HISTORYCZNE BITWY

JÓZEF WIESŁAW DYSKANT

TRAFALGAR 1805
Zapłakane zwycięstwo
scan - zawisza

Dom Wydawniczy Bellona

Warszawa 2002
Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich
książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od
ceny detalicznej.
Nasz adres:
Dom Wydawniczy Bellona
ul. Grzybowska 77
00-844 Warszawa
tel.: 652-27-01 (Dział Wysyłki)
infolinia: 0-801-12-03-67
Internet: www.bellona.pl
e-mail: biuro ©bellona.pl

„[...] Triumf wielki i wspaniały opłacono

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz
Ilustracja na okładce: Marek Soroka
Redaktor:
Korektor:
© Copyright by Józef Wiesław Dyskant, Warszawa 2002
© Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002
okrutnie [...]. Zwycięstwo nie wzbudziło
Żadnych publicznych entuzjazmów, z jakimi
dotąd zawsze spotykały się osiągnięcia
naszej marynarki [...]. Nie było demonst­
racji ani radości, nie zatrzymywano po­
chodami ruchu na ulicach. Uczciwe i męs­
kie odczucia całego narodu wyrażały się,
jak powinny były: każdy czuł wewnętrzną
satysfakcję z odniesionego sukcesu, ale
każdy z przeszywającym bólem i całą szcze­
rością nosił w sercu żałobę po wielkim
bohaterze — poległym w bitwie".
„The Times" z 7 listopada 1805 r.
„[...] to było wspaniałe zwycięstwo, ale
było zwycięstwem Nelsona; warte śmierci
wielu żywych, bo zwycięstwa zawsze kosz­
tują, ale nie warte śmierci Nelsona [...]"
Z wypowiedzi (?)
kmdr. Henry Blackwooda po bitwie.

ISBN 83-11-09470-5
 WSTĘP

Dzieciństwo upłynęło mi w cieniu legendy napoleońskiej,

a może w polskim odblasku tej legendy, gdyż Bonapartego
postrzegałem poprzez szwoleżerów gwardii Kozietulskiego
i lansjerów nadwiślańskich Konopki oraz poprzez Samosierrę,
Wagram i Tudelę. Co więcej, Napoleon utożsamiał mi się
również z moim imiennikiem, księciem Józefem Poniatowskim
oraz Raszynem, Lipskiem i Kockiem. Tę mało znaną potyczkę
kawaleryjską, stoczoną przez huzarów węgierskich z polskimi
szaserami Berka Joselewicza pod Kockiem, darzyłem sympatią
również z tej przyczyny, iż wyjaśniła mi ona znaczenie nazwy
ulicy, przy której mieszkałem. Szaserów, czyli strzelców
konnych...
Podziwiając prowadzone kampanie lądowe epoki napoleoń­
skiej, mało uświadamiałem sobie, że obfitowała ona również
w starcia morskie. Ponieważ w tej dziedzinie cesarz nie był
specjalnie uzdolniony, a Księstwo Warszawskie nie posiadało
ani floty wojennej, ani nawet dostępu do morza, działania te
pozostały jakby na uboczu moich ówczesnych zainteresowań.
Rozczytując się w książkowych napoleonianach, choć jako
mały chłopiec preferowałem raczej Przyborowskiego niż
Żeromskiego, wpadłem w końcu na morski trop legendy. Trop
wątły, tak, jak krótkim był tekst, który wyczytałem u Wacława
 6 7
Gąsiorowskiego, w książce wydanej jeszcze przed reformą
językową 1936 roku:
„Dnia 5-go października 1804 roku cztery okręty hiszpańs­
kie, wiozące z Ameryki szesnaście miljonów piastrów dla
pustego skarbu, zostały pochwycone przez Anglików pod
samym Kadyksem. Miara pojednawczej polityki hiszpańskiej
się przepełniła. W butnej „Królowej mórz" zagrała duma.
Hiszpanja postanowiła czoło stawić Anglji. Drogą ofiar
najcięższych, drogą podwojenia podatków, wyzbycia się
ostatnich piastrów i środków, Godoy wystawił i uzbroił
trzydzieści okrętów, połączył je z flotą francuską i jął ścigać
[...] Nelsona! Anglja została zaatakowana na przestrzeni od
Trynidadu i Martyniki aż po Indie, Antyle i La Manche. Aż
dnia 21 -go października 1805 roku flota hiszpańsko-francuska
pod dowództwem Villeneuve'a, spotkała się pod Trafalgar
oko w oko z Nelsonem. Przewaga sił franko-hiszpańskich
wynosiła aż sześć okrętów linjowych, jedną fregatę i trzy
brygi. Zguba Nelsona była niechybna. Losy wszakże zawyro­
kowały tutaj wbrew ludzkim rachubom. Nelson za pierwszym
starciem złamał linję obronną Villeneuve'a, trzynaście okrętów
nieprzyjacielskich zapalił i, zapaliwszy, zatopił. Siedemnaście
okrętów dostało się do niewoli, siedem tysięcy ludzi poniosło
śmierć w walce z ołowiem, ogniem i wodą [...] Okruchy
potężnej floty franko-hiszpańskiej uciekły. Nelson odniósł
zwycięstwo niesłychane, niepowetowane w śmiertelnym ciosie,
bijącym w morską potęgę Francji i Hiszpanji równocześnie.
Wielki Nelson własnem życiem okupił Trafalgar. Poległ, lecz
zwyciężył! Panowanie Anglji na morzu stało się niepodziel-
nem. Klęska pod Trafalgar wstrząsnęła do głębi i Francję
i Hiszpanję. Rany obu tych państw były tu może równie
głębokie, straty równie niepowetowane. Ale Francja miała
Napoleona, miała na otarcie łez sztandary zdobyte świeżo pod
Ulmem, była w przededniu Austerlitzu. Hiszpanja zaś nie
widziała dokoła siebie jaśniejszego błysku [...] Trafalgar!
Hiszpanja, dla sojuszu z Francją, nietylko straciła raz na
zawsze potężną marynarkę, nietylko zaprzepaściła miljardy,
nietylko wybór dzielnego ludu skazała na zagładę, nietylko
zmarnowała całą moc swoją, trzymającą w ryzie niesforne
kolonie — lecz nadto stanęła bezpowrotnie na pochyłości,
która dla państwa ma już jedną jedyną drogę, drogę do
upadku. Trafalgar! Napoleon wiadomość o morskim pogromie
odebrał w drodze do Wiednia. Klęska była okrutna, lecz
Bonaparte jeno zęby zaciął i zmienił jeno plan upokorzenia
Anglji... Nie mógł zgnębić jej wprost, nie mógł stawić czoła
jej flocie, więc ją będzie miażdżył w jej sprzymierzeńcach,
więc całą Europę albo zmusi do rzucenia się na Anglję, albo
całą Europę sam opanuje. Rozkazy spod Wiednia padły.
Biuletyny sprowadziły Trafalgar do znaczenia pospolitej,
nieciekawej potyczki morskiej. Posłuszne gazetki nawet się
tam taką jakąś bitwą nie zajmowały [...]" '.
Tu zatem mamy przyczynę owej niewiedzy o batalii
trafalgarskiej. Batalii, o której nasi napoleoniści, z reguły
obojętni na sprawy morskie (poza Gąsiorowskim), ani wspo­
mnieli. A przecież działania morskie uzupełniały kampanie
lądowe; ba, niejednokrotnie przesądzały o ich losach. Do­
świadczył tego i sam cesarz, którego Royal Navy pozbawiła
efektów zwycięstw w Egipcie, na Bliskim Wschodzie czy na
Antylach. Któremu udaremniła inwazję na Wyspy Brytyjs­
kie, aby w końcu internować go na Wyspie Świętej Heleny
i czujnie strzec już do śmierci. Lecz o tym dowiedziałem
się, kiedy podrosłem i, chodząc do gimnazjum, zaintereso­
wałem historią wojen morskich. Do sprawy zaś bitwy
trafalgarskiej wracam teraz, po latach, niczym do okresu
dzieciństwa, aby raz jeszcze znaleźć się pośród blasków
i cieni napoleońskiej epopei i tą skromną książką złożyć
należny jej hołd.
' W. G ą s i o r o w s k i , Samosierra, Warszawa 1934 (III wyd.), s. 14-16.
Szczegółowe stany walczących flot i straty poniesione w tej bitwie omawiam
w tekście zasadniczym. Tamże objaśnienia co do wydarzeń i postaci
występujących w cytowanym fragmencie książki Gąsiorowskiego.
 8 9
Czy można porównywać Napoleona z Nelsonem? Oczywiś­
cie, ale wyłącznie jako dowódców wojskowych i ludzi, gdyż
Napoleon góruje nad Nelsonem swoją wielkością jako
wybitny władca i mąż stanu. Obaj natomiast byli wybitnymi
wodzami przełomu XVIII i XIX w. Ich nazwiska pojawiają
się na kartach historii niemal jednocześnie, bo w latach
1793-1794. Napoleon, jako młody kapitan artylerii, odznaczył
się przy zdobyciu Tulonu w grudniu 1793 r. (trzy miesiące
później został już gen. bryg.), Nelson natomiast, jako
komandor i dowódca HMS „Agamemnon" (od 1793 r.),
a potem małego zespołu okrętów, walczył latem 1794 r. na
Morzu Śródziemnym o niepodległość... rodzinnej napoleońs­
kiej Korsyki.
A potem już, w ciągu niecałych dziesięciu lat, obaj stali się
bohaterami narodowymi i okrzyknięto ich „geniuszami wojny"
— Napoleona „wojny lądowej", Nelsona „morskiej". Później­
sze pokolenia, łącznie z historykami wojskowości, wybór ten
zaakceptowały w uznaniu zasług obu bohaterów, a raczej ich
wpływu na dalsze dzieje polityczno-wojskowe Francji i Wiel­
kiej Brytanii. Bo to przecież Napoleon wydźwignąl Francję na
czołowe mocarstwo światowe i do dziś utrzymuje się ona
w pierwszej siódemce potęg militarnych naszego globu. Nelson
z kolei zapewnił monarchii brytyjskiej niekwestionowane
panowanie na morzach (i związane z tym profity) aż do 1945 r.
Obaj są do siebie zarazem podobni i niepodobni, gdyż prócz
odrębnych profesji, a może raczej zajmowanych stanowisk,
dzielił ich cały ogrom różnic, które w ciągu stuleci zan­
tagonizowały oba narody. Jednak, choć znaleźli się naprzeciw
siebie, wojny, w których brali udział, obaliły ostatecznie
porządek feudalny w Europie. I pewnie dobrze się stało, że los
nie pozwolił im walczyć ze sobą bezpośrednio, gdyż przez to
możemy ich bezstronnie uznać za największych dowódców
lądowych i morskich wszechczasów.
Pewnych analogii możemy doszukiwać się również w ich
życiu osobistym, chociaż to sprawa drażliwa i wykraczająca
noża tematykę tej książki. Obaj ożenili się z wdowami
(Nelson w 1787 r. z Franciszką Nesbit, Napoleon w 1796 r.
z Józefiną de Beauharnais) i z różnych przyczyn nie byli
szczęśliwi w tych związkach; stąd obecność innych kobiet
w ich życiu. Nelsonowski związek z piękną lady Emmą
Hamilton, „skandaliczny romans" wedle ówczesnych po­
glądów, wniósł wiele goryczy w życie lądowe admirała.
Wpłynął również na oziębłość dworu królewskiego Jerzego III
i jego syna-regenta Jerzego IV, którzy zdawali się nie tyle
z nich cieszyć, ile „tolerować" sukcesy Nelsona, wbrew
„motłochowi", przyjmującemu je wręcz entuzjastycznie. Póź­
niejsze tragiczne losy Emmy świadczą, że tego romansu nigdy
Nelsonowi nie wybaczono. Z kolei Napoleon, po romansie
z Polką Marią Walewską, musiał w 1809 r. rozwieść się
z piękną, lecz bezpłodną Józefiną, aby poślubić Austriaczkę,
chłodną i wyrachowaną córkę Franciszka I, Marię Ludwikę.
Obdarzyła go ona wprawdzie w 1811 r. upragnionym „Orląt­
kiem" (syn Franciszek Karol Józef), ale samo małżeństwo
stało się formalnością, nie przynosząc cesarzowi żadnych
radości, a Francji żadnych korzyści politycznych.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że
Nelson, pozbawiając Bonapartego zwycięstw na morzu, sku­
tecznie ograniczył zasięg terytorialny napoleońskiego świata
(Europy). Nawet po swojej śmierci trwał jakby w niezłomnej
postawie Royal Navy i chwilami wydawało się, że to nie
cesarz wprowadził w listopadzie 1806 r. blokadę kontynentalną
Wielkiej Brytanii, zamykając dla niej rynki europejskie, lecz,
że to flota brytyjska blokuje Europę, ograniczając zamiary
polityczne i wojskowe cesarza. Uwierzyła w to sojusznicza
Hiszpania, której zbrojny opór poderwał zaufanie w nie-
zwyciężoność armii francuskiej i uwierzyła Rosja (wycofała
się z blokady kontynentalnej w 1810 r.), która obawiała się nie
tyle samego Napoleona, ile przebrzmiałych już haseł Rewolucji
Francuskiej i burżuazyjno-demokratycznych reform cesarza,
które zdaniem carskiej kamaryli mogły rozbudzić śpiącą
 10
jeszcze w błogim feudalnym letargu „świętą mateczkę Ruś".
Panowanie na morzach umożliwiło również Brytyjczykom
dokonywanie różnego rodzaju dywersji politycznych i wojs­
kowych (np. likwidacja francuskich posiadłości kolonialnych
na Antylach i w Indiach), co, wobec przegranej wyprawy na
Moskwę i zdrady niemieckich sojuszników, przyczyniło się
do szybkiego upadku cesarza.
Ostatnie sto dni jego panowania upłynęło w cieniu bezpo­
średniego zagrożenia przez „perfidny Albion" i zmaterializo­
wało w brytyjskim lądowym (!) zwycięstwie pod Waterloo
oraz internowaniu Napoleona na pokładzie HMS „Bellerop-
hon". I jakby na koniec Nelson, upostaciowiony w załodze
tego okrętu — uczestniku bitwy trafalgarskiej, zabrał cesarza
na wygnanie, kończąc hegemonię francuską w Europie.
W prezentowanej pracy omawiam stan organizacyjny i tech­
niczny trzech flot walczących (brytyjska, francuska i hiszpań­
ska), wydarzenia poprzedzające bitwę (blokada portów fran­
cuskich, operacja antylska), przebieg samej bitwy pod Trafal-
garem oraz jej następstwa bliższe (blokada kontynentalna)
i dalsze (klęska Napoleona, umocnienie panowania brytyj­
skiego na morzach). Wydarzenia te przedstawiam na tle
„napoleońskiego porządkowania Europy" w latach 1796-1815;
staram się również ujawnić pewne polonica związane z woj­
nami morskimi tego okresu.
Nadałem książce przekornie podtytuł „Zapłakane zwycięst­
wo", gdyż nigdy w dziejach wojen morskich marynarze nie
płakali tak jawnie i tak zwyczajnie po ludzku z żalu po swoim
poległym w bitwie dowódcy. Opłakiwało go zresztą całe
królestwo brytyjskie. Mimo wielu wad Nelson był bowiem
powszechnie kochany „takim, jakim był". Jego długoletni
przełożony, adm. Jervis hr. St. Vincent, choć nie szczędził mu
słów krytyki („...próżność go przeżera [...] Jest obwieszony
wstęgami, medalami, orderami, ale udaje, że chce uniknąć
zaszczytów, ceremonii i owacji, z jakimi go wszędzie witają
[...]"), to jednak w końcu przyznawał: „Nie wypada mi czynić
11
żadnych porównań; wszyscy się zgadzają, że jest tylko jeden
jedyny Nelson" 2 .
Opłakiwała Nelsona zatem Royal Navy, choć jej rozpacz,
jak się wydaje, miała dwojaki charakter — oprócz tej,
wynikającej z popularności wiceadmirała, stare wiarusy roniły
łzy z powodu śmierci człowieka, który już nigdy nie miał
poprowadzić ich do tak opłacalnego finansowo zwycięstwa.
Trudna i poniżająca z racji drakońskich kar dyscyplinarnych
służba w Royal Navy miała bowiem pociągającą zachętę
finansową w postaci udziału załóg okrętowych w tzw. „pry-
zowym", specjalnym dodatku do marynarskiego żołdu, uzys­
kanym ze sprzedaży pochwyconego statku przeciwnika i jego
ładunku. Ten, wywodzący się z wczesnego średniowiecza,
zwyczaj został przez admiralicję brytyjską zmodernizowany
— płacono również za wzięte w bitwie okręty przeciwnika
i ich wyposażenie. Kto wie, czy taki bodziec nie zdecydował
o brytyjskiej przewadze na morzach (oczywiście razem
z dobrym wyszkoleniem specjalistycznym i praktyką morską);
podobno na idących do boju okrętach Royal Navy marynarze
nie zastanawiali się, czy zginą, czy nie w walce, ale co kupią
sobie za uzyskane pryzowe... Sądzę zatem, że na pryzowym
oparł Nelson swój plan bitwy, wiedząc dobrze, że takie
rozwiązanie spodoba się Admiralicji.
Jego zamiarem operacyjnym było zniszczenie floty przeciwni­
ka — nie przez fizyczną likwidację okrętów wroga, ale poprzez
opanowanie ich jako pryzów. W tym celu pierwsza kolumna
bojowa, pod jego dowództwem, uderzała na okręt flagowy
dowódcy Połączonej Floty wiceadm. Villeneuve'a, odcinając
jego siły główne od awangardy, podczas gdy druga kolumna
wiceadm. Collingwooda — na okręt flagowy dowódcy ariergar­
dy, odcinając ją od sił głównych Villeneuve'a. Zniszczenie
okrętów flagowych jako ośrodków dowodzenia wywołać miało
po stronie przeciwnika zamieszanie, spotęgowane jeszcze
Cyt. wg: A. i G. B i d w e 11 o w i e, Admirał i kochanek, Katowice 1989,
s. 225 i 231.
 12
zmasowanym atakiem okrętów brytyjskich na wybrane cele,
obezwładnienie ich ogniem artylerii i zmuszenie do kapitulacji,
nie zaś zatopienie. Nelson, licząc na co najmniej 20 pryzów,
tak był pewien swego planu oraz ducha bojowego swoich
załóg, że nawet ciężko ranny nie przekazał dowodzenia
Collingwoodowi, domagając się tylko przestrzegania narzu­
conych ustaleń i meldunków o wziętych pryzach. Istotnie,
nie zawiódł się w swoich kalkulacjach i, jak uważają historycy
morskiej sztuki wojennej, pod Trafalgarem zwyciężył Nelson
przy pomocy Royal Navy, gdyż żaden inny admirał dowodzący
Royal Navy nie zwyciężyłby tam, posługując się planem
Nelsona. Z kolei francusko-hiszpańska Połączona Flota Vil-
leneuve'a przegrała, bo nie miała żadnego planu bitwy, miała
niedoszkolone załogi, a jej głównym celem operacyjnym
była... ponowna ucieczka do Kadyksu. Mimo zwycięstwa
śmierć Nelsona oraz pobitewny sztorm, który zatopił wiele
uszkodzonych pryzów, stanowiły istotne zagrożenie interesów
finansowych załóg. Ale Parlament, na wniosek Admiralicji,
specjalną uchwałą przyznał 300 000 funtów do podziału między
oficerów i marynarzy biorących udział w bitwie. Tak więc
Nelson, jakby po raz ostatni, nie zawiódł nadziei swoich
załóg. Jak zatem nie rozpaczać po tak zacnym i troskliwym
dowódcy?
Oprócz aspektów finansowych bitwa trafalgarska wzbudza
nasze zaciekawienie również ze względu na niezwykłą zacię­
tość walk (zginęło 3 admirałów i 11 dowódców okrętów
w stopniu komodora i komandora) oraz — wywodzącą się
chyba jeszcze ze średniowiecza — rycerską obyczajowość.
Dziś śmieszą nas trochę, ale i wzruszają ci parlamentariusze
wysyłani na okręty przeciwnika z propozycją kapitulacji,
których przyjmuje się i odprowadza do burt „z wszelkimi
honorami...". Albo zwyczaj wręczania szabel przez dowódców
poddających się okrętów dowódcom okrętów zwyciężających,
co w czasie bitwy było wręcz przedsięwzięciem karkołomnym,
jak w wypadku wiceadm. Villeneuve'a, który w małej szalupie
13
pływał po zadymionym akwenie bitewnym, narażony na
śmierć od przypadkowego pocisku, aby swoją szablę wręczyć
przypadkowemu, ale starszemu (sztabowemu) oficerowi brytyj­
skiemu. Albo też udzielanie po walce pokonanym przeciw­
nikom gościny na okrętach, zaopatrywanie ich w utracone
umundurowanie i rzeczy osobiste, a nawet udzielanie pożyczek
pieniężnych. Co prawda owa rycerska galanteria kultywowana
była wśród oficerów i urzędników okrętowych, ale miała
niewątpliwy wpływ na humanitaryzację procesu walki.
Choć Nelson ma w Polsce wielu zaprzysięgłych wielbicieli,
w powszechnej świadomości narodu polskiego rysuje się
raczej mgliście. Przeciętny Polonus słyszał o nim przede
wszystkim jako o twórcy i największym smakoszu „zrazów po
nelsońsku", a pseudokibic sportowy jako o jednorękim zapaś­
niku, obezwładniającym przeciwnika zakładanym „nelsonem"
— jednoręcznym chwytem klamrowym za kark. Dużo gorzej
jest ze znajomością spraw sercowych admirała — nawet
najwytrawniejsi dziennikarze „wykładają się na nich" paskud­
nie. Oto przykład najświeższej daty. Błyszczący erudycją
niejaki Gall Anonim z poczytnego tygodnika warszawskiego
pozwolił sobie na karygodny lapsus, który przytaczam do­
słownie: „13.12.1730 r. urodził się sir William Hamilton,
który odbił kochankę Emmę samemu Nelsonowi. Był archeo­
logiem, więc poderwał ją na opowieści o grobach faraonów,
które zaraz odkryje. Dzisiaj w Polsce znalazł naśladowców" 3 .
Chciałbym zatem, aby ta książka trafiła, niech mi Wieszcz
wybaczy to zapożyczenie, „pod polskie strzechy" i choć
w części wyeliminowała niewiedzę o Nelsonie.
Na zakończenie składam marynarskie podziękowanie tym
wszystkim, którzy bezinteresownie pomagali mi przy realizacji
tej książki. Wśród nich prof. Pawłowi Piotrowi Wieczor­
kiewiczowi za życzliwe wskazówki merytoryczne, kmdr. ppor.
G a l l A n o n i m . Magiel dziejowy, „Nie" 2000, nr 50, s. 5. Przytyk
kronikarza dotyczy archeologa prof. Andrzeja Niwińskiego, który obieca!
odkrycie grobowca faraona (Hatszepsut ?) i obietnicy nie dotrzymał.
 14
dr. Józefowi Kowalewskiemu i mgr Grażynie Mączyńskiej za
pomoc w tłumaczeniu tekstów źródłowych oraz mgr Joannie
Zacharskiej za pomoc w doborze i udostępnienie materiałów
źródłowych. Dodatkowe podziękowania składam ośmioosobo-
wej grupie ochotników, słuchaczy I roku Wydziału Nawigacji
i Uzbrojenia Okrętowego oraz Mechaniczno-Elektrycznego
Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni, którzy spontanicznie
starali się pomóc w uściśleniu szczegółów samej bitwy, nie
bacząc na to, że zamiary przerastają siły.
Oddzielne podziękowanie składam Instytutowi Nawigacji
i Hydrografii Morskiej tej Uczelni, za udostępnienie map
nawigacyjnych rejonu Trafalgaru, dzięki czemu mogłem
w przybliżeniu określić współrzędne geograficzne bitwy.
A już szczególne wyrazy wdzięczności składam mojej
małżonce Olenie, która w czasie prac nad książką zastępowała
mi „nieetatowo" sekretarkę, angażując się zwłaszcza w opra­
cowanie szaty graficznej książki.
Niestety, nie udało mi się dotrzeć do prac Juliana Corbetta
(The campaign ofTrafalgar, New York 1910) i kontradm. A.
H. Taylora (The Battle ofTrafalgar, Mariner's Mirror 1950,
nr 10), przez co mój opis bitwy trafalgarskiej jest uboższy
w szczegóły, zwłaszcza przy omówieniu działań uczestniczą­
cych w niej mniejszych okrętów.
„RULE BRITANNIA, BRITANNIA RULE THE WAVES..."
Przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w.
stanowił apogeum konfliktu zbrojnego, który wciągnął w swoje
tryby prawie wszystkie mocarstwa europejskie, a działaniami
wojennymi objął nie tylko Europę z jej wodami przybrzeżnymi,
lecz również Amerykę Północną i Środkową oraz południowo-
wschodnią Azję z oblewającymi je wodami Atlantyku i Oceanu
Indyjskiego 1 . Podczas gdy król pruski Fryderyk II gromił na
1
Wojnę tę, nazwaną siedmioletnią (1756-1763, przy czym walki w Ame­
ryce Północnej rozpoczęły się już w 1755 r.), prowadziły Prusy i Wielka
Brytania przeciw Austrii (popieranej przez państwa Rzeszy), Francji, Rosji
i Szwecji oraz Hiszpanii (od 1762 r.). Choć podzieliła ona Europę na dwa
obozy, odmienne były cele polityczne walczących. Austria dążyła do
odzyskania Śląska zagrabionego przez Prusy, Rosja i państwa Rzeszy chciały
ograniczyć wzrost potęgi Prus, Szwecja obawiała się utraty Pomorza, Wielka
Brytania walczyła z Francją o kolonie w Ameryce Północnej i w Indiach.
Hiszpania wystąpiła w obronie Francji. Wojnę zakończyły traktaty pokojowe
w Paryżu (10 lutego 1763 r.) i w Hubertsburgu (15 lutego 1763 r.), w wyniku
których Austria zrzekła się Śląska, Wielka Brytania zatrzymała Kanadę
i wsch. Luizjanę oraz umocniła panowanie w Indiach, Hiszpanii zwrócono
Kubę i Filipiny, otrzymała też zach. Luizjanę, Francji zaś zwrócono część
Małych Antyli i Pondicherry (Indie). W wojnie tej, chcąc nie chcąc, „wzięła
udział", co należy odnotować z pewną goryczą i wstydem, I Rzeczpospolita.
Wykorzystując jej słabość militarną. Prusy, Rosja i Austria bezkarnie
dokonywały przemarszów przez jej terytorium, rekwirując „przy okazji"
 16
polach środkowej Europy armie swoich przeciwników — sas­
ką, austriacką, rosyjską, francuską, szwedzką i państw Rzeszy
Niemieckiej (hanowersko-hesko-brunszwicką), jego sojusznicy
Brytyjczycy starli się w Kanadzie i na terenach swoich
amerykańskich kolonii z Francuzami, a także z Francuzami
i nababem Bengalu w Indiach.
Flota brytyjska z kolei opanowała północny Atlantyk, odcina­
jąc dowóz posiłków francuskich do Kanady (1758 r.), na Oceanie
Indyjskim wyparła flotę francuską z Zatoki Bengalskiej, dzięki
czemu brytyjskie wojska lądowe opanowały Bengal i wybrzeże
Dekanu (1758-1761) oraz udaremniła próbę inwazji na Wyspy
Brytyjskie, rozbijając eskadry francuskie pod Lagos (19 sierpnia
1759 r.) i w Zatoce Quiberon (20 listopada 1759 r.). Następnie
wpłynęła na Rzekę Świętego Wawrzyńca i zdobyła Quebec (13
września 1759 r.), aby z kolei, dzięki operacjom desantowym,
w latach 1759-1761 odebrać Francuzom szereg wysp antylskich
(Gwadelupa, Martynika, St. Lucia, St. Vincent, Grenada).
Najwymierniejsze sukcesy odniosła jednak po przystąpieniu
Hiszpanii do wojny po stronie koalicji, zdobywając 13 sierpnia
1762 r. Hawanę (Kuba) wraz z 12-hiszpańskimi okrętami
liniowymi (2 inne spalono) i z łupami o wartości ponad 3 min
funtów szterlingów oraz 6 października Manilę (Filipiny)
z uszkodzonym przez sztorm słynnym tzw. manilskim galeonem
„Santisima Trinidad y Nuestra Senora del Buen Fin" (z
2
zakupionymi w Chinach towarami na sumę 3 min pesos) ;
niezależnie od znacznej kontrybucji nałożonej na miasto.
konie i żywność, przy czym armia rosyjska traktowała Pomorze i Wielkopolskę
jako swoje leże zimowe, Fryderyk II zaś uzupełniał swoją armię polskim
rekrutem oraz zarzucił polski rynek fałszywymi srebrnymi talarami. To
osłabienie gospodarczo-wojskowe Polski przyśpieszyło jej I rozbiór.
2
Po podboju Filipin przez Hiszpanów z terenu Meksyku (wicekrólestwo
Nowej Hiszpanii) w latach sześćdziesiątych XVI w. koniecznym stało się
utrzymywanie regularnych połączeń żeglugowych z Nowej Hiszpanii (port
Acapulco) do nowej kolonii dla dowozu ludzi, sprzętu i pieniędzy. Na
Filipiny docierali też kupcy z Chin, oferując jedwab, porcelanę, lakę, kość
słoniową, wyroby złote i bawełniane, perły itp. Rozpoczęła się więc ożywiona
17
Wspomniane lata to również okres rozkwitu Royal Navy, jej
sukcesów bojowych oraz przedsięwzięć organizacyjnych i ad­
ministracyjnych związanych z osobą admirała George'a Ansona,
świetnego dowódcy (20 czerwca 1743 r. zdobył piąty manilski
galeon „Nuestra Senora de Covadonga" z ładunkiem tony srebra
oraz 1 313 843 srebrnych pesos, co wyceniono na 313 000
funtów szterlingów) i doskonałego administratora (od 1751 r. był
Pierwszym Lordem Admiralicji). Za jego czasów Royal Navy
otrzymała nie tylko własny hymn Rule Britannia, Britannia nile
the waves3, ale też nowy kodeks dyscyplinarny, ponadto utwo­
rzono korpus piechoty morskiej (początkowo byli to wysłużeni
weterani, pozostający ze względu na wysługę lat i odniesione
wymiana handlowa, czemu sprzyjała intensywna eksploatacja meksykańskich
kopalń srebra. Wielkie galeony manilskie (oficjalna nazwa „naos reales"
— statki królewskie) wypływające z Acapulco (podstawowy ładunek srebro)
docierały do Manili po około 85 dniach (minimum 71 dni), wypływające zaś
z Manili (z towarami chińskimi) dopływały do Acapulco po 150-180 dniach
podróży (minimum 130 dni). W XVIII w. wyporność budowanych w Manili
galeonów sięgała 2000 ton, wartość przewożonych prywatnych ładunków
przekraczała zaś 1 360 000 meksykańskich pesos (średnio 1 funt szterling
równy był ówcześnie 3,1 pesos), podczas kiedy dekrety królewskie z 1720
i 1734 r. ograniczały ich wyporność do 500 ton, a wartość ładunku do
500 000 pesos dla płynących do Acapulco i 1 młn pesos w drodze powrotnej,
przy czym liczbę rejsów ograniczono do 2 w ciągu roku. Oprócz ładunków
prywatnych galeony przewoziły stanowiące własność korony (np. w 1750 r.
wieziono 1 200 000 pesos żołdu dla garnizonów filipińskich). Trasy ich
przejścia utrzymywano w tajemnicy, gdyż polowali na nie piraci, kaprzy oraz
floty wojenne różnych państw (zwłaszcza brytyjska). Podobno w latach
1580-1810 Brytyjczycy przechwycili 6 manilskich galeonów, co najmniej
2 zaś zatonęły podczas sztormów. Szlak Acapulco-Manila utrzymano do
1813 r., przy czym po utracie ostatniego galeonu w 1762 r. pływały na nim
fregaty. K. G e r l a c h , W pogoni za manilskim galeonem, „Morza, statki
i okręty" 1999, nr 4; J. W., Manilski galeon, „Morze" 1991, nr 5.
Rządź Brytanio, Brytanio rządź falami... — napisany przez Jamesa
Thompsona do sztuki Alfred (wystawionej z okazji urodzin córki królewskiej
Augusty) marsz, który od 1 sierpnia 1740 r. przejęła Royal Navy jako swój
hymn przedbitewny. Wyparł inną popularną w Royal Navy pieśń Britons,
strike home {Brytyjczycy brońcie ojczyzny) z opery Henry'ego Purcella
Bonduca (1695 r.).
2
— Trafalgar 1805
18
rany pod opieką państwa), usprawniono system szkolenia (dla
przygotowania załóg do długotrwałego pobytu w morzu) i politykę
awansową oficerów, uregulowano wypłatę żołdu, zmodernizo­
wano słabo wydajne dotąd stocznie i arsenały z systemem stałej
ich kontroli, ustalono nową klasyfikację okrętów (podział na
rangi), przystępując z inicjatywy Pierwszego Lorda do budowy
serii wielkich trójpokładowych okrętów liniowych4, a także
wprowadzono jednolite umundurowanie oficerów marynarki
(1748 r.) — granatowy surdut z białymi wyłogami, biała
kamizelka, krótkie granatowe spodnie (od 1774 r. białe), białe
pończochy oraz czarne trzewiki i czarny trójgraniasty kapelusz.
W tym okresie największym zwycięstwem morskim Royal
Navy była, wspomniana wyżej, bitwa w Zatoce Quiberon,
którą w XIX w. nazwano „Trafalgarem wojny siedmioletniej",
biorąc pod uwagę zadane flocie francuskiej straty oraz jej
skutki wojskowe i polityczne 5 . Podobno dla uczczenia tego
zwycięstwa pierwszemu z budowanych 12 dużych okrętów
liniowych nadano nazwę „Victory" („Zwycięstwo"). Warto
zatem przedstawić w skrócie przebieg tego starcia, aby
czytelnik miał możność porównania obu sławnych bitew.
4
Chodzi o zamówioną w 1758 r. serię 12 dużych okrętów liniowych,
których budowę przeforsował (być może za namową Ansona) premier
brytyjski William Pitt (starszy), aby zapewniły one prymat Royal Navy
w toczonej wojnie. Żaden z nich nie wszedł jednak do służby w czasie wojny,
gdyż przeciętny okres budowy okrętu liniowego wynosił 5 lat, a budowę
pierwszego z nich rozpoczęto w 1759 r. Był to, słynny później, HMS
„Victory", o którym dalej w tekście zasadniczym. M . M i c k i e w i c z . Okręt
Nelsona, Gdańsk 1969, s. 5.
5
Tamże, s. 10. Zdaniem autora Trafalgar 1805 bardziej przypomina tę
sławną bitwę inna bitwa morska stoczona między eskadrami George'a
Rodneya i Francoisa de Grasse'a 12 kwietnia 1782 r. k/wysp Saints (Małe
Antyle) podczas amerykańskiej wojny o niepodległość. Choć bitwa rozpoczęła
się w szyku liniowym i zgodnie z zasadami tej taktyki, niespodziewanie
jednak zmiana kierunku wiatru została wykorzystana przez Rodneya do
przełamania szyku liniowego de Grasse'a w 4 miejscach, okrążenia odciętych
jednostek, a następnie zniszczenia ich lub zmuszenia do kapitulacji (patrz
tekst zasadniczy).
19
Ta w Zatoce Quiberon stała się nieoczekiwanym finałem
dla planowanej przez dowództwo francuskie inwazji na
Wyspy Brytyjskie. Zgodnie z planem dwa korpusy de­
santowe miały wylądować u ujścia Clyde (Szkocja) i w re­
jonie Londynu (hrabstwo Essex), podczas kiedy 3 zespoły
floty francuskiej miały, dla zmylenia Brytyjczyków, wy­
konać operacje pozorowane — popłynąć na Antyle, do
Irlandii oraz na kanał La Manche i tam udawać desan­
towanie. Na wieść o tych przygotowaniach Royal Navy
przystąpiła do energicznego przeciwdziałania. W lipcu 1759 r.
kontradm. George Rodney uderzył na Hawr, niszcząc znaj­
dujące się tam jednostki desantowe korpusu zebranego
w Ostendzie, który miał lądować w Essex. 19 sierpnia
adm. Edward Boscawen rozbił pod Lagos eskadrę prze­
znaczoną do dywersji na Antylach, zaś adm. Edward Hawke
zablokował w Breście francuskie siły główne adm. Huberta
Conflansa (przeznaczone do dywersji na kanale La Manche
i osłony transportowców drugiego korpusu desantowego,
zebranego w Bretanii), detaszując dla obserwacji Zatoki
Morbihan, gdzie stały wspomniane transportowce, zespół
kmdr. Roberta Duffa.
W tej sytuacji Ludwik XV dał Conflansowi wolną rękę
zarówno co do stoczenia bitwy z flotą brytyjską, jak i wy­
prowadzenia flotylli desantowej z Morbihan, niejako dystan­
sując się od całej operacji inwazyjnej. Aż do jesiennych
sztormów Francuzi tkwili w portach, przy czym w Breście
Conflans miał kłopoty z załogami okrętów, zdziesiątkowanymi
ubiegłoroczną epidemią tyfusu, Brytyjczycy zaś zacieśnili
blokadę, planując zniszczyć transportowce francuskie w nag­
łym uderzeniu na Morbihan. Ale sztorm z 9 listopada udaremnił
ten zamiar, odrzucając eskadrę Hawke'a w głąb kanału, aż
pod Torquay (Torbay). Wykorzystał to Conflans, który 14
listopada z 21 okrętami liniowymi (okręt flagowy „Soleil
Royal") i 4 fregatami opuścił Brest, wymanewrował zespól
Duffa (4 okręty liniowe) i 19 listopada znalazł się u wejścia
 21

okręty walczyły w pojedynkę aż do zmierzchu, a kiedy

flagowiec Conflansa utknął na przybrzeżnej płyciźnie (na­
przeciw wysepki Four), rozproszyły się. Conflans stracił
zatem 6 okrętów liniowych — zatopionych lub spalonych (po
poddaniu się Brytyjczykom), siódmy zaś, jego flagowy „Soleil
Royal", został zniszczony przez własną załogę (admirała
zwieziono na pobliski ląd). 10 pozostałych okrętów (6 liniow­
ców, 4 fregaty), nie próbując przedostać się do zatłoczonej
Morbihan, schroniło się na długie miesiące postoju w ujściu
rzeki Vilaine. Na wieść o klęsce Conflansa transportowce
pozostały w Morbihan, tak że zwycięski Hawke (miał tylko
50 zabitych i nieznaczne uszkodzenia na kilku okrętach) zajął
się z konieczności dobijaniem uszkodzonych jednostek fran­
cuskich. Ponieważ sztorm nie słabł i on musiał opuścić
niegościnne wody Quiberon, przynaglony złożoną Neptunowi
daniną — na skałach wysepki Four zatonęły 21 listopada
uszkodzone w bitwie okręty liniowe „Essex" i „Resolution".
Klęska w Zatoce Quiberon miała ważkie znaczenie dla
Francji — przestała istnieć praktycznie jej flota liniowa, co
miało wpływ nie tylko na działania operacyjne, ale również
znacznie ograniczyło działania na komunikacjach morskich
(wojna krążownicza), które scedowano przede wszystkim na
kaprów. Zrezygnowano ostatecznie z inwazji na Wyspy
Brytyjskie. Upadły francuska Kanada i francuskie Antyle. Po
„Dniu Pana Conflansa", jak złośliwie nazwano 20 listopada
1759 r., na wodach Europy i Atlantyku zapanowała — zda się
już niepodzielnie — Royal Navy.
Flota francuska, która na początku wojny siedmioletniej
liczyła 63 okręty liniowe (gotowych do walki było tylko 45),
po poniesionych stratach nie była w stanie z nią walczyć.
Dlatego Ludwik XV, chcąc nie chcąc odwołać się musiał do
wspólnych burbońskich korzeni z hiszpańskim Karolem III,
podpisując z nim 15 sierpnia 1761 r. tzw. trzeci pakt familijny,
w efekcie którego do rozprawy z Royal Navy przystąpiła od
2 stycznia 1762 r. królewska flota Hiszpanii (49 okrętów
22
liniowych, ale w złym stanie technicznym). Jednak Hiszpanom
też nie dopisało szczęście i z wojny siedmioletniej Royal
Navy wyszła niemal nieuszczuplona. Rozpoczęła ją ze 142
okrętami linowymi (oprócz fregat i jednostek mniejszych oraz
pomocniczych), a zakończyła ze 141 (w służbie). Choć
w działaniach wojennych straciła 14 liniowców, zatopionych
w walkach i w wypadkach losowych oraz 2 poddane przeciw­
nikowi, odrobiła te straty z nawiązką, zdobywając 20 liniow­
ców francuskich (oprócz 14 innych, które zniszczyła w wal­
kach) oraz 12 liniowców hiszpańskich; ponadto kilkanaście
okrętów liniowych znajdowało się w stoczniach, w zaawan­
sowanej budowie (uległa ona spowolnieniu w związku z zakoń­
czeniem wojny). Podobieństw Quiberonu do Trafalgaru należy
więc szukać w skutkach pobitewnych, a nie taktycznych
sposobach przeprowadzenia tych bitew (poza rezygnacją
z szyku liniowego) 6 .
W połowie wieku XVIII królewska marynarka wojenna
miała już długie tradycje historyczne, w których zasłynęła ze
swoich zwycięstw oraz podbojów i ekspedycji geograficznych.
Należała ona do najstarszych stałych flot wojennych w Europie,
tworzonych przez władców powstających państw narodowych
(tzw. floty królewskie), finansowanych przez nich z własnych
apanaży. Floty takie istniały obok, a ściślej, uzupełniały floty
wystawiane systemem kaperskim. Przyjęło się uważać, że do
tworzenia takiej floty przystąpił król Anglii Henryk V w 1416 r.
i w krótkim czasie wystawił ją w sile 30 okrętów, w tym
6 dużych, o pojemności ponad 250 łasztów. Okrętem flagowym
tej floty był „Trinite Royale" („Królewska Święta Trójca"), co
świadczy o tym, że ówczesne okręty nosiły przeważnie nazwy
heraldyczne, związane z instytucją monarchii, często z dodat-
6
MEW, t. II, Warszawa 1970, s. 830; M. M i c k i e w i c z, Okrąt Nelsona,
s. 10; tenże, Z dziejów żeglugi. Warszawa 1971, s. 262; Z. K o s i a r z , Bitwy
morskie, Gdańsk 1973, s. 117; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s.
298-299, 310-319, 332; Ships and the sea, Oxford-New York-Toronto 1993,
s. 681-682 (dalej jako SATS).
23
kiem przymiotnika „Royale" („królewski", „królewska").
Warto dodać, że taką najstarszą we flocie brytyjskiej nazwą
okrętu, znaną od 1242 r., jest „Garland" („Wieniec"). Ponieważ
król przeważnie nie znał rzemiosła morskiego, dowodził flotą
przez mianowanego przez siebie zastępcę, zwanego ówcześnie
„wielkim admirałem Anglii". Z kolei angielska flota handlowa
liczyła w pierwszej połowie XV w. co najmniej 250 statków
pełnomorskich o łącznej pojemności 7008 łasztów.
Pierwszym sprawdzianem dla tej królewskiej floty była
bitwa pod Harfleur (sierpień 1416 r.), w której starła się ona
z wynajętą przez Francuzów flotyllą genueńskich karak. Jedną
z nich prymitywna jeszcze artyleria okrętów królewskich
posłała na dno, trzy inne karaki poddały się abordażującym
marynarzom Henryka V, pozostałe w panice odpłynęły do
Rouen. Połowę wartości zdobytych okrętów oraz okupów za
pojmanych jeńców podzielono między królewskie załogi,
drugą połowę wziął Henryk — tak oto „wojna żywiła
żołnierza", a królowi zwracały się sumy wyłożone na budowę
i wyposażenie okrętów oraz zaciąg marynarzy 7 .
Rozbudowa floty za pieniądze pochodzące z rozboju mor­
skiego stała się popularna zwłaszcza za panowania królowej
Elżbiety I, kiedy to Anglia starała się zostać trzecią potęgą
morską Europy. Bogate zamorskie posiadłości korony hisz­
pańskiej wabiły angielskich kaprów, wśród których wyróżniał
się kpt. Francis Drakę. W czasie jednego z korsarskich rajdów
(1577-1580) powtórzył on wyczyn Magellana, opływając jako
drugi z kolei świat dookoła na galeonie „Golden Hinde" (eks
„Pelican"). Za ten wyczyn (a raczej pewnie za zrabowane
Hiszpanom skarby, podobno 47-krotnie przekraczające koszta
G. B i d w e l l , Ostatni rycerz króla Artura, Katowice 1977 (passim); J.
W. D y s k a n t, Zatoka Świeża 1463, Warszawa 1987, s. 42-^7. W XV-XVI
w. wielkość okrętu (statku) określano przez jego maksymalną ładowność.
Jednostką pomiarową był łaszt, czyli pojemność 60 korców żyta (przeciętnie
3282 litry), co odpowiadało ciężarowi 2000-2500 kG żyta (w zależności od
stanu jego wysuszenia). W rejonie Morza Północnego przyjął się sundzki łaszt
okrętowy, równy 2217 kG.
24
wyprawy) królowa Elżbieta obdarzyła go tytułem szlacheckim .
Tej sławy pozazdrościł mu inny kaper angielski — Thomas
Cavendish, który na galeonie „Desire" okrążył kulę ziemską
w latach 1586-1588 (w listopadzie 1587 r. zdobył, niejako przy
okazji, manilski galeon „Grandę Santa Aoa"). W drodze
powrotnej Cavendish odkrył Wyspę Świętej Heleny i przybył do
Anglii w kilka dni po przepędzeniu z jej wód hiszpańskiej
„Niezwyciężonej Armady". Konflikt między Elżbietą I a Filipem
II hiszpańskim na tle rywalizacji o podział świata, pogłębiony
antagonizmem religijnym oraz sprawą popieranego przez Anglię
antyhiszpańskiego powstania w Niderlandach, zaowocował tą
niezwykłą wyprawą na podbój Albionu.
Niedoszły małżonek Elżbiety, Filip II, pozazdrościł tu
laurów Cezarowi i Wilhelmowi Zdobywcy, lecz jego monar­
chia bardziej przypominała opasłego, obżartego i potwornego
gada, wzbudzającego respekt monstrualnymi rozmiarami
i przebrzmiałąjuż nieco zbójecką sławą, niż zionącego ogniem
straszliwego smoka. Przeciw sobie miał zaś wychudłego,
obeznanego z rzemiosłem wojennym rycerza, potomka lub
jednego z towarzyszy św. Jerzego, gotowego bronić do
upadłego dostępu do rodzimego zamczyska. Przeznaczona do
inwazji flota hiszpańska, którą Filip nazwał „Armadą Naj-
8
Za pierwszego znanego w historii żeglarza, który okrążył kulę ziemską,
uważa się Portugalczyka Ferdynanda Magellana, który w służbie hiszpańskiego
Karola V (otrzymał od niego 5 statków) dokonał tego wyczynu, wypływając
20 września 1519 r. z portu Sanlucar de Barrameda. Choć 26 kwietnia 1521 r.
zginął w walce z tubylcami na wyspie Matan (Filipiny), pilot wyprawy Juan
Sebastian del Cano doprowadził ostatni z ocalałych statków — „Yictorię"
— 6 września 1522 r. do Sanlucar. W trakcie wyprawy wycofał się w rejonie
Ziemi Ognistej statek „San Antonio", a pozostałe 3 zatonęły z przyczyn
losowych i zużycia eksploatacyjnego. Rejs Drake'a przypominał pod pewnymi
względami rejs Magellana — 5 statków opuściło Plymouth 13 grudnia 1577 r.,
z wód Pacyfiku wycofał się statek „Elizabeth", a 3 pozostałe zatonęły
w sztormach, do Plymouth zaś powrócił tylko 26 września 1580 r. „Golden
Hinde" („Golden Hind"). A. P e r e p e c z k o , Pierwsza podróż dookoła
świata, Gdynia 1967 (passim); tenże. Korsarz jej królewskiej mości, Gdynia
1960 (passim).
25
szczęśliwszą" („La Felicissima"), pamiętający zaś wiktorię
pod Lepanto (7 października 1571 r.) papież Sykstus V
__ „Niezwyciężoną" („Armada Invencible"), liczyła łącznie
128 okrętów, z załogami składającymi się z 8050 marynarzy,
2088 wioślarzy i 18 973 żołnierzy, ponad 1545 ochotników
szlacheckich (ze służbą) oraz około 300 duchownych dla
szerzenia w Anglii „prawdziwej wiary". Spośród 128 (130?)
okrętów uzbrojonych w 2430 armat jedynie 75 było wielkimi
oceanicznymi galeonami o silnej konstrukcji, ale powolnymi
i mało zwrotnymi (w tym 7 o wyporności jednostkowej ponad
1000 ton); pozostałe to 4 wiosłowo-żaglowe galeony i 4 galery
oraz 22 pinasy zwiadowcze i 23 transportowce. Wobec śmierci
zwycięzcy spod Lepanto, adm. Alvaro Bazana de Santa Cruz
(luty 1588 r.), dowodzenie nad zgromadzoną na redzie Lizbony
Armadą objął ks. Alonzo Medina Sidonia, zdolny oficer, lecz
mało doświadczony marynarz, cierpiący na chorobę morską
i do tego nie wierzący w powodzenie wyprawy. Otrzymał on
od króla rozkaz wpłynięcia na kanał La Manche, dotarcia do
ujścia Tamizy (przylądek Margate) oraz nawiązania łączności
ze znajdującym się w Dunkierce Aleksandrem Farnese'em, ks.
Parmy, dla zabezpieczenia transportu z Niderlandów jego
20-tysięcznej armii inwazyjnej. W wypadku napotkania floty
angielskiej miał zaatakować ją częścią sił głównych (dążąc do
zajęcia pozycji nawietrznej), związać ogniem artylerii i abor-
dażować przy pomocy zaokrętowanej piechoty. Medina Sidonia
odpowiadać miał przy tym za działania na morzu, zaś ks.
Parmy za desant i działania wojsk lądowych.
Już od początku siły inwazyjne prześladował pech, bo kiedy
9 czerwca Armada wyszła wreszcie w morze, gwałtowny
sztorm atlantycki rozproszył okręty tak, że ponownie zebrały
się one w rejonie La Coruni dopiero w początkach lipca.
W drogę wyruszyła zatem dopiero 22-go 9 , płynąc w szyku
Datowanie wg kalendarza gregoriańskiego. Zgodnie z bullą papieża
Grzegorza XIII z 21 marca 1582 r. nastąpiło zreformowanie obowiązującego
dotąd kalendarza juliańskiego, co praktycznie sprowadziło się do dodania 10 dni
 26
ogromnego półksiężyca (podobno „od horyzontu do horyzon­
tu", czyli ponad 7 mil morskich) z prędkością marszową
3 węzłów (!), tak że brzegi Kornwalii (przylądek Lizard)
osiągnęła 29 lipca. Tu Medina Sidonia zarządził na okrętach
uroczyste modły na rzecz powodzenia „wyprawy krzyżowej
przeciw heretykom". Dwa dni później Armada znalazła się na
wysokości Plymouth, gdzie kilka mil na zachód od skały
Eddystone zetknęła się z 70 okrętami angielskimi.
W przeciwieństwie do hiszpańskiej, flota angielska była
liczniejsza, choć spośród jej 197 okrętów z ponad 3000
armat tylko 34 były okrętami wojennymi (21 galeonów),
a reszta przebudowanymi na wojenne lub tylko uzbrojonymi
statkami handlowymi; załogi ich liczyły 15 925 ludzi (14 385
marynarzy i 1540 żołnierzy). Mimo że ich wyporność
jednostkowa nie przekraczała 500 ton (hiszpańskie od 300 do
1250 ton) oraz miały małe gabaryty i niskie burty, przewyż­
szały okręty hiszpańskie szybkością, zwrotnością, statecz­
nością i manewrowością. Co więcej, były silnie uzbrojone
w artylerię (przeciętny galeon brytyjski miał 42-43 armaty
o wagomiarze 18, 24 i 32 funty, podczas kiedy hiszpański
30-34 armaty, za to o wagomiarze 24, 36 i 49 funtów 1 0 ),
przy czym były to armaty żelazne o nieskomplikowanej
obsłudze i dużej donośności, podczas kiedy wielkie hiszpań­
skie „periery", odlewane z brązu lub mosiądzu i przeznaczone
do poprzedzającej abordaż walki artyleryjskiej, miały niewiel­
ki zasięg.
Preferowanie uzbrojenia artyleryjskiego (np. flagowy okręt
Mediny Sidonii „St. Martin" uzbrojony był w 48 armat, zaś
po 4 października 1582 r. (następnym dniem był 15 października 1582 r.).
Z upływem czasu różnica między oboma kalendarzami rosła (w XVII w.
jeszcze 10 dni, w XVIII w. — 11, w XIX w. 12 i w XX w. — 13). Ponieważ
kalendarz gregoriański wprowadzono w Wielkiej Brytanii dopiero w 1752 r.,
niektóre opracowania źródłowe podają opisywane wydarzenia wg kalendarza
juliańskiego (różnica 10 dni).
10
Ówczesny funt angielski liczył 454 g, podczas kiedy funt kontynentalny
490 g.
27
dwukrotnie mniejszy tonażowo flagowiec Lorda Howarda
,Ark Royal" w 55) wynikało z taktyki floty angielskiej.
W bitwie morskiej okręt spełniać miał rolę pływającej baterii,
niszcząc swoim ogniem z dystansu okręt przeciwnika; dopiero
uszkodzony można było abordażować. Stanowiło to przeci­
wieństwo taktyki floty hiszpańskiej, gdzie artyleria odgrywała
rolę pomocniczą (wstęp do abordażu), o zwycięstwie zaś
decydować miała walka wręcz (okręty burta w burtę). Stąd też
inne proporcje załóg okrętowych obu flot: na hiszpańskich 2/3
załogi stanowili żołnierze, a 1/3 marynarze, na angielskich
odwrotnie — 2/3 załogi to marynarze, a 1/3 żołnierze.
Flota angielska, którą dowodził Lord Wielki Admirał Anglii
Karol Howard, otrzymała zadanie niedopuszczenia do desantu
hiszpańskiego w południowo-zachodniej Anglii oraz połączenia
Armady z transportowcami ks. Parmy (w tym celu wydzielono
zespół lorda Henry'ego Seymoura, składający się z 40 okrę­
tów). Mogła ona liczyć na współdziałanie z liczącą co najmniej
60-70 okrętów flotą holenderską adm. Justina van Nassau,
która blokowała porty flandryjskie oraz kontrolowała szlak
Calais-Dover. Już 31 lipca okręty angielskie udowodniły swą
wyższość nad hiszpańskimi i odtąd cała wyprawa Armady
sprowadziła się do dziesięciodniowych zaciętych walk obron­
nych w kanale oraz do ośmiotygodniowej odysei wokół
Szkocji i Irlandii, gdzie sztormowa pogoda ostatecznie zniwe­
czyła zamiary Filipa II.
Wprawdzie po bitwach w rejonie Fowey (31 lipca), Portland
Bill (2 sierpnia) i wyspy Wight (3 i 4 sierpnia) Medina
Sidonia dotarł 6 sierpnia do Calais i następnego dnia nawiązał
kontakt z ks. Parmy, to jednak hiszpańska armia inwazyjna
nie była gotowa do zaokrętowania (stacjonowała w rejonie
Dunkierki), a co więcej, jej wymagające napraw transportowce
zostały zablokowane przez flotę holenderską. Zanim ks. Parmy
podjął decyzję o marszu do Calais, nocą z 7 na 8 sierpnia flotę
hiszpańską zaatakowało 8 angielskich branderów (podobno
każdy wypełniony 3,5 tonami prochu), zmuszając ją do
 28
przejścia na niedogodne kotwicowisko (płycizny) pod Grave-
lines. 8 sierpnia doszło tam do bitwy dziennej, w której
Hiszpanie mieli stracić aż 16 okrętów i ponad 4000 ludzi (w
tym 2 galeony i galeasa), z 2 inne uszkodzone galeony zdobyli
Holendrzy. Straty angielskie wyniosły około 100 ludzi.
Przeciwne wiatry wypchnęły Armadę na Morze Północne.
Popłynął za nią Howard, ale ze względu na brak amunicji
Hiszpanie nie podejmowali walki. 12 sierpnia Anglicy za­
wrócili spod wód terytorialnych Szkocji, a nazajutrz Medina
Sidonia zrezygnował ostatecznie z operacji desantowej i, aby
ratować resztę Armady, zawrócił do kraju drogą wzdłuż
zachodnich brzegów Szkocji i Irlandii. Tam atlantyckie sztormy
zniszczyły około 50 kolejnych okrętów (przede wszystkim
uszkodzonych), tak że do portów hiszpańskich dotarła połowa
dawnej Armady (65-67 okrętów) z 9-10 000 wyczerpanych
trudami i chorobami ludzi, wracających „jedynie po to, aby
spocząć w ojczystej ziemi" ".
Klęska „Niezwyciężonej Armady" nie pozbawiła wprawdzie
Hiszpanii statusu mocarstwa, za to wydźwignęła Anglię na
piedestał potęgi morskiej, gdyż była początkiem kresu niepo­
dzielnego panowania Hiszpanii i Portugalii na oceanach.
W dziedzinie zaś wojen morskich przyniosła zmierzch taktyki
abordażu i szyku półksiężyca, rozpoczynając epokę pływają­
cych baterii artyleryjskich i szyku roju, a następnie szyku
liniowego, umożliwiającego pełne wykorzystanie artylerii
okrętowej. O wyższości taktyki floty angielskiej świadczy
11
Dane liczbowe odnośnie wyprawy „Niezwyciężonej Armady" są niestety
rozbieżne. Np. dość wiarygodna Mata Encyklopedia Wojskowa (t. I, Warszawa
1967, s. 57-58) podaje: po stronie hiszpańskiej — 124 okręty, 1124 armaty
(wliczone są wagomiary 6,18, 24, 36 i 48 funtów) o łącznym ciężarze salwy
19 369 funtów, z załogami 30 656 ludzi (w tym 8050 marynarzy. 2088
wioślarzy i 18 973 żołnierzy); po stronie angielskiej — 172 okręty (bez
uzbrojonych statków handlowych), 1972 armaty (wliczone wagomiary 6, 7,
9, 12, 18, 24, 32 i 42 funty) o ciężarze salwy 14 677 funtów, z załogami 15
925 ludzi (14 385 marynarzy i 1540 żołnierzy). Do Hiszpanii powróciło 67
okrętów z 9-10 000 ludzi. Także: W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 49-57.
29
fakt, że w bojach z „Niezwyciężoną Armadą" nie utraciła
ona żadnego okrętu, a straty ludzkie nie przekroczyły
kilkuset ludzi.
Ponieważ do walki o po-hiszpańską i po-portugalską schedę
przystąpiły również Holandia i Francja (sąsiedzi Anglii!), doszło
do szeregu wojen między rywalami. Dzięki nim marynarka
angielska mogła rozwijać się i doskonalić rzemiosło wojen-
nomorskie, choć po 1588 r. przyszło jej zaczynać niemal od
nowa. Przyczyniła się do tego „oszczędnościowa polityka"
końcowych lat panowania Elżbiety oraz obu Stuartów, przez co
zmniejszyła się liczebność floty i szwankowało jej wyposaże­
nie 12. Gruntowna zmiana nastąpiła za czasów Cromwella,
który, uważając flotę za siedlisko monarchistów, skierował do
niej grupę zaufanych oficerów wojsk lądowych z płk. Robertem
Blake'm na czele. Zniesiono tytuł „Lorda Wielkiego Admirała
Anglii", wprowadzając skromniejszy republikański „Generała
na morzu" („generał at sea"), sklasyfikowano posiadane okręty,
dzieląc je na okręty walczące w linii, fregaty oraz jednostki
lekkie („lions whelps" — „lwiątka"), rozpoczęto systematyczne
szkolenie żeglarskie i wojskowe oraz wzmocniono dyscyplinę.
Do bitwy stawała flota podzielona na 3 eskadry: przednią (straż
przednia) pod banderą białą, centralną (środkowa) pod banderą
czerwoną i tylną (straż tylna) pod banderą niebieską. Z kolei
każda eskadra podzielona zastała na 3 dywizjony, dowodzone
przez dowódcę eskadry, wiceadmirała i kontradmirała, wokół
których okrętów flagowych grupował się do walki dywizjon
(szyk roju). W bitwie okręty działały pojedynczo (indywidual­
ne pojedynki ogniowe), wykorzystując przede wszystkim
artylerię; abordaż stosowano tylko wobec uszkodzonych
jednostek.
12
Poprawie tego stanu miało służyć wydane przez Karola T prawo
o podatku okrętowym („Ship money law"), nakładające na miasta portowe
obowiązek płacenia podatku zamiast wystawianych dotąd okrętów. Pozwalało
to na standaryzację budowanych okrętów oraz opracowanie planu rozbudowy
floty.
30
Po takiej sanacji floty (jako że wcielono do służby również
207 nowych okrętów), której utrzymanie pochłaniało miesięcz­
nie podobno 120 000 funtów szterlingów, Lord Protektor
01iver Cromwell postarał się o stosowne dla niej zatrudnienie.
Pod uwagę wziął Holandię, dawnego sojusznika w walce
z Hiszpanami, a aktualnego rywala o kolonie amerykańskie
i południowoazjatyckie, do tego udzielającą schronienia an­
gielskim rojalistom. Sprowokowano Holendrów dwoma roz­
porządzeniami Cromwella (o zakazie połowów śledzia w pasie
angielskich wód terytorialnych, które powiększono do 30 mil
morskich i o nakazie salutowania okrętów angielskich na
kanale La Manche) oraz ustawą parlamentu — osławionym
Aktem Nawigacyjnym z 1651 r. n Postanowienie o wwozie
towarów do Anglii wyłącznie przez statki angielskie (w tym
mieszkańców kolonii angielskich w Azji, Afryce i Ameryce,
ale pod warunkiem, że większość załogi będzie angielska)
oraz przez statki państw-producentów tych towarów skierowa­
ne było oczywiście przeciwko Holandii, posiadającej ówcześnie
największą flotę handlową (ponad 4000 jednostek morskich),
która dotąd takie usługi świadczyła. Doszło zatem do I wojny
holenderskiej (1652-1654), w której Stany Generalne Republiki
Zjednoczonych Prowincji (taką to nazwę nosiła od 1603 r.
Holandia) poniosły klęskę, ponieważ nie miały stałej floty,
a wojna toczyła się na morzu. Dla rozwoju taktyki walki flot
szczególnie ważna była trzydniowa (nierozstrzygnięta) bitwa
pod Portlandem (28 lutego-2 marca 1653 r.), po której
Anglicy wydali nową instrukcję walki na morzu; jej trzeci
artykuł nakazywał eskadrom wprowadzenie nowego szyku
bitewnego — torowego („każdy okręt każdej eskadry musi
starać się utrzymać w linii za swoim dowódcą"), stanowiącego
zapowiedź taktyki liniowej.
Do połowy XVIII w. flota angielska wzięła jeszcze udział
w ośmiu wojnach 1 4 , doskonaląc swoją taktykę, strukturę
13
W dostępnych mi źródłach polskich i brytyjskich brak jest ścisłej daty
edycji aktu.
31
organizacyjną i konstrukcję okrętów. Kolejną, znaczącą dla
rozwoju taktyki morskiej bitwą była bitwa pod Lowestoft
(13 czerwca 1665 r.) w czasie II wojny holenderskiej
(1665-1667 r.). Stoczyła ją „znów królewska" flota angielska
(Lordem Wielkim Admirałem Anglii został brat króla Jakub ks.
Jorku, późniejszy Jakub II Stuart) z nową, bo posiadającą już
„prawdziwe" okręty wojenne, flotą holenderską (103 okręty
artyleryjskie i fregaty). Stoczyła tę bitwę podobno zgodnie
z wydaną nieco wcześniej z inicjatywy ks. Jakuba „Instrukcją
walki" („Fighting Instructions"), której głównym zaleceniem
było utrzymywanie w bitwie szyku torowego przy kursie ostro
na wiatr (zwłaszcza dla pozycji zawietrznej) oraz 100-jardowego
(91,4 m) odstępu między okrętami; innym zaleceniem był
nakaz strzelania w kadłuby okrętów („w drewno") zamiast
w maszty, co gwarantowało skuteczność trafień.
Idąc w szyku torowym (jeden za drugim), okręty powtarzały
manewry okrętu flagowego, a o zwycięstwie decydował
pojedynek artyleryjski z odległości 200-600 m. Manewrowano
przy tym tak, aby znaleźć się po stronie nawietrznej wobec
przeciwnika. Mając go na zawietrznej, łatwiej było utrzymać
dystans ogniowy, dym prochowy utrudniał mu celowanie,
własny ostrzał był skuteczny (przeciwnik miał bardziej wynu­
rzone burty nawietrzne), a trafienia były groźniejsze (przy
zwrotach przestrzeliny okrętów przeciwnika „chowały się"
pod wodę). Ogień artyleryjski prowadzono aż do załamania
szyku torowego przeciwnika, przystępując wtedy do drugiej
fazy, a ściślej epilogu bitwy — abordażu i walki wręcz.
Ustawienie armat wzdłuż burt i ograniczone możliwości
zmiany kąta podniesienia luf zmuszały do celowania całym
okrętem — stąd usilne manewrowanie dla zajęcia pozycji
14
Były to: wojna z Hiszpanią (1655-1659), II (1665-1667) i III wojna
holenderska (1672-1674), wojna palatynacka (1688-1697), hiszpańska wojna
sukcesyjna (1702-1714), wojna z Hiszpanią w ramach czwórprzymierza
(1717-1720), tzw. wojna o ucho Jenkinsa (1739-1744) i austriacka wojna
sukcesyjna (1744-1748).
 32
nawietrznej, a następnie takiego wyostrzenia do linii przeciw­
nika, aby wszystkie okręty własne mogły prowadzić skuteczny
ogień ze swoich burt zawietrznych. Owo nadmierne manew­
rowanie (niekiedy kilkudniowe), przy którym okręty wytracały
czas zamiast walczyć, było główną wadą taktyki liniowej;
często, przy niesprzyjających wiatrach, eskadry rozchodziły się
bez walki. Szyk torowy i taktyka liniowa przyczyniły się do
ukształtowania dla nich specjalnego rodzaju żaglowego okrętu
artyleryjskiego — okrętu liniowego. Aby skutecznie walczyć
w szyku torowym, okręty musiały mieć zbliżone do siebie
prędkości, podobną wielkość i podobne uzbrojenie; pozwoliło
to na standaryzację okrętów i podział ich na klasy (rangi).
Szyk torowy i taktyka liniowa szybko przeniknęły do
innych flot, gdzie próbowano nawet ująć je w zasady czy
rygory matematyczne l 5 , zaś nowa angielska instrukcja walki
zabraniała wręcz podejmować bitwę morską z przeciwnikiem
przeważającym liczebnie lub zajmującym pozycję nawietrzną,
co spowodowało, iż szereg bitew tego okresu nie dało
rozstrzygnięcia, gdyż nieprzestrzeganie reguł wałki było
surowo karane 16 . W konsekwencji adm. Anson musiał uzupeł­
nić instrukcję walki o tzw. pościg, umożliwiający dowódcy
eskadry samodzielne działania poza szykiem torowym, co
wykorzystał adm. Hawke (współtwórca tego uzupełnienia) już
we wspomnianej bitwie w Zatoce Quiberon. Ubocznym zaś I
13
Np. we flocie francuskiej ujął je w swojej książce Sztuka flot wojennych I
(L'art des armes navales, 1697) kapelan adm. Tourville'a, matematyk, ojciec 1
Paweł Hoste.
16
Np. wiceadm. Thomasa Mathewsa wydalono dyscyplinarnie z floty •
brytyjskiej za zaatakowanie floty francuskiej pod Tulonem (22 lutego 1744 r.)H
bez czekania na sformowanie szyku torowego przez swoich podkomendnych I
(wojna „o ucho Jenkinsa"), wiceadm. Johna Bynga zaś, który chciał uniknąć I
błędu Mathewsa, rozstrzelano za to, że w bitwie pod Minorką (20 maja 1756 r.) I
zamiast walczyć, zajął się porządkowaniem swego szyku bojowego, naruszo- I
nego po wymianie ognia z eskadrą francuską wiceadm. Rolanda La Galison- I
niere'a. Ten ostatni zaś, wobec przewagi liczebnej Brytyjczyków (o jeden I
okręt liniowy), oddalił się z akwenu bitwy.
33
skutkiem taktyki liniowej stała się doktryna sformułowana
przez kontradm. Artura Herberta Torringtona w 1690 r.
(wojna palatynacka 1688-1697) i upowszechniona w następnej
wojnie (hiszpańska wojna sukcesyjna 1702-1714), aby w wy­
padku przewagi liczebnej przeciwnika utrzymywać flotę
w gotowości do działań („fleet in being"), gdyż samą swoją
obecnością (stojąc w portach) paraliżować będzie jego plany
i wpływać na przebieg działań bojowych ' 7 .
Rozwój taktyki liniowej w prowadzonych wojnach do­
prowadził do istotnych zmian w konstrukcji okrętu liniowego;
niewiele już przypominał on swój prototyp — galeon. Zmienił
się przede wszystkim kształt kadłuba (w przekroju poprzecz­
nym zbliżony do jaja), gdzie maksymalna szerokość wy­
stępowała na linii wodnej, zmniejszając się potem ku górze.
Dzięki temu armaty górnych pokładów znajdowały się bliżej
osi symetrii okrętu, poprawiając jego stateczność poprzeczną;
celowi temu służyło również zniesienie nadbudówki dziobowej
oraz wydatne zmniejszenie wysokości nadbudówki rufowej.
Nadano jednocześnie rufie kształt obły.
Poważnie ograniczono ornamentykę kadłuba, tj. rzeźby
i złocenia (rozporządzenia z 1703, 1737, 1742 i 1756 r.),
zwracając dużo więcej uwagi na jego podwodną część,
narażoną na destrukcyjną działalność świdraka okrętowego
(małż morski żerujący w drewnie). Obijano ją teraz skórą,
a następnie blachami ołowianymi, choć w początkach XVIII
w. przyszło technikę tę zarzucić ze względu na występujące
zjawisko elektrolizy, powodujące korozję żelaznych nitów
poszycia. Jednocześnie gładkość poszycia (brak porostów
i muszli na obitym blachą ołowianą dnie) zmniejszała opory
tarcia i powiększała prędkość okrętu. Galion (część dziobowa)
Doktryna ta (po zmodyfikowaniu) obowiązywała do końca II wojny
światowej, przy czym rolę dawnych okrętów liniowych przejęły wielkie
pancerniki i krążowniki (pancerne i liniowe), które samym swoim istnieniem
miały wpływać nie tylko na przebieg wojny, lecz również być źródłem
nacisku politycznego w czasie pokoju.
34
wydatnie skrócono i zagięto w górę, rezygnując już ostatecznie
z niego jako taranu; umieszczony tam bukszpryt usztywniony
został sztagiem.
To ostatnie związane było ze zmianą ożaglowania w latach
dziewięćdziesiątych XVII w. — zamiast żagla nad- i podbuk-
szprytowego wprowadzono bowiem „sztaksle", czyli kliwry
(3-4 trójkątne żagle, podnoszone w osi symetrii okrętu,
między masztami i nad bukszprytem) oraz żagle boczne
mocowane na wytykach rej (lizie). Dzięki sztakslom okręt
mógł chodzić ostrzej do wiatru, a przy pomocy sztaksli i żagla
gaflowego (bezanu) wykonywać zwroty nawet bez użycia
steru; lizie natomiast, zwłaszcza przy wiatrach pełnych (for-
dewind), powiększały znacznie prędkość okrętu. Powiększenie
ożaglowania (powierzchnia żagli doszła w XVIII w. do 3000
m2) pozwalało przy fordewindzie na uzyskanie prędkości
rzędu 14 węzłów. Warto podkreślić, iż zwiększenie prędkości
nastąpiło pomimo zlikwidowania czwartego masztu (dla
galeonów) — bonaventury. Poprzedzający go bezanmaszt
podwyższono, wyposażając również w żagiel rejowy (nad
skróconym trójkątnym żaglem łacińskim), dzięki czemu ten
nowy „ster-maszt" mógł zastąpić pracę obu dawnych — bezanu
i bonaventury.
W 1704 r., kiedy Anglicy zdobyli Gibraltar, uzyskując
nieograniczoną kontrolę nad szlakiem śródziemnomorskim,
zaszło w budownictwie okrętowym wydarzenie o podobnym,
a może nawet większym znaczeniu — na okrętach wprowa­
dzono koło sterowe. Zastąpiło ono niewygodną przekładnię
rumplową (ster przekładniowy). Dwa nawinięte przeciwbieżnie
ciągi linowe, połączone przez system bloków z wałem
sterowym i wyprowadzone na górny pokład do koła obro-j
towego (koło sterowe), umożliwiały sternikom okrętowym
bezpośrednią obserwację wychyleń steru, co znacznie ułatwiało
im pracę. Koło sterowe, powiększając właściwości manewrowe
okrętów (zwłaszcza zwrotność), wpłynęło na zwielokrotnienie
ich gabarytów konstrukcyjnych, a przez to mocy bojowej
35
(tonaż, liczba armat), tak istotnej przy walkach w szyku
liniowym.
Wspomnianą standaryzację dawnych galeonów, a nowych
okrętów liniowych, przeprowadzono w latach 1677-1745,
powiększając przy okazji ich wymiary (a zatem i wyporności)
o 30-50%, co pozwalało na instalację armat o większym
wagomiarze. Całość artylerii okrętowej rozmieszczano na
3 pokładach bateryjnych — dolnym, głównym i górnym
— wzdłuż obu burt. Łączna liczba armat przesądzała o randze
okrętu 18 . We flocie brytyjskiej było początkowo 6 rang
okrętów liniowych (I ranga — ponad 90 armat, II — ponad
80, III — ponad 50, IV — ponad 38, V — ponad 18 i VI
— ponad 6), we francuskiej — 5 rang, w hiszpańskiej
i holenderskiej zaś — po 4 rangi. Podobno w tej ostatniej
przesądziły o tym płycizny wokół brzegów i portów niderlan­
dzkich (przez co mniejsze wyporności okrętów i mniejsza
liczba armat).
Ustawione na pokładach bateryjnych i przeznaczone do
walki liniowej armaty (kolubryny, kartauny) strzelały w poło­
wie XVIII w. torem płaskim na odległość 1200-1600 m (sku­
teczność 400-600 m) kulami żelaznymi (lanymi lub kutymi),
zaś falkony, falkonety, moździerze i periery, ustawione na
pokładzie górnym i nadbudówkach — torem płaskim lub
stromym kulami żelaznymi, nożycowymi i łańcuchowymi
(periery — kamiennymi), a ich zasadniczym zadaniem było
niszczenie ożaglowania i takielunku na okrętach przeciwnika.
W tym też okresie Royal Navy uzyskała swoje weksylia
(płócienne znaki rozpoznawcze) wojenne — banderę, flagi,
proporzec i znaki okrętowe. Tworzenie bandery związane
było z procesem jednoczenia ziem brytyjskich, rozpoczętym
W niektórych opracowaniach merytorycznych użyto niewłaściwie szer­
szego znaczeniowo terminu „klasa", związanego raczej z podziałem okrętów
w
zależności od uzbrojenia, wielkości, przeznaczenia i wykorzystania
bojowego. W stosunku do okrętów liniowych właściwszym w tym wypadku
b
y % termin „podklasa".
36 37
przez Henryka VIII 1 9 ; dotąd weksyliami tych krain były:
białej dla II i niebieskiej dla III; same natomiast „czyste" flagi
Anglii (z Walią) — czerwony prosty krzyż Św. Jerzego na
(bez św. Jerzego), stały się w tych eskadrach od 1658 r.
białym tle, Szkocji — biały diagonalny (ukośny) krzyż św.
flagami admiralskimi. Z kolei flaga Unii stała się oficjalnie
Andrzeja na niebieskim tle i Irlandii — złota harfa Dawida na
proporcem Royal Navy (choć podobno w tej roli występowała
tle niebieskim. Konieczność utworzenia wspólnej bandery
już od 5 maja 1634 r.).
wyłoniła się dopiero po zawarciu szkocko-angielskiej unii
Kiedy po wybuchu rewolucji burżuazyjnej i ścięciu Karola
personalnej i objęciu władzy w obu królestwach (po bezpo­
I Anglia odłączyła się od Szkocji i ogłosiła republiką
tomnej śmierci Elżbiety I) przez szkockiego Jakuba I Stuarta.
(19 maja 1649 r.), flagę Unii zastąpiono flagą św. Jerzego.
Od 12 kwietnia 1606 r. wprowadzono więc kombinowaną
Już jednak po kilku miesiącach zmodyfikowano ją przez
banderę — na niebieską szkocką banderę z krzyżem św.
złączenie w połowie z flagą Irlandii (złota harfa Dawida
Andrzeja nałożony krzyż św. Jerzego w białym obramowaniu,
na niebieskim tle), podczas kiedy okręty angielskie i ir­
którą w 1625 r. nazwano flagą Unii (Union Flagge). Okręty
landzkie pływały pod własnymi banderami (angielskie — czer­
wojenne nosiły ją na grotmaszcie, natomiast handlowe na
wone z krzyżem św. Jerzego w lewym górnym rogu,
fokmaszcie i to tylko do 5 maja 1634 r., kiedy to zarezer­
irlandzkie — czerwone z harfą Dawida pośrodku). Po
wowano ją wyłącznie dla okrętów; statki handlowe musiały
podboju Szkocji przez wojska Cromwella przywrócono
pływać pod dotychczasowymi weksyliami obu państw.
w maju 1658 r. flagę Unii (jako proporzec), umieszczając
W 1625 r. wprowadzono też na okrętach znak dowódcy w jej centrum irlandzką złotą harfę na niebieskiej tarczy.
okrętu — wąski pas płótna w kształcie wydłużonego trójkąta Zdjęto ją stamtąd w maju 1660 r., kiedy podbita Irlandia
(czasem do 18 m), w przedniej części którego znajdował się została kolonią angielską.
czerwony krzyż św. Jerzego na białym tle, reszta zaś pozo­
18 września 1674 r. wprowadzono nową banderę dla statków
stawała w kolorze czerwonym, białym lub niebieskim. Znak
handlowych, przydzielając im dotychczasową banderę I es­
dowódcy odróżniać miał okręt wojenny od statku handlowego,
kadry (czerwona z krzyżem św. Jerzego na białym tle w lewym
a jego kolor związany był, jak już wiemy, z dawnym podziałem
górnym rogu). Natomiast banderę tej ostatniej zmieniono (z
taktycznym floty angielskiej, ustawionej do bitwy w szyku
czasem) przez wkomponowanie pośrodku jej czerwonego
roju (siły główne — flaga czerwona, straż przednia — biała,
płata białego poziomego pasa. Jednocześnie flaga Unii (pro­
straż tylna — niebieska). Po maju 1653 r. podział ten
porzec) otrzymała oficjalną nazwę „Union Jack" 2 0 . Stała się
przeniósł się już do struktur organizacyjnych Royal Navy:
ona również flagą admiralską — podnoszono ją bowiem na
(podział na 3 eskadry), przyjmując formę bander z krzyżem
grotmaszcie, kiedy na okręcie znajdował się Lord Wielki
św. Jerzego w lewym górnym rogu — czerwonej dla I eskadry,
„Jack" — stosowana zwyczajowo w Royal Navy nazwa proporca
" W 1536 r. wcielił on do Anglii Walię, przyjmując tytuł „Wielkiego", czy
dziobowego, wywodząca się prawdopodobnie od „Jasia Smolucha", żartob­
też „Pierwszego Księcia Walii" (Prince of Wales), który z czasem stał się
liwego określenia marynarza angielskiego z okresu flot żaglowych („Jack"
tytułem następcy tronu angielskiego (brytyjskiego). Okręty Henryka VIII
lub „Jack Tar", gdzie „Jack", zdrobnienie od „John", to Jaś, „tar" zaś
nosiły prócz bandery królewskiej (szachownica ze złotymi lwami na czer­
smoła lub skrót od „tarpaulin" — smołowane płótno żaglowe). Smoła była
wonym tle i złotymi liliami na niebieskim) również kombinowaną banderę ówcześnie najpopularniejszym środkiem uszczelniającym i konserwującym
obu ziem w białe (angielskie) i zielone (walijskie) poziome pasy z czerwonymi olinowanie i ożaglowanie przed wpływem wody morskiej i każdy prawdziwy
krzyżem św. Jerzego na białym tle w szczycie (górna część płótna). żeglarz miał ubrudzone nią dłonie, już niemal na trwale. SATS, s. 422.
38 39

całym płótnie, i niebieskie) przysługiwały tylko „pełnym"

admirałom. Wiceadmirałowie mieli swoje flagi admiralskie
w kolorach eskadr z jedną białą lub czerwoną kulą, kontr­
admirałowie zaś z dwiema kulami (flagi admiralskie za­
stępowały na okrętach znak dowódcy) 2 2 . Znaki Royal Navy
stały się szybko, dzięki jej okrętom i załogom oraz po­
myślnie toczonym wojnom, powszechnie znane w całym
ówczesnym świecie.
Z całą pewnością można powiedzieć, że w okresie adminis­
tracji lorda Ansona Royal Navy dzierżyła już prymat na
morzach i oceanach, więc hymn jej nie był tylko pobożnym
życzeniem Brytyjczyków. George Anson znany był w Wielkiej
Brytanii jako łowca manilskich galeonów, zwycięzca Fran­
cuzów w austriackiej wojnie sukcesyjnej oraz człowiek, który
opłynął świat. Wydawało się, że otrzymany za zasługi tytuł
lordowski i — w niedalekiej perspektywie — stopień admirała
floty (uzyskał go w 1761 r.), będą go w pełni satysfakcjonować.
Tymczasem zupełnie nieoczekiwanie, jako że był zaprzysięg­
łym starym kawalerem, w 1748 r. ... ożenił się (miał wtedy 51
lat). Wybranką okazała się lady Elżbieta Yorke, córka Filipa
hr. Hardwicke'a — Lorda Kanclerza w rządzie Roberta
Walpole'a. Zapewne ambicje żony oraz poparcie teścia
spowodowały, że stary wilk morski rozpoczął błyskawiczną
karierę lądową. Szybko został lordem komisarzem Admiralicji
(od 1628 r. było to biuro organizacyjno-administracyjne Lorda
Wielkiego Admirała Brytanii), a jeszcze szybciej (1751 r.) jej

Wg autorów SATS kolejność awansów w stopniach marynarskich zależała

od koloru bandery eskadry (pierwszeństwo miała eskadra czerwona), przy
czym w eskadrze czerwonej nie było admirała („pełnego"), a funkcję tę pełnił
(od 1702 r.?) najstarszy z pozostających w służbie admirałów, jako „admirał
floty" („Admirał of the Fleet"). Ranga ta, utworzona z końcem XVII w. (jako
alternatywna do Lorda Wielkiego Admirała Anglii, którą piastował zwykle
ktoś z rodziny królewskiej), była dożywotnią i nadawano ją oficerowi
liniowemu (morskiemu). SATS, s. 6, 498-499, 827-828; A. Z n a m i e r o w ­
ski, Znaki i barwy. Wielka Brytania, „Morze" 1997, nr 10; A. B a s ó w ,
Nagi „wladyczicy moriej", „Nawal" 1992, nr 2.
40
Pierwszym Lordem (ministrem marynarki) i twórcą zwycięstwa
brytyjskiego w wojnie siedmioletniej.
Służba na okrętach wyostrzyła mu uwagę na braki i niedo­
mogi organizacyjno-logistyczne trapiące Royal Navy, do
usuwania których przystąpił z wielką energią. Najpierw
zabrał się za budownictwo okrętowe, które nie cieszyło się
uznaniem we flocie z racji niskiej jakości okrętów, wynikłej
zarówno z braku odpowiedniego budulca, jak z nazbyt
pośpiesznej ich budowy (po to tylko, by zapewnić utrzymanie
przewagi nad flotą francuską i hiszpańską). Do stoczni
w Chatham, Depford, Portsmouth i Southampton płynęły
niemal bez przerwy dostawy drewna — dębiny, sosny,
świerka, buku i bukszpanu. Na duży okręt liniowy trzeba
było co najmniej 3000 stuletnich dębów (kadłub), na jeden
maszt zaś średnio 20 wytrzymałych lub giętkich sosen lub
świerków — oznaczało to permanentne ogołacanie lasów
angielskich (na 1 ha lasu rosło przeciętnie 30 dębów). Doszło
do tego, że w połowie XVIII w. zaczęło już brakować lasów
na Wyspach Brytyjskich 23 i przyszło sprowadzać drewno
z kontynentu (w tym z Rosji) oraz z kolonii (Ameryka
Północna). Tak duże rozchody drewna wynikły z większego
zaufania do „oka" i „siekiery" cieśli okrętowego niż do
zastosowania matematyki i geometrii wykreślnej przez kon­
struktora przy projektowaniu i obliczeniach stateczności
okrętu (w czym wiedli prym budowniczowie francuscy). Stąd
pierwszym zadaniem Ansona stała się standaryzacja okrętów,
ułatwiająca zarówno ich konstrukcję, jak również system
remontów i zaopatrzenia.
23
Średnio do budowy dużego okrętu liniowego zużywano 3550 m3 drewna,
do 106 km lin konopnych na olinowanie i uktad kotwiczno-curaowniczy
(główna lina kotwiczna miała z reguły 194 m długości, średnicę 50 cm
i ciężar 6 ton), do 5000 m2 płótna konopnego na żagle i pokrowce oraz ponad
400 ton żelaza na armaty, kule armatnie i kotwice (np. 100 armat 12-36-
-funtowych — 306 ton, pociski kulowe — 97 ton, 4 kotwice — 14 ton), nie
licząc dodatkowego wyposażenia. P. H. S t r a t er, P. B r o c h a r d , Na
pokładzie wielkich XVJII-wiecznych żaglowców, Wrocław 1993 (passim).
41
Biorąc za podstawę klasyfikacji liczbę armat, Anson po­
dzielił okręty na sześć rang. Do rangi I zaliczył te, które były
wyposażone w 100 lub 110 armat na trzech pokładach
bateryjnych24, do rangi II — okręty z 84-100 armatami, do
Hi — z 70-84 armatami, do IV — z 50-70 armatami, do rangi
V z 32-50 armatami i do VI te, które miały do 32 armat 2 5 .
Z kolei okręty trzech pierwszych rang przeznaczył, jako
okręty liniowe, do prowadzenia bitew w szyku torowym, te
z IV rangi zaś uznał za okręty liniowe, ale do realizacji zadań
pomocniczych (np. osłona konwojów) i odpowiednie dla
małych flot wojennych (?). Dwie ostatnie rangi wyłączył
z klasy okrętów liniowych. Okręty V rangi miały pełnić
służbę krążowniczą na komunikacjach morskich przeciwnika
i służbę konwojową oraz prowadzić dalekie rozpoznanie dla
eskadr liniowych (?); okręty te, kontynuujące tradycje z okresu
Cromwella, nazwano fregatami (podobno od „fragady", szyb­
kiej galery rozpoznawczej Morza Śródziemnego).
Pewien problem klasyfikacyjny wystąpił nieoczekiwanie
przy okrętach VI rangi. Anson włączył je początkowo do
26
fregat, mając na uwadze sprawę dowodzenia . Przyszło
24
Np. na okręcie I rangi 100 armat rozmieszczano następująco: dolny
pokład — 30 armat 42-funtowych, średni pokład — 28 armat 24-funtowych,
górny pokład — 30 armat 12-funtowych, na rufie 10 armat 6-funtowych i na
dziobie 2 armaty 6-funtowe. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 23.
W 1810 r., a zatem już po Trafalgarze, dokonano weryfikacji rang
okrętowych, powiększając nieznacznie liczbę armat: w I — 110, w II
— 90+110, III — 80+90, IV — 60+80, w V — 32+60 i w VI — do 32 armat.
SATS, s. 692.
Ówcześnie w Royal Navy istniał stopień „mianowanego komandora"
(„post-captain"), odpowiadający współczesnemu komandorowi i „komandora"
(„captain"), odpowiadający dzisiejszemu komandorowi podporucznikowi (w
Royal Navy). Ten ostatni nadawano kapitanom marynarki (lieutenants)
wyznaczonym na dowódców małych jednostek, podczas kiedy pierwszy
przysługiwał dowódcom większych okrętów (od 20-24 armat). SATS, s. 664.
Interesujące uwagi co do klasyfikacji okrętów żaglowych tego okresu
zamieszcza: K. G e r 1 a c h. Fregaty, korwety, slupy?, „Morza, statki i okręty",
1998, nr 1.
42
zatem wydzielić z okrętów VI rangi fregaty 28-32-armatnie
(dowodzone przez „mianowanych komandorów"), nazy­
wając oficjalnie całą pozostałą grupę jednostek o różnych
typach ożaglowania, liczbie armat (do 20-24) i prze­
znaczeniu, slupami wojennymi („sloop of war"). Niczym
cromwellowskie „lwiątka" pełnić miały one przede wszy­
stkim służbę dozorową, łącznikową oraz prowadzić bliskie
rozpoznanie.
Spośród trzech rang okrętów liniowych preferował Anson,
z uwagi na prostotę konstrukcji i niskie koszty budowy,
nowy 74-armatni typ liniowca (III ranga). Stał się on
wkrótce standardowym przedstawicielem tej klasy okrętów
we flocie brytyjskiej. Istotnym novum, zmniejszającym
ilość zastosowanego do budowy drewna, było obniżenie
sylwetki kadłuba poprzez likwidację jednego z pokładów
bateryjnych (środkowego), całkowite zniesienie nadbudówki
dziobowej i bardzo znaczne obniżenie rufowej oraz zmniej­
szenie szerokości kadłuba przy możliwie maksymalnej jego
długości. Zachowano trzy wysokie maszty (kolumna, stenga
i bramstenga) oraz szczątkowy galion dziobowy (sama
tylko figura uosabiająca nazwę okrętu, bez dodatkowych
ozdób) z bukszprytem przedłużonym stenga; dzięki temu,
mając ożaglowanie dużego okrętu liniowego, dysponował
jego trzynastowęzłową prędkością.
Przyjęto standardowe rozmieszczenie artylerii na obu po­
kładach bateryjnych i nadbudówkach w wersji: 28 armat
32-funtowych na głównym pokładzie (dolnym), 28 armat
18-funtowych (lub 30 armat 24-funtowych) na pokładzie
górnym oraz 18 (lub 16) armat 9-funtowych na rufie i dziobie.
Przy długości około 55-60 m liniowce te posiadały wyporność
rzędu 1600 ton oraz załogę 650-700 ludzi. Prototypowy
„Egmont" został zbudowany według planów słynnego szkut­
nika, sir Thomasa Slade'a, w połowie lat pięćdziesiątych (?)
XVIII w.; kolejny, „Dragon", w 1760 r. (wyporność 1614
ton), zaś w ciągu następnych kilkudziesięciu lat dołączyło do
43
nich co najmniej 40-44 innych 2 7 . Liniowce 74-armatnie
przyjęły się również we flocie francuskiej (w 1794 r. było ich
17) oraz hiszpańskiej (pojedyncze egzemplarze).
Fregat nie poddano standaryzacji, choć były to okręty
trzymasztowe i jednopokładowe (pokład główny, czyli dolny
oraz górny, odkryty), dzieląc je z grubsza na duże (przeciętnie
32_38, a nawet 40 armat różnego wagomiaru) i małe (przecięt­
nie 24-28 armat 9-funtowych). Nie odpowiadało to ściśle
klasyfikacji Ansona, lecz okręty tej klasy znajdowały się
w ciągłym rozwoju (doskonaleniu) konstrukcyjnym w związku
ze zmieniającymi się zadaniami taktycznymi, które na nie
nakładano; stąd zmieniające się w ciągu XVIII i początku
XIX w.: liczba armat, tonaż jednostkowy i stany załóg.
Typowa dla omawianego okresu brytyjska „Lyme" (r. bud.
1748) uzbrojona była w 28 armat 12-funtowych (dolny pokład)
i 12 armat 6-funtowych 28 (górny), przy wyporności rzędu
800-850 ton.
Na razie nie próbowano dokonać jakiejś dokładniejszej
klasyfikacji okrętów VI rangi, które (po wyłączeniu spośród nich
fregat 28-32-armatnich) nazwano, może zbyt pochopnie, slupami
wojennymi. Zamieszanie powiększał jeszcze różnorodny system
21
Były to m.in.: „Achille", „Ajax", „Albion", „Alexander". „Audacious",
„Bellona", „Bellerophon", „Berwick", „Brunswick", „Bulwark", „Captain",
„Colossus", „Conqueror", ,.Courageux", „Culloden", „Defence", „Defiance",
„Edgar", „Elephant", „Ganges", „Goliath", „Hannibal", „Leviathan", „Majestic",
„Mars", „Minotaur", „Monarch", „Northumberland", „Orion". „Pompee" (?),
„Revenge", „Ramillies", „Ramillies" (II, z 1785 r.), „Russell", „Spartiate",
„Swiftsure", „Swiftsure" (II, z 1804 r.), „Superb", „Superb" (II, z 1798 r.),
„Theseus", „Thunderer", „Tiger", „Triumph", „Vanguard", „Venerable" (?),
„York", „Zealous" — na pSdstawie informacji zamieszczonych w materiałach
źródłowych (patrz: Bibliografia).
Ówczesne armaty okrętowe miały długość lufy od 1,76 (4-funtowe) do
3,20 m (42-funtowe) i strzelały pociskami: armata 42-funtowa — pocisk
19
.051 kg, 32 — 14,515 kg, 24 — 10,886 kg, 18 — 8,164 kg. 12 — 5,443
kg. 9 — 4,082 kg, 6 — 2.721 kg, 4 — 1.814 kg, 3 — 1,36 kg, 0.5-funta
0,227 kg. Z brązu odlewano armaty do 24 funtów, o wyższym wagomiarze
zaś z żelaza. Hy n e k , K 1 u ć i n a, op. cif., s. 165-166.
44
ożaglowania jednostek tej grupy, z występującym często
(większość okrętów o małym tonażu) ożaglowaniem typu
„slup". Ówcześnie był to jednomasztowiec z żaglem gaflowym
(niekiedy dodawano żagiel rejowy), z bukszprytem i 1-2
sztakslami o dużej powierzchni płatów. Tymczasem obok
klasycznych slupów (z ożaglowaniem typu „slup") istniały
slupy „nietypowe" — trójmasztowe (ożaglowanie typu „fre­
gata") i dwumasztowe (ożaglowanie typu „bryg") zarówno
z ożaglowaniem pełnorejowym, jak rejowo-gaflowym (dwu­
masztowe, tzw. snowy i brygantyny). Co więcej, slupami
nazywano też niekiedy stare okręty liniowe, które po zdemon­
towaniu większości armat pływały jako transportowce wojsk.
Sytuacja wyklarowała się w pewnym stopniu dopiero za
czasów Nelsona, kiedy slupami wojennymi zostały największe
okręty z tej grupy (dwu- i trzymasztowe). Za administracji
Ansona nosiły one nieco złośliwą, nieoficjalną nazwę „post-
shipów", jako że dowodzili nimi „mianowani komandorzy".
Ze względu na charakter wykonywanych zadań można było
wyodrębnić spośród „mieszaniny" slupów jeszcze brandery
oraz kutry. Brandery, przeznaczone do samobójczych ataków
na ścieśnione w portach lub na kotwicowiskach okręty
przeciwnika, zaliczono do slupów, choć były to albo stare
rozbrojone jednostki różnych klas (z reguły transportowce),
albo okręty o specjalnej konstrukcji, które poza swoim
przeznaczeniem pełniły w okresie pokoju służbę patrolową
lub dozorową. Kutry z kolei, z ostrą pionową dziobnicą
i ożaglowaniem zbliżonym do typu „slup" (jeden maszt
z żaglem gaflowym i 2 żaglami rejowymi, bukszpryt z 2-3
sztakslami), używane były jako jednostki pilotowe korporacji
Trinity House (o której dalej) oraz przez służbę celną do
zwalczania kontrabandy morskiej, tym bardziej, iż przemytnicy
posługiwali się również kutrami ze względu na ich szybkość
i dzielność morską. Np. kuter przemytniczy „Swift" o wypor­
ności 100 ton uzbrojony był w 16 armat i miał 50 ludzi załogi,
podczas kiedy kuter celny „Aldebaran" miał tylko 40 ton i 10
45
ludzi załogi, ale za to imponujące uzbrojenie w postaci 18
armat 8-funtowych i 4 małego wagomiaru.
Poza tym podziałem, a ściślej poza okrętami wchodzącymi
w skład Royal Navy, znalazły się pojedyncze egzemplarze
okrętów... podwodnych, stanowiących raczej ciekawostki kon­
strukcyjne niż sensu stricte jednostki bojowe; tym bardziej, że
były jeszcze konstrukcjami eksperymentalnymi. W Wielkiej
Brytanii należał do nich pojazd podwodny niejakiego Symonsa,
zbudowany w 1747 r. Kadłub wykonany był z drewna, napęd
stanowiły 2 pary wioseł, zaś rolę zbiorników balastowych
spełniały skórzane worki napełniane wodą (co najmniej 12).
Ponadto posiadał on stały ołowiany balast. Podczas przeprowa­
dzanych na Tamizie prób pojazd zanurzał się podobno na okres
co najmniej godziny (załoga 4-5 ludzi ?); nie wiemy jednak, czy
Royal Navy zainteresowała się taką jednostką, choć nie była ona
pierwszą w dziejach floty brytyjskiej 29 .
Pozostawiając na uboczu brytyjską flotę handlową okresu
Ansona warto wspomnieć, że posiadała ona również jednostki
pływające, będące w rzeczywistości hybrydą statku hand­
lowego i okrętu wojennego. Budowano je w związku z po­
stępującym nieustannie rozwojem handlu z Indiami Wschod­
nimi oraz Ameryką Środkową (Indie Zachodnie), nazywając
statkami ,,wschodnioindyjskimi"(East-Indiamen) i „zachodnio-
indyjskimi" (West-Indiamen). Były to trzymasztowce z żaglami
rejowymi o zewnętrznym wyglądzie fregat (ówcześnie o wy­
porności rzędu 700 ton i wymiarach średnio 40 x 10 x 5,9 m).
Ze względu na napady piratów silnie je uzbrajano (średnio
16-28 armat na górnym pokładzie), a wrażenie ich mocy
bojowej spotęgowan.e było jeszcze przez malowanie fał­
szywych ambrazur armatnich na obu burtach. Załogi tych
statków były z reguły przeszkolone w walce artyleryjskiej
G e r l a c h , Fregaty, korwety, slupy? (passim); S. G u 1 a ś, Żaglowce,
Warszawa 1985, s. 172-173; S. S u t o w s k i, Okręty podwodne, Warszawa
1989, s. 41-42. Podobno w latach 1578-1763 zbudowano w Anglii 17
różnego rodzaju pojazdów podwodnych. SATS, s. 840.
46
i abordażowej, a oficerowie nosili mundury marynarki. To
zewnętrzne podobieństwo i kwalifikacje załóg stały się główną
przyczyną częstego wykorzystywania tych jednostek w czasie
wojny do zwalczania żeglugi handlowej przeciwnika na
oddalonych akwenach pozaeuropejskich.
Dla przyśpieszenia procesu budowy okrętu Anson znoweli­
zował system pracy w stoczniach od strony organizacyjnej.
Dotychczas, przystępując do budowy, określano wymiary
jednostki, sporządzano jej model, a następnie układano stępkę
na pochylni. Z kolei, w proporcji do modelu, wykonywano
poszczególne elementy kadłuba, aby dopiero po zwodowaniu
wyposażyć okręt w takielunek, ożaglowanie i artylerię. Obec­
nie, mając zasadnicze wymiary, wykonywano model okrętu,
stępkę zaś kładziono w „suchym doku" — prostopadłościennej
komorze zbudowanej poniżej poziomu wody w basenie
stoczniowym, oddzielonej od niego wodoszczelnymi wrotami
— po wypompowaniu z niego wody. Następnie, posługując
się szczegółowymi przepisami Admiralicji, tzw. Establishment
(„Postanowienia"), budowano kadłub 30 , wyposażano go w ta­
kielunek, ożaglowanie i artylerię, aby dopiero wtedy wodować,
wpuszczając wodę do komory doku i przez otwarte wrota
wyprowadzić gotowy już okręt. Ułatwiało to znacznie pracę
stoczniom, a co więcej zapobiegało przykrym niespodziankom
na pochylniach w czasie wodowań31. Przy określaniu wypor-
30
Wykorzystano w nich praktyczne doświadczenia uzyskane w trakcie
budowy okrętów (podporządkowane teraz regułom matematycznym), obe­
jmując nimi wszystkie 6 rang okrętów. Np. za podstawę do obliczeń
elementów omasztowania przyjęto kolumnę grotmasztu, a wtedy: kolumna
fokmasztu stanowiła 8/9 długości kolumny grotmasztu, kolumna bezanmasztu
— 6/7, bukszpryt — 7/11. Z kolei długość kolumny grotmasztu wyliczano,
sumując długość maksymalną i szerokość głównego pokładu bateryjnego
i dzieląc je przez 2. C. N e p e a n L o n g r i d g e , The anatomy of Nelson's
skip, London 1955, s. 157.
31
Często zdarzało się. że okręt nie chciał zejść („spłynąć") z pochylni
i trzeba go było rozbierać, co wydłużało czas budowy i jej koszty,
a niejednokrotnie oznaczało zniszczenie budowanego obiektu.
47
n0 ści jednostkowej okrętu zrezygnowano już z „łasztowego"
systemu pomiarowego na rzecz „beczkowego", gdzie beczka
wjna (tun) miała, w przeciwieństwie do ziarna, stałą pojemność
252 galonów, co odpowiadało 2240 funtom, czyli 1016 kg
(1 tona angielska). Rozwój budownictwa okrętowego w Wiel­
kiej Brytanii (znalazło się na czwartym miejscu po tkactwie,
handlu zamorskim i hodowli owiec) umożliwił nawet produkcję
na eksport.
Nieustannemu wzrostowi żeglugi brytyjskiej sprzyjał rozwój
nawigacji morskiej i jej oprzyrządowania (instrumenty nawi­
gacyjne), co pozwalało na coraz dokładniejsze określanie
pozycji okrętu. Dzięki sporządzonym przez Edmunda Halleya
w latach 1702-1703 mapom deklinacji magnetycznych (izo-
gony) można było już dokładnie wyznaczać kierunek północy
rzeczywistej (kierunek północy magnetycznej plus deklinacja).
Względnie dokładną szerokość geograficzną uzyskano dzięki
dwom instrumentom nawigacyjnym — oktantowi, skonstruo­
wanemu w 1731 r. przez Johna Hadleya oraz jeszcze dokład­
niejszemu sekstantowi Johna Campbella z 1757 r.; dzięki
pomiarowi kulminacji słonecznej (w samo południe) sekstant
umożliwiał określenie szerokości geograficznej z dokładnością
do 10 sekund kątowych (10 mil morskich) .
32
Nadal występowały problemy z wyznaczaniem długości
geograficznej. Z grubsza obliczano ją mierząc czas żeglugi
i wiedząc, że godzina różnicy między kulminacją słońca
w Greenwich (mieściło się tu królewskie obserwatorium
astronomiczne) a aktualną pozycją okrętu wynosi 15° długości
(wschodniej lub zachodniej). Wiedziano też z doświadczenia,
że żeglując na wschód, kulminacje będą występowały wcześ­
niej, a na zachód później niż w Greenwich. Czas kulminacji
w
Greenwich określano zatem w przybliżeniu, co doprowa­
dzało do szeregu pomyłek, z których ta październikowa 1707
Z kolei J. G a w ł o w i c z , (Opowieści nawigacyjne, Szczecin 1987, s.
39-40 i 44) uważa za wynalazcę sekstantu Amerykanina Thomasa Godfreya,
który zgłosił swój wynalazek londyńskiemu Royal Society jeszcze w 1730 r.
48
r. wstrząsnęła Brytyjczykami. Powracający z Gibraltaru
zespół adm. Clowdisleya Shovella (flagowy „Association"
i 3 inne okręty) wskutek błędnego określenia długości
geograficznej (sztormowa pogoda, ciemności) wszedł na
skały Bishop i Blerk wysp Scilly i poszedł na dno wraz
z załogami (ponad 800 ludzi). Shovella, którego fale wy­
rzuciły na brzeg, zamordowała jakaś miejscowa kobieta,
skuszona jego kosztownym pierścieniem.
Na wniosek Izaaka Newtona Izba Gmin powołała w 1714 r.
Biuro do spraw długości geograficznej i ogłosiła konkurs „na
skuteczną metodę obliczania długości geograficznej", przy
czym nagroda 10 lub 20 tys. funtów zależała od dokładności
tej metody (1/2°, 2/3° i 1°, gdzie 1° to 60 minut kątowych czyli
60 mil morskich). Wymagało to skonstruowania precyzyjnego
chronometru dla porównań czasu Greenwich z czasem lokal­
nym. Skonstruował go w latach 1728-1735 prowincjonalny
zegarmistrz John Harrison. Udoskonalał go niemal do śmierci
(1776 r.), uzyskując dokładność 1/2°, ale z obiecanej nagrody
otrzymał po wielu staraniach łącznie 18 750 funtów, gdyż
„niedowierzająca" Admiralicja stawiała Harrisonowi wciąż
33
nowe wymagania .
Bezpieczeństwem żeglugi i oznakowaniem torów wodnych
zajmowało się Stowarzyszenie Trinity House („Izba Świętej
Trójcy"), założone w 1517 r. przez Henryka VIII. Jego
zasadniczym zadaniem było opracowywanie sygnałów (op­
tycznych, dźwiękowych itp.), a także ustawianie wszelkiego
rodzaju znaków nawigacyjnych i latarni morskich dla potrzeb
żeglugi w miejscach, „gdzie można oczekiwać i zmniejszyć
niebezpieczeństwo". W ówczesnych latarniach morskich za­
stąpiono już otwarty ogień i węgiel drzewny świecami, których
światło odbijały wypolerowane, paraboliczne tarcze z płyt
brązowych lub miedzianych. Klasycznym przykładem takiej
latarni o źródle światła nowego rodzaju stała się, zbudowana
33
SATS, s. 376 i 799; G a w t o w i c z , op. cit., s. 93,
M i c k i e w i c z, op. cit., s. 267-269.
49
w 1698 r. przez Henry'ego Winstanleya na rafach skalnych
koło Plymouth, latarnia Eddystone Rock. Lecz już od 1763 r.
drogie świece parafinowo-stearynowe zaczęto zastępować
olejem skalnym. Wzrosła także rola pilotów portowych,
obeznanych z torami wodnymi i warunkami nawigacyjnymi
rejonów rozwijających się coraz dynamiczniej portów bry­
tyjskich34.
Utrzymując nadal tradycyjny podział organizacyjny floty
brytyjskiej na trzy eskadry „kolorowe" (czerwoną, białą,
niebieską), admiralicja zaczęła podczas prowadzonych wojen
wydzielać z jej składu pewne zespoły okrętów dla wykonywa­
nia zadań taktycznych, a nawet operacyjnych. Początkowo
wydzielano je doraźnie, a potem już na stałe, przydzielając im
określone porty jako miejsce bazowania. Tym dużym zespołom
wydzielonych okrętów, nazwanym z czasem „flotami" („The
Fleet"), zaczęto nadawać nazwy od miejsc bazowania lub
rejonów działania operacyjnego.
Należy przypuszczać, że najwcześniej uzyskała stały
kształt operacyjny i organizacyjny Flota Śródziemnomorska
(„The Mediterranean Fleet"), której powstanie wymuszone
zostało niejako postanowieniami traktatu w Utrechcie (z
11 kwietnia i 13 lipca 1713 r.), przyznającymi Gibraltar
i Majorkę królestwu brytyjskiemu. Jej główną bazą został
Gibraltar — wejście i wyjście z Morza Śródziemnego.
Drugim takim zespołem operacyjnym, wydzielonym do
walki z flotą francuską przede wszystkim na wodach za­
chodnioeuropejskich (kanał La Manche, Zatoka Biskajska),
była Flota Kanału („The Channel Fleet") z bazą główną
Orzekaniem o przydatności statków do żeglugi oraz o ich klasyfikacji
i ubezpieczeniach zajęła się firma Edwarda Lloyda (w 1689 r. kawiarnia
w Londynie, gdzie zbierali się armatorzy, kupcy i kapitanowie statków), która
od 1734 r. wydawała czasopismo Lloyd's List and Shipping Gazette (dane
o ubezpieczonych statkach i stawkach ubezpieczeń). Właściwa firma zajmująca
s
'ę ubezpieczeniami, nadzorem nad budową statków oraz wykazami statków
96-102; spełniających warunki dla ubezpieczeń powstała dopiero w 1760 r. SATS, s.
490-491; M i c k i e w i c z , op. cit., s. 303.
4
— Trafalgar 1805
50
51

nadużycie alkoholu określano słowem pochodzącym od jego

nazwy — „groggy". Grog Vernona utrzymał się w nie­
zmienionej postaci aż do 1824 r.
Od 1715 r. burty brytyjskich okrętów wojennych malowano
na kolor „żółtogniady" („usual colour yellow") z czarnymi
pokrywami ambrazur armatnich; pokłady natomiast, zwłaszcza
bateryjne, malowano na czerwono, aby podczas bitwy krew
rannych nie odbierała ducha walczącym 3 5 .
W tym interesującym okresie dziejów urodziło się dwóch
chłopców, którzy niebawem zasłynęli w świecie, stając się
bohaterami naszej opowieści. 29 września 1758 r. przyszedł
na świat we wsi Burnham Thorpe w hrabstwie Norfolk
Horacy (Horatio) Nelson. Był trzecim (pozostałym przy życiu)
synem wielebnego Edmunda Nelsona, anglikańskiego probosz­
cza tej wsi, położonej nad brzegiem Morza Północnego. Wraz
z rodzeństwem (czterech braci i trzy siostry) spędził wczesne
dzieciństwo w warunkach dalekich od wygód, toteż często
chorował i wyrósł na drobnego, szczupłego chłopca. Szkołę
elementarną ukończył w Harwich, gdzie jego ulubionymi
zabawami były podobno bitwy morskie rozgrywane w ulicz­
nych kałużach za pomocą papierowych okręcików. Kiedy
miał 12 lat, jego losami zajął się wuj-marynarz, kmdr Royal
Navy Maurycy Suckling, dowódca okrętu liniowego „Raison-
nable". 1 stycznia 1771 r. młodziutki Nelson przybył do bazy
w Chatham, aby zaokrętować się na owym liniowcu od­
pływającym na Falklandy, o które Wielka Brytania wszczęła
spór z Hiszpanią. W Chatham, jak twierdzą jego biografowie,
35
SATS, s. 357, 571 i 911; M i c k i e w i c z , op. cit., s. 270. Z kolei E.
Koczorowski sądzi, że „grogram" był tkaniną z jedwabiu, bawełny i wełny,
do tego jeszcze podgumowaną (!). Tenże podaje, iż w mesach oficerskich
Royal Navy królował w tym czasie trunek zwany „małpą" („The Monkey"),
będący mieszaniną rumów „Bacardi" i „Kpt. Morgan", brandy i ginu
z
dodatkiem wywaru z 10 przypraw korzennych (kardamon, gałka musz­
katołowa, cynamon, goździki, imbir, wanilia, zielona kawa, czarny pieprz,
ziele angielskie, rodzynki) w stosownych proporcjach. E. K o c z o r o w s k i ,
Marynarskie napitki. Małpa, „Morze" 1996, nr 10 (tamże receptura „małpy").
52
kadet Nelson ujrzał po raz pierwszy HMS „Victory" (stała tu
w rezerwie), z którą później związał się już na zawsze (aż do
śmierci). Spór o Falklandy zakończył się jednak polubownie
i wyprawę „Raisonnable'a" odwołano ku wielkiemu żalowi
Horacego. Zapobiegliwy wuj załatwił mu jednak miejsce na
statku handlowym i w lipcu 1771 r. trzynastoletni kadet Nelson
popłynął w swą pionierską podróż morską do Indii Zachodnich.
Podczas kiedy pierwszy z naszych bohaterów rozpoczynał
swoją karierę na morzu, w odległym o ponad 1350 km w linii
prostej od Chatham korsykańskim porcie Ajaccio ujrzał światło
dzienne 15 sierpnia 1769 r. Napoleone di Buonaparte. Jego
ojciec, Karol, był ubogim adwokatem, którego całym bogact­
wem była żona Letycja i trzynastka spłodzonych z nią dzieci,
z których ośmioro przeżyło lata niemowlęce. Napoleon był
drugim z kolei synem. Korsyka, wykupiona dopiero co (15
sierpnia 1768 r.) przez Ludwika XV od Republiki Genueńskiej,
z trudem znosiła absolutyzm francuskiego monarchy. W końcu
maja 1769 r. wojska francuskie rozbiły jednak pod Pontenuovo
powstańczą armię Pascala Paolego i na Korsyce rozpoczął
rządy gubernator królewski hrabia de Marbeuf. Karol Bonapar­
te opowiedział się więc po stronie Francji, uzyskując w zamian
stanowisko asesora sądowego w Ajaccio, a wśród rodaków
opinię zdrajcy (po latach twierdzili oni, że hrabia de Marbeuf
korzystał z wdzięków żony Karola, urodziwej Letycji, a owo­
cem tego związku miał być Napoleon).
Po ukończeniu katolickiej przykościelnej szkółki ks. Rocco
dziesięcioletni Napoleon wraz z bratem Józefem, dzięki
pomocy gubernatora, rozpoczęli dalsze nauki we Francji,
w kolegium Autun, skąd naszego bohatera przeniesiono w maju
1779 r. do szkoły wojskowej w Brienne. Tam, już jako
Napoleon Bonaparte, dał się poznać kolegom jako żarliwy
patriota korsykański, pięściami broniąc swoich racji, choć
wzrostu był „średniego" (niskiego). 1
Warto jeszcze wspomnieć, że ML tymże interesującym
okresie, jesienią 1741 r., odszedł „na wieczną wachtę"
53
w
dalekiej kolumbijskiej Cartagenie nieprzeciętny dowódca
morski, hiszpański wiceadm. Blaz de Lezo, który zasłynął
i odwagi, hartu ducha i samozaparcia w znoszeniu trudów
służby morskiej. Rozpoczął ją w okresie hiszpańskiej wojny
sukcesyjnej (1702-1714), w czasie której doznał w walkach
na morzu trwałego kalectwa (lewą nogę stracił w boju z eskadrą
holenderską pod Gibraltarem w 1704 r., prawe ramię rok
później w walkach o Gibraltar, lewe oko zaś w 1707 r. pod
Tulonem). Choć każdy, tak ciężko doświadczony przez los,
„szczur lądowy" zrezygnowałby z jakichkolwiek aspiracji
życiowych, „kulawy Blaz" piął się wytrwale po kolejnych
szczeblach kariery marynarskiej, wyróżniając się desperacją
oraz męstwem i osiągając rangę admiralską. Niewątpliwie
największym jego sukcesem było zdobycie Oranu w 1732 r.,
w czasie konfliktu hiszpańsko-tureckiego, kiedy to przyszło
dowodzić mu „nowa wielką armadą" (jak z przekąsem
mówiono) — zespołem 500 okrętów i statków hiszpańskich
z oddziałami desantowymi. W wojnie „o ucho Jenkinsa"
(1739-1744), początkowo jako gubernator Cartageny, a potem
dowódca dywizjonu obserwacyjnego floty hiszpańskiej na
Antylach (6 okrętów liniowych), bronił z powodzeniem tej
twierdzy wiosną 1741 r. przed atakami eskadry i wojsk
desantowych znanego nam już wiceadm. Edwarda Vernona
(29 okrętów liniowych, 12 000 żołnierzy), którym dostęp do
portu zablokował swoimi zatopionymi 6 liniowcami. Zmarł
kilka miesięcy po tej obronie, udowadniając, że dla „praw­
dziwego wilka morskiego", nawet tak okaleczonego jak on,
służba morska (pełniona ówcześnie w prymitywnych warun­
kach bytowych) nie była zbyt trudna.
Jak się okazało, znalazł się niebawem jego naśladowca... 36
36
SATS, s. 589; T a r l e , op. cit, s. 11-13; T. R. B i e l e c k i , Napoleon,
Warszawa 1979, s. 5-6; M i c k i e w i c z Okręt, s. 11-12, 18-19; W i e c z o r ­
ki e w i c z, op. cit., t. I, s. 275-277.

