TÜRKİYE’DE ANAYASA GELİŞMELERİ

1. OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ

 18.yy’ın sonunda anayasacılık hareketleri başlamıştır.
 İlk anayasa 1787 ABD anayasasıdır.
 Kara Avrupası’nda 1791 Fransa anayasasıdır.
 Osmanlı’nın ilk anayasası 1876 tarihlidir fakat bu tarihe kadar birkaç tane anayasal nitelikte
belgeler bulunur.

1. Sened-i İttifak (1808):

 Misak niteliğinde bir belgedir.
 Merkezi yönetimin temsilcileri ile ayan temsilcileri arasında imzalanmış bir belgedir.
 Kesinlikle bir anayasa değildir, anayasal nitelikte ilk belgedir.
 Bu belgeyle ilk defa Osmanlı’da siyasal iktidar sınırlandırılmıştır.
 Padişahın otoritesi ve devlet otoritesi herkes tarafından kabul edilmektedir.
 Yaptırımı olmayan bir belgedir.
 Ayanlara ve halka birtakım haklar vermektedir.
 Ayanların kazanımlarına bakacak olursak;
- Sadrazamın keyfi eylemlerinin ödenmesi sağlanır ve suçsuz ayanlara haksızlık yapılmaması
öngörülür.
 Hakkı ilgilendiren kazanımlar da vardır.
- Fukara ve reaya’nın korunması
- Bu kişilere zulmedilmemesi
- Vergilendirmede ölçülü davranılması
- Soruşturma yapılmadan ceza verilmemesi gibi hükümler bulunmaktadır.

2. Tanzimat Fermanı (1839):

 Tanzimat fermanının hukuki niteliği; Ferman niteliğindedir.
 Anayasa değil, anayasal bir belgedir.
 Tek taraflı (padişahın) irade beyanıdır, tebasına bazı haklar bahşetmiştir.
 Tanzimat fermanında önemli olan bazı hususlar vardır. Tanzimat fermanının içinde bazı ‘temel hak
ve özgürlükler’ vardır.  Türklerin ilk hak ve özgürlükler bildirisi. Örneğin; can, mal, ırz güvenliği, ceza
yargılamasına ilişkin güvenceler, mülkiyet hakkı, kanun önünde eşitlik gibi…
 Fakat bu haklar ihlal edildiğinde fermanda herhangi bir yaptırım öngörülmemektedir.

3. Islahat Fermanı:
 Hukuki nitelik olarak ferman niteliğindedir.
 Anayasa değil, anayasal bir belgedir.
 Bu fermanın yapılmasında batılı ülkelerin katkısı vardır.
 Fermanın asıl özelliği müslim ve gayrimüslim tebaa arasında eşitlik sağlamaktır.
 Eğitim, vergi, memurluk, temsil, din, askerlik konularında eşitlik sağlanmıştır.
 Eşitliğe ilişkin özel hükümler olmasına rağmen bir yaptırım mekanizması bulunmamaktadır.

TÜRKLERİN İLK ANAYASASI: KANUNİ ESASİ (1876) :1876 ANAYASASI

Osmanlı mutlak monarşi ile yönetiliyordu, yasama, yürütme, yargı tek elde toplanmıştı. (padişah)
1
 Mutlak monarşi sona ermiş fakat tam olarak da sınırlı monarşi olamamıştır.

Özellikleri:
1. Sert (katı) bir anayasadır. (Şekli anlamda bir anayasadır.)
2. Devletin monarşik yapısı sürmektedir.
3. 1876 anayasası temel hak ve özgürlükleri yasama, yürütme ve yargıya ilişkin hükümleri içerir.
4. 1876 anayasası bir yasama organı kurmuştur. Yasama organı ‘meclisi umumi’ adını taşır.
Anayasanın öngördüğü yasama organı 2 meclislidir:
a. Heyeti Ayan: Üyeleri padişah tarafından ömür boyu görev yapmak için seçilir.
b. Heyeti Mebusan: Üyeleri halk tarafından 2 dereceli seçimle seçilir.

 1876 anayasasında; parlamentonun yetkileri oldukça dar tutulmuştur. Hangi açıdan?

5. Parlamento üyelerinin kanun tekli edebilmesi için padişahın izin şartı gerekir. Heyeti ayan ya da
heyeti mebusanın kanun teklif edebilmesi için padişahın izin şartı gerekir.
6. Kabul edilen kanunlar padişah tarafından ‘mutlak veto’ edilebilir.
7. Padişaha meclisi feshetme yetkisi verilmiştir.
8. Yürütme; padişahtan ve heyeti vükeladan (padişah seçer istediği zaman görevden alır.) oluşur,
yürütmenin içinde etkili kişi padişahtır.
9. Heyeti vükela üyeleri meclise karşı değil, padişaha karşı sorumludur.
10. 1876 anayasası yargı bağımsızlığını garanti etmektedir. 1876 anayasası dönem anayasalarına
paralel olarak pek çok hak ve özgürlükleri garanti altına almıştır.
- Fakat özgürlüğü etkisiz kılan bir hüküm vardır ki bu da padişahın dilediği kişiyi sürgüne gönderme
yetkisidir.

 1909 değişiklikleriyle gerçek anlamda ‘sınırlı monarşiye’ geçilmiştir.

 Padişahın tek başına işlem yapma yetkisi kaldırılmıştır, padişahın işlemlerinde başbakan ve ilgili
bakanın imzası gerekir. Yasa teklif etmek için padişahın izin şartı kaldırılmıştır. Kanunlar üzerinde
padişahın mutlak veto yetkisi kaldırılmış, güçleştirici veto yetkisi verilmiştir. Padişahın sürgüne
gönderme yetkisi kaldırılmış, padişahın feshetme yetkisi sınırlandırılmıştır.
 Bakanların göreve gelme usulü değiştirilmiştir. Bakanlar kurulunun parlamentoya karşı ‘siyasi’
sorumluluğu kabul edilmiştir. Bakanların hem ‘bireysel’ hem de ‘kollektif sorumluluğu’ kabul
edilmiştir.
 Osmanlı imparatorluğu 1909 değişiklileriyle parlamenter hükümet sistemini benimsemiştir.
 Temel hak ve özgürlüklere ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. (toplantı ve yürüyüş özgürlüğü, sendika
ve dernek kurma özgürlüğü…)

2. MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ ANAYASASI: 1921 ANAYASASI

(TEŞKİLAT-I ESASİYE KANUNU)
2
 1921 anayasası 23 maddedir, yumuşak bir anayasadır. (Nasıl değiştirileceğine dair hüküm yoktur.)
1876 anayasasını açıkça yürürlükten kaldırmamıştır.
Milli egemenlik ilkesini benimsemiş. (Yeni türk devletinin sinyalidir.) 1876 anayasasından çok farklı olduğu
anlaşılmıştır.
Temel hak ve özgürlüklerle ilgili düzenlemeler yoktur.
Yargı ile ilgili hüküm içermez.
Hükümet biçimi olarak meclis hükümet sistemi kurulmuştur. (Meclis hükümet sisteminin özelliklerini
içermektedir.)
29 Ekim 1923 tarihinde değişiklikler yapılmıştır.
 Devlet biçiminin Cumhuriyet olduğu kabul edilmiştir.
 Cumhurbaşkanlığı makamı kurulmuştur.
 Bakanlar kurulunun göreve gelmesinde Parlamenter hükümet sistemine benzeyen bir yol
izlenmiştir.

