CENA 5,00 zł (w tym 5%VAT)

NR 9 (501) WRZESIEŃ 2016 ROK PROF. GERARDA LABUDY

Dekada robot!
Kaszëbsczégô
 Kaszëbi z Nordowi Américzi
1*1i!
JAK TO WE WDZYDZACH BËŁO...
Wdzydzczi Zjôzd Kaszëbów je ju historią. W snôżim
Muzeum - Kaszëbsczim Etnograficznym Parku bawiłë sa
tësące lëdzy z Pômörzô, Pölsczi, Europë, a nawetka z Nor­
dowi Americzi. Köżdi wiera zapamiatô z tegö wëdarzeniô
cos jinszego. Wiele uczastnikóm widzôł sa biesadny celt,
gdze kapelom udało sa rëszëc lëdzy do tuńca, lubötnicë
lëteraturë bëlë ród z zéndzeniów z utwórcama, jak wied-
no bëlno sparłacził lëdzy farwny przemarsz szasëjama, téż
jak wiedno dojachała (wnetka na sóm môl Zjazdu) Trans-
cassubia. Niejedny zapamiatają przédno primasa Henrika
Muszińsczego, chtëren - wiera pierszi rôz publiczno - mó­
wił pö kaszëbsku.
Rôczimë do öbezdrzeniô czile ödjimków z tegö wëda-
rzeniô (wiele wiacy je jich na starnie kaszubi.pl), dzaku-
jemë organizatorom wdzydzczégö Zjazdu i ju terô ni mö-
żemë dożdac sa pöstapnégö pötkaniô - w Rëmi.
ÔDJ. DM
 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych

POMERANIA
i Administracji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego

• & Ministerstwo
Sjl Spraw Wewnętrznych
i Administracji Sg>
GDAŃSK
WOIEWODZTWO miasto wolności
POMORSKIE
Dofinansowano ze środków
Miasta Gdańska

W NUMERZE:
3 Kaszëbsczi nie je dlô glupëch 34 Gdańsk mniej znany. Brama pełna skarbów
Kôrbiónka ö kaszëbsczi edukacje ze Zbigôrza Marta Szagżdowicz
Bëczköwsczim, Renatą Mistôrz i Danutą Pioch
NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodówk nr 7(99)
8 Co dalej z kaszubską edukacją?
Łukasz Grzędzicki 35 Genius loci. Trzy smoki i jarzębina
Jacek Borkowicz
10 Edukacja musi być w centrum
zainteresowania 36 „Żniwo je wiôldżé, le ni ma komu robie"
Z prof. Edmundem Wittbrodtem rozmawia Pioter Léssnawa, Ewelina Stefańskó, Paulëna Pałasz,
Sławomir Lewandowski Marta Miszczôk
12 Dekada robötë (ö Radzëznie Kaszëbsczégô Jazëka) 38 Czarownó czarownica
Red. Z Idą Czajiną gôdô Łukôsz Zołtkôwsczi
12 Działania dotyczące standaryzacji 40 Kaszëbiznajaktrôwa...
i normalizacji języka kaszubskiego Z Jarosława Białka gôdô Robert Groth
w ostatnim dziesięcioleciu
42 Bernard Chrzanowski. Ten, który poruszył wiatr
Danuta Pioch
od morza
15 Nôwëższi budink nordowi Pólsczi Jan Kulas
Dariusz Majkówsczi
43 Gadki Rózaliji. Powjitanie szlcołi
16 PKM wraca na tory Zyta Wejer
S.L.
44 Grôjta Kaszëbi. Nowi kaszëbsczi śpiewnik
17 Komu przeszkadza mały ruch graniczny? Tomôsz Fópka
Sławomir Lewandowski
46 Zrozumieć Mazury. Gauleiter
18 Pól wieku królowaniô Waldemar Mierzwa
Red.
48 Z Południa. Klucz i brama
19 Lato z kaszëbizną Kazimierz Ostrowski
DM
49 Z Kociewia. Gdy mija zapach wakacji
19 Zachë ze stôri szafë. Slowôrz Maria Pająkowska-Kensik
niemieckö-pôlsczi
50 Lektury
rd
20 Szesc zéódzeniów na szóstą edicja 55 Ksążacó jachta i ji skutk
Red. Jerzi Samp, tłóm. Grégór J. Schramke
58 Pan jest tym Marianem Selinem...?
21 Listy
Ryszard Struck
23 Lato roku 1939. Granica dwóch światów
60 Klëka
na łamach prasy
Piotr Schmandt 67 Sëchim paka uszłé. Zeza rozlónégô mléka
abó żôle susajlca
27 Cassubiana Ryszarda Stryjca. O ekslibrisach -
nie tylko z gryfem (cz. 1) Tómk Fópka
Józef Borzyszkowski 68 Z butna. Mojn, mojn
32 Pómachtóny żëwót Bruna Richerta wedle Rómk Drzéżdżónk
aktów z archiwum Institutu Nôrodny II óbkł. Jak to we Wdzydzach bëło...
Pamiacë (dz. 5) III óbkł. Rëbacczi odpust
Słôwk Fôrmella

POMERANIA SÉWNIK 2016


1 poważnym krokiem w tym kierunku było wprowadzenie pisemnej
Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną
dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenume­
raty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami
brutto i uwzględniają 5% VAT.
Aby zamówić roczną prenumeratę, należy:
•dokonać wpłaty na konto:
PKO BP S.A. 2810201811 0000 0302 0129 35 13,
ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk,
podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki za­
mawiającej) oraz dokładny adres
•zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16,
58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@wp.pl
Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamó­
wienia na prenumeratę (...) można składać bezpo­
średnio na stronie www.prenumerata.ruch.com.
pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres
e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktu­
jąc się z Infolinią Prenumeraty pod numerem:
22 693 70 00- czynna w dni robocze w godzinach
7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora.
POMERANIA
MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY
ADRES REDAKCJI
80-837 Gdańsk
ul. Straganiarska 20-23
tel. 58 301 9016, 58 301 27 31
e-mail: red.pomerania@wp.pl
REDAKTOR NACZELNY
Dariusz Majkowski
ZASTĘPCZYNI RED. NACZ.
Bogumiła Cirocka
Od Redaktora
Co należy zrobić, aby pomorscy nauczyciele, zwłaszcza „szkolny'
języka kaszubskiego byli dobrze przygotowani do swojej pracy? Centrum
Edukacji Nauczycieli w Gdańsku, dyrektorzy szkół i wiele innych osób
odpowiedzialnych za edukację szuka odpowiedzi na to pytanie. Szuka
jej też Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, które od kilku lat stopniowo
podwyższa poziom egzaminów dla nauczycieli kaszubskiego. Pierwszym
części w 2012 r. W ostatnich miesiącach (na podstawie kolejnej zmiany
w regulaminie egzaminu zdawanego przed Zespołem orzekającym
0 znajomości języka kaszubskiego) od przyszłych „szkółnëch" wymaga się
też podstawowej znajomości historii, literatury, obrzędów
czy geografii Kaszub oraz systematycznego doskonalenia swoich
umiejętności, np. podczas specjalistycznych kursów. Z jednej strony
odzywają się głosy, że w sytuacji, gdy w wielu szkołach brakuje
nauczycieli, należy się na razie wstrzymać z podnoszeniem poprzeczki.
Z drugiej strony wielu ludzi domaga się, aby do pracy z dziećmi
1 młodzieżą dopuszczać tylko tych, którzy ukończą studia przygotowujące
do nauczania języka kaszubskiego (choćby podyplomowe, a najlepiej
etnofilologię). Jak znaleźć złoty środek? O to m.in. pytamy w tym
numerze osoby zajmujące się na co dzień edukacją: Danutę Pioch,
Renatę Mistarz i Zbigniewa Byczkowskiego.
O kwestiach związanych z obecnością kaszubszczyzny w szkole
opowiada też były minister edukacji Edmund Wittbrodt, a prezes
ZKP Łukasz Grzędzicki pisze o planowanych przez rząd zmianach
w oświacie.
Jak widać, szkolne i nauczycielskie sprawy są w tej „Pomeranii"
traktowane priorytetowo, we wrześniu ten temat sam się nasuwa...
Ale zdajemy sobie sprawę z tego, że o szkoły troszczyć się trzeba
nieustannie, choćby dlatego, że właśnie tam może się rozstrzygnąć
kwestia przetrwania języka kaszubskiego.
T)ariu&7^JwajkawsKi
ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Fot. na okładce: Rozpoczęcie roku szkolnego
Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) w Szkole Podstawowej nr 9 w Sopocie
Marika Jocz (Najô liczba) Fot. Krzysztof Mystkowski / KFP
KOLEGIOM REDAKCYJNE WYDAWCA
Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Zarząd Główny
Andrzej Busler Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
Roman Drzeżdżon 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23
Piotr Dziekanowski
Aleksander Gosk DRUK
Ewa Górska Drukarnia WL
Stanisław Jankę Elbląska 68, 80-761 Gdańsk
Sławomir Lewandowski Nakład 1200 egz.
Wiktor Pepliński
Bogdan Wiśniewski Redakcja zastrzega sobie prawo skracania
Tomasz Żuroch-Piechowski i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów.
Redakcja nie ponosi odpowiedzialności
Tłumaczenie na język kaszubski: za treść ogłoszeń i reklam.
Grzegorz Schramke Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim.
 TÉMA MIESĄCA - EDUKACJO

KASZËBSCZI NIE JE DLÔ GŁUPËCH

Séwnik to miesąc, czej dzôtczi i młodzëzna wrôcają do szköłów pö latowëch feriach. Pöczątk szköłowégö roku to
dobri czas, żebë przëzdrzec sa, jak je uczony kaszëbsczi jazëk i jak szkólny są przërëchtowóny do ti robötë. Na ta
téma wespół z Piotra Léssnawą z Radia Gdańsk gôdómë ze Zbigörza Bëczköwsczim, chtëren pömôgô we wpro-
wadzanim kaszëbsczégö do szköłów ösoblëwie na zôpadnëch Kaszëbach, a téż z Danutą Pioch i Renatą Mistôrz
z Zespołu orzekającego ö znajomöscë kaszëbsczégö jazëka dzejającégö przë Kaszëbskö-Pömörsczim Zrzeszenim.

Radio Gdańsk

Radio Gdańsk Radio Gdańsk

Radio Gdańsk

Radio Gdańsk Radio Gdańsk

Radio Gdańsk Radio Gda~

Radio Gda

Öd prawi: wespółprowadzący debata P. Léssnawa i Z. Bëczköwsczi

Radio Gdańsk: Na)a debata chcemë zacząc od cytatu
z komunikatu wëdónégö przez Zespół orzekający po
zćńdzenim z 13 stëcznika latoségó roku. Czëtómë w nim
m. jin.: „Zależy nam przede wszystkim na tym, by dzieci
i młodzieży nie zniechęcać słabym poziomem nauczania,
brakiem stosownych umiejętności u nauczycieli, nudą
i brakiem pomysłów na atrakcyjną naukę ze strony na­
uczycieli".
„Pomerania": Niejedny szkólny są oburzony i rozgórzo-
ny tim zdanim. Gôdają, że je to oskarżenie sczerowóné
do nich, kritika jich robótë. Taczi béł waji cél, czej jesta
piselë te słowa?
D. Pioch: Jô mëszla, że to, żebë kaszëbskô edukacjo
stojała na wësoczi rówiznie, to chëba leżi wszëtczim
na sercu i miałobë leżeć téż szkolnym - ósoblëwie
jima, bó oni są pierszi na fronce, chtërny ta eduka­
cja realizëją. I ni ma sa co tu oburzać. Chódzy o to,
żebë niwizna bëła wësokô, żebë bëła przënômni takô,
jak w przëtrôfku jinszich przedmiotów. Nie chcemë,
żebë kaszëbsczi - chöc to je dodôwkówi przedmiot
- béł leno czims, co zapichô rozmajitégó ôrtu dzurë.
Chcemë, żebë ön béł uczony pö prôwdze dobrze. Skór-
no dzecë decydëją sa na to, żebë bëc na tëch zajacach,
abó chcą tego jich starszi, to téż na gwës wëmôgają,
żebë bëło to robione dobrze. I to, i leno to, jesmë mielë
na uwodzę, piszące te słowa.
Më mómë swiąda, że one sa nie ódnószają do wszët-
czich szkólnëch, a nawetka nić do wiakszoscë. To mogą
bëc jednostczi, to mögą bëc przëtrôfczi, ale nawet jeden

SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 3

TÉMA MIESĄCA - EDUKACJO
taczi przëpôdk je czasto nagłosniwóny i może zrobić wie­
le lëchégö kaszëbsczi edukacji.
„P": Wastnô Renata Mistôrz mô wiera dobré rozeznanie,
jak to wëzdrzi w praktice. To pö prôwdze są leno póje-
dinczné przëpôdczi? Kuli procentowo mómë szkólnëch,
co zniechacywają słabą rówizną nauczanió?
RG: Abó jaczim direktorzë szköłów kôżą uczëc kaszëb-
sczégô, a ôni tegô nie chcą.
R. Mistôrz: Jak to je w szkole, to më nie wiémë, dlôte
że nicht nie badôł, jak szkolny robią. Taczé są przepisë
w pólsczim systemie öswiatë, że to blós wizytatorze
wchôdają na uczbë do szkółów. Më jesmë równak wi-
dzelë, jaczi szkolny przëchödzëlë na egzamin, jak oni
bëlë wëuczony: np. 48 gödzynów kursu, szkolny, chtëren
nie je Kaszëbą, je anglistą abó germanistą i direktor mu
rzekł: „Jo zapłaca za kurs. Wasta/Wastnô pudze terô
uczëc kaszëbsczégö". I czasa ten szkolny béł przëmuszi-
wóny, żebë przëstapiwac do egzaminu. I chtos taczi mô
iiczëc naje dzecë? Z egzaminu na egzamin corôz wiacy
szkólnëch nie zdôwô. To bëło dlô nas baro niepokojące
i chcelë jesmë temu postawie tama. Dochôdają téż do
naju taczé wiescë, że samörządë, chcącë dostać sub­
wencja, kôżą direktoróm wëbierac szkólnëch do uczbë
kaszëbsczégô...
RG: Jak nie je wiedzec, ô co jidze, to jidze ö dëtczi...
R.M.: Më uwôżómë, że taczi szkolny miôłbë sa
przërëchtowiwac rok, dwa lata. Niech on rozmieje gadać,
bö wszëtcë sa wësëpiwelë na pisanim i gôdanim. Östatny
egzamin béł w czerwińcu, to 14 sztëk lëdzy zdało, a 11
nie zdało. Në, to cos mówi ö tim, jaczi lëdze przëchôdają.
Më i tak mielë do ti pörë wëmôgania na rówiznie B1, to je
w taczim anielsczim systemie dosc niskö. Terô jesmë do-
pasowelë nasze testë barżi na B2, bö uwôżómë, że szkolny
muszi bëc przërëchtowóny. Żlë zle przëszëkowóny szkol­
ny sa bierze za uczenie dzôtków, to te dzôtczi sa wëpisëją.
RG: Wasta Zbigórz Bëczkôwsczi zajimô sa szkölenim
szkólnëch na zemi labórsczi i słëpsczi. 48? 60? A möże
80 gódzynów? Kuli sygnie, żebë wësztôłcëc chöcle na ti
spödleczny rówiznie?
Z. Bëczkôwsczi: To je zôczątk sztôłceniô szkólnëch. Wia­
domo, że kurs to je za mało, nawetka 100 gódzyn nie
sygnie. W zeszłim tidzeniu zwónił do mie szkolny, jaczi
pô pödiplomówëch sztudiach dostôł uprawnienia le na
3 lata. Czasa tej nawet sztudia nie pomogą, żebë dobrze
gadać i pisać, i jesz znac kultura Kaszëbów. Dobrze, żebë
tëch gódzyn bëło jak nôwiacy, ale nié na móc. Szkolny
muszi bëc utalentowóny, dobrze przërëchtowóny i mu­
szi chcec. Në i taczich szukóm. To nie je letkô dobrëch
4 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
szkólnëch nalezc. A czasto je tak, że jakôs gmina mô
wniosczi od starszich, jaczi chcą, żebë jich dzecë uczëłë
sa kaszëbsczégö, ale ni mają szkólnëch. W tëch placach,
gdze dopierze zaczinają z kaszëbizną, nié wszëtkô jidze
jak nôleżi, i më muszimë na te place wiacy czasu prze-
znaczëc. Wôżné je téż, żebë w köżdi szkole bëło pôra
szkólnëch, żebë möglë sa wspierać. Niżóden szkólny ni
mô w sobie wszëtczich talentów. Jak je jich wiacy, to edu­
kacjo jidze lepi.
„P": Wasta Bëczköwsczi pömôgô we wprowadzenim
uczbë kaszëbsczégô w tëch molach, gdze go chudzy
nie bëło: czedës w labörsczim, terô w słëpsczim krézu.
Timczasa w cytowónym ju dzysô kömunikace czëtómë:
„Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie nie wywiera na­
cisku, by środowiska kaszubskie pochopnie i bez sto­
sownego przygotowania podejmowały się organizacji
nauczania języka kaszubskiego". Mómë to rozmieć tak,
że np. w ôkölim Słëpska dac so jesz póku z wprowadza-
nim kaszëbsczégö jazëka i pöczekac, jaż tam „stojizna
dozdrzenieje" i lëdze badą do tego lepi przërëchtowóny?
D.P.: Jô mëszla, że dzysô më ni möżemë w edukacji
kaszëbsczégö jazëka postawie wszëtczich na jedny wo­
dze, wëważëc i pówiedzec, że wszëtcë mają robie tak
abó jinaczi. Z jedny stronë mómë ta swiąda jako Zespół
orzekający, że szkólny z óbrzeżów, jaczi przëchôdają
z tëch terenów, gdze kaszëbizna nie je żëwô, gdze oni ni
mają z kim gadać, są w trudny sytuacji. A równak jako
zrzeszińce sa ceszimë, że pókrok z kaszëbizną jidze na
ta zôpadną strona, że Kaszëbi wrócają na terenë, gdze
pierwi bëlë, że kaszëbizna sa rozkóscérzô. Z drëdżi stronë
je z tim wiele tóklu i jiwru, bó mómë swiąda, że szkólny
w tëch stronach je pozbawiony pôra wôżnëch nôrza-
dzów, chtërne bë jemu pömôgałë w samösztôłcenim, i że
jego droga je ö wiele barżi dragô jak szkolnego gdzes
z nordë czë westrzódka Kaszëb, chtëren mó na co dzćń
kaszëbizna köl se i je z jazëka ósłëchóny. Më to wszëtkö
wiémë, ale tu są rozmajité stronë. Zdrzimë w ta i w ta. Nie
chcemë wëlôc dzecka z baliczi raza z wódą. Gwës tak to
wëzdrzi, że nieróz ti szkólny gdzes są górzi przërëchto-
wóny, a gdzes lepi, ale baro nama zanôlégô na kóżdim
terenie i jako Zespół orzekający më sa bijemë z mëslama
i wijemë jak te piskorze wëjaté z wódë, jak to zrobić, żebë
kaszëbizna dërch miała leżnosc do pókroku, ale żebë to
równoczasno bëło na jaczis dobri rówiznie. Nie chcemë
nikogo skrziwdzëc: ani dzôtków, ani starszich, ani szkól-
nëch. Czasa nie jidze tegö pögödzëc.
„P": Gôdómë tuwö wiele ö Słëpsku, körzistającë z bëtnoscë
Zbigörza Bëczköwsczégö, ale kaszëbsczi w szkołach chutkö
téż sa rozkóscérzô chócle w chónicczim krézu i w jinëch
placach... Chcôłbëm jesz wrócëc do słów wastny Mistôrz,

Öd prawi: Z. Bëczköwsczi, D. Pioch iR. Mistôrz
bö to lëché wiadła, że ni mómë kontrole nad tim, co sa
dzeje w szkołach. Möżemë to jakoś próbować zmienić?
R.M.: Nié, bö taczé są szköłowé przepisë, ale dobrze bë
bëło, czejbë szkolny kaszëbsczégô doczekelë sa chôcle
systemu metodicznégö dorôdztwa, żebë w köżdim krézu
béł jeden abô i wiacy dorôdców.
RG: Centrum Edukacji Nauczycieli próbowało zrobić
cos taczégö. Béł nawet pilotaż w dwuch krezach, ale za-
interesowaniô ze stronę samorządów, jaczé miałëbë to
financowac, na dzysô ni ma.
R.M.: Marszôłk pômórsczégó województwa, jaczi dół
dëtczi na ten pilotaż, pisół do wszëtczich samorządów,
propónowół jima, żebë sa skłôdelë z tëch dëtków, jaczé
dostówają z subwencji na uczba kaszëbsczégó. Takó
pomóc dorôdcë je baro wóżnô. Ön może weńc do szkółë,
może óbezdrzec uczba, może pomóc pisać scenarniczi...
wiele rzeczi może robie. Më żdajemë, żebë to sa skuń-
czëło pózytiwno, ale jak badze, nie wiémë.
RG: Jesz róz tej wrócómë do problemu z dëtkama, jaczi-
ma samórządë nie chcą sa dzelëc. Wasta Zbigórz Becz­
kowsczi wiele razy jezdzy do môlowëch wëszëznów
i kórbi z nima ó kaszëbsczim. Jak gadać z wójtama, bur-
méstrama i starostama, żebë jich przekonać, że nie jidze
blós o pieniądze, ale mogą zwëskac téż cos jinégó?
TEMA MIESĄCA-EDUKACJO 4
Z.B.: Jó mëszla, że to przekonanie, że jidze o cos wiacy
jak leno ô dëtczi, je w coróz wiacy gminach. Pótikóm
dosc tëli wójtów, jaczi czej widzą pó 3 latach uczbë wiele
dzecy öblokłëch w stroje kaszëbsczé, téater kaszëbsczi,
kaszëbsczé zabawë, zwëczi, regionalne kaszëbsczé jedze­
nie, to są przekônóny, że chöc dëtczi z subwencji nie są
znaczone, wórt je na ten cél wëdac. Jesmë dopierze na
początku ti drodżi,ale dzeje sa wiele. Sygnie wezdrzec na
internetowe stronę szkółów. Wiele z nich mó zakładka:
język kaszubski. Można tam óbezdrzec, co takó szkoła
robi. Ale wcyg muszimë zdrzec, jak te pieniądze z sub­
wencji na kaszëbsczi są wëdôwóné: czë są könkursë, czë
dzecë mają atrakcje, czë mają uczbówniczi... Ökazywó sa,
że czasto jak jem przëjéżdżôł, ni mielë nawet pódracz-
ników. Pitôł jem sa: jak wa tej prowadzyta kaszëbsczi?
Do dzysó w pucczim powiece jesz wiele szkół ni mó
pódraczników. A oni zaczalë 20 lat temu.
R.M.: To je prówda. Nama ó tim gódają szkolny w roz-
majitëch anketach, téż jesmë robilë seminarium i tam
móglë sa wëpówiadac. Jesmë czëlë, że gminë nie dôwają
na wëjazdë dzecy, a kó dzótczi sa uczą w strzodowiszczu.
To je taczé naturalne uczenie sa i pókôzanié, że kaszëb-
sczi je żëwi. A jak gmina nijak nie dówó dëtków abó blós
na jeden wëjôzd, to je za mało. I ó uczbównikach téż
jesmë czëlë.
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 5
TEMA MIESĄCA-EDUKACJO
Sztudérzë etnofilologie ôbczas zeńdzenió z R. Drzéżdżona (pierszi z prawi). Uczastnicë debatë są zgodny, że öni badą teöreticzno bëlno przëszëköwóny
do robötë w szkole
„P": Wasta Zbiszk Bëczköwsczi miôł rzekłé, że to są do­
pierze póczątczi edukacji, że jesmë na początku drodżi.
Pamiatóm, że 10 lat temu téż jem czuł jistné słowa od
lëdzy, co sa zajimelë wnenczas kaszëbską edukacją. Na
szczescé kąsk sa równak zmieniło od te czasu. Midzë
jinszima egzaminë dlô szkólnëch, na jaczich pojawił sa
pisemny dzél. Latoś nowizną je m. jin. to, że óbczas wa-
raniô terminowego uprawnienió do uczeniô w szkole je
musz zrobić pódiplomówka abó kurs kaszëbsczégô.
D.P.: Dobrze bë bëło, żebë szkolny mëslôł ö se refleksyj-
no przez całé swöje zawödowé żëcé. Żëcé jidze wcyg do
przódku. Wiele sa zmieniwô w rozmajitëch przedmio­
tach, a kaszëbsczi nie je gôrszi. Chto czedës miôł rze-
kłé, że „kaszëbsczi nie je dlô głupëch", i jô sa zgôdzóm
z tim pöwiedzenim, bö chcemë öbôczëc, jaczi öbrzészk
mô szkólny kaszëbsczégô: muszi bëc specjalëstą öd roz-
majitëch edukacjów. To nie je biolog, chtëren mô do­
brze znac biologia i ji uczëc. Ön muszi znac i kultura,
i lëteratura, i muzyka, i roda, i historia. Sygnie zazdrzec
do podstawę programowi, żebë widzec, jak wiele roz-
majitëch rzeczi je tam zamkłëch. Kaszëbizna wëmôgô
ôd szkólnégô baro wiele robôtë ze sobą.
„P": Szkólny mają taką swiąda? Po skuńczonym kur­
su i zdónym egzaminie chcą sa dali sztôłcëc czë jaż do
pôstapnégô egzaminu nick ze sobą nie robią?
6 POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
Z.B.: Mëszla, że ti słabi szkólny, co nick ód se nie wëmô-
gają, ódpódają baro chutkó, ju na sarnim początku.
Taczim testa, czë kaszëbizna je dobrze prowadzono, je
wedle mie to, czë dzecë chatno chodzą. A żebë kaszë-
bizna w szkołach sa rozwijała, muszą sa nią zajimac
nie leno szkólny, ale i direktor, samorządowe władze,
pozarządowe organizacje. Öni wszëtcë muszą ze sobą
wespółprócowac, bo co może zrobić szkólny óstówiony
samemu sobie? Tim barżi, że biwó i tak, że jeden szkólny
uczi jaż w trzech szkołach.
D.P.: Jo bë bëła përzinka ostrożno z tim pówiedzenim,
że jak dzecë ród chodzą, to szkólny je dobri, że to je taczi
miernik. Szkólny muszi robie swoje i robie to dobrze,
a czasto westrzód uczniów swiąda przëchödzy późni,
dopierze pó czasu dochodzą do tego, że to bëło dobré.
A je taczi czas, że w dzôtkach je taczi bunt.
RG: Dlóte szkólny muszi miec téż charizma...
D.P.: To je gwësné. A dzecë baro uwôżno zdrzą na szkol­
nego i jak ôbôczą, że szkólny tim żëje i po prôwdze ni­
czego nie udôwô, to one to téż przëjimną do se. I tedë ju
ta wespółpróca badze le przënôszała rozmajité zwësczi.
RG: Jesz rôz wrôcómë do komunikatu Zespołu orzeka­
jącego: „Nie jest zatem możliwe, by do nauczania języka
kaszubskiego w szkole dopuszczać nauczyciela, którego
umiejętność pisania (lub też każda inna z wyżej wy­

mienionych) została oceniona na zero, bo to oznacza,
że takiej umiejętności nauczyciel nie posiada i nie może
pełnić roli nauczyciela języka kaszubskiego". Jakô je móż-
lëwöta, że szkolny po skuńczenim kursu nie zrozmieje
jednégö z tëch dzélów i dostónie zero na egzaminie?
R.M.: Żëcé to pökôzało. Mómë taczé przëpôdczi na eg­
zaminie. Më téż jesmë bëlë baro zdzëwiony.
D.P.: Mëszla, że nôwôżniészô je kompetencjo gôdaniô,
ale szkólny muszi chôc wiedzec, jaczé są lëtrë w kaszë-
biznie. Jeżlë chtos ni mô swiądë, jak wëzdrzi kaszëbsczi
alfabet, to z czim chce jic do dzôtków? Öne chcą star­
tować w diktandze kaszëbsczim, w rozmajitëch kon­
kursach, a jeżlë szkólny nie rozmieje jich tegö nauczëc,
to ödpôdô wôżné kriterium, jaczé je trzimie przë tim
przedmioce, że mogą swój ima talentama gdzes blôsknąc.
Dzecë chutkö zmerkają, że szkólny je słabi, że lëchö gôdô,
że nie rozmieje pisać... i trący on autoritet.
„P": Lëdze, co kuńczą kursë, ju przënômni cos próböwelë
zrobić. Mómë równak i wiele taczich, co jidą na egzamin
z mëslą, że jak ôd dzecka gôdelë pô kaszëbsku, to to sy-
gnie.
R.M.: Są taczé przëtrôfczi. Niejednym sa zdôwô, że sy-
gnie póchödzëc z kaszëbsczi familie.
Z.B.: Podług mie to, że te egzaminë są corôz barżi wëmô-
gającé, to baro dobrze, bo ódséwają tëch szkólnëch, co sa
nie przëkłôdają. A tu wëjątköwö trzeba sa wcyg rozwi­
jać, bo szkólny ôd kaszëbsczégö muszi bëc z kaszëbizną
spartaczony nié leno w szkole, ale związóny z nią na całé
żëcé. To nie je leno uczba jazëka, ale muszi téż póka-
zëwac dzecóm kultura, samemu ja znac, miec téż jiné
umiejatnoscë. To pö prówdze nie je letko nalezc dobrego
szkolnego. Krótko gôdającë, ze 100 szkólnëch na kurs
kaszëbsczégö dô sa zebrać kol 20, a z tëch, co go kuńczą,
dobrëch szkólnëch je möże piątka. Na szczescé są szköłë,
gdze ta edukacja je prowadzono baro dobrze.
„P": Skuńcził wasta z óptimizma... Chcemë jesz rôz wró-
cëc do latosy reförmë w egzaminach dlô szkólnëch. Jeden
z ji pónktów wëmôgô ód szkólnëch, żebë bëlë meritoricz-
no przërëchtowóny nié Je ód stronë jazëkôwi. Mają w tim
pomagać lekturë, jaczich zestôwk przëszëköwôł Zespół
orzekający. Ta lësta wëbrónëch przez waju ksążków je
baro kritikôwónô, m. jin. za to, że wikszoscë nie jidze
dzysó nigdze dostać. Rok obrzędowy na Kaszubach Lon­
gina Malicczégó z 1986 r. - ni ma tego nawetka w wiele
bibliotekach. Bôrzëszkówsczi, Mórdawsczi, Treder - Hi­
storio, geografio, jazëk i pismienizna Kaszëbów je w inter-
nece, ale mómë w ni baro wiele felów, jeżlë jidze ó pisënk.
Dlôcze prawie taczé lekturë?
TEMA MIESĄCA-EDUKACJO
D.P.: Jakbë szkólny przeczëtół chócle dwie z tëch pózy-
cjów, jaczé tam są, np. Nowy bedeker kaszubski Tadeusza
Bölduana i „trojaczczi", to nawetka, żelë Malicczégö nie
uzdrzi na óczë, to so pöradzy. Pitania nie są pôdrobné,
nigdë nie pitómë ö rzeczë, jaczé są mało wôżné. Östało
wëznaczonëch piac zôkrażów, w jaczich szkólny mô sa
orientować. Komisjo nie dopitiwó sa ö jaczés datë i jiné
pödrobnotë.
„P": Ale niejedny szkólny tego nie wiedzą i uczą sa na
pamiac np. żëcégó i dokazów jaczis wësziwôrczi spód
Wejrowa...
D.P.: Ju pierszi egzamin w nowi formie mómë za sobą.
Mëszla, że szkólny chutkó sa dowiedzą, jak to wëzdrzi
w praktice i badą uspokojony. Pierszé karno, jaczé jidze
na egzamin, wiedno je nôbarżi urzasłé.
„P": Jaczé tej mogą bëc pitania na gabnym egzaminie.
Prosymë ó 2-3 przikładë.
R.M.: To są baro proste pitania z 5 óbéndów: historie,
lëteraturë, kulturę, geografie i jazëka. Na przëmiôr trzeba
cos rzeknąc ó Majkówsczim abó ó Remusu.
D.P.: Abó czemu Gduńsk bë miôł bëc stolëcą Kaszëb...
Z.B.: Mie sa zdôwô, że tëch lekturów je tu baro mało.
Wiedno pówtôrzóm szkolnym, że muszą czëtac wiele
wiacy jak tu je pödóné.
R.M.: Öni téż badą uczëlë gwósny historii i kulturę. Mu­
szą czëtac baro wiele ksążków, ale téż i „Pomerania".
RG: I na zakuńczenie pitanié: co może sa zmienić w naji
edukacji za rok, czej swoje sztudia skuńczi pierszi rocznik
etnofilologie?
D.P.: Dzél z tëch lëdzy nie mdze chcół jic do szkółë, tak
przënômni dzysdnia deklarëją, ale tak a tak jich wiakszosc
tam trafi. A czë badą lepszi ód jinëch szkólnëch? To pókó-
że żëcé. Teóreticzno oni badą baro dobrze przëszëköwóny,
ale szkólny jak na poligonie muszi dopierze na dzótkach
spraktikówac całą swoja metodiczną wiedza.
RG: Badą tej oni lepszi jak ti pó 60-gódzënowëch kursach?
Z.B.: Powinny bëc wiele lepszi. Ale w praktice je tak, że
czasa chtos, po kim jem sa wiele nie spödzéwôł, öka-
zywół sa baro dobrim szkolnym, a ten, na jaczégó jem
licził, ôkôzôł sa słabim.
D.P.: To, czë szkólny badze dobri, to sedzy leno w jego gło­
wie. Ti pó etnofilologii badą na pewno lepi przëszëkówó-
ny, ale czë badą lepszima szkólnyma, to sa dopierze ókó-
że. Jó jima tego żëcza dló dobra kaszëbsczich dzôtków.
Ödj. DM
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 7
TEMAT MIESIĄCA

CU L f f
v 7i 'J ; >j M

Podczas konferencji stanowiącej Podsumowanie Ogólnopolskiej Debaty o Edukacji „Uczeń. Rodzic. Na­
uczyciel - Dobra Zmiana", która odbyła się 27 czerwca br. w Toruniu, Minister Edukacji Narodowej Anna
Zalewska przedstawiła kierunki planowanych zmian w systemie edukacji. Jednym z najważniejszych, jej
zdaniem, jest zreformowanie struktury szkolnictwa. Jak zaznaczyła, „propozycje zmian są punktem wyj­
ścia, pokazują kierunek działań i oczekiwania społeczne". Szczegółowe rozwiązania, tzn. projekty aktów
prawnych, zostaną skierowane do konsultacji społecznych i uzgodnień we wrześniu i październiku.

I race legislacyjne będą musiały przebiegać szybko,
' j gdyż MEN zakłada, że ustrój szkolny z obecnego
J systemu, czyli 6-letniej szkoły podstawowej,
l? 3-letniego gimnazjum, 3-letniego liceum ogólnokształ­
cącego, 4-letniego technikum i 3-letniej zasadniczej
szkoły zawodowej, zostanie przekształcony już za rok.
% m Przewiduje się bowiem utworzenie, począwszy od wrze­
W śnia 2017 roku, 8-letniej szkoły powszechnej, 4-letniego
liceum ogólnokształcącego, 5-letniego technikum
<s i 5-letniej dwustopniowej szkoły branżowej: z 3-letnim
pierwszym stopniem i 2-letnim drugim stopniem.
Szkoła powszechna będzie obejmowała dwa poziomy
- podstawowy i gimnazjalny, każdy po 4 lata. Proces
edukacyjny w ramach tych 8 klas ma być prowadzony
w jednym budynku szkolnym. W uzasadnionych przy­
padkach, szczególnie na wsi, możliwe są jednak odstęp­
stwa od tej zasady: „poziom podstawowy będzie mógł
być odłączony lokalizacyjnie od głównej siedziby szko­
ły powszechnej, która będzie obejmowała 8 klas (dwa
poziomy edukacyjne) lub w szczególnie uzasadnionych
przypadkach tylko poziom gimnazjalny. Jednak nadal
będzie to jedna szkoła powszechna". Jednak to rozłącze­
nie lokalizacyjne „nie może zakłócić integralności od­
działów szkolnych"1. Zapowiedziano także wiele innych
istotnych zmian, w tym w programach nauczania, po­
nadto m.in. wzmocnienie nadzoru kuratoriów oświaty
nad szkołami oraz zwiększenie roli rodziców i organi­
14 zacji pozarządowych w funkcjonowaniu szkół. Mini­
sterstwo przewiduje wprowadzenie od 2017 roku sub­
kwentnie dzięki zaangażowaniu licznego grona społecz­
ników (nauczycieli, animatorów kultury, naukowców,
polityków, przedsiębiorców) udało się stworzyć mecha­
nizmy, dzięki którym język kaszubski jest nauczany
w prawie 450 szkołach, i w tych zajęciach (jako przed­
miocie dla chętnych, 3 godziny w tygodniu) uczestniczy
20 000 uczniów. Osiągnięcie takiego pułapu wymagało
olbrzymiej pracy nad tworzeniem regulacji prawnych,
a potem ich wprowadzaniem w życie. Kontynuujemy
wysiłek w zakresie dokształcania nauczycieli, przygoto­
wywania programów nauczania i podręczników oraz
pomocy naukowych. W ostatnich latach nowelizacja
przepisów zobligowała szkoły, w których uczy się języka
kaszubskiego, także do przeprowadzenia kursu historii
naszego regionu. Za tym procesem stoi wieloletnia dzia­
łalność władz naczelnych i oddziałów Zrzeszenia, w tym
rodziców i dziadków uczniów. Nigdzie w Polsce poza
Kaszubami takie olbrzymie przedsięwzięcie edukacyjne,
jakim jest nauczanie języka regionalnego (a przy tej oka­
zji historii i kultury), wymagające zaangażowania dzie­
siątek tysięcy rodzin, nie było realizowane.
Zapowiedziana przez MEN reforma ustroju szkolne­
go kończy pewien etap w dziejach edukacji kaszubskiej.
Rozpoczyna nowy rozdział, w którym jako środowisko
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego chcemy uczestni­
czyć tak, aby wypełniać misję zapisaną w naszym statu­
cie i urzeczywistniać cele, jakie sobie postawiliśmy. Jest

) wencjonowania przez budżet państwa tzw. zerówek oraz

zdecydowanie szersze propagowanie wśród uczniów
i nauczycieli wolontariatu. Wyżej wymienione reformy
będą wymagać uprzednich głębokich zmian legislacyj­
nych, w tym nowelizacji kilkudziesięciu ustaw i rozpo­
rządzeń wykonawczych. Doświadczenie nas uczy, że
oprócz zapisów aktów prawnych ważna będzie praktyka
ich wdrażania, która nie zawsze jest zgodna z intencjami
prawodawców.
Vi Edukacja od lat pozostaje wśród priorytetów działal­
ności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Ta dziedzina
jest dla naszego środowiska szczególnym obszarem ak­
tywności. Nie bez problemów, ale wytrwale i konse­
to też okazja do naprawienia wad w funkcjonowaniu
dotychczasowych rozwiązań. Oczywiście będzie to wy­
magało wysiłku, prac koncepcyjnych i różnorodnego
lobbingu. Przez lata jako środowisko gromadziliśmy
w tej materii wiedzę i doświadczenia. Opierając się na
dostępnych zasobach, musimy więc wpływać na progra­
mowanie przyszłości kaszubskiej edukacji. Wierzę, że
w dużym stopniu nadal jej kształt zależy przede wszyst­
kim od nas. Będzie to wymagało w najbliższych mie­
siącach dużej mobilizacji i koncentracji naszego środo­
wiska.
ŁUKASZ GRZĘDZICKI

1 Źródło cytatów: https://men.gov.pl/ministerstwo/informacje/podsumowanie-ogolnopolskiej-debaty-o-edukacji.html, tam też

znajdą Czytelnicy szczegółowe omówienie założeń do zmian w systemie oświaty.

8 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016

N O C L E G I # < r w f U

IMPREZY
PRZYJĘCIA
KONFERENCJE

KASZUBSKI
UNIWERSYTET
LUDOWY
EDUKACJA REGIONALNA
WARSZATY ARTYSTYCZNE I RĘKODZIELNICZE
AKTYWIZACJA SPOŁECZNA I ZAWODOWA

S kul.org.pl 533 201 205

 EDUKACJA
MUSI BYĆ W CENTRUM
ZAINTERESOWANIA
Z prof. Edmundem Wittbrodtem, byłym parlamentarzystą, ministrem edukacji narodowej w la­
tach 2000-2001, obecnie członkiem Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego,
rozmawiamy m.in. o relacjach polsko-niemieckich i nauce języka kaszubskiego.

„Pomerania": 30 czerwca br. w Ratuszu Głównego Mia­ i studenci korzystali na tym. Dawało to możliwości roz­
sta w Gdańsku odbyła się uroczystość uhonorowania woju i otwierało nowe horyzonty. Bez współpracy i sta­
pana Wielkim Krzyżem Zasługi Orderu Zasługi RFN - wiania na to, co łączy, nie można budować dobrej przy­
najwyższym niemieckim odznaczeniem przyznawanym szłości. Jako rektor podjąłem decyzję popartą przez senat
cudzoziemcom. Była przewodnicząca Bundestagu Rita Politechniki Gdańskiej o obchodach w 1994 roku 90-lecia
Siissmuth mówiła wówczas, że nie jest czymś oczywi­ politechniki w Gdańsku, a więc sięgnięcia do korzeni
stym, iż inżynier i specjalista z zakresu budowy maszyn, uczelni z czasów cesarskich Niemiec. To rodziło potrzebę
który tu w Gdańsku ukończył studia, a następnie był dzie­ dialogu, zbliżenia i umacniało naszą pomorską tożsamość.
kanem i rektorem Politechniki Gdańskiej, w tak wielkim Po tych wszystkich doświadczeniach łatwiej mi było, jako
stopniu angażował się w rozwój współpracy polsko-nie- polskiemu senatorowi, współpracować z niemieckimi po­
mieckiej i niemiecko- polskiej. Dlaczego pan profesor się litykami na forum Rady Europy, NATO czy Unii Europej­
w to angażował? skiej. Przez ostatnich 10 lat przewodniczyłem Komisji
Edmund Wittbrodt: Bo czułem, że tak trzeba. Tym bar­ Spraw Unii Europejskiej. Szkoda, że w roku 2002, kiedy
dziej znając historię moich najbliższych, a także środowi­ byłem jednym z trzech polskich reprezentantów w Kon­
ska, w którym wzrastałem i w którym dane mi jest praco­ wencie Europejskim, którego zadaniem było przygotowa­
wać, czyli Politechniki Gdańskiej. Mój ojciec w 1939 roku nie Konstytucji UE, nie udało mi się przeforsować umiesz­
bronił Gdyni przed hitlerowcami, a potem trafił do KL czenia w europejskiej konstytucji mojej poprawki
Dachau. Jako więzień był poddawany eksperymentom dotyczącej odwołania do Boga, jako źródła wartości euro­
pseudomedycznym i musiał katorżniczo pracować. pejskich, czyli tzw. invocatio Dei. Popierali tę poprawkę
W obozie poznał moją mamę Katarzynę, z którą zaraz po między innymi moi niemieccy koledzy. To byłoby również
wojnie - jeszcze w Niemczech - się ożenił
i wrócił do rodzinnej Rumi. Te tragiczne wo­
jenne losy rodziców, a także świadomość, że
niedaleko od naszego miejsca zamieszkania
jest Piaśnica, gdzie Niemcy w 1939 roku ma­
sowo mordowali pomorską inteligencję, po­
zostają w pamięci. Jednak ojciec, który tyle
doświadczył, w końcu - po wielu latach -
przebaczył, pozbył się fobii i uprzedzeń do
powojennych Niemiec. Widział, jak Niemcy
się zmieniają. Myślę, że pomogła mu w tym
gorliwa wiara, takie ewangeliczne podejście,
to przecież Jezus wzywał do przebaczania.
Zrozumiał ten ważny akt i wezwanie, jakie
stanowił pamiętny list (sprzed 51 lat) bisku­
pów polskich do biskupów niemieckich ze
słowami „wybaczamy i prosimy o wybacze­
nie". Dlatego jako pracownik naukowy Poli­
techniki Gdańskiej oraz jej rektor nie mia­
łem oporów przed rozwijaniem współpracy
z uczelniami niemieckimi. Politechnika

