pressions in their languages.( I 7), The principal type of the Balkan phraseologi-
cal expressions seems to be that which has been realized through the transfor-
mation of free word groups into phraseological expressions. In some cases only
one of the component parts of the phraseology is used with a figurative mean-
ing.( 19). The Balkan phraseological expressions function generally as verbs.(20).
The source of the Balkan phraseological expresions is rather difficult to be speci-
fied. But some of them may be of Greek origin. At any rate, further researches
should be undertaken in this field of Balkan studies.(21).

228
 Balkcut Linguistics

TREGUESI I AUTORiIVE Tii CITUAR

l5.lv/13. vv3, vlv9, rx|6,7,8, 18, XIVl'

t0.x/2. xv15.

12, 17, 19, 20,Vy3,8, VIVI3, IDFJ10, 72,

229
 Debraekeleer. R.: )V6.
Denriraj, Sh.: I/4, M0,lM, 5, M9, I5, I6, lg,V/3, 4, 7, g,I3, Vy4, g,
vIv 12, 17, vrrr/z, 4, 5, 7, g, 22, 25, 26, rxlg, 12, 13, 23, Xl 4,g, xyl 5. | 6. 17,
18,20. 21.xwl.4.
Densusianu, O.: XV5.
De Simone, C.: II/22.
Desnickaja, A.V. : III/5.
Dilenskij, G.: Xl7.
Dioskorides, P. : IIl25.
Emout, A.: V/I .
Ernout, A. - Meillet, A.: X/3.
Feuillet, J.: IU 13, V113, IX/l 8, Xill 1
.

Fiedler, W.:X/7,9.
Fischer, : IIU.3, 22, 26, 29.
Friedman, Y.: III/27 X/6.
Frirrcu, C.: IX/22.
Gabinskij, M.A. : IX/ 1 0,1 3, 1 6,23.
Gaster, M.:V/15.
Georgiev, Y.: n/23, 25, nI/ 5, 24, N I 13.
Gölöbov, I.: YI/4,6 X/7 .
Giordano, E.: III43, X/3.
GLR: V110,12, VIVI l ,VIM,ll,IXlg,XVl3.
Grevisse, M.: YIII/2l .
Gullelrnus Adae: III/7 .
Gjirrari, J.: III/1 0, IV fi2. 17.
Haas, O. IIl20.
Hahn, G.v.: IXII0, 13.
Hanrp, E.: II/ 1 7, 22, Illl 5.
Harff, A.V.: VIV13.
Havranek, B.: IY 13, Xl 4.
Hirt, H.: 1y20, VI/ l,VM. W4.
Horaci IV28.
Hubschmid, J.: IIV5.
Ilievski, P.: VIIVI , 15,17,18,20,25.
ILR: IIV1 6,Mll, l4,V/10. VIVI0, XI/16,17.
Ivänescu, G.: DV8, 18,22,XM2.
Jakobson, R: U/.
Jespersen, O.: VIV3.
Jokl, N.: lV 19, 17, 19, VV8, X/2, XI/ 5. XIV 12.
Katiöiö, R.: IV1,2,3,5,7,14,15, 16, 17, 1g, 19, 20,21,23,26,111/5.

230
 Koneski, B.: ll 20, III|23, 26, 27,V I 1 l, 1 2'V V 6,VW7, 8, VIIy I 4, lX/ 22, Xl
6,7,
Kopitar, B.J.: Vl ,VV3, VIVI, XlV9.
Krahe. H:IU22.
Krasniqi, M.: IIV3.
Kregmer, P:IU17,20.
Kristoforidhi. K.: I)UI 3.
Kurylovicz, J.:YIA2.
La Piana, M.: VV8, IX/23.
Leake, W.M.: IU17,IIJ/ .
Leskien,: VIII/18.
Lettenbauer, W.: V/16.
Lombard, A.: VIVl0, 11.
Lopashov, .1.A. : VIIVI 4,1 6,25.
Malecki, M.: Xl4.
Mansaku, S. IV30.
Martinet, A,:IUZ,6,8.
Mayer, A.: IU22.
Mayrhofer, M.: IV8.
Meillet, A.: IVl0, V/l5, VIV3, 5,W4.
Meyeq G: IIV5, |Vllz,Dül0, 13, DüI8, XII19.
Meyer-Lübke, W.: IV/9, 17, 79,\/m/21, Xnlg.
Milräescu, H.: Vl0, M7,IIl28,lII/5 18, VIVI0' XW4,6,7 '
Mikf osich, F.: l/2, lW 5,'N 12,13, V I l, I 5, VI/3, 4, VIU l, VIIV1, I 8, I 9,20'
IX/16, X113,14,16.
Miljetiö, Lj.:YU4.
Mirambel, A.: VIII/17.
Miröev, K.: Ill/23, 24, 25, IV/ I 8, V/ 1 l, Vy6, VlU7, 8, VIÜ I 5, lxl7, X/7'
Mladenov, S.: lIU22, 25, IV/l 8.
Moser-Philtsou, M. : V IIU 17 .
Nilson, M.P.: IVl7.
Omagiu lui Iorgu Iordan: V19.
Pancratz, A.:lD1J9.
Parlangöli, O.IJ/ 0.
Paul, H.:VIV3.
Pedersen, H.: W20, [V5, V/I8, WL 10,12,18.
Pekmezi, G: DVl0, l3
Petroviö, E.: IV/l3.
Piotrovski. R.G.: VV4,l 1.
Ptolerneu: IIV4.

