Univerzitet u Tuzli

Filozofski fakultet

Odsjek: Historija

TIMARSKI SISTEM
(REFERAT)

Student: Mentor:

Dženan Hasanić dr.sc.Izet Šabotić, vanr. prof.

Tuzla, april 2016

 SADRŽAJ

I Uvod..........................................................................................................................................................1
II Opšti pogled na timarsko – spahijski sistem.............................................................................................2
III Spahije.....................................................................................................................................................4
IV Odnos spahije i raje.................................................................................................................................8
V Porezi.....................................................................................................................................................11
VI Zaključak................................................................................................................................................12
 I Uvod
Tema ovom referata je Timarski sistem. Timarski sistem je prestavljao temelje na kojima se
zasnivala vojna, ekonomska i privredna moć Osmanskog carstva. Timari su pretežno dodjeljivani
vojnicima umjesto plate. Dodjeljeni timar vojnici ili službenici nisu dobijali u trajno vlasništvo.
Oni su sa njega ubirali prihode u visini koja je određena za taj posjed. Najveći broj timara
dodjeljivan je konjanicima, koji su se nazivali spahije. Po tome je osmanski feudalni poredak i
nazvan timarsko – spahijski sistem.

Referat se sastoji iz četiri dijela; u prvom dijelu ponuđen je na neki način sam historijat
timarskog sistema, kao i njegova kodifikacija i način uspostavljanja, u drugom dijelu dat je
prikaz o vojnom redu – spahijama i njihova uloga i zaduženja u sklopu timarskog sistema. Treće
poglavlje daje uvid u odnos spahije i raje tj. obaveze koje je seljak dužan da obavlja na timaru
zemljoposjednika. Četvrto, zadnje, poglavlje odnosi se na poreska davanja raje.

II Opšti pogled na timarsko – spahijski sistem

Sultan, kao vrhovni poglavar države, uživao je neograničeno pravo svojine. Cjelokupna obradiva
seoska zemlja u Osmanskom carstvu pripadala je državi, te nazivala se mirijom. Sultan je iz
fonda državne zemlje vojnim i civilnim službenicima, kao plaću, na uživanje dodjeljivao
zemljišne posjede koji su se zvali timari. Po ovoj vrsti posjeda cjelokupni sistem nazvan je
timarski sistem. Ovaj sistem, se smatra jednim od stubova ne samo vojnog, već isto tako i
društveno – ekonomskog sistema Carstva. Po svojoj suštini, ta institucija nastala je iz
neophodnosti da se velika carska vojska održava na osnovana srednjovjekovne privrede.
Osmanlije su u svrhu toga određena riješenja preuzimali iz islamskog, a još u većoj mjeri, iz
bizantijskog nasljeđa.

Dakle, timarski sistem može se opisati kao predavanje na korištenje takozvane mirijske zemlje
koja je bila vlasništvo države, najprije vojnim službenicima koji su se istakli u ratovanju, a
kasnije i civilnim službenicima, i prenošenje na njih prava da sa doznačenih posjeda ubiraju
poreze propisane običajnim i šerijatskim pravom.

Da bi osmanska vlada uspostavila timarski sistem u novoosvojenim zemljama, najprije je trebalo

da se stvore uvjeti za to, odnosno bilo ga je moguće uspostaviti samo u onim oblastima gdje su
sandžački sistem, osmanski zakon i osmanska administracija bili uhvatili čvrste korijene.
Timarski sistem nije postojao u provincijama Egipta, Bagdada, Abisinije, Basre i Lahse, koje su
zahvaljujući toj činjenici sačuvale izvesnu autonomiju.

Primjena timarskog sistema kod Osmanlija počela je još u vrijeme emira Osmana. Poznato je da
je u vrijeme Orhana i Murata I znatno povećan broj timara. Posebno je u Rumeliji novoosvojena
zemlja povjeravana na korištenje vojnicima koji su stekli zasluge u borbama i porodicama koje
su se iz Anadolije doseljavale u Rumeliju.

