tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur

> v a

't
'r >• f>
Ml'
I O T- V V V 7
re
n
O ft - fi
>-« - 'f i
- -1 —I
3
ft tri H V, K u- j
«-f
o
5*
CTQ
O
O
ro
<
O
3 O
3 < a^
O
O
O

1-1 OQ
 Tilburg, Ten geleide
tijdschrift voor geschiedenis, L u u d de B r o u w e r schreef een a r t i k e l over de pest i n T i l b u r g . I n het eer-
monumenten en cultuur ste deel v a n het a r t i k e l w o r d t een algemene schets gegeven v a n het ver-
Verschijnt driemaal per jaar. schijnsel de pest. De oudste v e r m e l d i n g i n T i l b u r g t r o f h i j aan i n de vijf-
tiende eeuw. De B r o u w e r geeft aan w e l k e maatregelen de T ilburgs e
Jaargang 13, nr. 1 dokters en b e s t u u r d e r e n n a m e n . W a r e n d i e maatregelen succesvol of
februari 1995
niet? W a t w a r e n de demografische en economische g e v o l g e n v a n de
pest?
Uitgave '
H e n k v a n D o r e m a l e n schreef een k o r t a r t i k e l over de o p 81-jarige leef-
. Stichting tot Behoud van
Tilburgs Cultuurgoed t i j d o v e r l e d e n T i l b u r g s e t e x t i e l d e s k u n d i g e Piet v a n G o r p . M a r g r i e t
K.V.K.: S 096029 • ISSN: 0168-8936 W i n k e l m o l e n , bibliothecaresse v a n het N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m ,
heeft getracht de grote hoeveelheid p u b l i k a t i e s w a a r V a n G o r p z i j n
Redactie n a a m aan heeft v e r b o n d e n te inventariseren. H e t leverde een i n d r u k -
Henk v a n Doremalen w e k k e n d e ( v o o r l o p i g e ) lijst o p .
Ronald Peeters H e t boek over de T i l b u r g s e t o p o n i e m e n heeft a a r d i g w a t stof d o e n o p -
w a a i e n . I n het d e r d e n u m m e r v a n de 12e jaargang schreef L a u r a n
Vormgeving Toorians een u i t v o e r i g e recensie. Jan T r o m m e l e n , een v a n de auteurs
Ronald Peeters
v a n het boek, k r i j g t de gelegenheid o m Toorians v a n r e p l i e k te dienen,
Bart Gladdines
w a a r n a de recensent - u i t e r a a r d - het laatste w o o r d k r i j g t .
T i l b u r g K o r t bevat veel i n f o r m a t i e over p u b l i k a t i e s over T i l b u r g die o n -
Stukken voor de redactie
langs het licht hebben gezien. De redactie b l i j f t z i c h ten doel stellen o m
te zenden aan
redactiesecretariaat alles w a t o p historisch gebied over T i l b u r g verschijnt i n d i t lokaal-histo-
t.a.v. risch ti j dsc hri f t aan te kaarten. D a t k a n i n de v o r m v a n een m e d e d e l i n g ,
Ronald Peeters een k o r t a r t i k e l of een kortere of langere recensie. Z o bespreekt Paul v a n
Montfortanenlaan 96 D u n de afleveringen 11 tot en met 14 v a n de populair-wetenschappelijke
5042 CX Tilburg. serie A c h Lieve T i j d . R o n a l d Peeters geeft een o v e r z i c h t v a n tot o p heden
verschenen p u b l i k a t i e s over de Tweede W e r e l d o o r l o g i n T i l b u r g e.o.
Abonnementen
Jaarabonnement
De redactie
f27,50
instellingen en bedrijven
f32,50
Losse nummers
verkrijgbaar i n de
boekhandel (f8,50).
Abonneren door
overmaking op de
rekening van de Stichting
Inhoud
tot Behoud van Tilburgs
Cultuurgoed,
3 L u u d de Brouwer: 'De aenclevende sieckte'. De pest in Tilburg voor
Beeklaan 57,
5032 A B Tilburg. • 1630

14 H e n k van D o r e m a l e n : Textieldeskundige ing. P.j.M. van Gorp

Gironummer 5625554
AMRO-bank rek.nr. (1913-1994)
42.81.63.343
onder vermelding van 16 Margriet W i n k e l m o l e n : Ing. P.J.M. van Gorp. Een overzicht van
'abonnement 1995' zijn publikaties

Foto's 20 Jan T r o m m e l e n : Tilburgse toponiemen, een repliek

Indien niet anders vermeld:
Fotocollectie van 11 L a u r a n Toorians: Tilburgse toponiemen, een dupliek
het Gemeentearchief Tilburg.
Omslagfoto:
23 Tilburg kort
Pagina u i t overlijdensregister 1625,
met Tilburgse pestslachtof fers, en pestmeester.

Opmaak en druk
Drukkerij-Uitgeverij
H . Gianotten B.V., T i l b u r g

* L u u d de Brouwer (1958) is
werkzaam bij het Gemeente-
archief Tilburg. Hij publi-
ceerde eerder in 'Tilburg'
over de Heuvelse Akkers
(1991), de Muziekinstrumen-
tenfabriekKessels(1991)
en de geschiedenis van de
Willem 11-straat (1992).
Een pestmeester
zieleen verzorgde, droeg
lange jas en een masker
leek op een pinguïn-hek.
Dit masker was gevuld
kruiden (o.a. jeneverhessen
en het hoerenwormkruid)
om de kwade dampen
te
'De aenclevende sieckte'
De pest in Tilburg voor 1630
L u u d de B r o u w e r *
Tijdens het beschrijven van stukken uit
de collectie varia van het oud-rechterlijk
archief van Tilburg stuitte ik op stukken
over een heersende pestepidemie in zo-
mer en najaar van 1625. Dat was voor mij
de aanleiding om een onderzoek te star-
ten naar pestepidemieën in Tilburg.
Daarbij probeerde ik ook gegevens te
verzamelen over de gevolgen die deze
epidemieën hebben gehad op Tilburg en
zijn inwoners. Het onderzoek is nog niet
afgerond, maar er is al genoeg materiaal
voorhanden om een soort tussenverslag
te maken. Zo moet de lezer het onderha-
vige artikel dan ook beschouwen.
die de
een
dat
met
tegen
gaan.
W
at is pest? Allereerst is het v a n be-
lang te w e t e n w a t de ziekte n u ei-
genlijk i n h o u d t . E r bestaan twee
v o r m e n v a n pest: builenpest en longpest.
M e d i c i zijn, o p g r o n d v a n de historische be-
schrijvingen, tot de conclusie g e k o m e n dat de
builenpest de meest v o o r k o m e n d e v o r m was.
De karakteristieken v a n de builenpest zijn:
- de geringe besmettelijkheid van mens op mens. De
rat is de bron van besmetting voor de mens, geval
voor geval;
- de ziekte is gebonden aan de woning (huisratten);
-de begunstigende invloed van een gematigd
warm klimaat of jaargetijde;
- het hardnekkig blijven hangen van de ziekte.
Er kwamen ook gemengde epidemieën van builen-
pest en longpest voor. In sommige gevallen raakten
in een builenpestepidemie de longen van de ge-
troffenen besmet. De patiënt kreeg dan longpest,
die hij direct kon overdragen op andere mensen via
spreken en hoesten.
In het geval van de builenpest vond de besmetting
uitsluitend plaats doordat een rattevlo met de pest-
bacterie besmet bloed opzoog en vervolgens pro-
beerde bloed te zuigen bij een mens. Er was een in-
cubatietijd van enkele dagen. Daarna volgden de
eerste symptomen: de lymfeklieren in lies en oksel
raakten ontstoken en gingen opzetten. Dit ging ge-
paard met ettervorming en bloedingen. De opgezet-
te klieren gaven de naam 'builenpest' aan deze
ziekte, terwijl de donkere kleur de naam 'zwarte
dood' deed ontstaan. De pestbacillen kwamen in de
bloedbaan terecht en infecteerden de inwendige or-
ganen, waar weefselafbraak en ettering plaatsvond.
Als gevolg daarvan overleed de patiënt.'
De pest kreeg een bonte verzameling benamingen
mee. We zagen hiervoor al de term 'zwarte dood'.
Zo sprak men ook over de haestige siekte, een uit-
drukking die vooral aangaf hoe snel de pest kon
toeslaan, en de Gave Gods. De laatste naamgeving
kwam voort uit de diepgewortelde overtuiging dat
de mensheid op het verkeerde pad was en de pest
als straf van God aan de mensen was opgelegd. De
ook gebezigde naam contagieuse sieckte slaat op de
besmettelijkheid van de pest.
O o r z a k e n v a n de pest
De rattevlo Xenopsylla cheopsis was verantwoor-
delijk voor de verspreiding van de pest. Dit is een
subtropische, dus uitheemse vlooiesoort die zich
hier slechts in kleine populaties in leven kon hou-
den in warme ruimten of in rattenesten. Een voort-
durende aanvoer van nieuwe ratten en vlooien was
dus noodzakelijk om de ziekte in onze streken te
houden. De groeiende handel met de Levant en
Noord-Afrika, en ook binnen Europa, was de reden
dat de pest niet meer verdween uit Europa tussen
1347 en het midden van de zeventiende eeuw.
Voortdurend was er in Europa pest onderweg van
de ene plaats naar de andere plaats en van de ene
epidemie naar de andere epidemie. De pest was en-
demisch geworden in Europa. Inheemse vlooie-
soorten speelden hooguit een aanvullende rol tij-
dens epidemieën, maar waren niet verantwoorde-
lijk voor het verspreiden van de pestbacterie.
De rattevlo heeft normaal gesproken geen interesse
voor mensenbloed. Pas wanneer de ratten massaal
als gevolg van de pest zijn gestorven, zoekt de vlo
een andere gastheer. Recentere ontdekkingen heb-
ben aangetoond dat de pestbacterie lange tijd zelf-
standig kan blijven leven i n de grond, ook nadat
ratten en vlooien zijn verdwenen. Wanneer nieuwe
insekten deze plaats bereiken, kan de pestbacterie
zich gaan verspreiden en kan er een nieuwe epide-
mie uitbreken.^
Op de omvang van een pestepidemie waren meer-
dere factoren van invloed; de weersomstandighe-
den speelden een belangrijke rol daarin. Er bestond
een duidelijke samenhang tussen het voorkomen
van droge, warme zomers en het voorkomen van
grote epidemieën, die meestal hun top bereikten in
de nazomer en herfst. Daarnaast kon slecht weer
misoogsten veroorzaken, die de voedselvoorzie-
ning in gevaar brachten, wat dan weer gevolgen
kon hebben op de weerstand van mensen.
Er is tevens een samenhang te ontdekken tussen
wijdverbreide oorlogen, o.a. de Dertigjarige Oor-
log, en het opleven van de pest. De legers, met
name die uit de zuidelijke landen, brachten de ziek-
te vaak mee. Bovendien legden de legers een druk
op de plaatselijke bevolking, die de soldaten van
voedsel moest voorzien. Daardoor ontstond in som-
mige gevallen schaarste aan en duurte van voedsel.
Met name in steden kwam daar nog bij dat door uit-
breiding van garnizoenen de hygiënische situatie,
die toch al niet florissant was, verslechterde. Bij be-
legeringen speelde dit alles evenzeer een rol.
In het algemeen waren de hygiënische omstandig-
heden niet best. Met name het niet afvoeren van af-
val zal een rol hebben gespeeld bij de uitbreiding
van de populatie huisratten.^
In hoeverre dit alles i n een uitgestrekte plattelands-
gemeente als Tilburg een rol heeft gespeeld, is nog
niet afdoende onderzocht. Toch lijkt het erop dat
bovengenoemde factoren van invloed zijn geweest
voor de korte, opeenvolgende perioden van de pest
in Tilburg.
De pestepidemieën aan het eind van de zestiende
eeuw vielen in een periode waarin het een komen
en gaan was van kleine en grote groepen soldaten.
De zomer van 1603-1604 was droog en warm, en i n -
derdaad zijn er pestgevallen in de jaren 1603-1604.
Het is eveneens opvallend dat er in de periode van
het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) in Tilburg geen
sprake was van pest, terwijl er in het eerste jaar na
het bestand, 1622, een besmettelijke ziekte heerste,
waarvan de pastoor van Tilburg beweerde, dat die
door de Boheemse soldaten was meegebracht. De
epidemie van 1625-1626 voldeed aan twee van de
bovengenoemde voorwaarden: de zomers van
1623-1624 waren erg warm geweest en het beleg
van Breda (door de Spanjaarden!) zorgde voor nog-
al wat extra militaire activiteit in Tilburg.
B e s t r i j d i n g v a n de pest
Bij de bestrijding van pestepidemieën werden de
zestiende- en zeventiende-eeuwse arts en bestuur-
der gehinderd door het ontbreken van elementaire
kennis over de manier waarop de ziekte zich ver-
spreidde. Zij wisten de relatie tussen ratten, ratte-
vlo, mens en pest niet te leggen. Toch moeten deze
epidemieën vooraf zijn gegaan door een aanzienlij-
ke rattesterfte.
De oorzaak van de pest legde men i n die eeuwen
met name bij God, zoals hierboven al is opgemerkt.
Ondanks deze overtuiging besloten vele bestuur-
ders tot praktische maatregelen om i n ieder geval
de ziekte enigszins in bedwang te kunnen houden.
De meest toegepaste bestrijdingsmethode was de
quarantaine. Dit woord zou zijn ontstaan uit het
Italiaanse quaranta, de periode van 40 dagen dat
een schip voor de kust moest blijven Uggen als het
uit gebieden kwam waar besmettelijke ziekten
heersten. In die periode zou een eventuele ziekte
zich bij de opvarenden openbaren. Een periode van
zes weken (= 42 dagen) vinden we ook regelmatig
in de bronnen terug. Een pestverzorger moest na
het overlijden van zijn patiënt(en) zes weken geïso-
leerd blijven voordat hij zich weer onder de mensen
mocht begeven. In 1599 kwam enkele keren een
quarantaineperiode van drie weken voor.'' De quar-
antainemaatregelen golden niet alleen voor de wo-
ningen waarin pestslachtoffers woonden, maar
konden ook voor dorpen, steden en regio's gelden.
Vaak ontstonden in pestperioden ook maatregelen
die met de afvoer van afval verband hielden. De
kwade dampen, rottende etenswaren, stinkende
vuilnishopen e.d. beschouwde men mede als ver-
oorzaker van ziekten. Indirect was dat natuurlijk
ook zo; vuilnishopen en etenswaren trekken ratten
en ander ongedierte aan, wat de gezondheid niet
ten goede kwam.
Bekend zijn de afbeeldingen van de pestmeesters
die met hun lange pinguïn-bek, gevuld met kruiden
om de kwade dampen tegen te gaan, de ziekte zo
goed en zo kwaad als het ging bestreden.
De artsen en doktoren stonden voor een hopeloze
opgave, waarbij hun medische kennis tekortschoot,
hoewel ze ongetwijfeld hun best deden om de pest-
lijders te helpen.
 Pest of e e n a n d e r e z i e k t e ?
Het woord 'pest' of 'pestilentie' is in het verleden
vaak gebruikt als een verzamelnaam voor zeer be-
smettelijke ziekten. De vermelding van het woord
'pest' in een bron hoeft dan ook niet altijd te beteke-
nen dat het 'de pest' betrof. Wanneer er slechts een
enkele vermelding te vinden is, kan dientengevolge
nooit zekerheid bestaan over het voorkomen van
deze ziekte. Er ontstaat meer zekerheid naarmate
de vermeldingen veelvuldiger zijn. De grootste ze-
kerheid vinden we pas als er meerdere ziekten in
hetzelfde jaar of dezelfde periode genoemd worden
in de bronnen. In dat laatste geval kunnen we ervan
uitgaan dat de doktoren in staat waren de verschil-
lende ziektebeelden te onderscheiden.
Dat laatste doet zich in Tilburg voor. Vanaf de late
zestiende eeuw zijn de bronnen duidelijk wat be-
treft de ziekte die heerste. Het meest sprekende
voorbeeld daarvan vinden we in de rekening van
de tafel van de Heilige Geest over de periode 1594-
1604. In deze periode heerste de pest in Tilburg en
komt i n die rekening voor naast de tering, kinder-,
Spaanse en luijntpokken en root melisoen (=rode-
loop).^ Hetzelfde geldt voor de voogdij- en boedel-
rekeningen. Blijkbaar waren de doktoren in Til-
burg, i n die periode o.a. Peter Adam Wijten en zijn
zoon Adam Peter Wijten, goed i n staat te onder-
scheiden welke ziekte het betrof.
Pest i n T i l b u r g
De eerste vermeldingen van de pest in Tilburg en
Goirle betreffen meestal slechts een enkele vernoe-
ming in een akte. De oudste die tot nu toe bekend is,
dateert uit 1449. In een akte uit het Oisterwijks sche-
penprotocol is daar sprake van de Godsgave of hae-
stigen dood in Tilburg. De vrouw van Claes Jan
Maes, de twee kinderen, haar vader, moeder en
haar dienstmaagd waren er het slachtoffer van ge-
worden.* In 1533 verkochten de kinderen van w i j -
len Pauwels Heijn Gerit Smolders en Gulleke een
stuk grond in de Stokhasselt. De opbrengst van die
verkoop was nodig om schulden te betalen die ze
hadden moeten maken ten tijde van de pest.^ Op 21
april 1578 verklaren getuigen dat Peter Jan Peter
Heijsten aan de pest is overleden in Tilburg. Hij was
buiten Tilburg besmet geraakt, daarna naar zijn va-
ders huis gegaan, waar hij kort voor 21 april over-
leed.* In 1588 of kort daarvoor overleed Wouter
Soffaerts, inwoner van Goirle en rector van het al-
taar van de Heilige Catharina en Barbara i n de kerk
aldaar, aan een besmettelijke ziekte.'
Op het eind van de zestiende eeuw, wanneer het
aantal bronnen toeneemt, komen meer gegevens
over de pest voor. In onderstaande tabel zijn de ver-
meldingen van de pest opgenomen zoals die voor-
komen i n de rekeningen van de tafel van de Heilige
Geest (armenzorg) en de voogdij- en boedelreke-
ningen. De rekeningen van de armentafel zijn chro-
nologisch opgemaakt en geven daarom een behoor-
lijk nauwkeurige tijdsbepaling. We moeten daarbij
echter niet vergeten dat betalingen vaak achteraf
plaatsvonden, zodat we niet bUnd kunnen varen op
alle data die genoemd zijn. Uiteraard betreft het
hier uitsluitend mensen die door de armentafel zijn
begraven, en geven deze cijfers slechts een deel van
de werkelijke aantallen.
De voogdijrekeningen vormen een andere bron die
informatie geeft over het vóórkomen van de pest. In
tegenstelling tot de rekeningen van de armentafel is
er lang niet altijd sprake van een chronologische
volgorde. Ondanks die handicap zijn er veel gege-
vens uit naar voren te halen.
Tabel 1.
Vermeldingen van pestgevallen in rekeningen van de tafel
van de Heilige Geest en de voogdij- en boedelrekeningen.
periode armenrekeningen V&B-rekeningen
1574-1576 4 -
1585-1587 28 10
1599 12 3
1602-1604 9 4
1625-1626 73 20
Dat de pest niet de enige ziekte was die de
Tilburgers trof, blijkt uit het feit dat in 1596-1597 de
rekening van de armentafel ten minste dertig ver-
meldingen geeft van personen die ziek zijn van het
root melisoen. Daarvan overlijden er dertien die voor
rekening van de armentafel zijn begraven.'" Daar-
naast komen in beide bronnen enkele keren de vol-
gende ziekten voor: de Mansvelder ziekte, de kin-
derpokken, de wijntpocken, de Spaanse pokken en
de tering.
In 1622 was er ook sprake van een besmettelijke
ziekte waarvan niet eenduidig kan worden vastge-
steld of het de pest betrof. Volgens de toenmalige
pastoor was deze ziekte door Boheemse soldaten in
het land gebracht en kostte ze aan meer dan 200
mensen het leven." Inderdaad staan er in het be-
graafregister 165 begraven personen genoteerd. In
de armenrekening 1621-1623 betaalde de armenta-
fel op 10 september 1622 voor een begrafenis van
een duijtser die hier stierf.^'^ Was dat een van de door
de pastoor bedoelde Bohemers? In de armenreke-
ningen en voogdijrekeningen is verder geen sprake
van de pest, maar van de cjuade sieckte (tweemaal),
de Manssvelders sieckte (tweemaal), de contagieuse
sieckte, en de haestige sieckte.^^ Of het hier nu daad-
werkelijk de pest betrof...
T i l b u r g s e m a a t r e g e l e n tegen de pest
Op welke manieren probeerden dorpsbestuur en
doktoren in Tilburg de pest te bestrijden? Zoals al
eerder aangeduid, was er eigenlijk maar één reme-
die: de quarantaine.
In de dorpsrekening van 1586-1587 is sprake van
een pestmeester: mr. Joris. Aangezien het dorpsbe-
 Stuur hem betaalde, moet hij ook door het bestuur
zijn aangesteld. Hij hield domicilie i n de school op
het terrein van de kerk aan de huidige oude markt.
Daar was voor hem een slaapplaats ingericht.
Bovendien is er een post voor kruiden en specerijen
die uit een apotheek in 's-Hertogenbosch waren ge-
haald. Ook i n de dorpsrekening van 1598-1599
komt een pestmeester voor. N u krijgt Anneken Jan
Beris van Oerle drie gulden en tien stuivers voor het
vegen en schoonmaken van de school. Het is niet
duidelijk of de school alleen in gebruik was als
'praktijkruimte' voor de pestmeester, of dat daar
een soort tijdelijk pesthuis was ingericht.'* Op 21
augustus 1599 ontboden de Heiligegeestmeesters
een pestmeester.'' Het kan zijn dat het dorpsbe-
stuur een second opinion wilde ten aanzien van de
diagnose 'pest'. Het kan ook zijn dat de epidemie
dermate hard toesloeg dat de plaatselijke arts-
spaanen het niet meer aankonden. Over de daad-
werkelijke motieven om een pestmeester in Tilburg
aan te stellen tasten we vooralsnog in het duister, te
meer omdat bij latere pestepidemieën een dergelij-
ke functionaris niet meer in de bronnen opduikt.
Het bestuur van de heerlijkheid Tilburg en Goirle
vaardigde in geval van besmettelijke ziekten ordon-
nanties uit die de ziekte moesten beteugelen. Het
betrof uitsluitend zgn. quarantaine-maatregelen,
d.w.z. de zieken en gezonden moesten strikt ge-
scheiden blijven en het verkeer van mensen en goe-
deren van en naar besmette plaatsen legde men aan
banden. Het eerste bewijs van een dergelijke ordon-
nantie stamt uit 1616. In dat jaar overleed in Tilburg
Willem Anthonissoon van Helmont aan de contagi-
euse sieckte der pestilentie. De daaraan verbonden on-
kosten betaalde men met de goederen die hij had
meegebracht, en daarvan moest natuurlijk een ver-
antwoording worden opgemaakt. Die verantwoor-
ding, opgemaakt op 13 september 1616 door
Herman de Roij, begint als volgt: Inden iersten alsoo
Deze foto van liet voor den kercke bij sondaegse proclamatie was verboden
Hasseltplein uit 1928 geeft op seecker pene dat niemant alhier binnen Tilborch en
nog de authentieke soude comen logeren, vuijtter ennige geïnfecteerde plaet-
zeventiende-eemvse
sen, ten ware sij brachten certificatie, dat sij vuijt egeene
bebouwing te zien, de lijd
dat er veel pestepidemieën geïnfecteerde plaetsen als boven en quamen, is desen nijet-
heersten. tegenstaende die voors. Willem inde kermisse weke lest-
leden alhier binnen Tilburch gecomen. Willem was op-
gepakt en moest 36 gulden boete betalen voor zijn
aanwezigheid in Tilburg. Zijn paard, kar en goede-
ren werden geconfisqueerd en na zijn overlijden
verkocht om daarvan de kosten te betalen.
In 1616 heerste inderdaad de pest o.a. te Veghel en
's-Hertogenbosch. De genoemde maatregel was
dus bedoeld om de gevreesde ziekte buiten de heer-
lijkheidsgrenzen te houden. In een dorp als Tilburg
was het gewoonte, bij ontstentenis van een stad-
huis, dergelijke ordonnanties in de kerk voor te le-
zen, overigens tegen de zin van de bisschop van 's-
Hertogenbosch.'* In dat geval was men er zeker van
dat iedereen er kennis van zou nemen. De mensen
die het lijk van Willem hadden gewassen en gekist
moesten in een hut gaan wonen en mochten drie
weken lang niet onder het volk komen. Zij kregen
voor hun werk 60 gulden. Bovendien werd de hut
in orde gemaakt voor bewoning en kregen ze eten
en drinken geleverd. De dekens van St. Sebastiaan
hadden het pestlijk begraven.''' Overigens komt er
in de bronnen uit die periode verder geen melding
van pestgevallen voor. Blijkbaar hadden de maatre-
gelen het gewenste effect.
Een ordonnantie van 27 oktober 1625 is in haar ge-
heel bewaard gebleven. Op dat moment heerste de
pest al geruime tijd i n Tilburg; ze beleefde waar-
schijnlijk haar hoogtepunt in het najaar. De ordon-
nantie omvatte tien artikelen waarmee men de pest
probeerde in te tomen. De straffen logen er niet om.
De boetes varieerden van tien tot vijftig gulden en
in het ergste geval mocht men overtreders neer-
schieten. Als eerste was het verboden om wol, huis-
raad, vee e.d. vanuit andere plaatsen naar Tilburg te
vervoeren. Voor het ontvangen van personen uit
andere plaatsen was toestemming nodig van de of-
ficier. De boete op overtreding hiervan bedroeg vijf-
tig karolus gulden voor beide artikelen.
De bewaarders van de zieken mochten het huis en
erf van het pesthuijs niet verlaten op straffe van
doirschieten\m de verspreiding van de ziekte bin-
nen het dorp te voorkomen was het de inwoners,
waar de haestige sieckte is, oock alwaer de haestige
coortsen of Mansvelders sieckten sijn niet toegestaan
om onder de mensen te komen. Daarnaast was het
verboden om uitvaarten, bruiloften, kraamfeesten
e.d. te houden.
De inwoners moesten deze regels, waarschijnlijk
volgens een soort rooster, zelf bewaken. Ze moch-
ten dronkaards en moedwillige overtreders op-
brengen en kregen daarvoor een beloning die va-
rieerde van een ton bier tot twee gulden. Dit was
natuurlijk bedoeld om het wachtlopen te bevorde-
ren en de waakzaamheid te vergroten. De straf op
overtreding van dit artikel was acht dagen daar-
voor al gepubliceerd. De inwoners van Tilburg
mochten ook niet buiten het dorp gaan dorsen, ten-
zij ze daarna zes weken, de hiervoor al aangehaalde
quarantaineperiode, buiten het dorp bleven. Ten
slotte mocht het huisvuil, de stalmest en grond ruet
worden vervoerd.'*