„MAŁY KAPRAL" PRZEBUDOWUJE EUROPĘ
Napoleon, choć urodzony później od Nelsona, wcześniej od
niego sięgnął po laury wojskowe. W 1784 r., po ukończeniu
szkoły w Brienne, wstąpił do szkoły wojskowej w Paryżu,
gdzie 30 października 1785 r. otrzymał stopień podporucznika
artylerii. Wraz z pensją oficerską spadł nań obowiązek
utrzymywania całej korsykańskiej rodziny, ponieważ kilka
miesięcy wcześniej zmarł na raka żołądka ojciec Karol,
a starszy brat Józef okazał się leniwym i nieudolnym próż­
niakiem. Z tego powodu miody oficer wyjeżdżał kilkakrotnie
w latach 1786-1792 na Korsykę dla uporządkowania rodzin­
nych spraw majątkowych. Pochodząc ze zubożałej rodziny
szlacheckiej, miałby zapewne niewiele szans na karierę
w królewskiej Francji, gdyby w sukurs nie przyszła mu
Wielka Rewolucja Francuska 1789 r.
Zetknął się z nią, likwidując wraz ze swoim pułkiem La
Fere lipcowe zamieszki głodowe w Lyonie, Seurre i Auxonne,
podczas których stwierdził, że monarchia francuska jest na
tyle słaba, iż jego Korsyka może „wybić się na niepodległość".
We wrześniu 1789 r. wziął zatem urlop, aby jako porucznik
powrócić na wyspę, objąć stanowisko w lokalnej gwardii
narodowej i ofiarować swoje usługi przybyłemu z długolet­
niego wygnania Paolemu. Ten jednak nie chciał współpracować
55
z
„synem zdrajcy" i dlatego w kwietniu 1791 r. Napoleon na
krótko wraca do pułku (wraz z młodszym bratem Ludwikiem,
by go „urządzić" we Francji), aby po kilku miesiącach znów
pojawić się na Korsyce (podobno otrzymał tu służbowe
przeniesienie) i ubiegać o stanowisko podpułkownika gwardii
narodowej.
Te francusko-korsykańskie wahania, z kim związać dalszy
los — swój i rodziny, zakończyły się ostatecznie w czerwcu
1793 r., już po ścięciu Ludwika XVI i narodzinach Republiki.
Wtedy rozeszły się drogi Napoleona i Paolego, który zdecy­
dował się oderwać Korsykę od Francji przy pomocy Brytyj­
czyków. Wiosną 1793 r. oskarżył go o to w Paryżu przed
rewolucyjnym Konwentem brat Napoleona, Lucjan. Dlatego
zwolennicy Paolego, którzy opanowali Ajaccio, napadli na
dom Bonapartych, zmuszając kapitana Bonapartego wraz
z matką i rodzeństwem do ucieczki w góry. Stamtąd, po
kilkunastodniowej (?) tułaczce, zdołali się oni przedostać
drogą morską do Francji i zatrzymać w Tulonie. Tu Napoleon
zdeklarował się ostatecznie jako Francuz i ofiarował swoją
służbę Republice. Lecz na razie sytuacja materialna jego
rodziny (matka i siedmioro rodzeństwa) była niezwykle trudna;
przeniosła się ona wkrótce do Marsylii, licząc na odmianę
losu. I istotnie, fortuna uśmiechnęła się niebawem do Napole­
ona — dzięki francuskiej marynarce wojennej, a ściślej, jej
bazie w Tulonie.
Tam bowiem, latem 1793 r. wybuchł pucz monarchistyczny.
Rebelianci, uznając jedynym władcą kraju uwięzionego
w Paryżu młodego delfina (jako Ludwika XVII), nawiązali
kontakt z blokującym bazę dowódcą Floty Śródziemnomo­
rskiej, wiceadm. Samuelem Hoodem, prosząc o wsparcie
od strony morza. Zablokowana w porcie dość silna eskadra
francuska kontradm. Jana de Trogoffa de Kerlessy'ego,
nie zamierzając walczyć (18 okrętów liniowych?), zaapro­
bowała porozumienie i Brytyjczycy, którzy 23 sierpnia po­
deszli do Tulonu (16 okrętów liniowych), opanowali go
 56
po czterodniowych walkach z grupą wiernych Republice
marynarzy kontradm. Jana de Saint-Juliena. Hood, który
zgodnie z porozumieniem miał pozostawić okręty francuskie
nietknięte, załadował 6000 kłopotliwych dla niego marynarzy
republikańskich na 4 rozbrojone liniowce i odesłał pod
dowództwem kmdr. Piotra Bouveta do Rochefort. Sam
zaś ściągnął do obrony Tulonu jeszcze 16 liniowców hi­
szpańskich wiceadm. Juana de Langary, z oddziałami ne-
apolitańskimi i piemonckimi (łącznie z rojalistami tulońskimi
17 000 ludzi).
Rząd republikański, nie zamierzając oddać tak ważnej bazy
Brytyjczykom, skierował pod Tulon 3 dywizje piechoty, które
obiegły miasto od strony lądu. Komisarzem politycznym tej
armii został Antoni Salicetti, Korsykanin i znajomy Napoleona
z okresu walk przeciw Paolemu. Kiedy więc kapitan Bonaparte
przedstawił mu swój plan opanowania bazy (zdobycie górują­
cego nad Wielką Redą fortu 1'Eguilette, położonego na
półwyspie zwanym Małym Gibraltarem, ustawienie tam baterii
artyleryjskich i ostrzał stojącej floty brytyjskiej, zaś po jej
odejściu szturm od strony lądu na pozbawione pomocy okrętów
miasto), zachwycony Salicetti wyznaczył Napoleona na pierw­
szego pomocnika dowódcy artylerii oblężniczej oraz dowódcę
samodzielnej grupy artylerii. Ale pierwszy szturm, prze­
prowadzony w początkach listopada, wskutek nieudolności
i niezdecydowania głównodowodzącego, gen. Franciszka
Doppeta, został przedwcześnie przerwany, co zdaniem Napo­
leona, który wziął w nim udział, było karygodnym błędem'.
' Podczas tych walk Napoleona zraniono bagnetem w nogę; Bielecki sądzi,
że było to w okresie drugiego szturmu. B i e l e c k i , Napoleon, s. 13-15;
T a r l e , op. c/r., s. 21-23; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 433-435.
Inne dane o walkach w Tulonie przytacza R y n i e w i c z, op. cit.. s. 356-357.
Powstanie rojalistów wybuchło 28 sierpnia 1793 r„ eskadra brytyjska Hooda
liczyła 21 okrętów liniowych, 15 fregat oraz 2000 żołnierzy oddziału
desantowego, zaś zespół de Langary 17 okrętów liniowych, „znaczną ilość
małych jednostek" oraz „dywizję" (!) piechoty morskiej. W Tulonie zespół
francuskiej Floty Śródziemnomorskiej liczył 31 okrętów liniowych (być może
57
Nowy dowódca armii oblężniczej, gen. Jacques Dugommier,
zgodził się na realizację planu Napoleona podczas kolejnego
szturmu.
Wyprzedzając szturm, Brytyjczycy rozpoczęli ewakuację
bazy, wywożąc zgromadzony sprzęt i wyposażenie, choć
Hood miał obiekcje, wiedząc, że narusza zawarty latem układ
z rojalistami. Być może z jego poduszczenia (?) kmdr Sidney
Smith (oficjalnie przebywający w sztabie Hooda jako wolon­
tariusz) samowolnie podpalił 10 francuskich okrętów linio­
wych, co wywołało ostry sprzeciw wiceadm. de Langary,
oburzonego brytyjską przewrotnością. Ostatecznie obaj z Ho-
odem podzielili się resztą sprawnych francuskich liniowców,
które zdołali uprowadzić z Tulonu, pozostawiając w porcie 14
innych zdewastowanych okrętów.
Zbiegło się to w czasie z rozpoczętym 14 grudnia atakiem
na fort l'Eguilette, w którym wyróżnił się chwalebnie kpt.
Bonaparte. Następnie, po ustawieniu armat, rozpoczął huraga­
nowy ostrzał okrętów brytyjskich i hiszpańskich, zmuszając je
do opuszczenia Małej Redy i wyjścia na Wielką. Sam szturm
miasta przeprowadzono nocą z 16 na 17 grudnia w czasie
ulewnego deszczu. Obrońcy, pozbawieni wsparcia artylerii
okrętów koalicyjnych (armaty Napoleona udaremniały im
powrót na Małą Redę), utracili ducha walki. 18 grudnia, po
zaokrętowaniu ostatnich uciekinierów, Royal Navy opuściła
Wielką Redę, odchodząc w rejon Korsyki i nazajutrz Tulon
był znów republikański i francuski.
Napoleon mógł czuć się szczęśliwy — jego armaty przepę­
dziły Mediterranean Fleet, a on wygrał swoją pierwszą bitwę
z Brytyjczykami — tym bardziej, że Dugommier i Salicetti
wliczył 14 zdewastowanych) i 15 fregat. Zdobycie fortu „L'Euquillette" oraz
Tulonu nastąpiło wyłącznie 17 grudnia, zaś floty brytyjska i hiszpańska, po
ostrzale przez baterie Napoleona, zbombardowały w odwecie urządzenia
portowe i arsenał. Brytyjczycy spalili 9 okrętów liniowych i uprowadzili 3,
Hiszpanie zaś 3 inne, przy czym Langara zabrał na swoich okrętach 12 000
rojalistów tulońskich (dane te, nie bardzo wierząc w ich dokładność,
przytaczam dla porównania).
 58
w raporcie przesłanym do Komitetu Ocalenia Publicznego
w Paryżu podkreślili jego niewątpliwe zasługi w zdobyciu
bazy tulońskiej i likwidacji buntu rojalistów na południu
Francji. Ich wnioski poparł obecny w tym czasie w Tulonie
komisarz Augustyn Robespierre, młodszy brat wszechwładnego
przewodniczącego tegoż Komitetu — Maksymiliana.
Republika okazała wdzięczność swemu obrońcy. 14 stycznia
1794 r. 24-letni kapitan Bonaparte został awansowany na
generała brygady, wiosną zaś powierzono mu opracowanie
planów uderzenia na Piemont (udał się nawet w przebraniu do
Genui, aby rozpoznać system jej fortyfikacji). Ponieważ jednak
fortuna kołem się toczy, najmłodszy z generałów znalazł się
znów na dole, gdyż jego protektor, Augustyn Robespierre,
został wraz z bratem Maksymilianem i współpracownikami
aresztowany 9 termidora roku I I 2 (27 lipca 1794 r.) i nazajutrz
bez sądu stracony, władzę we Francji przejęli zaś tzw.
termidorianie, czyli zwolennicy rządów parlamentarnych i wła­
dzy bogatej burżuazji; choć głosili, że są przeciwnikami
terroru, zamienili tylko „czerwony" terror jakobinów na swój
— „biały".
Napoleon, jako człowiek powiązany z Robespierre'ami,
został uwięziony w forcie Antibes i, choć zwolniono go po
kilkunastu dniach, do dawnych stanowisk już nie wrócił.
Niejako w zamian zaproponowano mu stanowisko dowódcy
dywizji piechoty i wyjazd do Wandei, do walki z tamtejszymi
rebeliantami — szuanami \ Jako artylerzysta gwałtownie
2
Określenie daty wg francuskiego kalendarza republikańskiego, wprowa­
dzonego 5 października 1793 r. przez Konwent Narodowy (zniesionego przez
Napoleona od 1 stycznia 1806 r.). Rok liczył 12 miesięcy po 30 dni (3
dekady), do których dodawano w końcu roku po 5 lub 6 dni (rok przestępny)
i zaczynał się od jesiennego zrównania dnia z nocą, przy czym „rok I"
zaczynał się 22 września 1792 r. (utworzenie Republiki). Nazwy miesięcy
pochodziły od zjawisk atmosferycznych oraz okresów wegetacji i uprawy
roślin, np. termidor („Thermidor") znaczył „darzący nas ciepłem" i obejmował
okres ..lipiec-sierpień"; W. K o p a l i ń s k i . Słownik wyrazów obcych i zwro­
tów obcojęzycznych. Warszawa 1971, s. 853.
59
odmówił, otrzymał zatem dymisję, a wraz z nią nędzną
wegetację w czasie ciężkiej zimy 1794/1795 r. oraz chłodnej
i głodnej wiosny 1795 r. Zdany podobno na przypadkowe
obiady u życzliwych ludzi, Napoleon rozpoczął gorączkową
pracę samokształceniową — dużo i chaotycznie czytał, od­
wiedzał dla studiów przyrodniczych paryski ogród botaniczny
i obserwatorium astronomiczne, napisał także broszurę o wal­
kach z rojalistami w południowej Francji. Dopiero w sierpniu
1795 r. powołano go jako generała artylerii do prac w Wydziale
Topograficznym Komitetu Ocalenia Publicznego i znów
zatrudniono przy planach kampanii włoskiej. Niewątpliwie
przy tych kalkulacjach uwzględniać musiał jakieś współ­
działanie z własną flotą wojenną i zastanawiać się nad
przyczynami jej niespodziewanego upadku. Bo przecież tak
niedawno jeszcze dzielnie zmagała się z Royal Navy, wspo­
magając rebeliantów amerykańskich Jerzego Waszyngtona
w ich wojnie o niepodległość^ ]
Straty, jakie poniosła flotaTrancuska w wojnie siedmio­
letniej, uświadomiły otoczeniu Ludwika XV konieczność
przeprowadzenia radykalnych zmian w dotychczasowej
polityce morskiej. Na czele grupy reformatorów stanął
pierwszy minister, ks. Entienne de Choiseul (jednocześnie
minister spraw zagranicznych, marynarki i wojny), który
wobec niechęci króla odwołał się do ofiarności społecznej
(prowincje, miasta, korporacje, osoby prywatne). Władze
administracyjne i korporacje wystawiły łącznie 15 okrętów
liniowych (m.in. Paryż podarował flocie „Ville de Paris"),
z darowizn prywatnych zbudowano dalszych 10, co razem
z pozostałymi z wojny 14 liniowcami czyniło już 39
okrętów. Ze względów oszczędnościowych ich budowę
poddano również pewnej standaryzacji (preferowano typ
Dzieje polityczno-wojskowe Francji w okresie Wielkiej Rewolucji
przekraczają zakres tematyczny tej pracy, stąd zainteresowanych odsyłam do
obfitej polskiej i francuskiej literatury źródłowej. W książce uwzględniam zaś
tylko te wydarzenia, które wiążą się bezpośrednio z Napoleonem.
60
liniowca 74-armatniego), choć przy projektowaniu ściśle
przestrzegano reguł matematyczno-geometrycznych, które
narzucili tacy wybitni konstruktorzy, jak Renau d'Elis-
sagaray czy Jacques Sanę.
To właśnie dzięki kmdr. Bernardowi Renau d'Elissa-
garayowi można się było poszczycić czysto francuskim
wkładem w budownictwo okrętowe — okrętami bomba-
rdierskimi („vaisseau de bombarde") lub moździerzowymi.
D'Elissagaray zaprojektował je w 1681 r. na polecenie
adm. Duquesne'a. Początkowo były to okręty o ożaglowaniu
„fregaty", na których w miejscu usuniętego fokmasztu
(zastąpionego długim bukszprytem z dwoma sztakslami)
ustawiono na nieruchomej lawecie moździerz kalibru 254,
310 lub 330 mm (z możliwością regulacji kąta podniesienia
do 45°), który mógł strzelać kulami żelaznymi o wadze
do 200 funtów. Uzbrojenie pomocnicze stanowiły ustawione
wzdłuż burt armaty małokalibrowe (do 14).
Okrętów tych użyto w latach 1682-1683 do walki z piratami
berberyjskimi na wodach północnoafrykanskich (ostrzeliwanie
ich baz morskich), odnosząc wiele sukcesów („diabelskie
okręty"). Bardzo przydatne do walki z umocnieniami nad­
brzeżnymi, stosunkowo szybko przyjęły się w innych flotach.
W Royal Navy nazwano je „keczami bombowymi" („bomb
ketch", „bomb vessel") z racji ustawienia moździerza (haubicy)
na małych i średnich jednostkach o ożaglowaniu typu „kecz"
(dwa maszty z żaglami rejowymi i gaflowymi, przy czym
grotmaszt był znacznie wyższy od bezanmasztu, ponadto
długi bukszpryt z 3 sztakslami).
Pewnych proweniencji francuskich w budownictwie okrę­
towym można się było doszukiwać również w „korwetach",
klasie jednostek odpowiadających dużym brytyjskim „slupom
wojennym", choć pod uwagę należało brać tu wielkość
i uzbrojenie, a nie rodzaj ożaglowania. Tak zalecał Vial de
Clairbois, inny z wybitnych konstruktorów, który zdefiniował
korwety (1787 r.) jako jednostki jedno- lub gładkopokładowe
61
o wyporności rzędu 400 ton, uzbrojone w 16-20 armat 4- lub
8-funtowych, choć w tychże latach we flocie francuskiej
korwety z armatami 8-funtowymi sięgały już nawet wyporności
640 ton i nosiły ożaglowanie zarówno typu „fregata", jak
i „bryg". Co więcej, posiadając 22-24 armaty 8-funtowe, były
większe (wyporność) niż brytyjskie fregaty 28-armatnie,
chociaż te ostatnie były przeważnie uzbrojone w armaty
9-funtowe. Korweta jako klasa okrętu tonażowo pośredniego
między fregatą a okrętami małymi (np. kutrami) dopiero
w latach dziewięćdziesiątych (a więc już po śmierci Choiseula)
znalazła się w składach innych flot — hiszpańskiej (18-32
armaty), holenderskiej (18-30 armat) i brytyjskiej; ale w tej
ostatniej były to przeważnie owe zdobyczne korwety, które
nie mieściły się w obowiązującej w Royal Navy klasyfikacji
okrętów. Wykorzystywano je do prowadzenia bliskiego roz­
poznania, służby dozorowej i konwojowej oraz jako okręty
łącznikowe.
Część uzyskanych sum Choiseul przeznaczył na renowację
stoczni i arsenałów w Breście i w Tulonie, rozbudowę arsenału
w Rochefort oraz budowę nowego arsenału w Marsylii. We
flocie utworzono nowe korpusy oficerskie — administracji,
inżynierii i medyczny, przeorganizowano korpus artylerii
morskiej. Dla oficerów wprowadzono jednolite umundurowanie
(błękitne surduty z czerwonymi wyłogami, czerwone spodnie,
czarne wysokie buty z wywiniętą cholewą, trójgraniaste
kapelusze). Cała flota podzielona była nadal operacyjnie na
Flotę Atlantyku („du Ponant") i Flotę Morza Śródziemnego
(„du Levant"), którymi dowodzili wiceadmirałowie. W 1767 r.
Choiseul odkupił od Republiki Genueńskiej Korsykę (przyłą­
czoną w roku następnym), co znacznie poprawiło sytuację
operacyjną floty francuskiej w zachodniej części Morza
Śródziemnego, umożliwiając jej neutralizację wysuniętej ku
Zatoce Tulońskiej brytyjskiej Minorki (Wyspy Balearskie).
Niejako podsumowaniem tych reform był wydany w 1765 r.
nowy regulamin okrętowy, podkreślający rolę dowódcy okrętu
62
(władza dyscyplinarna oraz odpowiedzialność za załogę na
morzu i w porcie). Sprawdzianem skuteczności tych reform
był natomiast znamienny udział marynarki królewskiej w kon­
flikcie marokańskim (1767 r.) oraz niemal chwalebny w wojnie
o niepodległość kolonii amerykańskich.
Wystąpienia przeciw nałożonym przez metropolię podatkom
(grudzień 1773 r.) przekształciły się wiosną 1775 r. w otwartą
wojnę 13 kolonii amerykańskich z Wielką Brytanią. Choć
wprowadzono morską blokadę portów północnoamerykańskich,
powstańcza armia Waszyngtona (wzmocniona ochotnikami
europejskimi, w tym Polakami, z których Tadeusz Kościuszko
i Kazimierz Pułaski objęli wysokie stanowiska dowódcze)
odniosła wiele sukcesów, w efekcie których Kongres Kon­
tynentalny (przedstawicielstwo zbuntowanych kolonii) ogłosił
Deklaracją Niepodległości (Filadelfia, 4 lipca 1776 r.). Kongres
powołał też do życia amerykańską marynarkę wojenną — po­
czątkowo kaperską (wrzesień 1775 r.), tzw. flotę Waszyngtona,
a nieco później regularną (październik 1775 r.), która rozpo­
częła działania na brytyjskich liniach komunikacyjnych. Ata­
kowano przeciwnika nie tylko na wodach zachodniego Atlan­
tyku, ale dokonywano wypadów na wody europejskie, zagar­
niając i niszcząc do roku 1778 ponad 560 statków brytyjskich
o wartości 2 min funtów szterlingów. W walkach wyróżnili
się tacy dowódcy okrętów, jak: Nicholas Biddle, John Paul
Jones, Lambert Wickes, Stephen Decatur i Thomas Truxton,
a jednym z kaprów amerykańskich był Feliks Mikłaszewicz,
Polak, dowódca szkunera „Prince Radziwil" (6 armat, 2 moź­
dzierze, załoga 15 ludzi) oraz statku uzbrojonego „Scotch
Trick" (1782-1783).
Do zwalczania okrętów Royal Navy użyto również, po raz
pierwszy w świecie, „okrętu" podwodnego „Turtle" („Żółw"),
zbudowanego w latach 1773-1776 przez Davida Bushnella.
„Turtle" był jednoosobowym pojazdem podwodnym, zbudo­
wanym z dwóch półkul dębowych (klepka) w kształcie
wielkiego jaja (średnica około 2,5 m), wzmocnionych ob-
63
ręczami żelaznymi i uszczelnionych smołą. W górze pojazdu,
wokół luku wejściowego, znajdował się kołpak miedziany
z 3 szklanymi iluminatorami obserwacyjnymi tuż przed oczami
siedzącego na ławeczce marynarza-podwodnika, pod nogami
którego, w dole pojazdu, usytuowano wodne zbiorniki balas­
towe, napełniane i opróżniane ręcznymi pompami tłokowymi.
Na jednej z pokryw (tylnej) przyśrubowano ruchomy balast
ołowiany, odrzucany przy awaryjnym wynurzeniu pojazdu.
Napęd, który początkowo stanowiły dwa wiosła umieszczone
przegubowo w burtach, trzecie zaś służyło jako ster, został
niebawem zastąpiony przez napędzane (ręcznie i pedałami)
2 śruby (dwu- lub czteroskrzydłowe) — pozioma zapewniała
ruch pojazdu naprzód lub wstecz (podobno z prędkością do
3 węzłów, czyli 5,5 km/h), a mniejsza — pionowa — ruch
w górę i w dół (wspomaganie balastu wodnego).
Uzbrojenie stanowiła skrzyniowa mina prochowa (ładunek
150 funtów) z mechanizmem zegarowym, podczepiana przez
podwodnika specjalnym świdrem do części dennej atakowa­
nego okrętu (wkręcany w nią świder połączony był z miną
specjalną liną). Zapas powietrza wystarczał na półgodzinne
zanurzenie, niezbędne do skrytego podejścia pod atakowany
obiekt, przy czym „Turtle" był do upatrzonego miejsca
zanurzenia holowany przez 1-2 lodzie wiosłowe. Bushnell,
który swoim „okrętem" zainteresował nawet Jerzego Waszyng­
tona, uzyskał jego zgodę na zaatakowanie blokujących Nowy
Jork okrętów brytyjskich. Do przeprowadzenia ataku zgłosił
się nie tylko Bushnell ale 2 innych ochotników (sierżant Ezra
Lee i NN), a na jego cel wybrano okręt flagowy wiceadm.
Richarda Howe'a, 64-armatnią fregatę „Eagle", kotwiczącą
wraz z 4 innymi okrętami w rejonie Long Island (wyspa
Governal), na North River.
Pierwszy atak przeprowadził sierż. Lee, który nocą z 6 na
7 września 1776 r. został przez dwie szalupy przyholowany
w
rejon postoju okrętów. Po zanurzeniu udało mu się dotrzeć
pod kadłub „Eagle'a", lecz świder mimo dwukrotnych prób nie
64
zdołał przewiercić obitego blachą miedzianą dna okrętu. O świcie
wachtowi fregaty zauważyli „Turtle'a", a opuszczona szalupa
podjęła pościg za oddalającym się Lee, który odczepił i zdetono­
wał minę, wywołując popłoch w zespole brytyjskim. Drugi atak,
podjęty także przez niego, również zakończył się niepowodze­
niem. „Turtle" został wykryty w trakcie podczepiania miny pod
kadłubem i zmuszony do wycofania się. Do trzeciego ataku już nie
doszło, gdyż uczuleni Brytyjczycy dostrzegli holowanego przez
szalupę „Turtle'a" i zatopili obie jednostki ogniem armatnim
jeszcze przed osiągnięciem punktu zanurzenia.
Po wydobyciu i prawdopodobnej przebudowie pojazdu
użyto do kolejnych ataków w 1777 r. Obsadzony przez
samego Bushnella, zaatakował on wtedy blokującą New
London fregatę „Cerberus", przy czym zamiast miny użyto
podobno innego wynalazku Bushnella, tzw. bomby morskiej
(rzekomo prototyp torpedy?). Chybiła ona celu, choć jej
wybuch wystraszył załogę. W czasie kolejnego ataku Bushnell,
aby zatrzymać pościg, rozrzucił za sobą dużą ilość pływających
beczułek, które Brytyjczycy wzięli za miny i ostrzelali ogniem
całego zespołu (tzw. dzień bitwy z beczkami). Mimo braku
sukcesów sprawa „Turtle'a" warta jest odnotowania jako
pierwsze w historii wojen morskich użycie okrętów podwod- I
nych do walki z dużymi jednostkami nawodnymi 4 .
4
W literaturze przedmiotu o budowie „Turtle'a" i jego bojowym użyciu!
istnieją rozbieżne dane. Wg Piwowońskiego zatonął on w czasie przeprawy
przez rzekę Hudson wskutek awarii promu, a po wydobyciu już nie nadawał
się do służby (?), jego kadłub zaś stanowiły skorupy stalowe; wg innych |
autorów wykonany był z miedzi (obie skorupy skręcone śrubami). Lakowski
z kolei przytacza swoje wątpliwości co do możliwości poruszania się I
„Turtle'a" pod wodą (zgodnie z obliczeniami H. J. Lawrenza człowiek może
w ciągu 10 minut wytworzyć moc 1/12 KM; tymczasem przy ręcznym
napędzie śruby, aby poruszyć „Turtle'a", należało wytworzyć w ciągu minuty
moc trzykrotnie wyższą — 1/4 KM), kwestionując dane Bushnella. S u t o w -
s k i, op. cii., s. 42^15; J. P i w o w o ń s k i , Niezwykłe okręty, Warszawa 1977, ]
s. 82-85; R. L a k o w s k i , U-Boote, Berlin 1985, s. 11-13; SATS a. 840-842;
R. H u m b 1 e, Statki i okręty, Wrocław 1992, s. 30-31; W i e c z o r k i e w i c z ,
op. cit., t. I. s. 345.
65
Władze francuskie, które dotąd nieoficjalnie wspierały
insurgentów amerykańskich, widząc słabość brytyjską, zawarły
z nimi 6 lutego 1778 r. układ sojuszniczy, w konsekwencji
którego wysłały Brytyjczykom ultimatum, żądając wycofania
wojsk z 13 kolonii oraz uznania ich niepodległości. Ponieważ
rząd brytyjski zlekceważył ultimatum, za pretekst do wojny
posłużył incydent zbrojny z 17 czerwca 1778 r., kiedy to na
Kanale starły się ze sobą, odnosząc poważne uszkodzenia,
dwie fregaty — brytyjska „Arethusa" i francuska „Belle Poule".
Jak się niebawem okazało, walka o niepodległość Stanów
Zjednoczonych nie była jedynym celem sprzymierzonych (do
wojny przystąpiła 12 kwietnia 1779 r. Hiszpania, a w grudniu
1780 r. Holandia), choć oficjalnie był to cel nadrzędny.
Wszystkim trzem państwom szło bowiem o odzyskanie
utraconych na rzecz Wielkiej Brytanii posiadłości w Europie,
Afryce, Ameryce Środkowej i Indiach Wschodnich. Stąd
oddzielne morskie teatry działań wojennych: europejski,
amerykański (a ściślej północnoamerykański i antylski) oraz
indyjski i konieczność podziału operacyjnego posiadanych sił.
Francuska marynarka wojenna miała dzięki reformom Choi-
seula 68 okrętów liniowych oraz co najmniej 80 fregat
i jednostek mniejszych; okręty były solidnej budowy z dobrze
wyszkolonymi artylerzystami, stocznie zaś przygotowane do
produkcji wojennej (pracowały po 15 godzin dziennie).
Z kolei hiszpańska flota wojenna dysponowała 56 okrętami
liniowymi (w większości nowymi) oraz około 70 jednostkami
innych klas z dość dobrze wyszkolonymi załogami. Nato­
miast flota holenderska, znajdująca się w regresie, była
nieliczna (około 16 okrętów liniowych i drugie tyle pozo­
stałych klas), a wobec braku załóg zdolna jedynie do obrony
własnych wybrzeży. Royal Navy natomiast dysponowała
zarówno liczną flotą (77 okrętów liniowych w służbie, ponad
50 kolejnych w budowie i rezerwie, około 140 jednostek
pozostałych klas) z dobrze wyszkolonymi załogami (około
60 000 ludzi).
5
— Trafalgar 1805
66
Strony walczące nie miały w zasadzie ustalonych planów
działań, stąd początkowe ich ukierunkowanie na zwalczanie
żeglugi przeciwnika, zaopatrującej insurgentów lub wojska
walczące z nimi (wojna krążownicza). Jednocześnie Francuzi
postanowili wesprzeć nieliczną flotę amerykańską (początkowo
12 okrętów kaperskich, 3 slupy wojenne i 6 brygów; potem
11 fregat i jeden 74-armatni okręt liniowy „America", który
przekazano Francuzom za utracony przez nich „Magnifique"),
wysyłając na tamtejsze wody silną eskadrę wiceadm. Karola
d'Estainga, świeżo mianowanego dowódcę sił morskich w Azji
i Ameryce (viceamiral d'Asie et d'Amerique).
Kiedy d'Estaing ze zmiennym szczęściem walczył na
wodach amerykańskich nie tylko z zespołami Royal Navy,
lecz z nie mniej groźnymi sztormami, odnosząc ranę w paź­
dziernikowych bojach 1779 r. o Savannah (zginął tu gen.
Kazimierz Pułaski), na wodach indyjskich zaś utracono
w październiku 1778 r. Pondichery, we Francji zapadła
decyzja o wspólnej z Hiszpanami inwazji na Wyspy Brytyjs­
kie (rejon Portsmouth — wyspa Wight i dalej na Londyn).
W czerwcu 1779 r. flota inwazyjna (230 transportowców
z 40 tys. żołnierzy), zbierając po drodze siły eskortowe
(łącznie 97 okrętów, 8 fregat i liczne mniejsze okręty), |
opuściła porty francuskie. Przylądek Lizard osiągnęła dopiero
14 sierpnia. Tam, wobec rozpoczynających się sztormów na
Kanale, zmieniono rejon lądowania, decydując się na port
Falmouth i opanowanie Kornwalii. Ponieważ ustępujące
liczbą jednostki Royal Navy nie dały się wciągnąć do walki,
na okrętach francuskich zaś szerzyła się epidemia tyfusu
i ospy oraz szkorbut (np. na flagowym „Ville de Paris"
wiceadm. Ludwika d'Orvilliersa z 1100 ludzi załogi zmarło
61, a 560 było chorych), flota inwazyjna zawróciła, osiągając
19 września Brest (gdzie natychmiast wyokrętowano na
leczenie ponad 7000 marynarzy).
Fiasko inwazji, poza ogólnonarodowym rozczarowaniem,]
doprowadziło do przesilenia rządowego i zmian na stanowis-l
67
kach dowódczych 5 . Równie nijako zakończyły się hiszpańskie
próby blokady Gibraltaru i Minorki, przy czym 2 zespoły floty
rozbił adm. George Rodney w bitwach koło przylądków
Finisterre (8 stycznia 1780 r.) i St. Vincent (16 stycznia). Idea
„inwazji" nie opuszczała dowództwa francuskiego — po upadku
Charlestonu (11 maja 1780 r.) wysłano na pomoc Amerykanom
sześciotysięczny korpus gen. Jeana de Rochambeau, który na
początku lipca wylądował pod Newport. Kiedy do wojny
przystąpiła Holandia, eskadra adm. Rodneya zaatakowała
holenderskie Małe Antyle, zdobywając wyspę St. Eustatius
3 lutego 1781 r., a następnego dnia wyładowany towarami
kolonialnymi konwój holenderski (24 statki eskortowane przez
liniowiec „Mars"). Ponieważ część tych towarów należała do
tamtejszych kupców brytyjskich, Rodneya odwołano do Lon­
dynu dla złożenia wyjaśnień, a złośliwy los sprawił, że wysłane
tam statki zdobycznego konwoju zostały 2 maja dopadnięte na
Kanale przez zespół kontradm. Touissanta La Motte-Picqueta
i rozproszone, przy czym Francuzi uprowadzili 18 z nich
z ładunkiem o wartości ponad 5 min liwrów.
Alianci, posiadając na początku 1781 r. 124 okręty
liniowe (wobec 115 okrętów Royal Navy), zamierzali pro­
wadzić działania jednocześnie na wszystkich akwenach.
Pozostawiając gros sił w Europie (61 liniowców przeciw
39 brytyjskich), wysłali na wody karaibskie 44 liniowce
(tyle samo mieli tu Brytyjczycy), na wody indyjskie — 11
(wobec 10 brytyjskich), na wody północnoamerykańskie
zaś tylko 8 (wobec 19 brytyjskich). Tymczasem właśnie
na akwenie północnoamerykańskim przyszło odnieść im
9 września 1781 r. błyskotliwy sukces.
3
Podobno jedynym sukcesem tej operacji było przechwycenie brytyjskiego
liniowca „Ardent" (18 sierpnia 1779 r.), a jej epilogiem wyczyn kmdr. Johna
Paula Jonesa z US Navy, który na ofiarowanej mu przez Francuzów fregacie
>,Bonhomme Richard" (eks „Duc de Duras") zaatakował konwój brytyjski na
Morzu Północnym, zdobywając po abordażu fregatę „Serapis" (23 września)
oraz zatopienie w rejonie Brestu fregaty „Quebec" przez francuską fregatę
.,Surveiłlante" (6 października); W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 360.
68
Przebywający od końca kwietnia na Karaibach wiceadm.
Francois de Grasse (22 okręty liniowe, 100 transportowców
z 3300-osobowym desantem), który w maju zajął wyspy St.
Lucia i Tobago, podczas kiedy desant hiszpański (1500 ludzi)
opanował Pensacolę na Florydzie, został 6 lipca powiadomiony
o spodziewanej ofensywie brytyjskiej na Wirginię i Pensylwanię.
Gen. Charles Cornwallis, który miał atakować od południa,
koncentrował swe siły w Yorktown, przy czym dostawy wojsk
i zaopatrzenia odbywały się przez Zatokę Chesapeake. Aby
sparaliżować plany brytyjskie, de Grasse postanowił wesprzeć
wojska własne gen. Rochambeau atakujące Yorktown, a jedno­
cześnie zablokować zatokę. W pościg za eskadrą francuską (24
okręty liniowe) wysłał Rodney zespół kontradm. Hooda (14
okrętów liniowych); ten jednak wyprzedził Francuzów i, nie
widząc ich okrętów u wejścia do zatoki, pożeglował do Nowego
Jorku, gdzie dołączył do zespołu kontradm. Gravesa (5 okrętów
liniowych). Tymczasem de Grasse wpłynął na wody Chesapeake
dwa dni później, wyokrętował 3300 ludzi desantu i zablokował
wejście do zatoki, oczekując na zespół kontradm. Barrasa
(8 okrętów liniowych), który miał dostarczyć z Newport ciężkie
działa oblężnicze. Graves z kolei, sądząc, że de Grasse po
wyładowaniu posiłków zawróci na Kubę, opuścił Nowy Jork,
aby zająć Chesapeake i zaopatrzyć Cornwallisa w żywność,
a przy okazji zniszczyć Barrasa.
Do spotkania doszło 5 września 1781 r. Widząc okręty de
Grasse'a w zatoce, Graves, zamiast atakować, pozwolił im
wyjść w morze i sformować szyk bojowy. Francuzi lepiej
manewrowali (z zatoki wyszli podobno w ciągu kwadransa),
a jeszcze lepiej strzelali (ciężko uszkodzili 5 liniowców
brytyjskich, z których „Terrible'a" trzeba było zatopić), tak że
po kilkudziesięciu minutach Brytyjczycy wycofali się z walki
(stracili 336 ludzi, podczas kiedy Francuzi 220). Przez 5 dni
obie floty krążyły u wejścia do Chesapeake, po czym Graves
wobec podejścia zespołu Barrasa wycofał się do Nowego
Jorku, niejako odstępując Francuzom we władanie akwen
69
północnoatlantycki. Ta nierozstrzygnięta taktycznie bitwa
morska miała, jak stwierdził adm. Rodney, duże znaczenie dla
losów rewolucji amerykańskiej — odcięty od pomocy drogą
morską Yorktown, po miesięcznych walkach, skapitulował 19
października 1781 r. Zwycięzcy wzięli ponad 8500 jeńców,
cenne trofea oraz opanowali zablokowane w zatoce okręty
brytyjskie (okręt liniowy, fregata, 60 transportowców). Klęska
ta zmusiła Jerzego III i rząd brytyjski do rozpoczęcia w marcu
1782 r. rozmów pokojowych, co zapowiadało już oficjalne
uznanie niepodległości Stanów Zjednoczonych 6 .
Alianci, spokojni o sprawę Amerykanów, przystąpili teraz do
realizacji własnych planów operacyjnych. Hiszpanie, wspoma­
gani przez Francuzów, finalizowali rewindykację Gibraltaru
(obleganego od stycznia 1780 r.) i Minorki (operacja desantowa
w lipcu 1781 r.). O ile Minorka skapitulowała ostatecznie
4 lutego 1782 r., o tyle szturm generalny na twierdzę gibraltar-
ską, przeprowadzony 13-14 września 1782 r., do którego użyto
również 10 specjalnie zbudowanych baterii pływających (tzw.
pontonów artyleryjskich), zakończył się totalnym niepowodze­
niem. Spłonęły w walce wszystkie pontony artyleryjskie,
atakujący zaś stracili 1500 zabitych i 370 wziętych do niewoli
(obrońcy tylko 100 zabitych). Hiszpanie liczyli na wzięcie
twierdzy głodem, ale 11 października adm. Richardowi Ho-
we'owi udało się wprowadzić do portu gibraltarskiego flotyllę
6
W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 366-371. Inne nieco dane podaje
I. R u s i n o w a, Saratoga-Yorktown 1777-1781, Warszawa 1984. s. 169-178.
Francusko-amerykańska armia oblężnicza (wraz z załogami okrętów de
Grasse'a) liczyła 19 000-20 000 ludzi, z czego straty francuskie — 253
żołnierzy (w tym 60 zabitych), amerykańskie zaś — 88 (23 zabitych). Do
niewoli poszło 8885 Brytyjczyków (w tym 552 rannych), zginęło 156
(stanowiło to ponad 1/4 sił brytyjskich w Ameryce Północnej). Zwycięzcy
zagarnęli 214 dział, 7200 karabinów. 260 koni oraz żołd przeznaczony do
wypłaty; zniszczono fregatę „Charon", zdobyto fregatę „Guadeloupe" i wszys­
tkie transportowce. Wg niej flota francuska w rejonie Yorktown liczyła 37
okrętów liniowych, brytyjska zaś 18 i nie kwapiła się do walki. Ponownie
przybyła ona do Zatoki Chesapeake już po kapitulacji Yorktown (dopiero 24
października), skąd na widok eskadry de Grasse'a zawróciła do Nowego Jorku.
70
transportowców z zaopatrzeniem i posiłkami wojskowymi,
dzięki czemu Gibraltar pozostał w rękach brytyjskich.
Z kolei Francuzi rozwinęli operacje na wodach karaibskich.
Wiosną 1782 r. znajdowała się tu, wyeksploatowana wielo­
miesięcznymi działaniami, zbiorcza eskadra de Grasse'a (35
okrętów liniowych); wiceadmirał, wzmocniony nadesłanym
z Francji konwojem (100 statków z zaopatrzeniem), planował
operację desantową na Jamajkę, zakładając bazę wypadową
na Haiti. Brytyjczycy, którzy otrząsnęli się już po klęsce
amerykańskiej, dla obrony swoich „wysp cukrowych" przysłali
eskadrę adm. Rodneya; ten, po połączeniu z siłami Hooda,
dysponował 36 okrętami liniowymi (w tym 12 nowymi) i 11
fregatami. De Grasse (który przystąpił również do rewindykacji
posiadłości holenderskich) zamierzał, unikając bitwy z siłami
głównymi Rodneya, przerzucić transportowce z Martyniki na
Haiti (gdzie w Cap Francais czekać miała licząca 12 liniowców
eskadra hiszpańska wiceadm. Solano) drogą w „cieniu" Wysp
Podwietrznych.
Po wyznaczeniu 2 okrętów liniowych do ich eskorty,
z pozostałymi 33 i 5 fregatami wpłynął na akwen wysp Les
Saintes (między Gwadelupą a Dominiką), aby tu powstrzymać
ewentualny pościg brytyjski. 9 kwietnia doszło do pierwszych
starć, po których przez dwa dni porządkowano szyki i okręty;
nastąpiła przy tym kolizja 3 okrętów francuskich, w wyniku
której najbardziej poszkodowanego „Zelee" trzeba było od-
holować na Gwadelupę. Podobno, obawiając się ataku brytyj­
skiego na zespół holowniczy (3 okręty liniowe), de Grasse
zdecydował się wydać bitwę Rodneyowi przy niekorzystnym
dla siebie stosunku sił (30:36 w okrętach liniowych i 2246:3012
w artylerii pokładowej).
Rozpoczęto ją 12 kwietnia 1782 r. o 7.45 na kontrkursach,
w klasycznych szykach torowych. Zapewne byłaby typową
bitwą, stoczoną zgodnie z zasadami taktyki liniowej, gdyby nie
nagła zmiana kierunku wiatru około godz. 9, przez co okręty de
Grasse'a czasowo utraciły możliwość ruchu i nie wykonały
71
zaplanowanego przez wiceadmirała zwrotu. Co więcej, w ko­
lumnie francuskiej wytworzyły się luki i w tej sytuacji Rodney,
rezygnując z taktyki linii, zdecydował się na jej przełamanie,
przechodząc flagowym ^ormidable" za 19 w szyku okrętem
francuskim. Manewr dowódcy powtórzyli również: komodor
Affleck na „Bedfordzie" (przeciął szyk za 12 okrętem), kmdr
Gardner na „Duke'u" (za 23 okrętem) i kontradm. Hood
na „Barfleurze" (za 7 okrętem). Choć de Grasse chciał
ponownie odtworzyć linię bojową, jego dowódcy bądź zi­
gnorowali sygnały wiceadmirała, bądź nie potrafili ich wykonać.
Dlatego bitwa przerodziła się w wiele pojedynków stłoczonych
okrętów, w których uzbrojone w karonady 7 okręty brytyjskie
wzięły wkrótce górę nad przeciwnikiem. W godzinach przed­
wieczornych otoczone i mocno postrzelane okręty francuskie,
mając nadal przeciwny wiatr, zaczęły kapitulować. O 18.30,
po poddaniu flagowego „Ville de Paris" (ponad 1000 zabitych
i rannych, zwalone maszty, wystrzelana amunicja) i wzięciu
do niewoli de Grasse'a, Rodney przerwał bitwę, rezygnując
z pościgu. Ocalałe okręty francuskie odeszły pod dowództwem
kontradm. de Vaudreuila na Haiti dla przeprowadzenia napraw
i uzupełnienia załóg.
Bitwa zakończyła się klęską Francuzów. Stracili oni 5 ok­
rętów, mieli ponad 2000 zabitych, około 1000 rannych,
a około 3000 ludzi dostało się do niewoli; straty brytyjskie
wyniosły 253 zabitych i 816 rannych. Nazajutrz Rodney uległ
namowom Hooda i wysłał w pościg za rozbitymi Francuzami
10 swoich najlepszych okrętów — dopadły one i wzięły do
niewoli 19 kwietnia dwa okręty liniowe, uszkodzone jeszcze
przed bitwą i odesłane na Gwadelupę. Wzięte do niewoli
pryzy (siódmy „Cezar" wyleciał w powietrze wskutek nie­
ostrożności z ogniem), które Rodney wysłał do portów
północnoamerykańskich, zatonęły wraz z 2 liniowcami eskorty
w ciężkim sztormie, który ponadto pochłonął co najmniej
Nowe środki walki na morzu oraz zmiany w budownictwie i taktyce
okrętów omawiam w rozdziale następnym.
 72
73
3500 marynarzy brytyjskich (jeńcy francuscy odpłynęli w czerw­
Do drugiej bitwy obu flot doszło 14 kwietnia, kiedy do
cu do Europy wraz z konwojem z Jamajki). Tak więc bitwa
Hughesa dołączyły 2 nowe liniowce. Suffrena, który chciał
koło Les Saintes niejako przez przypadek zmieniła się z bitwy
powtórzyć schemat bitwy pod Madrasem, znów nie wsparli
toczonej według zasad taktyki linearnej w bitwę rozegraną
dowódcy niektórych okrętów; bitwa była zatem nierozstrzygnię­
według zasad taktyki manewrowej, stanowiąc zapowiedź
ta, mimo że Hughes, mając ciężko uszkodzone 2 okręty liniowe,
kolejnych zmian w prowadzeniu wojny morskiej oraz zapo­
wycofał się do Negapatamu (na płd. od Cuddaluru). Nastąpiła
wiedź... Trafalgaru.
teraz dwumiesięczna przerwa w działaniach (naprawa okrętów,
Klęska koło Les Saintes, wygasanie walk w Ameryce
działalność dyplomatyczna), zakończona uderzeniem Suffrena
Północnej przy jednoczesnym rozpoczęciu rokowań pokojo­ 6 lipca na Negapatam. Obie eskadry rozpoczęły bitwę w kolum­
wych i nieudana operacja gibraltarska osłabiły natężenie nach torowych, ale nagłe uderzenie wiatru pokrzyżowało szyki
działań aliantów na wodach Atlantyku (zrezygnowano z desan­ — stąd w konsekwencji pojedynki rozproszonych okrętów,
tu na Jamajkę) — odtąd głównym akwenem wojny morskiej w których lepsi okazali się Brytyjczycy (800 zabitych i rannych
stał się Ocean Indyjski. po stronie francuskiej i 300 po brytyjskiej).
Działania na nim zdominował kmdr Piotr de Suffren,
Mimo sukcesu Hughes wycofał się do Madrasu. W tym
przysłany tu z 5 okrętami liniowymi. Po drodze poturbował
czasie Suffren otrzymał posiłki z kraju (zespół transportowców
on 16 kwietnia 1781 r. eskadrę brytyjską w Porto Praia
z oddziałami gen. Karola de Bussy'ego, 2 okręty liniowe),
(Wyspy Zielonego Przylądka) oraz zaopatrzył w żywność
dzięki którym uderzył na Trincomalee i zdobył je 31 sierpnia
i wojska kolonie holenderskie w Kraju Przylądkowym (Afryka
(po przeszło miesięcznym oblężeniu). Kontradmirał założył tu
Południowa), docierając w grudniu na Ile de France (Mauri­
swoją bazę operacyjną, bardziej dogodną niż odległy Port
tius). W oparciu o Port Louis rozpoczął w styczniu 1782 r.
Louis. Ponieważ Hughes próbował odbić miasto, 3 września
działania wojenne przeciw znajdującym się w Indiach wojskom
1782 r. doszło do kolejnej bitwy obu przeciwników. Plan
gen. Hectora Munro i flocie brytyjskiej wiceadm. Edwarda
Suffrena — dwustronny atak na ariergardę brytyjską — nie
Hughesa wespół ze sprzymierzonym sułtanem Majsuru — Haj-
został zrealizowany z powodu nieudolności lub niezdyscyp­
darem Alim. Po zdobyciu liniowca brytyjskiego „Hannibal"
linowania dowódców okrętów francuskich. Uszkodzono jednak
(nazwano go „Petit Annibal", gdyż w eskadrze był już inny
wiele okrętów Hughesa, który, wobec niemożności ich naprawy
„Annibal"), Suffren, mając łącznie 12 okrętów liniowych,
w Madrasie, odszedł aż do Bombaju nad Morzem Arabskim.
popłynął z nimi pod brytyjski Madras. Tu 17 lutego doszło do
Do końca roku obie strony ściągały posiłki w ludziach
pierwszej bitwy z Hughesem (9 okrętów liniowych). Suffren,
i sprzęcie, a Suffren (nazywany przez Hindusów „admirałem-
lekceważąc taktykę liniową (nazywał ją „paradą ślimaków"),
diabłem") pozbył się ponadto nielojalnych dowódców okrętów.
uderzył na tyły i centrum kolumny brytyjskiej, aby uchwycić
Wiosną 1783 r. wylądował w Pondichery 2500-osobowy
ją z obu stron (burt), ale wsparło go tylko 7 jego dowódców
desant francuski, ale śmierć Hajdara Alego i zamieszanie
okrętów. I choć dzięki temu Hughes umknął w ciemnościach
wśród hinduskich sojuszników spowodowały, że Francuzi
do Trincomalee (Cejlon), wojska Hajdara Alego, wsparte
musieli oddać miasto nacierającym z Madrasu Brytyjczykom
przez flotę francuską, zdobyły Pondichery i Cuddalur (nad
i cofnąć się do Cuddalur, gdzie zablokował ich od strony
Zatoką Bengalską).
morza Hughes ze swoją eskadrą (18 okrętów liniowych).
74
Nadpłynął jednak Suffren (15 liniowców) i 20 czerwca 1783 r.
doszło do ostatniej w tej wojnie bitwy morskiej pod Cuddalur.
Ponad dwuipółgodzinna wymiana ognia (Suffren dowodził
z pokładu fregaty) nie przyniosła rozstrzygnięcia, choć Hughes
wycofał się do Madrasu. Kilka dni później działania wojenne
przerwano, gdyż okazało się, że już 30 stycznia 1783 r. Wielka
Brytania podpisała traktaty pokojowe z Francją i Hiszpanią 8 .
Suffren wrócił do ojczyzny w glorii zwycięzcy — Ludwik XVI
mianował go czwartym wiceadmirałem floty francuskiej, two­
rząc dlań specjalne stanowisko dowódcy Floty Brestu.
Podsumowując działania morskie w amerykańskiej wojnie
o niepodległość, można bez przesady stwierdzić, że flota
francuska okazała się w nich godnym przeciwnikiem Royal
Navy, a wymuszone na Wielkiej Brytanii ustępstwa terytorialne
były (przy pewnych zastrzeżeniach) głównie jej zasługą.
Stany Zjednoczone stały się niepodległym organizmem pańs­
twowym z zachodnią granicą na rzece Missisipi, Hiszpania
otrzymała Florydę i Minorkę, sama zaś Francja odzyskała
amerykańskie wyspy: St. Pierre, Miąuelon, St. Lucia i Tobago
oraz afrykański Senegal, uzyskała prawo zakładania faktorii
handlowych w Indiach oraz połowu ryb na wodach nowofun-
landzkich. Zniesiono także uwłaczający jej suwerenności zakaz
fortyfikowania Dunkierki.
Na konto sukcesów floty francuskiej należy też zapisać
większość zatopionego w czasie wojny krążowniczej brytyjskiego
tonażu handlowego — spośród około 2500 statków co najmniej
8
Ponieważ wcześniej, bo już 30 listopada 1782 r., podpisano brytyjsko-
amerykański traktat pokojowy, wojnę można było formalnie uznać za
zakończoną. Na przeszkodzie stanął jednak parlament brytyjski, który odmówił
ratyfikacji traktatu z USA; doprowadziło to do przesilenia rządowego i zmiany
gabinetu. Niezależnie od tego pewne opory stawiała Hiszpania, tak że
ostatecznie te trzy traktaty pokojowe podpisano łącznie 3 września 1783 r.
w Wersalu. Z osamotnioną Holandią całkiem odrębny traktat podpisała
Wielka Brytania dopiero w maju 1784 r.; przywracając status quo kolonii
holenderskich w Afryce, Ameryce i Azji, pozbawiła ją jednocześnie Negapa-
tamu w Indiach.
75
75% zatopiły okręty noszące „białą banderę" ze złotymi liliami
(Burbonów). Sprzymierzeńcy stracili około 1000 statków 9 . Nie
należy się zatem dziwić, że odtąd głównym celem brytyjskiej
polityki morskiej było zahamowanie „per fas et nefas" (godnymi
i niegodnymi sposobami) tego nieoczekiwanego rozwoju maryna­
rki francuskiej10. I oto sama Francja pomogła niebawem Brytyj­
czykom przerwać ten okres prosperity własnej floty. 14 lipca
1789 r. szturmem na paryskie więzienie stanu — Bastylię,
z której uwolniono aż 7 (!) więźniów (w tym 4 fałszerzy weksli
i 2 szaleńców), rozpoczęła się w dziejach Francji nowa epoka
historyczna, nazwana z czasem „Wielką Rewolucją".
Jak każda rewolucja masowa, której przebieg różni się
znacznie od obowiązujących dotąd norm postępowania społecz­
nego, uznanych za „przeżytek starego ustroju", stanowiła ona
wielkie zagrożenie dla istniejącego ładu państwowego wraz
z całą jego infrastrukturą administracyjną, polityczno-or-
ganizacyjną, gospodarczą i wojskową. W tej ostatniej najbar­
dziej zagrożoną w swoim statutowym istnieniu jest zawsze
marynarka wojenna ze względu na: specyfikę służby na morzu
(izolacja od lądu, warunki hydrometeorologiczne); swoje
wyprzedzenie techniczne wobec innych rodzajów wojsk i dzie­
dzin gospodarki, związane z konstrukcją oraz uzbrojeniem
i wyposażeniem okrętów; potrzebę wysokich umiejętności
specjalistycznych dla obsługi uzbrojenia i sprzętu okrętowego
oraz umiejętności wyszkoleniowych dla realizacji aktualnej
taktyki walki; złożoną strukturę organizacji służby okrętowej
(gradacja stanowisk służbowych) oraz wysoki stopień dyscyp­
liny zewnętrznej i samodyscypliny dla zapewnienia bez­
pieczeństwa okrętowi w czasie żeglugi i walki; wyższy stopień
' W i e c z o r k i e w i c z , op. cfo, t. I. s. 371-397; W. H u b e r t , Historia
wojen morskich, Warszawa 1935, s. 123-134; E. R o z t w o r o w s k i , Historia
powszechna. Wiek XVIII. Warszawa 1977, s. 800-811; SATS, s. 844.
10
Niejako pierwszym wymuszonym na Brytyjczykach dowodem uznania
dla międzynarodowego morskiego prestiżu Francji był podpisany 26 września
'786 r. traktat handlowy, w którym oba państwa przyznały sobie klauzule
najwyższego uprzywilejowania.
76
przygotowania ogólnego (wykształcenia) poborowych i ochot­
ników niż w innych rodzajach wojsk i dziedzinach gospodarki,
a także dobrze wyszkolony pod względem specjalistycznym
(długoletnia praktyka okrętowa i morska) oraz ogólnym
(znajomość nauk ścisłych i geografii) korpus oficerski.
Warunki te spełniali przede wszystkim oficerowie wywodzący
się z wyższych warstw społecznych, przeciw którym z reguły
skierowane było ostrze oddolnych wystąpień rewolucyjnych.
Stąd — niejako z góry — marynarka wojenna stawała na
straconej pozycji, tym bardziej, że jej, wykazane powyżej,
odrębności z wielkim trudem dawały się wtłoczyć w rewolucyj­
ny system zmian (masowość służby wojskowej, sztuczny
egalitaryzm i fraternizacja, upolitycznienie załóg, nagonka
antyoficerską i antyinteligencka, krwawa rozprawa z „wrogiem
wewnętrznym", „słuszne" poglądy polityczne jako jedyne
kryterium wyznaczania na stanowiska służbowe itp.).
Podobnie stało się w czasie Wielkiej Rewolucji. Najwcześ­
niej przystąpiono do rozprawy z korpusem oficerskim, być
może dlatego, iż czystka objęła również oficerów wojsk
lądowych. Kryterium było pochodzenie społeczne, jako że
gros z nich wywodziło się z obcej klasowo rewolucjonistom
arystokracji i szlachty. Nie decydując się jeszcze na bezpo­
średnią eksterminację, zmuszano ich do opuszczania służby
szykanami — podburzając podwładnych (co znacznie obniżyło
dyscyplinę na okrętach) oraz organizując mityngi z udziałem
przedstawicieli nowych władz, które kończyły się antyoficerską
nagonką, zazwyczaj połączoną z doraźnym wymierzaniem
sprawiedliwości. Już jesienią 1789 r. dwaj agitatorzy paryscy
wywołali zamieszki w arsenale tulońskim — interweniujący
dowódca Floty Śródziemnomorskiej, kontradm. Franciszek
d'Albert de Rions, został pobity i wtrącony do więzienia,
a jego zastępcę, kmdr. de Mories Castelleta omal nie powie­
szono na latarni. Do podobnych zajść doszło w 1790 r.
w Breście. Represjami objęto również starszych podoficerów
(maitres) oraz korpus artylerzystów okrętów, który, uważany
77
z racji specjalnych przywilejów za stronnika monarchii, został
skasowany.
Po przejęciu władzy przez jakobinów Robespierre'a miały
miejsce krwawe rozprawy z korpusem oficerskim w Breście
i Tulonie (sierpień-wrzesień 1792 r.), niezależnie od pojedyn­
czych procesów zakończonych zgilotynowaniem skazanych
(ścięto 5 admirałów, w tym d'Estainga, jednego z bohaterów
wojny amerykańskiej), czy wydaniem ich „wzburzonemu
ludowi" (2 admirałów). 9 admirałów uwięziono (w tym
słynnego podróżnika Ludwika de Bougainville'a), 5 wydalono
ze służby bez dodatkowych szykan, 8 zaś wyemigrowało.
Ponadto ścięto lub uwięziono kilkuset starszych i młodszych
oficerów, a drugie tyle wyemigrowało lub uciekło przed
prześladowaniami, głównie do Wielkiej Brytanii (gdzie zasilili
szeregi rojalistów). W efekcie takich rozwiązań w służbie
pozostało nie więcej niż 25% dawnego korpusu oficerskiego
(oficerowie ci musieli uzyskać tzw. świadectwa lojalności) ";
uzupełniano go zatem oficerami nieszlachcicami z marynarki
handlowej 12 , dobrymi marynarzami, ale nijakimi żołnierzami
oraz oficerami wojsk lądowych, dobrymi żołnierzami, którym
jednak oddanie Republice nie mogło zastąpić braku pod­
stawowego wyszkolenia morskiego. Nowa marynarka francus­
ka została zatem pozbawiona swoich najlepszych oficerów,
podoficerów i artylerzystów oraz wypracowanych zasad dys­
cypliny okrętowej. Miernikiem wartości załóg stało się nie ich
wyszkolenie wojenno-morskie, ale przekonania polityczne,
nad którymi czuwali przysyłani z Paryża komisarze rządowi.
Zrozumiałe więc, że przy tak wielkim zaangażowaniu
w sprawy polityczne nikt nie miał głowy, do zajmowania się
okrętami i sprzętem, zwłaszcza w okresie, kiedy szefem
departamentu marynarki w Komitecie Ocalenia Publicznego
11
Np. spośród 640 oficerów morskich bazy Brest już w 1791 r. ubyło 361,
w tym 30 komandorów; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit.. t. I , s. 428.
12
W 1790 r. francuska flota handlowa liczyła około 6000 statków, w tym
5000 o pojemności jednostkowej brutto poniżej 100 RT.
78
został komisarz Jean Bon Saint-Andre, były pastor i wróg
katolicyzmu. Przeświadczony, że „rewolucyjny zapał może
zastąpić należyte wyszkolenie załóg" oraz że „gardząc zawi­
łymi ewolucjami" należy powrócić „do taktyki abordażowej,
w której Francuzi byli zawsze zwycięzcami", komisarz roz­
wiązał korpus oficerski, artylerzystów okrętowych zastąpił
„wiernymi sobie" gwardzistami narodowymi, a dowodzenie
flotami (o ile stały w portach) przekazał mianowanym urzęd­
nikom, co doprowadziło do wielu nadużyć przy zaopatrzeniu
okrętów. Zamienił również dawną „białą" banderę marynarki
na rewolucyjną „trójkolorową" (niebiesko-biało-czerwoną),
ale nie wszystkie okręty chciały ją podnosić, tłumacząc, że nie
ma ona żadnych tradycji bojowych (pod „białą" zwyciężano
Brytyjczyków). Niestety, nie wzmocnił przez to potencjału
zrewoltowanej floty (z 80 okrętów liniowych w 1793 r.
w służbie pozostawały zaledwie 22), choć nadawał okrętom
groźnie brzmiące nazwy: „Vengeur du Peuple" („Mściciel
Ludu"), „Tyrannicide" („Tyranobójca"), „Indomptable" („Nie-
ujarzmiony"), „Jacobin" („Jakobin") czy „Peuple Souverain"
(„Lud Wszechwładny").
Owa degrengolada floty francuskiej postępowała, jak
się wydaje, na oczach obojętnych Brytyjczyków. Półżartem
można stwierdzić, iż pewnie pozazdrościli oni, że odbywa
się to wszystko bez udziału Royal Navy. Ale przekorny
los dał im szansę — 3 stycznia 1793 r. „błąkający się"
w rejonie Brestu slup brytyjski „Childers" został ostrzelany
przez francuskie baterie nadbrzeżne. Rząd Wielkiej Brytanii
uznał ten incydent za „casus belli" i 1 lutego wypowiedział
wojnę Francji; z nieznacznymi przerwami ciągnąć się miała
ona przez ponad 20 lat.
Kiedy latem 1794 r. młody generał Bonaparte, mający już
za sobą jako artylerzysta walkę z flotą brytyjską na redzie
Tulonu, przystąpił do opracowywania planów wojny z Piemon­
tem, również flota francuska a la manierę Bon Saint-Andre
miała w dorobku swoją wielką bitwę morską z Royal Navy.
79
Stoczona na zachód od przylądka Finisterre, otrzymała w ma­
rynarce francuskiej miano „bitwy 13 prairiala" (1 czerwca),
w brytyjskiej zaś — „bitwy sławnego 1 czerwca" („Glorious
First June"). Wobec zaprezentowanego wyżej stanu wy­
szkolenia „rewolucyjnej" floty francuskiej została ona niejako
wymuszona sytuacją żywnościową Republiki oraz pogróżkami
Bon Saint-Andrego wobec dowództwa Floty Atlantyckiej.
Komisarz morski wobec wygłodzenia kraju (nieurodzaj oraz
spekulacja zbożem) i spodziewanych rozruchów antyrządo­
wych, mając w perspektywie sprowadzenie do Francji wiel­
kiego konwoju z pszenicą amerykańską (117 statków, eskor­
towanych przez 2 liniowce i 4 fregaty kontradm. Piotra van
Stabena), przybył osobiście do Brestu, zachęcając marynarzy
do wypłynięcia na spotkanie zboża hasłem „nie trzeba nam
morskiego zwycięstwa, ale ocalenia naszego konwoju". Sytua­
cja w Breście przeraziła go, marynarze stwierdzili bowiem, że
obdarci i niedożywieni „bić się nie będą". Bon Saint-Andre
z miejsca znalazł winnych — dawnych oficerów floty królew­
skiej. Dowódcę Floty, wiceadm. Justyna Morarda de Gallesa,
wraz ze sztabem kazał uwięzić, resztę wyższych oficerów
wydalił ze służby, a „reakcyjne" załogi przepędził z okrętów.
Nowym dowódcą Floty wyznaczył kpt. mar. Ludwika Villareta
de Joyeuse'a, byłego oficera eskadry indyjskiej Suffrena;
mianowano go kontradmirałem i „zachęcono" do walki zapo­
wiedzią gilotyny w przypadku niepowodzenia. Nowe załogi
składały się ze zwerbowanych okolicznych wieśniaków i ry­
baków bretońskich. Na szczęście dla siebie i Republiki Villaret
de Joyeuse okazał się uzdolnionym dowódcą, niewyszkolone
załogi zaś nienawidziły Anglików i były pewne, że „jak
przyjdzie co do czego", dadzą im radę. Flagowym okrętem tej
nowej Floty został „Montagne", który jako jedyny (?) podniósł
„trójkolorową banderę".
Villaret wysłał najpierw w stronę konwoju zespół kontradm.
Józefa Nielly'ego (5 okrętów), wyznaczając mu spotkanie
w punkcie 100 mil na zachód od Belle-Ile, sam zaś z siłami
80
głównymi (25 liniowców) wypłynął 16 maja. Tymczasem
Nielly natknął się na konwój brytyjski z Ameryki, który
rozproszył, niszcząc 30 statków i zdobywając fregatę „Castor",
czym sprawił niemiłą niespodziankę odpowiedzialnemu za
przebieg operacji „Konwój zbożowy" adm. Richardowi Ho-
we'owi, dowódcy Channel Fleet (32 okręty liniowe). Howe
wysłał przeciw konwojowi van Stebela 6 liniowców kontradm.
George'a Montagu, a sam z 26 pozostałymi ruszył pod Brest,
ale Villareta już nie pochwycił. Podjął pościg i całkiem
przypadkiem 28 maja obie floty zeszły się ze sobą, rozpo­
czynając pięciodniowe zmagania.
Villaret cofał się ku swemu konwojowi i ojczystym brzegom,
czekając na dołączenie zespołu Nielly'ego. Natomiast Howe,
atakując jego straż tylną, usiłował zmusić go do bitwy (28 i 29
maja Francuzi odesłali do Rochefort 3 uszkodzone liniowce,
których załogi uwięziono, oskarżając o ucieczkę), ale zaokrę­
towany na „Montagne" Bon Saint-Andre nie zezwalał na nią,
mając na uwadze osłonę konwoju zbożowego. 30 i 31 maja
sztorm i mgła przerwały walkę (dołączył wtedy zespół
Nielly'ego), lecz niedziela 1 czerwca była słoneczna i w miarę
wietrzna.
Howe zaatakował zdecydowanie po godzinie 8, usiłując
przeciąć szyk eskadry Villareta, ten zaś próbował uprzedzić
jego manewr; w efekcie odciął 7 liniowców brytyjskich.
Tymczasem ucichł wiatr (podobno aż na 5 godzin), udarem­
niając awangardzie i francuskim siłom głównym wzięcie
odciętych Brytyjczyków „w dwa ognie"; więc ci z kolei
zastosowali ten manewr wobec ariergardy przeciwnika. Doszło
teraz do serii pojedynków, z których najbardziej zacięty, bo
ponad trzygodzinny (dzięki przypadkowemu splątaniu takielun-
ku obu okrętów), stoczyły ze sobą brytyjski „Brunswick"
(dowódca kmdr John Harvey) i francuski „Vengeur du Peuple"
(kpt. mar. Jan Franciszek Renaudin). Padło 158 Brytyjczyków
wraz z Harveyem, a ciężko postrzelany „Brunswick" ledwie
dotarł do Plymouth zaś „Mściciel Ludu" z 356 ludźmi załogi
81
zatonął. Według rozpowszechnionego przez Konwent patetycz­
nego meldunku Renaudina, który dostał się do niewoli, tonęli
oni trzymając w rękach trójkolorową banderę, wznosząc
okrzyki na cześć Republiki i śpiewając Marsylianką, co
francuska opinia publiczna, spragniona jakiegoś populistycz­
nego wzorca postępowania, przyjęła z entuzjazmem — „oto
jak należy umierać za Republikę!". W rzeczywistości, ocalała
po walce z „Brunswickiem", a następnie z „Ramilliesem"
załoga „Vengeur du Peuple", z kpt. mar. Renaudinem na
czele, porzuciła pośpiesznie tonący wrak na widok zbliżających
się brytyjskich szalup ratunkowych (ocalało co najmniej 200
rozbitków), wybierając niewolę zamiast heroicznej śmierci.
Tak więc bitwa zakończyła się taktycznym zwycięstwem
Howe'a, który zniszczył 7, wziął do niewoli 6 innych
okrętów przeciwnika i miał 1148 poległych (wobec 5000
poległych Francuzów) oraz operacyjnym zwycięstwem Vil-
lareta, który skutecznie udaremnił atak na konwój zbożowy
(większość okrętów brytyjskich została poważnie uszkodzona)
i gotów był do dalszej walki (choć jego „Montagne"
otrzymał około 500 trafień i miał 300 zabitych). Ostatecznie
odwrót wymógł na nim wystraszony przebiegiem bitwy
Bon Saint-Andre, tłumacząc to troską o konwój. Eskadra
francuska powróciła do Brestu 11 czerwca (holując 5 ciężko
uszkodzonych okrętów liniowych). Dwa dni później zawinęły
tam statki wyczekiwanego konwoju. Marynarka republikańska
zyskała zatem dwóch nowych bohaterów — mitycznego
„Mściciela Ludu" i realnego Ludwika Villareta de Joyeuse'a,
. który ponadto ocalił własną głowę l 3 .
Nie wiemy, czy Napoleon, opracowując koncepcję swojej
przyszłej kampanii włoskiej, planował jakiekolwiek współ­
działanie z francuską Flotą Śródziemnomorską, a tym bardziej,
czy zwrócił w ogóle uwagę na Villareta jako „nowego
W. Ł y s i a k, Epopeja „Mściciela", „Morze" 1974, nr 10. Uważa on, że
statków ze zbożem było 200. Z kolei MEW (t. I, s. 424) podaje, iż było ich
130; także: W i e c z o r k i e w i c z , op. cii., t. I, s. 437^144.
(l
— Trafalgar 1805
 82
83
człowieka" w marynarce. Zanim jednak wyruszył przeciw
piechoty) żyła „nie wiadomo z czego i nie wiadomo w co" się
Piemontowi, przyszło mu 5 października 1795 r. (13 vendemia-
ubierając. Wszechwładna intendentura republikańska okradała
ire'a roku IV) po raz drugi udokumentować swoją wierność
żołnierzy bezczelnie i, jak się wydawało, bezkarnie — nie
Republice. I znów jako artylerzysta, choć celem nie były już
wypłacano żołdu, brakowało mundurów i butów oraz oporzą­
okręty brytyjskie. Wprowadzenie nowej „Konstytucji roku
dzenia, a głodowe racje żywnościowe przyczyniły się do
III" i poprawek do niej (22 sierpnia 1795 r.) wywołało
upadku dyscypliny. Poprawa sytuacji materialnej armii wyma­
w Paryżu rozłam między monarchistami a republikanami,
gała co najmniej roku, a to oznaczało odłożenie wyprawy do
przy życzliwej neutralności komendanta garnizonu, gen. Jakuba Włoch. Generał Bonaparte nie chciał tego, więc z żelazną
_Jv4enou. W odpowiedzi Konwent aresztował Menou i postawił konsekwencją zabrał się za podniesienie stanu dyscypliny
na czele „armii wewnętrznej i Paryża" (5000 żołnierzy) i okiełznanie intendentury, stosując jedyny radykalny środek
jednego z przywódców politycznych, Pawła Barrasa. Ten, nie
— rozstrzeliwanie opornych. Jednocześnie, wierząc głęboko
będąc wojskowym, powołał na swego doradcę „bezrobotnego
w zasadę, że „wojna winna sama żywić żołnierza", wydał
generała" Bonapartego, który wystawił przeciw rebeliantom
odezwę do swoich żołnierzy, podkreślając w niej, że choć są
(co najmniej 25 000 ludzi)... armaty. Rankiem 5 października,
źle ubrani i głodni, to on, dowódca armii, poprowadzi ich „do
kiedy powstańcy ruszyli na gmach Konwentu, zostali roz­
najżyźniejszych krajów świata".
strzelani „ogniem na wprost"; ogień artylerii rozproszył też
I wyruszyli tam 5 kwietnia, rozpoczynając wyczerpujący
rebelianckie rezerwy, gromadzące się m.in. w kościele Św.
przemarsz przez pasmo Alp Nadmorskich (tzw. Corniche
Rocha. W południe, po stracie kilkuset zabitych i rannych,
— „gzyms") i walcząc z ostrzeliwującymi te górskie drogi
zbuntowani opuścili Paryż.
okrętami Royal Navy, aby po 4 dniach znaleźć się na terenach
Odwaga i zdecydowanie Bonapartego zaimponowały Kon­
Sabaudii, „oko w oko" z 25-tysięczną armią piemoncką
wentowi — w ciągu kilku dni został on generałem dywizji
(Królestwo Sardynii) gen. Michaela Colliego i 32-tysięczną
i dowódcą „armii wewnętrznej" oraz zaufanym człowiekiem
armią austriacką gen. Jeana Beaulieu. Bonaparte nie zawahał
Barrasa, którego powołano na jednego z pięciu członków
się i niemal z marszu 12 kwietnia rozpoczął swoją słynną
Dyrektoriatu, najwyższej władzy wykonawczej Republiki
„kampanię włoską", dzięki której wkroczył na karty historii
(utworzonej przez nową konstytucję). Ścisły sojusz z Barrasem
Europy. W ciągu 9 dni rozgromił obie armie w bitwach pod
przypieczętował ślub, który Napoleon zawarł 9 marca 1796 r.
Montenotte, Millesimo, Dego, Cevą i Mondovi, zmuszając
z jego była kochanką, Józefiną de Beauharnais, atrakcyjną
króla Wiktora Amadeusza do rozejmu (28 kwietnia), a następ­
wdówką z dwojgiem dorastających dzieci, do tego 6 lat
nie wycofania się z wojny (traktat paryski z 15 maja 1796 r.).
starszą od młodego męża. Józefina wniosła mu niejako „w
Republika Francuska miała wreszcie pierwszą „korzyść
posagu" dowództwo armii włoskiej oraz nadzieje na najwyższe
zewnętrzną" z Napoleona — powiększyła swoje terytorium
stanowiska wojskowe w Republice. Miesiąc miodowy trwał
o Sabaudię i hrabstwo Nicei, uzyskała też trzy twierdze
jednak tylko dwa dni, po których świeżo upieczony mąż
włoskie (Cuneo, Tortone, Alessandria) i ważną przeprawę
i dowódca wyjechał do Nicei na stanowisko dowodzenia
przez Pad (Valenza). Ten niespodziewany sukces postanowił
„swojej" armii. Lecz kiedy 21 marca przybył na miejsce
Napoleon rozwinąć, wypędzając Austriaków z księstw pół-
— wręcz oniemiał. Jego 40-tysięczna armia (4 dywizje
nocnowłoskich do Tyrolu. Lecz w postępowaniu z władcami
 84
tych księstw czuł się jak zwycięzca — wymuszał zaopat­
rzenie dla swojej armii (pod koniec kwietnia dołączył do
niego 3,5-tysięczny korpus kawalerii), nakładał w imieniu
Republiki różnego rodzaju kontrybucje i dokonywał dla niej
grabieży dzieł sztuki. Zarówno on sam, jak i jego żołnierze,
niewiele myśleli o szerzeniu wzniosłych idei Wielkiej
Rewolucji, traktując własne postępowanie jako swego rodza­
ju rekompensatę za obronę tamtejszej ludności przed Au­
striakami.
Jeszcze 10 maja Napoleon rozbił Beaulieu'a pod Lodi,
zdobywając na czele swoich grenadierów most przez Addę.
Wyczyn ten zjednał mu serca wszystkich żołnierzy, którzy
wieczorem po bitwie nadali mu honorowy stopień „kaprala".
Odtąd już, niezależnie od osiąganych w przyszłości tytułów,
znany był w armii francuskiej jako „mały kapral". 16 maja
zajął Mediolan, do końca miesiąca zaś całą Lombardię.
Następnie wkroczył do Księstwa Mantui, a po przełamaniu
obrony Beaulieu'a na rzece Mincio wyparł część wojsk
austriackich za Adygę, a resztę obiegł w samej Mantui.
Sytuacja jednak skomplikowała się, w lipcu bowiem wyruszy­
ła z Tyrolu armia gen. Dagoberta Wurmsera (50 000 ludzi).
Bonaparte musiał odstąpić od Mantui, rozpoczynając z Au­
striakami (w październiku wkroczyła do Lombardii nowa
29-tysięczna armia gen. Nikolasa Alvinzy'ego) swoistą
wybijankę. Kiedy jego generałów pokonywano na pomoc­
niczych kierunkach działań, on bił główne siły austriackie na
kierunkach decydujących: pod Lonato (3 sierpnia), Castig-
lione (5 sierpnia) i Bassano (8 września), zamykając ponownie
w Mantui armię Wurmsera. Kiedy z odsieczą nadciągnęła
armia Alvinzy'ego, po początkowych niepowodzeniach fran­
cuskich Bonaparte pokonał go pod Arcole (15-17 listopada),
wypierając za Piawę. Kolejną próbę odsieczy Mantui po­
wstrzymał pod Rivoli Veronese i La Corona (14-15 stycznia
1797 r.). W tej sytuacji 2 lutego Mantua skapitulowała ze
swoim garnizonem (13 000 ludzi, kilkaset dział).
85
Rozprawiwszy się z Austriakami, zwycięski generał zaata­
kował bezzwłocznie najwierniejszego ich stronnika we Wło­
szech — państwo papieskie. Armia Piusa VI poszła w rozsyp­
kę, sam zaś papież prosić musiał o zawarcie pokoju. 19 lutego
1797 r. podpisano traktat w Tolentino, na mocy którego
oderwano od państwa kościelnego prowincję Emilia Romagna
(wcielając ją do utworzonej przez Napoleona 16 października
1796 r. tzw. Republiki Cispadańskiej), „oczyszczono" muzea
watykańskie z najlepszych, najcenniejszych dzieł sztuki,
wysyłając je do Paryża, a skarbiec papieski uszczuplono
w ramach kontrybucji o 30 min franków w złocie. Zaraz też
Bonaparte rozpoczął koncentrację wojsk (60 000 ludzi), z któ­
rymi 12 marca przekroczył Piawę, osiągając 29 marca Klagen­
furt. Pozorując dalszy marsz na Wiedeń (w początkach
kwietnia dotarł do Leoben, około 250 km od stolicy), za­
proponował cesarzowi Franciszkowi II rokowania pokojowe.
18 kwietnia zawarto rozejm w Leoben, przystępując do
rozmów, w których elementem przetargowym stała się neu­
tralna dotąd Republika Wenecka. Za ustępstwa terytorialne
w północnych Włoszech (Lombardia) i w Belgii (Niderlandy
Austriackie) postanowił Napoleon „wynagrodzić" Austriaków
rozbiorem „Bogu ducha winnej" Wenecji — Austria miała
zabrać większość jej ziem włoskich (wraz z samym miastem)
oraz Istrię i Dalmację, zaś Francja — Wyspy Jońskie.
15 maja Francuzi rozpoczęli zajmowanie republiki dożów,
rzekomo za antyfrancuskie rozruchy w weneckiej Weronie
oraz zamordowanie francuskiego oficera marynarki na redzie
Lido (9 weneckich okrętów liniowych wcielono w skład floty
francuskiej). Nie czekając też na zakończenie rokowań z Au­
striakami, 29 czerwca Napoleon utworzył z odebranych im
ziem tzw. Republikę Cisalpińską (ze stolicą w Mediolanie), do
której 9 lipca wcielił ziemie Republiki Cispadańskiej; republikę
tę, z czerwono-biało-zieloną flagą i konstytucją na wzór
francuski, uznali republikanie włoscy za zaczątek ich przy­
szłego zjednoczonego państwa. Zanim jednak doszło do pokoju
86 87
 88
spowodowały, że do miejsca lądowania desantu w Zatoce
Bantry dotarły 21 grudnia 1796 r. dwa z nich (10 okrętów
liniowych i 6000 żołnierzy gen. Emanuela de Grouchy'ego),
natomiast zespół sił głównych z dowództwem ekspedycji
(Hoche i Morard de Galles na fregacie „Fraternite") — nie.
Ponieważ gen. de Grouchy (niech czytelnik zapamięta tę
postać) odmówił lądowania w tych warunkach, oba zespoły po
kilkudniowym wyczekiwaniu zawróciły do Brestu. Tak więc
i Hoche, który na wody zatoki dotarł dopiero 28 grudnia,
musiał wycofać się z niczym. Co więcej, w drodze powrotnej
Royal Navy poturbowała go, niszcząc okręt liniowy „Droits
de 1'Homme" (z 1350 zaokrętowanymi żołnierzami) i 3 fregaty,
a 2 inne biorąc do niewoli. Hoche nie tracił jednak nadziei,
zamierzając do następnej wyprawy sprowadzić Flotę Śród­
ziemnomorską z Tulonu, siły główne floty hiszpańskiej,
a nawet flotę świeżo utworzonej Republiki Batawskiej (dawne
Królestwo Holandii). Oba te państwa znalazły się bowiem
w stanie wojny z Wielką Brytanią, przy czym Hiszpania
z inicjatywy Manuela de Godoya, prawie równolatka Napole­
ona (urodził się 12 maja 1767 r.), robiącego błyskawiczną
karierę faworyta królowej Marii Ludwiki.
Godoy, ubogi szlachcic, który w 1787 r. przybył jako
wędrowny śpiewak do Madrytu, już pięć lat później (dzięki
łaskom królowej) był generałem dywizji, księciem Alcudia,
kawalerem Orderu Złotego Runa i pierwszym ministrem.
W 1793 r. ujął się za straconym Ludwikiem XVI, wypowia­
dając Francji wojnę, która doprowadziła raczej do zbliżenia
wojskowego obu państw (przekazanie na mocy pokoju w Ba­
zylei 22 lipca 1795 r. wschodniej części wyspy San Domingo
Francji), za które Karol IV nadał mu tytuł wicekróla i Księcia
Pokoju. Teraz, w sierpniu 1796 r., wypowiedział wojnę
Brytyjczykom, aby okiełznać ich apetyty kolonialne w Ame­
ryce Łacińskiej. 1 Humberta zespół okrętów kmdr. Jeana Bomparda (okręt liniowy „Hoche"
Niestety, Hoche"~nie doczekał się wyznaczonej do osłony
jego operacji desantowej hiszpańskiej eskadry adm. Jose de
89
Cordóba y Ramosa (27 okrętów liniowych). Po opuszczeniu
Kadyksu została ona rozbita koło przylądka Saint Vincent
przez eskadrę brytyjską adm. Johna Jervisa (15 okrętów
liniowych). W walce wyróżnił się komodor Horatio Nelson,
dzięki niesubordynacji którego Royal Navy odniosła błyskot­
liwe zwycięstwo 1 5 . Kiedy w dodatku Jervis przystąpił do
blokady Kadyksu, głównej bazy morskiej floty hiszpańskiej,
można było liczyć już tylko na flotę holenderską (batawską)
lub szczęśliwy przypadek. Takim właśnie trafem wydała się
wiosenna fala buntów, jaka ogarnęła bazy morskie Royal
Navy (kwiecień-czerwiec 1797 r.), ale władzom udało się je
dość szybko spacyfikować. W tej sytuacji wiceadm. Truguet
podał się do dymisji, zaś gorący orędownik inwazji, Hoche,
zmarł nagle we wrześniu 1797 r., pozbawiając powstańców
irlandzkich szans na jakąkolwiek pomoc 16 .
Dyrektoriat liczył jeszcze na armię i flotę batawską; ale jej
siły (12 000 korpus piechoty), jak i flota inwazyjna (16
okrętów liniowych i 11 fregat wiceadm. Jana Willema de
Wintera) stały w Texel, blokowane przez Flotę Północną adm.
Adama Duncana (16 okrętów liniowych i 8 fregat). Niestety,
złudzenia szybko prysły. De Winter, który opuścił Texel
8 października, został przed południem 10 października
doścignięty przez okręty Duncana na wysokości Kamperduin
(Camperdown). Na Holendrów, którzy w szyku torowym szli
w kierunku północno-wschodnim, uderzyli Brytyjczycy dwie­
ma sformowanymi ad hoc kolumnami.
15
Bardziej szczegółowy opis wojennych dokonań Nelsona oraz działań
morskich tego okresu znajdzie Czytelnik w rozdziale następnym; tu tylko
o nich wspominam.
16
Po wybuchu powstania w Irlandii (maj 1798 r.), kiedy Tonę zażądał
pomocy francuskiej, przymuszony Dyrektoriat posłał mu aż 500 żołnierzy
gen. Humberta, którzy wylądowali tam w sierpniu. Wysłany z posiłkami dla
i 9 fregat) został 12 października 1798 r. rozbity u wejścia do zatoki Lough
Swilly przez eskadrę komodora Johna Warrena (3 okręty liniowe i 5 fregat).
W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I. s. 462^163.
90
Kolumna Duncana (na flagowym „Venerable'u") zaatakowała
awangardę de Wintera (flagowy „Vrijheid"), kolumna wiceadm.
Richarda Onslowa (na „Monarchu") —jego ariergardę (kontr-
adm. Reyntjes na „Jupiterze"), przecinając szyk i przechodząc na
zawietrzną Holendrów, aby odciąć ich od przybrzeżnych płycizn.
Nastąpiło wiele pojedynków między okrętami, w których lepiej
wyszkoleni marynarze brytyjscy stopniowo wzięli górę. Po
godzinie 15 bitwa była w zasadzie rozstrzygnięta — Brytyjczycy
zdobyli oba okręty flagowe przeciwnika, 7 innych liniowców
i 2 fregaty oraz rozproszyli flotę inwazyjną; w walce stracili 203
zabitych i mieli 622 rannych. Straty holenderskie (poza wymie­
nionymi oraz 6 dalszymi ciężko uszkodzonymi liniowcami)
wyniosły 540 zabitych (w tym kontradm. Reyntjes), 620 rannych
oraz kilkuset jeńców z wiceadm. de Winterem, którego wziął do
niewoli dowódca okrętu liniowego „Director", kmdr William
Bligh, osławiony dowódca zbuntowanego transportowca „Boun­
ty" sprzed ośmiu lat.
Po tej klęsce Dyrektoriat skłonny był uwierzyć, że jeszcze
tylko Napoleon może uratować tę inwazję, dlatego z niepoko­
jem oczekiwano wyników jego dunkierskiego rekonesansu.
Bohater wojen włoskich, zapewne w trosce o zdobytą sławę,
zaskoczył jednak Barrasa i chyba wszystkich Francuzów.
Bowiem wobec żałosnego stanu floty francuskiej i obu flot
sojuszniczych, zrozumiał, iż o inwazji trudno myśleć bez
zdobycia panowania na wodach zachodniej Europy. A pano­
wanie na morzu, wobec blokady Kadyksu oraz atlantyckich
portów francuskich i holenderskich przez zwycięską Royal
l7
Navy, było w tym okresie niemożliwe . Wykorzystując
zatem nieobecność Royal Navy na Morzu Śródziemnym (a
ściślej, szczupłość jej sił), zaplanował uderzenie na Egipt,
w czułe strategicznie miejsce dla Brytyjczyków z racji
17
Że się nie mylił, świadczy los okrętu liniowego „Hercule". Zbudowany
w Lorient, miał być wyposażony w artylerię w arsenale Brest. Lecz kiedy
w kwietniu 1798 r. próbował tam przejść (odległość około 170 km), został
przechwycony i uprowadzony przez Royal Navy (HMS „Mars").
91
centralnego położenia tego państwa na drodze do krain
bliskowschodnich imperium otomańskiego oraz do Indii
Wschodnich, miejsca zaciekłej rywalizacji obu mocarstw.
Plan ten poparł minister spraw zagranicznych Republiki,
Karol Talleyrand, rzecznik, jak się okazało, interesów bogatego
kupiectwa z rejonu Marsylii, które dążyło do utworzenia
w Egipcie silnej ekonomicznie kolonii francuskiej. Aby zyskać
przychylność Bonapartego, Talleyrand zagrał na jego próżno­
ści, twierdząc, że będzie to wyprawa na miarę podbojów
Aleksandra Macedońskiego, co przyszły cesarz przyjął bez
żenady. To samo wmawiał mu Dyrektoriat, choć podobno
Barras, zaniepokojony rosnącą popularnością Napoleona, chciał
go w ten sposób usunąć z francuskiej sceny politycznej, licząc
również na to, iż być może Brytyjczycy zatrzymają Bonapar­
tego na Bliskim Wschodzie... już na zawsze.
Plan ekspedycji został w tajemnicy zatwierdzony 5 marca
i—1798 r„ a już 12 kwietnia jej wódz naczelny sformował tzw.
Armię Wschodu, wyznaczając do niej najlepsze pułki swojej
dawnej „armii włoskiej". Stanowiło to łącznie 38 960 ludzi,
1200 koni oraz 171 dział polowych i 500 wozów taborowych,
które zaokrętowano na ponad 300 transportowcach i barkach
(z załogami około 3000 marynarzy) w portach: Genua, Bastia,
Ajaccio i Civitavecchia. W dowództwie armii znalazło się 31
generałów, z których 27 walczyło pod Napoleonem we
Włoszech (między nimi gen. Józef Zajączek), a wśród adiutan­
tów był także Polak, kpt. Józef Sułkowski, weteran walk
18
włoskich , znawca języka arabskiego. Do armii dołączył też
18
Sułkowski był jednym z wielu Polaków walczących w tym czasie we
Włoszech u boku Bonapartego (jeńcy polscy z armii austriackiej; patrioci,
którzy po III rozbiorze emigrowali do Francji, wierząc, iż pomoże ona
w odbudowie demokratycznej Polski; ochotnicy różnego autoramentu),
z których w kwietniu 1797 r. gen. Henryk Dąbrowski sformował tzw. Legiony
Polskie (6 baonów piechoty, baon artylerii — łącznie ok. 6000 ludzi),
w mundurach i pod komendą polską, z prawem swobodnego powrotu do
kraju. Ponieważ w traktacie pokojowym w Campo Formio Napoleon pominął
sprawę polską, Dąbrowski podpisał z rządem Republiki Cisalpińskiej kon-
92
Bonaparte tzw. Komisję Nauk i Sztuk. Była to 167-osobowa
grupa uczonych, którzy mieli w Egipcie prowadzić badania
naukowe; wśród nich znaleźli się m.in.: matematyk Kasper
Monge, chemik Klaudiusz Berthollet, zoolog Saint Hilaire,
mineralog Guy Dolomieu, fizyk Stefan Mąlus, konstruktor
balonów Conte i rysownik Vivant Denon.
Flotyllę transportowców eskortować miała eskadra wiceadm.
Franciszka Brueysa d'Aigailliersa, którą tworzyły w większości
zużyte eksploatacyjnie stare jednostki, z wakatami załóg
rzędu 15% (łącznie około 13 000 marynarzy) — 13 okrętów
liniowych, 9 fregat, 11 korwet oraz 32 brygi, goelety i lugry;
poszczególnymi zespołami dowodzili kontradmirałowie: Ar­
mand du Chayla, Piotr Villeneuve i Denis Decres 19. Ponieważ
koncentracja wojsk nie uszła uwagi agentów brytyjskich
i rojalistycznych, Napoleon polecił wywiadowi francuskiemu
rozpowszechniać, celem dezinformacji, pogłoski, jakoby woj­
ska te są przeznaczone do operacji desantowej w Irlandii.
Było to o tyle skuteczne, że gros brytyjskiej Floty Śródziem­
nomorskiej przeszło zaraz w rejon Gibraltar-Kadyks, aby tam
wencję o utworzeniu Korpusu Polskiego (1 i 2 legia, baon artylerii, potem
pułk jazdy — łącznie 7900 ludzi). Korpus walczył z Austriakami i Rosjanami
w płn. Włoszech w czasie kampanii 1798-1799 r., ponosząc znaczne straty.
Z końcem 1799 r., wzięty na żołd francuski i uzupełniony ochotnikami, został
przeformowany w Legię Naddunajską gen. Kniaziewicza (5970 ludzi) i Legię
Włoską gen. Dąbrowskiego (9100 ludzi), które skierowano do walki z Au­
striakami w płd. Niemczech i płn. Włoszech. Legiony Polskie stały się szkołą
obywatelskiego wychowania i siedliskiem postępowych wzorców wojska
demokratycznego („Ludzie wolni są braćmi"). Współtwórcą Legionów był
Józef Wybicki, autor słów do powstałego wtedy Mazurka Dąbrowskiego,
późniejszego polskiego hymnu państwowego.
19
Dane co do liczebności wojsk oraz liczby transportowców i okrętów
eskorty nie są ściśle ustalone i różne w poszczególnych opracowaniach, np.
liczba wojsk 30-40 000 ludzi (55 000 łącznie z marynarzami), koni 700-1200,
dział od 171 do kilkuset, transportowców 200-400, okrętów eskorty 33-72.
Do tej „armady" dolicza się również 2 stare okręty liniowe (częściowo
rozbrojone) jako okręty zaopatrzenia oraz wiele małych jednostek (przewo­
żonych na transportowcach i okrętach liniowych), np. 232 łodzie i szalupy
kanonierskie. Podobno cała ta flota desantowa zajmowała przestrzeń 10 km .
93
czatować na ekspedycję francuską i udaremnić jej ewentualne
połączenie z zablokowaną flotą hiszpańską. Jednak na nalega­
nia Admiralicji adm. Jervis musiał wysłać w rejon Tulonu, dla
obserwacji ruchów floty ekspedycyjnej, zespół kontradm.
Nelsona (3 okręty liniowe, 4 fregaty i slup). Nelson zbliżył się
tam od południowego wschodu (?), ale 19 maja dostał się koło
wysp Hyeres w silny sztorm, którego skutki musiał naprawiać
u wschodnich wybrzeży Sardynii.
Szczególny zbieg okoliczności sprawił, że tego dnia zaczęła
opuszczać Tułon eskadra Brueysa, która skierowała się ku
Malcie, zbierając po drodze zespoły transportowców wy­
chodzące z portów korsykańskich i włoskich. Napoleon,
zaokrętowany na okręcie flagowym eskadry, liniowcu „Orient",
nie bez kozery skierował się ku archipelagowi Malty (wyspy
Malta, Gozo, Comino i kilka małych). Zamierzał zrealizować
pomocniczy cel wyprawy — opanować ten ważny strategicznie
rejon, umożliwiający kontrolę żeglugi w środkowej części
Morza Śródziemnego. Od 1530 r. pozostawał on we władaniu
zsekularyzowanego Zakonu Joannitów (Braci Szpitalnych),
zwanych odtąd Kawalerami Maltańskimi, na czele których
stał wielki mistrz.
Bonaparte jeszcze w lipcu 1797 r. proponował Dyrek­
toriatowi opanowanie Malty (13 lipca zmarł wielki mistrz
Emanuel, wywodzący się z francuskiego rodu książęcego de
Rohanów), mimo iż protektorem Kawalerów ogłosił się car
Paweł I. Co więcej, porozumiał się podobno z Austriakami (w
zamian za zgodę na zajęcie przez nich republiki dubrownickiej
— Raguzy), że nie będą protestować przy aneksji Malty, choć
na wielkiego mistrza wybrano Austriaka, barona Ferdynanda
von Hompescha. Pod jego bokiem utworzono tajną organizację
profrancuską, przygotowującą przejęcie wysp (w lutym 1798 r.
wizytowała stolicę Malty, La Valettę, eskadra wiceadm.
Brueysa).
O tych przygotowaniach powiadomił Hompescha jego agent,
ale wielki mistrz ponoć wiadomość tę zlekceważył. Toteż
94
•—
kiedy 9 czerwca podeszła do brzegów maltańskich ekspedycja
Napoleona, obrońcy archipelagu byli zaskoczeni i zdezorien­
towani. Generał zażądał zaopatrzenia swoich jednostek w wodę
pitną i to po wejściu ich wszystkich do portu w La Valetcie.
Ponieważ zakonne przepisy bezpieczeństwa zezwalały na
wejście do portu maksimum 4 statkom dziennie, władze
zakonne odmówiły, co wywołało „gniew" Bonapartego (czas
tankowania wody wydłużyłby się do ponad 107 dni) i dało
upragniony pretekst do ataku jeszcze tej samej nocy.
Adiutant, kpt. Sułkowski, na czele 500 ochotników opanował
baterie nadbrzeżne u wejścia do La Valetty, zaś pozostałe dwa
desanty dość łatwo zdobyły jej umocnienia, gdyż przekupieni
Kawalerowie odmawiali walki (dłużej bronił się tylko fort
Marsa Scirocco); w rezultacie Francuzi opanowali wyspę przy
stracie 3 zabitych i 97 rannych. W tym samym czasie zajęta
została również wyspa Gozo. Wystraszony Hompesch podpisał
„umowę kapitulacyjną" 1 i 2 czerwca najeźdźcy wkroczyli do
twierdzy La Valetta. Tydzień później ekspedycja Napoleona
opuściła Maltę, /pozostawiając na niej 4-tysięczny garnizon
gen. Vaubois .
Naprawiający posztormowe uszkodzenia Nelson, który
7 czerwca został wzmocniony przesłanymi przez Jervisa
kolejnymi 10 okrętami liniowymi kontradm. Thomasa Troub-
ridge'a, podszedł w rejon Malty dopiero 22 czerwca, po
rozpoznaniu rejonu Tulonu (1 czerwca) i Neapolu (20 czerw­
ca). Kontradmirał z niepokojem stwierdził, iż znajduje się ona
w rękach francuskich, a ekspedycja Napoleona, zamiast
popłynąć ku Gibraltarowi, odpłynęła na wschód, w stronę
Egiptu. Pełen animuszu Nelson ruszył więc za nią w pościg
i kto wie, czy nie była to jedyna szansa, aby ci dwaj wybitni
dowódcy (Napoleon — dowódca lądowy i Nelson — morski)
20
W La Valetcie Francuzi przejęli kilka (częściowo zużytych eksploatacyj­
nie) okrętów zakonnych i galer wiosłowych (w tym 2 matę liniowce, fregatę,
4 duże galery) oraz 1200 dział (z czego 100 moździerzy). T. R o g a c k i ,
Egipt 1798-1801, Warszawa 1999, s. 41.
95
mogli zmierzyć się w bezpośrednim starciu zbrojnym i udo­
wodnić, który z nich jest lepszy. Bo choć flotą francuską
dowodził wiceadm. Brueys, można śmiało założyć, że w spo­
dziewanej bitwie konwojowej Napoleon miałby jakiś znaczący
wpływ na przebieg walki 2 1 . Złośliwy, czy też ślepy los nie
dopuścił jednak do tego. Niecierpliwość, a może nerwowość
Nelsona, w połączeniu z lepszym wyszkoleniem jego maryna­
rzy, spowodowały, że idąc bliżej wybrzeża północnoafrykańs-
kiego, lepiej wykorzystał miejscowe wiatry i uzyskał większą
prędkość marszową. Już nocą 25 czerwca znalazł się w odleg­
łości kilkudziesięciu mil (?) na południe od ekspedycji
francuskiej (z tym że przez złośliwość losu oddzielony wyspą
Kretą), przegonił ją i 28 czerwca dotarł do Aleksandrii. Tu
nikt oczywiście nie słyszał o Napoleonie, dlatego Nelson
zawrócił pod brzegi Anatolii, aby znów wzdłuż Krety popłynąć
do Syrakuz (Sycylia). Dotarł tam 19 lipca i przystąpił do
uzupełniania żywności i wody pitnej (oraz zbierania wiadomo­
ści o ekspedycji Napoleona).
Ten tymczasem dotarł 30 czerwca w rejon Aleksandrii i na
wiadomość o niedawnym tam pobycie eskadry brytyjskiej
rozpoczął pospieszny wyładunek wojsk Armii Wschodu na
brzeg pod Maraboutem (6,5 km na zachód od portu aleksan­
dryjskiego), zakończony 2 lipci. Egipt, który w tym czasie
należał formalnie do imperiurrfotornańskiego, zarządzany był
przez bejów z kasty wojskowej Mameluków (zislamizowani
potomkowie dawnych niewolników chrześcijańskich). Toteż
Napoleon rozpuścił pogłoski, że jako przyjaciel sułtana
tureckiego, Selima III, oraz religii mahometańskiej przybywa,
aby wyzwolić ludność arabską spod jarzma Mameluków,
rozpoczynając niemal błyskawiczny podbój Egiptu. Oddziały
francuskie zaraz podeszły pod Aleksandrię, zablokowały
21
Podobno na każdym z dużych okrętów kazał wyznaczyć specjalne
oddziały abordażowe (po 500 ludzi) przeznaczone do walki wręcz, namawiając
z kolei ich dowódców, aby podczas bitwy dążyli do abordażowania okrętów
przeciwnika (rezygnacja z taktyki liniowej ?). Tamże, s. 44.
96
ją od strony lądu i po przeprowadzeniu rozpoznania uderzyły
na miasto i twierdzę, zdobywając je po kilkugodzinnej
walce. Do Starego Portu weszły 3 lipca transportowce,
zaś eskadra Braeysa stanęła na kotwicach w położonej
na płn. wsch. od miasta Zatoce Abukirskiej, tuż za półwyspem
o tejże nazwie, który wraz z wysuniętą na wschód wysepką
Abukir miał osłaniać ją przed niespodziewanym uderzeniem
floty brytyjskiej.
Po dwudniowym wypoczynku reorganizacyjnym i pobraniu
zapasów gros Armii Wschodu ruszyło na Kair, stolicę Mame-
luków. 4 i pół dywizji oraz 44 działa poprowadził Napoleon
przez pustynię, szlakiem Aleksandria-Damanhur-Kom Hama-
da (El Ramanieh), a następnie wzdłuż lewego ramienia Nilu,
Rosetty, przez El Birigat-Imbala (Embabeh)—Giza do Kairu.
Natomiast jedna dywizja i 2 brygady jazdy wyruszyły z Alek­
sandrii do Rosetty, maszerując drogą biegnącą wzdłuż ramienia
Nilu o tejże nazwie, wspomagane przez sformowaną ad hoc
flotyllę rzeczną kmdr. Jeana Perree'go (15 różnych małych
jednostek — flagowa galera „Le Cerf", 8 szalup kanonierskich,
3 półgalery, szebeka, 2 inne statki żaglowe), wiozącą zaopat­
rzenie. Obie kolumny wojsk, odpierając ataki drobnych grup
Mameluków i Beduinów, zmagając się z upałem i pragnieniem,
zeszły się 11 lipca w El Ramanieh, przy czym flotylla, która
musiała zostawić część jednostek na mieliznach, przybyła
w niepełnym składzie.
Wieczorem 12 lipca, po załadowaniu 1200 spieszonych
kawalerzy stów gen. Zajączka na 7 okrętów flotylli, armia
ruszyła w górę rzeki na Chobrakhitt, gdzie podobno znajdował
się 4-tysięczny oddział Mameluków oraz ich flotylla rzeczna
(6 szalup kanonierskich i ponad 30 żaglowych łodzi nilowych,
tzw. dżerm). Silny wiatr północny spowodował, że idąca
fordewindem flotylla wyprzedziła maszerującego Napoleona
o co najmniej 6 km (do tego rozciągnęła się po rzece)
i o świcie 13 lipca, kiedy znalazła się w ciaśninie nilowej
(przewężenie nurtu o wysokich brzegach), została zaatakowana
97
przez flotyllę mamelucką. Co gorzej, z wysokich brzegów
ostrzelała ją artyleria i piechota przeciwnika, niszcząc kilka
okrętów (niektóre osiadły na mieliznach), a w walce abor­
dażowej utraciła półgałerę i szalupę kanonierską. W tej sytuacji
Zajączek wyładował żołnierzy na brzeg, usiłując osłonić
okręty, Perree natomiast uderzył na okręt flagowy przeciwnika
i, mimo dalszych strat (dwie szalupy kanonierskie), zniszczył
go, wywołując popłoch we flotylli mameluckiej. Odbito
utracone wcześniej 2 okręty, zniszczono 5 mameluckich dżerm
i zmuszono resztę ich flotylli do odwrotu.
Spóźniony Bonaparte nadciągnął po godzinie 9 i na widok
obozu Mameluków w Chobrakhitt sformował szyk bojowy
— pięć wielkich czworoboków dywizyjnych z artylerią na
skrzydłach, flankujących się wzajemnie ogniem — oczekując
ataku egipskiej konnicy. Ta zaszarżowała gwałtownie (ponad
1200 jeźdźców), ale wobec zmasowanego ognia armat
i karabinów nie rozbiła żadnego z czworoboków i rzuciła się
do ucieczki. Powtórna szarża została rozbita przez artylerię,
po czym dywizje francuskie uderzyły na bagnety, zdobyły
obóz Mameluków i pobliską wieś, a następnie pognały
przeciwnika w stronę Kairu. Ta dwugodzinna bitwa (padło
400 Mameluków i 75 Francuzów) ujawniła Napoleonowi
archaiczność sztuki wojennej przeciwnika, nie zmienionej,
jak się wydaje, od czasu wojen krzyżowych. Nie miała ona
szans wobec francuskiej sztuki wojennej, zainspirowanej
geniuszem Napoleonafnamacalnym tego dowodem stała się
już tydzień później, 2T" lipca, bitwa pod Embabeh, zwana
niewłaściwie „bitwą pod piramidami" (do piramid było
jeszcze ponad 14 km) 2 2 . )
22
Z okresu tej bitwy pochodzą dwie przypisywane Napoleonowi wypowie­
dzi: „Żołnierze, pamiętajcie, że z wierzchołków tych piramid 40 wieków na
was patrzy" (w rzeczywistości był to fragment odezwy przedbitewnej. który
sugerował późniejszym historykom, jakoby bitwę stoczono pod piramidami)
oraz „Osły i uczeni — do środka (czworoboku)!" — rozkaz, czy też
polecenie, kiedy trzeba było uchronić środki transportu i bezbronnych
naukowców przed szarżującymi Mamelukami.
7
— Trafalgar 1805
98
Przeciw umocnionej między wsiami El Matamdieh a Emba-
beh pozycji Mameluków, której prawe skrzydło (znajdował się tu
ich obóz) osłaniała stojąca na rzece, poniżej wyspy Boulaą,
flotylla, ustawił Napoleon pięć czworoboków dywizyjnych, tzw.
carres d'Egypte (250 x 25 m, z artylerią na flankach i konnicą
pośrodku). Łatwo odparły one zmasowane szarże jazdy egipskiej
(łącznie 8000 ludzi), aby następnie przejść do ataku wydzielony­
mi kolumnami szturmowymi, rozbijając całkowicie oddziały
przeciwnika. Armia mamelucka poszła w rozsypkę, wielu
utonęło w wodach Nilu, gdyż większość okrętów i dżerm flotylli
zatopiono, aby przegrodzić flotylli francuskiej drogę do Kairu (z
kolei 60 dżerm z osobistym majątkiem Mameluków spalono).
Ich straty bitewne wyniosły ponad 3000 zabitych, a około 1000
dostało się do niewoli; Francuzi utracili podobno tylko 40
zabitych i mieli ponad 120 rannych, zdobyli 40 armat, ponad 400
wielbłądów, duże zapasy żywności oraz wiele kosztownych
łupów. W bitwie nie wzięła jednak udziału flotylla kmdr.
Perree'go, gdyż, zmagając się z płyciznami i przeciwnym
prądem, pozostała daleko w tyle.
W dniach 22-23 lipca zajęto opuszczony i częściowo płonący
Kair, do którego nazajutrz wjechał triumfalnie Napoleon,
przystępując do reorganizacji władz egipskich (pod nadzorem
gubernatorów francuskich) oraz systemu administracyjnego
i podatkowego (!). Przez Nil przerzucono most pontonowy,
usprawniono zaopatrzenie miasta w wodę oraz zmodernizowano
fortyfikacje miejskie i zreorganizowano system logistyczny
armii, angażując do tego umiejętności własnych uczonych
(budowa ludwisarni, fabryk prochu i sukna mundurowego,
mennicy, zakładanie szpitali itp.). Napoleon znalazł również czas
na awansowanie najlepszych (m.in. dowódcę flotylli Perree'go
na kontradmirała), a nawet organizację życia kulturalnego „w
stylu paryskim" (teatr, kabarety, kawiarnie).
W tym łańcuchu sukcesów francuskich nastąpił jednak
dotkliwy zgrzyt. Jeszcze 3 lipca, podczas opuszczania Alek­
sandrii, Napoleon polecił wiceadm. Brueysowi wejść, po
99
przeprowadzeniu niezbędnych sondowań (pomiary głębokości),
do Starego Portu i tam przygotowywać eskadrę do przejścia
na wyspę Korfu, aby następnie przerzucić do Egiptu drugą
część Armii Wschód. Ponieważ zdaniem komisji pomiarowej
port był za płytki dla okrętów liniowych, Brueys pozostał
w Zatoce Abukirskiej, oczekując na wytyczne Napoleona.
Ten, przeświadczony, że wiceadmirał bazuje w Aleksandrii,
wysłał je z Kairu 30 lipca, ale wiozący listy kurier Julien
został w drodze zabity przez Arabów 2 3 . Tak więc oczekujący
na instrukcje Brueys, zadowolony ponadto z tego, że w porcie
aleksandryjskim byłby niewątpliwie zablokowany przez Royal
Navy, a na obszernej redzie pod Abukirem nie, tam właśnie
1 sierpnia, w trakcie prowadzonych ślamazarnie przygotowań
został przez Nelsona zaskoczony i doszczętnie rozgromiony.
Po utracie własnej floty Napoleon został zatem zablokowany
w Egipcie przez Brytyjczyków, ałe ta sytuacja operacyjna
zdeterminowała tylko jego dalsze działania. A tymczasem los,
złośliwy jak zawsze, sprawił, że rok później również i on,
generał Bonaparte, zasmakował zwycięstwa pod tymże Abukirem.
_Na razie jednak zajął się oczyszczaniem obszaru delty nilowej
z wojsk mameluckich. 11 sierpnia pokonał beja Ibrahima w bitwie
pod El Salhija (Es Salhahieh) i wyparł go poza dawny Kanał
Faraonów24, na Pustynię Synajską (skąd Ibrahim przedostał się
" Napoleon nakazywał Brueysowi wyładować resztę zaopatrzenia i przejść
niezwłocznie na Korfu. Rogacki słusznie zauważa, że i tak (śmierć Juliena)
Brueys otrzymałby ten rozkaz około 5 sierpnia, a więc już po bitwie.
R o g a c k i , op. cit., s. 105.
24
Rozpoczęty podobno jeszcze przez faraona Sezostrisa I (XX w. p.n.e.).
kontynuowany przez Nechona (VII w. p.n.e.). został ukończony przez króla
perskiego Dariusza I około 510 r. p.n.e. Łączył on prawe ujściowe ramię Nilu,
tzw. peluzyjskie (w rejonie Bubastis), z częścią południową dzisiejszego
Wielkiego Jeziora Gorzkiego, a następnie z Morzem Czerwonym. Miał 45 m
szerokości i 6 m głębokości, a brzegi wyłożone ciosanym kamieniem. Około
31 r. p.n.e. był już częściowo zasypany. Odnowiony w 98 r. n.e. przez cesarza
Trajana, a następnie przez kalifa Omara (VII w. n.e.), został ostatecznie
zasypany w VIII w. n.e., aby udaremnić drogę plemionom arabskim do
Egiptu; A. P e r e p e c z k o . Wielka droga na Wschód, Gdynia 1963, s. 8-17.
100
do Palestyny). Z kolei gen. Ludwik Desaix, wspomagany z lustra
rzeki przez małą flotyllę kmdr. Guicharda z zaopatrzeniem,
wyruszył w górę Nilu przeciw bejowi Muradowi, którego
8 października rozbił pod Sediman, odrzucając poza T e b y T )
Ale sytuacjaj plityczno-operacyjna armii napoleońskiej "kom­
plikowała się.2,września Turcja wypowiedziała wojnę Republi­
ce Francuskiej, przez co flota turecka przystąpiła wraz z flotą
brytyjską do blokady Egiptu, zaś 21 października wybuchło
w Kairze powstanie antyfrancuskiejBonaparte zdławił je już po
2 dniach, likwidując ponad 3000 ludzi (ponadto wszystkich
powstańców ujętych z bronią oraz 80 wielmożów kairskich);
stracił jednak ponad 250 żołnierzy (w tym kpt. Józefa Sułkows­
kiego) oraz nadzieje na pokojową współpracę z miejscową
ludnością muzułmańską. Odtąd sojusznikami byli mu chrześci­
jańscy Koptowie, Grecy, Żydzi, a nawet Turcy.
Podejmując działania antyfrancuskie, Turcja wysłała z koń­
cem września 1798 r. eskadrę adm. Kadir Abdul beja (4
okręty liniowe, 6 fregat, 4 korwety, 14 kanonierek żaglowych)
na wody Archipelagu Jońskiego oraz zaczęła koncentrować
w Syrii (rejon Gazy) i na wyspie Rodos dwie armie prze­
znaczone do uderzenia na armię napoleońską w Egipcie. Do
okrętów Kadir beja dołączyła jeszcze w Konstantynopolu
sojusznicza Turcji eskadra rosyjska wiceadm. Fiodora Usza-
kowa (6 okrętów liniowych, 7 fregat, 3 korwety) z 1700-
osobowym oddziałem desantowym piechoty morskiej. Obie
eskadry zaatakowały 7 października stacjonujące na wyspach
Archipelagu garnizony i nieliczne okręty francuskie (2 liniow­
25
ce, fregata, okręt bombardierski, 6 galer) .
25
Wcześniej, bo 24 września, wydzielono z połączonej eskadry zespół
kmdr. por. Aleksandra Sorokina (4 fregaty, 10 kanonierek) dla prowadzenia
wojny krążowniczej w rejonie Rodos i osłony Krety. Zgodnie z porozumieniem
rosyjsko-tureckim z 7 września 1798 r. Uszakow, który został dowódcą
połączonej eskadry, musiał o swoich działaniach powiadomić kontradm.
Nelsona, którego eskadra operowała w Środkowo-Wschodniej części Morza
Śródziemnego. W. O w c z i n n i k o w , Fiedor Fiedorowicz Uszakow, Moskwa
1995, s. 61-63.
101
Co do działań lądowych, to plan turecki zakładał dwu­
stronne dośrodkowe uderzenie na Kair. Od strony wschodniej
armią syryjską Dżehezara Paszy z Gazy przez Pustynię
Synajską i Bilbejs, od strony zachodniej — przewiezionej
morzem i desantowanej w Abukirze armii rodyjskiej Mustafy
Paszy. O przygotowaniach tych powiadomiono Napoleona
w połowie stycznia 1799 r., a że obie armie tureckie
miały kłopoty z koncentracją wojsk, postanowił on wykonać
uderzenie uprzedzające na armię syryjską i wyprzeć ją
z Palestyny, aby następnie uderzyć na lądującą armię
rodyjską i zepchnąć ją do morza. Choć francuska Armia
Wschodu liczyła jeszcze ponad 29 000 żołnierzy, Napoleon
pozostawił w garnizonach egipskich ponad 16 600 ludzi
„dla utrzymania spokoju". Sam zaś, na czele pozostałych
13 000 (z 52 działami, 12 000 wielbłądów dla transportu
żywności, paszy i wody pitnej oraz 3000 osłów i mułów
dla transportu amunicji i bagaży) wyruszył w początkach
lutego przeciw liczącej ostatecznie około 13 500 żołnierzy
z 40 działami (zamiast spodziewanych 50 000) armii Dże­
hezara 26 .
Po przejściu Pustyni Synajskiej poprowadził natarcie dro­
gami wybrzeża śródziemnomorskiego, co było o tyle zasadne,
że mógł w pełni korzystać z flotylli transportowej kmdr.
Standeleta, choć potrzebny był dla niej dogodny port.] 20
lutego zdobył miejscowość i twierdzę El Arisz, 25 lutego
Gazę, 8 marca wziął szturmem Jafę, gdzie dodatkową zdobyczą
było 16 statków z zaopatrzeniem i amunicją, które towarzy­
szący Napoleonowi kontradm. Honore Ganteaume obsadził
francuskimi załogami i wcielił do flotylli Standeleta (przybyła
do Jafy 12 marca). Transportowany przez nią sprzęt oblężniczy
Bonaparte, rezygnując z marszu na Jerozolimę, zamierzał
2b
8 dział ciężkiej artylerii oblężniczej wraz z zapasami zaopatrzenia
przewieźć miała flotylla kmdr. Standeleta (6 szebek) z Damietty. W Aleksan­
drii pozostał też zespół 3 fregat kontradm. Perree'go; R o g a c k i , op. cit., s.
144-150.
102
użyć do zdobycia Hajfy. Tymczasem ta skapitulowała 17
marca wieczorem, po symbolicznym oporze, więc w dwa dni
później, gnębiona epidemią dżumy armia francuska stanęła
pod murami Akki, starej fortecy krzyżowców Saint Jean
d'Acre, na redzie której kotwiczył zespół Royal Navy komo­
dora Sidneya Smitha (2 okręty liniowe)!
Kiedy 19 marca Napoleon zablokował Akkę od strony lądu,
oczekując na nadejście sprzętu oblężniczego, spotkała go"
przykra niespodzianka. Smith, który opuścił redę Akki, zaata­
kował zbliżającą się flotyllę Standeleta, zatapiając 6 i roz­
praszając pozostałe jednostki (uszły podobno do Francji).
Pozbawiony przede wszystkim artylerii oblężniczej generał
musiał zatem rozpocząć żmudne oblężenie Akki, podczas
kiedy uskrzydlony powodzeniem Smith próbował przy pomocy
wysadzonego desantu (400 ludzi) odebrać mu 26 marca Hajfę.
Francuzi jednak byli na lądzie lepszymi żołnierzami niż
marynarze brytyjscy, toteż po stracie około 150 ludzi i zwie­
zionej z flagowego „Theseusa" karonady 2 7 Smith zrezygnował
z walk lądowych, zadowalając się wspieraniem obrońców
Akki od strony morza (jego zespół powiększony został
o fregatę i 8-10 slupów).
Wiosną 1799 r. fortuna jakby odwróciła się od Republiki
i samego Napoleona. Wojska II Koalicji (Wielka Brytania,
Turcja, Rosja, Portugalia, Austria oraz Królestwo Neapolu
i Sycylii) rozpoczęły zakrojone na wielką skalę działania
w południowych Niemczech, austriackich Alpach i we Wło­
szech, wypierając stamtąd wojska francuskie. Austriaków
wspomagały dwie armie rosyjskie — gen. A. Rimskiego-
Korsakowa (27 000 ludzi) i feldmarsz. Aleksandra Suworowa
27
Drugą karonadę zdobyli Francuzi 1 kwietnia, kiedy na redę Hajfy weszła
fregata turecka, a jej dowódca, myśląc, że port znajduje w rękach własnych
wojsk (podobno Francuzi wywiesili flagę turecką), wpłynął tam na szalupie
z ustawioną karonadą i... dostał się do niewoli. Z obu armat utworzono tzw.
baterię wyłomową, ale nie mogła ona zastąpić straconych dział oblężniczych.
Tamże, s. 166.
103
(33 000 ludzi); z kolei francuskie porty atlantyckie (z Brestem)
i śródziemnomorskie (z Tulonem) oraz Maltę blokowały
eskadry Royal Navy. Tę skomplikowaną sytuację polityczno-
wojskową coraz dotkliwiej odczuwał Napoleon. Bo choć
styczniowa ofensywa gen. Desaixa doprowadziła do podboju
górnego Egiptu (aż do I katarakty pod Asuanem) 2 8 , to 3 marca
1799 r. wiceadm. Uszakow zakończył podbój Archipelagu
Jońskiego, jednego z dwóch punktów etapowych na Morzu
Śródziemnym, łączących Armię Wschodu z Francją.
Rozpoczął go wspólnie z Turkami (o czym niekiedy
zapomina historiografia rosyjska i radziecka) 12 października
1798 r. zdobyciem Kithyry, a potem kolejnych wysp, umiejęt­
nie wspierając działania grup desantowych ogniem artylerii
okrętowej. Wobec słabości garnizonów francuskich (ponad
3000 ludzi i około 650 dział, z czego 1800-2200 żołnierzy
z 380 działami stacjonowało na największej — Korfu) metoda
taka przynosiła coraz efektowniejsze wyniki. Do blokady
samej Korfu (Kerkyra) przystąpił 19 listopada po nadejściu
zespołu kontradm. Pawła Pustoszkina (2 liniowce), przy czym
szturm wyspy zaplanowano na początek marca. Poprzedził go
atak na małą, flankującą wejście do portu i fortecy Korfu
wysepkę Vido, obsadzoną przez 500 żołnierzy z około 30
działami. Atak rozpoczęto 1 marca o godzinie 7 ostrzałem
artylerii okrętowej; jednocześnie zespół kmdr. Dymitra Sie-
niawina (liniowiec i fregata) zbombardował port, uszkadzając
stojące w nim okręty francuskie (liniowiec, fregata, kilka galer
do transportu żołnierzy) i udaremniając ewentualną pomoc dla
Vido, na którą o godzinie 10 wysadzono desant (2172 ludzi).
Atakując koncentrycznie z trzech miejsc lądowania, opanował
28
3 marca 1799 r. Mamelucy zniszczyli pod Benut (El Barut) francuską
flotyllę rzeczną (12 jednostek) z żywnością, amunicją oraz rannymi i chorymi
(choroba oczu), pozostawioną tam przez Desaixa ze względu na przeciwne
wiatry. Zginęło około 500 Francuzów (w tym 200 marynarzy), zaś flagową
pólgalerę „L"ltalie" jej dowódca, kpt. mar. Morandy, wysadził w powietrze.
Podobno wiadomość o tym uznał Napoleon za wróżbę, oświadczając:
„Zapewne Francja traci teraz Italię"; ibidem, s. 126.
 104
on wysepkę po 4 godzinach walki. Działania przeniosły się
teraz na wyspę Korfu, ostrzeliwaną przez okręty i z Vido do
godziny 17. Następnie zaatakowano ją oddziałami desan­
towymi, spychając Francuzów w głąb starej fortecy. Wtedy
dowódca wojsk francuskich, gen. L. Chabot, zaproponował
zawieszenie broni (przerwano walkę na 24 godziny), aby
w końcu poddać garnizon w zamian za swobodny powrót do
Francji (podobno przedtem żołnierze musieli dać „parol", że
przez 18 miesięcy nie będą walczyć przeciw Rosji i jej
sojusznikom). Spośród okrętów francuskich przerwał się przez
blokadę tylko ocalały spod Abukiru liniowiec „Genereux"
(kmdr. Louis Lejoille).
Metoda Uszakowa zdobywania twierdz morskich wyłącznie
przy pomocy okrętów i zaokrętowanego desantu uszła jakby
uwagi współczesnych, choć sam Uszakow oraz wojskowi
rosyjscy podkreślali, że owa metoda to novum w dziedzinie
wojny fortyfikacycjnej 29 . Dotąd bowiem flota w działaniach
przeciw bazom i twierdzom morskim zabezpieczała wyłącznie
dowóz wojsk oblężniczych, które wspierała ogniem własnej
artylerii w czasie szturmów oraz blokowała dostęp do obleganej
twierdzy; jej zdobycie zależało zatem od dowódcy armii
oblężniczej i jego żołnierzy.
Za zdobycie Korfu Uszakow został mianowany admirałem,
a list z gratulacjami przysłał mu nawet Nelson, który jedno­
cześnie prosił go (?) w imieniu króla Ferdynanda IV o pomoc
w przepędzeniu Francuzów z prowincji neapolitańskich Króles­
twa Neapolu i Sycylii. Uszakow wyprawił więc w drugiej
połowie kwietnia 1799 r. zespół kmdr. por. A. Sorokina (z
oddziałem desantowym), który wziął udział w walkach o Brin-
2
' Stąd pełne emfazy słowa listu Suworowa. w których (rzekomo) żałuje,
że nie mógł być przy zdobyciu Korfu „choćby miczmanem"; O w c z i n -
n i k o w , op. cit., s. 71. Historiografia rosyjska i radziecka przytacza metodę
Uszakowa jako jeden z dowodów wyższości jego morskiej sztuki wojennej
nad sztuką wojenną Nelsona (szczegółowiej o tym „współzawodnictwie" obu
admirałów w rozdziale następnym).
105
disi. 20 maja wylądował w Kalabrii i wziął udział w walkach
o Neapol oddział desantowy kpt. mar. G. Belli — doszło
wtedy do rozdźwięku między Rosjanami a kontradm. Nel­
sonem, który po 19 czerwca zawinął do Neapolu (17 okrętów
liniowych) i nie chciał respektować warunków zawartej
wcześniej z Francuzami kapitulacji (powrót do Francji). Pewne
szanse na poprawę nadwyrężonych stosunków mógł dać rajd
eskadry wiceadm. Bruixa, o którym Nelson poinformował
Uszakowa, sądząc, iż Bruix płynie z pomocą dla Napoleona
w Egipcie albo zaatakuje Messynę. 5 sierpnia Uszakow
z okrętami rosyjskimi i tureckimi opuścił więc Korfu, zawijając
14-go do Messyny. Tu wyjaśniło się, że rajd floty francuskiej,
poza wywołanym zamieszaniem, w niczym nie poprawił
sytuacji operacyjnej Bonapartego, zmusił za to Uszakowa do
wysłania 30 sierpnia (na prośbę Suworowa) zespołu Pusto-
szkina (2 liniowce, fregaty) dla blokady Genui. —J
Tymczasem wyprawa Bruixa, który napędził strachu obu
swoim przeciwnikom, była wynikiem dążeń Dyrektoriatu do
odzyskania inicjatywy na Morzu Śródziemnym po klęsce
abukirskiej, celem przełamania blokady Egiptu i udzielenia
pomocy armii Napoleona. Mając na uwadze niechęć niektórych
Dyrektorów do generała i późniejsze efekty tej wyprawy,
można jednak powątpiewać w szczerość tych chęci, choć
zadania te powierzono najsilniejszemu ówcześnie związkowi
taktycznemu marynarki — eskadrze Brestu (25 okrętów
liniowych, 8 fregat), zamierzając wzmocnić ją bazującymi
w Kadyksie siłami głównymi sojuszniczej floty hiszpańskiej
(21 okrętów liniowych). Dowództwo objął wiceadm. Etienne
Bruix, notabene minister marynarki i podobno najenergicz-
niejszy ówcześnie admirał francuski (okręt flagowy „Ocean",
eks „Peuple", eks „Montagne").
Ponieważ Brest blokowany był przez 16 liniowców Channel
Fleet wiceadm. lorda Bridporta (Aleksander Hood), Bruix
rozpuścił pogłoski o swojej wyprawie do Irlandii, a dodatkowo,
aby zmylić Brytyjczyków, wysłał jeszcze kuter „Rebecca"
 106
z fałszywymi depeszami, które, po zamierzonym poddaniu
kutra, miały wpaść w ich ręce. Sam zaś, korzystając z czaso­
wego przejścia Bridporta w rejon wyspy Ushant i ciemnej
mglistej nocy, wymknął się z Brestu 26 kwietnia i ruszył ku
Kadyksowi. Port ten blokowała eskadra wiceadm. George'a
Keitha (16 okrętów liniowych) i Bruix miał szansę zniszczenia
jej, wspólnie ze stojącymi tam okrętami wiceadm. Jose de
Mazzaredy, lecz silny sztorm udaremnił wyjście Hiszpanom
i pomieszał szyki Francuzom. Bruix odpłynął zatem ku
Cieśninie Gibraltarskiej (przeszedł ją 5 maja), pociągając za
sobą Keitha. Ku zaskoczeniu Brytyjczyka francuski admirał
nie popłynął ani do Egiptu (w połowie maja mógł być pod
Akką, rozbić zespół Smitha, wspomóc Napoleona w zdobyciu
twierdzy, a następnie zaatakować turecką flotę inwazyjną pod
Rodos), ani nawet na Maltę, ale skierował się do Tulonu,
który osiągnął 9 maja (?). Decyzję swoją uzasadniał brakami
personalnymi i niedoszkoleniem załóg (liczne awarie), koniecz­
nością połączenia z flotą hiszpańską, a nawet niesprzyjającymi
wiatrami.
Z kolei Mazzaredo, korzystając z nieobecności Keitha,
przeszedł z 17 liniowcami do Kartageny, a 20 maja zawinął
do Tulonu. Teraz, dysponując co najmniej 42 okrętami
liniowymi, Bruix mógł dokonać „chwalebnych czynów", ale
poza czerwcowymi przewozami wojsk i zaopatrzenia do
zagrożonych oblężeniem Suworowa Genui i Livorno, których
bronić miała armia gen. Moreau, blokować zaś zespół kontr-
adm. Pustoszkina, nic więcej nie zrobił, tłumacząc bezczynność
niechęcią Hiszpanów do wspólnej walki z Royal Navy. Co
więcej, dopuścił nawet do rozbicia przez Brytyjczyków 18
czerwca zespołu fregat kontradm. Perree'go, odesłanego
w maju przez Napoleona po chwalebnej służbie na wodach
lewantyńskich (zwalczanie konwojów tureckich) do Tulonu.
Ciągle nie mając dokładnych wiadomości o położeniu eskadr
przeciwnika na Morzu Śródziemnym, uważał swoje zadania
za wykonane (!); zdecydował się więc na powrót do Brestu.
107
Połączona flota Bruixa przeszła zatem 22 czerwca do Kar­
tageny, na początku lipca sforsowała Cieśninę Gibraltarską,
aby po kilkudniowym postoju w Kadyksie (gdzie odłączyli się
Hiszpanie) powrócić 8 sierpnia (?) do Brestu.
Pozostawiony pod Akką Bonaparte, nie doczekawszy się
żadnej pomocy z kraju, zagrożony spodziewaną pod Aleksan­
drią inwazją armii tureckiej z Rodos.j^zerwał 21 maja
oblężenie zadżumionej twierdzy i odszeoTdo Egiptu. Kiedy
14 czerwca dotarł do Kairu, z miejsca przystąpił do przygoto­
wań przeciwinwazyjnych. Straty poniesione w kampanii
syryjskiej (1200 zabitych i 1500 rannych) napawały raczej
optymizmem. Z rannych utworzono oddziały forteczne, załogi
fortec przeniesiono do służby liniowej, z zarekwirowanych
koni odtworzono jazdę, zaś z dział zdjętych z fortyfikacji
miejskich — artylerię. Toteż kiedy 12 lipca pojawiła się pod
Abukirem flota turecko-brytyjska z wojskami armii rodoskiej
(13 okrętów liniowych, 9 fregat, 30 kanonierek, 90 transpor­
towców), zreorganizowana Armia Wschodu była znów gotowa
do aktywnych działań.
Wojska Mustafy Paszy (około 17 200 ludzi, 32 działa, 200
koni) rozpoczęły lądowanie 14 lipca, zajmując trzy dni później
fort Abukir. Wezyr postanowił (być może za namową swego
doradcy, komodora Smitha) stoczyć z Napoleonem bitwę
obronną na 3 liniach umocnień polowych. Pierwszą, zbudowa­
ną u podstawy półwyspu Abukir (od tzw. Wydmy Szejka do
Wydmy Źródlanej), obsadził 7000 żołnierzy z 18 działami;
drugą, w połowie półwyspu (od tzw. Wydmy Wezyra do
brzegu Zatoki Abukirskiej) — również 7000 z 12 działami,
trzecią (wieś i fort Abukir) — 4000 żołnierzy z 2 działami,
którzy mieli stanowić rezerwę armii. Skrzydła wszystkich
umocnień osłaniały od strony morza kanonierki, z których 12
wpłynęło przez przekop na lagunowe jezioro Madieh (El
Idku), ostrzeliwując nadciągające wojska francuskie.
Do bitwy doszło 25 lipca. O godzinie 9 Francuzi (6800
piechoty, 900 jazdy, 23 działa) sformowali szyk bojowy,
 108
w którego centrum znalazła się jazda gen. Murata, uszykowana
w dwie kolumny szwadronowe (za nią stanęła w odwodzie
dywizja piechoty), na skrzydłach zaś piechota w kolumnach
batalionowych. Przed południem bateria artylerii ciężkiej gen.
Sangisa ostrzelała kanonierki, zatapiając kilka z nich i spędza­
jąc resztę z jeziora Madieh i kotwicowiska, a następnie
piechota zaatakowała Wydmę Szejka i Źródlaną. W ciągu
godziny rozbito pierwszą linię obrony tureckiej, a następnie,
dzięki szarżom jazdy Murata, uchwycono wieś Abukir, przez
co cały system obrony Turków załamał się. Armia Murata
Paszy rzuciła się do ucieczki, próbując wpław przedostać się
na okręty, ranny wezyr dostał się do niewoli, komodor Smith
ledwie uszedł na swego „Theseusa", a 3800 ocalałych żołnierzy
zamknęło się w forcie Abukir. W bitwie zginęło co najmniej
10 200 Turków (z których około 8000 utonęło w morzu),
w ręce francuskie zaś dostało się ponad 2000 jeńców, 32
działa, 200 koni oraz 100 sztandarów i buńczuków; straty
zwycięzców szacuje się na ponad 150 zabitych i 750-800
rannych. Oblężona załoga fortu Abukir (dowodził nią syn
wezyra) skapitulowała dopiero 2 sierpnia z powodu braku
wody (ocalało 800 żołnierzy, zginęło dalszych 1200, a 1800
było rannych). Tak więc rok później Napoleon mógł uważać,
że zmył hańbę tamtego morskiego Abukiru 3 0 .
Tej nocy, 2 sierpnia, czekało go jeszcze jędrni bulwersujące
przeżycie. W czasie prowadzonych z Brytyjczykami rozmów
o wymianie jeńców komodor Smith kazał mu doręczyć pewną
ilość wydanych w Londynie gazet francuskojęzycznych z okre­
su maj-czerwiec. Obudzony Bonaparte wyczytał w nich
30
Była jeszcze trzecia francusko-brytyjska bitwa pod Abukirem, również
lądowa, zwana przez Brytyjczyków bitwą pod Kanopą (Canopus). 8-9 marca
1801 r. wylądowała tam 18 000 armia brytyjska gen. Ralpha Abercromby'ego,
^przewieziona na ponad 100 transportowcach pod osłoną 3 eskadr (brytyjska
kom. Smitha i dwie tureckie), która 12 marca ruszyła na Aleksandrię.
Zaatakowana przez armię francuską gen. Menou (12 000 ludzi), podjęła 21
marca bitwę obronną (w oparciu o stare rzymskie fortyfikacje), zmuszając
przeciwnika do odwrotu. Sukces ten okupił gen. Abercromby śmiertelną raną.
109
o utracie przez Republikę niemal wszystkich zdobyczy tery­
torialnych, z których najbardziej wzburzyła go utrata Włoch.
Jego Italii. Natychmiast zdecydował się więc na powrót do
Francji, choć zdawał sobie sprawę, że „porzucenie" Armii
Wschód stawia pod znakiem zapytania nie tylko jego morale,
ale całą karierę wojskową i polityczną (o której coraz częściej
myślał) w wypadku niezaakceptowania tego kroku przez
Dyrektoriat i społeczeństwo. Lecz, jak się wydaje, decyzję
o powrocie podjął już wcześniej, po wycofaniu się z Syrii,
gdyż rozkaz w tej sprawie otrzymał 21 czerwca kontradm.
Ganteaume, dowódca ostatniego zespołu floty francuskiej
w Egipcie (fregaty „Carere" i „Muiron", awiza „Revanche"
i „Fortune). Lektura gazet przyśpieszyła zatem realizację
postanowienia, stanowiąc dogodny zewnętrzny pretekst. Toteż
po załatwieniu najpilniejszych spraw administracyjnych i woj­
skowych oraz przekazaniu dowodzenia armią gen. Kleberowi,
korzystając z „nieobecności" Royal Navy i sprzyjających
wiatrów, .opuścił 27 sip.rppia F.gjpt (na pokładzie „Muiron"),
obiecując powrócić za 2-3 miesiące.
Po 47 dniach owego niezwykłego rejsu z dala od uczęsz­
czanych szlaków wodnych, za to w pobliżu brzegów afrykań­
skich (aż do przylądka Bon), ten mały zespół 4 okrętów
zawinął do Ajaccio na Korsyce, skąd po kilkudniowym postoju
dotarł9 października do Frejus, małego porciku na wschód od
Tulonu. Napoleon po raz drugi uniknął spotkania z Nelsonem,
choć prawdę mówiąc był to okres, w którym admirał, bardziej
zajęty Emmą Hamilton, intrygami dworu neapolitańskiego,
kłótniami z nowym dowódcą Mediterranean Fleet oraz rywa­
lizacją z Uszakowem o pierwszeństwo w zdławieniu republiki
rzymskiej i zajęciu Wiecznego Miasta, mało uwagi poświęcał
nudnej i monotonnej służbie blokadowej. Przyjęty wręcz
entuzjastycznie przez miejscowych, Napoleon wraz z towa­
rzyszącymi mu 8 oficerami, 2 uczonymi i 250 gidami ruszył
do Paryża, gdzie dotarł rankiem 16 października. Ta podróż,
w czasie której odbierał wręcz egipskie hołdy (do których się
110
już przyzwyczaił) od notabli i ludności, upewniła go o słusz­
ności dokonanego wyboru, słabości Dyrektoriatu i o wręcz
katastrofalnej sytuacji wewnętrznej Republiki. A także o kry­
zysie jego małżeństwa z Józefiną, która „używała życia" co
się zowie, nie bardzo wierząc w powrót męża z Egiptu. Była
to jednak sprawa drugoplanowa.
Republika tymczasem stała u progu ruiny gospodarczej
— upadł handel zamorski, przemysł i rolnictwo pogrążyły się
w zastoju, rosły nieustannie ceny żywności, w kraju panował
głód i bezrobocie, szerzył się zwyczajny bandytyzm, ponownie
wybuchły powstania rojalistyczne w Normandii i Wandei,
sarkała źle zaopatrywana armia. Odpowiedzialny za ten stan
Dyrektoriat i ludzie z jego otoczenia, skompromitowani
łapownictwem i różnego rodzaju malwersacjami, mało zwracali
na to uwagi, bogacąc się permanentnie na defraudacji pieniądza
państwowego i społecznego; ich przykład skwapliwie na­
śladowała administracja niższych szczebli. Wobec ogólnego
bezhołowia i bezprawia wszystkie warstwy społeczne chciały
takiej władzy państwowej, która zapewniłaby zwycięski pokój
zewnętrzny i ład wewnętrzny. Zaś proletariat miejski i wiejski
dodatkowo jeszcze „takiej władzy, przy której się je".
Wśród Dyrektoriatu o „jakiejś" sanacji władzy i gospodarki
Republiki myślał jedynie Emmanuel Sieyes i sprzyjający mu,
inny z dyrektorów, Roger Ducos. Dlatego Sieyes poszukiwał
gorączkowo „szpady" — człowieka, który obali Dyrektoriat
w drodze zamachu wojskowego i jemu, Sieyesowi, przekaże
władzę dyktatorską. Za męża opatrznościowego wybrał naiwnie
Napoleona, z którym (wraz z Ducosem) wszedł w układy.
Swoje służby ofiarowali generałowi również ministrowie
Talleyrand (sprawy zagraniczne) i Józef Fouche (policja),
a bogate mieszczaństwo paryskie dostarczyło funduszy.
Armia otwarcie wypowiedziała się za nim, wierząc, że
poprowadzi ją do nowych zwycięstw, proletariat zaś wręcz
cieszył się, że Bonaparte „ocali Republikę" i „zrobi porządek
z tymi na górze".
111
18 brumaire'a roku VIII (9 listopada 1799 r.) powiadomiono
zatem Radę Starszych (wyższa izba parlamentu) o zagrażają­
cym Republice spisku jakobinów, w związku z czym zwołała
ona obrady obu izb (izbą niższą była Rada Pięciuset))
w podparyskim Saint Cloud; ochraniać je miały oddziały
garnizonu paryskiego (6000 ludzi), których dowódcą miano­
wano... gen. Bonaparte. Jednocześnie Sieyes i Ducos podali
się do dymisji, niezdecydowanego i zaskoczonego Barrasa
przekonano za pokaźną sumę franków, aby wycofał się „w
zacisze prywatnego życia", zaś pozostałych dwóch dyrektorów
osadzono w areszcie domowym — tak przestał istnieć Dyrek­
toriat. Nazajutrz jednak spisek omal nie zakończył się fiaskiem.
Obradujący w pałacu Saint Cloud deputowani, widząc, że
pałac otaczają coraz liczniejsze oddziały wojska i czując się
niemal więźniami, rozpoczęli przewlekłą dyskusję (Rada
Starszych) lub zbojkotowali obrady (Rada Pięciuset) o utwo­
rzeniu nowego organu władzy wykonawczej — trzyosobowego
Konsulatu (Bonaparte, Ducos, Sieyes). Słaby jako mówca
parlamentarny Napoleon nie zdołał do tego przekonać Rady
Starszych, zaś z sali Rady Pięciuset został wyrzucony i nieco
poturbowany (ocalili go dwaj grenadierzy, których zabrał ze
sobą). Sytuację uratował jego brat Lucjan, formalnie przewod­
niczący Rady Pięciuset; wybiegł on z sali wzywając żołnierzy,
aby oczyścili zgromadzenie „od przedstawicieli sztyletu",
którzy omal nie zabili generała (Napoleon demonstracyjnie
obnosił się z krwawiącym czołem). Rozwścieczeni grenadierzy,
prowadzeni przez Murata, przy ogłuszającym stukocie bębnów
wpadli z nastawionymi bagnetami do pałacu, wypędzając
stamtąd deputowanych. Wyłapywano ich potem po okolicy
(zebrano około stu), aby uchwalili rozwiązanie obu izb
i przekazanie władzy trzem konsulom, co, wystraszeni, uczy­
nili. Napoleon mógł zatem rozpocząć swoją karierę polityczną;
zrezygnował jednak wspaniałomyślnie z rozwodu, otaczając
Józefinę ścisłą „opieką", uniemożliwiającą „kontakty z męż­
czyznami na osobności".
 112
113
Swoją dyktaturę rozpoczął od opracowania sankcjonującej
wych). Oblężonym brakowało przede wszystkim żywności
ją konstytucji (tzw. konstytucja roku VIII); projekt napisali
(czasem udało się dostarczyć zboże dzięki kaprom francuskim,
konsulowie Sieyes i Ducos z grupą współpracowników. Po
m.in. słynnemu Józefowi Bavastro), ale Massena przyrzekł
wniesieniu doń swoich uwag Napoleon „zdymisjonował" obu,
Napoleonowi, że wytrwa do końca maja, do czasu, kiedy ten
obierając dwóch innych konsulów (tylko z głosem doradczym)
ze swoją armią rezerwową wyjdzie na tyły Austriakom.
— Karola Lebruna i Jana Cambaceresa. Zgodnie z konstytucją
O katastrofalnej sytuacji obrońców powiadomił jednak Pierw­
^obowiązywała od 15 grudnia 1799 r.) całą władzę wykonaw­
szego Konsula, przy czym depesze przeniósł do Francji (m.
czą i częściowo ustawodawczą (ustawy i dekrety) sprawował
Finale koło Nicei), adiutant Masseny, Polak, kpt. Frączewski
wybierany na 10 lat Pierwszy Konsul; przy redagowaniu
(Franceschi) 31 . Choć pozbawiony żywności i amunicji Massena
dokumentów ustawodawczych wspomagała go Rada Stanu
poddał w końcu Genuę (4 czerwca 1800 r.), Napoleon zdołał
(45 członków), realizował je siedmioosobowy rząd, zaś
6 czerwca przejść przez Pad i po walkach z Austriakami zająć
przestrzeganie konstytucji kontrolował senat (36 członków).
13 czerwca wieś Marengo. Stanął tu z siłami głównymi
Pikanterii dodawał fakt, że wszystkie te osoby mianował...
(21 000 ludzi, 26 dział), wysyłając dla odcięcia (spodziewa­
Napoleon. W ciągu roku 1800 dokonano reformy administracji,
nego) odwrotu armii austriackiej gen. Melasa, dywizję gen.
sądownictwa, skarbu i policji (do tłumienia wystąpień anty­
Desaixa (7000 ludzi, 12 dział). Z kolei gen. Melas (31 000
państwowych utworzono żandarmerię), niemal zlikwidowano
ludzi, około 100 dział), po wysłaniu korpusu gen. Otta (7000
bandytyzm (wyroki ferowano i wykonywano na miejscu
ludzi, 15 dział) pod Sale, dla oskrzydlenia Francuzów (taki
przestępstwa), ograniczono bazę i zasięg powstań rojalistycz-
sam zamysł operacyjny?), uderzył na Marengo i dzięki
nych przez przerwanie prześladowań religijnych (zapowiedź
przewadze artylerii rozbił szyki Napoleona, zmuszając go do
konkordatu z Rzymem), ogłoszono amnestię dla walczących
odwrotu. Kiedy w dodatku około godziny 15 Otto uderzył na
oraz zezwolenie na powrót do kraju 52 000 uciekinierów
prawe skrzydło francuskie, armia rezerwowa poszła w rozsyp­
(złożyli przysięgę na wierność konstytucji). Kiedy załatwił już
kę. Melas, który uznał, że wygrał bitwę (wziął 3000 jeńców
te najpilniejsze sprawy, Pierwszy Konsul przystąpił do reali­
i 12 dział), przerwał pościg i nakazał wojskom wydać... obiad.
zacji oczekiwań armii — 8 maja 1800 r. rozpoczął nowy etap
Tymczasem na pole bitwy powróciła biegiem zawezwana
wojny z Austrią.
wcześniej dywizja Desaixa, która uderzyła na obiadujących
Jego tzw. armia rezerwowa, skoncentrowana w rejonie Austriaków, a szarża kawalerii gen. Kellermana przesądziła
Lozanny, sforsowała Alpy przez przełęcz św. Bernarda (2740 o sukcesie. „Zwycięski" Melas (wysłał już gońców do Wied­
m n.p.m.) i wyszła na tyły armii austriackiej gen. Melasa. nia), mając 6500 zabitych i rannych oraz 2900 jeńców
Melas, który już od 6 kwietnia prowadził ofensywę przeciw i straciwszy 33 działa, wycofał się w popłochu za rzekę
wojskom francuskim we Włoszech, zepchnął je na wybrzeże
liguryjskie, gdzie pod dowództwem gen. Andrzeja Masseny
" O jego bohaterskiej eskapadzie (płyną! szalupą, a po pościgu brytyjskiej
(15 000 ludzi, w tym 1000 legionistów polskich Dąbrowskiego) korwety, dalej wpław do brzegu, z szablą w zębach), widzeniu z Napoleonem
zamknęły się w twierdzy genueńskiej. Genuę obiegł korpus (6 maja), który podobno nie krył podziwu i niemniej brawurowym powrocie
gen. Otta (24 000 ludzi), zaś od strony morza blokowała ją do Genui (27 maja) pisze obszernie W. Łysiak w Opowieści o heroicznej
silna eskadra brytyjska wiceadm. Keitha (31 okrętów linio- obronie portu Genua i o polskim kawalerzyście, który z szablą w zębach,
płynął wpław przez morze". „Morze", 1975, nr 6.