10 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016


ważne w wymiarze zrozumienia chociażby pojednania
polsko-niemieckiego. Niedawno papież Franciszek na Wa­
welu wzywał do rozwijania dobrej pamięci i porzucenia
tej złej. Mówił, że do tego „konieczna jest mocna nadzieja
i ufność w Tym, który kieruje losami narodów, otwiera
drzwi zamknięte, przekształca trudności w szanse i stwa­
rza nowe scenariusze tam, gdzie wydawało się to niemoż­
liwe". Cieszę się, że w tym duchu mogłem działać na płasz­
czyźnie międzynarodowej. Zarówno Niemcy jak i Węgrzy
moją działalność na rzecz współpracy europejskiej uho­
norowali, przyznając mi swoje najwyższe odznaczenia. Ale
przecież nie o honory tutaj chodzi.
Nie brakuje panu profesorowi tej atmosfery uczestnika
życia parlamentarnego? Przecież przez kilkanaście lat
był pan senatorem RP.
Zdecydowanie nie. Byłem senatorem pięciu kadencji,
w sumie 18 lat. Już w trakcie minionej kadencji zakomu­
nikowałem, że nie będę kandydował do parlamentu i chce
się skupić na realizowanych przeze mnie projektach dy­
daktycznych i badawczych na Politechnice Gdańskiej,
a także na pracy społecznej w środowisku lokalnym.
Zresztą przez te wszystkie lata jednocześnie pracowałem
na pełnym etacie profesorskim na politechnice. Byłem
przecież nieetatowym senatorem. Jedynym wyjątkiem był
okres, kiedy pełniłem funkcję ministra edukacji narodo­
wej. W parlamencie cały czas zajmowałem się sprawami
edukacji i badań naukowych oraz sprawami międzynaro­
dowymi, w tym szczególnie unijnymi. Mam ogromną sa­
tysfakcję, że uczestniczyłem w tak epokowych dla naszego
kraju procesach, jak akcesja do NATO oraz Unii Europej­
skiej. Udało się również dokonać najdonioślejszych rzeczy
związanych z urzeczywistnieniem myśli kaszubsko-po-
morskiej, w tym zjednoczyć Kaszuby w granicach utwo­
rzonego wówczas samorządowego województwa pomor­
skiego i stworzyć podstawy prawno-finansowe pod
upowszechnienie nauczania języka kaszubskiego w szko­
łach. To był bardzo ważny moment i dobrze, że środowi­
sko Zrzeszenia potrafiło się wówczas zmobilizować i od­
powiednio zadziałać. W Senacie Rzeczypospolitej Polskiej,
ponad podziałami partyjnymi, udało się nam w 2004 roku
poprawić ustawę o mniejszościach oraz języku regional­
nym i wprowadzić zapisy bardziej korzystne dla Kaszu­
bów. Doszedłem do wniosku, że osiemnaście lat to wystar­
czająco wiele. Trzeba też wiedzieć, kiedy skończyć i dać
szansę innym. Mam więcej czasu dla moich studentów na
Politechnice Gdańskiej.
W ramach tej działalności społecznej już od lat jest pan
profesor związany ze Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomor-
skim i Instytutem Kaszubskim. W przypadku tego dru­
giego podmiotu przed 20 laty był pan jego współzało­
życielem. Czy te stowarzyszenia nadal powinny się
koncentrować na tematyce edukacji i nauki?
Proszę zwrócić uwagę, że kiedy w 1956 roku powstawało
Zrzeszenie, to dla jego założycieli kwestie edukacji przy­
TEMAT MIESIĄCA
szłych pokoleń Kaszubów znalazły się w centrum zainte­
resowania. Można sprawdzić, jak wiele postulatów wysu­
niętych na pierwszym zjeździe delegatów dotyczyło
właśnie kształcenia dzieci i młodzieży. Świetnie zdawano
sobie sprawę z tego, że jako społeczność Kaszubi będą od­
grywali istotną rolę, jeśli będą mieli dobrze wykształcone
kadry. Dlatego dbałość o edukację była i nadal musi być
silnie wpisana w zrzeszeniowy kod DNA. Dziś również na
Pomorzu, w tym przede wszystkim na Kaszubach, potrze­
bujemy dobrej edukacji, z którą związany będzie szeroko
pojęty regionalizm. Będąc ministrem, ogromną wagę
przywiązywałem do edukacji regionalnej, dofinansowa­
łem znacząco wydanie pierwszego elementarza kaszub­
skiego (W. Bóbrowsczi, K. Kwiatköwskô Kaszëbsczé Abe­
cadło. Twój pierszi elemeńtórz - przyp. red.). Jako
środowisko Zrzeszenia, jak żadna inna społeczność w Pol­
sce, mamy niekwestionowane osiągnięcia szczególnie
w tym zakresie. Możemy się cieszyć z tych prawie 20 ty­
sięcy dzieci uczących się - w ramach przedmiotu wybie­
ralnego - kaszubskiego języka i historii, z kolejnych no­
wych podręczników itp. Jednak nie jest to projekt
zamknięty, zakończony i nie można na tym poprzestać. To
wielkie przedsięwzięcie i za jego przebieg my, jako środo­
wisko zrzeszeniowe - począwszy od oddziałów po Radę
Naczelną i Zarząd Główny - odpowiadamy. Kaszubskiego
uczy się przecież w prawie 500 placówkach. Edukacja ka­
szubska wymaga ciągłego doglądania, rozwijania i mody­
fikowania, bo zmieniają się warunki zewnętrzne, w jakich
funkcjonujemy. Rosną też aspiracje społeczności zrzesze­
niowej. Po 60 latach działalności Zrzeszenia kwestia sze­
roko pojętej edukacji, nauki i kultury musi pozostawać
w centrum zainteresowania naszego środowiska, bo wła­
śnie od niej zależy przyszłość naszego regionu i naszej
społeczności. Nasz papież, święty Jan Paweł II mówił do
środowisk akademickich, że społeczności trwają i rozwi­
jają się dzięki szeroko pojętej kulturze.
Tegoroczny Zjazd Kaszubów do Wdzydz przyciągnął
tysiące uczestników, a jak będzie w przyszłym roku na
zjeździe w Rumi?
Chciałbym podziękować Radzie Naczelnej Zrzeszenia, że
zgodziła się na przyznanie Rumi prawa do organizacji
Zjazdu Kaszubów w 2017 roku. Czynię to jako osoba uro­
dzona w Rumi i jej honorowy obywatel. Z Rumią jestem
bardzo mocno związany- to cała moja młodość, stąd moja
żona, tu mam wielu przyjaciół, tu są groby moich rodzi­
ców i teścia. Rumia jest młodym i dynamicznym miastem,
szybko rośnie liczba jej mieszkańców (prawie 50 tys.),
z których wielu ma kaszubskie i pomorskie korzenie.
W tym mieście tkwi olbrzymi potencjał. Zjazd jest dobrą
okazją, aby integrować nie tylko mieszkańców Rumi wo­
kół kaszubskiego dziedzictwa, ale też żeby je wyekspono­
wać i pokazać wszystkim.
ROZMAWIAŁ SŁAWOMIR LEWANDOWSKI
Fot. H. Pietkiewicz
SÉWNIK 2016 / POMERANIA /11
ROCZËZNË
DEKADA ROBÖTË
Radzëzna Kaszëbsczégö Jazëka (RKJ), jakô zajimô sa standarizacją i normalizacją kaszëbiznë, dzejô ju 10 lat.
Ta roczëzna je leżnoscą do pödrechöwaniô ji donëchczasnëch dzejaniów.
N a Filologicznym Wëdzélu Gduńsczćgó Uniwer­
sytetu 17 i 18 czerwińca ödbiwała sa konferencjo
pt. „Język kaszubski: jego status, rozwój i rola". Uczast-
nicë tegö wëdarzeniô kôrbilë przédno ö RKJ,
przëbôcziwelë historia ji pöwstaniô, dzaköwelë tim,
co mielë udzél w ji pöwöłanim 26 zélnika 2006 r.,
i słëchelë referatów przëszëköwónëch przez dzysdnio-
wëch i uszłëch nôleżników Radzëznë a téż rozmajitëch
göscy z cali Pólsczi (m. jin. tak znónëch i wôżnëch dlô
rozwiju kaszëbiznë, jak prof. Jadwiga Zeniuköwô
i prof. Alfred Majewicz).
W pierszim dniu konferencje témą bëłë przédno
badérowania kaszëbsczégö jazëka i jegö pôpularizacjô
przed pöwstanim RKJ. Wëstąpienié z tim sparłaczoné
miôl m. jin. prof. Édwôrd Bréza, wielelatny przédnik
Radzëznë. Dzaka prof. Tomaszowi Wicherkewiczowi
slechińcowie möglë sa téż doznać, jak wëzdrzi stojizna
kaszëbiznë w przërównanim do jinëch regionalnëch
abó mniészëznowëch jazëków w Pólsce i Europie.
Drëdżi dzćń konferencje to przede wszëtczim
pökôzanié dobëców RKJ, historio ji dzejaniów
i wezwania, jaczi wcyg przed nią stoją.
Bédëjemë najim Czetińcóm lektura tekstu dzys-
dniowi przédniczczi RKJ Danutë Pioch, jakô rzekła
DZIAŁANIA DOTYCZĄCE STANDARYZACJI I NORMALIZACJI JĘZYKA KASZUBSKIEGO W OSTATNIM DZIESIĘCIOLECIU
Ruch kulturalny i działania na rzecz rozwoju języka ka­
szubskiego miały miejsce na Kaszubach już od czasów
Floriana Ceynowy (tj. od XIX wieku), znacznego przy­
spieszenia nabrały po utworzeniu w 1956 roku Zrzesze­
nia Kaszubskiego. Niektóre z kwestii ważkich dla śro­
dowisk mniejszościowych regulowała Konstytucja RP
i doprecyzowała Ustawa o systemie oświaty z 1991 roku,
ale wiatru w żagle dała zdecydowanie Ustawa z dnia
6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicz­
nych oraz o języku regionalnym (kaszubskim).
W działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
ta druga ustawa naznaczyła w sposób wyraźny nowe
obszary działania i zabiegów wokół kultury i języka.
„Dzięki tej ustawie po raz pierwszy język kaszubski zna­
lazł się pod prawną ochroną, co jest ewenementem
w historii społeczności kaszubskiej. Odtąd przedmio­
tem zabiegów stało się skuteczne wykorzystanie możli­
wości, jakie daje nowa ustawa. Aby stało się to realne,
Rada Naczelna ZKP uchwaliła strategię ochrony i roz-
1 C. Obracht-Prondzyński, Kaszubi dzisiaj, Gdańsk 2007, s. 17.
2 Podstawą do utworzenia RJK były zapisy § 28 ust. 2 i 4 Statutu Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego oraz Strategii ochrony i rozwoju języka ka­
szubskiego i kultury.
3 Regulamin RJK, [w:] Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégô Jazëka. Rok 2007, Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie, Gduńsk 2007.
12 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
ó dzejaniach tikającëch sa standarizacje i normalizacje
kaszëbiznë w slédnëch 10 latach (to dzél ji wëstąpieniô,
a całosc - jistno jak wszëtczé referatë wëgłoszoné ób-
czas czerwińcowi konferencje - östónie öpubliköwónô
w latosym Biuletinie Radzëznë Kaszëbsczégó Jazëka).
RED.
RADZËZNA KASZËBSCZÉGÖ JAZËKA
dzejô przë Kaszëbskö-Pömörsczim Zrzeszenim. Ji örganama
są: Öglowé Zéndzenia,Prezydium Radzëznë i Przédnik Ra-
dzëznë. Nôleżnicë są wëbieróny na 3-latną kadencja.
Donëchczôs RKJ miała (mô) trzech przédników: Witóld
Böbrowsczi (2006-2007), prof. Édwôrd Bréza (2007-
-2010) i Danuta Pioch (2010-2016). Dzysdnia je 20 nôleż-
ników Radzëznë.
Öd 2007 r. są wëdôwóné Biuletinë Radzëznë Kaszëbsczé-
gö Jazëka. Są tam publiköwóné wszëtczé uchwôlënczi RKJ
i referatë głoszoné öbczas rokrocznëch sympozjów. Ukôzôł
sa téż Indeks zawiartoscë Biuletinów RJK. Indeks zawartości
Biuletynów RJK 2007-2012.
Do kuńca 2015 r. Radzëzna miała przëjimniaté 72 uchwô-
lënczi.
woju języka i kultury Kaszubów. Jednym z ustaleń tej
strategii było powołanie RJK"1. Dokonano tego na mocy
uchwały nr 14 Rady Naczelnej ZKP z dnia 26 sierpnia
2006 roku2. Od momentu jej powstania mija zatem
dziesięć lat, lat trzeba powiedzieć, bardzo pracowitych.
Dla RJK szczególnie ważnymi są zapisy Art. 12 traktu­
jącego o dodatkowych nazwach miejscowości, obiektów
fizjograficznych i ulic w językach mniejszości. Nie
mniej ważny jest też zapis Art. 17 związanego z nauką
języka mniejszości oraz nauką własnej historii i kultury.
(...)
Zakres działań RJK określony Regulaminem jest dość
szeroki3. Jedno z ważniejszych zadań RJK stanowi stan­
daryzowanie języka kaszubskiego. Wiadomo, że Kaszu­
bi są społecznością posługującą się różnymi odmianami
rodny möwë. Ten fakt zawsze niezmiernie cieszył i wzbo­
gacał kaszubską kulturę, ale był też od dawna przedmio­
tem trosk. Działacze kaszubscy, językoznawcy, wszyscy,
którym leżało na sercu dobro języka, nawoływali do
 ROCZËZNË

Przewodnicząca RJK Danuta Pioch Prof. Edward Breza

ujednolicenia języka pisanego, znormalizowania go,
standaryzowania, by w ten sposób uchronić wspólne
dobro4. Jasne było, że etnolekt zaliczany do języków
mniej używanych nie oprze się procesowi zaniku, jeśli
będzie funkcjonował w drobnych (choć niezwykle uro­
kliwych) odmianach. Teorie o konieczności umówienia
się co do jednej standaryzowanej (literackiej) formy za­
pisu wymagały jak najszybszego rozwiązania - funkcję
tę powierzono Radzie Języka Kaszubskiego. Nie oznacza
to jednak, że przed powołaniem RJK nie próbowano ję­
zyka standaryzować5.
(...)
Działania RJK nie byłyby możliwe, gdyby nie zapisy
w Art. 19 Ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o (...) języku
regionalnym oraz w Art. 18 mówiącym o tym, że „Orga­
ny władzy państwowej zobowiązane są podejmować
odpowiednie środki w celu wspierania działalności
zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsa­
mości kulturowej mniejszości". Następnie wymienio­
nych zostaje 10 obszarów finansowego wsparcia, a dzia­
łalność RJK mieści się również w jednej z dotacji.
RJK ma za zadanie dokonywać analizy i oceny stanu
języka kaszubskiego. Zajmują się tym przede wszystkim
pracownicy naukowi Uniwersytetu Gdańskiego, gdzie
(oprócz ośrodka warszawskiego) skupia się największa
liczba językoznawców podejmujących tematy kaszub­
skie. Duża część tych specjalistów stanowi od lat zaple­
cze naukowe RJK, będąc przede wszystkim jej członka­
mi, ale też autorytetami w wielu kwestiach.
Działania Rady są wspierane przez organy państwo­
we, trudno więc sobie wyobrazić jej pracę bez współ­
działania z nimi. W 2014 roku na posiedzeniu Komisji
Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicz­
nych powołano grupę roboczą ds. podręczników dla
mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regio­
nalnego - pracuje w niej również przedstawiciel Kaszu­
bów (członek RJK). Z Ministerstwem Edukacji Narodo­
wej współpracuje dwóch członków Rady w zakresie
ustalania standardów nauczania, konstruowania pod­
stawy programowej dla mniejszości, czterech opiniuje
podręczniki do nauki języka kaszubskiego (recenzenci
z listy MEN).
Prace Rady oscylują też wokół upowszechniania wie­
dzy o języku kaszubskim, jego odmianach, normach
i kryteriach oceny jego użycia oraz organizowania w tym
celu dyskusji i konferencji naukowych. Corocznie pla­
nowane są dwudniowe plenarne posiedzenia z konferen­
cją, podczas których realizuje się powyższe zadania,
a także rozpatruje potrzebę stosowania w języku kaszub­
skim dwu norm: wzorcowej i regionalnej. Szczególnie ta
ostatnia sprawa wywołała sporo emocji, choć sama
uchwała dotycząca norm jest dość krótka. Warto ją za­
tem przytoczyć w całości: „Rada Języka Kaszubskiego
zaleca stosowanie w języku kaszubskim dwu norm:
wzorcowej i regionalnej. Norma wzorcowa, w której wi­
doczne byłyby odwołania do historii języka kaszubskie­
go, powinna być realizowana w oficjalnych kontaktach
i rodzajach wypowiedzi. Winni ją stosować księża, ak­
torzy, dziennikarze, literaci, nauczyciele, naukowcy
i inni intelektualiści. Należy ją realizować w szkole i wy­
korzystywać w podręcznikach.
Norma regionalna, częściej oparta na uzusie, może
być stosowana w swobodnych kontaktach, czyli języku
potocznym, oraz literaturze - jako zabieg stylizacyjny"6.
Z krótkiego przekazu tej uchwały wynika sporo
istotnych dla języka i jego użytkowników spraw. Przede
wszystkim zostali wymienieni ci, których zobligowano
do używania literackiej kaszubszczyzny (choćby ich

4 Działania wokół normalizowania pisowni kaszubskiej zostały opisane w artykule E. Brezy, „Rys historyczny pisowni kaszubskiej", [w:] E. Breza,
J. Treder, Zasady pisowni kaszubskiej, Gdańsk 1984.
5 Po utworzeniu Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w 1956 roku nad sprawami normalizowania pisowni kaszubskiej pracowały: Komisja obra­

dująca 13 VI 1959 r. w składzie: Jan Rompski, Jan Trepczyk, Stefan Bieszk, Jan Piepka, Tadeusz Bolduan, Leon Roppel - dla której punktem
wyjścia był projekt opracowany przez Stefana Bieszka; Komisja powołana 24II1974 r. i pracująca do 22 X 1974 r. kiedy zostały podjęte wiążące
postanowienia w sprawie pisowni - skład: Edward Breza, Wojciech Kiedrowski, Aleksander Labuda, Leon Roppel, Jerzy Treder, Jan Trepczyk,
z głosem doradczym Bernarda Sychty; grupa obradująca na poszerzonym zebraniu Komisji ds. Oświaty przy ZG ZKP 13 V 1996 roku dokona­
ła również znaczących zmian w pisowni kaszubskiej - więcej o jej ustaleniach m.in. w haśle „Pisownia kaszubska" [w:] Język kaszubski. Poradnik
encyklopedyczny, red. J. Treder, Gdańsk 2002.
6 Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégô Jazëka, Gduńsk 2008, s. 72.

SÉWNiK 2016 / POMERANIA /13

ROCZËZNË
Prof. Jadwiga Zieniukowa
język wyniesiony z domu był inny). Sprawa bardzo
kontrowersyjna dla wielu, bo po upływie czasami wie­
lu lat życia mają zostać pozbawieni języka ojców w do­
tychczasowej postaci, a w jego miejsce nauczyć się no­
wego. Nie obyło się bez gorących dyskusji przy
tworzeniu podręczników szkolnych, kiedy rozpętała się
batalia o zachowanie regionalnych przyzwyczajeń au­
torów, którzy nie chcieli uznać ogólnych ustaleń, np.
stosowania końcówki -a w narzędniku rzeczowników
rodzaju męskiego i nijakiego. Z drugiej części zalecenia
RJK wynika, że norma regionalna może być stosowana
w swobodnych kontaktach - jednak które sytuacje do
nich należą i czy wszyscy zamierzali się temu zaleceniu
poddać? Czas pokazał, że nie.
Niejednokrotnie Rada wypowiadała się nt. poziomu
(...) wydawnictw z zakresu wiedzy o języku kaszubskim
i kulturze języka. Szczególnemu oglądowi poddawano
podręczniki do nauki języka kaszubskiego. Czterech
członków Rady, jak już zostało wspomniane, pełni
funkcję rzeczoznawców MEN powołanych do opinio­
wania podręczników do nauczania języka kaszubskiego
- może zatem w szybki i skuteczny sposób przenosić
ustalenia standaryzacyjne do opiniowanych pozycji.
Dość szerokim zakresowo obszarem jest działalność
skupiająca się na rozstrzyganiu wątpliwości językowych
co do słownictwa, gramatyki, wymowy i ortografii. W tym
celu powołano internetową Poradnię językową, gdzie
można u członków Rady zasięgnąć porad językowych.
Zadaniem Rady, zgodnie z Regulaminem, jest poszu­
kiwanie rozwiązań w zakresie używania kaszubskiego
w różnych dziedzinach nauki i techniki, zwłaszcza
w dyscyplinach nowych. Tu corocznie przybywa kolej­
nych uchwał bogacących słownictwo (np. matematycz­
ne, komputerowe, muzyczne, kulturowe, sportowe itd.).
Sporą część działań Rady przeznacza się na wyraża­
nie opinii o używaniu języka kaszubskiego w działalno­
ści publicznej, a zwłaszcza w reklamie, prasie, radiu
i telewizji. Do członków Rady zwracają się przedsiębior­
cy o zaopiniowanie nazw nowych towarów i usług.
Całkiem sporym obszarem działań jest opiniowanie
i pomoc w ustaleniu dwujęzycznych nazw miejscowo­
ści. Na Kaszubach funkcjonują dwujęzyczne nazwy
miejscowości, a w niektórych z nich także kaszubskoję-
zyczne wersje nazw ulic. Początkowo stawianie dwuję­
zycznych tablic budziło liczne kontrowersje i wątpliwo­
14 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
Prof. Alfred Majewicz
ści, z czasem wszyscy się do tego przyzwyczaili, obecnie
są one niewątpliwą atrakcją, szczególnie dla licznie
przybywających do regionu turystów. Zanim jednak
możliwość dwujęzycznego nazewnictwa została praw­
nie usankcjonowana przepisami wspomnianej wyżej
ustawy, kilka miejscowości na Kaszubach zastosowało
kaszubskojęzyczne nazwy ulic: należy tu wymienić
Ostrzyce w gminie Somonino (jako pierwsze), w 2000
roku dokonała tego gmina Jastarnia w miejscowościach:
Jastarnia i Kuźnica, również podwójne nazwy ulic za­
istniały w Miechucinie w gminie Chmielno.
Ostatnio ożywiły się gminy kaszubskie w zakresie
nadawania dwujęzycznych nazw miejscowości. W mija­
jącym roku RJK wydawała ekspertyzy na temat propo­
nowanych nazw dla pięciu gmin. Nie obeszło się bez
kontrowersji, gdyż miejscowe tradycje i przyzwyczajenia
czasami nie szły w parze z propozycjami RJK. Postano­
wiono zatem, że mieszkańcy - w drodze konsultacji spo­
łecznych - mogą wnieść decydujący głos w ustanowie­
niu tradycyjnie stosowanej na danym terenie nazwy.
Wszystkim sygnalizowanym wyżej wymaganiom
(jak i wielu innym, o których tu nie wspomniano) stara
się sprostać powołana RJK. Po każdym roku działalno­
ści Rady wydawany jest biuletyn informacyjny, w któ­
rym spisane są podjęte uchwały, jak też publikowane
artykuły wygłaszane podczas dwudniowych posiedzeń.
(...)
Do prac normalizacyjnych zostali zaproszeni eksper­
ci zajmujący się kaszubszczyzną naukowo, w szerszym
stopniu zaangażowano też środowisko, które ma się wy­
powiadać na temat wprowadzanych przez RJK postano­
wień. Członkowie RJK mają świadomość, że ich pracy
bacznie przygląda się wiele oczu i poddaje ostrej kryty­
ce postanowienia - tak zapewne musi być, wszak chodzi
o nie byle jakie wspólne dobro, jakim jest mowa ojców.
RJK pozostaje otwarta na wszystkie głosy i zapoznaje
się z każdym z nich, wyciągając odpowiednie wnioski.
W dziesiątym roku działalności RJK okazuje się, że
idea utworzenia takiego organu była słuszna, RJK spo­
tyka się sukcesywnie, nie narzeka na brak pracy, mimo
usilnych zabiegów wokół standaryzacji języka kaszub­
skiego ciągle jeszcze ma przed sobą ogrom zadań zwią­
zanych z tą działalnością.
DANUTA PIOCH
Fotografie pochodzą z konferencji zorganizowanej z okazji
10-lecia RJK. Fot. DM

NÔWËŻSZI BUDINK NORDOWI PÔLSCZI
Nowim biznesowim symböla Trzëgardu mô sa stac Oliyia Star - pömörsczi chmurnik, jaczi badze
dofulowanim Oliyia Business Centre. Nórtowi kam pod ten budink östôł uroczësto wmurowóny
30 czerwińca latoségö roku.
Wizualizacjo przińdnego chmurnika Oliyia
Z
Star
nôwëższégó szosu Oliyia Star,
gdze mô bëc wëzdrzatkówô terasa
i kónferencjowé centrum, mdze wi-
dzec m.jin. Gduńsczi Wik, Gduńsk,
rzmë Gdinie, pôrtë w ôbëdwuch tëch
gardach, molo w Sopóce, Hélsczi Pół-
óstrów i Trzëgardowi Krôjmalënkówi
Park. To wiera badze nôpiakniészi
plac do óbzéraniô ôkólégö, ale je wie-
dzec, że nić to je nôwôżniészą fónkcją
tego chmurnika.
Chcemë, żebë Olivia Star stół sa no­
wim symbóla i buchą Gduńska, Trzë-
gardu i całégô Pômôrzô. Olivia Busi­
ness Centre to biznesowô-kônferencjowé
serce całi metropolie. Bëlnô lokalizacjo
w Ölëwie, jako je geograficznym cen­
trum naji aglomeracji, parłaczi móż-
lëwötë Gduńska i Gdini - gôdôł Macéj
Grabsczi, przédnik Oliyia Business
Centre ôbczas uroczëznë wmurowa-
niô nórtowégö kama.
To czerwińcowe wëdarzenié bëło
téż swójnym pödzaköwanim Kaszë-
bóm - lëdzóm, jaczi ôd stalatów budë-
ją Trzëgard tak dlô se, jak i przë-
bëczników: ôd pôrtu w Gdini, przez
gduńscze kamieńce i köscołë w Ölë-
wie, jak jesmë czëlë öbczas uroczëznë.
Materialnym dokaza wdzacznotë za ta
wielewiekówą robota są modła ka-
szëbsczégö wësziwku na podporach
01ivia Star.
Dlô marszôłka pömórsczégö woje­
wództwa nowi budink to udokaznie-
nié rozwiju całégó regionu. Na
przełómanim XX i XXI w. biórowégô
rënku takpôprôwdze w Trzëgardze nie
bëło. Dzysdnia je ôn rechôwóny na
wiacy jak 600 tës. m 2 wiéchrzëznë,
dzaka czemu jesmë westrzód liderów
regionalnëch rënków. Bez wętpienió
mó to cësk na coróz wiakszą inwesti-
cyjną atrakcyjnosc regionu, a co za tim
jidze pówstówanié nowëch firmów
i tworzenie môlów robôtë. Jem ród, że
westrzód nich je Olivia Business Cen­
tre, a terô pówstówający nówëższi bu-
GOSPODARKA
dink w regionie - Olivia Star, jaczi
buszno pôdczorchiwô môżlëwôtë tegô
placu. Bo to nié le môl robötë dlô tësą-
cy lëdzy czë wësokô jakôsc biórowëch
wiéchrzëznów, ale téż plac niewar-
kôwëch zeńdzeniów spólëznowó-kultu-
ralnëch abö edukacyjnëch, a téż rum
wëfulowóny deją wspieraniô firmów
zaczinającëch swoje dzejanié - pöd-
czorchiwôł marszôłk Mieczisłôw
Struk.
Dzaka taczim inwesticjóm Gduńsk
stôwô sa corôz barżi atrakcyjnym rën-
ka robôtë, a młodi, bëlno sztôłcony le­
dze widzę swöja przińdnota i swoje
karierë w najim miesce - dodôł prezy­
dent Gduńska Paweł Adamowicz.
Oliyia Star badze nôwëższim bu-
dinka w nordowi Polsce. Wespół z ji-
glëcama mô ön dochadac do 180 m.
Pierszi pachtarze pöjôwią sa tam -
wedle planów - ju na zymku 2017 r.
RED.
Oliyia Star w lëczbach:
•całownô wësokôsc: 180 m
•nôwëższi pónkt elewacje: 156 m
•wësokösc nôwëższégö pónktu nad
rówizną môrzô: 200 m
• wielëna nadzemnëch szosów: 35
•wielëna pödzemnëch szosów: 3
•całownô wiéchrzëzna: 67,672 m2
•użëtköwô wiéchrzëzna: 59,280 m2
• lëczba parkingówëch môlów: 253
Na spödlim prasowi informacje 01ivia
Business Centre
ZŻYCIA REGIONU
PKM WRACA NA TORY
Lipcowa ulewa spowodowała w Gdańsku i okolicach wiele szkód. W tym kontekście media najczęściej poruszają temat
uszkodzeń na linii Pomorskiej Kolei Metropolitalnej, które doprowadziły do czasowego wyłączenia z ruchu odcinka od
stacji Gdańsk Wrzeszcz do przystanku Gdańsk Port Lotniczy.
T o, co działo się w nocy z 14 na 15 lipca 2016 roku,
mieszkańcy Gdańska zapamiętają na długie lata.
Gwałtowna ulewa, jaka nawiedziła miasto, wyrządziła
liczne szkody i na wiele godzin sparaliżowała życie
w mieście. Niestety, wielka woda spowodowała również
śmierć dwóch osób we Wrzeszczu, który podobnie jak
w roku 2001 ucierpiał najbardziej. Pewnym pociesze­
niem może być fakt, że gdyby po doświadczeniach
sprzed 15 lat nie wybudowano w Gdańsku kilkunastu
zbiorników retencyjnych, tegoroczna ulewa przyniosła­
by jeszcze większe, wręcz niewyobrażalne szkody. Jak
obliczyli meteorolodzy, w Gdańsku w ciągu 14 godzin
spadło 160 litrów wody na metr kwadratowy, co odpo­
wiada dwumiesięcznej normie opadów w naszym regio­
nie. Najwyższe od 65 lat opady sparaliżowały także ko­
munikację kolejową. Uszkodzona została infrastruktura
kolejowa należąca do PKP Polskich Linii Kolejowych
oraz do Szybkiej Kolei Miejskiej w Trójmieście. Najbar­
dziej ucierpiała jednak oddana do użytku w ubiegłym
roku linia Pomorskiej Kolei Metropolitalnej. Ciągnące
się przez morenowe wzgórza tory, na większości odcin­
ków ułożone na nasypach, były łatwym celem dla lejącej
się z nieba wody.
Przygotowanie szczegółowej dokumentacji wszystkich
szkód było zadaniem wymagającym przede wszystkim
czasu. Obszar, który metr po metrze musieli zbadać in­
żynierowie PKM SA i projektanci Transprojektu Gdań­
skiego, to prawie 40 km terenu - licząc łącznie obie stro­
ny 20-kilometrowej linii PKM. Zidentyfikowano 688
miejsc wymagających naprawy, około 75 proc. uszko­
dzeń ma charakter powierzchowny w postaci osunięć
wierzchniej, ochronnej warstwy nasypów kolejowych,
w postaci darni i humusu ułożonych na geowłókninie,
które po nasiąknięciu wodą odspoiły się od właściwej
konstrukcji nasypu i spłynęły po nim. Stało się tak m.in.
dlatego, że PKM jest nową linią (została oddana 30
kwietnia 2015 roku). Tymczasem stosowana do wzmoc­
nienia skarp - takich jak na linii PKM - geowłóknina
jest elementem biodegradowalnym, na którego pełny
rozkład potrzeba około 3 lat. Według ekspertów w przy­
padku linii PKM wierzchnia warstwa ochronna najpraw­
dopodobniej jeszcze nie zdążyła trwale związać się
z konstrukcją nasypu i dlatego osunęła się w wyniku tak
gwałtownych opadów. Co ważne - w żadnym miejscu
nie został uszkodzony rdzeń nasypu, nawet tam, gdzie
po oddzieleniu się warstwy ochronnej płynąca wciąż
woda wypłukała nieco więcej ziemi z nasypu.
Po zidentyfikowaniu wszystkich szkód na linii PKM
wyrządzonych przez lipcową ulewę dokumentacja w tej
sprawie wraz z projektem naprawczym przekazana zo­
stała do ubezpieczyciela. Jednocześnie inżynierowie
z PKM i Budimexu (wykonawca linii PKM) przygoto­
wali kilka scenariuszy działań pod kątem możliwości
wznawiania ruchu na linii PKM. Wspólnie wypracowa­
ne zostało rozwiązanie gwarantujące możliwość przy­
wrócenia ruchu w sposób bezpieczny zarówno dla pasa­
żerów pociągów, jak i ekip naprawczych, które będą
pracować na linii PKM.
Priorytet stanowi przywrócenie ruchu na całym od­
cinku linii PKM. Jednak ze względu na prace naprawcze
komunikacja kolejowa jest przywracana stopniowo. Już
19 lipca pociągi SKM wróciły na trasę Kartuzy - Gdańsk
Port Lotniczy, skąd dalej pasażerowie mogli dojechać do
Wrzeszcza autobusową komunikacją zastępczą, jej roz­
kład jazdy zsynchronizowano z pociągami lub komuni­
kacją miejską, w której honoruje się bilety SKM.
We wrześniu zostanie przywrócona komunikacja na
całej linii PKM, co umożliwi wznowienie połączeń m.in.
z Kartuz do Gdańska Wrzeszcza. Także we wrześniu uru­
chomione ma zostać połączenie z Wrzeszcza przez Port
Lotniczy i Osowę do Gdyni Głównej. Jednak warun­
kiem wznowienia tego połączenia jest zakończenie na­
praw prowadzonych przez PKP PLK na linii 201 Gdynia
- Kościerzyna w okolicy Wielkiego Kacka (lipcowa ule­
wa spowodowała tam także liczne uszkodzenia). Obec­
nie pociągi (z Kościerzyny do Gdyni) jeżdżą w tym re­
jonie tylko po jednym torze, w związku z czym
przepustowość tej linii jest ograniczona, a
TEKST I FOT. S.L.

KOMU PRZESZKADZA MAŁY RUCH GRANICZNY?
M ijają kolejne tygodnie, odkąd Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych i Administracji podtrzymuje decy­
zję o wstrzymaniu małego ruchu granicznego (MRG)
pomiędzy Rzeczpospolitą i obwodem kaliningradzkim
Federacji Rosyjskiej, umożliwiającego mieszkańcom
przygranicznych regionów podróżowanie bez wiz.
W województwie pomorskim z tego przywileju korzy­
stać mogą mieszkańcy Trójmiasta oraz następujących
powiatów: gdańskiego, puckiego, malborskiego i nowod­
worskiego. W województwie warmińsko-mazurskim
prawo to przysługuje mieszkańcom 11 powiatów grani­
czących z obwodem kaliningradzkim lub leżących w bli­
skiej od niego odległości oraz miast na prawach powia­
tów: Elbląga i Olsztyna. Po stronie rosyjskiej przywilej
ten dotyczy wszystkich mieszkańców obwodu kalinin­
gradzkiego. Istotnym wymogiem jest zameldowanie
przez minimum 2 lata w strefie nadgranicznej oraz uzy­
skanie zezwolenia, które wydaje się na 2 lata z możliwo­
ścią wnioskowania na kolejne 5 lat.
Możliwość korzystania z MRG stanowi duże ułatwie­
nie dla mieszkańców stref przygranicznych objętych
umową. Chętnie korzystali z tego przywileju mieszkań­
cy obwodu kaliningradzkiego nieposiadający wizy
(otrzymanie wizy wiąże się z wyższymi kosztami oraz
spełnieniem wielu formalności urzędowych). MRG po­
zwala zaoszczędzić pieniądze i czas. Nie oznacza to jed­
nak, że osoby te mogą swobodnie i bez kontroli przekra­
czać granice. Ten, kto chciałby skorzystać z MRG,
podlega tym samym procedurom, co obywatel posiada­
jący wizę, m.in. przechodzi drobiazgową kontrolę na
granicy. Jedyna różnica jest taka, że Rosjanin posiadają­
cy wizę może przemieszczać się w całej strefie Schengen,
a więc nie tylko po całym terytorium Polski, również
w krajach Unii Europejskiej. Mieszkaniec obwodu prze­
kraczający granicę na zasadach o MRG może poruszać
się jedynie w polskiej strefie przygranicznej, w wymie­
nionych wyżej granicach.
Bezwizowy ruch obowiązywał z Rosją od 2012 roku.
Przepisy o MRG z Rosją oraz Ukrainą (obowiązuje od
2009 roku) zostały zawieszone 4 lipca br. Rząd tłumaczył
swoją decyzję względami bezpieczeństwa podczas szczy­
tu NATO oraz Światowych Dni Młodzieży. 3 sierpnia br.
ruch został przywrócony tylko na granicy z Ukrainą.
Z Rosją (obwodem kaliningradzkim) MRG nie wzno­
wiono. Oficjalny powód - względy bezpieczeństwa.
Tymczasem z powodu wstrzymania MRG najbardziej
tracą mieszkańcy przygranicznych regionów, gdzie wi­
dać spadek liczby turystów z obwodu kaliningradzkiego.
To tam powstały hotele, bary, restauracje i kantory dla
gości z Rosji. Rozwinął się też handel. Rosjanie chętnie
też przyjeżdżają do Trójmiasta. Korzystają na tym wła­
ściciele sklepów i punktów usługowych, a także hotelarze
i restauratorzy. Coraz częściej odwiedzający nasz region
GOSPODARKA
Rosjanie korzystają także z bogatej oferty kulturalnej
i turystycznej Pomorza. O gościach z obwodu wiele mó­
wią statystyki. Według tych tylko w 2015 roku wydali oni
ok. 286 min zł w regionach objętych umową o MRG.
Polakom także opłaca się jechać do Rosji. MRG unie­
możliwił nam wyjazdy po tańsze paliwo. Przepisy bo­
wiem pozwalają na przewiezienie raz na trzy dni tyle
paliwa, ile pomieści bak. Dodatkowo można mieć napeł­
niony karnister. Naszym rodakom opłaca się również
przekraczać granicę, aby po stronie naszego sąsiada ku­
pować papierosy. (To wszystko opłaca się obywatelom,
niekoniecznie państwu jako takiemu).
Gdy w 2012 roku podpisano umowę o MRG, budziła
ona obawy wśród lokalnych społeczności, także wśród
polityków. Obawiano się spadku bezpieczeństwa, wzro­
stu przestępczości czy łamania przez Rosjan postano­
wień o MRG. Kilkuletnie funkcjonowanie umowy poka­
zało jednak, że te obawy były bezpodstawne, a MRG
w istotny sposób przyczynił się do przełamania negatyw­
nych stereotypów po obu stronach granicy. Rosjanie
w Polsce mogą się przekonać na własne oczy, jak wyglą­
da kraj Unii Europejskiej, są zatem w stanie skonfronto­
wać to, co u nas widzą, z tym, co mówi im Kreml i zależ­
ne od niego media. Także Polacy, spotykając Rosjan
w sklepach, restauracjach czy spacerujących po ulicach,
przekonali się niejednokrotnie, że w obwodzie kalinin­
gradzkim mieszkają zwykli ludzie, dla których polityka
ma drugorzędne znaczenie.
Zawieszenie MRG przez rząd może wywołać poczucie
zagrożenia. W rzeczywistości przez ostatnie cztery lata
dochodziło jedynie do intensyfikacji wzajemnych kon­
taktów, co z racji sąsiedztwa nie powinno wcale dziwić.
Dziwi jedynie, że z dobrych doświadczeń obywateli nie
chcą skorzystać niektórzy politycy.
TEKST I FOT. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI
SÉWNIK 2016/POMERANIA/17
WËDARZENIA

P Ó Ł W I E K U K R Ó L O W A Ń1 0
Z leżnoscë 50-lecô körunacje Matczi Bösczi Swiónowsczi na Królewą Kaszëb w Stajszewie ödbëła sa nôuköwô
konferencjo pt. „Sanktuarium Królowej Kaszub w Sianowie - dawniej i dziś".

Öbczas pauzë w obradach uczastnicë móglë nié le zjesc

pôłnié, ale i óbezdrzec dokazë uczniów stajszewsczi szkółë
namienioné Matce Bósczi Swiónowsczi.
Drëdżi dzél konferencje zaczął ks. Leszk Jażdżewsczi,
chtëren gôdôł ó dëchównëch z parafie Swiónowö. Östatny
referat wëgłosył prowadzący öbradë Eugeniusz Prëcz-
kówsczi. Titel jegó wëstąpieniô to: „Geneza i przebieg ko­
ronacji Matki Boskiej Sianowskiej na Królową Kaszub".
Podług autora kórunacjô bëła dokaza módlëtwë i robótë
ósoblëwie uretónëch z wójnë żôłniérzów i partizanów, a téż
ks. Francëszka Grëczë, rzemiasnika Augustina Kówalew-
sczégó i biskupa Kazmierza Józefa Kówalsczégó.
Swój referat głosy ks. prof. J. Perszón Bëtnicë konferencje möglë téż pósłëchac trzech komu­

Z aczała sa w kóscele w Swiónowie, gdze ks. prob. Euge­

niusz Grzadzëcczi öpöwiedzôł uczastnikóm ö remon­
nikatów. Mariusz Szmidka ópówiedzôł ó przekôzanim
repliczi figurczi Matczi Bósczi Swiónowsczi Janowi Pawło­
wi II na Zaspie, ó. Janusz Jadrëszk o początkach piel-
tach, jaczé przeszło sanktuarium ód 2008 roku. Wspóminół
grzimöwaniô do Królewi Kaszëb, a przédniczka KPZ
m. jin. ó wëmianie scanów, ódnowienim wôłtôrzów bócz-
w Swiónowie Danuta Kobiela ö môlu kaszëbsczégö jazëka
nëch i óstatno skuńczony renowacje przédnégó wôłtôrza.
w sanktuarium.
Môla kónferencjowëch óbradów béł Zespół Szkółów m.
Béł téż czas na diskusja, w jaką włączëlë sa m. jin. Teréza
J. Wëbicczégó w Stajszewie. Ökróm referentów, dzejórzów
Höppe, Wanda Lew-Czedrowskó, Marión Jelińsczi, Bruno
Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrzeszeniô i szkólnëch kaszëbsczé-
Cërocczi, Eugeniusz Roszkówsczi a Tomôsz Belgrau.
gó jazëka bëlë téż przedstôwcowie wëszëznów Kartuz i Lëni,
Wszëtczé te wëpöwiedzë - jistno jak referatë i kömunikatë
a przede wszëtczim wiele mieszkańców swiónowsczi parafie.
- östóną wëdóné w pökönferencjowi publikacje.
Jako pierszi wëstąpił ks. prof. Jan Perszón, chtëren kôrbił
Na zakuńczenić uczastnicë óbezdrzelë nowi dokumen­
ó pielgrzimówanim do Swiónowa na spódlim teólogiczno-
talny film o sanktuarium w Swiónowie. Są w nim m. jin.
-dëszpastursczich wskôzów Kóscoła. Referat br. Zbigniewa
öriginalné filmowe kadrë z kórunacje sprzed 50 lat.
Josköwsczégö ó swiatëch kaszëbsczich górach przeczëtôł
Örganizatorama konferencje bëlë: KPZ partë w Baninie
klerik Matéusz Prëczkówsczi. Prof. Andrzej Groth baro
i Swiónowie, Powiatowe Starostwo w Kartuzach, Urząd
pódrobno przedstawił historia Swiónowa w II połowie
Gminë w Kartuzach, Zespół Szkółów w Stajszewie.
XVIII wieku. Nie zafelowało téż muzycznego akcentu. Tekst
Tomasza Fópczi ó Królewi Kaszëb w muzyce Pómórzó za- RED.

prezentowół Janusz Prëczköwsczi. Ödj. DM

Frekwencjo öbczas konferencje bëła baro dobrô. W pierszi rédze Dzélëk wëstôwku pt. „Matka Boska Sianowska oczami dzieci i młodzieży"
öd lewi: ks. E. Grzadzëcczi i ö. J. Jadrëszk

18 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016

 WËDARZENIA / ZACHË ZE STÔRISZAFË
••

LATO Z KASZEBIZNĄ
O
b dwie niedzele (od 27 czerwińca
do 10 lëpinca) lubötnicë kaszë-
biznë i ti, co dopierze chcelë
pöznac naje stronë, jazëk i kultura,
przëchödzëlë na rozmajité zćńdzenia
w Kaszëbsczim Lëdowim Uniwersytece we
Wieżëcë i jezdzëlë na wanodżi pö całëch
Kaszëbach. Pötikelë sa téż z personama,
chtërne dzejają w kaszëbsczi rësznoce,
öbzérelë filmë ö najim regionie, uczëlë sa
spiéwów i tuńców.
Wôżnym pónkta latny szköłë kaszë-
biznë béł wëjôzd do Wdzydz na Zjôzd
Kaszëbów. Szkölôcë pöjachelë téż do öliw-
sczi katédrë na grobë kaszëbsczich
ksążatów, do muzeum w Płótowie i do
Bëtowa, gdze pöznôwelë historia i dzysd-
niowösc zemiów na pólskó-kaszëbskó-
-niemiecczim pógrańczim.
Nie felowało téż zeńdzeniów z lëterata-
ma i lëteraturą. Mést tim nôczekawszim awansowónëch, jaczi pierszé kursë abö nawetka sztudia
bëło słëchanié dokazów Stanisława Pestczi i öpöwiôda- mają ju za sobą.
niô ö jegó żëcym z czółna, öbczas jachaniô uköchóną Organizatora wëdarzeniô bëło Kaszëbskö-Pömörsczé
przez pôéta Zbrzëcą. Zrzeszenie. Latowô szköła kaszëbsczégö jazëka i kulturë
Wiele czasu uczastnicë Latowi szköłë kaszëbsczégô östała dofinancowónô przez Minysterstwô Bënowëch
jazëka spadzywelë , mô sa rozmieć, prawie na uczbach Sprôw i Administracje.
jazëka. Östelë pôdzelony na dwa karna: pöczątkującëch, RED.
chtërny kaszëbizna pöznôwelë czësto öd zôczątku, i za- Ödj. ze zbiérów Ł. Grzadzëcczégö

SŁOWORZ NIEMIECKO-POLSCZI
Czasto je tak, że człowiek nie wié, co mô doma, ale czasa
muszi zrobić pörządk, bë z zadzëwöwanim ödkrëc zataconé
midzë stôrima papiorama skarbë. Ną razą trafił sa Niemiec­
ko-Polski Słownik Kieszonkowy do szkolnego i podręcznego
użycia podług najlepszych źródeł wypracowany z 1857 roku
(sódmé wëdanié). Kö nibë słowôrz jak to słowôrz - taczich
bëło a je wiele, ale nen je ösoblëwi. Pô pierszé temu, że jegö
wëspółautora béł, köle Ksawerégö Łukaszewsczégö, znóny
nama Kaszëbóm z kontaktów z Floriana Cenową - Agustin
Mösbach. Pö drëdżé Słownik nen pöchôdô z bibłioteczi
wejrowsczégô progimnazjum, ö czim swiódczi sztapel ód-
biti na drëdżi kôrce. Potemu, może ju w 1920 roku, czej
nastała na Kaszëbach Polsko, trafił do priwatny bibłioteczi,
bë przeleżeć wiele lat zatacony w sklepie...

SÉWNIK 2016 / POMERANIA /19

KULTURA
Je ju czilelatną tradicją, że w lepińcu i zélniku w gminie Żukowo są pökazëwóné rozmajité filmë ö Kaszëbach. Latos do
öbezdrzeniô bëło jich dzesac.
Duszan Pażdżersczi kôrbi ö filmie „Kaszëbi- pölsczi chazarowie"
aszëbsczi festiwal filmowi zaczął sa w tim roku
w Żukowie od projekcje dwuch dokazów. Nôprzód
„Nad Bałtykiem zielonym" z 1960 r., jaczi öpöwiôdô
ö roböce kaszëbsczich mörsczich rëbôków, a ösoblëwie ö
maszoperiach. Pózni bëtnicë festiwalu zdrzelë na doku­
ment Wiesława Kwapisza „Linia - kaszubska perła", promu­
jący snôżą leńską gmina.
Pöstapné trzë festiwalowe zćńdzenia ödbëłë sa w re­
stauracje Mulk w Miszewku. Öbczas pierszégö z nich gósce
möglë öbezdrzec film ô prof. Gerace Labudze przërëchtowó-
ny przez Uniwersytet Adama Mickewicza w Poznaniu, a téż
czekawé serbsczé wezdrzenié na naj region, jazëk i lëdzy:
„Kaszëbi - pölsczi chazarowie" (to kaszëbskô wersjo serb-
sczégö titułu). Jak gôdôł badący na pôkôzku prof. Duszan
Pażdżersczi, utwórców zainteresowała m. jin. ksążacô histo­
rio Kaszëb, mörsczé tradicje i szlachötë z serbską kulturą.
Na filmowi festiwal przëjachelë téż Ewelina Karczewsko
i Pioter Zatoń, ö chtërnëch jesmë piselë w lepińcowim
numrze najégö cządnika. Jich dokôz ö kaszëbsczich
zwëkach i wierzeniach „Na psa urok" przëcygnął do Mulka
trój lëdztwa, a öbczas diskusje wiele bëło gôdóné chöcle ö
Łisce i czarzelnicach ze Stajszewa.
Öbczas wszëtczich pökôzków nie fetowało öbzérôczów
20 POMERANIA
Öd lewi: przédniczka banińsczego partu KPZ E. Prëczköwskô i utwórcowie
filmu „Na psa urok": P. Zatoń i É. Karczewsko
Dlô uczastników czwiôrtégö festiwalowego zeńdzenio
organizatorze przëszëköwelë jaż trzë öbrazë. Pierszi to „Dar
Adampola" ö pölsczi diasporze w Turëcczi, drëdżi „Zapo­
mniana historia - 66 pułk Kaszubski" (öpöwiôdôł ö nim
specjalny gösc Marión Hirsz, znóny téż Czetińcóm „Pome­
ranii" z artiklów prawie ö kaszëbsczich żołnierzach z tegô
elitarnego ôddzélu), a trzecy film béł namieniony Karolowi
Kreffce, bëlnému Kaszëbie, jaczi je pöchöwóny na żuköw-
sczim smatôrzu.
Pöstapné potkanie stało sa leżnoscą do przëbôczeniô
pöstacji Daniela Czôpiewsczégö. To ö nim öpôwiôdô „Mo­
carz", film z 2015 r. Gósca specjalnym zeńdzenio (tim raza
zôs w Żukowie) béł przędny redaktor gazétë „Dziennik
Bałtycki" Mariusz Szmidka, jaczi przëblëżił uczastnikóm
żëcé Czôpiewsczégö.
Na zakuńczenie festiwalu organizatorze rôczëlë lubótni-
ków filmu do Banina. Tim raza pökôzóny östôł öbrôz
spartaczony z 50. roczëzną körunacje Królewi Kaszëb
„Swiónowskô nasza Matinkô". Przedstôwiô ön historia kul­
tu Matczi Bösczi tak na Kaszëbach, jak i w Kanadze, gdze
w maju latoségö roku ostała przewiozło replika swiónow-
sczi figurczi.
Pô pôkôzku filmu i diskusji przédnik Miastowi Ra-
dzëznë w Żukowie Witold Szmidtka zakuńcził oficjalno VI
Festiwal Kaszëbsczich Filmów, jaczi dérowół równo miesąc
- od 6 lepińca do 6 zélnika.
Örganizatorama wëdarzeniô bëlë: Kaszëbskö-Pömör-
sczé Zrzeszenie part w Baninie, Östrzódk Kiilturë i Spórtu
w Żukowie, Restauracjo Mulk z Miszewka i Prëczköwscë.
Akademio Kaszëbskô. Wespółrobóta: KPZ part w Żukowie,
Koła Wiesczich Góspödëniów w Papowie, Niestapowie,
Tokarach i Miszewie.
DM
Ödj. ze zbiérów E.P.
AdyMwywwyuMyyuuy^
Listy .
red.pomerania@wp.pl
KASZUBI NA ŚWIĘTEJ
GÓRZE POLANOWSKIEJ
- RELACJA Z II ODPUSTU
KASZUBSKIEGO
Tuż przed godziną 11 w sobotę 18
czerwca br. pod figurę św. Ottona
w Polanowie zaczęły zajeżdżać au­
tokary, z których wysiedli kaszubscy
pielgrzymi ze swymi pocztami sztan­
darowymi. Cały ten barwny koro­
wód przy dźwiękach młodzieżowej
orkiestry dętej z Łapalic wspiął się na
Świętą Górę.
Bezpośrednio po powitaniu pąt­
ników przez o. Janusza Jędryszka
odczytane zostało opracowanie ks.
Krzysztofa Tuska, salezjanina z Ko­
bylnicy, przybliżające nam sylwetkę
świętego Faustyna oraz jego patronat
nad księstwem Gryfitów. I znowu za­
brzmiała we franciszkańskim Sank­
tuarium Matki Bożej Bramy Niebios
kaszëbskô mowa. Po raz pierwszy od
XVII w. odmówiono różaniec w języ­
ku kaszubskim, tę mowę było słychać
także w liturgii słowa odpustowej
Mszy Św., w tym w homilii wygło­
szonej przez diecezjalnego kapelana
Kaszubów w Gdańsku ks. dra Leszka
Jażdżewskiego, a na koniec w prze­
mówieniu prezesa Zarządu Główne­
go ZKP Łukasza Grzędzickiego. Przy
ołtarzu śpiewała i grała Kaszubska
Kapela Rodzinna „Bas" z Sierako­
wic. Po raz pierwszy zaprezentowano
pieśń „Polanowskiej Bramie Niebios
w hołdzie", do tekstu ks. Januarego
Żelawskiego, muzykę skomponował
Henryk Klasa.
Podczas posiłku (organizatorzy
przygotowali dla pielgrzymów smacz­
ną grochówkę) ponownie zagrała
młodzieżowa orkiestra dęta oraz
kapela „Bas". Wystąpiły też dzieci -
Słunószka z Kartuz - które zebrały
najwięcej braw za tańce regionalne.
Cieszy mnie to, że w propagowaniu
kultury regionalnej biorą udział lu­
dzie młodzi, a nawet najmłodsi.
Sanktuarium polanowskie odwie­
dziło w tym roku o 200-300 pątników
więcej niż w roku ubiegłym, a wiado­
mo to stąd, że rozdano nieco ponad
tysiąc pamiątkowych znaczków, za­
projektowanych przez Piotra Kłobu-
cha. Dla pielgrzymów przygotowano
także bezpłatne, specjalne wydanie
„Polanowskich Wiadomości Samo­
rządowych" oraz obrazek z ikoną św.
Faustyna.
Sama ikona, napisana przez Renatę
Kowalczyk i Andrzeja Binkowskie­
go w maju 2016 r., zdobiła podczas
uroczystości ołtarz polowy, zaimpro­
wizowany w wejściu do pustelni. Naj­
ważniejszym wydarzeniem ekume­
nicznym tegorocznego odpustu było
bowiem sprowadzenie na Świętą Górę
relikwii św. Faustyna z Perugii. Na tę
okazję gliniany relikwiarz wykonał Pa­
weł Sela, artysta ludowy z Gowidlina.
Relikwiarz wniosła pielgrzymka z pa­
rafii Niepokalanego Poczęcia NMP
w Gowidlinie, a uroczysty akt przeka­
zania podpisali ks. proboszcz Leszek
Knut oraz o. Janusz Jędryszek. Do
neogotyckiej świątyni gowidlińskiej
relikwie św. Faustyna trafiły za sprawą
biskupa chełmińskiego w 1868 r. i tam
dotychczas spoczywały w mensie ołta­
rza bocznego. Święty Faustyn, biskup
z Perugii, zginął śmiercią męczeńską
ok. 250 r. n.e., gdy Rzymem władał ce­
sarz Decjusz. Sceny jego męczeńskiej
śmierci wyryte są w prawym skrzydle
gotyckiego tryptyku katedry w Ka­
mieniu Pomorskim. Twierdzenie, że
był pierwszym patronem Kaszubów
jest jak najbardziej uzasadnione, po­
trójny patronat nad diecezją kamień­
ską dzielił z Najświętszą Marią Pan­
ną i św. Janem Chrzcicielem. Święta
Góra w połowie XIV w. znalazła się
w tejże diecezji. W brewiarzu z tam­
tych czasów można odnaleźć antyfo-
nę: „O felix Cassubia, salutis indubia,
propter Faustini caput, huc translatum
beatum" (O szczęśliwe Kaszuby, z po­
wodu ratunku niewątpliwego poprzez
głowy Faustyna tutaj sprowadzenie
błogosławione). W dobie reformacji
kult św. Faustyna zanikł, a relikwie
gdzieś się zapodziały.
W kolejnych odpustach wezmą
udział pielgrzymki z sanktuariów
Matki Boskiej z całego Pomorza.
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 21
 LISTY/WAŻNE DATY
W ubiegłym roku odwiedziła Polanów
figurka Matki Bożej Królowej Kaszub
z Sianowa, tegoroczna pielgrzymka
z Wejherowa przybyła z feretronem
Matki Boskiej Wejherowskiej, a któ­
ra Madonna odwiedzi Sanktuarium
w roku przyszłym, jeszcze nie wiado­
mo. Wiadomo za to, że kolejne odpusty
REMUS I TRĄBA
W KÖSCERSCZIM
BROWARZE
We strzoda 20 lepińca 2016 roku
w Kóscérznie miôł môl wëstôwk
ödjimków Andrisa Cupczi - foto­
reportera, dokumentalistę, ód 28 lat
sparłaczonégö z fótografnym aparata
- zatitlowóny „Remus i Trąba".
Pierszi wëstôwk Cupczi pt. „Spraw­
ni inaczej" béł pókôzóny w Miesczi
Bibliotece w Köscérznie. „Twarze, któ­
re. .." óbzérelë jesmë w kóscersczi Ga­
lerii „Wiktoria" i w Dodomie Muzów
w Toruniu, a „Z nadzieją ku wiośnie"
w rôtëszu w Köscérznie. „Jeden dzień"
- tak óstół pózwóny happening, jaczi
ödbéł sa pod storą kóscerską mle­
czarnią. „W górę serca" - na wëstawa
bëła nôpiérwi w Strzelnice (wrócony
do żëcô dzaka staraniom Kaszëbskó-
-Pömörsczégô Zrzeszeniô), a późni
ósta przewiozło w Bieszczadë. „Dzień
Burego Misia" w ódjimniacach An­
• DZIAŁO SIĘ WE WRZEŚNIU • DZIAŁO SIĘ WE WRZEŚNIU • DZIAŁO SIĘ WE WRZEŚNIU •
I IX1966 - ruszyła jedna z największych w Polsce
fabryk porcelany: Zakład Porcelany Stołowej„Lubiana"
SA w Łubianie. Produkowane są tutaj m.in. wyroby
z motywami kaszubskimi, których inicjatorem był
ówczesny zastępca dyrektora dr Benedykt Karczewski.
14IX1886 -w Brusach urodził się dr Michał Szuca,
filomata pomorski, kaszubolog, ekonomista i nauczy­
ciel w Wolnym Mieście Gdańsku, wykładowca banko­
wości w wyższych uczelniach w Polsce międzywojen­
nej, współzałożyciel Towarzystwa Młodokaszubów,
działacz społeczny. Od 1932 mieszkał w Sopocie.
II września 1939 został aresztowany i osadzony
w Stutthofie, gdzie zginął 22 marca 1940. Pochowany
jest na Cmentarzu Zasłużonych na Zaspie w Gdańsku.
22 / POMERANIA / WRZES Ń 2016
będą się zawsze odbywały w sobotę po
12 czerwca. Wiadomo też, że bez wy­
datnego wsparcia zamierzenia przez
burmistrza Polanowa Grzegorza Lip­
skiego, Zarządu Głównego ZKP i jego
oddziałów terenowych, bez zaangażo­
wania o.o. franciszkanów z prowincji
gdańskiej i kaszubskich kapłanów oraz
drisa Cupczi öbzérelë jesmë u nieful-
sprawnëch w molu, co sa zwie „Osa­
da Burego Misia" (w Watwiach, dzélu
wsë Nowi Klincz). Z wëstôwku na
Psychiatricznym Öddzélu kóscersczé-
gó szpitala dwa z ódjimków pöjachałë
jaż do Nowégö Jorku.
Ösoblëwô je tematika, włôsny na
nia pózdrzatk, ódjimków kóscer-
sczégó dokumentalistę i ósoblëwé są
môle jich pókazywanió. Na latosym
Zjezdze Kaszëbów we Wdzydzach
pôtkôł jem Remiisa najich czasów.
Doszedł na zjôzd piechti, dobiwającë
42 km. Czejbë jem nie pôtkôł tegô
człowieka, nie bëłobë tegô wëstôwku
- tłomacził usôdca óbczas promo­
cji geneza swöjégö dokazu „Remus
i Trąba". Sprôwcą bëlnégö brzadu
ökôzôł sa Janusz Jank z Łątczińsczi
Hëtë, chtëren westrzód bôkadoscë
póstacjów na 40 ódjimkach óbzérôł
też sebie, maszerëjącégó równym,
gwësnym kroka do Wdzydzów na
zeńdzenie ze swójókama.
19 IX1466 - zakończyła się wojna trzynastoletnia
między królem polskim Kazimierzem Jagiellończy­
kiem, stanami pruskimi i wielkim mistrzem zakonu
krzyżackiego Ludwikiem von Erlichshausenem. Pomo­
rze Gdańskie wraz z Ziemią Chełmińską znalazło się
pod władzą Polski. Odzyskane przez Rzeczpospolitą
ziemie na zachód od Wisły utworzyły województwo
pomorskie.
21 1X1946 - w Szczecinie rozpoczął obrady Zjazd
Kaszubów, który trwał dwa dni. Zjazd nazwano Świę­
tem Kaszubów Zachodnich w Szczecinie lub Kongre­
sem Ludności Autochtonicznej Pomorza Zachodniego.
Zjazd zorganizowały ówczesne władze komunistyczne,
miał charakter propagandowy.
innych ludzi dobrej woli organizacja
odpustu nie byłaby możliwa. Wesprzyj­
my organizatorów swoją obecnością
w latach następnych!
Do uzdrzeniô w przińdnym roku!
WACŁAW NOWICKI
Fot. ze zbiorów E.P.
W miono góspódórzów môla wës-
tôwku bëtników pötkaniô witôł Bóle-
słôw Gut, a ó usôdcë ódjimków i jegó
uróbku pöwiôdôł Adóm Plutowsczi.
Andris przërôcził mie do pówiedzeniô
czile słów o arcëdokazu Aleksandra
Majkówsczégó Żëcé iprzigôdë Remiisa.
Przëwöłôł wespólné czedës naju roz-
pöwiôdanié so ó ny ksążce i dzelił sa
swójim ódkrëcym pö ji przeczëtanim.
A niejedny gôdają, że to je le ksężka ô
jaczis królewiónce, jaczis zjawach...
- gôdôł późni do mie ji czetińc Andris
- a kôżdi Kaszëba, i nié leno, bë muszôł
ja znac, cobë zrozmiec kaszëbską dësza.
Strach, Trud i Niewôrto je za nama
- uscysnalë jesmë so race, jakbë na
znanka piakny drëszbë bohaterów
dokazu: Remusa i Trąbë. Góspódórze
róczëlë na kawa i kuszczi, a téż, zgod­
no z tradicją te mola, do ószmakanió
köscersczégö piwa. Wôrt bëło zazdrzec
do Browaru w Kôscérznié i wrócëc do
pózjazdowëch wspominków.
FELICJO BÔSKA-BÖRZËSZKÖWSKÔ
• 23 IX 1966 - decyzją Rady Ministrów utworzono
Słowiński Park Narodowy o powierzchni 18,069 ha
z siedzibą w Smołdzinie.
•241X1856 - w Niwach k. Chojnic urodził się Mak­
symilian Karol Marceli Łukowicz, lekarz, podróżnik, et­
nograf, kolekcjoner. Przez 30 lat mieszkał w Australii.
W1921 osiadł w Sopocie, gdzie kupił willę, w której
umieścił swoje bogate zbiory. Zmarł 8 kwietnia 1943
w Berlinie.
•281X1946 - zmarł prof. dr Józef Mikkola, fiński
slawista, prof. Uniwersytetu w Helsinkach, badacz Sło-
wińców, autor kilku rozpraw naukowych o Kaszubach,
członek honorowy Polskiej Akademii Umiejętności
w Krakowie. Urodził się 6 lipca 1866.
Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie
 HISTORIA