" W , »<....-•> v.ip^...5.<.> , V . . . - , .V^.- fl;.*-. ,,.,L,W,,
^V_'.-..,-..VOt..-> -«iC....;, J R - i . i . . t - " ^ . . ,-.,...'.."STJI.II.V.,I^
De ordonnantie van 27 Hoewel de doktoren in die tijd geen idee hadden
olitoberl625 omvatte tien
hoe de pest te bestrijden, komen we in de diverse
artileelen waarmee men de
pest probeerde in te tomen.
rekeningen posten tegen voor dranken en medicij-
nen ten behoeve van de pestlijders. In het schepen-
protocol van Hilvarenbeek staat een recept vermeld
dat bescherming zou bieden tegen het krijgen van
de pest: Neempt een haesnoot daer een gat in is ende
doet die voll quicksilver ende dat met groen oft root
wascli toe ende dan in een doexken oft cusken geneijt aen-
den hals dragen.^"^ In de voogdijrekeningen komen bij
bijna elke vermelding van de pest posten voor over
geleverd cruijt voor de pesthuizen. Deze kruiden
verwerkte men in dranken die verlichting, en liefst
nog genezing, moesten brengen voor de patiën-
ten.^" In sommige gevallen worden gember, foelie,
suiker, noten (hazelnoten?), nootmuskaat en saf-
fraan genoemd.^' Enkele keren zien we uitgaven
voor bakelaer (laurierbes) en boonkers hoolivortel (een
geneeskrachtige plant).^^ Deze kruiden kwamen
voor een groot deel uit apotheken in Breda en voor-
al 's-Hertogenbosch. De huisapotheek van de
Tilburgse doktoren was waarschijnlijk niet vol-
doende uitgerust om tijdens epidemieën alle zieken
te kunnen helpen. I n andere gevallen is sprake van
medicijnen.2^ In 1599 maakte Adam Peter Wijtens
met o.a. suiker en bier een drankje voor de pestzie-
ken.^'' In datzelfde jaar is ook sprake van het veneet-
sche driakel (driakel = tegengif)^^ ceropen en pulveris
liberantis.-^ De schrobbers, hun patiënten en de ge-
zonde mensen kregen een menu van rundvlees en
witbrood, terwijl ook zuivel en eieren voorkomen.^^
In één geval kocht men witten wierook, waarschijn-
lijk met het doel om de kwade dampen te bestrijden
die de pest zouden veroorzaken.-*
Enkele rekeningen spreken van bedevaarten die
door nabestaanden of familie van de overledenen
waarschijnlijk zijn gehouden uit dankbaarheid dat
zij de ziekte hadden overleefd. De meeste van deze
bedevaarten gingen naar Boxtel (verering van het
Heilig Bloed)^', een enkele ging naar Chaam (vere-
ring van Antonius Abt, een pestheilige).^"
Z i e k e n en g e z o n d e n
Wanneer leden van een gezin de symptomen van
de pest vertoonden, trokken de gezonde personen
weg uit het huis en gingen ze i n hutten wonen aan
de rand van het dorp. In het geval van Michiel en
Jan Huijbert Michiel Soffaerts was er zelfs sprake
van dat zij waren gevlucht vuijten pesthuijse. En
schijnbaar zo snel dat ze geen tijd hadden om kleren
mee te nemen en dus nieuwe moesten kopen voor
22 stuivers.-" De twee dochters van Jan Willem
Vrancken die in 1599 niet door de pest waren be-
smet, woonden in een hut gedurende negen weken.
De hut werd opgelapt met stroij, latten, banden, liga-
erde. Wanneer op 4 september 1599 Jacop Cornelis
Mertens en Denis Jan Jeronimus vanuit een pest-
huis i n Breda naar Tilburg komen, moesten ze drie
weken i n een hut wonen, op kosten van de armen-
tafel. Jacop Cornelis Mertens is blijkbaar terugge-
gaan naar Breda (was hij schrobber?) want op 27
november kwan hij weer terug uit die stad en on-
derging hij dezelfde procedure.^-
De pest maakte geen onderscheid tussen arm en
rijk. Zo overleden tijdens de epidemie van 1625-
1626 de secretaris van de heerlijkheid Tilburg en
Goirle, Peter Nobels, op 30 juli 1625 en de pastoor
van Tilburg, Petrus van Emmerick, op 1 september
1625.33
Het pesthuis was besmet gebied zoals we hiervoor
al gezien hebben. Zo'n huis diende men te vermij-
den. Een voorbeeld daarvan vinden we in een testa-
ment van 23 oktober 1624. Vicaris L. Leppens was
bij Anthonis Janssen, ziek van een contagieuse sieckte,
en maakte daar het testament op waarbij Anthonis
zijn bezittingen vermaakte aan zijn vrouw Aentken
en de armen, en voorwaarden stelde t.a.v. zijn be-
grafenis. Getuigen wilden niet in het huis komen,
dus de vicaris had het testament datelijck voor de ge-
bueren vuijtgeroepen die om de aenclevende sieckte int
huijs niet en derfde comen?^
De scheiding van zieken en gezonden bracht het
probleem van de verzorging met zich mee. De be-

D e Marlet in 1742 door Jan smettelijkheid van de pest maakte het niet altijd
de Beijer. Voor de teerte was
makkelijk om verzorgers te vinden. Zo lezen we dat
tiet omtxeinde teertehofmet
Wouter Catten op 17 februari 1625 een kind naar
toegangspoort gelegen.
Tijdens de pestepidemie het heiligegeesthuis bracht omdat het was geïnfec-
van 1586-1587 hield de teerd met de pest. Niemand wilde het kind opne-
pestmeester mr. Joris men en verzorgen. Wouter verzorgde toen het kind
domicilie in de school op
één dag en één nacht waarna het overleed.''''
het terrein van de kerk.
Hoewel de verzorging van pestlijders regelmatig
(Part. coll.)
binnen de eigen familie plaatsvond, trok men heel
vaak schrobbers en schrobsters aan. H u n 'beroeps-
naam', schrobber, hebben ze waarschijnlijk te dan-
ken aan het schoonmaakwerk dat zonder uitzonde-
ring volgde op het al dan niet fatale einde van de
zieken. In bijna alle voogdijrekeningen waarin van
de pest sprake is, komt onvermijdelijk een uitgave
voor seep voor. Het is zeer waarschijnlijk dat een
deel van de schrobbers overlevenden waren van
eerdere pestepidemieën. Ondanks de verhalen
overleed niet iedereen aan de pest. Op 27 juli 1599
raakten Engelken, echtgenote van Jan Gerit Jan
Laureijs Eelkens, en haar dochter Alijt besmet met
de pest. Beiden werden bediend door de kapelaan.
Engelken overleed op 7 augustus te negen uren voor
de middndi. Alijt bleef in leven en na ruim zeven we-
ken, op 18 september, kon het pesthuis door de
overlevenden weer betrokken worden.^* Iets derge-
lijks overkwam eveneens Tielman Jan Beris van
Oerle tijdens de epidemie van 1625-1626. Tielman
en zijn vrouw raakten in januari 1626 besmet mette
gave?'^ Hij overleefde echter de ziekte; zijn vrouw,
Heijlwich de Canter, overleefde de pest niet en voor
haar en twee van hun kinderen. Bartel en Alit, was
in maart 1626 de uitvaart gehouden.-"*
Wanneer je een besmetting had overleefd, was je
immuun bij een volgende epidemie. Deze immuni-
teit kon men te gelde maken door schrobber te wor-
den. Het risicovolle werk dat deze mensen deden
kreeg een heel behoorlijke beloning. Er waren dan
ook schrobbers die het niet overleefden. Zo schre-
ven de dekens van het St. Sebastiaansgilde in hun
boek waarin ze de opgehaalde pestlijken noteerden,
dat op 6 augustus 1625 Trijn Jan Dries, schrobster,
en de schrobber bij de rietmaker zijn begraven.^''
Wanneer familie en/of buren niet in staat of bereid
waren de gezonde gezinsleden op te vangen, wer-
den ook schrobbers/verzorgers aangetrokken om
hen te verzorgen. De voogden van Jan en
Catharijnen, onmondige kinderen van wijlen
Andries Huijbert Salen en Geertruijdt Henrick
Geridt Smolders, betaalden op 7 oktober 1587 aan
Huijbertken van Enschot en Marijken Joost Bacx re-
spectievelijk 23 en 25 gulden voor het dienen in het
pesthuis. Jan Peter Jan Laukens ontving een vergoe-
ding omdat hij de seeckeren tijdt inden pesthuijse oijck
hadde gedient. Daarnaast kreeg Lijsken, weduwe van
Jans van Aerl, negen gulden voor het verzorgen van
het jongste kind in de hut.'"' Ook Jan, Neelken en
Jenneken, kinderen van Andries Cornelis Pauwels
en Peterken Jan Willemss Verschueren, woonden in
een hut en een schrobster verzorgde hen tijdens de-
zelfde epidemie van 1587."" Het waren overigens
niet alleen vrouwen die de pestzieken verzorgden.
Mathijs Gielis was werkzaam geweest in het pest-
huis van het gezin van Adriaen Willemssoon van
Gilze en Adriaenken Jan Thomas.''^ Pauwels
Wouter Adriaensson werkte i n het pesthuis van de
onmondige kinderen van wijlen Jan Cornelis
Cornelis Danielssoon en Aleijdt mr. Henrick
Zwijsen.''-' In het pesthuis van Laureijs Pauwels
Wouterssoon schrobde Jannen den Sclnobber.**
Henrick van Riel en Adriaen Bullen waren schrob-
ber in het pesthuis van de kinderen van Jan Peeter
Adriaens en Sentken Cornelis Willem Marcelis
Haermans. Peter Goijaert Jan Melis komt in twee re-
keningen voor als schrobber,'" en ook Jan Peeter
Jacops was schrobber.''*'
De eerdergenoemde Adriaen Bullen was schrobber
geweest voordat men ennighe schrobbers cost beco-
men.*'^ Bij grote, uitgebreide epidemieën, die vele
steden en dorpen troffen, ontstond een tekort aan
schrobbers binnen de eigen gemeenschap of de d i -
recte omgeving daarvan. Dan ging men op zoek
naar schrobbers in gebieden die verder weg lagen,
zoals Holland. In de rekening van de tafel van de
Heilige Geest uit 1599 staat dat het huisgezin van
Jan Willem Vrancken getroffen was door de pest.
Daarvoor vergoedde de armentafel o.a. aan Jan
Cornelis uit Haerlem ende sijne huijsvrouive (..) voor ne-
gen weken te schrobben inden voorschreven pesthuijs
tsamen de somme van XVIII gulden.^ Een voogdij-
rekening uit 1627 vermeldt dat Adriaen Peter
Adriaens, een van de voogden van de kinderen van
Jan Peter Adriaens en Sentken Cornelis Willem
 Marcelis Haermans, drije daghen vuijt was geweest in
hollant bijde stadt Rotterdam omme schrobbers te crijg-
hen.*'' De voogden van de kinderen van Nicolaas
Anthonis Spijkers en Adriana Adriaen Reijnier de
Groot betaalden een schrobster uit Breda en één uit
's-Hertogenbosch.™ In enkele gevallen moesten de
schrobbers ook het lijk kisten. Normaal deed ie-
mand van de familie dat, zoals Jan de Wael dat
deed bij zijn zoon of broer Hendrik Jan de Wael'';
maar wanneer niemand voorhanden was, waar-
schijnlijk tijdens het hoogtepunt van de epidemie,
moesten de schrobbers kisten. Daarvoor kregen ze
apart betaald, zoals de schrobster die Peter Cornelis
Meussen moest kisten en daarvoor vijf gulden ont-
ving.52
Een gezin dat door de pest was getroffen, bleek
vaak niet i n staat de noodzakelijke werkzaamheden
op het land uit te voeren. De gezonden zaten in de
hutten en kwamen liever niet in de buurt van het
st. Sebastiann was ecu besmette huis. Het kon ook zo zijn dat het gehele
beleende pestheilige op
gezin besmet was, of de kinderen nog te jong waren
wiens hulp en voorspraak
kon ivorden gerekend ten
om het zware landwerk te doen. In die gevallen
tijde van de pest. Hier is hij huurde men een arbeidskracht die het graan zaaide,
afgebeeld op het medaillon oogstte, dorste of het vee verzorgde. Ook hiervan
uit het oude (negentiendc- komen regelmatig vermeldingen voor in de voog-
eeuwse of vroegere) vaandel
dij- en boedelrekeningen. Toen het gezin van Jan
van het Tilburgse schutters-
gilde. (Coll. Het Koninklijk Jeronimus van Holten in 1583 door de pest werd ge-
Handboogschuttersgilde troffen, betaalde hij aan Wijnandt Henricxz. opt Laer
'Sint Sebastiaan', Tilburg). voor zijne huere ende arbeijtsloon dat hij geholpen heeft
. Tilburgse Sint Sebastiaansgilde ook als gevolg van
inden pesthuijse om het messte vuijt te vueren den rogge
te saeijen ende thuijs te buenenP
Rond 1586 hielp Peter Adriaenss van Goirlle de
weeskinderen van Meus Cornelis Meussoon en
CorneUa Claes Michielss. Hij had den rogtasse (...)
helpen vuijtdorssen ende den rogge helpen saijen.''*
Dezelfde wezen ontvingen ook hulp van de kinde-
ren van Jan Henricks Wouters; zij hoedden en voed-
den de schapen.™
H e t schuttersgilde v a n St. Sebastiaan
In de heerlijkheid Tilburg en Goirle waren het de
dekens van het St. Sebastiaansgilde die de lijken
van overledenen aan besmettelijke ziekten, met
name de pest, begroeven. Het schuttersgilde is op-
gericht vóór 1504 en had als patroonheilige St.
Sebastiaan gekozen.'* Het verhaal gaat dat Sebas-
tiaan tijdens een poging om hem te vermoorden
met vele pijlen was doorboord. Hij overleefde de
aanslag echter. In de late middeleeuwen ging men
de voorstelling van St. Sebastiaan, doorboord met
pijlen, associëren met de pest die immers onver-
hoeds opdook en dan snel en genadeloos toesloeg,
als een pijl. Daarmee was Sebastiaan een van de hei-
ligen geworden op wier hulp en voorspraak kon
worden gerekend ten tijde van de pest. Zo lieten de
kinderen van Andries Huijbert Salen en Geertruijdt
Henrick Geridt Smolders voor hun overleden ou-
ders een mis opdragen voor St. Antonius abt en St.
Sebastiaan in de kerk van Tilburg.'^
Het is bekend dat, met name in Duitsland en
Vlaanderen, diverse aan Sint Sebastiaan gewijde
schuttersgilden tijdens perioden met pestplagen
opgericht zijn.'" Het is niet denkbeeldig dat het
een pestepidemie is opgericht. Het gilde komt zon-
der uitzondering in de bronnen voor als het insti-
tuut dat de pestlijken begraaft. Overigens blijkt uit
de bronnen dat het risicovolle werk het gilde geen
windeieren legde. Het gilde ontving een behoorlij-
ke vergoeding, die in de meeste gevallen twee gul-
den per begraven volwassene bedroeg. Diverse
posten in de rekeningen van de tafel van de Heilige
Geest, de dorpsrekeningen en de voogdij- en boe-
delrekeningen tonen dit aan." Het was zelfs zo dat
de dekens van het St. Sebastiaansgilde een register
bijhielden met daarin een nauwkeurige opgave van
de opgehaalde lijken. Helaas is dat register verloren
gegaan, maar we weten van het bestaan af, omdat
bij een proces in 1626-1628 een afschrift uit dat re-
gister als bewijsstuk is gebruikt. Daarin staat te le-
zen dat de gegevens zijn geschreven vuijt den boeck
daer op bij mij getekent sijn allen de gestorven persoonen
van der godts gave ende begraven bij de dekens van Sinte
Sebastiaen. Peeter Jan Adriaenss.^^
Gezien het aantal slachtoffers rijst de vraag: waar
zijn al die lijken begraven? Het kerkhof rond de
kerk in Tilburg was niet berekend op een dergelijk
groot aantal lijken in zo'n korte tijd. Het lijkt daar-
om waarschijnlijk dat er een pestkerkhof moet zijn
geweest zoals dat in Alphen bestond. Uit niets blijkt

