Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 382

andraS Saio

xelisuflebis
TviTSezRudva

konstitucionalizmis Sesavali
iii

andraS Saio

xelisuflebis TviTSezRudva

konstitucionalizmis Sesavali

Targmani inglisuridan

mecnieruli redaqcia da winaTqma


Tevdore niniZisa

gamocemulia aSS saerTaSoriso ganviTarebis saa-


gentos (USAID) da merilendis universitetis
IRIS Center-is finansuri mxardaWeriT (kontraqti
#114-C-00-01-11136-00). gamocemaSi gamoTqmuli mo-
sazrebebi ekuTviniT mis avtorebs da SesaZloa ar
gamoxatavdes USAID-is Tvalsazriss.

Published with the financial support of the United States


Agency for International Development (USAID) through
the IRIS Center at the University of Maryland (contract
#114-C-00-01-11136-00). Any opinions expressed in this
publication are those of author(s) and do not necessarily
reflect the views of the USAID
v

András Sajó

LIMITING GOVERNMENT

An Introduction to
Constitutionalism

Foreword by
Stephen Holmes

© 1999 by András Sajó


English Translation © 1999 by Central European University Press

ISBN 963-9116-25-4

Central European University Press

Október 6. utca 12 400 West 59th Street


H-1051 Budapest New York, NY 10019
Hungary USA
vi

andraS Saio

xelisuflebis TviTSezRudva

konstitucionalizmis Sesavali

stiven holmsis winaTqmiT

Targmani inglisuridan

mecnieruli redaqcia da winaTqma


Tevdore niniZisa

mTargmneli marina maisuraZe


redaqtori maia menaRariSvili

ISBN 99928-0-748-2
© airis saqarTvelo, 2003

wigni daibeWda gamomcemloba “sezanis” stambaSi

Tbilisi
2003
Sinaarsi

qarTuli gamocemis winaTqma – Tevdore niniZe


winaTqma – stiven holmsi
Sesavlis magier – andraS Saio

Tavi pirveli
konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi 1
1.1. SiSis qmnilebani 1
1.2. SiSis saxeobani 6
1.2.1. korporativizmis SiSi 6
1.2.2. ungruli SiSi 7
1.2.3. vinaoba 8
1.3. odisevsi Tavs anZas miajaWvavs 9
1.4. saSiSroeba cnebebis ganmartebebSi 11
1.4.1. konstitucionalizmis koncefcia 11
1.4.2. konstituciis koncefcia 18
1.5. konstituciis Seqmnis uflebamosileba 21
1.6. ra uZRvis win konstitucias? wesrigi da aRiareba 28
1.6.1. usafrTxoebis moTxovnileba 28
1.6.2. sazogadoebis erTgvarovneba 30
1.6.3. moqalaqeoba: miReba da Cabma 31
1.6.4. Tanaarsebobis garantia 33
1.7. konstituciis Sinaarsi: neitraloba Tu saerTo miznebi? 36
1.8. konstituciis samarTlebrivi buneba 48
1.8.1. konstituciis uzenaesoba: konstituciis dacva
Sesworebebis Setanis garTulebis gziT 48
1.8.2. konstituciis Sesworeba 49
1.8.3. savaldebulo xasiaTi da pirdapiri moqmedebis Zala 53
viii

Tavi meore
demokratiis moTviniereba 61
2.1. xalxis wyalwyala suvereniteti da susti demokratia 61
2.2. umravlesobis Zalaufleba 68
2.3. demokratiis konstituciuri SezRudva 70
2.4. referendumi da destabilizacia 79

Tavi mesame
sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba 87
3.1. balansirebis xelovneba 87
3.2. gamijvna da erTmaneTze damokidebuleba formirebisa da
daSlis etapebze 98
3.2.1. formireba 98
3.2.2. erTmaneTze damokidebuleba 109
3.3. damoukidebeli saqmianoba da erToblivi gadawyvetilebebi 113
3.4. damatebiTi gamawonasworebeli faqtorebi 119
3.4.1. sasamarTlos roli xelisuflebis dabalansebaSi 119
3.4.2. xelisuflebis federaluri (vertikaluri)
gamijvna 120
3.5. rodis xdeba sapirwone zedmetad mZime? 123
3.6. gamijvna da Tavisufleba 125

Tavi meoTxe
parlamentarizmi da sakanonmdeblo ganStoeba 131
4.1. parlamentis transformacia 131
4.1.1. parlamentis ganviTareba da misi transformacia
sakanonmdeblo sistemad 131
4.1.2. xalxis uzenaesobis SezRudva saparlamento
sistemebSi: Tavisufali mandati 136
4.1.3. parlamenti _ daxvewil jentlmenTa klubi 142
ix

4.1.4. klasikuri parlamentarizmis kritika. partiuli


mmarTveloba da korporaciuli asambleebi 146
4.2. parlamentis struqtura da muSaoba 152
4.2.1. parlamenti, rogorc instituti 152
4.2.2. Tavisufali debatebis da gadawyvetilebis miRebis
pirobebi 161
4.2.3. parlamentis TviTgamorkveva 168
4.2.4. koleqtiuri monawileni 174
4.3. erTpalatiani da orpalatiani sistemebi 184
4.4. sakanonmdeblo procesi 191
4.4.1. pirveladi samarTalSemoqmedeba 191
4.4.2. sakanonmdeblo funqciis delegireba 198

Tavi mexuTe
aRmasrulebeli xelisufleba 211
5.1. efeqtianobis diskretuli xibli 211
5.2. vin an ra miiCneva aRmasrulebeli xelisuflebis meTaurad? 214
5.2.1. mefeebi da prezidentebi 214
5.2.2. mTavrobebi da premier-ministrebi 220
5.3. aRmasrulebeli xelisuflebis prerogativebi 223
5.3.1. prerogativebi parlamentis prerogativebTan
SedarebiT 223
5.3.2. mTavrobis dacva: undoblobis votumis gamocxadeba
gaZnelda 225
5.3.3. sakanonmdeblo iniciativa da kanonis Secvla 229
5.3.4. biujeti 231
5.4. pasuxismgeblobis miTi 235
5.5. aRmasrulebeli xelisuflebis Sinagani struqtura 240
x

Tavi meeqvse
samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni 249
6.1. samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi saxelmwifo 249
6.2. marTlmsajulebis ganxorcieleba 266

Tavi meSvide
sakonstitucio sasamarTlo 275
7.1. vin icavs mcvelebs? 275
7.1.1. medisoni agebs saqmes da igebs uflebebs 275
7.1.2. sasamarTlo kontrolis triumfi 284
7.1.3. konstituciis ganmarteba da misi gadasinjva 291

Tavi merve
ZiriTadi uflebebi 301
8.1. Tavisufleba da adamianis uflebebi 301
8.2. ZiriTadi uflebebis gansazRvra 313
8.2.1. SeiZleba Tu ara ZiriTadi uflebebis gansazRvra
miendos sakanonmdeblo organos? 313
8.2.2. romeli ZiriTadi uflebebi unda daicvas
konstituciam? 317
8.3. ras gulisxmobs ZiriTadi uflebebi? 332
8.3.1. saxelmwifo xelisuflebis SezRudva 332
8.3.2. ZiriTad uflebaTa gavlena arasaxelmwifoebriv
urTierTobebze 334
8.4. ZiriTadi uflebebis SezRudva: saxelmwifosa da
Tavisuflebis Serigeba konstitucionalizmis farglebSi 340
8.4.1. ZiriTadi uflebebis SezRudva 340
8.4.2. uflebaTa SezRudvis farglebi 344
8.5. ras emsaxureba ZiriTadi uflebebi, roca maTi borotad
gamoyeneba xdeba? 347
8.6. gansazRvris sizuste 351
qarTuli gamocemis winaTqma

konstitucionalizmis gakveTilebi

winamdebare gamocema uTuod miiqcevs iurisprudenciis da politolo-


giis sakiTxebiT dainteresebuli qarTveli mkiTxvelis yuradRebas.
wignis Temaa konstitucionalizmi. es cneba Tanamedrove mecnie-
rebaSi aRiarebuli gansazRvrebis Sesabamisad, gulisxmobs mravalas-
peqtian politikur-iuridiul movlenas, romelic moicavs, erTi
mxriv, konstituciur doqtrinebs, ideebs da Teoriebs da meore
mxriv, sazogadoebriv-politikur moZraobas da saxelmwifo-samar-
Tlebriv praqtikas. konstitucionalizmis arss avtoris koncef-
ciis mixedviT, xelisuflebis TviTSezRudva Seadgens.
sajaro samarTlis mecnierebaSi xelisuflebis TviTSezRudvis
kategoriis Semotanis damsaxureba germanel mecniers georg elineks
ekuTvnis. misi sagnis da sazrisis aRmoCeniT samarTlis mecnierebis
istoriaSi bunebiTi samarTlis klasikuri epoqa dasrulda da sa-
fuZveli daedo sajaro samarTlis Tanamedrove mecnierebas [geseni].
elinekis monografia `Tanamedrove saxelmwifos samarTali~ Tavis
droze Sefasda rogorc XIX saukunis angariSi sajaro samarTlis
mecnierebaSi. elinekis debulebebi winamdebare wignis erT-erT Teo-
riul wyarod mimaCnia, amitom saWirod vTvli, SevCerde xelisuf-
lebis TviTSezRudvis elinekiseul gagebaze.
`saxelmwifoebrivi marTlwesrigi aris samarTali maTTvis, vinc
saxelmwifo xelisuflebas eqvemdebareba, magram warmoadgens ki es
marTlwesrigi samarTals Tavad saxelmwifosTvis?~ am kiTxvaze
erTmniSvnelovani pasuxi, romelic dRes TiTqos TavisTavad cxadi
gveCveneba, XIX saukuneSi ar arsebobda.
elinekis azriT [arsebiTad es Tvalsazrisia gatarebuli andraS
Saios monografiaSic], xelisuflebis TviTSezRudvis problema ar
aris wminda iuridiuli problema, igi metaiuridiulia. saxelmwi-
fos aqvs ormagi buneba: saxelmwifo ara mxolod samarTlebrivi
institutia, aramed socialuri movlenac. saxelmwifo samarTlis
ii

mecnierebas ar SeuZlia Caswvdes saxelmwifos mTlianobaSi, ar


SeuZlia Caswvdes saxelmwifos yofierebas, rogorc socialur
faqts. calmxrivi dogmatika, romelic cdilobs saxelmwifos
mTlianobis Cawvdomas, verasdros miaRwevs mizans. saxelmwifoebri-
vi movlenebi mravalferovania da ver Tavsdeba iuridiuli katego-
riebis SablonSi. saxelmwifo samarTlis mecniereba normatiuli
mecnierebaa. samarTlis mecnierebasTan erTad, elinekis azriT, sa-
xelmwifo unda Seiswavlebodes sazogadoebis da politikis Sesaxeb
mecnierebaTa mier [saqmeSi Caxedul mkiTxvels aq ar SeiZleba ar
gaaxsendes qarTveli Teoretikosebis irodion surgulaZis da
giorgi naneiSvilis polemika iuridiuli meTodologiis problemeb-
ze. es diskusia iuridiuli mecnierebis sagnis da meTodis Sesaxeb
gasuli saukunis dasawyisSi arsebuli saerTo Teoriuli interesis
erT-erTi gamovlineba iyo].
dogmatikosisTvis samarTlSi igulisxmeba saxelmwifos neba,
brZaneba, romelic uzrunvelyofilia organizebuli iZulebiT [sa-
dac ar aris Jandarmi, iq arc samarTalia]. dogmatikosTan uaryofi-
lia samarTlis ideaSi CaRrmavebis aucilebloba. elineki ki
miiswrafoda saxelmwifosa da samarTlis ideis filosofiuri dasa-
buTebis, rogorc dogmaturi konstruqciebis aucilebeli wanam-
ZRvrisaken.
elinekis azriT, sajaro samarTlis ZiriTadi postulati aris
saxelmwifos SezRudva anu boWva samarTliT. Tu saxelmwifo ar
aris samarTliT SeboWili, maSin individs saxelmwifos mimarT ar
gaaCnia da arc SeiZleba hqondes uflebebi, radganac saxelmwifos
individis mimarT ar gaaCnia da arc SeiZleba hqondes movaleobebi.
Tu ar arsebobs samarTliT boWva, xelisuflebis mimarTeba individ-
Tan aris Zalis da ara samarTlis mimarTeba. sajaro samarTali, Tu
igi moklebulia xelisuflebis mimarT imperatiul xasiaTs, saer-
Tod ar aris samarTali. imisaTvis, rom daamtkicos saxelmwifos
samarTlebrivi SezRuduloba, elineki, samarTals ganixilavs, ro-
gorc adamianuri gonis kategorias, rogorc `Sidakacobriul mov-
lenas~ [innermenschliche Erscheinung]. samarTlis norma aris hete-
ronomiuli norma; igi Seigneba, ganicdeba individis mier, rogorc
saxelmwifo xelisuflebis samarTalSemoqmedebis aspeqti. magram sa-
marTlis bolovadi safuZveli mdgomareobs samarTlisadmi rwmenaSi.
es rwmena ar eqvemdebareba Semdgom dasabuTebas. aseTi rwmenis wya-
iii

lobiT samarTali iZens normatiul Zalas, iqceva adamianuri moqme-


debis stimulad [am ideis Semdgomi ganviTarebaa kelzenis fuZemdeb-
luri normebi _ Grundnormen, rogorc samarTlis safuZveli].
saxelmwifo qmnis samarTals, magram amave dros xdeba saxelmwi-
fos ~TviTSezRudva~ samarTliT, radgan saxelmwifoebrivi abstraq-
tuli nebis gamovlinebani, saxelmwifos mier Seqmnili samarTlis
normebi boWavs da avaldebulebs sakuTriv mis nebas. samarTalSe-
moqmedebis, rogorc saxelmwifos Tavisuflebis Taobaze gavrcele-
buli Sexedulebis miuxedavad, dRes ukugdebulia Teoriuli war-
modgena absoluturad SeuzRudav saxelmwifo xelisuflebaze.
saxelmwifos samarTlebrivi TviTSezRudvis Teoria, ganviTarebu-
li da daculi elinekis yvela naSromSi, aris filosofiuri sa-
fuZveli, romelzedac man aago sajaro samarTlis sistema da samar-
Tlis calkeuli institutebi.
sakuTari samarTliT saxelmwifos boWvis ideam, elinekis Tval-
sazrisiT, umniSvnelovanesi roli iTamaSa konstituciuri qarti-
ebis Seqmnisas. es qartiebi mowodebulia, gansazRvruli farglebi
dauwesos saxelmwifos Zlierebas. kanonmdeblobis sferoSi TviT-
SezRudva vlindeba ara mxolod sakanonmdeblo proceduris dawese-
biT, aramed, upirveles yovlisa, individis garantirebuli uflebe-
bis aRiarebis gziT. yvela kulturuli xalxis samarTalSi arse-
bobda da axla meti moculobiT arsebobs uflebaTa ZiriTadi komp-
leqsi, romlis mimarT uZluria kanonmdeblis Zalaufleba. adamianis
uflebebi, _ wers elineki, _ xalxis istoriuli evoluciis is da-
naleqia, romelic myarad aRibeWdeba samarTlebriv institutebSi,
rogorc xalxis mTeli istoriuli yofierebis aucilebeli piroba.
winamdebare gamocemis gacnobisas mkiTxveli naTlad dainaxavs xeli-
suflebis TviTSezRudvis ideis fuZemdeblur mniSvnelobas konsti-
tucionalizmis praqtikaSi. am TvalsazrisiT gansakuTrebiT STam-
beWdavia naSromis is nawili, romelic demokratiis da umravleso-
bis samarTlebriv SezRudvebs exeba.
saxelmwifos Sesaxeb marqsistul doqtrinaSi xelisuflebis
TviTSezRudvis ideam gansazRvruli metamorfozi ganicada, sruli
uaryofidan nawilobriv aRiarebamde. Tumca es aRiareba elinekise-
uli meTodologiisagan gansxvavebul wanamZRvrebs emyareboda. bol-
Sevikuri doqtrinis mixedviT, saxelmwifo, rogorc gabatonebuli
klasis nebis gamomxatveli mmarTveli aparati, ar SeiZleboda raime
iv

kanoniT SezRuduliyo. Sesabamisad, doqtrina laparakobda ara sa-


marTlebriv, aramed kanonierebis saxelmwifoze. gasuli saukunis
miwuruls am problemisadmi midgoma Seicvala. bulgareli mecni-
eris neno nenovskis monografiaSi, romelic saxelmwifosa da samar-
Tlis erTianobas da urTierTzemoqmedebis problemas eZRvneba, erT-
maneTisagan gansxvavebulia saxelmwifos, rogorc suverenuli xeli-
suflebis da saxelmwifos, rogorc aparatis samarTlebrivi boWva.
samarTlebrivi boWva, am terminis zusti iuridiuli gagebiT,
vrceldeba saxelmwifoze mxolod maSin, roca igi gvevlineba apara-
tis, gansazRvruli kompetenciis mqone Tanamdebobis pirebis saxiT.
rac Seexeba saxelmwifos, rogorc suverenul xelisuflebas, ro-
gorc klasobrivi batonobis iaraRs, igi formalur-iuridiuli sa-
marTliT SeboWili ar aris [n. nenovski]. am debulebas mohyva avto-
ris daskvna: ar arsebobs seriozuli safuZveli, socialisturi sa-
xelmwifo samarTlebriv saxelmwifod ar miviCnioT, Tumca aq saqme
ar gvaqvs `samarTlis ideis~ batonobasTan, am terminis kantiseuli
an hegeliseuli gagebiT.
Tu geografebis msgavsad, saerTod mecnierebs, maT Soris samar-
Tlis Teoretikosebs, orgvarad _axali kontinentebis aRmomCenebad
da aRmoCenili kontinentebis mkvlevarebad gavyofT, am wignis mi-
xedviT, andraS Saio meore gvars ganekuTvneba. Tumca wignSi ara
erTi mecnieruli mignebaa, romelic Teoriuli da praqtikuli
TvalsazrisiT uaRresad sayuradRebo novaciad unda CaiTvalos.
mTavari idea, romliTac monografia principulad gansxvavdeba
marqsistuli doqtrinebis gavleniT konstituciis problemebze Seq-
mnili naSromebisagan, aris samarTlis avtonomiurobis idea. Tu mar-
qsistuli doqtrinis Tanaxmad, konstitucia arsebuli socialur-po-
litikuri realobis mxolod asaxvaa, Saios monografiis mixedviT,
TvalsaCinoa konstituciis realuri Zala. konstitucia arc progra-
maa da arc dekoratiuli rekviziti. misi normebi da institutebi
ganpirobebulia konkretuli istoriuli safuZvlebiT da asrulebs
konkretul fuqciebs. Tu poperis terminologias davesesxebiT, kon-
stitucia gvevlineba, rogorc `socialuri inJineriis~ gamovlineba.
am ideis konkretizacias warmoadgens konstitucionalizmis ka-
nonzomiereba, romelic avtoris metad sayuradRebo mignebad SeiZ-
leba CaiTvalos: konstituciebSi yovelTvis winamorbedi politiku-
ri reJimis pirobebSi warmoqmnili, winamorbed reJimebTan dakavSi-
v

rebuli safrTxeebi aisaxeba. es kanonzomiereba adgils ar tovebs


konstitucionalizmis abstraqtuli principebis meqanikuri gadmo-
RebisaTvis. konstitucia ara abstraqtuli ideebis, aramed avtori-
seuli xatovani fraziT rom vTqvaT, `SiSis pirmSoa~.
konstitucionalizmis abstraqtuli ideebis meqanikuri gadmoReba
safrTxes uqmnis samarTlebrivi sistemis sicocxlisunarianobas.
cnobilia, rom xelisuflebis danawilebis is urTierTgansxvavebu-
li koncefciebi, romlebic saqarTvelos demokratiuli respubli-
kis da amJamad moqmed konstituciebSi aisaxa, ufro avtorebis Teo-
riuli ganwyobis Sedegi iyo, vidre saxelmwifoebrivi cxovrebis
gamocdileba. aq saqarTvelo gamonaklisi ar aris. cnobilia saxel-
mwifo organoebis Camoyalibebis ori meTodi: amerikuli _ qvemodan
zemoT da franguli _ zemodan qvemoT. amerikuli gulisxmobs sa-
xelmwifo mmarTvelobis organoebis Camoyalibebas jer Statebis,
Semdeg _ federalur doneze. frangulSi, piriqiT, jer xelisufle-
bis centraluri organoebi yalibdeba, Semdeg _ regionaluri. Ti-
Toeuli gza aseve istoriuli ganviTarebis Sedegia. istoriulad
pirveli varianti ufro sicocxlisunariani aRmoCnda. mosaxleobam
igi jer praqtikulad gamoscada, Semdeg aRiara. meore gzam naklebi
mxardaWera pova. saqarTveloSi adgilobriv da regionul doneze
xelisuflebis centralurisagan gansxvavebuli sistemaa. jer ar
momxdara am sistemebis mecnieruli analizi, Tumca misi aucileb-
loba TvalnaTelia.
qarTuli samarTlebrivi cnobierebis winaSe cxovrebam ukve daa-
yena umniSvnelovanesi amocana _ sistemurad gaiazros qarTuli sa-
marTali. am amocanis gadasawyvetad winamdebare gamocema bevr sagu-
lisxmo gakveTils iZleva.
ramdenime sityva wignis avtorze. andraS Saio cnobili ungreli
mecnieria. sakonstitucio samarTlis garda, misi Teoriuli intere-
sebis sfero moicavs sabazro ekonomikis, sainformacio saSualebaTa
saqmianobis, ekologiis samarTlebriv problemebs. amJamad profeso-
ri Saio ganagebs SedarebiTi sakonstitucio samarTlis kaTedras
budapeStis centraluri evropis universitetis iuridiul fakul-
tetze. igi aris ungreTis mecnierebaTa akademiis da amerikis samar-
Tlis institutis wevri. avtoris maRali profesiuli Rirsebis
dasturia isic, rom igi iyo ungreTis konstituciis SemmuSavebeli
komitetis wevri, ungreTis garemos dacvis da presis Sesaxeb kanon-
vi

proeqtis ZiriTadi avtori, ungreTis prezidentis mrCeveli samarT-


lebriv sakiTxebSi.
qarTveli mkiTxvelisTvis gansakuTrebiT saintereso unda iyos
erTi garemoeba: andraS Saio aqtiurad TanamSromlobda saqarTve-
los sakonstitucio komisiis erT jgufTan. avtoris pirovnebis
Sesaxeb albaT bevris mTqmelia isic, rom Saiom daaarsa sikvdiliT
dasjis gauqmebis ungreTis liga da iyo am ligis spikeri.
winamdebare monografia ungrul enaze gamoqveynda 1995 wels, oTxi
wlis Semdeg igi gamoica inglisur da rusul enebze. saWiroa, aqve
xazi gaesvas erT garemoebasac _ inglisuri da rusuli Targmanebis
Sedarebam mTargmnelTa koleqtivi daarwmuna, rom faqtobrivad saqme
gvaqvs erTi naSromis or sxvadasxva versiasTan. TiToeul versiaSi
gaTvaliswinebulia mkiTxvelTa auditoriis inteleqtualuri da praq-
tikuli interesebi.
qarTuli gamocema warmoadgens wignis inglisuri versiis Tar-
gmans, Tumca saWirod vcaniT ar dagvekarga rusul versiaSi ganvi-
Tarebuli zogierTi debuleba Cveni sinamdvilisaTvis maTi aqtu-
alobis gaTvaliswinebiT.
Tevdore niniZe
vii

winaTqma

cnobili ambavia, arqiteqtorebs ar uyvarT xolme maTi proeqtiT


agebuli saxlebis monaxuleba imis SiSiT, rom mobinadreebs oTaxe-
bisa da derefnebis proeqtiseuli wyoba raRac ise ar hqondeT ga-
moyenebuli, winaswar rom aravis ufiqria da gauTvaliswinebia. kon-
stituciis didad pativcemul Semqmnelebsac, albaT, aseTive damci-
rebis gancda gauCndebodaT saflavebidan rom wamomdgariyvnen da ma-
Ti naxelavis moqmedeba sinamdvileSi enaxaT. rogori ostaturic
unda yofiliyo wesebisa da rolebis, institutebisa da procedu-
rebis maTeuli Canafiqri, es gegma sinamdvileSi sxvagvarad muSaobs
da ara ise, rogorc Teoriulad iyo moxazuli. mizezi isaa, rom
maT ar SeuZliaT konstituciis monaxazis saSualebiT gaakontro-
lon yvela is mZlavri faqtori, romelic aucileblad gadaikveTeba
politikuri Zalauflebis gamoyenebasa Tu borotad gamoyenebasTan.
partiebis sistemis evolucia mxolod erTi magaliTia im mravali
sxva, konstituciis gare faqtorebisa, romlebic siRrmiseulad
cvlian qveynis "realuri konstituciis" Sinaarss, Tanac iseTi mi-
marTulebebiT, romlebsac winaswarmetyvelebis araCveulebrivi ni-
Wis mqone avtorebic ki ver gaiTvaliswinebdnen an dagegmavdnen.
am maxvilgonivrul da saazrovno wignSi andraS Saio – centra-
luri da aRmosavleT evropis wamyvani Teoretikosi konstitucio-
nalizmis dargSi – realistisa da skeptikosis TvalsazrisiT mi-
moixilavs konstitucionalizmis istoriasa da Teorias. konstitu-
cionalizmis viwro CarCoebidan Cvens gamosayvanad, igi Segvaxsenebs,
rom samoqalaqo Tavisuflebebi, met-naklebad, iseve garantirebulia
did britaneTSi, rogorc amerikis SeerTebul StatebSi da eWvis
safuZvels aRgviZravs, rom (magaliTad) Tavisufleba ganuyoflad
aris damokidebuli xelisuflebis danawilebaze an sasamarTlo kon-
trolze. magram Saios skepticizms, romelic erTgvarad istoriul
konteqstzea damyarebuli, saerTo araferi aqvs cinizmTan. diaxac,
konstitucia sxva araferia, Tu ara qaRaldis furceli, magram ase-
Tive furcelia bankis mier garantirebuli aTi milioni dolaris
Rirebulebis Ceki. qaRaldis furclebs marTlac aqvs mniSvneloba –
da zrdasrul adamianebs xandaxan xtunvasac awyebinebs – garkveuli
doziT da konkretul viTarebaSi. SedarebiTi konstitucionalizmis
viii

specialistma ki am SekiTxvebze unda gasces pasuxi: rodis, rogor


da ratom xdeba ase?
ise rogorc generlebi arian ganwiruli axal omSi wina omis
msgavsad iomon, Saios Tanaxmad, konstituciis Semqmnelebi yuradRe-
bas aucileblad amaxvileben winamorbedi reJimis yvelaze ufro
mZime problemebis mogvarebaze. aRmasrulebeli xelisuflebis tira-
niis periodis Semdeg daweril konstitucias sxva elferi eqneba
da igi sxvagvarad miudgeba xelisuflebis danawilebis sakiTxs,
vidre meryevi da paralizebuli sakanonmdeblo xelisuflebis pe-
riodis Semdeg dawerili konstitucia. am istoriul mignebas Saio
mihyavs koncefciisaken, romelsac SeiZleba vuwodoT Saios "SiSis
konstitucionalizmi".
konstituciebi erTgvari giganturi formaa sasamarTlos amkrZa-
lavi aqtisa, romlebic motivirebulia raRacis Tavidan acilebis
miswrafebiT. maTi Seqmnis mamoZravebeli Zala yovelTvis imis sur-
vilia, rom ar miviRoT konkretuli saxifaTo da arasasiamovno po-
litikuri Sedegi. magram romeli Sedegis eSinoda konstituciebis
sxvadasxva avtors sxvadasxva istoriul konteqstSi?
Saio, romelic mimoixilavs konstitucionalizmis Teoriisa da
praqtikis or saukunes, naTlad gviCvenebs, rom nebismieri naxevrad
stabiluri konstitucia mravalfunqciuri iqneba, anu Seecdeba
erTdroulad gadawyvitos problemebis wyeba (an Tavidan aicilos
mTeli rigi negatiuri Sedegebi). "ukanaskneli omi", romelSic xe-
laxla brZola TviTon “general” Saios, rogorc komunistur
blokSi dabadebul da ganaTlebamiRebul adamians, yvelaze metad
surs, tiraniasTan brZolaa, rac savsebiT bunebrivia. Tumca, amasTan
erTad, igi mkafiod acxadebs, rom mdgradi liberaluri konstitu-
cia ara marto tiraniisgan unda icavdes qveyanas, aramed dacvis me-
qanizmi unda iyos anarqiis, paralizebulobis, korufciisa da po-
litikosebis sisulelis (da ara ubralod maTi piradi mankieri in-
teresebis) winaaRmdeg. erT instituciur meqanizms mniSvnelovanwi-
lad SeuZlia Seasrulos am funqciebidan erTze meti da sxva fun-
qciebic. magaliTad, sasamarTlos damoukideblobas SeuZlia xeli
Seuwyos ufro maRali kvalifikaciis mosamarTleTa mozidvas samu-
Saod da amave dros daexmaros marTlmsajulebis miukerZoeblobis
SenarCunebas. Saio aseve amaxvilebs yuradRebas zeumravlesobis im
meqanizmebis Tanamdev saSiSroebaze, romlebmac (umciresobisaTvis
ix

vetos uflebis miniWebis gziT) SeiZleba safrTxe Seuqmnas reJimis


stabilurobas imiT, rom Seaferxebs krizisul viTarebaSi sasicoc-
xlo gadawyvetilebebis miRebis process. aleqsandr hamiltoni
swored am momentze amaxvilebda yuradRebas, rodesac xsnida, Tu
rogor SeiZleba zedmetad mkacrma konstituciam sinamdvileSi ti-
ranias Seuwyos xeli:
brZeni politikosebi frTxilad moekidebian sakiTxs, raTa Seusruleba-
di akrZalvebiT ar SeboWon mTavroba, radgan ician, rom fundamenturi
kanonebis yoveli darRveva, Tundac aucileblobiT gamowveuli, Zirs
uTxris im wmidaTawmida mowiwebas, romelic xelisufalTa gulebSi
aucileblad unda arsebobdes qveynis konstituciis mimarT, da qmnis
precedents sxva iseTi darRvevebisaTvis, romlebisTvisac aucileblo-
bis msgavsi argumenti an saerTod ar arsebobs, anda naklebad aqtua-
luri da xelSesaxebia (The Federalist Papers No. 25).
raki simkacre myife ram aris, xolo moqniloba _ drekadi, ami-
tom mkacrad Camoyalibebuli, amkrZalavi xasiaTis konstitucia
realur cxovrebaSi, romelic savsea moulodneli da saxifaTo po-
litikuri krizisebiT, SeiZleba arakonstituciuri mmarTvelobis
winapirobad iqces.
demokratiuli konstitucia aucileblad dauwesebs SemzRudav
barierebs Tanamdebobis pirebs, romlebic, Tundac arCevnebis gziT
iyvnen mosuli, yovelTvis ar arian sando, rom mTeli xalxis inte-
resebis mixedviT imoqmedeben. magram Saio svams kiTxvas: rogor
SeiZleba "demokratiulma" konstituciam TviTon xalxs legitimu-
rad dauwesos SemzRudavi barierebi? amaze erTi, Tumca sakamaTo,
pasuxi aseTia: ganaTlebul sazogadoebas ecodineba sakuTari poten-
ciuri nakli Secdomebis daSvebis kuTxiT da amitom moisurvebs,
ise moawyos gadawyvetilebebis miRebis koleqtiuri procesi, rom
gaizardos TviTkoreqciis Sansi da minimumamde Semcirdes sakuTari
impulsuri an gauazrebeli arCevanis Sedegad gamowveuli ziani.
es migneba gvexmareba, avxsnaT, Tu ratom SeuZlia demokratiul
sazogadoebas, romelsac ar awuxebs sakuTari politikuri "eli-
tis" zebunebrivi sibrZnisa Tu Rirsebebis iluziebi, Seqmnas da
SeinarCunos iseTi konstituciuri wesrigi, romelic zRudavs xal-
xis nebas. konstituciis legitimuroba mis SedegebSia da ara mis
wyaroebSi. sazogadoeba mxars dauWers konstitucias ara imitom,
rom igi im "ukvdavma" winaprebma daweres, romlebsac brmad unda
x

vendoT, aramed imitom, rom igi SesaZlebels xdis Rirseul mmar-


Tvelobas. legitimurobis Sedegobrivi Teoriis mixdviT, konstitu-
cionalizmi ara marto saxelmwifos mowyobis sakiTxs exeba, aramed,
ufro metad, saxelmwifosa da sazogadoebas Soris urTierTobis
mowyobas. jeims medisonisa da aleqsandr hamiltonisaTvis SezRu-
duli xelisuflebis ZiriTadi instituti iyo perioduli arCevne-
bi, rasac isini "xalxze damokidebulebas" uwodebdnen. Saioc imaves
ambobs, rodesac xazs usvams konstitucionalizmis warmoSobis wya-
ros – es iyo britaneTis parlamentis unari qcevis normebi daewe-
sebina mefisaTvis gadasaxadebis argadaxdis damuqrebiT. aqedan SeiZ-
leba davaskvnaT, rom efeqtiani konstitucia ara marto xelisuf-
lebas SezRudavs, aramed xels Seuwyobs imis uzrunvelyofasac,
rom politikur sistemas sakmarisi mxardaWera hqondes koleqtiu-
ri problemebis gadasawyvetad. yvela mniSvnelovani socialuri Za-
lis mxridan mxardaWeris mobilizebis saWiroeba aseve gvexmareba
gavigoT, Tu ratom aris sakuTrebis uflebebisa da socialuri uz-
runvelyofis uflebebis erToblioba yvela Tanamedrove liberalu-
ri reJimis damaxasiaTebeli niSani. Tavisuflebebisa da miniWebuli
uflebebis es universaluri kombinacia gvafiqrebinebs, rom uZvele-
si "Sereuli reJimi" kvlav arsebobs: ubralod, uari iTqva xeli-
suflebis urTierTgamawonasworebel ganStoebebze (tribunebi da
senati) yovlismomcveli uflebebis palatis sasargeblod.
Saio amtkicebs, rom xelisuflebis danawileba unda gulisxmob-
des ara hermetulad izolirebuli ganyofilebebis Seqmnas fun-
qciur sazRvrebSi, aramed "nawilobriv warmomadgenlobas". xeli-
suflebis ganawilebaze dafuZnebul sistemaSi xelisuflebis Ti-
Toeuli ganStoeba wilobrivad monawileobs sxva ganStoebis ufle-
bamosilebaSi, anu nawilobriv warmoadgens maT. amis klasikuri ma-
galiTebia sasamarTlo kontroli da aRmasrulebeli vetos ufleba,
anu sasamarTlo da aRmasrulebeli xelisuflebebis monawileoba
sakanonmdeblo xelisuflebis uflebamosilebaSi. kidev erTi maga-
liTia Tanamdebobaze daniSvnis erToblivi uflebamosileba, romlis
mixedviTac, or, organizaciulad damoukidebel uwyebas SeiZleba
konstituciurad daevalos TanamSromloba savaldebulo gadawyve-
tilebebis miRebaSi. amgvari funqciuri gadafarvis an moqmedebis
sferoebis Tanxvedris erT-erTi mizani is aris, rom daexmaros xe-
lisuflebis erT ganStoebas daicvas misi moqmedebis sfero sxva
Tanabrad Zlier ganStoebaTa savaraudo Semotevisagan. Zalauflebis
xi

gakontroleba mxolod ZalauflebiT SeiZleba. amitom, uflebamosi-


lebaTa Soris sazRvrebis SenarCuneba mxolod maT Soris xazebis
gavlebiT, rac ginda daxvewili formiT moxdes es, SeuZlebelia; es
amocana mxolod maSin Sesruldeba, Tu Seiqmneba "Zalaufleba, ro-
melic sapasuxo mwvave reaqcias moaxdens" masze Setevisas.
amgvari midgomiT, konstituciuri Teoriis fokusi xelisufle-
bis borotad gamoyenebis sawinaaRmdego wminda iuridiuli bariere-
bidan politikur barierebze gadadis: magaliTad, fokusireba xdeba
arCevnebsa da opoziciur partiebze da ara sasamarTloebze. am mniS-
vnelovan sakiTxs exeba agreTve, Saios mier gamoZiebisa da zedam-
xedvelobis sakanonmdeblo komitetebis ganxilva, romlebic cudad
muSaoben, Tu aRmasrulebeli xelisufleba akontrolebs Tanamde-
bobrivi winsvlis SesaZleblobebs saparlamento umravlesobis wev-
rebisaTvis. xelisuflebis danawilebaze dafuZnebul kargad gamar-
Tul sistemaSi mudmivi saparlamento komitetebi SesaZlebelia
aramarto ministrTa pasuxismgeblobis sakiTxebze muSaobdnen, ara-
med asrulebdnen daqiravebisa da gadamzadebis banakis rols aRmas-
rulebeli xelisuflebis momavali liderebisaTvis. garda amisa, am
komitetebma SeiZleba Seasrulon is, rasac zogierTi optimisti
liberaluri konstituciis umaRles da yvelaze mniSvnelovan fun-
qciad miiCnevs – inteleqtisaTvis Zalauflebis miniWeba. magram,
rogorc profesori Saio ityoda, es, albaT, ufro imedia, vidre
savaraudo molodini.
stiven holmsi
xii

Sesavlis magier

Tanamedrove politikuri sazogadoebebi demokratiis saxeliT


moqmedeben. dRes Cvens cxovrebas Tanasworobis jadosnuri sityva
marTavs. aki, komunisturi reJimebic acxadebdnen, rom isini saxalxo
demokratiebs – "demokratiis erTaderT WeSmarit formas" – war-
moadgendnen. demokratia akmayofilebs yvela adamianis survils, rom
mas moeqcnen rogorc Tanaswors. adamians SeiZleba egonos, rom igi
Tavis Tanamemamuleebze maRla dgas an maTze ukeTesia, magram igi gai-
ziarebs da iZulebulicaa gaiziaros Tanasworobis piroba. sxvagva-
rad man SeiZleba bevri dakargos, radgan misi Tanasworobac SeiZle-
ba eWvqveS dadges. Tu ar iqna daSvebuli, rom sazogadoebis yvela
wevri Tanasworia da adamianuri Rirseba yvelas Tanabrad aqvs, amas
SeiZleba Sedegad mohyves devnis gauTavebeli da gamanadgurebeli po-
litika. amis TvalsaCino demonstrireba xdeba iq, sadac eTnikuri
wmenda mimdinareobs. politikuri demokratia, ramdenadac viciT, ag-
reTve misaRebi pirobaa imaTTvis, vinc faqtobrivad sxvebis Tanaswo-
ri ki ar aris, aramed sxvebze meti Zalauflebis mqonea. demokra-
tiuli procesebis gamoyenebiT aseT adamianebs, faqtobrivad, SeuZ-
liaT SeinarCunon da gaiZlieron kidec sakuTari poziciebi. poli-
tikis demokratiuli formebi da arCevanis Tanaswor uflebaze dam-
yarebuli, drodadro gamarTuli arCevnebis gziT miRebuli kanon-
mdebloba akmayofilebs xelisufalTa saWiroebebsac. demokratia sa-
Sualebas aZlevs politikaSi gamarjvebulebs, ise moixveWon TavianTi
nadavli, rom sxvebsac ar waarTvan samomavalod ukeTesi ganawilebis
SesaZlebloba. naklebad cinikurad Tu vityviT, demokratia, Tundac
principulad, saSualebas aZlevs saxelmwifos yvela moqalaqes, ukeT
moagvaros sajaro saqmeebi civilizebuli procesis gamoyenebiT.
damarcxebuli faSisturi reJimebisa da sabWoTa totalitarizmis
narCenebze aRmocenebuli axali mTavrobebi Cafiqrebulni da dakano-
nebulni iyvnen, rogorc demokratiebi. samwuxarod, da es gardauva-
lic iyo, demokratia mxolod legitimurobis iafi da advilad da-
sakmayofilebeli meTodi aRmoCnda am axali reJimebisaTvis. bevr maT-
ganSi demokratiulad arCeuli mTavrobebi sakmaod xSirad ise iq-
ceodnen, TiTqos maTi Tavisufali arCevnebis gziT mosvla amarTleb-
da saxelisuflebo uflebamosilebis usazRvrod, amoralurad da
borotad gamoyenebas. aRmosavleT evropis demokratiulad arCeuli
xiii

mTavrobebis arakeTilsindisieri qcevis uaxloesi istoriis fonze


aucilebelia im meTodebis, institutebisa da principebis ganxilva
da Seswavla, romlebic efeqtianad zRudaven yvelanair xelisufle-
bas, iqneba es demokratiulad arCeuli da kontrolirebadi Tu ara.
TviT demokratia SesaZloa, xelisuflebis SezRudvis elementi iyos,
magram misi ganxorcielebisas igi xSirad mxolod umravlesobis ti-
raniis instrumentad iqceva xolme (an iseTi myvirala umciresobis
tiraniis instrumentad, romelic acxadebs, rom romeliRac demokra-
tiuli umravlesobis saxeliT moqmedebs).
konstitucionalizmi aris principebis, moqmedebis meTodebisa da
instituciuri mowyobebis erToblioba, romelic tradiciulad xe-
lisuflebis SesazRudavad gamoiyeneboda. magram yovelive es Tavis-
Tavad cxadad aris miCneuli da Zalian iSviaTad Tu xdeba (yovel
SemTxvevaSi, dRes asea) konstitucionalizmis raime sistematuri
ganxilva. es arc aris gasakviri. konstitucionalizmi mWidrodaa
dakavSirebuli tradiciul, XIX saukunis liberalizmTan, romelic
arasodes yofila saxelmZRvaneloebSi ganmartebebisa Tu pozitiuri
aRweris sagani. erTi SexedviT, liberalizmica da konstituciona-
lizmic ZiriTadad raRacis uaryofis formiT arseboben. miuxedavad
amisa, axali politikuri, socialuri an saxelmwifoebrivi struq-
turebis Seqmnis unikalur epoqaSi cxadi xdeba, Tu ramdenad mniS-
vnelovania fundamenturi arCevanis gakeTebis problemuri xasiaTi.
mas Semdeg, rac mTeli ormoci weli imedic ki ar mqonia aseTi
cvlilebisa, me gamimarTla (an ar gamimarTla) da momiwia amgvari
cvlilebebis periodSi mecxovra. konstituciuri dafuZneba 1989
wels daiwyo, rodesac aRmosavleT evropaSi komunizmma kraxi gani-
cada. swored am dafuZnebis momentisaTvis gaxda konstituciona-
lizmi uSualod aqtualuri. swored am momentSi gaxda saWiro Zve-
li, naxevrad daviwyebuli debulebebis xelaxla, safuZvlianad gan-
xilva da ara ubralod gaxseneba. amave procesis dros gaxda saWi-
ro dagvenaxa, Tu ramdenad advilad SeiZleboda konstituciuri
kulturis ararsebobis pirobebSi formaluri demokratiis gadaqce-
va korumpirebulad. imis qadageba, rom demokratia yvelanair poli-
tikur moqmedebas amarTlebs, mcdaria da mxolod iaffasian gasa-
marTlebel sabuTs gvTavazobs. saWiroa gavacnobieroT, rom ar aris
marTali, TiTqos demokratiuli gadawyvetilebebi misaRebi formaa
nebismier viTarebaSi. konstitucionalizmi imisTvis aris gaTvalis-
winebuli, rom ,,gadareul” demokratiaze zRvris dadebis funqcia
xiv

ikisros. konstitucionalizmi monomaniakis saxeobaa. igi mudmivad


svams SekiTxvebs: es samTavrobo mowyoba an xelisufalTa es gadaw-
yvetileba xels xom ar uSlis Tavisuflebas? uSlis igi xels Ta-
visuflebis CarCoebSi moqcevas?
1992 wels stenli kacma da irena grudzinska-grosma, romlebic
maSin amerikul organizaciaSi ganaTlebuli sazogadoebebis ameri-
kul sabWoSi (American Council of Learned Societies) muSaobdnen,
mirCies damewera wigni aRmosavleTevropeli auditoriisaTvis, raTa
konstitucionalistis (garkveulwilad gamorCenili) pozicia gamo-
mexata konstituciebis Seqmnisas mimdinare diskusiaSi. amis Semdeg
momzadda Sesavali kursis versia ungrul da rusul enebze. miuxe-
davad amisa, vfiqrobdi, rom sakiTxi aseve aqtualuri iyo ufro
damkvidrebuli demokratiebisaTvisac. magram, rogorc aRmoCnda, ara-
nairi Sesavali saxelmZRvanelo iuridiuli, politologiis, isto-
riuli an samTavrobo marTvis fakultetebis studentebisaTvis ar
arsebobda. zogadad, am Temaze Zalian mwiri literatura arsebobda,
romlis gamoyenebasac farTo sazogadoeba SeZlebda. amerikis kongre-
sis biblioTekis katalogSi Setanili wignebidan bolo wlebSi da-
werili arc erTi wignis saTaurSi ar yofila moxseniebuli "kon-
stitucionalizmi". amrigad, arsebobda inteleqtualuri vakuumi da
saWiro iyo misi Sevseba. me, rogorc paskalis erTgul mimdevars,
maSinebs sicariele, gansakuTrebiT maSin, rodesac inteleqtualuri
sicariele TavisuflebisaTvis Ziris gamoTxris saSualebas iZleva.
es sicariele unda Sevsebuliyo yvela im sakvanZo principiT, rom-
lebic me konstitucionalizmis ZiriTad Semadgenel nawilebad mi-
viCnie. amrigad, wigns viwyeb konstituciuri winapirobebiT, romle-
bic sazogadoebis Seqmnis ganmapirobebeli damfuZnebeli SiSiT aris
nakarnaxebi. konstituciebi, dawerilic da pirobiTad aRiarebulic,
ganxilulia rogorc damfuZnebeli SiSis qmnilebebi. konstituci-
ebis funqciaa moaTvinieros demokratia, xalxis suvereniteti da
saxelmwifos suvereniteti. magram konstitucionalizmi da misi msa-
xuri konstitucia ufro metia, vidre ubralo dapireba. igi moiT-
xovs instituciuri mowyobebis nakrebs, magram iseTi samTavrobo
struqtura, romelic akmayofilebs erTi pirovnebis an organos
xelSi Zalauflebis centralizacias, erTze meti arsebobs. Semdeg,
grZeldeba msjeloba xelisuflebis danawilebis da kontrolisa da
balansirebis meqanizmebis sxvadasxva formis Sesaxeb, rodesac mimo-
vixilavT sakanonmdeblo da aRmasrulebel ganStoebaTa cvlad Sida
xv

da uwyebaTaSoris urTierTobas, romlebic erTmaneTs epaeqrebian. xe-


lisuflebis danawileba jer kidev 1789 wlis safrangeTis dekla-
raciaSi iyo gaazrebuli, rogorc konstitucionalizmis winapiroba.
magram Tanamedrove konstitucionalizms sxva damatebiTi komponen-
tebic aqvs. es damatebebia kanonis uzenaesoba da sakonstitucio
marTlmsajuleba. dabolos, wigni mimoixilavs ZiriTadi (individua-
luri) uflebebis rols Tavisuflebis uzrunvelyofis saqmeSi.
wignis am versiaSi datovebulia bevri Tavdapirveli ungruli da
sxva aRmosavleTevropuli magaliTi, radgan isini Tanamedroveobis
konteqstSi da uaRresad dramatulad aRweren fundamentur kon-
stituciur konfliqtebs. amrigad, es magaliTebi marto adgilobri-
vi mniSvnelobis ar aris. amasTan, am wignis didi nawili, ra Tqma
unda, im klasikur gadawyvetebsa da damfuZnebel momentebs exeba,
romlebic amerikis SeerTebuli Statebis, britaneTisa da kontinen-
turi evropis konstituciebis istoriaSi moxda.
mxardaWerisaTvis madlobas movaxseneb ganaTlebuli sazogadoebe-
bis amerikul sabWos (ACLS), budapeStis kolejs, reuben klarkis
saxelobis samarTlis skolas (brighem iangis universiteti, provo),
ungreTis mecnierebaTa akademiis samarTlis instituts, centraluri
evropis universitets da Ria sazogadoebis instituts. duait sem-
lerma fasdaudeblad iSroma da gamarTuli inglisuriT aametyvela
am wignis uxeSi Targmani. JuJa kovaCma, kinga petervarim da renata
uitcma didi Sroma gaswies redaqtirebisas. Cemma megobrebma, romle-
bic mxars miWerdnen am wamowyebaSi, kargad ician, rogori davalebu-
li var maTgan, magram am wigns maT ar vuZRvni. amis magivrad, am
wigns vuZRvni imaT, vinc am patara traqtats imsaxurebs: aRmosavleT
evropasa da sxvagan xelisuflebaSi myof im adamianebs, romelTa am-
partavnobam da uvicobamac maiZula am wignis dawera.
andraS Saio
Tavi pirveli

konstitucia rogorc SiSis da


aRiarebis Sedegi
ra xifaTi emuqreba adamians, romelsac
ceremoniebis meSveobiT SeuZlia qveynis
marTva? raSi argia kacs ceremoniebi, Tu
maTi saSualebiT qveynis marTva ar xele-
wifeba?
konfuci

1.1. SiSis qmnilebani


postkomunistur qveynebSi sazogadoebrivi azri savsea warsulis
"konstituciuri" iluziebis ablabudiT _ ungreTSi saRvTo taxtis
moZRvrebiT dawyebuli, iakobinur-komunisturi saxalxo suverenite-
tiT damTavrebuli. dRevandeli "konstituciuri Teoretikosebi",
marqsistul-leninisturi Ramis skolebis yofili dauswrebeli
studentebi udanaSaulo arian TavianTi uTavbolo azrovnebisaTvis.
aseve umanko arian universitetebis is profesorebi, erTmaneTisagan
rom ver gaurCeviaT xelisuflebis ganStoebebad dayofa da danawi-
leba. am areulobaSi damnaSave aravinaa – garda istoriisa. ungre-
Tis warumatebeli istoria, rumineTis xelmocaruli istoria da,
saqme saqmeze Tu midga, aRmosavleT Tu aRmosavleT-centraluri ev-
ropis nebismieri sxva qveynis istoriaa mizezi uamravi saxis kon-
stituciuri ideisa. xalxis azrovnebaSi istoriam uamravi sxvadas-
xva politikuri ideis dabudeba ganapiroba, garda klasikuri kon-
stitucionalizmis ideisa.

komunistebis ideebi konstituciebis Sesaxeb isaa, rom konstitu-


cia momavlis xedva, programa unda iyos. igi mimzidveli, magram ab-
straqtuli cnebebiT unda aRwerdes "momavlis" sazogadoebas. amis
Semdeg ki komunistur konstituciaSi Cadebul dapirebebs xorcs
Seasxams im muyaiTi "mSromelebis" brZeni nakrebi, romelsac parla-
mentSi gaiwveven, anda am mSromelebis sabWo. kanonmdebloba, socia-
2 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

lur-ekonomikuri mecnierebis kanonebis Sesabamisad, uzrunvelyofs


socialur arqiteqturas. Cven vnaxeT (Tumca, SeiZleba ukve dagvaviw-
yda kidec komunizmis kraxis Semdeg periodSi), rom aseTi, momavlis
halucinaciuri xedviT datvirTuli konstitucia sruliad uZluria,
Seasrulos rame saxis instituciuri roli an daicvas sazogadoeba
saxelmwifos Zalauflebisagan. momavlis Senebis am macdurma Teoriam
sazogadoeba saxelmwifos nebaze damokidebulad aqcia, sadac komu-
nisturi partia dominirebda mTavrobis meqanizmebis marTvisas.

konstituciebis sazrunavi, berZnuli qalaq-saxelmwifoebis Ziri-


Tadi kanoniT dawyebuli dRemde, aris saxelmwifos ZiriTadi orga-
noebisa da dawesebulebebis urTierToba. Tu am sabaziso mowyobis
Seqmnis procesSi gaTvaliswinebuli iqneba konstitucionalizmis
principebi, maSin es urTierToba warmoqmnis barierebis iseT siste-
mas, romelic uzrunvelyofs moqalaqeTa Tavisuflebis upirates
uzrunvelyofas. konstituciebi saxelmwifo xelisuflebis Sesaxeb
aris dawerili, konstitucionalizmis ideebiT ganayofierebuli
konstituciis sagani ki SezRuduli xelisuflebaa:

konstitucia... aris sistema, romelic aerTianebs ZiriTad saxelmwifo


dawesebulebebs, awesebs mmarTveli Tanamdebobebis moqmedebis sfe-
roebs, maTi dakavebis samarTlian rigiTobas da Zalis gamoyenebis uf-
lebamosilebas. anda, maRalfardovneba rom gverdze gadavdoT da uxe-
Sad vTqvaT, konstitucia adgens Tu "vin ras, rodis da rogor mii-
Rebs" (lasveli). konstitucia saxelisuflebo urTierTobis avto-
biografiaa, materialuria da sulieri, adamianTa nebismieri jgufi-
saTvisaa da yvela sxva avtobiografiis msgavsad auxdenel fantazieb-
sac Seicavs da gandevnis zogierT iseT borotebasac, romelic, piri-
qiT, zedmetad sicocxlisunarianic kia.1

xelisuflebis konstituciuri biografia es aris biografia, rom-


lis werac konstituciis dabadebisTanave iwyeba. es aris jer gauvle-
li cxovrebis biografia da dawerilia mimdinare saWiroebaTa karnaxiT
am cxovrebis dawyebis momentisaTvis. igi gamomdinareobs misi Seqmnisa
da miRebis praqtikuli moTxovnebidan, igi ar aris bedisweriT nakarna-
xebi. saxelmwifom, Tavis mxriv, am biografiis mixedviT unda icxovros.
konstituciis yvelaze bejiTi mkiTxvelebi mosamarTleebi arian, rom-
1
Herman Finer, Theory and Practice of Modern Government (1949; Westport:
Greenwood Press, 1970), gv.12.
SiSis Qqmnilebani 33

lebic imis
lebic imis mixedviT,
mixedviT, Tu
Tu ramdenad
ramdenad swamT
swamT konstituciisa,
konstituciisa, cdiloben
cdiloben
aiZulon saxelmwifo
aiZulon saxelmwifo icxovros
icxovros winaswar
winaswar dawerili
gawerili cxovrebiT.

konstitucionalizmis principebis
konstitucionalizmis principebis mimdevari
mimdevari konstituciebi
konstituciebi arcarc
imisaTvis iqmneba,
imisaTvis iqmneba, rom
rom vinme
vinme iluziebiT
iluziebiT an an revoluciuri
revoluciuri utopiebis
utopiebis
dapirebebiT gaerTos,
dapirebebiT gaerTos, da da arc
arc imisaTvis,
imisaTvis, rom
rom momavali
momavali sazogadoebis
sazogadoebis
Seqmna daigegmos.
Seqmna daigegmos. amam konstituciebis
konstituciebis sazrunavi
sazrunavi arar gaxlavT
gaxlavT naTeli
naTeli
momavali. piriqiT, am konstituciebSi winamorbedi politikuri
momavali. piriqiT, am konstituciebSi winamorbedi politikuri re- re-
Jimis pirobebSi
Jimis pirobebSi warmoqmnili
warmoqmnili an an masTan
masTan dakavSirebuli
dakavSirebuli SiSi
SiSi aisaxeba.
aisaxeba.
Tu konstituciaSi
Tu konstituciaSi momavlis
momavlis xedvaa
xedvaa Cadebuli,
Cadebuli, maSin
maSin es
es xedva
xedva swo-
swo-
red am
red am SiSis
SiSis Tavidan
Tavidan acilebas
acilebas unda
unda emsaxurebodes.
emsaxurebodes.

damfuZnebel mamebs
damfuZnebel mamebs SeerTebuli
SeerTebuli Statebis
Statebis 1787
1787 wlis
wlis konstitu-
konstitu-
ciis proeqtis
ciis proeqtis SemuSavebisa
SemuSavebisa da
da miRebisas
miRebisas amoZravebdaT
amoZravebdaT paranoiduli
paranoiduli
survili, Tavidan
survili, Tavidan aecilebinaT
aecilebinaT rogorc
rogorc monarqia,
monarqia, ise
ise saxalxo
saxalxo de-
de-
mokratia, magram paranoikebsac hyavdaT mtrebi.
mokratia, magram paranoikebsac hyavdaT mtrebi.

1787 wels
1787 wels StatebSi
StatebSi xma
xma gavrcelda,
gavrcelda, romrom zogierTebs
zogierTebs filadel-
filadel-
fiaSi monarqiis
fiaSi monarqiis aRdgena
aRdgena surdaT.
surdaT. sadiskusio
sadiskusio darbazidan,
darbazidan, sadac
sadac mo-
mo-
laparakeba mimdinareobda,
laparakeba mimdinareobda, mis
mis damTavrebamde
damTavrebamde araviTar
araviTar cnobas
cnobas ar
ar
gauJonavs, magram
gauJonavs, magram damswreebma
damswreebma sazogadoebisaTvis
sazogadoebisaTvis gagzavnil
gagzavnil weri-
weri-
lebSi xazi
lebSi xazi gausves,
gausves, rom
rom miuxedavad
miuxedavad imisa,
imisa, rom
rom ver
ver iwinaswarmetyve-
iwinaswarmetyve-
lebdnen molaparakebis
lebdnen molaparakebis saboloo
saboloo Sedegs,
Sedegs, erT
erT rameSi
rameSi darwmunebulni
darwmunebulni
iyvnen: maT ar surdaT , saxeldobr, mefis uRlis
iyvnen: maT ar surdaT, saxeldobr, mefis uRlis aRdgena. aRdgena.

meore msoflio
meore msoflio omis
omis Semdeg
Semdeg germaniis
germaniis konstituciis
konstituciis avtorebs
avtorebs
ar asvenebdaT
ar asvenebdaT nacisturi
nacisturi mmarTvelobis
mmarTvelobis SiSi
SiSi da
da vaimaris
vaimaris respubli-
respubli-
kis umarTavobis
kis umarTavobis kargad
kargad nacnobi
nacnobi saSineleba.
saSineleba. 1958
1958 wels
wels Sarl
Sarl dede
gols surda
gols surda arasodes
arasodes gameorebuliyo
gameorebuliyo safrangeTis
safrangeTis meoTxe
meoTxe respub-
respub-
likis paralizebuli
likis paralizebuli parlamenti.
parlamenti. SiSi
SiSi da
da uaryofis
uaryofis gziT
gziT TviTdam-
TviTdam-
kvidreba Tan
kvidreba Tan sdevda
sdevda didi
didi konstituciebis
konstituciebis Seqmnas.
Seqmnas.

imis aRiareba,
imis aRiareba, rom
rom konstituciis
konstituciis Semqmnelebis
Semqmnelebis gonebasa
gonebasa da
da ka-
ka-
lams SiSi
lams SiSi amoZravebs,
amoZravebs, aRiareba
aRiareba adamianuri
adamianuri sisustisa,
sisustisa, arcTu
arcTu sa-
sa-
siamovnoa im
siamovnoa im xalxisTvis,
xalxisTvis, romlebsac
romlebsac surT
surT mSromelTa
mSromelTa klasebs
klasebs an
an
sulac nebismier
sulac nebismier moqalaqes
moqalaqes konstitucia
konstitucia warudginon
warudginon da
da misi
misi av-
av-
torobis pretenzia
torobis pretenzia ganacxadon.
ganacxadon. SiSisa
SiSisa da
da masTan
masTan erTad
erTad mmarTve-
mmarTve-
4 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

lobis safrTxeebis aRiareba ar aris sasurveli inteleqtualu-


ri memkvidreoba. magram, gana SiSi ar aris motivi maTTvis, vinc
uaryofs SiSis mamoZravebel Zalas? ra SiSi amoZravebT konsti-
tuciur sakiTxebze msjelobaSi Cabmul adamianebs? Tu es motivi
ucodinarobaa? bunebrivia, Znelia uaryofiTi ideebi xalxisaTvis
misaRebi gaxado. magram SiSis faqtoris aRiarebis ufro kom-
pleqsuri mizezebic arsebobs. Tavdapirveli SiSi, romelic sti-
muls aZlevs konstituciis Seqmnas, exeba mTlianad socialuri
wesrigis garSemo arsebul fundamentur ganusazRvrelobas, imis
SesaZleblobas, rom TviT is brZola SeiZleba ganaxldes, romel-
mac konstituciis Seqmnis procesi ganapiroba. uZvelesi crur-
wmenis Tanaxmad, sjobs adamiani mudmivad ar axsenebdes borot
sulebs. meore mxriv, konstituciis, rogorc racionaluri wes-
rigis damyarebis saSualebisa da saxelmwifos mSeneblobis in-
strumentis, imiji ganmanaTleblobis tradiciazea damyarebuli,
romelic gvpirdeba, rom daamarcxebs SiSis magvar iracionalur
tendenciebs. ganmanaTleblobis Tanamedrove buneba SiSis raciona-
lur CaxSobazea damyarebuli, magram WeSmariti racionalizmi Si-
Sis CaxSoba ki ara, misi gacnobiereba da gaazrebaa.

komunizmidan gardamaval periodSi dawerili konstituciebi, 1989


wels ungreTsa da poloneTSi miRebuli SesworebebiT dawyebuli,
aseve asaxavda unikalur SiSs. miuxedavad imisa, rom SiSi erTaderTi
kargi mrCevelia konstituciis dawerisas, problemaTa 1989-90
wlebSi arCeul gadawyvetis gzebs mainc etyoboda ufro adreuli,
komunizmis dros miRebuli Tavdajerebuli modelebis gavlena. xeli-
suflebis ganStoebebad dayofa ucxo ar aris gardamavali periodis
im konstituciebisaTvis, romlebic aSkarad uaryofen xelisuflebis
monopolizacias. da mainc, ungreTis konstituciam (da, analogiurad,
bulgareTis konstituciamac) erTpalatiani parlamenti gamoacxada
xelisuflebis erT calkeul ganStoebad, xalxis suverenitetidan
gamomdinare Zalauflebis kuratorad. ungreTis parlaments axla
zustad iseTive uzenaesoba aqvs miniWebuli, rogorc yovlisSemZle
britanul parlaments, magram aklia am ukanasknelis orsaukunovani
TviTSezRudvis gamocdileba da susti kontroli lordTa palatis
mxridan. kargad daakvirdiT [Nota bene]: britaneTis parlamentis
uzenaesobisaTvis sazRauri iqna gadaxdili, roca mis sijiutes ame-
rikuli koloniebis dakargva mohyva Sedegad. britanulma parlamen-
SiSis Qqmnilebani 5

tarizmma evolucia ganicada da iqca demokratiuli ministrTa kabi-


netis diqtaturad; da axla aRmosavleT evropis arasaprezidento
demokratiebis umravlesoba [ungreTi, slovakeTi, CexeTis respublika
da bulgareTi (1996-97 wlebis quCis gamosvlebamde mainc)] swrafad
mieqaneba amave mimarTulebiT.

roca parlaments yvelafris gakeTeba SeuZlia (garda adamianis


uflebebis arsze gavlenis momxdeni akrZalvebis SemoRebisa), sabo-
lood igi mainc zedmetad susti aRmoCndeba xolme. postkomunistur
qveynebSi sazogadoebrivi azri jer kidev mTavrobisagan elodeba
axal iniciativebs, radgan aRmasrulebeli xelisufleba "profesiu-
lad" aris miCneuli. wina reJimisagan memkvidreobiT miRebuli es
tradicia kargad aris morgebuli partiuli meqanizmebis marTvasTan,
igi aseve mosaxerxebelia sxvadasxva parlamentis wevrebisTvisac. ga-
remoebebis gaTvaliswinebiT, anu drois, fulisa da saeqsperto cod-
nis naklebobis pirobebSi da imis gamo, rom TviTmarqvia eqspertebis
mier mowodebuli kargi momsaxureba avsebs am xarvezebs, parlamenta-
rebi fiqroben, rom bunebrivi iqneba iniciativis mTavrobis moxelee-
bisaTvis gadacema. amasve moiTxovs partiuli disciplinac, romelic
Tanamedrove masobriv demokratiebSi tradiciuli konstituciona-
lizmis erT-erTi umniSvnelovanesi SezRudvaa (Tumca, aqedan sru-
liadac ar gamomdinareobs, rom mravalpartiuli diqtatura auci-
leblad arRvevs konstitucionalizms). ungreTis msgavs konstitu-
ciur sistemaSi, sadac sakonstitucio sasamarTlos garda sxva ara-
feri arsebobs saparlamento umravlesobis Zalauflebis dasabalan-
seblad da, sadac maJoritarizmi SecdomiT aris miCneuli demokra-
tiad, gardauvalia evolucia ministrTa kabinetis diqtaturisaken.
amgvar sistemaSi mxolod garemoebebzea damokidebuli, gaxdeba Tu
ara lideri erTi, Tumca ki demokratiuli zedamxedvelobis qveS
myofi, pirovneba. da Tu am erT pirovnebas mxolod imdenive Tana-
grZnoba eqneba demokratiisa Tu eTnikuri umciresobebis mimarT, ro-
goric margaret tetCers hqonda, maSin ungreTSi, poloneTSi da Ce-
xeTis an slovakeTis respublikebSi konstitucionalizms ufro me-
tad gauWirdeba gauZlos am "TanagrZnobis deficits", vidre tole-
rantizmis tradiciebiT gawonasworebul inglisSi.
6 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

1.2. SiSis saxeobani

1.2.1. korporativizmis SiSi

raki konstitucionalizmis konteqstSi SiSze vlaparakobT, aRsaniS-


navia, rom TviT axali konstituciis dawerac SeiZleba safrTxes
warmoadgendes. xom ar moxdeba ise, rom konstituciis SesworebiT
Cven jins gamovuSvebT boTlidan? bevri adamianisaTvis axali konsti-
tucia SiSis momgvrelia, radgan maTTvis miuRebelia "am xalxis" (am-
Jamad proeqtze momuSaveebis) mier warmodgenili konstitucia.
postkomunisturi qveynebis umravlesobaSi konstituciebi komuniste-
bis an yofili komunistebis monawileobiT iwereboda. Tu xelisuf-
lebaSi staJiani komunistebi arian, maSin xalxSi gavrcelebuli azri
iqneba, rom "amaTgan" araviTari konstitucia ar iqneba misaRebi. es
frazebi – "am xalxisgan" an "amaTgan" – mniSvnelovania. magram rea-
luri safrTxe isaa, rom "es xalxi", vinc ginda iyvnen "isini", nebis-
mier momentSi, ver uZlebs korporaciul an biurokratiul zegavle-
nas. "momxibvleli" sisulelea is azri, TiTqos demokratia Cvengan,
xalxisagan moiTxovs gadawyvetilebebis miRebis mindobas saxelmwifo
biurokratiisa da sxva eqspertebisaTvis. is, rasac am dros xalxi
saeqsperto daskvnis saxiT iRebs, xSirad sxva araferia, Tu ara ker-
Zo interesi. xolo raki eqspertebi ase Tavazianad dagvTanxmdnen mie-
RoT saeqsperto gadawyvetilebebi, maSin maTve SeiZleba mivandoT am
gadawyvetilebebis aRsruleba-ganxorcielebac, xom asea?

am sakmaod TvalSisacemad mcdari interpretaciis arsi aseTia:


miCneulia, rom sazogadoebis keTildReobaze zrunva maSin xdeba
yvelaze ukeT, roca eqimebi ("janmrTelobis eqspertebi") iReben ga-
dawyvetilebas, Tu rogor unda ganawildes xarjebi jandacvis sfe-
roSi. rogorc zogierTi "demokrati" acxadebs, albaT, kargi iqne-
boda pacientebsac "mieRoT monawileoba" am saqmeSi, radgan es uf-
ro demokratiuls gaxdida process. analogiurad, Teatrebis di-
reqtorebi gadawyvetdnen, Tu ra formis subsidiebi unda miiRon
Teatrebma. dRevandel eqspertebiT gajerebul samyaroSi yvelas Ta-
visi Sesaferisi roli aqvs miniWebuli: gadasaxadis gadamxdeli
fuls ixdis biujetSi, auditoria ki sanaxaobas uyurebs an Tavzar-
dacemulia. es "saeqsperto" partikularizmi aris swored is, risi
Tavidan acilebac unda SeZlos xalxis suverenitetma – masSi Cade-
SiSis saxeobani 7

buli saerTo nebis ideiT da am saerTo nebis warmomadgeneli de-


mokratiuli institutebis meSveobiT. anu unda gamoiricxos eqsper-
ti mewaReebis interesi maTi azrebis saTvalavSi Cagdebisa maSin,
roca fexsacmlis xarisxis Sefaseba xdeba. es xom Cemi mtkivani fe-
xia da Cemi gaxvretili fexsacmelia, da mTeli es tanjva mewaRis
im "saeqsperto azris" bralia, romelic misive interesebs emsaxure-
ba! korporativizmi aris mewaReebis diqtatura. eqsperti im gil-
diis wevria, romelic sargeblobas iRebs "saeqsperto rekomenda-
ciebze" damyarebuli mowyobidan.

1.2.2. ungruli SiSi

daiwereba Tu ar daiwereba konstitucia, ungreTis norCi respublika


sami sazareli safrTxis winaSe dgas. pirveli isaa, rom socialuri
valdebulebebiT zedmetad gadatvirTuli saxelmwifo gakotrdeba. es
gakotreba Tavs iCens sul ufro gaberil da amis Sedegad sul uf-
ro dauZlurebul aRmasrulebel xelisuflebaSi. dinozavri saxel-
mwifo daingreva; igi anarqiuli konvulsiebis viTarebaSi mokvdeba da
Tan Caiyolebs sazogadoebis uzarmazar nawils. igi mokvdeba ara mis
mxrebze akidebuli tvirTis gamo, aramed imitom, rom misi patiosani,
sklerotikuli xerxemali, romelic erT dros moqnil xvlikad iyo
Cafiqrebuli, ver gauZlebs amxela datvirTvas. meore saSiSroeba
karl Smitis antiparlamentarizmia, romelic populisturi mcire
cvlilebebis saxiT gvevlineba. dideba erovnuli Tanxmobis warmomad-
genel diqtators! gaumarjos martiv gadawyvetilebebs! xolo mesame
saSiSroeba ki aris eqsperti mewaReebis neokorporativistuli wes-
rigi: "aravin ar unda Caerios iseT saqmeSi, romelic mas ar exeba".
amis mokrZalebuli magaliTi konstituciebis SeqmnaSi instituciuri
"korporativizmia" – sistema, romelSic saxelmwifo institutebis
xelmZRvanelebi axerxeben Sefarulad Cadon sakuTari interesebi
axal konstituciaSi sruliad gamWvirvale ileTis gamoyenebiT, anu
imis mtkicebiT, rom isini arian eqspertebi, romlebmac yvelaze ukeT
ician sakuTari institutebis marTva.

Tu es isaa, radac konstituciis Seqmna SeiZleba gadaiqces, maSin


aRar aris gasakviri, rom Wkvian da arcTu Wkvian adamianebs ufro nak-
8 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

lebad awuxebT axali konstituciis mier mosavleli problemebi da


SiSi, vidre TviT kodifikaciis Tanmxlebi saSiSroeba. magram Tu es is
aris, rac ungreTis sazogadoebas an, modiT gulwrfelad vTqvaT,
mmarTvel elitas xels aZlevs, maSin konstituciis Seqmna mxolod im
mizans emsaxureba (da amrigad, imis saSualebaa), rom zemoxsenebuli
mRvrie naxarSi ZaliT Caasxan qveynis WiqaSi. amrigad, konstituciis
Seqmna RmerTTan dadebuli sanaZleoa, magram ara paskalis RmerTTan.

1.2.3. vinaoba

risi eSinia konstituciuri wesrigis mosurne damfuZnebel Zalas?


konstitucia igiveobas, koleqtiur identifikacias gvTavazobs, mag-
ram SeiZleba identifikacia SeuZlebelic iyos. Cven varT xalxi,
magram vin SegviZlia ganvdevnoT Cvengan? da Tu yvelaze saSiS Se-
saZleblobas gavaxmovanebT, rodis SeiZleba Cveni gandevna moxdes?
maincdamainc Tanaswori unda viyoT? vaSaa! magram "isinic" Cveni Ta-
naswori arian? rogor SegviZlia amis Tavidan acileba? rogor avi-
ciloT Tavidan permanentuli samoqalaqo omi? ra sakiTxebze dums
konstitucia? ris damalvazea damyarebuli Cveni koleqtiuri vinao-
ba? yvelaze Znelia aRiaro sakuTari Tavis SiSi. ra moxdeba, Tu
Cven movipovebT Zalauflebas? "xelisufleba ryvnis, xolo absolu-
turi xelisufleba absoluturad ryvnis adamians," Tqva lordma
aqtonma. es WeSmaritebaa Cveni sakuTari Zalauflebis mimarTac.
"xalxs erTi seriozuli mteri hyavs – Tavisi sakuTari mTavroba,"
aRniSna sen-Jiustma 1791 wlis safrangeTis konstituciis Taobaze
mimdinare diskusiisas. Tu gavixsenebT, ramdenad warmatebuli iyo
sen-Jiustis, rogorc saxelmwifo moRvawis, saqmianoba, maSin iZule-
buli viqnebiT vaRiaroT, rom igi marTali iyo.

da ra moxdeba, Tu ver movipovebT xelisuflebas? Cven mier dag-


rovil mTel Zalauflebas Cveni mtrebi gamoiyeneben da, SesaZloa,
Cven winaaRmdegac! Cven (megobrebic da mtrebic) ukeTesad vicxov-
rebT, Tu saxelmwifos Zalaufleba da yvelanairi Zalaufleba, ro-
melic SeiZleba absoluturi gaxdes, SezRudulia. igi SezRuduli
unda iyos, raTa sakuTari wesebi daicvas da es wesebi Teoriulad
mainc yvelasaTvis misaRebi iyos. swored am SezRuduli meqanizmi-
saTvis iqneba konstitucionalizmiT nakarnaxebi principebis mixed-
odisevsi Tavs anZas miajaWvavs 9

viT dawerili konstitucia Rirebuli, romelic uzrunvelyofs uf-


ro mets, vidre saxelmwifo mowyobis mocemuli sqemis aRmweri ub-
ralo iuridiuli normebia (am TvalsazrisiT, SesaZlebelia qveyanas
konstituciuri xelisufleba hyavdes dawerili konstituciis ga-
reSec). arsebobs saxelmwifoebi, romlebsac ar SeuZliaT organize-
buli tiraniis aRmocenebis SesaZleblobis gamoricxva imis miuxe-
davad, rom sakuTar daweril konstituciebTan sruli Sesabamiso-
biT moqmedeben. arsebobs sxva saxelmwifoebi, romlebsac sxvadasxva-
nairi konstitucia aqvT, magram maTi konstituciebi wvimis dros
saxlSi darCenil qolgaze metad Rirebuli arafriT arian.

1.3. odisevsi Tavs anZas miajaWvavs


SiSis daZlevas eSmakoba Svelis. ion elsteris homerosiseul meta-
foras Tu visesxebT, konstituciis avtori, moxerxebuli odisevsis
msgavsad, anZas miajaWvavs sakuTar Tavs, radgan surs, mousminos
(iZulebulia mousminos) sirinozebis simReras, magram icis, rom
ver SeZlebs cdunebas gauZlos da maTken ar gaeSuros, Tu anZaze
ar iqneba mibmuli.

sajaro politikaSi aris momentebi, rodesac raRac araordinaruli


gancdis gamo an ukanono sargeblis miRebis surviliT aRtacebuli,
anda dainteresebuli jgufis mier daxvewili fandebiT motyuebuli
xalxi iTxovs iseTi RonisZiebebis gatarebas, romelTac SemdgomSi
TviTonve gulianad dagmobs. am kritikul momentebSi... SesaZloa gan-
kurnebis efeqti hqondes... xalxis mier sakuTari TavisaTvis miyenebu-
li dartymis SeCerebas manam, sanam goniereba, samarTlianoba da simar-
Tle daibruneben avtoritets sazogadoebaSi.2

konstituciebsa da konstitucionalizmTan dakavSirebuli ideebi


gansxvavebulia da damokidebulia imaze, Tu rodis da sad veliT
Cven, odisevsis xalxi, sirinozebis simReris gagonebas; xolo kon-
stitucionalizmi damokidebulia imaze, Tu rogor mivajaWvavT Tavs
anZas. daimaxsovreT, rom demokratia integrirebulia konstituci-
onalizmSi, ase rom sirinozebis simRera TviTon Cvengan modis;

2
The Federalist Papers No. 73; Hamilton (New York: Mentor Books, 1961), gv.443.
10 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

Zlieri xelisuflebis survili Cveni sakuTari survili iqneba (an


axlandeli umravlesobis survili).

konstituciuri TviTSezRudvis pirveli mizania mimdinare momen-


tiT nakarnaxebi saWiroebis mimarT winaaRmdegobis gaZliereba. Tu
Cveni xomaldi sirinozebis kunZuls gascda da viRacas ukan gacur-
va unda, maSin es sul sxva saqmea. SeuZlebelia mudam anZaze mijaW-
vulma icxovro. Tu vinmes eqsperimentebi surs, dae, Caataros. yve-
laze uares SemTxvevaSi, adamiani daixrCoba, magram es sakuTari ga-
dawyvetileba iqneba.

SeerTebul StatebSi arsebuli respublikuri mmarTveloba gagebu-


lia, rogorc sazogadoebis mSvidi zemoqmedeba sakuTar Tavze
(tranquil rule of the majority)... es aris SemTanxmebluri mTavroba, rom-
lis mmarTvelobis pirobebSic gadawyvetilebebs sakmao dro eTmoba
mosamwifeblad, maT auCqareblad ganixilaven da mxolod saTanado
drois Semdeg aRasruleben... magram TviTon umravlesobis Zalaufle-
ba ar aris SeuzRudavi. masze maRla, moralis samyaroSi, humanizmi,
samarTlianoba da goniereba dgas, xolo politikur samyaroSi – ga-
nuyofeli uflebebi. umravlesoba aRiarebs am or bariers; Tu xan-
daxan umravlesoba arRvevs am barierebs, es imitom xdeba, rom ada-
mianis msgavsad, umravlesobasac aqvs grZnobebi da zogjer usamar-
Tlod iqceva, Tumca ki icis ra aris swori.3

amgvari mSvidi mmarTvelobisaTvis tokvilma uaryo "Tanamedro-


veobis", saxeldobr, iakobinelebisa da utilitaristebis aRmoCena:
umravlesobis absoluturi Zalaufleba. tokvili amtkicebda, rom
umravlesobis Zalaufleba ar SeiZleboda SeuzRudavi yofiliyo,
radgan moralis samyaroSi humanizmi, samarTlianoba da goniereba
dgas umravlesobaze maRla, xolo politikur samyaroSi – ganuyo-
feli uflebebi. tokvili gvafrTxilebs im naCqarevi gadawyvetile-
bebis Sesaxeb, romelTa miRebasac eswrafvian xolme demokratiuli
arCevnebis latariaSi SemTxveviTi gamarjvebulebi, sakuTari misiis
mcodneni an isini, visac ubralod gamdidreba surs arCevnebSi mo-
povebuli gamarjvebis Sedegad. tokvili XIX saukunis pirvel naxe-
varSi cxovrobda. Tanamedrove demokratiam unda mouaros saxelmwi-
foebs, romlebic ufro didi da socialurad ufro kompleqsurebi

3
Alexis de Tocqueville, Democracy in America (New York: Vintage Books, 1945),
gv.433-434.
saSiSroeba cnebebis ganmartebaSi 11

arian, vidre maSindeli saxelmwifoebi. axla saxelmwifoebis winaSe


dgas socialuri problemebi, romlebic imaze ufro dinamikuria da
ufro marjve pasuxebs moiTxovs, vidre tokvilisaTvis iyo cnobi-
li. eleqtronuli bazrebis epoqaSi safondo birJam SeiZleba aT
wuTSi ganicados kraxi da Tan gadaiyolos ara marto saxelmwi-
foebis ekonomika, aramed msoflio ekonomikac. TavisTavad cxadia,
rom konstituciuri gadawyvetilebebis miRebac unda pasuxobdes
efeqtianobis axal moTxovnebs.4

1.4. saSiSroeba cnebebis ganmartebebSi

1.4.1. konstitucionalizmis koncefcia

konstitucionalizmi aris saxelmwifo xelisuflebis SezRudva sa-


zogadoebrivi simSvidis SenarCunebisaTvis, romelic mowodebulia
daacxros mimdinare vnebebi ise, rom safrTxe ar Seuqmnas mmarTve-
lobis efeqtianobas. es gansazRvreba mkafio ar aris, magram misi
dauxvewaoba sanugeSoa: yvelaferi, rac konservatiulia, ewinaaRmde-
geba definiciebis tiranias. Tu odnav macdur logikas gamoviyenebT,
SeiZleba iTqvas, rom radgan konstitucionalizmis gansazRvra niS-
nebis amomwuravi CamoTvliT ver moxdeba, cxadia, igi ufro konser-
vatiuli RirebulebiTi koncefciaa.

XIX saukunis dasawyisSi, rodesac am koncefciis moxsenieba daiw-


yes, konstitucionalizmi SedarebiT mkafiod gamokveTili inteleq-
tualuri tendencia iyo. magram, cxadia, rom mas arasodes hqonia da
arc SeiZleba hqonoda erTmniSvnelovani qrestomaTiuli ganmarteba.
konstitucia da konstituciis safuZvelze moqmedi xelisuflebis
saqmianoba yvela aspeqtiT SeiZleba Seesabamebodes raRac kriteriums,
romelic sadRac moxseniebulia, rogorc konstituciuri. da mainc,
yvelaferi es ubralod ar "modis SesabamisobaSi". konstitucionaliz-
mi gemovnebis saqmea, xolo gemovneba RerZis aqeT-iqiT ixreba. konsti-

4
samwuxarod, konstituciis dacva ara prevenciuli, aramed darRvevis Semdgomi
koreqtirebis xasiaTisaa. Tu kanonis konstituciurobis sasamarTlo kontroli
misi ZalaSi Sesvlidan ori wlis mere moxda, konstituciis darRveva SesaZloa
ukve gamousworebeli iyos.
12 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

tucionalizmi ar aris ubralo iuridiuli direqtiva an instruqciis


rangSi ayvanili keTilgoniereba. kanoni ver Secvlis morals, tradi-
cias an saR azrs. rogorc amas didi moazrovneebi _ monteskieTi daw-
yebuli, tokviliT damTavrebuli _ naTlad aRniSnavdnen, konstitu-
cionalizms aqvs kanons miRma arsebuli samuSao elementebi. "kanonmde-
beli kapitans hgavs. mas SeuZlia xomaldisaTvis mimarTulebis micema,
magram ar SeuZlia xomaldis konstruqciis Secvla, qaris gamowveva an
garSemo aqafebuli talRebis dawynareba..."5

yvela am elements SeiZleba vuwodoT xalxis genia an eris in-


teleqti, anda samarTlianoba, an gonivruli tradicia, romlis ga-
reSec dawerili konstitucia ubralod sityvebis nakrebia da sxva
araferi. magram ar iqneboda swori, rom aqamde naTqvamze dayrdno-
biT is daskvna gamogvetana, TiTqos konstitucionalizmis iuridiu-
li mxare umniSvnelo sakiTxia da rom samarTals araviTari mniS-
vneloba ar hqondes iq, sadac epoqis suli mZlavrobs. epoqis suls
SeiZleba formaluri mxardaWera dasWirdes, xolo iuridiuli faq-
tori gansakuTrebiT mniSvnelovania iq, sadac "epoqis suli" jer
kidev ar aris sabolood Camoyalibebuli, iq, sadac ubralod ar
arsebobs araviTari konstituciuri praqtika an samarTlianoba.
problema es aris: rogor SegviZlia "avagoT politikuri wesrigis
gamZle formebi? revoluciuri liberalizmis bedi, garda konsti-
tuciuri Semoqmedebisa, bevr sxva rameze iqneba damokidebuli; kul-
tura, ekonomika da geopolitika uzarmazar zemoqmedebas moaxdenen.
miuxedavad amisa, Znelia saTanadod ar Sefasdes konstituciona-
lizmis SemoqmedebiTi roli".6 samarTali da samarTalSi Cadebuli
konstitucionalizmi ver Secvlis sazogadoebis makonsolidirebel
Zalas, magram isini mniSvnelovan damatebiT elementebs warmoadge-
nen. rac ufro metad asrulebs saxelmwifo konsolidaciis fun-
qcias, miT ufro meti Rirebuleba aqvs am sagans.

britanuli konstitucionalizmi dawerili konstituciis gare-


Sec iolad gadis. iq mosamarTleebs ar SeuZliaT statutebis gada-
sinjva, samoqalaqo TavisuflebaTa didi nawili ar aris fiqsirebu-
li maT damcav mkacr kanonebSi da parlaments, roca moisurvebs, ma-

5
Tocqueville, gv.171.
6
Bruce Ackerman, The Future of Liberal Revolution (New Haven: Yale University Press,
1992), gv.3 (xazgasma avtorisaa).
saSiSroeba cnebebis ganmartebaSi 13

Sin SeuZlia Secvalos politikuri sistema. britanuli sistemis


idealizebas ar vapireb, magram unda aRiniSnos, rom laparakic zed-
metia inglisSi konstituciuri Tavisuflebis Selaxvaze, zustad
iseve, rogorc im qveynebSi, sadac konstitucionalizmi samarTleb-
rivi debulebebis bastioniT aris daculi. britaneTSi sazogadoebis
didi umravlesoba miiCnevs, rom konstitucionalizmis SezRudva an
gauqmeba ver moxdeba. arc samefo kari da arc parlamenti izams
raime amdagvars da arc ministrebi an saidumlo samsaxurebi. xeli-
suflebaSi myofnic, albaT, am azrs iziareben. Tavisufleba, gansa-
kuTrebul SemTxvevaSi, kidec rom SeizRudos, arsebuli institu-
tebis sistema axerxebs politikosebi daarwmunos, rom isini aras-
worad moiqcnen: amas mohyveba gadadgoma an Secdomebis gamosworeba.
xelisuflebis ganxorcieleba damyarebulia ndobaze, gadamdeb ndo-
baze. xelisuflebaSi myofebma ician, rogori saxis patiosan qcevas
elian maTgan da asec iqcevian. zogjer maT SeiZleba borotad ga-
moiyenon Zalaufleba, hyavdeT ZviradRirebuli manqanebi da sayvar-
lebi an Tanaklasels daexmaron msuye samTavrobo SekveTis mopove-
baSi, magram isini ar uqmnian safrTxes Tavisuflebas.7 Tu TamaSis
wesebis mixedviT gadadgoma gaxda saWiro, maSin isini Tanamdebobas
toveben. es politikuri sistema, romelic ndobasa da imis rwmena-
zea damyarebuli, rom nagulisxmebi SeTanxmebebi Sesruldeba, sxva-
gan versad imuSavebs, radgan es Zalian saxifaTo iqneba. aba, sxvagan
sad SeiZleba arsebobdes parlamentarizmis imgvari atmosfero, sa-
dac ministrebi da parlamentarebi erTian Tems warmoadgenen, anu
erTi socialuri erTobis wevrebi arian da Wirsa Tu lxins erTad
iziareben? swored amitomaa, rom mTavrobis wevrebi piradad arian
dainteresebuli maTTvis dasmuli SekiTxva upasuxod ar darCes da
amitom cdiloben yvela pasuxi saqmiani iyos, Tundac es mkacri sas-
kolo procedurebis msgavsad xdebodes. imis mizezi, rom sakiTxis

7
SeiZleba isic iTqvas, rom amgvari Tavisufleba, cota ar iyos, Zvelmoduri da
avtoritarulia; Tumca, mTlianobaSi, etalons patiosani da xSirad tolerantuli
Cinosnebi warmoadgenen. sxva qveynebs yvelaferi es xSirad arasakmarisad miaCniaT, Tu
evropis adamianis uflebaTa strasburgis sasamarTloSi miRebuli gadawyvetilebebiT
vimsjelebT. am sasamarTlom sxva sakiTxebTan erTad daadgina, rom miuRebelia didi
britaneTis praqtika, roca patimrebis disciplinisa da gamosacdeli vadebis sakiT-
xebi maTi cixis zedamxedvelebis gadasawyveti iyo ise, rom patimrebs ar hqondaT
sasamarTlosTvis mimarTvis saSualeba. miuRebeli iyo ara patimrebisadmi mopyroba,
aramed sasamarTlo ganxilvis SesaZleblobis ararseboba.
14 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

gadasawyvetad ministris ubralo gancxadebac ki sakmarisad iTvle-


ba, isaa, rom am gancxadebas igi akeTebs (aseTia rwmena) yvela auci-
lebeli garemoebis bejiTi da miukerZoebeli Seswavlis Semdeg.

Cveni saqme ar aris ganvsajoT ityueben Tavs britanelebi Tu


ara; maTi modeli aris efeqtiani miTi, romelmac civilizaciis ga-
mocda Caabara istoriuli evoluciis Sedegad. sxva qveynebSi SeuZ-
lebeli iqneboda igive Tvalsazrisis safuZvelze moqmedeba. avto-
ritaruli sistemis an mTavrobis warsuli gamocdilebiT damZimebu-
li (postkomunisturi qveynebis SemTxvevaSi), an avtoritaruli
sistemis CrdilSi myofi qveynisaTvis ZiriTadi da wamyvani princi-
pia eWvi. postkomunisturi qveynis moqalaqeTa varaudi is aris, rom
xelisuflebaSi myofi adamianebi korumpirebuli iqnebian ara imi-
tom, rom yovelTvis korumpirebuli xalxi modis xelisuflebaSi,
aramed imitom, rom aseTia cxovreba. Cven ver gavriskavT da ver da-
vuSvebT veranair sapirispiro varauds. rac ginda Zviri iyos kon-
stituciuri wesrigi da rac unda arabunebrivi da nawilobriv wa-
rumatebeli iyos politikuri sferos samarTlebrivi regulireba,
adamiani aucileblad eWviT unda uyurebdes saxelmwifos da xeli-
suflebaSi myofT. is faqti, rom amJamad xelisuflebaSi myofni
uaRresad sando arian, "isini Cven mxares arian" an "Cven varT maT
mxares" da regularuli Tavisufali arCevnebis instituciuri ga-
rantiebi didi veraferi nugeSia. politikosebi midian da maT sxva
politikosebi cvlian, anda rCebian – oRond zedmetad didi xniT.
amitomac Tqva jefersonma:

nu SegacdenT maTi miznebis siwminde, arasodes ar unda gvjerodes,


rom SeuzRudavi Zalaufleba arasodes iqneba borotad gamoyenebuli,
mxolod imitom, rom TviTon isini ar arian ganwyobili borotad ga-
moiyenon xelisufleba. maT unda gaiTvaliswinon, rom mova dro, da
sakmaod male, roca am qveyanaSi, iseve rogorc im qveyanaSi, saidanac
Cven varT warmoSobiT, mTavrobis meTauri korufciis klanWebSi aR-
moCndeba... adamianis buneba atlantikis orive mxares erTnairia.8

8
Thomas Jefferson, Notes on the State of Virginia, ed. William Penden (Chapel Hill:
University of North Carolina Press, 1954), gv.121.
saSiSroeba cnebebis ganmartebaSi 15

konstitucionalizms, ufro zustad – mis darRvevas, Cven Ziri-


Tadad gamocdilebaze dayrdnobiT SevicnobT. gamocdileba gvaswav-
lis, rom garkveuli pirobebisa da praqtikis ararsebobas, droTa
ganmavlobaSi an didi gansacdelis Jams, Sedegad moaqvs Tavisufle-
bis SezRudva da tirania. zogadad, aseT rameze yuradRebis gamaxvi-
lebas erTi raime niSani ki ara, ramdenime niSani iwvevs.

konstitucionalizmi gamocdilebiT, maT Soris warumatebeli anu


despoturi mmarTvelobis gamocdilebiT, savse skivria, magram igi ar
aris mza receptebis koleqcia. mas ar SeuZlia romelime konstitu-
ciis da masSi Caqsovili saxelmwifo praqtikis Sesaxeb mza rekomen-
daciebis mowodeba, magram SeuZlia mZafri siZulvilis gamowveva.
konstitucionalizmisadmi Cveni damokidebuleba waagavs netari av-
gustines damokidebulebas RmerTis mimarT. wmindanobis pretendentma
am episkoposma Tqva, rom mas ar SeuZlia ganmartos, ra aris RmerTi,
magram icis ra aris uRmerToba. konstituciuri wesrigis rame damak-
mayofilebeli ganmarteba ar arsebobs, magram roca igi darRveulia,
maSin amis ara marto SegrZneba, aramed damtkicebac SeiZleba. xeli-
suflebis garkveuli moqmedebis mimarT am TiTqmis instinqturi an-
tipaTiis gamomwvevi mizezebi gansxvavebulia sxvadasxva qveyanasa da
sxvadasxva droSi. konstitucionalizmis doqtrina iyo pasuxi saf-
rangeTis revoluciis dros da mas Semdeg gatarebuli represiebis
sapirispirod da igi Zalauflebis borotad gamoyenebisa da uzurpa-
ciis konkretul formebs exeboda. konstituciuri moZRvrebebi da
konstitucionalizmi yvela epoqaSi xelisuflebis borotad gamoye-
nebis SemTxvevebs exmianeba, radgan isini koleqtiur mexsierebaSi ar-
sebobs. konstituciis teqsti, Tu aseTi arsebobs, SeiZleba dagvexma-
ros SevicnoT Zalauflebis borotad gamoyeneba. SedarebiT advilia
gamocnoba im interpretaciebisa, romlebic teqstis savaraudo azri-
dan gadaxvevas warmoadgens da im praqtikisa, romelic am azrs ar-
Rvevs. frederik Saueri konstituciis teqstis interpretacias su-
raTis CarCos amsgavsebs. interpretaciidan SesaZlebelia dadgindes,
ra aris gasuli CarCos miRma, maSinac ki, Tu TviTon CarCoSi moq-
ceul suraTis tilos ver vxedavT.9

9
Frederick Schauer, "An Essay on Constitutional Language," UCLA Law Review 29
(1982), gv. 797, 828.
16 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

konstituciebi wina despoturi xelisuflebis SiSis gamo iwere-


ba, magram Semdeg isini sakuTar cxovrebas iwyeben. am momentis Sem-
deg Tavdapirvel SiSs axali krizisebi daemateba da Zveli da axa-
li konsensusebisaTvis gacemuli pasuxebi Seadgenen imas, rac kons-
tituciurad iqneba miCneuli. dRes frangebi msjeloben iseT kons-
tituciur sistemaze, romelSic aRmasrulebel xelisuflebas ga-
morCeuli roli aqvs, radgan maT axsovT parlamentarizmis impo-
tencia da daaviwydaT aRmasrulebeli xelisuflebis is usaqmuroba
da zedmetobebi, ris winaaRmdegac 1789 wels maTma winaprebma saka-
nonmdeblo xelisuflebis gasaZliereblad daiwyes brZola.

tiraniisa da erTpartiuli diqtaturebis Semdeg aRmocenebuli


konstituciebi gansakuTrebuli sifrTxiliT ekidebian erTpartiul
sistemebs da xelisuflebis monopolizacias. Tavisufleba gagebu-
lia, rogorc axlaxan gadatanili represiebis instituciuri uar-
yofa. xSirad aseT konstituciebSi mxolod am represiuli insti-
tutebis sapirispiro, piruku institutebia Cadebuli. ungreTsa da
zogierT sxva yofil socialistur qveyanaSi parlamenti manamde
mxolod aCrdilis saxiT arsebobda, amitom, 1989 wlis Semdeg par-
lamenti iseT uzenaes sakanonmdeblo organod gadaaqcies, romlis
uflebamosilebis sxvisTvis delegireba Znelad Tu SeiZleba.10

xelisuflebis yvela is instrumenti, romelic represiebisaTvis


iyo gamoyenebuli, eWvqveS dgeba. konstitucionalizmi am eWvis sa-
fuZvelze cudi TvaliT uyurebs yvelafer imas (imasac, rac mosawo-
nia), rac yofil reJims aZlierebda da TiTqmis iviwyebs, rom realu-
rad represiebis teqnikuri baza samTavrobo instrumentebis unika-
luri kombinireba da mowyoba iyo. safrangeTis 1986 wlis antite-
roristulma kanonmdeblobam daawesa meqanizmebis seria, romelTa
konstituciuroba saeWvoa (gansakuTrebuli sasamarTloebi, teroris-

10
ungreTSi istoriis axirebam an biurokratiis maradiulobam migviyvana erTi
iuridiuli kazusis permanentul gagrZelebamde. saxelmwifo socializmis mimdev-
rebic iwonebdnen parlamentis uzenaesobas, radgan komunistebi acnobierebdnen, rom
parlamenti yvelaze ufro morCili instrumenti iqneboda faruli Zalauflebis
xelSi. 1987 wlis kanonma kanonmdeblobis Sesaxeb [Act on Legislation] daadgina sa-
kanonmdeblo uflebamosilebis eqskluziuroba mTel rig SemTxvevebSi. magram imave
1987 wels saxalxo respublikis saprezidento sabWos kvlav SeeZlo parlamenti
nebismier dros Caenacvlebina. socialisturi kanonmdeblobis swored es uzenaeso-
ba da eqskluziuroba miiRo ungerTis respublikam memkvidreobiT.
saSiSroeba cnebebis ganmartebaSi 17

tuli ganzraxvis dasjadoba, eWvmitanilTa dakavebis pirobebis Sem-


subuqeba), Tumca arc erTi es praqtika ar gavrcelebula farTo mas-
StabiT. magram axalgamoCekil konstituciur saxelmwifoSi yvela-
nairma calkeulma gadacdomam da yvela gamonaklisma SeiZleba Seqmnas
represiebis dabrunebis SesaZlebloba, gamonaklisebis daSveba ki maTi
farTomasStabian praqtikad gadaqcevis uSualo saSiSroebas qmnis.

meore magaliTs moviyvanT imis sailustraciod, Tu rogor SeiZ-


leba uaxloesi warsulis gamocdilebam (romelmac cudi zegavlena
moaxdina axlad aRmocenebuli konstituciuri wesrigis formireba-
ze) gamoricxos iseTi instituciuri meqanizmebis Camoyalibeba,
romlebic savsebiT misaRebia sxva iseT qveynebSi, romlebSic ar ga-
nucdiaT an ukve gadaaviwydaT msgavsi istoriuli gamocdileba. sa-
xelmwifo socializmis dros parlamentis uflebamosileba sapre-
zidento sabWos (prezidiums) hqonda gadacemuli. amrigad, politi-
kuri angariSvaldebulebis formaluri SesaZlebloba ar arsebobda.
Sesabamisad, posttotalitarul epoqaSi uflebamosilebis delegi-
reba, cota ar iyos, saeWvod gamoiyureba. hitleri xelisuflebas
axorcielebda uflebamosilebaTa rwmunebiT gadacemis kanonis Sesa-
bamisad, amitom delegireba uvargisi ram unda iyos. analogiurad,
amerikelebi mTeli asormocdaaTi weli ewinaaRmdegebodnen sakanon-
mdeblo uflebamosilebis delegirebas, magram axla saxelisuflebo
uflebamosilebis delegirebas eqspertTa didi umravlesoba aRar
ganixilavs problemur sakiTxad. frangebma ubralod moaxdines sis-
temis konstitucionalizacia aRmasrulebeli xelisuflebis mier
pirveladi sakanonmdeblo aqtebis gamocemis meqanizmis SeqmniT, xo-
lo italielebi msjeloben aRmasrulebeli xelisuflebis mier ise-
Ti droebiTi sakanonmdeblo aqtebis gamocemis meqanizmze, romlebic
formalur saparlamento ganxilvas daeqvemdebareba.

represiebis gamocdileba Taobidan Taobamde memkvidreobiT gada-


dis. rac unda gamaRizianebeli iyos es patiosani germanelebisaTvis,
nacizmis uaryofa kvlav konstituciuri wesrigis mTavari orienti-
ria.11 magram droTa ganmavlobaSi kargad gansazRvruli konstitu-

11
bundestagis (qveda palatis) prezidenti, romelic cnobili iyo demokratii-
sadmi erTgulebiT, iZulebuli gaxda gadamdgariyo misi erTi gancxadebis gamo,
18 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

ciuri SiSic ki uferuldeba da icvleba. mSvidobisa da demokra-


tiis pirobebSi mcxovrebi adamianebisaTvis konstitucionalizmi
SeiZleba iqces TavisTavad cxad, sasiamovno codnad; konstituciu-
ri saxelmwifos rutinuli funqcioba mudam ganaxlebadi TviTrwme-
nisa da praqtikuli morCilebis wyaroa.

1.4.2. konstituciis koncefcia

lorens sternis ukvdavi nawarmoebi `cxovreba da Sexedulebebi


tristram Sendisa, jentlmenisa~ iwyeba gmiris CasaxviT, romelic
novelis momdevno furclebze gazrdas TiTqmis ver aswrebs, Tumca
viciT, rom Cveni gmiri arsebobs da mas raRacebi daemarTeba. asea
konstituciac. igi iqceva imad, radac Tavisi cxovreba aqcevs. mag-
ram Tu gvinda mas gansazRvreba mivceT, unda vaRiaroT, rom gansa-
kuTrebuli mniSvneloba aqvs Seqmnis periods, xolo yvelaze sain-
tereso isaa, rac mas win uZRoda.

aris konstituciebi, romlebic aravis Seuqmnia, isini ubralod


arseboben – rogorc britaneTis, israelisa da axali zelandiis
dauwereli konstituciebi. analogiurad, avstria-ungreTis monar-
qiis SemadgenlobaSi Semaval ungreTis samefos ar hqonia dawerili
konstitucia, magram Tavis droze igi savsebiT Seesabameboda kon-
stituciuri saxelmwifos standartebs. meore mxriv, amerikulis
msgavsi konstituciebis naxva sagamofeno darbazSi SeiZleba, sasko-
lo eqskursiis dros Tu gagimarTlebs kacs da Sesabamis stends
ipovi muzeumSi. TavisTavad cxadia, rom amerikis SeerTebuli Sta-
tebis konstitucia gacilebiT metia, vidre yviTel pergamentze
amotvifruli lamazi xelnaweri. konstitucia, ufro metic, kon-
stitucionalizmi savaldebulo rodia daukavSirdes werilobiT
formas, Tumca, Tanamedrove saxelmwifoebis umravlesobas swored
dawerili konstituciebi aqvs.

dawerili konstituciis elementebi, garkveulwilad, iseT rames-


Tanaa dakavSirebuli, rac konstitucionalizmis TvalsazrisiT upi-

romelic SeiZleboda arasworad gaegoT da faSisturi ideis misaRebad gamocxade-


bad CaeTvalaT.
saSiSroeba cnebebis ganmartebaSi 19

ratesobad iTvleba (magaliTad, xelisuflebis SezRudva). garkveul


sabaziso sakiTxebSi, saTanado debulebebis wyalobiT, dawerili
konstituciis Sesworeba ufro Znelia. rodesac konstitucia weri-
lobiTi iuridiuli dokumentia, maSin misi gamoyeneba mosaxerxebe-
lia sasamarTlo-iuridiuli praqtikisaTvis, rac SesaZlos xdis
konstituciis muxlebis realizacias.12

konstituciebi, romlebmac kacobriobis istoriaSi mniSvnelovani


roli iTamaSes, imitom Seiqmna, rom daegvirgvinebinaT da daesrulebinaT
socialuri revolucia. isini Seicavdnen gamarjvebuli Zalebis mier
mniSvnelovnad miCneul sakiTxebs da stabilurobas amkvidrebdnen, rom
xalxs aRar efiqra socialuri da politikuri wesrigis kidev da ki-
dev Secvlaze. sxva konstituciebi imisTvis Seiqmna, rom Tavidan aeci-
lebinaT revolucia da aRdgeniliyo winarevoluciuri mdgomareoba.

aSS-is konstitucia pragmatuli instrumenti iyo: mas konfedera-


ciuli xelSekrulebis funqciuri Secdomebi unda gamoesworebina. da
mainc, igi Seicavda saxelmwifoebrivi da socialuri mowyobis safuZ-
vlebs, romlebic, hana arendtis azriT, "uzarmazari, uaRresad didi
mniSvnelobisa" iyo, radgan "konstituciis realuri Sinaarsi iyo ara
samoqalaqo Tavisuflebebis dacvis meqanizmebis Seqmna, aramed xeli-
suflebis sruliad axleburi sistemis damkvidreba".13 amave dros, man
daasrula revolucia; man britanelebis winaaRmdeg ajanyebis miRweve-
bic SeinarCuna da amave dros akrZala "eqstremistuli respublikur-
demokratiuli" wyoba, romelic instituciurad iyo gaformebuli
pensilvaniaSi 1787 wlis revoluciuri aRtyinebis fonze.

12
dauwereli konstituciebis momxreTa Tanaxmad, qartiis saxiT arsebuli kon-
stitucia zedmetad mkacria, xolo tradiciebis formiT arsebuli konstitucia uf-
ro moqnili midgomis SesaZleblobas iZleva. is, rom mosamarTleebs ara aqvT saSua-
leba muxlebis citireba moaxdinon, ufro sasargebloa, radgan es xels uwyobs xe-
lisuflebis ganStoebaTa gamijvnis SenarCunebas, radgan es gamoricxavs SesaZleblo-
bas, rom mosamarTle erTdroulad kanonebsac qmnides da mmarTvelic iyos.
13
Hannah Arendt, On Revolution (New York: Viking Press, 1963), gv.146. arendtis az-
riT, konstituciis mamebis winaSe mdgari problema is ki ar iyo, rogor SeezRudaT
xelisufleba, aramed is, Tu rogor SeeqmnaT xelisufleba, romelic Tavidan aici-
lebda axal damoukidebel StatebSi arsebuli socialuri wesrigis moSlas.
20 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

bazisuri konstituciebi imisTvis iqmneba, rom axal mdgomareoba-


Si myofma saxelmwifom xmamaRla ganucxados sakuTar moqalaqeebs,
iseve rogorc danarCen msoflios, rom igi arsebobs. axaldabadebu-
li bavSvi tiris, _ ese igi, icocxlebs. sxva konstituciebi sazo-
gadoebis mosatyueblad iwereba; 1936 wlis "didi" stalinuri kon-
stitucia msoflios gasabriyveblad daiwera. msoflios, an mis na-
wils mainc, surda gabriyvebuli yofiliyo da garkveuli droiT
ase motyuebuli darCa. bevr qveyanaSi yofila gamocxadebuli mrava-
li sxvadasxva uflebis Semcveli konstituciebi. SesaZloa maT av-
torebs keTili survilebi amoZravebdaT, magram micemuli dapirebe-
bi Tavidanve Seusrulebadi iyo. mokled, dapirebebis deficiti ara-
sodes yofila, gansakuTrebiT maSin, rodesac isini saerTaSoriso
aRiarebisaTvis iyo micemuli.

erT konstituciaSi SeiZleba sxvadasxva da urTierTsapirispiro


politikuri saWiroeba iyos Cadebuli: germaniis ZiriTadi kanoni
iniciirebuli iyo rogorc gaerTianebuli Zalebis mier Tavsmoxveu-
li sistema, radgan am Zalebs momavali, damoukidebeli saxelmwi-
foebriobis mqone partniori esaWiroebodaT. germanelebic werdnen
konstitucias, erTi mxriv _ kontrrevoluciurs, radgan igi uar-
yofda hitlerul revolucias anu araadamianurobas, meore mxriv _
pragmatikas, radgan axali konstitucia asworebda vaimaris konsti-
tuciis xarvezebs. postsocialisturi konstituciebi uaryofdnen
xelisuflebis yofil komunistur formebs, magram bolomde ver be-
davdnen kontrrevoluciurobas. isini Tavs aridebdnen komunistebam-
de arsebuli struqturebis aRdgenas da aseve Tavs aridebdnen
uaris Tqmas socialistur socialur uflebebze. ufro metic, gar-
da moqalaqeobis Sesaxeb ramdenime debulebis (ruseTi da baltiis
saxelmwifoebi) da yofili saidumlo policiis agentebis mimarT
SezRudvebisa yofil aRmosavleT germaniasa da CexeTis respublika-
Si, araviTari seriozuli RonisZiebebi ar SemoRebula yofili ko-
munisturi reJimebis mxardamWerTa winaaRmdeg. mosaxleobis did na-
wils ganuyofeli interesi hqonda damxobil reJimebSi. meore
mxriv, postkomunisturi konstituciebis didi nawili axalSeqmnili
saxelmwifoebis deklaraciebis rols asrulebda.
konstituciis Seqmnis uflebamosileba 21

1.5. konstituciis Seqmnis uflebamosileba


yvelaferi, rac zemoT iTqva, konstituciebis warmomavlobis ubra-
lo istoriaa. ufro zustad rom iTqvas, Seqmnis realuri procesi
SesamCnev gavlenas axdens imaze, rac Seiqmna. Tu bavSvi qirurgiuli
maSebis daxmarebiT daibada, mas naiarevi darCeba. Tu deda alkoho-
lizmiT an sifilisiT iyo daavadebuli, maSin bavSvs SeiZleba xan-
grZlivi mkurnaloba dasWirdes da, rogorc wesi, kidev didxans
Seawuxebs narCeni movlenebi.

vis aqvs ufleba Seqmnas da waradginos konstitucia? da visi


saxeliT? vis ekuTvnis damfuZnebeli xelisufleba? an, sxvagvarad
Tu vityviT, visi konstitucia iqneba miRebuli? klasikuri konsti-
tucionalizmis Tanaxmad, romlis istoria jer kidev rusos sazo-
gadoebrivi xelSekrulebis Teoriebze adre iwyeba, konstitucia
Cveulebrivi kanonisagan imis gamoa gansxvavebuli, rom mas mxars
uWers da eTanxmeba mTeli xalxi, da igi, faqtobrivad, an Teoriu-
lad mainc, misaRebi SeTanxmebaa sazogadoebis Semadgeneli mTeli
xalxisaTvis.14 gacilebiT mkacri da odnav metafizikuri formuli-

14
Cveulebriv kanonSi xalxis saerTo neba SeiZleba gacxaddes xelisuflebis
warmomadgenlobiTi organos meSveobiT, magram praqtikulad xalxis nebis amgvari
realizacia ar aris uSualo da umravlesobis mier gadawyvetilebebis miRebis ga-
mo Cveulebriv jgufur interess an SemTxveviT partiul interess warmoadgens,
Tundac maSin, roca sxva jgufebis interesebi maqsimalurad aris gaTvaliswinebu-
li. magram konstitucias, rogorc es bolingbrokma aRniSna, yvela iwonebs. praq-
tikulad aseTi konstitucia ar arsebobs da es Teoria marTlac popularuli iyo
maSin, roca ar iyo saWiro konstituciis Seqmna da SeiZleboda misi ukve arsebu-
lad cnoba. aseTi konstituciis mimarT marTlac SeiZleboda Tqma, rom mas zogadi
konsensusi an SeTanxmeba umagrebda zurgs. problemebi maSin wamoiWra, rodesac
daiwyo cda faqtobrivi konstituciis legitimacia WeSmaritad demokratiuli me-
TodebiT momxdariyo.
sayovelTao konsensusTan dakavSirebuli Semdegi problema faqtobrivi SeTan-
xmebis TariRs exeba. es SeTanxmeba konstituciis miRebis momentSi unda arsebob-
des Tu mudmivad, sanam konstitucia ZalaSia? am ukanaskneli Tvalsazrisis dacvac
SesaZlebelia samarTlebrivi usafrTxoebis seriozuli darRvevis gareSe, Tu iar-
sebebs varaudi, rom konstitucia sayovelTaod aris mowonebuli da es varaudi
mxolod im saxalxo referendumis gziT SeiZleba gauqmdes, romelic konstitucia-
Si Sesworebas Seitans. rodesac konstituciis normebis radikalurad axleburi
interpretacia xdeba konstituciuri ganxilvis gziT, xSirad esec axali sazoga-
doebrivi konsensusis gamoxatulebad miiCneva.
22 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

rebis Tanaxmad, konstituciuri wyoba es iseTi (upirvelesad sa-


xelmwifoebrivi) organizaciaa sazogadoebisa, romelic Seesabameba
gansazRvrul zogad moTxovnebs, rogoricaa "Tanasworoba", "saarse-
bo minimumis doneze arsebobis garantia" da Tavisufleba. am Sem-
TxvevaSi ar aris aucilebeli yvela moqalaqis faqtobrivi Tanxmo-
bis mopoveba. sakmarisia damtkicdes, rom axali socialuri wyobis
Tavdapirvel stadiaze aravin iqneba gaWirvebaSi. realuri konsti-
tuciebis Seqmnisas orive es midgoma Tavis rols asrulebs.

revoluciuri konstituciebis dabadeba "ukanonoa". revoluciur


epoqaSi Seqmnili konstituciis avtorebi amas xSirad formaluri uf-
lebamosilebis gareSe akeTeben. iSviaTad xdeba, ararevoluciur viTa-
rebaSic ki, rom sruliad axali konstitucia Zveli konstituciis
debulebebis mixedviT Seiqmnas, anu axali konstitucia legitimurad
Seiqmnas Zveli konstituciis Sesrulebis pirobebSi. 1787 wlis ameri-
kis konstitucia ukanonod SeimuSava organom, romelsac sruliad
sxva amocanis Sesrulebis uflebamosileba hqonda miniWebuli. delega-
tebi filadelfiaSi kontinenturma kongresma gaagzavna, raTa moemza-
debinaT konfederaciuli xelSekrulebis reforma – swored aseTi
uflebamosileba mianiWes TavianT delegatebs Statebma. konfederaciu-
li xelSekrulebis debulebebis darRveviT Catarebuli proceduris
meSveobiT delegatebma saidumlod gadawyvites, rom axali konstitu-
cia SeeqmnaT. es axali proeqti arasodes miuRia oficialurad dele-
gatebis gamgzavn kongress, magram igi, kongresis arakonstituciuri
Tanxmobis meSveobiT, ar ewinaaRmdegeboda dokumentis mier dadgenili
demokratiuli ratifikaciis proceduras (momavali kavSiris wevri
Statebis demokratiulad arCeulma warmomadgenlobiTma organoebma da
specialurma saStato ratifikaciis kongresebma miiRes gadawyvetileba
axali konstituciis ratificirebis Sesaxeb.)15

rogoric unda iyos konstituciis avtorTa uflebamosileba da


mandati, maTi samuSaos legitimacia SemdgomSi SeiZleba xalxis ne-

15
aSS-is konstitucia mTeli xalxis saxeliTaa miRebuli, erTaderTi proble-
ma iyo StatebSi mcxovrebTa 95 procenti, romlebsac ar miscemiaT saSualeba mo-
nawileoba mieRoT ratifikaciis procesSi.
konstituciis Seqmnis uflebamosileba 23

biT moxdes.16 axali konstituciebis aseTi saxalxo legitimaciis


gzaa makonsolidirebeli referendumi. 1958 wels SeiaraRebuli Za-
lebis zemoqmedebiT de gols mieca mTavrobis formirebis mandati.
man SemoTavazebuli mandati im pirobiT miiRo, rom mis mTavrobas
neba miecemoda axali konstitucia Seeqmna, romelic Semdeg refe-
rendumze unda gaetanaT. es procedura ar Seesabameboda 1946 wlis
konstituciiT gansazRvrul debulebebs konstituciis Sesworebis
Taobaze. de gols mandati pirvel ivliss mieniWa im pirobiT, rom
igi garkveul principebs daicavda. 28 seqtembers referendumis mo-
nawileTa 80-ma procentma – xmis uflebis mqone mosaxleobis orma
mesamedma – proeqts mxari dauWira.

saxalxo suverenitetis epoqaSi formaluri legitimaciis ararse-


boba, anu konstituciis aramarTlzomieri warmomavloba, araviTar se-
riozul problemas ar iwvevs. legitimurobis miznebisaTvis sakmarisia
gacxaddes, rom is, rac moxda, gakeTda xalxis saxeliT da Semdeg
xdeba damamtkicebeli sabuTis warmodgena – roca xalxi ama Tu im
formiT (Cveulebriv, referendumis gziT) daamtkicebs konstitucias.

SeiZleba isec moxdes, rom, Tu saxelmwifos suvereniteti Sez-


Rudulia, konstituciam Seasrulos suverenitetis gamTlianebis
funqcia. legitimuroba momdinareobs suverenitetis ganmaxorciele-
beli xelisuflebis mxridan, romelic gansazRvrul procedurebs
adgens da Semdeg sabolood iwonebs proceduras. germaniis ZiriTa-
di kanoni ase miiRes. Tavdapirvelad misi iniciireba moaxdina gaer-
Tianebuli Zalebis xelisuflebam, xolo damtkiceba samxedro oku-
pantebis mier uflebamosil institutebs unda ganexorcielebinaT
mas Semdeg, rac TviTon CaTvlidnen ZiriTad kanons misaRebad. sa-
parlamento asambleis mier miRebuli dokumenti moiwones federa-
luri mxareebis demokratiulad arCeulma parlamentebma; amrigad,
saxeze iyo demokratiuli legitimacia. analogiurad, ramdenime yo-

16
es Tvalsazrisi, sxvebTan erTad, gaiziara safrangeTis sakonstitucio sabWo-
mac, rodesac de golma konstituciaSi (romelic misi piradi zegavleniT iyo da-
werili) Sesworeba Seitana pirdapiri saprezidento arCevnebis sakiTxis referen-
dumze, araordinaruli wesiT, gatanis gziT. Catarebulma referendumma moiwona de
golis winadadeba, xolo sakonstitucio sabWom es konstituciurobis sakmaris
mtkicebulebad CaTvala.
24 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

fili koloniis, magaliTad ceilonis (Sri-lankis), konstitucia


SezRuduli suverenitetis pirobebSi Camoyalibda, rac SemdgomSi
eWvis safuZveli gaxda da delegitimaciis efeqti gamoiwvia.

klasikuri da Teoriulad yvelaze damakmayofilebeli gadawyve-


taa, rodesac damfuZnebeli kreba, romelic konkretulad am mizniT
aris arCeuli, axdens konstituciis formulirebas (da, SesaZloa,
miRebasac). es praqtika pirvelad 1780 wlis masaCusetsis Statis
konstituciis miRebisas gamoiyenes. 1945 wels safrangeTSi moiw-
vies damfuZnebeli kreba, raTa meoTxe respublikis konstitucia Ca-
moyalibebuliyo. misi arCevis Sedegad damfuZnebelma organom uSua-
lod xalxisagan miiRo legitimuroba. xandaxan isec xdeba, rom
specialuri damfuZnebeli kreba uflebamosilia Sesworeba Seitanos
swored im (Zvel) konstituciaSi, romelic damfuZnebel krebas am-
gvar mandats aZlevs an nebas rTavs SeimuSaos referendumze gasa-
tani Sesworebis proeqti.

damfuZnebeli krebis ideebi yovelTvis ar emTxveva xalxis nebas.


saratifikacio referendumze maT SeiZleba ver moizidon eris nebis
gamomxatveli xmebi (Tumca jer kidev sakiTxavia, aris Tu ara, faq-
tobrivad, referendumSi mopovebuli umravlesoba suverenitetis
saukeTeso gamoxatuleba). 1945-46 wlebSi safrangeTis konstitu-
ciis Seqmnis procesSi misi avtorebi cdilobdnen rac SeiZleba mas-
Staburi sajaro mowonebisaTvis mieRwiaT. amitom safrangeTis dam-
fuZnebelma krebam mxolod proeqti moamzada da referendumze gai-
tana; proeqti uaryves. meore krebis proeqtma xmebis SedarebiTi um-
ravlesoba moipova, magram, de faqto, safrangeTis mosaxleobis TiT-
qmis orma mesamedma mxari ar dauWira mas, radgan 31-ma procentma
Tavi Seikava. miuxedavad amisa, axali konstitucia erovnuli suvere-
nitetis legitimuri gamoxatuleba iyo. magram iyo ki igi is, rac
ers namdvilad surda? 1958 wels, roca konstituciurma wyobam
kraxi ganicada, frangulma sazogadoebam mkveTrad gailaSqra maTive
suverenitetis am produqtis winaaRmdeg. marTalia, ar arsebobs arc
erTi moqmedi konstitucia, romelic mTel ers daakmayofilebda. mag-
ram, miuxedavad imisa, rom arc erT calkeul partias ar SeuZlia
erTi teqstis mimarT mosaxleobis umravlesobis mxardaWeris mopo-
veba, xalxs mainc SeuZlia demokratiis pirobebSi icxovros im kon-
stituciis Tanaxmad, romelic maT TiTqos ZaliT moaxvies Tavs.
konstituciis Seqmnis uflebamosileba 25

zogjer damfuZnebeli krebis wevrobisaTvis SeuTavseblobis spe-


cialuri wesebia SemoRebuli. ufro metic, Teoriulad, damfuZne-
bel krebas ar SeuZlia mimdinare sakanonmdeblo sakiTxebze msje-
loba.17 meore piroba isaa, rom damfuZnebeli krebis wevri ar SeiZ-
leba gaxdes axali konstituciis mixedviT arCeuli parlamentis
wevri, sul cota, erTi saarCevno ciklis dasrulebamde. es piroba
mowodebulia imisTvis, rom konstituciis avtorebma sakuTari po-
tenciuri Tanamdebobebis gaTvaliswinebiT ar Camoayalibon axali
debulebebi. es wesi safrangeTSi gamoiyenes 1791 wels. Sedegebi
tragikuli iyo, radgan kvalificiuri da zomieri reformatorebis
umravlesoba erovnuli asambleis wevri iyo, da amitom pirveli
konventis wevrebi maT magier gaxdnen meorexarisxovani adamianebi,
maT Soris meorexarisxovani provincieli iuristebi, romlebic Za-
lian advilad iqcnen radikalebad (robespieris gundi).18

istoriuli gamocdilebisa da winaaRmdegobrivi Teoriuli moTxov-


nebis gaTvaliswinebiT, mainc ramdenad demokratiuli unda iyos kon-
stituciis Seqmnis procesi? da raki demokratiuli procesi yovel-
dRiuri politikis zemoqmedebis obieqtad aqcevs konstituciis
proeqtis SemuSavebas, ramdenad unda gaiTvaliswinon demokratiulobis
saWiroeba, Tu igi TviT procesis warmatebulobas uqmnis safrTxes?

unaklod mowveuli damfuZnebeli krebis da saxalxo demokra-


tiis moTxovnebis Sesrulebis kombinacia iSviaTi movlenaa. teqsti,
romelic sazogadoebisTvisac misaRebia da Tanac efeqtiani xeli-
suflebis praqtikulad momuSave struqturas gvTavazobs, ufro

17
1789 wlis safrangeTis erovnuli asamblea ar akmayofilebda konstituciuri
organosaTvis wayenebul Teoriul moTxovnebs. asamblea ar yofila arCeuli damfuZ-
nebeli krebis funqciis Sesasruleblad. konstituciis Seqmnis mandatis sakuTari
TavisaTvis miniWebis idea TviTon asambleis pirmSo iyo. rac Seexeba konstituciebis
Seqmnis process postkomunistur samyaroSi, damfuZnebeli kreba bulgareTSi Seikri-
ba, magram misi muSaobis didi nawili sakanonmdeblo saqmianobas mieZRvna.
18
xelaxla arCeviTobis uflebis Teoriuli SezRudvis sawinaaRmdego es praq-
tikuli ilustracia Zalas dakargavs, Tu damfuZnebeli kreba erTi aseTi wesis
mixedviT Seikribeba: bolos da bolos, politikosebs Tavisuflad SeuZliaT Tavi
aaridon krebis wevrobas da, Tu damfuZnebeli kreba SedarebiT mcirericxovani iq-
neba, albaT, sakmao raodenobis pirvelxarisxovani politikosebi darCebian gareT,
rom axali sakanomdeblo organo maT Seavson.
26 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

xSirad mcirericxovani elitis warmomadgenelTa saidumlo Sexved-


raze yalibdeba (magaliTad, amerikis SeerTebuli Statebi, 1787;
germania, 1918 da 1948; safrangeTi, 1958; espaneTi, 1978; ungreTi,
1989 da 1990; ruseTi, 1993).19

imTaviTve, rodesac amerikis SeerTebuli Statebis pirveli eli-


turi, erovnuli konstituciis ratificireba moxda, wina planze
gamoitanes misi sawinaaRmdego pretenzia (romelic SemdgomSi bana-
luri gaxda): konstitucia aristokratiuli elitis Rirebulebebsa
da miznebs asaxavda. patrik henris, "xalxis uflebebis" TviTmarqvia
"damcvels", sruli ufleba hqonda virjiniis saratifikacio konven-
ciisTvis ekiTxa: "ra ufleba hqondaT maT, rom konstitucia daew-
yoT fraziT Cven, xalxi?... vin mianiWa maT ufleba, rom Cven, xalxi
eTqvaT da ara Cven, Statebi?... maTTvis aravis miucia xalxis saxe-
liT laparakis mandati".20

rasakvirvelia, konstituciis Seqmnis amerikuli procesi ar yofi-


la erTaderTi SemTxveva, romlis mimarTac wayenebuli pretenziebi
demokratiulobis deficitis Sesaxeb ase Tu ise viwro provinciuli
xasiaTisa aRmoCnda. konstituciebis miRebisas demokratiuli, wvril-
mani, erTmaneTTan mokinklave an adgilobrivi Tvalsazrisebi ar iyo
istoriis ganmsazRvreli faqtorebi. zogadad, konstituciebi – gan-
sakuTrebiT ki istoriis gansazRvreli konstituciebi – yovelTvis
yofiT mosazrebebsa da masebis mcdar Sexedulebebze maRla idgnen.
rogori daJinebiTac unda icavdes umravlesoba konstituciidan amo-
Rebul sakuTar mcdar Sexedulebas, viwro provincializmi, fanatiz-
mi da demokratiuli umravlesobis konservatizmi ar warmoadgens
(rogorc wesi) xalxis azrs. ufro xSirad, es im mdare politiko-
sis azria, romelic arCevnebSi gamarjvebis da xelaxla arCevis monaa
da fiqrobs, rom mxars ver dauWers Rirebulebas, romelsac amom-
rCevlebi sakuTar interesad ar CaTvlian arCevnebis dRes.

19
konstituciis proeqtis SemuSaveba ungreTSi imdenad saidumlo viTarebaSi
xdeboda, rom teqstis daxvewis Sansic ki ar arsebobda; saqmeSi Cauxedavi monawi-
leebi ki daJinebiT moiTxovdnen TavianTi SeTxzuli teqstis miRebas.
20
Page Smith, The Constitution: A Documentary and Narrative History (New York:
William Morrow, 1978), gv.248.
konstituciis Seqmnis uflebamosileba 27

albaT, swored es, viwro provincializmis mxridan momdinare


opoziciaa imis mizezi, rom istoriis ganmsazRvreli konstitucie-
bis Seqmnisas avtorebi eridebodnen uflebebis detalur aRweras.
konstituciis fundamenturi sakiTxia saxelmwifo mowyoba. moqala-
qe, romelic tradiciuli Rirebulebebis (an antiRirebulebebis)
momxrea da referendumis dros sakuTar partias an sulier moZ-
Rvars ujerebs imas, rom despotur xelisuflebas represiebis Sem-
zRudavi xelisufleba sjobs, gansakuTrebiT maSin daeTanxmeba, Tu
TviTon ar yofila despotiiT mosargebleTa Soris.

dasamalavi an samarcxvino araferia imaSi, Tu iqneba umravle-


sobis nebisagan konstituciis erTgvari izolirebis cda, maSinac
ki, Tu es umravlesoba demokratiuli gziT aris dadasturebuli.
Tanamedrove epoqaSi konstituciis ratifikacia, Cveulebriv, kom-
promisia partiul elitebs Soris. igi aris unikaluri elituri
produqti, romelic demokratiuladaa SefuTuli. magram Tanamed-
rove demokratiuli konstitucia samarTlebrivi saxelmwifos
konstituciac iqneba, Tu xalxis winaaRmdeg ar aris mimarTuli,
Tu saSualebas utovebs xalxs (individualur amomrCevels) Tvi-
Ton moawesrigos sakuTari yoveldRiuri cxovreba da Tu igi
amomrCevlebs saSualebas aZlevs dablokon konstituciis miReba
an Sesworeba Seitanon masSi, roca kategoriulad ar eTanxmebian
konstitucias.

aseTi ram arasodes dawerila, magram faqtia, rom ar arsebobs


politikosi, romelic parlamentis derefanSi xmadabla mainc ar
etyoda Tavis kolegas, rom farTo sazogadoebam arc ki icis ras
aZlevs xmas an ras uaryofs referendumis dros. roca sazogadoeb-
rivi azri Tavisufalia da ar aris damZimebuli damaxinjebuli
ideebiT, maSin, magaliTad, iseTi mTavroba, romelic xalxs arCeva-
nis uflebas da piradi usafrTxoebis uflebas arTmevs da SesaZle-
bels xdis erTpirovnul mmarTvelobas, ver Caabarebs referendumis
gamocdas. hitleris represiuli reJimi referendumiT iqna damtki-
cebuli ara marto imitom, rom ekonomikuri krizisi da masebSi
gaRviZebuli instinqtebi uzrunvelyofdnen mis farTo mxardaWeras,
aramed imitomac, rom arCevnebis momentisaTvis sazogadoebrivi azri
teroris, devnisa da masobrivi fsiqozis msxverplad iyo qceuli.
28 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

konstituciis proeqtis warmatebis Sansi Zalian mcirea maSinac,


roca konstituciis SemuSavebis procesi `arasarwmunoa~. aq rwmena
imiT ki ar miiRweva, rom proeqtis SemuSavebis procesi Ria gavxa-
doT, aramed igi proeqtis avtorTa mimarT ndobidan, anu im faqti-
dan gamomdinareobs, ramdenad avtoritetiani arian es adamianebi sa-
zogadoebisaTvis, xom ar ganicdian piradi interesebis zegavlenas
da scemen Tu ara maT pativs rogorc patiosan xalxs. amave mosaz-
rebidan gamomdinare, yovelTvis rodi mTavrdeba kargad konstitu-
ciis proeqtis SemuSavebaSi sakmaod cnobili politikosebis uSua-
lod Cabma, radgan aseTi xalxi umravles SemTxvevaSi zogadad ar
aris zemoaRniSnuli Tvisebebis matarebeli.

referendumis gziT miRebuli konstitucia "ufro maRali ran-


gis" rodia, vidre sakonstitucio asambleis mier miRebuli konsti-
tucia. orive SeiZleba gaxdes partiuli politikis da institute-
bis wvrilmani interesebis zemoqmedebis obieqti, gansakuTrebiT mas
Semdeg, rac revoluciuri an eris axlad dafuZnebis enTuziazmi
dacxreba.21 erovnuli suverenitetis saxeliT qadagebis meSveobiT
rogorc umravlesobis, ise umciresobis warmomadgenel partiebs
SeuZliaT xalxis nebaSi viwro provincializmi Canergon da amiT
gaaniavon iseTi socialuri paqtis kodifikaciis SesaZlebloba, ro-
melic mTeli TaobebisaTvis iqneboda misaRebi SeTanxmeba.

1.6. ra uZRvis win konstitucias? wesrigi da


aRiareba

1.6.1. usafrTxoebis moTxovnileba

ra aris is, rac win uZRvis konstitucias? romelia is siRrmiseuli


socialuri funqcia, romelic aiZulebs revolucionersac, kontrre-
volucionersac, nacionalistsac da, albaT, diqtatorsac ki, daeTan-
xmos fundamentur wesrigs an aRiaros igi? ras niSnavs es "funda-
menturi wesrigi"? es aris xelisuflebis Sedegad warmoqmnili fun-

21
ix., magaliTad, 1994 wels SveicariaSi Catarebuli referendumis Sedegi,
romelmac uaryo qveynis evrokavSirSi gaerTianebis winadadeba.
ra uZRvis win konstitucias? wesrigi da aRiareba 29

damenturi wesrigi; igi exeba saxelmwifos da xalxs Soris urTier-


Tobas, romelic, garkveul SemTxvevebSi, SesaZloa aseve moicavdes
moqalaqeebs Soris saxelmwifos meSveobiT Camoyalibebul urTierTo-
bas (am SiSis momgvreli iuridiuli ganmartebis SinaarsisaTvis ix.
saxelmwifos mier gaweuli momsaxurebisadmi miZRvnili Tavi.)

msjelobas saxelmwifo xelisuflebisagan moqalaqis dacvaze da,


analogiurad, msjelobas misi wilis Sesaxeb saxelmwifos mier uz-
runvelyofil SeRavaTebSi mxolod maSin eqneba azri, Tu gvecodine-
ba, risTvis arsebobs saxelmwifo, ras emsaxureba socialuri orga-
nizaciis esoden saxifaTo forma?

roca saxelmwifoze vfiqrobT, paralelurad warmovidgenT, rom


mis arsebobas win uZRoda anarqia da uwesrigoba, arseboba mudmivi
gaurkvevlobis pirobebSi. uwesrigoba ara marto win uZRvis saxel-
mwifos, aramed nebismier dros SeiZleba warmoiSvas Tanamedrove,
politikurad marTuli sazogadoebis cxovrebaSic. qveyanas SeiZleba
Tavs daesxan, xalxi monebad aqcion. SesaZloa quCaSi Tavs dagves-
xan. im bankis direqtorTa sabWoSi, sadac adamianebi anabarze sim-
wriT naSovn fuls inaxaven, SesaZloa qurdebi dasxdnen. konstitu-
ciuri teqstebi saxalxo SiSis arqeologiur monacemebs warmoad-
gens. istoria gviCvenebs _ im eWvis miRma, rom mfarvelma saxelmwi-
fom SeiZleba mzakvrulad mogvatyuos, dgas ufro fundamenturi
SiSi – saerTod usaxelmwifod darCenisa, SiSi bunebis stiqiis wi-
naSe, SiSi, romelic, hobsis sityvebiT rom vTqvaT, “yvelaze uare-
sia, mudmivi SiSi ZaladobiT sikvdilis safrTxisa; da kacis miusa-
fari cxovreba, Raribi, sazizRari da xanmokle."22

konstituciebi savsea nebis damrTavi debulebebiT, romlebic


aucileblobadaa miCneuli kanonierebisa da wesrigis, agreTve samo-
qalaqo mSvidobis SesanarCuneblad. uwesrigobis Tavidan acilebis
sanacvlod, xalxi SedarebiT advilad egueba uflebebis SezRudvas
(gansakuTrebiT – sxvisi uflebebis SezRudvas) da Tavis Sekavebas
sazogadoebis cxovrebaSi demokratiuli monawileobisagan. samoqa-
laqo mSvidoba da usafrTxoeba is sakiTxebia, romelTa gamoc xal-

22
Thomas Hobbes, Leviathan (Cambridge: Cambridge Univeristy Press, 1991), gv.89.
30 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

xi mzadaa gauZlos imgvar xelisuflebasac ki, romelic ukanonod


an Tundac represiebiT xorcieldeba arsebuli qaosis aRmosafxvre-
lad. sxva faqtorebTan erTad, esec xsnis, Tu ratom daeTanxma
germanelTa umravlesoba xelisuflebaSi hitleris mosvlas.

sazogadoebebSi, sadac jerovani solidaroba vlindeba, xelisuf-


lebis realuri saWiroeba arc arsebobs, radgan iq urTierToba ar-
sebuli tradiciebiT, rwmeniT da sxva arasamTavrobo normatiuli
molodiniT imarTeba. maS, rodis xdeba xelisufleba saWiro? maSin,
roca wesrigis uzrunvelmyofi wesebis formalurad Camoyalibeba
xdeba aucilebeli, gansakuTrebiT maSin, rodesac wesrigis miRwevis
umTavresi saSualebis – kanonis aRsasaruleblad Zalis gamoyeneba
xdeba saWiro.

1.6.2. sazogadoebis erTgvarovneba

saxelmwifos da samarTlis SemakavSirebeli Zala – kanoni da ka-


nonis Sesrulebis uzrunvelmyofi iZuleba sulac ar aris usama-
no. politikuri sazogadoebis pirobebSi cxovrebisaTvis, sul co-
ta, koleqtiuri identurobis imgvari minimumi maincaa saWiro, ro-
melic ver iarsebebs homogenurobis, anu gansazRvruli erTobis
suliskveTebis, anu erTgvarovnebis sazogadoebrivi Segnebis gare-
Se. adamianebs Soris erTgvarovnebis minimumia saWiro, raTa Tavi-
dan aviciloT permanentuli konfliqti da adamianebi Semwynareb-
lurad moekidon erTmaneTs. sazogadoebrivi Tanaarsebobis minimumi
aris is, rasac amerikeli indieli fiqrobda mis miwaze moxvedri-
li "fermkrTali xalxis" Sesaxeb: isini TeTrkanianebs gzaze day-
ril iseT uintereso kenWebad Tvlidnen, romelTan Sexeba da
gverdze gadagdebac ki ar Rirda.

rusos azriT, garda homogenurobisa, "saerTo nebis" arsebobi-


saTvis agreTve saWiroa erTgvari memkvidreobiTobac. ufro metic,
xalxi sacxovreblad sakuTar saxlTan axlos an, sul cota, saku-
Tari Temis farglebSi mainc unda rCebodes.23 Tu adamians advilad

23
Tanamedrove msoflios mzardi mobiluroba axasiaTebs. es konstituciuri
wesrigis seriozuli problemaa, radgan mobiluroba Tavs uyris iseT kulturebsa
da koleqtiur vinaobebs, romlebic drois simciris gamo ver aswreben erTmaneTTan
ra uZRvis win konstitucias? wesrigi da aRiareba 31

SeuZlia Tems mowydes, sazogadoebas destabilizaciis safrTxe


emuqreba, urTierToba uferuldeba da erTmaneTze damokidebulebac
wyvets arsebobas.

