Ιωάννης Καραβιδόπουλος

Οµότιµος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.

Το Ευαγγέλιο του Απ. Παύλου ως θεολογική γέφυρα

µεταξύ Ανατολής και Δύσεως

Ο Απ. Παύλος διέτρεξε την οικουµένη, ξεκινώντας από την

Ανατολή και φθάνοντας «επί το τέρµα της Δύσεως», «κήρυξ
γενόµενος εν τε τη ανατολή και εν τη δύσει…..δικαιοσύνην διδάξας
όλον τον κόσµον» (κατά την Α΄ Κλήµεντος 5,5-7). Ο µεγάλος
Απόστολος διέτρεξε, σύµφωνα µε κάποιον υπολογισµό, περίπου
είκοσι χιλιάδες χιλιόµετρα, είτε πεζός είτε µε τα µεταφορικά µέσα
της εποχής του, για να µεταφέρει το µήνυµα της σωτηρίας «έως
εσχάτου της γης» 1.
Κάποια εποχή στο παρελθόν οι θεολόγοι, αρεσκόµενοι σε
σχηµατοποιήσεις, συνέδεαν τον Απ. Πέτρο µε την Ρωµαιοκαθολική
Εκκλησία, τον Απ. Ιωάννη µε την Ορθόδοξη και τον Απ. Παύλο µε
τους Διαµαρτυρόµενους. Πρόκειται για απλή σχηµατοποίηση που
δεν ανταποκρίνεται στα πράγµατα. Ο Απ. Παύλος δεν συνδέεται
ιδιαίτερα µε µία Οµολογία, αλλ’ είναι ο Θεολόγος όλων των
Εκκλησιών του Χριστού, ο κατ’ εξοχήν Εκκλησιολόγος, ο
Απόστολος που µε τη Θεολογία του ενώνει ως γέφυρα σταθερή
Ανατολή και Δύση (Χρησιµοποιώ βέβαια τους όρους αυτούς,
Ανατολή και Δύση, όχι µε πολιτική έννοια αλλά εκκλησιαστική).

1
H εργασία αυτή στηρίζεται σε Εισήγηση στο Διεθνές Παύλειο Συµπόσιο που
διοργάνωσε το Οικουµενικό Πατριαρχείο από 10 έως 16 Οκτωβρίου 2008 (έτος
του Αποστόλου Παύλου) στην Κωνσταντινούπολη και συνεχίστηκε στη
Σµύρνη, Έφεσο, Αττάλεια, Ρόδο και Κρήτη.
 2

Οι επιστολές του, καθώς ανταλλάσσονταν µεταξύ των

2
πρώτων κοινοτήτων , συντελούσαν στο να µην είναι µεµονωµένη
η κάθε νέα κοινότητα που ιδρυόταν από τον ίδιο ή τους
συνεργάτες του, αλλά να βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία µε τις
άλλες κοινότητες. Για να µιλήσουµε µε σύγχρονη ηλεκτρονική
ορολογία, µεταξύ των νέων εκκλησιών υπήρχε ένα είδος
Διαδικτύου (Internet) µε «τροφοδότες» (Servers) τις µεγάλες
πόλεις της Αυτοκρατορίας, - που ο Παύλος σύµφωνα µε την
ιεραποστολική του στρατηγική συνήθιζε να χρησιµοποιεί ως
κέντρα της κηρυκτικής του δραστηριότητας και στις οποίες
ιδρύονταν οι µεγάλες χριστιανικές κοινότητες, - και µε «τερµατικά»
σε διάφορα µικρότερα µέρη του ελληνορωµαϊκού κόσµου 3. Φυσικά
οι ταχύτητες της διαδόσεως των πληροφοριών τότε ήταν πολύ
µικρότερες των σηµερινών. Αν ο Παύλος διέθετε τα σηµερινά
επικοινωνιακά µέσα, η διάδοση του Χριστιανικού Ευαγγελίου θα
ήταν πολύ ταχύτερη. Αλλ’ η πρόνοια του Θεού διάλεξε «το
πλήρωµα του χρόνου», κατά το οποίο ο παγκοσµιοποιηµένος
ελληνορωµαϊκός χώρος µε ενιαία γλώσσα την ελληνική και µε τα
ευρέως διαδεδοµένα πολιτισµικά αγαθά του ελληνισµού αποτέλεσε
το εξωτερικό ιστορικό πλαίσιο για τη διάδοση του λόγου του
Θεού. Κι αν οι συνθήκες µετακινήσεων των αποστόλων ήταν
αδύναµες, ήταν για να φανεί έτσι ότι η χάρις του Θεού «εν