8 — Traliilgar 1805
 114
Mincio, ewakuując północne Włochy. Francuzi stracili około
7000 ludzi, w tym dzielnego gen. Desaixa (jego śmierć
wybawiła podobno Napoleona z niemałego kłopotu — mógł
bowiem zwycięstwo przypisać wyłącznie sobie). Nazajutrz
podpisano rozejm i pełen chwały Pierwszy Konsul powrócił
do Paryża. Rozpoczęte w Luneville rokowania pokojowe nie
przyniosły początkowo efektów. Dopiero kolejna klęska zadana
Austriakom przez gen. Moreau pod Hohenlinden (3 grudnia),
gdzie odznaczyła się polska Legia Naddunajska gen. Kniazie-
wicza i podejście Francuzów pod Wiedeń, przyśpieszyły
zawarcie pokoju (9 lutego 1801 r.). Zgodnie z jego po­
stanowieniami Austria odstąpiła Francji lewy brzeg Renu (od
Alp po Holandię stanowić miał granicę z niemieckimi państ­
wami Rzeszy) oraz potwierdziła zależność od Francji utwo­
rzonych przez nią republik — Cisalpińskiej, Liguryjskiej,
Batawskiej (Holandia) i Helweckiej (Szwajcaria).
Załatwiwszy sprawy z Austrią, Pierwszy Konsul postanowił
przyśpieszyć rozprawę z Wielką Brytanią, strasząc ją desantem
wojsk (założenie obozu wojskowego pod Boulogne), zmuszając
Hiszpanię do napaści na portugalskiego sojusznika Brytyj­
czyków (tzw. wojna pomarańczowa) oraz pozyskując cara
Pawła I, którego zjednał sobie odesłaniem około 6000 jeńców
rosyjskich (z bronią i ekwipunkiem), a także namową do
wspólnej wyprawy na Indie Brytyjskie 32 . Car, zbulwersowany
zajęciem Malty przez Brytyjczyków 33 (nadal był protektorem
12
Podobno już 27 lutego 1801 r. oddziały kozaków dońskich (22 500 ludzi)
wyruszyły ku granicy z Persją, ale ich dalszy marsz wstrzymano po śmierci
Pawła. Połączenie z francuską Armią Wschodu nastąpiłoby jeśli nie w południowej
Rosji, to gdzieś w Mezopotamii (?). T a r l e , op. cit., s. 136-138.
Blokadę Malty rozpoczęła Royal Navy po zwycięstwie abukirskim
(współuczestniczył w niej również zespół portugalski kmdr. da Nizy). Po
przejęciu władzy Napoleon próbował udzielić pomocy zablokowanemu
garnizonowi gen. Vaubois. Jednak wysłany tam z zaopatrzeniem zespół
kontradm. Perree'go został 18 lutego 1800 r. rozbity w rejonie przylądka
Passero (Sycylia). La Valetta, oblegana przez wojska gen. Henry"ego Pigota,
skapitulowała z braku żywności 5 września 1800 r.
115
zakonu) oraz klęskami swoich wojsk w Niderlandach, Szwaj­
carii i północnych Włoszech, przystał na współpracę z Napo­
leonem. Co więcej, wymógł na Danii, Szwecji i Prusach
odnowienie traktatu z marca 1780 r. o Lidze Zbrojnej
Neutralności (wspólna ochrona handlu morskiego i swobody
żeglugi). Teraz Duńczycy zajęli Hamburg, a Prusacy Hanower,
zamykając żegludze brytyjskiej dostęp do Bałtyku (część jej
statków zatrzymała Rosja). Pozbawiona dostaw bałtyckiego
zboża i drewna Wielka Brytania odczuła boleśnie zagrożenie
swej gospodarki. Król i rząd zdecydowali więc wysłać na
Bałtyk eskadrę ekspedycyjną wiceadm. Hyde'a Parkera, aby
siłą wymusić przywrócenie status quo; zastępcą Parkera
mianowano wiceadm. Nelsona. I los jakby zaczął sprzyjać
Brytyjczykom. Nocą na 24 marca zamordowano skrytobójczo
cara, zaś jego syn i następca Aleksander I zawiesił przygoto­
wania wojenne, z kolei flota ekspedycyjna napadła 2 kwietnia
1801 r. pod Kopenhagą na zakotwiczoną tam flotę duńską
i dzięki determinacji Nelsona odniosła zwycięstwo. W tej
sytuacji Szwecja i Prusy opuściły Ligę, która de facto przestała
istnieć, a dywersyjny rajd mianowanego dowódcą floty eks­
pedycyjnej Nelsona pod Rewel doprowadził, poza uwolnieniem
statków brytyjskich, do zawarcia brytyjsko-rosyjskiego traktatu
(czerwiec 1801 r.). Tak więc jedynym atutem Napoleona
w walce z „przewrotnym Albionem" była już tylko tzw.
Flotylla Narodowa, do której organizacji przystąpiono w po­
czątkach roku 1801 na terenie 5 z 6 utworzonych prefektur
morskich (Antwerpia, Brest, Hawr, Lorient, Rochefort i Tulon).
Flotylla, dowodzona przez kontradm. Ludwika de Latou-
che'a-Treville'a, składać się miała z kilkuset kanonierek
żaglowych i szalup bombardierskich, rozdzielonych między
12 dywizjonów (Vlissingen, Ostenda, Nieuport, Dunkierka,
Calais, Boulogne, Dieppe, Hawr, Cherbourg, Saint Mało
i Morbihan). Jej głównym zadaniem było związanie walką
zespołów blokadowych Royal Navy na kanale La Manche,
aby w tym czasie statki transportowe mogły przerzucić na
 116
wybrzeże Anglii oddziały francuskiej armii inwazyjnej. Za­
niepokojony rząd brytyjski, do wiadomości którego dotarły
wieści o obozie w Boulogne i przygotowaniach desantowych,
wysłał tam wiceadm. Nelsona, którego po powrocie z Zatoki
Fińskiej mianowano dowódcą obrony przeciwinwazyjnej.
Nelson uderzył na Boulogne dwukrotnie (1 i 16 sierpnia),
ale teraz bez powodzenia. Latouche-Treville, wykorzystując
przybrzeżne płycizny, z powodu których kanonierki brytyjskie
nie mogły zaszkodzić jego „drobnoustrojom", odparł z łatwoś­
cią te ataki. Porażka Nelsona wywołała podobno kryzys
gabinetowy i zmusiła Brytyjczyków do rokowań pokojowych,
rozpoczętych we wrześniu 1801 r., choć na pociechę mieli
zwycięstwo w kampanii egipskiej.! Kiedy nie udała się podjęta
przez Pierwszego Konsula deblokada Egiptu 3 4 , gen. Menou,
wobec zajęcia Suezu przez oddziały brytyjskie z Indii (maj
1801 r.) oraz wylądowania pod Kosseir nad Morzem Czer­
wonym dywizji brytyjskiej z Kraju Przylądkowego (czerwiec
1801 r.), która zagroziła Kairowi od Południa, skapitulował
2 września za cenę powrotu wojsk francuskich do kraju
(powróciło podobno około 27 000 ludzi). Jednak Egipt trzeba
117
było przekazać Turcji, która 9 października wycofała się
z działań wojennydTYTak więc osłabiona wojną Wielka
Brytania 31 podpisać~"rtrfisiała 25 marca 1802 r. w Amiens
JlMa3j2£0^jawj. Zwróciła ona Francji (oraz wasalnym wobec
niej — Republice Batawskiej i Hiszpanii) wszystkie zagarnięte
w tej wojnie posiadłości i kolonie (w tym Kraj Przylądkowy),
zatrzymując tylko wyspy Trynidad i Cejlon; Maltę przekazano
Zakonowi Kawalerów Maltańskich. W zamian Francja musiała
opuścić neapołitańskie posiadłości Ferdynanda IV oraz zwrócić
papieżowi Rzym z przyległościami.
Oba zwycięskie traktaty pokojowe umocniły pozycję wojs­
kową i polityczną Pierwszego Konsula, którego nie imały się
kule, ani straszna mu była „machina piekielna" (zamach
bombowy Józefa Limoelana i Piotra Saint-Regenta z 24
grudnia 1800 r.). Wydawało się, że już bez przeszkód zrealizuje
wszystkie swoje marzenia...
Powróćmy teraz do naszego drugiego bohatera i zobaczmy,
czy jemu również fortuna nie poskąpiła swoich łask?

34
W 1801 r. próbował trzykrotnie przełamać blokadę brytyjską kontradm.
Ganteaume (7 liniowców, transportowce z 5000 żołnierzy), który z Brestu
przedarł się w lutym na Morze Śródziemne, ale wobec pościgu dwóch eskadr
Royal Navy zawrócił do Tulonu. Podobnie nie powiodło mu się w marcu.
Kiedy po raz trzeci 25 kwietnia wypłynął z Tulonu i w początkach czerwca
dotarł do brzegów Cyrenajki. aby tam wysadzić desant (rejon Derny), został
przepłoszony przez eskadrę wiceadm. Keitha. Kolejną próbę podjął kontradm.
Karol de Linois w lipcu 1801 r. przy współudziale floty hiszpańskiej. Choć
w starciu z eskadrą kontradm. Jamesa Saumareza pod Algeciras (6 lipca 1801 r.)
odniósł on sukces, niszcząc jeden i uszkadzając drugi okręt liniowy przeciw­
nika, zawzięty Brytyjczyk nie zrezygnował. Mimo że do 3 liniowców de
Linoisa dołączyło jeszcze 6 hiszpańskich wiceadm. Juana de Moreno,
Saumarez zaatakował ponownie 12 lipca (również w rejonie Algeciras), 35
Jednak Royal Navy nie wykazywała tego osłabienia. W 1802 r. posiadała
niszcząc aliantom 2 liniowce i zdobywając trzeci przy stratach własnych
w służbie 189 okrętów liniowych i choć straciła w ciągu wojny aż 50 tych
— jeden zniszczony i dwa uszkodzone okręty liniowe. Linois, który
okrętów, to jej przeciwnicy stracili łącznie ponad 87 (z czego Francuzi 55
w popłochu wycofał się do Kadyksu, zrezygnował z kolejnych prób H.szpanie 10, Duńczycy 2 i Holendrzy ponad 20). W i e c z o r k i e w i c z ™
przedostania się na Morze Śródziemne. R y n i e w i c z, op. cit., s. 17-20. cit., t. I. s. 99.

„CHWAŁA OD NILU" CZYLI HORACY NELSON
Można stwierdzić z dużą dozą prawdopodobieństwa, że
również Nelson swoją karierę wojskową zawdzięczał Wielkiej
Rewolucji. To właśnie w walce z eskadrami zrewoltowanej
floty francuskiej mógł w pełni wykazać się swoimi uzdol­
nieniami dowódczymi, talentem organizacyjnym oraz uporem
w przełamywaniu własnych słabości. Czy w innych warunkach
ukształtowałby swoją osobowość? Być może, choć nie na tak
wielką skalę. Jak stwierdził sto lat później jeden z jego
polskich wielbicieli, byłby tylko „zwykłym meteorem", pod­
czas kiedy w owych szczególnych warunkach mógł rozbłysnąć
niczym „gwiazda na niebieskim (niebiańskim) oceanie".
W dniu urodzin Napoleona jedenastoletni Horacy kończył
nauki w szkole elementarnej w Downham Market i, realizując
dziecięce marzenia, postanowił, ku zadziwieniu otoczenia,
zostać prawdziwym marynarzem. Było to o tyle realne, że
jego wuj, kmdr Maurycy Suckling, znany w Royal Navy
uczestnik zmagań z Francuzami w wojnie siedmioletniej,
dowodził okrętem liniowym „Raisonnable" '. Na tym liniowcu
1
Odpowiedź wuja na list pastora Edmunda Nelsona, ojca Horacego, nie
była zhyt zachęcająca: „Co ma robić biedny, wątły Horacy, kiedy on ponad
wszystko chciałby pędzić pełne trudów i niewygód życie na morzu? Więc
pozwólmy mu zatem pójść (na morze?); właśnie wychodzimy na pierwszą
119
Nelson rozpoczyna w 1770 r. swój morski nowicjat jako
chłopiec okrętowy (junga), a następnie jako podchorąży, ze
starszeństwem od 1 stycznia 1771 r.; w tymże roku ogląda
podobno w Chatham stojący tam w rezerwie liniowiec
„Victory" ani myśląc, że kiedyś będzie to jego okręt flagowy.
Twarda i surowa, choć wymarzona, służba na morzu wymagała
już od początku wielu wyrzeczeń. Nelson był chłopcem
drobnej budowy, wątłym i podatnym na morską chorobę
(dolegliwość ta dawała mu się we znaki niemal do końca),
a także nadmiernie egzaltowanym, przy czym owa przesadna
uczuciowość wyrobiła u niego z czasem przeświadczenie, że
„musi umrzeć". Jednak braki powyższe w pełni rekompen­
sowała niepohamowana żądza sławy i chwilami przesadna (?)
ambicja, zaś obsesję śmierci — niemal pokazowe lekceważenie
niebezpieczeństwa. Posiadł także dar nawiązywania kontaktów
z szeregowymi załogami okrętów, owymi pogardzanymi
„ludźmi", którym współczuł i których szanował, co w miarę
upływu lat zaskarbiło mu ich miłość.
Mało brakło, aby młody junga rozpoczął swoją karierę
wojskową od wojny z Hiszpanami o Falklandy, gdzie „Raison­
nable" miał popłynąć w składzie eskadry Royal Navy; na
2
szczęście osamotniona Hiszpania ustąpiła i wbrew wujowym
prognozom mógł kontynuować żywot wilka morskiego. Zresztą
wuj zadbał o jego dalszą edukację, lokując siostrzeńca w lipcu
akcję i jeśli kula armatnia strąci mu głowę zaspokoi tę swoją zachciankę
natychmiast". SATS, s. 843.
2
W 1763 r. francuski podróżnik Louis Bougainville (późniejszy wicead­
mirał) w czasie swojej podróży dookoła świata wylądował na małym
bezimiennym i bezludnym archipelagu u płd. wsch. krańca Ameryki Połu­
dniowej, który ogłosił kolonią francuską i nazwał Malwinami. Rok później
archipelag zajęła eskadra Royal Navy kmdr. Johna Byrona — wyspy nazwano
Falklandami i włączono w skład korony brytyjskiej. Francuzi przekazali
wtedy Malwiny Hiszpanii, która w 1770 r. miała dokonać zbrojnego ich
przejęcia przy poparciu pierwszego ministra Francji Choiseula. Jednak Ludwik
XV, nie chcąc wojny z Brytyjczykami, zdymisjonował ministra, co wygasiło
konflikt. R o s t w o r o w s k i , op. cit.. s. 291-292, 802.
 120
1771 r. na statku handlowym płynącym do Indii Zachodnich.
Wrócił stamtąd po roku na nowy jego okręt — stary hulk (?)
„Triumph", pełniący dozór u wejścia do Sheerness (na rzece
Medway). Lecz na krótko; dla nabrania doświadczenia w pły­
waniu po wodach arktycznych udał się niebawem na Morze
Grenlandzkie w składzie małej ekspedycji naukowej (okręty
„Racehorse" i „Carcass"), aby szukać tzw. przejścia północno-
wschodniego na Pacyfik. Kiedy „Carcass" ugrzązł w dryfują­
cych lodach na płn. od Spitzbergenu, podchorąży Nelson,
lekkomyślnie, a może dla wykazania się „pogardą śmierci",
uciekł podobno z pokładu (wraz z kolegą), aby zapolować na
białego niedźwiedzia. Nie uląkł się napotkanego zwierza,
a kiedy chybił, zaatakował go kolbą muszkietu. Ale Neptun
czuwał — ze statku dostrzeżono ów nieszczęsny pojedynek
i odpalono z armaty. Ogłuszony niedźwiedź zrejterował
w popłochu, dzięki czemu Nelson mógł w maju 1773 r.
zaokrętować się na slupie „Seahorse" i pożeglować na dwa
lata do Indii Wschodnich. Uczył się pilnie nawigacji, poznając
jednocześnie tajniki służby okrętowej, jak też uroki wód
i portów podzwrotnikowych, aż powaliła go malaria, zmuszając
do powrotu do kraju. Tu zapobiegliwy Suckling umieścił go
na stojącym w Portsmouth okręcie szkolnym (?) „Worcester",
gdzie 9 kwietnia 1777 r. zdał egzaminy na stopień „kapitana
marynarki" (właściwie „acting lieutenant", czyli kapitan
z możliwością awansu na komandora). Ale że trwała już
amerykańska wojna o niepodległość, która ożywiła senny tok
życia Royal Navy (m.in. wcielono do linii stojącą w rezerwie
„Victory") dziewiętnastoletni Nelson, mianowany pierwszym
oficerem (zastępca dowódcy) na fregacie „Lowestoft", popłynął
na Jamajkę, gdzie fregata weszła w skład eskadry kontradm.
Petera Parkera. Monotonną służbę patrolową po wodach
karaibskich umilało mu niewątpliwie życzliwe zainteresowanie
Parkera (dobry znajomy Sucklinga) jego dalszą karierą mary­
narską. Admirał powierzał mu różne stanowiska oficerskie
(m.in. na swoim okręcie flagowym „Bristol"), niezbędne do
121
uzyskania cenzusu na samodzielne dowodzenie. Dzięki temu
8 grudnia 1778 r. mógł otrzymać wymarzone dowództwo, na
razie na skromnym brygu „Badger" w stopniu „commandera"
— obecnie „komandora podporucznika"). Zdopingowany tym
zdał 11 czerwca 1779 r. egzaminy na stopień „komandora"
(właściwie „post captain", czyli „komandor na stanowisku",
co umożliwiało dalsze awanse w służbie) i został dowódcą 32
armatniej fregaty „Hinchinbroke" („Hinchingbroke").
Zamiast jednak gromić flotę insurgentów amerykańskich,
czy też wspomagające ją floty francuską i hiszpańską, przyszło
mu wziąć udział wraz z załogą swojej fregaty w operacji
lądowej, której celem było przerwanie połączeń drogowych
między posiadłościami hiszpańskimi w obu Amerykach (wice-
królestwo Nowej Hiszpanii) i wyjście nad Pacyfik. Atak
poprowadzono wzdłuż rzeki San Juan do jeziora Nikaragua
(obecna granica nikaraguańsko-kostarykańska) i dalej na
Granadę i Leon, lecz aby wpłynąć na samą rzekę, należało
zdobyć leżący u jej ujścia fort San Juan del Norte 3 . Dwudzies­
tojednoletni komandor pokazał, że i w operacjach amfibijnych
(lądowo-wodnych) radzi sobie znakomicie. Po zablokowaniu
i oblężeniu fortu szalupy z „Hinchinbroke'a" z oddziałami
desantowymi (500 ludzi) i marynarzami wpłynęły na ponad
140-kilometrowy odcinek rzeki i pożeglowały pod prąd ku
jezioru nikaraguańskiemu. Nie była to wycieczka krajoznaw­
cza, gdyż płytka i zdradliwa rzeka oraz łańcuch położonych
nad nią umocnionych posterunków i małych fortów hiszpań­
skich skutecznie utrudniały dostęp do jeziora. Nelson rozwinął,
jak mówiono, cały swój spryt i pomysłowość, aby wykonać
zadanie, ale i on nie potrafił sprostać dwóm groźnym przeciw­
nikom — malarii i krwawej dyzenterii. Bo choć zdobył San
Juan del Norte i dotarł do jeziora, szlaku tego nie mógł
3
Tak wg mapy; natomiast w niektórych opracowaniach (np. P t a k , op.
cir., s. 224) podaje się. że fort ten leżał w górze rzeki — 135 km od ujścia,
natomiast dzisiejszy San Juan del Norte nazywano wówczas Greytown. G.
i A. B i d w e 11, Admirał i kochanek, Katowice 1989, s. 27-29.
 122
123
utrzymać, gdyż choroby zdziesiątkowały mu ludzi. Z dwustu­
przegląd zaworu odwadniającego (kingston) prawej burty,
osobowej załogi fregaty podobno tylko 10 ludzi było w stanie
który mocno przeciekał. Czynności te wykonywano jedno­
wykonywać swoje obowiązki — pozostali bądź padli w walce,
cześnie. Ponieważ wlot zaworu znajdował się na śródokręciu,
bądź zostali złożeni chorobą. Nie ustrzegł się infekcji i sam
1 m poniżej linii wodnej, okręt należało przechylić na lewą
komandor, którego, jako ciężko chorego, ewakuowano jesienią
burtę (około 7°). Przechył wykonano, ustawiając armaty lewej
1780 r. na Jamajkę, a potem na leczenie do Wielkiej Brytanii.
burty w ambrazurach przy jednoczesnym wycofaniu z amb-
Po prawie rocznej rekonwalescencji otrzymał w sierpniu 1781 r.
razur armat prawej burty (aż do osi symetrii okrętu) na
dowództwo fregaty „Albemarle" wraz z przydziałem do eskorty
wszystkich trzech pokładach artyleryjskich. Tego dnia zanu­
konwojów bałtyckich, aby zimą 1781-1782 r. znaleźć się
rzenie okrętu wynosiło 8 m, przy wysokości burt 19 m (od
w eskorcie dużego konwoju kanadyjskiego, który, nękany
stępki do falszburty górnego pokładu). Remont zaworu rozpo­
sztormami atlantyckimi i szkorbutem, dotarł jednak z powo­
częto rankiem 29 sierpnia przy „zerowym" stanie morza,
dzeniem do Saint Lawrence (ujście rzeki Św. Wawrzyńca).
z szalup, na których znaleźli się cieśle stoczniowi; do okrętu
W ciągu roku służby na wodach amerykańskich Nelson dał się
podeszła też lichtuga „Lark" (z beczkami rumu) oraz slup ze
poznać jako wytrawny znawca służby patrolowej i konwojowej,
słodką wodą i żywnością, które zacumowały przy lewej
a po włączeniu „Albemarle" w skład eskadry zachodnioindyj-
burcie. Ponieważ liniowiec płynąć miał na Morze Śródziemne,
skiej kontradm. Samuela Hooda również jako triumfator wielu
na okręt wpuszczono prawie 300 żegnających załogę (w
utarczek z okrętami amerykańskimi i francuskimi, w czasie
większości kobiety i dzieci) oraz 150 innych osób (handlarze,
których zdobył kilkanaście pryzów; wtedy też przeżył swoją
prostytutki), kierując większość na dwa dolne pokłady; kontr­
pierwszą miłość — wybranką okazała się córka sierżanta
adm. Kempenfelt przebywał w swojej kabinie na rufie.
garnizonu ąuebeckiego. Rozpoczęcie negocjacji pokojowych
Kingston szybko naprawiono i złożono, ale zanim wyrównano
z Amerykanami spowodowało odesłanie do kraju części
przechył, jeden z cieśli zauważył, iż zaczął on nieznacznie
okrętów Royal Navy, gdzie stanęły do rezerwy. W czerwcu
wzrastać, prawdopodobnie wskutek dodatkowego obciążenia
1783 r. i Nelson znalazł się więc ze swoją fregatą w Ports-
lewej burty ładowanymi na pokład beczkami z wodą i z rumem
mouth, gdzie po kilku tygodniach został skomisjonowany
(woda przedostawała się przez obramienia ambrazur). Nie­
i jako komandor przeszedł na półpensję. Podobno cała załoga
zwłocznie zameldował o tym oficerowi wachtowemu, prosząc,
„Albemarle" wyraziła gotowość pójścia za nim na nowy
aby zarządził wyrównanie przechyłu (przetoczenie armat na
okręt, „kiedy zajdzie taka potrzeba". Wraz z „Albemarle"
prawą burtę), ale ten podobno zlekceważył zagrożenie. Kiedy
przeniesiono do rezerwy liniowiec „Victory".
cieśla zszedł na dolny pokład, wody było już po kolana.
W tym okresie Royal Navy doznała podwójnej, bolesnej Biegiem zawrócił więc na górę, gdzie spotkał jednego z ofi­
straty. 29 sierpnia 1782 r. na redzie Spithead (przedporcie cerów okrętowych; ten wezwał dobosza i kazał mu bić na
Portsmouth) zatonął w trakcie drobnych prac remontowych alarm. Lecz biegnąca na stanowiska załoga (dla wygody lewą
liniowiec I rangi „Royal George" (eks „Royal Ann" r. wod. burtą) i nagłe uderzenie szkwału powiększyły przechył. Okręt
1756, 100/108 armat, załoga 900 ludzi), flagowy okręt zaczerpnął teraz wody wszystkimi ambrazurami dolnego
kontradm. Richarda Kempenfelta. „Royal George" przybył pokładu, a że na lewą burtę zaczęło spadać i przemieszczać
tam, aby pobrać wodę, rum i żywność oraz przeprowadzić się wszystko, co nie zamocowane (łącznie z pociskami
 124
125
armatnimi), przechył przekroczył w ciągu pół minuty 45°,
(szimoza, melinit, lyddit). Karonada, skonstruowana przez
a w ciągu następnej półtorej minuty „Royal George", wśród
gen. Roberta Melville'a w 1774 r., produkowana była przez
rozpaczliwych krzyków ludzi i grochotu walącego się wypo­
Carron (stąd nazwa) Iron Founding and Shipping Company
sażenia, obalił się na lewą burtę i niemal błyskawicznie
w Falkirk (Szkocja). Była to armata okrętowa do walki na
zatonął, pociągając za sobą przycumowanego „Larka" (z
krótkich dystansach, przeznaczona początkowo na uzbrojenie
wody wystawały tylko wierzchołki 3 masztów). Wraz z nimi
małych i średnich okrętów wojennych (do fregaty włącznie).
na dno poszło około 1000 (?) ludzi, razem z kontradm.
W zamyśle projektodawców (?) miała zapewnić skuteczną
Kempenfeltem. Sąd wojenny Admiralicji, który zebrał się
obronę przed silniejszym przeciwnikiem, nawet z pewnymi
w Portsmouth 9 września 1782 r., po przesłuchaniu uczest­
elementami zaskoczenia go (stąd duży wagomiar pocisków),
ników i świadków zdarzenia, wydał iście salomonowy werdykt
przy czym, aby umożliwić montaż na ograniczonych prze­
co do przyczyn tragedii: albo zbyt duży przechyl powstał
strzennie pokładach bateryjnych, zmniejszono znacznie ich
wskutek niedbalstwa załogi i woda przedostająca się do
gabaryty (skrócenie luf, cieńsze ich ścianki, nowe lżejsze
kadłuba przez dolny rząd ambrazur dokonała reszty, albo że
lawety) oraz uproszczono obsługę. Np. karonada 68-funtowa
próchnica poszycia kadłuba była tak znaczna, iż wzrastający
miała lufę o długości armaty 4-funtowej (1,25 m), ważyła tyle
przechył spowodował wypadnięcie części dna (wyrwanie)
ile armata 12-funtowa (1,78 ton), a jej ładunek miotający był
i w konsekwencji błyskawiczne zatonięcie. Wprawdzie werdykt
2,2 raza mniejszy niż armaty 68-funtowej (2,49 kG); co
przyjęto z niedowierzaniem (okręt zwalił się na lewą burtę
więcej, mogła być ona ustawiana na górnym pokładzie,
i zatonął, zamiast zatonąć w położeniu pionowym), tragedia
a nawet nadburciu. Po wystrzeleniu jej pocisk (tego samego
okryła jednak żałobą Royal Navy, ujawniając ponadto niedo­
wagomiaru co armaty zwykłej, tzw. długiej) o mniejszej
statki służby wachtowej, mankamenty systemu eksploatacyjno-
prędkości początkowej i zasięgu (ładunek miotający) nie
remontowego jej okrętów oraz nie najlepszy ich stan technicz­
przebijał gładko burt „na wylot", za to miażdżył je, wy­
ny, wynikający z niedoskonałości stosowanych środków
twarzając masę różnej wielkości odłamków drewnianych
konserwacji drewna 4 .
dziesiątkujących załogi; w samych burtach zaś tworzył ogrom­
W okresie amerykańskiej wojny wyzwoleńczej wzrosła ne wyrwy. Nie bez kozery zatem karonady nazywano w Royal
jednocześnie moc bojowa Royal Navy dzięki zastosowaniu Navy „smashers" (tłuczki, rozmiażdżacze). Mogły one strzelać
karonad — osiemnastowiecznej „cudownej" broni okrętowej, również kartaczami, a jedynym ratunkiem było wycofanie się
której efekty działania można przyrównać do efektów wpro­ poza (ograniczony przecież) zasięg ich ognia. Karonada,
wadzonej 120 lat później okrętowej amunicji burzącej (tzw. konstrukcyjnie krótsza i cieńsza od armaty długiej, miała czop
latające miny), zawierającej kruszące materiały wybuchowe mocujący umieszczony pod lufą (nie w osi symetrii), zaś tylec
(z komorą prochową) umieszczony na śrubie ślimakowej
4
Wg „Rojal Dżorrtż" (w: I. A. M u r o m o w — Sto wtelikich korablek- (ustawianie kierunku w pionie). Jej laweta składała się z części
niszenij). Moskwa 1999. s. 62-65 oraz SATS, s. 727-728. Dopiero w 1817 r.
górnej, suwakowej, do której zamocowano karonadę (cofała
przeprowadzono przegląd zatopionego wraka, stwierdzając znaczne zniszczenie
kadłuba przez świdraka okrętowego: do 1848 r. wydobyto pewne fragmenty się po oddaniu strzału) i części dolnej na kółkach, umoż­
kadłuba, uzbrojenia i wyposażenia. Szkielet kontradm. Kempenfelta rozpo­ liwiającej ustawianie kierunku w poziomie (kółka poruszały
znano po złotym pierścieniu herbowym na palcu ręki. się po torze stanowiącym wycinek koła). Na okręty (slupy,
 126
fregaty) wprowadzono karonady w 1779 r., przy czym (być
może celem prób bojowych?) nie zaliczono ich oficjalnie do
właściwego uzbrojenia okrętów, a decyzję o montażu pozo­
stawiono w gestii dowódców jednostek. Ten, niejako dodat­
kowy, przydział „mocy bojowej" (ciężar salwy burtowej
wzrastał w wielu wypadkach 4-5-krotnie), stanowił począt­
kowo prawdziwe zaskoczenie dla okrętów francuskich 5 . Po
zakończeniu wojny amerykańskiej karonady stopniowo wyco­
fywano z uzbrojenia (być może dla napraw lub ulepszeń
eksploatacyjnych?) albo też, wraz z wycofywanymi ze służby
okrętami, i one odchodziły „do rezerwy", przez co malała ich
liczba na stanie uzbrojenia Royal Navy.
W tymże okresie utworzono też tzw. Flotę Rezerwową
(Reserve Fleet); być może początkowo dla administrowania
wycofywanymi ze służby okrętami, które, stojąc w rezerwie
na terenie baz morskich Royal Navy, podlegały ich komen­
dantom. Następnie skierowano do niej okręty zużyte eks­
ploatacyjnie, które, zanim osiągnęły wiek kasacji, mogły
jeszcze, po wybuchu wojny, pełnić funkcje pomocnicze,
zabezpieczając działania sił głównych Royal Navy, zwłaszcza
flot stacjonujących na wodach macierzystych (Channel i Nor­
thern Fleet); jej bazą główną został Yarmouth nad Morzem
Północnym.
Wyczekujący na nowy przydział „rezerwista" Nelson udał
się w podróż po Francji. Podobno aby poznać znienawidzonego
przeciwnika od strony... kuchni i sztuki uwodzenia. Istotnie,
poznał w czasie tej wyprawy niejaką pannę Andrews, Angielkę,
równie żądną wrażeń, z którą mimo kłopotów finansowych
(wspomagał go drugi z wujów, William Suckling) chciał się
ożenić. Panna była jednak bardziej rozsądna i nieudany
5
Pojedynki artyleryjskie: 10 sierpnia 1780 r. pod Ushant (opanowanie
francuskiej fregaty „Nymphe" przez brytyjską fregatę „Flora") i 4 września
1782 r. pod Batz (opanowanie francuskiej fregaty „Hebe" przez stary
brytyjski okręt liniowy „Rainbow") oraz bitwa morska k/ Les Saintes 12
kwietnia 1782 r.
127
żonkoś koił swe zbolałe serce już jako dowódca 28-armatniej
fregaty „Boreas" (którą objął w maju 1784 r.) w drodze do
Indii Zachodnich. W czasie tego przejścia przewiózł do
Bridgetown (Barbados, Wyspy Zawietrzne) żonę i córkę
dowódcy bazującej tam eskadry Royal Navy, kontradm.
Richarda Hughesa. Obie panie nie przypadły mu do gustu,
toteż cały wolny czas poświęcił podchorążym „Boreasa",
ucząc ich nawigacji. Źle ułożyły się również stosunki z samym
admirałem, zapewne z wygodnictwa lub ukrytych profitów
popierającym handel brytyjskich plantatorów trzciny cukrowej
z amerykańskimi plantatorami bawełny 6. Zgodnie z przepisami
celnymi handel ten mógł odbywać się tylko z kupcami
brytyjskimi i na statkach brytyjskich, tymczasem po zakoń­
czeniu wojny Amerykanie przestali już być poddanymi króla
Wielkiej Brytanii. Dlatego Nelson i jego przyjaciel, kmdr
Cuthbert Colłingwood, przystąpili z pasją do jego tępienia,
przepędzając amerykańskie szkunery, a wiele z nich za­
trzymując jako pryzy. Narazili się przez to na nienawiść
miejscowych plantatorów oraz niezadowolenie kontradmirała
i gubernatora brytyjskiego Thomasa Shirleya i spór ten oparł
się aż o Londyn. W konsekwencji Shirley i Hughes zostali
odwołani, zaś Nelson (któremu przyznano rację) przeniesiony
na dowódcę zespołu Royal Navy bazującego w St. John's
(Antigua, Wyspy Podwietrzne). Zaczął wtedy bywać częstym
gościem u rezydenta brytyjskiego, Johna Herberta, na sąsiedniej
wyspie Nevis. Wkrótce zdobył też przyjaźń pięcioletniego
siostrzeńca rezydenta, Josiaha, a wraz z nią serce jego matki,
młodej wdowy Fanny Nisbet (starszej o kilka miesięcy od
6
Brytyjczycy sprzedawali trzcinę cukrową i melasę, które Amerykanie
przerabiali na rum, za niego zaś kupowali na wybrzeżach Afryki Zachodniej
niewolników murzyńskich, których z kolei zatrudniali u siebie na plantacjach
Luizjany, Alabamy, Missisipi i Georgii. Wbrew pozorom zakaz handlu
wynika! z przyczyn komercyjnych — Wielka Brytania miała w tym okresie
największy udział w handlu niewolnikami (50 000 ludzi rocznie). Do końca
XVIII w. wywieziono łącznie do portów amerykańskich z Afryki około 8 min
ludzi. S t r a t e r, B r o c h a r d , op. cit., s. 48^19.
 128
Nelsona). Dwuletni romans, przy finansowym wsparciu wuja
Williama, zakończył się 11 marca 1787 r. ślubem, na którym
świadkiem był dowódca fregaty „Pegasus", książę William
Henryk (późniejszy król William IV). W maju 1787 r. Nelsona
odwołano do Portsmouth, ale przedtem zdołał on jeszcze wykryć
nadużycia w systemie zaopatrzenia okrętów w English Harbour
(Antigua), toteż na Małych Antylach odetchnięto z ulgą, kiedy
fregata „Boreas" opuściła ich wody. Lecz zamiast spodziewanej
nagrody, „Boreasa" odstawiono w grudniu 1787 r. do rezerwy,
Nelsona zaś spensjonowano na 5 lat (z przyznaniem połowy
poborów). Z żoną i pasierbem przeniósł się zatem na stały ląd,
gdzie ojciec odstąpił im plebanię wraz z inwentarzem (sam
przeniósł się do wynajętego mieszkania). Komandor z trudem
wiązał koniec z końcem, ale z optymizmem uprawiał ogródek,
bawił się z Josiahem i czytał dużo książek o wyprawach
geograficznych i wyczynach piratów; pielęgnował też niedoma­
gającą na zdrowiu żonę, która, przyzwyczajona do żaru tropi­
ków, źle znosiła angielskie zimy i mgliste pogody Morza
Północnego. Od czasu do czasu wyprawiał się też do Londynu,
gdzie nachodził Lordów Admiralicji, prosząc o przydział
nowego okrętu i wierząc mocno w rychłą odmianę losu. Aż
nadszedł lipiec 1789 r. i we Francji wybuchła rewolucja. Wielka
Rewolucja... I Nelson, choć Brytyjczyk, jej zawdzięczał swoją
wielką, błyskotliwą karierę. Podobnie jak Napoleon...
Lecz musiał czekać jeszcze następne dwa i pół roku, zanim
nadciągająca wojna z Francją pozwoliła mu 30 stycznia 1793 r.
objąć dowództwo 64-armatniego okrętu liniowego „Agamem-
non". HMS (His Majesty's Ship — Okręt Jego Królewskiej
Mości) „Agamemnon", bo od 1789-1790 r. nazwy okrętów
Royal Navy zaczęto poprzedzać tyra skrótem 7 , skierowano do
Floty Śródziemnomorskiej (16 okrętów liniowych). Dowodził
' Podobno pierwszym okrętem, który otrzymał ten skrót (prefiks) w 1789 r.
był „Phoenix". Wcześniej okręty pełniące służbę celną używały skrótu
„HBM" (His Britannic Majesty's) z dodaniem klasy okrętu i nazwy lub
„HMaties S". SATS. s. 366; W i e c z o r k i e w i c z , op. cii, t. I., s. 432.
129
nią znany już Nelsonowi wiceadm. Samuel Hood na flagowym
okręcie „Victory", który znów znalazł się w czynnej służbie.
Przedtem jednak skompletował 650-osobową załogę dla „A-
gamemnona". Wbrew obowiązującym zasadom werbunku
(„impressment") zgłosiło się doń podobno, prócz dawnych
marynarzy z „Albemarle" i „Boreasa", także wielu ochotników
z ośrodków wiejskich (tzw. landsmen) hrabstw Norfolk
i Suffolk, którzy słyszeli, że „pod Nelsonem dobrze się służy".
Natomiast wśród podchorążych wielu było synów przyjaciół
i znajomych pastora Nelsona; znalazł się też pasierb koman­
dora, trzynastoletni Josiah Nesbit.
Jeśli Nelson nie miał kłopotów z werbunkiem załogi, to
Royal Navy borykała się z nimi od początków swego istnienia.
Rywalizacja z flotą hiszpańską i prowadzona polityka zamor­
skich podbojów kolonialnych wymagały odpowiedniej liczby
okrętów i załóg. W okresie pokoju potrzeby kadrowe pokrywali
z reguły ochotnicy, w czasie wojen natomiast, mimo od­
woływania się do uczuć patriotycznych i wyolbrzymiania
korzyści materialnych, trzeba było stosować system przymusu
(to impress — wcielać przymusowo, rekwirować), stąd okreś­
lenie „impressment" (branka). Jej podstawy prawne próbowały
regulować edykty królewskie (tzw. Acts) — Marii Tudor
z 1556 r. (zwolnienie z branki wodniaków z Tamizy), Elżbiety I
z 1563 r. i z 1597 r. (o włóczęgostwie), Anny Stuart z 1703 r.
oraz Jerzego II z 1740 r. i Jerzego III z 1774 r. (zwolnienie
z branki załóg statków z węglem). Brance podlegali ludzie
wolni w wieku 18-55 lat, a przeprowadzały ją specjalne
zespoły ludzi (press-gangi), dowodzone przez „szefów-łapaczy"
(press-master). W skład przykładowego press-gangu wchodził
kapitan, dwóch poruczników, czterech podchorążych i 20
żołnierzy. Np. w czasie wojny siedmioletniej oddziały wer­
bowników liczyły łącznie 3000 ludzi, zaś uzupełniające je
załogi kutrów transportowych, tzw. tendrów (porywanie ma­
rynarzy z wracających do portu statków handlowych), dalszych
3500 ludzi.
9 — Trafalgar 1805
 130
131
„Łapacze" otrzymywali stałe pobory (szef — 5 funtów
1797 r. (bunty w Royal Navy) zapewniały odpowiedni dopływ
szterlingów tygodniowo i szylinga za każdą przebytą milę,
załóg na okręty. Potem, aż do zakończenia wojen napoleoń­
zwykły „łapacz" — 1 szylinga i 3 pensy dziennie) oraz
skich, powrócono częściowo do branek, choć wobec zwycięstw
gratyfikacje za każdego zatrzymanego. Np. w 1779 r. (wojna
na morzach załogi okrętów z coraz większą niechęcią odnosiły
amerykańska) 1019 łapaczom, którzy dostarczyli 21 367
się do takiego systemu uzupełniania swego składu. Zastoso­
„ochotników" wypłacono ponad 106 000 funtów. Z kolei
wano też porywanie marynarzy ze statków handlowych na
zatrzymanym wypłacano zaliczki, np. w 1803 r. starszy
pełnym morzu (np. w 1802 r. na wodach Zatoki Biskajskiej
marynarz otrzymywał 5 funtów (na 2 miesiące), zwykły
zdjęto większość załogi z powracającego do kraju „eastin-
marynarz — 2 funty 10 szylingów, zaś ochotnik (landsman)
diamana", przez co statek został łatwo opanowany przez
— 30 szylingów.
kaprów francuskich). System branek, choć nie na tak znaczną
Dopiero w marcu 1795 r. parlament, z inicjatywy rządu
skalę, stosowany był również we flocie francuskiej, hiszpań­
Williama Pitta młodszego, uchwalił dwie ustawy o tzw.
skiej, a nawet amerykańskiej (tu po części skierowany był
kontyngencie (ustalonym limicie osobowym) dla Royal Navy
przeciw werbownikom brytyjskim, o czym mowa dalej) 8 .
(„Quota Acts"), które miały rozwiązać problem załóg okrę­
W drodze na Morze Śródziemne eskadra Hooda zawinęła
towych, niezbędnych w prowadzonej wojnie z Francją; wnios­
do sprzymierzonego Kadyksu (czerwiec 1793 r.), gdzie Nelson
kodawcy liczyli na co najmniej etat stutysięczny. Według tych
mógł „od kuchni" obejrzeć osławioną flotę hiszpańską. Koman­
ustaw każde hrabstwo i okręg wyborczy zobowiązane zostały
dor był zdegustowany wyszkoleniem i morale jej załóg;
do dostarczenia określonego kontyngentu mężczyzn na okręty
podobnie ocenił corridę, na którą wybrał się ze swoimi
(np. hrabstwo Devon — 393 łudzi, okręg Dartmouth — 394
podchorążymi. Odetchnął dopiero na wodach śródziemnomor­
ludzi). Dopuszczały one, aby przy braku ochotników kierować
skich, kiedy okręty Hooda zablokowały zrewolucjonizowany
w skład załóg tzw. ludzi Billa Pitta (łaziki, włóczędzy, biedota
Tulon, który z końcem sierpnia, po rojalistycznym puczu,
na utrzymaniu instytucji charytatywnych, drobni kryminaliści
poddał się Brytyjczykom. Przerażony perspektywą obrony
itp.) oraz tzw. ludzi Lorda Mayora (lumpenproletariat miejski,
miasta i bazy wiceadm. Hood, wobec zbliżających się armii
dłużnicy w zamian za zasądzone wyroki itp.). Werbunkowi
republikańskich, wyprawił w początkach września Nelsona
sprzyjać miał zróżnicowany system premii — od 5 (ochotnicy)
z misją dyplomatyczną do Neapolu. Miał tam przez am­
do 70 funtów szterlingów (na stanowiska podoficerskie); ale
basadora brytyjskiego, Williama Hamiltona, poprosić Fer­
stał się on źródłem nieporozumień wśród załóg (świadomi
dynanda IV, króla Obojga Sycylii, o pomoc wojskową. Czym
wyboru ochotnicy otrzymywali mniej niż zwerbowani ludzie
z marginesu), prowadził też do nadużyć wśród organów 8
SATS, s. 415-416. 668-669, 861 oraz S. B e r n a t t , Jak dawniej
werbunkowych (Impress Service). W założeniach ustawodaw­ werbowano marynarzy, „Morze" 1970, nr 1 i J. C z e r w i ń s k i , Marynarze
pilnie poszukiwani, „Morze" 1962, nr 3. Niekiedy press-gangi urządzały
ców „Quota Acts", zastępując drastyczne formy impressmentu
prawdziwe polowania na brańców po ulicach i całych przedmieściach
i jego wynaturzenia (press-gangi porywały ojców rodzin portowych; czasem przeradzały się one w zbrojne starcia z broniącymi
i młodych małżonków, jedynych żywicieli oraz ludzi niewy­ pojmanych rodzinami i sąsiadami, a nawet przygodnymi gapiami.- Tendry
godnych władzom i osobom prywatnym), ograniczyć miały „łapaczy" z kolei czatowały u wejść do portów, gdzie zatrzymywały
powracające statki i zdejmowały z nich część załóg, zastępując je ludźmi
przede wszystkim dezercje marynarzy i podobno aż do połowy
z obsługi portu.
 132
133
kierował się Hood, licząc na talenty dyplomatyczne komandora
maja, Hood powierzył Nelsonowi zdobycie Calvi. Komandor
— nie wiadomo; lecz to on sprawił, że Nelson poznał
utworzył kombinowany oddział oblężniczy, składający się
wówczas Emmę Hamilton. Dzięki niej (była przyjaciółką
z żołnierzy, marynarzy i artylerii okrętowej (25 armat zdjętych
królowej), Hamiltonowi i premierowi króla, Anglikowi Joh­
z „Victory"), której ogniem kierował osobiście.
nowi Actonowi, Nelson uzyskał posiłki dla Tulonu — 4000
12 lipca 1794 r. doszło do tragicznego wypadku. Rankiem,
żołnierzy wraz z artylerią przybyło tam z początkiem paź­
w czasie wymiany ognia między bateriami francuskimi i brytyj­
dziernika na transportowcach. Nie danym mu jednak było
skimi, pocisk francuski trafił w parapet (nasyp osłaniający)
zmierzyć się z młodym Napoleonem. Kiedy ten szturmował
baterii, przy której znajdował się Nelson. Odłamki skał
Tulon i ostrzeliwał okręty brytyjskie na Małej Redzie, „Aga-
obsypały go, raniąc lekko w twarz i pierś, przy czym jeden
memnon" Nelsona (w składzie zespołu kmdr. Roberta Linzee)
z nich przeciął brew i powiekę prawego oka, uszkadzając
wypełniał kolejną misję dyplomatyczną — nakłaniano beja
gałkę oczną (odklejenie rogówki?). W warunkach ówczesnej
Tunisu (Ali III?) do przejścia na stronę brytyjską. Po drodze
medycyny, w dodatku przy źle przeprowadzonym oczyszczeniu
komandor wdał się w walkę z trzema fregatami francuskimi
rany, oznaczało to nieuchronnie utratę wzroku. Tak się też
i choć jedną z nich poważnie uszkodził, własne uszkodzenia
stało — po zaleczeniu komandor wprawdzie zachował prawe
ożaglowania i takielunku na „Agamemnonie" zmusiły go do
oko, niestety stracił w nim wzrok (odróżniał jedynie jasność
rezygnacji z pościgu. Nie udały się też rokowania z bejem,
od ciemności). Lecz poza bandażem jako opatrunkiem, nie
a utrata Tulonu poderwała autorytet Hooda. Wiceadmirał
nosił nigdy na tym oku czarnej opaski, tak modnej, jak
postanowił więc w zamian, wykorzystując kontakty z Paolim,
uważają niektórzy publicyści 9 , wśród wilków morskich
uczynić z Korsyki bazę dla Mediterranean Fleet i wespół
XVIII w. Calvi skapitulowało w sierpniu, jeszcze przed
z Nelsonem przystąpił w styczniu 1794 r. do blokady wyspy
planowanym szturmem generalnym, w czym była niemała
(bazując w toskańskim Livorno).
zasługa Nelsona. Niestety, w sprawozdaniach ministerstwa
Napoleon wyrzekł się jej, opowiadając Francuzem, Nelson wojny nie wspomniano o nim (nawet o zranieniu oka), co go
z kolei postanowił wydrzeć ją Francji. Już tydzień po awansie mocno rozgoryczyło.
Bonapartego na generała brygady, zaatakował swoim desantem
Tymczasem zużyty eksploatacyjnie HMS „Agamemnon"
z morza i przejściowo opanował St. Fiorenzo, niszcząc jedyny
stanął w Livorno do remontu, tak że wyszedł w morze dopiero
w tej części wyspy wielki młyn zbożowy oraz zgromadzone
w połowie stycznia 1795 r. Francuzi opuścili już Korsykę,
zapasy mąki. Odtąd, aż do października, dawał się we znaki
gdzie władzę przejął gubernator brytyjski, próbując przyswoić
broniącym wyspy Francuzom, prowadząc, oprócz działań
Korsykanom zasady brytyjskiej demokracji parlamentarnej;
regularnych przeciw nadbrzeżnym twierdzom Bastia i Calvi
odszedł też wiceadm. Hood, przekazując dowodzenie Flotą
(łącznie z 5 pułkami brytyjskich wojsk lądowych), również
Śródziemnomorską wiceadm. Williamowi Hothamowi, który
działania dywersyjne przy pomocy oddziałów desantowych
nadal blokował Tulon. Znajdująca się tu eskadra kontradm.
(m.in. z HMS „Victory") i partyzantki korsykańskiej (której
nie dowierzał). Podobno zyskały mu one wśród załóg przydo­ 9
Błąd ten popełniło wielu autorów opracowań o Nelsonie; nie uniknął go
mek „brygadiera" (analogia do napoleońskiego „kaprala"). i znawca tej epoki P. P. Wieczorkiewicz, który przy opisie bitwy pod
Kiedy oblegana od 4 kwietnia 1794 r. Bastia skapitulowała 19 Kopenhagą stwierdza, jakoby admirał przykładał lunetę „do czarnej opaski,
zakrywającej pusty oczodół". W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 487.
 134
Piotra Martina (17 okrętów liniowych, 4 fregaty) otrzymała
rozkaz przeprowadzenia operacji desantowej na Korsyce.
Martin wyszedł w morze 7 marca, a mając 70% załóg
z poboru, pospiesznie szkolonych, starał się unikać starcia
z Brytyjczykami. Wydawało się, że szczęście mu sprzyja
(opanowano uszkodzony przez sztorm HMS „Berwick"), ale
12 marca natknął się na siły główne Hothama (13 okrętów
liniowych, w tym 1 neapolitański). Podjęte próby wymanew­
rowania ich doprowadziły nocą do zderzenia 2 okrętów
francuskich, z których uszkodzonego „Ca Ira" („Jakoś to
będzie") trzeba było holować. Rankiem 13 marca zespół
holowniczy zaatakowała fregata „Inconstant", ale okręty osłony
skutecznie odparły atak. Na czoło pościgu wysunął się teraz
„Agamemnon" Nelsona, który, ostrzeliwując zawzięcie rufę
„Ca Ira", doznał jednak uszkodzeń od ognia liniowca i obu
okrętów osłony (żagle fok- i grotmasztu, takielunek). Noc
przerwała pościg, ale nazajutrz Nelson zaatakował ponownie
„Ca Ira" i holującego go „Censeura" (łącznie na obu okrętach
158 armat), aby po dwugodzinnej desperackiej walce opanować
obydwa (515 zabitych i rannych, około 1000 jeńców, u Nelsona
co najmniej 200 zabitych i rannych). Hotham, który miał
uszkodzone 2 okręty liniowe (z nich HMS „Illustrious" zatonął
w czasie holowania do Livorno?), uznał zadanie za wykonane
i przerwał pościg (wbrew argumentom rozwścieczonego
Nelsona, który szalupą udał się w tym celu na „Victory").
Dzięki temu Martin dotarł do Tulonu, ocalając przewożony na
pokładach 5000 korpus desantowy. Podobną desperacją wyka­
zał się Nelson w lipcu, kiedy w związku z zamierzonym
uderzeniem wojsk francuskich na kierunku Genui, Hotham
wysłał go tam jako dowódcę zespołu okrętów dla wsparcia
z morza sojuszniczych wojsk austriackich. W rejonie Przylądka
Mele komandor natknął się na eskadrę francuską (17 liniow­
ców), zawrócił zatem ku Korsyce, aby naprowadzić ją na
bazujące w zatoce San Fiorenzo (Saint Florent) siły główne
wiceadm. Hothama (23 okręty liniowe, w tym 2 neapolitań-
135
skie). Wobec przewagi brytyjskiej Francuzi uszli do Tulonu,
a zacięty pościg, prowadzony przez HMSS „Agamemnon"
(Nelsona) i „Cumberland", zakończył się 13 lipca starciem
w okolicach Frejus, w którym spłonął (wyleciał w powietrze)
francuski „Alcide" z 700-osobową załogą. Mimo nalegań
Nelsona Hotham i tym razem przerwał pościg 10. Swoje niezado­
wolenie z pasywności admirała okazywał komandor w sprawo­
zdaniach przesyłanych bratu Maurycemu, który pracował jako
urzędnik w Admiralicji oraz w listach do żony (licząc, że opinie
te będą znane w środowiskach Londynu); być może wzięto je
pod uwagę, wyznaczając w listopadzie 1795 r. nowym dowódcą
Mediterranean Fleet adm. Johna Jervisa, znanego w Royal Navy
taktyka i ogromnego służbistę. Nelson mógł sobie jednak
pogratulować nowego przełożonego, tym bardziej, iż ten polubił
go za ową szlachetną determinację w walce. W czerwcu 1796 r.
opuścił za to z żalem wyeksploatowanego „Agamemnona",
obejmując w zamian nowy 74-armatni „Captain"; niejako na
otarcie łez i dla zachęty do współpracy Jervis mianował go
„komodorem" (dowódca zespołu okrętów z prawem podnoszenia
proporca, tzw. jaskółczego ogona), co Nelson uznał z radością za
zapowiedź rychłego stopnia admiralskiego (dowodzenie „Captai-
nem", na którym pozostał zaokrętowany, przekazał kmdr.
Ralphowi Millerowi).
W 1796 r. sytuacja Brytyjczyków w zachodniej części
Morza Śródziemnego uległa dalszym komplikacjom. Wiosną
rozpoczął swoją „kampanię włoską" młody Bonaparte. Mimo
wstrętów czynionych mu przez Royal Navy od strony Morza
10
Wydarzenia te są mało znane, stąd nieścisłości co do miejsca obu bitew.
Tę pierwszą, stoczoną na wschód od wysp Hyeres, lokuje Wieczorkiewicz
koło przylądka Noli (op. cit., t. I, s. 448), Ryniewicz, op. cit., s. 135, w Zatoce
Genueńskiej (rejon La Spezia ?), zaś Mickiewicz (Okręt Nelsona, s. 36) i S.
Lipiecki (HMS „Agamemnon" Nelsona contra „Ca (!) Ira"; „Bandera" 2000,
nr 6) koło mitycznego przylądka Heyers (?). Co do drugiej, stoczonej
w rejonie Frejus czy niewłaściwie „Gulf of Frejus", jak pisze Nelson (w:
O. W a r n e r , Nelson's Battles, London 1965, s. 21), przyjęło się podawać,
że to bitwa „przy wyspach Hyeres" (np. R y n i e w i c z , op. cit., s. 158).
136
Liguryjskiego, już w maju wyeliminował z wojny królestwo
Sardynii, a następnie zajął Toskanię, zmuszając Mediterranean
Fleet do opuszczenia baz włoskich w rejonie Zatoki Genueńskiej.
Jej okręty przeszły teraz na wody Elby i Korsyki, ale wobec
wypowiedzenia wojny przez Hiszpanię i groźby połączenia obu
flot sojuszniczych na Morzu Śródziemnym (ponad 40 okrętów
liniowych), musiały odejść do Gibraltaru, a następnie na
południowe wody sojuszniczej Brytyjczykom Portugalii. Oczy­
wiście ewakuowano Korsykę, pozostawiając na Elbie (Portofer-
raio) niewielki garnizon gen. de Burgha. Już 2 października silna
eskadra hiszpańska adm. Juana de Langary (22 okręty liniowe)
opuściła Kadyks i, przegoniwszy słaby dywizjon rozpoznawczy
kontradm. Roberta Mana, przeszła do Tulonu, gdzie dołączyła do
12 liniowców francuskich. Jervis zdjął za to Mana z dowodzenia
(odesłał go do kraju „celem podreperowania nerwów"), wyzna­
czył też Nelsona na dowódcę zespołu fregat (2 jednostki)
z zadaniem ewakuacji garnizonu Portoferraio. Komodor, który
opuszczenie Morza Śródziemnego uważał za zdradę sojusznika
sycylijskiego, pomijając już względy osobiste, udał się tam
z końcem listopada na pokładzie fregaty „Minerve", na którą
przeniósł swój proporzec. Ponieważ gen. de Burgh odmówił
ewakuacji, na fregaty załadowano tylko materiały wojenne, po
czym odpłynęły one ku Cieśninie Gibraltarskiej. 19 grudnia pod
Kartageną komodor zdobył po zaciętej walce fregatę hiszpańską
„Sabinę". Następnie zawinął do Gibraltaru. W styczniu 1797 r.
(?) opuścił bazę i, wymijając napotykane okręty hiszpańskie,
wyruszył na spotkanie z Jervisem w rejonie Przylądka Saint
Vincent, wchodząc we mgle na zgromadzoną pod Kadyksem
eskadrę hiszpańską adm. Jose de Cordoby y Ramosa. Niedostrze-
żony przez przeciwnika Nelson dołączył wreszcie 13 lutego 1797 r.
do eskadry Jervisa, przynosząc mu wiadomość o nadciągających
Hiszpanach.
Jak wiemy, Cordoba (27 okrętów liniowych, 10 fregat i bryg),
zgodnie z sojuszniczymi ustaleniami co do planowanej operacji
desantowej w Irlandii, zdążał na koncentrację obu flot do Brestu.
137
Ponieważ jego okręty zostały wypchnięte na Ocean, więc w nocy
z 13 na 14 lutego, wykorzystując korzystny wiatr (NEE),
zawróciły ku brzegom Portugalii. Szły, zwyczajem hiszpańskim,
gromadnie (szyk marszowy?), w dwóch oddzielnych grupach
— zachodniej nawietrznej (19 liniowców) pod bezpośrednim
dowództwem Cordoby i wschodniej zawietrznej (8 liniowców)
kontradm. Juana Moreny (z odstępem kilkunastu-kilkudziesię-
ciu kabli). Jervis, choć słabszy liczebnie (15 okrętów linio­
wych, 4 fregaty, slup i kuter), postanowił zmusić Hiszpanów do
odwrotu; wykorzystując ich rozproszenie — uderzyć na grupę
Cordoby i rozbić ją, nie dopuszczając do połączenia z grupą
Moreny. Rankiem 14 lutego (w popularny w Anglii „dzień św.
Walentego"), kiedy podniosła się mgła, rozpoczął przygotowania
do bitwy, a o 11.30, po sformowaniu szyku torowego (liniowe­
go), w którym flagowy Jervisa „Victory" był siódmy, a „Capta-
in" Nelsona trzynasty (trzeci od końca), skierował się w lukę
między okrętami hiszpańskimi. Grupę Moreny zamierzał „prze­
czesać ogniem" i rozpędzić, koncentrując główne uderzenie na
grupie Cordoby. Sukces „przeczesania" gwarantowało mu lepsze
wyszkolenie artylerzystów brytyjskich". Potrafili oni oddać
trzy salwy w ciągu pięciu minut (co minutę i 40 sekund jedna),
a na HMS „Excellent" kmdr. Cuthberta Collingwooda nawet co
minutę i 10 sekund, podczas kiedy na okrętach hiszpańskich
oddawano jedną salwę w ciągu 5 minut (na francuskich jedną
co 3 minuty). Dzięki temu Jervis nie tylko rekompensował
liczebną przewagę Hiszpanów (2300 armat przeciw jego 1248),
ale jeszcze mógł wystrzelić w ciągu 5 minut 1,5 raza więcej
pocisków niż Cordoba. Toteż zanim Moreno cokolwiek przedsię­
wziął, został rozproszony i przepędzony na północny wschód,
a kolumna Jervisa rozpoczęła z kolei wykonywanie zwrotu przez
" Na ówczesnych okrętach liniowych 2/3 załogi stanowili artylerzyści:
550-570 kanonierów obsługiwało armaty bezpośrednio (armata największego
wagomiaru — 14+16, średniego — 10+12, małego 6, falkonetu — 2),
kolejnych 30+40 obsługiwało komory amunicyjne. H y n e k , K l u ć i n a , op.
cit.. t. I, s. 176.
 138
139
sztag, aby na kontrkursie zaatakować grupę Cordoby. Ten
enemies of first ratę ships). Kiedy Collingwood zdobył kolejne
również przystąpił do formowania szyku bojowego, jednak
dwa liniowce („Salvador del Mundo" i „San Isidoro"), a mocno
wiatr zepchnął go na tyły kolumny brytyjskiej i spychał nadal
postrzelany przez HMS „Blenheim", „Santisima Trinidad" omal
ku okrętom Moreny, które, widząc to, zawróciły ku siłom
nie poddał się przeciwnikowi, bitwę przerwano. Brytyjczycy
głównym. Całkiem przypadkowo więc Jervis zostałby wyma­
stracili w niej 300 ludzi (w tym 73 zabitych), Hiszpanie przeszło
newrowany przez Hiszpanów, „pozwalając im" kontynuować
1000. Ponieważ pozostałe okręty Cordoby były mniej lub
rejs do Brestu, gdyby nie spostrzegawczość Nelsona. Wbrew
bardziej uszkodzone, admirał uszedł w zapadających ciemno­
przepisom „Fighting Instructions" opuścił on własny szyk
ściach do Kadysku, do blokady którego przystąpił Jervis zaraz po
i ruszył w kierunku północnozachodnim, na przecięcie kursu
pobieżnych naprawach swoich okrętów. Bitwa koło Przylądka
Cordobie. Wsparł go „Excellent" Collingwooda, a potem
Saint Vincent przez chwalebne nieposłuszeństwo Nelsona nie
jeszcze czołowe okręty kolumny brytyjskiej — „Culloden"
tylko udaremniła plany francuskie, lecz także przyczyniła się
Troubridge'a i „Blenheim" Fredericka, które wykonały już
ostatecznie do rezygnacji z szyku liniowego na rzecz manewru,
zwrot. Jervis, kiedy zrozumiał manewr Nelsona, wsparł go
co znalazło uzasadnienie teoretyczne w Essay on Naval Tactics
jeszcze całym dywizjonem kontradm. Parkera (na HMS „Prince
Johna Clerka of Elgina (o czym dalej).
George"), wiążąc ogniowo i zmuszając do walki grupę Cordoby
Wielka Brytania, która, prócz kłopotów wojskowych i eko­
(na „Santisimie Trinidad").
nomicznych, znalazła się również w tarapatach finansowych
Zanim jednak HMS „Captain" doszedł Hiszpanów, stracił
(Bank Angielski w związku ze spodziewaną inwazją wstrzymał
w ich ogniu (ponad 600 armat) fokmaszt, część ożaglowania
wszelkie płatności), hojnie wynagrodziła zwycięzców. Jervis
oraz koło sterowe i miał 70 zabitych i rannych. Początkowo
otrzymał tytuł hrabiego St. Vincent z roczną pensją 3000
Nelson zaatakował flagowy „Santisima (vel „Santissima")
funtów szterlingów, jego dwaj zastępcy — tytuły baronetów,
Trinidad" (136 armat), któremu towarzyszyły „San Jose" (112
zaś Nelson (któremu Jervis wspaniałomyślnie wybaczył nie­
armat) i „San Nicolas" (80 armat), zaś w pobliżu znajdowały
subordynację wobec własnego rozkazu) , zgodnie z życzeniem
n