3. 1924 ANAYASASI (TEŞKİLAT-I ESASSİYE KANUNU)

Sert (katı) bir anayasadır, değiştirilmesi için meclis üye tam sayısının 2/3 çoğunluğu gerekir.
İçerik olarak hem devletin temel organlarına hem de temel hak ve özgürlüklere ilişkin hükümler içerir.
Kanunların anayasaya aykırı olamayacağı anayasada belirtilmiştir, fakat anayasanın üstünlüğünü
gerçekleştirecek hukuki mekanizma yoktur. Anayasanın üstünlüğü ilkesi benimsenmiştir.
İlk metni uyarınca, devletin dini İslam’dır. Bu ibare 1928 anayasasıyla kalkmıştır.
1937 yılında yapılan değişiklikle Laiklik anayasaya girmiştir. Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik,
Cumhuriyetçilik ve İnkılapçılık ilkeleri de anayasaya eklenmiştir (6 ok)
Klasik haklar olarak adlandırılan kişisel ve siyasi haklar (sosyal haklar yoktur.) anayasa ile güvence altına
alınmıştır. (yaşama hakkı, seçme ve seçilme hakkı—ilk metinde erkeklere 1934’den sonra kadınlara)
Benimsediği hükümet sistemi meclis hükümet ile parlamenter arasında karma bir sistemdir.
 Meclis hükümet sistemine benzer yönleri:
 ‘Yasama’ ve ‘yürütme’ TBMM’de toplanmıştır.
 Meclis, hükümeti denetleyebilir, düşürebilir ama hükümetin meclisi denetleme yetkisi yoktur.
 Parlamenter hükümet sistemine benzer yönleri:
 Cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulundan oluşan 2 başlı bir yürütme vardır.
 Yürütme yetkisi teknik olarak TBMM’de olmakla birlikte, anayasanın 7.maddesi uyarınca
cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu eliyle kullanılır.
 Bakanların hem ‘bireysel’ hem de ‘kollektif sorumluluk’ları vardır. (parlamentoya karşı)
 Bu sisteme kuvvetler birliği ve görevler ayrılığı sistemi de denmektedir.
 Çoğunlukçu demokrasi anlayışı benimsenmiştir:
 Egemenlik yetkilerinin kullanımı tümüyle TBMM’ye verilmiştir.
 Anayasanın üstünlüğünün güvencesi bulunmamaktadır.(aykırı kanuna yapılabilecek bir şey
yoktur.)
 Temel hak ve özgürlüklerin sınırlanmasında yeterli güvence bulunmamaktadır.
 Yargı bağımsızlığı tam anlamıyla güvence altına alınmamıştır.
 Anayasa çoğulcu toplum yapısını güçlendirecek hükümlere sahip değildir.

 Uygulanması;

 Hem tek hem çok partili dönemde uygulanmıştır.

3
  1945 demokrat parti kuruldu,1950 de başa geldi.
 Çok partili hayatın işlemesini sağlayacak güvenceye sahip değildi.
 1960’lara doğru parlamento tarafından çıkarılan ve anayasaya aykırı olduğu iddia edilen kanunlar
rahatsızlık yaratmıştır, iktidar ile muhalefet arasındaki ilişkiler kopma noktasına gelmiştir.

4. 1961 ANAYASASI

 27 Mayıs 1960’ta askeri darbe olmuştur. (Bu yukarıdaki temel 2 sebebe dayanarak)
 Darbenin ardından 38 kişiden (askerden) oluşan Milli Birlik Komitesi, kurucu meclis hakkında kanun
çıkartmıştır.
 Yasa yapma yetkisini kendine almıştır.
 Bu kanunun ön gördüğü kurucu meclis 2 başlıdır. Kurucu meclis yeni bir anayasa hazırlayıp onu kabul
etmektedir.

 Sonuç olarak; kurucu meclis bir anayasa hazırlayıp, kabul etmiş, halka sunmuştur, ve %61 oy alarak kabul
edilmiştir.

 Özellikleri
 Devletin biçimi olarak cumhuriyet kabul edilmiştir. 29 Ekim 1923 ilanı 2. Madde cumhuriyetin
nitelikleri olan (ilk defa); T.C devletinin insan haklarına dayandığını, sosyal ve hukuk devleti olduğu
belirtiliyor.
 Milliyetçilik yerine “Milli bir devlet olduğu” kabul edilmiştir.
 Katı ve kazuistik ayrıntılı bir anayasadır. Anayasa değişikliği için meclisin 2/3’ünün çoğunluğu ile
kabul edilmelidir.

 Neden iki meclisli?

 1961 anayasası 1924 anayasasına tepki olarak doğmuştur. Egemenlik yetkisini sadece TBMM’ye
vermemiş, yasama-yürütme-yargı yetkisine vermiştir. Hatta yasamayı tekrar 2’ye bölmüşlerdir.

 Millet meclisi üyeleri halk tarafından seçilmektedir, milletvekili olmak için okuma yazma bilmek yeterlidir.
Cumhuriyet senatosu üyesi olmak için üniversite mezunu olmak gerekir.
 150 halk tarafından doğrudan doğruya seçilir. 15’ini cumhurbaşkanı seçer.
 Milli birlik komitesi cumhuriyet senatosunun üyeleridir, milletvekili daha üstün, bakanlar kurulu
milletvekiline karşı sorumludur.

 Hükümet sistemi olarak saf parlamenter hükümet sistemi benimsenmiştir.

 Yasama ve yürütme arasında yumuşak bir ayrım vardır.
 Yargı bağımsızlığı tüm güvencesiyle 1961 anayasasında yer almaktadır.
 Yasama yürütmeden tamamen bağımsızdır.
 Çoğunlukçudan çoğulcu demokrasiye geçilmiştir.
 1961 Anayasası egemenlik haklarının kullanımın farklı organlara dağıtmış ve bunun sınırını belirlemiştir.
 ‘’Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. Türk milleti egemenliğinin anayasanın koyduğu esaslara göre,
yetkili organlar eliyle kullanır.’’ (Anayasa 6. Madde)
 1961 anayasasında, anayasanın üstünlüğü ön görmüştür.
 Kanunların anayasaya aykırı olamayacağı öngörülmüştür.
 Anayasa mahkemesi kanunları denetlemek için 1961’de kurulmuş.
4
 Devlet iktidarı etkili bir şekilde paylaştırılmıştır.
 Yasamayı 2 meclise bölerek iktidarı paylaştırmıştır.
 Yürütme ve idariye alanı içinde özerk kurumlar kurmuştur. Örn: TRT
 1961 anayasasında çoğulcu toplum yapısını güçlendiren hükümler bulunmaktadır:
 Sivil toplum örgütlerinin(dernek, sendika) güçlendiren hükümler; sendika kurma özgürlüğü, vakıf
özgürlüğü, toplantı ve gösteri yürüyüşü özgürlüğü…

 Temel hak ve özgürlükler konusunda son derece ileri düzenlemelere sahiptir.

 1961 anayasası kişisel, siyasal ve ‘sosyal hakları’ geniş bir biçimde garanti etmiştir. (Sosyal haklar ilk kez
Türkiye’de güvence altına alınmıştır.)
 Temel hak ve özgürlükler kısıtlanmasında güvenceli bir sistem getirilmiştir.
 1961 anayasası kanun koyucuya bir takım sınırlamalar getirmiştir.

 1971-1973 Yıllarında 1961 Anayasasında Yapılan Değişiklikler

1. Yürütme organı güçlendirilmiştir. Örn: Bakanlar kuruluna kanun hükmünde kararname yetkisi
verilmiştir. TRT’nin özerkliği kaldırılmış, üniversitelerin özerkliği zayıflatılmıştır.
2. Temel hak ve özgürlükler sınırlandırılmıştır. Örn: bütün temel hak ve özgürlüklere ilişkin genel
sınırlama sebepleri getirilmiştir. Çeşitli hak ve özgürlüklerin anayasal ve yasal sınırlamaları sebepleri
arttırılmıştır. Örn: kamu görevlilerine verilen sendika hakkı kaldırılmıştır.
3. Yargı denetimine ilişkin değişiklikler ve sınırlamalar getirilmiştir. Örn: Anayasa maddesini iptal
davası açabilecekler sınırlandırılmıştır. Devlet güvenlik mahkemeleri kurulmuştur. Askeri yüksek idari
mahkemeleri kurulmuştur.