2/4
; .,,.--s>-^>-''^^
+^-7
,..y
Pagina uit het begraaf- echter dat de pesthjken in dergelijke massagraven,
register, die betreteleing ver buiten de bebouwing, zijn begraven.
lieeft op de slachtoffers van
Er zijn in Tilburg evenmin aanwijzingen dat de
de pest van december 1625.
pestlijken ongekist de grond in gingen. De rekenin-
Heiegezinnen vielen ten
prooi aan de 'haestige doodt'. gen van de armentafel over de jaren 1585 en 1587,
toen de pest in Tilburg heerste, vermeldt een lijst
van 29 namen waarvoor de armentafel de doodskis-
ten heeft betaald." In de periode 1625-1627 waren
dat er aantoonbaar minstens 50.*^ In de voogdij- en
boedelrekeningen vinden we bijna altijd uitgaven
voor doodskisten wanneer het de pest betreft, ter-
w i j l het betalen van begraafrecht vaker achterwege
bleef.
D e m o g r a f i s c h e g e v o l g e n v a n de
pestepidemieën
De gevolgen van de pestepidemieën zijn altijd in
superlatieven uitgedrukt. De bevolking van dorpen
en steden zou zijn gedecimeerd tot de helft of min-
der en de economie stortte volledig in elkaar.
Natuurlijk gold dat niet voor elke epidemie. De ene
keer kwam de pest sterker terug dan de andere
keer. Wat betreft de epidemieën vóór 1625/1626
zijn weinig feiten bekend over het effect die de ziek-
te had op de omvang van de bevolking of op de eco-
nomische toestand in Tilburg. Op 25 april 1613 ge-
tuigden twee bewoners uit Goirle dat inden jare 1587
indt v.s. durpicen, de gave godts der pestilentiën also reg-
neerden dat het dordendeel vande v.s. durpken wel weg-
hestorven was, ende de ander twee deelen langhen tijt wt
henne huijsen mosten vluchten also dat men het landt op
dat jaer nijet en coste ghelahueren.^^ Deze verklaring
gaat zowel i n op demografische als economische as-
pecten van de pest. Helaas beschikken we (nog) niet
over cijfers die dit kunnen bevestigen.
Over de pestepidemie die Tilburg omstreeks 1599
trof, moeten we het doen met een regel in de armen-
rekening: Ende overmits de gebueren van Oirle alsdoen
waren vertrocken, voor de grafften te maecken.^ Die re-
gel heeft dezelfde strekking als de verklaring over
Goirle in 1587. De gezonde mensen hadden massaal
Oerle verlaten. Hiervoor bleek al dat tijdens beide
epidemieën het dorpsbestuur het noodzakelijk
vond een pestmeester in te huren. Dat geeft ook een
indicatie over de omvang van de epidemie. Voor
het overige zwijgen de bronnen in alle talen.
Wat betreft de periode na 1604 staan er begraaf re-
gisters tot onze beschikking. Hiermee kunnen we
beter meten welke gevolgen epidemieën hadden op
de grootte van de bevolking.
De gevolgen van de epidemie van 1625/1626 waren
aanzienlijk. De Heiligegeestmeesters uit die perio-
de, de eerdergenoemde Tielman Jan Beris van Oerle
en Matheus Denis Bax, richtten zich i n 1636 tot het
dorpsbestuur, om financieel orde op zaken te stel-
len door het nadelige slot van hun rekening over de
jaren 1624-1631 te vereffenen. Zij spreken in dat
stuk van maar liefst 2200 personen die in de jaren
1625-1626 in Tilburg en Goirle zouden zijn gestor-
ven.*' Twee bronnen geven andere cijfers. De eerste
bron is het begraafregister, dat in de jaren 1625-1626
een totaal van 672 begraven personen vermeldt. Bij
dit cijfer moeten we w e l kanttekeningen plaatsen.
In het begraafregister zijn alleen de overledenen op-
genomen waarvoor de begraafrechten betaald zijn.
Dat betekent dat de 'armen' er niet i n zijn genoemd.
Voor een deel is dit gemis gecompenseerd doordat
een aantal van die armen op kosten van de tafel van
de Heilige Geest ter aarde besteld zijn. Het aantal
begraven personen bedroeg in 'normale' jaren rond
de vijftig. In 1622 is er de eerder aangehaalde stij-
ging naar 165. In de jaren daarna daalde het aantal
begravenen niet naar de waarden van vóór 1622,
maar het bleef op een hoger niveau steken. In 1626
steeg het aantal tot 599 begraven personen. Vanaf
1628 keerde het aantal begra venen terug naar de
waarden van voor 1622,
Het cijfer van 1626 toont een andere onregelmatig-
heid aan. Tijdens de epidemie in 1625 mochten er
geen uitvaarten plaatsvinden, om de kans op be-
smetting te verkleinen. Dat had tot gevolg dat de
kerkelijke uitvaart plaatsvond nadat de epidemie
voorbij was, of tenminste duidelijk aan het afnemen
was. Gezien het aantal begraven personen in 1626
 lijkt het erop dat het zwaartepunt van de epidemie Tabel 2.
in dat jaar lag. Dat is echter niet het geval. In febru- Aantal communicanten en begraven personen in de pe-
ari 1625 is het eerste pestgeval geregistreerd, en de riode 1618-1632.^^
epidemie had haar hoogtepunt in zomer en najaar
jaar communicanten begravenen
van 1625. Dat blijkt uit de rekening van de armenta-
fel en uit de voogdijrekeningen waarin verkoop van 1618 3535 55
meestal roerende goederen uit het erfhuis op zijn
1619 3592 37
vroegst eind december 1625 is gehouden. Dat erf-
huis mocht niet eerder gehouden worden vanwege 1620 3730 54
de beperkingen die waren opgelegd aan bijeenkom-
1621 3880 52
sten van groepen personen als gevolg van de peste-
pidemie.** Het grootste deel van de inschrijvingen 1622 3960 165
in het begraafregister van 1626 houdt dan ook hele-
1623 3977 77
maal geen verband met de begraafdatum. Zo valt
op dat in het begraafregister hele families onder el- 1624 3971 90
kaar staan genoteerd. Dat is logisch, wanneer je er-
1625 3107 73
van uitgaat dat de uitvaart achteraf in één keer is
gehouden voor alle overleden familieleden. Het 1626 3220 599
kan niet zo geweest zijn dat de pestepidemie tel-
1627 3351 116
kens op dezelfde dag hele gezinnen tegelijk van het
leven beroofde. 1628 3434 64
De tweede bron betreft de opgave van het aantal
1629 3530 55
communicanten door de pastoor van de parochie
Tilburg. De werkelijke omvang van de bevolking 1630 3787 53
Dit pand op dc lioete was groter, want tenslotte deden kinderen pas hun
NiemvlandstranI / 1631 3909 55
communie als ze 12 jaar waren. Die zijn dus niet
Zomerstraat werd in 1624
gebouwd, tiort voor de
meegeteld in deze opgaven. Desalniettemin consta- 1632 4000 41
pestepidemie van teren we een terugloop van het aantal communican-
1625-1626. ten met 864 personen.
Dit alles leidt tot de conclusie dat de epidemie van
1625-1627 de Tilburgse bevolking terugbracht naar
het niveau van tien jaar daarvoor. Kappelhof komt
in zijn artikel over de Overheidsfinanciën en plaat-
selijke belastingen in Tilburg tot een maximale
sterfte in 1625-1626 (waarin ook de epidemie van
1622 is verwerkt) van 1600 slachtoffers.**
Naar de exacte demografische gevolgen van deze
epidemie en de laatste pestepidemie van 1666-1669
zal nog verder onderzoek moeten worden gedaan.

E c o n o m i s c h e g e v o l g e n v a n de
pestepidemieën

Wat betreft de economische gevolgen kunnen we

denken aan verminderde opbrengst van belastin-
gen, het onbebouwd blijven van landerijen, proble-
men met de betaling van pachten, renten en belas-
tingen. Van dat laatste zagen we hiervoor al een
voorbeeld uit 1587. De inwoners van Goirle waren
zo massaal naar hutten vertrokken dat ze niet in de
gelegenheid waren om het land te bewerken en hun
pachten en renten te betalen.*" Ook in Tilburg was
dat het geval tijdens de epidemie van 1599. Daarvan
heb ik tot nu toe twee voorbeelden kunnen achter-
halen. In 1600 voerde Wouter Cornelis de Ruijter
een proces tegen Cornelis Antonis de Coman.
Cornelis had zijn korenpacht niet voldaan en moest
zich voor het gerecht verdedigen. Hij liet door zijn
gevolmachtige, Henrick Baeijens, een verzoek in-
dienen bij de schepenbank om de schuld in drie ter-
 Deze op zichzelf staande aanwijzingen zullen nog
nader onderzocht moeten worden om te bepalen of
er inderdaad meetbare, en eventueel structurele,
economische gevolgen waren voor Tilburg. In hoe-
verre het dagelijks leven doorgang vond, is ook nog
onderwerp van onderzoek, evenals de vraag of de
epidemieën telkens in alle herdgangen even zwaar
woedden, of zich beperkten tot enkele herdgangen.

Frans devotieprentje van de

heilige Rochus, een van de
zes pestheiligen. Hij
beschermde ook tegen
diverse andere besmettelijke
ziekten. (Coll. jefvan Gils,
Hilvarenbeek).

De pest maakte geen mijnen te voldoen. H i j gaf als reden voor zijn wan-
ondersctieid tussen arm en
betaling aan dat hij belast is geweest met de gave gods
rijk. Tijdens de pest-
epidemievan 1625-1626 diemen noempt die pestilentie. Daardoor had hij zijn
overleed ook de in 1574 koren niet kunnen zaaien.''" Op 26 februari 1601
geboren pastoor van richtte Claes Jan Claes Goijardts zich tot de schout
Tilburg, Petrus van
en schepenen van Tilburg. Hij deed daarbij verslag
Emmerick, op 1 september
van de gevolgen die de pestepidemie voor hem had
1625 aan de pest. (Coll.
Abdij van Tongerlo, B.). gehad. H i j verloor zijn vrouw en kinderen, moest
negen weken lang schrobbers in zijn huis onder-
houden en betalen en had geen inkomsten kunnen
verwerven in die periode. H i j was achtergeraakt
met het betalen van allerlei verplichtingen. N u
dreigde hij voor het gerecht gedaagd te worden om
alsnog zijn achterstallige betalingen te doen. H i j
verzocht het dorpsbestuur hem gezien zijn omstan-
digheden vrijsteüing te geven van betaling.^'
Pastoor Petrus van Emmerick gaf in 1622 op dat hij
5
geen vlas had ontvangen als gevolg van de toen
heersende besmettelijke ziekte.^^
 Noten
1 Gemeentearchief Tilburg ( G A T ) , documentatiemap over de
pest.
2 Ronald Rommes, 'Pest in perspectief; aspecten van een ge-
vreesde ziekte in de vroegmoderne tijd', in: Tijdschrift voor
Socinie geschiedcws, jrg. 16,1990, nr. 3, pp. 254-247.
3 Ronald Rommes, a.w., p. 250; ]. T h . Klinkenberg, 'Dye
quade siecte; De pest in Maastricht in de zestiende en ze-
ventiende eeuw', in; Tijdschrift voor sociale geschiedenis, jrg.
16,1990, nr.3, pp. 272-276.
4 G A T , Archief van het dorpsbestuur ( O A D ) , inv.nr. 767-1
f. 62v-63r.
5 G A T , O A D , inv.nr. 767-1, fol. 59v, 62v, 63r, 65v, 77v en 78r.
6 Streekarchief In het kwartier van Oisterwijk, Oud-rechter-
lijk archief van Oisterwijk, inv.nr. 157, fol. 8 los blad.
7 G A T , Rechterlijk archief (RA), inv.nr. 280, fol. 17v.
8 G A T , R A , inv.nr. 299, p. 34r los blad.
9 L . H . C . Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenhosch,
St. Michielsgestel, 1872, dl. 3, p. 770.
10 G A T , O A D , inv.nr. 767-1, fol. 57r e.v. en 77r -77v.
11 G A T , collectie schaduwarchieven, Manuale Pastorum, fol.
17.
12 G A T , O A D , inv.nr. 774a.
13 G A T , R A , voogdij- en boedelrekeningen (VB) 1607/7; V B
1627/2; V B 1627/8; V B 1627/16; O A D , inv.nr. 774a.
14 G A T , O A D , inv.nr. 394, fol. 126ren inv.nr. 406, fol. 118r.
15 G A T , O A D , inv.nr. 767-1, fol. 62v.
16 L . H . C . Schutjes, a.w. 1876, dl. 5, p. 712.
17 G A T , R A , varia, doos 665, omslag 11.
18 G A T , R A , varia, doos 676, omslag gezondheidszorg.
19 Leo Adriaenssen, 'Elf generaties Moonen; namen, data,
anekdotes', in: De Brabantse Leeuw, jrg 19,1970, nr. 9-10, p.
140.
20 G A T , O A D , inv.nr. 763, p. 10 en 11. G A T , R A , V B 1585/1,
fol. 7v; V B 1587/2, fol. 5v en 6r; V B 1600/1, fol. 32; V B
1603/3, fol. 5v; V B 1607/3, p. 2; V B 1607/8, p. 11; V B
1626/3; V B 1626/6; V B 1627/3, fol. 3v.
21 G A T , R A , V B 1591-3, fol. 11 v; V B 1598-1, p. 1 uitgaven; V B
1602/1, p. 15; V B 1607/3, p. 2; V B 1607/4, p. 54; V B 1616/5,
fol. 7; 1619/1, fol. 32; 1625/1.
22 G A T , R A , V B 1616/5, foL 6.
23 G A T , R A , V B 1603/3, fol. 5v; V B 1627/16, fol. 4r.
24 G A T . R A , V B 1607/4, p. 9 (nummering van het stuk).
25 Woordenboek der Nederlandschc Taal, 's-Gravenhage, 1979, dl.
17 2de stuk, kol. 2735: De oude pharmaeopaea kende twee tria-
kels: de groote traikel, die van Venetië kwam, was een zeer inge-
xvikkcld mengsel van allerlei zeldzame stoffen; de gewone triakel
maakten de apothekers te lande zelf met hoofdzakelijk gentiaan,
bakelaars of laurierbessen, mirrha en holwortel, aristolochia... en
kol. 2736: Nemet herte wt vanden Ayiuyn, ende vullet de holli-
cheydt met fijn Teriakel oft Methridaet met Citroen sapghemengt
... endegheeft le drincken t' ghene datter wt geperst wordt den
ghenen die de peste heeft.
26 G A T , R A , V B 1616/5, foL6-6v.
27 G A T , R A , V B 1591 / 3 , fol. l l v ; 1598/1, p. 2; 1616/5, fol. 6v,
7,10; 1626/6; 1626/8, fol. 18v; 2618/1, fol. 6; 2618/4, fol. 3v;
1629/2, fol. 5.
28 G A T , R A , V B 1587/2, foL6v.
29 G A T , R A , V B 1602/1, p. 16; V B 1625/1; V B 1626/7; V B
1628/1, f. 4v.
30 G A T , R A , V B 1587-2.
31 G A T , R A , V B 1594/1, p.1.
32 G A T , O A D , inv.nr. 767-1, fol. 62v en 63r.
33 G A T , R A , inv.nr. 29; A.J.A. van Loon, 'De huizinge
Moerenburg en haar bewoners (1358-1648)', in: De
Lindeboom,]Tg.2,ï97S, p. 98.
34 G A T , R A , varia, doos 665, omslag 10.
35 G A T , O A D , inv.nr. 768, fol.?, 1625.
36 G A T , R A , V B 1616/5, fol. 6-7 en fol. 11.
37 G A T , O A D , inv.nr. 775, rekening H . G . meester 1624-1631.
38 G A T , begraafregister 1604-1633.
39 G A T , R A , varia, processtukken 1626.
40 G A T , R A , V B 1600/1.
41 G A T , R A , V B 1602/1, p. 11 en 14.
42 G A T , R A , V B 1603/3, fol. 5.
43 G A T , R A , V B 1607/4, p. 53.
44 G A T , R A , V B 1627/1.
45 G A T , R A , VB 1627/13, fol. 4r en 1627/11, fol. 3r.
46 G A T , R A , V B 1627/14, fol. 3r.
47 G A T , R A , V B 1 6 2 7 / 3 , f o L 2 r e n 2 v .
48 G A T , O A D , inv.nr. 767-1, fol. 62v.
49 G A T , R A , V B 1627/3.
50 G A T , R A , V B 1626/3.
51 G A T , R A , V B 1629/8, fol. 4.
52 G A T , R A , V B 1628/4, fol. 4.
53 G A T , R A , V B 1585/1, fol. 7r.
54 G A T , R A , V B 1587/2, fol. 5r.
55 G A T , R A , V B 1587/2, fol. 6v.
56 C . C h . H . van D u n , Het Koninklijk Handhoogscluittersgilde
'Sint Sebastiaan' te Tilburg. Tilburg, 1977, p. 12.
57 G A T , R A , V B 1600/1, fol. 32.
58 Hans van Dijk en Joost Michels, 'Sint Sebastiaan, patroon
van de schuttergilden in de Noordelijke Nederlanden', en
Eugeen van Autenboer, 'Sint Sebastiaan, patroon van de
schutters in de Zuidelijke Nederlanden', beide in:
Sebastiaan, martelaar of mythe, Zwolle, 1993, p. 81 en p. 69.
59 G A T , R A , V B 1587/2, fol. 5v; V B 1594/3, p. 2; VB 1600/1,
fol. 28; 1602/1, p. 10; 1603/3, p. 12; 1607/3, p .2; 1626/8,4de
rekening, fol. 18v.
60 G A T , R A , varia, processtukken 1626.
61 G A T , O A D , inv.nr. 765, p. 6.
62 G A T , O A D , inv.nr. 767.
63 G A T , O A D , inv.nr. 1060.
64 G A T , O A D , inv.nr. 767-1, fol. 78r.
65 G A T , O A D , inv.nr. 855bis.
66 In 1625 is slechts één voogdijrekening afgehoord, terwijl
pas laat in december 1625 en in de eerste drie maanden van
1626 vijftien erfliuizen zijn gehouden. G A T , R A , V B 1625-1
t/m 1630-6.
67 Voor de cijfers van de communicanten: P.C. Boeren, 'De
Tilburgse wolnijverheid tot het begin der 17^' eeuw', in: Van
Heidorp tot industriestad, Tilburg, 1955, p. 134-135. De cijfers
van de begraven personen komen uit: G A T , begraafregister
1604-1633.
68 T. Kappelhof, 'Overheidsfinanciën en plaatselijke belastingen
in het grootste dorp van Staats-Brabant: Tilburg 1621-1790',
in: Bijdragen tot de geschiedenis, jrg. 66,1983, afl. 1-2, p. 36-37.
69 G A T , O A D , inv.nr. 1060.
70 G A T , R A , civiele processtukken, voorl. inv.nr. 1557w.
71 G A T , R A , varia, diverse stukken uit de civiele processtuk-
ken gelicht.
72 G A T , Manuale Pastorum, fol. 17.
 Textieldeskundige ing.
P.J.M. van Gorp (1913-1994)
Henk van Doremalen
Op 81-jarige leeftijd overleed op 21 okto-
ber 1994 de Tilburgse textieldeskundige
ingenieur P.J.M. van Gorp. Wie zich met
de Tilburgse textielhistorie bezighoudt,
stuit bij onderzoek in de rijke collectie
van het Nederlands Textielmuseum al-
tijd wel ergens op geschriften van Van
Gorp. Met de hand heeft hij in talloze ca-
hiers en aantekeningenmappen en op fi-
ches korte notities of uitgewerkte beto-
gen achtergelaten. Ook de eerste indeling
van de rijke bibliotheek draagt onmis-
14
kenbaar zijn stempel.
Ing. P.J.M. imn Gorp
(2913-1994). (Coll. Fam.
Van Gorp).
V
an G o r p w a s een t e x t i e l m a n bij uitstek.
H i j is i n 1913 geboren i n een weversge-
z i n , maar k w a m d o o r d e v r o e g t i j d i g e
d o o d v a n z i j n m o e d e r b i j d e n o n n e n aan het
P a d u a p l e i n terecht, d i e h e m naar het semina-
rie s t u u r d e n . O p het laatste m o m e n t bleek het
priesterschap toch niet d e r o e p i n g v a n V a n
G o r p . H i j v o l g d e een o p l e i d i n g aan de (toen
nog) M i d d e l b a r e Textielschool en stapte het
bedrijfsleven i n . H i j begon z i j n carrière i n de
t e x t i e l i n d u s t r i e als assistent-weverijleider en
assistent-dessinateur b i j w o l l e n s t o f f e n f a b r i e k
H . F . C . E n n e k i n g aan d e Goirkestraat. V a n 1942
tot 1972 w a s h i j als docent v e r b o n d e n aan de
H o g e r e Textielschool, zoals d e Tilburgse ka-
d e r o p l e i d i n g v o o r de textiel toen heette. I n
1968 w e r d h i j daar adjunct-directeur. H i j d o -
ceerde er textieltechnische v a k k e n . O p d a t ter-
r e i n schreef h i j o o k talloze t i j d s c h r i f t a r t i k e l e n
en (leer)boeken. Later g i n g h i j z i c h o o k bezig-
h o u d e n m e t p u b l i k a t i e s over d e historische
o n t w i k k e l i n g van de textielnijverheid.
Sinds 1958 w a s h i j b e t r o k k e n bij het t e x t i e l m u -
seum i n T i l b u r g . H e t is m e d e aan h e m te dan-
k e n d a t het N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m be-
schikt over een zeer rijke collectie i n de b i b h o -
theek. Z o heeft V a n G o r p een groot deel v a n
de inventaris en b i b l i o t h e e k v a n de Hogere
Textielschool over w e t e n te brengen naar het
m u s e u m . I n een p u b l i k a t i e u i t 1991 over het
N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m w o r d t h i j de be-
zielende f i g u u r g e n o e m d b i j d e aanleg v a n d i -
verse collecties o p textielgebied. H e t is i n niet
geringe mate i n g . P.J.M. v a n G o r p geweest d i e
het t e x t i e l m u s e u m o p textiel-technisch en tex-
tiel-wetenschappelijk gebied z i j n gezicht heeft
gegeven.
V a n d e verschillende w e r k e n d i e h i j over de
T i l b u r g s e textielhistorie schreef, w a s z i j n boek
Tilburg, eens de wolstad van Nederland misschien
w e l het belangrijkste. H i j w a s b i j uitstek des-
k u n d i g w a a r het g i n g o m de o n t w i k k e l i n g v a n
p r o d u k t i e t e c h n i e k e n en stoffennamen.
De h o o f d s t u k k e n i n het v o o r n o e m d e boek over
de w o l p r o d u k t i e i n het verleden en het over-
zicht v a n stoffen en technieken d i e g e b r u i k t
w e r d e n , v o r m e n een s t a n d a a r d w e r k v o o r w i e
z i c h m e t textielgeschiedenis w i l b e z i g h o u d e n .
 Ing. P.J.M. van Gorp O o k was h i j goed bekend m e t de talloze
schreef over de Tilburgse
T i l b u r g s e fabrieken die i n de negentiende en
ivollenstoffenindustrie in
1987 het standaardwerk
t w i n t i g s t e eeuw textiel p r o d u c e e r d e n . M e t de
'Tilburg eens de wolstad sociaal-economische h o o f s t u k k e n over de tex-
van Nederland'. t i e l i n d u s t r i e i n T i l b u r g b e w o o g V a n G o r p zich
o p een t e r r e i n w a a r o p v o l o p onderzoek gaan-
de was.
V a n G o r p n a m w a t de recente geschiedenis be-
treft een d u i d e l i j k s t a n d p u n t i n , w a a r b i j h i j
zich v o o r a l afzette tegen de onderzoeksresul-
taten v a n een u i t v o e r i g e studie die aan de
(toen nog) K a t h o l i e k e Hogeschool T i l b u r g was
v e r r i c h t . De zes deeltjes over de o n d e r g a n g
v a n de t e x t i e l i n d u s t r i e g o o i d e n een steen i n
een nagenoeg r i m p e l l o z e v i j v e r . De o n d e r g a n g
w e r d bekeken v a n u i t de positie v a n de arbei-
ders, en dat was tamelijk o n g e b r u i k e l i j k i n TILBURG
T i l b u r g . De onderzoekers w e r d p a r t i j d i g h e i d
v e r w e t e n . M a a r o o k de b e t r o k k e n h e i d v a n eens de W O L S T A D van Nederla
V a n G o r p bij de o n d e r g a n g v a n de textielin-
d u s t r i e was te sterk o m een afgewogen histo- Bloei en ondergiing
risch oordeel te k u n n e n geven. Pogingen o m van tic
Tilburgse wollensloffenindustrie
dat w e l te d o e n riepen bij voorbaat reacties o p .

De grote verdiensten v a n V a n G o r p v o o r
T i l b u r g lagen o p het terrein v a n het doceren
aan de Hogere Textielschool, het schrijven
over de textiel en het verzamelen v a n m a t e r i -
aal dat tot de collectie v a n het N e d e r l a n d s
T e x t i e l m u s e u m g i n g behoren. M a r g r i e t W i n -
k e l m o l e n , bibliothecaresse v a n het N e d e r -
lands T e x t i e l m u s e u m , heeft getracht de grote
hoeveelheid p u b l i k a t i e s w a a r V a n G o r p z i j n
n a a m aan heeft v e r b o n d e n te inventariseren.
De laatste p u b l i k a t i e s waar h i j zijn medewer-
k i n g aan heeft verleend, w a r e n twee gedenk-
boekjes: 25 jaar Nederlai^ds Textielinstituut en 40
jaar beroepsopleidingen voor de textielindustrie
Betex.
V a n G o r p w e r d v o o r z i j n vele verdiensten op
textielgebied b e n o e m d tot R i d d e r i n de O r d e
v a n Oranje-Nassau. O o k o n t v i n g hij de zilve-
ren l e g p e n n i n g v a n de gemeente T i l b u r g .