się „Salvador del Mundo" i „San Isidoro". Po blisko godzinnej

kanonadzie i zadaniu pewnych strat okrętowi flagowemu
Cordoby, „Captain" został odrzucony, a w pościg ruszyły za
nim „San Jose" (w opracowaniach angielskich pisany niewłaś­
ciwie jako „San Josef") i „San Nicolas". Na swoje nieszczęście
zderzyły się ze sobą burtami i zaklinowały, co natychmiast
wykorzystał Nelson, abordażując obie jednostki. Ze szpadą
w ręku poprowadził swoich żołnierzy (piechoty morskiej) oraz
marynarzy najpierw na „San Nicolasa", a następnie poprzez
pokład tamtego na „San Josego" i zmusił obie załogi hiszpań­
skie do kapitulacji. Ten sposób abordażu (przez okręt przeciw­
nika) nazwano w Royal Navy „patentem Nelsona na most do
zdobywania okrętów I rangi" (patent bridge for capturing
— Order Łaźni (z tytułem „sir") oraz honorowe obywatelstwo
Londynu; niezależnie od tego oficerów eskadry odznaczono
specjalnie wybitym złotym medalem, noszonym na szyi na
białoniebieskiej wstążce. Komodor awansował również na
stopień kontradmirała (eskadra niebieska), choć nie za tę
12
Kiedy szef sztabu eskadry, kmdr Robert Calder, zwrócił Jervisowi po
bitwie uwagę na niesubordynację Nelsona, który złamał przepisy „Instrukcji
walki" i zlekceważył rozkazy admirała, ten oświadczył pobłażliwie, czy też
złośliwie, że jeśliby Calder popełnił w przyszłości coś równie niezwykłego,
to z góry mu już wybacza. B i d we 11, op. cit., s. 119; W i e c z o r k i e w i c z ,
op. cit., t. I, s. 456. Postawił jednak przed sądem kmdr. Berkeby'ego,
dowódcę fregaty „Emerald". za to, że nie opanował poddającego się
Brytyjczykom „Santisima Trinidad", uważając, że to „jakiś" hiszpański fortel.
W. Ł y s i a k , Polacy w Kadyksie, „Morze" 1975, nr 7.
 140
bitwę. Podobno wniosek awansowy podpisał jeszcze admirał
Hood w nagrodę za śródziemnomorskie wyczyny Nelsona, ale
wiadomość o tym nie dotarła do niego przed bitwą. Świeżo
upieczony kontradmirał (w 6 dni po bitwie) i kawaler Orderu
Łaźni podniósł swoją flagę (niebieska z dwiema białymi
kulami) l 3 na liniowcu „Irresistible". A jak nagrodzono załogi
zwycięskich okrętów? Na rozkaz Jervisa otrzymały one
bezpośrednio po bitwie „podwójną porcję grogu".
Jednak już wkrótce euforię zwycięstwa przyćmiły marynar­
skie bunty, które rozpoczęły się 18 kwietnia 1797 r. zajściami
w bazie Channel Fleet w Spithead. Flota ta, dowodzona przez
hr. Bridporta (adm. Aleksander Hood), odmówiła wyjścia
w morze, wywieszając na rejach stryczki dla znienawidzonych
oficerów, których część zwieziono z okrętów na ląd. Dowo­
dzenie przejął komitet marynarski, zaokrętowany na HMS
„Queen Charlotte" l 4 , aby w imieniu załóg przedstawić zbio­
rowe żądania dotyczące: regularnej wypłaty żołdu oraz
jego weryfikacji w stosunku do żołdu wojsk lądowych,
" Natomiast Bidwell (op. cit.. s. 127) podaje błędnie, że flagą Nelsona był
„czerwony krzyż Św. Jerzego w białym polu", tymczasem taka flaga
przysługiwała „admirałowi eskadry białej".
14
W niektórych popularnych opracowaniach podaje się, że na flagowym
okręcie Channel Fleet „Royal George" (IV, eks „Umpire") powiewała
„czerwona flaga", a zatem i tam wybuchł bunt, czy też rewolucja (?), np. S.
S i e r e c k i . Hombloweriada czyli C. S. Foresterfałszuje historią, „Morze"
1951, nr 2. czy B i d w e l l , op. cit., s. 124. Zapomina się o tym, że dowódca
tej Floty, hr. Bridport, był „admirałem eskadry czerwonej",- a zatem mógł
podnosić na masztach swego okrętu czerwoną (tzw. czystą) flagę „pełnego
admirała". Można zatem domniemywać, że „czerwone flagi" późniejszych
rewolucji XIX-XX w. miaty swoją praprzyczynę we flagach zbuntowanej
wiosną 1797 r. brytyjskiej eskadry czerwonej. Ponadto w RN na okrętach
dowódców zespołów podnoszono czerwoną flagę jako sygnał alarmowy przed
bitwą („przygotować się do walki"). A jeśli dalej popuścić wodze fantazji, to
z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że stały się one dla
zamieszkałych w Londynie twórców materializmu naukowego. Marksa
i Engelsa, wzorem na weksylium międzynarodowego ruchu robotniczego
— „czerwony sztandar". Że barwa jego pochodzi od przelanej krwi robotniczej
to już licentia poetica przełomu XIX i XX w.
141
powiększenia renty inwalidzkiej, usprawnienia pomocy m e
dycznej, urlopowania po zakończeniu kampanii oraz poprawy"
wyżywienia; realizacja ich miała być zatwierdzona przel
ustawę parlamentu. W zamian obiecano zachować na okrętach
porządek , d y s c y p l i n e o r a z z a w i e g i ć ^ c h
jakieg o k o l w k ataku przecjwmka5 aby p r z e c i W s PJP^
się zbrojnie. Ponieważ mwazja francuska „wisiała na włosku"
rząd i Admiralicja uznały słuszność tych żądań i już no'
tygodniu wyraziły zgodę. Jako że marynarze domagać
się, aby podjęte decyzje przekazał! i m ludzie, którym
jeszcze ufał, podpisał je król Jerzy III, a dostarczy"
osobiście na okręty adm. Howe, I lord Admiralicji i były
dowódca Channel Fleet. Wprawdzie Jerzy III udzielił tylko
amnestii „zbuntowanym", ale w ten sposób usankcjonował
decyzje rządowe. Dlatego załogi powróciły do pełnienk
swoich obowiązków i okręty wypłynęły ku brzegom Bretanii
aby kontynuować blokadę Brestu.
Choć wymuszone na władzach ustępstwa raczej nie olśnię
wały, miały jednak istotne znaczenie dla załóg, uświadamiając"
im, ze mogą wreszcie decydować o własnym losie. W zakresie
płac nastąpiło podwyższenie żołdu do 1 szylinga dziennie oraz
rent inwahcltekich do 13 funtów rocznie; wprowadzono ez
system zaliczek dla werbowanych na okręty (1 funt d h
niewykwalifikowanych ochotników, 2 funty dla zawodowych
marynarzy, 3 dla starszych marynarzy). Co do opieki medycz
nej, to wobec niskiego jej poziomu ogólnego , jeszcze niższej
higieny załogi niewiele mogły zyskać (ciasnota pomieszczeń
okrętowych, oszczędzanie wody słodkiej). Mimo wprowadzę
ma w 1796 r. przydziałowego mydła ograniczenie dziennej
racji wody do 2 litrów sprzyjało szerzeniu się chorób zakaźnych
i skórnych, obok których prawdziwe żniwo zbierał szkorbut
Do tego dochodziły różnego rodzaju przeziębienia, reumatyzm'
dolegliwości żołądkowe i zatrucia pokarmowe. Obok nich
(choroby okresu pokojowego) prawdziwym problemem stało
się udzielanie pomocy i pielęgnacja rannych podczas walki
 142
Sprowadzały się one z reguły do operacyjnego usuwania
kończyn (rekordziści dokonywali tego w ciągu 1,5 minuty)
oraz zszywania oczyszczonych z grubsza ran. Przy czym
jedynymi środkami znieczulającymi były drewniane młotki
(do „narkozy"), gumowe lub drewniane gruszki doustne (do
tłumienia okrzyków bólu) oraz rum, którego w równym
stopniu używali operowany (dla znieczulenia) i operujący (dla
wzmocnienia kondycji). Wielokrotne stosowanie tych samych
środków do przemywania ran (gąbki, szarpie) wywoływało
wiele przypadków gangreny i masową śmiertelność. Toteż na
lepsze traktowanie medyczne marynarz mógł liczyć jedynie
w szpitalu na lądzie, natomiast ograniczyć zatrucie pokarmowe
i szkorbut mogła zmiana struktury i jakości wyżywienia.
Marynarz otrzymywał 3 posiłki dziennie — śniadanie (godzina
7 lub 8, suchy prowiant), obiad (godzina 12, gorący posiłek)
i kolację (godzina 18 lub 18.30, suchy prowiant). Pod­
stawowymi produktami spożywczymi były: suchary (0,6 kg
dziennie) l 5 , peklowane mięso wołowe (4 razy w tygodniu,
łącznie 0,6 kg) i piwo (dzienna racja 1 galon = 3,7 litra) l 6 .
W dni bezmięsne wydawano płatki owsiane, kasze, kluski, ser
(do 1 kg tygodniowo), masło (200 g), słoninę, groch, rodzynki
i przyprawy, od czasu do czasu zaś suszoną lub soloną rybę.
Kiedy w latach 70. rozpoczęto na wielką skalę walkę ze
szkorbutem, do każdego posiłku mięsnego dodawano 0,4 kg
kiszonej kapusty, a od 1795 r. obowiązkowo sok cytrynowy
(do grogu); dlatego marynarzy Royal Navy nazywano „limeys"
(limoniarze, cytryniarze), zaś ich okręty „limejuicers" (beczki
soku cytrynowego). Na okrętach nie było jednak stosownych
warunków do przechowywania i konserwacji, stąd szybkie
psucie żywności, czemu zresztą sprzyjała obecność gryzoni
(szczury) i insektów (karaluchy, pluskwy i inne robactwo).
15
Nazywano je ze względu na twardość — „dachówkami z Liverpoolu".
16
Zestaw taki nazywali marynarze „jadłospisem trzech panów B." (bread,
beef, beer). E. K o c z o r o w s k i , Ludzie od masztów i żagli, Gdańsk 1986,
s. 107.
143
Mięso konserwowano za pomocą soli i saletry — prze­
chowywane w beczkach było twarde, łykowate, o odrażającym
zapachu i niemiłosiernie słone. Na wielkich okrętach zabierano
czasami w rejsy żywe zwierzęta rzeźne, co gwarantowało na
pewien czas świeże mięso, ale utrudniało życie załogom.
Gorące posiłki przyrządzano w kotłach (zupa) i piecach
kuchennych. Np. na HMS „Victory" był dla 850 ludzi załogi
jeden kocioł i jeden piec (w kambuzie na śródokręciu). Do
picia (poza wydawanym odrębnie grogiem) służyło piwo
(załoga), wino (podchorążowie) i woda słodka (pijana z drew­
nianych pojemników z rurkami ssawnymi i kurkami, tzw.
okrętowych krów). Przechowywana w smołowanych beczkach
woda pitna szybko się psuła, stąd sporo nadziei pokładano we
wprowadzanych na wyposażenie wyparownikach (destylacja
wody morskiej), ale, prawdę mówiąc, dopiero obfite deszcze
zapewniały dostatek wody słodkiej. Sprawy zaprowiantowania
pozostawały w gestii kwatermistrza okrętowego (ochmistrza),
który w czasie dokonywania zakupów dopuszczał się często
różnego rodzaju malwersacji, np. płacił dostawcom, a niekiedy
i dowódcom zawyżone ceny za artykuły niskiej jakości (czasem
solone mięso w beczkach liczyło 20 i więcej lat), dzieląc się
z) nimi potem nadwyżkami. Niezależnie od tego potrącał
jeszcze z marynarskich codziennych racji żywnościowych
tzw. ubytki (zwykle 2 uncje z każdego funta, czyli 13%) i tzw.
należne (zwyczajowa 1/8 funta przypadająca ochmistrzowi),
które potem odsprzedawał w kantynie okrętowej. Żądania
„zbuntowanych" dotyczyły przede wszystkim zakupów niezep-
sutej żywności oraz wzmożenia kontroli dowódców okrętów
nad prowadzoną przez ochmistrzów gospodarką żywnościową.
Nieco groteskowy przebieg miały wystąpienia załóg stac­
jonującej w Yarmouth Northern Fleet. Dowodził nią 66-letni
Szkot, bohater wojny siedmioletniej i amerykańskiej, adm.
Adam Duncan, cieszący się popularnością wśród marynarzy
z racji ogromnego wzrostu, niezwykłej siły fizycznej i rubasz­
nych manier. Ponieważ część okrętów blokowała holenderski
144
Texel, do wystąpień doszło na admiralskim HMS „Venerable"
oraz na HMS „Adamant". Wobec formalnego spełnienia żądań
marynarskich po wystąpieniach w Spithead zaburzenia na
okrętach Duncana miały charakter solidarnościowy, przy czym
admirał, przeciwnik krwawych represji, starał się zaprowadzić
porządki w sposób dość osobliwy. Na „Venerable'u", po
osobiście przeprowadzonym aresztowaniu 6 prowodyrów, zwy­
myślał po marynarsku załogę, przypominając jej, że ma bronić
brzegów brytyjskich przed inwazją holendersko-francuską, co
podobno uśmierzyło nastroje. Z kolei na „Adamancie", gdy
jeden z przywódców domagał się ustąpienia Duncana, admirał
pochwycił go za kołnierz i wydźwignął jedną ręką w górę,
wołając złośliwie: „Patrzcie chłopcy, ten facet chce mi odebrać
dowództwo floty" — co widząc, załoga ryknęła śmiechem
i oklaskami przyjęła udany występ „dziadka". Mimo to, aż do
zwycięstwa pod Kamperduin (11 października 1797 r.), Duncan
miał kłopoty ze swoimi okrętami, które często opuszczały linię
blokady pod Texel, odchodząc do Yarmouth i Norę (część
wzięła nawet udział w buncie Parkera), tak że na dobrą sprawę
dozór pełniły tylko „Venerable", „Adamant" i 3 kutry (lugry).
Zanim jednak rozgromił eskadrę de Wintera, przyszło mu znów
rokować ze zbuntowanymi marynarzami w Norę.
Zamieszki w Norę, położonej na podejściach do Londynu
(ujście Medway do Tamizy) trzeciej z baz Channel Fleet,
rozpoczęły się 10 maja 1797 r. Ponieważ stały tu okręty
Channel i Reserve Fleet, a często zachodziły też okręty
Northern Fleet, objęły one swoim zasięgiem aż 24 okręty
liniowe. Komitet marynarski, który zawiązał się na pokładzie
HMS „Sandwich" (okręt ten stał się centrum dowodzenia
zbuntowanych), obrał swoim przywódcą st. mar. Richarda
Parkera, byłego podchorążego Royal Navy i nadał mu tytuł
n
„admirała" . Główne żądania zbuntowanych marynarzy do-
17
Pochodzący rzekomo ze szlachty angielskiej, swoją służbę w Royal
Navy rozpoczął jako podchorąży w czasie wojny amerykańskiej (1779 r. ?),
szybko osiągając stopień por. mar. (?). Zwolniony za pojedynek z dowódcą
145
tyczyły tym razem zmiany zasad podziału tzw. pryzowego
oraz złagodzenia dyscypliny okrętowej, a ściślej kar za
popełnione przewinienia. „Pryzowe", czyli udział w sprzedaży
zatrzymanego statku przeciwnika i jego ładunku, stanowiło
wobec niskich płac oficerskich i marynarskich, główne źródło
dochodu załóg Royal Navy w czasie wojny. Dotąd dzielono je
następująco: dowódca eskadry (admirał) otrzymywał 1/4
wartości łupu, z której 1/8 przydzielał dla swego sztabu, 1/4
otrzymywał dowódca okrętu, 1/4 oficerowie okrętowi (w tym
oficerowie piechoty morskiej), 1/8 podchorążowie i podofice­
rowie okrętowi oraz 1/8 pozostała załoga. Ponieważ przy
takim układzie największe dochody przypadały dowódcom
okrętów, zbuntowane załogi domagały się powiększenia swego
udziału ich kosztem 18 . Sam zwyczaj uganiania się za pryzami
niechętnie widziany był w Admiralicji — w czasie działań
bojowych okręty liniowe były z reguły pozbawione rozpo­
znania, gdyż fregaty („oczy floty") i slupy wolały polować na
statki przeciwnika. Mniej dochodowe były nagrody pryzowe,
czyli tzw. pogłówne. Każdy zdobyty lub zniszczony okręt
przeciwnika oceniany był w Admiralicji za pomocą średniej
swego okrętu (?) uciekł do Szkocji; tam ożenił się i pracował w szkole jako
nauczyciel. W czasie wojny z rewolucyjną Francją zgłosił się ochotniczo do
Royal Navy jako podchorąży. Za jakieś nadużycia finansowe (?) — oddany
pod sąd i zwolniony z uwagi na reumatyzm (!). Za długi więziony
w Edynburgu, skąd na mocy „Quota Act" przyjęty do Royal Navy jako st.
mar. z żołdem 30 funtów. Od marca 1797 r. na HMS „Sandwich"; jako
samozwańczy admirał podniósł na grotmaszcie tego okrętu czerwoną flagę
eskadry czerwonej, stąd w bibliografii marksistowskiej nazywa się go
„czerwonym admirałem". SATS, s. 631-632.
18
Nastąpiło to w pierwszych latach XIX w. Że były to sumy znaczne,
świadczy pryzowe za zatrzymanie hiszpańskiego statku skarbowego „Her-
mione" przez fregaty „Active" i „Favourite" (1762 r.). Łączną wartość pryzu
wyceniono na 519 705 funtów szterlingów, dlatego obaj dowódcy fregat
otrzymali po 65 000 funtów, oficerowie okrętowi po 13 000 funtów, a każdy
marynarz po 485 funtów. Podobno w czasie wojen napoleońskich (1793-1815)
każdy admirał (dowódca eskadry) otrzymał średnio po 100 000 funtów
z tytułu pryzowego. SATS, s. 671; M i c k i e w i c z , op. cit., s. 339.
10 — Trafalgar 1805
146
przeliczeniowej liczby załogi, przy czym wyceniano „głowę"
(zwykle na 5 funtów) i ta łączna suma szła do podziału
między zainteresowanych.
Wprawdzie wiek XVIII nazywano „wiekiem oświecenia",
jednak ówczesny system penitencjarny tkwił korzeniami
w mrokach średniowiecza, preferując karę jako krwawą zemstę
za przewinienie, a nie zadośćuczynienie i środek wychowaw­
czy. Co więcej, wykonywanie orzeczonych wyroków odbywało
się w sposób spektakularny, być może również dla ostrzeżenia
przyszłych winowajców. Nawet wojskowy wymiar sprawied­
liwości Wielkiej Brytanii, która szczyciła się swoją monarchią
konstytucyjną i demokracją parlamentarną, niczym prawie nie
różnił się od podobnych w państwach absolutystycznych,
a nawet feudalnych. Uważano powszechnie, że utrzymać
w ryzach dyscypliny załogi okrętów, gdzie wielu marynarzy
pochodziło z branki lub było zwerbowanymi przestępcami,
można tylko brutalną przemocą. Stąd za ciężkie przestępstwa
i wykroczenia karano śmiercią, za lżejsze — chłostą. Na
śmierć skazywano m.in. za bunt, tchórzostwo, dezercję,
uderzenie oficera, odmowę wykonania rozkazu (po raz drugi),
morderstwo kolegi, homoseksualizm, bluźnierstwa* (w ów­
czesnym znaczeniu tego czynu), a nawet przedwczesne wy­
strzelenie z armaty. Najczęściej było to powieszenie na noku
rei, przeciąganie pod dnem okrętu (tzw. duża śluza) lub
topienie w morzu (zrzucenie z rei). Czasem skazaniec mógł
zamienić jeden z wymienionych rodzajów kary śmierci na
chłostę w ramach tzw. chłostanych regat floty (flogging round
the fleet). Podstawowym narzędziem chłosty, która łączyła
niejako ciężkie i lżejsze przestępstwa, był bicz, zwany „kotem
o 9 ogonach", składający się z 9 sznurów o długości 46 cm
każdy, na których zawiązano po 3 węzły i przywiązanych do
kawałka grubej liny jako uchwytu. Chłostą karano niemal
każde wykroczenie. Dowódca okrętu mógł skazać winnego na
maksimum 12 uderzeń w odsłonięte plecy, ale przepis ten
często omijano, choć na większą liczbę uderzeń mógł skazać
147
jedynie sąd wojskowy 19. Skazanego na „flogging round the
fleet" przywiązywano do ustawionego na sztorc na barkasie
okrętowym gretingu i przewożono od okrętu do okrętu
w eskadrze; przy każdym z nich otrzymywał on część
zasądzonej chłosty (teoretycznie 12 uderzeń), a obecny na
barkasie lekarz określał, czy wytrzyma dalsze bicie. W czasie
tej ceremonii załogi okrętów zgromadzone były na burtach
i wantach, zaś dobosze piechoty morskiej wybijali werbel
zwany „marszem łajdaka" (Rogue's March). Jeśli skazany
przetrzymywał karę chłosty, lekarz przemywał mu rany (rum,
woda morska) i kierował do lazaretu; często jednak „flogging
round the fleet" kończyła się śmiercią chłostanego.
Na marginesie podstawowych żądań znalazła się też sprawa
przyznawania marynarzom krótkich urlopów (dobowych?), tzw.
liberty („wolność"), czyli — w dzisiejszym znaczeniu — prze­
pustek dziennych lub nocnych, pozwalających urlopowiczom
(„liberty men") na załatwienie różnych spraw osobistych.
Niestety, żadne z tych postulatów nie zostały zrealizowane,
gdyż wydarzenia w Norę przybrały dla zbuntowanych niepo­
myślny obrót. Admiralicja bowiem nie chciała już ustępować
20
w ani jednej sprawie , a morderstwa, jakich dokonali zbun­
towani na znienawidzonych oficerach, jeszcze bardziej usztyw­
niły jej stanowisko. Wysłano za to do Norę wiceadm. Charlesa
Bucknera, aby zbuntowanym załogom „przemówił do rozsąd­
ku", lecz komitet przepędził go i negocjacje znalazły się
w impasie. Pogłębił go jeszcze adm. Duncan, kiedy wskutek
jego namów, stojące w Yarmouth okręty Northern Fleet,
19
Uważano, że „dobry marynarz" mógł bez szkody dla zdrowia wytrzymać
4 tuziny uderzeń. Odmianą „kota o 9 ogonach" był tzw. kot złodziei vel
„złodziejski" (thieve's cat), używany w armii brytyjskiej do wymierzania kar
za okradanie kolegów. SATS, s. 147, 317 i 865. Z kolei podchorążych bijano
plecionym sznurowym pejczem, opatrzonym na końcu czerwoną wstążką
i nazywanym „dziewczęcym warkoczem". K o c z o r o w s k i , op. cit., s.
92-96.
20
Podobno komitet marynarski domagał się realizacji swoich żądań w ciągu
54 godzin. R y n i e w i c z, op. cit., s. 324.
148
sukcesywnie wycofywały się z deklarowanego Parkerowi
poparcia. Aby zmusić władze do rokowań, zbuntowani za­
grozili blokadą Londynu i w konsekwencji jego wygłodzeniem.
W odwecie władze przerwały połączenia okrętów z lądem,
zabroniły pod karą śmierci dostarczania na nie wody słodkiej
i żywności, ustawiły na brzegach Tamizy baterie artylerii
— ograniczając ruch na rzece. Wywołało to rozdźwięki wśród
załóg, projektowano nawet przejście do portów francuskich.
Wobec zagrożenia z lądu Parker ustawił liniowce w dwie
kolumny torowe (burtami zewnętrznymi do brzegu, wewnętrz­
nymi naprzeciw sobie), dlatego nie udała się ucieczka HMS
„Repulse", który został ostrzelany i uszkodzony. Z kolei dla
zbombardowania Gravesend i przedmieść Londynu wysłano
„Agamemnona" i „Bestalię" (?). Za nimi miały popłynąć inne
okręty, ale baterie artylerii zamknęły wejście na londyńską
Tamizę, a inne —jej ujście na morze, stawiając zbuntowanych
w trudnej sytuacji taktycznej. Część z nich chciała kapitulować,
część walczyć dalej — doszło do starć między okrętami.
W końcu brak żywności i wody doprowadził 14 czerwca do
załamania buntu. Parkera z 24 innymi przywódcami wydano
władzom. Wszystkich 25 powieszono na rejach okrętów 30
czerwca 1797 r.
Do blokującej Kadyks eskadry hr. St. Vincenta wiadomości
o zaburzeniach w Spithead dotarły podobno w drugiej połowie
maja; jednak bezpośredni kontakt z przeciwnikiem spacy-
fikował nastroje. Dopiero z końcem czerwca, kiedy nadesłano
posiłki z metropolii, w składzie załóg tych okrętów znalazło
się kilku byłych przywódców z Norę, których „wyłowiono"
i ukarano. Sprawa 4 z nich, z HMS „St. George", stała się
powodem przesilenia w dowództwie eskadry, kiedy zastępca
Jervisa, wiceadm. Charles Thompson, nie zgodził się na ich
egzekucję w niedzielę, motywując to „świątecznym charak­
terem tego dnia" (?). Jervis zmienił decyzję zastępcy, żądając
jednocześnie odwołania wiceadmirała do Wieljtrej Brytanii
(zapewne ze względu na okazaną „miękkość serca" T). Poparł
149
go Nelson, przypochlebnie oświadczając, że wieszałby skazań­
ców „nawet w dzień Bożego Narodzenia" (!), co stało się być
może przyczyną otrzymania przez niego nowego okrętu
flagowego „Theseus", „uczestnika" zamieszek w Spithead.
Jervis uznał bowiem, że popularność Nelsona i jego humani­
taryzm wobec prostych marynarzy będzie najlepszą rękojmią
lojalności załogi liniowca 2 1 .
Niejako podsumowaniem wystąpień marynarskich roku 1797
były krwawe zajścia na fregacie „Hermione" i jej ucieczka na
hiszpańską wyspę Puerto Rico (wrzesień 1797 r.). Znany
z sadyzmu dowódca fregaty, kmdr Hugh Pigot, który po
zajściach w Spithead i Norę wzmógł jeszcze rygory dyscypliny,
został wraz z 9 oficerami okrętowymi zamordowany przez
zdesperowanych marynarzy. Hiszpanie udzielili im azylu, zaś
fregatę wcielili do Armada Espanola jako „Santa Cecilia" 2 2 .
Już na nowym okręcie flagowym kontradm. Nelson wziął
udział w operacji desantowej na hiszpańską Teneryfę (Wyspy
Kanaryjskie), gdzie w porcie Santa Cruz stał statek, który
przywiózł z Manili na Filipinach cenny ładunek 2 3 . Domnie­
mywano, że Jervis zlecił to zadanie Nelsonowi, aby znacznym
pryzowym podreperować jego admiralski budżet. W operacji
miało uczestniczyć również 3000 ewakuowanych z Elby
żołnierzy brytyjskich, ale że dowództwo armii odmówiło,
kontradmirał wyprawił się na Teneryfę z 3 liniowcami,
21
B i d w e l l , op. cit., s. 125-127. Twierdzi on również, że powieszono
jednego z przywódców buntującej się załogi HMS „Maiborough" (dowódca
kmdr Ellison); jednak w dostępnych mi materiałach źródłowych brak danych
o takim okręcie i takim dowódcy w omawianym okresie.
22
W październiku 1799 r. jednostkę tę zaatakowała i po walce zmusiła do
poddania fregata „Surprise" (dowódca kmdr Edward Hamilton). Służyła
ponownie w Royal Navy jako HMS „Retribution". W i e c z o r k i e w i c z ,
op. cit., t. I, s. 458^ł59. Podobno w ciągu następnych 10 lat Royal Navy
wyłapała i powiesiła ponad 20 marynarzy z dawnej załogi fregaty. SATS, s. 386.
23
Źródła są tu rozbieżne — mógł to być również statek z Indii Zachodnich,
z meksykańskim srebrem i chińskimi jedwabiami. M i c k i e w i c z , Okręt
Nelsona, s. 41.
 150
3 fregatami i kutrem „Fox". Według planu okrętowe oddziały
desantowe (około 1000 ludzi) miały po wylądowaniu w Santa
Cruz zdobyć baterie nadbrzeżne, zablokować cytadelę portową
i pałac gubernatora, a po uprowadzeniu statku manilskiego
wrócić na okręty. Lecz silna burza i prąd odpływowy udarem­
niły lądowanie 22 lipca. Nelson zaatakował ponownie dwa dni
później przed północą z szalup i barek okrętowych, zamierzając
zdobyć już nie tylko statek, ale całą Teneryfę. Lądowanie pod
morderczym ogniem Hiszpanów (ponad 30 armat i 500
muszkietów), choć przyniosło w efekcie zdobycie baterii
nadbrzeżnych, spowodowało znaczne straty (200-250 zabitych
i utopionych), zaś wśród ponad 100 rannych znalazł się sam
Nelson. Kula muszkietowa strzaskała mu łokieć prawej ręki
i gdyby nie pomoc towarzyszącego mu pasierba, kpt. mar.
Josiaha Nesbita, który założył ojczymowi opaskę uciskową,
admirał zmarłby z wykrwawienia. Choć ranę usiłował zbaga­
telizować (wziął jeszcze udział w ratowaniu załogi zatopionego
kutra „Fox"), zdecydował się na amputację ręki, której dokonał
nad ranem 25 lipca 1797 r. (bez znieczulenia) lekarz z „The-
zeusa", Thomas Eshelby. Pozbawiona dowódcy operacja
desantowa zakończyła się niepowodzeniem i tylko dzięki
rokowaniom z gubernatorem Antonio Guttierezem Brytyjczycy
opuścili Teneryfę bez strat (kmdr Samuel Hood jr., który
prowadził negocjacje, obiecał w imieniu Nelsona; że ten nie
będzie więcej atakować Wysp Kanaryjskich). Zanim w po­
czątkach sierpnia jego zespół dołączył do eskadry Jervisa,
Nelson na tyle już opanował pisanie lewą ręką, by w pełnym
goryczy liście wypowiedzieć admirałowi swoje służby, gdyż
jako kaleka „nie był w pełni zdolnym służyć ojczyźnie";
prosił też o dowództwo okrętu dla Josiaha. Jervis, który być
może poczuwał się współwinnym kalectw Nelsona, uznał te
żale za prowokacyjną kokieterię. Dał temu oględny wyraz
zarówno w raporcie dla Admiralicji, jak i przy pożegnaniu,
kiedy wysyłał go na rekonwalescencję do metropolii. Josiaha
zaś, po awansie na komandora, wyznaczył na dowódcę okrętu
151
szpitalnego „Dolphin". Po leczeniu w Bath, które prze­
prowadził w towarzystwie żony i ojca (rana goiła się z trudem
ze względu na nieoddzielenie nici, którą podwiązano naczynia
krwionośne, tzw. ligatury), Nelson odbył spóźniony ceremoniał
pasowania na rycerza Orderu Łaźni (król przy okazji uspokoił
go co do perspektyw dalszej służby we flocie), uczestniczył
w nadaniu mu honorowego obywatelstwa Londynu, a także
odebrał... odszkodowania pieniężne za odniesione rany.
10 kwietnia 1798 r. Nelson rozpoczął nowy etap swego
życia — na przydzielonym mu nowym okręcie flagowym
„Vanguard" (dowódca kmdr Edward Berry). Pogodzony już
z losem, wyruszył w osłonie konwoju pod Kadyks, aby
dołączyć do Jervisa. Ten, w porozumieniu z I lordem Ad­
miralicji, hr. Georgem Spencerem, niezwłocznie skierował go
na Morze Śródziemne w związku z wiadomościami o wielkiej
koncentracji floty francuskiej w Tulonie, rzekomo dla prze­
prowadzenia inwazji w Irlandii. Nominacja Nelsona, najmłod­
szego z admirałów, na dowódcę zespołu wykonującego tak
odpowiedzialne zadanie operacyjne, została źle przyjęta przez
jego zawistnych kolegów 2 4 .
9 maja ze swoim zespołem (3 okręty liniowe, 4 fregaty, slup)
opuścił Gibraltar, aby dziesięć dni później zostać rozproszonym
przez silny sztorm kolo wysp Hyeres. Okręty odniosły liczne
uszkodzenia (najmocniej ucierpiał flagowy „Vanguard"), które
usuwały na wodach przybrzeżnych Sardynii. W tym czasie
flota inwazyjna Napoleona opuściła Tulon i pożeglowała na
Maltę, pozostawiając Nelsona w niepewności co do ostatecznego
celu swej wyprawy. Kontradmirał, pozbawiony rozpoznania,
gdyż jego zagubione w sztormie fregaty skierowały się do
Gibraltaru (rozpuszczając przy okazji wiadomości o tragicznych
uszkodzeniach „Vanguarda"), wzmocniony został za to 7 czer-
~4 Dwaj z nich, wiceadmirałowie William Parker i John Orde, na znak
protestu podali się do dymisji. Z kolei Orde wyzwał na pojedynek Jervisa, ale
udaremniła go interwencja króla Jerzego III. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit.,
t. I. s. 467; B i d w e 11. op. cit.. s. 142 i 147.
 152
wca 10 okrętami liniowymi kmdr. Troubridge'a. Zeźlony taką
sytuacją wypowiedział prawdopodobnie wtedy słynne zdanie
o braku fregat jako „oczu floty" 25 .
Istotnie, Royal Navy ze względu na ogrom i charakter
prowadzonych ówcześnie działań na wodach euro- i poza­
europejskich, zaczęła z wolna odczuwać niedobór fregat,
które starano się (poza rozpoznaniem) wykorzystywać również
do wykonywania zadań o charakterze uniwersalnym 26 . Zrodził
się wtedy pomysł, aby na wzór francuski dokonać przebudowy
kilku liniowców 64-armatnich na „ciężkie" fregaty. Francuzi
zamierzali zrekompensować większą liczbę okrętów Royal
Navy i lepsze wyszkolenie ich załóg wcieleniem do służby
mniej licznych, za to dużych, szybkich i silnie uzbrojonych
jednostek artyleryjskich. Dokonali tego, zmieniając konstrukcję
25
B i d w e 11, op. cit., s. 145. Według innych opracowań Nelson wypowie­
dział je 24 lipca 1798 r. w Syrakuzach, już po powrocie spod Aleksandrii,
kiedy rozminął się z flotą inwazyjną Napoleona. A. S t r z e l b i c k i , Wraki
kryją skarby, Gdańsk 1971, s. 6; P t a k, op. cit., s. 234—235. Sens wypowiedzi
Nelsona sprowadzał się do stwierdzenia, że nie wie, gdzie są Francuzi, bo nie
ma fregat. Gdyby umarł (zaraz, jutro itp.), to w jego sercu znaleziono by
wyryte słowa: brak fregat! (ewentualnie: fregaty, fregaty!).
26
Fregat ubywało również wskutek wypadków losowych; ponieważ
używano ich też do przewożenia cennych ładunków, katastrofy morskie z ich
udziałem były szczególnie dotkliwe. Najsłynniejszą w tym okresie była
katastrofa HMS „Lutine" (eks franc. „Lutin"), 32-armatniej fregaty (dowódca
kmdr Lancelot Skinner), która 9 października 1799 r. opuściła Yarmouth
z ładunkiem złotych sztab i monet o wartości I 175 tys. funtów, prze­
znaczonych do Hamburga (ubezpieczonych na 900 tys. funtów w londyńskim
towarzystwie Lloyda). Nocą 9/10 października silny sztorm wyrzucił ją na
płyciznę między wyspami Terschelling a Vlieland (brzegi Holandii), gdzie
zatonęła na głęb. 5,5 m. Z 200 ludzi załogi ocalał jeden marynarz (zmarł
niebawem z odniesionych ran). W latach 1800-1900 udało się wydobyć
zaledwie 1/10 część ładunku (z czego 70 tys. funtów przypadło Holendrom).
Ponadto w 1859 r. wydobyto dzwon okrętowy i ster fregaty (wykonano
z niego stół i krzesło dla biura Lloyda w Londynie), a w 1886 r. armatę
(przekazaną Lord Mayorowi Londynu). Tradycyjnie po dzień dzisiejszy na
dzwonie z „Lutine" wybija się po 3 szklanki, kiedy zatonie statek ubezpieczony
u Lloyda i trzeba wypłacić odszkodowanie. M u r o m o w , op. cit., s. 71-73.
153
budowanych 74-armatnich okrętów liniowych poprzez lik­
widację albo nadbudówki rufowej (rufówki) oraz pokładów
rufowego i dziobowego, albo (przy zachowaniu wymienionych
elementów kadłuba) pokładu głównego z umieszczoną na nim
górną baterią. Te zmiany konstrukcyjne nazwano lapidarnie
„strzyżeniem" (rasage), zaś poddane przebudowie liniowce
— „strzyżonymi" okrętami liniowymi (vaisseau de ligne
„rasę"). Istota takiej przebudowy doprowadziła do stworzenia
nowej jakości okrętu. Podczas gdy ówczesna 38-armatnia
standardowa fregata brytyjska o wyporności 806,5 ton uzbro­
jona była w 28 armat 18-funtowych i 10 armat 9-funtowych
(plus 8 karonad 32-funtowych), a jej salwa burtowa ważyła
425 funtów, to „ostrzyżona" z 64-armatniego liniowca 38-
armatnia fregata „Indefatigable" o wyporności 1131 ton,
uzbrojona była w 26 armat 24-funtowych i 12 armat 12-
funtowych (plus 6 karonad 42-funtowych) przy wadze salwy
burtowej 510 funtów (większa o 1,2 raza). Przewyższała także
standardowe 44-armatnie fregaty francuskie (28 armat 18-
funtowych, 12 armat 8-funtowych i 4 haubice 32-funtowe)
przede wszystkim wagą salwy większą o 1,37 raza (510
funtów wobec 372). Do tego miała średnio o 2 cm grubsze
burty i o 30% grubsze belki szkieletu, a ponadto załogę
liczniejszą o 40-50 ludzi oraz zachowane ożaglowanie 64-
armatniego liniowca, co pozwalało jej osiągać średnią prędkość
11,2 węzła. Oprócz „Indefatigable'a" (typ „Ardent"), w latach
1794-1795 przebudowano na „ciężkie" fregaty jeszcze dwa 64-
armatnie liniowce typu „Intrepid" — „Anson" i „Magnanime"
i na tym poprzestano. Okazało się bowiem, że sam proces
przebudowy, oprócz niemałych kosztów, wywołał zastrzeżenia
co do właściwości żeglugowych „nowych" okrętów. Po­
zbawienie ich rufówki oraz pokładów rufowego i dziobowego
obniżyło środek ciężkości fregat — stały się one teraz
nadmiernie stateczne („przesztywnione"). Miało to duży wpływ
na ich zachowanie na fali — nie poddawały się jej miękko,
ale wykonywały gwałtowne ruchy, co przy uderzeniach wiatru
 154
(szkwały) doprowadzało często do łamania masztów (nierów­
nomierny nacisk na żagle). Kolejne trzy „strzyżone" fregaty
otrzymała Royal Navy dopiero w latach 1812-1813 (wojna
z USA), kiedy przebudowano trzy liniowce 74-armatnie:
„Goliath", „Majestic" i „Saturn". Teraz uzbrojone były w 28
armat 32-funtowych, 2 armaty 12-funtowe oraz w 28 karonad
42-funtowych. Tak więc „strzyżone" fregaty nie spełniły
oczekiwań i niewiele tylko powiększyły jej potencjał w tej
klasie okrętów.
Pozbawiony fregat Nelson rozpoczął znane nam już polo­
wanie na flotę inwazyjną Napoleona; niestety, mimo nadgor­
liwości nie odniósł początkowo żadnych sukcesów. Następnie,
stojąc już w Syrakuzach, próbował przez małżeństwo Hamil­
tonów (zwłaszcza Emmę) uzyskać „oczy floty" od Ferdynanda
IV, którego marynarka wojenna posiadała podobno, pomijając
już ich stan techniczny i wyszkolenie załóg, aż 10 fregat.
Jednak król, obawiając się Francuzów, dość zręcznie odrzucił
tę propozycję, tłumacząc, że w zamian „Royal Navy nie
osłoni go przed ich najazdem od strony lądu". Skończyło się
zatem na cichej zgodzie na wyposażenie okrętów brytyjskich
w prowiant, w tym 50 ton cytryn jako lek przeciwszkorbutowy
i doskonałą wodę słodką (z tzw. źródła Aretuzy na wysepce
Ortygia), dzięki czemu 25 lipca Nelson mógł wyjść w morze
na ponowne poszukiwanie floty francuskiej. Przeświadczony,
że wobec silnych wiatrów zachodnich flota ta nie może wyjść
na Atlantyk (inwazja w Irlandii), za to popłynąć może na
wschód, skierował się ku Zatoce Meseńskiej (Koroni), w stronę
Matapanu. Swoje 14 okrętów liniowych (13 — 74-armatnich
i „Leander" z 50 armatami) oraz 18-armatni bryg łącznikowy
„Mutine", które z konieczności prowadziły również rozpo­
znanie, podzielił Nelson na trzy dywizjony — dwa przeznaczył
do bitwy z eskadrą Brueysa, a trzeci do ataku na flotyllę
transportowców. Trzy dni później kapitan zatrzymanego
z ładunkiem wina francuskiego brygu handlowego zeznał, iż
miesiąc wcześniej napotkał okręty Napoleona u wybrzeży
155
Krety. Uradowany kontradmirał zrezygnował z pryzowego
i zwolnił statek, a kiedy jeszcze tego dnia inny statek neutralny
potwierdził informacje o obecności Francuzów w Egipcie,
skierował się ku Aleksandrii. Upływający czas wypełniano
ćwiczeniami ogniowymi na okrętach, których dowódcy z kolei
zbierali się na flagowym „Vanguardzie", aby ściśle sprecyzo­
wać własne zadania w spodziewanej bitwie. Podniecony Nelson
prawie nic nie jadł z emocji, cierpiąc ponadto na uporczywy
ból zęba. Wieczorem 31 lipca dla rozpoznania redy i obu
portów Aleksandrii wysłane zostały HMSS „Alexander"
i „Swiftsure", podczas gdy siły główne, z HMS „Zealous" na
czele, podeszły pod nią w godzinach południowych 1 sierpnia
1798 r., zaskakując całkowicie eskadrę Brueysa.
Admirał francuski zrobił wszystko, aby dać się zaskoczyć.
Nie prowadził rozpoznania podejść do zatoki, okręty stały na
kotwicach (prawymi burtami w stronę morza), ponad trzecia
część ich załóg, tj. 3000 ludzi, znajdowała się na lądzie
(pobieranie zapasów z odległej o 35 km Rosetty, rekwizycja
żywności w pobliskich wioskach, chorzy), na pokładach
wykonywane były prace konserwacyjne i porządkowe, stąd
ich zagracenie sprzyjające pożarom, na większości okrętów
usunięto artylerię z lewych burt i część zwieziono na ląd,
a mimo to nie ustawiono baterii nadbrzeżnych dla osłony
kotwicowiska (poza 2 moździerzami i 4 armatami małego
wagomiaru). Do bitwy ustawił Brueys swoje okręty w dwóch
kolumnach — 13 liniowców w zewnętrznej (wygiętej lekko
w prawo) i 4 fregaty w wewnętrznej, z odstępem między
okrętami 150-180 m. Zajmowana przez nie przestrzeń o długo­
ści około 3 km oddzielona była od wschodniego brzegu
półwyspu Abukir i stanowiącej przedłużenie jego końcowego
cypla wysepki Dissuki (Beąuieres, Lord Nelson, Abukir)
4000-4500 m pasem płytkiej wody, pełnym mielizn i raf.
Kotwicząc tak, Brueys sądził, że doskonale zabezpieczył
sobie tyły, gdyż Brytyjczycy nie wpłyną na nieznany sobie
akwen, miejscami głęboki do 3 m. Kolumnę liniowców,
 156
podzieloną na awangardę (5 okrętów), siły główne (3 okręty)
i ariergardę (5 okrętów), otwierał „Guerrier", zakotwiczony
2400 m od Dissuki (a więc poza zasięgiem jej baterii oraz
baterii fortu cyplowego El Burgh), szóstym w szyku był
flagowy „Orient", zaś ostatnim „Genereux" — w odstępie
między nim a brzegiem dyżurowały 3 goelety moździerzowe,
2 brygi i uzbrojone szalupy. Zmieniwszy swoją eskadrę
w pływającą baterię ukierunkowaną w stronę otwartego morza,
Brueys mniemał, iż poradzi sobie łatwo z atakiem Nelsona.
Toteż, choć około godziny 14 bryg powiadomił go o zbliżaniu
się Brytyjczyków, nie zrobił nic dla poprawy swojej sytuacji
taktycznej (np. zastawić fregatami lukę między Dissuki
a „Guerrierem"), a kiedy około godziny 18 zbliżyli się oni do
wysepki, uznał, że wobec zapadającego zmroku bitwy już
tego dnia nie będzie. Nie znał jednak Nelsona.
Ten bowiem nie zwlekał, ale uderzył z całą mocą o 18.30.
Co więcej, zamiast podjąć oczekiwany przez Francuzów
pojedynek w szyku torowym na kursach równoległych, po­
stanowił uchwycić obustronnie czoło i centrum kolumny
liniowców francuskich, wprowadzając część okrętów w ową
zdradliwą lukę między nimi, ich fregatami a brzegiem; lukę,
od strony której lewe burty Francuzów pozbawione zostały
armat. Choć na początku tego manewru HMS „Culloden"
wszedł na mieliznę, następny „Goliath", prowadząc 3 inne
liniowce i bezustannie sondując dno, dotarł przy korzystnym
wietrze NNW aż do ósmego w szyku francuskim „Tonnanta".
Ten sam manewr powtórzył Nelson z 6 liniowcami od strony
morza i po zakotwiczeniu Brytyjczycy otworzyli obustronnie
o godzinie 19 gwałtowny ogień, mając przewagę liczbową
10:8 (o godzinie 20 dołączyły HMSS „Alexander" i „Swift-
sure", a o godzinie 2 po północy „Culloden" po zejściu
z mielizny). Z ich strony była to prawdziwa bitwa liniowców
74-armatnich (tylko „Leander" miał 50 armat). Stanowiły one
również 70% stanu eskadry francuskiej (tylko „Orient" miał
120 armat, a 3 inne po 80). Ciemności zapadającej nocy nie
157
powstrzymały Nelsona, kazał tylko podnieść na bezanmasztach
po 4 światła rozpoznawcze i kontynuował demolowanie
okrętów Brueysa ogniem własnej artylerii. Mimo zaciętego
oporu Francuzów, ciężkich uszkodzeń „Bellerophona" (około
200 zabitych) 2 7 oraz odniesionej około 20.30 rany głowy
(odłamek pocisku rozciął skórę czoła nad prawym okiem,
odsłaniając czaszkę), którą podekscytowany uznał początkowo
za śmiertelną ranę, Nelson jeszcze przed północą wygrał
bitwę. Ciężko ranny Brueys zginął na pokładzie „Orienta",
który, płonąc, o godzinie 22 wyleciał w powietrze (ocalało
około 70 ludzi załogi) 2 8 wraz ze skarbcem Armii Wschód, do
niewoli poddało się 5 liniowców francuskich, a 3 inne
i 2 fregaty (przekazały na początku bitwy połowę swoich
załóg na uzupełnienie załóg liniowców), ciężko uszkodzone,
dryfowały ku brzegowi, zaś 5 okrętów Villeneuve'a, których
ataku od strony morza na swoje zakotwiczone okręty obawiał
się Nelson, nadal tkwiło na kotwicach. Po północy bitwa,
wskutek obustronnego przemęczenia załóg, zaczęła zamierać
(podobno kanonierzy zasypiali na stanowiskach), choć Brytyj­
czycy nadal triumfowali — uszkodzili 3 okręty z zespołu
Villeneuve'a i przyjęli kapitulację o świcie wysztrandowanych
okrętów (z których „Timoleon" i „Serieuse" zostały spalone
przez załogi). Formalnie bitwa zakończyła się 2 sierpnia po
godzinie 11, kiedy kontradm. Piotr Villeneuve, wykorzystując
zaangażowanie oraz uszkodzenia okrętów Nelsona, zerwał
kotwice i z pozostałościami eskadry (liniowce „Guillaume
Tell" i „Genereux", fregaty „Dianę" i „Justice") uszedł w stronę
27
Zdaniem W. Ł y s i a k a , (Abukir, „Morze", nr 8), ciężko uszkodzony
„Bellerophon" zdryfował pod okręty ariergardy Villeneuve'a i tam poddał się
Francuzom, ale Villeneuve nie przyjął tej kapitulacji, aby przez zejście
z kot\yicy nie naruszyć nakazanego przez Bruyesa szyku (!). Opracowania
brytyjskie tego nie potwierdzają.
28
Wśród poległych znalazł się 10-letni Jacques (Giacomo), syn dowódcy
„Orienta", który nie chciał opuścić rannego ojca, komodora Luca de
Casabianki. Jego dzielnej śmierci poświęciła swój wiersz „Casabianca"
angielska poetka Hemans (1829 r.). SATS, s. 597.
 156
podzieloną na awangardę (5 okrętów), siły główne (3 okręty)
i ariergardę (5 okrętów), otwierał „Guerrier", zakotwiczony
2400 m od Dissuki (a więc poza zasięgiem jej baterii oraz
baterii fortu cyplowego El Burgh), szóstym w szyku był
flagowy „Orient", zaś ostatnim „Genereux" — w odstępie
między nim a brzegiem dyżurowały 3 goelety moździerzowe,
2 brygi i uzbrojone szalupy. Zmieniwszy swoją eskadrę
w pływającą baterię ukierunkowaną w stronę otwartego morza,
Brueys mniemał, iż poradzi sobie łatwo z atakiem Nelsona.
Toteż, choć około godziny 14 bryg powiadomił go o zbliżaniu
się Brytyjczyków, nie zrobił nic dla poprawy swojej sytuacji
taktycznej (np. zastawić fregatami lukę między Dissuki
a „Guerrierem"), a kiedy około godziny 18 zbliżyli się oni do
wysepki, uznał, że wobec zapadającego zmroku bitwy już
tego dnia nie będzie. Nie znał jednak Nelsona.
Ten bowiem nie zwlekał, ale uderzył z całą mocą o 18.30.
Co więcej, zamiast podjąć oczekiwany przez Francuzów
pojedynek w szyku torowym na kursach równoległych, po­
stanowił uchwycić obustronnie czoło i centrum kolumny
liniowców francuskich, wprowadzając część okrętów w ową
zdradliwą lukę między nimi, ich fregatami a brzegiem; lukę,
od strony której lewe burty Francuzów pozbawione zostały
armat. Choć na początku tego manewru HMS „Culloden"
wszedł na mieliznę, następny „Goliath", prowadząc 3 inne
liniowce i bezustannie sondując dno, dotarł przy korzystnym
wietrze NNW aż do ósmego w szyku francuskim „Tonnanta".
Ten sam manewr powtórzył Nelson z 6 liniowcami od strony
morza i po zakotwiczeniu Brytyjczycy otworzyli obustronnie
o godzinie 19 gwałtowny ogień, mając przewagę liczbową
10:8 (o godzinie 20 dołączyły HMSS „Alexander" i „Swift -
sure", a o godzinie 2 po północy „Culloden" po zejściu
z mielizny). Z ich strony była to prawdziwa bitwa liniowców
74-armatnich (tylko „Leander" miał 50 armat). Stanowiły one
również 70% stanu eskadry francuskiej (tylko „Orient" miał
120 armat, a 3 inne po 80). Ciemności zapadającej nocy nie
157
powstrzymały Nelsona, kazał tylko podnieść na bezanmasztach
po 4 światła rozpoznawcze i kontynuował demolowanie
okrętów Brueysa ogniem własnej artylerii. Mimo zaciętego
oporu Francuzów, ciężkich uszkodzeń „Bellerophona" (około
200 zabitych) 2 1 oraz odniesionej około 20.30 rany głowy
(odłamek pocisku rozciął skórę czoła nad prawym okiem,
odsłaniając czaszkę), którą podekscytowany uznał początkowo
za śmiertelną ranę, Nelson jeszcze przed północą wygrał
bitwę. Ciężko ranny Brueys zginął na pokładzie „Orienta",
który, płonąc, o godzinie 22 wyleciał w powietrze (ocalało
około 70 ludzi załogi) 2 8 wraz ze skarbcem Armii Wschód, do
niewoli poddało się 5 liniowców francuskich, a 3 inne
i 2 fregaty (przekazały na początku bitwy połowę swoich
załóg na uzupełnienie załóg liniowców), ciężko uszkodzone,
dryfowały ku brzegowi, zaś 5 okrętów Villeneuve'a, których
ataku od strony morza na swoje zakotwiczone okręty obawiał
się Nelson, nadal tkwiło na kotwicach. Po północy bitwa,
wskutek obustronnego przemęczenia załóg, zaczęła zamierać
(podobno kanonierzy zasypiali na stanowiskach), choć Brytyj­
czycy nadal triumfowali — uszkodzili 3 okręty z zespołu
Villeneuve'a i przyjęli kapitulację o świcie wysztrandowanych
okrętów (z których „Timoleon" i „Serieuse" zostały spalone
przez załogi). Formalnie bitwa zakończyła się 2 sierpnia po
godzinie 11, kiedy kontradm. Piotr Villeneuve, wykorzystując
zaangażowanie oraz uszkodzenia okrętów Nelsona, zerwał
kotwice i z pozostałościami eskadry (liniowce „Guillaume
Tell" i „Genereux", fregaty „Dianę" i „Justice") uszedł w stronę
27
Zdaniem W. Ł y s i a k a , (Abukir, „Morze", nr 8), ciężko uszkodzony
„Bellerophon" zdryfowal pod okręty ariergardy Villeneuve'a i tam poddał się
Francuzom, ale Villeneuve nie przyjął tej kapitulacji, aby przez zejście
z kotwicy nie naruszyć nakazanego przez Bruyesa szyku (!). Opracowania
brytyjskie tego nie potwierdzają.
28
Wśród poległych znalazł się 10-letni Jacques (Giacomo), syn dowódcy
„Orienta", który nie chciał opuścić rannego ojca, komodora Luca de
Casabianki. Jego dzielnej śmierci poświęciła swój wiersz „Casabianca"
angielska poetka Hemans (1829 r.). SATS, s. 597.
 158
Korfu. Na bitwę między nim a Nelsonem trzeba było poczekać
jeszcze 7 lat. W pościg ruszył tylko HMS „Zealous", ale, nie
wsparty przez inne okręty, został wkrótce odwołany. Pierwszy
Abukir zakończył się więc całkowitym pogromem floty
francuskiej — straciła ona 11 liniowców i 2 fregaty (małe
jednostki schroniły się pod osłonę baterii fortu El Burgh),
zginęło lub utonęło 1700 ludzi, 1500 zostało rannych, a ponad
2000 dostało się do niewoli (rannych i jeńców odesłano na ląd
po odebraniu przysięgi armistycyjnej). Napoleon wraz ze
swoją armią wschodnią został odcięty od ojczyzny, przepadł
także cały skarbiec armijny 29 . Brytyjczycy, poza uszkodzonymi
okrętami, stracili 288 zabitych i 727 rannych (wobec rozbież­
nych danych przyjąłem liczby maksymalne). Ranny Nelson,
który jeszcze przed dwa tygodnie naprawiał w zatoce uszko­
dzone okręty swoje i zdobyczne, wiadomość o zwycięstwie
wysłał na liniowcu „Leander" (do Londynu) i na brygu
„Mutine" (do Neapolu). 18 sierpnia bitwa abukirska miała
jakby swój ciąg dalszy — na wysokości Krety „Leander"
natknął się na uciekającego „Genereux" i po zaciekłej
walce został opanowany przez Francuzów, którzy uprowadzili
go na Korfu.
Marynarzy brytyjskich dzielnie wspierały w tej bitwie
zaokrętowane kobiety. Donosiły na stanowiska woreczki
z prochem, wodę do picia, opatrywały rany, dodawały otuchy
słowem, a nawet ramię w ramię stawały do abordażu. Nie
wiemy, ile ich było, gdyż kobiet nie wpisywano na listy
załogowe, dlatego zdać się trzeba na szacunki. Np. wśród
700-osobowej załogi HMS „Goliath" było ich kilkanaście
(14-20), czyli co najmniej 2%, co przy łącznej liczbie około
a
Znajdowały się tam pieniądze przeznaczone na żołd i zakupy dla armii
napoleońskiej oraz skarby zrabowane na Malcie (rn.in. 850 tys. złotych
luidorów i gwinei o wartości ponad 10 min dolarów wg szacunku z lat 70.).
Na pokład HMS „Alexander" spadł srebrny widelec, który przekazano
Nelsonowi. A. S t r z e l b i c k i , Wraki kryją skarby, Gdańsk 1971, s. 23-24;
B i d w e 11, on. cit., s. 159.
159
8100 ludzi w eskadrze Nelsona pozwala szacować, że kobiet
mogło być 160-165 i jest to liczba raczej zaniżona. Spośród
kobiet „Goliatha" jedna zmarła z ran (p. Leith lub powiązana
z marynarzem o tym nazwisku), kilka było rannych, zaś
p. Edinburgh (lub podopieczna tego marynarza) urodziła
w czasie bitwy syna (!). Ponieważ zgodnie z zakazem
Admiralicji nie powinno ich być na okrętach podczas bitwy,
żadnych odznaczeń za swoją dzielną postawę nie otrzymały,
chociaż... po długoletnich staraniach dwie z nich — Ann
Hopping i Mary Ann Riley odznaczono medalami za tę bitwę,
ale już jako czcigodne matrony (1847 r.). Obecność kobiet na
okrętach zaczęła Admiralicja tolerować podobno od początków
XVIII w. Najpierw były to żony, siostry, córki i matki
oficerów oraz starszych podoficerów, towarzyszące swoim
mężczyznom w długotrwałych podróżach pozaeuropejskich.
Stopniowo, w miarę nasilania systemu branki i związanej
z nią masowej dezercji, zezwolenie objęło również marynarzy,
których w zamian nie zwalniano na ląd w czasie postoju
w portach. Okręty zaroiły się wtedy od handlarek, markietanek,
prostytutek itp. ogólnie określanych jako „diabli balast" (devil's
ballast). Panie te bezwzględnie usuwano z pokładów przy
wyjściach okrętów w morze, pozostawiając żony marynarzy
zwane „damami" (ladies). Damom zezwalano na rejsy między
portami królestwa, choć i one musiały zejść, jeśli okręt płynął
na akcję bojową. Sprawę pobytu kobiet traktowano różnie
— jedni dowódcy okrętów uważali, że obniżają one dyscyplinę,
inni, że podnoszą morale załóg i łagodzą obyczaje. Powszech­
nie za to wykorzystywano kobiety do prac porządkowych
i pralniczych. Kłopotliwą sprawą natomiast było odbieranie
porodów. Aby je ułatwić, położnicom strzelano z armat „dla
przestrachu"; z tej przyczyny dzieci urodzone na morzu
nazywano „armatnimi synami (córkami)". Bitwa pod Abukirem
udowodniła wyraźnie, jak nieżyciowy był zakaz Admiralicji
o nieobecności pań na okrętach w czasie walki (w wypadku
nagłych kontroli przedstawiano listy załóg, na których nie
 160

wykazywano ich nazwisk). Czy Nelson był tego świadom?

Zapewne to właśnie on przyczynił się do liberalizacji przepisów
Admiralicji, gdyż na podległych mu okrętach, jak świadczą
pamiętniki marynarzy, zawsze były kobiety.
O zwycięstwie abukirskim Londyn dowiedział się dopiero
2 października 1798 r. drogą lądową, poprzez południową
i zachodnią Europę, via Neapol. HMS „Mutine" miał bowiem
więcej szczęścia niż „Leander" i po 15 sierpnia dotarł tu
z listami dla króla, królowej i lordostwa Hamiltonów; sam
Nelson, któremu dokuczała rana głowy i związane z nią
torsje, dopłynął dopiero 22 września (uszkodzony „Vanguard"
holowały HMSS „Alexander" i „Culloden"), po uporząd­
kowaniu spraw pobitewnych. Z przysłanych mu wreszcie
przez hr. St. Vincenta 4 fregat, 3 wraz z trzema okrętami Początek bitwy pod Trafalgarem. Z prawej — uderzenie obu kolumn
brytyjskich (obraz N. Pococka z 1806 r.)
liniowymi pozostawił dla blokady Aleksandrii (stały tam
3 fregaty kontradm. Perree'go i transportowce kmdr. Stan-
deleta), 3 ciężko uszkodzone pryzy francuskie kazał spalić,
a pozostałych 6 odesłał pod eskortą 7 własnych okrętów do
Gibraltaru. Teraz już mógł wykonać rozkaz dowódcy Floty
Śródziemnomorskiej i udać się do Neapolu „dla ochrony
królestwa (Ferdynanda IV) przed zagrażającą z morza inwa­ Końcowa faza bitwy — na pierwszym planie uszkodzone okręty Połą­
czonej Floty (obraz ówczesny)
zją francuską". Tam oczekiwała go już Emma Hamilton,
która 8 września napisała płomienny list, uważany przez
współczesnych za zakamuflowane wyznanie miłosne, wyraża­
jący jej radość z odniesionego zwycięstwa i zapowiedź
nagród dla zwycięzcy, „gdyby była królem Anglii". Fer­
dynand IV wraz z Hamiltonami wypłynął na spotkanie
bohatera, zaś Neapol powitał go kwiatami, kolorowymi
sztandarami i flagami oraz okrzykami: „Nasz wybawiciel".
Ponieważ był ranny, lady Hamilton położyła go zaraz do
łóżka, tak że właściwie obchody zwycięstwa połączone
zostały z 40-leciem urodzin Nelsona (29 września); o wszyst­
kich tych hołdach ze strony pary królewskiej i Hamiltonów
kontradmirał powiadamiał w listach żonę, sadząc, iż sprawi
jej tym wielką radość.
Ukochana Nelsona ... kontradmirał Horacy Nelson Napoleon Bonaparte (rys. Duter- ... cesarzowa Józefina (obraz Isa-
— Emma Hamilton (oba obrazy J. Schmidta z 1800 tre'a) i ... beya) oraz ...
r.) oraz ...

... małe „Orlątko" czyli Napoleon I

...owoc ich miłości — córeczka (rys. ówczesny)
Horacja (rys. ówczesny)
 Press-gang „werbu­
je" marynarzy do Ro­
yal Navy (rys. ów­
czesny)

Marinersi z Royal
Marinę Artillery przy
obsłudze karonady
(rys. ówczesny)

Wydawanie grogu na HMS „Victory" (współczesny pokaz

dla zwiedzających)

Na takich „pontonach więziennych" (stare okręty liniowe) latami przeby­

wali schwytani przeciwnicy Royal Navy (rys. ówczesny)

Sobotni wieczór na
okręcie brytyjskim
(rys. G. Cruikshanka)

Młodemu Nelsonowi (obraz J. Ri-
gauda z 1780 r.) przyszło żyć
w początkach burzliwego rozwoju
techniki morskiej — ...
15
Bunt w Norę — posiedzenie komitetu marynarskiego na HMS „Sand-
... chronometru Johna Harrisona wich", drugi z prawej — w kapeluszu i z pałką — to prawdopodobnie
(1735 r.), umożliwiającego okreś­ .czerwony admirał" Richard Parker (karykatura G. Cruikshanka)
lanie długości geograficznej

... pierwszych okrętów pod­

wodnych — USS „Turtle",
konstrukcji Davida Bush-
nella, atakuje HMS „Eagle"
w rej. Long Island 6/7 wrze­
śnia 1776 r. (obraz E. Tuf-
nella) oraz ...

... karonady — „cudownej"

armaty okrętowej, demolu­
jącej z bliskiego dystansu
okręty przeciwnika (karona-
da z HMS „Yictory")

Nelson ranny w głowę pod Adm. Fiodor Uszakow, dowódca ro­

Abukirem (obraz ówczesny) syjskiej Floty Czarnomorskiej, rywal
Nelsona, czy też prekursor zmian
w taktyce liniowej flot żaglowych?
(rys. ówczesny)
 161

Z kolei obchody zwycięskiej bitwy obok Nilu (u ujścia

30
Nilu) na Wyspach Brytyjskich przerosły swoim rozmachem
obchody neapolitańskie. Powszechna świadomość, że Morze
Śródziemne wolne jest od floty francuskiej, a groźny Napole­
on, który zza kanału miał dokonać inwazji, znajduje się
o tysiące mil od niego wśród piasków pustyni synajskiej i bez
możliwości powrotu sprawiła, że królestwo ogarnęła euforia,
a Londyn stał się najbardziej iluminowanym (z tej okazji)
miastem świata. Prasa brytyjska porównywała zwycięstwo
Nelsona do pogromu Wielkiej Armady, zaś z jego imienia
i nazwiska utworzono łaciński anagram — HONOR EST
Tak Brytyjczycy wyobrażali sobie napoleońską inwazję Wysp — z po­ A NILO (Chwała jest od Nilu, przez Nil). Dramaturg i aktor
wietrza, wody i ... podmorskim tunelem pod kanałem La Manche (rys.
Charles Dibdin napisał sztukę „Ujście Nilu" (podobno przez
ówczesny)
7 lat wystawianą w Covent Garden), natomiast Cornelia
Knight wraz z wydawcą czasopisma „Political Miscellany",
Davenportem, dopisali czwartą — sławiącą Nelsona — zwrot­
kę do hymnu „God save the King". Z tysięcy listów
gratulacyjnych wyróżnić należy list lady Spencer, żony I lorda
Admiralicji, który swoją zaangażowaną treścią niewiele
odbiegał od listu lady Hamilton. Król nadał mu tytuł barona
Nilu i Burnham Thorpe z coroczną pensją 2000 funtów, ale
kontradmirał, któremu marzył się tytuł hrabiego na podobieńs­
two adm. Jervisa, nie był z tego zadowolony 3 1 , choć
ofiarowany przez Jerzego III cenny pióropusz nosił stale przy
kapeluszu. Kompania Wschodnioindyjska, mając pewnie na
Royal Navy miała być zwalcza­ uwadze przekreślenie napoleońskich planów podboju Indii,
na przez okręty podwodne ty­
nagrodziła go 10 000 funtów, zaś miasto Londyn obdarowało
pu „Nautilus", których budową
rozpoczął Robert Fulton (rys. złotym mieczem. Poza Jerzym III nagrodzili Nelsona i inni
Ch. Kunza wg planów konstruk­ władcy — car rosyjski ofiarował mu własny portret w złotej
tora) 30
Battle of the Nile (in the mouth of the Nile) — tak określił miejsce
stoczonej bitwy Nelson w swoim raporcie do hr. St. Vincenta, być może aby
bardziej unaocznić mu, gdzie odniósł ten sukces. P t a k . op. cit., s. 240-241.
Wiadomość o tym została zamieszczona 6 października 1798 r. w „Lon­
don Gazette", którą Nelson otrzymał w czasie postoju w Neapolu. Lord
Potężne balony transportowe na Hamilton interweniował podobno (?) w jego sprawie w brytyjskim MSZ. O.
ogrzane powietrze zabierać miały po W a r n e r , Nelson 's beatles, London 1965, s. 86.
3000 żołnierzy (rys. ówczesny), zaś ...
11 — Trafalgar 1805
 162
163

szkatule, król Neapolu i Sycylii wysadzane diamentami

opanowanie Minorki (15 listopada 1798 r.). Zmobilizowało
złote puzderko, sułtan turecki pelisę z soboli, diamentową
też wrogów Republiki, ośmielonych nieobecnością Napoleona
broszę i 2000 złotych cekinów do podziału między rannych
w Europie, do utworzenia II koalicji antyfrancuskiej (Wielka
marynarzy eskadry, zaś jego matka złotą skrzynkę na
Brytania, Rosja, Austria, Turcja, Królestwo Neapolu i Sycylii,
kosztowności, o wartości 1000 funtów. Z kolei Józef Haydn,
Portugalia). Dzięki temu we wschodniej i środkowej części
muzyk austriacki, skomponował na cześć kontradmirała
Morza Śródziemnego pojawiły się jesienią zespoły floty
tzw. Mszę Nelsona. Wybito okolicznościowy złoty medal
rosyjskiej i tureckiej oraz portugalskiej, rozpoczynając wspól­
za tę bitwę (noszony na szyi na szafirowej wstążce) — otrzy­
nie z Mediterranean Fleet blokadę Egiptu i Palestyny oraz
mał go Nelson i wszyscy dowódcy okrętów jego eskadry;
niszczenie resztek floty francuskiej. W tym też okresie doszło
awansowano także o stopień wyżej wszystkich młodszych
do współpracy dwóch wielkich reformatorów morskiej taktyki
oficerów.
liniowej — Anglika Nelsona i Rosjanina Uszakowa.
Swego admirała za zwycięstwo nagrodziła również jego
Nie był to jednak okres chwalebny w życiu kontradmirała.
eskadra. Dowódcy okrętów ofiarowali mu honorową szpadę,
Zasłaniając się wytycznymi Admiralicji, nakazującymi jego
zapowiadając ponadto ufundowanie okolicznościowego port­
eskadrze ochronę królestwa Neapolu i Sycylii od strony
retu (czego nie wykonali) 32 , choć pomysłowością prześcignął
morza (a ściślej chyba skrywanym uczuciem do Emmy),
wszystkich kmdr Beniamin Hallowell, dowódca HMS „Swift-
Nelson wdał się w rozgrywki polityczne na rzecz Ferdynanda
sure", „właściciel" wyłowionego z zatopionego „Orienta"
IV, dopuścił szeregu aktów niesubordynacji wobec prze­
kawału grotmasztu. Cieśle „Swiftsure'a" wycięli z niego
łożonych oraz nielojalności wobec koalicjantów, a także
obszerny drewniany sarkofag, przesyłając go na „Vanguarda"
wykazał zupełnie nieuzasadnionym okrucieństwem jako do­
wraz z okolicznościowym listem Hallowella; z czarnym
wódca i człowiek. Najcięższym grzechem było namówienie
humorem życzył on Nelsonowi jak najdłuższego żywota, po
króla (wspólnie z Hamiltonem) do wyprawy na zajęty przez
którym mógłby być „pochowany we własnym trofeum".
Francuzów Rzym. Choć rozpoczętą 23 listopada inwazję
Kontradmirał przyjął podarunek z humorem i bez obiekcji,
wsparł cesarz Franciszek II, na czele 60 000 armii nea-
umieszczając go we własnej kabinie. Czy za przykładem
politańsko-austriackiej stanął gen. Karol Mack, zaś koalicjanci
Jervisa nagrodził załogi podwójną porcją rumu — nie wiemy.
triumfalnie zajęli Rzym, to niemal zaraz musieli stamtąd
Za to 2 sierpnia kazał odprawić na okrętach nabożeństwa
uchodzić. Kontrofensywę rozpoczęła bowiem 18 000 armia
dziękczynne, po których wieczorem, na pokładzie „Vanguarda"
francuska gen. Jana Championeta, a w jej składzie legioniści
wydał uroczysty bankiet dla swoich dowódców; Emmie zaś
Dąbrowskiego i Kniaziewicza (15% stanu osobowego). To
przywiózł spod Abukiru służącą — czarnoskórą Koptyjkę.
właśnie Polacy pokrzyżowali plany Nelsonowi. Dywizja
Zwycięstwo abukirskie przywróciło Royal Navy panowanie gen. Karola Kniaziewicza w ciągu 9 dni rozgromiła wojska
na Morzu Śródziemnym, czego pierwszym dowodem było neapolitańskie pod Magliano, Nepi, Falari, Otricoli i Calvi
32
Tak twierdzi B i d w e l l (op. cit., s. 161), choć zachował się obraz
(1-9 grudnia), zdobywając 24 sztandary, 8100 jeńców i 32
nieznanego malarza, przedstawiający rannego pod Abukirem Nelsona, ofiaro­ działa, zaś dywizja gen. Jana Henryka Dąbrowskiego zdobyła
wany małżonce adm. Parkera (Petera lub Hyde'a). W a rn e r, op. cit., s. 54, 30 grudnia twierdzę morską Gaetę, biorąc 2000 jeńców,
zdjęcie 21. 92 działa oraz 62 statki. Z nich to kpt. Piotr Biernacki
 164
utworzył, ku utrapieniu Nelsona, flotę nowego państwa nea-
politańskiego — Republiki Partenopejskiej. Uciekającego
wraz z rodziną Ferdynanda przygarnął 23 grudnia na pokład
„Vanguarda" Nelson, który po zaokrętowaniu Hamiltonów
oraz kilku dygnitarzy dworskich (wśród nich adm. ks. Fran­
cesco Carraciolo) i tyluż kupców angielskich dotarł, po
trzydniowej żegludze w ciężkim sztormie (zmarło najmłodsze
z dzieci króla), do Palermo. Neapol skapitulował 23 stycznia
1799 r., a fiasko wyprawy rzymskiej i utworzenie Republiki
Partenopejskiej, przekreślając niejako pasmo sukcesów Nel­
sona, wywarły pewien ujemny wpływ na rozwój jego osobo­
wości 3 3 ; choć co prawda Admiralicja i hr. St. Vincent wyrazili
mu swoje uznanie za „ocalenie rodziny królewskiej". Mimo to
dopuścił się niesubordynacji wobec ich kolejnych zarządzeń,
kiedy to choroba i znużenie trudami służby zmusiły dowódcę
Mediterranean Fleet, hr. St. Vincenta, najpierw do wyznacze­
nia swego zastępcy (odpowiedzialnego za działania w środ­
kowej i wschodniej części Morza Śródziemnego), a następnie
do odejścia z tego stanowiska. Ku zaskoczeniu Nelsona
Admiralicja powierzyła pełnienie tych funkcji nie jemu,
a lordowi Keithowi (kontradm. George Elphingstone). Zbiegło
się to w czasie z wyprawą eskadry wiceadm. Bruixa na Morze
Śródziemne (kwiecień-lipiec 1799 r.), więc niespokojny
Keith, aby Bruix „przy okazji" nie odebrał Minorki, skierował
tam 13 lipca eskadrę Nelsona. Ten jednak, uważając, iż jego
głównym zadaniem jest ochrona Ferdynanda IV z rodziną (i
Hamiltonów?), pozostał na wodach Zatoki Neapolitańskiej,
a na Majorkę skierował „gwoli przyzwoitości" kilka okrętów;
co więcej, z przybyłej do Palermo eskadry posiłkowej komo-
33
Świadczy o tym pełen szyderstwa i goryczy fragment listu do hr. St.
Vincenta (B i d w e 11, op. cir., s. 167). Do marca 1799 r. dywizja Dąbrows­
kiego zabezpieczała komunikacje lądowe między Neapolem a Rzymem;
6 marca 1799 r. gen. Kniaziewicz wręczył w Paryżu przedstawicielom
Dyrektoriatu zdobyczne sztandary neapolitańskie (łącznie 33). Zarys dziejów
wojskowości polskiej do r. 1864, t. II, Warszawa 1966, s. 284-285 (dalej jako:
Zarys dziejów...).
165
dora Johna Duckwortha, wyłączył 80-armatni liniowiec „Fou-
droyant", na który 8 czerwca przeniósł swoją flagę, odsyłając
„Vanguarda" na remont do stoczni brytyjskich. Decyzje te,
wobec ich pokrętnych uzasadnień, pogorszyły z miejsca
stosunki Nelsona z Keithem, o czym powściągliwie lecz
nieustannie donosił on Admiralicji (podkreślając samowolę
podwładnego „bohatera"). Ten zaś zajął się przywracaniem
Ferdynanda na tron neapolitański, co pogorszyło z kolei
stosunki z dowództwem sojuszniczej floty rosyjskiej, która
pod dowództwem adm. Fiodora Uszakowa (wespół z flotą
turecką) opanowała wschodni akwen Morza Śródziemnego.
Uszakow, który dotąd tworzył administrację w Republice
Siedmiu Wysp (Heptanez), kondominium turecko-rosyjskim,
jakim stały się podbite Wyspy Jońskie i został wezwany przez
Nelsona na wody sycylijskie w związku z rajdem eskadry
Bruixa, teraz z zapałem włączył się również w proces rewindy­
kacji tronu (podobno na prośbę samego Ferdynanda). Jego
oddziały desantowe wsparły chłopskich rebeliantów kardynała
Fabrizio Ruffa, który, w odpowiedzi na republikański terror,
wywołał w Republice Partenopejskiej powstanie chłopskie.
Dzięki tej pomocy koalicjanci opanowali w maju Kalabrię
i część Apulii, kierując się w czerwcu na Neapol, który
skapitulował 19 czerwca. Oddziały francuskie i republikanów
żądających ewakuacji do Tulonu załadowano, zgodnie z umową
kapitulacyjną, na 14 transportowców, inni obrońcy mogli
pozostać w mieście, o ile wyrazili takie życzenie. Tymczasem
Nelson, który 25 czerwca zawinął do Neapolu (17 okrętów
liniowych), namówił króla do odrzucenia warunków kapitulacji.
Nie bez wpływu była tu ingerencja Marii Karoliny, która
nalegała, aby kontradmirał potraktował Neapol „jak zbuntowane
irlandzkie miasto". Ferdynand zlekceważył więc podpisy Ruffa
i przedstawicieli koalicji, zlecając Nelsonowi przykładne ukara­
nie buntowników, co ten uczynił z niemałą ochotą, przekształca­
jąc zatrzymane transportowce w hulki więzienne. Jego nieposzla­
kowaną dotąd opinię mocno nadwyrężyła zwłaszcza egzekucja
 166
ks. Francesca Carracioli. Ten były oficer Royal Navy, dowódca
floty neapolitańskiej i wielki magnat, wywieziony w grudniu
przez Nelsona na Sycylię, powrócił za zgodą króla do Neapolu,
kiedy władze republikańskie zagroziły mu konfiskatą dóbr.
Tam zmuszono go do objęcia utworzonej przez kpt. Biernac­
kiego floty partenopejskiej i za to właśnie Nelson, wbrew
protestom oficerów neapolitańskich, oddał go pod sąd polowy
i pospiesznie stracił. Co więcej, mimo próśb własnych oficerów,
aby postawić go przed plutonem egzekucyjnym, kazał go
powiesić na noku rei fregaty neapolitańskiej „Minerva". Tak
więc zasłużony dla Royal Navy komodor (walczył z insurgen-
tami amerykańskimi i piratami berberyjskimi) został potrak­
towany jak jej zbuntowany marynarz. Niezrozumiany przez
otoczenie kontradmirał „szastał" więc wyrokami śmierci i chłos­
ty, broniąc ferdynandowego tronu nie tylko przed Francuzami
i republikanami, ale również przed Rosjanami Uszakowa,
który od 14 sierpnia stał w Messynie, delegując zespoły
okrętów do służby blokadowej na wodach Malty, Morza
Liguryjskiego i Adriatyku 3 4 (wraz z okrętami tureckimi).
Ferdynand docenił to oddanie. Po powrocie do Palermo,
8 sierpnia nadał Nelsonowi tytuł księcia Bronie (greckie
„grzmot, grom") z dobrami w rejonie Etny (podobno o rocz­
nym dochodzie 3 tys. funtów) 3 5 oraz obdarował wysadzaną
diamentami szpadą. Mimo swoistej samoeuforii kontradmirał
nie zapomniał jednak o interesach ojczyzny, dlatego nie chciał
34
Choć w dostępnych źródłach anglojęzycznych brak danych o współpracy
obu flot, w rosyjskim opracowaniu Morskije srażenia russkogo flota, Moskwa
1994, s. 198-208 (pod red. W. G. Oppokowa) zamieszczony jest wybór
depesz Uszakowa, adresowanych do „Lorda Nelsona" (w okresie 31 sierpnia
1798-27 lutego 1799; daty wg kalendarza juliańskiego), w których admirał
powiadamia adresata o swoich planach operacyjno-taktycznych, prosząc
w zamian o różne informacje organizacyjne, taktyczne itp. B i d w e 11, op.
cit., nic o Uszakowie i współpracy z nim Nelsona nie wspomina.
35
Jerzy III zezwolił mu na używanie tego tytułu w formie „Bronte Nelson
of the Nile", ale w korespondencji admirał używał formy „Nelson i Bronte".
W a r n e r , op. cit., s. 95.
167
żadnej współpracy z Uszakowem przy blokadzie Malty, obawia­
jąc się, aby ten nie zmienił przy okazji protektorów ani a
Zakonowi przez cara Pawła I w protektorat carski nad archipela­
giem maltańskim. Korzystając więc ze swego wpływu na
Ferdynanda oraz skrywanego przez tamtego poczucia hańby za
nieudaną wyprawę na Rzym, Nelson namówił go (?) do
ponowienia tej ekspedycji przy wykorzystaniu pomocy Uszako­
wa. Król, znajdujący się pod wrażeniem niedawnej owocnej
współpracy kardynała Ruffa z Rosjanami, poprosił o to admirała,
który dlatego przeszedł z eskadrą z Messyny do Neapolu (2
września zasilił ją powracający z Morza Północnego zespół
wiceadm. Piotra Karcowa). Ekspedycja wydawała się łatwa
— zwycięstwa Suworowa oczyściły północne Włochy z wojsk
francuskich, legionistów polskich wycofano w rejon Ligurii, zaś
garnizon rzymski był nieliczny. Dlatego marsz wojsk rosyjsko-
neapolitańskich (820 grenadierów, 200 marynarzy rosyjskich kpt.
mar. Bałabina i 2500 żołnierzy neapolitańskich płk. Skipora)
zakończył się 11 października triumfalnym zajęciem wiecznego
miasta. Lecz i tu Nelson wykazał się nierzetelnością wobec
koalicjanta — wysadzony w rejonie ujścia Tybru (?) oddział
desantowy kmdr. Thomasa Troubridge'a przyjął kapitulację
francuskiego garnizonu Rzymu już w końcu września 1799 r.
„Intryga rzymska" oraz większe zainteresowanie sprawami
dworskimi (vide — Emma Hamilton) niż służbą były główną
przyczyną, jak twierdzili złośliwi współcześni, „przegapienia"
przez Nelsona egipskiego rajdu Napoleona, który 9 października
1799 r. dotarł do Francji. 21 grudnia została też odwołana do
Rosji eskadra Uszakowa (Turcy odeszli już wcześniej). W stycz­
niu 1800 r. odpłynął on na wody Heptanezu 3 6 . Tak zakończyła
się współpraca między oboma wielkimi admirałami. Skorzystała
na niej Emma Hamilton — car-protektor Zakonu odznaczył ją
Krzyżem Maltańskim.
36
25 września 1800 r. za zasługi dla Królestwa Neapolu i Sycylii
Ferdynand IV nadał Uszakowowi Order św. Januarego I stopnia. O w c z i n -
ni k o w, op. cit., s. 116.
 168
Na marginesie tej współpracy wypada poświęcić kilkanaście
zdań sporom historyków rosyjskich i brytyjskich o to, który
z tych wielkich admirałów był prekursorem zmian w taktyce
liniowej flot żaglowych — który po raz pierwszy zastąpił ją
taktyką manewrową. Brytyjczycy zupełnie nie wspominają
o współdziałaniu obu flot w walkach z Francuzami o Królestwo
Neapolu i Sycylii, zaś Rosjanie przeciwnie — wykazując
w nich dominację Uszakowa, twierdzą wręcz, iż Nelson był
jakby jego uczniem, zasięgając listownie, a potem osobiście
różnych rad o charakterze organizacyjno-taktycznym. Nie
rozstrzygając sporu, podam jednak pewne fakty godne rozwagi.
Uszakow uzyskał już jakiś handicap z racji zdarzeń losowych:
urodził się 13 lat wcześniej od Nelsona (1745 r.), stopień
kontradmirała uzyskał 8 lat wcześniej (1789 r.), podobnie jak
wiceadmirała (1793 r.). Również swoje zwycięstwa nad
Turkami odniósł 9-6 lat przed pierwszym wielkim zwycięst­
wem Nelsona (1788 — Fidonisi, 1790 — Synopa, 1790
— Anapa, 1790 — Tendra i 1791 r. — Kaliakra). Potem
jednak, aż do 1798 r., miał przerwę w walkach; okres ten
wypełnił działalnością organizacyjno-szkoleniową. Lata pono­
wnej działalności bojowej (1798-1801) pozbawione były
jednak klasycznych bitew morskich, więc całość swoich
uzdolnień i nabytych umiejętności skierował Uszakow na
wypracowanie metod zdobywania fortyfikacji nadbrzeżnych
przez okręty i desanty okrętowe (Wyspy Jońskie 1798-1799),
co wykraczało poza „czystą" taktykę klasycznej bitwy morskiej
i niewiele miało wspólnego z manewrem na akwenie bitwy.
W 1802 r. przesunięty został na boczny tor jako dowódca
Bałtyckiej Floty Wiosłowej, zaś w 1807 r. przeszedł w stan
spoczynku, nie wnosząc już nic nowego w rozwój morskiej
sztuki wojennej (choćby opracowania teoretyczne).
Jednak nie wszystkie z 5 bitew, w których pokonał flotę
turecką, stoczył według klasycznych zasad taktyki liniowej,
mając możliwość jej korekty, czy też naprawy w kierunku
taktyki manewrowej. Z góry należy wyeliminować bitwę
169
pod Synopą (2 czerwca 1790 r.), gdyż była zwykłym napadem
z morza na tę bazę i stojące na jej redzie okręty (4 mniejsze
spalono) i transportowce z pszenicą (8 uprowadzono). Pewne
wątpliwości budzi też bitwa koło Wyspy Żmij (Fidonisi,
14 lipca 1788 r.), gdzie kmdr brygadier (komodor) Uszakow
dowodził strażą przednią (awangardą) eskadry kontradm.
Marka Wojnowicza (2 okręty liniowe, 11 fregat, 23 małe
jednostki). Kapudan-pasza (adm.) Hasan Cezayirli, mając
17 liniowców (ponadto 8 fregat i 24 małe jednostki), sfo­
rmował szyk torowy, zaś Wojnowicz, mając tylko 2 liniowce,
szyku takiego (teoretycznie) nie mógł sformować — jego
okręty szły zapewne w szyku namiaru, a nawet roju, mając
po burtach mniejsze jednostki („kompaktnyj strój"). Znaj­
dujący się w ariergardzie (6 liniowców) i będący na na­
wietrznej Cezayirli, idąc kontrkursem, uderzył na awangardę
Uszakowa (okręt liniowy, 3 fregaty), aby odciąć ją od
sił głównych. Ten wyostrzył, rozciągając swój zespół w szyk
torowy, aby podobno uchwycić od czoła liniowce Ceza-
yirliego (wziąć je „w dwa ognie") i mając prowadzącymi
duże fregaty „Bierisław" i „Strieła", a trzecim swój liniowiec
flagowy „Swiatoj Pawieł" osłaniany przez fregatę „Kinburn",
zaatakował Turków z bliskiej odległości („na strzał pis­
toletowy") zmasowanym ogniem całej artylerii (wszystkie
wagomiary). Głównym celem był flagowiec Cezayirliego,
który z kolei z 3 okrętami liniowymi próbował zniszczyć
obie fregaty, odcinając je od „Swiatogo Pawła"; przeciw
niemu skierował 3 następne w szyku liniowce. Rosjanie
strzelali jednak szybciej i celniej, toteż obie 50-armatnie
fregaty uszkodziły po dwugodzinnej walce atakujące je
dwa okręty liniowe, które zawróciły na południe, nie zwra­
cając uwagi na sygnały głównodowodzącego. Ten ruszył
za nimi „w pościg" na postrzelanym okręcie flagowym,
co reszta tureckiej ariergardy, a następnie eskadry, mylnie
przyjęła za zwrot taktyczny i po krótkiej wymianie ognia
z siłami głównymi Wojnowicza opuściła akwen bitwy. Dzięki
 170
swemu manewrowi (uchwycenie czoła kolumny tureckiej,
atak na okręt flagowy) Uszakow mógł uważać się za
zwycięzcę, choć nieudzielenie mu pomocy przez Wojnowicza
(wsparcie ogniowe, rezygnacja z pościgu) udaremniło ca­
łkowite rozbicie przeciwnika 37 . Pozostałe 3 bitwy stoczył
kontradm. Uszakow, już jako dowódca eskadry i Floty
Czarnomorskiej, mniej więcej według zasad taktyki liniowej,
choć kolumnę torową traktował jako jeden z elementów
manewru (lub podstawę do wykonywania manewrów) na
akwenie działań, przy czym formował ją ad hoc (włączał
do niej fregaty) i mało zważał, czy każdy jej okręt ma
odpowiednik w kolumnie tureckiej. Nie przestrzegał też
porządku w szyku (kolejności), dając niejako dowódcom
okrętów „wolną rękę" podczas walki.
19 lipca 1790 r. doszło do bitwy pod Kerczem (zwanej też
bitwą pod Anapą) w czasie próby operacji desantowej na
Krymie, podjętej przez nowego kapudana-paszę Husseina
Kucziika. Kiedy około godziny 10 w porannej mgle zbliżył się
on w kolumnie torowej (10 liniowców, 6 fregat, 36 mniejszych
jednostek z oddziałami desantowymi) do Cieśniny Kerczeń-
37
Radziecki dramaturg Aleksander Sztejn w sztuce „Flaga admirała"
podaje, jakoby w tej bitwie eskadra Wojnowicza sformowała jedną kolumnę
bojową (zgodnie z regułami P. Hoste'a) równoległą do silniejszej kolumny
tureckiej; Uszakow natomiast otrzymał zgodę Wojnowicza na samodzielne
działania awangardy. Zaatakował więc turecki okręt flagowy („odciąć głowę
od tułowia"), aby następnie rozproszyć resztę eskadry przeciwnika („tułów
bez głowy rąbać po kawałku"). Wojnowicz, wg Sztejna, modlił się tylko pod
ikoną o zwycięstwo. Sztuka, napisana w 1950 (?) r. (otrzymała tzw. nagrodę
stalinowską) w oparciu o ówczesne ustalenia historiografii radzieckiej, jest
jednak fikcją literacką, a do tego tendencyjnie antybrytyjską. co mogło być
następstwem pewnej audycji BBC, gdzie z okazji rocznicy bitwy pod
Trafalgarem (145-146?) nazwano Uszakowa „podejrzanym Rosjaninem" oraz
„człowiekiem nikomu nieznanym, którego imienia nie można znaleźć
w żadnym słowniku encyklopedycznym" (J. B., Prawda o Trafalgarze,
„Morze" 1951, nr 10). O samej sztuce vide — A. S z t e j n , Flaga admirała
(odsłona IV), „Morze" 1952 , nr 11 i NN, Proporzec admirała, „Morze" 1951,
nr 2.
171
skiej, natknął się na zakotwiczoną w rejonie Przylądka Takil
eskadrę Uszakowa (10 liniowców, 6 fregat, 16-17 mniejszych
jednostek). Ten niezwłocznie sformował kolumnę torową
z liniowców i fregat, a widząc, że Kiicziik zamierza zaatakować
awangardę rosyjską, wyłączył z szyku swoje fregaty (tworząc
tzw. rezerwę), aby następnie ją nimi wesprzeć. Po trzygodzin­
nej walce Kucziik musiał więc ustąpić i zawrócić na kontrkurs
(około godziny 15 zmienił się ponadto kierunek wiatru) pod
ogniem całej eskadry Uszakowa, strzelającej z najbliższej
odległości („dystans ognia pistoletowego"). Utracił wtedy nie
tylko korzystny wiatr (przeszedł na zawietrzną), ale także jego
okręt flagowy i 3 inne zostały ciężko uszkodzone. Z kolei
Uszakow wykonał teraz zwrot („wszystkie okręty równocześ­
nie") i w tworzonej pospiesznie kolumnie torowej (podobno
nieukończonej) ruszył fordewindem za uchodzącymi Turkami,
przerywając pościg po zapadnięciu ciemności. Za sukces
taktyczny zapłacili Rosjanie 29 zabitymi i 68 rannymi, podczas
kiedy Turcy utracili na akwenie bitwy jednostkę łącznikową
(kirłangicz) i, podobno nocą, 3 uszkodzone liniowce, zaś
straty w ludziach, ze względu na zaokrętowany desant, mogły
być nawet dziesięciokrotnie wyższe. Sukcesem operacyjnym
Uszakowa było udaremnienie Turkom wejścia na Morze
Azowskie i wysadzenie desantu.
Bitwa koło Mierzei Tendrowskiej, stoczona w dniach 8-9
września 1790 r., 43 km na wschód od Hadżibeja (dzisiejsza
Odessa), wynikła z nałożonego na Uszakowa zadania operacyj­
nego — osłony przejścia Zalewowej Flotylli Wiosłowej
kontradm. Osipa Deribasa (Jose de Ribas) z Chersonia w ujściu
Dniepru na Dunaj. Zdążający na połączenie z nią Uszakow
(10 okrętów liniowych, 6 fregat, 21 mniejszych jednostek)
natknął się nieoczekiwanie (?) rankiem na stojącą tam na
kotwicach eskadrę Kucziika (14 liniowców, 8 fregat, 23
mniejsze jednostki), blokującą Deribasowi wyjście z limanu
dnieprzańskiego. Kucziik, któremu sułtan przydzielił doświad­
czonego doradcę, adm. Saida beja, chcąc ujść bez walki, kazał
 172
rwać kotwice, co widząc, Uszakow ruszył do ataku w szyku
marszowym (kolumna trójkowa), rezygnując z formowania
jednej kolumny torowej. Musiał ją jednak utworzyć, gdyż
Kiiczuk, który zorientował się, że okręty jego ariergardy mogą
być zniszczone przez Rosjan, o godzinie 12 zawrócił w prawo
(„wszystkie okręty równocześnie") i położył się na kontrkurs,
aby je osłonić. Uszakow wykonał więc zwrot o 180° i po
wycofaniu z kolumny 3 fregat (rezerwa taktyczna), którymi
wzmocnił swoją awangardę, zbliżył się (skracając dwukrotnie
dystans manewrem „wszystkie równocześnie w lewo") o go­
dzinie 15 do kolumny tureckiej na odległość strzału kar-
taczowego. Po dwugodzinnej bitwie artyleryjskiej, w której
Rosjanie górowali celnością ognia, Turcy zawrócili i, korzys­
tając z fordewindu, rozpoczęli bezładny odwrót z akwenu
bitwy. Pościg za nimi przerwały zapadające ciemności
i wzmagający się wiatr, które zmusiły Uszakowa do zakot­
wiczenia. O świcie 9 września okazało się, że obie eskadry
kotwiczyły niemal obok siebie, a jedna z fregat rosyjskich
znalazła się nawet między okrętami tureckimi. Rosjanie
podnieśli kotwice około godziny 6, wznawiając walkę i przy­
stępując do tworzenia kolumny torowej, ale Turcy nie podjęli
wyzwania, myśląc już tylko o ucieczce; porzucając uszkodzo­
ne liniowce admiralskie, uszli w kierunku Stambułu. Po
czterech godzinach walki poddał się Rosjanom 66-armatni
„Meleki Bahri" z 600 ludźmi załogi, zaś po następnych trzech
poddający się już i płonący flagowiec Said beja, 74-armatni
„Kapitaniye" wyleciał w powietrze (Said beja i 99 ocalałych
wzięto do niewoli). W czasie prowadzonego chaotycznie
pościgu (sztormowa pogoda) zatonęły również uszkodzone
— 74-armatni liniowiec „Arnaut Asan Kapitanę" i kilka (?)
małych jednostek, poddały się natomiast trzy inne; ponadto
w bitwie utracili Turcy około 1200 zabitych oraz 733 jeńców.
Rosjanie, poza nieznacznymi uszkodzeniami okrętów, mieli
tylko 21 zabitych i 25 rannych. Dzięki zwycięstwu Uszakowa
Zalewowa Flotylla Wiosłowa Deribasa mogła przejść na
173
Dunaj i wziąć udział w walkach o twierdzę Izmaił, która
skapitulowała w grudniu 1790 r. 3 8
Ostatnia z bitew morskich Uszakowa, stoczona kołc
Przylądka Kaliakra 11 sierpnia 1791 r., przypominała niecc
(w fazie początkowej) nelsonowską bitwę pod Abukirem.
Doszło do niej w końcowym już okresie wojny z Turcją,
kiedy po zdobyciu twierdzy Anapa (31 lipca) rozpoczęły
się rokowania pokojowe. W tym okresie Turcy zasilili
swoją flotę flotyllami okrętów ściągniętymi z północnoaf-
rykańskich prowincji imperium, wśród których najbitniejsza
była algierska z Saidem Alim, paszą Algieru. Podobne
przechwalał się on, że przywiezie Uszak paszę (jak nazy­
wano Uszakowa) w złotej klatce do Stambułu i ta wiadomość
dotarła do zainteresowanego. Nic nie wiedząc o rokowa­
niach, wyruszył on z eskadrą (16 liniowców, 2 fregaty, 21
małych jednostek) na poszukiwanie Turków, których kot-
wicowisko dostrzeżono za Przylądkiem Kaliakra (45 km ze
płn. wsch. od Warny), w południe 11 sierpnia. Byłe
słoneczna pogoda z wiatrem północnowschodnim, a że tegc
dnia przypadało święto bajramu (zakończenie ramadanu^
i większość załóg ze stojących tu okrętów (18 liniowców.
38
Owczinnikow, (op. cit., s. 44^t5) podaje, że w październiku 1790 r
otrzymał Uszakow od głównodowodzącego, ks. Potiemkina, wytyczne co dc
dalszych działań na morzu. Potiemkin nakazywał: utworzyć tzw. eskadrę
cesarskiej bandery (2 liniowce, fregata), przeznaczoną w bitwie do wykony­
wania ataków na turecki okręt flagowy, podczas kiedy pozostałe jednostk:
walczyć miały w kolumnie torowej; niszczyć zamiast zdobywać okręt}
przeciwnika; w bitwie dokonywać podziału celów ogniowych — co dc
ważności okrętów, miejsca ich ostrzału (burty, ożaglowanie itp.) oraz rodzaji
użytej amunicji; w bitwie podchodzić do przeciwnika na odległość poniżę
1 kahla (185,2 m); wykorzystywać w walce wszystkie sprzyjające okoliczności
walczyć mężnie, „po czarnomorsku"; wierzyć głęboko, że Bóg da zwycięstwc
itd. Autor nie sądzi jednak, aby Potiemkin, awanturnik i hulaka, do tegc
kawalerzysta, okazał się nowym geniuszem morskim i uważa, iż wytyczne te
oparł feldmarszałek na meldunkach i dotychczasowym postępowaniu Usza­
kowa. Podkreśla przy tym, że wytyczne te można uznać za pierwsze
instrukcję walki we flocie rosyjskiej.
 174
17 fregat, 43 małe okręty) zjechała na ląd, bezpieczeństwa
kotwicowiska strzegła bateria nadbrzeżna. Uszakow zaata­
kował niezwłocznie w szyku marszowym (3 kolumny
torowe), wchodząc o 14.45 między okręty tureckie a brzeg,
ostrzeliwany tylko przez działa baterii nadbrzeżnej. Za­
skoczony widokiem Rosjan kapudan pasza Kiicziik kazał
rąbać liny kotwiczne, próbując w panice (doszło do szeregu
zderzeń) i bez czekania na powrót załóg sformować jakiś
szyk bojowy, kierując się w stronę Warny. Sytuację uratował
zajmujący stanowisko wiceadmiralskie Said Ali, którego
okręty kotwiczyły podobno oddzielnie od pozostałych. Już
około 15.15 utworzył on z nich kolumnę bojową i ruszył
kursem południowowschodnim, pociągając za sobą pozostałe
okręty tureckie włącznie z samym kapudanem; co więcej,
zmusił przez to Uszakowa do zawrócenia i sformowania
jednej kolumny torowej. Wykorzystując większą prędkość
swoich okrętów, próbował nawet zwrotem w lewo uchwycić
czoło kolumny rosyjskiej i wyjść na nawietrzną. W porę
dostrzegł to Uszakow, który o 16.15 na flagowym „Roż-
diestwo Christowo" opuścił linię bojową i z odległości pół
kabla zaatakował bezpośrednio okręt flagowy Saida Alego
(„Kapudaniye"?). Głównodowodzącego wsparły 3 inne
liniowce rosyjskie, atakując turecką awangardę, a jedno­
cześnie pozostałe okręty jego kolumny torowej zbliżyły się
do kolumny tureckiej, rozpoczynając o godzinie 17 właściwą
bitwę. Trwający ponad trzy i pół godziny zacięty pojedynek
artyleryjski zakończył się sukcesem Rosjan; postrzelane
okręty tureckie uszły w rozsypce ku brzegom anatolijskim
ścigane przez okręty rosyjskie, którym zapadająca noc
i przeciwny wiatr nie pozwoliły na uzyskanie wymiernych
sukcesów. Uszedł nawet ciężko uszkodzony flagowiec Saida
Alego, prześladowany szczególnie przez Uszakowa, który
podobno wykrzykiwał przy tym, że oduczy Saida dawania
sułtanowi obietnic bez pokrycia. Zwycięstwo, które przy­
spieszyło zawarcie pokoju z Turcją (9 stycznia 1792 r.),
175
kosztowało Rosjan 17 zabitych i 28 rannych, straty tureckie
były znacznie wyższe - .
Podsumowując morskie dokonania Uszakowa możemy
stwierdzić, że nie poprawiał on taktyki liniowej w kierunku
jej manewrowości, ale zajął się manewrowaniem na akwenie
bitwy, nie obciążając się postanowieniami regulującymi samą
taktykę liniową. Miał on o tyle ułatwione zadanie, że rosyjska
morska sztuka wojenna nie była tak skrępowana schematyz­
mem taktyki liniowej jak brytyjska (mimo służących we flocie
rosyjskiej admirałów brytyjskich). Nie narzucała swoim ad­
mirałom trzymania się ustalonych schematów taktycznych
i nie tłumiła nowatorskich pomysłów groźbą odpowiedzialności
sądowej i poważnymi konsekwencjami personalnymi. Stąd
Uszakow miał swobodę podejmowania decyzji bez ryzyka
„nadstawiania karku" i lęku admirałów brytyjskich, gdzie
każde podjęcie decyzji taktycznej niezgodnej z regulaminem
walki oznaczało ryzyko „utraty głowy" w przerażającej
dosłowności; mówiąc lapidarnie Uszakowowi było łatwiej, bo
nie musiał się bać. Z kolei Nelsona trzeba cenić przede
wszystkim za odwagę i ryzyko, bez nich nie miałby szans na
modyfikację taktyki liniowej. Choć obaj admirałowie starali
się przekształcać uzyskany sukces taktyczny w sukces opera­
cyjny, była w tym zasadnicza różnica. Uszakow zadowalał się
jakby tylko przepędzeniem floty przeciwnika z akwenu
operacyjnego, gotów do podobnej akcji, jeśli przeciwnik
powracał na ten akwen po pewnym czasie, natomiast Nelson
19
Wieczorkiewicz (op. cit., t. I, s. 412^413) sądzi, że Uszakow wiedział
o rokowaniach pokojowych i rozbił flotę turecką, aby Wielka Porta „nie
zwlekała z podpisaniem traktatu z Petersburgiem". Bitwy Uszakowa opisałem
w oparciu o hasła zamieszczone w Sowietskoj Wojennoj Enciktopiedii (t. IV,
Moskwa 1977, s. 40-41 i 145 oraz t. VIII, Moskwa 1980, s. 20 i 270-271),
niezależnie od wspomnianych już opracowań Owczinnikowa, Oppokowa oraz
Zacharowa (htorija wojennomorskogo isskustwa, Moskwa 1969, s. 48-53)
i W. D. Docenki (Admirał nie znawszij porażenij, w: Bitwy rossijskogo jłota
XVIU~XX w., Sankt Petersburg 1998, s. 63-74), a także na podstawie map,
zamieszczonych w Morskom Atlasie (t. III, cz. 1, Moskwa (?) 1958).
 176
przepędzał flotę przeciwnika z akwenu operacyjnego już niemal
na stałe dlatego, że niszczył trwale (fizycznie) gros jej sił
głównych, podczas gdy Uszakow likwidował okręty admiralskie
przeciwnika, choć nie zawsze na dobre. Praktycznie więc po
bitwie z Nelsonem przeciwnik nie miał z czym wrócić na morze,
po bitwie z Uszakowem zmieniali się w zasadzie jedynie
dowódcy floty przeciwnika (czasem na lepsze). Która z metod
była skuteczniejsza? Niech oceni sam czytelnik.
Zatem sprawa pierwszeństwa zastosowania taktyki manew­
rowej w bitwie morskiej jest nadal otwarta. Uściślając problem,
należy gwoli prawdy stwierdzić, że Nelson był wiernym
czytelnikiem wspomnianego już studium Johna Clerka of
Eldina Essay of Naval Tactics {Szkice o taktyce morskiej),
wydanego w latach 1790 (t. I) i 1797 (cz. II-cz. IV). Ten
uzdolniony kupiec spod Edynburga, który sprawy morza znał
z pływania łodzią żaglową po zatoce Firth of Forth, a wojny
morskiej z tłumaczonych opracowań Hoste'a {L'art des armes
navales, 1697) i de Moroguesa {Tactiąue navale, 1763),
słusznie zauważył, że głównym celem każdej bitwy morskiej
winno być rozbicie floty nieprzyjaciela. W tym celu należało,
nie wdając się w walkę w kolumnach torowych, zaatakować
jego awan- lub ariergardę, odciąć ją od pozostałych sił,
udaremniając jakąkolwiek pomoc i zniszczyć. Wprawdzie
Admiralicja uznała oficjalnie taktykę Clerka dopiero w 1806 r.,
już po Trafalgarze, sam Nelson w pełni aprobował jego
poglądy. Ponieważ Clerk zaczął pisać swoje Szkice podobno
już w 1782 r., a więc po bitwie koło Wysp Saintes, zatem być
może należy uznać, iż Nelson wzorował się nie tyle na
Uszakowie, ile na zwycięzcy tamtej bitwy, adm. George'u
Rodneyu. W owym czasie kmdr. por. Uszakow, dowódca
fregaty „Prowornyj" Floty Bałtyckiej, stacjonował w Kron­
sztadzie i o bitwie koło Wysp Saintes mógł wyczytać w peters­
burskich gazetach lub „Russkom Wiestnikie" 4 0 .
40
Docenko (op. cit., s. 63-64) twierdzi, że w okresie aktywnej działalności
Uszakowa pracy J. Clerka nikt jeszcze w Rosji nie czytał i dlatego admirał
nie mógł jej wdrożyć w praktyczne zastosowanie bojowe. Nie jest to ścisłe,
177
W styczniu 1800 r. dworskie wywczasy Nelsona w Palermo,
u boku lady Hamilton, przerwał wiceadm. Keith, wzywając go
do Livorno. Po zawoalowanej reprymendzie za Minorkę
i sycylijskie hulanki, obaj admirałowie odpłynęli na wody
Malty, aby tam 18 lutego przechwycić koło Przylądka Passero
zespół kontradm. Perree'go (liniowiec „Genereux", 3 fregaty,
2 korwety), który próbował przedostać się do La Valetty.
Zdobyty „Genereux" niewątpliwie ucieszył Nelsona, był to
bowiem jeden z dwóch „uciekinierów" spod Abukiru. Następ­
nie Keith popłynął na wody egipskie, odsyłając Nelsona do
Syrakuz. Ale stęskniony za wybranką serca kontradmirał
przeniósł flagę na transportowiec i pożeglował do... Palermo,
podczas gdy reszta zespołu (liniowce „Foudroyant" i „Lion",
fregata „Penelope") z kmdr. Edwardem Berrym ruszyła ku
Syrakuzom, zdobywając po drodze ostatni z abukirskich
„uciekinierów", liniowiec „Guillaume Tell", który 30 marca
opuścił La Valettę, aby przedostać się do Tulonu. Z końcem
kwietnia Nelson, znów na „Foudroyancie", po zaokrętowaniu
Hamiltonów, popłynął na wody Malty. W tym rejsie, jak się
wydaje, nastąpiło apogeum uczuć kontradmirała i Emmy
— zostali kochankami (poczęcie córki Horacji) przy pełnej
wyrozumiałości sir Williama („troje złączonych w jedno"
— jak określiła to Emma). Po powrocie do Palermo Nelson
miał nowy powód do radości. Ferdynand IV udekorował go
bo (co świadczy na niekorzyść Uszakowa) w marynarce rosyjskiej służyło,
w okresie jego aktywnej działalności, 10 admirałów brytyjskich, z których
6 (Samuel Bentham, Roman Crown, Adrew Elliot, Robert Hall, George
Hamilton i George Tatę) po roku 1782. Znali oni na pewno wyniki bitwy koło
wysp Saintes, a prawdopodobnie mogli znać poglądy Clerka i upowszechniać
je we flocie rosyjskiej; niewykluczone, że Uszakow mógł się z nimi stykać
służbowo. Z kolei na korzyść Uszakowa należy przypisać szczególne warunki
walk na Morzu Czarnym. Flota turecka składała się z zespołów anatolijskich,
egipskich, tunezyjskich i algierskich o różnych wartościach taktycznych
i rożnych metodach walki. Choć dowódcy anatolijscy próbowali narzucić im
taktykę liniową, to jednak zespoły z Maghrebu, zaprawione w napadach
korsarskich, hołdowały raczej taktyce roju. W tej sytuacji Uszakow, eks­
perymentując, mógł w walce z nimi stosować różne formy manewru.
12 — Trafalgar 1805
 178
Krzyżem Wielkim Orderu św. Ferdynanda i Zasługi dla
Królestwa Obojga Sycylii 41 . Półrocze 1800 r. stanowiło więc
znaczący etap w życiu Horacego Nelsona.
Prawie 7 lat (wyłączając półroczny pobyt na leczeniu prawej
ręki) przebywał na morzu, mógł się zatem czuć chorym i tym
tłumaczył swoją niesubordynację wobec Keitha; do tego lord
Hamilton kończył 70 lat i brał dymisję, opuszczając Palermo.
Biorąc powyższe pod uwagę, postanowił i on wraz z Hamiltona­
mi wrócić do kraju. Zgodził się na to I Lord Admiralicji Spencer,
ale Keith nie byłby sobą, gdyby przy rozstaniu nie dokuczył
Nelsonowi. Odmówił mu powrotu do kraju na pokładzie
wygodnego HMS „Foudroyant", co motywował rozpoczynającą
się ofensywą Napoleona w północnych Włoszech (14 czerwca
pobił Austriaków pod Marengo), oferując w zamian fregatę
„Seahorse" 4 2 . Nelson dumnie podziękował, oświadczając, że
podróż odbędzie lądem i 13 lipca kilkanaście karet z kontradmi­
rałem, Hamiltonami, królową Neapolu i czwórką jej dzieci oraz
częścią dworu i służbą ruszyło ku granicy austriackiej.
Miał swoje „egipskie hołdy" Napoleon, fortuna nie poskąpiła
ich też Nelsonowi. Jego lądowa podróż przez Europę była
bowiem triumfalnym pochodem człowieka, który pogromił
flotę niezwyciężonego dotąd na kontynencie Napoleona.
Wielbiono go za to, dziwiąc się jednocześnie jego drobnej
posturze, całkiem siwej fryzurze kontrastującej z młodzień­
czym wyrazem twarzy i chorobliwym wręcz upodobaniem do
orderów i odznaczeń. A Nelson ucztował, przyjmował hołdy,
adorował Emmę i przemawiał, choć podobno mówcą był raczej
41
Oficjalnie nazwę „Królestwo Obojga Sycylii" wprowadzono na Kongresie
Wiedeńskim (1815 r.); dotąd używano zamiennie nazw „Królestwo Neapolu",
„Królestwo Sycylii", „Królestwo Neapolu i Sycylii" i „Królestwo Obojga
Sycylii" (niezależnie od utworzonego przez Napoleona w 1806 r. Królestwa
Neapolu).
42
Jedynym chyba przyjemnym momentem rozstania z Mediterranean Fleet
był list załogi szalupy admiralskiej HMS „Foudroyant", która ofiarowała mu
swoje usługi w podróży do kraju. Wzruszony Nelson odmówił, nie bardzo
wiedząc, jak mógłby skorzystać z łodzi, podróżując lądem. B i d w e 11, op.
cit., s. 187.
179
kiepskim. Emma z kolei olśniewała wszystkich swoją dojrzałą
urodą i włoskim temperamentem oraz poświęceniem, z jakim
otaczała opieką chorego bohatera. Lord Hamilton patronował tej
sielance niczym dobry wujaszek — ułatwiał kontakty dyploma­
tyczne, angażował tłumaczy i przewodników, załatwiał sprawy
bytowe i dyskretnie czuwał nad szaleństwami małżonki. W Trie­
ście, dokąd dotarli przez Adriatyk na pokładach fregat rosyjskich
z eskadry Uszakowa, podróżnicy wzięli udział w obchodach
drugiej rocznicy zwycięstwa pod Abukirem, zaś w Wiedniu,
kolejnym etapie podróży, przedstawiono ich cesarzowi Francisz­
kowi II. Tu pozostała też z dziećmi królowa Karolina. W Pradze
wydano wielką ucztę z okazji 42 rocznicy urodzin Nelsona, zaś
w Dreźnie nadworny malarz elektora saskiego, Johann Heinrich
Schmidt, namalował portrety obojgu bohaterom, podobno
najbardziej wierne oryginałom. W Magdeburgu król pruski
Fryderyk Wilhelm III wystawił na pożegnanie Nelsona kompa­
nię honorową, podczas gdy w Hamburgu pewien pastor nazwał
go „zbawcą chrześcijańskiego świata", a jego krajan, kupiec
winny, ofiarował mu 6 tuzinów butelek najprzedniejszego
reńskiego wina rocznik 1605. Finał tej podróży nastąpił w końcu
października, kiedy Nelson z Hamiltonami dotarli do Cuxhaven.
Tu kontradmirał wynajął statek, którym po 5 dniach sztormowa­
nia dopłynęli do Yarmouth. Rozentuzjazmowany tłum gapiów
zaciągnął ich karetę (po wyprzęgnięciu koni) do najlepszego
w mieście zajazdu „Pod zapaśnikami". Jego właścicielka
zmieniła zaraz tę nazwę na „Pod Nelsonem", co stanowiło
zapowiedź oczekujących kontradmirała hołdów i zaszczytów,
tym razem na ziemi angielskiej. O ile przeciętni obywatele
fetowali go przy każdej okazji, o tyle Jerzy III i koła dworskie
przyjęli wręcz ozięble. Główną przyczyną była Emma (nie tylko
kochanka, ale do tego „córka kowala") oraz scysje urządzane
z jej powodu przez zazdrosną Fanny. W końcu Nelson poczuł się
„całkiem zdrów" i poprosił Admiralicję o natychmiastowe
przywrócenie do służby, a prawników o przeprowadzenie
formalnej separacji z małżonką.
180
Nowy, 1801 Rok powitał już jako świeżo upieczony
wiceadmirał („eskadra biała" ?) i zastępca dowódcy Channel
Fleet, który swoją flagę podniósł na znanym, bo zdobytym
cztery lata wcześniej, ekshiszpańskim liniowcu „San Jose";
w Royal Navy okręt ten nosił nie bardzo zgodną z zasadami
pisowni hiszpańskiej i angielskiej nazwę „San Josef'. Na jego
pokładzie otrzymał Nelson 1 lutego niezwykłą wiadomość
— trzy dni wcześniej Emma obdarzyła go córką Horacją.
Ojcostwo uszczęśliwiło go i dowartościowało. I choć dziew­
czynkę oddano potajemnie na wychowanie mamce, niejakiej
pani Gibson, scementowała ona jego związek z Emmą na
stałe, na dobre i złe. Było to ważne, bo oto upomniała się
o niego „stara wesoła Anglia". W odpowiedzi na zmianę
polityki cara Pawła I i reaktywację traktatu o Lidze Zbrojnej
Neutralności (państw bałtyckich) nowy rząd Henry'ego
Addingtona (I Lordem Admiralicji został w nim hrabia St.
Vincent) postanowił wysłać na Bałtyk eskadrę ekspedycyjną
wiceadm. Hyde'a Parkera (okręt flagowy „London"). Ponie­
waż Parker był ponad sześćdziesięcioletnim sybarytą i kunk­
tatorem, I Lord dał mu na zastępcę właśnie Nelsona, licząc,
że tylko on zmusi młodego żonkosia (Parker ożenił się
niedawno z dziewiętnastoletnią panną) do zdecydowanych
działań. Wiceadmirał przeniósł więc swoją flagę na liniowiec
„St. George" i w drodze do Yarmouth zabrał na pokład okrętu
w Spithead 600-osobowy oddział desantowy ppłk. Williama
Stewarta. 12 marca 1801 r. eskadra ekspedycyjna (22 okręty
liniowe, 6 fregat, 28 mniejszych jednostek) wzięła kurs na
Kopenhagę, tracąc w sztormie na Morzu Północnym liniowiec
„Invincible" z ponad 400 ludźmi załogi (rozbił się na
brzegach hrabstwa Norfolk). Do Skagen dotarł Parker 21
marca, zaś po kolejnym tygodniu, do wejścia na Sund, skąd
na negocjacje do Kopenhagi wysłał dyplomatę Nicholasa
Vansittarta, który miał domagać się swobodnego przepusz­
czenia eskadry na Bałtyk i wystąpienia Danii z Ligi.
Duńczycy żądania te odrzucili, więc Parker, mimo ostrzału
181
z twierdzy Kronborg (Helsingor), sforsował Sund i 30 marca
zatrzymał eskadrę 5 mil na płd. wsch. od Kopenhagi (rejon
wyspy Saltholm) 4 3 . Tu jakby stracił oddech — rozbudowane
fortyfikacje nadbrzeżne stolicy (121 dział), obsadzone przez
żądnych walki Duńczyków, onieśmielały grozą, zakotwiczone
w wejściu do portu (między cytadelą a baterią wyspową Tre
Kroner) oraz wzdłuż wschodniego skraju płycizny wyspy
Amager okręty i stare hulki jako baterie pływające (łącznie 35
jednostek, 898 dział) budziły respekt, zaś pas mielizn (z
największą Middelgrund, kanalizującą w tym miejscu lewe
ramię Sundu — Drogden, na dwa przejścia — Głębię
Środkową i Głębię Królewską) i płycizn, położonych na
północ i północny wschód od nich (między Zelandią, Amager
i Saltholmem), z torami wodnymi, z których Duńczycy
usunęli oznakowanie, uświadamiał dobitnie, jak ryzykowny
jest atak na port i miasto. Do tego obroną Kopenhagi kierował
zdecydowany przeciwnik ustępstw, następca tronu, ks. Fryde­
ryk (późniejszy Fryderyk VI).
Na szczęście Parker miał u swego boku zdecydowanego
na wszystko Nelsona. Ten zaś postanowił uderzyć na miasto
i port od południa, po obejściu z większością sił (12
liniowców, 6 fregat, 2 slupy, 7 barkasów moździerzowych,
2 brandery) płycizny Middelgrund i sforsowaniu następnie
ustawionej na Głębi Królewskiej kolumny okrętów duńskich
komodora Olfreda Fischera (flagowy „Dannebrog"); z kolei
Parker (8 okrętów liniowych, 17 mniejszych jednostek)
miał zablokować ogniem wejście główne do portu. Nelson
przeniósł swoją flagę na 74-armatni i o mniejszym zanurzeniu
HMS „Elephant", a następnie przez dwie noce rozpoznawał
na małym lugrze, pośród pływającej kry, tor wodny, którym
popłynąć miał do walki.
Kiedy 2 kwietnia o 9.45 na rejach „Elephanta" Nelson
podniósł sygnał nr 16 (Close action — „akcja bojowa"), 12
Wobec różnych danych źródłowych co do dat przejścia eskadry Parkesa
pod Kopenhagę powyższe daty przyjąłem po analizie trasy przejścia na mapie.
 182
liniowców brytyjskich popłynęło wzdłuż szyku duńskiego (19
jednostek), ostrzeliwując z odległości 500 m jego końcowe
okręty. Następnie prowadzący HMS „Edgar" zakotwiczył
naprzeciw piątego w szyku „Jyllanda", za nim zaś kolejno
kotwiczyły następne, bowiem Nelson zamierzał, na podo­
bieństwo batalii abukirskiej, stoczyć bitwę na kotwicach (po
„unieszkodliwieniu" swego przeciwnika każdy brytyjczyk
posuwał się do przodu i atakował następnego „wolnego"
w szyku duńczyka). W tym czasie fregaty miały ostrzelać
i wywabić pod lufy zespołu Parkera 16 innych stojących
w porcie okrętów duńskich. W trakcie czterogodzinnej
zaciętej wymiany ognia obie strony poniosły krwawe straty,
do tego 3 liniowce Nelsona weszły na mielizny, za to
z wielu płonących okrętów duńskich załogi zaczęły uciekać
na ląd (Fischer musiał opuścić płonący „Dannebrog"
i przejść na „Holsteen", a po jego ciężkim uszkodzeniu, na
„Elefanten" !). Kilka uszkodzonych okrętów poddało się
Brytyjczykom. Nastąpił kryzys bitwy — co dostrzegł Nel­
son, a czego nie — Parker, którego niesprzyjający wiatr
spychał ponadto na przybrzeżne mielizny Zelandii. Dlatego
po 13.30 podniósł na rejach „Londona" sygnał nr 39 (Leave
off action — „przerwać walkę"), ale Nelson, w kolejnej
niesubordynacji, nie uwzględnił rozkazu, a na nalegania
oficera sygnałowego uczynił gest komentowany później
z podziwem przez całą Europę — do niewidzącego oka
przyłożył lunetę, oświadczając głośno, że nie widzi żadnego
sygnału. Zresztą Parker, aby rozgrzeszyć tę niesubordynację
podwładnego, oświadczył potem, iż podniósł sygnał, licząc
na „inteligencję" Nelsona — jeśli był zdolny do walki, miał
nie wykonywać sygnału, jeśli nie, miałby gotowe „usprawie­
dliwienie", aby z honorem wycofać się z bitwy. Ten zaś
zawierzył swej intuicji, choć o godzinie 14 do walki włączy­
ło się 11 duńskich kanonierek wiosłowych, zginął dowódca
zespołu fregat, kmdr Riou, a flagowy „Elephant" został
mocno postrzelany przez baterię pływającą „Proevesteen",
183
która znalazła się w martwym polu ostrzału liniowca. Po
dalszych dwóch godzinach bitwa zaczęła zamierać, ale nadal
strzelały baterie nadbrzeżne i Duńczycy nie chcieli ka­
pitulować. Między okrętami dryfował płonący „Dannebrog"
(wyleciał w powietrze o 16.30), którego załogę ratowały
szalupy duńskie i brytyjskie, a 6 uszkodzonych okrętów
Nelsona (łącznie z „Elephantem") szukało ratunku na mie­
liznach; z ich załóg na szalupach tworzono doraźnie grupy
pryzowe dla opanowywania unieruchomionych jednostek
duńskich. Wreszcie zniecierpliwiony wiceadmirał dla wy­
jaśnienia sytuacji zagrał va banąue — wysłał parlamen-
tariusza do samego ks. Fryderyka z propozycją zawarcia
rozejmu. W piśmie skierowanym do „Duńczyków, naszych
braci" wykazał się sporą dozą dyplomacji, chwaląc ich
za okazane męstwo oraz tłumacząc, że zgodnie z rozkazami
będzie oszczędzać Danię, kiedy tylko ustanie jej opór.
Jeśli nie, to będzie zmuszony spalić wzięte pryzy „bez
możliwości ocalenia ich dzielnych załóg", ale pogróżkę
tę osłodził stwierdzeniem, że bohaterscy Dunowie zawsze
byli braćmi Anglików, a nigdy wrogami. Pismo doręczył
następcy tronu imiennik księcia, znający język duński kmdr
ppor. Fryderyk Thesiger i, zgodnie z wytycznymi Nelsona,
odpowiednio je zinterpretował. Ujęty „brytyjskim huma­
nitaryzmem" książę zgodził się na 24-godzinny rozejm,
który codziennie odnawiano. W czasie trwania rozejmu
Nelson wyprowadził swoje okręty wraz z pryzami (j e g°
udział w kopenhaskim pryzowym wyniósł 18 000 funtów
szterlingów) z pułapki Głębi Królewskiej na wody Sundu,
poza zasięg baterii nadbrzeżnych. Ostatecznie 9 kwietnia
rozejm zakończył się podpisaniem porozumienia o wycofaniu
Danii z Ligi Zbrojnej Neutralności i jej zgodą na zaopatrzenie
eskadry Parkera w słodką wodę, prowiant i materiały wo­
jenne. Ten sukces polityczno-wojskowy kosztował Brytyj­
czyków 253 zabitych i 688 rannych oraz 9 uszkodzonych
okrętów; Duńczycy stracili 790 zabitych i 910 rannych
 184
oraz około 2000 jeńców, ponadto spłonęło lub zatonęło 19
okrętów i hulków 4 4 .
Atak na Kopenhagę podziałał odstraszająco na pozostałych
członków Ligi, tym bardziej, że główny jej rzecznik, Rosja, po
zamordowaniu Pawła I (23 na 24 marca 1801 r.) dokonała
reorientacji politycznej. Toteż kiedy po naprawie okrętów
w Zatoce K0ge (kotwicowisko udostępnione Parkerowi przez
Duńczyków) eskadra popłynęła 12 kwietnia pod Karlskronę,
w której stała flota szwedzka (12 liniowców, 8 fregat), rząd
Gustawa IV podpisał bez oporów umowę o wycofaniu się z Ligi.
Pozostawała Rosja ze stojącą w Rewlu eskadrą Roty Bałtyckiej
(9 liniowców, 7 fregat, 12 mniejszych jednostek), lecz sytuacja
była tu niejasna — wojna czy demonstracja zbrojna (?).
Parker zawrócił zatem do Kóge i czekał na instrukcje.
Nadeszły 17 kwietnia, ale Admiralicja dała mu wolną rękę;
gdyby jednak wybrał wojnę, miał prowadzić ją do czasu
zwolnienia statków brytyjskich zatrzymanych w 1800 r.
w portach rosyjskich. W trakcie tych przygotowań Parkera do
wyprawy na Rewel Nelson, w dzień urodzin Emmy, 26
kwietnia, wydał na pokładzie „St. George'a" uroczysty obiad,
na którym biesiadnicy pili zdrowie świętej... Emmy. Toast nie
przyniósł szczęścia Parkerowi, którego za kunktatorstwo 5 maja
odwołano z dowodzenia eskadrą; na korzyść Nelsona oczywiś­
cie. Ten nie wahał się długo — wybrał demonstrację zbrojną
i już 8 maja wyprawił się pod Rewel z 10 najlepszymi
okrętami liniowymi i 2 fregatami. Lecz baza była pusta, gdyż
okręty rosyjskie odeszły do Kronsztadu. Z Rewia, gdzie
przyjęto go z sympatią (ze względu na posturę nazywając
„młodym Suworowem", co zapewne nie sprawiło mu przyjem­
ności), wysłał 12 maja notę dyplomatyczną do carskiego MSZ
w Petersburgu o celu swego rajdu (udzielenie pomocy za-
44
Wg Bidwella (op. cii., s. 216), który powołuje się na jakiś późniejszy
list Nelsona, była to 106 bitwa wiceadmirała, co Wieczorkiewicz, (op. cit., t.
I, s. 488) uważa za „przesadę". Wobec rozbieżnych danych źródłowych co do
strat w bitwie kopenhaskiej przyjąłem ustalenia Warnera, (op. cit., s. 126).
185
trzymanym kupcom brytyjskim, manifestacja przyjaźni!), co, jak
się wydaje, rozładowało napiętą atmosferę. 16 maja Rosjanie
zwolnili zatrzymane statki brytyjskie, a miesiąc później oba
państwa podpisały układ znoszący Ligę i przywracający blokadę
portów francuskich oraz kontrolę statków handlowych (w tym
państw neutralnych). Nelson, który od 17 maja stał w Rostocku,
oczekując na decyzje polityczne, uznał swoją misję za spełnioną
i poprosił o odwołanie z dowodzenia eskadrą (mimo oficjalnego
zaproszenia do złożenia wizyty kurtuazyjnej w Petersburgu). Po
przekazaniu więc obowiązków wiceadm. Charlesowi Pole'owi
powrócił 1 lipca na brygu „Kitę" do Yarmouth. Jednak nie
danym mu było zbyt długo pławić się w glorii Kopenhagi, gdyż
już w końcu lipca wyznaczono go na organizatora i dowódcę sił
przeciwinwazyjnych — po drugiej stronie kanału, w Boulogne
sur Mer, kontradm. Ludwik Latouche-Treville gromadził już
statki dla francuskiej armii inwazyjnej. Nelson musiał więc zająć
się fortyfikowaniem portów, tworzeniem flotylli obrony wybrze­
ża i flotylli patrolowych (z jednostek Reserve Fłeet i floty
handlowej?), uzbrajając je w 24-funtowe karonady i ośmiocalo-
we granatniki (?) oraz oddziałów lądowych obrony wybrzeża
(Home Guard?). Stanowisko przyjął z niechęcią, uważając, że
jest to praca administracyjna, co więcej, podejrzewał w tym
intrygę Admiralicji, aby rozłączyć go z Emmą. Kiedy w ośrodku
mobilizacyjnym Sheerness rozpoczęły się stosowne przygotowa­
nia, wiceadmirał wyprawił się 1 sierpnia na fregacie „Medusa"
z zespołem około 30 okrętów artyleryjskich (kecze moździerzo­
we?) na Boulogne. Celem rajdu (trzecia rocznica Abukiru) było
rozpoznanie systemu obrony bazy oraz udowodnienie Francu­
zom, „że nie będą mogli bezkarnie wytknąć nosa poza własne
porty". Rekonesans sprowadził się więc do wzajemnej wymiany
ognia, w czasie której na okrętach brytyjskich było 4 rannych
(oficer, 3 marynarzy). Drugi wypad na Boulogne, przeprowadzo­
ny nocą z 15 na 16 sierpnia z udziałem 4000 oddziału
desantowego, zakończył się krwawymi stratami napastników.
Nelson zamierzał bowiem uprowadzić zgromadzone jednostki
 186
desantowe, odcinając liny kotwiczne i cumy, dlatego desant
po ostrzale artyleryjskim zaatakował je na szalupach. Tym­
czasem, ku jego zaskoczeniu, statki stały na stalowych łań­
cuchach, z tego większość „na szpring" (dodatkowe liny
z burty lub rufy do beczek cumowniczych) lub z dodatkowymi
kotwicami burtowymi, wypad więc zakończył się fiaskiem
(straty brytyjskie ponad 200 zabitych i rannych, francuskie
— 35). Za niepowodzenie obwiniał się sam Nelson, który
uważał, że gdyby poprowadził desant osobiście (zamiast kmdr.
Edwarda Parkera, zmarłego później z powodu odniesionych
ran ?), sukces byłby niewątpliwy. Pocieszał się tylko, że nie
stracił w tym ataku żadnego okrętu 4 5 . Bulońskie niepowodzenia
„niezwyciężonego Nelsona" przyspieszyły podobno rokowania
pokojowe z Francją.
Traktat pokojowy w Amiens (25 marca 1802 r.), poprze­
dzony podpisanym w październiku poprzedniego roku roze-
jmem, przyjął Nelson, jego otoczenie oraz większość społe­
czeństwa brytyjskiego jako „zawieszenie broni". Trzeba było
zregenerować siły, zgromadzić zasoby finansowe na wyposa­
żenie armii i floty oraz zmontować nową koalicję przeciw
Francji, tym razem już nie rewolucyjnej, a cesarskiej. Dlatego
Nelsona nie zwolniono z obowiązków dowódcy sił obrony
przeciwinwazyjnej; udzielono mu tylko, na jego prośbę, urlopu
na czas nieograniczony „ze względu na stan zdrowia wyma­
gający odpoczynku na lądzie" (od 21 października 1801 r.).
Ten już przygotowała mu Emma, zakupując za 9 tys. funtów
(z których 6000 pożyczył Aleksander Davison, znajomy
„sprzedawca" wszystkich pryzów Nelsona) uroczy dwór
Merton Place w położonej około 14 km od Westminsteru wsi
45
E. K o s i a r z . Wojny na Bałtyku X-XJX w., Gdańsk 1978. s. 331-345;
B i d w e l l , op. cit., s. 226-228; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s.
489-490; R y n i e w i c z , op. cit., s. 50-51. Ten ostatni podaje, jakoby
formowana przez Nelsona eskadra obrony wybrzeża składała się z 3 liniowców,
2 fregat i 70 małych jednostek (brygi, kecze moździerzowe, szalupy
kanonierskie, brandery).
187
Merton. Zamieszkała w nim Emma z mężem i matką oraz
ojciec Nelsona, do których dołączył niebawem sam wicead­
mirał i świeżo upieczony wicehrabia (za Kopenhagę); w przy­
szłości miała tu mieszkać mała Horacja. Ten osiemnasto-
miesięczny pobyt w Merton Place był podobno najszczęśliw­
szym okresem w życiu Nelsona, choć dwukrotnie przerwały
go tragiczne zdarzenia — 26 kwietnia 1802 r. zmarł mu
ojciec, zaś 6 kwietnia 1803 r. William Hamilton. Wydawać się
mogło, że na drodze do szczęścia osobistego wiceadmirała
ubyła jeszcze jedna przeszkoda...
W omawianym okresie obserwujemy dalsze doskonalenie
systemu ożaglowania okrętów. Na fok- i grotmaszcie pojawiła
się po roku 1788 czwarta kondygnacja żagli rejowych — bom-
bramsle (po żaglu dolnym, marslu i bramslu). Wszystkie one
przy korzystnych wiatrach mogły być z obu stron (burt)
przedłużane przez znane nam już podwieszane żagle wytykowe,
tzw. płótniska lub lizie (lizel, marslizel, bramlizel), rozpinane na
lizrejkach — wytykach mocowanych do obu noków rej.
Około 1793 r. uzyskał ostateczny kształt trzeci maszt
główny — stermaszt. Podwyższono go, wyposażając w bram-
stengę i bramsel, zaś łaciński żagiel dolny powiększono
i osadzono rozwidloną piętą na umocowanym skośnie drzewcu,
tzw. gaflu (od góry), zaś od dołu na poziomym drzewcu, tzw.
bomie. Żagiel taki, zwany gaflowym (bezanżaglem), ułatwiał
znacznie manewrowanie przy zwrotach. Od tego czasu zaczęto
na czas rejsu przenosić banderę z drzewca rufowego na nok
gafla. Z kolei rok później przedłużono stengę bukszprytu
o tzw. bramstengę, co pozwoliło na dodanie jeszcze jednego
kliwra, zwanego lataczem oraz zamontowano pod bukszprytem
krótkie prostopadłe drzewce, tzw. delfiniak, do rozpierania
dolnego sztagu bukszprytu. Tego rodzaju udoskonalenia po­
większyły liczbę żagli na wielkich okrętach pełnorejowych do
37, podczas kiedy na początku wieku XVIII było ich przecięt­
nie 15-16. Około 1797 r. w konstrukcji kadłuba zrezygnowano
ostatecznie z budowy osłabiających rufę tzw. balkonów (często
 188
przeszklonych), zamykając jej płaszczyznę szeroką płaską lub
półkolistą pawężą z oknami. Coraz szerzej też wykorzystywano
plecionki linowe (sieci, siatki) jako środki ochronne podczas
bitwy. Rozwieszane nad pokładami chroniły załogi przed
odłamkami strzaskanego omasztowania, natomiast rozwieszane
pionowo wokół pokładów utrudniały przeciwnikowi abordaż.
Przyjęło się już powszechnie, że prawoburtowa część pokładu
jest częścią reprezentacyjną okrętu, niedostępną dla szeregowej
załogi w czasie postoju w portach.
Ustalił się też pewien schemat malowania kadłubów okrę­
towych. Po 1773 r. zrezygnowano ze smołowania lub nasączania
poszycia burt (mieszanka żywicy, oliwy i terpentyny) na rzecz
malowania ich farbami olejnymi. W Royal Navy np. pokład
malowano na czerwono, zaś kadłub pokrywano poziomymi
pasami (biegnącymi wokół okrętu) w kolorach: jasnożółtym,
czarnym i białym; przy czym jasnożółte i białe pokrywały
pokłady artyleryjskie, które oddzielały od siebie pasy czarne.
Z kolei furty armatnie malowano na czarno, przez co, po ich
zamknięciu, burty okrętów przypominały szachownicę. Podobno
taki styl malowania wprowadził Nelson na okrętach Floty
Śródziemnomorskiej (choć czasem kolor czarny zastępowano
czerwonym, a żółty białym). Nazwano go później, po śmierci
wiceadmirała, „stylem Nelsona" (Nelson fashion). Styl ten,
wprowadzony niemal we wszystkich flotach, utrzymał się aż do
lat siedemdziesiątych XIX w., a w pojedynczych egzemplarzach
(szkolne okręty żaglowe) dotrwał do naszych czasów. Np.
pomalowano tak stalowy kadłub statku szkolnego „Lwów"
PSM w Gdyni. W 1801 r. Royal Navy otrzymała, w związku
z przyłączeniem Irlandii do Zjednoczonego Królestwa Wielkiej
Brytanii, nowy proporzec. Na dotychczasowy „Union Jack"
nałożono więc nowy skośny krzyż św. Patryka w kolorze
czerwonym. Aby jednak nie zakrył całkiem skośnego białego
krzyża św. Andrzeja, przesunięto go nieco wobec osi symetrii
proporca. W związku z powyższym zmieniły się też nieznacznie
rufowe bandery okrętów.
189
Niestety, kolejna próba wprowadzenia we flotach wo­
jennych nowego środka walki — pojazdu podwodnego
do niszczenia jednostek nawodnych, nie powiodła się.
Zawiniła zarówno niedoskonałość techniczna ówczesnych
konstrukcji podwodnych, jak też mentalność ówczesnych
wojskowych. Przyzwyczajeni do walki na rozległej prze­
strzeni pokładu, w kolorowym mundurze i oko w oko
z przeciwnikiem, uznali atak spod wody niejako za cios
w plecy zaskoczonego przeciwnika, za niegodny honoru
żołnierza-marynarza, przystojący bardziej piratowi czy ban­
dycie. Stąd ich niechętny stosunek do pionierów podwodnej
żeglugi. Świadczą o tym perypetie Roberta Fultona, wy­
nalazcy amerykańskiego, zapoznanego z osiągnięciami swego
rodaka Dawida Bushnella. Od 1797 r. przebywał on we
Francji, na próżno starając się pozyskać dla swoich projektów
dowództwo armii i floty republikańskiej 46 . Dopiero Pierwszy
Konsul Bonaparte udzielił zgody na budowę okrętu, asygnując
na nią 10 000 franków (?). Okręt podwodny „Nautilus",
zbudowany w warsztatach mechanicznych Braci Perier
w Chaillot (?) nad Sekwaną, był pojazdem podwodnym
(„łódź nurkowa") w kształcie cygara o długości 6,48 m i średnicy
1,94 m, wykonanym z blachy miedzianej. Stępką był wodny
zbiornik balastowy (średnica 0,52 m), napełniany i opróżniany
ręczną pompą tłokową. W części dziobowej, poza komorą
z urządzeniem kotwicznym, znajdowała się kopuła obserwacyjna
łć
13 grudnia 1797 r. zaproponował on powołanie „Towarzystwa Nautilus"
dla budowy i eksploatacji OOP; urnowa erekcyjna zawierała m.in. zastrzeżenie,
że zbudowany OP nie będzie użyty przeciw Amerykanom, jego załogę
tworzyć będą żołnierze lub marynarze, jeśli załoga byłaby represjonowana po
dostaniu się do niewoli, strona francuska miała odpowiedzieć podwójnymi
represjami wobec jeńców brytyjskich. Budowany OP (w oparciu o plany
Bushnella i Polaka Jakuba Fryderyka Hoffmana) kosztować miał 100 000
franków, zaś rząd francuski płacić miał Towarzystwu 4000 franków za każde
działo zatopionego okrętu brytyjskiego. Wspomniany Hoffman, uczestnik
powstania kościuszkowskiego, był lekarzem w Legionach Dąbrowskiego,
a zaprojektowany OP uwolnić miał Kościuszkę z niewoli rosyjskiej.
 190
z okienkiem i włazem. Napęd główny stanowiła śruba cztero-
skrzydłowa (średnica 1,34 m), obracana ręcznie przez układ
przekładni zębatych (120 obrotów na minutę), zaś napęd
pomocniczy (na powierzchni) — ośmiokątny żagiel rozpięty
na metalowym maszcie, składanym przy zanurzeniu. Przy
sterze kierunku znajdowały się skrzydła steru głębokości.
Uzbrojeniem „Nautilusa" była torpedo-mina (beczka z 45-50
kg prochu i zapalnikiem mechanicznym), holowana na linie
zamocowanej do kopuły obserwacyjnej poprzez ucho stalowego
świdra. Atakując, trzyosobowa załoga kierowała „Nautilusa"
pod okręt przeciwnika, gdzie obserwator wkręcał świder w po­
szycie kadłuba. Następnie pojazd odpływał, wlokąc za sobą
torpedo-minę aż do uderzenia zapalnika o świder lub poszycie
— detonacja z reguły niszczyła atakowany okręt. Pierwsze
próby „Nautilusa" rozpoczęły się w czerwcu 1800 r. na
Sekwanie w Paryżu (zanurzenie 20-minutowe), następnie 29
lipca na Sekwanie w Rouen (dwa zanurzenia 8 i 17-minutowe
na głębokość 7,6 m), zaś w sierpniu, ze względu na silny prąd
rzeki, przeniesiono je do Hawru (zanurzenie na głębokość
7 m przez 2 godziny i 20 minut). Wtedy też wymieniono śrubę
napędową na dwuskrzydłową, co pozwoliło uzyskać prędkość
27,5 m na minutę (1,65 km/godz.). 13 września pojazd podjął
próbę przejścia morzem do Cherbourga, lecz silny sztorm
zmusił go do schronienia się w Greven (Grovan?), gdzie przez
35 dni blokowany był przez 2 brygi Royal Navy. Fulton
podobno kilkakrotnie próbował je atakować, lecz bez rezultatu;
nie znamy też dalszych losów „Nautilusa" (?).
„Nautilusa II" zbudował Fulton w 1801 r„ podobno na
polecenie Napoleona. Różnić się miał od poprzednika, ale
brak jest danych, poza tym, iż wyposażony był w zbiornik
3
sprężonego powietrza o pojemności 0,028 m (?) i ciśnieniu
200 atm (?), dzięki czemu wydłużono czas zanurzenia do 4,5
godziny, że wyposażono go w drewniany pokład zewnętrzny
(6 x 2 m) oraz że powiększono załogę do 4 ludzi. Próby
nowego pojazdu prowadzone w Breście (3 lipca — 60-
191
minutowe zanurzenie na głębokość 7,5 m, 7 lipca — rekord
długości zanurzenia — 4 godziny i 20 minut) zakończyły się
11 sierpnia 1801 r. udanym atakiem bądź na blokującą port
eskadrę Royal Navy (podobno torpedo-miną zatopiono mały
slup), bądź na umieszczony na redzie okręt-cel (stary szkuner).
Fultonowi marzy się już budowa flotylli okrętów podwodnych
(długość 11 m, szerokość 4 m, uzbrojenie 25-30 torpedo-min,
załoga 8 ludzi, maksymalny czas zanurzenia 8 godzin), ale
minister marynarki, wiceadm. Denis Decres, w imieniu Napo­
leona odrzuca te projekty ze względu na „okrucieństwo
i niehumanitarność" nowej broni oraz obawę, że wzięta do
niewoli załoga okrętu podwodnego zostanie bezzwłocznie
powieszona, „a śmierć na stryczku nie przystoi żołnierzowi".
Rozgoryczony Fulton zniszczył „Nautilusa II", zamierzając
swój wynalazek sprezentować Brytyjczykom i powrócił do
Paryża 4 7 . Tu, za namową ambasadora USA, zajął się budową
statku z napędem parowym. Osiemnastometrowa jednostka,
poruszana kołami łopatkowymi uzyskała 9 sierpnia 1803 r. na
paryskiej Sekwanie prędkość 4 i pół węzła, do tego płynąc
pod prąd. Napoleon jednak nie wyraził uznania, oświadczając,
że „pudła plujące dymem nigdy nie będą miały wartości
praktycznej jako jednostki bojowe" 4 8 . Mylił się oczywiście
i to świadczy, że mylili się także współcześni, uważając go za
burzyciela istniejącego ładu politycznego, społecznego i woj­
skowego w Europie. Jak się wydaje, w dziedzinie techniki
wojskowej pozostawał tradycjonalistą.
O konstrukcjach „łodzi nurkowych" Fultona brak jest dokładnych
danych (zwłaszcza o „Nautilusie" II), stąd wiele znaków zapytania. Nieco
więcej piszą o nich S u t o w s k i , op. cit., s. 4 5 ^ 8 oraz W. Ł y s i a k ,
Nikczemny wynalazek, „Morze" 1970, nr 5, a także SATS. s. 331-332.
B. K o z ł o w s k i , Dzieje okrętu. Warszawa 1956, s. 296-297; B.
U r b a ń s k i , Dwa wieki napadu mechanicznego statków, Gdańsk 1997, s.
33-36. 2 kolei P. M i q u e 1, J. P o i r i e r, W czasach Napoleona 1795-1815,
Wrocław 1994, s. 49 podają, jakoby Napoleon interesował się wynalazkiem,
twierdząc, że „może (on) zmienić oblicze świata".