 Özgürlüklerin sınırlandırılması, otoritenin güçlenmesi adına yapılan değişikliklerdir.

 1980’lere doğru terör ve şiddet olayları artmış. Güçlü bir hükümet yok, seçim sistemiyle alakalı 1961
anayasası barajsız dehond sistemi kullanmıştır.
 Çoğunluk sağlanamayınca koalisyon kurulur ama karar alınamıyor. Sonucunda 12 Eylül 1980 de askeri
darbe olmuştur. Kenan Evren ve 4 kuvvet komutanı öncülüğünde, MGK (Milli Güvenlik Konseyi), darbenin
nedenini bildiriyle yayınlamışlardır.
 MGK 1 numaralı bir kanun çıkartmıştır ve bu kanunla anayasa ve kanun yapma yetkisini kendinde
toplamıştır. Ayrıca çıkarttıkları kanunlar ve anayasa değişiklikleri yargı denetimine tabi değildir.
 Haziran 1981 de kurucu meclis hakkında kanun çıkartmıştır. Bu kanun uyarınca kurucu meclisin görevleri:
kanun koymak, değiştirmek, kaldırmak ve yeni bir anayasa hazırlayıp, kabul etmektir.

 Danışma meclisinin 40’ını doğrudan doğruya MGK atar. 120 kişiyi de illerde valinin gösterdikleri arasından
MGK atar. Kurucu meclis içinde son söz daima MGK’nındır.
 Kurucu meclis oluşturulduktan sonra danışma meclisi bir meclis hazırlamış ve kabul etmiştir. Daha sonra
bu metni MGK bazı değişiklikler yaparak kabul etmiştir. Sonuç olarak kurucu meclis tarafından kabul
edilen anayasa metni halk oylamasına sunulmuştur.
 1982 anayasası halk tarafından %91,3 oranında kabul edilmiştir.
 6 Kasım1983’te TBMM seçimleri yapılmıştır.
 6 Aralık1983’te TBMM başkanlık divanı seçilerek, TBMM görevine başlamıştır.
 12 Eylül 1980 - 6 Aralık 1983 milli güvenlik konseyi 600 üzerinde kanun çıkarılmıştır ve neredeyse
kanunları değiştirdiler.

 1982 anayasasının geçici 15.maddesi uyarınca MGK önünde çıkarılan kanunların ve kanun hükmünde
kararnamelerin anayasaya uygunluk denetimini yasaklamıştır.

5
 Geçici 15.maddenin hükmü, anayasa değişikliğiyle kaldırılmıştır.

 1961 ve 1982 Anayasaların Yapım Süreçlerinin Karşılaştırılması

 Benzerlikler
 Her iki anayasada askeri darbeden sonra yapılmıştır.
 Her iki anayasayı hazırlayan kurucu meclis 2 kanatlıdır. 1’inde asker diğerinde siviller vardır.
 Her iki kurucu meclisinde sivil kanadı halk tarafından seçilmemiştir.
 Her iki anayasada kurucu meclis tarafından kabul edildikten sonra halk oylamasına sunulmuştur.

 Farkları
 Her iki kurucu meclisin sivil kararı halk tarafından seçilmemekle birlikte, temsilciler meclisi daha temsili
bir niteliktedir.
 Temsilciler meclisinde demokrat parti dışında siyasi partiler temsil edilmekle birlikte, danışma meclisi
tümüyle partisiz bir meclistir.
 Danışma meclisi daha bürokrasi ağırlıklı bir meclistir. Bürokratlar daha yoğun.  1982 anayasasının kabul
edilmemesi durumdan ne olacağı belli değil,1961 anayasasının kabul edilmesi halinde ise tekrar baştan
yeni bir anayasa yapılacağı belliydi.
 1982 Anayasasının yapılış sürecinde eleştiri tamamen yasaktı.
 1961 anayasasının kabul edilme sürecinde görüşler nispi bir rahatlık içinde ifade edilmekteydi.  1982
anayasasının kabulüyle birlikte Kenan Evren otomatik olarak cumhurbaşkanı seçilmekteydi,1961
anayasasında böyle bir şey yok.
 Temsilciler meclisinin yetkileri danışma meclisine göre daha fazlaydı.

1982 Anayasasına Genel Bir Bakış ve Anayasanın Başlıca Özellikleri

 17 büyük değişiklik yapılmış toplam 177 maddeden 113ü değiştirilmiştir

1. 1982 Anayasası kazuistik bir Anayasadır (çok karışık, maddeli ve ayrıntılı). Anayasamızda 177 madde var,
19 maddesi geçicidir ve genel hükümler vardır, maddeler de uzun yazılmıştır.

 Başlangıç ve 7 kısımdan oluşmaktadır.

 1. kısım 11 maddeden oluşmaktadır ve temel ilkeleri içermektedir (devletin şekli, cumhuriyetin
nitelikleri, devletin ilkeleri...)
 2. kısım temel hak ve özgürlükleri düzenler ve 12 ile 74 madde arasındadır.
 3. kısımda devletin (cumhuriyetin) temel organları düzenlenmiştir, 75 ila 160 maddesi arası
 4. kısımda mali ve ekonomik hükümler ele alınmıştır, 161 ila 173 arasındaki maddeler.
 5. kısımda tek madde inkılap kanunlarının korunması yönündedir, 174 maddedir.
 6. kısım geçici hükümler, 19 madde vardır.
 7. kısımda anayasanın değiştirilme usulleri vardır ve son kısmıdır.

2. 1982 Anayasası sert ve katı anayasadır. Normal kanunlardan daha zor usullerle değiştirilir.

3. 1982 Anayasası bir geçiş dönemi öngörmüştür. Sadece 1 kereliğine cumhurbaşkanı seçilmesi anayasanın
değiştirilmesiyle olmuştur.

4. Milli Güvenlik konseyi 6 yıl için cumhurbaşkanı konseyi haline çevrilmiştir. Anayasanın değiştirilmesi 6 yıl
için üye tam sayısının 3/4 çoğuluna bağlanmıştır.

6
5. 12 Eylül 1980’den önce siyaset yapanlar için 3 ile 10 yıl arası için siyaset yapma yasağı getirilmiştir.

6. 1982 Anayasası devlet yapısı içinde yürütme organını güçlendirmiştir. Yürütme organı içerisine
cumhurbaşkanının yetkileri fazladır. (Klasik bir Parlamenter Hükümet sisteminde öngörülenden fazladır)

7. 1982 Anayasası, az katilimce demokrasi modelini benimsemiştir. Büyük ölçüde, siyasetten uzaklaşmayı
amaçlıyordu. Siyasi partilerin kadın kolları kurması, yurtdışında siyaset yapılması yasaktı, dayanışma
yasakları vardı, dernek sendika meslek kuruluşları ve vakıflar işbirliği yapamazdı. Üniversite öğrencilerinin
siyasi partilere üye olması yasaktı. 1995 yılında bu yasaklar kal dirildi.

8. 1982 Anayasası, karar alma mekanizmalarındaki tıkanıkları gideren hükümler içermektedir.

Rasyonelleştirilmiş parlamentarizm benimsenmiştir: Parlamenter sistemde işlerlik kazandıran, gereksiz
tıkanma ve bunalımları önlem amacı güden kurum ve kurallara yer veren bir sistemdir.

 Bunlar ne türdür?
 Cumhurbaşkanına verilen seçimleri yenileme yetkisi kolaylaştırılmıştır. Örneğin, 116 madde TBMM
başkanının ve cumhurbaşkanı seçimi kolaylaştırılmıştır. 2 meclis sisteminden vazgeçilmiştir. Siyasi parti
grubu kurmak zorlaştırılmıştır. 61´de 10 üye gerekirken bu sayı 20 üyeye çıkartılmıştır. Bu hüküm meclis
aksatmamak içindir. 61` de toplantı yeteri sayısı üye tam sayısının salt çoğunluğudur, 1982 anayasasına göre
üye tam sayısının 1/3’üne düşürülmüştür.

