MODERN"

TİRKİYK’DE
SİYASI
DÜŞENCE
MODERN TÜRKİYE’D E SİYASI DÜRÜNCE • CİLT 2
Kemalizm
6, BASKI 2009, İstanbul
 MODERN
TÜRKİYE’DE
SİYASI
DÜŞÜNCE
CİLT 2

Kemalizm
 GENEL YAYIN YÖNETMENİ Murat Belge
İLETİŞİM A.Ş. ADINA SAHİBİ Tuğrul Paşaoğlu
YAYIN KURULU Murat Belge, Tanıl Bora, Ahmet Çiğdem, Bağış Erten,
Murat Gültekingil, Ahmet İnse], Ömer Laçiner
EDİTÖRLER Tanıl Bora, Murat Gültekingil
YAYIN SEKRETERİ Bağış Erten
CÎLT EDİTÖRLERİ Bİ Rİ NCİ CİLT
Cuttıhuriyel'e Devreden Dilimce Mirası:
Tanzimat ve Meşrutiyetin B irik in ti: m eh m et ö .alkan

İKİNCİ CİLT
Kemalizm: ahmet insel

ÜÇÜNCÜ CİLT
M odernleşme ve Balı a itle: uygur KOCABAŞOGLU
DÖRDÜNCÜ Cİ LT
Milliyetçilik; TANIL BORA
BEŞİNCİ CİLT
M uhafazakârlık: AHMET ÇİĞDEM
ALTINCI CİLT
İslamcılık: YASIN aktay
yedinci cilt
L ib e ra lim ; mustafa ERDOĞAN - MURAT yilmaz
s e k i z i n c i c i l t
Sol Düşünce: MURAT GÜLTEKİNGİL
DOKUZUNCU CİLT
Dönemler ve Karakteristikler; ÖMER laçiner
 MODERN
TÜRKİYE’DE
SİYASÎ
DÜŞÜNCE
|- - ■ 2 . Cl L P i 1 Y » 2 « » l A H I
DOĞAN AK YAZ * FARUK ALPKAYA • CUMHUR ASLAN • TOKTAMIŞ ATEŞ • SUAVI
AYDIN • MURAT BELGE • TANIL BORA • HAMİT BOZARSLAN • ÜMİT CİZRE • NUR
BETÜL ÇELİK • AHMET DEMİREL • M. GÖRKEM DOĞAN • TARHAN ERDEM * NECMİ
ERDOĞAN • NURAY KARACA EREREM • BAĞIŞ ERTEN • ALİ SEVGİLİLİ • ÖZGÜR SEVGİ
GÖR AL * ASENA GÜNAL * ATTİLÂ İLHAN • AHMET INSEL * AYKUT KANSU • BARIŞ
KARACASU • M. ASIM KARAÖMERLİOĞLU • KURTULUŞ KAYALI * ALİ KAZANCIGIL •
CEMİL KOÇAK • ORHAN KOÇAK • LEVENT KÖKER • DUYGU KÖKSAL • BILSAY KURUÇ •
AHMET KUYAŞ * ATILLA LÖK * ELÇİN MACAR • NURŞEN MAZICI • NURAY MERT *
HANDE ÖZKAN • TAHA PARLA * AYŞE SAKTANBER • MEHMET SOYDAŞ • BİRSEN
TALAY • YÜKSEL TAŞKIN • METE TUNÇAY • ÖMER TURAN* MUSTAFA TÜRKEŞ • ÖMER
TÜRKEŞ • HAKKI UYAR * HAŞAN ÜNDER * CENNET ÜNVER • M. BÜLENT VARLIK • NEŞE
G. YEŞILKAYA • MESUT YEĞEN • AHMET YILDIZ • ERIK-JAN ZURCHER
 fid e k ile r

Sunuş........................................................................................13
Giriş..........................................................................................11
MURAT BELGE
Mustafa Kemal ve Kemalizm.................................................29
ERİK JAN ZÜRCHER
Kemalist Düşüncenin Osmcmh K aynaklan..........................44
MESUT YEĞEN
Kemalizm ve Hegemonya?..................................................... 56
• Recep Peker
A HM ET Y IL D IZ .............................................................................. 58
• Falİh Rıfkı Atay
H AN D E Ö Z K A N .................................................................................................... 64
NUR BETÜL ÇELİK
Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem....................................... 75
• Şükrü Kaya
HAKKI UYA R............................................................................................................ 80
METE TUNÇAY
İkna (İnandırma) Yerine Tecebbür (Zorlama)..................... 92
LEVENT KÖKER
Kemalizm/Atatürkçülük: Modernleşme,
Devlet ve Demokrasi............................................................... 97
İ Ç İ N D E K İ L E R

• Necmettin Sadık Sadak

HAKKI UYAR............................................................................................... 1 0 2

• Halkevleri
NEŞEG. YEŞİLKAYA..................................................... .. ....... 113
CEMlL KOÇAK
Tefe Parti Yönetimi, K em alizm ve Şeflik Sistemi:
E bedî Ş e f /Millî Ş e f ..............................................................119
• İsmet İnönü
AHMET DEMİREL.................................................................................... 124
HAŞAN ÜNDER
A tatürk İmgesinin Siyasal Yaşam daki Rolü....................... 138
ÜMİT CİZRE
Egemen İdeoloji ve Türk Silahlı
Kuvvetleri: Kavramsal ve İlişkisel Bir A naliz 156
• Doğan Avcı oğlu
ELÇİN MACAR.................................................................................... 162
• Ordu ve Resmî Atatürkçülük
DOĞAN AKYAZ............................................................................................ 180

A Lİ G E V G İL İL İ
Kemalizm ve Bon apartizm ..................... 192
NURAY MERT
C um huriyet T ürkiyesi’nde Eaifelife ve
K arşı Laikliğin Düşünsel B oyutu .......................... 197
• Halil Nimetullah Öztürk
CUMHUR ASLAN.............................. 200

AHMET YILDIZ
Kemalist M illiyetçilik ................................................. 210
• Mahmut Esat Bozkurt
H A KKI U Y A R ............................. 214
• Afet İnan
Ö Z G Ü R SEVGİ G Ö R A L ............. ............... 220
ALİ KAZANCIGÎL
Anti-emperyalist Bağımsızlık İdeolojisi ve
Üçüncü Dünya Ulusçuluğu Olarak Kemalizm 235
 İ Ç İ N D E K İ L E R

• Memduh Şevket Esendal

ÖMERTÜRKEŞ.............................................................. 238
AHMET K U YAŞ
Yeni Osmanhlar’dan 1930’lara
Anti-emperyalist Düşünce .................247
AYKUT KANSU
Türkiye’de Korporatist Düşünce
ve Korporatizm Uygulamaları ..................253
• Ülkü: Halkevleri Mecmuası
M. BÜLENT VARLIK ....................................................., 268
M. ASIM KARAÖMERLİOĞLU
Tek Parti Döneminde Halkçılık........................ .................272
♦ Selim Sırrı Tarcan
HANDE ÖZKAN............................................................... ................. 276

M. ASIM KARAÖMERLİOĞLU
Türkiye’de Köycülük 284
• Köy Enstitüleri
M. ASIM KARAÖMERLİOĞLU ........................................... 286
BİLSAY KURUÇ
Kemalist Ekonomi Görüşü: Kesitler 298
TA H A P A R L A
Kemalizm Türk Aydınlanması mı? 313
T O K T A M 1Ş A T E Ş
Kemalizm ve Özgünlüğü 317
AYŞE SAKTANBER
Kemalist Kadın H aklan Söylemi 323
BARIŞ KARACASU
“Mavi Kemalizm”
T ürk Hümanizmi ve Anadoluculuk 334
• Niyazi Herkes
KURTULUŞ KAYALI........................................................... ................. 338
SU AVI A Y D IN
Cumhuriyetin İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin
Rolü: Irkçı Paradigmanın Yükselişi ve Düşüşü 344
İ Rİ MD E K İ L E R

• M. Saffet Engin
C U M H U R ASLAN..................................................... ............................................ 350
ORHAN KOÇAK
1920’lerden 1 9 7 0 lere K ü ltü r P o litika la rı 370
• Cahit Tanyol
Ö M ER T U R A N ........................................ 382
• Kemalist Kültür Politikaları Açısından
Türk Tarih ve D il Kurumlan
YÜKSEL TAŞKIN .................................................................... 419
ÖMER TÜRKEŞ
G ü dü k B ir Edebiyat K ano nu 425
• Yakup Kadri Karaosmanoğlu
BİRSEN TALAY ..................................................................... 430

TARHAN ERDEM
CHP’de P a rti fçi M ücadelede “K e m a lizm ” ve
“Devrimler” TartışmalarıÜ zerin e 449
• Turan Güneş
YÜKSEL TAŞKIN.................................................................................................... 452
• Bülent Ecevit
HAMİ T BOZAR SLA N .............................. 458
MUSTAFA TÜRKEŞ
Kadro D e rg isi 464
• Şevket Süreyya Aydemir
CENNET Ü N V E R ................................................................................................... 466
FARUK ALPK AYA
B ir 20. Yüzyıl A k ım ı: “Sol Kemalizm” 477
• Uğur Mumcu
A S E N A G Ü N A L ................... 'T O —

• Attilâ İlhan
D U Y G U KO KSA L..................................................................................................T Ö O

• Cumhuriyet'in Cumhuriyet 'i:

Cumhuriyet Gazetesi
BAĞIŞ ERTEN-M . GÖ RKEM D O Ğ A N .................................................................. 501
• İlhan Selçuk
MEHMET SOYD AŞ-ATİLLA L Ö K ....................................................... 512
 i ç i n d e k i l e r

a t t Ilâ Ilhan
Kemalizm: Müdafaa-i Hukuk Doktrini 518
TANIL BORA-YÜKSEL TAŞKIN
Sağ Kemalizm 529
* Turhan Feyzİoğfu
YÜKSEL TAŞKIN.......... ................................................................................ 534
• Celâl Bayar
TANIL B O R A ........................................ .............................. 546

NURŞEN MAZICI
27 Mayıs, Kemalizmin Restorasyonu mu? 555
♦ H ıfzı Oğuz Bekata
NURAY KARACA EREREM ............................................................................ 558
YÜKSEL TAŞKIN
12 Eylül Atatürkçülüğü ya da Bir Kemalist
Restorasyon Teşebbüsü Olarak 12 Eylül 570
* Coşkun Kırca
YÜKSEL TAŞKIN.......................................................................................... 574
NECMİ ERDOĞAN
Neo-Kemalizmf Organik Bunalım veHegemonya 584
• Son Dönemde Kemalizme
Demokratik Meşruiyet Arayışları
Ö M ER TU RA N ...................................................................................................... 592

Kaynakça................................................................................ 601

Dizin.................................................................. 625

Seçme Metinler 641

Sunuş
Modem dönem siyasî düşünce tarihi­
ni Türkiye’de değil, başka bir ülkede
inceliyor olsaydık, belli başlı siyasal
düşünce akımlarının yanında, hatta
onların en önünde Kemalizm/Ata-
türkçülük türünden yerel bir akıma,
hem de hacimli bir biçimde yer ver­
mek ihtiyacı duymazdık. Modern dö­
nemin evrensel siyasal düşünce akım­
ları olan liberalizm, muhafazakârlık,
korporatizm, Batıcılık/modernleşme-
citik, sosyalizm gibi düşünce akımla­
rının yanında, örneğin İngiltere’de
Çörçİlizm, Amerika Birleşik Devletle­
rinde Ruzveltizm veya Almanya’da
Bismarkizm adıyla tanınan, özgün ve
canlı bir siyasal düşünce akımına bir
cilt veya bir bölüm ayırmazdık. Fran­
sa’daki De Gaullecülük veya Golizm
akımının, bu teshilin geçerliğini bo­
zan bir karşı örnek olduğu düşünüle­
bilir. Mustafa Kemal ve Charles De
Gaulle’un arasında, profesyonel ve si­
yasal kariyerleri, siyasal tavırları açı­
sından ele alındığında gerçekten an­
lamlı olan yakınlık, siyasal düşün akı­
mı açısından bakınca büyük ölçüde
kaybolur. Siyasal hareketle siyasal dü­
şünce arasındaki fark dikkate alınınca,
Golizmin veya başka bir ulusal ba­
ğımsızlıkçılık hareketi simgesi olan
Bolivann başlı başına inceleme konu­
su olabilecek siyasal düşünce akımlan
olmadığı görülür. Bunlar ya siyasal
hareketlerdir ya da siyasal simgeler.
Mısır’ın yakın tarihindeki konumu bir
Ölçüde Mustafa Kemal’inkine benze­
yen Nasır da, sosyalist tmılı bir Üçün­
cü Dünya milliyetçisi siyasal hareket
olmanın ötesinde, bir siyasal düşün
akımının kurucu referansı değildir.
Gandhi, çok güçlü bir siyasal ve felse­
fî şahsiyettir ama Hindistan’da bir si­
yasal düşün akımına rehberlik yap­
maz.
Buna karşılık, böyle bir siyasî dü­
şünce tarihi çalışmasını Çin Halk
C um huriyeti’nde, Kuzey K ore’de,
1989 öncesi Arnavutluğu’nda veya
SSCB'sinde yapıyor olsaydık, çalışma
ancak bir tek başlık altında hazırlana-
bilirdi. Maoizm, Kim 11 Sung düşün-
s u wu Ş
ce si, E n ver H oca d ü şü n cesi veya
Marksizm-Leninizm ciltlerinin ele ala­
caklarından başka bir siyasal düşün­
cenin varlığı kabul edilmeyecekti. Ne
var ki, dayandıkları siyasal sistem
çöktüğünde bu siyasal düşünceler de
aynı hızla hegemonik konumlarını
kaybettiler. Hegemonyalarının, siyasal
düşünce boyutundaki güç ve etkile­
rinden ziyade, totaliter siyasal tahak­
küme dayandığı görüldü.
Bu kaba betimleme, siyasal düşün­
ceyle siyaset alanı arasındaki bağlantı­
nın modern dönemde iki temel model
içinde gerçekleştiğine işaret ediyor.
Bir yanda, yerel ve kişisel boyutların
var olmadığı veya çok geri planda kal­
dığı, daha evrensel siyasal düşünce
akımlarının etkili olduğu toplum mo­
deli; diğer yanda, tek bir siyasal dü­
şüncenin mutlak olarak egemen oldu­
ğu totaliter toplum modeli. Türki­
ye’nin 20. yüzyıl siyasal düşünce ma­
cerası, bu iki çekim merkezinin etki
alanı içinde, bu zıt kutuplann varlığı­
nın yarattığı gerginlik ortamında, sığ
içerikli ama görece istikrarlı bir mec­
rada seyretti. Maceranın böyle seyret­
mesinin hataları ve sevaplarıyla baş
sorumlusunun Kemalizm olduğunu
düşünmek abartılı değildir.
Modern Türkiye’de siyasal düşün­
cenin oluşum ve gelişimini inceleme
ve bunu hakim resmî ideoloji kalıpla­
rı içinde yapmama iddiası taşıyan bir
çalışmada, en ön sırada ve belki en
hacimli cilt olarak Aıatürkçülük/Ke-
malizmin yer almasını ve hemen ar­
dından farklı siyasal düşünce akımla­
rının da güçlü biçimde var olmalarım
izah etmek, Kemalist siyasal düşünün
en önemli ve ayırt edici özelliğini
vurgulam ak dem ektir. Kem alizm ,
Türkiye siyasal düşün dünyasının he­
gemonik düşünce akımıdır. Ama için­
de pragmatizm baskın biçimde bu­
lunduğu için, diğer “evrensel” siyasal
düşünce akımlarının varlığına göreli
olarak uyum sağlayabilen bir siyasal
düşüncedir. Kemalizmin bu pragma-
tik içeriği, onun hegemonyacı konu­
munu yumuşatır. Diğer siyasal dü­
şünce akımlarının Kemalizme bir bi­
çimde eklem lenm elerini sağlayan,
Kemalizmin kendi içinde bir episte­
moloji, bir yöntem taşımamaması ka­
dar, bu pragmatik hegemonyacı içeri­
ğidir Düşünsel derinliğinin sığ ve dü­
şünsel örgüsünün seyrek olması, Ke­
malizmin yeni şart ve zamanlara ayak
uydurabilmesini, zaman içinde farklı
yorumlar altında diğer siyasal düşün­
ce akımlarının onu içselleştirmesini
sağladı.
Kemalizm, birçok siyasal düşünce
akımı gibi, tek bir tanım ve tek bir an­
layışa indirgenmez. Bu nedenle Kema-
lizmlerden bahsetmek daha doğrudur.
Bunlar sağ veya sol Kemalizm, devlet­
çi veya liberal Kemalizm, muhafaza­
kâr, kültüralist veya reformcu Kema­
lizm olarak diğer siyasal düşün akım­
larıyla eklemlenirler. Liberalizm, mu­
hafazakârlık veya sol gibi farklı dü­
şünce akımlarına özgül ve güçlü bir
esin kaynağı sağlamaktan ziyade, as­
gari meşruiyet dayanağı verirler.
Mustafa Kemal’in kendisi, savun-

dugu programın sistemli bir ideoloji
olmadığım kabul eder. Hatta buna ıs­
rarla sahip çıkar: “Neşrettiğim prog­
ramı, bir fırkai siyasiye için gayri kâfi,
kısa bulanlar oldu. Halk Fırkasının
programı yoktur dediler. Filhakika,
umdeler namı altında malûm olan
program ım ız, itiraz edenlerin gör­
dükleri ve bildikleri tarzda, bir kitap
değildi. Fakat, esaslı ve amelî idi. Biz
dahi, gayrikabili tatbik fikirleri, naza­
ri birtakım teferruatı yaldızlayarak,
bir kitap yazabilirdik. Öyle yapma­
dık. Milletin, maddi ve manevî teced­
düt ve inkişafatı yolunda, e fal ve ic­
raat ile akval ve nazariyata takaddüm
etmeyi tercih ettik” (Nutuk, s. 718-
719). Yapılan işin söz ve nazariyattan
önce gelmesi, yani aksiyonun dokt­
rinden ağır basması Kemalist ideolo­
jinin ait olduğu ideolojiler ailesinin
önem li bir özelliğidir. Bunun için
doktrinin esnek olması, içeriğinin
katı biçimde tanımlanmamış olması
gerekir. Mustafa Kemal, “doktrinin
donması” tehlikesine İşaret ederken,
aynı zamanda ait olduğu, “hikmeti
hükümet” gereklerine tâbi pragmatik
m odernleştirm eci ideoloji dünyası­
nın kaygılarını dile getirir. Bu da Ke-
malizmin hegemonyacı özelliğini za­
yıflatır. Yakın zamana kadar, Kema-
lizmin kendisini özerk bir toplumsal
hareket olarak var etmekten özenle
kaçınması, merkezî Kemalist akımla­
rın kendilerini esasen özerk bir dev­
let politikasının unsurları olarak gör­
meleri, toplumu kapsamlı bir biçim­
de mobilize etme kudretinde bir siya­
SUNUŞ
sal düşünce akımı olarak Kemaliz-
min gelişmesini engelledi. Bu anlam­
da Kemalizm totaliter tarzda hege­
monyacı değildir.
Toplumun büyük bölümünün pay­
laştığı bir ulusal modernleşme ideali­
nin yoğunlaştığı, bunun bir siyasal
duruşa dönüştüğü bir ideolojidir Ke­
malizm. Bu bağlamda, bir kuramsal
mutlak doğruyu ifade etmekten ziya­
de, bir tavrı, bir siyasal duruş ve ko-
numlanışı mutlaklaştırır. Siyasal dü­
şün seviyesinde bir yüzyıla yaklaşan
zaman dilimi içinde egemen konumu­
nu koruyabilmesini sağlayan etmen­
lerden birisi, Kemalizmin kendini özel
olarak konumlandırdığı mevkiin be­
lirlediği dönemsel mutlak doğrular
üretme kabiliyetidir. Bunlar her döne­
min gereklerine göre ya içerikleri ya
da hiyerarşik sıralam aları değişen
“mutlak doğrular’’dır. ideolojik olarak
sığ ve yöntemsel olarak pragmatik
olan Kemalizmde içerikten ziyade, bir
siyasal duruş ağır basar.
Bu ciltte, modern Türkiye siyasal
yaşamında bir tür matris ideoloji ko­
numundaki Kemalizm/Aıatürkçülü-
gün değişik alanlardaki tezahürleri­
nin, farklı perspektiflerden ele alın­
m asına özen gösterd ik . K em a­
lizm/Atatürkçülügün Türkiye’nin 80
yıllık tarihinde oynadığı olumlu rol
kadar, neden olduğu olumsuz etkileri
de inceleyen ve bunu esas olarak siya­
sal düşün boyutunda değerlendirmeyi
amaçlayan böyle bir kapsamlı çalışma,
önümüzdeki siyasal tartışmalar için
önemli bir kaynak oluşturacaktır.
Milliyetçilik ve medeniyetçilik, Ke-
malizmin iki aslî öğesidir. Bu iki öğe­
nin ışığında, siyasal düşünün siyasal
eyleme dönüşmesini sağlayan kurucu
ilke, “Türkiye Cumhuriyeti nin sarsıl­
maz tem eller üzerinde” durmasını
sağlayan unsur alarak kabul edilen
devleti korum ak ve güçlendirm ek
misyonudur. Nutuk'ta Mustafa Kemal
bunu şöyle dile getirir: “Binaenaleyh,
biz her vasıtadan, yalnız ve ancak, bir
noktai nazardan istilada ederiz. O
ncklai nazar şudur: Türk milletini,
medeni cihanda, layık olduğu mevkie,
is’adetmek ve Türk Cumhuriyeti’ni
sarsılmaz temelleri üzerinde, her gûtı,
daha ziyade takviye etmek” (Nutuk,
s.8 9 7 ). Bu milliyetçi ve medeniyetçi
yaklaşım, kısa zamanda devletin ko­
runması endişesinin hakim olduğu,
savunmacı bir siyasal duruşa dönü
şûr. Devleti korumak ve. kollama mis­
yonunun m illiyetçi ve medeniyetçi
özelliklere baskın çıkmasının nedeni­
ni anlamak için, dünya siyasal kon­
jonktürünün yanında, birinci kuşak
Kemalistle.rin içinde, yetiştikleri zihin
dünyasını aydınlatmak geıekir. İmpa­
ratorluğun, candanları sayılan bazı
toprakları hızla kaybetmesinin ardın­
dan çökmesine, devletin dağılmasına
şahit olan, bunun travmasını yaşayan,
birçoğu bu kaybedilmiş topraklarda
doğmuş ve büyümüş olan bir devlet
e.liti zümresinin, devletin de yok ol­
ması tehlikesi karşısında duydukları
tepki, uzun yıllar etkisini koruyacak­
tır. Bu tepki, Kemalizm'in asabiyyesini
oluşturur. Gençlik dönemi Kema’ıiz-
minde bu asabiyyeyi besleyen unsur,
yeni bir devlet ve. yeni bir toplum
kurma ideali kadar, devletin ortadan
kalkması tehlikesini bertaraf etmek­
tir. Gerçekten de, İkinci Dünya Savaşı
sonuna kadar devanı eden zaman di­
liminde, dünya yüzünde devletlerin
ortadan kalkması mümkündü. Genç
Türkiye. Cumhuriyetfni yöneten kad­
rolar kadar, bir kısmı çok yakın bir
zamanda yaşadıkları toprakları terk
ederek Anadolu’ya göç etmek zorun­
da kalmış insanlardan oluşan toplum
katmanları için de böyle bir yakın
tehlike inandırıcı ve etkiliydi. Ama
G I K I $
İkinci Duııya Savaşını izleyen yıllar­
da. çok küçük istisnaisi dışında var
olan devletlerin sürekliliği ilkesinin
uluslararası siyasete hakim olmasın­
dan. sonra, devleti koruma asabı yyesi
Kemaliz mi n ıııu ha fazaîcâ riaş mas ın jn
bir örtüsü oldu. Bu dönüşüm. Ata­
türkçülük adı alımda kendim daha
fazla ifade etmeye başlayan Kemaliz-
mi, bir zümrenin siyasal ve toplumsal
planda hâkini konumunu savunması­
nın aracı haline getirdi.
Kemalizmin gençlik dönemindeki
inkılapçı asabiyyesi, Osmanlı Impara-
lorluğu'nun son dönemlerinden beri
yavaş yavaş olgunlaşmakta olan bir
dizi medeniyetçi reformun kâh rıza
kah 2.01Va ama hızla ve kararlılıkla hur
yata geçirilmesini sağladı. Atatürk in­
kılâpları adı altında sonradan dondu­
rulan bu reformlar, modern bir top
lurn yaratmak kadar, tarihî ve kültürel
kaynaklarının tanımı devletin deneti-
ininde olan bir insan turu yaratmayı
am açlıyordu. Em peryai tâbiiyetten
ulus-devlet tâbiiyetine geçiş sürecinin
Türkiye özelinde taşıyıcı ideolojisi
olan Kemalizm ıçm, yeni lürk insanı­
nın kültürel kodlarının devlet mer
kezlt tanımlanması önemliydi Czeık
toplumsal örgütlenmelerin hızla orta­
dan kaldırılması hu girişimi tamamla ­
yan önlemlerdi Kemalizmin çeşitli
versiyonlarında, devlet merkezli bir
toplum ve insan tasarımı her zaman
baskın oldu. Bu tasarımı açıkça dile
getiren radikal Kemalisller için devlet,
“Atası etrafında toplanan millet''ti.
Devletle toplum ilişkilerini dc özel bir
biçimde gören bu siyasal tasarım tarzı,
devleti başlı başına bir toplumsal ve
siyasal özne olarak tanımlama eğili­
minde oldu. Kckü Cumhuriyet önce
sine giden bu siyasal kültür, Kemalist
inkılâpçılığın hızla, toplumsal dene­
tim amacına hizmet eden bir devlet
muhafazakârlığı söylemine dönüşme­
sine yol açtı Bu çerçevede medeniye!
çilık dc, ilk dönemdeki canlılığını
kaybederek. Aydınlanma hareketinin
günlük yaşamdaki birkaç tezahürüne
indirgendi. Jakoben/radıkal Kemalist
dar biı akım dışında, Atatürkçü dü­
şünce sistemi olarak kendini tanımla­
yan merkez Kemalist düşün içinde
Aydınlanma hareketi güçlü bir refe
ians olmakları çıktı.
Devlete bir toplum yaratmak, yaratı­
lan toplumu ıslah etmek ve onu dev
letle organik bir bütünsel bağ içinde
tasarlamak, ‘‘sınıfsız, kaynaşmış biı
lophınT ülküsünün Kemalizmin farklı
kulvarlarında baskın olmasına yol açtı.
Bu bağlamda, ulusu homojen b:r orga ­
nik bütünlük içinde tasarlayan Kem a
1izimi: en yakın durduğu siyasal dü­
şünce akımı korpoıatiznıdır. Kema-
Uzmlerin ortak paydalarından birisi,
yekpare toplum idealidir Fiilen top­
lum hiçbir zaman yekpare olmadığı,
hele Türkiye topluıııunuıı etnik ve
kültürel kaynaklan dikkate alınırsa
yekpare olması mümkün olmadığı
için, Kemalizm toplumun yekpare bir
görünümde olmasına özel bîr önem
verdi, vermeye devam ediyor. Bu ne­
denle. dm, sosyal sınıflar ve etnik kim­
liklerin görünür kimlikler olarak ka­

musal alanda yer almasına karşı şid­
detli biçimde tepki gösteriyor. Kema-
lizmin, bunlann varlığının devletin be­
kasını tehlikeye atacağına olan güçlü
bir inancı hep oldu. Bu inanç, Osmanlı
İmparatorluğu yönetim geleneğinden
devralman, devleti sağlam, sürekli ve
sabit bir tabana oturtma anlayışıyla pe­
kişti. Bu homojen toplum anlayışı, sol
Kemalizmi de çok geniş bir halk tanı­
mı yapıp, geride kalan dar bir kesimi
de ya modem öncesinin kalıntısı (mü-
tegallibe) ya da dış güçlerin maşası
(komprador) olarak tanımlamaya itti.
Genç dönem Kemal izminde militan
biçimde öne çıkan üniter devlet- üni-
ter toplum-üniter kimlik üçlüsü, mu­
hafazakâr Kemalizm döneminde Ata­
türk milliyetçiliği adı altında yumuşa­
tılmış olarak resmî ideolojinin omur­
gasını oluşturmaya devam etti. Türk
milliyetçiliği gibi etnik vurgusu daha
belirgin bir milliyetçilik yerine, Ata­
türk milliyetçiliği gibi içeriği daha
muğlak ve esnek, tammı resmî ideolo­
jinin evrimine tâbi bir kavramın be­
nimsenmesi, Kemalizme başından beri
hakim olan utangaç milliyetçiliğin do­
ğal bir tezahürüdür. Bu milliyetçilik,
emperyal hülyalar nedeniyle devleti
tehlikeye soktuğuna inanılan pantür-
kizm gibi girişimleri, tehlikeli bir ma­
ceracılık olarak değerlendirir. Kema­
lizm için milliyetçilik, Türkiye Cum-
huriyeti’nin bekası için gerekli politi­
kalar bütünüdür. Bu anlamda, devlet
milliyetçiliği veya resmî milliyetçilik
etnik milliyetçiliğe ağır basar.
Mustafa Kemal’in siyasal örgütlen­
GİRİŞ
me tercihi kuvvetler birliği ilkesinden
yanadır. 1921 Teşkilatı Esasiye Kanu-
nu’na açık biçimde hakim olan bu an­
layış, daha sonra 1924 Anayasası’na
rağmen fiilen yürürlükte kalacaktır.
CHP Genel Sekreteri M.S. Esendal bu
fiilî durumu şöyle dile getirir: “Bizim
iki anayasamız vardır: yazılmış ve ya­
zılmamış... Bunlardan yazılmış olanı
Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’dur. Yazıl­
mamış olanı ise, şimdiki fiilî durumu­
muz, yani Şef sistemimizdir” (1944).
Kast edilen fiilî anayasa, kuvvetini
parti ve devleti bütünleştiren Şeften
alır. Söz konusu olan kuvvetler birli­
ğidir ama burada kuvvetler birliği
kavramının dayandığı ilke, doğrudan
ve serbest seçimle gelmiş bir meclisin,
“sürekli oturum halinde”, bir tüf sü­
rekli devrim meclisi gibi çalışması de­
ğildir. Böyle bir “konvansiyon mecli­
si” gibi göreli demokratik bir ortamda
çalışan 1. Meclis’in yerini, 11. Meclis’le
birlikte, meclis çoğunluğunun merke­
zî siyasal otorite tarafından belirlendi­
ği, bir tür “plebisiter diktatörlüğün"
alması eğilimi, Takriri Sükûn Kanu-
nu’nun hemen ardından hızlandı ve
kurumlaştı. Böylece 1924 Anayasası­
na hakim olan kuvvetler ayrılığı ilkesi
kağıt üzerinde kaldı.
Kemalizmİn Kuvvetler Birliği ilkesin­
den anladığı veya beklediği yapı, seç­
men iradesinin de devletin aslî güçleri­
ne tâbi olduğu, otoriter devlet anlayışı­
na daha çok yatkındır. Atatürk’ün ha­
yatında fiilen yürürlükte olan, fiilen
bu şekilde düzenlenmiş olan Kuvvetler
Birliği ilkesi, onun ölümünün ardın­
GİRİŞ
dan Millî Şef kuruntunun yaratılma­
sıyla devam etti. Sag Kemalizmle sol
Kemal izmi Demokrat Parti iktidarında
şiddetle karşı karşıya getiren nokta,
kuvvetler birliği ilkesinin fiilen yürür­
lükte olması değil, bu ilkenin ağırlık
merkezinin tesbitindeydi. DP’nin Ke­
malist gelenek içinde yetişmiş önder­
leri de hükümet-parti-parlamento üç­
lüsünün aynı kuvvetin, ama bu kez
CHP’nin değil, kendi ellerinde olması­
nı doğal kabul ediyorlardı. Meclis ço­
ğunluğu meşruiyeti ile devlet seçkinle­
ri çoğunluğunun meşruiyeti arasında­
ki öncelik çatışmasının yarattığı ger­
ginlik, kuvvetler birliği ilkesinin zirve
noktası olan askerî darbe rejimiyle so­
nuçlandı. 1960 Kemalist askerî darbe­
sinden yirmi yıl sonra, Atatürkçü as­
kerî darbenin tesis ettiği siyasal yapı
da, kuvvetler birliği idealini yansıtı­
yordu. Muhafazakâr Kemalizmin, güç­
lendirilmiş bir Millî Güvenlik Kuru-
lu’nu rejimin aslî siyasal karar mercii
olarak görmesinin arkasında, atanmış­
ların güçlü biçimde içinde yer aldığı
yürütmenin, yasama ve diğer organla­
rın üzerinde denetleme, yönlendirme
ve “yaptırma” yetkilerinin olduğu bir
kuvvetler birliği ilkesi yatar.
Kemalizmin bir tür amentüsü hali­
ne gelen, CHP’nin siyasal ilkelerini
temsil eden Altı Ok içinde demokrat­
lığın yer almaması bir unutkanlık so­
nucu değildir. Kemalist düşün, de­
m okrasiyi elbette reddetmez. Ama
bunu halkçılığa indirger ve laik cum­
huriyet ilkeleriyle sınırlar. Kemalist
düşünün doktrinleşme çabalarının en
güçlü olduğu dönemler olan 1 9 3 0 ’
larda, dünya siyasal konjonktürünün
de etkisiyle, Kemalizme hakim eğilim
parlam enter dem okrasinin zararlı
yanlarının ağır bastığı kanısındadır.
Bugün bile Kemalist söylemde çok
sık duyulan bir tez, halkın olgun veya
ergin olmaması nedeniyle demokrasi­
nin sınırlı tutulması gereği, o dönem­
de başka bir gerekle güçlendirilir: İk­
tisadî geri kalmışlıktan kurtulmak
için, tüm kaynakların bir elden, plan
dahilinde ve düzen ve intizam içinde
kullanılm ası gerekir. Kemalizmde
devletçilik sadece bir iktisat politikası
tercihinin ifadesi değildir. İktisatta
devletçilik, bir kalkınma politikası
aracı olmanın yanında, ama ondan
daha fazla, siyasal devletçiliğin ta­
mamlayıcısıdır. Bu nedenle, devletçi
politika ve gerekler, sadece pazar eko­
nomisi dinamiği ve ilkeleriyle çatış­
mazlar, demokrasi ilkelerini de çoğu
zaman karşılarına alırlar. Kemalizm
düzenlenmiş bir pazar ekonomisine
ilkesel olarak karşı değildir. Ne var ki
siyasal devletçiliği İktisadî devletçili­
ğine çoğu zaman ağır bastığı ve de­
mokrasi cephesindeki eksiğini halkçı­
lık söylemiyle telafi etmeye dikkat et­
tiği için, gerçekte olduğundan daha
fazla pazar ekonomisi aleyhtarı bir
görünüm sunar. Sol K em alizm de
planlı ekonomi olarak kendini ifade
eden bu devletçi tavır, sağ Kemalizm­
de ise, devletin millî ekonomik güç­
lerle elele olduğu imajına dayanan bir
liberal devletçiliğe döner.
Kemalizmde baskın unsur olan

Kimi sağ yorumcular, İnönü'de
Atatürkçülüğün laisist ve bürokratik-
elitist kimliğinin belirginleşmesini, kim i
sol yorumcular ise faşizan bir
çarpılm asını görürler. Bunun yanında
İnönü, Kemalizmin konsolidatörü ya da
restoratörü olarak da değerlendirilmiştir
milliyetçilik, Batı karşısında hissedi­
len bir aşağılık kompleksiyle damga­
lanmış olarak, bir medeniyetçilik sap­
lantısı içinde kendini ifade eder. Top­
lumsal sınıflar arasında çok belirgin
bir mücadelenin yaşanmadığı bir dö­
nemde biçim lenen Kemalizm için
toplumsal yarılmanın ana ekseninde
medeniyetçi bir ayrım yer alır. Falih
Rıfkı Atay, “bizde iki sınıf vardır:
Garplı ve Şarklı sınıf. Biz bütün sınıf­
ların garplılaşmasını, fakat garp mem­
leketlerindeki sınıfların hastalıklarını
almamasını istiyoruz” (1932) derken,
bunu çok net biçim de dile getirir.
Garplılık ve Şarklılığın çatışmasını
Kemalizm gerçek bir sınıf çatışması
G İRİŞ
olarak algılar. Zaten bu nedenle, 1980
sonrası Türkiyesi’nde Kemalizm, sos­
yal statü sarsıntısı ortamında toplum­
sal statü koruma aracına kolaylıkla
dönüşebilmiştir. Son dönem Kemaliz­
min enerjisinin önemli bir bölümünü,
kılık ve kıyafetin düzenlenmesine
hasretmesi ve bunu kamu alanını dev-
letleştirerek yapm asının ardında,
"Garplı" simgelerle toplumsal hiyerar­
şide üstün konumda bulunanların,
yani Cumhuriyet elitlerinin, “şarklı”
simgelerin kamusal alanda daha fazla
görünüyor olmasını, kendi üstün top­
lumsal statülerini alt bir tabakanın
tehdit edişi olarak algılamaları da et­
kili olmuştur.
Bu medeniyetçi milliyetçi duruşun
konumlandığı yer, devletin bekasının
gerekleridir. Bu anlamda Kemalizm
devletten özerk bir milliyetçilik değil,
bir tür devlet milliyetçiliği veya resmî
milliyetçiliktir. Bu medeniyetçi devlet
milliyetçiliği duruşu, tarihsel olarak,
patrimonyal devlet anlayışından besle­
nir, Toplumu bir mülk nesnesi, devleti
de bu mülkün sahibi olarak tanımla­
yan patrimonyal geleneği, “halk için
halka rağmen” fikriyle dinamize eden
Kemalizmin bütün versiyonlarında
çok belirgin bir paternalist boyut var­
dır. Zaten Kemalizme topluma derin­
lemesine müdahale etme meşruiyetini
veren etmenlerden biri de bu patri­
monyal devlet anlayışı geleneğidir. Bu
gelenek, devleti mülk olarak algılar.
Dolayısıyla devlet katının temsil ettiği
konum, sahiplik konumudur. Kema­
list çevrelerde, “devletin sahibi olduk-
GİRİŞ
lan” inancının çok güçlü ve yaygın ol­
ması, bu patrimonyal siyasal tasanmla
bağlantılıdır. Toplum katıyla ilişkisini
paternalisl tarzda tasarlayan Kemalist
düşün, kendini devletle bütünleştirir­
ken, devleti de Özneleştirir. Devlet,
toplumdan bağımsız, kendisine ait he­
def ve çıkarları olan bir yüksek özne­
dir. Kemalist düşün veya düşünler,
kendilerini bu öznenin bilincinin taşı­
yıcısı olarak görürler. Kemalizmin
topluma bilinç taşıma misyonunun ar­
kasındaki siyasal temel, patrimonyal
devlet anlayışı geleneği ve onunla ya­
kından bağlantılı olan paternalizmdir.
Kutsalın yeryüzüne indiği ve varo­
luşun büyüsünün kaybolduğu mo­
dern zamanlarda, patrimonyal devlet
geleneğinin durağan amaçlı ve toplu­
mu uzaktan denetleme anlayışı, yeri­
ni, yakından ve dönüşüm amaçlı de­
netime bırakır. Bu çerçevede genç Ke­
malizm, hem Osmanlı İmparatorlu-
gu’nun son döneminin medeniyetçi
reformculuğunun bir devamcısıdır,
hem de önemli bir kopuşun taşıyıcısı­
dır. Kemalizm, Cumhuriyet’in ilk yıl­
larında, diğer rakip reformist yakla­
şımlardan çok daha radikal bir dikey
müdahale taraftarıdır. Bu müdahale­
de, muassır medeniyet seviyesini ya­
kalamak, bunun için herşeyden önce
medeni görünmek önemli ve gerçek­
ten inanılan bir saikıir. Toplumun ya­
şam tarzım, dış görünümünü, dilini,
alfabesini, dinlediği müziği değiştir­
meye yönelik bu dikey müdahaleye
ilaveten, dinin bütünüyle devlet de­
netimine alınarak dinî kurumların
özerkliğine son verilmesi ve adı kon­
mamış bir ‘‘millî din” yaratılması ide­
ali, Kemalizmi Jakoben gelenekle ya­
kınlaştırır. Dinin pozitivist yorumunu
benimseyen, ateist olmayıp yaradancı
olan Jakoben gelenek ve onun temsil
ettiği Fransız Devrimi modeli, Kema­
lizmin gençlik dönem inin önemli
esin kaynaklarından birisidir. Genç
Kemalizmin İslâm’la olan ilişkisinde
bu Jakoben etki çok açık biçimde gö­
rülür. Fransa’da Jakoben yaklaşımın
Kiliseyle olan çatışmasında ifade etti­
ği, siyasal otoritenin denetimi dışın­
da, başka bir otoriteye bağlı bir güce
duyulan tepkinin bir benzerini Kema-
lizmde buluruz, ikisinin arasındaki
fark, Sünni İslâm’la Katolikliğin ara­
sındaki kurumsal gelenek farkıyla da­
ha çok bağlantılıdır. Dinle devleti bü­
tünüyle birbirinden ayırmayan, bu­
nun yerine Sünni İslâm’ı devletleşti­
ren Kemalist laiklik, bu nedenle millî
kimliğin bir boyutunun ister istemez
dinî kimlik olmasına rıza gösterir. Ay­
rıca çok açık biçimde yapılan bir et­
nik tarife dayalı ulusal kimlik tanımı­
nın, devlete bulunan yeni milleti hız­
la parçalayacağının da farkındadır. Bu
nedenle Kemalist düşün, İslâm’ın bir­
leştirici kimlik olarak sürekli yedekte
kalmasına özen gösterir. Fiatta hakiki
Islâm’ı “mürteciden daha iyi bilme”
iddiasını sürekli taşır. Buna karşılık
Kemalizmler, Türkiye’de var olan Is­
lâm dışı dinlere karşı şüphecidirler.
Bu dinlerin kurumsal olarak göreli ve
uzaktan denetlenir olmaları ve devlet
otoritesi dışında bir güç m erkezi

oluşturmaları veya böyle bir potansi­
yeli taşımalarından sürekli huzursuz­
luk duyarlar. Kemalist düşün, Müslü­
manlığa sempatisinden dolayı gayri­
müslim kurumlara karşı mesafeli de­
ğildir. Bu kurum tarm , dış güçlerin
Türkiye içindeki faaliyetlerinin bir
örtüsü olmalarından son derece kuş­
ku duyduğu için mesafelidir. Lozan
azınlıklarının, “millî birlik ve bera­
berlik” görüntüsünü, Tevhidi Tedrisat
ilkesini ve sonuç olarak Millî tevhidi
bozan varlıkları, Kemalizmlerin Islâm
dışı dinlere karşı kuşku ve şüpheyle
bakma nedenidir. Cumhuriyet’in ilk
yıllarında, bazı protestan okullarında
gençlerin din değiştirmelerine karşı
gösterdiği şiddetli tepkinin arkasında
bu endişe yatar. T ü rk çe konuşan
ve/veya Türk olan Ortodoks Hıristi-
yanlan mübadeleye tâbi tutması da,
sadece geç Osmanlı kimliğinin deva­
mında yer alan bir politika değildir.
Kemalizmin ikilemlerinden birisi,
medenileşmenin sınırlan konusunda­
dır. Türkiye toplumunun homojen bi­
çimde Batılılaşması gereğine inanan
Kemalist düşün, bu dönüşümün top­
lumsal katmanların özerkleşmesini de
beraberinde getireceğinin bilincinde­
dir. Bu nedenle, Türkiye toplumunun
gerçekten Batılılaşmasından, kendi
içinde ayrışmasından, üzerindeki ho­
mojenlik örtüsünü atm asından ve
devletten giderek özerkleşen bir dina­
mik kazanmasından büyük huzursuz­
luk duyar. Kemalist siyasal düşünün
en büyük iç çelişkilerinden birisi, top­
luma Batılılaşma hedefini büyük ölçü­
GİRİŞ
de empoze ederken, bunun “kendine
özgü” bir Batılılaşma olması için de
bir o kadar titiz davranmasıdır. Kema­
lizmin evrenselci iddialarım görelileş­
tiren ve ulusal bağımsızlıkçılık ve mil­
liyetçilik söylemleriyle desteklenen bu
kendine özgücülüğün esas motivasyo­
nu, homojen toplum tasavvurunun
( “bir el ve bir yürek”) ve toplumla
devlet arasındaki hiyerarşik ilişki biçi­
minin korunmasıdır. Bu amaçlan ko­
rumak söz konusu olduğu zaman, Ke­
malizm hemen muhafazakârlaşır, hat­
ta Batı aleyhtarı tavır takınmakta sa­
kınca görmez. Sağ Kemalizm bunu
devletin güvenliği gerekçelerini öne
çıkararak yaparken, sol Kemalizm
özünde aynı motivasyonlarla hareket
etse de, söylemini ani-emperyalist bir
zemine oturtmayı tercih eder. “Kuvayı
Milliye ruhu” olarak, kuruluş döne­
mini bir altın çağ tasavvurunda fetiş-
leştiren sol Kemalizmin tersine, sağ
Kemalizm daha pragmatiktir. Aslola-
nın devletin toplum nezdindeki hü­
kümran konumunun korunması ol­
duğunu daha rahat ifade eder.
Kemalizmlerin buluşma noktası,
farklı tınılarda ifade edilse de, otori-
teryanizmdir. Kemalist düşünün ide­
ali, otoriter bir demokrasidir. “Disip­
linli bir hürriyet”, “nizamlı bir top­
lum” ve devlet otoritesine mutlak ita­
ati içeren bu otoriter demokrasi anla­
yışı için, aslolan yönetimin rahat çalı­
şabilmesidir. Bu nedenle çoğulculuğu,
intizamsızlık, displinsizlik ve başıbo­
zukluk olarak algılama eğilimindedir.
Kozmopolitizm karşısında genetik bir
GİRİŞ

rahatsızlığı vardır. Tasarladığı demok­ Kemalizm, otoritenin bölünmez

rasi modeli, otoriteye mutlak itaat ta­
lep eder. Devlet otoritesi dışında kalan
otorite simge ve merkezlerinin top­
lumda yer almasına şiddetle karşıdır.
Dinî kurumlar kadar, devletten özerk
başka sivil otorite oluşumlarına karşı
rahatsızdır. Bu nedenle yakın zamana
kadar, özerk bir Kemalist toplumsal
hareket oluşmasına da iyi gözle bak­
mamış, CHP’nin toplumsal mobilizas-
yon ve denetleme gücüyle Kemalist
toplumsal hareketin sınırlı kalmasına
özen göstermiştir. Bu bağlamda, Ar­
jantin'deki Peronist hareket gibi, kitle­
sel mobilizasyonlara dayanan bir po­
pülist bir hareket olmamıştır. Kema-
lizmde halkçılık popülist olmaktan zi­
yade paternalisttir.
birliğine inanır. Daha sonra “devle­
tin, ülkesi ve milletiyle bölünmez be­
raberliği” formülüne dönüşecek “bir­
lik ve b erab erlik ” gereği, özünde
devlet otoritesinin paylaşılmazlığını
ve bölünmezliğini ifade eder. Musta­
fa Kemal, şapka inkılâbını ilan ettiği
Kastamonu konuşmasında, şeyh ve
din adamlarının kamusal alanlarda
törensel giysiler giyerek “sadece dev­
let tarafından atanmış memurlara ait
olan otoriteyi gaspettikleri”ni iddia
eder. Yasal ve meşru yegâne otorite,
devlet otoritesi olmalıdır. Bu devlet
otoriteryanizmi, sağdan sola tüm Ke­
malist düşün akımlarının, farklı alan­
larda ifade etmelerine rağmen, bütü­
nüyle paylaştıkları bir ortak payda-

1930 A ralıkinda gerçekleşen Menemen olayı, dini kam usal alandan dışlayan reform lara
karşı gelenekçi-dinî bir tepki hareketiydi Cumhuriyetin kendini tanımlamasında kurucu
işlevi olan “irticai ayaklanm alar ” sicilinde tem silî önem taşıyan bu olay, o dönemde,
muhalefetin gelişmesinden endişe duyan reyimin sertleşmesi için de bir vesile olmuştur.