W CIENIU CESARSKIEJ KORONY
I INWAZJI NA WYSPY BRYTYJSKIE
Jak już wspomniano, obie strony walczące potraktowały pokój
w Amiens tylko jako niezbędną przerwę operacyjną w zma­
ganiach wojennych. Tak więc przygotowaniami do nowej
wojny zajęli się zarówno Napoleon, jak Nelson, oczywiście
każdy w zakresie swoich obowiązków.
Napoleon rozpoczął od porządkowania spraw wewnętrznych
Republiki pod kątem umacniania swojej pozycji w jej władzach
naczelnych, od reorganizacji jej systemu administracyjnego
oraz od tworzenia nowej armii francuskiej, której głównym
zadaniem miała być inwazja na Wyspy Brytyjskie. W sprawach
zewnętrznych natomiast zajął się wygaszaniem tych konfliktów
zbrojnych, które, nie gwarantując sukcesów-, mogły pogorszyć
sytuację polityczną i militarną Republiki, z najważniejszym
z nich, związanym z utworzeniem francuskiego imperium
kolonialnego w rejonie Karaibów.
Wykorzystując swoją popularność i żądania stronników, aby
przedłużyć mu sprawowanie urzędu Pierwszego Konsula o dal­
sze 10 lat, Napoleon zorganizował plebiscyt na rzecz swego
„dożywocia" na tym urzędzie z prawem mianowania sukcesora.
Pozytywne wyniki plebiscytu (3 568 855 głosów „za", 8374
„przeciw") pozwoliły 2 sierpnia 1802 r. dokonać zmian w Kon-
193
stytucji roku VIII: Pierwszy Konsul sprawował urząd dożywot­
nio mianował sukcesora, ratyfikował traktaty, zwoływał senat
i Ciało Prawodawcze, powiększał liczbę deputowanych. Senat
zaś otrzymał prawo „regulowania wszystkiego, co nie zostało
przewidziane w konstytucji", co stworzyło podstawę do
późniejszej likwidacji Republiki i utworzenia monarchii.
Niejako szczytem urzędowego „uwielbienia" przyszłego wład­
cy było ustanowienie 15 sierpnia 1802 r. corocznego dnia Sw.
Napoleona (dzień urodzin Pierwszego Konsula) jako „patrona
wojowników". Reforma samorządu lokalnego jeszcze ściślej
uzależniła go od władz centralnych. Republikę podzielono na
102 departamenty, a te na podprefektury, kantony i gminy.
Prefektów departamentów osobiście mianował Napoleon;
nadzorowali oni pobór podatków i rekruta oraz zbierali
informacje o życiu codziennym każdego obywatela. Kon­
tynuowano również, rozpoczęte jeszcze 12 sierpnia 1800 r.,
prace nad unifikacją i kodyfikacją praw Republiki (kodeks
cywilny, karny i handlowy), efektem których był tzw. Kodeks
Napoleona, wprowadzony w życie 21 marca 1804 r. (sankc­
jonował wolność osobistą, równość wszystkich wobec prawa,
własność prywatną, wolność sumienia, świeckość małżeństwa
itp.). 18 kwietnia 1802 r. ogłoszono zawarcie konkordatu ze
Stolicą Apostolską (religia katolicka jako religia znacznej
części Francuzów, a nie religia panująca; biskupi i prałaci
wyznaczani przez państwo, a zatwierdzeni przez papieża;
państwowe pensje dla kleru w zamian za złożenie przysięgi
na wierność rządowi itp.). Dla wsparcia poczynań władz
powołano 19 maja 1802 r. Legię Honorową — organizację
milicyjną, która w imieniu Republiki miała zwalczać wszelkie
akcje na rzecz przywrócenia ustroju feudalnego (reaktywacja
monarchii). Kiedy jednak Pierwszy Konsul zorientował się,
że stanęłaby ona na przeszkodzie jego planom dynastycznym,
zamienił Legię Honorową w... pięcioklasowy order, nadawany
osobom wojskowym i cywilnym za szczególne zasługi dla
państwa francuskiego. Uzdrowić gospodarkę kraju miały
13 — Trafalgar 1805
 194
utworzone izby handlowe i przemysłowe, zreorganizowane
giełdy oraz reaktywowane towarzystwa popierania rolnictwa
i przemysłu; urzędowo wprowadzono też w życie dziesiętny
system metryczny, zaś stabilizację monetarną zapewnić miał
ustalony parytet złota wobec srebra jak 1 : 15,5.
Wyciszając konflikt na Karaibach, postąpił Napoleon wbrew
swoim wcześniejszym planom oraz interesom handlu francus­
kiego, w którym towary kolonialne odgrywały znaczącą rolę.
Jeszcze przed oficjalnym zwrotem utraconych posiadłości anty-
lskich, zagwarantowanym pokojem w Amiens, w odpowiedzi na
ogłoszenie w lipcu 1801 r. przez samozwańczego generała
Franciszka Toussainta (Toussaint-Louverture) autonomii wyspy
San Domingo, Napoleon wysłał tam w grudniu tego roku
ekspedycję kamą gen. Karola Leclerca. Oddziały kolonialne,
załadowane w Tulonie na flotyllę transportowców, pod osłoną 10
okrętów liniowych kontradm. Villareta de Joyeuse'a dotarły
w lutym 1802 r. na wody wyspy, rozpoczynając jej ponowny
podbój. W maju 1802 r. w wysłanym na San Domingo drugim
rzucie wojsk znalazła się również 3 półbrygada Legionów
Polskich gen. Władysława Jabłonowskiego (dawna Legia Nad-
dunajska), która, wzięta na żołd francuski jako 113 półbrygada
liniowa gen. Fortunata Bernarda (2918 ludzi) i załadowana
w Livorno na 16 transportowców kontradm. Jakuba Bedouta,
wylądowała we wrześniu na wyspie. Wsparła ją w marcu 1803
r. 2 półbrygada Legionów płk. Wincentego Aksamitowskiego,
która jako francuska 114 półbrygada liniowa gen. Spitala została
załadowana w końcu stycznia w Genui (z braku transportowców
popłynęło tylko 2447 ludzi). Po zaciętych walkach z powstańcami
murzyńskimi (a po 16 maja 1803 r. również z wojskami
brytyjskimi) Francuzi zostali wyparci do wschodniej, hiszpańskiej
części wyspy, gdzie starcia trwały jeszcze do polowy 1809 r.
Część zachodnia ogłoszona została 1 stycznia 1804 r. niepodległą
Republiką Haiti. Pomyślnie zakończył się natomiast podbój
Martyniki i Gwadelupy, prowadzony od maja 1802 r., gdzie
Francuzi przywrócili niewolnictwo „w interesie cywilizacji kolonii
195
i handlu". Awantura karaibska kosztowała wojska napoleońskie
około 40 000 poległych i zmarłych na żółtą febrę, a wśród nich
prawie 4000 Polaków. Dalszych 1000 Polaków dostało się do
niewoli brytyjskiej (połowę z nich osadzono w pontonach
więziennych), 400 uzyskało honorowe obywatelstwo Haiti, do
Francji zaś wróciło tylko 330 oficerów i żołnierzy polskich,
rozgoryczonych, że zostali wykorzystani przez Napoleona do
tłumienia walczących o wolność czarnych niewolników. Świado­
mość tego miała duży wpływ na obraz walk — humanitarne
traktowanie jeńców i czarnej ludności cywilnej przez Polaków
spowodowało, iż cieszyli się oni wielkim uznaniem wśród
mieszkańców wyspy. Epizod karaibski żołnierza polskiego miał
również i swoje marynarskie odniesienia — dwa z nich od­
notowano w kronikach. Pierwsze — to kilkumiesięczne działania
kaperskie (listopad 1805-czerwiec 1806?) polsko-francuskiej
goelety „Mosąuito"', drugie — to powrót do Francji por.
Bernsdorfa wraz z towarzyszami na zdobycznym brytyjskim
statku kupieckim (1809?).
1
Goeleta (goelette) „Mosąuito" była dwumasztowym żaglowcem (ożag­
lowanie typu szkuner) o wyporności około 200 ton i uzbrojeniu — 1 armata
12-funtowa i 3-5 armat 3-funtowych. Jej 60-osobowa załoga składała się
w połowie z Francuzów, w połowie z Polaków (artyłerzyści z obu półbrygad ?).
Dowódcą był Francuz, kpt. Bruat, Polakami zaś dowodził por. Kazimierz
Lux. Służbę rozpoczęła w listopadzie 1805 r. (?), atakując statki brytyjskie
i amerykańskie na wodach Zatoki Meksykańskiej i Morza Karaibskiego.
Podobno 8 grudnia 1805 r., w czasie postoju w San Domingo, nastąpił bunt
załogi francuskiej (?); wtedy por. Lux opanował okręt i opuścił port. Jeszcze
przez pół roku „Mosquito" prowadził działalność korsarską, zajmując się
również dostawami broni dla powstańców murzyńskich (?); nosił wtedy
..polską" (?) banderę (biała z białym orłem na czerwonej tarczy). W czerwcu
1806 r. (?) został przechwycony przez francuski 74-armatni liniowiec
„Veteran" (dowódca kmdr Hieronim Bonaparte, brat Napoleona) i po zaciętej
walce zatopiony. „Veteran", z rozproszonej przez sztorm na wodach Antyli
eskadry kontradm. Jeana Willaumeza (6 okrętów liniowych), zdołał mimo
pościgu brytyjskiego dotrzeć do Concarneau pod Lorient. J. P e r t e k, Goeleta
Mosąuito", „Morze" 1952, nr 8 i 9; Zarys dziejów..., t. II, s. 294-295, gdzie
goeletę nazywa się błędnie „galeonem"; patrz także: W i e c z o r k i e w i c z ,
op. cit., t. I, s. 543-545.
196
W skład napoleońskiego imperium kolonialnego rejonu
Karaibów miała wejść, poza Antylami, również wschodnia
część Gujany oraz Luizjana z Nowym Orleanem, obszar
położony wzdłuż zachodniego brzegu Missisipi o powierzchni
ponad 100 000 km 2 , ale zamieszkały tylko przez około 5000
osadników; przekazany Francji przez Hiszpanię układem
z 1 października 1800 r. (w zamian za rozszerzenie terytorium
Księstwa Parmy). Wiosną 1802 r. rozpoczęto tworzenie
trzytysięcznego korpusu wojsk dla przejęcia Luizjany, na
czele którego stanął gen. Claude Victor. Podobno Wielka
Brytania z niechęcią patrzyła na obecność Francuzów w Luiz-
janie, obawiając się, iż stamtąd podejmą oni działania kaper-
skie 2 przeciw uprawianemu na Karaibach brytyjskiemu prze­
mytowi artykułów kolonialnych (w tym cukier trzcinowy
i rum) do Stanów Zjednoczonych i wicekrólestw Ameryki
hiszpańskiej. Tymczasem przygotowania do nowej wojny
z Albionem oraz niepowodzenia przy reaktywacji niewolnictwa
na San Domingo osłabiły jakby amerykańskie zamysły Napo­
leona, a podobno całkiem zahamowało je postępowanie
prezydenta USA, Thomasa Jeffersona, który po swoim wy­
stąpieniu w kongresie („ze wszystkich miejsc na kuli ziemskiej
Nowy Orlean w rękach obcych stanowi największe zagrożenie
dla Stanów Zjednoczonych") wysłał do Francji sekretarza
Jamesa Monroe, aby ten zaproponował Bonapartemu od­
sprzedaż Nowego Orleanu za 20 min franków w złocie (12
2
Kaperstwo (korsarstwo) — wszelkie akty walki lub inne akty wrogie
dokonywane przez okręty prywatne, działające z upoważnienia państwa.
Kapitanowie okrętów prywatnych (kaprowie) działali na podstawie wy­
stawianych przez państwo tzw. listów kaperskich, których zakaz wydawania
wprowadziła deklaracja paryska z 1856 r. Kaperstwo zastąpiono korsarstwem
państwowym, wysyłając w czasie wojen XX w. różnego rodzaju „rajdery"
(zamaskowane okręty wojenne) do zwalczania żeglugi handlowej przeciwnika.
Korsarstwa nie należy mieszać z piractwem — nieograniczonym rozbojem na
morzu, uprawianym przez okręty (statki) osób prywatnych lub organizacji
przestępczych, nie związanych żadną umową o kaperstwie z jakimkolwiek
państwem.
197
kwietnia 1803 r.). Napoleon po namyśle i z obawy, aby USA
nie przystąpiły do wojny po stronie brytyjskiej odsprzedał
Monroe całą Luizjanę za 80 min franków w złocie (układ z 30
kwietnia-3 maja 1803 r.), obracając wniwecz marzenia o im­
perium kolonialnym, żywione przez tzw. partię kreolską,
wśród której poczesne miejsce zajmowała Józefina.
Rezygnując z posiadłości amerykańskich, Napoleon po­
stanowił w zamian poprawić swoje pozycje wyjściowe w Euro­
pie, z czym wiązało się jednak naruszenie niektórych po­
stanowień traktatu z Amiens. 28 sierpnia 1802 r. wymusił na
Republice Helweckiej odstąpienie kantonu Valois, dzięki
czemu uzyskał dostęp do przełęczy Simplon, zaś 11 września
zajął wyspę Elbę, odcinającą wraz z Korsyką dostęp do Zatoki
Genueńskiej oraz Piemont, zapewniający mu kontrolę nad
przełęczami św. Bernarda, Mont Cenis, Mont Genevre, Tende
i Larche (utworzono 6 nowych departamentów). Jednocześnie,
mimo formalnego ewakuowania Szwajcarii, uzależnił ją od
siebie tzw. aktem mediacyjnym z 19 lutego 1803 r.; dokonał
też korzystnej wymiany terytoriów z Bawarią. W zamian za
tereny usytuowane wokół dolnego biegu Renu (12 000 km )
2
przekazał aktem z 25 lutego 1803 r. podbite terytoria 83
drobnych państw niemieckich (17 000 km 2 ); włączył też do
Francji nadreńskie posiadłości Prus. Ponadto nie ewakuował
francuskich garnizonów z niektórych miast włoskich.
Ponieważ Francuzi nadal zajmowali Republikę Batawską
i Belgię, Wielka Brytania, „czując się zagrożoną", postanowiła
nie przekazywać im wyspy Goree, wysp Seszelskich i 5 miast
w Indiach Wschodnich, a także zakonowi joannitów — Malty,
do czego zobowiązywał ją traktat w Amiens. Zaostrzyło to
stosunki dyplomatyczne między oboma państwami, czego
następstwem było publiczne obrażenie ambasadora brytyj­
skiego, Charlesa Whitwortha, przez Napoleona w czasie
audiencji 12 maja 1803 r. 3 , po której opuścił on Paryż.
3
Zdaniem Tarlego (op. cti., s. 164) było to 13 marca (!) 1803 r. Podobno
Napoleon zakończył audiencję okrzykiem: „Malta albo wojna!".
 198
Formalne wypowiedzenie wojny nastąpiło 15 maja w Lon­
dynie, zaś nazajutrz, starym obyczajem korsarzy Drake'a,
zatrzymano co najmniej 1200 statków francuskich i holender­
skich na morzu i w portach oraz doszło do pierwszego starcia
obu flot — slup „Doris" ostrzelał w Zatoce Audierne korwetę
„Affronteur". A już 17 maja wiceadm. William Cornwallis
z eskadrą 20 liniowców rozpoczął jako pierwszy z brytyjskich
admirałów blokadę Brestu.
Nelson do nowej wojny przygotowywał się i krócej,
i przyjemniej od Napoleona. Prawdę mówiąc rozpróżniaczył
się w Merton Place u boku Emmy i śmierć lorda Hamiltona
stanowiła jakby zakończenie tego etapu bezczynności. Toteż
kiedy 16 maja prasa brytyjska wzywała „Brytów do broni",
Admiralicja powołała go znów do służby czynnej jako
„znamienitego oficera", wyznaczając głównodowodzącym
Mediterranean Fleet (10 okrętów liniowych, 3 fregaty), której
obszar operacyjny objął również wody przybrzeżne Portugalii
i zachodniej Hiszpanii. Kiedy jednak Nelson przybył do
Portsmouth, aby zaokrętować się na wyczekiwanym jako
okręt flagowy „Victory", nie mógł ukryć rozczarowania — na
liniowcu trwały jeszcze prace renowacyjno-remontowe. A że
czas naglił, wiceadmirał podniósł flagę na fregacie „Amphion"
i wyruszył na Morze Śródziemne (28 czerwca przeszedł przez
Cieśninę Gibraltarską), aby „zdobywać, topić, palić lub
niszczyć w inny sposób okręty francuskie". Praktycznie
oznaczało to ewentualny atak lub realną blokadę bazy w Tu-
lonie, gdzie stała eskadra wiceadm. Latouche-Treville'a (12
liniowców), z którym dwa lata wcześniej przyszło zmierzyć
się Nelsonowi podczas dwóch napadów na Boulogne sur Mer.
Tymczasem przeprowadzona w lipcu 1803 r. na Wyspach
mobilizacja zakończyła się powołaniem pod broń około
350 000 nieprzeszkolonych wojskowo mężczyzn, którzy na­
dawali się raczej do służby milicyjnej. Wraz z 48-50 000
stacjonujących tam żołnierzy (większość w Irlandii) mieli oni
bronić Wysp przed spodziewaną inwazją francuską. Na razie
199
osłaniała je od strony morza Royal Navy — blokując porty
przeciwnika. Cornwallis zablokował Brest, Nelson — Tulon,
adm. Alan Gardner (5 liniowców) — Rochefort, kom. Edward
Pellew (7 liniowców) krążył u wejścia na Zatokę Biskajską
(rejon El Ferrol), zaś wiceadm. George Keith (17 liniowców)
u wejścia na Morze Północne (między Texel a Downs).
Niezależnie od nich zespół fregat kontradm. Jamesa Saumareza
patrolował wody kanału La Manche. Tę uciążliwą blokadę (od
października 1804 r. rozciągnięto ją również na wybrzeża
hiszpańskie) nazwali marynarze złośliwie „Długą Wachtą"
(Long Watch) 4 , choć I lord Admiralicji, hr. St. Vincent, uznał,
iż od niej zależą losy królestwa. Mimo zatargów z dostawcami
i producentami pracował on nieustannie nad przywracaniem
do służby lub wcielaniem do niej kolejnych okrętów, dzięki
czemu Royal Navy, która z wybuchem wojny liczyła w służbie
60 okrętów liniowych, miała ich w lipcu już 101, wiosną 1804
r. — 135, a pod koniec tego roku — 190. Nelson swego
„Victory" doczekał się w trzeciej dekadzie lipca 1803 r.
Flota francuska znacznie ustępowała brytyjskiej, gdyż
w maju 1803 r. miała w służbie tylko 46 liniowców, do tego
zablokowanych w bazach. Podjęte przez Napoleona starania
ojej rozbudowę (1/5 budżetu przeznaczono na budowę nowych
okrętów plus okręty budowane przez prowincje, departamenty
i instytucje z datków społecznych) dały dalszych 30 okrętów,
ale znajdowały się one jeszcze na pochylniach. Mimo słabości
udało się flocie napoleońskiej odnieść kilka wymiernych
sukcesów. Np. 3 lipca 1803 r. 2 szalupy moździerzowe
zdobyły pod Cherbourgiem fregatę „Minerve", którą wcielono
w jej skład jako „Canonniere"; 14 sierpnia 1803 r. okręt
kaperski „Bellonę" zdobył kuter „Lord Nelson" (!) w Zatoce
B i d we II, op. cit., s. 238-239 i 246. Przyjmuje się jej średni czas
trwania na dwa lata, choć pierwsze wypady floty francuskiej miały miejsce
w styczniu 1805 r.. zaś Nelson wypłynął w pościgu za nimi z początkiem
maja. Formalnie jednak zszedł on po raz pierwszy na ląd 18 sierpnia 1805 r.,
po dwóch latach i trzech miesiącach „Długiej Wachty".
 200
Biskajskiej. Udał się również przerzut z San Domingo do El
Ferrol 5 okrętów liniowych z zespołu kontradm. Latouche-
-Treville'a w końcu lipca 1803 r. (objął on potem dowodzenie
eskadrą w Tulonie). Jednak cała uwaga władz politycznych
i wojskowych Republiki skierowana została na rozbudowywaną
w pośpiechu „Flotyllę Roku X" — ogromny zespół jednostek
desantowych, przeznaczonych do inwazji na Wyspy Brytyjskie.
Po wznowieniu wojny Napoleon, w odwecie za zabór
statków handlowych i rybackich, anektował brytyjski elektorat
Hanoweru, zajął ujścia Łaby i Wezery oraz porty neapolitań-
skie Brindisi i Tarent, a także uwięził wszystkich zamiesz­
kałych we Francji Brytyjczyków. Wzmógł też tempo przygo­
towań do inwazji na Wyspy 5 , uważając, że wystarczą mu
„tylko 3 dni mglistej pogody", aby zostać „panem Londynu,
Parlamentu i Banku Angielskiego". Pozostało zatem „tylko"
przerzucić przez kanał La Manche pospiesznie tworzoną
armię inwazyjną. W otoczeniu Pierwszego Konsula przebywa­
ło, oprócz właściwego sztabu wojskowego, kierowanego przez
ministra wojny gen. Aleksandra Berthiera, całe gremium
uczonych i pseudouczonych specjalistów od budowy różnych
urządzeń ówczesnej techniki wojskowej. Zarzuciło go ono
projektami dotyczącymi rozwiązań technicznych samej prze­
prawy tak ogromnego desantu na Wyspy. Wśród propozycji
znalazły się niezrealizowane pomysły: podwodnego tunelu
pod kanałem La Manche — projektu Alberta Mathieu — z wy­
suniętymi nad powierzchnię wody studzienkami wentylacyj­
nymi; desantu powietrznego przy pomocy balonów na pod­
grzane powietrze — projektu Jana-Karola Thiloriera (każdy
balon o ładowności 3000 żołnierzy); desantu przy pomocy
fultonowskich statków parowych i ewentualnie „łodzi nur-
3
Ponadto Napoleon zawarł szereg przymierzy zaczepno-odpornych z zależ­
nymi od Francji republikami Batawską i Wioch (25 czerwca), Helwecką (27
października), z królestwami Hiszpanii i Portugalii („o życzliwej neutralności"
i wsparciu finansowym; 19 grudnia 1803 r.) oraz z Republiką Liguryjską (24
lutego 1804 r.). R. B i e 1 e c k i, Austerlitz 1805, Warszawa 1993, s. 51-52.
201
kowych"; desantu w szklanych kesonach (dzwony), holowa­
nych przez statki i łodzie (?); desantu z wykorzystaniem
delfinów (projekt Quatremere-Disjouvala) — wytresowany
delfin miał być wyposażony w siodło jeździeckie i cugle oraz
2 zbiorniki powietrzne uniemożliwiające mu zanurzenie;
desantu przy pomocy pływających środków transportowych
w wersji tzw. pływających fortec — projektu Prineta (?). Były
to tratwy o wymiarach 400x175 m i grubości około 3,5 m (7
rzędów belek drewnianych), w których centralnej części
mieściły się działobitnie w postaci sześciościennych blok­
hauzów (około 200 dział różnego wagomiaru na dwóch
pionowych kondygnacjach) z wysokimi przedpiersiami osła­
niającymi 4 place broni dla 10 000 żołnierzy. Ruch tratwom
zapewniać miały 2 zestawy wioseł (po 26 sztuk), umiesz­
czonych w specjalnych pałąkowatych obejmach na dwóch
przeciwległych burtach, napędzane przez 2 wielkie cztero-
skrzydłowe wiatraki poprzez system przekładni oraz 4 stery
na burcie rufowej; wyposażenie nawigacyjne uzupełniało 12
kotwic z wyciągami korbowymi. Tratwa holować miała
4 krypy amunicyjne. Przewidywano również napęd kołami
łopatkowymi oraz wersję awaryjną (brak wiatru) — kierat
poruszany przez konie (!). Trudności techniczne spowodowały,
że projekt „pływających fortec" nie był realizowany.
Natomiast zbudowano lub przebudowano z istniejących
konstrukcji (promy, statki rybackie itp.) wiele jednostek
desantowych z napędem żaglowym lub żaglowo-wiosłowym,
które, zależnie od wielkości, pojemności przewozowej i uzbro­
jenia podzielono na trzy kategorie 6 . Wszystko to były jednostki
płaskodenne ze względu na przewidywane rejony działania
(płycizny, plaże), a ich produkcją zajęły się stocznie i warsztaty
6
Zdaniem W. Łysiaka (Pływające fortece, „Morze" 1974, nr 11) flota
desantowa miała liczyć 2300 jednostek, tymczasem do końca 1803 r.
zgromadzono 1310 jednostek (R. Bielecki, Austerlitz..., s. 26), zaś latem 1805
r
- było ich 1977 ( W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 505-507). Łączny
koszt wystawienia takiej floty szacowano na 400 min franków.
 202
szkutnicze położone między Hamburgiem a Brestem. Nadzór
nad tymi pracami sprawowali inż. inż. budownictwa okrę­
towego Jacques Sanę i Piotr Forfait (były minister marynarki),
którego 24 maja 1803 r. mianowano inspektorem generalnym
Flotylli Roku X.
Do I kategorii tych okrętów inwazyjnych (desantowych ?)
zaliczano promy artyleryjskie — jednostki o wymiarach
średnio 37x8 m z ożaglowaniem typu korweta, uzbrojone
w 12-20 armat 12-, 18- lub 24-funtowych, z załogami rzędu
38 ludzi, które mogły jednorazowo przewieźć 120 żołnierzy
oraz szalupy bombardierskie (zwane również kanonierkami)
— jednostki o wymiarach średnio 25x5,5 m z ożaglowaniem
typu bryg, uzbrojone w moździerz i 3 armaty 12-funtowe,
które mogły załadować 80-130 żołnierzy. Zachowały się
numery taktyczne niektórych z nich, budowanych w St.
Valery („215" — „220").
Okrętami desantowymi II kategorii były łodzie kanonierskie
(artyleryjskie) — jednostki o wymiarach średnio 20 x 4,5 m
z ożaglowaniem typu lugier, uzbrojone w 2 armaty 6-funtowe,
które mogły przewieźć jednorazowo 50-100 żołnierzy oraz
galary — jednostki o długości rzędu 18 m z ożaglowaniem
typu lugier oraz załogą 5 ludzi, uzbrojone w moździerz, które
mogły zabrać do 66 żołnierzy. Zachowały się numery taktyczne
niektórych budowanych w Abbeville („397" — „404" oraz
„465 bis" — „466 bis").
III kategoria obejmowała wszystkie adoptowane jednostki
(np. statki rybackie, transportowce do przewozu koni, dział
i zaopatrzenia oraz rozmaite inne o pewnej dzielności morskiej)
z napędem żaglowym i żaglowo-wiosłowym, spośród których
można wyróżnić wiosłowe szalupy okrętowe (z pomocniczym
żaglem), uzbrojone w armatę małego wagomiaru, które mogły
przewieźć do 20 żołnierzy 7 . Jednostki te zgrupowano w portach
7
Dane tych jednostek podają: Wieczorkiewicz (op. cit., t. I, s. 506-507)
i Bielecki (Austerlitz..., s. 25-26). Wobec ich pewnej rozbieżności podaję
dane uśrednione.
203
i przystaniach Cieśniny Kaletańskiej: Etaples, Boulogne sur
Mer, Wimereux, Ambleteuse, Calais, Dunkierka i Ostenda,
zaś na dowódcę morskich sił inwazyjnych wyznaczono wice-
adm. Etienne'a Bruixa. Dowódca operacji inwazyjnej (przewi­
dywano w tej roli Napoleona) miał główne stanowisko
dowodzenia w zamku Pont de Briąues, 5 km na płd. od
Boulogne, miejscu koncentracji gros jednostek desantowych,
stanowisko wysunięte zaś — w baraku na wysokim brzegu
nad tym portem, obok ruin rzymskiej wieży, z której podobno
wyprawiał się na podbój Brytanii sam Juliusz Cezar. Kiedy
z końcem 1803 r. zgromadzono już ponad 1310 jednostek
desantowych (w tym 54 promy, 324 szalupy bombardierskie,
432 duże statki rybackie i ponad 500 różnego rodzaju łodzi),
szacowano, że będą one w stanie przerzucić od razu przez
Kanał całą stutysięczną armię inwazyjną (w tym 80 000
piechoty, 12 000 jazdy i 4000 artylerii).
Tworzona od 12 marca 1803 r. armia inwazyjna (początkowo
nazywana „Armią Wybrzeży Oceanu") składała się z 3 kor­
pusów zgrupowanych w rejonie Brugii, Saint Omer i Montreuil
sur Mer. Po wybuchu wojny z Wielką Brytanią utworzono
kolejne 2 obozy w Nijmegen i Utrechcie dla dwóch dalszych
korpusów. 13 stycznia 1804 r. siły inwazyjne przemianowano
na „Wielką Armię Oceanu", tworząc obozy w Breście i Bou­
logne dla kolejnych 2 korpusów. Oddziały stacjonujące w tych
obozach poddano intensywnemu szkoleniu, obejmującemu
poza szkoleniem ogólnowojskowym również naukę wios­
łowania, zaokrętowania i desantowania na brzeg. Ponieważ
szerokość Cieśniny Kaletańskiej między przylądkiem Dun-
geness a Boulogne wynosi około 45 km (w najwęższym
miejscu 34 km), generałowie Napoleona zamierzali potrak­
tować przerzut wojsk do Anglii (odcinek Hastings-Dover)
wyłącznie jako forsowanie szerokiej przeszkody wodnej. Do
tego jednak potrzebna była sprzyjająca pogoda — flauta
(uniemożliwienie ataku dużych okrętów przeciwnika), zerowy
stan morza (ułatwienie przejścia desantu i jego wysadzenia)
204
oraz księżycowe noce (za dnia odpadał element zaskoczenia).
Swoje poglądy narzucili Forfaitowi, który twierdził, że łączna
salwa z armat promów czy szalup bombardierskich jest
równoważna salwie burtowej okrętu liniowego; jeśli więc
wszystkie jednostki desantowe, choćby tylko I kategorii,
znajdą się na Kanale, to z powodzeniem stawią czoła liniow­
com i fregatom brytyjskim. Z takimi poglądami nie zgadzał
się Bruix, uważając je za niedorzeczne, tym bardziej, że
w kanale występuje zjawisko pływów, przy czym w rejonie
inwazji średnia wysokość przypływu wynosi 5,4-7,5 m w cyklu
dwunastogodzinnym, a szerokość zalewanego terenu sięga
średnio 300-500 m (miejscami do 1000 m). Trudno zatem
będzie wyprowadzić wszystkie jednostki desantowe z portów
załadunku w czasie „jednej wysokiej wody", co potwierdziło
niebawem jedno z ćwiczeń. Przy opuszczaniu portu w Boulog­
ne udało się w czasie jednego przypływu wyprowadzić
zaledwie 100 jednostek; wszystkie zatem mogłyby wyjść
w morze jednocześnie (przy 7 portach ich załadunku) w ciągu
2-3 dni, ale wtedy odpadał czynnik zaskoczenia. Intensywne
szkolenie desantowe wojsk obserwował Napoleon, który dość
często przebywał w Boulogne, bo tu znajdowała się jego
kwatera główna i centralny obóz wojskowy. Wbrew oczeki­
waniom planistów na Kanale panowała prawie zawsze wietrzna
pogoda, zagrażająca stateczności płaskodennych jednostek
desantowych, zaś liczne okręty Royal Navy patrolowały
nieustannie jego wody. Przeprowadzone 5 listopada 1803 r.,
25 marca i 13 kwietnia 1804 r. próby samodzielnego sfor­
sowania wód Kanału przez okręty Flotylli Roku X zakończyły
się niepowodzeniem. Mimo uzbrojenia, które sumarycznie
mogło imponować swoją liczbą i wagomiarem, zostały dość
łatwo przepędzone przez dyżurujące fregaty brytyjskie, co
uznano później jako „rozpoznanie walką". Co prawda przy­
czyniła się do tego również burzliwa jesienna i wiosenna aura,
ale przecież nie zaszkodziła ona okrętom przeciwnika. Kanał
niepewny był nawet latem. Kiedy w lipcu 1804 r. urządzono
205
dla Napoleona wielką rewię Flotylli, sztormowa pogoda
zatopiła kilkadziesiąt szalup, utonęło także co najmniej 30
żołnierzy 8 . Biorąc pod uwagę powyższe doświadczenia, Bo­
naparte dał się wreszcie przekonać swoim admirałom (Bruix,
Ganteaume i Decres), że bez opanowania wód Kanału przez
flotę francuską żaden desant nie dojdzie do skutku. Zatem nie
„trzy dni mglistej pogody", ale „zdobycie panowania na
Kanale na 6 godzin" miało mu zapewnić podbój Wysp. Latem
1804 r. zrewidował zatem swoje plany inwazyjne — najpierw
musiał zgromadzić zespoły liniowe na Kanale i przegonić
stamtąd Brytyjczyków, potem dopiero wysyłać desant. Do tej
nowej operacji, której dowódcą mianowano wiceadm. Latou-
che-Treville'a, „pogromcę Nelsona spod Boulogne", wy­
znaczono jego zespół z Tulonu (12 okrętów liniowych) oraz
zespoły kontradm. Edwarda Missiessy'ego z Rochefort (5
liniowców) i wiceadm. Honore Ganteaume'a z Brestu (20
liniowców). Żeby jednak zespoły te mogły wyjść w morze
i połączyć się u wejścia na Zatokę Biskajską, musiały
przełamać blokadę swoich baz. Nie było to łatwe. Kiedy
w lipcu Ganteaume podjął z 5 liniowcami próbę opuszczenia
Brestu, został zmuszony do cofnięcia się przez eskadrę
Cornwallisa; Tulon zaś blokował sam Nelson.
Zdaniem niektórych bliskich współpracowników „Długa
Wachta" Nelsona u wrót Tulonu przypominała latem, przy
bezwietrznej pogodzie, „rajskie wywczasy". Sprzyjał temu
zarówno przyjęty sposób blokady, jak osobowość wiceadmirała
oraz jego troska o załogi okrętów — ich warunki bytowe,
odpoczynek oraz „walkę z nudą". Swoich stołowników żywił
Nelson z własnych zapasów. Jak wynika z zapisków lekarza
okrętowego „Victory", dr. Leonarda Gillespie'go, na podawane
o 6.30 śniadanie były zawsze gorące bułeczki lub grzanki,
zimne wędliny i herbata, po czym „towarzystwo" wychodziło
na pokład „podziwiać wschód słońca" i do godziny 14
B i e l e c k i . Austerłitz..., s. 26-27. Zdaniem Wieczorkiewicza (op. cit.,
l
- I, s. 510) utonęło wtedy kilkuset żołnierzy.
206
oddawało się różnym zajęciom. O tej porze przez trzy
kwadranse koncertowała orkiestra okrętowa, kończąc występ
sygnałem „Rostbef Starej Anglii", zwiastującym obiad u wice­
admirała. Składał się on zwykle z trzech dań i deseru
owocowego, do których podawano 3-4 gatunki win. Około
godziny 17 serwowano kawę i likiery, po których „towarzyst­
wo" spacerowało po pokładzie, gdzie znów przez godzinę
grała orkiestra. Po jej występie podawano kolację. W czasie
posiłku lord Nelson bawił swych gości niewymuszoną kon­
wersacją, która przeciągała się do godziny 20, kiedy wniesiona
waza ponczu, a z nią ciasto lub biszkopty, oznaczały capstrzyk.
Życząc wiceadmirałowi dobrej nocy, „towarzystwo" roz­
chodziło się, sam zaś gospodarz o godzinie 21 udawał się na
spoczynek. Był to jednak tylko wybieg Nelsona, który,
pozbywszy się gości, mógł poświęcić czas właściwym obo­
wiązkom. Zdaniem osobistego chirurga, dr. Williama Beat-
ty'ego, wiceadmirał, aby utrzymać się w formie, chodził po
pokładzie 6-7 godzin na dobę, sypiał często ale krótko (kilka
razy po 1-2 godziny), a w razie potrzeby pozostawał na
pokładzie przez całą noc. Choć do stołu podawano wystawnie,
jadał mało (często obiad składał się z kawałka drobiu, wątróbki
i małej porcji makaronu, do których wypijał 3-4 kieliszki
rozwodnionego wina). Był odporny na przemoczenia nóg
(mokre pończochy suszył chodząc po dywanie w swojej
kabinie), ale zaczął już narzekać na osłabienie lewego oka
(wzrok). Mimo tego czujnie strzegł Tulonu, a jednocześnie
troskliwie doglądał życia codziennego załóg, starając się
w miarę możności poprawiać choćby okrętowe menu. Urzą­
dziwszy bazę wysuniętą eskadry na wodach, położonych tuż
za cieśniną św. Bernarda, wysp Maddalena, Nelson kupował
tam załogom świeżą żywność (bydło domowe, ryby), owoce
i oliwki oraz słodką wodę, preferując zwłaszcza jako środek
przeciwszkorbutowy cytryny i cebulę. Dla marynarzy wypie­
kano też ulubione ciasto, tzw. duff. Zaopatrywał okręty
również w duże ilości wina, którym zastępował grog w mie-
207
siącach letnich. Pouczał dowódców, że lepiej załogi utrzymy­
wać przy zdrowiu, niż później leczyć. Aby uniknąć monotonii
pływania, Nelson zmuszał swoje załogi do nauki geografii,
wiodąc okręty wokół wybrzeży hiszpańskich, francuskich
i włoskich oraz odwiedzając zatoczki Balearów, Korsyki
i Sardynii; często kotwiczono w nich przez kilka dni, wysyłając
marynarzy na ląd po zakup żywności i słodkiej wody oraz
urządzając zawody sportowe na wodzie. Natomiast podczas
pływania codziennie wietrzono międzypokłady, wieczorami
zaś przy dźwiękach orkiestr urządzano śpiewy i tańce. Taki
system rekreacji wydatnie obniżył liczbę wykroczeń dyscyp­
linarnych; na flagowym „Victory" karę chłosty wymierzano
średnio zaledwie raz w miesiącu. Utrzymując siły główne na
kotwicowiskach Maddalenów (około 350 km od Tulonu), co
ułatwiało mu przechwycenie zespołu Latouche-Treville'a,
gdyby zechciał on płynąć do Gibraltaru, na Maltę lub do
Aleksandrii, Nelson dla bezpośredniej obserwacji bazy utrzy­
mywał stale 1-2 fregaty w rejonie Wysp Hyeres. Lecz
Francuzi do połowy 1804 r. nie opuścili Tulonu i wiceadmirała
niepokoiły tylko wieści napływające z kraju. W kwietniu (?)
1804 r. został ponownie ojcem — druga córeczka miała
podobno na imię Emma, ale zmarła po kilkunastu (?) tygo­
dniach i nigdy jej nie zobaczył. Być może dlatego odmówił
tej pierwszej Emmie zgody na przyjazd do siebie i zaokręto­
wanie na „Victory". Odmowę tłumaczył trudami służby
blokadowej oraz własnym zakazem zabierania kobiet na pokład
liniowca, ale było to nieprawdą.
Aby udaremnić inwazję, rząd brytyjski podjął oprócz
„Długiej Wachty" również działania o charakterze polityczno-
wojskowym i polityczno-dywersyjnym. Te pierwsze zmierzały
do utworzenia nowej koalicji antyfrancuskiej, której wojska,
uderzając na Francję od wschodu, uniemożliwiłyby prze­
prowadzenie operacji desantowej na Wyspy, ale do tego
potrzeba było czasu i pieniędzy. Bardziej realne i tańsze
wydawały się działania polityczno-dywersyjne — „fizyczna
208
likwidacja" Napoleona albo przez zamach terrorystyczny
(wykorzystanie insurgentów wandejskich lub rojalistów), albo
przez zamach stanu (wykorzystanie opozycji anty napoleoń­
skiej). Tron francuski zamierzano zwrócić Burbonom, przy
czym głównym pretendentem był Ludwik hrabia Prowansji
(późniejszy Ludwik XVIII), który do 21 stycznia 1801 r.
przebywał w rosyjskiej Mitawie, a następnie, do września
1804 r., w pruskiej jeszcze Warszawie. Rozważano również
kandydaturę jego brata, Karola d'Artois, a przy okazji ich
kuzyna ks. Ludwika d'Enghiena, któremu zamierzano powie­
rzyć funkcję „namiestnika" królewskiego we Francji do czasu
intronizacji Ludwika XVIII. Szykując tę dywersyjną nie­
spodziankę, rząd brytyjski ani przypuszczał, że Napoleon
rozprawi się z nią tak bezwzględnie, błyskawicznie i z tak
nieoczekiwanym skutkiem.
Jeszcze we wrześniu (?) 1803 r. został przerzucony do
Normandii na okręcie Royal Navy przywódca powstańców
wandejskich, Jerzy Cadoudal, wraz z grupą spiskowców.
Mieli oni porwać i uśmiercić Napoleona, aby następnie,
w porozumieniu z przedstawicielami opozycji antynapoleoń-
skiej, przywołać Burbonów na tron francuski. Tu wybór padł
na gen. Jana Moreau, byłego dowódcę Armii Renu, człowieka
ambitnego i uzdolnionego dowódcę, którego Bonaparte ubiegł
podobno w dążeniach do dyktatury. Nie mogąc być Pierwszym
Konsulem, Moreau znienawidził rywala i zaczął udawać
republikanina, więc rojaliści sądzili, że dzięki tej nienawiści
nie odmówi Cadoudalowi pomocy. Łącznikiem między nimi
był uciekinier z Gujany, gen. Jan Pichegru; pozostał jeszcze
nieznanym przedstawiciel dynastii Burbonów, któremu spis­
kowcy przekazać mieli władzę. Tymczasem policja schwytała
kilku ludzi z kręgu Cadoudala, którzy zeznali, że wódz
szuanów, w porozumieniu z Moreau i Pichegru, chce osadzić
na tronie „jakiegoś Burbona". Moreau, który, co zabrzmi
humorystycznie, odmówił wszelkiej współpracy z Cadoudalem,
został aresztowany 15 lutego 1804 r., zaś osiem dni później
209
(7) — wydany przez przyjaciela za 300 tys. franków nagrody,
Pichegru. Lecz że nie ujawnili oni, o kogo z Burbonów chodzi,
w otoczeniu Napoleona wybór padł na zamieszkałego tuż za
granicą francuską w Ettenheim (Wielkie Księstwo Badenii) ks.
Ludwika d'Enghiena z bocznej linii Burbonów. Ostrzeżony przez
przyjaciół książę zachował się jak rasowy arystokrata — waż­
niejsze było dla niego prowadzone polowanie niż własne
bezpieczeństwo, toteż nad ranem 15 marca 1804 r. został
uprowadzony do Francji przez oddział żandarmów i dragonów,
aby sześć dni potem, z wyroku sądu polowego, zostać rozstrzela­
nym w fosie zamku Vincennes. W tychże dniach udało się też
aresztować Cadoudala. Rozprawa odbyła się 28 maja, ale przed
sądem nie stanął Pichegru, którego 7 kwietnia znaleziono w celi
powieszonego na własnym krawacie (?). Moreau, wbrew
naciskowi władz, skazany został tylko na 2 lata więzienia (w
końcu wydalono go z kraju), Cadoudal natomiast został stracony
na gilotynie. Przed śmiercią oświadczył podobno: „Zrobiliśmy
więcej, niż zamierzaliśmy — chcieliśmy dać Francji króla,
a daliśmy cesarza!".
Istotnie. Bo jeszcze 18 maja 1804 r. Senat uchwalił tzw.
Konstytucję roku XII, wprowadzając we Francji cesarstwo
i ogłaszając Bonapartego dziedzicznym imperatorem. Oczywiś­
cie poprzedził to ogólnonarodowy plebiscyt, w którym za
cesarstwem opowiedziało się 3 572 329 wyborców, przeciw
zaś tylko 2579. Zgodnie z ową konstytucją Napoleon otrzymał
tytuły — „Jego cesarskiej mości" i „Sire" (najjaśniejszy pan),
członkowie jego rodziny tytuły książęce, zaś wysocy dygnitarze
dworu — tytuły „monseigneur" (wasza wysokość) i stanowiska
państwowe (np. Joachim Murat został „wielkim admirałem
Francji"?). Stracenie ks. d'Enghiena, owa „zbrodnia w imię
wyższych racji państwowych", wywołała oburzenie większości
dworów europejskich, gdzie Napoleona uznano za korsykań­
skiego potwora". Lecz choć poróżniła go ostatecznie z rojalis-
tami, to zyskała mu przychylność tych wszystkich, którzy
osiągnęli sukcesy życiowe dzięki rewolucji i wypędzeniu
— Trafalgar 1805
210
Burbonów, a także sympatię republikanów, spokojnych już, że
stara feudalna monarchia burbońska nigdy nie powróci.
Niejako uskrzydlony tytułem cesarskim Napoleon postano­
wił 25 maja 1804 r. rozpocząć operację opanowania Kanału
przez swoją flotę liniową. Zgodnie z tym planem Latouche-
-Treville opuścić miał Tulon, zabrać z Kadyksu stojący tam
okręt liniowy „Aigle" i, po połączeniu z Missiessym, czekać
w rejonie El Ferrol na Ganteaume'a. 13 czerwca wyszły więc
z Tulonu na rozpoznanie rejonu Wysp Hyeres dwie fregaty
i bryg, ale kiedy zostały dostrzeżone przez pełniące dozór
dwie fregaty brytyjskie, wycofały się pod osłonę baterii
nadbrzeżnych. Powiadomiony Nelson posłał im na wzmoc­
nienie 74-armatni liniowiec „Excellent", w zamian Latouche-
-Treville wyprowadził z portu 8 liniowców (flagowy „Bucen-
taure"), sądząc, że zmusi Brytyjczyków do odstąpienia. Nelson
jednak, chcąc wziąć zapewne odwet za swoje niepowodzenia
sprzed trzech lat, ściągnął pod Tulon całą swoją eskadrę,
uformował szyk bojowy i czekał, wyzywając niejako przeciw­
nika do bitwy. Daremnie jednak trwał w gotowości bojowej
przez całą noc; Latouche-Treville z nieznanych przyczyn
(niegotowość 4 pozostałych liniowców?) wycofał się 14
czerwca do portu, choć do Napoleona napisał, że to on
właśnie zmusił Nelsona do ustąpienia. Kiedy z czasem Nelson
dowiedział się o tym, podobno wściekł się niczym Uszakow
pod Kaliakrą na Said Alego, zapowiadając, że zmusi Francuza
do zjedzenia kopii tego meldunku. Lecz do nowego spotkania
już nie doszło — 18 sierpnia Latouche-Treville zmarł na
przywleczoną z San Domingo żółtą febrę.
Napoleon, który na czas tej operacji przybył do Boulogne,
w oczekiwaniu na swoją flotę liniową kontynuował przy­
gotowania do koronacji. Mianował 18 najbardziej zasłu­
żonych generałów marszałkami cesarstwa, a 3 najwierniej­
szych kontradmirałów — wiceadmirałami (koniec maja).
Byli to Denis Decres, Honore Ganteaume i Piotr Villeneuve.
Ten ostatni objął po śmierci Latouche'a-Treville'a eskadrę
211
tulońską. Awanse te przyjęła flota francuska za zły omen
wszyscy trzej wywodzili się bowiem z rozbitej przez Nelsona
pod Abukirem eskadry Brueysa. W Boulogne dokonał Napoleon
również drugiej publicznej dekoracji orderami Legii Honorowej
(16 sierpnia), opracował podobno projekt godła cesarstwa
(siedzący złoty orzeł z piorunem w szponach oraz złociste
pszczoły na jasnozielonym tle), a także projekt sztandarów
pułkowych (lipiec), dokonał też nowego podziału organizacyjno-
taktycznego Flotylli Roku X oraz przepracował plan przerzutu
floty liniowej na kanał La Manche (27 września 1804 r.). Flotyllę
podzielono (w zależności od usytuowania portów w Cieśninie
Kaletańskiej) na: lewe skrzydło z bazą w Etaples (kontradm. Jan
Courand), centrum z bazą w Boulogne (kontradm. Jan Lacrosse),
prawe skrzydło z bazą w Boulogne (kontradm. Karol Magon)
oraz rezerwę z bazą w Wimereux (kmdr Franciszek Daugier) 9 .
Z kolei plan opanowania Kanału miał być skomplikowaną
operacją morsko-lądową, połączoną z wypadem zespołu tulońs-
kiego i rocheforckiego na Karaiby, dokąd zamierzano przerzucić
11-tysięczny korpus wojsk kolonialnych dla zdobycia Surinamu
(środkowa Gujana) oraz brytyjskich wysp Dominiki i St. Lucii,
a także dla wzmocnienia garnizonów na San Domingo, Martyni­
ce i Gwadelupie. Spodziewano się, że zaniepokojona tym
Admiralicja przerzuci na Karaiby z rejonu Kanału co najmniej
30 liniowców, a wtedy Villeneuve i Missiessy, unikając bitew,
wrócą na wody Europy, odblokują w El Ferrol 5 liniowców
kmdr. Adriena Gourdona (z eskadry antylskiej, które w lipcu
1803 r. sprowadził Latouche-Treville) i zawiną do Rochefort,
tworząc zgrupowanie południowe (?) floty (21 liniowców).
Działania te miały być dywersją na rzecz zespołu Ganteaume'a
(21 liniowców), który w czasie tego zamieszania miał przerzucić
z Brestu do Irlandii liczący 18 000 żołnierzy korpus marsz.
Piotra Augereau. Dopiero po jego powrocie do Cherbourga
Przewidywano również wydzielenie z floty Republiki Batawskiej (Holan­
dia) flotylli płaskodennych jednostek pływających, jako tzw. flotylli batawskiej
z bazą w Dunkierce.
 212
zapadłaby ostateczna decyzja — czy wysadzać desant w An­
glii, czy rozwijać operacje w Irlandii. W tym drugim
wypadku zespół Ganteaume'a wzmocnić miała eskadra
batawska wiceadm. Karela Verhuella (7 liniowców), aby
wspólnie przerzucić 25 000 korpus gen. Augusta Marmonta
do Irlandii. Całość tych działań zamierzano zakończyć
w kwietniu 1805 r., dlatego Villeneuve miał wyjść z Tulonu
12 października, Missiessy z Rochefort 1 listopada, zaś
Ganteaume z Brestu 22 grudnia.
Tymczasem operację przyszło zawiesić, gdyż w październiku
doszło do zaostrzenia stosunków brytyjsko-hiszpańskich. Pre­
mier William Pitt (młodszy) oskarżył bowiem Madryt o udzie­
lanie Napoleonowi pożyczek na rozbudowę floty, a następnie
zażądał, aby Hiszpania wycofała ze służby część swoich
liniowców i aby zmusić ją do tego, rozkazał wiceadm.
Cornwallisowi zająć płynący z Meksyku konwój hiszpańskich
statków skarbowych. 4 października zespół kmdr. Grahama
Moore'a (4 fregaty) zaatakował na podejściach do Kadyksu
owe 4 statki hiszpańskie, zniszczył jeden, a pozostałe 3 zmusił
do poddania, wraz z ich cennym ładunkiem, szacowanym na
16 min piastrów (reali) 1 0 . Urażona tą korsarską napaścią
Hiszpania wypowiedziała 12 grudnia 1804 r. wojnę Wielkiej
Brytanii, zobowiązując się wystawić i przekazać do dyspozycji
Napoleona do połowy 1805 r. 30 okrętów liniowych.
W czasie tej przerwy operacyjnej Napoleon zdążył sfinali­
zować swoją koronację. Wyreżyserowana niczym spektakl
teatralny koronacja pary cesarskiej odbyła się w południe
2 grudnia 1804 r. w paryskiej katedrze Notre Damę. Ściągnięto
na nią papieża Piusa VII, który, oburzony bezceremonialnoscią
zaproszenia, przybył jednak do Paryża, obawiając się gniewu
10
G ą s i o ro w s k i, op. cit., s. 14. Zdaniem Wieczorkiewicza (op.
I, s. 516) było tam: złota w sztabach i monetach za 1 269 672
2 355 830 dolarów meksykańskich srebrnych, 3693 sztab cyny i 744
miedzi. Ponadto 23 925 skór foczych i niedźwiedzich, 55 worków
z lam oraz różne artykuły kolonialne.
213
Napoleona i z nadzieją, że w zamian nowy cesarz powiększy
terytorium państwa papieskiego. Niewiele brakowało, by
uroczystość udaremniła gadatliwa Józefina, która w przeddzień
koronacji wyjawiła papieżowi, że „żyje w grzechu", gdyż
z Napoleonem zawarła tylko ślub cywilny. Pius VII zagroził
natychmiastowym wyjazdem i Napoleon niemal błyskawicznie
zawarł ślub kościelny. Zrewanżował się za to nazajutrz, kiedy
podczas samego obrzędu wyjął, czy też wyszarpnął, koronę
z rąk papieża i sam nałożył ją sobie na głowę; własnoręcznie
również ukoronował Józefinę". Trzy dni później na Polu
Marsowym w Paryżu wręczył pułkom nowe cesarskie sztan­
dary, na drzewcu których „siedział" złoty orzeł w koronie.
Przystąpienie Hiszpanii do wojny spowodowało zmiany
w brytyjskim systemie „Długiej Wachty", który musiał zostać
rozszerzony na bazy floty nowego przeciwnika (wciąż trzecie
miejsce w świecie). Zachowując nadal dotychczasową blokadę
portów francuskich, utworzono zatem nowe zespoły dla
blokady La Corufii — wiceadm. Roberta Caldera (10 okrętów
liniowych) i Kadyksu — wiceadm. Johna Orde'a (6 okrętów
liniowych). Choć utworzenie zespołu Orde'a, pełniącego służbę
na wodach płd. zach. Hiszpanii, zmniejszyło dość wydatnie
zasięg operacyjny szczupłej eskadry Nelsona (w tym czasie 12
liniowców i 2 fregaty), nie ucieszyło to wiceadmirała. Orde
był jego osobistym wrogiem jeszcze z okresu przedabukirs-
kiego, więc nominację tę odczuł jako brak zaufania ze strony
Admiralicji. Żalił się jednak małostkowo, że Orde, człowiek
Burbonowie stracili w ten sposób ostatnie nadzieje na zwrot korony.
Początkowo Ludwik hr. Prowansji uważał Napoleona za nowego gen. Jerzego
Moncka (przywrócił na tron Karola II, po dyktaturze Cromwella), lecz ten
rozwiał jego nadzieje w 1803 r.. proponując „jakieś" królestwo „gdzieś
w Niemczech, w Polsce, we Włoszech albo w Meksyku". W odpowiedzi
cit., t. wydał 28 lutego oświadczenie, że nigdy nie wyrzeknie się swoich praw do
funty, korony francuskiej, jednak koronacja Bonapartego oddaliła te nadzieje na
sztaby czas bliżej nieokreślony. Przeciw niej Ludwik XVIII uroczyście zaprotestował
wełny (przedtem odczekał, aż car Aleksander I jej nie uzna); mimo to większość
dworów europejskich niechętnie ją zaakceptowała.
214
i tak bogaty, zyska przez to jeszcze bardziej, łupiąc zdążające
do Kadyksu statki hiszpańskie; pozbawiając przez to pryzowe-
go zarówno jego, jak też dowódców jego okrętów, „dzielnej,
braterskiej drużyny" (The Band of Brothers).
Po wniesionych 19 grudnia przez cesarza poprawkach do
planu operacji opanowania Kanału (zdecydował, aby atak na
brytyjskie Antyle przeprowadził Missiessy razem z Villeneu-
ve'em) rozpoczęła się ona niejako przypadkowo (?). Prawdopo­
dobnie 1 stycznia 1805 r. blokujący Rochefort zespół kontradm.
Alana Gardnera (5 liniowców) został czasowo odwołany (?), co
wykorzystał kontradm. Missiessy i, po zaokrętowaniu na
transportowce 6400 żołnierzy, odpłyną} 11 stycznia na Martynikę
(5 liniowców, 4 fregaty). W pościg za nim ruszył kontradm.
Aleksander Cochrane (zastąpił odwołanego kom. Pellewa),
którego zespół (6 liniowców) blokował dotąd El Ferrol.
Zakłóciło to system „Długiej Wachty" w Zatoce Biskajskiej,
gdyż przyszło osłabić strzegącą Brestu eskadrę Cornwallisa,
wydzielając dla blokady El Ferrolu zespół wiceadm. Cuthberta
Collingwooda (6 liniowców). Powiadomiony o wyjściu Missies­
sy'ego Villeneuve opuścił Tulon 17 stycznia, co zaalarmowało
Nelsona, który 19 stycznia zaczaił się u południowego cypla
Sardynii (przylądek Teulada ?). Szalejący sztorm spowodował,
że jego fregaty szybko utraciły kontakt z zespołem fancuskim,
a że wywiad brytyjski pracował źle, niewiele wiedząc o planie
Napoleona, wiceadmirał mógł tylko domniemywać o celu
wyjścia Villeneuve'a. Kierując się zatem swoistą obsesją sprzed
lat siedmiu (?), rozpoczął poszukiwania we wschodniej części
Morza Śródziemnego, docierając 7 lutego do Aleksandrii (!).
Stamtąd zawrócił, aby na Malcie dowiedzieć się, że Villeneuve
jeszcze 21 stycznia odszedł do Tulonu. Okazało się, że choroba
morska zmogła zarówno zaokrętowanych żołnierzy, jak i mary­
narzy francuskich, którym nie posłużył długi postój w porcie
(wbrew twierdzeniom Napoleona, że Royal Navy osłabi się
prowadzoną blokadą, flota francuska zaś nabierze sił stojąc
w bazach).
215
Zirytowany cesarz oskarżył Villeneuve'a o nieudolność
(nie odwołał go jednak ze stanowiska), podczas gdy wice­
adm. Decres jako minister marynarki zdecydował zawrócić
Missiessy'ego z Karaibów. Napoleon zmienił ponownie
plan operacji, uwzględniając w niej udział floty hiszpańskiej
(2 marca 1805 r.). Zgodnie z nową jego wersją Villeneuve
po opuszczeniu Tulonu miał zabrać z Kadyksu 6 liniowców
hiszpańskich oraz „Aigle'a" i popłynąć na Antyle; tam
(Martynika-Gwadelupa) połączyć się z Missiessym i przez
35_40 dni oczekiwać na przyjście Ganteaume'a z Brestu.
Gdyby ten nie nadciągnął, należało wysadzić żołnierzy na
San Domingo i przejść na drugi punkt spotkania — Wyspy
Kanaryjskie, gdzie oczekiwanie na Ganteaume'a miało
trwać 20 dni. Jeśli i tu nie zdołałby on dotrzeć — wrócić
do Kadyksu. Z kolei Ganteaume po opuszczeniu Brestu
miał płynąć pod El Ferrol, spędzić lub zniszczyć blokujący
bazę zespół brytyjski, połączyć się z 6 liniowcami Gourdona
i 10 liniowcami hiszpańskimi wiceadm. de Grandellany (?)
i popłynąć na Antyle. Zebrałoby się tam co najmniej 59
okrętów liniowych, które, unikając bitwy ze ścigającymi
zespołami Royal Navy, miały powrócić na Kanał, „aby
w ciągu 3 dni zapewnić (Napoleonowi) panowanie nad
Cieśniną Kaletańską". Choć operację zaplanował Napoleon,
jej powodzenie zależało jednak od takich niepewnych
elementów, jak: przełamanie blokady poszczególnych por­
tów (możliwość strat), dobre warunki pogodowe, dzięki
którym można by uniknąć starć z Brytyjczykami, a jedno­
cześnie uniknąć rozproszenia własnych zespołów (okrętów),
a także zgranie w czasie ich rendez-vous (stąd owe kilku­
tygodniowe okresy wyczekiwania), zwłaszcza z zespołem
Missiessy'ego, który o ponownej korekcie planu nic nie
wiedział. Wysłano wprawdzie do niego korwetę (?) z no­
wymi rozkazami, ale wszystko zależało tu od szczęśliwego
trafu, a ten nie nastąpił. Bowiem Missiessy jeszcze 20
"tego dotarł na Martynikę i po wzmocnieniu garnizonów
 216
francuskich rozpoczął w marcu podbój brytyjskiej grupy
Wysp Podwietrznych (Nevis, St. Kitts, Monserrat, Domini­
ka); wtedy dotarł do niego bryg z Francji ze wspomnianym
styczniowym rozkazem Decresa, nakazującym powrót do
kraju. 28 marca opuścił więc wody Antyli, a dwa dni
później dopłynęła tam owa wysłana korweta, której spóź­
nienie wyeliminowało Missiessy'ego z udziału w zmodyfi­
kowanym planie operacji.
Rozpoczął ją i zaraz zakończył pechowy Ganteaume, który,
wykorzystując osłabienie eskadry Cornwallisa, po zaokręto­
waniu 3000 żołnierzy opuścił 26 marca Brest z 21 liniowcami,
6 fregatami i 2 statkami zaopatrzeniowymi. Natknął się jednak
zaraz na zespół wiceadm. Karola Cottona, który przypłynął
wzmocnić (?) Cornwallisa i po nieudanym manewrowaniu
zawrócił do portu, narażając się na kpiny podwładnych.
Właściwą operację zapoczątkował zatem Villeneuve. Wyszedł
on z Tulonu 30 marca z 11 okrętami liniowymi, 8 fregatami
i 3000 zaokrętowanych żołnierzy, ani przypuszczając, że
operacja przekształci się w „wielkie regaty antylskie", jak
napisała o tym ówczesna prasa. 7 kwietnia minął Kartagenę,
ale stojący w niej wiceadm. Jose Salcedo (5 liniowców)
odmówił dołączenia wobec braku wytycznych z Madrytu,
a dwa dni później — Cieśninę Gibraltarską, ostrzelany
bezskutecznie przez baterie nadbrzeżne. Następnie łatwo
spędził zespół Orde'a spod Kadyksu, gdzie spotkał się z adm.
Federico de Graviną. Ten nie odmówił współpracy, ale wobec
niegotowości swoich 5 liniowców, na które Villeneuve nie
chciał czekać, obawiając się pościgu Nelsona, dołączył tylko
z okrętem flagowym „Principe de Asturias" i francuskim
„Aigle" (pozostałe dołączyły już na Antylach). Kombinowana
eskadra francusko-hiszpańska zawinęła na Martynikę 14 maja
1805 r., nie zastając jednak Missiessy'ego (20 maja dotarł do
Rochefort). Po nadejściu Hiszpanów (miał łącznie 18 okrętów
liniowych) Villeneuve zamierzał zaatakować Dominikę, ale
przedtem dał się namówić na likwidację brytyjskiego przy-
217
czółka na Martynice — tzw. Skały Diamentowej, odległej
około mili od Przylądka Diamentowego tej wyspy. Tę,
opanowaną przez Brytyjczyków w 1803 r. i obsadzoną przez
oddział marynarzy (130 ludzi), skałę, którą żartobliwie na­
zwano HMS „Diamond Rock", zaatakował Villeneuve 30
maja (2 okręty liniowe, 3 fregaty, oddział desantowy) i zdobył
6 czerwca, narażając się przy tym na złośliwy komentarz
Napoleona (skała ta jako wiekuisty pomnik niesławy tej
ekspedycji). W tym czasie (4 czerwca) dotarł na Martynikę
kontradm. Magon z 2 liniowcami i 800 żołnierzami desantu
oraz nowymi wytycznymi cesarza. Villeneuve musiał czekać
jeszcze 30 dni na przyjście zespołu Ganteaume'a, aby potem
zaatakować St. Lucię lub Barbados. Gdyby ten jednak nie
dotarł — zawrócić do El Ferrol, zabrać stojące tam okręty
hiszpańskie i francuskie (15 liniowców) i razem odblokować
Brest lub zawinąć do Boulogne, aby osłonić operację inwazyj­
ną. Aby skrócić oczekiwanie, wiceadmirał zdecydował się
zaatakować Barbados, opanowując, na swoje nieszczęście (?),
w nocy z 7 na 8 koło Antiguy lokalny konwój brytyjski (14
statków pod osłoną uzbrojonego szkunera). Jeńcy powiadomili
go, że Nelson jest już na Barbadosie, co wprawiło Villeneuve'a
w prawdziwy popłoch. Nazajutrz zatem, lekceważąc sobie
rozkazy cesarskie (co usprawiedliwiał złym stanem okrętów,
słabością i niewyszkoleniem załóg, a nawet obecnością na
pokładach oddziałów desantowych, których w pośpiechu nie
wyładował), zdecydował się odpłynąć na wody Europy, co
niezwłocznie wykonał.
Aby w pełni zrozumieć przestrach Villeneuve'a, pora
wyjaśnić obecność Nelsona na wodach Barbadosu. Nadal
cieipiący na „syndrom egipski" wiceadmirał, który utrzymywał
siły główne koło wyspy Ustica (na północ od Sycylii), został
o rajdzie zespołu tulońskiego (postój pod Kartageną) powia­
domiony 18 kwietnia, a trzy dni później dowiedział się, że
przeszedł on Cieśninę Gibraltarską. Rozgoryczony bezczyn­
nością i zawstydzony sprytem Villeneuve'a zdecydował się
 218
wbrew planom Admiralicji (na Morze Śródziemne zdążały
2 konwoje — po zboże rosyjskie do Odessy oraz wiceadm.
Johna Knighta z 7000 korpusem wojsk na 45 transportowcach
na Sycylię, eskortowanym tylko przez 2 okręty liniowe,
którym osłonę zapewnić miały kolejno zespoły blokujące
porty francuskie i hiszpańskie, w tym eskadra Nelsona) wyjść
na Atlantyk, sądząc, że Francuzi musieli popłynąć do Brestu
lub na wody Irlandii. Pozostawiwszy zatem w rejonie Sycylii
zespół kmdr. Tomasza Capela (5 fregat), przeszedł nocą z 7 na
8 maja Cieśninę Gibraltarską (z 11 liniowcami) i 10 maja
zawinął do Zatoki Lagos. Tam napotkał konwój Knighta, do
eskorty którego przydzielił swój najwolniejszy liniowiec
„Royal Sovereign", sam zaś, kierując się informacjami uzys­
kanymi od kontradm. Donalda Campbella, służącego we
flocie portugalskiej Anglika, ruszył za Villeneuvem na Antyle.
W piśmie skierowanym do Admiralicji oświadczył, że decyzję
tę podjął sam, przeświadczony o jej słuszności i że całą winę
w przypadku nietrafności weźmie na siebie. Wobec rajdu
Nelsona zawrócono zatem wysłane już na wody karaibskie 11
liniowców wiceadm. Collingwooda , 2 . Wiceadmirał, którego
Villeneuve wyprzedził prawie o trzy tygodnie, rozwinął iście
regatowe tempo i już 4 czerwca (niemal równocześnie z Ma-
gonem) dotarł na wody Barbadosu. Przekonany, że jego
przeciwnik popłynął atakować Trynidad lub Tobago, zaokrę­
tował 1500 żołnierzy i ruszył w pościg. Lecz tam Villeneuve'a
nie było — zabrał więc 2 liniowce z zespołu Cochrane'a
(ścigającego w styczniu zespół Missiessy'ego), zamierzając
dopaść przeciwnika na wodach Martyniki i wydać bitwę
generalną, nie zwracając uwagi na stosunek sił (20 : 12 dla
Francuzów). Kiedy jednak 13 czerwca dotarł na redę Fort
National (Fort de France), po eskadrze francusko-hiszpańskiej
12
Bidwell (op. cii., s. 244) podaje błędnie, jakoby eskadra Nelsona przed
wyjściem z Zatoki Lagos składała się z 12 liniowców i 3 fregat. Z kolei
Wieczorkiewicz (op. cit., t. I, s. 523) uważa, że Collingwood zawrócił
9 liniowców, a pozostałe 2 miały wesprzeć Nelsona.
219
• było śladu — Villeneuve, podobno po rozładunku wojsk,
edł do Europy. Rozzłoszczony niepowodzeniem Nelson
ruszył ponownie w pościg, rozpoczynając drugą turę „regat".
Jednocześnie wysłał do Admiralicji w Portsmouth szybki bryg
Curieux" (być może zdobyczny francuski) z meldunkiem
o swoich zamierzeniach. Okręt ten natknął się 19 czerwca na
eskadrę sprzymierzonych i po obserwacji jej ruchów uznał, że
zmierza ona w stronę Zatoki Biskajskiej (El Ferrol?), po czym
uszedł pogoni, aby 8 lipca dotrzeć do Portsmouth. Dzięki
temu I lord Admiralicji, hr. Barham (adm. Karol Middleton)
mó^ł podjąć stosowne działania przeciwinwazyjne. Tegoż
8 lipca Nelson wyminął archipelag Azorów, 18 dotarł do
Przylądka Spartel, a dwa dni potem zakotwiczył w Gibraltarze,
kończąc „regaty antylskie" i... schodząc po raz pierwszy na
ląd po 727 dniach krążowania. Był zgnębiony i rozczarowany
— nigdzie nie napotkał Villeneuve'a.
W tym czasie ten drugi uczestnik „regat antylskich" zmierzał
ku El Ferrol — Corufii. Niestety, dzięki wiadomościom
z HMS „Curieux" (dowódca por. mar. George Bettesworth),
a pośrednio przenikliwości Nelsona, hrabia Barham zgotował
mu niemiłą niespodziankę. Odwołał z blokady Rochefortu
zespół kontradm. Karola Stirlinga (5 liniowców), połączył go
z blokującym El Ferrol zespołem wiceadm. Caldera (10
liniowców) i skierował 300 mil na zachód od El Ferrol, aby
zagrodzić Villeneuve'owi spodziewaną drogę na Kanał. Jed­
nocześnie pod Brestem oczekiwał na niego wiceadm. Corn-
wallis (18 liniowców), ryzykując wzięcie „w dwa ognie"
(wypad stamtąd co najmniej 20 liniowców Ganteaume'a), pod
Kadyksem krążył wiceadm. Collingwood z 4 liniowcami, zaś
ku Gibraltarowi zmierzał Nelson. Z kolei na spotkanie
Villeneuve'owi wypłynął 17 lipca, korzystając ze zdjęcia
blokady Rochefortu, zespół Missiessy'ego, przy czym chorego
kontradmirała zastąpił kmdr Zachariasz Allemand (5 liniow­
ców). Początkowo miał oczekiwać go w rejonie Ferrolu, a od
13 sierpnia w rejonie Vigo.
 220
Lecz Villeneuve był już tuż, tuż. Po południu 22 lipca,
w deszczu i mgle oraz przy zapadających ciemnościach
natknął się on na ciągnące ku zachodowi zespoły Caldera
i Stirlinga, rozpoczynając bitwę „dwudziestu przeciw piętnas­
tu" (stosunek okrętów liniowych obu stron). Podobno okręty
sprzymierzonych były w złym stanie technicznym, a na ich
pokładach znajdowało się około 1500 chorych, stąd sukces
brytyjski (203 zabitych i rannych wobec 240 wśród sprzymie­
rzonych), ale raczej był on rezultatem złego manewrowania
Villeneuve'a. Choć bitwę w rejonie Przylądka Finisterre
rozegrano w kolumnach torowych, nie potrafił on wykorzystać
przewagi swoich pięciu okrętów, a atak brytyjski na swoją
ariergardę udaremnił tak nieszczególnym zwrotem, że „zgubił"
3 końcowe okręty hiszpańskie, z których dwa — „San Firmo"
(„Firmę"?) i „San Rafael" — zostały opanowane przez
Brytyjczyków. Następnego dnia Villeneuve, mimo nalegań
adm. Graviny, nie chciał wznowić bitwy; podobnie Calder ze
Stirlingiem, mając uszkodzonych kilka okrętów (w tym
flagowy „Windsor") i holując oba pryzy, nie kwapili się do
niej, tak że przeciwnicy rozeszli się, tracąc z oczu. Ostatecznie
sprzymierzeni zawinęli 27 lipca do Vigo, zaś Caldera oddano
w październiku pod sąd za „brak zdecydowania" (otrzymał
„surowe upomnienie", co podobno przekreśliło jego dalszą
karierę morską).
Pełen optymizmu Napoleon przybył 3 sierpnia do Boulogne,
gdzie powitał go nowy dowódca Flotylli Roku X, kontradm.
Jan Lacrosse (wiceadm. Bruix zmarł 18 marca 1805 r.),
zgłaszając jej gotowość do załadunku wojsk. Liczyła wtedy co
najmniej 1977 jednostek (w tym 21 promów artyleryjskich,
553 szalupy bombardierskie, 334 łodzie kanonierskie, 329
galarów oraz 625 transportowców koni, zaopatrzenia i dział,
a także 94 statki do transportu ludzi oraz szereg jednostek
mniejszych). Miały one zabrać w pierwszym rzucie 168 000
żołnierzy i 9150 koni (korpusy marszałków: Lannesa, Davouta,
Soulta i Neya). Napoleon oczekiwał teraz na nadejście
221
francusko-hiszpańskiej eskadry ekspedycyjnej, wierząc, że
Villeneuve, który, jak sądził, zawinął do Kadyksu (?) i przy­
stąpił do porządkowania okrętów, przyprowadzi pod Brest co
najmniej 38 okrętów liniowych, co wraz z 21 liniowcami
Ganteaume'a i 7 liniowcami holenderskimi Verhuella pozwoli
skoncentrować w rejonie Boulogne łącznie 66 jednostek; siły
brytyjskie szacował na maksimum 54 liniowce (w rejonie
Kanału było ich 51). Tymczasem Villeneuve opuścił 31 lipca
Vigo (gdzie pozostawił rannych i chorych oraz 2 uszkodzone
jednostki) i 2 sierpnia zawinął do El Ferrol; tam włączył
okręty Gourdona i de Grandallany oraz zaczął zastanawiać
się, jak wykonać najnowsze instrukcje cesarza, które otrzymał
przez gen. Jacquesa Lauristona. Upatrując wszędzie okrętów
Royal Navy (J e g° zdaniem wokół Przylądka Finisterre krążyło
co najmniej 25 liniowców brytyjskich), napisał do ministra
marynarki Decresa, że „nie ma innej szansy, jak udać się do
Kadyksu". Na razie, nadzorowany przez Lauristona, opuścił
13 sierpnia w 29 liniowców El Ferrol, kierując się na północny
zachód w nastroju wręcz panicznym. Pewnie ta atmosfera
spowodowała, że 15 sierpnia rozminął się fatalnie z zespołem
Allemanda, zaś nad wieczorem na widok „jakichś żagli" na
horyzoncie 13 zawrócił — wbrew protestom Lauristona — na
południe, do... Kadyksu, gdzie dotarł 20 sierpnia. Stracił
ponadto szansę ponownego „poturbowania" Brytyjczyków,
gdyż Cornwallis nieopatrznie skierował pod El Ferrol 18
liniowców wiceadm. Caldera; ten (zapewne pełen chęci do
rehabilitacji) na widok opuszczonej redy pożeglował ku
Kadyksowi, umożliwiając Brytyjczykom od 30 sierpnia za­
blokowanie tej bazy (dotąd były tu tylko 3 liniowce Colling-
wooda, wzmocnione od 22 sierpnia przez 8 dalszych kontradm.
Ryszarda Bickerona). Na nic więc zdały się „uniki" Vil-
leneuve'a — „Mahomet przyszedł do góry".
13
Nie byty to owe mityczne 25 liniowców Royal Navy, ale fregata
>,Phoenix", eskortująca zdobyczny pryz — fregatę „Didone", która wiozła
rozkazy dla kmdr. Allemanda (!).
222
Tak więc na oczach Napoleona rozpadał się jego plan inwazji
na Wyspy Brytyjskie. Przekonany, że Villeneuve przybył już pod
Brest, przynaglał go 22 sierpnia rozkazem wpłynięcia na Kanał,
gdzie oczekiwać miał Ganteneume'a, którego z kolei „wygonił"
z Brestu. Lecz obaj admirałowie zawiedli cesarza — Villeneuve
nie opuścił jeszcze Kadyksu, zaś Cornwallis (za cenę odniesionej
rany) wpędził Ganteneume'a z powrotem do Brestu. Wściekły
cesarz, oskarżając Villeneuve'a, że jest nędznikiem, zdrajcą
i tchórzem, który „poświęci wszystko, aby ratować własną
skórę" musiał, wobec alarmujących wiadomości o koncentracji
wojsk austriacko-rosyjskich w dolinie Dunaju, zawiesić czasowo
inwazję na Wyspy i „Wielką Armię Oceanu" zamienić w „Wiel­
ką Armię" lądową, aby skierować ją przeciw nadciągającym od
wschodu napastnikom (przygotowania rozpoczęto już 13 sierp­
nia). Flotyllę Roku X rozbrojono więc 30 sierpnia, pozostawiając
w rejonie Boulogne dywizję piechoty i nieco artylerii oraz załogi
marynarskie dla stworzenia pozorów, iż nic się nie zmieniło;
pozostał przy nich do 3 września sam Napoleon. Tymczasem
„Wielka Armia" (7 korpusów — 187 681 ludzi) rozpoczęła 26
sierpnia swój marsz na przeprawy przez Ren. Niemal jednocześ­
nie wysłano do Kadyksu rozkaz, aby eskadra sprzymierzonych
przeszła na Morze Śródziemne i wsparła ofensywę korpusu gen.
Laurenta de Gouviona St. Cyra na Neapol, przy czym Villeneuve
miał się zameldować w Paryżu, przekazując obowiązki wiceadm.
Franciszkowi Rosiły'emu-Mesrosowi (14 września). Tworząc
nową (III) antynapoleońską koalicję wojskowo-polityczną,
Wielka Brytania uratowała się zatem przed nieuniknioną inwazją
francuską.
Uwagę zwrócono przede wszystkim na uczestników daw­
nych koalicji, tradycyjnych przeciwników nowej Francji,
wielkie nadzieje pokładając zwłaszcza w Rosji i Austrii,
która po pokoju lunevilskim dążyła do odwetu. Prowadzone
rozmowy sondażowe bazowały na kanwie nieuznawania
tytułu cesarskiego Napoleona; sądzono, że sprawa ta stanie
się jedną z przyczyn nowej europejskiej wojny. Premier
223
Pitt spodziewał się, że zagrożony uderzeniem austriacko-
rosyjskim (Prusy odmówiły udziału w koalicji) z Europy
Środkowej Bonaparte zapomni o planach inwazyjnych i Wiel­
ka Brytania będzie ocalona. Z jego też porady Jerzy III,
nie odpowiedział Napoleonowi na jego propozycję zawar­
cia pokoju, choć, jak się wydaje, cesarz chciał przez
to pomieszać szyki dyplomatom brytyjskim. Tak więc 11
kwietnia 1805 r., kiedy rozpoczynały się „wielkie regaty
antylskie", doszło w Petersburgu do podpisania konwencji
brytyjsko-rosyjskiej, która stała się podstawą III koalicji
antyfrancuskiej. Przewidywano, że wkrótce przystąpi do
niej Austria, Szwecja oraz Królestwo Neapolu i Sycylii,
a działania wojenne toczyć się będą na czterech frontach:
hanowerskim (rewindykacja brytyjskiego Hanoweru), ba­
warskim (stamtąd uderzenie na Francję), tyrolskim (stąd
uderzenie na płd. Francję lub Włochy) oraz włoskim (li­
kwidacja Królestwa Włoskiego). Aby ostatecznie oddalić
groźbę inwazji, Brytyjczycy zamierzali wywołać znów po­
wstanie w Wandei, aby na tyłach walczących armii fran­
cuskich stworzyć żarzące się nieustannie ognisko wojny
domowej.
Utworzenie frontu włoskiego związane było z najnowszym
wydarzeniem politycznym — koronacją Napoleona na króla
Włoch (Mediolan, 28 maja 1805 r.). Wobec zaangażowania
cesarza w sprawy inwazji i wojny w Europie, sprawami
polityczno-wojskowymi nowego królestwa zajął się, miano­
wany wicekrólem pasierb cesarza, ks. Eugeniusz de Beauhar-
nais. 9 sierpnia 1805 r., kiedy „wielkie regaty antylskie"
dobiegały końca, konwencję petersburską podpisała Austria.
Swój akces zgłosiły także Szwecja oraz Królestwo Neapolu
i Sycylii. Przyśpieszyło to rezygnację Napoleona z planu
inwazji na Wyspy, tym bardziej, że utworzenie morskiej
„pięści uderzeniowej" formowanej w zamorskich posiadłoś­
ciach Francji (a przy okazji opanowanie „cukrowego im­
perium brytyjskiego" na Karaibach), jak wiemy, przeciągało
224
się w czasie 14 . Za skierowanie do walki z „Wielką Armią"
armii koalicyjnych rząd brytyjski zapłacić musiał złotem
— po 1 250 000 funtów szterlingów za każde 100 000
żołnierzy wysłanych na front. Cała Europa kpiła sobie
z tego, twierdząc, że „Wielka Brytania walczy do ostatniej
kropli krwi swoich... sprzymierzeńców".
Tymczasem Nelson, wykonując rozkaz hr. Barhama, po
uzupełnieniu amunicji i zaprowiantowaniu okrętów, odszedł
z Gibraltaru w rejon wejścia do Kanału. Znów rozminął się
z Villeneuv'em, który po bitwie koło Przylądka Finisterre
schronił się w El Ferrol, nie natknął się też na zespół
Allemanda, który 16 sierpnia zawinął do Vigo. Sam nato­
miast napotkał 15 sierpnia okręty Cornwallisa (podobno na
południe od Irlandii?) i wtedy dowiedział się o „pechowej"
bitwie Caldera z Francuzami i o tym, że mówi się po­
wszechnie, iż „Lord Nelson na pewno rozbiłby Francuzów".
Otrzymał również rozkaz, aby część najbardziej wyeksploa­
towanych okrętów odprowadził do Portsmouth. Dotarł tam
18 sierpnia, niepokojąc się, czy daremny pościg za Vil-
leneuve'em nie zmniejszy jego popularności w królestwie.
Owacje zebranych na nadbrzeżach tłumów uświadomiły mu,
że jest w błędzie. A on jeszcze nie wiedział, że przez ten
daremny, zda się, pościg, przez owe „wielkie regaty anty-
lskie" udaremnił cesarzowi Napoleonowi podbój Wysp
Brytyjskich.
Rezygnując z uroczystości na swoją cześć, wziął urlop
i bezzwłocznie udał się do Merton Place, gdzie wyczekiwała
14
Pomysł Napoleona, aby koncentrację floty francuskiej urządzać na
Antylach, w odległości ponad 3500 mil morskich od jej baz, choć w części
usprawiedliwiony jednoczesnym „zaprowadzaniem porządku" na wyspach
Morza Karaibskiego i dywersją antybrytyjską, był trudnym do wykonania
i wielce ryzykownym. Lepiej było, jak się wydaje, koncentrować ją na
wodach w pobliżu Europy, choć wobec „wszechobecności" zespołów Royal
Navy, wybór rejonu koncentracji nie należał do łatwych. Admiralicja nazwała
sprzymierzoną flotę francusko-hiszpańską „Połączoną Flotą" (Combined Fleet).
W bibliografii polskiej „błąka się" termin „Połączone floty".
225
p0 stęskniona Emma z małą Horacją, siostrami i bratem;
przybył tam 19 sierpnia o 6 rano. Jeszcze tego dnia przyjął
historyka duńskiego, który opisywać chciał niedawną bitwę
pod Kopenhagą, aby w następnych dniach, rezygnując z ofic­
jalnej pompy, pławić się w szczęściu domowego ogniska.
Oboje z Emmą cierpliwie przyjmowali również „nieproszonych
gości", którzy najeżdżali Merton Place, aby „zobaczyć boha­
tera". To była cena popularności, a może nawet sławy, za
którą przyszło wiceadmirałowi płacić. Nie danym mu było
jednak zbyt długo trwać w bezczynności. Już 2 września
dotarł do niego z Portsmouth, specjalnie wynajętym dyliżan­
sem, kmdr Henry Blackwood (dowódca fregaty „Euryalus")
z wiadomością, że „Połączona Flota" Villeneuve'a stoi za­
blokowana w Kadyksie. Nelson postanowił natychmiast prze­
rwać urlop i zameldować się w Admiralicji; zapłakana Emma
nie protestowała, co więcej, znając próżność ukochanego,
namawiała go wręcz na wyprawę do Kadyksu 15 . W Londynie
przyjął go sam premier Pitt. Odrzucił on przedstawioną
wspaniałomyślnie przez Nelsona kandydaturę Collingwooda
na naczelnego dowódcę eskadry brytyjskiej do walki z Vil-
leneuve'em, twierdząc, że tam potrzebny będzie „on", Nelson.
Na co podobno zachwycony wiceadmirał odparł: „Jestem
gotów od zaraz (w każdej chwili)". Ostatnie dni urlopu spędził
na przygotowaniach do wyjścia w morze i pożegnaniach
z sąsiadami. 11 września odbył wraz z Emmą pożegnalne
wizyty w Londynie, aby 13 wczesnym rankiem opuścić
Merton Place. Pomodlił się przy łóżeczku śpiącej Horacji,
a następnie wraz z Emmą modlił się o błogosławieństwo dla
ukochanej. Wieczorem w Londynie zapisał w dzienniku, że
ufa, iż Bóg zaopiekuje się bliskimi jego sercu, jeśli przeznaczył
Zdaniem Bidwella (op. cit., s. 248) słowa jej brzmiały: „Ofiaruj swoje
"sługi zaraz i wypraw się do Kadyksu. Przyjmą ciebie i będziesz rad.
Odniesiesz chlubne zwycięstwo, a wtedy przyjedziesz tu, aby być szczęś­
liwym". Nelson zaś miał jej odpowiedzieć: „Dzielna Emma! Najlepsza
trnma! Gdyby było więcej takich kobiet jak Emma, byłoby więcej Nelsonów".
15
— Trafalgar 1805
226
mu już niewiele dni do przeżycia. 14 września, po przybyciu
do Portsmouth, zaokrętował się znów i podniósł swoją flagę
na „Victory", witany i żegnany przez tłumy ludzi. W eskorcie
„Euryalusa" zawinął 17 września do Plymouth, skąd zabrał
liniowce „Ajax" i „Thunderer", a następnie wzdłuż Finisterre
i Lizbony dotarł wieczorem 28 września, w wigilię swoich
czterdziestych siódmych urodzin, do miejsca postoju eskadry
Collingwooda w rejonie Kadyksu. Przedtem jednak wysłał
Blackwooda, aby zabronił zgromadzonym tam okrętom
oddawania mu, należnego jako głównodowodzącemu, salutu
armatniego; nie chciał by Villeneuve domyślił się, że już
przybył. Ponadto, chcąc wprowadzić go w błąd, iż blokadę
zniesiono i przez to zachęcić do wyjścia w morze, zmienił
miejsce postoju eskadry, przenosząc je na akwen Przylądka
Santa Maria, około 80 mil na północny zachód od Kadyksu
(zachodni kraniec Zatoki Kadyksu) 1 6 . Z kolei między zgrupo­
waniem eskadry a bazą „Połączonej Floty" utworzył służbę
obserwacyjno-łącznikową, którą pełniły (systemem sztafeto­
wym) fregaty Blackwooda; musiał mieć pewność, że Vil-
leneuve nie opuści portu niezauważony.
Przybycie „Nela", jak go zaczęto powszechnie nazywać,
poprawiło ducha bojowego załóg — chciały one bitwy, wierząc,
że razem z nim zwyciężą. Liczba 33 okrętów liniowych (tyle
naliczyła ich fregata „Euryalus", która 1 października wtargnęła
do awanportu Kadyksu) już nie przerażała, za to obiecywała
udziały w ogromnym pryzowym. W przekonaniu, że z Nelsonem
będzie lepiej, utwierdzało załogi już pierwsze zarządzenie
głównodowodzącego — zniósł zakazy Collingwooda odnośnie
zakupów świeżej żywności i owoców na lądzie, co oczywiście
poprawiło wszystkim humory. 29 września głównodowodzący
zaprosił oficerów eskadry na uroczysty obiad urodzinowy (ich
liczba sprawiła, że musiał go wydać w dwóch turach — 29 i 30
16
Było to już na wodach przyjaznej Brytyjczykom Portugalii. W różnych
opracowaniach odległość ta podawana jest błędnie i zawiera się między 18
a 50 milami morskimi.
227
września), na którym zapoznał ich wstępnie ze swoim planem
stoczenia bitwy. Jej zasadniczym i jedynym celem było
całkowite wyeliminowanie floty przeciwnika, a przez to zniwe­
czenie francuskiego planu inwazji na Wyspy l 7 . Podobno Nelson
obmyślił go jeszcze w Merton Place i choć w założeniach
odbiegał znacznie od kanonów taktyki liniowej, wszyscy obecni
odnieśli się do planu z entuzjazmem.
Poza Nelsonem i koalicją Pitt miał do zwalczenia inwazji
napoleońskiej „ukrytego w rękawie" (mówiąc żargonem
pokerzystów) jeszcze jednego asa — pojazd podwodny
Fultona HMS (?) „Torpedo" (!). Fulton, który w 1804 r.
przybył do Londynu, znalazł zrozumienie właśnie u Wil­
liama Pitta, ponownie powołanego na premiera w obliczu
francuskiego zagrożenia Wysp. Pitt uznał podobno, że
podwodne środki Fultona są w stanie zniszczyć flotę desan­
tową Napoleona, więc zapewnił konstruktorowi wszechstron­
ną pomoc przy budowie „Torpedo". Był to pojazd podwod­
ny o metalowym kadłubie oraz wymiarach 10,5x3 m i wy­
sokości burt 2,5 m. Ruch na powierzchni zapewniało mu
ożaglowanie pomocnicze typu slup (składane), ruch pod
wodą — śruba napędowa poruszana ręcznie (załoga 6 ludzi)
przez system przekładni. Przez ten sam układ poruszana
była druga śruba — zanurzenia (i wynurzenia), umożliwiają­
ca przemieszczanie pojazdu w górę i w dół, przy czym
maksymalne zanurzenie wynosiło 15 m dzięki balastowi
wodnemu, napełnianemu przez zawór pompami tłokowymi.
Właz wodoszczelny usytuowany był mniej więcej pośrodku
kadłuba w wieżyczce obserwacyjnej (kiosk). Wyposażenie
kadłuba uzupełniały 2 kotwice (dziobowa i denna śródok­
ręcia), zaś uzbrojeniem zasadniczym były podobno miny (do
30 sztuk a 45 kG materiału wybuchowego) — holowane
z
zapalnikiem uderzeniowym lub podwieszane do burt
okrętów przeciwnika, z mechanizmem zegarowym. Istotne
novum stanowiła regeneracja powietrza. Wprawdzie jego
Plan Nelsona omówiono dokładniej w następnym rozdziale.
228
zapas umożliwiał przebywanie pod wodą do 3 godzin, ale
Fulton opracował namiastkę dzisiejszych „chrap" (Schnor-
chel) — system wymiany powietrza bez wynurzania pojazdu
na powierzchnię. Niestety, nie zachowały się szczegóły tego
rozwiązania, wiadomo jedynie, że był to zestaw rur zużytego
i świeżego powietrza z zaworami (wyprowadzonych pionowo
z kadłuba).
Ale konstrukcji pojazdów typu „Torpedo" sprzeciwiła się
Admiralicja, która uznała ją za „broń słabszego", a były
I lord, hr. St. Vincent, wręcz oświadczył Pittowi, że ich
wykorzystanie przez Royal Navy spowoduje, iż zastosują je
w swoich flotach inne państwa, co pozbawi Wielką Brytanię
panowania na morzu. Chcąc zjednać sobie Admiralicję,
Fulton zorganizował pokaz bojowego użycia „Torpedo"
przeciw zgrupowanym w Boulogne jednostkom desantowym.
Jednak nie najlepsza organizacja tych akcji (przeprowadza­
nych podobno trzykrotnie) doprowadziła tylko do zatopienia
uzbrojonej szalupy okrętowej z 20-osobową załogą. Bardziej
efektywny był przeprowadzony 15 października 1805 r.
pokazowy atak na zakotwiczony w Walmer Roads na
Tamizie (?) zdobyczny 100-tonowy bryg duński „Dorothea"
(„Dorothee"). Eksplozja miny (brak danych co do jej rodza­
ju) rozerwała i zatopiła okręt podobno w ciągu 10 sekund (!),
co uczyniło niemałe wrażenie na widzach. Nieprzejednany
St. Vincent oświadczył jednak, że uważałby Pitta za „naj­
większego durnia, jakiego nosiła Ziemia", jeśliby chciał
propagować taki środek walki, którego „państwo panujące na
morzu jak najmniej sobie życzy". Zapewne jego stanowisko,
jak też zwycięstwo trafalgarskie, które nastąpiło 6 dni po
pokazie, spowodowały, że Pitt stracił jakby zainteresowanie
dla „Torpedo". Fultonowi zaproponowano odsprzedaż projek­
tu za 15 000 funtów (aby go zniszczyć i nie rozpowszech­
niać), więc rozgoryczony konstruktor, do tego wobec rychłej
i niespodziewanej śmierci swego protektora (23 stycznia
1806 r.), wyjechał do Stanów Zjednoczonych, oferując
229
ojczyźnie swój talent i usługi ' 8 . Tak więc Trafalgar położył
się cieniem na tworzeniu floty podwodnej i zahamował
rozwój jej podstawowego środka walki — okrętu podwod­
nego. Na szczęście tylko, a może aż, na sto lat.
Szczególną rolę w walce ogniowej odgrywała piechota
morska, gdyż w tym czasie każdy duży okręt posiadał
jej pododdział (na liniowcu 125-osobowa kompania). Część
żołnierzy zaczęła w czasie bitew uczestniczyć w obsłudze
artylerii okrętowej (karonady), co związane było z wpro­
wadzonym na przełomie XVIII i XIX w. podziałem „marines"
na dwie grupy: „lekka piechota" (Royal Marinę Light Infantry
— RMLI) i „artyleria okrętowa" (Royal Marinę Artillery
— RMA) 1 9 . Przy takim samym uzbrojeniu (karabin z ba­
gnetem, tasak lub kord) nosiły one odrębne mundury: piechota
— czerwone surduty z czarnymi kołnierzami i mankietami
oraz białymi szamerowaniami, białe spodnie, czarne półbuty
i getry, czarne kapelusze; artyleria — zielone lub niebieskie
surduty z czerwonymi kołnierzami i mankietami, pasiaste
biało-niebieskie spodnie, czarne kapelusze i półbuty. O ile
zadania RMA były jasne i zrozumiałe (obsługa armat),
o tyle zadania RMLI dzieliły się na wewnętrzne (tłumienie
buntów, pomoc dowództwu okrętu w utrzymaniu regula­
minowego porządku — a zatem rola żandarmerii okrętowej)
i zewnętrzne, w ramach ogólnego regulaminu walki (udział
Brak ściślejszych danych źródłowych utrudnia odtworzenie „brytyjskich"
perypetii Fultona. Podstawowe dane o „Torpedo" zawiera (wraz ze schematem
konstrukcyjnym) praca Sutowskiego (op. cit., s. 48-50); także Łysiak
Nikczemny wynalazek...) oraz Wieczorkiewicz (op. cit., t. I, s. 523-533), który
z nieznanego powodu myli jednak „Torpedo" Fultona z torpedą jako
samobieżnym pociskiem podwodnym. Z dostępnych źródeł nie wynika
jednoznacznie, czy Fulton wziął owe 15 000 funtów, czy też odrzucił ofertę,
której przyjęcie udaremniłoby mu dalsze prace nad pojazdami podwodnymi.
Błędnie podają też one, że hr. St. Vincent był wtedy I lordem Admiralicji,
choć był nim od maja 1805 r. hr. Barham (adm. Charles Middleton).
15 ó •
świadczą o tym ilustracje z tego okresu np. w: K 1 u c i n a, H y n e k, op.
cit
-, t. I. s. 157.
 230
w walce ogniowej przed i podczas abordażu, przy czym
strzelcy wyborowi prowadzili ogień z marsów do szczególnie
ważnych celów, nadzór, aby załoga nie schodziła ze stano­
wisk, ochrona okrętów na postojach, w portach i na kot-
wicowiskach) oraz w operacjach amfibijnych (pododdziały
desantowe). Być może taka rozbudowa formacji „królewskich
wesołków" (royal jollies) 2 0 miała związek z buntami roku
1797. Teraz mieli udowodnić swoją przydatność w bitwie
generalnej.
20
W żargonie marynarskim Royal Navy wszelkiego rodzaju zaokrętowa­
nych żołnierzy nazywano „oswojonymi wesołkami" (tamę jollies), zaś
marinersów — „królewskimi" (royal jollies). SATS, s. 433.
„ENGLAND EXPECTS
THAT EVERY MAN WILL DO HIS DUTY"'
21 PAŹDZIERNIKA 1805 ROKU POD TRAFALGAREM
(mapa 1)
Kiedy Nelson przybył pod Kadyks, aby objąć dowodzenie
eskadrą blokadową, Napoleon szykował pułapkę na gen.
Karola Macka, którego licząca 70 000 ludzi armia austriacka
wkroczyła 10 września do sojuszniczej cesarzowi Bawarii.
Mack. nie czekał na 30 000 korpus rosyjski gen. Michała
Kutuzowa, chciał bowiem jak najszybciej zająć elektorat,
aby nie wpuścić doń wojsk Bonapartego. Rozwijając ofen­
sywę w kierunku Renu, maszerował doliną Dunaju na Ulm
(tu planował koncentrację wojsk), spodziewając się, że Na­
poleon obejdzie wyżynny masyw Szwarcwaldu i zaatakuje
go od południa. Cesarz jednak, aby wprowadzić go w błąd,
„Anglia oczekuje, że każdy wypełni swój obowiązek" (względem niej).
Niektórzy historycy uważają, że Nelson naśladował tu admirała holenders­
kiego. Michaela de Ruytera, który podobnie mobilizujący załogi sygnał
podniósł w czasie tzw. bitwy czterodniowej (11-14 czerwca 1666 r.) na
flagowym „De Zeven Provincien". Lecz sygnał ten miał treść: „Od tej bitwy
zależą losy państwa".
232
postanowił obejść Szwarcwald od północy, przerwać mu
połączenia z Wiedniem i z maszerującym od wschodu Kutu-
zowem, aby następnie przyprzeć do Szwarcwaldu lub zmusić
do ukrycia w twierdzy ulmeńskiej. Wieczorem 6 października
dwa korpusy francuskie doszły do Dunaju poniżej Ulmu,
zdobywając przeprawy na rzece i odcinając Maćkowi drogi
odwrotu. Mógł się on jeszcze wycofać do Tyrolu, ale wpro­
wadzony w błąd przez wywiad francuski 2 , pozostał w Ulmie,
wokół którego od 15 października zamknięto pierścień ob­
lężenia. Teraz Mack liczył już tylko na odsiecz Kutuzowa, ale
że ten nie nadchodził (w tym czasie osiągnął rzekę Inn, 280 km
od twierdzy), skapitulował bez walki 20 października 1805 r.
z gros swojej armii (32 000 ludzi, 60 armat, 40 sztandarów).
Łącznie w kampanii bawarskiej armia austriacka straciła
w samych tylko jeńcach 61 000 ludzi (plus 200 dział i 90
sztandarów) i miała co najmniej 9000 zabitych. Droga do
Wiednia stała zatem otworem i Napoleon mógł sobie po­
gratulować przenikliwości (intuicji) i wyczucia operacyj­
nego 3. Zagrożenie stolicy spowodowało, że Austriacy musieli
wycofać z północnych Włoch 45 000 armię arcyksięcia
Karola, zresztą uszczuploną już po nierozstrzygniętej bitwie
z 33 000 korpusem marsz. Andrzeja Masseny pod Caldiero
(30-31 października), co wykorzystując, Massena zablokował
austriacką Wenecję. Zrozumiałe jest więc, że wobec takich
sukcesów na lądzie, sprawy wojny morskiej stały się dla
cesarza czymś mniej istotnym, tym bardziej, że zawiódł się na
swoich admirałach, a Villeneuve'a wręcz znienawidził,
o czym oględnie pisał zainteresowanemu Decres, komentując
2
Agenci rozsiewali wiadomości, jakoby w Paryżu wybuchło powstanie
antynapoleońskie, dlatego cesarz zamierza wycofać się z Bawarii. Aby je
uwiarygodnić, przesłano Maćkowi specjalnie spreparowany egzemplarz jednej
z gazet paryskich z „powyższą wiadomością". Mack uwierzył. T a r l e , op.
cii., s. 192.
3
Podobno szykując się do opuszczenia Boulogne (koniec sierpnia 1805 r.),
oświadczył: „Jeżeli za 15 dni nie będę w Londynie, to muszę być w połowie
listopada w Wiedniu". T a r l e , op. cit., s. 185.
233
zarządzenia Napoleona 4 . Cesarz niepokoił się ponadto o ze­
spół Allemanda (5 okrętów liniowych), który 17 sierpnia
opuścił Vigo i popłynął do Kadyksu, ale wobec blokady tej
bazy zawrócił, rozpoczynając operację krążowniczą wokół
zachodnich wybrzeży południowej Europy.
Premier Pitt z kolei mógł się pocieszać tym, że w paź­
dzierniku rozpoczęły się działania sojusznicze na rzecz
odzyskania brytyjskiego Hanoweru. Z początkiem miesiąca
20 000 korpus rosyjski gen. P. Tołstoja, desantowany
w szwedzkim Stralsundzie, wyruszył stamtąd i dotarł do
Wezery, u ujścia której wylądował 18 000 korpus brytyjski.
Sojusznicy zawiedli się jednak, gdyż Napoleon kazał
ewakuować Hanower bez walki; co więcej, zamierzał
przekazać go Prusom, co miało skomplikować sytuację III
koalicji. W końcu października doszło bowiem do zbliżenia
rosyjsko-pruskiego i Pitt miał nadzieję, że już w listopadzie
Prusy przystąpią do koalicji z armią liczącą co najmniej
100 000 żołnierzy 5 .
4
M.in. pisał: „Cesarz nie chce słyszeć, że jego flota jest blokowana przez
siły słabsze od niej. Jeśli taka sytuacja istnieje pod Kadyksem, doradza
i nakazuje, aby przystąpić do natychmiastowego ataku" (na siły blokadowe
przeciwnika — JWD). W. S t e v e n s, A. W e s t c o 11, Sea Power. Histoire
de la puissance maritime de l'Anłiquite a nos jours, Paris 1937, s. 294;
W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. 1, s. 530.
Car w czasie swego przejazdu przez Berlin spotkał się z królem
Fryderykiem Wilhelmem III i królową Luizą, namawiając do przystąpienia
do koalicji i grożąc, że przy odmowie wojska rosyjskie przemaszerują przez
Prusy do Austrii. Król bał się Napoleona, dopiero na wiadomość, że korpus
marsz. Bernadotte naruszył jego terytorium, „skracając sobie" drogę do
Dunaju przez prowincję Ansbach, zgodził się na postawienie Napoleonowi
ultimatum i zbrojne pośrednictwo w ewentualnym zawarciu pokoju (tę tajną
umowę przypieczętowała cała trójka ślubowaniem „dozgonnej przyjaźni" nad
sarkofagiem Fryderyka II). Kiedy uradowany Pitt rozpisywał o tym w prasie
brytyjskiej, Napoleon dał do zrozumienia Fryderykowi, że za „sprawę
Ansbach" odda mu Hanower, co opóźniło przystąpienie Prus do koalicji, zaś
niedalekie już zwycięstwo Napoleona pod Austerlitz zmusiło je do zawarcia
przymierza z... Francją (patrz tekst zasadniczy).
234
A. PRZED BITWĄ
W cieniu tych wielkich strategiczno-operacyjnych prob­
lemów Europy, w które zaangażowani byli Napoleon i Pitt,
przyszło Nelsonowi realizować zadania operacyjno-taktyczne
nakazane mu przez premiera i Admiralicję. Ich rezultat, mimo
skali lokalnej i ograniczonego rozmachu przestrzennego,
przyniósł jednak tak brzemienne konsekwencje, iż w miarę
upływu czasu przerosły one swoim znaczeniem nawet konse­
kwencje wydarzeń, których autorem był Napoleon. Ponieważ
jednak Nelson „chciał" walczyć, a Villeneuve „musiał", obie
strony przystąpiły pospiesznie do stosownych przygotowań do
bitwy. Złośliwie można stwierdzić, że Nelson dążył do tego,
by rozegrać ją jak najprędzej, po czym wrócić na przerwany
urlop do Merton Place, zaś Villeneuve, którego czekało „mocno
nieprzyjemne" spotkanie z Napoleonem i który liczył, że może
zastąpi go w niej Rosily-Mesros, aby rozegrać ją jak najpóźniej.
Brytyjczycy
Zasadniczym zadaniem, jakie postawił sobie wiceadmirał,
było „przelanie na papier" niedawno przedstawionego oficerom
sposobu rozegrania bitwy — uszczegółowienie go, wniesienie
ostatnich korekt i przekazanie w formie rozkazów wykonaw­
czych dowódcom zespołów i okrętów. Swego przeciwnika zdołał
już poznać w czasie „Długiej Wachty" i „wielkich regat
antylskich". Wiedział zatem, że będzie on unikał walki i nie
zechce opuścić Kadyksu, będzie raczej uciekał zamiast atako­
wać, że nie mogąc uciec, może zawrócić do portu i że — j a k
wykazała bitwa z Calderem koło Finisterre — mając przewagę
liczebną, nie potrafi skutecznie manewrować, aby ją wykorzys­
tać. Należało go więc wywabić z portu (tu sojusznikiem był mu
sam Napoleon i jego rozkazy dla eskadry sprzymierzonych),
pilnować, aby nie uciekł i zmusić do walki, zniszczyć lub
odizolować (odciąć) jego ariergardę. Bitwa w klasycznym szyku
235
torowym nie gwarantowała mu sukcesu — miał mniej okrętów,
zmienne wiatry w rejonie cieśniny utrudniały manewrowanie
(wyjście na nawietrzną i formowanie szyku bojowego), a oczeki­
wanie na utworzenie przez przeciwnika kolumny torowej mogło
nie tylko wydłużyć bitwę w czasie, ale nawet ją udaremnić
(ustanie lub zmiana kierunku wiatru, sztorm, wycofanie przeciw­
nika do portu itp.). Eliminując powyższe, należało więc,
rezygnując z uciążliwych manewrów, rozegrać bitwę w ciągu
jednego dnia (najlepiej do zmroku), zatapiając lub niszcząc
możliwie maksymalną liczbę okrętów przeciwnika.
Naszkicowany plan bitwy obejmował zatem: dopadniecie
przeciwnika i zmuszenie go do walki, udaremnienie mu
sformowania szyku bojowego poprzez rozcięcie jego ugrupo­
wania marszowego dwiema, utworzonymi jeszcze przed walką,
kolumnami torowymi na 2-3 „zespoły do bicia", zniszczenie ich
przy wykorzystaniu „szybkostrzelności" własnej artylerii (lepsze
wyszkolenie ogniowe artylerzystów) i „przeczesywania ogniem"
(armaty, strzelcy piechoty morskiej) oraz dezorganizowanie
systemu dowodzenia przeciwnika przez atak na jego okręty
admiralskie (a la Uszakow ?). Ostatecznie 9 października plan
ten w formie „notatki o sposobie przeprowadzenia bitwy"
(„Fighting Memorandum") lub „tajnej notatki" („Secret Memo­
randum"), jako że przeznaczony był dla dowódców zespołów
i okrętów, gotowy był niemal do realizacji; jako pierwszy
otrzymał go do wglądu wiceadm. Collingwood.
Zgodnie z nim eskadra miała być podzielona na dwie
kolumny torowe — przednią (van column), dowodzoną
bezpośrednio przez Nelsona i składającą się z 12 liniowców
oraz tylną (rear column) pod dowództwem Collingwooda,
z 15 liniowców. Uformowane już w czasie marszu w kolumny
bojowe (aby mogły atakować „od zaraz"), uderzyłyby skośnie
(beat to ąuarters) w ugrupowanie przeciwnika — Nelson
mniej więcej na wysokości 11-12 matelota (licząc od
początku ugrupowania), odcinając jego awangardę, Colling­
wood zaś na wysokości 11-12 matelota (licząc od końca
 236
ugrupowania) i odcinając ariergardę. Po przecięciu ugrupo­
wania Collingwood zawróciłby w prawo, zbliżając się ma­
ksymalnie do okrętów przeciwnika i niszcząc je od środka
szyku. Podobnie uczynić miała kolumna Nelsona, która po
ostrzelaniu odchodzącej awangardy zawróciłaby w prawo,
niszcząc okręty nieprzyjaciela, tak jak kolumna Collingwo-
oda. Wiceadmirał liczył, że nastąpiłoby teraz wielkie zamie­
szanie bitewne („melee") 6 , w którym Brytyjczycy będą
wiedzieli, co robić, podczas gdy sprzymierzeni, nie znając
zamiarów Nelsona, zaskoczeni i zdezorientowani, nie będą
wiedzieli, co robić. Chaos miały pogłębić uderzenia na
okręty flagowe (eskadry i zespołów), a walkę rozstrzygnąć
artyleria okrętowa. Jak już wiemy, kanonierzy brytyjscy
oddawali trzy salwy w ciągu 5 minut (co minutę i 40
sekund), podczas gdy francuscy jedną salwę co 3 minuty, zaś
hiszpańscy jedną co 5 minut; dlatego Nelson był przekonany,
że w pojedynkach ogniowych wezmą górę nad okrętami
francuskimi i hiszpańskimi. Nie obawiał się również odciętej
awangardy przeciwnika — przy wiatrach pełnych i półpeł-
nych miałaby ona utrudnione zawrócenie („zwrot pod wiatr"),
aby udzielić pomocy siłom głównym; choć przygotowany
był do wzięcia na siebie jej ewentualnego uderzenia. Istotne
niebezpieczeństwo tkwiło natomiast w czymś, co można by
nazwać „martwym polem ostrzału" — akwenie o szerokości
6
melee (franc.) — walka wręcz, kłótnia, zamieszanie, plątanina — tu
rodzaj zamieszania, czy też zgiełku bitewnego. Nelson wrócił prawdopodobnie
(choćby tylko dla nazewnictwa) do sprawy dręczącej w XVII w. najwybit­
niejszych brytyjskich teoretyków i taktyków wojny morskiej, kiedy Jakub ks.
Yorku w wydanej w 1665 r. Instrukcji walki nakazał stosowanie w bitwach na
morzu szyku liniowego. Napotkało to sprzeciw wielu dowódców (np. George
Monck, ks. Rupert), którzy twierdzili, że w bitwie należy jak najszybciej
przełamać szyk nieprzyjaciela, doprowadzając do bezpośrednich pojedynków
okrętów, a zatem walczyć w sposób nieuporządkowany (w zamieszaniu
bitewnym) i których od „melee" nazwano „meleistami". Zwyciężyła jednak
taktyka liniowa; zastanawia zatem, czy Nelson, planując Trafalgar jako
„jedno wielkie melee". nie sprowadził brytyjskiej taktyki bitwy morskiej
znów do punktu wyjścia?
237
600-800 m, które, aby przeciąć ugrupowanie przeciwnika,
obie kolumny musiały przebyć pod kilkunastominutowym
ogniem (ostrzałem) burtowym jego okrętów, same nie mogąc
strzelać. Aby niebezpieczeństwo to zmniejszyć, na czoła obu
kolumn wysłał liniowce najsilniejsze konstrukcyjnie i aby
akwen ten przebyć jak najszybciej, zamierzał podnieść na
nich wszystkie żagle. Podczas przecinania szyku każdy okręt
brytyjski wykonałby tzw. przeczesanie ogniem z obu burt (to
comb fire?), czyli ostrzał mijanych okrętów wzdłuż ich osi
symetrii, przy czym w Royal Navy strzelano „w drewno"
(kadłuby i nadbudówki górnego pokładu), podczas gdy
Francuzi „w maszty i takielunek" (podobno aby udaremnić
pościg). Następnie okręty miały rozpocząć właściwą bitwę
(walka artyleryjska burta w burtę) z możliwością dokonywa­
nia abordaży.
Takie były podobno teoretyczne założenia „Fighting Me­
morandum", ale czy tak miała wyglądać ich realizacja?
Nelson zamierzał rozgromić Połączoną Flotę w bitwie prze­
prowadzonej nie według zasad taktyki liniowej, która mogła
co najwyżej zakończyć się zniszczeniem kilku okrętów prze­
ciwnika, stwarzając pozostałym możliwość ucieczki do Kadyk-
su, ale w narzuconej jej bitwie manewrowej, tak wiążąc
walką, aby udaremnić możliwość jakiejkolwiek ucieczki.
Z kolei rozgromienie przeciwnika miało polegać nie na
całkowitym zniszczeniu jego okrętów, ale na zdobyciu jak
największej ich ilości jako pryzów. Z pryzowego bowiem
uczyniła Admiralicja potężny bodziec finansowy, mobilizujący
ducha bojowego załóg. Tego, że będą one dzielnie walczyć,
mogła być pewna, gdyż mimo niedoskonałego systemu poboru
i rekrutacji, marynarze brytyjscy odznaczali się patriotyzmem
i agresywnymi cechami psychofizycznymi; pryzowe zaś
dawało jej pewność, że będą one zwyciężać. Nelson znał
dobrze swoich ludzi, więc na pryzowym oparł własne kalkula­
cje bitewne. Dodatkowym bodźcem było również „pogłówne"
— podobno po 5 funtów za „głowę" każdego jeńca (bądź
238
zabitego?) z opanowanego pryzu; łączną sumę pogłównego
dzielono między uczestników bitwy 7 .
Ponieważ Nelson był nieodrodnym synem Royal Navy,
można przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że i jemu
zależało zarówno na wysokim pryzowym, jak i pogłównym.
Daleki jestem jednak od tego, aby zarzucać wiceadmirałowi
chciwość, czy też pazerność — jego dążenie do uzyskania
najwyższego wymiaru tych sum wynikało z trudnej sytuacji
finansowej, w której się znalazł. W rzeczywistości bowiem
musiał utrzymywać z jednej pensji admiralskiej aż trzy
odrębne gospodarstwa domowe (żona Fanny, lady Hamilton
i córka Horacja, którą dla zachowania pozorów oddano
do przybranej rodziny), więc liczył się każdy pens. Stąd
w jego kalkulacjach stosowna liczba pryzów, gwarantująca
opłacalny zysk 8 (minimum 20).
Kalkulacje te legły pewnie u podstaw zweryfikowanego
planu bitwy, który później nazwano „The Nelson touch"
(dotyk, kontakt, posmak, próba powierzchniowa Nelsona, ale
także — pomysł, szkic, zarys planu Nelsona) 9 , a sprowadza-
7 pierwszej kolejności dowódców zespołów i okrętów) już od 10
Dzielono zwykle na 8 części: 1/8 dla głównodowodzącego, 3/8 dla
dowódców, 1/8 dla oficerów, 1/8 dla nawigatorów, urzędników i st. podofi­
cerów, oraz 2/8 dla reszty załóg.
8
Przy wysokości pryzowego np. 500 000 funtów otrzymywał 62 500
funtów (ósma część) plus 12 500 funtów z pogtównego (ósma część od sumy
100 000 funtów, powstałej z przemnożenia 20 000 ludzi razy 5 funtów)
— razem 75 000 funtów. Z kolei przy pryzowym 300 tys. funtów (tyle
przyznał Parlament — patrz dalej w tekście) „dochód" Nelsona wyniósłby
50 000 funtów.
9
Określenia takiego użył Nelson w listach do lady Hamilton i 1 lorda
Admiralicji, opisując reakcje oficerów na przedstawiony przez niego pomysł
rozegrania bitwy (był on dla nich „szokiem", „wstrząsem"). Podobno na
pomysł samego określenia wpadł Nelson jeszcze wiosną 1804 r„ w czasie
blokowania w Tulonie zespołu wiceadm. La Touche'a-Treville'a (Latouche'a-
-Treville'a), po sprawie z przejętym listem Francuza (patrz — tekst zasad­
niczy). Nelson miał wtedy oświadczyć, że za takie fałszowanie faktów odda
La Touche-Treville'owi — „La Touche Nelson" (gra słów). H o w a r t h, op.
ci/., s. 72.
239
jącego się do narzucenia przeciwnikowi (po wyeliminowaniu
jego okrętów admiralskich) chaotycznej bitwy, w której
obezwładniano by jego okręty ogniem artylerii, a jeśli się nie
poddały (opuściły bandery) — abordażowano. Sukces bitwy
zależał bowiem od liczby opanowanych pryzów. Można zatem
domniemywać, że istotą „Nelson touch" było przerwanie
w dwóch miejscach szyku Połączonej Floty (skoncentrowanie
całości posiadanych sił na części linii bojowej przeciwnika)
i obezwładnienie jej odciętych części, zanim awangarda zdoła
zawrócić (zwrot przez sztag lub rufę), aby im przyjść z pomocą.
Przerwanie szyku było równoznaczne z atakiem i eliminacją
okrętów admiralskich przeciwnika jako ośrodków dowodzenia.
Reszta zależała od dowódców okrętów i załóg, którym po
przerwaniu szyku Połączonej Roty pozostawiono wolny wybór
celów ataku (prawdopodobnie Collingwood otrzymał w tej
sprawie „carte blanche" od Nelsona). Historycy morskiej
sztuki wojennej uznali, że był to rzeczywiście prawdziwy
„Nelson touch", gdyż żaden inny admirał nie zwyciężyłby pod
Trafalgarem, posługując się takim planem bitwy.
Ze swoim planem Nelson zaczął zapoznawać podwładnych (w
października (rozkazy na piśmie), zakładając, że w powstałym
rozgardiaszu bitewnym muszą oni wiedzieć, co mają robić 10 .
Ci z kolei rozmawiali na pewno z oficerami i marynarzami (?)
o samej bitwie (wtrącając jakieś szczegóły ?), gdyż świadczą
o tym nastroje wśród załóg i ich przedbitewny zapał. Co więcej,
nastąpiło jakby zbliżenie oficerów do marynarzy (zatarcie różnic
narzuconych regulaminem), co niektórzy obserwatorzy ówczes­
nych wydarzeń, a za nimi niektórzy historycy, uznali za
„osłabienie dyscypliny". Nelson zaś nie zwracał na to zbliżenie
Np. na popularnym rysunku z tego okresu, znanym jako „Nelson touch",
wiceadmirał siedzi nad rozłożonym na stole schematem bitwy, w otoczeniu co
najmniej 25 starszych i młodszych oficerów; patrz m.in. w: D. H o w a r t h ,
Trafalgar. The Nelson Touch, London 1969, s. 71 oraz A. V i 11 i e r s, The
battle of Trafalgar, New York-London 1965, s. 19, gdzie sam diagram bitwy
na s. 85.
240

uwagi, tak jakby chciał włączyć w szeregi swojej „braterskiej

drużyny" czy „paczki" (jak nazywał dowódców okrętów
i zespołów) załogi całej eskadry. A one przystąpiły tymczasem
do przemalowywania okrętów w stylu „Nelson fashion".
Jak dalece mógł liczyć Nelson na swoje załogi — w jakim
stopniu na ich wyszkolenie taktyczne, a w jakim na ich
morale? Podczas postoju w rejonie przylądka Santa Maria ... pływające fortece — z napędem wiosłowym i...
zgrupowanych było około 30 okrętów liniowych, a także 5 fregat
i co najmniej tyle jednostek pomocniczych; aż do 19 październi­ ... z napędem kołami łopatkowymi — przerzucać miały po 10 000
ka podlegały one różnym rotacjom (o czym dalej), kursując do żołnierzy i 200 armat drogą morską (rys. ówczesny)
Gibraltaru i Tetuanu oraz odchodząc i wracając do portów
macierzystych. Eskadra, prawdę mówiąc, stanowiła zatem zlepek
I
okrętów różnych flot brytyjskich o różnym poziomie wyszkole­
nia specjalistycznego i umiejętnościach współdziałania w walce.
Brakowało czasu, aby zgrać je ze sobą— stąd spore wątpliwości
co do stopnia wyszkolenia taktycznego załóg. Mógł być
natomiast pewien ich wyszkolenia morskiego (z racji choćby
„Długiej Wachty") oraz ich morale. Jego obecność jako
głównodowodzącego w spodziewanej bitwie tak radykalnie
wpłynęła na załogi, że uwierzyły one w zwycięstwo. Uwierzyły,
że każdy okręt brytyjski jest w stanie pokonać w walce
— w pojedynku artyleryjskim lub w abordażu — dowolny okręt
francuski lub hiszpański. Z tych względów podobno Nelson
zdecydował się na stworzenie warunków do gigantycznego
„melee", dobrze wiedząc, że w pojedynkach abordażowych jego
załogi nie tylko pokonają, ale i zniszczą okręty przeciwnika.
Owo przeświadczenie wynikało chyba z jego wiary, poza
pryzowym, w „zbiorowość marynarską", gdyż same załogi
z powodu „branki" i działania „press-gangów" nie były monoli­
tem; w ich składzie znaleźli się bowiem marynarze różnych
narodowości. Np. na 850 ludzi załogi jego „Victory", poza
marynarzami Zjednoczonego Królestwa (Anglicy, Szkoci, Walij­
czycy, Irlandczycy, mieszkańcy wysp przybrzeżnych), znajdowa­
ło się również 22 Amerykanów, 11 Skandynawów, 9 wyspiarzy
Wspierałyby je mniejsze okręty desantowe — łodzie kanonierskie
z Antyli, 7 Holendrów, 4 Włochów, 4 Maltańczyków, 3 Niem- (na pierwszym planie), szalupy bombardierskie (na drugim planie,
z prawej), promy artyleryjskie (na drugim planie z lewej) i inne,
przebudowane ze statków rybackich i łodzi (rys. ówczesny)
Nelson opuszcza Ports-
mouth 25 września 1805 r.
(obraz A. Gowa)

Kabina admiralska na HMS

„Victory" (zdjęcie współczes- j H ^ g H
ne)

Jeden z pokładów armatnich I

HMS „Victory" (zdjęcie |
współczesne)

Podpis Nelsona (faksimile)

Graficzny schemat
rozegrania bitwy
trafalgarskiej (rys.
z 1806 r.)