Lato roku 1939

Granica dwóch światów na łamach prasy

PIOTR SCHMANDT

Wrzesień żagwiący, jak napisał Melchior Wańkowicz. Miesiąc, który odmienił losy Polski tak dalece, że jako naród od­
czuwamy jego skutki przez niemal osiemdziesiąt lat. I odczuwać będziemy zawsze, w rozmaitych sferach. Są nimi bowiem
olbrzymie straty demograficzne i związana z nimi radykalna przemiana struktury ludnościowej, znacząca dewastacja
przemysłu, handlu i rolnictwa, zniszczenie i grabież dóbr kultury, skalą porównywalne może tylko ze szwedzkim poto­
pem, radykalna zmiana granic, powiązana z trzema wymienionymi elementami, i później komunizm, który miał za
zadanie stworzenie nowego człowieka i jego otoczenia.

Świat, w którym żyjemy w dużej mierze stanowi pokłosie
tamtego września i wojny, a także długich lat, które po
niej nastąpiły. Dlatego tamten wrzesień jest taki ważny.
Spoglądając na okres międzywojenny, włącznie z okre­
sem bezpośrednio poprzedzającym wybuch wojny, do­
strzegamy tę kolosalną przepaść między rozwiązaniami
politycznymi, społecznymi, kulturowymi, wreszcie oby­
czajowością lat 20. i 30. a tym, co nastąpiło jesienią 1939
roku. Jak wyglądałby nasz świat, gdyby nie wojna?
Na Pomorzu, na Kaszubach okres kampanii wrześnio­
wej i czas tuż po jej zakończeniu był równie dramatyczny,
co w innych rejonach Polski. Należy pamiętać, należy
powtarzać sobie i następnym pokoleniom wszystko, co
tylko zachowało się w ludzkiej pamięci i na kartach roz­
maitych dokumentów, gazet, książek, rozpraw. Warto też
spojrzeć na okres poprzedzający wybuch wojny. Wtedy
obraz będzie pełniejszy, chociażby poprzez uświadomie­
nie sobie owego kontrastu, owej graniczności września.
dzie świętować Zmartwychwstanie Pańskie na pełnym
morzu. Stacja Morska w Gdyni prowadzi badania nad
soleniem dorszy. W gdyńskim kinie „Polonia" oglądać
można film „Rena" z udziałem m.in. Kazimierza Juno-
szy-Stępowskiego i Stanisława Sielańskiego (Na scenie
pełna humoru rewia w wykonaniu artystów scen stołecz­
nych). Natomiast w Kartuzach, co musiało cieszyć, wyga­
sała pryszczyca.
W tygodniku turystycznym „Jedziemy" wydawanym
w Warszawie pod datą 13 sierpnia znajdziemy na stronie
pierwszej duży artykuł zatytułowany „Budujemy kąpieli­
ska morskie godne wielkiej Gdyni...", z podtytułem „Rytm
twórczej pracy na polskim wybrzeżu". Tekst zwraca uwagę
na mniejsze ośrodki letniskowe, takie jak Jastarnia, Cha­
łupy, Wielka Wieś, Jastrzębia Góra. Wskazane zostały do­
tychczasowe wady, np. tandetna mała architektura, ale też
przedstawiono ambitne plany na przyszłość: Tu na drodze
w kierunku Tupadeł zbudujemy kościół; tu powstanę

PRZEDWRZEŚNIOWA (DWOISTA)
RZECZYWISTOŚĆ
Port w Gdyni pracuje pełną parą. Lato upalne, więc Ja­
starnia pęka w szwach, w pensjonacie Lido artyści, boga­
ŚP
cze, oficerowie sanacyjni i cała menażeria pięknoduchów ŚP.
NIEZNANY ,
_ NIEZNANY I
T
MĘŻCZYZNA'
pragnących się pokazać. Na Kaszubach już dawno po 'MĘŻCZYZNA

żniwach. Granica z Niemcami, od północnych krańców

Jeziora Żarnowieckiego dalej na południe, jest miejscem
codziennej pracy i dorabiania sobie w sektorze drobnego
przemytu. Każdego lata to samo. Jednak w prasie daje się
zaobserwować nastrój napięcia. Zarówno w relacjach,
w opisywaniu faktów, jak i w komentarzach politycznych.
I to są dwie skrajności, a właściwie dwa dopełniające się
elementy przedwrześniowej rzeczywistości.
Kwietniowy „Mały Dziennik" opisuje, jak na polskich
statkach spędza się Wielkanoc, gdy marynarzom przyj­ Nekropolia w Piasnicy

SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 23

HISTORIA
nowoczesne, lecz w stylu kaszubskim utrzymane wielkie
hale targowe, a w ich sąsiedztwie ośrodek miejski Jastrzę­
biej Góry i bulwaru. Kamienice i sklepy oraz hotel popular­
ny na 400 osób. Oczywiście, garaż zbiorowy na 30 boksów,
oczywiście - parking w centrum kąpieliska, a w jego nieda­
lekim sąsiedztwie lotnisko sportowe. Ta sama gazeta za­
pewnia, że Nad morzem nie odczuwa się wcale atmosfery
wojennej. Ruch turystyczny i kąpieliskowy, mimo bliskości
Gdańska, skąd wychodzą różne niepokojące wieści - od­
bywa się zupełnie normalnie.
Mimo tego typu informacji, nie sposób nie zauważyć
rosnącego napięcia. W „Gazecie Kartuskiej" z 8 czerwca
można przeczytać o nowej mowie kanclerza Niemiec,
o tym, że papież mimo wszystko wierzy w trwały pokój,
o szczegółach dotyczących przymierza z Anglią i Francją,
wreszcie o tym, że nie boimy się wojny gospodarczej.
Obok tego czytelnicy żyją informacjami „pozawojenny-
mi". Dziwią się wprawdzie nieustannym ulewom w Jugo­
sławii, czytają o pożarze na dworcu głównym w Warsza­
wie, ale też dowiadują się, że kartuska poczta będzie
w Boże Ciało zamknięta dla publiczności, a w tenże dzień
Polskie Radio nada z Warszawy o godz. 21.40 słuchowi­
sko „Księżycowy kawaler".
„Gryf Kościerski" z 22 lipca zamieszcza sporo zwy­
kłych ogłoszeń i informacji. Licytacja nieruchomości na­
leżącej do dłużnika Willego Tramborga. Chęć sprzedaży
ok. pół morgi żyta na pniu. Mistrz stolarski poszukuje
ucznia. Tego typu notki mogłyby równie dobrze ukazać
się dziesięć lat wcześniej. Jednak znaczna część numeru
to właściwie oczekiwanie na zbliżającą się wojnę. „Wódz
koalicji gen Gamelin przybywa do Polski (Współdziała­
nie lotnictwa polskiego z lotnictwem Polski i Anglii)"
„Rozmowy sztabowe rozpoczęte (Gość brytyjski na przy­
jęciu u marszałka Śmigłego-Rydza)", „Koncentracja Zw.
Rezerwistów w pow. kościerskim", „Góring lustruje forty­
fikacje zachodnie".
Zresztą już wiosną schemat przywołany na przykła­
dzie gazet z Kartuz i Kościerzyny dominuje w kaszubskiej
IV WZIĄĆ PRZED SIĘ I
'Kochanowski
Mur Poczty Polskiej w Gdańsku
24 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
i w ogóle pomorskiej prasie codziennej, która z natury
rzeczy, jest bardziej niż np. tygodniki turystyczne skon­
centrowana na informacjach bieżących. Oto wejherowska
„Gazeta Kaszubska" w maju donosi o budowie dużej,
25-metrowej latarni morskiej w Jastarni, o dyżurze lekar­
skim dr. Tapera w czwartek 18 maja, o zebraniu Związku
Pszczelarzy w Luzinie w lokalu p. Samp, ale prawdziwe
„breaking news" dotyczą fałszerstw związanych ze spisem
powszechnym w Niemczech, z podpisaniem niebezpiecz­
nego paktu włosko-niemieckiego, czy też wysypu szpie­
gów niemieckich w północnoafrykańskich koloniach
Francji.
W przywołanych kaszubskich gazetach codziennych
pojawiają się regularnie teksty dotyczące zbiórek na Fun­
dusz Obrony Narodowej, często przy okazji rozmaitych
festynów i uroczystości.
Publicystyka regionalna wskazywała na zagrożenie
płynące ze strony Niemiec. „Klęka" z marca 1939 r. pisze
wprost: Po ostatnich zdarzeniach w Europie środkowej, tj.
wchłonięciu Czechosłowacji, przyjrzyjmy się kwestii nie­
mieckiej w Polsce. Te same metody prowadzone przez
Niemców w Czechach, których rezultatem był haniebny
upadek tego państwa, Niemcy w całej rozciągłości starają
się stosować u nas. W dalszej części artykułu opisana jest
siła materialna obywateli polskich pochodzenia niemiec­
kiego, ich firmy, spółki, spółdzielnie, banki, wreszcie roz­
mieszczenie populacji niemieckiej na polskich ziemiach
zachodnich. Tekst kończy się zdecydowanie, co wiele
mówi o nastrojach społecznych: Z Prusakiem można roz­
mawiać tylko po Grunwaldzka, a nie po monachijsku.
Zbliżoną tematykę porusza pismo zwalczające (z wza­
jemnością) „Klekę" - „Zrzesz Kaszëbskô" w artykule
„Provokacjô czë vëmuszanjé". Czytamy tam, w nawiąza­
niu do tytułu: Z pevnoscą jedno i dregji służi militarnimu
barbarziństvu hitlerovskjimu. To sistem po dregji stronje
panejąci czënji takji spustoszenie vestrzod Słovjanov. I no-
barzij ślepi muszą przezdrzec i przekonają sę, że zbliżô sę
novjększô njebezpjecznosc, kjej drogji po-
liticzni sę v... Berlinje. Takji vizitë grzecz-
noscovi następivalë przed stracenjim
svobodë państvovi i narodni Czechov ë
Słovacji.
Ostatni dzień pokoju. „Wieczór War­
szawski" donosi o buncie ludności Gdań­
ska przeciw władzom. Gauleiter Forster
miał nawet uciec do Berlina. Oczywiście
był to, jak dziś powiedzielibyśmy, fakt
medialny. W gazecie także notka o wzo­
rowym przebiegu mobilizacji we Francji
i trudnej sytuacji Mussoliniego na arenie
międzynarodowej. Najważniejsze jednak
zdanie zamieszczone jest na stronie
pierwszej, zaraz pod nazwą gazety: Pol­
ska czeka gotowa z bronią u nogi. A że,
mimo wszystko, wojna jeszcze nie wybu­
 HISTORIA

chła, czytelnik znajdzie też np. informację, że Miejska

Szkoła Baletowa przy Teatrze Wielkim przyjmuje zapisy
dzieci od lat 7 do 10 na ul. Trębackiej 10.

NADSZEDŁ 1 WRZEŚNIA
Od świtu Polska już wiedziała, że się zaczęło. Że rozpo­
częła się walka na śmierć i życie. Warszawski „Czas - 7
wieczór" z tego dnia zamieszcza orędzie prezydenta Mo­
ścickiego „Ramię przy ramieniu do boju aż do pełnego
zwycięstwa. Wodzem naczelnym Armii Polskiej marsza­
łek Śmigły-Rydz. Stan wyjątkowy w całym państwie",
„Powszechna mobilizacja w Anglii i Francji", „Konferen­
cje wojenne u Daladiera". To wiadomości życzeniowe lub
bardzo ogólne. Pojawiają się jednak konkrety: bombar­
dowanie polskich miast, w tym Pucka i Tczewa, wyjazd
z Gdańska wysokiego komisarza Ligi Narodów Burck-
hardta i „przywrócenie" miasta Rzeszy przez gauleitera
Forstera. Cały kraj mobilizował się do walki. Gazeta po­
daje, że (...) mieszkańcy Warszawy na posterunkach, że
(...) miasta Lubelszczyzny przygotowane do obrony, że
P.C.K. tworzy punkty odżywczo-sanitarne dla żołnierzy.
Armia niemiecka liczyła ponad 1,85 miliona żołnierzy.
Miała 10 tysięcy dział, 2800 czołgów, ponad 2000 samo­
lotów. Polskie siły były znacznie mniej imponujące, dość
powiedzieć, że zmobilizowanych żołnierzy było tylko
około miliona.
1 września o 4.45 Niemcy zaatakowali Polskę na całej
długości granicy (z wyjątkiem Wielkopolski). Na terenie
Wolnego Miasta Gdańska uderzyli na Wojskową Skład­
nicę Tranzytową na Westerplatte i Pocztę Polską. Do 9 Ruiny wartowni na Westerplatte
września trwała tzw. bitwa graniczna. Do najsłynniej­
szych walk doszło pod Mokrą, Mławą i w Borach Tuchol­ gusta Webera, który przed miesiącem zbiegł do Gdańska
skich. W pamięci Pomorzan ważna jest szarża 18 Pułku z uwagi na grożącą odpowiedzialność sądową z racji jego
Ułanów Pomorskich pod Krojantami, wspomniane We­ udziału w akcji antypaństwowej. Banda zabrała z zagrody
sterplatte i Poczta Polska, ale także obrona Rejonu Umoc­ Webera 3 konie i bydło przeprowadzając je na teren Gdań­
nionego Hel i Kępy Oksywskiej. Bitwa pod Wizną, nad ska. Bandę prowadził zbiegły na terytorium Gdańska We­
Bzurą, obrona Warszawy, Modlina, wiele innych miejsc, ber. W chwili, kiedy 2 rolników sąsiadujących z zagrodą
zdarzeń, dat składa się na wojnę obronną 1939 roku. Webera zamierzało zawiadomić posterunek policji pań­
W pierwszym dniu wojny „Kurier. Dobry Wieczór!" stwowej (...), hitlerowcy oddali do nich trzy strzały, nie
na pierwszej stronie podaje: Rozbójnicy świata - Niemcy raniąc jednak nikogo.
napadli dziś na Polskę. Wojna o wolność Narodu rozpoczę­
ta. Dużo tu informacji z Pomorza, niekiedy niesprawdzo­ POTEM BYŁA PIAŚNICA...
nych i mających wlać w serca napadniętych otuchę. Ga­ 4 września prasa z entuzjazmem informuje o szczegółach
zeta podaje, że Polacy z Gdańska tworzę gdańską brygadę przystąpienia Anglii i Francji do wojny. Noty, zapewnie­
(...). W punktach Gdynia, Tczew, Toruń i Kościerzyna po­ nia, domniemane pierwsze starcia z Niemcami... Ale też
wstały komitety uchodźców z Gdańska przy powiatowych masowy apel do kobiet o oddawanie krwi, o czujność wo­
komendach przysposobienia wojskowego. Jakby mimocho­ bec dywersantów i porady, jak najskuteczniej korzystać
dem podaje się jednak, że Forster ogłosił wspomniane już z przeciwbombowych schronów. Uderzający jest brak
przyłączenie Gdańska do Rzeszy. Na kolejnych stronach informacji o bieżącej sytuacji na froncie. Tajemnica woj­
pojawiają się informacje, wtedy i dziś poruszające, po kil­ skowa, ale też chyba konsternacja postępami Niemców
kudziesięciu latach będące również ważnym dokumen­ i chęć uniknięcia defetystycznych nastrojów.
tem historycznym: Wczoraj o godz. 12-ej opodal miejsco­ 17 września nastąpiła agresja Związku Sowieckiego,
wości Węgorzyno (pow. kartuski) oddział 40 hitlerowców rozpoczęta od zniszczenia strażnic Korpusu Ochrony Po­
gdańskich przekroczył granicę polsko - gdańską docierając granicza. Miała niejedno oblicze. Od dezorientacji więk­
do położonej o 300 m. od granicy zagrody niejakiego Au- szości polskich wojsk, aż do bohaterskiej obrony Grodna.

SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 25

HISTORIA
• kownia. Auschwitz i Katyń. I Wołyń.
I WRZEŚNIA t'B9 ROKU
O00DZ. 4* .
ROZPOCZĘŁA SIĘ II WOJNA SWIAJOW
ZRZUCONE ROMBV OBRÓCIĆ W GRU
Kamień w Wieluniu upamiętniający wybuch wojny
Niewątpliwie była ciosem w plecy, który przyspieszył
upadek państwa.
W dwa dni po tej dacie „Dziennik Chicagoski" pocie­
sza, że Centrum kraju nadal w rękach polskich. Ostrzega
jednak, że Niemcy i Sowiety podzielić się mają centralną
Europą. Dziennik podaje informację o legendarnej dziś
ucieczce ORP „Orzeł" z portu w Tallinie. Natomiast
z wrażeniem tragikomicznym czyta się, również z per­
spektywy roku 2016, artykuł zatytułowany Francuzi wal­
czą z furią.
„Kurjer Poranny" z 19 września uspokaja, w kontek­
ście przedpola Warszawy: Na odcinku zachodnim spokój.
Nieprzyjaciel nie przejawiał większej działalności. Przy­
znaje jednak, że Wojska sowieckie na terytorium polskim.
W samej stolicy ukazuje się jeszcze kilka tytułów pra­
sowych, w tym „Express Poranny" i „Wieczór Warszaw­
ski". Coraz więcej w nich informacji o okrucieństwie na­
jeźdźców wobec ludności cywilnej, o palących się
gmachach użyteczności publicznej i zabytkach, o prowi­
zorycznych garkuchniach i polowych punktach opatrun­
kowych.
„Ilustrowany Kuryer Codzienny" wydawany w Krako­
wie podaje 27 września tragiczny w swej wymowie ko­
munikat: Warszawa kapituluje. Na pierwszej stronie duży
artykuł zatytułowany „Ribbentrop znów w Moskwie. Po­
nowny dowód niemiecko-rosyjskiej współpracy". W ga­
zecie także fotografie ze słynnej defilady niemiecko-so-
wieckiej w Brześciu nad Bugiem. Kiedy baczniej wczytać
się w teksty artykułów, widać, że to już treść, która w na­
stępnych miesiącach i latach charakterystyczna będzie
dla prasy „gadzinowej" wydawanej po polsku przez
Niemców. 27 września Kraków był już w niemieckich rę­
kach... Tymczasem w gazecie ostrożnie, jeszcze dość ła­
godnie, aby czytelnicy nie odrzucili tytułu, aby się przy­
zwyczajali, chociaż jak memento, jak podzwonne dla
26 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
umierającego świata, pobrzmiewają słowa: Ponowna wi­
zyta ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy jest dowodem
tego, że niemiecko-rosyjska współpraca jest niezachwia­
nym fundamentem dla przyszłego nowego porządku w Eu­
ropie wschodniej.
Potem była Piaśnica i Las Szpęgawski. Palmiry i By-
I czterdzieści pięć lat zależności od Moskwy. Czas
zbrodni i marnotrawionej energii społecznej, ale też od­
dolnego budowania przyczółków wolności. Czas, który
przyniósł nowe granice: na zachodzie wymarzone przez
pokolenia Polaków (co władze PRL w perfekcyjny sposób
wykorzystywały w niezliczonych publikacjach, na plaka­
tach, w filmach), a na wschodzie będące skutkiem napa­
ści Sowietów i ich wielkoruskiego nacjonalizmu.
Ponad ćwierć wieku budujemy nową Polskę. Jak już
wspomniano, wiele czynników ją konstytuujących jest
również efektem, choć już nie zawsze bezpośrednio do­
strzegalnym, tamtego żagwiącego Września.
Literatura wykorzystana
WYDAWNICTWA ZWARTE
• Dzieje Polski. Atlas ilustrowany, red. W. Sienkiewicz
i E. Olczak, Warszawa 2008.
• Kronika Polski, red. A. Nowak, Kraków 1997 (wyd. 2
w 2001, wyd. 3 w 2005).
• Wojsko Polskie 1939-1945. Barwa i broń, opr. S. Komor­
nicki, Z. Bielecki, W. Bigoszewska, A. Jońca, Warszawa
1990.
WYDAWNICTWA CIĄGŁE
•„Czas - 7 wieczór" 1939, Nr 242 z 1 września.
•„Dziennik Chicagoski" 1939, R. L, Nr 221 z 19 września
(reprint zam. w „Gazetach Wojennych", Warszawa
1996).
•„Ilustrowany Kuryer Codzienny" 1939, R. XXX, Nr 257
z 27 września (reprint zam. w „Gazetach Wojennych",
Warszawa 1996).
•„Jedziemy. Tygodnik turystyczny" 1939, Nr 30 z 13
sierpnia.
•„Gazeta Kartuska" 1939, R. XVIII, Nr 68 z 8 czerwca.
•„Gazeta Kaszubska" 1939, R. XVIII, Nr 114 z 18 maja.
•„Gryf Kościerski" 1939, R. VIII, Nr 58 z 22 lipca.
•„Klęka. Tygodnik wielkiego Pomorza" 1939, R. III,
Nr 5-13 z 26 marca.
•„Kurjer Poranny" 1939, R. LXIII, Nr 258 z 19 września.
•„Kurier. Dobry Wieczór!" 1939, R. XVIII (X), numer
z 1 września (reprint zam. w „Gazetach Wojennych",
Warszawa 1996).
•„Mały Dziennik" 1939, Nr 98-99 z 8-9 kwietnia.
•„Wieczór Warszawski" 1939, R. X, Nr 246 z 31 sierpnia
(reprint zam. w „Gazetach Wojennych", Warszawa
1996).
•„Zrzesz Kaszëbskô" 1939, R. VII, Nr 4.
Fot. S.L.
 SZTUKA

CASSUBIANA RYSZARDA STRYJCA fi

O EKSLIBRISACH - NIE TYLKO Z GRYFEM
JÓZEF BORZYSZKOWSKI

W roku przyszłym minie 20 lat od śmierci Ryszarda Stryjca (1932-1997) - wspaniałego grafika, artysty, biblio­
fila, człowieka! Słyszymy niekiedy, że o nim zapomniano... Warto jednak pamiętać, że nie wszędzie, albowiem
tak za życia, jak i po śmierci o jego twórczości napisano sporo, nie tylko na kartach katalogów, publikowanych
przy okazji wielkich indywidualnych wystaw (a i zbiorowych, np. exlibrisów), nie tylko w języku polskim.

N iemniej owe katalogi, bogato ilustrowane, są najcen­

niejsze. Należą do nich: Urlike Becker, Nils Buttner,
Ryszard Stryjec ais Zeichner und Radierer (Ost-Akademie
Liineburg 1993), Ryszard Stryjec. Rysunek, grafika, exlibris,
pod red. Magdaleny Olszewskiej (Gdańsk 1998) i dotąd
najbogatszy - towarzyszący wystawie z 2002 roku - Ryszard
Stryjec. Rysunek i grafika z kolekcji Państwowej Galerii Sztu­
ki w Sopocie (Sopot [b.r.w.]).
Pamiętając o obecnych w tytule ekslibrisach, wypada przy­
wołać poświęcone wyłącznie tej dziedzinie twórczości Stryj­
ca najcenniejsze artykuły: Janusz Szymański „Nad ekslibrisa­
mi Ryszarda Stryjca", „EL", nr 10 (2/94; Warszawa 1994, red.
Janusz Szymański i Janusz Miliszkiewicz) oraz Robert Mazur
„Ekslibrisy Ryszarda Stryjca", „Ex Biblioteca. Magazyn Gra­
fików i Kolekcjonerów Ekslibrisów. Warszawska Galeria Eks­
librisu", R. 2007, nr 2 (Mazur w swoich poszukiwaniach do­
tarł m.in. do wielu dokumentów, w tym kopii autorskiego
wykazu „Ekslibrisy", obejmującego 73 pozycje z lat 1971—
-1986). Nie wolno też zapominać o artykułach z łam mie­
sięczników „Litery" (na przykład nr 7 z 1972) oraz „Pomera­
nia", w której m.in. Edmund Puzdrowski opublikował obszer­
ny tekst pt. „Stryjec wspaniały" (nr 6-9/1997 i nr 3/1998).
O ekslibrisach wspominają też współautorzy katalogów
pośmiertnych wystaw z Lęborka i Dusseldorfu, przygoto­
wanych z inicjatywy Instytutu Kaszubskiego (1997 i 1999).
Pierwszy z nich zawiera tekst przywołujący często przeka­
zywane pokrewieństwo zawarte w nazwaniu Stryjca „Gdań­
skim Diirerem". Diirerowskie wizje dają o sobie znać nie
tylko w największych (formatowo i jakościowo) grafikach
Stryjca, ale i w ekslibrisach.
ARTYSTA GRAFIK,„GDAŃSKI DURER"
Kim był Ryszard Stryjec, można by przyjąć, że przynajmniej
czytelnicy „Pomeranii" dobrze wiedzą. Ale przychodzą na
świat nowe pokolenia, także zrzeszeńców, spotykające
wprawdzie dzieła Ryszarda Stryjca, choćby w Domu Ka­
szubskim - cykl grafik w Sali Prezydialnej i piękna fotogra­
fia w Mestwinie - ale nie zawsze stawiające sobie pytanie,
kim jest ich autor.
Stąd ku pamięci to, com napisał w lęborskim katalogu
Stryjec mało znany, a zatytułowałem „Życiorys. Ryszard
Stryjec (1932-1997) - artysta grafik, »gdański Diirer«, m.in.
twórca pomorskich ekslibrisów":

Urodził się 30 IV w Lipniszkach k. Lidy w rodzinie legionisty i policjanta

Jana i Heleny z d. Rybak. Ojciec, aresztowany przez Rosjan, zginął praw­
dopodobnie w Katyniu albo Miednoje. Matkę z córką Haliną i synem
Ryszardem deportowano do Kazachstanu, gdzie z czasem chłopiec, pa­
sąc owce, zaczął lepić figurki z gliny. W 1946 r., po sześciu latach nędzy
i głodu, w ramach akcji repatriacyjnej, Stryjcowie wrócili do Polski i za­
mieszkali w Świebodzinie k. Zielonej Góry. Ryszard ukończywszy tam
szkołę podstawową, przyjechał do Gdyni, by podjąć naukę w Liceum
Plastycznym w Orłowie. Studia rozpoczął w 1952 r. w PWSSP jeszcze w So­
pocie, które ukończył w Gdańsku w 1958 r. Studiował malarstwo w pra­
cowniach Stanisława Teisseyre'a i Krystyny Łady-Studnickiej oraz grafikę
u mistrza Zbigniewa Karolaka. W 1955 r. związał się z grupą ceramiczną „Kadyny", pracującą pod kierownictwem Hanny
Żuławskiej. Do końca życia tworzył niepowtarzalne, mało znane, a wysoko cenione przez znawców, rzeźby i formy ceramicz­
ne. Z pasją, rzadko (z powodu warunków pracy - skromniutka pracownia -mieszkanie na poddaszu) uprawiał także malar­
stwo. Zasłynął jednak przede wszystkim jako rysownik i grafik. W 1.60. był redaktorem graficznym miesięcznika gdańskiego
„Litery" (później„Czas"), następcy dwutygodnika„Kaszëbë". Do końca życia współpracował z miesięcznikiem ZKP„Pomerania",
a jako grafik także z Wydawnictwem Morskim. W jego pracowni na poddaszu kamieniczki przy Targu Rybnym - wejście od

POMERANIA 27
SZTUKA

ul. Straganiarskiej - powstały setki rysunków i dzieł graficznych, w których bardzo często obecna jest tematyka pomorska,
gdańska i marynistyczna, pejzaże miasta i portu, kaszubskie obrzędy, krajobrazy i gryfy.
Twórca, będąc głębokim humanistą, miłośnikiem i znawcą literatury, historii i dziejów kultury, w swoich dziełach zaprezen­
tował liczne wizje losów człowieka i ludzkości, obok mitycznych kobiet i innych postaci, Don Kichota,Błędnych Rycerzy i Jeźdź­
ców... Apokalipsy. Był artystą -filozofem, samotnikiem, zamykającym się przed ludźmi w zaciszu swojej pracowni w towarzy­
stwie kota Maurycego - potem Maćków, także bohaterów jego obrazów. Stworzył własną wizję świata i sztukę, w której
leitmotivem „są wątki eschatologiczne, podkreślające ulotność i kruchość ludzkiej egzystencji w kontekście jej przemijania
i śmierci". Wśród źródeł jego natchnienia i artystycznych wizji ważne miejsce zajmowała Biblia -Stary i Nowy Testament. Arty­
sta stworzył także sporo dzieł o tematyce religijnej. Szczególnie częstym motywem jego prac, licznych grafik i akwafort są
kobiety, zwierzęta i mityczne stwory, a także szachy, będące swoistym wariantem tańca śmierci. Historycy sztuki i znawcy jego
twórczości podkreślają jej pokrewieństwo z dziełami najwybitniejszych mistrzów europejskich epoki średniowiecza i renesan­
su - np. Piotrem Breuglem czy Albrechtem Durerem. Uznają go za twórcę bliskiego postawom mistrzów XX wieku takich
nurtów, jak symbolizm, ekspresjonizm czy surrealizm.
Szczególną dziedziną mistrzowskiej pracy artysty były ekslibrisy, które tworzył na oficjalne zamówienia, ale najczęściej
dla swoich przyjaciół i znajomych, także pisarzy i bibliofilów. Brał udział w malborskich biennale - festiwalach exlibrisu
i triennale rysunku we Wrocławiu, eksponował swoje miniatury i wielkie dzieła na wystawach zbiorowych i indywidualnych
w kraju i za granicą; zdobywał wyróżnienia i nagrody, szczególnie w latach 60.
Wielu miłośników jego twórczości fascynowały indywidualne kontakty z samym artystą, które zaowocowały bogatymi
prywatnymi kolekcjami jego prac, szczególnie w Polsce i Niemczech, a także Austrii, Francji, Holandii, Szwecji i USA. Imponu­
jącą kolekcję posiada Ost-Akademie w Luneburgu. Jego prace znajdują się też w zbiorach Ermitażu, a w Polsce szczyci się
nimi Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Gdańska PAN i Muzeum Narodowe w Gdańsku. Związany byłm.in.zZeidler
Art Galery w Gdańsku, która zainaugurowała swoją działalność wystawą zatytułowaną „Od Diirera do Stryjca"; wystawiał
w galeriach „Triada" i BWA w Sopocie oraz w galerii Gdańskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki. Reprodukacje jego prac wy­
pełniły cały numer„Autografu"z diariuszem na milenium Gdańska.
Był żonaty z artystką-grafikiem Janiną Śpiewak. Syn Jarosław - absolwent Wydziału Rzeźby ASP w Poznaniu- przebywa wraz
z matką od 1997 r. w Węgorzewie na Mazurach; zachował pracownię po ojcu w Gdańsku. Ryszard Stryjec zmarł 5 VI 1997 r.
w Gdańsku. Pochowany został na cmentarzu Srebrzysko. Pośmiertnie eksponowano jego dzieła na wielkich wystawach w Ga­
lerii Refektarz w Kartuzach - 1997 (kolekcja dr. Jerzego Matkowskiego) i w Pałacu Opatów w Gdańsku-Oliwie (1998 -głównie
zbiory rysunków, grafik i ekslibrisów z kolekcji Antoniego Żabczyńskiego). Za życia został jednym z bohaterów dzieła G. Grassa
pt. Turbot (Gdańsk 1995, rozdz. „Jak się umiastowiliśmy"), a po śmierci cyklu wierszy dedykowanych „Pamięci Ryszarda Stryjca"
Kazimierza Nowosielskiego, autora wielu krytycznych tekstów na temat twórczości artysty („Pomerania", R. 1998, nr 3, s. 16-17).
Jego ekslibrisy stanowią również oprawę graficzną antologii Pomorze i morze w poezji (oprać. B. Arsoba i J. Borzyszkowski), wy­
danej przez Książnicę Pomorską w Szczecinie i Instytut Kaszubski w Gdańsku z okazji zakończenia Kongresu Pomorskiego 7 VI
1998 w Szczecinie. Już za życia mówiono i pisano, może zbyt nieśmiało, o R. Stryjcu jako artyście należącym do grona wybitniej­
szych we współczesnej Europie.

Zastanawiając się nad powyższym szkicem do portretu
Ryszarda Stryjca, dumając od wielu lat nad jego biografią,
gotując się do poświęconego mu tomu w serii „Pro memo-
ria...", wciąż chylę czoło przed jego postacią i osobowością
- skromnością wielkiego człowieka i wspaniałego twórcy,
często bezbronnego wobec otaczającej go rzeczywistości,
także ludzkiej. Z podziwem myślę o jego lekturach - biblio­
tece, o jego „filozofii sztuki i życia w zapisach dni", przemy­
śleniach, tragicznych często doświadczeniach (zanotował
kiedyś: „Gość w dom, Bóg wie po co"), utrwalonych na kar­
tach prowadzonych przez lata dzienników. Z wdzięcznością
myślę o jego obecności na kartach wspomnień i powieści
Turbot gdańskiego noblisty Guntera Grassa, którego także
nie ma wśród nas, a właściwie jest, podobnie jak Stryjec,
dzięki swoim dziełom. Grass tak opisuje swoje spotkanie ze
Stryj cem:
Potem nie opodal filmowaliśmy głównomiejskie życie ar­
tystyczne. Grafik Ryszard Stryja [Stryjec] w swej mansardo­
wej pracowni pokazywał naszej kamerze wielowarstwowe
sztychy i mówił przy tym o wiele za cicho o Wilnie, które
utracił, aby zadomowić się w Gdańsku. Jego ryciny, akwafor­
ty i akwatinty mieszają motywy frontonów i wież ze średnio­
wiecznymi biczownikami i pokutnikami. (...) Ekstaza po­
między apokaliptyczną zwierzyną. Trędowaci, którzy tracąc
skórę, zyskują jasnowidzenie. Panujący rycerze w czarnym
żelazie. Cudowność w diagonali. Zjawy w półmroku. Zaślu­
biny pod dzwonem zarazy. (...)
Stryja mówił bardziej przemilczając, niż objaśniając. Pod­
czas gdy technika filmowa mitrężyła czas na przestawianie re­
kwizytów, przebitki do montażu i oświetlanie sceny, my z pomo­
cą małych łyków ze szklanek przenieśliśmy się w przeszłość.
Stryja i ja potrafimy to robić. Zawsze jesteśmy tylko czasowo
teraźniejsi. Nas nie zatrzyma żadna data. Nie jesteśmy dzisiejsi.
Na naszym papierze większość rzeczy dzieje się jednocześnie1.
Podziwiam tu obu mistrzów! Cieszę się z ich spotkania
i trwałej obecności w dziejach Gdańska i naszej kaszubsko-
-pomorskiej historii. Cieszę się z ich bliskich związków
z Kaszubami, z ich udziału zarówno we wzbogacaniu na­