1.6.3. moqalaqeoba: miReba da Cabma

konstitucia fundamentur wesrigTan dakavSirebul ormag prezum-


fciazea dafuZnebuli. orive prezumfcia bundovani da bolomde ga-
nusazRvreli Sinaarsisaa. pirvelis Tanaxmad, saxelmwifo mSvidobis
garantia misi moqalaqeebisaTvis, anu maTTvis, visTvisac gvsurs
mSvidi cxovrebis saSualebis micema imitom, rom isini CvenTan
arian identificirebuli. meore prezumfcia aris homogenuroba,
romlis ganusazRvreloba im faqtidan gamomdinareobs, rom Cven ve-
rasodes gvecodineba, Tu ra aris is, rasTanac Cveni identificireba
unda movaxdinoT, ris Sesabamisad unda moviqceT, raTa politikur
sazogadoebaSi migviRon, vis aqvs ufleba gansazRvros es identifi-
kacia da ra saxis mSvidobaa is, risTvisac iZulebuli varT sakuTa-
ri Tavis mniSvnelovan nawilze vTqvaT uari.24 msjelobis am momen-

Seguebas da, amrigad, SeiZleba SeuTavseblad iqcnen. safrangeTis konstituciuri


wesrigi sirTuleebs awydeba muslimanur umciresobasTan SeTanxmebis miRwevis gza-
ze. analogiurad, safrangeTis saero saxelmwifo da misi konstitucia kaToli-
cizms (saero saqmeebSi) ucxo, Znelad mosavlel nairsaxeobad miiCnevda.
amave dros, mobiluroba aiZulebs mTavrobebs, im qveynebSi mainc, sadac mobi-
luroba "bunebrivad" iTvleba, gamoexmauron msoflio moqalaqeTa saWiroebebs.
msoflio moqalaqe ara marto sakuTar samSobloSi, aramed yvela qveynis xelisuf-
lebisagan moelis, rom eqneba personaluri usafrTxoebis minimaluri done. dasav-
lel moqalaqeTa eqsperimentuli mogzaurobebi sabWoTa kavSirSi amaRelvebeli ga-
mocdileba iyo, radgan mogzaurs ar SeeZlo darwmunebuli yofiliyo, rom es
principi komunisturi qveynis SemTxvevaSic moqmedebda.
evrokavSiri (da evropis adamianis uflebaTa konvencia) akmayofilebs msoflio
moqalaqeobis molodins. kavSiris wevr-saxelmwifoTa moqalaqeebs maT sacxovrebel
adgilas ufleba aqvT xma miscen evropis parlamentis arCevnebisas da, umetes Sem-
TxvevaSi, adgilobrivi arCevnebis drosac. sacxovrebel adgilas gacemuli socia-
luri SeRavaTebic ki Tanabrad unda ganawildes wevr-saxelmwifoTa moqalaqeebs
Soris, miuxedavad maTi moqalaqeobisa.
24
nacistebi xalxs erovnebas arTmevdnen iracionaluri argumentebis moSvelie-
biT da amave dros maT mtrebad acxadebdnen. stalinmac igive uqna zogierT eTni-
kur jgufs (germanelebs, yirimel TaTrebsa da kavkasiel xalxebs), magram, garda
amisa, sabWoTa sistema sakuTari moqalaqeebisagan politikur identifikaciasac iT-
32 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

tSi iZulebuli varT SevexoT saxelmwifosa da konstituciona-


lizmis kidev erT farul amosaval winapirobas. vis exeba homoge-
nurobis saWiroeba? Cvens xalxs – anu Cven. da ra daemarTeba ada-
mians, romelic ver akmayofilebs pirobebs anu "sxvanairia"? aseTi
piri ver gaxdeba moqalaqe da ver moipovebs Sesabamis uflebebs.
moqalaqeoba aris sakvanZo sakiTxi, garkveuloba, romelzec konsti-
tuciaa damyarebuli. magram xSirad am sakiTxze pasuxi mogvianebiT
gaicema xolme, mas Semdeg, rac xelisuflebis konstituciuri wes-
rigi ukve damyarebulia.25

XIX saukunis evropaSi ama Tu im qveynis binadris samarTleb-


rivi statusi ar warmoadgenda seriozul sakiTxs: es binadari
iyo moqalaqe an taxtis qveSevrdomi mainc.26 xalxis [populus]
Suasaukuneebiseuli kontinenturi koncefcia iyo politikuri xa-
siaTis: amgvari politikuri cnobierebis safuZvelze SesaZlebeli
iyo Rataki an gaunaTlebeli TanamemamuleebisaTvis politikuri
uflebebis ayra. moqalaqeobis miniWebis sakiTxis fesvebi isev ho-
mogenurobis moTxovnaSia. lord-kancleri eldoni swored homoge-
nurobis saWiroebaze miuTiTebda, roca ewinaaRmdegeboda kaToli-
keTaTvis Tanaswori uflebebis aRiarebas. eldonis azriT, brita-
nuli konstitucia dafuZnebuli iyo ara ganurCevlad yvela ada-
mianisTvis Tanaswori uflebebis miniWebis principze, aramed prin-
cipze, romlis Tanaxmadac Tanaswori uflebebi aqvs yvelas, vinc
Seesatyviseba da eqvemdebareba im moTxovnebs, romelTac konsti-
tucia adgens sakuTari usafrTxoebisaTvis.27

marTlac, ramdenad marTali yofila arendtis SeniSvna, rom mo-


qalaqeoba – saxelmwifosadmi mikuTvneba – adamianis yvelaze uf-

xovda, raTa maT mSvidi cxovrebis saSualeba moepovebinaT; Tumca, kaci bolomde
darwmunebuli verasodes iqneboda, sakmarisad uyvarda Tu ara mas qveyana da brZeni
beladi, anu sakmarisad mZafrad gamoxatavda Tu ara saTanado identifikacias.
25
belgiis 1831 wlis konstituciiT, moqalaqeobis mopovebas da dakargvas kano-
ni awesrigebs.
26
amerikis SeerTebul StatebSi emigrantebi, monebi da indielebi ufro serio-
zul praqtikul problemebs "iwvevdnen". am sakiTxisadmi adreuli amerikuli mid-
goma eris Semadgenlobidan gamoricxavda im jgufebs, romlebsac politikuri kla-
si gansxvavebulad miiCnevda, ZiriTadad rasobriv niadagze.
27
Joseph Charles Heim, "The Demise of the Confessional State and the Rise of the Idea of a
Legitimate Minority," Majorities and Minorities eds. John W. Chapman and Alan Wertheimer,
Nomos 32 (New York: New York University Press, 1990), gv.11, 18-19.
ra uZRvis win konstitucias? wesrigi da aRiareba 33

ro mniSvnelovani uflebaa. am uflebis gareSe adamiani socialuri


mSvidobidan aris gandevnili. moqalaqeobis armqone pirs ayrili
aqvs dacvisa da xelSeuxeblobis uflebebi. amgvari gandevnis Sede-
gebi TvalnaTliv gviCvena nacisturma reJimma. aseTi devnis SiSma
da germaniis teritoriis radikalurma cvlilebam 1945 wels (ra-
sac milionobiT ltolvili mohyva) ganapiroba is, rom germaniis
ZiriTad kanonSi sakmaod detaluradaa aRwerili visi miCneva SeiZ-
leba germanelad da krZalavs germaniis moqalaqeobis CamorTmevas
nebismieri adamianisaTvis.28

1.6.4. Tanaarsebobis garantia

konstituciebi winapirobad miiCneven da xels uwyoben erTgvarovne-


bas, zogjer gaZevebis fasadac ki, magram sazogadoebebi arasodes
yofila srulyofilad erTgvarovani. konstitucia an axSobs (an,
meti rom araferi vTaqvaT, uaryofs) gansxvavebas erTgvarovnebis
xelSesawyobad, anda garantias iZleva, rom gansxvaveba gansazRvrul
farglebSi SenarCundeba, Tu daculi iqneba es farglebi.

erTgvarovnebis saxeliT yvelas aqvs Sansi gaxdes safrangeTis an


rumineTis WeSmariti moqalaqe da iyos am statusis mqoneTa Tanas-
wori. neitralur, Tumca, mainc erovnul konstituciasTan identi-
fikacia an erovnuli konstituciis CarCoebSi adamianebis erTmaneT-
Tan gaigiveba, aris arsebobis konstituciuri pirobebi. 1791 wlis
franguli principis Tanaxmad, romelic eri-saxelmwifos koncef-
ciis wamyvan principad iqca, konstituciis debulebebis safuZvelze
yvelas SeuZlia gaxdes WeSmariti frangi moqalaqe, oRond auci-
leblad frangi moqalaqe. 1791 wels erTaderTs, rasac safrangeTis
saxelmwifo Tanasworobis sanacvlod iTxovda axlad emansipirebu-
li ebraelebisagan, iyo eris mimarT erTgulebis ficis dadeba. da
roca Rrmadmorwmune ebraelebi Tavs ikavebdnen xolme "ufali
RmerTis" saxeli warmoeTqvaT ficis dadebis ceremoniisas, maTTvis
Tavisuflebis mimniWebeli patriotebi gancvifrebuli da aRSfoTe-

28
ZiriTadi kanonis Tanaxmad, moqalaqeobis dakargva SesaZlebelia mxolod ma-
Sin, Tu adamiani amis Sedegad ar iqceva moqalaqeobis armqone pirad.
34 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

buli iyvnen. moqalaqeobis guluxvad miniWeba gulisxmobs, rom yve-


la moqalaqe valdebulia Tavi gaaigiveos "mimRebi" umravlesobis
saerTo-erovnul vinaobasTan. moqalaqeobis sanacvlod, pirovneba
frangi da mxolod frangi unda yofiliyo. am principis kidev erTi
ilustracia bretanel bavSvebs ukavSirdeba. XIX saukunis meore
naxevarSi bretanel bavSvebs sastikad wkeplavdnen, Tu isini skola-
Si bretanulad laparaks gabedavdnen (sxva ena ki maT ar icodnen)
imis magivrad, rom bejiTi swavliT gamoexataT madliereba safran-
geTis respublikisaTvis maTi ase keTilad SefarebisaTvis.

amerikelebi, ufro xSirad, naklebad pretenziulebi iyvnen. ame-


rikis xelisufleba neitralurad ekideba erovnuli gansxvavebis
umetes nawils. paradoqsia, magram faqtia, rom saxelmwifo Sekru-
li rCeba swored imitom, rom saxelmwifo ar aZlevs upiratesobas
romelime fundamentur socialur Tu kulturul sxvaobas.29 amgva-
ri "Semguebluri" konstituciebiT daSvebulia Zalian gansxvavebuli
identifikaciis mqone erTobebis erTmaneTTan SeTavsebuloba; isini
dasaSvebi gansxvavebis mxolod ukidures zRvars moniSnaven. magali-
Tad, ramdenime konstitucia acxadebs, rom zogierT erovnebas, zog-
jer konstituciaSi pirdapir CamoTvlils, SeuZlia sakuTari enis
gamoyeneba (uflebebisa da Tavisuflebebis kanadis qartia, 1982,
muxli 23); an (TiTqmis) yvela gavrcelebuli ena SeiZleba oficia-
luri iyos (indoeTi), anda, gansxvavebul magaliTs Tu moviyvanT,
konstitucia SeiZleba acxadebdes, rom yvela religiur konfesias
aqvs Tavisuflad funqciobis ufleba sakuTari eklesiis sazRvreb-
Si. saxelmwifo neitralitets inarCunebs, rac SeiZleba imas niS-
navdes, rom igi an ar ereva eklesiis saqmianobaSi (magaliTad, roca
eklesia saxelmwifosagan gancalkevebulia aSS-is konstituciis Ta-
naxmad), anda xelisufleba sakuTar funqciebs asrulebs TiToeuli
ZiriTadi jgufis gansakuTrebuli Tvisebebis mxedvelobaSi miRebiT
(anu saxelmwifo yvela enaze uzrunvelyofs ganaTlebas, oficialu-
ri dokumentebis gacemas da sxva msgavs momsaxurebas).

29
sxva saqmea, uwyobs Tu ara xels es pasiuroba an neitraloba romeliRac er-
Ti kulturis batonobas. SeerTebul StatebSi TiTqmis yovel oc weliwadSi er-
Txel mwvavdeba sakiTxi "mxolod inglisuri enis" moTxovnasTan dakavSirebiT, rac
Cveulebriv ltolvilebisa da emigrantebis axali talRis Semosvlas mohyveba
xolme.
ra uZRvis win konstitucias? wesrigi da aRiareba 35

konstituciaSi adamianuri gansxvavebis daSveba anda Tundac ga-


rantireba imis maniSnebelia, rom konstituciuri wesrigis pirobeb-
Si cxovreba marto imas rodi niSnavs, rom moqalaqe daculia sa-
xelmwifos xelisuflebisagan. amas garda, konstitucionalizmi gu-
lisxmobs, rom moqalaqeebi da maTi ZiriTadi pirveladi dajgufebe-
bi daculi arian umravlesobis batonobisagan an uZlieresi dajgu-
febis dominirebisagan.30 umravlesobis batonobisagan dacvis garan-
tiebi gansakuTrebiT mniSvnelovania maSin, roca saxelmwifo demok-
ratiulia da mis konstituciaSi instituciurad aris gaformebuli
iseTi warmomadgenlobiTi xelisufleba, romelic sxva SemTxvevaSi
sasurveli mowyoba iqneboda moqalaqeTa dacvis TvalsazrisiT da
maTi politikuri nebis uzenaesobisaTvis.

umciresobaTa dacvis wesebi SesaZloa sakmaod neitraluri xasia-


Tisa iyos, magram zogjer aucilebeli xdeba mxareebs (eTnikuri
jgufebs, wevr-saxelmwifoebs da sxva amgvar mxareebs) Soris deta-
luri SeTanxmeba. saxelmwifosagan eklesiis gancalkevebis zemoaR-
niSnuli magaliTi aris tipuri neitraluri gadawyveta, xolo de-
taluri SeTanxmeba Cveulebriv federalur sistemebSi gvxvdeba. ma-
galiTad, flamandia-valoniis problema gadawyda belgiis konsti-
tuciuri mowyobis etapobrivi regionalizaciis gziT, kerZod, bel-
giis parlamentis sakanonmdeblo uflebaTa gadacemiT flamandiis,
valoniisa da briuselis saTemo asambleebisaTvis.

ueWvelia, rom konstitucia, romelic individualur da jgufur


gansxvavebas ganixilavs rogorc erTis meorisaTvis daqvemdebare-
buls, uaryofiT gavlenas moaxdens socialur stabilurobaze. igi
mavne iqneba mCagvrelebisTvisac da CagrulebisTvisac, Tumca, cxa-
dia, mkafiod gansxvavebuli doziT. "interesTa konfliqtebis Serbi-

30
fijis da malaiziis konstituciebSi mocemulia umciresobis an ucxouri
eTnikuri jgufis ekonomikuri batonobis sawinaaRmdego garantiebi, xolo amis sa-
nacvlod uzrunvelyofilia umciresobis Tanaswori samoqalaqo uflebebi (amis
alternativa iqneboda privilegiebis mospoba samoqalaqo omis xarjze). ruandasa
da burundiSi bolo aTwleulebSi araerTxel momxdari sisxlisRvra cxadyofs am
sakiTxis did mniSvnelobas. samxreT afrika da zimbabve ukiduresobis magaliTebs
warmoadgenen. zimbabveSi TeTrkanian umciresobas miRebuli aqvs garkveuli garan-
tiebi, magram bolo dros saTuo gaxda maTi qonebrivi uflebebis dacva.
36 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

lebasa da interesebis harmonizacias, rac SeiZleba swrafi tempiT,


usafrTxoebis moTxovnebis gaTvaliswinebiT, mudmivi yuradReba un-
da mieqces" (bentami).31

1.7. konstituciis Sinaarsi: neitraloba Tu


saerTo miznebi?
nebismier Tanamedrove saxelmwifoSi moqalaqeebi saxelmwifo xeli-
suflebasTan struqturulad arian dakavSirebuli sami ZiriTadi mi-
marTulebiT. moqalaqeebi erToblivad arian saxelmwifo xelisufle-
bis suverenuli Semoqmedi, isini potenciurad imyofebian saxelmwi-
foebrivad organizebuli Zalisa da iZulebis safrTxeSi da damoki-
debuli arian saxelmwifos mier organizebul momsaxurebasa da do-
taciebze.32

XVIII saukunis dasasrulidan konstituciebi aq naxsenebi meore


problemis mosagvareblad iwereboda. magram imisTvis, rom adamiani
saxelmwifosagan daculi yofiliyo (garkveul farglebSi mainc),
saWiro iyo konstituciiT dadgeniliyo, Tu rogor ganisazRvreba
saxelmwifos neba moqalaqeTa erTobis mier. saxelmwifo ar fun-
qciobs vakuumSi. moqalaqeebs emuqrebaT ara marto marTva-gamgeobis
arastabiluroba, aramed umravlesobis an iseTi mcire jgufebis ti-
raniac, romlebic cdiloben xelyon sxvaTa uflebebi. konstitu-
ciuri SezRudvebis gareSe saerTo keTildReoba uyuradRebod iqne-
boda migdebuli jgufebs Soris ZalauflebisaTvis brZolaSi.

medisoni jgufebis tiranias iseve gausaZlisad miiCnevda, ro-


gorc saxelmwifos tiranias:

jgufebad miviCnev moqalaqeTa imgvar nawils, romlebic imis miuxeda-


vad saerTo odenobis umravlesobas Seadgenen Tu umciresobas, gaer-

31
Bentham quoted in Frederick Rosen, "Majorities and Minorities: A Classical Utilitarian
View," Majorities and Minorities, gv.26.
32
Claus Offe, "Democracy Against the Welfare State? Structural Foundations of
Neoconservative Political Opportunities" Responsibility, Rights and Welfare: The Theory of
the Welfare State, ed. J. Donald Moon (Boulder: Westview Press, 1988), gv.189.
konstituciis Sinaarsi: neitraloba Tu saerTo miznebi? 37

Tianebuli da stimulirebuli arian saerTo grZnobis an interesis


raRac iseTi impulsiT, romelic sxva moqalaqeebis uflebebs an mTe-
li sazogadoebis mudmiv da saerTo interesebs upirispirdeba.
...
gavafarTooT es wre da miviRebT met partiasa da interess; amiT Sem-
cirdeba imis Sansi, rom umravlesobas eqneba saerTo motivi SezRu-
dos danarCeni moqalaqeebis uflebebi an, Tu aseTi motivi iarsebebs,
maSin yvelas, vinc am motivs igrZnobs, gauWirdeba sakuTari Zalis
gamoCena.33

samarTlis normebi, romlebic saxelmwifos exeba, ise unda Camo-


yalibdes, rom saxelmwifo sakuTar moqalaqeebs icavdes dajgufebe-
bisagan da amasTan ar iqces iaraRad dajgufebebis xelSi. Tavi rom
davaneboT qonebis usamarTlo ganawilebas, rogorc es winaT iyo,
sazogadoebaSi ganxeTqilebis Camovardnis yvelaze saSiS faqtors
religiuri konfesiebi warmoadgendnen. aSS-is konstituciis pir-
velma Sesworebam, romelic dajgufebaTa winaaaRmdeg iyo mimarTu-
li, sruliad ganacalkeva eklesia saxelmwifosagan, miuxedavad imi-
sa, rom maSindeli politikuri elitac da mosaxleobis umravle-
sobac religiurobas sakuTar moralur valdebulebad miiCnevda.34

SeerTebuli Statebis uzarmazar teritoriaze sxvadasxva jgufi


SeiZleboda geografiuli mizezebiTac gancalkevebuli yofiliyo. me-
disonis respublikuri konstitucionalizmi emyareboda xelsayrel
geografiul faqtors. Tumca, warmomadgenlobiT organoSi iqmneboda
droebiTi koaliciebi saWiro xmebis mosagroveblad, rasac Sedegad
mosdevda zogjer umciresobis sawinaaRmdego (da aranakleb xSirad –
umciresobis mxardamWeri) dajgufebebis Seqmna. evropaSi medisonis
ideas ganxorcielebis SedarebiT naklebi Sansi hqonda. aq, erTi
mxriv, gansxvavebuli socialuri, religiuri da nacionaluri jgufe-
bi iZulebuli iyvnen "gacilebiT axlos" ecxovraT erTmaneTTan, xo-
33
The Federalist Papers No. 10: Madison 78.
34
1789 wels Svid wevr-StatSi arsebobda dakanonebuli saxelmwifo eklesiebi.
gancalkevebis moTxovna federalur doneze politikuri neitralitetis uzrun-
velyofas emsaxureboda. jefersonisa da medisonis mier gamoxatuli gancalkevebis
idea gulisxmobda, rom Statebi nebas darTavdnen yvela konfesias, hqonodaT saku-
Tari skolebi da rom arc erT qristianul konfesias ar unda daefinansebina sxva
konfesia gadasaxadebis meSveobiT.
38 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

lo, meore mxriv, izolirebulma fraqciebma ver moaxerxes Tavi See-


narCunebinaT socialuri jgufebis politikuri warmomadgenlobis
sistemaSi. Tanamedrove partiuli organizaciebi da saarCevno siste-
mebi saSualebas iZleva dajgufebebi permanentulad SekavSirdnen da
partiebis saxiT Camoyalibdnen. saerTo interesis safuZvelze Seqmni-
li SemTxveviTi erTianoba SeiZleba gadaiqces permanentul struqtu-
rad. kenWisyris saparlamento sistema idealuri saSualebaa umcire-
sobis sawinaaRmdego koaliciebis formirebisaTvis, radgan saqme exeba
kenWisyraTa seriebs. Tu A partia gulgrilia umciresobasTan dakav-
Sirebuli x sakiTxis mimarT, xolo B partiisTvis mniSvnelovania
umciresobis daCagvra x sakiTxSi, maSin B partia siamovnebiT miscems
xmas A partiis winadadebas y da z sakiTxebze A partiis mxridan x
sakiTxze sapasuxo mxardaWeris sanacvlod.

orpartiuli, mkafio umravlesobis warmomqmneli sistema, rac


unda Tqvan medisonis msjelobaze dayrdnobiT efeqtiani mTavrobis
momxreebma, xels ar uwyobs konstitucionalizms rogorc umcire-
sobis damcvel programas. monoliTuri umravlesoba SeiZleba umow-
yalod sastiki gaxdes umciresobis mimarT yvela sakiTxSi, xolo
Tu sakanonmdeblo organoSi ori partiaa, maSin am or jgufs SeuZ-
lia saerTod uyuradRebod miagdos isini, visac parlamentSi war-
momadgeneli ara hyavs. amitom orpartiuli an orpolusiani siste-
mis formirebis SesaZleblobis SezRudva SesaZloa gamarTlebuli
iyos mcire partiebis gamoricxvis konstituciurad akrZalvis
gziT. Tumca, amJamad gabatonebuli tendencia, romelic umarTavobis
problemebisa da efeqtianobis sakiTxebze amaxvilebs yuradRebas,
sapirispiro mimarTulebiT midis. saarCevno barierebi konstituciu-
rad dgindeba da gamoricxavs parlamentSi eleqtoratis ufro mci-
rericxovani jgufebis warmodgenas. magram xelisuflebis efeqtia-
nobis uzrunvelyofa sxva, alternatiuli xerxebiTac SeiZleba.35

35
arastabiluri saparlamento fraqciebis gamo warmoqmnili umarTavobis gav-
rcelebuli magaliTia safrangeTis mesame mravalpartiuli respublika, sadac um-
ravlesobis ararsebobam mTavrobis muSaobis sruli paralizeba gamoiwvia. magram am
sistemaSi ar arsebobda arc erTi saSualeba, romelic parlamentis wevrebs Tanam-
Sromlobis stimuls gauCenda. aRmasrulebel xelisuflebas ar hqonda parlamen-
tis daTxovnis ufleba da amitom mTlianad iyo damokidebuli anarqiul asambleeb-
ze, romelTac araviTari partiuli disciplina ar gaaCndaT. ministrTa sabWo iyo
saparlamento uTanxmoebis zusti anasaxi. ministrebs aranairi valdebuleba ar
ekisrebodaT ministrTa sabWos gadawyvetilebis mixedviT emoqmedaT, maSinac ki,
konstituciis Sinaarsi: neitraloba Tu saerTo miznebi? 39

XX saukuneSi saxelmwifo xelisuflebis borotad gamoyenebis


faqtebis gamo avtoritaruli sistemebis kraxis Semdeg socialuri
jgufebis mier politikuri xelisuflebis monopolizaciis Tavidan
acilebis sakiTxma axali konstituciuri azri da mniSvneloba Sei-
Zina. swored amitom gaaforma instituciurad mebrZoli demokra-
tiis principi germaniis ZiriTadma kanonma. komunisturi sistemebis
moSlisTanave imave ideam ganapiroba isic, rom yvela moqmed kon-
stituciaSi saswrafod Seitanes Sesworebebi da akrZales erTi
partiis an organizaciis mier eqskluziuri samTavrobo Zalaufle-
bis xelSi Cagdeba. igive principi gameorda TiTqmis yvela axal
konstituciaSic.

klasikuri konstitucionalizmis Tanaxmad, konstituciuri re-


gulireba niSnavs saxelmwifo institutebis samarTlisadmi imgva-
rad daqvemdebarebas, rom saxelmwifo organoebi ver iWrebodnen Ta-
visuflebis sferoSi. konstitucionalizmi moiTxovs Tavisuflebis,
rogorc TviTmmarTvelobis, instituciurad gaformebas moqalaqee-
bis winaSe pasuxismgebeli xelisuflebis ganStoebaTa Camoyalibebis
gziT. XX saukuneSi, roca saxelmwifos dotaciebi mniSvnelovan
saxelmwifo, sazogadoebrivi da ekonomikuri cxovrebis faqtorad
iqca, mizanSewonili gaxda saxelmwifos mier gasawevi momsaxurebis
Sesaxeb ZiriTadi normebis konstituciebSi Setana. amis mizezi mar-
tivi da logikuri iyo – cxadad unda garkveuliyo, ramdenad Se-
Tavsebadia, erTi mxriv, saxelmwifo dotaciebis dakanoneba da, meo-
re mxriv, xelisuflebis SezRudva, anu is, rac konstituciis Ziri-
Tadi amocanaa. radgan XIX saukunis Sua wlebamde veravin warmoid-
genda, rom saxelmwifos SeeZlo Tavis Tavze aeRo aseTi masStaburi
socialuri funqciebi, konstituciebma kveri daukres am siaxles
imis gaTvaliswinebiT, rom ZiriTadi uflebebis minimaluri dacva
sakmarisi iqneboda Tavisuflebis uzrunvelsayofad. magram, meore
mxriv, axali konstituciuri moTxovnebis Camoyalibeba saxelmwi-
fos axali samoqmedo sferoebis gaCenasac gulisxmobda. am axali
funqciebiT dainteresebuli socialuri jgufebi cdilobdnen kon-
stituciuri movaleobebisa da uflebebis rangSi aeyvanaT isini. am-

roca sakiTxebi parlamentSi iyo Sesuli kenWis sayrelad (rac gasagebia, radgan
ministrebs individualurad ekisrebodaT piradi pasuxismgebloba).
40 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

rigad, konstitucia da konstitucionalizmi gzajvaredins miadga.


Tu saxelmwifos saqmianobis SezRudvas da xelisuflebisaTvis ba-
rierebis dawesebas zedmetad seriozulad mivudgebiT, maSin samTav-
robo Carevebsa da regulirebaze dawesebuli akrZalvebi (romlebic
uzrunvelyofs saxelmwifos neitralitets da icavs adamianis uf-
lebebs) ewinaaRmdegeba axal moTxovnebs, xolo samarTlebrivi uf-
lebebis dacvis institutebi gadaulaxav dabrkolebad iqceva socia-
luri uzrunvelyofis gzaze. amitom, XX saukunis konstituciebi
iZulebuli iyvnen gamoenaxaT iseTi formebi, romlebic xels Seuw-
yobs socialuri saxelmwifos saqmianobis konstituciur kon-
trols da, amave dros, socialur uflebebs SeuTavsebs im klasi-
kur samoqalaqo uflebebsa da Tavisuflebebs, romlebsac safrTxes
uqmnis socialuri moTxovnebi. marTlac, SeRavaTebsa da sargebelze
damokidebuleba, romelic socialur uflebadaa miCneuli, axali
safrTxea adamianis damoukideblobisaTvis: man SeiZleba moSalos
pirobebi, romlebic uzrunvelyofs sazogadoebis monawileobas de-
mokratiuli saxelmwifo organizaciebis damkvidrebisa da maTi de-
mokratiuli funqciebis gansazRvris saqmeSi. bolos da bolos, sa-
xelmwifos mimarT ra gadawyvetilebas unda velodeT maTgan, moqa-
laqeebisagan, romlebic saxelmwifoze arian damokidebuli?

Tu Tanamedrove konstituciebs gadavxedavT, Segveqmneba STabeWdi-


leba, rom maTi yuradReba sulac ar aris gamaxvilebuli saxelmwi-
fos ZiriTad principebsa da xelisuflebisaTvis dawesebul institu-
ciur barierebze. es konstituciebi TiTqos ufro mets zrunaven so-
cialuri mowyobis fundamenturi institutebis organizebasa da ga-
rantirebaze. Tanamedrove konstituciebi savsea specialuri meqaniz-
mebiT, romlebic saxelmwifos saqmianobas da mis mier SeTavazebul
momsaxurebas, agreTve garkveuli jgufebis privilegiebs exeba. so-
cialistur konstituciebSi sakmaod prevalirebda gansazRvruli so-
cialuri mowyoba. konstituciebi warmoadgenda naTeli momavlis
asaxvas da potiomkinis soflebis msgavsad saxelmwifo organoebis
funqciobis winaswar, eskizur monaxazs. pragmatuli buneba socia-
listuri konstituciuri koncefciis erT-erTi ZiriTadi dogma iyo.
rogorc saxelmwifo socializmis sistemam aCvena, aseTi damaxinjebu-
li xedva Tavisi arsiT safrTxis Semqmnelia TavisuflebisaTvis.
klasikuri konstituciuri wesrigisaTvis sakmarisia, Tu saxel-
mwifos funqciobis fundamenturi safuZvlebi samarTlebrivad aris
konstituciis Sinaarsi: neitraloba Tu saerTo miznebi? 41

damagrebuli. es safuZvlebia minimaluri simSvidis uzrunvelyofa


da umciresobaTa dacvis garantia, romlis gareSe TviT umravleso-
bac safrTxes igrZnobda Tavisi misamarTiT. magram es ar unda agve-
rios konstituciaSi gansakuTrebuli socialuri Rirebulebebis an
miznebis SetanasTan. klasikuri liberaluri konstituciebi sulac
ar miiCnevdnen amas TavianT amocanad. garda Tavisuflebis universa-
luri uflebisa, rac bunebriv mocemulobad iyo miCneuli, klasiku-
ri konstituciebis avtorebi sulac ar miiswrafodnen moraluri
erTianobisaken da arc gansazRvrul amocanebs uyenebdnen saxelmwi-
fos. saxelmwifos amocanebis gansazRvras isini yoveldRiuri po-
litikis saqmed tovebdnen, radgan es scdeboda konstituciis Car-
Coebs, radgan konstitucia mxolod xelisuflebis struqturas
gansazRvravda. am liberaluri Sexedulebis Tanaxmad, saxelmwifo
mTlianobaSi neitraluria, konstituciur doneze mainc. saxelmwi-
fo ar unda Caerios yoveldRiur urTierTobaSi an ekonomikis for-
mirebaSi da ar unda ganusazRvros miznebi ers. saxelmwifo sfero
hermetulad daxuruli samyaroa. sxva saqmea, rom saxelmwifos
neitraliteti xels Seuwyobs arsebuli saxelisuflebo status
kvos SenarCunebas; mdidrebi ufro gamdidrdebian, xolo Raribebi,
ukeTes SemTxvevaSi, imas moaxerxeben, rom Zalian ar CamorCnen maT.

sazogadoebaSi politikisa da politikuri sistemis am zomieri ro-


lis sapirispirod politikuri filosofiebi, romlebic mxars uWeren
socialur inJinerias, saxelmwifosa da xelisuflebas garkveuli so-
cialuri miznebis miRwevis an ganmtkicebis saSualebad miiCneven.36

am konstruqciaSi saxelmwifos erTianobis uzrunvelmyof mTavar faq-


torad gvevlineba ara samarTlis batonoba, aramed saerTo miznisadmi
sayovelTao erTguleba; am miznis misaRwevad ki ufro Sesaferisia
gankargulebebi da dadgenilebebi, vidre kanonebi; xolo administra-
ciuli, sazedamxedvelo da arasasamarTlo organoebi, sagegmo SeTan-
xmebebi da sxvadasxvagvari "Suamavloba" interesTa jgufebs Soris
ufro sasargebloa, vidre damoukidebeli sasamarTloebi da poli-
cia.37

36
arsebobs mosazreba, rom racionaluri ekonomikuri miznebis garda, saxelmwi-
fos SeiZleba sulieri mizanic amoZravebdes.
37
Noël O'Sullivan, "The Political Theory of Neo-corporatism," The Corporate State:
Corporatism and the State Tradition in Western Europe, eds. Andrew Cox and Noël
42 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

am dros qreba gamijvna kerZo da sajaro sferoebs Soris, aseve


uCinardeba saparlamento institutebi da parlamentarizmis Tan-
mxlebi politikuri pasuxismgebloba, romelic saqmis araefeqtiani
warmoebis niSnad da integraciis gzaze dabrkolebad aris miCneuli.

sazogadoebis marTvis amgvarma cdam, Tu isini konstituciuradaa


aRiarebuli an konstitucia Tu ver uzrunvelyofs maTgan dacvas,
SeiZleba mospos konstitucionalizmi, romelic Cveulebriv ar iZ-
leva moklevadiani da xelSesaxebi sargeblis dapirebebs. saxelmwi-
fos, rogorc amocanebis gadamwyveti manqanis, fsevdo gulubryvilo
logikis mixedviT unda avirCioT problemis mogvarebis mokle, Se-
sabamisad, efeqtiani gzebi. am logikas surs da, samwuxarod, SeuZ-
lia saqmeSi Cauxedavi xalxic daajeros, rom saxelmwifos nawi-
lobriv korporaciuli gadawyvetilebebiT Seswevs unari upasuxos
sazogadoebriv moTxovnebs. uSualo interesebis warmomadgenlobis
sqemiT miRebul am "martiv" da spontanur gadawyvetebTan Sedare-
biT, klasikuri konstituciuri da saparlamento msjeloba da mo-
laparakeba borZikiT siaruls hgavs. klasikuri warmomadgenlobiTi
xelisufleba da kanonmdebloba ubralo formalobebad miiCneva,
romlebic droisa da fulis fuWad flangvas iwvevs.

bolos da bolos, ratom unda Seferxdes privatizaciis procesi


sasamarTlo ganxilvebiT, ratom unda imsjelos am saqmeebze parla-
mentma, romelsac maTi araferi gaegeba? garda amisa, arseboben ax-
lomaxlo CrdilSi mimaluli, arcTu dauinteresebeli organizacie-
bi, palatebi, profkavSirebi, profesiuli gaerTianebebi, eklesiebi
da filatelistTa klubebi, romlebsac erTmaneTSi SeuZliaT "pro-
fesionalebis doneze" gaarkvion, ra iqneba problemis mogvarebis

O'Sullivan (Aldershot, Hants, England: Edward Elgar, 1988), gv.23. o' salivenis Tanaxmad,
konstitucia da instrumentuli (mizanze orientirebuli) politika SeTavsebadia,
Tu politikis administraciuli aspeqti ar aris gadamwyveti faqtori; Tumca ad-
ministraciuli midgoma yovelTvis neitralurad ekideba kanonis uzenaesobaze da-
fuZnebul saxelmwifoebriobas. Tanamedrove konstitucionalizmma SesaZloa moa-
xerxos administraciuli politikuri kursis garkveul CarCoebSi moqceva, Tu mka-
fiod korporaciuli gadawyvetebi gamoricxulia da Tu RirebulebaTa sistemaSi
arsebobs socialuri jgufi, romelic klasikuri konstituciuri Rirebulebebis
da maTi samarTlebrivi dacvis momxrea.
konstituciis Sinaarsi: neitraloba Tu saerTo miznebi? 43

"saukeTeso" gza "dainteresebuli" mxareebisaTvis. imis gansazRvra-


ze, Tu romeli mxare CaiTvalos dainteresebulad gadawyvetilebaTa
miRebis procesSi da interesebis warmomadgeneli organizaciebis
SerCevasa Tu konkurent warmomadgenelTa Soris romelimes arCeva-
ze, gavlenas axdens xelisuflebis mikerZoebebi. "socialuri Tana-
monawileobis" momxreebi advilad iviwyeben xolme interesTa war-
momadgenlobis Sesaxeb amgvari gadawyvetilebebis SesaZleblobas,
zustad ise, rogorc aviwydebaT xolme, rom interesTa warmomadge-
neli organizaciebi SesaZloa sulac ar iyvnen demokratiulad uf-
lebamosili, Tundac mocemuli interesTa jgufis farglebSi. neo-
korporativizmis samyaroSi daqiravebul muSakTa warmomadgenlobis
ufleba xSirad mTavrobis favorit profkavSirs eniWeba, xolo ka-
noni gansazRvravs, rogor unda airCion profkavSirebma warmomadge-
neli TavianTi rigebidan. "socializaciis" momxreebma didi enTu-
ziazmiT xelaxla aRmoaCines faSizmis dros gavrcelebuli wesri-
gis koncefcia (Ordnungsddenken) da gvpirdebian, rom yvela is,
vinc mkafiod warmodgenili ar aris warmomadgenlobiT demokratia-
Si, uSualo da warmatebul warmomadgenlobas moipovebs interesTa
warmomadgeneli organizaciebis meSveobiT. SeuzRudavi warmomadgen-
loba yvelas! interesTa deklarirebis amgvari cdebi advilad aR-
wevs gamarjvebas iq, sadac konstituciurma struqturam jerjero-
biT ver moaswro mtkiced damkvidreba. interesTa warmomadgenlobis
momxreebi, ra Tqma unda, uaryofen, rom interesTa jgufebs Soris
miRweuli da saxelmwifos mier sanqcirebuli garigebebi mTeli sa-
zogadoebis interesTa xarjze ideba xolme. zogi aseTi interesTa
jgufi sakuTar Tavs miiCnevs erTaderTad, romelmac kargad icis
Tavisi sfero da am navaraudebi codnis gamo – erTaderTad, visac
cxovrebis am sferos regulirebis ufleba aqvs. rasakvirvelia, ase-
Ti jgufebis codna da interesebi maTi sakuTari mosazrebebiT Se-
moifargleba; xolo uSualo dainteresebis gamo maT mier gaweuli
didi dabandebebis Sedegad, interesTa amgvar warmomadgenlobebs
zogjer SeiZleba mniSvnelovani roli mieniWoT gadawyvetilebaTa
miRebis procesSi, rac spobs politikur pasuxismgeblobas da po-
litikisgan Camoacilebs farTo sazogadoebas.38 is faqti, rom prob-

38
wminda politologiuri TvalsazrisiT, aseTi struqturebi ar aris neokor-
poraciuli, radgan neokorporaciuli struqturisaTvis Cveulebriv damaxasiaTebe-
lia gadawyvetilebebis miRebis procesis samkuTxedi (mag. damqiraveblebi – prof-
44 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

lemis gadawyveta, erTi SexedviT, gavrcelebuli praqtikaa an rom


igi kargad ergeba dainteresebuli mxareebis yofiT logikas – anu
"umartivesia" – sulac ar aris sakmarisi argumenti mis sasargeb-
lod. loyaSi silis gawvnac umartivesi ramea, magram aseTi martivi
meTodebi sulac ar aris socialuri inJineriis warmatebis garan-
tia. korporativistuli modelebis mixedviT saxelmwifos mowyoba
SeuTavsebelia demokratiasTan da Tanamedrove konstitucionaliz-
mSi Caqsovil saxalxo warmomadgenlobasTan.

mas Semdeg, rac saxelmwifom Tavis Tavze aiRo uamravi sazoga-


doebriv-ekonomikuri amocanis Sesruleba, sabolood dainaxa, rom
ar gaaCnia maTi ganxorcielebis unari. amitom, igi regulirebis sa-
muSaos nawils "gadascems" interesTa warmomadgenel im jgufebs,
romlebsac nawilobriv Tavadve akontrolebs. magram Tu es warmo-
madgenlobebi xelisuflebis konstituciurad aRiarebul organoe-
bad iqca, maSin xelisuflebis gamijvnis mTeli sistema moiSleba.

zemoaRniSnuli ar niSnavs, arc Teoriulad da arc praqtikulad,


rom konstituciaSi ar SeiZleba CairTos garkveuli sazogadoebrivi
Rirebulebebi, romlebic, savaraudod, sazogadoebis homogenurobasTan
aris dakavSirebuli da romlebic konstituciis formirebis dros
safrTxeSi iyos. aseTi damaxasiaTebeli SemTxveva iyo irlandiis res-
publikis konstituciis debuleba ganqorwinebis akrZalvis Sesaxeb.
mogvianebiT, saxelmwifos rolis mudmiv zrdasTan erTad, konstitu-
ciaSi Seitanes saxelmwifoebrivi miznebi, ramac arsebiTi safrTxe
Seuqmna neitralurobis princips, radgan ase saxelmwifos saqmed iqce-
va garkveuli adamianebis sasargeblod garkveuli amocanebis Sesrule-

kavSirebi – saxelmwifo). Tumca, cdilobs ra faSizmisagan gamijvnas, neokorpora-


tivizmi amtkicebs, rom am SemTxvevaSi ar arsebobs saxelmwifos mier arCeuli
korporacia savaldebulo wevrobiT. Smiteris Tavdapirveli ganmartebiT, korpora-
tivizmi SeiZleba aRiweros rogorc interesTa warmomadgenlobis iseTi sistema,
romlis Semadgeneli erTeulebic SezRuduli raodenobis calkeul, savaldebulo,
arakonkurentul, ierarqiulad mowesrigebul da funqciurad gancalkevebul kate-
goriebad aris organizebuli; xolo es kategoriebi saxelmwifos mier aris aRia-
rebuli da nebadarTuli (Tu misi Seqmnili ara) da maT Segnebulad aqvT miniWebu-
li warmomadgenlobis monopolia Sesabamisi kategoriis CarCoebSi imis sanacvlod,
rom xdeba kontrolis garkveuli wesebis dacva maTi liderebis SerCevasa da moT-
xovnebisa Tu mxardamWeri mowodebebis gaxmaurebaSi. ix. Philippe C. Schmitter, "Still
the Century of Corporatism?," Review of Politics 36 (1974), gv. 93-94.
konstituciis Sinaarsi: neitraloba Tu saerTo miznebi? 45

ba da, rogorc wesi, viRacis sasargeblod. aman ki SesaZloa ganxeTqi-


leba gamoiwvios sazogadoebaSi. aseTi miznebis dasaxvam da garkveuli
Rirebulebebisadmi pativiscemis savaldebulod gamocxadebam SeiZleba
safrTxe Seuqmnas socialur mSvidobas, gansakuTrebiT maSin, rodesac
sazogadoebaSi sapirispiro poziciebi arsebobs konstituciaSi Setani-
li Rirebulebebis mimarT. am amocanebis gamo uTanxmoebis wamoWris
albaToba Zalian didi iqneba maSin, rodesac konstituciurad dadgeni-
li Rirebulebebi politikis sarbielze gamarjvebulTa moTxovnebs
warmoadgens. meore mxriv, konstituciaSi sikeTeTa konstitucionali-
zaciis gasamarTleblad xSirad is argumenti moaqvT, rom sazogadoe-
baSi arsebulma ganxeTqilebam kritikul zRvars miaRwia da saxelmwi-
fos mier garkveuli socialuri momsaxurebis SeTavazebis gareSe es
ganxeTqileba kidev ufro gaRrmavdeba.

saxelmwifo amocanebis konstituciaSi SetaniT konstitucia po-


litizirdeba.39 amis xarjze politikuri sakiTxi marTlac SesaZ-
loa gadawydes ara marto xelisuflebiTi Zalebis urTierTobis
safuZvelze da sanacvlod mas konstituciuri ganzomileba mieni-
Wos, rac SesaZlebels xdis ufro dabalansebul, politikuri kon-
fliqtebis samarTlebriv CarCoebSi momqcev, gadawyvetas. magram es
Zalian saxifaTo TamaSia, radgan konkretul situaciebTan iuridiu-
li formebis adaptacia advili saqme rodia.

ra aris cudi imaSi, rom konstitucia Seicavdes socialuri sa-


marTlianobis moTxovnebs? gana amerikis konstituciac imitom ar
Seiqmna, rom sazogadoebis keTildReobisTvis Seewyo xeli? pasuxi
aseTia: arsebobs fundamenturi sxvaoba, erTi mxriv, imis molodins
Soris, Tu risi stimulireba surT konstituciis daxmarebiT da,
meore mxriv, im dakanonebul mizans Soris, romlis realizaciasac
konstitucia kanonmdeblobis da sxva saxelmwifo moqmedebebis sa-

39
meqsikis 1917 wlis konstituciam, romelic cdilobda kaTolikuri eklesiis
mier mxardaWeril konservatorebze SeiaraRebuli Setevis Sedegad mopovebuli ga-
marjvebis permanentulad dafiqsirebas, radikalurad SezRuda eklesiis damouki-
debloba (magram ar Sexebia religiuri rwmenis Tavisuflebas). samarTlianobis sa-
xeliT, konstituciam permanentulad daakanona miwis reforma, xolo xelisufle-
baSi movida instituciuri revoluciuri partia. amis Sedegad, faqtobrivad moxda
arsebuli socialuri ganxeTqilebis (da, garkveuli doziT, ekonomikuri CamorCeni-
lobisac) instituciuri gaformeba.
46 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

SualebiT apirebs. Tu konstitucias seriozulad viRebT, maSin miz-


nis dakanonebas Sors mimavali Sedegebi aqvs, Tumca, Znelia serio-
zulad aRiqva konstitucia, romelic miznebisa da Rirebulebebis
ubralo deklarirebas axdens. Rirebulebebis sistemisa da miznebis
deklarirebam adamianebs, romlebsac konstitucia Tavisuflebas
hpirdeba, SeiZleba damawynarebeli perangi Camoacvas. Tumca xdeba
xolme, rom zogierTma es damawynarebeli perangi sasiamovno Tbil
tanisamosad CaTvalos (kvlav gavixsenoT homogenuri Rirebulebebis
irlandiuri magaliTi, sadac amkrZalavi RirebulebiTi deklaracia
socialuri mxardaWeriT sargeblobda manam, sanam arsebobda am Ri-
rebulebis upirobo dadastureba sazogadoebaSi).

magram konstituciaSi formulirebuli saxelmwifoebrivi miznebi


aferxebs sazogadoebis moqmedebas, radgan aseT dros xdeba sazoga-
doebrivi iniciativis Tavisuflebis daqvemdebareba centralizebu-
lad gansazRvruli miznebisa da saSualebebisadmi da safrTxe eqmne-
ba im Tavisuflebas, romlis dacvasac konstitucia isaxavda upir-
veles miznad. am miznebma SeiZleba arsebiTad gansazRvron sajaro
movaleobebis Sinaarsi. miznebisa da Rirebulebebis sanacvlod moqa-
laqeebs sul ufro meti tvirTi da valdebuleba awveba.

am mosazrebebis sapirispirod SeiZleba iTqvas, rom isini ubra-


lod sababi, samyaroze liberaluri Tvalsazrisidan gamomdinare
kaprizebia. saxelmwifos SeiZleba sxva, ufro maRali mowodeba
hqondes, ufro mniSvnelovani, vidre moqalaqis pirovnuli Tavisuf-
lebisTvis zrunvaa. liberalebi gamoyofen mxolod arsebul miker-
Zoebul da usamarTlo socialur Sedegebsa da dayofas. saxelmwi-
fos neitralitetis Sesaxeb maTi Tvalsazrisis Tanaxmad, ar aris
swori, rodesac saxelmwifo konstituciuri mandatiT moqmedebs
samarTlianobis an sxva abstraqtuli koleqtiuri Rirebulebis, an-
da miznis Sesabamisad. magram vin misca neba liberalebs miiTvison
swori socialuri wesrigis gansazRvris ufleba? saxelmwifos
neitralitetis daJinebuli mtkiceba ara marto dausabuTebeli
moTxovnaa, aramed fataluri Secdomac, radgan laparakia mosananie-
beli RirebulebebisaTvis kanonieri Zalis miniWebaze.

saqme isaa, rom is, rac erTi sazogadoebrivi jgufisaTvis WeSmarit


Rirebulebas warmoadgens da dasaxul mizans aRniSnavs, sulieri simSvi-
konstituciis Sinaarsi: neitraloba Tu saerTo miznebi? 47

disaTvis SeiZleba safrTxes qmnides. nebismieri WeSmaritebis saxelmwi-


foebriv sinamdviled gadaqceva zegavlenas axdens konstituciuri wes-
rigis arsebobaze, romelic Semwynareblobas da erTmaneTisTvis mSvidad
cxovrebis saSualebis micemas emyareba. aseT farglebSi saxelmwifos
neitraliteti sasurvelia, igi ar aris damokidebuli imaze, arsebobs
Tu ara sinamdvileSi raRac ufro Rrma urTierTsimpaTiac klasikur
liberalizmsa da konstitucionalizms, rogorc saxelmwifo interven-
cionizmis SemzRudvel koncefcias, Soris. yvela liberali rodi miiC-
nevs, rom nebismieri saxelmwifoebrivi miznis konstituciaSi CarTva
konstitucionalizmis principebs arRvevs. socialuri uzrunvelyofis
garkveuli momsaxurebis garantireba da "samarTlis uzenaesobaze da-
fuZnebuli socialuri saxelmwifos" koncefcia SeiZleba mivusadagoT
konstitucionalizms. garkveul CarCoebSi socialuri uzrunvelyofis
konstituciuri gaformeba SeiZleba SeTavsebadi iyos Tavisuflebis
dacvasTanac. bevri liberali adrec aRiarebda adamianis uflebas uz-
runvelyofili iyos cxovrebis minimaluri (saarsebo) doniT. aRiarebda
ara imitom, rom maT es qristianul movaleobad miaCndaT an imedi hqon-
daT, rom es socialuri simSvidis garantia iqneboda. sxva mosazrebeb-
Tan erTad, liberalebi miiCnevdnen, rom es ufleba pirdapir gamomdina-
reobs arsebobis uflebidan. arsebobis doneze cxovrebis samarTlebrivi
garantireba, cxadia, ar aris igive, rasac 1993 wlis ruseTis konsti-
tucia gvTavazobs: ufaso sauniversiteto ganaTleba, ufaso bina da
saxlis SesaZenad SeRavaTiani kreditis miRebis ufleba. saxelmwifos
iseTi miznebic, rogoricaa "aT weliwadSi unda aSendes CineTis axali
didi kedeli" – da kanonmdebloba, romelic adgens, Tu ra samuSao un-
da Seasrulos xalxma am miznisaTvis – namdvilad ar jdeba liberalu-
ri konstitucionalizmis koncefciaSi.

sakmaod riskiani wamowyebaa, roca konstitucia cdilobs moZeb-


nos da daakanonos adamianis ZiriTad uflebebze (romelTa universa-
lizacia SesaZlebelia) ufro farTo socialuri konsensusi da so-
cialuri mSvidobis pragmatuli pirobebi. amgvari ambiciuri proeq-
tebi mxolod mikerZoebuli Tvalsazrisebis dakanonebas uwyobs
xels. konstituciebis istoria gviCvenebs, rom socialuri sisteme-
bi xSirad arsebobas ganagrZoben RirebulebaTa Soris arsebuli
konfliqtebis dafarvis gziT da ara rame sagangebo orientaciis
dadasturebiT. zogierT SemTxvevaSi es konfliqtebi mogvarda, xo-
48 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

lo sxva SemTxvevebSi aTwleulebis manZilze xdeboda samoqalaqo


omis Sekaveba. ase moxda amerikis SeerTebul StatebSi 1787 wels.
monobis sakiTxze miRweuli kompromisi gulisxmobda, rom es sakiT-
xi ar ganixileboda konstituciis doneze manam, sanam axali Taoba
mzad ar iqneboda mis gadasawyvetad. TviTon konstitucia Seicavda
1808 wlamde dadgenil moratoriums am sakiTxze. xolo roca miCu-
maTebis wesma veRar imoqmeda, atyda saSineli samoqalaqo omi.40

1.8. konstituciis samarTlebrivi buneba

1.8.1. konstituciis uzenaesoba: konstituciis dacva


Sesworebebis Setanis garTulebis gziT

konstitucia, upirveles yovlisa, maSin aris efeqtiani, roca da


Tu Sesasruleblad savaldebuloa. ubralo gancxadeba, Tu igi rame
religiur rwmenas ar ukavSirdeba, ver moaxdens gavlenas adamianis
moqmedebaze. konstituciebi, rogorc Tanamedrove saxelmwifoTa
qmnilebebi, realizdebian samarTlis sferoSi, maSin rodesac socia-
listuri konstituciis propagandistebi mniSvnelovnad miiCnevdnen
maT programul-deklaraciul xasiaTs.

TavisTavad, konstituciis normatiuli buneba da is faqti, rom


igi iuridiulad savaldebuloa Sesasruleblad, bevrs arafers
gveubneba. imisaTvis, rom konstitucias samarTlebrivi sistemis gan-
sazRvris unari hqondes, igi yvela sxva samarTlebriv normaze maR-
la unda idges. konstitucia aris nebismieri samarTlebrivi siste-
mis sawyisi punqtic da bolo, gadamwyveti sabuTic.41

40
Stephen Holmes, Passions and Constraint (Chicago: University of Chicago Press,
1995), gv.202-234. analogiurad, belgia mTeli saukunis ganmavlobaSi uvlida
gverds religiuri konfesiebis skolebis sakiTxs (radgan misi gamwvaveba mTlianad
gaxleCda qveyanas). rodesac sakiTxi sabolood mainc gamovida wina planze, aRmoC-
nda, rom misi mogvareba (TiTqmis) SeuZlebeli iyo.
41
aSS-is konstitucia (muxli VI, nawili me-2) acxadebs, rom igi da SeerTe-
buli Statebis kanonebi (kongresis mier ratificirebul saerTaSoriso SeTanxme-
bebTan erTad) warmoadgenen qveynis uzenaes kanonebs. es principi exeba federalu-
ri kanonis uzenaesobas wevr-Statis kanonTan SedarebiT da ara urTierTobas kon-
stituciasa da sxva samarTlebriv normebs Soris. Tumca, damfuZnebeli mamebi eTan-
konstituciis samarTlebrivi buneba 49

inglisSi konstitucionalizmis principebis uzrunvelmyofi ka-


nonebi, Tu es principebi saerTod Seitanes kanonSi, nebismier
dros SeiZleba Seswordes sxva kanonebiT. sxvagvari politikuri
kulturis pirobebSi aseTi ram SeuZlebels gaxdida konstitu-
cionalizmis arsebobas. amitom konstituciis, rogorc samarTleb-
rivi normis, uzenaesoba iuridiuli, teqnikuri saSualebebiT unda
iyos garantirebuli.

1.8.2. konstituciis Sesworeba

rogor wminda teqnikur sakiTxadac unda gveCvenebodes konstitu-


ciis Sesworeba, es aris TviT dokumentis da konstitucionalizmis
arsebiTi elementi. amis naTeli dadasturebaa ungreTis konstitu-
cionalizmis mimdinare da faruli krizisi. Tu konstituciis Ses-
woreba iseve SeiZleba, rogorc nebismieri sxva kanonisa, rogorc
es ungreTSia SesaZlebeli (zekvalificiuri umravlesobiT), maSin
samarTlebriv sistemaSi konstituciis uzenaesobis veraviTari ga-
rantia ver iarsebebs. Sesworebis mkacri procedurebis gareSe kon-
stitucia SeiZleba nebismier dros aRmoCndes SemTxveviTobis
msxverpli, Tu misi nebismieri debuleba xels SeuSlis mimdinare
sakanonmdeblo improvizacias an gabatonebul sakanonmdeblo inte-
ress. aseT SemTxvevaSi TviTSezRudvac gaqreboda, maSin roca misi
garantireba konstituciis amocanaa. advilad Sesworebadi konsti-
tuciis pirobebSi yvela misi garantia Sewyvetda arsebobas. aseve
Sewydeboda pirdapiri kavSiri xalxis suverenitetTan, romelic ase
mniSvnelovania konstituciis Seqmnisas. Tu konstituciis Sinaarsi
savaWro garigebebis sagani gaxda, mTeli politikuri sistemis le-
gitimacias safrTxe Seeqmneba.42

xmebodnen imas, rom konstitucia yvela sxva kanonze maRla dgas. swored es prin-
cipi ganaxorciela aSS-is uzenaesma sasamarTlom.
42
teqnikuri TvalsazrisiT, swored esaa ungreTis unikalurad orazrovani
konstituciis mTavari problema. garda misi debulebebis "moqnilobisa", am sakiT-
xTan dakavSirebuli Teoriuli problema isaa, rom ar arsebobs TviT Sesworebis
Sesaxeb normis damcveli mkacri wesi; Sesworebis Sesaxeb normas ar gaaCnia Tavis-
Tavad savaldebulo (self-binding) Zala (konstituciis Sesworebis Sesaxeb norma
kidev ufro mkacri unda iyos, vidre TviT Sesworebis procedura). amitom, advili
50 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

es, ra Tqma unda, ar niSnavs, rom konstituciebi ucvleli da


gaqvavebulia. Tomas jefersoni kategoriulad amtkicebda, rom
konstituciis demokratiuli gaZlierebis niSniT yovel Taobas
unda mieces saSualeba cvlileba Seitanos masSi, radgan memkvid-
reobiT miRebuli es teqsti maTi monawileobiT ar Seqmnila, xo-
lo winamorbed Taobebs ar hqondaT ufleba ganesazRvraT, rogor
unda icxovron momavalma Taobebma. aSkaraa, rom jefersonis ideeb-
ma ver gaimarjva: SeerTebuli Statebis konstitucia erT-erTi
yvelaze stabiluri teqstia samarTlis istoriaSi. axali Taobebi
ubralod Seezrdebian cxovrebis am neitralur wesrigs, romelsac
cxovrebis cvlilebebTan Segueba sasamarTlo da administraciuli
praqtikis wyalobiT (kongresis dasturiT) SeuZlia teqstSi Ses-
worebis Setanis gareSe.

1787 wlidan dRemde aSS-is konstitucia mxolod 17-jer Seswor-


da. kidev ufro aRsaniSnavia faqti, rom Tavdapirveli teqsti, garda
senatisa da saprezidento arCevnebis Sesaxeb debulebebisa, ar Sec-
vlila, mxolod ubralod Sesworda masSi damatebebis Setanis xar-
jze (ra Tqma unda, damatebam SeiZleba masStaburi cvlileba gamoiw-
vios, magaliTad, qalebisaTvis saarCevno uflebis miniWebam). meore
mxriv, bolo ormociode wlis ganmavlobaSi germaniis ZiriTadma ka-
nonma ramdenime mniSvnelovani cvlileba ganicada da mis teqstSi,
sul cota, asoci punqti gadakeTda. avstriis konstituciaSi bolo
samocdaaTi wlis ganmavlobaSi Sesworebebi da damatebebi gasaocari
raodenobis, eqvsasi konstituciuri kanoniT iqna Setanili.

Tu arsebobs sayovelTao socialuri da politikuri konsensusi,


konstituciis Sesworebis teqnikuri mxare ar warmoadgens realur
dabrkolebas. magram ueWvelia, rom Sesworebebis didi raodenoba

SesamCnevia, rom SemTxveviT warmoqmnil politikur koalicias SeuZlia advilad


Seasworos konstitucia ise, rogorc TviTon CaTvlis saWirod. axali demokra-
tiis pirveli rva wlis ganmavlobaSi amis mkafio magaliTebs wavawydiT. 1989
wlidan 1994 wlamde konstitucis, sul cota, aTi procenti Seicvala an damate-
bebiT daitvirTa; Sesworebebis gareSe arc erTi weli ar gasula (1993-is garda).
xanmokle moratoriumis Semdeg, 1997 wels miiRes Sesworebebis axali wyeba. yve-
la am SemTxvevaSi, gamonaklisebis gareSe, Sesworebebi dakavSirebuli iyo im axali
kanonebis miRebasTan, romlebic ewinaaRmdegeboda mimdinare konstitucias an ubra-
lod pirad interesebs emsaxureboda.
konstituciis samarTlebrivi buneba 51

Sesworebis proceduris sisustis niSania. mTlianad germaniis kon-


stitucis Sesworeba advilad SeiZleba, Tumca masSi aris ramdenime,
adamianis ZiriTadi uflebebis da federaluri mxareebis uflebebis
ganmsazRvreli debuleba, romelTa Sesworebac TiTqmis SeuZlebe-
lia. am gamonaklis SemTxvevaSi konstituciis Sesworebas mxolod
ori mesamedis umravlesoba sWirdeba orive palataSi. es, erTi Se-
xedviT, ar aris ungreTis konstituciiT dadgenili Sesworebis
proceduraze bevrad ufro mkacri wesi, magram germaniaSi konsti-
tucis SesworebisaTvis aseve saWiroa federaluri mxareebis (maTi
mTavrobebis) umravlesobis Tanxmobac.

maSinac ki, rodesac Sesworebis uflebamosileba mxolod parla-


ments aqvs, mainc SeiZleba Sesworebis proceduris garTuleba. nor-
vegiul da holandiur sistemebSi, roca Sesworebis winadadeba mo-
wonebulia, maSinve xdeba sakanonmdeblo organos daTxovna da mxo-
lod axlad arCeul parlaments aqvs mowonebuli Sesworebis dam-
tkicebis ufleba. es wesi arCevnebs kvazireferendumis msgavs pro-
cedurad aqcevs. cxadia, rom politikosebi da parlamentarebi sa-
kuTari uflebamosilebis vadis SuaSi ar gariskaven mandatebis da-
kargvas antikonstituciuri kanonis gamo, rac ginda Zvirfasi iyos
es kanoni maTTvis.

referendumi, erTi SexedviT, ufro "demokratiuli" proceduraa,


vidre norvegiuli da holandiuri praqtika, radgan sinamdvileSi,
umetes SemTxvevaSi, igi ufro aadvilebs konstituciis Sesworebas.
referendumis meTodi gamoiyeneba amerikis kontinentis ramdenime sa-
xelmwifoSi, SveicariaSi, avstraliaSi, safrangeTSi da yvelgan, sa-
dac (safrangeTis) mexuTe respublikis konstitucia models war-
moadgens (magaliTad, ruseTis axlandeli konstitucia). magram fran-
gebic ki frTxilad ekidebian referendumebs. safrangeTis kanonmdeb-
lobis Tanaxmad, konstituciis Sesworebis iniciirebisaTvis saWiroa
orive palatis mier erTxmad miRebuli gadawyvetileba, xolo refe-
rendumis Tavidan acileba SesaZlebelia, Tu orive palata erTobli-
vad, "kongresis" saxiT moqmedebs prezidentis rekomendaciiT. aseT
SemTxvevaSi konstituciis SesworebisaTvis sakmarisia "kongresis"
xmaTa sami mexuTedi. amiT safrangeTis konstitucia msoflios erT-
erT yvelaze ufro advilad Sesworebad konstituciad aris qceuli
52 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

im SemTxvevaSi, rodesac saprezidento arCevnebs saparlamento umrav-


lesobis kandidati igebs (rogorc es 1995 wels moxda).

Sveicariis konstituciis Sesworebis iniciireba sazogadoebasac


SeuZlia (risTvisac saWiroa aranakleb asi aTasi xelmoweris Seg-
roveba Tvramet TveSi). Sveicariis federalurma sakanonmdeblo or-
ganom asze metjer wamoayena konstituciis Sesworebis iniciativa
bolo asocdaaTi wlis ganmavlobaSi da am SemTxvevebis daaxloebiT
70 procenti Sesworebis SetaniT damTavrda. amis sapirispirod, sa-
zogadoebis mier wamoyenebuli iniciativebi mxolod rvajer gan-
xorcielda warmatebiT bolo asi wlis ganmavlobaSi, rac imis ma-
niSnebelia, rom am formiT konstituciis Sesworeba realurad per-
speqtiuli ar aris.

bevr federaciul saxelmwifoSi SesworebisTvis saWiroa referen-


dumis dadebiTi Sedegi wevr-saxelmwifoTa umravlesobaSi. konstitu-
ciis Sesworebis rekomendaciis miReba SeuZlia aSS-is kongress (xmaTa
ori mesamediT orive palataSi) an wevr-Statebis or mesameds _ aseTi
rekomendaciis SesamuSaveblad asambleis mowveviT. amis Semdeg winada-
deba unda moiwonon Statis sakanonmdeblo organoebma an specialurad
am mizniT Sekrebilma konventebma wevr-Statebis sam meoTxedSi (am
SemTxvevaSi moqmedebs wevri-Statebis samarTlebrivi normebi). amrigad,
ar aris gasakviri, rom 1787-88 wlebSi, winaswar dagegmili pirveli
aTi Sesworebis (uflebaTa deklaracia) gamoklebiT, sxva Sesworeba
praqtikulad ar yofila; xolo samoqalaqo omis Semdeg Setanili
Sesworebebis gamoklebiT (romlebic maSin ganxorcielda, roca Tanas-
worobis mowinaaRmdegeebs ar hyavdaT politikuri warmomadgenloba),
dRemde Setanili sxva Sesworebebi mTavrobis teqnikur mowyobas exe-
boda. kidev erTi gamonaklisia alkoholis akrZalvis Sesaxeb Seswore-
ba, romelic "zneobriv" safuZvelze miiRes.

advilad miRebuli Sesworebebi konstituciis prestiJis dakar-


gvas iwvevs. ase rom, mxolod mizanSewoniloba ar aris erTaderTi
sabuTi imisaTvis, rom adamianis ZiriTadi uflebebis struqturireba
moxdes ise, rom maTi Sesworeba praqtikulad SeuZlebeli iyos (im
azriT mainc, rom SeuZlebeli iyos maTi Sekveca). aseTia germaniis
ZiriTadi kanonis midgoma federaluri sakonstitucio sasamarTlos
interpretaciiT. Sesworebis referendumis meSveobiT Setanis meTod-
konstituciis samarTlebrivi buneba 53

Tan SedarebiT, ufro met usafrTxoebas uzrunvelyofs holandiuri


meTodi, romelic parlamentis savaldebulo daTxovnas iTvaliswi-
nebs. Sesworebis referendumis gziT Setana SesaZloa mainc Sesaferi-
si iyos iseT sakiTxebSi, rogoricaa erovnuli suvereniteti da xe-
lisuflebis struqtura. aris iseTi konkretuli sakiTxebic, ro-
melTa mimarTac SesaZloa mizanSewonili iyos ufro martivi da ad-
vili meTodebi. magaliTad, ruseTis 1993 wlis konstitucia cnobs
Sesworebis Setanis sxvadasxva proceduras da met dacvas iTvalis-
winebs adamianis ZiriTadi uflebebis sakiTxSi. gamartivebuli da
gaadvilebuli procedurebis amoqmedeba ara marto nebadarTuli, ara-
med sasurvelic SeiZleba iyos maSin, roca konstituciis Sesworeba
exeba ekonomikuri kanonmdeblobis sakiTxebze suverenitetis gadace-
mas saerTaSoriso organizaciisaTvis da momdevno Sesworebebs, rom-
lebic organizaciis wevrobidan gamomdinareobs. aseTi piroba aris
mkafio, winaswari sakonstitucio dadastureba, romelic miuTiTebs
mocemul organizaciasTan mierTebas da iTvaliswinebs nebismieri kon-
kretuli winadadebis winaswar sakonstitucio ganxilvas. amgvari me-
qanizmi aucilebelia evropis kavSirSi gawevrianebisaTvis. am kavSir-
Tan SeerTebis saratifikacio procedurebi konkretuli saxelmwifos
konstituciaSi unda ganisazRvros.

1.8.3. savaldebulo xasiaTi da pirdapiri moqmedebis Zala

ZiriTadi kanonis xasiaTi _ Taviseburi uzenaesoba _ jer kidev ar


aris sakmarisi imis gasarkvevad, visTvis unda iyos konstitucia sa-
valdebulo. mxolod sakanonmdeblo organos exeba igi Tu yvela
saxelmwifo organos? misi savaldebulo Zalidan gamomdinare, SeiZ-
leba Tu ara konstituciis debulebebis gamoyeneba yvela sasamar-
Tlos winaSe? ramdenad aqvs konstituciis debulebebs pirdapiri
moqmedebis iuridiuli Zala?

socialisturi Teoria konstitucias programul dokumentad


miiCnevda. konstitucia iyo programa da sakanonmdeblo gzamkvlevi,
rac gulisxmobda, rom ar SeiZleboda konstituciis pirdapir ga-
moyeneba sasamarTloSi.
54 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

samarTlis uzenaesobaze dafuZnebul Tanamedrove saxelmwifoebSi


konstitucia, rogorc qveynis uzenaesi kanoni, savaldebuloa misi
miRebis an ratifikaciis gansakuTrebuli formis gamo. adamianebi,
romlebic pasuxs ageben konstituciis SeqmnisaTvis an ratifikaciis
Semdgomi procedurebisaTvis, konstitucias aqceven xalxis nebis
yvelaze ufro sayovelTao gamoxatulebad, yvelaze maRali rangis
erovnul iuridiul normad. magram es saxalxo-sazogadoebrivi
aRiareba, Tanxmoba aRiaro konstitucia da daemorCilo mas, uprob-
lemo rodia. jefersonis mosazrebis sapirispirod, konstituciis
gamoyeneba droTa ganmavlobaSi ufro ganamtkicebs mas. maSinac ki,
roca ar xdeba Zveli konstituciis saxalxo revizia, konstitu-
cias sWirdeba mimdinare gamoyeneba da praqtika (sasamarTlo gadaw-
yvetilebebi), raTa simtkice da Tanamedrove Sinaarsi SeiZinos.

samarTlis uzenaesobaze dafuZnebuli saxelmwifo aRiarebs Tavi-


si konstituciis savaldebulo normatiul Zalas, magram, samar-
Tlebrivi sistemisa da sasamarTlos funqciebis Sesaxeb arsebuli
gansxvavebuli mosazrebebis gamo, konstituciis normatiul mxares
sul sxvadasxva Sinaarss miaweren xolme. qveynebSi, romlebSic sa-
samarTlo kontroli miRebuli praqtikaa, konstituciis amoqmedeba
zogadad imas niSnavs, rom sasamarTloSi mocemuli saqmis ganxilvi-
sas SeiZleba Semowmdes Seesabameba Tu ara konstituciur debule-
bebs am saqmeSi gamosayenebeli kanoni. metic, Tu saqmeze ar arse-
bobs sxva konkretuli da Sesaferisi samarTlebrivi normebi, xolo
konstitucias pirdapiri moqmedebis Zala aqvs, maSin konstituciis
Sesabamisi debulebebi gamoyenebuli iqneba rogorc sasamarTlos ga-
dawyvetilebis safuZveli.43 ufro konservatiuli mosazrebis Tanax-
mad, pirdapiri moqmedebis Zala mxolod specialurad Camoyalibe-
bul konstituciur debulebebs unda hqondes:

konstitucia, upirveles yovlisa, fuZemdebluri kanonis deklaraciaa.


misi debulebebi, Cveulebriv, an mxolod miTiTebebia, romlebic kanon-
mdeblebs avalebs kanonebi miiRon konstituciis Semqmnelebis mier
dasaxuli miznebis Sesasruleblad, anda ubralod SezRudvebi saka-
nonmdeblo organos kompetenciaze kanonebis miRebis sakiTxSi; Tumca

43
Tu samarTlebrivi normis pirdapir gamoyeneba SeiZleba, maSin anglosaqsuri
terminologiiT mas TavisTavad ganxorcielebadi norma (self-executing rule) ewodeba.
evropis kavSirSi aseT normas pirdapiri moqmedebis efeqts (direct effect) uwodeben.
konstituciis samarTlebrivi buneba 55

imaT, vinc konstitucias iRebs da amtkicebs, SeuZliaT misi romelime


debuleba uSualod ganxorcielebadi gaxadon.44

es mosazreba SesaZloa swori iyos, magram klasikuri konstitu-


ciuri debulebebis umravlesoba an mkafiod axdens uflebis dekla-
rirebas, an adgens uflebamosilebas, da am SemTxvevaSi isini Seica-
ven sruliad gansazRvrul valdebulebebsac. rac Seexeba konstitu-
ciur akrZalvebs, maTi interpretaciac SedarebiT advili saqmea.
konstituciuri akrZalvis samarTlebrivi Sedegi pirdapiria, rac
niSnavs, rom gankarguleba, miRebuli konstituciuri danawesis sa-
winaaRmdegod, unda iyos ugulebelyofili im pirobiT, rom moce-
mul konstituciur wyobaSi arsebobs sasamarTlo kontroli. gan-
sxvavebuli viTareba iqmneba, rodesac qveynis konstituciaSi CamoT-
vlilia xelisuflebis zogadi amocanebi. konstituciis amgvari Ta-
vebi mxolod fsalmuniviT wasakiTxad Tu SeiZleba gamoviyenoT,
radgan, gabatonebuli azris Tanaxmad, arc erT sasamarTlos, Tun-
dac srulyofili sasamarTlo kontrolis mqone qveyanaSi, gansakuT-
rebuli SemTxvevebis garda, ar SeuZlia aiZulos saxelmwifo kon-
stituciis debulebebis Sesabamisad Seasrulos saxelmwifos mizne-
bi da amocanebi. am erTi SexedviT wminda teqnikur problemas fra-
zeologiis sakiTxSi SeuZlia seriozulad Selaxos konstituciis
da sasamarTlos avtoriteti.

magaliTisTvis ganvixiloT pensilvaniis Statis konstituciis


27-e Tavis I muxli:

xalxs aqvs sufTa haeris ufleba, sufTa wylis ufleba da bunebri-


vi landSaftis, istoriuli da esTetikuri Rirebulebebis dacvis
ufleba. pensilvaniis sajaro bunebrivi resursebi Seadgens mTeli
xalxis, maT Soris momavali Taobebis saerTo sakuTrebas. Tanamegob-
robam [the Commonwealth, e. i. pensilvaniis Statma], rogorc am
resursebis kuratorma, unda daicvas da SeinarCunos isini mTeli
xalxis sakeTildReod.45

44
O'Neill v. White, 22 A. 2d 25 (Pa. 1941).
45
pensilvaniis Statis konstituciis 27-e Tavi referendumis gziT miiRes.
56 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

ra samarTlebrivi Zala aqvs aseT normas? SeuZlia ki pensilva-


niis sasamarTlos uSualod gamoiyenos igi konkretuli gadawyveti-
lebis misaRebad? Tu ar arsebobs kanoni istoriuli Zeglebis dac-
vis Sesaxeb, SeuZlia Tu ara sasamarTlos konstituciis safuZvel-
ze ganacxados, rom sakanonmdeblo organos braliT moxda daudev-
roba? SeuZlia sasamarTlos aiZulos sakanondeblo organo da Se-
sabamisi kanoni miaRebinos? sakonstitucio sasamarTloebs aqvT ase-
Ti uflebamosileba, magram Cveulebriv sasamarTlos _ ara. sasamar-
Tlos Tundac rom hqondes aseTi uflebamosileba, ris gakeTebas
SeZlebda am SemTxvevaSi sakonstitucio an nebismieri sxva, sasamar-
Tlo kontrolis uflebis mqone sasamarTlo? sasamarTlos SeuZ-
lia daadginos daudevroba, magram kanons TviTon ver miiRebs.46 da
rac ufro mniSvnelovania, Tu sasamarTlo metismetad xSirad isar-
geblebs am SesaZleblobiT, igi dakargavs avtoritets.

pensilvaniis erTma pirveli instanciis sasamarTlom zemoaRniS-


nuli konstituciuri muxlis safuZvelze iuridiuli Zalis mqoned
gamoacxada samSeneblo nebarTva, radgan nafic msajulTa azriT, ne-
barTva ar arRvevda moqalaqeTa konstituciur uflebas istoriuli
Zeglebis saxelmwifoebrivi dacvis Sesaxeb. umaRlesi instanciis sa-
samarTlom daadgina, rom, raki ar arsebobda konkretuli kanoni
istoriuli Zeglebis dacvis Sesaxeb, Sesafardebelic mocemul Sem-
TxvevaSi araferi yofila. pensilvaniis uzenaes sasamarTlos SeeZ-
lo daedgina, rom igi konstituciis muxlis gamoyenebiT TviTon
adgens, xelyofs Tu ara daproeqtebuli Senoba istoriuli Zeglis
ansambls da iers. magram sasamarTlom uari Tqva am SesaZleblobaze
im motiviT, rom, Tu sasamarTlo aRiarebs konstituciis pirdapir
moqmedebas, maSin aRmasrulebeli xelisufleba aRniSnul sakiTxebze
gankargulebas gamoitans yovelgvari Semdgomi miTiTebis gareSe.47

46
Sveicariis samoqalaqo kodeqsis Tanaxmad, samarTlebrivi normis ararsebobis
SemTxvevaSi mosamarTles SeuZlia kanonmdeblis roli Seasrulos. safrangeTis ka-
nonmdebloba kategoriulad ukrZalavs mosamarTles uari Tqvas saqmis gansjaze
Sesabamisi samarTlebrivi normis ararsebobis motiviT.
47
Commonwealth v. National Gettysburg Battlefield Tower, Inc. 302 A. 2d 886 (Pa.
Commw.) Aff'd 311 A. 2d 588 (Pa. 1973).
SeerTebul StatebSi federalur doneze, rogorc wesi, ar xdeba imis dadgena,
rom sakanonmdeblo organo valdebulia rame konkretul sakiTxze kanoni miiRos,
radgan, konstituciis teqstis Sesabamisad, Statebs ara aqvT pozitiuri valdebu-
leba xeli Seuwyon samarTalSemoqmedebas an msgavsi amocanebis Sesrulebas.
konstituciis samarTlebrivi buneba 57

amgvarad, saxelmwifo amocanebis konstituciuri gansazRvra spe-


cifikurad daZabul viTarebas qmnis, radgan amiT Cndeba konstitu-
ciuri valdebulebebi, romelTa iZulebiTi aRsrulebac sasamar-
Tloebs ar SeuZliaT. Tu sasamarTlo Tavis Tavze aiRebs imis gadaw-
yvetas, ra moqmedeba unda ganaxorcielos mTavrobam sakuTari kon-
stituciuri mandatis pirobebis Sesasruleblad, maSin sasamarTlo
iqneba sakanonmdeblo an aRmasrulebeli xelisuflebis uflebamosi-
lebaTa uzurpatori – rogorc is amerikeli mosamarTle, romelmac
erTi skolisaTvis saxelmwifo dafinanseba daadgina, raTa am skola-
Si moswavle Raribi bavSvebisaTvis uzrunvelyofili yofiliyo kon-
kurentunariani ganaTleba da maT ganaTlebis iseTive saSualebebi
hqonodaT, rogorc ufro mdidar raionebSi mcxovreb moswavleebs.
Tu sasamarTlo ver moaxerxebs saqmeze gadawyvetilebis gamotanas,
magram gamoacxadebs da daavalebs, rom konstitucia konkretulad
unda ganaxorcielos sakanonmdeblo organom, maSin sasamarTlo faq-
tobrivad brals sdebs sakanonmdeblo organos, magram, albaT, uSede-
god. miuxedavad imisa, rom mosamarTleebi yuradRebas uTmoben kon-
stituciis principebs, realuri saqmeebis ganxilvisas isini ar axde-
nen konstituciis debulebebis iZulebiT ganxorcielebas da ar mia-
kuTvneben kompensaciebs imaT, visac konstituciaSi Cawerili dapire-
bebis imedi aqvs. es mTeli samarTlebrivi sistemis, maT Soris sasa-
marTlos, avtoritetis dakargvas niSnavs.48

konstituciis ganxorcieleba TiTqos ufro advili xdeba maSin,


rodesac konstitucia miuTiTebs, rom saWiroa mocemuli sakiTxis
Semdgomi samarTlebrivi regulireba (magaliTad, "am sakiTxs moa-
wesrigebs kanoni" an "detalebi ganisazRvreba kanoniT"). aseTi nor-
ma, cxadia, ufro mets ambobs, vidre iseTi zogadi formula, rogo-
ricaa "ungreTis respublika pativs scems ojaxis instituts". mag-
ram, rogorc es ungreTis konstituciis SemTxvevaSi xdeba, delegi-
rebis am xerxma SeiZleba sapirispiro Sedegebi moitanos. konsti-
48
am uxerxulobas garkveulad amsubuqebs SemTxvevebi, rodesac sasamarTlos
SeuZlia saxelmwifos daakisros kompensaciis gadaxda zaralisaTvis, romelic sa-
kanonmdeblo organos daudevrobiT iqna miyenebuli, rogorc es amerikis SeerTe-
bul StatebSia SesaZlebeli. 1991 wlis precedentis (frankoviCis saqmis) Semdeg,
Tu evropis kavSiris wevri-saxelmwifo ar gadaitans kavSiris normas sakuTar sa-
marTlebriv sistemaSi, maSin igi pasuxismgebeli iqneba nebismieri SesaZlo indivi-
dualuri zaralisaTvis [Francovich v. Italy (1991) ECR].
58 konstitucia, rogorc SiSis da aRiarebis Sedegi

tucia bevr SemTxvevaSi, TiTqosda ramdenime ZiriTadi uflebis da-


sacavad – sxva SemTxvevebSi ki TiTqos imisaTvis, rom gamoiricxos
sakanondeblo uflebamosilebis delegireba da ganmtkicdes parla-
mentarizmi – iyenebs frazas "(am sakiTxs) gansazRvravs kanoni". ma-
galiTad, ungreTis konstituciis muxli 57(5) ambobs: "kanonis Se-
sabamisad, yvelas SeuZlia moiTxovos samarTlebrivi kompensacia...".
aq rom ar yofiliyo miTiTeba kanonisa, maSin konstituciis am de-
bulebas pirdapiri moqmedebis Zala eqneboda da ganmarteba mxolod
imas dasWirdeboda, rogor unda SeirCes kompetenturi ganmxilveli
organo. magram aq, saTanado "nebadamrTveli" kanonis ararsebobis
SemTxvevaSi, saCivris Setanis araviTari saSualeba ar arsebobs.
saukeTeso SemTxvevaSi, sakonstitucio sasamarTlos SeuZlia ga-
moacxados, rom parlamentma dauSva sakanonmdeblo xarvezi (rac an
iqneba mxedvelobaSi miRebuli, an ara).

paradoqsia, rom zemoaRniSnuli frazeologia Cveulebriv ver as-


rulebs uflebis iZulebiT ganxorcielebis amocanas da, piriqiT,
saSualebas aZlevs sakanondeblo organos gaaufasuros konstitu-
cia (aseTi boroti Canafiqris uaryofa Znelia, roca bevr konsti-
tuciaSi vxedavT "kanoniT ganisazRvreba" frazas TavSesafris miRe-
bis uflebasTan dakavSirebiT). rodesac adamianis ZiriTadi uflebis
an fundamenturi institutis samarTlebrivi regulirebis neba eZ-
leva kanons, maSin aRmasrulebel xelisuflebas erTmeva pirdapiri
regulirebis saSualeba. amiT marTlac ikveceba aRmasrulebeli xe-
lisuflebis gardauvali, uflebis SemzRudveli miswrafebebi. mag-
ram es siamovneba msxverpls moiTxovs: ra moxdeba, Tu sakanonmdeb-
lo organo ver miiRebs saWiro kanonebs? zogjer sakanonmdeblo
organo politikurad aris dauZlurebuli. bevr SemTxvevaSi, dama-
tebiTi garantiebisaTvis, garkveuli kanonebis miRebisTvis xmaTa
ori mesamedis umravlesobaa dawesebuli. Tu daJinebiT ar vamtki-
cebT, rom saxelmwifos gareSe Tavisuflebac ar iqneboda, maSin
aRar dagvWirdeboda konstituciis frazebis iseTi interpretacia,
romelic gvaiZulebs vifiqroT, rom yoveli TavisuflebisaTvis
calke kanonis daweraa saWiro, radgan amgvari yavarjnis gareSe Ta-
visufleba koWlobiT ivlida.

magaliTad, ungreTis konstitucia acxadebs: "masobrivi informa-


ciis saSualebebze monopoliis aRkveTis Sesaxeb kanonis misaRebad
konstituciis samarTlebrivi buneba 59

saWiroa sxdomaze damswre parlamentarebis xmaTa ori mesamedis um-


ravlesoba". ungreTis sakonstitucio sasamarTlom, romelic zemoaR-
niSnuli akviatebuli ideis msxverplia (TiTqos konstituciurad
dadgenil Tavisuflebebs sakanonmdeblo gaformeba sWirdeba), daadgi-
na, rom aseTi kanoni aucileblad unda yofiliyo miRebuli, Torem sxvagva-
rad monopolia mudmivad iarsebebda. es logikurad gamomdinareobda
im faqtidan, rom mTavrobas arasodes gaunZrevia xeli, rom es mdgo-
mareoba sakuTari iniciativiT gamoesworebina (saxeldobr, mTavrobam
ar gaanawila sixSireebi komerciuli mauwyeblobisaTvis); amasTan,
"arapirdapiri moqmedebis" logikis mixedviT, mTavrobis umoqmedoba
Cveulebriv sasamarTloSi ver gasaCivrdeboda. meore mxriv, licen-
ziis gareSe mauwyebloba ukanonod iTvleboda.49 Teoriulad, masob-
rivi informaciis saSualebebis monopolia martivad Sewyvetda arse-
bobas mTavrobis ubralo gancxadebisa da sixSireebze auqcionis ga-
marTvis Sedegad. ra Tqma unda, Tu yvela Tavisuflebas saxelmwifo-
sagan, misi wamaxalisebeli da dacviTi moqmedebebisgan moveliT, maSin
amis Sedegi, saTanado sakanonmdeblo aqtis ararsebobis SemTxvevaSi,
antikonstituciuri viTarebis ganmtkiceba iqneba. ukeTesi iqneboda,
rom mTavrobas sakuTari nebiT (da konkretuli gadawyvetilebebis
miRebisagan kvlav Tavis SekavebiT) daeSva kerZo samauwyeblo saSua-
lebebi. ufro martivi gadawyveta iqneboda konstitucias rom aekrZa-
la masobrivi informaciis saSualebebis monopolia. aq an saerTod
ar arsebobs sakanonmdeblo amocana da yvelas SeuZlia mauwyebloba
(rogorc rumineTSi 1989 wlis revoluciis Semdeg) manam, sanam pro-
cesis monawileebi SeTanxmebis miRwevas moaxerxeben, anda, qaosis
dasrulebisaken mowodebebis zemoqmedebis pirobebSi, sakanonmdeblo
organo ikadrebs da amoqmeddeba, miuxedavad imisa, konstituciiT
ekisreba mas es valdebuleba Tu ara. sakanonmdeblo organos Sinagani
motivebi politikuria, konstituciuri ki mxolod misi SezRudvis
meqanizmebia.

49
analogiuri faqtobrivi viTareba gaxda imis mizezi, rom evropis adamianis
uflebaTa sasamarTlom msjavri dasdo avstrias saqmeSi Informationsverein Lentia
and others v. Austria [ser. A 276 (1993)].
Tavi meore

demokratiis moTviniereba
amJamad yvelaze did safrTxes
kanonmdebelTa tirania warmoadgens.
Tomas jefersoni

2.1. xalxis wyalwyala suvereniteti da susti


demokratia
konstituciebis amocana saxelisuflebo Zalauflebis SezRudvaa.
Tanamedrove saxelmwifos evoluciis dasawyisSi saxelisuflebo Za-
laufleba iseT Zalad iTvleboda, romlis verc SezRudva da verc
misTvis winaaRmdegobis gaweva ver moxdeboda. bodenis Tanaxmad,
qveynis xelisufals aravin da araferi zRudavs. saxelmwifosa da
mmarTveli xelisuflis erTmaneTisagan gancalkevebis pirveli cde-
bis dros saxelmwifom "memkvidreobiT miiRo" aseTi xelisuflis
SeuzRudavi da uzenaesi Zalaufleba. saxelmwifos suvereniteti
niSnavs, rom teritoriuli saxelmwifos Zalaufleba eqskluziurad
dominirebs da vrceldeba mis sazRvrebs SigniT mcxovreb adamianeb-
ze. sxva saxelmwifos an gareSe Zalebs ar SeuZliaT Caerion moce-
muli saxelmwifos qveSevrdomTa cxovrebaSi an mocemul terito-
riasTan dakavSirebuli gadawyvetilebebis miRebaSi.

demokratiis principebis mixedviT, xelisufleba marTva-gamgeobas


mxolod marTulTa TanxmobiT unda axorcielebdes. am Tanxmobis
yvelaze srulyofili formaa, rodesac moqalaqeebi TviTon axor-
cieleben TviTmmarTvelobas da emorCilebian maTive Seqmnil kano-
nebs. "TviTmmarTvelobam" SeiZleba warmomadgenlobiTi an uSualo
demokratiis forma miiRos. xalxisaTvis arsebuli demokratiuli
xelisufleba realizebulia xalxis mier xalxis survilebis gamom-
xatveli kanonebis TanxlebiT.

rusom monarqis suverenitetis idea Seatriala da igi xalxis


suverenitetis idead Camoayaliba. es mSvenieri Tvalsazrisia, Tu
igi niSnavs, rom xalxis marTva aravis SeuZlia da moqalaqeebma
62 demokratiis moTviniereba

mxolod TviTon SeiZleba marTon sakuTari Tavi. magram xalxis su-


vereniteti zedmetad msuye lukma iyo; amxela ZalauflebisaTvis
Tavis garTmeva mxolod maSin iqneba SesaZlebeli, Tu igi nawilebad
daiyofa. magram totaluri ZalauflebiT moxiblul rusos ar sur-
da yuradReba mieqcia xelisuflebis danawilebis mniSvnelobisaTvis.

saxalxo suverenitetisaken Semobrunebamde saxelmwifos an mo-


narqis xelisufleba gamomdinareobda im Tavdapirveli xelisufle-
bidan, romelic ers an xalxs hqonda sakuTar Tavze ise, rom mmar-
Tvel xelisufals xalxis marTva TviTon xalxis mier xelSekru-
lebiT hqonda davalebuli. lokis mixedviT, es xelSekruleba ar
niSnavs sakuTar uflebebze srulad uaris Tqmas. xalxi, sul cota,
imden xelisuflebas mainc inarCunebs, romelic saSualebas miscems
mas ukan daibrunos sxvisTvis gadacemuli uflebebi, Tu xelisuf-
leba ver gaamarTlebs miniWebul ndobas da daarRvevs Tavdapirvel
xelSekrulebas. ruso erTi nabijiT ufro win wavida. misi azriT,
SeuZlebelia xalxma sakuTari Tavisufleba sazogadoebrivi xelSek-
rulebis gamo dakargos. moqalaqeebi maSinac agrZeleben sakuTari
uflebebis ganxorcielebas, roca saxelmwifod arian organizebuli.

am momentSi, nawilobriv imis gamo, rom xalxis nebis pirdapiri


gamoxatva gadaulaxav teqnikur dabrkolebebs gamoiwvevda qalaq-sa-
xelmwifoze ufro did teritoriaze, rusos msjelobam ucnauri
mimarTuleba miiRo. saxelmwifoebrivad organizebul sazogadoebaSi
Tavdapirveli Tavisufleba, romelic xasiaTdeba rogorc bunebrivi
mdgomareoba, kargavs mniSvnelobas, radgan mas Semdeg, rac politi-
kuri sazogadoeba damyardeba, Tavis srul ganviTarebas poulobs
individis moraluri arseba da, Sesabamisad, samoqalaqo sazogadoe-
baSi, sayovelTao nebis gamomxatveli iqneba Tavad sazogadoeba.
mcdari iqneboda gveTqva, rom xalxis nebas gamoxatavs umravleso-
bis neba, Tumca bevr konstituciaSi miTiTebulia, rom yovelgvari
xelisuflebis wyaro aris xalxi.

amis Semdeg rusom "saerTo nebis" mistikuri interpretacia ga-


moacxada kanonis wyarod da erTmaneTTan daakavSira saxalxo war-
momadgenloba da sakanonmdeblo funqcia, riTac safuZveli Cauyara
Tavis mcdar Teorias xalxis nebis gamomxatveli kanonmdeblobis
uzenaesobis Sesaxeb. rusos moZRvrebis Tanaxmad, romlis ideebis
xalxis wyalwyala suvereniteti da susti demokratia 63

interpretacia sxvadasxvagvarad SeiZleba, kanonSi unda iyos gamo-


xatuli sayovelTao neba. umciresobam ubralod ver SeZlo saerTo
nebis aRiareba, umciresobis wevri moqalaqe ki madlieri unda iyos,
roca mas Tavs axveven umravlesobis nebas, radgan aseT dros mas
aTavisufleben Tavisive Secdomebisagan.1

is, rom moqalaqisaTvis SeiZleba misi ZiriTadi uflebebic ki


waerTmiaT zemoxsenebuli "Secdomis" gamo, rusos ar awuxebda. meo-
re mxriv, benjamin konstanma ganacxada, rom safrangeTis revolu-
ciis miznebis – ganmanaTlebelTa programis – ganxorcieleba swo-
red xalxis nebis Sesaxeb rusos ideebma CaSala. igi miiCnevda, rom
rusos TiTqmis ar ainteresebda, rogor unda gamoxatuliyo saerTo
neba. xalxisTvis ar aris aucilebeli xelisuflebis ganxorciele-
ba, radgan xalxi ar aris is, vinc mudmivad gansazRvravs da ayali-
bebs suverenitets.

radgan rusos ideebis Tanaxmad xalxi da saxelmwifo erTmaneTs


erwymis, igi ar miiCnevs aucileblobad mijnas individebs (romlebic
xalxs qmnian) da saxelmwifos Soris. metic, zog SemTxvevaSi igi
amas kategoriulad ewinaaRmdegeba, raTa xeli ar SeeSalos erTiani
nebis Camoyalibebas. xalxis suverenitetis gadacema SeuZlebelia,
amitom ar arsebobs warmomadgenlobis saWiroeba. magram, raki abso-
luturi da monoliTuri xelisuflebis gamoxatvis sakiTxs pasuxi
ara aqvs, sabolood mniSvneloba aRara aqvs rogor gamoixateba xal-
xis neba, radgan warmomadgenlobis saSualebiT gamoxatuli nebismie-
ri neba damaxinjebulia. rusos paTologiurad aSinebda misi favori-
tis – xalxis – amboxeba; amitomac Tqva man, rom xalxis saqme mxo-
lod isaa, rom mianiSnos, ras fiqrobs, gansakuTrebiT maSin, roca
aRmoaCens, rom mmarTveli xelisufali arRvevs konstitucias.

1
udavod, xSir SemTxvevaSi xalxi garkveuli drois Semdeg eTanxmeba da saku-
Tar nebasTan harmoniulad miiCnevs xolme imas, ris winaaRmdegac adre xma misca.
amrigad, erT dros sakamaTo kanonproeqti xdeba kanoni, iqceva pativsacem realo-
bad da umravlesobis gamoxatul nebas uaxlovdeba kargad cnobili fenomenis –
faqtebis normatiuli Zalis gamo. normatiuli azriT, "nawilobrivi" neba marTlac
xdeba erTaderTi miRebuli, ganxorcielebuli da, am azriT, "saerTo" neba, rome-
lic yvela adamianisaTvis savaldebuloa.
64 demokratiis moTviniereba

aq ruso CixSi aRmoCnda: xalxs rom SeeZlos saerTo nebis Se-


satyvisi kanonebis Seqmna, maSin xalxi unda iyos iseTi, rogoradac
igi Tavisi Seqmnili kanonis Sedegad gadaiqceoda. ruso iaffasian
gamosavals gvTavazobs – misi kanonmdebeli gangebis mier gamogzav-
nili mesiaa. anu msjeloba, romelic marTvaSi sayovelTao monawi-
leobis ideiT daiwyo, erTi kacis mmarTvelobis ideiT dasrulda.
raRa gasakviria, rom rusos fraza gangebis warmogzavnili kacis
Sesaxeb, romelmac kanoni – an iqneb winaswarmetyveleba? – unda
misces xalxs, napoleonis sayvareli citata iyo rusos Txzulebe-
bidan. arc isaa gasakviri, rom xalxis suvereniteti didxans iyo
mimzidveli idea politikosebisaTvis. Tu politikosi imarjvebs,
anu xdeba xalxis suverenitetis warmomadgeneli, maSasadame, igi
totalur Zalauflebas moipovebs.2

roca abatma seiesma "empiriuli" xalxi eriT Caanacvla, man mxo-


lod forma Seucvala im fundamentur farul Secdomas, romelic
saxalxo suverenitetis rusoseul koncefciaSi iyo Cadebuli. am
Canacvlebam xalxs waarTva uSualo zemoqmedebis ufleba; magram
xalxis cnebis Semcvleli eris abstraqtuli idea im formiT, ro-
gorc igi 1789-1815 wlebSi da Semdegac gamoiyeneboda, nacionalis-
tur lozungad aris gadaqceuli. imaTi mmarTveloba, vinc Tavs
eris warmomadgenlad acxadebs, zustad iseve despoturia, rogoric
imaTi, vinc sakuTari Tavis garda aravis warmoadgens.

xalxis suverenitetisa da eris (romliTac xalxia Canacvlebu-


li) suverenitetis ideis Tanaxmad, saxelmwifo da sazogadoeba er-
Ti, Serwymuli cneba xdeba. an iqneb xdeba maTi erTmaneTSi areva?
maT erTgvarovnebasa da Tanxmobas xels uSlis marto saZageli li-
beralebis mier naqadagebi antidemokratiuli idea xelisuflebis
danawilebis Sesaxeb da konstitucionalizmis moTxovna xelisuf-
lebis SezRudvisa. es Sepasuxeba karl Smitis naSromebSic gvxvdeba.
magram saxelmwifo xelisuflebis ganuyofeli erTianobis idea rea-
lobasTan yvelaze axlos saxelmwifo-socialisturma wyobam miiyva-
na. es wyoba muSaTa da glexTa erTobas (wminda samebaSi samadlod
inteligencis CarTviTac) emsaxureboda da qmnida harmoniuli sazo-
gadoebis iluzias.

2
Benjamin Constant, Political Writings, trans. and ed. Biancamaria Fontana (Cambridge:
Cambridge University Press, 1988), gv.175.
xalxis wyalwyala suvereniteti da susti demokratia 65

demokratiuli elementebis (maT Soris, saxalxo warmomadgenlo-


biTi demokratiis) gaTaviseba da despotizmis SemzRudvel sakuTar
sistemaSi CarTva konstitucionalizmma mxolod xangrZlivi evolu-
ciuri procesis Sedegad moaxerxa. liberaluri azrovneba rusos
ideebs saxifaTod miiCnevda. liberaluri konstitucionalizmis mom-
xreTa azriT, ganuyofeli suvereniteti adamians saxelmwifos neba-
survilze damokidebulad aqcevs, radgan igi iluzoruli socialuri
erTianobisaTvis spobs xelisuflebis gamijvnis im meqanizmebs, rom-
lebic mas icavs. liberaluri konstitucionalizmis koncefcia im
adamianebma Camoayalibes, romlebmac safrangeTis revoluciis dros
iwvnies totalitarizmis devna. konstituciuri saxelmwifos ufro
gviandeli momxreebic iziarebdnen am tanjuli adamianebis antipaTias
saxalxo nebis mimarT. maqs veberi saxalxo nebas fiqciad miiCnevda,
xolo demokratiul TviTmmarTvelobas – SeuZleblad. "es igivea,
rom fexsacmlis yidvis msurvel momxmarebels davabraloT imis
codna da gadawyveta, Tu rogori kvalifikacia unda hqondes mewaRes.
momxmarebelma icis sad uWers fexsacmeli, magram arasodes icis,
rogor Sekeros kargad morgebuli fexsacmeli".3

da mainc, saxalxo suverenitetis erTi demokratiuli interpre-


tacia, kerZod is, rom mTeli Zalaufleba xalxisgan da xalxis
SuamdgomlobiT modis, daukavSirda konstitucionalizmis ideas. es
kavSiri jer kidev masobrivi revoluciebis epoqamde arsebobda. aSS-
is konstitucia erTdroulad uWers mxars xelisuflebis gamijvna-
sac da xalxis nebasac.4 sxva saqmea, sinamdvileSi es realisturi
SesaZleblobaa Tu miTiuri qorwineba da ramdenad sjera amis
xalxs. yovel SemTxvevaSi, Tundac amerikis SeerTebul StatebSi
miRebuli TvalsazrisiT, xelisuflebis danawilebac da saxalxo
nebac Tavisuflebas emsaxureba, Tanac, savaraudod, saxalxo neba
aris TviTmmarTvelobis forma:

3
Weber's letter to Michels, 4 August, 1908, quoted in Wolfgang J. Mommsen, Max
Weber and German Politics: 1890-1920 (Chicago: University of Chicago Press, 1984),
gv.395.
4
Tavis "sazogadoebriv xelSekrulebaSi" (II.2) rusom gaafTrebiT gaakritika
monteskie, radgan es ukanaskneli SesaZleblad miiCnevda suverenitetis dayofas.
ix. Jean-Jacques Rousseau, The Social Contract and Discourses (New York: A. A. Knopf,
1993).
66 demokratiis moTviniereba

Cven, amerikelebi, sakuTar Tavs politikurad Tavisufal xalxad mi-


viCnevT. Cven gvwams TviTmmarTvelobisa. Cven vacxadebT, rom, Tu ada-
mianebi imarTebian, maSin es mmarTveloba sxvebma ki ara, TviTon am
adamianebma unda ganaxorcielon. amitom, roca sakiTxi Cvens sakuTar
saqmeebs exeba, Cven jer arasodes dagviSvia ucxoTa kontroli... Cven
daJinebiT vamtkicebT, rom mTavrobis samarTliani Zalaufleba mar-
TulTa Tanxmobidan unda gamomdinareobdes.5

konstitucionalizmi eWvis TvaliT uyurebs demokratias, magram


es ar niSnavs, rom damokidebuleba aucileblad mtrulia. Tu mis
calkeul warmomadgenelTa gancxadebebs saxalxo Zalauflebis Sesa-
xeb gverdze gadavdebT, konstitucionalizmi am sakiTxSi ZiriTadad
neitraluria; mTavaria, ar iyos demokratiis despotizmad gadaqce-
vis safrTxe. zogadad, Tanamedrove konstituciebi upirobod aRia-
reben, rom politikuri sistemisa da politikuri Zalauflebis
legitimuri ganxorcielebis safuZveli aris Tanaswori da univer-
saluri saarCevno ufleba. amerikis konstituciis damfuZnebel ma-
mebs erisa swamdaT (mas Semdeg, rac Seaviwroves im pirTa wre, rom-
lebic, maTi azriT, ers miekuTvnebodnen). cxadia, konstituciona-
lizmi da konstituciebi uyuradRebod ver datoveben xelisufle-
bis legitimaciis yvelaze popularul Teorias Cvens epoqaSi – de-
mokratias. da mainc, demokratiuli Zalauflebis ganxorcielebam
SeiZleba safrTxe Seuqmnas Tavisuflebas da ZiriTad uflebebs. ami-
tom, miuxedavad imisa, rom konstitucionalizmma SeiTvisa Tanamed-
rove pirobebSi demokratiuli politikuri procesis zogierTi
elementi, igi mainc cdilobs moaTvinieros saxalxo demokratiis
Zalaufleba. konstitucionalizmi gvTavazobs Zalauflebis ganxor-
cielebis iseT institutebs, romlebic garkveulwilad xels uS-
lian demokratiis despotizmisken gadaxras. amiT konstituciona-
lizmi demokratiis mteri ar xdeba, magram arc misi brma Tayvanis-
mcemelia. leo strausis ar iyos, "...mizezi imisa, rom Cven ver miv-
cemT Tavs uflebas demokratiis winaSe daviCoqoT isaa, rom Cven
misi megobrebi da mokavSireebi varT".

xalxis suverenitetidan gamomdinare, umravlesobis principis


sapirispirod, romelic umravlesobis mier miRebuli kanonebis uze-

5
Alexander Meiklejohn, Political Freedom: The Constitutional Powers of the People
(New York: Harper, 1960), gv.9.
xalxis wyalwyala suvereniteti da susti demokratia 67

naesobas qadagebs, konstitucionalizmi xelSeuxeblad miiCnevs ada-


mianis garkveul ZiriTad uflebebsa da Rirebulebebs. konstitucia,
xalxis suverenitetis deklarirebis magivrad, amjobinebs saTanado
SemzRudveli institutebis damkvidrebas.

miuxedavad rusos TxzulebebSi arsebuli bevri Sinagani winaaR-


mdegobisa, mas mgznebare mimdevrebi gamouCndnen demokratiis mom-
xreTa banakSi. demokratia da konstitucionalizmi veranairad ver
gaigivdeba erTmaneTTan. saukeTeso SemTxvevaSi, maTi urTierToba
SeiZleba aRiweros rogorc mtrobis zRvarze arsebuli daZabulo-
ba. magram demokratiis ideali imdenad efeqtiani aRmoCnda, rom Ta-
namedrove konstituciuri sistema ver iarsebebs demokratiuli le-
gitimaciis gareSe. amitom, konstitucionalizmis Tanamedrove idea-
li ar uaryofs xalxis suverenitets. amis nacvlad igi sakuTar
sistemaSi nergavs demokratiis garkveul molodinsa da principebs.

saWiroa radikalurad Seicvalos rogorc liberaluri, ise demokra-


tiuli azrovnebisaTvis damaxasiaTebeli perspeqtivebi. legitimurobis
wyaro aris ara adamianebis winaswar gansazRvruli neba, aramed, ufro
metad, legitimuri gadawyvetilebis SemuSavebis procesi: msjeloba
da diskusia. legitimuri gadawyvetileba ar warmoadgens yvela ada-
mianis nebas, magram igi aris sayovelTao diskusiis Sedegi, romelSi
monawileobis uflebac yvela moqalaqes aqvs. yvela adamianis nebis
Camoyalibebis procesi aris is, risganac legitimurobis Sedegi ga-
momdinareobs da es ar aris winaswar Camoyalibebuli sxvadasxva ne-
bis ubralod erTad Sekreba. msjelobis principi erTdroulad indi-
vidualisturicaa da demokratiulic... Cven mkafiod vacxadebT, Tun-
dac es Zvel tradiciasTan dapirispirebas niSnavdes, rom legitimuri
kanoni aris sayovelTao msjelobis Sedegi da ara saerTo nebis gamo-
xatuleba. amrigad, mtkicebis tvirTi Camoscildeba moqalaqeTa mo-
rals da gadadis nebisa da mosazrebebis formulirebis procedureb-
ze, romlebmac gonivruli Sedegis miRwevis mtkice SesaZlebloba un-
da uzrunvelyos.6

am gagebiT demokratia konstituciuri anu xelisuflebis Sem-


zRudveli xdeba, swored imitom, rom xalxia suverenuli da sxvas

6
Bernard Manin, "On Legitimacy and Political Deliberation," 1987, Political Theory 15
(1987), gv. 351.
68 demokratiis moTviniereba

aravis da arc erT instituts ar SeuZlia suverenuli xelisufle-


bis pretenzia ganacxados. mTeli is Zalaufleba, romelic konsti-
tuciur institutebs aqvT, xalxma mianiWa maT. meore mxriv, xal-
xis suvereniteti sulac ar niSnavs, rom maT, vinc am suverenitets
axorcielebs, SeuZliaT suverenulad ganagon yoveli adamianis bedi
da moqmedeba.

rusom es WeSmariteba ver SeamCnia da es Secdoma misi "sazogadoeb-


rivi xelSekrulebisa", romelic xSirad mohyavT xolme Tavisufle-
bis mxardamWer sabuTad, umZlavres argumentad iqca yvelanairi des-
potizmisaTvis.7
suverenulobis iurisdiqcia mTavrdeba iq, sadac damoukidebloba da
individualuri arseboba iwyeba... yovel SemTxvevaSi, umravlesobis
Tanxmoba ar aris sakmarisi imisTvis, rom misi moqmedeba gamarTlebu-
lad CaiTvalos...8

2.2. umravlesobis Zalaufleba


roca xalxis umravlesobis neba xorcieldeba, yovelTvis arsebobs
safrTxe, rom igi umciresobas daCagravs. ufro metic, demokratiis
wesebi, warmomadgenlobiT sistemaSic ki, ar iZleva imis garantias,
rom xelisuflebas umravlesoba ganaxorcielebs. umravlesobis
principidan gamomdinare, saparlamento warmomadgenlobiT sistemeb-
Si parlamentSi warmomadgenlis asarCevad saWiroa xmebis maqsimum
50 procenti. Semdeg, warmomadgenelTa xmebis 50 procenti (magali-
Tad, belgiis konstituciiT) an 50 procentis naxevaric ki (ro-
gorc ungreTSia) sakmarisia kanonis misaRebad. amrigad, savsebiT Se-
saZlebelia ise moxdes, rom Tundac umkacres (belgiur) pirobebSi
miRebuli kanonic ki xmis uflebis mqone mosaxleobis mxolod erT
meoTxeds warmoadgendes. zogierT sxva qveyanaSi mosaxleobis 5
procentis warmomadgeneli deputatebis xmebi praqtikulad sakmari-
sia im kanonis misaRebad, romelic, viTomda, xalxis suverenitetis

7
Constant, gv.177.
8
Constant, gv.177.
umravlesobis Zalaufleba 69

da saerTo nebis gamoxatulebaa. anu saWiroa dakmayofildes mxo-


lod demokratiuli legitimaciis pirobebi.9

konstituciebis umetesoba kanonmdeblobis wyarod cnobs xmis


uflebis mqoneTa umravlesobis warmomadgenelTa umravlesobas. an-
da, ukeTesia iTqvas, rom konstituciebis umetesoba, zogadad, Cumad
uvlis gverds am sakiTxs, radgan konstitucionalizmis Tvalsazri-
siT demokratia Tavis Tavs ise gansazRvravs, rogorc mas surs.
magram arsebobs mxolod erTi piroba, kerZod is, rom yvelas unda
hqondes Tanaswori SesaZlebloba monawileoba miiRos gadawyveti-
lebebis miRebis demokratiul procesSi. es Zalian mokrZalebuli
pirobaa, Tanac misi Sesruleba mxolod grZelvadian perspeqtivazea
gaTvlili. sxvagvarad Tu vityviT, axlandel umravlesobas SeuZlia
gansazRvros, rogor unda Sedges momavali umravlesoba, im piro-
biT, rom ase Seqmnili umravlesoba kvlav SeZlebs gansazRvros mi-

9
arCevnebis Catarebulad cnoba an sul ar aris damokidebuli arCevnebSi monawi-
le minimumze, an wesdeba monawileTa minimaluri zRvari. mxolod gamonaklis Sem-
TxvevebSia arCevnebSi monawileoba savaldebulo. erTi aseTi gamonaklisi belgiaa.
SedarebiTi umravlesoba sakmarisia parlamentSi adgilis mosapoveblad; xolo
barierebi da sxva saarCevno ileTebi ki ufro met gadaxrebs iwvevs xolme. 1987
wels margaret tetCeris gamarjveba (saparlamento adgilebis 58 procenti amom-
rCevelTa xmebis 42 procentis Sedegad) sulac ar aris unikaluri SemTxveva.
Tumca cota ucnauri kia, rom 1978 wels man naklebi saparlamento adgilebi, mag-
ram amomrCevelTa meti xma moipova; xolo 1974 wels harold vilsonma parlamen-
tSi konservatorebze meti adgili moipova amomrCevelTa ufro cota xmis wyalo-
biT, vidre mis konkurent konservatorebs hqondaT.
1994 wels ungreTis socialisturma partiam saparlamento adgilebis 53 pro-
centi moipova amomrCevelTa xmebis arasruli erTi mesamedis wyalobiT. arCevnebze
misulTa ricxvi daaxloebiT 60 procenti iyo, rac imas niSnavs, rom amomrCevel-
Ta 20 procentis neba umravlesobis nebis da suverenuli xalxis nebis "tolia".
es faqtebi aucileblad ar niSnavs proceduris antidemokratiulobas, radgan
procedura umravlesobis warmomadgenlobis saSualebas iZleva. magram aseTi faq-
tebis fonze sasaciloa kvlav saerTo nebasa da xalxis suverenitetze laparaki.
didad gansxvavebuli arc saprezidento sistemebia, saprezidento arCevnebisas
xalxis nebis pirdapiri gamoxatvis miuxedavad. Cveulebriv, prezidentis asarCevad
micemuli xmebis 32-35 procentia sakmarisi.
individualuri saarCevno olqebis SemTxvevaSi, arCevnebis or turad Catareba
ufro realisturs xdis umravlesobis warmomadgenlobas. magram es imis xarjze
xdeba, rom asarCevi variantebi SezRudulia.
70 demokratiis moTviniereba

si momdevno umravlesobis Seqmnis wesi.10 Tanamedrove konstitucie-


bi zogadad mxolod imas moiTxoven, rom ganxorcieldes politika-
Si monawileobis Tanaswori ufleba da agreTve adgenen umravleso-
bis formirebis wesebs.

2.3. demokratiis konstituciuri SezRudva


roca xelisuflebis warmomadgenlobiT formaze, arCevnebSi gamoxa-
tul saerTo nebasa da xalxis suverenitetze vlaparakobT, Cven
faqtobrivad vaRiarebT amomrCevelTa umravlesobis nebas. ufro me-
tic, yvela politikur sistemaSi es umravlesoba warmoadgens "ga-
damravlebuli" umciresobis xelisuflebas _ umravlesobis princi-
pi aq imdenad xorcieldeba, ramdenadac yvelas Tanabrad SeuZlia
arCevnebSi monawileoba im wesebis Tanaxmad, romlebic msgavs dama-
xinjebul Sedegs iwvevs. arsebiTad, yvelas aqvs Sansi Tavisi wili
zemoqmedeba moaxdinos demokratiul sistemaze, sadac Teoriulad
SeiZleba ricxobrivi umravlesobac gabatondes. magram, rodesac
vambobT, rom yvelas aqvs saSualeba piradi monawileobis saSuale-
biT cnos sistema, imasac vaRiarebT, rom moqalaqes, rogorc indi-

10
samarTlebriv saxelmwifoSi umravlesobas arCevnebis Semdeg ar SeuZlia Sec-
valos saparlamento adgilebis is raodenoba, romelic amomrCevelTa xmebis moce-
mul procentul raodenobas ergeba (sul es aris, rasac konstituciuri kontro-
li am SemTxvevaSi moiTxovs). arCevnebis Semdeg ar SeiZleba saarCevno barieris
cifris gazrda an ukve arCeuli deputatebis gandevna da maTi adgilebis sxvebis-
Tvis gadanawileba. aseTi maqinaciebi farTod gamoiyeneboda 1947 wels ungreTSi,
komunistebis mier xelisuflebis aRebis dros. TiTqmis axlaxan _ 1994 wels,
slovakeTSi Catarebuli arCevnebis Semdeg saparlamento umravlesoba Seecada uka-
nonod gamoecxadebina arCevnebSi monawile erTi partia da misi saparlamento adgi-
lebi TviTon gadaenawilebina. maT rom warmatebisTvis mieRwiaT, Sedegad umravle-
sobis koalicias miviRebdiT. es magaliTi cxadyofs, Tu ramdenad sakvanZo sakiTxia
xelisuflebis ganStoebaTa gamijvna. dauSvebelia, rom parlaments hqondes aseTi
mcire "operaciebis" Catarebis uflebamosileba. meore mxriv, es Zalian saxifaTo
Temaa, radgan zedmetma SezRudvebma SeiZleba safrTxe Seuqmnas parlamentis damou-
kideblobas, Tu igi veRar gansazRvravs sakuTari pirveli Sekrebis sakiTxs da ar
iqneba pasuxismgebeli sadeputato mandatebis damtkicebisaTvis. albaT, sasamar-
Tlos amocana unda iyos imis gadawyveta, kanonieria Tu ara kandidatis wardgine-
ba, magram marto maSin, roca Sesabamisi saCivari arCevnebis Catarebamde iqneba Se-
tanili da misi ganxilvac arCevnebis dawyebamde dasruldeba.
demokratiis konstituciuri SezRudva 71

vids, zogadad ara aqvs saSualeba uaryos is sistema, "romelSic


daibada". garda sayovelTao da Tanaswori monawileobis principebi-
sa, demokratiuli politikis sxva normebi praqtikulad scildeba
moqalaqeTa mier gadawyvetilebis miRebis kompetencias, maSinac ki,
roca fundamenturi wyobis ganmsazRvreli konstitucia referendu-
mis gziT aris damtkicebuli. maTi politikuri mniSvnelobidan ga-
momdinare, demokratiis normebi Cveulebriv ar aris konstituciiT
mowesrigebuli; Tumca, konstituciis amocana politikurad mniSvne-
lovani sakiTxebis gadawyveta rom yofiliyo (rac, saukeTeso Sem-
TxvevaSi, mxolod nawilobriv aris marTali), maTi adgili konsti-
tuciaSic moinaxeboda. saarCevno sistema aris politikosebis kuT-
vnili, mkacrad daculi teritoria, sadac isini gareSe pirebs ar
uSveben da ar Careven normebis gansazRvraSi.

maS ris safuZvelze SegviZlia ganvacxadoT, rom umravlesobis


nebis gamoxatuleba, referendumisa Tu eris nawilis mier arCeuli
saparlamento umravlesobis meSveobiT, mTeli xalxis nebaa da ami-
tom yvelasaTvis savaldebuloa?11 am kiTxvaze loki da ruso Za-
lian praqtikul pasuxs iZleodnen: umravlesobis neba misaRebia,
radgan SeuZlebelia absoluturi erTsulovnebis miRweva.12 umrav-
lesobis principis mxardamWeri kidev erTi argumenti isaa, rom igi

11
rusos pirobebis dakmayofileba maSinac ki SeuZlebeli iqneboda, kanons yve-
la adamianis xmac rom umagrebdes zurgs (da ara marto ubralo umravlesoba),
radgan, rusos TvalsazrisiT, saerTo neba, romelic kanons yvelasaTvis savalde-
bulod aqcevs, ar aris ubralod yvela adamianis neba. rusos metafizikaSi mniSvne-
lovania argumentis meore mxare, anu is, rom saerTo nebis Sesadgenad ar aris
aucilebeli yvela neba erTmaneTs emTxveodes.
12
John Locke, "Second Treatise of Government." In Two Treatises of Government, ed.
Peter Caslett (Cambridge: Cambridge University Press, 1991), § 140. Rousseau, gv.278-279.
namdvilad gasaocaria, rom socialuri wyobis iseT sabaziso normas, rogoricaa
maJoritarizmi, aseTi Raribi Teoriuli safuZveli aqvs.
hans kelzenmac SemogvTavaza sakuTari praqtikuli axsna naSromSi Vom Wesen
und Wert der Democratie (Tübingen: J. C. B. Mohr, 1929): umciresobis batonoba miuRe-
belia, radgan, ricxvebis safuZvelze SeiZleba ganisazRvros, vin aris umravleso-
ba, maSin, rodesac SesaZlebelia arsebobdes erTdroulad ramdenime (an bevri) um-
ciresoba. aseTi ganusazRvreloba angrevs sazogadoebriv integracias.
arsebobs SemecnebiTi argumentic: rac ufro meti xalxi eTanxmeba rames, miT
ufro cotaa Secdomis daSvebis albaToba (Tumca, es argumenti marto faqtebis
mimarT SeiZleba gamoviyenoT da ara Rirebulebebis mimarT).
72 demokratiis moTviniereba

sazogadoebis wevrebs ufro naklebad ayenebs xelisuflebis neba-


survilze damokidebul mdgomareobaSi, vidre gadawyvetilebebis mi-
Rebis nebismieri sxva principi. bolos da bolos, leninma umcire-
sobis avangardis diqtatura moiTxova da moipova kidec. hitleris
Mein Kampf-Si umravlesobis principi "kompetenturi xalxis" mier
gadawyvetilebebis miRebiT iyo Canacvlebuli. es idea, romelsac
dRes "eqspertTa gadawyvetilebas" uwodeben, jer kidev platonis
droidan arsebobs. magram Tu platons brZenTa mmarTveloba surda
(romlebic mbrZanebelze moaxdendnen gavlenas), hitleri "umaRlesi
rasis" arCeuli lideris batonobas qadagebda.

erTi SexedviT, umravlesobis principis upiratesobis dasamtki-


ceblad TiTqos moxda Tanasworobis principis dakavSireba sazoga-
doebrivi xelSekrulebis Teoriidan gamomdinare TezisTan. konsti-
tuciur demokratiebSi warmomadgenlebi (da amomrCevlebi) Tanaswo-
ri arian. maT Tanaswori saarCevno ufleba aqvT da SeTanxmebuli
arian Tanasworobaze damyarebuli reglamentis mixedviT imoqmedon
da aRiaron saboloo Sedegi. imis mizezi, rom arCevnebSi upirate-
soba umravlesobis princips eniWeba isaa, rom umravlesobis wesi
yovelTvis uzrunvelyofs gadawyvetilebaTa miRebis procesis arao-
razrovan Sedegs. umravlesobis wesis gamoyenebis pirobas Seadgens
is, rom yvela gadawyvetilebis Camoyalibeba unda moxdes binaruli
alternativis pasuxis formiT – an ki, an ara.13 es samarTliani we-
sia, radgan, Tanaswori SesaZleblobebis gaTvaliswinebiT, SeuZlebe-
li iqneba imis gansazRvra, Tu vin Seadgens umciresobas. ufro me-
tic, gadawyvetilebaTa miRebis nebismieri sxva proceduris SemoRe-
ba xelyofda Tanasworobis princips.

Zalian sainteresoa is faqti, rom is saarCevno sistemebi, rom-


lebic miznad isaxaven umravlesobis principiT momuSave, sakanon-
mdeblo sistemis marTvis unaris mqone saparlamento umravlesobis
Seqmnas, an erTi mandatiT mainc SedarebiTi umravlesobiT kmayo-
fildebian, anda cdiloben xolme umravlesobis principi mxolod
sakmaod xelovnur geografiul sazRvrebSi moqceul ubnebze gamoi-
yenon. xmebis imave saerTo raodenobis sxvagvarad, qveynis masStabiT
daTvlis SemTxvevaSi ki saparlamento adgilebis ganawileba sru-

13
mdgomareoba ufro rTulia, roca arsebobs arCevanis ramdenime varianti, ro-
gorc es saparlamento an municipaluri arCevnebisas aris xolme.
demokratiis konstituciuri SezRudva 73

liad gansxvavebuli iqneboda. SeiZleba isec moxdes, rom ori kon-


kurenti partiis SemTxvevaSi A partiam mcire upiratesobiT moi-
gos saarCevno olqebis naxevars plus erT olqSi, danarCen olqeb-
Si ki B partiis kandidatebma gadamwyveti umravlesobiT gaimar-
jvon. ase rom, A partia saparlamento umravlesobas moipovebs, ma-
Sin rodesac yvela olqis masStabiT xmaTa umravlesoba B partias
aqvs mogebuli.

realurad, umravlesobis principisaTvis upiratesobis miniWeba


umciresobis Sesaxeb arsebuli garkveuli varaudidan gamomdina-
reobs. rogorc jefersoni aRniSnavs:

yvelam unda gaiTvaliswinos, rom am wminda principis, anu umravle-


sobis nebisaTvis yvela SemTxvevaSi upiratesobis miniWebis principis
samarTlianobisaTvis saWiroa igi gonivruli iyos: anu mxedvelobaSi
unda iqnes miRebuli, rom umciresobasac Tanaswori ufleba aqvs, ro-
melsac yvelasTvis saerTo kanonebi icavs da romlis darRvevac um-
ciresobis daCagvra iqneboda.14

umravlesobis xelisufleba, saparlamento fraqcia iqneba igi Tu


sazogadoebrivi jgufi, romelic mosaxleobis umravlesobas war-
moadgens, mxolod maSin iqneba misaRebi, Tu umravlesobis batono-
bis pirobebSi umciresobasac eqneba Sansi TviTonac Sevides umrav-
lesobaSi, maSin mainc, roca amas moisurvebs, da Tu umravlesobaSi
yofna ar gamoiwvevs umciresobis daCagvras. Tu umciresobas warma-
tebis araviTari Sansi ar eqneba grZelvadian perspeqtivaSi, maSin
sistema miuRebelia. da Tu umciresobis mdgomareoba autanelia, sa-
zogadoebrivi simSvidis miuxedavad, amboxeba ifeTqebs, radgan umci-
resobas dasakargavi araferi eqneba. konstitucia saWiroa, rom uz-
runvelyos socialuri mSvidobis garantiebi, rac amave dros kon-
stituciis winapirobac aris. sxva rom araferi, konstituciebi
Tundac mxolod mSvidobis SesanarCuneblad unda icavdnen umcire-
sobas. amrigad, konstituciam nawilobriv saarCevno normebis saSua-
lebiTac unda uzrunvelyos garantiebi imisa, rom umciresobis
mdgomareoba asatani iyos da, arsebiTad, droebiTi.

14
First Inaugural Address. In Thomas Jefferson, Writings, ed. Merrill D. Peterson (New
York: Viking Press, 1984), gv.492-493.
74 demokratiis moTviniereba

magram Tu umravlesobis principi mxolod SeTanxmebisa da ur-


TierTdaTmobis (dadgenili tradiciebis Sesabamisad) sakiTxia, ga-
dawyvetilebaTa miRebis am principis Sesabamisad, monawileebs SeuZ-
liaT daeTanxmon imas, rom gadawyvetilebaTa miRebis Semdgomi fa-
zebi ukve sxva wesebis mixedviT Catardeba.15 Sesabamisad, konstitu-
ciam SeiZleba instituciurad gaaformos umravlesobis principidan
nebismieri gadaxra manam, sanam es misaRebia arsebuli konstituciu-
ri normebis mixedviT da Tan im pirobiT, rom sul pirveli gadaw-
yvetileba mainc demokratiuli (maJoritaruli) principebis Sesaba-
misad iqna miRebuli. SemzRudveli pirobis saxiT, Tanasworobis
normebze dayrdnobiT SeiZleba dadgindes, rom gadawyvetilebaTa mi-
Rebis nebismieri fazidan ar SeiZleba monawileTa calmxrivad da
TviTneburad gamoricxva.

mas Semdeg, rac Tanasworoba XX saukunis wamyvani mimarTuleba


gaxda, yvela moqalaqes, maTi konstituciebis Tanaxmad, mieca Tanas-
wori SesaZlebloba monawileoba miiRos gadawyvetilebebis miRebis
demokratiul procesSi.16 magram konstitucia arafers ambobs im
wesebis Sesaxeb, romelTa mixedviTac moqalaqis demokratiul pro-
cesebSi monawileoba unda ganxorcieldes da demokratiuli monawi-
leobis Sedegebi Sefasdes. amis magivrad, konstitucionalizmis gan-
xorcielebis mizniT, konstitucia zRudavs moqalaqeTa demokratiu-
li monawileobis meSveobiT misaRebi gadawyvetilebebis sferosa da
Sinaarss. am sakiTxSi gansakuTrebiT mniSvnelovania, rom konstitu-
ciam umciresoba umravlesobisagan daicvas. aseTi dacvis meqanizmebi

15
amgvari argumentacia sakmaod problemuria, radgan igi ar pasuxobs SekiT-
xvas: ras niSnavs "daTanxmeba"? es yvelas mxridan daTanxmebas niSnavs Tu umravle-
sobis principis mixedviT daTanxmebas? an iqneb konstituciis miRebaze daTanxmeba
imas niSnavs, rom yvelaferi is, rac konstituciis Seqmnis procesSi umravlesobis
mier aris ratificirebuli, SeiZleba konstituciurad miRebulad miviCnioT Tan-
xmobis faqtobrivi masStabis miuxedavad?
16
demokratiulobis principi TiTqmis yvelanairi koleqtiuri samTavrobo ga-
dawyvetilebis mimarT moqmedebs. demokratia imdenad aris Caqsovili konstitucio-
nalizmSi, ramdenadac konstituciebi da maTi ganmaxorcielebeli da dacvis orga-
noebi SeZleben SeewinaaRmdegon antidemokratiul organizaciebs (anu iseT organi-
zaciebs, romlebic ar funqcioben "erTi pirovneba - erTi xma" principis da umrav-
lesobis principis Tanaxmad da amis magier liderobis "fiurerul princips"
["Führerprinzip"] irCeven). ix. saqme socialisturi raixspartiis Sesaxeb germaniaSi
[Socialist Reich Party Case 2 BverfGE 1 (1952)].
demokratiis konstituciuri SezRudva 75

kidev ufro metad mniSvnelovania maSin, roca is, rasac umravleso-


bis tituli aqvs miniWebuli, sinamdvileSi umciresobis batonobas
niSnavs. amrigad, es paradoqsulad JRers, magram umravlesobis ba-
tonobis SemzRudveli meqanizmebi garkveulwilad TviTon umravle-
sobas da demokratias icavs umciresobis legitimuri batonobisa-
gan, romelic advilad SeiZleba aRmocendes warmomadgenlobiT de-
mokratiaSi. rogorc es azris gamoTqmis TavisuflebasTan dakavSi-
rebul SeerTebul StatebSi ganxilul erT-erT gaxmaurebul saqme-
Si aRiniSna, garkveuli sakiTxebis Camocileba gadawyvetilebebis mi-
Rebis umravlesobaze damyarebuli procesidan pirdapir aris dakav-
Sirebuli konstitucionalizmis arsTan:

uflebaTa deklaraciis mTavari mizani swored is iyo, rom momxdari-


yo garkveuli sakiTxebis amoReba politikuri ganxeTqilebebis Caketi-
li wridan, maTi gatana umravlesobaTa da Cinovnikebis gavlenis sfe-
ros gareT da iseT samarTlebriv principebad Camoyalibeba, romlebic
gamoiyeneba sasamarTloSi ... adamianis ZiriTadi uflebebi ar SeiZleba
kenWisyris sagani gaxdes; isini ar aris damokidebuli arCevnebis Se-
degebze.17

ricxobrivi umravlesoba bevrs verafers gveubneba imis Sesaxeb,


ramdenad mniSvnelovania esa Tu is gadawyvetilebaNromelime jgufi-
saTvis. amitom, Teoriulad aseve mniSvnelovania am kenWisyris ukan
mdgomi nebis simZafre. savsebiT SesaZlebelia, rom 20-procentiani
umciresobis TiToeuli wevri mzad iyos aTi dolari gadaixados sa-
surveli SedegisaTvis, xolo 80-procentiani indiferentuli umrav-
lesobis TiToeuli wevri mxolod erTi dolaris dakargvas daTan-
xmdeboda sxva SedegisaTvis. Tambaqos moweva nebadarTulia ara mar-
to imitom, rom misi akrZalva, albaT, xelyofda adamianis ZiriTad
uflebebs, aramed imitomac, rom mweveli umciresobis neba gaagrZe-
los Tambaqos moweva ufro mZafria, vidre aramweveli umravlesobis
neba hqondes Tambaqos kvamlisagan Tavisufali garemo. analogiurad,
umciresobaSi myofi religiuri konfesiis iseTi skolis arseboba,
romelSic maTi tradiciebis mixedviT mimdinareobs swavleba, SeiZle-
ba nebadarTuli iyos, radgan am umciresobis wevrebi mzad arian si-
17
West Virginia State Board of Education v. Barnette, Jackson, J., 319 US 624, 638
(1943).
76 demokratiis moTviniereba

cocxle gawiron TavianTi rwmenis gamo, maSin, rodesac umravlesobi-


saTvis es sakiTxi ar aris esoden mniSvnelovani.

umciresobis nebis simZafris mxedvelobaSi miRebam SeiZleba tra-


gikuli sirTuleebic gamoiwvios maSin, roca umciresobasa da um-
ravlesobas Soris nulovani jamis [zero-sum] TamaSi mimdinareobs,
anu rodesac TiToeuli jgufis neba mxolod meoris nebis xarjze
SeiZleba ganxorcieldes. magaliTad, umravlesobas SeiZleba swam-
des, rom igi dawyevlili iqneba, Tuki dauSvebs garkveuli ritua-
lebis Sesrulebas umciresobis mier. balkaneTSi enis sakiTxi nu-
lovani jamis TamaSis formas iRebs, roca eris ena oficialurad
cxaddeba saxelmwifo enad. am SemTxvevaSi fatalur Sedegs "Tama-
Sis" sabaziso wesebi ganapirobebs. gamosavali mxolod urTier-
TdaTmobis ZiebaSi SeiZleba moinaxos.

konstitucia unda uzrunvelyofdes umciresobebis dacvas. gar-


kveuli doziT am amocanas adamianis ZiriTadi uflebebis dacva as-
rulebs, rasac SeiZleba daematos garkveuli jgufuri uflebebi da
umciresobis damcveli privilegiebi. magram SeuZlebelia sruliad
gamoiricxos umravlesobis batonobis yvelanairi nakli _ umravle-
sobis Zalauflebis yvelanairi gamoyeneba Tu borotad gamoyeneba.
Sesabamisad, umciresobebis dasacavad konstitucia instituciur da
procedurul meqanizmebs gvTavazobs. amgvari instituciuri dacva
SeiZleba uzrunvelyofili iyos sakonstitucio marTlmsajulebis
meSveobiT, Tu sakonstitucio sasamarTlos SeuZlia sakanonmdeblo
organos mier miRebul normebSi Seitanos umciresobasTan dakavSi-
rebuli iseTi damatebebi, romlebsac sakanonmdeblo umravlesobam
yuradReba ar miaqcia. amitom ar aris gasakviri, rom, rodesac sa-
konstitucio marTlmsajulebis dafuZneba xdeba, umravlesobis
warmomadgenlobis principi ar aris xolme mxedvelobaSi miRebuli
an ubralod irRveva. amerikis SeerTebul StatebSi uzenaesi sasa-
marTlos wevrebs prezidenti niSnavs. sxva qveynebSi sakonstitucio
sasamarTloebis wevrobis kandidatebs xelisuflebis sxvadasxva
ganStoeba sxvadasxva kvotis mixedviT waradgens. magram, albaT, ki-
dev ufro mniSvnelovania proceduruli garantiebi:

(amerikis konstituciis) avtorebis upirvelesi Canafiqri iyo umrav-


lesobis batonobisaTvis xelis SeSla. mxolod ramdenime sxva demok-
demokratiis konstituciuri SezRudva 77

ratiul qveyanaSi Tu arsebobs amdeni barieri saarCevno Tu sakanon-


mdeblo umravlesobis mier Seqmnili xelisuflebis winaaRmdeg.18

umravlesobis SemzRudvel konstituciur saSualebebs Soris SeiZ-


leba movixsenioT Tavad xelisuflebis danawilebac, ramdenadac xeli-
suflebis samive ganStoebaSi ara erTaderTi umravlesobis gadawyveti-
leba xorcieldeba. Tumca, Cveulebriv, sakanonmdeblo organos miiCne-
ven xolme umravlesobis batonobis gamoxatulebad, parlamentariz-
msac SeuZlia maJoritaruli zedmetobis SezRudva, Tu parlamentare-
bis Tavisufali mandati saSualebas miscems maT ise gadauxvion amom-
rCevelTa umravlesobis nebas, rom moxdes am nebis zomierad Sesuste-
ba. es aris erT-erTi yvelaze winaaRmdegobrivi sakiTxi konstituciu-
ri suverenitetis SezRudvis Sesaxeb msjelobisas, radgan Tuki sapar-
lamento umravlesoba CamoSorda amomrCevelTa umravlesobas, maSin
aman umciresobis despotizmis damyarebasac SeiZleba xeli Seuwyos.
metic, umciresobebis dacva gamomdinareobs warmomadgenelTa droSi
SezRuduli mandatebidan (medisonis argumenti). umciresobis tiraniis
safrTxe imiTac mcirdeba, rom saparlamento umravlesoba iZulebulia
molaparakeba awarmoos xelisuflebis sxva gaStoebebTan an ganyofi-
lebebTan (magaliTad, meore palatasTan). dacvis kidev erTi SesaZleb-
lobaa, rodesac saxalxo iniciativiT SeiZleba saparlamento umrav-
lesobis gadawyvetilebis gadaxedva, Tu erT-erT kanonSi saparlamen-
to umravlesobam umciresobis azri moaxvia Tavs sazogadoebas.

umciresobisaTvis potenciuri safrTxis Semcveli umravlesobis ba-


tonoba, iseve rogorc umciresobis antimaJoritaruli xelisufleba,
romelsac saparlamento umravlesoba aqvs mopovebuli, SeiZleba ga-
neitraldes erToblivi gadawyvetilebis ramdenime meqanizmiT (maT So-
ris vetos meqanizmiT) da araproporciuli warmomadgenlobiT. magali-
Tad, aSS-is TiToeul Stats ori warmomadgeneli hyavs senatSi, miu-
xedavad Statebis araTanabari zomebis da mosaxleobis raodenobisa,

18
Robert Dahl, Dilemmas of Pluralist Democracy: Autonomy vs. Control (New Haven:
Yale University Press, 1982), gv.190. dalis azriT, es barierebi ewinaaRmdegeba demok-
ratias da maTi mTavari mizani umciresobis privilegiebis SenarCunebaa, amitom da-
li saprezidento vetos uflebis gauqmebis rekomendacias iZleva da mxars uWers
parlamentis erTpalatianobas, raTa demokratia ufro farTod gavrceldes. ix.
"On Removing Certain Impediments to Democracy in the United States," in Democracy,
Liberty and Equality, ed. Robert Dahl (Oslo: Norwegian University Press, 1982), gv.133.
78 demokratiis moTviniereba

rac damatebiT uflebebsa da dacvis meqanizmebs uzrunvelyofs mcire-


mosaxleobiani StatebisaTvis. am iniciativis gatana sakmaod Zneli iyo
filadelfiaSi amerikis konstituciis miRebisas. analogiurad, germa-
niis ZiriTadi kanonis mixedviT, mcire federaluri mxareebis xeli-
suflebebs araproporciulad didi warmomadgenloba hyavT bundesrat-
Si. igive viTarebaa evropis kavSiris ministrTa sabWoSi, sadac mcire
saxelmwifoebisaTvis xmis ufleba araproporciulad aris miniWebuli.
umciresobis dacvis funqcias aseve asrulebs kvalificiuri umravle-
sobis moTxovna da saprezidento vetos ufleba.19

konstitucionalizmis saqme xelisuflebis SezRudvaa, rac imas


niSnavs, rom konstitucionalizmi gamoricxavs politikuri konku-
renciis iseT formebs, rogorSic "gamarjvebuli iRebs yvelafers"
(am TvalsazrisiT, konstitucionalizmisaTvis saSiSia nebismieri
iseTi politikuri wyoba, romelic stimuls aZlevs gamarjvebulebs
uTofo yaCaRebad iqcnen, iqneba es Tanamdebobebis politikuri dari-
geba-ganawileba Tu partiis dafinansebis iseTi wesebi, romelTa mi-
xedviTac, gamarjvebuls SeuZlia kanonierad aavsos partiis yulaba
saxelmwifo subsidiebis xarjze).

xelisuflebis konstituciuri danawileba zRudavs iseT demokra-


tias, romelic zedmetad keTilganwyobilia arCevnebSi gamarjvebulTa
mimarT, xolo kontrolisa da balansirebis meqanizmebi xels uwyobs
demokratiis funqciobas. aSS-is kongress kvalificiuri umravlesoba
sWirdeba imisTvis, rom gaauqmos prezidentis veto da daamtkicos ka-
nonproeqti. amgvari zeumravlesobis moTxovna aris iZulebiTi miax-
loeba "saerTo nebasTan". Tu kongresis ubralo umravlesobis gadaw-
yvetileba prezidentis an uzenaesi sasamarTlos winaaRmdegobas ga-
moiwvevs, es amomrCevlisaTvis imis maniSnebeli iqneba, rom umravleso-
bis mier xelisuflebis ganxorcieleba saeWvo Rirebulebisaa.