Sultan Mehmed II doprineo je sređivanju timarskog sistema, povećavanju timarskih posjeda i

otklanjanu negativnih pojava u okviru ovoga sistema. On je oko 1470. god. izvršio reviziju
ukupnih zemljišnih posjeda širom svoje imperije, te je zaveo princip da se državi moraju vratiti
svi vakufi koje predhodni sultan nije sankcionisao, odnosno čije zgrade više nisu postojale ili su
izgubile svaku namjenu. Tada je preko 20.000 sela i poljoprivrednih dobara izvedeno iz statusa
ličnog vlasništva ili vlasništva zadužbina i podijeljeno je spahijama. U Anadoliji je, ipak,
izvjesna imanja ostavio u posjedu pojedinaca i derviša, koja su im pripadala i u ranijim
islamskim državama, ali je od svakog takvog posjednika zahtjevao da u vojsku šalje po jednog
potpuno naoružanog konjanika. Kasnije su slične mjere, samo manjega obima, preduzimali
sultani Selim I i Sulejman I, čiji su ogromni poduhvati zahtjevali sve veći broj spahija.

Kodifikacija osmanskog timarskog prava, njegovo unaprijeđenje i sređivanje ostvareno je u

vrijeme sultana Sulejmana Veličanstvenog. U njegovo su vrijeme zemlje stečene putem
osvajanja dodijeljene kao timari i dobile su stabilan status. Pored toga, iz zemljišnih registara za
vladavine Sulejmana I se vidi da su u to vrijeme obrađivane znatno veće površine zemlje nego
ranije, što se može zaključiti na osnovu katastarskih popisa.

U sastavu klase timarnika postojale su velike razlike. Begovi koji su dobijali imanja zvana has ili
zeamet obično su prethodno službovali u Saraju. Beglerbegovi su ubirali između 600.000 i
1.000.000 akči godišnje. Sandžak-begovi su držali posede zvane has, sa prihodom između
200.000 i 600.000 akči, dok su subaše držale hasove ili zeamete koji su donosili od 20.000 do
200.000 akči prihoda. U XV st. prosječni godišnji prihod spahije sa timarom iznosio je 2.000
akči, a u XVI st., taj iznos se popeo na 3.000 akči.

Opšte gledano, timarski sistem čine tri strane: raja, spahija i država. Odnos između njih, a nekada
i njihovo pogrešno držanje, prestavljaju najvažniju temu osmansko – ekonomske historije.

III Spahije
Najveći broj timara dodjeljivan je upravo spahijama (konjanicima), koji su obrazovali glavninu
osmanske vojske. Spahija je prestavljao tipičnog srednjovjekovnog konjanika, naoružanog
tradicionalnim oružjem, koje se sastojalo od luka i strijele, sablje, štita, kratkog koplja i
buzdovana, i ukoliko je dohodak sa njegovog timara premašio određenu svotu novca, ratovao je
pod oklopom. Uz to, vodio je brigu i njegovao svog konja.
Pored vojne službe, koja je bila primarna, spahija je imao zadatak da ubire poreze od raje u
oblasti gdje se nalazio njegov timar. Pored poreskih davanja raje upisane na njegovom timaru: on
je takođe u potpunosti raspolagao određenim dobrima zvanim hasa čifluci (ili kuluč jeri):
livadom, mlinom, vinogradom ili voćnjakom, za koji se starao da bude obrađivan i sa koga je
uživao bruto prihod. Ovaj dio timara postepeno je iščezavao krajem XVI st. Na zemlji koja je
bila pod njegovom odgovornošću spahija je prestavljao autoritet sultana.

Timari koji su bivali dodjeljeni od strane sultana nisu uvjek bili jednaki. U terminologiji se
razlikuju sami timari, te je u zavisnosti od visine prihoda nazivani različitim imenima: oni koji su
davali godišnji prihod do 20.000 akči nazivali su se timari (njega su uživali sitne spahije -
konjanici), oni koji su davali prihod u vrijednosti od 20.000 do 100.000 akči nazivali su se
zeamet (njega su uživali krupne spahije - zaim), te oni koji su davali prihod iznad 100.000 akči
nazivali su se hasovi (njega su uživali viši vojni i civilni službenici, sandžakbezi i drugi
namjesnici).