1982 Anayasasındaki Başlıca Değişiklikler

 Demokratik katılım olanakları açılmış, temel hak ve özgürlükler alanında iyileştirmeler

yapılmıştır.

 1987 Anayasa Değişiklikleri

 Seçmen olmak için yaş 20 yaşına girmiş olma şartına bağlanmıştır
 Milletvekili sayısı 400’den 450’ye çıkarılmıştır
 Eski siyasetçilerin 5 ile 10 yıllık siyasi yasakları kaldırılmıştır.

 1993 Anayasa Değişiklikleri

 93’e kadar, radyo ve televizyon kurma ve işletme tekeli sadece devlete aitti.
 TRT’nin özerkliği sağlandı.

 1995 Anayasa Değişiklikleri

 Demokratik katılım olanaklarının artırılması sağlanmıştır. Özellikle darbenin izlerini silmek için,
anayasanın ilk 2 fıkrası darbenin meşruluğu ile ilgiliydi ve bu kaldırıldı.
 Dayanışma yasakları kaldırıldı.
 Dernekler, sendikaların siyaset yapma yasakları kaldırıldı. Dernek ve sendika özgürlüklerine
ilişkin iyileştirmeler yapılmıştır.
 Siyasi partilerin kadın/gençlik kolları kurulmasına ilişkin yasaklar kaldırıldı.
 Parti kapatılması zorlaştırıldı.
 Kamu görevlilerine sendika kurma hakkı, iradeyle toplu görüşme hakki verildi. Oy verme yaşı
 21’den 18 e indirildi. İlk metinde olmayan, yurtdışında yasayanlara ve tutuklulara oy verme hakkı
verildi. Üniversite öğrencilerinin ve öğretmen elemanlarının siyasi partilere üye olma yasağı
kaldırıldı. Kamu görevlilerinin siyasi partilere üye olma yasağı hala devam etmektedir.

7
 1999 Anayasa Değişiklikleri
 Devlet Güvenlik mahkemelerinde yer alan subay yargıçlar yerine sivil yargıçların atanması esası
getirildi (1990’da Abdullah Öcalan Kenya da yakalandı.)

 2001 Anayasa Değişiklikleri

 Temel hak ve özgürlükler konusunda iyileştirmeler vardır. Somut değişiklikler: 13 maddede de
yer alan genel sıralama sebepleri kaldırılmıştır. 3 yeni ölçüt eklenmiştir.
 Ölçülülük,
 Hakkın özü,
 Laik cumhuriyetin özü <— 13. maddeye özgürlüklerin sınırlamasına ilişkin yeni kriterler
eklenmiştir.
 Çeşitli hak ve özgürlükler iyileştirmeler yapıldı. (Adil yargılama hakkı açıkça anayasaya girdi. İdam
cezası, savaş tehdidi ve ölüm suçları dışında kaldırıldı).
 Eşler arası eşitlik kuralı getirilmiştir.
 Siyasi partilerin kapatılması daha da zorlaştı.
 Taksili suçların hüküm giyenlere oy hakki tanındı.
 Anayasanın geçici 15. maddesinin son fıkrası yürüklükten kaldırılmıştır. (MGK döneminde
çıkarılan kanun ve kanun hükmünde kararnamelerin anayasaya uygunluk denetimi yasaklanmıştır,
bu yasa kaldırıldı)

 2004 Anayasa Değişiklikleri

 İdam cezası tamamen kaldırılmıştır.
 90. maddenin son fıkrasında eklenen bir cümleyle temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası
sözleşmelerle kanunlar arasında bir çatışma olduğunda uluslararası söyleşme hükümleri
uygulanacağı kabul edilmiştir.
 Kadın ve erkeklerin eşit haklara sahip olmasına dair hükümler getirilmiştir.
 Devlet güvenlik mahkemeleri kaldırılmıştır

 2006 Anayasa Değişiklikleri

 Milletvekili seçilme yaşı 30’dan 25’e indirilmiştir.

 2007 Anayasa Değişiklikleri

 Cumhurbaşkanı seçim yöntemi değiştirilmiştir, halk tarafından seçilmeye başlanmıştır.
 Görev süresi 7 yıldan 5 yıla değiştirilmiştir, ancak 2 defa yapma hakkı vardır (5+5).
 TBMM’nin yasama dönemi 5 yıldan 4 yıla indirilmiştir.

 2010 Anayasa Değişiklikleri

 %58 oyla kabul edildi.
 2004’de kadınlara pozitif ayrımcılık getirmişti, kadınlar dışında başka dezavantajlı gruplar içinde
pozitif ayrımcılık yapılabilmesi sağlanmıştır (engelliler, şehit aileleri)
 Kamu görevlilerine toplu sözleşme hakkı tanınmıştır.
 Kişisel verilerin korunmasını isteme hakkı getirildi.
 Bilgi edinme hakkı ve kamu denetçisine başvurma hakkı getirildi.
 Disiplin cezalarına ilişkin kararların yargı denetimin dışında bırakılamayacağı kabul edildi.
 HSYK’nın bütün kararları yargı denetimi dışındaydı, meslekten çıkarma cezasına ilişkin kararlar
yargı denetimine tabi tutulmuştur.
 2010’un getirdiği en büyük değişiklik, Bireysel Başvuru Hakkı tanınmıştır.
 Anayasa Mahkemesi ve HSYK’nın yapısı değiştirilmiştir
 Anayasanın geçici 15. Md. tamamen kaldırılmıştır.
8
 1982 Anayasası Uyarınca
Devletin Temel Nitelikleri ve İlkeleri

1. Cumhuriyet İlkesi
 1921 Anayasasında Cumhuriyetçilik ilkesi 29 Ekim 1923’te yapılan değişiklikle eklenmiştir.
 Dar anlamda cumhuriyet, monarşinin tersidir, veraset yoluyla olmaz.
 Geniş anlamda cumhuriyet, demokrasi kavramını içinde barındıran bir kavramdır. Anayasamızın
da belirttiği gibi, devletimizin başına veraset yoluyla gelinemez. T.C. devleti nitelikleriyle bir
bütündür ve demokratik olmak zorundadır.

2. İnsan Haklarına Saygılı Devlet İlkesi

 İnsan Hakları, herkesin doğuştan sahip olduğu vazgeçilmez, devredilmez ve dokunulmaz haklardır.
Devlet tarafından güvence altına alınsın ya da alınmasın, insana, insan olduğu için ve insan onuruna
uygun yaşaması için verilen haklardır.
 Devlet tarafından güvence altına alınan haklara temel haklar denir.