231
 Reiclrenkron, G.: Vl 0, V/l 7,l8,VI/3,4,9, VIyl g, lX/20.22.
RES Y6.
Rheinfeller.: llVl8.
Rix, H.: fy7,8,9, tV/11.
Rolrlfs, G: U9,VIys, 6,VlII/Zl, IW7, I g,23.
Roques, M.: V/l6.
Rosetti, A.: IV/I3.
Rusek, J.: VIIVI5.
XM
Russu, I.l.: IU20, 22, 25, 26, Xl/ 4, .

M.: M14,20.
Sala,
Sandfeld. K.: I/1,5,10, l'Il13, lVl19, Vll, 12, 16,17, VI/3,4,7, VIII2. 6,
I 8,20,23, VIIV I 3, IXt 6, 7, IXt8, 9 (sh. 27), 1 8,19,22, 23, X/2, 4, Xil/ t,t 2.
Sarantandu, N.: VIIVI 0.
Sclralleq H.w. : Illl3,Irll29,lv/l 3, v/15, 16, vv3, vIVl g ,Ix/7,g, I g, xII/1,2.
Schleiclrer, A: l/2.
Schröpfer, J.: V/15.
Sclruchardt , H.: l/7 .
Sclrwyzer, E.: IV8, g,VÜ , 6, Xl4, XII/4.
Sciambra. M.: VIVl3.
SeliSöev, A.M. : U 6, V tll/ 1 3. XIU 12.
Skiroi, Z.: IlU7.
Skok, P.: V/I6.
Sköld, H.: V/I5.
Solta. GR.: Vg, M,15,27,V11g, vl/3, vlylg, vllyl,l)v6, g, xvl5, xryl.
Steblin-Kamerrskij, M.l.: VI/l .

Stojarrov, S.: lll/22, 23. 24, 25, 27,V I 12.Viltg. Xt6.

Srrlraöe'u,, N.L.: III/l 5, 17. lg,XIl/12.
Sheperi, I.D.: IXi 13.
Slrkrrrraj, Gj.: YlIl 1 3, 24.
Tagliavini, C.: VIi l, 3.
Triponov. J.: Xl7 .

Trubeckoi, N.S.: V7.

Tlrurrrb, A.: VlV6, VIlll16,17.
Vendryes, J.:VIIV5.
Wackernagel, J.: VI/l I.
Weigand, G: U4,lly5, VIyl8, IX/l0,1 3, 16,X16,7,9.
Xhuvani, A.: IX/10,I3.
Xhuvani, A-Qabej, E.: IX/18, XIyl6.

232
TREGUESI ALFABETIK I CiISHTJEVE

A
ä > ö IIy9.
ä > o XIV4.
abvr ll2, XV4. 8.
accipiter XII/10.
Acra-banr.rs IIi22.
Agata-para IV23'
agheasmä XIV5.
agiazma XIY5.
ajazönt XII/5.
Akrokerauni II/16.
al- > la- XlV12.
Alban IIV4.
albanenses IIV4.
albanese IIV4.
albanö-t lvl8, 20.
albanoi tII/4.
Albanopoli s IU20, IIU 4 -
altare XII/6.
Arnbracia IIl16.
amfilokö-t II/16.
amictts XIVl0.
anr läudat - läudassem X/4.
angeltts XII/10.
Angros ll/22.
annrik XIVl0.
Aprodita ll/20
ar- XlIl12.
ar- > ra- Xllllz.
Arban III/4.
Arbönö/Arbörö IIl I 6, IIV4.
Arbönö > Rabönö XWlz.
233
 (e) arböneshe/(e) arböreshe IIV4.
arbönisht/arbörisht IIy4.
ardianö-t IUlB,20.
e) ardhme (koha):
- nö anglishteyll/3,4
- nö bullgarishte e maqedonish te III/ 25,y II/ g,
22.
- nö fröngjishte VIV5.
- nö greqishte tö vjetör VLIU3.
- nö greqishte tö re IIUI4,
- nö gjermanishte VIy3,4.
- nö gjuhöt ballkanike Ut,Vrut_24.
- nö giuhöt i.e.yII/2.
- nö gjuhö tö ndryshmeyll/3_4.
- nö gf uhöt romane peröndimore VIUl0.
- nö gjuhöt sllave VIUL.
- nö gjuhöt sllave tö Ballkanit VII/7.22.
- nö italishteyIU4,5.
- nö rumanishte IIy20, vlyl0_l l.
- nö serbokroatishte IMl, 31, VII/g,
- nö shqipe V | 4,III/ l0,VilI/ 12_17, 20.
- tipi i sö ardhmes me foljen..dua,' VI,l4,Ilyl0,
VIVI,5_13, 14,1g,23.
- tipi i sö ardhmes me foljen
"kam"U | 4,IIyl O,Vül 5, I 6, I 7, I g.
arösye XM.
armenishtja IVl8.
amaut IIV4.
aronrunö-t IIVl5.
aromunishtj a IlU19.
Arta |U16.
arvanit-as IIV4.
asnjanöse (gj inia) III/ | 6,XI/ 1 t .
au > a XIU9.
au ) av XII/9.
Aureliani IIV16.
aurum XIU9.
avull U2,XU4,B.

