Voorpublicatie uit 'De vrijgevige God' van Tim Keller

Twee manieren van gelukkig worden

Kerkmensen hebben vaak hun oordeel klaar over de genotscultuur om hen heen. Al snel luidt
dat: ‘Gelukkig zijn wij beter.’ Tim Keller schreef een onthullend boek aan de hand van de
gelijkenis van de verloren zoon: De vrijgevige God. Een voorpublicatie.

Door Tim Keller

Jezus gebruikt de twee zonen in de gelijkenis van ‘de verloren zoon’ (zoals
de gelijkenis meestal wordt genoemd) als illustratie van de twee hoofdwegen waarlangs mensen
geluk en vervulling najagen: de weg van moreel conformisme en de weg van zelfontdekking. Ze
werken beide als een lens die onze hele kijk op het leven kleurt, of als een denkpatroon dat vorm
geeft aan al je ideeën. Het zijn twee manieren om persoonlijke betekenis en waarde te vinden, om
met de ellende in de wereld om te gaan, en om goed van kwaad te onderscheiden.
De oudste zoon in de parabel staat voor de weg van moreel conformisme. De Farizeeërs van Jezus’
dagen geloofden dat zij weliswaar een door God verkoren volk waren, maar dat zij toch alleen door
strikte gehoorzaamheid aan de Bijbel onder zijn zegen zouden blijven en uiteindelijke verlossing
konden krijgen. Dit denkpatroon kent ontelbaar veel varianten; maar men gaat er altijd vanuit dat de
wil van God en de maatstaven van de gemeenschap boven persoonlijke vervulling gaan. Geluk en
herstel van de wereld zijn in deze visie alleen bereikbaar als we moreel correcte mensen worden.
Natuurlijk kunnen we af en toe struikelen, maar dan word je beoordeeld naar de diepte en de
hevigheid van je berouw. In deze visie moeten we altijd ergens aan voldoen, tot in onze
mislukkingen toe.
De jongste zoon in de parabel staat voor de weg van zelfontdekking. In oude patriarchale
samenlevingen koos een enkeling deze richting. Maar vandaag zijn het er veel meer. Volgens dit
denkpatroon moet het individu vrij zijn om zijn of haar eigen doelen en zelfvervulling na te jagen,
ongeacht de heersende gebruiken en verwachtingen. In deze visie zou de wereld er veel beter
voorstaan als tradities, vooroordelen, gezagsstructuren en andere hinderpalen voor een persoonlijke
vrijheidsbeleving werden verzwakt of weggenomen.
Mensen die de weg van moreel conformisme gaan, zeggen: ‘Ik doe niet wat ik wil maar wat de
traditie en de mensen willen dat ik doe.’ Wie de weg der zelfontdekking kiest, zegt: ‘Ik ben de enige
die bepalen kan wat goed of slecht voor mij is. Ik leef zoals ik leven wil en vind op die manier mijn
ware ik en mijn geluk.’

Onze westerse maatschappij is zo diep verdeeld tussen deze twee zienswijzen, dat bijna niemand
nog een andere manier van leven kan bedenken. Als je kritische afstand bewaart tot de ene weg,
neemt iedereen aan dat je dus de andere hebt gekozen. Want elk van beide zienswijzen verdeelt de
wereld gewoonlijk in twee hoofdgroepen. De morele conformist zegt: ‘De immorelen – de mensen
die “doen wat ze willen” – zijn het grote probleem, en morele mensen zijn de oplossing.’ De
voorstanders van zelfontdekking zeggen: ‘De fanatieke, geborneerde mensen – die zeggen de
waarheid in pacht te hebben – zijn het grote probleem, en ruimdenkende, progressieve mensen zijn
de oplossing.’ Elk van beide zegt: onze weg is de weg waarlangs het in orde zal komen met de
wereld, en wie niet met ons is, die is tegen ons.
Moeten we concluderen dat ieder mens in een van deze twee categorieën thuishoort? Ja en nee. Een
groot aantal mensen heeft een temperament waardoor ze ofwel neigen tot een leven van moreel
conformisme ofwel tot een leven van zelfontdekking. Er zijn echter ook mensen die heen en weer
pendelen, die per levensstadium nu eens de ene en dan de andere strategie proberen. Velen hebben
de denkvorm van het moreel conformisme beproefd, raakten erdoor vermorzeld, en maakten toen
een dramatische stap naar een leven van zelfontdekking. Anderen maken een tegenovergestelde
beweging.
Sommige mensen kunnen met enig recht beweren dat ze de twee zienswijzen in één persoonlijkheid
combineren. Er zijn oudste zonen met een zeer traditioneel voorkomen die, als uitlaatklep, ook een
verborgen jongstezoon-leven leiden. Bij politieacties om internet-sexpiraten op zoek naar jonge
tieners in de val te laten lopen worden regelmatig zeer gelovige mensen betrapt, waaronder veel
priesters en dominees. Andersom zijn er veel mensen, zeer vrijgevochten en ongelovig in hun
opvattingen en levensstijl, die op religieus conservatieve mensen neerkijken met een eigenwaan en
minachting als van de ergste Farizeeërs.
Maar bij alle variatie blijven het toch twee hoofdmanieren van leven. De boodschap van Jezus met
zijn parabel is dat beide manieren fout zijn. De parabel laat het radicale alternatief zien.