2.1 İnsan Hakları Teorileri

Negatif Statü Hakları 20. yüzyılın başında Alman

I. Pozitif Statü Hakları
Aktif Statü Hakları
Hukukçu Jellinek tarafından
yapılmıştır.
a. Negatif Statü Hakları
 Devletin müdahale etmemesini öngören haklardır.
 Bu haklar devlete karışmama, gölge etmeme sorumluluğu yükler.
 Yasama hakkı, mülkiyet hakkı, konut dokunulmazlığı hakkı…
b. Pozitif Statü Hakları
 Devlete olumlu bir edim pozitif yükümlülük yükleme haklardır. Bu haklar söz konusu
olduğunda devlet bir hizmet sunma ödevi altındadır.
 Sosyal Haklar: Eğitim, Konut, SGH, Çalışma Hakkı
c. Aktif Statü Hakları
 Kişilerin devlet yönetimine katılmasını sağlayan haklardır.
 Siyasi Haklar, seçme seçilme hakkı, oy hakkı
 Bugün Negatif Statü hakları alanında bile devletin bazı pozitif yükümlülüğü olduğu görülür. Örn.
Yaşama Hakkı (yaşamanın korunması)

1. Kuşak Haklar
II. 2. Kuşak Haklar
3. Kuşak Haklar
1. Tarihsel aşamada ilk olarak öne sürülüp, 18.yy. sonundan başlayarak garanti edilen haklardır.
Klasik Haklar da denir. Ör. Yaşama Hakkı, Mülkiyet Hakkı v.b.
2. 19.yy.’da ileri sürülen özellikle 20.yy. 2.yarısından itibaren garanti edilen haklardır. Ör. Sosyal
Haklardır, genel olarak
3. Tarihsel süreçte en son ileri sürülüp, bir kısmı hala garanti edilme aşamasında olan haklardır.
Ör. Çevre hakkı, Barış hakkı

Bireysel Haklar
III. Kollektif Haklar

9
  Bireysel haklar, kişilerin tek başına kullanabilecekleri haklardır. Ör. Seçme seçilme, seyahat etme,
oy kullanma
 Kollektif hakların kullanılabilmesi için birden fazla kişi gerek duyulur. Ör. Dernek kurma, sendika
kurma, siyasi parti kurma

 Anayasamızın 2.Yarısı temel hak ve özgürlüklere ilişkindir. 4 Kısımdan oluşur:

 1.Bölümde genel haklardan bahsedilir
 2.Bölümün 1.Kısmında genel haklar, 2. Kısmında kişisel haklar vardır
 3.Bölümde, sosyal ve ekonomik haklar vardır Pozitif Statü Hakları
 4.Bölümde de siyasal haklar bulunmaktadır  Aktif Statü Hakları

ATATÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNE BAĞLI DEVLET İLKESİ

 Milliyetçilik ilkesi 1924 Anayasasına 1937 değişiklerle gelmiştir.
 1967 Anayasasında milli devlet olarak görülmesi.
 1982 Anayasasında Atatürk milliyetçiliği benimsenmiştir.
 Atatürk milliyetçiliğine yer verilmemesinin sebebi, yanlış kavramlara yol açmamaktır.-Kendi milletinin
değer ve çıkarlarını her şeyin üzerinde tutulması anlamındadır.
 2 millet anlayışı vardır
 OBJECTİF: Millet bir takım objektif bağlarla birbirine bağlanan insan topluluğudur. Din, dil, ırk…
 SUBJECTİF: Kişileri millet yapan bağlar, manevi niteliktedir. Örn: Ortak acı paylaşımı, mazi
(hatıra), idea birliği, ortak yaşama isteği

 Atatürk’ün milliyetçilik anlayışı, sübjektiftir. Irkçılığı reddeder, bütünleştiricidir.

 Anayasanın başlangıç hükümlerinde yer alır.
 Anayasamız Türklüğü, objektif, gönderme yapmaksızın (din, dil, ırk gibi) vatandaşlık bağıyla
tanımlanmıştır. Türk kavramı hukukidir.
 Türk Milleti’nde Türk sayılmak vatandaşlığa bağlıdır, etnik köken önemli değildir.

BAŞLANGIÇTA BELİRTİLEN TEMEL İLKELERE DAYANMA

 Anayasalara başlangıç hükümlerinin koyulmasının sebebi, anayasanın yazılışını ve temel prensiplerini

ortaya koymak ve Anayasaya egemen olan ilkelere ve anayasa koyucunun görüşlerini açıklamaktadır ve
edebi bir usulle yazılmıştır. 9 paragraf 1 cümledir ve edebi bir dille yazılmıştır, temel ilkeler içermektedir.
Başlangıç hükümleri 176. Md. uyarınca anayasa metnine dâhildir.

 Başlangıçta belirtilen ilkeler nelerdir?

 Atatürk ilke ve inkılaplarına bağlılık
 Atatürk milliyetçiliği
 Atatürk medeniyetçiliği
 Çağdaş medeniyet düzeyine ulaşma azmi
 Uluslararası eşitlik
 Milli egemenlik
 Anayasanın ve kanunların üstünlüğü
 Hürriyetçi demokrasi
10
  Kuvvetler ayrılığı
 Laiklik
 Devletin ülkesi ve milleti bölünmez bütünlüğü
 Sosyal adalet ve eşitlik

5.DEMOKRATİK DEVLET İLKESİ

 2 maddedir.
 Başlangıç bölümünde de hürriyetçi demokrasi anlayışıdır. Anayasanın belirlediği demokrasi özgürlükçü
demokrasi anlayışıdır.

 DEMOKRASİNİN ASGARİ UNSURLARI
 Etkin siyasal makamlar seçimle iş başına gelmelidir.
 Seçimler düzenli aralıklarla düzenlenmelidir.
 Birden fazla siyasal parti olmalıdır.
 Oy hakkının ilkelerine uyulmalıdır. Seçimler serbest olmalıdır.
 Muhalefetin iktidar olma şansı olmalıdır.
 Temel hak ve özgürlükler güvence altına alınmalıdır.

Temel hak ve Serbestçe örgütlenen

özgürlüklerin garanti siyasal partiler arasında eşit
edilmesi şartlarda yürütülen iktidar
--TEMEL HAKLAR-- yarışması
Siyasal sistemdeki temel --SİYASİ PARTİLER--
karar organlarının serbest
seçimlerle oluşması
--SEÇİM--

 DEMOKRASİNİN EN ÖNEMLİ UNSURLARI

11
 SİYASİ PARTİLER
 Günümüzde, seçimlerde seçmenler adayların şahsiliğinden çok partilere oy verirler.
 Siyasi partiler, seçmenlere farklı programlar sunarlar ve seçmenler siyasi parti iktidara
geldiğinde, bu politikanın gerçekleşeceğine inanarak oy verirler.
 Günümüzde partilere dayanmayan demokrasi anlayışı yoktur.
 Siyasi parti, halkın desteğini sağlamak yoluyla devlet mekanizmasının kontrolünü ele geçirmeye
ve sürdürmeye çalışan, istikrarlı ve sürekli bir örgüte sahip bir siyasi topluluktur, tüzel kişilerdir.
 Siyasi partilerin derneklerin amacından ayrılan yönü siyasal iktidarı ele geçirmektir.
 68. Maddede de siyasi parti özgürlüğü düzenlenmiştir. Siyasi parti özgürlüğü 3. Fıkra uyarınca
siyasi partiler önceden izin almadan kurulurlardı, siyasi parti uyarınca 30 kişi ile siyasi parti
kurulabilir.
 68/1. Kişiler açısından siyasi parti özgürlüğüne ilişkindir. Vatandaşlar(Türkler(yabancılar üye de
olamıyor)), siyasi parti kurma ve ayrılma hakkına sahiptir.
SİYASİ PARTİLERE İLİŞKİN SINIRLAMALAR VE YASAKLAR
 Siyasi partilerin amaçlarına ilişkin yasaklar;
Anayasamızın 68. Md. 4. Fıkrasında belirtilmiştir. Siyasi partilerin tüzük ve programları ve aynı zamanda
eylemleriyle de bu yasakları çiğneyemezler
*devletin
*ülkesi 68.md. 4. fıkrası
*insan haklarına, eşitliğe… Aykırı hareket edemez.
 Siyasi partilerin örgütlenmelerine ilişkin yasaklar;

 Temelli kapatılan bir parti başka bir adla kurulamaz.

 Bir siyasi partinin kapatılmasına beyan ve eylemleriyle sebep olan üyeleri kapatmaya ilişkin kararın
resmi gazetede yayımlanmasından başlayarak 5 yıl süre ile bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi
ve deneticisi olamazlar.

 Ayrıca bu kişileri 5 yıl süreyle milletvekili adayı gösteremezler.

 Kamu görevlileri siyasi partilere üye olamazlar.