2
Βλ. Κολ 4,16 «και όταν αναγνωσθή παρ’ υµίν η επιστολή, ποιήσατε ίνα και εν
τη Λαοδικέων αναγνωσθή, και την εκ Λαοδικείας, ίνα και υµείς αναγνώτε».
3
Βλ.R.Bauckham (ed.), The Gospels for All Christians. Rethinking the Gospel
Audienses, 1998, 49-79. Το ερώτηµα που εξετάζει ο R. Bauckham στο άρθρο
του ”What if Paul traveled East rather than West’ (Biblical Interpretation, 2000,
171-184), αν και πολύ ενδιαφέρον, βρίσκει την απάντησή του στην προτίµηση
του Παύλου για τα µεγάλα κέντρα του Ελληνορωµαϊκού κόσµου, όπως
τουλάχιστον γνωρίζουµε από τις Πράξεις των Αποστόλων.
 3

ασθενεία τελειούται» (Β΄Κορ.12,9), ότι δηλαδή το αποτέλεσµα του

ιεραποστολικού θαύµατος προέρχεται εκ της δυνάµεως του Θεού
και όχι εκ της αδυναµίας των ανθρώπων.

Ο Παύλος και η θεολογία του µελετήθηκε κατά κόρον στη

Δύση, πράγµα που µαρτυρείται από το πλήθος των επιστηµονικών
εργασιών σε όλες τις γλώσσες του κόσµου. Αλλά και η ορθόδοξη
Ανατολή δεν υστέρησε. Ιδιαίτερα στον ελληνικό χώρο, που ο
οµιλητής είναι φυσικό να γνωρίζει καλύτερα, η βιβλική
βιβλιογραφική άνθηση στο δεύτερο µισό του 20 ο υ αιώνα µε αιχµή
τις Παύλειες µελέτες δείχνει το µεγάλο ενδιαφέρον των Ελλήνων
Θεολόγων για την κορυφαία αυτή µορφή του Χριστιανισµού. Ίσως
διερωτηθεί κανείς πού οφείλεται αυτή η εντυπωσιακή αύξηση του
ενδιαφέροντος. Στο ερώτηµα αυτό θα µπορούσαν να δώσουν
απάντηση οι ακόλουθες σκέψεις:
Όλοι οι τοµείς της θεολογικής επιστήµης προσήλκυσαν
την προσοχή των Ελλήνων ερευνητών µετά τον Β΄ παγκόσµιο
πόλεµο. Εκείνη όµως η περιοχή που κυριάρχησε στην έρευνα,
και ιδιαίτερα την βιβλική έρευνα, είναι η µελέτη των επιστολών
του Απ. Παύλου. Εάν το εκφράσω αυτό µε στατιστικά
δεδοµένα, τα οποία στηρίζονται σε προσωπική έρευνα 4, το
35% της βιβλικής θεολογικής παραγωγής (και ειδικότερα της
Καινοδιαθηκικής) καλύπτεται από µελέτες που έχουν ως
αντικείµενο και περιεχόµενο τις επιστολές και τη Θεολογία του
Απ. Παύλου. Εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς, πού οφείλεται
αυτή η προτίµηση. Μπορούµε να οδηγηθούµε σε κάποια

4
Ι. Καραβιδόπουλου, Ελληνική Βιβλική Βιβλιογραφία του 20ου αιώνα (1900-
1995), Θεσσαλονίκη 1997, στη σειρά Βιβλική Βιβλιοθήκη αρ. 10.
 4

ικανοποιητική απάντηση, εάν λάβουµε υπόψη τα ακόλουθα

δεδοµένα:
α) Ο Απόστολος αυτός είναι ως γνωστόν ο ιδρυτής της
Εκκλησίας στην Ελλάδα (Φίλιπποι, Θεσσαλονίκη, Βέροια,
Αθήνα, Κόρινθος, Νικόπολη, Ρόδος, Κρήτη) 5 και ως εκ τούτου
είναι φυσικό να στρέφεται η ελληνική θεολογική έρευνα γύρω
από το έργο και τις επιστολές του. Άλλωστε, το 1950
γιορτάστηκε στην Αθήνα η επέτειος των 1900 ετών από την
ίδρυση της Εκκλησίας στην Ελλάδα µε διάφορες οµιλίες,
εκδηλώσεις και την έκδοση Πανηγυρικών τόµων 6. Έτσι, συν
τοις άλλοις δόθηκε και από το επετειακό αυτό γεγονός ένα
κίνητρο για ευρύτερη µελέτη του έργου του.
Και β) η µορφή του Απ. Παύλου προβλήθηκε
παντοιοτρόπως από τις διάφορες χριστιανικές οργανώσεις
στην Ελλάδα, οι οποίες, όσο κι αν δεν είχαν στέρεες
θεολογικές βάσεις - όπως συνήθως επικρίνονται - , στα
χρόνια µετά τον Β΄ παγκόσµιο πόλεµο έπαιξαν σηµαντικό
ρόλο στην πνευµατική ανασυγκρότηση της χώρας.

