SEMINARSKI RAD

"Vremenski sistemi koji se koriste u geodeziji"

Sadržaj:

1. Uvod...............................................................................................................................................3
2. Sunčevo vrijeme (Solar time)..........................................................................................................4
3. Usklađeno svjetsko vrijeme (UTC)..................................................................................................4
4. UT (engl. Universal Time)/UT0, UT1, UT2/.....................................................................................5
5. Zvjezdano vrijeme (sidereal time)..................................................................................................5
6. Efermidno vrijeme..........................................................................................................................6
7. Dinamička vremena........................................................................................................................7
8. Međunarodno atomsko vrijeme (TAI)............................................................................................8
9. GPS vrijeme ( GPS time)..................................................................................................................9
10. GLONASST – GLONASS vrijeme...................................................................................................9
11. Galileo sistemsko vrijeme (GST – Galileo system time).............................................................9
12. Zaključak...................................................................................................................................10
13. Literatura:.................................................................................................................................11
 1. Uvod

U ovom seminarskom radu govorit ćemo o vremenskim sistemima. Vremenski sistemi su

sistemi u kojima definiramo vrijeme dijelovima astronomskih i fizikalnih perioda temeljenih
na nekoj periodijskoj pojavi ili procesu:

 astronomskom:
- Zemljina rotacija (dan) i revolucija (godina),
- gibanje Mjeseca oko Zemlje (mjesec),
- broj planeta u sunčevom sistemu vidljivi prostim okom (7) ili ¼ lunarnog ciklusa
(sedmica),
- gibanje planeta oko Sunca

 fizikalnom:
- titranje (oscilacija) atoma

Možemo ih podijeliti na astronomske i atomske grupe, a četiri osnovna sistema u tim

grupama su:

1. SUNČEVO VRIJEME (Solar Time) (i pripadajuće sunčeve vremenske skale definirane

Zemljinom rotacijom u odnosu na srednje Sunce)

2. ZVJEZDANO VRIJEME (Sidereal Time) (i pripadajuće zvjezdane vremenske skale

definirane Zemljinom rotacijom u odnosu na zvijezde)

3. DINAMIČKO/KOORDINATNO VRIJEME (Dynamic/Coordinate Time) (i pripadajuće

dinamičke/koordinatne vremenske skale definirane vremenskim varijablama u jednačinama
gibanja koje opisuju dinamiku Sunčevog sistema)

4. ATOMSKO VRIJEME (Atomic Time) (i pripadajuće atomske vremenske skale definirane

brojem oscilacija energetskog stanja atoma Cs-133)

U nastavku ovog rada detaljnije ćemo se dotaknuti pojedinih vremenskih sistema.

 2. Sunčevo vrijeme (Solar time)

Sunčevo vrijeme je vrijeme mjereno rotacijom Zemlje u odnosu na Sunce. Prividno sunčevo
vrijeme je ono mjereno izravnim promatranjem Sunca ili sunčanim satom. Srednje sunčevo
vrijeme, koje je zadržala većina satova, jeste sunčevo vrijeme koje bi se mjerilo
promatranjem da je Sunce putovalo jednakom prividnom brzinom tijekom cijele godine, a ne,
kao što zapravo čini, malo različitom prividnom brzinom koja ovisi od godišnjih doba.
Razlika između srednjeg i prividnog sunčevog vremena poznata je kao jednačina vremena. To
se obično izražava kao korekcija, koja ne prelazi 16 minuta, a koja se dodaje ili oduzima od
prividnog sunčevog vremena kako bi se utvrdilo srednje sunčevo vrijeme. Stvarno Sunce i
imaginarno "srednje Sunce", na osnovu kojeg se mjeri srednje Sunčevo vrijeme, mogu biti
udaljeni čak 16 minuta, jer tijekom godine prividno kretanje stvarnog Sunca na pozadini
zvijezda (ekliptike ) naizmjence usporava i ubrzava. Dva su razloga za to:

Prvo, Zemljina putanja nije baš kružna i Zemlja se u njoj kreće s malo drugačijim brzinama u
različitim godišnjim dobima.
Drugo, Zemljina os je nagnuta u odnosu na ravninu Zemljine orbite.