Tu parlamentarizmi nulovani jamis TamaSi iqneba, maSin is gamar-


jvebuli, romelic ricxobrivi umravlesobis Sekowiwebas moaxer-
xebs, miiRebs yvelafers, miuxedavad sakuTari gamarjvebis procentu-

19
aSS-is prezidentebma, jorj vaSingtonidan dRemde, 2500-jer gamoiyenes ve-
tos ufleba da am SemTxvevebis marto 6 procentis dros moxda vetos gauqmeba
xelmeore kenWisyriT.
referendumi da destabilizacia 79

li wonisa. magram konstitucionalizmi warmoadgens im Rirebule-


bebs, romlebsac SeuZlia gamarjvebuli sxva gziT waiyvanos da ara
zemoxsenebuli logikiT. Tu konstitucionalizmi xelisuflebis
stabilurobas emsaxureba, maSin TviT gamarjvebuli SeiZleba imiT
iyos dainteresebuli, rom ar Seiqmnas sruli damarcxebis viTareba.
totaluri ganadgurebis SesaZleblobam mtrebad SeiZleba aqcios po-
litikuri an socialuri TamaSis monawileni, maSin roca isini er-
TmaneTTan TanamSromlobas da erTad cxovrebas unda swavlobdnen.

gadawyvetilebaTa miRebis garkveul viTarebaSi SesaZlebelia (po-


litikuri azrovnebis Sedegad iqneba es Tu Cveulebis pativsacemad)
moxdes umciresobis an umciresobis didi nawilis miwveva gadawyveti-
lebis miRebaSi monawileobis misaRebad da misTvis ufro meti mniSvne-
lobis miniWeba, vidre es ricxobrivad SeiZleba ekuTvnodes. amis kar-
gi magaliTia erovnuli Tanxmobis mTavroba omianobis dros. Tu saer-
To neba logikurad ver iqneba umravlesobis nebis analogiuri, auci-
leblad unda moiZebnos umciresobisaTvis misaRebi gadawyvetilebebic.
procesSi CarTvis saWiroebas da konsensusis Ziebas mivyavarT konsen-
susis formis (consociational) demokratiamde. aseTi ram jerjerobiT
mxolod konstituciur doneze Tu yofila gaformebuli instituciu-
rad da isic xSirad parlamentSi arsebuli permanentuli ganxeTqile-
bis gamo – rogorc holandiasa da belgiaSi. SveicariaSi mTavrobis
formirebas axdens yvela partia, romelsac ki damajerebeli warmo-
madgenloba hyavs erovnul sabWoSi. garda konsensusis maZiebeli erov-
nuli xasiaTisa, aseTi sistemebis kargad muSaobisaTvis, sul cota,
kidev ori pirobaa saWiro: arc erTi jgufi ar unda iyos bevrad
Zlieri sxva jgufebze, xolo yvelaze Zlieri jgufi mxolod odnav
ufro Zlieri unda iyos siZlieriT meore jgufze.

2.4. referendumi da destabilizacia


konstituciebma moaTvinieres saxalxo suvereniteti (iseve rogorc
demokratia) da organulad CarTes igi konstitucionalizmis kon-
cefciaSi. xalxis xelisuflebis wyarod aRiarebiT konstituciebi
gamoricxaven imis SesaZleblobas, rom vinme sxvam gamoacxados Tavi
suverenitetis pirvelwyarod. zogierTi konstitucia specialurad
80 demokratiis moTviniereba

usvams xazs am ideas. germaniis ZiriTadi kanonis Tanaxmad, mTeli


saxelmwifo xelisuflebis wyaro aris xalxi, xolo ungreTis kon-
stituciis Semqmnelebma 1989 wels sakmarisad CaTvales SemzRudve-
li zedsarTavis – "mSromelis" – amoReba 1949 wlis konstitucii-
dan. Zveli versiiT konstituciaSi ewera: "ungreTis saxalxo res-
publikaSi mTeli Zalaufleba ekuTvnis mSromel xalxs". germaniis
ZiriTadi kanonis teqsti gansazRvravs, rom xalxi saxelmwifo xe-
lisuflebas axorcielebs arCevnebis gziT da gansazRvruli saka-
nonmdeblo, aRmasrulebeli da sasamarTlo organoebis meSveobiT.
amis sapirispirod, ungreTsa da bevr sxva qveyanaSi xalxi suvereni-
tets axorcielebs maTi arCeuli deputatebis meSveobiT da agreTve
uSualod (referendumis meSveobiT).

Tumca faqtobrivi instituciuri gadawyvetilebebi amsubuqebs


demosis batonobis safrTxes, ungreTis konstitucia qmnis STabeW-
dilebas, rom saxalxo suverenitets ganasaxierebs deputatebisagan
Semdgari saxelmwifo kreba. qedmaRluri me-19 muxli kidev ufro
amZafrebs am STabeWdilebas: "parlamenti aris saxelmwifo xeli-
suflebisa da saxalxo warmomadgenlobis uzenaesi organo ungre-
Tis respublikaSi", rac arTulebs xelisuflebis ganStoebaTa So-
ris balansis damyarebis amocanas. ungreTis konstituciaSi refe-
rendumi, rogorc saxalxo suverenitetis gamoxatvis alternatiu-
li saSualeba, aris sapirwone, romelic warmomadgenlobiT saxal-
xo suverenitets abalansebs. Tumca, konstitucia ar gansazRvravs
referendumis Catarebis teqnikur pirobebs, rac saSualebas aZlevs
sakanonmdeblo organos ise SezRudos referendumebis Catareba, ro-
gorc Tavad moexasiaTeba.20 cxadia, rom amgvari SezRudvac saWiroa.

20
Tu konstitucia ar gansazRvravs referendumis Catarebis sabaziso wesebs,
maSin igi advilad SeiZleba sakanonmdeblo organos msxverplad iqces. referendu-
mis Sesaxeb kanonebi Seicavs procedurebs referendumis iniciirebisa da dadastu-
rebisaTvis, rac didebuli SesaZleblobaa iseTi adamianisaTvis, romelsac marto
destabilizacia surs da imis gulwrfeli survili ar amoZravebs, rom referen-
dumi sakanonmdeblo organos rame seriozuli kontrolisaTvis Catardes. konsti-
tuciuri debulebebis ararsebobis pirobebSi kanonmdebels SeuZlia an iniciirebis
Zalian advilad dasakmayofilebeli pirobebi gaaformos instituciurad, anda
daadginos, rom referendumis Sedegis kanonierebisaTvis amomrCevelTa 50 procen-
tis monawileobaa savaldebulo, rac, warumateblobis SemTxvevaSi, demokratiis
diskreditacias gamoiwvevs.
referendumi da destabilizacia 81

referendumi SeiZleba destabilizaciis faqtorad gadaiqces, Tu


konstitucia ar gansazRvravs misi gamoyenebis receptebs – anu ar
gamoaclis mas im sawamlavs da iluzias, rom referendumis dros
xalxi suverenuli da Seucdomelia, radgan referendumi maTi nebis
uSualo gamoxatulebaa. amitom, ar aris gasakviri, rom amerikis da
germaniis konstituciebi ar cnoben referendums federalur done-
ze (garda erTi Zalian konkretuli SemTxvevisa – teritoriis
cvlilebis Sesaxeb – germaniaSi), xolo italiis konstitucia mxo-
lod gamauqmebel referendums uSvebs (ese igi, SesaZlebelia eris
winaSe apelacia miRebuli kanonis winaaRmdeg).

zogjer konstituciebi xalxis sareferendumo uflebebs imiT


zRudaven, rom referendumis iniciativis eqskluziur uflebas an mi-
si dasaSvebobis gansazRvris uflebamosilebas xelisuflebis rome-
lime ganStoebas aniWeben. safrangeTSi, magaliTad, referendumis ini-
ciativis ufleba prezidents aqvs. de goli, romelic mniSvnelovani
saxalxo mxardaWeriT sargeblobda, xSirad mimarTavda eleqtorats
parlamentis winaaRmdegobis gadasalaxavad an mis gasakicxavad.

Zalian saxifaToa saxalxo suverenitetis eqskluziur kurato-


rad vinmes gamocxadeba. yofili sabWoTa kavSiris respublikebSi
uSualod arCeuli prezidentebi, romlebic acxadeben, rom frangu-
li modelis mimdevrebi arian, ar emorCilebian parlaments imis mo-
mizezebiT, rom isini uSualod warmoadgenen saxalxo suverenitets.

rac unda mimzidvelad gamoiyurebodes referendumi demokratiuli


lozungebis fonze, sinamdvileSi misi gamoyeneba ver moxerxdeba verc
xelisuflebis SesazRudavad da verc xelisuflebis aramarTvadi sa-
xalxo kontrolis gansaxorcieleblad. am mosazrebis sapirispirod,
xSirad mohyavT xolme Sveicariis magaliTi, sadac TiTqos es SeiZ-
leba.21 SveicariaSi referendumi pirvelad frangebma Seitanes (1798),
rodesac Sveicarielebs xma unda miecaT safrangeTis samxedro oku-
paciis pirobebSi Seqmnili sakuTari konstituciisaTvis. maT mxari
dauWires konstitucias, rogorc Cveulebriv xdeba xolme aseT viTa-
rebaSi (rogorc, magaliTad, breJnevis konstitucias misca xma xal-

21
Sveicariul referendumebze msjelobisas veyrdnobi wyaros: Olivier Duhamel,
Les Démocraties, Régimes, Histoire, Exigences (Paris: Éditions du Seuil, 1993), gv.68-74.
82 demokratiis moTviniereba

xma), Tumca frangebs mainc mouxdaT maqinaciebis moSveliebaÉ– yvela


im amomrCevlis xma, vinc Tavi Seikava, "dadebiTad" CaiTvala. cota
ufro metad rom gasWirvebodaT, frangebi, albaT, yvela gamoucxade-
beli amomrCevlis xmasac "dadebiTad" CaTvlidnen.

droTa ganmavlobaSi SveicariaSi referendumis rva sxvadasxva


forma iyo instituciurad gaformebuli. garda amisa, zogierT kon-
kretul sakiTxTan mimarTebaSi, mosaxleobam referendumis gziT xma
misca imas, rom garkveuli sakiTxebi referendumze ar gaetanaT (maga-
liTad, arasavaldebulo referendumi samxedro xarjebis Sesaxeb).22

mimomxilvelebi aRniSnaven, rom Sveicarielebi sakmarisi aqtivobiT


(daaxloebiT 40 procenti) monawileoben referendumebSi, miT ufro,
Tu mxedvelobaSi miviRebT imas, ramdenad xSirad uxmoben maT saar-
Cevno yuTebTan. monawileobis procenti stabilurad klebulobs
(omamde igi daaxloebiT 60 procents Seadgenda). Tumca Sveicarie-
lebi naxevarze odnav met kanons uaryofen. kanonmdeblobis Tvalsaz-
risiT, albaT, referendumis mowvevis SesaZlebloba ufro mniSvne-
lovania, vidre TviT referendumi. imis gamo, rom kanonmdeblebi iZu-
lebuli arian gaiTvaliswinon referendumis SesaZlebloba, isini ec-
debian rac SeiZleba meti xalxi CarTon kanonproeqtebis SemuSaveba-
Si. Sveicariuli saxalxo iniciativebis did miRwevebs Soris aRniS-
vnis Rirsia absentis aryis akrZalva da "maRalzneobrivi" kenWisyra
pirutyvis sajarod dakvlis winaaRmdeg. dReisaTvis saxalxo inicia-
tivebs ZiriTadad garkveuli interesTa jgufebi mimarTaven xolme,
raTa sakuTari korporaciuli interesebi daakanonon. es xerxi Cveu-
lebriv maSin ixmareba, roca parlamentarebi iviwyeben specialur in-
teresebs sazogado interesebis sasargeblod. saxalxo iniciativa ga-
riyuli politikuri jgufebisa da moZraobebis ukanaskneli TavSesa-
faria: maTi wminda miznebi dRis wesrigSi Semodis, xalxi maT Sesa-
xeb laparakobs, magram, rogorc wesi, praqtikulad araviTari xel-
Sesaxebi SedegiT. Tumca, uaryofili winadadebebis nawili politi-

22
arasavaldebulo referendumis moTxovna SeiZleba kanonis miRebidan mxolod
90 dReSi da (federaluri kanonis SemTxvevaSi) saWiroa 50 000 xelmoweris Seg-
roveba. amaSi ar Sedis sagangebo viTarebasTan dakavSirebuli, konstituciuri an
saxelmwifo xarjebTan dakavSirebuli sakiTxebi (vaimaris konstituciac cnobda
arasavaldebulo referendums, magram zemoaRniSnuli SezRudvebis gareSe).
referendumi da destabilizacia 83

kosebma SeiZleba "regularul" sakanonmdeblo procesSi CarTon, ro-


gorc es ucxoeli muSebis uflebaTa SezRudvasTan dakavSirebiT
moxda mas Semdeg, rac referendumma uaryo ramdenime kacTmoZule wi-
nadadeba. amrigad, ra daskvna SeiZleba gavakeToT?

SveicariaSi 1874-idan 1939 wlamde Catarebulma referendumebma aCve-


na, rom Sveicarieli xalxi: SiSobs ar dakargos liberaluri poli-
tikuri uflebebi, sastikia mkvlelebis mimarT, cudi TvaliT uyurebs
centralizaciis process, mxars uWers satarifo begaras, zogjer an-
tisemitur miswrafebebs amJRavnebs, ar moswons saxelmwifos Careva
mrewvelobis marTvaSi, mxars uWers mSobliur Rirebulebebs (qorwi-
nebis da spirtiani sasmelebis Sesaxeb kanonebSi), stabilurad mom-
Wirnea sajaro Cinovnikebis xelfasis sakiTxSi (gansakuTrebiT kanto-
nebis doneze) da mwiri warmodgena aqvs jandacvis RonisZiebebis Sesa-
xeb. mTlianobaSi, SeiZleba iTqvas, rom Sedegi nel-nela iqna miRweu-
li an, sxva sityvebiT, erovnuli asambleebi win uswrebdnen xalxs.
ufro metic, xalxi namdvilad ar moqmedebda impulsurad. piriqiT,
sinamdvileSi politikuri partiebi xalxs gamalebiT aqezebdnen, mie-
rekebodnen da informacias awvdidnen zustad igive meTodebiT, ro-
gorc saarCevno kampaniebSi... iseve, rogorc im qveynebSi, sadac demok-
ratia uSualo saxalxo kanonmdeblobis gareSec arsebobs.23

Tu amas im tendenciasac davumatebT, romelic amerikis ramdenime


Statma sakuTar Tavze gamoscada, kerZod is, rom garkveuli jgu-
febi referendumis saSualebiT cdilobdnen sakuTari antikonsti-
tuciuri miswrafebebis dakanonebas (aralegaluri imigrantebis, ho-
moseqsualistebis sawinaaRmdego da sxva msgavsi winadadebebi), ma-
Sin gasagebi unda gaxdes konstitucionalizmis TavSekavebuli damo-
kidebuleba referendumisadmi, Tundac misi madestabilizebeli po-
tencialis mxedvelobaSi miRebis gareSe. radgan xalxis azriT mani-
pulireba advilia, referendumi politikuri elitis (da im kon-
stituciuri Rirebulebebis, romelTac elita warmoadgens) mteria.

poets SeiZleba epatios xalxis naklovanebaTa ignorireba. yve-


laze uares SemTxvevaSi igi, albaT, waagebs arCevnebs da Semdeg
cxovrebaze gulgatexili paTosis poemas dawers. magram politiko-

23
Herman Finer, Theory and Practice of Modern Government (1949; Westport:
Greenwood Press, 1970), gv.562.
84 demokratiis moTviniereba

si, romelic uaryofs imas, rom "xalxi" araSorsmWvreteli, emo-


ciurad advilad damyoli da, gasagebi mizezebis gamo, arakompeten-
turia kanonmdeblobis bevr sakiTxSi da romelic ar aRiarebs amas,
gansxvavebiT sakanonmdeblo procesisagan, romelic, arsebiTad, sapi-
rispiro mosazrebebisa da rwmenebis racionalur gansjas emyareba,
albaT, swored imaze fiqrobs, rogor gamoiyenos es naklovanebebi
Tavis sasargeblod. Cveni msjelobis am etapze, ukve SeuZlebelia
ar vaRiaroT, rom konstitucionalizmSi aris elituri TviTSegne-
bis garkveuli elementi. am eliturobis gamarTleba SeiZleba mora-
luri an utilitaruli argumentebiT, magram Znelad Tu moxerxde-
ba saxalxo grZnobebis an demokratiuli egalitarianizmis safuZ-
velze. Tu referendumze gamoxatuli eris suliskveTeba demagoge-
bis mier waqezebuli konservatizmiTa da radikalizmiT aris gaJ-
RenTili, maSin konstitucionalizmSic iqneba elituri azrovnebis
diqtaturis marcvali, miuxedavad imisa, ramdenad arakompetenturia
referendumis Sedegi da ramdenad upirispirdeba Cagvras konstitu-
cionalizmi, romelsac marTlac aqvs elitizmis elferi.

roca vambobT, rom arsebobs universaluri da yvelasaTvis sasike-


To elituri Rirebulebebi, amave dros ar uarvyofT pirovnebis, ro-
gorc brbos wevris, Rirsebasac. gavbedavT da vityviT mxolod imas,
rom brboSi yofnisas pirovneba yovelTvis ar dgas sakuTari Rirsebis
simaRleze. am konkretul SemTxvevaSi, konstitucionalizmis mxardam-
WerTa rigebSi rusos CarTvac ki SeiZleba: "Cveni neba yovelTvis Cveni
keTildReobisken aris mimarTuli, magram Cven yovelTvis ver varCevT,
ra aris CvenTvis kargi; xalxi arasodes aris korumpirebuli, magram
igi SeiZleba motyuebuli darCes, moatyuo; aseT SemTxvevebSi mxolod
gveCveneba, rom mas TiTqos is surs, rac cudia".24

savaraudod, raki arCevnebi sakmaod iSviaTad da xangrZlivi pe-


riodebis Semdeg tardeba, xalxisTvis mimarTva im sakanonmdeblo
organos winaaRmdeg, romelic daSorda xalxs da xSirad korumpi-
rebuli da calmxrivia, SeiZleba xelisuflebis SezRudvis saSua-
lebadac miviCnioT. SeiZleba isic iTqvas, rom, Tu referendumi da
saxalxo iniciativa konservatiuli da/an radikaluria, maSin es
garkveul politikur an eTikur RirebulebiT arCevanze miuTiTebs.

24
Rousseau, gv.203.
referendumi da destabilizacia 85

magram aseTi kritika, konstitucionalizmis TvalsazrisiT, uadgi-


loa. upirveles yovlisa, moqalaqeTa politikur kulturazea da-
mokidebuli, SeiZleba Tu ara mocemul politikur sistemaSi refe-
rendumis integrireba konstitucionalizmisTvis zianis miuyeneb-
lad. hitlerma referendumi samjer gamoiyena. samive SemTxvevaSi
referendumi mTavrobis mier iyo iniciirebuli, maT Soris anSlu-
sis damtkiceba [(Anschluss) - okupirebuli avstriis germanisaTan
mierTeba], da samive es iniciativa gadamwyveti umravlesobiT iqna
mowonebuli. meore mxriv, demokratia referendumebis gareSec kar-
gad muSaobs.

konstitucionalizmis TvalsazrisiT gadamwyveti mniSvneloba


aqvs imas, risTvis gamoiyeneba referendumi. igi ar SeiZleba iyos
samarTalSemoqmedebis Cveulebrivi meTodi, magram igi SeiZleba iyos
konstituciuri kontrolis erTi meqanizmi da, agreTve, sakanon-
mdeblo Cixidan gamosvlis saSualeba (magaliTad, dasaSvebi gamosa-
vali iqneba "xalxs" mivandoT gadawyvetilebis miReba maSin, rode-
sac parlamentis ori palata ver axerxebs SeTanxmebas).
Tavi mesame

sabediswero kavSirebi: kontrolisa da


balansirebis meqanizmebi da
xelisuflebis danawileba
gana nawils SeuZlia mTelis Secnoba?
paskali*

3.1. balansirebis xelovneba


konstituciis mizania SezRudos saxelmwifo da xalxi, romelic
saxelmwifos Seadgens. TavisTavad, calke aRebuli konstitucia me-
ti araferia, Tu ara uqmi, daxavsebuli kanoni an umniSvnelo tra-
dicia. mainc ra saxis dacvas gvTavazobs konstitucia? SeuZlia ki
mas Zalauflebis SemzRudveli roli iTamaSos, Tu xalxs misi ar
swams an Tu ZlierTa ama qveynisaTa interesebi masze maRlaa dayene-
buli? imis miuxedavad, Tu ramdenad mniSvnelovani da aucilebelia
konstituciisadmi rwmena, konstitucionalizms, rogorc despotiz-
mis antiTezas, instituciuri garantiebic sWirdeba. amgvari garan-
tiebis uzrunvelsayofad xelisuflebis sxvadasxva ganStoeba ise
unda iqnes organizebuli, rom maT erTmaneTi SezRudon.

ai, ra weria 1789 wels safrangeTSi miRebuli adamianisa da mo-


qalaqis uflebaTa deklaraciis me-16 muxlSi, romelic ramdenime
konstituciaSi ucvlelad gadaitanes: "sazogadoebas, romelSic xe-
lisuflebis danawileba gansazRvruli ar aris, saerTod ar gaaCnia
konstitucia"1. rac Seexeba TviT gamijvna-ganawilebas, am Tvalsaz-
risiT sxvadasxva mTavroba da maTi konstituciebi mniSvnelovnad

*
"azrebi", baCana bregvaZis Targmani, gv. 204.
1
franguli da germanuli originalebis inglisuri Targmanis wyaroebi miTiTe-
bulia albert blausteinisa da jei sigleris [Albert P. Blaustein & Jey A. Sigler]
redaqtirebul krebulSi Constitutions That Made History (New York: Paragon House,
1988), gv. 359-387.
88 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

gansxvavdeba. erTi zusti recepti an saboloo pasuxi am kiTxvaze


ar arsebobs.

maTTvis, vinc "Zalaufleba erTianobaSia" principis momxrea, ga-


mijvna ar aris bunebrivi movlena da isini gamijvnis princips uar-
yofen rogorc usargeblo struqturul garTulebas, romelic
tyuilubralod aWianurebs aucilebel gadawyvetilebebs da afer-
xebs mTavrobis efeqtian muSaobas. es idea jer kidev rusos droin-
delia da mas mxari dauWires 1776 wlis pensilvaniis konstitu-
ciis revolucionerma avtorebma da 1792 wlis frangma revolu-
cionerebma. robespieris kvaldakval, markiz de kondorsem mkacrad
gaakritika dabalansebuli, magram gamijnuli xelisuflebis sistema
da mxari dauWira erTianobis princips, romlis saWiroebac mwvaved
igrZnoboda maSindel safrangeTSi.2 kondorse amtkicebda, rom misa-
Rebi iqneboda mxolod funqciuri dayofa-danawileba.

yovelTvis, roca diqtaturis instituciuri gaformeba xdeba, ma-


Sinve xelisuflebis erTianobis sakiTxi wamoiWreba xolme. magram,
rogorc es hitleris mTavrobis araefeqtianma muSaobam cxadyo, xeli-
suflebis calkeuli nawilebi sulac ar Cqaroben Seerwyan erTmaneTs
xelisuflebis erTianobis preistoriuli "sawyisi" formiT. nacizmis
fuZemdebeli Teoretikosebi miiCnevdnen, rom raixsprezidentis diqta-
tura iyo eris SenarCunebisa da germaneli xalxis (da ara individis)
suverenitetis miRwevis saSualeba. "diqtatura aris wminda mTavroba,
imperia [IMPERIUM] am sityvis Tavdapirveli mniSvnelobiT, rac niS-
navs saxelmwifo xelisuflebis mTlianad gamgeblobas".3

komunistebi monoliTuri saxelmwifo xelisuflebis momxre iy-


vnen. proletariatis diqtatura martivi koncefciaa da swored si-
martive aqcevs mas ase mimzidvelad: igi gulisxmobs siZlieres da
ar moiTxovs tvinis did Wyletas. is, rom saxelmwifo komunistu-
ri partiis diqtaturas iyo daqvemdebarebuli (stalinis SemTxveva-
Si ki, erTi pirovnebis diqtaturas), Zalian aadvilebda saqmes. uf-

2
Plan de constitution, presenté a la Convention nationale, vol. 18, Oeuvres (Paris, 1804),
gv.185, 201.
3
Johannes Heckel, "Archiv des öffentlichen Rechts" in Clinton Rossiter, Constitutional
Dictatorship: Crisis Government in the Modern Democracies (Princeton: Princeton
University Press, 1948), gv.62.
balansirebis xelovneba 89

ro zustad, es saqmes aadvilebs, magram yovelTvis ar aris ukeTe-


sobisken gadadgmuli nabiji.

ueWvelia, aris sagangebo mdgomareobebi da krizisebi, romelTa


drosac saWiroa saxelmwifos mxridan dauyovnebeli, mtkice da
uSualo moqmedeba. Tanamedrove saxelmwifo Tavdapirvelad absolu-
tizmis formiT arsebobda da swored igi iyo mmarTvelobis despo-
turi forma, romlis winaaRmdegac monteskiem kontrolisa da ba-
lansirebis meqanizmebis SemoRebis idea wamoayena.

diqtaturis Tavidan asacileblad xelisuflebis damabalansebe-


li sapirwone isev xelisufleba unda iyos. amitom, sasurvelia sa-
xelmwifo uflebamosilebis rame formiT dayofa-ganawileba. am
TvalsazrisiT, konstitucionalizmiT nakarnaxebi konstitucia ar-
sebiTad ufro metia, vidre saxelmwifo organoebs Soris xelisuf-
lebis danawileba. mxolod uflebamosilebis sademarkacio xazebis
gavleba ar aris sakmarisi.

"ambicias ise unda moevlos, rom mas ambicia awonasworebdes"4.


moxetiale pirutyvs gavlebuli sazRvari ki ar aCerebs, aramed
ZaRlis yefa mezobeli nakveTidan. xelisuflebis TiToeuli gan-
Stoebis liders unda mieces Sesabamisi berketebi imisaTvis, rom
SezRudos garedan Careva misi uflebamosilebis sferoSi. gana arse-
bobs ufro macduri ram, vidre aseTi berketebis flobaa? da gana
cduneba zedmetad didi araa pirovnebisTvis, vinc gabedavs isurvos
an gabedavs imoqmedos da gaxdes sakuTari survilebisa da moqmede-
bebis msajuli? vin iqneba sakuTari saqmis Sesaferisi mosamarTle?
SeuZlia ki pirovnebas, romelsac kanonis SemoRebis ufleba aqvs
miniWebuli da, amdenad, SeuZlia xalxi mdidrad da gavlenianad aq-

4
The Federalist Papers, No. 51: Madison (New York: Mentor Books, 1961), gv.322.
monteskiec amave azrs iziarebda: "...mudam ase iyo, rom ZalauflebiT mosil
kacs misi borotad gamoyenebisaken hqonda da aqvs midrekileba da ase grZeldeba
manam, sanam bariers ar waawydeba. raTa ar moxdes Zalauflebis borotad gamoyene-
ba, saqme ise unda moewyos, rom Zalaufleba unda akontrolebdes Zalauflebas".
Charles Secondat, Baron de Montesquieu, The Spirit of the Laws, trans. and ed. Anne M.
Cohler, Basia Carolyn Miller, and Harold Samuel Stone (Cambridge: Cambridge University
Press, 1992), XI. gv.4.
90 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

cios, gauZlos aseT cdunebas? SeuZlia ki mas gauZlos cdunebas


da upiratesoba sakuTar survilebs ar mianiWos?

sakuTari interesebis sxvaze maRla dayenebis riski mxolod na-


wilobriv aris Serbilebuli konstituciuri principiT, romelic
adgens, rom kanoni kanonmdebelsac exeba. kanonmdebeli, mefisagan
gansxvavebiT, kanonze maRla ar dgas, magram kanonis Tanaxmad mas
mainc SeiZleba upiratesoba hqondes miniWebuli.

Zalauflebisaken miswrafebis SeCereba mxolod maSin SeiZleba,


rodesac am survilis mqone piri erTdroulad ar aris isic, vinc
am survilis miRwevisaTvis saWiro saSualebebs akontrolebs. amri-
gad, Zalauflebis msurvelis ambicia gakontrolebulia imiT, rom
mas ara aqvs saSualeba imoqmedos yovelgvari dafiqrebis an ufle-
bamosilebis Semdgomi gadacemis gareSe da imitomac, rom igi ar
gansazRvravs moqmedebis Sedegs. garda amisa, radgan is, vinc moqme-
debs, ar aris is, visac survili aqvs, survilis "aRmsrulebels"
aqvs saSualeba garkveul farglebSi gaakontrolos piri, romelic
survilis "CamoyalibebisTvisaa" pasuxismgebeli. bolos da bolos,
"aRmsrulebelma" unda Seasrulos mxolod is, rac Seesabameba wi-
naswar dadgenil pirobebs. miuxedavad imisa, Tu vin flobs im sa-
Sualebebs, romlebiTac moqmed subieqts fizikurad SeuZlia cxov-
rebis pirobebis Secvla (Tundac ZaliT), am saSualebebis gamoyeneba
ver moxdeba saTanado sanqciis gareSe.

xelisuflebis dayofa-danawilebis Tanamedrove forma xelisuf-


lebis klasikur – sakanonmdeblo, aRmasrulebel da sasamarTlo –
ganStoebebs Soris pirvelad inglisSi gaCnda. da mainc, XVIII sau-
kuneSi am ganStoebebs Soris urTierTobis sakiTxi miCneuli iyo
ara imdenad moqmedebis sferoebis an funqciebis mixedviT gadanawi-
lebul saxelisuflebo ganStoebebs Soris urTierTobis sakiTxad,
aramed ufro metad qveynis Semadgeneli socialuri Zalebis daba-
lansebis problemad.

parlamentis zeda palata iyo aristokratiis warmomadgenlobiTi


organo, qveda palata ki gadasaxadis gadamxdelebs warmoadgenda;
xolo gadawyvetilebebis mimRebi oficialurad iyo "mefe parlamen-
tSi" ["King in Parliament"]. sxva sityvebiT, qveynis sam socialur Za-
balansirebis xelovneba 91

las gadawyvetilebebis miReba an kanonebis SemoReba mxolod erTob-


livad SeeZlo. droTa ganmavlobaSi dadga samoqmedo sferoebSi
Sromis ganawilebis sakiTxic.5 aRmasrulebeli ganStoeba, romelic
nawilobriv samefo privilegiebze iyo dafuZnebuli, gamoeyo parla-
ments da am xelisuflebas mefis "msaxurebi" axorcielebdnen.

monteskiem inglisuri sistema aRwera rogorc sistema, romel-


Sic xalxis Tavisufleba garantirebulia: sadac xelisuflebis gan-
Stoebebi da dainteresebuli xalxi mkafiod arian gamijnuli er-
TmaneTisagan da amdenad ganStoebebi erTmaneTs abalanseben.6 sinam-
dvileSi, gamijvnis wyalobiT, aRmasrulebeli xelisufleba damou-
kidebeli gaxda, ramac SesaZlebeli gaxada mis mier Zalauflebis
despoturad gamoyeneba, magaliTad, koloniebTan mimarTebaSi. brita-
neTis batonobis winaaRmdeg brZolisas amerikeli revolucionerebi
monteskies principebis mimdevrebi iyvnen.7

5
am droisaTvis marTlmsajulebis ganxorcieleba ar iyo miCneuli xelisufle-
bis calke ganStoebad, miuxedavad imisa, rom inglisis saerTo samarTali, rome-
lic mosamarTleTa mier Seqmnili samarTlis memkvidre iyo, sakanondeblo ganStoe-
bisagan damoukideblad arsebobda. ufro adreuli iuridiuli Teoriis Tanaxmad,
TviT mefec ki SezRuduli iyo saerTo samarTlis wesebiT.
6
miuxedavad imisa, rom lokTan erTad monteskie konstitucionalizmis yvelaze
TvalsaCino eqsperti iyo XVIII saukuneSi, misi moZRvreba (rogorc es axla gaxda
cxadi) srulad ar akmayofilebs konstitucionalizmis moTxovnebs. monteskie mar-
Tlac ukavSirebs erTmaneTs Tavisuflebasa da saxelisuflebo uflebamosilebis ga-
mijvnas, magram misi Sexedulebebi Tavisuflebis Sesaxeb sakmaod winaaRmdegobrivia.
xandaxan Tavisuflebis koncefcia misTvis mxolod imas niSnavs, rom cxovreba harmo-
niaSia kanonis debulebebTan (ar arsebobs despotizmi, xolo kanonis uzenaesoba, mi-
si formaluri gagebiT, yvelaferze maRla dgas); zogjer es niSnavs, rom adamianebs
erTmaneTis ar eSiniaT; xolo zogjer ki niSnavs, rom mTeli xalxi marTavs sakuTar
Tavs. swored am ukanaskneli gaazrebis gamoa saWiro warmomadgenloba. magram mon-
teskie mxars uWers warmomadgenlobiT mandats zogad sakiTxebze da aristokratiis
mravalferovan warmomadgenlobas xalxis dasabalanseblad. aRmasrulebeli ganStoeba
ZiriTadad sagareo saqmeebiTa da omebis warmoebiTaa dakavebuli. sakanonmdeblo gan-
Stoebas SeuZlia es saqmeebi mxolod SemdgomSi ganixilos, maSin roca aRmasrule-
bel ganStoebas SeuZlia nebismier dros Caerios sakanonmdeblo procesSi. dabolos,
sasamarTlo ganStoeba despoturia, Tu igi gamijnuli ar aris, magram, rogorc xe-
lisuflebis ganStoebas, mas umniSvnelo gavlena aqvs.
7
1789 wlis damfuZnebeli krebis frangi wevrebi, zustad iseve, rogorc ame-
rikelebi ori wlis Semdeg, TavdadebiT ibrZodnen saxelisuflebo uflebamosile-
baTa gamijvnisaTvis. maT miaCndaT, rom gamijvna Tavisuflebis garantia iyo.
92 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

medisons imedi hqonda, rom xelisuflebis ZiriTadi organoebi


ise imuSavebdnen, rom maTi gaZliereba mxolod erTmaneTis xarjze
iqneboda SesaZlebeli. amrigad, isini isedac gaakontrolebdnen er-
TmaneTis saqmianobas. saxelmwifo moxeleebis antagonisturi inte-
resebi Suris grZnobiT gaJRenTavda saxelmwifo institutebs da
radgan sxvadasxva uwyebis moxeleebi maT institutebze arian damo-
kidebuli, xolo maTi piradi Zalaufleba _ maTi organizaciis Za-
lauflebaze, amitom isini neitraluri ver iqnebian imis mimarT, Tu
ramdenad Zlieria xelisuflebis maTi ganStoeba. sistema isea mow-
yobili, rom moxeleebi realurad unda iyvnen damokidebuli xeli-
suflebis im calkeul ganStoebebze, romelsac isini miekuTvnebian.
konstitucionalizmis TvalsazrisiT, Tanamdebobaze daniSvnis uf-
lebisa da piradi SeuTavseblobis mniSvneloba swored am sakiTxi-
dan gamomdinareobs. xelisuflebis sxvadasxva ganStoeba zemoqmede-
bas axdens erTmaneTze, raTa gamoasworon kanonis SesaZlo darRve-
vebi da Tavi Seikavon aseTi darRvevebisagan erTmaneTisadmi saTana-
do pativiscemis pirobebSi.

xelisuflebis danawilebisa da mowyobis mravali sxvadasxva gza


arsebobs. sakiTxis nebismier gadawyvetas arsebobis ufleba aqvs, Tu
Tavisuflebis SezRudvis saSualebebi gamoricxuli an Tavidan aci-
lebulia. konstitucionalistis TvalsazrisiT, xelisuflebis saq-
mianobis demokratiuli buneba meoradi mniSvnelobisaa. es gulis-
xmobs, rom demokratia niSnavs sazogadoebis mosazrebebisaTvis upi-
ratesobis miniWebas institutebis mosazrebebTan SedarebiT. gar-
kveul garemoebebSi xelisuflebis efeqtianobac meoradi mniSvnelo-
bisaa, Tumca, saxelmwifos uunaroba mis sxvadasxva organos Soris
uTanxmoebaTa aRmofxvris saqmeSi sabolood safrTxes Seuqmnis
usafrTxoebas da, amdenad, Tavisuflebasac. miuxedavad amisa, ameri-
kis konstitucias arasodes ucdia Tavidan aecilebina konfliqtebi
xelisuflebis ganStoebaTa Soris:

xelisuflebis gamijvna-danawilebis doqtrina 1787 wlis konvenciam


aRiara ara imisTvis, rom efeqtianoba waexalisebina, aramed imis-
Tvis, rom gamoricxuliyo xelisuflebis TviTneburi gamoyeneba. miza-
ni iyo ara is, rom Tavidan yofiliyo acilebuli uTanxmoeba, aramed
is, rom xalxi daculi yofiliyo avtokratiisagan saxelisuflebo
balansirebis xelovneba 93

uflebamosilebis sam seqciad gadanawilebis Tanmxlebi gardauvali


uTanxmoebis saSualebiT.8

cxadia, rom uTanxmoebisa da konfliqtebis bunebrivad miCneva


Semzaravad JRers wesrigisa da gadawyvetilebaTa miRebis konsocia-
luri erToblivi procesis mxardamWerebisaTvis.9 magram iqac ki,
sadac Tanaziar socialur procesebs saarsebo mniSvneloba aqvs, ga-
dawyvetilebaTa miRebis konsocialuri procesis saWiroebisa da
sferos ganmsazRvreli prekonstituciuri gadawyvetilebebi momdi-
nareobs yvelas mier gaziarebuli im mosazrebidan, rom es calkeu-
li qveyana ver gauZlebs da ver gadaitans garkveuli saxis kon-
fliqtebs. konsocialuri struqturebi, Cveulebriv, potenciurad
fataluri konfliqtebis CrdilSi warmoiqmneba10 (belgiaSi, magali-

8
Myers v. United States, 272 U.S. 293 (1926) (J. Brandeis, dissenting).
9
konfliqtebis dasaSvebad miCneva ar niSnavs gadawyvetilebaTa miRebis procesSi
Cixuri viTarebis daSvebas. konstitucia, romelic tovebs amgvari Cixis SesaZleblo-
bas, teqnikuri TvalsazrisiT araadekvaturia, radgan igi dasaSvebad miiCnevs desta-
bilizacias. sakanonmdeblo saqmianobis garkveul sferoebSi kvalificiuri umravle-
sobis moTxovnam SeiZleba gamoiwvios amgvari, destabilizaciis momtani Cixuri viTa-
rebis warmoqmna. es aris ungreTis konstituciis kargad cnobili fenomeni. kvalifi-
ciuri umravlesobis moTxovnis nakli isaa, rom ramdenime SemTxvevaSi igi ar iZleva
sakiTxis gadawyvetis saSualebas (ris Sedegicaa is, rom ver viRebT gadawyvetile-
bas, romelic aucileblad ar niSnavs kategoriul uaryofas). roca xmaTa ori mesa-
medi saWiroa ZiriTadi uflebebis SezRudvis SemTxvevaSi, maSin problema ar arse-
bobs, radgan kenWisyris uaryofiTi Sedegi ubralod uaryofas niSnavs. ZiriTadi uf-
lebis SezRudva ar SeiZleba. amrigad yvelaferi ise rCeba, rogorc iyo, gaumarjos
Tavisuflebas! (garTulebebi warmoiqmneba maSin, Tu kanonproeqti ZiriTadi uflebis
gaZlierebiskenaa mimarTuli; magram yoveli aseTi gamaZlierebeli winadadeba mainc
Seicavs cotaoden SemzRudvel elements, amitom sanerviulo araferia), magram, ro-
desac mizani organos Camoyalibeba an piris Tanamdebobaze daniSvnaa, maSin advilad
SeiZleba warmoiqmnas destabilizaciis gamomwvevi Cixi.
10
konsensusis saWiroeba SesaZloa socialuri tradiciebidan gamomdinareobdes.
ase magaliTad, iaponiaSi umravlesobisaTvis gansakuTrebiT mniSvnelovan sakiTxebze
parlamentis mier miRebuli gadawyvetileba aucileblad misaRebi unda iyos umci-
resobisTvisac (opoziciisTvisac), imis gaTvaliswinebiT, rom opoziciac wava gar-
kveul daTmobaze. rodesac premier-ministr satos surda gaefarToebina iaponia-ame-
rikis Tavdacvis xelSekruleba, socialisturma opoziciam protestis niSnad da-
tova palatis sxdomaTa darbazi. satom sakiTxi kenWisyraze mxolod mas Semdeg
daayena, rac socialistebi gavidnen darbazidan da misma partiam moaxdina xelSek-
rulebis ratifikacia. amis Sedegad sato iZulebuli gaxda gadamdgariyo [wyaro:
profesori maikl iangi (Michael Young), Columbia University, New York].
94 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

Tad, yvela partia iziarebs imas, rom religiuri da eTnikuri da-


yofis ukontrolo konflqtisaken eskalaciis daSveba katastrofa
iqneboda).

saxelmwifo xelisuflebis danawilebis zemoaRniSnuli formis


sailustraciod ori modeli arsebobs. erTi maTgani uflebamosile-
bis gamijvnazea dafuZnebuli, xolo meore _ sxvadasxva saxelmwifo
organos Soris uflebamosilebis gadanawilebaze. pirvel modelSi
xelisuflebis ganStoebaTa gamijvna, Teoriulad, dasrulebuli
formisaa. xelisuflebis ganStoebebi erTmaneTisagan gancalkevebu-
li, anu erTmaneTisagan damoukidebeli, magram araavtonomiura, rad-
gan maT ar SeuZliaT mxolod TviTon, izolirebulad imoqmedon.

SeerTebul StatebSi miRebuli gamijvnis modeli, Cveulebriv,


Zlier prezidentializmTan asocirdeba. sakiTxisadmi amgvari poli-
tologiuri stiliT midgoma ZiriTadad imis ganxilvas gulisxmobs,
Tu xelisuflebis rogori gadanawileba emsaxureba yvelaze ukeT
(anu yvelaze efeqtianad da Cavardnebis gareSe) politikuri siste-
mis funqciobas krizisebis gareSe, amomrCevlebis mier "mxardaWeri-
li" politikuri tendenciebis realizacias da rame saxis koleq-
tiuri programis ganxorcielebas.11

sruli gamijvna, TavisTavad, aseve bundovani terminia da, albaT,


verc erTi politikuri sistema ver iarsebebda mis safuZvelze. uf-

11
termini "prezidentializmi" bundovania, Tu mas amerikis SeerTebul Stateb-
Tan dakavSirebiT viyenebT. aSS-is prezidents "Zlierad" miiCneven marto isini,
vinc ar icnobs laTinuri amerikis qveynebis konstituciebs. Tu am sakiTxs Teo-
riul doneze ganvixilavT, cxadi gaxdeba, rom aSS-is prezidents ar gaaCnia ramde-
nime mniSvnelovani uflebamosileba. magaliTad, prezidents ara aqvs sakanonmdeblo
iniciativis ufleba (da amitom ara aqvs sagangebo sakanonmdeblo procedurebis
moTxovnis privilegiebi aRmasrulebeli xelisuflebis sakanonmdeblo iniciative-
bisaTvis an aRmasrulebeli xelisuflebis mier sagangebo viTarebaSi gamocemuli
aqtebisaTvis), mis mier ganxorcielebuli daniSvnebi senatis Tanxmobazea damokide-
buli da mas ara aqvs droebiTi sakanonmdeblo aqtebis gamocemis ufleba. aSS-is
konstitucia prezidents arc sagangebo mdgomareobis gamocxadebis uflebas aZ-
levs. Sdr. yvela es ufleba perus konstituciaSi aRweril saprezidento ufle-
bebs, Tundac imdroindelSi, vidre iq fuximoris mier iniciirebuli putCi moxde-
boda. ix. Cynthia McClintock, "Presidents, Messiahs and Constitutional Breakdown in Peru,"
The Failure of Presidential Democracy: The Case of Latin America, eds. Juan Linz and
Arturo Valenzuela (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1994).
balansirebis xelovneba 95

ro metic, Tu organos neba daerTo imoqmedos SezRudul sferoSi


yovelgvari Semdgomi kontrolis gareSe, SeiZleba stimuli mieces
avtokratiis warmoqmnas. jer isedac Znelia Segueba Tundac xeli-
suflebis "yvelaze naklebad saxifaTo ganStoebasTan" – sasamar-
TlosTan, romelic naklebi xarisxiT aris dabalansebuli sxva gan-
Stoebis mier, xolo misi demokratiuli kontroli mcirea. mosa-
marTlis Zalauflebis wonas mxolod gasaCivrebis SesaZlebloba
Tu amsubuqebs.

sruli gamijvnis SemTxvevaSi, xelisuflebis erTi ganStoebis


SigniT momuSave pirebis SerCevaSi, marTvaSi, kontrolsa da maTTvis
pasuxismgeblobis dakisrebis saqmeSi sxva ganStoebebi veraviTar
rols ver Seasrulebdnen. dRes arsebul sistemebSi, maSinac ki,
rodesac aRmasrulebeli xelisufleba TviTon agvarebs yvela ze-
moaRniSnul sakiTxs, am ganStoebisaTvis direqtivebis micema mainc
SesaZlebelia kanonebisa da biujetis cvlilebis muqariT. magram
ueWvelia, rom kontrolisa da balansirebis meqanizmebis mqone sis-
temebSi naklebi yuradReba eqceva xelisuflebis pirovnul doneze
dayofas: aRmasrulebel da sakanonmdeblo ganStoebaTa Soris inte-
resTa konfliqti ar aris principuli sakiTxi. xelisuflebis gan-
StoebaTa Soris arsebobs garkveuli donis funqciuri diferencia-
cia: TiToeuli ganStoebis ZiriTadi saqmianoba gansxvavdeba sxva
ganStoebis ZiriTadi saqmianobisagan. sakuTar saqmianobaSi TiToeu-
li ganStoeba upiratesobas aniWebs sakuTar ZiriTad funqciebs. da
mainc, ganStoebaTa Zalauflebis SemzRudveli farglebi im faqtma
warmoSva, rom erT ganStoebas ar SeuZlia moqmedeba meoresTan Ta-
namSromlobis gareSe.

gamijvnaze dafuZnebul sistemebSi kontrolisa da balansirebis


meqanizmebi arsebobs dominanti mWidro urTierTkavSiris wyalo-
biT.12 aSS-is konstitucia, sinamdvileSi, am ori principis narevia.
12
medisoni iZulebuli gaxda Semwynareblurad mokideboda mWidro urTierTkav-
Sirs am or princips Soris (erTi mxriv, gamijvna da, meore mxriv, kontrolisa da
balansirebis meqanizmebi). amis Semdeg, dualizmis Sedegad, aSS-is uzenaesi sasamar-
Tlos gadawyvetilebebSi amerikis konstituciis ganmarteba orgvarad xdeba (for-
malisturad da funqciurad). aseTive praqtikas iyenebs sxva ramdenime qveyanac.
formalisturi midgomis Tanaxmad, romelic teqstis sityvasityviT ganmartebas
gulisxmobs, konstitucia mkafiod adgens, vin ra unda akeTos. es midgoma SemoiRo
96 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

Sedegad gvaqvs "mTavroba, romelSic gayofili institutebi wilob-


rivad monawileoben xelisuflebis ganStoebebSi".13

am etapze saWiroa erTi SeniSvna balansis Sesaxeb. balansi Tavi-


si bunebiT dinamikuria da amitom, Sesabamisad, drois nebismier mo-
mentSi igi ar aris srulyofili. dinamikuri balansi niSnavs, rom
ganStoebaTa Soris arsebuli wonasworobidan gadaxra konstitu-
ciurad dasaSveb farglebSia moqceuli. dinamizms politikuri sis-
temis funqcioba warmoSobs. konstituciaSi Cawerili, warmodgeni-
li an daSvebuli wesrigi SeiZleba Seswordes arCevnebis Sedegebis
meSveobiT an sasamarTloebma xelaxla ganmarton.

aq mTavari yuradReba mipyrobilia balansze sakanonmdeblo da aR-


masrulebel ganStoebebs Soris. am urTierTobaSi xelisuflebis
"ufro uSualod" arCeuli ganStoeba sakuTar Tavs miiCnevs zogadi
politikuri kursis warmarTvis mandatis mqoned Tavisi "ufro de-
mokratiuli" legitimurobis gamo. Sesabamisad, parlamentsac unda
TviTon gansazRvros politika, maSin rodesac pirdapiri gziT ar-
Ceul prezidents surs, rom parlamentma daamtkicos is politika,
romelic xalxma moiwona misi pirdapiri arCevis gziT. "aiwona-dai-
wonas" am TamaSSi balansi myardeba, roca Tamasa gawonasworebulia.
Tu erT-erTi moTamaSe ufro mZimea, maSin Tamasa balansidan gamodis
da mZime moTamaSisken ixreba. problemebi grovdeba, Tu zeda mxares
myofi moTamaSe Tamasidan Camovarda, xolo Tamasis qveda mxare miwas
daenarcxa da gaWylita iqve moseirne Tavisufleba. amasobaSi, sasa-

ungreTis sakonstitucio sasamarTlomac. magram arsebobs erTi mcire xarvezi: si-


namdvileSi ungreTis konstitucia, iseve rogorc sxva konstituciebi, yovelTvis
mkafiod ar adgens, vin ra unda akeTos. maSinac ki, Tu fraza erTi SexedviT ar
aris bundovani, ganmartebam SeiZleba azri Tavdayira daayenos. magaliTad, ungre-
Tis konstitucia acxadebs, rom ungreTis respublikis prezidenti aris SeiaraRe-
buli Zalebis umaRlesi mTavarsardali. sardals aqvs daniSvnis uflebamosileba
mis qvemdebare danayofSi. magram, ungreTis sakonstitucio sasamarTlos Tanaxmad,
es ase ar aris, rodesac saqme prezidents exeba. sakonstitucio sasamarTlom
daadgina, rom daniSvnis sakiTxis ganmarteba "funqciurad" unda moxdes. funqciona-
listebis Tanaxmad, ar aris aucilebeli funqciebis interpretacia konstituciis
mier SemoTavazebuli "meorexarisxovani" gadawyvetebis mixedviT moxdes (romlebic
moZvelebulia Tanamedrove saxelmwifos pirobebSi). funqciebi funqciurad unda
gadanawildes da swored es unda iyos kriteriumi.
13
"...divided institutions share the branches of power" – Richard E. Neustadt, Presidential
Power: The Politics of Leadership (New York: Wiley, 1960), gv.33.
balansirebis xelovneba 97

marTlo ganxilvis feria cdilobs or ukiduresobas Soris balansi


SeinarCunos aiwona-daiwonas Tamasis SuaSi aqeT-iqiT sirbiliT.

saparlamento uflebamosilebis sistemasa da gamijvnis (saprezi-


dento sistemebi da konstituciuri monarqiebi) sistemas Soris gan-
sxvavebis gaubraloebis survilis gareSe, mainc xazi unda gavusvaT,
rom, rac unda paradoqsulad JRerdes, gamijvnis ara marto ameri-
kul sistemaSi arsebobs gadawyvetilebaTa erToblivad miRebis saWi-
roeba. britanul parlamentarizmsa da germanul kancleris demokra-
tias Sedegad mohyva aRmasrulebeli xelisuflebis mier gadawyveti-
lebebis miRebis ufro centralizebuli procesi, maSin rodesac qa-
Raldze aRmasrulebeli xelisufleba parlaments eqvemdebareba.

realuri urTierTobis gaazreba SesaZlebeli iqneba mxolod or


ganzomilebaze erTdrouli dakvirvebiT. nebismieri calkeuli gan-
Stoebis uflebamosilebis interpretacia unda moxdes rogorc
organizaciuli struqturebis dakompleqtebis Sesaxeb miRebuli
gadawyvetilebebis doneze, ise realuri funqciebis ganxorciele-
bis TvalsazrisiTac. es ori ganzomilebaa: (1) organizaciuli (maT
Soris personaluri) damokidebuleba sxvaze, da (2) damoukideb-
loba gadawyvetilebebis miRebaSi. xelisuflebis erTi ganStoeba
misi formirebis sakiTxSi SesaZloa damoukidebeli iyos meorisa-
gan, magram, miuxedavad amisa, mainc damokidebuli iyos am meore
Stoze, Tu mas ar SeuZlia sakuTari funqciis Tavad ganxorciele-
ba. miuxedavad imisa, rom erT ganStoebas SeuZlia "saboloo ga-
dawyvetilebis" miReba sakuTari politikis Sesaxeb, es gadawyveti-
leba damokidebulia sxva ganStoebasTan dakavSirebul pirobebze.
amrigad, realurad, Zalauflebis SemzRudveli balansi ar aris
damyarebuli TvalsaCino gamijvnaze.

xelisuflebis ganStoebebs Soris urTierTobaSi swored zemoaR-


niSnul or ganzomilebaSi naxsenebi damokidebuleba an damoukideb-
lobaa realuri gansxvavebis niSani. politologiis Sesaval kursebsa
da mTavrobis moxeleTa mosamzadebel programebSi gamoyenebuli ori
ZiriTadi modeli – saprezidento da saparlamento sistemebi – am
ori zemoaRniSnuli ganzomilebis konkretul kombinaciebs asaxavs.
mkafio zogadi warmodgenis Seqmna maT Sesaxeb Znelia, radgan xeli-
98 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

suflebis ganStoebis gamijvnaSi nagulisxmebi iqneboda, rom yovel


funqcias sakuTari organizaciuli sistema aqvs. sinamdvileSi, fun-
qciebic da organizaciebic SesaZlebelia daiyos da ganawildes. maga-
liTad, sakanonmdeblo ganStoebis erTi saorganizacio erTeuli an
funqcia SeiZleba aRmasrulebelma xelisuflebam aiRos xelSi an, pi-
riqiT, sakanonmdeblo ganStoebas SesaZloa mieniWos ufleba ganaCeni
gamoutanos aRmasrulebeli ganStoebis calkeul erTeulebs (mag. im-
piCmenti).14 marTlac, sakanonmdeblo ganStoebas SeuZlia TviTon Ca-
moayalibos sakuTari aRmasrulebeli organizaciebi, romlebic ar Se-
va aRmasrulebeli ganStoebis SemadgenlobaSi.

3.2. gamijvna da erTmaneTze damokidebuleba


formirebisa da daSlis etapebze

3.2.1. formireba

organizaciis (xelisuflebis ganStoebis) arsebobis sxvadasxva


etapze mas SeiZleba sxvadasxvanairi damokidebuleba hqondes sxva
ganStoebebTan.

inglissa da sxva adreuli konstituciuri monarqiebis umeteso-


baSi aRmasrulebeli xelisuflebis formireba sakanonmdeblo gan-
Stoebisagan damoukideblad xdeboda, magram ara piriqiT. aRmasru-
lebeli xelisufleba (mefe) ara marto damoukidebeli iyo sakanon-
mdeblo organosagan, aramed aseTad rCeboda arsebobis yovel etap-
ze, radgan mefis pirovneba wmidaTawmidad iyo miCneuli; amasTan,
monarqiis Cveulebriv (Tumca ara yovelTvis) memkvidreobiTi xasia-
Ti ar iZleoda parlamentis Carevis saSualebas aRmasrulebel gan-
StoebaSi vakansiis gaCenis SemTxvevaSi.15 1848 wlis revoluciebis
Semdegac ki, mefes kvlav SeeZlo daeniSna da SeenarCunebina minis-
trebi; kidev mravali aTwleuli dasWirda imas, rom mbrZaneblebs

14
1958 wlis safrangeTis konstituciis Tanaxmad, aRmasrulebeli xelisufle-
ba garkveul sakanonmdeblo funqciebs axorcielebs.
15
Tanamedrove parlamentarizmis politikuri pirobebi "brwyinvale revolu-
ciis" (Glorious Revolution, 1688-1689) Sedegad Camoyalibda – amis Semdeg monarqi
taxtze ojaxuri memkvidreobis gamo ki aRar adioda, aramed parlamenti iwvevda
taxtze garkveuli pirobebis Sesrulebis moTxovniT.
gamijvna da erTmaneTze damokidebuleba 99
formirebisa da daSlis etapebze

parlamentis iniciativebi da neba gaeTvaliswinebinaT ministrebis


daniSvnisa Tu moxsnis sakiTxebSi.

britaneTis mefis (rogorc aRmasrulebeli xelisuflebis meTau-


ris) gadayeneba SeuZlebeli iyo. magram, Tavis mxriv, mefes, XVIII
saukunis doqtrinis Tanaxmad, maSin SeeZlo parlamentis daTxovna,
roca TviTon inebebda, im pirobiT, rom igi axal parlaments ara
ugvianes sami wlis vadaSi moiwvevda. Tumca, raki parlamentis wev-
rebi sakmaris sifrTxiles iCendnen da gadasaxadebs mxolod mom-
devno erTi wlisaTvis amtkicebdnen xolme, amitom parlamentis
mowveva, aucileblobis gamo, ufro xSirad xdeboda.

britanuli sistemis sapirispirod, amerikis SeerTebul StatebSi


xelisuflebis yvela ganStoeba Tavisi formirebis sakiTxSi, Teoriu-
lad, sxva ganStoebisagan damoukidebelia, maT Soris mosamarTleebis
umetesobac, radgan maTi arCeva saxalxod xdeba (garda federaluri
mosamarTleebisa).16 amerikul sistemaSi sakanonmdeblo xelisufleba-
sac da, arsebiTad, aRmasrulebel xelisuflebasac (prezidents)
uSualod xalxi irCevs. XVIII saukunis inglisuri doqtrinis sapi-
rispirod, amerikelebma mxari dauWires gamijnul institutebs xe-
lisuflebis TiToeul ganStoebaSi. prezidents ar SeuZlia kongre-
sis daTxovna, iseve rogorc kongress ar SeuZlia prezidentis gada-
yeneba (garda impiCmentis SemTxvevisa). kongress ar SeuZlia sakuTari
Tavis daTxovna, xolo prezidentis moSoreba mxolod misi mokvliT
Tu SeiZleba. erTaderTi instituciuri ufleba, romelic prezi-
dents kongresis mimarT aqvs isaa, rom prezidents SeuZlia sagangebo
viTarebaSi misi mowveva. aRmasrulebeli xelisufleba uSualod ar
aris Cabmuli sakanonmdeblo procesSi. Tumca, sagangebo SemTxvevaSi,
rodesac amomrCevelTa mier micemuli xmebi arasakmarisia, kongress
SeuZlia prezidentis arCeva, xolo impiCmentis uflebis gamoyenebis
SemTxvevaSi – misi gadayeneba.17 meore mxriv, arsebobs imis preceden-
16
naklebad xisti saxelmwifo struqturis mxardamWeri konfederalistebi
sxva sakiTxebTan erTad imasac amtkicebdnen, rom 1787 wels miRebuli gadawyveti-
leba arasakmarisad Tanamimdevruli iyo, radgan am gadawyvetilebis Tanaxmad, maga-
liTad, federalur mosamarTleebs aRmasrulebeli xelisuflebis meTauri niSnavda
(sasamarTlos gamijvnis srulyofili modelisaTvis ix. meSvide Tavi).
17
impiCmenti aris arCeuli Tanamdebobis pirisaTvis an federaluri mosamar-
TlisaTvis pasuxismgeblobis dakisreba maT mier kanonis an konstituciis uxeSad
100 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

tebi, rom gamonaklis SemTxvevaSi saparlamento sistemebSic SesaZle-


belia aRmasrulebeli xelisuflebis damoukideblad formireba. Tum-
ca mTavroba (kabineti) mainc damokidebulia xolme parlamentze –
ndobis votumis principis Sesabamisad. israelSi 1996 wlidan aRmas-
rulebeli xelisuflebis meTauris anu premier-ministris arCeva sa-
xalxod xdeba.18 ministrTa kabineti ki, rogorc pasuxismgebeli in-
stituti, kvlav parlamentis ndobazea damokidebuli. amrigad, Cven
winaSea konstituciurad gaformebuli patis situacia. ra moxdeba,
Tu ministrTa sabWo gadadga, xolo premier-ministri ver gadadgeba
Tavisi saxalxo mandatis gamo?

aqamde ganxilul SemTxvevebSi aRmasrulebeli da sakanonmdeblo


ganStoebebis formireba erTmaneTisgan damoukideblad xdeba; anu ma-
Ti urTierTdamokidebuleba formirebis procesTan mimarTebaSi si-
metriulia. XVIII saukunis inglisur modelSi asimetria Seaqvs
parlamentis daTxovnis uflebas. mefes hqonda parlamentis daTxov-
nis ufleba, magram ara piriqiT. naxevrad gamijvnis am konkretuli
SemTxvevis Sedegi iyo struqturuli daZabuloba (romelic socia-
lur-politikuri mizezebiT ufro iyo gamowveuli, vidre ubralod
xelisuflebis disbalansiT). parlamentis daucveli mdgomareoba
miuRebeli gaxda. am problemis "mogvarebis gza" gamoiZebna struq-
turuli wonasworobidan meorenairad gadaxris saSualebiT (rome-
lic nawilobriv revoluciuri cvlilebebis, nawilobriv ki neli,
organuli procesis Sedegi iyo), romlis amosaval debulebad saka-
nonmdeblo ganStoebis uzenaesoba iqca. XVIII saukunis inglisSi es
koncefcia emyareboda arguments, rom qveynis politikuri Zalebi
da xelisuflebis mqone Zalebi Tavs iyridnen parlamentSi da iqve

darRvevis SemTxvevaSi. impiCmentis procedura iwyeba warmomadgenelTa palatis


dadgenilebis Sedegad, xolo proceduris bolo etapze, romelic senatSi tardeba,
xdeba Tanamdebobis piris gadayeneba.
18
israelis knesetma es ucnauri kanoni miiRo im sazogado aRSfoTebis Sede-
gad, romelic mTavrobis gadadgomas mohyva (rac imis gamo moxda, rom knesetis
ori wevri sakuTari sulieri moZRvris _ rabinis rCevas daemorCila, roca es
ukanaskneli moulodnelad ganudga mTavrobas). umravlesobam CaTvala, rom miuRe-
beli iyo is mdgomareoba, rodesac umravlesobis azriT eqstremistad miCneuli
rabinis neba-surviliT SesaZlebeli iyo mTavrobis iZulebiT gadadgoma.
es idea axali ar aris. TviT markiz de kondorse iyo is adamiani, romelmac
1792 wlis konstituciis proeqtis SemuSavebisas wamoayena xalxis mier uSualod
arCeuli da parlamentis winaSe pasuxismgebeli mTavrobis idea.
gamijvna da erTmaneTze damokidebuleba 101
formirebisa da daSlis etapebze

xdeboda gadasaxadebis Sesaxeb gadawyvetilebebis miReba. swored


amis safuZvelze gamocxadda parlamenti yovlisSemZle da uzenaes
organod. safrangeTis revoluciis Semdeg ki, rusos doqtrinis Ta-
naxmad, wamyvani roli mieniWa sakanonmdeblo organos rogorc xal-
xis nebis gamomxatvel instituts.

sakanonmdeblo ganStoebis uzenaesad gamocxadebis Semdeg aRmas-


rulebeli xelisuflebis nawili (romelsac samefo taxtis ufle-
bebis sabuTad moyvanis Semdeg TviTon surda uzenaesoba) sakanon-
mdeblo kontrols daeqvemdebara da masze damokidebuli gaxda. pa-
radoqsia, magram es procesi TviT samefo karis iniciativiT gan-
xorcielda. saerTaSoriso konfliqtis gamo parlamentis mier tax-
tze mowveuli vilhelm oraneli gansakuTrebiT mniSvnelovnad
Tvlida parlamentis mxardaWeris mopovebas, xolo parlamenti, sxva
sakiTxebs Soris, gadasaxadebsac gansazRvravda. Sesabamisad, vil-
helmma oTxi jentlmeni daniSna da ase Seadgina sakuTari piradi
mrCevlebis gundi, anu, sxva sityvebiT rom vTqvaT, sakuTari minis-
trTa kabineti, radgan fiqrobda, rom maT SeeZloT TemTa palataSi
mefis ideebisaTvis mxardaWeris mopoveba. SemdgomSi viTareba Seic-
vala da, ukve tradiciad qceuli uflebis Tanaxmad, ministrTa ka-
binetis wevrad mxolod is adamiani SeiZleboda daniSnuliyo, ro-
melsac parlamenti dauWerda mxars (am droisaTvis ki kabinets uk-
ve realuri aRmasrulebeli Zalaufleba hqonda).

im respublikebSi, sadac mefis Zalaufleba pirdapir ar gadasce-


mia saxelmwifos axal meTaurs, premier-ministris vinaobas mTlia-
nad parlamenti gansazRvravs, xolo zogierT SemTxvevaSi parlamen-
ti kabinetis wevrebsac aZlevs xmas. safrangeTis mesame da meoTxe
republikebSi miRebuli praqtikis mixedviT, mTavroba parlaments
warudgenda sakuTar programas, xolo parlamenti kenWs uyrida
programas.19 am wesis Sedegad, safrangeTis mTavrobebis umetesoba

19
standartuli komunisturi praqtika ki aseTi iyo: parlamenti irCevda mTav-
robas, magram yovelgvari problemis Tavidan asacileblad marto parlamentis pre-
zidiumis rekomendaciiT akeTebda amas. xolo parlamentis sesiebs Soris periodSi
(rac realurad weliwadSi 360 dRes Seadgenda xolme), mTel sakanonmdeblo xe-
lisuflebas axorcielebda yvelaze ufro sando komunistebiT dakompleqtebuli
prezidiumi.
102 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

mxardaWeris deficitis gamo TiTqmis programis wardgenisTanave


xdeboda iZulebuli gadamdgariyo.20

gadawyvetilebis miRebis zemoaRniSnuli uflebamosileba moicavs


agreTve mTavrobis mandatis Sewyvetis uflebas. saparlamento sis-
temebSi es saxelisuflebo upiratesoba, qaRaldze mainc, gadamwyve-
tia imdenad, ramdenadac igi xelisuflebis ganStoebis TviT arse-
bobas exeba.

Tumca, rac Seexeba mandatis Sewyvetas, aRmasrulebel xelisuf-


lebasac SeiZleba hqondes kontrmanevris mZlavri saSualebebi. zo-
gierTi modelis mixedviT, Tu parlamentma undobloba gamoucxada
mTavrobas, maSin aRmasrulebeli xelisufleba "kvdeba", magram sabo-
loo aRsasrulamde mainc SeuZlia parlamentis daTxovna. ramdenime
qveyanaSi da zogierT garemoebaSi aRmasrulebel xelisuflebas ara
aqvs daTxovnis amgvari ufleba, magram Tu drois ufro xangrZliv
periodSi ver moxerxdeba axali mTavrobis formireba, maSin parla-
mentis daTxovna rame avtomaturi meqanizmiT xorcieldeba da iniS-
neba axali arCevnebi.

kontinentur saparlamento sistemebSi es logikuri modelebi


amave dros ganviTarebis sxvadasxva etaps warmoadgenda. viTareba
ufro garTulda, rodesac parlamentebma daiwyes iseTi ministrTa
kabinetebis arCeva, romlebic mefis gverdiT idgnen, rac garkveul-
wilad aRmasrulebeli xelisuflebis dublirebas niSnavda.21

XIX saukunis dasawyisSi konstituciuri problema iyo, Tu ro-


gor unda momxdariyo mefis gakontroleba – romlis pasuximgeblo-
bis sakiTxic verc pirovnul da verc misi, rogorc aRmasrulebeli

20
mexuTe respublikis pirveli sami mTavroba agrZelebda am tradicias – pre-
mier-ministri parlamentis winaSe kiTxulobda programas, magram kenWisyra aRar
tardeboda, radgan mTavroba, formalurad, ZiriTadad respublikis prezidents eq-
vemdebareboda. 1980-iani wlebis dasawyisSi socialisturma mTavrobam scada aRed-
gina mTavrobis pasuxismgeblobis praqtika da daubrunda sainauguracio kenWisyris
tradicias. 1958-idan 1993 wlamde moqmedi 25 mTavrobidan cxram moiTxova aseTi
kenWisyra.
21
britanul sakonstitucio samarTalSi dResac arsebobs samefo karis privi-
legiebi. parlaments ara aqvs am privilegiebis kontrolis ufleba, anu maT mimarT
SeuZlebelia undoblobis votumis gamoyeneba.
gamijvna da erTmaneTze damokidebuleba 103
formirebisa da daSlis etapebze

xelisuflebis meTauris, rangSi ver dgeboda. swored am mizniT


Seiqmna parlamentis winaSe pasuxismgebeli saministroebi. swored
aseTi saministroebis Seqmnas moiTxovda ase daJinebiT liberaluri
opozicia XIX saukunis pirvel aTwleulebSi.22 TiTqmis meore
msoflio omis dasasrulamde evropuli monarqiebis umravlesobaSi
aRmasrulebeli xelisuflebis meTaurad kvlav mefe rCeboda. magram
mefes, safrangeTis 1791 wlis konstituciis Tanaxmadac ki, ar
SeeZlo emoqmeda im ministris Tanxmobis gareSe, romelsac parla-
mentma gamoucxada ndoba.

holandiuri da belgiuri modelebi, romlebic am ukanaskneli me-


TodiT cdiloben problemis mogvarebas, gansakuTrebiT sainteresoa
xelisuflebis ganStoebis Tavdapirveli gamijvnis konstituciuri
moTxovnis TvalsazrisiT. niderlandis samefoSi monarqia daarsda
safrangeTis mier qveynis okupaciis (1813) Semdeg. manamde am qveyanas
respublikuri tradiciebi hqonda. 1814 wlis konstituciis Tanax-
mad, mefe kanonebs parlamentTan erTad qmnida, magram, garda amisa,
mefes sakanonmdeblo privilegiebic hqonda. ministrebi ki mefis
mrCevlebi iyvnen.

religiisa da enis Sesaxeb Sexla-Semoxlam belgielebi damouki-


debeli saxelmwifos daarsebamde miiyvana 1830 wels. 1831 wlis
belgiis konstitucia liberalebisaTvis sanimuSod iqca, radgan igi
ubralod adgenda ministris Tanxmobis aucileblobas yvela samefo
aqtisaTvis. konstituciis teqstSi CarTuli iyo ministrebis pasu-
xismgeblobis principic, magram igi marto imas niSnavda, rom Tu
mefis brZanebis Sesrulebisas ministri kanons daarRvevda samar-
Tlebriv dokumentze xelis moweriT, maSin mas sisxlis samarTlis
pasuxismgebloba daekisreboda da mefes ar SeeZlo misi Sewyaleba.23

22
"Tu gsurT sruli ndoba arsebobdes ersa da mTavrobas Soris, mieciT neba
ungrelebs daafuZnon konstituciuri, anu, sxva sityvebiT, pasuxismgebeli aRmas-
rulebeli xelisufleba..." – József Eötvös, Reform [1846], Reform és hazafiság, vol. 1
(Budapest, 1978), gv.524.
23
bolo 164 weli ver gamoinaxa dro, rom belgiis konstituciis 90-e mux-
lis Sesabamisad miRebuliyo kanoni ministrebis pasuxismgeblobis Sesaxeb. ufro
detaluri ganxilvisaTvis ix. qveTavi 5.4. "pasuxismgeblobis miTi".
104 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

dReisaTvis politikuri da samTavrobo pasuximgeblobis niSanwya-


lic ki ar arsebobs. metic, ar arsebobs TviT mTavrobac, arian mxo-
lod ministrebi, romlebic damoukideblad da individualurad ageben
pasuxs sisxlis samarTlis wesiT. ministrebis daniSvnisa da moxsnis
ufleba kvlav mefis xelSia, xolo saparlamento umravlesobis mier
mTavrobis daniSvnisa da "ukan gamowvevis" idea arc ki wamoWrila.
arasodes yofila rame debuleba, romelic miuTiTebda, rom, Tu mTav-
robis winadadeba uaryofil iqna, mTavroba unda gadadges. mefes ki ma-
Sin SeuZlia parlamentis daTxovna, roca TviTon inebebs.24

1848 wlamde holandielebi mtkiced inarCunebdnen Tavdapirvel,


1814 wlis sistemas: konstituciaSi saerTod ar iyo naxsenebi mi-
nistrebis pasuxismgebloba. 1848 wels momxdari revoluciebis ze-
moqmedebis Sedegad, instituciurad dafuZnda parlamentis meore,
uSualod arCeuli palata, magram mTavrobas kvlav SeeZlo parla-
mentis daTxovna (ar unda dagvaviwydes, rom am reorganizaciis mi-
zezi iyo aRmasrulebeli xelisuflebis parlamentisagan gamijvna
da maT Soris arsebuli Seurigebeli konfrontacia). 1866 wels me-
fem kabinetis moTxovniT Tanamdebobidan gaaTavisufla Tavisi erTi
ministri, ramac meore (qveda) palatis saprotesto dadgenileba ga-
moiwvia. aRmasrulebelma xelisuflebam es dadgenileba antikonsti-
tuciurad da revoluciurad miiCnia da amitom daiTxova qveda pa-
lata. axali parlamenti, romlis Tavzec misi daTxovnili winamor-
bedis aCrdili trialebda, cota xans Cumad iyo. magram, erTi wlis
Semdeg mTavrobis poziciam luqsemburgis sahercogos Sesaxeb kvlav
aiZula parlamenti mieRo dadgenileba, romelSic igi ministrTa ka-
binets akritikebda da amis gamo kabineti gadadga.25

24
dRevandeli viTareba ZiriTadad gabatonebul Cveulebazea damyarebuli. me-
fes, formalurad, SeuZlia nebismieri piris daniSvna im pirobiT, rom ministris
Tanxmoba eqneba miRebuli (erTi ministri yovelTvis aris Tanamdebobaze). Tumca,
sinamdvileSi, mefe partiuli koaliciis kandidats niSnavs. rodesac parlamenti
undoblobis votums acxadebs, maSin an mTavroba gadadgeba, anda axali arCevnebi
tardeba. ix. "belgia" krebulSi International Encyclopaedia of Laws, Constitutional Law,
ed. André Allen (Deventer: Kluwer, 1991).
25
aRmasrulebeli xelisuflebis im Tavdapirveli sakanonmdeblo uflebamosi-
lebis SesazRudavad, romelic ar efuZneboda xelisuflebis delegirebas, saWiro
gaxda uzenaesi sasamarTlos gadawyvetileba merenbergis saqmeze (1879) da kidev
erTi Sesworeba konstituciaSi (1887).
gamijvna da erTmaneTze damokidebuleba 105
formirebisa da daSlis etapebze

parlamentis Zalaufleba aRmasrulebel ganStoebaze ufro Zlie-


ri mxolod respublikebSi iyo, yovel SemTxvevaSi, sawyis etapze
da revoluciur garemoebebSi mainc.26 bevr SemTxvevaSi, respublikis
prezidents swored parlamenti aniWebda mandats.27

amrigad, xelisuflebis ganStoebis formirebis sakiTxSi sapar-


lamento sistema asimetriulia: aRmasrulebel ganStoebas parlamen-
ti qmnis. da mainc, parlamentze amgvari damokidebuleba sxvadas-
xvagvarad aris xolme Serbilebuli uflebamosilebis Sewyvetis
mravalferovani meTodebis gamoyenebiT. maSin, rodesac parlaments
SeuZlia undoblobis gamocxadebiT aiZulos mTavroba gadadges,
xSirad ministrTa kabinetis nebazea damokidebuli, moindomebs Tu
ara igi samagieros gadaxdas parlamentis daTxovniT.

evropul saparlamento sistemebSi ministrTa kabinetsa an pre-


mier-ministrs parlamenti irCevs da ar SeuZlia am ukanasknelis
mxardaWeris gareSe funqcioba maSinac ki, Tu daniSvna respublikis
prezidentma ganaxorciela. Tu parlamenti kabinets undoblobas ga-
moucxadebs, kabineti unda gadadges.

aRmasrulebelma xelisuflebam unda miiRos parlamentis ndoba,


Sesabamisad, damokidebulia masze. magram ra miiCneva xolme ndobis
votumad? orpalatian sistemebSi, magaliTad safrangeTis mesame

26
frankfurtis germanuli saimperio konstituciis Tanaxmad, romelic 1848
wlis revoluciis periodSi SemuSavda, magram arasodes Sesula ZalaSi (Tumca di-
di avtoritetiT sargeblobda), ministrTa kabineti parlamentis qveda palatas un-
da aerCia, xolo qveda palata unda arCeuliyo saxalxo arCevnebis gziT. 1918
wlis vaimaris konstituciis mixedviT, kanclers (premier-ministrs) respublikis
prezidenti niSnavda; Tumca, parlamentis mier undoblobis gamocxadebis SemTxveva-
Si premier-ministri unda gadamdgariyo.
27
Sveicariis 1848 wlis konstituciis Tanaxmad (muxli 84), federalur sab-
Wos, romelic federalur aRmasrulebel xelisuflebas axorcielebs, sami wlis
vadiT irCevs erovnuli sabWo (uSualod arCeuli palata).
safrangeTis mesame respublikis prezidenti Svidi wlis vadiT airCies ori pa-
latis gaerTianebul sxdomaze (ubralo umravlesobiT).
germaniis amJamad moqmedi ZiriTadi kanonis Tanaxmad, prezidents xuTi wlis
vadiT irCevs orive palata gaerTianebul sxdomaze; xolo ungreTis konstituciiT
prezidents irCevs erTi palata, umravlesobiT, xuTi wlis vadiT.
106 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

respublikaSi, orive palata cal-calke iRebda undoblobis vo-


tums. magram kabineti mainc Tavis adgilze rCeboda. undoblobis
gamocxadebad axla ar iTvleba kabinetis winadadebis uaryofa, Tum-
ca, XIX saukunis bolomde inglisSi ase miiCnevdnen.28 amJamad mdgo-
mareoba Secvlilia. kabinetis winadadebis uaryofa aucileblad ar
niSnavs, rom igi unda gadadges da axali arCevnebi dainiSnos. dRes
samTavrobo partiis wevrebs Segnebuli aqvT, rom ar SeuZliaT axa-
li arCevnebis riskze wavidnen, rom mTavrobisaTvis, romelic umniS-
vnelo umravlesobas emyareba, yoveli xma Zvirfasia.29

italiis konstituciis Tanaxmad, TavisTavad kabinetis winadade-


bis uaryofa ar niSnavs undoblobis gamocxadebas; undoblobis vo-
tumis gamotana calke proceduriT unda moxdes. safrangeTis mexu-
Te respublikis konstitucia ki, iseve rogorc germaniis konsti-
tucia, garkveul SezRudvebs awesebs undoblobis votumisaTvis.30

konstituciuri wyoba, romelic xelisuflebis mkacr CarCoebSi


moqcevas aRmasrulebel da sakanonmdeblo ganStoebaTa Soris kavSi-
ris damyarebiT cdilobs, sadReisod, cota ar iyos, moZvelebulia
da amJamad wminda Teoriul xasiaTs ufro atarebs. tipur kontinen-
tur saparlamento sistemaSi, rogorc wesi, erTmaneTs opoziciaSi
aRmasrulebeli da sakanonmdeblo xelisuflebebi ki ar udganan, ara-
med partiebi. xelisuflebis dayofas da struqturirebas politiku-

28
1960-iani wlebis dasawyisSic ki farTod iyo gavrcelebuli mosazreba, rom,
Tu mTavrobis winadadeba uaryofili iqneba, kabineti unda gadadges. amis gamo, par-
lamentis is wevrebi, romlebic samTavrobo umravlesobas Seadgendnen, did sif-
rTxiles iCendnen da partiul xazs emorCilebodnen. magram, roca erTxel leibo-
ristuli mTavrobis winadadeba, romelsac mcire upiratesoba hqonda parlamentSi,
uaryves da mTavroba mainc ar gadadga, partiuli disciplina Sesustda.
29
1994 wels parlamentis konservatori "evroskeptikosi" wevrebi mxars ar
uWerdnen britaneTis wilis gadaxdas evrokavSiris biujetSi evrokavSiris avtoma-
turi meqanizmis Tanaxmad. premier-ministrma jon meijorma, romelic Seecada gan-
dgomilTa mxardaWeris mopovebas, gamoacxada, rom kenWisyris wagebis SemTxvevaSi
mTavroba gadadgeboda. maSin umravlesobis wevrma skeptikosebma xazgasmiT aRniSnes,
rom maTi pozicia Zalian principul sakiTxs exeboda da sabolood aiZules mTav-
roba garkveul pirobebze daTanxmebuliyo maTi mxardaWeris sanacvlod.
30
undoblobis votumis proceduruli SezRudvebisa da amis Sedegad aRmasru-
lebeli xelisuflebis gazrdili damoukideblobis Sesaxeb diskusiisaTvis ix.
meoTxe TavSi moyvanili SeniSvnebi undoblobis konstruqciuli votumis Sesaxeb
aRmasrulebeli ganStoebis prerogativebTan dakavSirebiT.
gamijvna da erTmaneTze damokidebuleba 107
formirebisa da daSlis etapebze

ri partiebi axdenen. marto kontrolisa da balansirebis konstitu-


ciur meqanizmebze dayrdnobiT ki Zalian Znelia warmatebiT gawonas-
wordes partiul-politikur safuZvelze damyarebuli is urTier-
TkavSiri, romlis Camoyalibebac TiTqmis iZulebiT xdeba parlamenta-
rizmis pirobebSi. amrigad, rogorc Cans, parlamentarizmis "suli"
Cakvda da xelisuflebis balansirebac warsuls bardeba.31

Teoriulad, aRniSnuli problemis mogvarebis gza gamijvnis ise-


Ti modeli iqneboda, romelSic xelisuflebis ganStoebaTa formi-
reba erTmaneTisgan damoukideblad moxdeboda. es partiebs Soris
garigebebis SesaZleblobas minimumamde daiyvans, xolo ganStoebebis
arseboba da saqmianoba iqneba kvlav urTierTdamokidebuli. es mode-
li awonasworebs erTnairi Zalis mqone ganStoebebs da am mizniT,
isini ahyavs damoukidebel da uSualo demokratiul wyaroebamde,
rac imiT xorcieldeba, rom odesRac samefo Zalauflebis raRac
nawili gadadis xangrZlivi vadiT arCeul prezidentze.32

xalxis mier arCeuli respublikis prezidenti, romelic niSnavs


aRmasrulebeli xelisuflebis organoebsa da Tanamdebobis pirebs,
xels uwyobs xelisuflebis balansis Cixidan gamoyvanas. de golis
konstitucia, romelic 1971 wels referendumze miiRes, am mode-
lis mixedviT iyo Sedgenili. am konstituciis mixedviT, respubli-
kis prezidenti uSualod airCeva; igi niSnavs mTavrobas, romelic
SeiZleba parlamentma Caagdos; magram, meore mxriv, prezidents ne-
bismier dros SeuZlia erovnuli krebis daTxovna.33

31
Robert Redslob, Die parlamentarische Regierung in ihrer Wahren und in ihre unechten
Form (Tubingen: J.C.B. Mohr, 1918) 179, quoted in Mommsen, gv.350.
32
am ideis erT-erTi mamamTavari maqs veberi arc malavda, rom Svidi wlis va-
diT arCeuli respublikis prezidenti unda yofiliyo erTdroulad germaniis im-
peratorisa da kancler bismarkis memkvidre. mefis samarTalmemkvidre prezidentis
yvelaze naTeli magaliTia sicocxlis bolomde arCeuli prezidenti. sanam impera-
tori gaxdeboda, napoleoni safrangeTis samisdReSio konsuli iyo. simon bolivar-
ma samxreT amerikis mTeli rigi qveynebisaTvis ramdenime konstituciis proeqti
Seqmna, romelTa mixedviTac igi samudamo prezidenti xdeboda Sesabamis qveyanaSi,
magram erT-or weliwadSi igi iZulebuli iyo am respublikebidan gaqceuliyo.
33
aseTive sistema iyo germaniaSi, vaimaris konstituciis moqmedebis periodSi
(1919-1933). analogiuri modeli SemoiRo ruseTmac boris elcinis konstituciiT.
108 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

amgvari modelis demokratiuli xasiaTis (yvela ganStoebis sa-


xalxod arCevis) Sedegad gamowveuli arastabiluroba imiT aris
Serbilebuli, rom ministrTa kabineti bornis rols asrulebs aRmas-
rulebeli xelisuflebis uSualod arCeul meTaursa da aseve uSua-
lod arCeul parlaments Soris. rac Seexeba amgvari kabinetis for-
mirebasa da daSlas, es sakiTxebi SesaZloa prezidentis gadasawyve-
tic iyos da parlamentisac. magaliTad, kabineti SeiZleba preziden-
tma daniSnos, Tumca misi daSlis ufleba parlaments hqondes. maqs
veberis warmodgeniT, kabineti umjobesia parlamentma airCios, rome-
lic amave dros pasuxismgebeli iqneba kabinetis saqmianobis kontro-
lisaTvis; xolo saxalxod arCeuli prezidenti, romelic referen-
dumebs daeyrdnoba, aRmasrulebel uflebamosilebas nawilobriv par-
lamentisagan damoukideblad ganaxorcielebs. aseTi mowyoba xalxis
uSualo legitimacias miiRebda. veberis es ideebi, romlebic dro-
dadro xelaxla aRmocendeba xolme, im politikuri saWiroebidan ga-
momdinareobs, rom qveyanas hyavdes qarizmuli lideri, romelic
xalxis mier "dadasturebul" programas axorcielebs, da parlamen-
ti, romelic xels uwyobs partiebis mmarTvelobis ganxorcielebas.34

xelisuflebis ganStoebaTa urTierTSemzRudveli wonasworoba


ara marto iq warmoiSoba, sadac xelisuflebis danawileba arse-
bobs. aseTi balansi SeiZleba damyardes "gaTanasworebis" da dayo-
fis saSualebiTac, ris Sedegadac xelisuflebis ganStoebebs eqne-

34
aseT modelSi parlamentis roli aris administraciuli Zalauflebis kon-
troli. maqs veberma uaryo amerikuli saprezidento sistema, radgan igi Tvlida,
rom amerikul modelSi ar iyo aravin, vinc mudmivad gaakontrolebda administra-
cias. veberi 1920 wels gardaicvala. mas Semdeg mudmivi administraciis idea da
praqtika SeerTebulma Statebmac SemoiRo. amiT Semcirda "nadavlis datacebis sis-
temis" (anu administraciuli Tanamdebobebis arCevnebSi gamarjvebulTaTvis ganawi-
lebis) moqmedebis saSiSroeba. zomierebis Semomtani efeqti aqvs agreTve adminis-
traciuli procedurebis pirdapir demokratiul kontrolsac (mosmenas). garda
amisa, mniSvnelovnad gaizarda sasamarTloebis roli administraciis kontrolis
saqmeSi. yvelaferi es sakanonmdeblo xelisuflebis, rogorc makontrolebeli or-
ganos, mniSvnelobis Sesustebaze miuTiTebs. meore mxriv, veberis gardacvalebis
Semdgomma gamocdilebam qarizmul liderebTan dakavSirebiT cxadyo, rom umjobesia
gamoiricxos qarizmuli mamris kidev erTxel aRmoceneba. swored cezarizmis mid-
rekileba da "nadavlis sistemis" SesaZleblobebi aqcevs am models ase mimzidve-
lad postsabWoTa sistemebSi. da mainc, anticezarizms SeiZleba naklovanebebic
hqondes. saparlamento partiul sistemebSi SeiZleba isic moxdes, rom liderma,
romelsac aranairi qarizma ar gaaCnia, kidev ufro didi Zalaufleba Caigdos xel-
Si, vidre prezidentma.
gamijvna da erTmaneTze damokidebuleba 109
formirebisa da daSlis etapebze

baT erTmaneTis sapirispiro, formirebisa da daSlis simetriuli


uflebebi. Teoriulad es gulisxmobs, rom aRmasrulebeli xeli-
suflebac da sakanonmdeblo xelisuflebac erTnair mdgomareobaSi
unda iyvnen. Tu ministrTa kabinets parlamenti irCevs, maSin Cven
winaSea "saparlamento absolutizmi".

germaneli mecnieris redslobis azriT, romelmac vaimaris konsti-


tuciis avtorebze gansakuTrebuli gavlena moaxdina, "wminda" sapar-
lamento sistema mxolod iqaa, sadac arsebobs xelisuflebis meqani-
kuri wonasworoba.35 gamijvnis amerikuli modeli ar cnobs balansire-
bis amgvar teqnikas, radgan iq xelisuflebis ganStoebebs Soris ur-
TierToba ar aris mWidro kavSiri. "realuri" (qrestomaTiuli) wo-
nasworoba maSin myardeba, rodesac parlaments SeuZlia mTavrobis ga-
mowveva da mTavrobasac SeuZlia parlamentis daTxovna. ministris pa-
suxismgebloba (ministris gadayeneba) SeiZleba gawonaswordes imiT,
rom mTavrobas nebismier dros SeuZlia parlamentis daTxovna. xeli-
suflebis orive ganStoebas unda hqondes wonasworobis wyaro. aRmas-
rulebeli xelisuflebis meTauri, iseve rogorc parlamenti, xalxis
arCeulia an, rogorc es konstituciur monarqiebSia miRebuli, RvTis
nebiT aris legitimebuli. roca xalxi xelisuflebis orive ganStoe-
bis warmomadgenlebs irCevs, maSin mas aqvs saSualeba xelisuflebis
erTi ganStoebisadmi mimarTviT aiZulos meore ganStoeba xalxis neba
ganaxorcielos. Tu es ar iqna garantirebuli, maSin parlamentis ar-
Cevis Semdeg xalxi veranairad veRar uzrunvelyofs sakuTari sawi-
naaRmdego mosazrebis ganxorcielebas, radgan parlamenti iqneba xeli-
suflebis erTaderTi umaRlesi instancia.

3.2.2. personaluri damokidebuleba

im pirTa Tanamdebobaze daniSvna, kontroli, pasuxisgebaSi micema,


romlebic xelisuflebis calkeul ganStoebas Seadgenen, organiza-
ciuli urTierTobis sferos miekuTvneba. magram, xelisuflebis
personaluri xasiaTis gamo es urTierToba erT-erT yvelaze mwvave
problemas warmoadgenda kontinenturi konstitucionalizmis ganvi-

35
Redslob.
110 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

Tarebis adreul etapebze. SesaZloa, aqedanac modiodes is gadaWar-


bebuli mniSvneloba, romelic xelisuflebis danawilebisa da ga-
mijvnis sistemaTa gansxvavebebs eniWeba. xelisuflebis ganStoebaTa
kompetenciebis mkveTrad gammijnavi konstituciebi kategoriulad
uaryofen erTi piris mier xelisuflebis or ganStoebaSi Tanamde-
bobebis erTdroulad dakavebas, xolo saparlamento sistemebis
umetesoba am sakiTxs mniSvnelovnad ar miiCnevs.

xelisuflebis danawilebis sistemaSi arsebobs wesi, rom piri,


romelic warmoadgens xelisuflebis erT ganStoebas, ar SeiZleba
iyos meore ganStoebis Semadgeneli nawili. SeerTebuli Statebis
konstitucia [muxli I, nawili 6(2)] senatisa da warmomadgenelTa
palatis wevrebs ukrZalavs nebismieri anazRaurebadi saxelmwifo
Tanamdebobis dakavebas. safrangeTis 1791 wlis konstitucia [kari
III, Tavi me-2, muxli 4(2)] seriozul mniSvnelobas aniWebda xeli-
suflebis danawilebas, Tundac personalur doneze (holandiis moq-
medma konstituciam jer kidev 1815 wels gadaiRo 1791 wlis fran-
guli modeli).

amgvari akrZalva saparlamento sistemebSic sasargeblo iqneboda,


radgan aq interesTa konfliqtis SemzRudveli wesebis deficiti
saSualebas aZlevs administracias "iyidos" deputatebi, rac admi-
nistraciis interesebis prevalirebas ganapirobebs. avstria-ungre-
Tis monarqiaSi, Teoriulad, saxelmwifo krebis wevrs ar SeiZle-
boda daekavebina anazRaurebiTi Tanamdeboba, romelze daniSvnac sa-
mefo karis an mTavrobis kompetencia iyo (1901 wlis XXIV kano-
ni). gamonaklisi marto ministrebisTvis arsebobda.

personaluri SeuTavseblobis principi SesaZloa kidev ufro


Sors wavides da dadgindes, rom ar SeiZleba aRmasrulebeli xeli-
suflebis warmomadgenlis daswreba an sityviT gamosvla xelisuf-
lebis sxva ganStoebebis saqmianobis ,,teritoriaze”. mefeebi da ame-
rikis prezidentebi, TavianTi Zalauflebis zenitSic ki parlamen-
tis sxdomebs mxolod sadResaswaulo viTarebaSi Tu eswrebodnen.
sxva dros parlamentis SenobaSi yofna "ekrZalebodaT", raTa saka-
nonmdeblo organos saqmianobaSi maTi Careva gamoricxuliyo. magram
saparlamento sistemebSi, rogorc amas TanamSromlobis principebi
moiTxovs, ministrebs yovelTvis eZleodaT sxdomebze daswrebis da
gamijvna da erTmaneTze damokidebuleba 111
formirebisa da daSlis etapebze

sityviT gamosvlis saSualeba.36 zog SemTxvevaSi, maTi sxdomebze


daSvebis safuZveli is iyo, rom ministrebi parlamentis privilegi-
rebul rwmunebulebad iTvlebodnen, ufro xSirad ki imis gamo,
rom ministrebi mefis specialuri warmomadgenlebi iyvnen. zogierT
saparlamento sistemaSi (gansakuTrebiT britanuli tradiciebis mi-
xedviT) uaRresad didi mniSvneloba eniWeba imas, rom aRmasrulebe-
li xelisuflebis wevrebi parlamentis wevrTa rigebidan iyvnen
amorCeuli, radgan aseT SemTxvevaSi ministrebi personalurad uf-
ro xelmisawvdomi iqnebian da maTze zegavlenisa da maTi kontro-
lis meti saSualeba iarsebebs. ueWvelia, rom aseTi midgoma pirda-
pir ewinaaRmdegeba xelisuflebis gamijvnis dogmatur Teorias. sa-
parlamento praqtikaSi orive modelis magaliTebi moipoveba. aris
saparlamento qveynebi (magaliTad, norvegia da holandia), sadac mi-
nistrTa kabinetis wevri ar SeiZleba parlamentis wevri iyos, xo-
lo sxvagan (magaliTad inglisSi) praqtikulad aucilebeli moT-
xovnaa, rom mTavrobis wevri TemTa palatis wevri iyos.37

belgiis 1831 wlis konstitucia nebas rTavda ministrebs parla-


mentis wevrebi yofiliyvnen. bulgareTis konstituciis Tanaxmad,
ministris mTavrobis wevrad damtkicebisTanave misi sadeputato
uflebamosileba SeCerebulia. sxva kontinenturi konstituciebis
umetesoba Tavs ikavebs am sakiTxze rame poziciis gamoxatvisagan.

xelisuflebis danawilebis principidan unda gamomdinareobdes,


rom xelisuflebis ganStoebas Tavad hqondes sakuTari struqturi-
sa da organizaciuli mowyobis gansazRvris, agreTve Tanamdebobebis
pirTa daniSvnis ufleba. magram aRniSnulis sapirispirod, amerikis
konstituciis erTi sakmaod bundovani debulebis Tanaxmad, amerikis
prezidents ara aqvs aRmasrulebeli xelisuflebis Tanamdebobis
pirTa daniSvnis eqskluziuri ufleba. prezidents umaRlesi Tanam-

36
Tanamedrove saparlamento demokratiebSi, romlebSic parlamentis makontro-
lebeli roli wamyvani unda iyos, problema ufro isaa, rom ministrebi xSirad ar
cxaddebian parlamentis sxdomebze. xandaxan specialuri normis SemoReba xdeba sa-
Wiro, rom maT sxdomaze daswreba aiZulon. aseTi normebi ZiriTadad "samTavrobo
kiTxva-pasuxis saaTs" exeba.
37
radgan ministri parlamentis wevri unda iyos, xolo parlamentis wevri er-
Tdroulad orive palatis wevri ver iqneba, amitom lord houms sakuTar titul-
ze uaris Tqma mouxda premier-ministris postis dasakaveblad.
112 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

debobis pirTa daniSvna senatis "rCeviTa da TanxmobiT" SeuZlia,


rac Seexeba saSualo donis Tanamdebobis pirebs ("inferior officials"),
maTi daniSvnis ufleba SeiZleba kongresma kanoniT gadasces prezi-
dents da sasamarTloebs an "departamentebis meTaurebs". amerikis
konstitucia arafers ambobs imaze, rogor unda gaTavisufldes am
wesiT daniSnuli Tanamdebobis piri. aSS-is uzenaesi sasamarTlo
miiCnevs, rom, Tu pirs mxolod aRmasrulebel xelisuflebaSi uka-
via Tanamdeboba, maSin misi gaTavisufleba SeuZlia mxolod prezi-
dents, miuxedavad arsebuli kanonebisa, konstituciis CarCoebSi.38
prezidents aseTi ufleba ara aqvs sakanonmdeblo organos mier
Seqmnili administraciuli postis mimarT an iseTi Tanamdebobis mi-
marT, romelze daniSvnac sakanonmdeblo organos monawileobiT
moxda da romlis mqone piric Cabmulia kvazisakanonmdeblo an kva-
zisasamarTlo saqmianobaSi.39

principi, Sesabamisad, isaa, rom mocemuli amocanis Semsrulebe-


li Tanamdebobis piri xelisuflebis im ganStoebas ganekuTvneba,
romelsac SeuZlia igi gaaTavisuflos Tanamdebobidan im safuZvel-
ze, romelic mis kompetencias ganekuTvneba (da cdeba danaSaulis
Cadenis sferos). marTlac, konkretuli gadawyvetilebis miRebis
TvalsazrisiT daniSvnis uflebas araviTari mniSvneloba aRara aqvs.
amasTan SedarebiT, Sesrulebuli funqcia meoradia. Tumca, gansxva-
vebaTa Sedegad, SesaZloa xelisuflebis erTi ganStoeba SeiWras
meoris kompetenciaSi. es tipuri viTareba iqmneba, rodesac sakanon-
mdeblo organo kanonis aRsrulebas avalebs im Tanamdebobis pirs,
romlis gadayenebac TviTon SeuZlia.

Sedegebi paradoqsulia. saparlamento sistemaSi mTavrobis daniS-


vna damokidebulia parlamentze, magram mTavrobas, Tavis mxriv, saku-
Tari surviliT SeuZlia nebismieri piri daniSnos administraciaSi
im pirobiT, rom aseTi piri akmayofilebs sakanonmdeblo organos
mier dadgenil pirobebs. amerikul sistemaSi ki, romelic xelisuf-
lebis gamijvnaze amaxvilebs yuradRebas, prezidents sakuTar aRmas-
rulebel ganStoebaSic ki ara aqvs daniSvnis ufleba xelisuflebis
meore ganStoebis Tanxmobis an sanqciis gareSe. daniSvna, romelic
moiTxovs ganStoebaTa erTmaneTTan SeTanxmebas, konstituciuria ma-

38
Myers v. United States, 272 U.S. 52 (1926).
39
Humphrey's Executor v. United States, 295 U.S. 602 (1935).
damoukidebeli saqmianoba da erToblivi gadawyvetilebebi 113

namde, vidre safrTxe ar daemuqreba im amocanis Sesrulebas, rome-


lic konstituciiT xelisuflebis ama Tu im ganStoebas ekisreba.

3.3. damoukidebeli saqmianoba da erToblivi


gadawyvetilebebi
miuxedavad imisa, rom xelisuflebis mocemuli ganStoebis organiza-
ciuli mowyobisa da misTvis mikuTvnebuli Tanamdebobis pirebis gan-
sazRvra mniSvnelovani sakiTxia, igi TavisTavad ar ganapirobebs xeli-
suflebis ganStoebebs Soris urTierTobas. xelisuflebis realuri
SezRudva an gadaWarbebuli uflebamosileba gamomdinareobs Semdegi
ori faqtoris urTierTqmedebidan: arsebobis avtonomiuroba da avto-
nomiuroba gadawyvetilebebis miRebaSi. maSinac ki, roca sakanonmdeblo
ganStoeba gamijnuli da damoukidebelia, bevrs arafers niSnavs, Tu
mas sakuTari nebis ganxorcieleba kanonis ZaliT ar SeuZlia, Tu aR-
masrulebeli xelisufleba konstituciur saSualebebs iyenebs, raTa
sakanonmdeblo ganStoebas sakuTari neba moaxvios Tavs an, Tu ubra-
lod aRmasrulebel xelisuflebas konstituciuri privilegia aqvs
miniWebuli kanonmdebloba ganaxorcielos garkveul sferoebSi.

gamijvnis principis Tanaxmad, xelisuflebis TiToeul ganStoe-


bas SeuZlia garkveul, winaswar dadgenil farglebSi imoqmedos.
mocemuli ganStoebis Semadgeneli organizacia asrulebs misTvis
dakisrebul amocanas da mxolod am amocanas. aRmasrulebeli xeli-
suflebisTvis direqtivebis micema SeiZleba mxolod kanonebiT da
igi kanonis darRvevisaTvis pasuxs mxolod sasamarTlos winaSe
agebs (Tu ar CavTvliT "politikuri pasuxismgeblobis saqmes", ro-
melic arCevnebis saSualebiT irCeva) da ara TviTon aRmasrulebeli
xelisuflebis SigniT arsebuli romelime danayofis winaSe.

xelisuflebis gamijvnis TvalsazrisiT, realurad arc aSS-is sap-


rezidento sistemaa mTlad "hermetuli". amerikis prezidents SeuZlia
negatiurad Caerios sakanonmdeblo procesSi: vetos uflebis moSve-
liebiT mas SeuZlia nebismieri mizeziT uari Tqvas kanonze xelis mo-
weraze (rogorc amas monteskie gvirCevda). prezidentis vetos gadasa-
laxavad saWiroa kongresis xmaTa ori mesamedi. magram TviT kongresis
114 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

Zalauflebac ar aris zustad Semofargluli. kongresi regularulad


iRebs kanonebs, romelSic igi konkretul sakiTxebze sakanonmdeblo
saqmianobis uflebis delegirebas sxvaze axdens, miuxedavad imisa, rom
amerikis konstituciis formaluri interpretaciiT, kongresis garda
arc erTma sxva organom ar SeiZleba es uflebamosileba ganaxorcie-
los. mravalTa azriT, kongresis sagamoZiebo komitetebi, specialuri
mrCevlis instituti da kanonmdebelTa mier Seqmnili administraciu-
li organoebi (magaliTad, federaluri rezervebis sabWo) realurad
axorcieleben sasamarTlo da aRmasrulebel funqciebs. magram xeli-
suflebis ganStoebaTa gamijvnis umTavresi problema sxvadasxva gan-
Stoebas Soris urTierTobis ganusazRvrelobiT ki ar aris gamowveu-
li, aramed gamijvniT rogorc aseTiT: drodadro sakanonmdeblo da
aRmasrulebel ganStoebas Soris Cndeba uZiro ufskruli, romelic
qmnis gadawyvetilebaTa miRebis procesis paralizebis saSiSroebas.

aRmasrulebeli xelisufleba erTpirovnuli kontrolis Zalauf-


lebas iRebs mxolod sagangebo viTarebaSi (samoqalaqo omi, msoflio
omi, ekonomikuri krizisi) da isic mxolod garkveuli vadiT. magram
aseT sagangebo garemoebebSic ki amgvari kontroli imas niSnavs, rom
sakanonmdeblo xelisufleba praqtikulad ukomentarod iRebs aRmas-
rulebeli xelisuflebis iniciativebs. magaliTad, sakanonmdeblo or-
gano iRebs kanonebs, romlebic zogad da farTo miznebs isaxavs. am ka-
nonebze dayrdnobiT aRmasrulebel xelisuflebas faqtobrivad SeuZ-
lia normatiuli aqtebis gamocema, romlebiTac Sinaarsobrivi proce-
durebi gaiwereba. magram aseT SemTxvevaSic ki SeiZleba garkveuli ba-
lansis SenarCuneba. aRmasrulebeli ganStoebis (da mis ukan mdgomi
partiis) dominanturi roli SeiZleba kvlav SezRuduli iyos, radgan
sasamarTlo inarCunebs avtonomias da garkveul farglebSi SeuZlia
saqmeSi Caerios, Tu erTi romelime ganStoebis xelSi Zalauflebis
koncentrireba iseT formas miiRebs, romelic safrTxes Seuqmnis samo-
qalaqo Tavisuflebebsa da umciresobaTa uflebebs.40

40
aSS-is konservatiulma uzenaesma sasamarTlom Zaladakargulad gamoacxada
ori kanoni, romlebic prezident franklin ruzveltis "axali xelSekrulebis"
ekonomikuri politikis safuZveli iyo. Tumca, es kanonebis miRebidan ori wlis
Semdeg moxda da am droisaTvis axali ekonomikuri politikis miznebis didi nawi-
li ukve realizebuli iyo. garkveul momentSi, roca uzenaesi sasamarTlo umZlav-
resi politikuri zemoqmedebis obieqti gaxda, igi danebda da uari Tqva brZolis
gagrZelebaze.
damoukidebeli saqmianoba da erToblivi gadawyvetilebebi 115

kontrolisa da balansirebis meqanizmebis kombinaciebi gansxvavebulia


qveynebisa da drois mixedviT. Tu yuradRebas xelisuflebis ganStoeba-
Ta formirebis momwesrigebel normebze gavamaxvilebT, SeiZleba Seiqmnas
STabeWdileba, rom saparlamento reJimebSi arsebul kontrolisa da ba-
lansirebis sistemebSi wamyvani roli sakanonmdeblo organos ekuTvnis.
es dominanturi roli kidev ufro Zlierdeba im sakanonmdeblo da sxva
(magaliTad, finansuri) instrumentebiT, romlebiTac mTavrobaze SeiZ-
leba zemoqmedebis moxdena. parlamenti marto ministrTa kabinetis
formirebas rodi axdens. ufro mniSvnelovani isaa, rom parlamentze
arsebiTad aris damokidebuli kabinetis Semdgomi funqcioba. undoblo-
bis votumis kenWisyraze dayenebiT parlaments SeuZlia sakuTari poli-
tikuri neba ganaxorcielebinos kabinets. magram undoblobis votumi Za-
lian saxifaTo meTodia; es aris bombi, romelic (Tu mas axali arCevne-
bis daniSvnac mohyva) mis amwyob inJinrebs SeiZleba xelSi aufeTqdeT.
amis magivrad, zedamxedvelobis ukeTesi, maT Soris konstituciurad
dadgenili institutebi arsebobs, romlebic arsebiTad politikuri xa-
siaTisaa. mTavrobis kontrolisaTvis aqtiurad gamoiyeneba sazogadoeb-
rivi azris Zala. mTavrobis wevrs SeiZleba oficialuri SekiTxva gaeg-
zavnos da, sabolood, kenWisyra Catardes imisaTvis, misaRebia Tu ara
mTavrobis (wevris) mier gamogzavnili pasuxi, magram undoblobis vo-
tumis formaluri Sedegebis amoqmedebis gareSe. saparlamento komite-
tebs SeuZliaT aRmasrulebeli xelisuflebis faqtobrivi saqmianobis
gamoZieba, ramac SeiZleba skandali, samarTlebrivi procedurebis dawye-
ba an politikuri pasuximgeblobis sakiTxis dasma gamoiwvios.

da mainc, zemoT aRwerilma suraTma SeiZleba mcdari warmodgena


Segviqmnas. kontrolisa da balansirebis sistemebSi (saparlamento
sistemebSi) aRmasrulebelma xelisuflebam moaxerxa mniSvnelovani da-
moukideblobis mopoveba da daikava dominantis mdgomareoba, romelic
ar imarTeba parlamentis instruqciebiT. garda amisa, aRmasrulebel
xelisuflebas SeuZlia zegavlena moaxdinos parlamentis rogorc sa-
kanonmdeblo, ise sxva saqmianobaze, romelic Teoriulad aRmasrulebe-
li xelisuflebis marTvas unda emsaxurebodes. sxva sityvebiT, aRmas-
rulebeli xelisufleba parlaments iyenebs sakuTari saqmianobis
formalur warmmarTvelad – anu "kudi" samagieros uxdis "ZaRls".
116 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

ministrTa kabineti ara marto warmatebiT aneitralebs sakanonmdeb-


lo organos formalur uflebamosilebas, aramed mis gamoyenebas sapi-
rispiro mimarTulebiTac axerxebs xolme.41 aRmasrulebel xelisuf-
lebas privilegirebuli mdgomareoba aqvs miniWebuli kanonproeqtebis
wardgenisa da biujetis proeqtis momzadebis sakiTxebSi. safrangeTis
konstituciis Tanaxmad, garkveul garemoebebSi SesaZlebelia mTavro-
bis iniciirebuli axali kanonis miReba ise, rom erovnulma asambleam
kenWisyra saerTod ar gamarTos. aRmasrulebeli xelisufleba rame
specialuri sanqciis gareSe Tavdapirveli kanonmdeblis rols asru-
lebs. safrangeTis konstitucia kidev ufro Sors midis da im Sem-
Txvevebis CamonaTvalsac ki gvTavazobs, romelSic kanonebis miReba
parlaments SeuZlia. yvela sxva SemTxveva mxolod aRmasrulebelma
xelisuflebam unda moawesrigos, xolo "xalxis warmomadgenel" or-
ganos pirdapir akrZaluli aqvs am sakiTxebSi Careva.42

aRmasrulebeli xelisuflebis kontroli, erTi SexedviT, kidev uf-


ro SezRuduli xasiaTisaa xelisuflebis gamijvnaze damyarebul siste-
maSi, magaliTad, SeerTebul StatebSi. aq aRmasrulebeli xelisuflebis
formireba ar Sedis sakanonmdeblo ganStoebis kompetenciaSi. ufro me-
tic, mZlavr saprezidento sistemebSi sakanonmdeblo organo, rogorc
wesi, udrtvinvelad iRebs aRmasrulebeli xelisuflebis mier Semota-
nili kanonproeqtebis umetesobas.43 am wesis iSviaT gamonakliss ameri-

41
amis gakeTeba parlamentSi dasmuli SekiTxvis mimarTac ki SesaZlebelia. bri-
taneTis parlamentSi gavrcelebuli praqtikaa, rodesac ministri sazogadoebisaT-
vis sakuTari mosazrebebis asaxsnelad iyenebs umravlesobis wevri deputatis mier
specialurad dasmul SekiTxvas.
42
paradoqsia, magram safrangeTis parlamenti axla ufro met yuradRebas uT-
mobs mis darCenil, SezRudul sakanonmdeblo uflebamosilebebs, vidre amas adre,
meoTxe respublikis dros akeTebda, roca parlaments SeuzRudavi sakanonmdeblo
uflebebi hqonda da maTi delegireba "oficialurad" ar SeiZleboda. meore mxriv,
mTavroba daJinebiT ar moiTxovs sakanonmdeblo uflebebis misTvis gadacemas, ra-
sac mexuTe respublikis pirvel wlebSi xSirad akeTebda.
43
David M. Olson, The Legislative Process: A Comparative Approach (New York:
Harper and Row, 1980).
"realuri" saprezidento sistemis muSaoba perus magaliTze SeiZleba ganvixi-
loT. 1980-idan 1990 wlamde ori saprezidento vadis ganmavlobaSi yvela kanon-
proeqtis 50-70 procenti aRmasrulebeli xelisuflebis iniciativiT Sevida saka-
nonmdeblo organoSi da maTi 65-75 procenti damtkicda (McClintock, 383). ameri-
kis SeerTebul StatebSi yvela miRebuli kanonproeqtis 30 procenti prezidentis
mier aris iniciirebuli (formalurad – misi ndobiT aRWurvili kongresmenis Se-
damoukidebeli saqmianoba da erToblivi gadawyvetilebebi 117

kis SeerTebuli Statebi warmoadgens, radgan am qveyanaSi ar arsebobs


aRmasrulebeli xelisuflebis pirdapiri iniciativis praqtika, xolo
prezidentis partiis wevrebs yovelgvari negatiuri Sedegis (magali-
Tad, partiidan garicxvis) gareSe SeuZliaT prezidentis sawinaaRmdego
pozicias dauWiron mxari. magram "realur" saprezidento sistemaSi, xe-
lisuflebis ganStoebaTa gamijvnis miuxedavad, sakanonmdeblo organo
ar sargeblobs ufro meti damoukideblobiT da mas iSviaTad Tu SeuZ-
lia prezidentis Zalauflebis gawonasworeba. meore mxriv, aRmasrule-
beli xelisuflebis kanonmdeblobaSi Carevis sawinaaRmdego damabalanse-
beli meqanizmebis Seqmna administraciis saqmeebSi Carevis gziT praqti-
kuli TvalsazrisiT rTuli amocanaa. aRmasrulebel xelisuflebas aqvs
kanonmdeblobaze zemoqmedebis konstituciuri privilegiebi da amis ga-
keTebis politikuri SesaZleblobebic, xolo kongress ar SeuZlia gan-
sazRvros aRmasrulebeli xelisuflebis ganmaxorcielebeli piris an
organizaciis konkretuli gadawyvetilebebi, radgan es kongresis mier
aRmasrulebeli gadawyvetilebebis miRebas gautoldeboda.44

konstituciam ar gaiTvaliswina kongresis aqtiuri roli im Tanamde-


bobis pirTa kontrolis saqmeSi, romlebsac kongresis mier miRebuli
kanonebis ganxorcieleba evalebaT... Tu kanonebis aRsrulebis ufleba
marto kongresis winaSe angariSvaldebul Tanamdebobis pirebs daekis-
rebodaT, maSin, praqtikuli TvalsazrisiT, kongress darCeboda kano-
nebis Sesrulebis kontrolis ufleba.45

motanili), xolo 20 procenti aRmasrulebeli xelisuflebisa da kongresis ram-


denime wevris erTobliv iniciativas warmoadgens xolme.
44
aSS-is konstitucia krZalavs kanonis miRebas konkretuli msjavrdebuli piris
qonebis konfiskaciisa da uflebebis ayris Sesaxeb (bill of attainder). miuxedavad amisa,
zog SemTxvevaSi kongress SeuZlia konkretuli gadawyvetilebebis miReba. britaneTSi
ki kerZo kanoni, romelic erT dros kanonmdeblobis yvelaze farTod gavrcelebuli
forma iyo, kvlav inarCunebs mniSvnelobas rogorc adgilobrivi xelisuflebis specia-
luri uflebis uzrunvelyofis saSualeba. avstria-ungreTis monarqiaSi amgvari saka-
nonmdeblo aqtebi rkinigzis xazebis mSeneblobis dros gamoiyeneboda.
45
Bowsher v. Synar, 478 U.S. 714, 726-727, 732 (1986). grem-radmen-holingsis ka-
noni biujetis dabalansebisaTvis SemuSavda, romlis Tanaxmadac, aSS-is generalur
kontroliors ufleba eqneboda prezidentisTvis waredgina biujetis deficitis
Semcirebis garkveuli rekomendaciebi, prezidenti ki valdebuli iqneboda mieRo es
rekomendaciebi. problema is iyo, rom am kanonis Tanaxmad, generalur kontro-
liors prezidenti niSnavda senatis TanxmobiT, magram amis Semdeg kongresi inar-
Cunebda uflebas kontroliori impiCmentis gziT an erToblivi rezoluciis sa-
SualebiT gadaeyenebina araefeqtiani muSaobis an msgavsi mizezis safuZvelze. amri-
118 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

sakanonmdeblo organos sakontrolo funqciebi mTavrdeba Tanamde-


bobis pirTa (senatis TanxmobiT) daniSvniT; amrigad, sakanonmdeblo
organo ver iqceva mmarTvelobis mudmiv elementad. qvemoT moyvanil
cxrilSi warmodgenilia aqamde ganxiluli sakiTxebis safuZvelze Se-
muSavebuli ramdenime SesaZlo modeli. xuTi ganxiluli sakiTxis yve-
la SesaZlo kombinacia ocdaxuT variants iZleva. Tumca, naklebad sa-
varaudoa, rom sadme marTla moiZebnos mkveTrad gamijnuli an mkafio
subordinaciis (1-li da me-8) faqtobrivad moqmedi sistemebi.

aRmasrulebel (saprezidento) da sakanonmdeblo ganStoebebs Soris


SesaZlo urTierTkavSiris realuri modelebi

modelebi 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

problemis mogvarebis gza


aRmasrulebeli xelisuflebis uSualod + + + + + – – –
arCeuli meTauri
samTavrobo daniSvnebi parlamentisagan + – + – – – – –
damoukideblad xdeba
mTavroba ar aris pasuxismgebeli parlamentis + + – – – – – –
winaSe (ar arsebobs undoblobis votumi)
aRmasrulebel xelisuflebas nebismier dros + – + + – + – –
SeuZlia parlamentis daTxovna
aRmasrulebel xelisuflebas aqvs sakanon- + – + + + + + –
mdeblo iniciativis ufleba

1. absoluturi prezidentializmi; 2. aSS; 3. safrangeTis mexuTe respublika;


4. vaimaris respublika; 5. bulgareTi (1991); 6. inglisi;
7. safrangeTis mesame respublika; 8. absoluturi saparlamento respublika.

gad, Tu Tanamdebobis piris gaTavisuflebisaTvis kongresia pasuxismgebeli, maSin


es Tanamdebobis piri sakanonmdeblo ganStoebas miekuTvneba da mas ar SeiZleba
miendos aRmasrulebeli funqciebis ganxorcieleba. am saqmis gansjisas uzenaesma
sasamarTlom ar ganixila sakiTxi, SeiZleba Tu ara kongress hqondes masze damo-
kidebuli organizaciebi.
zemoaRniSnuli kanonis Sinaarsobrivi principi is iyo, rom yvela saboloo ga-
dawyvetilebas biujetis Sesaxeb kongresi unda iRebdes. prezidentis brZanebuleba
biujetis sekvestris Sesaxeb sabolood ZalaSi mxolod garkveuli pirobiTi va-
dis Semdeg Sevidoda, Tu manamde kongresi ar miiRebda deficitis Semcirebis sxva
zomebs. Sesabamisad, aRmasrulebel xelisuflebas marto sawyisi nabijebis gadad-
gma SeeZlo, xolo generalur kontroliors ar hqonda saboloo gadawyvetilebis
damoukideblad miRebis ufleba.
damatebiTi gamawonasworebeli faqtorebi 119

3.4. damatebiTi gamawonasworebeli faqtorebi

3.4.1. sasamarTlos roli xelisuflebis dabalansebaSi

roca ,,Sekavebisa da sapirwonis” sistemas vaanalizebT, vxedavT,


rom sasamarTlo organoebi aseve damoukidebel struqturas qmnian.
xSirad mosamarTleTa daniSvnisa da marTlmsajulebis organizacie-
bis dafuZnebis Sesaxeb gadawyvetilebebs xelisuflebis sxva gan-
Stoeba iRebs; magram sasamarTlos garda sxva romelime ganStoebas
iSviaTad Tu aqvs ganaCenis gamotanis ufleba. analogiurad, xeli-
suflebis sxva ganStoebebs ara aqvT sasamarTlo organoebis kon-
kretul saqmeebSi Carevis an rame formiT maTi kontrolis ufleba.

umaRlesi sasamarTlo organoebis wevrebs xSirad parlamenti


irCevs, xolo sxva mosamarTleebs, rogorc wesi, niSnavs aRmasru-
lebeli xelisufleba, romelsac garkveul SemTxvevaSi SeuZlia mo-
samarTlis karieraze moaxdinos gavlena.46

magram yvelaferi es ar aris erTaderTi da upirobo logikuri mo-


deli. arsebobs sistemebi (magaliTad, italiis magistraturis uzenae-
si sabWo), romlebSic zemoaRniSnul sakiTxebze gadawyvetilebebs mo-
samarTleTa TviTmmarTvelobis organoebi iReben. sxva qveynebSi aseTi
gadawyvetilebebis miRebisas xelisuflebis danarCen ganStoebebs Ta-
namSromloba moeTxovebaT. roca aSS-is prezidenti uzenaesi sasamar-
Tlos wevrs niSnavs, kandidatura senatmac unda moiwonos.

sasamarTlo organoebi TavianT saqmianobaSi arsebiTad ar arian


damokidebuli xelisuflebis danarCen ganStoebebze (Tu ar Cav-
TvliT sasamarTlos biujetis damokidebulebas sxva ganStoebebze).
sasamarTlo organoebi sxva ganStoebaTa mier dawesebuli normebis

46
zustad es aris imis mizezi, rom mosamarTlis sxva samuSao adgilze gaday-
vana (an dawinaureba) marto misi TanxmobiT SeiZleba. es agreTve cxadyofs mosa-
marTlis Tanamdebobisa da xelfasis stabilurobis konstituciur mniSvnelobas.
120 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

Tanaxmad moqmedeben,47 magram, amave dros, sasamarTlos gadawyveti-


lebas SeuZlia gavlena moaxdinos sxva ganStoebis saqmianobaze.

tradiciul saparlamento sistemebSi sasamarTlos gadawyvetile-


ba ar moqmedebs sakanonmdeblo xelisuflebaze, magram SeiZleba gav-
lena moaxdinos aRmasrulebeli xelisuflebis saqmianobaze. meore
msoflio omis Semdgom epoqaSi gaCnda axali tendencia, romelic
cxadyofda, rom politikur samyaros aRar akmayofilebda sasamar-
Tlos tradiciuli, ubralod kanonebis Semfardebeli roli. imis
gamo, rom uaryofil iqna monteskies moZRvreba, romlis mixedviTac
mosamarTle mxolod kanonis ruporia da romelic mosamarTleebs
sakanonmdeblo xelisuflebaze ufro dabal doneze ayenebs, aRmo-
cenda sakonstitucio marTlmsajulebis sxvadasxva forma, romleb-
mac eWvqveS daayena sakanonmdeblo ganStoebis uzenaesoba. axla mo-
samarTleebi kanons mxolod precedentebis saSualebiT aRar qmnian
(Tumca, TviTon kvlavac amtkiceben, rom Tavs ikaveben amisagan).
garda amisa, maT axla mniSvnelovani gavlena aqvT sakanonmdeblo
saqmianobis tendenciebsa da konstituciis Sinaarsis ganmartebaze.

3.4.2. xelisuflebis federaluri (vertikaluri)


gamijvna
garkveul SemTxvevaSi xelisuflebis SezRudva xorcieldeba kidev
erT _ vertikalur donezec, imis miuxedavad, Tu ra xdeba hori-
zontalur doneze, anu imis miuxedavad, arsebobs Tu ara xelisuf-
lebis danawileba erT doneze myof xelisuflebis ganStoebebs So-
ris. saxelmwifo nawevrdeba ,,centri_periferiis” RerZis mixedviT.
amas federalizmis principebze damyarebuli kompetenciebis gamij-
vnis modeli uzrunvelyofs. zogierTi calkeuli teritoriis adgi-
lobriv warmomadgenlobiT organos centralur adgilobriv orga-
nosTan SedarebiT SeiZleba pirveladi uflebebi mieniWos, rac Sez-
Rudavs centralur xelisuflebas. centralur (federalur) saka-
nonmdeblo organos marto konstituciiT dadgenil sakiTxebze
SeeZleba gadawyvetilebebis miReba, xolo yvela sxva SemTxvevaSi

47
am debulebis erTi gamonaklisia im saqmeTa ganxilvis wesi, romelTa ganxil-
visasac sasamarTloebi Tavad adgenen saproceso normebs.
damatebiTi gamawonasworebeli faqtorebi 121

prioriteti provinciebs, regionebs an wevr-saxelmwifoebs eqnebaT.


sxva modeliT, centris sakanonmdeblo uflebebi moicavs yvela-
fers, garda imisa, rac pirdapir miekuTvneba federaciis wevrebis
kompetencias; anda SeiZleba wevrebma mxolod federaciaSi gaerTia-
nebis Semdeg darCenili uflebamosilebani gankargon. realurad mra-
vali sxvadasxva modeli arsebobs.

SeerTebuli Statebis konstitucia [muxli I, nawili 8(18)]


cnobs kongresis uflebamosilebas miiRos kanoni mxolod konsti-
tuciaSi miTiTebul sakiTxebze da im SemTxvevebSi, roca kanonmdeb-
loba am CamoTvlili sakiTxebis ganxorcielebisaTvis ,,saWiro da
saTanadoa". bolo orasi wlis ganmavlobaSi 1787 wlis konstitu-
ciaSi Camoyalibebuli mokle CamonaTvali sagrZnoblad gafarTovda;
imis mtkicebac ki xdeboda, rom Statebs Soris komerciuli ur-
TierToba federaluri sakiTxia (ase SeiZleba centralizebuli gax-
des SromiTi urTierTobac).

germaniis ZiriTad kanonSi CamoTvlil calkeul sakiTxebSi, ro-


melTa mimarTac federalur kanonmdeblobas aqvs gansakuTrebuli
uflebebi da am CamonaTvalSi xsenebul sxva sferoebSi laparakia
,,konkurirebis uflebebze” (Tu federacias kanoni ar miuRia, fede-
ralur mxareebs SeuZliaT amis gakeTeba). federacias ufleba aqvs
miiRos kanoni konkurentul sakiTxze mxolod maSin, rodesac am
sakiTxis gadawyveta federalur doneze ukeTesad SeiZleba (albaT,
zedmetia imaze laparaki, rom bolo dromde TiTqmis yvela sakiTxi
aseTad iyo miCneuli). dabolos, federalur sakanonmdeblo orga-
nos ara aqvs ufleba gadawyvetileba miiRos iseT sakiTxze, rome-
lic federalur konstituciaSi naxsenebi ar aris an mkafiod aris
mikuTvnebuli federaciis subieqtis kompetencias.

ruseTi cdilobs SemoiRos sistema, romlis mixedviTac, gar-


kveul sakiTxebze federaluri kanonis miRebisaTvis aucilebeli iq-
neba federaciis "subieqtebis" Tanxmoba. ruseTis konstituciis mi-
xedviT, im sakiTxebze, romlebic mikuTvnebulia centris gansakuT-
rebul kompetencias, prioriteti federaciis subieqtebis kanon-
mdeblobas ekuTvnis.
122 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

federaciebis wevrebs, rogorc administraciul erTeulebs, ro-


melTac aqvT realuri Zalaufleba da sakuTari resursebi (Semosav-
lis wyaroebi, mmarTvelobis aparati da sxv.), garkveul farglebSi
SeuZliaT sakuTari uflebebis dacva centraluri sakanonmdeblo da
aRmasrulebeli xelisuflebisagan. zog SemTxvevaSi aRmasrulebeli
xelisuflebis CarCoebSi xdeba gamijvna: federalur olqebSi cal-
keuli sakiTxebis gadawyvetaSi aRmasrulebeli xelisufleba cen-
tralurze aRmatebulia anda centralur mTavrobas ar SeuZlia mi-
TiTebebi misces adgilobriv aRmasrulebel organoebs. magaliTad,
germaniis ZiriTadi kanonis mixedviT, imisaTvis, rom sxva mxriv
Zlier centralur mTavrobas zedmetad dominanturi mdgomareoba
ar daekavebina, centralur aRmasrulebel organoebs, rogorc wesi,
araviTari aparati ar gaaCniaT – anu, federaluri saministroebis
umetesobas ar gaaCnia arc erTi daqvemdebarebuli organo. Tu
centrs surs xelisuflebis erT-erTi ganStoebis politikis gan-
xorcieleba, maSin, mcire (da mniSvnelovani) gamonaklisebis garda,
igi iZulebulia provincias (Länder-s) sTxovos daxmareba. centrSi
SemuSavebuli politikis ganmaxorcielebeli Cinovnikebi mxareebis
mTavrobaTa saministroebis daqiravebuli muSakebi arian.

provinciis an Statis, rogorc centraluri xelisuflebis sa-


pirwonis, realuri mniSvneloba epoqebisa da sistemebis mixedviT
icvleboda. amerikis federaciuli saxelmwifoebriobis pirveli aT-
wleulebi daCrdiluli iyo Statebis gamudmebuli ZalisxmeviT
daemtkicebinaT, rom federalur kongress ar SeeZlo maTi Tanxmo-
bis gareSe mieRo kanoni, romelic maT exeboda. bolos da bolos,
prezidentma endriu jeqsonma "anulirebis krizisTan" dakavSirebiT
kategoriulad da araorazrovnad ganacxada, rom federaluri mTav-
roba mzad iyo sakuTari moqalaqeebis winaaRmdegac ki eoma saxel-
mwifoebrivi erTobis SesanarCuneblad.48 jeqsonma aseTi mimarTva
gaugzavna im samxreT karolinelebs, romlebic uars ambobdnen fe-
deraluri xelisuflebis aRiarebaze maT StatSi:

gadaeciT maT Cemgan, rom SeuZliaT ramdenic undaT imdeni ilapara-


kon, weron rezoluciebi da beWdon muqaris werilebi. magram, Tu

48
"anulirebis krizisi" – zogierTi Stati uars ambobda federaluri dadgeni-
lebebis Sesrulebaze: 1832 wels samxreTis ramdenime Stati sabaJo uflebebis ga-
mo daupirispirda kavSirs da separatistuli moTxovnebi wamoayena.
rodis xdeba sapirwone zedmetad mZime? 123

SeerTebuli Statebis kanonebis darRveviT erTi wveTi sisxli mainc


daiRvara, me TviTon Camovkideb pirvelive xeze imas, visac xelSi Ca-
vigdebT.49

aqedan cxadia, rom federaluri xelisuflebis SezRudvis meTo-


debi, albaT, TviTonac SezRuduli unda iyos.

saxelmwifos socialuri rolis zrdasTan erTad izrdeboda cen-


traluri xelisuflebis rolic. visac germania WeSmarit federa-
ciad warmoedgina 1948 wels, dRes, albaT, veRar icnobdnen saku-
Tar naxelavs. igive SeiZleba iTqvas amerikis SeerTebul Stateb-
zec. magram es tendencia sayovelTao ar aris. bolo ori aTwleu-
lis ganmavlobaSi belgiam Tavisi gaerTianebuli centraluri xeli-
sufleba warmatebiT gardaqmna federaciad an konfederaciad, riTac
mSvidobiani sivrce Seuqmna erovnul separatistul moZraobebs.

3.5. rodis xdeba sapirwone zedmetad mZime?


evropis kontinentze, mas Semdeg rac parlamentsa da aRmasrulebel
xelisuflebas Soris antagonizmi warsuls Cabarda, xolo aRmasru-
lebeli xelisuflebis arseboba da organizaciuli mowyoba kvlav
upirobod iyo damokidebuli parlamentze, aRmasrulebeli xeli-
sufleba nel-nela sul ufro met Zalauflebas iZenda, Tumca es
konstituciebSi yovelTvis ise mkafiod ar asaxula, rogorc 1958
wlis safrangeTis konstituciaSi aisaxa. aRmasrulebeli xelisuf-
lebis gaZliereba nawilobriv saarCevno sistemebSi Setanili cvli-
lebebis Sedegia (romlebic partiuli Zalauflebis damkvidrebas
uwyoben xels) da nawilobriv – cvlilebisa partiebis saqmianobasa
da maT gavlenaSi (razec, Tavis mxriv, didi gavlena iqonia masme-
diis rolma arCevnebis Sedegebis gansazRvraSi). rac ufro naklebad
uWeren mxars partiebi aRmasrulebel xelisuflebas, miT ufro
arastabiluria samTavrobo umravlesoba da miT ufro uWirs aRmas-

49
George Fort Milton, The Use of Presidential Power (Boston: Little Brown, 1944),
gv.91.
124 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

rulebel xelisuflebas Tavisi kursis ganxorcieleba. magram es


yvelaferi scdeba konstitucionalizmis CarCoebs.

xelisuflebis ganStoebaTa Soris Zalauflebis ganawilebaze kidev


ramdenime sxva faqtori axdens gavlenas, magaliTad, partiebis siste-
ma, saarCevno sistema da sajaro mmarTvelobis roli saxelmwifoSi.50
aq sakmarisi iqneba aRiniSnos, rom xelisuflebis ganStoebaTa erTma-
neTze damokidebuleba zRudavs TiToeulis Zalauflebas.