^n^:.. X -
Ing. P.J.M. van Gorp bij
zijn benoeming tot Ridder
in de Orde van Oranje-
Nassau in 1979 in het
Nederlands Textiel-
museum, samen met de
voormalige wethouder van
cultuur mevr. Miet van
Puijenbroek. (Coll. Tam.
Van Gorp).
 Ing. PJ.M. van Gorp
Een overzicht van zijn publikaties
Margriet W i n k e l m o l e n *
* Margriet Winkelmolen is Het overlijden van de heer P.J.M. van
bibliothecaresse bij het
Gorp in oktober 1994 vormt de droevige
Nederlands Textielmuseum.
Zij publiceerde in 1990 in dit aanleiding voor het maken van dit over-
tijdschrift een bibliografie
zicht. Dat hij als schrijver zijn sporen
over de Tilburgse textiel-
geschiedenis. heeft verdiend, wordt in het voorgaand
artikel reeds vermeld. Nu ter nagedachte-
nis bekeken wordt welke titels het exact
betreft, blijkt hoe ontzagwekkend het
aantal publikaties inderdaad is.
V
oor de sameristellirig is g e b r u i k ge-
m a a k t v a n de aanwezige boeken en
tijdschriften i n de b i b l i o t h e e k v a n het
N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m . Bij legaat z i j n i n -
m i d d e l s o.a. z i j n m a n u s c r i p t e n aan het muse-
u m t o e v e r t r o u w d en het l i g t i n de b e d o e l i n g
o m t.z.t. o o k h i e r v a n n o g een overzicht te p u -
bliceren.
O m r a a d p l e g i n g te v e r g e m a k k e l i j k e n is een
o n d e r v e r d e l i n g gemaakt i n 'historische p u b l i -
katies' en p u u r 'technische p u b l i k a t i e s ' . V o o r
de echte textieltechniek-'fanaten' is b o v e n d i e n
n o g een o v e r z i c h t v a n z i j n a r t i k e l e n i n techni-
sche t i j d s c h r i f t e n toegevoegd; b i n n e n deze or-
d e n i n g zijn de titels chronologisch naar jaar
v a n u i t g a v e geplaatst.
Bekend is dat V a n G o r p aan vele p u b l i k a t i e s
die niet zijn n a a m d r a g e n , een belangrijke b i j -
drage heeft geleverd ( u i t g a v e n v a n de
Textielschool, verslagen i n t i j d s c h r i f t e n v a n
studiereizen, congressen, v e r t a l i n g e n v a n le-
zingen). A a n g e z i e n deze titels m o e i l i j k te ach-
terhalen zijn, is e r v o o r gekozen alleen d i e titels
o p te n e m e n w a a r b i j z i j n n a a m of i n i t i a l e n ver-
m e l d staan.
HISTORISCHE PUBLIKATIES
hierbij z i j n o o k de historische t i j d s c h r i f t a r t i k e -
len o p g e n o m e n
1. De o n t w i k k e l i n g v a n spinmachines i n de
geschiedenis
I n : De Tex. - Jrg. 13 (1954) n r . 9 ; p . 1061-1066 en
n r . 1 0 ; p . 1190-1195 en n r . 1 1 ; p . 1355-1356
2. V e r k l a r i n g v a n stofnamen v a n de laken-
n i j v e r h e i d i n de M i d d e l e e u w e n
In: De Tex. - Jrg. 17, nr. 10 (okt. 1958); p. 1422-1432
3. Historische ontiviickeling van de Tilburgse
ivollenstoffenindustrie. - Amsterdam : Diligen-
tia, [1960].-26 p . : i l l .
Eerder verschenen als artikelenreeks i n de
Texpress tussen 28 m a a r t 1959 en 4 j u l i 1959
4. W i e was de u i t v i n d e r v a n de jacquard-
machine?
I n : De Tex. - Jrg. 23, n r . 7 (juli 1964); p . 551-553
5. H i s t o r y of the w o o l i n d u s t r y i n T i l b u r g
I n : Wool Record-Holland Survey. - M a y 9, 1969 ;
p. 33-40
6. Machinetechnische o n t w i k k e l i n g i n de la-
k e n - en w o l l e n s t o f f e n i n d u s t r i e v a n T i l b u r g ,
vanaf het b e g i n v a n de 19e e e u w
I n : De Tex. - Jrg. 28, n r . 11 (nov. 1969) ; p . 476-
483
7. Dt' industriële gebouwen van de wolnijver-
heid in Tilburg / W e r k c o m m i s s i e textieUndus-
triële archeologie ; [bijdr.: P.J.M. v a n G o r p ... et
al.]. - T i l b u r g : Gemeentelijke M o n u m e n t e n -
commissie, 1979. - 71 p .
O o k verschenen i n : De Lindeboom UI-IV (1979-
1980) ; p . 11-95
8. O v e r v o l l e n en v o l m o l e n s
I n : Bulletin Stichting tot behoud van monumenten
van bedrijf en techniek in het zuiden van
Nederland. - N r . 4 t / m 6 (jan.-juni 1979) ; p. 1 -
12,1-14,1-21
O o k verschenen i n : Brabants Heem. - Jrg. 31
(1979); p . 66-78,118-128,142-160
9. Kinderarbeid in de textielnijverheid / met
een b i j d r . v a n A . M . Lauret. - T i l b u r g :
N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m , 1979. - 77 p . : i l l . -
Tentoonstellingscatalogus
10. Textielfabrieken op briefhoofden, 1866-1956 /
P.J.M. v a n G o r p en R o n a l d Peeters. - T i l b u r g :
N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m , 1981. - 1 3 7 p. : i l l .
- Tentoonstellingscatalogus
11. Tilburg: textielcomplex : een tentoonstelling
over textielbebouwing en hergebruik van industrië-
le complexen. - T i l b u r g : N e d e r l a n d s Textiel-
m u s e u m , 1981. - 90 p . : i l l .
Tentoonstellingscatalogus. Bewerkte en inge-
korte uitgave van typescript " V a n wevershui-
zen tot m o d e r n e textielfabrieken i n T i l b u r g "
d o o r P.J.M. v a n G o r p
12. De zijderederij Zijdebalen te U t r e c h t
I n : Zijdebalen-lusthof aan de Vecht. - U t r e c h t :
Centraal M u s e u m , 1981. - P. 14-20. - T e n t o o n -
stellingscatalogus
13. De Jacquardmachine en haar v o o r l o p e r s
I n : Bulletin Stichting tot behoud van monumenten
van bedrijf en techniek in het zuiden van
Nederland. - N r . 19 t / m 23 (sept. 1983-juli 1984)
; p . 185-359
A r t i k e l e n r e e k s i n 5 afleveringen
14. Handspinnen 1, 'van de prehistorie tot het
vleugelspinnewiel'. - [ E i n d h o v e n ] : Archaeolo-
gische Pers ; T i l b u r g : N e d e r l a n d s Textiel-
m u s e u m , 1984. - 1 0 9 , 2 0 p. - ( T e x t i e l h i s t o r i e ; 1)
15. Handspinnen 2, het vleugelspinnewiel 15e
eeuzv tot heden. - [ E i n d h o v e n ] : Archaeologische
Pers ; T i l b u r g : N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m ,
1984. - 1 4 9 , 2 2 p . : i l l . - ( T e x t i e l h i s t o r i e ; 2)
[Deel 3 i n de reeks Textielhistorie is niet
verschenen]
16. Wollen stoffen, 'de industriële revolutie in
Nederland'. - [ E i n d h o v e n ] : Archaeologische
Pers ; T i l b u r g : N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m ,
1985. - 1 0 1 , 8 p . : i l l . - ( T e x t i e l h i s t o r i e ; 4)
17. Katoen, 'van de prehistorie tot de industriële
revolutie. - [ E i n d h o v e n ] : Archaeologische Pers
; T i l b u r g : N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m , 1985. -
87, l i p . : i l l . - ( T e x t i e l h i s t o r i e ; 5)
18. Friese mantels : een ivolnijverheid van voor
Christus tot in de 11e eeuzv. - [ E i n d h o v e n ] :
Archaeologische Pers ; T i l b u r g : N e d e r l a n d s
T e x t i e l m u s e u m , 1986. - 93,14 p. : i l l . - (Textiel-
historie ; 6)
19. Tilburg, eens de wolstad van Nederland :
bloei en ondergang van de Tilburgse wollenstoffe-
nindustrie I [met m e d e w . v a n het N e d e r l a n d s
T e x t i e l m u s e u m T i l b u r g ] . - E i n d h o v e n : Bura
Boeken, 1987. - 336 p . : i l l . - (Monografieën v a n
het N e d e r l a n d s D o c u m e n t a t i e c e n t r u m v a n de
S t i c h t i n g N a t i o n a a l I n d u s t r i e m u s e u m ; 2). -
M e t register
Standaardwerk!
20. Belangrijke w o l l e n stoffen g e w e v e n i n
West-Europa i n de 16e en 17e eeuw : v e r k l a -
r i n g v a n de stofnamen : alfabetische lijst v a n
w o l l e n stoffen u i t die p e r i o d e
I n : Bulletin Stichting tot behoud van monumenten
van bedrijf en techniek in het zuiden van
Nederland. - N r . 33 en 34 ( j u n i , j u l i 1990) ; p .
691-718,719-745
21. 40 jaar beroepsopleidingen voor de textielin-
dustrie BETEX I [samenst.: P.J.M. v a n G o r p ...
et al.]. - T i l b u r g : Stichting BETEX, 1992. - 85 p .
22. 25 jaar Nederlands Textielinstituut / uitg.
N e d e r l a n d s T e x t i e l i n s t i t u u t ; [redactionele re-
alisatie P.J.M. v a n G o r p ... et a l . ] . - 's-Graven-
hage : Revue A r t s , [1993]. - 40 p .
TECHNISCHE PUBLIKATIES
23. Compositie en waardebepaling van textielpro-
ducten. - [S.1.: s.n., s.a.]. -136 p .
Waarschijnlijk stencil Textielschool T i l b u r g
24. De kamgarenspinnerij. - T i l b u r g : Textiel-
school, 1947. -170 p . : i l l .
25. Technologie der weverij-voorbereiding : spoe-
len, twernen, scheren, lijmen, sterken. - Enschede
: Stichting " D e Tex", 1948. - 419 p . : i l l . - H a n d -
boek Textielschool T i l b u r g
26. Technologie van de schaftweverij. - [S.1. :
s.n.], 1949 ( T i l b u r g : Versteden). - 474 p . : i l l .
M e t index. - H a n d b o e k Textielschool T i l b u r g
27. Automatische weefgetouwen. - T i l b u r g :
Textielschool, 1951. -135 p . : i l l . - M e t index
Eerder i n de v o r m v a n artikelen verschenen i n
de V.T.T.: textiel-technisch m a a n d b l a d v a n de
V e r e n i g i n g v a n T i l b u r g s e Textieltechnici
28. Wol. - A m s t e r d a m : Internationaal W o l
Secretariaat, 1955. -132 p . , [18] b l . : i l l .
D l . I : W a a r d e b e p a l i n g v a n wolvezels, garens
en stoffen
D l . I I : Stalenboek v a n w o l l e n stoffen ( b i n d i n -
gen en stalen)
O o k verschenen i n het Engels
I n 1956 w e r d h e m t.g.v. het 25e Congres v a n
de I n t e r n a t i o n a l W o o l Textile Organisation te
Zürich de " G r a n d P r i x " v o o r d i t standaard-
w e r k toegekend
29. W e v e r i j - v o o r b e r e i d i n g . - [S.1. : s.n.], 1956.
- 87 b l . + Platenatlas (24 bl.). - Stencil Hogere
Textielschool T i l b u r g
30. Vakrekenen voor strijkgarenspinnerijen /
P.J.M. v a n G o r p , J.G.A. M u l d e r , A . Regtop. -
[ S . 1 : s.n.], [1962].-66 p .
2e d r . : 1966. - Stencil Hogere Textielschool
Tilburg
31. Handweeftechnieken en -patronen. - T i l b u r g
: N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m , [ca. 1972]. - 3 d l .
Stencil cursus handweven Nederlands
Textielmuseum
32. Textielwaren / W.J.C. v a n Paassen en J.H.
R u y g r o k . - 24e d r . / [ i n g r i j p e n d g e w i j z i g d en
a a n g e v u l d ] d o o r P.J.M. v a n G o r p en A.J.G.M.
H o m b e r g e n - G r o n i n g e n : Wolters N o o r d h o f f ,
1974. - 451 p . : i l l . - M e t register. - [9e dr.: 1942]
Een n o g steeds i n g e b r u i k z i j n d technisch na-
slagwerk m e t u i t v o e r i g register
33. Katoen. - G o r i n c h e m : De Ruiter, 1979. -12
p. : i l l . - ( I n f o r m a t i e [serie v o o r kinderen] ;
355). - H e r d r u k t i n 1984
TECHNISCHE PUBLIKATIES:
TIJDSCHRIFTARTIKELEN
- de historische artikelen z i j n i n de r u b r i e k
historische p u b l i k a t i e s o p g e n o m e n
- (ll;260-275) = a a n d u i d i n g v a n het n u m m e r
en de pagina's (eventueel inclusief adver-
tentiepagina's)
 V.T.T. : textiel-technisch maandblad I uitg.
van de V e r e n i g i n g v a n Tilburgse Textiel-
technici
*1947/1948 ( j r g . D *
34. N i e u w e synthetische vezels (plastics) en
het k r i m p v r i j m a k e n v a n w o l d o o r m i d d e l v a n
kunstharsen (l;2-3 / 4;33-36 / 5;46-48)
*1948/1949 (jrg. 2)*
35. A u t o m a t i s c h e w e e f g e t o u w e n (eerste art.:
11 (1949);167-170 / laatste a r t : 11 (1951);260-
264)
[deze artikelenreeks is i n 1951 u i t g e g e v e n als
afzonderlijk vakboek]
*1950/1951 (jrg. 4)=^
36. H e t c o n t i n u - w e e f g e t o u w z o n d e r spoel,
t y p e S N D 2 - M v a n Ballbé (Parijs) (3;68-70)
37. M o d e r n e strijkgaren-ringspinmachines
op de Internationale Textieltentoonstelling
1951 te L i l l e (9;189-204)
38. M o d e r n e kamgaren-ringspinmachines
o p de Internationale Textieltentoonstelling te
L i l l e 1951 (10;227-234)
*1951/1952 (jrg. 5)*
39. D e A m e r i k a a n s e k a m g a r e n - s p i n m e t h o d e
(1;7-13)
40. H e t wassen v a n r u w e w o l (eerste art.: 4
(1952);69-78 / laatste art: 8 (1952);172-175)
41. Factoren, d i e de garenspanning en de ga-
r e n d r a a i i n g tijdens het ringspinproces beïn-
I v l o e d e n (7;155-161)
42. Kamgaren-spinnerij-berekeningen
(8;176-181 / 9;202-205 / 10;231-234)
43. H e t d r o g e n v a n de gewassen w o l (9;198-
201)
44. H e t s m o u t e n v a n w o l vezels (eerste art.:
10; 224-229 / laatste art.: j r g . 6 (1952) 2;24-26)
*1952/1953(jrg.6)*
45. Theorie v a n het k a a r d e n (2;28-38)
46. V e r m e e r d e r i n g der p r o d u c t i e v a n een
strijkgaren-assortiment (3;54-72)
47. Enkele algemene o p m e r k i n g e n over het
schrobbelen of k a a r d e n i n de w o l k a m m e r i j e n
(5;112-115)
48. H e t o n t k l i t t e n en schrobbelen i n d e k a m -
m e r i j (6;136-141 / 8;177-181 / 9;202-207)
49. H e t k a a r d e n i n d e Engelse k a m m e r i j e n
i (ll;242-244)
*1953 (jrg. 7)*
50. Amerikaanse kamgaren-schrobbelmolens
(3;138-140)
[Vanaf 1954 is d e V.T.T. opgenomen i n D e Tex]
De Tex: technisch wetenschappelijk tijdschrift
voor de textiel-industrie en tricotage revue
\*
51. H o e m e n d o o r " m a n - m a d e fibres" w o l
tracht te v e r v a n g e n (1 ;70-78)
I 52. H e t s p i n n e n v a n nylonvezels volgens het
kamgaren-spinsysteem (l;80-83 / 2;179-182)
53. K r u i s s p o e l - w i k k e l i n g e n (2;184-187 / 3;
293-298)
54. H e t samenstellen v a n s p i n p a r t i j e n v o o r
strijkgarens (4;419-425)
55. O v e r de treksterkte v a n strijkgarens en
het samenstellen v a n s p i n p a r t i j e n v o o r een be-
paalde garensterkte (5;555-561)
56. Organisatie v a n een m a n i p u l a t i e - k a n t o o r
en r e p r o d u c t i e v a n strijkgarens v a n dezelfde
k w a l i t e i t (6;703-707)
57. V o l a n t g a r n i t u u r i n de w o l s p i n n e r i j e n
(11;1360-1364)
58. S t o f k w a l i t e i t en m a n i p u l a t i e i n de strijk-
garenspinnerij
(12;1521-1525)
*1955*
59. Bouclé v l o e r b e d e k k i n g en tapijten (1;78-
81)
60. H o l t a p v l o e r b e d e k k i n g (2;201 -202)
61. Effecttwernen (3;337-342 / 4;486-493)
62. Bouclé-pooltapijten (3;354-356)
63. W o l - en Haarbrussel tapijten (4;501 -503)
64. Critische b e s c h o u w i n g v a n d e m o m e n -
teel i n g e b r u i k zijnde v o o r s p i n - a s s o r t i m e n t e n
(5;630-642)
65. M e t snijroeden geweven tapijten (6;851-
855)
66. D r u k t a p i j t e n (7;983-984)
67. Z a a g t a n d g a r n i t u r e n en het g e b r u i k daar-
v a n bij Garnett machines (8;1099-1102)
68. Z a a g t a n d g a r n i t u u r v o o r o n t k l i t t i n g s i n -
r i c h t i n g e n aan k a m g a r e n schrobbelmolens
(9;1262-1268, [1546-1547])
69. I n d e l i n g en k w a l i t e i t v a n k u n s t w o l s o o r -
ten (9;1257-1261)
70. De c o p s v o r m i n g b i j de strijkgarenselfac-
tor en d e f o u t e n d i e hierbij gemaakt k u n n e n
w o r d e n (10;1393-1400 / 11;1537-1544)
71. A u t o m a t i s c h e w e e f g e t o u w e n i n de w o l -
w e v e r i j (11;1548-1556 / 12;1685-1691)
*1956*
72. H e t b e h o u d v a n d e vezellengte b i j de fa-
bricage v a n k u n s t w o l (l;69-75)
73. M o d e r n e selfactoren (2;195-200 / 3;330-339)
74. H e t w i n d e n v a n verfspoelen (5;659-663)
75. Precisie-kruisspoelmachines (6;818-824)
76. Spillen v o o r r i n g s p i n - en r i n g t w i j n m a c h i -
nes(10;1406-1411)
*1957*
77. H e t slijpen v a n k a a r d g a r n i t u u r (l;59-64)
78. H e t o p t r e k k e n van kaardgarnituur
(2;190-199 /3;323-329)
79. H e t o p t r e k k e n v a n v o l a n t g a r n i t u u r
(4;457-470)
80. Keuze en i n s t e l l i n g v a n k a a r d g a r n i t u u r
i n d e strijkgarenspinnerij (6;770-776)
81. Keuze en i n s t e l l i n g v a n k a a r d g a r n i t u u r
v a n de kamgarenkaardmachines (7;930-933)
82. K a a r d g a r n i t u u r v o o r de katoenkrasma-
chines, r u w m a c h i n e s , poetswalsen, p o l i j s t w a l -
sen en v e l o u t e e r w a l s e n (8;1067-1071) renstoffen (3;152-155)
83. Keuze e n i n s t e l l i n g v a n k a a r d g a r n i t u u r 108. T w e e d stoffen (4;211-216)
v o o r katoenkrasmachines en r u w m a c h i n e s 109. V l a m m e n t w e r n e n en vlammengarens
(9;1211-1214) (5;288-292)
84. H e t kettingscheren o p de breedscheerma- *1964*
chine o f o p de conusscheermachine (9;1215- 110. H e t halfkamgaren spinsysteem (4;255-263)
1221) 111. E r v a r i n g e n m e t spoelloze weefmachines,
85. M o d e r n e scheerramen b i j het k e t t i n g - v o o r a l i n de w o l i n d u s t r i e (4;264-274)
scheren (10;1378-1389) *1966*
86. H e t samenstellen v a n bakkenkaarten i n de 112. D i a g o n a a l t r i c o t b i n d i n g e n en -stoffen (3;
Buckskin-weverij (11;1524-1535 / 12;1678-1682) 155-162 / 4;230-232)
87. K w a l i t e i t s b e w u s t z i j n i n de w e v e r i j en *1967*
w e v e r i j - v o o r b e r e i d i n g (12;1644-1646) 113. Veel spoelloze weefmachines i n Bazel en
88. O n t w i k k e l i n g i n d e constructie v a n St. L o u i s v e r w a c h t [ v o o r b e s c h o u w i n g I T M A
breedscheermachines (12;1667-1677) 1967] (8;492-497 / 9;550-556)
*1958* *1968*
89. V e r m i j d i n g v a n inslagbanden d o o r een 114. Bindingstechniek v o o r m o d e r n e k l e i n -
juiste i n s t e l l i n g v a n s t o f b o o m - r e g u l a t e u r e n structuurweefsels v o o r d a m e s b o v e n k l e d i n g
aan b u c k s k i n - w e e f g e t o u w e n (1;57 / 5;684-687) (10;542-545)
90. O n t w i k k e l i n g i n d e constructie v a n co- *1971*
nusscheermachines (2;204-211 / 3;335-346) 115. Machines en apparaten v o o r de w e v e r i j
91. F o u t e n bij het kettingscheren (5;678-683) [ n a b e s c h o u w i n g I T M A Parijs 1971] (7/8;18-29
92. M o d e r n e menginstallaties (eerste art.: / 9;33-37 / 10;41-44)
4;456-471 / laatste art.: 8;1074-1083) 116. Bandweefmachines(ll;30-32)
93. V e r m i j d i n g v a n f o u t e n b i j het a u t o m a t i - 117. Tuftingmachines(12;21-22)
sche voedingstoestel v a n strijkgarenassorti- *1973*
m e n t e n (9;1224-1237 /10;1408-1414) 118. N i e u w e vezels en vezelmengingen v o o r
94. M o d e r n e o n t w i k k e l i n g v a n het b u c k s k i n - t e x t i e l p r o d u k t e n m e t bijzondere eigenschap-
w e e f g e t o u w v o o r de w o l l e n s t o f f e n i n d u s t r i e p e n / P.J.M. v a n G o r p en M . W . J . M . de Rooy
(11;1570-1578 / 12;1731-1740) (3;21-24 /4;13-24)
*1959*
95. M o d e r n e o n t w i k k e l i n g v a n het b u c k s k i n - ["De T e x " is per m e i 1973 samengevoegd met
w e e f g e t o u w v o o r de w o l l e n s t o f f e n i n d u s t r i e het Belgische " T e x t i l i s " en voortgezet als " D e
(l;65-69) Tex-TextiHs"]
96. Bijzondere machines v o o r de strijkgaren-
s p i n n e r i j o p de Textile Recorder E x h i b i t i o n De Tex-Textilis : technisch-wetenschappelijk
1958, te Manchester (l;70-72) maandblad voor de Benelux textielindustrie
97. M o d e r n e Engelse machines v o o r t u f t e d
tapijten o p de Textile Recorder E x h i b i t i o n 1958 n973*
(2;156-166) 119. N i e u w e " R i v e t h e a d " tapijtmachine
98. Een n i e u w e machine v o o r vezelvliezen (6;32-39)
o p d e Textile Recorder E x h i b i t i o n 1958 (2;169- 120. Ringspinnen met roterende r i n g (7/8;22-29)
171) 121. Naai-breitechnieken M a l i m o : technische