Prvenstveni zadatak timarskog sistema bio je da obezbjeđuje trupe za sultanovu vojsku, to jest da
održava velike konjičke snage, koje je kontrolisala centralna vlada. Spahija je u zavisnosti od
visine godišnjeg prihoda sa zemlje koju uživa, prilikom odlaska u vojni pohod, bio dužan na
svake 3.000 akči prihoda povesti sa sobom po jednog potpuno opremljenog konjanika –
džebeliju. Oni koji su uživali zeamet ili has izdržavali su po jednoga džebeliju na svakih 5.000
akči. U takvim okolnostima, početkom XVI st. spahija koji je uživao timar od 9.000 akči morao
je da krene u pohod opremljen oklopom i šatorom, i u pratnji trojice džebelija. Ove su džebelije u
ratu i u miru bile pod zapovjedništvom beglerbega i sandžakbega. Svi vojnici koji su podređeni
spahijama pripadali su konjici, pa su svi koristili konje su morali biti izdržljive pasmine i dobri
trkači. Sandžak-beg je na taj način mogao imati veliku pratnju džebelija, i što je njegova pratnja
bila veća, uživao je veći ugled. Veoma je teško stoga utvrditi brojno stanje spahijske vojske i
broj džebelija. Prema jednoj proceni, 1475. god., 22.000 spahija sa timarima živelo je u Rumeliji,
a 17.000 u Anadoliji. Smatra se da je sto godina kasnije, za vladavine Sulejmana I, bilo više od
četrdeset hiljada provincijskih spahija.

Kada bi sultan naredio da se krene u ratni pohod, iz centra bi se obavještavali beglerbegovi i

sandžakbegovi o pravcu kretanja vojske i o mjestu gdje će se vojska sakupiti. Ovi su dalje o tome
obavještavali spahije koji su se nalazili u njihovim ejaletima, odnosno sandžacima. Spahije bi se,
pod zapovjedništvom subaše, okupile pod sandžakbegovu zastavu. Spahije jednog sandžaka bili
su podijeljeni na teritorijalno organizirane jedinice, tzv. boluk, na čelu kojih su bili spomenuti
subaše. Po deset je tih jedinica boluk bilo potčinjeno jednom pukoviku (alajbegu) nad kojim je
neposredno bio sandžakbeg. Sandžakbegovi bi se potom okupili pod zastavu beglerbega, a
beglerbegovi bi se, u određeno vrijeme i na određenom mjestu priključili sultanovoj vojsci.
Potom bi sultan izvršio smotru svojih snaga, što je predstavljalo neku vrstu inspekcije, koja je
omogućavala da se utvrdi koji su ljudi odsutni i šta nedostaje od opreme.
Ratnička sezona je trajala od marta – aprila do oktobra – novembra. U rat bi polazilo oko 90%
spahija iz svih sandžaka, a ovih 10% bi ostali čuvati zavičajno područje, kao i voditi brigu o
timarima mobilisanih spahija. Na bojnoj polju spahije su zauzimali položaje na krilima,
obrazujući tako polumjesec, što im je omogućavalo da brzo opkole protivnika. Kad bi se završile
vojne operacije, spahije bi se vraćale na svoj timar, na kome su provodili ostatak godine. Kako
spahije nisu dobivali plaću čak ni u vrijeme kad su išli u rat. Njihove potrebe su se namirivale iz
prihoda sa timara koji su uživali. Za prikupljanje prihoda spahije svakoga sandžaka određivali su
između sebe 5 do 10 osoba koje su obilazile cijelu oblast i donosile novac. Oni su se nazivali
harčlikčije.