1 G. Grass, Turbot, przeł. S. Błaut, rozdział „Jak się umiastowiliśmy", Gdańsk 1995.

28 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016


szego dziedzictwa kultury, jak i w pro­
cesie zakorzeniania w nim nowych po­
koleń mieszkańców miasta i regionu.
Cieszę się z ich wspólnej obecności
w 1999 r. na wystawie w Starogardzkim
Centrum Kultury, zatytułowanej „Mię­
dzy symbolem a rzeczywistością - Al­
brecht Diirer, Ryszard Stryjec, Gunter
Grass" i podobnej kilka lat później w sa­
mym Gdańsku (2007).
Gdy myślę o tej wielkiej trójcy, zaczy­
nając od Diirera, przychodzi mi na myśl
piękna seria miniaturowych książeczek
Wydawnictwa Artystycznego i Filmo­
wego z czasów PRL, kontynuowana po
trochu, ale całkiem inaczej w III RR
Zbierając jej tomiki, najczęściej dzięki
antykwariatom, mam w domowej książ­
nicy m.in. dwa Diirerowskie - Mała
Pasja i Żywot Marii (Warszawa 1984
i 1985). Może kiedyś ukażą się także ko­
lejne, poświęcone Stryjcowi i Grassowi.
Nieco podobne do innego wymarzone­
go, niby miniaturowe dzieło-książka,
jakie mógłby stworzyć R. Stryj ec, jest
Konstantego M. Sopocki Rylcem i pió­
rem. Ekslibrisowe wspomnienia (Wyd.
Stowarzyszenie Księgarzy Polskich,
Warszawa 1986). Myślę o tym wymarzo­
nym od lat, gromadząc ekslibrisy Stryj-
ca, spotykając lub tylko wspominając
tych, dla których je stworzył.
ADRESBRIACISÓW
EKSLI -WŁAŚCICIELE
Najwięcej ekslibrisów powstało na po­
czątku lat 70. XX wieku, gdy Stryjec był
grafikiem w redakcji miesięcznika „Li­
tery" (1. 1963-1974), gdzie na dobre
zaprzyjaźnił się m.in. z Tadeuszem Bolduanem i Edmun­
dem Puzdrowskim (swego czasu najbardziej aktywnym
wśród nas bibliofilem, właścicielem licznych unikatowych
cassubianów i... ekslibrisów) oraz nieco inaczej z niezapo­
mnianym, wyciszonym poetą Stanisławem Pestką. Dzięki
nim, a z czasem i Wojciechowi Kiedrowskiemu, redaktoro­
wi naczelnemu „Pomeranii", Ryszard Stryjec zapuścił korze­
nie w naszej kaszubsko-pomorskiej zrzeszeniowej oraz hi­
storycznej i kulturowej rzeczywistości, stając się po trochu
Kaszubą z wyboru i ducha, podobnie jak Grass. Wtedy też
powstało chyba najwięcej cassubianów w jego twórczości,
z których dziś przywołuję tylko ekslibrisy.
Ze wspomnianych wyżej 73 ekslibrisów Ryszarda Stryjca
przynajmniej jedna trzecia to dzieła stworzone dla ludzi
reprezentujących szeroko pojęty ruch kaszubsko-pomorski.
Pomijając dziś inne cassubiana Stryjca, obejmujące m.in.
portrety wybitnych Kaszubów, panoramy kaszubskich miej­
scowości, obrazy symboliczne gdańskich wydarzeń histo­
SZTUKA
rycznych, ilustracje książkowe, warto
zwrócić uwagę na mnogość w jego eks-
librisowej twórczości gryfów - godła
Kaszubów i Pomorza. Jak pamiętamy,
gryfami pasjonował się Tadeusz Boldu-
an, autor do dziś jedynej w swoim ro­
dzaju samodzielnej publikacji pt. Gryf.
Godło Pomorza (Gdańsk 1971). To w tej
publikacji znajdował zapewne Stryjec
inspiracje do swoich cassubianów -
zwłaszcza ekslibrisów z różnymi wize­
runkami kaszubsko-pomorskiego gry­
fa. Przywołałem i pokazałem kilka
z nich w Pro memoria Tadeusz Bolduan
(1930-2005) (Gdańsk 2006), gdzie
m.in. tekst Tadeusza „Herby Pomorza
i Kaszub", opublikowany pierwotnie na
łamach „Biuletynu ZG ZK-P" - „Pome­
ranii", 1968, nr 6.
Znamienne, że autorską listę „Eksli­
brisy" otwiera bezimienne dziełko pt.
„Cassubiana" z 1971 r. Podejrzewam, że
chodzi tu jednak o „Cassubiana Edmun­
da Puzdrowskiego" z 1972, jako że na­
stępny ekslibris w tym zestawieniu (rów­
nież akwaforta - sztych) do niego należy,
A/VA a ciut dalej także czwarty, siedemnasty.
Wszystkie pozostałe z 1971 r., kiedy to
Puzdrowski, do niedawna mieszkaniec
Bydgoszczy, na dobre zakorzenił się
w Gdańsku, pracując w latach 1973-
-1974 razem ze Stryjcem w redakcji:
„Liter", są im bliskie.
Pamiętając o ekslibrisowym dziełku
K.M. Sopocki, chciałoby się tu pokazać
wszystkie te miniatury Stryjca i wejść
niejako w jego rolę, by powspominać
konkrety, spotkania, rozmowy - nie
tylko Puzdrowskiego i Stryjca, o co
pierwszego z nich serdecznie proszę. Wiadomo, że Edmund
Puzdrowski nie tylko gromadził dzieła Stryjca, ale i promo­
wał jego twórczość w innych bliskich mu środowiskach bi­
bliofilskich, także poza granicami Polski, choćby na Litwie.
Robert Mazur, kiedyś obywatel Szczecina, Sopotu,
a obecnie Wrocławia, dziś chyba najgorliwszy badacz i wiel­
biciel twórczości Stryjca, stwierdził, że ów odręczny Stryj-
cowy wykaz ekslibrisów powstał na użytek Urzędu Celnego
przed wystawą w RFN, a więc daleko mu do kompletności.
Dzięki swoim penetracjom sporządził i opublikował nie
tylko ów ciekawy artykuł, ale zamieścił w nim jako część 3
bezcenną listę „Ryszard Stryjec - Ekslibris - Lista Opus"
z lat 1964-1996, obejmującą 220 pozycji! Ta twórczość
i okoliczności, w jakich ona zaistniała, to materiał na osob­
ną monografię, której mam nadzieję się doczekam.
W sporządzonym przez Mazura wykazie na pierwszym
miejscu wśród 12 ekslibrisów powstałych w latach 1964-
-1968 figuruje „Ekslibris Tadeusza Bolduana" z wizerunkiem
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 29
SZTUKA
stylizowanego gryfa. Kolejne dwa również należą do Boldu-
ana, a zawierają wizerunki jeźdźca-pogoni oraz gdańskiej
kogi. Dalsze z tej grupy należą do Stanisława Dziadonia (1),
samych „Liter" (2) oraz Ryszarda Stryjca (5) i jego żony Ja­
niny Śpiewak. Można rzec, że wszystkie dotyczą ludzi z naj­
bliższego rodzinno-redakcyjnego kręgu. W 1969 r. powstał
tylko jeden - „Exlibris Janki i Jarusia Stryjca", a w 1970 dwa
samego Ryszarda - w tym jeden to „Ex libris Ryszarda Stryj­
ca - Mistrza 1970".
Najwięcej kaszubskich ekslibrisów Stryjca powstało
w 1971 r„ a jak można sądzić, narodziły się one właśnie
w zaczarowanym kręgu redakcyjnym miesięcznika „Litery"
którego siedziba była nie tylko miejscem
pracy redaktorów, ale i spotkań przed­
stawicieli społeczności zrzeszonej. £XITBKLS'
Wśród 37 ekslibrisów z 1971 r. kolejne
dwa Ryszard Stryjec stworzył dla Tade­
usza Bolduana, a trzeci dla jego żony
Urszuli. O jeden więcej niż Bolduano-
wie, bo o cztery wzbogaciła się książnica
Edmunda Puzdrowskiego, w tym jego
„Cassubiana..." Szczęśliwym posiada­
czem trzech stał się redakcyjny kolega
Stryjca, nieco już skaszubiały poeta i pi­
sarz pochodzący z Bydgoszczy, Antoni
Bolesław Fac, a po dwa trafiły do Woj­
ciecha Kiedrowskiego, Izabelli Troja­
nowskiej i Stanisława Pestki. Po jednym
uszczęśliwieni zostali bywalcy redakcji
„Liter" ks. Władysław Szulist i Edmund
Kamiński. Aż czterema obdarzył Ry­
szard swego ziomka z Wileńszczyzny
pisarza Zbigniewa Żakiewicza, zapusz­
czającego korzenie w kaszubszczyźnie,
rzecznika wspólnoty bałtosłowiańskiej.
Twórca nie zapomniał też w tymże roku
o sobie (3) oraz o żonie (1) i synku (1).
W kręgu szczęśliwców znaleźli się rów­
nież naczelny „Liter" Edgar Milewski,
gdańszczanin od urodzenia sprzed woj­
ny, autor Opowieści gdańskich uliczek
oraz zafascynowana teatrem i literaturą
sopocianka, red. Ewa Moskalówna. Do
tego grona wszedł też niezapomniany
aktor Wojciech Siemion, kolekcjoner sztuki ludowej i przy­
jaciel Włodka Łajminga, kolegi Stryjca z lat nauki w Orło­
wie i studiów sopocko-gdańskich. Do grona przywołanych
wyżej ludzi z kręgu współpracowników „Liter" i „Pomera­
nii" należy też dr Bogna Jakubowska, historyk sztuki, oraz
Tadeusz Woźniak, mój kolega ze studiów, swego czasu jeden
z najmłodszych członków redakcji „Liter", od lat współpra­
cownik „Dziennika Bałtyckiego".
Przywołując przez ekslibrisy także owe barwne postacie
spośród twórców kultury kaszubskiej i gdańsko-pomor-
skiej, ze smutkiem uświadamiam sobie, że część z nich ode­
szła już z tego środowiska i świata, pozostając w naszej pa
mięci. Dotyczy to także części właścicieli Stryjcowych
30 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
ekslibrisów z 1972 roku, których powstało aż 44! Środowi­
sko ich odbiorców spod znaku gryfa reprezentuje tutaj na
pierwszym miejscu ponownie Bolduan - („Ex libris Tadeusz
Bolduan Pomeranus" - tym przydomkiem w mojej pamię­
ci był dotąd obdarzony przez swoich współczesnych w XVI
wieku jedynie dr Johannes Bugenhagen, autor kroniki Po­
merania i współtwórca reformacji). Obok niego pojawiają
się starzy przyjaciele z „Liter", a wśród nich Edmund
Puzdrowski. Po raz pierwszy uszczęśliwieni zostali w tymże
roku 1972 (z okazji ślubu) pomorańcy Hanka i Józef Bo-
rzyszkowscy oraz Jan Piepka - poeta, pisarz, gawędziarz,
a od młodości także dziennikarz. Uhonorowany Stryj co-
wym ekslibrisem został też niezapomnia­
ny przyjaciel Kaszubów, dokumentalista
i badacz literatury kaszubskiej w świecie
języka niemieckiego Ferdinand Neureiter
z Salzburga w Austrii, zaprzyjaźniony
szczególnie z Bolduanami. Stąd jego „Ex
libris Amicus Cassubia Ferdinand Neu­
reiter". W tymże roku pojawiły się pierw­
sze ekslibrisy Stryjca stworzone dla in­
nych niemieckich wielbicieli jego twór­
czości, m.in. Jurgena Bóthera. W latach
następnych najwięcej wzbogaciło Her­
berta E. Colla...
Kolekcja cassubianów w twórczości
Ryszarda Stryjca wzrosła w 1973 r. m.in.
o „Ex libris Jerzego Kiedrowskiego",
wówczas prezesa Zrzeszenia Kaszubsko-
-Pomorskiego, a w następnych latach ta­
kich przyjaciół twórcy, jak: Mieczysław
Czychowski (1985) - poeta i malarz, ko­
lega z lat szkolnych i studiów, Piotr Ko­
tlarz (1984) - też pisarz, dzięki którego
zabiegom niedługo po śmierci Ryszarda
na kamieniczce, w której mieszkał przy
Targu Rybnym, róg Straganiarskiej, od­
słonięta została pamiątkowa tablica.
W 1985 r. powstał ekslibris dla Antoniego
Żabczyńskiego, kiedyś naszego sąsiada
z DS przy ul. Leningradzkiej 20, a wów­
czas sopocianina, który zgromadził naj­
większą chyba kolekcję dzieł Ryszarda
Stryjca, odstąpioną po latach Państwowej
Galerii Sztuki w Sopocie. W 1991 r. do grona posiadaczy
ekslibrisów Stryjca weszli „(...) Mira Marta Andrzej Ryn-
kiewiczowie" z Sopotu - rodzina medyka i propagatorki
oraz właścicielki dzieł twórcy.
W tymże czasie narodził się „Ex libris R. i M. Zeidlero-
wie". - Mirosław to w PRL Wojewódzki Konserwator Za­
bytków w Gdańsku, a potem właściciel znanej gdańskiej
galerii i marszand Stryjca... Za jego przyczyną wzrosła licz­
ba niemieckich posiadaczy grafik, w tym ekslibrisów Stryj­
ca, do których należy Rita Siissmuth, była przewodnicząca
parlamentu niemieckiego, zasłużona wielce dla rozwoju
dobrosąsiedzkich relacji polsko-niemieckich. Jej ekslibris,
napotkany w 2000 r. w jednym z mieszkań sopockich,

zapoczątkował fascynację Mazura twórczością Stryjca, przy­
czynił się do powstania wspomnianego wykazu 220 dzieł,
który chronologicznie w roku 1996, jako ostatnie, zamykają
ekslibrisy Bohdana Rutkowiaka i prof. Longina Pastusiaka -
długoletniego reprezentanta województwa gdańskiego w pol­
skim parlamencie.
Warto dodać, że wśród szczęśliwców od 1972 r. jest architekt
Stanisław Michel - zasłużony w odbudowie Głównego Miasta
Gdańska, przyjaciel wileńskiego Kaszuby z ducha - poety Zbi­
gniewa Szymańskiego, a także Zbigniew Herbert (1973) za­
przyjaźniony z Facem, kilka lat później goszczący wraz z nim,
jego żoną Majką i Izą Trojanowską w Łączyńskiej Hucie.
Mazur stwierdził, że ekslibrisy wychodzące z pracowni
Ryszarda Stryjca wykonane zostały w technice linorytu oraz
„w technikach metalowych: akwaforta i akwatinta, czasem
wzbogacona elementami ręcznego rytu, zwanego przez Stryj­
ca sztychem oraz miedzioryt i cynkoryt". Sądzę, że ta klasyfi­
kacja nie uwzględnia wszystkich rodzajów, gdyż w swoich
zbiorach posiadam matryce wykonane w płycie drzewnej.
Zauważył też, że najbardziej rozpowszechnioną grafiką Stryj­
ca jest ekslibris „Liter", zawierający stylizację gryfa, a do
pierwszych należy ów „przedstawiający jeźdźca - rycerza - na
koniu w lewej ręce trzymającego sztandar z napisem »exli-
bris«, w prawym dolnym rogu herb Gdańska", należący do
Tadeusza Bolduana. Sądzę, że bibliofilska i gryfowska pasja
Bolduana, jego cassubiana i pomeranica w głównej mierze
zadecydowały o tym, że Stryjec z czasem mógł być określany
jako „twórca pomorskich ekslibrisów".
Już w 1972 r., na łamach lipcowego numeru „Liter", ukazał
się artykuł, w którym zaprezentowano ekslibrisową twórczość
Stryjca i m.in. stwierdzono: „Stryjca ekslibrisy z gryfami zdo­
bią księgozbiory działaczy kaszubskich i pisarzy, a także tych,
którzy sprawami kaszubskimi interesują się rzetelnie!"
Osobne miejsce w dorobku twórczym Stryjca zajmują gra­
fiki, nie tylko formatem przypominające ekslibrisy, powstałe
np. z okazji Zjazdów Twórców Literatury Kaszubsko-Pomor-
skiej we Wdzydzach, czyli niezapomnianych Spotkań Wdzydz­
kich, ale o nich i dalszych cassubianach w następnym numerze.
Przypominając dziś postać Ryszarda Stryjca i ważną nie
tylko dla nas cząstkę jego twórczości, mam nadzieję, że dzię­
ki współpracy rodziny, przyjaciół i wielbicieli jego talentu,
uda się w 2017 r. przygotować kolejny ciekawy tom „Pro me-
moria. Ryszard Stryjec (1932-1997)" Już dziś za udział w tym
tomie dziękuję Robertowi Mazurowi, na którego bezintere­
sowne zaangażowanie może nie tylko Ryszard Stryjec liczyć.
Serdecznie pozdrawiam w tejże intencji także Edmunda
Puzdrowskiego oraz innych, przywołanych tu i gdzie indziej
członków nieistniejącego klubu miłośników twórczości Ry­
szarda Stryjca. Do tego klubu należał Mieczysław Czychow-
ski, autor wiersza „Zaułek kościoła św. Jana w Gdańsku", de­
dykowanego Ryszardowi Stryjcowi, przypominający lata PRL,
w których powstawały najpiękniejsze Stryjcowe ekslibrisy.
Polecamy uwadze Czytelników prowadzoną i aktualizowaną przez Roberta Mazura stronę internetową
www.stryjec.pl
SZTUKA
Zaułek kościoła św. Jana w Gdańsku
Ryszardowi Stryjcowi
Gdzie stare budy, śmietniki, zdziczałe koty
zdychające powoli, oślepłe i chude,
stary człowiek grzebał patykiem w odpadkach.
Mruczał coś pod nosem, upychając worek.
Śnieg kołował nad miastem. Krzyczały mewy.
W skupie butelek karaluchy z plastyku
przywarły nieruchomo do parapetu okna.
Syreny małych statków buczały ochryple.
Szedł ciemnym korytarzem w górę czasu.
Zmarli przyjaciele wychylali się ze ścian,
mówili: nie martw się, chłopie. Wszystko marność.
Przeminie jak zły sen. Nie warto się zadręczać.
Na strychu pracowni rytownik skupiony i powolny jak żółw
rysował gryfa unoszącego w szponach jagnię.
Farby, słoiki po chemikaliach walały się porzucone
jak gdy kto dzieła dokona - i zapomni.
Maszkary wyłupiaste, ludzie o ptasich głowach,
lew na pierwszym planie leżący dostojnie,
ówdzie święty Hieronim kuszony przez widziadła,
z boku kałamarz, pędzelki, klepsydra i czaszka.
Trumnę już wynieśli. Czuć wosk i palony jałowiec.
Krucyfiks na ścianie. Rękopisy po zmarłym.
Trzeba zapalić ogień w kominie, zaciągnąć story
i wreszcie o sobie pomyśleć, po własnej stypie.
Strych chwieje się, stukają makówki w polu.
Sosna wali się z trzaskiem podmyta przez rwący nurt,
ale wczepiona jeszcze w zbocze korzeniami.
Słychać pojękiwanie bombowców. To oddala się burza.
W wykuszu zatrzepotał gołąb. Groźny pomruk kota.
Rynna chluszcze i dzwoni. Mnich zakapturzony w oknie.
Potem wszystko ucicha. Czujnie zasypia świat.
Dom tonie jak okręt. W snach buszują szczury.
Majaczy kościół świętego Jana o wypalonych gotyckich
żebrach,
przy nim dom Mrongowiusza wypatroszony po dach.
Niemych świadków historii, pożarów i wojen,
mrok obejmuje gęsty. Sypie tłustą sadzą.
Warto o zawartym w tymże wierszu obrazie zaułka św. Jana,
w kontekście jego współczesności, pamiętać dziś z wdzięczno­
ścią dla obu artystów i wszystkich odnowicieli - nie tylko sta­
rego Gdańska.
Fot. i ekslibrisy ze zbiorów JB
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 31
 KASZËBIW PRL-U
Pömachtóny żëwöt
Bruna Richerta
flfSffsll; ; •• "
WEDLE AKTÓW Z ARCHIWUM INSTITUTU NÔRODNY PAMIACË
C
zej Bruno Richert jakno sztu-
déra mieszkôł w Toruniu, „lë-
dowé" wëszëznë Pölsczi udbałë
so ökazac përzna „łasczi" lëdzóm,
jaczi donëchczôs „tacelë sa" w pö-
dzemim abö przënôlégelë do roz-
majitëch nielegalnëch örganizacjów.
W gromiczniku 1947 r. pö dobëcym
kömunystów w welowanim do sejmu
ogłoszono östa amnestio, dzaka chtër-
ny wspömnióny w pöprzédnym zda-
nim lëdze möglë „ujawic sa" i zacząc
„normalné żëcé". Leżnosc ta udbôł
so wëzwëskac dôwny przédny redak­
tor „Zrzeszë Kaszëbsczi". 15 łżëkwia-
ta 1947 r. zgłosył sa ön do Miesczégö
Urzadu Publicznego Bezpieku w To­
runiu, gdze raczno wëpisôł nadczidłé
ju w slédnym artiklu Öswiôdczenié,
w chtërnym w czile słowach ôpisywôł
fónkcjonariuszóm bezpieczi to, co ro­
bił öb czas wôjnë i przëznôwôł sa do
swöji dzejnotë w nielegalnëch struk­
turach Nôrodnégö Stronnictwa. Miôł
to bëc wiera dlô niegö kuńc pewnégö
dzélu żëwöta a przë leżnoscë zóczątk
pösobnégö...
Wedle tegö, co B. Richert rzekł
w 1989 r. Riszardowi Cemińsczemu,
nastôł tedë w jegö żëcym bëłny czas
do tegö, żebë znôwu wząc sa za licz­
ba. Nie pöwiedzôł równak swojemu
rozpöwiôdôczowi, czemu tak sa sta­
ło. W nadczidniatim ju w tim cyklu
artiklów teksce R. Cemińsczegó nie
nalézemë ödpöwiedzë, jakuż to sa sta­
ło, że Richert öprzestôł bëc przędnym
redaktora „Zrzeszë", ani nic ö tôklach
sparłaczonëch z jegö dzejnotą w nie­
legalnym Nôrodnym Stronnictwie.
W kóżdim razu iidbôł so tedë, żebë
z tim skuńczec. Jeżlë jidze ö cząd jego
uczbë w Toruniu, wiémë, że towarził
32 POMERANIA
mu w tim czasu jinszi nôleżnik kar­
na „Zrzeszë" Jón Rómpsczi, chtëren
sztudérowôł etnografia i etnologia na
tameczny uczbówni. Sóm Richert béł
nawetka w tim czasu zastapcą asysten­
ta w Katedrze Etnologie i Etnografie
na Uniwersytece Mikołaja Kopernika.
Dosc cekawé opisanie jegö póstacje
z tego prawie czasu stwórzała jedna
z robótniców ti katédrë, to je Wanda
Brzesko. Napisa ona tej ö bohaterze
tego tekstu: Béł to człowiek ô wiôldżich
talentach. Miôł bëlną płomnota (pol.
swada - S.F.), żëwi, snôżi sztél, gôdôł
dobrą pôlaszëzną. W zôkrażim etno­
grafie rozmiôl miec twórczą inicjatiwa,
ôriginalné gwôsné udbë. Fejn rozmiôł
dzejac w terenie, tak, że zbiérôl nôlep-
szé wiadła. Miôł téż przerodzony szëk
do bëcégô muzeöloga, bô czułjakôs kôż-
di eksponat i potrafił rozzortowac ma-
teriôł ë grëpôwac gô esteticzno. Lëchô
strona jegô ôsobôwôscë zamkłô bëła
w całi rédze bënowëch przéköwnosców
(w pölsczim öriginalnym teksce: „an­
tynomii" - S.F.). Bél amoralnym tipa,
ale wastnô profesor (chödzy tuwö ö
czerowniczka Katédrë Etnologie i Et­
nografie na UMK, to je Bożena Stel­
machowską - S.E) jesz w pózniészich
latach wiele razy brónia gô. Widzymë
tej, że jegö szëk i zdatnosc do warkówi
robötë jakno muzealnika óstałë bëlno
öbtaksowóné, ale görzi ju bëło z jegö
ösoböwöscą. Wëzdrzi na to, że wedle
personë, chtërna mia z Richerta przez
jaczis czas do uczinku, człowiek nen
miôł jiwer z trzëmanim sa w żëcym
möralnëch wôrtnotów ë wskôzów.
A skörno ju jesmë przë znankach cha­
rakteru bohatera naszégö tekstu, to
wôrt zacytowac tuwö jesz wëjimk ze
wspominków szkólnégö z zabörsczi
zemi Józefa Lipsczégö, chtëren znôł
B. Richerta jesz przed wójną. Wedle
Lipsczégö człowiek nen miół rzec
czedës taczé słowa: Zmësliwóm różné
wiadła i ôpôwiôdania i cesza sa, czej
widza, jak głupi lëdze ceszą sa z tego.
Mëszla, że wôrt pamiatac téż te sło­
wa, czej przezérô sa akta, w chtërnëch
zamkłé są rozmajité wiadła ö Richer-
towim żëcym. Ösoblëwie chódzy ó
dokumentë, jaczé ón sóm napisôł,
a jesz niejeden róz zdarzi sa nama
taczé wëzwëskiwac.
Öb czas swöji uczbë i bëcégó w To­
runiu trzimôł Richert łączba z re­
dakcją wspómnionégö ju w mójich
rëchlészich artiklach cządnika „Słowo
Powszechne". Pismiono to, chtërno
twórzëlë lëdze ó katolëcczich pöz-
drzatkach, ale trzimiący z nowima
kómiinysticznyma wëszëznama Pöl-
sczi, powstało prawie w 1947 r. i ód
czasu jego pówstanió B. Richert béł
wespółrobótnika ti gazétë w óbćńdze
Pómórzégó. Béł ón téż w tim czasu
uczastnika kónferencjów zwónëch
„katołëcczima studiama", jaczé ór-
ganizowóné bëłë przez łëdzy zrze-
szonëch z cządnika „Dziś i Jutro".
Jak wiémë, strzodowiszcze to, jeżlë
chödzy ó pózdrzatczi, szlachówało za
redakcjowim karna pismiona „Sło­
wo Powszechne". Swoja wespółrobóta
z nym slédnym cządnika przerwół
Richert na czas latnëch feriów 1947 r.,
ale nie óznóczó to, że chcoł ón ja
skuńczec. Wznowił ja përzna późni,
to je w czasu, czej béł ju gazétnika
pismiona „Dziennik Bałtycki". Tedë
téż zaczął wespółrobic z „Dziś i Jutro".
W redakcje gazétë „Dziennik Bałtyc­
ki" („DB") robił ód séwnika 1947 r.
do strëmiannika 1949 r. Wëdôwny

Rzesznicë „Czytelnik" (pol. Spółdziel­
nia Wydawnicza „Czytelnik" - S.F.),
chtërny „DB" słëchôł do 1951 r., nie
widzało sa wespółdzejanié Richerta
z nadczidniatima përzna wëżi katolëc-
czima cządnikama i zakôzała mu ona
dalszego cygnieniô ti wespółrobötë.
Jeżlë zôs chödzy ô kaszëbsczé sprawë,
jaczima Richert zajimół sa tedë jakno
gazétnik „DB", to tikałë sa öne cole-
mało tradicje ë lëdowi kulturë. Przi-
kłada taczégö tekstu möże bëc jegö
articzel ô muzeum we wiesczi chace we
Wdzydzach. Ökróm tegö pójôwiają sa
w jegö tekstach téż témë ze społecz­
no-gospodarczego żëcégö kaszëbsczi
zemi. Widzec je to na przëmiôr w jegô
artiklu ö Żukowie, chtërno bëło tej
wedle Richerta wsą, jakô dôwô do-
bri przikłôd. Zajimôł sa téż kureszce
sprawama zrzeszonyma z gburzëzną
i to nié blós na Kaszëbach (np. pisôł
ö gburzenim na Zëławie i gbursczim
pökôzku w Malborku).
Kąsk wiacy ö tim, co robił Richert
w tim cządze swojego żëcô, möżemë
wëdowiedzec sa z Wniosku ô zezwole­
nie na zaaresztowanie z rujana 1952 r.
Dokument nen pöchôdô ju z czasu,
czej bohater najégö dokazu tacył sa
przed bezpieką, a zamkłé są w nim
rozmajitégö zortu przesprawë, jaczich
sprôwcą wedle wëszëznów miôł bëc
B. Richert. Jeżlë chödzy ö czas ro­
botę dôwnégö „przédnégö" „Zrzeszë
Kaszëbsczi" w gazéce „Dziennik Bał­
tycki", to je tam nadczidłé czile spra-
wów. Przede wszëtczim jegö dzejnota
ósta öbtaksowónô tak, że béł nibë
procëmnika pöliticzi, jaką prowadzył
rząd Lëdowi Pölsczi. Wedle wniosku
öb czas konferencje, chtërna ödbëła
sa 1 maja 1948 r., Richert oficjalno
pöwiedzôł, że „Dziennik Bałtycki" na
lëchi ôrt przedstôwiô sprawë religie
i köscelné uroczëznë. Temu téż béł ön
tedë dbë, że musz je zmienić pólitika,
bö jak sa tego nie zrobi, tej pismiono
naje stracy popularność. Okróm tego
östôł Richert obwiniony ô to, że nibë
wëöchliwôł dëtczi za pömöc przë we-
cyganim lëdzy zamkłëch w sôdzë abö
w lagrze robötë. W dokumence tim
pödóné są dwie tego zortu sprawę
i w kóżdi z nich usôdzcowie wniosku
pöwöłiwają sa na protokół zeznanió
swiôdka (protoköłë te nie bëłë do­
łączone do wniosku, östałë tam blós
wspömnioné). Nie je to jedurnô spra­
wa, czej B. Richert östôł posądzony ö
W zôkrażim etnografie rozmiôł miec
twórczą inicjatiwa (...). Fejn rozmiôł
dzejac w terenie, tak, że zbiérôł
nôlepszé wiadła. Miôł téż przero­
dzony szëk do bëcégö muzeóloga, bö
czuł jakós kóżdi eksponat i potrafił
rozzortowac materiôł ë grëpôwac
gö esteticzno. Lëchô strona jegö
ósoböwöscë zamkłô bëła w całi
rédze bënowëch przéköwnosców.
cëganienié z dëtkama. W nym samim
wniosku jesz je napisóné, że prawie fi­
nansowe szwindle w redakcje „Zrzeszë
Kaszëbsczi" mögłë bëc przëczëną
tego, że pö skuńczenim czerowaniégö
„Zrzeszą" zwiornął on do Torunia. Są
to wszëtkö cażczé öbwinë, ale autor
przińdny biografie B. Richerta badze
muszół sa do nich ódniesc i spróbować
bëlno opisać i wëklarowac téż ta cem-
ną starna jegö żëwöta.
Öb czas swöji robötë w redakcje
pismiona „Dziennik Bałtycki" Richert,
chtëren jak pamiatómë, niewiele felało
a östôłbë ksadza, wstąpił do... Polsczi
Robótniczi Partie (PRP). W swójim
żëcopisu, jaczi zrëchtowôł w séwniku
1953 r., cwierdzy prôwdac, że stało sa
to w 1948 roku, ale zdôwô sa, że w tim
przëtrôfku mögłë mu sa pömilëc
lata, bo ju w agenturnym doniesenim
z 8 rujana 1947 r. mómë nadczidka ö
jego wstąpienim do ti partie. W kóż-
dim razu niezanôleżno ód te, czë
KASZËBIW PRL-U
zapisół sa do kómunysticzny partie
w 1947 czë w 1948 r., jego przënô-
leżnota do ni nie warała długo. We
wspómnionym kąsk wëżi Wniosku
ô zezwolenie na zaaresztowanie jidze
nalezc wiadło ó tim, że Richert óstôł
z partie wërzucony po czile miesącach,
a óradzą do tego bëła rozbijackô pôliti-
ka, jaką nibë prowadzył. Sóm Richert
za to w swójim żëcopisu pödôwô, że
stało sa to przed sparłaczenim sa par­
tie. Bëło to brzada póliticzi, jaką pro-
wadzëłë w tim czasu (1948) wëszëznë
PRP i Polsczi Socjalisticzny Partie,
chtërne szëkówałë sa w tim czasu do
sparłaczeniégö robótniczi rësznotë,
to je do stwórzeniô Polsczi Zjednó-
ny Robótniczi Partie. Obie nadczid-
niaté wëżi partie przeprowadzëłë tej
akcje „czëszczeniégó" swój ich régów
z rozmajitëch „wrodżich" i „klaso­
wo cëzëch elemeńtów", co sprawiło,
że w öbrëmienim całi Polsczi ostało
tedë usëniatëch z PRP 29 tësacy lë~
dzy. Wszëtcë oni nie bëlë „godny"
tego, żebë óstac nôleżnikama nowi
sparłaczony „robótniczi" partie. Jedną
z „ófiarów" taczi póliticzi óstôł tedë
midzë jinszima bohater tego artikla.
SŁÔWK FÖRMELLA*
* Autor je starszim archiwistą w archi­
walnym dzélu gduńsczćgo partu Insti-
tutu Nôrodny Pamiacë.
POMERANIA 33
GDAŃSK MNIEJ ZNANY
BRAMA
PEŁNA SKARBÓW
W tym miesiącu zapraszamy na wystawę czasową Muzeum Narodowego w Gdańsku
„Lux in Oriente - Lux ex Oriente". A przy okazji poznajemy obiekt, w której jest prezentowana -
Zieloną Bramę.
GDZIETEN KOLOR?
Brama Zielona została zbudowana
w latach 1564-1568 na miejscu śre­
dniowiecznej Bramy Kogi. Budynek
wzniesiono nad Motławą, przy zwodzo­
nym moście prowadzącym na Wyspę
Spichrzów. Most porastały wodorosty
i prawdopodobnie dlatego zwany był
zielonym. I tak zielone określenie prze­
szło na nową bramę. Zielona Brama
mogłaby jednak nazywać się nider­
landzką. Po pierwsze pracami kiero­
wał pochodzący z Amsterdamu mistrz
Regnier. Po drugie cegły, z których
została zbudowana, trafiły do Gdań­
ska właśnie z Holandii. Przypłynęły na
statkach kupców niderlandzkich jako
balast. I jeszcze - górna część budowli
inspirowana jest stylem flamandzkim.
Budynek ma aż cztery przejścia, a nad
każdym herb: Gdańska, Polski, Prus
Królewskich i czwarty dodany w XIX
wieku - herb dynastii Hohenzollernów.
NICZYM PAŁAC
Brama Zielona jest największą z gdań­
skich bram. Była budowana z myślą
o polskich władcach. Już
w 1454 roku sdańszcza-
nie zobowiązali się
34 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
wobec Kazimierza Jagiellończyka do
wybudowania w mieście dworu godne­
go królów. Długo nie wywiązywali się
z obietnicy, aż wreszcie w dobie złotego
wieku powstała Zielona Brama. Nieste­
ty mimo swego piękna nie przypadła
monarchom do gustu. Zdecydowało
0 tym prawdopodobnie jej położenie
- zbyt blisko portu. Za dużo hałasu
1 niezbyt ładne zapachy nie zachęcały
władców. Jedynie Maria Ludwika Gon­
zaga, żona Władysława IV, spędziła tu
kilka miesięcy. Bramę wykorzystywano
do organizowania przyjęć czy przedsta­
wień teatralnych. Do XIX wieku stała
tutaj waga miejska. Od 1746 do 1830
roku w Zielonej Bramie działało To­
warzystwo Przyrodnicze. W 1879 roku
stała się siedzibą Muzeum Prowincji
Zachodniopruskiej.
UNIKATY Z WATYKANU
W salach wystawowych mieszczącego
się dziś w bramie Muzeum Narodowe­
go możemy obejrzeć wystawę „Lux in
Oriente - Lux ex Oriente" („Światło na
Wschodzie - Światło ze Wschodu").
Ekspozycja ma na celu przed­
stawienie historii chrześci-
jaństwa na ziemiach
polskich,
ale i roli Polski w ewangelizacji. Zgro­
madzono tutaj około 100 eksponatów
znajdujących się na co dzień m.in.
w Watykanie. Niektóre jeszcze nigdy
nie były prezentowane w Polsce! Warto
zacząć zwiedzanie wystawy od obejrze­
nia filmu, który wyświetlany jest na sa­
mym końcu sali. Dzięki temu dowiemy
się, skąd przywieziono prezentowane
w Gdańsku skarby i jakie mają zna­
czenie. Najcenniejszym jest dokument
„Dagome iudex" pochodzący z roku
1085. To odpis jeszcze starszego tekstu,
mówiącego o oddaniu państwa polskie­
go przez Mieszka I pod opiekę Stolicy
Apostolskiej.
Wystawa ulokowana jest na dwóch
piętrach. Na pierwszym panuje mrocz­
ny klimat, to część poświęcona śre­
dniowieczu. Drugie piętro utrzymane
jest w jasnych barwach. Mienią się tu
klejnoty na papieskich tiarach i piękne
tkaniny szat liturgicznych. Najstarszą
jest kapa papieża Urbana VIII. Pocho­
dzi z XVII wieku. Wzór zupełnie nie
przypomina ornatów, które znamy, po­
nieważ zdobią ją kwiaty. Intrygujące jest
też polskie tłumaczenie bulli Piusa IX
o Niepokalanym Poczęciu NMP z 1854.
Dokument zdobią miniatury z posta­
ciami czy scenami z historii Polski, któ­
rych autorką była Maria Przezdziecka
(1823-1890). Polska malarka, pracu­
jąc wiele lat nad tym dziełem, straciła
władzę nad palcami prawej ręki. Bullę
sprezentowała papieżowi z inicjatywy
księdza Aleksandra Jełowickiego, dusz­
pasterza Wielkiej Emigracji. Aż chcia­
łoby się przekartkować tę i inne księgi.
Wystawę zamyka wyjątkowa gablota. Tu
zobaczymy ferułę, czyli krzyż papieski,
którą niemal zawsze miał przy sobie Jan
Paweł II. Oprócz tego zobaczyć można
także odlew dłoni świętego.
Wystawa czynna jest od wtorku do nie­
dzieli w godz. 10-17 do 20 październi­
ka. Wstęp 1 zł.
MARTA SZAGŹDOWICZ
 , V
EDUKACYJNY DODÔWK DO„PÖMERANM", NR 7 (99), SÉWNIK2016
Hatarzëna HlëzniewAho, Ju&tina Tömier&kc
99 Mądri öwczôrz" - frnadzwëcząjny
zaradnmcë prostego człowieka
Udba ny uczbë powstała na pötrzebë projektu „Zwykłe
niezwykłe - w krainie bajek kaszubskich" zjiscëwónégô
przez sztudérné nôuköwé karno „Młodzi dydaktycy"
z Gduńsczegó Uniwersytetu w öbrëmim wiakszégö pro­
jektu pn. „Opowiedz mi bajkę - Opowiedz mie bójka -
Tell me a fairy tale..." Nadbôłtowégö Centrum Kulturę
dofinansowónégö ze strzodków Minystra Kulturę
i Nôrodny Spôdkôwiznë. Céla projektu didakticznégö je
zbadérowanié odbioru lëdowi bôjczi (z pödczorchniacym
lokalnego kontekstu) westrzód uczniów spódleczny
szkôłë i gimnazjum. Badze mógł ô tim przeczëtac w ru-
janowi „Pomeranii".
Nôwôżniészim pömëslënka uczbë je powiązanie bój-
czi z internetowima memama (pól. mem internetowy),
to je tekstama kulturë, jaczé są dzysó powszechne
w spölëznowim odbiorze młodzëznë. Sztółcenié czë-
cégó i gódczi je zamierzonym metodicznym dzejanim
- szkolny ópówiódó bójka (nie czëtô! nie puszczo na-
granió z platczi!), a szkółownik cwiczi czëcé i gôdanié,
co nie pómniésziwó rolë redakcyjnëch cwiczënków, na
chtërne je mni czasu. Do przërëchtowaniô uczbë östôł
wëkórzëstóny film Hobbit, dlóte szkólny muszi wczasni
gó öbezdrzec, cobë bëlno przeprowadzëc uczba.
Céle uczbë
szkółownik:
• pöznôwô bójka pt. „Mądri öwczôrz", utrwaliwô
słowizna: ksądz, klôsztornik, zôkônnik, mnich, téż
ösobôwé fórmë czasników: wënëkac, potkać, do­
pomóc, ôgôlëc, ôbléc, dobëc, dac pökii, uzupełniwô
wiédza ó lëdowi bójce (ustny spösób przekazu,
lokalne znanczi, np. plac, pöstac, dzél krójóbrazu,
kontrastowe zestawienia bógati - biedny, mądri
l
HlaAë M-M1] ipódleczny ôzkótë
- głupi), analizëje mötiw pëtaniów w brawadach
i gódkach (nawiązanie do romana Tolkena Hobbit),
wnioskuje ó stereótipach w bójce i internetowëch
memach,
• aktiwnie czëje (ukłódó óbrózczi) i porządkuje
wëdarzenia w chronologicznym i przëczënowô-
-skutkówim układze, czëtając „óbrózkówi plan",
zapisëje w formie zdań plan wëdarzen, öpöwiôdô
bójka z pamiacë.
Metodë i förmë robôtë
• robota nad znaczenim wëbrónëch wërazów
z wëkórzëstanim obrazków: metodë „pókóż, co
to je", „nalézë plac wërazu w jego semanticznym
polu", „domëslë sa znaczenió wërazu na podstawie
kontekstu"
• porównawczo analiza rozmajitëch tekstów kulturę
(öpôwiôdanié brawadë przez szkolnego, obżeranie
wëjimku filmu, konwencja memów), robota w karnie
• cwiczënczi kómpözycyjno-redakcyjné do snóżégó
öpöwiôdaniégô (odtwórczego, gabnégô!) bójczi
Didakticzné pomoce
• wëjimk filmu Hobbit (gódka Gólluma z Froda)
• zestówk piać obrazków
• ódjimk kartësczi kölegiatë (np. http://zjazdpt-
farm-wycieczka.blog.onet.pl/wp-content/blogs.
dir/1344217/files/blog_lf_4910642_7588975_tr_
pl010196.jpg)
• bójka pt. „Mądri ówczórz" (na spódlim S. Ramułta,
adaptacjo B. Ugówsczi, W krainie baśni i bajek ka­
szubskich lub do pôbraniégö na starnie www.akade-
miabajkikaszubskiej.pl)
• L. Roppel, Orzechë do ucechë abo pół tësąca kaszëb-
skich zagôdk, Gdańsk 1956
NAJÔ UCZBA, NUMER 7 (99), DODÔWK DO„PÖMERANH"
KLASË V—VISPÖDLECZNY SZKÖŁË

CYG UCZBË ANALITICZNE OGNIWO

Cwiczënk 3
WSTAPNÉ ÖGNIWÖ
[Szkólny rozdówó zestówk 5 óbrózków (na pora lub na
Cwiczënk 1
troje uczniów). One mogą rozsmiészac szkółowników,
tej musz je sa spëtac: Widzelë wa ju taczé gabë?].
[Szkólny na zaczątk uczbë przërëchtowôł trzë/sztërë
wëzgódczi (pöniżi są przekładowe; östatné pëtanié
je öböwiązköwé, bö badze brëköwné w pózniészich
dzélach uczbë), chtërne pödôwô z głowë].

- Co to je za stworzenie: budzy sa w nocë, a w dzén spi...

mô wiôldżé uszë i wszëskô nima czëje... ni to mësz, ni to
ptôch? (szatopiérz) "

- To je toczi plac, w jaczim je wiele lëdzy... je tam ful ji-

zbów... i zwónk... i łôwczi, tôfle... (szkoła)
- Chto wszëtkö czëje, a nick nie gôdô? (uszë)*
- Wszëtkô sama zjôdô, a swôjim sąsadóm nick nie
ôstôwiô. (gaba)*
- Pôrenë jidze na sztërzech, w pôłnié na dwuch, a ôb wie­
czorna trzech nogach. Co to je? (człowiek)*
- Chôc mô sztërë rodżi i sztërë nodżi, nigdë nie bôdze ani
nie chôdzy. (stół)*
- Chto z waju je mądri, to niech mie wëmieni, jaczich to
w wodze ni ma kamieni? (sëchëch)*
- Pôwiédzta mie, co jô mëszla, że to je prôwda, a to nie je
prôwda?
*Wëzgódczi pochodzące z ksążczi: L. Roppel, Orzechë do
ucechë abo póltësąca kaszëbskich zagôdk, Gdańsk 1956
Cwiczënk 2

[Szkólny wëswietliwô scena z filmu Hobbit ö tim, jak

Frodo i Góllum zadôwają so wëzgódczi (stop-klatka na
początku filmu).
Skqdka wa znajeta nëch bohaterów? Chto miôł ju öbzéróné
nen film? Widzôł sa warna? (Po ti gôdce szköłownicë
obżerają do kuńca)].
Co môże pówiedzec o tëch dwóch knópach?
Wëdba: Góllum béł lëchi, bo chcół zeżrëc Froda, mëslôł,
że je mądrzészi ód niego i odpowie na wszësczé wëzgód-
czi. Wiedzół, jak ódpówiedzec na pętania Froda. Frodo [Öbrôzczi möże scygnąc ze starnë:
https://drive.google.com/drive/folders/0B6xqyNVxllPkRVRLTUIBY014TGc?usp=drive_web).
chcół sa retac i wëmëszlôł rozmajité dradżé wëzgódczi.
Östatné pëtanié Frodo zadôł nié temu, że béł nipöcy,
leno przez zmiłka Gôlluma.
To je baro popularny ôrt robieniô komiksów w interne-
Za czim ôni so zadôwalë te tagódczi? Jaczi béł warënk? Kto ce. Te samé gabë są w rozmajitëch céchunkach. Môże na
z waji pótrafilbë ódpówiedzec na te pëtania? köżdą téma zrobić z taczich szablonów komiks.
Jak Frodo odpowie na wszëskö, może jic, a Góllum Le na zaczątk ódgadnijta, chto badze bohatera ti bójczi.
pokaże mu Stegna, chtërną móże jic buten. Jak na Jaczé wa widzyta ósobë na céchunkach. Pó czim je jidze
wszëskô ödpöwié Góllum, badze mógłzjesc Froda. rozpoznać? Pógadójta o tim w porach.
Môta wa czëté o jaczis jinszich tekstach abó filmach, gdze [Sprôwdzenié robötë karnów, ustalenie bohaterów].
je téż taczi mótiw pëtaniów?
Król mó kóruna, ówczórz (pasturz, pasturk) je z owcama
Np. mit o Sfinksu, Pastuszek bracynów Grimm. Oznóczó i mó pastursczi czij, zôkönnicë mają öblokłé charakteri-
to, że je to mótiw/ epizod/ temat wëkörzëstiwóny sticzné ruchna, habitë przepasóné powroza.
w ópówiescach.
Jak wa mëslita, chto je nówóżniészi? [Szkólny przëszëköwôł
[Przedstawienie célu uczbë] Za sztót opowiem warna na tôflë trójnórt, w chtërnym óbczas gôdczi zapisëje
brawada, jakô mô téż taczi mótiw pëtaniów. propozycje uczniów].

NAJÔ UCZBA, NUMER 7 (99),D0DÔWK DO „POMERANII"


zôkönnicë, kiôsztornicë
prosti chłop, pasturz, ôwczôrz
Król béł jeden i rządzył lëdzama, béł bôgati, pö nim
bëlë zôkônnicë w klôsztorach (lub ksaża w köscołach, le
tuwö na öbrôzku są habitë, a nié ksadzewsczé sëknie),
dali rzemiasnicë, robiący dlô króla i klôsztorników, a na
ostatku bëlë prosti lëdze - tëch bëło nówiacy, a taczi jak
öwczôrze bëlë na samim kuńcu.
A gdze to sa dzało? Pô czim to môże pôznac?
[Ustalenie placu akcji. Szköłownicë mögą pôwiedzec
öglowö, że te wëdarzenia dzeją sa na jaczims pölu przed
kóscoła, wjaczis jizbie. Le jidze ö to, żebë sa domëslëlë -
abö dowiedzelë - że to są Kartuzë, a möże to poznać pö
daku kóscoła. Jeżlë szkółownicë nie pöznalë kartësczi
swiatnicë, to szkólny pökazëje jima przërëchtowóné
ödjimczi trzech/sztërzech budinków köscołów - to,
co uczniowie znają, np. z Wejrowa, Labórga, Gduńska,
itp. Móże przë leżnoscë porównać te swiatnice: jich
wiôlgösc, wëzdrzatk itp. Jeżlë uczniowie dali nie wiedzą,
że jidze ö Kartuzë, to szkólny jima to gôdô].
[Szkólny móże téż rozszerzëc wiédza szkółowników]
Kartuzë - nôpierwi (XIV w.) béł klôsztór kartëzónów, a pö
tim jak sa zbôgacywôł, w ôkôlim przëbiwało jinëch lëdzy
- muszôł bëc gôlôrz, piekôrz, kuchôrz, flészer, browôrz,
szewc, kôwôl, krôwc itd. Powstała wies. Kartëzónowie
w strzédnowieku zajimalë sa przepisywanim ksąg i sztu-
dérowanim pismionów Ôjców Kôscoła. Klôsztornicë mielë
piakné biblioteczi, kartëzónowie bëlë baro wëkształco-
ny. Pô prôwdze Kartuzë stałë sa miasta dosc pózno, bô
w 1923, ale ju sto lat chudzy ta wies bëła stolëcą pôwiatu.
Te je warna ôpôwiedzoné jakno czekawóstka.
Cwiczënk 4
Pôsłëchôjta, ôpôwiém wama ô mądrim owczarzu, a wa sa
zastanówta nad pôsobicą ôbrôzków.
[Szkólny öpöwiôdô z pamiacë bójka „Mądri ówczórz",
le użiwó słów zrozëmiałëch dló szkółowników - nié:
ksąża, ale król (wiôldżi pón), gwardión, zôkônnik. Użiwó
znankówników mądri, bôgati, biédny... Gódka mó bëc
żëwô - szkólny mó zmieniwac tempo, robie pauzë,
pódczorchiwac wôżné słowa (np. pokazëwac czinno-
scë); mó téż dac czas na smiéch, jeżlë uczniowie chcą sa
smióc po drëdżim i trzecym pętaniu].
Jakô je pôsobica wajich ôbrôzków?
[Odtwórcze öpöwiôdanié szkółowników: gódają o
pösobicë óbrózków. Szkólny zapisëje na tôflë czasniczi,
jaczé pójówiają sa w gódce, uczniowie jich nie przepi-
KLASË V—VISPÖDLECZNY SZKÖŁË
sëją: umëslił wënëkac, pôtkôł, chcôł dopomóc, ôgölëlë,
ôbloklë, pôsłelë, zadôł (pëtanié), dobéł nad (króla), dół
pôku].
Co je taczégö nadzwëczajnégö w ti ôpôwiescë?
- Prosti biédny knôp, öwczôrz, miôł wiakszą mądrosc
ód bögatégö króla i uczonëch zôkönników - bôjköwé
köntrastë, apartnoscë.
- Dzaka chitroscë prostego człowieka zókonnicë
óstelë w Kartuzach - „dobro dobiwô";
- Bëło widzec na tëch obróżkach, że prosti knôp badze
wôżny w ópówiescë. Miół ón swöja mądrosc, nié
taką z ksążków, le swoja, jaką mu chtos miół slódë
pówiedzóné. Zókónnicë dzywilë sa, że taczi ówczórz
môże pówiedzec tëlé mądrëch rzeczi.
- Stôrô bójka, ópówiôdónô przez wieczi, nie stracëła
swóji aktualnoscë.
- Memë są schematiczné, wëkórzëstëją uproszczenia
jak bójka.
Zapiszta téma uczbë: „Mądri ówczôrz" - ó nadzwëczajny
zaradnoscë prostégó człowieka.
Pôd témą zapiszemë zdania do zesziwku.
[Szköłownicë dzelą sa na karna i na spödlim słów zapi-
sónëch na tóflë ukłódają zdania do óbrózków (1 karno =
1 zdanié), tak powstanie plan wëdarzeniów, piszą go na
tôflë, a po tim przepisëją do zesziwku. Zależno ód czasu
i umiejatnoscë uczniów móże dopasowiwac przërëch-
towóné pódpisë do óbrózków abó uzupełniwac zdania
wërazama z tôflë].
Wëdba:
1. Król umëslił zókónników z klôsztoru wënëkac, jeżlë
nie odpowiedzą na trzë pętania.
2. Gwardión pótkół owczarza, chtërny chcół dopomóc
zókónnikóm.
3. Owczarza ögölëlë, öbloklë w zôkónné ruchna i pösłelë
do wiôldżégó pana.
4. Król zadół pasturzowi pierszé pëtanié, drëdżé pëtanié
i trzecé pëtanié.
5. Öwczórz dobéł nad króla i tedë ten dół klôsztornikóm
pöku.
DOMÔCÔ ROBOTA:
Naucza sa piakno opowiadać bójka o „Mądrim owczarzu".
[Póstapną uczba nóleżi zacząc ód ópówiódanió bójczi
przez wëbrónëch szkółowników. Móże zrobić tak, że
wëbierze sa dwóch, jeden badze buten salë, a drëdżi
bënë mdze öpöwiôdôł. Jak nen drëdżi skuńczi, weńdze
ten pierszi i téż badze öpôwiôdôł. Jidze ó to, żebë te
ópówiescë nie wpłiwałë na se. Pókóże to, że kóżdi gódó
kąsk jinaczi, dodówó cos ód sebie abó cos pómijó, ale
schemat ópówiescë (bohaterowie, plac, udba, pointa)
óstówó bez zmian].
NAJÔ UCZBA, NUMER 7 (99),D0DÔWK DO „POMERANII"
UCZBA DLÔ KLASÓW GIMNAZJUM (NA 3-4 GÖDZËNË)

ŁlżbLéta Trëczków&ké

Matka Hôôk&ze Swiónowa hrólëje

Hcuzëbóm 50 lat
Céle uczbë Östatnó ösoba pödôwô raka wszëtczim i wëmôwiô po
Uczeń: kaszëbsku wszëtczich miona.
• wié, co to je Sanktuarium Królewi Kaszëb w Swió- Żebë pödzelëc uczniów na sztërë karna, ten, co jak-
nowie no óstatny je we westrzódku, pókózywó na uczniów
• rozmieje wëbrac z tekstu brëköwną wiédza i rechuje do sztërzech. Wszëtczé jedinczi tworzą jedno
• potrafi ôpisac i öpöwiedzec, co widzy na ódjimku karno, dwójczi drëdżé, trójczi trzecé a czwórczi - czwiôr-
• wié, jak zrëchtowac pielgrzimka té karno. Pierszé karno pödchôdô do swöjégö tekstu,
• rozmieje napisać mödlëtwa co leżi na łôwce, a je przë nim cyfra 1, jinszé karna jidą
• rozpôznôwô ödjimczi spartaczone ze Swiónowa do swójich dokôzów. Terô kóżdé karno czëtô tekst
i wëpisywô z niego jak nówiacy wiadłów. Na ta robota
Metodë robötë je 10 minut.
• czëtanié tekstu ze zrozmienim (w grëpach)
• twórczo robota Robota dlô karna 1
• samöstójnô robota z interneta Jidzesz të na pielgrzimka?
Jack: Jidzesz latoś na pielgrzimka do Swiónowa?
Förmë robötë Tómk: Jô nie wiém, mie cos w óstatnym czasu nodżi
• w grëpie bôléwają. Jô jem ju gwësno nachódzałi dosc.
• osobno J. Nachódzałi! Në cëż të terô, młodi knôpiéla. Kó të jak
• całą klasą młodé zgrzébia bë muszôł jic.
T. Jo, to sa tak mësli. Të tu z Kartuz możesz köżdi dzeń
Didakticzné pömöce w ta i nazôd piechti wôrpac. To je krótko.
• tekstë spartaczone ze Swiónowa J. Ale do Wejrowa téż chodzą, a to je ju sztëk drodżi.
• ódjimczi z kórunacji T. Ko to je baro chwalebne, chłopie. Jak të tak ród
• mapa pielgrzimków chódzysz, tej przeńdzesz sa latoś za mie.
• materiałë do zrëchtowaniô plakatu J. Tak to nie jidze. Köżdi muszi sóm swöje wësłużëc.
Jeżlë chcesz miec szczescé ze swoją slëbną, tej muszisz
nómni trzë razë jic piechti do Kaszëbsczi Królewi pa-
CYG UCZBE trónczi Piakny Miłotë.
T. A żebës wiedzół, że puda. Jeżlë to mó pomóc, cëż to
Cwiczënk 1 je na mie, jesz bada całą droga niósł feretron. Moja biał­
Na zôczątku uczbë mödlimë sa z uczniama mödlëtwą: ka muszi bëc nôbëlniészô na świece.
J. Tej le biéj z Boga, może tam sa spôtkómë.
Dëchu Swiati przëdôj möcë
Naji szköłowi roböce Robota dlô karna 2
Bësmë uczbą naszą snôżą Matko Boga
Môglë głosëc chwała Böżą.
Sł.: Eugeniusz Prëczkówsczi
Cwiczënk 2 Muz.: Jerzi Stachursczi
Uczniowie ustôwiają sa w köle. Köżdi uczeń wëbiérô so
Matko Bóga cało w chwale,
jednégö drëcha abô drëszka, wëchôdô na westrzódk
Lud Twój pôdô na kolana
köła i gôdô na przëmiôr „Witóm mileczno Anka, baro ja
Teza Cë skłódô, redosc, żale
lubią za to, że mie pömôgô w uczbach". Anka wëchôdô
Sławi przez Ce swégô Pana.
tej na westrzódk, a uczeń wlôżô na ji plac. Tak pósobicą
kóżdi uczeń, jaż wszëtcë mdą pówitóny.