Od 1928. mjesno srednje sunčevo vrijeme za Greenwichki meridijan (Greenwich Mean Time,
GMT) nazvano je svjetsko vrijeme ili opće vrijeme (Universal Time, UT).

Dok se od 1972. godine uobičajeno vrijeme temelji se na kombinaciji sunčevog i atomskog

vremena i naziva se Koordinirano univerzalno vrijeme ili Usklađeno svjetsko vrijeme.

3. Usklađeno svjetsko vrijeme (UTC)

UTC (skraćenica prema engl. Coordinated Universal Time: usklađeno svjetsko vrijeme),
međunarodno je dogovoreno vrijeme na polaznom (nultom) meridijanu koji dogovorno
prolazi kroz zvjezdarnicu u Greenwichu kraj Londona. Nekada se nazivalo griničkim
srednjim vremenom (GMT, skraćenica od engl. Greenwich Mean Time). UTC je slog
međunarodnoga atomskoga vremena (TAI) i astronomskoga ili općenitoga vremena (UT,
skraćenica od engl. Universal Time). Osnova mu je mjerna jedinica SI sekunda. Zbog nejedno
kretanja Zemlje, u Međunarodnom uredu za mjere i tegove povremeno se UTC usklađuje s
atomskim satom i korigira dodavanjem ili oduzimanjem tzv. prijestupne sekunde. UTC je
osnova za jednoznačno određivanje mjesnoga vremena, vremena u pomorskom i zračnom
prometu, radiokomunikacijama, znanstvenim istraživanjima, svemirskim letovima i sl.
 4. UT (engl. Universal Time)/UT0, UT1, UT2/

Zbog toga što satni ugao fiktivnog srednjeg Sunca nije klasična astronomska vremenska skala
uvedena je vremenska skala koja blisko aproksimira prividno dnevno gibanje Sunca i služi
kao temelj za javno mjerenje vremena. UT je definiran greenwichkim satnim uglom fiktivnog
srednjeg Sunca uvećanim za 12 sati, koje se jednoliko giba po putanji u ravnini nebeskog
ekvatora. UT je formalno određen matematičkim izrazom kao funkcija greenwichkog
zvjezdanog vremena. Prema tome, UT određujemo neposrednim astronomskim opažanjem
prolaza zvijezda poznatih rektascenzija preko referentnog /Greenwichkog/ meridijana. 1950-
tih godina 20. st. UT je klasificiran kao UT0, UT1 i UT2. Lokalnu aproksimaciju UT,
određenu na nekom meridijanu različitom od Greenwichog označavamo UT0 koji se neznatno
razlikuje u ovisnosti o položaju opservatorija (ne korigiramo za gibanje polova). Da bi
vremenska skala bila nezavisna od mjesta opažanja, UT0 korigiramo s obzirom na pomake po
duljini opažačke postaje (korekcija za gibanje polova). Na taj način dobivamo skalu UT1, u
literaturi, zbog jednostavnosti, obično označavana kao UT. Vremenska skala UT2 izvodi se iz
UT1 korekcijom sezonskih promjena amplitude od oko 60 ms. UT1R je korigirani UT1 s
obzirom na periodične članove amplitude 3 ms plimnog porijekla. Također je UT pojasno
(zonsko) vrijeme za države zapadne Europe. Od 1925. do 1960. UT je argument računanja
efemerida. Osnovna vremenska jedinica je sekunda srednjeg sunčevog vremena.