99. Meet- en testapparatuur o p de Textile en economische m o g e l i j k h e d e n (7/8;50-61 /
Recorder E x h i b i t i o n 9;26-37 / 10;36-46 / l l ; 2 8 - 3 7 )
1958 (3;312-320) *1974*
100. O n t w i k k e h n g der ruwmachines (4;432-447) 122. S t r u k t u u r n a a l d v i l t - v l o e r b e d e k k i n g (6;34-
101. D e jongste o n t w i k k e l i n g i n d e constructie 40 / 7/8;32-37 / 9;46-55)
v a n g a r n i t u u r r u w m a c h i n e s (5;581-583 / 6;712-
715) 123. D e toekomst v a n de w e v e r i j (5;20-21 /
102. Machines v o o r de strijkgarenspinnerij 6;38-41 / 7/8;32-37 / 10;21-23)
(10;1277-1285 / 1 1 ; 1402-1406) *1976*
103. M a c h i n e s v o o r d e k a m m e r i j en k a m g a - 124. N i e u w e technische o n t w i k k e l i n g e n i n de
renspinnerij (11;1407-1418) tapijtsektor (11;13-18 / 12;20-21)
104. De belangrijkste w o l g e t o u w e n (12;1540- *1977*
1545) 125. K o n t i n u - H e a t set garen-fixeerinstallaties
*1960* v o o r tapijtgarens (2;21-22)
105. K a m g a r e n k o s t u u m s t o f f e n (l;37-43) 126. Studiedag 'transferdruk' van het
106. W e v e r i j - v o o r b e r e i d i n g s m a c h i n e s o p d e N e d e r l a n d s T e x t i e l i n s t i t u u t o p 8 maart 1977 te
E.I.A.T. '59 te M i l a a n (2;76-84) W a g e n i n g e n / H . L . Roder en P.J.M. v a n G o r p
107. Saxony-, C h e v i o t - e n Shetland-strijkga- (5;31-33 / 6;34-35)
Tilburgse toponiemen,
een repliek
Jan Trommelen
Onder de kop 'Tilburgse toponiemen.
Enkele beschouwingen bij een boek'
geeft de heer Toorians naar zijn zeggen
enkele kanttekeningen bij het boek
Tilburgse toponiemen in de 16e eeuw,
welk commentaar opgenomen is in het
tijdschrift Tilburg, jaargang 12, nr. 3 van
september 1944.
Kanttekeningen en ook kritiek zijn wel-
kom, maar we mogen verwachten dat die
kritiek opbouwend en zinnig is. Daar
ontbreekt het in het genoemde artikel
soms wel aan..
W
aar haalt h i j de kennis v a n d a a n , d a t
w i j , de auteurs, z o ' n gebrek aan
t a a l k u n d i g e kennis en e r v a r i n g heb-
ben, w a t volgens h e m i n het hele boek m e r k -
baar z o u z i j n . H i j baseert deze u i t s p r a a k o p het
feit, dat w e i n plaats v a n a b l a t i v u s de u i t d r u k -
k i n g 6*^ n a a m v a l g e b r u i k e n (pag. 15) bij het
w o o r d TiUiburgis. M o g e l i j k is de heer Toorians
er niet v a n o p de hoogte, d a t het gros v a n de
N e d e r l a n d e r s geen Latijn kent en dat d a a r o m
de n a a m a b l a t i v u s h u n niets zegt. D a t is de re-
d e n w a a r o m w e de t e r m 6' n a a m v a l g e b r u i k t
hebben. De niet-latinist weet d a n o o k niet w a t
dat precies is, maar h i j ziet d a n w e l dat het o m
een i n het N e d e r l a n d s onbekende n a a m v a l
gaat.
O p pag. 16 w o r d t i n d e r d a a d gesproken over
een datief m e e r v o u d , maar d i t slaat niet o p
TiUiburgis. De betreffende z i n staat tussen aan-
halingstekens, o m d a t h i j een a a n h a l i n g is u i t
een w e r k v a n M . Gysseling; d a t g e l d t o o k v o o r
de schrijfwijze Tilliburgum. G o e d lezen a l v o -
rens k r i t i e k te leveren is belangrijk.
Een andere k w a l i j k e m e t h o d e is het suggere-
r e n v a n d i n g e n z o n d e r te v e r k l a r e n w a a r o m ,
of het suggereren v a n d i n g e n d i e o n w a a r z i j n .
Een dergelijke suggestie is zijn o p m e r k i n g
over onze slechte t a a l k u n d i g e kennis, t e r w i j l
hij o o k schamper o p m e r k t d a t w e , zoals v r i j -
w e l alle amateurs, er genoegen i n scheppen
alle v e r w a n t e v o r m e n v a n een w o o r d o p te
s o m m e n , daarbij teruggaande tot o p minstens
het Proto-Germaans. O m d a t te k u n n e n is w e l
enige t a a l k u n d i g e kennis n o o d z a k e l i j k , niet-
waar?
Bij de v e r k l a r i n g v a n het t o p o n i e m Achtermal
w o r d t het w e l erg b o n t gemaakt. Er w o r d t na-
m e l i j k gesuggereerd dat de betekenis v a n mal
= laagte v o o r k o m t b i j de betekenissen v a n het
w o o r d mal, gegeven i n het N e d e r l a n d s
E t y m o l o g i s c h W o o r d e n b o e k v a n p r o f . De
Vries. Dat is niet waar; de daar gegeven bete-
kenissen z i j n :
1. geërfden, erfgenamen, m a r k g e n o t e n , verza-
m e l i n g , gerechtsplaats.
2. een koe v a n anderhalf jaar o u d .
3. een koffer of tas
4. teken, kenteken
5. T i j d , t i j d s t i p , m a a l t i j d .
W e hebben alleen de betekenissen v a n 1 en 4
g e b r u i k t , o m d a t de andere niet relevant zijn.
Mal i n de betekenis v a n laaggelegen land k o m t
daarbij niet v o o r . Waarschijnlijk is de schrijver
i n de w a r m e t de n a a m Malland, d i e i n d e r d a a d
laaggelegen l a n d betekent. Echter Malland is
niet ontstaan u i t MaTland, maar u i t Man-land,
dat d o o r een regressieve assimilatie v a n - n -
naar -1- Malland w e r d . A l s t a a l k u n d i g e d i e n t
Toorians d i t toch te w e t e n . H e t w o o r d -man-
komt ook v o o r bij de behandelde T i l b u r g s e
t o p o n i e m e n en w e l i n de n a a m de Goerman (nr.
214, blz. 226), 'het laaggelegen Goor'.
M e t b e t r e k k i n g tot de akten v a n 7 m e i 1259
doet h i j v o o r k o m e n , d a t w e de citaten niet let-
terlijk weergeven. H i j zegt echter niet w e l k ci-
taat w e f o u t i e f aangehaald hebben. De citaten
z i j n o p b l z . 171 i n schuinschrift gegegeven en
z i j n v o l k o m e n juist. D a t w e i n de tekst - niet in
een citaat - Ghiselbert zeggen i n plaats v a n
G h i l b e r t k a n , w a n t beide v o r m e n k o m e n v o o r
bij dezelfde n a a m .
W e hebben eerder o p g e m e r k t , d a t Toorians
w a t moeite heeft m e t lezen. Z o b l i j k t u i t onze
v e r k l a r i n g o p b l z . 17 v a n de n a a m Tilburg niet
dat de m e e r v o u d s v o r m TiUiburgis z o u d u i d e n
o p een t w e e - d e l i n g v a n Tilburg i n Oosf- en
West-Tilburg. Bovenaan o p blz. 17 is d u i d e l i j k
gesteld d a t u i t w o o n p l a a t s e n begrepen moet
w o r d e n herengoederen en bijbehorende hovels,
nederzettingen. D e o p m e r k i n g v a n Toorians
dat de b e n a m i n g sloeg o p een groepje h u i z e n
als w o o n p l a a t s e n , is d a n o o k v o l k o m e n over-
bodig.
M e t de akten over G h i l b e r t u s Rex ( G h i j s -
brecht de K o n i n g ) hebben w e aangetoond,
dat een belangrijke persoon ' k o n i n g ' ge-
n o e m d k o n w o r d e n en zo o o k g e n o e m d w e r d .
D a t was het h u l p m i d d e l o m de n a a m
Conincxvoert te v e r k l a r e n . D a t de genoemde
a k t e n b e t r e k k i n g hebben o p tiendrechten i n
O o s t - T i l b u r g , niet o p een stuk g r o n d zoals
Toorians zegt, is niet relevant; o o k niet een
v e r w a n t s c h a p tussen Ghijsbrecht de K o n i n g
en de G h i s e l b e r t e n v a n T i l b u r g . M a a r o m te
zeggen d a t er geen enkele zekerheid bestaat
over deze v e r w a n t s c h a p , is o o k maar zo een
b e w e r i n g . Meneer Toorians, w i e w a r e n de ont-
ginners i n de t w a a l f d e en dertiende eeuw an-
ders d a n de lokale heren? En deze k o n d e n 'ko-
ning' genoemd w o r d e n .
Een helemaal niet relevante zaak w o r d t d o o r
Toorians naar v o r e n gehaald als h i j v o o r de
p e r i o d e w a a r i n de i n het boek behandelde t o p -
o n i e m e n g e v o n d e n zijn, n a m e l i j k 1530-1550,
toevoegt: 'dat is ongeveer de periode w a a r i n
M a r i a v a n H o n g a r i j e landvoogdes was over
de N e d e r l a n d e n ' . De b e p a l i n g 1530-1550 is
n a u w k e u r i g e r d a n de toegevoegde o p m e r -
k i n g , d i e helemaal niet ter zake is.
D a t de n a a m Schijf een (sub-)regionale v a r i a n t
is v a n w a t i n V l a a n d e r e n en i n N o o r d -
F r a n k r i j k kouter en elders i n het H e r t o g d o m
Brabant akker heet, is maar ten dele juist. Er
w a r e n i n T i l b u r g meerdere a k k e r c o m p l e x e n ,
zoals b i j v o o r b e e l d de Corvel Ackeren, de
Broechoven Ackeren en de Loven Ackeren.
W a a r o m w e r d e n deze n o o i t Schijf genoemd?
Schijf, of de oudere v o r m Scive d u i d t w e l dege-
l i j k o p een gebied, w a a r de d i n g v e r g a d e r i n g e n
w e r d e n g e h o u d e n . H e t accent is niet te z w a a r
gelegd o p het j u r i d i s c h e aspect. Er w o r d t al-
leen aangegeven dat de n a a m v e r b a n d h o u d t
m e t het burengerecht.
D a t de interpretatie v a n de n a a m Bedbuer,
Bedehuis (=kerk) de heer Toorians niet k a n
o v e r t u i g e n is alleen j a m m e r v o o r h e m .
D a t bedehuis het g e b o u w t j e z o u z i j n , w a a r de
v e r d e l i n g v a n de 'bede' ( d i t is het hertogelijke
verzoek o m geld) w e r d bepaald, is v o l k o m e n
u i t de l u c h t gegrepen. Ten eerste k w a m v o l -
gens Gysseling's Toponymisch woordenboek van
België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk
en West-Duitsland voor 1226 deze n a a m al i n de
t w a a l f d e e e u w v o o r . H e t naamsdeel 'bede' i n
het w o o r d bedbuer v o o r de hertogelijke belas-
t i n g is pas ontstaan na o v e r l e g v a n h e r t o g Jan
I I m e t de adel en b u r g e r i j , w a a r u i t het b e r o e m -
de Charter v a n Kortenberg is v o o r t g e k o m e n ,
u i t g e g e v e n o p 12 september 1312, d u s pas i n
de veertiende eeuw. De naam bedbuer kan
d a a r o m geen b e t r e k k i n g hebben o p de 'bede'.
E v e m n i n k a n de betekenis zijn: tiendschuur. De
Tiende was geen bede, maar een h e f f i n g , die
afgeleverd w e r d bij de eigenaren, v a n de twee-
de helft v a n de dertiende eeuw af o.a. aan de
abdij v a n T o n g e r l o i n h u n granarium of
Spijker; een k l e i n deel w e r d geleverd aan de
pastoor o p de Moerenborch.
H e t w o o r d bede is helemaal geen Neder-
landse v e r t a l i n g v a n het Franse w o o r d aide.
H e t is juist andersom. I n de franstalige
Brusselse akten v a n de zestiende eeuw w o r d t
het w o o r d aide g e b r u i k t v o o r het Nederlandse
w o o r d bede. I n F r a n k r i j k kende m e n geen
bede. De n a a m is ontstaan u i t het feit, dat de
hertog een 'verzoek' t o t adel en b u r g e r i j richtte
o m een bepaalde s o m g e l d te leveren. De
Brabanders stonden deze bede niet altijd zo
maar toe.
W a t betreft de schrijfwijze en uitspraak v a n
Corvel moet o p g e m e r k t w o r d e n , dat w e niet
m o g e n afgaan o p de u i t s p r a a k i n het h u i d i g e
T i l b u r g s . Volgens t a a l k u n d i g e n is dat u i t den
boze. O o k dat de u m l a u t v a n de -o- automa-
tisch w o r d t veroorzaakt d o o r een volgende -r-
is niet altijd waar; k i j k b i j v o o r b e e l d maar naar
het w o o r d m o r g e n . Overigens zijn w e de
w o o r d e n : v o r m , w o r m en z o r g n o g niet tegen-
g e k o m e n i n de t i e n d u i z e n d e n akten die w e ge-
lezen hebben.
De v e r k l a r i n g hovel bij een curtis bij de behan-
d e l i n g v a n het t o p o n i e m Corvel o p blz. 274 -
179 is w e g g e v a l l e n en dat is b u i t e n g e w o o n
jammer. Een oorzaak v a n d i t w e g v a l l e n , een
v e r o n t s c h u l d i g i n g d u s , is w e l te geven, maar
w e w i l l e n ons niet verbergen achter t i k f o u t e n
en errata.
De v e r k l a r i n g v a n Commerstraet bevat geen i n -
terne tegenspraak. Er w o r d e n twee mogelijk-
heden gegeven, w a a r b i j de laatste voor de
meest waarschijnlijke w o r d t gehouden.
W e zijn niet v a n p l a n i n eventuele volgende
w e r k e n over Tilburgse t o p o n i e m e n eerst aan
Toorians te v r a g e n , w e l k e w o o r d e n w e w e l
m o g e n v e r k l a r e n en w e l k e niet, zoals b i j v o o r -
beeld land.
D a t w e zo u i t v o e r i g zijn ingegaan o p de naam
Bac v i n d t z i j n oorzaak h i e r i n dat het geslacht
Bac de directe o p v o l g e r was v a n de G h i s e l -
berten. D a a r o m was dat geslacht belangrijk
v o o r T i l b u r g en het m a g d a a r o m zeker w e l de
aandacht hebben. De n a a m Bac is een lap- of
toenaam. H i l d e is een v o o r n a a m . A p p e l e n
moeten niet met peren vergeleken w o r d e n .
Ten slotte w i l i k t e r u g k o m e n o p de v e r k l a r i n g
v a n de v e l d n a a m de Bedbuer. W a t is i n 's he-
m e l s n a a m toch de reden, d a t de v e r k l a r i n g be-
dehuis zo afgewezen w o r d t ? N i e t alleen Too-
rians k o m t m e t een onmogelijke v e r k l a r i n g .
O o k Berkelmans draagt i n De Kleine Meijerij,
jaargang 1994, n o 2, blz . 55-58 zo een o n w a a r -
schijnlijk steentje b i j d o o r het t o p o n i e m Bedbuer
te v e r k l a r e n als: 'schuur, w a a r o v e r n a c h t i n g
mogelijk is'. A l s dat zo is, z o u er t a a l k u n d i g ge-
zien Beddebuer gestaan moeten hebben.
I n de akte Gemeentearchief T i l b u r g R 298 ( f o l .
119™ - 119"") w o r d t gesproken over de h u i s -
vesting v a n Engel Jan A e r t v a n D u n i n de boer
v a n de hoeve met 2 roeden hof. H e t w a r e beter
geweest, dat Berkelmans deze akte eerst ge-
heel gelezen h a d ; d a n h a d h i j zeker gezien, d a t
boer i n deze akte niet ' s c h u u r ' betekent.
I m m e r s het genoemde s t u k h a n d e l t over het
feit dat Engel v a n D u n o p hogere leeftijd al
haar goederen o ve r ge dr a g e n h a d aan haar
k i n d e r e n . I n r u i l d a a r v o o r w o r d t ze niet naar
een schuur als w o n i n g v e r w e z e n . De zee aan
v e r m e l d i n g e n b i j het t o p o n i e m de bedbuer heeft
niet de b e d o e l i n g de v e r k l a r i n g te o n d e rs t e u -
nen maar w e l o m de plaats v a n het t o p o n i e m
te bepalen.
I n h o n d e r d e n akten u i t de p e r i o d e 1530-1550
w o r d t l a n d ten westen v a n de Donge tot aan de
Landscheiding a a n g e d u i d als gelegen i n de pa-
Tilburgse toponiemen,
een dupliek
Lauran Toorians
Wie de eerste vijf en de laatste twee ali-
nea's van mijn bespreking van Tilburgse
toponiemen leest, kan toch niet anders
concluderen dan dat ik blij ben met dat
boek. Dat ik in de overige alinea's een
aantal kanttekeningen plaats, doet daar
niets aan af. Een boek dat niet noopt tot
commentaar en discussie is in weten-
schappelijk opzicht een mislukt boek.
Maar die discussie dient dan wel ter zake
te blijven - en boosheid is daarbij niet de
meest constructieve gemoedstoestand.
rochie v a n T i l b u r g . Deze h o n d e r d e n akten w e -
gen k e n n e l i j k niet o p tegen de ene akte v a n 3 1 -
1-1446, o p g e m a a k t ten overstaan v a n de sche-
penen v a n O i s t e r w i j k , w a a r i n de plaatsaan-
d u i d i n g v a n een b e e m d optie Leijde d o o r de
k l e r k v e r a n d e r d was v a n in Westilborch tot int
lant van Breda. Jammer genoeg vertelt Berkel-
mans er niet b i j aan w e l k e Leijde de betreffende
b e e m d gelegen was. T o t i n het b e g i n v a n de
negentiende e e u w is de westgrens v a n T i l b u r g
geweest: i n het n o o r d - w e s t e n de Lantscheiding,
die n u n o g de gemeentegrens is; i n het z u i d -
westen wa s de Hultense Leij zover z u i d e l i j k t ot
aan de Meelberg b i j A l p h e n toe de grens, o m
d a n west v a n de b o v e n l o o p v a n de D o n g e
we e r n o o r d w a a r t s te gaan tot ten n o o r d e n v a n
Riel; daarna g i n g de grens ( n u tussen G o i r l e en
Riel) we e r z u i d w a a r t s langs de b o v e n l o o p v a n
de Donge. De D o n g e zelf wa s pas grens v a n
T i l b u r g v o o r b i j de s a m e n v l o e i i n g v a n de Leij
m e t de Lantscheiding bij Lichtenberch. Eerst b i j
de o p r i c h t i n g v a n de gemeente A l p h e n en Riel
is deze grens g e w i j z i g d zoals ze n u n o g is. De
bedoelde b e e m d zal niet gelegen hebben aan
de Leij n u geheten de D o n g e .
T
en eerste w i l i k n o g maar eens d u i d e l i j k
m a k e n dat het w o o r d 'amateur' w a t m i j
betreft geen negatieve b i j k l a n k heeft.
Z o n d e r amateurs z o u w e r k als d i t n o o i t w o r -
d e n verricht. M a a r dat betekent weer niet dat
amateurs zich n o o i t vergissen, dat d o e n w e
n a m e l i j k allemaal w e l eens. Z o was i k m i s -
schien niet d u i d e l i j k genoeg over mal, maal. Jan
de Vries geeft i n z i j n e t y m o l o g i s c h w o o r d e n -
boek o.a. de betekenis ' k o f f e r , tas'. D i e beteke-
nis w o r d t (elders) o o k w e l i n v e r b a n d gebracht
met een oudere betekenis 'zacht, week'. M e t
die brede waaier v a n betekenissen lijkt de
v o r m i n t o p o n i e m e n v o o r te k o m e n . H i j d u i d t
d a n o p laaggelegen, vochtige, venige p l e k k e n .
Z i e d a a r v o o r b i j v o o r b e e l d het Woordenboek der
Noord- en Zuidnederlandse plaatsnamen v a n die-
zelfde De Vries. (Misschien h a d i k m i j n bespre-
k i n g v o e t n o t e n m o e t e n meegeven. Mea culpa.)
 O v e r Gijsbert de K o n i n g n a m i k aan dat w a t
tussen aanhalingstekens staat een citaat u i t de
o o r k o n d e is (wordt aangeduid als p . 125
n o o t 2; in deze akte genoemd, p . 171). I n alle
d o o r m i j genoemde gevallen w i j k t de tekst af
v a n d i e i n het o o r k o n d e n b o e k N o o r d - B r a b a n t ,
en i n het w e e r w o o r d v a n de heer J. T r o m -
m e l e n h i e r b o v e n d u i k t n o g weer eens een
n i e u w e s p e l l i n g o p . Dat b e v r e e m d t m i j . En o p
de v r a a g w i e i n de t w a a l f d e en dertiende eeuw
de o n t g i n n e r s w a r e n , m o e t i k a n t w o o r d e n : i k
z o u w i l l e n d a t i k het w i s t . De b r o n n e n zijn
daar i n het algemeen uiterst z w i j g z a a m over,
en d a t het de lokale heren w a r e n , is l a n g niet
altijd vanzelfsprekend.
De interpretatie v a n de Schijf en - daarmee sa-
m e n h a n g e n d - v a n de n a a m Bedbuer zal n o g
w e l een tijd p u n t v a n discussie b l i j v e n . I k heb
niet meer gedaan d a n een speculatie aan de
reeks toevoegen (zoals i k o o k schreef).
Daarmee ben i k blijkbaar de enige niet, en i k
h a d o o k absoluut niet de o v e r t u i g i n g de de-
finitieve oplossing aan te dragen. H e t laatste
w o o r d is hierover d u i d e l i j k n o g niet gezegd,
en m i d d e l s een 'welles-nietes'-discussie zal
dat er v o o r l o p i g ook niet v a n k o m e n . H e t gaat
er niet o m wie gelijk heeft, het gaat e r o m wat de
juiste oplossing is.
V o o r het overige zie i k geen reden o p m e r k i n -
gen u i t m i j n bespreking t e r u g te nemen. Dat
niet al m i j n k a n t t e k e n i n g e n als ' o p b o u w e n d
en z i n n i g ' w e r d e n ervaren is jammer, maar be-
h o o r t tot het lot v a n de recensent. En m i j n toe-
s t e m m i n g v o o r toekomstige n a a m s v e r k l a r i n -
gen is i n d e r d a a d v o l s t r e k t o v e r b o d i g . Tot
meedenken ben i k w e l steeds bereid.
Noot van de redactie. Nadat jan Trommelen de ge-
legenheid tot repliek en Lauran Toorians tot dup-
liek heeft gehad, wordt de discussie hierbij gesloten.