dır. Merkeziyetçilik bunun olmazsa
olmaz tamamlayıcıdısır.
Kemalizmden Atatürkçülüğe dö­
nüşte süreklilik unsurlarından en
önemlisi, bu devletçi otoriteryanizm-
dir. Ama giderek mufazakârlaşan ve
toplumu dönüştürmek yerine, toplu­
mu olduğu yerde tutmak, toplumsal
dinamizmi soğutmak misyonu ağır
basmaya başlayan Kemalizmin Ata­
türkçü olgunluk döneminde geriye,
çok genel bir Batılı, ulusal ve laikçi
devlet ve toplum fikri kalmıştır. Son
dönem Atatürkçülüğü, toplumu dö­
nüştürme iddiası taşımayan, hatta bu
iddiaya karşı mesafeli duran, mobili-
zasyon gücünü irtica ve bölücülükle
mücadeleyle sınırlayan, savunmacı bir
siyasal duruşa çekilmiştir. Siyasal dü­
şün planındaki savunmacı duruşun
siyasal tavırdaki yansıması, siyaseti
esas olarak savunmacı, statükocu bir
güç ilişkisi içinde kavramaktır. Bu
çerçevede, Kemalizmler farklı vurgu­
larla olmakla beraber, Kemalist inkı­
lâpları savunacak asil güç olarak or­
duyu görürler. Bu, aynı zamanda, dev­
letin bekasıyla inkılâpların korunması
arasında birebir ilişki kurulmasıyla
bağlantılıdır.
Kemalizmin Silahlı Kuvvetlerle olan
sıcak ilişkisi, herşeyden önce genetik­
tir. Kemalizme ideolojik olarak güçlü
bir içerik verme girişimlerinden en
önemlisi olan Kadro hareketinin önde
gelen sözcüsü Ş. S. Aydemirin ifade
ettiği gibi, temel referans “ordulaşmış
millet rejim idir”. Bunu daha sonra
“zinde güçler” olarak tanımlayacak sol
GİRİŞ
ve sag Kemalizmler, ordunun bir ide­
olojisi olması ve bunun da Kemalist
ideoloji olması gereğine inanırlar. Top­
lumsal olarak canlı bir hareketliliğe
dayanmayan, bunun toplum içinde
çatışm alar yaratm asından rahatsız
olan Kemalizm, bu eksikliği inkılâpla­
rın bekçiliğini orduya atfederek karşı­
lar. Mustafa Kemal 1931’de Konya’da
yaptığı bir konuşmada bunu açıklıkla
dile getirir: “Bütün Türk milleti; mu­
vaffak olduğu her hayatî şeyin kahra­
manı olarak kendi ordusunu, ordusu­
na kumanda eden öz evlâtlarından
mürekkep zabitler heyetini, yüksek
kumanda heyetini görmektedir” (bkz.
Seçme Metinler bölümü, K onya’da Bir
K onuşm a, s. 6 4 7 ). Devletle kendini
mutlak olarak bütünleştirmiş, ulusun
kendisiyle mutlak bir bütünlük içinde
olduğuna İnanan, toplumsal köken
olarak aristokratik olmayan ve kendi­
ni yurdun savunulması misyonundan
çok daha geniş bir misyonla donanmış
olarak kabul eden bu Kemalist ordu
imajı, Kemalizme Bonapartist bir renk
verir. Sağ Kemalizmin kendini çok ra­
hat hissettiği, TSK’nın bu pretoryen
konumu, sol Kemalist için daha so­
runludur. Sol Kemalizm, kurumsal
olarak muhafazakârlaştıgına inandığı
ordunun bütününü değil, ordu içinde­
ki Kemalist zinde güçleri görev başına
davet etmeyi tercih eder. Kemalizmle-
rin farklılıklarına rağmen, onları kut­
salında birleştiren Atatürk simgesi, bu
asker ve sivil, ordu ve millet bütünleş­
mesini temsil eder.
Kemalizmin herhangi bir Üçüncü
GİRİŞ
Dünya diktatörlüğüne dönüşmesini
engelleyen unsurlardan birisi, A ta­
türk figürünün siyasal alanda gördü­
ğü düzenleyici işlevdir. Kemalizmde
tek adam boyutu güçlüdür. Tüm ira­
deyi şahsında toplayan bir figürün
etrafında, m eşrutiyetçi monarşiden
m onarşik cum huriyete geçilmiştir.
Ama söz konusu monarşik cumhuri­
yetin hanedanı yoktur. Mustafa Ke­
mal’in ölümünden hemen sonra tesis
edilen Ebedî Şef kurumu, monarşik
cumhuriyetin bir tezahürüdür. Ama
bu ideolojik planda etkili olan bir
monarşik cumhuriyettir. Mutlak oto­
rite mevkii Ebedî Şef’e aittir. Şefin
ölümüyle birlikte, o yer kimse tara­
fından işgal edilemez. Burada, Mus­
tafa Kemal sonrasına geçişte kilit kişi
olan İsmet İnönü’nün tesiri görülür.
Millî Şeflik kurumuyla, şahıs m er­
kezli otoriteryanizmden kurum mer­
kezli otoriteryanizm e yumuşak bir
geçişi örgütleyen İnönü, öz Kemaliz-
min kurucusudur. Devlet işlerinde
her tü rlü m a c e ra c ı yak laşım d an
uzak, soğukkanlı, “beyt-ül malın çı­
karların ı gözetmeyi halkın çıkarları­
nı gözetmek olarak algılayan olgun­
luk dönemi Kemalizminin kurucusu
İnönü’dür. Gençlik dönemi Kema-
lizmlerinin tutkusal yaklaşımından
uzak, denge politikasının ağır bastığı,
“mantık Atatürkçü lüğü "nün temelle­
rini artmıştır.
Millî Şefle Ebedî Şef figürleri ara­
sında bir gerginlik yaratarak, bunu si­
yasal alanda kullanmak isleyen Celâl
Bayar’ın başını çektiği sağ Kemalist
akımın, Atatürk imajını İnönü’ye kar­
şı alelacele kurumsal olarak kutsallaş­
tırması anlamlıdır. Önce “Atatürk’e
karşı işlenmiş suçlar” ihdas ederek,
ardından Anıtkabir’in inşasını hızlan­
dırarak, Atatürk simgesinin hem do­
kunulmazlığı hem de ulaşılmazlığı
sağlanır. Kemalizmin olduğu kadar,
Kemalist Cumhuriyet rejiminin ritü-
elinde çok önemli bir yer işgal eden
Anıtkabir, hiçbir ölümlünün artık o
yeri işgal edemeyeceğinin düzenli
olarak hatırlatılması işlevi görür. Mo-
narkı olmayan, daha doğrusu artık
hayatta olmayan bir monarşik cum­
huriyet rejiminin göreli istikrarım,
örneğin askerî darbelerden sonra hız­
la parlamenter rejime iyi kötü geri
dönüşü sağlayan etmenlerden biridir
bu. Atatürkçülük, Ebedî Şef’in ölü­
münden sonra, tüm siyasal meşruiye­
tin o Şef’in öğretisine bağlandığı bir
resmî ideoloji konumuna geçerken,
aynı zamanda, hiç kimsenin mutlak
otoriteyi şahsında toplayamaması gü­
vencesini verir. Otoritenin gayri şah­
sileşm esi, b ir k u ru m a (d e v le te ,
TSK’ya, vs.) verilip, o kurumun ba­
şındakilerin o otoriteyi şahıslarına
mal edememeleri, şahsileşmiş bir mo­
narşik cumhuriyet yerine zümresel ve
kurumsal bir monarşik cumhuriyet
rejimini pekiştirir. Atatürk’ün dilsiz
ama her yerde hazır ve nazır konu­
mu, siyasal meşruiyetlerini mabedin
bekçiliği işlevinden alanlar için ge­
reklidir. Kemalizmin bu biçimde don­
durulm asını sol Kem alist çevreler
lam anlamıyla benimsemeseler de,

kurucu ve kurtarıcı baba figürünün
bu kullanımı, onları son kertede ide­
olojik olarak teslim alacak güçtedir.
Atatürkçülük ilkelerine dönüşerek,
resmî ideolojinin matrisini oluşturan
olgunluk dönemi Kemalizmi, bir iki
siyasal yaklaşım dışında, hemen he­
men tüm siyasal yaklaşımların kendi­
lerine göre yorumladıkları bir tür kal­
kan işlevi görür. Siyasal ve ekonomik
doktrinler karşısında pragmatik olan
Mustafa Kemal’de herkes işine gelen
bir söz, bir cümle bulabilmekte, bu da
Atatürkçülüğün siyasal düşün boyu­
tunu daha da fazla sığlaştırmaktadır.
Bu sığlaşmaya paralel olarak, hatta
onun sayesinde, Atatürkçülük giderek
flulaşan bir medenîleşme hamlesi ve
Çekingen bir kalkınmacılık, toplum­
daki otoriter reflekslerin kanalize edil­
diği bir devletçilik olarak, Türkiye si­
yasal düşününde hakim kutup olma­
ya devam etmektedir. Ne var ki, Ata­
türkçülüğün uzun yıllardan beri elin­
de tuttuğu bu hakim ideolojik pozis­
yon, onun düşünsel içeriğinden ziya­
de, işgal ettiği resmî ideoloji konu­
muyla bağlantılıdır.
GİRİŞ
Siyasal alanın salt meşruiyet sınır­
larını değil, yasal sınırlarını da çizen
“Atatürk ilke ve inkılâplarına sada­
kat” şartı, 1980 sonrasında, birbirin­
den çok farklı siyasal akımı bu kalıp
içinde kendini ifade etmeye zorladı.
Buna bağlı olarak Atatürkçülük, tüm
siyasal akımları ister istemez aynı
merkeze doğru yönelmeye zorlayan,
bu çerçevede de siyaseti siyasetsiz-
leştiren bir işlev görmeye başladı.
Kabul edilir yegâne ortak paydanın
“Atatürkçü düşünce sistemi" oldu­
ğu, bu ortak paydada birleşmeyen
her hareketin “ulusun ve vatanın
düşmanı oldukları” iddiası (Genel­
kurmay II. Başkanı Yaşar Büyükamt,
1/10/2001), Türkiye siyasal düşünü­
nün günümüzdeki konumunu özet­
lem ektedir. Resmî ideoloji konu­
mundaki son dönem Atatürkçülüğü­
nün, Türk siyasal düşünü ve yaşa­
mında, tüm enerjileri kendine doğru
çeken ama karşılığında enerji üret­
meyen, astronomideki kara delik tü­
ründen bir merkez işlevi gördüğünü
söylemek mümkündür.
Ahmet İNSEL
 Mustafa Kemal ve
Kemalizm
MURAT
20 yüzyıl boyunca ‘Türk Düşünce Tari­
hi” adıyla adlandıracağımız faaliyetin, ya­
zılmış eserlerin, yazısız pratiklerin ve ol­
duğu kadaı düşünce üreten kurutnlarm
büyük çoğunluğu, kronolojik anlamda.
Cumhuriyet dönemi içinde yer almakta­
dır. Cumhuriyet’in kuruluşuna kadarki
”20. yüzyıl tarihi" topu topu 23 yıl oldu­
ğuna göre, bunun böyle olması da doğal­
dır. Ancak, bir yüzyılın tam olarak bir
çeyreğini bile bulmayan bu ilk dönemin
entelektüel pratiklerin ürünlerinin Cum­
huriyetin üç çeyreğindekilerle karşılaştır­
ması, ilginç bir karşılaştırmadır. Cumhü-
riyet’le birlikte geliştiğini, genişlediğini
söyleyebileceğimiz çeşitli düşünce akım­
ları veya düşünsel-bilimsel disiplinler,
büyük ölçüde Cumhuriyet-öncesi etkin­
liklerden kaynaklanmaktadır. Cumhuri-
yet-öncesinde entelektüel formasyonunu
almış bir kuşağın sözcüleri, Cumhuriyet
döneminin düşünsel hayatının temel taş­
larını döşemişlerdir. Ancak, aralarından
hemen hemen hiçbiri o sırada Cumhuri­
y e tin kendisi üstüne düşünmemiştir.
Cumhuriyet, neredeyse bir "sürpriz" ola­
rak karşılarına çıkmış ve onlar kendileri­
ni Cumhuriyet’in içinde bulmuşlardır.
Bundan sonra, bu son Osmanlı aydınları­
nın her biri, yeni koşullarla kendine göre
bir ilişki kurarak, hayatını sürdürmüş,
Cumhuriyet öncesinde geliştirdiği düşün­
BELGE
ce yapısını Cumhuriyet olgusuyla uzlaştı­
rarak ve eklemleyerek devam ettirmiştir.
Bu anlamda. Cumhuriyet in düşünsel ha­
yatının temellerini onlar atmış, ama za­
man içinde Cumhuriyetle çelişkiye düşe­
bilecek düşüncelerin ataları da çok za­
man yine onlar olmuştur. Dolayısıyla
Cumhuriyet idealini düşünerek oluştur­
madıkları düşüncelerini (veya bilimsel
pratiklerini) Cumhuriyetin çatısı altında
geliştirmişlerdir. Bu bağlamda eklenecek
ilginç bir nokta da, bu kuşağın. Cumhu­
riyet tarihi içinde oldukça uzun bir süre
yeni gelen kuşaklarca aşılmaması dır.
Türkiye uzun bir düşünce geleneğine
sahip bir toplum değildir. Geleneğin kuşa­
ğı düşünülürse, 20. yüzyılın ilk çeyreğin­
de ortaya çıkan düşünürler kuşağının ni­
telikleri şaşırtıcı derecede parlaktır. "Mi-
nerva’nın baykuşu alacakaranlıkta uçar"
sözünü doğrulayacak şekilde, Osmanlı
imparatorluğunun gecesiyle Cumhuri­
yetin şafağı arasında formasyonunu edi­
nen bu kuşak, geleceğin kuşakları için, o
kuşakların uzun zaman çok fazla aşındır­
madığı yollar hazırladı.
Ancak, Cumhuriyet döneminin bütün
(bugün de devam eden) düşünce hayatını,
sözü geçen bu kuşaktan veya herhangi bir
kuşaktan veya hepsinin toplamından daha
fazla etkilemiş tek bir kişi vardır: Mustafa
Kemal Atatürk.
 K E M A
Cumhuriyet tarihi boyunca, “düşünce"
üzerinde Atatürk’ün ve Atatürkçülüğün
son derece yoğun bir belirleyiciliği ol­
muş, bu etki iki türlü işlemiştir: Pozitif
anlamda, yani bir tarz düşünceyi teşvik
ederek ve destekleyerek ve negatif an­
lamda, yani o tarza uymayan düşünceleri
yasaklayarak veya marj i nal ize ederek. So­
nuç olarak, bütün bu Cumhuriyet tarihi
boyunca, herhangi bir düşüncenin, “Ata-
türkçülük’de bir çeşit modus vivendi kur­
madan varolması hemen hemen imkân­
sız hale gelmiştir.
Burada ilginç olan nokta, Atatürk’ün bir
30 düşünür olmamasıdır. Şimdi, Atatürk’ün
çok belirgin düşüncelerle davranan bir ey­
lem adamı olduğu açıktır. Zaten belirgin
düşünceleri olmayan bir eylem adamını
düşünemeyiz. Napolöon Bonaparte’tn da
kendine özgü, güçlü düşünceleri vardı ve
hayatı boyunca bunlara yerleşik ve ku­
rumsal bir biçim vermekten geri durmadı.
Ama Napolöon Bonaparte’ın hayatını veya
düşüncelerini öğrenmek için Avrupaiı Dü­
şünürler Tarihi gibi bir kitap karıştırmak
aklımıza gelmez-çünkü öyle bir kitapta
onu 2aten bulamayız. Ama Türkiye Dü­
şünce Tarihi gibi bir kitabın Atatürk’süz
yazılması mümkün değildir. Ve zaten bu
da, Türk düşünce hayatının bir özelliği,
Türk düşünce ortamının bu ortam olması­
nın bir nedenidir. Ancak bu son değindi­
ğim konular Atatürk’ten çok Atatürkçülük
kapsamına giriyor.
ATATÜRK'ÜN DÜŞÜNSEL FORMASYONU
Yukarıda, Cumhuriyet’in düşünce dünya­
sını kurduğunu söylediğim kuşaktan kas­
tım, ağırlıkla, 1925 tarihinde 20 ile 35 yaş
arasında bulanan kuşaktır (1890 ile 1905
arasında doğanlar). Bunlara şüphesiz bazı
İstisnalar eklenebilir: birkaç yıl önce veya
birkaç yıl sonra doğmuş olanlar. Atatürk
İse bu kuşaktan 10-25 yaş büyüktü;
1908’de 27, 1925’te 44 yaşındaydı. Zaten
Türkiye’de 1925’in, o 1925 olmasının ne­
L İ Z M
deni oydu. Böylece, yeni Türk düşünce
dünyasının içinde oluşacağı yeni devleti,
yeni hayat düzenini kurmuştu. Kendisi
düşünür olmaksızın o dünyayı bu kadar
derinden etkilemesinin nedeni budur ve
bu pek fazla yadırganacak bir şey değildir.
Ayrıca, bu etkileme bir zorlamadan çok
gönüllü bir kabullenmeye dayanıyordu.
1890-1905 kuşağının aydınları, dünyaya
ve ülkelerine, Cumhuriyet’in kurucusu ile
aynı perspektiften bakmayı zaten istiyor­
lardı, Bu, kısmen kurucunun başarısına
duydukları derin hayranlıktan geliyorsa,
kısmen de onunla aynı entelektüel iklim­
de yetişmiş olmalarının bir sonucuydu.
Peki, Cumhuriyet’in kurucusu nasıl bir
entelektüel iklimde yetişmişti?
Tanzimat’tan beri Osmanlı Devleti genel
bir Batılılaşma rotası kabul etmiş ve bu
yolda ilerlemeye çalışmıştı. Tanzimat Fer-
mam’ndan, hatta bundan önce II, Mah­
mut’un yönetimi gerçek anlamda eline al­
masından 1908’e kadar, Osmanlı siyasetin­
de aslında kayda değer büyük bir değişme
veya sapma olmadı, Abdülhamit dönemi
de bu rotayı değiştirmedi (olsa olsa, rota
üstünde bazı önceliklerde revizyon yaptığı
söylenebilir). Ancak, bu dönemin başlan­
gıcının nicelikçe ve nitelikçe zaten çok
çarpıcı olmayan düşünsel ürünleri, sözge­
lişi Şinasi’nin makaleleri veya Namık Ke­
mal'in şiirleri, 20. yüzyıl başının Türk-Os­
manlI aydınları için yol gösterici olmaktan
çıkmışlardı. Batılılaşmanın, Osmanlı ay­
dınlanmasının arka planını oluşturuyor,
belki edebiyat yoluyla genel değerleri ve
duyguyu sağlıyorlar, ama somut durum
hakkında ne yapılacağına dair bir işaret
vermiyorlardı. Sultan Hamit dönemi Ab-
dülmecit bir yana, Sultan Aziz zamanının
kişilerini ve kavgalarını bile unutturmuş­
tu. Günün tartışması, belki Ahmet Rıza ile
Prens Sabahaddin arasında olandı; Mustafa
Kemal konumunda olan genç subayların
gözünü diktiği başlıca anlamlı örgüt İttihat
ve Terakki’ydi; en güçlü ideolojik etki de
Ziya Gökalp’ten gelendi.
M U S T A F A K E M A L
Ziya Gökalp Türkiye’de “sosyolojinin
babası" gibi sıfatlarla tanınmıştır. Durkhe-
im okuduğu, Auguste Comte’un “poziti-
vizm "inden etkilendiği doğrudur. Ama
Gökalp temelde bir bilim odamı değildir.
“Loji” so «ekinin geçtiği herhangi bir kav­
ramla bağdaştırılacaksa, bu, “ideoloji"
kavramı olabilir. Toplumsal bilim alanın­
daki birikimini, ideolojisini (belki “idealo-
ji"sin i) pekiştirmekte seferber etmiştir,
Türk “sosyoloji"sinin değil “milliyeiçimli­
ğinin babasıdır. Buna ilişkin olarak, “pozi-
tivist metodoloji" yardımıyla, milliyetçi
ideolojiyi “bilimin gereği" ambalajıyla
sunma alışkanlığının “babası” olduğunu
da söyleyebiliriz. Sonuçta, Türkiye’de fikir
hayatını Gökalp kadar etkilemiş hiçbir bi­
reysel “düşünür" olmadı. Yalnız, buna, bu
etkileme biçiminin, bir “ideolog"a özgü
bir etkileme olduğunu da eklemeliyiz.
Türk millî devletini kurma sancılarında
Türk milliyetçiliğinin, bütün 20. yüzyılı
etkileyen davranış biçimleri ve uygulama­
larının bir simgesi olarak, üniversite me­
zunu olmayan (bunda siyasî haksızlığa
kurban gitmesi sözkonusu) Gökalp’ın ilk
Türk “sosyoloji profesörü" olarak Darül-
fünun’a atanması olayını hatırlayabiliriz.
Gökalp’ın yalnız yüzyıl dönümü çerçe­
vesinde değil, bugün bile Türkiye’de dü­
şüncenin belli başlı odaklarından biri ol­
duğunu söylemek mümkündür. Öte yan­
dan, bu önermenin yanına da, Gökalp’ın
özgün bir düşünürden çok, duyarlı ve zeki
bir sentezci olduğunu eklemek gerekecek­
tir. Dışarıdan ve içeriden, zaten söylenmiş
birçok düşünceyi alarak bunlardan kendi­
sine uyan (ve Türk milliyetçiliğinin çerçe­
vesini çizen) bir eklemleme yarattı. An­
cak, aslında hiçbir ( “özgün" dediklerimiz
dahil) düşünürün yalnızca kendi buluşu
olan düşünceler üretmediğini, bu anlamda
“güneş altında söylenmemiş hiçbir şey"
olmadığım kabul etmek gerekir. Gökalp
de düşüncelerini derledi, ama bundan ek­
lektik biçimde yanyana duran tezler değil,
bir sentez üretmeyi başardı. Onun bu sen­
V E K E M A L İ Z M
tezi, bu kadar uzun bir zamandır, bir çö­
züm önermese de, geçerliliğini korudu.
Son olarak, Gökalp kendi düşüncesi için­
de aşamalar kaydetmekten geri durmadı;
yani, baştan sona değişmeyen tek bir Gö­
kalp ideolojisinden değil, koşullara göre
değişen veya olgunlaşan bir ideolojiden
söz edebiliriz ki, bu da zaten o düşünce­
nin organ İkİ eş liginin kanıtıdır.
Ziya Gökalp adı telaffuz edildiğinde İlk
akla gelen düşüncelerden biri, Türkleş­
mek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak kitabının
adındaki üçlem edir. Ama bu üçlünün
onun buluşu olduğu söylenebilir mi? Bü­
tün Osmanlı 19. yüzyılı “muasırlaşma” 31
uğraşıyla geçmişti. Üçlünün “Türk" kısmı
öncelikle Rusya Türkleri arasından yeti­
şen milliyetçi ideologların Osmanlı dü­
şüncesine soktuğu bir şeydi. Ama Fethi
Okyar veya Hüsamettin Ertürk’ün Abdül-
hamit’le ilgili anılarını okuyun, “Türkçü­
lük" gibi bir kavramla yanyana düşünme­
ye hiç alışık olmadığımız bu padişahın o
kavramla çok ilginç bir ilişkisi olduğunu
görürsünüz.
Abdülhamit “ muasırlaşma" nın parla­
mento gibi, siyasî demokrasiye ilişkin ta­
raflarım ortadan kaldırmış ya da kendi de­
diğine göre ertelemişti, ama özellikle eği­
tim alanında, o yöne doğru daha güçlü bir
gelişme sağlamak için elinden geleni yapı­
yordu. Islâm’ı öne çıkarmıştı. Çünkü Tan­
zimat’ın panotomanizminden umudunu
kesmişti; Hıristiyan azınlıkları daha uzun
süre imparatorluk içinde tutamayacağını
g örü yord u . Ama Islâm , A rn a v u tla r’ı,
Araplar’ı, Çerkesler’i devlete sadık kılma­
nın yolu olabilirdi (bu sayılanlar ve Türk-
ler, simgesel bir şekilde, padişahın muha­
fız alaylarını oluşturuyordu). Abdülhamit
“Türk" öğesini bir çeşit son çare olarak
görüyordu; yani, o 2 aten temeldi ve ancak
bütün çareler tükendiğinde oraya dönüle­
bilirdi. Selanik’te, Alatini köşkünde muha­
fızlığını yapan Fethi Okyar onun ağzın­
dan şu sözleri aktanr:
“...ben, otuz üç sene, bu memleketin
K E M A L İ Z M

Ziya Gökalp İn cenazesi.. Sadece İttihat ve Terakki önderlerini değil Cumhuriyetin

kurucu iradesini de derinden etkileyen Gökalp, 1923’ten sonra gölgede kalmış gibi
görünse de fik rî açtdan en “muktedir" zamanlarını yaşıyordu!

başındaki insan olarak, mensubu olmak­
la iftihar ettiğim Türk milleti ile, Türkle-
rin aslî unsur olduğu devletin hudutları
içinde yaşayan, Müslüman olsun olma­
sın, Türk olmayan unsurların hakikî va­
ziyetlerini bilmekteyim” (Üç Devirde Bir
Adam, 104).
Onun bunları söylemesinden az sonra
Balkan Harbi yaşandı ve arkasından, İs­
lamcı Mehmed Akif’e de gözyaşları dök­
türerek, Arnavutlar İmparatorluksan ay­
rıldı. Dünya Savaşı’ndan sonra Arapiar
da bağımsızlıklarını elde ettiler Müslü­
manlık, ideolojik bir araç olarak, yalnız­
ca Lozan’da Kürtler’e azınlık statüsü ve­
rilmemesini sağlayabildi. Başka bir söyle­
yişle, üç aşağı beş yukarı, son çareye ge­
linmiş oldu.
Bu değişim Ziya Gökalp’in yaklaşımın­
da da kendini belli eder, Taha Parla’nın
işaret ettiği gibi, Gökalp, 1918'deki Türk­
leşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmaksan
1923’te Türkçülüğün Esaslan’na gelir. Ön­
celeri örtük biçimde geri plana itilmek is­
tenen İslamcılık şimdi açtkça geri planda­
dır; “hars" ve “medeniyet”in arasındaki
ayrım çizgileri de görece yumuşatılarak,
“muasırlaşma"nın daha fazla ön plana çı­
karılmasının imkânı hazırlanmıştır.
Bunlar aslında Gökalp’in içinde bulun­
duğu düşünce ortamının öteki aktörleri­
nin de genel olarak paylaştığı yaklaşımlar­
dır, Bir bakıma, sentezin genel matrisinin,
maddî konjonktürdeki değişim tarafından
belirlendiğini de söyleyebiliriz.
ZIYA GÖKALP-MUSTAFA KEMAL İLİŞKİSİ
Mustafa Kemal Harbiye’de döneminin ol­
dukça özel denebilecek koşulları içinde
yetişti. Osmanlı tarihinin son döneminde
bütün yeniliklerin, ‘‘modernizasyon” ka­
tegorisine girecek her şeyin ordudan baş­
ladığı bilinen bir olgudur. Mustafa Ke­
mal’in kuşağı (yukarıda değindiğim sivil
aydınların bir kuşak öncesi: 1870-85 arası
doğmuş subaylar) hem Birinci Dünya Sa-
vaşı’nda, hem de Kurtuluş Savaşı’nda
M U S T A F A K E M A L
Türk ordularına komuta eden kuşaktır.
Bunlar ülkelerinin bilinen koşullarında,
parlak asker olarak yetişmenin yanı sıra,
tamamen politize olmuşlardı. Dolayısıyla
topluma ve siyasete ilişkin bütün tartış­
maları da yoğun bir ilgiyle izliyorlardı.
Şevket Süreyya Te): Adam’da bu döne­
min Harbiyesinde “münazara"mn çok
önem verilen bir şey olduğunu ve bütün
genç subay adaylarının belagat yetenekle­
rini, “natıka’larınt geliştirmek için ciddi
bir şekilde çalıştıklarını anlatır. Bu aslında
çok anlamlı bir âdettir, Sözkonusu öğren­
cilerin, belki bilinçdışı olarak siyasî bir
kariyere hasırlanmakta olduklarını göste­
rir, Clausevı'itz'm tanımı askerler için tabiî
çok önemli: Savaşın, muarızımızı kendi
irademize uymaya mecbur eden bir şiddet
eylemi olması. Münazara, tartışma, diplo­
masi vb, ise aşağı yukarı aynı işin şiddet
öğesi olmaksızın yapılmasıdır. Savaştaki
silâhlı birlikler yerine, tumturaklı kelime­
ler, cümleleri seferber ederek karşıdakini
pes ettirmek!
Şevket Süreyya'dan başka, Lord Kin-
ross veya Andrew Mango gibi dikkatli
araştırmacı ve biyografi yazarları da Ata­
türk’ün gençliğinde gördüğü askerlik dışı
eğitimin sınırlı olduğunu söylüyorlar.
Arkadaşı Ömer Naci'den Namık Kemal’i
öğrendiği, Fethi Bey’le (Okyar) Fransız
Devrimi ve düşünürleri üstüne konuş­
tukları, matematikte ise doğal yeteneğiy­
le parlak bir öğrenci olduğu biliniyor.
Mango, Harbokuluna, başladığı tarihte
yabancı dil bildiğini gösteren bir şerit
taktığını, bunun önemli bir farklılık sa­
yılması gerektiğini belirtiyor. Dolayısıyla,
bu yıllarında bazı Fransızca kitapları as­
lından okumaya başladığını tahmin ede­
biliriz. Yine o yıllarda gece koğuş ışıkları
söndükten sonra gizli gizli bir şeyler
okuduğunu biliyoruz. Şüphesiz bütün
bunlar akadem ik bir yetişme tarzı anla­
mına gelmez ve zaten kendisinin de böy­
le bir eğilimi yoktu. Kurtuluş Savaşı sıra­
sında Meclis’te “Kuvvetler Ayrılığı” ko­
V E K E M A L İ Z M
nusu üstüne konuşurken Rousseau ile
Montesquieu’yü birbirine karıştırıyor ol­
ması, bu gibi konularda bilgi kaynakları­
nın büyük ölçüde “sözlü” olduğunun bir
göstergesi sayılabilir.
Doğal olarak, kendi ülkesinde yazılıp
çizilenleri daha yakından izlemiş, düşün­
ce yapısının oluşmasında da bu düşünce­
lerin etkisi daha fazla olmuştur. Atatürk
kendisi de, duygularının babasının Na­
mık Kemal, düşüncelerinin babasının ise
Ziya Gökalp olduğunu söylemiştir. (Şa-
polyo, 153)
C um huriyetin kuruluşundan sonra
Atatürk’ün dile getirdiği ilkelere ve mey- 33
dana getirdiği kurumlara baktığımızda,
bunların pek çoğunda Ziya Gökalp’in
öncü konumunu görmemek mümkün
değildir. Cumhuriyet ideolojisinin temel
direği Türk milliyetçiliğidir; bunun baba­
sının herkesten önce Gökalp olduğu da
açıktır. Ancak, “m illiyetçilik” şüphesiz
çok geniş bir kavram ve bir soyutlama;
belki bazı noktalarını biraz daha özgül­
leştirm ek gerekiyor. Örneğin Atatürk
milliyetçiliği “ırk”tan çok kültüre] milli­
yetçiliği öne çıkarmış bir milliyetçilik bi­
çimi olarak tanınır. Ziya Gökalp bu ko­
nuda çok daha önceden ilkelerini kesin­
likle belirtmiş, milletin temelinin ırk ola­
mayacağını söylemişti.
Yine Gökalp, Türk milliyetçiliğinin sal­
dırgan ve yayılmacı olmaması, “üstün­
lük” iddiasında bulunmaması gerektiği
gibi konularda dikkatli davranmıştır. Ata­
türk’ün “yurtta sulh, cihanda sulh" politi­
kası da Gökalp’in belki izolasyonizm do­
zu artınlmış “barışçı milliyetçilik" anlayı­
şının devamı gibidir. Gökalp de, Mustafa
Kemal de, milliyetçiliğin asıl mücadele
alanım savaşta, askerlikte vb. değil, “mu­
asırlaşma" dedikleri, ekonomik, kültürel,
toplumsal modernizasyon alanında görü­
yorlardı. Ama bunları yaparken, G ö­
kalp’in aslında soyut İdealler olduğunu
belirtmekten geri durmadığı “Kızıl Elma"
ve “Turan” gibi ideallerle platonik ilişkile-
 K E M A
rini de sürdürüyorlardı. Bu, sonuçta, cid­
di bir ideolojik belirsizlik yaratmak için
bire bir bir tavırdı ve o belirsizliğin so­
nuçları bugün de yaşanıyor.
“Muasırlaşma" bu iki insanın zihninde
T ürkiye’nin Batı ile ilişkisini kuran bağlan­
tı ve politikadır. Daha sonraki dönemlerin,
örneğin bugünlerin tamamen Batı karşıtı
Türk milliyetçilerinden farklı olarak, Gö-
kalp “Türkleşme" ile “muasırlaşma" ara­
sında bir çelişki veya uyumsuzluk bulun­
madığını savundu. Atatürk içinse Batılılaş­
ma Gökalp'ten de daha radikal yöntemler­
le izlenmesi gereken bir politikaydı. Buna
34 karşılık, Gökalp, “hars" ve “medeniyet”
arasına kendi teorisi açısından hayatî bir
ayrım koyarak, Batılılaşmayı yalnızca me­
deniyet alanıyla sınırlı hale getirmeye de
çalışmıştı. Onun uzun yazılar ve kitaplar
yazarak belirginleştirmeye çalıştığı bu ay­
rım, Atatürk'ün “Biz bize benzeriz" sözün­
de anlattığından farklı bir içeriğe sahip de­
ğildir. Sonuçta, medeniyette uluslararasıla-
şıp kültürde ulusal kalmak da, aşılmaz çe­
lişkilerle dolu bir ideolojik tavırdır ve
onun sonuçları da halen yaşanmaktadır;
ama şu anda konumuz bu sonuçlardan
çok bu iki önemli insanın düşünceleri ara­
sındaki ortaklıkların saptanması.
Yine Atatürk’ün “sınıfsız, imtiyazsız,
kaynaşmış bir killeyiz” sözü, Gökalp’in
uzun uzun anlattığı korporatist düzenin
Özeti gibidir. Bu ayrıca, Cumhuriyet’in
uyguladığı temel politika olmuştur.
Atatürk’ün “En hakikî mürşit ilimdir"
sözü, herkesin kabul elliği gibi, pozitiviz­
min ruhunu açıklayan bir sözdür. Bu da,
başından beri, Ahmet Rıza yoluyla İttihat
ve Terakki’nin ideolojisi ve Gökalp’in de
kısmen AugusLe Comte’tan, ama daha
çok Emile Durkheim’dan yararlanarak
kullandığı metodolojidir.
Gokalp, öncelikle List’den etkilenerek
korumacı bir “millî" ekonomiyi savun­
muştu, Atatürk’ün gönlünde daha liberal
ve o ölçüde daha “global" bir ekonomi
modeli vardı (Izmir İktisat Kongresi so­
L İ Z M
nuçlarının da gösterdiği gibi). Ama hem
iç koşullar (sermaye yokluğunda devletin
öncülüğünün kaçınılmaz hale gelmesi),
hem de otuzlara gelindiğinde beliren dış
koşullar (dünya buhranının liberal eko­
nomilere verdiği zarar) devletçi ekonomi­
ye yönelme zorunlugunu yarattı. Böylece,
Gökalp’in şiddetle karşı olduğu liberal
ekonominin zaten pek açık sayılamaya­
cak yolu iyice kapandı. Ama Gökalp yal­
nız ekonomide değil, her düzeyde libera­
lizm e k arşıyd ı. Onun bu tav rı, Ata­
türk’ten çok, dönemin “Atatürkçü" kad­
rolarından (Yunus Nadi’den Fatih Rıf-
kı’ya. Şevket Süreyya’dan Recep Peker’e,
Mahmut Esat’tan Ali Çetinkaya’ya) büyük
destek almıştır. Liberalizm, Cumhuriyet
ve “Tek Parti" dönemlerinin dört temel
“düşman"ından biridir (öbürleri komü­
nizm, irtica ve Kürtçülük/ayrılıkçılık),
Atatürk’ün dil (Türkçeleştirme) ve alfa­
be konusunda yaptıkları Ziya Gökalp’in
muhtemelen gönülden onaylamayacağı
uygulamalardı. Gökalp buralarda daha
muhafazakâr kalmayı tercih ederdi. Latin
alfabesi daha Namık Kemal zamanından
beri tartışılıyordu (Namık Kemal karşı
çıkmıştı) ve Gökalp de bunu destekleme­
miş, dilin özleşmesini bir yere kadar sa­
vunmuş (Genç Kaiem k r ölçülerinde) ve
en güzel Türkçe’nin İstanbul hanımları­
nın dili olduğunu söylemişti.
Ama bu “inkılâpların yapıldığı tarihte
hayatta olsa, belki o koşullarda destekler­
di. Nitekim, bu noktada ilginç bir durum
vardır.
Ziya Gökalp Malta’da sürgünden kur­
tulunca önce D iyarbakır’a gitti, ama
1923’te resmî bir görevle (küçük bir gö­
rev) Ankara’ya geçli ve aynı yıl Diyarba­
kır m illetvekili olarak M eclis’e girdi.
Bundan bir yıl sonra öldü. Ankara’da pek
fazla "taltif" edildiği söylenemez. Tıirk
Töresi, Doğru Yol ve asıl Türkçülüğün
Esasları gibi kitaplarını da hayatının bu
son iki yılında yazdı.
G ökalp’in “T ü rkleşm ek/ lslâm laş-
M U S T A F A K E M A L
ma k/Muas iri aşmak” üçlüsü içinde en az
İkincinin Atatürk’e sevimli göründüğünü,
hattâ ona göre gereğinden fazla kaçmış
olan “İslâmlaşma" dozunun bir miktarı­
nın geri alınmasının daha iyi olacağı yete­
rince açık bir olgudur, Atatürk’ün olduk­
ça kararlı bir agnostik olduğu, hayatını
inceleyenler tarafından söylenmiştir. Ama
din konusundaki kişisel görüşünün yanı
sıra, Arap ve Arnavutlar’ı (tabii Çerkesleri
ve benzerlerini de) İmparatorluğa bağlı
tutmak için din birliği konusunu öne çı­
karmanın gerçekçi bir nedeni de zaten
kalmamıştı. Nitekim Gökalp de hayatının
sonunda o “üçlü"den biraz gerilemiş gibi
görünerek Türkçü lüğün Esaıfan’nı yazdı
(bkz. Taha Parla). Bu onun Atatürk’te
temsil olunan yeni Türk milliyetçiliğiyle
uzlaşmak için attığı bir adım olarak yo­
rumlanabilir.
Bu yorum doğruysa (ki olgular bu yö­
nü işaret ediyor) ilginç bir durumla karşı­
laşıyoruz. Ziya Gökalp bir düşünür. Dü­
şünür olarak Atatürk’ü en çok etkilemiş
kişi. Ama onun, son analizde Türk milli­
yetçiliği demek olan düşüncelerine ger­
çekleşme imkânı kazandıran kişi de Ata­
türk, Bu durumda Gökalp, Atatürk’le ara­
larında bazı nüanslar çıkıyorsa, kendini
hemen Atatürk’e uydurmaya hazır,
ittihat ve Te-akki Gökaİp’i neredeyse
resmen “parti ideologu” ilan etmiş ve
hayli saygıdeğer bir yere oturtm uştu.
Ama dediğine uymak için çaba harcama­
mıştı, Hayatının son iki yılında durum
değişti. Atatürk ve CHP onu yüceltmedi;
ama düşüncesinin gerçekleşme şansının
çok daha fazla artmış olduğunu sanırım
Gökalp de fark etmişti.
Yazının başında sözünü etliğim, Cum-
huriyet'in düşünce dünyasını kuran daha
genç kuşağın Atatürk’le ilişkisi de işte
Gökalp'in burada anlattığım ilişkisi gibi
olmuştur. Onlar, ayrıca daha da genç ol­
dukları için, ortaya koydukları düşünce­
lerin Atatürk’ün kurduğu dünya ile çeliş­
memesine özen göstermişlerdir.
V E K E M A L İ Z M
BEKLENEN ÖNDER
Yakup Kadri, “entelektüel kurucu” olarak
gördüğüm kuşaktan sadece bir yaş bü ­
yüktür (1889 doğumlu), Aiatürh adlı “bi­
yografik tahlil denemesi"ne şöyle başlı­
yor: “Bizim ilk gençlik yıllarımız bir millî
kahramana hasretle geçti. Biz,,, gözlerimi­
zi dünyaya bir bozgun havası içinde aç­
tıktı,”
Bu tespit çok doğru (ve zaten içtenlikle
sonuna kadar yaşanmış). Kahraman has­
reti, İttihat ve Terakki’nin uyandırıp ce­
vap veremediği umutlarla büsbütün bü­
yüyor: “Yirmi yaşımıza girdiğimiz zaman, 35
artık hiçbir kimseye hiçbir şeye inanmı­
yorduk. Meşrutiyet inkılâbının şarkıları
bize birtakım herzeler gibi geliyordu."
Hayal kırıklığına rağmen, 1908 sonrası
Yakup Kadri (ve yaşıtları), belki biraz “te­
selli” gibi, iki şey, bir “ocak" ve bir “bil­
ge” bulmuşlardır: “Hattâ arasıra, çatısı al­
tına iltica ettiğimiz bir ‘mabet’ bile bul­
muştuk: Türkocağı. Lâkin içerisindeki
adam, Buda h ey kelin i andıran acaip
adam, bize, m utiasıl, gelecek olan bir
kurtarıcıdan ve bir kurtuluş gününden
bahseder dururdu,"
Yakup Kadri kuşağının üstündeki bü­
yük entelektüel etki, bu alıntının da gös­
terdiği gibi, Türkocağı’nda oturan Buda,
yani Ziya Gökalp’tir. O herkese öyle inan­
mak istediği için inandırıcı gelen şeyler
söyler. Örneğin, “millî kahraman bir fert
değil, milletin müşahhas timsalidir," der.
“Fakat, bunu söyleyen şair üç ay sonra,
tam ‘Sarıkamış’ faciasının ertesi, Enver
Paşa’ya, ‘millî kahraman’ unvanını veri­
yordu. Kimbilir, belki beklemekten artık
bıkmıştı... Lâkin, biz, ‘İttihat ve Terakki’
ideologunun bu hareketi karşısında yeni
bir hayal kırgınlığına dalıa uğramış ve
onun fikrî samimiyetine inancımızın yarı­
sını kaybetmiştik.”
Yakup Kadri’nin bir ölçüde kısaltarak
aldığımız anıları ve analizi, yine de, art
arda hayal kırıklıklarının yarattığı derin
 K E M A
karamsarlığı yansıtıyor olmalı. Trablus,
Balkan, Dünya Harbi ve işgal (93 Har-
bi'ne Talan gitm ed en),B elli ki bu kuşak,
Gökalp gibi birinden ne kadar “teselli"
bulsa da, artık bir düşünen değil yapan
beklemektedir.
O nların bu bekleyişi sürerken Gö-
kalp’ten 5 yaş küçük, Yakup Kadri’den 8
yaş büyük ve Enver Paşa ile yaşıt olan
Mustafa Kemal, birbirini izleyen çeşitli
olaylar ve tarihlerde, iktidarın uzağına iti­
liyordu. Harbokulunu bitirdiğinde Make­
donya yerine Suriye’ye gönderilmekle işin
uzağına düşmüştü. Hareket Ordusu’nda
36 da son anda Enver yolunu keser, Enver
Saray’da beğenilir ve damatlığa layık gö­
rülür; Mustafa Kemal görülmez. Ancak
Dünya Harbi sırasında, Çanakkale Musta­
fa Kemal adını ülke çapında insanlara du­
yurur. Ama bundan sonra yine talihsizlik­
ler başlar. Veliaht Vahdeddin’le tanışmış
olması belki ileride semere verecektir.
Mütareke imzalandığı zaman İttihatçı ra­
kipleri de ortada yoktur artık. Ama Ah­
met izzet Paşa hükümetinde bakan olma
talebi de karşılıksız kalır.
Tuhaf bir şekilde, Mustafa Kemal’in en
büyük talihi, aslında bu talihsizlikleridir.
Çünkü bu sayede, bütün sorumluluklar,
onu sürekli iktidar çevresinden uzak tu­
tan Ittihatçılar’ın sırtında kalmış, Mustafa
Kemal ise hiçbir pisliğe veya başarısızlığa
bulaşmamıştır. Çevrede görünen bütün
yalana pehlivanların ne olduğu ortaya
çıktığında ve Yakup Kadri ile kuşağının
“millî kahraman" bekleme sancısı artık
dayanılmaz raddeye vardığında, artık bir
son çare olarak, Anadolu'dan Mustafa Ke­
mal adı işitilir. Bundan böyle de, sürekli o
işitilecek lir.
Bu süreç şüphesiz Mustafa Kemal’in işi­
ne yaramıştı. Ama Mustafa Kemal’in so­
nunda kazandığı başarının bir “şans ese­
ri" olduğunu düşünmüyorum, O kendi
hayatına bizim gibi sonradan bakmayıp
dakika dakika yaşadığı için -ve her daki­
ka yapılması gerekli bir şey gördüğü için-
L İ Z M
sürekli iktidara erişmek üzere çabaladı.
Koşullar da onu tam zamanında oraya ge­
tirmeye karar vermişçesine, bu erken ça­
baları boşa çıkardılar. Ama Mustafa Ke­
mal’in bir imparatorluğun çöktüğü bu sü­
reç içinde, hemen hemen her badire ve
göçükte, olanları orada bulunan herkes­
ten daha iyi kavradığı ve değerlendirdiği­
ni, dolayısıyla da en doğru tepkiyi göster­
diğini gözlemleyebiliyoruz
Onun için Mustafa Kemal'in başlangıç­
ta iktidardan uzak tutulması da, sonra di­
reniş hareketinin başına geçtikten sonra
yaptıkları da, “talih" veya rastlantıyla ilgi­
li değildi. Onu izleyenler de, o ana kadar
bilip tanıdıklarından farklı bir “nitelik’Te
karşılaştıklarını anlıyorlardı. Bunu anla­
dıkları ölçüde önderlerine daha çok bağ­
landılar.
DEMOKRATİK DÜRÜNCE GELENEGD
Bu ara bölüme de Yakup Kadri’nin Ata­
türk’ünden bir alınlıyla başlayalım: “Bir
gün Cumhuriyet Halk Partisi’nin ilkeleri­
ni gözden geçiriyordu. O sırada ukalâlık
edip demiştim ki: ‘Paşam, tu her bakım­
dan bir fnkdüp Partisidir îııkdüp Partisi ise
bir İdeolojiye, b ir doktrine dayanmaksızın
yürüyemez.' Yüzüme bir masumun yüzü­
ne bakar gibi bakmış ve gülümsiyerek ‘O
zaman donar kalırız’ demişti. Atatürk’ün
bu sözle ne demek istediğini şimdi her
vakitten daha iyi anlıyorum,”
Yakup Kadri’nin 1970’te bundan ne an­
ladığım araştırmamıza gerek yok. Ama
Atatürk’ün bir “doktrin" oluşturmak iste­
mediği oldukça açık.
Bu görüş tartışılabilir. Bir “dünya görü-
şü”nün ille de “donma" ile sonuçlanması
gerekmediği, “açık" bir teori olabileceği
söylenebilir. Ama, sözgelişi, Marksizmin
de böyle bir düşünce olması gerektiği dü­
şünülebilirdi; oysa olamadı. Dolayısıyla
belki bu gibi durumlarda sorun, düşünce
tarzının kendi içindeki esnekliği ve dü­
şünce işlem ine bir sağlama uygulama
M U S T A F A K E M A L
Mustafa Kemal Atatürk, TBMM kapısında,
Mustafa Kemal, özellikle TBMM'nin inşası
döneminde Meclis egemenliğini, kuvvetler
birliği rejiminin m erkezî organı olarak
savunmuş, “meclis hükümeti" sistemine
yakın durmuştur. Ancak bu model, en geç
II. TBMM döneminden itibaren.
Yürütme ’nin, önce TBMMBaşkam, sonra
Cumhtırbaşkam ve "Şef" sıfatıyla
M. Kemal’in güçlü konumunun, yasal ve
fHR yetkilerinin gölgesinde kalmıştır.
yöntemlerine sahip olup olmamasından
çok, o düşünceyle onun taşıyıcısı olanlar
ve ayrıca da genel olarak o toplumla dü­
şünce arasındaki ilişkilerde düğümleni­
yor, Teoriyi benimseyen seçkinler açık
değil kapalı düşünce tarzına alışıksa, top­
lum onların bu alışkanlığına meydan
okuyacak düzeyde değilse, en açık ve “bi­
limsel" ve “şüpheci” bir teori de dogma­
tik bir öğretiye dönüşebilir.
Yine Yakup Kadri’den bir örnek vere­
yim: “Batan geminin içinde son duasını
mırıldanan kazazede gibi kendi kendi­
me, durmadan, onun adını tekrar ediyo­
rum: Mustafa Kemal, Mustafa Kemal, Ve
batan bir gemide son duasını mırıldanan
kazazede gibi yüreğimde derin bir emni­
V E K E M A L İ Z M
yet, derin bir sükûnet hasıl oluyordu”
(Atatürk, 36),
Yakup Kadri mistik-mizaç bir ateistti.
Yani, dinî imgeleri ve duyguyu, panteizmi
ve tasavvufu severdi. Romanına Sodam ve
Gomore adını verir, her bölümüne Tev-
rat’dan alıntılar seçer veya yine Atatürk'te
millî sevincini “Hosanna! Hosannal” di­
yerek dile getirebilirdi; ama sonuç olarak
ateistti, hele ortodoks dinden hiç hazzet-
mezdi. Onun için Yakup Kadri'nin burada
verdiği örnek aklımıza Allah adını anarak
teşbih çekmek veya zikir gibi oldukça ko­
yu dinî pratikler getirse de, yazar için bu­
nun olsa olsa bir “metafor” olduğunu dü- 37
şünebiliriz. Ama Yakup Kadri bütün Tür­
kiye toplumunda ne kadar temsilî olabi­
lir? Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlük’ünde,
altmışlara kadar, “din” maddesinde bu
kelimenin “mecazî” kullanımına örnek
olarak, “Atatürkçülük Türk’ün dinidir”
gibi bir cümle yer almaktaydı. Bu “meta-
for”lar üstüste yığılmaya başlayınca, işin
mahiyeti de yavaş yavaş değişmeye başlı­
yor. İnsan, kaçınılmaz olarak, “Bu ideolo­
ji sahiden bir alternatif din mi acaba?” di­
ye düşünüyor. Tabiî verdiğim bu bir iki
örneğin yanında yıllardır kurumsal olarak
süren ve hayatın her alanına yayılan bir
“kült” olduğunu unutmamak gerekiyor.
Yakup Kadri’nin durmadan “Mustafa Ke­
mal” demesi de bu kült ve bu ritüel İçin­
de, bir “metafor” olmaktan çıkıyor,
Atatürk’ün başlattığı “sekülarizasyon”
şüphesiz çok önemli bir süreçtir. Kurum­
sal düzeyde sekülarizasyon, zihnin çalış­
masının sekülarizasyonundan daha kolay
gerçekleştirilebilir, çünkü son analizde si­
yasî iktidarın yapacağı bir yasal düzenle­
meye bağlıdır. İkincisi ise -hele bütün bir
toplum düşünüldüğünde- gerçekleşmesi
çok uzun zaman alabilecek bir değişim­
dir. Zihnî sek ü1arıza syonun gerçekleşme­
si, eleştirel bir düşünce yeteneğinin yara­
tılmasına sıkı sıkı bağlıdır. Büyük top­
lumsal dönüşümler, bu gibi zihnî dönü­
şümlere bir yandan kapı açar, bir yandan
 K E M A
da onları zorlaştırırlar. Yenileşmeyi ve se-
kü larizasyonıı temsil ve teşvik eden güç­
ler, çok zaman, bunun gerektirdiği uzun
süreyi bekleyebilecek durumda olmadığı
için, zihnî mekanizmaların çalışma biçi­
mini değiştirmeden zihinlerdeki düşünsel
içerikleri değiştirmekle yetinmek zorun­
da kalırlar, S ekül eri eşmemiş düşünce de­
yince, doğal olarak, imanı, dogmayı, bun­
ları belirleyen kesin bir otoriteyi vb, ha­
tırlıyoruz, Yeni düzenin kavramları da
çok zaman tam bu şekilde kitlelere be­
nimsetilir. Dünyanın pek çok yerinde, ge­
nel modernizasyon girişimlerinde, özel-
38 likle de sosyalizmin kurulmaya çalışıldığı
yerlerde, bu süreçler kaçınılmaz biçimde
yaşanmıştır.
Kemalizm, bu sosyalizm girişim ve de­
neyimlerinden farklı olarak ve Atatürk’ün
Yakup Kadri’ye söylediği biçimde, bir öğ­
reti getirmekten kaçınmıştır, Marksizm
gibi, hayatın bütününü evrensel ölçüde
açıklama iddiasını taşımaz. Sonuçta, Tür­
kiye’de yaşayan Türk milletinin millî mo­
dernizasyon ideali ve ideolojisidir. Bu
özellikleriyle de esnek ve pragmatikıir.
Altı Ok’ta özetlenen başlıca ilkeleri bile
tartışmaya açıktır: Örneğin, “inkılâpçılık”
nasıl yorumlanmak? Bu bir “devrim" mi
anlatıyor, “reform” mu? “Devletçilik" ne­
reden nereye? Sermaye birikimi olmayan
bir topluma özgü bir zorunluk mu? Öy­
leyse, o birikim tamamlandıkça bir ilke
olmaktan çıkması gerekmez mi? “Halkçı­
lık” nasıl tanımlanabilir?
Kemalizm’in bu esnek ideolojisi, Cum-
huriyet’in erken döneminde, yazının ba­
şında sözünü ettiğim kuşağın genç bir
toplumun düşüncesini, düşünsel disiplin­
lerini, akademyasım kurmalarına yardım­
cı oldu. Millî bir modernizasyonu, dönü­
şümü yaşamanın enerjisiyle hareket etti­
ler ve yaptıkları işin önüne, yeni devlet
ciddi bir engel çıkarmadı. Bu bağlamda
1933’te Darülfünun kapatılmışken, kon­
jonktüre l nedenlerle Almanya’da Nazizm­
den Türkiye yönünde kaçan bilim adam­
L İ Z M
larının gelip yeni açılan üniversitede yer
bulmaları, Cumhuriyet’in düşünce haya­
tına çok önemli bir katkı sağladı.
Ancak, Türkiye’de Atatürk’ün ölümün­
den sonra şiddeti artan “lider kültü"
("Ebedî Şef’ vb.), tuhaf bir şekilde, dog­
matik bir düşünce dünyası yaratmaya
başladı. Aydın kesimin büyük çoğunluğu
zaten Kurtuluş Savaşı yıllarından beri an-
ti-liberal bir tavırdaydı. Sonraki yıllarda
Almanya ve İtalya’da yükselen (Doğu Av­
rupa’nın tamamını da derinden etkileyen)
faşizm buradaki düşünce iklimine en uy­
gun düşen ideolojiydi. B öylece, Ata­
türk’ün “dogma” haline getirmemeye ça­
lıştığı “Atatürkçülük”, kendi içinde bir
teori, bir epistemoloji, bir metodoloji ta­
şımaksızın bir dogma haline geldi. Bu
epey paradoksal bir gelişmedir.
Atatürk’ün kendisi otoriterdi. Başka
türlü olması beklenemezdi. Ama komşu
Bulgaristan’dan ilk Reich’a kadar haritayı
kaplayan faşist veya faşizan rejimlerden
birini kurmamıştı. Serbest Fırka’yı kur­
durması ve kapattırması, bu tür rejimle­
rin ve önderlerin toplumsal koşulların­
dan ötürü yaşamak zorunda olduğu çeliş­
ki ve paradoksların iyi bir örneğidir. Ama
Mussolini veya Hiıler’in bir muhalefet
partisi denemeye kalkışması söz konusu
olamazdı.
Troçki, Stalin’in çevresini saran “mürit-
leri”ni anlatmak için “epigon" kelimesini
kullanmıştır. Ali Fuat Paşa da bir gün
Atatürk’e “senin apotrların kimlerdir?"
diye sormuştu. Demokratik bir kültürü
ve siyaset geleneği olmayan, kitlelerin
edilginliğe alışmış olduğu, büyük ölçüde
pre-kapitalist (tarımsal ve kırsal) bir top­
lumda, dönüşümler görece dar kadrolar,
seçkinler tarafından gerçekleştirilmiştir.
Böyle yapılarda “epigon” ya da “apotr”
gibi terimler kullanılması da doğaldır.
Troçki, “epigon'un tanımına şu önemli
ayrıntıyı ekler: “Epigon” yalnız önderini
izleyen değil, onun belirleyici özelliğini
abartarak taklit eden kişidir. Kendi dü-
M U S T A F A K E M A L V E K E M A L İ Z M

Mustafa Kemal ve İsmet (İnönü), Iİ>22’d e askerî manevralarda. M. Kemal ve İnönü,

Şevket Süreyya Aydemir:İn önemli kitap üçlemelerindeki adtykı, Cumhuriyetin Birinci
Adanı') ve İkinci Adam'» sayılmışlardır. İsmet İnönü, Millî M ücadeleye görece geç -v e kim ­
ilerine göre “tereddütlü"- katılmasına rağmen, sebatkârtığı te liderliğe/düzene bağlılığıyla
yönetim kadrosunun zirvesine çıkmıştır. Fikri bir iddiası olmamış, “tedbirli ”idareciliğiyle
Cumhuriyetin kuruluş onyıilanna damgasını vurmuştur. Yalçın Küçük, Onu “restorasyon
uzmanı" olarak tanımlar. Atatürk-sonrası Tek Parti rejiminde onun belirleyiciliğim işaret
ederek, “İnönü Devri"ni ‘otantik' Kematismden bir sapma olarak görenler de vardır
(örn. Niyazi Berkes, örn. bu dönem i “faşizm " olarak tanımlayan Atillâ İlhan).