5. Zvjezdano vrijeme (sidereal time)

Vrijeme definirano satnim uglom proljetnog ekvinocija 1 i određivano na temelju prividnog

dnevnog gibanja ekvinocija nazivamo zvjezdanim vremenom. Mjera je Zemljine rotacije u
odnosu na zvijezde. Satni ugao srednjeg ekvinocija je srednje zvjezdano vrijeme (mean
sidereal time), a satni ugao prividnog (pravog) ekvinocija je prividno zvjezdano vrijeme
(apparent sidereal time). Dakle, referentni početak srednjeg zvjezdanog vremena je srednji
ekvinocij, a pravi (prividni) ekvinocij je referentni početak pravog ili prividnog zvjezdanog
vremena. Razliku prividnog i srednjeg zvjezdanog vremena nazivamo jednačinom ekvinocija.
Nebeski i mjesni ekvatorski koordinatni sistem povezujemo veličinom nazvanom zvjezdano
vrijeme (t). Ono je definırano kao satni ugao proljetne tačke i predstavlja ugaonu razliku
izmedu ishodišta ovih sistema.

Vrijeme mjereno pomoću zvijezda: Pošto se Zemlja okreće oko svoje osi, zbog toga se
prividno nebeski svod sa zvijezdama okreće oko Zemlje. Jedan takav okret je zvjezdani dan.
Početni moment mjerenja vremena je prolaz tačke proljetne ravnodnevnice kroz tačku njene
gornje kulminacije.

Jedan zvjezdani dan iznosi 23 sata, 56 minuta i 4.091 sekunda. Jedna zvjezdana godina iznosi
365 dana, 6 sati, 9 minuta i 9.5 sekundi.

1
Ekvinocij ili ravnodnev(n)ica (lat. aequinoctium: jednakonoćje) je u astronomiji trenutak kada Sunce
u prividnom godišnjem gibanju nebom stigne na nebeski ekvator tj. u proljetnu ili jesensku tačku.
 6. Efemeridno vrijeme

Na Međunarodnom kolokviju astronoma 1950. godine, u Parizu istaknuto da bi jedinicu

vremena trebalo povezati sa Zemljinim gibanjem oko Sunca, predložena je i nova vremenska
skala nazvana efemeridno vrijeme (ephemeris time; ET) koje je dvije godine kasnije
usvojeno.

ET – efemeridno vrijeme temeljeno je na Zemljinom gibanju oko Sunca, odnosno gibanju

tijela u Sunčevom sistemu. Nezavisna varijabla diferencijalnih jednadžbi kojima se u
gravitacijskim teorijama opisuju gibanja tijela Sunčeva sustava odnosno nezavisna vremenska
skala za računanja efemerida. Definirano relacijom ET = TAI + 32,184 s za 0. januar 1984. u
0h. ET je od 1960. do 1984. upotrebljavano kao argument efemerida. Zamijenjeno je
dinamičkim vremenom.

Prema definiciji efemeridno vrijeme (sekunda) je nepromjenljivo, jednoliko, ovisno o

položaju i kretanju (efemeridama) Sunca (ili Mjeseca) ali nije neposredno odredivo, i prema
tome neprimjenljivo pri mjerenjima i opažanjima u realnom vremenu.

U praksi se efemeridno vrijeme (sekunda) određuje iz motrenja nebeskih tijela (okultacija

zvijezda Mjesecom, meridijanska motrenja Mjeseca) te usporedbom efemeridskih s opažanim
položajima u nekom trenutku svjetskog vremena.