Tilburg
H a n s Groenewegen, ' " D o o r alle p o - hovense christen-socialisten in het span-
riën d r i n g t de angst". De V e r d w i j n i n g ningsveld tussen traditie en moderniteit
v a n Jasper M i k k e r s ' , i n : Brabantia, 43, 1885-1920, T i l b u r g , Stichting Z u i d e l i j k

kort
1994, nr. 10; 44,1995, nr. 1 , p . 31-32. H i s t o r i s c h Contact, 1994, X X X I , 584
blz., geïll.. Bijdragen tot de geschiede-
J.A.M. Smulders, 'Een geslacht nis v a n het z u i d e n v a n N e d e r l a n d I C ,
Smulders (Smeulders)', i n : De Brabantse dissertatie K U B , ISBN 90-70641-49-6
T i l b u r g signalement X X I X Leeuw, j r g . 43,1994, nr. 4, p. 225-229. geb./87,50.
N . B . Socialisme T i l b u r g passim.
Elise Meier, 'Bomen met een verhaal. Tilburg Dègaonogaal. Het Tilburgs-lied D r . J.A. Pel, Economische bedrijvigheid
Opvallende bomen in Nederland geïnven- uitgevoerd door 66 Tilburgse popmuzi- in transitie. Boxtel in de negentiende en
tariseerd', in: Alledaagse dingen, j r g . 1 , kanten, T i l b u r g , 1994, ƒ 12,95. twintigste eeuw, T i l b u r g , Stichting
nr. 5,1994, p . 12-16. N . B . Deze C D betreft een loflied o p de Z u i d e l i j k H i s t o r i s c h Contact, 1994,
N.B. O n d e r andere de l i n d e b o o m o p ( p o p ) m u z i e k s t a d T i l b u r g . Oplage 500 X X X V l , 351 b l z . . Bijdragen tot de ge-
de H e u v e l . stuks. V e r k r i j g b a a r o.a. bij V V V . schiedenis v a n het z u i d e n v a n Neder-
l a n d X C V I I I , ISBN 90-70641-48-8 geb.
Jacob H . S . M . Veen, 'De s p o o r l i j n Riel - G e r a r d Rooijakkers, Rituele repertoires. ƒ 58,50.
Goirle (1900-1942) (deel 2 en slot)', i n : Volkscultuur in oostelijk Noord-Brabant N . B . T i l b u r g passim.
Tilburgse Tijdingen, nr. 92, oktober 1559-1853, Nijmegen, SUN, SUN
1994, p . 58-62. M e m o r i a , 1994, 702 blz., g e ï l l , disser- Paul Spapens, 'De oudste Tilburger is
tatie K U N , ISBN 90-6168-403-X, niet meer', i n : Brabantse Almanak 1995,
Renate v a n de Weijer, ' H e i l i g e n o p ƒ 69,50. Gaanderen, Brabants H e e m / Uitgeverij
zolder. D e v o t i o n a l i a u i t een T i l b u r g s e N . B . T i l b u r g passim. Gherre, 1994,7e jrg., p . 190-193.
collectie', i n : Noordbrabants Historisch N . B . Betreft de l i n d e b o o m o p de
Nieuwsblad, j r g . 8, nr. 4, oktober 1994, M a r e W i n g e n s , Over de grens. De bede- Heuvel.
p . 4-5. vaart van katholieke Nederlanders in de
zeventiende en achttiende eeuw, N i j - Paul Spapens, 'Grootste kermis 425
Jef v a n K e m p e n , 'Een Gezelle-CD, megen, S U N , S U N M e m o r i a , 1994,304 jaar', i n : Brabantse Almanak 1995,
Gezellestraten, en ... o o k Gazelle', i n : blz., geill., dissertatie, I S B N 90-6168- Gaanderen, Brabants H e e m / Uitgeverij
Rijmtijd. Mededelingen van de Guido 412-9, ƒ 49,50. Gherre, 1994,7e jrg., p . 201-205.
Gezellekring, nr. 16, september 1994, p . N . B . Broederschap v a n O . L . V r o u w
7-9. v a n Kevelaer te T i l b u r g en de proces- Het koperen kabinet: Schatkamers van de
sie naar H a n d e l en Kevelaer v a n u i t wetenschap, 1550-1950, Leiden, M u s e u m
Jasper Mikkers, De verdwijning, T i l b u r g , p . 225-262 passim. Boerhaave, 1994, ISBN 90-6292-104-3.
A m s t e r d a m , U i t g e v e r i j Q u e r i d o , 1994, N . B . Catalogus bij gelijknamige ten-
32 blz., ISBN 90-214-7521 -9, ƒ 25. D r . H . M . T . M . Giebels, Katholicisme en toonstelling i n M u s e u m Boerhaave
N . B . Gedicht v a n T i l b u r g s e auteur. socialisme. Het zelfbeeld van de Eind- v a n 2 september 1994 t / m 5 maart
1995, w a a r i n ook aandacht v o o r de na-
t u u r k u n d i g e i n s t r u m e n t e n d i e ge-
b r u i k t zijn op de v o o r m a l i g e Rijks-
HBS K o n i n g W i l l e m 11 te T i l b u r g (p.12
en 46).
P. Kleij en W . J . H . V e r w e r s , ' A r c h e o -
logische k r o n i e k v a n N o o r d - B r a b a n t
1993', i n : Brabants Heem, 46, 1994, nr.
3/4, p. 127-152.
N.B. o.a. prehistorische en m i d d e l -
eeuwse vondsten i n T i l b u r g - K u n s t -
cluster p. 127-129, Berkel-Enschot A k -
k e r w e g p. 131-133 en T i l b u r g - S t a p -
p e g o o r p . 135-137.
K i t t y de L e e u w , ' " U e d . beleefdelijk tot
een bezoek u i t n o o d i g e n d e . . . " O n t w i k -
kelingen i n de kledingadvertenties i n
Tilburgse en Rotterdamse k r a n t e n tus-
sen 1850 en 1990', i n : Textielhistorische
Bijdragen, 34,1994, p. 167-201.
Caro Sicking en M a a r t e n Beks, Joost
Sicking, W i j k en A a l b u r g , Pictures
Publishers, 1993, 183 blz., geïll., geb.,
ISBN 90-73187-18-4.
N.B. Tilburgse kunstenaar.
Frans Duister, Ru van Rossem, V e n l o -
A n t w e r p e n , U i t g . V a n Spijk, 1994, 120
blz., geïll., ISBN 90-6216-077-8.
N.B. Tilburgse kunstenaar.
Theo Cuijpers, Karst v a n Daalen, Jan
v a n O u d h e u s d e n , Gerard Rooijakkers
en Patrick T i m m e r m a n s (red.). Ach
Lieve Tijd. 800 jaar de Meijerij en de
Meierijenaars, Z w o l l e , Waanders BV,
1994-1996, ca. 460 blz., ca. 1200 i l l . , 19
maandelijkse afleveringen, ƒ 7,95 per
afl., verzamelband ƒ 17,50.
N . B . De Meijerij is het gebied tussen
de steden D e n Bosch, T i l b u r g en
E i n d h o v e n . T i l b u r g passim.
Ronald Peeters
H a r m o n i e v a n een
gemeenschap
H e t Gemeentearchief T i l b u r g gaf o p
de O p e n D a g o p 10 september 1994
een unieke v i d e o f i l m u i t o n d e r de titel
Harmonie van een gemeenschap. Deze v i -
deo is v e r v a a r d i g d naar de f i l m u i t
1955 d o o r de cineast O t t o v a n N i j e n -
hoff (1898-1977) en scenarioschrijver
Charles Bressers (1917-1963) i n o p -
dracht v a n het gemeentebestuur. D o e l
v a n de f i l m was p o r m o t i e v a n de stad
T i l b u r g als een d y n a m i s c h e en v o o r -
uitstrevende gemeenschap. Een aan-
trekkelijke plaats o m te w o n e n , te w e r -
k e n , te studeren en te recreëren. De
f i l m heeft de v o r m v a n een d o c u m e n -
taire met d a a r i n v e r w e r k t a n e k d o t i -
sche elementen. Aspecten als v o o r z i e -
n i n g e n o p het gebied v a n o n d e r w i j s ,
gezondheidszorg, industrialisering,
w o n i n g b o u w en recreatie k o m e n i n
deze f i l m aan de orde. Daarnaast z i j n
er beelden v a n f o l k l o r i s t i s c h karakter,
b i j v o o r b e e l d het driejaarlijks k o n i n g -
schieten v a n het St. D i o n y s i u s g i l d e .
O o k het g o d s d i e n s t i g leven u i t d i e pe-
r i o d e k o m t i n beeld: de H . Hartstoet
en de bedevaart naar de Hasseltse ka-
pel. De d o c u m e n t a i r e a d e m t de geest
v a n de jaren v i j f t i g en toont de d y n a -
m i e k v a n een gemeenschap d i e b o u w t
aan haar toekomst.
'Harmonie van een gemeenschap' (speel-
duur 36 min.) is verkrijgbaar aan de balie
van het Gemeentearchief, Kazernehof 75,
Tilburg (Postbus 90155, 5000 LH
Tilburg), f 29,95 (excl. verzendkosten).
T u s s e n P e g a s u s B r i d g e en
Dongen
H e t is weer r u i m v i j f t i g jaar geleden
dat T i l b u r g b e v r i j d w e r d v a n de
Duitse bezetter. De b e v r i j d i n g v a n
West-Europa w e r d ingezet met de l a n -
d i n g i n N o r m a n d i ë o p 6 j u n i 1944 en
e i n d i g d e o p 5 m e i 1945 met de b e v r i j -
ding van Nederland. Honderden p u -
blikaties over deze b e w o g e n tijd zagen
i n m i d d e l s het licht en z u l l e n d i t jaar,
o p de N a t i o n a l e feestdag 5 m e i 1995,
w e l l i c h t n o g het l i c h t zien. O o k i n
T i l b u r g en o m g e v i n g verschenen en-
kele boeken. Een 'oorlogsdagboek'.
4 juni 1994
I k b e v i n d m i j bij Pegasus B r i d g e aan
de k u s t v a n N o r m a n d i ë iets ten noor-
d e n v a n Caen, het eerste bevrijde stuk-
je Europa. V i a de kust rijden w i j r i c h -
t i n g A r r o m a n c h e s langs de invasie-
stranden v a n 6 j u n i 1944: S w o r d
Beach, Juno Beach en G o l d Beach. W e
passeren Courseulles-sur-Mer, w a a r
een e n o r m k a m p is opgezet d o o r de
N e d e r l a n d s e c l u b v a n o u d e legervoer-
t u i g e n Keep T h e m R o l l i n g ( w a a r o n d e r
T i l b u r g e r s ) . A u t o ' s r i j d e n z i c h vast i n
de m o d d e r . H e t lijkt hier w e l o o r l o g :
overal w a a r je i n deze streek v a n
N o r m a n d i ë k o m t , zie je legergroen. Bij
A r r o m a n c h e s is de w e r e l d p e r s aanwe-
z i g , een compleet perscircus met h o n -
d e r d e n v o e r t u i g e n en evenzovele sate-
lietzenders. W a t v a l t er i n oktober a.s.
over ons heen i n T i l b u r g ?
5 juni 1994
W i j bezoeken de m o n d a i n e badplaats
D e a u v i l l e en r i j d e n meer d a n v e e r t i g
k i l o m e t e r over de t o l w e g z o n d e r een
andere auto tegen te k o m e n , alleen een
enkele bus met veteranen d i e D - D a y
k o m e n h e r d e n k e n , en p o l i t i e , veel p o -
litie. Alles schijnt i n d i t gebied te z i j n
afgesloten. H o e w i j d o o r de blokkades
g e k o m e n zijn, weet i k niet precies.
M i j n chauffeur is een Franse v r i e n d en
hij k e n t de s l u i p r o u t e s .
6 juni 1994
A c h t e r het Mémorial v a n Caen (het
m u s e u m v o o r de vrede) is o p w a t een
w e i l a n d was en m o r g e n weer zal z i j n ,
een tijdelijk stadion v o o r 60.000 toe-
schouwers g e b o u w d . I n het m i d d e n is
een i m m e n s e stalen p i r a m i d e opge-
richt w a a r o p h o n d e r d e n j e u g d i g e f i -
g u r a n t e n 's avonds het i n d r u k w e k -
kende spektakel Au nom des hommes
o p v o e r e n . D i t life o p t v u i t g e z o n d e n
s c h o u w s p e l doet niet o n d e r v o o r een
u i t v o e r i n g v a n Aïda v a n V e r d i . H i e r
k o n i k de o o r l o g en de b e v r i j d i n g 'voe-
len', ook al heb i k d i e niet meegemaakt.
21 september 1994
I n de raadszaal v a n het stadhuis v i n d t
de presentatie plaats v a n het boekje
Oorlog onderweg. Tilburg in de Tweede o n d e r redactie v a n Jan v a n O u d - bereiken m i j . H e t p r o g r a m m a w o r d t
Wereldoorlog v a n Piet M o o r e n en de v i - heusden en H e n k Termeer, gaat over ingezet met de aanbieding v a n het
deoband Een steen onderweg. Mensen het b e v r i j d e Z u i d e n i n de p e r i o d e sep- boek v a n A d de Beer, Zo maar een stad.
rand de Tilburgse synagoge. O p i n i t i a t i e f tember 1944 tot m e i 1945, w a a r i n m e n Tilburg 1940-1945, een uitgave v a n de
v a n de Coördinatiecommissie ' H e r - z i c h hier toen i n het schemergebied Stichting tot Behoud v a n Tilburgs
d e n k i n g 50 jaar b e v r i j d i n g T i l b u r g ' tussen v r i j h e i d en v r e d e b e v o n d . De C u l t u u r g o e d . D i t boek zal later nog i n
(Oranjecomité) is d o o r de School- auteurs geven een goed beeld v a n , w a t ' T i l b u r g ' w o r d e n besproken. Enkele
begeleidingsdienst (SBD) T i l b u r g v o o r zij n o e m e n , een v a n de meest roerige dagen eerder verscheen een b u n d e l i n g
de Tilburgse scholen v o o r basis- en p e r i o d e n i n de hele vaderlandse ge- v a n artikelen u i t het Brabants Dagblad
voortgezet onderwijs lesmateriaal ont- schiedenis. Z i j beschrijven i n vijf door de journalisten Joep Eijkens en
w i k k e l d . H e t boekje w o r d t gratis v o o r h o o f d s t u k k e n de b e v r i j d i n g v a n Z u i d - Paul Spapens onder de titel: Morgen
de scholen beschikbaar gesteld. Piet N e d e r l a n d , het leven achter het f r o n t , zijn we vrij. Oorlogskroniek Midden-
M o o r e n schreef m . m . v . Karen G h o n e m - de g e z a g s v e r h o u d i n g e n en machts- Brabant van D-Day tot de bevrijding 1944.
Woets ook het boek Oorlog ondenoeg. conflicten, de arrestatie en i n t e r n e r i n g H e t boekje beschrijft v a n dag tot dag,
Brabant in de Tweede Wereldoorlog samen v a n collaborateurs en ten slotte de p o - aan de h a n d v a n met name dagboeken,
met een leraren-handleiding, uitgege- l i t i e k i n het bevrijde Z u i d e n . H e t zijn de periode v a n 30 m e i tot en met 30 ok-
ven door de SBD-Tilburg en de vele aspecten d i e tot n u toe i n de ge- tober 1944. Een tweede deeltje, hande-
Provincie N o o r d - B r a b a n t . De v i d e o - schiedschrijving n a u w e l i j k s samen- lend over de periode november 1944
band w o r d t d o o r het A l g e m e e n h a n g e n d z i j n belicht. H e t goed v o r m - tot de b e v r i j d i n g v a n heel N e d e r l a n d ,
Pedagogisch C e n t r u m , de S B D - T i l b u r g gegeven en r i j k geïllustreerde boek m e i 1945, zal i n a p r i l 1995 verschijnen.
en het N a t i o n a l e C o m i t é H e r d e n k i n g (een bekend h a n d e l s m e r k v a n W a a n - De bezetting en b e v r i j d i n g v a n T i l b u r g
'40-'45 aan het o n d e r w i j s v e l d tegen ders) besteedt fragmentarisch ook w o r d t o o k besproken i n het 13e deel
kostprijs beschikbaar gesteld. De film aandacht aan de situatie i n T i l b u r g . v a n Ach Lieve Tijd. De boeiende historie
gaat over een o n d e r d u i k i n T i l b u r g , de van Tilburg, de Tilburgers en de soldaten
Joodse synagoge en k a m p V u g h t . 27 oktober 1994 d o o r H e r m a n Roosenbeek.
V i j f p r o g r a m m a b o e k j e s / f o l d e r s over O o k G o i r l e w e r d o p d i e gedenkwaar-
Oktober 1994 de v i e r i n g v a n 50 jaar b e v r i j d i n g v a n dige v r i j d a g 27 oktober 1944 b e v r i j d .
Er verschijnen i n deze m a a n d steeds T i l b u r g , w a a r o n d e r een i n het Engels, Een w e r k g r o e p v a n de H e e m k u n d i g e
meer boeken over de b e z e t t i n g en be-
v r i j d i n g v a n N o o r d - B r a b a n t . Een
Intodit van de Sclwtse bevrijders op de Markt in
tweetal ' p r o v i n c i a l e ' studies z i j n o o k Tilburg, 27 oktober 1944. (Foto A.van Ameijde).
voor de geschiedenis v a n T i l b u r g v a n
belang.
A d v a n O o r d schreef m . m . v . G e r a r d
Kuijpers en Jan B r o u w e r s het boek
Noord-Brabant in de Tweede Wereld-
oorlog. Een gids voor bronnen & litera-
tuur. H e t is deel 3 v a n de d o o r de
Stichting Brabantse Regionale Ge-
schiedbeoefening (BRG) u i t g e g e v e n
serie ' W e r k e n met Brabantse b r o n -
nen'. En zo m o e t d i t boek ook gezien
w o r d e n , als een h a n d l e i d i n g v o o r ver-
der historisch onderzoek. T i l b u r g is
h i e r i n goed v e r t e g e n w o o r d i g d . V a n
de r u i m 2000 o p g e n o m e n archieven,
literatuur, d a g b l a d e n en p e r i o d i e k e n ,
beeld en g e l u i d , gaan er r u i m 150 over
T i l b u r g . Er z i j n n a t u u r l i j k veel meer
algemene b r o n n e n d i e T i l b u r g s e gege-
vens bevatten. W a t m i j o p v a l t , is dat er
blijkbaar zelfs negen illegale b l a d e n i n
T i l b u r g hebben bestaan. H e t boek be-
sluit met een t r e f w o o r d e n - , geogra-
fisch en auteursregister. N u m m e r 8
over het 'rechtsherstel' v i n d i k niet i n
het register b i j T i l b u r g t e r u g . Een zeer
b r u i k b a r e gids.
Een tweede u i t g a v e v a n de BRG w e r d
i n s a m e n w e r k i n g met uitgeverij W a a n -
ders v e r z o r g d . Tussen vrijheid en vrede,
K r i n g aldaar v e r z o r g d e een i m p o s a n t Besproken publikaties over * ' E s b e e k v i j f t i g j a a r b e v r i j d 4 o k t o b e r 1994',
boekwerk: Goirle 1940-1945. Een grens- de oorlog i n T i l b u r g e.o. e x t r a e d i t i e v a n 'f Kleppermenneke, Werkgroep
dorp bedreigd, bezet en bevrijd... H e t is h e e m k u n d e E s b e e k , 1 9 9 4 , 4 5 b l z . , g e ï l l . , ƒ 5.
een gedegen studie g e w o r d e n . M e r k - * P i e t M o o r e n , Oorlog onderweg. Tilburg in de » A . A . M . S m i t s , Moergestel 1940-1944. Oorlog
w a a r d i g is echter dat de b r o n n e n , lite- Tweede Wereldoorlog, Tilburg Schoolbegelei- en bevrijding, M o e r g e s t e l , B u r o '76, 1994, 160
ratuurlijst en noten los b i j het gebon- dingsdienst Tilburg / Gemeente Tilburg, b l z . , g e ï l l . , ƒ 39,90 ( A . S m i t s , D e H o e f k e n s 2 1 ,
den boek zijn gevoegd. 1 9 9 4 , 6 0 b l z . , g e ï l l . , ƒ 12,50. 5066 BX M o e r g e s t e l ) .
H o e w e l de geallieerde troepen Diessen * Piet M o o r e n m . m . v . K a r e n G h o n e m - W o e t s , * Over d'n oorlog. Udenhout en Biezenmortel tus-
en Hilvarenbeek op respectievelijk 3 en Oorlog onderweg. Brabant in de Tweede Wereld- sen bezetting en bevrijding, Udenhout, Stichting
4 oktober b i n n e n t r o k k e n , d u u r d e het oorlog, 's-Hertogenbosch, Schoolbegeleidings- H e e m c e n t r u m ' t Schoor S t u d i e g r o e p geschie-
nog tot 27 oktober totdat het gehele dienst Tilburg / Provincie Noord-Brabant, denis, 1994, 304 b l z . , g e i l l . , geb., ISBN 90-
grondgebied v a n deze plaatsen b e v r i j d 1 9 9 4 , 6 2 b l z . , geïll., I S B N 90-73083-14-1. 801585-2-6 ( M e v r . A . v . Roessel, W i n k e l s e s t r a a t
w e r d . De H e e m k u n d i g e K r i n g Toannes * Piet M o o r e n m . m . v . K a r e n G h o n e m - W o e t s , 33, 5074 N D B i e z e n m o r t e l , t e l . 04241-1619 o f
Goropius Becanus' (Hilvarenbeek en Handleiding 'Oorlog onderweg' Noord-Brabant / R A B O - b a n k te U d e n h o u t - B i e z e n m o r t e l ) .
Diessen) besteedde een t h e m a n u m m e r Tilburg in de Tweede Wereldoorlog, 's-Hertogen- * Jack D i d d e n e n M a a r t e n S w a r t s , Brabant be-
v a n de periodiek ' N i e u w s b r i e f ' geheel bosch, Schoolbegeleidingsdient T i l b u r g / Pro- vrijd. H u l s t , V a n G e y t P r o d u c t i o n , z.j. (1994),
aan verzet en b e v r i j d i n g onder de titel: vincie N o o r d - B r a b a n t , 1994,123 b l z . 288 b l z . , g e ï l l . , I S B N 90-5327-064-7, ƒ 49,90.
Die tijrannij verdrijven. * Een steen ondenoeg. Mensen rond de Tilburgse * Die tijrannij verdrijven. Thema-nummer over
synagoge, videoband, uitgave Algemeen Verzet en Bevrijding, i n : 'Tussen Paradijs en
28 oktober 1994 Pedagogisch C e n t r u m , de S B D - T i l b u r g en het Toekomst. Nieuwsbrief Heemkundige K r i n g
L o o n op Z a n d 50 jaar geleden b e v r i j d . N a t i o n a l e C o m i t é H e r d e n k i n g ' 4 0 - ' 4 5 , ƒ 12,50. 'loannes G o r o p i u s Becanus' (Hilvarenbeek en
N a d a t o p 27 oktober T i l b u r g was be- * A d v a n O o r d m . m . v . G e r a r d K u i j p e r s e n Jan D i e s s e n ) n r . 38, j r g . 13, 27 o k t o b e r 1 9 9 4 , 7 1 b l z . ,
v r i j d , begon de tweede fase v a n opera- B r o u w e r s , Noord-Brabant in de Tweede Wereld- geïll.
tie Pheasant met de slag o m L o o n o p oorlog. Een gids voor bronnen & literatuur, 's-
Z a n d . De felle strijd w e r d o p 28 o k t o - Hertogenbosch, Stichting Brabantse Regionale R o n a l d Peeters
ber i n het v o o r d e e l v a n de Schotse Geschiedbeoefening, Werken met Brabantse
H i g h l a n d e r s beshst. De h e r i n n e r i n g e n b r o n n e n 3, 1994, 175 b l z . , I S B N 90-72526-28-7,
v a n Loonse mensen aan bezetting en ƒ 29,50. Armhoefse Akkers
b e v r i j d i n g w e r d e n d o o r Cees Pijnen- * D r s . Jan A . v a n O u d h e u s d e n e n d r . H e n k
b u r g i n het Jaarboek Straet & Vaert T e r m e e r ( r e d . ) . Tussen vrijheid en vrede. Het be- K o r t nadat het boek Armhoefse Akkers
1994 onder de titel Wij maakten het zelf vrijde Zuiden september '44-mei '45, Z w o l l e / 's- i n 1983 verscheen, was het al u i t v e r -
mee gepubliceerd. Hertogenbosch, Waanders Uitgevers / Stich- kocht. H e t was een u i t g a v e v a n de
ting Brabantse Regionale Geschiedbeoefe- buurtraad A r m h o e f s e A k k e r s en
30 oktober 1994 n i n g , 1 9 9 4 , 1 6 8 b l z . , g e ï l l . , I S B N 90-6630-484-7, Boekhandel G i a n o t t e n . Deze b i j z o n d e -
Dongen w e r d 50 jaar geleden bevrijd ƒ39,50. re p u b l i k a t i e verhaalde over de na de
door de 7de A r m o u r e d . Jan v a n Gils e.a. * D r s . A d d e Beer, Zo maar een stad. Tilburg Eerste Wereldoorlog aangelegde
schreven onder de titel Dongen 50 jaar 1940-1945, Tilburg, Stichting tot Behoud v a n n i e u w b o u w w i j k 'Armhoefse Akkers'
vrij een speciaal n u m m e r v a n het heem- Tilburgs Cultuurgoed, Tilburgse Historische tussen H e u v e l en M o e r e n b u r g (be-
kundetijdschrift 'De Wazerweijen'. R e e k s 3, 1994, 272 b l z . , g e ï l l . , I S B N 9 0 - 7 4 4 1 8 - s p r o k e n i n ' T i l b u r g ' , 1 (1983), n r . 1 , p .
Ook andere omliggende d o r p e n v a n 04-X,/24,50. 23). T i e n jaar later begonnen H e n k
T i l b u r g hebben gedenkboeken uitgege- * J o e p E i j k e n s e n P a u l S p a p e n s , Morgen zijn we Naaijkens, A n n e - M a r i e Smulders en
ven. Esbeek k w a m op 4 oktober met een vrij. Oorlogskroniek Midden-Brabant van D-Day M a r i j k e v a n de W o u w aan een h e r u i t -
bescheiden extra editie v a n het b l a d ' t tot de bevrijding 1944, Tilburg, Brabant Pers, gave v a n d i t boek. De eerste u i t g a v e
Kleppermenneke v a n de W e r k g r o e p 1 9 9 4 , 5 6 b l z . , g e ï l l . , ƒ 10,95. w e r d integraal h e r d r u k t , a a n g e v u l d
heemkunde Esbeek, Moergestel en * D r s . H e r m a n R o o s e n b e e k , Ach Lieve Tijd 13. m e t een tweede deel dat h a n d e l t over
Udenhout/Biezenmortel beide met for- De boeiende historie van Tilburg, de Tilburgers en de w i j k i n de p e r i o d e 1984-1994.
se en r u i m geïllustreerde uitgaven. Ten de soldaten, Z w o l l e , W a a n d e r s U i t g e v e r s , 1994,
slotte vermelden w e n o g het boek v a n p . 308-313, g e ï l l . , I S B N 90-400-0266-5, ƒ 7,95. R o n a l d Peeters
Jack D i d d e n en M a a r t e n Swarts Brabant * P i e t d e B o n t , Jef v a n G i l s , G e r r i t K o b e s , P i e t
bevrijd, w a a r i n ook aandacht voor T i l - Wiercx, Ben L o o n e n , Goirle 1940-1945. Een Theo Cuijpers e.a. (red. deel 1) en Henk
b u r g en o m g e v i n g (met enkele nog grensdorp bedreigd, bezet en bevrijd... , Goirle, Naaijkens e.a. (red. deel 2), Armhoefse
nooit eerder gepubliceerde foto's). H e t Heemkundige Kring De Vyer Heertganghen, Akkers. Tilburg tussen de Heuvel en
boek behandelt vooral het militaire as- 1994, 248 b l z . , g e ï l l , l o s s e b i j l . , I S B N 9 0 - 7 5 2 7 9 - Moerenburg, Tilburg, Stichting Buurt-
pect v a n de bevrijding. 01-9, ƒ 40. raad Armhoefse Akkers, 1994, 126 blz.,
O o r l o g en b e v r i j d i n g z i j n d o o r de * C e e s P i j n e n b u r g , Wij maakten hef zelf mee. geïll, ƒ 20 (Boekhandel Gianotten).
(amateur)historici niet vergeten. Herinneringen van Loonse mensen aan bezetting