 Siyasi partiler yabancılardan maddi yardım alamazlar.(Türk vatandaşı olmayan.)

 Siyasi partilerin çalışmalarına yönelik yasaklar;

 Siyasi partiler ticari faaliyette bulunamazlar.

 Siyasi partiler çalışması demokrasi ilkelerine uygundur.

SİYASİ PARTİLERİN KAPATILMASI
 Siyasi partilere ilişkin yaptırımlar özellikle 2. Dünya Savaşı’ndan sonra Almanya ve İtalya’da
ortaya çıkan militan ya da mücadeleci demokrasi anlayışının bir sonucudur.
 MİLİTAN DEMOKRASİ: Bu demokrasi anlayışı boyunca, devletin ya da demokrasinin temellerine
saldırgan bir biçimde, devamlı olarak yıkmaya çalışan bir partinin kapatılmasına varan yaptırımlar,
demokrasiye aykırı değildir.
 Siyasi partilerin kapatılmasını Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı açar. Dava anayasa mahkemesinde
açılır. Anayasa Mahkemesi parti kapatma davasını bağlar.

12
  Türkiye’de bazı kişi veya kurumlar kapatma isteyebilir.
 Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı re’sen kendisi dava açar.
 Bakanlar Kurulunun kararı üzerine Adalet Bakanının istemiyle ya da bir siyasi partinin istemi
üzerine dava açabilir. İstem üzerine yeterli delil yoksa dava açmayabilir.
 Dava açılmazsa Adalet Bakanlığı ya da parti genel başkanı Yargıtay ceza daireleri başkanlığından
oluşan siyasi partilerle ilgili yasakları inceleyen kuruma başvurabilir. Kurum, itirazı haklı görürse,
savcı dava açmak zorundadır.

SİYASİ PARTİLERİN KAPATILMASINI GEREKTİREN DURUMLAR

1.DURUM 2.DURUM 3.DURUM

Siyasi partinin tüzük Siyasi partinin eylemlerinin Siyasi partinin yabancılardan maddi
veya programının anayasanın 68/4 e aykırı olması bu yardım alması (69/10)
anayasanın 68. Md. 4. sebepten ötürü partinin kapatılması (temelli olarak kapatılır.)
Fıkrasına aykırı için siyasi partinin 68/4 e aykırı
olması(anayasa 69/5 eylemlerin odağı haline 69/6 gelmesi
te belirtilmiştir.) gereklidir şartını aramış.
2001 anayasa ODAKAnayasamıza 95
değişiklikleri partinin değişiklikleriyle girmiştir.95
ne zaman odak haline değişiklikleri bir siyasi partinin ne
geldiğini açıklamıştır. zaman odak haline geldiği
konusundaki takdir yetkisini tamamen
hâkime bırakmıştır.

 Ne zaman bir siyasi parti odak haline gelir?

Yasak eylemlerin parti üyelerine işlenmesi 2 Yasak eylemlerin anayasa md.69/6 da
şartı var. sayılan parti organlarınca işlenmesi
1. Eylemlerin (yasak), yoğun bir şekilde Anayasa aykırı eylemlerinin kararlılık
işlenmesi
içinde işlenmesi
2. Yasak eylemlerin anayasanın
69/6fıkrasında sayılan parti
organlarının zımnen(örtülü) veya
açıkça benimsenmesi

2 durum mevcuttur.

13
>>Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılma yaptırımı<<
69/7 düzenlenmektedir.
Anayasa Mahkemesi siyasi partinin tüzük ve programlarının ya da eylemlerinin anayasanın 68/4 e aykırılığı
durumunda fiilin ağırlığına göre kapatma yerine devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakma
yaptırımına hükmedebilir.(2001’de girdi.)

Kapatmanın Sonuçları
 Kapatmakla birlikte partinin tüzel kişiliği sona erer.
 Kapanın mal varlığı hazineye geçer.
 Partinin kapatılmasına beyan ve eylemleri ile sebep olan üyeler; kararın resmi gazete’de
yayınlanmasından başlayarak 5 yıl süre ile bir başka partinin kurucusu, üyesi, yönetici, denetici olamaz.
 Milletvekili adayı olamazlar, gösterilemezler.

5. LAİKLİK İLKESİ

Laiklik ilkesinin gereklilikleri

Din Hürriyeti

 Din ve Devlet işlerinin Ayrılığı

 Resmi bir devlet dinin olmaması
 Devletin tam dinler karşısında tarafsız olması (Devletin dinlerden birini himaye etmemesi veya
dinlerden bir tanesi anlamında baskı yapmaması anlamına gelir.)
 Din kurumları ile devlet kurumlarının ayrılması
 Hukuk kurallarının din kurallarına uymak zorunda bulunmaması (Karşıt bir kural 136. Maddede
bulunmaktadır.)
 1928 de Devletin dini islamdır. İbaresi Anayasadan çıkartıldı ve 1937 yılında Laiklik kesin olarak
Anayasaya girdi.

SOSYAL DEVLET
 Herkese, insan onuruna yaraşır, asgari bir hayat seviyesi sağlayan devlettir.

Sosyal Devlet İlkesi

 Devletin sosyal barışı ve sosyal adaleti sağlamak amacıyla sosyal ve ekonomik hayata aktif müdahalesini
gerekir ve meşru gören bir anlayıştır.
 Sosyal devletin karşıtı Jandarma devlettir.

14
  Jandarma Devletin özelliği:19.yy da yaygındı. Liberal felsefeden esinlenen bir anlayıştır. Jandarma
devletin tek görevi; Dışa karşı savunmayı sağlamak, içte de adaleti ve güvenliği sağlamaktır.

Sosyal Devleti Gerçekleştirmeye Yönelik tedbirler: -sosyal eşitsizlikleri azaltmaktır. Amacı sosyal adaleti
sağlamak

1-Sosyal hakların en önemli aracı 32. Kısmın 3.bölümünde yer alır. Kural olarak.
2-Vergilendirme ve Vergi adaleti
3-Toprak reformu
4-Devletleştirme
5-Planlama yaptırılmalıdır. Kamu bakanı
6-Sosyal amaçlı kamulaştırma /46.md

Sosyal hakların sınırı

 Anayasanın 65.md uyarınca, devlet sosyal alanlardaki görevlerini, mali kaynaklarının yeterliliği
ölçüsünde yerine getirir.
 Anayasanın, devlete, bu hakların ne derece yerine getirileceğine takdir yetkisini bırakır.
 Sosyal Devleti sağlamanın bir yolu da budur.
 Anayasamızın 73.md’da artan oranda vergi ilkesi kabul görmüştür. (Çok kazanan çok, az kazanan az
vergiyi uygun görmüştür.)
2 amaç sağlanır:
1-Toplumdaki gelir eşitsizlikleri giderilir.
2-Toplanan vergilerin bir bölümü, düşük gelir gruplarına hizmet olarak adlandırılır.
Böylece herkese onurlu bir yaşam sunulur.
 Devletleştirme, özel teşebbüsler kamu niteliğinde

8.HUKUK DEVLETİ
 Vatandaşların hukuki güvenlik içinde bulundukları, devletin eylem ve işlemlerinin hukuk kurallarına bağlı
olduğu devlettir.
POLİS DEVLETİ X HUKUK DEVLETİ
POLİS DEVLETİ: Hukuk kuralları ile bağlı olmayan eylem ve işlemleri yargı denetimine tabi olmayan devlettir.
 Hukuk devleti kanun devletinden farklıdır. Hukuk kavramı nasıl kanun kavramından farklıysa, hukuk
devleti de kanun devleti ilerisi ve üzerinde bir kavramdır.
 Her kanununu olan devlet, hukuk devleti değildir.

 HUKUK DEVLETİ KAVRAMINDAN NELER OLMALI?