B
b > v IV9 (sh. 28).

234
BAlt4.
bäiat Xl/4.
bakör XIVl5.
bakshish XlVl5.
Bal-acros II/22.
balta Xl/4.8.Xlll12.
baltö XI/4,8,Xlll12.
*balto XlIl12.
Ballkan ll/4.
ballkarrizm at U2,7 ,11-20,lll4
- nö bullgarishte IlV25.
- nö greqishte III/14.
- rrö maqedonishte lIU28.
- nö serbokroatishte III/31'
- nö shqipe III/10.
Bardylis II/20.
(i) bardhö XV4.
BarzXU4.
basclXV4.:
baskö-t IIl5.
basnrö XIVl5.
bashkö XV4.
bashköpörkime midis giuhöve ballkanike nö fushön e fonetikös lV l1-20.
- mllngesa e dallimeve kuantitative te zanoret IV-l l-12.
- rrdihrnesa e Mikloshigit dhe e HavranekutlYl2,3.
- rotacizmi lVll9-20.
- theksi IV/4,6-10.
- zanorja /ö/ e patheksr.rar [V/13-15,18.
- zanorja /ö/ e theksuar lV/I6.
bashköpörkinre midis shqipes dhe rumanishtes:
- fialöt e vjetra tö pörbashkötaUZ,Xlll-10.
- format e pashtjelluara
nrbi bazön e pjesores XI/21
- krijinri i temös sö shumösit XV14.
- ndörrimi i ginisö sö emrave nö shumös XI/l l-13'
- nyjat e pörpanne XI/15-19.
- prapavendosja e pörcaktoröve tö pavetömjaftueshöm XU20
bekgi XIV15.
bekoj XII/I0.
235
-;;;
belqim XII/15.
benedicere XII/t 0.
berber XIyl5.
beribat XIyl5.
Besa-para IV23.
bese-tIv24.
biris xII/15.
boja-xhi XM6.
boje XIVI5.
bostan XII/15.
bradXU4.
bredh XV4.
brendon IV20.
brention IIl20.
bretök XIU4.
bretkosö XIU4.
brezU2,Xl/4,8.
bfinzlXU4.
briu XV4,8.
broatec XII/4.
Brturdisium IV20.
bubulcus XIyl0.
(a se) bucuraXU4,8.
budalla XIy16.
budalla-llök XIUl6.
bujk XII/10.
(i) bukur Xl/4,8.
bullgar lll/22.
b u I gari slrtj a ll 1,2,Ill/ 22-25 :
I

- dialektet Illl25.
- dokumentimi dhe periodizimi IIU23.
- dukuritö ballkanike III/25.
- tipare gjuhösore IW24.
buzäU2,XI/4,8.
buzöU2, XI,4,8.

c
Caesar XII/6.

236
calix XIV10.
cälugär Xlll4.
Car XIV6.
cärämidä XlV5.
careva XV10.
cark XV4.
castellum XIVl0.
castravete XIV13.
causa XIU9.
ceaft'XU4.
centum XIYI0.
cer XII/6.
ceffus XII/6.
chersydrus XIY10'
christianus XII/10.
cicer XII/9.
cineva XI/10.
cioarä XU4,8.
cireascä XII/4.
ciudesc XII/I3.
civitas XIf/ .

coasä XlVl3.
coco$ XIVl3.
copil XV4.
cop XIVI3.
crux/cruxis XIVl0.
cubitus xlVg.
curpen XL4,8.
cursä XI/4,8.

c
-9a / -9i XIII16.
ganr II/17.
Qamöri-a IVl7.
Haspirimi i mbylltoreve tö aspiruaraIU20
gfarödo XYl0.
-9ök / -gik XIV16.
-9i / -xhi XIVl6.
237
 goban III/15, XU/l5.
guditerl XII/13.
gyrqi XIVI5.