Twee verloren zonen

In het eerste bedrijf geeft Jezus in de persoon van de jongste zoon een voor iedereen herkenbaar
beeld van zonde. De jonge man vernedert zijn familie en leidt een genotzuchtig, liederlijk leven. Hij
is totaal losgelagen. Hij is vervreemd van de vader, die in het verhaal staat voor God. Een ieder die
zo leeft zou van God afgesneden worden, en dit zullen alle toehoorders van de gelijkenis hebben
beaamd.
In het tweede bedrijf wordt echter ingezoomd op de oudste zoon. Hij is nauwlettend gehoorzaam
aan de vader en derhalve, volgens de gelijkenis, aan God. Hij is totaal onder controle en heeft veel
zelfdiscipline. Zo hebben we hier twee zonen, de ene ‘slecht’ naar conventionele maatstaven en de
andere ‘goed’; en toch zijn ze allebei vervreemd van hun vader. De vader moet voor elk van beide
naar buiten komen en ze dan uitnodigen om bij zijn feest van liefde te komen. Er is in deze
gelijkenis dus niet maar één verloren zoon – het zijn er twee.
Maar het tweede bedrijf komt bij een onaanvaardbare conclusie uit. Jezus laat in het verhaal
opzettelijk de oudste zoon in zijn toestand van vervreemding. De slechte zoon gaat naar het feest
van de vader maar de goede zoon wil niet. De hoerenloper wordt gered, maar de man van morele
onberispelijkheid is nog steeds verloren. Je hoort bij de afloop van het verhaal bijna de Farizeeën
ademhappen. Het was de complete omkering van alles wat hun altijd was geleerd.
En Jezus laat het daar niet bij. Het wordt nog gekker. Waarom gaat de oudste zoon niet naar binnen?
Hij noemt zelf de reden: ‘Omdat ik nooit ongehoorzaam aan u ben geweest.’ Niet ondanks maar
juist door zijn goedheid raakt de oudste zoon hier de liefde van zijn vader kwijt. Niet zijn zonden
werpen de barrière tussen hem en zijn vader op, maar de trots op zijn morele staat van dienst; niet
zijn wangedrag maar zijn rechtvaardigheid weerhoudt hem van deelname aan het feest van de vader.

Hoe kan dat? Dat kan doordat de zonen in hun hart, en in twee manieren van leven waarvoor zij
staan, veel meer op elkaar lijken dan op het eerste gezicht.
Wat wilde de jongste zoon het liefste in het leven? Hij had weinig zin om in het familiebezit te
delen onder vaderlijk toezicht. Hij wilde zijn eigen beslissingen nemen en onbelemmerde controle
hebben over zijn deel van de rijkdom. Hoe kreeg hij dat? Met een staaltje van brutaliteit, een grove
schending van gangbare normen, een complete onafhankelijkheidsverklaring.
Wat wilde de oudste het liefst? Als je erover nadenkt, kom je tot de conclusie dat hij hetzelfde wilde
als zijn broer. Hij was net zo rancuneus tegen de vader als de jongste zoon. Ook hij wilde meer de
dingen van zijn vader dan de vader zelf. Maar terwijl de jongste zoon naar een verre landstreek
ging, bleef de oudste in de buurt en ‘was nooit ongehoorzaam’. Dat was zijn manier om greep te
krijgen. Zijn onuitgesproken eis luidt: ‘Ik ben nooit ongehoorzaam geweest! Nu moet u de dingen
in mijn leven doen zoals ik wil.’
De twee zonen waren in hun hart hetzelfde. Ze hadden beide een hekel aan het gezag van hun vader
en zochten manieren om eronderuit te komen. Ze wilden elk van beide in een positie komen waarin
ze de vader konden voorschrijven wat hij moest doen. Met andere woorden, elk van beide kwam in
opstand – maar de een deed dat door heel slecht te zijn, en de ander door extreem goed te zijn. Ze
zijn beide vervreemd geraakt van het vaderhart; het zijn twee verloren zonen.
Ziet u wat Jezus hier dus leert? Geen van beide zonen had de vader op zichzelf lief. Elk van beide
gebruikte de vader meer voor eigen egocentrische doeleinden dan dat ze hem liefde, vreugde en
dienstbaarheid betoonden om wille van hemzelf. Dit betekent dat je tegen God in opstand kunt
komen en van hem kunt vervreemden ofwel door zijn regels te overtreden, ofwel door ze allemaal
ijverig na te leven.
Het is een schokkende boodschap: zorgvuldige naleving van Gods wet kan functioneren als
strategie voor opstand tegen God.