Proces dodjeljivanja timara podrazumjevao je više faza: timari su se dobijali na molbu vojnog
stariješine. Sultan bi, zatim, na osnovu takvog zahteva izdao ukaz kojim se određuje vrijednost
timara budućeg spahije i, pošto bi se u sandžaku našao sličan upražnjen timar, beglerbeg bi
podnosiocu molbe izdao teskeru, odnosno potvrdu. Molilac bi se sa teskerom zatim obratio
centralnoj vladi i od sultana dobio povelju o ustanovljenju timara. Ovakav postupak je bio
nezaobilazan kada se timar dobijao prvi put, ali su kasnije beglerbegovi, na osnovu sopstvenih
povelja, mogli da dodeljuju timare u vrednosti do 6.000 akči u Rumeliji, a do 3.000 akči u
Anadoliji. U svim drugim slučajevima, beglerbeg je morao samo da uputi Porti potvrdu,
dokument o raspodjeli, dok je samo dodjeljivanje berata uživaocu dobra bilo pravo rezervisano
za centralnu vlast. Tako se razlikuju “nepotvrđeni” timari, koje je dodjeljivao direktno beglerbeg
i “potvrđeni”, koji su podlegali odobrenju Porte.

Samo je pripadnik kategorije askera mogao da pretenduje na uživanje timara, dok je raji strogim
zakonom bilo zabranjeno da uživa takvu mogućnost. Sin je postajao vojnik samo ako mu je otac
bio pripadnik vojničke klase. Praksa koje se ustalila u XV st. da su, prilikom novih osvajanja,
osmanlije priznavale pripadništvo vojničkoj klasi i članovima odgovarajuće kaste, te su u
timarski sistem bili uključeni zatečeni pripadnici lokalnog kršćanskog plemstva, koji su samo
zadržali svoje stare feude. Vremenom su njihovi potomci iskoristili prednosti takve politike, te su
promjenili vjeru. U XV st. i XVI st. među timarlijama je bio veliki broj robova. To se misli na
muslimane koji su bili dobrovoljci ili oni koji su se podvigom istakli u ratnim pohodima.

Sinovi preminulih spahija dobijali su timare slične onima kakve su držali njihovi očevi. Ako je,
na primer, umrli raspolagao timarom čija se vrijednost kretala između 10.000 i 20.000 akči, prvi
sin bi dobio timar sa prihodom od 4.000 akči, a drugi sin po rođenju timar od 3.000 akči.
Ukoliko je očev timar vrijedeo između 20.000 i 50.000 akči, timar prvog sina iznosio je 6.000
akči, drugog 5.000 akči, a onaj eventualnog trećeg uživaoca prava 4.000 akči. Očevi ni u kojem
slučaju nisu mogli ostaviti sinovima u nasleđe svoja lena kao u zapadnoevropskom feudalnom
sistemu. Ukoliko svoje vojničke dužnosti ne bi obavljao sedam godina, spahija je gubio spahijski
status i prebacivan je u katastarski registar namenjen raji, što će reći da je sada podlegao
fiskalnim obavezama. Prema tome, krvno plemstvo bilo je isključeno u timarskom sistemu. Ako
bi spahija kome je oduzet posjed ratovao sedam godina, mogao je, na osnovu zahtjeva vojnog
zapovjednika, ponovo dobiti timar.
Zaslužnim se spahijama timar mogao povećati, čak im se mogao dodijeliti zeamet. Kad spahije
ostare toliko da ne mogu učestvovati u ratu, odlazili su u mirovinu sa određenom plaćom, a
njihov se timar dodjeljivao nekom drugom (Jedino je izuzetak u ovome bio Bosanski ejalet. Čak
je od 1594. god. ozakonjen odžakluk timar po kome članovi spahijine porodice nasljeđuju cijeli
timar). I zaslužni su džebelije mogli dobiti timar i postati spahije. Kad spahija umre, njegovoj se
porodici ostavljao dio timara koji je on uživao. Od tog se dijela timara izdržavala porodica. Ako
iza spahije ostane maloljetan sin koji još nije sposoban za vojsku, umjesto njega se u rat slao
džebelija sve dok ovaj ne odraste. Porodici spahije koji je život izgubio u borbi ostavljao se timar
u većoj vrijednosti od one koja je bila neophodna za izdržavanje porodice.

Za spahije sa timarima vodila su se po dva primjerka deftera. Od toga se jedan čuvao u dotičnom
ejaletu a drugi u središtu države. Kad se ukaže potreba, namjesnik ejaleta – beglerbeg – mogao je
izvršiti kontrolu prema defteru koji se ovdje čuvao. Iz zapisa u defterima moglo se vidjeti kad je
timar ostao bez uživaoca. Također se prema defterima moglo znati sa koliko spahija i sa koliko
džebelija raspolaže država.