5
Και πολλά άλλα µέρη της Ελλάδος που δεν αναφέρονται στις Πράξεις των
Αποστόλων διεκδικούν µε τοπικές παραδόσεις το πέρασµα και κήρυγµα του
Παύλου σ’ αυτά. Η διατριβή του H.Warnecke, Die tatsächliche Romfahrt des
Apostels Paulus, α’ έκδ. 1987, µε ισχυρά επιχειρήµατα υποστηρίζει την άποψη
ότι η νήσος Μελίτη των Πράξ. 28,1 είναι η Κεφαλληνία, στην οποία και κήρυξε
το Ευαγγέλιο ο Απόστολος.
6
Πανηγυρικός τόµος εορτασµού της 1900 η ς επετείου της ελεύσεως
του Αποστόλου Παύλου στην Ελλάδα. (Επιµέλεια καθ. Α.
Αλιβιζάτου), Αθήνα 1951. Και επίσης Paulus - Hellas - Oikumene
(An Ecumenical Symposium), Athens 1951.
 5

* * *
Ο Απ. Παύλος από την αρχή του ιεραποστολικού και
ευαγγελιστικού έργου του επιτέλεσε έργο γεφυρώσεως δύο
πολιτισµών και πιο συγκεκριµένα του εβραϊκού και του ελληνικού.
Ανατεθραµµένος παρά τους πόδας Γαµαλιήλ µε πλούσια γνώση
της Παλαιάς Διαθήκης και της ραββινικής παραδόσεως και
επιχειρηµατολογίας αλλά και µε ελληνική παιδεία από την πατρίδα
του την Ταρσό της Κιλικίας έφερε τους δύο κόσµους και
πολιτισµούς όχι σε µία σύγκρουση (για την οποία γίνεται πολύς
λόγος σήµερα εξ αφορµής του γνωστού βιβλίου του Samuel
Hundigton, The Clash of Civilizations, 1996) αλλά σε δηµιουργική
ώσµωση και δυναµική συνεργασία. Η έλλειψη αφηρηµένων
εννοιών της εβραϊκής του προπαιδείας, που ήξερε να εκφράζει
κυρίως το χειροπιαστό και συγκεκριµένο, επενδύθηκε από τον
Παύλο µε την ορολογία και τις αφηρηµένες έννοιες της ελληνικής
φιλοσοφικής σκέψεως και έτσι οι αλήθειες του χριστιανικού
Ευαγγελίου µεταφυτεύθηκαν από την Παλαιστίνη στον ελληνικό
κόσµο και από εκεί µε το πέρασµα των αιώνων στην Ευρώπη.
Εβραϊκή Ανατολή και Ελληνική Δύση έδωσαν στην ανθρωπότητα
ένα καινούργιο πολιτισµό, τον χριστιανικό, που γονιµοποίησε τη
σκέψη των ανθρώπων, ενέπνευσε τους καλλιτέχνες στην περιοχή
της Αρχιτεκτονικής, της Ζωγραφικής, της Μουσικής και στις λοιπές
πολιτιστικές εκφάνσεις και µορφοποίησε αυτό που ονοµάζουµε
Δυτικό πολιτισµό, που στη βάση του είναι χριστιανικός πολιτισµός.
Από πού όµως άντλησε ο Παύλος την ελληνική παιδεία;
Βέβαια, όπως γνωρίζετε, η Ταρσός της Κιλικίας ήταν γνωστό
κέντρο ελληνικής παιδείας, στο οποίο αναζητούσαν και
προσλάµβαναν παιδαγωγούς και δασκάλους για το παλάτι της
Ρώµης, και το οποίο κέντρο ήταν τόπος συναντήσεως πολλών
περιπλανώµενων φιλοσόφων. Άρα το «ανατεθραµµένος εν τη
πόλει ταύτη» (Πράξ. 22,3), που ο Λουκάς στις Πράξεις βάζει στο
 6