en bevrijding, Loon op Zand, Heemkundekring

L o o n o p ' t Sandt, Jaarboek Straet & Vaert, Kunst van zaken

1 9 9 4 , 1 3 6 b l z . , g e ï l l . , I S B N 90-801627-2-8.

* Jan v a n G i l s et. a l . ' D o n g e n 50 j a a r v r i j ' , i n : De Ter gelegenheid v a n het 75-jarig be-

Wazerweijen, n r . 53, o k t . 1994, p . 1495-1542. staan v a n de Brabants-Zeeuwse W e r k -
geversvereniging ( B Z W ) organiseert
het N e d e r l a n d s T e x t i e l m u s e u m de
tentoonstelling Kunst van zaken, w a a r -
i n een beeld w o r d t gegeven v a n het
bedrijfsleven i n N o o r d - B r a b a n t en
Zeeland v a n de laatste h o n d e r d jaar.
Het zijn m e t name k u n s t w e r k e n die
u i t de b e d r i j v e n zelf a f k o m s t i g z i j n :
p o r t r e t t e n v a n oprichters v a n b e d r i j -
ven, v o o r s t e l l i n g e n v a n bedrijfsgebou-
w e n , g l a s - i n - l o o d r a m e n , maar o o k he-
dendaagse k u n s t die naar p r o d u k t e n
die het b e d r i j f levert of de diensten die
het verleent, v e r w i j s t . V a n de T i l -
burgse b e d r i j v e n die o p de t e n t o o n -
stelling v e r t e g e n w o o r d i g d z i j n , treffen
w e de v o l g e n d e w e r k e n aan: aquarel
exterieur H . Eras & Z o n e n d o o r A . M .
Jejeune (1910), aquarel exterieur BE-
K A - f a b r i e k d o o r G . Roder (1904), te-
geltableau exterieur Pieter v a n D o o r e n
door de Porceleyne Fles (1927), p o r t r e t
v a n d r . F.S.P. v a n B u c h e m d o o r Jan
v a n D e l f t (1946) v o o r het St. Elisabeth-
Z i e k e n h u i s , p o r t r e t v a n m r . d r . B.J.M.
v a n Spaendonck d o o r Jan Sluijters
(1949), p o r t r e t v a n A . G . M . C o o y m a n s
door W i m v a n der Plas (1961) v o o r
K o n i n k l i j k e C o o y m a n s B.V., p o r t r e t
van C.J. N o o t e b o o m d o o r Evert
Thielen (1990) v o o r B.V. V o r m e n -
fabriek T i l b u r g , p e n t e k e n i n g e n d o o r
Ricky Schellart-van Deursen (1992)
voor het St. Elisabeth-Ziekenhuis, een
w a n d k l e e d d o o r Luc v a n H o e k (1958)
v o o r Bertha D i e p e n bij haar 25-jarig
a m b t s j u b i l e u m bij de Textielververijen
'De K o n i n g s h o e v e n ' , vier grafische
w e r k e n en een b e e l d h o u w w e r k v o o r
Pabo P r i n t b.v. (1989 en 1990), alle f u l l -
colour afgebeeld i n de fraaie begelei-
dende catalogus.
R o n a l d Peeters
Tentoonstelling 'Kunst van zaken' in het
Nederlands Textielmuseum, van 8 oktober
1994 t/m 15 januari 1995.
Mayke Grojfen, 'Kunst van zaken', Til-
burg, Brabants-Zeeuwse Werkgeversvere-
niging, 1994, 184 blz., geïll., ISBN 90-
9007331-0, f 49,50.
Tentoonstelling industriële
cultuur
Vanaf 27 j a n u a r i 1995 t o o n t het
Nederlands T e x t i e l m u s e u m o n d e r de
titel Uit het textielverleden (IV): indus-
triële cultuur in tegeltableaus, foto's en
schilderijen een selectie v a n enkele
Dr. F.S.P. van Buchem door Jan van Delft, 194
een van de schilderijen op de tentoonstelling
'Kunst van zaken'.
p r o n k s t u k k e n en a a n w i n s t e n u i t de
collectie industriële c u l t u u r . Fraai ge-
decoreerde tegeltableaus (bv. v a n de
W o l l e n g a r e n - S p i n n e r i j v a n Pieter v a n
D o o r e n ) en g e d e n k p l a t e n die vervaar-
d i g d z i j n ter gelegenheid v a n een be-
d r i j f s j u b l i l e u m w o r d e n afgewisseld
met de bekendste v o r m v a n bedrijfs-
k u n s t : het p o r t r e t . V a n een aantal re-
cent v e r w o r v e n f a b r i k a n t e n p o r t r e t t e n
z i j n er o o k v e r v a a r d i g d d o o r de T i l -
burgse k u n s t s c h i l d e r Jan v a n Delft.
T e r u g b l i k op T i l b u r g
Journalist Pierre v a n Beek (1907-1993)
schreef i n de p e r i o d e 1964 tot 1980
h o n d e r d e n artikelen i n H e t N i e u w s -
b l a d v a n het Z u i d e n over (de geschie-
denis van) T i l b u r g , N o o r d - B r a b a n t , de
Belgische K e m p e n en reisverhalen. I n
1979 gaf die k r a n t v i j f t i e n v a n die ver-
halen u i t i n de b u n d e l Brabants Palet.
Ter gelegenheid v a n het 25-jarig be-
staan v a n de H e e m k u n d e k r i n g T i l -
b o r c h , w e r d op 9 december i n het
T i l b u r g s e Gemeentearchief een twee-
de b u n d e l uitgegeven onder de titel
Terugblik op Tilburg. De H e e m k u n -
d e k r i n g selecteerde 29 verhalen over
T i l b u r g , onder andere over de M a r k t
en de H e u v e l , het kasteel en de o m l i g -
gende boerderijen, f o l k l o r e en ver-
maak. Kees Koster illustreerde het
boek met aardige cartoons.
R o n a l d Peeters
Pierre van Beek, Terugblik op Tilburg,
Tilburg, Heemkundekring Tilborch, 1994,
158 blz. Samenstelling: Harrie Konings,
Ronald Peeters en Jan Peters, met tekenin-
gen van Kees Koster, ƒ 19,95.
B o e r e n i n de stad
Ter gelegenheid v a n het 25-jarig be-
staan v a n de H e e m k u n d e k r i n g T i l -
b o r c h (1969-1994) w e r d op 9 j a n u a r i i n
het Tilburgse Gemeentearchief de ten-
toonstelling Boeren in de stad geopend.
O m de j u b i l e u m t e n t o o n s t e l l i n g tot
stand te brengen g i n g een w e r k g r o e p
letterlijk en f i g u u r l i j k 'de boer o p ' , i n -
t e r v i e w d e enkele boerenfamilies en
verzamelde fotomateriaal. H e t Ge-
meentearchief T i l b u r g w e r d bereid ge-
v o n d e n de tentoonstelling samen te
stellen en de organisatie op zich te ne-
men.
D o o r m i d d e l v a n foto's, kaarten, stam-
b o m e n v a n boerenfamilies, en vele ge-
b r u i k s v o o r w e r p e n , vaandels en au-
thentieke k l e d i n g w o r d t een beeld ge-
geven v a n de o n t w i k k e l i n g v a n de
l a n d b o u w i n T i l b u r g i n het verleden.
O n d e r l i n g e verwantschap en boeren-
traditie w o r d e n met b e h u l p v a n stam-
b o m e n en foto's v a n twee boerenfami-
lies inzichtelijk gemaakt. Objecten die
te zien z i j n op de vele fraaie foto's u i t
het b e g i n v a n deze eeuw, w e r d e n i n
b r u i k l e e n v e r k r e g e n v a n particulieren
en M u s e u m De D o o r n b o o m i n H i l -
varenbeek.
Het t o p s t u k v a n de tentoonstelling
v o r m t o n g e t w i j f e l d een handgeteken-
de kaart v a n de v o o r m a l i g e heerlijk-
h e i d T i l b u r g en Goirle u i t 1760. M e t
een a f m e t i n g v a n meer d a n drie bij vier
meter behoort deze kaart tot een v a n
de grootste kaarten die bekend zijn.
Deze enorme kaart w e r d i n 1993 geres-
taureerd d o o r het Restauratie-atelier
T i l b u r g 'De Tiendschuur'. N o r m a a l
gesproken w o r d t zij o p g e r o l d en inge-
p a k t b e w a a r d en is zij nauwelijks voor
het p u b l i e k ter inzage. O m d a t deze
oudste kaart v a n T i l b u r g een uitermate
goed beeld geeft v a n het achttiende-
eeuwse landschap, kreeg deze een ere-
plaats op de tentoonstelling.
Ronald Peeters
'Boeren in de stad' is te zien in het
Gemeentearchief Tilburg, Kazernehof 75,
van 13 december 1994 tot en met 31 maart
1995. Toegang gratis. Openingstijden:
dinsdag tot en met donderdag van 9.00-
17.00 uur, donderdagavond van 19.00-
22.00 uur en vrijdag van 9.00-12.30 uur.