Tanamedrove partiebma da saarCevno sistemebma SeiZleba gadam-


wyveti roli iTamaSon xelisuflebis ganStoebaTa Soris urTier-
TobaSi. parlamentSi warmodgenili partiebis ricxvi mniSvnelovnad
aris damokidebuli saarCevno sistemaze. Tu parlamentSi warmodge-
nili partiebis ricxvi izrdeba, Sesabamisad, matulobs sakanonmdeb-
lo organos damoukideblobis xarisxic, Tumca garkveul SemTxveva-
Si es qveynis marTvadobis xarjze xdeba xolme. diuverJes klasiku-
ri Tezisis Tanaxmad, erTturian arCevnebSi maJoritaruli (first-
past-the-post) saarCevno sistema xels uwyobs orpartiuli sistemis
Camoyalibebas, xolo proporciuli (proportional) warmomadgenloba
xelsayrelia mravalpartiuli sistemebisaTvis. miuxedavad amisa,
konstituciebi ZiriTadad dumils inarCuneben saarCevno sistemis
Sesaxeb, rac imas niSnavs, rom faqtobrivi politikuri Zalaufle-
bis formireba (romelic udides gavlenas axdens kontrolisa da
balansirebis meqanizmebze) ZiriTadi kanonis farglebs gareT rCeba.

Tu davuSvebT, rom politikuri partiebi mkacrad disciplinebu-


li arian, maSin xelisuflebis rame saxiT gamijvna konstituciona-

50
olsonma da mezim sxvagvari hipoTezebi gamoTqves imis asaxsnelad, Tu ro-
gor viTardeba xelisuflebis ganStoebebs Soris urTierToba. Tu aRmasrulebeli
xelisufleba centralizebulia, deputatebs damoukidebeli sakanonmdeblo inicia-
tivebis gatanis naklebi Sansi aqvT. Tu aRmasrulebeli xelisuflebis iniciativa
SedarebiT dabali rangis organizaciis mier aris Semotanili, sakanonmdeblo or-
ganos misi uaryofis meti Sansi aqvs. zogierTi ministris winaaRmdeg samTavrobo
umravlesobis wevrebic SeiZleba gamovidnen, nawilobriv imitomac, rom amis gamo
maT statuss uSualo safrTxe ar Seeqmneba. xolo iq, sadac mTavrobas sakanon-
mdeblo iniciativis ufleba oficialurad aqvs miniWebuli, am iniciativebis gata-
nis meti Sansi arsebobs, radgan yovelgvari uari mTavrobis sawinaaRmdego moqme-
debad CaiTvleba. ix. David M. Olson and Michael L. Mezey, eds., Legislatures in the
Policy Process: The Dilemmas of Economic Policy (Cambridge: Cambridge University Press,
1991).
gamijvna da Tavisufleba 125

lizmis dasamkvidreblad SeiZleba unayofo mcdelobad mogveCvenos.


xelisuflebis gamijvnisaTvis xelsayrelia, roca deputatebi par-
tiaze ki ar arian damokidebuli (kandidaturebis wardgenis wesis
da saarCevno kampaniis dafinansebis gamo), aramed mudmivad arian da-
mokidebuli amomrCevelTa xmebze da Tu sxvam araferma gaWra, maTi
ukan gamowvevac SesaZlebelia. magram amis SeTavseba Znelia gaerTia-
nebuli eris ganuyofeli warmomdgenlobis principTan, stabiluro-
basa da sxva konstituciur RirebulebebTan.

Tu Tanamedrove partiam arCevnebis Sedegad moaxerxa sakuTari gav-


lenis sferoSi erTdroulad moeqcia xelisuflebis sakanonmdeblo da
aRmasrulebeli ganStoebebi, maSin partiis xelmZRvanelobam SeiZleba
"gaaerTianos" orive ganStoeba da iarsebebs gadawyvetilebebis mimRebi
mxolod erTi centri. aseTi viTarebis Semsubuqeba marto xelisufle-
bis konstituciur ganStoebaTa gamijvniT aris SesaZlebeli. magali-
Tad, SemzRudveli efeqti eqneba imas, Tu aRmasrulebeli xelisufle-
bisaTvis, konstituciuri procedurebis mixedviT, saWiro iqneba gar-
kveuli vada partiis politikis realizaciisaTvis saWiro kanonieri
uflebamosilebis mosapoveblad. aseT garemoebebSi gansakuTrebul
mniSvnelobas iZens konstituciuri sistemis is elementebi, romlebic
umciresobebs aniWebs politikur uflebebs, radgan isini xels uSlis
sakanonmdeblo organos erTi partiisadmi an mmarTveli koaliciisadmi
srul daqvemdebarebas. amgvari sapirwonis roli SeiZleba Seasrulos
meore sakanonmdeblo palatam, romelic pirvelisagan gansxvavebuli
principiT da sxva dros airCeva, federaciis wevrebis wonam federa-
lur mowyobaSi da sakonstitucio sasamarTlom (romlis wevrebsac
adre daniSnaven sxva politikuri jgufebi). konstituciuri balansis
aRsadgenad saparlamento umciresobebi sakonstitucio sarCelebis sa-
SualebiT sakonstitucio sasamarTlos Caabamen procesSi, ris gamoc
SeiZleba mmarTvel partias gaurTuldes aRmasrulebeli struqture-
bis meSveobiT batonoba.

3.6. gamijvna da Tavisufleba


xelisuflebis ganStoebaTa urTierTobis Sefasebis yvelaze kargi
kriteriumia is, SenarCunebulia Tu ara Tavisufleba. Tu vigulis-
126 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

xmebT, rom warsulis gamocdilebaze dayrdnobiT SesaZlebelia nor-


matiuli daskvnebis gakeTeba, SeiZleba iTqvas, rom konstituciona-
lizmi, rogorc despotizmis sawinaaRmdego barieri, maSinac efeq-
tianad imuSavebs, rodesac xelisuflebis erTi ganStoeba garkveul
rols Seasrulebs meore ganStoebis personalis SerCevaSi da ro-
desac mas ufleba miecema monawileoba miiRos meore ganStoebis
amocanebis SesrulebaSi. urTierTgawonasworebis praqtikuli gamoc-
dilebidan sulac ar gamomdinareobs, rom saWiroa erToblivi ga-
dawyvetilebebis miReba. erToblivi gadawyvetilebebis miRebis mova-
leobam garkveul garemoebebSi SeiZleba saerTod gadawyvetilebebis
miuReblobamde migviyvanos. xelisuflebis danawilebas zomierebis
efeqti eqneba maSin, roca xelisuflebis sxvadasxva ganStoebis gav-
lena gavrceldeba gadawyvetilebebis miRebisa da gadawyvetilebebis
aRsrulebis procesis sxvadasxva stadiaze.

xelisuflebis fuZemdebluri danawilebis mniSvneloba iqedan


Cans, Tu rogor SeiZleba aRmasrulebeli xelisuflebisaTvis kvazi-
sakanonmdeblo uflebebis miniWebam samoqalaqo Tavisuflebebis Sez-
Rudvamde migviyvanos. 1861 wels, SeerTebul StatebSi samoqalaqo
omis dasawyisSi, prezidentma linkolnma, rogorc umaRlesma mTa-
varsardalma, gamosca konfidencialuri brZaneba, romelic armiis
sardals uflebas aZlevda nebismieri saeWvo piri daepatimrebina
saTanado samarTlebrivi proceduris (habeas corpus) dacvis gareSe.
armiis sardalma, Tavis mxriv, es uflebamosileba ufro dabali
rangis oficrebs gadasca, ramac aTasobiT samoqalaqo piris dapa-
timreba gamoiwvia. raki kongresis gverdis avliT gamocemuli es
gadawyvetileba praqtikulad dainerga, mis sawinaaRmdegod ver wa-
moiWreboda konstituciis darRvevis argumenti. SemdgomSi es brZa-
neba, romelic Tavdapirvelad mxolod sabrZolo moqmedebebis raio-
nebSi gamosayeneblad iyo gamiznuli, male gavrcelda ufro farTo
"saomari operaciebis zonebze", sinamdvileSi ki igi kidev ufro
farTo masStabiT gamoiyenes. amas mohyva masobrivi deportaciebi mi-
suris StatSi.51 am SemTxvevaSi antikonstitucionalizmis wyaro ga-
mijvnis ararseboba iyo.

51
Mark E. Neely, Jr., The Fate of Liberty: Abraham Lincoln and Civil Liberties (New
York: Oxford University Press, 1991), gv. 9.
es istoria meore msoflio omis drosac ganmeorda, Tumca es moxda sxva samar-
Tlebriv-teqnikur garemoebebSi, rodesac ganxorcielda iaponuri warmoSobis ameri-
gamijvna da Tavisufleba 127

msgavsi magaliTebis moyvana SeerTebuli Statebis garda bevri


sxva qveynidanac SeiZleba. Tumca faqtia, rom adamianis ZiriTadi uf-
lebebi da Tavisuflebebi parlamentarizmis yvelaze sanimuSo qveyana-
Sic – inglisSic – ar irRveva. mkacri gamijvnis deficits arc sxva
evropul saparlamento qveynebSi gamouwvevia (normalur viTarebaSi)
samoqalaqo Tavisuflebebis SezRudva. umetes SemTxvevaSi, samoqala-
qo Tavisuflebebis SezRudva an regulireba parlamentis gansakuTre-
buli prerogativaa. Tavisuflebebis dacva xdeba imis miuxedavad, Tu
rogori urTierToba arsebobs aRmasrulebel da sakanonmdeblo gan-
Stoebebs Soris. magram, meore mxriv, yvelaze sayuradRebo faqtori
swored saparlamento partiuli umravlesobis sakiTxia, radgan par-
tiuli zegavlena SeiZleba damRupveli aRmoCndes TavisuflebebisaT-
vis. samoqalaqo Tavisuflebebs safrTxes uqmnis partiuli diqtatu-
ra da, arapirdapiri gziT, umravlesobad miCneuli jgufis neba da
gemovneba. Tanamedrove diqtaturis saSiSroeba ar unda gavaigivoT
xelisuflebis erTi ganStoebis avtokratiul batonobasTan. realu-
ri safrTxe erTi partiis an erTi koaliciis erTpirovnul batono-
baSia xelisuflebis yvela ganStoebaSi.

garkveul garemoebaSi xelisuflebis gamijvnas mainc aqvs mniS-


vneloba, gansakuTrebiT maSin, Tu gamijvna detaluria, rac ufro
realurs xdis aRmasrulebeli xelisuflebis kontrolls. rodesac
samoqalaqo Tavisuflebebis SezRudva mxolod kanoniT aris daSve-
buli, xolo aseTi kanonis miRebas parlamentis kvalificiuri um-
ravlesoba sWirdeba, maSin Zalian xSirad amgvari SezRudvis daka-

kel moqalaqeTa deportacia. miuxedavad amisa, usamarTloba iqneboda migveCnia, rom


xelisuflebis gamijvnis amerikuli modeli ufro naklebad zrunavs samoqalaqo Ta-
visuflebebze, vidre parlamentarizmi. rogorc qvemoT iqneba axsnili, saqme swored
rom piriqiTaa. amerikuli magaliTi imisTvis movitaneT, rom igi gviCvenebs – xanda-
xan gamijvnac ar aris sakmarisi, gansakuTrebiT maSin, roca gamijvnis principis ugu-
lebelyofa umaRlesi mTavarsardlis uflebebis sabuTad moyvaniT SeiZleba. aRniSnu-
li magaliTi aSS-is konstituciis erT damaxasiaTebel xarvezzec miuTiTebs – kon-
stitucia ar cnobs sagangebo garemoebebSi specialuri wesebis SemoRebis saWiroebas.
Tumca igi axsenebs ajanyebas da qveyanaze Tavdasxmas, rodesac "sasamarTlos mier ha-
beas korpusis miTiTebis privilegia" SeiZleba SeCerdes.
ufro axali, kontinenturi konstituciebi Cveulebriv pirdapir adgenen, vis
da ra garemoebebSi aqvs sagangebo mdgomareobis gamocxadebis ufleba. amgvar Sem-
TxvevebSi aRmasrulebeli xelisufleba Tavis Tavze iRebs sakanonmdeblo organos
uflebebis umetesobas da adgens samoqalaqo uflebebis SezRudvis masStabs.
128 sabediswero kavSirebi: kontrolisa da balansirebis
meqanizmebi da xelisuflebis danawileba

nonebisTvis saWiroa saparlamento umciresobis anu opoziciis


mxardaWeris mopovebac, radgan mTavrobis mxardaWera da mis ukan
mdgomi partiis xmebi ar aris xolme sakmarisi.

partiuli batonobis gasawonasworeblad xelisuflebis ganStoeba-


Ta gamijvna ufro Sesaferisi instrumentia, vidre kontrolisa da ba-
lansirebis meqanizmebi.52 am TvalsazrisiT, SedarebiT pozitiuria ame-
rikis gamocdileba. Tumca, farTod gavrcelebuli azris Tanaxmad, xe-
lisuflebis gamijvna sulac ar aris imis mTavari mizezi, rom ameri-
kis partiebi gamorCeulad sust zegavlenas axdenen politikuri ga-
dawyvetilebebis miRebaze. SeerTebul StatebSi xelisuflebis gamij-
vna da demokratiuli saarCevno sistema erTad muSaobs da ase axdens
zegavlenas politikur procesze. es im faqtis gamo xdeba, rom sapre-
zidento vadis SuaSi arCeuli kongresi da mudmivad ganaxlebadi sena-
ti prezidentis arCevis momentSi arsebulisagan gansxvavebul par-
tiul Sexedulebebs gamoxataven. amiT kidev ufro meti SesaZlebloba
iqmneba imisa, rom instituciurma balansma xeli Seuwyos partiebis
urTierTSemzRudvel zegavlenas erTmaneTze. magram amerikis SeerTebu-
li Statebi gamonaklisi SemTxvevaa. rogorc samxreT amerikis qveyne-
bis ufro saprezidento da ufro "gamijnuli" sistemebis gamocdileba
gviCvenebs, iq xelisuflebis gamijvnas araviTari realuri mniSvneloba
ara aqvs, radgan politikuri partiebi ar arian sakmarisad Zlieri.

rac unda moZvelebulad da umniSvnelod gveCvenebodes xelisufle-


bis gamijvnis principi da xelisuflebis kontrolis meqanizmebiT Jon-
glioroba, bevri mimomxilveli maT kvlav uaRresad did mniSvnelobas
aniWebs konstitucionalizmis damkvidrebis TvalsazrisiT. xelisuf-
lebis gamijvnis gareSe, anu erTgvarovani xelisuflebis SemTxvevaSi,
gacilebiT advilia igi mikerZoebulad da mogvianebiT despoturad iq-
ces. garda amisa, bolo ormoci wlis ganmavlobaSi sasamarTlo kon-
troli da damoukidebeli sakonstitucio marTlmsajuleba Zalauf-
lebis koncentraciis sawinaaRmdego efeqtian barierebad iqcnen evro-
paSi. sakonstitucio sasamarTloebs SeuZliaT mtkiced dauWiron mxa-
ri xelisuflebis ganStoebaTa gamijvnas an maT dayofas mainc im fa-
ruli garigebebis winaaRmdeg, romelTac xelisuflebis danarCeni gan-
Stoebebi axorcieleben xolme maT Soris gansxvavebebis wasaSlelad.

52
Tumca, es ar niSnavs prezidentializmTan dakavSirebuli msjelobisas naxse-
nebi kontrargumentebis uaryofas.
gamijvna da Tavisufleba 129

sakonstitucio sasamarTlos gadawyvetilebas SeuZlia aiZulos saka-


nonmdeblo da aRmasrulebeli ganStoebebi erTmaneTis sawinaaRmdego
realuri nabijebi gadadgan samoqalaqo Tavisuflebebis dasacavad.

Tanamedrove konstituciebisaTvis cnobilia ramdenime sxva meTo-


dic, romelTa saSualebiTac SeiZleba, xelisuflebis gamijvnidan
gamomdinare, im RonisZiebebis efeqtis gaZliereba, romlebic despo-
tizmis Semakavebel rols asrulebs. amaSi Sedis aRmasrulebeli xe-
lisuflebis dayofisa da depolitizaciis (partiebisgan damouki-
deblobis) institutebi, sakonstitucio sasamarTlos mxridan aR-
masrulebeli xelisuflebis gadawyvetilebebis kontroli da moce-
muli aRmasrulebeli institutebis demokratiuli kontroli kon-
kretul SemTxvevebTan dakavSirebiT (xalxis monawileoba gadawyve-
tilebebis miRebisas).
Tavi meoTxe

parlamentarizmi da xelisuflebis
sakanonmdeblo ganStoeba
Tqveni warmomadgeneli Tqven ara
marto Tavis ostatobas, aramed
gansjis unarsac unda gimadlodeT,
da, Tu mas Tqvens mosazrebas
swiravs, amiT igi ki ar gemsaxurebaT,
aramed gRalatobT kidec.
edmund berki

4.1. parlamentis transformacia

4.1.1. parlamentarizmis ganviTareba da misi transformacia


warmomadgenlobiT sistemad

Tanamedrove saparlamento sistemis gviani Sua saukuneebis


droindel winamorbedTa Soris aris inglisis parlamenti, rom-
lis gavlenac Semdgom movlenebze yvelaze xangrZliv periods
moicavs. sawyis etapze parlamenti iyo didgvarovanTa da feo-
dalTa (lordTa) araformaluri Tavyriloba. mas, upirveles yov-
lisa, sakonsultacio organos funqcia ekisreboda da, garda ami-
sa, marTlmsajulebisa da sagangebo gadasaxadis kenWisyriT Semo-
Rebis uflebamosilebac hqonda. parlamentis wevrebi TavianT
Tavs (lordTa palataSi _ TavianT ojaxebs) da qalaqebsa da
sagrafoebs warmoadgendnen, magram es xSirad qalaqis oficialur
pirTa TxovniT xdeboda da ara maTi uSualod arCevis gziT. ar-
Ceuli warmomadgenlebi parlamentis wevrebi xdebodnen, magram
ise, rom xmis ufleba mosaxleobis mxolod mcire nawils Tu
hqonda.

inglisis parlamentis WeSmariti Zalaufleba efuZneboda mis


wevrTa samxedro da ekonomikur Zlierebas da maT socialur mdgo-
132 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

mareobas. monarqis mier drodadro gamovlenili aRiareba Tavdaje-


rebulebas matebda am instituts, jer kidev karga xniT adre, vid-
re warmomadgenlobiTi sistema misTvis damaxasiaTebeli demokra-
tiuli legitimurobiT popularobas moipovebda.1

samoqalaqo omis dros inglisis parlamenti gadaiqca WeSmarit,


ufro metic, erTaderT xelisuflebad, romelmac, Teoriulad
mainc, aRmasrulebeli xelisuflebis funqciebi moipova.

es egreT wodebuli xangrZlivi parlamenti imdenad monoliTur


xelisuflebad iqca da imdenad cudi mogonebebi datova, rom ori
Taobis Semdeg momxdari cnobili revoluciis dros (1689) war-
moudgeneli iyo, kvlav esargebla uzenaesi xelisuflebiT, Tumca
ki es stiuartebis dinastiis warmomadgeneli mefis damxobis umar-
tivesi saSualeba iqneboda. saWiro gaxda isev mefe eZebnaT, radgan
gamocdileba karnaxobdaT, rom

...iq, sadac sakanonmdeblo da aRmasrulebeli xelisufleba or


sxvadasxva organos upyria xelT, sakanonmdeblo organo cdilobs
aRmasrulebels imdeni Zalaufleba ar miandos, rom man pirvelis
damoukidebloba da amiT qveSevrdomTa Tavisufleba Selaxos.2

XVIII saukunis Sua wlebSi sakanonmdeblo xelisuflebis cen-


traluri adgili, misi uzenaesoba wamyvan idead iqca. j. lokis mo-
sazreba, rom xalxs aqvs uzenaesi ufleba _ gadaayenos an saxe uc-
valos sakanonmdeblo organos _ arasworad miiCnies. "Tavs uflebas
vaZlevT vamtkicoT, rom parlamentis Zalaufleba absoluturia da
kontrols ar eqvemdebareba."3 bleqstoni parlaments miiCnevda im
adgilad, sadac es absoluturi, despoturi xelisufleba, romelic
yoveli mmarTvelobis SemTxvevaSi sadme unda iyos Tavmoyrili, sa-

1 "parlamentis Zalaufleba da iurisdiqcia ise transcendentuli da absolu-


turia, rom misi miznebisa Tu pirovnebebis saxeliT rame farglebSi moqceva SeuZ-
lebelia". Sir Edward Coke, 4 Inst. 36. in Sir William Blackstone, Commentaries on the
Laws of England, vol. 1 (Chicago: University of Chicago Press, 1979), gv. 156.
2
Blackstone, gv. 142.
3
Blackstone, nawilobriv monteskies Teoriebze dayrdnobiT, xelisuflebis wo-
nasworobas inglisis konstituciis safuZvlad miiCnevda, magram amgvari wonaswo-
roba mmarTvelobis sxvadasxva formis (demokratia, aristokratia da monarqia) na-
zavia. Blackstone, gv. 157.
parlamentis transformacia 133

mefos konstituciiT aris mindobili. mokled, mas aqvs ufleba,


akeTos yvelaferi, rac ki SesaZlebelia.4 magram sinamdvileSi par-
lamenti mxolod mefesTan erTad gamoscemda kanonebs. bleqstonis
komentarebis gamoqveynebidan cota xnis Semdeg Tavad inglisis par-
lamentma irwmuna, rom igi Zlevamosili organo iyo, magram male am
rwmenis mcdaroba amerikelma axalmosaxleebma daamtkices. amerike-
li kolonistebis dapirispireba samSoblosadmi, sxvaTa Soris, par-
lamentis TviTSezRudvaze jiuti uariTac iyo gamowveuli. ingli-
sis parlamentis TviTmpyrobluri despotizmi (rasac monarqis des-
potizmic erTvoda) Zalian aRizianebdaT amerikelebs. am gaRiziane-
buli kolonistebisTvis (warmoSobiT ingliselebisTvis) axali
konstituciis SemqmnelTa erT-erTi ZiriTadi mizani swored sru-
luflebiani parlamentis SezRudva iyo.

parlamenti, YTiTqosda Tavisi sruluflebianobis, uzenaesobis


miuxedavad, Sinagani SezRudvebiT aRsavse organo iyo. bleqstonis
mixedviT, parlamenti Sedgeba misi udidebulesoba monarqis, lor-
dTa palatisa da arCeviTi TemTa palatisgan. saxelisuflebo gan-
Stoebebi, e.i. xalxi, lordebi da aRmasrulebeli xelisufleba
(monarqi) urTierTSeTanxmebis saWiroebis gamo awonasworeben da
zRudaven erTmaneTs. parlamentis ori palatis ufleba, awarmoon
mokvleva da impiCmenti gamoucxadon mefis mrCevlebs, kidev ufro
ganamtkicebs saxelisuflebo ganStoebaTa urTierTdamokidebulebisa
da urTierTSezRudvis sistemas. garda amisa, parlamentis, rogorc
institutis, saqmianobas axasiaTebs is, rom misi wevrebi pasuxisge-
baSi ar miecemian maT mier parlamentSi gakeTebuli gancxadebebis
gamo, anu am gagebiT maTi pirovneba xelSeuxebelia. TemTa palata
uflebamosilia Seitanos gadasaxadebsa da finansebTan dakavSirebu-
li kanonproeqtebi, romelTa uaryofac mxolod lordTa palatas
SeuZlia. ukidures SemTxvevaSi es privilegia imas emyareba, rom
xalxi TiTqos Tavadve kisrulobs sagadasaxado tvirTs. TemTa pa-
lata arCeviTi organoa "da es aris Cveni konstituciis demokra-
tiuli aspeqtebi“, radgan swored arCevnebis meSveobiT "cxaddeba
xalxis neba".5 xalxi Tavis suverenitets misive warmomadgenlebis
arCeviT axorcielebs. imisaTvis, raTa ar darRveuliyo xmis micemis

4
Blackstone, gv. 156.
5
Blackstone, gv. 164.
134 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

Tavisufleba, igi mxolod imas eniWeboda, vinc sxvis zemoqmedebas


ar ganicdida. swored amitom, xmis ufleba qonebriv SesaZlebloba-
ze iyo damokidebuli.6

dRevandeli parlamentebi sruliad gansxvavebulia XVIII sauku-


neSi arsebuli modelisagan. Tanamedrove sakonstitucio sistemebSi
aRmasrulebeli xelisufleba ar warmoadgens sakanonmdeblo xeli-
suflebis nawils, Tumca ki, monarqiuli tradiciisamebr, mraval
saparlamento sistemaSi parlamentisadmi saprezidento kontrolis
funqcia SenarCunebulia, rac dakavSirebulia kanonebis sasamarTlo
wesiT gadamowmebis iniciirebasTan.

parlamentis meore palata _ iq, sadac aseTi arsebobs, _ ar war-


moadgens romelime socialur jgufs an wodebas da ar ukavSirdeba
qonebriv cenzs. federaciul sistemaSi es aris avtonomiuri regione-
bis, provinciebis, kantonebis, Statebis forumi, romelsac TemTa pa-
latisgan (qveda palatisgan) gansxvavebuli proceduriT irCeven. igi
xalxs sxvagvarad warmoadgens da, amrigad, saparlamento procesSi
makontrolebel da SemzRudav funqcias asrulebs, Tumca zogierT
sistemaSi igi legislaturis Tanabaruflebiani nawilia.7

parlamentis meore palatis wevrebic sargebloben imunitetiT,


xolo aRmasrulebeli xelisufleba eqvemdebareba saparlamento
mokvlevasa da impiCments. Tumca bleqstonis dros saparlamento
demokratia, rogorc aRmasrulebel xelisuflebaze zegavlenis
mZlavri berketi, jer kidev ar arsebobda. XVIII saukunis parla-
mentebi ar efuZnebodnen princips, romlis mixedviTac, aRmasrule-
beli xelisuflebis funqcioba parlamentis ndobaze, aRmasruleb-
lisadmi rwmenazea damokidebuli da, rom, sabolood, aRmasrule-
bel xelisuflebas sakanonmdeblo xelisuflebis warmomadgenlis
roli eniWeba. arc parlamentarizmis sapirispiro procesi arsebob-
da, anu aRmasrulebel xelisuflebas ar hqonda kanonproeqtebis

6
Blackstone, gv. 165
7
did britaneTSi lordTa palatis roli sakanonmdeblo processa da politi-
kis SeqmnaSi, gansakuTrebiT 1911 wlis reformis Semdeg, SezRudulia. yvelaze me-
ti, rac mas SeuZlia, aris ara umetes erTi Tvis vadiT TemTa palatis mier da-
dasturebuli finansebTan dakavSirebuli kanonproeqtebis Seferxeba.
parlamentis transformacia 135

iniciirebis ufleba da igi arc finansuri tipis kanonproeqtebTan


dakavSirebuli privilegiiT sargeblobda. dRevandeli parlamentebi
aRar warmoadgenen maTi wevrebis mier moxsenebul darRvevebTan da-
kavSirebuli saCivrebis ganxilvisa da am darRvevebis gamosworebiT
dakavebul forums. warmomadgenlobiT-demokratiuli legitimuro-
bis safuZvelze parlamenti politikis gansazRvrisken iswrafvis.

dabolos, Teoriulad yvelaze mniSvnelovani is aris, rom wev-


roba Tanamedrove parlamentSi dafuZnebulia arCevnebze (lordTa
palatis wevrobis samisdReSio vada an italiis prezidentebis sena-
toroba umniSvnelo gamonaklisad SeiZleba CaiTvalos). parlamente-
bis umravlesoba pirdapiri arCevnebis gziT yalibdeba sistemaSi,
sadac yvela zrdadasrulebul adamians xmis micemis ufleba aqvs
(federaciul sistemebSi xSiria SemTxveva, rodesac federaciuli
sabWoebi wevri Statebis mTavrobaTa wevrebisagan Sedgeba, rogorc
es germaniaSia an maT irCeven Statebis sakanonmdeblo organoebi,
rogorc es aSS-Si 1913 wlis me-17 sakonstitucio Sesworebis mi-
Rebamde xdeboda).

Tu vivaraudebT, rom danawilebuli sakanonmdeblo da aRmasru-


lebeli saxelisuflebo ganStoebebi qmediTad akontroleben da
zRudaven erTmaneTs, konstitucionalizmis TvalsazrisiT, TiTqmis
ara aqvs mniSvneloba, Tu ra urTierTkavSiri arsebobs maT Soris
an rogoria maTi Sinagani organizacia. minimaluri pirobebi Sesru-
lebulia, amitom SegviZlia mSvidad viyoT, rom verc erTi maTgani
ver moipovebs absolutur Zalauflebas, Tumca mniSvnelovania, Tu
ra tipis politikur sistemaSi gviwevs cxovreba, radgan, imisaTvis,
rom vigrZnoT, rom es Cveni saxelmwifoa, Tavs masTan unda vaigi-
vebdeT, xolo amisTvis saWiroa SegveZlos mTavrobaze gavlenis
moxdena da misi kontroli. am TvalsazrisiT, warmomadgenlobiTi
saparlamento mmarTvelobisa da liberaluri konstitucionalizmis
saWiroeba erTi da igive mizeziTaa ganpirobebuli da es ori forma
erTmaneTTanaa dakavSirebuli. ufro metic, xalxis kontroli mTav-
robisadmi ar gamoricxavs da ar xsnis saxelisuflebo ganStoebaTa
danawilebis saWiroebas.
136 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

parlamenti aris sajaro (saerTo-saxalxo) warmomadgenlobis


organo da swored aqedan gamomdinareobs sakanonmdeblo xelisuf-
lebis specialuri legitimuroba da calkeul saparlamento siste-
mebSi misi uzenaesoba aRmasrulebel xelisuflebasTan mimarTebiT.
rasakvirvelia, Tu aRmasrulebeli xelisuflebis meTaurs xalxi
irCevs, amiT ikargeba parlamentis damatebiTi warmomadgenlobiTi
legitimuroba. aseT dros, am or saxelisuflebo organos Soris
urTierToba ganisazRvreba Sromis danawilebis logikiTa da kon-
stituciis teqstSi asaxuli savaraudo SemTxvevebiT.

xelisuflebis sakonstitucio danawilebis SemTxvevaSi, TiTqmis


TavisTavad igulisxmeba, rom kanonebs iRebs parlamenti, rogorc
arCeviTi organo, romelic warmoadgens amomrCevlebs (xolo Tana-
medrove demokratiul saxelmwifoebSi _ mTel xalxs). ufro zus-
tad, marTalia, parlamenti umravles SemTxvevaSi xalxs warmoad-
gens, magram politikur uflebaTa mqone xalxi an eri avtomaturad
mTel sazogadoebas ar utoldeba.8

xalxs sWirdeba sakanonmdeblo da mmarTvelobis organo, romelic


maT mieraa arCeuli, raTa ar dakargos Tavisi ufleba da sakonstitu-
cio wyobaze Tvalyuris devneba sxvas ar gadaabaros. xalxis mier sa-
kanonmdeblo organos arCeva demokratiuli idealebis logikuri Sede-
gia, maSin rodesac aRmasrulebeli xelisuflebis Tu misi xelmZRvane-
lis aseve xalxis mier arCevis aucilebloba aseTive doziT TavisTa-
vad cxadi araa. xelisuflebis ganxorcielebis demokratiuli proce-
dura gulisxmobs, rom aRmasruleblebi, nawilobriv mainc, parlamen-
tis `aRmasrulebeli komitetis~ funqcias asrulebdnen.

4.1.2. xalxis uzenaesobis SezRudva saparlamento sistemebSi:


Tavisufali mandati

ityvian xolme, parlamenti Tavis sakanonmdeblo funqcias xalxis


warmomadgenlobis, misi, ase vTqvaT, saxalxoobis wyalobiT axorcie-

8
magaliTad, poloneTsa da ungreTs hqondaT Zlieri saparlamento sistemebi,
romlebSic deputatebi TviTmmarTvelobasa da ers warmoadgendnen, magram 1848
wlamde didgvarovnTa mier warmodgenili eri mTel mosaxleobasTan SedarebiT mci-
rericxovani iyo.
parlamentis transformacia 137

lebso. mis mier aRmasrulebeli xelisuflebis politikis gansaz-


Rvrac swored parlamentis saxalxo-demokratiuli legitimaciidan
gamomdinareobs. am mtkicebaSi, romelic xalxis warmomadgenlobas
Seexeba da Tanamedrove parlamenturi demokratiis dogmatia, ar moi-
poveba elementic ki, dazustebas rom ar moiTxovdes. rac unda uc-
nauri iyos, parlamenti, rogorc konstitucionalizmis instituti,
nawilobriv xalxis nebisa da misi monawileobis SezRudvis erT-er-
Ti saSualebaa, xolo nawilobriv _ Tavad saWiroebs SezRudvas.

xelisuflebis demokratiuli mowyobis mixedviT, yvela adamiani


Tanabaruflebiani da avtonomiuria da, Sesabamisad, Tavadve ganagebs
sakuTar beds. saxalxo suvereniteti da demokratia moiTxovs, rom
moqalaqeebis neba TvalsaCinod aisaxos maT saqmeebSi da uSualod
xelmZRvanelobdes saxelmwifos. ucnauria, rom es postulati mya-
rad da jiutad inarCunebs Tavs, Tumca ki darwmunebiT veravin it-
yvis, rom xalxs surs amgvari mudmivi monawileoba saxelmwifo saq-
meebSi. teqnikuri pirobebi xels uSlis saerTo nebis formirebas,
xolo sayovelTao nebis dayvana umravlesobis nebaze saxalxo nebis
Sinaarss saeWvos xdis. konstitucionalizmi pirdapir iryeva saxal-
xo suverenitetis uSualo gamovleniT, rac, arcTu iSviaTad, vulka-
nis amofrqvevad iqceva xolme. swored am dros konstitucionalizmi
moqmedebas iwyebs saparlamento sistemasTan, romelic Suamavlebs
ayenebs xalxsa da misi nebis gamoxatvas Soris. parlamenti saerTo
nebis gamomxatvel da sakanonmdeblo organod iqceva.9 radgan saxel-
mwifo Tavisi kanonebis safuZvelze moqmedebs, misi marTva kanonebis
meSveobiTac sakmarisia. demokratiuli principebis safuZvelze sxva
organoebis arCevacaa SesaZlebeli, magram xalxis suverenitetis uz-

9
nawilobriv istoriuli `SemTxveviTobaa~, rom saxalxo-warmomadgenlobiTi
suverenitetis gamoxatva parlaments daekisra. Teoriulad, umravlesobam, SesaZ-
loa, es roli erT pirovnebas daakisros (Tuki umravlesobis neba xalxis nebas
gamoxatavs), magram erTi kacis reJimi advilad iqceva absolutizmad. xalxs SeeZ-
lo aerCia diqtatori an prezidenti, romelic SemdgomSi mas saerTo nebiT nakar-
naxeb kanonebs warudgenda, rasac ruso uWerda mxars, magram, rodesac gaCnda sa-
xalxo suverenitetis saWiroeba, ukve arsebobda xalxis nebis erTaderTi gamom-
xatveli – monarqi. imis gaTvaliswinebiT, rom saxalxo nebis Teoria monarqis
mtrebma gamoiyenes, monarqi saerTo-saxalxo nebis gamomxatvelad verafriT CaiT-
vleboda.
138 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

runvelsayofad amis aucilebloba ar arsebobs. saerTo nebis gansa-


xorcieleblad sakanonmdeblo organos xelSi aRebac sakmarisia.

inglisis parlamentma, romelic XVIII saukunis konstituciona-


lizmis winaswarmetyvelTa ideali iyo, Tavi warmoaCina rogorc yov-
lisSemZle an, yovel SemTxvevaSi, xelisuflebis privilegirebulma
organom. j. lokma, romelmac Seajama revoluciis gamocdileba, ram-
denime Taobas gauswro saxalxo nebis dogmatis aRiarebaSi, rodesac
ambobda, rom saxelmwifo xelisufleba xalxidan momdinareobs. xal-
xi uTmobs xelisuflebas saxelmwifos xelSekrulebis meSveobiT da
am SeTanxmebiT gansazRvrul organoebsac gadascems mas. magram, lo-
kis azriT, "xalxs mainc rCeba uzenaesi xelisufleba, rom gaauqmos
an Secvalos sakanonmdeblo organo, rogorc ki CaTvlis, rom am uka-
nasknelma gamocxadebuli ndoba ar gaamarTla".10

XVIII saukunis sakanonmdeblo organom, romelsac Tavisi fesvebi


Sua saukuneebSi hqonda da masSi "delegirebul" pirTagan formir-
deboda, SeZlo Segueboda demokratiisa da demokratiuli saarCevno
sistemis moTxovnebs. aseTi Semguebloba saSualebas aZlevda poli-
tikur sistemas uSualod gamoxatuli xalxis nebisa da saxalxo
mmarTvelobis safrTxisTvis aeridebina Tavi. konstituciis miznebis
misaRwevad ganxorcielda meore qirurgiuli operaciac. adre xal-
xi Tavis xelisuflebas uTmobda saxelmwifos, magram saparlamento
warmomadgenlobis CarCoebSi, Tumca iribad, magram mainc xalxive
axorcielebda mas. Tu konstituciis damfuZnebels ar surs, rom
xalxi (Tundac igi mTeli Zalauflebis wyaro iyos) yvelaze da
yvelaferze aRzevdes da konstituciis saxeliT masebis tirania
daamkvidros, romelic tiraniis yvela saxeTagan usaSinlesia, le-
gislatura `uzenaes~ organod ar unda darCes. es principi xeli-
suflebis danawilebidan TavisTavad gamomdinareobs, saxalxo mmar-
Tvelobis CrdilSi ki damamSvideblad moCanda xelisuflebis dana-
wileba sxvadasxva, oRond Tanabaruflebian ganStoebad.

10
John Locke, “The Second Treatise of Goverment” in Two Treatises of Government, ed
Peter Laslett, (Cambridge: Cambridge University Press, 1991), $149. bleqstoni misTvis
damaxasiaTebeli legalisturi azrovnebis gamo miiCnevda, rom statuturi samarTa-
li uaryofda am ideas.
parlamentis transformacia 139

parlaments, misi arCeuli wevrebiT, SeuZlia sazogadoebis mra-


valferovneba warmoadginos. am mravalferovani sazogadoebis warmo-
madgenlebi sxvadasxva sakiTxze kamaToben da azrebs uziareben er-
TmaneTs, ris Sedegadac SeiZleba saerTo neba Camoyalibdes ara Sed-
genili jamis, aramed yvelasaTvis misaRebi gadawyvetilebebis saxiT.
am ideis Sesabamisad, Tavdapirvelad parlamenti virtualur saxie-
rebad miiCneoda. parlaments, rogorc sakanonmdeblo organos, swo-
red imis gamo, rom igi warmomadgenlobiT mmarTvelobas axorcie-
lebs, xelewifeba SezRudos umravlesobis demokratiuli Zalauf-
leba im mizeziT, rom igi warmomadgenlobis da ara uSualo demok-
ratiis princips efuZneba. rogorc medisoni ambobda, kanonmdebeli
dgas amomrCevelTa umravlesobasa da kanons Soris rogorc damou-
kidebeli moqmedi piri. imisaTvis, rom parlamentma SeZlos distan-
cireba moqalaqeTa umravlesobisagan, man xeli unda aiRos amomrCe-
velTa virtualur warmomadgenlobaze. amas deputatis Tavisufali
mandati uzrunvelyofs. SeboWili (imperatiuli) mandati tipuri
feodaluri, Sua saukuneebis movlenaa. rodesac frang feodalTa
savaldebulo mandatis mqone pativmoyvare delegatebma 1789 wels
feodaluri parlamenti (Estates General) damfuZnebel erovnul
krebad gadaaqcies, maT, upirveles yovlisa, provinciul warmomad-
genlobiT ganpirobebul savaldebulo mandatebze Tqves uari da
amiT mTeli eris warmomadgenlebad iqcnen. swored amitomaa esoden
warmatebuli erovnuli suverenitetis idea: pirovneba, romelic
mTeli eris warmomadgenlad airCeva (calkeuli amomrCevlisa Tu
saarCevno olqisgan), damoukideblobas iZens.

albaT, yuradRebis miRma ar darCenila abat seiesis sagulisxmo


SeniSvna: warmomadgeneli emsaxureba mTel ers da ara saxalxo suve-
renitets. radgan xalxma da amomrCevelma, romlebic xalxs an xal-
xis umravlesobas Seadgens, SeiZleba gamoxatos Tavisi sruliad em-
piruli neba da Tavis warmomadgenels mosTxovos pasuxi kiTxvebze:
"ras uSvebi Cems nebas? ras akeTeb Cemi saxeliT da rogor gankargav
Cem mier moniWebul Zalauflebas? ris safuZvelze Seunacvle Seni
neba Cemsas?" bolos da bolos, kerZo samarTlisaTvis damaxasiaTebe-
li warmomadgenlobisa da davalebebisagan gansxvavebiT, warmomadgene-
li ar aris SezRuduli amomrCevelTa nebiT, iseve, rogorc amom-
140 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

rCevlebs ar boWavT maTi warmomadgenlebis gancxadebebi da maT mier


ama Tu im sakiTxze kenWisyrisas micemuli xmebi.

parlamenti rodia sxvadasxva da dapirispirebul interesTa dam-


cveli elCebis kongresi, sadac damcveli movalea dabejiTebiT ga-
moxatos sakuTari interesi da daicvas Tavisi pirveloba yvela
danarCeni warmomadgenlis an mfarvelis winaSe. piriqiT, parlamen-
ti eris iseTi Tavyrilobaa, romelic molaparakebis gziT iRebs
gadawyvetilebebs erTaderTi interesis _ mTelis interesis dac-
viT. igi xelmZRvanelobs ara adgilobrivi miznebiTa da adgilob-
rivi crurwmenebiT, aramed sazogado sikeTis mosazrebebiT, rom-
lebic am mTelis saerTo gonidan gamomdinareobs.11

XVIII da XIX saukuneebSi partiuli siebi ar arsebobda. amom-


rCeveli da misi warmomadgenlebi mxolod saarCevno olqebTan iy-
vnen identificirebuli da, amitomac, Teoriulad SesaZlebeli iyo
saarCevno olqebis amomrCevelTagan miRebuli mandatisTvis specifi-
kuri mniSvnelobis miniWeba. magram, rodesac parlamentis wevri
mTel mosaxleobas an ers warmoadgens, misi mandati ar aris impe-
ratiuli. konstituciaSi ar aris ganxiluli, realurad visi fu-
li gansazRvravs warmomadgenelTa xmebs. SeuTavsebloba, Tu igi ar
axdens gavlenas xelisuflebis danawilebasa da saxelisuflebo
ganStoebaTa urTierTSezRudvis principebze, warmomadgenelTa pira-
di saqmea da ara warmomadgenlobis konstituciuri problema.12

1789 wlis Semdeg es logikuri naxtomi TavisTavad gasagebia,


radgan 1798 wels ukve cxadi gaxda, rom imperatiuli mandati po-
litikuri sistemis moqmedebas metad partikularistuls an, su-

11
1774 wlis 3 noembers arCevnebis dasrulebisas warmoTqmuli sityva wignidan
"Edmund Burke, The Writing and Speeching of Edmund Burke" vol. 3, eds. Paul Langford
and William B. Todd (Oxford: Clarendon Press, 1996), gv. 63. XVIII saukunis inglisSi
ufro advili iyo imperatiuli mandatis ideis ukugdeba, vidre mogvianebiT saf-
rangeTis erovnul asambleaSi, romelmac saxalxo, erovnuli suverenitetis saxiT
SeimuSava da gamosca konstitucia.
12
cxadia, aq gamotovebulia Tanamedrove politikurad urTierTdamokidebule-
bebTan midgoma `konstitucionalizaciis~ TvalsazrisiT. Tanamedrove konstitu-
ciebi SemuSavebulia deputatebis an im partiuli ideologebis mier, romlebmac
deputatebis zogadmniSvnelovani kerZo interesebi unda gaiTvaliswinon. amrigad,
SeuTavseblobis mkacri ("Rirseuli") wesebis konstituciaSi asaxva naklebad Se-
saZlebelia.
parlamentis transformacia 141

lac, SeuZlebels xdida. 1789 wlis adamianisa da moqalaqis ufle-


baTa deklaraciaSi jer kidev igrZnoba erTgvari gaubedaoba. magram
abat seiesis genialurma, amave dros Tavisi SedegebiT sazarelma
`gamogonebam~ xalxi suverenitetis subieqtad aqcia: "suverenitetis
wyaro, arsebiTad, erSia" (deklaraciis me-3 muxli). deklaraciis
mixedviT, uSualo da warmomadgenlobiTi kanonmdebloba Tanabar-
mniSvnelovania (muxli 6). 1791 wlis safrangeTis konstitucia ki
uSualo demokratias dauSveblad miiCnevs. xalxs, romelic yovel-
gvari xelisuflebis erTaderTi wyaroa, am xelisuflebis ganxor-
cieleba mxolod warmomadgenelTa meSveobiT SeuZlia (kari III, $2),
erovnuli krebis deputatebs, rogorc mTeli xalxis warmomadgen-
lebs, ar SeiZleba mieceT davalebebi (kari III, Tavi 1, naw. 3. $7).13

13
liberaluri konstituciebi, 1791 wlis safrangeTis konstituciiT dawyebu-
li, Cveulebriv imperatiul mandatebsa da eleqtoratis davalebebs krZalavs. am-
gvar wesebs vxvdebiT, magaliTad, 1812 wlis espaneTis konstituciaSi, romlis mi-
xedviTac, arapirdapiri kenWisyriT arCeul regionalur warmomadgenlebs mTeli
espaneli eris interesebis dacva evalebaT (muxli 100). igivea 1848 wlis fran-
kfurtis konstituciaSic (muxli 96). mraval konstituciaSi Tavisufali manda-
tis koncefciis Setana liberalizmis principebiT ar iyo nakarnaxebi. 1814 wlis
holandiis konstituciam aRiara es principi, radgan wina parlamentis (asambleis)
delegatebi sinamdvileSi provinciuli parlamentebis delegatebi iyvnen da asam-
bleis (generaluri qveynebis) muSaoba realurad paralizebuli iyo, radganac de-
legatebs, TiTqosda cudad mowyobil diplomatiur konferencias eswrebiano, dava-
lebebis misaRebad Sin uwevdaT dabruneba (1983 wlis Sesworebis Semdeg es wesi
aisaxa 67-e muxlis me-3 punqtSi). zog SemTxvevaSi, konstituciebSi xazgasmiTaa
naTqvami, rom parlamentis wevrebi mTel ers warmoadgendnen da, rom maT mxolod
TavianTi sindisis karnaxiT unda imoqmedon (muxli 38, germania, 1949w.) amis
msgavsia vaimaris konstituciis 21-e muxli da safrangeTis 1958 wlis konstitu-
ciis 27-e muxli, iseve rogorc safrangeTis mesame da meoTxe respublikebis kon-
stituciebis debulebebi. erovnuli warmomadgenlobis TvalTmaqcobas gamoxatavs
is gavrcelebuli faqti, rom partiuli siiT arCeuli parlamentis wevri Tavis
partias mis mier xelmoweril partiuli Tanamdebobidan gadadgomis deklaracias
warudgens, romelic ZalaSi subordinaciis darRvevis SemTxvevaSi Sedis. sasamar-
Tloebi am dokumentebs uxalisod iReben [pirveli aseTi saqme vaimaris (germania)
sasamarTloSi parlamentis komunisturi partiis erT-erTi wevris daumorCileb-
lobisas ganixiles].
142 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

4.1.3. parlamenti – daxvewil jentlmenTa klubi

Tavdapirvelad, e.i. XVIII saukunis dasasrulis adreuli liberalu-


ri konstituciebis epoqaSi, rodesac saxalxo warmomadgenloba jer
kidev moTvinierebuli ar iyo, xolo dabali socialuri fenebis
warmomadgenlebs politikuri gadawyvetilebis miRebis monawileobis
unaris mqoned TiTo-orola politikosi da moazrovne Tu miiCnevda,
warmomadgenlobiTi demokratiis parlamentebs principulad ar sur-
daT xalxis warmomadgenlebi yofiliyvnen. rogor poulobda gamar-
Tlebas aseTi sistema demokratiul respublikanizmTan mimarTebaSi,
romlis mixedviTac, konstituciuri struqturebi, romlebic ar
aRiarebdnen deputatis gamowvevis princips, ubralod cdomilebas
warmoadgendnen? ra aniWebda legitimurobas parlamentis gadawyveti-
lebebs konstitucionalizmis liberalur momxreTa azriT?

saparlamento warmomadgenlobiTi mmarTvelobis Teoria efuZneba


XIX saukunis pirvel naxevarSi gavrcelebul saarCevno sistemas.
Ees Teoria gulisxmobda, rom amomrCevlebs, imis gamo, rom isini
arc ise bevria, SesaZlebloba aqvT TavianT kandidatebs kargad ic-
nobdnen. AarCeul warmomadgenels davalebebi ar eZleva da mxolod
sakuTari principebisa da gegmebis mixedviT moqmedebs. amis safuZ-
velze xdeba kandidatTa SerCeva da, saWiroebis ganviTarebis kvalo-
baze, advili xdeba imis gageba, Tu vin ras akeTebs parlamentSi. am-
rigad, amomrCevlebs momavali arCevnebis dros SeuZliaT swori ar-
Cevanis gakeTeba sakuTari kandidatis warsuli saqmianobisa da saar-
Cevno kampaniis dros micemuli pirobebis mixedviT.

Sefasebis safuZvelia konkretuli deputatis inteleqtualuri


miRwevebi, romlebsac aRiareben sakanonmdeblo organos danarCeni
wevrebi, agreTve amomrCevlebi da sazogadoebrivi azric aqeTkenaa
mimarTuli.

XIX saukunis liberali moazrovneebi saparlamento sistemis


upiratesobas xedavdnen gadawyvetilebaTa saparlamento wesiT miRe-
bis procesSi da ara imaSi, rom gadawyvetilebebSi monawileobis
miReba, Tundac warmomadgenelTa meSveobiT, SeuZliaT imaT, visac es
parlamentis transformacia 143

gadawyvetileba exeba.14 amiT isini gansxvavdebodnen radikaluri


respublikanizmis saxalxo warmomadgenlobis legitimaciis mxardam-
WerTagan, romlebsac mogvianebiT xalxis SeuzRudavi uzenaesobiT
gamowveuli saSiSroebis gamo sakmaod gautydaT saxeli.

dasasrul, edmund berkidan da safrangeTis revoluciis miwu-


rulidan mokidebuli, saparlamento warmomadgenloba aRar miiC-
neva amomrCevelTa mier miniWebul kerZo samarTlis tipis saval-
debulo mandatad.

parlamentarizmis da zogadad yovelgvari parlamentis arsebobis


dasasabuTeblad demokratiis kritikosebma _ gizom, tokvilma da am
cnebis liberalma interpretatorma j.s. milma _ parlamentarizmis
axal, antidemokratiul an, yovel SemTxvevaSi, demokratiis Tvalsaz-
risiT neitralur rols miagnes. maTi azriT, parlamenti organoa ara
xalxis nebis, aramed gonis. parlamenti esaa sadiskusio forumi, sa-
dac xorcieldeba gonivruli gadawyvetilebis misaRebad saWiro sazo-
gadoebrivi Semecneba.15 saparlamento debatebis meSveobiT da mis Sede-

14
respublikelTa gzneba paradoqsuli iyo, radgan mosaxleobis umravlesobas
ar hqonda xmis ufleba. ase rom, xmis micemis sayovelTao uflebis ararsebobisas
TanamedroveTa saubari saxalxo warmomadgenlobaze sakmaod ucnaurad JRers. aSS-
Si zogierTi socialuri jgufi, magaliTad, monebi da indielebi, "formaluri" mi-
zeziT moklebuli iyvnen xmis uflebas, radgan isini srulfasovan adamianebad ar
miiCneodnen (gonebrivi ganviTarebis TvalsazrisiT), magram es gamonaklisi im dro-
sac ki Zalian sakamaTo iyo. XIX saukunis konstituciur saxelmwifoebSi aRiare-
buli sakuTrebisa da gadasaxadebis SezRudvasTan SedarebiT, am sakiTxSi mdidarTa
SiSi mZlavrobda. isini amtkicebdnen, rom uqonel pirovnebas, romelic sxvisi meS-
veobiT irCenda Tavs, gadawyvetilebis da, Sesabamisad, xmis uflebac ar hqonda.
arc qalebi miiCneodnen xmis uflebis mqoned, Tumca amis gasamarTleblad erTmane-
Tisgan sruliad gansxvavebul da metad sakamaTo mizezebs asaxelebdnen.
15
zomierad gamoxatuli xalxis nebis momxreebic am daskvnamde mividnen. abat
seiesis moZRvrebis mimdevari safrangeTis damfuZnebeli krebis umravlesoba mxars
uWerda sajaro da saparlamento debatebs, romelTa meSveobiTac saerTo neba ya-
libdeboda. miiCneoda, rom jerovani debatebis Sedegad Seqmnili umravlesobis neba
SeuzRudav da upirobo saerTo nebas gamoxatavda. iseve rogorc dReisaTvis, XVIII
saukunis britaneTis parlamenti partiebis mier marTul „manqanad“ gamoiyureba.
Tumca 1832 wels reformis aqtis wina da momdevno wlebSi "brZen da unarian"
adamianTa sja-baasi parlamentSi ufro gaaqtiurda. parlamentis idealur wevrad,
iseve rogorc konstituciis idealur Semqmnelad damoukidebeli, saRi azris mqone
144 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

gad deputatebi WeSmaritebasTan axlos aRmoCndebian. WeSmaritebis


mignebis garegani piroba aris Tavisufali presa. saparlamento warmo-
madgenlobiT sistemaSi: 1) xelisufalni iZulebuli arian erTad
eZion WeSmariteba; 2) sajaroobis wyalobiT, es Zieba xorcieldeba
moqalaqeTa Tvalwin; 3) Tavisufali presis wyalobiT ki moqalaqeni
Tavad iReben monawileobas WeSmaritebis ZiebaSi da SeuZliaT Sedegebi
xelisuflebamde miitanon. fransua gizo, vidre safrangeTis mefis
lui-filipis konstituciuri monarqiis mTavrobis wevri gaxdeboda,
miiCnevda, rom warmomadgenlobiTi sistema gulisxmobda mxolod saRi
azris mqone adamianTa warmomadgenlobas parlamentSi da, rom sakanon-
mdeblo process araferi aqvs saerTo brma nebasTan. igi inteleqtis
sferos ganekuTvneba da, Sesabamisad, liberaluri parlamentarizmi an-
tidemokratiulia.16 mas sayovelTao saarCevno ufleba absurdulad da
SeuZleblad miaCnda. gizos msgavsTa azriT, mTel frang ers 220 aTa-
si SeZlebuli adamiani Seadgenda.

jon stiuart milic parlaments politikuri Sexedulebebis ur-


TierTgaziarebis forumad miiCnevda, magram antidemokratiulad ganwyo-
bili gizosagan gansxvavebiT, mas warmomadgenlobiTi mmarTveloba ufro
farTo sazogadoebrivi programis nawilad miaCnda. mmarTvelobis es
forma ewereba saerTo sulier progresSi da Tavis Tavs amarTlebs ro-
gorc am progresis saukeTeso saSualeba. "mdgomareoba, romelic yvela-
ze mZlavr biZgs aZlevs gonierebas, aris xelisuflebis mopovebis pro-
cesi da ara misi floba".17 mili sayovelTao, magram diferencirebuli
xmis uflebas emxroboda. misi azriT, warmomadgenlobiTi krebis meSveo-
biT xorcieldeba piradi da erovnuli TviTgamorkveva.

magram, TavisTavad, warmomadgenlobiTi mmarTveloba, Tu igi kon-


stituciur SezRudvebs ar eqvemdebareba, saSiSia. Tu parlamenta-
rizmi, demokratiuli principebis Tanaxmad, umravlesobis tiranias
niSnavs, maSin saWiroa misgan Tavi davicvaT, frTxilad viyoT, rad-

adamiani miiCneoda. Samuel H. Beer, Modern British Politics: Parties and Pressure Groups
in the Collectivist Age (New York: W. W. Norton, 1982 ), gv. 39.
16
Francois Guizot, Histoire du gouvernement representatif en France, vol. 1 (Paris:
Didier, 1851), gv. 14. gizo Tavdapirvelad, 1820 wlidan, leqciebs kiTxulobda.
17
John Stuart Mill, Considerations on Representative Government (Buffalo, NY:
Prometheus Books, 1991), gv. 190. saxalxo warmomadgenlobis kidev erTi mowinaaR-
mdege _ hegelic saparlamento debatebs did saganmanaTleblo mniSvnelobas aniWeb-
da.
parlamentis transformacia 145

gan umravlesobis batonobas SeiZleba umciresobis sruli daqvemde-


bareba da individis sruli daucveloba mohyves.

mili warmomadgenlobiTi mmarTvelobis sxva naklovanebebsac


xedavda. warmomadgenlobiT parlaments ar SeuZlia funqcioba
profesiuli administraciis mudmivi samsaxuris gareSe. aqedan
gamomdinare, biurokratiuli saxelmwifos SeuzRudavi Zalauf-
lebis safrTxec iqmneba. biurokratia, sabolood, anadgurebs pi-
rovnebas. igi win eRobeba individualuri unaris gaSlas imiT,
rom sayovelTaobis, erTnairobis moTxovniT gansxvavebuls dev-
nis. am viTarebaSi warmomadgenlobiTi mmarTveloba mxolod maSin
iqneba warmatebuli, Tu igi sakmarisad ganaTlebuli adamianebis-
gan Sedgeba.

parlamenti diskusiis meSveobiT Semecnebis adgilia, zogjer _


"samoqalaqo vaWrobaTa" adgilic, rac aseve racionalur azrovnebas
moiTxovs.18 saparlamento fraqciebi awonasworeben erTmaneTs, ri-
Tac miiRweva umciresobis gavlena umravlesobaze da ispoba sakiT-
xTa zedmiwevniTi ganxilvis saWiroebiT nakarnaxebi, calmxrivobiT
warmoqmnili dabrkolebebi. es ki, sabolood, mcdari gadawyvetile-
bebis miRebas uSlis xels. azrTa mravalferovneba sasikeTo gavle-
nas axdens saparlamento gadawyvetilebebze, Tumca isic xdeba
xolme, rom azrTa mravalferovnebis gamo gadawyvetilebebi Seusaba-
mo an TiTqmis Seusabamoa. amrigad, parlamentis gansakuTrebuli
roli isaa, rom igi Tavisufali debatebis forums warmoadgens.

XIX saukunis meore naxevarSi parlamentarizmis koncefcia sabo-


lood damkvidrda da swored aqedan iwyeba misi prestiJis Selaxva.
mravalpartiuli sistemis momZlavrebis kvalad, mudmivi arastabilu-
roba saparlamento mmarTvelobis Tanamdev niSan-Tvisebad iqca. par-
laments sul ufro da ufro miiCnevdnen gadawyvetilebis miRebis
unaris armqoned. Tavdapirvelad, tradiciuli, partiebze dafuZnebu-
li parlamentebi (magaliTad, XIX saukunis bolo wlebSi ungreTis
parlamenti, misi morCili wevrebiTa da politikurad erTgvarovani
amomrCevlebiT, anda inglisis premier-ministrebis, dizraelisa da

18
hamiltonic msgavs mosazrebebs gamoxatavda, magram mas ufro pragmatuli
sakiTxebi awuxebda. The Federalist Papers No. 70 (New York: Mentor Books, 1961).
146 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

gladstonis droindeli or- an sampartiuli parlamenti) mkveTrad


gansxvavdebodnen XIX saukunis safrangeTis saparlamento asambleebi-
sagan maTTvis damaxasiaTebeli partiuli arastabilurobiTa da Ta-
vianTi fraqciebis mimarT parlamentarTa umniSvnelo morCilebiT.

4.1.4. klasikuri parlamentarizmis kritika.


partiuli mmarTveloba da korporaciuli asambleebi

XX saukunis dasawyisisaTvis parlamentarizmma, TiTqosda, Zala da-


karga. misi adrindeli naklovanebebis gamosworeba, kerZod imisa,
rom igi moqalaqeTa mcire jgufs warmoadgenda, sayovelTao saar-
Cevno uflebebis SemoRebiT gaxda SesaZlebeli. magram am "mkurna-
lobam", Tumca igi daavadebaze mZime ar iyo, axali delegitimacia
gamoiwvia. saqme isaa, rom TiTqmis SeuZlebeli gaxda gonivrul
msjelobaze dafuZnebuli parlamentis, anu debatebis klubis sapar-
lamento modelis SeTavseba parlamentis realur saqmianobasTan. be-
dis ironiiT, gansxvaveba debatebis forumis principebze damyarebul
parlamentsa da mis realur saqmianobas Soris srulad swored sa-
yovelTao saarCevno uflebebis da, Sesabamisad, saxalxo warmomad-
genlobis damkvidrebis Semdeg gacxadda. xmis micemis sayovelTao
uflebis SemoRebas Tanamedrove masobrivi partiebis aRmoceneba
mohyva.19 aman da, garda amisa, proporciulma saarCevno sistemam
(belgia _ 1899, SvedeTi _ 1907) zust partiul Targze gamoWra
parlamenti. partiebi TandaTanobiT efeqtian meqanizmebad gadaiqcnen.
iq, sadac, Tanamedrove partiulma sistemam mtkice saparlamento

19
1870 wlis safrangeTis komunis Semdeg, frangulma burJuaziulma jgufebma mu-
Sebs saarCevno ufleba mianiWes, riTac provinciebSi xmis uflebisa da sakuTrebis
mqone monarqistulad ganwyobil glexebs daupirispirdnen. bismarkma glexebs xmis
ufleba im mizniT mianiWa, rom parlamentSi iunkrebis warmomadgenlobisaTvis SeeSa-
la xeli. jer kidev safrangeTis revoluciis dros gauqmda sxvaoba aqtiur da pa-
siur xmis uflebebs Soris (1791 wlis 10 agvisto), rac omiTa da "erovnuli Tav-
dacviT" iyo nakarnaxebi. 21 welze meti xnis yvela mamakacma (mosamsaxureTa garda),
vinc ki erTgulebis fics dadebda, xmis ufleba miiRo. igive principi ganxorcielda
mraval sxva qveyanaSic. pirveli msoflio omis dros da mis Semdeg, mSvidobian
dros, azris gamoxatvis ufleba ar misces adamians, romelic valdebulia daicvas
Tavisi saxelmwifo da mokvdes kidec misTvis. pirveli msoflio omis dasrulebisas,
yvela met-naklebad konstituciur saxelmwifoSi xmis ufleba mamakacebs mainc mieni-
WaT. `sazarbazne xorcs~ Tavganwirvis sanacvlod raRac xom unda mieRo.
parlamentis transformacia 147

umravlesobis Seqmna ganapiroba, demokratiul zedamxedvelobaSi


myofi partiuli mmarTveloba damkvidrda. am konteqstSi demokra-
tia TiTqmis diqtatoruli uflebebiT aRWurvili mTavrobis anga-
riSvaldebulebasa da xalxis mier mis yovel oTx-xuT weliwadSi
Secvlas niSnavda. demokratiuli partiuli diqtaturis damkvidreba
gansakuTrebiT im SemTxvevaSia SesaZlebeli, rodesac xelisuflebis
danawilebisa da urTierTSezRudvis principi konstituciurad ar
aris daculi da xelisufleba SeuzRudavia. swored ase xdeba ves-
tminsteris tipis yvela sistemaSi.

"jon stiuart milma wigni "warmomadgenlobiTi mmarTvelobis


Sesaxeb" ise dawera, rom partiebi ar uxsenebia. britaneTis konsti-
tuciis realisturi kvleva dRes partiebis rolis dawvrilebiT
ganxilvas unda efuZnebodes."20 garkveulwilad ingliss dResac
partiuli parlamenti aqvs, magram mravali sxva qveynis msgavsad,
iqac partiis sawevroebis gadamxdelTa da partiul krebebze dam-
swreTa ricxvi Semcirda, partiisadmi tradiciuli erTguleba ki _
Sesustda. masobrivi informaciis saSualebebis gavlenis matebam
axali tipis inteleqtualuri manipulirebis saSualeba warmoSva.
uwindelisagan gansxvavebiT, Tu adre partiebi klubebs xelmZRvane-
lobdnen da azrTa gaziarebisaTvis TavianTi wevrebis krebebs awyob-
dnen, axla isini sareklamo klipebiTa da gancxadebebiT cdiloben
mxardaWeris mopovebas. isini masaze zemoqmedebis mizniT organiza-
ciebs ki aRar ukavSirdebian, aramed sazogadoebrivi azris uSua-
lod manipulirebisTvis TavianTi organizaciuli struqturis far-
glebs gareT moqmedeben.21

20
Ivor Jennings, The British Constitution (Cambridge: Cambridge University Press,
1962), gv. 29.
21
partiuli demokratiebi ganasaxiereben yvelafer imas, risic liberaluri
parlamentarizmis mesveurT esoden eSinodaT: es iyo demokratiuli gziT arCeuli
lideris keisruli mmarTveloba. liberaluri konstitucionalizmis momxre maqs
veberi miuReblad miiCnevda klasikur parlamentarizms. keisruli mmarTvelobis
damcvelma 1917 wels ganacxada, rom parlamentisagan gansxvavebiT, demokratia niS-
navda uzenaes xelisufalTa pirdapir arCevas, rac WeSmaritad keisris Sesafer ma-
sobriv aRfrTovanebas gamoiwvevda. mas undoda saparlamento sistemis Secvla sa-
yovelTao kenWisyriT damkvidrebuli demokratiiT, Tundac amas erTi kacis despo-
turi mmarTveloba mohyoloda. „Tuki parlamenti CixSi moeqceva, liderma xalxs
unda mimarTos. saparlamento krizisis daZleva oTx an xuTpartiul parlamentSi
prezidentis gareSe SeuZlebelia“. Max Weber, Parliament und Regierung im
148 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

parlamenturma sistemam mis ganuyofel nawilad miCneuli cxadi da


"bunebrivi" konstitucionalizmi dakarga. parlamentarTa jgufebsa da
partiul fraqciebs Soris mimdinare garigebani ar Seesabameboda sade-
bato forumis principsa Tu saparlamento proceduris tradiciul
qmedunarianobis moTxovnas. meore mxriv, axali, partiul principebze
agebuli warmomadgenlobiTi demokratiis saxalxooba ar iZleva mosa-
lodnel, legitimur Zalauflebas. ra azri aqvs saxalxo warmomadgen-
lobaze laparaks iq, sadac warmomadgeneli partiuli CarCoebiTaa
SezRuduli da ver imoqmedebs sakuTari sindisis karnaxiT. sadReisod,
saparlamento saxalxo suverenitetis miTma _ TiTqos parlamentis
wevrebi xalxs da ers warmoadgenen _ partiuli sistemisa da pro-
porciuli warmomadgenlobis gamo Zala dakarga. amJamad warmomadge-
nelTan daSoreba, warmomadgenlobis tradiciuli gagebiT, sruliad
TvalsaCinoa; eris warmomadgenlis miTi aRar moqmedebs, radgan warmo-
madgeneli, romelic misTvis amomrCevelTa mier miniWebul mandatze
maRla idga, axla partiis neba-survils unda daemorCilos, Tuki mas
meored arCeva unda. rasakvirvelia, arsebobs partiuli mmarTvelobis
Semarbilebeli faqtorebic: Tavad saarCevno sistema gansazRvravs, Tu
ramdenad mniSvnelovania partiul siaSi dasaxeleba. iq, sadac calkeu-
li saarCevno olqebi partiuli siebiT ar aris Secvlili an siaSi
dasaxeleba partiis adgilobrivi warmomadgenlobis saqmea, partiuli
centris gavlena, SesaZlebelia, naklebi iyos da arc saparlamento
fraqciebi arian partiis centrze mudam damokidebuli.

XX saukunis dasawyisSi, maSin, rodesac sayovelTao saarCevno


ufleba axali SemoRebuli iyo, vinmes rom Seeswavla, Tu ra xde-
boda evropis romelime konstituciuri saxelmwifos parlamentSi,
umal aRmoaCenda, rom XIX saukunis saTaTbiro parlamentarizmis
Rirebulebebi TiTqmis aRar arsebobda. saparlamento debatebma
mniSvneloba dakarga, xolo sazogadoebis dayolieba maSinac da ax-
lac parlaments gareT xdeba. argumentebze dafuZnebuli kamaTi
propagandam Secvala. parlamentis sxdomaze gamomsvleli misi wevri
sxva wevrebis darwmunebas ar cdilobs. parlamentSi adgilebi ca-
rielia, garda im droisa, roca mis wevrebs kenWisyra evalebaT.
mokled, politikuri darwmunebis unari amomrCevelTa gadmobirebam
Secvala, `radgan, marTalia, kanonis mixedviT sityvis ufleba aqvs

neugeordneten Deutschland, zur politischen Kritik des Beamtentmus und Parteiwesen


(München-Leipzig: Duncker und Humblot, 1918), gv. 114.
parlamentis transformacia 149

yvelas, magram sinamdvileSi laparakis ufleba mxolod partiis me-


saWes eniWeba. aman mospo parlamentis ZiriTadi mizani, daamsxvria
misi teqnika da farsamde daiyvana misi saqmianoba.”22

sagulisxmo diskusiebi, Tuki aseTi saerTod tardeba, saWiro


aRaraa _ isini komitetebSi mimdinareobs da, saerTodac, is, rasac
marTla muSaoba hqvia, axla komitetebis saqmea. rogorc parlamen-
tarizmis kritikosebi amtkiceben, parlamentis wevrebze sazoga-
doebrivi gavlena minimumamdea dayvanili, radgan isini TavianTi par-
tiebis msaxurebad iqcnen, radgan mxolod partiuli mxardaWeriTaa
SesaZlebeli maTi Tavdapirveli an xelaxali arCeva. aRar arsebobs
damokidebuleba amomrCevlebze. proporciul saarCevno sistemaSi es
formaluradac ki asea, radgan igi ar gulisxmobs calkeul saar-
Cevno olqebsa da konkretul amomrCevlebs. amis nacvlad, amomrCe-
veli partiul siaSi warmodgenil yvela wevrs aZlevs xmas.

masobrivi demokratiis epoqisaTvis parlamenti, rogorc sadisku-


sio forumi – ucxoa. amomrCevlis uflebebiT aRWurvili damlageb-
lisaTvis debatebi parlamentSi, anu "mmarTveloba diskusiis meS-
veobiT" bevrs arafers niSnavs.23 maincdamainc mimzidveli arc par-
tiebze dafuZnebuli demokratia Canda. "me msurs monarqia, _ werda
Tomas mani 1917 wels, _ minda met-naklebad damoukidebeli mTavro-
ba, radgan mxolod igi uzrunvelyofs politikur Tavisuflebas
inteleqtualur da ekonomikur sferoebSi. ar msurs partiuli po-
litikuri garigebebi, mTel ers rom politikiT abinZurebs... ar
minda politika, minda profesionalizmi, wesrigi da patiosneba".24

arc Cveulebrivi, rigiTi adamianebi iyvnen kmayofili, Tumca isini


politikuri kursis ganmsazRvrel amomrCevel moqalaqeebad iTvlebod-
nen. XX saukunis dasawyisidan, rodesac adamianebs amomrCevlis ufle-
ba uboZes, daaskvnes, rom arc erTi maTi problema parlamentSi ar
wydeboda da saparalamento debatebi mxolod farsi iyo. igrZnoboda

22
Joseph Schumpeter, „Sozialistische Möglichkeiten von Heute“, Archiv fur
Sozialwissenschaft und Sozialpolitik 48 (1922), gv. 329-330.
23
Harold Laski, The Foundations of Sovereignty (New York: Harcourt, Brace and Co.,
1921).
24
Thomas Mann, Reflections of a Nonpolitical Man, trans. Walter D. Morris (New York:
F. Ungar, 1983), gv. 188-189.
150 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

saerTo uunaroba, ar arsebobda Zlieri mTavroba, ar gamoicemoda sa-


Wiro kanonebi, veravin grZnobda Zalasa da gambedaobas. antiparlamen-
tur ganwyobas aRvivebdnen marqsistuli da sxva radikaluri Tu mo-
narqistuli moZraobebic maT mimdevar muSaTa klass, wvril burJua-
ziasa Tu inteleqtualebs Soris. parlamentarizmi mmarTveli klase-
bis garTobad da Zalad miiCneoda. drodadro parlamentis dapyrobis
gziT muSaTa klasis mmarTvelobis ideac iCenda xolme Tavs. magram
leninma, romelic am TvalsazrisiT WeSmariti avtoritetia, pirveli
SesaZleblobisTanave daSala revoluciurad ganwyobili saTaTbiro,
romelSic bolSevikebs absoluturi umravlesoba ar hqondaT. nacvlad
amisa, man daamkvidra `warmomadgenlobiTi” sistema, romelic sruliad
gamoricxavda parlamentarizms:

parlamentarizmidan gamosvla, rasakvirvelia, warmomadgenlobiTi in-


stitutebisa Tu arCeviTobis gauqmebas ki ar gulisxmobs, aramed
warmomadgenlobiTi institutebis samusaifo dawesebulebidan momu-
Save dawesebulebad gadakeTebas niSnavs. parizis komuna ara parla-
menturi, aramed `momuSave~ dawesebuleba unda yofiliyo, romelic
`kanonebs gamoscemda da imavdroulad aRasrulebda kidec~.25

leninizmis garda gamoCndnen sxva totalitaruli Zalebic, rom-


lebic parlamentarizmis mospobas cdilobdnen, radgan isini partiu-
li politikis mZlavr zegavlenas ganicdidnen da saWiro umravleso-
bis ararsebobis gamo gadawyvetilebis miRebis uunaro aRmoCndnen. am
totalitaruli Zalebidan aRsaniSnavia karl Smitis "decizionizmi"
(gadawyvetilebis miReba), romelmac garkveulwilad faSizms gaukva-
la gza. dResac ki mis antiparlamentarizms parlamentebisa da maTi
wevrebis SezRudulobiT, sixarbiTa da uunarobiT ukmayofiloTa So-
ris bevri damcveli hyavs. Smitis azriT, xalxs qmedunariani, mtkice
diqtatori sWirdeba, radgan liberaluri debatebis forumi _ par-
lamenti _ veraviTar gadawyvetilebas ver iRebs.26

25
v.i. lenini, "saxelmwifo da revolucia" (londoni, gamomc: P“Penguin Books“,
1992), gv. 42 (citata marqsidan).
26
ueWvelia, arsebobs aranormaluri, ukiduresi da krizisuli viTarebebi, ga-
daudebel arasaparlamento gadawyvetilebebs rom moiTxovs. magram amgvari insti-
tutebis konstituciuri kontroli SesaZlebelia mTeli krizisuli periodis gan-
mavlobaSi. Smitis diqtatoruli Teoriisgan gansxvavebiT, konstituciuri saxel-
mwifos mizani sagangebo mdgomareobaSi misi marTva da konstituciuri wyobis uz-
runvelyofaa. vaimaris konstituciis problema is ki ar iyo, rom raixis preziden-
ti sagangebo viTarebaSi gamoscemda sakanonmdeblo aqtis Zalis mqone brZanebule-
parlamentis transformacia 151

"liberalizmi misTvis damaxasiaTebeli winaaRmdegobebiTa da kom-


promisebiT mxolod im xanmokle, gardamavl periodSi arsebobda,
rodesac SesaZlebeli iyo pasuxi kiTxvaze: "qriste Tu baraba?" da,
roca parlamentarebi sakiTxis ganxilvis gadadebis an sagamoZiebo
komisiis daniSvnis iniciativiT gamodiodnen.”27

didwilad karl Smitis ideebis zegavleniT, parlamentiT ukma-


yofilebam gamoiwvia is, rom nacistur germaniaSi sakanonmdeblo
organo ar Seikriba, xolo faSisturma italiam korporaciuli
alternativa wamoayena. korporaciul sistemaSi parlamenti, mar-
Talia, arsebobas gangrZobda, magram igi saxalxo warmomadgenlo-
bas ki aRar emyareboda, aramed sxvadasxva saqmianobisa da profe-
siis delegatebisgan Sedgeboda. profesiuli gaerTianebebi ZiriTa-
dad Tavad karnaxoben kanonebs. am sakmaod paTetikuri azris lo-
gika, romelic dResac Tavs iCens xolme, isaa, rom piri, romelic
ama Tu im profesiuli saqmianobiTaa dakavebuli, am sferos zedmi-
wevniT kargad icnobs. amitomac man yvelaze ukeT icis, ra wesebis
miRebaa saWiro. eqspertTa mier wesebis SemuSavebis principi imis
klasikuri magaliTia, rodesac kaci TviTon amzadebs kerZs da
TviTonve miirTmevs kidec. wesebis gansazRvrisas WeSmaritad saRi
azri da codna ki ar Warbobs, aramed profesiuli "WeSmaritebis"
samoselSi gaxveuli, daundobeli da veluri jgufuri interesi
mZlavrobs.

1945 wlidan, diqtatoruli reJimebis antiparlamenturi ganwyo-


bis sapasuxod, konstituciuri wyobis saxelmwifoebi parlamentur
sistemas daubrundnen, magram uwindeli uunaroba, Sinagani dapiris-
pireba da dayofa uyuradRebod ar dautovebiaT da Seecadnen par-
lamenti ufro racionalur organod eqciaT. momdevno TavebSi swo-
red es racionalizebuli meqanizmia ganxiluli.

bebs, aramed is, rom maT premier-ministris xelmowerac sWirdeboda. sagulisxmoa,


rom swored aman Seuwyo xeli pirveli msoflio omis Semdgom stabilizacias. um-
Tavresi problema is iyo, rom vaimaris konstituciis 48-e muxlis debuleba rai-
xis prezidentis uflebebis dawvrilebiT ganmsazRvreli kanonis Taobaze ar Ses-
rulda da aseTi kanoni arc SeuqmniaT.
27
Carl Schmitt, Political Theology: Four Chapters on the Concept of Sovereignty
(Cambridge, Mass.: MIT Press, 1988), gv. 62.
152 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

4.2. parlamentis struqtura da muSaoba

4.2.1. parlamenti rogorc instituti

a) uwyvetoba

parlamenti aris konstituciuri saxelmwifo wyobis ZiriTadi in-


stituti da ara marto imitom, rom mis wevrebs xalxi irCevs. misi
aranakleb mniSvnelovani niSan-Tviseba is aris, rom sakanonmdeblo
organo, rogorc instituti, mis dafuZnebasa da legitimaciaze rom
aRaraferi vTqvaT, garegani Zalebisa da sxva saxelmwifo institu-
tebisgan damoukideblad arsebobs. konstituciaSi naTqvamia, rom
parlamentma Tavisi sesiebi garkveul adgilas da drois garkveul
monakveTSi unda gamarTos. drois es monakveTi ar unda iyos metis-
metad mcire da, Tu parlamenti Tavis samuSaos ver Seasrulebs,
igi mainc unda Seikribos, radgan verc erTi sxva instituti mis
movaleobebsa da pasuxismgeblobebs (gadasaxadebi, biujeti, kanon-
mdebloba da specialuri an sagangebo saqmianoba) ver ikisrebs. Tu
romelime sxva instituti sakanonmdeblo movaleobebis Sesrulebas
gadawyvets, misi gadadgmuli nabijebi da gadawyvetilebebi baTili
iqneba. amrigad, konstituciis debulebebi parlamentis damoukide-
bel arsebobas gansazRvravs. iq, sadac es wesebi ar arsebobs, sapar-
lamento konstitucionalizmze laparakic ki zedmetia.

Tavdapirvelad sakanonmdeblo organos uwyvetoba sakonstitucio


konvenciebiT, britaneTis saparlamento praqtikiTa da sxva politi-
kuri tradiciebiT iyo nebadarTuli. tradicia mefis mier, saWiroe-
bis SemTxvevaSi, saCivrebis gansaxilvelad da saqmianobis droulad
Sesasruleblad parlamentis yovelwliur mowvevas iTvaliswinebda.
saWiro ar iyo yovel wels axali sakanonmdeblo organos Sekreba.
Tu monarqi parlamentis mowvevas saWirod ar miiCnevda, mas SeeZlo
ar moewvia igi. yvelaze meti, rasac `didma revoluciam~ miaRwia,
iyo monarqis piroba, rom yovel sam weliwadSi erTxel axal par-
lamants moiwvevda, Tu am xnis manZilze sakanonmdeblo organo ar
iqneboda mowveuli.
parlamentis struqtura da muSaoba 153

Tanamedrove parlamentebi mudmivi institutebia, romlebic xan-


gamoSvebiT mTlianad an nawilobriv ganaxldeba xolme da sesiebic
gansazRvrul periodSi imarTeba. es niSnavs, rom deputatebi, rom-
lebic parlamentis wevrebi arian, TiTqmis yoveldRiurad unda
Seikribon da mzad iyvnen gadawyvetilebis misaRebad. Tu parlamenti
Tavs daSlilad gamoacxadebs an mas daSlian, konstituciiT gansaz-
Rvrul vadaSi axali parlamenti unda Seikribos. es instituti ver
"mokvdeba" an gauCinardeba. konstituciebi, Cveulebisamebr, parla-
mentis mowvevisa da sesiebis gamarTvis procedurul wesebs Seica-
ven. holandiis konstitucia 1983 wlidan gansazRvravs, rom parla-
mentis sesia misi mTeli vadis ganmavlobaSi unda mimdinareobdes.
sxva qveynebSi ufro tradiciuli midgomaa gamoyenebuli. kerZod is,
rom parlamenti misi arCevidan ramdenime kviraSi unda Seikribos.
yovelwliuri sesiebi gansazRvrul dros iwyeba da gansazRvrul
dromde grZeldeba.28 Tanamedrove konstituciuri parlamentis se-
siebi da misi dRis wesrigi aRmasrulebel xelisuflebaze ar aris
damokidebuli. konstituciebi Seicavs debulebebs, romelTa mixed-
viTac, parlamenti avtomaturad ikribeba, Tu monarqi, prezidenti
an maRali Tanamdebobis sxva piri, romelsac parlamentis mowveva
evaleba, ver Seasrulebs am movaleobas. am SemTxvevaSi parlamenti
misgan damoukideblad ikribeba.

rac Seexeba parlamentis daSlas, es sxvadasxva qveyanaSi sxva-


dasxvagvarad xdeba. Tanamedrove konstitucionalizmis minimaluri
moTxovnaa, rom parlamentis daSlis Semdeg misi xelaxali arCeva
da Sekreba avtomaturad, drois mcire monakveTSi moxdes. Tu par-
lamentis arCevis TariRs qveynis monarqi an prezidenti gansaz-
Rvravs, mas mcire arCevani aqvs. parlamentis, rogorc institutis,
uwyveti da damoukidebeli arsebobis mniSvneloba cxadi gaxdeba,
Tu gavixsenebT, ra SeiZleba moxdes sxva SemTxvevaSi. Tu qveynis
mmarTvels Tavisi neba-surviliT SeuZlia moiwvios da daSalos
parlamenti, da Tu parlamentis sesiis gamarTvis dro maszea damo-
kidebuli, sakanonmdeblo organo faqtobriv uflebamosilebebs kar-

28
magaliTad, ungreTis konstituciis mixedviT, axali parlamenti wina parla-
mentis mandatis gasvlis vadidan sam TveSi unda Seikribos. igive xdeba parlamen-
tis daSlis an TviTdaSlis SemTxvevaSic. prezidenti axali parlamentis sesias
arCevnebidan ara ugvianes 30 dRis Semdeg iwvevs.
154 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

gavs an misi mniSvneloba minimumamde daiyvaneba. antiparlamenturi


proletariatis diqtatoruli reJimebis konstituciebi parlamen-
tis sesiis vadas ukiduresad amcirebdnen da sesiis dReebis xan-
grZlivobac ar iyo gansazRvruli, Tumca aseT parlaments libera-
luri parlamentisTvis damaxasiaTebeli klasikuri uflebebi eniWe-
boda. aseTi diqtatoruli reJimebi gansakuTrebiT ewinaaRmdegebod-
nen parlamentis uwyvet sesias, radgan am SemTxvevaSi parlamentare-
bi CamoSordebodnen da gauucxovdebodnen muSebs, romelTac isini
warmoadgendnen.

ungreTis 1989 wlis dasawyisis socialisturi samarTlebrivi


saxelmwifos moklevadiani praqtikis mixedviT, socialisturi par-
lamentis sesia weliwadSi saSualod rva dRes grZeldeboda, rac
sakmarisi iyo imisaTvis, raTa mis marionet wevrebs imdroindeli
panegirikebi warmoeTqvaT da socialisturi kanonierebis pativsace-
mad SemoRebuli kanonproeqtebisaTvis eyaraT kenWi.29

b) uflebamosilebaTa vadebi

parlamentis, rogorc xelisuflebis institutis, arseboba uzrun-


velyofilia misi uwyveti funqciobiT da mudmivi ganaxlebiT. ganax-
leba da perioduli arCevnebi parlamentis demokratiul legitima-
ciasTan isevea urTierTdakavSirebuli, rogorc xelisuflebis dana-
wilebasa da SezRudvasTan. perioduli arCevnebi umravlesobis kon-
kretuli nebis gamoxatvis saSualebaa, Tumca gaugebaria, ratom
ifargleba wevrTa mandati 2, 3, 4, 5, 6 wliT, rogorc es amerikis
(1787w.), Sveicariis (1848w.), ungreTis (1989 wlis oqtombramdel),

29
komunisturi parlamentis amocanebi sakmaod SezRuduli iyo, radgan misi sa-
kanonmdeblo funqciebi gadaecemoda kidev ufro sando partiul instituts, maga-
liTad, ungreTSi saxalxo respublikis saprezidento sabWos. saxalxo demokra-
tiis wyobis qveynebSi kanonebi Zalian mniSvnelovan rames rodi warmoadgenda. 1987
wels socialistTa cdas, "SeeqmnaT kanoniT marTuli saxelmwifo", ungreTSi saka-
nonmdeblo saqmeebis mkacri aRnusxva mohyva. prezidiumis mier Seqmnili kanonmdeb-
loba akmayofilebda socialisturi kanonierebis mcire moTxovnebs imis Taobaze,
rom kanonebis Semqmnel organoebSi wesrigi da ierarqia yofiliyo gabatonebuli.
mefis ruseTma da ssr kavSirma isic ver moaxerxes, rom standartuli ierarqia
daemkvidrebinaT da postsabWour ruseTsac es naklovaneba memkvidreobiT gadaeca.
socialistebisaTvis Cveuli saparlamento sesiebis ugulebelyofa parlamentis
saqmianobis ganmsazRvreli teqnikuri wesebis (dReebis raodenoba, sesiis xangrZli-
voba da sxv.) konstituciur mniSvnelobaze miuTiTebs.
parlamentis struqtura da muSaoba 155

britaneTis (1911 wlis saparlamento aqti) da 1787 wlis amerikis


konstituciis senatTan dakavSirebul paragrafSia mocemuli. 1911
wlamde inglisSi saparlamento arCevnebi Svid weliwadSi erTxel
tardeboda, Tumca, mTeli XIX saukunis ganmavlobaSi inglisis mxo-
lod erTma parlamentma imuSava Svidi wlis manZilze, rodesac
premier-ministri iyo gladstni (1867-1873).

parlamentis perioduli ganaxleba ganpirobebulia SemdegiT:


parlamentis wevrebi samisdReSiod rom irCeodnen da rom ar SeiZ-
lebodes amomrCevelTa mier maTi ramenairi kontroli, isini sru-
liad damoukidebeli gaxdebodnen da maTi xelisufleba TiTqmis
absoluturi iqneboda. mudmivoba aRviraxsnil TavkerZobas gamoiw-
vevda. savaldebulo ganaxleba xelisuflebis SezRudvis Sinagani
meqanizmia. rac ufro demokratiuladaa ganwyobili amomrCeveli da
rac ufro meti angariSi eweva mas, miT ufro mZlavri unda iyos
parlamentis xelisuflebis SezRudvis Sinagani meqanizmi. am gage-
biT, saparlamento arCevnebi emsaxureba ara marto da ara imdenad
xalxis nebis gamoxatvas, ramdenadac sazogadoebrivi kontrolisa
da kavSirebis SenarCunebas, raTa sazogadoebrivi sajarooba
SeuerTdes saparlamento sajaroobas.

saparlamento uflebamosilebaTa vada ganpirobebulia mmarTve-


lobis TviTSezRudvis saWiroebiT. rac ufro didia parlamentis
xelisufleba, da rac ufro naklebadaa igi misi xelisuflebis
sxva ganStoebiT gawonasworebuli, miT ufro mcire vadiT unda
irCeodnen parlamentis wevrebi. britaneTis TemTa palata, romel-
sac Tavdapirvelad Svidi, xolo SemdgomSi xuTi wlis vadiT ir-
Cevdnen, sxvagvari logikiT moqmedebs. am SemTxvevaSi sazogadoeb-
rivi azrisadmi pativiscema misi cvlilebisadmi parlamentis myi-
sier reaqcias moiTxovda.30

30
mTavroba, Tuki igi britaneTSi kargad moqmedad miiCneva, Sualeduri arCevne-
bis Sedegebs sulmouTqmelad elis. Tavis politikas sazogadoebis moTxovnebs
ufardebs, radgan Sualedur etapze marcxi da gansakuTrebiT mmarTveli partiis
amomrCevelTa xmebis dakargva miiCneva mTavrobiT mTeli mosaxleobis ukmayofile-
bis gamoxatvad.
156 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

XX saukunemde britaneTis premier-ministri politikis nebismie-


ri mniSvnelovani cvlilebis SemTxvevaSi "xalxSi gasvlas" (anu va-
damde arCevnebis Catarebas) amjobinebda, radgan Zalian erideboda
micemuli pirobis Seusruleblobas da amomrCevelTa nebarTvis ga-
reSe moqmedebas. 1910 wels, rodesac lordTa palatis reforma
gaxda saWiro, premier-ministrma loid jorjma arCevnebi Caatara
miuxedavad imisa, rom parlamenti arcTu didi xnis arCeuli iyo da
premieri TemTa palataSi umravlesobiT sargeblobda, rac mas kon-
stituciuri reformis ganxorcielebis saSualebas aZlevda. meore
mxriv, rodesac axalma arCevnebma misi programisadmi xalxis ndoba
daamtkica, lordTa palata daTanxmda.

demokratizmis mosazrebebiT (rac xalxis nebisadmi damorCilebis


surviliT iyo nakarnaxebi), 1787 wels filadelfiaSi konstitu-
ciis damfuZneblebi TiTqos daTanxmdnen kidec parlamentis qveda
palatis yovelwliur arCevas. im dros popularuli iyo gamoTqma:
"rodesac yovelwliuri arCevnebi ar tardeba, tirania ikidebs
fexs".31 sagulisxmoa, rom maSin zogierT StatSi, magaliTad pen-
silvaniaSi, arCevnebi, sul cota, weliwadSi erTxel tardeboda.

praqtikulma mosazrebebma da xalxis batonobisadmi filadel-


fiel delegatTa SiSma ukarnaxa konstituciis damfuZneblebs qveda
palatis orwliani mandatisTvis daeWiraT mxari. maTi argumenti
iyo is, rom parlamentarebs TanamdebobasTan dakavSirebul movaleo-
baTa gaTavisebisTvis dro sWirdebodaT, sakanonmdeblo winadadebe-
bis SemuSavebasa da ganxilvas ki erTi weli ar eyofoda.

evropuli tradiciiT, parlamenti, Cveulebriv, oTxi wliT irCe-


va.32 magram xazgasmiT unda aRiniSnos, rom es ar aris standartu-
li modeli, radgan zog saxelmwifoSi oTx weliwadSi erTxel Ca-
tarebuli arCevnebi xalxis nebis gamoxatvis erTaderTi saSualebaa
da xelisuflebis sxva arc erTi ganStoeba sakanonmdeblo organos
ar awonasworebs. oTxi weli Cvens swrafad cvalebad msoflioSi

31
citata moyvanilia The Federalist Papers No. 53: Madison, gv. 330.
32
am konteqstSi evropis moxsenieba SeiZleba mTlad mizanSewonili ar iyos,
radgan evropis mravali saxelmwifo federaciulia da parlamentis oTxwliani va-
dis manZilze regionaluri arCevnebi tardeba. adgilobriv parlamentebs mravali
sakiTxis gadawyvetis ufleba aqvT.
parlamentis struqtura da muSaoba 157

SesaZloa metismetad xangrZlivi periodi iyos. gansakuTrebiT maSin,


rodesac partiuli elita sazogadoebis ganwyobas arad dagidevs.
amgvar viTarebaSi parlamenti xalxTan kavSirs kargavs da misi de-
mokratiuli legitimaciac (kanonieri statusi) mkveTrad sustdeba.
ufro xSiri arCevnebi mudam destabilizacias rodi iwvevs. piriqiT,
iSviaTi ganaxleba demokratiuli gadawyvetilebebis moTxovnas aZ-
lierebs da sazogadoebis madestabilizebeli iniciativis SesaZleb-
lobac ufro savaraudo xdeba, Tumca parlamentis xangrZliv man-
dats damcvelebic hyavs. "kompetenturi mTavrobis" mxardamWeri
jgufebi amtkiceben, rom ekonomikuri politikis ganxorcielebas
dro sWirdeba. garda amisa, mTavrobas, misi warmatebuli politikis
sanacvlod, xelaxla arCevis ufleba aqvs. warmatebis miRweva or-
sam weliwadSi SeuZlebelia. magram, unda iTqvas, rom es mTavrobis
problemaa da konstruqciul argumentad ver gamodgeba. is, rom
xSiri arCevnebi mTavrobisagan saWiroze meti fulis xarjvas moiT-
xovs, mniSvnelovani araa, radgan arCevnebisTvis gaTvaliwinebuli
xarjis Semcireba SesaZlebelia (magaliTad, Tanxis konstituciaSi
gansazRvra). postkomunisturi saxelmwifoebis – ungreTis, slova-
keTisa da bulgareTis naklebad SezRuduli erTpalatiani parla-
mentebis amerikuli modeliT orwliani vadiT arCeva, albaT, ufro
mizanSewonili iqneboda. parlamentis ganaxleba yovel sam weliwad-
Si erTxel sakmarisia iq, sadac parlamentis meore palata fun-
qciobs da arapirdapiri kenWisyriT arCeuli, SezRuduli uflebe-
bis mqone prezidentebia. magram amis ganxorcieleba ungreTis an
sxva postkomunisturi qveynebis erTpalatiani parlamentebis siste-
maSi nakleb savaraudoa, radgan sakanonmdeblo procesSi Cabmul
profesional politikosebs maTi saqmianobis xSiri Sefaseba ar
surT. xelisuflebis SezRudvac da demokratiuli legitimaciac
parlamentis wevrTa ufro xanmokle mandats moiTxovs.

g) parlamentis daTxovna

parlamentma SeiZleba vadamde Sewyvitos funqcioba da, garkveul


SemTxvevaSi, misi daTxovna an TviTdaSla moxdes. aseTi SemTxvevebi
konstituciurad aris gaTvaliswinebuli da amis ramdenime meqaniz-
mi arsebobs. zogadad, saparlamento sistemaSi parlamenti SeiZleba
daiTxovon ministrebis mier parlamentis ndobis dakargvisas, rode-
158 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

sac isini ndobis votums kargaven. xSirad es tradiciiTaa nakarna-


xebi da, Tu daTxovna SesaZlebelia, saboloo gadawyvetilebas aR-
masrulebeli xelisufleba iRebs. arsebulma saparlamento umrav-
lesobam an parlamentSi umravlesobis mqone partiis xelmZRvane-
lobam, SesaZloa, axali mTavrobis Camoyalibeba moisurvos an
xalxs mimarTos, anda saxelmwifos meTaurs (prezidents an mefes)
parlamentis oficialurad daTxovnisa da axali arCevnebis daniS-
vnis moTxovniT. Tu rogor moxdeba daTxovna (Tuki arCevani arse-
bobs), isev politikuri tradiciiTaa ganpirobebuli. holandiaSi,
sadac sistema politikuri garigebebis Sedegad miRweul farTo
konsensuss efuZneba, monarqma 1815 wlidan parlamentis qveda pala-
ta 11-jer, xolo zeda palata 3-jer daiTxova. daTxovna SeiZleba
SeizRudos tradiciiT an konstituciiT (rac, albaT, saxalxo su-
verenitets ukavSirdeba). Cveulebisamebr, erTi da imave mizeziT
parlamentis orjer daTxovna SeuZlebelia (niderlandSi es wesi
1868 wlidan damkvidrda, xolo vaimaris konstituciis 25-e mux-
lSi igive debuleba xazgasmiTaa aRniSnuli).

radgan parlamentis funqciobaSi dainteresebulia saxelmwifo


da partiuli politikosebis mier gaTavisebuli saxelmwifoebrivi
rezoni moiTxovs saqmianobis rac SeiZleba farTo sivrces, e.i. ma-
nevrirebisa da garigebebis SesaZleblobas (ufro mets, vidre maSin,
rodesac parlamentis daTxovnis meqanizmi konstituciiTaa gansaz-
Rvruli), parlamentis daTxovnis wesebi sakmaod moqnilia. konsti-
tuciur praqtikaSi arsebobs SemTxvevebi, rodesac arCeviTi organo
mxolod TviTon iRebs gadawyvetilebebs Tavisi daTxovnis Sesaxeb
an, roca parlaments iTxovs sxva instituti (maT Soris aRmasru-
lebeli xelisufleba), anda roca parlamentis daTxovna saerTod
ar SeiZleba. XVIII saukunis inglisSi monarqs parlamentis daSla
nebismier dros SeeZlo. amis sapirispiro viTarebas vxvdebiT aSS-Si
_ kongresis daSla an TviTdaTxovna SeuZlebelia da igi gansaz-
Rvruli vadiT irCeva. Teoriulad, Tanamedrove inglisuri parla-
mentarizmi efuZneba princips, romlis mixedviTac, rogorc aRmas-
rulebel, ise sakanonmdeblo xelisuflebas erTmaneTis daTxovnis
ufleba aqvT. daSla an undoblobis gamocxadeba emuqrebaT saxeli-
suflebo ganStoebaTa warmomadgenlebs, riTac srulad xorcielde-
ba xelisuflebis danawilebisa da mis ganStoebaTa urTierTSez-
Rudvis principi. aSS-is xelisufleba isea danawilebuli, rom sa-
parlamentis struqtura da muSaoba 159

xelisuflebo ganStoebebi erTmaneTis arsebobaze gavlenas ar axde-


nen. germaniis ZiriTadi kanoni parlamentis – bundestagis TviTdaS-
las ar iTvaliswinebs, Tumca 1982 wels parlamentis yvela wevris
TanxmobiT raRac amis msgavsi faqti mainc moxda.33

pirdapir, sruliad sapirispiro wess Seicavs holandiis kon-


stituciis teqsti: kerZod, mefes (anu mTavrobas) SeeZlo yovel-
gvari SezRudvis gareSe daeTxova parlamenti, magram 1958 wlidan
holandiis sazogadoebrivi azri miiCnevs, rom mTavroba parlamentis
daTxovnis iniciativiT ar unda gamovides. holandiis mTavrobas
parlamentis daTxovnis ufleba rom hqondes, es ufleba, praqtiku-
lad, parlamentis qveda palataSi myofma im partiam unda ganaxor-
cielos, romelic mTavrobaSi monawileobs. amis nacvlad, aucilebe-
lia saparlamento partiebis Tanxmoba, anu partiebis ukan mdgomi
saparlamento umravlesobis Tanxmoba, raTa nabiji swori mimarTu-
lebiT gadaidgas.

1989 wlis ungreTis konstituciam parlaments TviTdaSlis uf-


leba mianiWa.34 es maSin, rodesac prezidents parlamentis daTxovna
12 Tvis manZilze SeuZlia, Tu mTavrobas sakanonmdeblo organo un-
doblobas gamoucxadebs an mTavrobis dakompleqteba 40 dReSi ver
moxdeba35 (mTavrobisa da mis mier Sedgenili programis uaryofa).

33
partiebis SeTanxmebis Tanaxmad, federaluri asambleas xmaTa umravlesobiT
ganTavisuflebuli kancleris nacvlad axali ar dausaxelebia da prezidentma kar-
stensma parlamentis arCevnebi daniSna. sakonstitucio sasamarTlom es faqti kon-
stituciurad cno (62BVerfGE1 (1984), vinaidan, miuxedavad imisa, rom undoblobis
konstruqciuli votumis konstituciur debulebaTa darRveviT arCevnebis daniSvna
konstitucias ewinaaRmdegeba, saxelmwifo ganStoebaTa Soris miRweulma konsen-
susma sakonstitucio sasamarTlos sxvagvari gadawyvetileba SeuZlebeli gaxada.
konstituciis teqsti, mis upirveles damcvelTa azriTac ki, yovlisSemZle ar
aris, gansakuTrebiT maSin, roca antikonstituciur ganmartebas mTeli politiku-
ri elita eTanxmeba.
34 gardamavali demokratiisTvis es tipuri SemTxvevaa. komunistur mmarTvelo-
baze reaqciis saxiT parlamentma sruli avtonomia moiTxova, imis gaTvaliswine-
biT, rom komunistebis dros qveyanas mxolod aRmasrulebeli xelisufleba mar-
Tavda.
35
prezidentma, romelsac parlamentis mxardaWeriT meored arCeva surs, SeiZ-
leba daiTxovos igi, radgan xmebis gansazRvruli raodenobiT undoblobis votu-
mis gamocxadebis gamo, parlamenti mas, savaraudod, xelaxla ar airCevs. unda aRi-
160 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

parlamentisTvis Tavdapirvelad miniWebulma gadametebulma


rolma aRmosavleT evropis postkomunistur qveynebSi uamravi
problema warmoSva, radgan sakanonmdeblo organo zogjer gardau-
val arapopularul zomebs mimarTavda an Sinaganad susti iyo. yo-
fili sabWoTa kavSiris axal, damoukidebel qveynebSi parlamentebi
dayofili, paralizebuli da qaosuria. isini TiTqos dasavluri
parlamentarizmis uunarobis marqsistul-leninuri doqtrinis praq-
tikulad damtkicebas cdiloben. ruseTis parlamentis Sturmma am
TvalsazrisiT yovelgvari iluzia gaaqarwyla. arsebuli ukmayofi-
lebis gamo mravali qveynis konstituciiT parlamentis kompetencia
SeizRuda da yofili sabWoTa qveynebis prezidentebs parlamentis
daTxovnis TiTqmis SeuzRudavi uflebebi mieniWaT. amas xSirad imi-
Tac xsnidnen, rom uTanxmoeba da sizarmace "gansakuTrebiT aseT
mZime dros", qveynis cxovrebis paralizebas iwvevda. Tu deputatebi
ver gamoimuSaveben maTTvis gadaxdili sazRauris ekvivalents, isini
unda daiTxovon. prezidentis mier parlamentis daTxovnis uflebis
TvalsaCino magaliTia safrangeTis mexuTe respublika, radgan saf-
rangeTis prezidents, garkveuli konsultaciebis Semdeg, parlamen-
tis axali arCevnebis nebismier dros daniSvnis ufleba aqvs. aRmas-
rulebeli xelisuflebis uflebebis ganxilva cxadyofs, rom par-
lamentis daTxovnis ufleba mis wevrebs ukeT muSaobisken ar ubiZ-
gebs, magram imas ki aiZulebs, rom kenWisyris dros ufro discip-
linebuli iyvnen.

parlamentis daTxovnis zemoT ganxiluli variantebi Seesabameba


konstitucionalizms, Tu SezRudulad viwro droSi Seikribeba
axali parlamenti da erTi saxelisuflebo ganStoeba ar imZlav-
rebs meoreze (rac safrangeTSi TiTqmis xdeba xolme, magram prezi-
dent de golis mmarTvelobidan moyolebuli, aRmasrulebeli xeli-
sufleba am upiratesobiT saparlamento umravlesobis sazianod

niSnos, rom konstituciaSi araferia naTqvami imaze, Tu bolo undoblobis votu-


midan ra periodSi SeuZlia prezidents am uflebis gamoyeneba. britanuli da ger-
manuli modelebis Serwyma am SemTxvevaSi Teoriuladac da praqtikuladac Seufe-
rebeli iqneba. britanuli modelis gamoyenebisas mTavrobaze an parlamentzea damo-
kidebuli Uundoblobis votumis SemTxvevaSi gamoiyeneben isini kidev erT Sanss,
Tu xalxs mimarTaven. garda amisa, gaugebaria, Tu ris safuZvelze zRudavs parla-
mentis uflebebs mis mier arCeuli prezidenti, rodesac saqme mis xelaxla arCe-
vas exeba.
parlamentis struqtura da muSaoba 161

aRar sargeblobs). rac mTavaria, yvela konstituciaSi gaTvaliswi-


nebuli unda iyo efeqtianoba, rom qveyana marTvadi darCes. efeqtia-
noba am konteqstSi asabuTebs parlamentis daTxovnasTan dakavSire-
bul sanqciebs, Tumca verc erTma sanqciam verc erTi uRimRamo da
danawevrebuli parlamenti ver aiZula SeTanxmebulad emuSava.

parlamentis daTxovnis SesaZlebloba konstitucionalizmis


TvalsazrisiT udavod saSiSia. 1932 wels vaimaris respublikaSi
prezidentma hindenburgma ramdenjerme daiTxova parlamenti da Se-
sabamis gardamaval periodSi saprezidento brZanebulebebiT marTav-
da qveyanas. parlamentis mravaljer daSlam xeli Seuwyo xelisuf-
lebaSi hitleris mosvlas. konstituciuri moTxovnebiT, parlamen-
tis daTxovna ramdenime pirobis SesrulebiT unda xdebodes. samar-
Tlebriv saxelmwifoSi saWiroa, SeZlebisdagvarad, konkretuli
terminebiT ganisazRvros, Tu rodis SeiZleba parlamentis daTxov-
na. TviTdaSlis SezRudva gavlenas axdens parlamentis damoukideb-
lobaze. magram parlamentis mdgomareoba gaumjobesdeba, Tu sxva sa-
xelisuflebo ganStoebis mier misi daSla garkveul aradiskretul
pirobebs eqvemdebareba.

4.2.2. Tavisufali debatebis da gadawyvetilebis miRebis


pirobebi

a) `kaligulas cxeni~: deputatTa piradi uflebebi da imuniteti

parlamentarizmis ZiriTadi wesebi nawilobriv parlamentis wevrebs,


nawilobriv ki am institutis funqciobas exeba. 1629 wlis ufle-
baTa peticiam inglisis parlamentarebis sityvis Tavisufleba uz-
runvelyo parlamentSi. sityvis Tavisufleba, naTqvamia peticiaSi,
niSnavs, rom deputatebi ar SeiZleba pasuxisgebaSi miecen sxdomis
darbazSi naTqvamisaTvis.36 es wesi aRiarebulia sityvis Tavisufle-

36
1689 wlis uflebaTa bilis me-9 muxlis mixedviT, sityvis Tavisufleba da
saparlamento debatebi, Tu saqmianoba impiCments, sasamarTlo an nebismier sxva
arasaparlamento ganxilvas ar eqvemdebareba. daniis, irlandiis, iaponiisa da ho-
landiis konstituciebis mixedviT, parlamentarebi sityvis SeuzRudavi Tavisuf-
lebiT parlamentis SigniT sargebloben.
162 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

bis pirvel gamovlinebad. zogierT saxelmwifoSi, magaliTad saf-


rangeTSi, parlamentarTa imuniteti maT mier TavianT saqmianobasTan
dakavSirebiT gamoTqmul yvela gancxadebaze vrceldeba, miuxedavad
imisa, Tu sad gakeTda esa Tu is gancxadeba.

XVIII saukuneSi farTod gavrcelebuli saparlamento praqtikis


mixedviT, parlamentis wevris dapatimreba Amxolod gansakuTrebul
SemTxvevaSi – danaSaulze waswrebis dros – iyo SesaZlebeli. sis-
xlis samarTlis saqme mis mimarT SeiZleboda aRZruliyo mxolod
parlamentis nebarTviT (xelSeuxeblobis ufleba).37 rom ara es imu-
niteti, aRmasrulebeli xelisufleba ubralod `aiyvanda~ yvela Ta-
vis oponents. amitomac, gasagebia xelSeuxeblobis fuZemdebluri
mniSvneloba iseT droSi, rodesac parlamenti an mis wevrTa romeli-
me jgufi mefesTan mudmivad dapirispirebulia. swored amgvari ga-
mocdileba aiZulebda parlaments dabejiTebiT moeTxova, rom Tavisi
wevrebi mxolod TviTon mas gaesamarTlebina. mraval qveyanaSi xel-
Seuxeblobis uflebis sakiTxi, anu is sakiTxi, wauyenon Tu ara de-
putats braldeba (an daapatimron igi), parlamentis uflebaa Tavisi
deputatis mimarT (am gagebiT hqvia xelSeuxeblobis uflebas privi-
legia).38 magram parlamentis wevris es privilegia misTvis SesaZloa
sazianodac iqces. parlaments ar SeuZlia parlamentaris moxsna an
garicxva parlamentarTa rigebidan, radgan igi warmomadgenlobiT da
sxva samarTlebriv safuZvelze moqmedebs. disciplinuri mizezis gamo
parlamentSi misi uflebisa da kenWisyris uflebis SezRudva (re-
galmentis darRvevis gamo) erTmniSvnelovnad konstituciuri rodia.
Tumca saparlamento umravlesobam xelSeuxeblobis ufleba SeiZleba
gamoiyenos imisaTvis, rom opozicias pasuxi mosTxovos.39

37
zog qveyanaSi parlamenti Tavisi wevris winaaRmdeg saqmis aRZvraze uars ac-
xadebs maSinac ki, rodesac es wevri sasamarTloSi gamarTlebis imediT, TxovniT
mimarTavs Tavis kolegebs.
38
dapatimrebas danaSaulis Cadenis adgilze, Cveulebriv, sagangebo nebarTva ar
sWirdeba. inglisur-amerikuli tradiciisamebr, saparlamento sesiis dros parla-
mentaris dapatimreba ar SeiZleba. britaneTis tradiciis mimdevar Tanamegobrobis
zogierT qveyanaSi impiCmentis sakiTxs sasamarTlo ki ara, parlamenti wyvets. ze-
moaRniSnuli midgomidan gamomdinare, Jurnalisti parlamentisadmi Seuracxmyofe-
li mimarTvisaTvis SeiZleba parlamentSi gamoiZaxon axsna-ganmartebisaTvis.
39
italiis parlamentis reglamentiT (me-60 muxlis me-2 punqti), parlamentis
wevrs iq gamoCena SeiZleba 2-15 dRiT aekrZalos. TiTqmis asea safrangeTis saka-
nonmdeblo organoSic.
parlamentis struqtura da muSaoba 163

saparlamento umravlesobam imuniteti SesaZloa opoziciis Sesa-


viwroeblad an mis wevrTa Tavidan mosaSoreblad gamoiyenos. 1946-
1947 wlebis ungreTSi saSualo fenis warmomadgenelTagan Semdgar-
ma saparlamento umravlesobam, romelic jer farul, xolo Semdeg
aSkara SantaJs daemorCila, jer opoziciis wevrebs mouxsna imuni-
teti (komunisturi policiis, anu aRmasruleblis braldebis sa-
fuZvelze), Semdeg ki, SeTiTxnil braldebebze dayrdnobiT, Tavissa-
ve wevrebsac zustad iseve moeqca, ris Sedegadac SeSinebuli sapar-
lamento umravlesoba mTlianad danebda.40

mraval saxelmwifoSi danergili Tanamedrove praqtikis mixed-


viT, deputatis sityvis ufleba, arsebiTad, fraqciis xelmZRvane-
lobazea damokidebuli. inglisis parlamentis reglamenti jer ki-
dev inarCunebs tradicias, romlis Tanaxmadac, parlamenti, upirve-
les yovlisa, aris forumi sajaro diskusiebisaTvis. amitomac aq
gulmodgined uTvalTvaleben, rom opoziciis oratorma SeZlos
momzadeba nebismier kiTxvaze winaswari gancxadebis safuZvelze, ma-
Sin rodesac mmarTveli partiis warmomadgenelTa mimarT es ufleba
maqsimalurad izRudeba. umravlesobis wevrebi ama Tu im sakiTxze
gamosvlis uflebis mosapoveblad kenWisyras mimarTaven, samagierod
opozicias ar SeuZlia kanonproeqtebis Setana.

partia yvelaferia, individi – araferi, _ aseTia parlamentis,


am yvelaze demokratiuli institutis istoriuli karieris fina-
li. miuxedavad imisa, rom imunitetis, privilegiebis, prerogative-
bisa da sibejiTis gamo parlamentarebi mniSvnelovan figurebad
gveCvenebian, isini politikur procesebSi WanWikebs emsgavsebian.

40
1946-48 wlebSi ungrelma komunistebma parlamenti franguli receptiT Zex-
viviT daWres. swored ase movida xelisuflebaSi robespieri da misi partia saf-
rangeTis revoluciis dros. parlamentis wevrTa imunitetTan dakavSirebuli
gaurkvevloba, anu is, rom isini SeiZleba xelisuflebas gadascen, jer daexmara,
Semdeg daRupa iakobinelebi. "Zexvis" teqnika sayovelTao Cans. 1913 wlis 3 noem-
bers CineTis konstituciis saboloo varianti imave wlis rva aprils arCeul
erovnul asambleas gadaeca gansaxilvelad. parlamentis funqciobis Svidi Tvis
manZilze "Zexvis daWris" taqtikis farTod gamoyenebis Sedegad, parlamentis wev-
rTa raodenoba konstituciisaTvis kenWis sayrelad arasakmarisi aRmoCnda, radgan
uwindeli saparlamento umravlesobis wevrebi SeTqmulebis braldebiT rigrigobiT
gadasces policias.
164 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

parlamentis wevrTa saxalxo warmomadgenlobis Taobaze XVIII sau-


kuneSi gavrcelebuli miTebisgan gansxvavebiT, parlamentarebi da-
moukideblad gadawyvetilebebs ver iReben, radgan amis ufleba mxo-
lod fraqcias aqvs. 'is, rom parlamentis wevrebi saerTod rame
uflebiT sargebloben, mxolod sakanonmdeblo meqanizmis funqcio-
bis interesiTaa nakarnaxebi. kanonebs qmnis parlamenti da ara misi
calkeuli wevrebi. deputati da misi sadeputato korpusi erTmane-
Tis sawinaaRmdegod moqmedeben, ramac kanonproeqtebis Setanis, uf-
lebis gansazRvris, dRis wesrigis Sedgenis, ministrebis gamoZaxebis
Tu debatebis dros, anu yvela im SemTxvevaSi, rodesac pirovnul
monawileobasa da iniciativas gadamwyveti mniSvneloba eniWeba, SeiZ-
leba mwvave dapirispireba gamoiwvios.

parlamentis calkeul wevrTa raindoba Tu pirovnuli pasuxis-


mgebloba kacis guls eameba. ungreTis parlamentSi mxolod endre
baiCi Jilinskim aRimaRla xma germanelTa winaaRmdeg da amiT mTeli
ungreli eris prestiJi gadaarCina. ra moxdeboda, rom ara es erTa-
derTi protesti, romelmac, marTalia, parlaments moqmedebisken
ver ubiZga da verc xalxis gamosvlebi gamoiwvia, magram simarTle
iTqva da es cotas rodi niSnavs. Tumca parlamentis Rirsebas erTi
kaci mainc ver gadaarCenda. WeSmaritebis momentSic ki angariSi
eweva mTlianad parlamentsa da misi umravlesobis azrs. opoziciac
ara pirovnebebad, aramed saerTo interesebis mqone adamianTa usa-
xur jgufadaa miCneuli. individs ar ZaluZs parlamentSi gamosvla
da winadadebis wamoyeneba, es umravlesobis, opoziciis an fraqcie-
bis prerogativaa, xolo parlamentis rainduli sulis, misi gambe-
daobis matarebeli opoziciaa. amiT aixsneba parlamentis debatebSi
calkeul pirTa monawileobis SezRudva (Tanamedrove parlamentebSi
wevrTa gamosvlebis raodenoba da xangrZlivoba SezRudulia).

udavoa, rom mravali qveynis konstituciaSi saxalxo wargzavni-


lis tradiciul rols xarks uxdian da win aris wamoweuli depu-
tatis roli. am SemTxvevaSi calkeul parlamentarebs kanonproeq-
tebis Setanis konstituciuri ufleba aqvT.41 magram es ufleba ar-

41
Tu yoveli calkeuli deputati warmoadgens saarCevno olqs, SexedulebaTa
sxvadasxvaobac bunebrivia. magram, rodesac romelime partiis wevri Tavis kanon-
proeqts warudgens plenums, es mxolod sazogadoebrivi yuradRebis mipyrobas isa-
parlamentis struqtura da muSaoba 165

sebiTad SezRudulia reglamentis wesebiT, magaliTad debulebiT,


romlis mixedviTac, vinmes individualuri winadadeba dRis wesrig-
Si ar Sedis; Tu mas romelime komiteti ar uWers mxars, aseTi ka-
nonproeqtebi komitetebsac ki ar egzavnebaT gansaxilvelad. parla-
menti kanonebis samTavrobo fabrikaa, Tu, ra Tqma unda, mTavrobas
stabiluri umravlesoba hyavs. magram iq, sadac umravlesoba ar
aris, parlamenti gafuWebul firfitas emsgavseba. aqve unda iTqvas,
rom aSS-is kongresSi, sadac arsebobs saxelisuflebo ganStoebaTa
urTierTdamokidebuleba da XVIII saukunis tradiciebs pativs sce-
men, calkeul kongresmenTa mier Setanili kanonproeqtebi ufro
mniSvnelovan rols TamaSobs, vidre evropul an britaneTSi axla-
xan danergili praqtikis mimdevar parlamentebSi, radgan partiuli
disciplina aSS-is sistemaSi naklebmniSvnelovania. magram kongresis
saproceduro wesebis Tanaxmad, komitetebis azrs mainc gadamwyveti
mniSvneloba eniWeba. wamoyenebul winadadebas araviTari Zala ara
aqvs, Tu mas kompetenturi komiteti ar uWers mxars.

germaniis ZiriTadi kanoni kidev ufro Sors midis da partiebis


arsebobas demokratiis kriteriumad acxadebs, im realisturi prin-
cipebidan gamomdinare, rom partiuli mxardamWeris gareSe wamoyene-
buli winadadeba ganwirulia da drois uqmad flangvas niSnavs.
germaniis konstituciaSi naTqvamia, rom winadadebebi federaluri
asambleidan [aus der Mitte _ Suagulidan] unda modiodes, rac parla-
mentis wevrTa 10 procentis mxardaWeras niSnavs. ase rom, germanel
parlamentarTa uflebas _ wamoayenon winadadeba _ sul sxva mimar-
Tuleba aqvs da mcirericxovan partiebs winadadebis wamoyenebis Se-
saZleblobas ukargavs.42

parlamentSi acxadeben, rom isini TavianTi amomrCevlebis winaSe


arian angariSvaldebuli da, Tu ver daamtkiceben, rom amomrCevelTa
interesebis dasacavad moqmedeben, amiT isini maTTvis micemul piro-
bas arRveven da amomrCevelTa ndobas kargaven. delegatTa uflebeb-
Tan dakavSirebiT es argumenti mudmivad arsebobs. Tavisufali man-

xavs miznad. roca partiis mier daniSnuli warmomadgeneli da ara popularobis


maZiebeli misi urCi wevrebi aqtiuroben, gaugebroba naklebad xdeba xolme.
42
aseve iaponiaSic calkeuli winadadebis parlamentSi dasmas misi 20 wevris
(sabiujeto winadadebis SemTxvevaSi ki – 50 wevris) mxardaWera sWirdeba.
166 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

datebis SemTxvevaSi parlamentis calkeul wevrTa uflebebis gamar-


Tleba amomrCevelTa winaSe aRebuli valdebulebebiT sakmaod rTu-
lia. garda amisa, maTi xelaxla arCeva umravles sistemaSi romeli-
me popularuli partiis wevrobasa da partiis mier maT dasaxele-
bazea damokidebuli. Tu es ori piroba arsebobs, delegatebs imedi
aqvT, rom `kaligulas cxenis~ beds gaiziareben.

b) sajarooba parlamentSi

Tu parlamenti sadiskusio forumia da, amdenad, xels uwyobs sa-


zogadoebrivi interesebis gamovlinebas, sayovelTao nebis formi-
rebasa da politikur ganaTlebas, maSin saparlamento reglamenti,
Tavis mxriv, xels unda uwyobdes diskusiisa da argumentaciis xe-
lovnebis ganviTarebas. debatebis warmarTvisa da gadawyvetilebis
miRebis wesi iSviaTad Tu figurirebs konstituciebSi. gamonakli-
sia parlamentis wevrTa interpelaciis, mTavrobisadmi SekiTxvis
ufleba, anu aRmasrulebeli xelisuflebis warmomadgenelTa mova-
leoba upasuxon parlamentarTa SekiTxvebs.43 konstituciebSi fi-
gurirebs iseTi sakiTxebi, rogoricaa, magaliTad, sakiTxi imis Se-
saxeb, YTu ramdenjer unda waikiTxon esa Tu is kanonproeqti ken-
Wisyraze dayenebamde, rac TavisTavad sifxizlis institucionali-
zacias warmoadgens. debatebisaTvis damatebiTi garantiebi asaxu-
lia parlamentis struqturasTan dakavSirebul konstituciis or-
ganizaciul debulebebSi. saparlamento diskusiis wesebi parlamen-
tis reglamentiTa da tradiciiTaa mowesrigebuli. sajaro deba-
tebsa da presasTan dakavSirebulma saparlamento wesebma debatebi
xalxisTvis xelmisawvdomi gaxada da isini sazogadoebis yuradRe-
bis centrSi moaqcia, ramac parlamentarizmi Zireulad Secvala.

1834 wlamde inglisis parlamentSi sesiaze damswre sazogadoe-


bas ramis Cawera ekrZaleboda. presam gamosavali mainc ipova: am
akrZalvisaTvis gverdis avlis mizniT, gazeTma "morning qroniq-
lma" daiqirava fenomenuri mexsierebis mqone kaci, romelsac gaze-

43
SekiTxvebis dasma da interpelacia aRmasrulebeli xelisuflebis zedamxed-
velobis instrumentia da TavisTavad mxolod parlamentis mier debatebisa da Se-
mowmebis dros gamosayenebel inteleqtualur instrumentad ar unda CaiTvalos.
ix. mexuTe Tavi.
parlamentis struqtura da muSaoba 167

Tis 16 svetze moTavsebuli moxsenebis sityvasityviT gameoreba


SeeZlo.44

saparlamento debatebis sajaroobam SesaZlebeli gaxada parla-


mentarTa qcevis Sefaseba da amgvarad mopovebuli informaciis ga-
moyeneba ama Tu im wevris xelaxali arCevisas. saparlamento ken-
Wisyra inglisis parlamentis TemTa palataSi sajaro gaxda 1836
wels, xolo safrangeTSi – 1885 wels.

sajarooba sazRaurs moiTxovs. swored amis safuZvelze amocno-


bili da deportirebuli iqnen safrangeTis konvenciis is delegate-
bi, romlebmac mefe lui XVI-is sikvdiliT dasjas misces xma. ro-
gorc Cans, sajaroobasac aqvs Tavisi Crdilovani mxareebi, roca
Tavad xelSeuxeblobis uflebac ki verafers Svelis.

sxdomebis sajaroobam parlaments axali perspeqtivebi dausaxa.


deputatTa amomrCevlebis winaSe "pasuxismgeblobam" meti praqtiku-
loba SeiZina. Sesabamisad, gaZnelda saerTo azris miRweva da kole-
gebis darwmuneba, xolo parlamentarTa qceva metwilad sazogadoeb-
riv azrsa da amomrCevlebze zegavlenis surviliT iqna nakarnaxebi.45

rodesac partiuli politikisa da qmediTi saxelmwifo mmarTve-


lobis epoqaSi parlamentis funqciebi da legitimuroba Seicvala,
saproceduro wesebi konstituciebis rame mniSvnelovani modifika-
ciis gareSe SeuTavsda axal saparlamento uflebamosilebebs. es
yvelaferi emsaxureboda imas, rom parlamentis muSaobis raciona-
lizaciis mizniT SeezRudaT gamosvlebis uflebiT borotad sargeb-
loba, Sesabamisad, _ TviTon gamosvlebi da diskusiebi.

44
Jürgen Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into
a Category of Bourgeois Society (London: Polity Press, 1989).
45
ix. zemoaRniSnuli partiuli politikis naklovaneba da masobrivi informa-
ciis saSualebaTa epoqa.
168 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

4.2.3. parlamentis TviTgamorkveva

a) reglamenti (saparlamento proceduris wesebi)

parlamentis erT-erTi privilegia, romelsac gansakuTrebuli Tavga-


modebiT icaven, isaa, rom parlamentis saqmianobaSi Carevis ufleba
arc erT sxva saxelmwifo organos ara aqvs.46 parlamentis fun-
qciobis ZiriTadi principia is, rom parlamenti Tavis saproceduro
wesebs, xSirad tradiciaze dayrdnobiT, Tavad gansazRvravs.

saparlamento wesebis damtkiceba romelime sxva, parlamentsgare


organos Suamavlobas ar saWiroebs. amisaTvis arc prezidentis xel-
mowera da arc monarqis dasturia saWiro da sasamarTlos mier Sida
wesebisa Tu Sida proceduris gamoyenebis gamoZieba dauSvebelia. sa-
samarTlos iurisdiqcia parlamentis Sida saqmeebze ar vrceldeba.
germaniis kanoni sakonstitucio sasamarTlos Sesaxeb krZalavs par-
lamentis reglamentis ganxilvas, garda im SemTxvevebisa, romlebic
adamianis ZiriTad uflebebs exeba47 da, roca mocemuli saparlamen-
to proceduris CarCoebSi miRebuli gadawyvetilebebi laxavs depu-
tatis, rogorc saxelmwifo organos warmomadgenlis, uflebebs.

am principis mniSvneloba gansakuTrebiT misi darRvevis SemTxve-


vaSi warmoCndeba xolme. 1958 wels safrangeTis konstituciam par-
lamentis disciplinisken moxmobis mizniT am princips gadauxvia,
roca reglamentis namdvilobis pirobad sakonstitucio sabWos
mier misi damtkiceba gamoacxada.48

46
umravlesobis mier marTvis garda, konstituciebi metwilad parlamentis Si-
da funqciebis ganmsazRvrel wesebsac Seicavs, romlebSic parlamentis palatebs
Soris kompetenciebis Taobaze warmoqmnil konfliqtebsa da partiebis mier maTi
gadaWra-gadauWrelobis gzebzea laparaki.
47
mesame (paralmentis arawevris) mxaris uflebebiT saparlamento imuniteti
tradiciulad izRudeba. ix. Stockdale v. Hansard (1839, 9 & A.E.I).
48
CC 59-2. magaliTad, saparlamento wesi, romlis mixedviTac, mTavrobis wev-
rTa moxsenebebis xangrZlivoba (reglamenti) unda SezRuduliyo, antikonstitu-
ciurad CaTvales da uaryves. konstituciis debuleba, romelic aseTi savaldebu-
lo Semowmebis moTxovnas Seicavda, de golma parlamentis SiSiT misi avtonomiis
SesazRudavad SemoiRo.
parlamentis struqtura da muSaoba 169

gadawyvetilebaTa miRebisas parlamentis damoukideblobis prin-


cipi sruliad logikuria, magram, ramdenad xelmZRvaneloben am
principiT, Tu praqtika iTxovs sxva fuZemdeblur pirobebs, vidre
es am principiTaa gaTvaliswinebuli? ra moxdeba, Tu parlamenti
ar imoqmedebs Tavisive reglamentiT, umravlesoba ugulebelyofs
mis wesebs, magaliTad, kenWs uyris kvorumis ararsebobis dros? ka-
nonis teqstis amgvarad miRebis magaliTia erTi deputatis mier
ramdenime Rilakze TiTis daWera, ris uflebac mas ara aqvs. gamoT-
qmul protests parlamenti, ra Tqma unda, ganixilavs da xmis um-
ravlesobiT daaskvnis, rom darRveva ar yofila. gana amgvari reg-
lamentis damtkiceba gamoasworebs aseT Secdomebs?49

TviTgamorkvevis principisagan gansxvavebiT, sxva principis mixed-


viT, ar SeiZleba vinme Tavisi saqmis mosamarTle iyos. am Tvalsazri-
siT, safrangeTis sakonstitucio sasamarTlos kompetencia parlamen-
tis reglamentis gadasinjvis sakiTxebze mTlad usafuZvlo ar Cans.
Tu kontrolis procedura sakonstitucio princips emyareba, proce-
duris dakavSireba konstitucionalizmis cnebasTan SesaZlebelia.

parlamentarizmis konstutuciuri uzrunvelyofa, parlamentis


arsebobis damoukideblobis uzrunvelyofa moiTxovs, rom parlamen-
ti yovelgvari Carevis gareSe Camoyalibdes. swored amitom, XIX
saukunis konstituciebi sakmaod dawvrilebiT ganixilavda, Tu ro-
gor unda daadasturos parlamentma arCeuli parlamentarebis man-
datebi. saarCevno sistemebis Secvlisa da profesiuli teqnikuri
personalis mier sazogadoebrivi (sinamdvileSi ki partiuli) kon-
trolis zedamxedvelobiT xmebis daTvlis gaTvaliswinebiT da ki-
dev imis gamo, rom saarCevno sistemebi konstituciebSi ar aris aR-

49
TviTgamorkvevisadmi miswrafebam, SesaZloa, parlamentis TviTdegradacia
(daknineba) gaamarTlos. magaliTad, rodesac rame kanonis miRebas kvalificiuri
umravlesoba sWirdeba, parlamentis Tavmjdomare ambobs, rom kanoni miRebulia,
Tumca saWiro kvalificiuri umravlesoba ar yofila. am kanonis iuridiul Zalas-
Tan dakavSirebul kamaTze ubralo umravlesobaa saWiro, radgan es saproceduro
sakiTxia, magram ubralo umravlesoba sakmarisi ar iqneba, Tu vixelmZRvanelebT
wesiT, rom saproceduro sakiTxebTan dakavSirebuli gadawyvetilebebis miRebisas
iseTive mkacri wesebis gamoyenebaa saWiro, rogoricaa gansaxilvel gadawyvetile-
basTan dakavSirebuli pirobebi.
170 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

werili, parlamentebma garkveulwilad daTmes TavianTi privilegie-


bi da saarCevno davis gadawyveta sasamarTlos miandes.

parlamentis saqmeebi xSir SemTxvevaSi didtanian tomebadaa akin-


Zuli, magram Cveulebriv, parlamenti Tavis saqmianobaSi sul ramde-
nime principiT xelmZRvanelobs, sqeltaniani wignebi ki gamonaklise-
bis aRwerasa da saproceduro detalebs Seicavs. es principebi ram-
denime Zireul SekiTxvaze pasuxis gasacemadaa gamiznuli: rogori
mxardaWeraa gadawyvetilebis misaRebad saWiro? ra organizaciuli
formiT xorcieldeba parlamentis saqmianoba? ra moculobiT xdeba
igi sajaro? vin aris saparlamento proceduris subieqti?

b) gadawyvetilebebis miReba parlamentSi

pirvel kiTxvaze pasuxs konstituciebi gvaZlevs _ parlamentis ga-


dawyvetilebebi unda miiRon umravlesobis principiT. am gagebiT,
parlamenti icavs TamaSis demokratiul wesebs, radgan Tanasworo-
bis demokratiuli principis Tanaxmad, yoveli xma erTnairad Rire-
bulia, magram xmaTa umravlesoba gadamwyvetia. sinamdvileSi regla-
menti, misi funqcioba da organizacia, garda personaluri da saka-
nonmdeblo gadawyvetilebebisa, xSirad ugulebelyofs am princips
proporciebisa da umciresobebis dacvis sasargeblod. magaliTad,
vaimaris respublikis konstituciaSi araferi iyo naTqvami imaze,
Tu ramdeni xma sWirdeba kanonis miRebas da es parlamentis damou-
kideblobasTan dakavSirebulad miCneuli sakiTxi (muxli 32) Tavad
sakanonmdeblo organos unda gadaewyvita. sxva, magaliTad, 1989
wlis ungreTis konstituciaSi (muxli 26), naTqvamia, rom kvorumis
Sesadgenad yvela arCeuli deputatis saerTo raodenobis 50 pro-
centia saWiro, kanonis misaRebad ki parlamentis sxdomaze damswre
deputatTa umravlesobis mxardaWeraa aucilebeli. belgiis konsti-
tuciis mixedviT, parlamentarTa saerTo raodenobis 50 procents
+ 1 xma – absoluturi umravlesobaa saWiro, raTa kanoni miRebu-
lad CaiTvalos. rac Seexeba Tanamdebobaze daniSvnas, mas damswre
deputatTa umravlesoba wyvets.

konstituciebi, zog SemTxvevaSi kanonebic ki, garkveul Tanamde-


bobaze daniSvnisas, specifikuri sakiTxebis gadawyvetisas an kanonis
miReba-Sesworebisas kvalificiur umravlesobas iTxovs. rac Seexeba
parlamentis struqtura da muSaoba 171

sakiTxs, unda iTxovdes Tu ara kanoni kvalificiur umravlesobas,


Tu es konstituciiT ar aris gansazRvruli da Tu saqme Tavad am
kanonis cvlilebas exeba, es kvlav sadavoa. amasTanave, sakiTxavia,
konstituciuria Tu ara, rom kanonis baTilad cnobisaTvis umcire-
soba iyos sakmarisi?50

saparlamento umravlesobis principi ayenebs kanonmdeblobis


konstituciurobis ZiriTad sakiTxs. SesaZlebelia ki yvelafris ga-
dawyveta dawesebuli saparlamento umravlesobis safuZvelze?

umravlesobis principi parlamentis, rogorc institutis, mTeli


arsebobis manZilze moqmedebs. Sua saukuneebis parlamentis warCine-
buli pirebi, saerTo interesebidan gamomdinare, erTmaneTs Zmebad,
e.i. Tanasworebad miiCnevdnen. swored amitom, saparlamento `demok-
ratizmma~ gansazRvra umravlesobis principis moqmedeba arCevnebis
Catarebisas da saxalxo suverenitetis uzrunvelyofaSi. arsebobs
sapirispiro magaliTic. polonuri liberum veto sruliad samarTlia-
nad moiTxovda erTsulovnebas kenWisyrisas, magram amgvar erTsu-
lovan kenWisyrasTan dakavSirebuli uaryofiTi gamocdileba umrav-
lesobis princips amarTlebs.

parlamentSi gadawyvetilebis miRebis praqtika imaze rodi met-


yvelebs, rom ar SeiZleba zogierTi sakiTxis saerTod amoReba par-
lamentis kompetenciidan da arc imas gulisxmobs, rom umravleso-
bis principi kvalificiuri umravlesobis moTxovniT ar Seicvalos.
iq, sadac kanoni zeumravlesobas moiTxovs, umravlesobisaTvis mniS-
vneloba ara aqvs, 50 procentze ramdeniT meti xmaa saWiro, magram
umciresobisaTvis es Zalian mniSvnelovania.51

50
1995 wlis dasawyisSi aSS-is kongresma ganacxada, rom gadasaxadis momate-
basTan dakavSirebuli nebismieri kanonis miRebisaTvis sami mexuTedis umravlesoba
iyo saWiro. konstituciuri kontrargumentebi, kerZod, is, rom kanonis misaRebad
ubralo umravlesoba kmaroda, uaryves imis safuZvelze, rom es mxolod procedu-
ruli wesi iyo. kvalificiuri umravlesobis SemTxveva, kvorumis pirobebi ganmar-
tebas saWiroebs.
51
absoluturi umravlesobis mier gadawyvetilebis miRebis sasargeblod ara
erTi Teoriuli argumentis moyvanaa SesaZlebeli, magram damswre parlamentarTa-
gan TavSekavebulTa xmebis daTvla jerac sakamaToa. umravlesobis mkacri gansaz-
Rvra mTavrobis umravlesobis Zalisxmevas moiTxovs. kanoni miRebulad mxolod im
172 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

g) kvalificiuri umravlesoba

kvalificiuri umravlesobis (zeumravlesobis) moTxovna, albaT, umci-


resobaTa dacvisTvisac aris gamiznuli.52 sxvaTa azriT, kvalificiuri
umravlesobis instituti sruliad miuRebelia53 da mas samTavrobo
wreebSi xSirad akritikeben, magram yvelaferi, rac Zalauflebis mqo-
neTaTvis usiamovnoa, konstituciurobis TvalsazrisiT Rirebulia.
iseT sistemaSi, sadac saxelisuflebo ganStoebaTa urTierTdamokide-
bulebisa da urTierTSezRudvis principi sakmarisad ar xorcieldeba,
kvalificiuri umravlesobis moTxovna umravlesobis mmarTvelobis
SezRudvis erTaderTi saSualebaa. vestminsteris tipis parlamenta-
rizmma, romelic tradiciamac ki ver `gaakeTilSobila~, zogierT bri-
tanuli parlamentarizmis mimdevar britaneTis koloniaSi avtokra-
tiuli mmarTveloba gamoiwvia.54 maJoritarulma tradiciam britane-

SemTxvevaSi CaiTvleba, Tu mas arCeul deputatTa umravlesoba dauWers mxars.


safrangeTis konstitucia mTavrobis poziciis gansamtkiceblad am wesis sapirispi-
ros gvTavazobs. mTavrobis gakicxvis Semcveli saparlamento winadadeba maSin iT-
vleba miRebulad, Tu mas parlamentis wevrTa 50 procenti uWers mxars (anu par-
lamentarTa 50 procenti mTavrobis winaaRmdegia). "umravlesobis naklebad mkacri
gansazRvra, rac parlamentarTa sxdomebze dauswreblobas iTvaliswinebs, parla-
ments ufro qmediTi funqciobis saSualebas miscemda. es niSnavs, rom zog SemTxve-
vaSi (magaliTad, undoblobis gamocxadeba an axalarCeuli mTavrobisaTvis ndobis
gamocxadeba, an kidev mTavrobis mier SemoTavazebuli programis miReba) absolu-
turi umravlesoba iqneba saWiro. garda amisa, mkacri midgomis Sedegad miRebuli
kanoni absoluturi umravlesobis saWiroebis sxva SemTxvevebsac warmoaCens, mkac-
rad gansazRvruli umravlesobis wesi ki konsensusis miRwevas aadvilebs. es so-
cialuradac gamarTlebulia, Tu igi mTavrobis paralizebas ar gamoiwvevs.
52
kvalificiuri umravlesoba formaluri umravlesobis princips ewinaaRmdegeba
imiT, rom umciresobas umravlesobis winaaRmdeg vetos uflebas aniWebs. Tu gadaw-
yvetilebis miRebas xmaTa ori mesamedi sWirdeba, 50 procents + 1 da or mesameds
Soris sxvaobas sxva xmebze meti wona aqvs. kontrargumentad imis moyvana SeiZle-
ba, rom kenWisyramde yvela xma Tanasworia da, amrigad, Tanasworobis principi ar
darRveula.
53
am azrs 1989 wlis konstituciasTan mimarTebaSi ungreTis mmarTvel polo-
tikosTa umravlesoba uWerda mxars.
54
lifharTi vestminsteris tipis parlamentarizms erTgvarovani sazogadoebebi-
saTvis sasargeblod miiCnevs da mas ase aRwers: (1) aRmasrulebeli xelisuflebis
koncentracia _ erTpartiuli an mcire umravlesobiT Sedgenili kabinetebi; (2) Za-
lauflebisa da ministrTa kabinetSi dominirebis Serwyma; (3) asimetriuli orpala-
tianoba; (4) orpartiuli sistema; (5) erTganzomilebiani partiuli sistema; (6)
pluralizmze dafuZnebuli saarCevno sistema; (7) unitaruli da centralizebuli
mmarTveloba; (8) dauwereli konstitucia da parlamentis suvereniteti; (9)niSan-
doblivad warmomadgenlobiTi demokratia. Arend Lijphart, Democracies: Patterns of
parlamentis struqtura da muSaoba 173

Tis yofil koloniebSi afrikis kontinentze diqtatoruli reJimis


damyarebas Seuwyo xeli. ase rom, yvela saSualeba, rac zemoaRniS-
nuls Tavidan agvacilebs, aucileblad gasaTvaliwinebelia. ori mesa-
medis umravlesobis moTxovna mxolod saparlamento umciresobisaTvis
sasargeblo rodia. gadawyvetilebebi, romlebic deputatTa ori mesa-
medis mxardaWeras moiTxovs, socialur umciresobaTa da saerTod um-
ciresobaTa dacvas isaxavs miznad. saparlamento opozicia Tavisi ar-
siT mTavrobis gadawyvetilebebs, maT Soris umciresobis sawinaaRmde-
go gadawyvetilebebsac, unda ewinaaRmdegebodes.

zeumravlesobis moTxovna, romelic klasikur parlamentarizms zRu-


davs, Tanamedrove konstitucionalizmis gariJraJze warmoiSva da misi
mizania sakonstitucio sistemis fuZemdebluri institutebis dacva.
aSS-is konstituciis me-5 muxli konstituciaSi cvlilebis Sesatanad
kongresis orive palatis ori mesamedis mxardaWeras moiTxovs.