D
Dacia Maluenisis XI/8.
Dacia Ripensis XV8.
dafinlXIV5.
dafinö XIy5.
dake-tIU23.
dako-getö-t IV23.
dalmatö-r Iy2l.
dalmatishtj aIU27.
daltlXIVl2.
daltö xIV12.
*dalto xIUt2.
dardanö-t IV19.
dasaretö-t lU 18, 19, 20.
dascalXIy5.
daskalXIy5.
daulle XII/15.
dibran-ge XlU16.
dikush Xyl0.
Dimalum XV8.
disa XV10.
dj-, z- xrug.
do börö Ixlll.
Doki-dava IV23.
dollap XIYl5.
dorishtja IV7.
dre / drojö XI/4.
droaie XV4.
droje XV4.
duhet börö D?11.
Durrachion IV20.
Durrös 1U20,Lil15.
dyfek XIYI5.
dygiuhösia nö Ballkan V6.
dyndjet sllave nö Ballkan III/21.

238
Dh
dhallö XV4.8.
dhanorja me vlerön e giinores (shih giinore-dhanorja)'
dhanorja e Pronösisö Vl12.
dhaskal XIV5.
dhimotiqi lU7,llll12.

E
ecclesiaXIVl0.
efendi XIYl5.
O eger lll22.
ökhei X/3.
ekhö (eikha) demeno )V4'
elinö IIVI l.
elinikä IlVl l.
*Enetoi en te Adria' lll20
engjöll XIVl0.
enkeleas-it Ill19,20.
eolishtla IV7.
Epicadus IV20.
Epir IV16.
epirot-öt IU14,l6;
- giuha etYreIULT.
episcopus XIY10.
Etleva IV20.
evangelium XIYI0.
Ezirovo (unaza)1425.

E
ö (zarrorja) nö gjuhöt ballkanike V2,'Nl2-4,13'
- nö bullgarishte I/2, lIU25,IV/I8.
- nö rumunishte v2,IIVI8, [!/lI4'
- nö shqipe UL,IIUI0IVll5.
- nö dialektin jugor tö shqipes Ml6-17.

F
iäcies XIY9.
239
 __-______
fanrilje gjuhösore V7.
faqe XII/9.
lärinrä XI/4.
flutur XIl4.
flLrture XI/4.
fonrra e pashtjelluar e tipit nte htt IX/10, ll, 12, 14.
fornra e pashdelluar etipitpör. tö börö IX/l l,l3,l4,XI/20.
fonrra e pashdellrnr etipitpentnt (cle) scrrs IX/9. XI/20.
fqinjöt veriorö tö greköve IIl14.
fslra-ge < ßhat-ge XII/16.
fukara-llök Xll/16.
firrca XII/6.
furka XIV6.
furkö XII/6.

G
Gadishulli Ballkanik ll/4,5.
- ndryshinri i gjendjes gjuhösore nö... III/1.
gälbeazäXU4.
gallus XIYl0.
gard XV4,8,XM2.
*gardu XIU12.
gardh XV4,8,XIUl2.
gasXII/9.
gaudium XIU9.
gegörishda IIV9.
Gerrtius II/20.22.
Genusus IU20,22.
Genrri-sara IIl23.
getö-t IIl23.
ghimpe XV4.
ghiuj XIl4.
gloabä XIV13.
gotö-t ll/1, 13.
graecus IIVI l.
grekö-t 1116.
Greqia e Madhe 1116.
greqishtja e re IIVI l-14:
- dialektet e saj IIVI3.

240
 - dukuritö ballkanike IIV14.
- enrörtinri i popullit dhe i gluhös III/l l.
- gjuhöt letrare. llll12.
- koha e fonrrinrit lIll12.
- ku flitetll IIVI,l l.
- rrdikimi igreqishtes U5,Vll6.
- sistemi fonologjik dhe fialori III/13.
- vendi i saj nö rrethin e giuhöve i.e. III/13.
greqislrtja e vjetör lIlT -13:
- dialektet lll7.
- dokumentimi shkrimor IV8.
- gjuhö kentr.rm lll8.
- kolonitö greke IIl12.
- sistemi fonetik IIl10.
- sistemi enröror II/10.
- sisterri foljor IVI l.
groapä Xl/4.
gropö XI/4.
grta U122.
grunraz I/2,XLl4.
gurnraz U2,Xl/4.
guqä I/2, Xl/4,8.
gushö ll2,Xl/4,8.

Gj
glendja e sotme gjuhösore nö Gadishullin Ballkanik IIyl -31.

giendja gjuhösore e Gadishullit Ballkanik nö lashtösi M-27,

gjinore-dhanorja (njösirni formal) nö gjuhöt ballkanike V2,Vl1-2.
- rrö bullgarishte e maqedonisl'teIl2,IIU25,28, V/l1, 18.
- rrö greqishte llll | 4, Y 13.
- nö mnranishte V2. III120. V/9 -10.
- paranyjözimi i gjinores nö rumanishte V/10.
- nö shqipe ll2,V l4-8.
- paranyjözinri i gjinores nö shqipe V/5-6,8.
- laktoröt e njösimit tö gjinores me dhanoren:
- Iripoteza e substratit V 114-15.
- hipoteza e ndikimit grek V/16
- hipoteza e ndikimit latin V/17- 18.
- lripoteza e zhvillimit paralelVI19.