Een dieper verstaan van zonde

Met deze parabel geeft Jezus een veel diepzinniger idee van ‘zonde’ dan we ooit zouden hebben als
hij er niet voor zorgde. De meeste mensen denken bij zonde aan iemand die onder de maat van
Gods gedragsregels blijft. De definitie van zonde die Jezus geeft behelst niet minder maar juist meer
dan dat.
Flannery O’Connor zegt in haar roman Wise Blood over de figuur Haze Motes dat ‘hij een diepe,
zwarte, woordeloze overtuiging had dat je Jezus kon omzeilen door de zonde te omzeilen.’ Dat is
een diep inzicht. Je kunt Jezus als Verlosser omzeilen door alle morele voorschriften na te leven.
Doe je dit, dan heb je ‘rechten’. God is aan jou nu gebedsverhoring en een goed leven verschuldigd,
en daarna een toegangskaart voor de hemel. Jij hebt geen Verlosser nodig die jou gratis gratie
verleent, want je bent je eigen Verlosser.
Dit is duidelijk de houding van de oudste zoon. Waarom is hij zo boos op de vader? Hij vindt dat hij
het recht heeft om tegen de vader te zeggen hoe de mantels, de ringen en het vee van de familie
moeten worden aangewend. Net zo leiden gelovige mensen gewoonlijk een moreel zeer
verantwoord leven, maar hun doel is invloed op God te krijgen, hem onder controle te hebben, hem
in een positie te krijgen de hij aan hen verschuldigd zou zijn. Zo zijn ze, ondanks alle ethische
nauwkeurigheid en alle vroomheid, feitelijk in opstand gekomen tegen zijn gezag. Als je, met de
oudste zoon, meent dat God je zou moeten zegenen en helpen omdat je zo veel hebt gedaan om hem
te gehoorzamen en een goed mens te zijn, kan Jezus wel je helper, je voorbeeld en zelfs je
inspiratiebron zijn, maar je Verlosser is hij dan niet. Je dient dan als je eigen Verlosser.
Achter de sterk verschillende gedragspatronen van de twee broers gaat dezelfde drijfveer en
bedoeling schuil. Op hun verschillende manieren gebruiken ze allebei de vader om de dingen te
krijgen waar ze eigenlijk hun hart op hebben gezet. Het was de rijkdom en niet de liefde van de
vader waar zij hun geluk en vervulling in dachten te vinden.
Aan het eind van het verhaal heeft de oudste zoon gelegenheid om zijn vader werkelijk vreugde te
bezorgen door naar het feest te gaan. Maar uit zijn wrokkige weigering blijkt dat het geluk van de
vader nooit zijn oogmerk is geweest. Als de vader de jongste zoon weer opneemt, wat een
verkleining van het erfdeel van de oudste betekent, wordt het hart van de oudste zoon blootgelegd.
Hij doet alles wat hij kan om zijn vader te kwetsen en te weerstaan.

Oudste zonen zijn God gehoorzaam om iets te ontvangen. Ze zijn God niet gehoorzaam om God
zelf te krijgen – om op hem te lijken, hem lief te hebben, hem te kennen, en hem vreugde te
brengen. Gelovige en morele mensen kunnen zo hun eigen geestelijke Heer en Verlosser worden,
net zo goed als de jongste zonen die zeggen dat ze niet in God geloven en zelf wel bepalen wat goed
en kwaad is.
Hier hebben we dus Jezus’ radicale herdefiniëring van wat er mis met ons is. De definitie van zonde
is voor bijna iedereen: het breken van een aantal regels. Maar Jezus laat zien dat een man met bijna
niets op zijn morele kerfstok toch precies zo geestelijk verloren kan zijn als de meest lichtzinnige en
immorele mens. Waarom? Omdat zonde niet maar het breken van regels is. Het is jezelf in plaats
van God stellen als Verlosser, Heer en Rechter (zoals elk van beide zonen het gezag van de vader in
zijn eigen leven probeerde uit te schakelen).
Er zijn twee manieren om je eigen Verlosser en Heer te zijn. De ene is dat je alle morele wetten
breekt en je eigen koers uitzet, de andere dat je je aan alle morele wetten houdt en zeer, zeer goed
bent.