1831 wlis belgiis konstituciis Semqmnelebs eSinodaT roialis-


turad ganwyobili momavali saparlamento umravlesobisa, romelsac
mefis antiparlamenturi saqmianobisaTvis SeeZlo daeWira mxari. ami-
tomac, amgvari umravlesobisaTvis xelis SeSlis mizniT, belgiis
konstitucia moiTxovs, rom misi udidebulesobis sxva qveynis mo-
narqadac gaxdomas parlamentis orive palatis ori mesamedis mxarda-
Wera sWirdeba (muxli 62). amis Semdeg ara erTi qveynis konstitu-
ciaSi aRiniSna, rom zogierT mniSvnelovan sakiTxTan dakavSirebuli
kanonis miRebas kvalificiuri umravlesoba sWirdeba. gasagebia, rom
orpalatian parlamentebSi aseTi midgoma arcTu xSirad gamoiyeneba.
safrangeTis praqtika gviCvenebs, rom mniSvnelovani sakiTxebis gadaw-
yvetisas e.w. organul kanons mimarTaven, radgan organuli kanoni
parlamentis meore palatis Tanxmobasac moiTxovs. Tu Tanxmobas ver
miaRwies, maSin warmomadgenelTa palatis absoluturi, anu kvalifi-
ciuri umravlesobis mxardaWera xdeba saWiro.55

Majoritarian and Consensus Government in Twenty-One Countries (New Haven: Yale


University Press, 1984), gv. 4-9. postkomunisturi saxelmwifoebis erTpalatiani sa-
parlamento sistemebi konsocialurze metad am ideals uaxlovdebian.
55
safrangeTis konstituciis mixedviT (muxli 46), organul kanonebs sakonsti-
tucio sabWos winaswari ganxilva sWirdeba. organul kanonebs miekuTvneba kanonebi
sasamarTlos, sakonstitucio sabWos procedurisa da safinanso saqmianobis Sesaxeb.
174 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

4.2.4. koleqtiuri monawileni

a) komisiebi: arsebobis ufleba da uflebamosilebani

klasikuri parlamenti niSnavda fizikur sivrces _ did darbazs


parlamentis SenobaSi, sadac deputatebi ikribebodnen. amasTanave,
farTobis miuxedavad, parlamentis wevrTa raodenoba TandaTan ma-
tulobda. inglisis TemTa palataSi yvelasaTvis sakmarisi dasajdo-
mi adgilic ar darCa. vestminsteri, mas Semdeg, rac nacistebma da-
bombes, CerCilis moTxovniT, ucvlelad aRadgines. istoriuli Zeg-
lis aRdgeniT politikuri tradicia SenarCunda. es elitaruli
forumi, sadac adgenen WeSmaritebas da marTaven ganmanaTleblur
diskusiebs, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT mTavrobisadmi SekiTxvebi-
sa da politikuri gancxadebebis SemTxvevebs, umeteswilad sru-
liad carielia. palatis wevrebi cariel darbazSi gamodian da ma-
Ti sityvebi, ukeTes SemTxvevaSi, sazogadoebiskenaa mimarTuli. ad-
gilze maT mxolod uerTgulesi megobrebi Tu usmenen. saparlamen-
to muSaoba TiTqmis mTlianad komitetebSi mimdinareobs.

parlamentebi mravalricxovani dawesebulebebia.56 saxelmwifosa


da kanonis socialuri rolis zrdasTan erTad, parlamentebic
rTul organoebad gadaiqcnen, rac maT mier winaaRmdegobrivi da
mravalmxrivi sakiTxebis gadawyvetisaTvis iyo saWiro. saxelmwifos
daekisra sazogadoebrivi keTildReobis uzrunvelyofa, ramac ur-
TierTobebis mogvareba sul ufro gaarTula. saparlamento debate-
bisa da gadawyvetilebebisaTvis gamoyofili dro SeizRuda. arasta-
biluri mTavrobis dros mis Seqmnas parlamentis ramdenime sxdoma

germaniis ZiriTad kanonSi es koncefcia moxseniebuli ar aris, magram im kano-


nebis misaRebad, romlebic germaniis calkeuli mxareebis administraciebma unda
Seasrulon, saWiroa konsensusi federalur sabWosTan. dReisaTvis es procedura
germaniis federaluri kanonmdeblobis 60 procents exeba.
56
ama Tu im qveynis sidides misi parlamentis raodenobriv SemadgenlobasTan
aranairi kavSiri ara aqvs. 2250-wevriani sabWoTa sakanonmdeblo organo msoflio
istoriaSi, albaT, udidesi sakanonmdeblo organo (saxalxo deputatTa yriloba)
iyo. britaneTis lordTa palataSi 1200 wevria, xolo TemTa palataSi – 650.
italiis parlamentis qveda palataSi 630 wevria, safrangeTisa da germaniis qveda
palatebSi, Sesabamisad – 500 da 600. ungreTis parlamenti Tavisi 386 wevriT Ce-
xeTis (200), avstriis (183), holandiis (150) da avstraliis (125) warmomadge-
nelTa palatebTan SedarebiT mravalricxovnad gamoiyureba, Tumca eseni orpala-
tiani parlamentebia (cifrebi miaxloebiT aris moyvanili).
parlamentis struqtura da muSaoba 175

sWirdeba. mTavrobis saqmianobis kontrolsac dro miaqvs. amgvari


kontrolis yvelaze efeqtiani saSualeba mTavrobis wevrebis er-
TsaaTiani an erTdRiani gamokiTxva _ politikuri debatebia. Sro-
mis ganawileba gardauvalia da, meti kompetenturobis gamo, samu-
Sao komitetebSi amas mcirericxovani jgufebi uZRvebian. ismis kiT-
xva: plenaruli sxdomis uflebebis komitetebisTvis delegireba
konstituciuria? konstituciuri sistemebis arsebobis dasawyisSi
amasTan dakavSirebiT sruli dabneuloba sufevda.

1789 wels Tavis pirvel sxdomaze safrangeTis erovnulma asam-


bleam daadgina, rom debatebi komitetebSi gamarTuliyo, xolo es
ukanasknelni SemdgomSi winadadebas SesTavazebda asambleas. magram
sul ramdenime dReSi sxva daskvnamde mividnen. ganacxades, rom
xalxs mxolod plenumi warmoadgenda, amitom mxolod plenumze
naTqvami iyo angariSgasawevi. bolos kompromiss miaRwies da gadaw-
yvites debatebi yovelkvireul plenarul sxdomaze gaemarTaT. 1791
wels am principis aRiarebis Semdeg, safrangeTis konstituciaSi
aRiniSna, rom sakanonmdeblo organo erovnuli warmomadgenlobis
instituti iyo. magram, amave dros, konstituciam erovnul asam-
bleas nebismier dros komitetad Camoyalibebis ufleba mianiWa.
fuWsityvaobam parlamentSi da efeqtianobis saWiroebam komitetSi
warmoebuli samuSao mniSvnelovani gaxada.57

saparlamento komitetebis muSaoba fizikurad ver iqneba bolomde


sajaro, amitom misi kontroli sakmaod rTulia, Tanac, konstitu-
ciis debulebis Tanaxmad, maTi sxdomebis sajarooba aucilebeli ar
aris. paradoqsulia, magram swored sazogadoebrivi yuradRebis sim-
ciris wyalobiT SeZles komitetebma Tavdapirveli saparlamento de-
batebis arsis nawilobriv SenarCuneba. sazogadoebaSi saxelis moxve-
Wa aq nakleb mniSvnelovania da amas arc cdiloben. vudro uilsoni
werda: "umarTebulo ar iqneba vTqvaT, sesiaze myofi kongresi gamo-
fenaze gamotanili kongresia, sakomiteto oTaxebSi ganTavsebuli

57
Tu ar CavTvliT aSS-is kongresis qvekomitetebs, meqsikis parlamentSi, sul
cota, 50-ze meti qvekomitetia. mravalkomitetiani sakanonmdeblo organos gamoc-
dilebaze dayrdnobiT, 1958 wels safrangeTis konstituciam (muxli 43) mudmivi
komitetebis raodenoba eqvsamde Seamcira. Philip Laundy, Parliaments in the Modern
World (Dartmouth: Gower: 1989), gv. 120.
176 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

kongresi ki – muSa kongresi."58 mudmivi komitetebi saparlamento


sesias saqmes uadvileben da amis gamo parlaments politikuri deba-
tebisa da mTavrobis zedamxedvelobisaTvis meti dro rCeba.

britaneTis parlamentarizmis mimdevrebi ki kvlav miiCneven,


rom debatebi parlamentis plenarul sxdomaze unda imarTebodes.
TandaTan komitetebma konstituciuri aRiareba da saproceduro
uflebebi moipoves. vaimaris konstituciiT, komitetebs kancle-
risa da imperiis yrilobis mowvevis ufleba hqondaT (muxli 33).
kanonproeqtebis wardgena-ganxilva komitetebis prerogativaa.
zogierTi parlamentis SinaganawesiT komitetSi Seqmnili kanon-
proeqtebi daCqarebuli tempiT ganixileba.

Zlier partiul sistemebSi komitetis azri Cveulebriv par-


tiaTa Soris miRweul SeTanxmebas an amgvari SeTanxmebis miRwe-
vis SeuZleblobas asaxavs. swored amiT aixsneba komitetebis az-
risadmi gulisyuri da, Sesabamisad, parlamentis plenaruli
sxdomis meorexarisxovneba. parlamentsa da mis komitetebs So-
ris urTierTobaSi sakanonmdeblo urTierTobis delegirebis sa-
kiTxi konstitucionalizmis qvakuTxedia. partiul sistemaSi, sa-
dac komitetebis Semadgenloba parlamentis plenumis Semadgen-
lobas asaxavs,59 debatebi mimdinareobs imaT Soris, visac kvali-
fikacia komitetis wevrobis SesaZleblobas aniWebs da, amrigad,
parlamentma, wesiT, kanonebi swrafad unda miiRos. maSasadame,
partiuli sistemis pirobebSi sakanonmdeblo uflebebis komite-
tebisaTvis konstituciurad gadacemis cduneba sakmaod didia.60

bolos da bolos, Tu zogierT sistemaSi aRmasrulebeli xe-


lisufleba sakanonmdeblos rolsac asrulebs da, Tu yvela sis-
temaSi aRmasrulebeli xelisufleba uflebamosilia damoukidebe-
li aRmasrulebeli piri marTos, uflebis zemoaRniSnuli gadace-
ma sapatio darRvevad SeiZleba CaiTvalos. italiis parlamentis

58
Woodrow Wilson, Congressional Government: A Study in American Politics
(Gloucester, Mass,: P. Smith, 1973), gv. 69.
59
britaneTis parlamentSi zogierT komitets opoziciis warmomadgenlebi xel-
mZRvaneloben. asevea ungreTSic. aSS-Si komitetebis Tavmjdomareebi umravlesobis
partias warmoadgenen.
60
italiis konstituciiT es nebadarTulia (muxli 72).
parlamentis struqtura da muSaoba 177

warmomadgenelTa palataSi mis Tavmjdomares am mizniT winadade-


bis wamoyeneba SeuZlia, magram warmomadgenelTa 10 procentisa
Tu ministrTa kabinetis uaris SemTxvevaSi, kanons parlamentis
plenaruli sxdoma iRebs.

paradoqsia, rom parlamentis sazedamxedvelo funqcias misi sa-


gamoZiebo komiteti asrulebs, rogorc es XX saukuneSi Seqmnil
konstituciebSia asaxuli. 1832 wels inglisis parlamentma same-
fo sagamoZiebo komiteti qalaqis administraciis Sesamowmeblad
gaagzavna. komitetis mTavari amocana sakanonmdeblo reformisaTvis
saWiro informaciis Segroveba iyo. swored amitom, damoukidebeli
eqspertebi mniSvnelovan rols asrulebdnen.61 britaneTis yofilma
koloniebma, romlebmac metropoliis saparlamento tradicia Sei-
narCunes, gadawyvetilebis miRebamde aseTi informaciis SegrovebiT
warmatebas miaRwies. es meTodi saxelmwifo administraciuli or-
ganoebidan wamosuli calmxrivi winadadebebis ukugdebisTvisaa sa-
Wiro. faqtebis mompovebeli komitetebis muSaoba sxvadasxva inte-
resis mqone jgufebis Tvalsazriss amJRavnebs, oRond ise, rom es
jgufebi gadawyvetilebis miRebaze gavlenas ver axdenen. erTi
sityviT, rogorc evropul, ise amerikul saparlamento praqtikaSi
mudmivma saparlamento komitetebma samefo sagamoZiebo komitetis
funqciac unda SeiTavson.62 radgan am komitetebis saqmianoba mim-
dinare sakanonmdeblo sakiTxebs exeba da moqmedi parlamenti
drois simciris gamo administraciuli organoebis winadadebebs
amuSavebs, SeuZlebelia yovelTvis dadebiTi Sedegis miRweva, maSi-
nac ki, rodesac faqtebis momZiebeli damoukidebeli komitetebi
qmediTad muSaoben, rogorc es xdeba germaniasa da aSS-Si saxeli-
suflebo ganStoebaTa urTierTdamokidebulebis da urTierTSez-
Rudvisa da Zlieri lobirebis wyalobiT.

61
britaneTis parlamentis mudmivi komitetebi xSirad faqtebis mompoveblis
rols asruleben. ramdenime sagamoZiebo, faqtebis mompovebeli da politikuri wi-
nadadebebis SemmuSavebeli komiteti lordTa palataSic aris.
62
sainteresoa, rom aSS-Si damoukidebel komitetebs xSirad prezidenti qmnis.
zogjer kongresi Sereul komitetebsac ayalibebs, romlebSic aRmasrulebeli xe-
lisuflebis warmomadgenlebic monawileoben.
178 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

sxvadasxva mosazrebis damoukideblad gacnobis SesaZlebloba


gansakuTrebiT iqaa mniSvnelovani, sadac saxelmwifo biurokratia
kanonebis momzadebaSi wamyvan rols TamaSobs. postkomunisturi
parlamentarizmi sul ufro ususuri imitom xdeba, rom maSin,
rodesac politikosebi vestminsteris tipis parlaments uWeren
mxars da im rolis Sesrulebaze ocneboben, romelsac maTi ko-
legebi gasul saukuneSi (XIX s-Si) asrulebdnen (mogexsenebaT,
ocneba muSaobaze advilia), maT vestminsteris meore – gulmod-
gine gamomZieblis _ rolis aRiareba ar surT; arc XIX saukunis
liberalur ungreTis premier-ministris iStvan toStas parla-
ments miubaZavs britaneTis saparlamento saqmianobisaTvis da er-
TaderTi, rac britanelebisagan gadmoiRes, sigaris kvamliT gam-
Wvartluli kabinetebi iyo.

sagamoZiebo komitetebi opoziciis survils, miipyros sazoga-


doebrivi yuradReba, zedmiwevniT esadagebian da maTi funqcia aR-
masrulebeli xelisuflebis warmomadgenelTa uSualo zedamxed-
velobaa (magaliTad, skandalis SemTxvevaSi). zogjer sagamoZiebo
komitetebi umciresobis TxovniT yalibdeba.63Aidealur viTareba-
Si sagamoZiebo komitetis wevrTa naxevari da/an misi Tavmjdomare
opoziciis warmomadgenlebi arian. Tavisi politikuri xasiaTidan
gamomdinare, konkretuli sakiTxebis Semswavleli nebismieri ko-
miteti saparlamento komitetia da mxolod parlamentis wevre-
bisagan Sedgeba.

logikuria, rom sagamoZiebo komitetebis saproceduro ufle-


bebi konstituciaSi aisaxebodes, rogorc es germaniis ZiriTad
kanonSia (Tu gvinda, rom amgvari komitetebis saqmianoba nayofie-
ri iyos, maTi proceduruli uflebamosilebebi unda ganisaz-
Rvros sisxlis samarTlis saqmeebiT dakavebuli mosamarTleebis
Tanabrad). garda amisa, mkafiod unda ganisazRvros (Tumca ara
uTuod konstituciaSi) gamoZiebis sagani da misi xangrZlivoba.
es sruliad gasagebi moTxovnaa, magram mTavrobis momxre umrav-

63
vaimaris konstituciis mixedviT (muxli 34), aseTi komitetebis Seqmna par-
lamentis wevrTa 20 procentis TxovniT SeiZleboda. zustad asevea 1994 wlis
ungreTis parlamentis reglamentiTac. germaniis ZiriTadma kanonma zRvari 25 pro-
centamde gazarda, xolo 1831 wlis belgiis konstitucia moZiebis warmoebis uf-
lebas parlamentis orive palatas aniWebs (muxli 40).
parlamentis struqtura da muSaoba 179

lesoba logikas arad dagidevs. Tu sagamoZiebo komitetebis Seq-


mna aucilebelia, ministrTa kabinetisadmi loialuri saparlamen-
to umravlesoba dainteresebulia, rom komitetma rac SeiZleba
cota ram gamoiZios da mopovebuli informaciis sandooba eWvs
iwvevdes. konstitucionalizmi politikaSi TavisTavad cxads sa-
valdebulod aqcevs, radgan politikurad cxadisagan gamomdina-
reobs misi sruliad sapirispiro. rac unda gamoiZios sagamoZie-
bo komitetma an misma umciresobam, darRvevebis gamosworeba mxo-
lod saparlamento umravlesobas SeuZlia. parlamentis zneobriv
saxes swored gamomJRavnebuli problemebis mougvarebloba war-
moaCens, danarCeni ki sazogadoebrivi azris saqmea.

b) partiuli fraqciebi

komitetebisa da komisiebis garda, saparlamento reglamenti da


axalSeqmnili konstituciebis teqstebi sxva koleqtiur monawi-
leebsac miuCenen TvalsaCino adgils.64 esenia partiuli fraqcie-
bi, anu garkveul partiasTan dakavSirebuli saparlamento jgu-
febi. partiul fraqciebs proceduruli privilegiebi parlamen-
tis individualur wevrTa (anu fraqciebSi gauerTianebel wev-
rTa) xarjze mieniWaT.

64
ramdenime axalSeqmnili, magaliTad, 1958 wels safrangeTis an 1983 wels
Sesworebuli holandiis konstitucia partiul fraqciebs ar cnobs, miuxedavad
imisa, rom isini parlamentis saqmianobaSi mniSvnelovan rols TamaSoben. fraqcia
mniSvnelovania, Tumca politikosebi xSirad partiul disciplinas arRveven da
fraqciebs dausjelad toveben, rac imas niSnavs, rom fraqciis wevri, romelmac
misi datoveba arCia, ar kargavs xmis uflebas. ise rom xdebodes, rom partiis
fraqciidan garicxuli an Tavisi nebiT wasuli misi wevri saparlamento mandats
kargavdes, partiuli marTva parlamentSi sruliad gabatondeboda da sakanonmdeb-
lo organo mTlianad daemorCileboda partiul interesebs, rac partiis lidere-
bis ocnebaa. amis arcTu mTlad obieqturi axsna isaa, rom es uzrunvelyofda par-
lamentis stabilurobas, rac specialuri saarCevno debulebebiTa da saparlamento
teqnikiT XX saukunis meore naxevarSi ase gaZnelda. roca piri parlamentis wev-
ri xdeba partiuli siiT, anu amomrCevlebma parlamentSi is "kaligulas cxenis"
nacvlad Seiyvanes, gamodis, rom igi an fraqciis "TavlaSi" unda darCes, an gasayid
cxenad iqces.
1994 wels ungreTis parlamentis reglamenti konstituciis debulebaTa gamo
ase Sors ver wavida, magram fraqciidan garicxuli an Tavisi nebiT gasuli wevri
imiT isjeba, rom 6 Tvis ganmavlobaSi sxva fraqciis wevroba ekrZaleba da, amde-
nad, igi gankicxulis rolSia.
180 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

Tanamedrove partiaTa warmoqmnamde didi xniT adre, parlamen-


tis wevrebi, romlebic erTnairad aZlevdnen xmas da SeTanxmebu-
lad moqmedebdnen, parlamentSi gverdigverd isxdnen. XIX sauku-
neSi am jgufebs arCeuli lideri xelmZRvanelobda, magram gadam-
wyvet faqtorad partiuli fraqciebi mxolod Tanamedrove par-
tiul sistemaSi iqcnen.

gamonaklisebic garkveul logikas eqvemdebareba. aSS-Si, sadac Ta-


namedrove tipis mudmivi wevrebisgan Semdgari masobrivi partia ar
arsebobs, warmomadgenelTa palatis wevrebma da gansakuTrebiT sena-
torebma TavianTi damoukidebloba mniSvnelovnad SeinarCunes. isini
xSirad "partiuli xazis"' sawinaaRmdegod aZleven xmas an TavianTi
xmebis sanacvlod partiuli xazis (Tuki aseTi arsebobs) Secvlas
iTxoven. amerika adreuli saarCevno partiuli politikisa da parla-
mentarizmis relikviaa. dRevandel parlamentul sistemebSi partiu-
li fraqciebi xSirad wamyvan rols TamaSoben.

saerTod, fraqciebisa da komitetebis uflebebi, saparlamento


reglamentebis msgavsad, individualur wevrTa uflebebs zRu-
davs. es SezRudvebi SeiZleba konstituciis debulebebs Seesaba-
meba kidec, radgan maT parlamentarebma reglamentis miRebisas
misces xma, magram sakiTxavi isaa, Tu ramdenad Seesabameba isini
konstitucionalizmis idealebs. gana parlamentarizmis arsi ar
Seilaxeba imiT, rom wevrTa CamoqveiTeba jgufur warmonaqmnebs
eqvemdebareba? magram am kiTxvaze pasuxis gasacemad saWiroa jer
meore kiTxvas vupasuxoT: ramdenad gulisxmobs parlamentarizmi
parlamentis wevrebs? parlamentarebi TavianT saarCevno olqebze
rom iyvnen mijaWvuli, wevrTa uflebebis SezRudva komitetebisa
da fraqciebis sasargeblod, anu parlamentis wevris fraqciisad-
mi daqvemdebarebis dakanoneba, albaT, miuRebeli iqneboda. magram,
radgan imperatiuli mandati ar arsebobs, am argumentis gabaTi-
leba advilia. gana parlamentSi arsebul ZalTa subieqtebi erT
mTels (plenums) da mis qvekomitetebs ar unda warmoadgendnen,
gansakuTrebiT iseT sistemebSi, sadac parlamentSi partiuli
siebiT anu proporciuli warmomadgenlobis principiT xvdebian?65

65
avstriis parlamentSi (bundesrati), iseve rogorc portugaliaSi, espaneTSi,
braziliasa da samxreT amerikis sxva qveyanebSi, arsebobs "daxuruli siis"' anu
"proporciuli warmomadgenlobis" sistema, romelic parlamentis erT an orive pa-
parlamentis struqtura da muSaoba 181

Cndeba kiTxva: deputati samSeneblo agurs xom ara hgavs, romelic


mTelis nawilis funqcias asrulebs da es funqcia da, Sesabamisad, mi-
si uflebebic mxolod am konteqstSi arsebobs? calkeuli pirovnebis
mniSvnelobis dakninebas Zalian niSandoblivi Sedegi SeiZleba mohyves.
kenWisyrisas dakanondeba xmis gadacema sxvisTvis. dRevandel evropaSi
Tavisi mandatis sxva deputatisaTvis gadacema farTod aris gavrcele-
buli, rac mudmivi wesi gaxda. fraqciisaTvis azris gamoTqmisa da
sxva uflebebis miniWebiT, misi wevrebis mniSvneloba klebulobs da
fraqciis daSlas Znelad Tu SeZleben. amgvari midgoma parlamentSi
partiuli warmomadgenlobis gaZlierebas emsaxureba. zemoaRniSnuls
amtkicebs, magaliTad, germaniis saparlamento logika, romlis mixed-
viTac, partiebi konstituciuri institutebia. vaimaris respublikis
gamocdilebiT, germaniis ZiriTad kanonSi gaTvaliswinebulia, rom par-
lamenti partiuli da ara individualuri saqmianobis asparezia. kon-
stitucia am realobis saxalxo warmomadgenlobasTan Sexamebas cdi-
lobs.66 partiebi is instrumentebia, romelTa meSveobiTac sazogadoe-
ba arCevnebis dros Tavis nebas gamoxatavs.

xalxis nebis gamoxatva saxelmwifo nebis Camoyalibebas mxolod ma-


Sin emsaxureba, rodesac xalxi, rogorc konstituciuri da Semoqme-
debiTi organo, saxelmwifo xelisuflebas arCevnebiT ganaxorcie-
lebs. politikuri partiebi Sualeduri rgolia individsa da sa-
xelmwifos... instruments Soris, romlis meSveobiTac moqalaqis ne-
ba xorcieldeba arCevnebs Soris periodSic ki. partiebi xalxis

lataSi moqmedebs. iaponiis parlamentis zeda palataSi (mrCevelTa palata) da, ag-
reTve paragvaiSi, sistema mTlad proporciuli araa da upiratesoba did partiebs
eniWebaT.
zog saxelmwifoSi (italia, holandia, israeli, belgia) "partiuli siebis sis-
temas" garkveuli upiratesoba eniWeba. skandinaviis zog qveyanaSi partiis warmo-
madgenlobis umravlesoba proporciulad partiuli siebis mixedviT aris ganawi-
lebuli, sakompensacio adgilebs ki ufro mcire partiebi inawileben. ix. Laundy,
gv. 14-22.
66
partiebis konstituciuri rolis aRiarebis germanulma modelma jerjero-
biT popularoba ver moipova. 1958 wels safrangeTis konstituciaSi (romelic
SeiZleba SemTxveviT vaimaris konstitucias baZavs) partiuli fraqciebi moxsenie-
buli ar aris, Tumca misi me-4 muxli aRiarebs da uzrunvelyofs partiebis rols
saarCevno sistemaSi, romelic axasiaTebs maT rogorc "amomrCevelTa nebis" gamo-
xatvisaTvis sasargeblos.
182 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

ruporia. Tanamedrove masobriv demokratiaSi... saxelmwifo arCevnebs


politikuri partiebis gareSe ver Caatarebs.67

Sesabamisad, partiebi ara marto konstituciurad arian daculi,


aramed saparlamento saxelmwifos gamokveTili funqciebis mqone
monawilenic arian. swored amitom, partiebi an, yovel SemTxvevaSi,
maTi saarCevno kampaniebi rame konstituciuri darRvevis gareSe
biujetidan SeiZleba dafinansdes.68

g) opozicia

konstituciuri saparlamento dialogi ar gulisxmobs misi wevre-


bis sityvisa da winadadebis wamoyenebis Tanabar uflebas, igi opo-
ziciuri partiebis uflebebisadmi pativiscemas efuZneba. dialogis
sawarmoeblad opozicias Tavisi raodenobis proporciuli koleq-
tiur-proceduruli uflebebi unda mieniWos, xolo zog SemTxveva-
Si (gansakuTrebiT orpartiul sistemaSi) maTi proceduruli uf-
lebebi umravlesobisas unda utoldebodes. amas reglamenti an ko-
mitetis wevrobasa da ierarqiasTan dakavSirebuli saparlamento
tradiciebi uzrunvelyofs. zog SemTxvevaSi, magaliTad aSS-Si, yve-
la komitetis Tavmjdomare arCevnebSi gamarjvebuli partiis wev-
ria.69 sxva, magaliTad, israelis parlamentSi, qneseTSi, Tanamdeboba
ZalTa gadanawilebazea damokidebuli; ungreTis parlamentis 1994

67
20 BverfGE (1966). Quoted in Donald P. Kommers, The Constitutional Jurisprudence
of the Federal Republic of Germany (Durham and London: Duke University Press, 1997), gv.
204-208.
68
unda iTqvas, rom aseTma midgomam didi iuridiuli kamaTi gamoiwvia. es nawi-
lobriv imitom moxda, rom biujeti konstituciur zedamxedvelobas eqvemdebareba,
xolo, meore mxriv, imitom, rom germaniis sakonstitucio sasamarTlos gadawyve-
tilebam mxolod nawilobriv gansazRvra dafinansebis daSvebuli zRvari. jerje-
robiT mTlad naTeli araa, romeli partia eqvemdebareba dafinansebas. axali pos-
tkomunisturi demokratiebi uSualo mxardaWeras mimarTaven. aseTi midgoma gamar-
Tlebulia, Tu demokratia "axali an ganviTarebulia", magram partiis dafinansebis
sistemis dakanoneba, rasac yvela partia uWers mxars, konstituciurad sakamaToa.
es sistema partiebis kerZo kreditorebze damokidebulebas ver spobs. misi meSveo-
biT arc partiebis saxelmwifosagan gamoyofa xerxdeba. amrigad, partiebi saxel-
mwifos xarjze arseboben da miaCniaT, rom arCevnebi da ara konstituciuri prin-
cipebia erTaderTi socialuri gamocda, romelic maT unda Caabaron.
69
zog komitetSi, aSS-ic ki, opoziciasa da mmarTvel fraqcias adgilebis Tana-
bari raodenoba eniWebaT (gansakuTrebiT maSin, rodesac komiteti imunitetis sa-
kiTxebze muSaobs).
parlamentis struqtura da muSaoba 183

wlis reglamenti opoziciisaTvis Tanamdebobebis ganawilebis sakiT-


xSi kidev ufro guluxvi aRmoCnda. debatebisaTvis gansazRvruli
dro germaniis parlamentSi konkretul fraqciis wevrTa raodeno-
bazea damokidebuli.70

saparlamento umciresobisadmi konstituciuri da, amasTanave, Ta-


vad umciresobisTvisve misaRebi midgomis SesamuSaveblad saWiroa,
rom parlamenti debatebis forums warmoadgendes. dialogi ver Sed-
geba, Tu opozicias azris gamoTqmis saSualeba ar miecema an umrav-
lesobis kenWisyriT gamoxatuli xma vinmesas axSobs. dialogisaTvis
opozicia iseve saWiroa, rogorc umravlesobisaTvis _ isini xom er-
Tsa da imave mdgomareobaSi arian da, amdenad, erTnairi uflebebi un-
da hqondeT. magram es opoziciis calkeul wevrebs ar gulisxmobs,
romelTa azris gamoTqmis SezRudvac, iseve rogorc umravlesobis
calkeuli warmomadgenlebisa, didi aurzauris gareSec SeiZleba.

komitetebis Seqmnisas an debatebis wesebis gansazRvrisas opozi-


cias, anu saparlamento umciresobas, xSirad damatebiTi uflebebi
eniWeba. erTi SexedviT, TiTqos ise gamodis, rom parlamentis wese-
bi an tradicia Tanasworobis princips arRvevs. ratom unda eniWe-
bodes umciresobas SeRavaTi? magram es argumenti sruliad usafuZ-
vloa, radgan, arsebiTad, laparaki ar aris xmaTa erTnair mniSvne-
lobaze. saqme isaa, rom arCevnebis Semdeg, umravlesoba, rogorc ar
unda iyos igi gansazRvruli, umciresobis pirispir dgas. am ori,
erTnair pirobebSi Camoyalibebuli jgufis uflebebi, Tu isini ka-
nonierad Camoyalibda, mainc araTanabaria. gadawyvetilebis miRebis
Semdeg Tavdapirveli proporciuloba qreba da raodenobrivi sxvao-
ba xarisxobriv sxvaobaSi gadadis. umravlesoba moipovebs yvela-
fers, xolo umciresoba – verafers. magram, radgan saparlamento
umciresoba droebiTi movlena ki ara, mudmivi viTareba da institu-
tia, anu mudam iqnebian umciresobaSi myofni (xSirad am rolSi
dRevandeli umravlesobis wevrebi aRmoCndebian xolme), da imito-

70
ara erTi qveynis parlamentSi gamosvlebis droisa da, garkveul viTarebaSi,
sakomiteto adgilebis ganawileba mkacri wesebis dacviT xdeba. britaneTis parla-
mentis tradicia am mxriv sakmaod lmobieria. drois ganawileba aq Cveulebrivi
arxebiT miRweul saparlamento partiaTa Soris SeTanxmebiT mimdinareobs. amiT ka-
nonproeqtis meored wakiTxvasTan dakavSirebuli kamaTi erTi dRiT Semoifargleba.
184 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

mac, rom demokratiis mixedviT, umciresoba saparlamento dialo-


gisTvisaa saWiro, mas damatebiTi uflebebi unda mieniWos, raTa
dialogSi wonasworoba aRdges.71

samTavrobo umravlesoba da opozicia Tvisebrivad gansxvavdebian


erTmaneTisagan da am sxvaobis gasawonasworeblad opozicias dama-
tebiTi uflebebi SeiZleba mianiWon. radgan es ori jgufi erTnair
viTarebaSi ar aris Cayenebuli, maTi erT sibrtyeze dayeneba da maT
mimarT erTnairi damokidebuleba gaumarTlebelia, magram gadawyve-
tilebis miRebisas es maT urTierTdamokidebulebas ar cvlis.72 um-
ravlesobis "xisti principi ki sul sxvas gulisxmobs – umravle-
soba da umciresoba erTnair mdgomareobaSi ar arian, amitomac maT
mimarT damokidebulebac sxvadasxvagvari unda iyos."73

4.3. erTpalatiani da orpalatiani sistemebi


feodaluri xanis mravalpalatiani sistemebi Tavdapirvelad feoda-
lur samTavroTa Soris arsebul dapirispirebas asaxavda. magram,
unda iTqvas, rom es modeli Tanamedrove, federalur, saxalxo
warmomadgenlobiT sistemebSi konstituciur tradiciad advilad
iqca. Tumca, magaliTad, aSS-Si senatis Seqmna mxolod Statebis
warmomadgenlobiT ar iyo ganpirobebuli. konstituciis SemqmnelTa

71
es ar exeba umciresobis (opoziciis) wevrTa Tanasworobas kanonis winaSe,
magaliTad, umciresobis warmomadgenlobiTi jgufebi uflebamosili arian isargeb-
lon koleqtiuri momsaxurebiT (maTi wevrobis proporciulad). komitetebSi Ta-
namdebobebi adgilebis raodenobis mixedviT SeiZleba ganawildes, Tumca, es sak-
maod rTuli sakiTxia, radgan Tanasworobis principi meqanikur ganawilebaze xSi-
rad ar moqmedebs. am mxriv umravlesobisa da umciresobisadmi midgoma sxvadasxva
standarts eqvemdebareba.
72
saparlamento umciresobis saproceduro uflebaTa saWiroeba ufro gasagebi
gaxdeba, Tu amas ori sxvadasxva enaze mosaubre Temis saganmanaTleblo moTxovni-
lebebs SevadarebT. Tu ganaTleba yvelasaTvis erTnairi da xelmisawvdomia, maSin
igi umravlesobis enaze ganxorcieldeba. mas Semdeg, rac mSobliur enaze swavlis
umciresobis uflebas vaRiarebT, amiT imasac vgulisxmobT, rom miznis misaRwevad
araTanabari damatebiTi xarjebic unda gaviRoT.
73
mosamarTle qerensis azriT [Mahe v. R 33 C.R.R. 239 (1987)], "radgan umravle-
sobisa da umciresobis mdgomareoba erTmaneTisagan gansxvavdeba, maT sxvadasxvagva-
rad SeiZleba movepyroT. es rom ase ar iyos, umravlesobis mmarTveloba antikon-
stituciuri iqneboda".
erTpalatiani da orpalatiani sistemebi 185

eWvi SeuzRudavi demokratiis mimarT, romelsac gansakuTrebiT er-


Tpalatiani parlamentis SemTxvevaSi araferi awonasworebda, safuZ-
vliani iyo. medisons warmomadgenlobiTi palatis naklovanebaTa ga-
mosworeba undoda da senatis myar institutad CamoyalibebiT mas
surda, warmomadgenelTa palatis wevrTa gamoucdelobas dapirispi-
reboda, rac arCevnebs Soris mcire periodSi mkveTrad warmoCnda.

Tavdapirveli modelis mixedviT, aSS-is senati federaciis wevri


Statebis kvazidelegatebisagan Sedgeboda da, amrigad, wevri State-
bis warmomadgenlobiTi organo iyo. 1913 wlidan TiToeuli Statis
mcxovrebni, Statis sididis miuxedavad, or senators pirdapiri
kenWisyriT irCeven. 1848 wlis Sveicariis konstitucia aSS-is kon-
stituciis pirvel models uaxlovdeba. kantonebi TavianT warmo-
madgenlebs kantonTa sabWoSi Tanabrad waradgenen. 1848 wlidan
germaniaSi maT federaciul sabWoSi Semadgeneli Statebis (mxaree-
bis) kabinetebi waradgenen (1848 wels warmomadgenelTa erTi naxe-
vari mTavrobis, meore naxevari ki parlamentis wardgenili iyo).
TiToeuli Statis (mxaris) sidides wargzavnil delegatTa raode-
nobasTan saerTo araferi aqvs. saxelisuflebo ganStoebaTa ur-
TierTdamokidebulebisa da urTierTSezRudvis principis momxreni
SuriT ucqeren federalur sistemebs, sadac dublireba struqtu-
ruli aucileblobaa. federaciisaTvis damaxasiaTebeli orpalatia-
noba SeiZleba did bednierebad ar CavTvaloT, magram amiT parlamen-
tis SigniT wonasworoba da garkveuli SezRudva myardeba. rac See-
xeba monoliTur saxelmwifo struqturebs, parlamentis orad ga-
yofa saxalxo suverenitetTan (uzenaesobasTan) dakavSirebul Teo-
riulad gadauWrel sakiTxebs wamoWris. parlamentis romeli pala-
ta warmoadgens xalxis nebas? zogjer meore palatas arapirdapiri
kenWisyriT irCeven, rac mis saxalxo legitimacias amcirebs.74 swo-
red am mizeziT, igi pirdapiri kenWisyriT arCeuli parlamentis
warmomadgenelTa palatas Znelad Tu daupirispirdeba.

74
qveynebSi, romlebic britanul tradiciebs misdeven, parlamentis meore pala-
tis wevrTa daniSvna ucxo araa. kanadaSi senatis wevrebs premier-ministri niSnavs,
amdenad, senati, romelsac formalurad arCeuli warmomdgenelTa palatis msgavsi
uflebebi aqvs, Tavis uflebebs Tavadve zRudavs. iamaikaSi senatorTa umravleso-
bas premier-ministri niSnavs, umciresobis adgilebs ki opoziciis lideri gansaz-
Rvravs.
186 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

feodaluri epoqis warmomadgenlobiT sistemebSi feodaluri


samTavroebi sxvadasxva organoSi iyridnen Tavs.75 safrangeTis revo-
luciam am wess bolo mouRo. 1791 wels safrangeTis konstituciam
(kari III, $1) erTpalatiani sistema daakanona, imitom, rom "eri
mTliani iyo" da moqalaqeebs erTnairi uflebebi hqondaT.76 Tu es
ori yriloba erTsulovania, meore palata saWiro aRaraa, xolo
Tu maT Soris azrTa sxvaobaa, meore palata – saSinelebaa. es ar-
gumentebi logikuria, magram sibrZne, logikis sapirispirod, poli-
tikuri dapirispirebis Sesamsubuqeblad da gardamavali periodi-
saTvis damaxasiaTebeli qaosis dasaZlevad, meore palatas moiTxov-
da. ufro gviandel da gonier xanebSi, roca logikas esodeni mniS-
vneloba ar eniWeboda, politikosebi gamudmebiT ubrundebodnen or-
palatian sistemas. jon stiuart mili amtkicebda, rom parlamentis
erTi palatisaTvis meti uflebebis miniWeba mis gayoyoCebas gamoiw-
vevda. arafederaciul saxelmwifoebSi inglisis saparlamento sis-
temidan orpalatianobis sagangebo forma wamoiSva, romelmac feo-
daluri privilegiebi dRemde SeinarCuna. orpalatiani parlamenti
unitarul saxelmwifoebSi TiTqmis wesad iqca. senatebis arsebobis
mizezi, albaT, istoriul tradiciebsa da interesebis pragmatizmSi
unda veZeboT. iq, sadac zeda palatas axali sakonstitucio wyobis

75
inglisis parlamentSi aseTi dayofa ar iyo. ix: Albert Frederick Pollard, The
Evolution of Parliament (London-New York: Longmans, Green, 1920).
yvelaze Zlevamosil lordebs mefe sagangebo privilegiebs aniWebda da isini
mmarTvelobaSi monawileobasac iTxovdnen. amrigad, maTi mdgomareoba gansxvavdebo-
da sxva didgvarovanTa mdgomareobisagan. XIV saukunis dasasruls qalaqebis war-
momadgenlebi gancalkevebiT ikribebodnen xolme. swored es fizikuri dayofa da
mis miRma arsebuli saziaro interesebi ganapirobebda am ori organos damoukide-
bel saqmianobas.
76 zogierTi respublikeli erTpalatian warmomadgenlobas ar eTanxmeba. 1826
wlis bolos xalxis warmomadgenlobaze dafuZnebuli konstitucia sampalatian
parlaments uWerda mxars. mesame _ zedamxedvelTa palatis wevrebi aRmasrulebel
xelisuflebas akontrolebdnen. 1826 wlis konstituciam mxolod erTi weli iar-
seba, magram mis mier dawesebuli sampalatiani parlamenti da ganusazRvreli vadiT
arCeuli prezidenti siaxle rodia. simon bolivaris am qmnilebam didi gavlena
iqonia samxreT amerikis kontinentze. masSi is dilemebi gansaxierda, romlebic
liberali saxelmwifo moRvaweebis winaSe wamoiWreba xolme. kerZod, konstitu-
ciiT gansazRvruli maTi movaleoba dahyolodnen xalxis nebas maSinac ki, roca
xalxs, politikosTa azriT, politikuri simwife aklda.
parlamentis rekorduli – xuTi palata iugoslaviis prezidentis iosip broz
titos droindeli 1974 wlis konstituciiT iyo dadgenili, xolo, Tu ra intere-
siT – mniSvneloba ara aqvs. is, rom es idea uvargisi aRmoCnda, dResaviT naTelia.
erTpalatiani da orpalatiani sistemebi 187

Camoyalibebaze gavlena aqvs, igi sakuTar gauqmebas Znelad Tu uy-


ris kenWs.77 1911 wlis reforma, romelic lordTa palatas gauqme-
biT emuqreboda, britaneTis konstituciis moqnilobis wyalobiT,78
tradiciis erTguli darCa. sxvagan tradiciebis aseT interpreta-
cias revoluciad miiCnevdnen.

holandia-belgiis magaliTi parlamentis meore palatis SenarCu-


nebis “organul” process adasturebs. 1831 wlis belgiis konsti-
tuciiT, warmomadgenlebsa da senatorebs erTi da igive amomrCev-
lebi ar irCevdnen. senatorTa saarCevno olqi provinciebis toli
iyo, magram isini provinciebs ar warmoadgendnen. senatorebi rva
wlis vadiT irCeodnen, magram im droSi kaci Zalian mdidari unda
yofiliyo, senatori rom gamxdariyo. 1848 wlidan holandiaSi,
belgiis senatis msgavsad, zeda palatis wevrebs provinciebi irCev-
dnen, magram arCevnebi pirdapiri iyo. amrigad, sxvaoba holandiis
ori palatis warmomadgenlobaTa Soris mxolod saarCevno olqebs
Soris sxvaobiT aixsneba. tradiciulad, orive palatas TiTqmis er-
Tnairi uflebebi hqonda. rogorc zemoT aRvniSneT, parlamentis
orpalatianobis gauqmebis idea drodadro iCens xolme Tavs. magram
pirvelma (zeda palatam) TandaTan specifikuri konstituciuri uf-
lebebi miiRo, kerZod, Tavisi moqmedebiT igi meore palatis saqmia-
nobas awonasworebs, romlis legitimaciac ufro uSualoa.

zeda palatis SenarCuneba reformis meSveobiT XIX saukunisaT-


vis damaxasiaTebeli movlenaa. amis upiratesoba iyo is, rom poli-
tikosebs, SfoTis gamowvevis gareSe, adrindeli institutebis de-
mokratiulad Camoyalibebis saSualeba eZleodaT.

77
Cexoslovakiis federaluri parlamentis zeda palata mxolod mas Semdeg da-
Tanxmda ori respublikis gancalkevebas, rac imis garantia miiRo, rom respublike-
bis senatebSi erTi vadiT mainc yofili delegatebi SeinarCunebdnen adgils. es pi-
roba CexeTis konstituciaSi aisaxa, magram arCevnebi 1997 wlamde ar Catarebula.
78
1830 wlidan lordTa palatis momxreni amtkicebdnen, rom igi warmomadgen-
lobiTi principiT moqmedebs, radgan TemTa palatis mier gagzavnil mxolod im ka-
nonproeqtebs ar uWers mxars, romlebic sazogadoebis erTsulovan mxardaWeras
ar imsaxurebs. sxva mxriv, lordTa palatis rekomendaciebi Semdgomi ganxilvis
sagania. es, albaT, ufro dRevandel dRes exeba, roca lordTa palata, XIX sau-
kunisagan gansxvavebiT, TiTqmis uufleboa.
188 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

am principze dayrdnobiT, safrangeTis parlamenti Tavdapirvelad


erTpalatiani iyo, magram 1875 wlidan respublikuri wyobis Semo-
Rebis safasurad igi orpalatiani gaxda. 1875 wels respublike-
lebs, zemoaRniSnuli principuli mosazrebidan gamomdinare, roia-
listebis mier SeTavazebuli senatis miReba ar surdaT. gambetam
meore palatas "parlamenturi mmarTvelobis safuZveli" uwoda,
radgan meTodis SerCevasTan dakavSirebuli sifrTxilidan gamomdi-
nare, igi (meore palata) warmomadgenelTa mier (erovnuli asam-
blea)79 naCqarevi gadawyvetilebebis miRebas uSlida xels.

1954 wels daniaSi da 1971 wels SvedeTSi parlamentis meore


palata gauqmda, radgan mas Tanasworobis demokratiul principTan
Seusabamod miiCnevdnen.80 istoriuli tradiciidan gamomdinare, am
qveynebs naklebad aSinebT Zalauflebis borotad gamoyeneba da maT-
Si social-demokratiuli Rirebulebebi Zalian Zlieria. paradoqsu-
lia, rom es nabiji monarqiulma saxelmwifoebma gadadges. parla-
mentis meore palatis konstituciuroba arafederaciul qveynebSic
ki ar aris sakamaTo. parlamentis dayofa sakanonmdeblo organos
Zalauflebas awonasworebs da kanonproeqtis mravaljeradi wakiT-
xvis msgavsad, sifrTxilesa da dakvirvebulobas uwyobs xels. gar-
da amisa, dayofiT naCqarevi gadawyvetilebis albaToba mcirdeba.

1911 wlis reformis Semdegac ki britaneTis lordTa palatas


sakanonmdeblo procesis ori wliT Seferxeba SeeZlo, Tu saqme fi-
nansebTan dakavSirebul kanonproeqtebs ar exeboda.

parlamentis orpalatianoba partiebis gavlenas amcirebs, gansa-


kuTrebiT im SemTxvevaSi, roca palatebis wevrebs ori sxvadasxva

79
James Bryce, Studies in History and Jurisprudence (New York: Oxford University
Press, 1901), gv. 239.
80
erTpalatian sistemebs evropaSi vxvdebiT fineTSi, saberZneTSi, portugalia-
Si, ungreTSi, slovakeTSi, bulgareTSi, baltiis qveynebsa da sloveniaSi. israel-
sac Tavisi daarsebisas socialur-demokratiuli gavlenis gamo, erTpalatiani par-
lamenti aqvs. axal zelandiaSi meore palata 1950 wels gauqmda. rogorc Cans,
erTpalatiani saparlamento sistema ufro mcire saxelmwifoebSia gavrcelebuli.
amave dros CineTSic parlamenti erTpalatiania, maSin rodesac karibis zRvis pata-
ra qveynebSi daniSnuli meore palata muSaobs. norvegia da islandia erTi arCevne-
bis Sedegad arCeul Tavis warmomadgenlebs or palataSi anawileben.
erTpalatiani da orpalatiani sistemebi 189

sistemiT irCeven.81 palatebis wevrTa vadebi unda gansxvavdebodes,


raTa erT palataSi romelime partiis dominirebas sxva partiis
dominireba daupirispirdes, rac federaciul saxelmwifoebSic ki
parlamentis or palatad dayofis mizania.82

parlamenti xalxis warmomadgenelTagan Sedgeba, magram orpala-


tian sistemaSi verc erTi palata ver ganacxadebs, rom xalxis
suverenitetis erTaderTi kuratoria. mainc ra aris am sistemis
naklovaneba? procedura xangrZlivia da dayofam, SesaZloa, saka-
nonmdeblo procesis paralizeba gamoiwvios, rac meore palatis
uflebebzea damokidebuli. amrigad, ismis kiTxva: rogoria parla-
mentis or palatas Soris arsebuli urTierToba? udavoa, rom es
urTierToba maT saarCevno legitimaciazea damokidebuli. amasTan,
gaaCnia ras vgulisxmobT, federalur sistemas Tu sakanonmdeblo
funqciis ubralo dublirebas. federaciuli sistemebis umravle-
sobaSi federaciis asambleis statusi meore palatisas mxolod
federaciis wevrTa sakiTxebSi utoldeba (magaliTad, germaniis
federaluri sabWo). magram aSS-is senats, romlis erT-erTi fun-
qciaa warmomadgenelTa palatis saqmianobis gawonasworeba, misi
Tanabari uflebebi aqvs (zog SemTxvevaSi, magaliTad sagareo po-
litikaSi, ufro metic ki).

1831 wlis belgiur da 1848 wlis holandiur saparlamento sis-


temebSi (romlebzec inglisurma modelma didi gavlena moaxdina)
orive palata Tanasworuflebiania im pirobiT, rom biujeti mxo-
lod qveda palatas waredgineba.

81
senatis arCevis yvelaze gavrcelebuli modeli mocemuli teritoriuli er-
Teulis amomrCevelTa yrilobis an saarCevno olqebis (regionebis) mier misi arCe-
vaa. qveda palatas sxva saarCevno olqebi irCeven. zog SemTxvevaSi senatorTa arCe-
vis wesebi erTmaneTisgan gansxvavdeba, esenia: xmis mimcemis asaki, nawilobrivi, da-
nawilebuli rotacia, romelmac senatorobis vada SeiZleba gaaxangrZlivos.
82
irlandiis konstitucia korporatizmis popularobis periodSi Seiqmna. amis
Sedegia is, rom irlandiis konstituciiT, senatSi sxvadasxva socialuri intere-
sis mqone jgufis uSualo gamoCenaa daSvebuli. zog senators premier-ministri
niSnavs, magram umravlesobas irCevs parlamentis, adgilobrivi mmarTvelobisa da
daniSnul senatorTagan Seqmnili saarCevno sabWo.
190 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

safrangeTis mesame respublikaSi parlamentis orive palata mxo-


lod qaRaldze iyo Tanasworuflebiani, magram senati biujets ar
ganixilavda – igi an iRebda, an uaryofda mas. amis gamoZaxiliT,
meoTxe respublikaSi organos, romelsac maSin sabWo erqva, mxo-
lod maSin SeeZlo erovnuli asambleis gadawyvetilebis uaryofa,
roca igi mis konstituciurobaSi Seitanda eWvs. prezidentma de
golma erovnuli asambleis uflebebis SezRudva scada da senats
TiTqmis Tanabari uflebebi mianiWa.

italiis parlamentis ori palata Tanabaruflebiania. holandiis


konstituciis mixedviT, marTalia, or palatas TiTqmis Tanabari
uflebebi aqvs, magram realurad pirveli palata (sadac winaT did-
gvarovnebi ikribebodnen) xelisuflebis sakanonmdeblo da aRmasru-
lebel ganStoebas zedamxedvelobs. zogjer igi meore palatis mier
miRebul kanonproeqts uaryofs da am SemTxvevaSi kanons ver miiRe-
ben, radgan amgvari dapirispirebis mogvarebis wesi ar arsebobs.
pirveli palata holandiis mTavrobis SedgenaSi ar monawileobs da
mxolod meore palatas aqvs undoblobis gamocxadebis (undoblo-
bis votumi) ufleba. imis gamo, rom mTavrobis Semadgenloba meore
palatis partiul Semadgenlobas emTxveva (rac pirvelSi ar xdeba),
holandiis parlamentis pirveli palata mTavrobisgan ufro damou-
kidebelia. amrigad, parlamentis Tavdapirveli funqcia – saxalxo
kontroli – aq, albaT, grZeldeba, maSin rodesac sxva qveynebis
parlamentebSi partiebis momZlavrebam es funqcia formalobamde
daiyvana. radgan kanonproeqtebis Setana meore palatis prerogati-
vaa, pirvel palatas kvazikonstituciuri zedamxedvelobis ganxor-
cieleba SeuZlia.83

83
albaT, es aris imis mizezi, rom holandiaSi sakonstitucio sasamarTlo sa-
kiTxis ganxilvas ase iSviaTad iTxovs.
191

4.4. sakanonmdeblo procesi

4.4.1. pirveladi samarTalSemoqmedeba

laTinuri sityva "parliamentum" Tumca `laparaks~ niSnavs, parlamen-


tSi ara marto azrebs uziareben erTmaneTs, aramed saqmesac akeTeben.
zogierT sistemaSi mTavrobas parlamenti qmnis da zedamxedvelobs
kidec. igi politikaSia Cabmuli da qveynis politikis warmarTvis,
oficialur pirTa arCeva-daniSvnis saqmeSic ereva. sxva sistemebSi es
an ar xdeba, an sxvagvarad xorcieldeba. magram yvela parlamentis
saerTo niSan-Tviseba isaa, rom yvelaze mniSvnelovan sakanonmdeblo
aqtebs SeimuSavebs da sakanonmdeblo funqcias asrulebs.

klasikur parlamentur sistemaSi Tavdapirveli kanonmdeblobis


SemuSaveba parlamentis prerogativaa. zogjer am funqcias igi sxva
organoebsac uyofs. 1958 wlidan safrangeTis ministrTa kabinets
(ministrTa sabWos) pirveladi samarTalSemoqmedebis ufleba aqvs,
garda im sakiTxebisa, romlebic, 1958 wlis konstituciis mixed-
viT, parlamentis prerogativaa. wminda saparlamento sakanonmdeblo
sakiTxebs Sorisac ki, romlebic uwinaresad ZiriTad uflebebsa da
institutebs exeba, aris iseTebic, romelTa Taobazec parlamenti
mxolod miTiTebebs iZleva.

konstituciebis umravlesobaSi ubralod naTqvamia, rom parla-


menti kanonmdeblobisTvisaa pasuxismgebeli. amasTan, umravles Sem-
TxvevaSi imazec miuTiTeben, rom kanoni vrceldeba yvela saxelmwi-
fo organosa da moqalaqeze.84 arCeuli [saxalxo warmomadgenlobi-

84
federaciul sistemebSi sakiTxebi, romlebsac federaluri sakanonmdeblo
organo da Semadgeneli Statebis parlamentebi wyveten, mkveTrad aris gamijnuli.
zogadi wesis mixedviT, im SemTxvevebSi, romlebic federalur kanons exeba, igi
uzenaesia. federaciuli kanonebis damaxasiaTebeli naklovaneba isaa, rom isini fe-
deracias Tavisi rolis Sesasruleblad unda sWirdebodes. amerikis konstitucia-
Si naTqvamia, rom federaluri sakanonmdeblo organo kanonebs mxolod konstitu-
ciaSi CamoTvlil sakiTxebTan dakavSirebiT iRebs.
germaniis ZiriTadi kanonis mixedviT, kanonmdebloba sagangebod CamoTvlil sa-
kiTxebTan mimarTebaSi mxolod federaciis prerogativaa. sxva agreTve gansaz-
Rvrul sakiTxebSi sakanonmdeblo ufleba aqvT rogorc federalur, ise calkeuli
192 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

Ti] organosaTvis sakanonmdeblo uflebis gadacema demokratiis Zi-


reuli Tvisebaa, radgan am gziT moqalaqeebi, Tumca arapirdapir,
magram mainc Tavad qmnian TavianT kanonebs.

sakanonmdeblo procesis konstituciurobis TvalsazrisiT, par-


lamentis namdvil faqtobriv samarTalSemoqmedebiT unars principu-
li mniSvneloba aqvs (unda hqondes). safrangeTis revoluciis
droidan, mraval konstituciaSi fundamenturi konstituciuri uf-
lebebis regulireba da SezRudva parlamentis prerogativadaa miC-
neuli, radgan iTvleba, rom swored aRmasrulebeli xelisuflebis-
ganaa mosalodneli adamianis uflebebis darRveva.85 garkveul Sem-
TxvevebSi, ZiriTadi uflebebis regulireba mxolod kvalificiuri
saparlamento umravlesobis pirobebSia SesaZlebeli.

parlamentis ufleba _ miiRos kanonebi, TavisTavad, TiTqmis ar


mianiSnebs, Tu ramdenad gansazRvravs parlamenti kanonis Sinaarss.
erTi mxriv, kanonmdeblis Tavisuflebas SeiZleba konstitucia zRu-
davdes, magram, meore mxriv, konstitucia SesaZloa imasac iTxovdes,
rom esa Tu is sakiTxi mxolod parlamentis mier miRebuli kanoniT
gadawydes. iq, sadac sakonstitucio sasamarTlo Zlieria, konstitu-
ciis am debulebis Sesruleba mudmivad mowmdeba. yvelaze xSirad
parlamentis sakanonmdeblo uflebamosilebebs zRudavs moqalaqeTa
ZiriTadi uflebebisa da Tavisuflebebis uzrunvelyofis aucileb-
loba. zogierTi SezRudvis mizezi Tavad am uflebebis ganuyofloba-
Sia saZiebeli. garda amisa, XVIII saukunis konstituciuri kanonie-
rebis ideis ganmarteba asec SeiZleba: saxelmwifos mxolod im sfe-
roebSi aqvs kanonis Seqmnis ufleba, romlebSic amis SesaZleblobas
konstitucia araorazrovnad iZleva, xolo sxva danarCeni ganekuT-

mxareebis parlamentebs (72-e muxlis me-2 punqti). es e.w. Tanmxvedri sakanonmdeb-


lo sakiTxebia, rac praqtikulad mTel ekonomikur kanonmdeblobas moicavs. sakiT-
xebSi, romlebic sagangebod araa aRniSnuli, mxareebs eqskluziuri sakanonmdeblo
uflebebi eniWebaT (Teoriulad aSS-is StatebSic asevea).
Tanmxvedr (SeTanxmebul) sakiTxebSi (Teoriulad mainc), federacias sakanon-
mdeblo ufleba mxolod garkveul pirobebSi aqvs, magaliTad maSin, rodesac sa-
kiTxi individualuri kanonmdeblobiT efeqtianad ver gadawydeba, mxareebis arsebo-
ba, anu sakanonmdeblo ekonomikuri mTlianoba, federaluri kanonmdeblobis arse-
bobas moiTxovs. germaniis sakonstitucio sasamarTlo mudam miiCnevda, rom ze-
moaRniSnuli pirobebis arsebobas federaluri kanonmdebloba gansazRvravs.
85
mizezebisa da amasTan dakavSirebuli problemebis Taobaze, ix. merve Tavi.
sakanonmdeblo procesi 193

vneba `Tavisuflebis samefos~. Tavisuflebis siyvaruliT ganmsWvalu-


li es koncefcia cxadad Cans adam smitis naSromebSi. misi azriT,
sakanonmdeblo procesi (saxelmwifos aqtiuroba) mxolod sakiTxTa
mcirericxovan jgufs unda exebodes (xelSekrulebebis dacva, saxel-
mwifoebrivi momsaxureba, magaliTad, gzebis mSeneblobis da sazoga-
doebrivi uSiSroebisa da Tavdacvis uzrunvelyofa). magram Tanamed-
rove socialuri saxelmwifos amocanebi da misia gacilebiT rTulia.
imis gamo, rom sazogadoeba ver iarsebebs saxelmwifos ekonomikuri
regulirebis funqciisa da momsaxurebis gareSe, saxelmwifoebrivi
regulirebis aucilebloba arsebobs TiTqmis yvela sferoSi. gamonak-
lisia konstituciaSi mkafiod gamoxatuli ZiriTadi uflebebi da
aranakleb naTlad asaxuli akrZalvebi.

bunebrivia, Tu adamianis uflebaTa xelSeuxeblobas seriozulad


ekidebian an Tuki swamT, rom saxelmwifos imdeni ufleba aqvs, ram-
denic mas xalxma sazogadoebrivi xelSekrulebiT gadasca, kanon-
mdebloba ver iqneba uflebamosili yvela es sakiTxi moawesrigos
(rusos sayovelTao nebis Teoria aqac ewinaaRmdegeba xelisuflebis
SezRudvis princips da mosaxleobas uqvemdebarebs kanonmdebels,
romlis xelSic mTeli Zalaufleba gadadis).

Tanamedrove msoflioSi Tavisufleba, Tu igi ar konkretdeba da


ar iqceva ZiriTad uflebad, niSnavs imas, rom saxelmwifos mxolod
maSin SeuZlia Caebas Tavisuflebis sferoSi, rodesac es aucilebe-
lia romelime, mis funqciobasTan gonivrulad dakavSirebuli mize-
zis gamo. am gagebiT, Tavisuflebis SezRudva TviTneboba ar aris.

garda amisa, parlamentma unda gaiTvaliswinos sxva saxelmwifo


organoebis konstituciiT gaTvaliswinebuli samarTalSemoqmedebiTi
kompetenciac, gansakuTrebiT federaciul sistemebSi federaciis su-
bieqtebis samarTalSemoqmedebiTi kompetencia. rogorc davrwmundiT,
aSS-Si federaluri kanonmdebloba saWiro da aucilebeli unda iyos
konstituciaSi miTiTebuli konkretuli miznebis misaRwevad.

mTavroba gadasaxadis gadamxdelTa fuls xarjavs imaSi, raSic sa-


Wirod miiCnevs. liberaluri ideebi, romlebic ase mWidrod ukavSir-
deba konstitucionalizms, upiratesobas aniWebs saxelmwifos neit-
194 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

ralobas. liberaluri midgomisaTvis sazogadoebrivi saxsrebiT sa-


xelmwifos mier romelime jgufis an specialuri interesis mxarda-
Wera miuRebelia. magram, unda iTqvas, rom neitraloba (miukerZoeb-
loba) fulis xarjvisas ar ganekuTvneba konstituciuri kanoniere-
bis principebs. sityvis Tavisuflebac ki ar zRudavs saxelmwifos:
aSS-is kongresi mxars uWers iseT publikaciebs, romlebic kanonmde-
belTa droebiT favorSia. mTavroba SerCeviT afinansebs ama Tu im
Tvalsazrisis gamomxatvel saqmianobas. magram aSS-is uzenaesi sasa-
marTlo amas Tvalsazrisze dafuZnebul diskriminaciad ar miiCnevs.86

parlamentis zogadi Tavisuflebis mimarT germaniis midgoma aSS-


is midgomis msgavsia. germaniis ZiriTad kanonSi arsebul konstitu-
ciur SezRudvaTa miuxedavad, 1953 wlis sakonstitucio sasamar-
Tlom mcire yoymanis Semdeg gadawyvita, rom xarjvis saWiroebas
parlamenti gansazRvravda da rom es sasamarTlos kontrols ar
eqvemdebareboda. Tu konstituciuri kontroli dawesdeba, es dafi-
nansebis Tanasworobas unda Seexos da ara mis mizansa Tu saWiroe-
bas. ungreTis sakonstitucio sasamarTloc uaryofs parlamentis
mier SerCeuli instrumentebis Semowmebas. SerCeuli RonisZiebis
mizanSewoniloba parlamentis gadasawyveti saqmea. sasamarTlo kon-
troli mxolod maSin amoqmeddeba, rodesac saqme ZiriTadi ufle-
bis an kanonmdeblis mier misi diskreciuli uflebis borotad ga-
moyenebas exeba. es ufro axloa uflebis borotad gamoyenebis ak-
rZalvasTan, vidre kanonierebis SemowmebasTan.

mocemul SemTxvevaSi kanonmdeblis TviTnebobis akrZalva samar-


Tlebrivi saxelmwifos principebis safuZvelze SeiZleba niSnavdes

86
Rust v. Sullivan, 500 U.S. 173 (1991). aSS-is uzenaesma sasamarTlom mxari dauWira
kanons, romelic federaluri saxsrebiT dafinansebul saavadmyofoebs im pirobiT
sTavazobda mxardaWeras, Tu isini arc ki axsenebdnen abortis msurvel qalTa momsa-
xurebas. germaniasa da ungreTSi abortTan dakavSirebuli konstituciuri kriteriu-
mebi moiTxovs, rom abortis msurveli qalis yuradReba am proceduris uaryofiT
mxares miepyros. es Canasaxis uflebaTa dasacavad xdeba da ara xarjvasTan dakavSi-
rebuli iuridiuli Tavisuflebis gamo. magram, rodesac germaniis sakonstitucio
sasamarTlom miiRo gadawyvetileba, rom abortis uSualo xarjebis dafarva socia-
luri usafrTxoebis fondidan antikonstituciuria, amiT man biujetis im saqmiano-
bisaTvis gamoyeneba akrZala, romelic adamianis ZiriTad uflebas _ sicocxlis uf-
lebas arRvevs. samarTlebriv saxelmwifoSi ZiriTadi uflebis dacvis mizniT saka-
nonmdeblo organos Tavisuflebis SezRudva mizanSewonilia.
sakanonmdeblo procesi 195

kanonebis Sinaarsis Sors mimaval kontrols, rogorc es gadasaxa-


debis SemoRebis sakiTxebze SeiniSneba xolme, rac, TavisTavad, para-
doqsia. Teoriulad gadasaxadis SemoReba sakanonmdeblo organos
yvelaze naklebad SezRuduli sferoa. garda amisa, es sfero agebu-
lia sakuTrebis uflebis konstituciurad gamarTlebul ignorire-
baze. bolos da bolos, gadasaxadi xom sakuTrebis usasyidlo gas-
xvisebaa, Tanac kanonmdebeli valdebuli ar aris daasaxelos gada-
saxadis amoRebis mizani. amis miuxedavad, parlamentarizmis Zireuli
principia is, rom misi warmomadgenlebis meSveobiT gadasaxadis ga-
damxdeli monawileobas iRebs parlamentis saqmianobaSi, romelic
uflebamosilia gadasaxadis SemoRebisaTvis, anu kompensaciis gareSe
sakuTrebis amoRebisaTvis. gadasaxadis SemoReba da misi sabiujeto
gamoyeneba Teoriulad samTavrobo politikis sferos ganekuTvneba
da proceduruli SezRudvebis garda, kanonmdebelTa Tavisuflebas
gulisxmobs. magram kanonis bunebidan gamomdinare, barierebi kvla-
vac arsebobs. Tavisi arsiT kanoni zogadi, anu zogadad gamosayene-
beli unda iyos. sazogadoebrivi gadasaxadi, romelic mxolod mci-
re jgufs Seexeba, SesaZloa antikonstituciurad swored imitom
CaiTvalos, rom kanoni zogadi araa.87 88Ggarda amisa, gadasaxadi an
misgan gaTavisufleba SesaZloa antikonstituciurad gamocxaddes,
Tu igi Tanasworobis darRvevad, diskriminaciulad CaiTvleba.89DA

yvela es sakanonmdeblo SezRudva gamonaklisia, anu sakanonmdeb-


lo xelisuflebis SezRudvis Sedegia, romelic gamomdinareobs
konstituciuri kanonierebis Tezisidan. am ukanasknelis Tanaxmad,
yoveli xelisufleba SezRuduli unda iyos. magram sakanonmdeblo
regulirebis TavisuflebasTan mimarTebiT sasamarTlos konstitu-
ciuri kontroli SezRudulia, sasamarTlos konstituciur rol-
Tan SeuTavsebelia, bolos da bolos, mas sakanonmdeblo uflebamo-

87
2 BVerfGE 213, 224 (1953).
88
germaniis sakanonmdeblo aqti saxlis aSenebisaTvis kontribuciis (mosakreb-
lis) dawesebis Taobaze antikonstituciurad miiCnies. es gadasaxadi mTel mosax-
leobas unda gadaexada, magram mxolod sakuTari saxlis amSeneblebi isargebleb-
dnen amiT (67 BVerfGE 256, 274–280 (1984). es mosakrebeli mxolod erT jgufs
rom dakisreboda, kanoni konstituciurad CaiTvleboda, radgan igi am SemTxvevaSi
ekonomikur kanonmdeblobas ganekuTvneboda, romlis saWiroebasac sasamarTlo ar
iZiebs.
89
55 BVerfGE 274, 302-304 (1980); Norwood v. Baker, 172 U.S. 296 (1898).
196 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

sileba ar gaaCnia. sasamarTlos movaleoba sakanonmdeblo procesSi


kanonis uzenaesobisa da konstitucionalizmis principebis dacvaa.
Tu konstituciis avtorebi miiCneven, rom kanonmdeblobis Tavisuf-
leba unda SeizRudos, amis gamoxatva maT ubodiSod, kategoriuli
formiTac SeuZliaT. am mimarTulebiT gadadgmuli yvela nabiji
marTlmsajulebis politikur procesad gadaqcevis saSiSroebas
zrdis. mosamarTleebi politikaSi ar unda iyvnen Cabmuli da nebis-
mieri partiis politikis mimarT miukerZoeblobas unda iCendnen.
sxva sakiTxia, Tu ramdenad SesaZlebelia es. miuxedavad imisa, rom
formalurad konstituciaTa umetesobaSi kanonmdebloba parlamen-
tis movaleobadaa miCneuli, kanonebis Sinaarsis gansazRvra gadasu-
lia aRmasrulebel xelisuflebaSi myofi biurokratiis xelSi.90
aman SeiZleba `teqnikur doneze~ daarRvios sakanonmdeblo fun-
qciis damoukidebloba da, Sesabamisad, _ saxelisuflebo ganStoe-
bebs Soris wonasworoba. es niSandoblivia vestminsteris tipis
sistemebisaTvis, gansakuTrebiT maSin, rodesac ar arsebobs specifi-
kuri saparlamento eTika, romelsac, magaliTad, germaniaSi udidesi
mniSvneloba eniWeba. parlamenti, rogorc kanonmdebeli, mxolod da
mxolod kontrolis funqcias axorcielebs, saerTod ki ufro par-
tiuli miTiTebiT moqmed kenWismyrel manqanas hgavs.

vestminsteris tipis sistemebis ZiriTadi sisuste is aris, rom


ministrTa kabineti parlaments Tavisi SeuzRudavi da faruli saka-
nonmdeblo Zalauflebis wyarod aqcevs, rac saxelisuflebo gan-
StoebaTa urTierTgamijvnisa da urTierTSezRudvis principis dar-
Rvevaa. am SemTxvevaSi, uflebamosilebis miniWebis zogadi wesebi
damWknari leRvis foTlis rols asruleben da swored amiTaa gan-
pirobebuli parlamentis WeSmariti ufleba Zireulad gansazRvros
sakanonmdeblo procesi.

swored procesiT ukmayofileba iyo erT-erTi faqtori, romel-


mac Selaxa vaimaris respublikisa da safrangeTis meoTxe respub-

90
saparlamento sistemebSi ministrTa kabinets sakanonmdeblo iniciativis gan-
sakuTrebuli ufleba aqvs. specialuri prioritetuli wesebiT SesaZloa minis-
trTa kabinetis mier Setanili winadadebebis kenWisyris procedurac iyos gansaz-
Rvruli. mTavrobiseul winadadebebs mTavrobis TxovniTa da, zog SemTxvevaSi, par-
lamentis mxardaWeris gareSec, upiratesoba eniWeba. profesionalizmi da gabatone-
buli interesebi ministrTa kabinetis mxarezea.
sakanonmdeblo procesi 197

likis reputacia. meore mxriv, am konstituciurma sistemebma mar-


cxi, sxvaTa Soris, imitomac ganicades, rom parlamenti jerovnad
ver akontrolebda administracias.

xelisuflebis danawileba aq cota rames Tu cvlis. Sereul (na-


xevrad saprezidento) da samxreTamerikul saprezidento respubli-
kebSi aRmasrulebel xelisuflebas sakanonmdeblo iniciativis uf-
leba aqvs. aSS-Sic ki prezidents Tavisi winadadebis realizaciis
SesaZlebloba maSin eZleva, rodesac igi da kongresis umravlesoba
erTi da imave partiis warmomadgenlebi arian. aSS-Si 1890-1942
wlebSi 90 umniSvnelovanesi kanonis 20 procenti prezidentis
mier iyo SeTavazebuli, danarCeni 30 procenti ki prezidentma da
kongresma erToblivad wamoayenes.

cvlilebebi sakanonmdeblo xelisuflebaSi kanonis Sinaarsze mi-


si gavlenis matebisaTvis, mmarTvelobis formaze metad, albaT, uf-
ro partiuli struqturis sferos miekuTvneba. aSS-Si partiuli
disciplina “CamorCenilia”, xolo aRmasrulebel xelisuflebas
tradiciulad undoblobiTa da mtrulad ekidebian, rac xelisuf-
lebis danawilebiTaa ganpirobebuli. konsensusisaken mimarTul sa-
parlamento politikur sistemebSi opoziciis mxardaWeras didi
mniSvneloba aqvs, rasac, ase Tu ise, saparlamento komitetebSi Se-
Tanxmebuli moqmedebis meSveobiT aRweven xolme. kompromisebi aR-
masrulebeli xelisuflebis mier SeTavazebul kanonproeqtebs saxes
ucvlis. mTavrobisagan damoukidebelma eqspertebma komitetebSi
SeiZleba gadamwyveti roli iTamaSon. saparlamento komitetebis
mier SeTavazebul winadadebebs (Sesworebebs) ufro meti Zala aqvs,
Tu maT eqspertebis mosazrebaTa saxiT wamoayeneben, radgan profe-
sionalTa mier maTi ganxilva da Sefaseba maT prestiJs matebs. ase
xdeba magaliTad, germaniaSi da swored amitomaa, rom parlamenti
sakanonmdeblo procesis wamyvan faqtorad iTvleba.91

91
germaniis parlamentSi kabinetis mier SemuSavebuli winadadebebis proeqtebi
administraciaSi arsebuli brZolis dapirispirebis Sedegs asaxavs. ministrebi sa-
parlamento komitetebisaTvis wardgenili TavianTi winadadebebis kompensacias, maT
"gadarCenas" cdiloben, rac komitetebis kanonSemoqmedebiT rols kidev ufro
zrdis.
198 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

4.4.2. sakanonmdeblo funqciis delegireba

klasikuri konstitucionalizmi (xelisuflebis danawileba) moiT-


xovs, rom arsebobdes specialuri samTavrobo organo, romelic ga-
naxorcielebs kanonSemoqmedebas. es niSnavs imasac, rom aRmasrule-
beli xelisuflebis aqtebiT mniSvnelovani sakanonmdeblo sakiTxe-
bis (Sinaarsis mixedviT) regulireba ar unda SeiZlebodes. amave
niSniT, aRmasrulebeli xelisuflebis warmomadgenels Tavisi Sexe-
dulebisamebr konkretuli viTarebis Sefasebis ufleba ara aqvs.
amasTan, unda iTqvas, rom konstituciebSi es sakiTxi xSirad ar ga-
nixileba saTanado sizustiT. amasobaSi, aRmasrulebeli xelisuf-
lebis mier miRebuli sakanonmdeblo aqtebis ubralod raodenobis
gacnobac ki metyvelebs sakiTxis mniSvnelobaze. 1890 wels inglis-
Si ministrTa kabinetma mxolod 106 aqti miiRo. mas Semdeg saxel-
mwifo administraciis uflebamosileba gafarTovda da socialur
sakiTxTa farTo speqtri moicva. amrigad, aRmasrulebeli xelisuf-
lebis sxvadasxva departamentis mier gamocemuli samarTlebrivi aq-
tebis raodenobam weliwadSi ramdenime aTass miaRwia.

saxelmwifos mzardi Carevisa da sxvadasxva saxelmwifo samsaxu-


ris simravlis gamo es procesi gardauvali gaxda, magram es imas
rodi niSnavs, rom aRmasrulebeli xelisufleba Tavad gansazRvravs
regulirebis ZiriTad mimarTulebebsac. Tu arsebiT sakiTxebze ga-
dawyvetilebebi aRmasrulebeli xelisuflebis gankargulebebisa da
sxva normatiuli aqtebis doneze miiReba, es konstituciuri kano-
nierebis darRvevis tolfasia, radgan parlaments erTmeva sakanon-
mdeblo funqcia, rac misi konstituciuri amocanaa, da saxelmwifo
amocanebis gansazRvrac da aRsrulebac Tavs iyris xelisuflebis
erTaderT ganStoebaSi.92 problema isaa, Tu ramden uflebas miscems

92
sagangebo mdgomareobis dros saxelisuflebo ganStoebaTa droebiT Serwyma
da aRmasrulebeli xelisuflebis mier ZiriTadi uflebebis SezRudva daSvebulia.
Smitis garkveuli mniSvnelobis mqone naxevarsimarTle rom moviSvelioT, suvereni
– umaRlesi xelisufali is aris, vinc sagangebo mdgomareobas acxadebs. ix. Carl
Schmitt, Die Diktatur (München-Leipzig: Duncker and Humblot, 1921), gv. 194. es gansa-
kuTrebiT maSin xdeba, rodesac sagangebo mdgomareobis damwesebeli da aRmasrule-
beli erTi da igive organoa, anu, roca sagangebo mdgomareobas aRmasrulebeli ac-
xadebs da axorcielebs kidec. sagangebo mdgomareobis SemTxvevaSi, sakanonmdeblo
funqcia konstituciurad aRmasrulebel xelisuflebas gadaecema. magram saxelmwi-
foebSi, sadac konstitucionalizms seriozulad ekidebian, sagangebo xelisufle-
sakanonmdeblo procesi 199

Tavs sasamarTloTi SeuzRudavi aRmasrulebeli xelisufleba um-


niSvnelovanesi sakiTxebis gadawyvetisas da sad gadis zRvari ka-
nonmdeblobasa da politikas Soris. 1934 wels aSS-is kongresma
miiRo erToblivi rezolucia Cakos konfliqtTan dakavSirebiT, ro-
melSic naTqvami iyo:

prezidents SeuZlia akrZalos iaraRis miyidva meomari qveynebisaT-


vis, Tu es xels Seuwyobs mSvidobas. iaraRis gayidva ukanono iqneba
garda im raodenobisa, ris gacemasac prezidenti daawesebs gamonak-
lisis saxiT.93

gamodis, rom prezidentma mSvidobis damyarebis mizniT SeiZleba


iaraRis gayidva akrZalos, magram aseve mSvidobis saxeliT SeiZleba
gamonaklisic dauSvas. sxvagvarad rom vTqvaT, mSvidobis damyarebis
mizniT prezidentma SeiZleba Tavisi Sexedulebisamebr gamosces
brZanebuleba.94

uzenaesma sasamarTlom miiCnia, rom prezidents am uflebamosile-


bis safuZvelze pirveladi kanonmdeblis ufleba rom ganexorciele-
bina, igi antikonstituciuri iqneboda. magram aq sxva viTarebaa, rad-
gan kanonmdeblobam aseTi gamoTqmis _ `xels Seuwyobs mSvidobas~ _
meSveobiT mizanSewonil politikur kursze mianiSna, xolo danarCeni
sagareo politikis xelmZRvanelobis kompetenciis sferos ganekuT-
vneboda da, amdenad, aRmasrulebeli xelisuflebis gamgeblobis sfe-
ros warmoadgenda. marTlac, kanonmdebelma politikis principuli
mimarTuleba gansazRvra, radgan sul sxva iqneboda gancxadeba, rom
prezidentma iaraRis eqsporti qveynis vaWrobisa (gansakuTrebiT,
iaraRiT vaWrobisa) da uSiSroebis interesebis gaTvaliswinebiT unda
areguliroso. radgan am uflebamosilebis safuZvelze prezidents
SeeZlo ise moqceuliyo, rogorc miiCnevda saWirod, nakleb savarau-

bas erTi ki ara, aramed Sereuli organo axorcielebs. droebiT SeCerebuli uf-
lebebi da am SezRudvis masStabi winaswar ganisazRvreba, risTvisac sagangebo
mdgomareobis gamocxadebamde an mis dadasturebamde sagangebo xelisuflebis ganma-
xorcielebeli organosagan damoukidebeli organos dasturia saWiro. ix. germanii-
sa da ungreTis konstituciebi.
93
Cako aris argentinis, boliviisa da paragvais iurisdiqciaSi moqceuli daax-
loebiT 100 aTasi kvadratuli milis teritoria samxreT amerikaSi.
94
United States v. Curtiss-Wright Export Corp., 299 U.S. 304 (1936).
200 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

doa misi gadawyvetileba, rogorc mizanSeuwoneli, sasamarTlos wi-


naSe sacilo gamxdariyo, Sesabamisad, mocemuli norma warmoadgens
kompetenciisa da ara mimarTulebis gansazRvras, romlis Sedegadac
es uflebaaRmWurveli kanoni sinamdvileSi kongresis mier preziden-
tisadmi sakanonmdeblo prerogativis gadamisamarTebaa.95 roca lapa-
rakia ara sagareopolitikur sakiTxebze, aramed garantirebul kon-
stituciur samarTalze, sakiTxs ufro mkacrad udgeba uzenaesi sa-
samarTloc. koreis omis dros prezidentma ufleba misca vaWrobis
ministrs aSS-is metalurgiuli qarxnebis umetesoba saxelmwifo
kontrols daeqvemdebarebina.96 es brZanebuleba kongresis sakanon-
mdeblo uflebamosilebis darRvevad miiCnies. gadawyvetileba kerZo
sakuTrebas exeboda, rac kongresis sakanonmdeblo sferos warmoad-
gens. amgvari sakanonmdeblo uflebamosilebis ganxorcielebis iuri-
diuli safuZveli prezidents ar hqonda.

Tu aRmasrulebeli xelisufleba parlamentis gadawyvetilebebs


partiuli batonobisa da partiuli disciplinis meSveobiT akon-
trolebs, advilad SeuZlia iseTi gadawyvetilebebis miReba aiZu-
los mas, romlebic moqmedebis srul Tavisuflebas mianiWebs, zog-
jer imdenad, rom igi Tavisi gadawyvetilebebisaTvis formalur pa-
suxismgeblobasac ki moixsnis, rogorc es inglisSi xdeba, sadac,
parlamentis nebarTviT, aRmasrulebeli xelisufleba Tavisi Sexe-
dulebebisamebr iRebs gadawyvetilebebs. pasuxismgeblobisgan parla-
mentic gaTavisufldeba, radgan ganacxadebs, rom sakiTxebis mogva-
rebis ufleba aRmasrulebel xelisuflebas konstituciis safuZ-
velze miando. aseT SemTxvevaSi sakanonmdeblo organos pasuxismgeb-
lobaze laparakic ki zedmetia. parlamentis mier aRmasrulebeli

95
evropis zog qveyanaSi cdiloben sagareo politika parlamentis kontrol-
qveS datovon, magram, garkveulwilad, is aRmasrulebeli xelisuflebis xelmZRva-
nelobiTac xorcieldeba. amgvari kontroli miT ufro saWiroa, rodesac sagareo
politika SeiaraRebul Zalebze axdens gavlenas. amas winaT, germaniis sakonstitu-
cio sasamarTlom daadgina, rom jaris nawilebis samSvidobo operaciis gansaxor-
cieleblad sazRvargareT gagzavnas parlamentis dasturi sWirdeba. qveynis ZiriTa-
di kanoni amgvari gadawyvetilebis miRebis uflebas ar iZleva da es mmarTveli
partiisa da opoziciis Tvalsazrisis Sejerebas asaxavs.
96
metalurgiuli qarxnebi gaficvas apirebdnen. prezidentis azriT, muSaobis
Sewyveta samxedro operaciisaTvis saziano iqneboda. qarxnebis uSualod mTavrobis
kontrolSi moqceviT, gaficvis Tavidan acileba SeiZleboda, rac kerZo qarxnebis
SemTxvevaSi SeuZlebeli iyo. Youngstown Sheet & Tube Co. v. Sawyer, 343 U.S. 579
(1952).
sakanonmdeblo procesi 201

xelisuflebisaTvis gadawyvetilebis uflebis miniWeba, ara marto


partiul zegavlenaSi myofi ministrTa kabinetis sakanonmdeblo uf-
lebamosilebas aZlierebs, aramed saxelmwifo biurokratiasac, ro-
melic partiul mmarTvelobas an ewinaaRmdegeba, an sxva, arapartiu-
li moTxovnebisa da interesebis gamomxatvelia. aseT viTarebaSi,
SesaZlebelia, saxelisuflebo ganStoebaTa Taviseburi urTierTSez-
Rudva warmoiSvas, romelic konstituciuri debulebebis fargleb-
Si mosalodneli ar iqneboda. Cndeba kiTxva: samarTlebrivi saxel-
mwifos principze dayrdnobiT, ra SeiZleba daupirispirdes ufleba-
mosilebis amgvar gadacemasa da aRmasrulebeli xelisuflebis "Tav-
dapirvel" sakanonmdeblo uflebaTa amgvar gagebas? Tu parlamenti
kanonis Sinaarsis gansazRvras aRmasrulebel xelisuflebas mian-
dobs, aman SeiZleba misi konstituciuri amocanebis principi daar-
Rvios (Tumca, unda iTqvas, rom es principi isedac bundovania),
magram uflebis amgvari delegireba SeiZleba Tavad parlamentis
uzenaesobisa da misi SeuzRudavi sakanonmdeblo kompetenciidan ga-
momdinareobdes. TavisTavad, xelisuflebis danawileba sakanonmdeb-
lo uflebamosilebis gadacemis problemis gadaWras ver uzrunvel-
yofs. aSS-is konstituciis Tanaxmad, prezidents SeuZlia adminis-
traciuli aqtebis gamocema kanonebis jerovnad Sesrulebis mizniT.
igi aRWurvilia pirveladi kanonmdeblis uflebiTac misi konsti-
tuciuri amocanebis Sesasruleblad. garda amisa, prezidents da
aRmasrulebeli xelisuflebis gansazRvrul organoebs SeuZliaT
samarTlebrivi normebi gamoscen kanonis pirdapiri moTxovniT. maga-
liTad, garemos dacvis Sesaxeb sxvadasxva kanoni sistematurad aZ-
levs miTiTebas bunebis dacvis amerikis sammarTvelos administra-
tors kanoniT gaTvaliswinebuli miznebis misaRwevad miiRos dadge-
nilebebi da uzrunvelyos am amocanaTa ganxorcieleba. amis magali-
Tia, miTiTebul mdinareebSi Tevzis 5 wlis vadaSi dabruneba.

prezidentis konstituciiT gaTvaliswinebuli movaleobis Ses-


rulebisas mis mier gamocemuli brZanebulebebi, xelisuflebis da-
nawilebis principidan gamomdinare, kongresis kontrols ar eqvem-
debareba.97 sasamarTloebs ki kontrolis amocana maSin ekisrebaT,

97
aRmasrulebeli xelisuflebisa da misi sakanonmdeblo uflebamosilebis gasa-
kontroleblad kongresma mTeli rigi sagangebo zomebi miiRo. man Seqmna mareguli-
rebeli organoebi, magaliTad, rogoricaa komunikaciebis (kavSirgabmulobis) fede-
202 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

rodesac mesame pirebi aRZraven sasamarTlo saqmes administraciuli


aqtebis ukanonobasTan dakavSirebiT. uflebamosilebis gadacemis am-
krZalavi doqtrinisadmi damokidebulebas konstituciuri urTier-
Tobebi, aRmasrulebeli xelisuflebisadmi frTxili da eWvneuli
damokidebuleba, Tavad aRmasrulebeli xelisuflebis siZliere da
misi TviTaRqma gansazRvravs. sakanonmdeblo organom SeiZleba miiC-
nios, rom konstitucionalizmis farglebSi amgvari gadacemis miu-
xedavad, mas aRmasrulebeli xelisuflebis kontrolis sxva saSua-
lebebic aqvs da, Tu aRmasrulebeli xelisuflebis normatiuli aq-
tebi arasrulyofili aRmoCnda, mas Sesworebis Semcveli kanonis
gamocema SeuZlia. arc administraciuli aqtebis sasamarTlo wesiT
gadamowmebisagan unda velodeT saswaulebs. mosamarTle gadauWrel
amocanas mohkidebs xels, Tu aRmasrulebeli xelisuflebisaTvis
kanoniT miniWebuli im Tavisuflebis SezRudvas Seecdeba, romelic
mas normatiuli aqtebis miRebis SesaZleblobas aZlevs.

uflebaaRWurvis, anu delegirebuli kanonmdeblobis eqstrema-


lur SemTxvevas wamoadgens germaniis 1933 wlis kanoni, romelmac
teqnikurad hitleris xelisufleba SeuzRudavi gaxada Semdegi
formulirebiT: "raixis konstituciaSi miTiTebuli procedurisagan
gansxvavebuli proceduris safuZvelze kanonebis miRebis ufleba
raixis mTavrobasac aqvs." imiT, rom kanonebis Secvla administra-
ciuli aqtebiT gaxda SesaZlebeli, kanonma aRmasrulebel xelisuf-
lebas Tavis gankargulebaSi gadasca Seuvsebeli xelmowerili Ceki.
demokratiuli vaimaris konstituciiT krizisis daZlevisaTvis ga-
miznuli es meqanizmi - normaSemoqmedebis uflebis delegireba, ro-
melmac am gagebiT Tavisi Tavi gaamarTla - aRmoCnda maxvili, ro-
melmac demokratias sasikvdilo dartyma miayena.

`ganviTarebuli socializmis~ samarTali nacisturi germaniis sa-


marTalTan SedarebiT odnav ufro umanko iyo, radgan kanonis namdvi-
lobis eWvqveS damyenebeli es administraciuli normaSemoqmedeba man
parlamentis specifikur organos _ ungreTSi, magaliTad, saprezi-

raluri komisia F(FCC), romelic mxolod kongresis winaSea pasuxismgebeli. para-


doqsia, magram xelisuflebis danawilebis samSobloSi es organoebi erTdroulad
administraciuli, kvazisasamarTlo da sakanonmdeblo organoebi arian. kongresis
mier aRmasruleblisadmi jerovani kontrolis dawesebas e.w. "daisis kanonebic"
isaxavs miznad.
sakanonmdeblo procesi 203

dento sabWos (prezidiums) gadasca. aseTi uflebaaRWurvis Semdeg


parlaments araviTari sazedamxedvelo funqcia aRar rCeboda. yvela-
ze meti, risi gakeTebac sesiis dros parlaments SeeZlo, es iyo de-
legirebuli uflebamosilebis ukan gamoTxova. magram nacistur ger-
maniaSi es ver moxdeboda, socialistur saxelwifoebSi ki, Tundac
parlamentis regularulad Sekreba, ubralod, warmoudgeneli iyo.

xelisuflebis delegirebidan gamomdinare, krizisis daZlevis


radikalur saSualebad gamodgeboda (samarTlebrivi saxelmwifos
aRdgenis Semdeg) rusos klasikur TeoriasTan dabruneba da admi-
nistraciuli organoebis mxriv yovelgvar pirvelad samarTalSemoq-
medebaze uaris Tqma. aseT SemTxvevaSi aRmasrulebel xelisuflebas
mxolod kanonis aRsrulebis detalebis SemuSaveba daekisreboda.
Tumca saswaulmoqmed saSualebad verc es gamodgeboda, radgan Zne-
li dasadgenia, sad gadis zRvari "detalebsa" da delegirebas So-
ris. kanonSi yvela teqnikuri detalis mowesrigeba fizikurad
SeuZlebelia; Tu parlaments amis unari aqvs, e.i. moiwonebs erTa-
derT dokumentSi ganzogadebul administraciul gadawyvetilebas,
am SemTxvevaSic araviTari SesaZlebloba ar arsebobs. magaliTad,
parlaments fasebis gansazRvra rom evalebodes, maSin rodesac fa-
sebis regulirebaa saWiro, fasebis regulireba saerTod SeuZlebe-
li gaxdeboda.

rac Seexeba pasuxismgeblobas, romelic uSualod sazogadoebas


exeba, samarTlis uzenaesoba moiTxovs, rom delegirebis pirobebi
mkveTrad iyos gansazRvruli da rom isini, visac qvemdgomi orga-
nos brZaneba exeba, delegirebis aqtebSi iqnen moxseniebuli.98

98
magaliTad, Tu ar aris naTeli, vis exeba delegirebuli sakanonmdeblo uf-
lebiT aRWurvili organos mier gamocemuli administraciuli aqti, germaniis sa-
konstitucio sasamarTlo mas antikonstituciurad cnobs. rodesac "vertikalu-
rad integrirebul" kompaniebs gadasaxadi daekisraT, kanonma Tavdapirvelad aRmas-
rulebel xelisuflebas am administraciuli aqtiT dazaralebulTaTvis kompensa-
ciis dawesebis ufleba misca, magram sasamarTlos gadawyvetilebiT, samarTlebrivi
saxelmwifosaTvis miuReblad iqna miCneuli is, rom aseTi mniSvnelovani koncefcia
("vertikalurad integrirebuli kompania") gansazRvruli ar iyo. isic unda iTqvas,
rom germanelebi delegirebasTan dakavSirebuli kanonebis metismet gansazRvrulo-
bas ar iTxoven.
204 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

konstituciuri sistema uflebebis dacvas moiTxovs, radgan Zi-


riTadi uflebebis SezRudva mxolod kanoniT SeiZleba. ufro me-
tic, uflebebis “regulireba” maTi SezRudvis saSiSroebas Seicavs
da swored amitomacaa saWiro, rom ZiriTadi uflebebi sakanonmdeb-
lo aqtiT mowesrigdes.

germanelebi zusti konstituciuri danawesebiT Seecadnen vaima-


ris tragikuli Secdomis gameoreba Tavidan aecilebinaT da sakanon-
mdeblo uflebis delegireba SezRudes [muxli 80 (1)], aRmasrule-
beli xelisufleba uflebamosilia yvelasaTvis savaldebulo kanon-
qvemdebare aqtebi gamosces, mxolod kanoniT gansazRvruli Sinaar-
siT, mizniT da moculobiT.99 antikuri xanis iuridiuli principe-
bis mixedviT, organo, romelsac delegirebuli xelisufleba aqvs,
sxva organos am xelisuflebas ver gadascems. magram germaniis Zi-

gansazRvris sizustis saWiroebas administraciul aqtebSi sasjelis dawesebis


aucileblobamde mivyavarT. samarTlis uzenaesobaze dafuZnebul sistemaSi moqmedi
zogadi moTxovnis mixedviT, rodesac saqme Tavisuflebis SezRudvas exeba, miuxe-
davad imisa, Tu rogoraa es gansazRvruli, amis gakeTeba marto saparlamento aq-
tiTaa SesaZlebeli. germaniaSi miRebuli interpretaciiT, sisxlis samarTlis pa-
suxismgeblobis farglebis Secvla marto parlamentis mier gamocemuli sakanon-
mdeblo aqtiTaa SesaZlebeli [78 BVerfGE 374 (1988)]. ekonomikuri danaSaulis
Camden pirs mxolod sisxlis samarTlis debulebiT miesjeba patimroba im SemTxve-
vaSi, Tu misma moqmedebam kanoni daarRvia. magaliTad, Tu vinme yalb Ceks dabeW-
davs, rac Sesabamis administraciul aqtebs ewinaaRmdegeba, amgvari Cekis gamcemi
piris dapatimreba ar SeiZleba, magram Tu vinme manqanis tarebisas siCqaris zRvars
gadaaWarbebs, mas jarimis gaprotestebis ufleba ara aqvs, miuxedavad imisa, rom
siCqaris daSvebuli zRvari sakanonmdeblo aqtis farglebSi Seqmnili administra-
ciuli aqtiTaa gansazRvruli. am SemTxvevaSi gaprotesteba SeuZlebelia, radgan
sanqcias Tavisuflebis SezRudvasTan araferi aqvs saerTo (problema maSin warmoi-
Soba, rodesac jarima dapatimrebiT icvleba).
amerikelebi sasjelis gansazRvrisas ufro "guluxvi" arian. uzenaesma sasamar-
Tlom kongresis mier komisiis Seqmna, romelsac sasjelis dakisrebis savaldebu-
lo wesebis gamocxadeba daevala, konstituciurad miiCnia (Mistretta v. United States,
488 U.S. 361 (1989)). am gadawyvetilebam cxare kamaTi gamoiwvia. gansaxilveli kano-
niT, sxvadasxva danaSaulis kategoriebisa da damnaSaved cnobilTa damaxasiaTebeli
niSan-Tvisebebis mxolod zogadi wesebi ganisazRvra.
99
italiis konstituciaSi vadasTan dakavSirebuli pirobacaa mocemuli (muxli
76). samarTalSemoqmedebis uflebis gadacema mxolod garkveuli droiT xdeba. uf-
ro metic, gamonaklis SemTxvevaSi, roca es metad saWiro da saSuria, mTavroba
Tavisi pasuxismgeblobiT adgens droebiT, Tumca kanonis Zalis mqone wesebs, rom-
lebic dauyovnebliv parlaments gadaecema gansaxilvelad. Tu parlamenti 60 dRe-
Si maT ar daamtkicebs, isini dadgenis dRidanve baTilad CaiTvleba (muxli 77).
sakanonmdeblo procesi 205

riTadi kanonis Tanaxmad, aseTi uflebamosileba kanoniT SeiZleba


ganisazRvros.

safrangeTis konstituciis wesebi (muxli38) uzrunvelyofs sa-


marTalSemoqmedebis uflebamosilebas mxolod gansazRvruli drois
ganmavlobaSi. droSi SezRudvasTan erTad, delegirebuli kompeten-
ciis CarCoebSi miRebuli normebis namdviloba SeiZleba damokidebu-
li gaxdes maT parlamentSi wardgenasa da parlamentis mier ukana
ricxviT pirdapir damtkicebaze. safrangeTis konstituciis mixed-
viT, delegirebis pirobaa mTavrobis mier SemuSavebuli programis
saparlamento dadastureba. germaniis praqtikaSi aseve SeimCneva
elementebi, romlebic mowmobs, rom, roca kanoni gansazRvravs gar-
kveul programas administraciuli aqtebis gamosacemad, es ukve
sakmarisia. inglisSi garkveuli administraciuli aqtebi waredgine-
ba parlamentis Sesabamis komitets, magram wardgenis Semdeg zedam-
xedvelobis saSualeba aRar arsebobs resursebis simwiris gamo.

administraciuli aqtebis Seswavla formalobaa, magram parlamen-


tis wevrebma SeiZleba isini waikiTxon da usiamovno SekiTxvebic
dasvan parlamentSi, rasac sabolood ministris pasuxismgeblobis
dasmis sakiTxic mohyveba. es procedura departamentebis "kanonmdeb-
lebs" sasurveli TviTcenzurisaken ubiZgebs. germaniis sakonstitu-
cio sasamarTlo delegirebis SezRudvas saxelisuflebo ganStoeba-
Ta urTierTSekavebisa da urTierTSepirispirebis sistemaSi xeli-
suflebis danawilebis saSualebad miiCnevs. SezRuduli delegireba
saxelisuflebo ganStoebaTa urTierTSekavebisa da urTierTSepiris-
pirebis sistemaSi, SesaZlebelia, ufro mniSvnelovani iyos, vidre
xelisuflebis danawilebis sistemaSi, sadac kavSiri sustia; Sesaba-
misad, aRmasrulebeli xelisuflebisaTvis sakanonmdeblo uflebamo-
silebis miRebis SesaZlebloba mcirdeba. ufro zustad, delegire-
bis amkrZalavi normis ararseboba saxelisuflebo ganStoebaTa ur-
TierTSekavebisa da urTierTgawonasworebis sistemaSi ufro saxifa-
Toa. am normis ararsebobis SemTxvevaSi, sakanonmdeblo organom Ta-
visi konstituciuri amocanis Sesrulebas SeiZleba Tavic aaridos,
xolo aRmasrulebelma xelisuflebam parlamentis funqcia Tavis
gadawyvetilebebze pasuxismgeblobis gareSec miiRos, ris Sedegadac
samarTali SeiZleba veRarc ganWvrito.
206 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

parlaments xalxis nebis gamoxatvis udidesi pasuxismgebloba


ekisreba. magram, Tu samarTalSemoqmedebis delegireba SesaZlebelia,
warmomadgenlobiTi organoebi aRar iqnebian is erTaderTi institu-
tebi, romlebic umniSvnelovanes socialur da politikur gadaw-
yvetilebebs iReben. aRmasrulebeli xelisuflebisaTvis ukontro-
lo samarTalSemoqmedebis funqciis miniWeba demokratiis principebs
ewinaaRmdegeba.

rasakvirvelia, SezRuduli delegirebis moTxovnas praqtikuli


zRvaric aqvs. delegirebis gavrcelebuli forma gulisxmobs, rom
aRmasrulebelma xelisuflebam konkretul, kanonier mizans profe-
siuli praqtikis dacviTa da Tavisi drois samecniero moTxovnebis
gaTvaliswinebiT miaRwios. es zogadi debulebebi gamosayenebelia
maSinac ki, rodesac kanoni ZiriTadi uflebis dacvas isaxavs miz-
nad. kalkaris atomuri sadguris saqmesTan dakavSirebiT,100 germa-
niis sakonstitucio sasamarTlom daadgina, rom `iq, sadac lapara-
kia ZiriTadi uflebebis ganxorcielebaze, yvela arsebiTi gadawyve-
tileba unda miiRon kanonis formiT".101 Tumca imis gansazRvra, Tu
rodis SeiZleba CaiTvalos es moTxovna Sesrulebulad, kanonmde-
belma, konstituciis Sesabamisad, aRmasrulebel organoebs miando.

kalkaris saqmis logikaze dayrdnobiT, qmediTi administrirebis


momxreni sakanonmdeblo organos mier aRmasruleblis ase mkacr
kontrols energiulad ewinaaRmdegebian. aSS-Si axali kursis Semo-
Rebamde delegireba mkacri wesebiT regulirdeboda. magram 1935
wlidan krizisis daZlevisaTvis, aRmasrulebeli xelisuflebis Se-
saZleblobebis uzrunvelyofis mizniT, sakanonmdeblo organom de-
legirebis SezRudvebi Searbila.102 garkveuli winaaRmdegobis Sem-

100
ix. The Kalkar case, 49BVerfGE 89, gv. 126 (1978).
101
49BVerfGE 89, 127 (1978). Quoted in Kommers, gv. 139. atomuri energiis Sesa-
xeb aqtiT atomuri sadguris licenzia mxolod im pirobiT SeiZleba gaices, Tu
ganmcxadebeli arsebuli mecnieruli codnisa da teqnologiis gaTvaliswinebiT
`yvela Rones ixmars, rom sadguris mSeneblobam da funqciobam zarali ar gamoiw-
vios~. `saWiro mecnieruli codna~ `ganusazRvreli iuridiuli terminia~, romlis
gamoyenebac, miuxedavad amisa, samecniero da teqnikuri cvlilebis gaTvaliswinebiT
konstituciuria. termini arsebuli da socialur-profesiuli praqtikis fonze,
mkafio mniSvnelobis gansazRvris saSualebas iZleva.
102
amis sapirispirod, klasikuri evropuli midgomiT, sagangebo mdgomareobis
SemTxvevaSi specialuri delegireba xdeba, radgan aq konstituciaze dafuZnebuli
sakanonmdeblo procesi 207

deg uzenaesma sasamarTlom zogadi formiT gadawyvita, rom aRmas-


rulebeli xelisuflebis samarTalSemoqmedebiTi uflebamosilebiT
aRWurva dasaSvebia. uflebaaRmWurveli kanoni gansazRvravda mxo-
lod miznebs, xolo aRmasrulebel xelisuflebas Tavis adminis-
traciul aqtSi SeiZleboda ganesazRvra maTi miRwevis aucilebeli
saSualebebi da aucilebeli valdebulebani. "sakanonmdeblo xeli-
suflebis erTi xelis mosmiT gadacema" antikonstituciuria, magram
konstituciuria kanonieri delegirebis Semdegi gadawyveta: adminis-
traciam unda gansazRvros standartebi, romlebic imis garantias
iZleva, rom arc erTi muSakis janmrTelobas ziani ar miadgeba im
SemTxvevaSi, Tu isini garkveuli saxifaTo masalebis gamoyenebiT
regularulad imuSaveben.103 germaniaSi birTvul usafrTxoebasTan
dakavSirebuli saqmis msgavsad, sakanonmdeblo tendencia naTelia –
igi arsebuli samecniero informaciis gaTvaliswinebiT, janmrTelo-
bis dacvis mkacri wesebis gamoyenebas iTxovs.

delegireba zemoaRniSnul SemTxvevaSic ki, yovel SemTxvevaSi sa-


samarTlos azriT, arc mTlad ise sruli da Riaa, rogorc erTi
SexedviT Cans. jerovani proceduris principi, Tu SinaarsiT ara,
procesualurad mainc zRudavs delegirebuli samarTalSemoqmedebis
SesaZleblobas, romelic ar SeiZleba TviTneburad ganxorcieldes
maSinac ki, roca kanonSi amis uSualo akrZalva ar arsebobs. admi-
nistraciuli aqtebis miRebaSi uzrunvelyofili unda iyos imaTi
monawileoba, visac es dadgenilebebi uSualod exeba, xolo saxel-

deliqturi kanonmdebloba wina planzea wamoweuli, magram amisaTvis sagangebo


mdgomareobis gamocxadebaa saWiro, romlis dasrulebis uflebac parlaments eni-
Weba.
103
Industrial Union Department v. American Petrolium Insitute, 448 U.S. 607 (1979).
`termini "saqmianobis usafrTxoeba da standarti" gulisxmobs iseT pirobebsa da
meTodebs, romlebic usafrTxo da jansaRi dasaqmebisa da samuSao adgilebisTvisaa
saWiro da Sesaferi.~ 84-e sakanonmdeblo aqti, 1591, 29, aSS-is konstitucia,
$652 (8).
mosamarTle renkvistis azriT, kanoni delegirebis SeuZleblobis doqtrinas
ewinaaRmdegeboda, radgan politikuri gadawyvetilebis miRebis ufleba aRmasrule-
bels eniWeboda da agreTve imitom, rom kanoni gamokveTil wesebs ("gasageb prin-
cips") ar Seicavda.
208 parlamentarizmi da xelisuflebis sakanonmdeblo ganStoeba

mwifo organoebma unda daamtkicon, rom maTi dadgenilebebis proeq-


tebi kanoniT gansazRvrul danawesebs Seesabameba.104

TvalSisacemia urTierTdapirispireba delegirebis SezRudvis


germanul da amerikul meTodebs Soris. danawilebuli xelisufle-
bis sistemaSi aRmasrulebel xelisuflebas Tavisi, pirveladi le-
gitimacia aqvs; radgan prezidents praqtikulad uSualod irCeven,
konstitucia mas pirvelad amocanebs akisrebs. swored amitomac,
uflebamosilebaTa delegireba, zog sferoSi mainc, iSviaTad xdeba.
magram saxelisuflebo ganStoebaTa urTierTgamijvnisa da urTier-
Tgawonasworebis sistemaSi sakanonmdeblo uflebebis delegireba
konstituciurad SesaZlebelia, yovel SemTxvevaSi, akrZaluli ar
aris da delegirebas xels araferi uSlis. magram amiT parlamenti
Tavisi upirvelesi konstituciuri funqciis Sesrulebas aridebs
Tavs. kontinenturi evropis sasamarTloebis bunebidan gamomdinare,
delegirebisaken midrekilebas ver Seupirispirdeba aSS-is sasamar-
Tlo praqtikidan aRebuli gadasinjvis elementebi.

postkomunistur konstituciur sistemebSi zogjer aSkarad iT-


xoven TiTqmis SeuzRudav delegirebas, politikuri gagebiT es ar-
gumentirebulia myisieri moqmedebebiT ekonomikis gardaqmnisa da sa-
meurneo dabrkolebaTa gadalaxvis mizniT, xolo amgvar dauyovneb-
liv moqmedebebs swored aRmasrulebeli xelisuflebisagan unda
movelodeT.

poloneTsa da ruseTSi ekonomikuri gardaqmnebis ganxorcielebas


prezidentis brZanebulebebis institucionalizaciiT cdiloben.
1992 wels estoneTis prezidenti gadadga, roca mas aseT moTxov-
naze uari uTxres. cxadia, safiqrebelia, arsebobs Tu ara droebiTi
delegirebis Sualeduri formebi, romelTa meSveobiTac aRmasrule-
beli xelisuflebis swrafi da qmediTi reaqciisa da saparlamento
monawileobis an Semdgomi kontrolis Sexameba gaxdeba SesaZlebeli.

104
dadgenilebis avtorma aRmasrulebelma organom unda daamtkicos, rom Sro-
mis usafrTxoebis wesebis SemuSavebisas man arsebuli informacia gaiTvaliswina.
britaneTisgan gansxvavebiT, aSS-is sasamarTloebi administraciis gadawyvetilebe-
bis gasakontroleblad Zal-Rones ar iSureben. Tumca isini faqtebis Sejerebis
Sedegebis kontrols ar kisruloben, magram imis damamtkicebel sabuTs kiTxulo-
ben, rom yvela mniSvnelovani aspeqti da faqti gaTvaliswinebulia.
sakanonmdeblo procesi 209

magram unda iTqvas, rom amgvar sistemebSi delegirebis mkacri kon-


stituciuri SezRudva, sakanonmdeblo xelisuflebis delegirebis
gadacemis komunisturi tradiciis gaTvaliswinebiT, gansakuTrebiT
mniSvnelovania. komunisturi samarTlebrivi tradiciebi saqmeTa
msvlelobas mimarTaven delegirebis gziT. amasTan, ar arsebobs sa-
kanonmdeblo politikis gamarTlebis principuli gansazRvreba. aR-
masrulebeli xelisufleba, konstituciuri Taviseburebidan gamom-
dinare, metismetad Zlieria da partiuli sistema mas kidev ufro
aZlierebs. sasamarTloebi ar kisruloben administraciuli samar-
TalSemoqmedebis kontrols, ar arsebobs delegirebuli samarTal-
Semoqmedebis uSualo `sazogadoebrivi kontroli~. e. i. kontroli
monawileobis meSveobiT, romlis dakanoneba, cxadia, SesaZlebeli
iqneboda, magram es, albaT, xels Seuwyobs korporaciuli gavlene-
bis gaZlierebas. ufro metic, am saSiSroebas, ZiriTad uflebebTan
dakavSirebiT, delegirebis gamomricxavi sakanonmdeblo aqtiTac ver
daupirispirdebi.105

105
ungreTis sakonstitucio sasamarTlom erTmaneTisgan gamijna adamianis Ziri-
Tadi uflebebis mniSvnelovani aspeqtebis "meoreuli" da "pirveladi" regulireba.
axla saqme isaa, Tu ramdenadaa SesaZlebeli ZiriTadi uflebebis mowesrigeba meo-
reuli aspeqtebis aRmasrulebeli xelisuflebis mier gamocemuli dekretebiT.
Tavi mexuTe

aRmasrulebeli xelisufleba
"aRmasrulebeli xelisuflebis tiraniac dadgeba"
Tomas jefersoni

5.1. efeqtianobis diskretuli xibli


termini ,,aRmasrulebeli xelisufleba” erTob SecdomaSi Semyvania.
TiTqos gvgonia, rom aRmasrulebeli xelisufleba raRac erTi,
umaRlesi da erTiani xelisuflebis ubralo instrumentia. xeli-
suflebis danawilebis amerikul sistemaSi, Teoriulad, TiToeul
mis ganStoebas Tavisi iurisdiqciis sferoSi gansakuTrebuli uf-
lebebi aqvs. saparlamento sistemebSi sakanonmdeblo da aRmasrule-
beli xelisuflebebi erTmaneTTan Tanaarseboben ucnauri gadaxlar-
TulobiT im SemaSfoTebeli viTarebis CaTvliT, roca "kudi ZaRls
aqicinebs", e.i. mTavroba (rogorc evropaSi uwodeben aRmasrulebe-
li xelisuflebis birTvs) xelmZRvanelobs parlaments. zog saxel-
mwifoSi "ZaRli" saerTod ar arsebobs, aris mxolod "kudi" da
aseT SemTxvevaSi mTavroba parlaments arc ki ekiTxeba, Tu rogori
politikuri kursi unda gaataros.

saxelisuflebo ganStoebebze dakvirvebisas aRmovaCenT, rom Tana-


medrove konstituciur sistemebSi meTauri an zogan aRmasrulebe-
li xelisuflebis xelmZRvanelebi garkveulwilad sakanonmdeblo
xelisuflebaze arian damokidebuli. es damokidebuleba SeiZleba
momdinareobdes iqidan, rom aRmasrulebeli xelisufleba movalea
daicvas da xorci Seasxas kanonebs. aRmasrulebeli xelisuflebis
saqmianobas biujetic zRudavs. konstituciis SesaZlo darRvevis
SemTxvevaSi parlamentma damrRvevs pasuxi unda mosTxovos an, sul
cota, kanonmdeblobiT gaTvaliswinebuli impiCmentis iniciativa ga-
moiyenos. magram sakanonmdeblo organo rodi gansazRvravs, Tu vin
da ramdeni xniT uxelmZRvanelebs aRmasrulebel xelisuflebas.
212 aRmasrulebeli xelisufleba

siZneleebi warmoiSoba ukve aRmasrulebeli xelisuflebis cne-


bis gansazRvrebisas. romeli institutebi ganekuTvnebian aRmasru-
lebel xelisuflebas? sakonstitucio samarTali, Cveulebriv,
awesrigebs aRmasrulebeli xelisuflebis meTauris saqmianobas da
swored es warmoqmnis potenciur gaugebrobas. SeiZleba Seiqmnas
STabeWdileba, rom aRmasrulebeli xelisufleba cixesimagrea, ro-
melSic misi meTauri Tavis nebaze iqceva. konstituciebSi, metwi-
lad, sakanonmdeblo xelisuflebasTan dakavSirebuli organoebi
arian moxseniebuli. aseTi midgoma emyareba princips, rom sakanon-
mdeblo xelisufleba karnaxobs aRmasrulebels, Tu ra gaakeTos
da, agreTve, gansazRvravs aRmasrulebeli xelisuflebis im orga-
noebs, romlebsac kanonis debulebebis Sesruleba da maTi konkre-
tizeba evalebaT. konstitucia aRmasrulebel xelisuflebas mxo-
lod kanonebiTa da ZiriTadi uflebebiT zRudavs, xolo danarCeni,
Teoriulad, aRmasrulebeli xelisuflebis saSinao saqmea, maT So-
ris aRmasrulebeli xelisuflebis sruli Tavisufleba da Seuz-
Rudavi subordinacia saorganizacio mowyobis sakiTxSi. magram aq
mniSvnelovan da RirsSesaniSnav gamonaklisebsac vxvdebiT. germa-
niis ZiriTadi kanoni, ramdenime gamonaklisis garda, federalur
aRmasrulebel xelisuflebas administraciul xelisuflebad ga-
daqcevas ukrZalavs (saxelmwifo administrireba calkeuli mxaree-
bis prerogativaa). magram sxvagan da sxva dros (magaliTad, XIX
saukunis britaneTSi), adgilobriv mTavrobebs erovnuli aRmasru-
leblis administraciul-organizaciuli saqmianobis SezRudvis
ufleba hqondaT. xelisuflebis aRmasrulebeli ganStoeba mniSvne-
lovani institutia, radgan iZuleba mxolod mis funqciebSi Sedis
da agreTve, fizikuri resursebis kontrolsac swored igi axor-
cielebs. amasTan dakavSirebiT, ramdenime kiTxva wamoiWreba: ramde-
nad Tavisuflad SeuZlia aRmasrulebel xelisuflebas am resur-
sebis gankargva? ra uflebamosileba eniWeba aRmasrulebeli xeli-
suflebis xelmZRvanels maTi gankargvis (maTze uaris, gasxvisebis)
SemTxvevaSi? ra pirobebiTaa gansazRvruli mTavari aRmasruleblis
xelmZRvaneloba da mTeli aRmasrulebeli saxelisuflebo gan-
Stoebis kontroli?

konstitucionalizmi moiTxovs, rom aRmasrulebeli xelisufle-


bis Sina urTierTobebi konstituciuri principebiT imarTebodes,
gansakuTrebiT maSin, rodesac es principebi exeba mis kontrolire-
efeqtianobis diskretuli xibli 213

bas, romlis pirobaa sajarooba, saidumloebaTa SezRudva, adminis-


traciuli aqtebis sasamarTloSi gasaCivreba da saxelmwifos mova-
leoba _ aanazRauros ziani.

samarTlis uzenaesoba unda gavrceldes aRmasrulebeli xeli-


suflebis funqciobasa da Sina urTierTobebze. aRmasrulebeli xe-
lisufleba unda moqmedebdes samarTlebriv sivrceSi. swored ami-
tom iyo mniSvnelovani konstituciuri sistemebis Camoyalibebisas
ministrebis pasuxismgebloba _ mefes xom ver miscemdnen pasuxisge-
baSi, Tundac mas kanoni daerRvia?! sxva saqmea, Tu ramdenad icvle-
ba kanoniereba iseT organizaciul sistemaSi, romelic xelmZRvane-
lobs an romelzec gavlenas axdens mizanSewoniloba an saxelmwi-
foebrivi interesebi.

tradiciulad aRmasrulebel xelisuflebas gadawyvetilebebis


arademokratiulad miReba axasiaTebda: im organizaciul sistemaSi,
romelsac aRmasrulebeli xelisufleba marTavda (saxelmwifo admi-
nistracia), moqmedebda ierarqia, arsebobda xelmZRvanelobis da
daqvemdebarebis mimarTeba, subordinaciuli urTierToba.

amitom sakmarisi iyo mxolod aRmasrulebeli xelisuflebis


xelmZRvanelTan hqonodaT saqme, romelsac, Tavis mxriv, kanonis
farglebSi SeeZlo sakuTari neba SeuzRudavad gaevrcelebina mTel
administraciaze. daqvemdebarebuli organoebi (demokratiul) legi-
timacias ar saWiroebdnen. aRmasrulebeli xelisuflebis xelmZRva-
nels hqonda daniSvnis, dasjis, gadawyvetilebebis miRebaze gavle-
nis ufleba (kvlav kanonis farglebSi, uflebamosilebis CamorTme-
vaze akrZalvis dacviT).1 amiT mas miaCnda, rom emsaxureboda poli-
tikur kurss (neitralobis pativiscema, saxelmwifo administra-
ciis loialoba). Sesabamisad, aRmasrulebeli xelisuflebis aseTi
struqtura, parlamentisagan gansxvavebiT, umaRles doneze uSualo
Tu gaSualebul demokratiul legitimacias ukavSirdeba.

1
konstituciebis umravlesobaSi araferia naTqvami saxelmwifo samsaxuris
neitralobaze. XX saukunemde saxelmwifo mmarTveloba da saxelmwifo moxele ar
warmoadgenda konstituciis Temas.
214 aRmasrulebeli xelisufleba

xelisuflebis aRmasrulebeli ganStoeba ar aris, ufro sworad,


SeuZlebelicaa organizebuli iyos demokratiulad, gadawyvetilebe-
bis xmaTa umravlesobiT miRebis principis safuZvelze, radgan dis-
kusiebi safrTxes uqmnis mmarTvelobis efeqtianobas. xelisuflebis
sxvadasxva ganStoeba sxvadasxva principze dayrdnobiT moqmedebs da
sxvadasxva TvalsazrisiT xelmZRvanelobs. monteskies mier ukve ga-
moyenebuli es funqciuri argumenti kidev ufro aZlierebs xeli-
suflebis danawilebis doqtrinas. koleqtiuri administraciuli
gadawyvetilebebi, rasac mimarTavdnen safrangeTisa da ruseTis re-
voluciebis epoqebSi, administraciis paralizebiT damTavrda.2

5.2. vin an ra miiCneva aRmasrulebeli


xelisuflebis meTaurad?

5.2.1. mefeebi da prezidentebi

aRmasrulebeli xelisuflebis Sesaxeb sakiTxis ganxilvisas kon-


stituciebi yuradRebas amaxvileben aRmasrulebeli xelisuflebis
meTaurze da mis urTierTobaze sakanonmdeblo organosTan. konsti-
tuciur monarqiaSi igulisxmeba, rom aRmasrulebel xelisuflebas
Tavis TavSi asaxierebs monarqi; xolo monarqia imitomaa, upirveles
yovlisa, konstituciuri, rom misi mmarTveli ministrebi pasuxis-
mgebeli arian mefis brZanebebisaTvis (brZanebebs Zala ara aqvT mi-
nistris kontrasignaciis gareSe). monarqi xSirad iwvevda minis-
trebs saTaTbirod, magram kabinetis Zalaufleba mxolod xangrZli-
vi evoluciis Sedegad Camoyalibda. amerikaSi mefis Aadgili daikava
respublikis prezidentma, romelic mokle vadiT irCeva. aSS-Si ar
arsebobs mTavroba, rogorc koleqtiuri organo. calkeuli saminis-
troebis (departamentebis) saTaveSi dganan xelmZRvanelebi (mdivnebi
anu mmarTvelebi), romlebsac niSnavs prezidenti da romelTa gaTa-
visuflebis ufleba mxolod mas aqvs, nebismier dros. prezidentis

2
koleqtiuri gadawyvetilebis miRebis es disfunqciuri wesi centraluri xe-
lisuflebis, misi avtokratiuli Zalauflebis dakargvis udidesi SiSiTaa nakarna-
xebi, radgan, Tu erT pirs mocemul administraciul doneze gadawyvetilebis mi-
Rebis SeuzRudavi ufleba aqvs, maSin saxelmwifo organoTa xelmZRvanelebs (maga-
liTad, ministrebs) avtokratiuli mmarTvelis an aRmasrulebeli xelmZRvanelis
sawinaaRmdego SeuzRudavi ufleba eqnebaT.
vin an ra miiCneva aRmasrulebeli 215
xelisuflebis meTaurad?

ndobis wyalobiT, es xelmZRvanelebi saSualod ori wlis ganmav-


lobaSi damoukideblad marTaven TavianT departamentebs (evropaSi
ministrTa mmarTvelobis vada ufro xangrZlivia).

evropa sxva gziT viTardeboda. respublikuri saxelmwifo mar-


Tva-gamgeobis saboloo ganmtkicebis periodSi, ganmtkicda parlamen-
tis uzenaesobac monarqis mimarT. amdenad, ama Tu im qveyanaSi, sa-
dac respublikaze gadasvla xdeboda, unda Secvliliyo ukve Sesus-
tebuli monarqi. amitomac, safrangeTis mesame respublikaSi (1875),
monarqistebis survilis sawinaaRmdegod, parlamentis mier arCeuli
respublikis prezidentis kompetencia didwilad SeizRuda. aRmas-
rulebel xelisuflebas xelmZRvanelobdnen premier-ministri da mi-
si ministrebi. marTva-gamgeobis es forma TandaTan saparlamento
monarqiebSic damkvidrda (didi britaneTi, belgia, holandia da
skandinaviis samefoebi).

iq ki, sadac respublikis gamocxadebamde SedarebiT Zlieri mo-


narqiebi iyo, saqme sxvagvarad warimarTa. 1918 wels, germaniis impe-
riis damxobis Semdeg, mravali politikosi aSS-is modelis gadmo-
Rebas emxroboda. maqs veberi pirdapiri kenWisyriT arCeuli prezi-
dentis momxre iyo, romelsac xalxisadmi mimarTvis, arCevnebis da-
niSvnis, parlamentTan konsultaciebisa da misi daSlis ufleba eq-
neboda da, Tanac ise, rom daSlis brZanebas arc erTi ministri ar
moawerda xels. parlamentis xelaxla Sekreba amomrCevelTa, sul
cota, 10 procentis moTxovniT gamarTuli referendumiT iqneboda
SesaZlebeli. miuxedavad imisa, rom vaimaris konstituciis teqstSi
ar iyo CarTuli pirdapiri kenWisyriT arCeuli, damoukidebeli Za-
lauflebiT aRWurvili prezidentis principi, misi uflebamosile-
bebis Sedareba SeiZleboda kaizeris ZalauflebasTan.3 xalxis mier
arCeuli prezidentisa da warmomadgenlobiTi organos _ parlamen-
tis urTierTsapirispiro legitimuroba, erTi mxriv, xelisuflebis
danawilebas uwyobs xels, magram, meore mxriv, igivem SeiZleba sa-
fuZveli Seuryios konstitucionalizms. orxelisuflebianobas des-
tabilizacia moaqvs, rogorc es moxda ruseTSi 1993 wels an 1917

3
aseTive ideebi gamodis wina planze, rodesac diqtators legitimacia surs
(magaliTad, 1919-1944 wlebSi admiral horTis gubernatorobis dros).
216 aRmasrulebeli xelisufleba

wels, roca orxelisuflebianoba oqtombris revoluciis Sedegad


komunistebis mier Zalauflebis xelSi CagdebiT damTavrda.

xalxis mier arCeuli mxsneli, romelic xalxs eyrdnoba, angrevs


saparlamento konstitucionalizms. es Sexeduleba ekuTvnis ara maqs
vebers, aramed karl Smits, germanel iurists, romelic sajaro sa-
marTlis specialisti iyo da romelmac veberis naazrevze aago Tavi-
si koncefcia.4 Smitma veberis qarizmuli prezidentis Zalaufleba
uZluri parlamentis winaaRmdeg warmarTa ise, rom prezidentis uf-
lebamosilebebi konstituciaze ki ara, aramed xalxTan mis uSualo
kavSirze daafuZna. Smitis azriT, xalxis erTianobis maCvenebeli sap-
rezidento arCevnebi parlamentis arCevnebze ufro mniSvnelovania,
radgan es arCevnebi partiuli biurokratiis danawevrebas asaxavs.5
prezidenti, rogorc eris meTauri, ganasaxierebs neitralur Zalas
da, imavdroulad, politikuri xelmZRvanelia. xalxis politikuri
gaerTianebis amocana parlamentidan prezidentze gadavida.

Tavdapirvelad parlamenti "xalxis damoukidebel warmomadge-


nelTa mier Ria molaparakebis mizniT miRweuli SeTanxmebisa da
partiuli interesebis zepartiul nebad gadaqcevis adgili iyo".
SemdgomSi parlamenti im adgilad gadaiqca, sadac sxvadasxva orga-
nizebuli socialuri jgufi Zalauflebas pluralizmis safuZvel-
ze iyofda. respublikis prezidenti konstitucias partiebis plu-
ralisturi TavkerZobisagan icavda da, amitom, igi "damcvelad" ga-
daiqca, oRond ara ise, rogorc amas vaimaris konstitucia moiT-
xovda, aramed germaneli xalxis konstituciuri erTianobiTa da
mTlianobis suliskveTebiT.6

erTpirovnul xelisuflebasTan gaigivebuli konstitucionaliz-


mi namdvil saSiSroebas warmoadgens. Tu prezidenti rame "absolu-
tur, saxalxo erTianobas" icavs da ganasaxierebs, xolo misi Za-
laufleba damoukidebeli da mtkicea da Tavadac erTiani Zalis

4
1933 wels Smiti nacisti gaxda ise, rom mis azrovnebaSi didi Zvra ar mom-
xdara, amitomac misi naazrevi totalitarizmis damkvidrebis xelSemwyob faqto-
rad SeiZleba CaiTvalos.
5
Carl Schmitt, Verfassungslehre (München-Leipzig: Dunckler and Humblot, 1928), gv.
50.
6
Carl Schmitt, Der Hüter der Verfassung (Tübingen: J.C.B. Mohr, 1931), gv. 89, 159.
vin an ra miiCneva aRmasrulebeli 217
xelisuflebis meTaurad?

simboloa, konstitucionalizmze, rogorc totalitarizmis uaryo-


faze, laparakic zedmetia.

"konstitucionalizmi“, romelic gaigivebulia erTpirovnul xe-


lisuflebasTan, namdvil safrTxes warmoadgens da iseve saxifaToa,
rogorc nebismieri sxva martivi gadawyveta.7 de golis sistemaSi,
veberis modelTan SedarebiT, prezidents meti Zalaufleba eniWeba,
radgan 1958 wlis safrangeTis konstituciiT parlamentis zogier-
Ti sakanonmdeblo uflebamosileba mTavrobas gadaeca da Tavad sa-
kanonmdeblo xelisuflebac ki konstituciuri sabWos kontrols
daeqvemdebara, romelic, Tavis mxriv, 1960-iani wlebis dasawyisSi,
de golis gavlenas ganicdida. ufro metic, man konstituciis dar-
RveviT referendumic ki gamoiyena Tavisi miznebis misaRwevad. amiT
igi konstitucionalizmis zRvars miuaxlovda, magram mis farglebs
gareT ar gasula, saxalxo suverenitets ara marto pativi miago,
aramed kidec aamoqmeda, anu gaakeTa is, rasac veberi saxalxo-qa-
rizmuli prezidentisagan moiTxovda. xolo roca man amomrCevlebze
Zalaufleba dakarga, _ gadadga (zustad iseve, rogorc 1946
wels). mis momdevno liderebs qarizmuli ZalauflebisaTvis ar
miumarTavT _ maT tradiciuli saparlamento sistema akmayofileb-
daT, miT ufro, rom im droisTvis saparlamento partiuli discip-
lina ganmtkicda da maT xalxis mxardaWera saparlamento anarqiis
winaaRmdeg an Zalauflebis mosapoveblad ar sWirdebodaT. safran-
geTis parlamentSi saxelisuflebo urTierToba met-naklebi sizus-
tiT asaxavs mosaxleobaSi ZalTa Tanafardobas. miuxedavad amisa,
gaorebuli aRmasrulebeli xelisufleba ZalaSi rCeboda, yovel
SemTxvevaSi im gagebiT, rom prezidents aRmasrulebeli xelisuf-
lebis saqmianobaSi garkveuli Carevis SesaZlebloba hqonda da, zog
SemTxvevaSi, wamyvan rolsac TamaSobda. frangul modelSi erTsa da
imave aRmasrulebel organizacias ori damoukidebeli legitimaciis
lideri SeiZleba hyavdes: sagareo politikis warmarTva SeiZleba

7
mcdar, magram naTelsa da zust cnebas amqveynad, rogorc wesi, meti Zala
aqvs, vidre WeSmarit, magram bundovan da rTul princips. Alexis de Tocqueville,
Democracy in America (New York: Vintage Books, 1945), gv.172.
218 aRmasrulebeli xelisufleba

daekisros pirdapiri kenWisyriT arCeul prezidents, zustad ise,


rogorc amas parlamentis dasturiT mTavroba axorcielebs.8

Teoriulad aRmasrulebeli xelisuflebis movaleobebi SeiZleba ise


iyos ganawilebuli, rom naTlad ganisazRvros, Tu risTvis aris pasu-
xismgebeli prezidenti (mefe) da risTvis _ mTavroba. radgan preziden-
ti saxelmwifos meTauria, mas pirdapiri kenWisyriT irCeven da zogier-
Ti aRmasrulebeli funqcia, gansakuTrebiT is, romelic zogadnaciona-
luria da, Teoriulad, partiul politikaze maRla dgas, misi uSualo
prerogativaa, sxva (nawilobriv Tanmxvedri an paraleluri) saqmianoba
ki mTavrobis kompetenciaSi Sedis. mTel mTavrobas an mis wevrebs sa-
xelmwifos meTauri niSnavs, magram parlamentarizmis principze day-
rdnobiT, mTavroba parlamentis ndobis gareSe ver imoqmedebs.

saerTo-saxalxo arCevnebis gziT arCeuli prezidentis iuridiu-


li statusisa da xelisuflebis aRmasrulebel ganStoebasTan misi
urTierTobis gaTvaliswinebiT, saxelmwifo moRvawis pirad Tvise-
bebsa da qarizmas, mis rols ufro didi mniSvneloba aqvs, vidre es
konstituciaSia aRniSnuli. iq, sadac konstitucionalizmi qarizmu-
li liderebis an naklebad qarizmuli, magram Zlieri diqtatorebis
SiSiTaa ganmsWvaluli, prezidenti mxolod sazeimo RonisZiebebze
gamodis sityviT, rogorc es germaniasa da ungreTSi xdeba xolme.
iq parlamenti prezidents irCevs da misi movaleobebi mxolod gan-
sakuTrebuli RonisZiebebiT Semoifargleba.

faSizmis damxobis Semdeg momZlavrda antiqarizmuli tenden-


cia da, Teoriulad, swored am rwmeniT unda xelmZRvanelobdnen
posttotalitaruli reJimebi.9 magram zogi postkomunisturi
konstitucia mwvave socialur-ekonomikuri krizisis pirobebSi

8
poloneTis konstituciaSi 1992 wels Setanili Sesworebis mixedviT, Tav-
dacvisa da sagareo saqmeTa saministroebis saTaveSi prezidentis ndobiT aRWurvi-
li piri unda idges, radgan prezidents am sferoebSi gansakuTrebuli pasuxismgeb-
loba ekisreba.
9
vaimaris modelis mimzidvelobas is amtkicebs, rom misi konstituciis sagan-
gebo mdgomareobasTan dakavSirebuli araadekvaturi debulebebiT prezidentma hin-
denburgma ususuri da ukiduresad dapirispirebuli parlamentis daSla SeZlo,
ris Semdegac qveyanas Tavisi kancleris (premier-ministris) meSveobiT marTavda, am
ukanasknelma ki parlamentis mxardaWeris mopoveba ver SeZlo. teqnikurad swored
aman Seuwyo xeli hitleris mosvlas xelisuflebaSi.
vin an ra miiCneva aRmasrulebeli 219
xelisuflebis meTaurad?

daiwera, aseTi sagangebo viTareba ki diqtators moiTxovs. bedis-


weriT naboZebi prezidentis idea jer kidev mZlavrobs, rogorc
amas prezident de goliseuli saprezidento koncefcia gviCve-
nebs, romelmac mexuTe respublikisa Tu 1993 wels prezident
boris elcinis droindel konstituciebze met-naklebad gadam-
wyveti gavlena iqonia. erTi kacis mmarTveloba iq Canda mimzid-
veli, sadac konstituciuri "ganaxleba" yofili komunisti, axla
ki "demokrati" liderebis pirovnuli pativmoyvare zraxvebiT iyo
nakarnaxebi. perestroikidan dawyebuli, ise Canda, rom saprezi-
dento sistemas komunisturi partiis saxelisuflebo privile-
giebi da misi liderebi unda SeenarCunebina. garda amisa, 1989
wlis Semdeg arCeuli parlamentarebi Sinaganad dapirispirebuli
da uZluri aRmoCndnen, ise rom saprezidento mmarTveloba sul
ufro mimzidveli gaxda.10 swored amiT aixsneba is, rom meore
msoflio omis Semdgomi antiqarizmuli, erTi kacis mmarTvelobis
winaaRmdeg mimarTuli tendencia sruliad Seicvala, ris Sedega-
dac iseTi kompromisi miviReT, romlidanac gamosavali ar arse-
bobs: aRmasrulebeli da sakanonmdeblo saxelisuflebo ganStoe-
baTa urTierToba zogjer konstituciurad mouwesrigebeli rCe-
ba, rac samomavalod dapirispirebisa da gaurkvevlobis mizezi
SeiZleba gaxdes.

mraval yofil sabWoTa respublikaSi konstituciurma cvlile-


bebma ormagi aRmasrulebeli xelisuflebis lideris pozicia mniS-
vnelovnad ganamtkica (ruseTi, yazaxeTi, saqarTvelo, belorusi).
1989 wlis poloneTis konstituciaSi prezidentis xelisufleba
komunistebma gansazRvres. maT imedi hqondaT, rom misi axali

10
1989 wels dawyebuli gardamavali procesis debatebi ZiriTadad sust, Seda-
rebiT Zlier da Zlier prezidents exeboda. amgvari dayofis ZiriTadi problema
misi gamartivebuli formalizmi rodia. rogorc Cans, aviwydebaT, rom es dayofa
konstituciuri wyobis mxolod erT elements exeba da imas ki ar iTvaliswinebs,
rom prezidentis Zalaufleba mxolod xelisuflebis danawilebis konteqstSi
moiazreba, maSin rodesac swored danawileba gamoiricxa parlamentis mtkice le-
gitimuri moTxovniT da saparlamento kanonmdeblobiT. saparlamento sistemaSi
"SedarebiT Zlierma an Zlierma" prezidentma, romelic saxelisuflebo ganStoeba-
Ta danawilebis gareSe moqmedebs, SeiZleba aRmasrulebeli xelisuflebis Sinagani
struqtura daarRvios da paraleluri aRmasrulebeli ganStoebis warmoqmnis rea-
luri safrTxe gaCndes.
220 aRmasrulebeli xelisufleba

forma TavianT mmarTvelobas gaaxangrZlivebda (igive, Tumca waru-


matebeli cda ungreTSic iyo). parlamentSi Sina dapirispirebis
gamo poloneTSi demokratizebuli saprezidento xelisufleba
darCa, rac qarizmuli lideris xelisuflebaSi mosvlis SesaZleb-
lobas qmnida. winaaRmdegobaTa miuxedavad, 1996 wlis poloneTis
konstituciiT prezidentis Zalaufleba SeizRuda. albaT, amgvari
dualizmis gamo moxda, bulgareTSi "metad Taviseburi midgoma"
rom SearCies. 1991 wlis bulgareTis konstituciiT prezidents,
romelsac TiTqmis aranairi formaluri Zalaufleba ara aqvs, pir-
dapiri kenWisyriT arCeuli 5-wliani legitimuroba mieniWa, sinam-
dvileSi Zlieri legitimacia konstitucionalizmis dacvis sapre-
zidento funqcias ganamtkicebs, rac arc zedmeti da arc madesta-
bilizebelia. marTlac, xalxis mier arCeul prezidents 1997
wlis politikuri krizisis gadaWrisaTvis saWiro legitimacia
aRmoaCnda. mas, visac xalxis saxeliT laparaki SeuZlia, magram
moqmedeba _ ara, saxelisuflebo ganStoebaTa urTierTgamijvnisa
da urTierTgawonasworebis sistemis darRvevis ufleba ara aqvs.