στόµα του ίδιου του Παύλου, και οι ευρύτατα διαδεδοµένες στον

ελληνορωµαϊκό χώρο ελληνικές ιδέες µε τις οποίες ήλθε ασφαλώς
σε επαφή ο ανήσυχος Απόστολος εξηγούν τις πολλές παροιµιώδεις
φράσεις που είτε ο ίδιος στις επιστολές του αναφέρει είτε ο
Λουκάς στις Πράξεις παραθέτει στους λόγους του.
Η διαµάχη των Δυτικών ερµηνευτών στις αρχές και τα µέσα
του 20ού αιώνα εάν για να κατανοήσουµε τη θεολογία του Παύλου
είναι απαραίτητη µόνο η ιουδαϊκή προπαιδεία του ή µόνο οι
ελληνικές προϋποθέσεις του χαρακτηρίζονται ασφαλώς από
µονοµέρεια. Ο Παύλος χρησιµοποιεί και τις δύο παραδόσεις για το
ευαγγελιστικό έργο του.
Όπως επίσης µονοµερής και άκρως εσφαλµένη είναι και η
άποψη ορισµένων θεολόγων της ίδιας εποχής ότι ο Παύλος είναι ο
πραγµατικός ιδρυτής του Χριστιανισµού, ο Παύλος που ο ίδιος
διακηρύττει ότι είναι διάκονος του ευαγγελίου Ιησού Χριστού (Β΄
Κορ. 3,6. 11,23. Εφ 3,7. Κολ 1,23. 1,25), «λειτουργός Χριστού εις
τα έθνη» (Ρωµ.11,16), «εις υπακοήν πίστεως εν πάσιν τοις
έθνεσιν» (Ρωµ. 1,5).
Η σύγχρονη βιβλιογραφία είναι τόσο πλούσια επί των
θεµάτων αυτών, ώστε δεν χρειάζεται να αναφέρω περισσότερα.
Μία µόνο λεπτοµέρεια θα επισηµάνω από τη διήγηση του Λουκά
στις Πράξεις των Αποστόλων (19,9-10), η οποία µας πληροφορεί
ότι ο Παύλος επί διετίαν στην Έφεσο δίδασκε καθηµερινά στη
σχολή κάποιου Τυράννου, και µάλιστα καθώς προσθέτει ο ελληνο-
λατινικός κώδικας του Βέζα (5 ο ς -6 ο ς αι.), «από ώρας ε’ έως
δεκάτης», (από τις 11 π.µ. ως τις 4µ.µ.), δηλ. για αρκετό χρονικό
διάστηµα της ηµέρας. Βέβαια, δεν έχουµε πληροφορίες για τον
Τύραννο, µπορούµε ωστόσο να υποθέσουµε, κρίνοντας από το
όνοµα, ότι πρόκειται για Έλληνα ρήτορα ή εν πάση περιπτώσει για
ένα από τα ελληνικής παιδείας άτοµα που αφθονούσαν στην
Έφεσο και η σχολή του ενδεχοµένως ήταν κέντρο ελληνικής
 7

σκέψεως. Ίσως, πέραν των άλλων ευκαιριών, και εκεί ο Παύλος να

ήλθε σε επαφή µε Έλληνες λογίους.
Εκείνο που γνωρίζουµε είναι ότι πολλοί ελληνικοί όροι
µεταστοιχειώθηκαν από τον Παύλο και πήραν νέο περιεχόµενο και
σήµερα πολιτογραφήθηκαν στο παγκόσµιο λεξιλόγιο µε το νέο
τους χριστιανικό νόηµα. Ως παράδειγµα, µεταξύ των πολλών,
αναφέρω τους όρους ευαγγέλιο, εκκλησία, απολύτρωση,
απόστολος, βάπτισµα, επίσκοπος, διάκονος, ταπείνωση, σοφία
κ.ά.
Για παράδειγµα µόνο αναφέρω την εννοιολογική
διαφοροποίηση που υφίστανται από τον Παύλο και τη χριστιανική
θεολογία γενικότερα οι όροι "ταπείνωση" - "ταπεινοφροσύνη" -
"ταπεινός", οι οποίοι µεταφέρονται από το κοινωνικό επίπεδο στο
θεολογικό και πνευµατικό. Ο "ταπεινός" στην αρχαία ελληνική
γραµµατεία είναι ο κοινωνικά ασήµαντος, χωρίς υπόληψη και
δύναµη, ο έχων δουλικό φρόνηµα, ο κατώτερος, γενικά ο δούλος
(Σπάνιες οι εξαιρέσεις, όπου το επίθετο αυτό και οι συναφείς όροι
έχουν θετική έννοια, ιδίως στον Πλάτωνα και τον Αισχύλο). Για
πρώτη φορά φορτίζεται µε θετικό περιεχόµενο η "ταπεινοφροσύνη"
και οι συναφείς λέξεις (ταπεινούσθαι, ταπεινός, ταπείνωση) στην
Καινή Διαθήκη, όπου δηλώνουν την απαλλαγή του ανθρώπου από
την εγωκεντρική έπαρση και παράλληλα την εµπιστοσύνη του στα
χέρια του Θεού, καθώς και το θυσιαστικό άνοιγµα προς το
συνάνθρωπο, κατά το πρότυπο της θυσίας του Χριστού. Στο θέµα
αυτό δεν είναι νοητή καµία διαφοροποίηση Δυτικών και
Ανατολικών θεολόγων.