NAJÔ UCZBA, NUMER 7 (99), DODÔWK D0„PÔMERANH"

 UCZBA DLÔ KLASÓW GIMNAZJUM (NA 3-4 GÖDZËNË)

Matkö Böga Të wskôzywôsz
Droga żëcô i zbawienie
Wiedno w cażczich chwilach dôwôsz
Rada, bezpiek, pöceszenié.
Ref. Matkö Böga i Królewô
Wëbaw nas öd wszëtczich win,
Dlô nas łasczi Króla wzewôj,
Chtërnym je nasz Pón - Twój Syn.
Matko Boga Bóg Cë Zapłać
Że jesz widzec mogą Ce dzys
Chcą sa w raków Twój wëpłakac
To óstatny może je róz.
Matko Boga Të wskózywósz
Droga żëcô i zbawienie
Wiedno w cażczich chwilach dówósz
Rada, bezpiek, pôceszenié.
Ref. Matko Boga i Królewô
Wëbaw nas ód wszëtczich win,
Dló nas łasczi Króla wzewój,
Chtërnym je nasz Pón - Twój Syn.
Robota dló karna 3
Mödlëtwa do Swiónowsczi Panienczi
Swiónowskó Panienko, Matinkó Bóżó, Nasza Kaszëbskó
Królewó. Tak jak jes ód stalat błogósławia naszim star­
kom i ójcóm, co u Cebie tu w Swiónowie na tim swiatim
môlu wëprôszelë sobie na klaczkach swoja droga do
Boga, tak błogosławi i żegnój nasz kaszëbsczi lud. Że-
gnój nasza lubótną kaszëbską Tatczëzna, nasze niwë,
wódë, chëczë i dobëtk, nasza roböta i trud. Żegnój nasza
rodną zemia kaszëbską, nasze dzecë, młodzëzna i nas
wszëtczich. Żebë jesmë wiedno tim swiatim tura na-
szich starków i ojców szlë przez rzetelną proca i pokorną
mödlëtwa, wzora swiatégó Józefa, i za Twoją Matinkó
przëczëną, doszlë téż do Boga. Amen.
óstałë ukradłé. Bëłë to trwałé znaczi cëdownégö dzeja-
nió Swiónowsczi Matinczi. Nówicy tëch znaków ostało
pó II wojnie światowi. Przikładowó ocalenie z lagrów
zawdzacziwelë Matince ks. prałat Francëszk Grëcza i ks.
Stanisłów Grónowsczi z Chmielna. Ö cëdownëch ła­
skach do dzys gódają partizani mirochówsczi i ti, co bëlë
na frontach II wójnë. To wszëtkö sprawiło, że Öjc Swiati
Paweł VI wëdół dekret, w chtërnym uznówó Matinka
Swiónowską za cëdowną i nakózywó ja ukórunowac.
Ten akt dokónół sa 4 séwnika 1966 roku. Kórunatora
béł biskup pelplińsczi Kazmiérz Józef Kówalsczi.
[autor tekstu: Eugeniusz Preczkówsczi]
Cwiczënk 3
Kóżdó grëpa pósobicą pódchódó do tôblëcë i w kół
słów „Kaszëbskô Królewó" wëpisywają swoje wiadła.
Nót miec stara poprawno zapisać ne wiadła. Na kuńc
chatné ösobë na spódlim zdobëti wiédzë öpówiôdają ö
swiónowsczim sanktuarium. Nót czile zdaniów zapisać
w zesziwkach.
Cwiczënk 4
W 2016 roku przëpôdô Wiôldżé Jubileum 50 lat öd
Kôrunacji Swiónowsczi Panienczi na „Królewą Kaszëb".
Môsz pôd spódka i na starnie VI ôdjimczi z tegô czasu.
Przëzdrzë sa jima i öpiszë jeden z nich. Wëszukôj z internetu
wiadła z tegô wiôldżégô wëdarżenia.

Robota dló karna 4

Matinka Kaszëbsczi Zemi
Swiónowó leżi 12 kilometrów za Kartuzama w strona
Lasów Mirochówsczich. W mółim kóscele krëje wióldżi
skórb - cëdowną figura Matczi Bósczi Swiónowsczi -
Królewi Kaszëb z XV w. Dzysó sa gódó o tim môlu, o
ti wsë: pątniczé abó pielgrzimkówé serce Kaszëb. Nick
dzywnégó, skórno na ódpusce Szkaplerzny 16 lepiń-
ca biwó kól dwadzesce tësący lëdzy. W tim je wnetka
trzëdzescë pielgrzimków z rozmajitëch parafii powiatów
kartësczégó, köscersczégô, bëtowsczégó, wejrowsczégó,
labörsczégö, a nawetka östatno słëpsczégó. Swiadec-
twów cëdownëch uzdrowieniów je w Swiónowie wie­
le. Mało lëdzy równak mó ódwóga to zeznać i napisać.
Sta lëdzy w dowód wdzacznoscë óstawiło swoje wotum.
Baro lëchó sa stało, że w 2003 roku wszëtczé wota

NAJÔ UCZBA, NUMER 7 (99), DODÔWK DO„PÖMERANII"

UCZBA DLÔ KLASÓW GIMNAZJUM (NA 3-4 GÖDZËNË)

MózĄ dokona 'J. &

Oić^na-ruWSh TStaumiem^pief-SojoWU

Cwiczënk 5
Niżi môsz mapa pielgrzimków, jaczé ôd cziledzesąt lat jidą na ôdpustë do Swiónowa. Wëpiszë trzë nôdłëgszé pielgrzimczi,
trzë, co mają pöstrzédną długôsc, i trzë czësto krótczé. Nalézë w internece wiadła ö jednyz tëch pielgrzimków i zrób z tego
notka do zesziwku.

Żukowo ^' 11
Kartuzy

Somonino

Trąbki Wielki*

Dziemiany

NAJÔ UCZBA, NUMER 7 (99), D0DÔWK D0„P0MERANII'

 UCZBA DLÔ KLASÓW GIMNAZJUM (NA 3-4 GÔDZËNË)

Cwiczënk 6
Të jes organizatora pielgrzimczi z twôjégô môla do Swióno-
wa. Jak muszi sa przërëchtowac? Wëpiszë, co pösobicą je
nót zrobić, żebë wszëtkô sa udało. Zadbôj ô to, żebë bëłë na
ni kaszëbsczé akcentë. Zrëchtuj plakat, na chtërnym wëpi-
szesz wszëtczé brëkôwné wiadła.

Cwiczënk 7
Lëdze, chtërny chödzą piechti do Mariji, mają wszelejaczé
intencje [proszą ö zdrowié, szczescé familie, bëlną białka
czë bëlnégö chłopa, pômöc w dradżich jiwrach, dzakują
za wszëtczé dobro]. Ône dodôwają môcë do pôkônaniô
swôjich słabôsców. Wiele łasków ôpisónëch je w ksążce
Eugeniusza Prëczkôwsczégô ö Królewi Kaszëb pt. „Swiónow-
skô nasza Matinkô". Jedna z nich je ôpisónô niżi. Przeczëtôj
tekst „Uzdrowienie sëna". Pó uczbie spëtôj lëdzy, co mieszka­
ją wkół co, czë nie czëlë czedës ô jaczims człowieku, chtëren
téż doznôł uzdrowieniô na cele abô dëchu ôd Swiónowsczi
Matinczi. Jeżlë chtos cë ô tim ôpôwié, zapisze to wzesziwku.

Uzdrowienie sëna
Fejn swiato, chödzymë köżdégö roku. Nas to ceszi, że
möżemë całą wsą jic pielgrzimką do naszi Matczi Bösczi.
Piac lat temu knôp nama zachörzôł cażkö i wiele z na-
szich tam szło na pielgrzimka i sa mödlëło ö zdrowie.
Knôp pô tidzeniu béł zdrów, dochtórzë nie wiedzelë jak.
Öd te czasu jô tam ród chodzą do Swiónowa dzaköwac
za zdrowie naszégö knôpa. Mô latoś 15 lat.
Tata

Cwiczënk 8
Ôd czile lat w oktawie swiónowsczégô odpustu rozmaji-
ti ledze zjeżdżają do Kaszëbsczi Królewi. Westrzód nich są
młodi lëdze, téż ti pö zrakawinach, żebë dostać ôsoblëwé
błogosławieństwo. Możesz téż sa wëbrac w ten dzeń do
Swiónowa i zachacëc do te swôjich drëchów. Je tam po
prówdze wiele młodëch lëdzy. Swiôdczi to ô jich wiôldżi wie­
rze. Napisze krótką módlëtwa do Swiónowsczi Matczi Bósczi.

Cwiczënk 9
Podpisze ódjimczi pôdónyma na starnie VIII (w ramce) titla-
ma. Te, chtërnëch ni ma, dopisze sóm/sama.

59
NAJÔ UCZBA, NUMER 7 (99), DODÔWK DO„PÖMERANH
GRAMAT UCZBA DLÔ KLASÓW GIMNAZJUM (NA 3-4 GÖDZËNËIKA)

Karno „Lëdowô nóta" z Kanadę raza z repliką
Swiónowsczi Panienczi w köscele w Wilnie. Biskup
Riszard Kasyna öbczas odpustowi mszë. Köscół
pw. Narodzeniô Nôswiatszi Mariji Pannë w Swió-
nowie. Kaszëbi z Kanadę Margaret i Zigmunt Bier-
naskie wstôwiają Figurka do wôłtôrza w köscele
w Wilnie. Pątnicë wëprôszają dlô se łasczi, jidącë
na klaczkach wkół wôłtôrza.
Cwiczënk 10
Szkolny rozdôwô wszëtczim uczniom tekst mödlëtwë
z drëdżégö cwiczënku i gôdô:
Nen tekst Môdlëtwa do Swiónowsczi Panienczi wërzekł
Jan Trepczik do biskupa i zeszłëch lëdzy ôbczas kôrunacji.
Je to przesnôżô môdlëtwa. Przeczëtôj ja jesz rôz bëlno czile
razy a pôtemu naucz sa ji na pamiac.
Ödjimczi i mapa z archiwum familie Prëczköwsczich

AKADEMIA BAJKI KASZUBSKIEJ

Kaszubskie Bajania to spôlëznowô kampanio realizowónô przez Kaszëbskö-Pömörsczé Zrze­
szenie i Radio Gduńsk. Pôwsta dna z mëslą ö dzecach, żebë ju öd nômłodszich lat pöznôwałë
kulturową spôdköwizna Kaszub. Jednym z célów kampanii je pödniesenié w spölëznie swiądë
tegö, jak wiôldżé znaczenie mô czëtanié dzecóm.

^ wicyng wv\w.akademiabąjkikaszubskią).p]~^-^

Redakcjo: Marika Jocz / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: PiotrMachola


3IVIUI\I
I JARZĘBINA
P iszę te słowa, patrząc na krzew jarzębiny, która w sło­
neczne popołudnie późnego kaszubskiego lata rwie
oczy swoją barwą. Na tle ciemnej zieleni liści czerwień
jagód nabiera głębi, wydaje się prawie szkarłatna. Takie
cuda zdarzają się tylko w rzadkich chwilach niezmąconej
niczym pogody. I tylko tutaj, na Północy.
W Życiu i przygodach Remusa o jarzębinie mówi się,
że gdyby ją ściąć, krew by z niej poleciała. Pod takim
drzewem, mieniącym się barwą dojrzałego lata, doznał
zachwycenia tytułowy bohater książki Aleksandra Maj­
kowskiego. Tam właśnie Remus zobaczył zapadły zamek,
królewiankę i trzy pilnujące ją zjawy-smoki.
Baśń. Tak można by sądzić o Remusie, jeśli dzieło Maj­
kowskiego mierzyć wyłącznie kategoriami obowiązkowej
lektury kaszubskiego inteligenta. Zgoda, wszystko, co
klasyczne - czyli nauczane w klasach - z czasem podlega
zaszufladkowaniu, co z kolei wiąże się z nieuchronnym
ryzykiem sztampy i banalizacji. Nawet rozumiem tych
spośród Kaszubów, którzy mają już owego „szkolnego"
Remusa po dziurki w nosie.
Ja Kaszubą nie jestem i nie aspiruję do bycia nim, jed­
nak Remus jest dla mnie ważny. Bo dzieło Majkowskiego
mówi o rzeczach ponadczasowych i ponadlokalnych,
istotnych nie tylko dla Kaszubów, ale też dla człowieka
- jako człowieka. Dzieje się to pod maską groteski, ale
nie dajmy się zwieść formie. Pan Tadeusz też jest grote­
skowy, jednak to narodowy epos Polaków. Tak jak epo­
sem Kaszubów pozostanie na zawsze powieść Życie
i przygody Remusa. Dzieło jak najbardziej poważne, tak­
że w zestawieniu z poematem Mickiewicza.
Ale tego nie doceni się w wieku szkolnym. Kiedy po
raz pierwszy zetknąłem się z tą książką, byłem jeszcze
młodym człowiekiem. Myślałem sobie wówczas: owe
zjawy (ukôzczi), Strach, Trud i Niewarto - to bestie,
z którymi musi się zmierzyć każdy z nas. Ale dlaczego
Majkowski uważa, że ostatni z potworów, Niewarto, jest
tym najstraszniejszym, najtrudniejszym do pokonania
przeciwnikiem? Wydawało mi się to naciągane. Strach
i Trud - to są dopiero wyzwania! Dopiero z wiekiem,
w miarę przebytych doświadczeń, zrozumiałem, że Maj­
kowski ma rację. Ze Strachem i Trudem można sobie
GENIUS LOCI
1 BIBLIOTEKA PISARZY KASZUBSKICH
Aleksander Majkowski
ZËCE IPRZIGODE
REMUSA
ZVJERCADŁO KASZUBSKJI
jakoś poradzić. Ale
Niewarto... Ten za­
wodnik wymaga od
nas najwięcej wysiłku.
To trzeba przeżyć, aby
zrozumieć.
Tytułowy bohater
Beowulfa, najważniejszego z poematów staroangielskich,
również toczy pojedynki z trzema bestiami. I również ta
trzecia okazuje się najgroźniejszą. Skrzydlaty smok osta­
tecznie ginie z Beowulfowej ręki, wcześniej jednak zada­
je śmiercionośne ukąszenie swojemu pogromcy. Beowulf
zwycięża, zyskując wieczną chwałę bohatera - ale za cenę
śmierci. Dla mnie ta zbieżność fabuły nie jest przypad­
kowa. Majkowski był człowiekiem oczytanym, ale Be­
owulfa zapewne nie znał, gdyż w jego czasach była to
lektura z pewnością mniej znana niż opowieści o Ary-
manie i Ormuzdzie. Ale od czego jest intuicja artysty?
Tak czy owak, autor opowieści o Remusie, wiejskim od-
mieńcu z wadą wymowy, przekazuje nam czystej wody
praeuropejski mit - heroiczny i uniwersalny.
Chyba każdy uniwersalny mit, ze względu na język
symboli, w którym się wyraża, zakorzeniony jest w ja­
kichś lokalnych opowieściach, kodach i wierzeniach. Nie
od rzeczy będzie przypomnieć, że Beowulf był Gotem -
wspomniane jest o tym w samym eposie. A Goci w daw­
nych wiekach mieszkali na naszych ziemiach; wie o tym
każdy, kto widział kurhany i kamienne kręgi np. w Od­
rach. W innym staroangielskim poemacie, Widsith (Wę­
drowiec), przy opisie Gotów występuje nawet nazwa
Wisły: Wistlawudu. To tutaj, w „lasach nad Wisłą" woj­
ska gockie zmierzyły się z armią Attyli, broniąc swej „sta­
rej ojczyzny" przed hordą najeźdźców. Historia o trzech
smokach, z którymi potykał się Beowulf, była więc za­
pewne znana wśród nadwiślańskich Gotów. I mogą to
być te same bestie, które półtora tysiąca lat później, w ar­
tystycznej wizji, ujrzał Aleksander Majkowski - oczami
swojego Remusa.
JACEK BORKOWICZ
 W czerwińcu czilenôsce lëdzy piszącëch pö kaszëbsku zeszło sa w Starbieninie na rokrocznëch warköwniach (wiacy
na ta téma jesmë piselë w latnym numrze najégö cządnika na starnie 75). Brzada tegö pötkaniô są m. jin. trzë tekstë,
jaczé bédëjemë w tim numrze najim Czëtincóm. Dwa z nich to kôrbiónczi. Pierszą przërëchtowôł Łukôsz Zołtköws-
czi, latosy dobiwca stipendium dlô młodëch gazétników m. Trojanowsczi, chtëren gôdôł z Idą Czajiną. Drëgô - z puc-
czim starostą Jarosława Białka - to brzôd robötë młodégö gazétnika z Radia Gdańsk Róberta Grotha. Trzecy tekst je
zapisënka wrażeniów trzech dzéwczatów, chtërne wespół z Piotra Léssnawą miałë leżnosc pöznac ks. Mariana Miotka
i jegö telewizyjne studio na gniewińsczi plebanie.

„Żniwo je wiôldżé, le ni ma
komu robie"
PIOTER LÉSSNAWA
Kąsk szpórtowno móga rzeknąc tak: kaszëbskô te­
lewizjo TRWAM pówsta w Gniewinie na parafie u
ks. Mariana Miotka i jidze na całi świat, głoszące
Słowo Bóżé w naj rodny mowie.
A terô ju czësto pówôżno. Öd czile miesaców
dzejô w Gniewinie Twoja Telewizja Religijna
(TTR). To póspólnô udba ks. Miotka i wëszëznów
wejrowsczi telewizje kablowi Chopin. Nie je ona
w całoscë pó kaszëbsku, ale może tam nalezc pôra
kaszëbsczich audicjów.
Jak dolmaczi ks Marión Miotk, zaczalo sa ód
transmisjów mszów swiatëch z kóscołów na nordze,
a dzysó je to fulprawny telewizjowi program.
To prawie do sedzbë TTR jem pöjachôl z uczast-
niczkama slédnëch warköwniów dlô piszącëch pö
kaszëbsku. Hewó jich wrażenia z ti wizytë:
EWELINA STEFAŃSKÓ
Co möżna so mëslec, czedë sa czëje, że ksądz mô
telewizja? Wiele lëdzóm chutkó przińdze do głowë
jedno spartaczenie... Le nick taczégö!
Czedë pöjôwiómë sa na parafii ksadza Mariana
Miotka, wiera nicht z nas sa nie spödzéwô tegô, co
më za sztót uzdrzimë. Kąsk cekawi jidzemë öbez-
drzec bënë budinku. Tedë najim öczóm sa ukazëje
„östrzódk dowödzeniégö". To czësto prôwdzëwô
maszinowniô - kómputrë, mönitorë, ödzérk na je­
den czë drëdżi dzél köscoła, kamerë i wiele sprzatu,
na chtërnym sa na gwës nie rozmieja. A to wszëtkô
w ny nié tak wiôldżi jizbie! Jô stoja, möżna rzec,
jakno zaczarowónô abö zadzëwionô, bô prawie
w taczim ötoczenim ô swöji telewizji pöwiôdô
ksądz Miotk, z usmiéwka na skarni, z cepła i miło-
tą w oczach - do môlu i do robötë. I tim kąsk zarôżô
naju. Rozséwô smiéch, czedë gôdô ö transmitowa-
nim zdënku przez internet. Le to jesz nié kuńc!
Gôspödôrz prowadzy przez kóritarze i trapë, jaż
docérómë do studia! A tak pö prôwdze nié jednégö.
Co nowi nórcëk, to jinszé tło do jinszi audicii -
niechtërnëch nawetka dopierze w planach!
Udostôwô naju fachówöscą niespödzajną na taką
môłą stacja. Widzy sa nama zapôl ksadza i jego
otemkłosc na nowé udbë, a przede wszëtczim na
młodzëzna. Dlôte że öpöwiôdô ô tim z pasją i kol
tego drago przeńc óbójatno...

Uczastnicë pötkaniów dlô piszącëch pö kaszëbsku w gniewińsczi
plebanie. Öd lewi: Léssnawa, Andrzéj Krauze i ks. Miotk. Ödj. DM
PAULËNA PAŁASZ
Z ksadza Mariana Miotka pötkalësmë sa w Gniewi­
nie w pierszi dzeń warkówniów. Głównym céla zeń-
dzeniô bëło danié nama införmacjów ö telewizji -
ôd zrodzeniô sa udbë przez dzejanié sprzatu,
öbezdrzenié wëzwëskiwónëch jizbów, jaż pô planë
na nôblëższą przińdnosc, chtërne są sparłaczoné
z uzwëskanim nowi publiczi.
Baro mie sa widzy rozmajitosc audicji. „Warto
wiedzieć" - jeden z programów, co ösoblëwie mie

36 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016

 ZEŃDZEMA DLÔ PISZĄCËCH PÖ KASZËBSKU

przëpasowôł. To w nim zgłabiô sa krëjamnotë wiarë

przez pöznôwanié jinszich religiów. Wspólno moż­
na pömëslec ö tim, co je łączi, a jaczć są różnice.
Póstapną cekawą audicją je „Być chrześcijani­
nem dziś" - do köżdégö ödcynka rôczi sa kögôs,
chto mô przëblëżëc słechińcóm swiatą pöstac abö
pöwiedzec interesëjącą historia sparłaczoną z reli-
gijnyma czë gwôsnyma wseczëcama. Tak na
przëmiôr Daniél Szustak - proboszcz sanktuarium
w Wejrowie - pöwiôdôł ö kaszëbsczi Jerozolëmie
- Wejrowsczi Kalwarii.
Jinszi program ô pozwie „Na strunach duszy"
bćdëje łączba z lëteraturą, jak na przëmiôr Oskar
i pani Róża. Dzaka niemu słëchihcë doswiôdczają
bëtnoscë Böga. Tak samo je z programa „Gôdczi ö
wierze". Wierzący mögą téż pösłëchac Ewanielii
w dwuch jazëkach - pôlsczim i kaszëbsczim.
Żlë chtos z czetińców je zainteresowóny jakąś
audicją, rócza na strona Twóji Telewizji Religijny
(www.telewizjattr.pl), dze są wszëtczé dzélëczi pro­
gramów.

MARTA MISZCZÔK
Nicht nie mdze sa dzëwöwôł temu, że wiacy lëdzy
znaje telewizja öd starnë zdrzélnika jak „ód kuch­
nie". Na ekranie widzymë blós to, co jinszi lëdze,
gdzes w jaczims daleczim studio, chcą, żebë më wi-
dzelë. We wiôldżich stacjach nie felëje przédnégó
i programowego redaktora, spikerów, operatorów
widu, zwaku, kamerów, wszelejaczich autorów, ak­
torów i atrapów. Kilométrë kablów i kabelków, czór-
né blewiązczi, na chtërnëch namalowóné są kadrë,
Ks. M. Miotk w swöji „maszinownie". Ödj. DM
birmë we wszëtczich farwach i sztółtach, plôchtë,
sztatiwë, mikrofónë, wzmócniwôcze, głosniczi, ka-
góscë i sztółtu dodomu, buten nie wëzdrzi nawetka
merë, wózczi, mikserë, kómputrë i przepastlëwô
jak redakcjo. Serwer, chtëren pözwôlô programom
krëchniô. Dlô prostëch zjôdôrzów bulwów prôw-
duńc do kóżdćgó mola na świece, gdze je internet,
dzëwé błądzëszcze. Tuwö rodzy sa pëtanié: czë tak
nie je wikszi ód lodówczi. Scenografio? Sygnie do­
je wszadze, bez tego ni ma telewizje?
bro deja, czile obrazów.
Nie jem z nordë, dlôte jima zózdroszcza. Jô móm
nalazłé tam żëwi prziklôd, co sa dzeje, czej lëdzama Ksądz Miotk za Pana Jezësa gôdô, że „żniwo je
czerëje chac robieniégó czegoś wiacy, wëżi, lepi. Jo wiôldżé, le ni ma komu robie". Jego redakcjowć kar­
nie chcą rzec, że u naju tego ni ma, że sa nick nie no to nić wiacy jak sztërzech lëdzy. Jem 20 lat stóró
dzeje. Nić o to jidze, le ó to, że wcyg felëje w lëdzach i nie chcą gnërzëc, le bierze mie górz, czej mëszla, że
pragnieniô, żebë sa rozwijać i żebë robie cos póspól- dobré udbë marnëją sa, bó... Kto mie rzecze, dlôcze?
no - nić blós dlô se, le też dló jinszich. Tak samo we Twoja Religijno Telewizjo to bëlny prziklód, że
włóstnym dodomie, jak w prôcë, wsë, gardzę, para­ nie brëkuje miec wiele, żebë móc wiele dac. Po
fie. Nót je szukać, gdze jesz je cos do robótë, co prôwdze ni ma komu robie w telewizje? Nen tekst
może poprawie, gdze zacząc nico nowego, baro miôł bëc o wrażeniach, tedë taczi je. Móm nódzeja,
brëkównégö, a gdze pomóc w czims, co ju je. Ö tim że one są bezpodstawne. Móm nódzeja, że jem
mëszla, czej przëbôcziwóm so zćńdzenić z ksadza w bładze i że chutkó sa rozczarza. Kó 20 lat to jesz
Mariana Miotka w jego telewizje. Ji redakcjo je wiól- za mało, żebë przestać wierzëc w lëdzy.

SÉWNfK 2016 / POMERANIA / 37

LËDZE
Czarownô czarownica
Ö dzecnëch latach, dolmaczënku a kąsk ö czarzeniu gôdómë z pöetką, tłómaczką i szkólną Idą Czajiną, chtërna latos wëprzéd-
nionô ostała StrzébrznąTobaczérą Ôbrama.
Wiele lëdzy gôdô, że wastny sparłaczenié z kaszëbizną
zaczało sa öd Chmielna. Tec tak do kuńca nie je to
prôwda.
Konkurs „Rodny Möwë" miôł swój cësk na möje dzeja-
nié, ale öd wiedna, öd dzecnëch lat miała jem sticznosc
z kaszëbizną. Chöc zôczątk wëdawac sa möże dradżi.
Möji rodzëce, jakno szkolny, do nas mielë stara gadać po
polsku, tak czë jinaczi wiedno jaczés kaszëbsczé słowo
sa pöj owiało. W szkole téż drëchöwie mielë bôczënk,
żebë ze mną gadać po polsku. Taczi nôkôz dostelë öd
swöjich starszich. Muszelë pamiatac, żebë przë dzecach
szkólnëch nie użëwac kaszëbsczégö, a blós pölsczégö.
Równak nôwiacy nauczëłam sa u starczi.
Ale wësélanié do starczi to nie bëła kara za dzecné psotë?
Nié, nié. Chöcô pö prôwdze bëła jem nipöcy dzeus.
Mëmka na mie wiedno wołała „Idiszcza" (smiéch).
Ödj. z archiwum I. Czajiny
38 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
Chödzëła jem do swöji starczi, żebë öna nie bëła czësto
samotno. Kąsk ji pomoc, przepiłować. Starka gôdała pô
kaszëbsku, niemiecku, ale nie po polsku. Tej z nią jem
mówiła blós w naji rodny mowie.
Tej kaszëbsczi béł dlô wastny na zôczątku le domôcym
jazëka?
Jo. Gôdało sa leno w nôblëższim ökölim. Doma,
w szkole, z drëchama. Czej jachało sa do miasta, to ju nie
wëpôdało użëwac kaszëbsczégó.
Tej jak to sa stało, że kaszëbizna ostała ödczarzonô?
W wikszim dzélu dzaka Barbarze Pisarek. Pamiatóm, że
jesz mie egzaminowała do strzédny szköłë, ale w séw-
niku ju nie uczëła. To bëłë jinszé czasë, nié ö wszëtczim
móżna bëło gadać na uczbach. Równak prowadzëła jesz
karno recytatorsczé, do chtërnégö jem sa zapisała.
Czajinô öddôwô swój zesziwk z pierszima wiérztama direktorowi
Muzeum Kaszëbskô-Pömörsczi Pismieniznë i MuzycziT. Fópce. Ödj. DM

A sama Barbara téż czëła, że bëlno recytëja. Przërëchto-
wiwała mie do różnëch konkursów. To dzaka ni dowie-
dzała jem sa, że kaszëbizną möżna wërazëc wicy niżlë
szarą codniowósc. To wësoczi jazëk i snôżô poezjo. Czej-
bë nié Pisarek, nie bëłobë Idë-pöetczi. Móm wedle ni
wiôldżi dług wdzacznotë.
To je téż czas pisaniô pierszich wiérztów. Bëłë öne pö
polsku czë pô kaszëbsku? Co bëło inspiracją do jich
napisaniô?
Poezjo wiedno bëła krótko mie. W spódleczny szkole
poznała jem Mickiewicza, a w drobnotach jegö baladë
i óglowó romanticzné dokôzë. Uczëłam sa jich na pa-
miac i recytowałam, ale blós do szpégla, bó nicht nie
chcôł tegó słëchac. Tej przeszedł czas na Leśmiana. I tak
to sa zaczało. Nigdë jem so nie pömëslała, żebë chtos
wëdôł möje wiérztë. Ale muszała jem pisać. Cos we we-
strzódku mie, bënë dëszë, kôzało przelôc to, co jem czëła,
na papiór. Na zóczątku wiérztë pisałam pö polsku, a póź­
ni w rodny mowie.
Rzeknąc trzeba prosto, że pöczątk béł dradżi. Czej
przelałam na papiór swoje wseczëcé i zapisałam po
kaszëbsku, to nijak mie sa nie widzało. Obżerałam to,
czëtałam i chowałam gdzes głabók, a czasa z górza cë-
snałam w nórt. To nie bëła bëlnó kaszëbizna ani widzałé
wiérztë. Pó jaczims czasu nazót do tegó wrôcałam
i ókôzywało sa, że nie je to jaż taczé złé. Cos z tegó bëło,
a kaszëbizna dało sa poprawie ze słowórzama.
Wiele utwórców pisze do szuflôdë. Nie jinaczi bëło u
wastny.
To nie bëło nick wôżnégö. Wtenczas wedle mie poezjo,
ösoblëwie pó kaszëbsku, muszała tikac czegoś wôrtnégó.
A jó pisałam ó swójich codniowëch doswiódczeniach,
przeniesieniach. Chto bë na tak cos dół boczenie?
Mało wiele a kaszëbsczi świat nigdë bë nie pöznôł Idë
Czajiny. Wszëtkö bez przëtrôfk. Jedno potkanie, jedno
zdanie...
I „Tatczëzna". W ji redakcje robił mój drëch Jark Ellwart.
Przë jednym z najich pótkaniów mie nick tobie nick za-
pëtôł, czë ni móm jaczich wiérztów. Nigdë nikomu jem
nie gódała, że cos pisza. Nie wiém, skądka u niegó wzała
sa tako udba. Wnenczas kąsk szpórtowno pówiedzół, że
„Pomerania" to je taczé pówôżné pismiono, to nić, ale
w „Tatczëznie" to móga wëdrëkówac swoje wiérztë. I tak
sa zaczało.
Debiut to trzë dokôzë: „Éwa", „Kajin" i „Mariô Mag­
dalena".
Wëbrałam te wedle mie nôlepszé. Jinszich nie chcałam
pókazëwac. Ale czej ne sa ukôzałë, zarózka zazwóniła do
mie Izabella Trojanowsko z pëtanim, czë móm jesz
LËDZE
Ödj. A. Busler
jaczés, bó ne baro ji sa widzałë. Ö tëch ze szuflódë nie
chcałam wiele gadać. Zaczałam sa wëmawiac, że one nie
są dosc widzałé, to le taczé zapisczi. Równak to sa nie
dało. Trojanowsko rzekła prosto, żebë to wszëtkó prze­
pisać do zesziwku i ji wësłac, a ona óbóczi, co dali z tim
zrobić. Nie bëło jinszi radë, jak ji pósłëchac.
We wiérztach wastny dosc tëli je ö czarownicach.
Skądka prawie takô téma?
Zaczało sa ód Kristinë Muzë. Ale pó prówdze ju jakno
dzeckó czëła jem rozmajité historie ód mójégó tatka. Tej
późni sama jem zaczała szukać i dowiadëwac sa o nich.
Wszëtczé miałë baro cekawé żëcopisë i mëszla, że to mie
tak do nich cygnie. A do te rozbudzywają wëóbraznia.
Czarë i czarzbónczi to nié leno tema w poezje. Terô
nawetka dzecë w szkole mëslą, że wastnô je prôwdze-
wą czarownicą.
Dzecë baro lubią wszelejaczć baśnie, bójczi. Tej czemu
mają nie wierzec w to, że uczi jich prôwdzëwô kaszëbskó
czarzélcka? Pierszé jich pëtanié je wiedno, wiele jó móm
lat. Tej gódóm, że sto, a czasa, że ju przestała jem to
liczëc. A dali to samo jidze. Öne też wierzą, a jó je kąsk
pódskacywóm, że mój skuter, jaczim jeżdżą do szkółë,
w drodze, za zókrata, zmieniwó sa w prôwdzëwą miotła.
Czasa proszą mie, bëm jima w kuńcu pókózała ne czarë.
Le czarownica nie pókazëje swój i moce dló oczu. Tej
jima gódóm, że muszą baro mocno sa przëzerac i tej
óbóczą, jak nen skuter sa zmieniwó. Co wiacy czasa nad-
czidna, że w Liniewie mają ju to widzónć. Jakno znanka
pókózała jem jima prôwdzëwi smićch czarownice.
Niechtërny nawetka nagriwelë gó na móbilka. To jim
sygło, tero są ju gwësny (smićch).
To nić le dzecë. Wiele mójich drëchów je dbë, że skórno
jó tak wiele ó nëch czarach i cotach wiem, to cos kol tegó
muszi bëc.
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 39
LËDZE/Z NORDË
Poetka, prozajiczka, szkólnô, nawetka czarowni­
ca, równak to nié wszëtkö. Je téż wastnô autorką
dolmaczënków.
Tak pô prôwdze to jem baro mało napisała prozë.
Ta, chtërna je wëdónô, tikô sa w wikszim dzélu
môjich rodzëznowëch wspominków.
Na zóczątku möji robötë z tłómaczënim bëła
pöezjô Leśmiana. To z miłotë do niegô. Bëła jem
jegö wiérztama öczarzonô w strzédny szkole. Ön
téż miôł swôj cësk na möje pózniészé dokôzë. Ta
robôta dała mie wiele redotë. Pözni, përzinka bez
przëpôdk, przeszedł czas na Szekspira. Nie chcałam
gö dolmaczëc, ale direktorka szköłë, w jaczi jem
wnenczas robiła, prosëła chöc ö kaszëbsczi wëjimk,
żebë dzecóm w szköle pokazać. Czej jem zaczała,
nie dało radë, przełożëc trzeba bëło całi dokôz
Rómeô i Julia. Terôzka przeszedł czas na Norwida,
chtërnégö téż baro lubią. Jeżlë cos köchóm, to
w móji dëszë muszi to brzmieć pö kaszëbsku.
Baro wiele gôdô sa ö wastny recytacje. Je baro
ekspresyjno, a słëchający nie są w sztadze ode­
rwać sa ód ni. Je cëchö, wszëtcë są zaczarzony. To
je póstapnô znanka czarownice?
Öd dzecka cos mie cygnało do artisticznëch Za­
chów. Chcałam nawetka óstac aktorką. W tim cza­
su nigdë bëm nie pómëslała, że można to sparłaczëc
z kaszëbizną. Jeżlë jidze ó samą recytacja, to jem
gwësnô, że czarëja. To nié le taczé moje mëslenié,
ale wiele lëdzy mie ö tim gôdô. Kaszëbizna to cza-
rownô czasc möji dëszë. Jakno Pólôszka jem skrëtô,
cëchô, nieśmiało. Jakno Kaszëbka jem ödwôżnô,
płonie we mie stolemny ódżiń.
Czë je jaczés recytatorsczé potkanie, chtërno dlô
wastny stało sa baro wôżné?
Baro jem chcała zrobić spotkanie autorsczé z Jana
Zbrzëcą. To sa udało i mogła jem przë nim de­
klamować czile jego wiérztów. Baro mu sa to wi-
dzało. W ksążce wpisół mie, że ti recytacje nie
zabôczi do kuńca swöjégö żëcô. Bëło to na krótko
przed jego smiercą.
Na kuńc ni möże zafelowac pëtaniô ö wastny ulu­
bioną wiérzta.
Nie rozmieja wskazać na swoja nôlepszą czë nôbar-
żi uwidzoną. Nie jem w sztadze óceniwac napi-
sónëch bez se wiérztów. Tö östôwióm czetińcóm.
Żdajemë na póstapné tomiczi i dolmaczenia.
GÔDÔŁ LUKÔSZ ZOŁTKÖWSCZI
40 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
Kaszëbizna
jak trôwa...
Ö planach rozwiju pucczégö krézu, ö tim, co mô trôwa
do kaszëbiznë, i dlôcze më wcyg jesz mielëbë sa uczëc öd
Góralów, z pucczim starostą Jarosława Białka gôdô Ro­
bert Groth.
Terôzka, öb lato, je czëc, że wają mocą je turistika, ale
czë pucczi pöwiôt badze opierać swój rozwij téż na
jinëch dzélach góspódarczi i czë w tim wszëtczim je
mól na kaszëbizna?
Jarosłôw Białk: Baro aktiwnó turistika w najim powiece
to tak po prôwdze leno trzë miesące w roku, tej muszimë
mëslec téż ö jinëch czerënkach.
Rozwij góspódarczi zaczinó sa ód szkólów. Ju na rówiz-
nie spódlecznëch szkölów, gdzes öd czwiôrti klasë, muszi-
ma gadać z mlodima lëdzama, żebë mëslelë ó tim, w czim
są dobri, co jich interesëje. Móże to robie przez zabawa.
W gimnazjum muszimë miec stara, żebë to miało stali
charakter, żebë w jak nôbarżi przëmëslóny sposób mlodi
lëdze bëlë w sztadze wëbrac wëżigimnazjalną szkolą.
Jeżlë jidze ó kaszëbizna, to ona téż mo swoja rola
w góspódarczim rozwiju, ko jeżlë chcemë sa rozwijać na
baro szeroczi i dobri rówiznie, to muszimë czims sa
wëprzédniwac ód jinszich. Na przëmiôr tim, że kaszëbi-
zna badze uczono we wszëtczich szkołach.
Równak kaszëbsczégó uczą sa przede wszëtczim dzecë
w spódlecznëch szkołach, a ju w gimnazjum i wëżigim-
nazjalnëch je wiele górzi.
Jô móm to szczescé, że przez slédné lata robił jem w gmi­
nie Krokowo. Tam na zóczątku po prówdze w gimnazjum
nie szlo tak dobrze jak w spódlecznëch szkołach, ale ju
dzysó, czej minalo pora lat, są tam te dzecë, co sa uczëlë
kaszëbsczégó w mlodszich latach, i kaszëbizna w tëch
gimnazjach téż ju zaczinó dobrze fónksnérowac. Jak jo
przëszed do powiatu, robią przë tim, żebë zainstalować
kaszëbsczi téż w strzédny szkole. Tam, dze direktorzë są
zaangażowóny i mają czëcé kaszëbiznë, tam to fejn weszło.
Öni zarazële szkólnëch, a ti mlodzëzna. Tak je chocle
w óglowósztólcącym liceum miona Żeromsczégó w Puc­
ku, dze w klasę humanisticzny ód pierszégó roku badze
móżlëwóta uczbë jazëka kaszëbsczégó. Do te më chcemë
zacząc róczëc podjimórzów do szkól z dobrima warkówi-
ma praktikama i oni téż pomogą wprowadzać kaszëbsczi.
Chcemë z tim rëszëc ód séwnika.
Cekawi kómentôrz ó pódeńscu Kaszëbów do kaszë-
biznë dôł czedës prof. Mariusz Czepczińsczi z katédrë
przestrzenny góspódarczi Gduńsczegó Uniwersytetu.

Gôdôł, że Kaszëbë mają wszëtczé znanczi do tegö, abë
bëc taczim nordowim Podhala, chtërnégö kultura je
dobrze znónô w całi Polsce. Leno że Górale są buszny
ze swoji kulturowi spôdköwiznë, a wiele Kaszëbów ze
swöji buszny nie je...
Mie sa zdôwô, że to nie je jaż tak lëchö. Równak ten zaczątk
zabëcô o kaszëbsczim jô widza. Më traktëjema to tak, że
kaszëbizna je na sobota, niedzela ë na rozegracja, a przez
nen cali tidzeń robötë ji ni ma. Më pö prôwdze muszimë
zacząc mëslec w ten sposób, ze kaszëbizna to je cos, czego
nicht w jinszim môlu ni mô, ë z tegö trzeba „zrobić biznes"
- tak, jak to rozmieją robie lëdze na Podhalu.
Młodëch lëdzy w pucczim powiece dô sa zachacëc,
żebë mëslelë na ten ôrt, ö kaszëbiznie jakno swôji
przińdnosce?
Klucza do tegö są dobri szkolny, chtërny mają möżlëwösc
przekôzaniô wiédzë, le téż mielëbë miec czëcé tegö, czim
je kaszëbizna i jak na ni möże „zrobić biznes". Jeżlë öni
badą to rozmieć i atrakcyjno podadzą to mlodim lëdzóm,
to jem gwësny, że ti mlodi wińdą ze szkölë z przeswiód-
czenim, że z tim może jic do przodku. Są téż start-up'ë,
dze swöje udbë wprowôdzają w żëcé mlodi lëdze. Möże
bë bëlo wôrt tim mlodim pówiedzec, żebë stwörzëlë cos
kaszëbsczégö? Bö trzeba wetwörzëc taczé mëslenié, że
kaszëbizna nie je passé, a je trendy.
Möże ö sztôłtowanié tegö „trendu" badze trzeba
pöprosëc jaczés autoritetë, chtërne są sparłaczoné
z kaszëbizną?
To je dobrô udba. Wôżné je, żebë ö tim gadać - i to je rola
téż mediów. Jiwra Kaszëbów je wcyg to, że jak przëjedze
ZNORDË
.1
turista, pón z miasta, to më ód razu zaczinómë przecha-
dac na pólsczi i jesz czasto cos w nim kaléczimë. A po co?
Ön badze pó polsku gôdôl, a më mdzemë pö kaszëbsku
ódpówiôdelë. A jak je na Podhalu? Të gôdôsz cos w gó­
rach do Górala pó polsku, a on cë ódpówiódô pó góral­
sku. Za baro nie rozmiejesz, ale të jes zacekawiony tim,
co sa dzeje.
Abó jinszó sprawa... Kóżdi wrócó z rézë z jakąś pamiąt­
ką. Na gwës kóżdi mó cos na kominku z Turcji czë Egip­
tu, a dlócze më ni mómë ful pólëców kaszëbsczich pa-
miątków dló turistów? Jedna radnó z powiatu mó taką
fejn kulinarną pasja. Ona mó stara wëzwëskiwac kaszëb-
sczé receptë i robi terô siedzą pó kaszëbsku. Bëla z nama
na Litwie i w taczich malinczich wekach przërëchtowala
tego siedzą. Jak më Lëtwinów raczëlë, to jima jaż uszë
dërgötalë. Czë bë nie bëlo wôrt pó tidzeniu bëcó w na-
szich bazach turisticznëch na óddzakówanié dac taczé
cos? Gwës jak më bë robilë taką robóta pôra lat, to jem
przeswiódczony, że to bë dało wiôldżi brzôd. Taczé
zmianę na lepsze są zarazlëwé. To mdze tak, jak 20-25 lat
temu z trówą przed dodomama na wsach. Tero kóżdi mó
piakną trówa przed budinka, ale czemu? Temu, że jak
jeden zrobił, jinszi gôdelë: „co on tam sa wëglupiô", a za
trzë lata cało sztrasa mó trówniczi, bo to fejn wëzdrzi. Tak
samo trzeba zrobić u nas z kaszëbizną.
Tekstë ze starnów 36-41 powstałe óbczas pótkaniów dló
piszącëch pó kaszëbsku, jaczé ódbëłë sa w czerwińcu
2016 r. i östałë udëtkówioné przez Minystra Bënowëch
Sprów i Administracje.
POMERANIA 41
ROCZNICE

Bernard Chrzanowski.
Ten, który poruszył wiatr od morza
Zrzeszenie
Kaszubsko-Pomorskie
Nie byłoby Wiatru od morza Stefana Żeromskiego ani Baltii Jana Ka­
sprowicza, gdyby nie prekursorska i szlachetna działalność społeczna
Wielkopolanina Bernarda Chrzanowskiego. To właśnie on odkrył dla
wielu Polaków urok i znaczenie pomorskiego, kaszubskiego Bałtyku.
Mecenas Chrzanowski zapisał również piękne karty jako polski par­

^OD lamentarzysta i kurator szkolny. W 1986 roku jego prochy spoczęły

na cmentarzu w Gdyni-Oksywiu.

obaj ci wielcy pisarze wzięli udział w kampanii plebiscy­

towej na rzecz polskości Warmii, Mazur i Powiśla w maju
i czerwcu 1920 roku. Z kolei wiosną 1922 roku ukazał
się, uważany za kultowy, utwór Stefana Żeromskiego
pt. Wiatr od morza. Była to ogromna promocja polsko-
-kaszubskiego dziedzictwa morskiego. Z kolei rok póź­
niej w Poznaniu Jan Kasprowicz na prośbę Korporacji
Studenckiej „Baltja" (we współczesnej pisowni: Baltia)
i Romana Dmowskiego podjął się napisania polskiego
hymnu o Bałtyku. W 1924 roku istotnie napisał „Pieśń

W
arto przypomnieć, że po odzyskaniu niepod­
ległości Polska na skutek decyzji podjętej
na konferencji pokojowej w Paryżu (zapisa­
nej w traktacie wersalskim z 1920 r.) otrzymała jedy­
nie 140-kilometrowy pas dostępu do Bałtyku. Wielką
krzywdą dla Polski było pozostawienie Gdańska i kilku
sąsiadujących z nim powiatów w obcych rękach - jako
tzw. Wolne Miasto Gdańsk. To właśnie dzięki zabie­
gom dyplomatycznym (głównie Romana Dmowskiego
i Ignacego Paderewskiego) oraz heroicznym wysiłkom
samych Polaków powróciliśmy nad Bałtyk po okresie
niewoli zaborów. 10 lutego 1920 roku w Pucku odbyły
się słynne zaślubiny Polski z morzem.
Wielkimi piewcami i orędownikami powrotu Polski nad
Bałtyk byli Stefan Żeromski, Jan Kasprowicz i właśnie
Bernard Chrzanowski. W latach 1903-1913 Chrzanow­
ski z dużym zapałem przemaszerował lub zjechał rowe­
rem kaszubski brzeg Bałtyku. Romantyzmem polskiego
morza, etosem ludu kaszubskiego potrafił on skutecznie
zainteresować Żeromskiego i Kasprowicza. Im właśnie
Wielkopolanin posyłał swoje przewodniki krajoznawcze,
zresztą napisane, jak zauważył Żeromski, piękną polsz­
czyzną Pod jego wpływem i w imię polskiej racji stanu
Baltji" („Od morza jesteśmy, od morza"). I tak, w dużym
skrócie, Chrzanowski, Żeromski i Kasprowicz stali się
orędownikami polskiego Bałtyku i dziedzictwa kaszub-
sko-pomorskiego.
Minęła właśnie 30. rocznica złożenia prochów Ber­
narda Chrzanowskiego, staraniem wybitnych Pomorzan
i za zgodą rodziny, na cmentarzu oksywskim w Gdyni
(27 lipca 1986 roku). To był i jest symboliczny związek
Chrzanowskiego z polskim Bałtykiem. Na jego nagrobku,
nie przypadkiem, wyryto znamienne słowa: „Poruszył
wiatr od morza". Warto zatem przybliżyć jego sylwetkę
Bernard Chrzanowski był synem Wielkopolski. Urodził
się 27 lipca 1861 roku w Wojnowicach koło Buku. Jego
rodzina była związana z Edwardem hrabią Raczyńskim.
Wychował się w patriotycznej, tradycyjnej polskiej rodzi­
nie. Ukończył sławne Gimnazjum im. Marii Magdaleny
w Poznaniu (1880). Swoją edukację akademicką roz­
począł na Uniwersytecie Jagiellońskim. Miał szerokie
zainteresowania historyczne i prawnicze. Po studiach
prawniczych w Berlinie i praktyce w kilku niemieckich
miastach został adwokatem. Po powrocie do Poznania
w 1890 roku stał się obrońcą praw ludności polskiej
i animatorem pracy organicznej. W latach 1901-1910
był posłem polskim do parlamentu Rzeszy Niemieckiej.