5.2.2. mTavrobebi da premier-ministrebi

aqamde Cven aRmasrulebel xelisuflebas, Cveulebriv, erTi adamia-


nis xelmZRvanelobiT marTul calke saxelisuflebo ganStoebad
ganvixilavdiT. magram, unda iTqvas, rom saparlamento sistemaSi
aRmasrulebel xelisuflebas mTavroba (ministrTa sabWo) xelmZRva-
nelobs, romelic formalurad parlamentzea damokidebuli. sapar-
lamento mmarTveloba erT pirovnebasa da koleqtiur xelmZRvane-
lobas aerTianebs, Tumca marto koleqtiuri mmarTvelobac sakmaod
xSiria. arsebobs direqtoratis tradiciac da mraval saxelmwifo-
Si mTavroba koleqtiuri organoa, sadac premier-ministri pirvelia
TanasworTa Soris, xolo mTavroba umravlesobis principiT an kon-
sensusiT iRebs gadawyvetilebebs. isec xdeba, rom ministrebi ga-
dawyvetilebebs damoukideblad iReben da maT gamgeblobaSi myofi
sakiTxebisaTvis pasuxismgeblobas kisruloben. qvemoT moyvanili
oTxi tipis urTierToba premier-ministrsa da mTavrobas Soris ti-
puri da advilad SesamCnevia (rac Seexeba konkretul gadawyveti-
lebebsa da praqtikas, sxvadasxva models Soris unda veZeboT).
vin an ra miiCneva aRmasrulebeli 221
xelisuflebis meTaurad?

(1) parlamenti irCevs premier-ministrs, xolo igi ministrebis


sakuTar gunds qmnis. parlamenti ministrebs ar amtkicebs (Tumca,
prezidentis mier daniSvna minimaluri kontrolis garantias iZ-
leva). inglisSi SerCeuli ministrebis jgufebi ayalibeben kabi-
nets, xolo premier-ministri wyvets, Tu romeli ministri gaxde-
ba kabinetis wevri. mTavrobis politikur Tanamdebobebs premier-
ministri gansazRvravs. ministrebi xelmZRvaneloben saministroebs
da TavianTi saqmianobisaTvis ageben pasuxs. mTavrobis gadawyveti-
lebebi mxolod formaluradaa koleqtiuri, radgan premier-minis-
tris neba ganmsazRvrelia. Tu premier-ministris mier SerCeuli
ministrebi mis politikas mxars ar uWeren, igi maT Tavisi momxre
ministrebiT Secvlis. Tumca formalurad premier-ministris ga-
dawyvetilebebi mTavrobisas ver cvlis. es imas niSnavs, rom pre-
mier-ministri mTavrobis nacvlad dadgenilebas ver miiRebs, Tu
saamisod miniWebuli specialuri uflebamosileba ara aqvs. minis-
trTa Soris warmoqmnil konfliqtebs mTavroba wyvets, magram
zog SemTxvevaSi premier-ministri SeiZleba Caerios, maSin ki misi
sityva gadamwyvetia.11

(2) premier-ministri, ubralod, pirvelia TanasworTa Soris.


parlamenti mTavrobis, rogorc mTliani organos, wevrebs irCevs.
zogierT modelSi parlamenti mTel mTavrobas gadaayenebs, xolo
zogSi – ministrebis gadayeneba individualuradaa SesaZlebeli.
premier-ministri samTavrobo sxdomebis momzadebaSi gansakuTrebu-
li uflebamosilebiTaa aRWurvili, magram mTavroba gadawyvetile-
bebs marTlac koleqtiurad iRebs.12 am stadiaze premier-ministrs
ministrebisaTvis miTiTebebis micemis ufleba ara aqvs, ukeTes Sem-

11
germaniis ZiriTadi kanonis 65-e muxlis mixedviT, "zogad politikur kurss
federaluri kancleri gansazRvravs da pasuxs agebs misTvis. amis farglebSi Ti-
Toeuli federaluri ministri damoukideblad da Tavisi pasuxismgeblobiT mar-
Tavs Tavisi dargis saqmeebs. federaluri ministrebis azrTa sxvadasxvaobas fede-
raluri mTavroba awesrigebs. federaluri kancleri federaluri mTavrobis saq-
meebis warmoebas mTavrobis mier miRebuli da federaluri prezidentis mier da-
dasturebuli proceduruli wesebiT ganagebs".
12
bulgareTis konstituciaSi mkacradaa gansazRvruli, rom premier-ministro-
bis kandidati yvelaze didi saparlamento fraqciis mier wamoyenebuli kandidati
unda iyos. premier-ministri SearCevs, xolo parlamenti maTgan Semdgar mTavrobas
uyris kenWs.
222 aRmasrulebeli xelisufleba

TxvevaSi igi koleqtiuri gadawyvetilebebis ganxorcielebas


Tvals adevnebs.

(3) 1792 wels kondorsem, safrangeTis monarqiis damxobis Sem-


deg, winadadeba wamoayena, rom moqalaqeebs pirdapiri kenWisyriT
aerCiaT Svidi wevrisgan Semdgari erovnuli aRmasrulebeli komi-
teti, oRond es modeli saxelisuflebo ganStoebaTa danawilebas
gulisxmobs. Tumca, SeiZleba ase arc iyos. Sveicarielebma Tavian-
Ti federaluri konstituciis 95-e muxliT, franguli direqto-
ratis modeli SeinarCunes. Sveicariis konfederaciis saTaveSi
dgas 7-wevriani federaluri sabWo, romelic asrulebs saxelmwi-
fos meTaurisa da mTavrobis funqciebs. konstitucia mas gansaz-
Rvravs rogorc umaRles aRmasrulebel da xelmZRvanel organos.
direqtoratis wevrebs parlamenti irCevs, magram isini mis winaSe
pasuxismgebeli ar arian. ar dgeba ndobis sakiTxi da arc wevrTa
gawvevaa SesaZlebeli, Tumca isini parlamentis mier dadasturebu-
li politikuri kursis gatarebisaTvis arian pasuxismgebeli. sab-
Wos wevrebs oTxi wlis vadiT individualurad irCeven da maT
gansazRvruli movaleobebi akisriaT; SesaZlebelia maTi xelaxla
arCevac. 1848 wlidan sabWos sesia uwyvetad tardeba, radgan misi
wevrebis mandatebi erTdroulad ar wydeba.13

(4) naxevrad saprezidento sistemebSi mTavrobis meTaurs, Cveu-


lebriv, respublikis prezidenti asaxelebs an niSnavs, masve aqvs
ufleba amasTanave premier-ministris rekomendaciiT daniSnos da
gaaTavisuflos mTavrobis wevrebi. parlamentma mTavrobas SeiZleba
undoblobis votumi gamoucxados, magram amas, SesaZloa, Tavad par-
lamentis daTxovna mohyves Sedegad. respublikis prezidenti SeiZ-
leba mTavrobis sxdomebs Tavmjdomareobdes.

13
federaluri sabWos Semadgenloba sxvadasxva regionalur, politikur da re-
ligiur gansxvavebas asaxavs, radgan verc erTi saparlamento partia umravlesobiT
aRmasrulebeli xelisuflebis xelmZRvanelebad TavianT xalxs ver irCevs. gadaw-
yvetilebebis miRebisas sabWos wevrebma konsensuss unda miaRwion, misi Tavmjdoma-
re ki yovel wels icvleba.
223

5.3. aRmasrulebeli xelisuflebis prerogativebi14

5.3.1. prerogativebi parlamentis prerogativebTan


SedarebiT

XIX saukunis liberalur konstituciebSi mefis ramdenime prero-


gativa xeluxlebladaa SenarCunebuli; es prerogativebi TandaTan
miisakuTra axalma aRmasrulebelma xelisuflebam, anu parlamen-
tis ndobiT aRWurvilma mTavrobam. am prerogativebs Soris mniS-
vnelovania sakanonmdeblo iniciativis ufleba, romelic ucnobia
xelisuflebis danawilebis sistemisaTvis. aqve unda movixsenioT
kanonebis damtkicebisa da kanonebis gamocemis prerogativac. am
mxrivac aRmasrulebelma xelisuflebam garkveuli prerogativebi
mefis prerogativebidan miiRo. kanonis namdvilad aRiarebas mefis
xelmowera da misi erT-erTi ministris kontrasignatura sWirde-
boda. am proceduris gaTvaliswinebis gareSe parlamentis an aSS-
is kongresis gansakuTrebuli sakanonmdeblo ufleba sakmaod bun-
dovani rCeba. ratom xdeba, rom aRmasrulebeli xelisufleba ka-
nonproeqtebs waradgens da, sabolood, proceduris Sedegs daa-
dasturebs, misi sakanonmdeblo ganxilva ki sxva, damoukidebel
organizacias evaleba?

ufro metic, tipur parlamentur sistemebSi aRmasrulebeli


xelisuflebis warmomadgenlebi TiTqmis mudam sargebloben sa-
parlamento debatebSi monawileobis prerogativiT. parlamentis
sxdomebs ministrebic eswrebian, maT sityviT gamosvlis uflebac
aqvT. parlamentis reglamentiT isini TavianT rigs arc ki elo-
debian.

14
mTavrobis pozicia SeiZleba ganmtkicdes, Tu, magaliTad, ise rogorc safran-
geTis parlamentis orpalatian sistemaSi, mas parlamentis palatebs Soris warmo-
Sobil davaSi arbitris roli ekisreba. mas eZleva saSualeba gverdze gadados is
kanonproeqtebi, romlebzec deputatebi ver Tanxmdebian. es viTareba, parlamenta-
rizmis TvalsazrisiT, saxifaToa. magram germaniis ZiriTadi kanonis mixedviT, same-
diatoro komitetis dawesebam mTavrobas kanonproeqtebis ugulebelyofis saSua-
leba mouspo.
224 aRmasrulebeli xelisufleba

miuxedavad amisa, saparlamento arastabilurobis SiSiT da


mTavrobis efeqtianobasTan dakavSirebuli problemebis gaTvalis-
winebiT, Tanamedrove konstituciebi am tradiciul prerogati-
vebze Sorsac wavidnen. cota sxva kuTxidan Tu SevxedavT, davi-
naxavT, rom samTavrobo praqtikam tradiciuli institutebi
efeqtianobis TvalsazrisiT axleburad gaiazra. es advili ar
yofila. mTavrobis aRmasrulebeli saxelisuflebo uflebamosi-
lebis ganmtkicebis cda sapirispiro moTxovnebis dakmayofilebis
saWiroebas gulisxmobs. erTi mxriv, parlamentur sistemaSi
mTavroba parlamentzea damokidebuli, rac saparlamento kontro-
lis mizniT keTdeba, magram, meore mxriv, saxelmwifo samsaxure-
bis gazrdili mniSvneloba mTavrobisa da saxelmwifos efeqtia-
nobas moiTxovs, rac, Tavis mxriv, administraciul damoukideb-
lobasa da stabilurobas saWiroebs. politikurma pasuxismgeb-
lobam da misma gamovlinebam, anu undoblobis votumis insti-
tutma, rac xSirad parlamentis wevrTa samsaxurebriv miswrafe-
basa da maT pirovnulsa Tu partiul interesebs Seesabameba, Se-
saZloa, mTavrobis muSaobis uwyvetoba daarRvios. 15

15
1875-1914 wlebis safrangeTis mesame respublikaSi 48 mTavrobam imuSava (ma-
Ti muSaobis xangrZlivoba 22 dResa da 9 Tves Soris meryeobda). meoTxe respub-
likaSi mdgomareoba am mxriv kidev ufro gauaresda. 12 weliwadSi 22 premier-mi-
nistri Seicvala, xolo TiToeulma mTavrobam xelisufleba saSualod 6 Tve Sei-
narCuna. mexuTe respublikaSi mTavrobebma saSualod orweliwad-naxevari iarsebes.
1946 wlis konstituciis miRebidan, italiaSi mudmivi samTavrobo krizisi iyo.
1867-1918 wlebSi avstria-ungreTis monarqistul saxelmwifoSi 20 premier-mi-
nistri Seicvala, rac, daaxloebiT, orwlian xelisuflebas niSnavs da SedarebiTi
stabilurobis maCvenebelia. 1875-1890 wlebSi premier-ministri kalman tisCa iyo,
Tumca yoveli arCevnebis Semdeg igi odnav cvlida Tavisi kabinetis Semadgenlobas.
1918 wlamde sistema britaneTis saparlamento sistemis stabilurobas baZavs imiT,
rom premier-ministrebi xSirad icvlebodnen, radgan isini TavianTi partiis poli-
tikur kursze ambobdnen uars. magaliTad, 1890 wels kalman tisCam arCevnebi moi-
go, magram dakarguli xmebis raodenoba imdenad didi iyo, rom aman misi pozicia
liberalur partiaSi sakmaod Searyia. amitomac, tisCa umniSvnelo (simboluri) sa-
kiTxis gamo formalurad gadadga (monarqma uari ganacxada xeli moewera kanonze,
romelic laioS koSuts, 1848 wels antihabsburguli revoluciis liders, ungre-
Tis moqalaqeobas SeunarCunebda). tisCas momdevno premieri – giula sapari gadad-
ga, radgan misi partiis sxva liderebisagan gansxvavebiT, igi qorwinebis savalde-
bulo samoqalaqo registraciis winaaRmdegi iyo. umetes SemTxvevaSi samTavrobo
krizisi axali saparlamento arCevnebis gareSe gadailaxa.
aRmasrulebeli xelisuflebis prerogativebi 225

5.3.2. mTavrobis dacva: undoblobis votumis gamocxadeba


gaZnelda

saparlamento sistemaSi mTavrobis arseboba parlamentzea damokide-


buli. Tu parlamenti arastabiluria, aRmasrulebeli xelisufleba
SeiZleba xelmZRvanelobis gareSe darCes, rac, Tavis mxriv, saxel-
mwifos funqciobas uqmnis safrTxes. mTavrobisa da misi meSveobiT
aRmasrulebeli xelisuflebis sandoobis gasaZliereblad, gansakuT-
rebiT meore msoflio omis Semdeg, undoblobis votumis borotad
gamoyenebis garTuleba scades, ris Sedegadac mTavroba gacilebiT
ufro stabiluri gaxda. germaniis ZiriTad kanonSi konstruqciuli
undoblobis votumis gamoyeneba damkvidrda. imisaTvis, rom parla-
mentSi undoblobis votumis sakiTxi dadges, mas wevrTa 10-ma pro-
centma unda dauWiros mxari, xolo kancleri mxolod im SemTxve-
vaSi gadadgeba, Tu wevrTa umravlesoba undoblobas gamoucxadebs
mas da axali kancleris Taobaze SeTanxmdeba. mravalpartiuli opo-
ziciis SemTxvevaSi, axali kancleris arCeva mxolod Zvelis gadaye-
nebiTa da arCevnebis daniSvniT ar Semoifargleba.16 ueWvelia, rom
germaniis konstituciis avtorebi mTavrobisa da parlamentis sta-
bilurobas udides mniSvnelobas aniWebdnen. mTavrobis damblis Si-
SiTaa ganpirobebuli is, rom konstitucia federaluri asambleis
mier kanonisa da undoblobis votumis uaryofis SemTxvevaSi da ma-
Sin, rodesac federaluri asamblea daSlili ar aris, prezidenti-
sagan 6 TviT sakanonmdeblo sagangebo mdgomareobis gamocxadebas
iTxovs, rasac federaluri sabWos dasturi sWirdeba. es niSnavs,
rom federaluri asambleis mier uaryofili samTavrobo kanon-
proeqtebi, federaluri sabWos dasturiT, kanonebad yalibdeba.17

16
1982 wlisagan gansxvavebiT, germaniaSi 1972 wels undoblobis votumi ver
ganxorcielda. igi SeiZleba kanclermac moiTxovos (rogorc es social-demokrat-
ma helmut Smitma gaakeTa 1982 wels, radgan undoda, rom mokavSire Tavisufal
demokratebs umuSevrobis winaaRmdeg mimarTuli misi politikisaTvis daeWiraT
mxari mmarTvel partiaTa gaZlierebis mizniT). zog SemTxvevaSi ndobis sakiTxi
riggareSe arCevnebis Catarebis mizniT dgeba. Tu mTavrobas ar endobian da axali
kancleric arCeuli ar aris, prezidents SeuZlia Sexedulebisamebr daSalos par-
lamenti (ix. meoTxe Tavi).
17
mravali SezRudvis mqone aseTi midgoma vaimaris konstituciaSi aRbeWdil
sistemas arRvevs. vaimarSi sagangebo mdgomareobis gamocxadebis Semdeg, risi sa-
226 aRmasrulebeli xelisufleba

konstruqciuli undoblobis votumi, romelic ungreTis konsti-


tuciaSi 1990 wlis SesworebiT damkvidrda, imdroindeli koali-
ciis partniorebis disciplinirebis mizniT, Teoriulad, mTavrobi-
sadmi parlamentis gavlenas zRudavs.18

mTavrobis klasikuri pasuxismgeblobis modelidan gadaxvevis


kidev ufro mkafio magaliTia safrangeTis mexuTe respublikis
konstitucia, romelmac, rogorc ukve iTqva, kanonmdebels isedac
CamoarTva misi sakanonmdeblo uflebamosilebis garkveuli nawili.
franguli midgoma undoblobis instituts da parlamentisa da
mTavrobis urTierTobas Tavdayira ayenebs. safrangeTis mexuTe
respublika am mxrivac ufro agebulia Zveli, warumatebeli sapar-
lamento sistemis uaryofaze. mTavrobis programisaTvis kenWisyra
ufro moqmedi mTavrobis iaraRia, vidre parlamentis winaSe misi
pasuxismgeblobis gamovlineba. am iaraRs safrangeTis mTavroba im
SemTxvevaSi iyenebs, rodesac misi politika sazogadoebaSi sakama-
To xdeba. safrangeTis konstituciis 49-e muxlis me-3 punqtis
mixedviT, ndobis sakiTxi konkretul kanonproeqtebs SeiZleba
daukavSirdes. Tu mTavroba kanonproeqts ndobis sakiTxad miiCnevs
da Tavs misi teqstisaTvis pasuxismgeblad Tvlis, kanonproeqti,
im SemTxvevis garda, Tu mas parlamentis wevrTa 10 procenti
uaryofs, kanonad kenWisyris gareSec cxaddeba. kenWisyra 48 saa-
Tis ganmavlobaSi unda Catardes, es ki sakmarisi droa imisaTvis,
rom mTavrobam Tavis momxreebs mxardaWerisken mouwodos. undob-
lobis votumTan dakavSirebuli kenWisyris dros TavSekavebulTa
raodenoba ar iTvleba. mas absoluturi umravlesoba sWirdeba.19

fuZvelic gaurkveveli darCa, prezidentsa da mTavrobas dekretebiT kanonSemoqme-


debis konstituciuri ufleba mieniWaT, rasac parlamenti ar daeTanxma.
18
ungreTis konstitucia mTavrobis stabilurobis uzrunvelsayofad metad
mkacr, magram cota araTanamimdevrul wesebs Seicavs. undoblobis winadadebas par-
lamentis wevrTa, sul cota, 20-ma procentma unda moaweros xeli. am Tvalsazri-
siT, ungreTis konstitucia ufro icavs mTavrobas, vidre safrangeTisa da germa-
niis konstituciebi. amave dros, imis ugulebelyofiT, rom aman SeiZleba sazoga-
doebis TvalSi diskreditacia gamoiwvios, undoblobis votumi obstruqciis miz-
niTac SeiZleba gamoiyenon, rac imas niSnavs, rom parlamentis erTsa da imave wev-
rebs gamudmebuli undoblobis votumis gamocxadebis saSualeba eZlevaT.
19 undoblobis votumze xelis momweri deputati, im SemTxvevaSi, Tu am faqts
mTavrobis gadadgoma ar mohyveba, parlamentis im sesiaze meored aseT winadadebas
veRar daayenebs. Tu mTavrobas, vTqvaT, 51 procentze meti uWers mxars, es niSnavs,
aRmasrulebeli xelisuflebis prerogativebi 227

am sistemiT jer verc erTi mTavrobis gadayeneba ver moxerxda.


kanonproeqti kanonad SeiZleba maSinac ki iqces, roca parlamen-
tis wevrTa umravlesobam mis winaaRmdeg misca xma an, rac xSirad
xdeba, kenWisyra saerTod ar Catarebula. kanonproeqtis teqstTan
mTavrobis pasuxismgeblobis dakavSirebis sakiTxi 35 weliwadSi,
sul cota, 40-jer mainc dadga, gansakuTrebiT premier-ministris
miSel rofaris socialisturi mTavrobis mmarTvelobis periodSi.
im dros mxolod socialistebi umravlesobas ver qmnidnen, magram
1958 wels SemoRebuli mastabilizebeli meqanizmi Tavis sasargeb-
lod gamoiyenes, riTac koaliciis partniorebis mier mis datove-
bas aRudgnen win. am meqanizmis gamoyeneba, albaT, ufro naTeli
perspeqtivis SemTxvevaSia gamarTlebuli, rodesac umravlesobis
mqone mTavroba mas misive partiis disciplinirebis mizniT iyenebs,
kerZod,Dim wevrebis mimarT, romlebic arapopularuli zomebis mi-
RebaSi monawileobas arideben Tavs. cxadia, rom am „disidentebs“
mTavrobis gadadgoma ar surT.20

zemoaRniSnuli konstituciuri meqanizmebis gaTvaliswinebiT, ga-


sakviri ar aris, rom Tanamedrove germaniisa da safrangeTis mTav-
robebi ase mtkiced inarCuneben xelisuflebas.21 1958 wlidan saf-
rangeTSi mxolod erTi mTavroba gadaayenes. es maSin moxda, rode-

rom erTi saparlamento sesiis ganmavlobaSi aseTi winadadeba mxolod 4-jer SeiZ-
leba daayenon.
20
germaniaSi undoblobis votumis Semdeg, Tu mas axali mTavroba ar mohyva,
prezidents SeuZlia mcire xanSi (21 dRe) daiTxovos federaluri asamblea (mux-
li 68). samkviriani vada sakmarisad aris miCneuli imisaTvis, rom parlamentma, Tu
mas daSla ar surs, axali mTavroba gamoZebnos. safrangeTis konstitucia, (muxli
49) undoblobis votumis Semdeg mTavrobis gadadgomas moiTxovs. respublikis
prezidentma SeiZleba erovnuli asamblea daSalos, ris uflebac mas undoblobis
votumis gareSec aqvs.
21
im uZlieresi iaraRebis msgavsad, romlebsac yofili sardlebis Secdomebis
Tavidan asacileblad iyenebdnen, es mastabilizebeli meqanizmebi TiTqmis arasdros
gamocdila. politikosebi amtkiceben, rom safrangeTis mexuTe respublikis parla-
mentisa da mTavrobis stabiluroba SesaZlebeli gaxda ara imdenad am meqanizmebis
meSveobiT, aramed es de golis popularobam ganapiroba da, mogvianebiT, safrange-
Tis partiuli sistemis transformaciis wyalobiT, anu danawevrebis procesis
dasrulebiT iqna miRweuli. Zneli saTqmelia, ra uwyobs xels stabilurobas ger-
maniaSi – orpartiuli sistema da koaliciebis Seqmnis saSualeba, Tu mtkice par-
tiuli struqtura, romelic ZiriTadi kanonis debulebebsa da saarCevno sistemas
efuZneba.
228 aRmasrulebeli xelisufleba

sac prezidentma urCi erovnuli asamblea daSliT dasaja. amgvari


stabiluroba 60-ze meti undoblobis votumisa da wina reJimebis
dros mTavrobis gadayenebis martivi meqanizmis gaTvaliswinebiT,
udavod RirsSesaniSnavia.22

germaniaSic partniori partiis mier koaliciis mitovebas marto


erTxel mohyva mTavrobis gadadgoma. ruseTis 1993 wlis konstitu-
ciam safrangeTis mexuTe respublikis institutebi vaimaruli tra-
diciis farglebSi "kidev ufro ganaviTara". unda iTqvas, rom, Tu
undoblobis votumis siZneleebsa da saSiSroebas gaviTvaliswinebT,
es zomebi mTavrobis stabilurobas uzrunvelyofs. magram es saTuo
monapovaria, radgan am SemTxvevaSi, susti parlamentis diqtaturis
safrTxe ikveTeba.23 iq, sadac xelisuflebis sakanonmdeblo da aRmas-
rulebel ganStoebaTa Soris Zlieri dapirispirebaa, ndobis votumi
is bolo saSualebaa, romlis gamoyenebiTac mTavrobas Tavisive mom-
xreebis marTva SeuZlia. is, rom mdgomareobam SeiZleba kulminacias
miaRwios, aixsneba disciplinasa da, saerTod, partiul struqturaSi
momxdari cvlilebebiT. arseboben saxelmwifoebi, sadac partiebi da
parlamentebi danawevrebulia, magram, amis miuxedavad, sakanonmdeblo
organo undoblobis votums ar mimarTavs. holandiis danawevrebul
mravalpartiul sistemaSi, sadac gamokveTili umravlesoba ar arse-
bobs, kompromisis miRwevas didi mniSvneloba eniWeba (konsocialuri
tipis demokratia). koaliciuri mTavrobis gadadgomis SemTxvevaSi
mTavroba axal arCevnebs saparlamento partiebis Sina umravlesobis
mxardaWeris gareSe ver Caatarebs.24

22
1962 wels de golma parlamentis gverdis avliT konstituciaSi cvlileba
referendumis meSveobiT Seitana, rac prezidentis pirdapir arCevnebs akanonebda.
amis pasuxad, ganawyenebulma erovnulma asambleam, romelic misi impiCmentisaTvis
saWiro zeumravlesobas ar flobda, mTavroba gadaayena.
23
1993 wlis ruseTis konstituciis Tanaxmad, premier-ministrsa da mTavrobas
(premier-ministris rekomendaciiT) prezidenti niSnavs. marTalia, kabinetisTvis un-
doblobis votumis gamocxadeba SesaZlebelia, magram es prezidents ar avaldebu-
lebs. Tu undobloba 3 Tvis ganmavlobaSi ramdenjerme gamocxadda, prezidenti
mTavrobas aTavisuflebs an parlamentis qveda palatas – saTaTbiros _ Slis. am
SemTxvevaSi, ndobadakargulma mTavrobam SeiZleba muSaoba ise gaagrZelos, rom ami-
saTvis xelaxali daniSvnis proceduris Catareba ar gaxdes saWiro. radgan saTaT-
biros daSla arCevnebidan erTi weli ar SeiZleba, prezidents qveynis marTva mou-
wevs parlamentisadmi dapirispirebuli mTavrobis pirobebSi.
24
formalurad axali arCevnebis Casatareblad mTavroba monarqs mimarTavs.
aRmasrulebeli xelisuflebis prerogativebi 229

sabolood, konstitucia nakleb gavlenas axdens imaze, Tu rogor


iyenebs parlamenti ndobis instituts mTavrobis kontrolis mizniT.
holandiaSi ndobis Taobaze kenWisyra bolos 1939 wels moewyo, xo-
lo biujeti ukanasknelad 1919 wels uaryves. magram italiaSi, sa-
dac holandiis msgavsad ar arsebobs dominanti partia, da, amdenad,
undoblobis votumis gamocxadebas konstituciuri dabrkoleba ar
uSlis xels, es meqanizmi xSirad da "warmatebiT" gamoiyeneba.

5.3.3. sakanonmdeblo iniciativa da kanonis Secvla

mTavroba, Cveulebriv, sargeblobs kanonproeqtebis wardgenis ufle-


biT. es konstituciurad dadasturebuli wesi Teoriulad Znelad
gasamarTlebelia. Tu kanonmdeblobisaTvis parlamentia pasuxismgebe-
li, xelisuflebis danawilebis principidan gamomdinare, parlamentis
privilegia mTel sakanonmdeblo procesze unda vrceldebodes. 1791
wlis safrangeTis konstitucia (kari III, Tavi 3, naw. 1, $ 1.1) monar-
qis sakanonmdeblo iniciativas kategoriulad gamoricxavda. magram
sakanonmdeblo saqmianoba naklebad efeqtiani iqneba, Tu sakanonmdeb-
lo iniciativa waerTmevaT Tanamedrove mTavrobebs, romlebsac, Cveu-
lebriv, eqvemdebarebaT profesiuli aparati da, amasTan, axorciele-
ben parlamentis mier mowonebul programas. monarqs mxolod ama Tu
im sakiTxis ganxilvis SeTavazeba SeeZlo. dRes ki, rodesac mTavro-
bas hyavs profesiuli aparati da moqmedebs damtkicebuli programis
mixedviT, miRebuli kanonproeqtebis umravlesoba mTavrobisagan mo-
dis. am mxriv, kidev erT gamonakliss gvTavazobs amerikis SeerTebu-
li Statebi, radgan prezidents winadadebis wardgenis formaluri
ufleba misi partiis mxardaWeris gareSe ara aqvs. im pirobiT, Tu
isini umravlesobas qmnian, kanonproeqts partiis gavleniani wevri
waradgens. sakanonmdeblo iniciativa mxolod SesaZleblobis micemaa
mTavrobisaTvis. Zalaufleba namdvilia maSin, rodesac SeiZleba ka-
nonproeqti daixsna saparlamento wisqvilis dolabidan an daicva sa-
parlamento Sesworebebisagan.25

25
aRmasrulebeli xelisuflebis mier SemuSavebuli kanonmdebloba, upirveles
yovlisa, delegirebul sakanonmdeblo uflebebTan kavSirSi ganixileba.
230 aRmasrulebeli xelisufleba

kanonmdebloba safrangeTis mesame da meoTxe respublikebSi iqmne-


boda mTavrobis inicirebuli, magram Zireulad Secvlili sakanon-
mdeblo winadadebebisgan, maT Soris, sabiujeto sferoSic ki. minis-
trebsa da maT TanamSromlebs mouwodebdnen Sexvedrodnen saparla-
mento komitetebs, romlebic maT winadadebebze muSaobdnen da mTav-
robas umetesad sxvadasxva kompromisze daTanxmeba uwevda. mTavro-
bis sakanonmdeblo privilegiebis momxreni amtkiceben, rom parla-
mentis Tavisuflad motivtive sakanonmdeblo procedurebis Sedegad
iqmneba Sinagani winaaRmdegobebiT aRsavse kanonebi, romlebic mxo-
lod kerZo SeTanxmebebs gamoxatavs. rodesac biujeti ar aris da-
kavSirebuli mTavrobis ekonomikuri politikis sxva saSualebebTan,
biujeti gamosayeneblad uvargisi xdeba. mTavrobas am dros pasu-
xismgebloba iseTi ramisaTvis ekisreba, razec gavlenas ver moax-
dens. albaT, es aris xelisuflebaTa urTierTSepirispirebisa da
urTierTgawonasworebis, agreTve xelisuflebis danawilebis gau-
marTavi sistemebis yvelaze TvalsaCino winaaRmdegoba.26

parlamenti aRmasrulebeli xelisuflebis winaSe ayenebs amoca-


nebs, akisrebs mas pasuxismgebloba da, amasTan, ar uzrunvelyofs
mas kanonis realizaciis aucilebeli saSualebebiT da arc TviTon
agebs pasuxs.

xelisuflebaTa urTierTSepirispirebisa da urTierTgawonaswo-


rebis principis am da sxva aspeqtebma Tanamedrove konstituciebSi
gamoiwvia mTavrobis prerogativebis, gansakuTrebiT biujetTan da-
kavSirebuli prerogativebis garantiebis asaxva. mTavrobis sakanon-
mdeblo iniciativebs emateba proceduruli privilegiebi (kenWis-
yris wesi, saSuri saqmeebisaTvis upiratesobis miniWeba).27 saxel-
mwifoebSi, sadac xelisufleba danawilebulia _ nawilobriv poli-

26
aSS-Si, sadac saxelisuflebo ganStoebebi danawilebulia, xarjvasTan dakav-
Sirebul kongresis aqtebs aRmasrulebeli xelisufleba akontrolebs. konstitu-
ciurad sakamaTo muxlebrivi wesebis SemoRebamde prezidents masTan dapirispire-
bis ufleba ar hqonda.
27
radgan ruseTis xelisufleba am privilegiebiT uzrunvelyofili ar aris,
sakanonmdeblo proceduras reglamenti gansazRvravs. aRmasrulebel xelisuflebas
prerogativebi ar gaaCnia. es ara marto ruseTis aRmasrulebeli xelisuflebis
finansur efeqtianobasa da racionalurobas vnebs, aramed Tavad saTaTbiros saka-
nonmdeblo saqmianobasac aferxebs, rac mravalricxovani fraqciebisa da individua-
luri wevrebis kanonproeqtebis Setanis uflebiT isedac sakmaod Selaxulia.
aRmasrulebeli xelisuflebis prerogativebi 231

tikuri sistemis araadekvaturi funqciobis, nawilobriv ki _ par-


lamentis sijiutis, rogorc misi damoukideblobis Sedegis, gamo,
didia aRmasrulebeli xelisuflebis miswrafeba Secvalos arasakma-
risi da arasrulyofili kanonebi administraciuli aqtebiT. sam-
xreT amerikis saprezidento sistemebSi es movlena aisaxa terminSi
"decretismo". braziliis prezidentis fernando kolor de mulos
mmarTvelobis periodSi yovel meore dRes axal-axali sakanonmdeb-
lo aqtis Zalis mqone dekreti gamoicemoda.28

5.3.4. biujeti

saxelmwifo xelisuflebis WeSmariti arsi yvelaze TvalnaTliv im


sakonstitucio debulebebSi Cans, romlebic biujetsa da finanseb-
Tanaa dakavSirebuli. 1812 wlis qadizis espaneTis konstitucia
erT-erTi pirvelia, sadac biujetis kanonproeqtis wardgenis mTav-
robiseuli privilegiaa asaxuli. vaimaris konstituciis (muxli
85) Tanaxmad, saxelmwifo biujetis proeqtis ganxilva raixstags
(qveda palata) raixsratis (zeda palata) mier damtkicebis Semdeg
SeeZlo. rac Seexeba germaniis dRevandel konstitucias, igi moiT-
xovs biujetis xarjviTi nawilis gazrdasa da misi Semosavlebis
SemcirebasTan dakavSirebiT wardgenili kanonproeqtebis federalu-
ri mTavrobis mier dadasturebas.29

28
Giovanni Sartori, Comparative Constitutional Engineering: An Inquiry into Structures,
Incentives and Outcomes (Baskingstone-Hampshire: New York University Press, 1994), gv.
170. braziliis konstituciis mixedviT, aseTi dekretebi "ukiduresi saWiroebis"
SemTxvevaSi unda gamoices da isini parlamentma 30 dReSi unda daadasturos. am-
gvar saWiroebas prezidenti adgens (rogorc Cans, es saWiroeba mudmivia). mas dek-
retis 30 dRiT gagrZelebis ufleba aqvs.
29
SemTxveviTi araa, rom am sakiTxs eTmoba germaniis konstituciis 46 grZeli
paragrafi. konstituciis mixedviT, gadasaxadebTan dakavSirebul saqmianobas fede-
racia da provinciebi inawileben. safrangeTisagan gansxvavebiT, germaniis ZiriTadi
kanoni mTavrobas biujetis sakiTxSi gadamwyvet privilegiebs ar aniWebs, radgan
gaTvaliswinebulia, rom biujeti SeiZleba ver damtkices, amitom germaniis kon-
stitucia mizanSewonilobis debulebebs Seicavs, romlebic saxelmwifo adminis-
traciisa da samsaxuris wina biujetis farglebSi funqciobas uzrunvelyofen. sa-
Wiro emisiebis usafrTxoebis uzrunvelsayofad, mTavroba uflebamosilia isesxos
biujetis menejmentisaTvis saWiro fondebi. biujetis dasacavad, damatebiT fon-
debTan dakavSirebul saparlamento winadadebebis kenWisyras mTavrobis dasturic
232 aRmasrulebeli xelisufleba

safrangeTSi biujetTan dakavSirebul mTavrobis winadadebas sa-


parlamento kenWisyra saerTod ar sWirdeba, Tu kenWisyra dakavSi-
rebuli ar aris ndobis sakiTxTan. albaT, SemTxveviTi ar aris, rom
fiskaluri konstitucionalizmi an, yovel SemTxvevaSi, konstitu-
ciis biujetTan dakavSirebuli Tavi postkomunistur konstitu-
ciebSi praqtikulad ar gvxvdeba. am konstituciebSi mxolod isaa
naTqvami, rom "saxelmwifos xarjebs parlamenti gansazRvravs da
biujetsac parlamenti amtkicebs da akontrolebs" (ungreTis kon-
stitucia, me-19 muxlis me-3 punqtis ,,d“ qvepunqti). mxolod ru-
mineTis konstituciaSia ganxiluli SemTxveva, rodesac biujeti
damtkicebuli ar aris. danarCeni konstituciebis avtorebma, ro-
gorc Cans, am savaraudo viTarebis aRiareba ar isurves. rasakvirve-
lia, parlamentarizmi, tradiciulad, ufro Semosavlebs exeboda.
parlamentebi imitom iqmneboda, rom maT gareSe mefes (xelisufle-
bas) Semosavlis miReba ar SeeZlo. ar arsebobs biujeti, romelic
gadasaxadebTan dakavSirebul Semosavlebs ar emyarebodes, xolo ga-
dasaxadebis daweseba parlamentis gansakuTrebuli privilegiaa. aR-
masrulebel xelisuflebas am mxriv araviTari SeRavaTi ar eniWeba.

biujetis Sesaxeb kanonproeqtis wardgenis samTavrobo funqcia


SenarCunda britaneTSi, maSin rodesac sxva qveynebi iZulebuli gax-
dnen konstituciiTa da sxva kanonebiT SeezRudaT deputatTa ini-
ciativis uflebebi, radgan saparlamento uflebebs destabiliza-
ciisa da obstruqciis garda arafris motana ar SeeZlo. biujetTan
dakavSirebulma debatebma parlamentarTa sruli upasuxismgebloba
gamoavlina. parlamentarebi aiZuleben qveyanas popularul proeq-
tebze daixarjos fuli an cdiloben TavianTi amomrCevlebisaTvis
biujetidan finansebis mopovebas, rac maTi rolis gaTvaliswinebiT,
bunebrivia. magram, Tu konstitucia xelisuflebis SezRudvis miz-
niTaa Seqmnili, es SezRudva im deputatebsac unda SeexoT, rom-
lebsac fulis xarjva Cvevad aqvT qceuli. is, ris SezRudvac da
gakontrolebac konstituciebis umravlesobam ver SeZlo, mTavro-
bis xarjebia.

sWirdeba. konstituciis germanuli modeli parlamentis calkeuli wevrebis ini-


ciativebisagan biujetis dacvas ar gulisxmobs imitom, rom maT sakonstitucio
Sesworebebis plenumisaTvis wardgena ekrZalebaT.
aRmasrulebeli xelisuflebis prerogativebi 233

sabiujeto sakiTxebSi mTavrobis privilegia, albaT, yvelaze uf-


ro inglisSi SeinarCunes, rac, nawilobriv. parlamentis reglamen-
tis debulebebiTaa ganpirobebuli. sabiujeto winadadebebis wardge-
nis ufleba mxolod mTavrobas aqvs, biujetis proeqti ki finansTa
ministris saidumloebaa. deputatebs rTuli, kompleqsuri winada-
debebis Seswavlis dro ara aqvT. am SemTxvevaSi plenaruli sxdome-
bi sakomiteto Sekrebebs emsgavseba da deputatebsac mxolod biu-
jetis SemcirebasTan dakavSirebuli winadadebebis gamoTqma SeuZ-
liaT. lordTa palatis kompetencia finansebTan dakavSirebul ka-
nonproeqtebze praqtikulad ar vrceldeba.30

1958 wlis safrangeTis konstituciis mixedviT, dadgenilia e.w.


safinanso kanonproeqtebis, maT Soris gadasaxadebTan, baJebsa da
mosakreblebTan dakavSirebuli kanonproeqtebis ganxilvis gansakuT-
rebuli procedura. biujets mTavroba waradgens. parlamentarTa
winadadebebi Semosavlebis Semcirebas an xarjvis zrdas miznad ar
unda isaxavdes. xarjviTi nawilis gansazRvra aRmasrulebeli xeli-
suflebis uzenaesi uflebaa, radgan biujetis dagegmvisaTvis saWi-
ro monacemebs swored misi administracia warmoadgens. am mxriv
safrangeTi gamonaklisia.

mTavrobis mier sabiujeto winadadebebis Setanis Semdeg, parla-


mentma biujetTan dakavSirebuli sakanonmdeblo aqti SedarebiT
swrafad unda aamoqmedos (safrangeTis parlamentma 70 _ dReSi, in-
glisSi ki debatebisaTvis gamoyofili vada 30 dReze naklebia).
sxva saxelmwifoebSi sabiujeto winadadebas mTavrobis TxovniT
upiratesoba eniWeba. Tu biujetis miRebas parlamenti aferxebs,
xarjvasTan dakavSirebuli tradiciuli wesis mixedviT, igi wina
wels damtkicebuli biujetis Tanxis proporciuli unda iyos. Tu
parlamentarebi sabiujeto winadadebas uaryofen, mTavroba gadadge-
ba. mTavrobis upiratesobisa da efeqtianobis principebis erTguli
safrangeTis konstituciis mixedviT, "Tu parlamenti 70 dRis gan-
mavlobaSi gadawyvetilebas ver miiRebs, kanonproeqtis debulebebi
kanonqvemdebare aqtiT Sedis ZalaSi" (muxli 47). magram praqtiku-

30
C.J. Boulton et al., Erskine May`s Treatise on the Law, Privileges, Proceedings and
Usage of Parliament (London: Butterworths, 1989), gv. 733-734.
234 aRmasrulebeli xelisufleba

lad, garTulebis SemTxvevaSi, biujeti undoblobis votums ukav-


Sirdeba da parlamenti mas amgvarad amtkicebs.

sabiujeto winadadebebis ganxilva, Cveulebriv, or an sam etapad


xdeba. pirveli exeba Semosavlebisa da gasavlebis jams, meore _ am
jamis ganawilebas sabiujeto ganyofilebebis mixedviT. fondebis
danawileba emsaxureba udeficito balansis uzrunvelyofas da wo-
nasworobis SenarCunebas.31

calkeuli saministroebi ZiriTadad TviTon wyveten, rogor unda


gamoiyenon maTTvis biujetiT gaTvaliswinebuli Tanxa, magram fon-
debis saministroebisaTvis xelaxla asignireba finansTa ministris
gadasawyvetia (biujetis Tavebi). ai, am sferoSi aRmasrulebeli xe-
lisufleba sruli TavisuflebiT sargeblobs.

saparlamento kontroli da zedamxedveloba biujetis xarjviTi


nawilisadmi mxolod meoreulia da miznad isaxavs fondebis amTvi-
seblis kanonieri moqmedebisa da dafinansebis gamarTlebulobisa da
sargeblianobis Semowmebas. radgan TviTon parlaments aseTi zedam-
xedvelobis unari ara aqvs, konstituciebi am rolis Sesasruleb-
lad gansakuTrebuli organoebis dafuZnebas iTvaliswinebs, romle-
bic, Cveulebriv, saparlamento organoebis funqciebs an parlamen-
tis saxeliT moqmedi sasamarTloebis rols asruleben (magaliTad,
saaudito ofisi ungreTSi, aSS-is kongresis mier daniSnuli genera-
luri kontroliori an auditoruli sasamarTlo safrangeTSi).32
britaneTSi audits umaRlesi sasamarTlos centraluri kancela-
riis ganyofileba niSnavs. igi aRmasrulebeli xelisuflebisagan da-
moukidebelia, sasamarTlos funqcias asrulebs da parlamentis wi-

31
germaniis konstitucia am sakiTxs Taviseburad udgeba. Semosavlebi da xar-
jebi gawonasworebuli unda iyos. dabalansebuli biujetis konstituciuri prin-
cipi, im amerikeli politikosebis sayvareli proeqti, romlebic mis danergvas
konstituciaSi Setanis gziT cdiloben, TavisTavad bevrs ar metyvelebs, radgan
sesxi SeiZleba Semosavals warmoadgendes, xolo mTavrobis gavlenaSi myofi sa-
xelmwifo an kerZo bankic sesxebs gascems.
32
ungreTis konstituciis 32-e muxlis `g~ qvepunqtSi araferia naTqvami saau-
dito ofisis damoukideblobis Sesaxeb da isic gaugebaria, awarmoebs Tu ara igi
gamoZiebas parlamentis sagangebo TxovniT.
pasuxismgeblobis miTi 235

naSea pasuxismgebeli.33 mTlad naTeli ar aris, Tu ra xdeba im Sem-


TxvevaSi, rodesac parlamenti sabiujeto angariSs Caagdebs. es,
biujetisagan gansxvavebiT, inglisSic ki mTavrobisadmi ndobis sa-
kiTxs ar ukavSirdeba.

5.4. pasuxismgeblobis miTi


aRmasrulebeli xelisufleba erTgvar kentavrs waagavs: misi sxeulis
qveda nawils biurokratia, saxelmwifo administracia warmoadgens, xo-
lo zeda nawils _ partiuli politikosi, romelic misi amomrCevlis,
parlamentis da, upirveles yovlisa, misi partiis yvelaze gavleniani
wevris wyalobiT, saxelmwifo interesebs gamoxatavs. sxeulis mZlavri
qveda nawili aRmasrulebel xelisuflebas aqcevs uZlieres ganStoe-
bad, romelsac misi miznebis miRwevis yvelaze didi Sansi aqvs. codna
Tavmoyrilia qveda nawilis profesiul ostatobaSi. profesiul biu-
rokratias, yovel SemTxvevaSi, SeuZlia ganacxados, rom kentavris gan-
kargulebaSi uzarmazari informaciaa. codnis garda, igi aRWurvilia
iZulebis saSualebebiT, uxeSi brZanebis uflebiT, maTraxiT, `damawyna-
rebeli perangiTa~ da cremlmdeni airiT. gasagebia, rom postkomunis-
tur sistemaSi es saxelisuflebo ganStoeba konstitucionalizms yve-
laze did safrTxes uqmnis, albaT, ara imitom, rom Zalauflebis xel-
Si Cagdebis didi potenciali aqvs, aramed imitom, rom igi, ubralod,
Tavisi bunebidan gamomdinare, konstitucionalizmis Selaxvis midreki-
lebas amJRavnebs. konstituciuri wyobis dacvas Tu davesesxebiT, igi
demokratiul Riaobas da kontrols uSlis xels imis momizezebiT,
rom isini misi xelisuflebis efeqtian aRsrulebas abrkoleben. arcTu
iSviaTad aRmasrulebeli xelisufleba ministrebis pasuxismgeblobas
misi privilegiebis gamamarTlebel argumentad iyenebs. ministrebisaTvis
dakisrebuli pasuxismgebloba maTTvis SeuzRudavi Zalauflebis miniWe-
bas iTxovs. mTavroba Tavisi misiis Sesrulebas ver SeZlebs, Tu parla-
mentis wevrebi, romlebsac kanonis Sinaarsis gansazRvraze miuwvdebaT

33
saparlamento komitetebis biujetis momzadebaSi Careva sakmaod warumatebe-
li aRmoCnda. britaneTSi amas bolo mouRes. britanuli tradiciis mixedviT, saau-
dito komitetis Tavmjdomare opoziciis wevria. meore mxriv, aSS-is kongresis
uflebebi aRmasrulebeli xelisuflebis departamentebis mimarT biujetisadmi kon-
gresis kontrols eyrdnoba.
236 aRmasrulebeli xelisufleba

xeli, efeqtian aRmasrulebel programebs daamaxinjeben. magram antipar-


lamentarizmis qadageba saWiro ar aris. rac mTavaria, mTeli adminis-
traciuli struqtura premier-ministrsa da mTavrobas unda eqvemdeba-
rebodes. partiuli organizaciis uSvelebeli hidrocefalusi moulod-
nelad mokavSires poulobs, xolo aRmasrulebeli xelisuflebis li-
derebi administraciuli organizaciis damcvelebad warmoCndebian. mag-
ram, unda iTqvas, rom patroni mis msaxur-damcvelze imdenad damokide-
buli xdeba, rom am organizaciis interesebs kanonmdeblobis saSuale-
biT amkvidrebs.

mainc ras niSnavs ministrTa pasuxismgebloba? misi didebuleba mis


mokrZalebulobaSia. pasuxismgebeli mTavroba "britaneTis konstitu-
ciis uCveulo damsaxurebaa".34 "pasuxismgebeli ministrebi" 1831 wels
belgiel liberalTa sabrZolo yiJina iyo, xolo 1848 wels ungreT-
Si es erovnuli TviTgamorkvevisaTvis brZolis yvelaze gmiruli epi-
zodis daufarav moTxovnas warmoadgenda.35 termini "pasuxismgebeli
saministro" niSnavda mxolod imas, rom, radgan monarqs, romelsac
verc veravin SezRudavda da verc pasuxisgebaSi miscemda, gverdiT
edga viRac, vinc saqmisaTvis pasuxs agebda personalurad.

rogorc Cans, partiuli disciplinis epoqaSi xSirad laparako-


ben ministrebis pasuxismgeblobasa da maT angariSvaldebulebebze,
rac sruliad uvnebeli miTia (parlamentis mier undoblobis gamoc-
xadebas konstruqciuli undobloba da daSlis SiSi seriozulad
uSlis xels).

albert daisi (1835-1922) darwmunebuli iyo, rom ministrTa so-


lidaroba maTi pasuxismgeblobis princips koleqtiur pasuxismgeb-
lobad aqcevda, magram TviT britaneTSic ki, mxolod partiis Sig-
niT momxdari gadatrialeba amxobs ministrebsa da maT mTavrobebs.
Tanamedrove britaneTsa da vestminsteruli tradiciis mimdevar
sxva iseT saxelmwifoebSi, rogoric kanadaa, ministrebi maSinac

34
Ivor Jennings, The British Constitution (Cambridge: Cambridge University Press,
1962), gv. 143.
35
1848 wels dawerili ungreTis istoriis am Tavis sazareli daskvna da minis-
trTa pasuxismgeblobis tragikuli Sesavali is iyo, rom pirveli ungreli pre-
mier-ministris pasuxismgeblobas gamarjvebuli kontrrevolucionerebi, antiparla-
menturad ganwyobili absolutizmis momxreni imdenad seriozulad moekidnen, rom
igi sikvdiliT dasajes.
pasuxismgeblobis miTi 237

axerxeben Tanamdebobis SenarCunebas, roca maT formalur kon-


trols daqvemdebarebuli administraciuli organoebi kanons arRve-
ven an Secdomebs uSveben, Tu ministrs imis gancxadeba SeuZlia,
rom am Secdomis Sesaxeb araferi icoda. es, TavisTavad, ministrTa
pasuxismgeblobis Tavdapirvel arss ewinaaRmdegeba. amis Sedegad
Wkviani ministri cdilobs, rac SeiZleba naklebi icodes da acxa-
debs, rom Tavisi eqspertebis armias unda endobodnen.

pasuxismgeblobaze laparakic ki sasaciloa, Tu Tanamedrove sa-


xelmwifoebriv amocanebs SevadarebT nacionaluri sakanonmdeblo
organoebis SesaZleblobebs. arCeuli organo ubralod ar imyofeba
im viTarebaSi, rom mTeli administraciis kontroli SeZlos. amri-
gad, im SemTxvevis garda, rodesac ministri politikuri xazis sa-
winaaRmdegod moqmedebs an, roca igi ukanono moqmedebas sCadis, ar-
Ceul organos misi impiCmentis safuZveli ara aqvs. SesaZloa
srulyofili kontrolis gaweva sasurveli arc ki iyos.

pasuxismgeblobas angariSvaldebuleba enacvleba, rac uxerxul


SekiTxvebze orWofuli pasuxebis sajarod gacemis movaleobas gu-
lisxmobs (saparlamento SekiTxva mTavrobis kontrolis saukeTeso
saSualebaa). is, rac amis Semdeg pasuxismgeblobisagan rCeba, pre-
mier-ministris erTpirovnul mmarTvelobas mxolod ganamtkicebs.
Tu, sabolood politikuri pasuxismgebloba premier-ministrs ekis-
reba, mTavrobis danarCeni wevrebi ukve mis xelqveiTebad iqcevian,
romelTa gaZevebac mas yovelTvis SeuZlia. sxvanairad rogor unda
Seasrulos premierma misTvis dakisrebuli amocanebi? SesaZlebelia,
rom ministrebis pasuxismgebloba da amisaTvis aucilebeli xeli-
sufleba niRbavs gadatrialebis SiSs, romelmac SeiZleba liderTa
damxoba gamoiwvios, Tu isini TavianT momxreebs parlamentSi "gem-
riel lukmas" ar miscemen. Tumca ministrTa pasuxismgeblobis mqa-
dagebelni amas ar aRiareben. amis nacvlad, gamudmebiT figurirebs
saxelmwifos bedze zneobrivi pasuxismgeblobis idea (rac, TavisTa-
vad, qebis Rirsia) da avis momaswavebeli azri, rom momaval arCev-
nebSi dadgeba politikuri pasuxismgeblobis sakiTxi, radgan xel-
fexSekrul mTavrobas ar aRmoaCnda efeqtiani moqmedebebis unari da
amitomac mosaxleoba mas zurgs Seaqcevs. amrigad, mTeli Zalauf-
leba unda gadaeces mTavrobas, raTa man arCevnebi moigos! da, saer-
238 aRmasrulebeli xelisufleba

Tod, Tu vinme xelisuflebisaTvis brZolaSi gamarjvebuli gamovi-


da, ratomac ar unda mieces mas xelisufleba? es mimzidveli an,
yovel SemTxvevaSi, gasagebi adamianuri reaqcia, konstitucionaliz-
mis principebs ar eTanxmeba. erT konkretul arCevnebSi mopovebuli
gamarjveba yvela momdevno arCevnebSi warmatebas ar gulisxmobs da
gamarjvebuli Tavis Zalauflebas am miznisaTvis ver gamoiyenebs.

miuxedavad amisa, Zalauflebam administraciaze, miT ufro, Tu is


gansakuTrebulia, SeiZleba sagangebo mniSvneloba moipovos im sazo-
gadoebaSi, romelsac TviTorganizebis naklebi gamocdileba aqvs, arc
resursebis simwire uwyobs xels da saxelmwifos – rogorc mesa-
kuTres da samuSao adgilebis ZiriTad mimwodebels _ sakvanZo adgi-
li eniWeba. ar unda dagvaviwydes, rom postkoloniur da postkomu-
nistur sazogadoebebSi ekonomikur berketebs saxelmwifo adminis-
tracia flobs. 1995 wels ungreTSi dasaqmebulTa 20 procenti
mainc saxelmwifo moxeleebi iyvnen, xolo samuSao Zalis 50 procen-
tze mets saxelmwifo seqtorSi dasaqmebulebi warmoadgendnen.

amgvar viTarebaSi saxelmwifo administraciuli aparatis mxarda-


Weris mopovebas cdilobs, romelic SeiaraRebulia ori konstitu-
ciuri TezisiT _ pirveli: "vinc Tanamdebobaze niSnavs, xsnis ki-
dec", xolo meoris mixedviT, "mTeli aRmasrulebeli xelisufleba
emorCileba mTavrobas", radgan mTavroba aRmasrulebeli xelisuf-
lebis meTauria (am ukanasknel TezisSi naTlad Cans, rom xelisuf-
lebis danawilebis pirobebSi sruliad bunebrivi principi misTvis
ucxo niadagSia gadanergili da iqac ki SeiZleba dairRves). am ori
Tezisis erTobliobas administracia parlamentis uSualo zegavle-
nisagan gamohyavs da, amave dros, axdens mis centralizebas. samTav-
robo an mTavrobas daqvemdebarebuli brZanebebis Sesabamisi rgoli
gansazRvravs, Tu rogor ganawildeba administraciis postebi. yove-
li damniSvnelis Zalaufleba daniSnulze srulad xorcieldeba.

daniSvna-gaTavisuflebis am mkacr erTianobas Tavisi azri mar-


Tla aqvs iq, sadac sruli daqvemdebarebaa saWiro.36 vTqvaT, udab-

36
daniSvnisa da gaTavisuflebis principi ver gamodgeba, Tu daniSvna sxva saxe-
lisuflebo ganStoebas exeba. prezidenti parlaments premier-ministris kandida-
turas sTavazobs, magram igi konstruqciuli undoblobis votumis gamocxadebisas
premiers ver gaaTavisuflebs da verc axlis daniSvnaSi miiRebs monawileobas. sa-
pasuxismgeblobis miTi 239

noSi amas gadamwyveti mniSvneloba eniWeba. magram Cven aq saxeli-


suflebo ganStoebaTa wonasworobis Semcvel konstituciur siste-
mebze vlaparakobT. saxelisuflebo ganStoebaTa urTierTSepirispi-
rebisa da urTiergawonasworebis principis mixedviT, arc Tanamde-
bobaze daniSvnis saxelisuflebo ganStoebaTa mier erToblivad gan-
xorcielebuli ufleba da arc maT Soris Tanamdebobebis ganawile-
ba, rac personalis kontrolis kanoniTaa nakarnaxebi, ara Tu anti-
konstituciuria, aramed _ piriqiT. Tu imasac vaRiarebT, rom sa-
xelmwifo administraciaSi (im SemTxvevaSi, roca kanoni gamonak-
liss ar iTvaliswinebs) `moucilebadobis~ zemoaRniSnuli principi
amosavali wertilia, arsebobs garkveuli Tanamdebobebi da saxel-
mwifo administraciis garkveuli tipis saqmianoba, sadac politi-
kuri damokidebuleba arasasurvelia. im SemTxvevaSi, rodesac mTav-
robas maTi daniSvnis Semdeg saxelmwifo moxeleebis marTvis an ma-
Ti Tanamdebobidan moxsnis ufleba aqvs, politikuri zegavlena ar
klebulobs. Tu Tanamdebobaze damniSvnels daniSnulTa moxsna ar
SeuZlia an, Tu Tanamdebobidan gaTavisufleba mxolod sxva orga-
nos, magaliTad, sasamarTlos gadawyvetilebiTaa SesaZlebeli, es
ukanaskneli administraciisagan garkveulwilad damoukidebeli xde-
ba, Tumca kanonis ZaliT misi marTva da misi pasuxismgebloba uc-
vlelia. emisiuri bankis damoukideblobis Taobaze konstituciaSi
araferia naTqvami. emisiur bankTan dakavSirebul gadawyvetilebas
ekonomikuri ganviTarebis garkveuli stadia ganapirobebs. magram,
Tu banki damoukidebelia, imis mtkiceba, rom damoukidebeli bankis
(anu misi mudmivi prezidentis) mier mTavrobis gegmebisa da ekono-
mikuri politikisaTvis dabrkolebebis Seqmnis gamo mTavroba je-
rovnad ver imuSavebs, _ Secdomaa. aq swored konstitucionaliz-
mTan gvaqvs saqme. Tavisufali moqmedeba mTavrobas (gasagebi mize-
ziT) sWirdeba da SeuZlia kidec, magram es mxolod micemuli pi-
robebiTa da institutebiT aris gansazRvruli. zogjer mas daniS-
vna-gaTavisuflebis uflebaze uaris Tqma an misi gaziareba uwevs.

xelisuflebis danawilebis swored es azri ganapirobebs im


principis usafuZvlobas, romlis mixedviTac, "yvela aRmasrulebe-

konstitucio sasamarTlos mosamarTleebs parlamenti irCevs da, moqmedi kanon-


mdeblobis Tanaxmad, maTi gawveva SeuZlebelia. ungreTSi mxolod sakonstitucio
sasamarTlos SeuZlia Tavisi wevris garicxva.
240 aRmasrulebeli xelisufleba

li organo mTavrobas unda eqvemdebarebodes" (1958 wlis safrange-


Tis konstituciaSic ki arsebobs aseTi SezRudva administraciis
mimarT: mTavrobas ar SeuZlia axali tipis instituti daafuZnos.
germaniis ZiriTadi kanonis mixedviT, mTavrobis administraciuli
aqtis namdvilobis aRiarebisaTvis bevr SemTxvevaSi saWiroa maTi
damtkiceba bundesratis mier). konstitucionalizmi mxolod moniS-
navs saTamaSo sivrcis sazRvrebs: Tu parlamenti an misi komitete-
bi miiReben konkretul administraciul gadawyvetilebebs, am moqme-
debis konstituciuroba saeWvoa, radgan sxva rom araferi, amgvar
SemTxvevebSi kanonis farglebSi mdgomareobis gamosworebis perspeq-
tiva bundovania.

aRmasrulebeli xelisuflebis sifrTxile "konstituciuri Teo-


riis" mimarT rodia nakarnaxebi parlamentisa da parlamentarebisad-
mi mikerZoebuli TayvaniscemiT. saparlamento umravlesoba, iseve
rogorc mTavroba, politikur kurss atarebs. magram is, rom par-
tiis politikas "centraluri komitetis" viwro wre ar SeimuSa-
vebs da igi opoziciasTan mudmivi kavSiriT formirdeba, angariSga-
sawevi faqtoria.37

5.5 aRmasrulebeli xelisuflebis Sinagani


struqtura
xelisuflebis danawilebam xeli ver SeuSala aRmasrulebeli xe-
lisuflebis gaZlierebas, saparlamento sistemaSi ki igi aRmasru-
lebeli xelisuflebis da mis ukan mdgomi partiis diqtaturis sa-
SiSroebas qmnis, romelsac Secvlis an, ukeTes SemTxvevaSi, gaawo-
nasworebs (samomavlod) sxva politikuri mimarTulebis sxva mTav-
robis diqtatura. inglisis parlamentis saproceduro komitetis
moxsenebaSi aris aseTi daskvna:

problemis arsi isaa, rom konstituciis yoveldRiur moqmedebaSi


parlamentsa da mTavrobas Soris upiratesobaTa sasworis pina mTav-
robis sasargeblod imdenad ixreba, rom es ewinaaRmdegeba saparla-

37
R. A. Butler, 609 HC Deb.13 July, 1959, col. 37 as quoted in Anthony H. Birch, „The
Theory and Practice of Modern British Democracy,“ The Changing Constitution, eds. Jeffrey
Jowell and Dawn Oliver (Oxford, Clarendon Press, 1985), gv. 86.
aRmasrulebeli xelisuflebis Sinagani struqtura 241

mento demokratiis sworad funqciobas da sayovelTao SeSfoTebas


iwvevs.38

aRmasrulebeli xelisuflebis upiratesobaTa Sesamcireblad


msoflioSi mravali, xSirad konstituciebSi ausaxavi, midgomaa
gamoyenebuli.39 zogierTi aseTi midgoma konstituciaSi kidec
aRibeWda, magram umeteswilad, maTi SeTavseba tradiciul midgo-
mebTan ver xerxdeba. xSirad maT mxedvelobaSi arc konstituciu-
ri kontroli iRebs.

gawonasworebis pirveli, Tanamedrove konstituciebSi asaxuli


meTodia ormagi aRmasrulebeli xelisufleba.40 zogjer saWiroa
arasaprezidento respublikis prezidenti, magram igi mudmivi saf-
rTxis Semcvelia. parlamentis mouqnelobam SeiZleba STaagonos vin-
me da daZras saxelmwifo manqana mkvdari wertilidan, magram, vidre
es moxdeba, Tavad Cixis arsi unda gairkves, mkveTrad unda ganisaz-
Rvros mkvdari wertili, raTa xelisuflebis borotad gamoyenebas
avaridoT Tavi. arsebobs, amave dros, saxelmwifo amocanebi, rom-
lebzec partiebis politikuri dapirispireba gavlenas ar unda ax-
dendes. isini SeiZleba daekisros prezidentis kontrols daqvemde-
barebul damoukidebel organoebs. dabolos, aucilebelia konsti-
tuciis dacva parlamentisa da mTavrobisagan, romelTa interesebic
gadajaWvulia partiul-politikuri mizezebiTac.

38
First Report from the Select Committee on Procedure (1977-78) HC 588 par. 1.5.
quoted in Gavin Drewry, „Select Committees and Back-Bench Power,“ in Jowell and Oliver,
eds., gv. 136.
39
magaliTad, aSS-is kongresSi Seiqmna kongresis organoebi (komisiebi), romle-
bic aRmasruleblis saqmianobaze saorganizacio gavlenas isaxaven miznad.
40
ormag aRmasrulebel xelisuflebas, upirveles yovlisa, naxevrad saprezi-
dento sistemebSi axseneben, Tumca, rogorc amas jon blondeli gvTavazobs, orma-
gi xelmZRvanelobis ganxilva am sistemebTan dakavSirebiT ufro swori iqneboda.
blondelis mixedviT, "ormagi mmarTvelobis sistema iseTi sistemaa, sadac zogadi
mmarTvelobis saqmeebs faqtobrivad da cnobierad mxolod ori adamiani asrulebs".
Jean Blondel, „Dual Leadership in the Contemporary World: A Step Towards Executive and
Regime Stability,“ in Comparative Government and Politics: Essays in Honor of S.E. Finer,
eds. Dennis Kavanagh and Gillian Peele (London: Heinemann-Boulder: Westview Press,
1984), gv. 75.
242 aRmasrulebeli xelisufleba

maqs veberma vaimaris konstituciis momzadebisas, albaT pirvel-


ma, saxeldaxelod moxaza Tavisi warmodgenebi ormagi aRmasrulebe-
li xelisuflebis Sesaxeb. imis SiSiT, rom ukontrolo adminis-
traciuli biurokratia did Zalauflebas igdebda xelT, man mTav-
roba parlamentis kontrols dauqvemdebara (undoblobis votumis
institutis CaTvliT), magram amave dros prezidents gansakuTrebu-
li uflebebi dautova. saerTo-saxalxo kenWisyriT arCeuli prezi-
denti mowodebulia, upirveles yovlisa, samTavrobo biurokratia
gaakontrolos; igi parlamentisagan damoukidebeli politikis gan-
saxierebaa, im parlamentisgan, romelic, ZiriTadad, partiuli Ci-
nosnebisagan Sedgeba. prezidents aqvs garkveuli Zalaufleba par-
lamentze, radgan saxalxo kenWisyris Sedegad is saxalxo legiti-
macias iZens. es lideri-demagogi uflebamosilia rogorc saxelmwi-
fo moRvawe, saxelmwifo marTos manam, sanam warmatebiT sargeb-
lobs. Tu is xalxis mxardaWeras dakargavs, rac marcxis tolfa-
sia, _ unda gadadges (am mxriv veberis sistema demokratiis far-
glebSi rCeba). am sistemaSi xalxs ori erTmaneTis moqiSpe warmo-
madgeneli hyavs, maSinac ki, roca prezidenti parlamentis ,,CixSi
Sesvlis“ an krizisebis periodSi gamoCndeba.

am gadawyvetas yvela mxridan Tavs esxmodnen (Tumca vaimaris


konstituciur sistemaSi prezidenti damoukidebel politikur Za-
lad mxolod sagangebo mdgomareobis regulirebaSi daSvebuli Sec-
domis Sedegad iqca). saqme isaa, rom ormagoba SeiZleba dakavSire-
buli iyos pasuxismgeblobis saSiS sakiTxTan.41 prezidentma kan-

41
ix. Wolfgang J. Mommsen, Max Weber and German Politics: 1890-1920 (Chicago:
The University of Chicago Press, 1987), gv. 379. imave dros momzeni, romelmac erT-er-
Tma pirvelma SeniSna kavSiri 1958 wlis de goliseul konstituciasa da veberis
Teorias Soris, sxvagvari Sefasebis SesaZleblobasac aRiarebs. prerogativebis aR-
revam da destabilizaciam, agreTve, saprezidento xelisuflebis borotad gamoye-
nebam vaimaris konstituciis tragikuli aRsasruli gamoiwvia, rac veberis siste-
mas Rirsebas ver matebs, magram am sakiTxs sxvagvari logikiTac SeiZleba mivud-
geT. vaimarSi prezidentis figura win ver wamoiweoda kanclersa da mis mTavrobas
TavianTi movaleobebi ukeT rom SeesrulebinaT, parlamentSi kvorumi rom Semdga-
riyo da gaborotebul, qarizmadakargul, partiul xelmZRvanelTa nacvlad nam-
dvil politikosebs rom eTamaSaT roli. im pirobebSi prezidentis Zalaufleba
parlamentisa da mTavrobis arakompetenturobiT gamowveuli Cixis dasaZlevad iyo
saWiro. vaimaris respublikis damxoba misma konstituciam ki ar ganapiroba (Tumca
arc uamisobaa), aramed sazogadoebaze eqstremistuli, totalitaruli partiebis
zegavlenam gamoiwvia.
aRmasrulebeli xelisuflebis Sinagani struqtura 243

cleri, SeiZleba, xalxis TvalSi ukana planze gadaanacvlos, Tumca


kancleris politikuri pasuxismgebloba ufro uSualoa.42

ormagi xelmZRvanelobis pirobebSi, aRmasrulebel xelisuflebas


kidev erTi arCevani aqvs, razec vebers yuradReba ar gaumaxvilebia,
Tumca vaimaris konstituciis teqstSi es naTlad Cans. esaa araer-
Tdrouli ormagi xelmZRvaneloba, romelic warmoiSoba, upirveles
yovlisa, rodesac saxelmwifoebrivi cxovreba paralizebulia. roca
aRmasrulebeli xelisuflebis Cveulebriv funqciobas saparlamento
pati SeuZlebels xdis an, roca mwvave krizisi droebiT diqta-
tors moiTxovs. rasakvirvelia, aseTi diqtatori SeiZleba premier-
ministric iyos. prezidentis sasargeblod am dros metyvelebs misi
uSualo, ufro farTo legitimacia, romelic uSualo saxalxo ar-
CevnebiT, partiul-politikuri distanciiT aixsneba da misi ,,zoga-
derovnuli~ rolidan gamomdinareobs, xolo, rac Seexeba premier-
ministrs, igi partiul politikas ver daSordeba.43

42
marTlac, ungreTis sakonstitucio sasamarTlom prezidents premier-minis-
tris (mTavrobis) sawinaaRmdegod uari ganucxada, ris mizezadac prezidentis po-
litikuri pasuxismgeblobis nakleboba dasaxelda. ungreTis prezidents parlamen-
ti irCevs, magram is mxolod impiCmentiTaa pasuxismgebeli.
43
aRmasrulebel xelisuflebasa (respublikis prezidenti) da parlaments So-
ris Zalauflebis wonasworobasTan dakavSirebuli Teoriebi. ix. András Sajó,
„Prelude to Future Constitutional Crises,“ (in Hungarian) 34 Vilagossag 7 (1993), gv. 17-25.
sakonstitucio sistema bolo arCevnebis Sedegebs zedmiwevniT unda iTvaliswineb-
des. parlamentSi mtkice umravlesobis arsebobisas, arCevnebi mtkice parlamenta-
rizmis mxardamWer referendumad SeiZleba iqnes miCneuli. magram, Tu saparlamen-
to umravlesoba arc ise mtkicea, rom prezidenti, magaliTad, kvalificiuri um-
ravlesobiT "moicilos" an Tanamdebobaze gadamwyveti umravlesobiT daamtkicos,
anu, Tu eleqtoratSi ar arsebobs konstituciurad gansazRvruli parlamentariz-
mis farglebSi mtkice parlamentarizmis mosurne didi umravlesoba, maSin prezi-
dentis xelisufleba, mTavrobis stabilurobis SesanarCuneblad, momdevno arCevne-
bamde unda gagrZeldes. miuxedavad zemoaRniSnulisa, saparlamento mmarTvelobis
drosac ki prezidentis xelisufleba neitralur da depolitizaciisaTvis gamiz-
nul ZalebTan mimarTebaSi unda gagrZeldes. 1994 wels jovani sartorim Teoria
gamoaqveyna, romelic "cvalebad prezidentobad" saxeldebul models exeboda. am
Teoriis mixedviT, saparlamento sistema misi funqciobisas arsebobas ganagrZobs.
Tu igi funqciobas wyvets, sistema saTadarigo Zravasa da saprezidento mmarTve-
lobis modusSi gadadis. Tu parlamenti, magaliTad, orwliani mandatis manZilze
mTavrobis Sesaqmnelad saWiro umravlesobis mxardaWeras ver moipovebs, sistema
darCenili vadis ganmavlobaSi mtkice saprezidento modeliT imuSavebs, rac pirve-
live undoblobis votums mohyveba. darCenili vadis ganmavlobaSi prezidenti qve-
244 aRmasrulebeli xelisufleba

Tu prezidenti rame mistikuri mTlianobis (eri, xalxi da sxv.)


gansaxiereba ki ar aris, aramed cdilobs daicvas konstituciiT
gaTvaliswinebuli distancia, mas da imaT Soris, vinc xelisufle-
bis ganxorcielebis yoveldRiuri saqmeebiT arian dakavebuli, da
Tu misi amocana ,,xalxis“ gansaxiereba, winamZRoloba ki ara, ara-
med zogjer xalxis konkretuli nebis sawinaaRmdegod, konstitu-
ciis dacvaa, maSin mis kontrols, da ara mmarTvelobas, SeiZleba
daeqvemdebaros amocanebi, romelTa neitralizebac, mimdinare par-
tiuli politikis sferodan gamorCeva surT konfliqtebis acile-
biT dainteresebul konstitucias da politikur Zalebs. am gage-
biT, aRmasrulebeli xelisufleba SeiZleba formalurad orad gai-
yos, Tu aRmasrulebeli xelisufleba mTeli Tavisi sisruliT ar
emorCileba erTaderT xelmZRvanels, romelic pasuxismgebelia mTav-
robis winaSe. prezidenti, rogorc neitraluri xelisuflebis mqo-
ne, karl Smitis mtkicebis sawinaaRmdegod, gansakuTrebul Zalauf-
lebas iZens. neitraloba ar zrdis prezidentis Zalauflebas; kon-
kretul "saqmeebTan" dakavSirebiT, sagangebo mdgomareobis garda,
igi piradad ar iRebs gadawyvetilebebs. prezidents ara aqvs aravi-
Tari uflebamosileba im sferoebSi, romlebSic, mocemul viTare-
bebSi, saerTo Tanxmobis miRweviT pasuxismgebloba ekisrebaT damou-
kidebel pirebs. amgvari damoukidebeli moqmedeba, sxvaTa Soris,
emisiuri bankis prezidentisganacaa mosalodneli.44

kanonmdebeli SeiZleba TviTon Seecados aRmasrulebeli xeli-


suflebis meTauris saqmianobis sferodan calkeuli aRmasrulebeli
organoebis amoRebas ise, rom es organoebi formalurad parlamen-
tis uSualo kontroliT funqciobdnen an maTi daniSvnis kvalobaze
_ sruliad damoukidebladac. zog SemTxvevaSi, aRmasrulebel xe-

yanas parlamentis mxardaWeriT, mis mier daniSnuli mTavrobis meSveobiT marTavs,


rogorc es aSS-Si xdeba xolme. prezidenti da parlamenti xelisuflebas erTi da
igive drois ganmavlobaSi inarCuneben. parlamenti Tavis sakanonmdeblo funqcias
asrulebs, magram prezidentis iniciativebs upiratesoba eniWeba da parlamentSi
dabrkoleba ar xvdeba. prezidentis romelime winadadebis uaryofis SemTxvevaSi
sakanonmdeblo xelisuflebis ganxorcieleba SesaZlebelia dekretebiT. ix. Sartori,
gv. 94.
44
magram es ar aris fuZemdebluri konstituciuri Tezisi; es aris iseTi viTa-
reba da ekonomikuri koncefciebi, romelTa mixedviTac, emisiuri bankis xelmZRva-
nelis damoukidebeli pozicia sazianoa. ix. Jon Elster, „Constitutional Courts and
Central Banks: Suicide Prevention or Suicide Pact,“ 3 East European Constitutional Review
3-4 (1994): gv. 66-71.
aRmasrulebeli xelisuflebis Sinagani struqtura 245

lisuflebas daqvemdebarebul am organoebs formalur damoukideb-


lobas parlamenti ki ara, tradicia aniWebT. zogjer isec xdeba,
rom kanonmdebeli aRsrulebas gankuTvnili funqciebis mqone uwye-
bas acalkevebs aRmasrulebeli organos xelmZRvanelisagan. pirveli
variantis sailustraciod gamodgeba safrangeTis saxelmwifo sab-
Wo, xolo meoris –prokuraturis organizacia.45

yvela am SemTxvevaSi, Teoriulad mainc, aRmasrulebel orga-


noebs kanonmdebeli qmnis, igi aRmasrulebel xelisuflebaSic ereva,
raTa es organoebi depolitizebuli da sruliad damoukidebeli
iyos. swored am mizans isaxavs, magaliTad, sxvadasxva iseTi orga-
nos Seqmna, romlebic uflebamosili arian moawesrigon komunika-
ciis masobrivi saSualebebis sistema da amave dros miiRon konkre-
tuli gadawyvetilebebi. swored amas cdilobdnen frangi da polo-
neli kanonmdeblebi samauwyeblo sabWoebis Seqmnisas, sabWoebisa,
romelTa wevrebsac, nawils _ prezidenti, nawils ki parlamentis
palatebi niSnaven. britaneTis damoukidebeli televiziis komisiis
wevrebs niSnavs kompetenturi ministri, magram, tradiciis Tanaxmad,
mas ar SeuZlia diskreciul safuZvelze gaaTavisuflos isini. aSS-
Si mravali momwesrigebeli (maregulirebeli) organo arsebobs,
romlebsac kanonmdeblebi qmnian an irCeven arCeviTi damoukidebeli
organoebi, romlebsac calkeul konkretul saqmeebTan dakavSirebu-
li gadawyvetilebebis miReba SeuZliaT (licenziebis gacema, jari-
mis dakisreba an auqcionis mowyoba). am principis winaaRmdegi uze-
naesi sasamarTlo arasodes yofila. did britaneTSi kvazisaxelmwi-
foebrivi organizaciebi [“quango“ quasi-non-governmental organisetion]
sxvadasaxvagvarad iqmneba _ rogorc kanonis, ise aRmasrulebeli xe-
lisuflebis sxvadasxvagvari administraciuli aqtis meSveobiT. ma-
galiTad, radiosadguri `bibisi~ 1927 wels mefis brZanebulebis
safuZvelze daarsda, xolo misi mmarTvelTa sabWo

45
aSS-is damoukidebeli sabWo, romelic prezidentis, vice-prezidentisa da ge-
neraluri prokuroris mier savaraudod Cadenil danaSaulebebs iZiebs, aRmasrule-
bel (sagamoZiebo) funqcias asrulebs. igi kanonmdeblobiT sasamarTlo xelisuf-
lebis sferoSia moqceuli da uzenaesi sasamarTlos mier konstituciuradaa miC-
neuli. (ix. Morrison v. Olson, 487 U.S. 654 (1988); Scalia, J., dissenting).
246 aRmasrulebeli xelisufleba

nominalurad iniSneba dedoflis brZanebiT. Tumca faqtobrivad es


ufleba premier-ministrs ekuTvnis. tradiciulad, am daniSvnas win
uZRvis SeTanxmeba mTavrobasa da opozicias Soris, agreTve, yovel
SemTxvevaSi, premier-ministr ,,m. tetCeris epoqamde“ Tavad `bibisis-
Tan~ konsultaciebi.46

dasaSvebi iqneboda, rom SemoqmedebiTi sferos subsidirebis sa-


kiTxebze gadawyvetilebebs parlamenti, misi erT-erTi organo an
parlamentarTagan Semdgari saparlamento komitetebi iRebdnen? Cven
ar SegviZlia rame sikeTes movelodeT arc politikosebis miuker-
Zoebeli mxatvruli gemovnebidan, arc fuls daxarbebuli artiste-
bis politikuri TamaSebidan. vin icis, politikuri TvalsazrisiT,
ukeTesia ki, roca fuls erTmaneTSi ramdenime SeWirvebuli warmo-
madgenlobiTi persona inawilebs? albaT, umjobesi gamosavali iqne-
boda iseTi samxatvro sabWos Seqmna, romelSic Sevlen politikisa
da piradi dainteresebisagan Sors mdgomi saqmis mcodne adamianebi.

parlaments SeuZlia kanonSi miuTiTos mxolod safuZvelmdebi


idea, Tu ra Tvalsazrisis gaTvaliswinebaa saWiro subsidiebis ga-
danawilebisas (magaliTad, patriotuli Tematikis, umciresobaTa
warmomadgenlebis, qalTa nawarmoebebis mxardaWera). konstitucio-
nalizmi, am SemTxvevaSi, mxars uWers damoukidebel organos, rome-
lic ,,aRmasrulebel“ amocanebs asrulebs. damoukideblobis uzrun-
velyofis aseT elementad gamodgeba, magaliTad, organos avtomatu-
ri TviTganaxleba, misi finansuri damoukidebloba an misi wevrebis
xelaxali arCevnebiT daSantaJeba, rac imas niSnavs, rom maTi xe-
laxla arCeva an SeuZlebelia, an isini ganusazRvreli vadiT irCe-
vian. magram politikuri realizmi damoukideblobasa da damoukide-
beli organoebis SesaZleblobebs saeWvos xdis. igive politikurma
realizmma SeiZleba neitraluri organoebis gadawyvetilebebs Seuw-
yos xeli. mmarTvel politikur Zalebs, zogis azriT, arapopula-
ruli gadawyvetilebebiT TavianTi popularobis Selaxva sulac ar
surT da, swored amitom, garkveuli Zalauflebis gadacemas SeiZ-
leba daTanxmdnen kidec.

46
Wolfgang Hoffmann-Riem, Regulating Media (New York-London: Guilford Press,
1996), gv. 69.
aRmasrulebeli xelisuflebis Sinagani struqtura 247

aRmasrulebeli xelisuflebis SezRudvis kidev erTi gza aRmas-


rulebeli xelisuflebis organoebs Soris kompetenciebis ganawi-
leba ki ar aris, aramed SezRudvaa nawilobriv demokratiuli
principebidan gamomdinare. SeiZleba kanoniT dadgindes, rom zo-
gierT aRmasrulebel organos aRmasrulebeli xelisuflebis meTau-
ri ki ar qmnis, aramed gansazRvruli dainteresebuli (magaliTad,
regulirebuli) wreebi an erTobebi qmnian. es, ra Tqma unda, korpo-
raciuli TviTregulirebis SesaniSnavi SesaZlebloba SeiZleba aR-
moCndes. meore mxriv, holandiasa Tu norvegiaSi, gansakuTrebiT
aSS-Si, aRmasrulebeli xelisuflebis organoebi gadawyvetilebebs
unda iRebdnen gansazRvruli proceduris Sesabamisad, sajaroobisa
da monawileobis principis safuZvelze. es arsebiTad awonasworebs
xelisuflebis meTauris gankargulebebs, Tuki Sesabamisi sasamar-
Tlo kontroli uzrunvelyofs im administraciuli gadawyvetile-
bebis baTilobas, romlebic miRebulia monawileobis wesebis dar-
RveviT. monawileobis am kontrols mniSvneloba aqvs gansakuTrebiT
maSin, rodesac aRmasrulebeli xelisuflebis amocanas akisreben
damoukidebel organos, romelic sxvanairad SeiZleba sruliad
ukontrolo aRmoCndes. aq ki kontroli xorcieldeba sajaroobiT,
rac kidev ufro aZlierebs gadawyvetilebis miRebis procesSi mona-
wileobis wesebis dacvisadmi sasamarTlo zedamxedvelobas.
Tavi meeqvse

samarTlebrivi saxelmwifo da
misi megzurni
mosamarTles... TiTqmis araviTari mniSvneloba ara aqvs.
monteskie

6.1 samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi


saxelmwifo
konstituciuri saxelmwifos SeqmnaSi samarTali gadamwyvet rols
TamaSobs. demokratiul qveynebSi sakanonmdeblo aqtebi sazogadoe-
bis mTlianobis da kidev imis sawindaria, rom ar imZlavros arc
kerZo da arc sajaro despotizmma. amasTan, samarTlis potencialis
Sefasebisas ukiduresobaSi ar unda gadavvardeT _ saukeTeso Sem-
TxvevaSi, samarTali Zalauflebas asatans xdis. faqtobrivad, igi
yovelgvar Tavisuflebas sxvebisaTvis misaReb CarCoSi aqcevs imiT,
rom Cven Tavad mxolod imden Tavisuflebas gvaniWebs, rac sxvebi-
saTvisaa misaRebi, es ki xSirad ar gvakmayofilebs.

samarTlis SemakavSirebel Zalas, mis despotizmisa da tiraniis


SemzRudvel rols britanul-amerikul iuridiul praqtikaSi Rule
of Law (samarTlis uzenaesoba), xolo evropaSi Rechtsstaat da état de
droit (samarTlebrivi saxelmwifo) ewodeba. es terminebi sxvadasxva
tradiciaSi arsebul saxelmwifos mowyobas (organizacias), struq-
turasa da funqciobasTan dakavSirebul, nawilobriv msgavs Sexedu-
lebebsa da sakanonmdeblo moTxovnebze migvaniSneben. sxvadasxva kon-
cefcia erTi ideiTaa ganmsWvaluli _ rom saxelmwifo organoebi
kanonis moTxovniT xelmZRvaneloben da rom Tavad kanoni, Tavisi
arsiT, TviTnebur moqmedebas zRudavs.

XIX saukuneSi samarTlis uzenaesobam did britaneTSi, safrange-


Tisa da germaniis msgavsad, konstitucionalizmis SezRuduli sis-
tema daamkvidra. gadaWriT unda iTqvas, rom konstituciuri siste-
ma samarTlis uzenaesobis gareSe SeuZlebelia. es ori cneba mWid-
250 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

rodaa urTierTdakavSirebuli da, amrigad, arsebuli sakonstitu-


cio sistemebi samarTlis uzenaesobisagan ganuyofelia.

samarTlis uzenaesoba sakanonmdeblo saqmianobas aniWebs azrs. j.


loks miaCnda, rom uzenaesma xelisufalma qveyana gamocemuli, dam-
kvidrebuli, mudmivmoqmedi da xalxisTvis cnobili kanonebiT unda
marTos.

sakanonmdeblo an uzenaesi xelisuflebis mpyrobeli valdebulia sa-


xelmwifo damkvidrebuli, mudmivmoqmedi, gamocemuli da xalxisaT-
vis cnobili kanonebiT da ara droebiTi da naCqarevad Seqmnili dek-
retebiT marTos. garda amisa, saWiroa miukerZoebeli da samarTlia-
ni mosamarTleebi, romlebic yovelgvar dapirispirebasa Tu davas am
kanonebis gamoyenebiT wyveten. qveynis mmarTvelma sazogadoebis mTe-
li Zala mxolod kanonebis aRsrulebisaken, agreTve, qveynisTvis ga-
redan SesaZlo zianis Sesamcireblad Tu asacileblad da saxelmwi-
fos Tavdasxmebisa da dapyrobebisagan dasacavad unda mimarTos.1

konstituciurma sistemam amas sxvadasxva, specifikuri funqcie-


bis mqone, erTmaneTisagan gancalkevebuli organoebi daumata. loki
kanonis aRsrulebisa da sakanonmdeblo organos gancalkevebis Se-
saZlo saWiroebaze arafers ambobs.

demokratiis rusoseul modelSi kanonis uzenaesoba sakanonmdeb-


lo xelisuflebasa da suverenul xalxs Soris arsebuli urTier-
TobiTaa gamarTlebuli. samarTlis uzenaesobaze dafuZnebul siste-
maSi saxelisuflebo ganStoebaTa Soris arsebuli sagangebo ur-
TierToba uzrunvelyofilia ise, rom aRmasrulebeli xelisufleba
sakanonmdeblos mier Seqmnil kanonebs icavs da, amrigad, verc erTi
maTgani meoreze ver mZlavrobs. ubralod, kanons yvela unda emor-
Cilebodes, rac samarTlis da ara adamianebis mier dadgenili wese-
biT cxovrebas gulisxmobs.

1791 wlis safrangeTis konstitucia samarTlis uzenaesobas, anu


kanonis uzenaesobis princips eyrdnoboda, rac imas niSnavda, rom
mefe (anu saxelmwifo organo) kanonisadmi morCilebiT asrulebda

1 John Locke, “Second Treatise of Government”, in Two Treatises of Government


(Cambridge: Cambridge University Press, 1980), § 131.
samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi saxelmwifo 251

Tavis movaleobebs. `safrangeTSi kanonze aRmatebuli xelisufleba


ar arsebobs. mefe misi meSveobiT marTavs da mxolod kanonis saxe-
liT aqvs mas morCilebis moTxovnis ufleba.”2

saxelmwifosa da mis warmomadgenelTa TviTneburi gadawyveti-


lebebi akrZalulia. magram, samarTlis uzenaesobaze damyarebul
sistemebSi aRmasrulebel xelisuflebas diskreciuli uflebebi
aqvs, rac imas niSnavs, rom is gadawyvetilebis miRebis Tavisufle-
biT sargeblobs.3 sakiTxavia, "gadawyvetilebis miRebis Tavisufle-
ba" avtokratiuli Zalauflebis Selamazebis mosurne uzenaes xe-
lisufalTa mier SemoTavazebuli lingvisturi TamaSi xom ar aris
mxolod?

aRmasrulebeli xelisuflebis ufleba, anu damoukidebeli ga-


dawyvetilebebis miRebis saprezidento ufleba imas rodi niSnavs,
rom amerikis sakonstitucio praqtikaSi administraciuli organoe-
bis moqmedebis kanonierebis uzrunvelyofisa da aRmasrulebeli xe-
lisuflebis borotad gamoyenebis daTrgunvis tradicia ar arse-
bobs. aRmasrulebeli xelisuflebis mier gadawyvetilebis Tavisuf-
lad miRebis ufleba, upirveles yovlisa, SezRudulia amerikis
konstituciiT aRiarebuli ,,jerovani proceduris” moTxovniT. Teo-
riuli da praqtikuli mizezebiT, samarTlis uzenaesobis amJamin-
del evropul koncefciaSi ,,jerovani proceduris” mravali elemen-
tia gadmoRebuli.

,,jerovani procedura” masSi im pirTa monawileobas gulisxmobs,


romlebsac esa Tu is gadawyvetileba SeexebaT. am saziaro gadawyve-

2 kari III, Tavi 2, naw.1,§ 3.


3 Marbury v. Mdison, 5 U.S. [(1 Cranch) 137 (1803)], metad gaxmaurebuli saqmis
ganxilvisas, uzenaesi sasamarTlos Tavmjdomare mosamarTle marSali amtkicebda,
rom aRmasrulebeli xelisuflebis xelmZRvanelis _ prezidentis winaaRmdeg sasa-
marTloSi sarCelis Setana mis mier Tavisi uflebamosilebis aRsrulebis gamo,
SeuZlebelia. amave arguments iSveliebda prezidenti niqsonic uotergeiTis skan-
dalis dros, roca man makomprometirebeli magnitofiris specialuri prokuro-
risTvis gadacemaze uari ganacxada, ris Sedegadac, magnitofiris mosapoveblad sa-
samarTlom prezidenti oficialuri SetyobinebiT gamoiZaxa.
252 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

tilebis miRebaSi CabmulT TavianTi mosazrebebis samarTlian piro-


bebSi gamoTqmis saSualeba unda mieceT4.

Tu jgufs socialuri SeRavaTebi eZleva, jgufis wevrebi ufle-


bamosili arian ama Tu im, maTTvis miniWebuli, SeRavaTis Semdgomi
bediT dainteresdnen (magram maT ufro meti SeRavaTis miRebis Uuf-
leba ara aqvT). es proceduruli wesi da kompensaciis SesaZleblo-
ba (rac, uTuod, sasamarTlo ganxilvas ar gulisxmobs), xelisu-
falTa TviTnebobas zRudavs.5

samarTlis uzenaesoba, iseve rogorc konstitucionalizmi, abso-


luturi Rirebuleba ar aris. saWiroa gaviazroT misi naklovanebe-
bi, raTa, Tundac mis gamo gamowveuli darRvevebis SemTxvevaSic ki,
samarTlis uzenaesobis uzrunvelyofa SevZloT. miuxedavad imisa,
rom samarTlis uzenaesoba, anu xelisufalTa, Zalis gamomyenebelTa
Tu SeRavaTebis mimniWebelTa nebis SezRudva, moqalaqeTa uflebebs
uzrunvelyofs, igi, amave dros, mmarTvelobis im upirovno, meqani-
kur formebs uqvemdebarebs maT, romlebmac avtokratiis adgili
daikaves. samarTlis uzenaesobis mkacrad da ganuxrelad gamoyeneba
samarTlianobisa Tu wminda adamianuri faqtoris gaTvaliswinebis

4 aSS-is uzenaesi sasamarTlo am uflebas specifikuri interesebis arsebobis


SemTxvevaSi uzrunvelyofs. jerovani procedura, rogorc sakanonmdeblo krite-
riumi, aSS-is konstituciis me-14 Sesworebas efuZneba. am Sesworebis mixedviT:
"arc erT Stats ara aqvs aSS-is moqalaqeTa privilegiebisa Tu imunitetis Sem-
zRudavi kanonis miRebisa Tu aRsrulebis ufleba. arc erT Stats ara aqvs pirov-
nebis sicocxlis, misi Tavisuflebis an sakuTrebis marTlwesrigis gareSe xelyo-
fis ufleba" (termini `samarTlebrivi wesrigi~ 1791 wlis me-5 SesworebaSic, Tav-
dapirvelad ki, sisxlis samarTlis saqmis konteqstSi gamoiyenes). magram sakuTre-
ba, romlis xelyofac "jerovani samarTlebrivi proceduris" gareSe ikrZaleba,
zogadi, farTo mniSvnelobiTaa gamoyenebuli (rac sakanonmdeblo perspeqtivas, ma-
galiTad, Semdgomi sargeblis perspeqtivas moicavs). magram kanoni, romelic saka-
nonmdeblo perspeqtivasTan dakavSirebul samomavlo sargebels sruliad gamoric-
xavs, antikonstituciuri ar aris [Board of Regents v. Roth, 408 U.S. 564 (1972)]. er-
Ti wliT dasaqmebuli maswavleblisTvis kontraqtis gaugrZelebloba antikonsti-
tuciuri ar aris maSinac ki, Tu am gadawyvetilebas molaparakeba ar uZRvis win;
im SemTxvevaSi, Tu amas kanoni ar iTxovs, erTwliani kontraqti qonebis perspeq-
tivas ar ukavSirdeba.

5 ingliseli mosamarTleebi amas `bunebiT samarTlianobas" uwodeben da jer


kidev gasul saukuneSi ((XIXs-Si) jerovnad afasebdnen mas. maTi TqmiT, edemidan
gandevnamde RmerTma adamsa da evas mousmina.
samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi saxelmwifo 253

saSualebas ar iZleva, rac imas niSnavs, rom tanjva, xeibroba an


sxva ram, rac ver gaizomeba, mxedvelobaSi ar miiReba. saSualebebi
miznebisgan, xolo procedura Sedegisganaa gamocalkevebuli da,
Tumca ukanasknelis gaTvaliswineba sasurveli iqneboda, pirvels
mudam upiratesoba eniWeba. mTavari ar aris TanamSromloba, mTavari
dapirispireba da gamarjvebaa. es didwilad sabazro efeqtianobis
princips hgavs da amiT socialur Rirebulebebs, SesaZloa, safrTxe
Seeqmnas6. konstitucionalizmis msgavsad, samarTlis uzenaesoba arc
absoluturi kategoriaa da arc xisti wesi. saxelmwifo xelisuf-
lebis SezRudva epoqebTan erTad icvleba, iseve rogorc xelisuf-
lebis SemzRudavi kanonis roli, romelic xSirad dasaSvebis odnav
SesamCnev mijnaze migvaniSnebs.

konstitucionalizmi garkveulwilad amcirebs samarTlis uzenae-


sobis calmxrivobiT warmoqmnil sixistesa da cxovrebisagan mis
daSorebulobas imiT, rom igi xelisuflebis SezRudvis ara marto
kanoniT gaTvaliswinebul saSualebebs, aramed iseT ZiriTad Rire-
bulebebsac iyenebs, rogoric Tavisuflebaa.

konstituciurobis da samarTlianobis elementebi Tavad samar-


Tlis uzenaesobaSi SeiZleba CaerTos, magaliTad, maSin, rodesac ka-
noni daucvelTa procedurul SeRavaTebs iTvaliswinebs (xeibarTa
specialuri momsaxureba), riTac maT procedurul uflebebs uz-
runvelyofs. es yovelive samarTlis uzenaesobis Tanasworobis
elementze migvaniSnebs, rac rogorc formaluri, ise Sinaarsobrivi
Tanasworobis ganxorcielebis saSualebas iZleva.

aucilebelia yvela mimarTebaSi saxelmwifos neba iuridiul


formaSi gamoewyos, rac samarTlis saxelmwifo organoebze gavrce-
lebas gulisxmobs. ufro metic, saxelmwifo organoebi mxolod ka-

6 Cf. M. Horwitz rev. of Whigs and Hunters, by E.P. Thompson, Yale Law Review 86
(1986): gv. 561,566. ,,samarTlis uzenaesoba xelisuflebas, udavod, zRudavs, magram
igive xelisuflebis sasikeTo ganxorcielebasac uSlis xels. igi formalur Ta-
nasworobas qmnis, rac umniSvnelo rodia, magram igive sakmao uTanasworobasac uw-
yobs xels – saproceso samarTlis damkvidrebiT samarTlis uzenaesoba gamWriax,
angariSian da mdidar adamianebs misi formebiT TavianT sasargeblod manipulirebis
saSualebas aZlevs”.
254 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

nonis debulebebiT unda xelmZRvanelobdnen, anu isini kanonebiT


arian SezRuduli ara marto imitom, rom mxolod kanonis far-
glebSi unda imoqmedon, aramed imitomac, rom Sesabamisi uflebamo-
silebis gareSe moqmedebis ufleba ara aqvT. samarTlebrivi saxel-
mwifos kanonierebis donis Sesaxeb msjeloba SeiZleba imis mixed-
viT, Tu ramdenad erTmniSvnelovania normebi, romlebic saxelmwifo
organoebis saqmianobas Seexeba, ra zomiT sargebloben isini sakuTa-
ri Tavisufali mixedulebiT saqmianobis uflebiT, gansakuTrebiT
maSin, roca esa Tu is saxelmwifo organo adamianis uflebebis
sferos ganagebs. magram, TavisTavad, saxelmwifos saqmianobis samar-
Tlebrivi gansazRvra da regulireba ar uzrunvelyofs konstitu-
ciur Tavisuflebas. iq, sadac yvelaferi saxelmwifos danawesis mi-
xedviT keTdeba, mouqneloba da winaswarganWvretadoba cxovrebas
gausaZliss xdis. metismetad cota an metismetad bevri iuridiuli
danawesi _ amgvarive Sxamia, xolo batoni saxelmwifo ministris
goeTes gamonaTqvams, rom organizebuli daTrgunvis wesrigi ukeTe-
sia, vidre moulodnelobani, albaT, bevri ar daeTanxmeba.

samarTlisa da kanonebis TviTnebobisa da anarqiis SezRudvis, sa-


marTlis ganWvretadobis uzrunvelsayofad saWiroa formaluri xa-
siaTis garkveuli moTxovnebis dacva. radgan erTsa da imave cxovre-
biseul urTierTobas, uTuod, ramdenime wesi miesadageba, saWiroa ga-
nisazRvros, Tu romeli wesis gamoyeneba ajobebs mocemul viTareba-
Si. es ki wesebisa da saxelmwifo organoebis ierarqias gulisxmobs.

Tanamedrove parlamentarizmSi parlamenti privilegirebuli sa-


kanonmdeblo organoa. amitomac, suverens parlamentTan erTad kano-
ni unda mieRo rogorc umaRlesi donis gadawyvetileba. mogvianebiT
aRmasrulebel xelisuflebas sakanonmdeblo xelisufleba pirvela-
di normaSemoqmedebis uflebiT ajildoebda, arsebiTad, TandaTano-
biT Semcirebadi samefo privilegiebis farglebSi7. ruso normebis
ierarqias ukavSirebda samarTlis wyaroebs: xalxis mier miRebuli
kanoni, rogorc sayovelTao nebis gamoxatuleba, warmoadgens samar-
Tlis umaRles da amave dros erTaderT wyaros. amrigad, kanonis
uzenaesoba iqca konstituciur moTxovnad.

7 inglisis amJamindeli kanonmdeblobiT aRmasrulebeli xelisuflebis uflebe-


bi sagareo saqmeebiTa da SewyalebiT Semoifargleba [Lord Parmoor, A-G v. De
Keyser's Royal Hotel (1920) A.C. 508, gv. 575-576].
samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi saxelmwifo 255

samarTlis wyaroTa ierarqia asaxavs saxelmwifo organoebis


ierarqias. arsebiTad, samarTlebriv normebs aqvs Tavisi doneebi da
ierarqiiT dabla mdgomi normis mimarT unda gamoviyenoT ufro ma-
Rali donis norma. kanonmdebloba aRmasrulebeli xelisuflebis
saqmianobaze gavlenas axdens da gansazRvravs kidec mas, pirvel
rigSi, maSin, rodesac kanonebi administraciul aqtebTan SedarebiT
uzenaesobiT sargeblobs.8

samarTlis wyaroTa ierarqia yvela samarTlis sistemis struq-


turaSi imdenad mniSvnelovania, rom sabWoTa kanonierebaSic ki Zi-
riTad moTxovnad iTvleboda. lenini Zal-Rones ar iSurebda, raTa
xalxs eRiarebina, rom kalugis olqSi moqmedi kanonebi yazanis
olqSi moqmedTagan ar gansxvavdeboda. misi centralizaciis SesaZ-
leblobis miuxedavad, sabWoTa samarTalma am problemis gadaWras
Tavi ver moaba da ruseTis 1993 wlis konstituciam gaagrZela
uwesrigobis tradicia.9

samarTlis wyaroTa ierarqiis moqmedebis princips emateba oTxi


uZvelesi samarTlebrivi Tezisi: (1)samarTlis norma, romelic igive
donisaa, magram miRebulia ufro gvian, abaTilebs wina normas, e.i.
yovelTvis namdvilia bolo brZaneba; (2)Tu arsebobs specialuri da
zogadi norma, gamoiyeneba specialuri, imis miuxedavad, Tu rodisaa
miRebuli es ukanaskneli; (3)kanons ar SeiZleba hqondes ukuZala,
winaaRmdeg SemTxvevaSi samarTlebriv normebs saerTod savaldebu-
lo Zala ar eqnebodaT (yvelaferi da yovelTvis SeiZleboda Seg-
vecvala wina ricxviT); (4)kanonebi sayovelTao gamoyenebisaa, e.i.
isini ar SeiZleba Seexebodes gansazRvrul pirs an saqmes (samoqa-
laqo uflebaTa CamorTmevis Sesaxeb kanonproeqtis akrZalva).10

8 ix. meoTxe Tavi. "parlamentarizmi da sakanonmdeblo ganStoeba."


9 kanonsa da prezidentis brZanebulebas (ukazs) Soris urTierToba bundovania.
rogorc Cans, prezidents Tavdapirveli sakanonmdeblo aqtebis gamocemis ufleba
parlamentis mier Sesabamisi kanonis gamocemamde unarCundeba. gaugebaria, agreTve,
Tu ramdenadaa uflebamosili erovnuli parlamenti gaauqmos wevri Statebis ("fe-
deraciis subieqtebis") sakanonmdeblo organoTa mier miRebuli kanonebi.
10 j. racis azriT, kanoni momavalze orientirebuli, Ria, naTeli, da met-nak-
lebad stabiluri unda iyos. kanonebis gamocema Ria, cxadi, mudmivi da zogadi we-
sebiT unda xdebodes. uzrunvelyofil unda iyos sasamarTlos damoukidebloba,
dacul unda iqnes bunebiTi samarTlis principebi, risi zedamxedvelobac sasamar-
256 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

amerikel konstituciis SemmuSaveblebs zogierTi es principi


ise mniSvnelovnad miaCndaT, rom konstituciaSi Seitanes ara imde-
nad ZiriTadi uflebis, ramdenadac kanonmdeblis movaleobis saxiT.
sxva saqmea, rom ,,ukuZalis” akrZalva, romelic amerikelebma kon-
stituciis miRebidan 10 wlis Semdeg mxolod sisxlis samarTliT
Semofargles, mniSvnelovania ZiriTad uflebaTa dacvis Tvalsazri-
siTac. es rom ara, araswori iqneboda debuleba, romlis mixedvi-
Tac, saRi azris mqone adamiani kanons maSin icavs, rodesac icis
mis Sesaxeb an Tavs valdebulad miiCnevs daicvas igi mxolod maSin,
Tu kanoni zogadia da, amdenad, yvelas exeba.

germaniaSi jer kidev XIX saukuneSi samarTlis uzenaesoba sa-


xelmwifo administraciisTvis iyo konstituciuri moTxovna, rom-
lis moqmedebis arealic SemdgomSi konstituciiT gafarTovda da
sakanonmdeblo organoc moicva. germaniis konstituciis me-20 mux-
lis me-3 abzacSi naTqvamia, rom ,,kanonmdebloba SezRudulia kon-
stituciuri wyobilebiT, aRmasrulebeli xelisufleba da mar-
Tlmsajuleba _ kanoniT da samarTliT.~ amgvarad, kanonmdebeli
SezRudulia mxolod konstituciuri wyobilebiT, maSin roca sa-
marTlis uzenaesobis principebi (,,kanonis da samarTlis” dacva)
movaleobebs akisrebs administracias (aRmasrulebeli xelisufle-
ba) – da sasamarTlo organoebs, agreTve konstituciis 28-e mux-
lis mixedviT, _ miwebs (mxareebs). magram miRebuli kanonebis axsna-
ganmartebisas samarTlebrivi saxelmwifos moTxovnebi xorcieldeba
kanonmdeblobis mimarTac; ufro metic, amerikis konstituciis
msgavsad, germaniis ZiriTadi kanonic samarTlis uzenaesobasTan da-
kavSirebul mraval mkafiod Camoyalibebul moTxovnas uSualod
Seicavs. aRniSnulis Sesabamisad, Tavisuflebis SezRudva mxolod
kanoniTaa SesaZlebeli. calkeuli ZiriTadi uflebebis SemTxvevaSi,
kanoni moTxovnebs unda akmayofilebdes formiT da SinaarsiT. Ziri-
Tadi kanoni moiTxovs im procedurebis institucionalizacias,
romlebic gaTvaliswinebulia samarTalSi momavali cvlilebebis
SemTxvevebisaTvis (aq kvlav amotivtivdeba kanonis ukuZalis, ret-
roaqtiuri moqmedebis akrZalvis Tema, magram ara fundamenturi uf-
lebis, aramed marTlmsajulebis ganxorcielebasTan dakavSirebuli

Tlos movaleobaa, xolo samarTaldacvis organoebis diskreciuli uflebebi kano-


nis obstruqcias ar unda axdendes. Joseph Raz, “The Rule of Law and its Virtue,” Law
Quarterly Review 93 (1977), gv. 198.
samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi saxelmwifo 257

danawesis saxiT). kanoniT dadgenil procedurebSi aucileblad un-


da iyos uzrunvelyofili mosmenis ufleba. magram yvelaze meti
saproceso garantia sasamarTlom gamoiyvana uSualod samarTlis
uzenaesobis zogadi principebidan (es gansakuTrebiT dacvis ufle-
bas exeba). ZiriTadi uflebebis regulirebisas unda ganxorcieldes
proporciulobis (Verhältnismaessigkeit) principi, romelic jer
kidev fridrix didis dros warmoiSva. prusiis sayovelTao kanonis
mixedviT (II, 17, $10), dawesebuli iyo policiis uflebamosilebaTa
iseTi gamoyeneba, iseTi RonisZiebebis gamoyeneba, romlebic aucile-
belia sazogadoebrivi wesrigis, simSvidisa da usafrTxoebisaTvis
(unda gavigoT: mxolod aucilebeli zomebis gamoyeneba).

frangebi amgvar Sinagan SezRudulobas aRniSnaven ,,kanonierebis”


cnebiT (termini ,,kanoniereba” aq gamoiyeneba specialuri gagebiT da
aRniSnavs saxelmwifo administraciis SezRudulobas gansazRvruli
principebiT).

kanonebisa da samarTlebrivi normebis zemoaRwerili gansazRvru-


li rolis gansaxorcieleblad saxelmwifos saqmianobis Sesabamiso-
ba samarTlebriv normebTan unda gadawyvitos damoukidebelma fo-
rumma. franguli koncefciis mixedviT, moqalaqes, romelmac ziani
ganicada imis gamo, rom xelisuflebis moqmedeba ar Seesabameboda
samarTlis normas, ufleba aqvs zianis anazRaurebis moTxovniT mi-
marTos saerTo kompetenciis sasamarTlos. swored aseve saxelmwi-
fos SeuZlia saerTo sasamarTlos CarCoebSi sisxlis samarTlis
pasuxisgebaSi misces kanonis damrRvevi Cinovniki. oRond franguli
samarTlebrivi koncefcia xelisuflebis danawilebis gaTvaliswine-
biT uaryofs aRmasrulebeli xelisuflebis sasamarTlo kontro-
lis ganxorcielebas. kanonierebis, samarTlebriv normebTan Sesabami-
sobis Sefaseba evaleba, marTalia, damoukidebel, magram formalu-
rad aRmasrulebeli xelisuflebis farglebSi arsebul saxelmwifo
administraciis organos _ saxelmwifo sabWos. germanelebma am miz-
niT calke administraciuli sasamarTlo Seqmnes.

did britaneTSi XIX saukunis viqtorianuli Sexedulebebi yu-


radRebis centrSi aqcevda saxelmwifo xelisuflebis iuridiul
258 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

sanqcirebas da SezRudvas. albert daisis mixedviT, kanonis uzenae-


sobis principidan gamomdinareobs Semdegi:

pirveli, adamiani ver daisjeba im kanonis darRvevis garda, ro-


melic miRebulia kanoniT gaTvaliswinebuli proceduriT, xolo
darRvevas saerTo sasamarTloebi ganixilaven. am TvalsazrisiT, sa-
marTlis uzenaesoba upirispirdeba yvela im sistemas, romlebic xe-
lisufalTa farTo, TviTnebur an diskreciul SezRudvis uflebas
efuZneba.11

meore, kanonze maRla aravin dgas, "yoveli adamiani, misi Tanamde-


bobisa Tu mdgomareobis miuxedavad, Sesabamisi saxelmwifos kanonsa
da saerTo sasamarTlos iurisdiqcias eqvemdebareba. CvenSi, yvela
oficialur pirs, dawyebuli premier-ministriT da damTavrebuli
postze mdgomi policieliT Tu gadasaxadis amkrefiT, iseTive pasu-
xismgebloba ekisreba mis mier Cadenili kanoniT gaumarTlebeli
moqmedebebisaTvis, rogorc danarCen moqalaqeebs"12.

kanonis uzenaesobis britanuli koncefciis mesame niSan-Tviseba


is iyo, rom konstituciis zogadi principebi, rogoricaa pirovnu-
li Tavisufleba, sasamarTlos gadawyvetilebis Sedegia.

daisis mosazrebebi mraval qveyanaSi damkvidrda, xolo misi kon-


cefcia iseTive politikur kredod iqca, rogorc monteskies erTi
saukuniT adre SemuSavebuli koncefcia. misi gavlenis mizezic igi-
ve iyo: daisi, iseve rogorc monteskie, mcdarad axasiaTebda ingli-
sur sistemas.13

11 Albert Venn Dicey, Introduction to the Study of the Law of Constitution (London and
New York: Macmillan, 1959), gv. 188.
12
iqve, gv. 193.
13 magaliTad, 1947 wlamde, saxelmwifo administraciis mier gamowveuli zia-
nis kanonieri anazRaureba ar arsebobda. ufro metic, daisi jiutad ayalbebda
safrangeTis administraciul samarTals. jer kidev gasul saukuneSi (XIXs.) fran-
gebi administraciuli aRmasrulebeli xelisuflebis pasuxismgeblobas ar uaryof-
dnen. marTalia, Cveulebrivi sasamarTlo kontroli ar arsebobda, magram frangu-
li sistema xelisufalTa gadawyvetilebebis savaldebulo kontrols gulisxmob-
da, ris meSveobiTac SesaZlebeli xdeboda iseTi gadasinjva, romelic administra-
ciis moTxovnebs gaiTvaliswinebda.
samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi saxelmwifo 259

saxelmwifos socialur momsaxurebaTa moculobis gafarToebasTan


erTad socialistebma, romlebic axlos idgnen keinsis TvalsazrisTan
da romlebsac saxelmwifos diskreciuli uflebamosilebis gafarToe-
ba surdaT, brZola gamoucxades administraciisadmi sasamarTlo kon-
trolis daisiseul miTs. parlamenti, romelSic leiboristebi umrav-
lesobas Seadgendnen, iswrafoda win aRdgomoda aristokratiisadmi
mikerZoebuli damokidebulebis mqone sasamarTlos kontrolis gan-
xorcielebas, radgan leiborist-socialistebi saxelmwifos ufro ar-
sebiT rols aniWebdnen, vidre torebi da vigebi, gaZlierda sakanon-
mdeblo organos roli aRmasrulebeli xelisuflebis mimarT. amrigad,
sakanonmdeblo wesiT mowesrigda kontrolis Sinaarsic da procedu-
rac. magram mTavrobas akontrolebdnen garkveulwilad ufro kvali-
ficiuri, kvazisasamarTlo organoebi, romlebsac sasamarTloebze meti
kompetencia hqondaT (e. biveni, ministri, romelmac Tanamedrove bri-
tanuli jandacvis sistema Seqmna, am organoebs politikuri Tvalsaz-
risiT sasamarTloebze ufro saimedod miiCnevda, radgan, misi azriT,
es ukanasknelni politikuri sabotaJisTvis emzadebodnen). mas aqeT
administraciis samarTlebriv SezRudvas mravali kritikosi hyavs, ro-
melTa mtkicebiTac, "legalizmi" administraciis SezRudvis sferoSi
paTologiuri xdeba.14 magram bolo aTwleulebSi, yovel SemTxvevaSi
kontinentze, yuradReba kvlav miipyro Tavdapirvelma (ra Tqma unda,
didi xnis winaT cnobilma, maT Soris inglisSic) daisiseulma samar-
Tlebrivma boWvam. saxelmwifo organoebis moqmedebebi, ramdenadac es
SesaZlebelia, unda SeiboWos samarTlebrivi normebiT (es saxelmwifo
administracisaTvis mTlad araxelsayreli ar unda iyos, radgan swo-
red ase Tavisufldeba igi ganuWvreteli politikuri da iuridiuli
pasuxismgeblobisagan). samarTlebrivi saxelmwifosaTvis damaxasiaTebe-
li konstituciuri boWva winaaRmdegobas uwevs neokorporaciul mis-
wrafebebs, romlebic mTavrobisaTvis kanoniT specialuri interesebis
mqone jgufebis warmomadgenlebTan molaparakebisas meti Tavisuflebis
miniWebas iTxoven. aseTebi arian, magaliTad, Semrigebeli komisiis wev-
ri mosamsaxureebi, romlebic dasaqmebasTan dakavSirebul sakiTxebs ga-
nixilaven, an mrewvelobis ganviTarebisaTvis saWiro subsidiebiT sava-
raudo mosargebleni (beneficiarebi).

14 R. Titmus, “Walfare Rights”, Political Quarterly 42 (1971): gv. 113.


260 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

yvela modelSi samarTlis uzenaesobis principi gulisxmobs, rom


saxelmwifos moqmedeba, romelic kanons arRvevs, eqvemdebareba sasa-
marTlo gasaCivrebas: gadawyvetileba unda gauqmdes, SesaZlo ziani
anazRaurdes, uzrunvelyofil iqnes darRveuli uflebis aRdgena da
dacul iqnes Selaxuli interesebi. es Tvalsazrisi arsebiTia agreT-
ve im SemTxvevaSic, Tu kanoni ganviTarebul konstituciur sistema-
Sic ki iTvaliswinebs mTavrobisaTvis gamarTlebis SesaZleblobas.
did britaneTSi oficialurad dResac moqmedebs prezumfcia: ,,mefe
ar SeiZleba Secdes”.15 jer kidev 1968 wels rasebs Soris urTier-
Tobis kanonproeqtTan dakavSirebiT, Sinagan saqmeTa ministri amtki-
cebda, rom mTavroba arakanonieri rasobrivi diskriminaciisaTvis pa-
suxismgeblobisagan mTlianad unda gaTavisuflebuliyo, radgan, misi
azriT, sakmarisi iyo parlamentis winaSe ministrebis pasuxismgeblo-
ba. Tu naklebad savaraudo SemTxvevaSi mainc aRmoCndeba, rom mmar-
Tvelobis romelime organom mimarTa diskriminacias, mas waredgineba
moTxovna aanazRauros ziani ,,samarTlianobis” mixedviT, konstitu-
ciur midgomas _ ministrebis pasuxismgeblobas _ iTvaliswinebdnen
samarTlis batonobis SesazRudavad (Tumca saparlamento diskusiebis
wyalobiT mTavroba daTmobaze wavida).

unda iTqvas, rom konstitucionalizmisa da kanonis konstitu-


ciuri dacvis gareSe, mxolod samarTlis uzenaesobis principze
dayrdnobiT, despotizmisagan efeqtiani dacva SeuZlebeli iqneba.

bolos da bolos, samarTlis uzenaesobis dacva xom maSinac xde-


ba, rodesac kanoniT saxelmwifo organoebis SezRudva sruliad
formaluria. parlamenti kanonis uzenaesobis pirobebs maSinac akma-
yofilebs, Tu igi miuTiTebs, romeli saxelmwifo organoa ufleba-
mosili Tavis Sexedulebisamebr aRasrulos rame farTod moxazuli
amocana. amis Semdeg, aRmasrulebeli xelisufleba Tavisufalia Seq-
mnas nebismieri, misTvis sasurveli organo. marTlac, konstituciuri
SezRudvis ararsebobis SemTxvevaSi, ,,regulirebis” mosazrebiT, mas

15 1947 wlamde, administraciis mier miyenebuli zianis anazRaurebasTan dakav-


SirebiT sasamarTloSi saqmis aRZvra Sinagan saqmeTa ministris keTil nebaze iyo
damokidebuli, magram monarqis winaaRmdeg sarCelis Setana kontraqtiT gauTva-
liswinebeli saqmianobiT miyenebuli zianis gamo, amgvari pirobis arsebobis Sem-
TxvevaSic SeuZlebeli iyo. sarCelis Setana im moxelis winaaRmdeg, romelic pira-
dad iyo pasuxismgebeli ama Tu im darRvevis gamo, SeiZleboda, magram kompensaciis
gadaxdis saSualeba mas, Cveulebriv, ar hqonda.
samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi saxelmwifo 261

SeuZlia moawesrigos yvelaferi, rasTan dakavSirebiTac parlaments


kanoni ar miuRia. amrigad, mas SeuZlia miiweros pirveladi kanon-
mdeblis funqcia da, am SemTxvevaSi, aRmasrulebeli xelisufleba
sruliad SeuzRudavi xdeba. samarTlis uzenaesobis ZaliT, aRmasru-
lebeli xelisuflebis mier Seqmnili samarTlebrivi normebi, romle-
bic misTvis savaldebuloa Sesasruleblad, aRmasrulebel xelisuf-
lebas SeuZlia nebismier dros Secvalos, imis miuxedavad, samarTal-
Semoqmedeba pirveladia Tu meoradi. am mimarTulebiT mxolod samar-
Tlebrivi aqtis ukuZalis akrZalvas Tu SeiZleba hqondes erTgvari
efeqti. sxva sityvebiT rom vTqvaT, aRmasrulebel xelisuflebas ar
SeuZlia gamoiyenos axali wesebi im faqtebis mimarT, romlebic mox-
da adre miRebul aqtebSi cvlilebebis Setanamde.

konstitucionalizmis TvalsazrisiT SeiZleba ori xerxiT Seiz-


Rudos kanonSemoqmedeba aRmasrulebeli xelisuflebis mxriv. pirve-
li moiTxovs, rom saxelmwifo organoebis yoveli administraciuli
aqti mibmuli iyos parlamentis sakanonmdeblo aqtebTan an SeiZleba
dadgindes, rom saxelmwifo organos, an organoTa garkveul tips
mainc, afuZnebs mxolod sakanonmdeblo organo. meore, SesaZloa
SeizRudos saxelmwifo organoebis saqmianobis regulireba Tavad
am organoebis da, miT ufro, mesame pirTa mimarT, gansakuTrebiT Zi-
riTadi uflebebis sferoSi, meoradi regulirebis akrZalviT an mi-
si mxolod pirdapir uflebamosilebebTan dakavSirebiT. Tavad uf-
lebamosilebebi unda Seesabamebodes gansazRvrul pirobebs. magram
imisTvis, rom am sistemam imoqmedos, isev da isev, saWiroa samar-
Tlebrivi aqtebis ,,adekvaturoba”. am pirobis darRvevisas gaTva-
liswinebuli unda iyos samTavrobo aqtebis gasaCivrebis SesaZleb-
loba. Cveulebrivi sasamarTlo kontroli an sakonstitucio sab-
Wos kontroli (nawilobriv winaswari) amas mxolod gansazRvrul
farglebSi aRwevs.

evropis sasamarTloebi Tavad uflebaaRmWurvel kanonebs ar


amowmeben. inglisis sasamarTloebi, romlebic xelmZRvaneloben sa-
marTlis uzenaesobis principebiT, dResac ver kisruloben im kano-
nis gamoyenebis akrZalvas, romelic uflebamosilebas iZleva. kano-
nis moqmedeba ar Cerdeba im SemTxvevaSic ki, roca misi erT-erTi
debuleba samarTlis uzenaesobis principTan SeuTavseblobis gamo
262 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

SeiZleboda gauqmebuliyo (bunebiTi samarTlis principebidan mainc),


Tu es danawesi miRebulia administraciuli aqtiT.16

samarTlis uzenaesobis principis Tanaxmad, kanonSi rogorc saka-


nonmdeblo organos produqtSi, igulisxmeba is, rom masze dafuZne-
buli regulireba administraciuli aqtebis meSveobiT unda iyos
logikuri, samarTliani, sasamarTlo gasaCivrebas daqvemdebarebuli
da ar uSvebdes diskriminacias; am pirobebis Seusruleblobis Sem-
TxvevaSi. aseT aqtebs sasamarTlo auqmebs. amiT sasamarTlos TiT-
qmis SeuzRudavi SesaZlebloba eniWeba. britanul samarTalSi, maga-
liTad, TavisTavad nagulisxmebia administraciuli aqtis mimRebi
ministris racionaloba. sasamarTlo uyoymanod iRebs ministris
gancxadebas imis Sesaxeb, rom gadawyvetilebis miRebamde man saqmes-
Tan dakavSirebuli yvela aspeqti Tu viTareba gaiTvaliswina, anu
gulwrfelad swams, rom misi gadawyvetileba "gonivruli mizeziT"
iyo STagonebuli.17

samarTlis uzenaesoba samarTlebrivi normebis dacvis sasamar-


Tlo kontrolis SesaZleblobas gulisxmobs. magram, naTqvamidan
mxolod is rodi gamomdinareobs, rom kanonis danawesTa dacva sa-
valdebuloa. ,,jerovani proceduris” amerikul cnebas SezRuduli
ganmarteba aqvs. magaliTad, renkvisti, SeerTebuli Statebis uze-
naesi sasamarTlos Tavmjdomare, am mosazrebas emxroba, rac, ra
Tqma unda, moxerxebuli Tvalsazrisia qveyanaSi, romelSic kanonebi
awesrigeben Sesabamisi samarTlebrivi proceduris gamoyenebas.

16 Sesabamisad, sasamarTlom saxelmwifo mdivnis gankarguleba imis Taobaze,


rom sastatuto komisiis gadawyvetilebis gasaCivrebis mizniT sasamarTlosaTvis
mimarTva gamoricxuli iyo, bunebiTi samarTlianobis dauSvebel darRvevad miiCnia
im saqmesTan dakavSirebiT, romlis garkveuli aspeqtebis, kerZod, sazRvargareT na-
cionalizaciis sakiTxis gadawyveta parlamentma ministrs miando. magram saapela-
cio sasamarTlos mier xelisufalTa gadawyvetilebebis ganxilva, SesaZloa, kano-
niT ar iyos gaTvaliswinebuli. gamoTqma: "amoRebulia sasamarTlos Cveulebrivi
iurisdiqciidan" SezRuduli mniSvnelobiT unda iqnes gagebuli, rac, Cemi azriT,
imas niSnavs, rom, Tu sakanonmdeblo aqts orgvari gageba aqvs, gamoyenebul unda
iqnes is, romelic sasamarTlos Cveulebriv uflebamosilebas iTvaliswinebs.
Anisminic Ltd. v. Foreign Compensation Commission [1969] 2 A.C. gv. 147, Lord Reid.
17 Liversidge v. Anderson [1942] A.C. gv.206.
samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi saxelmwifo 263

magram arsebobs samarTlis uzenaesobis ufro farTo, ase vTqvaT,


didsulovani gansazRvrebac, romlis mixedviTac, sasamarTlo kon-
troli SeiZleba ganxorcieldes mxolod specifikuri pirobebis
arsebobisas, imis miuxedavad, naTqvamia Tu ara amis Sesaxeb gamosa-
yenebel kanonSi. frangebTan kanonierebis moTxovnaSi Sejamebulia
Sinaarsobrivi moTxovnebi, romlebic xels uwyobs administraciis
samarTalSemoqmedebis kontrols da gadawyvetilebaTa kontrols.

etournement de pouvoir-is SemTxvevaSi, anu xelisuflebis ara


delegirebis mizniT gamoyenebis SemTxvevaSi, administraciuli aqti
baTilia. aseve inglisur samarTalSi baTilia aRmasrulebeli xeli-
suflebis normatiuli aqti, romelic Tavisi uflebamosilebis
farglebs ametebs (ultra vires). rasakvirvelia, formalurad Zne-
lia standartuli inglisuri uflebamosilebebis SerCeva, iseTis,
magaliTad, rogoricaa adgilobrivi xelisuflebis ufleba boSebs
misces nebarTva gaSalon karavi, Tu mTxovneli asrulebs yvela pi-
robas, romelsac sasurvelad an aucileblad miiCnevs adgilobrivi
xelisufleba.18

samarTlis uzenaesobis franguli da germanuli koncefciebi ar


kmayofildebian administraciuli procesis logikurobis da samar-
Tlianobis dadgeniT; maTi gavleniT, evropuli sasamarTlos praq-
tikis wyalobiT, samarTlis uzenaesobis princips sul ufro met
pativs miageben da mas axla konstituciuri principis statusi eni-
Weba.19 Sesabamisad, samarTlis uzenaesobis konstituciuri principe-

18 furgonebis dasayenebeli adgilebis kontrolis da ganviTarebis aqti 1960


(C62), naw. 24, 1961 weli. umaRlesi sasamarTlos mosamarTlem miiCnia, rom kano-
niT miniWebuli ufleba, romlis mixedviTac, sabaJosa da aqcizebis komisrebs neba
eZlevaT gascen gankargulebebi "nebismier saqmesTan dakavSirebiT, romelTa mimar-
TebaSic kanonis debuleba aqtis gansaxorcieleblad maT saWirod miaCniaT, metis-
metad viwro iyo maTi gadawyvetilebis gasamarTleblad. saqme exeboda komisiis
wevrebis mier Sesyidul saqonelze gadasaxadis odenobis gansazRvras yovel cal-
keul SemTxvevaSi. Customs and Excise Commissioners v. Cure & Deely Ltd. (1962) I.Q.B.
gv. 340. ix. Stanley A. De Smith, Constitutional and Administrative Law (Harmondsworth,
Engl.; Baltimore, Md.: Penguin Education, 1973), gv. 350.
19 radgan evrokavSiris wevri qveynebi konstituciurad Tanamegobrobis samar-
Tals eqvemdebarebian, misi principebi (evropis sasamarTlos mier aRiarebuli prin-
cipebis CaTvliT), calkeul saxelmwifoTa konstituciebis Tanaxmad, erovnul ka-
nonmdeblobebzec vrceldeba.
264 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

bis ilustrireba im minimaluri moTxovnebis magaliTze SeiZleba,


romlebic aRiarebulia evropuli Tanamegobrobis samarTalSi. evro-
puli sasamarTlos zogadsamarTlebriv principebs Soris figuri-
rebs jerovani samarTlebrivi proceduris da bunebiTi samarTlia-
nobis uzrunvelyofis principebi. am principebis Tanaxmad, xelisuf-
lebas mxolod Sesabamisi uflebamosilebis farglebSi SeuZlia
garkveuli zomebis miReba da maSin SeuZlia imoqmedos, roca igi
uflebamosilia an SeuZlia Tavisi gadawyvetilebis dasabuTeba. imas,
vis uflebebsac exeba es saqmianoba, unda mieces azris gamoTqmisa
da Tavis dacvis SesaZlebloba (audiatur et altera pars _ mousmineT
meore mxaresac).