şünce tarzından donuk bir dogma çıkma­
sını istemeyen otoriter kurtarıcı ve kuru­
cu Atatürk’ün epigonları da onun otori­
terliğini öne çıkardılar. Bir muhalefet
partisinin gereğini duyan Atatürk’ten
çok, onu bastıran ve kapatan Atatürk’ü
model aldılar
Yine Yakup Kadri bir hikâye anlatıyor.
Mustafa Kemal kendisinden farklı düşü­
nen bir küçük memurla tartışıyor: “Sert
ve sinirli bir tonla konuşuyor, arasıra
elini masaya vuruyordu. Muhatabı ise,
bundan hiç alınmamış görünüyor, sükû­
netle inadında ısrar ediyordu. Biz, ona
acıyorduk, istikbalini tehlikeye düşmüş
sanıyorduk. Halbuki bu küçük memur
bu hadiseden birkaç ay sonra yüksek bir
vazifeye tayin edildi. Ondan sonra da
mebus oldu. Zira Atatürk, bunun inatçı­
lığına kuvvetli bir karakter mânası ver­
mişti.”
Burada otoriter bir önder resmi çizili­
yor, ama onun aslında bağımsız kişilik ve
düşünceye ne kadar saygılı olduğu anlatıl­
mak isteniyor. Ama anlatılandan çok anla­
tanın zihninde, otoritenin nasıl peşinen
kabul edildiğini görüyoruz; örneğin “is­
tikbalini tehlikeye düşmüş" saymaları çok
“normal”. Bu ürkütücü. Ama “ikbaPde
ürkütücü: herhangi bir nesnel ölçüye uy­
mayan, bir peri padişahının keyfine bağlı
bir “yükselme" hikâyesi anlatılıyor. Ata­
türk’ün ne kadar “iyi" olduğunu anlatmak
için ona alabildiğine “kötü” olma hakkı
tanıyan bir anlayış bu, “Epigon”ların,
kahramanlarında belirleyici olarak gör­
dükleri özelliği kendi kişiliklerinin paTça-
sı haline getirmelerinin iyi bir örneği.
 K E M A
__________BUGÜNKÜ DURUM
Çok partili rejime geçtikten sonra Ata­
türkçülüğün Türkiye politikasındaki rolü
biraz daha değişti. Bu dönemde yaşanan
üç askerî darbe de sivil iktidarın çiğnediği
Atatürk ilkelerine dönmeyi, darbenin
amaçlarından -veya gerekçelerinden- biri
olarak öne sürdüler. Bu tekrarlar darbeyi
yapan kurumla Atatürkçülük arasında
tartışılmaz bir ilişki yaratmış oldu: Silahlı
Kuvvetler en doğru Atatürkçüdür ve top­
lumdaki bütün kurumîann Atatürkçülük
derecelerini bir tek o bilir. Bu yaklaşım
40 ayrıca -ve kaçınılmaz olarak- meşruiyetin
temelini de ikiye ayırmış oldu (sonra ye­
niden tek’e indirgemek üzere); seçim il­
kesine ve pratiğine dayalı, parlamenter
sistem, siyasî partiler, seçimle iktidara
gelmiş hükümetler ve bütün bunların
meşruiyeti, bir yanda. Öbür yanda da, ül­
keyi “koruma ve kollama’’ görevi yapan
kurumun, bu meşruiyetin bozulduğunu
ilan ederek duruma el koyma meşruiyeti.
Sözkonusu darbelerin başında bulunanla­
rın bu 11. Meşruiyet'i haklı göstermeleri­
nin başlıca yöntemi, onu Atatürkçülükle
özdeş kılmaları olmuştur.
Son darbede, yapılan işlerin Batı ülkele­
ri tarafından anti-demokratik olduğu için
eleştiriye uğraması, darbenin “Atatürkçü”
başının da Baü’ya karşı söylemler geliştir­
mesine yol açtı. Atatürkçülük, Atatürk’ün
anlayışına göre bir “dogma" veya bir “öğ­
reti" olmasa da, her düşünce gibi, son
analizde birtakım temel dayanakları olan
bir düşünce biçimiydi ve "muasır mede­
niyet seviyesine ulaşmak" da bu temel da­
yanaklardan biriydi. 12 Eylül darbesinin
başı, Batı'yla ve demokrasiyle kavga ede­
rek, bu dayanağı büyük ölçüde ortadan
kaldırdı. Yani, Kemalizm adına, Kemaliz-
min en temel özelliğini silmiş oldu,
1980’Ierden bu yana Atatürkçülük iyi­
den iyiye muhafazakâr bir ideolojiye dö­
nüştü. Yüzyılın son onytltnda Doğu Av­
rupa sosyalizminin çöküşüyle açılan yeni
L İ Z M
dönemde, ekonomide ve siyasetle dünya­
nın kabul ettiği standartlara uyma gereği,
Türkiye’de ciddi bir “değişim” krizi ya­
rattı, Varolan dünya görüşü farklılıkları­
na göre biçimlenen bir “yana olma/karşı
olma" durumu değildi bu. Siyasî yelpaze­
nin her yerinde veya toplumsal sınıfların
her yerinde, düzenin eskisi gibi sürme­
sinden yana olanlarla değişimden yana
olanlar ayrıştılar. Sözgelişi, büyük çaplı
“İstanbul sermayesi" içinde de, küçük ve
orta çaplı “Anadolu sermayesi" içinde de
veya CHP veya “İslamcı kesim" içinde de
“yana olan/karşı olan” bölünmeleri gö­
rüldü. Bu arada, Atatürkçülük ideolojisi­
ni bir izolasyonizm olarak yorumlayan­
larla Batılılaşma olarak yorumlayanlar da
ayrıştı. Ancak, 1980 sonrasına gelindi­
ğinde, ikinci kategoridekilerin Atatürk­
çülüğü, genel bir “çağdaş yaşama biçi-
mi”ne uymaktan çok daha başka bir şey
olmaktan çıkmıştı. O kesim, sayıca ço­
ğunlukta olsa da, özellikte “sesli” bir ke­
sim değil. Birinciler ise, altmışlardan sek­
senlere yaşanan çeşitli “sol Kem alist”
ideolojik-politik olayların da etkisiyle
Atatürkçülüklerinin çizgilerini adamakıl­
lı koyultmuşlardı. Bugünkü ortamda en
çok onlar seslerini duyuruyor ve izolas-
yonizmden yana, küreselleşmeye karşı,
dolayısıyla otoriter-muhafazakâr cephe­
nin merkezini oluşturuyorlar.
Sonuç olarak, en temel özelliği “dönü­
şümcülük" ve “değişim" olan, “muasır
medeniyet seviyesi” demekle bu dönü­
şümcülüğün hedefini de oldukça net bir
biçimde gösteren Atatürkçülük ideolojisi,
L980’lerden itibaren. Cumhuriyet Türki-
yesi’ni yönetegelmiş kadroların herhangi
bir yenilenmeye (yani kendi varoluş bi­
çimlerinde değişime yol açabilecek bir
yenilenmeye) karşı muhafazakâr direniş­
lerinin bayrağı haline gelirken. Balı da
uyulması gereken hedef değil, mücadele
edilmesi gereken düşman oldu. Toplu­
mun Batı’ya değil, kendi içine, kendi de­
ğerlerine bakması istendi. Yine aynı şekil­
M U S T A F A K E M A L
de ve anlaşılır nedenlerde, Atatürk’ün bir
“öğreti" haline getirm ekten kaçındığı
Atatürkçülük, özellikle seksen sonrası
Atatürkçülerin elinde gitgide bir öğreti
görünümü almaya başladı. Sonuçta, orta­
da gerçek bir öğreti olmadığı için, bıı du­
rum, binlerinin öğretinin ne olduğuna
karar vermesi anlamına geliyor.
Bugünün konjonktüründe izolasyoniz-
min devamı hayatî bir önem taşıdığı için,
örneğin “bağımsızlık" gibi bir kavram
“öğreti"nin temel taşı olarak sunuluyor.
Bu, evet, Atatürk’ün düşüncesinde ve ey­
leminde önemli bir yer tutuyordu; ama o
ideolojideki her şey gibi o da değişmez
değildi; ayrıca, somut konjonktürde, Sov-
yeıler ve komünizm düşmanlığı yapma­
makla birlikle, Batı dünyasına daha yakın
durmanın tercih edildiği de açıktır. Oysa
Soğuk Savaş döneminde Türkiye’yi yöne­
lenler bu “bağım sızlık” ilkesini kendi
dünya görüşleri doğrultusunda revize et­
tiler. O zaman “Lam bağımsızlık" diyerek,
sözgelişi NATO’dan ayrılmayı savunanla­
ra karşı bu kesim dünyada artık tam bir
bağımsızlığın mümkün olmadığım söylü­
yordu. Şimdi, küreselleşmenin bir dünya
olgusu haline geldiği bir anda, aynı kesim
“tam bağım sız” olmanın gerekliliğine
inanmaya başladı.
Bu durumda ortaya ilginç bir parodoks
çıkıyor. Türk milliyetçiliği, yü2yıl başın­
da, bir önceki yüzyıl sonundaki fikir ha­
reketlerinden etkilenerek doğmuş ve ge­
nel koşullara uyduğu için ana çizgisiyle
egemen ideoloji olmuştu. Bu ana çizginin
o zamanın koşullarında en bütünsel, en­
telektüel ihtiyaçlara en uygun cevabı ve­
ren daha özel ve özgül formülasyonunu
Ziya Gökalp gerçekleştirmişti. Türk milli­
yetçiliğini somut pratik düzeyinde temsil
eden İltihak ve Terakki, Gökalp’e “resmî
ideolog" denebilecek bir paye vermişti,
ama onun söyledikleriyle Cemjyet’in yap­
tıklarının taslamam uyduğunu söylemek
zordur. Cumhuriyet’in kurulmasıyla Ata­
türk İttihat ve Terakki'ninkinden farklı
V E K E M A L İ Z M
bir milliyetçi pratik yarattı. Buradaki fark­
lılık, kendi ideolojisiyle Gökalp’in ideolo­
jisi arasında koyduğu farklılıktan çok da­
ha fazladır. Farklılığın en temel etkeni de
ittihat ve Terakki’nin denetimsiz keyfiliği­
ne (kişisel yönelim eğilimine) karşılık
Mustafa Kemal’in kurum yaratma çabası
ve meşruiyetçi (lejitimisl) çizgisidir.
Şimdi, yüzyıl sonunda gerçekleşen pa­
radoks, yüceltilen ve bir öğreti olarak tak­
viye edilen Atatürkçü ideolojinin, aynı
zamanda ve buna rağmen, fiilî düzeyde,
İttihat ve Terakki çizgisine daha fazla
yakİ aş tın iması dır. Bunda, çağdaş sorunla­
rın bastırmasının da etkisiyle, Türk milli- 41
yetçiligini topyekûn, Enver'iyle, Bahattin
Şakir’iyle her şeyiyle birden kucaklama
ihtiyacının da payı olmuştur. Bu çerçeve­
de bugünün Tiirkiyesi, 2000’lerin dünya­
sından çok 1912-18 arası Türkiye’ye daha
fazla yaklaşmıştır.
Sonuç olarak, Türk "düşüncelinin 21.
yüzyıl başında varmış olduğu nokta par­
lak değildir. Türkiye, dünya çapında
önemli düşünürler yetiştirem em iştir.
Dünya standartlarında kabul edilir düzeye
varan aydınlarıyla da geçinememiştir. Bir­
kaç bireysel/rastlantısal durum dışında,
toplumsal bilimlerde olsun, doğa bilimle­
rinde olsun, dünya çapında adam yetiş­
mediği gibi, Cumhuriyet’in erken dönem­
lerinde akademik ve entelektüel hayatın
temel taşlarını döşeyen kuşağın üyelerini
aşan kişiler de pek çıkmamıştır.
Eğitimin genel yapısına bakıldığında ve
toplumda “düşünce" ile ilgisi bulunan
bütün kurumlann yapısına bakıldığında
(sözgelişi, RTÜK’ün, BBC’nin Türkçe ya­
yınlarını yasaklaması) bunun niçin böyle
olduğu anlaşılmaktadır. Bunun sorumlu­
luğunun Cumhuriyet’in ilk yarısından
çok ikinci yarısında aramak herhalde da­
ha iyi sonuç verecektir. Ancak, Cumhuri-
yet’ıen de önce başlayan ve bugüne kadar
devam eden bir eğilime daha değinmek
gerekiyor. Türkiye tarihinde, “modern"
anlamda bir “düşünce" çabasının Batılı-
 K E M A
laşma ile başladığım biliyoruz. Düşünce
de, tarihte her şey gibi zamanda ve me­
kânda evrensel, değişmez bir şey değildir.
Eskimo düşüncesinden Kartezyen düşün­
ceye, Kartezyen düşünceden Japon dü­
şüncesine, rahatça gidip gelecek koridor­
lar yoktur. Bir düşünce tarzı bir somut ta­
rih içinde doğar, metodolojisini geliştirir,
akımlarını üretir vb. Bu bakımdan, “ithal
etmesi" en zor nesnedir.
Batılılaşma, devletin kendini kurtarmak
için başvurduğu çareydi. Modern anlam­
da düşünme de, bu çarenin öğelerinden
biri olarak bu toplumun hayatına girdi.
42 Vurgulamak istediğim nokta, toplumun -
veya “seçkinleri’’nin diyelim- düşünceyle
kurduğu ilişkinin pragmatik bir ilişki ol­
masıdır. Bu, toplam hayat pratikleri ara­
sında “düşünce”ye bir “ast" (subordinate)
rolü verilmesi anlamına gelir.
Descartes “cogito ergo sum'’ demek
için pek çok şey düşünmüş, sonunda bu­
nu söylemişti. Düşündüğü bütün adım ve
basamakların birbirleriyle ve bu sonuçla
aralarında sağlam nedensellik bağlan var­
dı (düşünceleri birbirine sadece bu içkin
mantıkî bağlar bağlayabilir). Dolayısıyla
Descartes’in düşüncesiyle kurduğu ilişki
ilginçti. Düşünen oydu, ama nesnel ger­
çekliğin ne olduğunu araştırmış, buldu­
ğuna inandığı anda da o düşünceye tâbi
olmuştu. Şimdi o düşüncenin “baba"sı
değil, hizmetkârıydı.
Türk toplumunun düşünceyle kurdu­
ğu pragmatik ilişkide ise düşünce bizim
“efendimiz” değil, yardımcımızdır. Aslın­
da efendimiz olan Devlet’in, Vatan ve
Millet’in, Din-i Mübin veya işçi sınıfının,
“efendi" diye kimi bellemişsek onun, iyi­
liği, esenliği, bekası, neşvüneması, ege­
menliği, saltanatı için çare üretecek araç­
tır.
Yukarıda, Ziya Gökalp’e bakarken, dü­
şüncelerinin temel öğelerini veya bunla­
rın arasındaki bileşimi, koşullara göre de­
ğiştirebildiğini söylemiştim. Ondan önce
Abdülhamit de öyle yapıyordu. Abdülha-
L İ Z M
mit Islâm’ın her bakımdan üstünlüğüne
kesinlikle inandığı için değil, pratik ko­
şullarda devletin birliğini en etkili bu te­
melde koruyabileceğine inandığı için Is-
lâmcı bir politika uygulamıştı. Ziya Gö-
kalp zaten Islâm’ı Türk milliyetçiliğinin
faydalanacağı biçime sokmaya çalışıyordu
ve savaş sonrasında biraz geri plana itil­
mesine itirazı yoktu.
Descartes, “kartezyen epistemoloji" ha­
line gelecek düşüncelerini geliştirmek
üzere, örnek olarak, balmumunun “birin­
cil" ve “ikincil” özelliklerinden söz etmiş­
se, bazı yüksek devlet çıkarları için bir sü­
reliğine birincillerin ikincil, ikincillerin de
birincil oluvermesini kabul edemezdi. Yu­
nanistan tarihini veya düşünce tarihini
Türkiye’ııinki kadar yakından bilmeme
imkân yok. Orada da, Yunan Bağımsızlık
Savaşı’nda dinden yola çıkan ve Ortodoks
imanla hareket edenler ile sekülarist olan
ve Hıristiyanlık-öncesi Yunan medeniyeti­
ne hayranlık duyanlar olduğunu, araların­
da her zaman gerginlik olduğunu biliyo­
rum. Dediğim gibi, bilgim biraz uzaktan,
okumayla edinilmiş, ama bu tartışmada
tarafların, düşüncelerine çok daha fazla
düşünce olarak sarıldıkları, bir düşünceyi
“şimdi bu yararlıdır” diye değil, “bu kendi
içinde doğrudur" diye savundukları izle-
niminiediniyorum.
Bu izlenimim doğruysa, şimdi gelen
ikinci gözlemim daha şaşırtıcı. Yüzyılın
sonunda (ama başında da olan yöntem­
leri geliştirerek) Yunan toplumu bu gibi
ciddi ayrımlarına bayağı iyi işleyen uz­
laşma formülleri bulabildi ve gerilimleri-
ni gevşetebildi. Bizim entelektüel alış­
kanlıklarımız, bir “fikre” bağlanmakta
içtenlik ne kadar fazlaysa, orada uzlaş­
manın o kadar zor olacağı yönündedir -
Yunan örneğinin şaşırtıcılıgı burada.
Ama belki de bu sorunun gerçek biçimi
değil, algılanışının ideolojik biçimi. Belki
“fikre" bağlılık sözkonusu değil; “fikir"
benim iktidarımın entelektüel yansıması
olarak ortaya çıktığı için, ben ona bağlı
M U S T A F A K E M A L V E K E M A L İ Z M

“...Bütün ömrünü hizm etine vakfettiği sevgili milletinin ihtiram kotlan üstünde ulu
Atatürk’ün fa n i vücudu istirahat yerine tevdi edilmiştir. H akikatta yattığı yer, Türk
milletinin O’nun için aşk ve iftiharla dolu otan kahraman ve vefalt göğüsüdür. (...)
Devletimizin banisi ve milletimizin fedakâr, şaddı hadimi, insanlık idealinin âşık ve
mümtaz siması, eşsiz kahraman Atatürk! Vatan sana minnettardır." (İnönü, Kasım '38)

görünürken aslında onunla iktidarımı milliyetçilikten kültürel milliyetçiliğe ve

pekiştiriyorum.
Cum huriyetin kurulmasından sonra
Atatürk’ün dil-tarih-kültür konularına
daldığını biliriz. Kendine özgü Osmanlı
tarihinin ardından kurulmuş bir millet-
devlette bu konuların incelenmesine ihti­
yaç vardı - çünkü hiç incelenmemişti. Bu­
ralara yönelmesi, ayrıca, Atatürk'ün kül­
türe ne kadar önem verdiğini gösterir,
Gelgelelim, bu gibi çalışmalar ciddi bir
akademik disiplin içinde yapıldığı zaman
anlamlı ve faydalıdır. Bu disiplin bilinmi­
yorsa ya da herhangi bir nedenle yoksa,
zararlı dahi olabilir.
Bu çerçevede, sözgelişi “Öztürkçe” ile
“Güneş Dil Teorisi” birbirinin tam karşıtı­
dır. Aynı şekilde, bir Orta Asya mitolojisi­
ni yeniden yaratma çabalarıyla Sümer-Eli
şecereleri kurma çabaları da birbirinin
karşıtıdır. Aslında her ikisinde de “ırkçı”
medeniyetin ırkla değil kültürel tevarüsle
tanımlamasına doğru bir geçiş isteği açık­
ça görülmektedir. Ama bu gibi çabaların
gerisinde de, “milletimiz için en hayırlısı
hangisi olacaksa" pragmatizmi aynı açık­
lıkla hissedilmektedir,
“Gençlik”, hoşgörü gerektirir. Bireysel
çerçevede olsun, toplumlar, rejimler, sis­
temler çerçevesinde olsun, gençliğe hoş­
görüyle bakmak gerekir. Bunun nedeni,
başka hiçbir çağda gençliğe özgü o saf iyi
niyet ve iyi iş yapma enerjisinin buluna-
mamasıdır. Ama gençliğin aşırılıklarını,
inatçılıklarını, çeşitli kusurlarını daha ile­
ri yaşlarda yapmaya devam edenler çekil­
mez olurlar. Bu bakımdan Cumhuriyet’in
ikinci yarısı, düzeltmesi gerekenleri dü-
zeltmeyip pekiştirdiği, onların yanma ye­
ni yeni dogmalar getirip yığdığı için ağır
sorumluluk altındadır. □
 Kemalist Düşüncenin
Osmanlı Kaynaklan
ERIK-JAN
1923’ten sonra Kemalist cumhuriyetçi re­
jim in ideolojik tavrına ait radikalizmin
çağdaşlarını hayrete düşürmesinin ardı
hiç kesilmedi. Yirmilerde ve otuzlarda
Türkiye’yi uzaktan izleyenlere ya da (köy­
lerini değil ama) şehirlerini ziyaret eden­
lere göre, sadece Türkiye’nin kurumlanın
ve yasal sistemini değil; fakat, aynı za­
manda Türklerin hayat tarzını etkileyen
görkemli bir dönüşüm yaşanıyor gibiydi.
Birçok gözlemci Türkiye’nin yakın tarihi­
ne ve geç Osmanlı İmparatorluğunun
modernleşme alanındaki başarılarına çok
yakından aşina olmadığı için, Kemalist
Cumhuriyetteki gelişmeler tamamen ce­
sur ve bütünüyle yeni bir deneyin parçası
olarak görünüyordu. Türkiye üzerine po­
püler yazında bu imge sürüp gitmektedir;
ancak, akademik yazında, Kemalist siya­
saları Osmanlı İmparatorluğunca başlatı­
lan reform politikalarının son safhası ola­
rak gören çözümlemeler çoktan bunların
yerini almıştır, Kemalist “devrim”in kö­
kenlerini ve Osmanlı entelektüel mirası
tarafından nasıl etkilendiğini bilimsel dü­
zeyde sınamak isteyenler için, her şeyden
önce Kemalistlerin nerede radikal yenilik­
çiler olup nerede olmadıklarını tam ola­
rak saptamak önemlidir. Bunu yaparken,
Kemalist partinin kendisi tarafından belir­
lenen ideolojisindeki aslî unsurların, yani
1931’deki parti kongresinde benimsenen
ZÜRCHER
ve I937’de Türkiye Anayasası’na sokulan
Altı Ok un tanımını başlangıç noktası ola­
rak almak en iyisi: cumhuriyetçilik, laik­
lik, milliyetçilik, inkılâpçılık, halkçılık ve
devletçilik. Bunlardan ikisinin, siyasanın
bedellerinden ziyade araçlarıyla ilgili ol­
duğu söylenebilir: cum huriyetçilik ve
devletçilik, O yüzden kalan dördü hep
birlikte Kemalist ideolojinin özünü oluş­
turur. Bunlar ne ölçüde yeni ve radikaldi?
Bu dört unsura sırasıyla kısaca bakalım ve
Kemalist siyasaları kendinden önceki dö­
nemin siyasalarıyla ve il. Meşrutiyet dö­
neminin bir dizi önde gelen düşünür ve
yazarı tarafından geliştirilmiş fikirlerle
karşılaştıralım.
Bereket versin, önde gelen Jöntürk dü­
şünürlerinin hepsinin eserlerine dair mü­
kemmel akademik çözümlemelerden ya­
rarlanabilecek durumdayız. Ziya Gökalp,
1950 yılı kadar erken bir vakitte yayımla­
nan Uriel Heyd’in Foundations o f Tmlrislı
Nütitmalism [Ziytı G öhalp: Türk Milliyetçi­
liğinin Temelleri]* kitabında ilk kez ilgi
gören kişiydi. Şerif Mardin’in 1964 tarihli
Jöııiürklerin Siyasî Fikirleri, önde gelen
Jöntürk göçmen dergilerinde, Ahmet Rı­
za, Abdullah Cevdet ve Samipaşazade Se­
p i Metinde anılan kitaplar, Türkçe olarak yayım­
lanmışlarsa, köşeli parantez içinde ilk çeviriler­
de kullanılan adlara yer verilmiştir. Diğer eser­
lerin adlan çn olarak Türkçeleştirilmiştir [çn].
K E M A L İ S T D Ü Ş Ü N C E N İ N
zai gibi yazarlarca ifade edilen fikirlerin
ve yanı sıra buradaki tartışmayla ilgisi bu-
lunmayan, 1912’den bile önce Jöntürkler
arasındaki baskın ittihatçı hizip tarafın­
dan reddedilmiş olan Prens Sabahaddin
hizbinin fikirlerinin bir çözümlemesidir,
Mardin’in konusu, yetmişlerden bu yana
Şükrü Hanioglu’nun eserlerinde ele alın­
mıştır; önce Bir Siyasal Dıişüııiir Olarak
Abdullah Cevdet ve Dönemi’nde (1981) ve
sonra jöntürk hareketinin 1889 ile 1908
arasındaki tarihine ilişkin iki ciltle: The
Young Turfcs in Opposition (1995) [Bir Si­
yasal örgüt O larak “Osmanlı ittihat ve Te­
ra k k i C em iy eti’’ ve “Jöntürfeliilî” (J889-
1902)1 ve P ıep aration jo r a lîevolııtion
(2 0 0 1 ) (Bir Devrim Hazırlığı, çn], Os­
manlI İmparatorluğundaki Rus göçmen­
ler arasında önde gelen iki entelektüel fi­
gürden Yusuf Akçura ve Ahmet Agaoğlu,
sırasıyla, François Georgeon’un, Türk­
çe’de 1986’da Türk Milliyetçiliğinin Kö­
kenleri: Yusuf Akçura (1876-1935) adıyla
yayımlanan, 1979 tarihli doktora tezinde
ve Holly Shissler'in henüz yayımlanma­
mış Türk isli Identity Betvveen Tvvo Empires:
Ahmet Agaoğlu (1869-1919) [İki İmpara­
torluk Arasında Türk kim liği: Ahmet
Agaoğlu (1869-1919), çnj başlıklı dokto­
ra tezinde ele alınmıştır.
Bunlara ek olarak, bireysel düşünürlere
değil, ama akımlara dair çalışmalara da
sahibiz: Füsun Üstel’in Türk O cakları ha­
reketi çalışması ve Masami Arai’nin bu
hareketin dergisi Türk Yurdu’nun içerik
çözümlemesi; Esther Debus’un lslâmcı-
modernist Sebilürreşad dergisi üzerine
yaptığı çalışma vejacob Landau’nun pan-
türkçülük ve panislâmcıhk üzerine çalış­
maları. Şükrü Hanioglu’nun G arbcılar*
hareketine dair makalesinin [de], Kema-
(*} Şükrü Hanioğlu, "Garbcılar: Their Attitudes To-
ward Religion and Their Impact on the Official
Ideology of the Turkish Republic" İGarbcılar:
dine yaklaşımları ve Türkiye Cumhuriyeti'nin
resmî ideolojisi üzerindeki etkileri], Studm Wa-
m ica 86(1997), s. 133-158. [çn]
O S M A N L K A Y N A K L A R I
lizmin kaynakları üzerine herhangi bir
tartışmayla özel bir ilgisi vardır.
Kemalist ideolojiyi, bu etkili Jöntürk
yazarlarının (Ahmet Rıza, Abdullah Cev­
det, Ziya Gökalp, Ahmet Agaoglu ve Yu­
suf Akçura) fikirleriyle mukayese ettiği­
miz zaman, elbette bunların bu hayatî
meselelere dair fikirlerinin zaman içinde
evrildi kİ er i gerçeğinin farkında olmalıyız.
Muazzam bir kargaşa döneminde (anaya­
sal devrim, Balkan Savaşı, Birinci Dünya
Savaşı, Rus Devrimi, Kurtuluş Savaşı ve
imparatorluğun sonu) yaşadılar ve düşü­
nüşleri kendilerini saran, hızla değişen
koşullan yansım. Her birinin tek tek ya- 45
zılannda zıtlıklar bulmak zor değildir; fa­
kat, laiklik, milliyetçilik, halkçılık ve in-
kılâpçdık ilkelerine dair düşünüşlerinin
temel vasi darım anlamaya çalışabiliriz.
_________________ LAİKLİK
Laikleşme akımlarının Osmanlı impara­
torluğumda en azından bir yüzyıldır va­
rolmuş olduğundan şüphe duyulamaz.
Erken dönemdeki modern imparatorluk
bile, kendisini Selçuklular’a uzanan ku­
ramlara dayandırarak, din ve devleti (din
u devlet) farklı alanlar olarak tanımış, fa­
kat bunları karşılıklı olarak birbirine ba­
ğımlı telakki etmişti. Tanzimat devri ve
Hamidiye dönemi, idari ve eğitsel kuram­
ların Avrupa, bilhassa Fransız, doğrultu­
sunda dönüştüğüne, başka bir deyişle,
devletin modernleşmesine tanıklık etmiş­
ti. Sadece geleneksel ulema eğilimine sa­
hip olanlar, Fransız grandes ccoles mode­
linde açılan kuramlarda eğitilen profes­
yonel bürokratlara yer vermek zorunda
kalmış ve yüksek makamlara gittikçe da­
ha az gelir olmuşlardır. Er geç, din de et­
kilendi, Devlet denetiminde eğitsel ku­
ramların ve Avrupah örneklerden alman
yasamanın hayata sokulması, ulemanın
aslî etkinlik alanları olan ilim ve yasama
üzerindeki rolüne tecavüzde bulunmak
anlamına geliyordu. Jöntürk reformları,
 K e m a l i z m

bilhassa Şeyhülisİâm’ın, ülkedeki en yük­
sek dinsel otoritenin, kabineden ihraç
edildiği ve medreseler ile vakıflar üzerin­
deki yetkinin laik bakanlıklıklara aktarıl­
dığı 1916-17’dekiler, Osnıanlı laikleşme
sürecindeki son adımlardı. Yasamanın hâ­
lâ şeriata dayanan kısmı olan medeni hu­
kukta yapılan değişiklikler, 1917’de bunu
da Avrupa uygulamasına yakınlaştırdı,
Istanbul’daki Savaş sonrası rejim bu de­
ğişikliklerin bîr kısmını tersine çevirmeye
çalıştı, ancak Kemalistler ittihatçıların bı­
raktığı yerden devam ettiler. Kurtuluş Sa­
vaşı kazanılır kazanılmaz, barışın sağlan-
46 masından bile evvel, Mustafa Kemal di­
nin rolüne dair fikirlerini kamusal olarak
ifşa etmeye başladı ve bunu da çok tutarlı
bir şekilde yaptı, İslâm’a karşı olmadığını
vurguladı; tam tersi, onu “dinlerin en ras­
yonel ve doğalı" olarak savundu.1 Aynı
zamanda, gerçek Islâm’ın papazlık ya da
Tanrı ile kul arasında herhangi bir tür
aracı kurum tanımadığını söyleyerek,
ateşli bir biçimde ruhban sınıfın rolüne
saldırdı,2 Bilhassa konumları devlet tara­
fından tanınmayan din adamları husu­
sunda eleştireldi. Söylevlerinin ulema
karşıtı belagatı çoğu kez dini siyasal
amaçlar uğruna kullanacak gericilerden
gelen tehlike hakkında ikazlarla birleş­
mişti. Jöntürkler arasında Nisan 1909’da-
ki karşı devrim zamanı yaygınlık kazanan
bir terim olan irticaya, söylevlerinde sıkça
atıfta bulunuluyordu.3
Aynı zamanda “s a f Islâm’ı rasyonel ve
ilerici olarak savunan bu ulema karşıtlığı,
Jöntürk seleflerine açıkça çok şey borçlu­
dur. Meş ve ret’te ve Paris’te kaldığı uzun
dönem boyunca diğer dergilerde basılan
yazılarında Ahmet Rıza dinin eğitim, ida­
re ve siyaset üzerindeki nüfuzundan vaz­
geçtiği laique bir düzenin inançlı bir sa­
vunucusu olarak kendini ortaya koymuş­
tur. Aşikâr bir biçimde, İslâm’ın vahyedil-
miş bir inanç olarak onun için çok cazi­
besi yoktu; ancak toplumsal bir birleştiri-

“Darülfünun ” tabelasının yerine “İstanbul Üniversitesi” tabelası asılıyor. 1933'te

yapılan ve mevcut profesörlerin yaklaşık %9 0 'mm görevden alındığı bu tasfiye, rejimin
eğitim i modernleştirme hamlesinin biçim sel olarak radikal bir adımıdır. Darülfünun
tasfiyesiyle birlikte, hem geleneksel bilgi ve öğretimle modern bilimin alışverişi ya da
çahşm ah birlikteliğine son veriliyor, h m de Meşrutiyetleri Cumhuriyet'e demeden
düşünsel süreklilik reddediliyordu.
K E M A L İ S T D Ü Ş Ü N C E N İ N
ci olarak önemliydi ve ya m sıra ilerleme­
ye diğer inançlardan daha elverişliydi,4
Islâm’ın temel rasyonelliği ve bilime açık­
lığını savunan ma2ur kılıcı argümanlar
yazılarında büyük bir yer işgal eder. Rı-
za’ya göre, Islâm’dan materyalizme, hatta
pozitivizme geçiş, Hıristiyanlıktan geçiş­
ten çok daha kolaydı. Özel yazışmaları
bile, Ahmet Rıza’mn (“cahil imam ve sof­
talar”! bilgisizlik taraftarlığım \obscurm-
iiim] beslemekle suçlayarak) ateşli bir şe­
kilde ulema karşıtı olduğunu gösterir gi­
bidir, fakat, bilim ve materyalizmle tama­
men uyumlu “gerçek" bir Islâm’ın varlığı­
na da inanır gibi görünmektedir.5
Tüm Jöntürk yayıncılar arasında Ab­
dullah Cevdet en radikal laikti. Sadece
din ve devlet arasında tam bir ayrımın sa­
vunuculuğunu yapmadı, inançlı bir ma­
teryalist olarak Müslümanları tedricen
dinsel dünya görüşlerinden vazgeçirme­
nin ve onlara sadece bilime dayanan bir
dünya görüşüne doğru rehberlik etmenin
yollarını aradı, Cevdet’in ulemaya ve
şeyhlere aleni saldırıları, Ahmet Rıza’nın-
kilerden daha açıksözlü olmuştur. (Her
ne kadar Mardin düşünüşünde gizemci
bir unsura işaret ediyorsa da)s eninde so­
nunda kendisini ateist olarak kabul etti­
ğinden çok az şüphe duyulabilir; ancak,
Ahmet Rıza gibi, arındırılmış İslâm’da
toplumsal uyum ve ilerleme için değerli
bir araç olduğunu kabul etti. Zamanla,
Abdullah Cevdet ilerlemenin aracı olarak
İslâm'ın olanakları hususunda daha ka­
ramsarlaşmış gibi görünür.
Din ve devletin katı bir ayrımına taraf
olmak anlamında Ziya Gökalp inanmış bir
laikti. İttihat ve Terakki meselesine dair
1917 tarihli m uhtırası, Kem alistlerin
1924’te Şeyhülislâmlığı ve medreseleri kal­
dırmalarının yolunu açtı. Gençliğinde ke­
sinlikle İslâmî gizemcilik tarafından etki­
lenmiş olsa da, taraftarlarına aşılamış oldu­
ğu kaderci zihniyet yüzünden dinsel buy­
rukları hor gördü. Bütünüyle dinsel bir ha­
lifeliğin Islâm dünyasında bir ün vasıtası
O S M A N L K A Y N A K L A R I
olduğunu düşünerek, halifeliğin kaldırıl­
masına taraf olmadı; fakat bazı alanlarda,
bilhassa da evkafın kamu tarafından de­
netlenen yerel idarelere devrini talep etme­
siyle, Kemalistlerden daha da ileri gitti.7
Ahmet Ağa oğlu, bilgisizlik taraftarı ule­
manın hükümet işlerine ya da düşünce
özgürlüğüne müdahale etmelerine izin
verilmemesi konusunda Ziya Gökalp’le
anlaşıyordu. Bu anlamda laik ve ulema
karşıtıydı. Diğer birçok jöntürk düşünü- ■
rüyle birlikte, Islâm’ın bilime karşı değil,
tam tersine onunla uyumlu olduğu ve Is­
lâm! toplumun Avrupa teknolojisi ve bili­
minin benimsenerek yeniden canlandın- 47
labilecegi görüşünü benimsedi. Gökalp
ve diğer birçok İslamcı modernist gibi, Is­
lâm’ın ebedi ve ezeli gerçekliği ile belirli
zamanlar ve belirli toplumlardaki uygula­
ması arasına bir ayrım koydu; fakat, (Gö-
kalp’in zaman zaman yapar göründüğü
gibi) Tanrı’yı cemaatin ya da ulusun ahla­
ki değerlerinin bir tezahürü olarak göre­
cek denli ileri gitmedi.® (Akçura gibi) İs­
mail Gaspırah’mn, pantürkçü fikirleri İs­
lâmî dirilişçilikle birleştiren, Usttl-u Cerhti
hareketinden kuvvetli bir şekilde etkilen­
di ve en azından Jöntürk döneminin so­
nuna dek, her iki unsur da düşünüşünde
Önemli bir yer işgal etti.
Yusuf Akçura, burada ele alman Jö n ­
türk düşünürleri arasında dinsel konulara
en az ilgisi olan gibi görünmektedir; fa­
kat, Islâm üzerindeki fikirleri, Agaog-
lu’nunkiler gibi, Rus lınparatorlugu’ndaki
Usıd-u Cedid hareketinden alınmışa ben­
zer. Gökalp gibi, Tanzimat reformları ta­
rafından yaratılan Avrupa-lslâm ikiliğini
ve Tanzimat politikacılarının Islâm’ı “bil-
gizlik taraftan” din adamları ve şeyhlere
bırakmış olmalarını eleştirdi. Yine Gökalp
gibi, kendi durumunda dinsel dil olarak
Türkçe’nin Arapça’nın yerini alması anla­
mına gelen Türkleştirilmiş bir İslâm’a ta­
raftardı. Akçura medreselerin kaldırılma­
larını değil, medreselerdeki İslâmî eğiti­
min esaslı bir ıslahını savundu.9
 K E M A
Aşikâr bir şekilde, Kemalist laikliğin
lengeri konu üzerindeki temel Jöntürk fi­
kirlerinde atılmıştı. 1924’teki Kemalist re­
formların tümü (Halifelik ve Şeyhülis­
lâmlığın kaldırılması, eğitimin laik bir ba­
kanlık altında birleştirilmesi, din işleri ve
vakıflar için müdürlüklerin kurulması)
Osmanlı laikleşme sürecinin mantıksal
sonuçları olarak görülebilir. Kemalist-
ler’in seleflerinden çok daha ileri gittikle­
ri alanlar, 1925’ıe tarikatların yasaklan­
ması ve tekkelerin kapatılması ile 1926'da
Avrupa medeni hukukunun toptan kabu­
lüydü. Bu önlemler radikal olarak yeniy-
48 diler; çünkü, devletin artık kendine bağlı
olmayan dinsel kurumlara ve yurttaşlar
arası kişisel ilişkilere önceden görülme­
miş bir ölçüde müdahale etmesi anlamına
geliyordu. Bu sadece kurumlar ve yasa­
mayı değil, ama sıradan yurttaşın “hayat
tarzı’’m da etkiledi. Bununla birlikte, ya­
kın bir dinsel yönü bulunmayan ve Türk
hayat tarzını Avrupalılaştırmaya yönelik
önlemlerde bile, laiklik ve ulema karşıtlı­
ğı bir rol oynadı; Mustafa Kemal, kıyafet
reformu seferberliğini başlattığı Kastamo­
nu’daki 1925 tarihli söylevinde açık bir
şekilde, şeyh ve din adamlarının kamusal
alanlarda törensel giysiler giyerek sadece
devlet tarafından atanmış memurlara ait
olan otoriteyi gasbettikleri gerçeğine ve
binişlerin bu kullanımının yasaklanması
gerekliliğine işaret etti,10 Kemalistlerin
medreseleri (ve daha sonra bir de imam
okulları ile İstanbul’daki ilahiyat fakülte­
sini) kapatma kararları da, çoğu İslâmî
eğitimin modernleştirilmesini fevkalade
önemseyen Jöntürklerin fikirleriyle açık
bir kırılma teşkil etti.
____________MİLLİYETÇİLİK___________
Avrupalı akademik oryantalizmin ve İs­
mail Gaspırah’nın Usııl-u Cedidinden et­
kilenen Rus lmparatorlugu’ndan gelen
Türk entelektüellerinin etkisi altında, ayrı
bir kimlik olarak Türklük’ün bilincine
L İ Z M
varmak ve bundan gurur duymak, yüzyıl
dönümünde Osmanlı yönetici eliti arasın­
da yaygınlık kazanıyordu; ancak Osmanlı
Türk entelektüelleri için bu, Osmanlı te­
baası (ve çoğu kez Osmanlı Devleıi’nin bir
hademesi) ve Müslüman olmanın en azın­
dan eşit bir biçimde önemli olduğu kar­
maşık bir kimlikte sadece tek bir unsur­
du. Pantürkçü duyarlılıklar, panislâmcı
duyarlılıklar gibi, İttihatçı hükümet tara­
fından siyaseLen kullanıldı, ancak inanmış
pantürkçü çevre çok dar kaldı ve bıı çev­
reye Rusya’dan göçenler hakim oldular, İt­
tihat ve Terakki Fırkası hiçbir zaman Os­
manlI’dan ziyade Türk olan bir devleti ter­
cih etmedi ve Haşan Kayalı’nın göstermiş
olduğu gibi, Araplar ve Arnavutlar tarafın­
dan onlara yöneltilen Türkleştirme itham­
ları büyük ölçüde aklandı.11
Ahmet Rıza, millet ve milliyetçilik me­
seleleri hakkında hiçbir zaman çok fazla
yazmadı, ancak birçok çağdaşımnkiler gi­
bi fikirleri zamanla evrildi. 1890’larda hâlâ
açıkça bir Osmanlıcıydı ve ona göre milli­
yet Fransız Devrimi geleneğindeki ihtiyari
ve kanuni bir kavramdı, 1902’den sonra,
sadece Osmanlı İmparatorlugu’nu savun­
manın değil, bunun içinde Osmanh-Müs-
lüman elidnin mevkiini savunmanın da.
Fırka önderleri için gittikçe daha önemli
hale geldiği tedrici bir değişim yaşandı.
1906’yla birlikte bu değişim tamamlan­
mıştı,11 Bu dönemde, Osmanlı-Müslüman
oranlılıgı ile Türk milliyetçiliğini birbirin­
den ayırmak zordur, fakat Müslüman elit
içinde baskın unsur Türk olduğu için,
Türklük de daha fazla önem gördü. Bu­
nunla birlikte, Ahmet Rıza hiçbir zaman
açık sözlü bir Türk milliyetçisi olmadı,
Osmanlı imparatorlugu’nu tanımlamak
için “Türkiye” terimini diğer Osmanlı en­
telektüellerinden daha önce kullanmış ol­
sa da, Abdullah Cevdet tutarlı bir biçimde
fitilindi Aııasır’ı savundu, “Osmanlıcılık”
teriminden hoşlanmamış olması, Osmanlı
yurtseverliğini, monarşiye bağlılığa değil,
farklı cemaatlerin ortak menfaatlerine da-
K E M A L İ S T D Ü Ş Ü N C E N İ N
yanır görmesi gerçeğine bağlıdır.13 BüLün
Jöntürkler içinde Abdullah Cevdet belki
de bir cumhuriyetçi olmaya en çok yakla­
şandı. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra,
Osmanhcıhkm illasım kabul etmek zo­
runda kaldığında gelişmemiş Kürt millî
hareketine dahil olarak, Türk milliyetçili­
ğine değil, kendi Kürt kökenlerine döndü.
Paradoksal olarak, birçok açıdan Kemalist
programa en yakın olan düşünürün ta
kendisi, ateşkes yıllan boyunca benimse­
diği siyaset yüzünden cumhuriyetçi rejim
tarafından siyasetten men edildi.
Gökalp, çoğu kez, Türk milliyetçiliği­
nin babası olarak tanımlanmıştır, fakat bu
ancak kısmen doğrudur. Fransızca laique
olma manasında sıkı bir laik olsa da, Gö­
kalp Islâm’a Türk millî kimliğinin kurucu
bir unsuru olarak önemli bir yer verdi.
Hakikaten, bazı yazılarında milleti en
yüksek otorite olarak Tanrı’yla eşit sayar
görünür.14 İslâm ve milliyetçiliğin bağdaş­
maz olduğuna dair geleneksel İslâmî gö­
rüşü reddetti ve dirilmiş Türk millî devle­
tini hem Islâm, hem de Türk dünyasının
siperi olarak gördü. Gökalp (her ne kadar
bu konudaki fikirleri oldukça bulanık kal­
sa da) Islâm'ın Türkleştin İmesini savundu
ve hakiki bir popüler dini, millet inşası
için bir güç kaynağı olarak kabul etti,
Ağaoglu, gençlik yıllarında kendisini,
siyaseten Rus lm paratorlugu’nun bir
Müslümam, kültürel olarak da Farsî ya
da Şiî bir Müslüman olarak tanımladı.15
Tedricen, pantürkçü milliyetçilik kendisi
için gittikçe daha önemli oldu, fakat -en
azından Cumhuriyet’in kuruluşuna dek-
yaşayabilir bir m illî devletin temelini
oluşturmak için gerekli olan millî kimli­
ğin birleştirici bir parçası olarak dinin
vazgeçilmez olduğu görüşünde olduğu
için, devlet ve dinin tamamen birbirinden
ayrılmasını reddetti,16
Yusuf Akçura, Üç Krizi Siyaset olarak
b ilin e n m eşhur m ak aleler d izisin in
1 9 0 4 ’ıeki yayım ının sonrasında, Türk
Ocakları kulüpleri ve Tıîrk Yurdu dergisi
O S M A N L K A Y N A K L A R I
çevresinde gelişen Türk milliyetçi akımı­
nın tanınmış önderiydi. Temel tezi, Os­
manlI imparatorluğumun kendisini Türk
milliyetçiliği ile tanımlaması ve kendisini
Türk dünyasının başına koyması gerekli­
liğiydi. Pantürkçü milliyetçiliği, bu dö­
nemde henüz ırkçı yananlamlar taşıma­
yan ve daha uygun bir şekilde “etnisite”
olarak çevrilebilecek olan, ırk kavramına
dayanıyordu.17 Birinci Dünya Savaşı’nın
(ve Rus devriminin) ardından, büyük öl­
çüde siyasal pantürkçü tutkularını terk
etti ve bunun yerine, hem siyaseten, hem
de akademik olarak Kemalist millet-inşası
çabalarını destekledi.1® 49
KEMAU5T MİLLİYETÇİLİK
BU RESME NASIL OTURUYOR?
1923’ün baharı kadar erken bir dönemde,
Lozan’daki görüşmelere halen ara veril­
miş ve barış daha çok uzak görünürken,
Mustafa Kemal, (her ne kadar, o dönem­
de, hâlâ cumhuriyetçi bir rejimden tama­
men farklı bir tür olduğunu iddia etse de)
halefi oldukları Osmanlı Devleti’nden
farklı, yeni ve Türk bir devlet kurmuş ol­
duklarından bahsetti. Mustafa Kemal ta­
rafından, en azından 1919’dan bu yana,
arada sırada Osmanlı İmparatorluğunun
muadili olarak kullanılmış, ödünç alın­
mış bir kelime olan Türkiye artık ülke
için yegâne tanımlayıcı terim haline gel­
d i.1® “Türk-M üslüm an” ve “Osm anlı-
Müslüman” haklarından ve "Türk-Kürt
dayanışmasından dem vuran Millî Mü­
cadele döneminin baskın söylemi bir ge­
cede lerk edildi. Halk Fırkası'mn 1927 ve
1931 tarihli programlarının da belirteceği
üzere, yeni millî devlet Türk’tü ve Türk
kimliği dil, hars ve m efkure'ye dayanıyor­
du. Türk milliyetçi söyleminin, daha ön­
ce tartışılan laiklik söyleminden farklı bir
şekilde, büsbütün kendiliğinden açık bir
şeymiş gibi içeriği tartışılmadan ya da gö­
rüşülmeden 1923’te kabul edilmesi çarpı­
cıdır. Aslında on beş yıl sonra. Tekin
 K E M A
Alp’in 1938’deki Le K enıalism em e l Kem a­
lizm ] dek, Türk milliyetçiliğinin doğasım
ayrıntılarıyla tartışmaya yönelik bir teşeb­
büs görmüyoruz.20
Jöntürklerin fikirleriyle karşılaştırıldı­
ğında Kemalist milliyetçiliğin Akçura’nın
etnik milliyetçiliğinden ziyade, Gökalp’in
kültürel olarak tanımlanmış milliyetçiliği­
ne çok daha yakın olduğunu görürüz. Gö­
kalp’in Tönnies'den ödünç aldığı hars ve
medeniyet arasındaki temel fark, Kemalist-
Ierce korunmuştur ve Gökalp gibi, onların
bir yandan Avrupa medeniyetine geçişi
desteklerken, öte yandan Türk kültürünün
50 dirilişini savunmalarına el verir. Bununla
birlikte, Kemalist milliyetçilikte bütünüyle
eksik olan, Gökalp, Akçura, Agaoğlu ve
belirli bir ölçüde Rıza ve Cevdet tarafından
paylaşılan, İslâm’ın, millî kimliğin bir un­
suru ve toplumsal bir birleştirici olarak
önemli bir rolü olması gerektiği fikridir.
Kemal is tlerin 1923’ten başlayarak radi­
kal bir biçimde laik ve Türk milliyetçisi bir
tavır almayı seçmeleri dikkate değerdir;
çünkü, bu karar ya da kararlar dizisi tam
da, geç Osmanlı tarihinde siyasal söylemin
dinsel renge en güçlü şekilde büründüğü­
ne tanıklık etmiş olan dönemin hemen ar­
dından gelir, 1912’de Balkan Savaşı’mn
patlamasından sonra ve kesinlikle Babıüli
Vflfuast’nm (Ocak 1913 darbesinin) ardın­
dan, İttihatçılar halkı Müslüman dayanış­
ması duyarlılığına müracaatla seferber et­
meyi denediler. 1912’den sonra kurulan,
adlarında millî lafım taşıyan birçok kulüp,
komite ve cemiyet istisnasız Osmanlı Müs­
lüman mensubiyeti olan örgütlerdi. Millî
iktisat programı yürürlüğe konduğunda,
faaliyete geçen tüketici kooperatifleri, üre­
tici kooperatifleri, firmalar ve bankalar, ay­
nı şekilde genellikle adlarında millî keli­
mesini taşıyorlardı ve Avrupa menfaatle­
riyle işbirliği içinde Osmanlı iktisadının
modern sektörlerini ellerinde tutan Hıris­
tiyan azınlıkla açık rekabet halinde, Os­
man lı Müslümanlarınca, Osmanlı Müslü­
manları için kurulmuşlardı.
L İ Z M
1914-18 yılları, etnik/dinsel gerilimle-
rin ve karşılığında Osmanlı siyasetinin
dinsel tinnetlerinin yoğunlaşmasına tanık
oldu. Bu, doğrudan doğruya Ege Körfe­
zindeki Rum cemaatinin büyük bir bölü­
münün ihracıyla ve elbette, 1915’te Er-
menilerin tehcir ve kırımıyla sonuçlandı.
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Anado­
lu’daki millî direniş hareketi, Millî Müca­
dele, dinsel unsurlar katkılı siyasetin ulaş­
tığı en yüksek mertebeyi teşkil eder. Ha­
reketin, Temmuz 1 9 1 9 ’daki Erzurum
Kongresi’nin bildirisiyle başlayan ve Sivas
Kongresi, son Meclis-i Mebusan ve ilk
Millet Meclisi’ninkilerle devam eden bil­
dirileri (L910-1923), aynı şekilde, Musta­
fa Kemal Paşa gibi hareket önderlerinin
söylevleri, Anadolu nüfusunun ne ölçüde
Müslüman dayanışması temelinde sefer­
ber edildiğini açığa çıkarır. İslâmî sembo­
lizm ve dinsel merasimler o denli görü­
nürdü ki Şark Cephesi Kumandanı Kazım
Karabekir gibi oldukça muhafazakâr biri­
si bile bunun hakkında yazmıştır. Niha­
yet, 1923Te Lozan’da mutabık olunan nü­
fus mübadelesi, değiştirilecek grupları
dinsel terimlerle tanımladı; Türkiye’den
Rum Ortodokslar karşılığında Yunanis­
tan’dan Müsl Umanl ar.21
Bu bağlamda bakıldığında, Yeni Cum*
huriyet’in siyasal önderliğinin radikal la­
iklik ve (O sm anlı-M üslüm an yerine)
Türk milliyetçiliği siyasetini tercih etme­
leri daha da şaşırtıcıdır. Bu değişikliğin
nedenleri, tatminkâr bir biçimde, hâlâ
açıklanmahdır; fakat, en mantıklı açıkla­
ma, ülkenin hayatta kalmasına yönelik
tehdidin ortadan kalkmasıyla birlikte, ge­
niş ölçüde seferberlik ihtiyacının da kay­
bolmuş olması gibi görünmektedir. Os­
manlI reformcularının iki kuşaktır kendi­
lerine sormuş oldukları “Devlet nasıl kur-
tanlabilir?" sorusu, başka bir anlam ka­
zandı. Askerî ve siyasal olarak kurtarıl­
mıştı. Şimdi Kematistlerin bir numaralı
önceliği, servet ve kuvvet bakımından
Avrupa’yı yakalamak için, toplumun ihya
K E M A L İ S T D Ü Ş Ü N C E N İ N O S M A N L I K A Y N A K L A R I

51

Ekim 1919, Mustafa Kemal ve Heyet i Temsiliye üyeleri Tokat’ta Bu heyet, Amasya’da
Bahriye Nâzın Salih Paşa'yla görüşerek bir uzlaşmaya varacak; ancak İstanbul hükümeti
ile Anadolu ’d aki milliyetçi direniş hareketi arasındaki bu uyuşma çok k m ömürlü
olacaktı. Yine de, Anadolu hareketinin İstanbul'daki hükümetin ve Halife-Padişahm
rızası ve açığa vurulmamış desteğiyle yürütüldüğüne, taşrada uzun müddet inanılacaktır.