Και µετά πάροδον πολλών αιώνων από την εποχή του

αρχικού κηρύγµατος του Παύλου πάλι οι Παύλειοι όροι «δικαίωσις»
και «δικαιοσύνη» του Θεού, κατά τους χρόνους της Θρησκευτικής
Μεταρρυθµίσεως – παρµένοι επίσης από το Ελληνικό λεξιλόγιο-
 8

γίνονται αφορµή σοβαρών θεολογικών ζυµώσεων και προαγωγής

της θεολογίας. Και µπορεί µεν οι περί δικαιώσεως συζητήσεις να
µη γεφύρωσαν Ανατολή και Δύση, ούτε καν τις Δυτικές Εκκλησίες
µεταξύ τους, αλλά στάθηκαν αφορµή θεολογικού διαλόγου µέχρι
σήµερα σε ένα κλίµα αµοιβαίας κατανοήσεως. Ελπίδα και ευχή µας
είναι ο θεολογικός διάλογος που προωθείται και καλλιεργείται από
το σεπτό Οικουµενικό Πατριαρχείο να συνεχιστεί και να αποδώσει
αγλαούς καρπούς.
Οι σπουδές νέων ορθοδόξων βιβλικών θεολόγων στη Δύση,
όπου µελετήθηκε σε πληθώρα συγγραφών ο Απ. Παύλος, και από
την άλλη µεριά το ζωηρό ενδιαφέρον των Δυτικών ερευνητών για
τους αρχαίους Εκκλησιαστικούς ερµηνευτές του Παύλου στην
Ανατολή – όπως είναι π.χ. ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστοµος - και
βέβαια και το ενδιαφέρον τους για τους νεότερους και συγχρόνους
Ορθοδόξους, αποτελούν ευοίωνα σηµεία θεολογικής γεφυρώσεως
Ανατολής και Δύσεως.
Ο χρόνος δεν µας επιτρέπει να αναφερθούµε στη
θεµατολογία που απασχολεί σήµερα δυτικούς και ανατολικούς
µελετητές του Παύλου. Με κάθε δυνατή συντοµία και ενδεικτικά
µόνο µνηµονεύουµε τα ακόλουθα σηµεία:
α) Το Εκκλησιολογικό ζήτηµα βρίσκεται στο επίκεντρο του
ενδιαφέροντος των θεολογικών συζητήσεων Ανατολής και Δύσεως
στα πλαίσια της Οικουµενικής κινήσεως, όπου τα πολλά συνέδρια
και οι επιτροπές διαλόγου επέτυχαν, αν όχι µια τελική προσέγγιση,
τουλάχιστον µια καλύτερη αµοιβαία γνωριµία.
β) Το Εσχατολογικό πρόβληµα, που στις µέρες µας πήρε
διαστάσεις οι οποίες εκτείνονται πέρα από τη θεολογία και στις
φυσικές και κοσµολογικές επιστήµες, όπου συζητείται ο τρόπος
του τέλους του κόσµου, και που δεν είναι δυνατό να αναφερθούµε
εδώ χωρίς να αδικήσουµε το σηµαντικό αυτό θέµα.
 9