Tanasworoba, albaT, kanonierebis umniSvnelovanesi elementia,


romelic amave dros mosamarTleebs moqmedebis met Tavisuflebas
aniWebs. Tanasworoba warmoadgens Tanamedrove samarTlebrivi siste-
mis agebis Tavisebur moTxovnas. Tu kanonmdebloba ar miiCnevda Ta-
nasworebad imaT, visac is exeba, samarTlebriv wess moakldeboda
sayovelTaoba; sayovelTao regulirebis moTxovna _ romelic yvela
Tanaswors erTnairad exeba, adamianTa Tanasworobis principis rea-
lizaciis formaa, principisa, romelic Tanamedrove saxelmwifoeb-
riobis ganuyofeli nawilia. feodaluri samarTlisagan gansxvave-
biT, romelic adamianebs gansxvavebulad udgeboda da, amdenad, maT
sxvadasxva uflebas aniWebda, Tanamedrove sazogadoebas miaCnia, rom
adamianebi, yovel SemTxvevaSi, saxelmwifosa da kanonis winaSe, Ta-
naswori arian. Tanasworoba xelisufalTa mxriv Tanaswor mopyro-
bas gulisxmobs. kanonis farglebSi Tanasworoba sxvadasxva sfero-
Si gamoiyeneba, magram maSinac ki, rodesac Aadamianebi Tanasworuf-
lebianebad miiCnevian, isini erTmaneTisagan mainc gansxvavdebian. ka-
nonSi es gansxvavebac unda ganisazRvros, anu aisaxos damnaSaved
cnobilTa "sicude" da muyaiTTa "Rirsebebi". aqedan gamomdinareobs
Tanasworobis teqnikuri mniSvneloba, anu adamianebisadmi erTnairi
damokidebulebis zRvari. magram germaniis konstituciis ZarRvian
frazas Tu moviSveliebT: adamianuri Rirseba yvelas aqvs.

zusti iuridiuli gagebiT, Tanasworoba niSnavs, rom erTnairi


pirebi, e.i. samarTlebrivi regulirebis TvalsazrisiT Tanaswori
pirebi, romlebsac erTi da igive saqme Seexeba, erTnair mopyrobas
samarTlis uzenaesoba da samarTlebrivi saxelmwifo 265

imsaxureben. am principis Tanaxmad, dacvas imdenive ufleba ekuT-


vnis, ramdenic braldebas.20

samarTlebrivi norma momavliskenaa mimarTuli da samomavlo ur-


TierTobebs awesrigebs. swored amas emyareba misi ukuZalis akrZal-
va. aqedanvea iuridiuli saimedoobis moTxovna da SeZenili uflebe-
bisa da molodinebis dacva.21

im samarTlis normebis gamoyenebis (Sefardebis) aucilebel pi-


robas, romlebsac ukuZala aqvs, warmoadgens ukuZalis gansazRvru-
loba. adamianebi samarTlebriv sistemas rom endon, samarTali cno-
bili unda iyos. am ndobis Sefasebas samarTali SeZenili uflebebis
da kanonieri molodinebis dacviT gamoxatavs.22

20 saerTo bazris qveynebSi erTi da igive kategoriis saqmeebisadmi erTnairi


midgomis klasikur magaliTs warmoadgens izoglukozis saqme [SA Roquette Fréres v.
Council (1982), ECR 3159]. Saqris miwodebis Sesamcireblad sabWom izoglukozaze
(izoglukoza Saqris Semcvlelia) damatebiTi sabaJo gadasaxadi – kontribucia
daawesa. damatebiTi gadasaxadi izoglukozis warmoebas ise gaaZvirebda, rom mas
azri ekargeboda. Tanasworobis principis dacvis mizniT, evropis samarTlis sasa-
marTlom damatebiTi sabaJo gadasaxadi kanonis ukuZalis principiT gaauqma.
21 samarTlis uzenaesobis aRiarebuli principebia agreTve is, rom mxare ke-
Tilsindisierad unda moqmedebdes, xelisufleba samarTliani unda iyos da rom
stiqiuri ubedurebis SemTxvevaSi gadasaxadis gadamxdelebs es valdebuleba exsne-
baT. proporciuloba Tanasworobaze aranakleb mniSvnelovania, rac imas gulis-
xmobs, rom gadasaxadi sazogadoebis wevrebs maTi SesaZleblobis mixedviT daekis-
rebaT (am SemTxvevaSi, proporciuloba aristoteleseuli gagebiT ixmareba). meore
mxriv, es gadasaxadi pirs sazogadoebis interesebis gaTvaliswinebiT mxolod im
zomiT ekisreba, ra zomiTac es konkretuli miznis misaRwevadaa saWiro.
22 magaliTad, saerTo bazris agraruli politikis mixedviT, imisTvis, rom qe-
ri qceuliyo adamianebisTvis gamousadegar produqtad, evropis Tanamegobrobis ko-
misia kompaniebs premias uxdida. magram 1970 wlis 1 ivniss evropis Tanamegobrobam
premiebis gacema Sewyvita. kompania "doikam" mis mier maisSi Sesyiduli qeris dena-
turalizacia 1 ivnisis Semdeg gamocemuli aqtis mixedviT moaxdina, radgan mas
amis ufleba im dros hqonda. amis Semdeg, kompaniam kompensacia moiTxova da sasa-
marTlom, marTalia, administraciuli aqti ar gaauqma, magram moTxovna marTebu-
lad cno. amrigad, kompanias saTanado kompensacia gadauxades (Deuka Deutsche
Kraftfutter GmbH B.J. Stolp v. Einfuhr- und Vorratsstelle für Getreid und Futtermittel [1975]
ECR 759).
266 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

6.2. marTlmsajulebis ganxorcieleba


marTlmsajulebis ganxorcielebis mizani calkeuli davis miuker-
Zoebeli ganxilvis da samarTaldarRvevis gamosasworeblad xeli-
suflebis sxva ganStoebis mier SemuSavebuli wesebis asrulebaa.
Tavad sityva ,,marTlmsajuleba” aris wyaro pativmoyvare da araiS-
viaTi gawbilebis, ganxiblvis, amitomac ufro swori iqneboda, Tu
am saqmianobas ,,samarTlis asruleba” daerqmeoda.

XIX saukunemde kanonmdebloba da marTlmsajuleba erTmaneTisgan


esoden mkveTrad gamijnuli ar iyo. gviani Sua saukuneebis inglisu-
ri samarTlis erT-erTi fuZemdebluri doqtrinis mixedviT, mosa-
marTleebs SeeZloT SeeqmnaT, yovel SemTxvevaSi, ,,eZiaT da epovaT”
samarTali. es principi da misi Sesabamisi praqtika xorcieldeboda
inglisSi maSinac, roca kanonmdebloba Tavisi struqturiT, Sinaar-
siT da formiT sasamarTlos samarTalSemoqmedebas gamoeyo da
daiwyo Camoyalibeba statuturi samarTlis saxiT.

sasamarTloebis mier dadgenili samarTlis normebisagan gansxvave-


biT, parlamentis mier miRebuli kanonebi gansazRvraven principebsa da
normebs, romlebiTac unda ixelmZRvanelon ara warsuli sasamarTlo
saqmeebis Sesabamisad. kanonebi wyveten problemebs, romlebic airekle-
ba politikur procesSi, wyveten zogadad, momavlis ganWvretiT.

ormagi (sasamarTlo da saparlamento) kanonmdebloba ara erTi mi-


zezis gamo uvargisi aRmoCnda. safrangeTis revoluciis periodSi mo-
samarTleebi, albaT, yvelaze saZulvel socialur jgufs Seadgendnen.
Tumca isini damoukidebeli, zogis azriT, metismetad damoukidebelic
iyvnen sxva saxelisuflebo ganStoebebisagan, aman samarTlis asrule-
baze dadebiTi gavlena rodi iqonia. mosamarTleebis damoukidebloba
gamoyenebul iqna maTi gamyidvelobis tarifis asamaRleblad da amiT
samarTalSi arsebuli areul-dareuloba kidev ufro gaZlierda.

frangi revolucionerebi amtkicebdnen, rom saZulveli mosamar-


Tleebi ver iTamaSebdnen samarTalSemoqmedebiT rols, radgan xal-
xis saerTo nebasTan maT araferi esaqmebodaT. kanonmdeblis monopo-
liuri rolis interesebis uzrunvelsayofad, mosamarTleebisa da
sasamarTloebis amocanebi dayvanil iqna samarTlis mxolod ubra-
marTlmsajulebis ganxorcieleba 267

lo gamoyenebaze. magram sul sxva rols TamaSobdnen mosamarTleebi


inglisSi. tradiciulad Tanamdebobebis yidva aq SeuZlebeli iyo.
mosamarTleebad xdebodnen an moqalaqeebi, romlebic uSualod sar-
geblobdnen sayovelTao pativiscemiT (momrigeblebi, msajulebi an
romelime maRali reputaciis mqone advokatTa kolegiis wevrebi,
romlebsac kolegebis sruli ndoba hqondaT). britanul-amerikuli
iuridiuli koncefciis mixedviT, sasamarTlo aRmasrulebeli xeli-
suflebis sapirwoned miiCneoda.

istoriul konteqstSi marTlmsajulebis ganxorcielebis, ro-


gorc saxelisuflebo ganStoebis, roli sxvadasxvagvarad fasdeba.
franguli midgoma ubralod iRebs am saqmianobas xelisuflebis
ori danarCeni ganStoebis sferodan da, rogori paradoqsulic un-
da iyos, es modeli yvelaze metad uaxlovdeba xelisuflebis dana-
wilebis ideals. amis sapirispirod, inglisuri da germanuli tra-
diciebi dasaSvebad miiCneven, rom sasamarTloebi, yovel SemTxvevaSi,
garkveul farglebSi, akontrolebdnen aRmasrulebeli xelisufle-
bis saqmianobas. dabolos, amerikuli koncefciis mixedviT, sasamar-
Tlo xelisufleba aRmasrulebeli xelisuflebis namdvili sapir-
wonea, radgan sasamarTloebs konkretul saqmeebSi kanonmdeblobis
aqtebis gadasinjvac SeuZliaT konstituciurobis TvalsazrisiT.
rac Seexeba yvela models, dReisaTvis maT erTi sayovelTaod aRia-
rebuli saerTo niSan-Tviseba axasiaTebT _ SeTanxmeba imis Taobaze,
rom kanonis aRmsrulebeli da misi Semoqmedi erTi da igive organo
ar unda iyos, radgan es praqtikulad SeuZlebeli, xolo miuker-
Zoeblobis TvalsazrisiT, miuRebelia. sakanonmdeblo organo metis-
metad mikerZoebulia politikuri TvalsazrisiT. marTlmsajulebis
asruleba imave mizeziT arc aRmasrulebeli xelisuflebis saqmea,
Tumca ki samarTals konfliqtebis mosawesrigeblad didwilad swo-
red aRmasrulebeli xelisuflebis organoebi an am xelisuflebis
mier Seqmnili damoukidebeli gaerTianebebi iyeneben.

samarTlebrivi sistemis konstituciuri moqmedebisaTvis (samar-


Tlebrivi saxelmwifosaTvis) aucilebelia marTlmsajuleba iyos miu-
kerZoebeli: amisaTvis samarTals uzrunvelyofili unda hqondes or-
ganizaciuli pirobebi da mosamarTleTa damoukidebloba. monteskies
268 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

mtkicebiT, marTlmsajulebas es moTxovna maSin SeuZlia daakmayofi-


los, Tu is xelisuflebis damoukidebel ganStoebas warmoadgens.

ar arsebobs Tavisufleba, Tu sasamarTlo xelisufleba gamocalke-


vebuli ar aris sakanonmdeblo da aRmasrulebel saxelisuflebo
ganStoebaTagan. Tu is mierTebulia sakanonmdeblo xelisuflebasTan,
Zalaufleba moqalaqeTa sicocxlesa da Tavisuflebaze TviTneburi
xdeba, radgan mosamarTle iqceva kanonmdeblad. Tu is mierTebulia
aRmasrulebel xelisuflebasTan, mosamarTle mCagvrelis Zalaufle-
bas iZens.23

sxva saxelisuflebo ganStoebaTagan damoukidebloba imas niS-


navs, rom xelisufalni sasamarTlos gadawyvetilebebze gavlenas
ver axdenen. miukerZoebloba, am mxriv, cota mets niSnavs, radgan
aucilebelia fuZemdeblurad gamoiricxos imis moCvenebiTobac ki,
rom mosamarTle mocemul saqmeSi mxareebs mikerZoebiT ekideba.
sainteresoa, rom tradiciebisa da teqnikur siZneleTa gamo, perso-
nalis daniSvnisas sxva saxelisuflebo ganStoebaTagan gamoyofa mu-
dam srulyofilad ver xerxdeba. aSS-Si Statebis mosamarTleebs,
kanoniT gaTvaliswinebuli gamonaklisebis garda, xalxi pirdapiri
kenWisyriTa da garkveuli vadiT irCevs, xolo uzenaesi sasamar-
Tlos wevrebs aRmasrulebeli xelisuflebis meTauri – prezidenti
senatis TanxmobiT niSnavs. konstituciis Tanaxmad, ufro dabali
rangis (saolqo) federalur sasamarTloebs kongresi qmnis. kon-
gresSi damkvidrebuli istoriuli tradiciisamebr, dabali rangis
federaluri mosamarTleebis daniSvnis procedura uzenaesi sasamar-
Tlos analogiuri proceduris msgavsia.

britaneTis parlamentma misTvis tradiciuli marTlmsajulebis


ganxorcielebis funqcia SeinarCuna da, Teoriulad, lordTa pala-
ta sasamarTlos rols asrulebs. marTlmsajulebis ganxorcielebi-
sas lordebi kvlav, Teoriulad, samarTalSemoqmedebas ewevian.

germaniaSi, sadac sistema profesiul mosamarTleebs eyrdnoba,


sakonstitucio sasamarTlos wevrebs aRmasrulebeli xelisuflebis

23
Charles Secondat, Baron de Montesquieu, The Spirit of the Laws, and ed. Anne M.
Cohler, Basia Carolyn Miller, and Harold Samuel Stone (Cambridge: Cambridge University
Press, 1992), XI. gv 6.
marTlmsajulebis ganxorcieleba 269

(provinciebis iusticiis ministrebis) da parlamentis mier daniS-


nuli wevrebisagan Semdgari Sereuli komiteti irCevs. safrangeTSi
sakanonmdeblo xelisufleba daniSvnis procesSi ar monawileobs,
magram prezidenti sasamarTlo organoebis umaRles sabWos Tav-
mjdomareobs, romlis kompetenciaSic mosamarTleebTan dakavSirebu-
li saqmeebi Sedis. am sabWos Tavmjdomaris moadgile iusticiis mi-
nistria, xolo mis wevr-mosamarTleebs prezidenti niSnavs. sasamar-
Tlo xelisuflebis srul gancalkevebasa da TviTgamorkvevas, da-
niSvna-gaTavisuflebis TvalsazrisiT, yvelaze ukeT italiis kon-
stitucia uzrunvelyofs. albaT, SemTxveviTi ar aris, rom iq saka-
nonmdeblo da aRmasrulebel saxelisuflebo ganStoebebis sasamar-
Tlo kontroli Zalian Zlieria da politikuri zedamxedvelobis
saSualebas warmoadgens, radgan tradiciul sakonstitucio mar-
Tlmsajulebas ki ara, aramed politikosTa winaaRmdeg sisxlis sa-
marTlis saqmeebis aRZvras mimarTaven.

mosamarTleTa daniSvnis Semdeg sxva saxelisuflebo ganStoebaTa


gavlena sasamarTlo xelisuflebaze erTbaSad wydeba. mosamarTleebi
mxolod kanons eqvemdebarebian, brZanebebs ar iReben da sxva saxeli-
suflebo ganStoebebSi rame Tanamdebobis dakaveba ekrZalebaT. maTi
Tanamdebobidan gaTavisufleba SeuZlebelia. isini Tanamdebobas (garda
xalxis mier maTi arCevis SemTxvevisa) "rigiani saqcielis" mTel pe-
riodSi an sapensio asakamde inarCuneben. zogjer mosamarTleTa fi-
nansuri damoukideblobac ki konstituciiTaa gansazRvruli.24

unda iTqvas, rom marTlmsajulebis ganxorcieleba saxelisuf-


lebo ganStoebaTa urTierTobas ar exeba da mas moqalaqeTa ufle-
bebis (maT Soris) sakonstitucio ZiriTadi uflebebis dacvis saq-
meSi udidesi mniSvneloba eniWeba. uflebebze laparaks mxolod ma-
Sin aqvs azri, rodesac arsebobs forumi, romelic kanonieri sarCe-
lis dakmayofilebis SesaZleblobas uzrunvelyofs. aseTi SesaZleb-
loba samarTlian ganxilvas anu samarTlis formaluri moTxovnebis
damakmayofilebel proceduras gulisxmobs. amgvari samarTlianoba,
sul cota, ori gziT miiRweva: pirveli, sadavo sakiTxis samar-

24 "TavianTi samsaxurisaTvis mosamarTleebi kompensacias miTiTebul dros mii-


Reben, romelic Tanamdebobaze maTi yofnis ganmavlobaSi ar Semcirdeba", aSS-is
konstitucia, muxli III, naw. 1.
270 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

Tliani sasamarTlos mier gadawyveta (forumis principi) da meore,


Tavad am sasamarTlos samarTlianoba (kanonis dacva, anu jerovani
proceduris principi).

samarTlebriv saxelmwifoSi, sasamarTlos arsebobis moTxovnebi-


dan, maTi konstituciuri mniSvnelobis da rolis mixedviT, SeiZle-
ba gamovyoT is, rom: mxolod sasamarTlos SeuZlia pasuxisgebaSi
micema da gansakuTrebiT danaSaulisaTvis Tavisuflebis aRkveTiT
dasja; yoveli ufleba unda iyos sasamarTloSi realizebadi; garan-
tirebuli unda iyos yoveli samarTaldarRvevis gasaCivrebis SesaZ-
lebloba miukerZoebeli sasamarTlos winaSe.25

sasamarTlo ganxilvis ufleba niSnavs, rom sasamarTlo saqme


SeiZleba aRiZras nebismieris winaaRmdeg, rame privilegia ar SeiZ-
leba iyos sasamarTlo pasuxismgeblobisagan ganTavisuflebis sa-
fuZveli, sxvagvarad rom vTqvaT, kanonis gamoyenebis TvalsazrisiT
yvela Tanasworia. meore mxriv, sasamarTlo ganxilvis principi gu-
lisxmobs, rom yoveli adamianis winaaRmdeg sarCelis Setana SeiZ-
leba mxolod im sasamarTloSi an misi pasuxisgebaSi micema SeuZ-
lia im sasamarTlos, romelsac jer kidev saqmis ganxilvis dawye-
bamde hqonda ganxilvis kompetencia. esaa ufleba ,,bunebiT”, anu ka-
nonier mosamarTleze.

25 germaniis konstitucia xelisufalTa mier ZiriTadi uflebebis nebismieri


darRvevis sasamarTlo wesiT gamosworebas iTvaliswinebs, rac imas niSnavs, rom
kanoni mocemul uflebasTan dakavSirebiT, kanonieri kompensaciis debulebebs Sei-
cavs (rac samarTlis uzenaesobidan gamomdinare, TiTqmis yovelTvis romelime do-
neze sasamarTlo kontrols mainc niSnavs). adamianis uflebebisa da ZiriTadi Ta-
visuflebebis dacvis evropis konvenciis me-6 muxlis pirveli nawili _ samoqala-
qo uflebebis gansazRvrisas an sisxlis samarTlis braldebis SemTxvevaSi miuker-
Zoebeli sasamarTlos mier drois misaReb monakveTSi sajaro da samarTlian gan-
xilvas iTvaliswinebs. strasburgSi ganxilul saqmeTa didi nawili am muxls,
uwinares yovlisa, imitom exeba, rom "sasamarTloSi ganxilvis ufleba" gansjis
(msjavris gamotanis) uflebad miiCneva, xolo es ukanaskneli mudam gviandeba xol-
me. meore mizezi isaa, rom strasburgSi "samoqalaqo uflebebs", Sida samarTalTan
SedarebiT, gacilebiT ufro farTod ganmartaven da sasamarTlo kontroli uz-
runvelyofilia im saqmeebis SemTxvevaSi, rodesac Sida samarTali samoqalaqo uf-
lebebisa da movaleobebis gansazRvris mizniT, mxolod kvazisasamarTlo process
iTvaliswinebs. amis Sedegad, belgiis ramdenime kanonSi Sesworeba Seitanes.
marTlmsajulebis ganxorcieleba 271

am uflebis logikuri gagrZeleba sagangebo sasamarTloebis Seq-


mnis akrZalvaa. sruliad dauSvebelia vinme gaasamarTlos sasamar-
Tlom, romelic Seiqmna ukve dawyebuli saqmis ganxilvis dros. sa-
gangebo sasamarTloebSi igulisxmeba ara is sasamarTloebi, romle-
bic saqmis sagnis mixedviT gamoiyofian, _ specializacia SeiZleba
sasargebloc iyos samarTlebrivi dacvisaTvis. kidev ufro misaRe-
bia, Tu specializacia iTxovs gansakuTrebul midgomebs sasamar-
Tlo proceduris an sasamarTlos Semadgenlobis mimarT. magram
dauSvebelia sagangebo sasamarTlo erTi da igive tipis im saqmeeb-
ze, romlebic erTmaneTisagan mxolod braldebulTa piradi Tvisebe-
biT an maTi gulzraxvebiT gansxvavdeba. es Seqmnida sasamarTlo
procesis damoukideblobis da ZiriTadi principebis darRvevis did
safrTxes. swored amitomac, konstitucionalizmis TvalsazrisiT,
gansakuTrebiT saeWvoa samxedro sasamarTloebis instituti. maT mi-
saRebad verc is garemoeba xdis, rom isini moqmedeben samarTlebriv
saxelmwifoebSi, romlebic konstituciurobis principebis dacvas
sifrTxiliT ekidebian. sagangebo sasamarTloebis TiTqmis eWvmiuta-
neli da damkvidrebuli arseboba imas metyvelebs, rom dResac ki
konstituciurobis farglebs saxelmwifos uSiSroebis mosazrebebi
gansazRvravs. arc samxedro (saxelmwifo) saidumloebebi26 da arc
SeiaraRebuli adamianebis wodebrivi privilegiebi (,,jariskacis ga-
samarTleba mxolod jariskacs SeuZlia”) amgvari sasamarTloebis
arsebobisTvis sakmarisi argumenti ar aris.27

samxedro sasamarTlo iseTive mimarTebaSia sasamarTlosTan, ro-


gorc samxedro musika musikasTan. Tu samxedro mosamarTleebi,

26 saxelmwifo uSiSroebasTan dakavSirebuli sakiTxebi SeiZleba nebismieri


procesis dros wamoiWras da, Sesabamisad, am SemTxvevaSi, sasamarTlos sxdoma da-
xurulia. meore mxriv, Tu aratradiciuli midgomaa saWiro, es saqmis Tavisebure-
biT da ara im piris gamo unda iyos gamowveuli, romelsac amgvari sasamarTlo
ganxilva exeba.
27 terorizmTan brZolis mizniT, 1986 wels safrangeTis parlamentma xma mis-
ca e.w. pasuas aqts, romlis mixedviTac, sasamarTloebi, romlebic terorizmTan
dakavSirebuli sisxlis samarTlis saqmeebs ganixilavdnen teroristuli Tavdas-
xmebis Tavidan asacileblad, mxolod profesiuli mosamarTleebisgan Sedgeboda.
sakonstitucio sabWom es faqti antikonstituciurad ar cno, radgan terorist
eWvmitanilTa diskriminacia usafuZvlo ar iyo. amrigad, gansxvavebuli sasamarTlo
warmoeba danaSaulis gansakuTrebulobiT iyo nakarnaxebi.
272 samarTlebrivi saxelmwifo da misi megzurni

formalurad mainc, saerTo kompetenciis sasamarTloebis sistemaSi


Sevlen, rogorc ungreTSi, rac ar SeiZleba ar daafaso, yvelaze
didi is SeiZleba moxdes, rom samxedro orkestrs franc legari
udiriJorebs.

sagangebo sasamarTlo tradiciulad uflebaTa antikonstitu-


ciuri SezRudvis klasikuri formaa: despoturi aRmasrulebeli xe-
lisufleba mudam ipovis ganaCenebis ramdenime iseT avtors, romle-
bic aasruleben an mixvdebian politikur guliszraxvebs. mware ga-
mocdilebam (ingliselTa mier sasamarTlos borotad gamoyeneba)
amerikel revolucionerebs nafic msajulTa sasamarTlos SemoReba
ukarnaxa. swored nafic msajulTa sasamarTlom gaamarTla tipogra-
fiis mosamsaxure cengeri, romelic kanonis mixedviT, sasamarTlos
cixeSi unda gaeSva inglisel gubernatorze cilismwamebluri Tav-
dasxmebisaTvis.28

miukerZoebeli da damoukidebeli sasamarTlo mxolod im Sem-


TxvevaSi miuaxlovdeba faqtobriv WeSmaritebas da gaaadvilebs uf-
lebaTa ganxorcielebas, Tu saqmis ganxilvisas gaixsneba dasabuTe-
bis SesaZlebloba da sasamarTloSi gadacemuli daqvemdebarebul
mdgomareobaSi ar aRmoCndeba. swored amitom, erT-erTi konstitu-
ciuri moTxovna isaa, rom konstitucia uzrunvelyofdes mxareTa
uflebebs sasamarTlos winaSe da braldebulis uflebebs sisxlis
samarTlis saqmeebis ganxilvisas, raTa ganxorcieldes braldebu-

28 naficma msajulebma dacvis argumentebi marTebulad cnes. hamiltoni amtkiceb-


da, rom nafic msajulebs ufleba hqondaT ganexilaT Seefereboda Tu ara simarTles
wardgenili faqtebi da gakeTebuli gancxadebebi, anu maT unda gadaewyvitaT, efuZne-
boda Tu ara britaneli gubernatoris winaaRmdeg mimarTuli kritika realur faq-
tebs. britanuli saerTo samarTali mTavrobis kritikas kvlav danaSaulad miiCnevda.
prezident adamsis dros, 1798 wels, SemoRebul iqna cilismwamebluri xmebis Zirga-
momTxreli mizniT gavrcelebis sawinaaRmdego aqti, romlis mixedviTac, mTavrobis
kritika, britanuli kanonis msgavsad, danaSaulad iTvleboda. Tu es konstituciis
pirveli Sesworebidan 7 wlis Semdeg kvlav SesaZlebeli iyo, ra gasakviria, rom
komunizmis damxobis Semdeg, aRmosavleT evropis arCeul mTavrobaTa umravlesoba,
romlebsac wina reJimebisagan SemorCenili daTrgunvis aRmofxvris mandati mieniWaT,
Seecada mTavrobis kritika danaSaulad gamocxadebuliyo.
nafic msajulTa sasamarTlo amerikelebisaTvis imdenad mniSvnelovani iyo, rom
amgvar sasamarTloSi gasamarTleba 1791 wlis uflebaTa bilSi sxva "damatebiT"
uflebebTan erTad ar asaxula, igi jer kidev Tavdapirveli konstituciis III mux-
lis me-2 nawilSi aRibeWda.
marTlmsajulebis ganxorcieleba 273

lis interesebis dacvis ZiriTadi garantiebi.29 germaniis sakonsti-


tucio sasamarTlom sxva saproceso uflebebic (advokatisa da
Tarjimnis yolis) samarTlebrivi saxelmwifos koncefciaze day-
rdnobiTa da adamianuri Rirsebis principebidan gamomdinare gansaz-
Rvra. sasamarTlo mosmenis uflebac erT-erTi ganmsazRvreli prin-
cipia evropuli sasamarTlos koncefciaSi. adamianis uflebebisa da
ZiriTadi Tavisuflebebis Sesaxeb 1950 wlis evropis konvenciaSi
saproceso uflebebi iseve dawvrilebiTaa CamoTvlili, rogorc sap-
roceso kodeqsis ZiriTadi principebi.

29 konstituciebi sxvadasxva terminologias iyeneben. 1791 wlis safrangeTis


konstitucia, ubralod, acxadebs, rom dauSvebelia piris braldeba, dapatimreba an
dakaveba, Tu ara kanoniT dadgenil SemTxvevebSi da kanoniT dadgenili formiT,
magram es 1789 wlis deklaraciasTan erTad unda iqnes wakiTxuli, romelSic uda-
naSauloTa dacvaa moxseniebuli: "braleulobis dadgenamde yvela adamiani udana-
Sauloa". am adreul dokumentebSi gasamarTleba moxseniebuli ar aris. germaniis
konstituciam, romelic safrangeTisaze ufro mkafio ar aris, acxadebs, rom yve-
la adamians sasamarTlo mosmenis ufleba aqvs (rogorc samoqalaqo, ise sisxlis
samarTlis saqmeebis SemTxvevaSi).
Tavi meSvide

sakonstitucio sasamarTlo
namdvili kanonmdebeli is iqneba,
visac aqvs absoluturi ufleba ganmartos kanoni.
episkopos hodlis qadagebidan,
warmoiTqva misi udidebulesobis
TandaswrebiT 1717 wels.

7.1. vin icavs mcvelebs?

7.1.1. medisoni agebs saqmes da igebs uflebebs

xelisuflebis SezRudvisaken miswrafeba konstitucionalizmis Ca-


moyalibebis procesSi parlamentis suverenitetis da kanonmdeblis
uzenaesobis doqtrinis mimarT raRac ucnauri daZabulobis velSi
imyofeboda. konstitucionalizmi emyareba konstituciis uzenaeso-
bas, Sesabamisad, sakanonmdeblo xelisuflebis aqtebi konstitucias
unda Seesabamebodes, magram ra moxdeba, Tuki parlamenti konstitu-
ciis moTxovnebs ar gaiTvaliswinebs da maT sawinaaRmdego kanons
miiRebs? radgan kanonis miRebis ufleba mxolod parlaments aqvs
da parlamenti uzenaesi kanonmdebelia, aravis SeuZlia imsjelos
kanonmdeblis aqtebis antikonstituciurobis Sesaxeb. maSin vin dgas
konstituciis sadarajoze, vin adevnebs Tvalyurs mis dacvas?

cxadia, rom saxelisuflebo ganStoebaTa urTierTSekavebisa da


urTierTSepirispirebis sistemiT uzrunvelyofili kontroli sak-
marisi ar aris. yvelaze meti, rac am sistemaSi SeiZleba moxdes,
isaa, rom, roca erToblivi gadawyvetilebis miRebaa saWiro, erT-
erTi mxare meores antikonstituciurobaSi daadanaSaulebs da Ta-
namSromlobaze uars ganacxadebs. im qveynebSi, sadac erT-erTi saxe-
lisuflebo ganStoeba Tavisi kompetenciis farglebSi gadawyveti-
lebebs damoukideblad iRebs, sxva saxelisuflebo ganStoebebma
SeiZleba iuridiul an politikur sanqciebs – undoblobis votums,
daSlas, impiCmentsa da gamowvevas (magaliTad, prezidentis impiCmen-
276 sakonstitucio sasamarTlo

ti) mimarTon. magram verc erTi es nabiji ver awesrigebs konsti-


tuciis darRveviT warmoSobili normis sakiTxs, gansakuTrebiT im
kanonebis sakiTxebs, romlebic konstituciuri samarTlis an poli-
tikuri sanqciebis miuxedavad, mainc ZalaSi rCeba. cotaa simSvidis
momgvreli konstituciis mcvelad xelisuflebis romelime gan-
Stoebis daniSvnaSi, romelic pirvelad gadawyvetilebebs iRebs, an
romelime saxelmwifo organos daniSvnaSi, radgan isini: (a) ver uz-
runvelyofen konstituciis dacvas maTive gadawyvetilebebisagan da
(b) sxva ganStoebebTan an saxelmwifo organoebTan SedarebiT iseT
uflebamosilebebs iZenen, rac daarRvevs saxelisuflebo wonaswo-
robas. ufro metic, romeli organoc unda iqces konstituciis
mcvelad, igi uTuod sakanonmdeblo xelisuflebis uzenaesobis
doqtrinas Seejaxeba.

aravin gvikrZalavs ase msjelobasac: aRmasrulebeli xelisufle-


ba dae nu miaqcevs yuradRebas antikonstituciur kanons, mosamar-
Tles ki SeuZlia ar gamoiyenos igi. pirvel SemTxvevaSi SeiZleba
anarqia warmoiSvas, radgan aRmasrulebel xelisuflebas miecema Se-
saZlebloba nebismieri kanoni antikonstituciurad miiCnios. Tu mo-
samarTleebi ar gamoiyeneben antikonstituciurad miCneul kanons,
samarTlebrivi usafrTxoeba kvlav eWvqveS dadgeba, radgan is, rac
konstituciuria erT sasamarTloSi, meoreSi konstituciuri ar iq-
neba. amasTan, sxvadasxva samarTlebrivi sistema da konstituciuri
koncefcia marTlmsajulebas urTierTgansxvavebul rols aniWebs.
klasikuri franguli koncefcia miiCnevs _ mosamarTleebi imitom
arseboben, rom kanoni gamoiyenon, da ara imitom, rom igi gadasin-
jon. saerTo samarTlis anglosaqsuri koncefcia, eWvgareSea, meti
moqnilobiT gamoirCeva, radgan aq mosamarTleebisagan, Sua saukunee-
bis tradiciis mixedviT, ,,konstituciis” gamoyeneba moiTxoveba.
aucileblobis SemTxvevaSi konstituciaze dayrdnobiT, mosamarTles
SeeZlo uari eTqva kanonis, anu suverenuli nebis gamoyenebaze.

tradiciulad, kanonebis konstituciurobis Sefaseba mosamar-


TleTa rolis Sesaxeb SexedulebiT ganisazRvreba. jer kidev ko-
lonializmis epoqaSi amerikis kontinentze arsebobda tradicia,
romlis mixedviTac, mosamarTleebi uSualod iyenebdnen calkeuli
koloniebis konstituciebs da inglisur konstituciur tradicias
adgilobrivi kanonmdeblobis winaaRmdeg. am mxriv, isini misdevdnen
vin icavs mcvelebs? 277

inglisuri revoluciis wina drois saerTo samarTlis koncef-


ciebs.1 albaT, swored am tradicias misdevdnen aSS-is konstitu-
ciis filadelfieli damfuZneblebi. hamiltoni werda:

mosamarTleebi konstitucias unda miiCnevdnen ZiriTad kanonad da


es marTlac asea. amitomac, swored maTi saqmea gansazRvron konsti-
tuciis Sinaarsi. Tu konstituciasa da kanons Soris Seurigebeli
winaaRmdegoba aRmoCndeba, konstitucias upiratesoba unda mieniWos
kanonis winaSe, xalxis ganzraxvas _ misi warmomadgenlebis ganzrax-
vis winaSe...
magram es daskvna sasamarTlo xelisuflebis sakanonmdeblo xe-
lisuflebaze aRmatebulobas rodi gulisxmobs. es mxolod imas
niSnavs, rom, rodesac kanonebSi gacxadebuli parlamentis neba kon-
stituciiT gamoxatul xalxis nebas upirispirdeba, mosamarTleebma
am ukanaskneliT unda ixelmZRvanelon.2

miuxedavad amisa, aSS-is konstituciis Seqmnidan ukve 25 welze


meti iyo gasuli, rodesac uzenaesma sasamarTlom erT-erTi fede-
raluri kanoni antikonstituciurad miiCnia.3 dramatizmiT aRsavse
am saqmem sakonstitucio marTlmsajulebasTan dakavSirebul Sem-
dgom davas mohfina Suqi – davas, romelic konstituciis dacvasa
da respublikur demokratias da maT Soris, ase Tu ise, harmoniu-
li urTierTobis damyarebas Seexeboda.4

1801 wlis arCevnebSi federalistebi damarcxdnen da jefersoni


prezidenti gaxda. jefersons, safrangeTis revoluciis dros aSS-
is elCs safrangeTSi, mtkiced swamda, rom yvela mTavroba mokle

1 bonemis saqmeSi sasamarTlom daadgina: "oqmebidan Cans, rom mraval SemTxveva-


Si, parlamentis kanonebi saerTo samarTlis safuZvelze kontroldeba da zogjer
amis gamo baTilad cxaddeba, Tu kanoni CveulebiT samarTals da saR azrs ewinaaR-
mdegeba an misi Sesruleba SeuZlebelia, igi saerTo samarTals eqvemdebareba, xo-
lo saerTo samarTlis mixedviT, aseTi kanoni baTilia. Dr. Bonbam's Case, 8 Co.
Rep. 113.b. 114.a., "jer kidev XVII saukuneSi, kanonebi, romlebic saerTo samar-
Tlis logikas ar Seesabameboda, baTilad cxaddeboda”. Sir D.L. Keir and F.M.
Lawson, Cases in Constitutional Law (Oxford: Clarendon Press, 1979), gv. 1.
2 The Federalist Papers No. 78: Hamilton (New York: Mentor Book, 1961), gv. 467-
468.
3 Marbury v. Madison 5 U.S. (1 Cranch) gv. 137 (1803).
4 SemdgomSi me veyrdnobi feij smitis wigns: “The Constitution: A Documentary
and Narrative History” (New York: Morrow Quill Paperbacks, 1980).
278 sakonstitucio sasamarTlo

xanSi korufciisa da tiraniisken gadaixreba xolme, rac safrangeT-


Si miRebulma misma gamocdilebam daadastura. rusos Tayvanismceme-
li jefersoni yvela sakiTxSi xalxis nebis Tavisuflad gamoxatva-
sa da saerTo-saxalxo nebis moqmedebas emxroboda, romelic, misi
rwmeniT, mTavrobis nebaze ufro mniSvnelovani iyo. es `yvela saxis
despotizmis~ gaafTrebuli mowinaaRmdege aRmoCnda saTaveSi qveyni-
sa, romelic prezidentad mis arCevamde TxuTmeti wliT adre misi-
ve aqtiuri monawileobiT aSenda da romelic kanoniT da ara ada-
mianebiT marTvis princips efuZneboda. jefersonis undobloba sasa-
marTlos, maT Soris uzenaesi sasamarTlos mimarTac marTebuli
iyo, radgan es ukanaskneli savaraudod miukerZoebeli parlamentis
SezRudviT xalxis nebas zRudavda.5

sakvirveli araa, rom jefersons – demokratiis mgznebare qo-


mags, sasamarTlo miaCnda aristokratiis gansaxierebad da demokra-
tiis umTavres mtrad, gansakuTrebiT imitom, rom federalistTa
mier daniSnuli mosamarTleebi Zveli reJimis momxre iyvnen.

jefersonis arCevis Semdeg konstituciis dacva da saxalxo


warmomadgenlobis uzenaesoba mkveTrad daupirispirda erTmaneTs.
prezidenti adamsi arCevnebSi damarcxda da Tanamdebobidan wasvlam-
de Tavisi momxreebi daniSna Tanamdebobebze, romlebic im droisaT-
vis vakanturi iyo; maT Soris _ uiliam marberi, romelic mosamar-
Tled dainiSna. adamsis saprezidento vada damTavrda, vidre marbe-
ri Tanamdebobaze faqtobrivad ganwesdeboda. jefersonma gankargu-
leba gamosca adamsis mier daniSnuli pirebisaTvis rwmunebaTa sige-
lebis gadacemis Sewyvetis Sesaxeb da adamsis moqmedebas `keTili
znis Seuracxyofa~ uwoda. marberim Tanamdebobaze daniSvnis mizniT,
sasamarTlos mimarTa, raTa am ukanasknels werilobiTi brZanebiT
daevaldebulebina aRmasrulebeli xelisufleba (saxelmwifo mdiva-
ni jeims medisoni) daniSvnis procedura Seesrulebina. 1789 wels

5 1818 welsac ki, roca jefersoni prezidenti aRar iyo, igi aRaSfoTa niu-
hemfSairis Statis warmomadgenel, Tavisufali kenWisyriT arCeul kanonmdebelTa
mier im kanonis gauqmebam, romelic darmuTis kolejis damfuZnebeli qartiis Ses-
worebas exeboda. sasamarTlos gadawyvetileba sakuTrebis uflebis dacviT iyo na-
karnaxebi. jefersonma ki es gadawyvetileba aristokratiuli tendenciis gamovli-
nebad miiCnia da, albaT, arc Semcdara.
vin icavs mcvelebs? 279

sasamarTlo aqtiT uzenaes sasamarTlos amgvari werilobiTi brZa-


nebis gacemis ufleba mieniWa.

mosamarTle marSalma, prezident adamsis droindelma saxelmwi-


fo ministrma, romelmac marberi, ase vTqvaT, federalisturi uze-
naesi sasamarTlos saxmeleTo naRmis saxiT, mosamarTled daniSna,
miiCnia, rom uzenaes sasamarTlos am saqmis ganxilvis kanonieri
ufleba hqonda. respublikelebi, romlebic 1803 wels kongresSi
umravlesobas qmnidnen, uzenaesi sasamarTlos poziciiT aRSfoTdnen
da gadawyvites, radac unda dasjdomodaT, sasamarTlos mmarTvelo-
bas win aRsdgomodnen. jon rendolfma, respublikuri partiis wev-
rma virjiniis Statidan, TanapartielTa SiSi ase gamoxata: "droa
bolo moeRos mosamarTleTa Zalauflebas! Cven ver moviTmenT, rom
federaluri sasamarTlo mbrZaneblobdes aRmasrulebel xelisuf-
lebas mandamusebis meSveobiT."6 kongresis umravlesoba Tanaxma iyo
1789 wlis kanoni gaeuqmebina.

uzenaesi sasamarTlo TiTqmis gadauWreli problemis winaSe dad-


ga. cxadi iyo, rom medisoni, kompetenturi saxelmwifo mdivani, da
prezidenti jefersoni sasamarTlos brZanebas ar daemorCilebodnen,
xolo sasamarTlo xelisuflebas maT mosaTviniereblad jari ar
hyavda. iseTi brZanebis gamocema ki, romelic ZalaSi ver Sevidoda,
sasamarTlos aRsasruls uqadda.7

marSali, albaT, mixvda, rom mandamusis instituti sasamarTlos


metismet Zalauflebas aniWebda. es Zalaufleba sasamarTlos kidec
daRupavda, Tu mas ar eqneboda am Zalauflebis realizaciis SesaZ-
lebloba. vidre uzenaesi sasamarTlo mandamusis (werilobiTi brZa-
nebis) Sesaxeb davobda, kongresma saolqo sasamarTlos gamsvleli
sesiis Sesaxeb kanoni gaauqma. magram ra moxdeboda, es gauqmeba an-

6 citirebulia Smith, gv. 317.


7 kongresidan wamovida muqara saolqo sasamarTlos Sesaxeb 1801 wlis kanonis
gauqmebisa, rac uzenaesi sasamarTlos mosamarTleebs piradad mZlavr dartymas
miayenebda, radgan es kanoni maT aTavisuflebda olqebSi gamsvleli procesebis Ca-
tarebisagan, sadac wlis umetes dros atarebdnen, olqebamde Casvla ki cxenebiT
uxdebodaT. gauqmeba federalistTa momxreebiT savse uzenaes sasamarTlos pozi-
cias mniSvnelovnad Seasustebda (mogzaurobas yvela sasamarTlo saCoTiro sakiT-
xad miiCnevs. ix. magaliTad, kompaniis manqanebi).
280 sakonstitucio sasamarTlo

tikonstituciurad uzenaes sasamarTlos rom gamoecxadebina? kano-


nis miRebasTan erTad, kongresma uzenaesi sasamarTlos ori momdev-
no sesia ganusazRvreli vadiT gadado, rac uTuod antikonstitu-
ciuri iyo. ToTxmetTviani gadavadebis Semdeg, sasamarTlom marbe-
ris peticia ganixila. respublikelebi gadamwyveti brZolisaTvis
moemzadnen. "uzenaesi sasamarTlos wevrebi unda daamxon mTavrobam
da warmomadgenelTa palatam. isini jiuti da autaneli adamianebi
arian. maT adgilas sxvebi moiZebneba, ufro moqnili xasiaTebiT."8

roca sasamarTlo, bolos da bolos, Seikriba, marSalma Tavisi


gamosvla imiT daiwyo, rom marberis daniSvna iyo kanonieri da ar
SeiZleboda gauqmebuliyo, aRmasrulebeli xelisufleba valdebuli
iyo igi oficialurad daemtkicebina Tanamdebobaze. imave dros, uze-
naes sasamarTlos ar SeeZlo mandamusis gamocema, radgan sasamar-
Tlo wyobilebis Sesaxeb kanoniT misTvis miniWebuli es uflebamo-
sileba antikonstituciuri iyo. konstituciis mixedviT werilobi-
Ti brZanebis gacema uzenaes sasamarTlos SeeZlo mxolod rogorc
saapelacio sasamarTlos. amitom, sasamarTlo wyobilebis Sesaxeb
kanonis me-13 muxli antikonstituciuri da baTili iyo.

amis Semdeg mosamarTle marSali akeTebda daskvnas sakanonmdeblo


xelisuflebis SezRudvis Sesaxeb. konstitucia am SezRudvebis Se-
saxsenebladac daiwera. Tu es winaaRmdegobebi gadailaxeba, bolo
moeReba mTavrobis SezRudvebsac.

is, rom yoveli kanoni, romelic konstitucias ewinaaRmdegeba, mainc


konstitucias eqvemdebareba da rom parlaments Cveulebrivi kanoniT
konstituciaSi cvlilebis Setana ar SeuZlia, `Zalian martivi ra-
mea saimisod, rom sakamaTo gaxdes~.

8 warmomadgeneli uiliam flageri Stat niu-hemfSairidan. citirebulia Smith,


gv. 319. maleve jefersonma mosamarTle semuel Ceizi senatSi impiCmentisTvis ga-
moaZaxebina. magram manamde Ceizma, romelic wina reJimis mgznebare momxre iyo, na-
fic msajulTa did sasamarTloSi merilendis Statis konstitucia gaasaCivra. Ta-
vis saCivarSi igi acxadebda, rom sayovelTao saarCevno uflebis miniWebam qveyana
brbos Caugdo xelSi da sakuTrebis dacva SeuZlebeli gaxada, miuxedavad imisa,
rom mxareebi konstituciisa da konstitucionalizmis urTierTsapirispiro xedvas
ganasaxierebdnen, samarTlis uzenaesobam gaimarjva da respublikelTa ori mesame-
dis umravlesobisa da, aqedan gamomdinare, Ceizis msjavrdebis realurobis miuxe-
davad, igi gaamarTles.
vin icavs mcvelebs? 281

sxva arCevani ar arsebobs. kanoni, romelic ewinaaRmdegeba kon-


stitucias, baTilia. es boWavs rogorc sasamarTloebs, ise xeli-
suflebis sxva ganStoebebsac.9

uzenaesma sasamarTlom TiTqmis politikuri kapitulacia gamoac-


xada. daniSvnebi ar unda momxdariyo, amiT arseboba Sewyvita erTma
wyarom, romelic mocemul momentSi sasamarTlo xelisuflebas
emuqreboda. ramdenime kviris Semdeg konstituciurad iqna cnobili
saolqo sasamarTlos Sesaxeb kanonis gauqmebac. uzenaes sasamar-
Tlos kidev erTxel mouwia ukan daxeva. magram principis Tvalsaz-
risiT, sakanonmdeblo organomac, uzenaesi sasamarTlos imJamindeli
mtrebis forpostma, damamcirebeli marcxi ganicada da konstitu-
ciur kontrolsa da uzenaesi sasamarTlos mier konstituciis
dacvas daeqvemdebara. rogorc Cans, tkbil-mware Sedegis miReba
orive mxares erTnairad bedad ewera.

sasamarTloze Tavdasxmebi droebiT Sewyda. male jefersoni rig-


rigobiT yvela mosamarTlis sisxlis samarTlis wesiT gasamarTle-
bas Seecada. Semdeg konstituciis Sesworeba moindoma, rac axali
mosamarTleebis daniSvnis uflebas mianiWebda. es cda warumatebeli
aRmoCnda, magram or gaTavisuflebul Tanamdebobaze "misi xalxi"
daniSna. Tumca daniSvnis ufleba gamowvevis uflebamosilebis gare-
Se – araferia. vis unda vendoT damoukidebel xelisuflebaSi misi
mosvlis Semdeg? pirveli, rac jefersonis mier daniSnulma saolqo
mosamarTlem gaakeTa, prezidentis im gankargulebis gauqmeba iyo,
romlis mixedviTac, Statebis uflebebis SelaxviT meomari qveyne-
bisTvis tvirTis dakaveba iyo dawesebuli. amis sapirispirod, fede-
ralistTa da kongresSi opoziciis mtkice momxre mosamarTlem
konstituciurad miiCnia kanonebi embargos Sesaxeb (romlebsac je-
fersonis gankarguleba eyrdnoboda). embargos Sesaxeb kanonebi Sta-
tebis uflebebs zRudavda da federalistTa mimdevarma, Tavisi par-
tiis xazis erTgulma mosamarTlem, isini konstituciurad cno, ra-
mac prezidenti Zalian gaaxara (Tavisi maRali Tanamdebobis dakave-
bamde prezidenti Statebis uflebebisTvis ibrZoda).

9 Smith, gv. 321, quoting Mrbury v. Madison, 5 U.S. (1 Cranch) gv. 137 (1803) et al.
282 sakonstitucio sasamarTlo

am urTierTsawinaaRmdego gadawyvetilebebsa da mosamarTleTa


politikuri kavSirebis miuxedavad, sasamarTlom Tavisi damoukideb-
loba daamtkica, ramac igi gadaarCina. da Tumca igi niadag amtki-
cebda antikonstituciuri kanonebis gauqmebis sakuTar uflebas,
uzenaesi sasamarTlos Tavmjdomaris marSalis Tanamdebobaze yofnis
xangrZliv periodSi Statebis ramdenime kanoni gauqmda, gansxvavebiT
federaluri kanonebisagan, romelTagan arc erTi, marberis saqmis
Semdegi Taobebis ganmavlobaSi, baTilad ar yofila cnobili. marbe-
ris saqmis SemTxvevaSi, uzenaesi sasamarTlos mier gamovlenili
TviTSezRudva (anu konkretuli uflebis daTmoba) gamWriaxi poli-
tikuri svla gamodga. man aRmasrulebeli xelisuflebis imJaminde-
li moTxovnebi daakmayofila da uzenaes sasamarTlos mowinaaRmde-
geTa vnebebi daacxro. sasamarTlo, albaT, acnobierebda, rom mis
mier konstituciis primatis aRiareba politikurad da konstitu-
ciuradac sarisko saqme iyo.

marSalma da misma Tanamosangreebma, rogorc es uaRresad poli-


tikuri xasiaTis saqmeebis ganxilvidan Cans, SeZles SerCenodnen
viwro biliks, romlis gavlac SeeZloT umravlesobis mier warmod-
genil xelisuflebis sxva ganStoebebs. amave dros, maT SeZles See-
narCunebinaT konstituciis damoukidebeli mcvelis roli. radgan
uzenaes sasamarTlosa da sakanonmdeblo organos Soris dapirispi-
reba iSviaTi iyo, amiT pirvelma am ukanasknelis kontrolis ufle-
ba SeinarCuna. konfliqtis Tavidan asacileblad sasamarTloebma sa-
kuTari xelisuflebac SeizRudes. isini ar sargeblobdnen kanoniT,
rom SeenarCunebinaT uflebamosileba. XIX saukunis 20-ian wlebSi
sasamarTlos ufleba konstituciur kontrolze, amasTan erTad,
konstitucionalizmis gamarjveba wminda saxalxo respublikanizmze
ucilobel principad iqca.

amerikuli modeli emyareba imas, rom kanonis antikonstituciu-


roba SeiZleba gansazRvros nebismierma mosamarTlem, Tu igi ganixi-
lavs ama Tu im saqmes da es kanoni mocemul saqmeSi unda gamoiye-
nos. ganaCeni SeiZleba gasaCivrdes sxvadasxva instanciaSi, uzenaesi
sasamarTlos CaTvliT. am ukanasknels ufleba aqvs ganixilos es
saqme an uari Tqvas ganxilvaze. es uari gulisxmobs konstituciis
qvemdgomi sasamarTloseuli interpretaciis mxardaWeras, magram es
nagulisxmebi mxardaWera ar warmoadgens precedents uzenaesi sasa-
vin icavs mcvelebs? 283

marTlosTvis. Tu saqmis ganxilvisas uzenaesi sasamarTlo ama Tu


im kanons antikonstituciurad miiCnevs, es kanoni momavalSi ar ga-
moiyeneba. Sesabamisad, aSS-is sistema dakavSirebulia konkretul
saqmeebTan, romelTa ganxilvis procesSic kanonebis konstituciu-
robis kontrols saerTo sasamarTloebi axorcieleben.10

keTili dasasrulis mqone es CaxlarTuli istoria im safrTxis


dasturia, romlebic aRiarebuli avtoritetis mqone sakonstitu-
cio sasamarTloebsac ki usafrdeba. rodesac udavo avtoritetis
mqone uzenaesi sasamarTlo prezident T. ruzveltis "axali kur-
sis" kanonebs daupirispirda, prezidentma jefersonis Zveli idea
amoqeqa da amiT sasamarTlos Semadgenlobis Secvla daapira. saqmeSi
ki kvlav bediswera Caeria: marTalia kongresi gajiutda, magram
ramdenime mosamarTlis uecari sikvdilis da cocxlad darCenili
mosamarTleebis mier TavianT Sexedulebebze uaris Sedegad, kanonSi
Sesworebis Setana saWiro aRar gaxda.

magram politikasTan kardinalur sakiTxebSi Riad dapirispire-


buli konstituciuri samarTalwarmoeba Tavis samwuxaro xvedrs
ver ascdeba. rodesac gasuli saukunis 50-iani wlebis dasawyisSi
samxreT afrikis uzenaesma sasamarTlom feradkanianTa saqmis gan-
xilvisas antikonstituciurad aRiara rasobrivi diskriminaciis da-
mamkvidrebeli kanonebi, mTavrobam konstituciaSi mTeli rigi Ses-
worebebis Setanis gziT uzenaes sasamarTlos misi kompetenciebi Ca-
moarTva. zustad amgvaradve Tanamdebobidan gadaayenes ruseTis sa-
konstitucio sasamarTlos Tavmjdomare (1993 wels) mas Semdeg,
rac igi prezidentsa da parlaments Soris konfliqtSi Caeria.

10 samxreT amerikis qveynebis sakonstitucio sakiTxebis Sefasebas aseve uzenae-


si sasamarTlo iZleva. asevea irlandiis uzenaesi sasamarTlos SemTxvevaSic, rome-
lic saapelacio sasamarTlos rols asrulebs [irlandiis konstitucia, muxli
34, naw. 3(2)]. am qveynebSi ufro dabali instanciis Cveulebriv sasamarTloebsac
aqvT sakonstitucio sakiTxebis ganxilvis ufleba. mimoxilvisTvis ix. Chester
James Antieau, Adjudicating Constitutional Issues (London - New York: Oceana, 1985).
284 sakonstitucio sasamarTlo

7.1.2. sasamarTlo kontrolis triumfi

evropuli da, pirvel yovlisa, britanuli samarTlisaTvis, ameriku-


li koncefcia TiTqmis miuRebelia.11 britaneTis konstituciuri de-
bulebebis mixedviT, ar SeiZleba eWvqveS dadges parlamentis ufle-
ba miiRos kanonebi. ufro metic, mosamarTleebi didi xani rodia,
rac ministrebis dadgenilebebs akontroleben, gansakuTrebuli ga-
monaklisis garda.

safrangeTis sakonstitucio tradicia sasamarTloebis samarTal-


Semoqmedebis da mosamarTleTaAxelisuflebis SiSiT didi xnis gan-
mavlobaSi uaryofda konstituciur kontrols. mosamarTles gansa-
kuTrebuli daeWvebis gareSe konstituciurad unda mieCnia yvela
Sesafardebeli kanoni.12 msoflio omebs Soris periodSi, konstitu-
cionalizmis dacva is iyo, rom umaRlesi instanciis sasamarTloebi
cdilobdnen kanonebisaTvis konstituciuri JReradoba miecaT, sa-
xelmwifo sabWos SeiZleboda gaeca daskvna, romelsac mTavrobis
kanonproeqtebisaTvis konstituciurobis TvalsazrisiT parlamen-
tis winaSe savaldebulo Zala ar gaaCnda. magram amgvari kontroli
bevrs arafers niSnavda, radgan safrangeTis mesame respublikis
konstitucias uflebebis amsaxveli nawilebi aklda (anu isini ar
moipoveboda konstituciis Semadgenel ZiriTad kanonebSi).

kanonis uzenaesobaze gabatonebuli Sexedulebis sapirispirod,


ukve pirveli msoflio omis Semdeg avstriaSi Cndeba sakonstitu-
cio sasamarTlo, romelic mowodebulia Tvalyuri adevnos konsti-
tuciis dacvas. es sakonstitucio sasamarTlo hans kelzenis daxu-

11 norvegiis sasamarTlo praqtika, romelic amerikuls Seesabameba, evropaSi ga-


monakliss warmoadgens, Tumca ramdenime aTwleulis ganmavlobaSi antikonstitu-
ciurad arc erTi kanoni ar gamocxadebula. saberZneTis 1927 wlis konstituciiT,
sasamarTloebs antikonstituciuri kanonebis ugulebelyofis ufleba mieniWaT,
Tumca unda iTqvas, rom amgvar gadawyvetilebebs jer kidev XIX saukuneSi iReb-
dnen da mas Semdeg es praqtika garkveuli wyvetilebiT mainc xorcieldeba.
12 XIX saukunis bolos, frangma mosamarTle magnom gaamarTla qali, romelmac
Tavisi mSieri SvilisTvis puri moipara. mosamarTlem kanonis araorazrovani debu-
lebebi ugulebelyo ara imitom, rom igi antikonstituciurad miiCnia, aramed imi-
tom, rom arsebuli moTxovnebi usamarTlod CaTvala, radgan es moTxovnebi gamo-
nakliss ar iTvaliswinebda. apelaciis Sedegad ganaCeni gauqmda da mosamarTle mag-
no Tanamdebobidan maleve gadadga.
vin icavs mcvelebs? 285

ruli sistemis "samarTlis esTetikis" moTxovnebs Seesabameboda.


hans kelzeni iyo iuristi-mecnieri, romelmac gadamwyveti roli
iTamaSa avstriis konstituciis SemuSavebaSi. kelzenma wamoayena sa-
mi argumenti, romlebic konstitucionalizmis TvalsazrisiT asabu-
Tebs sakonstitucio sasamarTlos arsebobis aucileblobas:

pirveli, konstituciuri samarTlebrivi wesrigis piroba _ lo-


gikuri erTianoba, romlis uzrunvelyofac xdeba konstituciasTan,
rogorc umaRles kanonTan, mimarTebiT.13 1920 wlis Cexoslovakiis
konstituciis pirveli muxlis pirvel abzacSi (es konstitucia
kelzenis gavleniT Seqmnil avstriis konstitucias mxolod ramde-
nime TviT uswrebda win) naTqvamia: "baTilia yvela kanoni, romelic
ewinaaRmdegeba konstitucias, mis nawilebs an kanonebs, romlebiTac
cvlileba da damateba Sevida konstituciaSi";

meore, kelzenis azriT, sxvadasxva konstituciuri organo Tavi-


si amocanebis Sesrulebisas SeiZleba erTmaneTs daupirispirda, da
maTi aqtebi, kanonebis CaTvliT, SesaZloa, ar Seesabamebodes kon-
stitucias. romelime sferos regulirebisaTvis pasuxismgebeli sa-
xelmwifo organo sacilod gaxdis sxva saxelmwifo organos aqtis
kanonierebas iurisdiqciis daucvelobis safuZvelze (avstriis kon-
stituciaSi saguldagulodaa ganxiluli centraluri organoebis
urTierToba erTmaneTTan da urTierToba maTi provinciebis orga-
noebs Soris, magram konstituciaSi araferia naTqvami ZiriTadi uf-
lebebis Sesaxeb). konstituciur organoebs Soris dava romelime
organom unda gadawyvitos. aseT forums warmoadgens sakonstitu-
cio sasamarTlo, igi avsebs sakanonmdeblo organos konstituciur
funqciebs da, kelzenis azriT, negatiuri kanonmdebelia, radgan
anadgurebs antikonstituciur kanonebs, maSin rodesac pozitiuri
kanonmdebeli eweva samarTalSemoqmedebas pozitiuri gagebiT. kel-

13 konstitucia, romelic antikonstituciuri aqtebis sawinaaRmdego garan-


tiebs ar Seicavs, teqnikurad sruliad savaldebulo araa... konstitucia, romel-
Sic antikonstituciuri kanonebi ZalaSi rCeba imitom, rom antikonstituciurobas
maTi baTilad cnoba ar mosdevs, iuridiuli TvalsazrisiT, aucilebeli Zalis ar-
mqone survils waagavs. Hans Kelsen,”La Garantie jurisdictionelle de la Constitution (la
justice constitutionelle)”, Revue du Droit Public et de la Science Politique en France et á
l'Etranger (1928), gv. 250, quoted in Allan R. Brewier-Carias, Judicial Review in
Comparative Law (New York-cambridge: Cambridge University Press, 1989), gv. 124.
286 sakonstitucio sasamarTlo

zenis azriT, konstituciis funqciobisaTvis aucilebelia Cveuleb-


rivi sasamarTloebisgan gansxvavebuli saxelmwifo organo – sakon-
stitucio sasamarTlo.14 ermakoris azriT, romelic nawilobriv
kelzenis mimdevaria, sakonstitucio samarTalwarmoeba warmoadgens
konstituciis efeqtian dacvas.15 "efeqtianoba", mocemul SemTxveva-
Si, damokidebulia sami pirobis Sesrulebaze, esenia gamoyenebadoba,
legitimuroba, garantirebuloba;

mesame, konstituciis mesame funqcia – daicvas umciresobaTa uf-


lebebi, xorcieldeba im SemTxvevaSi, rodesac arsebobs forumi, ro-
melic mijnebs aRumarTavs saparlamento umravlesobis TviTnebobas:

Tu demokratiis arss Zlevamosil umravlesobaSi ki ara, saparla-


mento umravlesobisa da umciresobis mier warmodgenili socialu-
ri jgufebis mudmiv kamaTsa da amiT ganpirobebul socialur Tan-
xmobaSi davinaxavT, konstituciuri kontroli amis miRwevis gansa-
kuTrebiT Sesaferis instrumentad warmogvidgeba. sakonstitucio
sasamarTloSi sarCelis Setana umciresobis xelT arsebuli qmediTi
iaraRia umravlesobis mier kanoniT daculi interesebis darRvevis
Tavidan asacileblad da, amrigad, igive iaraRi umravlesobis diqta-
turisagan dacvasac uzrunvelyofs, diqtaturisagan, romelic so-
cialur mSvidobas umciresobis diqtaturaze nakleb safrTxes rodi
uqmnis."16

avstriis konstituciis xasiaTidan gamomdinare, SezRuduli iyo


konstituciurobis dacvis kontroli: procesis iniciireba mxolod
gansazRvrul saxelmwifo organoebs SeeZloT17 da adamianis ZiriTa-
di uflebebis darRvevisas SeuZlebeli iyo antikonstituciurobis
dadgena, radgan konstitucia ar miiCneoda im dokumentad, romelic
adamianis uflebebs da bunebiT samarTals realurs gaxdida.18ÁÊ

14 Hans Kelsen, ”Wer soll der Hüter der Verfassung sein?” In Die Wiener
Rechtstheoretishe Schule, vol. 2, (Wien: Europa –Verlag, 1968), gv. 1873.
15 Felix Ermacora, Grundriss der Menschenrechte in Österreich (Wien: Manzsche
Verlag, 1988), gv. 30.
16 Kelsen, gv. 253.
17 1975 wlidan wevrTa erT mesameds _ mniSvnelovan opozicias _ SeuZlia sa-
samarTloSi aRZras saqme.
18 im droidan avstriaSi mtkiced swamT, rom konstituciis teqstis interpre-
taciaa mxolod SesaZlebeli.äËÊãÂ
vin icavs mcvelebs? 287

kelzenis midgomam, misi yovelgvari SezRudvis miuxedavad, cxare


kamaTi gamoiwvia. maTTvis, vinc amerikul praqtikas icnobda, naTeli
iyo, rom vinc sasamarTlos kanonebis kontrolis SesaZleblobas
aZlevs, gzas uxsnis sasamarTlo samarTalSemoqmedebas, ufro me-
tic, konstituciis Seqmnis saqmeSi xsnis pandoras yuTs. sxvaTa az-
riT, konstituciis saTanado dacva ar daekisra adekvatur saxel-
mwifo organos. radgan kelzenma es amocana daakisra sasamarTlos,
romelic Tavisi bunebiT, dakavSirebulia winadadebebTan (gamoxatos
an ar gamoxatos undobloba) da ar gaaCnia `fizikuri~ Zala gana-
xorcielos Tavisi gadawyvetileba politikur sivrceSi, amitom
konstituciis dacva susti da usistemo iqneba. amitom karl Smiti
konstituciis mcvels ufro prezidentSi xedavda. prezidents, _
werda Smiti 1929 wels, _ sagangebo mdgomareobisas, konstituciis
dacvis uSualo ufleba unda hqondes. ufro metic, referendumis
Catarebis gziT, mas mudam unda hqondes iseTi Zalebis mobilizebis
SesaZlebloba, romlebic mas konstituciis sawinaaRmdego nebismie-
ri kanonis gauqmebaSi daexmareba.19

meore msoflio omis Semdeg, nacizmis araadamianurobis sapasu-


xod, konstituciebSi adamianis uflebebi Seitanes (es umravleso-
bis mmarTvelobis ufro mkafiod gamoxatuli SezRudvaa, radganac
gulisxmobs ara procedurul, aramed Sinaarsobriv zRudes). magram
konstituciuri uflebebisaTvis qmediTobis miniWeba, am uflebebis
da sxva konstituciuri principebis gavlena samarTalSemoqmedebaze
kvlav gadauwyveteli rCeboda. Canda, rom axali wesrigis Semqmnel-
ni TavianT mosamarTleebs mTlad ver endobodnen. germaneli mosa-
marTleebi, gansakuTrebiT isini, visac 1945 wels Tanamdebobebi eka-
vaT, adamianis uflebaTa darRvevebs, meti rom ar vTqvaT, gulgri-
lad uyurebdnen. garda amisa, isini iseT sakanonmdeblo tradiciaSi
Camoyalibdnen, romelic mosamarTleTa mier kanonebis kontrols

19 miuxedavad imisa, rom vaimaris konstitucia sasamarTlos mier arsebuli ka-


nonmdeblobis konstituciurobis Semowmebas, rogorc Cans, iTvaliswinebda, res-
publikis winaaRmdeg ganwyobili mosamarTleebi amas faqtobrivad ver bedavdnen.
istoriulad mxolod erTxel gamoiyena imperiulma sasamarTlom es ufleba. sasa-
marTlom gadaxeda prezidentis brZanebulebas, romlis Tanaxmadac, prusiis admi-
nistracia, policiis CaTvliT, centralur mTavrobas unda daqvemdebareboda. sasa-
marTlom kontrolis Tavisi ufleba TiTqmis ganacxada, magram aqti ZalaSi darCa.
aman (Preußenshlag) nacistebs berlinis quCebis dakavebis saSualeba misca.
288 sakonstitucio sasamarTlo

dauSveblad miiCnevda. 1948-1956 wlebSi italiaSi (sakonstitucio


sasamarTlos daarsebamde), aSS-is msgavsad, Cveulebriv sasamar-
Tloebs kanonebis antikonstituciurobis Semowmebis ufleba hqon-
daT. magram aseve advilad, isini jer kidev ZalaSi myof faSistur
kanonmdeblobasac iyenebdnen da amiT axal konstitucias arRvevdnen.

gamosavali aRmoCnda kelzenis tipis centralizebuli sakonsti-


tucio sasamarTlo individualuri uflebebis ufro Zlieri dac-
viT. centralizeba sabuTdeboda sakadro politikis martivi mosaz-
rebebiT. ramdenime aTeuli demokratiulad ganwyobili mosamarTlis
povna, romlebic axal konstitucias uSualod gamoiyenebdnen, Zne-
li ar iyo.

swored am princips daefuZnen jer germaniis da SemdgomSi ita-


liis sakonstitucio sasamarTloebi. im saxelmwifoebSi, sadac sa-
marTlebrivi saxelmwifos konstitucia xangrZlivi avtokratiuli
mmarTvelobis adgils ikavebda, es modeli uTuod povebda mxardaWe-
ras. swored ase moxda espaneTsa da postkomunistur saxelmwifoTa
umravlesobaSi. iq, sadac mosamarTleebi konstitucionalizmis dar-
RvevaSi ar monawileobdnen an sadac antikonstituciuri diqtaturis
mier miyenebuli Wrilobebi mosaSuSebeli ar iyo, kanonebis konsti-
tuciuri kontrolis procedura mxolod SemTxveviT an nawilobriv
damkvidrda ise, rom amisTvis calke sasamarTlo arc ki Seqmnila.

germaniis sakonstitucio marTlmsajuleba kelzenis models er-


Ti nabijiT win swevs. garkveul saxelmwifo organoebs (mTavrobas,
wevr-mxareebs, parlamentis erT-erT palatasa da, kanonSi cvlile-
bebis Setanis Semdeg, delegatTa erT mesameds) konkretuli kanonis
konstituciurobis Semowmebis moTxovna SeuZliaT. es abstraqtuli
kontrolia, romelic ar exeba konkretul iuridiul SemTxvevas.
igi kompetenciasTan dakavSirebuli konfliqtebis sasamarTloSi
ganxilvis farglebs mkveTrad scildeba, radgan aq saqme exeba kon-
kretuli kanonis Sesabamisobas adamianis ZiriTad konstituciur
uflebebTan. garda amisa, mas Semdeg, rac amowurulia saerTo sa-
marTalwarmoebis yvela SesaZlebloba, moqalaqeebs ufleba aqvT mi-
marTon sakonstitucio sasamarTlos im gadawyvetilebaTa gadaxed-
vis mizniT, romlebic konkretul saqmeebze arRvevs maT ZiriTad
vin icavs mcvelebs? 289

uflebebs, rac, Tavis mxriv, miRebuli kanonebis konstituciurobis


Semowmebis gaSlis saSualebasac iZleva.

evropis qveynebs Soris kanonis uzenaesobisa da kanonebis gada-


sinjvis SeuZleblobis tradiciuli koncefcia yvelaze Zlieri saf-
rangeTSi iyo, rasac istoriuli mizezi ganapirobebda. sabolood
1958 wlis konstituciam gansazRvrulwilad dauSva kanonmdeblo-
bis konstituciuri gadamowmeba, magram principuli winaaRmdegobe-
bisa da tradiciuli SiSis gamo sakonstitucio sabWos kompetencia
erTob Taviseburad Camoyalibda.

prezidenti de goli sakonstitucio sabWos daarsebiT erovnuli


krebis Zalauflebis SezRudvas cdilobda. sakonstitucio sabWos
erT-erTi funqcia parlamentis im sferoebSi SeRwevis SezRudvaa,
sadac pirveladi samarTalSemoqmedeba mTavrobis konstituciuri
prerogativaa. garda amisa, sabWos oficialuri movaleoba aris or-
ganuli kanonebis winaswari kontroli (Tavdapirvelad es xdeboda
mTavrobis, respublikis prezidentis an saparlamento palatebis
spikerebis sarCeliT). sakonstitucio sabWo akontrolebs miRebuli
kanonebis konstituciurobasac. saamisod sabWos aqvs erTob SezRu-
duli vada _ 30 dRe sarCelis miRebidan.

Tavdapirveli CanafiqriT, sakonstitucio sabWo kanonmdebelze


damiznebuli zarbazani unda yofiliyo. de golis prezidentobis
xanaSi igi missa da misi mTavrobis mosazrebebs mudam konstitu-
ciurad miiCnevda. 1971 wels sakonstitucio sabWom ara erT Tavis
gadawyvetilebaSi 1789 wlis adamianisa da moqalaqis uflebaTa
deklaracia da 1946 wlis konstituciis preambula konstituciaSi
moaqcia. adamianis uflebebis konstituciur uflebebad amgvari ga-
daqceviT sakonstitucio sabWos kanonebiT gaTvaliswinebuli wesebi
araerTxel gauuqmebia. konstituciurma cvlilebam, romlis Tanaxma-
dac, sarCeliT mimarTvis ufleba 60 deputats (e.i. saparlamento
opozicias) hqonda, sabWos roli kidev ufro gaaZliera.

bolo aTwleulebSi ama Tu im formiT ganxorcielebuli konsti-


tuciuri kontroli mTels evropaSi Cveulebrivi movlena gaxda
(zogan, kerZod, belgiaSi, kompetenturi sasamarTlo iwyebs Tanaswo-
290 sakonstitucio sasamarTlo

robis Sesaxeb sakonstitucio debulebebis ganvrcobiT ganmartebas


da kanonmdebeli amas egueba). konstituciurobis dacvis sasamarTlo
kontrols xels uwyobs agreTve evropis saxelmwifoTa mier adamia-
nis uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa dacvis Sesaxeb 1950 wlis
evropis konvenciis miReba, romlis safuZvelzec konvenciis dacvas
akontrolebs adamianis uflebaTa strasburgis sasamarTlo.

sasamarTlo akontrolebs calkeuli saxelmwifoebis kanonebsac


konkretul saqmeebTan dakavSirebiT. es Tavis gavlenas axdens bri-
tanul sasamarTlozec ki, romelic dRemde uaryofs sasamarTlo
kontrols. did britaneTSi gavrcelebuli praqtikis mixedviT, sa-
marTlis norma, romelic ewinaaRmdegeba adamianis uflebebisa da
Tavisuflebebis dacvis Sesaxeb evropis konvencias, konkretul saq-
meebSi ar gamoiyeneba, xolo parlamenti konvenciasTan dapirispire-
bul kanons, Cveulebisamebr auqmebs, Tumca Tavad konvencia mTlia-
nobaSi uSualod ar gamoiyeneba. kanonmdeblobisadmi konstituciuri
kontrolis gavrcelebis miuxedavad, mTlad naTeli araa, Tu ramde-
nad uwyobs xels es instituti tradiciuli konstituciuri Rire-
bulebebis damkvidrebas. rogorc es safrangeTis sakonstitucio
sabWos arsebobis adreulma periodma gviCvena, SesaZloa, aRmoCndes,
rom saqme gvqondes mxolod xelisuflebis erT-erTi Stos gan-
StoebasTan. yvelaze xSiri argumentebi sakonstitucio samarTal-
warmoebis winaaRmdeg sakonstitucio sasamarTlos politizebaa,
rac SeiZleba mTeli marTlmsajulebis politizebas niSnavdes. nawi-
lobriv amis gamo, mosamarTleebma, romlebsac sadeputato legiti-
macia ar gaaCniaT, SesaZloa, Tavad mihyon xeli kanonebisa da kon-
stituciis Seqmnasac ki, rac marTlmsajulebis funqcias ara Tu
ewinaaRmdegeba, aramed safrTxesac uqmnis.

sawinaaRmdego azri nawilobriv sakonstitucio samarTalwarmoe-


bis organizaciebis Semadgenlobasa da proceduras, nawilobriv, ma-
Ti saqmianobis praqtikul Sedegebs exeba. sakonstitucio sasamar-
Tloebi Tumca damoukidebelia, mosamarTleebis daniSvnebi aSkarad
politikuri xasiaTisaa (Tundac garkveul profesiul kriteriumebs
saWiroebdes). amerikul sistemaSi moqmedi prezidentis partiul-
politikuri Sexedulebebi xorcieldeba, germaniaSi sakonstitucio
sasamarTlos mosamarTleTa nawili parlamentSi ZalTa Tanafardo-
bis mixedviT irCeva, safrangeTSic gadamwyvetia prezidentis, sena-
vin icavs mcvelebs? 291

tis umravlesobis da erovnuli krebis neba. Tumca daniSvnebis po-


litikurma xasiaTma, ganaxlebis wesis wyalobiT, savaldebulo ro-
dia gavlena moaxdinos am organos saqmianobaze.

Cveulebrivi sakanonmdeblo organosagan gansxvavebiT, sakonsti-


tucio sasamarTlos Semadgenlobas Soris Zveli partiul-politi-
kuri simpaTiebi SeimCneva. amrigad, sakonstitucio sasamarTlo ar
aris homogenuri organo, rac mosamarTleebs urTierTkompromisis
miRwevaSi xels ar uSlis – erTianoba kompromiss moiTxovs, rac
legitimurobas ganamtkicebs. sasamarTloebi upiratesobas aZleven
warsulis precedentebs. dabolos, raki Teoriulad mosamarTleebi
da sasamarTlos Semadgenloba sxvadasxva saxelmwifo organoebisa-
gan damoukidebelia, amas SeuZlia Seamciros amwuTieri politikis
zegavlena. magram, rasakvirvelia, mocemuli garemoebis absolutize-
ba ar SeiZleba. iq, sadac mosamarTleebis xelaxla arCevaa SesaZle-
beli (aRmosavleT evropis sistemaTa umravlesoba), pirovnuli da-
mokidebulebis SesaZlebloba ar aris gamoricxuli. magram iq, sa-
dac xelaxla arCeva akrZalulia (magaliTad, italiaSi), mosamar-
Tleebs vadis gasvlis Semdeg, SesaZloa, mmarTveli partiisgan mo-
salodnel sargebelze eWiroT Tvali, radgan samsaxuris vadis gas-
vlis Semdeg maT finansuri uzrunvelyofa sWirdebaT. gasagebia, rom
isini maT mimarT gamovlenil pativiscemasa da uzrunvel cxovrebas
eCvevian. magram unda iTqvas, rom damniSvnelTagan instituciuri da-
moukidebloba sul ufro sagrZnobi xdeba. yovel SemTxvevaSi, aseTi
daskvnis SesaZleblobas iZleva sasamarTlos damoukidebeli samar-
TalSemoqmedebiT gamowveuli politikosebis gaRizianeba.

7.1.3. konstituciis ganmartebaAda misi gadasinjva

iq, sadac samarTlis normebis abstraqtuli, gansakuTrebiT winaswari


kontroli xorcieldeba, sasamarTlo, eWvs gareSea, politikur sa-
kiTxebsac wyvets. rodesac saparlamento opozicia an federaciis
subieqti (federaciul saxelmwifoebSi), romelic mimarTavs sakon-
stitucio sasamarTlos da ama Tu im kanonis gauqmebas iTxovs, amiT
igi sakanonmdeblo doneze wagebuli brZolis gagrZelebas cdilobs.
292 sakonstitucio sasamarTlo

magram saCivris politikuri motivebi, erTi mxriv, ar ganapirobebs


sasamarTlos gadawyvetilebis politikur mimarTulebas, meore
mxriv, es motivebi moqmedi kanonebis depolitizaciiT da legitima-
ciiT politikur brZolas konstituciur, samarTlebriv xasiaTs ani-
Webs. am mimarTulebiT, konstituciuri samarTalwarmoeba xels uw-
yobs kanonmdeblobis da xelisuflebaTa danawilebis ganmtkicebas.
kanonebSi gamoxatul saxelmwifo nebas adamianebi ara marto imitom
unda daemorCilon, rom es neba formirebulia uflebamosili orga-
nos mier dadgenili normebis mixedviT, aramed imitomac, rom uSua-
lo dadasturebis Tanaxmad, neba uSualod Seesabameba konstitucias.

antikonstituciuri kanonebis baTilad gamocxadeba sruliad eT-


viseba konstituciis dacvis funqcias, kelzeniseul negatiur ka-
nonmdeblobas. magram sakonstitucio samarTalwarmoeba kanonTa
mxolod baTilad gamocxadebas an maTi konstituciurobis dadastu-
rebas rodi gulisxmobs. sasamarTloebs SeuZliaT agreTve gansaz-
Rvron, Tu rogori unda iyos misaRebi kanoni formis Tvalsazri-
siT an ubralod mza gadawyvetileba miuTiTon iseTi formiT, rome-
lic Semdgom sakanonmdeblo Carevas aRar saWiroebs, raki dadgeni-
lia konstituciuri samarTlebrivi moTxovnebi.

rogorc ukve iTqva, es yvelaferi SesaZloa konstituciis gada-


sinjvamde mivides. cxadia, yvela sasamarTlo sargeblobs konstitu-
ciisadmi midgomis garkveuli TavisuflebiT, rac gamowveulia misi
teqstis ganmartebis saWiroebiT, magram praqtikulad xSirad sxva
ramec xdeba. rogorc davinaxeT, safrangeTis sakonstitucio sabWom,
rogorc Zil-buranidan gamosulma mzeTunaxavma, konstituciis teq-
sti daaxloebiT 20 procentiT gazarda. amerikis uzenaesi sasamar-
Tlos zogi wevri pirad cxovrebaSi Caurevlobas miiCnevs konsti-
tuciur uflebad, Tumca konstituciaSi amis Taobaze araferia
naTqvami. germaniis federalur sakonstitucio sasamarTlos Ziri-
Tad kanonSi ararsebuli cnebebisa da koncefciebis safuZvelze ga-
moaqvs gadawyvetileba imis Sesaxeb, Tu rogoria federalur orga-
noebsa da mxaris organoebs Soris regulirebis sasurveli kavSiri.
igive sakonstitucio sasamarTlo ganmartavs, Tu ra pirobebis Se-
sabamisad miiCnevs misaRebad abortebis Sesaxeb kanons, Tu misi mi-
Reba aucilebeli gaxda. safrangeTis sakonstitucio sabWom erT-
erT Tavis gadawyvetilebaSi daadgina, Tu konkretulad ra Seswo-
vin icavs mcvelebs? 293

rebebis miRebis SemTxvevaSi aRiarebda igi konstituciurad kanons


socialisturi nacionalizaciis Sesaxeb20 (1982w.). sakonstitucio
samarTalwarmoebis gavlena kidev ufro mniSvnelovania, roca kanon-
mdebloba (mTavrobis winadadeba) efuZneba konstituciis sakonsti-
tucio sasamarTloseul ganmartebas (da ara konstitucias, rome-
lic, ra Tqma unda, arsebobs rogorc teqstobrivi nawarmoebi
araerTmniSvnelovani mocemulobis saxiT).21

sakonstitucio sasamarTlos msgavsi saqmianobis gamo usafuZvlo


ar Cans is mRelvareba, romelic, yovel SemTxvevaSi, konstituciu-
ri kanonierebis Sesaxeb tradiciul mosazrebebs emyareba. roca fe-
deralistis CanawerebSi (ʋ78) hamiltoni konstituciasTan dakav-
SirebiT mosamarTleTa mier miRebul gadawyvetilebebs gansaz-
Rvravs, rogorc savaldebulos sxva saxelisuflebo ganStoebebi-
saTvis, igi am Zalas maT miawers, radgan umaRlesi donis normebs
mosamarTleebi ganmartaven, rogorc Suakacebi xalxsa da kanonmdeb-
lobas Soris.

magram hamiltons azradac ar mosvlia, rom mosamarTleebs kon-


stituciis xelaxla dawera da kanonebis Sinaarsis gansazRvraSi aq-
tiuri monawileoba SeuZliaT. kanonmdebelTaTvis xelisuflebis Ca-
morTmeva azianebs xelisuflebaTa danawilebas, Tanac es xdis orga-
nos demokratiulad legitimaciis armqoned, pasuxismgeblobis aRu-
Wurvelad. rac Seexeba ganmartebis sababiT konstituciis Secvlas,
igi rCeba ara marto uflebamosilebis gareSe, aramed eWvqveS aye-
nebs konstitucionalizmis safuZvlebs, radgan konstitucias ac-
lis damfuZneblis Zalauflebidan amosul legitimacias, myar
mTlianobas da uapelaciobas, xolo mTlianad samarTlebrivi siste-
ma xdeba ganuWvreteli da daucveli.

20 es SemTxveva adasturebs, rom sakonstitucio samarTalwarmoeba yoveldRiu-


ri partiuli politikiT ar aris SezRuduli. 1987 wels sakonstitucio sabWos
yvela wevri Tanamdebobebze wina mTavrobebma daniSnes. nacionalizaciis ganxorcie-
lebis Semdeg, opoziciaSi gadasulma maTma "damniSvnelebma" mas Seuties. mTlianad,
sakonstitucio sabWos, mcire gamonaklisis garda, socialisturi parlamentis mu-
SaobisTvis xeli ar SeuSlia.
21 safrangeTSi kompaniebis nacionalizaciiT gamowveuli debatebisas, erovnul-
ma krebam, sakonstitucio sasamarTlos mosalodneli reaqciis gaTvaliswinebiT,
sakanonmdeblo winadadebebi ramdenjerme Secvala.
294 sakonstitucio sasamarTlo

Tumca, SesaZloa, rom saqme exeba konstituciuri kanonmdeblobis


axal formas. es forma uTavsdeba SedarebiT rTul pirobebs da ar
exeba ZiriTad konstituciur Rirebulebebs, piriqiT, xels uwyobs
kidec maT ganxorcielebas; laparakia xelisuflebis SezRudvasa da
adamianis ZiriTadi uflebebis ganxorcielebaze. rac Seexeba saka-
nonmdeblo organoebs, sasurveli aRmoCnda parlamentis ori pala-
ta; amasTan, meore palata amowmebs konstituciasTan kanonebis Sesa-
bamisobas da zRudavs kanonmdeblis TviTnebobas. Tumca ki warmo-
madgenlobiTi demokratiis TavalsazrisiT, es sakmaod sakamaTo
Cans. Tu asea, SesaZloa ki, sakanonmdeblo procesis damatebiT Seq-
mnilma monawilem _ organom, romelic Seqmnilia gansxvavebuli we-
siT, Sors dgas mocemul momentSi gabatonebuli politikuri mo-
sazrebebisagan, gansxvavebulia Tavisi SemadgenlobiT, ixelmZRvane-
los parlamentisagan gansxvavebuli logikiT da mihyvebodes, upir-
veles yovlisa, konstituciur argumentacias? miuxedavad imisa,
rom am organos gadawyvetilebebi gadis negatiuri kanonSemoqmede-
bis CarCoebidan, igi warmoadgens sakanonmdeblo procesis kvalifi-
ciur monawiles, radgan ar gaaCnia sakanonmdeblo iniciativis uf-
leba. es TiTqmis upirobod marTalia franguli tipis normaTa wi-
naswari kontrolis mimarT. iq ki, sadac konstituciuri samarTal-
wamoeba konkretul saqmeebTan kavSirSi xorcieldeba, samarTalSe-
moqmedebis Tavisufleba farTovdeba, radgan konkretul saqmeebTan
dakavSirebuli Careva SezRudulia. amdenad, sakonstitucio gadasin-
jvis sagani nakarnaxebia Tavad SerCeuli viTarebiT da ara kanon-
mdeblis mosazrebiT, Tu risi mowesrigebaa saWiro. amerikis uzenae-
si sasamarTlo arCevans akeTebs SeTavazebuli ramdenime aTaseuli
iuridiuli davidan da, SesaZloa, iseTi saqme ipovos, romlis ga-
dawyvetac (ZiriTadad sakonstitucio sasamarTlos azriT) im mo-
mentSi kanonmdeblobaSi sakiTxadac ar dasmula.

rac Seexeba sakonstitucio samarTalwarmoebis meSveobiT kon-


stituciis gadasinjvas, xelaxla daweras (rasac sasamarTloebi,
umeteswilad, uaryofen, uwodeben ra TavianT saqmianobas axsna-gan-
martebas; amayi madiarebis sasamarTloebis garda), amasac SeiZleba
gamarTleba moeZebnos, rac Seesabameba konstitucionalizmis farTo
koncefcias. ar unda daviviwyoT, rom sakonstitucio samarTalwar-
moeba umetes SemTxvevaSi xorcieldeba im fonze, romelsac Cveu-
lebrivi kanonmdebloba ver Seexeba. meore msoflio omamde miRebu-
vin icavs mcvelebs? 295

li konstituciebisagan gansxvavebiT, omis Semdgom kanonmdeblobas


arc germaniaSi da arc safrangeTSi ar SeeZlo ubralod da advi-
lad konstitucia kanonisTvis Seefardebina. teqnikurad swored
aqedan modis konstitucionalizmisTvis aucilebeli ZiriTadi kano-
nis uzenaesoba: Sesworebebisagan konstituciebis mometebuli dacu-
loba kanonebTan SedarebiT.22

magram konstituciis ganviTareba da xelisuflebis ganStoebaTa


Soris davaTa gadawyveta aucilebelia konstituciuri sistemis fun-
qciobisaTvis. Tu konstituciis ganviTarebis amocanas axorcielebs
gansxvavebuli politikuri gavlenebis qveS myofi, piradi da poli-
tikuri dainteresebis mqone sakanonmdeblo organos nacvlad ,,nakle-
bad saSiSi” sasamarTlo ganStoeba, SeiZleba cvlileba iyos nakleb
mikerZoebiTi, gadaxra Zveli konstituciuri koncefciidan _ nakleb
radikaluri, vidre konstituciis formaluri cvlilebebis dros.23E

didi tradiciebis mqone konstituciis ,,gardamqmneli" uzenaesi


sasamarTlo ar qmnis axal konstitucias an kanons. is arc imaze
fiqrobs, Tu ra aris an ar aris xelsayreli amwuTieri xelisuf-
lebis SenarCunebisa Tu ganxorcielebis TvalsazrisiT. sasamar-
Tlos ar ainteresebs misi gadawyvetilebebis Sedegad vin ras mii-
Rebs. rogorc Tavis droze sasamarTlos Tavmjdomare hiuzma Tqva:
"konstituciis debulebebis miRma SemzRudavi da warmmarTveli pos-
tulatebi imaleba."24

22 albaT, SemTxveviTi araa, rom qveynis konstituciaze dayrdnobiT, romelic


mxolod ori sakanonmdeblo ciklis periodSi SeiZleba Seicvalos, norvegiis uze-
naesi sasamarTlo kanonebs antikonstituciurad jer kidev XIX saukuneSi aRiareb-
da. ungreTSi konstituciis kanonebTan misadagebis saSiSroeba ar arsebobda. un-
greTis ukanasknelma komunisturma parlamentma Sesworeba 1990 wlis dasawyisSi
axalSeqmnili sakonstitucio sasamarTlos mier xmis micemis uflebasTan dakavSi-
rebuli kanonis garkveuli paragrafebis gauqmebis sapasuxod Seitana.
23 magram unda iTqvas, rom cvlilebebi, sabolood, mainc radikaluri iqneba.
aSS-Si, ekonomikis marTvasTan dakavSirebuli aqtebis saxelmwifo ufleba jer
uaryves (loxneri), magram erTi Taobis Semdeg, prezident T. ruzveltis mmarTve-
lobis periodSi daamtkices [Lochner v. New York, 198 U.S. 45 (1905)].
24 Principality of Monaco v. Mississippi, 292 U.S. 313, 322 (1934). citirebulia
Herbert Wechsler, ”Toward Neutral Principles of Constitutional Law”, Harvard Law Review
73 (1959): gv. 15-17. ueqsleri agreTve neitraluri principebis mokle mimoxilvas
gvTavazobs.
296 sakonstitucio sasamarTlo

sasamarTlo gadawyvetilebas iRebs neitraluri da zogadi


principebis safuZvelze, romlebic dadasturebulia sakonsti-
tucio tradiciebSi. zogjer germaniis sakonstitucio sasamar-
Tlo kanonebs qveynis ZiriTadi kanonis obieqtur Rirebulebebze
dayrdnobiT afasebs. centralizebul sakonstitucio samarTal-
warmoebaze msjelobisas amave azrs gamoTqvams profesori erma-
kora. misi azriT, konstituciis is dacvaa legitimuri, rome-
lic wina sakonstitucio principebs Seesabameba. Tu gamotanili
gadawyvetileba winare gadawyvetilebas acdenilia, normebi
mainc unda ewerebodes konstituciis sistemaSi. axleburad
gaazrebuli konstitucia aris konstitucia, mxolod Sevsebuli
masSi adre arsebul principebTan SedarebiT, rac, samwuxarod,
xSirad mis teqsts amaxinjebs.

arsebobs Tvalsazrisi, romelic sakonstitucio samarTal-


warmoebas da masTan dakavSirebul konstituciis srulyofas
legitimur politikur saqmianobad miiCnevs, sasamarTlos gadaw-
yvetilebebis miRebas ki _ samarTalSemoqmedebis demokratiuli
procesis politikuri mimarTebiT demokratiulad legitimire-
bul nawilad. jon hart elis mixedviT, es aris amerikuli kon-
stituciuri wyobilebis kvintesencia. misi azriT, umravlesoba
sakanonmdeblo organoSi konstitucionalizmis gamtarebelia,
radgan umravlesoba arasdros Tavis uflebebs safrTxes ar
Seuqmnis da arc imaT uflebebs moepyroba arsebiTad sxvagvarad,
vinc umravlesobas ar warmoadgens. umravlesoba Tavis gadawyve-
tilebebSi umciresobis interesebsac gamoxatavs da ar dauSvebs
diskriminacias samarTalSefardebaSi individualur doneze. mo-
samarTlis roli aris kontroli am demokratiulad dasabuTe-
buli procesisa, romelic umravlesobis interesebs efuZneba.
mosamarTleebs Tvali unda eWiroT, raTa saxalxo rCeulni mar-
Tlac TavianT amomrCevlebs warmoadgendnen. "sasamarTlo arse-
biT Sedegebs ar gansazRvravs, igi saqmeSi mxolod maSin ereva,
roca "bazari", ufro zustad, politikuri bazari cudad mu-
Saobs".25 umciresobas konstituciis saxeliT sasamarTlos dac-
va maSin sWirdeba, rodesac umravlesoba Tavis sakanonmdeblo

25 John Hart Ely, Democracy and Distrust (Cambridge, Mass.: Harvard University Press,
1980), gv. 102, 103.
vin icavs mcvelebs? 297

mandats ver acnobierebs da umciresobis interesebsa da yvela-


saTvis Seqmnil uflebebs ver iTvaliswinebs. demokratiis eli-
seul koncefcias maSin aqvs azri, Tu sakanonmdeblo warmomad-
genloba marTlac mTel sazogadoebas da ara marto umravleso-
bas moicavs.

perspeqtivaSi es kontroli SeiZleba misaRebi gaxdes xeli-


suflebis sxva, ufro demokratiuli legitimaciis mqone gan-
StoebebisaTvis mxolod sakonstitucio sasamarTlos TviTSez-
Rudvis pirobiT. demokratiebSi sazogadoebrivi problemebis ga-
dawyvetis tipur adgils amomrCevlis kabina warmoadgens da ara
sasamarTlo. yvela sapirispiro mtkicebis miuxedavad, amerikis
uzenaesma sasamarTlom Tavisi socialuri aqtivobis gafurCqvnis
periodSi (1937 wlidan 1967 wlamde) kongresis mxolod 12 ka-
noni gaauqma.26 Tu sasamarTlo umciresobis interesebs marTlac
icavs, es dacva mizanSewonilia maSin, roca umciresobas aravi-
Tari Sansi an xerxi ar gaaCnia, raTa Tavisi Tvalsazrisi asa-
xos umravlesobis kanonmdeblobaSi.

amerikuli modelis ganxilvis dros daismis kiTxva: iqneboda


ki saxelisuflebo ganStoebebis danawileba esoden qmedunariani,
rom ar yofiliyo sasamarTlo xelisufleba, romelmac didi Za-
laufleba konstituciaSi cvlilebebis wyalobiT miiRo? saka-
nonmdeblo xelisuflebas xelisuflebaTa danawilebis gamo ar
ZaluZs aRmasrulebeli xelisuflebis seriozuli kontroli
ganaxorcielos. aRmasrulebeli xelisuflebis kontrolis gaZ-
lierebisaTvis saWiro gaxda marTlmsajulebis xelisuflebis
gaZliereba. evropaSi konstituciis dasacavad sakonstitucio
samarTalwarmoeba unda gamoyofiliyo damoukidebel xelisuf-
lebad swored xelisuflebis ganStoebaTa ,,piris Sekvris” gamo,
rac amerikasTan SedarebiT, maTi ufro mWidro urTierTdamoki-
debulebiT iyo gamowveuli.

26 Charles L. Black, Structure and Relationship in Constitutional Law (Baton Rouge:


Louisiana State University Press, 1969), gv. 67-76. gauqmebuli kanonebis umravlesoba
Statebis mier iyo miRebuli. Sdr. yvelaze aqtiuri ungreTis postkomunisturi
sakonstitucio sasamarTlo, romelmac Tavisi arsebobis pirvel sam weliwadSi
(1990-1992) parlamentis mier miRebuli 40 aqti gaauqma.
298 sakonstitucio sasamarTlo

kontinenturi sakonstitucio samarTalwarmoeba energiulad


moqmedebs adamianis ZiriTadi uflebebis gafarToebis mimarTu-
lebiT. imis gaTvaliswinebiT, rom saqmeTa umravlesoba italia-
Si, germaniasa da espaneTSi konkretul samarTlebriv davaTagan
warmodgeba da sakonstitucio samarTalwarmoeba erTgvar saka-
sacio sasamarTlo warmoebas warmoadgens sakonstitucio samar-
Tlis sferoSi, igi Tavis mniSvnelovan nawilSi, uwinares yov-
lisa, ara kanonmdeblobas, aramed Cveulebriv sasamarTlo war-
moebas Seexeba da praqtikulad (pirvel rigSi, ZiriTadi ufle-
bebis dacvis meSveobiT), konstitucionalizms sisxlis samar-
Tlis sferoze, saxelmwifo mmarTvelobaze da kerZo samarTal-
ze ganavrcobs.

SemoqmedebiTi saqmianobis gareSe sakonstitucio samarTal-


warmoeba ver SeZlebda umciresobaTa dacvis funqciis ganxor-
cielebas, rac konstitucionalizmis iseTive nawilia, rogorc
gansakuTrebul uflebaTa winaaRmdeg mimarTuli politika. um-
ciresobis es dacva niSnavs saparlamento umciresobis dacvas
da maT mier warmodgenili jgufebis dacvas (roca sasamarTlo
umciresobis winadadebiT ganixilavs miRebul kanons). es dacva
niSnavs agreTve socialur umciresobaTa jgufebis dacvasac um-
ravlesobis nebisagan. sakonstitucio sasamarTlo aris konsti-
tucionalizmis erTgvari axali kulturis gamtarebeli, iseTi
kulturisa, romelic umravlesobis batonobis demokratiul
ideaze damyarebul konstituciebSi asaxuli ar aris. es kul-
tura fexs moikidebs mxolod umravlesobis batonobis princi-
pebze dafuZnebuli demokratiuli sistemis farglebSi mimdinare
xangrZlivi procesebis Sedegad.27

marTva-gamgeobis saparlamento sistemaSi mmarTveli partia an


partiaTa koalicia Tanabrad ikavebs rogorc sakanonmdeblo, ise
aRmasrulebel xelisuflebas da yovlisSemZle xdeba. sasamar-
Tlo kontrolisadmi xalxis rwmenis wyalobiT, sasamarTlo,
erTi mxriv, im safuZvelmdebi konsensusis garantia, romelzec
igeba demokratia; meore mxriv, rwmena xdis maT arCeviT mosa-

27 ix. Tavi 2.2. umravlesobis mmarTveloba.


vin icavs mcvelebs? 299

marTleebad, romlebic mowodebuli arian gadawyviton, Tu ram-


denad Seesabameba am konsensuss reformebi kanonmdeblobisa, ro-
melic gansazRvravs sazogadoebriv, ekonomikur da kulturul
cxovrebas.28

28 citirebulia Louis Favoreu, ”Constitutional Review in Europe” in


Constitutionalism and Rights: The Influence of the United States Constitution Abroad, eds.
Louis Henkin and Albert J. Rosenthal (New York: Columbia University Press, 1992), gv. 56;
da E. Spiliotopoulos, ”Judicial Review of Legislative Acts in Greece”, Temple Law
Quarterly, 56 (1983), gv. 501.
300 sakonstitucio sasamarTlo
Tavi merve

ZiriTadi uflebebi
"imas raRa surs, visac gagonebac ki ar unda
arc saTnoebis, arc tiraniis?"
sen-Jiusti

8.1. Tavisufleba da adamianis uflebebi


konstitucionalizmisaTvis saxelmwifo gadawyvetilebebis miRebisa
da Sesrulebis garTuleba TviTmizani rodia. konstitucionalizmi
adamianebs Tavisuflad cxovrebis an, yovel SemTxvevaSi, TviTnebobi-
sagan gaTavisuflebis saSualebas aZlevs. konstitucionalizmis moT-
xovnebis Sesabamisi konstitucia ubralo ZiriTadi kanonebisagan imiT
gansxvavdeba, rom pirveli Tavisuflebis uzrunvelyofas cdilobs,
maSin rodesac, meore saxelmwifoebriv struqturebs gansazRvravs
mxolod. saxelmwifoebrivi wyobis yvela sxva mizanma (socialuri
keTildReoba, wesrigi da progresi) da saerTod saxelmwifos mier
sakuTari Tavis winaSe dasaxulma yvela sxva amocanam SeiZleba Tavi-
sufleba safrTxeSi Caagdos. Tavisufleba, rogorc TviTnebobis uar-
yofa, emyareba individualistur gulvebas, romlis Tanaxmadac, sa-
survelia Seiqmnas iseTi viTareba, romelSic individi TviTon SeZ-
lebs gadawyvitos rogor moiqces da ra aris misTvis sasikeTo.

ar aris aucilebeli, Tavisufleba saxelmwifoebrivi wyobis saqme-


Si prioritetad CaiTvalos.1 saerTod, arsebobs mosazrebani, romel-
Ta mixedviTac Tavisuflebas efeqtianad konstitucionalizmi ki ara,
sxva institutebi uzrunvelyofen – wminda parlamentarizmi, uSua-
lo demokratia, korporativizmi. sxvebi cdomilebad miiCneven saqmi-
sadmi saerTod yovelgvar liberalur midgomas. saxelmwifom, maTi
azriT, unda uzrunvelyos socialuri keTildReoba an Seasrulos

1 aris sazogadoebebi, sadac individis Tavisuflebas didi mniSvneloba ar eni-


Weba. amis nacvlad, "socialur miznebad" bedniereba an keTildReobaa dasaxuli.
magram bednierebisa da keTildReobis arss ara individi, aramed, ukeTes SemTxveva-
Si, damkvidrebuli gaugebroba gansazRvravs.
302 ZiriTadi uflebebi

raRac sxva, ufro didi misia. magram benJamen konstani da misi mim-
devrebi daJinebiT moiTxoven iseTi konstituciis arsebobas, rome-
lic damyarebuli iqneba konstituciur principebze, radgan zemoxse-
nebul alternativebs sazogadoeba Zalian male monobamde mihyavs.

XVIII saukuneSi ganmanaTleblobis idea miiswrafoda uflebebSi


aRedgina adamianis goneba.2 Tavisuflad mihyvebodes gonebis diq-
tats _ kacobriobis simwifis programad iqca. goneba aTavisuflebs
crurwmenebisagan, xolo sxvadasxva wyarodan codnis SeZena damou-
kideblad moqmedebis saSualebas iZleva. rakiRa goneba yvelaSia, am-
denad yvelas aqvs damoukidebeli moqmedebis SesaZleblobis ufle-
ba, anu Tavisufleba.3 damoukidebeli moqmedebis unaris mqone ada-
mianebis calkeuli Tavisuflebebi saxelmwifoebriv aRiarebaze da-
mokidebuli ar aris da ekuTvnis yvelas, yovelTvis. miRebulia, es
Tavisuflebebi miCneul iqnes adamianis uflebebad. umniSvnelovanesi
uflebebi saxelmwifom upirobod unda daicvas. aseTi koncefcia,
romelic emyareba bunebiTi samarTlis bazas, sakanonmdeblo regu-
lirebisaTvis (saxelmwifos Seqmnis) amosavali wertilia. konsti-
tucia, rogorc saxelmwifoebrivi TviTnebobis SezRudvis sistema,
mowodebulia adamianTa Tavisuflebis uzrunvelsayofad. "samarTlis
mizani Tavisuflebis ara gauqmeba an SezRudva, aramed SenarCuneba
da gafarToebaa"...4

adamianis uflebaTa moTvinierebis, maTi pozitiur samarTlad


gardaqmnis procesSi am radikaluri sawyisi punqtidan cota ram
Tu SemorCa. bunebiTi uflebebis sakonstitucio bazisad aRiareba,

2 am interpretaciiT, diskusiaSi, amerikelebsa da frangebs calmxrivad upira-


tesoba mxolod imitom eniWebaT, rom maT pirvelad Seitanes es uflebebi TavianT
konstituciebSi maSin, roca yvela sxva liberaluri konstitucia am ori modelis
variacias warmoadgenda mxolod. magram, unda iTqvas, rom principi "ar arsebobs
danaSauli kanonis gareSe" jer kidev 1787 wels miRebul avstriis sisxlis samar-
Tlis kodeqsSi aisaxa.
3 marTalia, goneba yvelaSia, magram igi yvela adamianSi ar aris erTnairad gan-
viTarebuli. amitomac, ganmanaTleblobis epoqaSi Tavisuflebisa da TviTgamorkve-
vis aRiarebasTan erTad "arcTu mTlad gonieri" adamianebis, finansurad sxvebze
damokidebul pirTa (romlebsac amis gamo damoukidebeli gadawyvetilebebis miReba
ar SeeZloT) uflebebi SeizRuda. erTi sityviT, sruli politikuri Tavisufleba
mxolod mdidrebs mieniWaT.
4 John Locke, ”The Second Treatise of Government” in Two Treatises of Government,
ed. Peter Laslett (Cambridge: Cambridge University Press), §57.
Tavisufleba da adamianis uflebebi 303

rogorc amas safrangeTis erovnuli krebis am mimarTulebiT abat


seiesis nakarnaxebi saqmianoba gviCvenebs, SeuzRudavi da ukompromi-
so ar yofila. arsebobs bunebiTi samarTlis, albaT, erTaderTi mi-
TiTeba, romelic upirobodaa miRebuli yvela samarTlebriv saxel-
mwifoSi, rogorc absoluturi akrZalva _ esaa wamebis akrZalva. am
akrZalvasac droebiT ugulebelyofen xolme.

bunebiTi samarTlis argumentis aRiareba TavisTavad cxadi ro-


dia. Tuki vaRiarebT Tundac imas, rom saxelmwifo unda emsaxure-
bodes Tavisuflebas, adamianis TviTgamorkvevas da masSi Cadebuli
SesaZleblobebis ganviTarebas, es sulac ar aris saerTo Tanxmoba
imis Sesaxeb, Tu ras niSnavs Tavad Tavisufleba. morwmunisaTvis
miuRebelia moqmedeba, romelic mis rwmenas Seuracxyofs, magram mas
TavisuflebasTan araferi aqvs saerTo, aseTi gamovlinebani, rogorc
is miiCnevs, dauSvebelia da ufro metic, sasjels imsaxurebs. aris
religiebi, romelTa mixedviTac, vinc Tavis uflebas sxvaTa mosaq-
cevad, maTi codvisagan gadasarCenad ar iyenebs, sakuTari sulis
xsnas saeWvos xdis. cxadia, Tavisuflebis aseTi gageba Zireulad
gansxvavdeba Tavisuflebis urwmuno adamianiseuli gagebisagan. saWi-
roa ki Tavisuflebis saxeliT adamians TviTganadgurebamde ,,srul-
yofis” neba mieces? am kiTxvaze j. s. milis klasikuri liberalu-
ri pasuxis mixedviT, Careva mxolod maSinaa gamarTlebuli, Tu
TviTgamanadgureblis Tavisufleba sxvas uqmnis safrTxes.5

am dilemaTa konstituciis CarCoebSi gadawyvetisas sacnauri xde-


ba Tavisuflebis Taviseburi urTierTSemwynarebluri gageba. saxel-
mZRvanelo principia TavisuflebaTa SeTavsebiTobis uzrunvelyofa.

Tu Tanaxma viqnebiT da sxvebsac vaiZulebT Tanaxma iyvnen, rom


Cven gvaqvs uflebebi, romlebic saxelmwifom (da nebismierma sxva-
mac) unda daicvas, arsebiTad SegviZlia Tavisufali viyoT, im gage-
biT mainc, rom ar viqnebiT iZulebuli vakeToT is, ris keTebac ar
gvinda. saxelmwifo movalea daicvas es uflebebi maSin, roca aiZu-
lebs raRac masze zemoT mdgomi, romeliRac umaRlesi brZaneba; ro-
ca Tavisuflebis Semadgeneli uflebebi saxelmwifoze maRla idge-

5 John Stuart Mill, On Liberty (London: Penguin Books, 1987).


304 ZiriTadi uflebebi

ba. es warmodgena Cvens gonebaSi bavSvobidanve SeWrili samyaros


ierarqiul suraTs Seesabameba. mSoblebi Cvenze amaRlebuli arian,
rogorc sikeTisa da mfarvelobis gansaxierebani, Cven vaRiarebT maT
brZanebebs, radgan isini zemodan modian. bunebiTi samarTlis sxva-
dasxva koncefcia gvTavazobs saxelmwifoze maRla mdgomi da moqa-
laqis Tavisuflebis uzrunvelmyofi brZanebebis sistemas. magram ra
iqneba, Tu, rogorc es Cveulebriv xdeba xolme, saxelmwifos es
danawileba ar swams an Tuki bunebidan, RvTiuri kosmosidan Tu go-
nebidan gamosul epistoleebs Tavisuflebis SezRudvad miiCnevs.
rogorc ki bavSvi mamas kiserze moajdeba, zemodan wamosuli miTi-
Tebebis rwmena ukve Cvevis zegavleniT moqmedebs.

konstitucionalizmi, romelic fxizlad aRiqvams am vertikalu-


ri, aRma apyrobili samyaros suraTis ususurobas, cdilobs daar-
Rvios sworxazovani daqvemdebarebuloba da amitomac, Tavisuflebis
dacvas akavSirebs `Sekavebis da urTierTSepirispirebis~ sistemas-
Tan. es imas rodi niSnavs, rom konstitucionalizmi yvela SemTxve-
vaSi uars ambobs bunebiTi samarTlis upiratesobebze. magram kon-
stitucionalizmis ganviTarebis procesSi bunebiT samarTalTan da-
kavSirebuli SeuTanxmeblobis da revoluciuri destabilizaciis
gamo, bunebiTi uflebebis konstituciuri asaxva arcTu iSviaTad
ukana planze gadadioda, xolo konstituciebi ZiriTadad mimarTu-
li iyo saxelmwifo xelisuflebis SezRudvasTan `Sekavebis da sa-
pirwonis~ sistemis gamoyenebiT.

rwmena imisa, rom arsebobs adamianis garkveuli uflebebi, rom-


lebic ar aris damokidebuli saxelmwifos ama Tu im gadawyvetile-
baze, xelisuflebas individis sasargeblod zRudavs:

adamianis pirovnebas uflebebi aqvs imis ZaliT, rom igi mTliani pi-
rovnebaa, Tavadaa sakuTar qmedebaTa batoni da, Sesabamisad, saSuale-
ba ki ar aris rame miznis misaRwevad, aramed TavisTavad mizania da
aseTad unda ganixilebodes. adamianuri Rirseba! es gamoTqma arafers
niSnavs, Tu ara imis miTiTebas, rom bunebiTi samarTlis Sesabamisad,
adamians aqvs ufleba pativiscemaze, imaze, rom iyos uflebebis su-
Tavisufleba da adamianis uflebebi 305

bieqti da rom hqondes uflebebi. es yvelaferi adamians ekuTvnis


imis gamo, rom is adamiania.6

Tanamedrove konstitucionalizmis pirveli mercxali, damouki-


deblobis amerikuli deklaracia (1776 w.) acxadebs:

Cven migvaCnia, rom TvalnaTlivia Semdegi WeSmaritebebi: yvela ada-


miani dabadebiT Tanasworia da Semoqmedisagan yvela dajildoebulia
garkveuli ganuyofeli uflebebiT – sicocxlis, Tavisuflebisa da
bednierebisken swrafvis uflebebiT. da kidev is, rom mTavrobebi
adamianebs Soris am uflebaTa uzrunvelsayofad iqmneba...

ratom gaxda saWiro konstituciis gamyareba bunebiTi uflebe-


biT? amerikeli revolucionerebi ebrZodnen TviTdamtkicebis mudmiv
kriziss. analogiuri problemebi daudgaT maT frang mimdevrebs
1789 wels. Jiu-de-pomis ficis miRebis Semdeg, riTac safrangeTis
erovnulma krebam gamoxata neba, rom safrangeTis konstitucias
Seqmnida, TviTmarqvia warmomadgenlebis am saqmianobis raRac Car-
CoebSi moqceva mxolod bunebiTi uflebebiT Tu SeiZleboda. Tu ga-
moiyeneba yvelasaTvis mocemuli, yvelasaTvis naTeli adamianuri sa-
marTlebrivi principebi, maTi praqtikuli ganxorcielebisaTvis mis-
wrafeba samarTliani da kanonieria. isRa darCeniaT, gamarTlebis es
principebi moiZion da misdion maT. konstituciis SemuSavebis yo-
velgvari revoluciuri procesi adamianis uflebebs ubrundeba,
radgan isini naTelia yvelasaTvis da damtkicebuli. amitom konsti-
tuciebis postkomunisturi SemmuSaveblebic adamianis uflebebs
miubrundnen, radgan `normalurisaken dabrunebis~ gzad miiCnies.

rasakvirvelia, sakamaToa, ramdenad bunebrivia adamianis uflebe-


bi, anu maTi arseboba ramdenad damokidebulia samarTlebriv siste-
masTan. ieremia bentami miiCnevda, rom:

uflebamosilebani kanonis pirmSoa; namdvili kanonebidan warmoiSoba


namdvili uflebebi, warmosaxviTi "bunebis kanonebidan" _ warmosax-
viTi uflebebi... bunebiTi uflebebi ubralod Seusabamobaa, bunebiTi

6 Jacques Maritain, The Rights of Man and Natural Law (London: G. Bles, Centenary
Press, 1944), gv., 37.
306 ZiriTadi uflebebi

da ganuyofeli uflebebi _ amerikuli gamoTqma rom vixmaroT, ,,ri-


torikuli, abdaubda, oCofexebiani nonsensia.7

pirvelsawyisi adamianuri anu bunebiTi uflebebis nacvlad kon-


stituciaSi Setanil iqna universaluri xasiaTis piradi uflebebi;
ufro zustad, uflebebi romelTa universalurad qcevac SeiZlebo-
da. ama Tu im uflebis universaloba imas rodi niSnavs, rom is
yvelgan moqmedebs, Tumca civilizaciis mocemul safexurze igi yve-
las unda exebodes; ama Tu im uflebis universaloba niSnavs, rom
es ufleba gamoiyeneba yvelas mimarT, vinc mocemul viTarebaSi aR-
moCndeba, samarTlis subieqtis piradi Tvisebebis, poziciebis an
rolis miuxedavad. es ufleba vrceldeba ufliswulsa Tu maTxo-
varze, udanaSaulosa Tu damnaSaveze; da yvelas sikeTes emsaxureba.
albaT, yvelasTvis misaRebia Tavisufleba, romelic SeTavsebadia
sxvebis TavisuflebasTan.

sakuTrebis ufleba rodi niSnavs mxolod saxelmwifos uunaro-


bas _ wamarTvas is, rac maqvs. saxelmwifo unda SeewinaaRmdegos
yvelas, vinc xels SemiSlis Cemi qonebis gamoyenebaSi. es norma uni-
versaluria maSin da imdenad, roca da ramdenadac mesakuTris mdgo-
mareobaSi SeiZleba nebismieri adamiani aRmoCndes. iyo mesakuTre _
am gamoTqmas mniSvneloba aqvs mxolod xsenebuli azriT.

roca sakuTrebis, rogorc adamianis erT-erTi ZiriTadi uflebis,


dacvis aucileblobasTan dakavSirebiT vambobT, rom "mesakuTris
mdgomareobaSi nebismieri adamiani SeiZleba aRmoCndes", Cven mxedve-
lobaSi gvaqvs abstraqtuli adamiani, magram radgan, Cven abstraq-
tuli arsebebi ara varT, am sistemis miReba winaswar arCevans gu-
lisxmobs. Tuki amosaval konstituciur poziciad miviCnevT winas-
warmetyvelebas, rom mesakuTre verasodes gavxdebiT, am amosavali
poziciidan ar SevudgebiT iseTi saxelmwifo wyobilebis agebas,
romelic mowodebuli iqneba daicvas sakuTrebis ufleba. Semdeg,
Tu adamianis cdomilebaTa mTavar wyarod Tavisuflebas miviCnevT an
Tu vinme sulis xsnas sagangebo ritualiT eswrafvis, maSin Tavi-
sufleba saxelmwifo organizaciis amosaval wertilad ver gamog-

7 Jeremy Bentham, The Works of Jeremy Bentham: published under the superintendence
of his executor John Bowring, vol. 1, Anarchical Fallacies (Edinburgh, W. Tait; London,
Simpkin Marshall, 1843), gv. 501.
Tavisufleba da adamianis uflebebi 307

vadgeba. da mainc, burJuaziuli sazogadoeba da Tanamedrove saero


konstituciebi mxars uWeren universalur Tavisuflebasa da sakuT-
rebas. am saerTo arCevanis sasargeblod is garemoeba metyvelebs,
rom arCevani misaReb Sedegs imis miuxedavad iZleva, mwams Tu ara
es amosavali wertili. masac ki, vinc xsnas an socialur keTil-
dReobas sazogadoebis saqmianobaSi xedavs, SeuZlia "burJuaziuli"
wyobiT isargeblos, radgan keTildReobis miRwevisa da xsnis SesaZ-
leblobas xels araferi uSlis. magram Tu sistema gaiZulebs su-
lis xsnas, aseTi sistema misaRebi iqneba ZaldatanebiT xsnis mxar-
damWerTaTvis. sistemebi RirebulebaTa safuZvelze araTanazomadia,
Sedegebis safuZvelze _ Tanazomadi.

konstituciebSi, Tu isini neitraluria, ZiriTadi bunebiTi uf-


lebebis saxiT im moqmedebaTa SesaZleblobebi Sevida, romlebic,
rogorc nebismieri adamianis moqmedeba SeTavsebadia nebismieri sxva
piris msgavs moqmedebebTan. moqmedebaTa SesaZleblobani, romlebsac
sakuTari TavisTvis visurvebdiT, universalobis principis mixed-
viT, CvenTvis maSinac misaRebi unda iyos, roca sxvebsac am moqmede-
baTa SesaZleblobebiT sargebloba surT. moqmedebis Cveneuli maqsi-
ma, Sesabamisad aseTia _ misaRebia Tavisufleba, romelic misaRebia
yvela danarCenisTvisac gareSe damkvirveblis TvalsazrisiT.

mkiTxvelis gadasawyvetia, akmayofilebs Tu ara iseTi wyoba, ro-


ca misTvis kargi, arc sxvisTvisaa cudi; Tu akmayofilebs, saWiro
xdeba darwmuneba, rom naTqvami TvalsazrisiT ZiriTadi uflebebis
konstituciaSi Setana namdvilad gamarTlebulia; darwmuneba, maga-
liTad, imaSi, rom Tavisufleba, anu mdgomareoba, romelic Ti-
Toeuls SesaZleblobas aZlevs garantirebulad eweodes cxovrebis
wess, romelic moswons _ yvelasaTvis, mkiTxvelis CaTvliT, xel-
sayrelia (im pirobiT, rom misi cxovrebis wesi sxvebs ar vnebs da
saxelmwifos uSiSroebas ar emuqreba). sulis xsnis zemoT xsene-
bul maZiebels es ar daakmayofilebs, radgan misi mcnebebiT, marTa-
li cxovreba pirad arCevanze ar aris damokidebuli. misi rwmeniT,
yvelam ise unda icxovros, rom safrTxeSi ar Caagdos sulis (Cemi,
Tqveni an maTi) xsna. aseT adamians ZiriTad uflebaTa universalo-
baSi ver daarwmuneb, Tumca sulieri xsnis maZiebels aseve SeuZlia
misaRebad miiCnios neitraluri konstituciis samarTlebrivi dacva
308 ZiriTadi uflebebi

im mosazrebiT, rom, misive logikis mixedviT, igi SeiZleba Tavad


aRmoCndes konstituciuri dacvis sferoSi, radgan sulis xsnis
sxva maZieblebma sxva kanonebis mixedviT misi cxovrebis wesi SeiZ-
leba miuReblad CaTvalon. erTi sityviT, Semwynarebluri Tanaarse-
boba yvelaze brZnuli konstituciuri poziciaa. Tuki sulis xsnis
miseuli Tvalsazrisi ver ganxorcieldeba, yovel SemTxvevaSi, is
ganwiruli ar iqneba maradiuli satanjvelisTvis sxvaTa Carevis
wyalobiT. am etapze kvlav unda aRvniSnoT, rom konstitucia gvTa-
vazobs yvelasTvis minimalurad misaReb wesrigs, romelic yvelas
aZlevs arsebobis garantias.

kacs, romelic umravlesobis cxovrebis wess iziarebs, umravle-


sobis nebisagan yoveli gadaxra, cxadia, gaaRizianebs. is garemoeba,
rom piradi cxovreba Tavisufalia, sulac ar niSnavs, rom am Tavi-
suflebis gamo aRSfoTeba ar SeiZlebodes. am kerZo gadawyvetile-
bebSi saxelmwifos Careva ar ZaluZs. es rodi niSnavs, rom aRSfo-
Tebuli mezobeli mTlianad sxva mezobelzea damokidebuli. Tu am
mezoblis cxovrebis wesi mTlianad xelyofs, arRvevs mis sakuTar
cxovrebis wess, Teoriulad man SeiZleba samarTlebrivi dacva
moiTxovos; Tuki zarali ganicada, aseve ufleba aqvs iuridiulad
daculobaze, sxva Sesabamisi pirobebis arsebobis SemTxvevaSi. meore
mxriv, is, rom Tavisuflebisadmi didi pativiscemis miuxedavad, so-
cialur normaTa damrRvevs, vTqvaT, ar esalmebian, antikonstitu-
ciuri rodia. magram, roca mimarTeba eqscentruli anu gansxvavebu-
li pirovnebisadmi am ukanasknelis ubedurebas, daSavebas an damci-
rebas iwvevs, es SeiZleba danaSaulad an samoqalaqo deliqtad
CaiTvalos ara marto imitom, rom gansxvavebuloba adamianis ufle-
baa, aramed imitom, rom usafrTxo cxovreba saxelmwifos mier
usafrTxoebis uzrunvelmyofi kanonebis Seqmnas gulisxmobs.

magram, radgan universaluri xasiaTis sayovelTao (yvelas mom-


cveli) Tavisuflebebi da uflebamosilebani saxelmwifoSi mcxov-
rebi adamianis neba da uflebaa, Tavisufleba rogorc moqalaqisaT-
vis kuTvnili ufleba uzrunvelyofili unda iyos samarTlebriv
sistemaSi da am sistemis uzrunvelmyof konstituciaSi. es, Tavis
mxriv, gulisxmobs pasuxs Semdeg kiTxvebze konstituciur sistema-
Si: adamianis romeli uflebebia (ZiriTadi uflebebi) Setanili kon-
stituciaSi? sxvagvarad rom vTqvaT, ra uflebebia aucilebeli
Tavisufleba da adamianis uflebebi 309

konstituciuri sistemis mixedviT sasurveli TavisuflebisaTvis?


ra mohyveba imas, roca esa Tu is moTxovnileba warmoadgens ,,Ziri-
Tad uflebas”? vis avaldebulebs es? _ mxolod saxelmwifos Tu
moqalaqeebsac? ras niSnavs es "valdebuleba"? ubralo pativiscemas,
Caurevlobas Tu uflebamosili piris SeuzRudav moqmedebebs? Tu
agreTve dacvas, xelis Sewyobas (sxva pirTa moqmedebebisadmi Sewi-
naaRmdegeba, pasuxisgebaSi micema; Tavisuflebis wanamZRvrebis Seqmna
da Tavisuflebis organizacia)?

Tavisufleba aRmoCnda absoluturi pirvelSobili ufleba. Tum-


ca saxelmwifoSi cxovreba da aq ZiriTadi uflebebis funqcioba
iseT viTarebas ukavSirdeba, roca Tavisuflebis arseboba ejaxeba
sxva mraval Tavisuflebas da saxelmwifos funqciobis moTxovni-
lebas. romel sferoSi SeiZleba SeizRudos ZiriTadi uflebebi?

es kiTxvebi ganapirobebs iuridiul gansazRvrebaTa aucileblo-


bas. yovelgvari gansazRvra uaryofaa: amdenad, gadamwyveti mniSvne-
loba aqvs, Tu vin iZleva gansazRvrebas, anu vin gansazRvravs uar-
yofebs da gamonaklisebs. ai, swored aq iZens mniSvnelobas konsti-
tucionalizmis moTxovna _ ,,urTierTSekavebisa da sapirwoneTa”
sistemis SemoRebis Sesaxeb. daformuleba rodia erTaderTi piris
an organos prerogativa. igi danawevrebuli procesia. TavisTavad,
demokratiuli legitimaciis mqone gansazRvrac ki Tavisuflebis
uzrunvelsayofad sakmarisi ver iqneba, Tu igi mxolod erTi orga-
nos kompetencias ganekuTvneba.

samarTlebrivi gansazRvrebis procesis kontroli konstitucio-


nalizmisaTvis imdenad mniSvnelovania, rom konstituciaSi Sesatani
uflebebis ufro dawvrilebiT CamoTvla, yovel SemTxvevaSi, Tavi-
dan, konstitucionalizmis dasawyisSi, konstituciur amocanad ar
miiCneoda. revoluciaSi gamarjvebuli amerikeli kolonistebis ho-
mogenuri elita gulisxmobda, albaT, arcTu usafuZvlod, rom po-
litikur erTobaSi Tanxmobaa imis Taobaze, Tu romeli uflebebi
,,jer ars” adamianebisaTvis rogorc TavisTavad cxadi. am Tanxmobam
amosavali poziciis saxiT dadastureba pova damoukideblobis dek-
laraciis pirvel frazebSi. konstitucionalizmis TvalsazrisiT,
Tavdapirveli SexedulebiT, mniSvnelovania samarTlebrivi SezRud-
310 ZiriTadi uflebebi

vis gansazRvris procesi, kerZod, is garemoeba, rom arc erT saxe-


lisuflebo ganStoebas am procesSi gansakuTrebuli uflebebi ar
gaaCnia. 1789 wlis franguli deklaraciis me-16 muxlis mixedviT,
"nebismier” sazogadoebas, sadac uflebebiT sargebloba uzrunvel-
yofili ar aris da arc xelisuflebaTa danawileba gatarebula,
konstitucia ar gaaCnia".

Tumca konstitucionalizmi mowodebulia iuridiulad gaamyaros


Tavisuflebebi, saxelmwifo Sesabamisi uflebebis CamonaTvals TiT-
qmis TviTneburad arCevs da zogi konstituciuri saxelmwifos kon-
stituciebSi uflebaTa CamonaTvali saerTod ar aris, an arasru-
lia. uflebaTa dacva TiTqmis mTlianad xelisuflebis namdvil da
efeqtian danawilebazea damokidebuli. aseTi stili XIX saukunis
konstituciebisaTvis iyo damaxasiaTebeli da Tavi SeinarCuna meqsi-
kisa da vaimaris konstituciebamde. kelzenmac ki pirveli msoflio
omis Semdeg avstriis konstitucia am tradiciis mixedviT Seqmna.

dRemde arseboben (SenarCunebulia) saxelmwifo sistemebi, ro-


melTa konstituciebSi adamianis uflebebi ganmtkicebuli ar aris
an mocemulia esoden arasruli saxiT (magaliTad, belgiis an av-
striis konstituciebi).8 amJamad moqmedi konstituciebisaTvis ada-
mianis (an mxolod moqalaqis) uflebebis dadgena tipurad SeiZleba
CaiTvalos. uflebaTa CamonaTvali gansxvavebulia, rogorc gansxva-
vebulia is, Tu ra mniSvneloba eZleva uflebebs TiToeul konsti-

8
kanadis konstitucias ZiriTadi uflebebi mxolod 1967 da 1982 wlebSi dau-
mates. britaneTSi "uflebaTa bilis" saWiroeba, romelsac parlamentisagan gaZlie-
rebuli dacva mieniWeboda, drodadro igrZnoba xolme, magram 1998 wlisaTvis es
dro jer ar damdgara. istoriuli ganviTarebis garkveuli etapis farglebSi, po-
litikur elitaSi ZiriTad uflebaTa da maTi ganxorcielebis sakanonmdeblo, so-
cialuri kontrolis meqanizmebis mimarT rwmenidan Tu tradiciidan gamomdinare
imdenad mtkice Tanxmoba arsebobs, rom ZiriTad uflebaTa konstituciaSi Setana
saWirod ar miiCneva, magram es viTareba SesaZloa Seicvalos. ZiriTadi uflebebi
avstraliis konstituciaSi Setanili ar aris, magram, yvelas gasaocrad, 1992
wlis uzenaesma sasamarTlom ganacxada, rom avstralia, rogorc warmomadgenlobi-
Ti demokratia, sityvis Tavisuflebas uzrunvelyofda. zustad aseve, 1958 wlis
safrangeTis konstituciaSic ZiriTad (samoqalaqo) uflebebze araferia naTqvami.
1971 wels sakonstitucio sabWom es uflebebi konstituciaSi Seitana, riTac ga-
nacxada, rom 1789 wlis deklaracia da 1946 wlis konstituciis preambula moq-
medi konstituciuri teqstebia.
Tavisufleba da adamianis uflebebi 311

tuciaSi an imis gaTvaliswinebiT, Tu ramdenad SeuzRudavad arian


isini miCneuli, an rogoria SezRudvis pirobebi.

imis miuxedavad, vinmes swams Tu ar swams, rom adamianis ufle-


baTa ganxorcieleba pozitiuri samarTlis safuZvelze gansazRvru-
lia saganTa moraluri, bunebrivi, RvTiuri wesrigiT, man gansaz-
Rvrul uflebebs upirobod unda dauWiros mxari Tavisuflebis
siyvarulis an sxva adamianebis Rirsebis pativiscemis mosazrebebis
anda, ubralod, sakuTari interesebidan gamomdinare. es Tavisufle-
bebi da uflebebi konkretul pirobebSi unda ganisazRvros ise,
rom isini mocemul sazogadoebaSi Tanaarsebobis pirobebs Seesabame-
bodes. maSinac ki, roca konstituciis teqsti asaxavs imas, rac mo-
cemul momentSi mniSvnelovnad gveCveneba, abstraqtulad gagebuli
adamianis TavisuflebisTvis Tavisufleba da ZiriTadi uflebebi
mainc viTarebas da istorias eqvemdebareba. strasburgis sasamar-
Tlosac ki, romelic mowodebulia saxelmwifoze maRla mdgomi
adamianis uflebebi daicvas, ,,ar SeuZlia uyuradRebod datovos ev-
ropis sabWos wevr-qveynebSi mimdinare movlenebi da samarTlebrivi
politikis sayovelTao kriteriumebi."9

aqve upriania iTqvas saerTaSoriso samarTlis eqspertTa sayvare-


li fantaziis _ daformulebuli, iuridiulad ,,aRiarebuli” ada-
mianis uflebebis Sesaxeb, ,,romlebsac savaldebulo Zala aqvT.”
ueWvelia, am SeTanxmebebs, romlebic xSirad bundovan da aravisTvis
savaldebulo debulebebs Seicavs, raRac wona aqvs, radgan konsti-
tuciebs TavianTi legitimacia (ramdenadac maTi realuri dadastu-
rebis roli didi ar aris) saerTaSoriso aRiarebamde ahyavT.10

gansakuTrebiT meore msoflio omis droidan, adamianis uflebe-


bis aRiareba saerTaSoriso Tanamegobrobis wevrobis minimalur pi-
robad iqca, ramac Sina moTxovnebsa da ideologiur mosazrebebTan
9
Tirer v. U.K., Ser. A 26 (1978), par. 31.
10
amgvari aRiareba zogjer sruliad formaluria. magaliTad gamodgeba aSS-is
konstituciis debuleba, rom upiratesi SeRavaTis mqone qveynis statusi imas mie-
niWeba, sadac adamianis uflebaTa dacva uzrunvelyofilia (am kriteriumze Tvalis
daxuWva sruliad SesaZleblad miaCniaT, roca saqme erovnul usafrTxoebasa da
sagareo politikis interesebs exeba da upiratesi SeRavaTis mqone qveynis statu-
si, am SemTxvevaSi, megobar da mokavSire diqtatorul reJimebs eniWebaT).
312 ZiriTadi uflebebi

erTad, konstituciaTa SemqmnelT maTi, sxva qveynebisTvis misaReb


doneze mainc, gaTvaliswineba ukarnaxa. saerTaSoriso organizacie-
bis wevroba SeiZleba mimzidvelia, magram es ramdenime pirobis Ses-
rulebas, kerZod, adamianis garkveuli uflebebis dacvas gulis-
xmobs. adamianis uflebebTan dakavSirebuli minimaluri moTxovnebi
saerTaSoriso politikur arenaze moqmed mniSvnelovan qveynebSi
aRiarebul (adamianis) ZiriTad uflebaTa siidanaa aRebuli. es mini-
maluri moTxovnebi aRbeWdilia adamianis uflebaTa sayovelTao
nusxebSi, romlebic, maTi mcire moculobis miuxedavad, eqspertTa
gacxovelebul kamaTs iwvevs. saerTaSoriso aRiareba konstitucio-
nalizms garkveul Sina dinamikas aniWebs, rasac saerTaSoriso or-
ganizaciebi da sasamarTloebic ganamtkiceben. saxelmwifos axla
gauZneldeba ar mianiWos Tavis moqalaqeebs is uflebebi, romlebic
maTTan kulturul-ekonomikuri urTierTobiT dakavSirebul sxva
saxelmwifoTa moqalaqeebs aqvT, winaaRmdeg SemTxvevaSi, igi TviTi-
zolaciaSi aRmoCndeba, saerTaSoriso gankicxulad iqceva.

samarTlebrivi sistemis sxva elementebis msgavsad, ZiriTadi uf-


lebebi SeTanadebas saWiroebs sazogadoebis sxva, iseT sakmaod bun-
dovan moTxovnebTan, rogoricaa sazogadoebrivi simSvide, saerTo
sikeTe da interesebi. Tavisuflebis sazrisi da mniSvneloba kul-
turasTan erTad icvleba.

gansxvaveba, SesaZloa, sazogadoebaTa cvalebadma teqnologiurma


pirobebma da agreTve Tavisuflebis arsebuli, garkveulwilad, so-
cialur-politikuri realobebiT ganpirobebuli zneobrivi moTxov-
nebis mixedviT ganmartebamac warmoSvas. magaliTad, qalTa uflebeb-
ma mniSvnelovani cvlileba ganicada imis mixedviT, Tu ra roli
miekuTvneboda qals samuSao bazarze da ra mniSvnelobas aniWebda
esa Tu is sazogadoeba biologiur aRwarmoebas. sxvanairad, vulga-
rulad, gamartivebuli formiT rom vTqvaT, Tu sazogadoebis aR-
warmoebisaTvis aucilebelia, rom qalebi oci wlis ganmavlobaSi
bavSvebs aCendnen da zrdidnen, aseT qalTa uflebebi imaTgan, vinc
iZulebulia damoukideblad Tavi irCinos, rasakvirvelia, gansxvave-
buli iqneba. sxvagvarad, sazogadoeba maTTvis politikuri Tu qo-
nebrivi uflebebis miniWebas saerTod miuReblad CaTvlis. meore
msoflio omamdeli feministebi abortis winaaRmdegi iyvnen, dRes ki
maTi umravlesoba Tavisufali arCevanis momxrea.
313

8.2. ZiriTadi uflebebis gansazRvra

8.2.1. SeiZleba Tu ara ZiriTadi uflebebis gansazRvra


miendos sakanonmdeblo organos?

adamianis romel uflebebs unda aRiarebdes konstitucia? samar-


Tlis Sesaxeb adamianurma cnebebma, samarTlis ,,dazustebisaken” de-
mokratiuli kanonmdeblobis mizidviT TiTqos gafanta adamianis
uflebaTa Sinaarsis ganusazRvreloba da amasTan maTi dacvisTvis
izruna. gana Cvenze – moqalaqeebze ukeT vinmem icis, Tu romelia
Cveni ganuyofeli, Tandayolili, bunebiTi uflebebi? Cveni axlo
kavSiri sakanonmdeblo organosTan am uflebebis gamoxatvis da
dacvis saSualebas gvaZlevs. amitomac, yovel SemTxvevaSi, revolu-
ciis droindel amerikaSi, adamianis bunebiTi uflebaTa dacvis sau-
keTeso garantad miiCneva TviT adamianTa mier TavianT uflebebTan
da TavisuflebebTan dakavSirebuli gadawyvetilebebis miReba.11 Sesa-
bamisad, konstitucia unda Seicavdes miTiTebebs mxolod imis Sesa-
xeb, Tu rogor ganxorcieldes marTlmsajuleba, anu iseT rameebze,
romlebiTac sakanonmdeblo organo dakavebuli, albaT, ver iqneba.
amitomacaa, rom adrindeli konstituciebi saguldagulod piradi
Tavisuflebis swored saTanado saproceso aspeqtebs gansazRvrav-
dnen. amis ,,damxmare” praqtikuli mizezi isaa, rom, magaliTad,
frangebi marTlmsajulebas ar endobodnen, radgan, TanamedroveTa
azriT, britanel da frang monarqTa TviTnebobis yvelaze mZime ga-
movlinebani swored sasamarTlo procesebze SeiniSneboda. mTeli
cxovrebis manZilze rogorc volteri, ise ruso Tavs sisxlissa-
marTlebrivi devnis msxverplad miiCnevdnen da amaSi sxvaTa darwmu-

11 es midgoma mkveTrad sacnauria Tomas feinis gavleniT Seqmnil 1776 wlis pen-
silvaniis konstituciaSi, romelic SeerTebuli Statebis yvelaze revoluciuri
deklaracia iyo. pensilvaniis konstituciis preambula am princips ase ajamebs: "rad-
gan yoveli mTavroba xalxis usafrTxoebisa da dacvis mizniT unda iqmnebodes da
uzrunvelyofdes maT, igi am xalxis (sazogadoebis) Semadgenel individebs maTi bu-
nebiTi uflebebiTa da Semoqmedis mier adamianebisaTvis naboZebi sxva wyalobiT sar-
geblobis saSualebas unda aZlevdes. da roca ki mTavrobis es miznebi ver miiRweva,
xalxs, saerTo TanxmobiT, misi Secvlisa da iseTi zomebis miRebis ufleba aqvs,
romlebic misi usafrTxoebisa da bednierebis misaRwevad saWirod miaCnia."
314 ZiriTadi uflebebi

nebasac cdilobdnen. burJuaziuli revolucionerebis sizmrebi ci-


xis koSmarebiTaa savse.

saxalxo kanonSemoqmedebis `Taflobis TveSic~ ki, konstituciis


SemqmnelebSi Cndeba garkveuli eWvi. sakanonmdeblo organo ganasa-
xierebs mTel xalxs. mTel xalxs (an, yovel SemTxvevaSi, SeZle-
bul adamianebs mainc) sakuTari nebis gamoxatvis saSualeba eZleva.
magram, ra moxdeba, Tu umravlesobaSi myofi jgufi sakuTar nebas
Tavs moaxvevs sxva jgufs da adamianis uflebebs misi mixedulebiT
SezRudavs an ganaxorcielebs? dazusteba kanonmdeblobaSi usaf-
rTxo rodia. pensilvaniis magaliTma gviCvena, rom, rac ufro sru-
lia saxalxo demokratia, miT ufro mosalodnelia, rom umravle-
sobis diqtaturidan gamomdinare, gansazRvruli uflebebi TviTnebu-
rad SeizRudos.12 es varaudi mogvianebiT daadastura iakobinelTa
mier sisxlianma manipulirebam ZiriTadi uflebebiT; iakobinelebi
Seecadnen am uflebebis SeTanxmebas movaleobebsa da saTnoebasTan.
Tu adamianis uflebebi gaxdeba kanonmdeblobis erTaderTi safuZve-
li, anarqia gardauvalia.