edilmesi ve modern leş tiril m esiydi, Mus­
tafa Kemal Paşa ve onun çevresinin gö­
zünde bu ancak laik bir miilî devlet bağ­
lamında başarılabilirdi.
Laiklik ve milliyetçilik, şüphesiz, Ke­
malist ideolojinin özünü teşkil eder. Şim­
di Altı Oktan seçtiğimiz diğer iki ilkeye
kısaca temas edelim.
İNKILAPÇILIK____________
fnftıldpçılıİ! teriminin doğru tefsiri, Türki-
yede uzun bir süredir hem akademik hem
de siyasal bir tartışma konusu olmuştur;
ancak, kanımca Mustafa Kemal ve taraf­
tarlarının bunu kullandıklarında kastettik­
lerinin devrimden ziyade reformizm oldu­
ğuna şüphe yoktur. Bu sadece bir etimolo­
ji sorunu değildir. Fransız Devrimi’ne yap­
tıkları birçok atıfta kullandıkları ihtilal te­
rimini kullanmaktan dikkatle kaçındılar,
Jöntürkler ve benzeri bir şekilde Kemal is ı-
ler için Fransız Devrimi ilham verici bir
örnek olsa da, devrimci değildiler. Hakika­
ten, Hanioğlu’nun işaret etmiş olduğu gi­
bi,^ Jöntürkler arasında, “rejimin devrim
olmadan nasıl değiştirileceği sorunu, en
önemli sorun addedildi”. Jöntürk düşünür
ve siyasetçilerinin tüm bir kuşağı Gustave
LeBon’un kitlelerin psikolojisine dair fi­
kirlerinden derinden etkilendiler ve sıkı
bir biçimde entelektüel bir elit tarafından
yönlendirilmeyen bir halkın irrasyonel
davranış tarzından duyulan korku arala­
rında derine kök saldı. Kemalistler için,
aşağıdan ayaklanma değil, yukarıdan yön­
lendirilen düzenli bir dönüşüm idealdi ve
bu konuda geç dönem Osmanlı reformist­
leriyle hemfikirdiler. Monarşi kaldırıldı,
ancak yönetici elitin hükmetme ve toprak
sahiplerinin toprağı temellük etme hakkı
hiçbir 2aman sorgulanmadı.
_____________ HALKÇILIK_____________
Halkçılık kavramı, Kem ali silerce kullanıl­
dığı biçimiyle, her zaman belirsiz oldu.
Bir yandan, Birinci Dünya Savaşı’nın Hal­
K E M A
ka Doğru hareketine ve dolaylı olarak
Rusya’daki Narodmfci’ye bir şeyler borçlu
olan, belirli bir “halk"m, bilhassa Anado­
lu köylülüğünün, romantik olarak ideal­
leştirilm esi unsuru vardı. Bunun daha
önemli ve somut yananlamı, Türkiye’de
sınıfların varlığının inkârı ve toplumun
her kesiminin oynayacağı özgül bir role
sahip olduğu mutlak millî dayanışma sa­
vunuşuydu. Mustafa Kemal 1922’de par­
tisini kurduğunda, bunun solcu ya da
hatta sosyalist bir parti olduğuna dair en­
dişeleri giderebilmek üzere, Halk F ırka-
sı’ndaki “Halk”ın bu anlama geldiğini
açıklamak zahmetine girdi. Halkçılık teri­
mi, halihazırda bunu ienasıitçülûk ile de­
ğiştirilebilir olarak kullanan Ziya Gö-
kalp’in gözdesi olmuştu. Sınıf mücadele­
sini inkârlarında, millî dayanışma çağrıla­
rında ve sınıf temelli örgütleri insafsızca
bastırmalarında, ittihatçılar ve Kemalist-
ler arasında dolaysız bir devamlılık var­
dır; fakat, sonrakiler (ittihatçılar arasın­
da, Birinci Dünya Savaşı boyunca ve An­
kara’daki ilk Millet Meclisi’nde belirli bir
popülarite kazanmış olan) korporatizmi
bile çok bölücü bularak reddettiler.23 Da­
yanışma kisvesi altında, Cumhuriyet’in
sosyoekonomik politikaları, ittihatçıların
1913’ıe uygulamaya koymuş oldukları
millî iktisat programının bir devamıydı.
Bunlar, Yusuf Akçura ve Alman sosyalist
silah tü ccarı A lexander H elphand’in
(“Parvus”) fikirlerini tekrarlayarak, dev­
letin koruması altında bir “millî’’ burju­
vazi yaratmayı hedefledi.
Jöntürk döneminin önde gelen düşü­
nürlerinin fikirleri ile Kemalist politikalar
arasında büyük ölçüde ortak yanlar oldu­
ğu sonucu, mantıksal olarak ortak kay­
naklar olup olmadığı sorusuna yol açar.
Bunları bulmak güç değildir. Çarlık Rus-
yası’ndaki Usttl-ıı Ccdid hareketinin, Rus
im paratorluğundan gelen, Agaoğlu ve
Akçura (ya da, hatta Hüseyin zade Ali) gibi
Müslüman göçmenlerin düşünüşü için
önemine halihazırda işaret ettik. Fakat
L İ Z M
(lüicife manasında) dünyevilik üzerindeki
vurgu ile ulema karşıtlığı, ama aynı za­
manda, bilime, eğitime ve toplumu dö­
nüştürmede entelektüel bir elitin rolüne
duyulan inanç, düzenli reform ve ilerle­
me ile dayanışmacılığa dayanan bir top­
lum tercihi; bunların tümü, bizi neredey­
se otomatik olarak Fransız pozitivizmi
doğrultusuna sevk eder. Ve hakikaten,
jöntürk ideologları üzerindeki çalışmalar,
Fransız pozitivizmiyle baglantılandırılan
birçok ismin, bunları en derinden etkile­
yen isimler olduğunu ortaya koyar. An­
cak Jön türklerin kendileri ya da hatta on­
ları en derinden etkileyen Fransız düşü­
nürler gerçekten pozitivisı kabul edilebi­
lirler mi?
Ahmet Rıza, elbette, öyle olduğunu
kendisi itiraf etmiş bir pozitivistti. Önde
gelen jöntürkler arasında emsalsiz bir şe­
kilde, gerçekten pozitivisı kilisenin men­
subu oldu ve Comte’un 1857’de ölümü­
nün ardından, hareketin çoğunluk kana­
dının başı ve Dinsel, (daha sonra Poziti-
visl), Kurul’un Başkam olarak onun yeri­
ni alan Pierre Laffitte tarafından derinden
etkilendi. Ahmet Rıza’nın, “bilimsel" bir
elitin aydınlanmış rehberliği altında, iş­
bölümü dolayımtyla düzenli ilerlemeye
dayalı ideal toplum resminin Laffitte’den
devşirildiğirte hiç şüphe olamaz, Laffit-
te’nin pozitivizmin oldukça açık fikirli bir
biçim in i tem sil etmesi ve “pozitivisı
inanç sisteminin lemel ilkelerini cömert
sağduyu dozlarıyla sulandırmaya meyilli
olması’’24 yardımcı olmuş olmalıdır. An­
cak Hanioglu'nun işaret etmiş olduğu gi­
bi, işbölümü üzerine kurulan düzenli,
uyumlu bir topluma dair fikirler, aynı za­
manda kolaylıkla toplumsal düzene dair
eski Osmanlı fikirleriyle de telif edildi.25
Diğer Jöntürk yazarlarından hiçbiri, ör­
gütlü pozitivizm içinde yer alan kimseler­
le bu denli yakından ilişkili değildi. Bun­
lar arasında, pozitivistlerle temas halinde
olan ve çoğu kez kendi kendilerini pozitı-
vist olarak nitelendiren bir dizi insan çok
K E M A L İ S T D Ü Ş Ü N C E N İ N O S M A N L l
etkiliydi. Böyle merkezî bir figür, felsefeci
ve tarihçi Ernest Renan’dır, Ağaoğlu, Er-
nest Rerıan’la doğrudan ilişkideydi ve ta-
rıh ile din konularındaki fikirlerinde ke­
sinlikle ondan etkilendi. Renan laik ve
ruhban sınıfın karşıtıydı, fakat yine de di­
ni temel bir insani ihtiyaç ve toplumsal
bağ olarak kabul etti.28 Abdullah Cevdet
Renan’la temas halindeymiş gibi görün­
mez; fakat Islâm ve Muhammed peygam­
beri, Renan'ın Vie de Jesııs’da [İstifim Htı-
yotıl Hıristiyanlığı ve İsa’yı ele almış oldu­
ğu gibi işleme çabası olarak değerlendiri­
lebilecek olan Dozy’nin Essuy sıtr l’Histobe
de /’Jsfamisme’inin [Islâmcılığın Tarihi
üzerine Deneme, çn] Türkçe çevirisi dola-
yımıvla bir anise celebve I meşhur bir dava,
meşhur bir ihtilaf, çul oldu, Renan’ın, mil­
leti meşhur bir şekilde "günlük plebisit"
olarak tanımlayan, fakat aynı zamanda ta­
rihsel olarak gelişmiş bir Fransız “millî
k arak terin i idealize ettiği milliyetçilik
kavramsallaştı rinasının da Jöntürkleri et­
kilemiş olduğu söylenebilir, Kemalist mil­
liyetçilik kesinlikle benzer, aynı anda hem
ihtiyarî/kanuni, hem romantik olma vasfı­
nı sergiler. Ancak Renan bir pozitivist
miydi? İlahiyatı ve metafiziği kabul etme­
di, fakat 1 8 4 8 ’de yazılan ama ancak
1890’da yayımlanan, pozitivizme en yak­
laştığı kitabı erken dönem RAveuir de la
Science’ında [Bilimin G eleceği] Comte’u
açık bir şekilde reddetti,27 Liltre’nin (pozi­
tivizm içindeki azınlık hizbinin önderi)
yakın arkadaşıydı ve Laffiue’in College de
France’a atanmasına yardımcı oldu, fakat
pozitivizmi entelektüel bir deli gömleği
olarak gördüğünü yazdı,
Ahmet Ağaoğlu ve Yusuf Akçura’nın
her ikisi de Paris’te 1874’te kurulmuş ve
üst düzey Fransız yönetici kuşaklan ye­
tiştirmeye devam eden, ünlü Ecole Libre
des Sciences Politiıjucs’de derslere devam
ettiler. Burada entelektüel iklime, poziti­
vizm olmasa da, kesinlikle onunla ilişkili
fikirler ve insanlar hakimdi. Bunlar ara­
sında en başla gelen, okulun kurucusu ve
K A V N A K L A R !
yöneticisi Emile Boutmy idi. Ağaoğlu ve
Akçura (diğerlerinin yanı sıra) onun öğ­
rencisi oldular ve Abdullah Cevdet aynı
zamanda Boutmy’nin fikirlerinden derin­
den etkilendi ve eserlerinden ( ‘‘Ingiliz
halkının siyasa] psikolojisi’’ üzerine olan)
birini Türkçe’ye çevirdi,28
Belki de hiçbir Avmpalı düşünürün
jontürkler üzerinde, birçok eseri Abdul­
lah Cevdet tarafından çevrilen, Gusıave
LeBon’daıı daha büyük etkisi olmadı, Le-
Bon'un katkısı iki yönlü oldu. Bir yandan,
ırkların gelişimine dair bir kuram oluş­
turdu, öte yandan kitle psikolojisinin te­
melleri attı. Sanayileşmiş bir toplumda 53
kitlenin, kitle psikolojisinin rolüne dair
fikirlerinin kökeni, Paris Komunu’nün
hayaletinin liberal burjuvazide yarattığı
korkuda yatıyordu. Bu fikirler daha sonra
Mussolini gibi insanlarca benimsenecek­
tir, fakat Jöntürkler için de oldukça ikna
edici oldular. Bu kısmen aralarındaki bir
dizi askere (ya da en azından askerî eği­
lim almış insana) bağlı olabilir. “Gürulı"u
denetim alımda tutmak için kanun ve dü­
zen ihtiyacına yaptığı kuvvetli vurgu, Le-
Bon’u Fransız subayları arasında da çok
popüler kılmıştır, LeBon’u pozitivist ola­
rak kabul edebilir miyiz? Şüphesiz LeBon
pozitivizmden ilham almıştı. Kitle psiko­
lojisi üzerine çalışması, bilime dayanan
bir sanayi toplumunda demokrasinin uy­
gulanamaz olduğunu gösterme çabası
olarak görülebilir ve bu anlamda Com-
te’un otoritaryanizmiyle uyum içindedir.
Fakat Comte ilham kaynaklarından sade­
ce b irisid ir.29 Darvviniznı ve H erbert
Spencer’in fikirleri de düşünüşü için en
az bunun kadar önemliydi.
Nihayet elbette. Ziya Gökalp üzerindeki
karşı konulmaz etkisi iyi bilinen Emile
Durkheim’ı anmahyız. Durkheim poziti­
vist olarak başladı ve 29 yaşında sosyoloji
dalında ordinaryüs profesör olarak atan­
masını pozitivizmin etkisine ve Comte’un
sosyolojiyi bilimin bir dalı olarak savunu­
suna borçluydu. Alanında temel Komtçu
 K E M A
dogmayı, sosyoloji metodolojisini ve iiç
faz kuramını benimsedi. Bununla birlikte,
1895’te yeni ufuklar açan Les Regles de İn
M6thode Socioİogûjue’ini [içtimaiyat LA(dü­
nün Kaideleri] yayımladığında, “Comte’a
karşı tutarlı bir biçimde eleştirel” olmuştu
ve artık kendisini pozitivist değil, rasyo­
nalist olarak tanımlıyordu,30
Elbette, bu figürler sadece Jöntürk dü­
şünüşü üzerindeki en önemli etkiyi yara­
tan bir avuç insanı temsil eder; fakat ilk
sonuç şöyle görünecektir: “Pozitivist” ya­
za rlann etkileri başlıca Jöntürk düşünür­
lerinin hepsinin fikirlerinde görülebilir,
54 ancak bu yazarlar pozitivizm İçinde öyle
farklı akımlara aittirler ki aynı ve tek bir
harekete mensup oldukları güçlükle söy­
lenebilir. Aslında, Renan, Durkheim, Le-
Bon ve Boutmy’yi, daha uygun bir şekilde
“bilim cilik” olarak anılan geniş Avrupa
akıntı içinde telakki etmek muhtemelen
daha iyi olacaktır,31 Laffitte istisnası dı­
şında, bunlardan hiçbiri aslında tanım­
landığı dar anlamıyla Pozitivizm’e -farklı
biçimleriyle, İnsanlık Kilisesi’n e - mensup
değildi. Aynı şey jöntürklerin kendileri
için de doğrudur. Sadece Ahmet Rıza po­
zitivist hareketin etkin bir mensubuydu.
Aynı zamanda hepsi pozitivizme geniş ta­
nımıyla -sadece tabiatı değil, ama aynı
zamanda tarih ve toplumu, bunların geli­
DİPNOTLAR
1 Nimet Onan (der,), Atatürk'ün S6y/ev ve De­
meçten // {!9 -6 -!9 3 8 ), Ankara: TTK, 1959, s. 90.
2 Nimet Ün an (der.), A t a tü r k 'ü n S ö y le v ve De-
meç/erı II (1 9 -6 -1 9 3 8 ), Ankara: TTK, 1959,
S.144-146.
3 Erik-Jan Zürcher, "'Fundamentalism' as an
Exclusionary Device in Kemalist Turkish Nati-
onalisın" (Kemalist Türk Milliyetçiliğinde Dışla­
yıcı Bir Araç Olarak "Köktencilik", çn], VVillem
van Schendel ve Erik-Jan Zürcher (der.), id e n -
t it y P o litic s in C e n t r a l A sia a n d th e M ü slim
W o rld : N a tio n a lism , E th n ic ity a n d L a b o u r in
th e Tvven tieth C e n tu ry [Orta Asya ve Müslü­
man Dünyasında Kimlik Politikaları: 20.Yüzyıl­
L İ Z M
şimlerini belirleyen kanunları ortaya çı­
karmak amacıyla, bilimsel modelleri uy­
gulayarak açıklamayı gözeten entelektüel
akım- bağlıydı. Bu geniş pozitivizm akı­
mıyla bazı temel tavırları paylaştılar: ruh­
ban karşıtlığı, bilimcilik, biyolojik mad­
decilik, otoritaryanizm, entelektüel elİ-
tizm, kitlelere duyulan derin güvensizlik
ve milletlere ve toplumlara bir bütün ola­
rak yansıtılan belirli bir tür Darwinizm.
Milliyetçilik elbette pozitivistlerle ortaya
çıkmadı; ancak Jöntürklerin okuduğu,
çalıştığı ve entrika çevirdiği Fransa’nın,
1870 mağlubiyetiyle yaralanmış ve jö n ­
türklerin hareket ettikleri muhafazakâr li­
beral çevrelerde militan ve revanşist bir
milliyetçiliğin yaygın bir toplum olduğu
unutulmamalı.
Fin de sied e Jyüzyıl sonu, çn] Fransa-
sı’ndan sogurdukları tüm bu tavır ve fi­
kirler bohçası; ruhban karşıtlığı, bilimci­
lik, biyolojik maddecilik, otoritaryanizm,
entelektüel elitizm, kitlelere duyulan gü­
vensizlik, sosyal Darwinizm ve milliyetçi­
lik, daha sonra Jöntürk düşünür ve yayın­
cıları tarafından, devletlerine ve toplum-
iarına kendi fikirlerine göre -kendilerin­
den önceki Jöntürklerden çok daha fazla-
şekil verecek bir durumda olan Kemalist
eylemcilere aktarıldı. □
ÇEVİREN ÖZGÜR GÖKMEN
da Milliyetçilik, Etnisite ve Emek, çn) içinde,
Londra: I.B. Tauris, 2001, s, 207-220.
4 Şerif Mardin, Jö n tü rk le rin S iy a si F ik irle ri 1898-
1908, Ankara: İş Bankası, 19&4, s. 131,
5 Şükrü Hani oğlu. The Y o u n g T u rks in O p p o siti-
o n [Sır Siya sa l Ö r g ü t O la ra k "O sm an!) İttih a t
ve T e ra k k i C e m iy e ti' ve " J ö n tü r k lü k " (1889-
1902)], Oriord; Okford University Press, 1995,
s. 200.
6 Şerif Mardin, Jö n tü rk le rin S iy a sî F ik irle ri 1898-
1908, a.g.e., s. 179.
7 Uriel Heyd, F o u n d a tio n s o f T u rk ish N a tio n a ­
lism : The L ife a n d T ea eh in g s o f Z iya G ö k a ip
K E M A L İ S T D Ü Ş Ü N C E N İ N
(Ziya G ö k a lp : Türk M illiy e tçiliğ in in Tem elleri],
Londra: Luzac and Company, 1950, s. 91.
8 A. Holly Shissler, T u r k is h Id e n t it y fietvveen
Tvvo E m p ire s: A h m e t A ğ a o ğ tu 1869-1919 [İki
imparatorluk arasında Türk kimliği: Ahmet
Ağaoğlu 1869-1919, çn], yayımlanmamı} dok­
tora tezi, Şikago, 2000, s. 276-281.
9 François Georgeon, T ü rk M illiy e tç iliğ in in K ö ­
k e n le r i: Y u s u f A k ç u r a (1 8 7 6 -1 9 3 5 ), Ankara:
Yurt Yayınevi, 1986, s. 89.
10 Nimet Ünan (der.}, A t a t ü r k 'ü n S ö y le v v e D e ­
m e çle ri II (19-6-1938), a.g .e., s. 215-216.
11 Haşan Kayalı, A ra b s a n d Y o u n g T u rks: Otto-
m a n ism , A ra b ism , a n d Isla m ism in tb e O tto -
m a n Em p ire, 1908-1918 [Jöntürkler ve Arap-
iar: O sm a n lıcılık, E rk e n A ra p M illiy e tç iliğ i ve
islâ m cılık (1908-1918)], Berkeley: University of
California Press, 1997, s, 113.
12 Şükrü Hanioğlu, P re p a ra tio n F o r A R e v o lu tio n :
V ı= Young Turks, 1902-1908 [Bir devrim hazır­
lığı: Jöntürkler, 1902-1908], Oxford: Oxford
University Press, 2001, s. 300.
13 Şükrü Hanioğlu, B ir S iy a s a l D ü ş ü n ü r O la ra k
D o k to r A b d u lla h C e v d e t ve D ö n e m i, Ankara:
Üçda) Neşriyat, 1981, s. 216-219.
14 Bunda Durkheim'ı izlediği iddia edilebilir, fa­
kat Heyd'in i;aret ettiği gibi, Gökalp Durkhe-
im'ın "toplum" kavramını "millet" kavramıyla
deği|tirmiştir. Uriel Heyd, F o u n d a tİo n s o f Tu r-
k ish N a tio n a iis m : T h e L ife a n d T e a ch in g s o f
Z iy a G ö k a lp , Londra: Luzac and Company,
1950, s. 57,
15 A. Holly Shissler, T u r k is h Id e n t it y B e tv v e e n
Tvvo E m p ir e s : A h m e t A ğ a o ğ t u 1 8 6 9 -1 9 1 9 ,
a.g .e,, s. 110 ve sonrası.
16 A. Holly Shissler, Turkish Id e n t it y B e tv v e e n
Tvvo E m p ir e s : A h m e t A ğ a o ğ lu 1 8 6 9 -1 9 1 9 ,
a.g .e,, s. 132.
17 1921 tarih li R e d h o u s e S ö z l ü ğ ü 'n e atfen,
Erik-Jan Zürcher, "The Vocabulary of Müslim
Nationaiism" (Müslüman Milliyetçiliğinin Lü-
gatçesi, çn], In te rn a tio n a l Jo u rn a l o f (he 5oci-
o lo g y o f L a n g u a g e 137 (1999), s. 90.
1B François Georgeon, Türk M illiy e tç iliğ in in K ö ­
k e n le r i: Y u s u f A k ç u r a (18 7 6 -1 9 3 5 ), a .g .e ., s.
106 ve sonrası.
19 Nimet Ünan (der,), Atatürk'ün Söy/ev ve Pe-
m eçteri I I (19-6-1938), a .g .e „ s, 70, 92.
O S M A N L K A Y N A K L A R !
20 Erik-Jan Zürcher, "Young Turks, Ottoman
Muslims and Turkish Nationalists: Identity Po-
litics 1908-1938" (Jöntürkler, Osmanlı Müslü­
manları ve Türk Milliyetçileri: Kimlik Politika­
ları 1908-1938, çn], Kemal H. Karpat (der.),
Ottoman Past and To d a y’s T u rk e y [OsmanJı ve
Dünya: O sm a n lı D e v le ti ve Dünya T a rih in d e k i
Yerf\ içinde, Leiden: Brill, 2000, s. 176.
21 Erik-Jan Zürcher, "Young Turks, Ottoman
Muslims and Turkish Nationalists: Identity Poli-
tics 1908-1938", a.g.e., s. 150-179.
22 Şükrü Hanioğlu, The Young T u rks in O p p ositi-
on, a.g.e., s. 207.
23 François Georgeon, Tü rk M illiy e tç iliğ in in K ö ­
k e n le r i: Y u s u f A k ç u r a (1 8 7 6 -1 9 3 5 ), a .g .e ., s.
109.
24 W. M. Simon, E u ro p e a n Po sitivism in th e N in e-
te e n th C e n tu ry : A n Essay in In te ile c tu a l His-
to ry (19. yüzyılda Avrupa Pozitivizmi: Entelek- 55
tüel Tarih Üzerine Bir Beneme, çn], Ithaca: —---------
Cornell University Press, 1963, s. 63,
25 Şükrü Hanioğlu, 77ıe Young Tu rks in O p p ositi-
on, a.g .e., s. 204.
26 A. Hoily Shissler, T u r k is h Id e n t it y B e tvv e e n
Tvvo E m p ir e s : A h m e t A ğ a o ğ lu 1 8 6 9 -1 9 1 9 ,
a.g.e., s.132.
27 W. M. Simon, E u ro p e a n Positivism in the W/ne-
teenth Century; An Essay in In te ile c tu a l His-
to ry, Ithaca: Cornell University Press, 1963, s.
95,
28 Şerif Mardin, Jö n tü rk le rin Siyasi F ik irle ri 1898-
1908, a.g.e., s. 131; Şükrü Hanioğlu, The Yo­
ung T u rks in O p p o sitio n , a.g.e., s. 233.
29 Robert A. Nye, The Orig/ns of Crovvd Psycho-
iogy: Guıfave LeBon and the Crisis o fM a s s D e -
m o cra cy in th e T h ird R e p u b lic [Kitle Psikolojisi­
nin Kökenleri: G ustave LeBon ve Üçüncü Cum­
huriyette Kitle Demokrasisinin Bunalımı, çn],
Londra: Sage, 1975, s. 39,
30 W. M. Simon, European Po sitivism in the Wıne-
teenfh Century: An Essay in In te ile c tu a l His-
tory, a.g.e., s. 146.
31 Robert A. Nye, The O rig in s o f Crovvd Psych o-
lo g y: G u sta ve L e B o n a n d th e Crisis o f M ass D e -
m o cra cy in the T h ird R e p u b lic, a.g .e., s. 9; W.
M. Simon, E u ro p e a n Po sitivism in th e N in ete-
e n th C e n tu ry: A n Essay in In te ile ctu a l H istory,
a.g.e., s. 3.
 Kemalizm ve Hegemonya?
MESUT
l.
Kemalizm hegemonik bir (program-) ide­
oloji midir? Ya da, toplumsal) anlamlan­
dıran bir ufuk olarak Kemalizm, ulusal-
popüler bir kolektif istenci örgütleyebi­
ld i bir “adlandırmalar" toplamına, genel
bir entelektüel ve moral önderliğe denk
düşmekte midir?1 Siyasî bir ideoloji ola­
rak Kemalizmin niteliğine dair bu soru­
nun, Kemalizmitı hegemonik kapasitesi­
ni anlamak üzere tasarlanmış en doğru
soru olmadığını ve bu sebeple de, Kema-
lizmi yerli yerine oturtma işinde pek bir
işe yaramadığını peşinen kabullenmek
gerekir. Kapsam ve performans itibariyle,
zamana dayanıklı ve müşahhas bir Ke-
malizmi varsayması itibariyle peşine dü­
şülemez bu soru yerini, Kemalizmin de­
ğişen kapsam ve performansını hesaba
kalan bir başka soruya terk etmelidir,
Kemalizmin hegemonik kapasitesini an­
lamamızı mümkün kılabilecek daha ye­
rinde bir soru şudur: Türkiye siyasî tari­
hinde Kemalizmin hegemonik bir ideoloji
performansını gösieıdiği bir dönem oi imiş
mııduı ? Bu “yerinde” sorunun kastettiği
ortadadır: Hegemonik kapasitesinin anla­
şılması, kapsamı ve performansı itibariy­
le, Kemalizmin tarihsel seyrini izlemeyi
gerektirir.
YEĞEN
_________________ İh_______________ __
Kemalizmin tarihsel seyrine dair bir çö­
zümlemenin odaklanacağı öncelikli mo­
ment, biç şüphesiz, Kemalizmin “zuhur
etme" dönemidir. Bu, kabaca Nuiuh’un
CHF kongresinde okunması (1927) ile
başlatılıp, fırkanın devletle bütünleşerek
“dünyadaki ilk parti-devletin" oluşması2
ve partinin Altı Ok’unun anayasal pren­
sipler olarak kabul edilmesiyle (1935-
1937) bitirilebilir bir dönem-momente
işaret eder. Bu ortaya çıkma momentinde
Kemalizmi mümkün kılan söylemsel eko­
nomiye bakıldığında, görünen şudur: Ke­
malizm, kendisini epey önceleyen Türki­
ye'nin modernleşme-Batılılaşma serüveni­
ni -belirli bir okuma/sabiıleme üzerin­
den- sürdürme girişim lerinden birisi,
şüphesiz siyaseten en başarılı olanıdır.
Bu, Kemalizmin muhtevasına dair iki
önemli özelliğe işaret eder. İlkin, Kema­
lizm, Türkiye'nin modernleşme-Batılılaş-
raa serüveni içerisinde mümkün olmuş
bir ideolojidir, İkinci olarak ise, bu serü­
veni özel bir biçimde oku manı n/sabitle-
menin, yorumlamanın ve sürdürmenin
adıdır. Kemalizmin bu iki Özelliği, Kema-
lizmle Türkiye modernleşmesi arasındaki
ilişkiye dair oldukça önemli bir durumu
gösterir: Türkiye modernleşmesi, Kema­
lizm benzeri ideoloji ve programların sa-
K E M A L İ Z M V E
Sert m izacı keskin üslûbu, Kemalizmin otoriter yanını besleyen ideolojik konumu ile
rejimin en 'şiiri "figürlerinden biriydi Recep Peker. Kürsüdeki harareti siyasi
çizgisinin bir yansım asıydı sanki,,
bitleme girişimlerine açık, genel ve dola­
yısıyla Kemalizme indirgenemeyecek bir
serüven olmuştur. Diğer bir deyişle, Ke­
malizm, Türkiye modernleşmesinin teda­
rik elliği toplumsalı görme biçimlerinden
yalnızca birisidir. Kemalizm, Türkiye’nin
modernleşme-Batıhlaşma serüvenini ku­
şatmadığı gibi, bu serüvende hep olmuş
olan toplumsalı görme biçimlerinden bi­
risidir; dahası öteki bir kısım görme bi­
çimleri pahasına mümkün olmuş bir gör­
me biçimi... Kemalizmin lıegemonik ka­
pasitesinin anlaşılması için bu son nokta­
nın üzerinde durmak gerekiyor,
Türkiye modernleşmesinin Kemaliz­
min ortaya çıktığı momente kadarki ge­
nel seyrine kaba bir bakış şunu gösterir.
Bu seyir, esasen bütün modernleşme de­
neyimlerinin hulasasını oluşturan temel
bir gerilim olarak geçmiş ve şimdi gerili­
mi etrafında gerçekleşen bir hikâye ol­
m uştur. M erk eziyetçilik , karşı ya da
adem-i merkeziyetçilik,3 Türkçülük, Os­
H E G E M O N Y A ?
manlıcılık ya da kozmopolitanizm, sekü-
larizm, İslâm ya da Gelenek kategorileri
arasındaki gerilimlerse, bu genel gerilim
hikâyesinin al t-öykülerin i oluşturmuştur.
Bu kaba fotoğrafın anlattığı, anılan bu öy­
küler toplantının, bu öyküler arası farklı
eklemlenme ya da kapışma ihtimalinden
dolayı, Türkiye modernleşmesine dair
farklı görme biçimlerine imkân tanıyan
genel bir söylemsel zemini döşediğidir.
Nitekim, Kemalizm, bu farklı görme im­
kânlarından birisi olmuştur. Diğer bir de­
yişle, Kemalizm, anılan bu genel söylem­
sel zemini kuran unsurların bir kısmının,
geçmiş karşıtlığı üzerinden ve şimdi genel
göstereni altında özel bir eklemlenmesin­
den başka bir şey değildir. Tabii ki, öteki
birtakım eklemleme girişimlerini aileden
özel bir eklem lem e,4 Kemalizmin (en
azından bir dönem için) kapsamım oldu­
ğu gibi, görece değişmez çekirdeğini de
tayin edecek olan bu eklemlenmeyi özel
kılan şudur: Kemalizm, radikal bir sekü-
 K E M A
Recep Peker
AHMET Y ILD IZ
Recep Peker, Tek Parti döneminin
“ kudretli" devlet adamı ve İdeologu,
58 bu sıfatıyla da C H P programlarının
mimarıdır. C H P içinde Kemalizmin
devletçi kapitalist yorumunu geliştiren
ve hararetle savunan Peker, 1931-36
döneminde, Tek Parti rejiminin en
Önemli organı olan, milletvekili aday­
larını belirleyen ve kararları bütün
parti üyeleri için kayıtsız şartsız bağla­
yıcı olan C HP Genel Başkanlık Kuru-
lu'nda, Atatürk ve İnönü ile birlikte
üçüncü üye olarak bulunmuştur. Pe­
ker, partinin genel sekreteri sıfatıyla ve
1931 CHF tüzüğünün İkinci maddesi
gereği, partinin daimi umumî reisi
Atatürk adına konuşma ve İş yapma
yetkisine sahipti. CHP'ntn 1931 ve
1935 program taslakları onun tarafın­
larizm, etnisist bir milliyetçilik5 ve kap-
sam lı-otoriter bir merkeziyetçiliğin bir
şimdi genel göstereninde düğümlenme­
siyle mümkün olmuştur. Öte yandan bu
eklemlenmenin, bir geçmiş genel göstere­
ninde düğümlenerek anlaşdan/anlatılan
geleneksellik-lslâm, kozmopolitlik ve taş­
ra kategorileriyle karşıtlıktan oluşan bir
hudut üzerinde gerçekleştiği de belirtil­
melidir, Bu durum, Kemalizmin görece
daha dayanıklı da olacak, başlangıç kap­
samına dair bir ilk saptamayı mümkün
kılmaktadır: İslâm ve onunla yoğrulmuş
geleneğe karşı radikal bir sekülarizm, et­
L İ Z M
dan hazırlanmış ve program açıkla­
maları onun tarafından yapılmıştır. Pe­
ker, Kemalist Tek Parti devletinin inşa­
sında ve Kemalist ideolojinin oluşu­
munda, özellikle Altı Ok'un belirlen­
mesinde en büyük paylardan birine
sahip olmuştur.
K a d ro dergisinin, yönetici elitten
bağımsız olarak Kemalizmin anti-fa-
şist, "sol" bir yorumunu geliştirme
arayışları karşısında, "Kemalizm ne­
dir?" sorusuna cevap arayışının bir
yansıması olan ve 1934'te İstanbul
Üniversitesi İnkılâp Tarihi Kürsüsü'nde
verilmeye başlanan İn k ılâ p D e r s le ­
r in d e Kemalist inkılâbın askerî ve da­
hili siyaset boyutlarının anlatımıyla
Recep Peker görevlendirilmiştir. Pe-
ker'in burada verdiği dersler Ü lk ü
dergisinde yer almış ve İn k ılâ p D e rsle ­
ri adıyla yayınlanmıştır. Peker'in İde­
olojik formülasyonları C H P program­
larıyla somut İfadesini bulmuştur. Ö y­
le ki, Atatürk'ün görüşleriyle C H P
programları arasında bir farklılığın söz
konusu edilemeyeceği gibi, Peker'in
program açıklam aları ile C H P 'n İn
programlarında ifadesini bulan ide­
olojinin lafzı arasında da bir fark bu­
lunmamaktadır ( Parla, 1991, 150).
►
nik heterojenliğe karşı, etnik olmasa da
kültürel homojenliği öneren özümsemeci
bir milliyetçilik ve her şeyi içine alıp, hiç­
bir şeyi dışarda bırakmak istemeyen bir
devlet-bürokrasi fikri6 Kemalizmin kuru­
luştaki esasını oluşturur. Öte yandan, Ke-
malizmi mümkün kılan eklemlenmenin
gerçekleştiği bu momentin, Türkiye mo­
dernleşmesinde esas yürütücü aktörün
19. yüzyılın büyük bir kısmında olduğu
gibi saray ve saray bürokrasisi olmaktan
çıkıp, genel olarak devlet bürokrasisi ol­
duğu bir dönem-moment olması da, Ke­
malizmin kuruluş esasını tayin edecek-
K E M A L İ Z M V E H E G E M O N Y A ?

C HP içinde "her şeyi devlete refe­

ransla, devlet İçin ve devletin içinde"
anlamlandıran kanadın Önderi olan
Peker, örgütlenme formu olarak faşist-
otoriter devlet yapılanmasına pek İti­
razı olmayan ancak ekonomik faali­
yetlerin sınıfsal karakterine atfettikleri
Önemden dolayı da halkçı öğretinin
"sınıfsız, imtiyazsız" bir toplum anla­
yışını benimsemeyen "liberal kanadı­
na" karşı sistematik bir mücadele yü­
rüttü ve bunu aktif politikadan çekilin-
ceye kadar devam ettirdi. C HP içinde
Celâl Bayar'ın öncülüğündeki liberal 59
kapitalizm savunucuları Demokrat
Parti hareketiyle ayrı bîr siyasî orga­
nizmaya vücut verdiklerinde bile Pe-
ker'in şiddetli muhalefetine maruz
kalmış, doktriner nitelikteki siyasî ve
ekonomik devletçilik ile etnisist milli­
yetçilik anlayışı Peker'in temsil ettiği Recep Peker, CHP’nin Tek Parti
çizginin temel özelliği olarak öne çık- iktidarının en sert yüzünün
tem silcisi olmuştur, Otoriterfaşİzan
mrştır. çizgisiyle, parti içinde önem li bir
Bir Osmanh subayı olarak Yemen, mihraktı. Çok partili hayata geçiş
Trablusgarp ve Balkan Savaşları'na ka­ sürecinde, radikal bir Atatürkçü ve
inkılâpçı restorasyon hattı çizerek,
plan Peker, Birinci Dünya Savaşı ve
m uhalefete karşı tavizsiz bir politika
M illî Mücadele'ye de katıldı. I. Mec- izledi. Bu noktada tasfiyesi CHP
Iis'in ilk genel sekreteri olan Peker, yönetim i ve İnönü adına, bir
1923'te Kütahya mebusu olarak ikinci "yumuşama"görüntüsü verme
fırsatı oldu.
dönem TBM M 'ye girdi. Aynı yıl Halk