Kolumna przednia HHBStSSHIHHHMI

eskadry brytyjskiej
— Nelsona Okręt flagowy eskadry brytyjskiej HMS „Victory" (obraz ówczesny)

Okręt flagowy Połączonej Floty „Bucentaure" (obraz ówczesny)

- i

Kolumna tylna es­

kadry brytyjskiej
— Collingwooda
(obrazy R. Dodda)

Admirał ks. Federico de Gravina,
dowódca odwodu Połączonej Floty
(portret Rameneta ?)
Komodor Cosme Churruca, dowó-
dca liniowca hiszpańskiego „San
Juan de Nepomuceno" (portret
ówczesny)
241
c
ów, 3 Francuzów, 2 Szwajcarów, 2 Portugalczyków, 2 Latyno­
sów (Indianie ?) oraz Murzyn afrykański i Rosjanin ", a także nie
byle jaki „rodzynek" — Polak, Filip Maurycy Marcinkowski (vel
Martin"), urodzony w Warszawie w 1785 r. (?), który po
przyjeździe do Anglii na studia (?) zaciągnął się w 1803 r. jako
podchorąży (?) na „Victory" i służył na nim do 1807 r., biorąc
oczywiście udział w bitwie trafalgarskiej . Czy cudzoziemcy
n
służyli z miłości do korony brytyjskiej? Zapewne większość
z nich służyła, pomijając pryzowe, z zamiłowania do przygód
i egzotycznych podróży morskich, zaś pozostali pochwyceni „w
brance" z obawy przed represjami, licząc na ucieczkę w sprzyja­
l3
jących warunkach . Tych z „branki" służyło na „Victory"
łącznie 600.
Co do oficerów sztabowych i okrętowych eskadry Nelson
mógł liczyć zarówno na ich wyszkolenie taktyczne jak morale.
Wprawdzie ostatecznie spośród 27 dowódców okrętów linio­
wych tylko 8 służyło uprzednio pod jego komendą (z których
dwaj od 1803 r.), tylko 6 dowodziło okrętem liniowym dłużej
niż dwa lata, a tylko 5 dowodziło tym okrętem w czasie bitwy,
lecz za to wszyscy poparli entuzjastycznie „Nelson touch".
Z kolei młodsi oficerowie byli wręcz w swoim głównodowo­
dzącym „zakochani" i „gotowi robić wszystko, co on zechce,
bez żadnych rozkazów".
" Wg Wieczorkiewicza (op. cit., t. I, s. 458) załoga „Victory" liczyła
w przeddzień Trafalgaru 662 ludzi, przy czym poddani brytyjscy stanowili
93% stanu. Z kolei wg Bidwella (op. ci'/., s. 237) liczyła ona 850 ludzi i ta
liczba występuje również w innych opracowaniach (np. S. G u I a s, P.
P e v n y , Żaglowce, Warszawa 1985, s. 154-155).
Jako typowy obieżyświat wywędrował po 1810 r. do Ameryki Połu­
dniowej, gdzie zaangażował się w antyhiszpańską wojnę wyzwoleńczą Simona
Bolivara, dowodząc od 1815 r. ochotnikami europejskimi. Służbę wojskową
zakończył w stopniu generała armii kolumbijskiej. Zmarł w Bogocie w 1854
f- WEP. t. VII, Warszawa 1966. s. 39; M i c k i e w i c z, Okręt..., s. 52.
Szacuje się, że w okresie wojen napoleońskich zdezerterowało z okrętów
Royal Navy co najmniej 42 000 marynarzy, stąd rekrutacja marynarzy obcych
narodowości (?). Podobno w 1802 r. „press-gangi" dostarczyły „na flotę"
około 192 000 ludzi. K o c z o ro w s k i, op. cit.. s. 37.
16 — Trafalgar 1805
242
Chociaż każdy dowódca zespołu i okrętu miał otrzymać
rozkazy na piśmie, Nelson założył jednak, że pewne korekty
planu przyjdzie dokonywać mu w walce sygnałami z okrętu
flagowego. Dlatego zapoznał eskadrę z najnowszą książką
sygnałową Royal Navy — Telegraphic Signals or Marinę
Vocabulary („Sygnały telegrafu optycznego lub słownik
morski"), opracowaną przez komodora Home'a Riggsa Po-
phama. Wprawdzie ukazała się ona już w 1800 r., ale
Admiralicja wprowadziła ją dopiero w tym roku jako Po-
pham's ship-to-ship communication („Pophama łączność
okręt-okręt") i Nelson podobno przywiózł na „Victory" kilka
czy kilkanaście (?) egzemplarzy 14 . W systemie sygnałowym
Pophama było 26 flag oznaczających litery alfabetu (1-26),
10 flag oznaczających cyfry (0-9), z których można było
składać treść sygnałów oraz dwa kody sygnałowe specjalne:
dwuflagowy — zawierający zestaw najczęściej używanych
ważnych sygnałów informacyjnych (np. Przygotować się do
bitwy) i trzyflagowy — zestaw często używanych słów (np.
Anglia, marynarz, każdy), co przyśpieszało znacznie szybkość
przekazywanych informacji. Ponadto, dla uniknięcia pomyłek,
każdy dłuższy sygnał poprzedzały flagi „rozpoczęcia" i „za­
kończenia". Teraz, w celach treningowych, w nowe kody
sygnałowe wyposażono fregaty Blackwooda, aby przekazy­
wały wiadomości o położeniu floty sprzymierzonych. Także
między okrętami eskadry ćwiczono wymianę sygnałów,
dochodząc w tym — podobno jeszcze przed bitwą — do
niemałej wprawy.
Kiedy Nelson przybył do eskadry, zastał tam, oprócz
dowodzącego wiceadm. Cuthberta Collingwooda, jeszcze
trzech innych oficerów flagowych, przy czym określenie to,
14
Dotąd w Royal Navy obowiązywała wydana w 1780 r. Signal Bookfor
the Ships („Księga sygnałowa dla okrętów wojennych"), opracowana przez
kontradm. Ryszarda Kempenfelta. Natomiast w marynarce francuskiej po­
sługiwano się kodem flagowym, opracowanym w latach 1778-1780 (?) przez
kmdr. Jana Franciszka Du Pavillona.
243
pozbawione swojej dzisiejszej umowności 1 5 , oznaczało wyż­
szego oficera Royal Navy, który miał prawo podnoszenia
własnej flagi, a zatem był w jednej z rang admiralskich
i dowodził z reguły zespołem okrętów. Był to wiceadm.
Robert Calder oraz kontradmirałowie: Thomas Louis i William
hr. Northesk. Dwom z nich nie dane było wziąć udziału
w bitwie — Caldera odesłano do Wielkiej Brytanii w związku
z procesem sądowym za bitwę koło przylądka Finisterre, zaś
Louis odpłynął z zespołem okrętów do Gibraltaru i Tetuanu,
aby uzupełnić zapasy. Czy dwaj pozostali — Collingwood
i hr. Northesk byli w stanie zrealizować plan Nelsona?
Starszy o dziesięć lat Collingwood był bliskim przyjacielem
głównodowodzącego jeszcze z okresu wspólnej służby w In­
diach Zachodnich. Uczestnik bitew — „Sławnego 1 czerwca"
oraz koło przylądka St. Vincent (po której został awansowany
na kontradmirała), odznaczał się uporem i szorstkością cha­
rakteru (przezywano go Old Cuddy — „Stara pentra"),
ale za to sumiennością w wykonywaniu i nieustępliwością
w egzekwowaniu obowiązków (jego artylerzyści oddawali
salwę w ciągu minuty i 10 sekund). Obdarzony zmysłem
taktycznym i lojalny wobec Nelsona gwarantował rzetelne
wykonawstwo jego rozkazów, toteż ten powierzył mu główne
zadanie w bitwie — odcięcie silną kolumną tylną (zawietrzną)
i zniszczenie ariergardy przeciwnika. Z kolei hr. Northesk,
starszy o kilka miesięcy od Nelsona, był świeżo upieczonym
kontradmirałem (awans z 1804 r.), Szkotem i synem ma­
rynarza. Swoją karierę morską rozpoczął również w Indiach
Zachodnich, ale pod adm. Rodneyem. W czasie buntu w Norę
przedłożył królowi, jako dowódca HMS „Monmouth", żą­
dania zrewoltowanych marynarzy; po ich odrzuceniu został
zdymisjonowany na własną prośbę. Po wznowieniu wojny
Dziś to oficer specjalista w sztabie floty lub zespole okrętów, kierujący
pracami jednej ze służb (np. flagowy nawigator, flagowy mechanik) lub
Pełniący służbę jako adiutant dowódcy (floty, eskadry itp.). L. Fu rm a g a, J.
W ó j c i c k i , Mały słownik morski, Gdynia 1993, s. 153.
244
z cesarstwem wyznaczony dowódcą HMS „Britannia" i awan­
sowany. Niekonfliktowy, potrafił w trudnych sytuacjach
podejmować właściwe decyzje. Nelson wyznaczył go na
dowódcę II dywizjonu w swojej kolumnie przedniej (nawiet­
rznej), być może przeznaczając do bezpośredniej jej osłony
przed ewentualnym kontratakiem odciętej awangardy prze­
ciwnika (jeśli zawróciłaby do bitwy). Warto też wspomnieć
o kmdr. Henrym Blackwoodzie, który jako komodor (propo­
rzec na HMS „Euryalus") dowodził zespołem obserwacyjno-
dozorowym. Młodszy o 12 lat, cieszył się przyjaźnią Nelsona,
którego w zamian darzył niemal uwielbieniem. Służył pod
jego dowództwem na Morzu Śródziemnym, zdobywając sobie
uznanie pochwyceniem (jako dowódca HMS „Penelope")
ostatniego uciekiniera spod Abukiru — liniowca „Guillaume
Tell". Dzięki sumienności Blackwooda Połączona Flota nie
mogła niepostrzeżenie opuścić Kadyksu, a Nelson mógł
wreszcie dopaść Villeneuve'a.
Skład eskadry zmieniał się niemal do samej bitwy. 28
września Nelson przyprowadził na kotwicowisko 3 liniowce
(„Victory", „Ajax" i „Thunderer") oraz fregatę „Euryalus",
ale już 2 października kontradm. Thomas Louis wyprowadził
stamtąd do Gibraltaru i Tetuanu dla zaopatrzenia w żywność
i wodę (oraz dla drobnych prac remontowych) 5 okrętów
liniowych („Queen", „Canopus", „Spencer", „Zealous" i „Tig-
re"). Z kolei 7 października przyszła z Lizbony fregata
„Amphion", a z Portsmouth liniowiec „Defiance" z żołdem
dla brytyjskiego garnizonu Minorki (Baleary) 1 6 ; żołd i fregata
opuściły kotwicowisko jeszcze przed bitwą, odpływając na
Morze Śródziemne (żołd prawdopodobnie na pokładzie „Am-
phiona"). 8 października nadeszły z Gibraltaru: fregata „Naiad"
oraz świeżo wyremontowany HMS „Royal Sovereign", na
16
Zdaniem Warnera (op. cit., s. 180) było to 750 tys. dolarów (?). co
zastanawia. Być może byty to zdobyczne srebrne dolary meksykańskie
(dawne pesety), uzyskane z rabunku hiszpańskich statków skarbowych. Na
Balearach mogły być normalną walutą obiegową.
245
który trzy dni później przeniósł swoją flagę (z HMS „Dread-
nought") wiceadm. Collingwood; liniowiec był drugim najsil­
niejszym okrętem w eskadrze. Nelson mógł zatem odesłać do
Portsmouth flagowiec Caldera „Prince of Wales" (po 11
października) wraz z wiceadmirałem oraz kilkoma oficerami
jego zespołu na rozprawę przed sądem Admiralicji (za bitwę
kolo Finisterre). 13 października do eskadry dołączył HMS
„Agamemnon", zaś nazajutrz HMS „Africa" (porty brytyjskie
opuściły 2 października). W zamian 17 października odszedł
do Gibraltaru dla uzupełnienia zapasów HMS „Donegal".
Była to, jak się wydaje, ostatnia wymiana okrętu 1 7 , choć
jeszcze 19 października wysłano do Gibraltaru slup „Weazle",
ale nastąpiło to w celach łącznikowych.
Ostatecznie, 19 października 1805 r., Nelson jako głów­
nodowodzący (Commander-in-Chief) dysponował 27 okrętami
liniowymi: 12 w swojej kolumnie przedniej — „Victory"
(dowódca kmdr Thomas Hardy), „Temeraire" (kmdr Eliab
Harvey), „Neptune" (kmdr Thomas Fremantle), „Leviathan"
(kmdr Henry Bayntun), „Conqueror" (kmdr Israel Pellew)
oraz „Britannia" (kmdr Charles Bullen), „Ajax" (acting kpt.
I8
mar. John Pilfold), „Agamemnon" (kmdr Edward Berry),
„Orion" (kmdr Edward Codrington), „Minotaur" (kmdr Charles
Mansfield), „Spartiate" (kmdr Francis Laforey) i „Africa"
(kmdr Henry Digby), przy czym 7 ostatnich w dywizjonie
kontradm. hr. Northeska oraz 15 w kolumnie tylnej Colling-
wooda — „Royal Sovereign" (kmdr Edward Rotheram),
„Belleisle" (kmdr William Hargood), „Mars" (kmdr George
Duff), „Tonnant" (kmdr Charles Tyler), „Bellerophon" (kmdr
John Cooke), „Colossus" (kmdr James Morris), „Achille"
Zdaniem niektórych historyków (np. P t a k , op. cit., s. 253) rotacja ta
była wynikiem udzielonej Nelsonowi przez Admiralicję zgody na wybór
przydatnych mu okrętów z innych eskadr i flot brytyjskich (podobno wybierał
'e. z którymi walczył pod St. Vincent, Abukirem i Kopenhagą).
Acting kpt. mar. (acting lieutenant) — kapitan marynarki z możliwością
awansu na komandora (szerzej o tym w tekście zasadniczym).
 246
(kmdr Richard King), „Revenge" (kmdr Robert Moorsom),
„Defiance" (kmdr Philip Durham), „Swiftsure" (kmdr Wil­
liam Rutherford), „Dreadnought" (kmdr John Conn), „Po-
lyphemus" (kmdr Robert Redmill), „Thunderer" (acting
kpt. mar. John Stockham), „Defence" (kmdr George Hope)
i „Prince" (kmdr Richard Grindall); ponadto w zespole
obserwacyjno-dozorowym komodora Blackwooda: 4 fre­
gatami — „Euryalus" (kmdr Henry Blackwood), „Naiad"
(kmdr Thomas Dundas), „Phoebe" (kmdr Thomas Capel)
i „Sirius" (kmdr William Prowse), szkunerem „Piekle"
(kpt. mar. John Lapenotiere) i kutrem „Entreprenante"
(kpt. mar. R. B. Young). Stanowiło to łącznie 33 okręty,
którymi zamierzał rozgromić Połączoną Flotę.
Tok życia codziennego eskadry zdominowała obserwacja
okrętów przeciwnika oraz ćwiczenia ogniowe i sygnałowe;
sam Nelson zajął się podobno zaznajamianiem z planem bitwy
przybywających na kotwicowisko dowódców nowych okrętów.
Obserwacje bazy w Kadyksie wskazywały, że Połączona
Flota zamierza ją niebawem opuścić. 14 października „Eury­
alus" przekazał wiadomość, jakoby jej okręty pojawiły się
w wejściu do portu (nie wyszły jednak na redę) 1 9 , co zmusiło
Nelsona do wzmożenia czujności i wzmocnienia łańcucha
dozoru. Z jego rozkazu liniowce „Defence" i „Agamemnon"
zajęły pozycję w odległości 7-10 mil na zachód od Kadyksu
(również dla osłony zespołu Blackwooda), zaś „Mars" i „Colos-
sus" — w odległości 5 mil na wschód od kotwicowiska
Eskadry (aby „mieć stałą łączność z fregatami spod Kadyksu").
Ponowne ruchy zaobserwowano cztery dni później — miał to
być, jak się wkrótce okazało, odwołany wypad zespołu
kontradm. Magona. Właściwy alarm nastąpił rankiem 19
października, kiedy pierwsza w łańcuchu dozoru fregata
„Sirius" podniosła alarm, że „nieprzyjaciel podnosi marsie
(marsżagle)". Godzinę później (około 7.00) nadano sygnał:
19
W a r n e r , op. cii., S. 181. Z kolei Ptak (op. cit., s. 255) uważa, że było
to 10 października, a przeciwny wiatr udaremnił im opuszczenie portu.
247
„Okręty nieprzyjaciela wychodzą z portu" lub „stają pod
żaglami" 20 , który dotyczył zespołu kontradm. Magona (9
liniowców i 3 fregaty). O 7.20 Blackwood przekazał sygnał
na „Phoebe" z poleceniem przesłania dalej, a o 7.30 wysłał
slup „Weazle" z wiadomością o tym do kontradm. Louisa
w Gibraltarze i szkuner „Piekle" w rejon przylądka Spartel,
aby ostrzec pływające na tych wodach statki brytyjskie.
W tym czasie sygnał o wyjściu odebrała „Naiad", a następnie,
dzięki poprawiającej się widoczności kolejno: „Defence",
„Colossus" i „Mars" i w końcu o 9.30 Nelson na „Victory",
która krążyła 48 mil na zachód od Kadyksu. Głównodowodzą­
cy podniósł zatem sygnał: „Pościg generalny w kierunku
południowo-wschodnim", a następnie kolejne o odkotwiczeniu
i przygotowaniu do bitwy. Ponieważ wiała słaba bryza i okręty
szły ku Cieśninie Gibraltarskiej z prędkością 3 węzłów (kurs
zmieniono na wschodnio-południowo-wschodni), Nelson zaczął
w południe pisać ostatni list do Emmy. Oprócz wiadomości
o wypłynięciu przeciwnika z Kadyksu i swoich planach,
zawarł w nim wyrazy miłości dla niej i dla Horacji''.
Zaledwie jednak Magon opuścił port (około godziny 9) ucichł
wiatr i jego okręty aż do wczesnego popołudnia musiały stać
na redzie, aby później, przy słabej bryzie, ruszyć w kierunku
północno-zachodnim, obserwowane przez „Euryalusa" i „Si­
nusa" 2 2 , podczas gdy „Phoebe" i „Naiad", w łączności
z „Defence'em", nadal obserwowały wejście portowe. Ale do
20
Zgodnie z kodem Pophama były to tzw. sygnały standardowe (najczęściej
używane) i posiadały oznaczenia — „26" (pierwszy) i „370" (drugi).
H o w a r t h , op. cit., s. 103-104.
21
Bidwell (op. cit., s. 253-254) podaje błędnie, że było to 18 października,
ale przeczy temu data na nagłówku listu („Victory", Oct. 19, 1805). Ibidem,
». 111.
„Euryalus" poprzedzał o 3 mile czołowy okręt Magona, liniowiec
„Heros". Wszelkie zmiany kursu czy szyku, odbywające się w ciemnościach,
sygnalizowały fregaty brytyjskie salwami armatnimi (ustalonymi z góry ?)
i wywieszeniem na masztach kolorowych świateł (zestawy?). H o w a r t h, op.
ci'-, s. 110 i 112.
 248
zmroku nie pojawił się w nim żaden okręt. Po północy, kiedy
wiatr gwałtownie zmienił kierunek, Blackwood stracił kontakt
z Magonem. Okręty francuskie, które krążyły w miejscu lub
okresami kotwiczyły, przez silne szkwały połączone z ulewą
zniesione zostały w rejon Kadyksu.
Całą noc eskadra wlokła się ku wejściu do Cieśniny, które
osiągnęła po 21 godzinach, rankiem 20 października, przeby­
wając średnio 65 mil (zgodnie z dziennikiem nawigacyjnym
„Victory"). Większość okrętów szła w zaciemnieniu, zaś
czołowe HMSS „Mars", „Orion", „Belleisle", „Leviathan",
„Bellerophon" i „Polypbemus" niosły światła nawigacyjne,
wskazując drogę pozostałym. Około godziny 8 Nelson za­
trzymał się i, krążąc u wejścia, oczekiwał na okręty Vil-
leneuve'a oraz liniowce Louisa, gdyż wiedział już z meldunku
Blackwooda o misji „Weazle'a". Do południa, po naradzie
z Collingwoodem, odesłał z powrotem HMSS „Mars", „Colos-
sus" i „Defence" pod Kadyks celem wsparcia własnych fregat
oraz dokończył list do ukochanej, w którym zawarł też
wskazówki i błogosławieństwa dla córeczki. Tuż po południu
dotarł kolejny meldunek Blackwooda, wywołując ożywienie
w dowództwie eskadry. Wiejący od wczesnego rana słaby
wiatr południowy umożliwił Villeneuve'owi opuszczenie portu
z pozostałymi okrętami około godziny 7.00. Ruszył on
początkowo na zachód, ale tężejący wiatr o porywach huraganu
i rzęsisty deszcz, które pozrywały marsżagle na niektórych
okrętach hiszpańskich, zahamowały marsz. Odnalazł się też
„zagubiony" Magon. O 7.30 HMS „Sirius" zatrzymał nieznany
statek zbliżający się z północy do Kadyksu. Był to frachtowiec
amerykański, płynący z Belfastu do Gibraltaru. Kiedy fregata
wysłała szalupę z grupą pryzową, aby dokonać jego kontroli,
została w strugach deszczu ostrzelana znienacka przez duży
okręt, którym okazał się „Heros" z zespołu Magona. „Sirius",
pod ogniem liniowca, podniósł szalupę i oddalił się, zaś
amerykanina opanowali Francuzi. Jak uważa OHver Warner,
historyk brytyjski, salwy te można uznać za początek bitwy
249
trafalgarskiej. Ledwie skończył się ten incydent, z deszczu
23
wyłonił się okręt liniowy z brygiem na holu i skierował
wprost na wykryty zespół Magona. Z „Euryalusa" rozpoznano,
że to pełniący w tym rejonie dozór HMS „Agamemnon", więc
Blackwood podniósł sygnał ostrzegawczy: „Nieprzyjaciel
w kierunku północno-wschodnim" i wystrzelił z armaty dla
zwrócenia uwagi. Jednak dopiero 7 dalszych wystrzałów
zatrzymało liniowiec, gdyż sygnału flagowego „403", który
podniósł znów „Euryalus", nie było w księdze sygnałowej
Pophama. „Agamemnon" położył się teraz na kurs południowo-
zachodnio-południowy, zdążając na spotkanie z Nelsonem,
który ruszył w kierunku zachodnim, i o godzinie 16 znajdował
się 30 mil na południowy zachód od Kadyksu. „Euryalus"
pozostał natomiast w rejonie redy tego portu, z której
Połączona Flota wyruszyła o godzinie 10 w ulewnym deszczu
na zachód. Blackwood jeszcze przez dwie godziny prowadził
jej obserwację, po czym zdał ją „Siriusowi", sygnałem
powiadamiając, że popłynie z meldunkiem do Nelsona, ale
powróci przed nocą. Po trzech godzinach sztormowej żeglugi
odnalazł „Victory" i z tzw. odległości sygnałowej przekazał,
że 30 okrętów przeciwnika płynie z kierunku północno-
wschodniego, starając się uparcie utrzymywać kurs zachodni.
Następnie o godzinie 16 zawrócił na stanowisko. W drodze
napotkał „Agamemnona", któremu silne szkwały złamały
i zmiotły za burtę stengę grotmasztu wraz z dwoma żaglami
oraz rozerwały grotżagiel.
Sprzymierzeni czyli Połączona Flota
O ile Nelson był pełen optymizmu i zapału, niczym biblijny
Nemrod, zawczasu czując się zwycięzcą tego polowania,
o tyle jego przeciwnik Villeneuve mógł czuć się jak zaszczute
zwierzę. Niewątpliwie przeżycia, których doznał w bitwie
Był to podobno bryg francuski lub hiszpański, zatrzymany przez
"Agamemnona" 19 października. Ibidem, s. 115.
 250
abukirskiej, stały się przyczyną tajonego lęku przed Nelsonem,
który, jak wykazały „wielkie regaty antylskie", przeradzał się
chwilami w panikę. Z drugiej jednak strony obawa przed
zarzutem tchórzostwa powodowała, że przymuszony do bitwy,
walczył z lepszym lub gorszym skutkiem w przeświadczeniu,
że wykonuje wydane mu rozkazy i nałożone zadania. Ów
rozdźwięk między poczuciem obowiązku a obawą publicznej
hańby za jego niespełnienie pogłębiony został swoistym
stresem przed gniewem i niełaską cesarza, które mogły
zmaterializować się w postaci sądu wojennego, z wiadomym
skutkiem. Na razie korzystał z „tarczy ochronnej", którą
zapewniał mu minister marynarki Decres, choć i ten już uznał,
że wobec wściekłości cesarskiej, lojalność wobec przyjaciela
ma swoje granice 2 4 .
Aby zatem z honorem i życiem wyjść z tego „labiryntu",
postanowił, po pisemnym usprawiedliwieniu się z cesarskich
zarzutów, wykazać się zdecydowaniem przy realizacji roz­
kazów monarchy. W drugiej połowie września wiedział już,
że Napoleon zawiesił operację inwazyjną na Wyspy, że
sprzymierzona flota będzie wspierać operacje wojsk lądowych
na wodach Morza Tyrreńskiego i że na stanowisku jej
głównodowodzącego zastąpi go Rosily-Mesros, którego po­
spiesznie awansowano na wiceadmirała. Wiedział też, że musi
opuścić Kadyks przy najbliższej sprzyjającej okazji, gdyż
inaczej, po przekazaniu obowiązków następcy, musiałby
wracać do kraju i wyjaśniać swoje postępowanie rozgniewa­
nemu Napoleonowi. 28 września, w dniu, w którym Nelson
przybył na kotwicowisko, Villeneuve wysłał do Decresa
kolejne trzy (?) pisma. Odchodząc od tłumaczeń w rodzaju:
braku zaufania do konstrukcji (różnorodność typów, różne
24
Obaj, jak wiemy, awansowali na wiceadmirałów w 1804 r., z okazji
intronizacji Napoleona. Decres uważał go za swego przyjaciela i polecał
cesarzowi jako „dziecko szczęścia", co było w pewnym stopniu zasadne (np.
hrabia, a zrobił karierę w marynarce republikańskiej, uszedł Nelsonowi spod
Abukiru itd.).
251
prędkości), nieodpowiedniego wyposażenia i uzbrojenia okrę­
tów (braki armat lub różnorodność wagomiarów) oraz wy­
szkolenia, czy raczej niedoszkolenia załóg, a także manew­
rowania zespołowego okrętów własnych i hiszpańskich, zajął
się niedoborami personalnymi na okrętach (do pełnego stanu
załóg brakowało mu co najmniej 3000 marynarzy) i stanem
zdrowia załóg (podobno 649 ludzi przebywało w szpitalach).
Obiecał jednak, że spodziewa się odnieść sukces w starciu
z Brytyjczykami, przez co dowiedzie, że „marynarce cesarskiej
nie brakuje charakteru i odwagi". Zaskoczył tym wręcz
dowództwo hiszpańskie, któremu dotąd wytykał, że ze względu
na wyszkolenie jeden okręt francuski wart jest tyle co dwa
sojusznicze. Było w tym trochę racji, zwłaszcza jeśli chodzi
o wyszkolenie artyleryjskie (patrz — przygotowania brytyjskie)
i specjalistyczne, lecz jeśli wziąć pod uwagę umiejętności
morskie — to wszystkie załogi dzięki „wielkim regatom
antylskim" zdobyły niezbędną zaprawę marynarską. Natomiast
istotnym brakiem było manewrowanie zespołowe, zwłaszcza,
jak wykazała niedawna bitwa koło Finisterre, w czasie walki.
Szwankowało także wyposażenie okrętów. Bo choć Villeneuve
dokonał w arsenale kadykskim koniecznych prac remontowych,
to brakowało pieniędzy na niezbędny ekwipunek, zwłaszcza
dla okrętów wcielanych do służby. Można to było też
rozwiązać przez dostawy drogą morską z innych baz (El
Ferrol, Coruna, Kartagena), ale stanęła temu na przeszkodzie
blokada brytyjska. Niemniej, na wiadomość o zobowiązaniach
Villeneuve'a, adm. Gravina powiadomił go, że ma już goto­
wych do wyjścia 14 liniowców, na których brakujących
marynarzy zastąpili żołnierze. Tego wieczora posterunek
obserwacyjny doniósł, że w rejon kotwicowiska brytyjskiego
przyszły 3 okręty liniowe, choć nikt jeszcze nie wiedział, że
to Nelson.
Dopiero 2 października, po załadowaniu na okręty żołnierzy
przeznaczonych na front włoski, nadeszła z Lizbony wiado­
mość o przybyciu Nelsona i tworzeniu przez niego flotylli
 252
branderów (?), aby ich atakami zniszczyć stojącą w Kadyksie
flotę sprzymierzonych2:>. Wystraszony Villeneuve podjął zatem
decyzję opuszczenia portu „przy sprzyjającym wietrze". Ale
kiedy takie warunki pogodowe wystąpiły wieczorem 7 paź­
dziernika, a hiszpańskie posterunki obserwacyjne doniosły,
jakoby eskadra Nelsona odeszła gdzieś na Atlantyk (?), flota
nie była gotowa do wyjścia.
W tej sytuacji odbyła się nazajutrz na pokładzie flagowca
Villeneuve'a ,3ucentaure" rada wojenna, w której uczestniczyło
po 7 dowódców z obu stron. Francuzów reprezentował Villeneu-
ve, kontradmirałowie Piotr Dumanoir Le Pelley i Karol Magon
de Medine oraz komandorzy: Julian Cosmao-Kerjulien, Esprit
Maistral, Wilhelm Lavillegris i Prigny (szef sztabu), a Hiszpa­
nów — adm. Federico de Gravina, wiceadm. Ignacio de Alava,
kontradmirałowie Antonio de Escano i Baltazar de Cisneros oraz
komodorzy (brigadiere): Dionizy Alcala-Galiano, Henryk Mac-
donell i Rafael de Horę. Usprawiedliwienia hiszpańskich
uczestników rady o niegotowości do wyjścia z powodu braków
w zaopatrzeniu zostały złośliwie skomentowane przez kontradm.
Magona, a wywołana przez to awantura omal nie zakończyła się
jego pojedynkiem z porywczym Galiano. Zapobiegła mu
interwencja Villeneuve'a i rada zakończyła się głosowaniem,
w wyniku którego przyjęto iście „salomonową" decyzję — „być
w gotowości do wyjścia w morze, kiedy to będzie możliwe, na
pierwszy sygnał i bez chwili zwłoki", co jakby pozostawiało
decyzję w rękach Villeneuve'a, gdyż on, jako głównodowodzą­
cy, określał czasokres wystąpienia „owej możliwości" 2 6 .
25
Była to plotka, choć niektórzy historycy dają temu wiarę, np. Wieczor­
kiewicz (op. cit., t. i. s. 532), który podaje, jakoby Nelson chciał tam użyć
rac Congreve'a (na wyposażeniu armii brytyjskiej dopiero w 1806 r.) oraz
torped (?) Fultona („Torpedo" Fultona znajdował się w trakcie prób — patrz
tekst zasadniczy).
2b
Zdaniem Wieczorkiewicza (ibidem, s. 532) Rada odbyła się 1 paździer­
nika, a Hiszpanie meldowali o niegotowości 3 liniowców. Z kolei powodem
kłótni było oskarżenie przez Magona sojuszników hiszpańskich o „brak
odwagi i niechęć wystąpienia do bitwy".
253
Zapewne przyspieszyła jej wystąpienie podróż nowego
dowódcy floty sprzymierzonych, wiceadm. Rosily-Mesrosa.
Choć 12 października dotarł on do Madrytu, musiał zatrzymać
się tam na około pięć dni wskutek interwencji ambasadora
francuskiego. Według jego informacji trzeba było najpierw
zlikwidować bandę brygantów, która grasowała na drodze
Cordoba-Sewilla; dlatego spodziewany na 22 października
termin przybycia do Kadyksu przesunął się w czasie. Decres,
który o tych niemiłych decyzjach oględnie powiadamiał
przyjaciela, podobno (?) nie napisał mu, że przekazanie
obowiązków stanowi jednocześnie o natychmiastowym od­
wołaniu do Paryża. Villeneuve sądził, że zanim zacznie
tłumaczyć się przed cesarzem, zostanie przesunięty na stano­
wisko zastępcy Rosily'ego. Z tej przyczyny, oczekując prze­
łożonego, postawił flotę w stan gotowości, a wobec pogłosek
o powrocie do Paryża, postanowił wyprowadzić ją w morze,
chcąc, jak napisał w czwartym piśmie do Decresa, „wykazać
się godnym okazanego zaufania". Jeszcze 18 października
nakazał Magonowi z 7 okrętami liniowymi i fregatą przepędzić
dywizjon Blackwooda i rozpoznać akwen wokół bazy. Zanim
ten jednak opuścił port, nadeszła wiadomość o obecności
zespołu Louisa i innych okrętów brytyjskich w Gibraltarze, co
Villeneuve uznał za istotne osłabienie eskadry Nelsona.
Wstrzymał zatem Magona, aby nazajutrz rano, przy pomyśl­
nym wietrze, wyjść na redę całością sił. I jak wiemy, 19
października o godzinie 7 Magon, już w sile 9 liniowców
i 3 fregat, rozpoczął długo wyczekiwany exodus, ale na złość
wiatr ucichł i wyjście pozostałych okrętów przyszło odłożyć
do 20 października. Dało to za to czas, aby z pokładu
„Bucentaure'a" wiceadmirał mógł — we wspomnianym wyżej
czwartym piśmie — powiadomić Decresa o swojej decyzji.
Dopiero kiedy w niedzielę 20 października powiał wiatr
południowy, pozostałe okręty Villeneuve'a wyszły około
godziny 7 na redę. Wyjście odbywało się niejako pod osłoną
zespołu Magona, który starał się odpędzić brytyjskie okręty
254
rozpoznawcze. Po godzinie 10, w strugach deszczu, flota
hiszpańsko-francuska zaczęła opuszczać redę, kierując się na
zachód. Silne szkwały zmusiły załogę „Bucentaure'a" do
zrefowania żagli. Villeneuve nakazał więc sygnałem, aby
uczyniły to wszystkie okręty. Zanim jednak wykonały one
rozkaz, na kilku liniowcach hiszpańskich płynących po zawiet­
rznej wiatr porwał żagle. Na „Bucentaure" zmyło też za burtę
marynarza, więc następny w szyku „Redoutable" opuścił
szalupę, aby go podnieść. W końcu okręty powoli rozpoczęły
sztormowanie, kierując się na zachód. O godzinie 16, kiedy
wiatr zmienił kierunek, Villeneuve położył się na kurs połu-
dniowo-zachodnio-południowy, a po godzinie podniesionym
sygnałem zarządził marsz w trzech kolumnach torowych,
z wydzieleniem dywizjonu adm. Graviny (na nawietrznej) dla
prowadzenia obserwacji i jednocześnie odpędzania fregat
Blackwooda. Po 19.30 na płynących na czele szyku okrętach
sprzymierzonych dostrzeżono wystrzeliwane race i rakiety
oraz usłyszano sygnałowe wystrzały armatnie.
Z dostępnych mi dokumentów nie wynika, czy istniał jakiś
„Villeneuve touch", w którym wiceadmirał zawarł swój plan
rozegrania ewentualnej bitwy z Nelsonem. Biorąc pod uwagę
dotychczasową „niechęć" do spotkań z nim oraz „niezłe efekty"
przy ich unikaniu, można domniemywać, że bitwę brał pod
uwagę tylko w ostateczności. Zdając się jednak na ponowne
wymanewrowanie Nelsona, musiał uwzględnić swoje dość ogra­
niczone możliwości, narzucone rozkazem cesarza. Bo aby
przedostać się na Morze Śródziemne, potrzebował nie tylko ujść
swemu prześladowcy, ale również sforsować spodziewaną blokadę
brytyjską w Cieśninie Gibraltarskiej (liniowce kontradm. Louisa).
Przeciw sobie miał ponadto ograniczoność akwenu operacyjnego
oraz niedoszkolenie hiszpańskiego sojusznika w manewrowaniu
zespołowym. Możemy zatem przypuszczać, że cały plan operacyj­
ny Villeneuve'a sprowadzał się do trzech-czterech zamierzeń:
uniknąć bitwy z Nelsonem poprzez wymanewrowanie go (wy­
przedzić w osiągnięciu Cieśniny), przebić się przez blokadę
255
brytyjską w Gibraltarze na Morze Śródziemne, zawinąć do
którejś z baz hiszpańskich tego rejonu (np. Kartageny) dla
remontów i reorganizacji sił, aby następnie popłynąć na Morze
Tyrreńskie, realizując wytyczne Napoleona. Stąd chyba przyjęte
ugrupowanie marszowe — potrójna kolumna torowa — gwaran­
tujące zarówno rozwinięcie się do bitwy w klasycznym szyku
liniowym, jak też uzyskanie tzw. masy taranowej, niezbędnej dla
przebicia się przez szyk okrętów Nelsona (w wypadku nie-
przyjęcia bitwy) oraz dla sforsowania blokowanej Cieśniny.
Zasadniczym jednak warunkiem osiągnięcia jakiegokolwiek
sukcesu była zdecydowana realizacja tych zamierzeń 27 .
Szykując flotę do bitwy, Villeneuve zwyczajowo (zgodnie
z regułami taktyki liniowej) podzielił ją na trzy części:
awangardę, siły główne i ariergardę, wydzielając też odwód,
który miał wesprzeć w walce najbardziej zagrożoną część. Nie
przydzielił jednak określonych zadań swoim okrętom lekkim (5
fregat, 2 brygi), być może poza holowaniem (?) uszkodzonych
w walce okrętów liniowych. W skład awangardy, dowodzonej
przez kontradm. Piotra Dumanoira Le Pelleya (przed zwrotem
dowodzić miał ariergardą) na okręcie flagowym „Formidable"
(dowódca kmdr Jan Letellier), wchodziło 8 liniowców: „Neptu-
no" (hiszpański, kom. Kajetan Valdes), „Scipion" (francuski,
kmdr Karol Berrenger), „Intrepide" (francuski, kmdr Ludwik
Infernet), „Formidable" (francuski), „Mont Blanc" (francuski,
kmdr Wilhelm de Lavillegris), „Duguay-Trouin" (francuski,
kmdr Claude Touffet), „San Francisco de Asis" (hiszpański,
kmdr Ludwik de Flores) i „Rayo" (hiszpański, kom. Henryk
Macdonell). Siłami głównymi dowodził sam Villeneuve, na
flagowym okręcie floty „Bucentaurze" (dowódca kmdr Jan
Magendie), choć niewykluczone jest, że organizacyjnie mógł
nimi kierować kontradm. Baltazar de Cisneros na „Santisimie
Nie wiemy też, czy zamierzał w jakikolwiek sposób współdziałać
z zespołem kmdr. Allemanda (5 okrętów liniowych), krążącym na zachód od
Cieśniny Gibraltarskiej oraz z bazującym w Kartagenie hiszpańskim zespołem
w
'ceadm. Salcedo (5 okrętów liniowych).
 256
Trinidad" (dowódca kom. Franciszek de Uriarte), przednim
matelocie okrętu flagowego.
Składały się one prawdopodobnie28 z 9 okrętów liniowych:
„San Agustin" (hiszpański, kmdr Filip Cajigal), „Heros" (francuski,
kmdr Jan Poulain), „Santisima Trinidad" (hiszpański), ,3ucentaure"
(francuski), „Redoutable" (francuski, kmdr Jan Lucas), „San
Justo" (hiszpański, kmdr Franciszek Gastón), „Neptune" (francuski,
kmdr Esprit Maistral), „San Leandro" (hiszpański, kmdr Józef
Quevedo) oraz „Indomptable" (francuski, kmdr Jan Hubart).
Ariergarda, dowodzona formalnie przez wiceadm. Ignacego
de Alava na liniowcu „Santa Ana" (kmdr Józef Gardoąui),
liczyła 12 okrętów: „Santa Ana" (hiszpański), „Fougueux"
(francuski, kmdr Ludwik Baudouin), „Monarca" (hiszpański,
kmdr Teodorę de Argumosa), „Pluton" (francuski, kmdr Julian
Cosmao-Kerjulien), „Algesiras" (francuski, kontradm. Karol
Magon, kmdr Gabriel Le Tourneur), „Bahama" (hiszpański,
kom. Dionizy Alcala-Galiano), „Aigle" (francuski, kmdr Pierre
Gourrege), „Swiftsure" 29 (francuski, kmdrC. E. L'Hospitalier-
Villemartin), „Montanes" (hiszpański, kmdr Franciszek de
Alsedo), „Argonautę" (francuski, kmdr Jakub Epron), „Ar­
gonauta" (hiszpański, kmdr Antoni Pareja) i „San Ildefonso"
(hiszpański, kmdr Józef de Vargas).
Odwodem dowodził adm. Fryderyk Gravina na flagowym
„Principe de Asturias" (szef sztabu kontradm. Antoni de
Escano, dowódca kom. Rafael de Horę); ten niewielki zespół
tworzyły 4 liniowce: „Achille" (francuski kmdr Ludwik
Denieport), „Principe de Asturias" (hiszpański), „Berwick"
29
28
W dostępnych źródłach brak jest (poza awangardą) dokładnego spisu
okrętów w siłach głównych, ariergardzie i odwodzie: przyjąłem zatem podział
przybliżony, orientując go według miejsc zajmowanych w szyku podczas
bitwy przez okręty flagowe dowódców tych zespołów.
29
Były to zdobyczne okręty brytyjskie, wcielone bez zmiany nazw — „Swif-
tsure" (pod Algeciras w 1801 r.) i „Berwick" (pod Tulonem w 1795 r.).
Podobnie w eskadrze Nelsona były 2 zdobyczne okręty francuskie — „Ton-
nant" (pod Abukirem w 1798 r., bez zmiany nazwy) i „Belleisle" (eks
„Formidable", pod Groix w 1795 r.).
257
(francuski, kmdr Jan Filhol-Camas) i „San Juan Nepomuceno"
(hiszpański, kom. Cosme Churruca).
W skład floty sprzymierzonych wchodziło jeszcze 5 fregat
francuskich: „Cornelie", „Hermione", „Hortense", „Rhin"
i „Themis" oraz 2 brygi „Argus" i „Furet", przy czym „Argus"
pełnił rolę jednostki łącznikowej (?) Villeneuve'a (uwaga
kolejność okrętów według przyjętego po zwrocie szyku
bitewnego).
Pośród wszystkich okrętów wyróżniał się największy we
flocie hiszpańskiej a jednocześnie chyba najsilniejszy okręt
liniowy tego okresu — „Santisima Trinidad". Wodowany
3 marca 1769 r. w Hawanie (Kuba) jako 120-armatni liniowiec
trójpokładowy, został w 1796 r. poddany zasadniczej przebu­
dowie, po której zaczęto go uważać za „największy okręt
wojenny świata", choć był wtedy tylko jedynym w świecie
czteropokładowcem, tzn. posiadał cztery pokłady bateryjne.
Ten czwarty pokład uzyskano łącząc górne pokłady — dzio­
bowy i rufowy — wysokimi nadburciami śródokręcia. Wycięto
w nich ambrazury, w których ustawiono — na wzmocnionych
i rozszerzonych przejściach przyburtowych — nowe armaty
8-funtowe. Powstały ciągły pas bateryjny, zwany pokładem
płaskim (flush deck), predestynował liniowiec do miana
„gładkopokładowego czteropokladowca" (flush fourdecker).
Przy wymiarach kadłuba 67,2 + 72,5 x 16,1 - 19,2 x 8,5 - 9,1 m
posiadał wyporność konstrukcyjną 2600—2880 t o n 3 0 i pełną
ponad 4000 ton. Po tej przebudowie mógł zabierać do 144
armat o wagomiarach: 36, 24, 12 i 8 funtów, przy czym
podobno pod Trafalgarem miał ich 136, rozmieszczonych
przypuszczalnie następująco: 32 armaty 36-funtowe na pokładzie
dolnym, 34 armaty 24-funtowe na pokładzie środkowym, 34
30
Zgodnie z tzw. stoczniowym pomiarem statków (BOM), formu­
łą matematyczną wprowadzoną w stoczniach brytyjskich uchwałą par­
lamentu z 1773 r. dla określenia tonażu budowanych konstrukcji w postaci
x :
— '* , gdzie L — długość okrętu mierzona wzdłuż stępki, B — mak­
symalna jego szerokość; wynik w tonach angielskich; SATS, s. 1 17.
Tratalgar 1805
258
armaty 12-funtowe na pokładzie górnym oraz na pokładzie
gładkim — 22 armaty 8-funtowe w ambrazurach plus 2 armaty
12-funtowe w nadbudówce dziobowej i 2 — 12-funtowe w rufo­
wej; uzbrojenie uzupełniało 10 armat 24-funtowych o skróconej
lufie (lekkie haubice, karonady?), przeznaczonych do strzelania
kartaczami i rozstawionych pojedynczo na kadłubie. Załoga
liczyła 1048 ludzi (do pełnego stanu brakowało 17 osób). Okręt
wymalowany na cynobrowo i biało niczym latarnia morska 31 ,
wzbudzał u postronnych swoim wyglądem i rozmiarami mimowo­
lną grozę, spotęgowaną jeszcze wieścią o „licznych armatach".
Ale jego dowódcy i załoga nie wyrażali entuzjazmu — był mało
zwrotny i „ciężki" na fali, trudny w manewrowaniu i podatny na
gwałtowne uderzenia szkwałów. Stąd, choć dostojność wyglądu
narzucała mu niejako rolę okrętu admiralskiego, niechętnie
obierany był na jednostkę flagową, chyba że na czas postoju
w portach. W takiej postaci podziwiała go m.in. i grupa oficerów
polskich ze 113 półbrygady liniowej w sierpniu 1802 r. w Kadyk-
sie, podczas przerwy w rejsie na San Domingo. W czasie
zwiedzania okrętu wprawiła ich w niebywały podziw zwłaszcza
wystawność pomieszczeń admiralskich (lustra, dywany, żyrandole
itp.), stajnia z 3 końmi wierzchowymi rasy andaluzyjskiej, obora
na 10 dorodnych wołów, a także ogród z prawdziwymi kwiatami
i minisad z drzewkami pomarańczowymi i cytrynowymi, na
których owoce przymocowano łańcuszkami, aby nie opadły
w czasie sztormowej pogody 32 . Teraz był okrętem flagowym
kontradm. Baltazara de Cisnerosa.
Czy przy niedoszkolonych załogach Villeneuve mógł liczyć
na ich dowódców, przynajmniej tych najbliższych sobie w hie-
31
Tak nazywali go podobno Brytyjczycy, we flocie hiszpańskiej nosił
miano „pływającej katedry" lub „pływającej Compostelli" (katedra w miejs­
cowości pielgrzymkowej Santiago de Compostella).
12
Opis budowy i wyposażenia okrętu wg W. Ł y s i a k, Polacy w Kadyksie,
„Morze" 1975, nr 7 oraz K. G e r l a c h , Największy okręt bitwy pod
Trafalgarem „Santisima Trinidad", „Morza, statki i okręty" 1998, nr 5.
Artykuł Gerlacha zawiera ponadto interesujące rozważania o rozmieszczeniu
artylerii na tym liniowcu oraz ujawnia szereg szczegółów konstrukcyjnych.
259
rarchii służbowej? Każdy z nich był w wieku ponad 30 lat, co
gwarantowało dobre przygotowanie morskie, choć nie świadczyło
o przygotowaniu bojowym. Różne też prezentowali typy charak­
terologiczne, co po trosze wynikało także z pochodzenia społecz­
nego, otrzymanego wykształcenia oraz wykonywanych wcześniej
obowiązków w służbie państwowej. Spośród dowódców francus­
kich — 35-letni kontradm. Piotr Dumanoir Le Pelley, pierwszy
zastępca Villeneuve'a, był, podobnie jak on, arystokratą (hrabia),
który ofiarował swoje usługi Republice. Brakowało mu jednak
doświadczenia w dowodzeniu zespołami okrętów, a udział
w zakończonej niepowodzeniem próbie odblokowania w Egipcie
francuskiej Armii Wschodu latem 1801 r. (dowodził zespołem
6 liniowców) nastroił dość pesymistycznie w kwestii współ­
działania z flotą hiszpańską. Więcej doświadczenia miał drugi
zastępca Villeneuve'a, 42-letni kontradm. Karol Magon de
Medine, Bretończyk walczący z Brytyjczykami jeszcze w ame­
rykańskiej wojnie o niepodległość (pewien czas spędził nawet
w ich niewoli) oraz jeden z dowódców bulońskiej flotylli
inwazyjnej. Porywczy, ale odważny i konsekwentny w wykony­
waniu otrzymanych zadań, posiadał, jak twierdzili jemu współ­
cześni, wszystkie te cechy, których zabrakło jego przełożonemu.
Z dowódców okrętów wyróżniał się inny Bretończyk, kmdr
Julian Cosmao-Kerjulien z „Plutona", niedawny zdobywca HMS
„Diamond Rock", a uznaniem cieszyli się też komandorzy
Ludwik Infernet z „Intrepide'a", Esprit Maistral (nazywany
złośliwie „wzorcem marynarza") z „Neptune'a", dawny szyper
bretoński Piotr Gourrege z „Aigle'a" oraz jeden z uczniów
Suffrena, Jan Lucas z „Redoutable'a".
Wśród dowódców hiszpańskich prym wiódł 49-letni nieślubny
syn króla Karola III, książę Fryderyk de Gravina, uczestnik walk
z Brytyjczykami o Gibraltar (1780-1782) i z Francuzami
o monarchistyczny Tulon (1792-1793). Choć był on zwolenni­
kiem współpracy z napoleońską Francją (przez pewien czas
ambasadorował w Paryżu), trudno mu było jako odważnemu,
dobrze wyszkolonemu i uzdolnionemu dowódcy szczebla
 260
operacyjno-taktycznego, do tego cenionemu przez Napoleona,
ślepo podporządkowywać się nieudolnemu Villeneuve'owi.
Czynił to jednak na polecenie rządowe. Ten zaś, aby uniknąć
zadrażnień, przeznaczył mu spektakularną, choć drugorzędną
rolę dowódcy zespołu odwodu. Gravina zaokrętował się wraz
z pełniącym obowiązki szefa sztabu (?) 50-letnim (?) kontradm.
Antonim de Escano na admiralskim „Principe de Asturias".
Drugi w kolejności starszeństwa, 55-letni wicedm. Ignacy de
Alava y Navaretto, który wraz z Graviną walczył już z Brytyj­
czykami przy oblężeniu Gibraltaru, dowodzić miał awangardą
(ale po wykonanym zwrocie został siłą rzeczy dowódcą
ariergardy) na „Santa Anie". Z kolei trzeci w tej gradacji,
50-letni kontradm. Baltazar de Cisneros, hiszpański bohater
bitwy koło przylądka St. Vincent (udaremnił Brytyjczykom
uprowadzenie uszkodzonego „Santisima Trinidad"), zrządzeniem
losu zaokrętowany został na tej „pływającej katedrze". Spośród
komodorów (brigadiere) iberyjskich warto wyróżnić dwóch
uczestników bitwy koło St. Vincent: Kajetana Valdes y Floresa
z „Neptuno" (dowodził wtedy „Santisima Trinidad") i Cosme
Churruca z „San Juan Nepomuceno", cenionego uczonego
(matematyk, astronom, hydrograf) oraz Henry'ego Macdonella
(Don Enriąue) z „Rayo", uchodźcę irlandzkiego, który dowodził
pułkiem ochotników (Regimento de Hibernia) przy oblężeniu
Gibraltaru, a następnie przeszedł na służbę we flocie hiszpańskiej
(aktualnie zajmował się, na prośbę Graviny, szkoleniem ofice­
rów). Z tego pobieżnego przeglądu wynika, że większość
podwładnych Villeneuve'a przewyższała go swoim morale. Nie
mogło to jednak, zgodnie z zasadą, że „zwycięża sto baranów
pod wodzą lwa" nie „sto lwów pod wodzą barana", gwarantować
sukcesu. Byłoby zatem lepiej dla Francuzów i Napoleona, aby
w zaistniałej w rejonie Kadyksu sytuacji operacyjnej dowództwo
floty sprzymierzonych powierzyć Gravinie, niż wysyłać tam
niepewnego Rosily-Mesrosa, czy też strachem wymuszać na
Villeneuve'em wykonawstwo rozkazu. Lecz widać cesarz
przeceniał wszystko, co francuskie...
261
B . BITWA MORSKA KOŁO PRZYLĄDKA TRAFALGAR
(21 października 1805 r.)
Jeszcze przed zmrokiem 20 października dowódcy nie­
których okrętów brytyjskich odbyli przedbitewne spotkania
z załogami. Na HMS „Minotaur" kmdr Mansfield zaapelował
o męstwo, dokładne wykonywanie rozkazów i celne strzelanie,
zapewniając, że nie odstąpi od zaatakowanego okrętu przeciw­
nika, dopóki go nie zwycięży lub nie zatopi, albo też sam
zatonie. Zaś na „Victory" Nelson oznajmił wieszczo swoim
podchorążym, że nazajutrz dokona czegoś, co będą oni
wspominać przez resztę życia.
Od zmroku flota sprzymierzonych, przeformowana w trzy
kolumny torowe, z zespołem wsparcia adm. Graviny poza
nawietrzną, szła kursem południowo-wschodnio-południo-
wym ku Cieśninie Gibraltarskiej. Kiedy w zapadających
ciemnościach HMSS „Euryalus" z Blackwoodem i „Sirius"
nie odstępowały floty sprzymierzonych, sygnalizując jej
położenie przy pomocy rac, kolorowych świateł i palby
armatniej, fregaty Villeneuve'a, ukryte między własnymi
liniowcami, nie prowadziły żadnego rozpoznania. Dowódca
Połączonej Floty płynął więc niczym ślepiec, nie wiedząc
nic o przeciwniku, gdyż jakiekolwiek wiadomości o nim
miały charakter przypadkowy, a wskutek braku systemu
łączności nocnej (sygnalizacji w ciemnościach) były znacznie
opóźnione. Np. kiedy około godziny 19, flagowy kontradm.
Magona „Algesiras", płynący na czele trzeciej kolumny
(zewnętrznej), natknął się na liniowiec „Achille", którego
dowódca powiadomił go, iż przed godzinę 18 widział 18
okrętów Nelsona płynących kursem południowo-zachodnio-
południowym, to wiadomość o tym dotarła na flagowy
„Bucentaure" (piąty w kolumnie środkowej) dopiero o 20.30.
Początkowo przekazywano ją głosem z okrętu na okręt
aż do „Principe de Asturias" adm. Graviny, a następnie
Gravina wysłał z nią bryg „Argus", nakazując odszukać
262
okręt Villeneuve'a. Powiadomiony głównodowodzący nakazał
zmienić szyk marszowy z trzech kolumn w jedną torową...
wystrzeliwując race świetlne. Ale wtedy wiele okrętów też
zaczęło strzelać race, meldując w ten sposób o przyjęciu rozkazu.
W tej feerii sztucznych ogni nie wiadomo było, gdzie są okręty
flagowe, więc liniowce płynące po zawietrznej podniosły na
masztach kolorowe światła —jedne zbyt wysoko, inne za nisko,
co jeszcze bardziej powiększyło rozgardiasz. W końcu po 2-3
godzinach pływania po omacku zaczęto formować nowy szyk
marszowy, który miał być już bojowym, głosem wykrzykując
nazwy okrętów. Dobry początek dał tu zespół Graviny, który
utworzył kolumnę torową, każąc sąsiadom dołączać do niej
i wychodząc na czoło. Skierował się przy tym ku Cieśninie,
płynąc z prędkością zaledwie 1,5 węzła, gdyż trzeba było
refować żagle z obawy przed zderzeniami. Sygnały świetlne,
które z kolei przekazywały fregaty Blackwooda, potęgowały
dodatkowo nastrój paniki — okresami dochodziło do nieuzasad­
nionych alarmów i zbędnej strzelaniny.
Tymczasem od godziny 20.30 eskadra Nelsona żeglowała
kursem południowo-wschodnio-poludniowym, równolegle do
okrętów Villeneuve'a, wyprzedzając je w marszu o co najmniej
15 mil morskich. Odległość ta i częściowe zaciemnienie
chroniły ją przed przedwczesnym wykryciem. Nelson bowiem
obserwował bacznie sygnały świetlne z fregat, obawiając się,
czy sprzymierzeni nieoczekiwanie nie ujdą mu do Kadyksu.
Dlatego i na „Victory" dwukrotnie doszło tej nocy do
fałszywego alarmu, kiedy źle odczytano sygnały Blackwooda.
A ten od północy 21 października mógł już, płynąc w odleg­
łości 2-3 mil od okrętów Połączonej Floty, widzieć względnie
dokładnie światła obu flot. Ucieszony tym udał się na krótki
spoczynek. Około godziny 4 Nelson podjął decyzję o za­
trzymaniu marszu Villeneuve'a, zawrócił zatem na północ,
a o 4.30 na kurs północno-wschodnio-pólnocny, aby przeciąć
mu drogę do Gibraltaru. W ciemnościach HMS „Africa",
64-armatni liniowiec z kolumny Nelsona, nie odebrał tego
263
drugiego sygnału i pożeglował samotnie na północ, stąd jego
późniejsze spóźnienie na akwen bitwy. Teraz, po tym zwrocie,
przeciwnicy zaczęli zbliżać się do siebie, „Euryalus" zaś
płynął między ich światłami „niczym dorożka po Regent
Street w Londynie" — jak obrazowo zapisał to w pamiętniku
podchorąży Herkules Robinson. Wreszcie o świcie, około
godziny 6 (świt astronomiczny 6.11) wrogie floty dostrzegły
się wzajemnie, choć Villeneuve, płynąc od strony lądu, ujrzał
przeciwnika 10 minut później, niż płynący od strony morza
Nelson. Blackwood mógł sobie pogratulować rzetelnie wyko­
nanej pracy — nie pozwolił ujść sprzymierzonym. Teraz
przyszedł czas na Nelsona i Collingwooda.
Manewrowanie obu flot do bitwy
W nikłych blaskach wschodzącego słońca słaby wiatr
zachodnio-północno-zachodni gnał dość wysoką posztormową
martwą falę, na szczęście stopniowo malejącą. Nelson, który
już o świcie pojawił się na pokładzie w swoim surducie
admiralskim, z czterema błyszczącymi gwiazdami orderowymi
na lewej piersi, z niepokojem, ale i zadowoleniem, liczył
okręty Połączonej Floty. Było ich co najmniej 40 — miał
zatem przed sobą Villeneuve'a w całej okazałości, oddalonego
o co najmniej 9-12 mil w kierunku wschodnim, podczas gdy
przylądek Trafalgar znajdował się jakieś 21 mil na wschód od
„Victory". Ponieważ wiatr znosił okręty brytyjskie ku czoło­
wym okrętom Połączonej Floty, wiceadmirał kazał o 6.10
podnieść towarzyszącemu mu dowódcy liniowca, kmdr.
Hardy'emu, sygnał o sformowaniu szyku bojowego w postaci
dwóch kolumn torowych, jak to wcześniej ustalono. Szyk ten
utrzymywano z grubsza już w ciągu nocy, teraz przyszło
dokonać tylko niewielkich korekt". Drugi sygnał — o przy­
gotowaniu okrętów do bitwy i trzeci — o żeglowaniu zgodnie
Np. sprowadzić HMS „Africa", który znajdował się co najmniej 6 mil
°d pozostałych okrętów eskadry, płynąc nadal w kierunku północnym.
 264
z kursem okrętu admiralskiego („Victory" płynął kursem
wschodnio-północno-wschodnim) podniesiono około 6.40 34 .
W ramach przygotowania okrętów do bitwy zaczęło się
usuwanie z pokładów wielu zbędnych rzeczy, co podobno
sprawiło sporo radości 3 5 . O 6.45 Nelson kazał podnieść
kolejny sygnał tego przedbitewnego manewrowania — zwrot
na kierunek wschodni — a potem oświadczył Hardy'emu
i swojemu sekretarzowi, Janowi Scottowi, że musi zdobyć co
najmniej 20 okrętów liniowych przeciwnika, aby być zadowo­
lonym. Mocno ożywiony i rozmowny dodał też tajemniczo, że
21 października jest dla jego rodziny szczęśliwym dniem 3 6 , że
będzie również szczęśliwym dniem dla całej eskadry, a nawet,
że tego dnia odbywa się w rodzinnym Burnham Thorpe
coroczny jarmark. Ponieważ wiatr dął zbyt słabo i formujące
się za „Victory" i „Royal Sovereignem" (oddalone od siebie
o milę morską) kolumny uderzeniowe rozwijały prędkość
poniżej 3 węzłów, Nelson sądził, że do bitwy dojdzie nie
wcześniej niż w południe. Pozostawało zatem dość czasu na
34
H o w a r t h , op. cit.. s. 126. Natomiast Warner (op. cii., s. 186) podaje,
że byt to trzeci z kolei sygnał (drugi podawał kurs eskadry); rozbieżności te
wynikły zapewne stąd, że oba sygnały podniesiono niemal równocześnie.
Np. na HMS „Belleisle" wyrzucono za burtę 7 zestawów beczek,
pojemnik na grog i 2 worki na fały marsżagla, szafkę (?) na naczynia
kuchenne, 2 beczułki do mieszania trunków (poncz), jakieś skrzynki (?)
z wołowiną i wieprzowiną, 6 paczek obręczy żelaznych (po 10 sztuk
w każdej) i 90 skrzynek po sucharach; na HMS „Africa" — 103 torby chleba (?),
2 beczułki wołowiny i 3 wieprzowiny, po jednej beczułce owsianki, łoju
i cukru, 17 różnych beczek, 12 świńskich łbów i 10 skrzynek soku
cytrynowego. Z kolei na HMS „Tonnant" zawieszono na linie między grot-
i bezanmasztem krzesła wyniesione z mesy oficerskiej (wiele z nich zniszczyli
w czasie bitwy strzelcy wyborowi z „Algesirasa"). H o w a r t h , op. cit., s.
126-127. Można ostrożnie przypuszczać, że żywność wyrzucano z myślą
o ofierze dla... Neptuna (?); tak na wszelki wypadek.
36
Przypuszcza się, że tego dnia roku 1759. na wodach Indii Zachodnich,
wuj Nelsona, kmdr Suckling (dowódca HMS „Dreadnought") na czele
zespołu 3 okrętów liniowych rozbił zespół 7 okrętów francuskich, uszkadzając
kilka z nich. W a r n e r , op. cit., s. 188. Przy czym podaje on błędnie (?),
jakoby miało to miejsce w 1757 r.
265
załatwienie spraw bieżących i osobistych. Dlatego wezwał do
siebie Blackwooda i trzech dowódców jego fregat, koman­
dorów Dundasa, Capela i Prowse'a, prawdopodobnie aby
podziękować im za wykonane zadanie, a być może wysłać
jeszcze na poszukiwania HMS „Africa" (?), gdyż niebawem
przy okręcie flagowym pozostał tylko „Euryalus". Blackwood,
który pogratulował wiceadmirałowi „spełnionego marzenia"
(pochwycenie Villeneuve'a), odniósł wrażenie, że główną
troską gnębiącą Nelsona była myśl, aby Francuz nie umknął
mu z powrotem do Kadyksu.
Jakby nie spiesząc się (w ciągu ostatnich 12 godzin przeszła
mniej niż 20 mil) Połączona Flota zbliżyła się ku Trafalgarowi
w mocno rozluźnionym przez wiatr, falę i nieudolne manew­
rowanie szyku, rozciągnięta na długości co najmniej 4 mil,
z odstępem między okrętami rzędu 180 m. Nie było to jednak
regułą, gdyż niektóre z nich szły „kupą", niemal stykając się
burtami, inne zaś oderwały się od szyku. Na przykład adm.
Gravina nie prowadził przez to rozpoznania, gdyż jego okręty
zmieszały się z pozostałymi zespołami, „Redoutable" Lucasa
znajdował się co najmniej o 2 mile przed innymi okrętami
swego zespołu, zaś flagowy „Bucentaure" płynął samotnie
poza szykiem. Toteż kiedy Nelson nakazał o 6.10 formować
szyk bojowy, Villeneuve o 6.20 zarządził porządkowanie
swego szyku bojowego, a ściślej, tworzenie ze „starego"
— „nowego", według wcześniejszych ustaleń. Owo „porząd­
kowanie", które dla 33 okrętów przeciągnęło się do ponad
dwóch godzin „zamieszania", ujawniło wszystkie braki wy­
szkoleniowe obu flot i położyło cieniem na ich szanse wobec
Brytyjczyków. A Villeneuve zamierzał swoją sytuację jeszcze
bardziej skomplikować. Od napotkania Nelsona rozważał
bowiem ze swoim francuskim sztabem dylemat — czy
żeglować ku Cieśninie, czy zawracać do Kadyksu? Perspek­
tywa forsowania Cieśniny Gibraltarskiej, blokowanej przez
5-6 liniowców kontradm. Louisa, wspieranych przez baterie
nadbrzeżne fortecy, przy jednoczesnym ataku 27 liniowców
 266
Nelsona na swoją ariergardę, wydała mu się bardziej niebez­
pieczną i karkołomną niż sama tylko bitwa z Nelsonem na
drodze do zbawczego Kadyksu, gdzie go nikt z Royal Navy
nie czekał. W tym podszytym strachem zaślepieniu nie chciał
dostrzec, że w „przepychaniu się przez Cieśninę" miał więcej
szans na zachowanie gros sił swej floty i dotarcie do Kartageny.
Natomiast powrót do Kadyksu był równoważny z przegraną
— Nelson ani myślał zezwolić mu na to, aby mógł tam tkwić
miesiącami, zamierzając zniszczyć doszczętnie jeszcze przed
dojściem do bazy. I co powiedziałby na taką rejteradę cesarz?
Mimo takich perspektyw Villeneuve zdecydował się jednak
na odwrót. Zanim jeszcze zakończono porządkowanie szyku
bitewnego, około 8.30 podniósł sygnał do jednoczesnego
zwrotu o 180° wszystkimi okrętami z wiatrem („przez rufę"
— to wear), wprawiając w osłupienie hiszpańskich dowódców,
których tą decyzją całkiem zlekceważył (przez to dotych­
czasowa awangarda szyku stała się jego ariergardą). Oburzeniu
dał wyraz kom. Churruca z „San Juan de Nepomuceno" (okręt
ten po zwrocie został ostatnim w szyku Villeneuve'a), oświad­
czając podobno swemu zastępcy: „No teraz Flota jest całkiem
zgubiona. Francuski admirał nie ma pojęcia, co robi — on nas
wszystkich skompromitował". I dokończył, że jeśli liniowiec
ma wpaść w ręce przeciwnika, to jedynie po jego śmierci.
Potem zarządził modlitwę i spowiedź dla całej załogi, a na­
stępnie obiecał „w imieniu Pana Boga" wieczne zbawienie
tym wszystkim, którzy „wykonają swój (marynarski) obowią­
zek". Podobnie było na innych okrętach hiszpańskich, które
ogarnął nastrój tłumionej rozpaczy i nienawiści do Francuzów.
Demoralizujący postój w Kadyksie sprawił, że Hiszpanie nie
chcieli już walczyć dla chwały Napoleona, zaś ostatnie dwa
dni sztormowej pogody wyczerpały do cna nieprzywykłych do
tego żołnierzy i cywilów, którymi zastąpiono wakujących
marynarzy. Stąd ten niecodzienny nawrót pobożności, czego
objawem zewnętrznym były krzyże wywieszone na bezan-
masztach hiszpańskich liniowców.
267
Villeneuve z kolei, dla podniesienia morale załogi „Bucen-
taure'a", urządził swoistą procesję. Ofiarowanego okrętowi
przez imperatora złotego orła kazał obnosić po pokładzie,
asystując w ceremonii wraz z dowódcą okrętu, kmdr. Magendie
i dowódcą zaokrętowanych wojsk, gen. Contamine'em, pod­
czas kiedy marynarze wznosili okrzyki na cześć cesarza
i wiceadmirała. Następnie orzeł pod strażą dwóch podchorą­
żych został ustawiony na czas bitwy w szczelinie pięty
orotmasztu. Na pozostałych okrętach francuskich dowódcy
urządzili podobne parady przy dźwiękach piszczałek i werbli,
witani okrzykami na cześć cesarza, wiceadmirała i swoją
(vive le commandant!). Wiadomo również, że na „Redoutab-
le'u" kmdr Lucas ćwiczył załogę w strzelaniu z karabinów
oraz w rzutach granatem. Zawracając do Kadyksu, Villeneuve
zdawał sobie sprawę (co wynika z zachowanych zapisków),
że Nelson nie będzie tracił czasu na formowanie równoległej
linii torowej, ale, podobnie jak pod Abukirem, wykorzysta
manewr i siłę ognia. Spodziewał się zarówno ataku na
ariergardę, jak pokawałkowania swego szyku przez grupy
okrętów brytyjskich, które otoczą i zniszczą jego okręty.
Zalecał więc swoim dowódcom samodzielność i inicjatywę,
zastrzegając, że unikanie walki to niewykonywanie swoich
obowiązków. Zdawał sobie też zapewne sprawę, że na sukces
nie ma wielu szans, a i te były raczej irracjonalne — nagłe
zapadnięcie ciemności, czy też ustanie lub korzystna zmiana
kierunku wiatru.
Zwrot został niemal natychmiast zauważony przez Brytyj­
czyków, którzy zmienili kurs na wschodnio-północno-wschodni
i mniej więcej pod kątem 66° ruszyli na przeciwnika 37 . Nelson
" Wg zapisu w dzienniku Nelsona ( W a r n e r , op. cir.. s. 189) zwrot
Villeneuve'a nastąpił po godzinie 7 (różnica jednej godziny w stosunku „in
minus" do czasu francuskiego). Ponieważ w przytaczanych w opracowaniach
brytyjskich fragmentach wspomnień uczestników bitwy czas niektórych
zdarzeń jest również wcześniejszy o godzinę, być może Brytyjczycy po­
sługiwali się jakimś odrębnym czasem operacyjnym (?).
 268
mógł sobie pogratulować przyjętego planu bitwy — okręty
brytyjskie miały wiatr prawie od rufy (fordewind), który nie
tylko „pchał je" na przeciwnika, przyśpieszając rozpoczęcie
bitwy, ale też umożliwiał manewr dla ataku na wybrane
miejsca w jego szyku. Natomiast okręty Villeneuve'a musiały
halsować (lewy hals), z trudem utrzymując się na kursie,
przez co szyk torowy Połączonej Floty ukształtował się około
godziny 10 w wielki półksiężyc (znaczne odstępy między
zespołami), otwarty ku nawietrznej, tak jakby chciała ona
obustronnie oskrzydlić zbliżającego się przeciwnika. Dwanaś­
cie okrętów znalazło się po zawietrznej od pozostałych, zespół
Graviny zaś po ich nawietrznej, podobno aby wyminąć z lewej
(tuż przed dziobami zbliżających się kolumn brytyjskich)
zdradzieckie mielizny i płycizny w rejonie wyspy San Pedro
(Sancti Petri), położone na północny zachód od przylądka.
Około 10.30 kurs Połączonej Floty ustalił się ogólnie na
północno-zachodnio-północny.
Także na okrętach brytyjskich przygotowanie do bitwy
odbywało się przy dźwiękach ustawionych na rufach orkiestr.
Grały one przeważnie znane melodie — Rule Britannia,
Britons Strike Home czy Heart of Oak, a wiatr niósł te
dźwięki aż na okręty Połączonej Floty. Słoneczna pogoda,
rozfalowane morze i powietrze wypełnione muzyką stwarzały
nastrój jakiegoś festynu ludowego. Miało się wrażenie, że ci
wrodzy sobie marynarze zamiast się bić zaraz ruszą w tany...
Wrażenie to pogłębiała zbliżająca się pora obiadowa. Jak tu
walczyć, kiedy czas siadać do stołu? Obiad odłożono jednak
na „po bitwie", zadowalając się szybką przekąską. Mniej
więcej przed jedenastą na niektórych okrętach wydano
załogom suchary z porcją wołowiny, na innych z porcją sera,
a do popicia pół racji grogu. Ów posiłek spożyto na
stanowiskach.
W czasie tych przygotowań do bitwy (być może między
godziną 7 a 8) Nelson sporządził pisemnie swoją ostatnią wolę
co do dalszych losów Emmy i Horacji w wypadku najgor-
269
szego..- Wiedząc, że małżonka nie zazna niedostatku (własny
zapis testamentowy 1000 funtów rocznie, a być może i rządowa
emerytura po nim), w swoim kodycylu oddał obie ukochane
pod opiekę króla i Ojczyzny, prosząc, aby zapewnili im
utrzymanie godne ich pozycji społecznej. Życzył sobie rów­
nież, aby Horacja (pisał o niej nadal jako o adoptowanej
córce) używała w przyszłości nazwiska Nelson. Jako podstawę
tych próśb przytaczał zasługi Emmy w przygotowaniu i wy­
ekspediowaniu jego eskadry w portach sycylijskich przed
wyprawą pod Abukir w lipcu 1798 r. Kodycyl zakończył
stwierdzeniem: „Są to jedyne łaski o jakie proszę mego króla
i Ojczyznę teraz, w chwili gdy staję do bitwy za nich".
Dokument podpisali jako świadkowie komandorzy Blackwood
i Hardy, którzy na prośbę wiceadmirała zeszli do jego kabiny.
Następnie Nelson dokonał wraz z Hardym przeglądu „Vic-
tory", akceptując prowadzone przygotowania do bitwy. Roz­
mawiał z marynarzami na stanowiskach bojowych, życząc im
powodzenia w bitwie, obejrzał kokpit przygotowany na
przyjęcie rannych (pochwalił dr. Beatty'ego), zlekceważył też
sugestie ich obu, aby na swój reprezentacyjny surdut z orderami
i epoletami założyć płaszcz, aby nie prowokować „snajperów"
nieprzyjaciela. O godzinie 11 Nelson, podobno po raz ostatni
przed bitwą, zszedł do swej kabiny, aby w prywatnym
dzienniku dokonać zapisów o najświeższych zdarzeniach.
Zakończył je modlitewnym przesłaniem do Boga, które później
nazwano „modlitwą Nelsona", o treści następującej: „Oby
wszechmocny Bóg, którego darzę czcią, dał mojej Ojczyźnie,
jak i dla dobra całej Europy, wielkie i sławne zwycięstwo.
Oby nikt z nas nie splamił go niegodnym zachowaniem i oby
po zwycięstwie humanitaryzm cechował postępowanie floty
brytyjskiej. Co do mnie osobiście, to powierzam swoje życie
Temu, który mnie stworzył i niech Jego błogosławieństwo
przyświeca moim staraniom w wiernej służbie dla mego kraju.
Jemu oddaję siebie i tę słuszną sprawę, którą mi powierzono
do obrony. Amen. Amen. Amen". Świadkiem zapisu modlitwy
 270
był oficer sygnałowy sztabu Nelsona, kpt. mar. John Pasco,
który wszedł z meldunkiem do kabiny wiceadmirała. Widząc
go klęczącego i coś piszącego, stanął onieśmielony w kącie,
czekając, aż ten podniesie się z kolan. Na półce pod oknem
pawęży rufowej dostrzegł leżącą szablę marynarską (pałasz)
Nelsona, którą ten zamierzał przypiąć w czasie bitwy 38 .
Zapewne to spotkanie przyspieszyło decyzję głównodowodzą­
cego o podniesieniu na ,,Victory' specjalnego sygnału flago­
wego, mobilizującego załogi eskadry do walki. Już na po­
kładzie, spacerując z Blackwoodem przed rozstaniem się
z nim, wiceadmirał oświadczył, że teraz „zabawi" (Fil now
amuse) załogi pewnym sygnałem i... kazał przywołać Pasco.
Ponieważ ten akurat przekazywał sygnał Collingwoodowi (że
głównodowodzący chce przeciąć linię bojową przeciwnika
i rozkazuje, aby odciął on ariergardę na wysokości 12 okrętu
od końca), Nelson sam podszedł do Pasco, żądając podniesienia
sygnału o następującej treści: „Anglia ufa, że każdy wypełni
swój obowiązek". Popędzał przy tym kapitana, gdyż zaraz
chciał podnieść następny sygnał o zbliżającej się bitwie. Kilka
minut wystarczyło Pasco i jego sygnalistom, aby wybrać
odpowiednie flagi do zestawu. Wynikł też problem ze słowem
„ufa" (confides), którego brakowało wśród gotowych zestawów
flag kodu Pophama i trzeba było go złożyć z poszczególnych
liter. Czas naglił, więc Pasco zaproponował jego zamianę na
słowo „oczekuje" (expects), które miało swój zestaw. Nelson
zgodził się, gdyż sygnał miał teraz brzmienie bardziej dyna­
miczne i zobowiązujące, więc o godzinie 11.40 marynarz-
sygnalista Roome, wraz z kolegami, wciągnął go na reje
i maszty „Victory". Sygnał ten, nazwany później „świętym
sygnałem", składał się aż z 33 flag (w tym dwie skrajne,
oznaczające początek i koniec sygnału) i został przez większość
38
Ostatecznie szabli nie zabrał na pokład i była to podobno jedyna bitwa
morska, którą stoczył bez szabli u boku; niektórzy świadkowie tych wydarzeń
skłonni byli upatrywać w tym „złowieszczego znaku przeznaczenia". W a r ­
n e r , op. dt., s. 187-188.
271
załóg przyjęty entuzjastycznymi okrzykami, choć niektórzy
z marynarzy mieli pretensje, że żąda się od nich tego, co
zawsze wykonywali. Niezadowolony podobno był też Collin-
awood, który oświadczył, że wszyscy dobrze wiedzą, co mają
robić. Kiedy już część okrętów potwierdziła sygnał, Nelson
kazał go zerwać, aby podnieść sygnał „16" (wejście do bitwy).
Oświadczył przy okazji obecnym, że zrobił już wszystko, co
trzeba, a reszta zależy od „Wielkiego Stwórcy". Obarczył też
Blackwooda misją powiadomienia wszystkich dowódców, że
głównodowodzący odwołuje się do ich doświadczenia w walce
i liczy na umiejętność wykorzystania zaistniałych sytuacji.
Żegnając Blackwooda odmówił jego propozycji dowodzenia
eskadrą z pokładu HMS „Euryalus" (głównodowodzący musi
dawać przykład innym dowódcom), a na życzenia zachowania
dobrego zdrowia i zdobycia 20 pryzów odparł nieoczekiwanie:
„Niech ci Bóg błogosławi, Blackwood; (ale) ja już nigdy nie
będę z tobą rozmawiał". Zabrzmiało to złowieszczo i zostało
przyjęte przez otoczenie jako objaw złych przeczuć dręczących
wiceadmirała 39 . Ostatni przedbitewny sygnał podniesiony na
„Victory" miał treść: „Przygotować się do zakotwiczenia pod
koniec dnia". Podobno wciąż jeszcze silna martwa fala zrodziła
u Nelsona podejrzenie, że nad wieczorem może zerwać się
gwałtowny wiatr zachodni, a ponieważ wybrzeże w rejonie
Trafalgaru obfitowało w mielizny, wolał zabezpieczyć swoje
W dostępnych mi opracowaniach panuje dość duża dowolność fakto­
graficzna co do czynności Nelsona w okresie ostatnich 6 godzin przed bitwą.
Dotyczy to zarówno jego spotkań i rozmów z dowódcami zespołów i okrętów,
jak prowadzonych zapisów w dzienniku oraz podnoszonych sygnałów
flagowych. O 20 satysfakcjonujących go pryzach francuskich i hiszpańskich
mówił Nelson co najmniej kilku osobom (Blackwood, Hardy, Beatty itd.),
w zapisach występują różnice czasowe o godzinę „in minus", zaś różnice przy
podnoszeniu sygnałów flagowych sięgają 60 minut, przy czym niektóre mniej
ważne całkiem pominięto (?) albo miały odmienne znaczenie (np. zamiast
sygnału „16" wywieszono zestaw o treści „atakować nieprzyjaciela"). Nawet
czas podniesienia „świętego sygnału" różni się o 10 minut (od 11.35 do
•1-45), Dlatego przyjęty przeze mnie przebieg zdarzeń jest miejscami
Przybliżony czasowo (wypośrodkowany).
 272
okręty (po bitwie zapewne mocno uszkodzone) przed sztran-
dowaniem i zniszczeniem.
Na jednostkach obu flot wywieszono wielkie bandery
rozpoznawcze — niebieskie na francuskich, czerwone na
hiszpańskich i białe na brytyjskich (razem z proporcami
„Union Jack"). Odrębne flagi admiralskie podniosły jednostki
flagowe, choć na okrętach Połączonej Floty wykonano to
z pewnym opóźnieniem, co początkowo zmyliło Brytyjczyków.
Ich dowódcy, Collingwood i Northesk mieli stopnie admiral­
skie „eskadry niebieskiej" (in the Blue), ale Nelson, jako
wiceadmirał „eskadry białej" i głównodowodzący, mógł uży­
wać flagi białej (z czerwonym krzyżem św. Jerzego). Trudno
dziś jednak określić dokładnie, jakie flagi podnieśli na swych
okrętach tuż przed bitwą 40 . Owo wywieszanie flag i bander
nastąpiło tuż przed południem (około 10 minut ?), kiedy
kolumna Collingwooda, prowadzona przez „Royal Sovereig-
na", zbliżyła się jako pierwsza do ariergardy przeciwnika na
wysokości flagowego Alavy „Santa Any" (16 od ostatniego
w szyku matelota). Czołowe okręty tej kolumny znalazły się
teraz w martwym polu ostrzału własnej artylerii, narażone na
ogień zaporowy Francuzów i Hiszpanów. „Fougueux", płynący
w kilwaterze „Santa Any", odpalił jako pierwszy salwę
burtową, celując z odległości ponad 910 m w ożaglowanie
„Royal Sovereigna". Zaraz po nim 6-7 kolejnych okrętów
ariergardy otworzyło ogień do „Royal Sovereigna", „Belleis-
40
Warner (op. cit., s. 198), który twierdzi, że to oznakowanie stosowano
od czasów bitwy k/St. Vincent (14 lutego 1797 r.), aby uniknąć pomyłek. Czy
tak było pod Trafalgarem, gdzie po zestrzałach lub zwaleniach masztów i rej
podnoszono „wszystko co pod ręką"? Na obrazach bitwy z tego okresu
i późniejszych „Victory" nosi banderę czerwoną z „Union Jackiem" w rogu
oraz na fokmaszcie flagę czerwoną, inne okręty brytyjskie — bandery „białe"
z krzyżem Św. Jerzego oraz „Union Jackiem" lub bandery białe z krzyżem
Św. Jerzego. Z kolei okręty francuskie noszą bandery trójkolorowe, zaś
hiszpańskie bandery czerwono-złote. Tenże Warner (tamże, s. 216) uzupełnia,
że każdy okręt francuski miał na pawęży rufowej wielki romb „trójkolorowy",
zaś hiszpański wielki krzyż oraz... francuski orzeł cesarski (?).
273
le'a", „Marsa" i „Tonnanta"; choć kilka było za krótkich,
jedna z nich trafiła w HMS „Tonnant", zabijając dwóch
muzykantów grających na nadbudówce rufowej, a inne podob­
no zraniły około 38 i zabiły 12 ludzi na HMS „Belleisle" oraz
zerwały z bezanmasztu banderę. Aby pomniejszyć te straty na
niektórych okrętach Collingwooda, kazano marynarzom z od­
krytych stanowisk bojowych położyć się na pokładach. Sam
z
aś wiceadmirał, mniej więcej w samo południe, odpalił
z armat „Sovereigna" (jako pierwszego z okrętów brytyjskich),
nie celując jednak w przeciwnika. Zauważył bowiem niesioną
ku sobie przez przeciwny wiatr chmurę dymu prochowego,
wytworzoną nieprzyjacielskimi salwami burtowymi. Wzmocnił
ją więc własnym ogniem i za taką „niby ścianą" starał się jak
najszybciej przebyć niebezpieczny akwen i odciąć ariergardę
Połączonej Floty. Bitwa pod Trafalgarem zaczynała się
dopiero, a były już ofiary śmiertelne...
Pierwszy etap bitwy — podwójne przerwanie szyku bojowego
Połączonej Floty oraz walka z jej ariergardą i centrum
(godzina 12.10-14.40) (mapa 2)
Wiatr oraz ostrzał spowodowały tuż przed bitwą rozluźnienie
kolumny Collingwooda. HMS „Royal Sovereign", wspomaga­
ny przez „Belleisle'a", „Marsa" i „Tonnanta", zamierzał
przeciąć szyk przeciwnika na wysokości wymalowanego na
czarno, hiszpańskiego flagowca ariergardy „Santa Ana". HMSS
„Bellerophon", „Colossus" i „Achille" kierowały się na
„Bahama", szósty z kolei okręt ariergardy; HMS „Revenge"
— ku hiszpańskiemu „San Ildefonso", piątemu od końca
w ariergardzie; zaś HMSS „Defence", „Polyphemus", „Dread-
nought", „Swiftsure", „Thunderer" i „Defiance" zmierzały ku
ostatnim jej okrętom. Końcowy w kolumnie „Prince", który
również atakować miał ariergardę, znajdował się tymczasem
między ostatnimi okrętami kolumny Nelsona i nieprędko
mógł wejść do bitwy. Collingwood, wygolony, w jedwabnych
— Trafalgar 1805
 274
pończochach („aby chirurg miał łatwiejszy dostęp do zranio­
nej nogi, niż przy butach z cholewami" — jak pouczał)
i lakierkach, w trójkątnym, obszytym złotem kapeluszu, za to
w trykotowym kombinezonie, stał na pokładzie rufowym.
Oficerom spokojnie oświadczył, że dokonają dziś czegoś,
o czym będzie „długo mówił cały świat", ślepo wierząc, że
zrobią to jego artylerzyści, o ile strzelać będą trzy salwy
w ciągu 5 minut (!). Początkowo skierował się na „In­
domptable^", ale widząc wielki niczym zamek „Santa Ana"
z kontradmiralską flagą de Alavy, przeciął około 12.10 szyk
przeciwnika, między „hiszpańską doskonałością" (jak go
nazwał) a francuskim „Fougueux". Ten ostatni próbował
blokować drogę, ale widząc, że „Royal Sovereign" chce
złamać mu bukszpryt, cofnął się, odwracając grotmarsel.
Collingwood „przeczesał ogniem" oba okręty, a potem
wykonał zwrot w lewo ku hiszpanowi, oddając pełną i półpel-
ną salwę, które zabiły i zraniły ponad stu ludzi, aby z kolei
splątać się z nim rejami dolnych żagli. Słabe podmuchy wiatru
opóźniły ruchy następnego w kolumnie „Belleisle'a". Dopiero
po kwadransie przeciął on linię przeciwnika, strzelając z lewej
burty do „Santa Any", a z prawej do „Fougueux", który
zdryfował na zawietrzną. Lecz kiedy „Belłeisle" rozpoczął
ostrzał „Indomptable'a", zderzył się niespodziewanie prawą
burtą z wyłaniającym się z dymów „Fougueux", po czym oba
okręty zwarły się ze sobą w walce abordażowej. „Indomptab­
le" zaś, po odpaleniu salwy burtowej do „Belleisle'a",
odpłynął. Trzecim, który przeciął linię ariergardy, był „Mars".
Z racji dymów armatnich unoszących się nad akwenem bitwy
zwolnił on, szukając celów. Wskutek nieporozumienia między
kapitanem marinersów (RMA), Normanem a dowódcą okrętu,
kmdr. Duffem, nie ostrzelano „Fougeux" (podobno zbyt duża
odległość). Ten natomiast odpalił salwę burtową, uszkadzając
„Marsa" i zabijając kmdr. Duffa wraz z dwoma marynarzami..
Tragedii dopełnił kilka minut później zbliżający się „Pluton"
— ostrzelał on „Marsa", zwalając mu maszty i niszcząc
275
kielunek. Uszkodzony okręt legł w dryf. Matelot „Marsa",
ta
HMS „Tonnant" oraz płynący za nim HMS „Bellerophon"
(zwany przez załogę „Billy Ruffian") około 12.40-12.45
przerwały szyk przeciwnika niemal jednocześnie za rufą
hiszpańskiego „Monarca". „Tonnant" dwiema salwami bur­
towymi zniszczył większość artylerii hiszpana (odpowiadał
już tylko z kilku armat), a potem zmusił go do opuszczenia
bandery, porzucając wkrótce dla ataku na „Algesiras",
flagowy kontradm. Magona. „Bellerophon" z kolei, po
„przeczesaniu ogniem" „Monarki" (z lewej burty) i „Aig-
le'a" (z prawej), został ostrzelany najpierw przez „Mon-
tanesa", a potem francuski „Swiftsure" 41 i „Bahama". Co
gorsza, „Aigle" próbował go abordażować, zadając załodze
spore straty wrzucanymi na dolne pokłady granatami ręcz­
nymi. Z opresji wybawiły go częściowo „Colossus" i „Achille".
Ten drugi przeszedł za rufą „Montanesa", odpędził go
ogniem, a następnie wdał się w pojedynki artyleryjskie
z francuskim „Argonautę" i francuskim „Achille'em" z ze­
społu Graviny, aby ostatecznie związać się walką z „Ber-
wickiem" z tegoż zespołu. HMS „Colossus" podjął natomiast
walkę z francuskimi „Swiftsure'em" i „Argonaute'em".
Siódmym okrętem Collingwooda, który starał się jeszcze
wykonać nakazany przez wiceadmirała manewr, był HMS
„Revenge". Wyprzedzając pozostałą piątkę, przeciął około
12.30 szyk przeciwnika za „San Ildefonso", którego odegnał
ogniem, kierując główny wysiłek na zniszczenie francus­
kiego „Achille'a" i po kwadransie walki, na hiszpańskiego
„Principe de Asturias".
W tym czasie HMS „Victory", prowadząc swoją kolumnę,
oddaloną około mili na północ od kolumny Collingwooda,
Podobieństwo nazw okrętów stron walczących zmusza do szczególnej
ostrożności przy korzystaniu z relacji świadków bitwy. Byty bowiem:
.-Neptuno" (hiszpański), „Neptune" (francuski) i „Neptune" (brytyjski) oraz
dwa „Swiftsure" (francuski i brytyjski), dwa ..Achille" (francuski i brytyjski),
a
także „Argonauta" (hiszpański) i „Argonautę" (francuski).
276
zbliżył się do centrum szyku Połączonej Floty i znalazł pod
ostrzałem co najmniej 400 armat. Nelson, nie mogąc na razie
odpowiedzieć ogniem, wtrącał się swoim zwyczajem do
przygotowań przedbitewnych okrętu, kazał m.in. zlać obficie
wodą składowane na burtach hamaki, wziął przy tym w obro­
nę marynarza, który w swej nadgorliwości (?) oblał przy
okazji stojącego tam oficera marinersów.
Szczególnie dokuczliwym był ostrzał z liniowca „Heros"
— około 12.40 „Victory" miała już odstrzelony w połowie
bezanmaszt, zniszczone koło sterowe (aż do końca bitwy
przyszło sterować rumplem z pomieszczenia mesy artylerzys-
tów, do czego zaangażowano aż 40 marynarzy), porwane
żagle oraz 30 rannych i 20 zabitych. Wśród tych ostatnich
znaleźli się: sekretarz Nelsona, John Scott, pisarz okrętowy
Whipple (zmarł z ran) i 8 marinersów. Z tych przyczyn, jak
i ustającego wiatru (tylko powiewy), okręt stanął niemal
w dryfie, co pozwoliło Nelsonowi wybrać właściwe miejsce
przerwania szyku. Ponieważ „Bucentaure" podniósł już flagę
Villeneuve'a, zrezygnowano z ataku na „latarniowiec" „San-
tisima Trinidad" i o 12.59 „Victory" przeciął wreszcie linię
przeciwnika między „Bucentaure'em" a „Redoutable'em".
Jego lewoburtowa, oddana z bardzo bliska (reje „Victory"
zaczepiły o takielunek francuza) salwa zdruzgotała rufę
„Bucentaure'a", niszcząc 20 armat oraz zabijając i raniąc co
najmniej 400 ludzi. Prawoburtowa zbiegła się natomiast
z salwą wystrzeloną przez francuski „Neptune", która spadła
na dziób „Victory". Zmyliło to nieco Nelsona, gdyż kazał
Hardy'emu wybierać cel ataku. Ten wybrał spieszącego
z pomocą swemu okrętowi flagowemu „Redoutable'a"
i o 13.10 rozpędzone okręty wpadły niemal na siebie. Dowódca
„Redoutable'a", kmdr Lucas, poważył się teraz na... opanowa­
nie „Victory", rzucając haki abordażowe oraz odcinając
topenanty i gordingi własnej grotrei, aby wykorzystać ją jako
trap wejściowy (grotreja opadła na wysokie śródokręcie
brytyjczyka). Jego strzelcy wyborowi (miał, jak pamiętamy,
277
100 karabinów) otworzyli gwałtowny ogień, pod przykryciem
którego grupy abordażowe próbowały przedostać się na flago­
wiec Nelsona, zarzucając mu pokład granatami ręcznymi.
Tymczasem, zapewne wskutek uderzenia fali lub odrzutu po
odpaleniu armat na dolnym pokładzie artyleryjskim42, oba okręty
odsunęły się od siebie, zaś nieliczni Francuzi zostali zlikwidowa­
ni przez marinersów z „Victory" (RMLI), choć zginął przy tym
ich dowódca, kpt. Adair. Zaraz też zamiary Lucasa zniweczył
ubezpieczający okręt flagowy, sunący za nim jak cień (dziobem
dotykał niemal rufy „Victory") HMS „Temeraire". Zaszedł on
„Redoutable'a" z prawa i oddaną salwę lewoburtowa prawie
zupełnie wyeliminował z walki — zginęło lub zostało rannych
ponad 200 ludzi, w tym sam Lucas, który choć poważnie ranny,
nie opuścił jednak stanowiska dowodzenia; runął też zwalony
fokmaszt. Przechodzący mimo „Leviathan" (?) także odpalił
salwę w okręt Lucasa, aby potem wraz z HMSS „Neptune'em"
(przeciął linię przeciwnika przed dziobem „Bucentaure'a")
i swoim matelotem „Conąuerorem" (obaj przeszli za rufą
francuza) zaatakować „Santisimę Trinidad". „Temeraire" zaś
kontynuował dzieło zniszczenia „Redoutable'a" — w ciągu pół
godziny zwalił mu grotmaszt, zniszczył nadbudówkę, stewę
i pawęż rufową, urządzenie sterowe wraz z samym płatem steru,
schodnie, trapy, cztery z sześciu pomp odwadniających, pozrzu-
cał większość armat z lawet oraz podobno „podziurawił jak sito".
Lecz na propozycję kmdr. Harveya, aby poddał okręt, Lucas
odpowiedział strzałami z karabinów i odtąd ich ogień (oraz
granaty ręczne) skutecznie paraliżowały ruch na górnych
pokładach „Victory". Szczególnie dokuczliwą była grupka
strzelców na marsie ocalałego bezanmasztu, dzięki której ginący
„Redoutable" mógł zadać Brytyjczykom, niczym ginący skor­
pion — „śmiertelny cios".
Nelson, nadzorujący wzrokowo realizację swego planu
batalii, spacerował tymczasem wraz z Hardym po pokładzie
„Victory" prowadził również z lewej burty ostrzał nękający do „Bucean-
taure'a" i „Santisimy Trinidad".
278
rufowym okrętu flagowego. Bitwa przekształcała się coraz
bardziej w szaloną gmatwaninę walczących okrętów, w której
dotychczasowe manewrowanie ustępowało miejsca walce
artyleryjskiej oraz... abordażowi. Dymy prochowe zaścielające
akwen starcia coraz bardziej ograniczały widoczność i głów­
nodowodzący obawiał się zapewne, czy dowódcy okrętów są
w stanie zrealizować jego przedbitewne wytyczne. Czy starczy
im hartu ducha oraz inicjatywy w zmieniającej się ciągle
sytuacji taktycznej? Wierzył, że tak. Tym bardziej, iż z powo­
dzeniem realizowali jeden z punktów planu — eliminację
okrętów flagowych przeciwnika. Postronnych widzów niepo­
koiło jednak wręcz wyzywające los zachowanie wiceadmirała.
Po raz któryś z rzędu odmówił nałożenia płaszcza na swój
galowy surdut i, jakby kpiąc z przelatujących mimo pocisków
karabinowych, obnosił w bladych promieniach słońca swoje
błyszczące gwiazdy orderowe. Około 13.15 otrzymał swoiste
ostrzeżenie —jeden z rykoszetujących pocisków karabinowych
oderwał klamrę u trzewika idącego po jego lewej stronie
Hardy'ego. Nelson pocieszył go, że to już długo nie potrwa
i pogratulował mu doskonałej postawy załogi okrętu, ale... nie
przyspieszył nawet kroku, nie mówiąc już o poszukaniu
jakiejś osłony. Nieco zszokowany Hardy, najlojalniejszy
podwładny i najwierniejszy przyjaciel Nelsona, szedł więc za
nim krok w krok... Tragedia nastąpiła kwadrans później, kiedy
jeden ze strzelców Lucasa, wyposażany w długi karabin
piechoty wzór 1777, z zamkiem skałkowym, o skutecznej
donośności 200 m. wypatrzył wśród dymu, porwanych żagli
i splątanego olinowania owe „lśniące gwiazdy admiralskie".
W linii prostej było to podobno tylko 15 m, które pocisk
kalibru 17,5 mm, wystrzelony z prędkością450 m/sek, przebył
niemal w mgnieniu oka 4 3 . Owa 27-gramowa kulka roz-
43
Z wykorzystanych przeze mnie materiałów źródłowych wynika, że
nazwisko owego „snajpera-skorpiona" nie zostało nigdy ustalone; sta.d niejako
radosne zaskoczenie, kiedy Ryniewicz (op. cit., s. 353) podaje, iż był nim
Thomas Swain ('?).
279
pędzonego ołowiu niczym kolec skorpiona uderzyła w epolet
n
a lewym ramieniu Nelsona, przebiła go, przeszła przez
pierś, omijając serce i utkwiła gdzieś w połowie kręgosłupa.
Głównodowodzący padł na pokład (podobno w tym samym
miejscu, gdzie niecałą godzinę wcześniej zginął jego sekretarz
Scott), oświadczając przerażonemu Hardy'emu: „Dostali
mnie wreszcie, Hardy. Mam przestrzelony kręgosłup" 4 4 .
Sierżant marinersów Secker i dwóch marynarzy ostrożnie
zniosło go do kokpitu na opatrunek. Na czas tego transportu
Nelson okrył sobie twarz chustką, aby wiadomość o jego
zranieniu „nie odebrała ducha walczącym" (według innej
wersji wydarzeń twarz okrył mu Hardy). W czasie prze­
noszenia zauważył splątane liny cięgna sterowego i kazał
je niezwłocznie poprawić.
Na pokładzie pozostał zszokowany Harciy, który po zniesie­
niu Nelsona do lazaretu i wobec nieprzekazania dowodzenia
eskadrą Collingwoodowi, musiał niejako siłą rzeczy przejąć
obowiązki głównodowodzącego. Co więcej, od „Victory",
którą dowodził, jako od okrętu flagowego, dowódcy pozo­
stałych okrętów eskadry nadal oczekiwali sygnałów co do
manewrów czy zadań. Tymczasem ona odniosła już pewne
uszkodzenia, a jej czynne zaangażowanie w walkę ograniczyło
rolę pływającego stanowiska dowodzenia. W sumie te tragiczne
okoliczności wywołały po godzinie 13.30 u Brytyjczyków
pewien kryzys, stawiając pod znakiem zapytania tak wy­
czekiwane przez Nelsona zwycięstwo. Na szczęście Hardy,
który był aktywnym członkiem nelsonowskigo „Band of
Brothers" i który dobrze pojął istotę i założenia „Nelson
B i d w e l l , op. cit., s. 258; W a r n e r , op. cit.. s. 202. Tymczasem na
obrazie A. Devisa „Śmierć Nelsona" nie widać ani opatrunku, ani krwawienia
1
tego ramienia. Wiceadmirał ma natomiast coś jak opatrunek na prawym
barku (?) — sądzić zatem należy, że kula uderzyła go albo tam, albo też
w plecy, tuż przy karku (?). H o w a r t h , op. cit.. s. 209. Z kolei Mickiewicz
(Okręt..., s. 60-61) podaje, jakoby kula strzaskała łopatkę, złamała dwa żebra
1
przez płuca dotarła do kręgosłupa. Ranny Nelson utracił władzę w nogach
i miał wewnętrzny krwotok.
 280
touch", szybko go opanował. Aby odzyskać możność manew­
rowania, musiał najpierw uwolnić okręt z powstałego całkiem
przypadkowo „braterskiego uścisku" — prawą burtą zczepiony
był z lewą „Redoutable'a", ten z kolei miał po swojej prawej
burcie „Temeraire'a", na którego wpadł postrzelany francuski
„Fougueux". Komandor z niemałym trudem uwolnił się ze
szczątków omasztowania i olinowania „Redoutable'a" i po
uporządkowaniu zniszczeń na górnym pokładzie wolno ruszył
do przodu, próbując wyjść na zawietrzną „Bucentaure'a"
i atakować go z bliska, a być może abordażować. Uszkodzenie
urządzenia sterowego powodowało jednak stałe odchylanie się
dziobu w kierunku północnym (niezamierzone zawracanie
w lewo), co utrudniło manewr. Po odejściu „Victory" wytworzył
się za rufą flagowca Villeneuve'a odstęp, długi na 600 m,
umożliwiając swobodne manewrowanie trzem kolejnym ma-
telotom „Victory" — HMSS „Neptune", „Leviathan" i „Con-
ąueror", które ponownie ostrzelały salwami lewoburtowymi
„Bucentaure'a" i „Santisimę Trinidad".
Okręt flagowy Villeneuve'a znalazł się teraz w szczególnej
sytuacji, bo odcięty (wraz z „Santisimą Trinidad") po nawietrz­
nej swobodnie manewrujących okrętów kolumny Nelsona. Owo
odcięcie wynikło stąd, że zarówno jego przednie („San Agustin",
„Heros"), jak i tylne mateloty („Neptune", „San Justo", „San
Leandro") zamiast bronić okrętu flagowego, odeszły na zawietrz­
ną, dwa najbliższe zaś: „Redoutable" i „Fougueux" były już
związane walką i ciężko postrzelane. Niewiele pomógł i wyprze­
dzający go okręt-mastodont „Santisimą Trinidad". 136-armatni
i ogromny rozmiarami, z racji bliskiego usytuowania bardziej
ograniczał mu ruchy (był na zawietrznej „Bucentaure'a"), niż
osłaniał go swoim potężnym kadłubem (nie mówiąc już o ogniu
artylerii). Uniemożliwił mu nawet przejście na zawietrzną, gdzie
mógłby użyć przeciw Brytyjczykom armat lewej burty, gdyż
przy zwrocie w prawo bukszpryt flagowca zawadziłby o wysoką
rufę poprzednika. W ostateczności, po odwróceniu marsli,
„Bucentaure" miał możność odpadnięcia w tyl, ale wówczas
281
znalazłby się między „Victory" a zbliżającymi się, kolejnymi
w
kolumnie Nelsona, HMSS „Britannia" i „Ajax" (ten pierwszy
otworzył już ogień) i zostałby rozbity ich salwami burtowymi.
Najlepszym wyjściem z tej pułapki było wezwanie na pomoc
awangardy, między którą i siłami głównymi wytworzyła się już
przeszło milowa luka. Dlatego około 13.30 Villeneuve
nakazał sygnałem Dumanoirowi: „Wykonać jednocześnie
zwrot przez rufę" i był to już najwyższy czas, gdyż o 13.40
,Conqueror" zestrzelił grot- i bezanmaszt „Bucentaure'a",
przez co liniowiec odpadł od wiatru, rozbijając swój buksz­
pryt o wysoką rufę „Santisimy Trinidad". Niebawem utracił
fokmaszt (flagę wiceadmirała podniesiono na kikucie grot-
masztu), a wszystkie trzy maszty, które runęły na prawą
burtę, porozbijały ambrazury armatnie, udaremniając pro­
wadzenie ognia części artylerii. Sytuacja na pokładach
świadczyła również o tragicznym położeniu okrętu — stosy
poległych, ponad 450 rannych z dowódcą okrętu, kmdr.
Magendie, jego zastępcą i nawigatorem na czele; ranny
był także szef sztabu, kmdr Prigny... A pośród tej apokalipsy
przechadzający się spokojnie, choć na wpół zszokowany
swoją niemożnością działania, wiceadmirał Villeneuve.
Początkowo chciał on przejść na któryś z okrętów Duraa-
noira, łudząc się, że kiedy poprowadzi awangardę (do której
dołączą ocalałe okręty sił głównych), z przeciwnej zaś strony
uderzy Gravina ze swoim dywizjonem i resztą ariergardy, to
wspólnie zmiażdżą Brytyjczyków, odwracając przegraną. Ale
wszystko jakby sprzysięgło się przeciw — z holowanej za rufą
szalupy admiralskiej, która umożliwiłaby mu przeokrętowanie,
została tylko urwana cuma, zaś inne szalupy znajdujące się na
pokładzie pogruchotały pociski lub zdruzgotały spadające
reje. Wtedy głosem zażądano przysłania szalupy z „Santisimy
Trinidad", ale bombardowany salwami okrętów brytyjskich
superliniowiec nie odpowiadał. Uwięziony i bezsilny Vil-
leneuve zapragnął, jak twierdzą świadkowie, śmierci, ale ta
oszczędzała go, zbierając żniwo wokół. W trosce o tych
 282
ginących zdecydował zatem poddać okręt i po wyrzuceniu za
burtę ułamków złotego cesarskiego orła kazał o 13.45 opuścić
swoją flagę i banderę okrętową.
Również w rejonie ariergardy bitwa osiągała swoje apogeum,
tym bardziej, że włączyło się do niej w tym czasie 7 ostatnich
okrętów kolumny Collingwooda — najpierw „Defiance"
i „Dreadnought", a pod koniec pierwszego etapu bitwy
„Thunderer", „Defence", „Polyphemus", „Swiftsure" i „Prin-
ce". Należy domniemywać, że zwłoka ta wynikła bądź
z ustaleń „Nelson touch", bądź z małej prędkości okrętów (np.
dwa z trzech najsilniejszych okrętów tej kolumny, 98-
armatnie „Dreadnought" i „Prince", były jednocześnie naj­
wolniejszymi w niej).
W prawdziwych opałach znalazł się „Belleisle", który po
starciu z „Fougueux" i utarczkach z „Plutonem", „Aigle'em",
„San Justo" i „San Leandro" wdał się w ponad 45-minutowy
pojedynek artyleryjski z francuskim „Neptune'em" (15 zabi­
tych). Francuzi „bili się jak szatany", toteż „Belleisle" stracił
wszystkie maszty i część armat, ale bandera nadal powiewała
na kikucie bezanmasztu, proporzec zaś zawieszono na hand-
szpaku. A jego załoga ani myślała o poddaniu się, ostrzeliwując
przechodzące mimo okręty przeciwnika. W końcu zaatakował
go francuski „Achille" i byłby to już koniec okaleczonego
brytyjczyka, gdyby nie pomoc HMS „Swiftsure". „Belleisle"
(33 zabitych, co najmniej kilkudziesięciu rannych) dryfował
teraz w kierunku południowo-wschodnim, osłaniany przez
„Polyphemusa", który zbliżył się do walczących. HMS „Ton-
nant" związał się walką z „Algesirasem", który po wczepieniu
swego bukszprytu w takie!unek prawej burty brytyjczyka
rozpoczął gwałtowny abordaż pod osłoną ognia karabinowego
swoich snajperów, prowadzonego z marsów masztów. „Ton-
nant" bronił się ogniem swoich karonad pokładowych, które
wręcz zdemolowały kadłub francuza i, co więcej, zwaliły mu
kolejno wszystkie trzy maszty, powstrzymując abordaż (tylko
1 Francuz dotarł na pokład rufowy, skąd rannego zabrano go
283
na opatrunek do kokpitu) oraz ogniem karabinowym mariner-
sów. W tej gęstej palbie zginął kontradm. Magon, a dowódcy
obu walczących okrętów — komandorzy Le Tourneur i Tyler
zostali ciężko ranni (Le Tourner śmiertelnie). Z kolei zaatako­
wali Brytyjczycy, którzy szybko wdarli się na pokład „Algesi-
rasa", zmuszając jednego z trzech ocalałych kapitanów liniow­
ca, Voldemara de La Bretonniere'a do kapitulacji. W tej walce
„Algesiras" miał 77 zabitych i 142 rannych, zaś „Tonnant" 26
zabitych i 50 rannych. Wśród tych rannych znalazł się (jak
zapisano w dzienniku okrętowym) marynarz, któremu am­
putowano nogę. Biedak tak entuzjastycznie powitał kapitulację
„Algesirasa", że popękały mu nałożone szwy i zmarł z wy­
krwawienia.
Niemal w tym samym czasie i miejscu poddał się wreszcie
hiszpański „Monarca", na którym poległ dowódca okrętu, kmdr
Argumosa. Okazało się jednak, że łatwiej było zmusić hiszpana
do kapitulacji, niż ją przyjąć, gdyż „Tonnant" utracił w walce
wszystkie szalupy okrętowe. Nieoczekiwanie dodało to dramaty­
zmowi walki nieco tragikomedii. Wysłany na „Monarcę" kpt.
mar. Beniamin Clement (vel Clements) popłynął tam na
wyszykowanej ad hoc jolce ze sternikiem i wioślarzem-Murzy-
nem, Macnamarą. Ledwie jednak ruszyli, trafiona pociskiem
jolka wywróciła się, a ponieważ Clement nie umiał pływać,
doszło do nieco komicznej akcji ratunkowej 4D . Wciągnięty na
pokład Clement nie wykonał już swej misji, a na „Monarce",
jakby po zastanowieniu, podniesiono znów banderę hiszpańską.
Na swoje nieszczęście — gdyż zaraz zaatakował go „Bel-
lerophon", ale samą kapitulację opóźniła wspomniana już jego
45
W czasie której o mało co nie został utopiony. Kiedy bowiem marynarze
podpłynęli z nim pod burtę „Tonnanta", Clement wsunął nogę w zwieszającą
się pętlę jakiejś liny (podobno był to fał szalupy?) i to tak nieopatrznie, że
kiedy okręt wyprostował się na fali, lina pociągnęła go w górę, zanurzając
jednocześnie głową w wodzie. Podtapiany, gdyż „Tonannt" kołysał się na fali,
życie zawdzięczał Macnamarze; ten bowiem popłynął ku rufie i ściągniętą
z niej inną liną podwiązał Clementa pod ramionami. Takim sposobem
wyciągnięto go na pokład. H o w a r t h . op. cit., s. 190-191.
 284
zacięta walka z „Aigle'em", który po raz drugi próbował
abordażować brytyjczyka. Oba okręty podeszły do siebie tak
blisko, że reje fokmasztu „Bellerophona" zaplątały się w ta-
kielunek grotmasztu „Aigle'a", a kanonierzy mogli podobno
chwytać się za ręce poprzez ambrazury armatnie. Użyto ich
teraz do prowadzenia ostrzału karabinowego oraz wrzutu
granatów, strzelały natomiast tylko karonady i haubice. Jeden
z granatów francuskich zdetonował na pokrywie włazu do
komory prochowej „Bellerophona", wyważając go podmuchem
i zapalając drzwi do samego magazynu z ładunkami. Na
szczęście był on oddzielony od włazu podwójnymi drzwiami
— kiedy wypadły zamknięte zewnętrzne, tenże podmuch
zatrzasnął otwarte drzwi wewnętrzne, przez co nie doszło do
eksplozji prochu. Pożar szybko ugaszono czerpaną wiadrami
wodą zaburtową. W czasie tego zamieszania snajper francuski
śmiertelnie zranił w pierś dowódcę liniowca, kmdr. Cooke'a,
który tuż przed zgonem powiedział do usiłujących podnieść
go marynarzy: „Pozwólcie mi z minutę poleżeć". Dowodzenie
przejął jego zastępca, kpt. mar. William Cumby, który po
kilkunastominutowej walce uporał się z francuskim abordażem
(za cenę jednego zabitego oraz 25 rannych i poparzonych),
jednak stan okrętu mógł przerażać. Zdemolowany pokład
górny wymagał niezbędnych napraw, trzeba było usunąć
splątane olinowanie, zwalone na burty bezan- i grotmaszty,
a zwłaszcza odciąć i zniszczyć wielki i tlący się płat grotżagla,
który opadł niczym kurtyna między oboma okrętami, za­
słaniając ambrazury armatnie. Z kolei „Aigle", przeczesywany
od czasu do czasu ogniem armat „Bellerophona", wyglądał
jeszcze gorzej — za zdemolowaną prawą (lewą?) burtą na
całej jej długości i wysokości oraz zmiażdżoną rufą; maszty
trzymały się jeszcze w jarzmach, choć ożaglowanie i olinowa­
nie było porwane i postrzępione. Zdołano jednak, mimo strat
osobowych, zaprowadzić jaki taki porządek na pokładach,
rozpiąć sztagżagiel foka i „Aigle" oderwał się od swego
groźnego prześladowcy, uchodząc na zawietrzną, gdzie przy-
285
szło mu stoczyć ostatni pojedynek z HMS „Defiance". Cumby,
nie będąc w stanie ścigać cennego pryzu, powrócił do
„Monarki", wysyłając tam dla przyjęcia kapitulacji ostatnią
ocalałą łódź z kilkoma ludźmi. Hiszpan miał 101 zabitych (w
tym dowódca okrętu) i drugie tyle rannych, „Bellerophon" zaś
27 zabitych (w tym również dowódca okrętu) i ponad 100
rannych. „Monarca" skapitulował około godziny 14.
„Principe de Asturias" Graviny, zaatakowany przez „Reven-
ge'a", wymanewrował brytyjczyka, uchylając się na zawietrz­
ną, a następnie kilkoma salwami zniszczył mu reje dolnego
omasztowania (reje marsżagla — relacja nie precyzuje, czy na
jednym, czy na wszystkich masztach). Teraz Hiszpanie przy­
stąpili do abordażu. „Principe de Asturias" swoim bukszprytem
„najechał" na nadbudówkę rufową „Revenge'a", a do przedo­
stania się po nim na pokład brytyjczyka szykowało się już
podobno co najmniej 200-300 marynarzy. Zagrożenie owo
zlikwidował kmdr Moorsom kilkoma salwami karonad i kara­
binów marinersów. Ostatecznie pojedynek przerwało podejście
„Dreadnoughta". Okręty rozeszły się z dość znacznymi stratami
(„Revenge" 28 zabitych, „Principe de Asturias" 54). Praw­
dopodobnie w czasie tego właśnie starcia ciężko ranny w pierś (?)
został adm. Gravina (rana okazała się później śmiertelną), zaś
wśród rannych Brytyjczyków znalazł się pewien szewc-artyle-
rzysta, zawołany tancerz, którego przygodę zapisano w dzienniku
okrętowym. Uznany początkowo za zabitego, ocknął się w trak­
cie wyrzucania za burtę, o czym dał znać, bijąc i kopiąc
wyrzucających go. Przepraszał ich potem, śmiejąc się, że nie
mógł inaczej, bo gdyby mógł, „to by im zatańczył", zamiast bić.
98-armatni, za to powolny „Dreadnought", którego pojawienie
się wybawiło „Revenge'a" z niemałego kłopotu (po uszkodzeniu
ożaglowania dryfował), zdołał dojść do ariergardy Połączonej
Floty, kiedy mijały go jej ostatnie okręty. Na krótko wdał się
w pojedynek z „Principe de Asturias" Graviny, a następnie
zaatakował „San Juana de Nepomuceno". Wobec żołniersko-
-marynarskiej załogi okrętu, duszą jego obrony był dowódca,
286
kom. Cosme Churruca. Jednak Pan Bóg tego dnia był po stronie
purytanów. Nie pomogła zatem spowiedź załogi, kiedy artylerzy-
ści brytyjscy oddawali jedną salwę burtową co minutę i 40
sekund, podczas kiedy hiszpańscy co 5 (jeśli nie więcej) minut.
Na domiar złego, jeden z pierwszych pocisków ciężko zranił
Churrucę w prawe udo. Ten jednak zbagatelizował ranę
— odmówił opatrunku i zniesienia pod pokład, nakazując dalszą
walkę. Ale o komodora zaraz upomniała się Śmierć, toteż zdążył
jeszcze wydać rozkaz o przybiciu bandery okrętowej gwoździa­
mi do bezanmasztu oraz poprosić o powiadomienie żony...
Wieść o jego zgonie obiegła prędko cały okręt, odbierając ducha
walki. Nikt już nie myślał o przybijaniu bandery i „San Juan de
Nepomuceno" po starciu, które trwało zaledwie kwadrans,
skapitulował (103 zabitych). Chuiruca jednak dotrzymał słowa
— okręt dostał się w ręce brytyjskie dopiero po jego śmierci.
Odchodząc od opisu romantyzmu walki, możemy stwierdzić,
co zauważyliśmy już wcześniej, po zranieniu Nelsona, że między
13.30 a 13.45 doszło jakby do obustronnego kryzysu w bitwie,
spowodowanego wyeliminowaniem z niej obu naczelnych
dowódców, a zatem osłabieniem organów kierowania walką.
W lepszej sytuacji był Nelson, bo choć sparaliżowany i pod
pokładem, teoretycznie mógł nadal kierować bitwą, udzielając
wskazań odwiedzającemu go sporadycznie Hardy'emu. Co
więcej, tak głęboko wierzył, że każdy z jego „Band of Brothers"
wykona samodzielnie założenia „Nelson touch", iż nie chciał
przekazać dowodzenia, aby nikt nie ośmielił się zmienić jego
wcześniejszych ustaleń (nawet zmuszony sytuacją taktyczną).
Ani Collingwoodowi na „Royal Sovereigna", ani trzeciemu
oficerowi flagowemu, hr. Northeskowi 4 6 na „Britannii" (piąty
* W dostępnych materiałach źródłowych brak jest danych o roli i zadaniach
kontradm. Williama Carnegie hr. Northeska w planowanej bitwie, poza
informacją, że był trzecim dowodzącym eskadrą. Być może wynikło to
z braku zaufania do jego kwalifikacji — powołany do służby w 1803 r. (po
6-letniej przerwie) na dowódcę HMS „Britannia", awansowany na kontradm.
w 1804 r. i do bitwy trafalgarskiej nie pełnił funkcji dowódcy zespołu okrętów.
287
matelot w jego kolumnie), uważając, że wystarczy mu Hardy
jako ich bezpośredni wykonawca. Z kolei Villeneuve, choćby
n
awet chciał, to praktycznie nie mógł nikomu przekazać
dowodzenia, na samodzielność zaś dowódców okrętów nie mógł
liczyć, bo w związku z brakiem planu bitwy, nie postawił im
żadnych zadań indywidualnych. Był przeświadczony, choć tego
też nie uściślił, że Dumanoir i Gravina powinni wesprzeć go
w walce (Pumanoira już zawezwał), a jeśli nie, to postępować
zgodnie z rozwijającą się sytuacją taktyczną. I co najgorsze
— niewola uniemożliwiała mu jakiekolwiek dowodzenie i wpły­
wanie na przebieg starcia, sprowadzając go do roli biernego
obserwatora. Jeśli uznamy, że praktycznie takim obserwatorem
był również Nelson, to pamiętajmy, że był on jednocześnie
reżyserem owego widowiska, podczas gdy Villeneuve tylko
widzem. Bitwa zatem rozwijała się jakby żywiołowo, z tą
różnicą, że Brytyjczycy wiedzieli, co mają robić, podczas gdy
Francuzi i Hiszpanie mieli do wyboru — albo walczyć
desperacko „do końca", albo uchodzić spiesznie do Kadyksu.
W obu wypadkach oddawali więc akwen bitwy, a w konsekwen­
cji i zwycięstwo Brytyjczykom. Możemy więc w przybliżeniu
stwierdzić, że jeszcze przed godziną 14 Nelson pokonał
Połączoną Flotę.
Kiedy „Bucentaure" kapitulował, „Santisima Trinidad" próbo­
wał przedrzeć się przez pierścień brytyjski, rozwijając zrefowane
żagle (a być może ustawiając lizie?). Wspaniały był to widok
(zdaniem świadków), ale próżny wysiłek, gdyż strzelający coraz
celniej „Conąueror" zwalił mu około 14.05 grot- i bezanmaszt,
a siedem minut później (?) fokmaszt i wielki stos płótna, drzewc
i takielunku pokrył górny pokład mastodonta. Zbiegło się to
w czasie z podejściem do jego lewej burty spóźnionego „na
bitwę" kmdr. Digby'ego na HMS „Africa", który około 13.30
zbliżył się do okrętów Dumanoira. Odpędzony przez prowadzą­
cego „Neptuno" dołączył do kolumny Nelsona, zauroczony
podobno ogromem „Santisimy Trinidad". Pozbywając się po
drodze zbędnego balastu, Digby wyminął go o 13.58 i po
288
oddaniu salwy burtowej w stronę rufy Goliata poczuł się niczym
Dawid, sądząc, że zmusił go do kapitulacji (maszty runęły wraz
z flagą kontradm. Cisnerosa i banderą hiszpańską), być może
widząc poddającego się obok „Bucentaure'a". Niewiele myśląc,
wysłał zaraz na hiszpana swego zastępcę, kpt. mar. Johna Smitha
z kilkoma marynarzami. Smitha, który z trudem wspiął się na
wysoką burtę liniowca, zaprowadzono do rannego kontradmirała
(ranny był również kom. Uriarte i dowódca okrętu, kmdr.
Olaeta), ten zaś (podobno z uwagi na niską rangę i niewielkie
rozmiary liniowca „Africa") odmówił poddania się, oświadcza­
jąc, że będzie nadal walczyć, po czym grzecznie, lecz stanowczo,
odprawił „z kwitkiem" zdezorientowanego Anglika.
Sfinalizowano natomiast kapitulację „Bucentaure'a". Kmdr
Israel Pellew z „Conąuerora", który wraz z zastępcą zajęty był
walką z „Santisimą Trinidad", posłał na „Bucentaure'a"
dowódcę swoich marinersów, kpt. Jamesa Atcherleya z 5 lu­
dźmi. Powitał go tam Villeneuve w towarzystwie gen. Teodora
Contamine'a (dowódca zaokrętowanych oddziałów lądowych)
i kmdr. Magendie. Atcherley odmówił jednak przyjęcia od
nich szabel, uważając, że winien tego dokonać co najmniej
oficer starszy; zamknął tylko okrętowe komory amunicyjne,
zabierając klucze i ustawiając wartowników. Wiceadmirałowi,
zanim wsiadł do łodzi, los nie oszczędził kolejnego upokorze­
nia — dowiedział się, że skapitulował nie przed znanym mu
i słynnym w Royal Navy kom. Edwardem Pellewem, ale
przed jego młodszym bratem. Szalupę ze swoimi dostojnymi
jeńcami Atcherley skierował na poszukiwanie „Conąuerora";
liniowiec ten jednak, zajęty walką z „Santisimą Trinidad" oraz
w oczekiwaniu na zwrot awangardy przeciwnika znikł gdzieś
w kłębach dymu prochowego. W „pościgu za nim", unikając
zderzeń z manewrującymi okrętami oraz uchylając się od
przelatujących pocisków rozminęli się następnie z „Victory",
aby w końcu natknąć się na dryfującego „Marsa". I tu
oczekiwało Villeneuve'a następne upokorzenie — swoją szablę
musiał oddać oficerowi młodszemu, kpt. mar. Williamowi
289
Hennahowi, zastępcy dowódcy liniowca, gdyż jego dowódca,
kmdr Duff poległ był przed dwiema godzinami. Prawdopodob­
nie miało to miejsce około 15.30 (a nawet o 16.15 ?), już
w
czasie drugiego etapu bitwy. Na marginesie tej procedury
kapitulacyjnej jeszcze raz ujawnione zostało słabe przygoto­
wanie dowódcze wiceadm. Villeneuve'a. Chyba w nim należy
szukać owej nelsonofobii, wyrażającej się w skrzętnym
unikaniu bitew z wiceadmirałem brytyjskim. Brak wyobraźni
operacyjnej pogłębiał jeszcze ujawnione niedomogi dowodze­
nia i stał się główną przyczyną jego osobistej tragedii. Fakt,
że mając w dyspozycji 5 fregat i 2 brygi (w tym „Argus" do
osobistej dyspozycji) nie wyznaczył żadnej z tych jednostek,
aby w krytycznej sytuacji przewiozła go na inny okręt,
umożliwiając dalsze dowodzenie (ewentualnie wzięła „Bucen-
taure'a" na hol), w wypadku dowódcy tak dużego związku
operacyjnego, jakim była Połączona Flota, to karygodne
niedbalstwo. Do tego celu mógł użyć również zespołu od­
wodowego adm. Graviny, który został wydzielony, aby wspie­
rać w walce najbardziej zagrożone elementy szyku bojowego.
Tymczasem niedopracowanie przez Villeneuve'a również
zasad współdziałania z odwodem spowodowało, że płynąc na
końcu szyku, nie został w bitwie wcale wykorzystany zgodnie
z przeznaczeniem. Można zatem dosadnie stwierdzić, że
głównodowodzący Połączonej Floty, przez swoją nieudolność,
sam sobie zgotował ten hańbiący los.
Dumanoir, który około 13.45 odebrał sygnał Villeneuve'a,
rozpoczął wykonywanie zwrotu tuż po godzinie 14. Cichnący
wiatr wywołał jednak galimatias organizacyjny. Część awangar­
dy zrezygnowała z halsowania i przeszła na kontrkurs, używając
szalup okrętowych, których wioślarze wysiłkiem mięśni zwrócili
dzioby liniowców na południe. Część natomiast, nie decydując
się na taki manewr, dołączyła do sił głównych, odchodząc z nimi
na północny wschód. Ostatecznie za flagowym Dumanoira,
.Formidable" popłynęły francuskie: „Duguay-Trouin", „Scipion"
i „Mont Blanc" oraz, w pewnym oddaleniu, francuski „Intrepide"
19 — Trafalgar 1805
290
i hiszpański „Neptuno", który pół godziny wcześniej starł się
z HMS „Africa". Kiedy Dumanoir, aby ominąć zadymiony
akwen bitwy, obrał kurs południowo-zachodnio-południowy,
płynące na końcu „Intrepide" i „Neptuno" skierowały się
wprost na okręty Nelsona. Na pytanie Dumanoira „dokąd
płyną", kom. Valdes z „Neptuno" odpowiedział, że „do walki".
Podobnie usprawiedliwił się kmdr Infernet z „Intrepide'a" („w
ogień"), który już kilka minut później 4 7 zbliżył się do 3 okrętów
kolumny Nelsona (prawdopodobnie „Neptune", „Leviathan"
i „Conąueror").
Hardy, wyposażony w wielką lunetę bojową, dostrzegł ten
manewr awangardy, odbywający się podobno 1,5 mili na
północ od niego i postarał się powstrzymać jej atak (jak
ocenił) na kolumnę Collingwooda. Tu możemy podziwiać
jego spostrzegawczość i odporność psychiczną w związku
z odpowiedzialnością za kierowanie przebiegiem bitwy. Bo
choć każdy z dowódców okrętów wiedział z grubsza, co ma
robić, nie wszystko chyba odbywało się dokładnie według
planu już w obu kolumnach taranowych. I tak: na 12 liniowców
kolumny Nelsona, szyk Połączonej Floty przecięło, naśladując
„Victory", łącznie 8, w różnym czasie operacyjnym (pięć za
„Bucentaure'em", dwa za „Santisimą Trinidad" i jeden za
„Redoutable'em"), do których dołączył „Africa" (zaatakował
od rufy „Santisimą Trinidad"). Trzy ostatnie pozostały w tyle,
nie włączając się na razie do bitwy. Z kolei w kolumnie
Collingwooda, na 15 liniowców tylko 3 przecięły szyk
przeciwnika w miejscu planowanym (między „Santa Ana"
a „Fougueux"), a kolejne 5 w miejscach dowolnych (dwa
między „Monarcą" a „Plutonem", dwa między „Montanesem"
a „Argonautem" i jeden między „San Ildefonso" a „Achil-
le'em"). Pozostałe 7 okrętów zaatakowało tyły ariergardy
i zespół odwodowy Graviny w sposób dość przypadkowy,
wykorzystując sprzyjające okoliczności i zamieszanie bitewne.
Czy Hardy wiedział, że Collingwood otrzymał w tej sprawie
47
Przy zwrocie miał podobno niegroźne zderzenie z „Mont Blanc".
291
swobodę decyzji, trudno rozstrzygnąć, gdyż rozkazy dla jego
zespołu przekazywał bezpośrednio na „Royal Sovereigna".
Zresztą teraz, na widok zawracającej awangardy Dumanoira,
postanowił osłonić się przed jej uderzeniem trzema końcowymi
okrętami kolumny Nelsona — „Orionem", „Minotaurem"
i „Spartiate", które około 14.15 zawezwał sygnałem flagowym
do bitwy. Pobieżnie zlustrował też pozostały zadymiony obszar
walki i pospiesznie zbiegł do kokpitu, aby złożyć meldunek
Nelsonowi oraz zorientować się w stanie zdrowia wiceadmirała.
Ten oczekiwał jego wizyty z wielką niecierpliwością. Roze­
brany do bielizny, spoczywał na prowizorycznym łóżku (materac
owinięty w prześcieradła), wspartym o ramię wielkiego wręgu
śródokręcia, podtrzymywany na zmianę przez kapelana Scotta,
kwatermistrza Burkę'a, adiutanta Bulkeleya oraz asystentów
chirurgicznych — Smitha i Westerburgha. Wachlowali go oni
arkuszami papieru i poili od czasu do czasu lemoniadą, winem
lub wodą. Dr Beatty zdołał już względnie dokładnie zlokalizo­
wać miejsce utkwienia pocisku (kręgosłup) i choć uznał sytuację
za beznadziejną (w czym utwierdzał go swoimi uwagami
zdesperowany Nelson), oficjalnie uspokajał rannego, że z pomo­
cą bożą dożyje zwycięstwa. Wiceadmirał zaś niepokoił się
mocno nieobecnością Hardy'ego, sądząc, że mógł zginąć. Na
szczęście zniesiony na opatrunek ranny kpt. mar. Pasco zapewnił
go, że „Hardy trwa na stanowisku". Toteż schodzącego, po
godzinie i 10 minutach od rozstania, komandora powitał z żywą
radością i bezzwłocznie zaczął rozpytywać o przebieg bitwy.
Ten, po uściśnięciu dłoni głównodowodzącego, zameldował, iż
poddało się już 12 do 14 okrętów przeciwnika (ze zliczenia
wynika, że tylko 9 — JWD) oraz że przed 5 innymi z jego
awangardy, które zawróciły ku „Victory", osłonił się dwo-
ma-trzema okrętami świeżo wprowadzonymi do bitwy, a także
uspokoił rannego, iż żaden okręt własny nie poddał się. Wtedy
Nelson oświadczył mu, że umiera, poprosił o modlitwę oraz
0
przekazanie rzeczy osobistych, wraz z puklem włosów, lady
Hamilton i po uściśnięciu dłoni odprawił na pokład. W imieniu
wiceadmirała Hardy musiał dalej prowadzić bitwę. I zwyciężyć.
 292
Kiedy Hardy znalazł się znów na górnym pokładzie, dostrzegł
w odległości ponad 1000 m w kierunku południowo-wschodnim
otoczony kłębami dymów „Royal Sovereign" Collingwooda. Ten
zakończył trwający ponad dwie godziny pojedynek z „Santa Aną",
flagowcem wiceadm. de Alavy, zmuszając go około 14.30
(14.15?) do kapitulacji. Wygląd obu okrętów świadczył o zaciętoś­
ci walki. „Santa Ana" utracił fok- i grotmaszt i miał 104 zabitych,
„Royal Sovereign" zaś grot- i bezanmaszt, a zabitych „tylko" 47
i 94 rannych. Sam wiceadmirał poniósł też pewne straty osobiste,
o których żartobliwie opowiadał po bitwie — wiele krzeseł w jego
kabinie zostało postrzelanych („utraciło po dwie nogi i poręcze,
niestety bez prawa do emerytury"), butelki z winem były
wytłuczone, zaś czarne świnki, które miały urozmaicać admirals­
kie menu, „poległy w walce".
Sukces odniosły też okręty zamykające kolumnę Collingwo­
oda. HMS , Achille" po odłączeniu się od „Colossusa" zamierzał
płynąć na pomoc uszkodzonemu „Belleisle'owi". Na drodze
jednak stanęły mu hiszpański „Argonauta" 48 i francuski „Achil-
le", z którymi doszło do wymiany ognia. Ostatecznie kmdr
King zdecydował się uderzyć na równorzędny sobie 74-armatni
„Berwick", zapewne aby odbić Francuzom dawny brytyjski
pryz. Przeszło półgodzinna nawała ogniowa zakończyła się
sukcesem i około 14.30 „Berwick", po śmierci swego dowódcy,
kmdr. Jeana Filhola-Camasa, opuścił banderę. Został niezwłocz­
nie obsadzony brytyjską grupą pryzową, podczas kiedy więk­
szość załogi francuskiej przeokrętowano na międzypokład
dziobowy „Achille'a", wyrzucając stamtąd za burtę 67 beczek
z różnym zaopatrzeniem. „Achilłe" miał 13 zabitych, podczas
kiedy „Berwick" co najmniej kilkudziesięciu.
HMS „Defiance", który włączył się do bitwy dopiero około
13.45, ostrzelał najpierw „Principe de Asturias", aby następnie
dopaść uszkodzony „Aigle". Jego grupa abordażowa wdarła
się na rufę francuza, opanowując pokład i nadbudówkę
48
Tak wynika z usytuowania w szyku Połączonej Floty; natomiast Warner
(op. cit., s. 209) podaje, że był to francuski „Argonautę".
293
rufową, zaś podchorąży Jack Spratt ściągnął francuską
j podniósł brytyjską banderę; w czasie tych czynności
został ciężko postrzelony w nogę. Francuzi zawzięcie kontr­
atakowali i po 25 minutach walki Brytyjczycy musieli
49
opuścić pokład przeciwnika . Abordaż zamienił się więc
w zaciętą walkę artyleryjską, z której zwycięsko wyszli
kanonierzy „Defiance'a", zmuszając załogę „Aigle'a", po
półgodzinnej wymianie ognia, do kapitulacji. „Aigle", który
stoczył już pojedynki ogniowe i walkę abordażową z co
najmniej 6 okrętami brytyjskimi, miał łącznie prawie 300
rannych i zabitych (w tym dowódca okrętu, kmdr Piotr
Gourrege), „Defiance" jedynie 21 zabitych i drugie tyle
rannych, wśród których był dowódca okrętu, kmdr Philip
Durham (w nogę i bok).
Drugi etap bitwy — walka z awangardą i rozbicie ariergardy
Połączonej Floty, ucieczka jej pozostałości do Kadyksu
i w rejon Gibraltaru, śmierć Nelsona i przejęcie dowodzenia
przez Collingwooda (godzina 14.15-17.50) (mapa 3)
Po namyśle Hardy, u którego poczucie odpowiedzialności za
eskadrę przeważyło nad przyjaźnią i lojalnością wobec Nelsona,
wysłał szalupę z kpt. mar. Hillsem, aby powiadomił Collingwoo­
da o zranieniu głównodowodzącego. Lecz zrobił to z pewnym
wyrachowaniem. Aby tamten nie pomyślał o przejęciu dowodze­
nia, Hills (przekonany, że wysyła go sam Nelson) miał mu
przekazać, że rana wiceadmirała nie jest poważna.
W tym czasie Collingwood walczył o żywotność swego
okrętu flagowego, który po pojedynku z „Santa Aną" utracił
zdolność ruchu. Sygnałem podniesionym na szczątkach
49
Rannego Spratta udało się ewakuować, ale odmówił kategorycznie
amputacji nogi, mimo namów dowódcy okrętu, kmdr. Durhama. Po 17-
tygodniowym leczeniu szpitalnym (Gibraltar) nogę uratowano, choć Spratt
nie mógł już pełnić służby na okręcie. Za dzielność w czasie bitwy
awansowany na por. mar. W a r n e r , op. cii., s. 210.
 294
fokmasztu zawezwał więc, wyznaczonego do niesienia pomocy
okrętom flagowym „Euryalusa", który niezwłocznie wyruszył
ku niemu. Po drodze poprosił go o hol postrzelany i dryfujący
„Mars", ale że Blackwood musiał ratować „Royal Sovereigna"
dowodzący tymczasowo „Marsem", kpt. mar. Hannah, pod-
ryfował dalej, dzięki czemu, jak wiemy, mógł podjąć na pokład
samego kapitulującego Villeneuve'a. Toteż kiedy szalupa
z Hillem dotarła do „Royal Sovereigna", przygotowania do
holowania go były już w pełnym toku, a Collingwood
z Blackwoodem nadzorowali je, stojąc na baku. Wiadomość
o ranie Nelsona przyjęli ze spokojem, choć Collingwood
wyczytał podobno z twarzy Hillsa „wielki niepokój", Blackwo­
od zaś, mając w pamięci słowa pożegnania, chciał natychmiast
popłynąć na „Victory". Zamiast tego „Cuddy" wysłał go na
„Santa Anę", aby przyjął kapitulację wiceadm. de Alavy, co
obecni przy tym uznali za nietakt i wręcz złośliwość, jako że
Blackwood był ulubieńcem Nelsona, a kapitulację mógł
przecież przyjąć kmdr Rotherdam lub któryś z jego oficerów.
Komandor rozkaz wykonał, ale ponieważ de Alava był
nieprzytomny wskutek rany (kontuzji?) głowy, zabrał ze sobą
najstarszego rangą, nierannego oficera liniowca, kpt. mar. (?)
Francisco Riquelme'a (wraz z szablą) i po przekazaniu go
Collingwoodowi, zajął się holowaniem „Royal Sovereigna".
Tym bardziej, że do związanych walką okrętów zbliżył się po
godzinie 15 zespół Dumanoira.
Nie wiedząc jeszcze o kapitulacji Villeneuve'a, Dumanoir
skierował się ku centrum bitwy, ale tu został ostrzelany przez
„Leviathana", „Conąuerora", „Neptune'a" oraz trzy inne okręty,
które przeszły na nawietrzną. Odszedł więc z czterema swoimi
liniowcami bardziej na południowy zachód, podczas kiedy dwa
ostatnie w szyku nie zmieniły kierunku ataku — „Intrepide"
walcząc z „Africą" parł ku „Bucentaure'owi", a „Neptuno",
mimo ognia „Leviathana" 5 0 , ku „Santisimie Trinidad". Wbrew
oczekiwaniom brytyjskim cztery inne okręty Połączonej Floty
(trzy hiszpańskie i francuski), znajdujące się na północ od
,0
Tamże, s. 212. Autor podaje niewłaściwie, że byt to francuski „Neptune".
295
centrum bitwy, nie wsparły ataku awangardy, ale korzystając
z tężejącego wiatru, zawróciły na wschód. Na kursie Dumanoira
znalazły się teraz nieostrzelane jeszcze w bitwie „Minotaur"
i „Spartiate" z zespołu Nelsona, które, mając przewagę liczebną,
zamierzał odciąć od pozostałych okrętów tego zespołu i znisz­
czyć. Oba jednak dostrzegły niebezpieczeństwo i szybko
przecięły kurs okrętom francuskim, ustawiając się między nimi,
a gros eskadry zgrupowanego wokół „Victory" dla osłony
uszkodzonego okrętu flagowego oraz jego matelota „Temerai-
re'a". Do wymiany ognia doszło po zbliżeniu się przeciwnika na
odległość strzału pistoletowego. Trwała ona około 20-30 minut,
w czasie których „Formidable" został trafiony poniżej linii
wodnej (stały przeciek), Dumanoir zaś zorientował się w sytuacji
taktycznej. Przekonany już o zniszczeniu bądź o kapitulacji
„Bucentaure'a", popłynął ku ariergardzie, aby udzielić pomocy
walczącemu Gravinie. Ostrzeżony Collingwood wydzielił prze­
ciw niemu 6 czasowo niezaangażowanych w walkę najspraw­
niejszych okrętów, które, halsując, sformowały zaporę wzdłuż
linii wiatru. Były to: „Revenge", „Dreadnought" oraz prawdopo­
dobnie „Defence", „Thunderer", „Prince" i „Polyphemus".
Doszło do kolejnej potyczki artyleryjskiej, zapewne ponad
półgodzinnej, która wobec przewagi Brytyjczyków i słabej
woli walki Francuzów zakończyła się ich odpędzeniem. Być
może Dumanoir liczył na wsparcie zespołu Graviny, ale, ku
własnemu zaskoczeniu, przekonał się, że tamten wobec
nadciągającego sztormu i niepomyślnej sytuacji na akwenie
bitwy (podobno po konsultacji z kmdr. Cosmao-Kerjulienem
z „Plutona") zdecydował uchodzić do Kadyksu. Co więcej,
podniósł już sygnał (po godzinie 16) 5 1 nakazujący okrętom
Połączonej Floty dołączyć do niego celem wykonania pod­
jętego zamiaru. Zdesperowany Dumanoir zrezygnował zatem
ze współdziałania i, nie decydując się forsować linii okrętów
1
Zdaniem autorów Morskogo Atłasu (t. I, cz. 3) sygnał ten podniesiono
n
a „Principe de Asturias" dopiero o godzinie 17, z kolei Wieczorkiewicz (op.
c
't-. t. I, s. 539), że miało to miejsce o 16.45.
 296
Collingwooda, popłynął na południe, w kierunku Cieśniny
Gibraltarskiej. Ostatnia salwa, którą oddal jakby na pożegnanie
zdetonowała pośród okrętów otaczających „Royal Sovereign",
zrywając hol łączący liniowiec z „Euryalusem". Ponieważ
w pobliżu wolno dryfował „Victory", więc pełen złych
przeczuć Blackwood wykorzystał powstałe zamieszanie i,
lekceważąc Collingwooda, popłynął ku flagowcowi Nelsona.
Nie zdążył jednak...
W czasie gdy zewnętrzne okręty brytyjskie odpierały ataki
Dumanoira, te wewnątrz ugrupowania toczyły zacięte poje­
dynki z okrętami Połączonej Floty, zmuszając je kolejno do
kapitulacji. Około 15.30 poddał się wreszcie, otoczony wkoło
przez okręty nieprzyjaciela, nieustraszony i groźny „Redoutab-
le". Z mocno postrzelanym i przeciekającym kadłubem,
zdewastowaną artylerią, mając 490 zabitych i 81 rannych (z
643-osobowej załogi), a wśród tych ostatnich dowódcę okrętu,
został niemal zmuszony do opuszczenia bandery, która „i tak
opadła wraz ze zwalonym bezanmasztem", jak oświadczył
kmdr Lucas. Ten tak „groźny" dla Brytyjczyków i samego
Nelsona okręt zdołał jeszcze przed kapitulacją poczynić istotne
szkody na „Temeraire'u", do nadbudówki rufowej którego
wrzucono płonący ładunek („śmierdzące naczynie"). Przez
tzw. sito prochowe opadł on na pokład główny, wywołując
pożar i wybuchy zgromadzonych tam ładunków (przy ar­
matach). Tylko dzięki ofiarności podoficera marinersów (?),
Johna Toohiga, ogień nie przedostał się do rufowej komory
amunicyjnej, co ocaliło okręt przed eksplozją prochów,
a pobliskie okręty przed uszkodzeniami. „Temeraire" mógł
teraz zająć się kolejnym francuzem — zmusił do kapitulacji
mocno uszkodzony i dryfujący w pobliżu „Fougueux" (546
zabitych i rannych ?). Obsadził go 30-osobową grupą pryzową.
Niemal równocześnie, bo po 15.30, HMS „Leviathan" po
starciu z zespołem Dumanoira zaatakował „San Agustina",
próbującego dołączyć do okrętów Graviny. „Bezlitośnie zajadli
Anglicy" 5 2 po ostrzelaniu hiszpana ruszyli do abordażu i po
297
dwudziestu minutach (o 16.15 ?) zdobyli go niemal bez strat
własnych (w bitwie „Leviathan" miał tylko 4 zabitych),
podczas gdy przeciwnik stracił aż 184 marynarzy i żołnierzy.
Około godziny 16, mocno postrzelany w pojedynkach z HMSS
5
Revenge", „Defiance", „Swiftsure" i „Polyphemusem", 74-
armatni francuski „Achille", dowodzony przez jakiegoś porucz­
nika marynarki (kmdr Denieport i większość oficerów okrętowych
poległa), który nie był w stanie dołączyć do okrętów Graviny,
został zaatakowany przez równie powolnego, za to 98-armatniego
i nieuszkodzonego „Prince'a". Brytyjczyk przeczesał mu ogniem
rufę tak skutecznie, że zwalił grot- i fokmaszt (?) oraz wywołał
pożar na pokładzie głównym i rufowym, którego zdziesiątkowana
załoga nie była w stanie opanować.
W takiej to, coraz korzystniejszej dla Brytyjczyków, sytuacji
taktycznej doszło tuż przed godziną 16 do drugiego spotkania
kmdr. Hardy'ego z rannym Nelsonem. Stan zdrowia wicead­
mirała wyraźnie się już pogorszył — utracił on czucie
w nogach, a silny ból, odbierający mu chwilami przytomność,
przyspieszył pragnienie śmierci. Czuwającym przy nim kilka­
krotnie powtórzył, że „wypełnił swój obowiązek". Ożywił się
jednak na widok Hardy'ego, który ściskając mu dłoń po­
gratulował wspaniałego zwycięstwa („brilliant victory"), nie
wiedział jednak dokładnie, ile okrętów przeciwnika poddało
się — czternaście czy piętnaście 5 3 . Nelson pochwalił, a jedno­
cześnie zganił, mówiąc że powinno być dwadzieścia, a mając
na uwadze nadciągający sztorm, przypomniał o wieczornym
kotwiczeniu okrętów. Gwałtownie odmówił też przekazania
dowództwa Collingwoodowi („Nie, dopóki żyję"), każąc
Hardy'emu podnieść później sygnał o zakotwiczeniu. Po tym
chwilowym ożywieniu, upewniwszy się, że komandor będzie
52
Takiego określenia użył Villeneuve w swoim sprawozdaniu z bitwy (wg
filmu TV BBC Bitwa pod Trafalgarem z 1993 r.).
53
Faktycznie było ich łącznie 15-16 (wg mojego zliczenia). Bidwell (op.
cit., s. 259) twierdzi też, że kazał on Hardy'emu pilnować pryzów, a w razie
podjęcia przez nie próby ucieczki „ścigać fregatami Blackwooda".
 298
wiedział, co robić, gasnącym już głosem oświadczył, że
niebawem już umrze oraz prosił o niewyrzucanie jego ciała za
burtę, o opiekę nad lady Hamilton i o pożegnalny braterski
pocałunek. Stwierdził też, iż jest zadowolony, gdyż spełnił
swój obowiązek wobec ojczyzny. W końcu pobłogosławił
Hardy'emu, który rozżalony powrócił na pokład rufowy,
zastanawiając się, jak ma uniknąć czekających go niebawem
wymówek i pretensji Collingwooda. Głównodowodzący zdążył
jeszcze poinformować otoczenie o oddaniu lady Hamilton
i Horacji pod opiekę „mojego kraju" oraz o tym, że wypełnił
swój obowiązek, po czym zamilkł na zawsze i, jak stwierdził
dr Beatty, przestał oddychać o 16.30. Toteż Blackwood, który
kilkanaście minut później zbiegł do kokpitu „Victory", nie
zastał już swego przełożonego i przyjaciela wśród żywych.
Hardy popłynął na „Royal Sovereigna", aby osobiście
zameldować o śmierci Nelsona i formalnie przekazać mu
dowodzenie. „Cuddy" (wobec uszkodzeń swego flagowca
oraz „Victory" przeniósł się na „Euryalusa") płakał przy
tym jak bóbr. Razem z Hardym, Blackwoodem i Rot-
herdamem. Rozpacz ogarnęła cały „Royal Sovereign" — od
wiceadmirała do zwykłego jungi, przenosząc się kolejno
na „Victory" i „Euryalusa", a stamtąd na pozostałe okręty
zwycięskiej eskadry brytyjskiej. Zapłakane zwycięstwo.
54
Choć nie pyrrusowe, ale tak jakby... .
Przerwijmy na chwilę opowieść o bitwie, aby zastanowić
się nad nasuwającymi się wątpliwościami w związku z przy­
czynami tej śmierci. Poza tą bezpośrednią i oczywistą (śmier­
telny postrzał), pozostałe wynikły jakby z lekkomyślności
wiceadmirała wywołanej nieznanymi czynnikami, co nadaje
jej pewien posmak tajemnicy. Intryguje to od lat biografów
>l
wszyscy w naszej flocie takie mają miękkie serca, że nic tylko płaczą,
od kiedy go zabito. Bóg mi świadkiem: chłopcy, którzy się bili jak diabły,
siedzą i płaczą jak baby" (fragment listu marynarza z „Royal Sovereigna").
B i d w e l l , op. cit., s. 260. Podobno tylko na ..Temeraire'a" wiadomość
o śmierci Nelsona dotarła dopiero w czasie sztormu.
299
Nelsona, a spekulacje te odżyły znów w drugiej połowie XX w.
po opublikowaniu w Wielkiej Brytanii wyników badań nieja­
kiego doktora Henry'ego Duranta. Stwierdził on, że Nelson
, nragnął i szukał śmierci pod Trafalgarem", gdyż znalazł się
w sytuacji bez wyjścia, a pułapkę tę przygotował sobie
niejako wspólnie z losem, opracowując „Nelson touch".
Zakładając całkowite zniszczenie Połączonej Floty, mógł, po
głębszym namyśle, dostrzec, iż zwycięstwo to, eliminując
dwóch największych wrogów Albionu na morzu, zapewni
Wielkiej Brytanii niczym nie ograniczone na nim panowanie.
Dla niego samego natomiast, długotrwały pokój oznaczał
zakończenie aktywnej kariery wojennomorskiej, z perspektywą
dalszej wegetacji na lądzie (na półpensji). Miało to być życie
kalekie fizycznie (prawdopodobieństwo całkowitej utraty
wzroku, o czym ostrzegał go dr Beatty) i psychicznie (rozbicie
wewnętrzne z racji legalnego związku małżeńskiego z Fanny
Nelson i „skandalicznego" z Emmą Hamilton), z zapowiedzią
dalszego załamania nerwowego wobec narastających kłopotów
materialnych. Nie wiedząc, jak z tego wybrnąć, przy swoich
wrodzonych skłonnościach hipochondrycznych, zdał się na
wyroki losu, gdyż silne poczucie obowiązku wyeliminowało
z tych kalkulacji myśl o samobójstwie. Niemniej zrezygnował
jednak z podstawowych środków ostrożności (założenie galo­
wego munduru z odznaczeniami, brak płaszcza), odwołując
się nawet do pewnych elementów magii (nie przypasał szabli,
którą w każdej bitwie zabierał na pokład), nie mówiąc już
o zamianie okrętu flagowego na fregatę „Euryalus" (jak
proponował Blackwood), teoretycznie niezaangażowaną bez­
pośrednio w bitwę, a zatem bezpieczną. Szukając więc aurea
mediocritas, uznał, że sporządzając testament na rzecz Emmy
i Horacji, i obarczając jego wykonawstwem „wdzięczną
ojczyznę", zabezpieczy im w jakimś stopniu przyszłość, choćby
z racji niewypłacanej mu odtąd pensji admiralskiej. Orientował
się wprawdzie, że takie założenie zawiera pewien element
ryzyka, ale w swej prostodusznej uczciwości ani przypuszczał,
 300
że było to rozwiązanie błędne, a ofiara z własnego życia
w takiej intencji, wobec niechęci króla i rządu brytyjskiego
okaże się całkiem daremna 5 5 . Na nic zdały się też podpisy tak
znaczących świadków testatora, jak komandorzy Blackwood
i Hardy (w przyszłości admirałowie) i ich późniejsze starania
o wykonawstwo testamentu.
Czy tak było w istocie?
Hardy, zobligowany nakazem głównodowodzącego, podniósł
około 16.15 sygnał nakazujący każdemu z okrętów ustawienie
się do wiatru prawym halsem. Oznaczało to, że wobec
nadciągającego z zachodu sztormu, należy przygotować się do
przejścia pod brzegi hiszpańskie dla ewentualnego zakot­
wiczenia. Dla okrętów brytyjskich było to jednoznaczne
z przerwaniem akcji zaczepnej i koncentracją wokół flagowego
„Victory", o tyle ułatwione, że cały dotychczasowy galimatias
bitewny, owe narzucone przez Nelsona „melee", toczyło się
wokół centrum, które stanowiły „Victory" (od północy)
i „Royal Sovereign" (od południa), przy czym walczące
okręty wolno manewrowały, dryfując raczej, niż idąc ostro
z wiatrem, przy wciąż rosnącym falowaniu. Ponieważ nie
doszło do współdziałania Graviny z Dumanoirem, który
odszedł na południowy zachód, dla Połączonej Floty bitwa
była ostatecznie przegrana. Zapewne admirał hiszpański miał
jakąś koncepcję rozwiązania tej sytuacji taktycznej, ale
odniesiona ciężka rana udaremniła jej przeprowadzenie. Z kolei
jego szef sztabu, kontradm. Escano, uznał sprawę za bez­
nadziejną i myślał już tylko o uprowadzeniu możliwie naj­
większej liczby okrętów do zbawczego Kadyksu. Zamiarowi
temu zdawały się sprzyjać zarówno wspomniana koncentracja
35
Z. F 1 i s o w s k i. Dlaczego zginął Nelson, „Morze" 1970, nr 2. Ponadto
Durant podaje, jakoby w ostatnim liście do Emmy (rozpoczętym 19 paździer­
nika 1805 r.) Nelson umieścił datę w lewym górnym rogu, podczas gdy
wszystkie inne listy datowane były w rogu prawym. Jest to stwierdzenie
błędne, gdyż na faksimile tego listu (vide — ilustracja 43) data jest również
postawiona z prawej.
301
okrętów brytyjskich, jak obecność na zawietrznej „bezużytecz­
nych" dotąd 5 francuskich fregat i 2 brygów, które mógł użyć
do osłony odwrotu oraz do holowania uszkodzonych jednostek.
Po 16.45 Escano zawrócił więc z „Principe de Asturias" na
północny wschód, pociągając za sobą okręty francuskie
„Pluton" i „Neptune" oraz hiszpański „San Leandro". Na
wysokości wspomnianego centrum bitwy dołączyły do niego,
aktualnie niezaangażowane w walkę, francuskie „Argonautę"
i „Indomptable" oraz hiszpańskie „San Justo" i „Montanes".
Ostatnie trzy — hiszpańskie „Rayo" i „San Francisco de Asis"
oraz francuski „Heros", pozostałość awangardy Połączonej
Floty, doganiały resztę zespołu już po zakończeniu drugiego
etapu bitwy. Miał wtedy miejsce jedyny wypadek właściwego
wykorzystania fregat przez dowództwo Połączonej Floty
— fregata „Themis" wzięła na hol uszkodzony „Principe de
Asturias" i poprowadziła go do Kadyksu.
Wydaje się, że Brytyjczycy, u których oprócz patriotyzmu,
dominowała również chęć zysku z racji spodziewanego
pryzowego, pośród emocji walki przegapili wymykanie się
zespołu Graviny-Escana z akwenu bitwy. Być może niechęć
do prowadzenia pościgu wynikła również ze spodziewanego
sztormu; w każdym razie zajęli się najpierw likwidacją
aktualnych jeszcze ognisk walki, a także wyłapywaniem
dryfujących po akwenie bitwy postrzelanych okrętów Połą­
czonej Floty. Niektóre z nich poddały się już wcześniej, ale
dopiero teraz można było przyjąć ich kapitulację. Mniej
więcej jednocześnie, bo około 17.30, zaprzestały oporu dwa
atakujące pojedynczo centrum brytyjskie liniowce z zespołu
Dumanoira — hiszpański „Neptuno" i francuski „Intrepide".
„Neptuno", dowodzony przez kom. Kajetana Valdesa, idąc
na pomoc „Santisimie Trinidad", miał krótkie pojedynki
ogniowe z okrętami kolumny Nelsona. Odpędziły go one od
superliniowca, który zresztą już wcześniej, około 14.20,
skapitulował. W tej sytuacji Valdes, zagubiony nieco w gąszczu
walczących, postanowił przebijać się do zespołu Graviny.
 302
Uniknął pojedynku z gotowym do napaści „Orionem", natknął
się jednak na „Minotaura", który, rozgrzany pojedynkiem
z okrętami Dumanoira, szukał kolejnego przeciwnika na pryz.
Uderzył zatem na „Neptuno" i po dłuższej (kilkudziesięcio­
minutowej ?) wymianie ognia, zmusił do opuszczenia bandery
— „Neptuno" miał 38 zabitych i drugie tyle (?) rannych
(wśród nich kom. Valdes), a „Minotaur" 3 zabitych i kilkunastu
rannych. Sama kapitulacja nastąpiła około 17.30, kiedy
68-osobowa grupa pryzowa z „Minotaura", pod dowództwem
porucznika marinersów, weszła na pokład hiszpana. Po zabez­
pieczeniu komór amunicyjnych, armat i broni ręcznej oraz
wzięciu jeńców pod straż, Brytyjczycy odkryli w części
dennej ponad 5 stóp wciąż przybierającej wody. Tak więc, po
zatrudnieniu jeńców przy pompach odwadniających, wysłano
na „Minotaura" nie tylko szablę rannego kom. Valdesa, ale
i marinersów po materiały uszczelniające.
Po 17.20 poddał się po dwuipółgodzinnej twardej walce
z liniowcami Nelsona „Intrepide", dowodzony przez kmdr.
Inferneta. Idąc na pomoc okrążonemu „Bucentaure'owi", dostał
się w samą gęstwę okrętów brytyjskich. Po starciu z „Ajaxem"
kmdr Infernet, któremu towarzyszył syn, 10-letni podchorąży
Infernet, natknął się na prawdziwego „huntera" (myśliwego),
kmdr. Codringtona na „Orionie". Codrington, jak się wydaje,
miał własną wizję rozegrania bitwy, różną od wizji swego
głównodowodzącego, choć podobno tak właśnie zrozumiał
zasady „Nelson touch". Dlatego opuścił on kolumnę uderze­
niową Nelsona, postanawiając w ramach „melee" zapolować
na jakiś sowity pryz (tłumaczył, jakoby chciał wspomóc
kolumnę Colłingwooda). Oczekując na owego „upatrzonego",
kazał zniecierpliwionej załodze ostrzeliwać wszystkie mijane
okręty przeciwnika. Najpierw wybrał zespół Dumanoira, ale
ponieważ ten ominął główny akwen bitwy, skierował się ku
walczącym jednostkom Colłingwooda, docierając niemal do
rufy „Royal Sovereigna". Stąd ruszył w kierunku północnym,
na przełaj przez gąszcz okrętów, ale kiedy dostrzegł „wolnego"
303
francuza („Intrepide"?), uprzedził go w ataku „Ajax". Codrin-
CTton zawrócił więc na południe, aby uderzyć na „Principe de
Asturias", ale przeszkodził mu w tym „Dreadnought". Po­
wracając, natknął się na francuski „Swiftsure", któremu
salwami burtowymi zwalił maszty, ale z nieznanych powodów
nie abordażowa! go; być może dlatego, że od północy wyłonił
się z dymów bitewnych „Intrepide", ostrzeliwany już przez
„Ajaxa" i „Leviathana". „Orion" przeszedł między oboma
okrętami i Codrington, zachęcony przez dowódcę „Leviat-
hana", kmdr. Bayntuna („sądzę, że masz mocniejszą pięść na
niego"), który zamierzał atakować „San Agustina", uderzył na
„Intrepide'a" od strony rufy. O 16.45 odstrzelił mu pół
bezanmasztu, o 17.15 zwalił fokmaszt, a około 17.20 grotmaszt.
Infernet, którego namawiano do staranowania „Oriona" i walki
abordażowej, z uszkodzonym sterem i pozbawiony ruchu,
otoczony w dodatku przez 7 okrętów przeciwnika musiał
kapitulować, choć przedtem obiecywał „obciąć głowę pierw­
szemu, który wspomni o poddaniu się". Miał on ponad 300
zabitych i rannych, podczas kiedy Codrington tylko jednego
zabitego.
Uszkodzony przez „Bellerophona" i „Oriona" francuski
„Swiftsure" natknął się wkrótce na „Colossusa" i ostrzelany
skapitulował po krótkiej walce (miał 68 zabitych i dwukrotnie
tyle rannych). Dzielniej opierał się, zaatakowany zaraz przez
„Colossusa", hiszpański „Bahama", mający już za sobą walkę
z „Bellerophonem", w której odniósł rany dowódca okrętu,
kom. Alcala-Galiano. Ale że kanonierzy „Colossusa" strzelali
szybciej i celniej, a kula karabinowa jednego z marinersów
dobiła w końcu zbroczonego krwią z trzech ran komodora
Galiano, Hiszpanie zrezygnowali z walki (oprócz dowódcy
mieli jeszcze 74 zabitych i co najmniej kilkudziesięciu
rannych). „Colossus" zapłacił za zwycięstwo 40 zabitymi
i 160 rannymi.
Wtedy również, a może wcześniej, na początku drugiego
etapu bitwy, ciężko postrzelanemu i pozbawionemu masztów
 304
HMS „Belleisle" (33 zabitych) poddał się, uszkodzony już
w walce z HMSS „Achille", „Swiftsure" i „Polyphemus",
80-armatni hiszpański „Argonauta" (103 zabitych), który,
zdezorientowany i odcięty od odchodzących okrętów Graviny-
Escano, zaniechał walki, podnosząc banderę brytyjską. Na
hiszpana wysłano szalupę z kpt. marinersów Johnem Owenem.
Przewiózł on rannego dowódcę okrętu, kmdr. Pareję, na
„Belleisle'a", gdzie kmdr Hargood przyjął jego szablę na znak
kapitulacji, częstując w zamian... filiżanką herbaty.
Podobnie stało się z hiszpańskim „San Ildefonso", który,
uszkodzony przez „Thunderera", dryfował po akwenie bitwy.
Teraz natknął się na „Defence'a" i... skapitulował. Miał 36
zabitych, podczas kiedy „Defence" tylko 7.
Gaszenie pożaru na ogarniętym płomieniami od linii wodnej
do topu bezanmasztu, na którym powiewała ciągła bandera
francuska, „Achille'u" trwało aż do 17.45. Ponieważ nie
przyniosło żadnych rezultatów, a zaczęły już wybuchać prochy
w załadowanych armatach i na stanowiskach, szalupy z „Prin-
ce'a" rozpoczęły ewakuację załogi okrętu — ocaliły one około
140 ludzi. Eksplozja prochów w komorach amunicyjnych okrętu
nastąpiła między 17.45 a 17.50. Wielki grzyb gęstego dymu
przysłonił wieczorne niebo, a rozrzucone płonące szczątki
liniowca zagasiły litościwie coraz bardziej gniewne fale morskie.
Wśród tych szczątków znalazło się kilkudziesięciu żyjących
jeszcze rozbitków — szkuner „Piekle" wyłowił ich 51 (przekazał
na „Revenge'a"), fregata „Euryalus" około 12 oraz jednego
„Britannia". Wśród uratowanych znalazły się, co ma posmak
sensacyjno-humorystyczny, dwie kobiety i jedna czarna świnka.
Sprawiły one nieco kłopotu ratownikom. Obie prawie nagie
panie trzeba było ad hoc ubrać i tu Brytyjczycy wysilili całą
swoją galanterię i pomysłowość.
Umieszczoną na „Revenge'u" Jeannette, żonę marynarza
(męża odnaleziono wśród jeńców 4 dni po bitwie), ubrano
w kombinację z dwóch kraciastych koszul, płachty muślinu,
jedwabnej chusty oraz pończoch i trzewików kapelana okrę-
305
towego; drugą, bezimienną, umieszczoną na „Britannii", ubrano
w bawełniany szlafrok, a z różnych kawałków materiału
uszyto coś w rodzaju kostiumu arlekina. Nie certowano się
natomiast z ową czarną świnką — załoga „Euryalusa" spożyła
ją na kolację. Podobno ze smakiem.
Sprawa Jeannette przypomniała raz jeszcze o obecności
kobiet w składzie załóg okrętowych, tym razem francuskich,
i ich udziale w walkach. Co do kobiet brytyjskich, to źródła
do bitwy trafalgarskiej ledwie o nich wspominają. Np. Warner
sądzi, że na każdym okręcie brytyjskim były co najmniej
jedna-dwie kobiety, czyli około 50 w całej eskadrze Nelsona,
a zatem dużo mniej niż pod Abukirem. Na HMS „Defiance"
służyła na pewno i wzięła udział w walce niejaka Jane
Townsend, którą w czerwcu 1848 r. wyróżniono za to medalem
Naval General Service. Ile ich było na okrętach Połączonej
Floty, nie wiemy, choć z jednego tylko „Achille'a" uratowano
dwie. Na liniowcu donosiły woreczki z prochem z komór
amunicyjnych na stanowiska ogniowe, a być może udzielały
też doraźnie pomocy rannym. Jeannette służyła na okręcie
wraz z mężem, o drugiej kobiecie prawie nic nie wiemy.
Podobne czynności wykonywały zapewne Brytyjki 56 .
Po zakończeniu akcji ratowniczej „Achille'a", zwycięski
w pełnym znaczeniu tego słowa — bo bez strat — HMS
„Prince" odebrał wreszcie kapitulację hiszpańskiego „Santisima
Trinidad", który prawie 4 godziny wcześniej poddał się HMS
„Neptune". Tym razem kontradm. Cisneros nie grymasił
i „superliniowiec", który w walce utracił prawie trzecią część
załogi (205 zabitych i 108 rannych, a według innych danych
216 zabitych i 116 rannych), przyjął hol od brytyjskiego
liniowca.
Eksplozja „Achille'a", który wyleciał w powietrze wraz
z dowódcą, kmdr. Denieportem i 479 ludźmi załogi, zakończyła
drugi etap bitwy, dzienną bitwę i samą bitwę trafalgarską.
56
Brak wiadomości o zaokrętowanych kobietach wynika stąd, że nie
figurowały one w ewidencji zatóg.
20 — Trafalgar 1805
 306
Epilog bitwy — sztorm południowo-zachodni i jego skutki
(noc z 21/22-27 października)
Collingwood, który przejął dowodzenie po śmierci Nelsona
dopiero po przejściu na „Euryalusa" zorientował się, że jego
eskadra „bojowo-pryzowa" składa się z ponad 50 okrętów,
w tym co najmniej połowa bez masztów, a inne z uszkodzo­
nymi sterami. Dlatego pierwsze sygnały z „Euryalusa" doty­
czyły holowania pryzów i własnych niesprawnych jednostek.
57
Po założeniu holów zespoły takie skierowano na południe
do bazy gibraltarskiej, zaś wiceadmirał zasiadł do pisania
meldunku o bitwie. Lecz przy słabym wietrze zachodnim
rosła wciąż fala z kierunku południowego, utrudniając ruchy
58
okrętom przygotowującym się do sztormowania . Doszło do
przypadkowych zderzeń, m.in. o 19.36 flagowy Collingwooda
„Royal Sovereign" uderzył w prawą burtę holującego „Eury­
alusa", uszkadzając mu omasztowanie i olinowanie grot-
i bezanmasztu, szalupę oraz część rufówki ze złożonymi tam
hamakami, a także górną część samej burty. Ponieważ bryza
spychała okręty w stronę lądu (o godzinie 21 sonda wykazała
23 sążnie, czyli 42 m a o 21.20 już tylko 13, czyli 23,7 m),
Collingwood kazał najpierw kotwiczyć (podniósł sygnał), co
wykonało część okrętów, potem jednak, z uwagi na trafalgar-
skie mielizny, nakazał zwrot przez rufę (lewym halsem na
wiatr), aby kursem północno-zachodnim odejść od brzegów.
O świcie 22 października widziano z „Euryalusa", przy
wciąż tężejącym wietrze, nie więcej niż 40 jednostek. Zanie­
pokojony wiceadmirał przeokrętował się więc na HMS „Nep-
tune" (przejął on jednocześnie holowanie jego okrętu flago-
57
M.in. „Thunderer" holował „Santa Anę", „Prince" — „Santisimę
Trinidad", „Naiad" — „Belleisle'a", „Spartiate" — „Tonnanta", „Euryalus"
— „Royal Sovereigna", „Swiftsure" — „Redoutable'a", „Minotaur" — „Nep-
tuno".
38
Usuwano za burtę resztki ożaglowania, armaty z górnych pokładów,
a przede wszystkim poległych; łatano wyrwy i przestrzeliny burt, ustawiano
prowizoryczne maszty, rozpinając na nich ocalałe żagle itp.
307
wego), kierując w zamian fregatę Blackwooda na północ dla
zebrania odstałych okrętów. Jednocześnie HMSS „Piekle"
i „Entreprenante" zaczęły spędzać inne rozproszone jednostki
pod „Neptune'a". Było to o tyle istotne, że po południu
nadciągnęła gwałtowna wichura z ulewnym deszczem i okręty
zostały poddane nowej, cięższej niż sama bitwa próbie
— sztormowi przechodzącemu chwilami w huragan, z ulew­
nymi deszczami, który dął w stronę brzegów hiszpańskich aż
przez siedem dni (?, podobno odpowiadało to 10° współcześnie
obowiązującej skali Beauforta).
Z zachowanych zapisów w dziennikach okrętowych wiado­
mo, że jeszcze w nocy i rankiem 23 października wyrządził
on szereg szkód, m.in. na „Euryalusie", „Naiadzie", „Victory"
i „Entreprenante". Fregata „Naiad" doznała ich wskutek
zderzenia z holowaną „Belleisle", po zerwaniu holu. Liniowce
z kolei zostały poturbowane dotkliwie przez wiatr i falę
(zniszczenie awaryjnych masztów, wypadnięcie za burtę
pewnej liczby karonad z górnych pokładów itp.), zaś „Royal
Sovereign", który zerwał się z holu „Neptune'a", musiał
podnieść na kikucie fokmasztu sygnał „314" (znajduję się
w krytycznej sytuacji, potrzebuję pomocy). Prawdopodobnie
po południu wziął go ponownie na hol „Euryalus", zaś
„Neptune'a" przydzielono do eskorty „Santisimy Trinidad".
„Naiadzie" udało się podać hol na „Belleisle" dopiero w nocy
z 23 na 24 października już w rejonie Gibraltaru (?).
Sztormowanie pogarszała osłabiona stateczność okrętów
brytyjskich, wywołana nadmiernym przeładowaniem ludźmi.
Np. HMS „Orion" z kolumny uderzeniowej Nelsona poza 500
ludźmi własnej załogi zabrał jeszcze 100 ludzi z innych
okrętów brytyjskich oraz... 580 jeńców. Zdaniem świadków,
zatłoczone pokłady artyleryjskie okrętu przypominały w czasie
sztormu jeden wielki chlew, w którym znaleźli się ludzie
(ranni, chorzy, zdrowi) obok zwierząt gospodarskich prze­
znaczonych dla kuchni okrętowej oraz nieusuniętych jeszcze...
zmarłych. Fetor był podobno nie do zniesienia. Z kolei na
 308
postrzelanych pryzach, obsadzonych przeważnie przez załogi
szkieletowe i brytyjskie grapy pryzowe, sytuacja stawała się
wręcz tragiczną, ze względu na pozostawionych tam rannych.
Tych leżących bezpośrednio na pokładach przechyły prze­
rzucały z miejsca na miejsce, a przetaczające się luzem
pociski armatnie bezlitośnie miażdżyły; leżący w hamakach
natomiast wypadali z nich lub też zderzali się z innymi,
ewentualnie obtłukiwali o burty i grodzie. Stąd wysoka
śmiertelność, zwłaszcza wśród rannych z amputacjami, u któ­
rych pękały nałożone szwy chirurgiczne i następowało wy­
krwawienie (np. na HMS „Tonnant" z 16 rannych z amputac­
jami sztorm przeżyło tylko 2). Grozę powiększała jeszcze
wdzierająca się przez uszkodzone burty woda morska oraz...
pijaństwo, kiedy zdesperowani i pozbawieni nadzoru oficer­
skiego marynarze dorwali się do okrętowych zapasów wina
i wódek. Podobno, nad czym ubolewają autorzy brytyjscy, nie
zabrakło pośród pijących marynarzy z grup pryzowych 59 .
Dlatego pierwsze straty nastąpiły między zdewastowanymi
pryzami. Już nocą z 22 na 23 października zatonęły dwa
najdzielniejsze pryzy francuskie — „Redoutable" i „Bucen-
taure". Holowany przez HMS „Swiftsure" lucasowski „Re­
doutable", obsadzony przez 50-osobową grapę pryzową z HMS
„Temerairea", poprzednią noc spędził na walce z wdzierającą
się wodą, a kiedy po południu sztorm zwalił szczątki bezan-
masztu, rozpoczęto przygotowania do ewakuacji. Wieczorem,
dzięki szalupom z „Swiftsure'a", udało się ewakuować 169
marynarzy liniowca wraz z Lucasem (podobno planowali oni
w nocy uprowadzić okręt do Kadyksu), w tym 134 rannych
oraz 37 ludzi grupy pryzowej. Lecz w trakcie opróżniania
dolnego pokładu, mniej więcej kwadrans po godzinie 22,
„Redoutable" zaczął tonąć rufą, tak że reszcie załogi przyszło
59
Podchorąży z grupy pryzowej na „Monarce" przyznawał, że mniej bał
się podczas samej bitwy niż później na pryzie, gdzie większość załogi oraz
marynarzy brytyjskich była całkiem pijana. Tym być może należy tłumaczyć
późniejsze losy „Monarci" (patrz tekst zasadniczy). H o w a r t h . o j j . cif., s. 225.
309
ratować się na podręcznych tratwach. Rozbitków z trzech
takich tratw udało się uratować (pierwszą z 50 rannymi
0
aodzinie 3.30 nad ranem). Wraz z liniowcem poszło na dno
5 ludzi jego załogi i 13 z grupy pryzowej.
Na dryfującym „Bucentaure", obsadzonym przez brytyjską
<mipę pryzową, doszło z inicjatywy znajdującego się na
pokładzie rannego szefa sztabu Villeneuve'a, kmdr. Prigny,
do porozumienia o wspólnej żegludze ku najbliższym brzegom
(Brytyjczykom gwarantowano odesłanie do Gibraltaru). Kawał
stengi bezanmasztu ustawiono jako prowizoryczny maszt,
rozpięto na nim szmat żagla i podobno z prędkością aż
5 węzłów (?) skierowano się na poszukiwanie Kadyksu. Choć
w nocy ujrzano jego światła, niedokładna nawigacja do­
prowadziła do wejścia na skałę podwodną. Liniowiec stracił
ster, rzucił jednak dwie kotwice i, utrzymując się na wodzie,
zdołał podobno ewakuować wszystkich żyjących na brzeg.
Lecz że wody wciąż przybywało (choć wyrzucono za burtę
wszystkie zbędne zapasy), „Bucentaure" z załogą złożoną już
tylko ze 197 poległych zatonął nad ranem 23 października.
Na trzecim pryzie francuskim, „Algesiras", który został
obsadzony grupą pryzową z HMS „Tonnant" (3 oficerów, 60
marynarzy lub — według innych danych — oficer, 50 ma­
rynarzy), doszło o świcie 22 października do porozumienia
(między kapitanami marynarki Bennettem a de la Breton-
niere'em) o wspólnej żegludze do Kadyksu, gdzie Brytyjczycy
mieli być zwolnieni. W ciemnościach nocnych z 22 na 23
października utknęli jednak na skale w zatoce Kadyksu,
podobno w odległości mili od brzegu, gdzie rzucili kotwicę.
Podjęte w celu uzyskania pomocy środki (strzały armatnie,
wysłanie łodzi na ląd ) nie przyniosły na razie efektu.
Choć Collingwood (na „Euryalusie") próbował zebrać
rozproszone okręty (podobno sygnalista fregaty podnosił do
10 sygnałów w ciągu godziny), nawołując do kotwiczenia, to
rozkaz ten trudno było wykonać, gdyż wiele okrętów utraciło
kotwice lub miało uszkodzone jeszcze w czasie bitwy liny
 310
kotwiczne. Doszło zatem do sztrandowania uszkodzonych
pryzów między Kadyksem a Trafalgarem, co świadczyło
o bezradności brytyjskiej wobec sil natury. Ośmielony tym
dowódca „Plutona", kmdr Cosmao-Kerjulien, dokonał wypadu
na akwen niedawnej bitwy, którego celem było sprowadzenie do
bazy błąkających się tam uszkodzonych okrętów własnych
(przeciwnika?), najczęściej porzuconych przez jednostki holują­
ce. Licząc się z przeciwdziałaniem brytyjskim, Cosmao zabrał
5 najmniej uszkodzonych okrętów liniowych („Pluton", „Indo-
mptable", „Neptune", „Rayo" i „San Francisco de Asis") 6 0 , aby
osłaniały one 5 fregat i dwa brygi wyznaczone na holowniki
i w południe 23 października opuścił port. Wypad zakończył się
dość wątpliwym sukcesem — na morzu przejęto „Santa Anę"
(którą fregata „Themis" doprowadziła do Kadyksu) oraz hiszpań­
ski „Neptuno" (wraz z grupą pryzową z HMS „Minotaur"). Zbyt
silne jeszcze wiatr i fala oraz alarm podniesiony przez Colling-
wooda (wspomogły go okręty kontradm. Louisa z Gibraltaru)
spowodowały zbyt paniczny odwrót Cosmao, niweczący uzyska­
ne powodzenie. „Neptuno" musiał sztrandować się na brzeg
w rejonie Rota (na północ od Kadyksu) i tam został zniszczony,
zaś trzy biorące udział w wypadzie liniowce utracono („Indo-
mptable" zatonął wraz z załogą w rejonie Rota, „San Francisco
de Asis" po nieudanym kotwiczeniu został wyrzucony na brzeg
niemal u wejścia do Kadyksu, a „Rayo", ze zwalonymi
masztami, który odbił się od zespołu, został wprawdzie opano­
wany przez HMS „Donegal", ale nazajutrz wyrzucony przez
sztorm na skały w rejonie San Luca).
Wychodzące z Kadyksu okręty Cosmao nie udzieliły jednak
pomocy tkwiącemu na skałach „Algesirasowi" mimo jego
wezwań. Dopiero w drodze powrotnej jeden z nich („San
Justo" zdaniem Howartha) zakotwiczył obok, proponując
holowanie; ale że na okręcie nie było liny holowniczej (użyto
60
W a r n e r , op. cit., s. 226. Natomiast Howarth (op. cii., s. 224) podaje,
że były to „Neptune", „Heros", „San Justo", „Rayo" i „San Francisco de
Asis". Inni autorzy nie wymieniają ich nazw, poza „Rayo".
311
jej do prowizorycznego zakotwiczenia) i miał uszkodzony
kabestan, odszedł do portu. „Algesiras" spędził zatem kolejną
noc — z 23 na 24 października — na skale, rozbijany
sztormową falą (zniszczony ster, zalany dolny pokład).
Nieoczekiwany wypad Cosmao i wciąż szalejący sztorm
był przyczyną podjęcia przez Collingwooda brzemiennej
w skutki decyzji, niweczącej cały dorobek pryzowy Nelsona.
Zdając sobie sprawę, że holowanie pryzów do Gibraltaru
naraża zarówno brytyjskie jednostki holujące, jak grupy
pryzowe, podniósł rankiem 24 października o 8.30 szokujący
sygnał: „Przygotować się do usunięcia ludzi z pryzów i opusz­
czenia ich po wykonaniu niezbędnych uszkodzeń (umoż­
liwiających zatonięcie — przyp. JWD) lub zatopić je, jeśli
czas pozwoli", uzupełniony o godzinie 10 kolejnym rozkazem:
„Zabrać z pryzów Anglików, zrąbać maszty, pozbyć się
kotwic". Kilka godzin później kazał z pokładów usunąć
zagracające je omasztowanie i takielunek, zaś okrętom wysu­
niętym na północ od odbierającego sygnały HMS „Britannia",
aby sztormowały, starając się utrzymać pryzy blisko siebie
i wyznaczyły jeden sprawny okręt do holowania.
Dowódcy i załogi brytyjskie z niezadowoleniem przyjęły te
zarządzenia. Nie dość, że niweczyły one nadzieje wszystkich
na wysokie pryzowe, to jeszcze odbierały spodziewane honory
i splendory, kiedy ze zdobytymi pryzami powróciliby do
portów brytyjskich. Stąd powszechna opinia załóg, że zwycięs­
two bez pryzów to żadne zwycięstwo i że gdyby żył Nelson,
nigdy by do tego nie dopuścił. Dlatego Collingwood, któremu
groziło dochodzenie dyscyplinarne za podjętą decyzję, jako że
zdobyte pryzy stanowiły już w świetle prawa własność Royal
Navy, uspokajał. Twierdził, że taka jest wola Opatrzności
i uczestnicy bitwy trafalgarskiej winni być zadowoleni, gdyż
pokonali przeciwnika, zachowali życie i powrócą do Anglii
w glorii zwycięzców.
Wykonując rozkazy wiceadmirała, zakotwiczyły w rejonie
Kadyksu: HMSS „Orion", „Leviathan", „Ajax" i „Donegal"
 312
(przysłany z Gibraltaru) oraz pryzy: „San Agustin", „Monarca"
„Argonauta" i „Bahama", rozpoczynając po południu 24
października ewakuację jeńców hiszpańskich szalupami na
ląd. Jednak wiatr i wysoka fala przybojowa wywracały łodzie
powiększając straty ludzkie i wydłużając czas ewakuacji do co
najmniej trzech dni. Ponadto nocą z 24 na 25 października
sztorm zerwał z kotwicy liniowiec „Monarca", który rankiem
po kilkumilowym dryfie, morze wyrzuciło na brzeg z więk­
szością załogi i brytyjską grupą pryzową (około 500 Hiszpanów
i 55 Brytyjczyków).
Tymczasem 24 października po południu (?) dotarł do
Gibraltaru na holu „Naiady" pierwszy z uczestników bitwy
trafalgarskiej, „Belleisle", stawiając jakby pod znakiem zapy­
tania słuszność decyzji Collingwooda, tym bardziej, że w na­
stępnych dniach dotarły tam kolejne uszkodzone w bitwie
i sztormie okręty. „Naiad" rzucił hol już u wejścia do bazy,
zawracając pod Kadyks, podczas gdy liniowcem zajęły się
jednostki portowe. Wieść o zwycięstwie przedostała się już
lądem przez Hiszpanię, toteż „Belleisle'a" powitano salutem
armatnim oraz paradą burtową stojących w bazie okrętów,
których załogi nie szczędziły radosnych „hurrah". Niestety,
nie udało się doprowadzić do Gibraltaru najcenniejszego
pryzu — hiszpańskiego „Santisima Trinidad", holowanego
przez „Prince'a" i eskortowanego przez „Neptune'a". Sztorm
powiększył tylko rozmiar poniesionych w bitwie uszkodzeń,
zagrażając życiu pozostawionej załogi i grupom pryzowym,
stąd decyzja Collingwooda z 23 października, o jego zatopie­
niu. „Prince" i „Neptune" zabrały podobno wszystkich żywych
z pokładu superliniowca i pośpiesznie opuściły okręt nad
ranem 24 października (?). Jak się wydaje za wcześnie, bo jak
twierdzą Hiszpanie, ktoś go jeszcze ratował i razem z nim
poszedł na dno; nie ma też pewności, czy zabrano wszystkich
rannych i chorych. Sądzi się, że łącznie z zabitymi (205-216
ludzi) utonęło około 300 członków załogi okrętu. Po wielu
perypetiach uratowano natomiast „Algesirasa". Nocą z 24 na 25
313
października jego załoga stoczyła kolejną walkę z rozszalałym
żywiołem, ale nazajutrz przybył szkuner hiszpański, który
pomógł im zejść ze skały (trzeba było odciąć kotwicę), choć
holowanie skończyło się wejściem na przybrzeżną mieliznę.
Ostatecznie 26 (?) października łodzie portowe przeciągnęły go
do bazy. Co do innych pryzów, to „San Agustin" i „Argonauta"
zostały po ewakuacji załóg samozatopione, podpalony zaś
„Berwick" wyrzucony na brzeg, gdzie spłonął (25-27 październi­
ka). W sztormie przepadły też, w nieznanych bliżej okolicznoś­
ciach, francuskie „Aigle", „Fougueux" (podobno wraz z całą
załogą i 30 Brytyjczykami grupy pryzowej) oraz „Intrepide".
Natomiast w ciągu 10 dni po bitwie zdołano doprowadzić do
Gibraltaru 4 ocalałe pryzy — francuski „Swiftsure" oraz
hiszpańskie „Bahama", „San Ildefonso" i „San Juan de Nepomu-
ceno". Tak więc z 17 pryzów, które Brytyjczycy wzięli pod
Trafalgarem, plus „Rayo", opanowany przez HMS „Donegal"
w czasie wypadu kmdr. Cosmao, sztorm przyczynił się do
zniszczenia 11 (w tym „Rayo") zaś 3 zdołały ujść do Kadyksu.
Do portu gibraltarskiego wpłynął też wreszcie, wieczorem 28
października, holowany przez „Neptune'a", HMS „Victory",
w którego kabinie admiralskiej znajdowało się ciało Nelsona,
zakonserwowane w dużej, wypełnionej brandy, beczce. Honoro­
wą wartę pełnił przy niej uzbrojony marynarz, powiewająca zaś
na prowizorycznym maszcie bandera opuszczona była „do pół".
27 października sztorm skręcił wreszcie kark, a rozhuśtane
morze zaczęło się z wolna uspokajać. Collingwood, który
sporządził już meldunek o przebiegu bitwy, stanowiący swego
rodzaju kuriozum ze względu na warunki, w jakich powstał ,
61
podniósł swoją flagę na przybyłym z Gibraltaru liniowcu
61
Napisał go w czasie sztormu w ciasnej kabinie „Euryalusa", co
współcześni uznali za swoisty wyczyn, tym bardziej, że zdołał zebrać
i uwiarygodnić niezbędne dane ze wszystkich okrętów, z wyjątkiem niepraw­
dziwej wiadomości o rzekomym abordażu „Temeraire'a" przez „San Justo"
(?) i „Redoutable'a" lub „Neptune"a" (?), a odparciem którego przechwalał
się kmdr Harvey. jego dowódca.
 314
„Queen", rozpoczynając ponowną blokadę Kadyksu. Popadł
przez to w kolejny konflikt z dowódcami okrętów, którzy
chcieli wracać do portów brytyjskich — bądź pojedynczo dla
dokonania remontów, bądź „z wielką pompą" całą eskadrą.
Blokadę wykorzystał również do nawiązania kontaktów
z administracją hiszpańską, starając się osłabić więzy sojuszu
francusko-hiszpańskiego. Czy robił to na polecenie rządu
brytyjskiego, czy samorzutnie, trudno ustalić, gdyż zaczęło się
od kontaktów utylitarnych. W liście do gubernatora prowincji
Kadyks, markiza Solany, który powiózł na brzeg 27 paździer­
nika (?), ubrany w galowy mundur kmdr Blackwood, Colllin-
gwood proponował wydanie mu wszystkich rannych jeńców
Połączonej Floty (którzy, prawdę mówiąc, utrudniali życie na
okrętach), co Hiszpan przyjął z zadowoleniem, oferując
w zamian wydanie oficerów i marynarzy brytyjskich grup
pryzowych, którzy znaleźli się na brzegu. Nazajutrz wyszły
z portu fregaty francuskie (pod „flagami parlamentarskimi"?),
rozpoczynając ewakuację rannych jeńców. Z kolei jeńcy
brytyjscy nie mogli się nachwalić wręcz przyjaznego trak­
towania ich przez ludność Kadyksu (obdarowywanie żywnoś­
cią i winem, «goszczenie» w domach itp.). Te pisemne
kontakty (wymiana grzecznościowych informacji) oraz drobne
upominki zdaniem Collingwooda zachęciły Hiszpanów do
zerwania dominacji napoleońskiej i w niedalekiej przyszłości
„otworzyły Wellingtonowi drogę na Półwysep Pirenejski".
Śmierć Nelsona przyćmiła wyniki bitwy traflagarskiej, gdyż,
zdaniem opinii publicznej, nie mogły one zrównoważyć tej
bolesnej straty, zwłaszcza że pobitewny sztorm zmniejszył
drastycznie liczbę pryzów. Admiralicja uznała wprawdzie
decyzje Collingwooda co do zatopienia uszkodzonych pryzów,
lecz, jak się wydaje, nigdy mu tego nie wybaczyła. Sprawa
pryzowego dla załóg pozostała więc nadal otwarta, bo choć
315
sprzedano 4 ocalałe pryzy i dochód podzielono między okręty
eskadry, to jednak była to suma zbyt mała, by zaspokoić
pretensje rozżalonych oficerów i marynarzy. Aby zatem nie
zawieść ich zaufania (obniżenie ducha bojowego „in spe" ?,
troska o dobre imię Nelsona, którego plan realizowali '?),
Parlament przyznał załogom 300 000 funtów szterlingów jako
specjalną nagrodę za udział w bitwie („for the day's work"),
którą rozdzielono między wszystkich (?) jej uczestników.
Z sumy tej wypłacono: dowódcom okrętów (komandorom) po
3362 funty, kapitanom, porucznikom i nawigatorom po 226
funtów, intendentom oraz starszym podoficerom pokładowym,
artylerii i chirurgom po 153 funty, podchorążym, młodszym
podoficerom okrętowym, sierżantom marines i urzędnikom
marynarki po 37 funtów oraz marynarzom i marinersom po
6 funtów 10 szylingów. Niezależnie od tego każdy ranny
otrzymał dodatkowo od 100 funtów (ciężko ranny kpt. mar.)
62
do 10 funtów (lekko ranny marynarz) .
Collingwood otrzymał za bitwę trafalgarską tytuł para
i miejsce w Izbie Lordów, brak jest jednak danych do­
tyczących jego nagród pieniężnych (jako dowódcy eskadry
i wiceadmirała). Być może była to zatem swoista kara
za utracone pryzy?
Sprawa przesłania meldunku o bitwie
— rejsy okrętów łącznikowych do Falmouth i Faro
Sporządzony z mozołem przez Collingwooda meldunek
o zwycięstwie powiózł 27 października do Admiralicji w Lon­
dynie szkuner łącznikowy „Piekle" (dowódca kpt. mar. John
Lapenotiere), zaś dwa dni później z jego kopią dla ambasadora
brytyjskiego w Lizbonie wyprawiono do Faro kuter łącznikowy
„Entreprenante" (kpt. mar. R. B. Young). Ponieważ ambasador
miał ją przesłać do Londynu, wiceadmirał ubezpieczał w ten
sposób swego ulubieńca Lapenotiere'a przed jakimś przykrym
62
H o w a r t h , op. cit., s. 234; W a r n e r , op. cit., s. 229.
 316
zdarzeniem. W tej zaszczytnej misji dowódca „Pickle'a"
zastąpił kmdr. Blackwooda, gdyż Collingwood uznał, iż HMS
„Euryalus" będzie mu bardziej przydatny na kotwicowisku
— jako pływające więzienie dla ujętych wyższych dowódców
Połączonej Floty. Lapenotiere,owi sprzyjało nadal szczęście,
więc bez przeszkód dotarł do macierzystych brzegów. Co
więcej, w czasie tego szaleńczego rejsu napotkał fregatę
„Nautilus", której dowódcę, kmdr. Sykesa, skierował do Liz­
bony, aby przejął kopię meldunku od ambasadora. 4 listopada
„Piekle", po ośmiu dniach podróży, dotarł do Falmouth (Korn-
walia). Tu, ze względu na sztorm na Kanale, Lapenotiere
wysiadł, najął bryczkę pocztową i pozostałe do Londynu 265
mil angielskich (według innych danych 290 mil, czyli 426,3
lub 466,6 km) przebył w 37 godzin, co stanowiło swoisty
rekord („normalna" poczta przebywała ówcześnie tę drogę
w pełne dwie doby). Ostatnie metry tej trasy przebiegł,
meldując się 6 listopada o godzinie 1 po północy u sekretarza
Admiralicji, Marsdena. Ten niezwłocznie obudził I Lorda,
adm. Barhama, który po zapoznaniu się z treścią meldunku,
zapędził doraźnie zebranych kancelistów do sporządzenia jego
kopii. Zaraz też wysłano je do króła, premiera i redaktora
London Gazette, a także do brata Nelsona, Williama, Emmy
Hamilton (w Merton) i lady Nelson. Barham napisał jeszcze
wniosek awansowy, dzięki któremu Lapenotiere mógł nadal
wierzyć w swoje szczęście — został komandorem podporucz­
nikiem, a także otrzymał 500 funtów nagrody. Miało to
i wydźwięk humorystyczny, gdyż jeszcze tego samego dnia
(różnica wynosiła podobno tylko kilkadziesiąt minut) dotarł
do Londynu z portugalską kopią meldunku Collingwooda
kmdr Sykes, który „Nautilusem" dopłynął do Plymouth i tam
najął bryczkę pocztową do stolicy.
Jednakże śmierć uwielbianego powszechnie Nelsona przy­
ćmiła radość zwycięstwa. Nikt nie mógł powstrzymać łez,
nawet Jerzy III wraz z małżonką i córkami, samo zaś
świętowanie zwycięstwa ograniczyło się na razie do nabożeń-
317
stwa dziękczynnego oraz dodatków nadzwyczajnych gazet
63
londyńskich (w tym The Times) .
Wyniki bitwy — podsumowanie strat
Bitwa zakończyła się zupełnym zwycięstwem Nelsona
(i Collingwooda), którzy rozgromili wręcz Połączoną Flotę,
wpędzając jej resztki do Kadyksu, gdzie, zablokowane, uległy
całkowitej dewastacji (w 1808 r. okręty francuskie przejęli
Hiszpanie). Rozgromili ją, bo choć Royal Navy przejęła tylko
4 pryzy, to jednak straty bezpowrotne Połączonej Floty
w jednostkach pływających wyniosły aż 20 okrętów liniowych
(jeden wyleciał w powietrze, 15 po uszkodzeniach zatonęło
w czasie sztormu, 4 wzięto jako pryzy). Podobnie wysokie
były straty osobowe, które szacuje się w granicach rzędu 3500
zabitych i utopionych oraz co najmniej 2500 rannych, ponadto
do niewoli dostało się około 4400 marynarzy i żołnierzy.
Wśród poległych znalazło się 2 admirałów — kontradm.
Magon i adm. Gravina (śmiertelnie ranny, zmarł w styczniu
1806 r. ?), a także 9 dowódców okrętów: 2 komodorów
— Alcala-Galiano („Bahama") i Churruca („San Juan Nepo-
muceno") oraz 7 komandorów — Alsedo („Montańes"),
Argemosa („Monarca"), Baudouin („Fougueux"), Denieport
(„Achille"), Filhol-Camas („Berwick"), Gourrege („Aigle")
i Le Tourneur („Algesiras").
Natomiast Brytyjczycy nie stracili żadnego okrętu (choć 16
liniowców było mniej lub bardziej uszkodzonych), zaś ich
straty osobowe wyniosły 449^151 zabitych i utopionych oraz
1214-1241 do 1250 rannych. Na liście poległych widniał sam
63
Podobno tego dnia wysiano ku brzegom Francji (do Boulogne?) tódź
z egzemplarzem Govemment Gazette z wiadomością o zwycięstwie trafalgar-
skim. V i l l i e r s , op. cit., s. 81. Ponieważ tenże autor podaje na s. 80, że
w taki sam sposób Francuzi z Boulogne powiadomili Brytyjczyków 27
października o swoim zwycięstwie pod Ulmem (20 października), być może
byt to swoisty system wymiany informacji wojennych w rejonie kanału La
Manche?
 318
Nelson oraz dwaj dowódcy okrętów, komandorzy — Cooke
(„Bełlerophon") i Duff („Mars") 6 4 .
Mieszkańcy Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii
i Irlandii jeszcze nie uświadamiali sobie przełomowego
znaczenia tego wywalczonego przez Nelsona zwycięstwa
choć potwierdziło ono prymat Royal Navy na morzach, już
jednak wiedzieli, że udaremniło ono Napoleonowi inwazję na
ich Wyspy oraz przeszkodziło w planowanym podboju Króles­
twa Neapolu i Sycylii (wsparcie oddziałów francuskich od
strony morza przez Połączoną Flotę).
C. TRAFALGARU CIĄG DALSZY
— BITWA KOŁO PRZYLĄDKA ORTEGAL (4 listopada 1805 r.)
Złośliwy, czy też sprawiedliwy los spowodował, że i kontr-
adm. Dumanoir otrzymał swoją szansę zmierzenia się z Royal
Navy, a może ściślej, naprawienia popełnionych w bitwie
trafalgarskiej błędów taktycznych.
Jego zespół (4 okręty liniowe — flagowy „Formidable",
„Duguay-Trouin", „Mont Blanc" i „Scipion") opuścił wie­
czorem 21 października akwen bitwy, kierując się ku Cie­
śninie Gibraltarskiej. Być może kontradmirał chciał przedrzeć
się na Morze Śródziemne, ale nazajutrz sztorm oraz do­
strzeżone wieczorem żagle, które uznano za zespół kontradm.
Louisa płynący z Gibraltaru, spowodowały zmianę kursu
na zachodni. Dumanoir postanowił szukać zespołu Alle­
manda, aby do niego dołączyć. W czasie tych poszukiwań
naprawiał żagle oraz usuwał przecieki wody na swych po­
turbowanych przez bitwę i sztorm okrętach. 25 października
dokonał zwrotu na północ, osiągając cztery dni później
64
Dane odnośnie strat osobowych obu przeciwników różnią się od siebie
zależnie od źródła, stąd ich interpolacja. Jakiś wptyw na te niedokładności
miały straty poniesione również w czasie sztormu np. wg filmu TV Londyn
Bitwa pod Trafalgarem (1993 r.) Połączona Flota miała 4400 zabitych i 2500
rannych, podczas gdy eskadra Nelsona 448 zabitych i 1200 rannych.
319
przylądek St. Vincent. Ponieważ Allemand był nadal nie­
uchwytny, Dumanoir zdecydował się płynąć do Aix (Ro-
chefort sur Mer), nie wiedząc, że na tej trasie znajdują
się polujące na Allemanda zespoły Royal Navy. W rejonie
przylądka Finisterre krążył zespół kom. Richarda Strachana
(4 okręty liniowe — flagowy „Caesar", „Hero", „Courageux"
i „Namur"), wspomagany przez zespół 4 dużych fregat
(„Aelous", „Phoenix", „Santa Margarita" i zdobyczna fran­
cuska „Revolutionnaire"). Rankiem 2 listopada okręty fran­
cuskie minęły przylądek Finisterre, a ponieważ mocno prze­
ciekały, Dumanoir trzymał się blisko brzegu, dzięki czemu
wyminął niezauważony stojące dalej w morzu okręty Stra­
chana, który z kolei oczekiwał, że Francuzi zawiną do
El Ferrol. Lecz szczęście Dumanoira skończyło się kilka
godzin później, kiedy zbliżyła się doń fregata „Phoenix"
(dowódca kmdr Thomas Baker). Baker, poszukujący zespołu
Allemanda, skierował się tu po napotkaniu statku duńskiego,
którego szyper poinformował go, jakoby minął się z zespołem
Allemanda na Zatoce Biskajskiej. Baker porzucił więc duński
pryz i popłynął do El Ferrol, licząc, że napotka tu Strachana.
Zamiast niego natknął się na Dumanoira, którego rozpoznał
jako Allemanda. Aby przepędzić intruza, Dumanoir wysłał
74-armatni „Duguay-Trouin", ale Baker na swojej 56-ar-
matniej fregacie nie uląkł się przeciwnika. Podjął zatem
wymianę ognia, cofając się w kierunku zespołu Strachana.
Zanim go rozpoznano, został ostrzelany przez HMS „Caesar",
który rozpoczął pościg za liniowcem francuskim, podczas
gdy „Phoenix" zawrócił do zespołu fregat. Kiedy „Duguay-
Trouin" dołączył do swoich, Strachan przerwał pościg, tym
bardziej, iż zapadł już zmierzch. W ciemnościach nocnych
Dumanoir odpłynął w stronę przylądka Ortegal (60 km
na północny wschód od La Coruna). Ruszyły za nim 3 li­
niowce Strachana, do których dołączyła fregata „Aeolus",
a o świcie 3 listopada druga, „Santa Margarita". Kiedy
zaś w ciągu dnia dołączyły jeszcze: okręt liniowy „Namur"
320