1776 wlis virjiniis konstitucia pensilvaniuri modelis al-


ternativas gvTavazobs.13 virjinielebi xelisuflebisA SedarebiTi
danawilebis safexurze cdilobdnen im uflebebis uzrunvelyofas,
romlebsac Zaldautaneblad mimarTavdnen da romlebic virjiniis
keTil xalxs da maT STamomavlobas ekuTvnoda da rac mmarTvelo-
bis safuZvlad miaCndaT. amisgan gansxvavebiT, pensilvania demokra-
tizmis yovlismomcveli, centralizebuli ganxorcielebisaken ixre-
boda. magram politikurma realobam da, SesaZloa, ufro mniSvnelo-

12 fraqciaTa gabatoneba Tanamedrove konstitucionalizms Tavidanve seriozul


safrTxes uqmnida. adamianis uflebebis garantireba realurad arsebul politikur
da religiur jgufebs Soris saerTo enis gamonaxvisTvis iyo saWiro. radgan pen-
silvaniaSi mravali seqta arsebobda, garda religiis Tavisuflebisa, aucilebeli
iyo, rom mis konstituciaSi mocemuli yofiliyo iseTi, saguldagulod SemuSave-
buli wesebi, romlebic seqtebis wevrTa samoqalaqo uflebebs uzrunvelyofda. am-
rigad, oficialuri fici ideboda RvTis winaSe; RvTisa, romelic konkretulad
arc erT aRmsareblobas ar ganekuTvneboda, nebismieri RvTisadmi rwmena ki samoqa-
laqo da politikuri uflebebiT sargeblobisaTvis sakmaris faqtorad miiCneoda.
13 virjiniis 1776 wlis konstitucia efuZneboda Tvalsazriss, romlis mixed-
viTac, tiraniis acileba SesaZlebelia xelisuflebis danawilebiT. amitomac, kon-
stituciaSi sityvis Tavisuflebis an habeas corpus-is principis Setanas didi mniS-
vneloba ar mianiWes.
ZiriTadi uflebebis gansazRvra 315

vanma mizezebmac, radikaluri demokratiis ki ara, virjiniuli mo-


delis warmateba ganapiroba.14 saxalxo suverenitetis uSualo da
mudmivi ganxorcieleba uvargisi aRmoCnda bunebiTi uflebebis dac-
visaTvis im dros ,,TavisTavad cxadad” rom miiCneoda; da uvargisi
aRmoCnda, upirveles yovlisa, mmarTvelobis stabilobis uzrunvel-
yofisaTvis. magram iluziebi jiutia da drodadro isev amocurde-
bian xolme.15 Tuki arsebobs rame, rac arasasurvelia konstitucio-
nalizmisaTvis, es uSualo saxalxo suverenitetia.16 konstitucio-
nalizmi uSualod xalxis mier SemuSavebul kanonebs ar emyareba,
rac gansakuTrebiT ZiriTadi uflebebis ganmsazRvrel kanonebs exe-
ba.17 maS, vin gansazRvravs adamianis uflebebs? unda miviCnioT, rom
gansazRvra (da amiT SezRudva) ar xdeba an amis ufleba aqvs isev
kanonmdebels, magram konstituciis CarCoebSi, es aris saxelmwifo
organoTa uflebamosileba konstituciuri gamijvnis wesebis mixed-
viT, rasac emateba sasamarTlo kontrolic.

gamoricxuli arc sxvagvari midgomebia. aSS-is respublikelTa


tradiciiT, demokratiuli kanonmdebloba ZiriTadi uflebebis dasa-
cavad swored imitomaa saWiro, rom am uflebaTa ganxorcielebis
Sinaarsi, farglebi da Sedegebi bolomde garkveuli ar aris. kanon-

14 1776 wlis pensilvaniis konstituciam erTpalatiani parlamenti daamkvidra,


xolo aRmasrulebeli sabWo da sasamarTlo organoebi am warmomadgenlobiT or-
ganoze pirovnulad iyvnen damokidebuli. es yovelive, adamianis uflebaTa damcve-
lis Tom feinis gavleniT, farTo privilegiebs (SeRavaTebs) da saxalxo kon-
trols efuZneboda.
15 miuxedavad amisa, demokratiasTan dakavSirebuli iluziebi mdgradi da gan-
meorebadia. 1920 wlis estoneTis konstituciam xalxs TiTqmis yvela sakanonmdeb-
lo sakiTxis gadawyvetis ufleba mianiWa, rac, parlamentis gadawyvetilebaTa sa-
winaaRmdegod, referendumis gziT unda ganxorcielebuliyo. es mudmivi saxalxo
suvereniteti (Sveicariis msgavsi, magram konstituciiT SezRuduli referendumis
sistemis msgavsad) adamianis uflebebs xalxis nebas dauqvemdebarebs.
16 xalxis uSualo sakanonmdeblo nebas rusoc ki uaryofda. Tumca, rogorc
cnobilia, igi didad ar afasebda inglisur parlamentarizms, romlis kanonmdeb-
lobasTan dakavSirebiT ambobda, rom xalxi mxolod arCevnebis dRes aris Tavisu-
falio. misi azriT, xalxi valdebulia ukmayofileba gamoTqvas, Tu Tavisuflebis
garantiis Semcvel konstitucias ar icaven. amgvari ukmayofileba xalxis warmo-
madgenlobis funqcias asrulebs, magram imas, Tu ramdenad safuZvliania ukmayofi-
leba, sazogadoebis viwro wris mier arCeuli organo wyvets.
17 zogierTi konstitucia an sakanonmdeblo aqti am sakiTxTan dakavSirebiT sa-
gangebo SezRudvebs Seicavs.
316 ZiriTadi uflebebi

mdeblis amocanaa ara imdenad am uflebaTa dacva, ramdenadac maTi


Sinaarsis gansazRvra adamianTa Tanxmobis gamoxatvis demokratiuli
formebis gamoyenebiT. sabolood, adamianis uflebebi ar qmnis kon-
kretul mdgomareobas (`ufleba~) qveyanaSi mcxovrebi moqalaqisaT-
vis. es, ubralod, mxolod Sepirebaa, rom samoqalaqo mdgomareobis
kanonismieri gansazRvris periodSi mxedvelobaSi miiReben sxvadas-
xva Tvalsazriss.18 swored, es ,,mxedvelobaSi miReba” gamoacxada
savaldebulod, maT Soris TavisTvisac, safrangeTis damfuZnebelma
krebam 1789 wels.19

adamianis uflebebi rom kanonmdebels miendo, demokratiuli


respublikanizmis TvalsazrisiT, sruliad gasagebia. es marTebulia
yvela im qveynisTvis, sadac revolucia mimarTuli iyo aRmasrule-
beli xelisuflebis winaaRmdeg da gamarjvebulebma xelSi Caigdes
parlamenti, saidanac surdaT SeezRudaT aRmasrulebeli xelisuf-
leba – rogorc adamianis uflebaTa uxeSi darRvevis wyaro. maga-
liTad, 1831 wlis belgiis konstitucia holandiis mefis tiranu-
li da ZalmomreobiTi religiuri da enobrivi politikis sapasu-
xod Seiqmna. konstituciis SemqmnelTa amosavali wertili is mo-
sazreba iyo, rom mefe, rogorc xelisuflebis yvelaze uZlieresi
faqtori, adamianis uflebebs momavalSic daarRvevda da amitomac,
samoqalaqo uflebaTa nebismieri aucilebeli SezRudvis safuZvlad
sakmarisi Canda kanoni, romelsac revoluciiT gamarjvebuli bur-
Juaziis warmomadgenlebi miiRebdnen.

magram es garantiac fuWi aRmoCnda, radgan aRmasrulebeli xe-


lisufleba yvelaferSi gadawnulia sakanonmdeblo xelisuflebas-
Tan da sakanonmdeblo xelisufleba aRmasrulebeli xelisuflebis
gavlenis qveS moeqca. am SemTxvevaSi, sakanonmdeblo xelisuflebis-
Tvis adamianis uflebaTa dacvis funqciis dakisreba swored imas

18 Jeremy Waldron, “Rights and Majorities: Rousseau Revisited in Majorities and


Minorities”, in Majorities and Minorities, eds. John W. Chapman and Alan Wertheimer,
Nomos XXXII (New York: New York Univesity Press, (1990)), gv. 52.
19 mogvianebiT Sesaqmneli konstituciisa da damfuZnebeli krebis kanonmdeblo-
bis saxelmZRvanelo dokumenti swored adamianisa da moqalaqis uflebaTa dakla-
racia unda gamxdariyo. masSi mocemuli direqtivebi Tanamedrove (liberalur) Zi-
riTad uflebebTan mimarTebaSi umniSvnelovanesi gadawyvetilebebia, Tumca ki isini
drois karnaxiT – praqtikuli politikuri mosazrebebiTa da krebaSi ZalTa ur-
TierTobis gavleniT miiRes.
ZiriTadi uflebebis gansazRvra 317

hgavs, melas rom wiwilebi miabaro. garda amisa, adamianis uflebaTa


winaSe sasoeba XIX saukunis Sua wlebSi ganelda. pozitivizmis
epoqaSi, zebunebrivis normatiuli Zalisadmi rwmena gaqra da, ro-
gorc Cans, adgili bentamis radikalur skepticizms daeTmo. XIX
saukunis bolos iuridiulma pozitivizmma imZlavra; samarTali
warmoadgens pozitiuri kanoniT dawesebul xelisuflebis SezRud-
vas an (germanuli dogmatikis mixedviT) pozitiuri samarTaldar-
Rvevis sasamarTloseuli gasworebis refleqss.

inglisSi viqtorianuli Tavdajerebuloba dedofal viqtorias


gardacvalebidan kidev naxevar saukunes SemorCa. istoria da tra-
dicia TavisuflebaTa garantad britanul parlamentarizms da ara
adamianis uflebebze damyarebul sakonstitucio wyobas saxavda.

britaneTis saparlamento demokratiis siZliere adamianis ufle-


baTa darRvevis iSviaTobiT ki ara, misi mZlavri kabineturi siste-
miTa da erTguli da damoukidebeli saxelmwifo moxeleebis mTeli
armiiT aixsneba, moxeleebisa, romlebic ZiriTadi uflebebiT an am
uflebebis uzrunvelyofis rTuli, xelisuflebis SemzRudavi meqa-
nizmebiT ar iyvnen xelfexSekruli.

magram sxva qveynebSi daTrgunvis araadamianuri formebis, revo-


luciuri afeTqebebis Tu tragikuli erovnuli krizisebis Semdeg
isev dainaxes kanonmdeblisagan ramdenadme damoukideblad adamianis
uflebaTa dacvis saWiroeba. amis miRwevas cdilobdnen konstitu-
ciebSi adamianis uflebebis SedarebiT zusti aRnusxviT da sakanon-
mdeblo organosagan maTi dacviT. am dacvas emsaxureboda konsti-
tuciuri sasamarTlo warmoeba, romelic, upirveles yovlisa, ka-
nonmdeblebs akontrolebs; ufro adre am gzas SeerTebuli Statebi
daadga misi organuli istoriuli ganviTarebis Sedegad.

8.2.2. romeli ZiriTadi uflebebi unda daicvas konstituciam?

(a) klasikuri CamonaTvali


ramdenicaa avtori, ramdenicaa sazogadoebrivi mdgomareoba da epo-
qa, imdenia adamianis uflebac. Tanxmoba ar arsebobs Tundac im uf-
318 ZiriTadi uflebebi

lebaTa Sesaxeb, romlebic yvelaze ufro mniSvnelovnad miiCneva; ar


aris Tanxmoba konstitucionalizmis ,,winaswarmetyvelTa” Sorisac
ki. loki aRiarebda sakuTrebis uflebas, magram aRiarebda imasac,
rom am uflebis SezRudva qmnis upovarTa uflebas miiRon sakuTre-
bis meSveobiT Seqmnili zedmeti Rirebulebis nawili.20 amave azrs,
marTalia, sxvadasxva Tvalsazrisis safuZvelze, iziarebdnen gro-
ciusi, hobsi da monteskiec.21 maTgan gansxvavebiT, bleqstoni mesa-
kuTreebs icavs, Tumca miiCnevs, rom sakuTreba bunebiTi samarTli-
dan ar aris warmoSobili. sakuTrebis uflebas saxelmwifos kano-
nebi qmnis.22

konstituciebis SemuSavebis gariJraJze adamianis, anu bunebiTi


uflebebis CamonaTvali gavrcelda lokiseul sam iseT moTxovnaze,
rogoricaa sicocxle, Tavisufleba da sakuTreba. rac ufro sa-
guldagulod gawerda vinme germaneli mTavruka Tavis qveSevrdomTa
moqmedebebs da wodebriv mdgomareobebs, adamianis uflebaTa miT
ufro didi nusxiT gamodioda TavisuflebisTvis vinme adgilobrivi
mebrZoli (vTqvaT, gankveTili moZRvari). bunebiTi uflebebis aseT
xvavriel CamonaTvalze dacinviT traqtatebic dawerila, vTqvaT,
frCxilebis daWris Tavisuflebaze. 1776 wlis virjiniis konsti-
tuciac ki mraval iseT konkretul Tavisuflebas Seicavs, romle-
bic Znelad Tu moeqceva "Tavi daanebes" cnebaSi.

Tavad bunebiT samarTals, misi xelSeuxebeli, SeuzRudavi da


upirobo uflebamosilebebiT ar Seswevs unari mogvces funqciobi-
saTvis vargisi, e. i. ganWvretadi gadawyvetileba. amisaTvis saWiroa

20 John Locke, “Second Treatise of Government”, in Two Treatises of Government,


(Cambridge: Cambridge University Press, 1980), §37.
21 Raribebze zrunvis sazogadoebriv valdebulebas haiekic aRiarebs da am miz-
niT sazogadoebrivi fondebis gamoyenebas iTxovs. magram igi RaribTa uflebebs ar-
sad moixseniebs. Friedrich August von Hayek, The Constitution of Liberty (Chicago:
Chicago Univrsity Press, 1960), gv. 285-286.
22 RaribTa uflebebis ganmarteba SeuZlebelia, radgan gaugebaria, Tu vinaa
valdebuli maT winaSe. piradi usafrTxoeba, kerZod, sakuTrebiT sargeblobis uw-
yveti siamovneba da TviTneburi dapatimrebisagan dacvis imuniteti, martivi Sem-
Txvevebi, rogorc Cans, am uflebaTa safuZvelze, maTdami uflebamosili piri xel-
Seuxebelia. magram aris ki Raribebze zrunva saxelmwifos valdebuleba? anu sazo-
gadoebam amaSi SeZlebisdagvarad Tavisi finansuri wvlili unda Seitanos?
ZiriTadi uflebebis gansazRvra 319

ganisazRvros is uflebebi da Tavisuflebebi, romlebic gansakuTre-


bul dacvas saWiroebs.

konstitucia, romelic cdilobs ganeridos Cixs, kanonSi ZiriTa-


di uflebebis gansazRvrebis arasistemurobas, iZulebulia Segnebu-
li, Tumca erTgvarad TviTneburi arCevani gaakeTos: Seadginos ada-
mianis ZiriTad uflebaTa CamonaTvali SeboWvis imediT. konstitu-
ciam unda gansazRvros im uflebaTa wre, romelTac Tavadac pativs
scems da maT pativiscemas sxvebsac aiZulebs. Teoriulad, rac uf-
ro Zlieria konstituciis legitimacia, Tu igi sazogadoebis mona-
wileobidan modis, miT ufro savaraudoa, rom misi arCeuli Rire-
bulebebi nakleb sakamaTo iqneba. konstituciis Seqmnis erTgvari
elituri procesis gaTvaliswinebiT, rac xSirad zemodan wyalobis
saxes iRebs, uflebaTa nusxa realurad gamoxatavs moqmedi insti-
tutebis moTxovnebs da wyalobas, romelic saWiroa sazogadoebrivi
TanaarsebobisaTvis.23

adamianis uflebaTa Sesaxeb calkeuli programuli revoluciuri


konstituciebis miTiTebebSi asaxulia konstituciis damfuZnebeli
elitis is Rirebulebebi, romlebisganac sazogadoebis Secvlas
elodebian. neitralur-individualisturi gagebis SedarebiT mniS-
vnelovani uflebebis RirebulebaTa ierarqia emyareba im Zireul
warmodgenas, rom regulirebis farglebSi abstraqtul pirTa Tavi-
sufleba, konstituciis damfuZnebelTa azriT, SeTavsebadi unda
iyos konkretul pirTa TavisuflebasTan an Teoriulad misaRebi
unda iyos yvelasaTvis _ perspeqtivaSi mainc. jon rolsis warmod-

23 magaliTad, aRmsareblobis Tavisufleba moqalaqeTa jgufebis mSvidobian Ta-


naarsebobas emsaxureba. amerikis konstituciis pirveli Sesworeba kongress saxel-
mwifo religiis gansazRvras ukrZalavs. amis mizezi sxvadasxva aRmsareblobis da-
pirispirebiT gamowveuli uTanxmoebis Tavidan acilebaa. amis sapirispirod, sxva
qveynebSi, sadac erTi aRmsarebloba udavod Warbobs sxvebs, igi konstituciaSi
"damkvidrebul eklesiad", saxelmwifo religiadaa aRiarebuli. swored ase iyo
did britaneTSi, skandinaviis qveynebSi, saberZneTsa da, 1972 wlamde, irlandiaSic.
zogierTi radikaluri muslimanuri qveynis konstitucia maT islamur qveynebad
acxadebs. meore mxriv, safrangeTi konstituciaSi saero respublikadaa dasaxele-
buli. indoeTi, romelic XVIII saukuneSi aSS-is msgavsad, seqtantobis problemis
winaSe idga, TviTmkvlelobas amjobinebda, vidre konstituciaSi sakuTar identifi-
kacias moaxdenda romelime religiasTan an msoflmxedvelobasTan.
320 ZiriTadi uflebebi

geniT, magaliTad, `misaRebSi~ unda igulisxmebodes, roca nebismie-


ri adamiani, romelic uzrunvelyofili uflebiT Seqmnil viTareba-
Si aRmoCndeba, unda idges, arc met, arc nakleb, magram mainc xel-
sayrel mdgomareobaSi.24

ras moicavs adamianis ZiriTad uflebaTa CamonaTvali? aSS-is


konstituciis Tavdapirvel teqstSi calkeul uflebaTa institu-
ciuri elementebi (magaliTad, habeas korpusi) moxseniebulia sa-
xelmwifo organoebs Soris kompetenciebis gamijvnasTan dakavSire-
biT. 1789 wels konstitucias garkveuli ZiriTadi uflebebi daema-
ta. 1791 wels miRebuli sakonstitucio damatebebi iseT uflebebs
exeba, rogoricaa sityvisa da aRmsareblobis Tavisufleba; iaraRis
tarebis Tavisufleba (miliciis TanamSromlebisaTvis); zianis samar-
Tliani anazRaureba saxelmwifos mier gasxvisebuli sakuTrebisaT-
vis, e. i. sakuTrebis dacva; Tavisufleba binebSi jariskacTa Cayene-
bisagan; piradi Tavisuflebis gansazRvruli sisxlis saproceso ga-
rantiebi: Cxrekis orderis gacemis pirobebi, braldebis wardgena
da saqmis ganxilva nafic msajulTa sasamarTloSi, braldebulis
sxvadasxva saproceso garantia, magaliTad, sakuTari Tavis winaaR-
mdeg Cvenebis micemis akrZalva, dacvis ufleba, sasamarTloSi je-
rovani procedura.25

samoqalaqo omis Semdeg am CamonaTvalSi Seitanes piradi Tavi-


suflebebic (monobis gauqmeba), kanonis winaSe Tanasworoba da si-
cocxlis, Tavisuflebisa da sakuTrebis dacvis dros jerovani sa-
samarTlo proceduris saerTo uzrunvelyofa. dabolos, konstitu-
ciuri aRiareba pova sayovelTao saarCevno uflebam, xolo 1920
wels me-19 Sesworebam es ufleba qalebs mianiWa. es CamonaTvali
didi ar aris, zogjer igi istoriuli momentis problemebs asaxavs
(magaliTad, binebSi jariskacTa Cayenebisagan Tavisufleba); amasTan,
sayovelTao saarCevno ufleba aRiarebuli klasifikaciis mixedviT,
politikuri uflebaa da ara adamianis ufleba.

24
John Rawls, A Theory of Justice (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1970).
25 1689 wels inglisis uflebaTa bilma nafic msajulTa mier gasamarTleba,
Tavdebobis ufleba da sastiki da Seusabamo sasjelis akrZalva daadastura. ameri-
kelma axalmosaxleebma am uflebebis Tandayolil uflebad aRiareba moiTxoves ma-
Ti britanuli moqalaqeobis gamo da ara am uflebebis adamianis ganusxvisebeli da
bunebiTi xasiaTisaTvis. am institutTa umravlesoba inglisis saerTo samarTliT
ukve iyo uzrunvelyofili.
ZiriTadi uflebebis gansazRvra 321

Tavdapirvelad, es CamonaTvali ase mokle imis gaTvaliswinebiT


iyo, rom es uflebebi amerikis Statebis konstituciebSi Sedioda,
romlebic im dros federalur konstituciaze ufro mniSvnelovnad
iTvleboda. mogvianebiT, am lakonurobam uzenaesi sasamarTlo aiZu-
la dasaxelebul uflebebSi mravali sxva ufleba ,,Caetena”, eRia-
rebina konstituciis teqsts miRma myofi mravali sxva uflebis
arseboba (magaliTad, piradi cxovrebis xelSeuxeblobis ufleba).
konstituciaSi am "naZaladevi Setanis" Sedegad yvela sakiTxi, ro-
melic saarCevno uflebas, gaerTianebis uflebas Seexeba, aRiqmeba
rogorc sityvis Tavisuflebis sakiTxi.

1789 wlis franguli deklaracia adamianis uflebaTa ufro mci-


re CamonaTvals moicavs da zogjer uxerxulobis gareSe, zogjer
kidev sakmaod uxeSad miuTiTebs uflebaTa SezRudvis, misi forme-
bis da safuZvlis Sesaxeb, anu igi naklebad absolutisturia.26
adamianis ganuyofel (Tandayolil) uflebebs deklaracia uwodebs
Tavisuflebis, sakuTrebis, usafrTxoebisa da Cagvrisadmi winaaRmde-
gobis uflebebs.27 Tavisuflebis (adamianis uflebebis) erTaderTi
mijnaa sxvaTa igive ufleba, oRond, kanoniT SeiZleba sazogadoebi-
saTvis saziano moqmedebebi maSinac ki aikrZalos, roca isini
msxverplis momtani ar aris. ganuyofel uflebebs CamonaTvalSi
mosdevs piradad an warmomadgenlebis meSveobiT kanonebis SemuSave-
bis ufleba. sisxlis saproceso samarTlis sferoSi zogierTi Zi-
riTadi garantiis CamoTvlis Semdeg modis aRmsareblobis Tavisuf-
leba da sityvis Tavisufleba. religia da mosazrebis gamoTqma das-
jadi ar aris, Tuki maTi gamoxatva ar arRvevs kanoniT dadgenil
sazogadoebriv wesrigs (mux. 10). kanonis Tanaxmad, azris gamoxat-
vis uflebis borotad gamoyeneba pasuxismgeblobas eqvemdebareba.

1791 wlis safrangeTis konstitucia samoqalaqo da politikur


uflebaTa ufro srul da mavaldebulebel CamonaTvals Seicavs da

26 kamaTi imaze, iyo Tu ara safrangeTis deklaracia ori wliT masze adre da-
weril aSS-is uflebaTa bilis asli, mTeli saukune gagrZelda.
27 sityva "ganuyofeli" uflebebis SeuzRudaobas rodi gulisxmobs. es ubra-
lod imas niSnavs, rom adamiani am uflebebs ver daTmobs. magaliTad, adamiani Ta-
visi nebiT monad ver iqceva.
322 ZiriTadi uflebebi

aSS-is konstituciasTan SedarebiT kanonis winaSe TanasworobisaT-


vis ufro gabedulad gamodis. Tanasworoba gadasaxadebis tvirTis
tarebaSi niSnavs Tanazomierebas moqalaqeTa SesaZleblobebTan, xo-
lo kanonis gamoyenebis mimarT _ upirobobas. yvela Tanabari poli-
tikuri uflebebiT sargeblobs, Tumca abat seiesis naazrevis karna-
xiT, deklaraciaSi xmis micemis aqtiuri da pasiuri uflebebi er-
TmaneTisganaa gamijnuli. sakanonmdeblo organo arapirdapir warmo-
madgenlobas efuZneba, rac didad CamorCeba amerikel revolucio-
nerTa da rusos frang mimdevarTa Soris popularul respublikur
demokratias, romelic bolos aqa-iq mainc SeizRuda.

Tavisuflebebi rogorc konstituciuri uflebebi, Tavdapirvelad


niSnavda usafrTxoebas da/an ganTavisuflebas; piradi Tavisufleba,
rogorc usafrTxoeba, niSnavda, rom ar SeiZleba vinme TviTneburad
daapatimron an gaasamarTlon, agreTve vinmes SeuzRudon gadaadgile-
bis SesaZlebloba.28 safrangeTis revoluciis dasrulebamde usaf-
rTxoeba gulisxmobda adamianTa arsebobis garkveul simyaresac anu
adamianis uflebas "SimSiliT ar momkvdariyo."29 uflebebis da Tavi-

28
piradi Tavisuflebis garantiebi mocemulia 1791 wlis konstituciis me-3
karis me-5 TavSi, romelic marTlmsajulebas exeba. es uflebebi ganisazRvra ro-
gorc pirovnebis uflebebi da zogadi akrZalva da ara rogorc mmarTvelobasTan
dakavSirebuli specialuri saproceso uflebebi. uflebebis saxiT figurirebda
sisxlis samarTlis devnis SezRudvis problemis gadaWrasTan dakavSirebuli mid-
gomebi, rac piris Tavisuflebas uzrunvelyofda. magaliTad, am pirobebs Soris
aris is, rom adamianis dapatimreba an dakaveba mxolod policiis oficris mier
wardgenili orderiT SeiZleba. (naw. 10), romelic ara ugvianes 24 saaTisa unda
Semowmdes (naw. 11). patimrobis adgili mxolod kanoniT gansazRvruli sapatimro,
sasamarTlo an satusaRo SeiZleba iyos (naw. 13). konstituciaSi Sevida sisxlis
samarTlis saproceso ZiriTadi uflebebi, braldebis wayenebis wesebis (naw. 9)
dacvis (9) da giraoTi ganTavisuflebis uflebaTa CaTvliT (naw. 12). braldebuls
kanoniT uflebamosili mosamarTlis mier mosmenis (naw. 40) da nafic msajulTa
sasamarTlos mier gasamarTlebis uflebebi aqvs (naw. 9), rasac nafic msajulTa
acilebis ufleba (naw. 9) da sajarod gasamarTlebis uflebebic daemata (naw.9).
29
1791 wlis safrangeTis konstituciaSi gansazRvrulia saxelmwifos iseTi
movaleobebi, romlebic uflebebis dRevandel gagebas ar ukavSirdeba, rac imas
niSnavs, rom maTi ganxorcieleba ar SeiZleba uzrunvelyofili iyos iZulebiT.
magram es konstituciuri movaleobebi gavlenas axdenda individTa mdgomareobasa
da maT uflebebze (Tumca Tavisuflebis xarisxs mudam rodi zrdian). saxelmwifo
movaleobebs Soris iyo ufaso ganaTlebac [kari I, $3.13. 1791 wlis safrangeTis
konstitucia da 1776 wlis pensilvaniis konstitucia (naw. 44)].
ZiriTadi uflebebis gansazRvra 323

suflebebis SezRudva mxolod konstituciis Tanaxmad SeiZleba.30


sityvisa da azris gamoTqmis ufleba uzrunvelyofilia cenzuris ak-
rZalviT. 1791 wlis safrangeTis konstituciis avtorebi cenzuraze
yuradRebas amaxvileben, radgan igi wina reJimis yvelaze saSiS in-
stitutad iqna miCneuli. peticiisa da mSvidobiani, SeuiaraRebeli
Sekrebis ufleba, 1789 wlis adamianisa da moqalaqis uflebebis dek-
laraciasTan SedarebiT, siaxle iyo. es uflebebi yovelTvis ganimar-
teba sazogadoebrivi wesrigis dacvis regulirebis farglebSi. maTi
Sinaarsi ganisazRvreba kanoniT. kanons, sxvaTa Soris, ar SeuZlia
rame dabrkoleba Seqmnas bunebiTi da samoqalaqo uflebebis ganxor-
cielebaSi, magram uflebebis borotad gamoyeneba dasjadia.31

marTalia, adamianis uflebaTa franguli CamonaTvali liberalur


epoqaSi arsebiTad ar gafarToebula, magram meti sizuste ki SeiZi-
na. mogvianebiT, kriteriumad miCneulma belgiis konstituciam 1791
wlis safrangeTis konstituciaSi aRnusxuli adamianis uflebaTa
CamonaTvalis SekumSuli varianti moicva (gamonakliss warmoadgens
umuSevrebisaTvis samuSaos SeTavazeba).32 Tanasworoba erTmniSvne-
lovnad kanonis winaSe Tanasworobas niSnavs, e. i. kanonis yvelas
mimarT erTnairad gamoyenebas. CamonaTvali Seivso gaerTianebaTa Seq-
mnis uflebiT, romelsac safrangeTis revoluciis dros sastikad
uaryofdnen da krZalavdnen im motiviT, rom yovelgvari gaerTianeba

30
franguli koncefciis gavleniT, profesiul literaturaSi ganasxvaveben uf-
lebaTa kanonismieri SezRudvis ramdenime saxes: preventuls, maregulirebels da
sisxlissamarTlebrivs. belgiis konstituciis mixedviT, daxurul adgilas Tavyri-
loba cis qveS Sekrebisagan gansxvavebiT, romelic garkveul wesebs eqvemdebareba,
srulad dasaSvebi da Tavisufalia. es kvalifikacia SemdgomSi Ria cis qveS yvela
sazogadoebrivi Sekrebis ganxorcielebaze gavrcelda.
31
sityvis Tavisuflebis ganxorcieleba dasjadia mxolod konstituciaSi aR-
niSnuli darRvevebis SemTxvevaSi, kerZod, kanonisadmi daumorCileblobisaken, kon-
stituciur xelisufalTadmi dapirispirebisaken an danaSaulis Cadenisaken mowode-
ba, an saxelmwifo moxelis Seuracxyofa. am tradiciis mimdevari saberZneTis amJa-
mindeli konstitucia dawvrilebiT gadmoscems presis SezRudvis sxvadasxva SesaZ-
leblobas. Tu konstituciuri uflebebis SezRudvebi konstituciaSi CamoTvlilia,
es yovel SemTxvevaSi, formalurad mainc, maT savaldebulobas niSnavs.
32
1831 wlisaTvis samoqalaqo, formalurad, politikur TavisuflebaTa sia
praqtikulad Seivso. SemdgomSi masSi mxolod teqnikuri xasiaTis damatebebi Sei-
tanes. magaliTad, mimoweris xelSeuxebloba Tanamedrove telekomunikaciebsac See-
xo, presis Tavisufleba ki masobrivi informaciis yvela saSualebaze gavrcelda.
324 ZiriTadi uflebebi

maxinji Suamavalia moqalaqes da saerTo nebas Soris. es ukanaskne-


li ki sicocxlis mimniWebelia politikuri nebis, e. i. kanonmdeb-
lisaTvis.33 sacxovrebeli adgili da mimowera xelSeuxebelia. es
akrZalva absoluturia da swored amiT aixsneba is, rom belgiaSi
dResac dauSvebelia satelefono saubrebis mosmena; rac Seexeba
sacxovrisis xelSeuxeblobas, gamonaklisi keTdeba kanonis Sesabami-
sad gacemuli Cxrekis orderis safuZvelze. swavleba Tavisufalia.
beWdviTi sityvis Tavisufleba Sevsebulia winaswari giraos ak-
rZalviT.34 dabolos, sxva revoluciuri konstituciebis msgavsad,
mocemulia revoluciamdeli tiraniis mier Cadenil adamianis ufle-
baTa ramdenime, yvelaze miuRebeli darRvevis akrZalvac. amitomac,
saxelmwifos ufleba ara aqvs Caerios saeklesio Tanamdebobebze
daniSvnaSi. amitomaa gamoricxulia samoqalaqo sikvdili (yvela sa-
moqalaqo uflebis CamorTmeva). amitomac cxaddeba, rom enebiT sar-
gebloba uzrunvelyofilia, magram kanoniT SeiZleba dawesdes ofi-
cialur saqmeTa warmoebis ena.

b) pozitiuri uflebebi: ekonomikuri da socialuri uflebebi da


samarTlebrivi institutebis dacva

samoqalaqo uflebaTa umravlesoba saxelmwifos winaaRmdeg mimar-


Tuli Caurevlobis moTxovnebia, romlebic zogjer warsulSi Cade-
nil darRvevebze amaxvilebs yuradRebas (magaliTad, cenzuris an
eklesiisTvis investituris akrZalva). liberalur epoqaSi saxel-
mwifos ZiriTad uflebebTan TiTqmis araferi esaqmeboda, garda imi-
sa, rom igi marTlmsajulebis ganxorcielebasa da ufaso ganaTle-
bas uzrunvelyofda.

1789 wlis safrangeTis adamianis da moqalaqis uflebaTa dekla-


racia socialur uflebebze arafers ambobs.35 liberaluri konsti-

33
ix. Le Chapelier's Act (1791), romelic muSaTa TviTorganizebis cdas katego-
riulad ewinaaRmdegeba.
34
belgiis konstituciis me-18 muxlis mixedviT: "mwerlebs, gamomcemlebsa da
mbeWdavebs girao ar ekisrebaT".
35
1789 wlis zafxulSi damfuZnebeli krebis komitetis mier SemuSavebuli wi-
nadadebebi RaribTa uzrunvelyofis Taobaze sxvadasxva mosazrebas Seicavda, magram
imis gamo, rom deklaracia maSin gamocxadda, rodesac es dokumenti jer mzad ar
iyo (mas konstituciis saCqarod daweram SeuSala xeli), sakamaTo socialuri uf-
lebebi am ukanasknelSi ar aisaxa.
ZiriTadi uflebebis gansazRvra 325

tucionalizmi ar gahyva 1791 wlis safrangeTis konstituciis so-


cialur tradicias. man ,,daamtkica” anu principad gaixada is, rac
,,gamotovebuli iqna” 1789 wels.

safrangeTis revoluciis bolos adamianis uflebebis bunebis ar-


si ganisazRvra sakuTrebis, erTi SexedviT sruli, gamarjvebis pi-
robebSi mflobelobaze damyarebuli uflebebis da koncefciebis in-
dividualuri cnebis Sesabamisad. gadasaxadebis `Sewera~ da gadasa-
xadebi viwrod iyo gagebuli da amodioda saxelmwifoze, rogorc
,,Ramis guSagze”, warmodgenidan. sxvaTa Soris, saxelmwifo gadasa-
xadebi mxolod mesakuTreTa mcire jgufs ekisreboda.

1917 wlamde, mcire gamonaklisis garda, konstituciuri indivi-


dualuri da ZiriTadi uflebebi saxelmwifosa da mis organoebs
ubralod ukrZalavda garkveul moqmedebebs; saxelmwifos unda
gaegrZelebina kanonebis Seqmna, raTa zemoxsenebuli akrZalvebi Cam-
dgariyo Tavisuflebis dacvis sistemaSi. ufro zustad, rakiRa sa-
xelmwifo imisTvis arsebobs, rom sazogadoeba daicvas Tavisufle-
bis borotad gamoyenebisagan, rom erTis mier uflebaTa dacva ar
laxavdes sxvaTa Tavisuflebas, Sesabamisad, man unda miiRos ufle-
bis dasacavad kanonebi da am sistemaSi Caayenos akrZalvebi (gansa-
kuTrebiT, sisxlis samarTali), romlebic dadgenilia konstitu-
ciiT samoqalaqo uflebaTa uzrunvelsayofad.

XIX saukunis bolos daiwyo axleburi gaazreba Zveli, ZiriTa-


dad negatiuri, konstituciuri Tavisuflebebis, e. i. im Tavisuf-
lebebis, romlebic saxelmwifos Tavis Sekavebas avaldebulebda,
amave dros uqonelTa da mSromelTa sasargeblod kanonebis Seqmnis
cdiT. XX saukunis dasawyisSi am mimarTulebiT avangardSia meqsi-
kis (1917w.) da vaimaris (1919w.) konstituciebi. saxelmwifo fun-
qciebis gadasinjvas zogjer sasamarTloebi ewinaaRmdegebodnen (ro-
gorc 1935 wlamde amerikaSi), formaluri Sesworebebis tradi-
ciul konstituciebSi Setana ki xSirad Zneldeboda.

Termidorma da liberalizmma RaribTa Sesaxeb kanonebis gauqme-


biT moaxdines saxelmwifos neitralizeba; axla Tavisi almebi an-
tiliberaluri konstitucionalizmis koncefciam aafriala. igi sa-
326 ZiriTadi uflebebi

xelmwifos usaxavda miznebs sazogadoebrivi simSvidis uzrunvelyo-


fis imediT. es konstitucionalizmisaTvis sariskoa, radgan saf-
rTxeSi aRmoCnda adamianis ZiriTadi uflebebi, romlebic saxelmwi-
foebriv regulirebas ar eqvemdebareba da konstituciurobis erT-
erTi burjia. sazogadoebaSi saxelmwifos gazrdilma rolma aRmas-
rulebeli xelisuflebis, anu im ganStoebis sasargeblod daarRvia
xelisuflebaTa wonasworoba, romelsac samoqalaqo uflebebi tra-
diciulad naklebad ainteresebs. amasTan, kanonmdebeli sakuTar po-
litikur kontrols dauqvemdebara.

haieki, nobelis premiis laureati da Tavisufali bazris apolo-


geti, Tavis 1960 wels gamosul wignSi am safrTxes ase ajamebs:

mTavroba, romelsac iZulebiTi saSualebebis gamoyeneba mxolod zo-


gadi wesebis dasacavad SeuZlia, uZluria gansazRvros konkretuli
adamianebis materialuri mdgomareoba da ganaxorcielos ganawilebi-
Ti anu ,,socialuri” samarTlianoba. Tu mTavrobas konkretul ada-
mianTa mdgomareobis gansazRvra surs, mas individualur Zalisxmeva-
Ta mimarTulebis gansazRvris unaric unda hqondes. ganawilebiTi sa-
marTlianoba mTeli resursebis erTiani centraluri xelisuflebi-
sadmi daqvemdebarebas moiTxovs, e. i. imis gansazRvras, Tu ra miz-
nebs emsaxuron adamianebi. roca sazogadoebis azri gadawyvets, Tu
ra unda iqonios sxvadasxva adamianma, imave xelisuflebam unda ga-
dawyvitos isic, Tu ra unda akeTon maT.36

konstituciiT gaTvaliswinebuli samsaxurebi negatiur uflebebs


safrTxes socialuri areulobis dros socialuri mSvidobis "yid-
vis" cdisas uqmnian. politikuri uflebebiT uzrunvelyofa Tavda-
pirvelad axalwarmoSobil socialur moZraobaTa saWiroebebis dak-
mayofilebis gareSe moxda.

radgan politikur uflebaTa gafarToeba sakmarisi ar aRmoCnda


socialuri mSvidobisa da demokratiisaTvis, mravalwliani revolu-
ciuri qaosis bolos mosaRebad, 1917 wlis meqsikis konstituciis
Semqmnelebma misi erTi Tavi muSaTa uflebebs miuZRvnes. rvasaaTiani
samuSao dRe, minimaluri xelfasi, Tanabari anazRaureba sqesisa da
erovnebis miuxedavad da gaficvis ufleba garantirebuli iyo. dam-

36
Hayek, gv. 231-232; is, rom iZuleba umravlesobis nebas Seesabameba, iZulebis
arss ar cvlis.
ZiriTadi uflebebis gansazRvra 327

qiraveblebs muSebisaTvis usafrTxo samuSao pirobebis Seqmna da


kviraSi erTi uqme dRis micema daekisraT. konstituciis mixedviT,
samuSaoze daqiravebis wesebs, romlebsac am uflebebis ganxorcie-
leba unda uzrunveleyo, parlamenti adgenda. parlamentmave konsti-
tuciis sawinaaRmdego ara erTi SeTanxmeba gaauqma.

pirvel msoflio omSi marcxiT gamowveuli areulobisas miRe-


bulma vaimaris konstituciam zogierTi iseTi siaxle daamkvidra,
romlebmac uflebaTa dacvis tradiciuli safuZveli kidev ufro
Searyia. axla konstituciuri dacvis garantia ara marto calkeul
pirT, aramed institutebsa da jgufebsac eZleodaT. amas Sedegad
konstituciuri dacviT uzrunvelyofil institutTa arseboba moh-
yva da wina planze jgufTa uflebebi wamowia. vaimaris konstitu-
ciis 119-e muxlSi swored institutebis dacvazea laparaki:

ojaxi, rogorc ojaxuri cxovrebis, eris SenarCunebisa da zrdis


safuZveli, sargeblobs konstituciis gansakuTrebuli dacviT. oja-
xi orive sqesis Tanabaruflebianobas emyareba.
wminda da jansaRi ojaxis dacva, misTvis sazogadoebrivi mniSvne-
lobis miniWeba saxelmwifos (mxaris) da adgilobriv xelisufleba-
Ta amocanaa. mravalSvilian ojaxebs aqvT proporciuli mxardaWeris
ufleba. dedoba sargeblobs mxareebis mxriv mxardaWeris da zrun-
vis uflebiT.

119-e muxlSi asaxuli doqtrina, gansakuTrebiT, gadmocemuli uf-


lebebisadmi miZRvnil TavSi, uSedegod ar darCeba, Tu mTlianad kon-
stitucias seriozulad ekidebian. gasakviri araa, rom 1920-ian
wlebSi germanelebma gaafarToves institutebis dacvis doqtrina.
Tavisuflebis konkretulad ganxorcielebadi uflebis nacvlad am
doqtrinas Semoaqvs Taviseburi saxelmwifo da sasamarTlo paterna-
lizmi. am doqtrinis mixedviT, konstitucia icavs ara imdenad kon-
kretuli adamianebis uflebebs, ramdenadac emsaxureba Tavisuflebas
rogorc sazogadoebriv Rirebulebas an sazogadoebriv wyobas, an ki-
dev, ganamtkicebs institutebs, romlebic emsaxurebian Tavisuflebi-
sagan, agreTve sazogadoebrivi wyobisagan damoukidebel sazogadoeb-
riv Rirebulebebs. laparakia ara calkeuli adamianebis uflebaze
gansazRvros Tavisi saojaxo mdgomareoba, e. i. daqorwindes an gan-
qorwindes, aramed ojaxis, qorwinebis stabilobis dacvaze. amgvarad-
328 ZiriTadi uflebebi

ve daculia ara calkeuli mosazrebebis gamoTqma, aramed beWdviTi


sityvis Tavisufleba (kerZod, calkeuli azris gamoTqmis sazianod,
iseT SemTxvevebSi, roca beWdviTi sityvis funqciobis uzrunvelsayo-
fad saWiro ar aris uaryofis gamoqveyneba an roca beWdviTma sit-
yvam didi jarima unda gadaixados, raTa aanazRauros sityvis Tavi-
suflebis borotad gamoyenebisaTvis miyenebuli zarali).

socialur uflebaTa ganviTarebisaTvis xelSewyoba SeiZleba


CaiTvalos pasuxad tradiciuli negatiuri ZiriTadi uflebebis
kritikaze saxelmwifo socializmis mxriv. socialisturi samar-
Tlebrivi koncefcia emyareboda imas, rom burJuaziuli Tavisufle-
bebi carieli da uSinaarsoa da ar uzrunvelyofs faqtobriv Tavi-
suflebas. risi maqnisia ganaTlebis da TviTrealizaciis ufleba,
Tu kacs swavlis fuli ar gaaCnia? ra fasi aqvs beWdviTi sityvis
Tavisuflebas, Tu gazeTebis gamocema mxolod mdidrebs SeuZliaT?
ra azris gamoTqmis Tavisuflebazea laparaki, Tu televizia aCve-
nebs mxolod imas, risi reklamirebac SeiZleba?

ukve sabWoTa _ ruseTiseuli 1918 wlis konstitucia da masze


dafuZnebuli dekretebi zRudaven beWdviTi sityvis Tavisuflebas
swored uflebaTa realuri ganxorcielebisa da maTi "WeSmariti
arsebobis" saxeliT. qaRaldiT momarageba iqca saxelmwifo monopo-
liad, raTa gazeTebi, romlebic aSkara propagandistul rols as-
ruleben, mSromelebis gankargulebaSi yofiliyo. gazeTebs mTlianad
saxelmwifo afinansebda, risi meSveobiTac gazeTi "pravda" da mxo-
lod "pravda" yvelasTvis xelmisawvdomi iyo. gamomcemlobaTa na-
cionalizaciis Semdeg, gamocemis sakiTxs mxolod saxelmwifo
wyvetda. am viTarebaSi formaluri cenzura saWiro ar iyo. eWvga-
reSea, rom kapitalistur sazogadoebaSic gazeTis mflobelma an
misi survilebis gamomxatvelma redaqtorma dasabeWd an gadasacem
masalaze SeiZleba iqonios gavlena. magram saxelmwifo socializmis
SemTxvevaSi, saxelmwifos mier uflebaTa "ganmtkiceba" Sinagan cen-
zuraze politikur SexedulebaTa dominirebas uzrunvelyofda. ker-
Zo mesakuTreobiT ganpirobebuli TviTcenzura mxolod ramdenime
gazeTsa da satelevizio arxze vrceldeba, magram azrTa sxvadas-
xvaoba masobrivi informaciis saSualebaTa oligopoliebSic SeiniS-
neba. saxelmwifo socializmis pirobebSi ki, erTi centraluri neba
mTels beWdur Tu eleqtronul mediaze vrceldeboda.
ZiriTadi uflebebis gansazRvra 329

socialuri uflebebis saxiT maTTvis nasroli xelTaTmani, nawi-


lobriv, socialisturi samarTlebrivi zemoqmedebis pasuxad, socia-
listurma saxelmwifoebma aiRes. maT xeli mohkides am uflebaTa
gafarToebis momsaxurebaTa ganviTarebas, zog SemTxvevaSi isini
,,konstituciur" uflebebadac aqcies. Sesabamisi kontrzomebis
ararsebobis pirobebSi, es iwvevs socialisturi samarTlebrivi Se-
xedulebebisaTvis damaxasiaTebel xifaTs. Tu saxelmwifos amocanaa,
materialuri momsaxurebis SeTavazebiTac ki, uflebaTa ,,namdvili
ganxorcielebis” xelSewyoba, man amisTvis axali saxelmwifo gada-
saxadebi unda daawesos. amis Semdeg matulobs saxelmwifos survi-
li TviTon gansazRvros piradi uflebebis realizaciis meTodebi.
warmoiSoba sxva saSiSroebebic. beWdviTi sityvis Tavisufleba SeiZ-
leba ganxorcieldes ara marto saxelmwifo dotaciis meSveobiT
gansazRvrul publikaciebsa da programebze, aramed, magaliTad, beW-
dviTi sityvis sferoSi monopoliebisaTvis saxelmwifo SewinaaRmde-
gebis gziT an politikuri winasaarCevno kampaniis dros gawonaswo-
rebuli politikuri informaciis Seqmnis SesaZleblobiT, e. i. Tum-
ca pozitiuri regulirebis gziT, magram mainc im pirobebis srul-
yofis mizniT, romlebSic negatiuri uflebebi realizdeba.

saxelmwifos mier socialuri amocanebis Tavis Tavze aRebis auci-


lebloba kidev ufro Zlierdeba Tanasworobis Tanamedrove moTxov-
niT. XIX saukunis liberaluri Sexedulebebi da Tavad vaimaris kon-
stituciac ki, Tanasworobis sakonstitucio miTiTebas sityva-sit-
yviT ganmartavdnen, e. i. mxedvelobaSi hqondaT Tanasworoba mxolod
"kanonis winaSe", samarTalSefardebiTi Tanasworoba. XX saukunis
konstituciaTa teqstebis an maTi gviandeli variantebis kiTxvisas,
nawilobriv, adamianis uflebaTa Sesaxeb romis konvenciis, nawilob-
riv, albaT, demokratiuli legitimaciis avtoritetis zrdis Sede-
gad, igrZnoba, rom kanonmdebloba verc erT ZiriTad uflebaSi ver
gaatarebs gansxvavebas adamiansa da moqalaqes Soris.37

37
ix. 1831 wlis belgiis konstituciis axali redaqcia. konstituciur ufle-
baTa germanuli koncefcia imave daskvnamde midis, Tumca amosavali wertili aq
sxvaa. radgan adamianuri Rirsebis ufleba yvelas aqvs da adamianebs ZiriTadi uf-
lebebi swored maTi Rirsebidan gamomdinare aqvT, ZiriTadi uflebebis mixedviT
adamianebis dayofa antikonstituciuria.
330 ZiriTadi uflebebi

socialur uflebaTa legitimaciis "tradicia" gaagrZela ita-


liis konstituciam, romelic miRebulia meore msoflio omis Sem-
deg, socialisturi da komunisturi partiebis monawileobiT, 1946
wlis franguli konstituciis preambulam (romelic moqmedi kon-
stituciis nawilia). amave suliskveTebiTaa ganmsWvaluli 1948
wlis gaeros adamianis sayovelTao uflebaTa deklaraciac. am dek-
laraciis Tanaxmad, yvela adamians aqvs socialuri dacvis da eko-
nomikuri, socialuri da kulturuli uflebebis gaxorcielebis
ufleba, misi pirovnebis Tavisuflad ganviTarebis interesebisaTvis
(22-e muxli). konvencia acxadebs Sromis uflebas, Sromis samar-
Tliani anazRaurebis da fasiani Svebulebis uflebebs,38 _ ufro
metic, deklaraciis mixedviT, yvela adamians aqvs "Tavisi da Tavisi
ojaxis arsebobisaTvis aucilebeli cxovrebis donis" uflebebi,
socialuri da umuSevrobis daxmarebis, jandacvis da pensiis ufle-
bebi. yvela es ekonomikuri da socialuri ufleba mniSvnelovnad
gansxvavdeba tradiciuli adamianis uflebebisagan, e. i. ZiriTadi
uflebebis da Tavisuflebebisagan. meore mxriv, maTi universaloba
sakamaToa, radgan zogi maTgani erTmniSvnelovnad exeba samuSaos
mimRebTa mdgomareobas. cxadia, samuSaos mimRebi SeiZleba aRmoCndes
yvela, ise rogorc braldebuli. magram aseTi midgomis dros wa-
moiWreba ufro bundovani da problemuri momentebi: magaliTad, vin
ikisra am uflebaTa uzrunvelyofis valdebuleba? da saerTod, ro-
goria maTi iuridiuli buneba?

SromiT urTierTobebTan dakavSirebuli uflebebis mimarT SegviZ-


lia vivaraudoT, rom Tanamimdevruli kanonebis safuZvelze valde-
buli mxarea samuSaos mimcemi, magram gaugebaria, rogor unda dge-
bodes socialuri dazRvevis fondebi _ mxolod damqiravebelTa Se-
natanebiT Tu samuSaos mimRebTa Semosavlebidan? iqneb saxelmwifoa
valdebuli es fondebi sagadasaxado Semosavlebidan Seavsos? Tu es
asea, saxelmwifom es unda qnas Tavisi, sakuTari saxelmwifoebrivi
momsaxurebis saxiT Tu sakmarisia kanonis miReba aseTi institute-

38
sazogadoebis yvela wevrs aqvs socialuri dacvis ufleba da uflebamosile-
ba, rom misi Rirsebisa da pirovnebis Tavisuflad ganviTarebisaTvis aucilebelia
ekonomikuri, socialuri da kulturuli uflebebi erovnuli Zalisxmevisa da
saerTaSoriso TanamSromlobiT, agreTve TiToeuli saxelmwifos organizaciisa da
resursebis mixedviT ganxorcieldnen. adamianis uflebaTa sayovelTao deklaraciis
22-e muxli.
ZiriTadi uflebebis gansazRvra 331

bis funqciobis Sesaxeb? maSin rogorRa dgeba sxva uflebaTa su-


bieqtis sakiTxi da misi socialuri uflebis darRvevis SemTxvevaSi
aqvs ki SesaZlebloba sasamarTlos mimarTos? minimaluri socialu-
ri uflebebis mimarT es yovelive saeWvo xdeba.

im konstituciebSi, romlebic ar miekuTvnebian saxelmwifo-socia-


listur rigs, socialuri uflebebi, antiliberaluri mobrunebis miu-
xedavad, samoqalaqo da politikuri uflebebisagan gansxvavebiT iZenen,
rogorc wesi, naklebad maRal aRiarebas. amas Teoriuli da istoriuli
mizezebis garda, praqtikuli axsnac aqvs. zogjer es uflebebi gulis-
xmobs gauTvaliswinebel xarjebs. meore mxriv, es ar aris universalu-
ri uflebebi, anu mikerZoebuli uflebebia. gabatonebuli Tvalsazri-
siT, laparakia ara klasikur uflebebze, romlebic sasamarTlos meS-
veobiT realizdeba, aramed saxelmwifoebriv miznebsa da saxelmwifoeb-
riv amocanebze. dawyebuli vaimaris konstituciidan, vidre Tanamedrove
espaneTis konstituciamde, maT SemqmnelTa yuradReba uflebaTa am kate-
goriebisadmi konstituciebis saguldagulod SerCeuli frTxili ga-
moTqmebiT vlindeba. socialur uflebebs Seesabameba saxelmwifos uda-
vod konstituciuri da materialuri movaleobebi, am uflebaTa gan-
xorcieleba ar SeiZleba moTxovnil iqnes sasamarTlo wesiT. individs
ar SeuZlia sasamarTlos mimarTos, Tu misi socialuri uflebebi ar
xorcieldeba. Tu saxelmwifo amocanaTa ganxorcielebisaTvis socialu-
ri kanonmdebloba saerTod ar gamoiyeneba, sul didi, konstituciis
xarvezia, magram ar SeiZleba amiT kanonmdeblobis efeqtianobis Semowme-
ba. saxelmwifos saqmianoba konstituciurad gamarTlebulia im SemTxve-
vaSi, Tu igi socialur uflebebTan dakavSirebul kanonebs gamoscems
da socialuri saWiroebebisaTvis fuls xarjavs.

rogorc Cans, niadagi sakmaod aramyaria. socialur da kulturul


uflebaTa kulti mTel msoflioSi ara marto socialisturi propa-
gandis, aramed kapitalizmis bunebidan gamomdinarec, momZlavrda. Sina
saxelisuflebo urTierTobaTa cvlilebebma da socialur-demokratiu-
li solidarobis gavlenam msoflio sabazro ekonomikaSi garkveuli
daTmobebi gamoiRo Sedegad. magram am uflebaTa adamianis ZiriTad kon-
stituciur uflebebad miCneva saeWvoa. albaT, nawilobriv am mizezi-
Taa, rom germaniis konstituciaSi ZiriTad socialur da kulturul
uflebebze araferia naTqvami, Tumca konstitucia germanias "socia-
332 ZiriTadi uflebebi

lur" saxelmwifod acxadebs. ZiriTadi kanoni, iuridiuli praqtikisa-


gan gansxvavebiT, sakuTrebas mxolod nawilobriv icavs da mrewvelo-
bis dargebis socializaciis uflebas iZleva. socialur dacvaze da-
fuZnebulma samagaliTo saxelmwifoebma – holandiam da SvedeTmac ki
socialuri momsaxureba konstituciaSi ar Seitanes. bunebrivia, rac
ufro didia socialuri SeRavaTebis Sewyvetis saSiSroeba, ufro
mniSvnelovania am SeRavaTebis konstituciuri deklarireba maTTvis,
visac maTi dakargvis saSiSroeba elis.

8.3. ras gulisxmobs ZiriTadi uflebebi?

8.3.1. saxelmwifo xelisuflebis SezRudva

roca konstituciebis Seqmnis revoluciuri procesi bunebiTi sa-


marTlis safuZvlebs daukavSirda, konstituciebis mkiTxvelTa da
SemfardebelTa winaSe Semdegi SekiTxvebi wamoiWra: ras niSnavs ada-
mianisTvis konstituciur uflebaTa qona da ra gamomdinareobs am
uflebebidan? klasikuri negatiuri uflebebis SemTxvevaSi, konsti-
tuciuri dacva mxolod is rodia, rom adamianebs uzrunvelyofili
aqvT SesaZlebloba raRac akeTon. bolos da bolos, Tu Tavisuf-
leba warmoadgens amosaval mdgomareobas, pirvel mocemulobas, sa-
xelmwifo moklebulia safuZvels Seasrulos iseTi moqmedebebi,
romlebic am SesaZleblobas mospobda.

amosavali wertilia moqalaqeTa Tavisufleba. moqalaqe inarCu-


nebs Tavisuflebas saxelmwifoSi. rogorc paternalisturi Cagvri-
sagan ganTavisuflebuli zogi saxelmwifos konstitucia acxadebs
_ nebadarTulia yvelaferi, rac akrZaluli ar aris. saxelmwifoeb-
rivi wesiT rames regulireba, SezRudva, akrZalva, rac TavisTavad
sxvas aravis vnebs, SesaZlebelia mxolod sagangebo uflebamosile-
bis SemTxvevaSi.

1789 wlis deklaraciaSi abat seiesis winadadebiT Sevida debu-


leba, romlis Tanaxmadac, politikuri sazogadoeba, konstituciu-
ri saxelmwifo ar niSnavs Tavisuflebis saxelSekrulebo SezRud-
ras gulisxmobs ZiriTadi uflebebi? 333

vas; masSi SenarCunebulia bunebiTi Tavisuflebebi, ufro metic, Ta-


vianT sisrules isini uflebebis pirobebSi aRweven.

konstituciuri uflebebi mowodebuli iyo xelisuflebis Sez-


RudvisaTvis. amerikuli konstituciis pirveli Sesworeba ar miu-
TiTebda imas, rom adamianis nebaa isargeblos sityvis da aRmsareb-
lobis TavisuflebiT, radgan amerikelTa umravlesobas es TavisTa-
vad cxadad miaCnda. magram gasarkvevi is iyo, Tu ras niSnavda es
Tavisufleba saxelmwifos TvalsazrisiT. pirveli Sesworebis Ta-
naxmad, kongresma ar unda miiRos kanonebi, romlebic zRudavs sit-
yvis, beWviTi sityvis, aRmsareblobis Tavisuflebas; saxelmwifos
ar SeuZlia daadginos religia.

uflebaTa CamonaTvali icvleba; icvleba isic, rasac Sedegad


mohyveba CamonaTvalSi Setana. magram, Tu vaRiarebT, rom konstitu-
cia warmoadgens samarTlebriv normas, romlisganac valdebulebebi
gamomdinareobs, e. i. mas aqvs normatiuli Zala, maSin samarTlebriv
saxelmwifoSi konstituciaSi uflebaTa Setana uflebebs norma-
tiul xasiaTs aniWebs.

ZiriTadi uflebebis aRiareba saxelmwifos gansazRvrul mova-


leobebs akisrebs. magram ras niSnavs saxelmwifos movaleoba? yove-
live amas konstituciaSi aRnusxuli uflebebis uSualo dacvis
myari birTvis da am uflebis uSualo iuridiuli efeqtis sakiT-
xamde mivyavarT. ZiriTadi uflebebis an Tavisuflebebis Setana kon-
stituciaSi niSnavs valdebulebaTa aRiarebas; pirveli, valdebule-
bas, rom Tavad ar daarRvevs am uflebebs; magram sakamaTod rCeba
sakiTxi, avaldebulebs Tu ara konstitucia saxelmwifos uzrun-
velyos am uflebaTa ganxorcieleba sxvaTa mimarT. saxelmwifom,
cxadia, gansazRvrulwilad unda uzrunvelyos TavisuflebasTan da-
kavSirebuli uflebebis ganxorcieleba. am gagebiT ZiriTadi ufle-
bebi ufro mets niSnavs, vidre konstituciurad aRiarebuli Tavi-
sufleba, rogorc moqmedebis SesaZlebloba. magram ras niSnavs sa-
xelmwifoebrivi uzrunvelyofa anu garantia saxelmwifos mxriv?
egebis Tu ara zianis anazRaureba konstituciaSi aRnusxuli ufle-
bebis darRvevis SemTxvevaSi, Tu mimdinare kanonmdeblobas es ufle-
bebi ar dauzustebia? ra xdeba, Tuki uflebebs arRvevs is organo,
334 ZiriTadi uflebebi

romelic saxelmwifos an kerZo piris saxeliT moqmedebs? SeerTe-


bul StatebSi ki, sadac nebismieri mosamarTle konstitucias mzao-
biT furclavs, konstitucia mxolod xangrZlivi ganviTarebis Sem-
deg gaxda zianis anazRaurebis Sesaxeb gadawyvetilebis iuridiuli
safuZveli. konstitucionalizmis evropuli gagebisaTvis, romelic
gansakuTrebiT fesvgadgmulia ungreTSi, damaxasiaTebelia anazRau-
rebis an konstituciis safuZvelze kerZo samarTlis mixedviT gasa-
Civrebis legitimacia, Tu sxva pirTa ZiriTadi uflebebi irRveva im
saqmianobis Sedegad, romelic akrZaluli ar aris.39

8.3.2. ZiriTad uflebaTa gavlena arasaxelmwifoebriv


urTierTobebze

saxelmwifom Tavi unda Seikavos im moqmedebebisagan, romlebic ro-


melime uflebis ganxorcielebasTan dakavSirebiT akrZalulia. uf-
lebaTa SezRudvis procesSi, Tu konstituciaSi SezRudvis SesaZ-
lebloba mierTebulia ZiriTad uflebasTan, saxelmwifos SeuZlia
moiqces mxolod gansazRvruli saxiT.

garkveuli uflebebis ganxorcieleba saxelmwifos aqtiuri saq-


mianobis gareSe warmoudgenelia. Tumca konstituciebi amis Sesaxeb
Cveulebriv duman, saxelmwifos aqvs konstituciamdeli Zalaufleba
sazogadoebriv wesrigze; es Zalaufleba demokratiulma legitima-
ciam SeiZleba aRiaros kanonmdeblobaze, rogorc suverenul saxal-
xo nebaze miTiTebiT. magram valdebulia ki saxelmwifo iseTi sa-
zogadoebrivi pirobebi da garemoebebi Seqmnas, romlebic uflebaTa
da TavisuflebaTa WeSmarit ganxorcielebas uwyobs xels? aris Tu
ara konstituciis darRveva imis dausjeloba, vinc sxvas tusaRad
amyofebs? Tu saxelmwifo aseT SemTxvevebSi sasjels mxolod imi-
tom mimarTavs, rom miiCnevs, TiTqos ase SeZlebs SeinarCunos Tavi-
si privilegia Tavisuflebis SezRudvaze; unda uzrunvelyos Tu

39
gamonaklisis saxiT, germaniis sakonstitucio sasamarTlom pirovnebis ufle-
baTa dasacavad moaxdina institucionalizacia zianis anazRaurebisa, romelic ka-
noniT miTiTebuli ar iyo, ufro metic, kanoniT akrZaluli iyo. iranis Sahis yo-
fil cols dedofal soraias saxelis Semlaxav statiasTan dakavSirebiT araqoneb-
rivi zianis kompensacia mieca. konstituciis uSualo gamoyenebis principisTvis
(zianTan dakavSirebiT) mas Semdeg aRar miumarTavT [34 BVerfGE 269 (1973)].
ras gulisxmobs ZiriTadi uflebebi? 335

ara saxelmwifom is, ris molodinsac ayalibebs ZiriTadi ufleba?


misi konstituciuri movaleoba moqalaqeTa ZiriTadi uflebebis
darRvevis SemTxvevaSi dacvis uzrunvelyofaa Tu am darRvevis Ta-
vidan acileba? am safuZvelze SesaZlebelia gavrcelebamde konfis-
kacias daeqvemdebaros mTeli tiraJi gazeTisa, romelic vinmes pa-
tivisa da Rirsebis Semcvel masalas aqveynebs.

am kiTxvebze pasuxi unda veZeboT saxelmwifos rolis konsti-


tuciur aRqmaSi, agreTve imis garkveviT, Tu ramdenad saWiroebs sa-
zogadoeba da ekonomika saxelmwifos momsaxurebas. sabazro ekono-
mikis Sesaqmnelad XIX saukunis dasawyisSi aucilebeli iyo Seeviw-
roebinaT saxelmwifo, romelic Sobs privilegiebs da inarCunebs
maT monopolias; im periodSi formirebuli konstituciebi sakmaod
mkveTrad ewinaaRmdegebian imas, rom saxelmwifo, gansakuTrebiT
sul axlaxans damarcxebuli aRmasrulebeli xelisufleba, metisme-
tad ereodnen ekonomikaSi da moqalaqeTa kerZo cxovrebaSi. ameri-
kis uzenaesi sasamarTlos pozicia isaa, rom saxelmwifos ar gaaC-
nia aqtiuri movaleobebi adamianis uflebaTa dacvaSi.

"jerovani proceduris" dacvis aucileblobis Sesaxeb klauzie-


lis formulirebaSi araferia, rac Statebs daavaldebulebda moqa-
laqeTa sicocxle, Tavisufleba da sakuTreba daecva kerZo pirTa
SeWrisagan.40

magram mdgomareoba yvelgan erTnairi rodia. im qveynebSi, sadac


saxelmwifos ekonomikuri roli istoriulad ufro mniSvnelovani
iyo, vidre aSS-Si, sazogadoeba saxelmwifo samsaxurebis gareSe ve-
rafers gaxdeba. swored es ganapirobebs saxelmwifos konstitu-
ciur rols da igi uflebebs ufro aqtiurad icavs da aviTarebs.

40
DeShaney v. Winnebag County Department of Social Services, 489 U.S. 189, 195
(1989). am SemTxvevaSi socialuri samsaxuris deparetamentma garkveul zomebs mi-
marTa, roca Seityo, rom mama mxecurad epyroboda Svils, magram mas, mamisTvis
mSoblis uflebis CamorTmevis mizniT sasamarTloSi saqme ar aRuZravs. bavSvma sas-
tiki mopyrobis gamo tvinis travma miiRo. dedam Statis winaaRmdeg sasamarTloSi
sarCeli Seitana, radgan am ukanasknelma bavSvis sicocxle ver daicva. saqme aq Se-
sabamisi kanonmdeblobis arsebobas an Zalmosilebas ki ara exeboda, aramed miRebu-
li zomebis sakmarisobasa da Statis konstituciuri movaleobis arsebobas (an
ararsebobas) gulisxmobda.
336 ZiriTadi uflebebi

aseTi saxelmwifo valdebulia daicvas uflebebi, miuxedavad imisa,


Tu vin emuqreba maT. es koncefcia ar kmayofildeba saxelmwifo
organoebis im CarevaTa Tavidan acilebiT, romelTa Sedegadac uf-
lebebi irRveva.41 Canasaxis sicocxlis dacvis cdisas, germaniis sa-
konstitucio sasamarTlo im daskvnamde mivida, rom sicocxlis
dacva sisxlis samarTlis sferos ganekuTvneba. 1975 wels abor-
tTan dakavSirebiT saqmis ganxilvisas gansakuTrebul azrze darCe-
nili mosamarTleebic ki eWvobdnen Seesabameba Tu ara ZiriTadi uf-
lebis dacvas sisxlis samarTlis meSveobiT dacvis forma. Tumca
maTi arseboba da kanonmdeblobiT da saxelmwifos momsaxurebiT
dacvis aucilebloba eWvqveS ar unda mdgariyo.

1989 wlis Semdeg aRmosavleT evropis qveynebma saxelmwifos ga-


damwyveti rolis ugulebelyofa ar moisurves, Tvalsawier momavalSi
arc Canda rame, rasac saxelmwifos momsaxurebis Secvla SeeZlo. sa-
xelmwifos uflebadacviTi `momsaxurebani~ umravles SemTxvevaSi Se-
narCunda rogorc konstituciuri moTxovna. ungreTis konstitucia
[$8 (1)] ZiriTad uflebaTa dacvas acxadebs saxelmwifos upirveles
movaleobad, ise rogorc germaniis ZiriTadi kanoni ($1, me-3 abzaci),
romelic gamoirCeva saxelmwifo-centristuli tradiciebiT, rom ka-
nonmdebloba, aRmasrulebeli xelisufleba da sasamarTlo adamianis
ZiriTad uflebebs unda miudgnen rogorc uSualod moqmed samarTals.

yovelive amas mivyavarT ZiriTadi uflebebis sferos ganxorcie-


lebis problemebTan, kerZod, sakiTxTan _ unda uzrunvelyofdes
Tu ara saxelmwifo ZiriTadi uflebebis realizacias kerZo ur-
TierTobebSi? moicavs Tu ara konstitucia kerZo samarTlis ur-
TierTobebis sferos?

klasikuri liberaluri konstituciebi efuZnebodnen mosazrebas,


romlis Tanaxmadac, konstitucia namdvilia mxolod saxelmwifos
mimarT, anu konstitucia saxelmZRvaneloa saxelmwifosaTvis da
ara uSualod kerZo sferosaTvis. am Cinur kedels amagrebda samar-
Tlis dargebis tradiciuli evropuli dayofac, romlis Tanaxma-

41
germaniam gamoacxada saxelmwifos movaleoba daicvas uflebebi (sicocxlisa
da Rirsebis ufleba) birTvuli sadgurebisa da qimiuri iaraRis usafrTxoebasTan
dakavSirebiT. magram dRemde germaniis sakonstitucio sasamarTlo parlamentis
mier uzrunvelyofil dacvas misaRebad miiCnevs.
ras gulisxmobs ZiriTadi uflebebi? 337

dac, kerZo damoukideblobis samyaro xasiaTdeba imiT, rom masze


vrceldeba mxolod kerZo samarTlis gansazRvruli kodeqsebi,
sxvagvarad, am samyaroSi piradi arCevanis Tavisufleba mefobs. Cvens
droSi sxva mizezebTan erTad, oRond, pirvel yovlisa, germaniis
sakonstitucio sasamarTlos mzardi gavleniT, romelic konstitu-
cias obieqtur RirebulebaTa gamoxatulebad miiCnevs, mraval qveya-
naSi konstituciis iuridiuli uzenaesobis srulyofis sababiT,
aRiarebulia, rom konstituciis debulebebi unda ganxorcieldes
kerZo urTierTobebis sferoSic. Tu vaRiarebT, rom kanonmdebelsa
da mTavrobas adamianis ZiriTad uflebaTa aqtiuri dacvis sferoSi
konstituciuri movaleobebi akisriaT, saWiroa ZiriTadi uflebebi
da konstituciuri Rirebulebebi gamoyenebul iqnes kerZo urTier-
TobebSic rogorc uSualod, kerZo samarTlis sferoSi Sesabamisi
kanonmdeblobis gziT uSualo Sedegebis miRwevis (magaliTad, im
xelSekrulebaTa baTilad cnoba, romlebic antikonstituciur dis-
kriminacias Seicavs), ise kerZo samarTalSi konstituciis Sesabami-
si sasamarTlo gamoyenebis gziT.

yovelive es im axal siZneleTa wyaroa, romlebmac, SesaZloa,


adre Tu gvian, safrTxe Seuqmnas Tavisuflebas, romlis konstitu-
ciaSi uzrunvelyofac aucileblad miiCneoda. arRvevs Tu ara po-
litikuri Sexedulebebis Tavisuflebas da amiT kidev konstitu-
cias, samuSaos mimcemi, romelic uars eubneba vinmes samuSaod miRe-
baze politikuri Sexedulebebis gamo? safuZvliania Tu ara saxel-
mwifos mxriv samsaxurSi adamianis ar miReba misi politikuri Se-
xedulebebis gamo, magaliTad, uari uTxras Tanamdebobaze maswavle-
bels, romelic akritikebs saxelmwifo wyobas, kanonmdeblobas an
im politikuri jgufis wevria, romelic akritikebs konstituciis
principebs.42 SeiZleba daiTxovo moqalaqe saxelmwifo samsaxuri-
dan (rogorc es perlustraciis Sesaxeb kanonidan gamomdinareobs),

42
1970-ian wlebSi, q-ni glazenapi – saSualo skolis maswavlebeli, rogorc
germaniis saxelmwifo moxele, samsaxuridan im mizeziT daiTxoves, rom mxars
uWerda kompartiis adgilobrivi organizaciis iniciativas aeSenebina sabavSvo baRi.
saparlamento umravlesobis kenWisyriT miRebuli (10:9) gadawyvetilebis sawinaaR-
mdegod, strasburgis sasamarTlom miiCnia, rom samsaxuridan gaTavisufleba, Sexe-
dulebidan gamomdinare, diskriminacias ar warmoadgenda, radgan q-n glazenaps Ta-
visi azris gamoTqmas aravin uSlida. saxelmwifo samsaxuri piradi Sexedulebebis
gamoxatvis sferosgan damoukideblad iqna miCneuli. Glasenapp, Ser. A 104 (1986).
338 ZiriTadi uflebebi

imis gamo, rom Tavis droze kanonier organizaciebs ekuTvnoda?43


axla ki davubrundeT kerZo samuSaos mimcems, romelic gamyidvels
samuSaos micemaze uars misi im Sexedulebebisa da rwmenis gamo
eubneba, romlebic am ukanasknelma gasaubrebis dros gamoTqva. erT
SemTxvevaSi, uari dasabuTebulia imiT, rom arSemdgari gamyidvelis
eqstremistulma Sexedulebebma, SesaZloa, potenciuri momxmareble-
bi daafrTxos. meore SemTxvevaSi, sawarmos mflobels ubralod ar
moswons misi Sexedulebebi. mflobelma SeiZleba ifiqros, visi ra
saqmea, Tu rogor gankargavs igi Tavis sakuTrebas. ratom unda iT-
minos mesakuTrem yoveldRe sakuTar Tvalwin im adamianis fiziono-
miis yureba, visi Sexedulebebic masSi zizRs iwvevs?

konstitucionalizmis cnebebis Tanaxmad, amJamad mravali samar-


Tlebrivi saxelmwifosaTvis akrZalulia iseTi diskriminaciia, ro-
melic emyareba diskriminirebuli adamianis bunebriv Tvisebebs (ra-
sa, sqesi, seqsualuri midrekileba, asaki, fizikuri naklovanebani).
ar iTvleba diskriminaciad gansxvaveba, romelic dgindeba im Tvise-
baTa safuZvelze, romlebic warmoadgens dabrkolebas mocemuli
amocanis Sesasruleblad. konstituciuri daculoba ukve arc ise
erTmniSvnelovania da istoriuli TvalsazrisiT cvalebadia, Tuki
negatiuri diskriminaciis safuZvelia rwmena an piradi wevroba. rac
Seexeba uaRresad privatul urTierTobebs, aq SeiZleba diskrimina-
ciis `Tavisufleba~ gamovlindes. yvelas SeuZlia sakuTar saxlSi
rasisti iyos da stumrad is moiwvios, vinc surs.44 adamiani,

43
CexeTis respublikaSi lustraciis kanoniT im pirebs, romlebic "adrindeli
reJimis" damsjel organoebTan TanamSromlobdnen, saxelmwifo samsaxurSi Tanamde-
bobis dakaveba SeezRudaT.
1945 wlis Semdeg germaniaSi nacisturi partiis wevrTa uflebebi koleqtiu-
rad SeizRuda. konstituciis Tanaxmad, es SezRudvebi sasamarTlo kontrols ar
eqvemdebareba da konstituciis ZalaSi Sesvlamde samxedro administraciis mier
gamocemuli wesebis konstituciurobas sasamarTlo ver gadasinjavs. yofili Sta-
bis agentebisTvis saxelmwifo samsaxuris akrZalva 1990 wels germaniis gaerTia-
nebis Semdeg politikuri jgufis wevrobisaTvis ki ara, aramed policiaSi dasme-
nisTvis sasjelad iqna miCneuli.
44
"adamiani damoukideblad cxovrebisTvisaa gaCenili. yvela kacs unda hyavdes
kargi coli, janmrTeli da Zlieri Svili. Raribebi da mdidrebi saWiro ar
arian." Saint-Just, L'Esprit de la Révolution suivi de Fragments sur les Institutions
Républicaines (Paris: Union Generale d'Editions, 1963), gv. 12. radikaluri egalita-
rianizmis Tanamedrove magaliTi, romelsac Sedegad, SesaZloa, piradi urTierTo-
ras gulisxmobs ZiriTadi uflebebi? 339

ojaxs rom qmnis da uars eubneba pretendents, romelic ar mos-


wons, ukanonod rodi iqceva, Tumca revoluciuri Tanasworobis
mimdevrebi aqac samarTlianobis Setanas moindomebdnen.45

ungreTis konstitucias metad Taviseburi antidiskriminaciuli


pozicia uWiravs. mas Tanasworoba ahyavs umniSvnelovanes principam-
de, romelic mTel samarTals moicavs da warmoadgens zesamarTals.
amis ganxorcielebas igi saxelmwifos aqtiur movaleobad miiCnevs:

(1) ungreTis respublika Tavis teritoriaze myof yovel adamians


uzrunvelyofs adamianisa da moqalaqis uflebebiT rasis, feris,
sqesis, enis, religiis, politikuri Tu sxva Sexedulebebis, erovnu-
li Tu socialuri warmomavlobis, qonebis, dabadebis an sxva safuZ-
velze diskriminaciis gareSe.
(2) (1) abzaciT gaTvaliswinebulTan dakavSirebuli nebismieri dis-
kriminacia mkacrad isjeba kanoniT.

rogor Sefasdeba zemoaRniSnuli diskriminacia ungreTis konsti-


tuciis mixedviT? masSi adamianisa da moqalaqis imdeni uflebaa,
swrafad verc ipovi kerZo cxovrebis iseT aspeqts, romelic Ziri-
Tad uflebasTan ar iyos dakavSirebuli. konstituciis teqsti
farToa. Tu diskriminaciis daudasturebloba aris `samoqalaqo sa-
marTali~, maSin, udavoa, saxelmwifo miiRebs kanons, romlis Tanax-
madac, samuSaos mimcems ver moaqcev diskriminaciaSi samuSaos mim-
Rebis mimarT. magram es samoqalaqo samarTalic rom ar iyos, dis-
kriminacia mainc akrZaluli iqneboda, radgan dasjadia yovelgvari
diskriminacia, maT Soris, piradi xasiaTis diskriminaciac. sisxlis
samarTalSi sagangebo normebis ararsebobis gamo madiskriminebeli
samuSaos mimcemi ar daisjeba, magram konstituciis uSualo gamoye-
nebis CarCoebSi zianis anazRaureba daekisreba.

bebis konstituciuri Semowmeba mohyves, ix. ungreTis postkomunisturi konsti-


tuciis 70(a) muxli.
45
amis Sedegi, Tu kanonis am debulebas vinme seriozulad miiRebs, isaa, rom
Tanasworobis sistema adamianis yvela ZiriTad uflebaze maRla dgas, anu viRebT
raRac iakobinur antidiskriminaciul tiranias. sazogadoebis yvela fenaSi, piradi
cxovrebis CaTvliT, Cveni uflebebis ganxorcielebiT sxvebis daculi Tvisebebis
diskriminacia did danaSaulad iTvleba.
340 ZiriTadi uflebebi

8.4. ZiriTadi uflebebis SezRudva:


saxelmwifosa da Tavisuflebis Serigeba
konstitucionalizmis farglebSi

8.4.1. ZiriTadi uflebebis SezRudva

bleqstons miaCnda, rom samoqalaqo Tavisufleba igivea, rac buneb-


rivi Tavisufleba, oRond mxolod im zomiT, ra zomiTac mas ada-
mianuri kanonebi zRudaven da ra zomiTac igi aucilebeli da saWi-
roa sazogado sikeTisaTvis.46

Tavisufleba, Sesabamisad, SeiZleba SeizRudos Tumca mxolod


imdenad, ramdenadac es sazogadoebis TvalsazrisiTaa saWiro. bune-
biTi samarTlis eniT formirebuli es koncefcia im iuristis dama-
xasiaTebel pozitivistur Tvalsazriss gamoxatavs, romelic pozi-
tiuri samarTlis sferoSi specialdeba. kanoni uzrunvelyofs ara
arsebul uflebebs, aramed mas ainteresebs, romel sferoSi daadgi-
nos movaleobebi, aucileblobis SemTxvevaSi SezRudos moqmedebis
SesaZleblobani. uflebebi warmoiSoba, ukidures SemTxvevaSi, sa-
xelmwifo regulirebis wyalobiT. es sruliad gasagebia iseT samya-
roSi, sadac yvela arsebiTi instituti, maT Soris, bleqstonis sa-
kuTrebis ufleba, sabolood, warmoadgens saxelmwifos an adamianis
tradiciis, an mosamarTleebis qmnilebas.

SezRudvis am SesaZleblobas ar uaryofdnen adamianis uflebaTa


revoluciuri deklaraciebi, romlebic miuTiTebdnen uflebebisa da
Tavisuflebebis regulirebis prioritetulobaze. klasikuri kon-
stitucionalizmi cdilobs Tavisufleba SeaTanxmos sazogadoebrivi
simSvidis aucileblobasTan, romelic saxelmwifoSi cxovrebas
ukavSirdeba. revoluciuri bunebiTi samarTlis pozitivaciis, e.i.
konstituciuri aRiarebisa da konstituciebSi Setanis dros sazo-
gadoebrivi wesrigisa da mSvidobianobis am moTxovnas, erTi Sexed-
viT, mxedvelobaSi naklebad iReben, vidre amas bleqstonis poziti-
vizmi akeTebda. mxolod daTqmebiT aRiares, rom sazogadoebriv in-
teresebze miTiTebiT, SeiZleba uari iTqvas adamianis uflebaTa gan-
46
Sir William Blackstone, Commentaries on the Laws of England, vol. 1 (Chicago:
Chicago University Press, 1979), gv. 125.
ZiriTadi uflebebis SezRudva: saxelmwifosa da 341
Tavisuflebis Serigeba konstitucionalizmis farglebSi

xorcielebaze. aseTi SesaZlebloba ki rusos demokratiaSi macdu-


ria: politikur procesSi monawileoba yvelas SesaZleblobas aZ-
levs moaxdinos nebis realizacia sazogadoebis `namdvil~ upirate-
sobaTa gansaxorcieleblad.47 raki sazogadoebas ase surs, adamianis
uflebebi arsebiTi aRar aris. arsebobs ki saerTod oqros Sualedi
adamianis uflebebis absolutizmsa da saxelmwifoebrivi, sazoga-
doebrivi regulirebis saWiroebebs Soris?

1789 wlis safrangeTis adamianisa da moqalaqis uflebaTa dek-


laracia Tavisuflebas, sakuTrebas, usafrTxoebas da tiraniisadmi
winaaRmdegobas uwodebs adamianis ganuyofel da bunebiT uflebebs.
magram ganuyofloba SeuzRudaobas rodi niSnavs. sagulisxmoa, rom
swored deklaracia ganixilavs sakiTxs, Tu ramdenad SeiZleba es
uflebebi SeizRudos.48

abat seiesis koncefciis Sesabamisad, bunebiT uflebaTa SezRudva


SesaZlebelia mxolod sxva pirTa msgavsi uflebebis SenarCunebis
interesebisaTvis da ara romeliRac imanenturi movaleobisaTvis. am
uflebebis SezRudva mxolod kanoniT SeiZleba dadgindes.

zemoaRniSnuli, amerikuli koncefciis msgavsad, gamoxatavs kon-


stitucionalizmsa da ZiriTad uflebebs Soris kavSiris arss. kon-
stitucionalizmi gansazRvravs, Tu ramdenad SeiZleba ZiriTad uf-
lebebad aRiarebuli uflebebis SezRudva an, piriqiT, gviCvenebs,
Tu ramdenad zRudavs es uflebebi xelisuflebebs, romlebic Sead-
genen saxelmwifos. am formulaSi ori cvladia, romlebic damoki-
debulia, erTi SexedviT, saxelmwifoze da, Sesabamisad, kanonmde-

47
miuxedavad imisa, rom adamianebis gadawyvetilebebi xSirad egoisturi araa,
da isini, SesaZloa, qvelmoqmedebis surviliT, solidarobiTa da zneobrivi moT-
xovnebiT iyvnen STagonebuli da xandaxan piradi msxverplis gasaRebadac arian
mzad, daismis logikuri kiTxva: ratom unda ainteresebdeT adamianebs (romlebic
gadawyvetilebebs kenWisyriT iReben) sazogadoebrivi keTildReoba, Tu es maT
kargs arafers uqadis?
48
regulirebis problema ase dgas: raSi gvargia TavisTavad nagulisxmebi uf-
lebebi? konstituciebi ZiriTad uflebebs amosaval wertilad miiCneven, magram Tu
isini amdenad mniSvnelovania, kozirebia, rogorc amas dvorkini ityoda, maSin unda
gadavwyvitoT, rodis viTamaSoT kozirebiT da saerTod gamoviyenoT Tu ara didi
kozirebi.
342 ZiriTadi uflebebi

belze: (1) Tumca arsebobs ZiriTadi uflebebi, romlebic zRudavs


saxelmwifos, magram, YTu romeli uflebebi miiCneva aseTebad, mniS-
vnelovanwilad kanonmdeblis gadawyvetilebazea damokidebuli; (2)
Tu ramdenadaa kanonmdebeli SezRudvaSi SezRuduli, aseve ZiriTa-
dad saxelmwifos arCevanzea damokidebuli.

sakiTxs, Tu romeli uflebebis aRiarebaa saWiro, konstituciur


sistemaSi gansazRvravs sazogadoebrivi Rirebulebebi da moTxovnile-
bebi (rogorc konstituciis Seqmnis, ise mogvianebiT, misi ganmartebis
da gamoyenebis procesSi konstitucionalizmis principebi iZleva imis
farglebs, Tu ramdenad SeiZleba yuradRebis gareSe datovo SezRudva,
romelic garegnulad vlindeba rogorc negatiuri ufleba).

konstituciurma saxelmwifom misi absolutisturi samarTalwi-


namorbedisgan memkvidreobiT miiRo erTi arsebiTi SesaZlebloba:
momwesrigebeli xelisufleba, romelic aucilebelia sazogadoebri-
vi wesrigis, sazogadoebrivi simSvidis SesanarCuneblad, policiuri
uflebamosileba, romlis meSveobiT igi iWreba samarTlis sferoSi,
Tavisuflebis samefoSi.

es SeWra SeiZleba SeizRudos mxolod Sinaarsobrivi momente-


biT, Tu romelime konkretuli Tavisufleba sargeblobs dacviT,
rogorc ZiriTadi uflebiT. roca saxelmwifoebrivi regulirebis
sferos gafarToebiT konstitucionalizmis amgvari garantia ara-
sakmarisi aRmoCndeba, aucilebelia saxelmwifo xelisuflebis uf-
ro zusti SezRudva. magaliTad, Tu vinmes sisxlis samarTlis pa-
suxisgebaSi aZleven, amis ukanonobis argumentireba Tavisuflebis
darRvevis faqtiT sakmarisi ver iqneba. aq saWiroa saxelmwifos
Carevis zRvris ufro zusti dadgena. magram amgvari gansazRvru-
loba sruli ar aris. maSin, roca ZiriTadi Tavisuflebebis da
Rirebulebebis Sesaxeb Tanxmoba SesaZlebelia, ise rogorc imis
Sesaxeb, rom isini yvelas erTxmad eniWeba, amgvari SeTanxmebis po-
zitiur Sedegebs umravlesoba xSirad uaryofs. sityvis Tavisuf-
leba iSviaTadaa sakamaTo racionalur Semecnebaze damyarebul sa-
zogadoebaSi, magram amis safuZvelze pornografiis daSveba bevri-
saTvis miuRebeli iqneboda.
ZiriTadi uflebebis SezRudva: saxelmwifosa da 343
Tavisuflebis Serigeba konstitucionalizmis farglebSi

uflebebis Sinaarsis gansazRvrisas konstitucia miuTiTebs sa-


xelmwifos qmedunarianobis SenarCunebazec, rogorc Tavis pirveli
rigis amocanaze. saxelmwifos funqciobaze (da konstituciis da
konstitucionalizmis Sansebze) gavlenas axdens saxelmwifos sim-
Svidis uzrunvelyofis amocana.49 saxelmwifo unda gvTavazobdes
momsaxurebas da, Sesabamisad, upasuxebdes efeqtianobis moTxovnebs.
amitomac ZiriTadi uflebebis garantia unda ganisazRvrebodes im
absoluturi samarTlebrivi dacvisagan, romelic nakarnaxebia ada-
mianis uflebaTa logikiT. konstituciuri wyoba iZulebulia gaiT-
valiswinos sazogadoebrivi simSvidis uzrunvelyofis es moTxovna,
maT Soris saerTaSoriso uSiSroebis mxardaWeris da saxelmwifoeb-
rivi interesebis gaTvaliswinebis moTxovnac, magram mxolod Tavi-
suflebis Selaxvis fasad.

Tavisuflebis farTod dacvis SemTxvevaSic ki, Tavisuflebis da-


culobasa da saxelmwifos mier uzrunvelyofil wesrigs Soris
dapirispireba mudmivad igrZnoba. adamianis uflebebiT saxelmwifos
metismeti SeboWiloba da maTi konstituciaSi aRnusxva, sabolood,
safrTxeSi agdebs mTel politikur sistemas. konstitucionalizmi
uflebaTa dacvis iseT formas eZiebs, romelic safrTxes uqmnis mi-
sive arsebobis wanamZRvrebs. amis klasikuri gamoxatulebaa dilema:
ramdeni Semwynareblobis gamovlenaa saWiro konstituciuri siste-
mis Seuwynarebel mowinaaRmdegeTa mimarT im ZiriTadi uflebis uz-
runvelyofis aucileblobis motiviT, romlebic safrTxes uqmnis
saxelmwifos. is, rom Semwynarebloba imaT uflebaTa dacvaSi, vinc
Tavs esxmis sistemas, scdeba aucilebeli RonisZiebebis farglebs,
metismetad gulubryvilo pasuxia am kiTxvaze. saqme isaa, rom uf-
lebaTa SezRudvebma, romlebic wyobilebis dacvis almiTaa Semota-
nili, iseve SeiZleba daarRvios konstituciuri sistema, rogorc
misma mowinaaRmdegeebma.

49
rogorc pirvel TavSi aRvniSneT, konstitucionalizmi da saxelmwifo insti-
tutebi imTaviTve erTgvarovnebas moiTxoven da yvelasTvis saarsebo minimums gu-
lisxmoben.
344 ZiriTadi uflebebi

8.4.2. uflebaTa SezRudvebis farglebi

kanonmdeblis uzenaesobidan gamomdinare mas, erTi SexedviT, yvela-


feri SeuZlia. magram im normebis arsebobis SemTxvevaSi, romlebic
adamianis ZiriTad uflebebs Seexeba, konstituciuri sistemebi ad-
gens kanonmdeblis Tavisuflebis sazRvrebs. am barierebis gamoyeneba
ZiriTadad im moTxovnaTa gamo xdeba saWiro, romlebic samarTleb-
riv saxelmwifos waeyeneba (saxelmwifo organoebma unda daicvan ka-
nonis miTiTebebi); gansxvaveba isaa, rom samarTlebrivi saxelmwifos
es principebi, upirveles yovlisa, mTavrobis saqmianobis mimarT ga-
moiyeneboda ufro konkretul aqtebTan, vidre dadgenilebis miRe-
basTan dakavSirebiT, maSin roca konstituciuri sistema maT kanon-
mdeblebis mimarTac axorcielebs.

Tumca konstituciebis teqstebSi es farglebi mxolod nawilob-


rivaa miTiTebuli; maTi meore nawili ki sasamarTlo praqtikis meS-
veobiT SemuSavda. uflebaTa SezRudvis sasamarTloseuli zusti
Sesrulebis upiratesoba isaa, rom SezRudvis farglebis gansaz-
Rvrisas sazogadoebriv saWiroebebs, momentis moTxovnebs da siZne-
leebs samarTalSemfardebeli ukeT iTvaliswinebs, vidre kanonmdebe-
li. ra Tqma unda, am saqmeSi arc sasamarTlos monawileobaa uxar-
vezo. safrangeTis 1789 wlis adamianis da moqalaqis uflebaTa
deklaracia ukve Seicavda princips, romlis Tanaxmadac, uflebebi
mxolod kanoniT unda SezRuduliyo, e.i. uflebaTa SezRudvas dek-
laracia sakanonmdeblo xelisuflebis privilegiad miiCnevda. Seda-
rebiT gviandeli konstituciebis teqstebi aRniSnaven gansxvavebebs
adamianis calkeul aRiarebul ZiriTad uflebebs Soris maTi Sez-
Rudvadobis mixedviT, zogierT SemTxvevaSi SemzRudav kanonebs, anu
uflebis ubralo mowesrigebas isini ukavSireben garkveul proce-
duras (kvalificiuri umravlesobis uzrunvelyofis aucilebloba,
organuli an konstituciuri kanonis miReba). zogierTi ZiriTadi
uflebis SezRudva mxolod sxva (msgavs) uflebaTa sasargeblod,
Tanac mxolod im SemTxvevaSi xdeba, roca am uflebis SezRudvis
gareSe Seilaxeboda sxva pirTa konkretuli Tanaswori uflebebi.

calkeul SemTxvevebSi konstituciebi gansazRvraven iseT zogad


interesebsa da Rirebulebebs, romelTa dacvas isini aucileblobad
miiCneven ZiriTadi uflebebis sazianodac ki. amerikuli sityvis Ta-
ZiriTadi uflebebis SezRudva: saxelmwifosa da 345
Tavisuflebis Serigeba konstitucionalizmis farglebSi

visufleba, romelic, erTi SexedviT, absoluturi moCans, SesaZloa


SeizRudos, Tu es ufleba uSualo safrTxes uqmnis sazogadoebriv
wesrigs an axdens danaSaulis provocirebas. germaniis ZiriTadi ka-
noni axalgazrdobis, agreTve adamianis pativisa da Rirsebis dacvas
iseT Rirebulebebad miiCnevs, romlebic zRudavs sityvis Tavisuf-
lebas. qvemoT moyvanilia uflebaTa SezRudvis ramdenime SesaZleb-
loba germaniis ZiriTadi kanonidan, romlebic damaxasiaTebelia sxva
qveynebisaTvisac. ZiriTadi uflebebi SeiZleba SeizRudos, Tu am
uflebebiT borotad sargebloben an maT iyeneben danaSaulis Casa-
denad. gaerTianebebis Tavisufleba SeiZleba SeizRudos, Tu gaer-
Tianeba upirispirdeba sisxlis samarTalis kodeqss an mimarTulia
konstituciuri wyobis winaaRmdeg (sisxlis samarTlis kodeqsis
muxlebis Semadgenlobas Tavisi konstituciuri sazRvrebi aqvs). sa-
xelmwifos uSiSroebis interesebisaTvis SeiZleba SeizRudos mi-
mosvlis Tavisuflebis uflebac im uSualo safrTxis Tavidan asa-
cileblad, romelic emuqreba Tavisufal demokratiul konstitu-
ciur wyobas (me-11 muxlis me-2 abzaci). es abzaci muxlis teqstSi
CarTes 1968 wels miRebuli kanonis Sesabamisad, rogorc reaqcia
teroristebis masobriv gamosvlebze. binis xelSeuxebloba SeiZleba
SeizRudos im sazogadoebrivi safrTxis Tavidan asacileblad, ro-
melic emuqreba sazogadoebriv wesrigs da sazogadoebriv usaf-
rTxoebas, agreTve axalgazrdobis morals. sakuTreba SeiZleba iZu-
lebiT gasxvisdes sazogadoebis interesebidan gamomdinare. zogjer
ufleba SeiZleba SeizRudos yovelgvari pirobis gareSe, magaliTad,
Ria cis qveS krebebis Catarebis ufleba.50

uflebaTa SezRudvis germanuli principebi saerTo evropulisa-


gan, arsebiTad, mxolod maTi diferencirebiT gansxvavdeba. am mxriv,
etalonia 1950 wlis evropis konvencia adamianis uflebebisa da Zi-
riTadi Tavisuflebebis dacvis Sesaxeb, romelic adamianis TiTqmis
yvela dacvad uflebas miiCnevs SezRudvadad erovnuli uSiSroebis,
sazogadoebrivi uSiSroebis dacvis, sazogadoebrivi janmrTelobis,
sazogadoebrivi wesrigisa da zneobis dacvis da danaSaulis Tavidan
acilebis safuZvelze, xolo sagangebo mdgomareobis SemTxvevebSi
dasaSvebad miiCnevs Semdgom SezRudvebsac. piradi cxovrebis ufle-

50
sazogadoebrivi wesrigis dacvis mizniT es zomebi jer kidev 1831 wlis bel-
giis konstituciiT iqna gaTvaliswinebuli.
346 ZiriTadi uflebebi

ba SeiZleba SeizRudos qveynis ekonomikuri keTildReobisaTvis


(komentari mkiTxvelisTvis migvindvia). Tu davufiqrdebiT imas, rom
swored am dokumentma Seuwyo didwilad xeli evropis saxelmwi-
foebSi konstituciuri uflebebis ganviTarebas, naTeli gaxdeba, ra
sust dabrkolebebs warmoadgendnen konstituciur uflebebad qceu-
li ZiriTadi uflebebi.

saxelmwifoebrivi da sazogadoebrivi interesebis ganxorcieleba,


daTqmis gareSe, rogorc Cans, unda niSnavdes, rom namdvili Sez-
Rudvebi ar arsebobs: ZiriTadi uflebebic agreTve icviTeba. mdgoma-
reoba, roca uflebaTa SezRudva xdeba saxelmwifoebrivi aucileb-
lobis niSniT, bevrad ukeTesi rodia socialisturi samarTlis
koncefciaze, romelic uflebebis ganxorcielebas dasaSvebad mxo-
lod mSromeli xalxis interesisaTvis miiCnevda.

magram sinamdvileSi, uflebaTa SezRudvis SesaZlebloba moqnili


cnebebis safuZvelze, samarTlebriv saxelmwifoSi, omis Semdgom ev-
ropaSi ar iqceva sistematuri borotebis gamoyenebis wyarod. Ziri-
Tad uflebaTa Sinaarsis arsi da Tavad adamianis Rirseba, germanii-
sa da ungreTis konstituciebis Tanaxmad, ar SeiZleba SeizRudos.51

Zalauflebis demokratiuli gamoyeneba da antidespoturi sazo-


gadoebrivi kultura, romelic politikosebzec axdens gavlenas,
sazogadoebas adamianis ZiriTad uflebaTa pativiscemas STaagonebs.
sasamarTlo kontrolis gamo kanonmdebeli iZulebulia WeSmariti
mniSvneloba mianiWos im sferoebs, romelTa CarCoebSic konstitu-
cia uflebebs zRudavs. sasamarTlos SeuZlia ganixilos uflebaTa
SezRudvis sazogadoebrivi saWiroebac. aseTi saWiroebis sababiT,
igi guldagul ixilavs sakiTxs, mizanSewonelia Tu ara SezRudvis
SemoReba demokratiuli saxelmwifos funqciobisaTvis.52

51
Tanamedrove konstituciebis umravlesoba sagangebo mdgomareobisa da omis
SemTxvevaSi adamianis uflebaTa Semdgom SezRudvas iTvaliswinebs. magram germaniis
ZiriTadi kanoni am mxriv Zalian cota damatebiT SezRudvas adgens. patimrobis va-
da sasamarTlos sanqciis gareSe oTx dRemdea gaxangrZlivebuli. sxvagvarad, ada-
mianis uflebaTa mniSvnelovani SezRudva, sazogadoebrivi mSvidobis interesebidan
gamomdinare, Tavad konstituciis debulebebiTaa gansazRvruli.
52
es, arcTu ise gamokveTili, Tumca ki kontrolisaTvis saWiro midgoma evro-
pis adamianis uflebaTa sasamarTlosTvisaa damaxasiaTebeli, romelic amosaval
wertilad 1950 wlis adamianis uflebaTa konvenciis teqsts miiCnevs da, aqedan
ras emsaxureba ZiriTadi uflebebi 347

samarTlebrivi saxelmwifos principebidan gamomdinareobs Ziri-


Tadi uflebebis SezRudvis Semdgomi gamkacreba. uflebis SezRudva
unda iyos gonivruli da Tanazomieri. uflebaTa SezRudva am moT-
xovnas maSin Seesabameba, Tu regulireba gamodgeba da aucilebelia
samarTalSemoqmedebiTi miznebis misaRwevad (sxva saSualebebiT miza-
ni miuRwevelia). sakonstitucio samarTalwarmoebis amJamindeli
mdgomareobis mixedviT, gaurkvevelia, romeli samarTalSemoqmedebi-
Ti miznebi ganapirobebs ZiriTad uflebaTa SezRudvis SesaZleblo-
bas. Tu vigulisxmebT, rom SezRudva xdeba:
_ sxva pirTa analogiuri uflebebis interesebisaTvis, sxva Zi-
riTadi uflebebis interesebisaTvis;
_ konstituciuri movaleobebis interesebSi konstituciuri
miznebisaTvis;
_ saxelmwifos da wesrigis dacvis interesebisaTvis,
maSin, sakanonmdeblo miznebidan gamomdinare, SesaZlebelia ga-
moikveTos ZiriTad uflebaTa SezRudvis sxvadasxvagvari sazRvrebi.
oRond, rac unda gaxdes SezRudvis mizezi, masTan dakavSirebuli
datvirTva "gadaWarbebuli" ar unda iyos. kanonmdebels xSirad imis
mtkiceba uwevs, rom mis mier SerCeuli regulirebis saSualebebi
dacul ZiriTad uflebebSi umcires zians iwvevs.

8.5 ras emsaxureba ZiriTadi uflebebi, roca maTi


borotad (qaosis da uzneobisTvis)
gamoyeneba xdeba?

Tavisufleba xSirad, gansakuTrebiT maSin, roca misiT sxvebi


sargebloben, SeiZleba SiSis momgvrelic iyos. Cvenive Tavisuf-
leba, romelic sxvebis miTiTebas gamoricxavs da sakuTar pasu-
xismgeblobasac gulisxmobs, gaubedaobasa da meryeobas warmo-
Sobs. Tavisufleba da misi Tanmxlebi ZiriTadi uflebebi, sam-
trod gangvawyoben, roca saqme, gansakuTrebiT or uflebas –

gamomdinare, swavlobs, Tu ramdenadaa saWiro demokratiul saxelmwifoSi adamia-


nis uflebaTa SezRudva. 1982 wlis kanadis uflebaTa da TavisuflebaTa qartia
amave princips moicavs.
348 ZiriTadi uflebebi

sityvis Tavisuflebas da braldebulis uflebebs exeba. sazoga-


doebrivi azri am or sferoSi did Seuwynareblobas amJRavnebs.

xSirad dasmula kiTxva _ ratom sWirdeba braldebuls amdeni


da ase Zvirad Rirebuli uflebebi, romelTa mizeziTac sisxlis sa-
marTlis procesi esoden gaWianurebuli da ZviradRirebulia? ra
saWiroa amdeni formaloba? ratom aTavisufleben braldebuls
procesualuri Secdomebis SemTxvevaSi? mxolod imitom, rom man
danaSauli wnexis qveS aRiara, Tu imitom, rom mas advokati ar
hyavda? ra saWiroa sasamarTlos sanqcia iseTi umniSvnelo moqmede-
bisaTvis, rogoricaa Cxreka an satelefono saubrebis mosmena? amas
xom gamoZiebis savaraudo gaxangrZliveba SeiZleba mohyves? ratom
ar vendobiT policiis inspeqtorebs? bolos da bolos, ra uSavde-
ba adamians, romlis telefonic `ismineba~? patiosan kacs dasamali
araferi aqvs. ratom unda Tavisufldebodnen eWvmitanilni, gansa-
kuTrebiT, Tu eWvi seriozul danaSauls exeba? yvelaze uaresi,
rac SeiZleba moxdes, isaa, rom eWvmitanils danaSauli ar Caudenia.
Tuki misi udanaSauloba damtkicdeba, mas gaaTavisufleben (arafe-
ria, Tu mas iqamde patimrobaSi amyofeben). adamianTa gulgriloba
sisxlis samarTlis danaSaulSi braldebulTa da sasamarTlo pro-
cesSi Cabmul pirTa mimarT im rwmenidan gamomdinareobs, rom aseTi
ram maT ar SeemTxvevaT da rom es mxolod damnaSaveT exeba. damna-
Savis piradi uflebebi da adamianuri Rirseba TanagrZnobas ar iw-
vevs, xolo sazogadoeba braldebulsa da msjavrdebuls erTmaneTi-
sagan Znelad Tu ganasxvavebs. es, rasakvirvelia, umarTebulo mid-
gomaa. istoriuli gamocdileba adasturebs, rom Zalaufleba SeiZ-
leba saxifaTo gaxdes, xolo policiam aRviraxsnil moqmedebebs mi-
marTos, Tu igi procesualurad ar aris SezRuduli; sisxlis sa-
marTlis procesis mimdinareobisas sisxlissamarTlebrivi devnis
organoebs uzarmazari upiratesoba aqvT. zemoaRniSnuli SezRudve-
bisa da barierebis gareSe, sagamoZiebo xelisuflebaTa saqmianobam,
SesaZloa, sisxlis samarTlis procesis miznebisadmi sruliad sawi-
naaRmdego Sedegebi moitanos. Tu dakavebuls uzomo wnexis qveS
moaqceven, igi iseT danaSaulsac aRiarebs, romelic ar Caudenia. is,
rom dakavebuli piri dapatimrebidan mokle xanSi unda warsdges
mosamarTlis winaSe, Tavis advokats Sexvdes an Seityos, Tu raSi
sdeben mas brals, ubralo axireba ki ara, seriozuli fsiqologiu-
ras emsaxureba ZiriTadi uflebebi 349

ri gamocdilebiT nakarnaxebi saWiroebaa; amis gareSe adamiani SeiZ-


leba sulierad gatydes.53

sityvisa da presis TavisuflebaTa winaaRmdeg gamoyenebuli mTava-


ri argumenti isaa, rom es Tavisuflebebi iseT rames icavs, rasac
samarTlis subieqti xSirad borotad iyenebs. gazeTebi cruoben an
cilismwamebloben, mepatroneTa interesebisaTvis faqtebs amaxinjeben
an malaven. arcTu iSviaTad sityvis Tavisufleba gamoiyeneba dauSve-
beli waqezebisaTvis, masebis ganwyobilebaTa manipulirebisaTvis,
axalgazrdobaze mavne zegavlenisaTvis, uzneo saqcieliT wesieri
adamianebis SokirebisaTvis. ratom unda eZleodes televizias tan-
jvis, kamaTis da gansxvavebuli azris gadacemis ufleba? mTavrobebi,
dawyebuli ucxoelebis da ZirgamomTxreli saqmianobis Sesaxeb 1798
wlis amerikis kanoniT da iakobinelebis eris damcveli cenzuriT,
zemoaRniSnuls Cveulebriv amateben, rom arakeTilsindisieri publi-
kaciebi aryevs mTavrobis saWiro avtoritets, Tesavs ganxeTqilebas,
calmxrivad warmosaxavs mxolod negatiur mxareebs.54

es Sexedulebebi, SesaZloa, nakleb sayuradRebod mogveCvenos,


Tu imas gavacnobierebT, rom mosazrebaTa gamoxatvis Tavisuflebis
garkveuli SezRudvis SemTxvevaSi, yvela Cvengani aRmoCndeba wnexis
qveS, radgan SeuZlebelia imis codna, Tu romeli mosazreba aikrZa-
leba samomavlod. rodesac ar SegviZlia vTqvaT, rasac vfiqrobT,
gverTmeva TviTgamoxatvis da TviTrealizaciis SesaZlebloba, roca
ar SegviZlia Cveni cdomilebebi gamovTqvaT, amiT sxvebs varTmevT
Cvens Secdomebze miTiTebis SesaZleblobas da jiutad, uimedod

53 maT, visac unaxavs filmi ,,mamis saxeliT”, exsomebaT, rom britaneTSi

policiam aRiarebebi imis meSveobiT moipova, rom dakavebulTa patimrobis


periodi dakiTxvis mimarT adamianis gamZleobis vadas aRemateboda. oficia-
luri pirebi antiteroristuli kanonis safuZvelze moqmedebdnen, romle-
bic SemdgomSi evropis adamianis uflebaTa konvenciis darRvevad iqna aRia-
rebuli.
54
samoqalaqo uflebebis armqoneTa da meamboxeTa aqti krZalavda mTavro-
bis cru, skandalur an uxams kritikas, rac misiT ukmayofilebas iwvevda.
prezident jefersonis droindelma kongresma es kanoni (romelic Tavda-
pirvelad jefersonis partiis winaaRmdeg iyo mimarTuli) misi vadis amo-
wurvisas ar ganaaxla, xolo am aqtis damrRvevebs kompensacia gadauxades.
350 ZiriTadi uflebebi

vrCebiT sakuTar SecdomebTan, ise rogorc yvela. arsebobs Tu ara


absoluturi WeSmariteba, faqti faqtad rCeba: istoriaSi ar arse-
bula epoqa an mecnieri, romelic srulyofil sibrZnes flobdes.
Cven WeSmaritebasTan mxolod miaxloeba SegviZlia Tavisufali dis-
kusiis meSveobiT. magram ra mniSvneloba aqvs WeSmaritebasTan miax-
loebas politikur argumentaciaSi? politikaSi WeSmariteba Tumca
sasargeblo ramea, magram yvelaze mniSvnelovani rodia axali ur-
TierTkavSiris aRmosaCenad. ar arsebobs demokratia Tavisufali
diskusiebis gareSe; xolo Tavisufali azris gamoxatvis gareSe
mTeli konstituciuri sistema daingreva.55

Tu ar aris diskusiebi, YTu presas ar SeuZlia sxvadasxva, Tun-


dac Seuracxmyofeli, Tvalsazrisi gamoaqveynos, maSin adamianebi
moklebuli arian Segnebuli politikuri arCevanis SesaZleblobas.
es ki imas niSnavs, rom xelisuflebis armqoneT ar eqnebaT Sansi
xelisuflebis mqoneni Secvalon xmis mimcemTa darwmunebis gziT;
Tu ar aris sityvis Tavisufleba, ar aris informaciac, romelze-
dac orientirebuli iqneboda saxelmwifos xelmZRvaneloba. `beW-
dviTi sityvis Tavisufleba aucilebelia rogorc mTavrobisaTvis,
ise xalxisTvisac, da am mimarTebiT misi xelyofa aris danaSauli
saxelmwifos winaaRmdeg~.56

55
sxvadasxva demokratiul qveyanaSi sityvis Tavisuflebis xarisxi sxva-
dasxvaa, radgan am uflebis mniSvneloba sxvadasxvagvarad esmiT. xSirad
sazogadoebrivi wesrigisa Tu calkeul pirTa reputaciis dacvas, sityvis
TavisuflebasTan SedarebiT, upiratesoba eniWeba. magram unda iTqvas, rom
politikur ganacxadebs sul ufro metad icaven imis gaTvaliswinebiT,
rom isini politikuri sistemis funqciobisaTvis Zalian mniSvnelovania.
germaniis sakonstitucio sasamarTloc ki, romelic adamianis Rirsebas um-
niSvnelovanes Rirebulebad miiCnevs, Tvlis, rom politikuri diskusiebi-
sas politikosebs, Cveulebriv moqalaqeebTan SedarebiT, naklebi dacva
sWirdebaT.
56
Benjamin Constant, Political Writings, trans and ed. Biancamaria Fontana
(Cambridge: Cambridge University Press, 1988), gv. 150. aSS-is uzenaesi sasa-
marTlos gancxadebiT, presa _ sxva uflebebisa da Tavisuflebebis mamoZ-
ravebeli Zala – demokratiul qveynebSi iseT mniSvnelovan rols asru-
lebs, rom misi dacva saWiroa TviTcenzurisganac ki. Tu reputaciis Sem-
bRalavi siyalbis gamo gazeTi iZulebulia didi konpensacia gadaixados,
SemdegSi masalis gamoqveynebisas igi met sifrTxiles gamoiCens, amas ki
TviTcenzura mohyveba. amitomac, sasamarTlo politikosTa Tu sazogado
gansazRvris sizuste 351

8.6. gansazRvris sizuste

adamianis ZiriTadi uflebebi principebis deklaracias ufro gvago-


nebs, vidre iuridiul wesebs. bundovanebis gamo es dazustebas sa-
Wiroebs. amasTan, ZiriTadi uflebebi absoluturobas moklebulia
nawilobriv erTmaneTTan da sxva adamianebis msgavs uflebebTan da-
pirispirebis mizeziT, nawilobriv ki imitom, rom unda ganxor-
cieldes saxelmwifos funqciur sferoSi. uflebebiT uzrunvelyo-
fili Tavisuflebis garda, aucilebelia saxelmwifos da sazoga-
doebrivi simSvidis gaTvaliswinebac.

rogorc ukve davrwmundiT, SeerTebuli Statebis konstitucia


da misi Sesworebebi sityvaZunwia; isini mxolod CamoTvlian ufle-
bebs ise, rom maT Sinaarss dawvrilebiT ar azusteben. SesaZloa, es
ZiriTad iuridiul da politikur sakanonmdeblo winadadebaTa
SeerTebis Sedegi iyos, magram, cxadia, teqsti yvelasaTvis misaRebi
swored rom am uzustobis wyalobiT aRmoCnda. zogad formulire-
baSi yvela adamiani kiTxulobs misTvis keTilismyofel sazriss,
TiTqos ambobdes: vnaxoT, visi gageba Seavsebs formas SinaarsiT da
vis interesebs daicavs mocemuli norma.

istoriuli da sxva mizezebiT, adamianis ZiriTadi uflebebi mo-


wodebulia SezRudos saxelmwifo xelisuflebis TviTneboba. sa-
xelmwifos uflebamosilebaTa SezRudvas warmatebis Sansi maSin
aqvs, rodesac saxelmwifo organoebis kompetencia gamijnulia da
konstituciuri wesebis safuZvelze isini erTmaneTis winaaRmdeg ga-
modian samarTlis dasacavad. amis erT-erTi piroba isaa, rom ufle-
ba, romelic dacvas saWiroebs, jerovnad iyos gansazRvruli. meore
ki is, rom Tavad dazaralebuls SeeZlos sakuTari uflebis gan-

moRvaweTa Sesaxeb araswori Tu Seuracxmyofeli publikaciebisaTvis kom-


pensacias mxolod maSin awesebs, roca isini saxifaTod da sazianod miiC-
neva.
352 ZiriTadi uflebebi

xorcieleba da dacva, ris SesaZleblobasac uzrunvelyofs mar-


Tlmsajuleba.

konstituciuri uflebebis zusti gansazRvris da ganxorcielebis


safuZvels iZleva kanonmdebloba. gansazRvrebebi, romlebic kanon-
mdeblobaSia mocemuli, uzrunvelyofs iseT mdgomareobas, romlis
drosac kanonebs administracia pativiscemiT ekideba konstituciur
uflebebs samarTlebrivi saxelmwifosaTvis damaxasiaTebeli movaleo-
bebis ZaliT. winaaRmdeg SemTxvevaSi, maTi iZuleba SeiZleba sasamar-
Tlos gadawyvetilebiT. Tumca saxelmwifo organoebis pasuxismgeb-
lobis amaRlebis mizniT, adamianis uflebaTa yvelaze tipuri dar-
Rvevebi da borotad gamoyeneba SeiZleba TviTon konstituciaSi aik-
rZalos da iqve ganisazRvros umniSvnelovanesi procesualuri Si-
naarsobrivi pirobebi, romlebic saxelmwifom unda daicvas.

uflebaTa Sinaarsis da maTi dacvis gansazRvris SemuSavebis Se-


saZlebloba, SezRudvebis aucileblobis gansazRvrasTan erTad, ka-
nonmdebels viTarebis gakontrolebis saSualebas aZlevs. magram
Cven ukve davrwmundiT iseTi mdgomareobis saSiSroebaSi, rodesac
samarTali parlamentis msaxurebaSia. sakmarisi ar aris icode, rom
konkretuli ZiriTadi ufleba kanoniT wesrigdeba da mis fargleb-
Si unda xorcieldebodes. SeiZleba iTqvas, rom am debulebaTa mniS-
vnelobis Sesabamisad, Tavisufleba mxolod iuridiuli proceduris
farglebSi izRudeba, magram samarTlebrivi usafrTxoebisaTvis es
cotaa. saWiroa dawvrilebiT mieTiTos, Tu ra xdis proceduras
`kanoniers~ (magaliTad, sasamarTlosaTvis gadacema). winaaRmdeg
SemTxvevaSi, iqmneba STabeWdileba, rom yovelgvari procesi, rome-
lic kanonier aramzadobas Seesabameba, konstituciuria, Tu proce-
sualuri aspeqti daculia. mraval konstituciaSi ixmareba `goniv-
ruli vada~. magram visTvisaa igi gonivruli? is, rac gamomZiebli-
saTvis xanmokle, mouxerxebeli vadaa, xolo sisxlis samarTlis
samZebros organoebisTvis resursebis araracionaluri xarjva, Se-
saZloa, datusaRebuli, damamcirebel pirobebSi momlodine adamiane-
bisaTvis iyos gaumarTleblad gawelili dro. raki aq saqme dakave-
bulis uflebebs exeba, gonivrulobas misi TvalTaxedviT unda Sev-
xedoT. `gonivruli~ vada SesaZloa niSnavdes `aragonivruls~ in-
stitutis miznebis TvalsazrisiT _ vadas, romlis gasvlis Semdeg
unda movelodeT dakavebulis mier sakuTari Tavis winaaRmdeg mice-
gansazRvris sizuste 353

mul Cvenebebs. Tundac am mosazrebebis gamo saWiroa vadebis zus-


tad gansazRvra.

mcdari iqneboda gvefiqra, rom konstituciis ugulebelyofa ka-


nonmdeblis interesebs Seesabameba, igi xom konstituciis wyalobiT
iZens legitimacias. kanonmdebeli vakuumSi rodi moqmedebs, iTva-
liswinebs ra adamianis ZiriTadi uflebebis zneobriv dasabuTebas
da sayovelTaod aRiarebas, sazogadoebriv azrs, romelzec damoki-
debulia deputatebis xelaxali arCeva. kanonmdebelma ar SeiZleba
yuradRebis miRma datovos Semdegi:

ufleba sazogadoebrivi wesrigis dacvaze yovelTvis niSnavs pirad


TavisuflebaTa SezRudvas, xolo Cveni sajaro samarTlis amosavali
pozicia moqalaqis Tavisuflebaa. pirdapir Tu arapirdapir Cveni
respublikebis saxes adamianis da moqalaqis konstitucia gansaz-
Rvravs; sajaro samarTalSi yovelgvar diskusias saerTo safuZveli
rom hqondes, unda iqidan amodiodes, rom Tavisufleba zogadi we-
sia, SemzRudavi RonisZiebebi _ gamonaklisi.57

kanonmdebloba mowodebulia (franguli koncefciis mixedviT)


Seitanos jerovani sinaTle samarTalgamoyenebaSi. amas garda, mas
aqvs moqmedebebis garkveuli Tavisufleba, romelic kanonmdebels,
Tuki sariskod miiCnevs, SeuZlia Seaviwroos. ZiriTadi uflebebi
SeiZleba kanonmdeblobiT SeizRudos sazogadoebrivi wesrigis uz-
runvelyofis mosazrebebiT, amasTan, SezRudvis xarisxi damokidebu-
lia sazogadoebrivi wesrigis da im safrTxeTa mdgomareobaze, ro-
melic wesrigs emuqreba.58

57 kornei, mTavrobis komisari, 1917 weli, saxelmwifo sabWo, 1917 w. 10 agvis-


to, baldi, lab. 637.
58 magaliTad, 1981 wels frang kanonmdeblebs miaCndaT, rom moqalaqeTa usaf-
rTxoebis dacva, teroristuli aqtebis gazrdili saSiSroeba iTxovs damnaSaveTa
gaZlierebul devnas. ase rom, policias nebismieri piris dadgenis mizniT, 6 saa-
TiT dakavebis ufleba unda hqonoda. sakonstitucio sabWom es argumenti miiRo im
SesworebiT, rom sakanonmdeblo aqtis fraza: ,,dakaveba vinaobis dadgenamde,” Tavi-
suflebis ZiriTad wesad, xolo policiis mier ganxorcielebuli SezRudvis gamo-
naklisad miCnevidan gamomdinare, _ niSnavda, rom vinaobis nebismieri damadasture-
beli sabuTi miRebuli unda yofiliyo, xolo saxelmwifo prokurorisaTvis piris
dakavebis periodSi nebismier dros Setyobineba unda gaegzavnaT. 1983 wels socia-
listebis xelisuflebaSi mosvlis Semdeg, parlamentma piradi Tavisuflebis uf-
354 ZiriTadi uflebebi

moqmedebis es sivrce konstituciur Rirebulebebsa da Tavisuf-


lebebs SesaZleblobas aZlevs ar mowydnen yvela droSi gabatone-
bul sazogadoebriv Sexedulebebs da sazogadoebis funqciobis Se-
saZleblobebs. roca konstituciebi akrZalaven uCveulo da sastik
an Seusabamo sasjelebs, isini, Cveulebisamebr, eyrdnobian odindel,
cvlilebebs daqvemdebarebul sazogadoebriv Sefasebas. sasjelis
aucilebeli simkacre dRes sxvanairia, vidre XIX saukunis das-
wyisSi iyo. 1972 wels SeerTebuli Statebis uzenaesi sasamarTlo
sikvdiliT dasjas uCveulo da sastik sasjelad miiCnevda, oTxi
wlis Semdeg (amis Sesaxeb kanonis cvlilebis Semdeg) uzenaesi sa-
samarTlo sazogadoebis umravlesobis nebas dahyva.59

aqedan SeiZleba davaskvnaT, rom konstituciaSi miTiTebuli uf-


lebebi mxolod sityvebia, romlebic axsna-ganmartebazea damokide-
buli. rac Seexeba maT ukan mdgom Cveulebebs, isini garemoebebs
eguebian aTasgvari Tavsatexi gziT. Cven ar SeiZleba iluziebs mive-
ceT, konstituciebs axorcielebn adamianebi da ara konstituciis
damfuZnebelTa nebiT daprogramebuli kompiuterebi. albaT, es imis
erTaderTi SesaZleblobaa, rom konstitucia adamianis mxrebs ar
awvebodes sxvisi Zalauflebis antisazogadoebriv tvirTad. konsti-

leba Semdegnairad ganmarta: dakaveba mxolod im SemTxvevaSia dasaSvebi, roca pirs


an sakuTrebas uSualo safrTxe emuqreba. mas Semdeg, xelisuflebaSi memarjveneTa
Tu memarcxeneTa mosvlisas, dakavebis sapolicio ufleba farTovdeba an, piriqiT,
izRudeba. sxva sityvebiT rom vTqvaT, uflebebTan dakavSirebuli aqtis moqmedebis
sfero mudmivad icvleba, magram individis pirad Tavisuflebas safrTxe arasodes
damuqrebia. amrigad, Tavisuflebis ZiriTadi ufleba absoluturi araa, da mainc
igi umravlesobis nebis gavrcelebis areals Semofarglavs. am arealis farglebi,
nawilobriv, konstituciis teqstebze, nawilobriv ki sazogadoebriv azrzea damo-
kidebuli. 1981 wlis kanonis erTgul memarjvene damcvelebs azradac ar mos-
vliaT, rom, magaliTad, piris vinaobis dasadgenad misi 24 saaTis ganmavlobaSi da-
kaveba SeiZleboda.
59 ,,manevrirebis saSualeba” pirad TavisuflebasTan dakavSirebuli sxvadasxva
koncefciis gverdigverd arsebobas ganapirobebs da xalxic iseT mravalferovan
samyaroSi cxovrobs, romlis RirebulebaTa gansxvavebuli sistemebi mudam rodi
esadageba erTmaneTs. rodesac germaniis sakonstitucio sasamarTlom gadawyvita,
rom aborti sisxlis samarTlis danaSauli iyo, man qals Tavis sxeulze uflebac
misca da, aqedan gamomdinare, socialuri pirobebiT nakarnaxebi abortis SesaZleb-
lobac daadgina. amrigad, TuU fexmZime qalis TxovniT eqimi gadawyvetda, rom ze-
moaRniSnuli pirobebi arsebobda, abortis gakeTebas veraferi SeuSlida xels. mag-
ram sul sxvaa, roca sakanonmdeblo organo obieqtur socialur maCveneblebs gan-
sazRvravs.
gansazRvris sizuste 355

tuciur Rirebulebebsa da cnebebSi maTi cvalebadobis da aramdgra-


dobis miuxedavad, mainc aris birTvi, romlis gafrTxilebac auci-
lebelia, Tu gvsurs, rom sityvas da samarTals rame mniSvneloba
hqondes. iqneb, yoveli brZaneba, yoveli cneba hgavs per giuntis
niors, romelsac CenCo manam SeiZleba moacalo, vidre ar aRmoCnde-
ba, rom gulis adgilas CenCos garda araferia. magram konstitu-
cionalizmis uzrunvelsayofad centris arseboba unda virwmunoT.
Tumca es rwmena arc gafcqvnas gvikrZalavs da arc adamianis ufle-
bebis absoluturad da waruvalad gamocxadebas moiTxovs.

ZiriTadi uflebebis myar birTvs da maTi dacvis yvelaze did


Semwes saxelmwifosaTvis savaldebulo brZanebebi warmoadgens, maga-
liTad, miTiTeba imis Sesaxeb, Tu dapatimrebidan ramden saaTSi un-
da wardges tusaRi sasamarTlos winaSe. ras niSnavs `jerovani~
sisxlissamarTlebrivi procedura da ramdenad SeiZleba misi Sekve-
ca sazogadoebrivi uSiSroebis interesebisaTvis, damokidebulia sa-
zogadoebis cvalebad (zogjer isteriul) Sefasebaze. samarTlebriv
Sefasebas mocemul SemTxvevaSi SeiZleba movelodeT konstituciu-
ri miTiTebebidan (kvalificiuri umravlesoba, kanonproeqtebis ram-
denime wakiTxva da a.S.), romlebic `Sefasebas~ da sasamarTlo-dog-
matur kontrols Seexeba. Tu konstitucia acxadebs, rom wameba ak-
rZalulia, da amatebs, rom amaSi is fizikuri tkivilis miyenebas
gulisxmobs, viTareba ufro naTeli xdeba da, amdenad, daculobis
xarisxi izrdeba. magram konstitucia amaze pirdapir miuTiTebs Tu
ar miuTiTebs, `jerovani~ proceduris iseTi ganmarteba, romlis
drosac, magaliTad, diabetiT avadmyofs insulinis micemaze uars
eubnebian, miuRebelia.

ZiriTadi uflebebis gansazRvra iwvevs Sors mimaval Sedegebs.


aris Tu ara sakmarisi uflebis dasaxeleba da aRiareba? (,,azris
da aRmsareblobis Tavisufleba aRiarebulia”). Tu moqalaqis mdgo-
mareoba myari mxolod maSin xdeba, roca ufleba zustad gansaz-
Rvrulia? aqvs Tu ara sizustes Tavisi naklovanebebi?

magaliTisaTvis ganvixiloT religiasTan dakavSirebuli uflebe-


bi. umartivesi formulirebis Tanaxmad, ,,yovelgvari mrwamsi sar-
wmunoebis dogmatebis farglebSi Tavisufalia.” es viwro gagebiT
356 ZiriTadi uflebebi

niSnavs, rom saxelmwifos ar SeuZlia vinmes devna religiisaTvis,


magram kultis msaxurebis nebarTvis sakiTxebSi aseTi gansazRvreba
da sinaTle ukve aRar aris. 1918 wlis ruseTis sabWoTa konstitu-
ciac religiis Tavisuflebas aRiarebda, magram es principi iTxovda
mSromelTa garantirebas WeSmariti sindisis TavisuflebiT. amis
miRwevis saSualebad konstitucia miiCnevs saxelmwifosgan ekle-
siis gamocalkevebas da yoveli moqalaqisaTvis uzrunvelyofs ag-
reTve religiuri da antireligiuri propagandis uflebas. magram
erTi sityvac ar aris naTqvami religiis asrulebis Tavisuflebis
Sesaxeb (SemTxveviTi rodia). arasocialisturi urTierTobebis pi-
robebSic ki aRmsareblobis Tavisuflebis da eklesiis saxelmwi-
fosgan gamoyofis aRiarebis kombinaciidan mTeli rigi gaugebrobebi
warmoiSoba. amerikis uzenaesi sasamarTlos Tavmjdomare bergeri
saxelmwifosagan eklesiis gamoyofis Teziss, meti rom araferi
vTqvaT, ,,bundovans” uwodebs.60

religiis Tavisufleba da eklesiis saxelmwifosagan gamoyofis


doqtrina uamrav gaugebrobas warmoSobs. aqvT Tu ara konfesiuri
Temis wevrebs ufleba sarwmunoebis Tavisuflebis safuZvelze aaSe-
non eklesia? ufro zustad: SeiZleba amis akrZalva kanoniT? ra
kavSirSia mSenebloba rwmenasTan? Tu religiuri aRmsareblobis
ganxorcielebis ufleba absoluturia, ramdenad exeba qalaqis da-
gegmarebis wesebi eklesias? ras niSnavs religiuri rwmenis ganxor-
cieleba RvTis msaxurebis garkveuli religiuri wesebiT aRsrule-
bisa da kultis pirobebis Seqmnis gareSe? konfesiuri skolebis an
saavadmyofoebis funqcioba ganekuTvneba aRmsareblobis ganxorcie-
lebas? ramdenad unda daicvan am konfesiur institutebSi profe-
siuli wesebi da zogadi dargobrivi kontroli? Tuki konfesiur
erTobebs saerTod saavadmyofoebis qonis ufleba ara aqvT, eniWeba
es ufleba im konfesias, romlis religiur doqtrinasac pirdapiri
mimarTeba aqvs avadmyofTa gankurnebasTan? da Tu saxelmwifo ekle-
siisgan damoukideblad funqciobs, SeuZlia saxelmwifos kanonis
safuZvelze an mis gareSe, ikisros eklesiis yvela msaxuris socia-
luri dazRveva (rogorc es dReisaTvis miRebulia ungreTis sakon-
stitucio praqtikaSi) an maTi Senaxva (rac eklesias mTlianad sa-
xelmwifoze daqvemdebarebuls gaxdida)? orive SemTxvevaSi reli-

60
Lemon v. Kurtzman, 403 U.S. 602 (1971).
gansazRvris sizuste 357

giuri kultis asrulebas finansurad aTeistebi aanazRaurebdnen,


saxelmwifo gadasaxadebis gadaxdiT.

raki sityva msaxurebaze Camovarda, rogoria saeklesio SromiTi


mowyobis farglebi? aris Tu ara saeklesio msaxurTa saqme ekle-
siis Sina saqme? SeuZlia eklesias misTvis datovebuli sajaro
sportuli kompleqsis vaxtiori samsaxuridan daiTxovos rjulgan-
dgomilebis gamo?61 gana es religiur safuZvelze diskriminacia
araa? (samsaxuridan gadayeneba igive ar aris, rac samsaxuridan daT-
xovna, xolo saeklesio wesebis darRveva pozitiuri samarTlis
normebis darRveva rodia). kanonikuri samarTlis wesebi rom kerZo
samuSaos mimcemis organizaciuli wesebis igiveobrivi yofiliyo,
laparaki SeiZleboda Sromis samarTlebrivi urTierTobis `usityvo
SeTanxmebis~ darRvevaze, magram maSin, naTqvamis Tanaxmad, am organi-
zaciul wesrigze ungreTis konstituciis yovlismomcveli anti-
diskriminaciuli miTiTebebi gavrceldeboda, magram ama Tu im reli-
giis doqtrinebis gadacema konstituciuri organoebis kontrolis
qveS, saxelmwifosgan eklesiis gamoyofas ewinaaRmdegeba. da kidev:
aqvs sakanonmdeblo organos eklesiis saorganizacio, RvTis msaxu-
rebasTan dakavSirebul saqmeebSi Carevis iseTive ufleba, rogoric
mTavrobas, romelic yvela organizacias zogad wesebs uqvemdeba-
rebs? ramdenadaa SesaZlebeli RvTismsaxurebis aRsruleba samoqa-
laqo cxovrebasa da mTavrobis saqmianobaSi?

unda avukrZaloT moqalaqeebs saxelmwifo dawesebulebaSi sam-


saxuri, Tu isini garkveuli formiT ficis dadebaze uars acxa-
deben? SeiZleba Tu ara, garkveuli konfesiisadmi kuTvnileba sa-
xelmwifo an sxva dawesebulebaSi muSaobis piroba iyos? SeiZle-
ba vinmes aekrZalos saxelmwifo samsaxurSi rame Tanamdebobis
dakaveba imis safuZvelze, rom am TanamdebobiT gaTvaliswinebuli
movaleobebi garkveuli religiis moTxovnebs ewinaaRmdegeba? [ma-
galiTad, AaSS-Si samxedro uniformis erTianobis niSniT SeZles
jariskacebisaTvis aekrZalaT `ermolkis~ (qudi) tareba, magram
kanadaSi siqxebs TavianTi dolbandis tarebis ufleba aqvT].

61 Corporation of the Presiding Bishop of the Church of Jesus Christ of Latter-Day


Saints v. Amos, 483 U.S. 327 (1986). uzenaesma sasamarTlom mormonTa eklesiis pozi-
cia konstituciurad miiCnia.
358 ZiriTadi uflebebi

yvelaferi es Teoriuli kiTxvebi rodia. saxelmwifosa da ek-


lesiis urTierTobebis sakiTxebze yvelgan mZafri kamaTia. bel-
giis konstituciaSi, romelSic azrisa da religiis Tavisufleba
gverdigverd moixsenieba, erTi paragrafi (muxli 15) im princips
eZRvneba, rom religiur ceremoniaSi monawileobis Zaldataneba
dauSvebelia. meore mxriv, me-16 muxli belgiis saxelmwifosagan
eklesiebis avtonomias icavs da saxelmwifos sasuliero pirTa
daniSvnaSi Carevas ukrZalavs62. aseTi sagangebo debulebebis kon-
stituciaSi Setanis saWiroeba imas niSnavs, rom isini religiis
Tavisuflebis principidan ar gamomdinareobs. magram uflebebma,
SesaZloa, sapirispiro daskvnebamde migviyvanos. 1917 wlis meqsi-
kis konstitucia agreTve uzrunvelyofda religiis SerCevisa da
RvTismsaxurebis Tavisuflebas (RvTismsaxureba sazogadoebriv
adgilebSi an Sin). 24-e muxli meqsikis kongress religiis dawe-
sebis an amkrZalavi kanonis miRebis uflebas ar aZlevda. magram
religiis Tavisuflebisa da eklesiis saxelmwifosagan gamoyofis
principis kombinaciam eklesiasTan mimarTebaSi saxelmwifos uf-
lebaTa da eklesiaze dawesebul akrZalvaTa mTeli CamonaTvali
Seqmna63.

sakiTxi arc ise martivia. uflebebi TavisTavad ar miuTiTeben


maTi realizebis gzebs da pirobebs. am xarvezis gadalaxvaSi maTi
konstitucionalizacia gvexmareba.

62 1831 wlis belgiis konstitucia xazs usvamda imasac, rom dauSvebelia aik-
rZalos mRvdlebis ufro maRali Tanamdebobis samRvdelo pirebTan mimoweris an
maTi moxsenebebis gamoqveyneba. rogorc Cans, es sagangebo wesi kaTolikeTa pativis-
cemiT iyo nakarnaxebi. Cveulebriv, es ufleba presisa da mimoweris Tavisuflebis
sakonstitucio normidan gamomdinareobs, magram uaryofiTma istoriulma gamocdi-
lebam ufro dawvrilebiT Sedgenili da zedmeti wesebis dadgena ganapiroba.
63 swored amis safuZvelze, meqsikis Statebi gansazRvraven, Tu ramdeni mRvde-
li unda hyavdes TiToeul eklesias garkveul regionSi arsebuli moTxovnis Sesa-
bamisad. magram eklesiis SezRudva bolo aTwleulSi Semsubuqda. meqsikis konsti-
tuciis msgavsad, vaimaris konstituciaSi sindisisa da rwmenis Tavisuflebis mniS-
vneloba dawvrilebiT iyo ganxiluli da misi Tanamedrove meqsikis konstituciis
sapirispiro deklaraciebs Seicavda.

You might also like