Van rechts naar linies: de gereformeerde kerk,
pastorie, de (latere) kosterswoning en de bewaar-
school aan de Lange Nieuwstraat omstreeks 1910.
100 jaar G e r e f o r m e e r d e
Kerk
H o n d e r d jaar geleden, o p 18 n o v e m -
ber 1894, w e r d e n i n T i l b u r g twee o u -
derlingen en twee d i a k e n e n bevestigd,
als ambtsdragers v a n de Gerefor-
meerde Kerk. P.F. D i l l i n g h schreef
hierover een gedenkboek. Er w o o n d e n
i n T i l b u r g al langer gereformeerden,
maar pas i n 1894 w e r d de Gerefor-
meerde K e r k zelfstandig. D i l l i n g h be-
spreekt ook u i t v o e r i g de p e r i o d e d i e
daaraan vooraf gaat, met name de
tweede helft v a n de v o r i g e eeuw. De
opzet v a n het boek is die v a n een k r o -
niek, per h o o f d s t u k een p e r i o d e v a n
25 jaar, en m e t veel citaten u i t b r i e v e n ,
kranteartikelen, boeken en n o t u l e n ,
die met u i t v o e r i g e b r o n v e r m e l d i n g e n
w o r d e n v e r a n t w o o r d . I n de bijlagen
zijn alle p r e d i k a n t e n , leden v a n de
Kerkeraad en Commissie v a n beheer
opgenomen, alsmede een statistiek
van de kerkelijke stand: i n 1895 w a r e n
er 130 en i n 1994 z o ' n 931 leden v a n de
Gereformeerde K e r k i n T i l b u r g w o o n -
achtig.
R o n a l d Peeters
Drs. P.F. Dillingh, Tussen Rome en
Dordt. Honderd jaar Gereformeerde Kerk
Tilburg 1894-1994, Tilburg, Gereformeer-
de Kerk te Tilburg, 1994, 176 blz., geïll,
ISBN 90-9007266-7, ƒ 15,90 (toezending
voor ƒ 22,40 via Scribaat Gereformeerde
Kerk, Brouwershavenstraat 14, 5043 WR
Tilburg, tel. 013-701140).
de
Laureyns Mutsaerts en z i j n
nazaten
H e t was w e l een m e r k w a a r d i g e ge-
beurtenis d i e 28e oktober 1994. I n de
n i e u w e raadszaal v a n het stadhuis
w a r e n vele tientallen g e n o d i g d e n b i j -
een v o o r de presentatie v a n het boek
v a n Cor v a n Osch. Z i j h a d d e n nage-
noeg allen een d i n g m e t elkaar ge-
meen: h u n f a m i l i e n a a m l u i d d e M u t -
saer(t)s. En V a n Osch h a d t w i n t i g ge-
neraties v a n d i e f a m i l i e genealogisch
gerangschikt i n een fors en fraai o g e n d
g e b o n d e n boek. De ' f a m i l i e ' zat trots
te w e z e n ; ze s t o n d e n er allemaal i n .
N a z i j n boek over het geslacht V a n
Osch, b e g o n C o r v a n Osch aan de u i t -
gave v a n de s t a m b o o m v a n moeders-
zijde, de f a m i h e Mutsaer(t)s. Zoals
met de meeste genealogische studies
het geval is, v o l d o e t o o k deze aan het
beeld v a n de goedbedoelde amateur-
genealoog d i e het resultaat v a n l a n g -
d u r i g onderzoek i n een boek heeft
vastgelegd. H e t w e m e l t er v a n de na-
m e n en jaartallen, a c h t e r g r o n d i n f o r -
m a t i e ontbreekt i n de meeste gevallen,
en m e n k o m t niet v e r d e r d a n g o r t d r o -
ge o p s o m m i n g e n . D a t b l i j k t i n h e r e n t
te z i j n aan genealogische p u b l i k a t i e s ,
u i t z o n d e r i n g e n daargelaten (bv. de i n
Tilburg, 1993, p . 86 b e s p r o k e n genealo-
gie P i j n e n b u r g en V a n d e n Brekel).
V a n Osch n a m als u i t g a n g s p u n t v o o r
z i j n studie het destijds i n beperkte o p -
lage verschenen boekje v a n L . Lange-
w e g Het geslacht Mutsaerts te Tilburg
1450-1960, w a a r u i t h i j d a n o o k veel
overschrijft, zeker w a t betreft de i n f o r -
m a t i e over abt Nicolaas Mutsaerts
(1530-1608) en proost Gisbertus M u t -
saerts (1598-1668). De o p p . 55 en 56
gegeven t o e l i c h t i n g o p de persoon v a n
D i o n y s i u s Mutsaerts (1578-1635) lijkt,
z o n d e r dat overigens met een b r o n
aan te geven, u i t een o u d standaard-
w e r k i n o u d e s p e l l i n g notabene letter-
l i j k te z i j n o v e r g e n o m e n . H i j h a d d i t
o p z i j n m i n s t i n eigen b e w o o r d i n g e n
k u n n e n samenvatten. Dat h i j o o k geen
' t i j d ' of m o g e l i j k h e d e n h a d o m i n het
eerste h o o f d s t u k over de geschiedenis
van Tilburg enig literatuuronderzoek
te v e r r i c h t e n , b l i j k t w e l u i t het v e r h a a l
Tilburg en Oisterwijk dat h i j i n v i j f b l a d -
zijden afdoet met één letterlijk en l a n g
u i t g e v a l l e n citaat u i t het boek 700 jaar
Smulders in Brabant v a n J.J. S m u l d e r s
(1993). Een v o o r d i t Mutsaerts-boek
nietszeggende z i n 'bij deze herdgang
(Loven) hebben enkele oude Smulders-ge-
neraties gewoond' b l i j f t d a n i n z o ' n ci-
taat zitten.
I n de v e r w e r k i n g v a n de gegevens h a d
een tweetal potsierlijke en storende
zaken best v o o r k o m e n k u n n e n w o r -
d e n . I k zie dat V a n Osch zijn gegevens
blijkbaar geautomatiseerd m e t het ge-
nealogische H A Z A D A T A-systeem heeft
verwerkt. D a n k r i j g je b i j v o o r b e e l d
t w i n t i g keer o p een b l a d z i j d e te lezen
dat T i l b u r g i n N o o r d - B r a b a n t l i g t , of je
k r i j g t curieuze berekeningen v a n alle
leeftijden v a n personen i n jaren en da-
gen, of rare schattingen als 'geboren
tussen 1914 en 1954' (p. 276) en ene Jan
W i l l e m Jan Mutsaerts d i e i n '1620
t r o u w d e o p 80- tot 110-jarige leeftijd
met K a t h a r i n a Jan Smulders (34 jaar
tot 43 jaar o u d ) ' (p. 39).
H e t boek Laureyns Mutsaerts en zijn na-
zaten in 20 generaties 1370-1994 is o p
z i c h een aardige a a n v u l l i n g o p de ge-
nealogische l i t e r a t u u r v a n T i l b u r g s e
families. Zeker de f a m i l i e Mutsaer(t)s,
die e e u w e n l a n g de w o r t e l s i n T i l b u r g
heeft, v e r d i e n d e een u i t v o e r i g e studie.
Volgens het Brabants D a g b l a d v a n 22
oktober 1994 heeft h i j er r u i m een jaar
aan g e w e r k t . I k h o o p dat het v o l d o e n -
de is geweest o m zoveel gegevens 'be-
wijsbaar' aan elkaar te k o p p e l e n o m
d i t boek als genealogisch standaard-
w e r k te k u n n e n hanteren.
R o n a l d Peeters
Cor van Osch, Laureyns Mutsaerts en
zijn nazaten in 20 generaties 1370-1994,
Schoorl, Uitgeverij Pirola, 1994, 352 blz.,
geb., geïll, ISBN 90-6455-176-6, f 57,50.
Hoven en banken i n Noord
en Z u i d
V o o r de derde keer sinds 1983 w e r d i n
T i l b u r g o p 30 en 31 j a n u a r i 1993 een
c o l l o q u i u m Raad v a n Brabant georga-
niseerd, w a a r m e e t i e n jaar gemeen-
schappelijk Raad v a n Brabant-onder-
zoek w e r d afgesloten. Onlangs ver-
schenen de h a n d e l i n g e n i n b e w e r k t e
v o r m i n de b u n d e l Hoven en Banken in
Noord en Zuid. H e t c o l l o q u i u m h a d
niet alleen de Raad v a n Brabant tot o n -
d e r w e r p , maar het g i n g m e t n a m e o m
de rechterlijke organisatie en de recht-
spraak i n de verschillende gewesten
na de scheuring der N e d e r l a n d e n i n
de zestiende eeuw.
H o e het i n de Tachtigjarige O o r l o g ,
w a a r i n de strijd tussen de N e d e r -
landen tegen het Spaanse gezag plaats-
v o n d , enkele rechtzoekenden v e r g i n g ,
schrijft B . C . M . Jacobs i n haar a r t i k e l
'Voor vijand en rebel gehouden' (p. 103-
120). Moesten de i n w o n e r s v a n de
M e i e r i j v a n 's-Hertogenbosch n u p r o -
cederen v o o r de Raad v a n Brabant i n
Brussel of i n 's-Gravenhage? I n de ja-
ren 1630-1631 w e r d e n te T i l b u r g tus-
sen Spanje en de R e p u b l i e k over de
Meijerij v i j f Conferenties g e v o e r d ,
overigens zonder resultaten. M e t een
aantal voorbeelden, onder andere v a n
Tilburgers, w o r d t het o m s t r e d e n ka-
rakter v a n procederen v o o r de Raad te
's-Gravenhage of te Brussel aange-
t o o n d . V o o r a l i n de Retorsietijd, vanaf
de v a l v a n D e n Bosch 1629 tot aan de
Vrede v a n M u n s t e r 1648, moesten de
i n w o n e r s i n de M e i e r i j v a n D e n Bosch
aan beide z i j d e n gehoorzamen.
V a n de t w a a l f b i j d r a g e n i n deze b u n -
del is v o o r T i l b u r g zeker o o k n o g het
laatste a r t i k e l v a n belang: 'Recht en
rechtspraak in Tilburg 1342-1803' (p.
217-245) d o o r B . C . M . Jacobs en G.J.W.
Steijns. H e t is een geannoteerde en be-
w e r k t e versie v a n de v o o r de gelijkna-
mige tentoonstelling i n het Gemeente-
archief T i l b u r g v e r v a a r d i g d e i n l e i -
d i n g . Tevens w o r d e n de belangrijkste
toen tentoongestelde archivalia, boe-
ken en andere objecten beschreven en
afgebeeld.
R o n a l d Peeters
B.C.M. Jacobs en P.L. Nève (red.). Hoven Trappistenbierbrouwerij
en Banken in Noord en Zuid. Derde
Colloquium van Brabant, Tilburg, 30 en De b i e r b r o u w e r i j De Schaapskooi van
31 januari 1993, Assen, Van Gorcum & de Trappistenabdij Onze Lieve V r o u w
Comp. B.V., 1994, Brabantse Rechts- v a n Koningshoeven bestaat al 110 jaar.
historische Reeks 7, X 249 blz., geïll, Kunsthistoricus en bierkenner Hans
ISBN 90-232-2958-4, f 45. Meijs schreef een a a r d i g boekje over de
geschiedenis v a n deze i n 1884 opge-
richte b i e r b r o u w e r i j (de d a a d w e r k e l i j -
150 jaar fraters v a n T i l b u r g ke p r o d u k t i e v a n bier begon pas i n
1895). A a n v a n k e l i j k leverden de paters
O n d e r redactie v a n de j o u r n a l i s t Joep h u n bier o p fust. N a 1890 etiketteerde
Eijkens schreef een t w a a l f t a l auteurs m e n de fusten met het bekende ovale
22 p o r t r e t t e n v a n T i l b u r g s e fraters, of- etiket met de d r i e schapen, een etiket
ficieel Fraters v a n Onze Lieve V r o u w , dat i n zijn g r o n d v o r m (het trio schapen
Moeder van Barmhartigheid ge- i n een iets m o d e r n e r jasje) tot i n de ja-
n o e m d . A a n l e i d i n g v o o r het verschij- ren zestig v a n deze eeuw het handels-
nen v a n d i t boek is het 150-jarig be- m e r k v a n De Schaapskooi was.
staan i n 1994 v a n deze d o o r m g r . H e t boekje v a n Meijs staat v o l wetens-
Joannes Z w i j s e n i n 1844 gestichte con- w a a r d i g h e d e n . M e n k r i j g t een aardig
gregatie. De p o r t r e t t e n z i j n gespreid beeld v a n de geschiedenis v a n de bier-
over de hele periode dat de congrega- b r o u w e r i j , en v o o r a l v a n de verschil-
tie bestaat. Generaties T i l b u r g s e j o n - lende soorten bier d i e er i n de l o o p der
gens hebben les gehad v a n de fraters. jaren g e b r o u w e n w e r d e n . I n de vele
De auteurs hebben er enkelen i n beeld afbeeldingen zien w e d u i d e l i j k e de
gebracht, w a a r o n d e r een missionaris, h a n d v a n de bieretiketten-verzame-
een kinderboekenschrijver, een pe- laar. Een kleine misser v o n d i k op p.
d a g o o g en een kamergeleerde. H e t 21: een Westmalle-glas met bier v a n de
z i j n 'enigen u i t velen', zoals de titel Schaapskooi.
l u i d t . Een 'raak' p o r t r e t schetst T o m
Tacken over de frater-archivaris Cae- R o n a l d Peeters
sario Peters (1911-1993). Iedereen d i e
w e l eens i n het archief v a n de fraters is Drs. H . Meijs, Trappistenbierbrouwerij De
geweest, heeft h e m zo g e k e n d . I n d a t Schaapskooi 1884-1994, Berkel-Enschot,
archief zijn v a n alle fraters dossiers be- Trappistenbierbrouwerij 'De Schaapskooi',
w a a r d i n het zogenaamde persoonsar- 1994,40 blz., geïll.
chief. Over de ene frater is een d u n
mapje aangelegd, over de andere frater
zijn enkele archiefdozen n a u w e -
lijks voldoende. U i t een selectie
v a n deze dossiers hebben de
auteurs kunnen putten.
Enigen uit velen is een aar-
d i g boek geworden. H e t
is een verfrissend idee
o m de historie v a n een
jarige congregatie met
verhalende biogra-
fieën aan te pakken.
R o n a l d Peeters
Joep Eijkens (red.).
Enigen uit velen.
Fraters van Zwijsen in
22 portretten, Tilburg,
Uitgeverij De Schaduw,
1994,150 blz., geïll.
ISBN 90-5083-015-3,
f24,50.
O KJ Ë E P D
 A c h L i e v e T i j d 11 tot e n
met 14
Cor v a n der H e i j d e n beschreef i n deel
11 v a n Ach Lieve Tijd Tilburg o p een
heldere w i j z e de o n t w i k k e l i n g naar
een professionele g e z o n d h e i d s z o r g i n
T i l b u r g . Terecht begint z i j n verhaal
met de l i j k b e z o r g i n g v a n overleden
pestlijders i n de zestiende en zeven-
tiende eeuw. De medische w e t e n -
schap was toen n o g v r i j w e l machte-
loos. Dat behalve aan u n i v e r s i t e i t e n
opgeleide 'medicinae doctores' o o k
zogenaamde aderlaters, piskijkers en
gebedsgenezers o p t r a d e n , is i n d i t ge-
val veelzeggend. H e t z o u n o g tot be-
g i n t w i n t i g s t e eeuw d u r e n dat de o f f i -
ciële geneesheren het moesten opne-
m e n tegen de k w a k z a l v e r s en andere
Yomanda's v a n toen. H e t te geringe
aantal erkende artsen zal h i e r v a n o n -
g e t w i j f e l d mede oorzaak z i j n geweest.
I n de negentiende eeuw was er d o o r
de sterke b e v o l k i n g s g r o e i o p d i t v l a k
zelfs sprake v a n een verslechtering.
Verbetering k w a m pas na de o p r i c h -
t i n g v a n het eerste Tilburgse zieken-
fonds i n 1914.
H e t gemeentebestuur bemoeide z i c h
enkel met de g e z o n d h e i d s z o r g v o o r
de armen. H e t zo g o e d k o o p m o g e l i j k
h o u d e n d a a r v a n stond daarbij v o o r o p .
N i e t v e r w o n d e r l i j k is het d a n ook dat
het v o o r a l v o o r de a r m e n bedoelde
ziekengasthuis, dat i n 1838 geopend
w e r d , er niet o p initiatief v a n het ge-
meentebestuur k w a m . D i t gasthuis -
waar de Zusters v a n Liefde de verple-
g i n g o p zich n a m e n - had overigens
een slechte naam; m e n g i n g er alleen
heen o m te sterven. Pas na de eeuw-
wisseling k w a m h i e r i n v e r a n d e r i n g .
H i e r d o o r veranderde ook de sociale
samenstelhng v a n de patiënten. V o o r
een groot deel was d i t het g e v o l g v a n
het w e r k v a n d r . Deelen. H i j was de
drijvende kracht achter de professio-
nalisering v a n het gasthuis dat - omge-
d o o p t i n St. Elisabethziekenhuis - i n
1929 verhuisde naar de Jan v a n
Beverwijckstraat en vandaar i n 1982
naar haar h u i d i g e locatie. Z i j n tweede
ziekenhuis kreeg T i l b u r g i n 1966, r u i m
t w i n t i g jaar nadat daar v o o r het eerst
over gesproken was.
Over het gemeentebestuur schreef ar-
chivaris Gerard Steijns. Z i j n verhaal
begint i n de m i d d e l e e u w e n en behan-
delt niet alleen het bestuur, maar o o k
de rechtspraak. T o t 1811 was d i t na-
m e l i j k o o k een taak v a n de schepen-
b a n k d i e u i t n a a m v a n de heer T i l b u r g
en G o i r l e bestuurde. De procesgang
w o r d t u i t g e l e g d en een aantal aardige
voorbeelden v a n gevoerde processen
w o r d t gegeven. De schepenbank
sprak recht i n civiele en c r i m i n e l e za-
k e n en k o n zelfs de d o o d s t r a f o p l e g -
gen.
De bestuurstaak w e r d , nadat deze i n
de p r a k t i j k g e d u r e n d e e e u w e n was
gegroeid, pas i n 1732 v a n u i t D e n H a a g
d e f i n i t i e f geregeld. I n 1660 was al w e l
bepaald dat alleen gereformeerden i n
de schepenbank z i t t i n g m o c h t e n ne-
m e n . N a de k o m s t v a n de Fransen
w e r d e n zij al snel v e r v a n g e n d o o r de
aanhangers v a n de Bataafse r e v o l u t i e .
Tussenkomst v a n de geestelijkheid
z o r g d e ervoor dat al snel g e m a t i g d e r
personen o p de belangrijke b e s t u u r l i j -
ke posten k w a m e n te z i t t e n . Z o k w a -
m e n i n de negentiende eeuw de
T i l b u r g s e f a b r i k a n t e n en andere w e l -
gestelden o p de sleutelposities v a n het
T i l b u r g s e bestuur. Z i j w i s t e n de t o u w -
tjes i n h a n d e n te h o u d e n d o o r samen
m e t f a m i l i e l e d e n i n kleine k r i n g de
a m b t e n d o o r te geven. N a 1900 z o u
dat d o o r onder andere de k o m s t v a n
het algemeen kiesrecht veranderen. Er
k w a m e n o o k arbeiders i n de raad en
k a t h o l i e k e arbeiders w e r d e n w e t h o u -
der. I n d i t kader v i n d i k het een niet
onbelangrijke misser v a n de auteur
dat hij de affaire Bart v a n Pelt niet
noemt. Deze geboren en getogen
T i l b u r g e r was v a n h u i s u i t kathoUek
en later socialist g e w o r d e n . V a n w e g e
deze combinatie w i l d e de K V P h e m i n
1953 niet als w e t h o u d e r . Een d u i d e l i j k
teken dat de negentiende-eeuwse re-
gentenmentaliteit n o g niet v e r d w e n e n
was.
Steijns besteedt v e r d e r n o g k o r t aan-
dacht aan de w i j z e w a a r o p het bestuur
v a n de stad zijn taak o p n a m . T o t onge-
veer 1900 was d i t v o o r a l o n t h o u d i n g
v a n overheidsbemoeienis en z u i n i g -
h e i d , pas daarna greep de o v e r h e i d
meer i n . Jammer d a t de a c h t e r g r o n d e n
niet nader w o r d e n toegelicht.
M i l i t a i r - h i s t o r i c u s H e r m a n Roosen-
beek schreef a f l e v e r i n g 13 over de
T i l b u r g e r s en de soldaten. De soldaten
die hier i n de zestiende en zeventiende
eeuw w a r e n , brachten v o o r a l ellende
en een keer letterlijk de pest, w a a r d o o r
20% v a n de b e v o l k i n g het leven ver-
loor. V o o r de v e r s p r e i d i n g v a n ziekten
z o r g d e n o o k de soldaten die hier i n
het kader v a n de Belgische opstand i n -
g e k w a r t i e r d w a r e n . D o o r h u n seksu-
ele behoeften steeg het aantal syfilis-
gevallen. H e t aantal prostituees en o n -
w e t t i g e geboorten overigens ook.
W i l l e m I I vestigde i n T i l b u r g tijdelijk
het h o o f d k w a r t i e r v a n de opperbevel-
hebber v a n het leger. N a z i j n d o o d
v e r t r o k dat snel. I n 1856 verlieten de
laatste d r a g o n d e r s de stad. R o n d de
e e u w w i s s e l i n g probeerde de gemeen-
te weer een garnizoen i n de stad te
k r i j g e n . H e t w a a r o m h i e r v a n m a a k t de
auteur niet d u i d e l i j k . H e t d o o r h e m
genoemde Duitse gevaar lijkt m i j o n -
v o l d o e n d e als v e r k l a r i n g . G e v o l g was
i n ieder geval de b o u w v a n de
K r o m h o u t k a z e r n e nabij de Bredase-
w e g . H e t aantal m i l i t a i r e n w e r d t i j -
dens de Eerste W e r e l d o o r l o g n o g ver-
g r o o t d o o r de i n k w a r t i e r i n g v a n veel
gemobiliseerden. De officieren w e r -
d e n bij de gegoede b u r g e r i j i n g e k w a r -
t i e r d , de g e w o n e m a n s c h a p p e n w e r -
d e n onder slechte hygiënische omstan-
digheden i n lege fabrieken 'gehuisvest'.
Helaas gaat de schrijver o n v o l d o e n d e
i n o p de bijdrage v a n de laatstgenoem-
d e n aan de v e r s p r e i d i n g v a n de socia-
listische gedachte.
G e d u r e n d e de T w e e d e W e r e l d o o r l o g
h e r b e r g d e n de twee T i l b u r g s e kazer-
nes de soldaten v a n de fascistische o n -
derdrukker. Na h u n verdrijving wer-
d e n er i n t r a n s p o r t gespecialiseerde
troepen en een m i l i t a i r e r i j o p l e i d i n g i n
gelegerd. Z i j veroorzaakten i n het ver-
keer v a n de stad een 'groene p l a a g ' .
O p 30 a p r i l 1993 v e r d w e n e n de laatste
m i l i t a i r e n u i t de stad.
Volgens m i j k u n n e n w e b l i j z i j n d a t
T i l b u r g geen m i l i t a i r e stad meer is.
U i t g e z o n d e r d de Schotse m i l i t a i r e n
die de stad i n 1944 b e v r i j d hebben,
brachten de soldaten o v e r w e g e n d
w e i n i g goeds.
H e n k v a n D o r e m a l e n schreef afleve-
r i n g 14 over ambacht en i n d u s t r i e . H e t
is een goed verhaal g e w o r d e n d a t d u i -
delijk m a a k t dat er i n T i l b u r g meer is
geweest d a n alleen textiel. Z o w a r e n
er i n T i l b u r g v a n oudsher smeden,
timmermannen, bierbrouwers, mole-
naars, looiers en schoenmakers. V o o r
een g r o o t deel w e r k t e n zij aanvanke-
l i j k alleen v o o r de lokale m a r k t . I n de
d y n a m i e k v a n de economische o n t -
w i k k e l i n g tijdens de negentiende en
t w i n t i g s t e e e u w w i s t e n enkelen v a n
hen h u n b e d r i j v e n fors te laten g r o e i -
en. V a n D o r e m a l e n geeft een aantal
goede v o o r b e e l d e n , d i e h i j nader toe-
licht; bij de smeden n o e m t h i j de f i r m a
M e r k x . Deze u i t O i r s c h o t a f k o m s t i g e
smedenfamilie vestigde z i c h i n 1800 i n
T i l b u r g en w i s t z i c h te o n t w i k k e l e n tot
een heuse m a c h i n e f a b r i e k en ijzergie-
terij. I n de schoen- en l e d e r i n d u s t r i e
veranderde d o o r de k o m s t v a n de stik-
machine veel i n de v e r h o u d i n g tussen
de tot d a n toe g e w o o n s a m e n w e r k e n -
de baas en knecht. U i t deze bedrijfstak
geeft V a n D o r e m a l e n o n d e r andere
het v o o r b e e l d V a n A r e n d o n k . Deze
f i r m a n t , d i e alles heeft geprobeerd o m
het verenigingsrecht onder z i j n arbei-
ders tegen te h o u d e n , k o n z i c h zelfs
een tijdje eigenaar v a n de grootste
schoenfabriek v a n N e d e r l a n d noe-
men.
Verder k o m t o n d e r andere o o k de ta-
baksnijverheid n o g aan de orde. De
bekendste f i r m a u i t deze bedrijfstak is
w e l die v a n M a j o i e . O o k gaat V a n
D o r e m a l e n nader i n o p een aantal t i m -
m e r l i e d e n d i e o n d e r andere d o o r de
b o u w v a n de vele f a b r i e k e n k o n d e n
uitgroeien tot heuse aannemers, en k o -
m e n de V o l t en de w e r k p l a a t s v a n de
spoorwegen n o g aan de o r d e . Deze
laatste, die a a n v a n k e l i j k veel perso-
neel v a n b u i t e n T i l b u r g aantrok, was
enige t i j d de grootste w e r k g e v e r v a n
Tilburg.
Vreede (1750-1837). Gemeentearchi-
varis G e r a r d Steijns schreef v o o r deze
u i t g a v e een k o r t e i n l e i d e n d e biografie
v a n Vreede.
Pieter Vreede is v o o r a l b e k e n d v a n w e -
ge z i j n r o l i n de landelijke p o l i t i e k . H i j
was de w e g b e r e i d e r v a n de d o o r
Daendels i n j a n u a r i 1798 gepleegde ra-
dicaal-unitarische staatsgreep. N a deze
staatsgreep w e r d Vreede een v a n de
v i j f leden v a n het U i t v o e r e n d B e w i n d .
Een tweede c o u p een h a l f j a a r later be-
tekende het feitelijke einde v a n z i j n
p o l i t i e k e loopbaan. Vreede was ook
w o l f a b r i k a n t , en i n die h o e d a n i g h e i d
was h i j v a n grote betekenis v o o r
T i l b u r g . N a z i c h hier i n 1782 gevestigd
te hebben, introduceerde hij er e i n d
achttiende e e u w de grotere textielfa-
b r i e k , w a a r spoedig ook andere p r o -
d u k t i e s t a d i a d a n het s p i n n e n en w e -
v e n p l a a t s v o n d e n . M e t tachtig i n de
fabriek w e r k z a m e arbeiders en twee-
h o n d e r d t h u i s w e r k e r s , was ze i n 1812
het grootste b e d r i j f v a n T i l b u r g . H e t
bedrijf s t o n d ondertussen - sinds 1802
- onder l e i d i n g v a n twee zoons v a n
Vreede, Paulus en H e n d r i k .
De autobiografie Mijn levensloop w e r d
d o o r Vreede op hoge leeftijd, waar-
schijnlijk k o r t v o o r zijn d o o d i n 1837
geschreven. Mijn levensloop behandelt
overigens niet het hele leven v a n de
auteur. Ze begint i n zijn jeugdjaren en
stopt a b r u p t i n 1796. V o o r T i l b u r g zijn
een aantal passages interessant; bij-
v o o r b e e l d w a a r hij vertelt over de
k o m s t i n 1794 v a n de Franse legers, en
zijn v e r h o u d i n g daarmee. O o k de pas-
sage over de v e r k i e z i n g v a n de leden
v a n de N a t i o n a l e V e r g a d e r i n g i n 1796
is e r g a a r d i g . H i e r beklaagt Vreede
zich erover dat hij niet rechtstreeks tot
representant v o o r Brabant was geko-
zen. De schuld h i e r v o o r gaf hij aan het
' m u n n i k g e s p u i s ' . Z i j h a d d e n die dag
de Tilburgse kiezers b e w e r k t toch
v o o r a l o p een 'Roomschgezinde' kan-
d i d a a t te stemmen.
Paul van D u n
M.W. van Boven, A.M. Fafianieen G.J.W.
Steijns (ed.), Pieter Vreede, Mijn levens-
loop, Hilversum, Uitgeverij Verloren,
1994, 112 blz., geïlL, ISBN 90-6550-124-
X,f25.
Pieter Vreede (1750-1837) door B. de Poorter,
1835. (Part. colt.).

Paul van D u n

Bernard van Dijk, drs. Henk van

Doremalen, drs. Cor van der Heijden, drs.
Menno van der Laan, Ronald Peeters en
drs. Gerard Steijns (red.). Ach Lieve Tijd,
de boeiende historie van Tilburg, Zwolle,
Waanders Uitgevers, 1994, f 7,95 per af-
levering.
Afl. 11 drs. Cor van der Heijden, De
Tilburgers en hun gezondheidszorg. Afl.
12 drs. Gerard Steijns m.m.v. Arjan van
Loon, De Tilburgers en hun bestuur en
rechtspraak. Afl. 13. drs. Herman Roosen-
beek, De Tilburgers en de soldaten. Afl. 14
drs. Henk van Doremalen, De Tilburgers
en hun ambacht en industrie._

Pieter V r e e d e

I n de reeks e g o d o c u m e n t e n verscheen
bij uitgeverij V e r l o r e n de a u t o b i o g r a -
fie v a n de i n L e i d e n geboren Pieter
 Begunstigers:

Boekhandel Gianotten
N.V. T I L B U R G S C H E W AT E R LE I D I N G - M AAT S C H AP P I J Emmapassage 17 T i l b u r g

T e l . (013) 6 5 1 1 1 1
207 5038 NE Tilburg Tel, 013 - 3 5 2 3 2 5 Fax 0 1 3 - 35 23 21

VAN RAAK Rabobank Tilburg

STAAL B.V.

VêLLENHOVEN GROOT-OLIE | ^ QQO

Bressers
sinds 1893

Melis Gieterijen b.v.

Tilburg

AANNEMINGSBEDRIJF

C.J.M. VAN GAAL B.V. GI4||fT|N

TILBURG
d r u k k e r i j
BREDASEWEG 61 TILBURG
_ T E L 013-425050 _

woningbouw • utiliteitsbouw - renovatie

Bouwen is werk voor

Professionals
#•
van der weegen
1 bouwmaatschappij bv ^ FUJI P H O T O FILM B.V.
ringbaan oost 300 tilburg telefoon 013-36 21 36

EZ T T E Z r=?

STOK
P E T E R S T O K W O N I N G E N B.V.

BELLEN !
T e l . : 010-4137050

POELMAN DENNEMAN BRUINSMA advocaten

TILBURG - W A A L W I I K - E I N D H O V E N