 Hukuki güven ortamı devletin hukuka uygunluğu ve devletin işlemlerin denetlenmesi anlaşılır. Buradaki
hukuk, evrensel değerlere bağlı, insan haklarında, demokratik ve liberal bir hukuktur.

HUKUK DEVLETİNİN UNSURLARI

1. Devletin hukuka bağlılığı ve devletin eylem ve işlemlerinin yargı devletine tabi olması.
Yürütmenin, eylem ve işlem yargı denetimine tabi tutulması. Anayasamızın 125.maddesi uyarınca, idarenin
her türlü eylem ve işlemine karşı yargı yolu açıktır. Hakkıdır. Hukuk devleti en önemli unsurlarını güven altına
almıştır.
Anayasamız istisnai olarak; idarenin bazı işlemlerini yargı denetimi dışında tutmuştur. İstisnaları
şunlardır:
I. Cumhurbaşkanı tek başına yaptığı işlemler yargı denetimi dışında tutulmuştur.
II. Yüksek asgari Şurasının kararları yargı denetimi dışındadır. Yüksek Asgari Şurasının terfi işlemleri ile
kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma hariç, ilişkiyi kesmeye ilişkin kararları 2010 Anayasa
değişiklikleriyle yargı denetimine tabi tutulmuştur.

15
 III. Hâkimler ve S.Y.K.’nın meslekten çıkarma cezasına ilişkin olanlar dışındaki kararları için yargı mercilerine
başvurulmaz.
IV. Sıkıyönetim komutanın işlemlerine karşı yargı yoluna başvurulamaz.
 Bir hukuk devleti sadece yargının/yürütme işlerinin denetlenmesi doğru olmaz
 Kanunda anayasaya aykırı madde çıkartılacak insan hakları zedelenebilir. Hukuk devleti için
gerçekleşmesi, kanunların da anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi yapılmalıdır.
2. Yargı bağımsızlığı, hukukun olmazsa olmaz koşuludur. Anayasamızın 138.maddesi de garanti edilmektedir.
Hâkimler görevinde bağımsızdır, emri ve yargı veremez.
139.da ‘’yargıçlık teminatı’’ vardır.
3. Ceza sorumluluğunun temel ilkeleri garanti edilmelidir.
Bu ilkeler Anayasanın 38.md garanti edilmiştir (masumiyet karinesi)
4. Hukukun genel ilkelerine bağlılık ;(138 uyarınca: Hâkimler, Anayasaya, kanuna, hukuka uygun olarak karar
verirler) Hâkimler değerlendirirken ‘’hukukun genel ilkelerine” başvurur.
Hukukun Genel ilkeleri
-Kazanılmış haklara saygı
-İyi niyet
-Ahde vefa
-Kesin hükme saygı
5-İdari faaliyetlerin belirliliği ilkesi; İdarenin işlem ve söylemlerinin önceden ön görülebilir olmasıdır.
6-İdari işlemlerin geçmişe yürümemesi için ve hukuki güvenlik ilkesi; hukuk kuralları önceden bilinmelidir.
Aksi halde, kişilerin hukuki içinde yaşaması mümkün olamaz
Hukuk Devletinin unsurları arttırabilir. Hak arama özelliği, bilgi edinme hakkı, dilekçe hakkı ve savunma hakkı
gibi unsurları da ekleyebiliriz.

9- EŞİTLİK İLKESİ
Genel Esaslar
 Anayasamızın 1.bölümünde 10. Maddede düzenlenmektedir.
 Eşitlik ilkesi, bu ilkeden yararlananlar için bir hak.
 Devlet organları içinde yönetime hâkim olan bir ülkedir.
 Anayasamızın 10. Mad. Eşitliğin farklı görüş biçimini de düzenlemektedir.

A – Ayrımcılık Yasağına ilişkin bazı yasaklar sayılmış. Din, dil, ırk vs.
Sınırlı olarak sayılmamıştır. Başka sebeplere dayanarak da ayrımcılık yapılamaz.
B - Kanun önünde eşitlik
C – İmtiyaz Yasağı, 10. Md 4. Fıkra, kişiye, aileye … zümre tanınamaz.
D – Kadın ve erkeklerin eşit haklara sahip olması.
E – Pozitif Ayrımcılık, kadınlara yönelik pozitif ayrımcılık 2004 Anayasa değişiklikleriyle değişti. Kadınlar
arasındaki farklı … getirilmiştir. Örneğin çocuklar, yaşlılar, engelliler, harp ve vazife şehitleri, dul ve yetimler ve
gaziler için pozitif ayrımcılık yapılabilir. (Bu kişiler için pozitif ayrımcılık 2010’da yapılan değişikliklerle gelmiştir.)

Pozitif Ayrımcılık: Fiili anlamda yani gerçek eşitliği sağlamak için toplumda dezavantajlı durumda bulunan kişiler
lehine ayrıcalıklar getirmektir.

Eşitlik İlkesinin Çeşitleri

 (Şekli) Mutlak Eşitlik: Kişilerin kişisel ve özel durumlarına bakılmaksızın kanunların herkese eşit
uygulanmasıdır.
 (Maddi) Nisbi Eşitlik: Aynı durumda olan kişilere, aynı kuralların uygulanması, farklı durumda olanların
farklı işlemlere tabi tutulabilmesidir.

Türk Anayasa Mah. Kararların da nisbi eşitlik anlayışını uygulamaktadır.

16
  Anayasa Mah. Kamu yararı, kamu düzeni gibi haklı bir neden bulduğunda, kanunlarla kişiler arasında
yaratılan farklılıkları, eşitlik ilkesine yani anayasaya uygun bulmaktadır.

 Anayasa Mah. Göre, farklı durumda olanlara, farklı durumlar uygulanması eşitlik ilkesine aykırı değildir.

Anayasamızda Temel Hak ve Özgürlükler

2. kısımda 12-74 md’de garanti edilmekte, düzenlenmektedir. 2. Kısım 4 bölümden oluşmaktadır.

 1. bölümde 12-16 arası temel hak ve özgürlüklere ilişkin genel hükümler yer alır. Bu maddelerde
özellikle temel hak ve özgürlüklerin kısıtlanması yer almaktadır.
 2, 3 ve 4. Bölümde ise temel haklar sırasıyla sistematik olarak
 2. bölümde, kişisel haklar, yer alan haklar, negatif statü haklarına karşılık gelmektedir. 17 – 40 arası 17.
Yaşama hakkı, en önemlisi
 3. bölümde; ekonomik ve sosyal haklar düzenlenmektedir. Buradaki haklar, kural olarak pozitif haklarıdır.
 Anayasamızda pozitif statü hakkı olmayan haklardır: grev hakkı, toplu sözleşme hakkı, sendika hakkı.
Negatif statü haklarıdır, hem de sosyal haklar.
 4. bölümde, siyasal haklar düzenlenmektedir. Örneğin seçme ve seçilme hakkı, vatandaşlık hakkı,
dilekçe hakkı, siyasi parti özgürlüğü, bilgi edinme hakkı, kamu hizmetine girme hakkı, kamu denetçisine
(?) başvurma hakkı. Bu siyasal haklar da aktif statü niteliğindedir.