γ) Το Οικολογικό πρόβληµα, που θέτει ο Παύλος στην προς

Ρωµαίου επιστολή του (κεφ. 8), για το οποίο όλοι γνωρίζουµε τις
ευαισθησίες του Οικουµενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολοµαίου,
δ) Το Σωτηριολογικό µήνυµα του Ευαγγελίου του Παύλου,
στο οποίο κυριαρχεί η οικουµενική διάσταση, µε τις λεξούλες πας-
πάσα-παν-πάντες που αφθονούν στις επιστολές του. Ακόµη και
κατά τις Ποιµαντικές επιστολές, όπου είναι εµφανής η Παύλεια
θεολογία, «ο θεός θέλει πάντας ανθρώπους σωθήναι και εις
επίγνωσιν αληθείας ελθείν» (Α΄ Τιµ. 2,4).
Και ε) το Ανθρωπολογικό θέµα. Ας µου επιτραπεί µόνο στα
δύο τελευταία να αναφερθώ λίγο εκτενέστερα.
Σχετικά µε τη Σωτηριολογία είναι γνωστό ότι µε ένα
ευρύτατο φάσµα από ποικίλους όρους και πολλές εικόνες η βιβλική
γλώσσα διατύπωσε τους στόχους της λυτρωτικής οικονοµίας του
Θεού που εκτείνονται από τη σωτηρία του µεµονωµένου ανθρώπου
από καθηµερινές ασθένειες (Ματθ 9, 21 κ. παρ. Μάρκ 5, 23. Λουκ
8, 36 κ.ά.π), από σοβαρό κίνδυνο τρικυµίας (Πράξ 27, 20), από
φυλακή (Φιλ 1, 19), µέχρι τη σωτηρία όλου του λαού από τη
δουλεία της Αιγύπτου κ.ά.π., κι ακόµη - όπερ και σπουδαιότερο -
µέχρι την εσχατολογική σωτηρία ανθρώπου και κτίσεως.
Το Ευαγγέλιο που κηρύττει ο Παύλος χαρακτηρίζεται στην
προς Εφεσίους ως ΄΄το ευαγγέλιον της σωτηρίας΄΄ (Εφ 1, 13), ο
ίδιος δε ο Παύλος λέγει στην προς Ρωµαίους ότι το ευαγγέλιον
είναι ΄΄δύναµις Θεού εις σωτηρίαν παντί τω πιστεύοντι, Ιουδαίω τε
πρώτον και Έλληνι΄΄ (Ρωµ. 1,16) 7. Στην Αντιόχεια της Πισιδίας θα

7
Για το θέµα της παγκοσµιότητας της σωτηρίας ως βιβλική πηγή του Παύλου
αναγνωρίζει ο ερµηνευτής της Τυβίγγης Otfried Hofius τα κεφάλαια 40-55 του
Δευτεροησαΐα , όπου τονίζεται ότι η σωτήρια ενέργεια του Θεού εκτείνεται σε
ολόκληρο τον κόσµο, βλ. το άρθρο του «Παύλος- Ιεραπόστολος και
Θεολόγος», Δελτίο Βιβλικών Μελετών 1994, Ιαν-Ιούλ., 69-84, ιδιαίτερα 80 εξ.
 10