oraz fregaty „Revolutionnaire" i „Phoenix" Bakera, Strachan

zdecydował się dogonić Dumanoira i wydać mu bitwę gene­
ralną. Lecz ten nie myślał o bitwie, gdyż postanowił uchodzić
przez Zatokę Biskajską do Aix, choć prędkość marszowa jego
okrętów raczej eliminowała sukces. Dlatego już rankiem
4 listopada 1805 r. zostały one doścignięte przez okręty
Strachana, na północ od Ortegal, przy czym flagowy „Caesar"
znalazł się w odległości 6 mil od końcowego matelota
francuskiego, „Scipiona". Liniowce brytyjskie poprzedzane
były przez fregaty „Santa Margarita" i „Phoenix", które po
godzinie 6 doszły „Scipiona" i ostrzelały go salwami bur­ Kontradm. Pierre Dumanoir Le Wiceadm. Pierre Villeneuve, do­
Pelley, dowódca awangardy Połą­ wódca Połączonej Floty (portret
towymi. Dumanoir liczył jeszcze, że uniknie bitwy, stąd jego
czonej Floty (portret ówczesny) wg E. Quenedeya ?)
mało przemyślana decyzja o wyrzuceniu części armat za
burtę. Nie powiększyło to jednak prędkości, za to osłabiło siłę
ognia okrętów. Około godziny 11, chcąc nie chcąc, przyjął
więc bitwę.
Strachan, od którego w czasie pościgu odstał „Namur",
zdecydował rozegrać ją jakby w „stylu trafalgarskim",
uderzając na centrum i ariergardę przeciwnika (tak podobno
oświadczył dowódcom okrętów swego zespołu). Podczas
kiedy likwidacją tworzącego ariergardę „Scipiona" zajęłyby
się fregaty, na centrum i okręt flagowy Dumanoira „Fo-
rmidable" (drugi w szyku) uderzyć miał „Caesar" wspo­
magany przez „Hero". Z kolei Dumanoir, pamiętając za­
pewne, jak wymanewrował go Nelson pod Trafalgarem,
postanowił zmienić szyk, wzmacniając swoje tyły. Dojrzał
też odstałego „Namura", którego przy okazji chciał zni­
szczyć. Tak więc w sposób niezamierzony doszło do pię­
ciogodzinnej bitwy morskiej, stanowiącej jakby ciąg dalszy
Trafalgaru.
Manewr francuski odbywał się pod ostrzałem z „Caesara"
i „Hero", przy czym okręty przeciwników zbliżyły się do
Kontradm. Charles Magon de Me- Komandor Jean Lucas, dowódca
siebie na zasięg strzału pistoletowego. Strachan, który miał
dine, drugi zastępca Villeneuve'a liniowca francuskiego „Redoutab-
trudności ze zmianą kursu, musiał na pół godziny przerwać (portret Goeppa) le", z którego bezanmasztu śmier­
ostrzał, a widząc, że Francuzi mogą wyminąć go po nawietrz- telnie zraniono Nelsona (portret
ówczesny)
Przedbitewna „modlitwa Nelsona";
na półce pawęży rufowej (pod ka­
peluszem) szabla (rys. ówczesny)
Dowódca zespołu rozpoznawcze­
go fregat, kmdr Henry Blackwood
(obraz J. Hoppnera)
Dowódca tylnej kolumny torowej,
wiceadm. Cuthbert Collingwood Przygotowanie do podniesienia „świętego sygnału" na rejach „Victory"
(ówczesna miniatura)
(obraz Davidsona)
Sygnalista Roome — ten, który osobiście wcią­
gał „święty sygnał" na reje „Victory" (dagerotyp
z 1845 r. ?)
Początek bitwy — HMS „Victory" (z lewej) przery­
wa szyk Połączonej Floty (akwarela N. Pococka)
Dowódca HMS „Victory", nieoficja­
lny zastępca Nelsona w bitwie,
kmdr Thomas Hardy (portret ów­
czesny)
Nelson w towarzystwie Hardy'ego (odwrócony, z lunetą) na po­
kładzie rufowym (?) „Victory" (obraz W. Overenda)

I stało się ... Nelson, śmiertelnie zraniony przez „snajpera", upadł na

pokład (obraz D. Dightona)

Śmierć Nelsona (obraz A. Devisa)

Z wiadomością o zwycięstwie wysłano do Londynu szkuner „Piekle"

(rys. ówczesny)
 Zaokrętowanie Napoleona 15 lipca
1815 r. na HMS „Bellerophon",
uczestniku bitwy trafalgarskiej
(rys. ówczesny)
Francuski uczestnik bitwy trafal­
garskiej, „Duguay Trouin", jako
zdobyczny hulk „Implacable" słu­
żył w Royal Navy aż do 2 grudnia
1949 r., kiedy uroczyście zato­
piono go pod obiema banderami

Pogrzeb Nelsona 8 stycznia 1806 r. — barka z trumną wiceadmirała (w Kiedy zabrakło żywego Nelsona, dominacji brytyjskiej na morzach musia­
cetrum) opuszcza Greenwich (rys. ówczesny) ły strzec takie pancerne Nelsony (okręt liniowy „Nelson", r. bud. 1925)

Rewers medalu trafalgarskiego

projektu Thomasa Webba (pra­
wdopodobnie z 1845 r.)
 321
Model HMS „Victory" ze
zbiorów Akademii Mary­ ej i ujść, kazał „Namurowi" podejść bliżej linii wiatru
n
narki Wojennej w Gdyni
i atakować w pojedynkę ich czoło. Z kolei kiedy po zwrocie
(wyk. st. mar. pchor. An­
toni Łaniecki) „Hero" wysunął się na czoło zespołu Strachana i skierował
w stronę „Scipiona", ostrzeliwanego już przez fregaty, które
przeszły na zawietrzną, w lukę za nim wsunął się „Namur".
Podążyły za nimi „Caesar" i „Courageux", odcinając od
zespołu francuskiego „Duguay-Trouina", który znalazł się na
zawietrznej. Strachan miał teraz swoje 4 liniowce i 4 fregaty
przeciw 3 liniowcom Dumanoira; toteż mimo dzielności
załóg francuskich, wynik bitwy był przesądzony. Ich okręty,
pozbawione masztów, kolejno opuszczały bandery, tak że po
godzinie 16 bitwę zakończono. Poddał się też najmniej
uszkodzony i najnowszy liniowiec Dumanoira „Duguay-
Trouin" (r. bud. 1800), którego ucieczkę udaremniły fregaty.
Wcielony do Royal Navy jako „Implacable" służył w niej
jako okręt bojowy i pomocniczy aż do 1949 r. Bitwa koło
przylądka Ortegal, w której Brytyjczycy mieli 24 zabitych
i ponad 100 rannych, Francuzi zaś stracili 750 zabitych
i rannych oraz około 1200 jeńców, miała wręcz humorystycz­
ne zakończenie. Kiedy Dumanoir pojawił się na pokładzie
flagowca Strachana, aby oddać mu swoją szablę, komodor ze
zdumieniem dowiedział się, że przez pięć godzin walczył nie
z wyczekiwanym... Allemandem, lecz z uczestnikiem bitwy
pod Trafalgarem, o której podobno (?) nic jeszcze nie
wiedział. Jak by jednak nie było, los pozwolił mu zrealizować
marzenie Nelsona — w obu bitwach Royal Navy zdobyła
łącznie 21 pryzów (22 był zniszczony „Achille"). Los
Przed sarkofagiem Nel­ też wynagrodził go awansem na kontradmirała (w „eskadrze
sona w katedrze Św. Pa­
niebieskiej"), Orderem Łaźni oraz roczną pensją 1000 fun­
wła w Londynie — (od
lewej) przewodnik Jonat­ tów 6 5 .
han Marshall, pracownik
„Naszych Sygnałów" Ro­ fc
Dumanoir, po powrocie z niewoli w 1809 r., stanął przed sądem
bert McCall i kmdr por. dr morskim, ale uwolniony został od zarzutów m.in. za odniesioną pod Ortegal
Dariusz Nawrot z Akade­ ranę (?). Napoleon w czasie swego zesłania żałował, że nie kazał go stracić
mii Marynarki Wojennej za okazany „brak charakteru pod Trafalgarem". W i e c z o r k i e w i c z , op.
w Gdyni (fotografia ze cit., t. I, s. 542-543.
stycznia 2001 r.)
21 — Trafalgar 1805
 322
Gdzie był w takim razie komandor Allemand, którego tak
wytrwale poszukiwały zespoły Royal Navy?
„Nieuchwytny Allemand"
i ostatnia wyprawa oceaniczna floty cesarskiej
Allemand (5 okrętów liniowych, jednostki zaopatrzenia),
po nieudanej próbie połączenia się 20 sierpnia 1805 r.
z Villeneuve'em w zablokowanym Kadyksie, odszedł na
środkowy Atlantyk, aby oczekiwać na sposobną okazję.
Potem zapewne zdecydował, że przyśpieszy ją, działając na
wschodnioatlantyckich komunikacjach brytyjskich. Przy­
stąpił więc do tak popularnej we flocie francuskiej „wojny
66
krążowniczej" (guerre de course) . Krążył zatem między
przylądkiem Finisterre a Maderą i Wyspami Kanaryjskimi,
zatrzymując statki brytyjskie i koalicyjne, które sprzedawał
z reguły w portach hiszpańskich. Niewątpliwie jego naj­
większym sukcesem było opanowanie 26 września liniowca
„Calcutta". Później ruszył ku Wyspom Kanaryjskim, dokąd
dotarł pod koniec października. W dniu bitwy koło Ortegal
stał już na wodach Teneryfy, goszczony przez tamtejszy
garnizon hiszpański. Wysadził chorych na ląd, zaprowian-
tował załogi, sprzedał zatrzymane pryzy, a następnie po­
płynął na wody portugalskie. Po trzech dniach zatrzymał
statek brytyjski i od niego dowiedział się o bitwie pod
Trafalgarem oraz śmierci Nelsona. Allemand aż do połowy
grudnia pływał po wodach iberyjskich i wtedy od kapitanów
3 zatrzymanych statków brytyjskich dowiedział się o lik­
widacji Połączonej Floty Villeneuve'a oraz że poluje na
niego silna eskadra brytyjska. Wykorzystując zatem okres
mglistej pogody, zdecydował się wracać do Aix, dokąd bez
przeszkód dotarł 24 grudnia 1805 r. Rajd jego „niewidzialnej
eskadry" (jak nazwała ją Admiralicja) uszczuplił flotę
66
Guerre de course (franc.) — zwalczanie żeglugi handlowej przeciwnika
przy pomocy okrętów kaperskich, jak też zespołów regularnej floty wojennej.
323
brytyjską (poza HMS „Calcutta") o 3 korwety (slupy?) oraz
42 statki handlowe. Za powyższe sukcesy awansowano go
na kontradmirała.
Niejako wymiennie, realizując jednak plany Napoleona,
opuściły Brest 13 grudnia 1805 r. dwa zespoły okrętów.
Cesarz bowiem, po rezygnacji z inwazji na Wyspy,
wysłał okręty Villeneuve'a na Morze Śródziemne, zaś
okręty Ganteaume'a wyprawić miał na Karaiby. Zapewne
brak zaufania do wiceadmirała, jak i sugestia Decresa
spowodowały, że eskadrę bresteńską podzielono na dwa
zespoły, aby wykonać dwa cele operacyjne. Zespół
kontradm. Corentina Leisseguesa (5 okrętów liniowych,
2 fregaty, korweta) wyruszył na Antyle, aby dostarczyć
posiłki wojskowe na San Domingo oraz wznowić anty-
brytyjską „guerre de course". Z kolei zespół kontradm.
Jana Willaumeza (6 okrętów liniowych, transportowce)
dokonać miał wypadu na wody południowego Atlantyku,
aby wspomóc Holendrów w obronie Kraju Przylądkowe­
go, a następnie zawrócić i przez Karaiby dotrzeć do
Nowej Funlandii — cały czas zwalczając brytyjską
żeglugę handlową. Podczas kiedy Leissegues dostał się
w strefę ciężkiego sztormu, do Willaumeza uśmiechnął
się los — zdobył dwa pryzy brytyjskie. Uruchomiło to
jednak pościg Royal Navy, która, sądząc, że ściga Al-
lemanda, wyprawiła się za... Leisseguesem na Antyle.
Ten zaś, po wyładowaniu 22 stycznia 1806 r. w Port-au-
Prince trzech kompanii piechoty, odszedł do Zatoki Ocoa,
gdzie rozpoczął remont uszkodzonych w sztormie okrę­
tów. Dopadł go tam 6 lutego zespół wiceadm. Johna
Duckwortha (łącznie 7 okrętów linowych) i korzystając
z zaskoczenia (część okrętów na czas remontu zdemon­
towała armaty), rozgromił w ciągu 1,5 godziny. Spłonęły
broniące się do końca: flagowy „Imperial" i „Diomede",
zaś „Alexandre", „Jupiter" i „Le Brave" poddały się.
Uszły tylko fregaty i korweta. Ponadto Francuzi stracili
 324
około 1200 zabitych i rannych oraz 1400 jeńców, Brytyj­
67
czycy natomiast 300-400 r a n n y c h .
Nie zrealizował też celów operacyjnych Willaumez. Zanim
dotarł na wody afrykańskie, Kraj Przylądkowy podbili Brytyjczy­
cy (8 stycznia 1806 r.), krążowanie wokół Wyspy Świętej
Heleny okazało się bezskuteczne, zaś przejście na Antyle
utrudniła sztormowa pogoda, a silne szkwały rozproszyły zespół
po wodach karaibskich. Prześladowane przez Royal Navy
3 okręty zespołu po wielu perypetiach przedostały się do kraju
w 1807 r. („Cassard", „Foudroyant" i „Veteran"), 3 pozostałe zaś
schroniły się na wodach Stanów Zjednoczonych („Impetueux"
zniszczyli Brytyjczycy 14 września 1806 r. w Zatoce Chesapea-
ke, uszkodzony „Eole" sprzedano na rozbiórkę, „Patriotę" zaś
powrócił do Francji dopiero w 1809 r.). Choć Willaumez
przechwycił 17 pryzów przeciwnika, to zysk z ich sprzedaży nie
zrekompensował poniesionych strat. Nie dziwi zatem, że po
cięgach, jakie otrzymała flota francuska w latach 1805-1806,
cesarz utracił (chyba już na zawsze ?) zaufanie do niej.
Czy Trafalgar można uznać zatem za koniec marzeń
o supremacji francuskiej na morzach?
D. TRAFALGARSKIE POKŁOSIE
2 listopada 1805 r. HMS „Victory", po prowizorycznych
naprawach w Gibraltarze, ubezpieczany przez HMS „Belleis-
le", wyruszył z „cennym ładunkiem" do Spithead. Wskutek
przeciwnych wiatrów i złego stanu technicznego dotarł tam
dopiero po przeszło 30 dniach. W kabinie admiralskiej liniowca
znajdowała się — pilnowana przez straż marynarską— beczka
wypełniona brandy, doczesne miejsce spoczynku największego
bohatera królestwa. Sprawował nad nią opiekę dr Beatty,
który w czasie tej podróży dwukrotnie zmieniał brandy
67
Wieczorkiewicz (op. cii., t. I, s. 544-545) umiejscawia tę bitwę
k/przylądka Haitien (pisze o nim „Haiti"), po przeciwnej, północnej stronie
wyspy San Domingo.
325
w beczce w trosce o właściwą konserwację zwłok. W Spithead
(?) Beatty przeprowadził dokładne ich oględziny, połączone
z częściową sekcją i wydobyciem śmiercionośnej kuli karabi­
nowej. Wbiła ona w jeden z kręgów stosu pacierzowego
Nelsona złoty frędzel urwany z jego admiralskiego epoletu.
Po niezbędnych ablucjach ciało wiceadmirała umieszczono
w ołowianej trumnie, wypełnionej mieszaniną brandy, kamfory
i mirry. W Sheerness, 21 grudnia, trumnę tę przeniesiono do
złowieszczego podarunku kmdr. Beniamina Hallowella, drew­
nianej trumny wyciosanej z podstawy grotmasztu francuskiego
liniowca „Orient", zatopionego pod Abukirem. W obecności
kmdr. Hardy'ego, oficerów „Victory" i licznych przyjaciół
wiceadmirała przewieziono ją jachtem do Gravesend (?)
i umieszczono w Muzeum Malarstwa, gdzie stać miała przez
68
dwa tygodnie .
Główne uroczystości pogrzebowe odbyły się z początkiem
roku 1806. 8 stycznia, podczas silnego wiatru południowo-
zachodniego, trumnę, umieszczoną na specjalnej barce żałob­
nej, przewieziono Tamizą z Greenwich do gmachu Admiralicji.
Towarzyszyła jej cała flotylla barek i łodzi wiosłowych oraz
9 admirałów, 500 pensjonariuszy Greenwich Royal Hospital,
Lord Mayor Londynu, a także przewoźnicy wodni, zrzeszeni
w londyńskiej korporacji przewoźników. Nazajutrz trumnę
przeniesiono na specjalny karawan, zbudowany w kształcie
dziobu i rufy „Victory", który załoga liniowca pociągnęła do
katedry św. Pawła. Tam Nelson spoczął w wystawnym grobow­
cu wykutym z czarnego marmuru. W kondukcie znaleźli się
m.in. książę Clarence (późniejszy król William IV), były
towarzysz służby Nelsona w Indiach Zachodnich oraz jako
główny żałobnik, adm. Peter Parker, były przełożony i mentor
Nelsona. Towarzyszyło im 30 admirałów i komodorów oraz
68
H o w a r t h . op. cit., s. 238. Natomiast Warner {op. cit., s. 239) podaje,
że uroczystość odbyta się 23 grudnia, trumnę przewieziono do Greenwich
a odprowadzało ją 30 000 ludzi, biły dzwony, strzelano z dział salutacyjnych
i opuszczono bandery „do pół".
 326
100 komandorów (wśród nich Hardy i Blackwood), rodzina,
przyjaciele, a także tłumy zwykłych londyńczyków, szczerze
opłakujących poległego bohatera Trafalgaru. Podobno Emmy
Hamilton nie dopuszczono do udziału w tych uroczystościach.
Czy królestwo brytyjskie zrealizowało spisany na „Victory"
testament Nelsona?
Pośmiertnie nadano wiceadmirałowi upragniony tytuł hra­
biowski (Earl). Przejął go wraz z pensją 5000 funtów rocznie
i darowizną 100 000 funtów i używał brat William, którego
zasługi wobec państwa były zwięźle mówiąc „żadne". Mał­
żonce Fanny przyznano stałą pensję 2000 funtów rocznie
(pensje skasowano dopiero w 1945 r.), a obu siostrom
jednorazowo po 15 000 funtów. Natomiast o oddanych pod
opiekę Ojczyzny dwóch ukochanych kobietach Nelsona
— Emmie i ich córce Horacji — „owa Ojczyzna", za którą
oddał życie, z miejsca zapomniała. Emma podjęła starania
o przyznanie jej emerytury państwowej za usługi, które
czyniła dla Mediterranean Fleet jako żona ambasadora
brytyjskiego w Neapolu, ale mimo poparcia byłych podwład­
nych Nelsona, nic nie zyskała. Opuszczona również przez
rodzinę ukochanego, po wyprzedaży wszystkiego, co dało się
spieniężyć, próbowała utrzymywać się z pożyczek oraz gier
hazardowych. Uwięziona za długi w 1811 r., zbiegła rok
później do francuskiego Calais, gdzie w 1815 r. zmarła
w nędzy i opuszczeniu. Dopiero wtedy jedna z sióstr Nelsona
zaopiekowała się małą Horacją, którą zresztą szybko wydano
za mąż, za pastora Warda.
Zaiste w opowieściach o niewdzięczności korony brytyjskiej
jako instytucji państwowej, nie ma ani krzty przesady.
Tylko o pół roku przeżył swego rywala i zwycięzcę
wiceadm. Villeneuve, dowódca Połączonej Floty. Przewieziony
do Wielkiej Brytanii przez kmdr. Blackwooda na HMS
„Euryalus" został uwięziony w Reading. W kwietniu 1806 r.
uwolniono go (podobno na słowo ?), zezwalając powrócić do
Francji. Tu zamierzał wyjaśnić Napoleonowi przyczyny swego
327
postępowania, ale cesarz, dla którego Villeneuve po prostu
„przestał istnieć", odmówił jakiegokolwiek spotkania. Wobec
tak jawnej niełaski zrozpaczony wiceadmirał wpadł w depresję
i po napisaniu listu pożegnalnego do żony (pisał go w hotelu
w Rennes w Bretanii, gdzie oczekiwał na wezwanie do
Paryża) popełnił 22 kwietnia 1806 r. samobójstwo, przebijając
się sztyletem. Oficjalnie ogłoszono, że zrobił to w obawie
przed sądem wojennym, ale okoliczności śmierci wzbudziły
szereg wątpliwości, sugerując, że mogło to być również
morderstwo polityczne (sześć ran od pchnięcia sztyletem
zamiast jednej, przejęcie przez policję listu pożegnalnego
i zatajenie go przed żoną, nieprawdziwy meldunek złożony
cesarzowi — tylko jedna rana zadana ostrym szpikulcem itp.).
Co prawda nie obwiniano za morderstwo samego Napoleona,
lecz mógł to być ktoś z jego otoczenia lub z ministerstwa
marynarki, w którego interesie było zrzucenie całej winy za
klęskę trafalgarską na Villeneuve'a, podczas kiedy rozprawa
sądowa mogła ujawnić innych winowajców. Z kolei anglo-
fobowie, biorąc pod uwagę szybkie zwolnienie wiceadmirała
z niewoli, sugerowali prowokację brytyjską, mającą na celu
skompromitowanie cesarza (zemsta za klęskę). Choć ostatecz­
nie w historiografii przyjęła się wersja samobójstwa wskutek
rozstroju nerwowego, opowieść o losach Villeneuve'a możemy
zakończyć nie pozbawionym goryczy stwierdzeniem, że był to
jego drugi Trafalgar — klęska w życiu osobistym.
W styczniu 1806 r. zmarł w Kadyksie, z powodu ran
odniesionych w bitwie, drugi z dowódców Połączonej Floty,
adm. Federico Carlos ks. de Gravina. Podobno przed zgonem
oświadczył: „Umieram, ale jestem szczęśliwy. Wierzę i mam
nadzieję, że idę połączyć się z Nelsonem, największym
z bohaterów jakich wydał świat" 6 9 . Można się zastanawiać,
dlaczego los tak bezpardonowo potraktował najważniejszych
uczestników bitwy trafalgarskiej.
m
V i 11 i e r s, op. cit., s. 68. Nie udało mi się ustalić dokładnej daty jego
śmierci.
 328 329

O jej bohaterach władze brytyjskie przypomniały sobie żyje pigułki przeczyszczające Beechama). Zapewne Nelsonowi
z okazji 40-lecia bitwy (zbiegła się ona w czasie z budową w zaświatach nie podobało się takie świętokradztwo i w czer­
pomnika Nelsona w Londynie). Odszukano i „odkurzono" wcu 1897 r. „Foudroyant" spłonął w trakcie przebudowy
wtedy wykonawców „świętego sygnału", podniesionego na w stoczni Blackpool 7 0 .
rejach „Victory". Oficer sygnałowy John Pasco, awansowany
po bitwie na kmdr. ppor., a zwolniony do rezerwy w 1815 r. * * *
w stopniu kmdra, został po 30 latach zapomnienia powołany
do służby (w wieku 72 lat) jako dowódca okrętu-hulka Bezpośrednim pokłosiem Trafalgaru była napoleońska od­
komendanta bazy Portsmouth... HMS „Victory" (!) i w roku wetowa „blokada kontynentalna"...
następnym awansowany na kontradmirała. Trudniej było
odnaleźć sygnalistę Roome'a. Okazało się, że znikł on
z pokładu liniowca jeszcze w grudniu 1805 r., kiedy zamie­
rzano go nagrodzić. Prawdopodobnie, jako były przewoźnik
barkowy z Tamizy, został on wcielony do Royal Navy
w systemie „branki", toteż kiedy „Victory" wróciła do
kraju na remont... zdezerterował. Po zakończeniu wojen
z Napoleonem dezerterów ułaskawiono (?), więc i poszukiwań
zaprzestano. Teraz jednak nie pożałowano sił i środków,
odnajdując wynędzniałego 80-letniego starca w szpitalu
marynarskim w Greenwich. Zanim coś zdecydowano
— zmarł, ale przedtem wykonano jego podobiznę. Tak,
dzięki dagerotypowi, ocalono twarz jedynego uczestnika
bitwy, którego nowa technika portretowania — fotografia
- zachowała dla pamięci pokoleń.
Sam „święty sygnał" został w niesmaczny sposób strawes-
towany w okresie 90 \rocznicy Trafalgaru, choć uczyniono to
w zbożnym celu, bo dla ratowania innego okrętu flagowego
Nelsona — HMS „Foudroyant". Aby uchronić go przed
rozbiórką, grupa pasjonatów rozpoczęła zbieranie funduszy
pozwalających przebudować go na okręt szkolny. Wśród
sponsorów znalazła się firma farmaceutyczna Beechama, której
„Foudroyant" zawdzięczał wielką tablicę reklamową na śródok­
ręciu, parodiującą „święty sygnał": „England expects that
every man will do his duty — and take Beecham's Pills"
(Anglia oczekuje, że każdy wypełni swój obowiązek — i za- SATS, s. 322, S. B e r n a 11, 125 dykteryjek morskich, Gdynia 1960. s. 30.