Beide fout; beide geliefd

Jezus verdeelt de wereld niet in de morele ‘goeden’ en de immorele ‘slechten’. Hij laat zien dat
iedereen opgaat in het zelfverlossingsproject, in het gebruiken van God en anderen om zelf macht
en invloed te krijgen. We pakken het alleen maar verschillend aan. Maar ook al zitten beide zonen
fout, de vader geeft om hen, en vraagt beiden terug te keren naar zijn liefde en zijn feestmaal.
Dit wil zeggen dat Jezus’ boodschap, het ‘evangelie’, een spiritualiteit is die van alle andere
verschilt. Het evangelie van Jezus is niet religieus of onreligieus, niet moreel of immoreel,
moralistisch of relativistisch, conservatief of progressief. Het staat ook niet ergens halverwege een
schaal tussen twee uitersten; het is iets volkomen anders.
Het evangelie verschilt van de andere twee benaderingen. Iedereen zit volgens het evangelie fout,
iedereen is geliefd, en iedereen is geroepen dit in te zien en te veranderen. Oudste zonen
daarentegen verdelen de wereld in tweeën: ‘De goede mensen (wij) zijn binnen en de slechte
mensen, die de oorzaak zijn van alle problemen, zijn buiten.’ Jongste zonen, ook als ze helemaal
niet in God geloven, doen hetzelfde en zeggen dan: ‘Nee, de ruimdenkende en tolerante mensen zijn
binnen en de fanatieke, bekrompen mensen, die de oorzaak zijn van alle problemen, zijn buiten.’
Maar Jezus zegt: ‘De nederigen zijn binnen en de hoogmoedigen zijn buiten’ (vgl. Lukas 18:14). De
mensen die erkennen dat ze niet bijzonder goed of ruimdenkend zijn, bewegen zich in Gods
richting, want voorwaarde voor het ontvangen van Gods genade is het besef dat je die genade nodig
hebt. De mensen die denken dat het met hen best goed gaat, dank u, bewegen zich bij God vandaan.
‘De Heer ... ziet naar de nederige om, de hoogmoedige doorziet hij van verre’ (Psalm 138:6).
Een krant zou ooit aan lezers de vraag hebben voorgelegd: ‘Wat zit er fout met de wereld?’ waarop
de katholieke denker Chesterton de volgende korte brief zou hebben geschreven: ‘Geachte redactie,
Ik. Met vriendelijke groet, G. K. Chesterton.’ Ziedaar de houding van iemand die de boodschap van
Jezus begrepen heeft.
Hoewel de zonen beide fout zitten en beide geliefd zijn, heeft het verhaal niet voor allebei dezelfde
afloop. Waarom zet Jezus het verhaal zo in elkaar dat een van beide gered wordt, weer in de juiste
relatie tot zijn vader komt te staan, en de ander niet (het gebeurt althans niet voor het eind van het
verhaal)? Misschien wil Jezus duidelijk maken dat weliswaar beide soorten zelfverlossing fout zijn,
maar dat ze niet allebei even gevaarlijk zijn. Een van de ironische trekjes van de gelijkenis komt nu
aan het licht. De jongste zoon ontvluchtte de vader op een verpletterend duidelijke manier. Hij
verliet de vader letterlijk, fysiek en moreel. De oudste zoon bleef thuis, maar hij stond in feite
verder van de vader en was hem vreemder dan zijn broer. Want hij is blind voor zijn eigen toestand.
Hij zou zich verschrikkelijk gestoord hebben aan de suggestie dat hij in opstand kwam tegen het
gezag en de liefde van de vader, maar dat kwam hij, in hoge mate.
De oudste zoon is het meest verblind voor wat er aan de hand is, en daarom is het oudstezoonschap
of Farizeeërschap als geestelijke toestand uitzichtlozer. ‘Hoe durf je dat te zeggen?’ is het antwoord
van gelovige mensen als je suggereert dat hun relatie met God niet in orde is. ‘Ik sla geen
kerkdienst over.’ Wat Jezus zegt komt neer op: ‘Dat doet er niet toe.’
Zoiets had nog niemand ooit beweerd.

Bovenstaande tekst is een ingekorte bewerking van het hoofdstuk 3 (Een nieuwe definitie van
zonde) in De vrijgevige God, Uitgeverij Van Wijnen, Franeker 2009. Dit boek verschijnt begin
april.
Zie ook de bespreking die Aad Kamsteeg schreef van dit boek, in het maartnummer van CV•Koers.

Dit artikel is verschenen in CV·Koers maart 2009

Naar boven | Reageer op dit artikel | Mail naar vriend(in) | Print dit artikel