τονίσει ο Απόστολος ότι έχει την εντολή του Κυρίου, εκφρασµένη

µε λόγια του προφήτη Ησαΐα (49,6), ΄΄του είναι σε εις σωτηρίαν
έως εσχάτου της γης΄΄ (Πράξ. 13,47), και ως εκ τούτου δεν παύει
από του να καταγγέλλει παντού ΄΄οδόν σωτηρίας΄΄ (Πράξ. 16,17),
σωτηρίας που πραγµατοποιείται µε το αίµα του σταυρού του
Χριστού.
Με την αναφορά στο αίµα του σταυρού επιτρέψτε µου
δι΄ολίγων να αναφερθώ στον θαυµάσιο και περιεκτικό
Χριστολογικό ύµνο της προς Κολασσαείς επιστολής (1,15-20),
όπου υµνείται ο Χριστός, ο υιός της αγάπης του Θεού, ΄΄εν ω (Υιώ)
έχοµεν την απολύτρωσιν, την άφεσιν των αµαρτιών΄΄ (Κολ. 1,14).
Εκείνο που εντυπωσιάζει ιδιαίτερα σ’ αυτόν τον ύµνο είναι η
συνεχώς επαναλαµβανόµενη λέξη ΄΄τα πάντα΄΄, σε διάφορες
γραµµατικές µορφές: ‘πάσης κτίσεως’, ‘εν αυτώ εκτίσθη τα πάντα’,
‘τα πάντα δι’ αυτού και εις αυτόν έκτισται’, ‘προ πάντων’, ‘τα πάντα
εν αυτώ συνέστηκεν’, ‘εν πάσιν αυτός πρωτεύων’, ‘παν το
πλήρωµα’, ‘αποκαταλλάξαι τα πάντα’. Οκτώ αναφορές των πάντων
µέσα σε πέντε στίχους δεν µπορούν να µείνουν απαρατήρητες,
πράγµα που επιβεβαιώνει τη σχετική παρατήρηση που κάναµε προ
ολίγου για τη δυναµική των λέξεων πας-πάσα-παν στις επιστολές
του Παύλου.
Ας επεκτείνουµε τη δυναµική αυτών των λέξεων στο θέµα
µας. Η εν Χριστώ λυτρωτική πράξη του Θεού, που στην Β΄προς
Κορινθίους (5,19) χαρακτηρίζει ο Παύλος ως «καταλλαγή», αφορά
πάντας τους ανθρώπους. Είναι χαρακτηριστικό της Παύλειας
Θεολογίας η συνύπαρξη οριστικής εγκλίσεως και προστακτικής.
Έτσι, ενώ στην Β΄Κορ. 5,18 διακηρύσσει σε οριστική έγκλιση ότι
«τα πάντα εκ του Θεού του καταλλάξαντος ηµάς εαυτώ δια
Χριστού», δυο στίχους παρακάτω παρακαλεί «δεόµεθα υπέρ
Χριστού, καταλλάγητε τω Θεώ» (5,20).
 11

Ο σταυρός και η ανάσταση του Χριστού, που είναι η καρδιά

του Παύλειου Ευαγγελίου, επέφερε την καταλλαγή του ανθρώπου
µε τον Θεό. Η κάθετη αυτή θεώρηση, ζητάει ο Παύλος να έχει και
οριζόντιες συνέπειες και προεκτάσεις. Οι ερευνητές του Παύλειου
Ευαγγελίου και πιστοί είτε της Ανατολικής είτε της Δυτικής
Εκκλησίας είναι διάκονοι του «λόγου της καταλλαγής» (Β΄Κορ.
5,19), και µάρτυρες ενώπιον όλου του κόσµου ότι η καταλλαγή και
συµφιλίωση είναι ζωντανή πραγµατικότητα µέσα στο Σώµα του
Χριστού.
Τέλος, στο ανθρωπολογικό πεδίο, είναι πολύ σηµαντικό
επίτευγµα ο σεβασµός του ανθρώπινου προσώπου, ο σεβασµός
του άλλου, όποιος και αν είναι αυτός ο άλλος, είτε ανήκει στο δικό
µας δόγµα είτε όχι, είτε ανήκει στη δική µας θρησκεία είτε όχι. Ο
σεβασµός του ανθρώπινου προσώπου υπογραµµίστηκε τόσο από
τους Ανατολικούς πατέρες της Εκκλησίας όσο και από τους
Δυτικούς πατέρες που ερµήνευσαν τον Παύλο. Λέγοντας σεβασµός
του ανθρώπινου προσώπου συµπεριλαµβάνουµε βέβαια την εν
Χριστώ ελευθερία που διακηρύττει ο µεγάλος Απόστολος, την
ισότητα ανδρών και γυναικών (µε το επαναστατικό για την εποχή
του «ουκ ένι άρσεν και θήλυ»), την αναγνώριση των δικαιωµάτων
των εργαζοµένων εκ µέρους των εργοδοτών, την αποδοχή του
ξένου και µετανάστη που ζει στις πατρίδες µας, το σεβασµό της
προσωπικότητας του παιδιού κ.ά.π. Σχετικά µε την αποδοχή του
ξένου και µετανάστη ας µου επιτραπεί να παραθέσω µια φράση
από πρόσφατη συνέντευξη του Οικουµενικού Πατριάρχου στις
Βρυξέλλες : «Η συνύπαρξη ανθρώπων, διαφόρων θρησκευτικών
πεποιθήσεων και πολιτισµικών καταβολών, είναι αµοιβαίος
εµπλουτισµός».
Το σηµείο αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικό για την εποχή µας.
Στην εποχή µας που σε πολλούς χώρους υποχωρεί η διάθεση
πολλών ανθρώπων για συµµετοχή στη ζωή της Εκκλησίας, ή σε
 12