Timarnici koji bi počinili kakav prestup kažnjavali su se prema vrsti krivičnog djela. Najteža
kazna za spahije bila je oduzimanje timara. Ova se kazna primjenjivala za one koji bez valjanoga
razloga odbijaju učestvovati u ratu. Za menje prijestupe spahiji se mogao oduzeti timar na
određeno vrijeme. Položaj spahije bio je cijenjen; postati spahija bila je čast. Poredak kojim je
bila određena pozicija spahija u vojnom sistemu počeo se remetiti krajem XVI st., kao što je bilo
i u drugim ustanovama u Osmanskoj državi, ponajprije u kapikulu korpusima. Ove su promjene
išle na štetu kapikulu vojnika u središtu i spahija u pokrajinama. Među najvećim razlozima
poraza osmanske vojske jesu nedisciplina i nepoštivanje propisa među timarnicima.

To nepoštivanje zakona najočiglednije se pokazalo u vrijeme Murata III. Timari su se počeli

dodjeljivali nepodobnim licima u naknadu za mito, na taj način su mnogi pojedinci koji nemaju
nikakve veze sa vojskom dobili timare na uživanje. Ova se protuzakonita praksa počela
primjenjivati dosta rano, još u vrijeme Sulejmana Veličanstvenog, te će ona u budućem periodu
negativno uticati na vojnu moć države, te je iz temelja potreslo ekonomiju i opću bezbijednost.
Pored toga, timari su se počeli sve više dodjeljivati i dvorskim i državnim zvaničnicima, i to kao
oblik plate ili penzije. Tako su timare dobili čauši, muteferike i pisari zaposleni u državnim
kancalarijama. U drugoj polovini XVI st. porastao je broj timara koji su dodeljivani licima izvan
vojničke klase i taj činilac je značajno doprineo raspadu ovog sistema.

Kako su timarnici vremenom izgubili važnost koju su ranije imali, 1650. god. uveden je porez za
uživanje timara. Ovo nije odgovaralo spahijama kojima su na taj način ugroženi interesi, pa su
čak podigli bunu u vrijeme kad je Fazil Ahmed – paša opsjedao Kandiju. U 18. st. preduzete su
određene mjere da se reformira organizacija timarnika, no ona se ipak nije uspjela modernizirati.
Kratko prije ukidanja janjičarskog korpusa veliki je dio spahija priključen mužarskom i
minerskom korpusu i na njihovo su čelo dovedeni novi oficiri. Međutim, ovo nije dalo željene
rezultate, pa je organizacija timarnika ukinuta 1847. god.
 IV Odnos spahije i raje
Država je spahiji davala izvjesna prava nad rajom da bi mu i na taj način garantovala prihode. U
najširem značenju riječi, pojam raje, bilo muslimanske ili hrišćanske, podrazumevao je podanike
proizvođače koji su, za razliku od pripadnika vojničke klase, plaćali dažbine. U užem smislu,
raju su činili zemljoradnici, nasuprot gradskom stanovništvu i nomadima, koji su imali drukčiji
status.

Spahija je sa timarom dobijao ne samo zemlju već i seljake na njoj. U XV st. raja je predstavljala
bitan činilac u svim poljoprivrednim poduhvatima, jer je obradive zemlje bilo više nego ljudstva
koje je radilo na njoj. Malobrojnost seoskog stanovništva i obilje neobrađene zemlje na timarima
bili su povod stalnih sukoba između timarnika, koji su pokušavali da jedan drugom preotmu raju.
Spahija kome bi raja pobegla, gubio bi prihod, pa je upravo zbog toga zakon zabranjivao raji da
napušta svoje prebivalište i odlazi na neko drugo mesto. Spahiji je davana mogućnost da u roku
od 15 godina prisili odbjeglog seljaka da se vrati na njegovu zemlju, ali to nikako nije mogao
učiniti bez kadijinog ukaza. Ako bi neko drugo lice, koje bi plaćalo desetak, došlo da radi na
napuštenoj zemlji, spahija nije više mogao natjerati odbjeglog seljaka da se vrati, već je samo
imao pravo da od njega traži čift-resmi. Ukoliko je taj seljak u međuvremenu počeo da se bavi
nekim zanatom u gradu, bio je obavezan da spahiji plati naknadu koja se zvala čift-bozan-akča
— namet zbog napuštanja zemlje — koji je iznosio godišnje nešto više od jednog dukata u zlatu.
Međutim, spahija ga nije mogao prisiliti da se vrati.