Anayasamızda temel hak ve özgürlüklerinin sınırlandırılması

 Özgürlükleri sadece TBMM kanun ile sınırlar.
 Toplum hayatında, belirli durumlarda temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması kaçınılmazdır.
Anayasamızda özgürlüklerin kısıtlanması: Olağan dönemler ve olağanüstü dönemler olmak üzere 2 ayrı
sisteme bağlanmıştır.
Olağan Dönemlerde Temel hak ve Olağanüstü Hal Rejimlerinde Temel Hak ve
Özgürlüklerin Sınırlandırılması (Md. 13) Özgürlüklerinin Sınırlandırılması /
Temel hakların sınırlandırılmasının sınırlar 13. Kullanımının Durdurulması
Maddede yer almaktadır.:
- Temel hak ve özgürlükler ancak
kanunlarla sınırlandırılabilir.
- -Temel hak ve özgürlükler ancak
sınırlandırılacak temel hakka ilişkin
maddede yer alan özel sınırlama
sebeplerine dayanılarak
sınırlandırılabilir.
- Sınırlama anayasanın sözüne ve
ruhuna uygun olmalıdır.
- Sınırlama hakkın özüne
dokunmamalıdır.
- Sınırlama demokratik toplum
düzeninin gereklerine uygun olmalıdır.
- Sınırlama, laik cumhuriyetin
gereklerine uygun olmalıdır.
- Sınırlama, ölçülülük ilkesine uygun
olmalıdır.
Olağanüstü Hal Rejimlerinde Temel Hak ve Özgürlüklerinin Sınırlandırılması / Kullanımının Durdurulması

Madde 15 (istisnai durum)

17
Ön Koşul: Ülkenin herhangi bir yerinde sıkı yönetim olağanüstü hal ya da savaş ilan edilmesi
durumundadır .
Örneğin: Dernek kurma özgürlüğü yasaklanabilir.

Özgürlüklerin Sınırlandırılmasının Durdurulmasındaki Kriterler:

– Milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlal edilmemelidir.

– Sınırlamalarda, ölçülülük ilkesine uyulmalıdır.
– 15. maddenin 2. fıkrasında yer alan temel haklara dokunulamaz.
Örnek:
Yaşama hakkına savaş dışında dokunulmazlık
Kişinin maddi ve manevi bütünlüğü
Kimsenin din ve vicdan özgürlüğü kısıtlanamaz.

---Kanunun yanı sıra olağanüstü hal veya suç yönetim durumunda kanun hükmünde kararnameler
ile sınırlandırılabilir ya da durdurulabilir.

--- Ölçülülük ilkesinin üç alt unsuru vardır.

– Elverişlilik
– Gereklilik
– Oranlılık
1-) Elverişlilik:
Sınırlamada başvuruan araç sınırlama amacını gerçekleştirebilmek için elverişli olmalıdır.
Sınırlamalarda başvurulan tedbirlerin sınırlama ile ulaşılmak istenen sonuca katkıda bulunması
gerekir.
2-) Gereklilik:
Sınırlama aracı sınırlama amacını gerçekleştirebilmek için gereklidir. Sınırlama amacını
gerçekleştirmek için en yumuşak araç seçilmelidir.

3-) Oranlılık:
Sınırlamada başvurulan araç ile ulaşılmak istenen amaç arasında oranlılık bulunmalıdır.

Yabancıların Temel Hak ve Özgürlüklerinin Sınırlandırılması

– Sınırlandırma kanunla yapılır.

– Sınırlandırma milletlerarası hukuka uygun olmalıdır.

Temel Hak ve Özgürlüklerin Anayasal ve Nesnel Sınırları

Anayasal Sınırlar:
Bazı temel haklar doğrudan doğruya anayasa ile sınırlandırılmıştır. Anayasal sınırlar, bir temel
hakka ilişkin anayasada yer alan doğrudan sınırlardır.

Örneğin: Kamu görevlilerinin siyasi partilere üye olamaması anayasal bir sınırdır.

Nesnel Sınırlar
Her hak ve özgürlüğün anayasada belirtilmiş olması bile özgürlüğün niteliğinden doğan
objektif sınırları oluşturmaktadır.

Temel Hak ve Özgürlüklerin Korunması

18
 Kural olarak bireyleri devletin eylem işlemlerine karşı koruyan haklardır. Devletin yani
yasama,yürütme ve yargının üzerine kişilerin temel haklarına haksız biçimde müdahele etmemeleri
gerekir.
Günümüzde devletin bu temel yükümlülükleri dışında temel haklara ilişkin koruma, ihlali
önleme, soruşturma ve tazmin etme yükümlülükleri de bulunmaktadır. Bu yükümlülükler devletin
pozitif yükümlülükleridir ve özel kişiler alanında da geçerlidir. Örneğin....

1- İç koruma yolları
2- Uluslar arası koruma yolları

İç Koruma Yolları dörde ayrılır.

– TBMM'ye dilekçe verme hakkı
– İdari başvuru yolları
– Bağımsız Kurumlara Başvurma
– Yargısal Başvuru Yollara

Yargısal Başvuru Yolları

– Adli Yargıya Başvuru
– İdari Yargıya Başvuru
– Anayasa Yargısı Yolu
Anayasa Yargısı Yolu
– Bireysel Başvuru
– Somut Norm Denetimi

ULUSLARARASI KORUMA YOLLARI

– Birleşmiş Milletler Düzeyinde

– Avrupa Konseyi Düzeyinde

Birleşmiş Milletler Düzeyi:

Taraf olduğumuz çeşitli sözleşmeler vardır. Bu hakları koruyan çeşitli komiteler
bulunmaktadır. Bu komiterler mahkeme olmadığı için kararları bağlayıcı değildir.

Avrupa Konseyi Düzeyi:

Kabul edilmiş en önemli sözleşme Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesidir.
AİHM gerçek ortamda bir mahkemedir ve kararları bağlayıcıdır.

CUMHURİYETİN TEMEL ORGANLARI

Yasama

a-)TBMM'nin Kuruluşu:

– TBMM tek meclislidir.

– 550 milletveklinden oluşmaktadır.

b-) Seçim Dönemi

– Parlamento seçimlerinin periyodik olarak yapıldığı zaman dilimine seçim dönemi denir.
– Seçim dönemi dört yıldan oluşur.(2007'ye kadar bu seçim dönemi 5 yıldı.)
c-) Seçimlerin Yenilenmesi:
19
 Seçim dönemi sona ermeden seçimler iki durumda yenilenebilir.

- TBMM'nin kendisi seçimleri yenileyebilir.

– Cumhurbaşkanının kendisi seçimleri yenileyebilir.
–
1-)TBMM'nin Kendisinin Seçimleri Yenilemesi
TBMM'nin erken seçim kararı alarak seçimleri yenileyebilir.

2-) Cumhurbaşkanın Kendisinin Seçimleri Yenilemesi

Cumhurbaşkanı ancak 116. maddede belirtilen ülkedeki kriz durumu gerçekleşirse seçimleri
yenileyebilir.

d-) Seçimlerin Ertelenmesi

Dört yıl bitipte seçimlerin yapılmmasıdır. Tek bir sebeple ertelenebilir. Savaş durumunda altı
ay erteleme bir seneye uzatılabilir.

e-) Ara Seçimler

– TBMM üyeliklerinde boşalma olduğu zaman ara seçime gidilir.
– Ara seçim döneminde seçim bir defa yapılır ve mecliste boşalan koltuk sayısı 28'i ( TBMM'nin
%5'i) geçmedikçe ara seçim yapılmaz.
– Genel seçimlere bir yıl kala ara seçim yapılamaz. Bu hükümden bağımsız olarak 2002 yılında
bir ara seçim türü eklenmiştir.
– Bir il yada seçim çevresinde TBMM'de hiç temsilcisinin kalmaması halinde otomatik olarak
ara seçim yapılır.

f-) Milletvekili Seçilebilme Yeterliliği

– Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşı Olmak

– 25 yaşını doldurmuş olmak
– En az ilkokul mezunu olmak
– Kısıtlı olmamak
– Kamu hizmetinden yasaklı olmamak
– Taksirli suçlar hariç toplam bir yıl ya da daha fazla hapis cezasından hüküm giymemiş olmak
– Ağır hapis cezasından hüküm giymemiş olmak
– Anayasanın 76. maddesinde belirtilen belirli suçları işlememiş olmak ( Affa uğramış olsalar
bile milletvekili olamazlar, Rüşvet, Kaçakçılık, Sahtecilik, Dolandırıcılık)
–

20