tir,7 Türkiye modernleşmesinin değiş­
mezlerinden olmuş olan ve devlet-bürok-
rasi yoluyla toplumun tepeden ıslah (ve
yeniden inşa) edilmesi fikri olarak tanım­
lanabilecek bu durum, bilindiği üzere,
Kemalizmin genel kanonuna inkılâpçılık
olarak tercüme edilecektir.
Kemalizmin ortaya çıkış dönem-mo-
mentindeki kapsamım böylece tespit et­
tikten sonra, bu ilk Kemalizmin perfor­
mansına bakmak gerekiyor. Bu perfor­
mansın anılan kapsam tarafından koşul­
landığı şüphesiz. Ancak Kemalizmin per-
formasını tayin eden kilit unsur, Kemaliz­
min esas olarak toplumun ıslahı peşinde­
ki devi e tin-bürokrasinin “ufku" olması­
dır. Modernleşme serüveni esnasında gi­
derek daha toplumsal bir karakter edin­
miş olmasına rağmen, d evle t-bürokrasi
ile sivil toptum arasındaki mesafe, Kema­
lizmin bu zuhur etme momentinde, halen
bir uçurum niteliğini taşımaktadır. Böyle-
si bir mesafe durumunda, Kemalizmin
neredeyse kategorik bîr biçimde devletin-
bürokrasinîn ufku olması, bu ideolojinin
performansı üzerinde tayin edici bir etki­
de bulunmuştur. Bütün bu dönem bo­
yunca Kemalizmin ulusal-popüler bir
 K E M A
Fırkası Katib-i Umumisi seçildi; bir sü­
re H a k im iy e t - i M illiy e gazetesinin
başyazarlığım yaptı. 1924-25 yılların­
da dahiliye vekilliğine getirildi. Fethi
Okyar hükümetinin Şeyh Said isyanın­
daki "yumuşak" tutumunu protesto
ederek istifa etti, 1927'de ikinci kez
Cumhuriyet Halk Fırkası genel sekre­
terliğine seçilen Peker, Mayıs Î931'de
toplanan CHF'nin Üçüncü Kurulta­
yında bu göreve yeniden getirildi. Bu
görevi sırasında Tek Parti yönetiminin
60
güçlenmesinde önemli rol oynayan
Peker, Mayıs 1935'teki Dördüncü Ku-
ruttay'dan önce Avrupa'da, özellikle
İtalya ve Almanya'da uzun bir incele­
me gezisine çıktı. Bu gezideki göz­
lemlerinden yola çıkarak kurultaya su­
nulmak üzere yeni bir tüzük ve prog­
ram tasarısı hazırladı ve parti-devlet
özdeşliğini savundu. Hazırladığı prog­
ram, bir parti programı olmaktan çok
bir devlet düzeni programıydı ve bu
niteliğinden dolayı da, programın te­
mel esasları 1937'de Anayasaya dahil
edilecekti. Faşizmin İtalya'da, Naziz­
min de Almanya'da kitleleri harekete
geçirmede sağladığı başarı ve başta si­
lah üretimi olmak üzere endüstriyel
üretimde kaydettiği aşamalar C H P
kolektif istence denk düşen bir adlandır­
malar toplamı olduğunu gösteren güçlü
bir işaret yoktur. Diğer bir deyişle, top­
lumsala bakışta devletin-bürokrasinin
penceresi olarak Kemalizmin, bu mo­
mentte genel ya da popüler-ulusal bir ta­
hayyüle denk düşecek bir biçimde sivil
toplumdan beslendiğini ya da karşılık
bulduğunu düşünmeye imkân yok gibi­
dir. Nitekim, 1924’te Terakkiperver Cum­
huriyet Fırkası’na, 1930’da Serbest Cum­
huriyet Fırkası'na gösterilen teveccüh ve
nihayet 1950’deki ilk serbest seçimde De­
mokrat Parti’nin zaferi, bu karşılık bula­
L İ Z M
içinde devletçi kapitalizmin önderliği­
ni yapan Peker'i büyülemişti.
CHP'lilerin "demokrasi" dedikleri
Tek Parti düzenini Peker şöyle açıkla­
maktaydı: "Türkiye Cumhuriyeti bir
parti devletidir. Parti devletle beraber
çalışır. Demokrasi, halk tarafından
halk için devlet idaresi demektir. Fa­
kat demokrasi hiçbir yanına dokunu­
lamaz, değiştirilmez, olduğu gibi alı­
nır bir rejim değildir. Her memleketin
ihtiyacına göre uygulanması gereken
bir kavramdır." (Goloğtu, 1974, 189).
Kurultay'da dördüncü kez genel sek­
reterliğe seçilen Peker, 15 Haziran
1936'da bu görevden alındı. Peker'in
görevden alınmasında CHP içinde ka­
natlar arasındaki mücadelenin ve ikti­
dar paylaşımında Atatürk'ün karizma­
sını gölgeleyecek gelişmelerin önünün
alınmasının yanı sıra, Türkiye'ye yö­
nelen İtalyan tehdidinin güncelleşme­
si de rol oynamıştır. Recep Peker Tür­
kiye'deki İtalyan ve Alman sempatile­
rinin hamisi mevkiindeydi.
Üç gün sonra da Parti Genel Baş­
kan Vekili İsmet İnönü, partiyi devlet
partisi olarak konumlandıran ünlü
bildiriyi yayımladı. Siyasî otorite dev­
let ve hükümet kavramlarında toplan-
mama hikâyesinin alt-başhklannı oluştu­
rurlar. Bütün bu sivil toplum nezdinde
karşılık bulamama hali, 1930'larm Kema-
lizminin ulusal-popüler bir kolektif isten­
ce denk düşen bir “adlandırmalar” topla­
mım örgü deyebil en genel bir entelektüel
ve moral önderlik kuramadığını ve dola­
yısıyla da hegemonik bir ufuktan mah­
rum olduğunu gösterir,8 Esasında, top­
lumsal bir rızayı örgütlemek, farklı top­
lumsal grupların ufkunu tek bir ufuk içe­
risinde genelleştirmek ya da sivil toplum
nezrinde karşılık bulmanın Kemalizm
açısından öncelikli kaygılar olmadığı or-
K E M A L İ Z M V E
di. Devlet başkanı île hükümet başka­
nı bu otoritenin tek temsilcisi haline
getirildi. Bildiri, bir anlamda partili si­
yaseti ortadan kaldırıyordu, çünkü
içişleri bakanlan CHP genel sekreteri,
valiler de C HP il başkanı yapılmıştı.
Bu görüşlerin sahibi Peker'in görev­
den alınması, aslında bir tür "fikrî ik­
tidarda kendi zindanda" durumuydu.
Ortada fikrî ve ideolojik bir anlaş­
mazlıktan çok, iktidarın Atatürk'ün
şahsında odaklanm asını ö n le y ici
"kontrolsüzlüklerin" önlenmesi, yani
bir iktidar paylaşımı tercihi söz konu­
suydu. Aynı durum, Meclis başkanı
Kazım Özalp ve Başbakan ismet İnö­
nü'nün görevden alınmalarında da
görülmektedir.
Peker, 1934-42 ydları arasında An­
kara ve İstanbul'daki üniversite ve
yüksek okullarla Harp Akademisi'nde
inkılâp tarihi dersleri verdi. İnkılâp
dersleri, "hayattan alınan ilham"la ha­
yatı dönüştürmeyi amaçlayan Kema­
list inkılâbı gençliğe öğretme ve bir
"inkılâp şuuru" oluşturmak amacıyla
Saraçoğlu hükümetlerinde dahiliye
vekilliği yaptı. Ağustos 1946'da çok
partili dönemin ilk hükümetini kuran
Peker, sert tutumu ve Meclis genel ku­
tadadır, Kemalizm, bizzat kendisinin de
ifade ettiği üzere, halka rağmen halk için
bir ideolojidir.
Ancak hemen belirtmek gerekir ki, Ke­
malizm ya da Kemalizmin taşıyıcısı ola­
rak devlet-bürokrasi, kendi ufkuyla sivil
toplum arasındaki uçurumdan bihaber
olmadığı gibi, bu uçuruma kayıtsız da de­
ğildir. Diğer bir deyişle, Kemalizmin or­
ganik bir ideoloji olma yolunda ciddi hiç­
bir niyet taşımadığım düşünmek olanak­
sızdır. Aksine, görünen odur ki, Kema­
lizm radikal sekülarizm, etnisist milliyet­
çilik ve otoriter-merkeziyetçilik üçleme­
h e g e m o n y a ?
rulunda Adnan Menderes'i "psikopat"
olarak nitelemesi yüzünden muhalefet
milletvekillerinin meclisi boykot et­
melerine yol açtı. Buna İnönü ile iliş­
kilerindeki sürekli gerginlik de ekle­
nince Eylül 1947'de istifa etmek zo­
runda kaldı ve 1950'de öldü.
"M illî Şef" deyimini ilk kullanan kişi
Peker'dir. Peker'e göre, milletçe üstün
olabilmek için ulu bir şefin etrafında
kenetlenmek şarttır. "Isıtıcı, besleyici
ve alıp götürücü" vasıflarıyla şef, ulu­
sun babasıdır. Nitekim, 1936'da ger­
çekleştirilen parti-devfet özdeşliğin­ 61
den sonra Atatürk için en çok kullanı­
lan sıfat, "şef" sıfatı olmuştur. Bayar'ın
hükümet programım açıklarken M ec­
lis genel kurulunda yaptığı konuşma
"şef edebiyatının" en tipik örneğidir.
1938'dekî olağanüstü C HP Kurulta­
yında, Atatürk "Ebedî Şef," İnönü de
"M illî Şef" olarak ilan edilmiştir.
"Disiplinli hürriyet" kavramı etrafın­
da otoriter bir rejimin sözcülüğünü
yapan Peker, Yeni Türkiye'nin siyasî
rejiminin belirlenmesinde faşizm, Na­
zizm ve komünizmin etkisini itiraf
eder, ancak bu ideolojilerden millet
beraberliğini bozucu unsurlar ayıkla­
narak yararlanıldığını belirtir.
sinden mürekkep program-ideolojisini si­
vil toplum alanında karşılık bulacak ve
ondan beslenecek bir biçimde tercüme et­
meyi hep önemsemiştir. Nitekim, Kema­
lizmin halkçılığı ve köycülüğü bu çerçe­
vede değerlendirilebilir. Bu tercüme faali­
yetinin önemsendiğinin belirgin bir işare­
ti, bu uğurda profesyonel-kurumsal bi­
rimlerin oluşturulmasıdır. Halkevleri ve
Köy enstitülerini, devletin toplumu gör­
me biçimine ve onu ıslah etme fikrine si­
vil toplumun katılmasını sağlama amacı
taşıyan kurumlar olarak değerlendirmek
pek de abartılı olmasa gerektir.9
K E M A
1931 ve 1935 C HP programları he­
men bütünüyle Peker'in ürünüdür.
1931 programının ruhunu ulusçuluk
oluşturmuş, bu "ruh" eğitim-öğretim-
den sermaye-emek ilişkilerine kadar
her bölüme yansımış ve CHF'nin söy­
lemde totaliter, eylemde otoriter Tek
Parti ideolojisinin omurgasını oluştur­
muştur. Peker,1935 CHF programında
yer aldığı şekliyle ulusçuluk ilkesini
açıklarken, bu ilkeyi yalnızca parti de­
ğil devlete de mal etme zarureti üze­
rinde durur. Nasıl cumhuriyetçi olma­
yan bir Türkiye düşünülemezse, ulus­
çu olmayan bir Türkiye de düşünüle­
mez. ilerici hayat tarzının korunması
için bu iki ilke de eşit derecede önem­
lidir. Peker, anarşizm, Marksizm, fa­
şizm, hilafetçilik ve beynelmilelcilik
akımlarına karşı ulusçuluğun Türkiye
için taşıdığı "bütünleştirici” niteliği
vurgular. Türk halkını korumak için,
Türkiye'nin kapılarını bu tür akım ve
ideolojilere kapatacak ulusçu kilide,
hem parti hem de devlet sahip olmalı­
dır. Peker'e göre, ulusçuluk hem parti
hem de devletin akidesidir. (Peker,
1935, 10).
Peker'in 1935 program açıklamala­
rı, Kemalİ2 min "devlet örgütlenmiş
Netice itibariyle, zuhur etme dönemin­
de Kemalizmin performasına dair söyle­
nebilecek olan ortaya çıkmıştır. Sivil top­
lumdan beslenmemiş ve bu alandan bir
karşılık görmemiş oluşu ve hakimiyetini
tesis etmede toplumsal rızanın örgütlen­
mesini önemsememesi, hepsinden önem­
lisi, ulusal-popüler bir tahayyüle denk
düşen bir “adlandırmalar/çagırmalar”
toplamını örgütleyebilen genel bir ente­
lektüel ve moral önderlik kuramayışı,
î930Tarın Kemalizmini hegemonik bir
toplumsal ufuk olarak nitelemeyi imkân­
sız kılmaktadır.10 Nitekim, belki de tam
L İ Z M
ulustur" anlayışında ifadesini bulan,
devlet karşısında ferde hiçbir Ö2 erk
hareket alanı bırakmayan yekpare ka­
rakterinin bulanık olmayan bir resmini
vermektedir. İç bütünlüğü korumak
amacıyla, devletin örgütlerinin yanı
sıra "ulusal olarak örgütlenmek," Pe­
ker'in ana vurgularından biridir. Ata­
türk etrafında oluşturulan lider kültü,
sosyo politik, ideolojik ve ekonomik
muhalefetin tasfiyesinin ulusal bir
misyon olarak görülmesi, bütün va­
tandaşları resmî ya da potansiyel üye­
si olarak gören Tek Parti anlayışı, Ke­
malist Tek Parti devletinin totaliter ka­
rakterinin açık tezahürleridir.
Milliyetçiliği, "milliyetçi Türkiye re­
jiminin Cumhuriyet Halk Partisi prog­
ramında nas haline gelmiş esasları"
arasında zikreden Peker, "inkılâp ve
istiklal" kavramlarıyla tanımladığı Ke­
malist dönüşümün kökenlerini açıkça
telaffuz etmekten kaçınır. Osmanlı
geçmişini reddederken, Türk tarihine
referansını, "Türk ulusunun kanındaki
yücelik"le sınırlayarak tarih-dışı bir
ulusçuluk tasviri yapar. Kan ulusçulu­
ğuna önem atfetmez görünürken sü­
rekli olarak Türk ulusunun kanındaki
saflık ve yüceliğe atıfta bulunmanın
da bu nedenledir ki, Kemalist ufuk-prog-
ramın taşıyıcı partisi ilk serbest seçimler­
de iktidarı bırakmak durumunda kala­
caktır.
III. ______________
CHP’nin 1950’de almış olduğu kesin ye­
nilgi Kemalizmin birinci dönemim de ka­
patır. Aslında, bu durumu, bir yerde, Ke­
malizmin sonu olarak bile görmek müm­
kündür. Çünkü, bilindiği üzere, bu tarih­
ten sonra tecrübe edilen genel siyası prog­
ramlanıl hemen hiçbirinin başat ideolojik
K E M A L İ Z M V E
işaretlediği ikircikli tutum, Peker'in
ulus oluşumunda, Atatürk'ün "ırk ve
menşe birliği" olarak ifade ettiği kan
birliğini, önemli bir unsur olarak gör­
düğünü ortaya koymaktadır. Peker'e
göre, Osmanlı imparatorluğu'nun du­
raklama ve çöküş dönemlerinde,
"...bozulması mümkün olmayan tek
bir şey, Türk kanı, bütün bu gürültüler
içinde temiz kalmıştı. Batı Türkleri bu
çöküntü içinde kanının arılığını koru­
du ve sakladı. Dünyaya Batılılık Örne­
ği gösteren Osmanlı ordusunun yük­
sekliği, devlet idaresinin kötülüğüne
rağmen, bu orduları yaratan bay Türk
Ulusu'nun kanındaki yücelikten ileri
geliyordu." (Peker, 1984, 16).
Bu sözler kan ulusçuluğu söylemini
yansıtmakla birlikte, daha çok millî
seciye teorisi bağlamında düşünülebi­
lecek, dolayısıyla ırkçı olmaktan çok
etnîsist bir söylemin ifadesidir. Peker,
İngiliz devrimîni Fransız devriminden
ayırt eden unsurlar arasında, "iki ulus
arasındaki kan farkT’nı da sayar. Os-
manlı Devleti'nin küllerinden bir Türk
ulusunun doğmasını sağîayan faktör­
lerden biri, yine "kan vaziyetedir.
Peker, ulusal kültürü yekpare bir
tarzda, ulus-halk-etni-kültür Özdeşliği
adlandıran!, 1930’larda olduğu gibi, Ke­
malizm olmayacaktır. 1950Teri Kemaliz-
min sonu olarak nitelendirirken kastedi­
len budur; yani, Kemalizmin genel bir
siyasî programın başat ideolojik adlandı­
ran! olma halinin sonu. 1950 sonrasında
Kemalizmin seyrine dair bu tereddüt ve
sınırlama önemli, çünkü, genel bir siyasî
programın ideolojik adlandıranı olma ka­
biliyetini yitirmiş olmakla birlikte, Kema­
lizmin 1950 sonrası Türkiye siyasetinde
b ir gen el gûsleren olara k mevcudiyetini
devam ettirdiği kesindir. Kemalizmin
1950 sonrası akıbetine dair olarak işaret
H E G E M O N Y A ?
içinde tanımlamakta, böylece Kürt,
Çerkez, Laz, Pomak gibi Türk unsuru
dışındaki etnik toplulukları sanal top­
luluklara indirgemekte ve "dış kay­
naklı telkinler" olarak soyutlamakta­
dır. Farklı etnik kökene sahip olanlar
ya da olduklarını düşünenler ulusal
topluluğa katılamazlar; çünkü ulusal
topluluğun tek bir etnik kökeni vardır,
o da Türklüktür. Aynı düşünceler, M e ­
denî B ilg ile r kitabında Atatürk tarafın­
dan da dile getirilmiştir. Peker, Hıristi­
yan ve Yahudi azınlık mensuplarının
dil ve ülkü birliğini benimsemeleri ha­ 63
linde, C H P 'n in bunları bütünüyle
Türk kabul edeceğini belirtmekte,
böylece hem ümmet hem de reaya
anlayışlarını reddetmektedir.
Sert ve otoriter kişiliğiyle, parlamen­
ter rejim karşısında "disiplinli hürriye­
ti" Öne çıkaran ve "her şeyin devlet
için" var olduğu otoriter bir sistemin
erdemine inanan Peker, Kemalist ide­
olojinin otoriter niteliğinin Atatürk dö­
nemindeki formülasyonuna en büyük
katkıyı yapmış, doğru bildiği yolda tek
başına yürüyen bir "kesin inançIT'dır.
Eğer Kemalist İnkılâbın bir ikinci ada­
mı varsa, üçüncüsü hiç şüphesiz Pe­
ker'd ir.
edilmeye çalışılan bu müphemlik, Kema-
lizme dair önemli bir saptamayı zorunlu
kılar. Bütün devamlılığına rağmen, Kema­
lizmin genel seyrinde temel bir kopukluk
söz konusudur: görece sistem atik bir
siyasî programı sabitleyen bir adlandırma
olmakla, 1950 sonrası belli başlı bütün
siyasî programların başvurduğu genel bir
gösteren olmak arasındaki bir kopukluk.
Bu kopukluk-devamlılık durumu açıklan­
maya muhtaçtır.
işaret ettiği siyasî programın buharlaş­
masına rağmen Kemalizmin bir genel
gösteren olarak mevcudiyetini devam et-
 K E M A
Falih Rıfkı Atay
HANDE ÖZKAN
Falih Rıfkı Atay'ın 1894 yılında İstan­
bul'da banlayan yabamı 1971 yılında
64 aynı yerde son buldu. Rehber-i Tahsil
Rüştiyesi'nde, Hüseyin Cahit Yalçın'ın
müdürü olduğu Mercan İdadisi'nde ve
Darülfünun Edebiyat Fakültesi'nde
okudu. Yazı hayatına 1911 yılında Ser­
veti Tunun, Tecelli ve Kadın dergilerin­
de yayımlanan şiir ve kısa nesirleriyle
başladı. Gazeteciliğe geçişi ise 1913 yı­
lında Tanın gazetesinde "İstanbul mek­
tubu" başlığı altında yazdığı cumartesi
sohbetleriyle oldu. Bu dönemde ayrıca
Bab ıâli M ektubi Kalem i'nde kâtip
(1913) ve daha sonra Dahiliye Nezareti
Kalem-i Mahsusu'nda Talat Paşa'nın
tirmesine yol veren, diğer bir deyişle. Ke-
malizmi bir kopukluk-devamlılık belir­
sizliğiyle donatan, CHP'nin 1950 seçimle­
rinde aldığı yenilginin Kemalizmin ve
onun dayandığı bütün kurumsa! ve ente­
lektüel geleneğin genel ve toptan bir ye­
nilgisi olmamasıdır. Görünen odur ki,
Kemalizmin içinden boy verdiği gelene­
ğin stratejik hedefi olan ve hiç şüphesiz
Kemaiizmi önceleyen Batılı, ulusal ve se-
küler bir devlet/toplum inşa etme işinin
kabası, diğer bir deyişle, kurumsal boyu­
tu, CHP iktidarı bırakmazdan önce aşağı
yukarı tamamlandığı gibi, bundan da
önemlisi, “Baııh-ulusal-seküler bir devlet-
toplum” fikri. Tek Parti iktidarının niha-
yetlenmesinden sonra uzunca bir dönem.
L İ Z M
özel kalemi (1914) olarak çalıştı. Birin­
ci Dünya Savaşı patlak verdiğinde Falih
Rıfkı IV. Ordu Karargâhında Cemal Pa-
şa'nın yanında yedek subay olarak gö­
rev yapmak üzere Suriye ve Filistin'e
gitti. (1914-1917). A te ş ve Güneş
(1918) ve Zeytindağı (1932) isimli eser­
lerinde bu yıllara ait anılarını anlatmak­
tadır. Falih Rıfkı savaşın son aylarında
İstanbul'a döndü (1917) ve önce Bahri­
ye Nazırı olan Cemal Paşa'nın Özel
Kalem Müdür Muavini, sonra da Çarkçı
Mektebi'nin edebiyat öğretmeni olarak
çalıştı (1918). Mütareke döneminde
Kazım Şinasi (Dersan), Ali Naci (Kara-
can) ve Necmettin Sadık (Sadak) ile bir­
likte Akşam gazetesini kurdu ve 1926
yılma kadar yazdığı makalelerde Millî
Mücadele hareketine karşı olanları sert
bir dille eleştirdi. Bu nedenle idam iste­
miyle tutuklanıp Divanı Harbe verildiy­
se de İnönü zaferinden sonra kurtuldu.
Yine bu dönemde Şair, N e d im , Yeni
M ecm ua ve Büyük M ecm ua gibi dergi­
lerde yazılar yazdı. Y e n i M e c m u a
1917-1923 yılları arasında Türk Ocağı
tarafından çıkarılmış ancak Mütareke
neredeyse 1990’lara kadar, Türkiye siya­
setinin asgari zemini olmuştur. Bütün bu
dönem boyunca boy veren temel siyasî
programlar bu asgari zeminin üzerine bi­
na edilmiştir. Bu durumun anlamı şudur:
Türkiye modernleşmesinin 1930'lardaki
özel yorumu olarak Kemalizm değil, an­
cak Türkiye modernleşmesinin Kemaliz­
min bu özel yorumundan bağımsızlaşmış
genel akideleri, geçerliliklerini 1950 son­
rasına taşımıştır. Tersinden söylemek ge­
rekirse, 1950'yle birlikle yenilen ya da ge-
çersizleşen Batılı, ulusal ve seküler bir
devlet-toplum fikrine denk düşen Türki­
ye modernleşmesinin genel patikası değil,
fakat bu genel patikayı, radikal bir sekü-
larizm, kültürel homojenliği öneren etni-
K E M A L İ Z M V E
ve Millî Mücadele dönemlerinde kapa­
tılmıştı. Falih Rıfkı, 1 Ocak 1923 tari­
hinde Hamdullah Suphi Tannöver, Ziya
Gökalp, Yakup Kadir Karaosmanoğlu,
Hüseyin Rahmi Gürpınar, Necmettin
Sadık Sadak, Avram Galantİ ve Ahmet
Ağaoğlu'nun da katkılarıyla dergiyi ye­
niden yayımlamaya başladı. B ü y ü k
M ecm ua ise, 1918 yılının karamsar si­
yasal ortamında birçok farklı görüşten
yazarın Sabiha ve Zekeriya Sertel'in
öncülüğünde halkı cesaretlendirmek
amacıyla çıkardığı bir dergiydi. Falih
Rıfkı Millî Mücadele'nin başlarında An­
kara'ya geçerek Mustafa Kemal'in gü­
venini kazandı ve 1923-1938 yılları
arasında Çankaya'da Mustafa Kemal'in
yanında kaldı. Millî Mücadele sonrası
Mustafa Kemal'in isteğiyle II. Büyük
Millet Meclisi'ne Bolu'dan milletvekili
seçildi (1922), daha sonra da uzun yıl­
lar Ankara m illetvek illi olarak
TBMM'de görev yaptı. Ardından H a k i­
m iyeti M illiye , U lus ve M illiye t gazete­
lerinde başyazılar ve kendi kurduğu
D ü n y a gazetesinde de başyazı, fıkra,
sohbet ve anılarım yayımladı. 1924 yı-
sist bir milliyetçilik ve her şeyi içine alıp,
hiçbir şeyi dışarda bırakmak istemeyen
bir devlet-bürokrasi fikrinden oluşan da­
ha özel bir patikaya dönüştürmek isteyen
Kemalizmdir.
Ancak kabul etmek gerekir ki. bu ye­
nilgi Kemalizmin kategorik iptaliyle de­
ğil, ’Kemalizmce gösterilenin dönüşü­
müyle sonuçlanmıştır. Görünen odur ki,
1950 sonrasında aldığı yenilgiyle birlik­
te, Kemalizm, 1 9 3 0 ’larda işaret ettiği
kapsamlı bir ıslah ve inşa programından,
genel bir “Batılı-ulusal-seküler devlet-
toplum" fikrine doğru çekilmiş ve siste­
matik olarak tarif edilmiş bir fikirler seti­
ne işaret etmek yerine, Türkiye siyaseti­
nin asgari zeminini tarif eden genel ilke­
H E G E M O N Y A ?
65
Falih R ıfkı Atay\ Kem alizm in önem li
orta katm an aydınlarından veya
vıügerizatorlerindendir. Otoriter bir
Kem alizm yorum u artynış, dem okrasi
fik rin e hep şüpheyle yaklaşm ıştır.
Iında Mustafa Kemal'in isteğiyle Zekeri­
ya Sertel ve Hakkı Tarık Us'un yanında
H akim iyeti M illiy e gazetesinin iyileşti­
rilmesine yönelik projede yer aldı. La­
tin alfabesine geçiş sürecinde Dil Encü-
leri göstermeye başlamıştır. Nitekim, bir
noktadan sonra, Kemalizm yerine daha
gevşek ve daha az sistematik bir fikirler
setini ifade eden Atatürkçülüğün kulla­
nılmaya başlaması bu dönüşümle ilgili
olsa gerektir.11
Türkiye modernleşmesinin genel birta­
kım prensiplerine işaret etmeye çekilerek
daha mütevazı ve genel bir ideolojik ko­
numu işaretlemeye başlaması, Kemaliz-
min 1950 sonrası hakkında konuşmayı
adeta imkânsız kılmaktadır. Bu imkânsız­
lık haline yol veren şudur: Kemalizmin
çekilmiş olduğu modern, ulusal ve sekü-
ler bir devlet/toplum fikri Türkiye siyase­
tinin asgari zeminini tayin ettiği ölçüde,
bu asgari zem inde sahne alan bütün
K E M A
meni'nde çalıdan Fatih Rıfkı yaşamı bo­
yunca CHP'nin savunucusu oldu; 1930
yılında kurulan Serbest Cumhuriyet Fır­
kasını eleştirdi, çok partili yaşama ge­
çildiğinde CFHP'yi savunmayı sürdürdü
ve 1950 yılında DP iktidara geldiğinde
muhalefete geçerek U lu s gazetesinde
DP'yi eleştiren yazılar yazdı.
Falih Rıfkı Atay gazeteciliğinin yanı
sıra, bir edebiyatçı olarak ve gezi yazı­
larıyla tanındı. Son derece kıvrak ve
akıcı bir dille yazdı. Devrin önemli
isimlerinden ve farklı dönemlerde bir­
likte çalıştığı Zekeriya Sertel anılarında
Falih Rıfkı'yt Türkiye'nin "en zeki, en
kabiliyetli edip ve yazarlarından biri"
(Sertel, 19771 olarak anlatır. Falih Rıf-
kı'nın gerek siyasî yazılarında, gerekse
gezi yazılarında tartıştığı en temel me­
sele Türkiye'nin Batılılaşması ve Ata­
türk devrimlerinin yayılması ve korun­
ması oldu.
“K E M A L İZ M T Ü R K İ Y E 'Y E M A H S U S T U R "
"Biz ne komünistiz; ne faşistiz: Kema-
listiz. Bizim Rusya'da ve İtalya'da sev­
siyasî programlar bir kısmıyla Kemalist-
Atatürkçü olmuşlardır ve bu itibarla da,
Kemalizm bir "her şeyi ve hiçbir şeyi im­
leyen”, bir “her yerde mevcut, mevcut-ol­
mayan" özelliğini kazanmıştır. Bizzat
mevcudiyetine işaret etmek güçleşmiş ol­
makla birlikte ve belki de tam da bu yüz­
den, Kemalizmin hayaletleri artık Türkiye
siyasetinin her yanındadır. Doğrusu, bü­
tün bu halinin, şöyle ya da böyle halen sı­
nırlanabilir, işaret edilebilir bir nesnelliğe
denk düşüyormuşçasına Kemalizm üzeri­
ne konuşmaya devam etmek yerine, Ke­
malizm hakkında konuşmaktan vazgeç­
meyi daha makul ve cazip kıldığını kabul
etmek gerekiyor.
1950 sonrası muhtevası üzerine ko­
L İ Z M
diğimiz şey, bizim işimize yarayacak
ihtilalci terbiye ve İnkişaf metotlarıdır."
(Atay, 1935) Falih Rıfkı'nın 1930'lu yıl­
larda yazmış olduğu bu satırlarda dik­
kat çeken komünist ve faşist rejimlere
yönelik vurgu, kendi sözlerinde belki
de en iyi ifadesini bulmaktadır. Kema­
lizm, Falih Rıfkı'nın gözünde faşizm ya
da komünizm gibi bir ideolojidir. Üste­
lik henüz bitmemiş "yürüyen, kımılda­
yan, arayan, canlı ve oynak bir ihtilal­
dir" (Atay, 1932), Ancak bu dinamizm,
bu bitmemişlik aynı zamanda bir tehli­
ke unsurudur Kemalizm için, işte bu
nedenle Falih Rıfkı ısrarla Kemalizmin
sistemleştirilmesi gerektiğini vurgula­
makta; İdeolojisi ciddi bir biçimde ya­
pılmadığı sürece Kemalizmin her yöne
çekilebileceğinden korkmaktadır. "Biz­
de ara sıra gördüğümüz bu kargaşalık,
programımız olmamasından, hatta ek­
sik olmasından değil, Kemalizmin ide­
olojisinin yapılmamasından, her tarafa
çekilebilir müphem ve umumi esaslar
bir takımlarının hoşuna gitmesinden-
dir." (Atay, 1932)
Falih Rıfkı bu endişeyi dile getirdi-
nuşmak güçleştiği gibi, Kemalizmin bu
dönemdeki performansına dair yapılacak
bir çözümleme de ancak “aşırı bir yo­
rum" olabilir gibi görünüyor. Ortada
üzerine konuşulabilir müşahhas bir Ke­
malizm olmadığından, Kemalizmin 1950
sonrasında hegemonik bir ideoloji per­
formansını gösterip gösteremediği, ilk
bakışta anlamsız ya da içinden çıkılmaz
bir sorudur. Ne var ki, bir hayalet durum
olarak da olsa, devam eden mevcudiyeti,
Kemalizmin 1950 sonrasında hegemonik
bir performans gösterip gösıermediği so­
rusunun tümüyle iptal edilemeyeceğini
gösterir. Bütün bu belirsizlik durumunda
Kemalizmin performasına dair halen ge­
çerli bu soruyu cevaplamak için başvuru-
K E M A L İ Z M V E
ğinde yıl 1932'dir, ancak arzuladığı bu
ideoloji hiçbir zaman net bir biçimde
oluşmamış olmalı ki yıllar sonra 1965
yılında yazdığı İn a n ç adlı kitapta, her
partinin Atatürkçü olduğundan, ancak
bu sis perdesinin altında gerçek varlık­
larını ve emellerini gizlediğinden şika­
yet etmektedir. Sonraki yıllarda Ata­
türkçülüğü anlatan kitaplar yazması da
hiç şüphesiz bu endişenin ve hayal kı­
rıklığının bir sonucudur. Falih Rıfkı'nın
1950'lerde ve 1960'larda yazdıkları
kaygan bir zeminde takıIıp kalan ve
farklı aksesuarlarla ber amaca uyduru­
lan bir giysi halini alan gerçek Atatürk­
çülüğü anlatmak, öğretmek ve koru­
mak ister gibidir.
Peki Falih Rıfkı'nın gözünde Ata­
türkçülük nedir? O öncelikli olarak
Kemalizmin Türkiye'ye özgü bir ide­
oloji olduğunu vurgulamaktadır. Top­
lumsal örgütlenme toprağa bağlı ola­
rak gelişmektedir: "içtimai organizas­
yon demek, insanların hayatını, mu­
ayyen bir toprak parçasında ve muay­
yen bir devirde tanzim eden en uy­
gun müesseselerin hepsi demektir,"
lacak makul bir yol, meseleye Kemaliz­
min hegemonikliği açısından bakmak ye­
rine, bu dönemde hegemonik olmuş ide-
oloji-programlarm Kemalistliği açısından
bakmak olabilir. Meseleye bu açıdan ba­
k ıld ığ ın d a , so n u ç o rtad ad ır: tıpkı
1930’lardaki gibi, 1950 sonrasında da,
Kemalizmin hegemonik bir ideoloji ol­
duğunu gösteren güçlü bir işaret yoktur.
Bu aşırı yoruma imkân veren tespit şu­
dur: 1950 sonrası Türkiye siyasetinde
popüler-ulusal tahayülleri örgütlemiş gö­
rünen belli başlı programların esas sabit-
leyeni Kemalizm olmamıştır. Sırasıyla
söylersek, ne 1950’lerin “Yeter, Söz Mille-
ıindir'’i, ne 1960’ların “Büyük, Kalkman
Türkiyesi”, ne 1970’lerin “Halkçı Dü-
H E G E M O N Y A ?
(Atay, 1932) Nasıl faşizm İtalya'nın,
komünizm de Rusya'nın kendine has
koşullarının bir sonucu olarak ortaya
çıkmışsa Kemalizm de Türkiye'nin
koşullarının bir ürünüdür. Falih Rıfkı
bu tezini Kemalizmin pragmatik yü­
züyle ilişkilendirmektedir. Zaman za­
man komünizm ve faşizmi de "hayat
denen korkunç realitenin bağrından
sökülmüş fik irlerin kalıbı" (Atay,
1932) olarak tanımlasa da bu vurgu
Kemalizm bahsinde çok daha yoğun
bir biçimde yer almaktadır: "Mosko­
va'da kitap hayatı, bizde hayat kitabı 67
zorlamıştır." "Nazariye ezbercisi de­
ğil, hayat ve realjte adam larıyız."
(Atay, 1932)
Falih Rıfkı, Mustafa Kemal'i ve onun
düşüncesini İncelerken temelde hep
yozlaşmış ve kokuşmuş olan eskinin
karşıtı olan genç ve yeni millî devlet
teması üzerinde durmuştur. Mustafa
Kemal ve onun Cumhuriyeti T91 ö'in
karanlığında doğmuş olan bir güneştir
adeta ve Kemalizmi muhafaza etmek
için yapılması gereken en önemli İş
"Kemalizmin Türk ve Türkiyeci, müs-
zen"i, ne de 1980’krin “Çağ Atlamacılı-
gı" esas olarak Kemalist ya da Atatürkçü­
dür.13 Diğer bir deyişle, toplumsal rıza­
nın örgütlenmesi üzerinden ve ulusal-
popüler bir tahayyüle denk düşecek bir
adlandırmalar/çağırmalar toplamı olduğu
öne sürülebilecek bu programların hiçbi­
rinin başat sabitleyeni Atatürkçülük/Ke-
nıalizm olmamıştır.13
Başat sabitleyeni Atatürkçülük görü­
nen 1960 ve 1980 darbe programları ise
oldukça kısa bir zaman zarfında, popü­
lerliği kuşku götürmeyecek iki programa
yerlerini bırakmışlardır. Bu durum, bu
iki programın hegemonik kapasitesinin
sınırlarını göstermektedir. İlkinde kentli
yeni sınıfların popüler desteğini arkasına
K E M A
takil ve istiklalci karakterine candan
bağlı kalmak"tır (Atay, 1932). Her tür
irredantizmin reddidir bu anlayış. Ona
göre Mustafa Kemal'in cumhuriyeti la­
ik millî bir devlettir. Nitekim Falih Rıf-
kı Kemalizmin en büyük düşmanını
şeriatçılık olarak görmektedir. Hatta
Osmanlı mirası diye bîr şey de söz ko­
nusu değildir ve "kırtasiye ve maaş
imparatorluğunun" sona erişini kutla­
mak gerekmektedir. Mustafa Kemal'in
devrimlerinîn Falih Rıfkı'nın gözünde­
ki önemi tek bir sözcükle özetlenebi­
lir: Batılılaşma. Modern bir devlet ay­
gıtından harf devrimine, otoriteryen
terbiye metotlarından laisizme ve hat­
ta faşizm ve komünizm övgüsüne her
yenilik, temelde Batılılaşmaya yönelik
bir adımdır.
_______ MOSKOVA VE ROMA
Moskova ve Roma; bu iki sözcük belki
de Atatürkçülükten sonra Falih Rıf-
kt'nın kelime dağarcığında en ön sıra­
da yer almaktadır. Birçok Türk aydını
ve siyaset adamı gibi Falih Rıfkı da ge­
alan sanayi burjuvazinin tarım ve ticaret
burjuvazisiyle olan çatışmasını sanayi
burjuvazisi lehine düzenleyen, İkincisin­
deyse genel olarak Türkiye burjuvazisi­
nin emekçi sınıflarla olan çatışmasını
burjuvazi lehine sonuçlandıran bu iki
müdahale, dügümleme/sabiileme nokta­
sını A tatürkçülüğün oluşturduğu dar
darbe programlarıyla hegemonik olama­
mış ya da olmaya devam edememiş, di­
ğer bir deyişle geleceği vaat edememiş­
ler, ancak düğümleyen/sabitieyen unsu­
run Atatürkçülük olmaktan çıktığı iki
hegemonik program-ideolojiye (büyük
ve çağ atlayan Türkiye programlan) ge­
çiş sağlamışlardır. Bu itibarla, bu iki dar­
be programının h eğem on iki iği meselesi
L İ Z M
rek faşizmin gerekse komünizmin oto­
riter disiplin mekanizmalarından etki­
lenmiş; bu ideolojilerin yeni insan ya­
ratma yolunda kitleleri harekete geçir­
menin ve eğitmenin tek yolu olduğuna
inanmıştır. Falih Rıfkı'nın 1930'lu yıl­
larda yazdığı yazılar sert bir parlamen­
ter demokrasi eleştirisiyle doludur. İtal­
ya'da Fransız demokrasisinin mümkün
olamayacağım açıklarken, milletleri
zayıflatan bir prensip, demokrasi bile
olsa doğru değildir demekte ve daha
da ileri giderek milletlerin zaman za­
man bir diktatöre ihtiyaç duydukları
görüşünü savunmakta, güçlü bir devlet
kavramını benimsemektedir. Nitekim
İtalyan faşistlerini Kuvayı Milliyecilere
benzetmekte, sınıf farklılıklarını orta­
dan kaldıran korporatist ekonominin
Türkiye'de de uygulanmasının gerekti­
ğini savunmaktadır.
"Faşizm, mevcut sınıfların şiddetli
ve müzmin kavgasını men etmeğe ve
uzlaştırmağa çalışıyor: Kemalizm, he­
nüz sınıf kavgası doğmamış bir yurtta,
demokrasi salgınlarının yerleşmesini
menedecektir. Bizde şimdilik iki sınıf
temel bir belirsizlik içerir. Esas sabitle-
yenlerinden birisi Atatürkçülük olan bu
darbe programlarının her ikisi de, esas
sabitleyenleri arasında Atatürkçülük ol­
mayan hegem onik iki programa eşik
oluşturmuştur.
Öte yandan, 1950 sonrasının hegemo-
nik üç programın Kemalizmle olan iliş­
kisinin aynı kıvamda olmadığını da be­
lirtmek gerekir. Açıktır ki, bu program­
ların her biri Kemalizmle farklı geçitler
üzerinden köprü kurmuştur. Yine de,
kabul etmek gerekir ki, bu programlar
arasında, Kemalizmle en “yakın” müna­
sebet kurmuş görünen 1970’lerin halkçı­
lığı bile, Kemalizmle ancak özel bir “ye-
n id en -can lan d ırm a” üzerinden ilişki
K E M A L İ Z M V E
vardır: Garplı ve şarklı sınıf. Biz bü­
tün sınıfların garplılaşmasını, fakat
garp memleketlerindeki sınıfların has­
talıklarını almamalarını istiyoruz."
(Atay, 1932)
Bu satırlar Falih Rıfkı'nın Kemalizmİ-
nin ana ekseninin Batılılaşma hedefi
olduğunu bir kez daha hatırlatmakta­
dır. Komünizm sınıf mücadelesi ilkesi­
ne dayandığından Falih Rıfkı'nın (ve
Kemalİzmİn) benimsediği "sınıfsız, im­
tiyazsız toplum" anlayışıyla çelişmek­
tedir elbette. Ancak Moskova'nın Ke­
malizm için taşıdığı en büyük önem,
kitlesel bir Batılılaşma hareketi olması­
dır. Bir kült olarak şefin varlığı, propa­
ganda ve "yığın sanatları" bakımından
son derece zengin bir kaynaktır Mos­
kova'nın başardıkları.
Falih Rıfkı'nın 1930'lardaki yazıla­
rındaki göndermeler genelde bu iki si­
yasa merkezine yönelik övgülerle do­
luyken 1960'lara gelindiğinde yazarın
söyleminde kayda değer bir değişim
göze çarpmaktadır. 1930'larda parla­
menter demokrasiyi eleştiren, diktatör­
lerin gerekliliğinden dem vuran Falih
kurmuş ve Kemalizmi başat sabitleyen
olarak kullanmamıştır. Takdir etmek ge­
rekir ki, 1 9 7 0 ’lerin H alkçı Dazetti’nin
halkçılığıyla 1930’ların Kemalizminin
h a lk çılığ ı arasında b en zerlikten çok
farklılık vardır. 1970’lerin halkçılığının,
1930’larda olduğu gibi, egemenliğin kay­
nağı olarak ulusun çıkar çatışması içeri­
sinde olmayan yekpare bir topluluktan
oluştuğu fikrine gönderme yapan korpo-
ratist bir halkçılık olmayıp, kapitalist bir
ulusal pazarın gelişmesi ve kentlerin bü­
yümesiyle mümkün olan modern çatış­
ma biçimlerinden mustarip olma koşul­
larında adalet nosyonuna işaret eden bir
halkçılık olduğunu iddia etmek müm­
kün görünmektedir.14
H E G E M O N Y A ?
Rıfkı, 1960'lara gelindiğinde Kemalİz­
mİn bir demokrasi ve hürriyet savaşı
olduğunu, Mustafa Kemal'in diktatör
lafını duymaktan bile rahatsız olduğu­
nu anlatmaktadır. 1930'larda överek
bahsettiği, sanıldığı gibi kızd bir ce­
hennem olmadığını ortaya koymaya
çalıştığı Sovyetler Bİrliği'nin yerini
1960'larda çok farklı ve olumsuz bir
Sovyetler Birliği resmi almaktadır. Bu
değişimde hiç şüphesiz 1960'larda
Türkiye'de ivme kazanan sol hareket­
lerin Falih Rıfkı'da yarattığı endişenin
ve rahatsızlığın etkisi büyüktür. Sosya­ 69
lizmin sadece gelişmiş Batı ülkelerinde
Özgürce yaşayabildiğini, Doğu'da ise
üniformalı bir sosyalizmin ortaya çıktı­
ğını düşünen Falih Rıfkı bir kez daha
Batılılaşma konusundaki ısrarını ve ha­
yal kırıklığını vurgulamaktadır. Ata­
türkçülük düşüncesini Cumhuriyet'in
ilk yıllarında disiplin ve otorite temala­
rı üzerinde inşa eden Falih Rıfkı,
1960'lara gelindiğinde demokrasi ve
hürriyet sevdalısı bîr İdeolojiden bah­
setmektedir. C H P'ye olan inancı ise
eskiden olduğu gibi güçlüdür.
___________________ IV___________________
Kemalizmin bîr “her şey ve hiçbir şey” ol­
ması ve buna bağlı olarak da, “somut ve
genel bir siyasi programın başat ideolojik
sabitleyeni olmama hali” aşağı yukarı
1990’lara kadar devam edecektir. Bilindi­
ği üzere, doksanların ortalarından itiba­
ren bu durum değişecek ve Atatürkçülük
olarak Kemalizm, kısmen 1930’lardakine
benzer bir biçimde, yeniden, ancak bu
kez hemen hemen tamamıyla Atatürk
sembolizmi üzerinden, devlelin esas ak­
tör olduğu sistematik bîr inşa ve ıslah
programının ideolojik sabi deyenlerinden
biri olacaktır.
Astında, Kemalizmin tarihsel seyri açı-
 K E M A
sındart bakıldığında, doksanlı yılların ol­
dukça “tutarsız” bir momente denk düş­
tüğünü teslim etmek gerekir. Pek iyi bi­
lindiği Üzere, 1990’ların sonuna doğru
kanlı canlı bir ideoloji-program olarak
karşımıza yeniden dikilmezden hemen
önce Atatürkçülük-Kemalizm, aşağı yu­
karı en zayıf anlarından birisini yaşamak­
taydı. Ancak, en zayıflamış göründüğü bu
anda, Atatürkçülük-Keuıali2m yeniden,
hem de hiç hafife alınmayacak bir biçim­
de ve aşırı bir sembolizm15 üzerinden gö­
rünür oldu ve değinildiği gibi, bununla
kalmayıp, genel bir siyasî programın ba-
70 şat ideolojik sabitleyenlerinden biri oldu,
İlk bakışta tutarsız görünen bu durumun
açıklanması için, yeniden Kemalizmle
Türkiye modernleşmesi arasındaki ilişki­
ye dönmek gerekiyor.
Yukarıda aktarıldığı üzere, 1950 sonra­
sında Atatürkçülük/Kemalizm Türkiye
modernleşmesinin stratejik hedefi olan
modern, ulusa! ve seküler bir devlet-top-
lum fikrine çekilmiş ve adeta onunla öz­
deşleşmişti. Oysa, bütün bir doksanlar
boyunca Türkiye’nin tecrübe ettiği genel
siyasî, kültürel ve iktisadi süreç tam da
bu stratejik hedefin her üç ayağını birden
zayıflatan bir toplam süreç olarak yaşan­
dı. Bir yandan, siyasal Islâm’ın yükselişi
ve Kürt direncinin ayrılıkçı bir programla
bütünleşme eğiliminin güçlenmesi, öte
yandan, SSCB’nin çöküşü, Körfez Savaşı,
küresel bir ekonomi ve siyasetin usul
usul güçlenmesiyle oluşan yeni ‘uluslara­
rası’ ortama uyum sağlama sancısı, hep
birden, Türkiye modernleşmesinin asgari
zeminini oluşturan sacayaklarını sarsar
oldu. Çünkü, bütün bu gelişmeler, üzeri­
ne aşağı yukarı genel bir uzlaşmanın ol­
duğu Batılı, seküler ve ulusal bir Türkiye
projesini aşındırma ihtimali arz ediyordu.
Görünen odur ki, Atatürkçülük/Kema-
lizm’in 1990’lardaki garip serüveni tüm
bu devasa toplam süreçle alakalıdır. Bir
yanda, Atatürkçülük/KemaÜzm’le özdeş­
leşmiş olan Batılı, seküler, ulusal Türkiye
L İ Z M
fikrinin sosyolojik ve siyasî manada güç­
len düşmesi Kemalizmin -kayda değer
bütün ideolojiler için bir vazgeçilmez
olan- “geleceği vaat etme" kabiliyetini za­
yıflatırken, beri yanda da, anılan bu top­
lam sürece karşı gelişen tepkilerden olu­
şan bir genel refleks Kemalizme yeniden
kan vermeye başladı. Diğer bir deyişle,
doksanlarda karşısına dikilen güçlü di­
renç, modem, sektiler ve ulusal Türkiye
fikrini yeniden canlandırdı. Nitekim, bü­
tün askerî ve devletlu niteliğine rağmen
28 Şubatı hafife alınamayacak bir popü-
ler-siyasî destekle donatan da bu sürecin
ta kendisidir; ya da bütün bu sürecin
Türkiye’nin modernlik serüveninin esası­
na ilişkin olarak cereyan etmesiyle bağ­
lantılıdır.
Bu noktada kritik olan şudur: modern,
seküler ve ulusal Türkiye fikri, kendisini
aşındıran bu surece tepki olarak yeniden
canlanırken, gerek temel toplumsal sınıf
ya da aktörlerin organik bir ideoloji örgüt­
lemekteki kifayetsizlikleri, diğer bir deyiş­
le, ortada bu tepkiyi anlamlandıracak en­
telektüel ve mora! bir önderliğin mevcut
olmayışı ve gerekse de, anılan bu tepkiyi
kışkırtan, genelleştiren ve örgütleyen esas
unsurun askerî bürokrasi oluşu, modern,
seküler ve ulusal Türkiye’nin “muhafaza­
sı" programının başat ideolojik sabitîeyen-
lerinden birinin Atatürk sembolizmi ol­
masına yol açtı ya da bunu kolaylaştırdı.
Dolayısıyla, Atatürkçülük/Kemalizm bu­
gün otuzlarda arz etmiş olduğu bir özelli­
ği yeniden arz eder görünmektedir: genel
bir siyasî programın başat ideolojik göste­
reni olmak. Ne var ki, Atatürkçülük/Ke­
malizm bugün, otuzlarda sahip olmadığı
bir özelliği daha arz eder gibidir. Görünen
odur ki, Atatürkçülük/Kemalizm bugün
daha önce sahip olmadığı bir performansı
sergiler olmuştur. Bugün, aşırı bir sembo­
lizm olarak Atatürkçülük/Kemalizm ve
işaret ettiği modern, seküler ve ulusal
Türkiye’nin “muhafazası” programı, esas
olarak ordunun önderlik ettiği devlet bü-
K E M A L İ Z M V E H E G E M O N Y A ?

71

"Bugünkü manzaramız aşağı yukan bir dictatııre manzarasıdır. Vakıa bir meclis vardtr,
fa k a t dahil ve hariçte bize dictateur nazariyle bakıyorlar/,,,) Ben ise, millete miras
olarak bir istibdat müessesesi bırakm ak w tarihe o surette geçm ek istemiyorum."
(1930. Atatürk’ün Serbest Ftrka’mn kuruluşunu teşvik eden sözlerinden.)

rokrasisince örgütlenmekle birlikte, sivil göstermektedir? Atatürkçülük olarak Ke-

toplum nezdinde hacimli bir karşılık bu­
lan genel bir program haline gelmiş du­
rumdadır. Kabul etmek gerekir ki, bugün
28 Şubat’la simgelenen bu program, İstan­
bul’un büyük burjuvazisinden aît-orta sı­
nıf kentlilere, pop yıldızlarından yüksek
yargıçlara, ev kadınlarından generallere,
Ege ya da Akdeniz köylülerinden İstan­
bul’un yeni profesyonellerine açılan geniş
bir toplumsal yelpazede karşılık bulmuş­
tur. Bu hal, Kenıalizmin tarihsel seyrinde
önemli bir dönüm noktasıdır. Anlaşılan
odur ki, Atatürkçülük olarak Kemalizm,
genel bir siyasî programın başat ideolojik
gösterenlerinden biri olarak sivil toplum
nezrinde ilk kez kayda değer bir karşılık
bulmuştur. Keza, görünen odur ki, esas
olarak Kemalizm üzerinden düğümlenen
bir temel siyasi program ilk kez kayda de­
ğer bir toplumsal onay üzerinden genel­
leşmekledir.
Bütün bu yeni hal ve performans neyi
malizmin ilk kez hegemonik bir ideoloji
niteliği kazanmış olduğunu mu? Belki!
Sivil toplum nezdinde kayda değer bir
karşdık bulmuş olmasına ve toplumsal
onay üzerinden genelleşme yeteneğini
kazanmış görünmesine rağmen, Kemaliz-
min hegemonik olup olmadığına ilişkin
bu tereddütün kaynağını açıklamak gere­
kiyor. Aldığı toplumsal onaya rağmen,
Atatürkçülük olarak Kemalizmin bugün
entelektüel ve moral bir önderlik kurup
kurmadığı ya da bir an için kurmuş oldu­
ğunu varsayarsak bu önderliği devam et­
tirip ettiremeyeceğinin oldukça belirsiz
oluşu bu tereddütün esas sebebidir.
Atatürkçülük olarak Kemalizmin akıbe­
tine dair bu belirsizliğe mahal verense Ke­
malizmin doksanlarda yeniden canlandı­
rılmasında tayin edici olan modern, sekü-
ler ve ulusal Türkiye’nin “muhafazası”
programına genel bir restorasyon progra­
mının eşlik ediyor oluşudur. Diğer bir de-
 K E M A
yişle, bugün sivil toplum nezrinde kayda
değer bir onay bulmuş görünen bu prog­
ram, sökülme ihtimali güçlü, temel bir di-
kişlilikle “malûldür". Görünen odur ki,
bugün modern, seküler ve ulusal Türki­
ye'nin muhafaza edilme projesi, Türkiye’yi
soğuk savaş sonrasının küresel dünyasın­
da oluşan yeni mevzilere uygun olarak
restore etme projesine tegellenmiş durum­
dadır. Mevcut halde, gereklilikleri farklı
bu iki projeyi aynı anda işaret edebilmesi­
ne rağmen, bugünün Kemalizminin bu
özelliğini koruyup koruyamayacağı belir­
sizdir. Aşırı bir genelleştirme üzerinden
72 söylersek, bu belirsizliğin esas sebebi, 20.
yüzyılın başında pürüzsüz olarak bir araya
getirilen Batılı ve ulusal olma hallerinin,16
21. yüzyılın başındaki beraberliğinin artık
gerilimli bir beraberlik haline gelmiş ol­
masıdır. Diğer bir deyişte, bugün Batılı ol­
makla ulusal olmanın gereklilikleri arasın­
da artık biTebir bir örtüşme durumundan
bahsetmek mümkün değildir.
Nitekim bu durum, bugünün Atatürk­
çülerinin garip heterojenliğinde de ken­
disini göstermektedir. Bugün gözlenen,
Atatürkçülüğü, laiklik ve ulusallık ekse­
ninde ve (em peryalist-küresel) Batı’ya
karşıtlık üzerinden kodlayanlarla, laik­
lik, ulusallık ve artık küreselleşmecilik
demek olan Batıcılığı bir arada kodla­
mak isteyenler arasında, ileride nasıl çö­
züleceği belirsiz bir gerilimin mevcut ol­
DİPNOTLAR
1 Hegemonya kavramı, bu çalışma içerisinde, A.
Gramsci'den E. Ladau ve Ch. Mouffe'a uza­
nan bir düşünsel devamlılık İçerisinde kavran­
maktadır. Bu kavrayışa göre, hegemonya ön­
celikle bir söylemin ya da ideolojinin, toplum­
salı radikal bir açıklık olarak kuran farkların
ktmilerini (başka eklemleme girişimleri tara­
fından alt edilmeye müsait bir biçimde) ek­
lemleyerek, belirgin bir biçimde bir grup ya
da sınıfa dair olmaktan, bunları temsil etmek­
ten kurtulmasıyla ve hep eksik ya da kısmi ol­
L İ Z M
duğudur. Açıktır ki, sırasıyla söylersek,
siyasal İslâm’ın ve em ik canlanmanın
“pençesine" bırakılamayacak bir seküla-
rizm ve ulusallık üzerinde uzlaşmalarına
rağmen, ulusallığın küresel bir iktisat ve
siyasetçe aşındtrılmasına karşı çıkmak
ya da çıkm am ak bu gerilim in esasını
oluşturmaktadır. Ne var ki, anılan bu ge­
rilimin telif edilip edilemeyeceği, edildi­
ğinde Kemalizmin bu günkü genel işa­
retleyen olma statüsünü koruyup koru-
yamacağı, geleceğin açıklığından kay­
naklanan bütün belirsizliğe rağmen, bir
muamma da değildir. Görünen odur ki,
İslâm’ın siyasal niteliği ve Kürt direnci­
nin ayrılıkçı programlarla bütünleşme
temayülü zayıfladıkça, Türkiye’nin 1990
sonrası dünyada oluşan yeni mevzilere
ve küresel iktisada uyum gösterecek bi­
çimde restore edilmesinin gereklilikleri,
modern, seküler ve ulusal Türkiye’nin
muhafaza projesinin gerekliliklerinin
önüne geçecek ve anılan belirsizlik bu
yeni duruma uygun olarak telif edilecek­
tir, Ancak bu yeni duruma uygun siyasî
programı sabitleyen ideolojik adlandıra-
mn esas olarak Kemalizm olup olamaya­
cağı ya da böylesi bir programın entelek­
tüel ve moral bir önderliğe denk düşe­
cek bir adlandırmalar toplamını örgütle­
yip örgüt] eyemeceği, hiç şüphesiz, Tür­
kiye siyasetinin geleceğe açıklığınca ta­
yin edilecektir. □
maya mahkum bir genelliği ya da evrenselliği
temsil etmesiyle alakalıdır. Açıktır ki, bu kada­
rıyla, diğer bir deyişle, bir imkânsızlık olarak
toplumsalı mümkün kılan farklararası bir ek­
lemleme pratiğine sınırlı olarak hegemonya,
modern siyasetin ontolojisine içsel olup, bü­
tün ideolojilerin neredeyse kaderidir. Bu du­
rumda, hegemonik kapasiteleri itibariyle ide­
olojiler, söylemler ya da toplumsal ufuklar
arasında "halen" bir ayırım yapabilmek için,
hegemonyanın toplumsala dair bir ufkun ulu-
K E M A L İ Z M V E
sal düzeyde bir popülerliği (eksik-) temsil ede­
bilecek bir eklemlemeler toplamım becerebil-
mesiyle, üstelik bu temsili toplumsal rızanın
örgütlenmesi üzerinden gerçekleştirmesiyle
de ilgili olduğunu eklemek gerekir. Diğer bir
deyimle, peşinde olduğu adlandırmanın/çağır-
manın kayda değer bir popülerliğe denk düş­
mesi ve zor yerine, esas olarak rızanın örgüt­
lenmesi üzerinden gerçekleşmesi, toplumsala
dair bir ufkun hegemonik addedilebilmesi
için elzemdir. Hegemonya kavramına dair bu
kavrayışın döşendiği temel metinler için bkz.
A. Gramsci, P riso n N o te b o o k s, Lavvrence and
VVishart, Londra, 1971; E. Ladau & Ch. Mouf­
fe, H e g e m o n y and S o c ia list S tra te g y , Verso,
Londra, 1985; E. Laclau, N e w R e fle c tio n s on
th e R e v o lu tio n o f O u r T im e, Verso, Londra,
1990; Ch. Mouffe "Hegemony and Ideology
in Gramscî", Ch, Mouffe (der.) Gramsci and
M a rx is t T h e o ry , ftoutledge and Kegan Paul,
Londra, 1979.
2 CHF başkanının cumhurbaşbanı, başkan yar­
dımcısının başbakan, genel sekreterinin içişle­
ri bakanı ve il başkanlarının vali olmasını ön­
gören düzenlemelerin akabinde, parti genel
sekreteri Recep Peker Türkiye Cumhuriye­
timin 'dünyadaki ilk parti-devleti' olduğunu
duyurmuştur. Bkz. C. Koçak, "Siyasal Tarih
(1923-1950)", Sina Akşin (der.), T ü rk iy e T a rih i
IV Ç a ğ d a ş T ü rk iy e 1903-1980, Cem Yayınevi,
İstanbul, 1990.
3 Bunu, Avrupa'da mutlakıyetçi devletin ortaya
çıkmasıyla başlayıp Fransız Devrimi'yle zirvesi­
ne ulaşan modern hükmetme biçiminin kuru­
luşu olarak da adlandırmak mümkündür.
4 Burada önemli bir noktaya işaret etmek ge­
rekiyor. Kemalizmin alt ya da bertaraf ettiği
öteki eklemleme girişimleri, diğer bir deyişle,
öteki görme biçimleri, yukarıda aktarılan
şimdi-geçmiş gerilim inde kategorik olarak
geçmiş düzlemine ait görme biçimleri değil­
di. Başka bîr ifadeyle, Cumhuriyet'! kuran
kadronun bütün iddialarına rağmen, Kema­
lizmin altettiği görme biçimlerinin tümünün
“gerici" görme biçimleri olduğunu savunmak
mümkün değildir. Kemalizmin altettiği gör­
me biçimleri arasında, Türkiye modernleşme­
sinin sacayağını oluşturan merkeziyetçilik,
m illiyetçilik ve sekülarizm i Kem alizm den
farklı, daha mutedil biçimlerde eklemleyen
ideoloji ve programların olduğunu kabul et­
mek gerekir. Bunun anlaşılması için. Terakki­
perver Cumhuriyet Fırkası programının genel
bir okuması bile yeterlidir. Böylesi bir oku­
manın göstereceği gibi, Kemalizmin altettik-
leri arasında geçmişin kalıntıları olduğu ka­
dar,, merkeziyetçilik, milliyetçilik ve sekülariz­
mi jakoben-inkılâpçı bir muhteveyla eklemle­
meye muhalafet eden daha mutedil ve mu­
hafazakâr bir eklemleme girişimi de vardır.
Ne var ki, Türkiye liberallerinin zaman za­
man coşkuyla selamladığı bu mutedil ve mu­
hafazakâr modernleşmeciliğin tıpkı Kema­
lizm gibi esas olarak elitist ve tepedenci bir
modernleşmecilik olduğunu da kaydetmek
H E G E M O N Y A ?
gerekir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın
programı için bkz. M. Tunçay, T .C .'n d e Tek-
P a r t i Y ö n e t im in in K u r u lm a s ı (1 9 2 3 -1 9 3 1 ),
Cem Yayınevi, İstanbul, 1981. Terakkiperver
Cumhuriyet Fırkası hakkında daha genel bir
değerlendirme için bkz. E. J. Zürcher, Terak­
kiperver C u m h u riy e t Fırka sı, Bağlam Yayınla­
rı, İstanbul, 1992.
Kemalist ulusçuluğun, ulusal topluluğu etnik­
lik ekseninde tanımladığı ve bu itibarla da et-
n is İst olduğuna dair kapsamlı bir çalışma için
bkz. A. Yıldız, N e M u tlu T ü rk ü m D iy e b ile n e
Tü rk U lu sa l K im liğ in in ftno-5ekü/er Sınırları
(1919-1938), İletişim, İstanbul, 2001.
Bu devlet bürokrasi fikrini, bütün alakasına
rağmen Kemalizmin iktisadi devletçilik prensi­
biyle karıştırmamak gerekir. Kemalizmin ikti­
sadi devletçiliği, esas olarak 1929 buhranına
bir cevap niteliği taşıyan konjonktürel bir
prensip olmasına karşın, Kemalizmin zuhur 73
etme momentinde ortaya çıkmış olmasına bi- --------—
naen, Kemalizmin kurucu kanonu arasına ko­
nan bir ilkedir. Oysa, hem 1927 öncesinde he­
nüz rüşeym halindeyken ve hem de 1990’ların
küreselleşme ortamında benimsediği iktisadi
programlar, iktisadi bir devletçiliğin "Kema­
lizm" açısından daha konjonktürel bir "pren­
sip" olduğunu gösterir. Cumhuriyet’in Büyük
Buhran öncesinde takip etmiş olduğu iktisat
politikaları için bkz. K. Boratav, T ü rkiye İktisa t
T a rih i 1908-198S, Gerçek Yayınevi, İstanbul,
1988 ve Y. S. Tezel, C u m h u riy e t D ö n e m in in İk ­
tis a d i T a rih i (1923-1950), Yurt Yayınları, An­
kara, 1982.
Kemalizmin, ama daha önemli olarak Türkiye
Cumhuriyeti projesinin, modemleşme-Batılı-
laşma işinde esas ajanın saray ve saray bürok­
rasisi olmaktan çıkıp, orta-alt bürokrasi oldu­
ğu bir momentte mümkün olmuş olması ol­
dukça önemli bir duruma işaret eder. Hem
Kemalizm hem de Cumhuriyet projesi, genel
ilkeler üzerinden konuşulursa, tepedenci ve
otoriteryan olmalarına rağmen. Türkiye mo­
dernleşmesi açısından bakıldığında, siyasetin
toplumsallaşma işinin daha derinleştiği bir
döneme aittirler. Bu itibarla, siyasetin top­
lumsallaşması esprisinden bakılırsa, her ikisi
de Türkiye modernleşmesinin görece daha
demokratik bir momentine denk düşerler.
Bağlı sınıfların rızasının örgütlenmesi üzerin­
den entelektüel ve moral liderliğin ele geçiril­
mesi Gramsci'nin hassasiyetle üzerinde durdu­
ğu bir meseledir. 1860'larda Italyan Birliği'nin
sağlanmasıyla sonuçlanacak R iso rg im e n to ha­
reketini Fransız Devrimi’yle yapılan bir karşılaş­
tırma üzerinden çözümleyen Gramsci, köylülü­
ğün rızasının kazanmayı beceren Jakobenlerin
bu türden bir liderliği ele geçirmiş olmasına
karşın, Italyan Birliği peşindeki Mazzini ve Ga-
ribaldi’nin bu türden bir rızayı örgütleyeni em iş
olduğunu ve dolayısıyla, (talyanın demokratik
cumhuriyetle sonuçlanacak jakoben tarzı bir
devrim fırsatını kaçırdığını iddia eder. A.
Gramsci, Prison N o teb o o ks. ss. 106-114,
K E M A
9 Kem alizm e toplum sal bir akis sağlam ayı
amaçlamaları (bunu kısmen başardıklarına
şüphe yoktur) itibariyle Kemalist ideolojinin
organikleşme süreci içerisinde değerlendirile­
bilir özellikler arz etmelerine rağmen, bu ku­
ruluların, son tahlilde, devletin kurumlan ol­
duklarını ve kurulma ve faaliyet biçimlerinin
tamamıyla yukandan-aşağı olduklarını belirt­
mek gerekiyor. Köy Enstitüleri ve Halkevleri
üzerine bir değerlendirme için bkz. M. Yeğen,
D e v le t S ö y le m in d e K ü rt S o ru n u , İletişim Y a­
yınları, İstanbul, 1999, 4. bölüm.
10 öte yandan eklemek gerekir ki, hakimiyetini
tesis etmede toplumsal rızanın örgütlenmesi­
ni önemsememesi ve ulusal-popüler bir tahay­
yüle denk düşen bir “adlandırmalar/çağırma-
!ar" toplamını örgütleyebil en genel bir ente­
lektüel ve moral önderlik kuramayışı itibariyle
hegemonik bir ideoloji olmadığını savundu­
ğumuz Kemalizmin, toplumsalı mümkün kılan
bir kısım farkı başka bir kısım farka karşı çizi­
len bir hudut {millî, seküler ve merkezî olma­
yan geçmişe karşı milli, seküler ve merkezî bir
şim d i) üzerinden eklemlemiş olduğu da kesin­
dir. Bu itibarla, modern bir (program-)ideoloji
olarak Kemalizmin kuruluşunun hegemonik
bir pratiği içerdiği kabul edilmelidir.
11 1950 sonrasında yaşanan bu dönüşüme bağlı
olarak Kemalizmin görece bağımsız ve mü­
şahhas bir ideoloji olma hali de son bulmuş­
tur, Modern, ulusal ve seküler bir devlet-top-
lum fikrine çekilmiş haliyle Kemalizm (Ata­
türkçülük), bundan böyle genel bir siyasî
programın başat ideolojik adlandıran! olmak
yerine, birtakım başka genel ideoloji-prog-
ramlann, meşreplerine uygun olarak vurgula­
dıkları, tarif ettikleri, dönüştürdükleri refe­
ranslardan birisi olacaktır.
12 Bu yazının sınırlan içerisinde kabaca ve hızla
hegemonik olduğu iddia edilen bu ideoloji-
programların bu niteliğinin ciddi bir tartışma
konusu edilebileceği açıktır. 1980'lerin Özalcı-
hğına dair bu türden ciddi bîr tartışma için
bkz. M. Tünay, “The Turkish New Rîght’s At-
L İ Z M
tempt at Hegemony", The P o litic a i a n d S o d -
o e co m ic Tra n sfo rm a tio n o f Tu rkey. A. Eralp,
M. Tünay, B. Yeşilada (der.), Praeger, ABD,
1993. 1983 sonrası Özatcılığı değerlendiren
Tünay, oldukça ikna edici bir biçimde, seksen­
lerin çağ atlamacıiığının, bütün şaşaasına rağ­
men. genel bir ulusal-popüler tahayyüle denk
düşecek bir adlandırmalar çoğulluğunu kura­
madığını ve bu itibarla da hegemonik bir söy­
lem olma yolunda başarısız olduğunu savun­
maktadır.
13 öte yandan, bu programların tümünün, Batı­
lı, seküler ve ulusal Türkiye fikrininin üzerine
yükselmişliği itibariyle Kemalist olduklarına
şüphe yoktur.
14 1970'lerin halkçılığının bir başka önemli fark­
lılığı daha var gibidir: Toplumsal değişmenin
esas aktörü olarak devletin yerine halkı işaret
etmek. Nitekim, halkı toplumsal değişmenin
esas faili olarak inşa etme fikrinin radikal ver­
siyonu Türkiye solunda devrimciliğe yol vere­
cek, Türkiye solunun yörüngesine giren Ke­
malizm de kendi kanonunda yer alan ve esas
olarak toplumun devlet tarafından ıslahı ve
inşası anlamına gelen inkılâpçılığın yerine
devrimciliği kullanmaya başlayacaktır. Bilindi­
ği üzere bu yörüngeye girme durumu 1980’le
birlikte son bulacak, 12 Eylül devrimcilik yeri­
ne inkılâpçılığı yeniden yerleştirmek için Özel
bir çaba sarf edecektir.
15 Onuncu Y ıl M arşı, Anıtkabir ziyaretleri, Ata­
türk rozetleri vb. bu sembolizmin temel un­
surlarını oluşturmuştur. Bu sembolizmi değer­
lendiren N, Göle, bir arınma pratiği olarak
Atatürkçülüğün neredeyse dinsel bir rütüele
dönüştüğünü belirtmektedir. Bkz. N. Göle, /s-
lâ m ve M o d e r n lik Ü z e rin e M e le z D e d e n le r,
Metis. İstanbul, s, 91,
16 Ne diyordu Hamdullah Suphi daha 1923 yılın­
da: “Kendimiz AvrupalI hissettikçe Türk kala­
cağız, Türklüğüm üzü AvrupalI olmaya yüz
tuttuğumuz zaman bildik" aktaran, F. Üstel,
T ü r k O c a k la r ı (1 9 1 2 -1 9 3 1 ), Doktora Tezi,
AÜ5BF, 1986, s.139. (İletişim Yayınları, 1997),
 Kemalizm:
Hegemonik Bir Söylem*
NUR BETÜL
ürkiye Cumhuriyeti’nin resmî ve
T
kurucu ideolojisi olarak tanımla­
nan Kemal iznim siyasal toplumsal
projesi, yeni bir vatan, yeni bir toplum,
yeni bir kimlik ve bu yaratılmış ulus için
yeni bir tarih tanımlamakla kalmamış,
Türk insanı için siyasetin statüsünü ve an­
lamım da değiştirmiştir. Bir söylem olarak
Kemalizm, Türk toplumunun belli bir
gerçeklik duygusu ve bir toplum anlayışı
kurmasına aracılık eden pratikleri, anlam­
ları ve alışkanlıkları eklemleyen bir pra­
tiktir, bunların üzerine yazıldığı bir yü­
zeydir, eklemleyici bir pratik sonucu yapı­
lanan, aslında siyasal olan toplumsa! iliş­
kiler ve pratiklerden oluşan somut bir
toplumsal sistemdir. Bir söylemin kurulu­
şu, bazı olasılıklann dışarıda bırakılmasını
ve bunun sonucunda da farklı toplumsal
ajanlar arasındaki ilişkilerin bir yapılamşı-
nı kapsamaktadır. Bu, her zaman iktidar
kullanımını içeren radikal bir eylemdir.
Kemalizmin söylemsel oluşumu da, karşıt
konumların kuruluşunu, içeridekilerle dı­
şarıda kalanlar arasındaki siyasal sınırla­
(*) Bu yazıdakine benzer bir tartışma için bkz.
Nur Betül Çelik (2000). "The Constitution and
Dissolution of the Kemalist Imaginary.” Disco-
urse Theory and Political Analysis: Identities.
Hegemonies and Social Change. David Ho-
warth, Aletta J, Norval ve Yannis Staurakakis
(der,) içinde. Manchester: Manchester Univer-
sity Press.
ÇELİK
rın çizilmesini içerdiği için iktidar kullanı­
mım gerektirmiştir. Söylemler, dışarıda bı­
raktıkları siyasal güçlere ve kontrolleri dı­
şında gelişen olayların yerinden edici so­
nuçlarına karşı savunmasız, oluşsal ve ta­
rihsel yapılardır (Hovvarıh ve Sıavrakakis,
2000: 4). Kemalizm de bu anlamda kırıl­
gan, oluşsal ve tarihsel bir yapı olarak
kavranmahdır. Kemalizmin dönüşümün­
de, dışarıda bıraktığı siyasal güçlerle iliş­
kisi önemli olmuştur. Kemalizm, siyasal
mücadelelerin, toplumsal taleplerin ortak
dili olabildiği sürece hegemoniktir, bütün
söylemsel alanı kendini evrensel kılarak
tanımlamayı ve siyasal olayların yerinden
edici sonuçlarını özümlemeyi başaramadı­
ğı ölçüde de hegemonik bütünlüğü çözül­
meye uğramıştır.
Bu yazıda öncelikle Kemalizmin Cum­
huriyetin ilk yıllarından itibaren söylem­
sel kuruluşu ve mitsel bir uzam olarak or­
taya çıkışı incelenecektir. Daha sonra, Ke­
malizmin mitsel bir uzamdan imgesele dö­
nüşümü 19457ten sonraki siyasal ve top­
lumsal gelişmelerin ışığında tartışılacaktır.
KEMALİST SÖYLEMİN MİTSEL
BIK UZAM OLARAK KURULUŞU
1930-1945 arasında mitsel bir uzam ola­
rak ortaya çıkan Kemalizm, Csmanlı Im-
paratorluğu’mm çöküşünü izleyen yapı-
 K E M A
sa] yerinden oluşların sonuçlarını düzel­
tecek yeni bir düzen anlayışını temsil
eder. Önerilen, laik, modern ve Baülı yeni
bir Türk k im liğinin yaratılm asına ve
Türk ulusunun bölünmemiş, türdeş ve
uyumlu bir bütünlük olarak temsiline da­
yalı bir düzendir. Türdeş toplum mitinin
iki işlevi vardır: Tek Parti rejimini meşru­
laştırma ve bir dizi yapısal yerinden olu­
şun yazımlanabilecegi bir yüzey oluştur­
ma. Temsil edilenle temsil uzamı arasında
bir simetri varsayan mit, kendi somut içe­
riğiyle, yani Kemalist düzenin özgül da­
yanaklarıyla, genel evrensel düzen ihtiya-
76 cı arasındaki uzaklığı yok sayar Kemalist
düzen, düzen ihtiyacım karşılayan, alter­
natifi olmayan evrensel bir düzene dönü­
şür. Mit, cumhuriyetle Türk ulusunun
doğası (cumhuriyet, Türk ulusunun do­
ğasına en uygun yönetim biçimidir), mo­
dern Batı ile Türklük (Türk ulusu, mo­
dern Batı dünyasında hak elliği yere ka­
vuşacaktır. Batılılaşma, Türk ulusunun
karakterine uygundur), Türk toplumu-
nun sınıfsız doğası ve Tek Parti rejimi
arasında bir dizi eşdeğerlik kurar.
Birinci Dünya Savaşı’mn sonundan
Cumhuriyet’in ilanına kadar askeri ve si­
yasal alandaki bütün iktidar mücadelele­
rinden zaferle çıkan Kem alist güçler,
Cumhuriyet’in ilanını izleyen dönemde
kendi söylemlerinin sınırlarını çok daha
açıklıkla ifade edebilecek bir durumday­
dılar. Toplumun ilerlemesi ve kalkınması
için ‘doğru’ yolu ortaya koyma hedefi bu
söylemin temelini oluşturuyordu. Batılı­
laşma ve m odernleşme, ‘doğru’ yolun
adıydı. Mustafa Kemal (Atatürk) tarafın­
dan kurulan (Cumhuriyet) Halk Fırkası,
cumhuriyetçi ideallerin peşinde, bir deği­
şim aracı olarak tasarlanmıştı. Fırka, ku­
ruluşunu izleyen yıllarda giderek siyasal
pratiğin merkezi haline geldi: Fırka’nın
varlığından ve eylemlerinden bağımsız
herhangi bir siyasal etkinlik düşünmek
olanaksızdı. Bunun nedeni, Fırka’mn ulu­
sa, ulusun devlete, dolayısıyla Fırka’mn
L İ Z M
aynı zamanda devlete özdeş sayılmasıydı.
Fırka programları, devlet ve yurttaşlar
arasındaki sınırlan açık biçimde çiziyor,
yurttaşların ve devletin siyasal edimleri­
nin alanım tanımlıyordu. Devlet-parti öz­
deşliği nedeniyle, programlar, anayasalara
eşdeğer kurucu metinler sayılıyordu.
Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1931 ve
1935 programlan, Türkiye Cumhuriye­
tinin resmî ideolojisinin temel ilkelerini
belirten metinlerdir. Programlar kısadır;
bunlarda sıralanan ilkeler ayrıntılı biçim­
de tanımlanmamıştır. Yine de, özellikle
başka metinlerle birlikte okunduklarında,
Kemalizmin siyasal projesini yorumla­
mak için yeterli temeli sunarlar. Kemaliz­
min ideolojik karakterinin belirginleştiği
ilk belge olan 1931 programı Kemalizmle
özdeşleşmiş olan altı ilkeyi sayar ve ta­
nımlar: Cumhuriyetçilik, milliyetçilik,
halkçılık, devletçilik, laiklik ve inkılâpçı­
lık. Yazının izleyen bölümünde bu alu il­
kenin çerçevesinde Kemalist söylemin bir
çözümlemesi yapılacaktır,
Türk aydınlarının bağlandıkları ilk dü­
şünce sistemlerinden biri olan halkçılık,
Jöntürklerden beri, pozitivist bilim sel
ilerleme düşüncesi üzerine temellenen
toplum projelerinin kurucu öğesidir. Mo­
dernleşme ve Batılılaşma yolunda yapılan
reformların kaynağında halkçı modern­
leşme kuramlarının yattığı, halkçılığın
Türkçü ve Batıcı politikaların temel söy­
lemi olduğu söylenebilir. Halkçılık, Cum-
huriyet’e ruhunu veren bir ilke olarak Ke­
malist rejimin de çekirdeğini oluşturmak­
tadır. Bu nedenle halkçılık, Kemalist söy­
lemin işleyiş mantığının daha iyi anlaşıl­
masını sağlayan tek ilkedir. Bundan yola
çıkarak, Cumhuriyet Halk Fırkası'nın
programlarında sayılan ve o zamandan bu
yana Kemalist ideolojinin sınırlarını çiz­
diği kabul edilen altı ilkenin halkçılık te­
melinde yorumlanmasında yarar vardır.
Burada önerilen, Kemalizmi basitçe halk­
çılığa indirgemekten çok, halkçılığı bü­
tün Kemalist ilkeleri bir arada tutan ve
K E M A L İ Z M H E G E
onları yeniden anlamlandıran bir kurucu
öğe olarak ele almaktır.
Kemalist halkçılığın siyasal boyutu,
onun cumhuriyetçilik ilkesiyle bağlarım
aydınlatarak ortaya konulabilir. Cumhuri­
yetçiliğin özü, Anadolu’da, ulusal müca­
delenin halkçı söylemi içinde şekillenen
ve ifadesini bulan ulusal egemenlik dü­
şüncesidir. O dönemde ifade edildiği biçi­
miyle ulusal egemenlik düşüncesi, Os-
manlı devlet kuramından bir kopmayı
temsil ediyordu. Buna göre, meşruiyet,
Tannsal iradenin bir sonucu olmaktan çı­
karılıyor; iktidarın kaynağı, halkın alanına
taşmıyordu. O güne değin salt kültürel bir
kategori olarak görülen ‘halk’ kavramının
siyasallaştırılması, kamusal alanın genişle­
mesini beraberinde getirdi. Ulusal ege­
menlik ilkesinin tanınmasıyla, halkın si­
yasete katılmasının Önündeki engeller ku­
ramsal olarak kaldırılmış oluyordu. "Ege­
menlik, kayıtsız şartsız milletindir.’’, "hal­
kın kendi kaderini tayin hakkı" gibi ifade­
ler, bu erken dönem halkçılığına aittir.
Halkçı ideallerin bu ifadesinde, 1920’le-
rin ortalarına doğru başlayan ve özellikle
Tek Parti döneminde belirginleşen bir de­
ğişimden söz etmek mümkündür. Ulusun
kayıtsız şartsız egemenliği ilkesi aynı kal­
makla birlikte, etki alanı başka bir halkçı
ifadeyle daraltılıyordu: hükümet etmek,
“halkı, halk için, halka rağmen" yönet­
mek demekti. Bu ifadeyle kendilerini
temsil organıyla, yani meclisle özdeşleşti­
ren Kemalist seçkinler, cumhuriyetçi ide­
alleri halk adına gerçekleştirme görevini
üstleniyorlardı. Hedef, kimi zaman halkın
iradesiyle çel işse de gerçekleştirilmeliydi.
Halkçılığın bu iki çelişik önermesinden il­
kinin bir halk hükümeti gerektirmesine
karşılık, İkincisi, seçkinlere, halkı halka
rağmen yönetme hakkını vermekle halk
hükümeti düşüncesini etkisiz kılıyordu.
Böylece meclis, siyaset yapmanın müm­
kün olabileceği tek alan haline geliyor ve
siyasal katılımın alanı daraltılıyordu.
Siyasal halkçılığın bir başka boyutu,
M O N I K B I R S Ö Y L E M
cumhuriyetin seçkinler ve halk arasında­
ki tarihsel kopukluğun aşılmasına imkân
veren tek rejim olarak düşünülmesinde
yatm aktadır. T ıpkı Osm anlı kültürel
Türkçülüğünde olduğu gibi, Kemalist
seçkinler için de, halk romantik bir kav­
ramdı. Halk kavramının idealleştirilmesi,
halk ile seçkinler arasındaki açıklığın ka­
patılması hedefi ve Cumhuriyet içinde
aydınların büyük başarılara halktan ala­
cakları esin ve güçle ulaşabilecekleri dü­
şüncesi, halkçılığın bu romantik boyutu­
nu tanımlamaktadır. Mustafa Kemal’in
Cumhuriyet’in kuruluşunun birinci yıl­
dönümünde Vakit gazetesinin yaptığı bir 77
röportajda söylediği biçimiyle, uzun yıllar
siyasete yabancı kalan Türk ulusu, so­
nunda kendi doğasına en uygun yönetim
biçimini cumhuriyet ile bulmuştur:
“Türk milletinin tabiat ve şiarına en
mutabık olan idare. Cumhuriyet idaresi­
dir. Bir senelik hayat, bu hakikati bütün
vuzuhiyle ispat etmiştir. Türk milleti hâ­
kimiyetini en şümullü surette tecelli etti­
ren yeni idareye kavuşuncıya kadar daima
mevcut müessesat-ı siyasiyeye yabancı
kalmıştır” (Söylev ve Demeçler III: 106-7).
Bu düşünce, Cumhuriyet öncesi döne­
min halkçılık anlayışıyla bir süreklilik ta­
şımaktadır. Bu dönemin halkçılık anlayı­
şı, ulusun önüne hedef olarak sürekli
ilerlemeyi koymaktadır. Bu hedefin ger­
çekleştirilmesinin ise üç koşulu vardır:
Türk ulusunun özelliklerine uygun bir
ilerleme siyasetinin ortaya konulması, yö­
netimde aydınların öncü rolünün kabul
edilmesi ve aydınların halka yönelmesi­
nin ve halkla bütünleşmesinin bir gerek­
lilik olarak tanınması. Bu dönemde halk­
çılığın ana temalarının, ulusal egemenlik,
aydınların refahı gerçekleştirmedeki öncü
rolü, halkın erdemi ve ulusal kalkınma
olduğu söylenebilir. Cumhuriyet’in kuru­
luşunun ardından, buna Cumhuriyet ile
Türk ulusunun özü arasında doğal bir
uyum olduğu düşüncesi eklendi. Bu tür
bir doğallaştırma sonucu, halkçılık milli-
 K E M A
yetçilikle kaynaşmaya başladı. Halk kate­
gorisi yerini ulus kategorisine bıraku.
Halkçılık açısından Cumhuriyet döne­
minin söylemsel stratejisinin. Cumhuri­
yet öncesinden farklı olduğu açıktır.
Halkçılık, bu dönemde söylemde yerini
korumasına karşın, seçkinci bir milliyet­
çilikle özdeşleşmeye başladı. Ancak, bu
stratejik değişim, iki dönem halkçılığı
arasında özellikle demokratik idealler açı­
sından bir kopma olduğu biçiminde anla­
şılmamalıdır. 1920'lerin halkçı söylemi,
aydınların pozitivist ideallerden beslenen
“toplumsal mühendislik” rolünü vıırgula-
78 yan, bu anlamda da “halka doğru gitme"
düşüncesini siyasal açıdan anlamlı bir dü­
şünce olmaktan alıkoyan bir özelliğe sa­
hipti. Bir başka deyişle, bu dönemin söy­
lemi, halk kültürünü romantik biçimde
yüceltmenin ötesine geçip halk kavramı­
na siyasal bir içerik kazandıramadı. Bu
nedenle, “çoğulculuk", “halkın kendi
kendisini yönelm esi” gibi demokratik
ideallerle örtüşen kavramlar, bu söylem
içinde demokratik eğilimi yalnızca bir
potansiyel olmaktan çıkartacak güce sa­
hip değildi. Tersine, romantik halk kavra­
mı, devlet, ulus (halk), parti ve lider ara­
sında Cumhuriyet halkçılığının ayırıcı
özelliği olan dolaysız bir Örttişmeye ze­
min hazırladı. Cumhuriyet döneminin
halkçılığı, halk egemenliği kavramını tür­
deş, birleşmiş ve uyumlu toplum miti te­
melinde vurgulamaya başladı.
Cumhuriyet düşüncesi ile Tek Parti
halkçılığı arasındaki çelişki, Batılı anlam­
daki siyasal parti kavramının temelde
toplumsal sınıflara dayandığı ve çok par­
tili rejimlerin farklı sınıfların temsiline
olanak veren rejimler olduğu, oysa sınıf­
ların olmadığı bir toplumda Rousseaucu
bir anlamda “genel iradeyi” temsil eden
Tek Parti’nin ulus egemenliğini gerçekleş­
tirmek için yeterli olduğu düşüncesiyle
aşılmaya çalışılır: Ulus, bir bütün olarak,
ulusal kurtuluş hareketinin sembolü olan
parti tarafından temsil edilecektir.
L İ Z M
“Muassır medeniyetler seviyesine ulaş­
ma” ideali. Batılılaşma-modernleşme yo­
luyla ilerleme tasarısının bir ifadesiydi.
Kemalizm, kendisini, bu idealin gerçek­
leştirilmesinin tek yolu olarak sundu. Bu,
toplumsal alanın yanlış özdeşlik formla­
rından arındırılması talebini doğurdu,
ilerlemenin toplumsal birlik ve uyumun
sağlanması temelinde gerçekleşebileceği
inancı, farklı kimliklerin değişen taleple­
rine kapalı bir siyasal ve toplumsal örgüt­
lenme modelinin benimsenmesine yo) aç­
tı. Sarıbay’ın ifadesiyle, Kemalist seçkinle­
rin cumhuriyeti bir ilerleme ve gelişme
ölçütü olarak görmeleri, siyaseti seçkinle­
rin söz sahibi olabilecekleri bir alan ola­
rak tanımaları, kamusal alanın toplumsal
taleplere açık bir dönüşüm yaşamasını
engelledi ve siyasette seçkinlerin Osman­
lI’dan beri süregelen sorgulanamaz ege­
menliğini perçinledi (1992: 37).
Eöylece Kemalizmin siyasal projesi, bir
yandan Cumhuriyet’e, ulusal egemenlik
ülküsUnü en iyi uygulayan ve temsil eden
yönetim biçimi olarak bağlanırken, öte
yandan, Cumhuriyet’i her tür tehdide
karşı korumak adına halkın karar alma
süreçlerine katılımım engelleyen politika­
lar önermekten geri durmadı. Bu söylem
içinde halk, hem birtakım temel, saf de­
ğerlerin taşıyıcısı olarak romantikçe yü­
celtiliyor, hem de yine romantik bir tavır­
la her türden gerici (irticacı), rejim karşı­
tı, komplocu faaliyetlerin kaynağı olarak
yadsınıyordu.
Milliyetçiliğin Kemalist yorumu, para­
doksal oluşumu açısından ilginçtir. Ke­
malist milliyetçilik, son derece farklı ve
çatışan millet (ulus) kavramlarına daya­
nır. Söyleme örnek oluşturabilecek me­
tinler içinde, birbiriyle çelişen en az iki
ulus kavramına rastlamak mü rükündür:
Tarihsel bağlam içinde ortaya çıkan her
değişimle birlikte Kemalistler, farklı milli­
yetçi projeler uyarladılar. Kimi tarihsel
anlarda, modernleşmeci tutumlarım Batı­
lılaşmış ve modernleşmiş bir toplum adı-
K E M A L İ Z M H E G E M O N I K B I R S Ö Y L E M