Ovakve okolnosti su se, po svemu sudeći, izmjenile u 16 st. Čini se da je stanovništvo Carstva
naglo bilo poraslo jer je obrađivana veća površina zemlje. Iz zemljišnih registara za vladavine
Sulejmana I se vidi da su u to vrijeme obrađivane znatno veće površine zemlje nego ranije, što se
može zaključiti na osnovu katastarskih popisa. Vrijednost zemlje i prihodi sa nje povećali su se.
Zakoni koji su zabranjivali seljacima da napuštaju zemlju nisu više bili tako strogi, naprotiv,
podsticali su priliv stanovništva iz sela u gradove. Može se reći da je u tom razdoblju površina
obrađene zemlje bila dostigla najviši stepen koji je dopuštala tehnologija onoga doba.

Država je spahiji davala još neka ovlašćenja: povijeravala mu je odgovornost za red u selu.
Polovina novca prikupljenog od seljaka na ime globe za sitne prekršaje pripadala je spahiji, a
druga polovina sandžak-begu; međutim, pravo na određivanje kazni isključivo je imao lokalni
kadija. Spahija je mogao da uhapsi prekršitelja, ali nije bio ovlašćen da mu presudi kaznu.
Spahija je živeo u selu koje je ulazilo u sastav njegovog timara i obavljao je svoje vojne
dužnosti, ali se sam nije bavio poljoprivrednom proizvodnjom. Da bi spahija mogao živjeti na
selu, osmanske kanun-name su propisivale da seljak mora činiti spahiji izvesne sitne usluge. Bio
je dužan da mu sagradi žitnicu, ali ne i kuću; zatim, morao je da prevozi spahijin desetak do
njegovog ambara ili do pijace, ukoliko ona nije bila dalje od jednog dana putovanja. Seljak je,
takođe, morao da kosi spahijinu livadu, ali ne i da sijeno prebacuje u njegovu štalu. Ukoliko bi
spahija došao u selo, seljak je bio dužan da mu pruži trodnevno gostoprimstvo, koje je
podrazumjevalo i staranje o njegovom konju. Zakon je, uz to, odobravao običaj da seljak daruje
spahiju o praznicima. U nekim oblastima sačuvao se običaj da seljak na spahijinom posedu radi
jedan dan do tri dana.

U kanun-nami svakog sandžaka nabrojane su one dažbine i usluge koje je seljak bio dužan da
čini, s tim što mu spahija nije mogao nametnuti nikakve druge obaveze. Porta je tome pridavala
veliki značaj i činjenica je da glavne odredbe u kanun-nami utvrđuju odnose između spahija i
raje. Spahija koji je postupao suprotno tim propisima izlagao se opasnosti da izgubi svoj timar.
Stoga se raja nesumnjivo nalazila u povoljnijem položaju od kmeta u srednjovekovnoj Evropi, a
glavna razlika leži u činjenici što je osmanski seljak živeo pod zaštitom centralizovane države i
njenog nezavisnog zakonskog sistema. Pa ipak, sultanovi ukazi vezani za život raje koji potiču
još iz petnaestog veka pokazuju da su spahije i begovi zloupotrebljavali svoja ovlašćenja.
Nastojanja spahija da održe ranije feudalne običaje bila su potvrda tih zloupotreba. Seljaci su se
žalili na nezakonite i preterano visoke globe, a posebno su stavljali prigovore na naviku sandžak-
begova i kadija da borave u njihovoj kući pod izgovorom da održavaju red i gone sumnjiva lica,
prisiljavajući ih da besplatno hrane ne samo njih već i njihovu mnogobrojnu pratnju i stoku.
Seljaci su se, sem toga, žalili i na pokušaje spahija da od njih uzimaju novac u vidu nezakonitih
nameta, kao i na njihova nastojanja da desetak prikupljaju u gotovom novcu, a ne u naturi.
Sulejman I je izdao više ukaza kojima je zabranjivao takve postupke.