241
 - dhanorja e patheksuar e pörenrrave vetorö me vlerön e gjinores nö gjuhöl
ballkanike Vl12-13.
gobö XII/13.
gl uha bul I gare ( shih bullgari shtja).
gprha greke (shih greqishtja).
gl uha maqedone (shih rlaqedonishtj a).
gjuha rumLrne (shih rurnanishda)
gjuha serbokroate (shih serbokroatishtja).
gjuha shqipe (shih shqipja).
gjuhö tö Ballkarrit lU4,lM.
glnhöt ballkanike Ill4,lIIll .
giuhöt sllave tö Ballkanit IIVI.
gJymtyrö XIVl0.
gtysh XV4.

H
(vi.ci)haXl4.
haber XIIi 10.
habet Xi4.
habitorja (nö shqipe) X/1,5.8,9.
Haemus IIl23.
haonö-t IIi 16.
lrarabel Xll/12.
helenö-t (elinöt) 1116.
helenizinri i fiseve jo-greke IIl12.
helrn XIVl2.
herö XII/9.
hibemalia XII/10.
höra XII/9.
hoxhö XIVl5.
huazimet nö gjuhöt ballkanike:
- nga greqishqa Xll/3-5.
- nga latinishtla XII/6-10.
- nga sllavishua XII/l I -13.
- nga turqishtja XIVI4-16.
Hydrunturn IIl20.

I
icoanä XIV5.

242
igunren XIV5.
ikona XII/5.
ikonö XII/5.
ilirö-r ll,'18-19.21.
ilirishtja Ill20-22.
il y a X/3.
Illyrion Enetoi IIl20.
irna (nemar/niama/niem a) Xl 3.
imam (inrall) resheno X/4.
inad XII/15.
ininricus XII/10.
ipeshköv XII/10.
istrorunrunö-t III/ I 5.
Islrörrr 1U20, lll/5.
"islrujt gjuhösorö" llVl .

ilurctura XIV10.

J
jonik-atik Ill7.

K
k', g' (nö ilirishte) II/22.
ka (si pavetore) X/1,3.
kadi XIVI5.
kaßlrö Xlllg.
kaike XII/15.
kalugar XII/5.
Kallama lll17.
kallle XIVl5.
kallogjer XIIi5.
karrr (si ndihnröse e sö kryerös)X14.
kastravec XIVl3.
katundet sliqiptare tö Serbisö IIVI.
katlrarevrrsa II|T, llll l 2.
kavalla Xlll7.
keltc-t IIl1,13.
kerarnida Xll/5.
kölbazö XI/4.
körbö XII/12.

243
köshtlellö XIY10.
kj t q XIU9.
kishö XII/4, 10.
kisha orlodokse I/5.
klohi. Zisl\l22.
kl log örlkllogl ön XII/5.
koha e ardhme (shih e ardhmja).
koha e e kryer (shih e kryera analitike).
koine-ja IV7.
kokosh XIVl3.
kolonitö greke tö Detit tö ZiIU24.
Komisioni Ballkanik V3,4.
Kongreset e Studiniit pör Evropön Jug-Lindore V8, [V/5.
kopile XI/4.
kosö XIV13.
krijimi i temös sö shumösit nö shqipe, rumanishte dhe giermanishte Xy14.
i krishtenö/i krishterö XIYl0.
krorrologjia relative dhe absolute l/ 14.
e kryera analitike nö giuhöt ballkanike Xll,4.
kryq XIV10.
kuantiteti i zanoreve nö gjuhöt ballkanike lV/3,4,6,11.
krrantiteti i zanoreve nö shqipe N112.
kudo XVl0.
kulpön/kulpör XI/4,8.
kulshedör XIYl0.
kr.urdrinat (shih rimanja e kundrinave).
kurdoherö XVl0.
kurth Xl/4,8.
kushdo XVl0.
kut XIV9.
kuventa XIU7.

L
-1- > -l l- nö shqipe XIi8.
-l- > -r- nö rumanishte XY8
lakimi nö ballö tö f alös lIIi6
lar XII/9.
latinishda vulgare I/10, IIV16.
- ndikimi i latinishtes U10,20,V/17-18.
244
laurus XIV9.
lavd XII/9.
Lesh III/5.
-li-/-lli- xil/16.
lidhje gjuhösore l/7.
Lirreari A,B lV1 .

lips-am XIII5.
lips-ern XII/5.
lips-esc XIY5.
Lissus IIl20.
livada XIÜ .
livadä XIV5.
livadh XII/5.
lopatä XIVl3.
lopatö XIY13.
Iter Xll/6.