CHP Safranbolu ilçe binası önünde Altı Ok’taki ilkeleri simgeleyen bir gösteri.
Cumhuriyet’in ve CHP’nin tören ritüelleri, kmttt teknik İmkânların, protokoler
resmiyetin pe ham asetin dam gasını vurduğu bir “m üsam ere”estetiğini yaşatmışlardır.
Rejimin kendini sahnelemesine, simgesel onay ve katılım sağlam asına hizm et eden bu
tören tarzının, kam usal iletişim kanallarım daraltan bir etki yarattığı söylenebilir.

na geleneksel düzeni kökünden söküp at­ mümkündür. Kemalizmin farklı milliyet­

maya vardırdılar. Ancak, Kemalizmin ta­
rihi içinde Türk toplumunun kültürel, ta­
rihsel ve coğrafi profilinin “ulus” tanı­
mında çok daha önemli bir yere sahip an­
lar da oldu.
Aralarında tarihsel bir aralık olmadan
da, aynı metin içinde bile, farklı milliyet­
çilik kavrayışlarını bir arada bulmak
çilikler arasında gidiş gelişi, Kemalist si­
yasetin yüzeyinde meydana gelen kayma­
ların çerçevesini de çizdi. Ulusal kimliğe
dair önermelerin muğlaklığı ve kararsızlı­
ğı, Kemalistlerin tarih boyunca birbirin­
den keskin biçimde farklı siyasal strateji­
leri benimsemeleri sonucunu doğurdu.
Bu aynı zamanda, Kemalist siyasî pratik-
 K e m a
Şükrü Kaya
HAKKI UYAR
Devlet ve siyaset adamı Şükrü Kaya
1883 İstanköy'de doğdu. İlk ve ortaöğ­
80 renimini doğduğu yerde yaptı, Midilli
îdadîsi'ni bitirdi. İstanbul'a giderek Ga­
latasaray Sultanîsİ'ne girdi, burada
okurken aynı zamanda Hukuk Mekte-
bi'ne devam etti. 1908 yılında Hukuk
Mektebi'ni bitirince Paris'e gitti ve bu­
rada Hukuk Fakültesİ'ni bitirdi (1912).
Türkiye'ye dönünce hariciye vekaleti
umum-u ticariye şubesinde katiplikle
devlet hizmetine başladı. 1913'te Edir­
ne sulh hakimliği, 1914'te mülkiye
müfettişliği yaptı. Aynı yıl Bulgarlarla
birlikte kurulan Mübadele-i Ahali Muh­
telit Komisyonlarında görev aldı. İz­
mir'deki Rum tehcirini de denetlemekle
görevlendirildi. Aşair ve M uhacirin
(Aşiretler ve Göçmenler) Genel Müdürü
oldu. Bu görevi dolayısıyla Anadolu'da
ve Irak'ta denetlemelerde bulundu
(1916). 1917 yılında birinci sınıf mülki­
ye müfettişliğine atandı; 1918'de göre­
vinden istifa ederek İzmir'e gitti. Buca
Sultanİsi'nde bir süre öğretmenlik yaptı,
Mondros Mütarekesinden sonra İz­
ler içinde, geniş bir çeşitlilikle eklemlen­
melerin olabilmesine de zemin hazırladı.
Örneğin, Cumhuriyet Halk Fırkasının
1931 programında milliyetçilik ilkesinin
tarifinde, milliyetçiliğin siyasal anlamı
öne çıkmaktadır. Halk özgürlüğü ve ege­
menliği doktrinine dayanan bu tarif, ön­
l i z m
mir Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Ce­
miyetine girerek dış ilişkiler bölümün­
de çalıştı. Millî Mücadele için yaptığı
çalışmalar yüzünden tutuklanarak, İs­
tanbul'daki Bekirağa Bölüğü'ne gönde­
rildi. İstanbul'un işgalinden sonra 67 ar­
kadaşıyla birlikte M alta'ya sürüldü
(1920). Malta'dan kaçarak Avrupa'ya
gitti. Bir süre İtalya ve Almanya'da kal­
dıktan sonra Anadolu'ya geldi ve Millî
Mücadele'ye katıldı, I. Lozan Konferan-
sı'na giden heyette danışman olarak ça­
lıştı (1922). Konferansta bulunduğu sı­
rada İzmir Belediye Başkanlığı'na seçil­
di. 1923 yılında Menteşe milletvekili
olarak TBMM'ye seçildi ve 1924 yılın­
da İsmet Paşa Hükümeti'nde tarım ba­
kanlığı yaptı. Fethi Bey kabinesinde dı­
şişleri bakanlığına getirildi; hükümetin
istifasıyla bu görevden ayrıldı. Üçüncü
dönemde (1927) Muğla milletvekili
olan Şükrü Kaya, dördüncü ismet Paşa
kabinesinde içişleri bakanlığında bu­
lundu (1927). Bundan sonra Atatürk'ün
ölümüne kadar kurulan bütün hükü­
metlerde aynı görevi sürdürdü. 11 yıl
içişleri bakanlığı yapan Şükrü Kaya,
Atatürk döneminde en uzun süre ba­
kanlık yapan kişilerden biridir (bîr diğe­
ri de 13 yıl dışişleri bakanlığı yapan
Tevfik Rüştü Aras'tır).
1936 yılında C HP genel sekreterli­
ğinden alınan Recep Peker'İn yerine
C HP genel sekreterliğine getirildi. Bu
göreve getirildiğinde içişleri bakam idi
ve her iki görevi de 1938 ydına, Ata­
türk'ün ölümüne kadar sürdürdü ("11
celikle Türk toplumunun uluslararası
topluluk içindeki yeri ve statüsüne dikkat
çeker. Ulusu halk egemenliği ve halk ira­
desi ile Özdeş sayar ve egemenlik hakkını
vatan toprakları sınırları dahilinde kulla­
nacak bir devlet ve bu durumu garantile­
yen bîr siyasal toplum öngörür. Uluslara-
K E M A L İ Z M : H E G
Kasım 1938). Peker ve Kaya, Tek Parti
döneminde CHP'nin en güçlü iki genel
sekreteri olarak nitelenebilir. Çok partili
dönemde de C HP Kasım Gülek ve Bü­
lent Ecevit gibi güçlü genel sekreterlere
sahip olmuştur. Kaya'nın içişleri bakanı
iken, C HP genel sekreterliğine getiril­
mesi onun parti içinde gücünün artma­
sını sağladı. Ayrıca bu uygulama, Ba-
tı'daki benzer otoriter tek partilerden,
özellikle de faşist partilerden farklı bir
yöntemdi. Faşist yönetimlerde parti
devlete hakim olurken, Türkiye'de dev­
let partiye hakim oluyordu, İçişleri ba­
kanı C HP genel sekreteri, Valiler de
CHP il başkanı oldu. Söz konusu uygu­
lama 1939 yılına kadar, 3 yıl sürdü.
C HP içerisindeki gruplaşmaların ve
ülkedeki önceliklerin değişmesinin de
etkisiyle, 1937'de İsmet İnönü başba­
kanlıktan alındı ve yerine Celâl Bayar
getirildi. Bayar'ın başbakanlığa getiril­
mesinde kendisinin ekonomik alandaki
başarıları büyük rol oynadı. Çünkü,
1930'ların Türkiye'sinin temel sorunu
ekonomik kalkınmaydı. Atatürk'ün has­
talığının artması üzerine, onun yerine
kimin geçeceği sorunu gündeme geldi.
Atatürk'ün yakınında yer alan Tevfik
Rüştü Araş ve Şükrü Kaya, İnönü'nün
cumhurbaşkanı olmasını engellemeye
yönelik çalışmalar yapmaya başladılar.
Artık sadece bir milletvekili olan İnö­
nü'nün tamamen siyasal yaşamdan tas­
fiyesi amaçlanıyordu. İzledikleri yön­
temlerden biri İnönü'nün yurtdışına elçi
olarak gönderilmesiydi. Araş, İnönü'ye
rası topluluk karşısında toprak bütünlü­
ğünün ve bağımsızlığın garanti altına
alınması, bu milliyetçiliğin temel hedefle­
rinden biridir. Türkiye’nin eşit haklarının
dünya uluslarınca tanınması, ulus-devle-
tin kuruluşu açısından temel koşul olarak
belirtilir. Programda, ulus-devletler ara-
E M O N I K 8 I R S Ö Y L E M
8]
Atatürk 'e yakınlığıyla bilinen Şükrü Kaya,
içişleri Bakanlığı ve CHP Genel
Sekreterliği gibi kilit makamlarda
bulunmuştur Kenıalizmin ideologlarından
değildir; ancak “sert " ve “sadık "bir
uygulayıcı olarak rejimin otoriter-devletçi
karakterini kişileştirenlerdendir.
Amerika elçiliği Önerdi. Bu, o günün
koşullan düşünüldüğünde Amerika'ya
gidip gelmek aylar sürecekti. Daha ön­
ce de bu yöntem Fethi Okyar, Hamdul­
lah Suphi Tanrıöver ve Yakup Kadri Ka-
raosmanoğlu'na uygulanmıştı. İnönü
teklifi reddetti. Bu kez, Araş ve Kaya se­
çimleri yenileyerek (erken seçim kararı
aldırarak) İnönü'yü saf dışı etmek istedi­
ler, Ancak, Atatürk'ün erken ölümü bu
planın gerçekleşmesini engelledi. Kaya
ve Araş, İnönü'nün yerine bir başkası­
nın cumhurbaşkanı olmasını İstiyordu.
Adaylar arasında en güçlü olanların ba­
şında Genelkurmay Başkam Mareşal
sında uyumlu ve eşitlikçi ilişkilerin tesisi­
ne, siyasal toplumun egemenlik hakları­
nın güvence altına alınması açısından ha­
yati bir önem atfedilir.
M illiyetçilik, kendine bir hedef ilan
eder: “Yurtta sulh, cihanda sulh.” Bu he­
def, her şeyden önce, Türk devletinin di-
 K E M A
Fevzi Çakmak geliyordu. Çakmak ile
Araş ve Kaya'nın arasının açık olması
bir uzlaşmayı engelledi. Başbakan Ba-
yar da tarafsız kaldı. TBM M başkanı
Abdülhalik Renda'nın da adı adaylar
arasında geçiyordu. Bir başka aday da
Şükrü Kaya'nın kendisiydi. Kaya ve
Aras'ın tüm engelleme çabalarına rağ­
men, Atatürk'ün ölümü üzerine İnönü
cumhurbaşkanı seçildi. Bu, Kaya ve
Aras'ın siyasî yaşamının sonu demekti.
Yeni kurulan hükümette her ikisine de
görev verilmedi; Kaya, genel sekreterlik
82 görevinden alındı. 1939 seçimlerinde
de tekrar milletvekilliğine aday gösteril­
mediler, İnönü'yü tasfiye etmek ister­
ken, Kaya'nın kendisi tasfiye oldu.
Şükrü Kaya, CHP içindeki masonla­
rın Önde gelenlerinden biriydi. 1930'lu
yıllarda Türkiye'de ve dünyada mason­
luk aleyhtarı kampanyalar artınca, ma­
sonlar da kendilerini savunmaya yönel­
diler, Basında M. Esat Bozkurt'un öncü­
lük ettiği bir tartışma başladı. Parti için­
deki masonlar ve masonluk karşıtları
karşı karşıya geldi. Kaya, Atatürk'ün is­
teği ile mason localarının kendilerini
feshetmelerini sağladı. Böylece, parti
içindeki masonlar ile masonluk karşıtla­
rının çatışması önlenmiş oldu {1935).
Şükrü Kaya'nın içişleri bakanı ve
CHP genel sekreteri olarak yaptığı bir­
çok konuşma broşür olarak yayımlandı.
Bu konuşmalarda, birinde, 20 Şubat
1938 tarihinde Halkevlerinin 6. açılış
yıldönümünde yaptığı konuşmada Ke­
malist rejimi şöyle tanımlıyordu:
ğer siyasal toplumlann egemenlik hakla­
rını ve toprak bütünlüklerini tanıdığının
ve kendi haklarının da benzer biçimde di­
ğer devletler tarafından tanınmasını bek­
lediğinin bir ifadesidir. Bu. uluslararası
topluluğa verilen bir garantidir: Türk
Devleti, Birinci Dünya Savaşı sırasında
L İ Z M
"Menfi m u zır elem anları m em leketin
ve m ille tin b ü n y e sin d e n çıkarm a k ve
atmak bu m em leketin ve m illetin m illî
se c iy e sin i ko ruya rak m üsbet ilm in ve
m o dem tekniğin bütün icaplarını tatbik
etm ek ve Türk m illetini tarihte layık o l­
duğu yüksek hayat ve m edeniyet sevi­
yesine çıkarmak, istihsal sabasında b il­
hassa nüfusta kem m iyetle beraber key­
fiyeti de arttırmak işte: Türk devletinin
kurum unu ve Atatürk inkılâbının gaye­
sin i hülasa ed en esaslar. C ih a n buna
Kem alist rejim i diyor.
B iz Türkier buna Atatürk inkılâbı d i­
yoruz, A n ca k ve ancak bu inkılâbın ve
p re n sip le rin in m e m le k e tim izi k o ru y a ­
cağına ve istiklalini kurtaracağına g e ç ­
m işteki, etrafım ızdaki ve ö n ü m ü zd e k i
bin bir m isal ile inanıyoruz".
Siyasetin yanı sıra yazarlık yapan
Şükrü Kaya, Daniel De Foe'dan Robin-
so n C ro u se (1923), Henri Berau'dan
Şişk o (1924), Charles Rist ve Charles
Gide'den G ü n ü m ü z e K a d a r İk tis a d î
M e zh e p le r Tarihi (1927), Bukley'den
Eski Yunan M asalları ve Mathiez'den
Fransız İhtilali (1950) adlı eserleri dili­
mize çevirdi. Ş. Kaya, Malta'da sürgün­
de iken Şişko 'yu çevirmiş, bu metinle
sürgündeki arkadaşlarına Fransızca ça­
lıştırmıştı. Cum huriyet gazetesinde ma­
kaleler yazan Şükrü Kaya'nın 1927-
1937 yılları arasındaki konuşmaları ve
yazıları da kitap olarak yayımlandı:
Ş ü k rü K a ya , S ö z ie r i- Y a z d a n , 19 2 7 -
1937, B irin ci Kitap (İstanbul, 1937). Ek­
rem Ergüven tarafından derlenen bu ya-
kaybettiği topraklar üzerinde hiçbir hak
talep etmeyecek ve egemenlik hakkını
Misok-ı Millî ile çizilen sınırlar içinde
kullanacaktır.
Bu barış ve uyum arayışı, bir bütün ola­
rak uygarlığın gelişim i açısınd an da
önemlidir. Yine de, Türk toplumu gibi
K E M A L İ Z M : H E G E M
zı ve sözlerinin devamı yayımlanama­
dı. Ergiiven'in belirttiğine göre, bunlar
üç cilt olarak yayımlanacaktı. İkinci cil­
di bakanlığı dönemindeki raporları ve
umumi emirleri; üçüncü cildi ise, ba­
kanlığa gelmeden (1927 öncesi) sözle­
rini ve yazılarını içerecekti. Ayrıca, Şük­
rü Kaya'nın 1935-1938 yıllarındaki
söylevlerinin bir bölümü, Türkçe ve
Fransızca broşür olarak çıktı.
İsmet Bozdağ'ın belirttiğine göre,
Şükrü Kaya anılarını da yazmış, ancak
yayımlamamıştı. Bu anıları üç klasör
halindeydi ve ölümünden sonra orta­
dan kaybolmuştu. Kaya'nın anılarında
Atatürk ve İnönü'yü anlattığını ileri
süren Bozdağ, anıların çalındığı ve
bundan da İnönü'nün sorumlu olduğu
imasında bulunmaktadır (B itm e y e n
Kavga, Emre Yay., İstanbul, 1995). Do­
ğan Hızlan ise bir yazısında Şükrü Ka-
ya'nın "öze/ k o le k s iy o n u n u n " tasnif
edilmeden Beyazıt Devlet Kütüphane-
si'nde bulunduğunu belirtmektedir
(Hürriyet, 27 Kasım 2000).
Şükrü Kaya Kemalist ideolojinin te-
orisyenlerinden biri değildir. Onun dik­
kat çekici özelliği Kemalist ideolojinin
halka nasıl aktarılacağı/ Kemalist "terbi­
y e n in " ve "p o litik a n ın " kitlelere nasıl
verileceği yönündeki çabalarıdır. Kaya,
Kemalist ideolojinin belli başlı uygula­
yıcılarından birisidir.
Kaya içişleri bakam ve C HP genel
sekreteri olarak Kemalist ideolojinin
hem devlet kademelerinde ve parti
içinde hem de toplumsal yaşamda
bağımsızlığını henüz kazanmış ve mo­
dernleşme yolunda büyük bir atılım ger­
çekleştirmesi zorunlu bir ulus için bunla­
rın önemi tartışmasız daha büyüktür. Mo­
derni eşmecinin hedefi, toplumun gelişen
uygarlığa eşit koşullarda katkıda buluna­
bilecek biçimde seferber edilmesidir. Do­
O N I K B I R S Ö Y L E M
(Halkevleri aracılığı ile) egemen olma­
sı yönünde Önemli çabalar sarf etti.
Toplumun ve devletin modernleştiril­
mesi bu dönemde temel sorundu. Ka­
ya ve kuşağının toplumu ve devleti
modernleştirme amaçlarının temel da­
yanağı bir daha çöküş tehlikesi ile kar­
şı karşıya kalmamaktı.
Şükrü Kaya devrimin amacını şöyle
anlatıyor: "Cum huriyet H a lk Partisi'nin
p r e n s ip le r i e v v e le m ird e m o d e m b ir
devlet kurmaktır. (...) A sırların gösterdi­
ğ i tarihin seyri ispat etm iştir k i m odern
tekniğin ve ekonom inin, m âliyenin tek­ 83
nik ve müspet icaplarına g ü n d elik ha­
yatlarını ferdi olarak ve cem iyet h a lin­
de uydurm ayanlar daim a g e ri kalmaya
mahkum durlar, ilerlem em ek gerilem ek,
e zilm ek demektir. ... D evletler arasında
...g e r i ka lm a k ç iğ n e n m e k dem ektir.
Çiğnenm em ek için Türkün her gün da­
ha fazla ile ri adım atması lazım ve şart­
tır. B iz yakın m a zinin bıraktığı bo şluk­
ları doldurm akla m ü k e lle f o ld uğu m u z
g ib i atiye de ço cu kla rım ıza h iç b ir fena
miras bırakm am ak m ecburiyetinde b u ­
lunan nesiliz. M a zide zam anda ve m e­
kanda yapılan hataları az zam anda te­
lafi ed erek istikb ali ona göre h a zırla ­
m ak lazım dır. Yalnız m a zinin kusurları­
nı itiraf etm ek ve yahut örtmek kafi g e l­
m ez. istikbalin d e icap ların ı ona göre
h a zırla m a k iktiza eder. B u vasfı h a iz
olm ayan devletlerin bilhassa Türk d e v­
letinin İstikbalinden d a hi şüphe e d ile ­
bilir. A tatürk'ün kurduğu p re n sip le rin
asi iye ti budur".
layısıyla devlet, yalnızca ilerlemeyi değil,
ulusun çağdaş uygarlığa eşit katılımını da
garanti altına almakla yükümlüdür.
Türk milliyetçileri, toplumu bu hedef
doğrultusunda seferber etmeye çalıştılar.
Bir dizi duygu ifadesi, deyim ya da deyiş,
veya pratik, onların bu çabasına siyasal
 K E M A
meşruiyet kazandırmakta araç oldu, iddi­
aları, diğerlerinden farkı olmayan bir
devlete sahip olmaktı. Devlette ulusun
(laik aydınların) özlemlerinin vücut bul­
duğunu düşündüler. Otorite ilişkilerinin
nihai laikleşmesi, sırasıyla saltanatın ve
halifeliğin kaldırılmasında ifadesini bul­
muştu. Bu, geleneksel bağların ve yapıla­
rın daha rasyonel ve bilimsel olanlarla
yer değiştirmesi demekti. Böylece, bir
yandan modern anlamda yurttaşlığa ge­
çiş başarı lirken bir yandan da devasa bir
devlet aygıtı yaratılmıştı. Bir kez daha,
bu kez milliyetçilik vurgusuyla, Cumhu-
84 riyet, devleti bir değişim aracı olarak ta­
nımlamış oluyordu. Diğer siyasal milli­
yetçiliklere benzer bir yol izleyen Kema­
list milliyetçilik, devlete, toplumun mo­
dernleşme doğrultusunda dönüştürülme­
sinde merkezî bir rol yükledi.
Milliyetçilik, devletle toplum, siyasal
olanla siyasal olmayan arasındaki ilişki
sorununa bu temel üzerinde bir yanıt
öneriyordu. Ancak, bu, “gerçek bir çö­
züm" değildi: Milliyetçiler, siyasal olanla
olmayan arasındaki ilişkilerin muğlaklığı­
nı, kamusal olanla özel olan, toplumsal
olanla, kültürel olan ve siyasal olan ve
toplumla devlet arasındaki ayrımları yok
etmek suretiyle kötüye kullandılar (Bre-
uilly, 1994: 112). Devlet, yalnızca ulusal
değerlerin ve duygu örüntülerinin değil,
her şeyiyle ulusun ifadesiydi, Böylece,
Kemalist mit, devletle ulus arasındaki,
temsil edenle edilen arasındaki açıklığı
ortadan kaldırdı, kendi düzen anlayışına
evrensel bir değer atfederek iktidar talep­
lerine meşruiyet kazandırdı. Kısacası, bu
özdeşlikten meşruiyetini alan milliyetçi
seçkinler, oyunun kurallarım belirleme
gücüne de sahip oldu. Toprak bütünlüğü,
ulusal bağımsızlık, kesintisiz ilerleme,
toplumsal değişim, milliyetçi seçkinlerin
oyunun kurallarım üzerine kurduğu ana
temaları oluşturuyordu.
Ulus ve devlet arasındaki özdeşlik, Ke­
malist söylemi erişilmez ve topluma ka­
L İ Z M
palı kıldı. 1931’de, Atatürk’ün kendisi,
Türk ulusunun özelliklerini, ortak bir si­
yasal varlık (üniter devlet), ortak bir dil,
ortak bir vatan, ortak bir ırk ve köken, ta­
rihsel ve ahlaki akrabalık bağlan olarak
belirtiyordu (Vatandaş için Medeni Bilgi­
ler: 22), Türklüğü bir ulusal kimlik ola­
rak tanımlayan bu öğeler arasında din
yoktu. 1920lerin, ulusu, etnik ve kültürel
açıdan çeşitli Müslüman unsurların bir
birliği olarak gören anlayışı yerini, Kema-
lizmin laik toplumsal İlişkiler öngörüsü­
ne dayanan bir milliyetçiliğe bırakıyordu.
Dinin ulusu tanımlayan öğelerin dışında
bırakılması, birliğin vurgulanmasını ko­
laylaştırıyor ve böylece modernleşme adı­
na ulusun “Türkleştirilmesini” meşrulaş­
tırıyordu. “Türklük” salt ırksal bir kate­
gori değildi, çoğu kez “rıza" ve “irade" te­
melinde tanımlanıyordu, ancak, birliğin
tehdit altında olduğu durumlarda kolayca
kapsayıcı değil, dışlayıcı bir kategoriye
dönüşebiliyordu. Kamusal dilden etnik
farklılıkların silinmesi ise, daha dışlayıcı
bir ulus kavramına kayıldıgını gösterdi.
Bu, Gellner’in sözleriyle, “olmadığı yerde
ulusun icat edilmesi” anlamına geliyordu
(Gellner, 1964: 169). Ulus, artık kültürel
çeşitlilik temelinde tarif edilmiyordu;
farklılık, “hayali bir topluluk” olarak
ulusla diğer siyasal topluluklar arasına
yerleştiriliyordu. Bu yeni ulus kavrayışı,
derin bir sadakat duygusu temelinde sıkı
bir birlik tasarımıydı. Bu kavrayış, “Türk­
lüğü" geleneksel özdeşlik formlarına bir
alternatif olarak sundu, Kemalist milliyet­
çilik, böylece, Köker'in de belirttiği gibi,
halkçılık ilkesiyle çelişen bir sonuca ulaş­
tı: halk, artık milliyetçi siyasetin odağın­
da değildi. Milliyetçilik, Türk halkının
özgünlüğünü korumayı değil, Türk halkı
için bir özgünlük yaratmayı hedefler hale
gelmişti (1993: 153).
Batılılaşma yoluyla modernleşme dü­
şüncesi, Kemalizmin çekirdeğini oluştu­
rur. Kemalizm, tam bu noktada bir ulus
ve modernleşmenin gerektirdiği yeni bir
K E M A L İ Z M : H E G
insan yaratmayı hedefler. Kendisini, mo­
dernleşmiş rasyonel laik siyasal toplulu­
ğun oluşturulmasının (alternatifi olma­
yan) bir aracı olarak sunar. Toplumun
bütününün modemleşmeci Kemalist pro­
jeye kendini adaması ulus olabilmenin,
bu anlamda milliyetçi olmak da, yurttaş
olmanın esas koşulu haline gelir. Bu öz­
deşlikler zinciri, bir başka sorunu berabe­
rinde getirir: meşruiyet sorunu. Gelenek­
sel olanın kamusal alanda yok sayılması,
çabuk ve derin çatışmaları uyandırır. Mo­
dernleşme projesinin meşruiyetini sağla­
ma sorunu Kemalistleri, tarihe ve etnik
kökenlere dönmeye zorlar. “Büyük adam­
larla ve onların kahramanlıklanyla, par­
lak zaferlerle dolu bir geçmiş," Kemaliz-
min modernleşme hedefini gerçekleştir­
mek için hegemonik iktidarını kurarken
dayandığı mitsel bir kaynak oldu. Türk
ulusunun tarihi ve etnik kökenleri üze­
rinde, devlet kurulularında araştırmalar
başlatıldı. Bu araştırmalarla beslenen “et­
nik tarihselcilik” (Smith, 1994: 113-121),
Türk ulusunun büyük uygarlıkların do­
ğuşunda ve gelişmesinde oynadığı tarih­
sel rolün altını çizerek gerçek bir önder
ve hükümet ile yeniden dünya uygarlığı­
na dahil olabileceği düşüncesine haklılık
kazandırır. Bu modemleşmeci milliyetçi­
lik, görünüşte hâlâ halkçıdır. Ancak,
halkçılık folklorik bir anlatıya indirgen­
miş gibidir: halkçılık, halkın (folk) anla­
mının saf ve biricik kültüre! form olarak
sabitlendigi dar bir çerçeveye hapsedilir.
Bu biriciklik ve saflığı, Türk ulusunun ta­
rih boyunca maruz kaldığı dinin tarihsel
olarak kanıtlanmış yozlaştırıcı etkisinden
arındırarak yeniden keşfetmek ve koru­
mak bu tarz bir halkçılığın hedefi duru­
mundadır.
Kemalist milliyetçi söylem, devlet ve
ulus arasında dikkatli biçimde tasarlan­
mış bir ilişki öngörür: devlet ve ulus bir­
birlerinin varoluş nedenleridir. Ancak,
aralarındaki ayırıcı çizgi sonuçta anlam­
sız kılınmıştır. Devletle ulusun birbirleri
E M O N İ K B I R S Ö Y L E M
içinde erimeleri, türdeş toplum mitiyle
haklılaştırılır, Kemalist söyleme, ulusal
iradeyi devletle ve Tek Parti döneminde
partiyle Özdeşleştirerek, siyasal ve tarihsel
bir varlık olarak “halk” kavramım soyut,
tarih-dışı bir “ulus” kavramıyla değiştire­
rek kamusal/özel ayrımını ortadan kaldı­
rır. Bu, kamusal ve özel alanların kendile­
rinin ortadan kalkması anlamına gelir.
“Kamusal ve özel alanlar arasında, insan­
ların kendilerini yurttaş olarak tanıdıkla­
rı, birbirlerini ortak bir dünyanın sınırları
olarak konu miadı kİ arı bir toplumsal uza­
mın yokluğunda” siyaset varolamaz (Le-
fort, 1988: 48-9). Bu durumda, siyasal öz- 85
nelik ya da yurttaşlık mümkün değildir.
Kemalist söylem, sınırlı temsil mekaniz­
malarının önermekte, ancak bunlar, bi­
çimsel uygulamalar olmanın ötesine ge­
çememektedir. Siyasal etkinlik, toplumsal
uzamı türdeş kılmak ve farklılıkları en
aza indirmek için bu sınırlı temsil meka­
nizmalarına hapsedilir.
Genellikle Kemalizmin en önemli sayı­
lan ilkelerinden biri olan laiklik, iki dü­
zeyde anlaşılmaktadır: öncelikle ulus ege­
menliği kavramının bir sonucu olarak
dinsel olanın siyasal alandan çıkartılması
anlamında devlet aygıtının laikleştirilme­
sini ve buna paralel olarak ikinci düzeyde
toplumun modern uygarlıkların dayandı­
ğı bilimsel ilkeler ve kurallara göre örgüt­
lenmesini kapsamaktadır. Laiklikle ikti­
darın kaynağı dinsel olmaktan çıkar, ege­
menlik hakkının kaynağı olarak ulusal
irade/ halk iradesi gösterilir. Laiklik ilkesi
bununla sınırlı kalmaz, toplumun dinsel
ve geleneksel ahlaki değerlerinin laik,
rasyonel ve bilimsel değerlerle değiştiril­
mesini de kapsar.
Laiklik ilkesine dayanan reform hare­
ketlerinin hedefi, “yeni insanı", kimliği­
nin ayırıcı unsuru din olan O sm anlı
kimliğinin karşısında “Türk kimliğini"
yaratmak biçiminde anlaşılabilir. Bu bağ­
lamda, kendine bilimsel kuralları temel
edinmiş olan devletin toplumun kültürel
K E M A
ve ahlakî yapısını dönüştürme görevini
üstlenmesi yine laiklik ilkesiyle temel­
lendirilir. Söylemin yapısı içinde laiklik,
çağdaş yaşama geçişin bir garantisi ola­
rak sunulur. Geleneksel ve dinsel olanla
laik ve bilimsel (rasyonel) olan arasında,
doğululuk, Müslümanlık ve Osmanlılık­
la Batılılık ve modernlik arasında karşıt­
lıklar kuran laiklik söylemi, bireyleri Ba­
tılı hümanist, aydınlanmacı değerleri be­
nimsemeye, düşünme ve muhakeme et­
me tarzını bilimsellik ve rasyonellik öl­
çütünde değiştirmeye, halkın düşünüş
tarzını belirlediği düşünülen hurafe ve
inançları kökünden yok etmeye ve yeni
toplumun temeline pozitif ve deneysel
bilimlerin bakış açısını yerleştirmeye dö­
nük bir tasarıdır. Söylemin temel çizgisi,
dini siyaset-dışı, inanca dair her şey gibi
özel alana ait saymaktır. Meşru ve meşru
L İ Z M
olmayan dinsel etkinlikler arasında ke­
sin bir ayrım öngörülür. Bu ayrımın ve
genelde dinsel alanın denetimi devletin
elindedir.
Ancak Kemalist ulus-devlet içinde dinin
konumu her zaman kararsız ve muğlak
olmuştur. Burada anlatılmak İstenen, Ke­
malist devletle onun “Müslüman" yurttaş-
lan arasındaki gerilimli ilişkidir. Kemalist
laiklik söylemi, bir yandan İslâm’a karşı
kuşkucu davranır ve dinin toplum haya­
tındaki rolünü sınırlamaya çabalarken,
öte yandan da meşruiyetini sürekli balta­
layan, yurttaşlarının çoğunun kimliklerini
inançları temelinde tanımlamakta olduk­
ları gerçeği karşısında kırılgandır. Bu du­
rum, geçerli düzenle düzenleme-yönetme
işlevi arasındaki açıklıkla açıklanabilir.
Kemalist laiklik, yeni bir kimlik ve yeni
bir düzen kurma iddiasındadır; İslâm İse,
K E M A L İ Z M : H E G E
bu kimliğin ya da düzenin varlık bulması­
nın olanaksızlığını sürekli hatırlatan yapı­
sal açıklığa işaret eder.
Kemalist söylem içinde bu gerilimi aş­
mak üzere üç ayrı söylemsel stratejiye
başvurulur. İlki, İslâm’ı Cumhuriyetin
gerçek düşmanı olarak yadsıyan dışlayıcı
bir mantığa dayanır. Ötekinin bir ya/ya da
ilişkisi içinde köktenci biçimde yadsın­
ması söz konusudur. Ancak, Ötekinin bir
yadsımaya konu olabilmesi için bir kimli­
ğe gereksinimi olması, bu kimliğin yadsı­
yan tarafından yeniden kurulmasını ge­
rektirir. Bu da, tam anlamıyla yok sayma­
nın mümkün olmaması anlamına gelir;
böylece, önerilen strateji, gerilimi çöz­
mekte başarısızlığa uğramış olur.
ikinci strateji, dini bütünüyle yadsımak
yerine Türkiye Cumhuriyeti’nin herhangi
bir inancı resmî din olarak tanımasının
laiklik ilkesi gereği mümkün olmadığını
vurgulayarak, dinin alanını sınırlamaya
yöneliktir. Dünyevi olan, yani ulusa ve
devlete ait olan işlerde dinin yol gösterici
olamayacağı kabul edilir. Böylece laiklik
ilkesinin din ve devlet işleri ayrımına da­
yalı bir yorumuna da ulaşılmış olur. Bu
yorum, dinin ait olduğu İnanç alanının
“kabul edilebilir bir İslâm" tanımı çerçe­
vesinde laikleştirilmesi edimini de içerir.
Buna göre, kişiselleştirilmiş, rasyonelleş­
tirilmiş ve siyasetten arındırılmış bir İs­
lâm, kabul edilebilir bir inanç formu ola­
rak tanınmaktadır. Söylemde, bu formun,
özünde, kökeninde rasyonel ve bilimsel
olan “gerçek” İslâm’ı temsil ettiği iddia
edilir. Böylece devlete, laiklik ilkesinin
gerçekleştirilmesi çerçevesinde, inancı,
hurafelerden, mitlerden, dogmalardan ve
her türlü sapkın yorumlardan arındırma
görevi de verilmektedir;
“insanlara feyz ruhu vermiş olan dini­
miz, son dindir. Ekmel dindir. Çünkü di-
miz akla, mantığa, hakikate tamamen te­
vafuk ve tetabuk ediyor. Eğer akla mantı­
ğa ve hakikate tevafuk etmemiş olsaydı,
bununla diğer kavanini tabiiyeyi İlâhiye
M O N İ K B I R S Ö Y L E M
beyninde tezat olması icabederdi," (Söy­
lev ve Demeçler, II: 98)
(...)
“Efendiler, yapmakta olduğumuz inkı­
lâpların gayesi, Türkiye Cumhuriyeti hal­
kını tamamen asri ve bütün mâna ve eş­
kâliyle medeni bir heyeti içtimaiye haline
İsal etmektir. İnkılâbatımızın umdei asli-
yesi budur. Bu hakikati kabul edemiyerı
zihniyetleri tarumar etmek zaruridir.
Şimdiye kadar milletin dimağım paslan­
dıran uyuşturan bu zihniyette bulunanlar
olmuştur. Herhalde zihniyetlerde mevcut
hurafeler kamilen tardolunacaktır. Onlar
çıkarılmadıkça dimağa hakikat nurlarını SV
infaz etmek imkânsızdır” (Söylev ve De­
meçle;; II: 224).
Üçüncü strateji İkincisine yakındır: Is­
lâm değil; fanatikler ve fanatiklik redde­
dilir. Halkın inancım sömüren siyasetçile­
re karşı geliştirilen bu strateji güçlü bir
halkçı vurguya sahiptir. Özellikle, Cum-
huriyeı’in kurulmasından önceki yıllarda,
Kemalist güçlerin yaygın bir desteğe ihti­
yaç duydukları geçiş döneminde hakim
olan bu söylemsel strateji, Kemalist laikli­
ğin İslâm’la karşı karşıya kaldığı durum­
lardaki kırılganlığı nedeniyle hiçbir za­
man söylemsel ufuktan bütünüyle silin­
memiştir, Islâm’ın popüler formlarıyla ne
zaman bir müzakereye girişilse yeniden
ortaya çıkmaktadır.
Kemalizmin altı ilkesinden beşincisi,
inkılâpçılıktır. 1930’larda Kemalist ilkeler
oluşturulurken inkılâpçılığa ikili bir işlev
yüklenmiştir. Bunlardan ilki, ulusal kur­
tuluş hareketinin başarılarım korumaktır.
İkincisi ise, çağdaş uygarlık düzeyine eri-
şinceye kadar değişimi sürdürmektir, İn­
kılâpçılığın bu ikinci yüzü, sürekli bir de­
ğişimi gerektiren yeni bir düzenin varlığı­
nı varsayar. İnkılâp, varolan kurumlann
zorla değiştirilmesinin ardından yıkılmış
kurumlann yerine yenilerinin kuruluşu­
nu da kapsayan iki aşamalı bir süreç ola­
rak anlaşılmaktadır (Atatürk’ten aktaran
Afet İnan, 1968: 259). Kurulan yeni dü-
 K E M A
zen içinde, “en yüksek sivil ve modern”
gerekler ve zorunluluklar çerçevesinde
sürekli ilerleme öngörülmektedir. Yeni si­
yasal sistemin kuruluşuna kadar devrimci
olan söylem, siyasal sistemin kurulması­
nın ardından “güçlü bir ulus-devlet",
“ulusal birlik ve beraberlik”, “beraberlik
ve dayanışma içinde gerçekleştirilecek
ekonomik ilerleme" ve “çağdaş uygarlık
düzeyine erişmek için halkın ekonomik,
siyasal ve toplumsal seferberliği" temaları
etrafında bir değişme ve ilerleme tasarı­
mına dönüşmüştür. Kemalist inkılâpçılı­
ğın önemli yanlarından birisi, toplumsal
88 değişimin tepeden bir hamleyle gerçek­
leştirilmesi girişimidir. Kemalizm hiçbir
zaman bir taban hareketi olma iddiasında
olmadı. Yasama, yeniliğin gerçekleştiril­
mesinin ve topluma kabul ettirilmesinin
aracı olarak görüldü. Yeniliklerin halkın
direnişiyle karşılaşabileceği düşünüldü­
ğünde, halkı aydınlatmak ve yenilikleri
tanıtmak üzere birtakım aracı kurumlar
oluşturuldu. Ancak bu kurumların yeni­
liklerin ben imse ütmesinde yeterli olma­
dığı ve yeniliklerin halk tarafından be-
nimsenmedigi durumlarda ise, bunların
korunmasını sağlayacak yeni kanunlar çı­
kartıldı (Köker, 1993: 175).
İnkılâpçılık, Özellikle halkçılıkla ilişkisi
açısından sorunlu bir ilkedir. Öncelikle,
ulusal irade ve meclis arasındaki ilişkinin
bir temsil ilişkisinden çok bir özdeşlik
ilişkisi olması nedeniyle meclis kararları,
meşruiyeti rızadan kaynaklanmayan, ama
meşruiyeti özünde kararlardı. Bu durum,
“halk egemenliği" kavramında ifadesini
bulan halkçılıkla çelişmekteydi. Varolan
düzenle, getirilmek istenen düzen arasın­
daki açıklıkta duran halkın eğitilmesinin,
bilimsel, rasyonel, modern değerlere sa­
hip kılınmasının bu açıklığı kapatacağı
varsayılıyordu. Ancak, Tek Parti döne­
minde inkılâp ruhunu halka yaymak
amacıyla kurulan kurumların çoğu, seç­
kinlerin temsil ettiği yeni düzenle halk
arasındaki açıklığı kapatmakta başarılı
L İ Z M
olamadı. Bunların çoğu, Tek Parti rejimi­
nin propaganda araçları olmaktan öteye
gidemedi.
Kemalist söylem içinde devletçilik, bi­
reysel girişimin devlet eliyle yaratılması
ve desteklenmesi anlamında salt ekono­
mik bir tercihi ifade etmez, toplumsal ya­
şamın belli ilkeler çerçevesinde, “halk
için halka rağmen” örgütlenmesi hedefim
de içerir. Ancak toplumun devlet eliyle
endüstrileşmesi ve kapital isti eş mesi so­
nucu sınıf farklarının belirginleşmesi ve
derinleşmesi, özünde Kemalist halkçılıkla
çelişen bir durumdur: Halkçılık, daha ön­
ce belirtildiği gibi, türdeş, uyumlu bir
toplum mitine dayanmaktaydı. Buna gö­
re, Türk toplumunu oluşturan bireylerin,
farklı mesleklere mensup olsalar bile, çı­
karları arasında herhangi bir çatışma söz
konusu olamazdı; çünkü bunların hepsi
aynı “ulusun" üyeleriydi. Buna dayanarak
amaç, bu türdeşliği ve çıkar birliğini ko­
ruyucu önlemleri almaktı. Ancak, devlet­
çi politikaların uygulanması sonucu top­
lumsal farklılıkların varlığı yadsınamaz
hale geldi; yine de sınıflar arasındaki ça­
tışma ve çelişkiler hoşgörülmüyordu.
Devletçilik bu noktada, bu tür çatışmala­
rın ortaya çıkmasını önlemenin bir aracı
olarak formülleştirildi.
Kemalist söylem içinde devlet, geçici bir
yatırımcı ya da girişimci olmanın ötesinde
bir anlam taşır. Eğitim reformları, dinsel
etkinlikler üzerindeki katı denetim meka­
nizması ve kültürel ve etnik farklılıkların
denetlenmesi yoluyla siyasal ve toplumsal
pratiğin yönetim ve gözetimi, Kemalist
devlete toplum karşısında bir öncelik ve­
rir. Bu kapsamlı devletçilik, inkılâpçılığın
da özünü oluşturur: halkın, modern, laik,
rasyonel toplumun kuruluşu için tepeden
bir hamleyle seferber edilmesi. Toplumsal
olana özerk bir alan tanımayan bu devlet­
çilik anlayışı, liberalizm ve sosyalizmle
karşıtlıkları çerçevesinde tanımlanırken,
Türk toplumunun eşsizliği temelinde de
haklılaştı rıl mak taydı.
K E M A L İ Z M : H E G
Türdeş toplum miti, Türk toplununum
tekliği ve eşsizliği, Islâm’ın önerilen dü­
zene uygun rasyonel özü, Cumhuriyet’in
Türk toplumunun doğasına uygunluğu,,.
Bütün bunlar, Kemalizmin mitsel uzamı­
nı tanımlayan temalardı. Her mit gibi Ke­
malizm de, kendisine bir evrensel doğru­
luk atfederek içeriğini tanımlar; kendi­
siyle vaat ettiği düzen ve doğruluk ilkesi
arasındaki açıklığı yok sayar. Bu strateji,
söylemin hegemonya mücadelesinde te­
meldir.
__________ MİTTEN İMGESELE__________
1 Kasım 1945’te İnönü’nün duyurduğu
siyasî kararla başlayan ve Demokrat Parti
(DP) iktidarıyla özdeşleştirilen çok parti
deneyimi, bir sag-kanat halkçılığının do­
ğuşuyla sonuçlandı. DP’de simgeleşen bu
yeni halkçılık yorumu, kitlelerle iletişi­
minde popüler kültürün gösterenlerini
kullanarak dinsel ve kırsal değerleri meş­
rulaştırdı (Mardin, 1973: 184). DP, halk­
çılığı ve halk egemenliğini vurguladı ve
siyasal girişimin partiden (tepeden) değil,
halktan (tabandan) gelmesi talebini dile
getirdi (Ahrnad, 1993: 105). Bu yeni
halkçılık, Kemalist reformlara rağmen
kendilerini İslâm’la ve Müslüman Türkle-
rin unutulan tarihiyle özdeşleştirmeyi
sürdüren grupların taleplerini dile getir­
me işlevini yüklendi ve o günden beri bu
işlevi sürdürdü. Yeni halkçılığın yükselişi,
‘çevrenin’ bastırılan toplumsal-kültürel
çeşitliliğinin, inanca ait bir dizi gösterenle
İslâm’a yeniden eklemlenerek, laik, pozi-
tîvist bir ideolojiye dayandırılmış katı bir
ilericiliğe direnmekte olduğunu gösterdi.
Mit, metaforik bir doğaya sahiptir. Bir
başka deyişle, mitin somut veya gerçek
İçeriği, kendisinden farklı bir şeyi, yani
hedeflenen, evrensellik atfedilen bir doğ­
ruluk ilkesini temsil eder. (Laclau, 1990:
63). Bu anlamda, Tek Parti yönetimine
karşı kitlesel hoşnutsuzluğun, Kemalist
mitse] uzamın tamamlanmamış ve meta­
E M O N I K B I R S Ö Y L E M
forik doğasını görünür kıldığı söylenebi­
lir. Kemalist m odernleşme projesinin
meşruiyeti sorgulanmıyordu, ancak yarat­
tığı düş kırıklıkları ve engellemeler, tür­
deş ve bölünmemiş toplum miti ile karşı­
lanamadı. Bu yapısal yetersizlik, söylem­
sel alanda ‘demokrasi’nin yeni bir mit ola­
rak ortaya çıkışının koşulu oldu. Demok­
rasi, egemen Kemalist söyleme bir alter­
natif olarak sunuldu, ona karşı bir dü­
ğüm noktası oluşturdu. Demokrasi miti,
yaygın hoşnutsuzlukların ve taleplerin
temsil edileceği yeni bir yüzey oluşturu­
yordu ve Kemalist söylemin kuruluşu sı­
rasında dışarıda bırakılan güçleri ve öğe- 89
leri siyasal alana yeniden eklemlemeyi va­
at ediyordu.
Ancak bu gelişme, Kemalist mitsel uza­
mın genişlemesiyle sonuçlandı, Kema­
lizm, demokrasi gösterenini hegemonize
ederek kendi söylemsel zincirine ekleme­
yi başardı. 1960’da ‘devletçi seçkinler’ DP
yönetimine karşı harekete geçmeye karar
verdi. Ordu, rejime, demokrasiyi ve dev­
leti kurtarmak ve Atatürk’ün mirasını ko­
rumak amacıyla müdahale etti, Kemalist
seçkinler, demokrasiyi yerleştirmek üzere
görev başındaydılar. Demokrasi böylece
Kemalist söylemin hegemonya alanına
sokulm uş oluyordu. Bu bütünleşm e.
Cumhuriyetçi seçkinlerin askerî rejimi ve
genişleyen rollerini meşrulaştırmak İçin
başvurdukları söylemsel stratejilerde be­
lirginleşir. Örneğin, 1961 Anayasası Ke­
malist modernleşme ile demokratikleşme
arasındaki ‘tartışmasız’ özdeşliği vurgula­
yan bir belgedir, iktidarın merkezde yo­
ğunlaşmasını engelleyen denetim meka­
nizmaları oluşturan ve hak ve özgürlükle­
ri güvence altına alan Anayasa, aynı za­
manda “Atatürkçü düşüncenin siyasal bir
manifesto olarak korunmasına” dönük
bir girişimdi (Heper, 1988: 324). 153,
madde, Anayasanın hiçbir hükmünün
‘devrim yasalarına’ aykırı biçimde yorum­
lanamayacağını hükme bağlayarak siyasal
rejim içinde Kemalist reformların tartışıl-
 K E M A
r.ıaz konumlarım güvence altına almak­
taydı, Anayasa ile devrim yasaları arasın­
daki sürekliliğin bu madde aracılığıyla
vurgulanmasından, Kemalist ilkelerin si­
yasetin temelini oluşturmayı sürdürdüğü
sonucu çıkarılabilir. Anayasanın bu ikili
işlevi, ‘modern, Batılılaşmış, laik ve rasyo­
nel toplum’ mitinin bir imgesele dönüş­
mekte olduğunu gösteriyordu: başlangıç­
ta Kem alizm in hegem onyasını tehdit
eden demokrasi göstereni, Kemalizm ta­
rafından özümleniyor, böylece Kemalist
mitsel uzam genişleyerek imgesele dönü­
şüyordu.
90 1970'lerin sonuna kadar olan dönemde
söylemsel mantık, ayrı kimlikleri, sag-
cı/soku, gelenekçi/modernleşmeci, geri-
ci/ilerici, aşırı milliyerçi/Marksist gibi bir
dizi karşıtlık temelinde söylemsellik ala­
nına yerleştiriyor, Kemalist modernleşme
projesiyle demokratik idealler arasında
eşdegerlikler kuruyordu. Demokratik ve
modernleşmeci Kemalizm, her nesnenin
ortaya çıkışının olabilirlik koşulu olduğu
ölçüde bir imgesel olmaktaydı. Örneğin,
Türkçülük, Kemalizmin ‘güvenli, müref­
feh, mutlu ve modernleşmiş bir Türkiye’
arzusunu paylaşıyordu. Milliyetçilik, Tür­
kiye’yi geleneksel değerlerden ve ulusal
özgünlüklerden ödün vermeksizin mo­
dernleştirmek üzere bir ‘üçüncü yol’ ola­
rak öneriliyordu. Sol, Türk devriminin
anti-emperyalist bir 02 taşıdığı iddiasıyla,
Kemalist modernleşme projesini, Türki­
ye’nin feodal ve yarı feodal yapısından
kaynaklanan sorunların üstesinden gelme
potansiyeliyle değerlendirdi. Örneğin
Türkiye Komünist Partisi, Kemalizmin
kalkınmacı ve görece anti-emperyalist
perspektiline paralel bir sosyalist söylem
g eliştird i. Benzeri biçim d e İslâm ,
1 9 4 0 ’lardan itibaren, modernleşmeyle
kurduğu olumlayım ilişki bağlamında
Cumhuriyetle özdeşleşebiliyordu. Rıza­
nın ifadesindeki söylemsel stratejilerin
çeşitliliğine rağmen, İslamcı söylemde
öncelik, Kemalist modernleşme projesine
L İ Z M
sessiz ama gönülsüz bir rızaya veriliyor­
du. Mardin, 1972’de kurulan Millî Sela­
met Partisi’nin modernleşmecilikle kur­
duğu sentez açısından Türk tarihinde en­
der rastlanır bir durum oluşturduğunu
belirtiyor (1977: 279-99). Bu da, Kema­
lizmin hegemonik edimine bağlanabilir.
Hegemonik bir söylem olarak Kemalizm,
çeşitli özne konumlarının ortaya çıkması­
na ve kendilerini ’laik-modern Türklük’
biçiminde ifade edilecek olan merkezî öz­
ne konumuna eklemleyebilmelerine ola­
nak sağlamıştır. Ancak Kemalizm, top-
lumsal-dinî alanın çoğulluğunu denetle­
nebilir evrensel bir bütünde yemden inşa
etmede başarısız oldu. Kemalizmin başa­
rısızlığı, Islâm’ın eklemlenebileceği yolla­
rı çeşitlendirdi. Islâm’ı kamusal alandan
silme girişimi, Islâm’ın siyasallaşmasını
beraberinde gelirdi.
Kemalizm, siyasal arenada tamnabilnıe-
nin bir aracı ve Batı dışı bir modernleş­
menin göstereniydi, siyasal mücadelelerin
kendi olabilirlik koşullarını buldukları
bir ufuktu. Kemalist özne konumu etra­
fındaki eklemlenmelerin çoğalması, olası
bir Kemalist kimlikle diğerleri arasındaki
sınırı belirsizleştirdi. Kemalizm, çevresin­
de birleşen eşdeğerliklerin içini boşaltıp
gerçek içerikleriyle bağlarım zayıflattı,
böylece boş bir gösterene dönüştü. Kendi
yokluğunun göstergesi olmaya başladığın­
da Kemalizmin konumu belirsiz ve karar­
sız hale geldi. 1961 Anayasası ile siyaseti
düzenleme niyetini ifade etmiş olan mer­
kez, toplumsal ve siyasal alanları birleş­
tirmekte ve kendi hegemonik kapsamının
dışına taşan söylemsellik alanım denetle­
mekte başarısızdı. 1970’lerin sonlarına
gelindiğinde, siyasal radikalizmin bir so­
nucu olarak ortaya çıkan karşıtlıklar ve
mücadele alanları, hegemonyasını yıpra­
tarak, sınırlarını zedeleyerek ve toparlayı­
cı etkilerim yok ederek merkezin kökten
oluşsallığını, düzen ve düzenlem e arasın­
daki açıklığın kapatılmasının olanaksızlı­
ğını gösterdi.
K E M A L İ Z M H E G E
‘Demokrasinin düzene konulması’ he­
defi, 1980 darbesinde de, devlet ve siya­
set arasında bir ayrışmanın sağlanmasına
zemin hazırladı. Askerî rejim, ulusal bir­
liği ve demokrasi pahasına da olsa Türki­
ye Cum huriyeti’nin bekasını özellikle
vurguladı. Bu, bir anlamda Kemalizmin
totaliter eğilimlerinin dirilişiydi. Kısa sü­
rede parlamenter rejime dönülmesine
rağmen, siyasal katılımı sınırlayan anaya­
sal hükümler aracılığıyla yarı totaliter
eğilimlerin siyaset üzerindeki belirleyici
etkisi sürdü. Ordunun kö/fii dışarıda ide­
olojileri Atatürkçülükle değiştirme çaba­
sı, Kemalistlerle askerî seçkinler arasın­
daki tarihsel bağlardan kaynaklanıyordu.
Uyumlu toplum imgesi, toplumsal ve si­
yasal yaşantı tüm boyutlarıyla etkileyen
yeni yönelimin tentelini oluşturdu. İde­
olojik olmayan rızaya dayanan bir toplu­
mun yaratılması ve ulusal birlik ve bü­
tünlüğün sağlanmasında dinin önemi
üzerinde duruldu, İslâm’ı Türklüğün bir
parçası sayarak onunla uzlaşan ordu, Ke­
malizmin laik, rasyonel ve modern top­
lum tanımını yeniden eklemledi, inancın
rasyonel temellere oturtulması, devletin
elinde Kemalist rejime kitlesel destek
sağlama yolunda ideolojik bir araca dö­
nüştü. Bunun sonucu, kültürün ana be­
lirleyicisi olarak İslâm’ın devlet söyle­
miyle eklemlenmesidir.
___________ SONUÇ VERİNE...___________
Laclau, kökten bir düzensizlik halinde
düzenin bir yokluk olarak bulunduğunu
belirür. Henüz, düzen tanmılanmamıştır.
Düzeni her tanımlama girişimi, bir hege­
monya kurma girişimidir; bu girişimde
başarılı olan siyasal güçler hegemoniktir.
(Laclau, 1996: 45 ) Türkiye tarihinin,
Kurtuluş Savaşı’ndan askerî müdahalelere
kırılma momentleri, böyle bir yokluğun
M O N İ K G I R S ö V L E M
varolduğu, rejimin siyasal, ekonom ik,
toplumsal hedeflerinin Kemalist ilkeler
doğrultusunda yeniden tanımlandığı mo­
mentlerdir, 1960-1980 yılları arasında
gerçekleştirilen üç askerî müdahale, dev­
letin siyasal belirsizlik ve düzensizlikle
mücadelesinin sonucuydu. Bu moment­
lerde Kemalizm, düzen lam mLanmn dü­
ğüm noktasını oluşturdu, 1980 sonrası­
nın, siyaset korkusu, uyum ve birlik öz­
lemleriyle beslenen, Anayasada güvence
altına alınan otoriter ideolojisi de, aslın­
da, 1980 öncesinin bölünmüşlüğü ve ku-
tuplaşmışlığına Kemalist bir yanıttı. Yeni
rejim in mantığını Kemalist ilkelerden
alan otoriter vurgusu, Kemalizm ve de­
mokrasi arasındaki özdeşliğin sorgulan­
masına hız verdi, Jöntürk harekelinden
Kemalizme bütün halkçı ideolojilerin sa­
bit öğesi olmuş toplumsal tabiplik fikri,
devletçiliğin karşısına muhafazakâr bir li­
beralizmi koyan yeni sag-kanat halkçılığı­
nın hegemonik müdahaleleriyle etkisiz­
leşti, olumsuz bir anlam yüklendi. Muha­
fazakâr ve Islâmcı karşı-özdeşlik formla­
rının çoğalması, fazlaca çalışmalı ve siya­
sallaşmış bir toplumda hegemonik söyle­
min sınırlarının belirginleşmesi, 1980'den
bugüne siyasal alanın başat özelliğidir.
Söz konusu olan ikili bir süreçtir: ilkin
Kemalizm, metaforik gücünü ve imgesel
boyutunu yitirmekte, yani, metaforik bir
tamlığı ifade etmekten, toplumsal taleple­
ri, yerinden edilmeleri özümsemekten
gittikçe uzaklaşmaktadır, ki bu, onun he­
gemonik konumundaki kaymayı gösterir;
ancak Kemalist güçlerin tamamen çözül­
düğü iddia edilemez; çünkü Kemalizm,
köktendinci ve etnik milliyetçi kimliklere
karşı özdeşlik formları sunan, ordunun
siyasete doğrudan ya da örtük müdahale­
lerinde belirginleşen siyasal projesiyle he­
gemonyasını yeniden kurma potansiyeli­
ne sahip olmayı sürdürmektedir. O
 İkna (İn a n d ırm a ) Yerine
Tecebbür (Z o rla m a )
METE TU N ÇAY
illî Mücadele’nin başlangıcından
M C um hu riyetin ilanına kadar,
halk arasında ulusçu bir tütü­
nüm (co)ıesion) bilincinin yaygın olma­
ması nedeniyle, İslâmî dayanışmadan ya­
rarlanılmıştı. Hatta “dinin siyasete alet
edilmesi” yolunda, Osmanlı dönemine
oranla daha da ileriye gidilmişti,
Cumhuriyet’in İlk dört ayında, halifelik
de devam etti. Ancak 1924 Martının baş­
larında, hilafet kaldırılıp hanedan üyeleri
yurtdışına sürülürken, (medreseler ve
şeriat mahkemeleri gibi) eğitim ve yargı­
daki din kurumlan da yasaklandı. Ama,
1924 Anayasası’mn 1928 Nisanında yapı­
lan değişikliklerine değin, “Türkiye dev­
letinin dini, din-i Islâmdır" hükmü ko­
rundu.
Niyazi Berkes’in “kutsallaşmış gelene­
ğin boyunduruğundan kurtulma” diye ta­
nımlayarak çağdaşlaşm a ile özdeşleştirdi­
ği “la ik le şm e " ad ım ları, bu ilk en in
1937’de Altı Ok içinde Anayasaya girme­
sine kadar devam etmiştir. Bu adımların
başlı çalan şöyle sıralanabilir:
1925 başlarındaki Şeyh Said Ayaklan­
ması üzerine çıkarılan Takrîr-i Sükûn Ka-
nunu’nun (ve İstiklal Mahkemelerinin)
yarattığı buyurgan hava altında yapılan
şapka ve giyim kuşam devrimleri; “tekke
ve zaviyelerle türbelerin şeddi", dolayısıy­
la tarikatların yasaklanması. Aynı yılın
sonlarında, hicri ve muaddel rumî tak­
vimler yerine. Milat başlangıçlı uluslara­
rası takvimin ve alafranga saatin kabulü
(yani 1341, 1925 oldu; “gün” de güneşin
batmasından başlatılmak yerine, kökenle­
ri Roma hukukuna kadar giden bir uyla­
şımla geceyansından başlatıldı),
1926 yılında, benim “çeviri yasalarla
hukuk devrimi” dediğim şey yapıldı. As­
lında, 19. yüzyıl ortalarında başlayan Batı
yasalarını benimseme hareketi, birçok
alanda şeriat yasaları yürürlükte kaldığı
için bir ikilik yaratmıştı. Cumhuriyettey­
se, aile, borçlar vb. konularındaki dinsel
hükümler kaldırılarak reception tamam­
landı; kıta Avrupa hukuku yalnız başına
hükümferman oldu.
1928 Mayısında “beynelmilel erkam”
(Arap rakamlarının Batı’da kabul edilen
biçimleri) alındı; Kasımda da Latin esaslı
“Türk Alfabesi" kanunlaştırıldı. Halka ye­
ni harfleri öğretmek için, Millet Mektep­
leri Teşkilatı kuruldu. 1931 yılında, bü­
tün ölçüler metrik sisteme uyarlandı.
1935’te de pazar günü hafta tatili olarak
benimsendi.
Tarık bin Zeyyad’ın lberya’ya çıkarken
geri dönülmesini imkânsız kılmak için
gemilerini yaktırmasına benzer bir biçim­
de, geçmişle ilişkilerin kopartılmasını
amaçlayan bu reformların arasında, bence
en etkilisi “Yazı Devrimi" olmuştur.
İ K N A ( İ N A N D I R M A ) Y E R İ N E
Yazı karakterlerinin, yani alfabenin din­
lerle garip bir ilişkisi vardır. Tarihte bir
takım halklar, yeni bir dini kabul ettikleri
ya da dinlerini koruyarak anadillerini de­
ğiştirdikleri durumlarda, o dinin kutsal
m etinlerini geleneksel ya da edinilmiş
dillerine çevirmeye razı olsalar bile, me­
tinlerin yazılı oldukları özgün alfabeyi
kullanmaya devam etmişlerdir. [Eski Mı­
sır’ın resim-yazısına h ierog lif (kutsal oy­
malar) denildiğini unutmayalım. Bu te­
rim, “Tanrı’nm (el)yazısı" diye de düşü­
nülebilir!] “Tılsım” gibi kavramlara baş­
vurmadan anlaşılması ve çözümlenmesi
zor olacak söz konusu ısrara birçok ör­
nek gösterilebilir. Ortodoks Hıristiyanlığı
benimsemiş Türk kökenli insanlar mı ol­
dukları, yoksa Elen (leşmiş) bir halk iken
Türkçe’yi mi özümsedikleri bilinmeyen
Karamanlı Runılar, kiliselerinde “Isa Me­
sih’in namazı"nı pekâlâ Türkçe eda eder­
lerken, bütün yaşamlarında Yunan alfabe­
sini kullanmayı sürdürmüşlerdir. 20. yüz­
yılın başlarında hâlâ Yunan ve Ermeni
harfleriyle basılmış Türkçe İnciller vardır.
Bizim tam tersimize, yeniden varolma
ideolojisini kopuş yerine sürekliliğe da­
yandırmak isteyen İsrail devleti 1949 yı­
lında kurulurken, o vakte kadar sinagog­
ların dışında kullanılmayan İbranî alfabe­
si (o dille birlikte) canlandırılmışım
Din-Dil ilişkisi açısından Hıristiyanlıkla
Müslümanlık (ve Yahudilik) arasında bü­
yük bir fark vardır. “Eski Ahid’’in Yahudi-
ler tarafından Ibranice olarak sürdürüle-
gelmesine karşılık; birçok bölümü her­
halde Aramî ya da Ibranî dillerinde yazıl­
mış olan “Yeni Ahid”, “Hıristiyanlığın za­
ten Yunanhlaşmış bir Yahudilik olduğu"
görüşünü dogrularcasına, en başında ya
Yunancaya çevrilmiş ya da kimi bölümleri
Yunanca kaleme alınmıştır. Daha sonra
Aziz Hieronymus’un yaptığı Latince Vul-
gata çevirisi Katolik dünyasında resmî
metin olarak benimsenmiş, Reformas-
yon’da ise çeşitli ulusal dillere yapılan çe­
virileri Protestan kiliselerinde kullanılma­
T E C E B B Ü R ( Z O R L A M A )
ya başlanmıştır. Bu kutsal kitapların Tanrı
buyruklarını içerdiği kabul edilmekle bir­
likte, Kuran-ı Kerim için inanıldığı gibi
“Kelâmullah" oldukları anlayışı yoktur.
Dolayısıyla, Kuran’ın Arapça’dan başka
dillere “mealen" çevrilmesine razı olunsa
da, ibadette Arapça özgün metnin kulla­
nılmasında ve din hizmetlileri başta, bü­
tün aydın müminlerin bu dili öğrenme­
sinde ısrar edilmiştir.
Osmanhca’nm yazılmasında yararlanı­
lan Arap h arflerinin “ıslah" edilerek
Türkçe’ye uyarlanması yönünde en az ya­
rım asırdır öneriler yapılıyordu, Namık
Kemal bu fikre karşı çıkmış ve (Mene- 93
menlizade Rıfat Beye 8 Ağustos 1878 ta­
rihli bir mektubunda) “yazının ıslahı için
Latin harflerini bizim lisana almak, Frenk
elbisesi giymeyi mülkün ıslahına medar
olur zannetmek kabilindendir” demişti.
Enver Paşa’nın Birinci Dünya Savaşı yılla­
rında “huruf-u munfasıla" denilen biçim­
de Arap harflerinin bitiştirilmek yerine
ayrı ayrı kullanılmasını sağlamak için bir
girişimde bulunduğu, ama bu reformun
savaş ertesine bırakıldığı bilinmektedir.
Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1926’da
Bakü’de toplanan bir kongredeyse o za­
mana kadar Türkçelerini Arap alfabesiyle
yazan Sovyet halkları Latin harflerine
geçme kararını alırlarken, Fuat Köprü-
lü’nün başkanlığındaki T.C. delegeleri çe­
kimser kalmıştı.
Kaldı ki, Türklerin Arap harflerini gü­
zel ve estetik (kaligrafik) olarak yazmak­
la, övündükleri özel bir becerileri vardı,
“Kuran-ı Kerim Mekke’de nazil olmuştur
(Peygambere inmiştir), Kahire’de tilâvet
edilmiştir (usulüne göre okunmuştur),
İstanbul'da (en başarılı hüsn-ü hatla) ya­
zılmıştır" sözünü hatırlamak gerekir.
Yazı Devrimi, simgesel önemi bakımın­
dan belki Şapka Devrimi’yle karşılaştırıla­
bilir. Fakat şapka giymeye ancak “Frenk
mukallitliği” (öykünmeciliği) diye karşı
çıkılabilirken, alfabe değiştirmek, bir ku­
şak içinde o zamana kadar yazılmış bü-
 K E M A L İ Z M