Glavninu podanika koji su pripadali raji činili su zemljoradnici vezani za timar ili has, ali su u
okviru ove klase postojale socijalne razlike. Osmanski zakon, slično vizantijskom, delio je
seljaštvo prema tome da li pojedini seljak drži ceo čift ili pola čifta zemlje, dok je bezemljaše
razvrstavao zavisno od njihovog bračnog stanja, i na osnovu tih podataka razrezivan je porez
raje. U negdašnjim vizantijskim i balkanskim zemljama, Turci su zatekli izvestan broj
nepopisanih bezemljaša koji su se zvali elefteri, slobodnjaci. Raja koja je pobegla sa zemlje ili
koja nije bila uneta u katastarske popise, pojedinci koji su napuštali roditeljski dom i
neregistrovani nomadi tretirani su u osmanskom periodu kao jedna klasa. Bezemljaši su radili na
timarima kao privremeni ili stalni poljoprivredni radnici. Od ove druge grupe timarnici su
primali desetak i ostale dažbine kojima je podlegala raja, a koje su bile razrezane prema broju
dunuma. Ukoliko bi se bezemljaši na istom mestu zadržali tri godine, postajali bi raja tog spahije.
Porta je uporno pokušavala da nastanjuje bezemljaše i nomade.

Robovi-napoličari obrazovali su posebnu vlast, čiji položaj veoma podseća na životne uslove
kmetova u Zapadnoj Evropi. To su obično bili ratni zarobljenici ili kupljeni robovi koje su
sultani i uticajni pripadnici vladajuće klase kao radnu snagu koristili na svojim imanjima i
vakufima. Budući da lica u čiji bi posed dospela takva zemlja nisu mogla zapošljavati raju unetu
u katastarske registre, nastojali su da privuku nepopisanu raju ili da na svojoj zemlji nasele
robove koji bi je obrađivali. Većina imanja u posedu vladajuće klase bila je organizovana na
takav način. Ovaj sistem je primenjivan od najranijih dana Osmanskog carstva, ali se
rasprostranio tek početkom sedamnaestog veka.

I sama država je koristila napoličare za odgajanje pirinča ili druge poljoprivredne radove
neophodne za podmirivanje potreba dvora i vojske. U nameri da obnovi napuštena sela oko
Carigrada, Mehmed Osvajač je u njima naseljavao ratne zarobljenike, dajući im status
napoličara. Njima je bilo zabranjeno da se žene izvan svog kruga, a imali su obavezu da državi
predaju polovinu svoje žetve. U šesnaestom veku, ipak je većina napoličara prešla u redove raje.

Engleski putopisac H. Blaunt zabeležio je oko 1634. godine kako je svrha timarskog sistema da
„ulije strah u narod koji živi u provincijama i natera ga da dobro obrađuje zemlju". Jedan od
glavnih zadataka ove institucije bilo je, u stvari, obezbeđenje javnog reda. Služba bezbednosti,
koja je obuhvatala i sama sela, štitila je raju od razbojnika i gonila i kažnjavala prestupnike.
Subaša i sandžak-beg bili su odgovorni za red u svojoj oblasti, te bi, s vremena na vreme,
obilazili svoj sandžak da pohvataju pustahije. Sandžak-beg je imao isključivo pravo da izvršava
telesne kazne koje bi odredio kadija.