M
*-rr > -n nö mesapishte dhe shqipe 1U20.
(a) macinä XII|4.
m-khan- XIll4
ntal l/2, XI/4,8.
maledicere XIVl0.
nrallkoj XII/10.
rrarrastir XIY5.
nranastire XIY5.
manastir-li XIVl6.
rnaqedonöt e vjetör dhe gjuha e tyre IV14, 1 5.
Maqedonishtla (e sotrne) U l, lIU26-28:
- dialektet lIU27.
- dukuritö ballkanike IIU28.
- gjuha letrare 11U26,27.
- ku flitet? 111126.
rtraxlrarishd a Xll .

nredicus XII/9,10.
rneglenorutnunö-t IIVI 5.
nreglenorumr-urishda IIV I 9.
rnesapishtja Il/20, 21 .
nreshö XIY10.

245
nretafonia IIIi6.
nretateza e likuideve nö gjuhöt sllave lll/24, Xlll12.
nröny'a e ritregimit nö bullgarishte llll24 dhe nö maqedonishte llU27 .

mönjanimi i paskajores (shih paskajorja nö gyuhöt ballkanike).

rttörrenjö XIVl0.
t'r'tö2. Xll4.8.
niik XII/10
mikenishda IIl7.
minz XI/4,8.
rnissa XII/10.
t11izö-r 1U23.
rnjek Xll/9,10.
rnjekrö lU22 (sh.79).
rrrokörr/mokör Xll/4,
mollosö-t IVl6
mosromanizimi i greköve II/28.
nrosromanizimi i arböreshöve [: shqiptaröve) II/29-31.
nrog - nroagä XI/4.
moshö XI/4.
rrrugull Xll4,8.
nrugllr XV4,8.
nrunög/r.nurg Xll/I0.
munöshtir XIV5.
nlLrscor"lesXIIi 10.
nryfti XII/15.

N
nafora XlV5.
(a)naforä XIV5.
naforö XIV5
namus-lli XIV16.
rräpircä Xll4,8.
ndörrinii i glinisö nö shuntös nö shqipe dhe rumanishte XI/11-13.
ndikinri latin nrbi ilirishten IIIi6.
ndokutrd XI/10.
nclokush Xli 10.
ne XII/9.
nepörkö XIi4,8.
ne$care XY10.

246
ne$tine XV10.
nevoie XIVl3.
nevojö < nevolö XIV13.
ngulitja e theksit nö shqipe III/6.
niegull (mjegull) XI.4,8.
niegurä Xl/4,8.
nikoqir-llök XII/16.
nös XII/9.
nyjat e pörpamre nö shqipe dhe rumanishte XVl5, l7'
- ndryshirnet rnidis tYre XI/l6
- mosha e tyre nö shqipe XVI8 dhe nö rumanishte Xlllg'
rryjat e prapme nö giuhöt ballkanike lll,2,l7 ,Vlll-16'
- nö bullgarishte IIV25, V112,6,10.
- riö maqedonishte IlU27 . Vy2,6'10.
- nö runranishte III/20, VV7 , 14-15.
- nö serbokroatishten jugore llll21.
- nö shqipe III/10, VV8, l4-15.
rryja shquese nö greqishte tö vjetör IIU 10,V117,15.

Nj
rrjö-nrbö-dhjetö ed. nö giuhöt runlrlne, shqipe dhe sllave v2,xl1.2.

o
o > a nö shqipe dhe mesapishte IV20
ö > e XII/9.
*octö XII/9.
oltar Xll/6.
opincä XIVl3.
opirrgö/opangö XIV13.
oricare XY10.
oricine XVl0.
oriunde XVl0.
ostrogotöt lVl

P
padul- XlV9.
pagarlus XIV9,10.
panonö-t Il/21 .
parrlrenö-t lv 19, lll20.
'\ A1
Lat
 orrur,
paskajorja (mörrjaninii i... ) nö gj uhöt ballkanike Il l,z, Ix/ 5, 22. 24.
- nö bullgarishte IIII25, lx/7,22.
- nö greqislrte III/l 4,lxt6.
- nö greqishte tö vjerör IX/2.
- nö maqedonishte IX|T ,22.
- nö runranishte IIII20. IX/9.9.
- rrö serbokroatishte III/31 ,IXl7
.

- nö shqipe IIVl0, IX/10- 14,23.

paskajorja (burimi i nrönjanimir tö saj):
- hipoteza e trako-shqipes IXll 5,16-17.
- hipoteza e ndikinrit grek IX/l5,lg-20.
- hipoteza e ndikinrit latin IX/20.
- hipoteza e zhvillinrit paralelel IXlZl.
- si duhet shtruar göshtja pör gjuhöt ballkanike lX/22,24.
dhe pör gjuhön shqipe lxl23.
paskajorja nö gjuhöt e tjera i.e.;
- rrö gjuhöt kelte lXlZ.
- nö italishtelXlT.
- nö latinishte IX120.
- shoqörinti nre parafialö IX/5.
paslrkö-t Xll/4.
pellazgö-t IIl3,
pellazgyishtl alll3.
pemö XII/9.
peonö-t [v19.
pepene Xll/4.
peshk Xlllg.
Perandoria Bizantine I/5.
(i) pöganö/i pögörö XIY9,l0.
pörcaktoröt e pavetörrrjaftueshönr nö shqipe dhe nö rumanishte III/10, VV
l4;16. Xl/19.
pön'ua I/2,XLl4.
piriu Il2,XIl4.
pirustö-t IIl20
piscis XIL/9
pjepön/pjepör Xlll4.
plaga XII/9.
plagö XII/9.