42 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016


W1918 roku został członkiem Naczelnej Rady Ludowej
w Poznaniu. W latach 1919-1920 piastował urząd wice­
ministra w Ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej, a następ­
nie był (do 1928) kuratorem okręgu szkolnego poznań­
skiego. Wspierał wówczas odbudowę polskiej oświaty,
również na Pomorzu. Potrafił współpracować z politycz­
nymi środowiskami narodowo-demokratycznym i piłsud­
czykowskimi. Uważnie strzegł autonomiczności swoich
przekonań. W latach 1935-1938 sprawował mandat se­
natora RP. Bernard Chrzanowski zmarł 12 grudnia 1944
roku w Konstancinie pod Warszawą, przeżywszy 83 lata.
Do historii polskiego krajoznawstwa i Pomorza prze­
szły jego sławne przewodniki krajoznawcze: Na kaszub­
skim brzegu (1910), Nad polskim morzem (1917) \ Z wy­
brzeża i o wybrzeżu (1917). W 1934 roku we Lwowie
opublikował w ramach Biblioteki Szkoły Powszechnej
ciekawą książeczkę pt. Wybrzeże. Był niestrudzonym
popularyzatorem polskiego morza i Kaszub. Upominał
KASZUBSKA
KSIĄŻKA
POWJITANIE SZKOLI
Wjitajże nóm, wjitaj, jasna mniyła szkoło
Na przijancie łuczniów łotwórz sia wesoło!
A ti szkolni zwónku, zwóń, rozwaniaj głośno
Chatom, lókóm, polóm, nowjina radosno!
Bo to je wesoła, radosna nowjina
Że sia wew naszi szkole Nowi Rok zaczina!!!
Jaś: Ja niy banda chodziył do ti szkołi, bo tan rubzak
zez timi książkami je taki ciażki, że go niy moga
łuredziyć!
Staś: Co ti pleciesz? Niy bandziesz chodziył do szkołi?
Jidż no lepsi po rozum do głowi, bo bandziesz
głupsi jak piań. We szkole możim poswawolić,
mómi kamratów (czyt. kolegów), ji przi łokaziji
nóm łoleju do próżnych makówków naleją! Sóm
zisk!
ROCZNICE/GADKI RÓZAUJI
się o docenienie przez wszystkich Polaków „morza i wy­
brzeża", tego niezwykle ważnego regionu.
30. rocznica złożenia prochów Chrzanowskiego na
oksywskim cmentarzu skłania do refleksji. W 1986 roku
znany i ceniony pisarz Paweł Dzianisz (wł. Tadeusz
Jabłoński) opublikował piękną książeczkę pt. Poruszył
wiatr od morza. Bernard Chrzanowski 1861-1944. Publi­
kacja ta towarzyszyła uroczystemu pochówkowi w dniu
27 lipca 1986 roku.
Dzisiaj należy postrzegać biografię i dorobek Bernar­
da Chrzanowskiego jako równie ważne, jak życie i dzieło
Stefana Żeromskiego i Jana Kasprowicza. To byli wielcy
Polacy, patrioci, przyjaciele, twórcy z tego samego po­
kolenia, którzy umiłowali polskie morze i kulturę kaszub-
sko-pomorską
JAN KULAS
Jaś: Nó jó, ale czi ja szafna to wszitko, co ty szkolne
chcó nóm do tych makówków naładować?
Staś: A katać nie szafniesz. Czi ti żeś baranowju spod
łogóna wiped (bo nie mówja, że sroce)? Jano nie
gagnij byle czego ji bjerz sia do roboti!
Jaś: Jó, jó, ti masz recht (czyt. rację)! Weżnim sia do
roboti, zicher, że jó!!! Bo pieczone gołąbki same nie
przilejtą do gąbki!!!
Łoj to je radosna nowjina, że sia wew naszi szkole Nowi
Rok zaczina!
Rózalija tyż tak miśli!
ZYTAWEJER
Tekst po kociewsku, w pisowni autorki
POMERANIA 43
MUZYKA

Prawie ukôzôł sa nowi śpiewnik kaszëbsczi Grôjta Kaszëbi - zbiór utworów regionalnych Witolda Tredera. Je to pierszi
wiakszi autorsczi zbiér dokôzów a aranżacjów tego autora. Po śpiewniku jego wuje Korneliusza Tredera z Czelna1 - je
to pósobny zbiér usôdzków, jaczi wëszedł z ti muzyczny familie. Wédanié ksążczi je brzada wespółrobötë seraköjsczégö
Östrzódka Kulturë a wejrowsczégö muzeum. Redaktorką publikacje je Aleksandra Janus.

ierszi publiczny pökôzk śpiewnika
miôł mól 15 lepińca tego roku w Se-
rakójcach, z leżnotë 35-lecô dzejaniô
karna Sierakowice, chtërnégö Tréder je od
1986 roku muzycznym instruktora. Nie je
to jediné fölklorné karno, co zawdzacziwó
muzyczny sztôłt swöjégö kuńsztu Witol­
dowi zez Żukowa. Na Kaszëbach są to jesz:
Hopowianie (1988-1996), Chmielanie
(od 1990) a Bazuny z Żukowa (od 1992).
Öd 1985 roku je dirigenta chóru mie­
szonego Harmonia z Żukowa2. Latoś Wi­
told Treder je Przędnym Dirigenta Radë
Kaszëbsczich Chórów, bez co dirigówół
sparłaczonyma dwanósce karnoma na
nówikszich religijnëch uroczëstoscach
kaszëbsczich: wejrowsczich odpustach a swiónowsczi
uroczësti mszi z leżnotë körunacje Matczi Bósczi Swiónow­
sczi na Królewą Kaszëb. Robota Witolda Tredera ósta acht-
nionó przez rozmajitëch „wëprzédnienio-dôwców", m. jin.:
pólsczégó minystra kulturë, kartësczégó starosta, Polski
Związek Chórów i Orkiestr a gmina Żukowo.
Co nalôżómë bënë ksążczi?
24 dokôzë, w tim sztërë czësto instrumentalne. Są to: „A bas
w las", „Bëlny Kaszëba" (pólka), „Ceszmë sa", „Chóc mie sa
dobrze wiedze", „Czëjesz mie", „Grôjta Kaszëbi", „Jacek i Kri-
sza" (pólka), „Jô chcą rëba" „Kaszëbsczé serca", „Kupił bótë",
„Laura - Jirena" (pólka), „Le do tuńca Miotka bierz" (pól­
ka), „Më jesmë tu", „Më, rodną mówa", „Mëszla wiedno",
„Młodi lëdze", „Na Kaszëbach to je to", „Na ójców spiéwë",
„Nie zabóczta bawić sa", „Pöjedzemë na Kaszëbë", „Słodko
droga", „Stóri pleskót", „Tuńca bawią nas" a „Wiele lat".
Dwa dokôzczi mają znanka dedikacje. Za W. Tredera:
kompozycja „Pöjedzemë na Kaszëbe 6 oraz adaptacja „Choć
mie sa dobrze wiedze" są wyrazem szacunku i pamięci
o moim ojcu Efremie i jego bracie Korneliu­
szu. W przëtrôfku pieśni „Kupił bótë"
a „Stóri pleskót" są to adaptacje lëdowëch
mótiwów. Tréder pódôwô rok pówstanió
wszëtczich sztëczków. Dokôzë ze śpiewni­
ka jidze nalezc na płatkach karnów, jaczich
dozérô Witold Treder, chócle na płatce
Chmielan z 2005 roku pt. Nie zabóczta ba­
wić sa4. Są one przëtomné w kaszëbsczim
„neófólklorze"5, ale téż w repertuarze np.
Kaszëbsczégó Duo Artisticznégó „We Dwa
Konie"6. Uczëc je może nóczascy w Radio
Gduńsk, dze bëłë nagriwóné. Ösmë
dokózów z Grôjta Kaszëbi („Ceszmë sa",
„Chóc mie sa dobrze wiedze", „Jo chcą
rëba", „Më, rodną mowa", „Na ójców
spiéwë", „Kaszëbsczé serca", „Stóri pleskót" a „Laura - Jire­
na") - nalazło sa w wëdónym w 2013 roku przez stowóra
Lokalna Grupa Rybacka Kaszuby albumie Tradycje rybac­
kie na Kaszubach. Do ksążczi dołączony je film na piątce,
dze je wëzwëskónô m. jin. spiéwa „Jô chcą rëba".
Zamkłosc ksążczi, muzyczno-lëteracczé utwórstwó
Tredera, je ósoblëwim mósta pómidzë tradicjowim, lëdo-
wim rozëmienim kaszëbsczégó muzykówanió a terócza-
snym, dzysdniowim ujacym regionalny muzyczi. W teksto­
wi szëchce autór czasto a gasto sygó do uniwersalnëch
tematów, jak miłota, jak téż do barżi pasownëch codnio-
wóscë, jak chócle Europejsko Unia. Są tuwó téż rozmajité
techniczne wënalôzczi: DVD, CD, internet. Równak
nóczascy tekstë śpiewów tikają sa umiłowanió Tatczëznë,
midzëlëdzczich łączbów, kulturę a zwëków kaszëbsczich,
tuńców, regionalnego jazëka, familie i wseczëców - prosto:
żëcô'. Muzyka sedzy w durowim systemie. Harmonia
usódzków mó swoje gniózdo na harmoniczny triadze, rzód-
kó sa trófiają módulacjowé zbóczélstwa czë chócle akord na

1
Korneliusz Treder, Z pieśnią do Cebie. Chór „Kaszubia" (z CD), Gmina Szemud 2004.
2
W. Frankowska. Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, Gdańsk - Wejherowo 2005.
3
Téż [w:] W. Frankowska (red.), Kaszubski śpiewnik domowy, Wejherowo - Gdynia 2014, s. 78.
4
T. Fópka, Chmielanie nie zabëlë,jak sa bawić, „Pomerania" nr 6/2005 (382), s. 63.
5
Pöjacé „neöfölkloru" zabédowôł jem na określenie dzysdniowégö repertuaru kaszëbsczich karnów regionalnëch, w: Tomasz Fopke, Współczesna
muzyka kaszubska a muzyka ludowa. Poszukiwania i inspiracje, „Nasze Pomorze. Rocznik Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie", nr 13,
2011, s. 235-242.
6
L.P., Żukowskie Lato Muzyczne - przebrzmiały ostatnie akordy, „Gazeta Kartuska" nr 32,6.08.2013, s. 23.
7
Witold Treder, Grôjta Kaszébi - zbiór utworów regionalnych, Wejherowo - Sierakowice 2016.

44 POMERANIA
 MUZYKA/KUNSZT «

spôdlim subdominantë. Pözakluczowëch znaków ni ma za
wiele. Tréder wskôzywô dwa- i trzëdzélné metrum. Dobiér
tempów wënikô ze znajomöscë möżlëwösców i apartno-
sców lëdowëch kapelów. Póstrzód ritmicznëch wôrtosców
nôwicy je ósemk, szesnôstk a wiertelnótów (czwiercnótów).
Autór ni mô strachu pąktowónégö ritmu. Spiéwë colemało
budowóné są z dwuch, trzech dzélów, z refrena. Melodio
pasownô dlô strzédnëch möżnosców spiéwôka, fraza
wdzacznô dlô ucha, akuratno długô. Dosc prostô, letkô
muzyka i przëstapny tekst pömôgają w dóńdzenim z tim
repertuara „pöd ustrzechë" i to kaszëbsczich fölklornëch
karnów i wëkônôwców teröczasny, regionalny muzyczi,
w tim karnów tuńca, jaczima Tréder bédëje przede wszët-
czim swoje instrumentalne dokózczi. Witold Tréder mô
cësk na ukôzanié swi zrzeszë z regiona óbez wëmieniwanié
m. jin. geôgrafnëch pozwów, przëwöłiwanié znónëch histo-
ricznëch a żëjącëch ösobów. Jazëk chôranków je gwôsny dlô
wëstrzédnëch Kaszëb, bez pójudżi a eksperimentów no-
wösłownëch. Tréder mało co sygô do cëzëznë, colemało
przë techniczny terminologie, cobë odmalować spólëzno-
wö-göspódarczi pökrok w regionie a w stronie. Umiejatno
dobierające słowa i kôntekstë, potrafi rozsmiészëc brëków-
nika a ókróm te jesz wskôzywô na mądroscë, jaczé móże
z tekstu udostac. Czile razy autór bédëje dwajazëkôwi, pól-
skó-kaszëbsczi tekst. Öbez to wëchôdô na przódk tima, co
na Pómörzim a w Polsce mieszkają, a jesz sa kaszëbsczégó
nie nauczëlë. Wiérztë są colemało sztrófköwé. Usôdzca
muzyczi ôczëwidno wëbiérô twórzba do swój ich słów.
Je to pósobnô, trzecô publikacjo zez drëdżi (ókróm ti
pód red. W. Frankówsczi), nowi „śpiewnikowi" serie wej-
rowsczégó Muzeum Pismieniznë i Kaszëbskö-Pómörsczi
Muzyczi. Donëchczôs ukózałë sa ju: Pieśni kaszubskie
w opracowaniu chóralnym Marzeny Graczyk (promocjo
bëła 27 lëstopadnika 2015 we Wejrowie8) a Starzno, moja
wies Wacława Kirkówsczégó9, ta ksążka bëła promówónó
óbczas benefisu w 85. urodzënë W. Kirkówsczégö 8 zélnika
latoségó roku w Starzenie prawie. Wëzdrzi téż na to, że gmi­
na Żukowo nié leno wësziwa, ale téż kaszëbską muzyką
stoji. Prawie ód mieszkańców ti gminë wëszło donëchczôs
jaż szesc autorsczich śpiewników kaszëbsczich10, w tim:
Wanoga z pieśnią. Zbiérk pieśni lëdowëch i religijnëch Ed­
munda Lewańczika (2014)" a Serce miec Eugeniusza Prëcz-
köwsczégô i Jerzégó Stachursczégö (2015)12.
TOMÔSZFÓPKA

8
http://www.muzeum.wejherowo.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1091:spotkanie-lipusza-i-rumi&catid=6:aktualnoci
9
http://www.muzeum.wejherowo.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1139:piewnik-nie-tylko-dla-mieszkacow-starzyna&-
catid=6:aktualnoci
10
Tómk Fópka, Kaszëbsczé spiéwniczi autorsczé. Prowadniczk przez historia 1, „Pomerania" nr 3/2016 (496), s. 42-43 i Kaszëbsczé spiéwniczi
autorsczé. Prowadniczk przez historia 2, „Pomerania" nr 4/2016 (497), s. 40-41.
11
Tómk Fópka, Z Tobą. bëc - Kirkôwsczi a Lewańczik - Wanoga z pieśnią, „Pomerania" nr 2 (484), luty 2015, s. 48-49.
12
Tómk Fópka, Serce miec - po śpiewnika wëmiagôlenim, „Pomerania" nr 2/2016 (495), s. 46-47.

CHÖNICE -1ÖDJIMKÖWI
KONKURS
„Kaszëbë sztóta zatrzimóné" (pol. „Kaszuby chwilą zatrzy­
mane") to titel I Ödjimköwégö Konkursu zörganizowónégó
przez Technikum nr 3 w Chónicach. Rozrzeszenié tëch
miónków ódbëło sa w chónicczim technikum 14 czerwińca.
W konkursu wzało udzél 11 uczniów z piać wëżigimna-
zjalnëch szkółów. Laureatama óstalë:
I mól - Agnészka Piekôrz (Technikum nr 3 w Chónicach)
II mól - Paulëna Różińskó (I LO m. H. Derdowsczégó
w Kartuzach)
III mól - Natasza Gierszewskó (Kaszëbsczé LO w Brusach) Ödj. ze zbiéru Technikum nr 3 w Chönicach
Wëprzédnienié - Agata Wera (Kaszëbsczé LO w Brusach)
Konkursowe prôce bëłë baro cekawé i rozmajité. Leżnosc Lëdowé Karno „Bławatki" z Chónic ze swójim wespółzałóż-
óbtaksowiwanió usôdzków miała komisjo, w chtërny nalezlë cą Leszka Karasewicza.
sa specjaliscë ód robieniô ödjimków, tj. Tomôsz Keler Mómë nôdzeja, że w przindnym roku könkursowëch prôc
(przédnik) i Môrcën Piekarsczi. Laureatom konkursu nód- badze wiacy, cobë óbsądzëcele mielë jesz cażi w óbtaksowi-
grodë dówałë: Celina Zelinskó-Lorek - wicedirektorka
wanim ódjimków.
Technikum nr 3 i Janina Kósedowskô- nôleżniczka Kaszëb-
skö-Pömórsczégó Zrzeszeniô w Chónicach. Köżdô ósoba, Konkursowe dokaże móże obżerać w Technikum nr 3, ale
co brała udzél w miónkach, krótko ópówiedzała ó swójim badze mógł je óbaczëc jesz ób czas Dni Kulturę Kaszëbskó-
ódjimniacym: co bëło jego temata i gdze ón béł usadzony. -Pómórsczi, jaczé badą w rujanie negó roku.
Öb czas iiroczëstégó finału konkursu wëstąpiło góscynno

POMERANIA 45
W listopadzie 1986 r„ w wieku
90 lat, zmarł w więzieniu w Bar­
czewie Erich Koch, jeden z ostatnich
dostojników III Rzeszy, gauleiter i nad-
prezydent Prus Wschodnich. Kara
śmierci, którą otrzymał w maju 1959 r.
po procesie przed polskim sądem uzna­
jącym go winnym śmierci kilkuset ty­
sięcy Polaków i Żydów, z niejasnych do
dzisiaj powodów nie została wykonana.
Oficjalną przyczyną miał być zły stan
zdrowia oskarżonego, powszechna jed­
nak była opinia, że Kocha utrzymywa­
no przy życiu z powodu jego wiedzy
0 tajemnicach III Rzeszy, przede
wszystkim o miejscu ukrycia Burszty­
nowej Komnaty. Kilka lat temu Jan
Bułhak zasugerował, że gauleiter urato­
wał życie, idąc na współpracę z polskim
1 sowieckim wywiadem.
Erich Koch, syn robotnika z Nad­
renii Północnej-Westfalii, stał się
Wschodnioprusakiem na rozkaz partii.
Do NSDAP wstąpił w 1922 r., jako je­
den z pierwszych, jego legitymacja par­
tyjna miała numer 90. Był wiernym
towarzyszem, bezgranicznie oddanym
Hitlerowi, który obdarzał go niezrozu­
miałym dla wielu zaufaniem i w po­
ważnych sporach Kocha z Goebbelsem,
Himmlerem czy Rosenbergiem stawał
w końcu po stronie gauleitera. Momen­
tem przełomowym w jego karierze stał
się wyjazd w 1928 r. do partyjnej robo­
ty w Prusach Wschodnich. NSDAP
w tej prowincji, niewielka liczebnie,
skłócona, pozbawiona charyzmatycz­
nego przywódcy, nie odgrywała dotąd
żadnej znaczącej roli. Koch stanie się
ojcem sukcesu narodowych socjalistów
w Prusach Wschodnich. Między wrze­
śniem 1928 a wrześniem 1929 r. będzie
46 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
przemawiać 273 razy, tyle samo założy
kół partyjnych. W wyborach 1930 r.
NSDAP odniesie znaczący sukces, sam
Koch zostanie wybrany posłem do
Reichstagu. Jego aktywność, pracowi­
tość i bezgraniczne oddanie narodowej
sprawie będą wynagradzane. W 1928 r.
zostanie gauleiterem prowincji (naj­
wyższy stopień partyjny nadawany
przywódcy NSDAP), pięć lat później,
po dojściu Hitlera do władzy, nadpre-
zydentem Prus Wschodnich, w 1938 r.
otrzyma stopień SA-Obergruppen-
fiihrera (stopień paramilitarny odpo­
wiadający w Wehrmachcie randze
generała). W 1933 r. wybrano go prze­
wodniczącym wschodniopruskiego
synodu prowincjonalnego Kościoła
ewangelickiego.
Erich Koch zaskarbił sobie przychyl­
ność Wschodnioprusaków skuteczny­
mi działaniami mającymi na celu po­
prawę sytuacji gospodarczej prowincji.
Metody, po jakie sięgnął, budziły kon­
trowersje, zarzucano mu prowadzenie
kreatywnej księgowości, oszustwa sta­
tystyczne, prywatę, korupcję, nepo­
tyzm, a nawet fizyczną likwidację prze­
ciwników, nie ulega jednak wątpliwości,
że dla prawie wszystkich Mazurów
i innych Wschodnioprusaków był to
czas znaczącej poprawy warunków by­
towych. W lipcu 1933 r. rząd Rzeszy
zaakceptował „plan dla Prus Wschod­
nich", zestaw działań mających skutko­
wać szybkim przyspieszeniem gospo­
darczym tej najuboższej prowincji
niemieckiego państwa. Chłopom za­
gwarantowano stałe ceny zbytu, co
w połączeniu z oddłużeniem gospo­
darstw i ofertą tanich kredytów, zaowo­
cowało licznymi inwestycjami, nie tyl­
ko w budynki gospodarcze, ale i nowe
domy mieszkalne. Intensywna meliora­
cja, proklamowana jako „mazurska
batalia pracy", tylko w latach 1934-1936
przyniosła pozyskanie dziesięciu tysię­
cy ha nowych łąk. Do wielu wsi dopro­
wadzono szosy, znacząco poprawiła się
sytuacja rzemieślników i sklepikarzy,
tam, gdzie brakowało miejscowych sił,
słano na pomoc, korzystając z obowiąz­
ku pracy nad rzecz państwa, młodych
ludzi zorganizowanych w obozy Służby
Pracy Rzeszy (Reichsarbeitsdienst -
RAD). Do wybuchu wojny rozpoczęły
działalność aż 473 nowe firmy. Koch
ogłosił Prusy Wschodnie prowincją
wolną od bezrobocia. Jak zauważył po
latach, tajemnica sukcesu była prosta:
„Najpierw dla każdego miejsce pracy,
później, w miarę gospodarczego rozwo­
ju, dla każdego właściwe miejsce pracy".
Z powodzeniem zaczęto realizować
program mieszkaniowy, którego celem
była budowa domów dla robotników.
Do dzisiaj są one częścią nie tylko ma­
zurskiego krajobrazu. Niewielkie, mu­
rowane, wolnostojące parterowe dom­
ki, podpiwniczone, z użytkowym
poddaszem, pokryte tynkiem, z cha­
rakterystycznym dwuspadowym da­
chem, lud nazwał oczywiście „kochów-
kami".
Mazurzy, po raz pierwszy w dziejach
otoczeni taką opieką ze strony państwa,
gremialnie wsparli gauleitera i jego par­
tię. Liczba członków NSDAP w pro­
wincji zaczęła wzrastać w ogromnym
tempie, niedługo po dojściu nazistów
do władzy komórki partyjne znajdowa­
ły się właściwie w każdej wsi. Przyjazdy
Hitlera gromadziły tysiące ludzi, wita­
no go entuzjastycznie, w kolejnych wy­

borach NSDAP zdobywała tu coraz
większą liczbę głosów. Skłoniło to Hi­
tlera do wyznania na wiecu w Ełku, że
w całych Niemczech nie ma tak wier­
nego kraju, jak Mazury. Proces fascy­
nacji Mazurów faszyzmem znakomicie
uchwycił w swoich powieściach Hans
Hellmut Kirst. Ich bohaterowie, prości
ludzie z zapomnianych nawet przez
Boga mazurskich wiosek, z łatwością
znajdują swoje miejsca w strukturach
partii. Dla wielu będzie ona pierwszą
i jedyną możliwością zrobienia kariery,
będą tacy, którzy poświęcą dla osią­
gnięcia tego celu nawet swoje człowie­
czeństwo.
W klimacie gospodarczego sukcesu
i powszechnej poprawy warunków
życia przystąpił Koch do zakończenia
procesu germanizacyjnego Mazur.
Działania te nie spotkały się z niczyim
sprzeciwem, ruch polski po plebiscyto­
wej klęsce (1920) jest słaby, Rzeczpo­
spolita nie wykazuje poważniejszego
zainteresowania polskojęzycznymi
mieszkańcami prowincji. Do znajomo­
ści polskiego przyznaje się już zresztą
niewiele osób, młodsi nie znają go wca­
le. Rozpoczęta w 1926 r. akcja germa­
nizacji nazw osiągnie apogeum 12 lat
później. Jej ofiarą padnie wówczas kilka
tysięcy mazurskich nazw miejscowych,
także lasów, rzek, jezior i wzniesień.
Myślę, że Koch mówił prawdę, gdy
na pytanie o polskich Mazurów (Mie­
czysław Siemieński, Moje rozmowy
z Kochem. Próbowałem zmienić świat)
stwierdzał, że dla niego problem ma­
zurski nie istniał: „W Prusach Wschod­
nich nie było żadnych sprzeczności
między Niemcami i Polakami. Wszyst­
kie zostały przezwyciężone najpierw
przez nędzę, potem przez sukces. (...)
Oni wszyscy byli moimi wiernymi zwo­
lennikami. Właśnie na Mazurach spo­
tykały mnie najpiękniejsze przeżycia.
Jakże wierni byli ci drobni chłopi, jak
często nocowałem w ich domach, nigdy
nie szedłem do hotelu, a przecież byłem
w ciągłych rozjazdach. To naprawdę
była wielka wspólnota, jedna wielka
rodzina".
Wraz z poprawą sytuacji gospodar­
czej prowincji pęczniała prywatna kie­
sa Kocha. Wartość jego fundacji Erich-
-Koch Stiftung, będącej w istocie
największym koncernem Prus Wschod­
ZROZUMIEĆ MAZURY
nich, której podstawą stał się zagrabio­ 0 ewakuacji cywilnej ludności prowin­
ny majątek żydowskiego przemysłowca cji, a gdy w końcu go wydał (marzec
Waltera Simona, oceniano na początku 1945), skazał na śmierć tysiące
1945 r. na ogromną sumę 330 min ma­ Wschodnioprusaków odciętych od
rek. Istotne znaczenie dla przychodów Rzeszy przez Rosjan i nadal srogą zimę.
fundacji miały oczywiście zdobycze Dzień przed kapitulacją Królewca, sam
Kocha na podległych mu polskich gotowy do natychmiastowego wyjazdu,
i ukraińskich terenach okupowanych. wzywał komendanta miasta generała
Po zwycięstwie nad Polską obszar Prus Lascha do obrony za wszelką cenę.
Wschodnich został powiększony o pół­ W kwietniu 1945 r. Koch uciekł
nocne powiaty Mazowsza oraz suwalski przed Armią Czerwoną, najpierw
i augustowski. Powróciła też Działdowsz- z Kosy na Mierzei Wiślanej (Neutief,
czyzna, utracona na rzecz Polski po trak­ ob. część Bałtijska), potem z Helu
tacie wersalskim. W 1941 r. mianowano 1 przepadł w Niemczech. Aresztowano
Kocha komisarzem Rzeszy na Ukrainę. go dopiero w maju 1949 r., pod Ham­
Zgodnie z wytycznymi partii Ukraińcy
burgiem, gdzie ukrywał się jako Rolf
byli dla niego „ludem kolonialnym,
Berger, robotnik rolny. Cztery lata po
który powinno potraktować się pej­
wojnie czuł się już tak bezpiecznie, że
czem jak Murzynów". Spór z Alfredem
wziął udział w spotkaniu byłych
Rosenbergiem, jednym z ideologów
Wschodnioprusaków. Brytyjskie wła­
NSDAP, o sposób traktowania podbi­
dze okupacyjne, mimo że ekstradycji
tych narodów i tym razem
rozstrzygnął na jego rzecz
Adolf Hitler. Władza Kocha
na Ukrainie kosztowała ist­
nienie następnych setek ty­
sięcy ludzi, przede wszystkim
tamtejszych Żydów, to pod
jego rządami Ukraińcy wy­
mordowali na Wołyniu i Po­
dolu ponad sto tysięcy Pola­
ków.
Po utracie Ukrainy Koch
powrócił do Królewca. Nie
mógł sobie wyobrazić, by
Rzesza mogła stracić także „Kochówki" były w Prusach Wschodnich Ericha Kocha formą tanie­
Prusy Wschodnie. Zwalczał go budownictwa socjalnego. Fot. archiwum autora.
wszelkie objawy defetyzmu,
słał do Hitlera telegramy o bezgranicz­ gauleitera żądali także Rosjanie, wyda­
nym oddaniu, wysłał do kopania ro­ ły go w 1950 r. Polakom. W prowadzo­
wów przeciwczołgowych wszystkich nym dopiero osiem lat po aresztowaniu
zdolnych do fizycznego wysiłku star­ przez sędziego Edwarda Binkiewicza
ców i przedpoborowych oraz tysiące procesie Koch odpowiadać mógł więc
robotników przymusowych. Wznoszo­ jedynie za zbrodnie popełnione na zie­
na naprędce linia fortyfikacji mających miach polskich, jego krwawa działal­
powstrzymać Armię Czerwoną ups­ ność na Ukrainie i w samych Prusach
trzona została Kochbunkrami, prze-
Wschodnich nie podlegała ocenie.
śmiewczo nazwanymi przez niemiec­
Jerzy Binkiewicz, syn sędziego
kich żołnierzy „garnkami Kocha", jed­
z procesu Kocha, powiedział mi, że oj­
noosobowymi schronami, obsypanymi
ciec nie mógł zrozumieć, dlaczego wy­
ziemią po otwory strzelnicze. Stojący
rok na gauleiterze nie jest wykonywany.
w nim żołnierz mógł wiązać wroga
Uważał, że urągało to wszelkiej spra­
ostrzałem z karabinu maszynowego.
wiedliwości.
Koch, który do ostatnich dni Prus
Sędzia Binkiewicz nie przeżył Ko­
Wschodnich tworzył, bezradne w wal­
cha.
ce z Armią Czerwoną, oddziały Volks-
WALDEMAR MIERZWA
sturmu, zwlekał z wydaniem rozkazu
SI' / POMERANIA / 47
Z POŁUDNIA
KLUCZ I BRAMA
W cieniu doniosłej 1050. rocznicy chrztu Polski Po­
morze Gdańskie obchodzi 550. rocznicę zrzucenia
krzyżackiego jarzma i złączenia nowo powstałej dzielnicy
Prusy Królewskie z Koroną. Bez fanfar, bez hucznych
uroczystości, lecz godzi się ten ważny w naszych dziejach
fakt przypomnieć. Pewną rolę w tym wielkim wydarzeniu
odegrały również Chojnice.
Niesławna bitwa pod Chojnicami 18 września 1454
roku rozległa się echem po całej Europie, nadwątliła au­
torytet Polski, zachwiała wiernością niektórych miast
pomorskich; oto wojska polskie pobite i potopione w ba­
gnach, król Kazimierz ledwo uszedł z życiem. Do klęski
przyczyniła się krzyżacka załoga Chojnic, która w liczbie
500 osób pod wodzą Henryka Reussa von Plauen uderzy­
ła w bok sił polskich, powodując w ich szeregach panikę
i ucieczkę. Tak niefortunny bój dał początek trzynasto­
letniej polsko-krzyżackiej
wojnie, która toczyła się ze
zmiennym szczęściem i do­
piero wiktoria wojsk pol­
skich w 1462 roku pod
Świecinem k. Żarnowca dziejów Polski Jan Długosz chcemy pozostawić przy
przechyliła losy tych zma­
gań na polską stronę. Odtąd
szło ku ostatecznemu zwy­ „kluczem i bramą Pomorza". oni mają od wielkiego mi­
cięstwu, wojska królewskie
zdobywały kolejne miasta.
W ostatniej fazie wojny
w rękach krzyżackich pozostały tylko Chojnice, obsadzo­
ne i ciemiężone przez tysiąc zbrojnych pod wodzą Kaspra
Nostyca, znanego z okrucieństwa śląskiego zaciężnika.
Z nakazu Kazimierza Jagiellończyka pod koniec lipca
1466 roku około pięciu tysięcy rycerstwa, w tym najlepsze
oddziały nadworne, rozpoczęło oblężenie Chojnic. Do­
wodził nimi wsławiony zwycięstwem pod Świecinem
Piotr Dunin. Budowano szańce i palisady, aby całkowicie
uniemożliwić oblężonemu miastu kontakty zewnętrzne
i pozyskanie żywności. W połowie września pożar od
pocisków zapalających strawił czwartą część zabudowy
miejskiej, sytuacja oblężonych stała się beznadziejna, to­
też 21 września dowództwo krzyżackie podjęło rokowa­
nia w sprawie warunków kapitulacji. Uzgodniono, że
zaciężni Zakonu odejdą swobodnie, pozostawiając cały
sprzęt wojenny, a także dokonana zostanie wymiana jeń­
ców. Załoga krzyżacka odeszła z miasta 28 września
w kierunku Bytowa, zatrzymując się - wedle przekazów
- w grodzie nad jeziorem Łukomie (Charzykowskim), na
Górze Zamkowej. Pomorze Gdańskie było w całości w rę­
kach polskich. Wiadomość o odzyskaniu Chojnic (a tak­
że Lęborka i Bytowa) uradowała króla prowadzącego
w Toruniu rokowania z wielkim mistrzem, usunięta zo­
stała bowiem ostatnia przeszkoda na drodze do zawarcia
pokoju. II pokój toruński podpisano 19 października.
48 POMERANIA
Patrząc na strategiczne znaczenie miasta w tej wojnie,
znakomity kronikarz dziejów Polski Jan Długosz nazwał
Chojnice „kluczem i bramą Pomorza". Współcześnie
chojniczanie chętnie tym hasłem się szczycą, czasem pa­
rafrazując je na „bramę Kaszub", choć raczej o geograficz­
ne położenie chodzi w tym wypadku.
Po zakończeniu wojny król mianował dożywotnim
chojnickim starostą grodowym walecznego rotmistrza
Andrzeja Rysikowicza z Dobrczan, zwanego Puszkarzem.
Mieszczanie nie byli pewni swego położenia w nowej sy­
tuacji politycznej. Król jednak, rozumiejąc, że dotychcza­
sowa postawa nie była ich wyborem, lecz przymusem,
okazał się łaskawy i niezwłocznie potwierdził miastu
wszystkie przywileje: „Kazimierz, z Bożej łaski król Pol­
ski, wielki książę litewski (...) Oznajmiamy i wiadomym
czynimy tym wszystkim, którzy ten dokument słyszeć,
widzieć i czytać będą, że my
miasto Chojnice i wszystkich
mieszkańców tego miasta
(...) znakomity kronikarz oraz ziemi doń należącej,
osoby duchowne i świeckie,
nazwał Chojnice wszystkich ich prawach, ła­
skach i przywilejach, jakie
strza i jego Zakonu (...).
Dane w Toruniu we wtorek
najbliższy po św. Mateuszu
Apostole i Ewangeliście, w roku po narodzeniu Chrystu­
sa 1466. Król".
Mieszkańcy królewskiego miasta w zamian zobowią­
zywali się do lojalności i wierności. W księdze Rady Miej­
skiej pod rokiem 1469 została zapisana „Przysięga należ­
na Królewskiemu Majestatowi", której początek brzmi
następująco: „Przysięgam i wierzę Najjaśniejszemu Panu,
Panu Kazimierzowi, królowi i jego następcom, jego za
swego pana uznawać, a poza nim żadnego innego, jego
łasce być wiernym, z ciałem i dobrem przy nim trwać
(...)". Przysięgi tej dotrzymywali przez następne trzysta
lat, aż do upadku I Rzeczypospolitej. Na zawsze zacho­
wali wdzięczność dla Jagiellończyka, o czym pisał zasłu­
żony burmistrz i pierwszy dziejopis miasta Isaak Gottfryd
Goedtke w Historii Chojnic, wydanej w 1724 roku
w Gdańsku. A pisał tak: „Któż nie chciałby dostrzec
w tym łaski króla, który nie tylko że naszym przodkom
wszystkie urazy wybaczył, nie tylko że ich wraz z całym
miastem wziął pod ochronę, nie tylko dawne jego prawa
i wolności potwierdził, ale je także poprawił i pomnożył".
Taki był koniec wielkiej wojny, po której nastąpiły dwa
wieki szczęśliwego rozwoju Chojnic, przerwanego gwał­
townie przez szwedzki najazd.
KAZIMIERZ OSTROWSKI

GDY MIJA ZAPACH W A K A C J
K
toś bliski mi powiedział: „Już nie pachnie wakacja­
mi...". Powiedział to oczywiście z żalem. Szkoda, że
nie dopytałam, z czym kojarzy mu się zapach wa­
kacji. Sianokosy - te pierwsze, szczególnie zauważane
- s ą przed wakacjami. Potem pachną lipy, dojrzewające
zboże, rozmaite kwiaty i zioła, które mają swoje święto
w Matkę Boską Zielną. Cieszy mnie, że ludowy zwyczaj
święcenia ziół przetrwał nawet w Gdańsku. Również
w tym roku wiele kobiet przybyło t u do świątyni z bu­
kiecikami, w których zauważyłam miętę, krwawnik,
nawłoć, miodunkę, wrotycz... Pomyślałam: Ilu mężczyzn
umiałoby ponazywać te rośliny? Nic to, ważny jest dla
nich inny fragment rzeczywistości i niech tak pozostanie.
Coś o wszystkim warto jednak nadal wiedzieć, by ogar­
nąć świat. Wieloletnia uczba zapewniała kiedyś rozróż­
nianie owsa od żyta. Teraz atrakcyjniejsze (i to
nie tylko dla dzieci) okazuje się tropienie wir­
tualnych Pokemonów. A że ze zboża jest chleb
powszedni, można sprawdzić, i to migiem,
w internecie. Po co się uczyć... I to już brzmi
groźnie.
Jako miłośniczka uczby ciągłej, zastanawiam
się, kto się dzisiaj cieszy z powrotu do szkoły.
Może nauczyciele mający po dyplomowaniu
pewną pracę, pewnie też już mianowani...
a pozostali? Kiedyś po studiach nauczycielskich
praca była pewna i może dlatego lubiłam wrze-
sień, kojarzący mi się z barwami odchodzącego lata,
z ulotnością „babiego lata", widokiem georginii (jeszcze
w rozkwicie). A w szkole wypastowane podłogi, wymyte
okna. Uczennice w czystych fartuszkach, podręczniki
poobkładane mormurkiem... Kto jeszcze dziś „owija"
książki, zeszyty? Wtedy aż chciało się uczyć i żyć.
A lato byio piękne tego roku...- tak chyba jest w wier­
szu K.l. Gałczyńskiego. Tegoroczne też było piękne, choć
też niepokojące i kapryśne. Wiele dni nad polskim mo­
rzem - Hel, Władysławowo, Jelitkowo, Brzeźno. Między
świętowaniem praca (ulubiona) w ogrodzie. Pamiętajcie
o ogrodach - lubię to zdanie w piosence i powtarzam.
Był też czas na czytanie - do woli. Równolegle niepoko­
je o losy świata, Polski i bardzo znacząca wizyta papieża
Franciszka. Tyle dobrych myśli i spostrzeżeń po ŚDM -
wszystko „ku pokrzepieniu", które jest potrzebne
w chwilach trudnych. Przeżywaliśmy takie na Kociewiu.
W „Psalmie kociewskim" Andrzej Grzyb napisał kie­
dyś: Płynę kruchą łódką mojego czasu... i dopłynął, zbyt
wcześnie... Będą żyły jego teksty i czyny. Zdążył Bogu
podziękować za owocne, ciekawe życie - Bqdź pochwa­
lony za piasku ziarenka/ kamienie polne i góry zaczepio­
ne o chmury... W lipcową sobotę wielka rzesza docenia­
jących jego życiowe dzieło pożegnała go na leśnym
Z KOCIEWIA
cmentarzu. Lubił las, fotografował jego magię, utrwalał
w poetyckich tekstach. Kto czytał Ścieżką przez las
(2003), zapewne zachęcił się do dalszej wędrówki przez
teksty, w których pełno Kociewia, a właściwie całego
Pomorza. Podkreślał, że żyje w miejscu łączącym Bory
Tucholskie z Kociewiem i Kaszubami.
I wraca myśl - w chwilach powagi, zadumy i smutku
szuka się pokrzepienia. Była nim obecność wielu niepo­
spolitych bliskich mi regionalistów z Kociewia, też par­
lamentarzystów. Wśród nich Kazimierz Kleina, tak zasłu­
żony dla Kaszub i jednocześnie tak życzliwy sąsiadom.
Przypomniała mi się jego obecność w gmachu sejmu RP,
gdy śp. Andrzej Grzyb jako wiceprzewodniczący Komisji
Kultury i Środków Przekazu zorganizował spotkanie po­
święcone projektowi nowego rozdziału Ustawy o języku
W „Psalmie kociewskim"
Andrzej Grzyb napisał kiedyś:
Płynę kruchą łódką mojego czasu...
i dopłynął, zbyt wcześnie...
Będą żyły jego teksty i czyny.
polskim, by rzeczywista była ochrona dialektów i gwar
języka polskiego, ich upowszechnianie i przeciwdziała­
nie ich zanikowi. Wcześniej była konferencja z udziałem
językoznawców i przedstawicieli ZKP.
Śp. Andrzej Grzyb t o prawdziwy pomorski Stołem.
Autor wielu książek: od baśni przez poezję, „prozy małe
i mniejsze", po reporterskie opowieści podróżnicze. Ak­
tywny parlamentarzysta, wielkoduszny społecznik. Ini­
cjator wielu kociewskich wydarzeń: kongresów, konfe­
rencji, spotkań. Dobrze czuwał nad Kociewską Więźbą,
dbał o Chwalbę Grzymisława. Docierał do wszystkich
miejsc ważnych dla regionu. Zachęcał, często konkretnie
wspierał.
W „Pomeranii", w cyklu „Z Kociewia", pisał felietony.
Zajęłam jego miejsce. Szczerze podziwiam jego postawę
- jak dobrze służył kociewskiej sprawie. Odszedł za
wcześnie, podobnie jak Roman Landowski, Jan Ejankow-
ski... Straciliśmy wielkich. Jako spadkobiercy ich nadziei
musimy się starać, by zapalona pochodnia nie zgasła.
Piękno jest w nas/w każdej rzeczy zakryte / Jak droga
we mgle... (A.G)
Droga śp. Wielkiego Kociewiaka zakończyła się... Zo­
stały liczne regionalne Stecki, po których warto iść.
MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 49

Książka o miłości
Nie jest proste określenie gatunku,
charakteru omawianej książki zaty­
tułowanej Najpiękniejszy Dywan na
świecie. Jej autor, Wiktor Schroeder,
mówi wyraźnie, że to praca naukowa.
Jednak temu, by tak ją zakwalifikować,
w pierwszej kolejności stoi na prze­
szkodzie jego więcej niż emocjonalny
stosunek do tytułowego przedmiotu
opracowania, niewielkiego przysiół­
ka Dywan w gminie Dziemiany (po­
wiat kościerski), obecnie liczącego 14
mieszkańców. Schroeder wręcz nadaje
mu cechy ludzkie, znawcy literatury
pięknej nazwaliby to personifikacją.
Między innymi świadczą o tym takie
jego określenia, jak „nasz bohater"
(np. s. 29, 34) czy pisane dużą literą
„Tutaj" (s. 16), „Tu" (s. 21). W przeci­
wieństwie do zawodowego historyka,
wiedzącego, że również w odniesie­
niu do wielu innych podobnych ka­
szubskich miejscowości są dostępne
tego samego rodzaju historyczne
dokumenty, twórca omawianej po­
zycji z nieskrywanym wzruszeniem
podchodzi do każdego historycznego
przekazu o Dywanie, uznając jego wy­
jątkowość przez sam fakt, że dotyczy
on tej osady.
Jest też coś, co pozytywnie wyróżnia
opracowanie Wiktora Schroedera spo­
śród znacznej ilości prac profesjonal­
nych historyków: wielka dbałość o to,
by dotrzeć do wszystkich źródeł o hi­
storii opisywanej wsi (chociaż w peł­
ni to się nie udało) i by prawidłowo
je odczytać. Szczególnie dotyczy to
przekazów dziewiętnastowiecznych,
w zdecydowanej większości spisanych
ręcznie gotykiem w języku niemiec­
kim, przez to sprawiających trudno­
ści niejednemu znawcy pomorskich
dziejów i pomijanych w szeregu nawet
naukowych prac. Pod tym względem
50 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
LEKTURY
kańców. Te ostatnie wydają się bardzo
ciekawe, bo zbierała je osoba im mniej
lub bardziej bliska, z którą często się
stykali w życiu codziennym, łatwiej
Najpiękniejszy Dywan na świecie na­
więc było o dobry kontakt między
leży do chlubnych wyjątków. Budzi
relacjonującym a zbierającym relacje.
uznanie ilość przytoczonych w nim
Dodatkowo Schroeder sporo wiado­
dokumentów, map itp. z okresu zabo­
mości zaczerpnął z zapamiętanych
ru. Dają one także wiele możliwości
rozmów międzysąsiedzkich, różnego
ich wykorzystania przy realizacji in­
rodzaju miejscowych spotkań. Trud­
nych tematów związanych z historią
no taką wiedzę przecenić w pozna­
i kulturą naszego regionu.
waniu samoświadomości dywańskiej
Cała prezentowana książka jest, co
społeczności, jej sposobu widzenia
jej autor mocno podkreśla, owocem
otaczającego świata. W książce są na
miłości do miejsca jego szczęśliwego,
przykład opowieści o miejscowych
niezapomnianego dzieciństwa (jego duchach, ludowych metodach lecze­
ojciec był w latach pięćdziesiątych nia czy niewielki opis życia party­
i sześćdziesiątych ubiegłego wieku zantów „Gryfa Pomorskiego" z jego
miejscowym leśniczym i mieszkał komendantem wojskowym Józefem
z rodziną w tutejszej leśniczówce). Gierszewskim, zabitym w bunkrze
Wyraz tej miłości mógł być inny, np. na terenie leśnictwa Dywan w 1943 r.
poezja, malarstwo, wspomnienia itp. w okolicznościach do dzisiaj w pełni
Jednak dla Szroedera najpiękniej­ niewyjaśnionych. Najmocniej przy­
szy jest nie tylko wizerunek Dywana ciągają uwagę dane z ostatnich chwil
i osobiste z niego wspomnienia, ale przed tymi tragicznymi wydarzenia­
także dzieje tego przysiółka. Dlatego mi, kontakty konspiratorów z okolicz­
w swojej książce przedstawił historię nymi mieszkańcami i to, jak ci ostatni
tej miejscowości od czasów prehisto­ postrzegali partyzantów, a także plot­
rycznych po współczesność. O miło­ ki o nich, różne wersje wydarzeń itd.
ści trudno dyskutować, bezsensow­ Szkoda, że autor znał podstawowe
ne więc by było omawianie tej pracy opracowania historyczne na ten temat
w sposób przyjęty w tradycyjnych i co najmniej w części dostosowywał
recenzjach. do nich informacje wynikające ze
Natomiast koniecznie trzeba powie­ świadectw miejscowych, utrudniając
dzieć, że lektura prezentowanej książ­ tym samym czytelnikowi rozgrani­
ki może zarazić nie tylko miłością czenie tych przekazów i dokonanych
i zainteresowaniem do przedmiotu przez niego uzupełnień do wiedzy
jej narracji (polecam także liczne ko­ o tym, nadal wzbudzającym kontro­
lorowe ilustracje zamieszczone w tej wersje, zagadnieniu z naszej regio­
publikacji), ale też zainteresowaniem nalnej historii. Mówiąc w pewnym
historią i turystyką. Należy też ostrzec, uproszczeniu, profesjonalni historycy,
że niektóre jej partie bez znajomości co oczywiste, podnoszą kwestie ogól­
miejscowej topografii będą słabo czy­ ne, jak działalność całej organizacji,
telne, warto zatem w trakcie lektury występujące w niej konflikty, okolicz­
odwiedzić Dywan i naocznie poznać na ludność natomiast życie codzien­
jego okolicę. ne „leśnych ludzi", w tym dostrzeżoną
Autor wykorzystał nie tylko sporą wśród nich swobodę obyczajów.
liczbę archiwaliów, ale także bogatą Jak się wydaje, zbyt pobieżnie
literaturę i relacje, opowieści miesz­ Schroeder przedstawił jemu współ­

czesną historię Dywana, jakby nie
chcąc się wgłębiać w niektóre trudne
czy kontrowersyjne kwestie, urazić
kogokolwiek związanego wtedy z Dy­
wanem. Z perspektywy kaszubskiego
regionalizmu należy też żałować, że
autor książki w małym stopniu po­
święcił uwagę kaszubskiej specyfice
regionu, między innymi przytaczając
kilka kaszubskich zwrotów (np. s. 328)
i sporadycznie używając przymiotni­
ka „kaszubski" w ogólnych wyraże­
niach: „kaszubska kuchnia" (s. 329),
„kaszubscy chłopi" (s. 331) i kilku
innych. Natomiast należy docenić, że
dostrzeżenie piękna historii Dywana
przez Schroedera nie spowodowało,
że przedstawił ją cukierkowato, umo-
ralniająco. Przeciwnie dzieli się na
Ogniki świętego Elma
(pięć numerów nieregularnika „Skra")
Na firmamencie kaszubskiego nieba
pojawiły się nowe, frapujące znaki.
Może nawet nie tyle na niebie, co na
krawędziach przedmiotów zakotwi­
czonych w powierzchni ziemi, lecz
jednak widać jakieś błyski, ogniki
i wyładowania. Przypominają ognie
świętego Elma, nie są zbyt duże, ja­
śnieją bladym płomieniem, czasami
syczą, niekiedy znowu wydają z siebie
głośne gwizdy. Nie do końca wiado­
mo, czy zapowiadają burzę z wyła­
dowaniami atmosferycznymi, czy też
tylko chwilowe załamanie pogody.
Tak można postrzegać zjawienie się
na początku kwietnia 2014 roku i po­
jawianie się do dziś w nieregularnych
odstępach czasowych publikowane­
go wydawnictwa ciągłego pt. „Skra.
Pismiono ó kulturze". Określenie
„pismiono" nie do końca wydaje się
adekwatne do medium, w jakim się
owa propozycja ukazuje, gdyż wersja
pierwotna publikowanych tekstów jest
najpierw dostępna w internecie. Pierw­
szy numer pisma przygotowali ludzie
„młodzi dla młodych": Maciej Bandur,
Gracjana Potrykus, Dawid Miklosz,
przykład z czytelnikiem osobistym
zaskoczeniem dużą ilością występu­
jących na tym pustkowiu w dalekiej
przeszłości związków przed- i poza-
małżeńskich oraz nieślubnych dzieci
(s. 111-112 i inne).
Wypada się zgodzić ze słowami
wójta gminy Dziemiany Leszka Po­
błockiego pochodzącymi z nietuzin­
kowego wstępu „Do autora...", że bez
różnorodnych powrotów do naszych
„małych ojczyzn", bez ich opisów, tra­
cimy własną tożsamość. Niechaj więc
praca Wiktora Schroedera będzie ko­
lejną zachętą dla nas, by coś zrobić dla
miejsc pochodzenia. W ten sposób nie
tylko wyrazimy odwieczne przywiąza­
nie każdego człowieka do rodzinne­
go regionu, ale także wpiszemy się
Adam Hebel, Piotr Szatkowski. Później
pojawili się jeszcze w zespole redakcyj­
nym Mateusz Tytus Meyer i Jan Jabłoń­
ski. Jak zapowiada redaktorska nota
wprowadzająca pierwszego numeru,
ma to być miejsce z wiadomościami,
których nie można znaleźć w innych
czasopismach. W założeniu redaktora
„Skry" będzie to moment na przypo­
minanie sobie i innym zapomnianych
skarbów żywej kultury kaszubskiej.
Później będzie można wyruszyć na ze­
wnątrz Kaszub, aby odkryć, że w taki
sposób jak dzisiejsi młodzi ludzie Po­
morza myślą również inni na zacho­
dzie Europy, w jej nie tyle państwo­
wych, co regionalnych społecznościach
i wspólnotach.
Pierwszy numer przygotowany zo­
stał pod hasłem: „Młodô generacëjô to
busznô generacëjô". Dokumentują to
przekonanie wywiady z osobami pod­
kreślającymi swe związki ze Śląskiem:
student skandynawistyki Adam Sta­
niek oraz prof. Jan Miodek. Złożenie
nieco dziwne, gdyż młody człowiek
przedstawiany jest jako „świadomy
Ślązak", który przy okazji krytykuje
LEKTURY
w ogólnoludzką potrzebę ukazania
jego wyjątkowości.
BOGUSŁAW BREZA
Wiktor Schroeder, Najpiękniejszy Dywan na świecie,
Nowator Papier i Poligrafia, Kartuzy 2014
Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie za
propolskość i zachęca młodych do
odważniejszego manifestowania swo­
jej kaszubskiej narodowości. Z kolei
prof. Miodek w bardzo krótkim wy­
wiadzie wskazuje właściwie tylko tyle,
że od strony językoznawczej patrząc,
nie istnieje język śląski. Więcej o ślą-
skości w wypowiedzi profesora nie
odnajdziemy, chyba że za taki motyw
uznać fakt, iż sam uważa znajomość
gwary śląskiej za rzecz cenną. Zesta­
wienie głosu studenta z profesorem
można policzyć na korzyść młodego
człowieka. Nie za bardzo jednak wia­
domo, co ma z tego wynosić kaszubski
czytelnik. W drugim numerze „Skry"
głównym punktem numeru jest wy­
wiad z Ińigo Calongą Marticoreną,
aktywistą ruchu tożsamości Kataloń-
czyków, na temat specyfiki istnienia
języków, kultur i religii w Barcelonie.
Ten ciekawy materiał, podany w nie-
oszlifowanej zbytnio formie, uzmy­
sławia cel zasadniczy „Skry", to jest
ukazywanie realiów życia mniejszości
językowych i narodowych we współ­
czesnej Europie. Następny numer nie-
regularnika potwierdza niejako ten
fakt, gdyż pojawia się w nim wywiad
z Friedemannem Wenzlem, animato­
rem kultury serbołużyckiej. Jednakże
impetu na tego typu sprofilowane wy­
wiady zabrakło na kolejne numery. Co
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 51
LEKTURY