Međutim, između 1960. i 1984. teorija (modeli) mjesečevih gibanja je više puta poboljšavana,
dakako i svaki put s konzekvencijama na realizaciju ET. Prema tome primijenjena realizacija
ET (npr. ET0, ET1 i ET2) mora biti uzeta u precizna računanja. Dodatni "nedostatak" ET-a
što ne modelira očekivane efekte u skladu sa specijalnom i općom teorijom relativnosti.Kada
su se ti "nedostaci" uvećali/nakupili i postali značajni za preciznost mjerenja i potrebe
teorijske predikcije, ET je zamijenjen novim i "boljim" vremenskim skalama koje su nazvane
dinamička vremena.
 7. Dinamička vremena

Nove vremenske skale (uvedene 1984. i 1991.), općenito nazvane dinamičke vremenske
skale, temeljene su (kao i ET) na gibanju planeta i mjeseca i računane prema zakonima
dinamike ali i skale u koje su uvedene relativističke jednačine gibanja.
Dinamičko vrijeme opisuje gibanje nebeskih tijela u konkretnom referentnom sistemu i u
skladu s konkretnom gravitacijskom teorijom. Suvremeni koncept temelji se na općoj teoriji
relativnosti i inercijalnim (neakceleriranim) referentnim sistemima. U kontekstu teorije
relativnosti, mjerenje vremena ovisi o referentnoj tački. Za astronomske potrebe referentne
tačke su: tačke na zemljinoj površini (položaj motritelja) i baricentar – središte masa sunčeva
sistema (gibanja tijela sunčevog sistema) kao najbolje približenje inercijalnom referentnom
sistemu Prema tome kreirane su dvije vremenske skale u odnosu na te referentne tačke:

1.) Godine 1977., Grenoble na općem sastanku IAU je utemeljeno/definirano Zemljino

dinamičko vrijeme (terrestrial dynamical time, TDT). TDT – zemljino (terestričko) dinamičko
vrijeme nezavisna je vremenska skala referirana na točku(e) Zemljine površine. Osnovna
jedinica TDT vremena je SI sekunda. Za 1. januar 1977. u 0h0m0s TAI vrijednost TDT je 0h
0m 32,184s . Za praktične potrebe upotrebljava se TDT = TAI + 32,184s.

2.) Godine 1991., TDT je preimenovano, odnosno uvedeno je Zemljino vrijeme (terrestrial
time, TT). TT – zemljino (terestričko) vrijeme idealiziran je oblik međunarodnog atomskog
vremena (TAI) referiranog na tačku(e) Zemljine površine odnosno geoid. Upotrebljavano je
kao nezavisni argument za prividne geocentričke efemeride.

Da bi ostao kontinuitet pri prijelazu s ET na TDT zadržana je jednaka razlika između TAI i
ET kao TAI i TDT. Unatoč referiranja TDT na SI sekundu, TAI i TDT nisu identične
vremenske skale (TAI ovisi o mogućim sistematskim pogreškama u realizaciji atomskog
vremena dok je TDT idealno jednoliko, neprekinuto vrijeme). U doglednoj budućnosti,
moguća razlika između TDT i TAI biti će dobro zamjetljiva "odbrojavanjem" vremena
milisekundnim pulsarima (do danas nije uočena i ne postoji divergencija između idealnog
atomskog i idealnog dinamičkog vremena).

1976./1977. godine, u Grenobleu je na općem sastanku IAU definirano/uvedeno baricentričko

dinamičko vrijeme (barycentric dynamical time, TDB). TDB – baricentričko dinamičko
vrijeme nezavisna je vremenska skala referirana na središte masa Sunčevog sistema
(baricentar) a upotrebljava se kao nezavisni vremenski argument baricentričkih efemerida i
jednačina gibanja. TDB se razlikuje od TDT samo u periodijskim članovima (varijacije su
male oko 1,6 ms za nekoliko hiljada godina tekuće epohe). Praktično se TDB računa iz TDT
uzimajući u obzir astronomske konstante, položaje i gibanja Sunca, Mjeseca, Jupitera, Saturna
prema baricentru Sunčeva sistemaa i uz pretpostavku teorije gravitacije. Danas su primjenjene
jednačine gibanja prema općoj teoriji relativnosti. Tako izveden TDB razlikuje se od TDT
najviše 10 milisekundi (za mnoge primjene beznačajna razlika).
 8. Međunarodno atomsko vrijeme (TAI)       

Međunarodno atomsko vrijeme (TAI od franc.: Temps Atomiq International) koordinatni je

vremenski standard visoke preciznosti zasnovan na primjećenom protjecanju pravog vremena.
Na njemu se zasniva UTC vrijeme koje se, uz odgovarajući pomak zadan za svaku vremensku
zonu, koristi u građanskoj upotrebi. Na TAI vremenu se zasniva i Zemaljsko
vrijeme (engl.: Terrestrial time, TT) koje se koristi kod astronomskih promatranja.

