ae ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA TEMPOSUNDAK! AGIRLA$SMANIN BAZI TEMEL SEBEPLERI (AVRUPA ILE MUKAYESE)* Ord, Prof. Dr. AYDIN SAYILI Zamanla ilerlemesi ve yeni kesiflerle beslenerek geligmesi ilmin en milmeyyiz vasflanndan birdie. Bu giniin ilmi daha eski gag Jann ve hatta daha dneeki kusaklarin cok zaman tasavvur bile et~ memig olduklart ‘hig. beklenmemig baganlart igine alr. Tmat bilgi progressf ve kimiltif olma vasflarina sahiptir. imden bahsedildiginde onun bu geliime ve yislarak biydme ka- ini de On plinda zikretmek yerinde olur. Boyle bir gelisme xétlesinin ilim ol- Gergekten, ilmt bilgi ile ilmt galisma ve arasurmayt birbirlerin- den kesin olarak ayirdetmek yerinde olur, Asirlarin emegi ile orta- ya cikmis olan ilmi sonuclar. nisbeten lisa bir zamanda kavraysp ‘Sgeenmek miimkiindir, Fakat ayn capta yeni buluslann meydana getirilmesi igin yine ancak uzun zaman slireleri igine siabilecek biiyak emeklerin sa:f edilmesi gerekir. Meveut ve kesinleymis i bilginin @grenilmesi ve bellenmesi nin dretilmesi arasindaki bariz fark dolayisi in sistemli. bir_se- nmasina, insan 2ek& ve mubayyilesinin miitekasif ve den ve metot inceliklerin- imi aragurma sirasinda 1 bitin olumlu vast Je, mevcut ilm! bilgiyi elde etmenin degil, ilmi aras- turmama 6zellikleridir. 1 Bu makale mubtevas adit Kitabimda zeyil olarak ya Ankara 1960, 5 in Appendix’ Il in my book entitled The Obmroaty én Zam (Ankara 1960. pp. 497-320)6 AYDIN SAYILI Imin terakki kabiliyeti ilmt arastirmanin devamina bagli- dir, Yani, ilmt arasurmanin devam etmesi gartiyle, lim ilerleme ve gelime Szelligine sahiptir. Hususiyle denel metodun sistemli olarak uygulanmast halinde durum béyledir, Fakat ilimde aras- turma devam etmek sartiyle ilmt ilerlemenin de devam ettii emek igin denel metodun meveudiyetini gart kogmak zarureti yok- tur. Bu sebeple, ilmt ilerleme seyrinde ve temposundaki aiurlasma, limi bilgi kitlesine baz ilavelerin meveut bulunmasina ragmen, Imi caliymada bir gerileme olarak kabul edilebilir. Tarih boyunca filmi faaliyetteki agirlasmalar, gerilemeler, inhitatlar da bu minada meveuttur. Bunun Onemli bir istisnasiyle deellikle Ortagaglarn Karanhk Gag adi verilen ksmmnda Bat Avrupada kargilagilmak- tadir. Bu cagda ilim dinamizmini tamamen kaybetmig olmaktan baska ilmt bilgi miktannda da énemli élglide azalma gérilmektedir, Terakki kabiliyeti ilmin bariz bir dzelligi olmasina, ragmen tari boyus in_geligmesinin devaml: olmadigs, muhtebi cage larda muhtelif bolgelerde Onemli ilmt faaliyetin géze carpus, di- er baz bolgelerin ise bu ilmi faaliyet bakumindan geri plana ge¢- goriilmektedir. Demek ki ilmi aragurma temposu b: cesitli bolgelerde hizlanma ve duraklamalara sahit oluyoruz. Uke gagda Mezopotamya ile Minrda ve Yunan Diinyasinda, Ortacagda Islam Diinyasinda ve Avrupada, Yeni ve Yakin Caglarda ise yine Avrupada Onemli ilmt faaliyetle kargilaghr, mndan Birbiri arkasmdan gelen cailarda ilimde gériilen bu cograft intikaller aym bir ilmi faaliyetin muhtelif safhalan seklindedir. Yani arada inkita devreleri bulunsa bile, bu cegitli bélgelerdeki lar birbiclerinin devamuni teskil eder. Him, tarih. bo- yunca, Misr ve Mezopotamyadan Yunanblara, Yunanhlardan islam Diinyasmna, Islam Diinyasindan da Avrupaya gesmistir. Yeni ve Yakin Gaglara gelinceye kadar ilim geyitli bélge veya medeni- yetlerde agirlagma ve duraklama devirler mede devamt onun bagka bir Kultur bél olmustur. Bunu Misir igin ve kismen Mezopotamya igin sbyleye- bilir, Bundan sonra Yunanlilarda hizlanan ilmi faaliyet Yunan Dinyasinda Onemligeligmeler gosterdikten sonra burada da_can- Iihguru kaybetmeye ve inhieat devresine girmeye baslamigtic, Umi Islam Diinyasina gegmesi igte bu inhitattan sonradir. Yine, Islami- ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM! GALISMA, 7 yetten ilmin Avrupaya gectigi strada, Islam Dinyasinda ilmt faa- liyet bissedilir dledde canbhgim kaybetmig bulunuyordu. — * Demek ki giiniméz ilmine ulajincaya kadar, tarih boyunca ‘min cofrafi biz gécleri ile karplagldigim séyleyebiliriz. Bunu, , mubtelif milletlerin ve muhtelif dinlere mensup insanlarin ‘gbirliginin, galyma ve gayretlerinin birbirlerine inzimam neticesi olarak inkigafimin bir tezahiir gekli olmak tzere kabul etmek miim- indir, Llim, gergekten muhteli dillesi Konugan ve dinleri birbir- levinden farkl, olan insanlarin iyet, din, ve bir bayrak yanginda bayragi yorulan Kogucudan yeni bit koyucumun alip onu ileriye gitirmeye devam etmesine, uzun yol- culuklarda mola yer yolculugun sekteye ugramas ricsine ‘benzctilmigti. Boylece, Islam Diinyaunda jimi fualivetin. buyik geligme gbs- terdigi Orta imt aragtirma temposunun bir ik hilaninadan sonia aynicanklgi muhafaza etmemig olmasiny, diger benzer éx- nekler igi altinda, normal ve tabii kargilamak miimkiindir. Béyle bir durumu meydana getiren amillerin incelenmesi siiphesiz liizum- |, boyle bir olayin anda, ok istisnat go- Islim Dinyasinda, Abbasi Devletinin kuruluguyla birlikte, sckizinei Miladi yiizyil ortalarinda, onemli bir imi faaliyetle karg- kag asit Gncesinden itibaren, Yunan ilmine teva- cografi balgede, Yunan ilmi tedried bir gckilde inhitata bu_bélgelerde yayilmasindan sonra ilmt Bi 35 seki ortasindan iti baren tercume yoluyla dzcllikle Grekgeden, kasmen de Stiryanice, Sanskiitge, ve Pehleviceden yapilan terciimelerle Arapen bir iim ilf ve ilmi bilgi hazinesi haline gelmis, ski blgiler yeni arajurmalar ve orijinal bulusiarla zenginles Isl ‘Diinyasimin bu_ilmi faaliyeti dinya lam Alemi ilim bakimndan zamanin en ileri cemiyeti durumuna girmist. Yani bu toplulukta ileat bilgi sadece zenginleymekle kalmams, 0 zaman Karanhk Cagda bulunan Aveupaya ve diya diger bélgelerine nazaran Islim Diinyasinda biiyilk bie bi Jaga saglanmigu, Bu sebeple, Avrupa, ilmt bilgisini arturmak ihti-8 AYDIN SAYILE yacint hissedince, en tabii yol olarak, bunu Islam Dunyas: ilmi bil- Bisinden faydalanmak suretiyle saglama yoluna_gitmistir. Islam Dinyasinda ilmin bu parlak geligme deveesi uzun dmirld ~cimaroaar fmY SaIgMAVE Kavi Baar tepkilerin belirdigy ve “iki ug Miike kisa bir devreden sonra ilmi faaliyet temposunda tedrict agirlasmalarin bagladiga_goriiliir. Bir taraftan Islam Diinyasinda Timi faalyet FWdetindekt bu azalma devam ederken, diger taraf- tan Bat: Avrupada ilmi galigma temposunun tedrict olarak huzlan- digi misahede edilr. Baylece, ilimdeki Onderlik yavas yavas Islam Diinyasindan Baur Avrupa Hiristiyan Diinyasina intikal eder. Gegitli caglarda cegitli bélgelerde ilmt galismada gorilen agar- lagmalanin umumiyetle meveut ilmi bilginin ortadan kaybolmas: seklinde tezahiir etmedigine, sadece ilmt faaliyet ve arastirma tempo- sunun_siddetinde bir azalma_mAnasinda__mevout olduguna iaret “ea Ninyasinda da durum béyledir. limi bilginin baat di vdece Kitaphilardaki kitap ciltleri iginde gomild kalmis, by_konylarda_yerimli, arajtinedlar yetismedigi gibi, bu alanlant temsif eden iim adamlant da zaman Himan a smamis olabilir. Fakat bu gibi az gok minferit kaldifi tahmin edilebilecek misiller disinda, meveut ilmt bilgi, ge- nel olarak, sadece tedavilde bulunmakla da kalmams, bu bil bazan miltevazi dlgulerde, bazan da oldukga parlak buluglarla ler ilave edilmisti. Fakat, daha onceki caflara kiyasla, \deki dinamizm sarih olarak azalmis, ilmt bilginia ilerleme seyri hissedilir derecede agurlasmisi. Iimde arastirma devam etmek sartiyle ilmt ilestemenin de devam etigi kabul edi ilmin geligme seyrindeki biyle bir ajur- lagma yeter derecede dnemli ve tizerinde durulmaya deger bir olay teskil eder. Giinkitilm! ilerleme seyrindeki hurlanma ve agirlasma- nun esas itibariyle toplumdaki sartlara bagli oldugu_muhakkaktr. Iimdeki geligme seysinin agirlaymasy, ilmin gordugi teyvik ve aria azalmasinin, iim adamlan sa gma temposunun ve verimliliginin dugmesi gibi faktorlerin sonu- cudur, Yahut da bunlar el ele giden, birlikte yoriyen hususlardir. Demek ki Islam Dunyasinda da boyle gartlann meveut olduguna hukmetmek gerekmektedir. Islam Dunyasinda ilmi faaliyetteki erilemenin hangi sartlar alunda meydana gelmis oldugunu ince= Temek bu sebeple de Snemlidir, konular zaman zaman ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA 9 Asagida Kasaca agiklanacaii izere, Ortagag ilmi, iginde mah- sur kaldigi sistemlerden kurtulmak ve biinyesindeki statiklesme temayallind oldukca cank bir aragurma faaliyetiyle yenmek zorun- daydi. Bu sebeple, bu ilimde, bu sardan gergeklestirecek bir ilmt “aaliyet ‘sminmin agilmasinin, stine gikalman gerekli bir_ge- igme ve terakki temposu exi@inin dtesine gecilmesinin zarurt oldu- . Demek_ki_tslam Dinyasindaki ilmt faaliyet geker mahiyer- ten babse- Islam Dinyast ilminin Ortagag ilmi cergevesi amast ve Avrupadaki Yeni Gag ilmi seviyesine crige- dan sarik ména kazanmaktadir. Islam Diinyasinda ilmin inbitatt veya ilmt caligma temposu- airlasmast, diger taraftan, ézcllikle dokuzuncu. ve onuncu yieyillarda karglagugsmiz can’ ve enerjik ilmt faaliyette, hasbi imi tecessis ve miispet ilmt zibniyette bir agagilama ve gerileme ile belirlenmektedir. Daha sonraki asirlarda ilgt_calyma devam aun aynen devam et mijahede edie. Eger ik asirlardaki ve vasiflariyle devain etiis olsaydt Islim Dinyasimin dinya ilmine hizmetlerinin ve giiniimiiz ilmine ulagimasindaki paysnin gok daha biiyik dlgi- buimus olacagt mubakkaku, Islam Diinyasinda ilmt galiyma temposunun agirlaymis olmasinin sebeplerinin aragurimas: bu ba- Jamdan da cok ler veya ler, veya dinle ilgili hadis, yahut da Arapga veya dil Uze- lemeler konumuz digindadir, Himde ve ilmi caliyma- Aynica, ilim dendifi aman akli il imleri kastedilmektedir. Naki filah, kel rindeki 2 Islim Dunyasinda bayle ger (Clacritme et Déin THe de la Ci in Muctimane, Paris 1957, 8. 319-397)0 AYDIN SAYILE daki afurlayma veya duraklamadan kant da tedavillde olan veya tedaville qlabilecek durumda bulunan bilginin miktarnnda_her- hhangi bir azalma manasinda kullanlmamaktadir, Barada s82 koaust olan sey, ilm? calisina acminde, ilmt aragarma verimlilik ve kesa- fetinde, ve ilmi bilgiye yapilan orijinal konteibisyonlanin derece, deger, ve dlgistinde gorilen bir azalmadir. Bu azaima ve agarlagmanin derecesini seibit de siphesiz kolay ir defa, baska bagka konwlarda durumun farkh olduguna sbylemek ieabeder. Sonra, baslayan ba agselaymanin aym tempoda soylenemez. Zaman zaman canlanmalar_gorilmek- ¢ Meriga gevresinde on i im adamlanyla karplagyorve. Bunda Uhanllanin himaye ve te5- aki kadar Nagiruddinei Tast gibi segkin bir ilim adaminin &nder- de rol oynamis olmasi gerckir, Magrip ile Ispanyada on ikinci yilzyitda fesefl calymalarda onemli ve enerjik bir cereyanla kar- Hagman da ilgi ve dikkati gekmektedie. Ulug Bey gevresinde fn besinci yazyal baginda ilmin gok biiyitk teyvik gormiy olduguna gahit eluyoruz, Bunlar Islam Dinyas iim faaliyetinde bir nevi 15- Resans tejebbisleri olarak kabul edilebilir. Fakat bu gibi istisnat ik devrelerinin uzun dmUlil ve yeter derecede verimlt olma- gorulayor yizyillardaki ilmi cabsma kesafet ve gorllmektedie. Birinei simf iim adamlaru ran nadirleytigi géze garpar. Hiineyn Firabt, Ibnil'l Heys sapinda ie ilk asrlarda sik sik karglaglmasina kargl, daha ce teferruat bal hata kavugmak ay sunda gerek nicelik durumun ge Sachau $6 y yi) tslam Diinyasinda hikiim ste bbakimindan nnoktas teskil eder.... El Bs‘art ile El Gazali bu zihniyete | amet vermemig olsalafdi, Araplar Calilele Keplerter Het olmug olabilirlerdi erekse a ilk asirlardaki ve Newtonlar yetigtiren bir + E.G. Sachau, Aiden?’ India, cit 1, 1879, 5. ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA " Bu diince ve ifade tarzi, Islam Dinyasinda ilmin duraklamasi veya inhitan sebeplerini sé2 Konusu edenlerin genel olarak zihin- lerini kurcalayan ana problemleri giizel ve Gzlii bir sekilde ortaya koymaktadir, Burada, pesin bir hikiim olarak, eger Islam Ditne yasinda iim baslangigtaki hiz ve temposuyla devam etseydi, [slim adamlari tarafindan geligtirilecek ilmt bilgi kiitesinin Yenigag Avrupa ilmine denk ve ana hatlariyle uygun bir ilm? bilgi olacag kabul edilmektedir. tkinci olarak da, ilmin Islam Dinyasindaki inkigaf seyrinin esas itibariyle dint gértisler ve bu dini goriisleri tem sil eden ve gekillendiren miitefekkicler taralindan. belirlenmis aldugu Aime ileri surblmektedir. Bunu, Ey‘ari ile, Gazall’nin adiarinin aikeédilmekte olmasindan ankiyoruz.. faaliyetinde bir agirlasma_olma- anya adamlant ‘Matematikte, astronomide, “Tiik ve Kimyada, tabii ilimlerde asags"yukan ym Kepfler yapila- yle_aym ilmiterakki seyei_ve mubtevast ie karji- “aglzcaktaych? MeselA analitik geometri, diferansiyel ve entegral genel cazibe kanunu, Kopernik sistemi, gezegenterin yb sekline ve dolanim sixelerine iigkin Kepler kanun- ve teleskop yardimiyle yapilan ceyitli kesifler Birbirlerinden uzak yerlerde birbirlerinden habersiz olarak alan ilim adamlarimn birbirlerinden mistakil olarak ayn keyif. flerin genel olarak birbirlerine yakin zama larda yapildigi bilinmektedir. Bunun misillerini ylzlerle saymak miimkiinddr, Fakat acaba minferit Srnekleriyle karglaglan bu gibi mistakil kesiflerin yaplmasi imkamim burada siz konusu olan Diiyuk bir imi bilgi Kiltlesinin tumine kabili tatbik saymak dogru olur mu? Kurbuddin-i $irdzi (1236-1311) ve Kemiluddin-i Farsi (lumi takriben 1320) ile Frei ‘Theodaricus (61. 1311) gok usagi icin asagi yukar aym izahi cagdag olarak ileri suirmislerdir.! Tbal'n-Nefis akeiger kan dolasimim: daha on tigtin- * Gorge Sarton, Inadutin to te Hist of Se, city Balkinore 1947. 05; Cel B. Boyes, The Reitow, Pom Mth t Matheatc, New York #959, # napu29,AYDIN SAYILT cil ylizyilda ortaya koymustur# Ibni’ySatir da, yeri_merkezde birakmakla beraber, bu fark diginda Kopemik sistemine atta para- metrelerdeki biz: tefercuat bakimindan bile yakin benzerik goste- ren bir sistemi on dordiinci yizylda sleri sirmiistir.