ODWET ZA TRAFALGAR
— NAPOLEOŃSKA „BLOKADA KONTYNENTALNA"
Cesarz, powiadomiony 18 listopada o bitwie pod Trafalgarem,
mógł potraktować ją jako niewiele znaczącą potyczkę morską,
gdyż w tym czasie pławił się w glorii własnych sukcesów
lądowych. Po kapitulacji Ulmu zajął 13 listopada Wiedeń,
z którego w popłochu uciekł Franciszek II, zaś 2 grudnia
1805 r. rozgromił pod Austerlitz (Sławków) połączoną armię
rosyjsko-austriacką, zmuszając ponownie do ucieczki Fran­
ciszka II i Aleksandra I. Owo zwycięstwo (alianci 27 000
zabitych i rannych, 11 453 jeńców, 194 działa; Francuzi 8300
zabitych i rannych) zda się całkiem zatarło w jego pamięci
klęskę trafalgarską. Miary sukcesu dopełniły jeszcze: układ
pokojowy z pechowym Franciszkiem II (25 grudnia), w którym
pozbawił Austrię jej posiadłości niemieckich i włoskich;
wypędzenie z Neapolu wrogiej mu dynastii Burbonów (27
grudnia), która po Trafalgarze podpisała z Brytyjczykami
układ sojuszniczy i dzięki temu mogła przy pomocy Royal
Navy zbiec na Sycylię (tron neapolitański przekazał cesarz
bratu Józefowi) oraz... ciężka choroba premiera brytyjskiego
Pitta. Ten bowiem, podniecony zwycięstwem trafalgarskim,
oczekiwał teraz klęsk Napoleona na lądzie, a tymczasem
nadeszły wieści o Ulmie, Wiedniu i Austerlitz. Opozycja
331
oskarżyła go więc o roztrwonienie funduszy na finansowanie
III koalicji, a nawet o pohańbienie monarchii i zażądała
dymisji — co niewątpliwie przyspieszyło zgon (zmarł 23
stycznia 1806 r., dwa tygodnie po pogrzebie Nelsona). Nowym
premierem został Charles Fox.
Napoleon przystąpił teraz do dyplomatycznego rozbicia
koalicji. Prowadząc rozmowy pokojowe z Brytyjczykami,
wymógł na nich wypowiedzenie wojny Prusom (przyrzekł
Foxowi przekazanie pruskiego Hanoweru), z kolei aby zmusić
cara do sojuszu antybrytyjskiego, podburzył sułtana Selima
III, co wywołało wojnę rosyjsko-turecką (listopad 1806-sier-
pień 1807) i turecko-brytyjską (styczeń 1807-styczeń 1809),
w których próbował pełnić rolę mediatora. Rozpoczął też
porządkowanie spraw niemieckich. Zlikwidował wegetujące
Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (cesarz
Franciszek II zrzekł się korony, pozostając cesarzem Austrii,
Franciszkiem I), tworząc w zamian 12 lipca 1806 r. z jego
ziem tzw. Związek Reński, którego został protektorem. Nie­
zadowolone z przedsięwzięć napoleońskich Prusy, choć miały
przyrzeczoną pomoc rosyjską, zostały rozbite w niemal
błyskawicznej miesięcznej kampanii (9 października-7 lis­
topada 1806 r.). Po zlikwidowaniu zagrożenia lądowego i przy
braku czasu na odbudowę floty francuskiej po klęsce trafal-
garskiej, cesarz postanowił pokonać „perfidny Albion" (13
września 1806 r. zmarł premier Fox, co przerwało rokowania
pokojowe z Brytyjczykami), zamykając porty europejskie dla
przywożonych morzem towarów angielskich. Dlatego 21
listopada 1806 r. wydał w zdobytym Berlinie dekret o bloka­
dzie kontynentalnej, obowiązujący wszystkie państwa sojusz­
nicze i zależne od Francji.
„Dekret Cesarza Francuzów ogłaszający Wyspy Brytyjskie
zablokowanymi i zarządzający obronę przed handlem Ang­
lików", bo taką nazwę nosił ten dokument, ustalał w 11
artykułach warunki blokady. Zakazano wszelkich kontaktów,
handlu i korespondencji z Wielką Brytanią; handlu wyrobami
 332
i towarami angielskimi pod groźbą konfiskaty tychże; za­
rządzono internowanie i traktowanie jak jeńców wojennych
obywateli brytyjskich przebywających na terenie cesarstwa,
państw z nim sprzymierzonych oraz ziem podbitych przez
wojska francuskie i sojusznicze oraz ogłoszono blokadę portów
Wielkiej Brytanii i jej kolonii.
Europa miała być zamknięta dla towarów brytyjskich (nawet
przewożonych na statkach państw trzecich), przez co przemys­
łowi brytyjskiemu zagrażała nadprodukcja i wegetacja, a han­
dlowi i kupiectwu — bankructwo; tym samym brak dostępu
do europejskich rynków zbytu zmusiłby Brytyjczyków do
korzystnych dla cesarstwa rokowań pokojowych. Co więcej,
umocniłby się przez to monopol handlu i przemysłu francus­
kiego w Europie. Doszło zatem do swoistego paradoksu
— Royal Navy blokowała porty kontynentu europejskiego,
a te z kolei cesarz zamknął dla żeglugi i towarów brytyjskich.
„Chcę podbić morze — potęgą lądu" — oświadczył. Oznaczało
to również, że konsumenci napoleońskiej Europy zostaną
pozbawieni angielskich wyrobów włókienniczych i towarów
kolonialnych (bawełna, barwniki naturalne, kawa, kakao,
herbata, cukier trzcinowy), a to sprzyjało uprawianiu kon­
trabandy. Na wielką skalę.
W odpowiedzi na blokadę Napoleona rząd brytyjski zabronił
wszystkim statkom pod banderą neutralną zawijać do portów
francuskich lub portów państw sprzymierzonych z Francją
(dekret z 7 stycznia 1807 r.), a następnie ogłosił blokadę ujść
Emsu, Wezery i Łaby z portami Emden, Brema i Hamburg
(dekret z 11 marca 1807 r.). Tymczasem Napoleon, po rozbiciu
wiosną 1807 r. wspomagającej Prusy armii rosyjskiej, traktatem
pokojowym w Tylży (7-9 lipca 1807 r.) rozszerzył blokadę na
porty rosyjskie i pruskie, oderwane od Prus Wolne Miasto
Gdańsk, a nawet na utworzone na mocy traktatu tylżyckiego
(polskie) Wielkie Księstwo Warszawskie, choć nie leżało ono
nad Bałtykiem (towarów angielskich poszukiwano na rogatkach
miast). Latem 1807 r. jedynymi państwami nieuczestniczącymi
333
w blokadzie były już tylko Dania, Szwecja i Portugalia. Lecz
próby wprowadzenia jej tam stały się przyczyną nowych
wyczerpujących wojen. Ustępliwość Danii doprowadziła bo­
wiem do krwawej interwencji brytyjskiej (zniszczenie 2 września
1807 r. Kopenhagi i części floty duńskiej, wcielenie do Royal
Navy 18 duńskich okrętów liniowych, opanowanie duńskiej
wyspy Helgoland), a w konsekwencji wybuchu wojny brytyjsko-
rosyjskiej i brytyjsko-duńskiej (4 listopada 1807 r.) oraz
rosyjsko-szwedzkiej (21 lutego 1808 r.). Z kolei armia napoleoń­
ska, która pomaszerowała do Portugalii, przepędziła jej regenta
Dom Joao do Brazylii (29 listopada 1807 r.). Po tych sukcesach
militarnych zaostrzono blokadę 1 . Dekretami z Fontainebleau
(13 października 1807 r.) i Mediolanu (23 listopada) uznano
wszystkie towary kolonialne oraz „niektóre inne" za towary
angielskie (chyba że papiery okrętowe podawały inaczej),
a każdy statek neutralny, który odwiedził port brytyjski, podlegał
konfiskacie. Z kolei Brytyjczycy, rozciągając blokadę na
wszystkie porty, do których rząd francuski zabronił zawijać
statkom angielskim i zapowiadając konfiskatę wszystkich
statków mających dokumenty francuskie, wprowadzili jedno­
cześnie nakaz zachodzenia do swoich portów dla statków
neutralnych dla otrzymania tzw. licencji, bez której nie przepusz­
czano ich do blokowanych portów napoleońskiej Europy (dekret
z 11 listopada 1807 r.). Jednak wcześniej musiały odsprzedać
1
Po Tylży cesarz zaplanował dla swojej floty operację desantową na
Sycylii. Royal Navy zablokowała jednak Brest, Kadyks i Cieśninę Gibraltarską,
przez co nie doszło do zamierzonej koncentracji floty i sit desantowych
w Tulonie. W tej sytuacji nakazał zespołom kontradm. Allemanda i Cosmao-
Kerjuliena (łącznie 10 okrętów i 3 transportowce), które znajdowały się
w rejonie Sycylii, aby przewiozły zaopatrzenie na Wyspy Jońskie (przekazane
przez Rosję traktatem tylżyckim). Mimo ciężkiego sztormu (uszkodzenie
flagowego „Commerce de Paris" i 2 transportowców) flota francuska wpłynęła
12 marca 1808 r. na redę Korfu, spędzając z niej zespół brytyjski kmdr.
Thomasa Harveya. W drodze powrotnej wymanewrowała z kolei blokujący
Cieśninę Sycylijską zespół kontradm. Martina, zawijając 10 kwietnia do
Tulonu. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 555-556.
 334
w portach brytyjskich 25% swego ładunku. Dlatego II dekret
mediolański Napoleona, z 17 grudnia 1807 r., zagroził
kapitanom statków „z licencją", że zostaną uznane „za
angielskie", a więc skonfiskowane lub zniszczone. Postawiło
to handel państw neutralnych w kłopotliwej sytuacji (pra­
ktycznie nie można było uniknąć kontroli Royal Navy),
udaremniając tranzyt towarów. Co więcej, rząd USA zamknął
swoje porty dla towarów brytyjskich 22 grudnia (formalnie
„dla statków stron walczących"). Blokada stała się więc
teraz nie tylko czynnikiem ekonomicznym wojny, lecz również
środkiem militarnym, gdyż Wielka Brytania została zagrożona
w swoim bycie państwowym. Poza normalnymi dochodami
eksportowymi (za towary kolonialne, barwniki, wyroby włó­
kiennicze) utraciła ona 3/4 dostaw drewna i 1/6 dostaw
zboża z Rosji i krajów bałtyckich oraz znacznie ograniczono
jej międzynarodową wymianę kapitałową. Aby nie ustąpić
Napoleonowi, musiała szukać nowych rynków zbytu (Lewant,
Ameryka Łacińska, Brazylia), a także, wykorzystując wy­
walczoną przez Nelsona dominację na morzu, nowych roz­
strzygnięć zbrojnych. I nadal rozwijać kontrabandę w Europie.
Aby mieć pod ścisłą kontrolą celną całość wybrzeży
europejskich, Napoleon zdecydował się opanować Hiszpanię
(brytyjski Gibraltar, potajemny eksport do Wielkiej Brytanii
wysokogatunkowej wełny owczej), choć formalnie popierała
ona blokadę. Wykorzystując konflikt dynastyczny (spór między
królem Karolem IV a infantem Ferdynandem) i sprawę
nadużyć władzy przez ministra Manuela Godoya, cesarz
wymusił przekazanie tronu hiszpańskiego bratu Józefowi.
Wywołało to wybuch powstania antyfrancuskiego (2 maja
1808 r.) i kilkuletniej wojny z Francją (tzw. guerilla), do
której, po stronie Hiszpanii, przystąpiła również Wielka
Brytania (sierpień 1808 r.) 2 . Sądząc, że Napoleon ugrzązł
2
Klęska francuskiego gen. Duponta pod Bailen (22 lipca 1808 r.) była
pośrednią przyczyną kapitulacji eskadry adm. Francois Rosily'ego-Mesrosa (5
okrętów liniowych, w tym 4 ocalałe spod Trafalgaru — „Algesiras", „Heros",
335
w Hiszpanii na dłużej (sforsowanie Samosierry 30 listopada,
zajęcie Madrytu 3 grudnia, ponowna intronizacja brata na
króla), na sojuszniczą Francji Bawarię uderzyła 10 kwietnia
1809 r. Austria 3 . Lecz cesarz, który powrócił spiesznie na
front, rozbił Austriaków w czterech kolejnych bitwach i 12
maja zajął Wiedeń. Po przejściowym kryzysie wojskowo-
politycznym (przegrane bitwy pod Aspern-Essling i Sacile
oraz polska pod Raszynem, antyfrancuska partyzantka Hofera
w Tyrolu i von Schilla w Brandenburgii, quasi-klątwa Piusa
VII) do cesarza znów uśmiechnęła się fortuna.
Uwięził Piusa VII i wcielił ziemie państwa papieskiego do
Francji, rozbił freikorps von Schilla, pobił Austriaków pod
Wagram oraz zmusił ich do zawarcia rozejmu w Znojmie (11
„Neptune" i „Pluton"), zablokowanej od stycznia 1808 r. w Kadyksie
(najpierw przez zespół kontradm. Purvisa, potem zaś przez zespół wiceadm.
Collingwooda oraz hiszpańską załogę forteczną wiceadm. Juana Moreno).
Rosily-Mesros stawił zacięty opór, licząc na odsiecz gen. Duponta, ale
skapitulował, kiedy nie nastąpiła, oddając Collingwoodowi francuskie „ostatki"
spod Trafalgaru. Zdaniem Wieczorkiewicza (op. cit., t. I, s. 558-559) miało
to miejsce 14 czerwca (?), co jest omyłką.
3
Nie zapominając o Antylach, gdzie broniły się jeszcze Martynika
i Gwadelupa, cesarz wysłał tam w lutym 1809 r. eskadrę kmdr. Aimable'a
Troude'a (3 okręty liniowe, 2 transportowce z wojskami), która po przełamaniu
blokady Lorient dotarła na Karaiby. Tymczasem Martynika już skapitulowała,
zaś Gwadelupę blokowała silna eskadra brytyjska kontradm. Alexandra
Cochrane'a. Troude zawrócił, ale 17 kwietnia doszło do bitwy koło Porto
Rico, w której utracił liniowiec „d'Hautopoul". Oderwał się jednak od
brytyjskiego pościgu, powracając do Lorient (wśród jego okrętów był
„Polonais" — „Polak"). Wysłany mu na wsparcie drugi zespół floty został
zablokowany przez Royal Navy na kotwicowisku między Aix i Oleron (tzw.
reda baskijska) i nocą z 11 na 12 kwietnia zaatakowany przez brandery
(podobno łącznie 30). W zamieszaniu bitewnym okręty francuskie (11
liniowców, 4 fregaty) wycofały się do Rochefort, osiadając jednak na
płyciznach w rejonie ujścia rzeki Charente. Niezdecydowanie dowódców
brytyjskich (adm. Gambier i kmdr. Thomas Cochrane) pozwoliło kontradm.
Allemandowi na wprowadzenie okrętów do Rochefort (z wyjątkiem 4, które
wieczorem 12 kwietnia zniszczyli Brytyjczycy, kiedy zdecydowali się na
ponowny atak; wśród nich był okręt liniowy „Ville de Varsovie", co ze
smutkiem trzeba odnotować). Ry n ie w i c z, op. cit., s. 9-11.
 336
lipca 1809 r.). Co więcej — armia Księstwa Warszawskiego
zajęła Kraków, po bitwie pod Talavera de la Reina wyparto
armię brytyjską z Hiszpanii do Portugalii 4 , marsz. Bernadotte,
wspólnie z epidemią malarii udaremnił brytyjską operację
desantową w rejonie ujścia Skaldy i na wyspie Walcheren
(sierpień-wrzesień 1809 r.), zakończyła się też wojna rosyjsko-
szwedzka (17 września 1809 r.), w wyniku której Szwecja
stała się napoleońskim stronnikiem (marsz. Jean Bernadotte,
wojskowy rywal Napoleona, został usynowiony przez Karola
XIII jak następca tronu ks. Karol Jan), choć co prawda
musiała oddać Rosji Finlandię i Wyspy Alandzkie, a Napole­
onowi Pomorze Nadodrzańskie.
Po takich sukcesach traktat pokojowy z Austrią (14 paź­
dziernika 1809 r.) uczynił z niej wasala Francji — pozbawiono
ją 1/3 terytoriów, zredukowano armię do 150 000 ludzi,
zmuszono do wypłacenia kontrybucji 85 min florenów w zło­
cie, a nawet do... wydania cesarzowi za żonę 18-letniej Marii
Ludwiki, córki Franciszka I (2 kwietnia 1810 r). Napoleon,
troszcząc się o własną dynastię, rozwiódł się zatem ze starszą
o 6 lat Józefiną i nie zawiódł — 20 marca 1811 r. urodził mu
się upragniony syn, Napoleonek, zwany „Orlątkiem". Z kolei
ciągle intrygujący przeciw swemu cesarzowi marsz. Bernadotte
udał się do Szwecji, aby objąć tam regencję.
Ochłonąwszy po sprawach wojskowo-dynastycznych, cesarz
zajął się znów blokadą kontynentalną. Okazało się bowiem, że
po 4 latach funkcjonowania jej system doprowadził Europę do
niemal pełnej samowystarczalności z jednej strony, z drugiej
zaś rozwinął zjawisko kontrabandy do wprost niewyobrażal­
nych rozmiarów. Wspólnym wysiłkiem chemików i botaników
zastąpiono: kawę — cykorią, cukier trzcinowy — miodem,
syropem winogronowym i cukrem buraczanym (buraki cuk­
rowe), zaś barwniki — niebieski (indygo) — urzetem barwier­
skim (pastel) i purpurowy (koszenila) — marzanną. Ponadto
4
Za bitwę pod Taiaverą i udany odwrót gen. Wellesleyowi nadano tytuł
lorda Wellingtona. Historia Francji, t. II, s. 166.
337
w Królestwie Neapolitańskim udało się zaaklimatyzować uprawę
bawełny. Przyczyną rozkwitu kontrabandy była natomiast
„papierowość" blokady francuskiej, gdyż słaba flota cesarska nie
była w stanie opuścić swoich baz. Te zaś blokowała Royal Navy,
która, usadowiona na otaczających kontynent małych wyspach
— Helgoland, Anholt (duńskie), St. Marceuf, Chausey, Hoedic
i Houat (wybrzeże normandzko-bretońskie), przybrzeżne wyspy
Dalmacji i Archipelagu Jońskiego oraz na Maderze (portugal­
ska), nie tylko skutecznie zwalczała francuską żeglugę kabotażo­
wą, ale również przyzwalała na wykorzystanie ich jako dynami­
cznie rozwijających się ośrodków kontrabandy. Choć cesarz
karał „dla przykładu" (za kontrabandę holenderską zdetronizował
9 czerwca 1810 r. brata Ludwika, a Holandię wcielił do Francji,
podobnie postąpił z księstwami Oldenburg, Lauenburg, Salm
i Arenburg, republiką Valais, a także z wolnymi miastami
hanzeatyckimi Bremą, Hamburgiem i Lubeką), spodziewanych
efektów nie odniósł, gdyż miał przeciw sobie zarówno skorum­
powany francuski aparat celny, jak i rzesze konsumentów,
gotowych zapłacić każdą cenę za ulubione artykuły kolonialne.
W końcu zdesperowany, dekretem trianońskim z 1 sierpnia 1810 r.
zakazał handlu tymi towarami bez względu na ich pochodzenie,
kazał je publicznie palić, a importerów obciążać wysokimi
opłatami celnymi. Ponieważ jednak potrzebował pieniędzy na
prowadzenie wojen, nie był w tych przedsięwzięciach konsek­
wentny i postępował czasem wbrew założeniom blokady. Np. już
od marca 1809 r. policja wydawała potajemnie imienne
„licencje" na wwóz niektórych towarów kolonialnych, pod
warunkiem wywozu towarów francuskich o takiej samej wartości
(oficjalnie „licencje" wprowadzono w lipcu 1810 r.). Dzięki nim
Francja wyeksportowała swoje nadwyżki zbożowe z roku 1809,
które za 6 min funtów szterlingów w złocie, wykupiła... Wielka
Brytania. Ponoć cesarz odczuwał niesmak z tego powodu, ale
pieniądze przeznaczył na wojnę z Rosją.
Zamysł jej podjął, jak się przypuszcza, w odpowiedzi na
wprowadzenie przez cara Aleksandra w listopadzie 1810 r.
22 — Trafalgar 1805
 338
tzw. nowej taryfy celnej za importowane z Francji towary
(jedwabie, aksamity, wysokogatunkowe wina) oraz wydanie
przez niego 31 grudnia dekretu o handlu neutralnym (otwarcie
portów rosyjskich dla statków państw neutralnych). Zdziwio­
nemu niemile Napoleonowi car tłumaczył, że odkąd rosyjscy
ziemianie przestali sprzedawać Brytyjczykom swoje produkty
rolne, „znikło angielskie złoto, którym opłacali francuskie
towary". Podobno upewniło to cesarza, że nieskuteczność
blokady i nieustępliwość brytyjska ma swoje źródło w Peters­
burgu, gdyż Anglicy zawsze liczą na Rosję jako lądowego
partnera i że bez pokonania Rosji ich nie pokona.
Decyzję o wojnie przyspieszył kryzys handlowo-przemys-
łowy roku 1811. Nadprodukcja francuskich towarów luk­
susowych (wyroby jubilerskie, stylowe meble, galanteria
skórzana, odzież, tkaniny, koronki, wytworna bielizna) wobec
braku odbiorcy światowego zachwiała rynkiem wewnętrznym
Francji. Aby ją zlikwidować cesarz dokonał wielomilionowych
zamówień na rzecz armii (tkaniny i galanteria skórzana na
mundury paradne) i dworu (strojne ubiory), zmusił też podległe
sobie dwory europejskie do podobnych zakupów, ale sytuacja
rynkowa była nadal chwiejna, gdyż wystąpił również kryzys
żywnościowy. Nieurodzaj zbóż w 1811 r. wywołał zwyżkę
cen chleba i rozruchy głodowe na przednówku 1812 r.
Okazało się, że nieprzemyślana decyzja cesarza o sprzedaży
zboża ze zbiorów 1809 r. zachwiała ekonomiką francuską,
uratowała zaś ekonomikę brytyjską. Ta bowiem odczuwała
już skutki blokady, zwłaszcza w dziedzinie produkcji przemys­
łowej (wzrost bezrobocia, rozruchy „luddystów" w 1811 r.),
gdyby zaś doszło jeszcze do klęski głodu, kto wie, czy
Brytyjczykom nie przyszłoby negocjować z Napoleonem „w
sytuacji bez wyjścia" 5 .
5
Dla zabezpieczenia żeglugi kabotażowej przed atakami Brytyjczyków
rozpoczęto, wykorzystując Oust, prawy dopływ rzeki Vilaine. kopanie kanału
śródlądowego, łączącego Brest z Nantes nad Loarą. Zamierzano skierować go
potem do Rochefort nad Charente i zakończyć w Bordeaux nad Garonną. Do
339
Cesarz jednak, co należy złośliwie podkreślić, uratował
przez swoją wspaniałomyślność Królestwo Albionu, niwecząc
skuteczność wprowadzonej przeciw niemu przecież blokady
kontynentalnej. Teraz, aby pokonać Brytyjczyków, musiał
uderzyć na Rosję. I to jak najprędzej, gdyż z początkiem 1812 r.
otwarła swoje porty dla statków brytyjskich Szwecja, za­
rządzana już przez, jak zawsze nielojalnego, byłego podwład­
nego cesarza, Bernadotte'a, który zabezpieczył się przed
konsekwencjami tajnym sojuszem z Aleksandrem I (5 kwietnia
1812 r.). Ten, w odpowiedzi na napoleońskie traktaty wojskowe
z Prusami (24 lutego) i Austrią (14 marca), zakończył wojnę
z Turcją (28 maja) i zawarł sojusz wojskowy z Wielką
Brytanią (16 lipca). Sojusz ten mógł skomplikować położenie
cesarskiej Wielkiej Armii (355 000 Francuzów, 72 521 Pola­
ków, 190 000 Niemców z państw Związku Reńskiego, Wło­
chów, Hiszpanów i Holendrów, 20 000 Prusaków i 30 000
Austriaków) w czasie jej uderzenia na Rosję, ale Napoleonowi
na razie sprzyjało szczęście. Bowiem 18 czerwca 1812 r.
Stany Zjednoczone wypowiedziały Brytyjczykom wojnę pod
hasłem „o wolny handel i prawa marynarzy" (poszło o dezer­
terów z Royal Navy, pływających na statkach amerykańskich,
których siłą zabierano w czasie przeprowadzanych kontroli),
co zaangażowało gros floty brytyjskiej po drugiej stronie
Atlantyku 6 .
Lecz rozpoczęta 24 czerwca wojna z Rosją zawiodła
oczekiwania wszystkich. 420-tysięczna armia cesarska
(265 000 ludzi musiało pozostać na szlaku Francja-Niem-
cy-Rosja dla zabezpieczenia dowozu zaopatrzenia) nie napot­
kała bowiem przeciwnika. Ten zaś, stosując taktykę „spalonej
czasu otwarcia kanału doraźnie wzmacniano eskortę statków zespołami
płaskodennych kanonierek oraz ustawiano na brzegach baterie artylerii
polowej. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 568.
6
Wypowiedzenie wojny nastąpiło niejako post factum, gdyż 15 czerwca
1812 r. Wielka Brytania ogłosiła blokadę morską USA, sądząc, że spacyfikuje
tym wojowniczość Amerykanów.
 340
ziemi", wciągnął ją w głąb Rosji, unikając bitew generalnych
oraz oczekując na nadejście zimy (mrozy rzędu -40°Q
i maszerującej z Mołdawii tzw. armii dunąjskiej Kutuzowa.
Cesarz, łudząc się możliwością rokowań z carem, popełnił
przy tym trzy poważne błędy: nie wcielił ziem litewskich do
Księstwa Warszawskiego (zrażona tym miejscowa ludność nie
wystawiła planowanej 100 000 armii), odmówił wysłania
korpusu wojsk polskich ks. Poniatowskiego na Wołyń dla
wywołania powstania antyrosyjskiego i powstrzymania nad­
ciągającej armii dunąjskiej oraz... nie zniósł poddaństwa
chłopów rosyjskich (czego oczekiwała tamtejsza szlachta
i chłopstwo), zamieniając agresywną wojnę w jakąś słuszną
wyprawę na pomoc rewolucji chłopskiej (czego oczekiwała
Europa) 7 . Toteż mimo spektakularnego zajęcia Moskwy,
połączonego z grabieżą i pożarem miasta, Wielka Armia
rozpoczęła swój dramatyczny odwrót, w którym została rozbita
uderzeniami rosyjskich wojsk regularnych i partyzanckich
oddziałów zawiedzionych chłopów, dla których przestała być
„wyczekiwanym wyzwolicielem", stając się „znienawidzonym
najeźdźcą" 8 .
7
Projekt dekretu zwalniającego chłopów od poddaństwa rozważał Napoleon
w czasie pobytu w Moskwie, zobligowany pogłoskami, jakoby przybył to
zrobić na wezwanie cara, który obawiał się swoich obszarników (!). Uważano
również, że jest on nieślubnym synem carycy Katarzyny II, który przybywa
po należną mu koronę rosyjską. T a r l e , op. cit., s. 359-363.
8
Na kierunku nadmorskim (ubezpieczenie od północy natarcia sił głów­
nych) działał po osi Tylża-Mitawa-Ryga X korpus marsz. Jacquesa Mac-
donalda (32 000 ludzi), wspierany od strony morza przez zespół okrętów
kontradm. Pierre'a Baste'a. Rosyjską Flotę Bałtycką, która wraz z flotą
szwedzką miała wysadzić desant na tyłach korpusu Macdonalda (wobec
nieporozumień ze Szwedami), wykorzystano do ewakuacji z Petersburga do
Finlandii wielu instytucji wojskowych i państwowych, a następnie do przerzutu
do Rewia (Tallin) korpusu ekspedycyjnego gen. Magnusa von Essena.
W sierpniu powstrzymał on natarcie Macdonalda na Rygę, zaś wspierająca go
rosyjska flota wiosłowa w składzie 102 kanonierek wdarła się we wrześniu
na Lelupę (lewy dopływ Dźwiny), zajmując Mitawę (Jełgawa) i udaremniła
kolejną ofensywę Macdonalda, który wobec odwrotu sił głównych Wielkiej
341
Po utracie ponad 250 000 żołnierzy zabitych oraz zmarłych
z zimna, głodu i chorób, a także co najmniej 200 000 jeńców,
cesarz opuścił 6 grudnia 1812 r. Wielką Armię (jeszcze około
100 000 ludzi) i, przekazawszy dowodzenie marsz. Muratowi,
udał się do Paryża, aby zorganizować nową.
Lecz Murat zawiódł go — oddał bowiem bez walki Księstwo
Warszawskie, uchodząc za Odrę. Z konieczności kampania
1813 r. toczyła się więc na ziemiach niemieckich, przy czym
opuszczali go nieustannie dotychczasowi niemieccy i austriaccy
sojusznicy. Co więcej, Bernadotte wysłał przeciw niemu (za
obietnicę oderwania Norwegii od Danii) 30 000 korpus wojsk
szwedzkich. Cesarz popełnił też kolejny poważny błąd, nie
ściągając z Hiszpanii swojej doświadczonej w bojach 250 000
armii. Zamiast niej wysłano do Niemiec 250 000 jako tako
wyszkolonego rekruta, co przesądziło o przegranej Napoleona
w wielkiej „Bitwie Narodów" pod Lipskiem (16-19 paździer­
nika 1813 r.). W jej wyniku rozpadł się Związek Reński, zaś
resztki armii cesarskiej (70 000 żołnierzy plus 60 000 maru­
derów) przekroczyły 1-7 listopada Ren, przenosząc wojnę na
ziemie etniczne Francji. Zablokowane załogi francuskie,
Armii wycofał się do Prus (działania Rosjan ubezpieczał od strony Bałtyku
zespół Royal Navy kontradm. Thomasa Martina). W październiku car,
obawiając się jednak o losy Floty Bałtyckiej (9 okrętów liniowych, dowódca,
Anglik, adm. George Tatę) odesłał ją wraz z Flotyllą Białomorską (7 okrętów
liniowych, dowódca, Anglik, wiceadm. Roman Crown) do portów brytyjskich.
Bazując w Blackstone (łącznie 16 okrętów liniowych, 6 fregat, kilkanaście
korwet i brygów) zostały wzmocnione przez sprowadzoną z Lizbony eskadrę
wiceadm. Sienjawina (9 okrętów liniowych) i wraz z brytyjską Northern Fleet (?)
blokowały aż do kwietnia 1814 r. wybrzeża Holandii. Rosjanie skierowali
także do walk na lądzie marynarzy z gwardyjskiej kadry floty w Petersburgu
(Witebsk, Borodino, gdzie wyróżniła się artyleria kadry floty). Część
marynarzy wcielono też do oddziałów saperskich i pontonierskich. Ponadto
w kampanii 1812 r. rosyjską armią dunajską dowodził kontradm. Paweł
Cziczagow, były minister marynarki. Dważdy Krasnoznamiennyj Bałtijskij
Flot, Moskwa 1978, s. 67; E. K o s i a r z , Wojny na Bałtyku X-XIX w.,
Gdańsk 1978, s. 369-370; W i e c z o r k i e w i c z , op. cif., t. I, s. 578-580,
591-593; W. H u b e r t , Wojny bałtyckie. Bydgoszcz (1938), s. 552-555.
 342
pozostawione w twierdzach Modlin, Zamość, Gdańsk, Głogów,
Magdeburg i Hamburg kolejno kapitulowały, wycieńczone
głodem (listopad-grudzień 1813 r.). Na podkreślenie zasługuje
zwłaszcza obrona Gdańska, blokowanego od strony morza
przez zespół Royal Navy kontradm. Thomasa Martina i flotyllę
rosyjskich kanonierek wiosłowych kmdr. Ludwiga Heydena,
którego to portu bronił uczestnik bitwy trafalgarskiej, kontr­
adm. Piotr Dumanoir Le Pelley.
Kampania roku 1814 rozpoczęła się w nowej dla imperium
napoleońskiego sytuacji polityczno-wojskowej. Odpadły od
niego Księstwo Warszawskie, państwa Związku Reńskiego,
królestwa Hiszpanii, Włoch i Neapolu (marsz. Murat za cenę
zachowania tronu przystąpił do koalicji), a w Holandii
wybuchło powstanie antyfrancuskie, które przywróciło tron
dynastii orańskiej. Przegrana pod Lipskiem zadecydowała też
o zakończeniu wojny brytyjsko-duńskiej (14 stycznia 1814 r.),
co godziło dotkliwie w napoleoński system blokady kontynen­
talnej. Dania utraciła na rzecz Wielkiej Brytanii wyspę
Helgoland, zrzekła się unii z Norwegią, która przeszła we
władanie szwedzkie, jej siły zbrojne zaś włączono do wojsk
koalicji antyfrancuskiej (w zamian zwrócono jej księstwo
Lauenburg oraz Wyspy Dziewicze w archipelagu Małych
Antyli). Ustały zatem działania jej odbudowanej po klęsce
wrześniowej 1807 r. floty (około 130 szkunerów kanonierskich,
ponad 70 kanonierek wiosłowych), która w rejonie mórz
Północnego i Bałtyckiego spełniała rolę zbrojnego ramienia
blokady, literalnie egzekwując jej postanowienia.
W czasie siedmioletnich walk Duńczycy zdobyli 335 statków
brytyjskich (plus 67 zatrzymanych w portach) o łącznej
wartości 20 min talarów, podczas gdy Brytyjczycy wzięli
około 400 pryzów (plus 600 statków zajętych w portach
brytyjskich) o wartości 4 min talarów (lecz straty te skompen­
sowały im zagarnięte we wrześniu 1807 r. okręty, których
wartość oszacowano na 274 min talarów). Zespoły duńskich
sił lekkich działały tak skutecznie, że Wielka Brytania musiała
343
wprowadzić na tych akwenach system konwojowy, oferując
go odpłatnie statkom innych bander (tzw. Licence System).
Mimo tego wiele statków brytyjskich, zamiast pływać w kon­
wojach, wolało posługiwać się banderami państw neutralnych.
Floty duńskiej nie mogła zastąpić flota USA, która wcale
dobrze radziła sobie z Royal Navy 9 , zresztą nie było żadnej
koordynacji tych działań z flotą francuską. Za to we znaki dali
się Brytyjczykom kaprzy amerykańscy, docierający nawet na
Morze Irlandzkie i kanał La Manche. Jeszcze w 1812 r.
zdobyli oni 125 statków brytyjskich, z których 80 o wartości
1,5 min dolarów — sam tylko kpt. Joshua Barney w ciągu
90-dniowego rajdu. Spowodowało to wzrost stawek ubez­
pieczeniowych Lloyda do 25%.
Zdesperowany Napoleon, wierząc nadal w swoje szczęście
wojenne, odrzucił kolejne propozycje pokojowe (korona cesarska
i Francja w granicach traktatu pokojowego z 9 lutego 1801 r.,
a następnie już tylko w granicach etnicznych z 1792 r.),
odnosząc szereg lokalnych sukcesów militarnych. Nie zdecy­
dował się jednak na przekształcenie tej wojny w ogólno­
narodową wojnę rewolucyjną, być może dobrze wiedząc, że
wyniszczona Francja ma już dość wszelkich wojen. Nie
wiedział jednak, że ma przeciw sobie również armię, swoich
generałów i marszałków, ministrów, a nawet najbliższą rodzinę.
Zamiast walczyć chcieli oni korzystać z osiągniętych apanaży
i przywilejów. Toteż kiedy Napoleon bił przeciwnika pod
Reims (13 marca) i Arcis-sur-Aube (20-21 marca), minister
Talleyrand porozumiał się z carem i sprowadził pod Paryż
100 000 armię koalicyjną. Broniący stolicy marsz. Marmont
skapitulował po symbolicznym oporze i pod naciskiem brata
cesarza, Józefa, oraz Talleyranda wydał rankiem 31 marca
9
Do zwalczania blokady New London przez zespół RN kmdr. Thomasa
Hardy'ego (2 okręty liniowe, 2 fregaty) użyli Amerykanie Fultonowskiego
okrętu podwodnego „Mute". Jego atak na flagowy HMS „Ramillies" nie udał
się i „Mute", stale odtąd prześladowany przez jednostki brytyjskie, zatonął 26
czerwca 1814 r. koło Long Island (podobno samozatopiony?).
 344
miasto w ręce koalicji („dla ratowania Francji"). Napoleon,
powiadomiony o tej zdradzie, ruszył na pomoc Paryżowi, ale
alianci nie chcieli już z nim rokować, zaś utworzony pospiesz­
nie przez Talleyranda 1 kwietnia „rząd tymczasowy" szybko
go zdetronizował.
11 kwietnia 1814 r. zwycięscy alianci postanowili o jego
dalszym losie. Miał dożywotnio zachować tytuł cesarza
i objąć „w osobiste władanie", jako królestwo, wysepkę Elbę
(223,5 km 2 , 12 000 mieszkańców, stolica Portoferraio),
sąsiadującą z rodzinną Korsyką. Na utrzymanie własne
i maleńkiej armii (400 grenadierów starej gwardii, 109
polskich szwoleżerów gwardii), powiększonej wkrótce o 200
ochotników z różnych oddziałów armii francuskiej, otrzymy­
wać miał corocznie od króla Francji 2 min franków. Marii
Ludwice z synkiem „Orlątkiem" przyznano we władanie
księstwo Parmy, a pozostałej rodzinie cesarskiej dożywotnie
renty (średnio 30 000 franków rocznie). 20 kwietnia cesarz
uroczyście pożegnał się z 1 pułkiem grenadierów gwardii, po
czym odjechał do portu Frejus, gdzie 30 kwietnia 1814 r.
zaokrętował się na brytyjskiej fregacie „Undaunted" (dowód­
ca kmdr Thomas Ussher). 3 maja zawinęła ona bez przeszkód
do Portoferraio, gdzie Ussher z ulgą pożegnał swego nie­
zwykłego i niebezpiecznego pasażera...
Wraz z abdykacją cesarza przestała obowiązywać oficjalnie
napoleońska blokada kontynentalna , 0 , choć Brytyjczycy utrzy­
mali blokadę portów francuskich aż do 30 listopada 1818 r.
(konferencja akwizgrańska o wycofaniu wojsk okupacyjnych
z Francji). Wbrew założeniom, nie spełniła ona planów
Napoleona (poza doraźnymi korzyściami finansowymi), choć
blisko już było do załamania ekonomiki brytyjskiej. Blokada
nie stała się zatem odwetem za Trafalgar. W pamięci Europej­
czyków zapisała się trwale tylko dokuczliwością swoich
przepisów, zaś tradycji ludowej dała nowych bohaterów
10
W dostępnej literaturze nie natrafiłem na datę zniesienia blokady, należy
zatem przyjąć, że ustała ona wraz z odejściem od władzy ustawodawcy.
345
spośród najbardziej znanych przemytników. Jedyną jej rze­
czywistą korzyścią był rozwój chemii spożywczej — za­
stąpienie wielu surowców kolonialnych będącymi „akurat pod
ręką" surowcami roślinnymi Europy (np. we Francji cukier
z buraków cukrowych zaczął wypierać cukier trzcinowy już
w latach trzydziestych XIX w.). Najdotkliwszym zaś jej
skutkiem była ruina ekonomiczna kwitnących ongiś wielkich
portów francuskich, takich jak Marsylia czy Bordeaux. Cesarz,
który po klęsce trafalgarskiej „stracił serce" nie tylko dla floty
wojennej, lecz i handlowej, nie zwracał już uwagi na porty
jako miejsca ożywionej wymiany handlowej ze światem.
Zdławione z zewnątrz przez blokadę Royal Navy, pozbawione
dostaw z zaplecza, marniały, zdane wyłącznie na żeglugę
kabotażową lub pełnienie roli baz kaperskich (małe porty).
Z upływem czasu stawały się więc bastionami antynapoleońs-
kiego rojalizmu. Będąca środkiem represji blokada kontynen­
talna nie przyczyniła się do rozwoju ekonomiki francuskiej,
miała jednak rację bytu, kiedy państwo wzięło pod ochronę
swoich kupców i producentów, gwarantując im pewien stały
poziom zysków. Wyszło to na jaw już kilka miesięcy po
abdykacji Napoleona — wobec „zalewu" rynku francuskiego
towarami brytyjskimi nastąpiło zubożenie i bankructwo wielu
manufaktur przemysłowych i warsztatów. Lecz rząd Burbonow
ani myślał o jakiejkolwiek wojnie celnej z Wielką Brytanią.
Blokada wpłynęła pośrednio również na zahamowanie rozwoju
francuskiej floty handlowej. Do 1812 r. utraciła ona co
najmniej 4/5 stanu statków pełnomorskich (ponad 1300
jednostek), a równie dotkliwe były straty wśród jej załóg,
które w 1814 r. sięgnęły liczby 120 000 oficerów i marynarzy
(wobec 36 000 w 1806 r.), więzionych przez Brytyjczyków na
starych hulkach ". Podobne ogołocenie z załóg wystąpiło i we
11
Np. w Gillingham (baza Chatham) znajdowały się hulki (pontony
więzienne) „Rochester", „Queen", „Sandwich" i „Irresistible" oraz hulk
szpitalny. Przetrzymywano na nich jeńców z wojsk lądowych i marynarki po
400-800 ludzi na każdym, których pilnowało po 50 żołnierzy. Żywiono ich
 346 347

francuskiej flocie wojennej. Dźwigając się po trafalgarskim zniszczyli lub przechwycili Brytyjczycy. Z kolei znacznie
ciosie, posiadała ona w 1813 r. już 71 okrętów liniowych, liczniejsi kaprzy francuscy (najsłynniejsi — Józef Bavastro na
a dalszych 42 znajdowało się w budowie (stocznie francuskie, Morzu Śródziemnym, Jean Laffite na Atlantyku i Robert
włoskie i holenderskie). Brakowało jednak oficerów i mary­ Surcouf na Oceanie Indyjskim) pochwycili lub zniszczyli
narzy na ich załogi. A że cudzoziemcy (Włosi, Holendrzy, w latach 1805-1814 5314 statków brytyjskich, tracąc 440
Duńczycy) coraz niechętnej służyli cesarzowi, na większości własnych jednostek (apogeum przypadło na rok 1810, kiedy
okrętów znajdowały się tylko załogi szkieletowe. Stąd ich zniszczyli 619 statków za cenę 67 własnych) 1 2 .
niegotowość do walki i przymusowy postój w bazach (np.
w 1812 r. w eskadrze tulońskiej zabrakło ludzi do obsadzenia
dywizjonu ćwiczebnego, który miał szkolić załogi dla okrętów
bojowych). Nie mogąc zatem zmierzyć się z zespołami Royal
Navy (w 1813 r. 240 okrętów liniowych, w tym 70 pryzów
francuskich, hiszpańskich i duńskich, a dalszych 33 w budo­
wie), Francuzi użyli do zwalczania żeglugi przeciwnika
szybkich fregat działających w pojedynkę lub samowtór (po
2 jednostki), osiągając niekiedy znaczące sukcesy (np. kpt.
mar. Renę Denis-Lagarde na „Clorinde" zagarnął zimą 1813
r. 13 statków brytyjskich). Skończyły się one w pierwszym
kwartale 1814 r., kiedy ostatnie 7 fregat (w tym „Clorinde")

przez 5 dni w tygodniu chlebem i mięsem, przez 2 pozostałe dni rybą

i ziemniakami. Z powodu ciasnoty panowała wysoka śmiertelność (np. na
dolnym pokładzie hulku „Brunswick" o wymiarach 38x 12x1,5 m ulokowano
460 jeńców), powiększana jeszcze przez brak higieny (np. na jednym
z hulków spośród 360 jeńców amerykańskich zmarło w ciągu kwartału 1814
r. aż 84). Więzienie na hulkach miało złamać morale jeńców, gdyż
ekonomicznie były one zbyt kosztowne (np. utrzymanie 700 jeńców na
dużym hulku więziennym kosztowało rocznie 5869 funtów, podczas gdy 6000
więźniów w więzieniu Dartmoor tylko 2862 funty). Dlatego po 1820 r.
więzienia na hulkach stopniowo likwidowano. W ciągu dnia jeńcy pracowali
w pobliskich portach i arsenałach, w czasie wolnym zajmowali się przeważnie
modelarstwem okrętowym (z wykorzystaniem nawet kości wolowych),
12
stanowiącym dodatkowe źródło utrzymania (2-4 funty za wykonany model). Zdaniem Wieczorkiewicza (op. cif., t. I, s. 590) mimo tych strat w 1810
Ponieważ rząd brytyjski uparcie (i celowo) odmawiał szerszej wymiany r. taryfa ubezpieczeniowa została obniżona z 12 do 6%. W 1800 r. brytyjska
jeńców, dla wielu marynarzy francuskich takie uwięzienie stanowiło prawdziwą flota handlowa posiadała 17 410 statków o pojemności netto (użytkowa)
przerwę w życiorysie (czasem nawet kilkunastoletnią). A. K o p e r k i e w i c z , 1 856 000 RT, zaś w 1810 r., mimo poniesionych strat, już 21 550 statków
Ponura sława więziennych hulków, „Morze" 1983, nr 2; A. S t r z e 1 b i c k i, o pojemności netto 2 210 661 RT, co świadczyło o niezwykłej prężności
Jenieckie modele. „Morze" 1978, nr 8. brytyjskiego przemysłu stoczniowego. K o s i a r z , Wojny na Bałtyku, s. 367.

LĄDOWY TRAFALGAR — BITWA POD WATERLOO
I REJS NA WYSPĘ ŚWIĘTEJ HELENY
Los tak sprawił, że ostatnie sto dni panowania upłynęły
cesarzowi Napoleonowi w cieniu armii i floty brytyjskiej.
Zaczęło się od lądowania w Prowansji, zagrożonego zarówno
przez Royal Navy, jak i francuską flotę królewską. 26 lutego
1815 r. małą armię napoleońską — batalion grenadierów,
szwadron szwoleżerów gwardii (lansjerów) Jerzmanowskiego
oraz 1-2 kompanie 35 pp i 50 żandarmów (łącznie 1100 ludzi)
zaokrętowano w wielkiej tajemnicy w Portoferraio na bryg
„Inconstant" oraz 6 małych żaglowców transportowych (w
tym „L'Etoile" i „Saint Esprit" z Polakami), dołączając
jeszcze 4 armaty, zdjęte w ostatniej chwili z umocnień
portowych. O godzinie 19 ta flotylla desantowa pod banderami
królestwa Elby (srebrne z czerwonymi pasami po przekątnej
i 3 złotymi pszczołami) opuściła port. Szła w rozproszeniu,
kierując się z wolna na północny zachód.
W czasie trwającego trzy doby rejsu tylko raz doszło do
spotkania z francuskim okrętem dozorowym, brygiem „Ze-
phyr". Jego dowódca, kpt. mar. Andrieux, zbliżył się do
„Inconstanta", a widząc banderę Elby, przez tubę głosową
spytał złośliwie kpt. Taillade'a o samopoczucie cesarza. Po
odpowiedzi dozorowiec odszedł, nie wykrywając ukrytych
349
pod pokładem żołnierzy. Okrętów brytyjskich na szczęście
nie napotkano, choć krążyły na pewno po Zatoce Genueńskiej
i Cieśninie Korsykańskiej (w tym slup „Partridge"). 1 marca
o godzinie 15 flotylla wpłynęła do małej zatoki Jouan,
na południe od przylądka Antibes, i rozpoczęła wysadzanie
desantu.
Po wylądowaniu, które odbyło się bez przeciwdziałania sił
królewskich, a przy radosnych wiwatach straży celnej i ludno­
ści, cesarz udał się do Grasse, gdzie wydał odezwę do armii
i narodu francuskiego, twierdząc, iż przybył do Francji, aby
żądać zwrotu tronu cesarskiego i dać wolność ludowi Francji.
Witany radośnie przez władze lokalne i mieszkańców ruszył
do Paryża.
Droga przypominała marsz triumfalny. Grenoble zajął jeszcze
7 marca, Lyon 10 (tu zdetronizował Ludwika XVIII i unieważnił
jego konstytucję), a w Lons le Saulnier przyjął, wraz z 4 pułkami
piechoty, do „swej armii" marsz. Neya, który wcześniej obiecał
królowi, iż przywiezie mu Napoleona „w żelaznej klatce" (14
marca). Do Fontainebleau cesarz przybył na czele wiernych
sobie pułków i gromad uzbrojonego chłopstwa 19 marca przed
północą. Niemal o tej samej porze Ludwik XVIII, w otoczeniu
rodziny, uciekł z Paryża ku granicy holenderskiej pod opiekę
wojsk brytyjskich. Napoleon wjechał do stolicy następnego dnia
wieczorem, witany przez rozentuzjazmowane tłumy, które
wniosły go na rękach do pałacu Tuilerie.
Niemal natychmiast zabrał się do pracy. Bo choć złożył
Francuzom przysięgę, że zapewni im teraz wolność i pokój,
to przecież tydzień wcześniej Kongres Wiedeński wyłączył go
„poza nawias obywatelskich i społecznych stosunków Europy"
i wyjął spod prawa. A to oznaczało wojnę. Toteż wspólnie
z ministrem wojny, marsz. Ludwikiem Davoutem, przystąpił
do opracowywania planu działań wojennych i odbudowy
armii francuskiej, zdemobilizowanej z 1814 r., po jego
abdykacji. Pewnym handicapem była nieobecność na terenie
Francji wrogich armii koalicyjnych, choć stacjonowały one
 350
tuż za jej granicami (w Piemoncie — armia austriacko-
-sardyńska, w Wielkim Księstwie Badenii — armia austriacka,
w Bawarii — armia rosyjska, na terenach belgijskich — armia
brytyjska Wellingtona i armia pruska Bluchera) w łącznej
liczbie ponad 715 000 żołnierzy.
Te rozwinięte wzdłuż granic armie znajdowały się jednak
w trudnych warunkach bytowych i wymagały uzupełnień
broni i zaopatrzenia. Jednak wobec nadmiernie wydłużonych
lądowych linii komunikacyjnych i zdewastowanego transportu
kołowego, koalicjanci zdecydowali się na zaopatrywanie
swoich armii drogą morską przez Morze Północne i porty
belgijskie, ochraniane przez Brytyjczyków. Szczególnie dogod­
nym portem była Ostenda, która miała regularne połączenie
z Dover. Z Ostendy, połączonej kanałem wewnętrznym
z Brugią i położoną dalej Gandawą, można było przedostać
się do Brukseli. Bądź drogą wodną, płynąc w dół Skaldy aż
do Kanału Brukselskiego (Willebroek) i następnie samym
kanałem, bądź drogą bitą Gandawa-Bruksela. Stolica Belgii
z kolei znana była jako węzeł drogowy i wodny, gdyż
przechodziły tędy ważne szlaki komunikacyjne, łączące Belgię
z Francją, Holandią i państwami niemieckimi.
Zaplanowane przez Napoleona uderzenie na Belgię gwaran­
towało mu zatem przecięcie tych ważnych dla koalicji linii
zaopatrzenia i sparaliżowanie jego dostaw. Nie zamierzał
jednak uderzać bezpośrednio z Pikardii lub Artois na rejon
nadmorski i porty belgijskie, gdyż naraziłby się potem na atak
obu armii koalicyjnych (od południowego wschodu) i zostałby
przyparty do morza, ale zaatakować przeciwników z tzw.
położenia środkowego — śmiałym manewrem wedrzeć się
między armię Wellingtona (rejon Brukseli) i Bluchera (rejon
Charleroi-Leodium), a potem pobić je w dwóch oddzielnych
bitwach, nie dopuszczając do połączenia sił. Zwycięstwo
w Belgii pozwalało mu na przecięcie zachodnioeuropejskich
linii komunikacyjnych z Wielką Brytanią, a przez to na
ponowną jej blokadę.
351
Do realizacji powyższego planu nie miał jednak wystar­
czających sił ze względu na kłopoty przy organizacji nowej
armii. Najwartościowsze oddziały tworzyły tzw. armię polową,
liczącą 198-200 tys. ludzi, której korpus wandejski gen.
Lamarque'a (17 000 ludzi) pacyfikował Wandeę, gdzie znów
wybuchło powstanie rojalistyczne; zwalczał także dywersyjne
desanty brytyjskie wysadzane z okrętów Royal Navy. Do
działań w Belgii przeznaczono tzw. armię północną, liczącą
115 474 ludzi i 358 dział. Dowodził nią bezpośrednio sam
cesarz, zaś szefem sztabu (stan na 15 czerwca) był marsz.
Nicolas Soult.
Na uboczu tych przygotowań pozostawała francuska mary­
narka wojenna. Pod koniec 1814 r. liczyła ona jeszcze 73
okręty liniowe i 41 fregat, choć większość z nich stała
zdewastowana w blokowanych przez Royal Navy portach,
oczekując na rozstrzygnięcia lądowe. Do walki z nimi Ad­
miralicja przeznaczyła 30 okrętów liniowych z Channel Fleet,
które krążyły między Ushant a Finisterre, gotowe do wzmoc­
nienia sił blokadowych i zwalczania „łamaczy blokady" '.
Wobec skierowania większości pułków brytyjskich z Hisz­
2
panii na wojnę amerykańską i nikłych szans na sprowadzenie
wojsk z Wysp, armię brytyjsko-niemiecko-niderlandzką two­
rzył marsz. Artur Wellesley ks. Wellington w oparciu o miej­
scowe kontyngenty wojskowe. 15 czerwca 1815 r. liczyła ona
97 784 ludzi i 204 działa, a jej stanowisko dowodzenia (szef
sztabu gen. Edward Barnes) znajdowało się w Brukseli.
Niemal do ostatniej chwili Wellington był przekonany, że
Napoleon uderzy przede wszystkim od strony Lens i Lille na
1
W okresie „stu dni" doszło tylko 30 kwietnia do potyczki pod Ischią,
w której HMS „Rivoli" zdobył fregatę „Melpomenę oraz do kolejnego ataku
na Gwadelupę, której gubernator, wiceadm. Linois, opowiedział się za
Napoleonem. W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., t. I, s. 600-604.
2
Prowadziły ją ze zmiennym szczęściem armie obu stron na pograniczu
USA i Kanady (m.in. spalenie Waszyngtonu 24 sierpnia 1814 r.) oraz wzdłuż
wsch. wybrzeża USA (desanty morskie); zakończona pokojem w Gandawie,
ratyfikowanym w lutym 1815 r„ który przywrócił status quo antę bellum.
352
jego linie komunikacyjne łączące porty Morza Północnego
z Brukselą. Dlatego formowanej pospiesznie 7 DP (7 brygad
i 3 bataliony garnizonowe) powierzył osłonę granicy holen­
derskiej (od morza do Mons), dróg wiodących z wybrzeża do
Brukseli (przez Gandawę) oraz portów Nieuport i Ostenda.
Z kolei armia pruska marsz. Gebharda von Bliichera (szef
sztabu gen. August von Gneisenau) była jednolita narodowoś­
ciowo i 15 czerwca liczyła 116 827 ludzi oraz 358 dział.
Armia francuska przekroczyła granicę holenderską 15
czerwca nad ranem, podzielona na trzy ugrupowania dla
przyśpieszenia forsowania Sambry. Cesarz postanowił najpierw
pobić Bliichera, a potem nacierać na Brukselę, ale zdrada gen.
de Bourmonta ujawniła ten plan. Wtedy Wellington skoncen­
trował wojska pod Quatre Bras, aby tam narzucić bitwę
Napoleonowi i w efekcie tego 16 czerwca doszło do dwóch
bitew (zamiast jednej) — Wellingtona z Neyem pod Quatre
Bras i Napoleona z Bliicherem pod Ligny. Podczas kiedy
Wellington wieczorem odrzucił Neya na pozycje wyjściowe
i przerwał bitwę (straty brytyjskie 4700 zabitych, francuskie
4300 zabitych), oczekując na pomoc Bliichera, Napoleon
około 20.30 rozbił armię Bliichera, która, utraciwszy 12 000
zabitych (straty francuskie 8500 zabitych), rozpoczęła paniczny
odwrót na Wavre i Gemblaux. Cesarz mógł zatem połączyć
się z Neyem, aby zaatakować Wellingtona. Jeszcze tej nocy
ruszył pod Quatre Bras, wysyłając w pościg za Bliicherem
utworzoną ad hoc grupę marsz. Emmanuela Grouchy'ego
(35 000 ludzi, 110 dział), licząc na to, że nie dopuści on
Prusaków w rejon bitwy z Brytyjczykami.
Rankiem 17 czerwca Wellington wiedział już o klęsce
pruskiej i w tej sytuacji około 7.30 zdecydował się na odwrót
na pozycję obronną pod Waterloo (20 km na płd. od Brukseli).
Miałby wtedy armię skoncentrowaną na odcinku 4-5 km,
skrócone drogi zaopatrzenia, zablokowaną drogę na Brukselę
oraz duże szanse wygrania bitwy obronnej. Ney nie dostrzegł
tego odwrotu, a kiedy wraz z cesarzem uderzył po godzinie
353
16 na Quatre Bras, nie zastał tam już przeciwnika i musiał
rozpocząć pościg, utrudniony przez gwałtowną ulewę.
17 czerwca ścigał też Prusaków marsz. Grouchy. Lecz dał
się wyprowadzić w pole gen. Thielemannowi, którego III
korpus cofał się na Namur — trzymając się tylko tego
korpusu, stracił kontrolę nad ruchami pozostałych korpusów
pruskich.
Niedziela 18 czerwca tragicznie zakończyła belgijską wy­
prawę Napoleona i przekreśliła jego nadzieje na reakty­
wowanie cesarstwa. Choć zwycięstwo było już w zasięgu
ręki... Wystarczyło, żeby Grouchy nie dopuścił Prusaków
na pole bitwy z Wellingtonem. Ten jednak, wbrew we­
zwaniom cesarza i naleganiom otoczenia, nie wyruszył ku
Napoleonowi, lecz nadal ścigał Prusaków, co z góry już
przesądzało o wyniku bitwy z Wellingtonem, którą około
11.30 rozpoczęła artyleria francuska. Następnie Francuzi
uderzyli na oba skrzydła brytyjskie, przy czym doszło do
zaciętej bitwy kawaleryjskiej. Zawzięte zmagania trwały
do 18.30, po czym zamarły ze względu na obustronne
wysokie straty. Francuzi wyczerpali swoje odwody (zwłaszcza
jazdy), a Wellington, który utrzymał pozycje, oczekiwał
z niecierpliwością zmierzchu (zapewniał mu względnie bez­
pieczny odwrót) lub nadejścia Prusaków (miał wtedy szanse
na zwycięstwo). A ci byli już blisko — po godzinie 18
zbliżył się do prawego skrzydła francuskiego IV korpus
Biilowa, który cesarz rozbił swoimi odwodami. Licząc się
z podejściem kolejnych oddziałów pruskich, postanowił roz­
strzygnąć bitwę, uderzając na Wellingtona ostatnim odwo­
dem, „starą gwardią", ubezpieczając się z prawej grupą
Grouchy'ego. Ale Grouchy, który od godziny 16 walczył
o Wavre z III korpusem, uznał, iż ruszy pod Waterloo
(mimo dwukrotnych wezwań cesarza) dopiero po jego roz­
biciu. Tymczasem nadciągnął I korpusu Zietena, z którym,
wobec braku odwodów, walkę podjęło prawe skrzydło, za­
łamując szyk „kątem wprzód" wzdłuż polnych dróg. Gwardia
23 — Trafalaar 1805
354
ruszyła do ostatniego boju dwiema kolumnami wzdłuż traktu
brukselskiego. Żegnając ją, cesarz wskazał na nadciągające
z prawej nowe kolumny wojsk, wołając: „Żołnierze, oto
Grouchy". Niestety, nie był to Grouchy, ale II korpus pruski
Pircha. Po dwóch godzinach zaciętych walk wybuchła panika
i armia cesarska rozpoczęła odwrót generalny, ścigana przez
kawalerię pruską. Cesarz również ruszył ku granicy — mimo
choroby (gorączka) i goryczy porażki obmyślał podobno plany
nowej kampanii. Tymczasem Grouchy nadal walczył o Wavre,
które zdobył dopiero nazajutrz, 19 czerwca około południa.
Natychmiast ruszył na Brukselę (około 30 km), ale wiadomość
o klęsce pod Waterloo zmusiła go do udanego odwrotu. Jego
zacietrzewienie w prześladowaniu III korpusu pruskiego i kary­
godny brak wyobraźni operacyjnej w równym stopniu przyczyni­
ły się do klęski Napoleona, co twardy opór armii Wellingtona
i zaskakujące uderzenia dwóch korpusów Bliichera, których nie
było już czym rozbić. Można złośliwie stwierdzić, że za taką
postawę Ludwik XVIII winien być dozgonnie wdzięczny
Grouchy'emu 3 . Tak oto zakończyła się bitwa, w której Francuzi
stracili całą artylerię (około 300 dział) oraz 25 000 zabitych
i 7500 wziętych do niewoli, Brytyjczycy 15 000 zabitych,
a Prusacy 7000 zabitych (tylko 18 czerwca).
Dla Napoleona Waterloo okazało się prawdziwym lądo­
wym Trafalgarem, do tego własnym, po którym jego gwiazda,
niczym meteor runęła w dół ku Zatoce Biskajskiej, gdzie
oczekiwała nań Royal Navy. Swoje sprawy urzędowe załatwił
szybko. 21 czerwca powrócił do Paryża, gdzie nazajutrz
abdykował na rzecz „Orlątka". Jako osoba prywatna „generał
Bonaparte" musiał już 28 czerwca z rozporządzenia pa­
rlamentu udać się do Rochefort sur Mer. Stamtąd, na przy­
dzielonych przez ministerstwo marynarki 2 fregatach, od­
płynąć miał z Francji jako „persona non grata". Istotnie,
kiedy 3 lipca dotarł do bazy w Rochefort, czekały już
3 Saale" i zamieszkał na Aix. Odrzucił także propozycję kmdr.
Grouchy nie czekał jednak na królewską „wdzięczność", lecz pospiesznie
wyemigrował do USA. Napoleon podejrzewał go podobno o zdradę.
355
na niego fregaty „Meduse" i „La Saale" oraz wystraszony prefekt
morski, kmdr Casimir de Bonnefoux, który w trosce o dalszą
karierę pod berłem Burbonów chciał jak najszybciej wyekspedio­
wać byłego monarchę. Początkowo cesarz zamierzał płynąć do
USA i tam szukać azylu, do czego namawiali go szczególnie
wiceadm. Pierre Martin i obaj dowódcy fregat. Nie było to łatwe,
gdyż porty francuskie blokowała flota brytyjska i w rejonie
Rochefort taką służbę blokadową pełnił zespół kmdr. Fredericka
Maitlanda (okręt liniowy „Bellerophon" i 3 slupy). Bonaparte,
który 8 lipca udał się na pokładzie „La Saale", eskortowanej
przez „Meduse", na wyspę Aix — ufortyfikowany awanport
bazy Rochefort — wobec ostrzeżeń o tej blokadzie postanowił
sprawę swego rejsu do Ameryki załatwić „legę artis". Wysłał
przeto do Maitlanda gen. Savary'ego i sekretarza Las Casesa
z zapytaniem, czy przepuści on obie fregaty odwożące go do
Stanów. Komandor, mając w pamięci niedawną ucieczkę
Napoleona z Elby, sugerował raczej, aby poszukał schronienia
w Anglii (nie wyjaśnił jednak, czy byłby tam traktowany
wyłącznie jako jeniec wojenny). Być może na taką postawę
Brytyjczyka wpłynął fakt, że 8 lipca powrócił już do Paryża
Ludwik XVIII, który polecił prefektowi de Bonnefoux wydać
niezwłocznie byłego cesarza przedstawicielom rządu brytyjskie­
go. Odmowa Maitlanda wzburzyła załogi obu fregat i środowis­
ko marynarskie Rochefort. Ad hoc powstał plan przebicia się na
Atlantyk, którego autorem okazał się kmdr Francois Ponee,
dowódca „Meduse". Miał on nocą zaatakować „Bellerophona"
i związać go walką na co najmniej 2 godziny, aby „La Saale"
z cesarzem na pokładzie mogła uporać się ze słabymi slupami
i ujść na ocean. Ponieważ Ponee miał niewiele szans na
pokonanie Maitlanda, a załoga „Meduse" zdecydowana była
„umrzeć za cesarza, a nie ustąpić", Napoleon odrzucił ten plan
(„nie można poświęcać fregaty francuskiej i jej załogi dla
ratowania prywatnej osoby"). Co więcej, opuścił pokład „La
Charlesa Baudina, który proponował przedarcie się przez
356
blokadę na jego szybkiej korwecie „Bayadere". Być może
na te decyzje wpłynęły nalegania prefekta de Bonnefoux,
który w obawie przed gniewem królewskim namawiał ce­
sarza, aby „lepiej poddał się Brytyjczykom". O tej ostatecznej
decyzji powiadomił kmdr. Maitlanda sekretarz Las Cases,
uzyskując w zamian zapewnienie o „przyzwoitym i godnym
przyjęciu" na pokładzie liniowca. 15 lipca 1815 r. Napoleon,
ubrany w mundur pułkownika strzelców konnych gwardii,
w słynnym czarnym, stosowanym kapeluszu, wsiadł z pe­
łnymi honorami na bryg „L'Epervier" i popłynął ku „Bel-
lerophonowi". Tu powitał go uroczyście Maitland wraz
z załogą okrętu. Wchodząc na pokład, były cesarz oświadczył:
„Przybyłem, aby oddać się pod opiekę waszego króla
i waszych praw", po czym został odprowadzony do najlepszej
kajuty okrętowej. Epopea napoleońska dobiegła kresu — roz­
poczynała się odtąd legenda napoleońska 4 .
Kiedy HMS „Bellerophon" przybył do Plymouth, oznajmiono
Napoleonowi, że decyzją rządu londyńskiego, uzgodnioną
z innymi aliantami, będzie zesłany na Wyspę Świętej Heleny, na
co zaprotestował. Ograniczono mu też świtę osobistą (czy też
towarzystwo „dobrowolnych wygnańców"), która miała z nim
dzielić dolę tułacza. Byli to: marsz. Henri Bertrand i gen. Charles
Montholon z małżonkami, gen. Gourgaud oraz sekretarz Emma-
nuel Las Cases z synem, a także kamerdyner Marchand i kilkoro
służby. Sformowano doraźnie zespół okrętów pod dowództwem
kontradm. Georgesa Cockburna, wyznaczonego na gubernatora
wyspy; na jego okręt flagowy HMS „Northumberland" przeokrę-
towano Napoleona. Zespół ten, po 10-tygodniowym rejsie, dotarł
do celu 15 października. Wbrew powszechnemu mniemaniu
Wyspa Świętej Heleny nie była żadną „ultima thule" 5 , ale od
4
Historia Francji, t. II, s. 194-195; T a r l e , op. cit., s. 4 9 1 ^ 9 6 ;
W i e c z o r k i e w i c z, t. I, s. 601; SATS, op. cit., s. 76, 177 i 606.
5
„Kraniec świata", „wyspa z krańca świata" (tac.) — wyspa kojarzona
z rejonem Arktyki, a więc pozbawiona roślinności, gdzie panuje wieczny
mróz i noc polarna oraz wieją sztormowe wichry i śnieżyce.
357
1651 r. (w posiadaniu Angielskiej Kompanii Wschodnioindyjs-
kiej) stacją etapową i zaopatrzeniową Royal Navy na trasie
Wyspy Brytyjskie-Indie Wschodnie. Wulkaniczna (122 km 2 ),
o klimacie zwrotnikowym morskim (średnia temperatura roczna
+21°C), z licznymi źródłami wody pitnej, o dość bogatej florze
i faunie, byłaby idealnym miejscem odpoczynku dla steranego
wojnami imperatora, którego przed „nowymi pokusami" strzegły
zarówno Royal Navy, jak bezmiar oceanu. Lecz wszechwładna
bezczynność i nuda niemal zabijały go, przyzwyczajonego do
15-18-godzinnego dnia pracy. Choć los swój znosił ze stoicyz-
mem, po odwołaniu w kwietniu 1816 r. gubernatora, kontradm.
Cockburna, coraz mniej uwagi zwracał na swoje życie towarzys­
kie. Z nowym gubernatorem, zarozumiałym gen. Lowe, ani też
przedstawicielami zwycięskich mocarstw, rezydującymi na
wyspie, nie chciał utrzymywać kontaktów, nużyły go zaś spory
najbliższego otoczenia. Większość czasu spędzał natomiast na
długich spacerach oraz na dyktowaniu swoich pamiętników Las
Casesowi, kreując w nich to, co nazwano później „legendą
napoleońską". Od 1819 r. zaczął podupadać na zdrowiu. Lecz nie
było to, jak się powszechnie sądzi, celowe zatruwanie go przez
Brytyjczyków, ale rak organów wewnętrznych, dziedziczna
ponoć choroba rodziny Bonaparte. „Rak — to Waterloo, które
wlazło (tu do) wewnątrz" — pokpiwał sobie, kiedy wiosną 1821 r.
choroba zmogła go ostatecznie 6 . W testamencie spisanym 15
kwietnia życzył sobie być pochowanym „nad brzegiem Sekwa­
ny, wśród narodu francuskiego, który tak bardzo ukochałem".
Zmarł 5 maja 1821 r. około godziny 18, w czasie szalejącego
sztormu i gwałtownej wichury, która poczyniła niemałe szkody
na wyspie, w scenerii przypominającej „zmierzch bogów", czy
też drugi Trafalgar — żywiołów... Powrócił jednak do Francji.
W drogę wyruszył na pokładzie fregaty francuskiej „Belle
Poule" 15 października 1840 r., aby zgodnie z wyrażonym
6
Obecnie sądzi się również, że mogła to być jakaś choroba tropikalna,
której nabawił się na Bliskim Wschodzie i która rozwinęła się po latach.
T a r l e , op. cit., s. 507.
358
w testamencie życzeniem spocząć w paryskim Pałacu In­
walidów, „wśród narodu francuskiego".
Czytelnik może mieć zastrzeżenia, że jako oficer marynarki
przeceniam rolę Trafalgaru w upadku Europy i Francji
napoleońskiej oraz samego Napoleona. Że przecież na ten
upadek złożyło się o wiele więcej przyczyn politycznych,
gospodarczych i wojskowych, że wśród pogromców znalazły
się również takie państwa, jak Rosja, Austria i Prusy, że do
wyniszczenia Wielkiej Armii przyczynił się nawet „Generał
Mróz" (czyli warunki atmosferyczne), że niemały wpływ na
swój upadek miał nawet sam cesarz (widzieliśmy to pod
Waterloo), popełniając wiele błędów różnej natury (choćby
tak bolesny dla nas, jak rezygnacja z odbudowy państwa
polskiego mimo licznych obietnic czynionych Polakom). Racja,
lecz ponieważ każdą lawinę wywołuje mały kamyk, tak
Trafalgar stał się zaczątkiem takiej ogromnej lawiny, która
zmiotła Napoleona. Albo jeszcze inaczej — Trafalgar był
pierwszą znaczącą wyrwą w szczelnym dotąd kadłubie okrętu
cesarskiego, żeglującego bezpiecznie po światowym oceanie.
„Powrót" cesarza z Wyspy Świętej Heleny przypomniał
jakby Brytyjczykom o Nelsonie. W 1843 r. wzniesiono ze
składek społecznych na największym ówcześnie z londyńskich
placów, Trafalgar Sąuare, wielki pomnik Nelsona. Na 16-
metrowym sześcianie ustawiono 44-metrową kolumnę koryn-
cką wykonaną z granitu, na kapitelu której znalazł się
5-metrowy posąg admirała, dłuta E. H. Baily'ego, w kapeluszu
i przy szabli, z twarzą zwróconą w stronę Tamizy (4 lwy
leżące u podstawy kolumny dodano w 1867 r.).
Upływający czas oraz zachodzące w Europie i świecie
zmiany polityczne, które z kolei odmieniły dawnych sojusz­
ników brytyjskich na nowych, zacierały z wolna pamięć
o samej bitwie. Dobrze pamiętano jednak o jej znaczeniu,
gdyż dla Królestwa była niejako przepustką do władania
morzami. Lecz jej 50 rocznicę świętowała Royal Navy już
u boku sojuszniczej floty francuskiej na Bałtyku oraz morzach:
359
Białym, Czarnym i Ochockim, zwalczając niedawnego sojusz­
nika brytyjskiego — flotę rosyjską. Kolejne rocznice Trafalgaru
to ostateczny rozbrat aliansu Wellingtona z Blucherem;
odbywały się już w cieniu rozpoczętej rywalizacji brytyjsko-
niemieckiej o panowanie na morzach 7 . W 99 rocznicę omal
nie doszło do wybuchu wojny. Przeciwnikiem była rosyjska II
Eskadra Oceanu Spokojnego, płynąca na odsiecz Port Artura.
Zła organizacja rozpoznania i łączności podczas przejścia
przez bogate łowiska rybne w rejonie ławicy Dogger (Morze
Północne) oraz podniesiony alarm na okrętach w związku ze
spodziewanym atakiem torpedowców japońskich (sic!), do­
prowadziły nocą z 21 na 22 października do tragedii. Brytyjska
flotylla rybacka z Hull, która natknęła się na rosyjskie
pancerniki, została wzięta za owe mityczne torpedowce
i rozgromiona w ciągu 12 minut (jeden trawler zatopiony,
4 ciężko uszkodzone, 2 zabitych i 6 rannych rybaków).
Uszkodzony też został krążownik rosyjski „Awrora", który
wzięto za krążownik japoński. Incydent ten, zbieżny w czasie
z rocznicą Trafalgaru, został przez prasę przedstawiony jako
„wyzwanie rzucone panowaniu brytyjskiemu na morzach"
i wywołał burzę protestów „przeciw barbarzyństwu rosyjs­
kiemu" w całym Imperium.
Domagano się wysłania Royal Navy w pościg za II Eskadrą
i zniszczenia jej, a wiceadm. Rożestwieńskiego i dowódców
pancerników, które strzelały do trawlerów — postawienie
7
Pierwszą próbą sił na morzu stała się wielka bitwa jutlandzka (31 mąja-1
czerwca 1916 r.), ale nie wykazała ona prymatu żadnej ze stron walczących.
Tym bardziej, że obie uważały się za zwycięzców — Niemcy ze względu na
straty zadane Brytyjczykom, a Brytyjczycy ze względu na dalszą pasywność
Niemców, którzy zrezygnowali z działań nawodnych na rzecz nieograniczonej
wojny podwodnej. Wyniki I wojny światowej mogły zaspokajać ambicje
brytyjskie (samozatopienie w Scapa Flow 21 czerwca 1919 r. 74 najnowszych
okrętów niemieckich, podział pozostałych między zwycięskie mocarstwa
Ententy), ale powojenne osłabienie gospodarcze i konieczność ograniczenia
zbrojeń (waszyngtońska konferencja rozbrojeniowa 12 listopada-6 lutego
1922 r.) zmusiły Wielką Brytanię do rezygnacji z priorytetu na morzach.
 360
przed sądem. 23 października rząd brytyjski zażądał szczegó­
łowych wyjaśnień od władz rosyjskich, ogłosił mobilizację
Floty Rezerwowej oraz postawił w stan pogotowia Home
Fleet, Channel Fleet i Mediterranean Fleet, zaś Cruiser
Sąuadron (10 krążowników pancernych) wysłał za II Eskadrą,
dla śledzenia jej ruchów. Zanim 25 listopada sprawę przejęła
specjalna międzynarodowa komisja śledcza, doszło do takiego
zaostrzenia stosunków brytyjsko-rosyjskich, że wybuch wojny
wydawał się nieunikniony. Do konfliktu wmieszały się bowiem
Niemcy, deklarując Mikołajowi II pomoc wojskową i na­
kłaniając cara, aby zmusił Francję do wypełnienia zobowiązań
sojuszniczych. Ponieważ Francja związana była również świeżo
zawartym układem sojuszniczym z Wielką Brytanią (Entente
cordiale z 8 kwietnia 1904 r.), jej sytuacja w wypadku tej
wojny stawała się wręcz kłopotliwa. Dlatego, widząc główne
zagrożenie w sojuszu rosyjsko-niemieckim, rząd francuski
podjął szybko rozmowy z Brytyjczykami, aby spacyfikować
ich wojownicze nastroje. Ostatecznie incydent i konflikt
zakończyły się uznaniem Rożestwieńskiego „winnym ostrze­
lania statków rybackich", choć jak stwierdzono — z przyczyny
sytuacji wojennej, uznanej za „krańcowo alarmującą"
— ostrzelał je omyłkowo, za co został zwolniony (wraz
z dowódcami strzelających pancerników) od zarzutu „piractwa"
i odpowiedzialności sądowej. W wyniku orzeczenia komisji,
10 marca 1905 r. Rosja wypłaciła rodzinom rybaków od­
szkodowanie w wysokości 65 000 funtów szterlingów (600 000
rubli w złocie) oraz zobowiązała się dostarczyć 5 nowych
8
trawlerów .
Być może dla uczczenia 100 rocznicy śmierci Nelsona (?)
Royal Navy rozpoczęła budowę 2 pancerników typu „Lord
Nelson". Okazały się one jednak okrętami mało udanymi ze
względu na czas budowy (41^44 miesiące) oraz rozwiązania
8
Incydent na Dogger-bank nazwano „hullskim" (lub „pod Hull") ze
względu na macierzysty port ostrzelanych trawlerów. Opisałem go w Cuszima
1905 (Warszawa 1989, s. 58-98). dokąd odsyłam zainteresowanych.
361
konstrukcyjne systemu artylerii głównej (dwa jej kalibry
— 4 armaty 305 mm i 10 — 234 mm, ale aż w 6 wieżach
armatnich) i napędu głównego (maszyny parowe o mocy
17 500 KM). Przy wyporności 16 750 ton i dość znacznym
opancerzeniu (l.w. i w.d. — 305 mm, pp — 76 mm, pag
— 355 mm) rozwijały prędkość rzędu 18,5 wz. We flocie
brytyjskiej stały się ostatnimi przedstawicielami (drugim był
„Agamemnon") tzw. przed-drednotów, czyli okrętów liniowych
o starych rozwiązaniach konstrukcyjnych, choć do służby
weszły 2 lata później, po wspomnianym okręcie liniowym
„Dreadnought". Tego „drednota" bowiem, stanowiącego „kon­
densat konstrukcyjny" doświadczeń niedawnej wojny rosyjsko-
japońskiej, zbudowano w ciągu zaledwie 18 miesięcy, wypo­
sażono w turbiny parowe o mocy 24 700 KM (prędkość 21,5
wz.) oraz w ujednoliconą artylerię główną (10 armat 305 mm
w 5 wieżach). Dzięki takim walorom stał się on prototypem
nowej generacji okrętów liniowych, która szybko zdominowała
światowe budownictwo okrętowe („drednoty") i po pewnych
modyfikacjach („superdrednoty") przetrwała aż do kresu tej
klasy okrętów. Do „superdrednotów" należał kolejny stalowy
„Nelson", zbudowany wraz z bliźniaczym „Rodneyem" w la­
tach 1922-1927, a zwodowany w 120 rocznicę batalii trafal-
garskiej.
Zgoda na budowę obu tych okrętów (z armatami 406 mm)
była chyba ostatnim wyrazem uznania, czy też hołdu, złożo­
nego przez sygnatariuszy traktatu waszyngtońskiego (6 lutego
1922 r.) panowaniu brytyjskiemu na morzach. Postanowienia
traktatu położyły bowiem kres temu panowaniu, dopuszczając
Amerykanów do parytetu z Brytyjczykami, podczas gdy na
trzecim miejscu znalazła się Japonia, a na czwartym Francja.
Nowe „Nelsony", o wyporności 33 900-33 950 ton standard,
ale prędkości zaledwie 23,0-23,8 wz. (zbyt mała moc turbin
parowych, bo tylko 45 000-50 000 KM), wyróżniały się
niecodziennym rozwiązaniem konstrukcyjnym. Cała artyleria
główna (9 armat 406 mm w 3 potrójnych wieżach) została
362
rozmieszczona szeregowo na dziobie i śródokręciu, przez co
nadbudówki okrętów (wieża dowodzenia, komin, grotmaszt)
zostały przesunięte ku rufie, deformując proporcję sylwetek.
Nawet 8 głównych kotłów parowych umieszczono szeregowo
poza dwiema maszynowniami, aby bardziej odsunąć komin od
wieży dowodzenia (zadymianie). Artyleria średnia (12 armat
152 mm w 6 wieżach) i przeciwlotnicza (6 armat 120 mm,
pojedyncze) rozmieszczone zostały symetrycznie po obu
burtach, zaś rozczłonkowany fokmaszt zastąpiła pięciopiętrowa
graniastosłupowa nadbudówka. Zrezygnowano też z opan­
cerzenia typu cytadelowego na rzecz osłony najżywotniejszych
części okrętu, przy czym 356-milimetrowy pas pancerny na
linii wodnej (odchylony 22° od pionu) ułożono wewnątrz
kadłuba, 1,3 m od burty poszycia, które miało spełniać rolę
osłony. Pozostałe opancerzenie chroniło wieżę dowodzenia
(330 mm), artylerię główną (406 mm) i średnią (38 mm),
a także pokład (76-159 mm). Wcielone do służby jesienią
1927 r., oba okręty stanowiły przez 14 lat trzon floty
brytyjskiej.
17 lipca 1928 r. banderę Royal Navy podniesiono na
jeszcze jednym okręcie liniowym. W przeciwieństwie do
poprzednich, noszących tylko imię Nelsona, ten odróżniał się
od nich nie tylko konstrukcją i nazwą... był bowiem okrętem
flagowym admirała, uczestnikiem Trafalgaru oraz miejscem
żołnierskiej śmierci admirała. Teraz ponownie rozpoczynał
swoją służbę jako „okręt-pomnik" i świadek zwycięstwa,
a oficjalnie jako okręt flagowy dowódcy bazy morskiej
Portsmouth. Był to HMS „Victory".
Ten 235-latek (w 2000 r. ), po wycofaniu ze służby w 1812 r.
„przemykał się" jako hulk dowódcy bazy Portsmouth przez
rafy kolejnych modernizacji Royal Navy (zapewne pod osłoną
sympatii i sentymentów), kiedy z drewniano-żaglowej stawała
się ona parowo-stalową. Trwał tak niezłomnie aż do znamien­
nego dla Royal Navy roku 1922 (wspomniany traktat waszyn­
gtoński). Wtedy okazało się właśnie, że HMS „Yictory", jak
363
cała chyba flota królewska, wymaga remontu generalnego.
Nadszedł bowiem kres wytrzymałości angielskiej dębiny. Na
podniesiony alarm o ratowanie okrętu — zabytku klasy
światowej — popłynęły ofiary pieniężne z całego globu.
W krótkim czasie zebrano ponad 120 000 funtów szterlingów,
za które rozpoczęto prace konserwacyjne i naprawcze. „Yic­
tory" ustawiono na betonowej kołysce w zabytkowym XVII-
wiecznym doku Króla Karola w Portsmouth i wydano w ręce
specjalistów od technologii drewna. Prace regeneracyjne nad
przywróceniem okrętowi wyglądu z okresu bitwy trafałgarskiej
trwały 6 lat i zakończyły się latem 1928 r. Odrestaurowana
„Victory", lśniąc świeżą farbą i złoceniami, stała się okrę-
tem-muzeum licznie odwiedzanym przez turystów. Pełniła też
nadal funkcję hulka flagowego dowódcy bazy Portsmouth,
który do celów reprezentacyjnych wykorzystuje dawnąjadalnię
i salon Nelsona, stanowiące część środkową przeszklonej
galerii rufowej. Znajduje się tu długa poprzeczna ława, na
prawym rogu której siadywał admirał. Kokpit kadetów zamie­
niony został na sanktuarium pamięci admirała. Przeniesiono tu
część desek pokładu rufowego, na które upadł ciężko ranny
Nelson, a węzłówkę poszycia, przy której skonał, wyróżnia
złoty napis w wieńcu laurowym: „Herę Nelson died" (Tu
umarł Nelson). Stoi tu też w złotych ramach obraz Artura
Devisa przedstawiający tę pamiętną śmierć. Zawsze pełno
w tym miejscu wieńców i kwiatów. Nadal zbierane są fundusze
na przywrócenie wszystkim wnętrzom okrętowym nelsońskiego
kolorytu (z dawnego salonu admiralskiego zachowały się
jedynie 2 krzesła i kanapa), a corocznie 21 października
podnosi się na masztach i rejach HMS „Victory" — „święty
9
sygnał" Nelsona .
9
Do czasów współczesnych dotrwał jeszcze jeden uczestnik bitwy trafał­
garskiej — francuski 74-armatni okręt liniowy „Duguay-Trouin", ale w roli
zdobycznego pryza brytyjskiego „Implacable". Służył on jeszcze jako okręt
bojowy w działaniach na Bałtyku i wschodnim akwenie Morza Śródziemnego,
aby w 1855 r. zostać okrętem szkolnym Royal Navy (w Devonport), a od
 364
Zmierzch panowania brytyjskiego na morzach nastąpił
w trakcie II wojny światowej, a niejako zapowiedzią końca
było zatopienie największego ówcześnie okrętu świata, krążow­
nika liniowego „Hood". HMS „Hood", który przez całe
dwudziestolecie międzywojenne był morskim symbolem Im­
perium, został 24 maja 1941 r. zniszczony w pojedynku
artyleryjskim przez niemiecki superpancernik „Bismarck".
I choć Royal Navy zdołała jeszcze pomścić „Hooda", jej
kolejne straty poniesione w walkach z Niemcami i Japoń­
czykami wyeliminowały ostatecznie flotę brytyjską z czoło­
wego miejsca w powojennym układzie potęg morskich.
W takiej sytuacji mogła cieszyć nawet zwycięska potyczka
morska odniesiona w 135 rocznicę Trafalgaru. 21 października
1940 r. niszczyciel „Kimberley", patrolując wybrzeża Erytrei
(Morze Czerwone), napotkał niszczyciel włoski „Francesco
Nullo" i zatopił go po krótkiej walce. Porównując złośliwie
ten sukces z Trafalgarem, można stwierdzić, iż był on na
miarę ówczesnego znaczenia Royal Navy. Po wojnie musiała
ona zrzec się już na zawsze prymatu na rzecz US Navy,
a nawet ustąpić drugiego miejsca Siłom Morskim ZSRR.
Próbuje co prawda, od czasu do czasu, przypomnieć światu
chwile dawnej świetności (np. Falklandy 1982 r.), lecz są to
już tylko odpryski Trafalgaru. Zaś Nelson ze szczytu kolumny
na Trafalgar Sąuare zdaje się z troską spoglądać (lewym
okiem) na mgliste perspektywy marynarki królewskiej w ra­
mach wyzwań współczesnego świata. Co prawda przynależ­
ność do NATO znacznie zmniejszyła zakres samodzielnych
zadań, ale Royal Navy, aby mieć „rację bytu" w budżecie
1912 r. okrętem szkolnym — hulkiem dla skautów i młodzieży z organizacji
społecznych. W czasie II wojny światowej przejęty przez Admiralicję na
pływający skład zaopatrzenia (w Portsmouth). 2 grudnia 1949 r. ze względu
na doszczętne zbutwienie kadłuba został uroczyście, pod banderą francuską
i brytyjską wyholowany na kanał La Manche i zatopiony z honorami przy
pomocy ładunków wybuchowych.
Warto również nadmienić, że w 1937 r. wyświetlano w kinach imperium
brytyjskiego (m.in. Kanaday) film fabularny o Nelsonie i bitwie trafalgarskiej.
365
państwowym musi być widziana przez świat, a zwłaszcza
przez podatnika. Musi „zaistnieć", aby mogła „istnieć".
Tymczasem w układach politycznych lat dziewięćdziesiątych
nie ma dla niej przeciwnika na morzu, nie ma zatem zadań
operacyjnych sensu stricto. Zastąpiły je zadania typu policyj­
nego, związane z tzw. siłami szybkiego reagowania, preferujące
uderzenia lotnicze z morza (vide Afganistan) oraz ograniczone
zasięgiem desanty taktyczno-dywersyjne, a zatem zadania
raczej lądowe niż morskie 1 0 . Przed flotami wojennymi
zarysował się bowiem kryzys związany z poważnymi zmia­
nami w ich zadaniach operacyjnych, strukturach wewnę­
trznych, a nawet organizacyjnym podporządkowaniem. Wy­
daje się nawet, że następuje już zmierzch klasycznych
flot wojennych. Czyżby zatem Nelson wypatrywał w lon­
dyńskiej mgle eskadr francuskich i hiszpańskich? Z którymi
mógłby walczyć po marynarsku — okręt z okrętem, eskadra
z eskadrą, flota z flotą... Wydaje się jednak, że czasy
takich klasycznych bitew morskich odeszły już bezpowrotnie.
Wraz z Nelsonem... A szkoda.
•Ą: -Ą: %
W czasie II wojny światowej wielu oficerów brytyjskich
— admirałów, komodorów i dowódców okrętów — trzymało
w swoich kabinach okrętowych statuetkę lub portret Nelsona.
Traktowane jako talizmany, nawiązywały w zamysłach ich
posiadaczy do nelsonowskiej „Band of Brothers", stanowiąc
jakby mistyczną więź z wiceadmirałem i jego najbliższymi
dowódcami, więź gwarantującą sukces bojowy na morzu. Do
„nelsonowskiej paczki" przystał również Polak, dowódca ORP
10
Wraz z rozpadem ZSRR straciły już chyba rację bytu podwodne siły
nuklearne USA, Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji, choć formalnie są jeszcze
utrzymywane. Niejasne stanowisko nowej Rosji w aktualnych między­
narodowych układach polityczno-wojskowych to być może jedna z ostatnich
już szans (?) na zachowanie tzw. klasycznych flot wojennych.
366

„Ślązak", kmdr ppor. Romuald Nałęcz Tymiński (obecnie

kontradm. PMW). Po objęciu stanowiska dowódcy kontrtor-
pedowca w kwietniu 1942 r. udał się w Newcastle do sklepu
z obrazami, by zakupić portret wiceadmirała. W sklepie
obrazu nie mieli, ale właścicielka skontaktowała się z jakimś
potomkiem rodziny Nelsona, który przekazał portret anonimo­
wo jako prezent dla Polaków. Tymiński zawiesił go w swojej
kabinie i Nelson towarzyszył mu już do końca wojny,
zapewniając podobno okrętowi szereg sukcesów bojowych".

ZAŁĄCZNIKI

" R., N a ł ę c z T y m i ń s k i , Żagle staw — banderą spuść!, Gdynia

1999, s. 173-174.
368 369

Załącznik 1
OKRĘTY UCZESTNICZĄCE W BITWIE POD TRAFALGAREM 21 PAŹDZIERNIKA 1805 R.

24 — Trafalgar 1805
370 371
372 373
374 375
376 377

Uwaga:
1. Według zliczenia 27 brytyjskich okrętów liniowych uzbrojonych było mego zliczenia Hiszpanów poległo 1040-1051, natomiast liczbę Francuzów
w 2148-2150 armat, co pokrywa się z liczbą spotykaną w literaturze tematu. ze względu na brak dokładnych danych (z „Aigle'a", „Indomptable'a",
Ponadto ponad 155 dalszych armat znajdowało się na fregatach i jednostkach „Intrepide'a" i „Berwicka") należy szacować na ponad 2500 ludzi minimum
łącznikowych. Jednak liczbę armat należy powiększyć o co najmniej 500-600 (potwierdzone jest 2071). Różnica 1299 poległych sugeruje, że na każdym
nieewidencjonowanych karonad (vide — tekst zasadniczy), a także raport z 4 nieobjętych zliczeniem okrętów zginęłoby po 324-325 ludzi, co budzi
wiceadm. Collingwooda, wg którego 3 największe 100-armatnie liniowce wątpliwości. Chyba że wliczono tu również utopionych w czasie sztormu (?).
brytyjskie miały po 22-24 dodatkowe karonady (vide — załącznik 2);
wiadomo też, że fregata „Phoebe" posiadała ich 18. Wykaz skrótów: F — okręt francuski
Co do 451 poległych w bitwie, to liczba ta wg zliczenia zgodna jest H — okręt hiszpański
z przyjętą w literaturze. PF — Połączona Flota
2. Według zliczenia 33 okręty liniowe Połączonej Floty posiadały łącznie kom. — komodor (brigadiere)
2640-2646 armat (w literaturze 2626 na okrętach liniowych i 2870 armat kmdr — komandor
w całej Połączonej Flocie). Można zatem domniemywać, że owe 224-230 br. — brytyjski
armat znajdowało się na fregatach i jednostkach łącznikowych, a zatem fr. — francuski
fregaty francuskie należały do typu standardowego (a 44 armaty). r.b. — rok budowy
W literaturze przedmiotu liczbę poległych w bitwie marynarzy i żołnierzy (+) — poległ w bitwie
PF określono na 4408, z których 1038 to Hiszpanie, a 3370 Francuzi. Wg • — brak danych
378 379

Opracowano na podstawie: Załącznik 2

S. Gulaś, P. Pevny — Żaglowce, Warszawa 1985
D. Howarth — Trafalgar. The Nelson touch, London 1965 RAPORT WICEADM. CUTHBERTA COLLINGWOODA
V. Hynek, P. Klućina — Valećne lode, t. I, Praha 1985 O BITWIE POD TRAFALGAREM PRZESŁANY NA BRYGU „PICKLE"
M. Mickiewicz — Z dziejów żeglugi, Warszawa 1971
DO PIERWSZEGO LORDA ADMIRALICJI,
P. Padfield — Nelson "s war, Chatham 2000
ADM. CHARLESA MIDDELTONA LORDA BARHAMA W LONDYNIE
The Oxford companion to ships and the sea, Oxford-New York-Toronto 1993
A. Villiers — The hattle of Trafalgar, New York-Toronto 1965
I DORĘCZONY NOCĄ 5 LISTOPADA 1805 R.*
O. Warner — Nelson's batrles, London 1965
P. Wieczorkiewicz — Historia wojen morskich, 1.1, Wiek żagla, Londyn 1995 „Fregata „Euryalus" koło przylądka Trafalgar
22 października 1805 r.

Nieodżałowana po wsze czasy śmierć wiceadmirała lorda wi­

cehrabiego Nelsona, który podczas ostatniej bitwy padł w godzinie
zwycięstwa, nakłada na mnie obowiązek powiadomienia Wysokiej
Rady Admiralicji, że w dniu 19 tego miesiąca od okrętów ob­
serwujących ruchy nieprzyjaciela pod Kadyksem głównodowodzący
otrzymał wiadomość o wyjściu floty sprzymierzonych na morze.
Ponieważ flota ta przy lekkim wietrze obrała kurs zachodni. Jego
Lordowska Mość domyślił się, że celem tego rejsu jest Morze
Śródziemne i natychmiast ruszył z eskadrą brytyjską, liczącą 27
okrętów liniowych, w tym 3 o 124 armatach**, na jej spotkanie.
Kmdr Blackwood (którego nieustanna czujność i szybkość w przeka­
zywaniu meldunków o ruchach floty nieprzyjacielskiej zasługuje na
najwyższe uznanie) zameldował, że do wieczora nie wszystkim
okrętom nieprzyjaciela udało się wyjść z portu.
W poniedziałek, 21 tegoż miesiąca o świcie, nieprzyjaciel został
odkryty w odległości 6 czy też 7 mil w kierunku wschodnim, podczas
gdy przylądek Trafalgar znajdował się w odległości 7 mil (wszystko
mile morskie — JWD) na południowym wschodzie, a słaby wiatr
wiał z zachodu. Głównodowodzący, w celu uniknięcia niewygód
i zwłoki, jaka powstaje przy formowaniu linii bojowej według
przyjętego powszechnie sposobu, kazał natychmiast zasygnalizować
flocie, aby uformowała się w dwóch kolumnach, obierając rodzaj

* Wg C. P t a k — Od Artemizjum do Okinawy, Warszawa 1958, s.

262-265 (usunięto błędy rzeczowe wynikłe z nieprecyzyjnego tłumaczenia).
** Okrętów takich nie było, chyba że Collingwood pisze o 3 liniowcach
100-102 armatnich, wyposażonych w 22-24 nieewidencjonowane, w stanie
ich uzbrojenia, karonady.
380
ataku nakazany uprzednio przez Jego Lordowską Mość. Linię bojową
przeciwnika tworzyły 33 okręty liniowe (z których 18 było francus­
kich, a 15 hiszpańskich) pod naczelnym dowództwem admirała
Villeneuve; Hiszpanie pod dowództwem admirała Graviny płynęli
kursem północnym w zwartym, porządnie utrzymanym szyku. Lecz
jak niezwykłym był rodzaj ataku, tak nowym również był sposób
utworzenia bojowej linii nieprzyjacielskiej — miała ona kształt
półksiężyca otwartego w kierunku nawietrznej, tak że gdy zbliżyliśmy
się ku jej środkowi, zarówno straż przednia, jak i tylna oskrzydliły
mnie z obu stron. Zanim otworzono ogień, obie nasze kolumny
oddalone były od siebie mniej więcej na odległość jednego
kabla, tak że utworzony został rodzaj podwójnej kolumny i zdawało
się, że pomiędzy jej burtami jest bardzo niewielka przestrzeń.
Admirał Villeneuve znajdował się w centrum na „Bucentaure",
a „Principe de Asturias" niósł flagę Graviny, płynąc w straży
tylnej. Francuskie i hiszpańskie okręty były ze sobą pomieszane
bez względu na przynależność państwową. Ponieważ plan naszego
ataku był już z góry dokładnie ustalony i podany do wiadomości
admirałom oraz oficerom flagowym, przeto w czasie posuwania
się obu kolumn nie dawano prawie żadnych sygnałów oprócz
tych, które były niezbędne dla utrzymania zwartego szyku.
Głównodowodzący na „Victory" prowadził kolumnę nawietrzną,
a „Royal Sovereign", na którym powiewała moja flaga — kolumnę
zawietrzną. Bitwa rozpoczęła się o godzinie dwunastej, gdy czołowe
okręty obu kolumn przerwały linię nieprzyjacielską. Głównodowo­
dzący przeciął ją mniej więcej przy dziesiątym okręcie straży
przedniej, drugi zaś admirał przy dwunastym straży tylnej — straż
przednia przeciwnika pozostała nienaruszona. Podążające ich śladem
torowym okręty również w wielu miejscach przedarły się przez linię
i ostrzeliwując nieprzyjaciela ogniem swoich armat, rozpętały
zaciętą walkę. Okręty nieprzyjacielskie walczyły z odwagą godną
najwyższej dla ich oficerów pochwały, jednakże skierowany na
nie atak był nie do odparcia. I oto spodobało się Władcy Wszech­
mogącemu losów nas wszystkich obdarzyć oręż Jego Królewskiej
Mości całkowitym i sławnym zwycięstwem. Kiedy o trzeciej
po południu wiele okrętów nieprzyjacielskich opuściło swoją
banderę, linia jego (przeciwnika — JWD) zachwiała się. Zgro­
madziwszy swoje fregaty po stronie zawietrznej, Gravina wraz
381
z dziesięcioma okrętami liniowymi wziął kurs na Kadyks. Pięć
czołowych okrętów jego straży przedniej przełożyło ster i podczas
gdy żeglowały z wiatrem na południe od linii brytyjskiej, zostały
zaatakowane i ostatni dostał się w nasze ręce. Pozostałe uszły.
Flota Jego Królewskiej Mości zdobyła 19 liniowców (w tym
dwa pierwszej rangi: „Santisima Trinidad" i „Santa Ana") z trzema
oficerami flagowymi (dowódcy zespołów, którzy mieli prawo
podnosić flagę admiralską — JWD), mianowicie: głównodowo­
dzącym, admirałem Villeneuve, wiceadmirałem don Ignacio de
Alava i z admirałem dowodzącym hiszpańską strażą tylną (Pomyłka.
Strażą tylną dowodził wiceadm. de Alava na „Santa Anie",
wziętym zaś do niewoli był ciężko ranny kontradm. Hidalgo
de Cisneros z „Santisimy Trinidad" — JWD).
Bitwa ta nie mogła obejść się bez wielkich strat w ludziach.
Wypadło mi opłakiwać wspólnie z całą brytyjską marynarką wojenną
i narodem brytyjskim nie tylko śmierć głównodowodzącego, stratę
bohatera, którego imię pozostanie nieśmiertelne i którego pamięć
pozostanie zawsze droga dla jego ojczyzny. Serce moje rozdarte jest
bolesnym cierpieniem z powodu śmierci przyjaciela, z którym
łączyły mnie najsilniejsze więzy wielu lat głębokiej przyjaźni
i dokładna znajomość jego szlachetnego charakteru. Bólu po tej
stracie nie koją nawet pełne chwały okoliczności, w jakich On zginął,
choć właściwie powinny by może koić. Jego Lordowską Mość gdzieś
mniej więcej w środku trwania bitwy został trafiony kulą muszkietową
w lewą pierś. Natychmiast wysłał do mnie oficera ze słowami
ostatniego pożegnania i wkrótce potem wyzionął ducha. Obawiam
się, że liczba poległych okaże się bardzo wielka, skoro tylko
przesłane zostaną do mnie wszystkie wykazy zabitych — od czasu
bitwy wieje jednak gwałtowny wiatr i nie mogłem dotąd zebrać
jakichkolwiek meldunków z okrętów.
Ponieważ „Royal Sovereign" oprócz chwiejącego się już fokmasztu
utracił pozostałe maszty, przywołałem do siebie po rozpoczęciu się
bitwy „Euryalusa". Skoro okręt ten zbliżył się do mojego na
odległość głosu, przekazano mój sygnał dalej, co z wielką dokład­
nością uczynił kmdr Blackwood. Po bitwie przeniosłem moją flagę
na „Euryalusa", skąd łatwiej było wydawać rozkazy i gromadzić
okręty, a „Royal Sovereign" kazałem odholować na morze. Cała
flota znalazła się w bardzo niebezpiecznym położeniu. Wiele okrętów
382

utraciło maszty, inne były postrzelane. Kiedy na 30 sążniach

głębokości na wodach Trafalgaru wydałem rozkaz zakotwiczenia,
niewiele okrętów mogło rzucić kotwice, gdyż większość miała
przestrzelone liny kotwiczne. Ale ta sama łaskawa Opatrzność, która
nas wspierała w ciągu całego dnia, chroniła nas również i w nocy,
gdyż wiatr wykręcił o kilka rumbów i odpędził okręty od lądu — za
wyjątkiem czterech zdobycznych, pozbawionych masztów, które
pozostały na kotwicy pod Trafalgarem.
Po szczegółowym przedstawieniu działania floty pozwolę sobie
przy tej okazji powinszować Waszej Lordowskiej Mości zwycięstwa, BIBLIOGRAFIA
które, jak sądzę, przysporzy nowego blasku przesławnej koronie
Jego Królewskiej Mości i przyniesie ogólną korzyść całemu
naszemu krajowi. A. MATERIAŁY Z KONFERENCJI NAUKOWEJ „IL MEDITERRANEO
Jestem uniżonym sługą WLMości OUALE ELEMENTO DEL POTERE MARITTIMO", WENECJA (WŁO­
C. Collingwood" CHY), 16-18 WRZEŚNIA 1996 r. (referaty):

F r a s c a Francesco (Włochy), // sorgere del potere marittimo francese

e U suo declino neWepoca napoleonica.
P r e s t o n S i m o n (Wielka Brytania), Nelson in the Mediterranean.

B. ŹRÓDŁA INTERNETOWE

England expects, Nelson Encyclopaedia Britannica; http://www.bri-

tannica.com/.

C. MATERIAŁY FILMOWE

Bitwa pod Trafalgarem; dok. TV London z 1993 r., seria „Great

Campaigns" (emisja TVP-WPT, 12 lipca 1999 r i 13 sierpnia 2001 r.).

D.ARTYKUŁY

B a s ó w Aleksandr, Flagi „wtadyczicy moriej", „Nawal" 1992, nr 2.

B e r n a 11 Stanisław, Dzwon zatopionej fregaty, „Morze" 1955, nr 12.
B e r n a 11 Stanisław, Jak dawniej werbowano marynarzy, „Morze"
1970, nr 1.
B e r n a 11 Stanisław, Wazy z HMS „ Colossus ", „Morze" 1976, nr 9;
Bunt, „Morze" 1997, nr 12.
384
C z e r w i ń s k i Julian, Marynarze pilnie poszukiwani, „Morze"
1962, nr 3.
F1 i s o w s k i Zbigniew, Dlaczego zginął Nelson, „Morze" 1970, nr 2.
F1 i s o w s k i Zbigniew, Portsmouth w południe i wieczór, „Morze"
1967, nr 2.
G e r l a c h Krzysztof, Amerykański meteor USS „Wasp", „Morza,
statki i okręty" 1999, nr 2.
G e r l a c h Krzysztof, „Constitution" i „Constellation" — cenne
zabytki przeszłości czy nieprecyzyjne rekonstrukcje?, „Morza, statki
i okręty" 1997, nr 1.
G e r l a c h Krzysztof, Fregaty, korwety, slupy?, „Morza, statki
i okręty" 1998, nr 1.
G e r l a c h Krzysztof, HMS „Speady", waleczne maleństwo, „Morza,
statki i okręty" 1999, nr 3.
G e r l a c h Krzysztof, „Indefatigable", nietypowa fregata Pellewa,
„Morza, statki i okręty" 1998, nr 4.
G e r l a c h Krzysztof, Karonady — rewolucja bez następstw, „Morze"
1989, nr 3.
G e r l a c h Krzysztof, Liniowce żaglowe US Navy, „Morza, statki
i okręty" 1997, nr 3.
G e r l a c h Krzysztof, Największy okręt bitwy pod Trafalgarem
— „Santisima Trinidad", „Morza, statki i okręty" 1998, nr 5.
G e r l a c h Krzysztof, Ogromny trójpokladowiec „La Montagne".
Okręt 5 nazw, 4 królów i 2 cesarzy, „Morza, statki i okręty
1999, nr 1.
G e r l a c h Krzysztof, Pechowy „Mściciel", „Morza, statki i okręty"
2000, nr 4.
G e r l a c h Krzysztof, „Strzyżone" liniowce, „Morze" 1990, nr 9.
G e r l a c h Krzysztof, W pogoni za manilskim galeonem, „Morza,
statki i okręty" 1999, nr 4.
G o z d a w a - G o ł ę b i o w s k i Jan, Bitwa o wrota Bałtyku, „Morze"
1964, nr 4.
J. B., Prawda o Trafalgarze, „Morze" 1951, nr 10.
K o c z o r o w s k i Eugeniusz, Ach, ten grog!, „Morze" 1998, nr 3.
K o c z o r o w s k i Eugeniusz, „Dziewięcioogonowy kot", „Morze"
1977, nr 12.
K o c z o r o w s k i Eugeniusz, Koniec epoki wielkich liniowców,
„Morze" 1998, nr 4.
385
K o c z o r o w s k i Eugeniusz, Okręty w randze, „Morze" 1998, nr 3.
K o p e r k i e w i c z Adam, Nelson i gołębie, „Morze" 1988, nr 3.
K o p e r k i e w i c z Adam, Ponura sława więziennych hulków, „Mo­
rze" 1983, nr 2.
K u z n i e c o w N. A., S z i s z k i n A. I„ Niepobiedimaja Armada,
„Sierżant" 1998, nr 7.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Abukir, „Morze" 1970,
nr 8.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Bavastro, król Morza
Śródziemnego, „Morze" 1975, nr 8.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Epopeja „Mściciela",
„Morze" 1974, nr 10.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Yaldemar), Kampania admirała
diabła, „Morze" J973, nr 11.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Misja korsarza, „Morze"
1976, nr 6.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Nikczemny wynalazek,
„Morze" 1970, nr 5.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Opowieść o heroicznej
obronie portu Genua i o polskim kawalerzyście, który z szablą
w zębach płynął wpław przez morze, „Morze" 1975, nr 6.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Pływające fortece, „Mo­
rze" 1974, nr 11.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Pojedynek o Maltę,
„Morze" 1976, nr 10.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Polacy w Kadyksie,
„Morze" 1975, nr 7.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Surcouf korsarz Napole­
ona, „Morze" 1971, nr 3.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Święty sygnał, „Morze"
1975, nr 11.
Ł y s i a k Waldemar (Baldhead Valdemar), Tajny plan cesarza,
„Morze" 1972, nr 2.
M i c k i e w i c z Marian, „ Yictory", symbol minionej świetności,
„Morze" 1969, nr 3.
P e r t e k Jerzy, Goeleta „Mosąuito", „Morze" 1951, nr 8 i 9.
P e r t e k Jerzy, Historia podwodnego pływania, „Młody Żeglarz"
1950, nr 5.
25 — Trafalgar 1805
386
P i s z Antoni, O banderach, parze i zawiści, „Morze" 1997, nr 8.
Proporzec admirała, „Morze" 1951, nr 2.
S i e r e c k i Sławomir, Hornbloweriada czyli C. S. Foresterfałszuje
historią, „Morze" 1951, nr 2.
S t r z e 1 b i c k i Antoni, Jenieckie modele, „Morze" 1978, nr 8.
S z t e j n A., Flaga admirała, „Morze" 1951, nr 11.
„Victory" w dawnej krasie, „Morze" 1964, nr 1.
W y w e r k a P r e k u r a t Tadeusz, Niepowtarzalne bliźniaki, „Mo­
rze" 1972, nr 2.
Z n a m i e r o w s k i Alfred, Znaki i bandery. Wielka Brytania,
„Morze" 1997, nr 10.
E. OPRACOWANIA
B i d w e 11 Anna i George, Admirał i kochanek, Katowice 1989.
B i e l e c k i Robert, Austerłitz 1805, Warszawa 1993.
B i e l e c k i Robert, Napoleon, Warszawa 1979.
C o n r a d Joseph, Zwierciadło morza, Warszawa 1935.
C r o n i n Vincent, Napoleon, Warszawa 1999.
D r a p e 11 a Zofia, Zdobnictwo okrętów, Gdańsk 1969.
G ą s i o r o w s k i Wacław, Somosierra, Warszawa 1934.
G u 1 a ś Stefan, P e v n y Pavol, Żaglowce, Warszawa 1985,
H o w a r t h David, Trafalgar. The Nelson touch, London 1969.
H u b e r t Witold, Historia wojen morskich, Warszawa 1935.
H u b e r t Witold, Wojny bałtyckie, Warszawa-Bydgoszcz (1938).
H u m b l e Richard, Statki i okręty. Ludzie na morzach i oceanach,
Wrocław 1992.
H y n e k Vladimir, K1 u c i n a Petr, Yalecne lode, t. I, Praha 1985.
Istorija wojenno-morskogo iskusstwa, Moskwa 1969.
K o c z o r o w s k i Eugeniusz, Ludzie od masztów i żagli, Gdańsk 1986.
K o s i a r z Edmund, Bitwy morskie, Gdańsk 1973.
K o s i a r z Edmund, Wojny na Bałtyku X-XIX w., Gdańsk 1978.
K o z ł o w s k i Bolesław, Dzieje okrętu, Warszawa-Katowice 1956.
Krasnoznamiennyj Czernomorskij Fłot, Moskwa 1979.
L e f e b v r e Georges, P o u t h a s Charles, B a u m o n t Maurice,
Historia Francji, t. II, Warszawa 1969.
M a r c u s George J., A naval history of England, t. 11. The Age of
Nelson, London 1971.
387
M i c i ń s k i Jerzy, Archiwum Neptuna, Warszawa 1957.
M i c k i e w i c z Marian, Okręt Nelsona, Gdańsk 1969.
M i c k i e w i c z Marian, Z dziejów żeglugi, Warszawa 1971.
M i g u e 1 Pierre, P o i r i e r Jacques, W czasach Napoleona
(1795-1815). Wrocław 1994.
Morskije srażenija russkogo flota, Moskwa 1994.
M u r o m o w I. A., Sto wielikich korablekruszenij, Moskwa 1999.
N e p e a n L o n g r i d g e C, The anatomy of Nelson's ship,
London 1955.
O w c z i n n i k o w W., Fiedor Fiedorowicz Uszakow, Moskwa 1995.
P a d f i e 1 d Peter, Nelson 's war, Chatham 2000.
P e r e p e c z k o Andrzej, Pierwsza podróż dookoła świata, Gdynia
1967.
P e r e p e c z k o Andrzej, Korsarz jej królewskiej mości, Gdynia
1960.
P e r e p e c z k o Andrzej, Wielka droga na Wschód, Gdynia 1968.
P t a k Czesław, OdArtemizjum do Okinawy, Warszawa 1958.
R o g a ć ki Tomasz, Egipt 1798-1801, Warszawa 1999.
R u s i n o w a Izabela, Saratoga-Yorktown 1777-1781, Warszawa
1984.
R y n i e w i c z Zygmunt, Bitwy morskie. Leksykon, Warszawa 1'998
S m o l a r e k Przemysław, Dawne żaglowce, Gdynia 1963.
Statki i żegluga, Warszawa 1996.
S t r a t e r Pierre Henri, B r o c h a r d Pierre, Na pokładzie wielkich
XVI I I-wiecznych żaglowców, Wrocław 1993.
S t r z e 1 b i c k i Antoni, Korsarz Lafitte, Gdańsk 1971.
S t r z e 1 b i c k i Antoni, Wraki kryją skarby, Gdańsk 1971.
S u t o w s k i Sławomir, Okręty podwodne. Fantazja i rzeczywistość,
Warszawa 1989.
T a r l e Eugeniusz, Napoleon, Warszawa 1967.
The Oxford companion to ships and the sea, Oxford-New
York-Toronto 1993.
U r b a ń s k i Przemysław, Dwa wieki napadu mechanicznego statków,
Gdańsk 1997.
V i 11 i e r s Alan, The battle of Trafalgar, New York-Toronto 1965.
W a r n e r 01iver, Nelson's battles, London 1965.
W i e c z o r k i e w i c z Paweł Piotr, Historia wojen morskich, t. I.
Wiek żagla, Londyn 1995.
388

Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. II, Warszawa

1966.

F. ATLASY I ENCYKLOPEDIE

Mała Encyklopedia Wojskowa, t. I, Warszawa 1967; t. II, Warszawa

1970; t. III, Warszawa 1971.
Morskoj Atlas, t. II, cz. 1, (Moskwa) 1958.
Sowietskaja Wojennaja Encikłopiedija, t. IV, Moskwa 1977; t. VIII,
Moskwa 1980.
MAPY
392 393

WYKAZ ILUSTRACJI
Początek bitwy pod Trafalgarem — uderzenie obu kolumn brytyjskich
(z prawej); obraz N. Pococka z 1806 r.
Końcowa faza bitwy — na pierwszym planie uszkodzone okręty
Połączonej Floty; obraz ówczesny
Ukochana Nelsona — Emma Hamilton,
... kontradmirał Horacy Nelson (oba obrazy J. Schmidta z 1800 r.) i...
...owoc ich miłości — córeczka Horacja (rys. ówczesny)
Napoleon Bonaparte (rys. Dutertre'a) i ...
...cesarzowa Józefina (obraz Isabeya) oraz ...
... małe Orlątko czyli Napoleon II (rys. ówczesny)
Press-gang „werbuje" marynarzy do Royal Navy (rys. ówczesny)
Marinersi z Royal Marinę Artillery przy obsłudze karonady (rys.
ówczesny)
Sobotni wieczór na okręcie brytyjskim (rys. Cruikshanka)
Wydawanie grogu na HMS „Victory" (współczesny pokaz dla
zwiedzających)
Na takich „pontonach więziennych" (stare okręty liniowe) przebywali
latami schwytani przeciwnicy Royal Navy (rys. ówczesny)
Młodemu Nelsonowi (obraz J. Rigauda z 1780 r.) przyszło żyć
w początkach burzliwego rozwoju techniki morskiej — ...
... chronometru Johna Harrisona (1735 r.), umożliwiającego określanie
długości geograficznej
... pierwszych okrętów podwodnych (USS „Turtle" konstrukcji Davida
Bushnella, atakuje HMS „Eagle" w rej. Long Island 6/7 września
1776 r.; obraz E. Tufnella) oraz ...
395
... karonady — „cudownej" armaty okrętowej, demolującej z bliskich
dystansów okręty przeciwnika (karonada z HMS „Victory")
Bunt w Norę — posiedzenie komitetu marynarskiego na HMS
„Sandwich", (drugi z prawej) w kapeluszu i z pałką to praw­
dopodobnie „czerwony admirał" Richard Parker (karykatura G.
Cruikshanka)
Nelson ranny w głowę pod Abukirem (obraz ówczesny)
Adm. Fiodor Uszakow, dowódca rosyjskiej Floty Czarnomorskiej,
rywal Nelsona czy też prekursor zmian w taktyce liniowej flot
żaglowych? (rys. ówczesny)
Tak Brytyjczycy wyobrażali sobie napoleońską inwazję Wysp
— z powietrza, wody i ... podmorskim tunelem pod Kanałem La
Manche (rys. ówczesny)
Royal Navy miała być zwalczana przez okręty podwodne typu
„Nautilus", których budową rozpoczął Robert Fulton (rys. Ch.
Kunz wg planów konstruktora)
Potężne balony transportowe na ogrzane powietrze zabierać miały po
3000 żołnierzy (rys. ówczesny), zaś ...
... pływające fortece — z napędem wiosłowym i...
... z napędem kołami łopatkowymi, przerzucać miały po 10 000
żołnierzy i 200 armat drogą morską (rys. ówczesne)
Wspierałyby je mniejsze okręty desantowe — łodzie kanonierskie
(na pierwszym planie), szalupy bombardierskie (na drugim planie,
z prawej), promy artyleryjskie (na drugim planie z lewej) i inne,
przebudowane ze statków rybackich i łodzi (rys. ówczesny)
Marynarze brytyjscy (akwarele T. Rowlandsona z 1800 r.) — admirał,
...komandor,
...kapitan marynarki,
...kwatermistrz (intendent),
...kucharz okrętowy i ...
... marynarz
Marynarze francuscy (wg Paciniego) — admirał
... komandor,
... starszy podoficer i ...
... marynarz
Marynarze hiszpańscy (akwarele M. Blazqueza z 1802 r.) — starszy
podoficer i ...
... marynarz
 396
Nelson opuszcza Portsmouth 25 września 1805 r. (obraz A. Gowa)
Kabina admiralska na HMS „Victory" (zdjęcie współczesne)
Jeden z pokładów armatnich HMS „Victory" (zdjęcie współczesne)
„Nelson Touch" — wiceadmirał zapoznaje dowódców okrętów ze
swoim planem bitwy (rys. z 1806 r.)
Pierwsza strona ostatniego listu do Emmy Hamilton, rozpoczętego 19
października (faksimile)
Podpis Nelsona (faksimile)
Graficzny schemat rozegrania bitwy trafalgarskiej (rys. z 1806 r.)
Kolumna przednia eskadry brytyjskiej (Nelsona)
Kolumna tylna eskadry brytyjskiej (Collingwooda); obrazy R. Dodda
Okręt flagowy eskadry brytyjskiej HMS „Victory" (obraz ówczesny)
Okręt flagowy Połączonej Floty „Bucentaure" (obraz ówczesny)
Największy okręt liniowy okresu bitwy trafalgarskiej, hiszpański
„Santisima Trinidad" (obraz T. Hagga)
Admirał ks. Federico de Gravina, dowódca odwodu Połączonej Floty
(portret Rameneta?)
Komodor Cosme Churruca, dowódca liniowca hiszpańskiego „San
Juan de Nepomuceno" (portret ówczesny)
Kontradm. Pierre Dumanoir Le Pelley, dowódca awangardy Połączo­
nej Floty (portret ówczesny)
Wiceadm. Pierre Villeneuve, dowódca Połączonej Floty (portret wg
E. Quenedeya?)
Kontradm. Charles Magon de Medine, drugi zastępca Villeneuve'a
(portret Goeppa)
Komandor Jean Lucas, dowódca liniowca francuskiego „Redoutable",
z którego bezanmasztu śmiertelnie zraniono Nelsona (portret
ówczesny)
Przedbitewna „modlitwa Nelsona"; na półce pawęży rufowej (pod
kapeluszem) szabla (rys. ówczesny)
Dowódca tylnej kolumny torowej wiceadm. Cuthbert Collingwood
(ówczesna miniatura)
Szabla marynarska (pałasz) Nelsona
Dowódca zespołu rozpoznawczego fregat kmdr Henry Blackwood
(obraz J. Hoppnera)
Dowódca HMS „Victory", nieoficjalny zastępca Nelsona w bitwie
kmdr Thomas Hardy (portret ówczesny)
Przygotowanie do podniesienia „świętego sygnału" na rejach „yic­
tory" (obraz Davidsona)
397
Sygnalista Roome — ten, który osobiście wciągał „święty sygnał" na
reje „Victory" (dagerotyp z 1845 r.?)
Początek bitwy — HMS „Victory" (z lewej) przerywa się przez szyk
Połączonej Floty (akwarela N. Pococka)
Nelson, w towarzystwie Hardy'ego (odwrócony, z lunetą) na pokładzie
rufowym (?) „Victory" (obraz W. Overenda)
I stało się ... Nelson, śmiertelnie zraniony przez „snajpera" upadł na
pokład (obraz D. Dightona)
Śmierć Nelsona (obraz A. Devisa)
Z wiadomością o zwycięstwie wysłano do Londynu szkuner „Piekle"
(rys. ówczesny)
Pogrzeb Nelsona 8 stycznia 1806 r. — barka z trumną wiceadmirała
(w cetrum) opuszcza Greenwich (rys. ówczesny)
Rewers medalu trafalgarskiego projektu Thomasa Webba (praw­
dopodobnie z 1845 r.)
Zaokrętowanie Napoleona 15 lipca 1815 r. na HMS „Bellerophon",
uczestnika bitwy trafalgarskiej (rys. ówczesny)
Francuski uczestnik bitwy trafalgarskiej „Duguay Trouin", jako
zdobyczny hulk „Implacable" służył w Royal Navy aż do 2 grudnia
1949 r., kiedy uroczyście zatopiono go pod obiema banderami
Kiedy zabrakło żywego Nelsona, dominacji brytyjskiej na morzach
musiały strzec takie pancerne Nelsony (okręt liniowy „Nelson", r.
bud. 1925)
Model HMS „Victory" ze zbiorów Akademii Marynarki Wojennej
w Gdyni (wyk. st. mar. pchor. Antoni Łaniecki)
HMS „Victory", znaczek pocztowy Paragwaju z 1980 r.
Przed sarkofagiem Nelsona w katedrze św. Pawła w Londynie — (od
lewej) przewodnik Jonathan Marshall, pracownik „Naszych Syg­
nałów" Robert McCall i kmdr por. dr Dariusz Nawrot z Akademii
Marynarki Wojennej w Gdyni (fotografia ze stycznia 2001 r.)
 399

C. Trafalgaru ciąg dalszy — bitwa koło Przylądka Ortegal

(4 listopada 1805 r.) 318
„Nieuchwytny Allemand" i ostatnia wyprawa oceaniczna flo­
ty cesarskiej 322
D. Trafalgarskie pokłosie 324
Odwet za Trafalgar — napoleońska „blokada kontynentalna" . 330
Lądowy Trafalgar — bitwa pod Waterloo i rejs na Wyspę Świętej
Heleny 348
Załącznik 1. Okręty uczestniczące w bitwie pod Trafalgarem
21 października 1805 r 368
SPIS TREŚCI Załącznik 2. Raport wiceadm. Cuthberta Collingwooda o bitwie
pod Trafalgarem, przesłany na brygu „Piekle" do I Lorda
Admiralicji 379
Wstęp 5 Bibliografia 383
„Rule Britannia, Britannia rule the waves" 15 Mapy 389
„Mały kapral" przebudowuje Europę 54 Wykaz ilustracji 394
„Chwała od Nilu" czyli Horacy Nelson 118
W cieniu cesarskiej korony i inwazji na Wyspy Brytyjskie 192
„England expects that every man will do his duty" 21 października
1805 r. pod Trafalgarem 231
A. Przed bitwą 234
Brytyjczycy 234
Sprzymierzeni, czyli Połączona Flota 249
B. Bitwa morska koło przylądka Trafalgar (21 października
1805 r.) 261
Manewrowanie obu flot do bitwy 263
Pierwszy etap bitwy — podwójne przerwanie szyku bojowe­
go Połączonej Floty oraz walka z jej ariergardą i centrum
(godzina 12.10-14.40) 273
Drugi etap bitwy — walka z awangardą i rozbicie ariergar­
dy Połączonej Floty, ucieczka jej pozostałości do Kadyksu
i w rejon Gibraltaru, śmierć Nelsona i przejęcie dowodzenia
przez Collingwooda (godzina 11.45-17.50) 293
Epilog bitwy — sztorm poludniowo-zachodni i jego skutki
(noc z 21/22-27 października) 306
Sprawa przesłania meldunku o bitwie — rejsy okrętów
łącznikowych do Falmouth i Faro 315
Wyniki bitwy — podsumowanie strat 317