TAI i UTC su međusobno usklađeni početkom 1958. godine, a od tada se zbog usporavanja
rotacije Zemlje između njih pojavljuje razlika. Prije uvođenja uvođenja prijestupnih sekundi
1972. godine, razlika je iznosila 10 s, a od tada (do početka 2012. godine) je dodavanjem 24
prijestupne sekunde narasla na 34 s.

Način određivanja TAI :

Međunarodno atomsko vrijeme se određuje kao prosjek (uz zadane težinske faktore) vremena
koje mjeri preko 400 atomskih satova (većinom zasnovanih na ceziju) u nekih 80 nacionalih
laboratorija širom svijeta. Satovi se uspoređuju putem GPS signala, te od 2003. godine i
putem TWSTFT metode (engl.Two-Way Satellite Time and Frequency Transfer). Kako u
izračunu sudjeluje više satova, ovako određeno vrijeme je znatno stabilnije od vremena
određenog ijednim pojedinačnim satom.

Laboratoriji koji sudjeluju u izračunu emitiraju u stvarnom vremenu vremenski signal koji
predstavlja njihov pojedinačni izračun Međunarodnog atomskog vremena, i obično ga
izražavaju kao UTC, dakle pomaknut za poznati cjelobrojni iznos sekundi. Taj signal primaju
ostali laboratoriji i tako mogu usporediti svoj sat sa ostalim satovima. Međunaroni ured za
mjere i utege naknadno računa prosječno vrijeme (uz upotrebu težinskih faktora) i mjesečno
objavljuje kao „Circular T“.
 9. GPS vrijeme ( GPS time)

Pored gore navedenih vremenskih sistema, godine 1980-e uvedeno je i GPS

vrijeme (GPS Time ,GPST). GPS vrijeme je jednolika (uniformna) vremenska
skala realizirana atomskim satovima glavne kontrolne GPS stanice u Colorado
Springsu (GPS Master Control Station), koji su periodički uspoređivani sa
UTC--om. Uvedena je s početkom odbrojavanja u ponoć 5. na 6. januar (subota
na nedjelju) 1980. i postavljeno/startano 0h UTC = 0h GPST. U GPS skali nema
prijestupne sekunde2. GPS vremenska skala konstantno se razlikuje od TAI
(međunarodnog atomskog vremena) za cijeli broj sekundi, GPST + 19s = TAI.
Uobičajeno je GPS vrijeme iskazivati i kao GPS sedmicu uz činjenicu da je
početna (nulti) GPS sedmica u trenutku startanja GPS vremena (1980.). Zatim,
sekunda u sedmici (SOW) između 0 i 604 800 sekundi (60 x 60 x 24 x 7), dan u
sedmici (DOW) između 0 i 6 dana i sekunda u danu (SOD) između 0 i 86 400
sekundi.

10.GLONASST – GLONASS vrijeme

Glonass vrijeme je vremenska skala realizirana atomskim satovima ruskog satelitskog sistema
GLONASS. GLONASS vrijeme uvedeno je u decembru 1995. i "slijedi" UTC. Bazira se na
hidrogenskim maserima (uređaj koji koristi stimuliranu emisiju radijacije pobuđenih atoma za
stvaranje koherentne monokromatske elektromagnetske radijacije u mikrovalnom rasponu)-
smješteni na kopnu Ruske federacije. Frakcijska razlika između UTC i Glonass (GLST)
vremenske skale se neprekidno nadzire od strane BIPM – Bureau International des Poids et
Mesures. Stabilnost vremenskih odnosa je < 10 ns.