248
 =1:::::=:::-

Pleuratus [l/20'
pönrutn XII/9.
Plovdiv 11123.24.
prapashtesa sllave nö giuhöt ballkanike XIVl3'
prapashtesa turke nö guhöt ballkanike Xll/16'
prapavettdosja e nYjös shquese:
- nö amrenishte VI/1.
- nö gjuhöt balltike VI/1.
- nö gitrhöt ballkanike (sh' nyjat e prapme nö")
-|ripotezatpörprapavendosjenenyjösslrqrteserrögjuhötballkanike:
- lripoteza e ndikimit grek VI/4'5,12'
- hipoteza e ndikimit latin VV4,;11'
- hipoteza e ndikirnit sllav VV4,5'10'
- hipoteza e ndikimit tö substratit VV4,l3'
- hipoteza e ndikimit tö shqipes VV4,l4'
- liipoteza e zhvillimit tö pavarur Vll4'14'
prapaven<losjaepörcaktorövetöpavetömjaftueslröm(slr.pörcaktorötc
pavetöntjaftueshöm).
protobullgarö-t (gjuha) IIll .

Prrlpr-rdeva lll 23,24.

pyll XIIi9.

a
clalt Xl/4.
clarrj <klanj II/2?.
qarr XII/6
qejf-lli XIV16.
qelq XII/10.
qeranridhe XIV5.
qershi Xlll4.
qift xll/10.
qind XII/10.
qiqer XII/9.
Qirili dhe Metodi 1W23.
clorr XII/15.
quanj < kluanj II/22.
clytet XII/9.

249
 R
Rabönö XIVl0.
radius XII/9.
ratio XII/9.
remö - tenrö VIII/2_9.
rete XIIi 10.
röndös XI/4.
rönia e bashköti'göiloreve nrbyiltore ndörzanore
xlr/g.
rinzäXI/4.
ryetö XIVl0.
ridondanca e mjeteve gjurrösore nö gf uhöt bailkanike vrru6.
rirrrarrja e kundri.ave nö gjuhöt balrkanike I/2,vlil/r-3r.
- burimi i kösaj dukurie:
- Iriporeza e giymtyrimit aktual tö alisö VIWZ2,26.
f
- lr i poteza e'bipörcaktirnit tö kundrinö s y rrlr 22,23,24.
- lriporeza e ndikimi latinyllU2}_2|.
- hiporeza e ndikirnit tö substrarit Vil/1g_20.
- lripoteza e pördorirnit ridondant tö rnjeteve gjuhösore
vrrl/z7-30.
- hipoteza e zhdukjes sö homonimiseyilU22j5.
ri'rarrja e kundrinave nö builgarisrrte I/2, In/25,vilyl 3,r4,r5.
- vjetörsia VIIVl5.
rirrrarja e kundri'ave'ö greqishte llL, lll/l4, VIUl l6_17.
- shtrirja gjeografike dhe vjetörsiaylll/17.
rinrarrja e kundrina'e nö maqedonishte I/2, llllzg,vllyl3. r
4.r 5.
- rletörsia VIIVl5.
rirrr arrj a e kundri rr ave nö ruman ishte I/ 2, Ill/ 20, v ilI/ -
9 | 2. 24.
- rirnamja e kundrinös sö drejtö VilUlZ.
- rirnanja e kundrinös sö zhdrejtö VIryl l.
- vjetörsia VIIUl0.
rirrrarrja e kundrinave nö shqipe l/2,III|l0, VIIU2,3_g.
- rimarrja e kundrinös sö drejtö pör dy vetat e paraylrl/2,6;
dhe pör vetön
e tretö VllU3,1.
- rinrarja e kundrinös sö zhdrejtö VIIU .
- vjetörsia e kösaj dukurie VIIys,g.
rinrarrja e kundrinave nö gjuhöt ronlarle peröndimore VIIVI 21.31 .
,
ronranizinri i Ballkanit Il/27 -31 .
ronrön III/15.
ronrörreshte III/15.
rotaci zmi nö shq ipe lrll 9, lv I | 9 -20, xll g; dhe nö rumanishte Iv I 20.
xl/ g.
250
;.;,
- bashköpör'kimet tne shqipen XI/1-20'
- burimi dhe ku e kur öshtö fonluar IIV16'
- dialektet IIVl9.
- dokutnentimi nre shkrim llVlT.
- dukuritö ballkanike llll20.
- ett.röftimi III/15.
- tipare gjtrhösore II11l8.

Rr
Rrethi Gjuhösor i Pragös I/7.
rreze XII/9.