gül® kEL

94

1928’d ey en i harflerin kabulüyle başlayan h a r f inktlâbtna bir toplumsal eğitim

seferberliği eşlik etmiştir. Bu inküâp, bent “köhnem iş eskiyi yıkm a ”gayesiyle hem 4e
Latin harflerinin Türkçe seslerin ifadesine uygunluğuyla açtklanmtşttr.

tün yapıtları okunmaz/anlaşılmaz hale 1950’deki Demokrat Parti iktidarına ka­

sokmuştur. Bu, düşünülebilecek en kök*
tenci kültür değiştirme girişimiydi. Çün­
kü Islâm dininin de, yükseltilmek istenen
Türk milliyetçiliği ışığında yeniden bi­
çimlendirilmesin! ima ediyordu.
Yazı Devrimi’ni, Cumhuriyet’in ilk on
yılında dil üstünden denenen “İslâmiyet!
T ü rkleştirm e” hareketleri bağlamında
değerlendirmek gerekir. Ünce, 1926 ilk­
baharında Türkçe’yle namaz kıldırma de­
nemeleri yapılmış, dört yıl sonra llâhiyat
Fakültesi çevresindeki bir grup “moder-
nist" İslamcıdan oluşan bir kurul “refor-
masyon" önerileri hazırlamıştır, 1932
başlarında da (Ram azan ayı için d e),
Türkçe Kuran tutar mı, tutmaz mı diye
araştırılmıştır. [Bu son konuda ayrıntılı
bir inceleme için bkz. Dücane Cündioğ-
lu, Türkçe Kuran ve Cumhuriyet ideolojisi
(İstanbul: 1998).] ibadette Türkçe Ku-
ran’ın zorlanmasından o dönem vazgeçil-
mekle birlikte, aynı yılın sonlarından
dar, Ezan ve Kamet Türkçe okunmuştur.
Türkçe Kuran konusu, 20. yüzyılın so­
nunda bazı çevrelerce yeniden savunulan
bir dava oldu.
19. yüzyılda Osmanlı çagdaşlaşmacıları
arasında ortaya çıkan, gene! olarak dinin,
bizim özelimizde de Islâmiyetin “mani-i
terakki" (ilerlemeye engel) olduğu fikri,
Cumhuriyetin kuruluş yıllarında da de­
vam etmiştir. Pozitivistçe bir “bilim e
inanma" tutumuyla iki yoldan birini seç­
mek gerekiyordu. Kemalist hakim düşün­
ceye göre, Batı’da Lutherci Protestan Re-
formasyonu kutsal kitabı ulusal dillere
çevirince Hıristiyanlık çağdaşlık yoluna
girmişti. Biz de onun gibi yapabilirdik,
Üteki yol, Sovyet Devrimi’nin yaptığı gi­
bi, açıkça dine karşı çıkmaktı. Sanıyo­
rum, kamu güvenliği açısından, sıradan
halkın dindar kalmasının daha istenilir
olduğu düşünüldü. Onun için, öncelikle
İslâm Reformasyonu projesi üstünde du­
İ K N A ( İ N A N D I R M A ) Y E R İ N E
ruldu. Bu yalnızca bir dil ve yazı sorunu
değildi; ibadet düzeninin de değiştirilme­
si, örneğin secde etmek yerine, camilere
oturacak sıralar konulması, müzikli ayin­
ler yapılması vb, önerildi, Kuran'ın Türk­
çe’ye çevrilip ibadette Arapça özgün met­
nin yerine bunun kullanılması fikri yay­
gın bir hoşnutsuzluk yaratınca, zamanın
ve zeminin henüz uygun olmadığı gerek­
çesiyle Islâm Reformasyonu düşüncesi ra­
fa kaldırıldı,
Türkiye’de hiçbir zaman, dine Sovyet-
ler’deki kadar açıkça karşı çıkılmamış ol­
makla birlikte [unutmayalım ki, orada
Moskova’nın bir katedrali büsbütün yıkıl­
mış, Leningrad’ın Kazan katedrali ise Tan-
rı-tammazlık müzesi yapılmıştı!), özellik­
le Cumhuriyetin ilk on yılında, Islâm ko­
nusunda inanılması güç boyutlara varan
bir “mübalâlsızlık" (diyelim, umursamaz­
lık) gösterilmiştir. Örneğin, bir ara Sulta­
nahmet Camii’nin resim galerisi yapılması
önerilecek kadar ileriye gidilmişti.*
Bence asıl endişe edilen, bu tür düzel-
(*) Cemal Reşit Rey anlatıyor: ” 1926 Ağustosunda
maarif vekili [Mustafa] Necati Bey bir Sanayi-i
Nefise [Güzel Sanatlar] Encümeni toplamıştı
Bu encümene beni de davet etti. İşte o encü­
mende alınan kararla mekteplerden Alaturka
müzik tedrisatı kaldırıldı. Böyle isabetli karar-
ların yanında fazla cüretkâranelerinin de alın­
masına ramak kaldığına şahit oldum. Bu encü­
menimizin reisi rahmetli Namık İsmail [Yeğe-
noğlu) ite rahmetli Çallı İbrahim, Necati Beye
bir dilekçe sundular. Bu dilekçede ressamların
eserlerini teşhir edecek bir galeriden mahrum
bulunduğu belirtiliyor ve hükümetten bu iş
için bir mahal isteniyordu. İstenilen mahal
neydi biliyor musunuz7 Sultan Ahmet Camii.
Ancak ilave ediliyordu ki, camide yukarıdan
gelen ışığın az oluşu resimlerin en iyi şerait al­
tında teşhirine mani idi. Bunun için kubbede
delikler açılması teklif edilmişti, Necati Bey
muvafakatini vermek üzere iken, rahmetli Mi­
mar Kemalettin Beyin pürhiddet yerinden kal­
karak söylediği sözlerden sonra bu karardan
vazgeçildi."
Yazarın muhtemelen C u m h u riy e t gazetesinde
çıkmış olan "Atatürk ve Müzik" başlıklı maka­
lesinin tümü şu kaynakta aktarılmıştır: A ta tü rk
D evrim ler! İd e o lo jisin in Türk M ü2ik K ü ltü rü n e
D o ğ rü d a n ve D o la ylı E tk ile ri (İstanbul: Boğaziçi
Üniversitesi Türk M üziği Kulübü Yayınları,
1980), S. 142-45.
T E C E 1 B O R ( Z O R L A M A )
timlerle dinin ve dinadamlarının güç ka­
zanmaları ve laik iktidara rakip bir yetke
merkezi oluşturmaları ihtimaliydi.
Dinin her yerde ve her zaman toplum
üyelerinin dünya görüşlerini özellikle eği­
tim üstünden kalıplayageldiği bilinmekte­
dir. Bizde, Tanzimat ve Meşrutiyet dö­
nemlerinde mühendislik ve tıp okulların­
dan itibaren geleneksel medrese ve tekke­
lere rakip bir dünyevî eğitime yönelme
başlamıştı. Hatta, uygulamaya dönük bu
(amelî) bilgi dallarına, dinbilgisiyle özdeş
olan ‘‘ilim’’ yerine, “fen” deniyordu. Nite­
kim, yeni kurulan Osmanlı üniversitesine
de, fenlerevi anlamındaki “Darülfünun” 95
adı verilmişti. (Rusya'da Büyük Pelro’nun
akademisi kurulurken, bilim yerine, naıt/t
sözcüğünün kullanılmasında da benzer
kaygılar rol oynamıştır.)
Sultan II. Abdülhamit'in 1876 Anayasa­
sını “talik” etme (askıya alma) gerekçesi,
meşrutiyet iyi ve çağdaş bir şey olmakla
birlikte, halkın anayasalı yönetime henüz
hazır bulunmadığı, eğitilerek çağdaşlığa
hazırlanması gerektiğiydi. Bu tanı ve sa­
ğaltma yönteminin, kamusal yaşamımız­
da bugüne değin geldiğini söylem ek
abartma olmaz.
Ne var ki, Cumhurîyet’in ilk dönemin­
de benimsenen eğitim anlayışı, bilgi akta­
rımının yanı sıra eleştirel ve yaratıcı dü­
şünmeyi amaçlamamış, yapılan devrimle-
rin içselleştirilmesi ve yayılması için bir
rejim propagandası aracı olarak kullanıl­
mak istenmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin çağdaşlaşma
projesi, akla ve bilime beslediği inanç ba­
kımından, Tanzimat ve Meşrutiyet dö­
nemlerinin (yani 1839-1918 yıllarının)
devamı niteliğindeydi. Şu farkla ki, o dö­
nemlerin sakıngan ve uzlaşmacı tutumu­
na karşılık. Cumhuriyetçiler daha gözü-
kara davranıyorlardı. Osmanlı uzlaşmacı­
lığının “telifçi” (eklektik, hatta senkretik)
olduğu, içinde çelişkiler barındırdığı doğ­
rudur. Fakat, “uzlaşma” çağdaş liberal de­
mokrasi kültürünün önemli bir öğesidir.
 K E M A
Erken Cumhuriyetin yönetici seçkinleri,
kendi doğrularından çok emindiler. Bun­
ları topluma kabul ettirmek için, gelenek­
lerle uzlaşmayı düşünmüyorlar, halk yı­
ğınlarını la ik eğitim yoluyla “irşad" ve
“ikna” etmeyi amaçlıyorlardı.
Atatürk’ün Cumhuriyet’in ilanından
yedi ay önce, Konya’daki Türk Ocagı’nda
yaptığı bir konuşmada, aydınlara yol gös­
termek için kullandığı bu terimler (ve ay­
nı aydınları suçlayan karşıtları: “tahak­
küm” - “tecebbûr" - “istibdat”), Islâm
dinbiliminden ödünç alınmış kavramları
yansıtmaktadır. Ben, bu konuşmanın bazı
96 bölümlerini, TC'nde Tek Parti Yönetiminin
Kurulması ] 923-31 (İstanbul: Tarih Vakfı
Yurt Yay., 1999, 3. bas.) kitabımda (s,
219’da), Gazi Paşanın o zamanki halkçı­
lık anlayışını göstermek için alıntılamış­
ım!, Gazi, burada İslâmiyet’in “aklî ve ta­
biî din” (rat iona! and natural religi ou) ol­
duğunu, ama “ciddi ve hakiki ulema" dı­
şındaki dinadamlarmın yalnız onun kişi­
sel inançlarına değil, “millet"in yaşam ve
çıkarlarına aykırı tutumları nedeniyle “te­
pelenmeleri" gerektiğini savunuyordu.
Daha sonra da, “avam" ile “münevverân"
zihniyetleri arasındaki uyumsuzluktan
yakınıyordu: “Sınıf-ı münevver telkinle,
irşadla kitle-i ekseriyeti kendi maksadına
göre iknaa muvaffak olamayınca, başka
vasıtalara tevessül eder. Halka tahakküm
ve tecebbüre başlar, halkı istibdatta bu­
lundurmağa kalkar."
Kamusal alanda, doğru’nun, iyi’nin, ya-
rarlı’nın ne olduğunu, (dini ya da ideolo­
jisi yoluyla) bilen bir kimsenin, halkla uz­
laşmaya, onlara danışmaya ihtiyacı yok­
tur. Hatta doğruyu bilenin, onu topluma
zorlamasının ahlakî bir ödev olduğu bile
L I Z M
söylenebilir, Atatürk’ün 1923 Martında,
aydınlan sıradan halkı kendi doğrularına
inandırmaya çağırması, zorlamanın uygu­
lamada işe yaramamasından ötürüdür.
Ama, uyum sağlama yönünde sonuç ala­
bilmek için geleneklerle uzlaşmayı, yerle­
şik İnanışlara “tavizler" (ödünler) verme­
yi aklına getirmemektedir.
Pekiyi, Cumhuriyet devrimleri hiç ya-
pılm asalar daha mı iyi olurdu? Buna
“evet" demek, elbette olanaksızdır. Ku­
ramsal bir olasılık, 1920’lerdeki ve 30’lar-
daki Jakoben çagdaşlaşmacılıgın daha
sonraki yıllarda da sürdürülmesiydi. Bu
yolu kapatan iç ve dış nedenleri hep bili­
yoruz. Fakat farz-ı muhal onlar olmasa­
lar da, gerçekleştirilebilecek sonuç, ne
tür bir “çağdaşlık" olacaktı? Belki biçim­
sel olarak ileri ülkelere benzeyen, ama
özünde çağcıllıktan uzak, özgürlükler­
den, insan haklarından, demokrasiden
yoksun bir yaşayış. Ya da daha yavaş, sin-
dire sindire, halkın katılımıyla, onun is­
tediği yönde yürümek. Halk çoğunluğu­
nun uzun dönemde yanlış bir yolda ısrar
etmeyeceği, İslâmî bir kabul olduktan
başka, demokrasinin de temel varsayım-
larındandır.
Mesele, meşrutiyeti ya da demokrasiyi,
halk onları yaşamaya hazır hale geldik­
ten sonra tadı çıkarılacak rejimler diye
düşünmemek, sorunların üstesinden gel­
meye çalışırken bu çağdaş siyasal yöne­
tim biçimlerini uygulamaktır. Geçmişte
öyle yapılsaydı, bugün böyle olmazdık.
Ama, rahmetli babamın diline pelesenk
ettiği bir totolojiyle, “Olmuş bir şeyin ol­
mamış olmasına imkân olmadığı gibi, ol­
mamış bir şeyin de olmuş olmasına im­
kân yoktur.” □
 Kemalizm/Atatürkçülük:
Modernleşme,
Devlet ve Demokrasi
LEVENT
ürkiye C um huriyetinin kurulu­
T
şundan sonra, 1930’ların başına te­
sadüf eden Tek Parti yönetiminin
pekişmesiyle eşzamanlı olarak resmiyet
kazanan Kemalizm (bkz. Tunçay, 1989),
1945 sonrası çok partili siyasî hayatın bu­
günlere dek süregelen çalkanalı ve kesin­
tili süreçleri İçinde, çeşitli ve birbiriyle
çatışan yorumlara konu olmuştur. Bu yo­
rumlar, Tek Parti döneminin ürünü olan
Kemalizm sözcüğünün1 yanı sıra, 1940’-
ların "Millî Şef” yönetimi altında görece
sakıncasız bir muhalefeti dillendirebilme
yolu olarak bulunmuş gibi görünen “Ata­
türkçülük”2 sözcüğünü de ortaya çıkarta­
rak gelişip karmaşıklaşmışım Örneğin,
özellikle 1960’lardan itibaren daha çok
sol siyasî düşünce ve örgütlenmeler tara­
fından veya onlarla birlikte telaffuz edile -
gelen Kemalizm yerine, m illiye tçi-muha-
fazakâr düşünce ve örgütlenmelerde Ata­
türkçülük sözcüğünün tercih edildiği;3
bununla birlikte, sol düşünce içinde yer
alıp “Atatürkçülük" sözcüğünü “devrim"
ile birlikte kullananların da var olduğu
(örneğin Tunaya, 1981); dahası, özellikle
sol düşünce akımları içinden söz ve ey­
lem üretenlerin, karşıtlarını “sahte Ata­
türkçü" veya “gardırop Atatürkçüsü” diye
niteledikleri bilinm ektedir. Cum huri­
yet’in ekonomik, siyasî ve kültürel hayatı
açısından son yirmi yılın bir nevi miladı
KÖKER
diye alabileceğimiz 12 Eylül 1980 askerî
darbesinden sonraki süreçte, askeri yöne­
timin güdümü ve belirleyiciliği altında
gerçekleştirilen yeni bir anayasal rejim
oluşturmaya yönelik uygulamaların meş­
ruluğunu sağlamak amacıyla başvurulan
A tatürkçülük vurgusunu da -m esela,
“Devrim Tarihi" yerine “Atatürk İlkeleri
ve inkılâp Tarihi" tabirini yerleştirme
gayretini- bu terimleştirmeler arasında
kaydetmek gerekmektedir. Bu terimleşür-
me meselesi bağlamında, 12 Eylül otori-
teryanizminden çok partili siyasî hayata
yeniden geçiş süreci içinde, örneğin Türk
Dil Kurumu ile Türk Tarih Kurumu’nun
kapatılıp, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
Yüksek Kurulu’nun oluşturulması vesile­
siyle açığa vurulan, “Atatürk’ün vasiyeti
çiğnendi” veya “Atatürk’e ihanet edildi”
türünden tepkilerde yine -zımnen de ol­
sa- “sahte” ve “gerçek" Atatürkçülük ay­
rımına dayanılmış olduğunu hatırlamak
gerekmektedir.'1 Tabloyu, Cumhuriyet’i
yıkma amacıyla siyaset yaptığı için Ana­
yasa Mahkemesi tarafmdan kapatılan Re­
fah Partisi’nin “siyasî yasaklı" önderinin
“Atatürk yaşasaydı Refah Partisi’ne girer­
di” mealindeki yargısıyla tamamlayabili­
riz.3 Özetlersek: Kemalizm ve Atatürkçü­
lük sözcükleri sıkça, farklı ve çatışan yo­
rumlamalara konu edilmekte; her bir yo­
rum sahibi veya siyasî akım mensubu,
 K E M A
muhalifini, kendi “gerçek" Kemalizmi ve­
ya Atatürkçülüğü açısından sahtecilikle
suçlayabilmektedir.
Manzara, yarım asrı aşan bir süredir
çok partili siyasî hayatı sürdürme çaba­
sındaki Türkiye Cumhuriyeti’nde, bıra­
kın Kemalizm/Atatürkçülük aleyhtarlığı
yapmayı, Kemalizm/Atatürkçülük eleşti­
risine yönelen akım ve örgütlenmelerin
olmadığını, olamadığını açıkça göster­
mektedir, Bir diğer deyişle, Türkiye Cum-
huriyeli’nin anayasa ve sair hukuk norm­
ları ile siyasî-hukukî pratiği içinde, ancak
Kemalizm/Atatürkçülük sınırları dahilin-
98 de bir muhalefetin varlığına izin verildiği­
ni ileri sürmek abartılı bir değerlendirme
olmayacaktır. Bu sınırları aşmaya yönel­
mek, “bölücülük,” “yıkıcılık,” “gericilik,"
gibi yaftalar veya konjonkıürel olarak
bu nlarla eşanlam lı olarak kullanılan
muhtelif ideoloji adlarıyla özdeşleştirilen
bir biçimde “vatana ihanet” ya da “devlet
düşmanlığı" suçlamalarına uğratılarak,
gerektiğinde en şedit biçimde bastırılmayı
hak etmek demektir (bkz. Mardin, 1991:
176-193), Yakın geçmişteki Marksist sol
hareketlerin, Kürt sorununa bağlı siyasî
yansımaların, siyasî İslamcılığın muhtelif
örgütlenmelerinin akıbetleri gibi örnekle­
rin yanı sıra, kurulu devlet düzeninin
ekonom ik ve siyasî reform lar yoluyla
“Avrupa Birliği ölçülerine uygun" hale
getirilmesi sürecinde bugün de gözlenebi­
len ayak sürümelerle, sık sık “ekonomik
ama aslında siyası” denen krizlerle açığa
çıkan gerilim ler de bu “stnırlar’Tn ne
denli muhkem olduğu hakkında yeterin­
ce fikir vermektedir.
O halde, şöyle bir yargıya varabiliriz:
Türkiye toplum unu meydana getiren
farklı kesimlerin taleplerinin siyasî olarak
ifade edilip karar alma süreçlerine aktarıl­
ması ve böylece devlet yönetiminde bir
karşılık bulması imkânı, Kemalizm/Ata-
türkçülük sınırına kadar gerçekleşebil-
mektedir. Çünkü, Kemalizm/Atatürkçü-
lük sınırı, aynı zamanda devletin kendi
L İ Z M
varlık sebebini de tayin etmekte, bu varlı­
ğını koruyup sürdürme mantığıyla (ra -
isotı d ’Etat yahut hikmct-i lıühûmet ile) öz­
deşleştirilmiş olmaktadır.
Bu durum, bir bakıma ve ö zellikle
Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşundaki
espriye de uygun düşen bir biçimde, mo­
dern ulus-devletlerin ortak özelliği diye
görülebilir. Modern devletin devlet olma
niteliği, tarihî olarak, toplumu oluşturan
farklı bireylerle grupların özel ve dolayı­
sıyla kısmî ilgi, istem ve çıkarlarını aşan,
bütünün orirık gönencini temsil etmekle
belirlenmekte ve bu ortak gönenç ile dev­
letin varlık sebebi arasında özdeşlik ilişki­
si kurulmaktadır,6 Bu özdeşlik, modern
devletin tarihî olarak demokratikleşme­
siyle birlikle ortaya çıkan “modern de­
mokrasi" tahlillerinde, “demokrasinin
dikey boyutu’’ (Sartori, 1993: 143-197)
veya “istikrar" (Huntington, 1965-66)
gibi ifadelendirmelerin teorik çerçevesi
içine alınmıştır. Bu bakımdan, Kema­
lizm/Atatürkçülük de Türkiye’de m o­
dern ulus-devlet oluşumunun özgül bir
ifadesi diye anlaşılabilir. Aynı doğrultu
üzerinden gidersek, siyasetin, bu ortak
gönenci ve onu temsil eden devletin var­
lığı ve devamlılığı m antığının çizdiği
(Türkiye Cumhuriyeti açısından Kema-
lizm/Atatürkçülügün belirlediği) sınırlar
içinde mümkün kılınan bir çatışma-uz-
laşma süreci olduğu, demokrasinin de
ancak bu anlamda ve bu sınırlar dahilin­
de geçerli olabileceği sıklıkla ileri sürüle-
bilmektedir.
Şimdi, sorun da tam bu noktada açığa
çıkmaktadır: Türkiye Cumhuriyeti, dev­
let olarak varlık sebebini ve sürdürülebi­
lirlik mantığını Kemalizm/Atatürkçülük
temelinde inşa etmişse, bu temelin ne ol­
duğunun da -en azından, siyasî çekişme­
lerin odağı haline gelmeyecek ölçüde- be­
lirlenmiş olması gerekmektedir. Oysa,
Tek Parti döneminde de kısmen ve çekin­
gen bir biçimde mevcut olan farklı yo­
rumlara, özellikle çok partili siyasî hayat