11.Galileo sistemsko vrijeme (GST – Galileo system time)

Galileo sistemsko vrijeme je neprekidna koordinirana vremenska skala u geocentričnom

referentnom okviru (UTC + 1 sek). GST se generira od strane Galileo Ground Mission
Segment baziranog na atomskim satovima. Galileo koristi dva redundantna satna kontrolna
sistema ( Fucino – Italija , Oberpfaffenhofen – Njemačka ; koriste se dva aktivna hidrogen
maser sata i četiri Cezijumska sata) . Galileo sistemsko vrijeme uspoređeno s Usklađenim
svjetskim vremenom može se održavati unutar 50 ns za 95% vjerojatnost.

2
Prijestupna sekunda je interval vremena u trajanju jedne sekunde koji se povremeno dodaje ili oduzima u
UTC  vremensku skalu s ciljem da se UTC vrijeme uskladi sa stvarnom rotacijom Zemlje.
 12.Zaključak

Vremenski sistemi su sistemi u kojima definiramo vrijeme dijelovima astronomskih i

fizikalnih perioda temeljenih na nekoj periodijskoj pojavi ili procesu. U ovom radu smo
obradili pojedine vrsta vremenskih sistema i iz toga mogli vidjeti njihovu bitnost u primjeni.
Mogli smo zaključiti da su godinama usvajani novi vremenski sistemi koji bi proizilazili iz
pretodnih ali sa manjim nedostacima.

Tako iz Efemeridnih vremena proizilaze Dinamička vremena, GLONASS vrijeme slijedi

UTC,a dok je UTC slog međunarodnoga atomskoga vremena (TAI) i astronomskoga ili
općenitoga vremena (UT, skraćenica od engl. Universal Time).

Također smo mogli vidjeti da je današnje najpreciznije vrijeme TAI (atomsko vrijeme). Na
TAI vremenu se zasniva i Zemaljsko vrijeme (engl.: Terrestrial time, TT) koje se koristi kod
astronomskih promatranja. TAI je tačno 37 sekundi ispred UTC.

Pored gore navedenih postoje i druge vrste vremenskih sistema kao što su:

-vremenski sistemi koje koriste navigacijski sistemi Bei-Dou

-vremenski sistemi koje koriste navigacijski sistemi QZSS (Japan)

-vremenski sistemi koje koriste navigacijski sistemi GAGAN (Indija) i sl.

13.Literatura:

1) http://zvjezdarnica.hr/knjige/Astronomija1.pdf
2) prof. dr. sc. Drago Špoljaric /Vremenski sustavi i skale/ http://fgg-web.fgg.uni-
lj.si/~/mkuhar/Pouk/SG/Seminar/Casovni_sistemi/Vremenske%20skale
%20Spoljaric.pdf
3) http://www.ss-aharacica-malilosinj.com.hr/wp-content/uploads/2011/03/7.-Vrijeme-i-
osnove-mjerenja-vremena3.ppt
4) http://gim.gimpoz.hr/repos/files/137716351607-
prividna_gibanja_sunca_i_zemljina_gibanja.pptx
5) https://eskola.zvjezdarnica.hr/osnove-astronomije/polozajna-i-efemeridna-
astronomija/vremenski-sustavi/vremenske-skale/#SUN%C4%8CEBO%20VRIJEME
%20(SOLAR%20TIME)
6) https://www.bipm.org/en/bipm-services/timescales/time-ftp/Circular-T.html
7) https://unze.ba/am/mt/2018/PB-144.docx
8) https://www.britannica.com/science/solar-time
9) https://www.pfri.uniri.hr/web/dokumenti/uploads_nastava/20200304_104350_kos_1.2
._PSN_Osnove_satelitske_navigacije.pptx