® vam fa bakamdan dinamik olan her cemi- yette er gee belirecegini sylemek hig te hayal mahsulii olmasa ge- rektir, Boyle bir iddiamn mékul olacagin: kabul etmek akla geliyor. Aynica, Avrupada da on alunet yilzyila kadar oldukca agir bir tempo ile ilerledigini gordyoruz. Bu it pa Gee-Ortagaglarindaki ilmi geligme seyrinin on alunct ve on ye~ inci yiizyillardaki ilim hamlesini kagulmaz bir sekilde garanti luna alan bir mahiyet tagyip tasimadigi hususunda tereddiit gis- termek mimkiindtir. §u halde, ay son li adamlan tarafindan da pekala yaptlabiliig fet seyeiagpelagmamus olsaydi nin de er geg aymi Kesif ve sonuslan igine alacak gekilde yiikselmig bulunacagim diisiinmenin makul gértindiigit sdylenebilir. Yukarida sb2 konusu olan ikinci nokta ilmin geligme seyrinin eellikle_dinin ethisi alunda bulunmus olmasi_gerektigi dustince- dir, Ortagag Tslim Diinyast gibi teosantrik bir mahiyet tagyan, nin insan digunce ve davranislarina cok biyuk olgade Rakim oldugu, tdrll deger hukimlerinin tesbit ve tayininde oynadigs bir toplumda, ilmt cahgma seyrinde dinin etkisinin biyak olacaginda siphe olmasa gerektir. Boyle bir dugince, ilk bakayta Islam dininin ilmt galima seyrinde menti bir rol oy kabule muadil gérinmektedir, Fakat aym argiiman es Scie, ci "Victor Roberts, The Solar and Lunar Theory of Ibn eiShitr, A Pre-Coperican Copascon Method, Tit, 7,5 420-492) ES. Kennedy ve Vietor Roberss, The Planetary Theory of Ton al 1327-235 1 ' ORTAGAG ISLAM DUNVASINDA ILM GALISMA s Islam Diinyasinda daha erken caglarda gésterdigi Onemli gelisme- lere de aygulamak icabeder ve bu takdirde de aym dinin dlumlu bir rolii tecini savanmak gerckit. Gerekten, slim dininin boyle ‘Bir miispet roll: tezini savunmak igin delilerin meveut oldugunu da burada konumuz digina gikmaksizin ilave etmek yerinde olur Bu vesile ile gu noktaya dikkati gekmek gerekli olacakur Ki, burada séz Konusu edilebilecek dint etkler mesclesinde tariht vakia- Jar sim iginde kalmak garttrr, Yani bu yazida {slam dininin ilmin ilerlemesine elverisli olup olmadigi veya terakkiyi engelleyip engel- lemedigi seklinde umumi bir problem soz Konus degildir. Boyle bir sorunun umumi ve sistematik bir jekilde ele alimp cevaplan- onlmaya calgiimas inceleme konumiz dignda kalir. Ayn bir dia kimseler tarafindan yorumlanan bir sekliyl ilmin getigme- sine engel oldugu halde agik duigiinceli bir gevrece kavrants gekliyle mamen ziddi vastflara sahip olabilir. {slam dininin et problem, ancak, Islimt Ortagaglar boyunca ve o gain entellektiel sartlan alunda nufuzlu Islam duginilerinin ilmin geligme seyrini kuvvedle etki a faktérleri gekillendirmek bakimindan oyna- diklan roller ti ve onlarin bu davranislarimn dint inang ve inin az veya cok geligmesi ve zenginles- de kargilasiir. Fakat te yandan da ilimde béyle geligme- i topluluklarda bu aliyetin bir zaman sonra st mis de_raslandig uz. Su halde, ilmt faaliyet temp i oldugu miiddetce ilmt ilerlemenin devam edeceffini kabul etmekle beraber, bu faaliyet temposunun her zaman yeter derecede kuvvetli olarak devam edip etmiyecegi hususunda kesin bir sey siylemek miimkiin degildir. Terakki kabiliye Kendi biinyesinde meveut olmakla beraber, bu potansiyel kabiliyetin sgergeklesmesi igin elverishi gevre gartlarinm mevcudiyetinin lizumlu oldugu muhakkaktr imi faaliyetin Islam Diinyasinda neden_aiarlasms oldugunu rigelemek icin fslam Dunyasinda mevcut sartlar ve bu geveenin ienin geligmesi Gu imkanlar_tizerinde_arastucmalar_yapmak icabeder. Bunun igin de, teorik olarak, tlm? galismanin afirlaymast tablosunu bitin 6zellik ve teferruatile tesbit etmek, bunlarla bualarai AYDIN SAYILI tekabal eden cevre sartlan arasmnda miinascbetler kurmak ve kurulan bu minasebetlerin gergekle tam tekabiil halinde olduklarim kontrol etme imkinlarint hazirlamaya aliymak gerekir. Boyle bir arastrma suiphesiz gayet kompleks bir mahiyet arz eter ve aym zamanda bu sekildeki bir incelemede hatalara diigmek ihtimali de biiydk olur. Yukarida beli bir ilmi geligme temposu esiginin gecilmesinden, bir ilmt faaliyet simir ve derecesinin agilmasindan bahsedildi. Gevre sartlanindaki farkhhiklara gére, ve aynca, mesela imi arajtrmada matematikten ve denel metottan faydalanma dlgiterine bagh olarak, bu sinirlanin ve faaliyet esiklerinin degisik olacags tabiidir, Bu karsi- kh minasebetlerin her tel gart ve imkén durumuna gre tiyi tesbiti giphesia gok zor ve hatté imkansizdir. Meseleyi basitlestirmek ve biza kompleks faktérleri miimkiin mertebe hesap dist birakmak igin tek tarafl inceleme yerine iki tarath bir inceleme plant tatbik ‘etmek miimkiindiir. ‘Islam Diinyasiyle Gec-Ortagag Avrupa arasinda Snemli kileir aligverisi yer almig bulundugundan ve her iki toplum da kismen milgterek bir kilttir mirasina sahip olduklarindan, bu iki toplum arasinda konumuz bakimindan yakin bir minasebet kurmak yerinde olur. [slim Diinyasinda ilmin acaba neden on altinci ve on yedinci yizyillar Avrupa ilmi seviyesine erigmedigi sorusu ve nedenleri le Avrupada ayat seyin bagarilms olmast soru ve nedenleri arasinda sila bir baghhk bulundugu muhakkaktr, Gergekten, bunlanin hangisi- nin daha fala izaha mubtag oldugu hususunda bile kesin bir karara varmak giigtir, Islam Daayasinda bunun gergeklesmemig olmasint zm yoksa Avrupada bagarilmug olmasim mi daha tabit kabul etmek dogr: olur? Bu gekilde mukayeseli bir incelemenin teferruauna girildiginde her iki toplumda misterek problemler bulunduge gorulmektedir. Bu suretle, bu konuda vanlan sonuglarin Gnemli bir kisimumn iki tarafh olarak Kontrota miimkin olur ve béylece yanslma ihtimalini de azaltmak yoluna gidilebilir. Ornegin, Islam Dinyasindaki it terak- ki seyrinin agislagmasinda muss olmus olabilecegi ddginilen fak- torlere kargik Avrupada bunlann zddi sartlanin meveudiyeti migahede edilirse, bu sartlarin Islam Diinyasinda menfi bir rol oynamiy oldugu ve kargitlae: olan sartiann da Avrupada olumlu roller oynamus olduklan sonucuna daha kesin olarak ve daha bayik bir itimatla ulaplabilecegi tabiidir. 4 f 1 1 ORTAGAG {SLAM DUNYASINDA ILM? GALISMA “tim faaliyetin derecesini gevre sartlan belirledigine gore, stiphe- siz, bu faaliyeti teyvik edici durumlar kadar engelleyici sardar da goz Sntinde bulundurulacakur. fslam Dunyas: ilim adamlant bazan bu gibi amiller Uzerinde durmaktadirlar. Cari zihniyete gore, hiktim- arlar, prensler, ve vezirler gibi nifuzlu ve aengin kimselerin ilim adamlanm himaye ve teyvikleriilmt calismanin devaminin en basta gelen sarnyd. Bu sebeple ilim adamlannin, umumiyetle, kendilerini hhimaye eden bu gibi Kimselere kitaplarin ithaf evtiklerine, sukranla- rnni sunduklanna, ve bizan da ilmin ragbet gérmediginden bahisle sikiyet ettklerine sahit oluyorwz, EL Fain’ adh cebirkitabiain mit Kereci (veya El on bisinci yiizyil baslannnda yazdigs bu eserinin énsdziind, Milk lakapl vezirin iktidara gelerck halka refah ve adalett jade ctmesine kadar uzun zaman devam eden zuliim ve hakst idaresi yiizinden, kitaplann tamamlamaktan menedilmis oldu soylemektedir.? Yine on birinei bist de ig savaslanin meydana geti Ispanyada digtigi gig durumdan sikiyet etmektedir.® Ayn yizyal ilk yansinda Birint syle yaztyor limler gok ve geyitldir. Ve eger ilimlerin inkigat ve yUkselig sailarda, kamu diigince ve ere yOneltilirse, ilimlerin says daha da biyik olabilir. Béyle bir durumu meydana getirmek, her geyden Once, 0 insanlan idare eden kimselerin, yani larallann ve prenslerin vazifesdir, Ciinki sadece onlar ilim adamlarsnin zibi lerini giinlk gailelerden ve hayatin iktiyaglarindan serbest hale agetirerek insan tabiatinin dziinii teskil eden sohret ve itibar kazanma gayretlerini tahrik edebilirler. Zamanimrz boyle bir gag olmadhga gibi tam ad vasflardadie. Bu sebeple, zamanimizda yeni bir ilmin veya yeni bir aragurma dalinin dojmas: imkansedir.”° rtint bagka vesilelerle zaman ilminin ve ézellikle cografyanin Eski Yunanlilar devrine nazaran gok ilerlemig oldugunu ve bizzat kendisinin Batlamyus‘un bilgisini bizgok noktalarda geride birakmy + David Eugene Smith, Mistry of Mathematics, cit 2, 1935, 2.388. * Eric John Holmyard, Mater of Chenity, Oxford 1931, 8.77 + B.C. Sachau, Albers India cll, 5 1526 AYDIN SAYILE oldugunu sdylemektedir. Yani kendisi, yukandaki fade taraina min kendi zamaninda da terakki kaydetmig bulunduguna inanmaktadir. Boyle bir kanaatin oldukea yaygin oldugunu soylemek de mumkiindir, Gunkg {slam Dunyast ilim adamlannin kendi cag- imi bilgisnin-daha eT zamanlara nazaran GaNa We de_etmelerinin misillerigle nadie” SIRayaPak TarglagiCaktaamr Mamatih, yakanitnkifedesindés, Birdni'ain kendi” gagindan iain ileslemesine elverisi gartlar bakimindan memnun olmadiis sarih olarak gorilliyor. _Sayaslann, kergagaliklarin, tabit_afetlerin mi galigmay: engel- Jedi, vefah ve iktisadT GOTAWE CAElarinin ise ummumiyetle ilmf caliy- maya elverigli oldagu sdylenebilir. Ozellikle, savaslar kutuphanele- rin yanmast veya tahribi gibi ilmi aa dow logrudan_dokruya. i olaylaria sonuglandige zaman ilmt calisma uzerindeki menfi et nin daha sarih ve direkt olacaji da giphe gotirmer. Ortagag fslim Diinyasimin gene! olarak kitaphilar bakimindan zengin olduga ve buslarin rauhafsza ve bakim sartlaninn iyi nizam- lanmis olduge ssylencbilir, Mamafih, geyitlitaassup hisleiyle kitap- Jann kasden tahrip edilmesi misilleriyle de karglapimaktadit, Bu gibi kasdi hareketler umumiyetle mechep anlagmachislan ve bizan da hisler tarafindan koruklenmekteydi, Eval iimleri kitaplarnin lcrine de, nadir de olsa, raslanmaktadir Geel veya umuma agik kitaphilanin Islim Dinyasinda ok glizel Srnekleri goritir. Ispanyanm dokuzuncu Eme 971) tarafindan kurulan kitphanede dé: in kirk dort cildi doldurdugu haber verilmektedir. Bu katalog ciltleri baz: kaynaklara gore yirmiser, bazilarina gore ise elliger sayfalikn, Bu hikkiimdar kitaplarumn temini igin 1 yasmin her tarafinda énemli sehirlere adamlar génderm minyatiirct, ve tezhipsi mnesi yaminda Kurulmug olan kittip- ik oldugu séylenmektedir. ir. Meraga Rasat hanenin dle dért yz bin ii Togan, Biri, Inn Ancitlopedi cit 2,» 6g Hite des Mursimans d'Estogne, Leiden 106) The Obsecatny in Tlam, 1980, 8. 194,205, I 3, & 107-108, ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM? GALISMA ” Prolemeler zamanida kurulan Iskenderiye Kutiiphanesinin yedi yz bin cilt, veya tomar, ihtiva ettigi soylenmekteyse de, bu gibi biiyik rakamlar ister istemez mubalaga ihtimalini akla getiriyor. Gerek Ei Hakem Kitapligmm ve gerekse Meriga Kutiiphanesinin asa zaman siireleri iginde kurulmus olduklarinm da bu vesile dikkate alnmast dogru olur. Meriga Kataphanesinin ézellikle dat, Musul, ve El Cezire’den temin edilen kitaplar yardimiyle meydana gotirildigi haber verilmektedir Dogu Islam Dunyasinda gene! kitaphklania sayssinin uly olmasina karst Ispanya ile Magrip'te bu tip kitaphanelerin.sayan- nun nisbeten kiguk oldugu, fakat 6zel kitaphiklann © bélgede de bol miktarda meveut bulundugu g6rilmektedir." Zengin kitaphk misllerisayasin: pek gok artirmak miimktinddie. Ancak, eski kitp- 1 ortadan kalkmast pahasina da yenilerinin kuralmuy olds- Gunu dikkate almak gerekir. Boylece, yeni kitaphiklann agilmasy, hig fat hallerde, yeni yazma’kopyelerinin hazirlanman ve je etmekten fazla kitaplarin bir yerden bie bagka yere gelmekteyd. ndi (Bliionti 1418) Sublu'l ASA adh kitabmda eski ale ugramis szefle bahsetmektedir." Ibn Haldin 1408)da kitap conusunda bir gerileme bulundugu kanaatindedir. Onun kitaplanin ve resmt evrakin kopye nin eskisi kadar gayretle devam artinimas, fe gore, kendi zamaninda, y zuncu yizyilin ikinci yansinda, Bagdat'ta yiiz kitapgi dikkint bu- Innmaktayes,™ Fakat Gte yandan da, bir kaynaga gore, aym sira- larda, yani dokuzuncu yizyihn ikinei yansinda, Bagdad’m profesyo- 1 Olga Pinto, The Libraries of the Arabs Daring the Time of the ABboids, Iilamie sq 2, 8 991-3925 Afeed von Kremer, Kultrgechiek des Orient, elt 2, 1877, & 3108 AYDIN SAYILI nel milstensibleri felsefe kitaplarinin istinsahim: yapmamak vadinde bulunmak zorunda kalmlards!* Matevekkil zamaminda (847-86 iizerine ve Bend Masi Kardesler ile EbO Ma‘ger’in ithamlant neticesinde El Kindf'nin kitaplannin gasp edilmis oldugu haber verilmektedir."* Halife El Mustencid zamaninda (1160-1170) yakucilan bir kitap Kolicksiyonu iginde Ibvinu’ssafa. kitaplariyle Ibn Sina’nin Kitdbi’y-Sifé’s. bulunmaktaydh.!® Abbasi halifesi En-Napr’in (1180-1225) emriyle ‘Abdi's-Selam ibn ‘Abdilkidir adh birinin sahsi kitaplan. baz digmanlarinin iftiralan yiziinden yakilmistir. Bu kitap kolleksiyonu iginde evail ilimleri tizerine birgok Kitaplar vardt ve bunlar arasinda Ipvanu's-gafa kitaplan da bulun- maktayé, Yakma igi bir kalabalik éniinda_yapild., Ybni'l Mari tniye adh biri kitaplan teker tcker seyir ip kotlleyici tavsiflerini verdikten sonra atese atmaktay ann arasinda Ibna’l Heysem'in yazdigi bir astronomi kitab da vardh.® Diger ast sirasinds, bunlar Mutezililigin gézden dusmesi Samant hukiimdan Nab ibn Mangiun Buharadaki kittip- hanesinin gok zengin oldugu ve konulara gre tasnif edilmis ol muhtelif odalan iggal ettigi séylenmektedir, Ibn Sind’nun biyik dlgtide yanginda elden qkmustir. Buradan elde et nak maksadiyle bu inde bir sayianun beliemis Nizamiye Medresesinde 510 Tenax Goldner, Stllag der isch Orthodox dn then Wiser schafen, Preussthn Akademie der Wisunschaften, phils, laze, Berlin 5 Arapga teremesis EAlsSime el Kaden i iz Chon Ei i {UU Hira el lémiye, ‘Abdu Rabmin Bede i'l Hakemd, Lippest negi, Berlin 10g, 2. 1593 fbn ebi “ft Tabs 20H, her, Abhandl. Aad. Worcs 5. 15; Atapga ter, 8 13 TJ. de vy of Philompiy in lam {Log Landa 1993, 96; Turkce tee. (Yasar Ku % Carra de Vaux, Actes, Pasi 1900, 5.135, 6 ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMT GALISMA 19 (1116-1147) yulinda gikan bir yanginda Bagdadin bu meghur medrese- sinia kitaphgimin yanmasina ragmen égeencilerin himmetiyle kitap- Jann binadan dart taginmak suretiyle kurtanlmy oldugu kayde- dilmistir. Buveyhi sultan ‘Adudu'd-Devle tarafindan 981 yilinda Bag- data kurulan ‘Adudi Hastahanesi daha sonraki benzer missese- Jere drnck olacak mikemmellikte olmaktan bagka tip Ogretimi baki- mindan da buiyiik nem tagmaktayd, Selguklu sultanlan ve muh- telif hayurseverler bu hastahanenin bakim ve onanmiyle dzel sekilde iigilenmisler ve onu zenginlestirip mikemmellegirmislerdir. 1173 yilindaki bir sa baskinimin bu hastahaneye bilytik zararlar verdigi haber verilmektedir.* Kitaphklarin ve diger ilim kurumlanmin yangin ve su baskin= Jari gibi tabit afetlerden bagka savajlardan da zarar girmesi tabiiydi Mezhep miicadelelerinin de kitap kaybt Amilleri arasinda énemli bir yer gal ettigi anlaglmaktadir, Mesela, Gazneli Mahmud'un (g99-t030) bir Merv kitaphgim mechep taassubu saikasiyle kasmen tahrip ettirdig, Hagh Seferleriyle Ispanyanm hitistiyan iggalleri sira- sunda da baat kutuphane ve kitaplarin zarar gérdigi: biliniyor.® Diger taraftan, Alamutun Huligi tarafindan zapu sirasinda oradaki m ve felsefe kitaplarimin zarar gormemesine ikina edilmig, fakat Ismaili mezhebi Uzerine yazilmag eserler yalalmijur.* Kucdphanelerin maballt ve kargasabklardan énemli zararlar gérdiklerini gistere meveuttur, Omnegin, 1105 ia Ebi a Ebi’! Baka adh bir yargian Basradaki biiyik bir kitaphgx Arap kabileleri tarafindan yagma edilmis,” on ikinei yiizyiin ilk yansinda Isfhanda kargagabklar gikaran bir gurup insan bu sehrin bir medresesini basip yagma etmip ve itaphgin. yakmnglardir.2 2 Mustafa Cevld, Bt Medes en-Nizdmiye, Sumer, % Tonal Esl, EU Kamil ji" Tari, C.J. Toraberg. ney 1953, 6 397 Leiden 185%, im Libri and Sti Propane, The Amicon olf Sime Lanny and Lites Ct, tt 909 Jo Baveynt, Tate Charges E51. Ob Menai i, ct 1, he 9, tayn sabres RSs Macken, ti Lr ed Saran Pagar 05. 284. ‘Ta. Houtama neqei (Reweil der Texter ie, Leiden 189), 2.238 Reltifs a Histo des Seboucies,20 AYDIN SAYILE Medrese ve hastahane gibi kurumlanin binalarimin saglam olmasinin bile bizan onlarin 6mrintin kisalmasina yol agmasi mim kinda. Gunkii bayle binalar savaslarda siginak ve kale olarak kulla- nilmaya elverigliydi. Mesela Sclguklu dimerasindan iri ile Mu- nid-Din Pervane arasinda gikan bir savagta. Mu‘inild-Din, binasimin saglamhgr dolayssiyle bir Konya hastahanesini siginak olarak kullanmgts.** ‘Yukaridaki tabilat statistik bir mahiyet tagimayip sadece gesitli tahrip sekillerine tarihi vakiaya dayanan misaller vermek maksa- diyle tertiplenmigtir. Buradan, Islim Dinyasinda kitaplanin bu ibi yollardan fazla zarar gérmils oldugu sonucunun gikarilmast dogru olamayacagi gibi, bu cesiti tahrip yollarnmin esit dnemde olduklart intibaimin da uyandiriimast istenmemigtir. Yalnuz, tabit olarak, kasdt Kitap tahribi faktorintin meveudiyeti ve bunda kismen olsun evail imleri kitaplarimin hedef tutulmus olmas: konumuzu ilk planda lendirmektedir. Buitan bu gibi tabrip vesile ve misallerine ragmen Islam Diinya- sanin, hig olmazsa Ortacag dlgillerine gare, kitap ve kitaplik mescle- sini guzel bir tarzda diizentemis, bagarik ve verimli bir sekilde idare etmis oldugu sarih olarak goriilmektedir. Ancak, evail ilimleri kitap- Jan durumunun dini ve edebt konulardaki eserler derecesinde tatmin edici olmamig oldugunda stiphe edilmese gerektir Toplumlarin ilmi calsmay: etkileyen sartlan giiphesiz gok ve oesitlidir, Ancak, bunlarin bir kism etkilerini dolayh ve izleameleri lar ve gayet kompleks bir mahiyet tagirlar. Ay- faktorlerin ige kanarak hig beklenmedik sonuglar dogurma- Tan durumu da her zaman meveut oldugundan, bunlarla ilgili olarak sarih hiikiimiere ulaymak giigtir. Ornegin, ekonomik-ve-siyast:fate-—~ torler cok.Gnemli olabilirler. Fakat buslar tzerinde yapilacak genel- lemeler mahdut degerdedir. Konumuzu bu gibi faktdrlere baglamak igin ilkin dzel problemler iizerinde durulmast ve her probleme kin olarak bol miktarda kesin ve sarih teferruat bilgisine dayanilmast icabeder. Bu ise konunan uzun ve monografik bircok hazirlayte: Sel caligmalar temeli iizerine oturtulmasin gerektirir. Oysaki bu gibi hazirlayic: arastirmalar cok zaman materyel yoklugu yiiatin- den imkansizdir, © A, Sitheyl Onver, Seljuk Tababeti, Ankara 1940, s. 66. ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA a Halbuki daha basit ve iizerinde sarih olarak diistiniilmesi daha olay olan faktérler gercekte nem bakimindan da én plinda ge- - Bunlar gencl olarak kiltdrel ve entelicktiel Amillerdir. Yakin ve direke sebep ve nedenler mahiyetini tasiklarindan, bunlar daha az kompleks olup izlenmeleri nisbeten Kolaydse. Aynea, bunlar, etkileri bakumindan daha devamlt, uzun émirli, ve uzun vadeli amilleri teshil ederler. Mesela ilim ve tefekkirle ilgili deer hitkiimleri, egitim deki cereyan ve yénelisler, ilmt bilgi igin duyulan ihtiyag ve bu ihti- yaclarin mahiyeti, her kusakta yetigmesi beklencbilecek ilim adamla- rnin sayisimin biiytklidk veya kiigiklik derecesi, ve ilmt arastirma tinin Kesafeti gibi Amillerin imi galzma verimliligini ve ilmt in ilesleme seyrini daha direkt bie sekilde etkileyen kalbur ist faktérleri tegkil ettklerinde phe yoktur, Bu yazumizda sadece bu gibi bazt sebep ve Amiller tizerinde durulacakur. Nisbeten basit olan bu Amillerle ilgili olarak verilecek karar ve hukiimler Islam diinyas: ile Avrupa arasinda yapilacak Jayaslamalarla da_konu edilince oldukca emin ve icabeder mada deger sor slara_ulagilabileest Islam Dunya ve ozelikle Osmanl Imparatorlugu zyil sonlarindan itibaren az cok sistemli ve program! hig olmazsa Batt Avrupa kltur ve medeni- yetiyle temas saglamayal nem vermeye baslamigur. Bu cereyanlann olarak, eskigelenckler, gerck kendi diyiinilerimiz ve Avrupal, milgahitler tarafindan, Avrupa'daki_ paralelleryle layaslanarak clegtrilmeye baslanmugur. Bu gibi eleytirmeler terakkiye engel faktérlerin o zamanin gérdgdyle tejhisini tazammun etmek- Bunlar arasinda ilmi bilgive ve entllektdel kiledr sev da meveuttur, Borle é unea, Ortacag Islim Dinyast nin yukselmesini eng gagday Avrupa ile yapilan kargilastrma- yaslamalar neticesinde sgrulmis olan ba fa dir. Bu yoldan, dzellikle uzun dmii saral yydana gkmast beklenebilir. Gerek Islim Diinyasinda ve gerekse Ban Avrupa'éa Geg-Orta~ ailar baginda mevcut olan ilmi bilgi, Yunan ilmi veya bunun daha geligmig bir jekli olan on birinci yitzy Acaba. bu tle2 AYDIN SAYILI durum iginde, gelisme imkanlanna ne dereceye kadar sahipti? Bu itim kendi ig binyesi bakimindan énemli terakki adimlan arefesin- de ve nisbeten biiydk ilerleme imkAnlanint oldakga kolaylikla idrak edecek bir durumda miyd:? Yoksa, Kendi ézel biinyesinin icabs olan inkigaflarim hemen tamamiyle gergeklestirmiy ve béylece, daha fala, bir duraklama safhasma ve devresine mi girmis bulumuyorda? Bayle bir sora gercekten yerindedir. Giinkii Yunanlilar bir takim genig ilmt sentezlere ulagmiy ve ilmi bilgilerini bu suretle statiklestirmislerdi. Ornegin, Aristo fizigi, Hipokrates ve Galen amyus astronomisi boyleydi. Tabif olarak, bu sistem- ip yeni gorisler, yeni teoriler ileri sirmek, yeni sistemler kurmak, uzun zamana ve sirekli gahgmalara baglyéi. ‘Yine mesela teorik aritmetik ile Oklid geometrisinin bir manada tabit inkigat ssnirlarina ulasiis olduklart séylenebilir, Cink bu alanlarda yapi- lacak biiyiik gapta kesifler ve Snemli yeni yénelmeler igin imkénlar azdi, Halbuki mesela cebir ve trigonometri alanlarinda daha kolay geligme imkinlan meveuttu, On ikinei yazyilda da ilmin‘ duruma bundan pek farkh degildi, Diferansiyel ve entegral kalkile Snemli yaklagmalara Eski Gag- da ve dzellikle Arsimed’de raslanmakta olmasina ragmen, bovle matematik dalinin dogmast igin Yunan matematiginde yImayan hemen tamamen yeni ve énemli bir yonelmeye Giinkti bu yeni matematik dali, degigme olayim, dina- igi ele alan ve yeni bir zibniyete ihtiyag gésteren bir matematik iydi. Yunan matematigi ve ilmi ise sabit olan, seatigin ilmini incelemekten pek daha ileri gitmemig, icabinda dinamik ve kinema- problemlerini de statige irca Bu bakimdan Yunan ilminde onemli bir istihalenin bagarimast gerekmekteydi. Avrupa Ges-Ortagaglan bayindan itibaren, miitevazi bir dlgiide de olsa, boyle bir istihalenin temellerinin atilmys olduguna sahit oluyoruz. Yine, analitik geometrinin dogugu dedisgen ve fonksiyon kavram- lariyle koordinat sistemi belirmesine, ve birle geometri arasinda bie terkip yaptlmasina baghiydi. Ote yandan, Avrupa ilminde om altinc: ve on yedinci yizysllardan itibaren ary laglan bir takim Gnemli hamleler, kismen, teleskop gibi bazt yeni ‘mt atletlerin icadina ve bu bakimdan bir dereceye kadar tesadilfe baghyd, ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMT GALISMA 23 Bu gibi mulahazalar giz Oninde bulundurulunca, Avrupada ime nasil olup da yeni ufuklar kazandieilms oldugu meselesinin de hig olmazsa Islam Diinyasinda ilmin terakki temposunun agirfaymas, kadar izaha mubtag oldugu ve bu izahin oldukga getin olacagi sonucu- na vanlabilir, Her halde, Yunan ilminden modern cag Avrupa ilmine gegmek icin uzun ve,nankér bir galisma devresinin gecmesine ve biiylk emellerin sarfina ihtiyag vardi, Yine, bu durum kargi- sinda Islim Dinyasinda il géstereceginin de giz tniinde bulundurulmast gerekir. Oriacag ilmini Avrupa Yenicag ilmine gotiren gecig ve istihale de tesadiif unsurlan da ie kariyugana gore, her iki oplulukta paralel bir ilmt inkigaf durumunun gergeklesmesinin, bir dereceye kadar, weudiyeti sartina siz. Demek ki, hig olmazsa mt fa yila- iyle irmek miimkiindir, ‘Yunan ilim metodu, formel olarak inkigaf etmig sekliyle, ma- di, Fakat dene! rin metodu Yunanhlarda Bu bakimdan, bu ilimlerin temati arastirmaya dayanmas!_ gereke: 1 bir durumda bulu! bir _metodun az ok kullan oldugunu gésteren misiller_m gecebilecek deneyim misilleriyle karla dun siirekli ve sistemli bir sekilde kt juurunun meveudiyeti ve formel olara edilmesi, sayesinde mimkun olacak uzakular, Vakia béyle bir safhaya erigi i ve hata on sekiginei yi ve bunun ruhunun anlasilmis uttur. Fizikte de émek yerine i. Fakat béyle bir meto- lantimas:, resmen bu metot bir metot zihniyetinin yerleymesinde Islam Dunyas iim adamlan-es AYDIN SAYILE nin Avrupa’yr olumlu bir sekilde etkilendirmig olduklan anlagl- maktadir, Bu hususun da burada kaydi yerinde olacaktr. Butin bunlardan anlasidigina gdre, Yunan ilminin Yeni Gag imine istihalesi agir bir tempoda cereyan etmek ve oldukga uzun bir galigma mahsuld olarak yer almak zorundayds. Demek Ki i deki sz Konusu geligmenin gergeklegmesi igin devamb: bir sekilde oldukga kesif bir ilmt galiyma faaliyetinin sirip gitmesini birinci ve temel sart olarak kabul edebiliriz. Yani ilim adamlan sayisimin biiyiikligit ve ilm? galigmanin yaygu baganlarin gergekleymesi de ihtimal dahiline girmig olacakt. Bu sartlarm tahakkuku igin ise ilkin ilmt caliymanin itibarda olmast gerekliydi {slam Duinyasi ile Avrupa Ges-Ortagaglanm bu bakimdan fayaslamak suretiyle eldeki probleme sarih bir istk tutulabilir. Gerek islim Diinyast ve gerekse Avrupa tamamen teosantrik olan toplu- luklardi, Deger hilkimleri hemen daima dini gérlig ve inanglarn dlgisiine vurulmaktayd:. Buna gore, adam sayisimn biiytkligit béyle bir toplumu oranth olmak ve dint zihniyet élgisiiyle il olmasina bagh bulunmak durumundayds. Ih ancak dinin ilmt galigma ve tefekktire deger vermesiy min ve felsefi tefekkiiriin degeri meselesi ise Ortacag duginur- lerinin sarih bir hal sekline baglamak ihtiyacim duyduklan bash ca entellektuel meseleler arasinda yer almaktaydt. Oneit ve hazirlayicr baa miinferit ve _mev: temaslardan sonra, Avrupa, on ikinei yizyil iginde Islam Diinyast ilim ve tofekkiri ile sistemli bir temasa gegmis, Arapea ilim ve felsefe eserleri Latinceye terctime edilmigtir. Biyuk Gnemini teba- riz ettirmek igin bu Kultur temast gagina, on alunes yiizyil Renee sanst ile layaslanarak, On ikinci Yizyil Ronesans adi verilmigti. Gergekten, lim ve felseff tefekkir bakimindan, On tkinci Yiizyil etki daha da énemit - Giinkii On altiner Yuzyil Ronesansman bzelikle sanat ve edebiyata iliskin olmasina kargi On ikinci Yiizyil Rone- sanst ilk plinda olmak dzere ilim ve felsefeyi ilgilendirmektedir, On ikinci Yiizyil boyunca devam ettigi gibi On agunei Yuizyila da tagmug olan bu kiltiir temast ayn zamanda Yunanea asillarindan énemli terciimelerin yapilmasina yol agmisir. On ikinei Yuzyil ilmi ve kiiltiirel ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA 35 Romesana sonucunda Gec-Ortagag Batt Hhristiyan Dunyastilimde Islam Danyasa rakip duruma gegmis, Karanhk Gag kesin glarak sona erdirip dnemli bir entellektuel faaliyet devresine girmigtic. Genel olarak, Islam Dunyasi ile Ges-Ortacag Avrupa’smin Dirbirlerinin caligma ve gayretlerini iyi bir gekilde tamamlamyy ol duklan ileristirdlebilir. Ilmt terakkinin bayrak yaniyina benzetilmesi goriginiin burada iyi bir tatbik yeri buldugunu syleyebiliriz, Gunki Yunan ilminin terakki seyrindeki aiprlagma ve duraklamadan sonra Islam Dunyasinda ilimde geligme imkanlan icin elverisli gdrigler ileri sitrilerek savunulmustur. Islam Dinyas: bu hususta Bizans ve Musevi gevrelerindeki ilk denemelerden faydalanmig oldugu gibi, Bau Avrupa Geg-Ortagaglannda da bu islamt baganlann esas ahnmast sayesinde aym yénde yeni ve énemli geligmelerin kayde- dilmesi mimkin olmugtur Islam diisinirleri tarafindan ilmin insamm dint inancam arte acai ve saglamlaguracayt ve bunun ézellikle astronomi ve biyo- Joji igin dogru oldugu tezi ileri stirdlmiis, geyithi diller konugan ve muhtelif dint akidelere bagh bulunan insanlarin migterek bilgi olan ve yine zamanla ve cograft bélgelere gére farklihk gostermeyen gilerin on saglam ve giivenili bi da giiphe gétirmez ve saglam bilgi mahiyetini tagidigi iddia e migtir. Astronomi ile astrolojinin insanlara giinlik iglerinin tedvi- inde muazzam faydalar saglayabilecedi teai cesiti yénlerden isracla, savunulmus, bir yandan ilimle din ve ote yandan felsefe ile din ara~ sinda ahenkli bailar kurulabilecegi yolunda deneme érnckleri ve~ rilmis, umumiyetle faydacsbk prensipi goriig agisindan ilimlere deger atfolunarak bu deger kuvvetle tebariiz ettirilmeye calilmsur. Bu gorisler ileri stirilmily yegane fikirler olmadigs gibi, bun- lar Islim”Dinyasmda hakim durumda bulunmaktan da uzake. Bunlana ziddt olan tezler de ortaya atilarak kuvvetle savanulrmus- tu. Fakat ne do olsa bu gibi miispet gortislerin meveudiyeti ilim igin buyuk bir kazangt. Iskenderiye'de eutunmakta giclak gekmis ve Atina Mektebinin kapaulmasiyla busbutin mégkil vaziyete diigmiig olan Yunan ilim ve felsefesi, bu sayede, muhteva itibariyle zenginlegmig ve durumlart daha saglamlagms, ragbet ve itibarlan artmig olarak Islam Dimyasmdan Avrupa'ya intikal etmistir: Hal-6 AYDIN SAYILT buki kiltir dili Latince oldugundan eski Yunan tefekkiirt batt hemen tamamen kesilmi durumda olan Bats Avrupa bolg de ilmi bilgi ve ilmi galisma tempos busbuttin aguragmay ve agai bir seviyede bulunmaktayd:. [slim Dinyasindan buraya intikal eden etkiler bu sebeple de pek biiytik bir énem taymaktadir Ancak, ilmin Islam Dinyannda bir dereceye kadar yiiksel- mig olan itibarinin ve saglamlagmiy olan statiaiindn daha da takvi- yyesi gerekmekteydi. Bu bakimdan daha biiyak ve Onemli geligme- lere ihtiyag vardh. Tamamlayrc: gdrisleri formullendirmek ve bun- Jan daha kesin olarak yayginlagtirmak da Avrupa duginurlerine den bir vazifeydi, Islim Dunyas ilmin daha ileri gitmesi ve deer ve itibar kazanmast yolunda énemli hizmetler ifa etmisti. Fakat bu yolda kendi imkinlanm da buyik dlgade harcamgu, Bu gartlar alunda, ilmi bilginin itibaninin daha da artmast ve statistindn yuk- selmesi bu bilgiye karst olumlu bir ilgi duyan yeni bir sosyal cevre- inde daha kolay olacaku, B terakki i. Nitekim de béyle oldu. Netice itibariyle, Islam Diinyas Galileleri_ ve Newtonian yetigtirmemig olmakla beraber, Avrupa’ya ilmin daha ragbette, daha itibarlt ve mubtevast zen ak ges miimbiin alm olmak suretiyle modern ilmin dogusunda énemli bir mutavas- sit rollin oynamis sayilabilir. Islim Danyast Avrupa ilmine On Yiiyil Rénesansmdan sonra da etkileryapmakta devam miinferit ve mevzii ve daha seyrek ki terctime faaliy muhakkak olmakla beraber, fsinm bu yoldan da modern ilmin doguyunda kiigik gapta dan daha faydal olzbi ina, Avrupa’nm mini ortaya koymay1 basarmyy bilecegi sonucunun gikanlamayacagi suphesiadir. Cunkil I Contry Science, Bellen, ile 29, The Obtercatary in fam, 5. 378-390. ORTAGAG {SLAM DUNYASINDA ILM? GALISMA a ‘#_Danyasinda ilim boyle bir safhaya erigmedigi gibi, Islam Dinyan nn adaiilan, “hig~onmiaesa gimaiki bilgimize gore, bu Avrupa “TMM HEFEEN Slgiide takdir de etmemigler ve hatté onu_ kolay kolay bbenimsememislerdir. Avrupa’nm Geg-Ortagaglarda da Islam Dunyast iif bilgisinden faydalar saglamakta devam ctmig olmast, Islam Dinyasinin ilimde dnemti terakkiler kaydedecek vaziyette oldu gunu géstermekten fazia, Avrupa’nn slim Dimyasindan her ttirla faydal etkiyi almaya haze ve uyamk bir durumda bulun- dugunu ifade etmektedir.®® Avrupa Geg-Ortagaglaninin ilim igin sagladiga yeni ve elve sartlar nelerdi? Teosantrik bir toplulukta ilme gergek bir deger verilmesi, ilmin benimsenmesi, siirekli bir sekilde insan zihnini mes- gul etmesi, ve bu sayede bilyik sayida ilim adamlarimin yetigmekte devam etmesinin saglanmast igin ilim ve felsefe ile dinin iyi bir se~ kilde bagdagmasi sartu. Asil uzlagma ve bagdaymanin din ile felsefe arasinda olmast gerckmekteydi, Tane'dan vahiy yoluyla kazarilan bilgi ile insan zihninin olusturdugu bilgi arasinda bir gatisma bu- Junmamast, bunlanin ya terkibedilerek birbisleriyle ahenkli duruma getirilmesi, yahut da niifuz ve tesir sahalarimin kesin olarak birbir- lerinden ayurdeditmest ve bu aynilmanin ilme ve felsefeye sarih bit hayat hakk verilecek se labilmesi icabediyordu On tigtineti yiizyilda Aquino'lu St, Thomas béyle bir terkibi Aristo felsefesivle huristiyan dini arasinda yapmaya ve bunun Ki lise tarafindan benimsenmesini saglamaya muvaffak oldu, Bu veya terkipte vahye dayanan teoloji, rasyonel veya tabit teolojiden imi oluyordu. Buna gére, hivistiyan dininin baslica akideleri ispatr ve miinakasasiyle felsefe mejgul olmuyordu. Fakat bun digindaki tefekktir sahasinda felsefe hikim durumdayds, Felsefe dini inanglan, resmen, ispata ihtiyact olmayan mutlak gergekler olarak benimseyip temele koyuyor, bunlarin esasen tek ve yegine sgergekler anlaminda olarak akil yoluyla ispatlarinin mimitin olma- kabul ediyordu. Yine felsefe unu da kabul ediyordu ki, kutsal Kitaplardan elde edilen bu mutlak gergekler makuldir, fakat akil bunlarin gergekliint ispat edemedigi gibi gergek olmadiklarm da ispatlayamaz. HA, Say Obrerototy in i lam and the Rise of Seventh Contry. Scene, 8.4 #988982. The8 AYDIN SAYILE Bu terkip ve ualagurma Snemli sonuclar dogurmustur. Bu sax yede Hivistiyan Dinyasinda ilimlerle felsefe dinin hizmetkirlan olarak kabul edilmis, saglam bir din bilgisinin ancak felsefe bilgisi yardimiyle mimbkiin olacagi kanaati yaygin olarak yerlesmistr. Bunun bie neticesi olmak Uzere,ilimlerle felsefe, 6n plinda olarak, kuledrld sumf olan din adamlan tarafindan temsil edilmigtr. Gergek- ten, papaslar, evekler, piskoposlar, ve kardinaller gibi gesitli kademe- lerdeki Katolik Kilisesi mensuplarima Avrupa Ge¢-Otagag ilim adam Jan arasinda biyik saydlarla yer aldiklan gérildr. Yine, bu durum, yksek sivil ve dint makamlarin ilme deger vermesini saglamus, ilimlerle felsefenin resmi yiiksck éiretim kurumlan milftedat prog- ramlannda yer almast sonucunu dogurmustur. Aynica, baz cevre- lerde, ilmin tatbikattaki faydalant ve pratik degeri bakimindan des- teklenmesi gerektigi tezi kuvvetle ileristrilmiistir. 