prawda w czwartym numerze pojawia mi są niezwykle wyraziste, urokliwe w swoich relacjach przedstawia sporty
się wywiad, lecz zgoła o innym celu. i bezpretensjonalne. Pokazują, że we mniej w Polsce popularne (zwłaszcza
To rozmowa z duńską lekarką i wo- współczesnych warunkach komunika­ wobec piłki nożnej czy siatkówki),
lontariuszką Wierą Jensen, pracującą cyjnych popkulturowe środki wyrazu a czasami wręcz nieznane, ale warte
dla potrzebujących pomocy społecz­ mogą być atrakcyjne i bardzo nośne, propagowania (lacrosse, frizbi, kro-
ności w Afryce. W piątym numerze co można dać pod rozwagę wszystkim num, kabaddi, knypa).
wywiad jako wypowiedź dziennikar­ autorom artykułów publicystycznych Aby nie odbierać potencjalnemu
ska już się nie pojawia. 0 Pomorzu napawających się dumą czytelnikowi szansy odkrywania
Inne cząstki kompozycyjne pi­ z powodu obrabiania po raz tysięczny dla siebie innych jeszcze tematów
sma to Klëka, Spört, Uczba, Lekturë, tego samego motywu tematycznego. i autorów „Skry", nie będę tu pisać
Utwórstwó. Później, formalnie rzecz Podobnie cieszy graficzna obecność o wszystkich artykułach. Trzeba jed­
biorąc, takich cząstek nie zaznaczono, w „Skrze" silnej osobowości artystycz­ nak wspomnieć, że periodyk wspiera
jednakże tak właśnie wygląda układ nej Gracjany Potrykus. W pierwszych swą felietonową ręką Artur Jabłoński,
tekstów. Tytuły owych składników trzech numerach pisma jej udział zapewne ideowy inspirator większości
„Skry" dość jednoznacznie informu­ w kształtowaniu wizualnej strony za­ publikowanych materiałów, czemu nie
ją o swojej zawartości. Warto tutaj mieszczanych materiałów jest bardzo trzeba się wiele dziwić, gdyż „Skra"
wspomnieć, że od pierwszego numeru silny. Szkoda, że w numerze czwartym powstała jako forma nie tyle este­
bardzo wyrazistym stylem pisze Da­ 1 piątym jest już w tym zakresie mniej tycznego, co intelektualno-pokole-
wid Miklosz, który dla kaszubskiego ciekawie. Potrykus przygotowała do niowego sprzeciwu wobec środowisk
czytelnika jest nową osobowością, każdego numeru bardzo interesują­ ZKP oraz „Pomeranii". Ów kompleks
tym ciekawszą, że podejmuje się pisać ce okładki. Zwłaszcza w przypadku „Pomeranii" widać zresztą wyraźnie.
0 Pomorzu nie z perspektywy polskiej pierwszego i drugiego numeru pisma Z deklaracji Macieja Bandura zawar­
czy niemieckiej, ale budując osob­ pomysłowo wykorzystała symbole Po­ tych we wstępach pierwszych trzech
ny punkt odniesienia, znajdujący się morza, które nie mają, jak najczęściej numerów „wierdelnika" wynika, że
w stołecznym Szczecinie. Miklosz jest to bywa, napuszoności i oficjalności, „Skra" będzie propozycją na rynku
autorem ciekawych, zaczepnych i mo­ a charakteryzują się metaforycznym kaszubskim zgoła nową. Tymcza­
mentami bardzo osobistych materia­ skrótem i prostotą znaku. Warto tak­ sem w doborze materiałów, a nawet
łów. Jako recenzent opisywał premierę że docenić artystyczne kontakty Po­ komponowaniu zawartości numerów
filmu Zdzisława Cozaca Miasto zato­ trykus, dzięki którym w pierwszym wzorców pomeraniowych uniknąć się
pionych bogów („Skra" nr 1), powieść numerze „Skry" pojawiły się prace nie dało. Mniejsza już o dział Klëka,
historyczną Artura Szrejtera Wielka Jolanty Szmelter i Marty Sucherskiej, który w każdym czasopiśmie będzie
wyprawa księcia Racibora („Skra" w drugim Klaudii Więckiej, w trzecim zawierał noty z aktualnych wydarzeń.
nr 1), Teresy Bojarskiej Requiem dla Jadwigi Subczyńskiej, a w czwartym Jednakże widać, że „Najó uczba" jest
ostatniego wikinga („Skra" nr 1), Miecz Anny Faustyny Wacławek. Szcze­ pierwowzorem dla skrowego dzia­
Kagenowy Bolesława Mrówczyńskiego gólnie ciekawie wygląda seria prac łu „Kaszëbsczi nié do pöczatników".
(„Skra" nr 2), powieść Gryf i krzyż Jo­ Subczyńskiej, wysmakowanych ko­ Inne działy z poezją lub prozą nie wy­
hannesa von Thaddena („Skra" nr 4), lorystycznie, intertekstualnych w się­ różniają się spośród tego, co wychodzi
czy wreszcie współczesną formę oby­ ganiu do motywów i konwencji, prac teraz drukiem w tradycji kaszubskiej.
czajową Szczepana Twardocha Drach na swój sposób feministycznych i nie­ Obok trzymającego poziom Mate­
(„Skra" nr 5). W każdym z artykułów pokojących. Takie właśnie fotografie usza Tytusa Meyera i fragmentów
ukazuje swoje dobre przygotowanie i inne reprodukcje malarstwa i grafiki jego historyzującej powieści Nowé
do omawiania prezentowanego ma­ młodych artystów, jakie pojawiają się czasë („Skra" nr 1) publikowana jest
teriału, pasję polemiczną oraz fer- w „Skrze", to świeży powiew myślenia fantastyczno-naukowa rzecz pt. Ope­
tyczność stylu, których dzisiaj w re­ o wydawnictwie pomorskim, które racja Nowy Świat Michała Pienschke-
cenzjach życia literackiego Pomorza poszukuje sposobów na wyrwanie się go i Michała Kozłowskiego, z której
1 Kaszub często brakuje. z niekończących się reprodukcji fal po dwóch opublikowanych częściach
Pewnego typu novum wśród czaso­ Bałtyku albo kaszubskich jeziorek. nie wiadomo, dlaczego się właściwie
pism pomorskich jest pojawianie się Z innych „nowinek", jakie się w „Skrze" (nr 4 i 5) pojawiła. Prezen­
form komiksowych. W przypadku w „Skrze" pojawiają, trzeba zauwa­ tuje również swoją autobiograficzno-
„Skry" cieszy obecność w niej Jaro­ żyć artykuły-felietony Adama Hebla -podróżniczo-ideową powieść Artur
sława Kociuby i jego cyklu Pomera- o sporcie. Nie jest to dominujący Jabłoński, lecz widać tutaj nie tyle
niaball adwenczers. Te programowo temat pomorskich periodyków kul­ oryginalność, co zauroczenie pisar­
proste rysunki z piłkami (kulkami) turalnych, natomiast dzięki Heblowi stwem wędrującego po zapomnianej,
obrazującymi Pomorze, Polskę, Niem­ staje się interesujący, podany z emo­ „gorszej" Europie Andrzeja Stasiuka.
cy lub inne kraje Europy, zaopatrzone cjonalnym zaangażowaniem i z dyna­ Trudno zresztą coś wyrokować, jeśli
w absurdalny humor i posiłkujące się micznymi fotografiami. Tym bardziej pojawiły się dopiero trzy części utwo­
narodowo-regionalnymi stereotypa­ trzeba docenić wysiłek autora, że ru zatytułowanego Klucz ôd dôdomu.

52 I POMERANIA / WRZESIEŃ 2016


Pięć numerów nieregularnika
„Skra" skłania do kilku choćby reflek­
sji. Jako dobrą stronę trzeba zauważyć
kwestię wieku autorów „pismiona".
Piszący młodzi ludzie, nawet jeśli są
niesprawiedliwi w ocenach, zadzior­
ni i emocjonalni, wnoszą pozytywny
ferment w tożsamościowy ruch po­
morski i kaszubski. Kolejny raz od­
krywają, co znaczy być mniejszością
w państwie, gdzie większość stanowi
prawo i zwyczaje, jako następne po­
kolenie formułują swoje poczucie po-
morskości czy kaszubskości, wreszcie
na nowo nawiązują kontakty z tyle-
kroć już przywoływanymi w tradycji
Serbołużyczanami czy też innymi
wspólnotami regionalnymi Europy.
Bardzo cennym czynnikiem „Skry"
jest aspekt graficzny: owe przeryw­
niki komiksowe, ilustracje, czy też
raczej minigalerie artystów szukają­
cych niesztampowych rozwiązań. To
bardzo ciekawy kierunek rozwoju
„pisma" i szkoda, że w piątym nume­
rze sprowadzony został do tak prze­
ciętnych zdjęć Orientu czy nadbrze­
ża gdyńskiego z „Darem Pomorza"
Cenne źródło wiedzy
o obrzędowości na Pomorzu
Od kilku lat można zaobserwować
wzmożone zainteresowanie wszel­
kimi praktykami, umiejętnościami,
wiedzą i przekazami, przedmiotami
oraz przestrzenią kulturową, któ­
re grupy i jednostki uznają za swoje
dziedzictwo kulturowe. Tę myśl po­
dejmuje również konwencja UNE­
SCO w sprawie ochrony niemate­
rialnego dziedzictwa kulturowego
z 2003 roku, którą Polska ratyfikowała
w roku 2011. W dokumencie [Kon­
wencja UNESCO w sprawie ochrony
niematerialnego dziedzictwa kultu­
rowego sporządzona w Paryżu dnia
17 października 2003 roku, Dziennik
Ustaw z 19 sierpnia 2011 roku Nr 172,
poz. 1018] wymienia się następujące
przejawy niematerialnego dziedzic­
twa kulturowego: a) tradycje i prze­
w tle. Ostatnią kwestią jest relacja
pomiędzy formą internetową i papie­
rową „Skry", która wywołuje również
konsekwencje wydawnicze. To, że ist­
nieje portal wydawniczy www.issuu.
com, jest bardzo poręczną sytuacją
wyjściową. Bez konieczności zaku­
pu periodyku w formie papierowej,
w łatwości przesyłania go znajomym
i wybierania formy przeglądania za­
wartości każdy czytelnik w różnych
częściach świata może sobie „Skrę"
poczytać i pooglądać. Jednakże na tak
elastyczną formę publikacji redakto­
rzy wybierają bardzo mało materiału,
cóż to bowiem za kwartalnik, którego
dwa ostatnie numery mają zaledwie
36 stron, z których jedna trzecia to
różnego typu ilustracje? Może zresz­
tą „Skra" przeistoczy się zupełnie
w portal internetowy www.pismiono.
com. Są tutaj dostępne wszystkie jej
numery oraz zakładki: Nowinę, Ga-
lerëjô i Redachtorzë, w których odnaj­
dziemy oprócz materiałów ze „Skry"
także kilka odrębnych wypowiedzi.
Może z czasem stworzy się przez to
interaktywne forum publicystyczno-
kazy ustne, w tym język jako nośnik
niematerialnego dziedzictwa kulturo­
wego; b) sztuki widowiskowe; c) zwy­
czaje, rytuały i obrzędy świąteczne; d)
wiedza i praktyki dotyczące przyrody
i wszechświata; e) umiejętności zwią­
zane z rzemiosłem tradycyjnym.
W Polsce instytucją odpowiedzial­
ną za wdrażanie założeń konwencji
jest Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Prowadzi on działania polegające
m.in. na współpracy z lokalnymi i re­
gionalnymi instytucjami kultury oraz
organizacjami i mieszkańcami ma­
jącymi na celu stworzenie krajowej
listy (inwentarza) przejawów żywego
niematerialnego dziedzictwa kultu­
rowego [Niematerialne Dziedzictwo
Kulturowe, http://niematerialne.nid.
pl/0_stronie/ (dostęp: 15.06.2016)].
LEKTURY
-artystyczne, które nie będzie potrze­
bowało formy papierowej?
Ogniki świętego Elma są zjawiskiem
ciekawym, lecz krótkotrwałym... Naj­
częściej zapowiadają burzę z pioru­
nami, lecz przecież bywa i tak, że po
ich wyładowaniach nic nie następuje,
pogoda się normuje i powraca czyste
niebo... Czym była lub czym będzie
„Skra", zależy to głównie od samych
redaktorów... Jak na razie ogniki za­
świeciły i zgasły...
DANIEL KALINOWSKI
Inicjatywy te z kolei wpływają na
wzrost świadomości depozytariuszy
kultury tradycyjnej.
Na Pomorzu można dostrzec, że
niematerialne dziedzictwo kulturowe
staje się wyznacznikiem tożsamości
mieszkańców czy budowania wspól­
noty. To właśnie zwyczaje, obrzędy
oraz wiedza i umiejętności przekazy­
wane z pokolenia na pokolenie sta­
nowią podstawę związku z regionem
czy z „małą ojczyzną". Współcześni
Pomorzanie to ludność zamieszkują­
ca te tereny od pokoleń (np. Kaszubi,
Kociewiacy, Borowiacy Tucholscy),
ale także ludność napływowa, któ­
ra przybyła na teren Żuław, Powiśla
i Pomorza Środkowego po II wojnie
światowej. Tym, co scala obie grupy,
są tradycje. Wielu z nas zastanawia
się, skąd czerpać wiedzę o tradycjach,
które występowały na Pomorzu przed
1945 rokiem, lub za pomocą jakich
publikacji można skonfrontować
współcześnie funkcjonujące tradycje
z tymi, które dawniej były tożsame
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 53
LEKTURY

dla Pomorza. Wydawnictwo Region W ten sposób etnografka zebrała 537 gim człowiekiem, w pracy etnologa
z Gdyni, dostrzegając ten problem, ankiet (w książce wykorzystała 514) ważny jest warsztat pracy w terenie
z którym boryka się wielu animato­ wypełnionych przez 510 osób. Ankie­ przejawiający się uczestnictwem w da­
rów kulturalnych, działaczy lokalnych ta zawierała 153 pytania w 17 blokach nym obrzędzie, obserwacją i rozmową
czy studentów, postanowiło wznowić tematycznych dotyczących kolejno: z osobami go kultywującymi. Ponadto
(w nowym opracowaniu i z uaktu­ •Bożego Narodzenia, okresu od Bo­ etnografka zawarła w swojej publika­
alnioną pisownią) Rok obrzędowy żego Narodzenia do Zapustów, Za­ cji spis wszystkich informatorów z po­
na Pomorzu autorstwa etnografki pustów, okresu od Popielca do Wiel­ daniem imienia, nazwiska, profesji
Bożeny Stelmachowskiej wydany po kanocy i samej Wielkanocy; i miejsca zamieszkania. Miała to być
raz pierwszy w 1933 roku w Toruniu • zwyczajów i świąt podzielonych we­ forma podziękowania dla responden­
przez Instytut Bałtycki. dług miesięcy, z uwzględnieniem
tów ze strony Stelmachowskiej. Z ko­
Bożena Stelmachowska urodziła się wierzeń, przesądów i powiedzeń
lei dziś etnolodzy dbają o anonimo­
w 1989 roku we Wrześni. Z wykształ­ związanych ze świętami: maj i Zielo­
wość swoich respondentów.
cenia była etnografem i archeolo­ ne Świątki, czerwiec, sierpień, wrze­
Wyników badań Bożeny Stelma­
giem, przez kilka lat pełniła funkcję sień, październik, listopad i zwyczaje
chowskiej przedstawionych w Roku
kustosza Muzeum Miejskiego w Po­ Dnia Zadusznego oraz adwentu.
znaniu, współpracowała z Instytutem obrzędowym na Pomorzu na pewno
Uzupełnieniem ankiety był kwe­
Bałtyckim, a po II wojnie światowej stionariusz dotyczący zagadnień wią­ nie należy traktować jako jedynego
prowadziła zajęcia z etnografii na żących się z porami roku i pracami źródła wiedzy o obrzędowości na
Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w polu, w sadzie, pasiece, domu, na Pomorzu. Mogą one jednak stano­
w Toruniu. Zmarła w 1956 roku, zo­ morzu, jeziorach i rzekach. Materiały wić świadectwo dawnych czasów. To
stała pochowana w Poznaniu [źródło: te nie są jednak zbyt obszerne. Sama książka, która pozwoli wielu etnolo­
A. Kwaśniewska, Badania etnologiczne badaczka we wnioskach opublikowa­ gom, socjologom, kulturoznawcom
na Kaszubach i Pomorzu Wschodnim nych w swojej pracy stwierdziła, że i lokalnym pasjonatom dziedzictwa
w XIX i XX w., Instytut Kaszubski, w latach 1928-1929 istniało wiele ob­ kulturowego pozyskać wiedzę na
Gdańsk 2009, s. 305-325]. Od po­ rzędów, ale już w formie szczątkowej temat trwania i zanikania kultury
czątku jej zainteresowania badawcze lub wyłącznie w pamięci mieszkań­ tradycyjnej na Pomorzu. Książka
były związane głównie z Pomorzem, ców. Z kolei w niektórych miejsco­ Stelmachowskiej nie jest publikacją,
które stanowiło wówczas białą plamę wościach pewne obrzędy już zanikły. która mogłaby dziś stanowić jedyną
w polskich badaniach etnograficz­ Jednocześnie podkreśliła, że zwyczaje podporę dla instytucji kultury, or­
nych. Jednocześnie w okresie mię­ pomorskie nie odbiegają dalece od ganizacji czy działaczy w rekonstru­
dzywojennym, czyli kiedy powstawał zwyczajów charakterystycznych dla owaniu przejawów obrzędowości do­
Rok obrzędowy na Pomorzu, badacze Polski, a ponadto są zbliżone w for­ rocznej na Pomorzu czy inspirowaniu
szczególnie podkreślali polskość tzw. mie i przejawach do obrzędowości się nimi. Jednak badacze i miłośnicy
korytarza pomorskiego. Bożena Stel­ regionów sąsiednich. W podrozdzia­ Pomorza oraz wszyscy, którzy intere­
machowska badała obrzędowość do­ le, w którym zawarto przegląd cało­
sują się kulturą ludową, powinni mieć
roczną w ówczesnym województwie ści zebranego materiału, porównania
w swojej biblioteczce książkę Bożeny
pomorskim, które miało siedzibę i wnioski, badaczka w ciekawy sposób
Stelmachowskiej.
w Toruniu i obejmowało następu­ wyodrębnia wybraną obrzędowość
ALEKSANDRA PAPROT
jące powiaty: brodnicki, bydgoski, w kontekście grup zamieszkujących
chełmiński, chojnicki, działdowski, Pomorze, dzieląc je na kaszubską, ku­ Bożena Stelmachowska, Rok obrzędowy na Pomo­
rzu, Wydawnictwo Region, Gdynia 2016
gniewski, grudziądzki, kartuski, ko- jawską, mazurską i wielkopolską.
ścierski, lubawski, morski, sępoleński, W publikacji najbogatszy materiał
starogardzki, świecki, tczewski, toruń­ etnograficzny pochodzi z Kaszub.
ski, tucholski, wąbrzeski. Natomiast materiał dotyczący powia­
W celu zebrania materiału etno­ tów południowych ówczesnego wo­ Rok obrzędowy
graficznego badaczka wykorzystała jewództwa pomorskiego jest skąpy, . na Pomorzu
kwestionariusz ankiety, który rozesła­ ogranicza się często do stwierdzenia,
ła w 1928 roku wraz z instrukcją do że dany zwyczaj występuje na podob­
przedstawicieli elit lokalnych, np. woj­ nej lub zbliżonej zasadzie, jak w in­
skowych, samorządowców, duchow­ nych powiatach.
nych, nauczycieli. Stelmachowska Metody, jakimi posługiwała się
uważała bowiem, że właśnie te osoby Stelmachowska w celu zebrania in­
mają bliski kontakt z ludem oraz ob­ formacji o obrzędowości na Pomo­
serwują jego zwyczaje i zachowania, rzu, wydają się dziś nieco archaiczne.
co może pozwolić na opis i ocenę sta­ W badaniach etnologicznych ceni się
nu zachowania zjawisk kulturowych. obecnie bezpośredni kontakt z dru­

54 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016


Ksążacô jachta i ji skutk
JERZI SAMP
Gwësno nigdë më sa nie dowiémë, dlôcze niżódnégö
z towarzëszów ksaca Subisława, co jezdzëlë raza z nim
na jachta na wiôldżégö zwierza, nie bëło przë nim w tëch
nôcaższich chwilach jegô żëcégö. Ti, co bëlë tedë w jegö
karnie, gôdalë pötim, że kóń jich pana sa spłosził. Może
pödsôdk przeląkł sa czegoś i pönëkôł na ślepo bez bór.
Równak wiele bëło téż taczich (chóc żóden z nich sa nie
ödwôżił na głos ö tim rzec), co prawilë, że ob czas jachtë
Subisłôw dopôdł stolëmnégô dzëka. Pötażny dżéna béł
ubarniony w wiôldżé biôłé kła zwóné szablama. Jachtôrz,
czej béł ju krótko zwierzaca, cësnął w jegö starna swöjim
cażczim öszczepa i... ten przelecôł nimô.
Rozmieje sa, że pöddóny ani na sztót nie wëpuscywalë
swöjégó ksaca z óczów. Köżden z nich miôł nie blós łak
przërëchtowóny do strzeleniô, le téż ôstri topór. Öni bë
przëszlë swöjému panu w pömöc, dejadë tak sa prawie
stało, że ôstrzé ksacowégö oszczepu wbiło sa w samo
serce stôrégö dabu, a doch drzewo to lëdze mielë w tam-
tëch czasach za symból pógańsczegó bóżka.
Prôwdą je, że chrzescejańsczi wierze ju sa udało wdo-
stac na gduńską zemia, równak wnetk w całoscë wëgasła,
a ji płomiszk le co sa żólił. Teza i uwôżanié dlô prastarëch
pógańsczich wierzeniów, w tim téż dlô uczestnianiô swia-
tëch drzewów, na nowö öżëłë pö tim, jak w ókólim roze­
SŁOWO OD TŁUMACZA
Jerzy Samp, wówczas adiunkt na Uniwersytecie Gdańskim,
w 1985 roku opublikował dwujęzyczny zbiór podań, legend
i bajek. Oprócz wyboru i opracowania kaszubskojęzycznych,
głównie ludowych pierwowzorów, zaczerpniętych m.in. ze
Słownika gwar kaszubskich... Bernarda Sychty, Samp doko­
nał także ich adaptacji literackiej w języku polskim. Zaklęta
Stegna do dziś jest jedną z najpopularniejszych tego typu
publikacji kaszubskich, w czym zasługa leży po stronie sa­
mego autora książki - folklorysty i literaturoznawcy (do tego
także literata), znanego ze świetnego pióra i nieprzeciętnej
umiejętności ciekawego opowiadania. Autor wydał później,
oprócz innych prac, jeszcze kilka publikacji tego typu, jak
choćby Legendy gdańskie (pierwsze wyd. 1992 r.).
W maju 2014 roku profesor Samp poprosił mnie o spo­
tkanie. W jego trakcie zaproponował mi przełożenie na język
kaszubski swojego zbioru podań i legend, nad którym wów­
czas pracował. Zgodziłem się, choć byłem zaskoczony po­
mysłem profesora, znał bowiem mowę przodków. Wnet
LETERATURA
szło sa wiadło ö maczelsczi smiercë misjonarza Wójcecha,
chtëren za pózwólenim pölsczégó ksaca i pózniészégö
króla przëbéł w nen krój z Gniezna, bë nawracac i chrzcëc
nawróconëch. A doch westrzód taczich béł téż praójc
pómörsczégó Subisława.
To celniacé nym żelaznym ostrza oszczepu w dąb
kamrôcë ksaca w pierszim pörëchu wzalë za złi znak. Bëlë
dbë, że ju nicht i nick nie badze w sztadze uretac tego,
chtëren nawetka bez przëtrófk dopuscył sa znieprawienió
pógańsczi swiatoscë, tej chutkó ödstąpilë swójégó pana.
Przëjachalë tedë nazód do stórégó gduńsczegó grodzësz-
cza często ód se i ful nieubëtku, le prôwdë nikomu nie
rzeklë i blós żdalë, cëż to sa terô badze dali dzejac.
Subisłów za to chutkó szusnął konia do drzewa, bë
nazót wząc swoja jachtarską barń - doch jedurną rzecz
do óbarnë, jakó mii ósta. Timczasa pótażny dzëk pökôzôł
sa bëc chwatszi. Zastąpił droga princowi, zniżił swój
wióldżi łep i dërno nastawił swé óstré kła, a tej z mocą
chaji uderził na człowieka.
Ksąża zdążił jesz dopadnąc oszczepu, le przë wëcyga-
nim barń sa złómała i w raku ostało mu blós pół
dzërżôka. Rozżarti dżéna poczuł, że mó góra nad
procëmnika i ostro napiarł na niego. Nóprzód powalił
princowégó konia i rozórół mu całi bok. Tej dobrół sa
z redakcji „Pomeranii" przysłano mi pierwszy tekst. Wiedzia­
łem, że czeka mnie nie lada wyzwanie, znałem bowiem lek­
kość pióra autora, jego umiejętność kreowania barwnego
świata, prowadzenia ciekawej narracji oraz styl bogaty
w środki artystycznego wyrazu. Mój przekład utworu Jerzego
Sampa, zatytułowany „Teza, môłpa i köstczi", ukazał się
w letniej „Pomeranii" (7-8/2014). Tłumaczenie podobało
się profesorowi. Niedługo potem na łamach „Stegny" uka­
zała się jeszcze „Snóżó Redunica". Sprawa przekładu pozo­
stałych utworów ucichła jednak potem na ponad rok. Nabra­
ła zaś tempa dopiero wiosną 2016 r.
Dziś prace są już na ukończeniu. Zapewne jeszcze w tym
roku ten bogaty zbiór, liczący ponad 40 opowieści, ujrzy
światło dzienne w wersji kaszubskiej, tak jak sobie tego ży­
czył Autor. Mam nadzieję, że w takiej właśnie formie i Wam,
drodzy Czytelnicy, przypadnie ta publikacja do gustu.
GRZEGORZ SCHRAMKE
POMERANIA 55
LËTERATURA

do urzasłégö ridownika i wbił mu w cało swoje kła, östré jak

sztiletë. Pöczwôrdôł gö i długo jesz wëléwôł górz na cele nie-
przëtomnégö z bólu człowieka.
Subisłôw nie dół tej radë ani zadąć w róg na trwoga, ani za­
wołać kógós na pömöc. Póreszce chto bë uczuł jego głos w ti pust-
kówiznie dzëwégö lasu? Czej rozbestwione zwierza kuńc kuńców
niechało nieszczestnika a so poszło précz, óstół on na zemi sóm
jeden - straszlëwie póreniony, zakrëwawiony i wnetk bez dëcha.
Blós bez sztót widzół cemné wietwieszcza prastarego dabu
na spódlim widnégó nieba. Wszëtkó kracëło mu sa przed ócza-
ma, a gajdë swiatégó, jak béł ti dbë, drzewa, bez jaczé przes-
wiécałé dłudżé parminie słuńca jaskrzącégó sa na nadżibie nie­
ba, zdôwałë sa jemu grozëc czejbë race storemieniowégó
stolëma, chtërnému chtos miôł wërządzoné krziwda.
Przed óczama Subisława przesuwałë sa teró - jeden za
drëdżim - rozmajité ôbrazë z jego żëcégó. Nôprzód uzdrzół
młodëchną, sposobną i nieśmiałą Ana, swóją przińdną białka,
czej jesz jakno paż pierszi róz ja óbócził we dwórnicë w daleczi
Meklemburgie. Tej widzôł różné môle póbitwë, ósoblëwie te
biótkówiszcza z wójnë procëm cesarzowi Friderikówi Barbaros-
se, czej mażno wspómógół Bólesa Kruzowatégó i pierszi róz
w żëcym óstół reniony. Uzdrzół do te smatka óblokłé lica Miesz­
ka Stôrégó, co to mii czedës odmówił jego prośbie ó pomóc,
a zaró pótim lësowati usmiéwk duńsczegó króla. Temu panow-
nikówi udało sa zrobić Subisława swójim wasalą. Prówdac, że
na krótkó, równak to doch sa stało. Widzół ksąża redosné sztër-
czi i chwalebne dokaże, le tak samo uczinczi, co to bë je nóchat-
ni na wiedno wëmazôł ze swóji pamiacë.
Na ostatku przed óczama stanała mu, nie je wiedzec dlócze,
póstac matczi, chtërna pówiódała mu w jego dzecnëch latach
dzywną pówióstka ó jaczims biskupie - misjonarzu z daleczi
Pradżi. Człowiek nen - nimó że wiedzół, na co sa ódwóżó - dół
sa na rzucanie zórnów nowi wiarë i głoszenie chwałę swojego
Boga w céni... swiatëch pógańsczich dabów, za co wnetk óstół
bez Prësów przebiti ószczepa, a pó ti maczelsczi smiercë pórą-
biony na sztëczczi.
Subisława óbjimnął teró jaczis dzywny nieubëtk. Tej wszëtkó
zasłoniłë nieprzezdrzewné cemnoscë. Dérowało to dosc długó.
Ksąża czuł, że nadchódó kuńc jegó zemsczi wanodżi i z cała ju
za sztót wëlecy duch. Ni miół równak niżódnégó pójacó dokąd-
ka. Czë do Swarożëca tak górlëwie tczonégó bez póganów, a téż
tëch jegó pöddónëch, co to oni gó tak öpuscëlë, czë téż do tego
Bóga, o chtërnym czedës czuł ód matczi... Ten óstatny nawetka
póswiacył swojego sëna, czej lëchim lëdzóm pozwolił przebić gó
gózdzama do krziżowégö drzewa.
Wnym w smroku zaczął sa pókazëwac jaczis przedzywny
sztółt. Przëbócziwół drzewo. Nie béł to równak dąb, le wiele
mniészé drzéwkó z niezwëczajno zelonyma i mółima a wąsczi-
ma lëstkama. Princ jesz nigdë taczégó w tëch stronach ni miół
widzóné. Czej zós cemnoscë w całoscë sa roznëkałë a rozwid-
niłë, Subisłów dozdrzół westrzód wietwiów nadzwëk snóżą
białka ze złotą kóruną na głowie, chtërna miała na remieniu na
pół gółégô knópka. Öbadwie póstace dobrotlëwie sa usmiéwałë
do ksaca, a nen miół doznanie, że óprzestówó ódczuwac
jaczébądz bolenie i że mu wrócó jegó kraft.
Wnym matka dzecątka ódłamała z drzewka jedna mółą wie-
tewka i nachilëła sa nad renionym chłopa, a tej półożëła mu ja
na głowie. Póczëcé, jaczé tedë doznół, bëło czims dëcht apart-

56 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016

 LËTERATURA

nym i nijak nié do öpisaniô. Subisłôw z całégö swöjégö serca chcół, bë

nen sztërk bawił jak nôdłëżi. Stało sa równak, że öbrôz zaczął sa roz-
płëwac w mleczny dôce i wnetk wszëtkö zdżinało.
Czej kuńc kuńców ksąża wrócył do żëcégó, długö ni mógł przińc
na to, co sa wëdarzëło i gdze ön terô je. Kö łeżôł na wërze z wietwiów,
sana i skórów dzëwëch zwierzatów. Prosté a biédné bënë barżi
przëbôcziwało jakąś buda niżlë dwórnica. Jeden brodati stôri chłop
göspödarził przë ogniu, nad jaczim wisôł na lińcuchu zacht wiôldżi
grôp. Warzëłë sa w nim zéla a korzenie, z jaczich szła ôstrô a pókrzé-
snô pôcha. Na drzéwiany skrzëni, co stojała w nórce jizdebczi, princ
dozdrzôł zeżółkniatą lëdzką czaszka, a czej nen cëzy chłop sa öbrócył
do niego i schilił nad nim, dało sa widzec na jegö piersë wërzezbiony
z jantaru krziżëk.
- Bögu Wszëtkómógącému niech le badze chwała, że żëjece! - za-
krzikł starëszk, czej uzdrzół, że nieszczestny jachtôrz, jaczim sa ju od
wiele dniów öpieköwôł, mô kureszce ótemkniaté öczë i rëchô głową.
- Dobri człowieku, chto të jes? - wërzekł jesz nieporadno i baro
słabim głosa ksąża. - Jak jô jem sa nalôzł w nym dzywnym placu?
- Jô jem pokornym słëgą möjégö Pana - ödpöwiedzôł na to
starëszk, wskôzywającë dërżącym pôlca na drzewiany krucyfiks, co
stojôł zarô köl czaszczi, a jaczégö rëchli Subisłôw nie dozdrzôł. -
Z wölë Nôwëższégö jô jem sa stół przed latama pustelnika. I zdówó
mie sa, że tu w tëch stronach jedurnym. To, że jesce przeżëlë pó tim,
co wóm sa przëtrafiło na jachce, je prôwdzëwim cëda Bóżim.
Subisłów zdebkó podniósł sa na swóji leże, sygnął pó glëniany statk
z zélama i mioda, napił sa, a tej dokładno ópówiedzół eremice swoje
widzenie i zapitół, co ono miało óznóczac.
Przejati tim, co przed sztóta uczuł, pustelnik wëwidnił princowi, że
białka, jakô mii sa objawiła, to Marija - Matka Böskô. Dzecątka za to
béł ji Syn - Jezës, chtëren w trzëdzestim trzecym roku swôjégö żëcégó
dobrowolno dół sa ukrziżowac dló lëdzczégó zbawienió. Umarł, le pó
trzech dniach zmartwëchwstôł, bë pótemu wstąpić do nieba.
- Wez mie jesz pówiédz, starëszku, co mógła znaczëc ta wietewka
z tima mółima lëstkama, jaką twoja Pani półożëła na mój i głowie.
- To je ölëwnô wietewka z drzewa, co to je symbóla pokoju. Może
prawie tu, gdze udało sa was uretac, wë bë móglë wëstawic dzakówną
swiatnica i sprowadzëc klósztorników, chtërny badą sławie miono Pana
mödlëtwą i robótą, a przë tim nigdë nie zabóczą ó waszi, ksąża, dobro-
ce i szczëroce. Wierzą, że tak prawie póstąpice, a mól ten na wdór tegó,
co z wole nieba bëło wóm dóné uzdrzec, lëdze nazewac badą Ölëwą.
Nóbóżny eremita sa nie pómilił. Ksąża usłëchôł jego doradę. Dół
sa óchrzcëc, a czej ju w całoscë zacygłë sa jego renë, co je miół mu
zadóné nen dzëk, pówrócył na gduńsczi zómk, z czego baro uceszëlë
sa wszëtcë jegó póddóny.
Wnetk Subisłów kózół sprowadzëc robócëch cystersczich klósztor­
ników. W placu wskózónym bez ksaca zôkónnicë póstawilë pierszą
na tëch zemiach swiątnica. Jich cystersczé opactwo z czasa roz-
kóscérzało sa barżi a barżi, a ze stolata na stolaté robiło sa coróz to
piakniészé, bó pósobny princowie Gduńsczegó Pómórzégó szczero
je öbdarzëwalë.
Nick tej nie dzywi to, że budowóny bez wieczi kóscół to raza kólibka
i zark. Ko béł on kólibką nowi Christusowi wiarë, jakó z czasa dëcht
w całoscë znikwiła slédné pógańscze wierzenia i kultë, zarka za to
dlóte, że to prawie tu bëłë skłódóné z przënôleżnym uczestnienim
prochë pósobnëch panów ti zemi, jich familiów, a téż rozmajitëch
dobrzińców tegó placu. Pierszim, chtëren óstół póchówóny w óliw-
sczi nekropolie, béł kol 1178 r. Subisłów, nić bez przëczënë zwóny
Kóscérznika.
TŁÓMACZIŁ GRÉGÓR J. SCHRAMKE

SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 57

WSPOMNIENIE
Pan jest tym Marianem Selinem...?
„12 lipca 2016 roku zmarł w Jastarni poeta kaszubski Marian Selin" - taki oto komunikat można było
w tym dniu przeczytać na łamach kaszubskiej prasy i na stronach internetowych.
Urodził się 18 maja 1937 roku w Jastarni, tutaj też
chodził do szkoły podstawowej. W 1966 roku ukoń­
czył Szkołę Muzyczną i Studium Choreograficz­
ne w Gdańsku. Pracował w Powiatowym Ośrodku
Kultury w Pucku, a także w Spółdzielni Rybackiej
„Szkuner" we Władysławowie jako instruktor tań­
ca. Był także zatrudniony w przedsiębiorstwie ry­
backim „Koga" w Helu. Marian Selin po kaszubsku
zaczął pisać już w latach pięćdziesiątych ubiegłego
wieku - w 1957 roku wystawił w Jastarni (nie we
Władysławowie, jak napisano w wielu źródłach)
widowisko słowno-muzyczne „Broduzë" stworzone
rok wcześniej. Za jego debiut poetycki natomiast
uznaje się opublikowanie wiersza „Mój bocik" na
łamach czasopisma „Litery" w roku 1966. Od tego
czasu jego utwory ukazywały się w prasie, a nawet
zostały włączone do repertuaru zespołu rockowego
Sami. Zaowocowało to wydaniem jego pierwszego
zbioru wierszy Kaszubski kwiat (1982). Następny
zbiór jego poezji Niech wiater niese pieśń ukazał się
kilkanaście lat później (1996). Jego utwory poetyckie
zamieszczono ponadto w kilku antologiach, wreszcie
w czerwcu 2016 roku zostaje wydana książka będą­
ca próbą usystematyzowania jego twórczości Marión
Selin. Piesniôrz rëbacczégó żëwôta.
Mniej więcej tyle
można znaleźć w pu­
blikatorach zajmują­
Marion Selin
cych się twórczością
piesniôrz
rëbacczégô
poetycką. Zaprezen­
żëwôta towany w nich czło­
wiek jest postacią
jednowymiarową, nie
posiada żadnej głębi.
Ale czy można opisać
całe życie człowieka
w jednym artykule
prasowym? Zapewne
nie, chociaż zawsze
można podjąć taką
próbę, zdając sobie
sprawę z tego, że coś
z tego życia na zawsze
58 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
pozostanie skryte w mroku, a nasze usiłowania będą
przypominać światło reflektora rozpraszającego
ciemność w niektórych miejscach, jednak niezdol­
nego do ukazania wszystkiego. Nie znaczy to, że nie
warto podejmować tego wysiłku, wszak w ludzkiej
naturze leży dążenie do jak najlepszego poznania
wszystkiego, co nas otacza. Spróbujmy więc rzucić
nieco światła na życie Mariana Selina.
Jak już wspomniano, urodził się w Jastarni, w ro­
dzinie kaszubskich rybaków. Zresztą wtedy wszyscy
mieszkańcy Jastarni zajmowali się rybołówstwem,
jedynie latem, dodatkowo, obsługą przyjeżdżają­
cych tu wczasowiczów. Wybuch II wojny światowej
zmienił na gorsze panujące tu stosunki, jednak to
najgorsze miało dopiero nadejść. Nadeszło w kwiet­
niu 1945 roku, kiedy to cała cywilna ludność Pół­
wyspu Helskiego została wysiedlona do Danii i do
Niemiec. Zatrzymajmy się tu na chwilę i wyobraźmy
sobie ośmioletnie dziecko, przerażone i całkowicie
zdezorientowane, zmuszone wraz z najbliższymi do
tego, by opuścić rodzinne strony i iść na poniewier­
kę. Dramatyzm sytuacji dopełnia fakt, że chłopiec
został rozłączony z matką i jedynie pod opieką ciotki
został wysiedlony do Niemiec. Marianek wrócił do
Jastarni, jak niemal wszyscy jej mieszkańcy, jednak
na matkę musiał czekać, żyjąc w niepewności co do
jej powrotu. Wreszcie wróciła, ale wspomnienia tych
ciężkich chwil wypełnionych niepewnością i stra­
chem zostały w Marianie do końca życia.
Chociaż Selin tworzył wiersze opisujące w niezwy­
kle plastyczny sposób pracę rybaka i krajobraz Pół­
wyspu Helskiego, sam na morzu - jako rybak - nie
pracował. Jego twórczość w Jastarni nie była zbytnio
ceniona i znana, można nawet zaryzykować twier­
dzenie, że był bardziej popularny poza swoim ro­
dzinnym miastem. Może o tym świadczyć następu­
jące zdarzenie: Jednym z miast partnerskich Jastarni
jest Wisła i w pierwszej dekadzie naszego wieku uda­
ła się tam oficjalna delegacja z naszego miasta. W jej
składzie był i Marian Selin. Po oficjalnym powita­
niu i oprowadzaniu gości po Wiśle Marian zapytał
burmistrza Wisły o pewnego człowieka. Burmistrz
spojrzał trochę zdziwiony, wykonał jedną rozmowę

telefoniczną i pojechali na spotkanie z owym tajem­
niczym znajomym Mariana. Po kilkunastu minutach
przyjechali na jakiś festyn folklorystyczny i podcho­
dzą do pewnego starszego już górala. Ten po chwili
bacznego przyglądania się Marianowi wstaje i zaczy­
na śpiewać. Śpiewa o morzu i świecących nad nim
gwiazdach. Po chwili obaj z Marianem się obejmują,
wątłej postury Marian wprost ginie w objęciu potęż­
nych ramion górala. Okazuje się, że jeszcze w latach
sześćdziesiątych ubiegłego wieku byli razem na ja­
kichś warsztatach dla twórców ludowych. To jednak
nie koniec zaskoczeń tego dnia. Podchodzi do nich
młoda kobieta i mówi: „Pan jest tym Marianem Seli-
nem, na którego twórczości się wychowałam? Mama
codziennie przed snem śpiewała mi pana wiersze".
Dla nas to był po prostu Marian, człowiek z bliższe­
go lub dalszego sąsiedztwa, tymczasem dla nich to
wielki poeta.
Inną kartą w życiu Mariana Selina była przynależ­
ność do jastarnickiego oddziału Zrzeszenia Kaszub-
sko-Pomorskiego. Oddział ten otrzymał od władz
miasta odrestaurowaną chatę rybacką. Została ona
nie tylko jego siedzibą, ale postanowiono także udo­
stępniać ją zwiedzającym, prezentując w ten sposób
kaszubską kulturą rybacką. Potrzebna była do tego
osoba, która się tym zajmie - będzie oprowadzać
turystów po rybackiej chacie. Niemal jednogłośnie
wybrano do tego Mariana Selina. Od początku swej
działalności na tym polu pokazywał, że ten wybór
Fot. RS
WSPOMNIENIE
był trafny. Każdy, kto widział „w akcji" oprowadza­
jącego Mariana, potwierdzi, że nie było to suche
przekazywanie informacji o chacie i toczącym się
w niej przed laty życiu, to był prawdziwy przewod­
niczy show! Okraszał go graniem na fisharmonii
i śpiewem. Wizyta w chacie każdemu pozostawała
na długo w pamięci. Nic dziwnego, że to właśnie Ma­
rian Selin dla wielu wczasowiczów był tym, który
po raz pierwszy zainteresował ich kulturą kaszub­
ską. W 2000 roku doceniono całą działalność Seli­
na w dziedzinie popularyzacji kultury kaszubskiej,
przyznając mu Medal Stolema.
Wspomniany tomik Marión Selin. Piesniôrz rëbac-
czego żëwota ukazał się na kilka tygodni przed śmier­
cią autora zamieszczonych w nim utworów. Prace
nad wydaniem zbiorku rozpoczęły się jesienią 2015
roku i polegały nie tylko na czynnościach wydaw­
niczych. To była także prawdziwa walka z czasem,
wydawcy doskonale bowiem zdawali sobie sprawę
z tego, że trzeba się śpieszyć, gdyż stan zdrowia auto­
ra się pogarszał. Zdążyli, i w maju 2016 roku mogła
się odbyć w Juracie promocja tej jakże ważnej dla
twórczości Mariana Selina książki. Wielce go tam
uhonorowano, tak że wprost promieniało od niego
zadowolenie, że Kaszubi i Kaszuby, którym poświęcił
życie, tak go docenili.
RYSZARD STRUCK
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 59

m CHALËPË. BAWILË SA
NA WÔDZE I NA SZTRĄDZE
Östatnégö dnia lepińca mieszkań-
cë Chalëp i letnicë möglë wzyc
udzél w latosy edicje rozegracje
pn. Kaszëbsczé bôtë pôd żôgla-
ma. Na wodach Pucczégö Wiku
pojawiło sa czilenôsce bôtów.
Nie zafelowało téż tradicyjnëch
pömôrénków.
Impreza zaczała sa mszą swia-
tą w kóscele pw. sw. Annë. Późni
rëgnałë miónczi. Żdającë na re-
zultatë regatów, uczastnicë môglë
skórzëstac z atrakcjów jôrmar-
ku. Bëło na nim wiele lëdowëch
utwórców z m. jin. wësziwkama,
swójsczima wôrztama, tobaczéra-
ma i jinszima raczno robionyma
wërobinama.
Ökróm te na binie ëstapöwałë
kaszëbsczé muzyczne karna.
Gwiôzdą latosy rozegracje bëła
polsko spiéwôrka Cleo.
Örganizatorama Kaszëbsczich
bôtów pod żôglama są Kaszëbskó-
-Pómórsczé Zrzeszenie Part we
Wiôldżi Wsy i tameczne Centrum
Kulturę, Promocji i Sportu.
RED.
Ôdj. DM
60 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
KROSNO. KASZEBSKO PIELGRZIMKA NA WARMIA
Ödj. z archiwum Kaszëbsczi Fundacji sw.Jakuba
W lepińcu ödbëła sa VI Kaszëbskô Pielgrzimka do sanktuarium Nawiedzeniô
Nôswiatszi Mariji Pannë i sw. Józefa w Krośnie kól Örnetë. Muzyczną stroną
odpustowi mszë, ôdprôwiony 3 lepińca przez tamecznego proboszcza ks. Mi­
chała Rosengarta, przëszëköwała Kaszëbskô Familijnô Kapela BAS ze Serakójc.
Zaspiéwelë öni téż óbczas festinu.
Wiôldżi udzél w organizacji pielgrzimczi miała Kaszëbskô Fundacjo Swiatégó
Jakuba, jakô zajimô sa wspieranim rozwiju i odbudowe sanktuarium w Krośnie
i téż mô stara ö promowanie tego mola.
Wiacy wiadłów o sanktuarium i Fundacji je na internetowi starnie: www.ka-
szubskafundacjaswjakuba.pl
TERÉZAI HENRIK KLASOWE
m WEJROWO. LETERACCZE sczi, autor ksążczi Bernard Szczęsny
STRZODËW PAŁACU (1919-1993). Więzień Stutthofu, bur­
mistrz Wejherowa, prezes Zrzeszenia
Gardowô Publiczno Biblioteka w Wej-
Kaszubsko-Pomorskiego.
rowie, Muzeum Kaszëbskö-Pómór-
Tidzćń późni z czetińcama potka­
sczi Pismieniznë i Muzyczi a téż
Wëdôwizna Kaszëbskö-Pómórsczégö ła sa uczałô i poetka Hana Makurôt.
Zrzeszeniô zórganizowałë cykl zćń- Zćńdzenie z nią bëło leżnoscą do
dzeniów pt. „Lëteracczé strzode'. promocji ji nônowszégó tomiku In-
Latowé potkania z pisôrzama, pöe- timné mônolodżi. Uczastnicë mielë
tama i tłómaczama zaczałë sa 6 lepiń­ leżnosc poznać ji dokazë, jaczé czëtała
ca. Pierszim gósca béł Krësztof Sław- sama poetka, a pózni pöd prowadnic-
twa Danutę Balcerowicz diskutérowac
ö nich.
Bóhaterama póstapnëch pötka-
niów bëlë: öjc prof. Adóm Riszard Sy-
kóra, jaczi ópówiôdôł m. jin. ö swójim
nônowszim tłomaczenim Knédżi
Wińdzenió na kaszëbsczi jazëk, prof.
Daniel Kalinowsczi, jaczi prezentowôł
swój Raptularz kaszubski, i Krësztof
Gradowsczi, autor ksążczi Pomorska
Emigracja do Brazylii.
RED.