V Porezi
Kada je riječ o porezima, raja, kršćanska ili muslimanska, je bila dužna da plaća veliki broj
poreza i nameta, u novcu i naturi, od kojih je dio pripadao sultanu, a dio “gospodaru zemlje” od
koga je zavisio. U sklopu obaveza koje su seljaci morali da plaćaju postojali su kanonski porezi,
kao i oni koje je uveo sultan, bilo za teritoriju čitavog carstva, bilo samo za pojedine oblasti. Sve
zakonske odredbe bile su kodifikovane zakonikon (kanunnamom), posebnim za svaku oblast,
prihvatljivim za podanike. Svako kršenje Porta je strogo kažnjavala.
U sistemu ličnih dadžbina upravo je počivala osnovna razlika između poreskog položaja
muslimanske i nemuslimanske raje. Nemuslimani su pored drugih dadžbina plaćali porez po
glavi, zvan džizija (ili harač), od koga je prihod najčešće odlazio direktno kod sultana,
naplaćivao se većinom prema domaćinstvu , čiji je iznos varirao u zavisnosti od platežne moći
obveznika. Takođe, nemuslimani su plaćali još jedan lični porez, ispendžu, koji se uzimao od
svakoga odraslog podanika u jednakom iznosu bez obzira na to s koliko je zemlje raspolagao i
koliko je stoke posjedovao. U XVI st. visina tog poreza iznosila je 25 akči, a kasnije je ta suma
povećana. Ekvivalent tom porezu plaćalo je i muslimansko stanovništvo, ili baren ono koje je
uživalo zemljišni posjed, i to tzv. “porez na pacelu” (resmi čift), u iznosu od 22 akče.

Oporezivanje proizvodnje bilo je jednako za svu raju, i osnovu je činio desetina (ušur) na žitarice
koji je odgovarao davanju u naturi i razlikovao se od oblasti do oblasti. Ukoliko bi pripadnik raje
napustio zemlju ili otišao negdje drugo ili se počeo baviti nekim obrtom, spahija je imao pravo
da ga pronađe i vrati na zemlju. Svrha tog spahijinog prava bila je s jedne strane da zemlja ne
ostane neobrađena, a s druge strane da se ne umanji spahijin prihod. Ukoliko bi prošlo 10 godina
od napuštanja zemlje i pripadnik raje tek tada bio pronađen, nije se mogao prisiliti da se vrati. U
tom je slučaju bio obavezan platiti porez koji se nazivao Čiftbozan resmi. Visina tog poreza
određivala se prema veličini zemlje koju je napustio. Druga mogućnost da izmiri svoje obaveze
prema bivšem spahiji bila je da mu dadne isti ušur koji je tokom godina davao novom spahiji.

Od onih koji su na spahijski timar dolazili iz nekoga drugoga mjesta da bi ondje proveli zimu
uzimao se porez u iznosu od 6 akči. Taj se porez nazivao Resm – i duhan, zbog toga što su
pridošlice “koristili spahijino ognjište”. Ovome treba dodati čitav niz drugih poreza, pod
zajedničkim nazivom badahava, od kojih je dio pripadao timarniku, a dio sandžak – begu ili
subaši, u čijoj se oblasti timar nalazio. Porez na ovce pripadao je najčešće sultanu.

VI Zaključak
Kada sagledamo sve činjenice vezane za timarski sistem, možemo zaključiti da je on prestavljao
jednu, pa čak ako i ne najvažniju državnu instituciju u Osmanskomcarstvu.. Timarski sistem je
od samih početaka osmanske države bio izrazito obilježje osmanske vlasti. Kao takav on je imao
svoju pravnu, financijsku, upravnu i vojnu dimenziju. Kada pogledamo sa pravnog aspekta
vidljiv je značaj timarskog sistema i timara kao posjeda uopšte, financijski gledano zahvaljujući
timarima prikupljala se velika količina poreza od strane seljaka koji je obrađivao taj posjed koji
je bio u posjedu spahije. Sa upravnog aspekta, znamo da je tipično u svakoj osmanskoj provinciji
na snazi bio timarski sistem, i da je kao takav imao važnu ulogu u uspostavljanju i osiguravanju
osmanske vlasti u njoj. I zadnje, vojno gledano, timar se dodjeljivao pretežno spahijama za
njihovu vojnu službu i nikako nije mogao biti nasljedan kao u zapadnoj feudalnoj Evropi.

Literatura
Ihsanoglu Ekmeleddin, Historija Osmanske države i civilizacije, Sarajevo 2004.

Inaldžik Halil, Osmansko carstvo; Klasično doba 1300 – 1600, Beograd 2003.

Mantran Rober, Istorija osmanskog carstva, Beograd 2002.

Matuz Jozef, Osmansko carstvo, Zagreb 1992.