4 Bats Avrupa Huristiyan Dinyasinda, din ile felsefe gergekleymest igin esasen bir hazirhk allvesinin ve hattA elver! rumun meveut oldugunu sbyleyebiliriz. GunkU huristiyanlik ilk astr- larda iim ve felsefeyi sekteye ugratrms olmasina ramen, aradaki miicadele sonucunda, huristiyan dini felsefeden etkilenmig bulunu- yordu, Hiristiyan dini kuvvetli bir imparatorlugun iginde dogeug ‘oldugundan, tutunmak ve korunabilmek igin bastan itibaren, ken- dini o 2zamanin tefekkiir sistemini temsil eden Helenizme kar sa- vunmak ve kendi apolojetigini yapmak zorunda kal neticesi olarak da kendisi bu dilstince sistemlerinden et must, Ayrica, Helenizmin huistiyankikla veya umumiyetle dint g6- igle telifi.gayesi cklektik felseft sistemler de hiristiyan dint dilgiincesi azerinde izler birakmmt. Haristiyan Kilisesinin ileri gelen ilk digiinirlerinin sarfettikleri ‘bu gibi gayretler sonucunda huristiyan dininin akideleri felseft kalip- dakillmtis, birtakim kavramlar yardimiyle yorumlanarak se~ endirilmi fan teolojisi tesekkiil etmisti. Boylece, huristi- yan Kilisesinin birtakim resmi_gériisleri ve dint doktrinler kurulmus bulunuyordu, St. Thomas’in felsefe ile telif ve terkibetmek duru- munda bulundugu teoloj la_yerlesmis ve istikrar kazanmis olan bu goriis ve doktrinler ve, ayrica, temeldeki dint akidelerin kendileriydi, ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILME GALISMA 9 in temelinde yer aldi ve ken- ini herhangi bir felseft sistem yardimiyle korumak yoluna gitmek ihtiyacint duymads, Terctimeler yolayla Yunan felseft dugilace- siyle sistemli temas saglaninca da, Islim Diinyasmm bu dligince sistemine kar durumunu daha fazla dint akidelerini korumak bakimindan ayarlamast icabetti, Bu bakimdan, tek tannya daya- nan dinlerin daha énce felsefeye kargt géstermig olduklan tepkilerde hhazir Grnekler meveuttu, Islam dint akideleri de felsft kaliplar ve kavramlar yoluyla yorumlanarak Islam teolojisi, yani kelam konu- sunda Snemlé galiymalar yapildi, Buna iléve olarak, Islam felsefe- cileri dinle felseeyi, felsefeye kelimdakinden daha biyitk pay bica- kacak ve daha bilyUk dlglide bagimsizhk saglayacak sekilde, uzlas- turmak igin énemli teyebbiisler yapular. Fakat bu tesebbiislerin sonuslarmdan higbisi yaygin veya resmi teolojik gorig statisti kazanamadi ve felsefe bakimindan elverigli gbrisler hissedilir dere- cede tutunamadh. St, Thomas dinle felsefeyi wzlagnrken daha énceki Islam uisindrlerinin bu yondeki gayretlerinden buyik dlgide faydalandi Béylece ilimle felsefenin gittikge, kademe kademe ve tedrict lc, ragbet ve itibarmin artmasinda yine Isiim Dinyasnin oy- nadhg} rokin Onemi meydana cikmig oluyor. Hhistiyankgin baslan- gigta esas itibariyle Yunan tefekkurine ve ilme karst sarih olarak eephe almiken On iigiinci Yuayalda felsefe ile yeter derecede bag- dar duruma gelmesinde arada Islam dighinilerinin gayretlerinin a herhalde bir zaruret oldugu sdylenebilir. Tarihi vakia da bunu géstermektedir. Demek ki bu hususta da Islam Diinya- siyle Hristiyan Dinyast arasinda verimli bir ig bieligi bakkuk etmistir, Haristiyan Diinyasinn Islimdan nce Helenizmle olan inin olumlu yénleri Islam Danyasinda daha gelist- i ve bu istikametteki strekli tesebbiislerin agagi yukan.inkstastz olarak devams sayesinde aradaki telif ve ahenkli miinasebetler kurul- man isi nihayet Ayrupa'da tamamlamp basanya ulagunlabildi Buradaki din ve felsefe telifi daha énce kurulan teolojilerden sistemlerden farklt ve Snemliyd. Giinkii burada bir taraftan bagumsiz bir felsefi tefekkirdn agilmast ve felsefeye miistakil bir hayat hakla- nin tammmast, diger taraftan da bu imkanin din igin tatmin ediei bir telif ve uzlagma sistemi iginde gergeklegebilmesiydi. St. Augus-30 AYDIN SAYILE tinus gibi miltefekkirlerin teolojisi ve felseft gériisleri bagimsiz bir felsefeye yeter derecede yer vermedigi gibi, Yeni-Platonculuk gibi sistemler de din icin yeter derecede tatmin edici degildi. On ikinei yaayil iginde yapilan terclimelerden nce esasen Bats Hris- jyan Dinyasinda bagimsiz bir felseft tefekkirtin dogmas yolunu acacak bir din-felsefe telifinin yapiimast séz konusu olamazdi. ‘Aynica, dinle felsefe arasinda yapilan bu telifin ilme yeter dere~ cede olumlu bir hayat hakki garanti edebilmesi icin béyle bir telif veya terkibin, St. Thomas'ta oldugu gibi, Aristo felsefesiyle yapil- ‘mast garti, Bu bakimadan da St, Thomas'la ulagilan safha ile daha ‘ance dinle felsefe arasinda yapilan telif denemeleri birbirlerinden ‘Snemli dlgtide fark sayilmal Boyle bir telifin Islam Dinyasmda tahakkuk edememis olma- sina kart Bat: Bbristiyan Diinyasinda basanlabilmiy olmasinin agagidakiler gibi baz sebeplere cayanmis olduiuna da igaret edelim, Hiristiyanksk yeni bir din olarak tarih sahnesinde belirdigi srada (oma Imparatorlugu iginde tutunabilmek igin idari olarak teski- atlanmak Iizumunu duymus ve kendisine Roma Imparatorlugu- run idart teskilatim drmnek almisu. Bunun sonucu olarak, Hiistiyan- luk resmt bir Kilise milesseesine sahipti ve bu milessesede_beliri bir hiyeraryi meveuttu. Ayrica, fikir ihtilaflanm ele abp bir hal sekline baglamak igin konsiller kurulmasi Adet oldu. Boyle fikir ayn- Klarinin belli sonaclara baglanmast ve hethangi bir gérily taraimin resmen kabul igin’ huristiyan dininde baz usuller ve gelenekles- mig yollar vard.. St, Thomas’snki gibi bir telifin boylece, yar resmt bir gekilde de olsa, kabulli ve yayginlagmas igin huristiyan cevre- lerinde daha elverigli bir zeminin mevcut bulundugu sdylenet Islam Diinyasinda ise dini felsefe ile uzlagtrmaya galigan di slintirle, fikirlerini sahst_gbriqler olarak Tent sirup Rend gay —tenyte burt yayrnak ve tucunmélaninr wglamaya calymak zoran- daydilary Tstam“di le Katolikligin resmi Kilise mitessesesine ben- zer bie miessese ve otoriter din adamlart hiyeraryisi bulunmadigt i lah ile insan arasinda esasen mutavassit herhangi bir di toriteye de yer verilmemekteydi. Islamiyette katoi papaslan anlaminda din adamtar: yoktu, Bu sebeple, herkes kendi digince- sine sekil verme hususunda nihai metuliyeti bir bakima kendi tize- rine alms durumdaydi. {slim Dinyasinda akideye iligkin herhangi bie gorisin tutunabilmesi iin, netice itibariyle, Islam dusiinde- ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM! GALISMA a Jeri arasinda ragbet gérmesi ve icma kaidesi dletisiyle yayginlas- mast gerekmekteydi, Béyle bir durum iginde [slim diigtintzleyinin énemli doktrin meselelerinde umumiyetle kesin bir tavr takin makta tereddiit géstermis olmalart tabit sayilmalidir. Hrristiyan Dinyasinda dinle Aristo’nun uzlagueilmas,, Islam Dunyasinda ise béyle bir goriigin kabul edilememiy olmast, daha ‘once de sbylendigi tizere, bu iki toplumktaki ilmt calygma temposu iizerinde onemli etkiler yapmisur. Islim Diinyasinda birgok din adamlaninin ilme ve dzellikle felsefeye biraz siipheyle bakmis olma- arma kargt huristiyan din adamlant felsefeye ve dzellikle Avisto felse- fesine nem vermeye ve bu yoldan ilimlerde bilgi sahibi olmaya abet géstermeye basladilar. Okur yazar sinsfinm, o zamanin kiltir dili Arapca ile Latineeyi gésterdikleri bu ilgi farkliligr cok éne: fyi temsil edenlerin hemen hepsinin din adamlan arasinda bulun- masina ve ilm! bilgi ile felsefl tefekkiiriin her diigiiniirde ve kiltirli insanda az ok bulunmast gereken vasiflar olduguna inansimasina karg, Islam Diinyasinda tp, mifdt ilmi ve astroloji disindaki dallam ile felsofe daha fazla biz saraylarda ragbet gérmeyi iimide- debilen bir nevi ek ilgi alant durumundayds. Ustelik, nadir olma- yarak, biitiin bu ilim dallarina ve felsefeye kargt zaman zaman taas- sup gésteren ve bunlant tasvip ctmemekte mubalagaya kagan din Je de kargilagthyordu. Halbuki din adamlars ilmi_ bilgi tefekkr igin en hazwhklt, bunlar igin vakit ayirabilecek da olan, ve cemiyetin kiltirel Onderligini tzerine alm bu- luoan simi teskil ediyorlardh, Aveupa’da bu duruma bir hazirhk safhasm Karanlik Gaga gotdrmek mimkindir. Guinkii Karanhk Gagda elde bulunan ek miitevazi bilgi hemen tamamen Kilise mensuplarinin inhisarnday- dh, Hatta up bilgisi bile buy élgide papaslarin ve rahiplerin gevresi iginde kalmaktaydh. Ancak Karanbk Gag sonlarina dogrudur ki siviller arasinda da doktorlar belirmeye baslamisu. Boylece, 0 zaman elde bulunan ktigtk miktariyle, bilginin ve bilgeligin dinin hiemet- kin oldugu disiincesi Karanbk Gaga geri gider. Bu cagda ézellikle birtalam manasurlarm yazmalann muhafazasinda ve kopyesinde de hizmetlesi gectigi bilinmektedir. ipaA AYDIN SAYILI Ilimlerle felsefeyi dinin hizmetkarlan sayan Huristiyan Avrupas igtine karst {slam Dinyasinda akli ve naklt ilimler veya evail limleri ve islam! ilimler tasnifi ile kargilagyoruz. Bu suretle, dine iliskin konularla dinden ayn ilimler birbirlerinden sarih bir sinela ayininu, rasyonel olan alll ilimlerle vahye dayanan naklt ilimler arasindaki epistemolojik fark tizerinde israrla durulmustu. Bu teftik kesin bir deger hikmini de tazammun etmekteydi, Bazilan ba farklihge gok mibalagaya da gévirerck islémt ve naklt ilmlere wlii-i memdiita, evail ilimlerine de ulmi mezmime adlarins takmiglardh, Gercekte, ere _kary_menfi_biz_sutum~dtelim. Diinyasnda nti “Gimiyordu, Daha tnce zikrl geazh ‘milétTe"felsefenin lehinde ileri suirulmis olan ji teskil etmemekteydi. Hakim zihniy ler igin yeter derecede kuvvedl bir tegvik unsu , astrolajiilefeliefeye de hig olmazsa suipheyle balal- mast seklinde oldugu sdylencbilit. timt cahymann en hummalt safhalarinda, yani dokvzuncy, Onuneu, ve fismen On bitinci Yiz- yillarda, ilimlerle felsefenin’ siddetlitenkitieriyle —karglagihyor* Bu tenkiterin sonradan siddetini kaybettigi, fakat ilmt faalivetin le mtiteakip yiizyillarda belki de esasen daha jntibauyanm de tezahir etmektedir. Bu cereyan kiltir tarihinde énemli yanki~ Jar yaratmis sayilabilir. Ganka Bau Aveupa'nin Islam Diinyasiyle ultur,temast dzellikle Tspanya ve Magrip bélgesi yoluyla olmustur. Yine dikkate deger bir husus sudur ki, imi faaliyetin agur- i aglar iginde oltarel fealiyedle ilgili muesseselerde oluyoruz. Bunlarin baginda yliksek 8gretim rmiiessesceri gelir. tslam Diinyasinda Selguklu sultam Melikgah. zama- ninda Nizdmiilmalk’din medrese sistemini kurmasiyle, veya onun de medrese sisteminin inkigafim tamamlamasiyle, yksek Ofre- cok verimli bir sekilde te Medresesi 1067 yilinda kuruldu, Fakat bu medrese Islam Diinya- sinda ilk medrese olmadig: gibi bu Selguklu vezirinin kurdugu ilk % Bk, Goldsiher, ziksi_ gegen eser (Stdlung der Alten Islamiichen Orthod) ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM? GALISMA 33 riedrese de degildir. Medirese sistemi NizimUlmilk'ten énce oldukga nem bir gel . NizAmiilmiilk’ten sonra Islam medreselerinin sayisi kisa zaman- da cok biyiimiis, buniarda tahsil parasiz olmaktan baska.Ofrencie lere cesitli yardimlar yapilmg ve kolayliklar gisterilmistir. Hated Sograft bélgelerde medrese sayisinin Kizumundan fazla artes s6ylenebili. Bunun bir sebebi sudur ki, meveut medreseleri yayatmak ve gelistimmekten fazla, birgok hikiimdar, vecir, veya yeter derecede engin hayir sahipleri, kendi adlanna medreseler agurarak daha biyak sevap Kazanmays tercih ediyorlards, Medrese sayisinin gos- terdigi bu fazla arts bu miiesisclerin kaliteinde bir digmeye sebep jan itibaren bu durumun medrese teskil etmesine de yol agmis ldugu sdylencbilir.** Osmank devrinde ve dzellikle Fatih zama- munda medrese sisteminde Onemli biz gelimeler olmup, merkeat bin medteselere daha yiksek bir stati taminmiy ve daha verimli bir an yeni bic teskilat nizam getrilmigti, * ‘ik lgide camilerde yapilmaktayd lcki Ogretim sonaermig emi, bu yeni 6gretim kur le irlestirmi, camilerdeki gre . Gergekte, medrese camideki égretim faal giittigi' ve bunda iyi bir bagart kaydettigi sarih olarak gréliyor. Medresenin Islam Kulturunii yaygunlasurmadaki onemli ve tesirli roll. aagidaki hikayede sembolize edilmektedir. Sdylendigine gore, Nizimulmulk medrese sistemini kurunca Maveraunnehirli bir ulema gurubu ilmin serefinin diigmesine ve itibarmin kaybina sebep sayciklan bu olaydan dolayi Uaiintilerini ifade etmek tizere bir toplant: yaparak su beyanda bulundular : lim asil ve mikemmel bir kuraligedir ve ancak rub asaletine sahip ve kendisine benzerlik ve yakinklart olan miikemmel kimse- ler tarafindan talep edilmelidir. Halbuki simdi... alelade kimseler 2 A, Say, Higher Eshcation in Medical Islam, Ankara Universit 1948, #5602 WN Sayiy Higher Béaaton in Maieal am, » 6-64 % 8 Suheyl Unves, Fak Rule se Zomen Tim Haye, tanbul 10483 AYDIN SAYILT onu elie etmeye, madi ve dinyevt kazanslara sahip olma yotunda ondan faydalanmaya galyacaklardir, Bo gibi kimseler jlmin mi kemmelliginden pay almak maksadiyle degil fakat agagi ve maddi payeler elde etmek igin onun etrafina dguseceKlerdic. Béylece de ‘Medrese mensup oldugu toplumun dint ve idari_ mekanizma- sunin mubtag oldugu pertoneli ve avukat ve noter gibi serbest mes- imi faaliyet temposu ve seysi bakimindan bu dgeetimin énemli bir noksamt vardi. Bu da medrese programlarinda milspet ve tabit ilimlerle felsefenin hemen tamamiyle ihrmal edilmig olmasiyds, Medze- sede filih, hadis, ve tefsir gibi islam ilimlerle dil ve edebiyat 8Bre- tim ya . Abbasi halifesi . ta kurulan Mustangriye Medresesinde tabit ilimlerle up ve ecza- geometri, aritmetik, ve feraiz. konulannda ogeetim meveuttu. Aynica, bu medresenin bir hastahanesi ve bie de saati vardt." Yi Tebrizde kurulan bizi Uhanh medreseleri, Ulug Bey zaman Se akli ilimler medresede tili égretim konulan olarak kalmisur. Bunlar iginde matematik ve astronomi konularm en bilyik dlcide temsil etmig olam hethalde Ulug Bey zamam Semerkand medresesidir. Fakat bu medresenin bu faaliyetinin de kasa Gmiirli oldugu tahmin edile! 1) 58, 54: Guy Le Strange, 4, 260; Jobs. Pedersen, Mest Baghdad During the Abbasid Caliphawe, Oxford him eB, 52 Leste for Henan Art and Avcheloy, cle , 1998, 8. 247-2585 A. Adnan-Adwan, Osman Turkrinde Hin, Istanbul 1943, % 106; A. Suheyl Gaver, Fatih Kallis oe Zaman: Lim Hayat, 8 42, 7h 108-t4t5 A. Zeki Velidi Togan, Unund Tirk Tarikine Gin, Istanbul 1946, » 9965 A.Sayile Gasin Hen Ratatheni, Bellen, cilt 10, 1948, AA. Say, The Obvrstory in Lala, . 218-0235 424-416) 427-4283 Bey ve Semerkanndt Ii Hobianda Givasaains KajPmin Metab, Anka 1960. ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM? GALISMA 35 Medrese programlarinda akli ilimler lehine yapilan bu istis- nat tadillere dzellikle on tigiincd yizyildan itibaren raslanmakta nasi dikkate deger. Aynt cag, [slim rasathancleriyle hastahane- leri igin de dnemli bir geligme cagudir. EvAil ilimleri Iehine meydana gelen bu degigmeyi, kismen olsun, Tiirk-Mogol etkisine atfetmek midrnkiindir. Béylece, bu konu bizi Islam Diinyast tizerinde bir Uzak Dogu etkisi problemiyle kargt karpya getirmektedir. Boyle bir etkinin Selguklularla baglamug oldugu anlagimaktadir.® Hhank- lar zamaninda ise evAil iliraleri lehine béyle bie tesirin daha kuvvethi olarak hissedilmis oldugunu gésteren deliller meveuttur. Bunlardan basta geleni Meriga Rasathanesinin kuruluyn hikayesinde belir~ mektedir.! Mogollarin Gcellikle astronomé ile astrolojiye biytk deger at- fetmig olduklarina biz: kaynaklarimizda da sarih ifadelerle sehadet cedilmektedir. Burada biei Islam Ditnyasindan biri de Avrupadan mist verelim. On dérdinet) yey baginda Ibni’y-TiktakA sOyle yanyor : “Hiakimdarlar tarafindantakdiele karglanan bilgi dallant onlanin fikir ve kanaatlanndaki farkhbklara gre degigiklikler gos- terir, Iran hiktimdarlariam deger_verdikleri konular 6zldsézler, utter, edebiyat, tarih, mihendislik (veya geometri) ve bunlara benzer konulard., Misiiman hikimdarlannin rabet gosterdiklert mevaulara gelince, bunlar gramer, lagat, ve tarih gibi ilk planda dille Konulard, O dececede ki lisan hatalan onlar igin en bilyik nok- sanlardan sayihe ve bu hikimdarlann gézinde insamin mevkit bir tek hikyeyle, veya bir beyitle ve hatta bir tek ifade tarziyle yiikselirdi, Mogol hakimiyeti strasinda ise bitin bu igi alan terk edilerek bagka ilim dallant itibar kazanmusur. Bunlar memle- Ket idaresi ve gelir ile masraflarin diizenlenmest icin maliyecilik ve muhasebe, vicudun ve mizaclanm korunmast igin up, ve zaman in astronomik ilimlerdie.” Togan, Tark 4: Wooit-Tiktald, Bt Fab Fransizea Emile Amar terclme6 AYDIN SAYILT Roger Bacon (1214-1292) da astrolojiden bahisle sunlan soyliyor : “Mogollarla Muslimanlar (“Tatarlarla Sarasenler) yapmig olduklarm bu yoldan bagarmslardir. Gergekten, Mogollann as- tronomiye baska kavimlerden fazla zaman verdikleri bilinmektedir. Birgok milletler bilgin kimselere ve astronomlara sahiptirler. Fakat Mogollarin hiikiimdarlan sadece bu meslek erbabinin bgiitlerine gore harcketlerini dizenlerler, Onlar arasinda astronomlar, bizde din adamlarinin iggal ettigi mevkii iggal ederler. Efendimiz Ki umiz Louis 1253 yinda Fransisken tarikaundan Rabip William’: Mogollarin yamina génderdigi zaman Mogollarin imparatora Meng Han kendisine séyle bir beyanda bulundu : ‘Bizim, Tannidan gelme ve Kahinlerimiz tarafindan yorumlanan kanunlarimiz vardit ve biz her seyi onlann gésterdigi yoldan yapanz, Siz hit peygamberler tarafindan yorumlanan Tanridan gelme sahip bulunuyorsunuz, fakat siz ona riayet etmiyorsunuz.”