m KÔSCÉRZNA. TÔRDŻI KSĄŻCZI
Na köscersczim rënku ödbëłë sa
9 lepińca XVII Tôrdżi Kaszëbsczi
i Pömörsczi Ksążczi. Jich órganiza-
torama - jak rok w rok - bëlë Bur-
méster i Radzëzna Miasta Köscérzna
a téż Miastowô Biblioteka m. Kon­
stantego Damrota w Köscérznie.
Tôrdżi to nôwiakszô impreza promu-
jącô publikacje w kaszëbsczim jazëku
i ksążczi ö Kaszëbach a Pomorzu. Dlô
•tłomaczenia na kaszëbsczi jazëk
wëdôwców są leżnoscą do pökôzaniô
swöjich nônowszich dokazów, a dlô
lubötników pömörsczi lëteraturë do
kupieniô ksążków w promöcyjnëch dobëlë:
prizach, pögôdaniô z autorama i ji- • proza - Zbigniew Zelonka za: I ona
nyma czetińcama.
Nôwôżniészim pónkta tegö wë- •dzecnô i młodzëznowô lëteratura
darzeniô je wracziwanié nôdgrodów
dlô nôlepszich publikacjów slédnégô
roku. Przëznôwô je kömisjô, w jaczi •album - Sławomir Świetlik za: Tu­
latos bëlë: prof. Tadéusz Linkner
(przédnik), prof. Kazmiérz Nowó- •nôuköwé obrobienia i eseje - Krë-
selsczi, prof. Édwôrd Bréza, Grégór
Schramke i Bogumiła Cërockô.
m CEDRY WIELKIE. ZWIEDZALI
POWIAT GDAŃSKI NA DWÓCH
KOŁACH
Już po raz dziewiąty odbył się Żuław­
ski Rajd Rowerowy. W tym roku
miłośnicy podróżowania na dwóch
kołach z całego województwa po­
morskiego wyruszyli 30 lipca, aby
pokonać trasę, która wiodła od startu
w Cedrach Wielkich przez Pszczółki
- Trąbki Wielkie - Pruszcz Gdański
i Lędowo do mety w Cedrach Wiel­
kich. Uczestnicy pokonali w sumie
71 km. Rowerzyści odwiedzili rów­
Fot. ze zbiorów ŻOKIS w Cedrach Wielkich
W kategorie kaszëbsczi lëteraturë
dobiwcama pierszich placów ôstelë:
•album/editorstwö-WëdôwiznaKa-
szëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô
za: Dżinącé Rzemiasło na Kaszëbach,
•edukacjowé publikacje - Elżbieta
Prëczköwskô i Jadwiga Héwelt za:
W jantarowi krôjnie. Dzél I. Ucz-
bôwnik do kaszëbsczégô jazëka dlô
gimnazjum,
- Böżena Ugöwskô za: Miedzwiôdk
Pufôtk i Balbina z IV B.
W kategorie pömörsczi lëteraturë
ma zielone oczy,
-- Jolanta Nitkówskô-Waglôrz za:
Wyprawa do Krainy Baśnit
chola pięknie...,
sztof Gradowsczi za: Pomorska emi­
gracja do Brazylii.
nież tereny gminy Suchy Dąb. Pozna­
li zabytki i walory turystyczne tego
zakątka Żuław Gdańskich. Odkryli
historię ruin świątyni w Steblewie
oraz przeszłość jego mieszkańców.
W wycieczce udział wzięło ponad
250 rowerzystów. Jest to rekordowa
liczba uczestników rajdu ze wszyst­
kich dziewięciu edycji.
Głównym organizatorem IX
Żuławskiego Rajdu Rowerowego był
Żuławski Ośrodek Kultury i Sportu
w Cedrach Wielkich.
TOMASZ JAGIELSKI
KLËKA
(ASZUBS 40RSKII
Ödj. ze zbiérów KPZ
Ostała téż wraczonó specjalno
nôdgroda Burméstra Miasta Köscérz-
na. Dostôł ja prof. É. Bréza za Słowo
Pańskie trwa na wieki. Ze studiów nad
słownictwem religijnym i obyczajo­
wym.
Lësta wszëtczich nôdgrodzonëch
i wëprzédnionëch je na starnie www.
biblioteka.kna.pl.
RED.
•i MUZA, SŁAWUTOWÖ.
BOGOWIE I DËCHË ÔŻËWAJĄ
Jadące koła Stegną Muza -
Sławutowó, pötkómë legendarne
kaszëbsczé pöstacje. Drzewiané
rzezbë pökôżą droga do strzédno-
wiekôwégö sedlëszcza. Zrobilë je
artiscë z całi Pölsczi. Pódskacën-
ka bëła dlô nich ksążka Aleksan­
dra Labudë Bogowie i Dëchë naj
przodków. 10 pöstacjów stoji köl
kôłowi stegnë co kilométer. Pier-
szi je Jigrzan - dëch tuńców i ro-
zegracjów, chtëren mô swój môl
na zôczątku drodżi w Östrzód-
ku Edukacji „Muza". Jadące dali,
kółownicë potkają m. jin. Jerona
i Jeronica, Chóchółka czë Łada.
Kol kóżdi żłobinë mô wnetka sta­
nąć téż tôfla z informacją, chto je
w tim placu wëkumóny i jaczé le-
gendë są z nim sparłaczoné.
W planach je óżëwienié wszët-
czich póstacjów z ksążczi Alek­
sandra Labudë, jaczé miałëbë
zrobić atrakcyjnyma jesz wiacy
kilometrów kôłowëch stegnów.
RED.
SÉWN1K 2016 / POMERANIA / 61
 KLËKA

m BËTOWÔ. SOBÔTA Przezérku Kaszëbsczégö Utwórstwa

NA KASZËBSCZI ÔRT
Na bëtowsczim rënku 9 lepińca ödbëła
sa rozegracjô Kaszëbskô Soböta -
przërëchtowónô przez bëtowsczi part
Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrzeszeniô.
Ju öd pôłnia chatny möglë kupiac
regionalne wërobinë i kaszëbsczé
szmaczczi. Na binie wëstąpiło Kaszëb-
sczé Karno Spiéwë i Tuńca „Bytów"
a téż rozmajité dzecné i młodzëzno-
wé fölklorowé zespöłë, jaczé latos
östałë nôdgrodzoné öbczas majewégö
Dzecy i Młodzëznë (bëłë to Kacper
i Lénka ze Spödleczny Szköłë w Nie-
zabëszewie, Roczitkôwé jagôdë z Ze­
społu Szkotów w Roczitach, Upar-
télce z Zespołu Szkołów w Ugoszczę
i Môłé gwiôzdczi z Zespołu Szkołów
w Bórowim Młinie. Na zakuńczenić
Ödj. www.facebook.com/Zamek-Bytowski
zaśpiewała Weronika Kórthals.
Swój turniér zagrelë téż baszkôrze, Uczastnicë mielë téż leżnosc
jaczich zebrało sa przez 60. Dobëła nauczëc sa uplotaniô koszów z kórze-
Iréna Kôzoł przed Marią Böłtruczik niów chöjnë i twörzeniô jinszich
i Stanisława Rzepińsczim. swójoracznëch dokazów. RED.

m KARTUZË. NA WDÔR WIÔLDŻÉGÔ KASZËBË

ödj. ôbczas wernisażu wëstôwku. Ze zbiérów
Kaszëbsczégö Muzeum w Kartuzach
W Kaszëbsczim Muzeum w Kartuzach óstôł przërëchtowóny wëstôwk pt. „Leon
Kąkoł, Kaszub, pedagog, żołnierz". Zwiedzający möglë öbzerac cziledzesąt ódjim-
ków, drëków, rakópisów, familijnëch pamiątków zbierónëch m. jin. przez wnuka
Léöna Kąkôla i dobrzińca wëstôwku Kazmierza Wierzbicczégö.
Böhatéra wëstôwku (1898-1976) öb dłudżé lata biôtköwôł ô wölnota. Béł m. jin.
żôłniérza Kaszëbsczégö Półku Pömörsczich Strzelców. Badącë w 66. Kaszëbsczim
Piechtnym Półku, brôł udzél w pöbitwie ö Hörodec, w jaczi béł reniony. Öd 1922 r.
robił jakno szkólny w Stajszewie, Grzëbnie i Gdini.
Ô ) e 8 ô żëc >™>e$mé P iselë w ma ' e Wi '• Pomeranii " ( nr 5/2016 > w artiklu Mariana
t
Hirsza „Porucznik Leon Kąkol - żołnierz i wychowawca". RED.

m STÔRÔ HËTA. FERIE Z RODNĄ Nie felowało téż wanogów po lasach

MÔWĄ
W Stôri Hëce ód 28 lepińca warało
10-dniowé Latowiszcze z Kaszëb-
sczim Jazëka. Örganizatorama bëlë
Kaszëbskô Jednota i Stowôra Aka­
demia Głodnica. Dzecë, jaczé brałë
udzél w tëch latnëch koloniach, miałë
przede wszëtczim leżnosc do gôdaniô
pö kaszëbsku ze swöjima rówienikama
i pöznôwaniô kulturë swôji tatczëznë.
i sztrądach jęzorów, kąpaniô sa, jedze-
niô malënów i jagódów.
Öbczas latowiszcza gazétnik i ani­
mator kulturë Adóm Hébel prowadzył
téatrowé warkównie. Brzada jegö ro­
botę z uczastnikama béł zagróny na
óddzakówanié pökôzk „Szlachcëca
Nitczi Głódkówsczégö szlachetne
dobëcé" (scenarnik wedle pówiôstczi A ,.. , ... ... ...
v r Odj. ze zbierow Kaszebsczi Jednote
Alojzego Budzysza). RED. (www.facebook.com/Kaszebi)

RÉWA. 20. RÔZ NA SZPËRKU
Ze zbiérów KPZ part Dabögórzé-Kösôköwö
XX Kaszëbsczi Festin w Réwie zaczął
sa przemarsza na Szpërk, gdze na
binie szesc ksażi miało ödprôwioné
msza z liturgią słowa pö kaszëbsku.
Kôzanié wëgłosył ks. Adóm Chólcha.
Muzyczną stroną zajimnało sa karno
Kosakowianie.
Festin uroczësto ótemknął wójt
gminë Kósôkówó Jerzi Włudzyk
wespół z przédnika partu Kaszëb-
skö-Pómórsczégó Zrzeszeniô Dabö-
górzé-Kósôkówó Francëszka Sorna
i wiceprzédniczką Danutą Tocke.
Rozegracja na binie prowadzył Ed­
mund Lewańczik. Wëstapówelë na ni
m. jin. wspómnióny ju Kosakowianie,
a téż dzecë z Dabógórzô przërëchto-
wóné przez Teréza Czerwińską, Kö-
sakówskô Datô Örkestra i Jantarki
z Mostów. Gwiôzdą wieczoru bëła
Shazza.
Rozegracjô warała do póznégó
wieczora i skuńczeła sa pókôzka fa­
jerwerków.
Bóg zapłać za pomóc w zorganizo-
wanim festinu dló wójta Kósókówa,
pucczégö starostę Jarosława Białka,
Banku Rëmiô Spółdzelczégó, a téż
rozmajitëch firmów, jaczé włączëłë sa
w przëszëkówanié imprezë. Dzaku-
jemë téż lëdowim utwórcóm, wszët-
czim, co mielë stara ó regionalne jest-
ku óbczas rozegracje, i pörządköwim
służbóm.
DANUTATOCKE

62 POMERANIA
 KLËKA

m WEJROWÖ, SZCZECËNO. obchadac 50. roczëzna smiercë Fran-

PAMIĄTCZI MAJKÔWSCZICH
ÖDDÓNÉ DO KONSERWACJE
Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pis-
mieniznë i Muzyczi w Wejrowie
oddało do könserwatorsczi warköw-
ni Renova Art ze Szczecëna zbiérë
z kolekcje Francëszczi i Aleksandra
Majköwsczich. Są tam m. jin. nega-
tiwë z początku XX w., céchunczi
i projektë wësziwku z lat 1910-1960.
W przińdnym roku Muzeum badze
cëszczi Majköwsczi, jakô miała m. jin.
usadzone wejrowską szkoła wësziwu.
Jednym z pónktów obchodów badze
wëstôwk prezentëjący zbiér pamiąt-
ków odnowiony przez szczecyńską
warköwnia.
Konserwacjo je möżlëwô dzaka
udëtköwieniu Minysterstwa Kulturę
Ödj. Justina Wdowiak z warköwnie Renova Art
i Nôrodny Spôdköwiznë a téż finan- i kustosze wejrowsczégô Muzeum B. Grzen-
cowému wspiarcu Powiatowego Sta­ köwicz-Ropela i M. Kiirpiewsczi öbczas przekôza-
rostwa w Wejrowie. RED. niô zbiérów do konserwacje. Ödj. AK

m GDUŃSK. WIÔLGÔ KÖLEJOWÔ
MAKETA
Ödj. Dzél ekspozycje. Ze zbiérów firmë ITBC
Communication Sp. z o.o.
Na Stadionie Energa Gduńsk lubót-
nicë modelarstwa i banë möglë öbez-
drzec nëkającé pö sztrëce wagónë
abô cażczé lokömötiwë, jaczé dżiną
w dłudżich tunelach. Öd 10 czerwiń-
ca do 28 zélnika dzejała tuwö Wiôl-
gô Kölejowô Maketa. Raczno robioné
mödele mijałë sa na 150 rozdrogach
i jachałë pö kilometrowi sztrece.
Chcemë na taczi ôrt rozszerzwiac mo­
delarstwo westrzód dzecy i młodzëznë
- gôdô Arkadiusz Lewandowsczi,
przedstôwca Makieta City.
Na stadionie powstałe téż môłé
banowiszcza, fabriczi czë gburstwa.
Dzaka kómputrowému czerowaniu
i interaktiwnym fónkcjóm zwie­
dzający môglë nié leno öbzerac ten
stworzony we Gduńsku świat, ale téż
wzyc udzél w jegö żëcym i np. kôrmic
kurë, urësznic wietrzny młin abö we­
zwać ogniową straż.
W akcji ökróm karna Makieta City
uczastniczëło téż karno lubötników
banë i modelarstwa „Nostalgia za
parą", jaczé przëszëköwało weeken­
dowi kurs na maszinista.
Wiacy wiadłów i snôżé ödjimczi
nalézeta na starnie: www.makietacity.
pl i fanpageu: facebook/makietacity.
RED.

•tWEJROWO, GDINIO. w Muzeum Kaszëbskö-Pômôrsczi wanié mniészëznowëch mediów

MIDZËNÔRODNÔ KONFERENCJO
Ô MEDIACH
„Plac mediów w pômôganim euro-
pejsczim (bezpaństwówim) nôrodóm
w jich samóstójnoce" - to titel konfe­
rencji, jaką wespółörganizowałë Ka-
szëbskô Jednota i European Free
Alliance. Ödbëła sa óna 14 lepińca
Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie.
Témama wëstąpieniów referentów
z całi Europë bëłë m. jin.: stojizna bez-
państwówech nôrodów w państwó-
wëch publicznëch mediach, analiza
mniészëznowëch mediów, publiczne
media w Polsce pö uchwólenim no­
wego medialnego ustôwu, fónksnéro-
niepublicznëch.
15 lepińca uczastnicë konferencje
pótkelë sa z wejrowsczim starostą Ga­
brielą Lisius i pucczim starostą Jaro­
sława Białka, a po pôłnim pöjachelë
do Gdini, gdze öbezdrzelë sedzba Ra­
dia Kaszëbë.
RED.

m BËTOWÔ. NOWÔ PÔMÔC DLÔ UCZĄCËCH SA KASZËBSCZÉGÔ

Na internetowi starnie http://www.bytow.com.pl/gry/ jidze nalezc
nową gra w kaszëbsczim jazëku. Je ona sczerowónô do nômłod- zinwA
szich, ale môże pömagac w uczbie kaszëbiznë nawetka dozdrzenia- fino"}
łim. Ta edukacyjno-rozriwköwô gra nawlékô do żëcô na wsë. Autora
ii 6»0 KSTW6 J • | \
i udbödôwôcza je Przemësłôw Fornal, a skaszëbił ja Pioter Dzeka-
nowsczi.
Powstała dzaka udëtkówieniu z Minysterstwa Bënowëch Sprów SA.VZI MJNJI II

i Administracje a téż gminë Bëtowö. Kóôrdinatora zadaniô béł bëtow-

'i BURK/ij ' •
sczi part Kaszëbskö-Pömórsczégô Zrzeszeniô.
RED. Öbrôzkzgrë

S£V !IK 2016 / POMERANIA / 63

ft KLËKA
m KARTUZË. NOWÔ
ROZEGRACJÔ
Kaszëbsczé Muzeum przërëchtowa-
ło 8 lepińca I Festiwal Kaszëbsczi
Naléwczi. Wszëtcë zainteresowóny
möglë tegö dnia zaprezentować swo­
je brzadowé likerë zrobione zgódno
z regionalnyma receptama. Béł téż
konkurs na nôlepszé pitku. Pier-
szi plac jurorze przëznelë nalewce
z kwiatów czôrnégö besu przëszëköwó-
ny przez Teréza Pëtka z Dzerzążna.
Drëgô bëła malënowô nalewka Kata-
rzënë Lës z Dłëdżégö Krza, a trzecô
„kartuzjanka" Dariusza Wölsczégö.
Jiné atrakcje Festiwalu to m. jin.
artisticzné zajimniaca z Bożeną Kiip-
MGDINIÔ. STRZÉBRZNÉ
TOBACZÉRË
Zarząd gdińsczćgó partu Kaszëbskó-
-Pömörsczégö Zrzeszeniô przëznôł
swôje rokroczne nôdgrodë. Latoś
Strzébrzné Tobaczérë Ôbrama do-
stelë: pöétka i szkólnô kaszëbsczégó
jazëka Ida Czajinô (w tim numrze
publikujemë kôrbiónka z nią), wiele-
latny kaszëbsczi dzejôrz, wespółzałóż-
ca Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzesze-
niô, bibliofil i bëlny fotograf Édmund
Kamińsczi, a téż ks. Stanisłôw Me­
gier, chtëren mô wiôldżé zasłëdżi we
wprowôdzanim kaszëbiznë do litur­
gie i miôł zachtny udzél w pôwstanim
Köła Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrze-
szeniô w Gdini-Cësowi.
Wraczenié nôdgrodów ödbëło sa 24
czerwińca. Wëdarzenié zaczało sa öd
m BËDGÖSZCZ. JESZ JEDEN
KASZËBSCZI DOKTORAT
Na Uniwersytece Kazmierza Wiôldżé-
gö w Bëdgôszczë östôł obroniony dok-
torsczi dokôz namieniony Matce Bôżi
Królewi Kaszëb. Prôca „Swiónowskô
nasza Matinkö. Dzieje parafii i sank­
tuarium oraz cuda Królowej Kaszub"
napisôł Eugeniusz Prëczköwsczi. Öpi-
sywô ôn wnetka 700 lat historie tegö
môla. Czetińcowie nalézą tu m. jin.
wiele infórmacjów ö kórunacje sprzed
50 lat i dzeje pielgrzimöwaniô do
Swiónowa. Jeden z recenzentów prof.
64 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016
Öbczas rozegracji nie fetowało atrakcjów dló dzecy.
Ödj. ze zbiérów Muzeum
per-Krzëżanowską, jakô uczëła de-
coupage u i malowaniô kaszëbsczich
modłów na drzewianëch délëkach,
zabawë dlô dzecy z animatora Jac­
ka Miąskôwsczim i wëstapë karnów
Mali Hopowianie i Kapela Zdzicha.
RED.
Ödj. É. Höppe
mszë swiati w intencje Tónë Ôbra-
ma w köscele sw. Michała Archanioła
w Gdini-Öksëwim. Późni uczastnicë
złożëlë kwiatë na grobie Ôbrama.
Strzébrzné Tobaczérë latosy laureacë
dostelë w Zespole Szkół nr 11.
Winszëjemë wszëtczich latosym
laureatom taczégö wëprzédnieniô,
a kapitule bëlnégô wëbieru.
RED.
Andrzéj Groth napisôł ó tim dokazu:
„Öpiérô sa na bëlny kwerendze w kra-
jewëch archiwach i bibliotekach i wiacy
jak 150 gabnëch relacjach. Pórëszoné
óstałë w prôcë wôżné témë sparłaczoné
z twörzenim i fónksnérowanim parafie
i sanktuarium, a téż z jegö znaczënka
w rozwiju kaszëbsczégö regionalizmu
i juwernotë Kaszëbów".
Dokôz, jaczi skłôdô sa z szesc
rozdzélów, aneksu ze swiódectwa-
ma uzdrowieniów, wstapu i zakuń-
czeniô (raza kol 500 strón), óstół ju
wëdrëkówóny.
RED.
m REMIO. XXIII KASZEBSCZI
JÔRMARK Z WÔDECCZIM
Ödj.Tadéusz Dominik
Pierszô niedzela zélnika to ju w Rëmi
ód wiele lat je „kaszëbsczi dzén',
kaszëbsczé swiato. Rëmsczi part Zrze-
szenió raza z Miesczim Dodomem
Kulturę urządzają tej w parku przë
Latny Binie Kaszëbsczi Jórmark z ar-
tisticznym programa, kónkursama dló
chatnëch, turnieja baszczi, wëstôwka-
ma (m. jin. gołąbków, autów), han-
dlarsczima budkama z wërobama
kaszëbsczégó rzemiasła, ksążkama
itd. Móżnô pósedzec, zjesc i wëpic,
nawetka pośpiewać, są téż rozegracje
dló dzecy. Wszëtkö pod szilda Jôrmar-
ku Kaszëbsczégó, chóc nié wszëtkó je
samą „kaszëbizną".
W tim roku 7 zélnika na binie
wëstapówałë dwa karna w kaszëb-
sczich ruchnach i z kaszëbsczima
usódzkama: na póczątk nasz chur
Rumianie, a późni znóné karno pie­
śni i tuńca Kaszuby z Kartuz, chtërno
w tim roku óbchódzy ju 70 lat dzeja-
niô. Rzma lëdzy pewno przeszła, żebë
pösłëchac „gwiôzdë" z Krakowa -
Zbigórza Wödecczégô. I sa nie zawie-
dlë. Równak tak samo baro widzałë sa
jiné karna: polonijny chur z Biółi Rosji
Czerwone Maki (patrioticzné pieśni)
i jaż trzë karna z Rëmi: Janowska Or­
kiestra Promenadowa (instrumentë
daté), Siebie Warci (szantę), a na kuńc
Półtora Gościa (piesnie biesadné).
Dopisała téż pogoda, wszëtcë bëlë za-
dowölniony. A w póstapną niedzela na
Latny Binie przë grillu i akórdionie ba­
wiło sa pôradzesąt Kaszëbów i naszich
sympatików.
Dzejórzóm partu zanôlégało, żebë
nen Jórmark sa udół, bo doch za
niecałi rok Rëmiô badze góscëc XIX
Światowi Zjôzd Kaszëbów. Mómë nô-
dzeja, że tak samó sa udó!
J.H.
 KLËKA

m SALERNO. PROMÔCJÔ KASZËB kach (chôc nie jesmë fölklorowim kar­

W ITALIE
Öd 4 do 11 lepińca kaszëbsczé kar­
no Kartësczé Zwónczi i duet Tropico
göscëłë w Italie. Przędnym céla rézë
bëła promöcjô Kaszëb öbczas Swiata
Nôrodów (Festa dei Popoli), jaczé je
ôrganizowóné rok w rok w Salerno. Do
wzacô udzélu w rozegracji östelë më
rôczony przez polonijną organizacja,
co dzejô w Italie. Jakno że témą lato-
sy imprezë bëłë lëdowé ruchna, jesmë
wëstapöwelë w kaszëbsczich óbleczën-
na i dlôte ruchna bëło musz pöżëczëc).
Na binie w Salerno Kartësczé Zwónczi
i Tropico prezentowałë wiele kaszëb-
skójazëkówëch dokazów.
7 lepińca nôleżnicë zespołu wzalë téż
udzél w konferencje tikający sa Swiata
Nôrodów, öbczas jaczi bëła téż gôdka ö
Kaszëbach, a naji muzycë wëstąpilë dlô
ji uczastników.
MARK SERKÔWSCZI
Ödj. ze zbiérów M.S.

STARZENO. BENEFIS KIRKOWSCZEGO m GDAŃSK. KOLEJNY „MISTRZ

Wacłôw Kirköwsczi - pedagóg, muzyk i utwórca kaszëbsczi NAUKI" W DOMU KASZUBSKIM
kulturë skuńcził 85 lat. Swôja roczëzna swiatowôł m. jin.
9 zélnika w remize OSP w Starzenie öbczas benefisu, na
jaczim ödbëła sa téż promöcjô jegö nônowszi publikacje:
śpiewnika Starzno, môja wies. Je w nim cziledzesąt sztëcz-
ków z nótowima zapisënkama. Wszëtczé są napisóné przez
utwórców ze Starzëna abó jich téma je sparłaczonô z tą wsą.
Öbczas zélniköwégô zeńdzenió dzél tëch dokazów za­
śpiewało karno Bursztynki z Mieroszëna.
Ksążka wëdało wejrowsczé Muzeum Kaszëbskö-Pömór-
sczi Pismieniznë i Muzyczi, a pieniądze na publikacja delë:
Fot. ze zbiorów Instytutu Kaszubskiego
pucczi i kartësczi starostowie, burméster Kartuz i wójt gminë Puck.
Benefis Wacława Kirkówsczégó zórganizowôł Östrzódk Kulturę, Sportu
i Turisticzi w Gminie Puck i MKPPiM w Wejrowie. RED. Bohaterem drugiego spotkania z „Mi­
strzem Nauki", zorganizowanego
przez Stację Naukową i Komisję Ka­
m CHOJNICE. PROMOCJA KSIĄŻKI mendantem Związku Walki Zbrojnej, szubską Polskiej Akademii Umiejęt­
0 B. SZCZĘSNYM później Armii Krajowej w powiecie ności w Gdańsku oraz Instytut Ka­
chojnickim. W październiku 1942 r. szubski, był prof. dr hab. Janusz
został w Chojnicach aresztowany, Jasiński - historyk, badacz dziejów
a w grudniu tego roku trafił do obozu Warmii i Mazur, ale także Kaszub
koncentracyjnego w Stutthofie. i Pomorza. Profesor jest również Ho­
W promocji uczestniczyło ponad norowym Obywatelem Olsztyna,
30 osób, a wśród nich syn Bernarda współtwórcą Ośrodka Badań Nauko­
Szczęsnego Michał oraz inni krewni wych im. W. Kętrzyńskiego i współau­
bohatera książki. Obecni z zaintere­ torem Historii Pomorza.
sowaniem wysłuchali wystąpienia Podczas spotkania, które odbyło się
Fot. ze zbiorów ZKP o. Chojnice
autora o tym, jak praca powstawa­ w gdańskim Domu Kaszubskim 20
W czytelni Miejskiej Biblioteki Pu­ ła, z jakimi problemami trzeba było czerwca, prof. Jasiński otrzymał, uro­
blicznej w Chojnicach 7 czerwca od­ się zmierzyć. Równie chętnie na­ czyście mu wręczony, Dyplom Człon­
była się promocja książki dr. Krzysz­ byli książki i ustawili się w kolejce kostwa Honorowego Instytutu Ka­
tofa Sławskiego Bernard Szczęsny po autograf - 20 egzemplarzy (czyli szubskiego.
(1919-1993). Więzień Stutthofu, bur­ wszystkie przywiezione do Chojnic) Przypomnijmy, że gościem pierw­
mistrz Wejherowa, prezes Zrzeszenia rozeszło się w mig. szego spotkania z „Mistrzem Nauki"
Kaszubsko-Pomorskiego. Organizatorem promocji był choj­ (15 stycznia 2016 r.) był prof. dr hab.
Dlaczego w Chojnicach? Otóż nicki oddział Zrzeszenia Kaszubsko- Janusz Limon, a uczestnicy mogli
Bernard Szczęsny był mieszkańcem -Pomorskiego wraz z Miejską Biblio­ wówczas także obejrzeć wystawę prac
Chojnic od 1920 roku. W czasie II teką Publiczną w Chojnicach. córki profesora Małgorzaty Limon pt.
J. KOSIEDOWSKA „Obrazy czernią malowane".
wojny światowej, w 1942 r., był ko­
RED.

SÉWNIK 2016 POMERANIA/65

KLËKA / WIEŚCI Z GDAŃSKIEGO ODDZIAłU ZKP
m WIELE. TURNIÉR GÔDKÔRZÓW
W dniach 13 i 14 zélnika we Wielu sa
ödbéł ju 39. Turniér Lëdowëch Gôd-
kôrzów Kaszub a Köcewiô.
Latoś ö laurë nôlepszich ópówió-
dajków barköwało sa blós 14 sztëk
lëdzy (łoni 29). Pierszégö dnia mia
môl przënôleżnô biôtka na gôdczi,
ubökadnionô wëstapa kapelë Kaszu­
by z Wiela a Körsëna, drëdżégô dnia,
pö mszë swiati w intencje gadëszów,
zwëköwim paradnym marszu pöd
szlachôtë Wicka Rogalë a Hieronima
Derdowsczégö i do grobu załóżcë ti
gôdkarsczi rozegracje Józefa Brze-
zyńsczćgó - koncert dobiwców. Nen
usnóżił wëstap môlowégö lëdowégö
karna Kaszuby, a téż kapelë Zgry-
wańce z Kóscersczi Hëtë.
Nimö że do sobótny biôtczi wëszło
le 14 pöwiôstników (le niechtërny
bralë udzél w dwuch kategoriach)
óbsądzycelowie - Felicjo Baska-
-Börzëszköwskô, Bożena Ugówskó,
Tadeusz Lipsczi i Grégór Schramke
- mielë ful racë robötë. Jak późni
rzeklë: „niwizna óceniwómë jakno
wërównaną a wësoką", co póswiód-
cziwało téż żëwé reagowanie lëdzy na
widzawni, jaczich dosc tëli sa zeszło
w niedzela, na koncert dobiwców.
Latoś, króm wiele kaszëbsczich
gôdkôrzów, zafelowało téż ópöwiô-
dajków zeza Kaszub a Köcewio, tak
tej w kategorie dlô nich - m. Win­
18 maja -w katedrze oliwskiej odprawiono mszę
świętą z okazji jubileuszu 25-iecia kapłaństwa 18
księży wyświęconych 18 maja 1991 r. w bazylice Ma­
riackiej. Wśród kapłanów był bp Zbigniew Zieliński oraz
ks. Waldemar Naczk -wieloletni kapelan wspólnot ka­
szubskich na Przymorzu i przy kościele pw. św. Jana
(św. Janów).
Na zaproszenie ks. Waldemara członkowie oddziałów
ZKP w Gdańsku iSopocie uczestniczyli w jubileuszowej
mszy świętej z kaszubską liturgią słowa (lektor -Je­
rzy Nacel) w kościele pw. św. Antoniego w Wocławach
oraz w spotkaniu w restauracji w Bystrej. Czas umilał
zespół Koleczkowianie.
• 7 czerwca - w XXI Wojewódzkim Konkursie Haftu
Kaszubskiego w Lini w kategorii dorosłych I miejsca
zdobyły Danuta Niechwiadowicz (ZKP) i Maria Stosik,
II miejsce- Wanda Krzemińska (ZKP) z Gdańska.
centego Rogale - place, sa rozmieje,
nie östałë przëznóné.
W karnie m. Józwë Brusczégó, to
je dlô tëch, co pówiódają dokazë
nieswoje abö swoje ju publikowóné,
0 laur dobiwcë biôtköwało sa leno
szesc sztëk lëdzy. Pierszi plac - 500 zł,
regionalne pamiątczi i ksążka - do-
bëła Ana Gleszczińskó z Lepińców.
Za nią béł młodëchny Köcewiôk
Macéj Mökwa z Lubichowa, jaczi
króm rzeczowëch nôdgrodów do-
stôł 300 złotëch. Trzecy plac nôleżôł
do Klaudie Rzóska z Zelony Górë
köl Lubichowa (200 zł, pamiątkowe
zachë i ksążka), a wëprzedniony
óstalë: Kristina Kamińskó z Pińczena
1 Klaudiô Zelińskó z Lubichowa. Nót
dopówiedzec, że Gleszczińskó bëła
jedurną Kaszëbką, co brała udzél
w tim karnie gadëszów.
W nówóżniészi kategorie, to je m.
Hieronima Derdowsczégó na dokóz
swój, nigdze rëchli nie publikowóny,
na binie do biótczi stanało 10 sztëk
pówióstników. Przędną nódgroda -
800 zł, regionalne pamiątczi, ksążczi
i kórta turistë - dobëła Karolëna
Keler z Kaszëbsczi Dabnicë. Pier­
szi plac i w ti kategorie zajała Ana
Gleszczińskó, jako do swójich ju
dobëtech dëtków a zachów dołożëła
jesz drëdżé 500 zł i pösobné regional­
ne pamiątczi, ksążka i kórta turistë.
Wórt tu nadczidnąc, że dwie nôlepszé
12 czerwca - przy katedrze w Oliwie odbyło się
X Święto Produktu Tradycyjnego - Pomorskie Smaki
2016, pod patronatem Marszałka Województwa Po­
morskiego Mieczysława Struka.
2 lipca - zrzeszeńcy z oddziału gdańskiego, wraz
ze sztandarem, udali się autokarem, samochodami
lub pociągiem na XVIII Światowy Zjazd Kaszubów do
Wdzydz.
17 lipca - w uroczystości w Sianowie upamięt­
niającej 50. rocznicę koronacji figurki Matki Bożej na
Królową Kaszub uczestniczyli pielgrzymi ze Zrzeszenia
Kaszubsko-Pomorskiego Oddział w Gdańsku wraz
z pocztem sztandarowym.
23 lipca - w Centrum św. Jana w Gdańsku odbył się
wernisaż wystawy „Barwy pomorskiej tradycji. Hafty
gódczi może nalezc w „Stegnie"
(dodówku do negó numra „Pome­
ranie"). Drëdżi plac ex aeąuo zajalë
Kadzmiérz Budzyńsczi z Kósobudów
i Kristina Engler z Pińczena. Dostalë
pó 300 zł i téż pamiątczi, pó ksąż-
ce i kôrce turistë. Trzecé place téż
óstałë przeznóné dwa - Eugenie La­
sce z Lëpusza i Edmundowi Lewań-
czikówi z Żukowa (pó 200 zł i rzeczo­
we nôdgrodë). Wëprzednionô östa
Andżelika Kamińskó z Pińczena,
jaczi Pomorsko Wojewódzko Rada
LZS we Gduńsku da do tego apartną
pamiątkową nódgroda dló nómłod-
szégö gadësza rozegracje.
Turniér óstół zrëchtowóny przez
Dodóm Kulturë m. H. Derdowsczégö
we Wielu, Muzeum Zabórsczi Zemi
we Wielu, wielewskó-kórseńsczi part
Kaszëbskö-Pómórsczégó Zrzeszenió
i Urząd Gminë Kórsëno, jaczi béł téż
jego przędnym dobrzińcą. Dëtkama
a rzeczowima nódgrodama latosą
biótka na gódczi wspómóglë téż:
Z.P.H. „STOL" Tomósz Mudlów,
Zakłód „Sylva", Stowóra na Rzecz
Rozwiju Wiela, Kôrsëna i Ökólégö,
„Składrol - JaZbi", Firma „Robus"
Robert Sënók, „Fungopol", GS „Sa­
mopomoc Chłopska" z Kôrsëna,
Kamila Cerzón-Czópiewskó, Firma
Hańdlowó-Usłeżnotowó Béjata Pe-
plińskó.
SCHRAMKE
kaszubskie", zorganizowanej przez Nadbałtyckie Cen­
trum Kultury, Gminny Dom Kultury w Lini i Muzeum
Narodowe w Gdańsku. Zaprezentowano prace przy­
gotowane na XXI Konkurs Haftu Kaszubskiego w Lini.
8 sierpnia - rozpoczęcie trzeciego stopnia roczne­
go kursu„Od podstaw do mistrza -kurs haftu kaszub­
skiego", który obejmuje technikę wykonywania haftów
czepcowych. Kurs organizowany jest przy finansowej
pomocy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodo­
wego i ma na celu dogłębne wyszkolenie hafciarzy.
Zajęcia odbywają się w Domu Kaszubskim w Gdańsku
od 4.01.2016 r. dwa razy w miesiącu. Swoją wiedzę
i umiejętności przekazuje mistrzyni Irena Szczepańska
- wielokrotna laureatka konkursów w Lini, uhonoro­
wana m.in. przez parę prezydencką Annę i Bronisława
Komorowskich.
TERESA JUŃSKA-SUBOCZ

ZEZA ROZLÓNÉGÖ MLÉKA
ABÖ ŻÔLE SUSAJKA
Purgnąłsa zdrok mój, dze mitkö-cwiardé czamią sa pier-
së - nôpierszô szmoka z möjich lat dzecnëch. Ta mit-
kösc, zo jaką tęskni raka i cwiardosc w ni zaklatô 1 (...)
T
ak pisôł w jednym ze swójich erotików jeden
dosc stôri j u klasyk zez Chwaszczëna. Bö czë
j e co, do czego barżi „tęskni raka"? Pöwiéta,
że za 500+ 2 téż tęskni, za zëmnym piwa w cepłi lato-
w i wieczórk czë za plastikówim, zdrzélniköwim pilota
w zëmną, jesénną noc. Prôwda, równak nick nie j e
tak w ô r t teskniączczi, jak białczënô pierś. W całoscë,
czej j e ful mléka. Nôlepszégö białczënégö soku, co
go ani w promilach, procentach czë euro achtnąc sa
nie dć>, bo prosto nie j e do zapłaceniô! To, co nólep-
szé - j e dlô nômłodszich. Kö t o öni brëkują t e nóbar-
żi! Wcyg roscą a mlékö öd m ë m ë jima w t i m bëlno
pömôgô. Dochödzy do t e sprawa blisköscë z nówóż-
niészą dlô dzecka ösobą
na świece - z mëmą.
Hewö jedna białka ób-
Czemu to biédné dzeckö
skôrża sopocką restaura­
cja za to, że kelnera dwa (...), ni möże so pösusac
lata t e m u zakôzôł j i da­ w restauracje? Ko to je
wać dzecku piersë przë
stole. Bödôj klijencë tak
prawie mól do jedzenió!
sobie żëczëlë. Zazdrzôł
j e m do internetu, a tam
dzél wiacy lëdzy ajtakuje białka z piersą... Ze sa
w karczmie z dzecka nie sedzy; że może t o robie tak,
cobë w slépia jinëch nie pôlëło; że piersczi jo,
a wimiona nié... I mówią tak colemało białczi...!
(Przënômni tak sa pódpisywają). Są też białczi, co
białczi z piersą bronią, i j ô sa téż do nich zaliczóm.
Skądka sa, do diôchła, wzało to przëkriwanié piersów
w całoscë?! Zëmno sa zrobiło? Globalne öznobienié
nastało? Kóscół zôzdrostno zakôzôł, bö Marija jaką
rzimską „humaną" Jezëska fudrowa? Ko t o je nólep-
szô pölitika prorodzynno, jaką jidze wëmëslëc!
A może same białczi tego nie chcałë, bo chłopi chcelë
miec wëłącznosc na ten dzélëk cała swëch białków...?
Möże taczé göłë piersë są nieprakticzné? Przeszkô-
dzają w chödzenim czë co? Öbczas bieganiô 6 kölana
pacają? Przë pödskakiwanim w broda walą? Wiera
nié. Öne (piersë) chcą, cobë j e retac öd zazëbaniô.
Tuwö leno chłop z chwatczima rakama może pomoc.
1
Tómk Fópka, Szlachama Kusków, Gdinia 2002, s. 13.
2
Wspömóżka Państwa Pölsczégö dlô tëch, co mają dwoje a wiacy dzecy. 500 PLN na dzeckö co miesąc, do ustnoscë.
Wprowadzono w 2016 roku, za rządów Prawa i Sprawiedlëwöscë.
3
Gunter Grass, Turbot, przełożył Sławomir Błaut, Gdańsk 1995, s. 83.
SËCHIM PAKAUSZŁÉ
A jak j u rôz chwëcy - tej „ j i on j e ! " - jak bë zawoła
Danuszka z Krzëżôków Senkewicza.
Czemu t o biédné dzeckö, co jesz rozëmku ni mć>,
ni möże so pósusac w restauracje? Ko t o j e prawie
mól do jedzenió! Jesz bë mielë niejedny dopłacëc za
taką atrakcją! Tec t o aptitu dodôwô! I taczi gósc po
„cëcóny"sesji po sąsedzku zamówi jesz jaczégö de-
wölaja czë karbónada! Prosto tego nie rozmieja!
Może jaczi Freud bë rozmiôł t o rozpińdlac...? Może
tak krzëczą ti, co jich matka za chutkó ód piersë od­
stawia? I nicht jich nie kóchó, jak podatków... A może
prawie n o w i rząd, ókróm podatków ód stôrëch auto-
łów, wprowadzy jaczi n o w i pódatk ód za wióldżich i za
môłëch piersów...? Za wzór mdze robią białka te mi-
nystra, co tego mdze pilowół... I n o w i urząd ód pier-
sowëch miseczków powołają. Od „ A " do „B" - 100 zł
podatku na miesąc. Wëżi ód „ F " - 300 złotëch. Za rok.
Na póczątk. Za pora lat
pojawią sa piersowé kómba-
tantczi. I stowóra założą.
I reńta dostóną. Za diskrimi­
na cj a dostóną. I dobrze!
Wcyg m i e j e dzywno, że
to białczi tak jagują na
drëdżé białczi, t e z piersa-
ma. To pewno bez zózdrosc.
Je wiedzec, że białeczczi
mają piersë różné. I nië wszëtczé mogą je dawać do
pósusaniô... W całoscë publiczno. Może tam zazdrzec
jaczi szef z robótë i... mlékó sa wëleje. Jesz jaczé
kwasë z t e do. A może prawie „mleczną droga" do
warköwégö awansu - czej szef j e z krëjamnégö karna
„nôrëmnëch susków"... Chto wie... Nie wiém, jak j e
z białkama, bó one bódój z jiny planétë są. Dló chło­
p ó w je jedna recepta...
W snôżim dokazu Kaszëbë z zópadu, Gintera Gra-
sa, w Turböce, nalôżómë wiersz pt. „Zaspokojeni" 3 .
Czëtómë w nim:
Po czterdziestce wszystkim mężczyznom
należałoby znów dawać cycusia:
publicznie i za opłatą,
aż nasyceni i pragnień wyzbyci przestaną płakać,
nie będą już płakać w klozecie, samotni.
Jô j e m za. A W a ?
TÓMKFÓPKA
SÉWNIK 2016 / POMERANIA / 67
Z BUTNA

MOJN, MOJN
- Mojn, mojn - przëwitôł sa wiesoło brifka, wchôda- - J ô wida, że të z geografie za dobri w szkole nie béł.
jącë do móji zatacony na zbërku Pëlcköwa kôtë. Moorburg to je dzél Westerstede, ale osobno wies, tak
- Wejle, të gôdôsz jak mój ópa. Ön téż do swöjich jak naju Chlapöwö - nibë Wiôlgô Wies, ale apart. Leno,
drëchów gôdôł „mojn". Skądkaż cebie to sa terôzka co jô mda cë wiele dolmacził, wezkôj so Google włączę
wzało, co? a öbezdrzë. Tak tej më w tim Moorburgu, w ti frizyjsczi
- Z kulturą, jô wida, u cebie nie je za dobrze. Miast göspödze bez tidzeń sedzelë a szmakelë rozmajité
odrzec, jak sa słëchô, „mojn, mojn", të mie tu ö swöjim szmaczczi.
ópie pleszczesz. - Temu të jes taczi wëpaniałi na gabie - brifka po
- Mojn, mojn - rzekł jem a ucesził sa do brifczi, ko prôwdze béł kąsk zgrëbiałi, nié le na gabie. Nôwicy
długö jegö nie bëło. - Jô ce, drëchu, ni miôł widzóné, wiera brzëch m u na tëch saksach rozsadzëło.
że ho, ho... Dzeż të sa pödzéwôł? - Kö taką jô miôł kol kuzyna robota. Reno frisztëk do
- Chłopie, dze jem béł a co jem widzôł, długö bë öszmakaniô, tej pödpôłnik, pötemu pôłnié, pöpôłnik,
muszôł opowiadać... - drëch rozezdrzôł sa pö wiôldżi wieczerza, a tej jesz nocné pödjôdanié.
jizbie, a sczerowôł zdrok na szafa - ...a öd negö öpöwiô- - Të so miôł dobrze - pözazdroszcził jem drëchöwi.
daniô, të wiész, w gabie
robi sa sëchö. Môsz të
co? Kö nie mda jegö jiscył, że no
- Co? - udôwôł jem,
że nie rozmieja.
„mojn" przeszło do naju
- A jenku jo - wzdich- z platdojcza, a do negö jazëka trafiło
nął a pödeszedł do szafë,
dze wiedno jô miôł „co" z frizyjsczégö. Jak chce, niech so nen
schöwóné. Odemknął
naju kochóny brifka „mojnëje".
dwiérczi, zakuknął bënë,
a wzdichnął jesz rôz,
leno głośni: - A jenë j o !
Tuwö je blós pömión czëc! - A żebë të wiedzôł, jak dobrze! Do te më so jesz
pörézowelë pö ökölim a nawetka swójińców z Pëlc-
- Kö slédnym czasa jô miôł wiele göscy, tej wszëtkö,
köwa spötkelë! Të nie wiész, jak t o je fejn w nym
co jem miôł uszpórowóné, rozczastowôł. Swójsczégö
mórzim niemiecczi gôdczi pogadać so pö pëlcköwsku!
chcelë sa napie, a tak jima to szmaka, że do nédżi
wszëtkö wëpilë. Chöc czasa nawetka w t i niemiecczi gôdce dało sa czëc
niejedne słowa z Pëlcköwa. Kö oni ta „kukają" jistno
- Tej mdze teleekspres... - rzekł z obrażoną munią
jak më, në i witają sa, jak przódë lat sa witelë Pëlc-
brifka, a sôdł, pö prôwdze legł so na zëslu. - Jô béł na
köwiôcë „mojn, mojn".
saksach!
- Terôzka jô wiém, skądkaż cë to „mojn" przeszło.
- Të na saksach?! - zawöłôł jem zadzëwöwóny. - Të?
- Czej jem t o uczuł, a czuł jem t o dwasta razy na
- Kö w Dólny Saksonie. Wiesz, dze je Hamburg? -
dzeń, kö öni czë ce znają, czë nie znają, ze wszëtczima
cziwnął jem głową, a brifka zamknął öczë ë dolmacził:
sa witają, tej jem so przëbôcził, że kole naju no słówko
- T e j muszisz jachac na zôpôd, przez Brema, do Ölden-
téż bëło czedës w użëcyrm. Widzysz të, jak ta naju pëlc-
burga, a z Öldenburga jesz sztëk do Westerstede i ta jô
köwskô kultura je ekspansywnô! Pewno czedës jaczi
béł z białką i dzecama.
Pëlcköwiôk tam béł wëjachóny a naju „mojn" jima za­
Brifka wzdichnął, jakbë no dolmaczenié kôrtë bëło
szczepił - na gabie brifczi dało sa widzec stolemną
dlô niegö dragą robotą.
bucha.
- Westerstede? Jô nigdë nie czuł.
Zasmiôł jem sa, ale nié tak, żebë brifka pömëslôł, że
- To taczi môłi gard köle Öldenburga. I w nym We­
j ô sa z niego wëszczérzaja. Kö nie mda jego jiscył, że
sterstede mieszko jeden Pëlcköwiôk, co je krewnym
no „ m o j n " przeszło do naju z platdojcza, a do negö
möji białczi. Nie chcą cë terôzka dolmaczëc, jakô to je
jazëka trafiło z frizyjsczégö. Jak chce, niech so nen naju
krewnosc, kö j ô bë t o musził na kôrtce rozpisać. Nen
kochóny brifka „mojnëje".
kuzyna białczi mć> frizyjską gospoda w Moorburgu...
- Të gôdôł ö Westerstede? RÓMK DRZÉŻDŻÓNK

68 / POMERANIA / WRZESIEŃ 2016

REBACCZI
ODPUST
25 czerwińca rëbôcë przëjachelë na swójich
botach, w tim na pómórénkach, na rokroczny
odpust sw. Piotra i Pawła w Pucku. Na wódach
Pucczégô Wiku ostało ödprôwioné nóbóżeń-
stwó dłô mörsczich pielgrzimów, a późni - ju
na łądze - przedstôwcowie rëbôków przëwitelë
arcëbiskupa Leszka Sławoja Głodzą i ksażi, jaczi
brelë udzél w ödpusce. Pódzakówelë za to, że
wsôdającë na jich kutrë, póbłogösławilë jich môle
dradżi robótë.
Późni pod przédnictwa arcëbiskupa bëła ód-
prôwionô mszô swiatô w intencje łëdzy mörza.
Pô oficjalnym dzélu przeszedł czas na wëstapë
na binie, ôdwiedzywanié rozmajitëch krómów
i zabawa.
A najim Czetińcóm bédëjemë pôra ódjim-
ków snôżich bôtów, jaczé przëjachałë na odpust.
Niech to mdze przëbôczenié lata, jaczé ju pómale
» .
ódchôdô, i zôchata do rézë do Pucka na póstapné
swiato Piotra i Pawła. ^

ÔDJ. S. LEWANDOWSCZI
 Trondheim, •
Molde i
Alesund m>

Turku
elsinki
Bergen •

Haugesund slo-Rygge • Sztokho

ztokhol
Stavanger •

rdeen Kristiansand Göteborg

Glasaow
• Edynburg
• Newcastle
•Leeds Billun

Manchester GDAŃSK

• Doncaster-Sheffield _ >
• Groiningen
• Birminghan Berlin
Warsz
Londyn-Stansted Kijów
Bristol * •* < ;indhoven • Radom

Bruksela 9 Dortmund
Praga Krakóv
Köln-E • Frankfurt • Iwano-
• Frankfurt-Hahn
• Paryż-Beauvais

* Mediolan-Bergamo
Granoble •
O Verona /arna
Burgas
« Piza

ubrovnik

aloniki

Corfu
Palma
icante
de Mallorca
Zakyntos O'
ö Antalayia
°
Rhodes
Malaga
Fuerteven Chama
Malta eraklion

O - połączenia sezonowe Hurghada O

Lataj z Gdańska!
PARKING
Rezerwacja on-line www.airport.gdansk.pl
Promocyjne ceny!

Cv
BILETY
Sprzedaż biletów lotniczych
bilety@airport.gdansk.pl, tei. 58 526 88 00
r GDAŃSK LECH

www.airport.gdansk.pl WALESA AIRPORT