S
sabaia II/20.
sagitta XII/9.
sahat-gi XlVl6.
saita XII/7.
sarbäd Xl/4.
sarcirrarius XlY10.
Sarpi-sara IIl23.
Scoclra II/20.
scnrnr XI/4.
serbokroatishtja III/21 . 29-31 '
- dialektet III/30.
- tlokuntentimi shkrinror dhe gluha letrare llll29'
- dukuritö ballkanike tlv3l.
- ku flitet llll29.
- tipare gir,rhösore IIV30.
servire XIVl0.
Singidr.urum ll/1.
Skerdilaidrrs II/20.
socius XIV9.
solanunr XII/10.
sorrö Xl/4,8.
spatha Xlll7.
spcrare Xll/10.
*spleneticttnr XII/ I 0.
Sprachbund Ii7 (shih edhe lidhje gluhösore)'
251
 Stefan Nemanja IIU29.
strepede XV4,8.
strugure XI/4.
Stnrmörr 11126.
stnrngä XU4,8.
strbstrati (roli nö bailkanizm at);I/n,l6,n/2,rv/13, v /r4-l5,vI/4,13, vrly
l8-20. xI/5-6.
syrgtyrl XIyl5.

Sh
shelqöror XII/10.
shöngjetö Xtt/g.
shörbej XII/10.
Shkodör IIUI5.
slrkrum (b) XU4.
Shkumbin IIl22.
shoq XII/9.
shpörej XIY10.
slrpnetkö/shpretkö XIy I 0.
shqip III/4.
shqipja IIl8, III/3- I 0.
- bashköpörkimet me rumanishten III/l 0, Xl/ | _21.
- burimi (hipotezat e ndryshnre) IIV5_6).
- dialektet III/9.
- disa dukuri specifike III/6,g.
- dokunrentinli shkrimo r lll/7 .
- dukuritö ballkanike IIVl0.
- emörti,ri i möparshöm IIV4 (shih edhe arbömisht/arbörisht).
- gf ulra letrare III/7 .
- guhö i.e. III/8.
- koha e formimit IIV6.
- ku flitet IIV3.
- tipare gjuhösore IIV8.
Shq ipöni/Shqipöri IIV4.
shqip-tar IIV4.
shtrep XU4,8.
shtrirja gjeografike e ballkanizmave l/15.
Slrtrtrngö XIl4,8.

252
 *tod IIl20'
ta (nö mesaPishte) <
tan (e mesPishtes) 1U20.
-tar XIVl6.
Tarpo-dizo s IU23 .
Taulantö-t IVI8, 19, 20.
tema e shr.ulösit tö emrave Xlll4'
retö xll/9.
Teuta Il'120.
törlirrk XII/10.
tj- t s- xlv9'
toskörishtja III/9.
trakas-it LU14,23-24.
- ndikimi grek dhe rornak II/24'
trakishda giuhö satem ll/26'
- disa tiPare fonetike ll/26'
trandafi l/tröndafi I xII/5.
trandafir XIV5.
lratrdofil XIV5.
trebuie föcut lX/7.
trifurcus XIYl0.
tufa XII/7.
turqe < turk-ge Xll/16.
Turo-diza II/23.

Tlt
(i) tharböt XI/4.
thark XIi4.
theksi ekspirator nö gjuhöt ballkanike lV 13' 6'
- nö bullgarishte e nraqedonishte IV/8'
- nö greqishte tö re [V/3'
- nö rumanishte IV/7'
- nö shqiPe Il/20, IIII 8, I\{ 19, XII/ 4'
thesProtö-t llll6.
thönime XV4.
Thyamis lVl7.

U
/u/-ja nö greqishte IV9.
253
:--
njdis XII/15.
urrdeva XIII0.
ungyill XIV1o.
urdä XIl4.
urlö XV4.

v
vad XII/I3.
vadö XIIil3.
( r ) varfler/(i) vorlen Xll/4.

vz,rtör' l/2, Xll4, 8.

vaträ I/2,XU4,8.
Veda-t IIl8.
venetö-t IIl21 .
venetishda IIl21 .
ves Xll/9.
Ves-cleves IIl22
viezure Xl/4.
vitius XII/9.
vizigotö-t IVl.
vjedhull XV4.
Vjetari Iil/11,26.
Vlonö/Vlor'ö lil/5
vllah/vallah lll/l5.
voluntas/-atis XII/ I 0.
(i) vorflen/(i) varler XII/4.
Vrrk Karaxliq lll/29.
vullnet XIyl0.

Xh
-xhök/-xhik XII/16.
-xhi/-Hi XIUt6.

Z
zarä XU4,8.

254
CIP Kat:rloginri nö botim BK 'Iiranö

Dcrnirl j. Shaban
C.iLrhcsi birl Ikani kc / Shabln Dcrnr r.a j.
-'l'i rturr-,: Shkcnca. l(X)4.
1.5(r f'.1...crn.

rsBN e9943_6-10_0_x

Sh ty ps h kr onja " 9VL ö s o nj öt o rj a"

I