... Rahip Efendimiz Kurala yaziyla bildirdigine gore, kendisi lar hakkinda biraz bilgiye sahip olsayd: Mogollar tara- findan iyi kargilanacaku, Fakat astronomide bilgisi olamadigin- dan onlar kendisini kigik gormiislerdir. Béylece, Mogollar, gerek gelecek hakkinda bilgi saihbi olarak ve gerekse gilt husus- lar bakimundan, her iste astronomi aracilitiyle hareket ederler. Bunun bir delili sudur ki daha simdiden, kuzeyden doguya ve dogu- dan giineye biittin uzantis. boyunca biitiin dinyays hakimleri al- a alms bulunuyorlar. Simdi sadece huistiyanlara ait topraklarin kenarina, yani Misula Affikaya sahip degiller. Halbuki Mogol- Jar ufak tefek ve celimsiz insanlardir. Biinyclerinin giciini art- racak hemen higbir sey yiyip igmezler ve hareketlerinde cevik degil- lerdir. Ayrica, gergek ménasiyle silahsiz olup sadece kendilerinden aganlan korkutmaya yarayan oklara sahiptirler, ve yine, higbir zaman yakin mesafeden ve karghkh saf nizaminda savagmazl Efendimiz onlan engellemese ve aralarinda anlagmazitk to Jan sagilmasina sebep olmamus olsaydt, onlar bitin diinyayt ellerine gesirmig olacaklard:. Demek ki bagardant, diinyayt ayaklan altina almalanim mimkin Yalan mikemmel ilmi galismalari sayesinde- dir. Gergekten, Rahip Wi hmua_gonderdigi Kitabinda Mogollarin Adetleri hakkinda anlatugi geyler arasinada, 14.000 Mogol askerinin, igletinde piyade bulunmamak tizere 200.000 ath askeri olan Turkiye sultamm maglubettigini zikretmigtir. Asi- ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM? GALISMA 37 kar olarak, bunu silah giiciyle yapmy olamayacaklarina gore, bu igi iim ve Ozellikle, her islerinin cevrilmesi ve diizenlenmesinde Keullandiklarint sbyledikleri astronomi vasitasiyle bagarm olma- Jan gerekir, Ayn: suretle, Miisliimanlar da astronomiden ok fayda- Janmakta ve aralanndaki alath kigiler bu araglardan istifade yol- lanim bilmektedirler. "8 Occliikle Uhanblar zamaminda evail ilimlerinin itibar kazanma- sinda Uzak Dogu ve Tuirk-Mogol etkilerinin oldukca kuvvetli ve mispet oldugu anlaplmaktadir. Aynica, béyle bir faktorin do- layl olarak cla tesir yapmig oldugunu soylemek mimkindir. Gtinki bir dig kultir unsurunun siyast hakimiyetinin geleneklerden, mu- vakkat bir zaman igin ve mahdut élgiide olsun, ayriimayt mam- iin Jalms oldugunu digtinmek mikul gériinuyor. Nitekim, than- Inlar zamaninda rasat islerinin valaf gelirleriyle desteklendigi ve bunun tenkit ve itirazlara yol acu gérilmektedir.** Fakat her- halde bu gibi geligmelerin Islam Diinyasindaki ilmt faaliyetin agu- Jagan temposuna eski Jayas bir seviyeye ulagurmaya ye- olmamis oldugu sari Teskilétlanmis resmi okullardaki @fretim programinn, az ance bi izere, islami ilimlerle dil ve edebiyat konulant iizerinde teksif edilmig olmast durumu kargsinda aklt ilimlerde 0g- renim sahsi galigma veya Gzel hocalar yoluyla olmak zorundaydi fimi faaliyet temposunun can oldugu aglarda husust hocalann guruplara, yani simflara ders vermelerine misillerle karylagilmak- tadir. Boylece bu erken caglarda akli ilimlerdeki dzel ogretimin hig olmazsa baz hallerde okullaria miisterek bir tarafi bulunmus oldugu soylenebilir. Islam Diinyast dgretim sisteminde Gzel dfret menlik fiktinin genet olarak énemli bie yere sabip oldugunu da bu- ada kaydetmek icabeder. Nitekim, miesseseleymis dretimde de okul meaunlan icaze'lerini, yani diplomalarim, ayst ayn hocalar~ dan almakeaydilar. yretimin tek tek kitaplara istinad ettcilmesi egliminin de kuvvetli oldoguny goriyoruz. Belli bir kitap dgrenlir, dgretmen Roger Bacon, Opus Majur, Robert Belle Burke Ingiizce tercumes, cil ty Philadelphia 1928, s. 415-416; Sayah, The Obteroatry in Liam, ». 367-968. i The Obseraatny in Ila, 5. 229-230, 299-256. The Obseroatry in Islam, #. 207-211, 235.2 AYDIN SAYILT tarafindan yorumlanis, veya tefiieleri aynca okunur, ondan sonra da tek kitap izerineieazeveriirdi, Béylece Islam Dunyasinda direti- min Gzel hoca etrafinds oldugu gibi Kitaplar etrafinda da toplanmak gibi bir vasif tapidigint sdyleyebiliriz, Bunun dzelikle res urumlarimin hemen tamamiyle diginds alm olan ev igin dogra oldugu da diginilcbilic. Bayik 6 dayanm oldaguna gére, baylece, aktilimler dana gikar. Giinkit bu gi rmleri konusunda kitaplar da bulunmaktaydh Meriga Rasathanesiyle Tebrizdeki Gazin Han Rasathane- sinde dnemli astronomi ve matematik dgretimi mevcuttu. Fakat bu dgretim faaliyetleri, bagls olduklars miiesseseler gibi, ister istemez asa Omirla olmustur. Tbn Haldin astroloji Sfrenmek isteyen kim- selerin bu caligmalarint kendi rint sbyliyor. Ayrica, anlagldigina gére, sayilan ktigik olmakla beraber, hekimlerin yetigmesi icin Islam Diinyasinda dzel up medre- seleri vardh, Hastahanelerde de hasta yatagi bajinda pratik tatbi- katla desteklenen up ofretiminin hig olmazsa biz: hallerde meveut oldugunu gésteren delilerle karglagshmaktadhr. Bu gibi miinferit mistller ve istimnai durumlar evail ilimleri bilgisindeki dgretimin verimli bir sckilde teskilatlanmig olmasint saglamaktan uzaku, Ozel dietim veya usta-cirak minascbetleri yardimiyle devam eden up meslegi diginda eva ilimleri bileis nesilden nesle intikali ancak kisisel ilgi ve tesebbuse dayanmak ndaydh. Medrese programlarimin disinda birakilmis olmalart evi ilimlerindeki éavetim bakimundan. tel teskil etmekteydi, De Ki medrese sisteminin geligmesi ve resmen kurulmast evail ilimleri bakimndau geg bir tatihe rasla- nr. Eger medrese meseld M evail ilimlerinin bu okullar programinda &: olacagina muhakkak nazariyle balalal Avrupada Universite on tigiinell ylizyilda dogmustur. Ortacag niversitelerinden nce Avrupada kilise ve manastr okullant, ka- tedral mektepleri, ve bir de 6zel hocalarm guruplar halinde toplan- © Mukaddine, Beyrut 1900, 3, 82633 Ugon tery 255; M. de Slane ter, le 3, & vageea6, 3 8.246; Rosenthal ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA 39 mig olduklart merkezler vardi, Bologna, Paris, ve Oxford Uni- i Avrupanin en eski Gniversiteleridir. “Universitelerin kus rulmasinda en énemli rol hukuk ve up sahalan oynamistir. Bo- Jognada 1156 yhnda bir up fakiltesi bulunmaktaydi. Bu tiniver- site belki Avrupanin en eski ersitesidir, Manastir ve kilise mek- tepleri on birinci ve on ikinci yiteyillarda inkigaf etti, Terciime faali- yeti de buralarda etkisini géstermigtic. Paris Universitesi Notre Dame katedral okulundan inkigaf etti; mengeinin katedral mektebi olmast baktmindan istisnai bir durum teskil eder. Bu Universite sinda resmt hiviyet Kazandi, On tigtinctiyiiar yilda'kurulan en eski ve dnemli dniversiteler arasinda Napoli ve Montpellier Universiteleri zikrolunabilir. Avrupa Ortagag tniversitesinin béylece miistakil bir geligme tarihi bulunmasina ve umumiyetle égvetmen ve direnci guruplanin- dan dogmus olma den de tesir alms oldugu ileri stirdlebilir, Boyle bir iddiays arada gorilen baz benzerliklere istinad ettirmek miimkindiir. Mesela medresenin verdigi icage ile dniversitenin verdigi licentia docendnin her ikisi de diplomalinin dgretim yapabilecedini ifade etmekteydi, Yala, icaze'yi uma cendi ise mivessese adina veriliyordu, Fakat, yukanda isaret ed tizere, Islam ogretim milesseselerinde dzel dgretimin izleri kuvvetli oldugundan medresede resmen gérevlendirilmig bir miidervisin, verecei diptomanin o miiessese adina verilmekte oldugunu diigin- mek de mamkindir. Hig olmazsa basl halife- Universitelerin kurulug kumdarlar veya papalardan saglanmasi gerekmekteydi, versiteler de medreseler gibi parasz ogretim usuliinit kabul et Yine, barcalaureat tabirinin mengei meghul olup bunun islamt 6gre- timde resmt bir terime tekabil etmemekle beraber bu égretime baglanmasi mumkun bir terkip olan i fakli'rriedye ifadesiyle izabt dugunulmustir. Ayrica, Avrupa Ortagag iniversitesinin bir 8 kurumu olarak geligmesi cok stratli olmus ve bu inkisat Kultrdinden al F zamanina raslamgtr. Bu© AYDIN SAYILE Avrupa Ortagag Universitesinin Islam Diinyasindanetkilenmig oldugu tezi makul gorinmektedir. Bu miinasebetle program fikti tizerinde de durulabilir. Bir égretim kurumu igin gok Snemli olan program kavraminin medresede Selguklulann, Silik cereyanlarina ary. tedbirler almak, bu harckete Kary kendilerine izumlu per- soneli yetistirmek ihtiyacindan dogmuy oldugu d dniilmiigtir.* Mediresenin program fikri bakimindan Ortagag Avrupa Uni- ‘Versitesiiitgénel ailanttlaetkieviti“olniasy WUNEMEP CUNaTTE” bera- ber, auivétsive programr-muhteva bakimindan medréie progéaini “nazaran” farklar” gistermekteydi. Arapgadan yapilan terclimeler —~‘ofiléiinda Aviso’ exéeleri Szellikle Ibn Rugd araciligiyle Avrupada faninmis oldu. Ikin Avisto'nun en dnemli eserleri hususiyle Paris Universitesinde yasak edildi. Fakat on tigtinct yiizyil ortalanndan itibaren Aristo eserleri resmen tniversitelerde okutulmaya. baglad 1 S§etiminin de bu yoldan iiniversite program- larina girmesi tabit idi. Nitekim, biyle de oldu, 1277 yilinda Paris argéveki Eticane Tempier ve onu’ takiben Canterbury aryiveki Aristo'nun fikirlert hakkinda biz agiklama- larda bulundular. Resmen ilin edilen bu beyanlarinda umurmiyetle Aristo'nun Iba Riisd yorumlaninda ileri sien fikirert veya bun- lann bir kismi reddediliyorda, Temas edilen en Onemli meseleler arasinda, 4 lar meveudiy detigi hususlarin’Allah tarafindan yaratlamuy leyh imkénsizhklarinm iddia edilemeyecedi sonucuna va Bu reami beyanlarin Aristo fikiclerinin mt bir rol oynamis oldugu diiiinilmektedic, O siralarda Katolik Kil sesigok kuwvetli oldugundan ve hiristiyan diniyle Aristo felsfes arasnda bajanims veya hazirlanmys olan telif dolayasiyle Aristo'nun Rafiilere karwt miicadeleleri BL Medree el Nisiniye, Saver, ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILME GALISMA tchlikeli olmadigtfikri de hakim bulundugundan, Aristo fikirlerinde yapilan bu tenkitler ona karst bir cephe alma seklinde tezahir etmemistir. Timi konular iiniversite programlanina sadece Aristo'daki digit leriyle girmekle de kalmadh. Oklid’in Geometrinin Unsurlan ve Bat- amyus'un Almajes' gibi giig ve mufassal eserlerin de hig olmazsa bizi tiniversite programlarinda resmen* yer alma oldugu gorili- yor. Bu gibi metinferin okutulmasinun tatbikatta gok zaman aksamy folmast muhtemel olmakla beraber, bunlarin programlarda, srt kagit tzerinde de olsa, bulunmus olmast énemlidie, Herhalde, me- Sacrobosco'nun daha mubtasar astronomi el. kitabt ile Oke ‘in bazt béliimlerinin okutulmasiyle birgok hallerde yetinilmis oldugu séylenebili. Islam Diinyasinda evail ilimlcriyle Unsiyet umumiyetle sadece sahsi ilgi ve tesebbiis yoluyla saglanirken Avrupada resmt égretim milesseselerinde bu konularda ilim adam yctismekte olmasi ilit galigmanin bu iki toplumdaki geligme derece ve imkAnlari arasinda sliphesia biyGk farklar yaratmyar. Bu minasebetle, Hard sid'in ada. olan Sarlman zamaninda Alewin tarafindan Tere bagh olarak agilan okullarda trivium, yani diyalektik, gramer, ve retorik yaninda quadricim’a, yani aritmetik, geometri, astronomi vve miizik veya harmonik Konularina da yer verilmig olduguna iga ret etmek faydah olur, Bu okullar cok yerde ihmale ugramy ve inbitat etmigti, Ayrwca, Sarlman'm ‘bu okullaryla daha sonraki liniversite programlan arasinda bir bag kurmak da dogra olmasa gerektir. Buna ragmen béyle bir eski gelenegin burada elverisli bir ortam vazifesi gormilg oldugu dugunilebili. Boylece, sarih olarak, ilim adamlarmin bityilk sayida yetismesi ve ile faa ir tempoda devamt bakimindan, Avrupa Geg-Ortagaglacindaki gartlann Islam Diinyasndakilere | nazaran cok daha elverisi oldugu misahede ediliyor. Vakia Avrupada on alunct yuaylla kadar siratli ve canh bir ilmi geligme ile karylas- oruz. Aradaki fark on altinci yizyildan itibaren gayet sarih meye baslar. Mamafih, on altinci ve on yedinci yoayillar modern Avrupa ilmiyle Geg-Ortagag Avrupa ilmi_ara- funda tam bir devambhk bulundugu konusunda glphe yoktur. Daha ace sbylendigi zere, Ortagag ilmi afir ilerlemek zorundaydt. Modera ilme gétiiren yol uzun ve nankér bir caligma yoluydu. Bu2 AYDIN SAYILI bakimdan, gz kamagunci basanlar devriolmamasina ragmen, Avrupa Geg-Ortagagindaki ilmt calimalar bike éncm tapi. ‘Avrupada kileérlé smif Islam Dinyasindakine nazaran ilmi gok daha biiyik olgide benimsemi durumdayd. Aynca, felsefe de din adamlan arasinda popiller bie konuyda. Biylece,_ilim felsefe yoluyla da tutunmakta, Onem kazanmaktaydh. Cink’ Or- tagagda ilimle felsefe arasihdaki baglar hayli kuveetliyai. Anlapl digina gére, igte bu gibi gartlar, bisa vadeli olmasa da, wen vadeli olarak ilmin gelecegini ve mistakbel biiyik geligmelerini garanti alta almis olan gardai Fakat [slim dilginirleri vail limleriyle islam sinda, akli ve naklt ilimler arasinda, kesia bir tei yapmakta hak hiydilar. Nitckim, Aquino'lu St. Thomas'in basardifi felsefedin terkibi pel waun dmiri-olmamy, John Duns Scotus ile nomina- ihtiyacim hissetmislerdir. St. Thomas vahye dayanan teolojiyi tabil ve rasyonel teolojiden ve felsefeden ayirmists. Duns Scotus ve muak- kipleri bir adim daha ileri giderek rasyonel veya tabil teolojiyi de aklin hilkmii altindan gikardilar. Onlar béylece dint problemleri islam Diinyasindaki aklt ve nakli bu aynlign ilim bakimindan avantajh oldugu, baylece ilmi ve fel- sefi dligincenin daha biiyilk bir serbestlige kavustugu, ve bu suretle ilim ile felsefe igin St. Thomas'in din-felsefe telifinin meydana ge- tirdigi entellektiel iklimden daha ‘mis oldugu gayet hakk olarak iddia edilmigtir. Bu guphesiz dogeu- dur. Ancak, Islam Diinyasiyle arada bir fark vards. Avrupada bu Ima, ilme karst olan ilgi yeter derecede artarak bir gelenck ha- inde yerlesdikten, ilimler kendi baslarina yasayabilecek bir durum ve statiiye sahip olup kuvvet ve itibar kazai legti. Islam Dunyasinda ise iim ile fels sayesinde tutunup itibarlarmmt arurmak ihtiyacinda iken bu tik yoluna gidilmig ve bu ayzalma ilmin al Avrupada felsefe ile Iaik tefekkiirun dinden tamamiyle aynl- mast ve dinden baiims2 digince sistemlerinin kurulmasi, yani aihmin ‘hig olmazsa teorik olarak tamamen serbest olmast Rénesans : ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM! GALISMA 6 ile gergekleymig bir durumdur. Bu hareketi din balamindan tamam- layan ikinci hareket Reformdu. Reform meseleyi din agiindan ele almus, insanin dinle ilgili ig Alemini kutsal kitaplarin ve viédanin Julavuclugu altuinda daha serbest ve daha kigisel bir hale getirmeyi hedef tutmustur, Béylece, daha saf ve daha sahsi bir din anlayig, ile daha lik bir tefekkir zihniyetinin doguyu Rénesans ve Reform tarafindan iki taraflt olarak desteklenmistir denilebil Rénesans ve Reform hareketleri gok cepheli ve kompleks olmak- la beraber, yukarida ieledigimiz entellektiel problemler baksmin- dan cle alindiginda, bunlarin Ortacagin din-felsefe telifi mesele- sine baglanmalan, onunla dogrudan dogruya minasebetli, cere- yanlar ve onun devama olarak telakki edilmeleri mimbtindir. Sade- ce bu yénleriyle de Ronesans ve Reform hareketleri tefekktir tari- hinde énemli bi yer iggal edesler. Orellkle on tigiincit yiizyildan itibaren Batt Avrupa Huristiyan Diinyasinda belli tabiat kanunlant yoluyla ve rasyonel bir gekilde jeyen bir Allah kavrarm hikiim sirmeye baslads, Yani kabul edildi, Bunun bir sonucu cereyan ettigini bilemesck bile olaylarin sebebini, yani neden belli sekillerde cereyan ettigini insan zihninin kavrayabilecesi kanaati hakim olmaya baslads, Mesela boyle bir yilda Dante'de karsilayilmaktadir. Kendisi edilin” demektedir.” On Uline yiizyidan itibaren Avrupada evliya mucizeleri diigiincesi cercevesinin biraz daraluldigim gérliyoruz. Bu siralarda, bir kimsenin aziz ilan e¢ leceginin res- men kabullinin ancak abille- cei usulll uygulanmaya baslads , stir ve her tcl keha- net de Kilise tarafindan éteden beri hog goriilmemekte ve men- edilmekteydi, Bu gibi hususlarm da tabiata rasyonel bir gOrtis agisindan bakilmas: ejlimini desteklemis olmast gerekir. Durumun béyle bir seyir takip etmesinde stiphesiz fe telifinin roll colnus olsa gerektir, Din-Felsefe telifinin Aristo