άλλους επικρατεί ένα αντιθρησκευτικό και αντιεκκλησιαστικό

πνεύµα και σε άλλους υπάρχει µισαλλόδοξη και φανατική διάθεση,
ο τονισµός της αξίας του ανθρώπου, του κάθε ανθρώπου αποτελεί
προσφορά του Παύλειου Ευαγγελίου που γεφυρώνει Ανατολή και
Δύση, ενοποιεί τον κόσµο µας και δίνει έρεισµα σε πολλούς
κλονισµένους ανθρώπους να σταθούν στερεότερα στα πόδια τους.
Στα πλαίσια αυτών των σκέψεων, δεν βρίσκει καµιά δικαίωση η
φονταµενταλιστική τοποθέτηση ορισµένων θεολόγων ή η
αποµονωτική διάθεση ορισµένων ευσεβών κύκλων που αποκλείουν
όλους τους άλλους από τη σωτηρία πλην του εαυτού τους και των
«δικών» τους. Ο φανατισµός αυτός είναι καρκίνωµα που σκοτώνει
την αλήθεια, γιατί οι φανατικοί δεν υπηρετούν την αλήθεια, αλλά
βάζουν την αλήθεια να τους υπηρετεί, δεν θυσιάζονται οι ίδιοι για
την αλήθεια αλλά εναγκαλίζονται ασφυκτικά την αλήθεια µέχρι
αυτή να πνιγεί υπηρετώντας τη δική τους επικράτηση.
Αν, για να χρησιµοποιήσω την παραστατική εικόνα του Oscar
Cullmann, κατά την οποία Εκκλησία και κόσµος είναι δυο
οµόκεντροι κύκλοι µε κοινό κέντρο τον Χριστό και αν ο κόσµος
αποτελεί τον ευρύτερο κύκλο, τότε χρέος και αποστολή της
Εκκλησιάς (δηλ. του στενότερου κύκλου) είναι να κάνει γνωστό τον
Χριστό ως κέντρο της ζωής σε ολόκληρο τον κόσµο, δηλαδή να
διακονήσει τον κόσµο δια της ιεραποστολής.
Έτσι η προσευχή τόσο της Ανατολικής όσο και της Δυτικής
Εκκλησίας, το γνωστό ΄΄Κύριε ελέησον΄΄, αποκτά το πλήρες νόηµά
του στην εκτενέστερη µορφή του: ΄΄Κύριε ελέησον ηµάς και τον
κόσµο σου άπαντα΄΄.

* * *
Θα τελειώσω µε τη γνωστή διήγηση των Πράξεων των
Αποστόλων (στα κεφ. 27-28) για την δια θαλάσσης µετάβαση του
 13

Αποστόλου από τα παράλια της Παλαιστίνης στη Ρώµη, από την

Ανατολή στη Δύση. Εν µέσω τρικυµιών, ανέµων, κακοκαιριών και
ενός µεγάλου ναυαγίου στη Νήσο Μελίτη, ο Παύλος φθάνει στη
Ρώµη. Ιστορικά οι τρικυµίες και τα ναυάγια χαρακτηρίζουν τη
σχέση των δυο κόσµων, Ανατολής και Δύσεως. Η διήγηση των
Πράξεων όµως µας αφήνει τη γλυκιά και παρήγορη γεύση για το
σήµερα και για το µέλλον, ότι ο Παύλος έφθασε τελικά στη Ρώµη,
την καρδιά της Αυτοκρατορίας, όπου διέµεινε επί διετίαν
«κηρύσσων την βασιλείαν του Θεού και διδάσκων τα περί του
Κυρίου Ιησού Χριστού µετά πάσης παρρησίας ακωλύτως» (Πράξ.
28,31).
Σήµερα ορισµένοι Έλληνες θεολόγοι αρέσκονται, ή µάλλον
παθιάζονται να οµιλούν εναντίον της Δύσεως, εναντίον της Δυτικής
Θεολογίας, αφήνοντας να εννοηθεί η υπεροχή της Ανατολής. Αυτοί
δεν βλέπουν γέφυρες, απεναντίας τις γκρεµίζουν. Δεν βλέπουν τα
κοινά σηµεία των δύο κόσµων, αλλ’ αρέσκονται να µεγαλοποιούν
τις όποιες διαφορές νοοτροπίας και διδασκαλίας. Ο Απ. Παύλος, ο
µεγάλος γεφυροποιός, είναι αυστηρός κριτής τους. Είναι ακόµη
περισσότερο ο ενωτικός κρίκος, ο θεολόγος της ενότητας, ο
θεολόγος της ελπίδας και του σεβασµού του ανθρώπου
Ανατολικού και Δυτικού.