felsefesiyle yapilms olmast gok fay- dali olmustur, Cakii Aristo felsefesi ilimleri o zaman igin en biyiik ‘ey insanlar, nedenlerle © Pargatario, Canto 9, sta 37-9,“” AYDIN SAVILT stem olmaktan bagka, bu yoldan fi ilimlerin de diger ilimler arasinda én planda olarak tems edilme- leri imkan dahiline girmisti. Ilmin ager bir geligme sirecinden geg- mek zorunda oldugu bu devirde ilimlere geniy olgide yer veren bir flsefonin ilgiyi Kendi tzerine gekmesi de temel kavramlar tze- inde durulmasina yol agt. Ges-Ortacag skolastk ilmi bu suretle ok zaman nazari Kalmis, fakat temel kavramlar Gaerinde dish niilmesi hattd matemadik gibi bit alanda da Onemli yeni guiflarin agimasin: mimkdin klmistr, im Dunyasinda oldugu gibi Aveupa Geg-Ortagaginda da esi lim dallant up ile astrolojiye yardimes disiplinter olarak deger- lendirilmekteydiler. Ayrica, Avrupada ilmin dinin hiametkén oldugu gortgt de daha buyuk dlcude yerlesmis veya kuvvetlenmigti, mt bilginin manferit ve mevzit kontribisyonlarla yer yer gosterdigi toplulukta meveudiyetine sahit oluyoruz. le baglarinin kuvvetli olmast ve felseft tefek- kkoruin oldukga canl: olarak devam etmesinin mevait ve ‘munferit inkigaflann cok daha verimli bir gekilde degerlendirilmesini miim- ig oldugu iddia edilebilic. Gunkii zamanin en gok geligtiril- meye mubtag ilim dallanmin teorik ve spekilatif bir mahiyet tag makta olmasindan baska, boyle bir gérig agunyla tefeeruat bilgisi- nin daha etrafh bir kavrayis cergevesiiginde ménalandieilmast miim- in olmaktayd:. Aynea, bu yoldan, temel kavramlar dzerindeki isfincelerin Kalavuzlugu yarduniyle umumt prensiplerin ve sis- temlerin miinferit kesifler igi: altinda agir bir tempo ile de olsa denenmesinin kolaylaymiy oldugu diginulebilir \s siralarinda ilim ve hususiyle tabii ilimler alan: apolojetik ve ablak konularin zenginlestiren, Allahin varh- ahina ve kavranmasina yénelindi ve hizmetkin: oldugu gortigti de terk edilmeye baslan- Fakat daha Once de buna benzer bir vesile ile igaret edildigi gibi, hhale gelmesini saglamak ve bu sartlary hazirlamak bakimindan hizmetlerde bulunmuslarde, ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA 45 ir vasfi da ilim otoritelerine baghlik zihniyetiydi, Aynt geyi Ortagag Islam Dinyasinda da gor mek mimkindir, Fakat Ozellikle Islam Ditnyast ilminde bi va- sf fazla belirgin degildi. Bunun sebebi, bir dereceye kadar, evail ilimlerinin fazla idbarda olmamasiyle miinasebetli sayilabilit. Oto- ritelere baghkgin gergekten ilmin ilerlemesinde menfi bir rol oyna yip oynamadigim belirlemek gigtix. Otoritelere baghligin orijinal imi calismay: frenlemiy oldagu kanaati on alte: yizytlda gok kkuvvetli bir sekilde ortaya atilmis, yeni ilmin temsilcleri arasinda bir kismt eski iim otoritelerine karg isyanla bu kanaatlerini bazan dramatik SlgUde tebariiz ettirmek IWzumunu hissetmislerdir. Bir defa, Aristo, Galen, Batlamyus, fbn Sina gibi otorite- Terin Gec-Ortagag boyunca kendilerine gésterilen hirmete layik Kimseler olarak kalmy olduklars iddia edilebilir. Ayrica, Eski Gag otoritelerine bag 0 Humanizm cereyam siralannda daha da kuvvetlen yet, otoritelere ag veren savih misllele asil Geg-Or- tagagda dedi lecin kurduklass sistemler gbierek terk edilmek izere olduklan siralarda karglagildiginin da dilckate Geg-Ortagag Avrupa ilminin almnmast gerekir. Bu itibarla, otoritelere kélecesine baglanma mi- sillerinin tipik olmaktan fazia Rénesans sirasinda bazi ceyrelerde beliren bir taassubu temsil ettigi kabul edilebilir. in gahst tesebbis ve serbest diisince kabiliyedlerini azalt- ma yontinde bir etki yapmis oldugunu inkér etmek de dogra olmasa gerektir. Boyle bir etkinin, mahiyeti icabr olarak, fark edilmesinin Big olacaga kabul edilebilir. Gunku, derece ve dlgist ne olursa olsun, yaygin ve dengeli bir sekilde meveut oldugu kabul edildigi takdirde, belirginlesmesi sonucunu doguracak bir iyaslama zemini meveut bbulunmayacakti, Geg-Ortagaz Avrupas ilmt bilgisini terctimeler yoluyla kia bir zaman sitesi iginde buytk olgtide artrmiy oldugun- ddan, béyle bir durumda ilim otoritelerinin sarih olarak distin bilgisi karsisinda gahsf ve orijinal dishnce temayllundn frenlenmis olmast tabit sayslabilic Fakat Avrupadaki otoriteye bailitk zihniyeti tercume faaliy neticesinde dogan bir zihniyet olmakla da kalmuyordu, Karanl Gain tipik vasiflarindass bisi de cesiti alanlarda otoritelerin hakimi-“ AYDIN SAYTLT yetiydi, Bu muvakkat dényada Allah ile insan arasinda Kilise baytik bir otorite olarak yer almig bulunuyordu. Ginlik islerde derebey- lerin otoritesi huktim strmekteydi. Sanat ve ticaret erbabi_cesitl esnaf cemiyetlerinin ve dondurulmus geleneklerin otoriteleriyle nirlanmig durumdaydi. Nihayet, meveut bilgi ve digince kalip- Jan da din adamlarimn otoritesi alunda bulunmaktayds. Buna ragmen Avrupa. Ges-Ortagag ilmt faaliyctinde otorite- lece bagiilijin biyiik menfi etkiler yapmamug oldugu da fazla te- reddiide digmeden séylenebilir. Bunun bir sebebi muhtelif otorive- lunmug olmast ve bunlarin umumi- | etmis olmalaridir, Mesela Aristo Batlamyus sistemi birbirleriyle uyugmaz durumdaydi ve bu Inusus Snemle dikkati gekmekten geri kalmamiyt., Aristo ile Pla- ton arasindaki goriig aynbklan (erinde de durulmaktaydl. Aynt suretle, Atomcularla Pitagorcularin Kendileritle has gorigleri bilin- mekteydi ve bunlar da etkilerini hissettirmekten geri kalmiyorlarda. Bitim bunlar diginda, gerek Islim Diinyasinda ve gerekse Batt Avrupada, oto: irletinin tenkit ve tadillerinin misalleriyle arglagldign gérilmektedir. flim otoritelerinin herhangi bir manevi baskast seklinde dnemli bir faktor meveut olmadigina veya hig olmazsa bu bakimd: {slam -Diinyast ile Bau Avrupa fa biriz bir fark bulun- madigina gore, her kugakta yetigen ilim adamlarinin sayisimin ayikliga veya Kligikligé ve bunlarin yetismesi icin meveut gart- ik derecesi meselesine yeni bazt fakiOrleri gdzdnlinde eve geri dénebiliriz, Bu énemli konuda Avrupa- yasina nazaran sarih olarak avantajht durumda aradaki farkin da yine biriz olarak farkh énemli ‘bu iki toplum arasinda yapilan kayaslama- joruz. Bu sonucu Osmanh Imparatorlugun- fiigi bulundurmak min {slam Di bulundugunu sartlara_dayandyjin Iarla tesbit etmig bi daki baulilasma cereyanlarindan derlenecek bilgi spigimda kontrol mklindiir. Medrese program: iizerinde va- filmy olan sonucun bu yoldan tamamiyle dogrulanmakta oldugu- nu meselenin teferruatina girmeksizin sdyleyebiliriz. Bu konuya dzellikle cogeatya ogretimi bakimindan bagka bir vesileyle temas dilmig oldugundan burada bu mesele dzerinde daha fazia durul- ‘mayacakur. ® ve teyid etmek de nerindeli Mzessom Yor Kivesi or 25, 196t, & 4aarga8, 431-452. A, Sy Avrapa ile Kiel Temalar, Belen, ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA Ayn ézel Konuyla ilgili olarak bir de ilim ve kiiltir dil’ mese- lesini ele almak yerinde olacakur. Islam Dinyasinda ézellikle vail ilimlerinde ilim adamlarmnin yetigmesinde kigisel caliyma ile Kitap- Jania rolii blylk olduguna gbre, okur yazarhk nisbeti ile evail Jeti tzerinde yazilmsy kitaplann yayginbk derecesinin ilim adam- Jann sayisim etkileyen dnemli fakt@rler arasinda yer alm olmast gerckir. tsi basitlestirmek maksadiyle, hig olmazsa gimdilik, up, ast- ybul ‘edilise, burada okur yazar- tla durabiliriz, Islim Diinyasinda Arapga, Batt Avrupada da Létince ilim ve kiltie diliydi. Bu sebeple, ilim adam olacak kimselerin itkin ana dillerine ilave olarak Arapga ve Litince dgrenmeleri gerekmek- teydi. Latincenin li bir dil olmasma kargl, Arapca Islam Dinya~ sinin biiyik bir kusminda ginlik Konuyma dilini tejkil etmekteyd Mamafih, klésik ve kitabt Arapca ile mahalli Arapca lehgeleri ara~ sinda Geg-Ortacagda énemli farklar belirmeye basladi. Bu bakim- dan, Islam Dunyasinda Arap dili ogretimini Avrupadaki Latince lc layaslanabilecek bir problem olarak cle almak mim- ‘Arapca takriben on bitinei yizytldan itibaren Suubiye hare- keti dolayisiyle hakimiyetini kismen Farsga ile, on lgtined ve on dordinca yizyillarda baslamak zere de Turkge ile paylagmak zorunda kalmisti, Bunlarla paralel olarak Farsca ve Tarkgede ilim kitaplarinin yeter sayida yazilmsy olmasi gerekmekteydi. Avrupada ‘zellikle on beyinci ve on altinct yazyillarda, mahallt dillerin inkisai neticesinde Latincenin mevkiini kaybetmesiyle, maballt dillerde de ilim kitaplarinin gittikce bayuyen sayilarda belirmig oldugunu goriyoruz, Iki topluluk arasinda bu bakumdan da eldeki bilgilerin verdigi imkanlar Slgistinde biz kiyaslamalar yapalim. Arapga ile Litincenin ilim dili olugunun, ilim adamlarinin bir fazla dil ogrenmelerini mecburt falda igin, bir zorluk teskil ettigi ve bu gorigun dzel olarak Ortagag {slam ve Hhristiyan Dunya Janna kabili tatbik olacag: diyindlebilir. Fakat buna kary dillert farkh birgok ilim adamlarinin misterck bir ilim diline sahip olma- lannin, hepsinin aym kitaplardan faydalanabilmelerini saglamast ve ilim adamlan arasinda ‘alemesi dolayr si fuklar saglayacadp,2 AYDIN SAYILI da séylenebilir. Gergekten, gerek Iskim Diinyasinda ve gerekse Batt Avrupada migterek bir din bagma illve olarak ortak bier ve kiiltér dilinin mevcudiyeti her iki toplulukea da birgok millet- lerin ilimde daha kolayhkla isbirligi yapmasim ve hattd biiyik in- sanlik Kitlelerinin medent faaliyette bir tek insan toplulugu olarak faaliyet géstermesini mimkiin kalm ‘Ancak, miigterek bir ilim ve ki ‘ir dilinin saglayacagi bu fayda- lar ve kolaylklar, bu miisterek dilin, yani Islam Dinyasinda Arapga- nin ve Avrupada Litincenin, mevki ve énemlerini muhafaea ectileri miiddetge devam edebilir. Eger bu miigterek dil mimkiin oldugu kadar gok kimseye iyi bir sekilde 6gretilebiliyorsa, bu yndeki veri lik nisbetinde miisterek dilin olurnlu etkileri de fazla olur. Fakat bu ortak di ni kaybettigi ve yayginlige azaldige anda ondan miigterck bir kilttir dili olarak cdilecek istifade de azala- ak zararl. taraflart air basmaya ve etkilerini hissettirmeye bagla- yacakur. Avrupada Latincenin hakimiyetini maballt dillere birak- te, veya mahalli dillerin inkigaft dlgiistinde, mahal dil riz, Bu, lan Latince ask yazilarin anlayamamé +r edebiyatinin inkigafinda etki yaprusur? Mahi in inkigafinda cesitli Amillerin rol oyna- ig: muhakkakur, Bu bakimdan ézellikle Turkcenin dnem kazan- mast ve Arapga Ogretimi konular izerinde bir az tafvilatla duram. ‘Yasuf His Hacib tarafindan Karahanbilar zamaninda, 1069-1070 tarihinde, yazilmus olan Kutadgu Bi nda Mahmud: Kasgart tarafindan kaleme alinmy o -Tiirk, siyas ve killtirel bir dil olarak Tirksenin nem kazanmasinin énciileridir, Fabru'd-Din Mubarcksah 1204 tarihinde yaadig Secere veya Secerei Ensdb adh eserinde syle yanyor “Turklerin diger Kavimlere Ustinliklerinin baska_sebepleri de vardir. Bunlardan biri sudur ki, Arapgadan sonra, Tirkceden daha ince ve daha serefli olan bir dil yoktur. Giintimiizde ise Tirk- ge simdiye kadar higbir cagda sahip olmadigi bir dlclide ragbette © Dante Alighieri, Vite Nova, Bolum 25, bk, André Pézard'in Pransica ter- cumesi, Paris 1958, 5139: ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA 4 bulunmaktadir, Bu, emfrlerin ve kumandanlarm gogunun Turk olmasmdan ileri gelmektedir. En biiyik basanilan saglayan ve en zengin olan kimseler Trklerdic ve bu sebeple herkes Tirkceye ihti- yag hissetmektedir. Asalet sahibi kimselerin en yiiksek kademelerini iggal edenler Tarklerin hizmetindedir ve onlarin idaresinde sulh ve siikina, refah ve serefe kavusmuglardir.”* Bu gibi misiller Turkcenin dnem kazanmasinda siyas! hakimi- yetin biiyitk rol oynadigins géstermektedir. On tigiincit ve on dér- iinet yueyillarda Tirkge gramer kitaplanmin yazlmy oldugu ve ézellikle on dérdincii yizyilda biz Tiirkge ilim kitaplanimn kaleme alinmaya bagladigi gériiliyor. Mamafih, bu asirlarda ilim ve kiltiir dili olarak Arapganin mevkiiagagi_yukart sarnlmamiy durumdaydh. Mesela on d&rdiincit yiizyilin sonlarina dogra Tesi herkesin anlayabilmesi maksadiyle Tirkce yaz- may oldugundan dolayt Haci Paga’nin dar dilemek liizumunu duy- duguna sahit oluyoruz. * Tiirkgenin kiltir ili olarak Onem kazanmasnda en biiyiik Amillerden biri stiphesiz bu dilde yazlms kitaplar igin duyulan intiyagn, Seyh Sercf adh Ciircaniycli bir bilginden Hid Eli, Balkan, Mankislag, ve civan halla adina Arapgadan Tarkceye ki- tap terctime etmesi talebinde bulunuldugu ve buna sebep olarak ana dili Turkse olan bu halkin Arapca kitaplant okuyup anlayama- diklan, halbuki béyle kitaplarin muhtevalarma gore hareketlerini diizenlemek arzusunda olduklan zikredilmektedir. Bu talep Uzerine Seyh Seref Mu'ini'! Murfd adlt kitabin hazielads, Bu kitabin yazi- bis taribi r313 veya daha erken bir ‘On besinci yiizylda Sabuncuoglu Serefiiddin Cerrétndme-i Njdnt adh eserini, Anadoludaki hekim ve cerrahlarin_kolay okuyabilmeleri igin Turkce yazmis nu séylemektedir. * Dér- diincti Murat zamamnda (1623-1640) Sirvanh Semsiddin-i taki % &, Denison Rass, The Grealpis of Faltvai-Din Mubiratshth, Aeabndne, sve of Orta Stee Presented to Edward G, Browne, T.W, Arnold ve Raymond icholzon ney, Cambridge 1922, 5. 405, Ht Abdithak Adnan-Adiwar, Onmen Turtlrinde lim, Istanbul 1943, 5 Ray Arkeljé Comipeti Zaps, lt 18, 1907-1908, «, of62, or693 M. Fuad Kopral, Turk Easbion Tari, Istanbul 1926, 2. 940-341 A, Suey] Caver, CerahivedIhaniye Pais ashe Resilr cop40 AYDIN SAYIL tarafindan yaziim olan Tesitei Eeibba veya Risdled’ Teyrifei Ebdn % Terciménei Kibileei Folesofin adh eserde de mitelif, ‘yaygin bit sekilde okunabilmesini saglamak maksadiyle kitabm Turkce olarak Kaleme alms oldugunu kaydetmektedir. Kanunt Sultan Sileyman zamamnda (1520-1566) Seydi Ali ibn Hiseyn (Sedi Ali Reis) Halepte kaldii bir sada kendisine Arap ve Fars dillerinde birgok astronomi kitaplant bulunmasina arg: bu konuda Turkce kitaplann yoklugundan sikayet edilmig ve bbaai Snemli astronomi kitaplarim Tiirkgeye tercilme etmesi ta yesinde bulumulmustur. Kendisi, Huldsata!” Hoye adhe sebeple Tarkse yazmis oldugunt kitabinin baslannda anlauyor. Bu kitabin Tiirkge olarak kaleme ahimis olmastigin gésterilen sebep esas itibariyle cok yerinde olmakla beraber, Tiirkcede astro- nomi kitaplarinin yoklugu ifadesi mitbalagaludir. Gunki zamanin en énemli astronomi kitaplanndan biri olan Ulug Bey Zici Turkge lug Bey Zici’nin, iim burada s02 k de lug Bey Zici aslinda Arapea yazilmamis, Farsca ashindan, Sey Semsi’d-Din ibn ebt'l Feth ey-Sifi adli bir kimsenin tavsiyesi tizcrine, Yahya ibn ‘Al eRufai e-$ifi7 tarafindan Arapgaya cevril ‘Arapga olarak kaleme abnmis olan Maneccimbas: Tait’ ifin gadast_meshur sair Nedim ( 730) tarafindan yapilan Tarkse terctimesinin bagnda kitaptaki degerlibilgilerin yayginlay- masini saglamak igin sade bir dille Tuskgeye terciimesine karar verilmig oldagu yazilmaktadi. Aynt_suretle zamani_hukukgulanndan olan Halebi’- in Haleitsi Sagir adi verilen eserinin terciimesini Hert 1110. tari- hinde, yani takriben 1700 yilmda yapmiy olan Ibrahim ibn Abdul- , mitel- "Bk, fetanbul Caiversitesi Kutuphanes Tarkse yazma, No. 7.266, 5. 4a No. 5060, 5. gbo5a, Vine, bic, A. Adivary i, yazma No. 2908, s. 1b, Yine, bk, Heinrich momen der Araber und. Tire Werke, Abhandlungen der Mathenatschn Wissenschaftn, Heft t0, Leiptig 1900, s. 149, 179 Carl Brockelmann, Geschichte der Avaischen Literatur, eile 2, + 219° (276), Supl 1, 5. 298, ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM GALISMA st Jah ibn Ibrahim el Babadigi, Arapga bilmeyenlerin bu degerli Kitaptan faydalanamamakta olmalant dolay.iyle biz kimselerin bu terciimeyi yapmasin kendisinden rica etmis olduklarini tetctime- in Gnsbztinde ifade etmektedir.*” Bu misAl bize islAmt ilimlere yilzyil bag gibi geg bir tarihee kalburistd bir eserin Tirkgeye, ihtiyag tazyikine ragmen, yeni kazan- dinlmakta oldugunu gésteriyor. Son bir misili on dokuzuncu yiieyil ortasindan alabiliriz, Meh- met Pirtzide, thn Halddn'un Mukaddime'sini methettikten sonra, Arapga yaailmy olmast dolayssiyle, bu kitaptan bu faydalanamamakta oldugundan seri Tirkceye tercame ettigini séylemektedir. Tbn Haldin bir tarihgi olarak Osmanh: tarihileri tarafindan takdir ve takip edi Her ikisi de naklt ilimlere iligkin olan Seyh Seref"le Babaddy uzun bir zaman sire a karst duyulan ihtiyact séz konusu eden bu gibi eserler misallerinin sayssim gok daha arurmak mim- kiindur. Farsgada da durumun cok farkh olmadigi gériilmektedir. t eden baci misiller ve ifadelerle daha sonra karsi- Demek ki Turkce ve Farsga gibi dillerde yazslmy kitaplarin yisimin azligi bilginin yayilmasinda hissedilir derecede bir engel teskil etmekteydi. Fakat Arapga bilmeyenlerin ana de yazilmis kitaplara ihtiyaclanimn devan sekilde hissedilmig olmasina raitmen Arapga yine biiyiik dl bn Battita Anadoludaki seyahatleri swasimda bu bélgede Arapsa bilenlerin nadir oldugunu kaydetmektedir. Kendisi sok zaman yaninda bir terciman bulundurmak ihtiyacim: duyuyordu, Bazi yerlerde Arapca bilen tek insanla karglasmamust.® thn Bat * Babadigs, Hole bn Haldan, Aut 275 HL, 5. 1 Khaldouvonne en Targa, Proedingt 2, Leiden 1957, 5. 269-275 V Bnydr ve ‘dedi! Beir), C. cil 2, Paris 1877, 5.273, 325, B.T.c.>. rnrtoe >AYDIN SAYILE tOja Azakta bir camide Kur’an okunugunu_anlatmakta, okunan metnin Tiirkgeye tercime edilmek suretiyle izah edildigini sbyle- mektedir. Islamiyetin Maveratinnchirde ilk yayildig sralarda o bolgede buna benzer tipik ve ilging durumlar meveuttu. Nersabi’nin Té- ‘ih BuSérd'sinda anlatildyjna gore, bu erken gaglarda Buhara’da camide halka namaz luldmnlirken camiin arka tarafinda duran bir kimse secde ve ruki yapilacaji zaman bekintankint ve nekinyan- diye bagirarak haber vermekteydi.* Bunlarin ikincisinin Turkce iikinnek veya yankinmak kelimesinin kullamalmakta oldugu intiba- ‘mt uyandirmas! dikkati gekmektedir Iranda da ducamua cok farkh olmamiy olmas: gerekir. Bum daha sonra verilecek olan bart teferrunt bilgi yeter derecede sarih olarak gostermektedir. Burada sadece bir iki dzel misal verilmekle yetinileccktir 1068 Miladt yah sralaninds Alamut civannda sma findan verilmis olan bir hutbeden bahseden Civeynt, bu ‘Arapga olarak, fakat fena bie Arapeayla verildifini ve bir mitercim tarafindan Farssaya terctime edildigini sOyliyor. Esasen hutbenin Srapcada verilmig olmasinin siyasi maksatlara dayandigon, yanly 2 uyandinimak maksadiyle tercime yoluyla ifadelerin tabr cdilmesi gaycsinin gidilmig olduguns da ilive ediyor. Yukanda adi geomis olan Nersabf'nin (6lima_959) Té Bubérd adh kitabmn 1178 yilinda Jasalularak yapilan Farsga terctl- mesinin baginda mitercim, ekseri insanlarin Arapca kitaplan okuma temayillinde olmamalan dolayssiyle baz tanidiklarimin istegi tze- tabi Farscaya terciime etmij oldugunu ifade etmektedir. ‘den Ogrendigimize gire, Harezmli bir prens kendisini tedavi gin Nigaburdan gonderilmis olan bir receteyi mahallt eczacilara sundugunda recetedeki ildcan terkibine giren maddelerden bir anlagimasinda ve taninmasinda giclik gekilmis, sadece bir eczaci 1 Seyahatnine, \u'd-Din ‘Atimelk ef Civeyns, Terdei Ckdngugé, E.J-W. Cibb Memorial 6, kam g, 1997, 8. 256-227, Deserifion de Bother, C. Scheler neq 6 2 ORTAGAG ISLAM DONYASINDA ILM! GALISMA, 33 ildcim adim tamyabilmisti,® Mamafih, Birant bu misli umu- miyetle cesitli dillerdeki terimlerin Ogrenilmesindeki giiglige «mek vermekte, sz konusu ilag adimn Arapea oldugunu tastih etme- mektedir, Fars gevrelerinde Arapga bilgisinin azalmas. misillerini, Suubiye cereyanindan itibaren Arapcanin franda kilir dili ola- rak éneminden kaybetmeye baslamig olduguna delil olmak Gzere kabul edebil Fakat diger taraftan, Suubiye hareketinden tamamen mister mak tizere, klsik Arapganin, Kur'an dili olmasina ve dint veci- belerin hepsine kt saya bagh kalmasina ragmen, ilk nifz ve kud- retini Arapga konugulan bolgelerde bile tamamen muhafaza etme- digini gosteren delillrle arglapimaktadir. Islam —Diinyasindéa Arap niifusunun akalliyette bulunmasiai, Arap unsurunun bu muaz~ zam toplulukta en medent unsura tepkil etmemekte olmasinn, ve ‘Arap olmayanlann tedrict olarak siyasi ve idarf hayatea duem ve niifizlarin artrmy olmalarinin her seye ramen etkilerini gbster- meter ta Emevt halifeleri ‘Abditl Melik (685-705) ve Velid (705-715) zamanlarinda devletin malt ve idart dili olarak Onem kazamp Basti ile Kafe gramer mekteplerinde hum ra konu te} cettikten sonra, Arapgada mUkemmel ve di bir dil bilgisi ide~ ali dizerindeki titizligin zamanla ve tedrict olarak siddetini kaybet- tigi anlagthyor, Geg-Ortagaglara geldigimizde Klasik Arapganin konusma dili olarak gittikce biiyik élgade yerini mahalli lehgelere birakt® ve Arapga Sgretiminin ana dili Arapca olan halkla mes- Kin balgelerde bile dikkati cekecek derecede gerilemeler gistermis, oldugu miisahede edilmektedi. tha Borgata on dérdiincit ylzylda Basrablar arasinda gramer bitgisinin azhgina dzellikle igaret etmekte ve bu miinasebetle Basra gebtinin vaktivle geamer galigmalarimin bagladifa ve biiytikgelis- Treler gosterdifi bit merker oldugunu hatslatmaktadsr.® Tbr * Bien, Kilby Sayele fPHTeb Mudie, Serefeddin Valtzaya tercienes, Ananbul 195713 365 Max Meyerhof, Dar Vorsirt cur Drogenkunde des Bint, Quilon tnd Studien ur Geschichte der Naturwicomchafin and Medizin, Berlin 1992, 8:4 4445, Arapga met, 8 1415, © thn Battata, Sahaindne, Defeémery ve SanguiBy AYDIN SAYILI Haldin da Magrip bilgesinde dogru Arapga konusanlanin azhi fizerinde duruyor.** ‘Arapga bilgisinin temeli ve okur yazarhiin yayginhiy esas iti- bariyle ilk ogretime dayanmaktaydi. Peygamberin gocuklann edi timine daem vermig oldugunu baz hadisler gistermektedir. En ‘Snemli hadis kolleksiyonlarimn bir kisminda mubafaza edilmiy olan bu hadislerden ikisini zikredelim : “Bir baba cocuguna iyi bir ter biyeden daha degerli bir hediye veremez”; “Bir kimsenin cocuguna ivi bir terbiye saglamasi bir sd° (bir hububat dlgdst birimi) sadaka vermesine gayan-i tercihtir.”"* Muaviye ve diger Emevi halifelerinin de gocuklanin egitim ve Ofretimi Konusuyla ciddiyetle ilgilendikleri anlaylmaktadur ‘Abdiimelik, bilginin fakirler igin bir istifade kaynagh, zenginler igin de bir ziynct oldugunu sdylerdi, Bu gagim ilk okullannda okuma, yazma, bir miktar Kur'an, din bilgisi, ve aritmetik baslica 8gretim konularini teskil etmekteydi. Ticaretteki faydan ve 6grenilmesinin de kolay olugu dolayisiyle aritmetige dnem verilmekteydi. Ya da bu erken caglarda ehemmiyet verildigi, bu maksat icin Gzel yazt levhalart kullamldig: anlaghyor. Esasen bu okullara verilen mekteb ve kittéé adlan da bu okullarda yazimn dnemli bir dgretim konusa teskil ettigini gdstermektedir. ® Dil konusuna bu okul program- larinda bilytk bir yer verilmesi tabi idi. Giinkti Arapgamn yabanct dillerle temas neticesinde bozulmamast Snemli bir mesele olarak Kabul ediliyor ve gramer caliymalarimin basta gelen sebebini tes: il ediyordu, Ide, ilk Siretimin Emevi devresinde verimli bir sekilde ve tutunmus oldugu goriilmektedir." Ayri- sonlarina gelindiginde dogu eyaletlerinde Mikaddime, Beyrat 1900, 5.9593 M. de Slane ter. 3 Ugan ter, eit, . 184-165 ncseopaedia of Religion and Ei 41% 288; Rorenthal Bu ve bu gi Mulan, Hi La 1905, of Religion and Esc; Jo “Alfed von Kremer, Kultrgechickte der Orints Unter de Kalifon, ci 1878, 6 192-195, 2 Viyana ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM! GALISMA 55 de ilk Ofretimin yaygmnlagmis duruma geldigi anlaghyor.”* Arapga- fun bu ilk asirlarda cok siratli bir gekilde yayilmay oldugu sonucunu dokuauncu ylzyilda Suriye, Irak, Misr, Kuzey Afrika, ve fspan- yada Arapganin hakim dil haline gelmiy olmasindan gikarabiliri Bu durumun, kismen olsun, ilk okul sistemiyle miinasebetli olmus olmast muhtemeldir. aha sonralam ilk ogretimde agurhk noktasinin daha fazla Kur'- anla din ve ahlak egitimine kaycage anlaglmaktadir. Boyle bit egi- tim idealini Sa‘di'nin (1184-1283) giizel yanstng s6ylenebilir, ™ Bu arada, Arapga &ifreniminin, bu dgretimin Kur’an etrafinda top- lanmasindan ve Kur'am veya Kur'andan biz ksimlan, manalannt ‘mak art olmaksizin, ezberletmek usultinden dolayt gerileme géstermig oldugu anlaglmaktadir.? Yani, Arapca bilgisinin eski seviyesini muhafaza edememesi, Ojretim metotlarinin diger teferru- ‘au yaninda, bu metotta ezberciligin dn plana gegmesiyle de ilgili labilir. Ibn Rud (1126-1198) halk kitlelerine Kuramn sadece metninden bia kisimlarin, agiklamastz ve manalart derinlegtril imeksizin, dgeetilmesiyle yetinilmest gerektigi kanaatinde id,” I. im Dinyast igin istisnat kalmaktan uzak olan bu gibi disince- lerin ilk feetimde iz birakmiy oldugunda guphe olmasa gerektr. 1111) bu konuyla ilgili olarak sdyle sdyliyor Bu séylediklerimiz cocuga Kighk yaymda Ogretilmelidir. Boylece onun bunlart mutlak olarak hafizasinda tutmast saglanmis olur Bu Ogrendiklerinin manast daha sonralart, 0 biyldikge, onun icin nokta nokta sarahat kazanmaya ve anlaqimaya baslar. Demek ki itkin ezberleyerek bellemek, sonra anlamak, ondan sonra da inan- mak, emin olmak, ve kabul etmek safhalan gelir.% 1D, Haneberg, Sehul and Lebreeser dr Mohammedaner im 5 64 mg the Moslems, Inter- item, bole 7. 7. 19570 652-6553 Golaiher, 1d Life in Tila, 1g0g, s. 1245 George 2,5. 357-358, Etcasin, He TD. B, Macdonald, Religious Sarton, Inrduction tthe History of Scene, WD. B. Macdonald, Arpects of Islam, 19tt, % 901. Baa misbet yonlerine ramen bu tQcetinde ezbercilige verilen mubalagah onem igi, bk, Carra de Vauny Panuars de Pham, Paris 1923, % 85°653 HLA.R. Gibb, The Cniuersip inthe Arab-Mor lees World, 193936 AYDIN SAYILI Fardb'h dilei Cevherf'nin (6liimi ro02) talebesi gramerci EbQ Sa‘td ‘Abéu'r-Rahman ibn Muhammed bir manzumesinde syle sdyliyor : Kitaplan toplamaktansa ezberlemek gerek. Gnkit Kkitaplann bagina felaketler gelir. Kitaplar su baskint altinda kal, fareler tarafindan kemirlir, ve hurszlar tarafindan galmir. Buna benzer diger bir lata da Muhammed ibn Muhammed ibat'l Hasan el Bagdadi'ye atfedilmektedir.® Ezbercilifin son yiizyil Ogre reformlannda tenkidlere hedef oldugu bilinmektedir. Bu metodun da Ortagag Islam Diinyasinda kiltirel geligmeyi menfi yonde etki- Jemig olan Amiller arasinda bulundugu kabul edilebitir Ton Haldin (6limi 1406) gocuklarda ogretimin Kur'anla baslamasindan maksadin, onlarin ‘tamamiyle muti ve yumusak- bash olduklant ve kuvvetle etkilenebilir durumda bulundukian kii- ik yaslarinda bu eitimin saglanmasi ve boylece biraz daha biiyyance haylaz ve havai de olsalar bu dgretimin ve dint bilgi- Jerinin noksan kalmamasmin temin edilmesi oldugumu sby tedir. 7 Ibn Halddn’a gore, Ispanyals hadisgi Eb Bekr ibn cl ‘Arabi (1076-1148) cocuklara her geyden once Kur’an dgrctilmesi._meto- dunu tenkid etmig, ilk Ofretimin Arap dili ve din Ogretimiyle bas- lamasy, ilkin ya ritmetik, ve biraz gramer ogretilmesi, Kur'an ‘sgretiminin bunlarin basinda degil, bunlardan sonra gelmesi gerck- tigi Kanaatini ileri siirmigtdr, Ibn Haldin, kendisinin de bu sek deki bir dgretim programina tarafdar oldugunu, fakat aliskanlk- larin tazyikinden kurtulmanin kolay olmadigim ifade ediyor. tba Haldin, sadece Ispanya ve Tunus mekteplerinde okuma ve yazma ile dil 6gretiminin Kur'andan dnce yapildyjam: ve boylece Kur’ann gugluk gekilmeden 880 iger Mageip bolge- lerinde ilk dgretime Kur'anla baslandigim ilive etmektedir.™ thn Haldon Dogu [slim Dinyasinda yazimin umumiyetle Kur'an okullaninda égretilmedigini, bunun aynca hattathk ders- 1935, 5 20, 2 JW. Gibb. Meme M. de Slane ter, cil 3, 5 290; F, Rosenthal te, cilt 9, s. 3og-305; Ugan ter elt 3,5 167. Mukadéine, Beyrut 1900, 8. 538-5403 M. de Slane ter, Rosenthal tee, ell 4, 9 ‘Ugan ter, cilt 3 8 161-167, I 3, 286-2905 ORTAGAG tSLAM DUNYASINDA ILM GALISMA, 7 leri veren hocalardan dgrenildigini séylemektedir.* Ibn Cubeyr (1145-1217) Suriyede Kur’anin sadece gifahi olarak ve ezherleti- lerek diretildigini, okuma ve yaama dgrenmek igin Kur'andan parga- Jann Kullanilmadgim, ink ba aliguirma yamlannn silinmesi- nin Kutsal Kitaba bir hlirmetsialik sayildigim: ifade etmektedit fbn Giibeyrden bir buguk asic kadar sonra, Ibn Batt Samin Beni Umeyye Camiinde cocaklara Kur’an dersi veren hoca: Jardan bahisle, Kur'ana hdrmeten bu kitabin sadece okunduguny, Kuran metninin yaz derslerinde kullanlmadigini, yazi derslei- nin ayn Ogretmenler tarafindan verildigini ve bunlarin sadece yazt ‘ogeettiklerini séylemektedir. Yazinin sanat tarafimn on planda nilerek ekseriyetle hattatlar tarafindan égretilmig oldugu ve bu dgretimin hattatlar igin iyi bie gelir kaymagh teskil etttigi anla- silmakeadir, lk égcetimdcki bu metodun Arapga _konugulan_ bélgelerde sik Arapga dil bi yavarligin az yaygin olmasinda etkisi olmu mudur? w'nin Basrada gramatik Arapga bilen kimseye raslanmamast yolundaki muhsaedesini bu gibi faktselere sarih bie gekilde baglamak dogru olur mu? Bu soru- Jann cevabynt Iba Haldtin’da buldugumueu sbyleyebilitz Ibn H Kuzey Affikada ve Magripte, Kur'an dgeetimine verilen dnemin neticesi gudur ki bu bélge halla ‘Arapga bilgisine sahip olmaktan uzaktrlar. Gergekten, Kur'an metni- nin dgrenilmes Arapga konuyma kabiliyetini inkigat etniyle Inyaslanabilecek tarzda meramlarim ifadeye muktedir olamayacaklanint bildiklerinden, sadece biyle bir yeye teqebbiisten kaginmakla kalmazlar, aynt 2a: manda Kuc'an ifadelerini kullanmaktan da gekinirler. Bu sebeple bu boigeler halki sadece Kur'andaki ifade tarziyle basit bir ansiyet kazanmakta ve higbir zaman miikemmel bir Arapga bi olamamaktadielar."® Beyrut 1900, s. $895 M. de Slane te, D. B. Macdonald, Aspects of Islam, chadime, Beyrut 3,8 3035 Urgan te8 AYDIN SAYILI Bu gibi diigincelerin ana dilleri Arapga olmayan bilgeler hal- kina da. kabili tatbik olabilmesi gerekir. Haneberg’e gore, Sadi ilerlemig Iranh Ofrencilerin Farsga siirlere kargi bilybk ilgi géster- diklerini fakat Arapga gramer derslerinde iglerinin sikildigint ifade cetmektedir. ‘Demek ki bir taraftan Arapga dfretimi verimli olmakta devam cetmemis, Arapsanin ilim ve kiltir ili olarak hakimiyeti ister is- temez iikin Farsga sonradan da Tirkge tesiriyle azalmig bulunu- yordu, Fakat bu sartlara ragmen ilim kitaplan. umumiyetle Arap- aye ve ilim adam: olmak igin Arapga bilmek gerekmekteydi. Bu Guruman ilim adamlannin yetigmesi bakimundan elverigli olmayan bir Ami teskil etmig olmast gerekir. ‘Arapca dint bakimdan fevkaléde Onemli bir dil oldugun- dan, {slim Dinyasinin Arapga konusulmayan blgelerinde de mislimanlar Arapca ile sliphesiz az cok tnsiyet kazanmaktaydi- lar, Halbuki aym bélgelerde gayrimislimlerin Arapga égrenmek mindan béyle bir avantajlan yoktu, Bu itibarla, eget Arapca jgrenmek sar ilim adamlaninin yetigmesi bakimndan gergekten bir engel yerine gecmisse bunun ana dili Arapca Jerdeki gayrimislimleri daha biiyik élgide etkilemig olmas: ica- beder. Bu hususu kik bir statistik ineeleme ile denemek mim- indir. George Sarton'un Inireducton othe H Milad? on dérduncit yiayiln bayina kadar olan asirlarla Dunyast gayrimslim ilim adamlarnin cografi menge- levi géz dniinde balundurulunca, bunlarma 1/15'inin Arapganin konu- sulmadigs bélgelerden, geri kalan biiydk goguntuklarinin Arapea Konugulan bolgelerden olduklan grilmektedir. Halbuki aymt dev- rede misliman ilim adamlarina bakalacak olursa, bunlarin oldukga iiyak bir sdyismin Arapgamin konugulmadigr bilgelerden, Ozel- le Hurasan ve Maveraiinnehir dolaylarindan olduklari milga- hede edilir. Bu basit teferruatlandiracak olur~ sak, bu devrenin ik iki asrmda, yani dokuzuncu ve onuneu y yillarda, Kargiagilan 2g musevi’ ve biristiyan itim adam: iginden 5 tanesinin Arapga konugulmayan bélgelerden olmasina aryl, Suu 1 Htaneberg, Schild Lehweten der Mokammedaner im Mitlater, Monich 1850, oes ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMT GALISMA 39 biye hareketinin baglamasindan sonraki devrede kargllaglan 40 uristiyan ve musevi ilim adaminm hemen higbirinin Arapga konu- sulmayan bol goriluyor. Demek ki ilim adamla- rnin yetigmesinde Arapca 8greniminin dnemli bir faktor sayilmast gerektifini, bu statistik Slgliye dayanarak da ileri stirmek ve teyid etmek mumbiindir, Dogu [slim Dinyasinda ilim adamlanmn yetigmesi ve ile tir seviyesinin yukselmesi bakimindan meveut oldugu anlaglan bu dnemli dil engelinin veya probleminin Magrip bolgesinde de hhisedilir derecede meveut bukinmug oldagu anlaglmaktadir. tbu aldin’un, yukanda girlldagi

You might also like

• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5834)
• The Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You Are

  

  From Everand

  The Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You Are

  Brené Brown

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1093)
• Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  

  From Everand

  Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  Chris Voss

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (852)
• • Magazines
  • Podcasts
  • Sheet music
• Principles: Life and Work

  

  From Everand

  Principles: Life and Work

  Ray Dalio

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (612)
• The Glass Castle: A Memoir

  

  From Everand

  The Glass Castle: A Memoir

  Jeannette Walls

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (1720)
• Grit: The Power of Passion and Perseverance

  

  From Everand

  Grit: The Power of Passion and Perseverance

  Angela Duckworth

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (590)
• Sing, Unburied, Sing: A Novel

  

  From Everand

  Sing, Unburied, Sing: A Novel

  Jesmyn Ward

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1194)
• Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space Race

  

  From Everand

  Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space Race

  Margot Lee Shetterly

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (903)
• Shoe Dog: A Memoir by the Creator of Nike

  

  From Everand

  Shoe Dog: A Memoir by the Creator of Nike

  Phil Knight

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (541)
• The Perks of Being a Wallflower

  

  From Everand

  The Perks of Being a Wallflower

  Stephen Chbosky

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (2106)
• The Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy Answers

  

  From Everand

  The Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy Answers

  Ben Horowitz

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (350)
• Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future

  

  From Everand

  Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future

  Ashlee Vance

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (474)
• Bad Feminist: Essays

  

  From Everand

  Bad Feminist: Essays

  Roxane Gay

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1029)
• The Outsider: A Novel

  

  From Everand

  The Outsider: A Novel

  Stephen King

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1872)
• Her Body and Other Parties: Stories

  

  From Everand

  Her Body and Other Parties: Stories

  Carmen Maria Machado

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (824)
• The Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)

  

  From Everand

  The Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)

  Viet Thanh Nguyen

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (122)
• The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer

  

  From Everand

  The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer

  Siddhartha Mukherjee

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (271)
• Angela's Ashes: A Memoir

  

  From Everand

  Angela's Ashes: A Memoir

  Frank McCourt

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (443)
• Brooklyn: A Novel

  

  From Everand

  Brooklyn: A Novel

  Colm Tóibín

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (1948)
• The Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy Living

  

  From Everand

  The Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy Living

  Meik Wiking

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (405)
• A Man Called Ove: A Novel

  

  From Everand

  A Man Called Ove: A Novel

  Fredrik Backman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (4772)
• Steve Jobs

  

  From Everand

  Steve Jobs

  Walter Isaacson

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (809)
• The World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first Century

  

  From Everand

  The World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first Century

  Thomas L. Friedman

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (2259)
• The Art of Racing in the Rain: A Novel

  

  From Everand

  The Art of Racing in the Rain: A Novel

  Garth Stein

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (4214)
• The Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)

  

  From Everand

  The Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)

  Sarah M. Broom

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (98)
• Devil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New America

  

  From Everand

  Devil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New America

  Gilbert King

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (266)
• A Tree Grows in Brooklyn

  

  From Everand

  A Tree Grows in Brooklyn

  Betty Smith

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (1930)
• Yes Please

  

  From Everand

  Yes Please

  Amy Poehler

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1905)
• A Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True Story

  

  From Everand

  A Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True Story

  Dave Eggers

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (231)
• Team of Rivals: The Political Genius of Abraham Lincoln

  

  From Everand

  Team of Rivals: The Political Genius of Abraham Lincoln

  Doris Kearns Goodwin

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (234)
• The Woman in Cabin 10

  

  From Everand

  The Woman in Cabin 10

  Ruth Ware

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (2526)
• Wolf Hall: A Novel

  

  From Everand

  Wolf Hall: A Novel

  Hilary Mantel

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3973)
• Fear: Trump in the White House

  

  From Everand

  Fear: Trump in the White House

  Bob Woodward

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (738)
• John Adams

  

  From Everand

  John Adams

  David McCullough

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (2410)
• On Fire: The (Burning) Case for a Green New Deal

  

  From Everand

  On Fire: The (Burning) Case for a Green New Deal

  Naomi Klein

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (74)
• The Light Between Oceans: A Novel

  

  From Everand

  The Light Between Oceans: A Novel

  M.L. Stedman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (789)
• Manhattan Beach: A Novel

  

  From Everand

  Manhattan Beach: A Novel

  Jennifer Egan

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (880)
• The Constant Gardener: A Novel

  

  From Everand

  The Constant Gardener: A Novel

  John le Carré

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (104)
• The Unwinding: An Inner History of the New America

  

  From Everand

  The Unwinding: An Inner History of the New America

  George Packer

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (45)
• Specifications For Highway Bridges Part II Steel Bridges 1987

  

  Document124 pages

  Specifications For Highway Bridges Part II Steel Bridges 1987

  cons2eng

  100% (1)
• Rise of ISIS: A Threat We Can't Ignore

  

  From Everand

  Rise of ISIS: A Threat We Can't Ignore

  Jay Sekulow

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (137)
• Little Women

  

  From Everand

  Little Women

  Louisa May Alcott

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (105)
• Çok Katli Betonarme Yapilarda Deprem Performansinin Beli̇rlenmesi̇ Yöntemleri̇ Ve Güçlendi̇rme Öneri̇leri̇

  

  Document86 pages

  Çok Katli Betonarme Yapilarda Deprem Performansinin Beli̇rlenmesi̇ Yöntemleri̇ Ve Güçlendi̇rme Öneri̇leri̇

  cons2eng

  No ratings yet
• Paper 118 Guidelines For Prequalification and Design of Post-Installed and Cast-In Anchors in Australia

  

  Document11 pages

  Paper 118 Guidelines For Prequalification and Design of Post-Installed and Cast-In Anchors in Australia

  cons2eng

  No ratings yet
• Egyptian Code of Practice For Steel Cons

  

  Document263 pages

  Egyptian Code of Practice For Steel Cons

  cons2eng

  No ratings yet
• ECCS-Practicial Analysis For Simple Storey Frames-1991

  

  Document35 pages

  ECCS-Practicial Analysis For Simple Storey Frames-1991

  cons2eng

  No ratings yet
• Weight Optimization and Finite Element A

  

  Document6 pages

  Weight Optimization and Finite Element A

  cons2eng

  No ratings yet
• Kadin Erkek

  

  Document243 pages

  Kadin Erkek

  cons2eng

  0% (1)
• ideCAD Celik Ruzgar Yükleri TS - EN - 1991-1-4 PDF

  

  Document28 pages

  ideCAD Celik Ruzgar Yükleri TS - EN - 1991-1-4 PDF

  cons2eng

  No ratings yet
• Meb Guncel 12.sinif Tyt Matematik Genel Tekrar Testi PDF

  

  Document4 pages

  Meb Guncel 12.sinif Tyt Matematik Genel Tekrar Testi PDF

  cons2eng

  No ratings yet
• Technical Documents For 1465 TLX P10 With Undercarriage en

  

  Document15 pages

  Technical Documents For 1465 TLX P10 With Undercarriage en

  cons2eng

  No ratings yet
• Guide To Evaluate and Existing Building

  

  Document2 pages

  Guide To Evaluate and Existing Building

  cons2eng

  No ratings yet
• NEO Steel Chimney Design

  

  Document8 pages

  NEO Steel Chimney Design

  Anil Pradeep

  100% (1)