çok sevmektir. Ülküm: Yükselmek, İlmi gitmektir. Varlığım Türk varlığına armağan
olsun!”Dilin Türkçeleştirilmesi ve m illî tarih yaztmt çalışm alarında sorumluluk aldığı
dönemde, abartılı ‘artlaşhrm aa ’ ve etno-merkezci arayışları teşvik etmiştir. Gerek bu
aşm hklan, gerekse kariyer hırsı ve *gençlik lideri" olma arzusu, Cumhuriyet in elit
kadrosundan iki kez -İkincisinde nihaî olarak- tasfiye edilmesine yot açmıştır.
süreci içinde muhtelif Ke mal iz m/Alaıü rk-
çülük yorumlarının eklendiği; çeşitlenen
yorumlar üzerinden Cumhuriyet’in siyasî
sınırlarının, dolayısıyla da devletin “var­
lık seb ebfn in tartışma gündeminde tu­
tulduğu görülm ektedir. Farklı Kema-
lizm/Atatürkçülük yorumlarının, toplu­
mu meydana getiren değişik kesimlerin
desteğini alabilen, siyasî iktidarı ele geçir­
me hedefine göre örgütlenmiş hareketlere
(siyasî partilere) dönüşmeleri, (büyük ih­
timal, mevzu hukuk düzeni izin vermedi­
ği için) her zaman adı açıkça konulama­
mış olsa da, aslında, devletin Kema-
lizm/Ataturkçülük temelinin tartışılması
anlamına gelmektedir.
Buna ek olarak, Cumhuriyet’in Kema-
lizm/Atatürkçülük esaslarında belirlen­
miş olan siyasî-ideolojik temeli, önemli
bir paradoks içermektedir, ideolojinin
Dr. R eşit G aip (1892-1934), bakan lık ve
İstiklâl M ahkem esi üyeliği görevleri
yanında, Kem alist tnkdâplann ideolojik
popidarizasyonunda ve
ım lgerizasyonunda roller üstlenm iş atak
bir p olitik kişiliktir. Sam et Ağaoğtu, Ona
Fransız Devriminin radikalfigü rü
“SaintJu st’e benzetir. Türkçü akım ın
etkisi altında yetişm iştir. Cumhuriyetin
kuruluş yıllarında m ilitan bir ‘inkılâp
terbiyedH jpne” inanm ıştır. Ö zellikte
köylülüğe ve gençliğe yön elik yaygın bir
m illî bilinçlendirm e ve toplum sal
seferberliği g erekli görür; “Rıza,
olm ayan şeyi Türk yapar” der. Önce
Türk O caklarında, sonra onun yerin e
kurulan H alkevlerinde param iliter bir
gençlik örgütlenm esi için çaba
gösterm iştir. 1933'de yazdığı,
ilkokullarda hâlâ okutulan “Öğrenci
A ndı”, bu ruhu yan sıtır: ‘Türküm,
Doğruyum, Çalışkanım . Yasam
Küçüklerim i korum ak, büyüklerim i
saym ak, yurdumu, budunuma [daha
sonra “m illetim i” denm iştir) özümden
gösterdiği hedef, “modernleşmek", yani
Türkiye toplumunu ekonomik, kültürel
ve siyasî düzeylerde -resmî söylem öğesi­
ni kullanarak belirtmek gerekirse- “mu­
asır medeniyet seviyesi”mn üstüne çıkart­
maktır. Ekonomide “sanayileşme”, kül­
türde “fikri, irfanı, vicdanı hür” birey-
yurtıaş esasım bir değer olarak hakim kıl­
ma, siyasette ise -resm îleşm iş ifadesi
“millî hakimiyet” olan- “demokratikleş­
me” hedeflerini içeren Kemalizm/Ata-
türkçülük, paradoksal bir biçimde, özel­
likle ifade ve örgütlenme özgürlükleri ile
demokratik siyasetin kurumlaşması bakı­
mından varolan engelleri de m eş allaştırı­
cı bir işlev görmektedir. Bu paradoks, ka­
çınılm az bir biçimde, modern toplum
“ideal ti pi”mn belirlenmesine kaynaklık
etmiş toplumsal formasyonların devlet-
demokrasi ilişkileri bağlamında yaşaya-
 K e m a
geldikleri ve farklı teorik bakış açılarının
dikkatlerini üzerine çeken paradoksları­
nın genel çerçevesi içinde, ama tabii Tür­
kiye’nin özgüllükleriyle birlikte yer al­
maktadır.
Sonuç olarak, Kemalizm/Atatürkçülük
hakkmdaki değerlendirmelerin, (1) Ke-
malizm/Aıaıürkçülük ideolojisinin çizdiği
“modernleşme" doğrultusunun eleştirel
bir tahlilini; (2 ) Türkiye Cumhuriye-
ti’ndeki siyasî süreçlerin, devlet-demokra-
si ilişkisi bağlamında, Kemalizm/Atatürk-
çülük kaynaklı paradokslarının eleştirel
muhasebesini içermek durumunda ol-
100 duklannı söylemek gerekmektedir. Bu ge­
reklilik ise, Kemalizm/Atatürkçülük ko­
nulu inceleme ve değerlendirmelerin na­
sıl bir metodolojik çerçeve içinde gerçek­
leştirildiğini göz önüne alarak yerine geti­
rilebilir. Dolayısıyla bu yazı, önce Kema­
lizm/Atatürkçülük konulu incelemelerde
görülen metodolojik özellikleri ele alacak
ve bundan sonra, önce Kemalizm/Ata­
türkçülük ideolojisinin Türkiye toplumu
için öngördüğü “modernleşme” progra­
mını değerlendirecektir. Türkiye toplumu
için öngörülen “modernleşme” hedefine
ulaşma bakımından en temel araç, Kema­
lizm/Atatürkçülük açısından devletin itici
gücü olduğundan, Kemalizm/Atatürkçü­
lük içinde Türkiye Cumhuriyeti’nin nasıl
bir devlet olarak tasarlandığı ve bu devlet
tasarımının demokratik siyaset ile olan
bağları ve paradoksları, Kemalist/Atatürk-
çü modernleşme programı üzerinde du­
rulduktan sonra değerlendirilecektir.
METODOLOJİ SORUNU_______
Kemalizm/Atatürkçülük konulu incele­
melerde, tarih ve sosyal bilimlere özgü
önemli bir metodolojik tartışmanın, ba­
zen açıkça, bazen de zımnen sürdürüte-
geldiği görülmektedir. Tartışma, kısa yol­
dan ve basitçe belirtmek gerekirse, poziti­
vizm ile pozitivist olmayan metodoloji
anlayışları arasında yer almaktadır.
l i z m
Tarihi arkaplanmda “Jöntürk bilimcili­
ği" (H anioglu, 19 8 4 ) yer alan Kema-
lizm/Atatürkçülügün “hayatta en hakikî
mürşit ilimdir" düsturunu adeta (ancak,
üzerinde çok da fazlaca ve derinlemesine
düşünmeksizin) zihniyet evreninin teme­
line yerleştirmiş olduğunu söyleyebilece­
ğimiz “akademik pozitivizm ," Kema­
lizm/Atatürkçülük konusuna bakışında,
çoğu kez birbiriyle çakışan veya birbine
bağlanan bir dizi önkabul üretegelmiştir.
Nesnellik: Kemalizm/Atatürkçülük ko­
nusunda pozitivist yaklaşımın ürettiği bi­
rinci argüman, “bilimin nesnelliği” ilkesi­
ni tarihe uygulama amacındadır. Buna
göre, Kemalizm/Atatürkçülük Öncelikle
bir tarihî olguyu ifade etmektedir ve her
tarihî olgu gibi kendi özgül şartları içinde
mütalaa edilmelidir (Akşın, 1989: 11-21).
Tarihte olguların "kendi başlarına" ve
“kendiliğinden açığa vurulmuş” anlamla­
rı olduğunu, tarihçinin görevinin de bun­
ları sadece belgelemekten veya tespit et­
mekten ibaret olduğunu ileri süren 19.
yüzyıl kökenli ampirizmin bir tekrarı gibi
görünen bu yaklaşım, çoğu kez, olguların
tespitinden öteye giderek, bilimsel meto­
dun bir diğer görevinin de, olguların ser­
gilediği “düzenlilikleri" veya “kuralsallık-
ları” keşfetmek olduğunu kabul etmekte­
dir (toplum teorisinde pozitivizm için
bkz. Giddens, 1990).
İlerleme: Bu anlayış uyarınca, Kema­
lizm/Atatürkçülük tahlili sadece olgusal
tespitlerden ibaret, saf bir olguculuk ile
sınırlandırılamayacaktır. Bilimin tikel ol­
guların nesnel incelenmesinden genelle­
melere (evrensel geçerliliği olan “yasa-
lar”a) ulaşmayı hedefleyen bir faaliyet ol­
duğu yolundaki klasik pozitivizmin izin­
den giden “akademik pozitivizm," böyle-
ce, ikinci argüman olarak, Kemalizm/Ata­
türkçülük konusunda “toplumsal değiş­
menin yasaları” kavramına özel bir ağır­
lık yüklemektedir. Bu yaklaşım, toplum-
ların tarih içinde değişimlerinin belirli
düzenlilikler gösteren kalıplara (pattern)
K EM A L İZ M / A T A T Ü R K Ç Ü L Ü K :
göre gerçekleştiğini; sosyal bilimin göre­
vinin bu düzenlilikleri nesnel olarak orta­
ya koyup açıklamak, dolayısıyla öndeyide
(prediction) bulunmak (gelecekte ne ola­
cağını da “açıklama” içinde söylemek) ol­
duğunu benimsemiştir. Buna göre Kema-
lizm/Atatürkçülük, geleneksel toplum ti­
pinden m odern toplum tipine doğru
“ilerleyen” bir topyekün toplumsal değiş­
me süreci içinde, bu ilerlemenin hem an­
laşılmasını mümkün kılmakta, hem de
yönlendirici fikrî çerçevesini oluşturmak­
tadır.7
Vesayet: Nesnellik ve ilerleme, genel
anlamda bir pozitivist bakışı temsil etme­
nin yanı sıra, Türkiye toplumunun Cum­
huriyet odaklı bir tarihî açıklama üzerin­
den anlaşılmasında “devlet” düzeyine
özel bir yer verilmesini de mümkün kıl­
maktadır. “Geri”yi ifade eden “geleneksel
toplum” yapısının çözülme süreci içinde,
“ileri"ye, “modern toplunT'a gidişin re­
formcu aygıtı olan “devlet”, Osmanh geç­
mişindeki “tedricîlik"ten Cumhuriyetle
birlikte kurtulmayı başarmıştır. Böylece
“devrimci" -veya “inkılâpçı"- bir hamleyi,
bir kopuş noktasını belirleyen Cumhuri­
yet, eğitimsiz, cahil bir halk kitlesinin
“kalkındırılması" suretiyle ilerletilmesi
misyonunu üstlenmiş olmaktadır. Feroz
Ahmad’ın (1985) nitelemesiyle “Doğmak­
ta olan bir burjuvazinin öncü kolu” olan
ittihat ve Terakki ile aynı fikrî iklim için­
den çıkmış olan Kemalizm/Atatürkçülük,
devleti bir yandan topyekün toplumsal
ilerlemeyi gerçekleştirecek gerçek güç
olarak algılayıp sunmakta, diğer yandan
da bu gücün “demokratikleşmesini,” iler­
lemenin oluşturacağı bir “rasyonel yurt­
taşlar topluluğu” ortaya çıkıncaya kadar
ertelemeyi uygun görmektedir. Cumhuri­
yet ile demokrasi arasında bir gerilimi
kendi iç bünyesinde sürekli hale getiren
bu anlayış, Kemalizm/Atatürkçülük yo­
rumları içinde, çok partili siyasî hayata
geçişten sonra da devam etmiştir. Böyle­
likle, modern topluma özgü demokratik
M O D ERN LEŞM E, DEVLET VE D EM O KRA Sİ
siyasî süreç özelliklerini Kemalizm/Ata­
türkçülük sının içinde “meşru” görüp, bu
sınırın tartışılmasını ve aşılmasını devlete
yönelik bir tehdit gibi sunmak, hem Ke­
malizm/Atatürkçülük ideolojisinin, Tan-
zim at-sonrası Türkiye tarihine ilişkin
“ilerlemeci yorumu” ile bu yorumun da­
yandığı “bilimsellik" iddiası temelinde
haki ılaş tırıl ma sini mümkün kıtan, hem
de devletin toplum üzerindeki gözetleyi-
ci, yönlendirici, müdahaleci fonksiyonla­
rını pekiştiriri bir nitelik kazanmıştır,
Kemalizm/Atatürkçülük ideolojisinin
kendini algılama ve takdim etme biçimi
ile sonraki yorumlar arasında, Tek Parti 101
yönetiminin yerleşmesinden sonraki sü­
reçte ortaya çıkan sosyal bilim teorileri­
nin de katkıda bulunduğu bir biçimde,
devletin toplum üzerindeki vesayetini
onaylayan ve bu onayı Kemalist/Atatürk-
çü pozitivizmle paralel bir “akademik po­
zitivizm" ile pekiştiren bir benzeşme gö­
rülmektedir. Dolayısıyla, bu benzeşmenin
eleşürisi, pozitivizm temelli modernleşme
teorisinin eleştirisiyle ve buna bağlı ola­
rak da, Kemalist/Atatürkçü devlet kavra­
yışı ile demokratik devlet kavrayışı ara­
sındaki gerilimin tahlili ile anlam kazana­
bilmektedir.
MODERNLENME İDEOLOJİSİ VE
KEMALİZM/ATATÜRKÇÜLÜK
“Modernleşme," sözcük anlamı itibariyle
“modem olan" doğru ilerleyen bir süreci
anlatmaktadır. Bu yalınkat anlamıyla
“modernleşme," bir toplumsal ilişkiler
bütününün tamamına veya bir bölümüne
ilişkin olarak kullanılabilmektedir. Örne­
ğin, tarımda, eğitimde, aile yapısında, hu­
kukta ve sair ilişki alanlarında, ayn ayrı,
“modernleşmek"ten bahsedilebildiği gibi,
toplumsal ilişkilerin tüm boyutlarını kap­
sayıcı bir biçimde “modernleşmek" de
söz konusu edilebilmekledir.
Sosyal bilimlerde “modernleşme”8, bir
teo rik inşa o la ra k , “g elen ek sel top-
 K E M A
Necmettin
Sadık Sadak
HAKK! UYAR
Gazeteci, siyaset adamı ve sosyolog
olan Necmettin Sadak 1890 yılında İs­
102 parta'da doğdu. Galatasaray Lisesi'nî
bitirdi (Sadak, 1928 yılında Galatasa­
ray Spor Kulübü başkanlığı da yapa­
caktır). Fransa'daki Lyon Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi'nden mezun oldu
(1914). Basın hayatına Fransa'daki
Progres gazetesinde yazdığı yazılarla
başladı, 1916 yılında İstanbul'a dön­
dükten sonra Maarif Nezareti Telif ve
tercüme Dairesi'nde çalıştı; daha sonra
Darülfünun'da Ziya Gökalp'İn müder­
ris olduğu içtimaiyat (Sosyoloji) bölü­
münde, müderris muavinliğine getiril­
di. Ziya Gökalp'İn öğrencisi olan bir
kişi de Fuat Köprülü'dür. Gökalp'İn her
iki öğrencisi de ileride dışişleri bakanı
lum”darı “modern loplum”a doğru ilerle­
yen bir değişim sürecini anlatmaktadır.
Buna göre, tarihin başlangıcı ile sonunu
anlatan iki toplum tipi vardır: “gelenek­
sel” ve “modern” toplum. İnsanlık tari­
hinde ilk kez Batı Avrupa’da başlayıp geli­
şen ve Kuzey Amerika'da en belirgin ger­
çeklik düzeyinde kendini açığa vuran sü­
reç, sanayileşmiş, evrensel geçerliliği olan
bir bireysellik ve rasyonalite kültürünü
yerleştirmiş, demokratik temsilî sistemle
yönetilen bir “toplum tipi"ne erişmiştir.
Dünyanın geri kalan bölümünde tarih, bu
“modern toplum tipi"ııe doğru bir deği­
L i 2 M
olacaktır. Sosyoloji bölümünün kurum­
sallaşmasında, Sosyoloji Enstitiisü'nün
kurulmasında ve bu konuda bir dergi
[içtim aiyat M ecm uası) çıkarılmasında
büyük rol oynayan Gökalp'İn 1919 yı­
lında İngilizler tarafından Malta'ya sür­
gün edilmesi üzerine yerine, müderris
olarak Necmettin Sadak geçti.
1930 ve 1940 '11 yılların Türkiye-
si'nde liselerin son sınıflarında estetik,
mantık, sosyoloji ve mantık dersleri
okutuluyordu. Mantık'ın yazarı Haşan
Ali Yücel, sosyolojinin yazarı Necmet­
tin Sadak, estetik'in yazarı Suud Kemal
Yetkin ve filozofiye (Felsefeye) başlan-
gıc'ın yazarı Mehmet Emin Erişirgil idî.
Sadak'ın yazdığı sosyoloji kitabı, 1936
yılından 1950 yılına kadar liselerde
okutuldu. Söz konusu kitabın 1936,
1937, 1938, 1939 ve 1941 baskıları
"Sosyoloji” adını taşırken; 1943 ve
1944 baskısı "Toplumbilim” ; 1945,
1947, 1948, 1949 ve 1950 baskıları
''Toplumbilim Sosyoloji” adını taşımak­
tadır. Sosyo loji kitabı; toplumbilimin ilk
habercileri, toplumbilimin tanımı ve
metodu, ulus, devlet, hükümet, din, ai­
le ve kadın, ahlak, hukuk, bilim, felse­
fe, sanat ve ekonomi bölümlerinden
şim sürecini yaşamaktadır.
“Modernleşme," bir sosyal bilim teorisi
olarak birçok yönden ilgi çekici özellikler
göstermektedir. Teorinin dayandığı dünya
görüşü île felsefî öncüller, teorinin tercih
ettiği ampirik metodun içinde yer aldığı
ve teorinin “bilimsellik” iddiasının da da­
yanağını oluşturan “pozitivizm," bir bü­
tün olarak bu teoriyi incelerken ele alın­
ması gereken hususlar arasında öncelikli
bir yere sahiptir (bkz. Köker, 1998). Bu­
nunla birlikte, burada ele alınan Kema-
lizm/Alalürkçülük konusu bakımından
asıl dikkat çekilmesi gereken noktalar, (a)
K EM A L İZ M / A T A T Û R K Ç Ü L Ü K : MO DERN LEŞM E.
oluşuyordu. Kitabın bölüm lerinin Ke­
malist ideolojiye uygun olarak yazıldığı
görülmektedir. Ö rneğin Sadak devletçi­
liğin ekonomik açıdan faydaları olarak
şunları ileri sürmektedir:
" D e vle tçilik, yani, fert anam al ve gi­
rişi mmm başaramayacağı ve ulusal ba­
yatın evrimi, m em leketin yoksulluktan
kurtulm ası bakım ından, yapılm ası be k­
le n e m e y e ce k ka da r a c e le ve z o ru n lu
ola n e k o n o m i iş le rin i d e vle tin u lu sa l
anam al ile başarması, devletle ulusun
b ir o ld u ğ u d e vird e so s y o lo jik b ir z o ­
runluluktur.
D e v le t ç ilik , to p lu m s a l egemenlik
burumunun sonucu o ld u ğ u g ib i, u lu ­
sal evrim e yardım eden bir sistem dir.
D e v le t ç ilik re jim in d e endüstri ça b u k
ilerler. Bu yü zd e n üretm en kö ylü ürü­
n ü n ü daha çabuk, daha çok, daha iy i
tiatle satar.
D e v le tin açtığı fab rika lard a iş ç ile r
çalışır, işsizlik ortadan kalkar. Menfaat
g ö zetm e yen devlet, işçile re daha ço k
g ü n d elik verir. H e m üretmenin, hem iş­
çin in ç o k kazanm ası, halkın satınalma
y e te n e ğ in i arttırır, m e m lek ette hayat
d ü ze y i yükselir. Bu da uygarlığın ilerle­
m esi demektir. (...)
modernleşme teorisinin bir toplumsal de­
ğişme “anlatısı” (naıraüve) olarak, kökle­
ri 17. yüzyıla dek geri götürülebilecek
olan ama esasen 19. yüzyılın fikir iklimi­
ne damgasını vurmuş bulunan “ilerleme”
anlayışına dayanan bir fikirler kümesinin
içinden bir ideoloji mahiyetinde nasıl or­
taya çıktığı; (b) bu “ideolojik teori"nin,
bilimsel olarak açıklamayı amaçladığı
toplumsal değişme süreçlerine ilişkin öz­
gül incelemelerinde nasıl bir “politik ko-
numlanış"a yol açtığı ve (c) “modernleş­
me teorisinin genel önkabulleri ile Ke-
malizm/Atatürkçülük ideolojisinin devlet
DEVLET VE DEMOKRASİ
103
Necmettin Sadak, Kemalizmin
ideolojileştirilmesi çabalarına, resmî
sosyolojinin yazıcısı ve ‘öğretmeni "
olarak katkıda bulunmuştur.
Referansları esas itibarıyla Comte,
Durkheim, Cökaîp 'tir.
D e v le tçiliğ in en b ü y ü k faydası, k a ­
za n ç ve anam alın sa y ılı fertler e lin d e
birikm esine engel olm ak, Avrupada o l­
duğu g ib i so sya lizm , k o m ü n izm g ib i
ce re ya n la rın doğm asına seb ep b ıra k ­
mamaktır. Bunun iç in d ir ki b ü yü k e k o ­
n o m i ve endüstri hayatına d e v le tçilik
modeli arasındaki örtüşmcier üzerinde
yoğunlaşacaktır.
İlerleme Fikrinden Modernleşme İde­
olojisine: “Değişme,” tek çizgili bir za­
man anlayışıyla, insanın ve doğanın
özünde yer aldığına inanılan bir eğilimin
sonucu olarak, geçmişten bugüne ve gele­
ceğe doğru, düzenli aşamalardan geçilme­
si biçiminde, her bir aşamanın kendinden
öncekilere göre daha iyi olduğu inanıldığı
zorunlu ve bir doğa yasası kadar kesin
olarak kavranıyorsa, “ilerleme” diye nite­
lendirilmektedir (Köker, 1984), insan ak­
lının özgür bırakıldığı takdirde böyle bir
K E M A
rejim i iie g irişilen Türkiyede İşçi ve pat­
ron kavgaları, m ily o n e r ve aç sın ıfla n
olm ayacaktır". Devletçiliğin salt eko­
nomik bir işlevi olmadığına dikkat çe­
ken Sadak'a göre, devletin toplumsal
yardım, fikir ve sanat hayatı ile ilgili de
görevleri vardır. Sadak, kitabının so­
nunda tarihsel maddecilik ve toplum­
bilim konusuna değinmektedir. Ekono­
mik menfaatlerin toplumda her şeyin
başı, ekonomik olguların toplumsal ev­
rimi açıklayan tek etken olmadığını be­
lirten Sadak, diğer etkenlerin de (din,
aile, devlet, hukuk vs.) rolü olduğunu
belirtmekte ve tarihsel maddeciliği
eleştirmektedir.
Durkheim ekolünün Türkiye'deki ön­
de gelen temsilcisi olan Ziya Cökalp'in
çevresinde yetişen N. Sadak'ın yazdığı
ders kitabı siyasal sosyolojiye ağırlık ve­
ren bir kitaptır, Kemalist ideolojinin sos­
yolojik açıdan desteklendiği, toplumun
Cumhuriyet rejimini ve Kemalist ide­
olojiyi benimsemesinde kullanılan
önemli araçlardan biridir, Sadak'ın sos­
yoloji ders kitabının gördüğü işlevin
benzerlerini yurttaşlık bilgisi dersleri ve
tarih dersleri için yazılan kitaplar da de­
ğişik açılardan görmüşlerdir.
ilerlemeyi hem kavrayabileceğini hem
gerçekleştirebileceğini kabul eden Aydın­
lanma Felsefesi’nitı bir ürünü olan “pozi­
tivizm.’’ toplumlann “pozitif bitim ilkele­
ri" uyarınca Örgütlenmeleri halinde değiş­
menin “ilerleme" mahiyetini kazanabile­
ceğini öngörmüştür. 19. yüzyıl sanayi
toplumuna vücut veren pozitif bilimler
ile teknoloji alanındaki gelişmelerin kay­
naklık edip desteklediği ve Auguste Com-
te’un sosyolojik anlayışında "düzen için­
de ilerleme’’ diye özet bir ifadeye kavuş­
turulmuş olan bu fikir, “Heri BatTya göre
“geri“yi temsil ettiği kabul edilen toplum-
L İ Z M
Türkiye'ye döndükten sonra Vakit
gazetesinde yazılar yazmaya başlayan
Necmettin Sadak, 1918 yılında arka­
daşlarıyla (Kazım Şinasi Dersan ve Ali
Naci Karacan) İstanbul'da Akşam gaze­
tesini kurdu. Bu gazetede yazılar yazan
Falih Rıfkı Atay ile birlikte Millî Müca-
dele'yi desteklediler (1919-1922).
Mustafa Kemal'i ve M illî Mücade-
le'yi destekleyen birçok gazete sahibi
ve başyazar, 1920 ve 1930'lu yıllarda
milletvekili oldu ve bu 1940'lı yıllarda
da devam etti. C um hu riyet gazetesi sa­
hibi Yunus Nadi, A kşam gazetesi sahi­
bi Necmettin Sadak, M illiye t gazetesi
sahibi Mahmut Soydan ve Vakit gaze­
tesi sahibi Asım Us bunlar arasında sa­
yılabilir. Bu kişiler, gazete sahibi olma­
nın yanı sıra, aynı zamanda gazeteleri­
nin başyazarıydılar. Sadece başyazar
olup milletvekili olan Fatih Rıfkı Atay'ı
da bunlara e k le y e b iliriz . Atay,
CHP'nin resmî yayın organı olan H a k i­
m iyeti Mitliye?nin (sonradan U lus) baş­
yazarıydı.
Necmettin Sadak, 1927-1950 yılları
arasında milletvekili olarak TBM M 'de
yer aldı. Sadak, 1932 yılında Türki­
ye'nin Milletler Cemîyeti'ne girdiği ilk
ların incelenmesinde de yol gösterici ol­
muştur. Klasik sosyoloji teorilerinin top­
lundan belirli kavramsal tiplere göre tas­
nif edişine de sinmiş olan ilerleme fikri,
temel ö zelliklerin i koruyarak, İk in ci
Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde
“modernleşme" adını almış görünmekte­
dir (Meriç, 1983).
Modernleşme, “bilimsellik" iddiası taşı­
yan bir teori olarak, Fukuyama’dan çok
önceki bir zaman diliminde, “tarihin $o-
nu"nu “modern toplum " İdeal tipiyle
tespit etmiş (Bendix, 1970) ve bu tespit
esasına göre dünya üzerindeki farklı top-
K E M A L IZ M/AT ATÛ R K ÇÜ LÛ K : MO DERN LEŞM E,
toplantıya Necmettin Sadak ve Türki­
ye'nin Bern temsilcisi Cemal Hüsnü
Taray katıldı. Türkiye'yi Cenevre Si­
lahsızlanma Konferansında (1932)
temsil eden Sadak, 1936 yılındaki
Montrö Boğazlar Sözleşmesi görüş­
melerinde Türkiye'yi temsil eden he­
yet içerisinde yer aldı (heyet, Tevfik
Rüştü Araş, Numan Menemencioğlu,
Asım Gündüz, Suad Davaz ve Nec­
mettin Sadak'tan oluşuyordu). Sadak
bu dönemde, Türkiye'nin M illetler
Cemiyeti'nde Sürekli Temsilcisi, Sivas
Milletvekili, Dışişleri Komisyonu ra­
portörü idi.
Necmettin Sadak, 1947-1950 yılla­
rında dışişleri bakanı oldu. Dışişleri
bakanı olarak, 1947-1949'da Haşan
Saka ve 1949-1950'de Şemsettin Gü-
naltay hükümetlerinde yer aldı. Sa­
dak, bakanlığı döneminde " T ü r k i­
y e 'n in b ir Kıb rıs meselesi yoktur" de­
mesiyle tanınmaktadır. Sadak'ın dışiş­
leri bakanı olduğu dönem Türkiye
açısından son derece hareketli bir dö­
nemdir. Bu hem iç hem de dış politi­
ka açısından geçerlidir. İkinci Dünya
Savaşı'nın bitimi ile birlikte, dış politi­
ka açısından İki önemli olaydan söz
1umların değişim süreçlerini açıklamaya
yönelmişti. Bu teoriye göre toplumsal de­
ğişme, sonuçta “modern toplum”a eriş­
mek üzere adeta önceden programlanmış
bir kaçınılmazlığı ifade etmekteydi. Teori­
yi benimsemiş olan sosyal bilimciler ara­
sında tartışma yaratan farklılıklar, “mo­
dern toplum” tipinin içerik olarak ne ifa­
de ettiği yahut “tarihin sonu” veya “ereği"
olup olmadığı noktasında değil, bu sona
doğru “ilerleyen” somut toplumSarın in­
celenmesinde başvurulan kavramsal araç­
ların yerindeliği üzerinde yoğunlaşıyordu
(Bindervd., 1971).
DEVLET VE D EM O KRA Sİ
etmek mümkündür. Truman Doktrin i-
Avrupa Kalkınma Projesi (Marşal Pla­
nı) ve Atlantik Paktı. Sadak, 1949'da
TBM M 'de yaptığı bir konuşmada At­
lantik Paktı'na Türkiye'nin son derece
sıcak baktığım, ABD 'nin Avrupa'nın
güvenliği ile ilgilenmesinden mem­
nun olduklarını belirtti. Sadak'a göre,
Avrupa'daki savaş tehdidi ve soğuk
savaş nedeniyle en çok Türkiye'nin
zarar gördüğünü ve ağır savunma yü­
künü Türkiye'nin taşıdığını ileri sür­
mekteydi.
1950'de CHP'nin seçim yenilgisine 105
uğraması ve iktidarı kaybetmesi sonra­
sında, TBMM dışında kalan Necmettin
Sadak, ölümüne kadar Akşam gazete­
sinde yazmaya devam etti. Bu yazıla­
rında dış politika konularına değinen
ve hükümeti eleştiren Sadak, DP'nin
Kore'ye asker göndermesi İle İlgili ola­
rak şunları yazıyordu:
"Türkiye'den cid d i yardım ı kim se ak­
lına getirem ez. Bunun m addeten im ka­
nı yoktur. Türkiye b ir tecavüze uğrarsa
Kore'ye yardım etmiş, d iy e h iç kim se
b izim yardım ım ıza gelm ez".
Necmettin Sadak, 1953 yılında kan­
ser tedavisi gördüğü New York'ta öldü.
Tarihin nihai ereği olarak “modern top­
lum" ideal tipi, ekonomik bakımdan sa­
nayileşmiş, sosyal yapı bakımından kent­
leşmenin gerçekleştiği, okuryazarlık dü­
zeyinin ve dolayısıyla eğitimli nüfus ora­
nının yüksek olduğu, insanların kendi
yerel yaşam çevrelerini ve bu çevreyle sı­
nırlı kültürlerini aşarak evrenselliğe yö­
neldikleri, hayatlarını kendi özgür irade­
leriyle planlama ve yönlendirme imkânı­
na (bireysel özgürlüğe ve rasyonaliteye)
sahip oldukları, bu ekonomik, sosyal ve
kültürel yapı özelliklerine ek olarak, poli­
tik örgütlenmenin de temsilî demokratik
 K E M A
ilkelere uygun olarak gerçekleştiği bir
toplumu anlatmaktadır.
Şimdi, modernleşme teorisinin tercih
ettiği bilimsellik anlayışını belirleyen po­
zitivizme uygun olarak, bu “ideal tip,” ta­
nım gereği, gerçeklikte saf haliyle bulun­
mamakta fakat, gerçekliği anlama ve
açıklama işlevlerini görmekledir. Bu “nes­
nel" anlama ve açıklama iddiası, modern
toplum kavramının bir “ideal tip" olarak
“idealize” edilmediği anlamına gelmekte­
dir: Yani, bu teorinin iddiasına göre mo­
dern toplum, sadece kavramsal bir araç
n iteliğ in d e olup, “olan"ı açıklam ayı
106 amaçlamakta, “olması gereken”e dair bir
"normatif’ içerik taşımamaktadır.
Buna karşılık, her bilimsel faaliyet alanı
için geçerli olduğu üzere, sosyal bilimle­
rin de kaçınamayacağı “epistem olojik
eleştiri” açısından “pozitiviznV’in nesnel­
lik argümanını temellendirme güçlükleri­
ni bir kenara bırakarak belirtmek gerekir­
se, modernleşme Leorisi iki yönlü bir ide­
olojik karakter arz etmektedir: Modern­
leşme teorisinin ilk ortaya çıktığı dönem­
de daha açıkça vurgulanan ve zaman için­
de artan bir zımnî kabul halinde varlığım
sürdüren “modern toplum ideal tipi’’,9
esasen İngiltere ve ABD örneği üzerinden
g e liştirilm iş olup, bu top lu m !arın
1 9 5 0 ’lerle 1 9 6 0 ’lardaki durum larının
“eleştirel incelem esine kapalı bir teorik
inşa niteliğindedir. İkinci olarak, “mo­
dern toplunv’un Batı dünyasındaki olu­
şum sürecini, feodal Orta Çağdan kapita­
list sanayi toplumuna geçişi kapsayan
yüzyıllarla ölçülebilir bir zaman dilimin­
de teşhis eden bu teori, aynı sürecin Batı-
dışı dünya için -ilerleme fikrinin bir teza­
hürü anlamında- zorunlu olarak çok da­
ha kısa bir sürede gerçekleştirilmek duru­
munda olduğunu kabul etmektedir. Bu
kabul, modernleşme sürecindeki toplum-
larda devletin -kimi teorisyenler tarafın­
dan “geçici” diye ilan edilmiş olan- otori­
ter ve baskıcı bir yönetim sistemini yer­
leştirmesi “olgusu”nu "açıklayıcı” bir ze­
L I Z M
min oluşturmaktadır. Ayrıca ve belki de
daha önemli olarak, modernleşme teorisi,
politik sistemin modern toplum ideal ti­
pinde olduğu türden “temsilî demokrasi"
haline gelmesini, ekonomik kalkınma ve
demokratik politik kültürün oluşması ön
koşullarının gerçekleşmesine bağlı bir ne­
nce diye formulleştiı diğinden, “geçiş sü­
recindeki otoriter yönetim sistemlerini,
"ilerleyen tarihin zorunlulukları” diye gö­
rebilmektedir.10
Bu karakteristik özellikleri içinde ele
alındığında, “modernleşme teorisi,” bir
yandan “ideal tip” oluşturmasına kaynak­
lık eden gerçekte varolan “modern top-
lumlar”daki status tjuo’yu eleştiri süzge­
cinden geçirm e gereğini duymayarak
onaylamakla,11 diğer yandan da -teorinin
özellikle 1960’lann ortalarından itibaren
farkına vardığı bir biçimde- “modernle­
şen toplumlar”daki (askerî veya sivil)
otoriter sistemleri -eleştiriden azade kıldı­
ğı Batı ile uluslararası ittifak alanı içinde
kalmış olmaları koşuluna bağlı olarak-
“demokrasi öncesi" sistemler adı alımda
meşrulaştırmakla, “ideoloji” haline gel­
miş olmaktadır,12
Modernleşme ideolojisi Olarak Kema-
liznı/Ataıürkçülük: Bu noktada, ilgi çeki­
ci bir tespitte bulunma imkânı ortaya çık­
maktadır: “Modernleşme teorisi,” Kema-
lizmin resmiyet kazanışından çok sonra
ortaya çıkmış olmakla birlikte, Kema-
lizm/Atatürkçülük ideolojisiyle örtüşen
bir içeriğe sahiptir. Bir diğer deyişle, Ke-
malizm/Atatürkçülük ideolojisi, sanki
modernleşme teorisinin Türkiye’deki iz­
düşümü gibi görünmektedir.
Şöyle ki: (1) Kemalizm/Atatürkçülük,
19. yüzyıl ilerleme Fikrinden İttihat ve Te­
rakki aracılığıyla tevarüs ettiği ekonomik
kalkınma (sanayileşme) ve kültürel geliş­
me (eğitim yoluyla bilimsel-rasyonel bir
toplumsallığın oluşturulması) olmadan,
siyasî sistemin demokratikleşmesinin ger­
çekleşemeyeceğini kabul etmekledir. Baş­
langıçta, aşağıda açıklanacak ideolojik
K E M A L lZ M / A T A T Û R K Ç Û L Ü K l
öğeler temelinde, Türkiye toplumurıa öz­
gü bir demokrasiyi Tek Parti yönetiminde
gerçekleştirdiği iddiasında olan Kema­
lizm, sonradan, çok partili siyasî hayat
içinde Atatürkçülük olarak yeniden ifade-
lendirilirken, Batı tipi (modern ideal tipe
uygun) demokrasi karşısındaki eksiklik­
leri, bu “ideal tip"in gerektirdiği ekono­
mik ve kültürel ön şartların tam olarak
gerçekleştirilmemiş olmasına bağlamıştır.
Bu çerçevede Kemalizm, hem insanlık ta­
rihinde gerçekleştirilebilmiş ve dolayısıy­
la “ütopya” olmaktan çıkmış bir “toplum
tipi”ni hedefleyerek, “modern toplumcun
mevcut halini (topyekün toplumsal iler­
lemenin erişmesi gereken “medeniyet se­
viyesi” diyerek) idealleştirmiş olma anla­
mında ve hem de Türkiye toplumu üze­
rindeki otoriter Tek Parti yönetimini dev­
letin varlığı ve bekasıyla özdeşleştirerek
meşrulaştırma anlamında iki yönlü “ide­
olojik” niteliği bakımından “modernleş­
me ideolojisi”yle neredeyse tam bir uyum
içindedir. Bir diğer deyişle, 1930’lardaki
Tek Parti d önem inin K em alizm i ile
1950'lerin modernleşme teorisi, yukarıda
açıklanmaya çalışılan iki yönlü ideolojik
niteliği bakımından örtüşmektedir.13
(2) Çok partili siyasî hayata geçişten
sonraki dönemde Türkiye toplumunun
tecrübe ettiği ekonomik, kültürel ve siya­
sî dönüşümler, Kemalizmin modernleşme
hedefiyle, modernleşmenin siyasî boyutu­
nu ifade eden “demokratikleşme” arasın­
da bir gerilimi ortaya çıkarmıştır. Esasen,
Cumhuriyel’in kuruluşundan sonraki sü­
reçte, Kemalizm ile devletin varlık sebe­
binin ve bekasının özdeşleştirilmiş olma­
sıyla zaten varolduğu görülen, toplumu
meydana getiren farklı kesimlerin devlete
erişebilmelerinin önünü kesen gerilimin
çok daha belirgin -yani siyasî düzeye
damgasını vuracak biçimde- ortaya çıktı­
ğı, genellikle paylaşılan bir değerlendir­
medir. Bu gerilimin doğurduğu sorunla­
rın çözümü, ya Batı “ideal tipi”ne uygun
bir demokratikleşme ile ya da siyasî siste­
MO DERN LEŞM E, DEVLET VE D EM O KRA Sİ
min o to riterliğ in in p ekiştirilm esiyle
mümkün olabilirdi. Birinci yol. Kema­
liz m/Aıatürkçülük için, Kemalizm/Ata-
türkçülügün ve dolayısıyla onunla eklem­
lenmiş devletin varlığını tehlikeye soka­
cak bir yol diye algılanıp takdim edilmiş
ve devlette esas olanın “istikrar” olduğu,
Türkiye toplumunun özgül koşullarında
kendine özgü bir “Kem al izm/Atatürkçü­
lük ile sınırlı demokrasi”mn ancak müm­
kün olabileceği ileri sürülegelmiştir.
Kemalizm/Atatürkçülügün modernleş­
menin siyasî boyutu ile ilgili bu ideolojik
tavrı, yine ilginç bir biçimde, “modernleş­
me teorisi” tarafından da teyit edilmiştir. 107
Türkiye gibi “modernleşmekte olan” veya
“geçiş sürecindeki" toplumlarda, ekono­
mik kalkınma ile birlikte ortaya çıkan
kentleşme, eğitim düzeyinin yükselmesi
gibi sosyal değişim özellikleri, toplumun
devletten (daha doğrusu siyasî burumlar­
dan) beklentilerini ve taleplerim artırmak­
ta; bu beklenti ve taleplerin doğurduğu
sorunları sistem içinde çözme kapasitesi­
ne sahip olmayan siyasî yapılar çökmekte;
yerlerini otoriter yönetim sistemlerine bı­
rakm akladırlar. Bu “teo ri,” açısından
önemli olan, tıpkı Kemalizm/Atatürkçü-
lük için olduğu gibi, siyasî sistemin “de­
m okratikleşm esi” değil “isiikrarT’dır.
“Modernleşmekte olan” toplumlar, bu sü­
reç sona ermeden, yani “tarihin sonu”nu
ifade eden “modern toplüm”un ekonomik
ve kültürel özellikleri yerleşiklik kazan­
madan, modern “ideal tip”e uygun bir de­
mokratikleşmeyi de tamamlayamayacak-
lardır. Çok özet olarak anahatlan verilen
bu “teori" doğrultusunda Türkiye’nin si­
yasî hayatım inceleyen birçok sosyal bi­
limcinin, Türkiye’nin siyasî sistemini ve
bu sistemi meşrulaştıncı Kemalist/Ata-
türkçülük ideolojisini “vesayet" terimi
aracılığıyla nitelendirmesi (Weiker, 1966),
bu bakımdan anlamlıdır. İlerleme fikrinde
varolan “toplumsal değişmenin zorunlu
yasaları" unsuru, bu kez “toplumsal mo­
dernleşmenin gerçekleşmesi için siyasî
K E M A L İ Z M

1934 yılında üniversitelere kotum "İnkılâp Dersleri' inkılâpları ve Tek Parti rejimini
doktritüeşürmeye dönük önemli bir girişimdi CHP Genel Sekreteri Recep Peker, bu
ders program çerçevesinde iddialı konferanslar verdi Bu konferanslarda vurgulu bir
kendim-özgücidük parlamenterdemokratizme ve çoğulculuğa karşı şiddetli şüphecilik,
otoriter-devletçilik öne çıkar.

otoriterliğin kaçınılmazlığı" diye yeniden tadır çünkü, Batı modernleşmesinin yüz­

ve daha özgül bir biçimde formüle edilmiş
olarak karşımıza çıkmaktadır.
KEMALİZM/ATATVRKÇ ÖLÜKTE
' DEVLETÇİLİK VE MODERN DEVLETE
__________ ÖZGÜ DEMOKRASİ__________
Kemalizm/Ataıürkçülük id eolojisinin
Türkiye’de bir “modern devlet" kurmayı
amaçladığı; bu amaca, öncelikle ekono­
mik, kültürel ve hukuki dönüşümlerin
gerçekleştirilmesiyle erişilebileceği; geliş­
menin nihaî evresinin ise modern devlet
düzeni içinde “demokrasiye geçiş" olarak
tasavvur edildiği, Kem al iz m/Atatürkçü­
lük hakkındaki yaygın, akadem ik ve
resmî yorumu özetlemektedir (Özbudun
vd., 1981). Bu yorum biçiminden hareket
edildiğinde: (1) “siyasi otoriterlik” baş­
langıçta zorunlu bir evre diye algılanmak­
yıllara yayılan aşamalı değişim süreçleri­
nin Türkiye toplumunda çok daha kısa
bir zamanda gerçekleştirmek, bunun için
de devletin cebrî gücünü devreye sokmak
gerekmektedir. (2) Modern devletin olu­
şumu için zorunlu görülen ekonomik,
kültürel ve hukukî dönüşümlerin gerçek­
leştirilmesinden sonraki evrede erişilmek
islendiği ileri sürülen “dem okrasi” de
“modern devlete özgü” bir demokrasi
olarak algılanmaktadır.
Sonuncudan başlayacak olursak, Ke­
mali zm/Ata türkçülük ideolojisinin nihaî
hedefinin demokratikleşme olduğu tezi
ikna edici olmaktan uzaktır. Çünkü: (1)
Kemalizm/Atatürkçülük, 1 9 3 0 ’lardaki
formülasyonu içinde, modern devlete öz­
gü demokrasiye karşı, kâh “liberalizm"
diyerek, kâh-Batılı toplumlardaki sınıf
gerçeğinin bir zorunlu sonucu olarak gö­
KEM A L lg M / A T A T Ü R K Ç Ü L Û K : M O D ERN LEŞM E,
rüp, Türkiye toplumunun “dayanışmacı"
yapısı içinde sınıfların olmadığı, dolayı­
sıyla da demokrasiye gerek bulunmadığı
yolundaki bir muhakeme lamını benim­
seyerek olumsuz bir tavır takınmıştır (Pe-
ker, 1984). (2) Bundan da öte, çoğu kez
sadece bir İktisadî kalkınma yolu diye gö­
rülüp gösterilmek istenen “devletçilik" il­
kesi ve anlayışı içinde, ekonomik kalkın­
ma sürecinin yaratabileceği “sınıf farklı­
lıkları" ile “sınıf çatışm asının önlenmesi
görevi de devlete yüklenm iştir {Köker,
1995: 96 vd.). Dolayısıyla, Kemalizm/Ata­
türkçülük bakınjından, Türkiye’de, ge­
rekli ekonomik, kültürel ve hukukî dö­
nüşümler sağlandıktan sonra bir “demok­
ratikleşme" hedefinin benimsenmiş oldu­
ğu yorumu, tarihî-fikri zeminden yok­
sundur.
Buna karşılık, süreç içinde, her ideoloji
gibi Kemalizm/Atatürkçülüğün de değiş­
tiği ve demokratikleşme yönünde bir açı­
lım gösterdiği ileri sürülebilirse de, bu
açılım, “modem devlete özgü demokra­
si "nin en daraltılmış çoğulculuğuna, Tür­
kiye’ye özgü tarihî koşulların da katkıda
bulunduğu bir “korporatist modele" bağ­
lı kalınarak gerçekleşmiştir.™ Aksi halde
-Batı topİumlarında farklı siyasî partilerin
mevcudiyetini bu toplumlarda çatışan sı­
nıfların varlığına bağlayan orijinal Kema­
list yoruma sadık kalınırsa- 1923’ten çok
partili siyasî hayata geçildiği 1945’e dek
geçen çok kısa bir süre içinde Türkiye’de
de sınıfların ortaya çıktığını ve dolayısıy­
la, “ekonomik kalkınmanın yaratacağı sı­
nıf farklılıklarım önleme” görevini yerine
getirmek bakımından da “devletçiliğin"
başarısız olduğunu kabullenmek gereke­
cektir.
Bu noktada, aslında Kem al izm/Atatürk-
çülük ideolojisinin bir iç paradoksunu
teşhis etmek ve bu teşhis üzerinden, Tür­
kiye’deki modernleşme tecrübesinin siya­
sı düzeyde ancak “Kemal izm/Ata türkçü-
lük ile sınırlandırılmış bir “demokratik­
leşmeye" izin verebildiğini göstermek
DEVLET VE DEMOKRASİ
mümkün olmaktadır. Fakat sorun, Kema-
lizm/Atatürkçülük ideolojisinin bu ken­
dine özgü paradoksu ile sınırlı olmayıp,
modern devlete özgü demokrasinin bir
genel -farklı modem devlet tecrübelerine
sahip toplumlarm özgül deneyimlerinde
de gözlenebilen- niteliğini ilgilendirmek­
tedir.
Çok özet olarak belirtmek gerekirse,
modern devlet, cebir kullanma lekeli ile
bu tekelin meşruluğunun “biriliğini ifade
etmektedir (Weber, 1978), Bir iradenin
kendisine karşı gelinmesi halinde bile yü­
rütülebilmesi anlamında “iktidar" (potes-
las) ile bu iktidarın meşruluk ilkesi anla- 109
mında “otorite”nin (auctoritas) birleşme­
si; bu birliğin bir “sıatü"ye baglanmışh-
gından gelen “hukukîlik’Te tanımlanmış
olması ve fakat, -çoğu kez, toplumun ge­
nel menfaatinin (gönencinin) gerektirdiği
durumlar diye belirtilen belirli şartlarda-
bu hukukîliğin dışına çıkma ayrıcalığının
da aynı “birlik” anlayışı içinde kabul edil­
mişliği:15 Modern devlet oluşumunun ta­
rihî süreci içinden süzülen bu özellikler,
toplumu meydana getiren farklı bireylerle
grupların devletin (state) dışında oluşları­
nı ve devlete dışarıdan baskı yapmak su­
retiyle kendi İsteklerini İktidarın karar al­
ma (yasama) ve uygulama (yürütme ve
yargı) süreçlerine aktarmak durumunda
kalmış olduklarını anlatmaktadır (Poggi,
1991: 115 vd.).
iktidar ve meşruluğun birliğine tanınan
hukukî statünün ifade ettiği “devlet" ile
bu hukukî statüye, aslında devlet ile öz­
deşleşmiş olup da “toplumun genel men­
faati (gönenci)" [res publîca-commomve-
alth] diye söze dökülen hukukîliğin dışı­
na çıkma ayrıcalığında varolan “devlet
mantığı”, bu anlamıyla devlet dışında ka­
lan toplum kesimlerinin yönetime (ikti­
darın belirlenme ve yürütülme süreçleri­
ne) katılımlarının da sınırını tayin etmek­
tedir.
N itekim , “siyaset b ilim i” alanında
“baskı" veya “çıkar” grupları diye bili-
 K E M A
nen, işlevleri “siyasî iktidarı etkilemek”
olarak tanımlanan örgütlerin çoğulculu­
ğu ile amaçları siyasî iktidarı ele geçir­
mek veya paylaşmak diye belirtilen “siya­
sî partilerdin çokluğuna dayalı rekabetçi
temsilî sistem, öncelikle ekonomik nite­
likli olmayan talepleri dile getiren yeni
toplumsal hareket ve örgütlenmelerin or­
taya çıkışı karşısında, en hafif tabirle bir
“uyum sorunu”, ama daha doğru bir ta­
birle bir “bocalama" süreci yaşamaktadır
(Keane, 1993). Özetle, modern devlete
özgü dem okrasi de, modern devletin
“mantığı" ile sınırlı bir çoğulculuğa göre
110 tanımlanmış ve örgütlenmiş olup, bu sı­
nırın aşılmasını kendi mantığı açısından
“giderilmesi gereken tehdit" diye algıla­
maktadır.
Kemal izm/Atatü rkç ü1ük ide o1oj isindeki
devlet anlayışı da aslında bu “modern
devlete Özgü demokrasi"nin dışında de­
ğildir. Kemalizm/Atatürkçülügün, örne­
ğin “statü ayrıcalıklarım reddetmek” diye
özetleyebileceğimiz “yurttaş eşitliği” anla­
yışı, “yurttaşlık” anlayışının hukukî eşit­
liğe dayandırılmak istenmesi gibi, özellik­
le “halkçılık" ve “laiklik" ilkeleri içinde
ifadesini bulmuş olan hedefleri, Türkiye
devletinin de yukarıda özet olarak sunu­
lan modern devletin özelliklerine kavuş­
turulması idealini gösterir ilkelerdir.
Keza, Kemalizm/Alalürkçülük ideoloji­
sinin “devletçilik” ilkesinde vurgulanmış
olan ve bugün için adeta bir “sagduyusal
(commoııseııse) tavır” haline gelmiş oldu­
ğunu söyleyebileceğimiz, “devletin genel
( toplumsal/kamusal) çıkarı gözetirken,
bireylerin ve grupların genel olanla örtüş-
meyen, çoğu kez de tanımı gereği çatışan
özel (kısmî) çıkarı temsil ettikleri” anla­
yışı da özde modern devletin dayandığı,
hatta kendisine hukukîliğin ötesine geç­
me ayrıcalığını tanımakla başvurduğu
“toplum sal ortak g ön en ç” öğesinden
farklı görünmemektedir.
Buna mukabil, Kemalizm/Atatürkçülük
ideolojisi, tevarüs etmiş olduğu özgül ta­
L İ Z M
rihî gelenek içinde biçim lenm iş olan
“devletin kutsallığı" anlayışına bağlılığını
sürdüregelmiştir. Bununla kastedilen,
“imtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir kitle"
olarak algılanan “Türk toplumu"nun mo­
dern devlete özgü demokrasinin izin ver­
diği sınırlar dahilinde bile bir farklılaşmış
çoğulcu yapıya sahip olduğunu kabul et­
mem ek/edemem ek temelinde, devleti, bu
sınıfsız, kaynaşmış kitle tasavvurunun en
üst somutlaşmış iradî organı olarak algı­
lamaktır. Bu bakımdan devlet, Kema­
lizm/Atatürkçülük için hep “ladini15 bir
kutsallık” halesiyle donanmıştır ve aslın­
da -yine tevarüs edilmiş olan bürokratik-
merkeziyetçi gelenek içinden çıkan bir
özellik olarak- uygun hukukî formüller
bulunduğunda ideal olarak düzenlenmesi
gereken; böylece düzenlenmesi duru­
munda da toplumun da ideal varoluşunu
gerçekleştirecek olan; dolayısıyla da tüm
yurttaşların önünde hizm etkâr konu­
munda eşit oldukları bir üst bütünlük
idealini anlatmaktadır.
Devletçiliğin yalnızca geçici, laiklik ve
milliyetçilikten farklı olarak, tartışılması
mümkün ve vazgeçilebilir bir İktisadî kal­
kınma stratejisi diye takdim edilip yo­
rumlanmış olması, devletçiliğin bu siyasî-
kültürel boyutlarını görmeye engel olma­
malıdır, Siyasî çoğulculuğun sınırım eko­
nomik devletçilik-Iiberalizm eksenine
oturtmaya çalışan sonraki Kemalist/Ata-
lürkçü yorum ve uygulamalar,17 Kema­
lizm/Atatürkçülügün oluşma ve yerleşik­
lik kazanma evresinde açıkça vurgulanan
“sınır farklılıklarının ortaya çıkışını önle­
me" görevinin devletçilik ilkesinde mün­
demiç olması; özgür yurttaşlar yetiştirme
fonksiyonunun “Kemalisı/Atatürkçü reji­
me uygun bireyler yetiştirme" anlamına
gelmesi; eğitim ve kültür politikalarının
bu doğrultuda devleı tarafından tayin ve
tespit edilmesi gibi özelliklerle biliştiğin­
de, şu nokta açıkça ortaya çıkmaktadır:
Laiklik ve milliyetçilik Kemal iznı/A ta -
lürkçülük için ne kadar vazgeçilmez, do­
K E M A L I Z M /A T A T O R K Ç Ü L O K ; MODERNLENME,
layısıyla Kemalisı/Atatürkçü “hikmet-i
hükümet" anlayışı için ne kadar temel bir
yere sahip ise, devletçilik de, bu kültürel-
siyasî boyutlarıyla aynı düzeyde temel ve
değişmezdir.
_______________ SONUÇ_______________
Sonuç olarak belirtmek gerekirse, Kema-
lizm/Atatürkçülük ideolojisinin, hem ilk
oluştuğu 1930’ların dünyasında, hem de
bugün, Türkiye topiumuııu ve devletini,
ekonomik, kültürel ve siyasî düzeylerde
yenileştirme hedeflerini içeren bir tasav­
vurlar bütünü olduğu söz götürmez. Bu­
nunla birlikle, Kemalizm/Atatürkçülü-
gün özgül paradoksları ile modern top­
lum ve devlet örgütlenmesinin, yine mo­
dernliğe özgü içsel gerilimleri, Kema-
lizm/Atatürkçülügün devralmış olduğu
tarihi gelenekler ve özellikle de devlete
toplumsal hayatın hemen her alanında
yüklediği görevler dolayısıyla yerleşmiş
bulunan merkezi kontrol imkânları, Tür­
kiye’nin özgül modernleşme tecrübesin­
Dİ PNOTLAR
1 Milli Mücadele döneminde, daha çok yabancı
yayın organlarında, Mustafa Kemal'in izleyici­
lerini anlatmak üzere "Kemalist" teriminin kul­
lanılmasına karşılık, Türkiye toplumunun nasıl
bir toplum olması gerektiğine ilişkin bir ekono­
mik, kültürel ve siyasi değişim projesini ifade
eder biçimde Kemalizmden söz edilmesi ilk kez
Cumhuriyet Halk Fırkası'nın 1931 Programı ile
gerçekleşmiştir.
2 Atatürk'ün vefatından sonraki gelişmeler için­
de, İsmet İnönü'nün "Millî Şef" ilan edildiği
1938-1945 döneminde İnönü'ye ve İnönü'nün
temsil ettiği otoriter rejime muhalefet, doğru­
dan İnönü aleyhtarlığı yapmak gibi o dönem
için "sakıncalı" bir yol yerine, "Atatürkçü ol-
ma"yı dillendirmek suretiyle kendini ifade et­
meyi tercih etmiştir. Bu muhalefetin örgütlü
bir siyasî alternatif olarak, Demokrat Parti
adıyla ortaya çıkıp iktidarı ele geçirmesinden
sonraki ilk icraatları arasında "Atatürk'ü Koru­
ma Kanunu"nun yer almış olması da bu bakım­
dan kayda değerdir. Keza, 3. Cumhurbaşkanı
DEVLET VE D EM O KRA Sİ
de otoriterligin kalıcılığının hakhlaşıırıcı
zeminini meydana getirm ektedir. De­
mokratikleşmenin idealize edildiği günü­
müz dünyasında, demokrasi görünümü
altında, sinsice ilerlemekte olduğu teşhis
edilebilen "yumuşak despotizm" tehlike­
si (Taylor, 1995), Türkiye’de, zaten mev­
cut olan Kemalİst/Atatürkçü otoriterligi
kimi zaman maskeleyen “çok partili tem­
silî sistem”in -Kemalist/Atatürkçü olan
veya olmayan- ama açık ve büsbütün to­
taliterlik potansiyeli taşıyan bir başka re­
jimi doğurma tehlikesine dönüşme po­
tansiyeline sahip görünmektedir. Bunun
yanı sıra, Türkiye Cumhuriyeti ve Türki- 111
ye toplumu, Kemalizm/Atatıîrkçülük ide­
olojisini eleştirerek aşma anlamında bir
“post-Kem al is t" süreci yaşama potansiye­
lini hayata geçirme imkânına da kavuş­
muştur. Değişimin daha otoriter, hatta
totaliter bir yönde mi, yoksa post-Kema-
liznı yönünde mi olup olmayacağını, el­
bette Türkiye top!umunu meydana geti­
ren birey ve grupların politik edimleri
belirleyecektir. □
merhum Celâl BayarTn "Atatürk, seni sevmek
millî ibadettir" deyişi de hatırlanmalıdır.
3 Cumhuriyet'in kuruluşundan sonraki süreçte
CHP dışı (ve dolayısıyla Kemalist olmayan)
"sol"un tasfiye edilm iş olm ası, ö ze llikle
1960'lardan itibaren etkili olmaya başlayan sol
fikir akımları ile Örgütlenmelerinin (CHP içinde
gelişen "Ortanın Solu" -bilâhare "sosyal de­
mokrasi" ve "demokratik sol"- başta olmak
üzere) büyük bölümünde Atatürkçülük yerine
Kemalizm teriminin tercih edilmesi, buna karşı­
lık, kendilerini milliyetçi-muhafazakâr olarak
nitelendiren düşünce akımı ile örgütlenmeleri­
nin karşı çıkıp eleştirdikleri "(Sol) Kemalizm"
yerine Atatürkçülük terimini tercih etmeleri,
bir bakıma bu akım ve örgütlenme mensupla­
rının Demokrat Parti'ye varan hareket ile olan
tarihî bağlantılarının ürünü olarak görülebilir.
4 Nadir Nadi'nin "Ben Atatürkçü değilim!" kina­
yesi bu bağlamda akla gelen bir örnektir.
5 "Siyasî lslâm"ın, Türkiye'deki kamusal görü­
nürlüğünün artmasına paralel olarak, maruz
K e m a
kaldığı "takiyyecilik" -yani gerçek niyeti (bura­
da "Kemalist/Atatürkçü Cumhuriyet'i yıkma"
niyeti) gizleme- bu gündelik siyasî çekişmeler
bağlamındaki ifade İçin de geçerli sayılabilirse
de, ifade ve örgütlenme özgürlüklerinin önün­
de duran ve insanların siyasî niyetlerini açıkça
ortaya koymalarını yasaklayan hukukî ve siyasî-
ideolojik engellerin varlığını da dolaylı olarak
işaret eden bir Örnek diye alınabilir.
6 Devlet ile toplum arasında ilk kez Avrupa tari­
hinde teşhis edilmiş olan bir ayrışmaya daya­
nan bu "devlet mantığı" (veya hikmet-i hükü­
met) nosyonunun ortaya çıkışına dair açıklayıcı
bir tarihî-kavramsal inceleme için bkz. Mauri-
zio Viroli, Fro m Polittcs to P ea son o f State.
7 Kemalist devrimin (veya Atatürk [Türk] devri­
mi nin) ideolojisinde pozitivizmin merkezi ko­
numu için bkz. Timur, 1993: 95 vd.
8 Buradaki açıklamalar için bkz. KOker, 1995;
Özellikle "Birinci Ayrım".
9 Modern toplum "ideal tipi"nin oluşturulm a­
sında ABD'nin nasıl örnek oluşturduğuna iliş­
kin olarak bkz. Apter, 1969.
10 Bu bakış açısının iyi bir örneği olarak bkz. Hun-
tington, 1968,
11 En iyi örneklerden biri için bkz. Samuel P. Hun-
tington, American Politics, th e Prom ise o f Dis-
h a rm o n y . Aynı yıllarda liberal demokrasinin
gerçek durumu ile bu durumu meşru taştı rıcı
değerler arasındaki kopmaya ve bu kopmaya
eklenen kapitalizm-demokrasi ilişkisinin eleşti­
rel sorgulanmasına yönelen bir yaygın tartışma
sürmektedir. Örneğin, Macpherson, 1962 ve
1984. Modern toplumların stattıs guo’suna yö­
nelik bu eleştirel incelemeler ve tartışmalar
"modernleşme teorisi" nin hemen hemen hiç
dikkatini çekmemiştir.
12 Burada "ideoloji"yi bir toplumsal yapıyı sür­
dürmeye hizmet eden düşünceler anlamında
kullanıyorum.
l i z m
13 Bu örtüşmenin, Kemalizmin kendi ideolojik
içeriğini algılama ve takdim etme biçimiyle
modernleşme teorisinin kendi teorik inşamı al­
gılama ve takdim etme biçimi arasındaki, za­
mana ve dünya siyasî konjonktürüne bağlı
farklılıklara rağmen oluşması ilginçtir. Bu ba­
kımdan, modernleşme teorisinin 1950'lerdeki
ortaya çıkışından sonraki dönemde. Tek Parti
Kemalizm'ini modernleşme teorisi içinden ince­
leyen akademik pozitivizmin, modernleşme te­
orisi üzerinden Kemalizm! tasdikleyici ürünler
vermesi pek de şaşırtıcı olmamaktadır.
14 Türkiye devletinde "kamu felsefesinin korpo-
ratist" niteliğinin hakimiyeti ve kalıcılığı tezi
için bkz. Parla, 1989.
15 Poggi (1991), Bu noktada, John Locke, yürüt­
me erkine sahip olan kralın toplumun tümü­
nün korunmasını gerektirdiği biçimde davran­
ma ayrıcalığını mevzû (pozitif) hukuktan değil
de "doğal hukuk'tan aldığını kanıtlamaya ve
böylece hukuktleştirmeye girişmekle modern
devletin tarihî gelişim serüveni içinde ilginç bir
örnek oluşturmaktadır. Bkz. "Of Prelogative",
J. Locke, Tvvo Treatises o f G o vern m en t, a Criti-
cal Edition with an Introduction and Apparatu
Criticus by Peter Laslett, 2. yayımlanış, Camb-
ridge, Cambridge University Press. 1967, s.
392-398.
16 Buradaki "ladinilik," pek tabii ki Türkiye toplu­
mu bağlamında Müslümanlık başta olmak üze­
re, tüm semavî dinleri kapsayan bir 'dinsel ol­
mama" durumunu ifade etmektedir. Buna mu­
kabil Kemalist/Atatürkçü pozitivizmin. Özellikle
bu ideoloji tarafından devralınan JOntürk pozi­
tivizmindeki "Saint-Simon-Auguste Comte'çu
"yeni din" özelliğini bir kez daha işaret etmek
gerekmektedir.
17 Bu noktada, örneğin 12 Eylül rejiminin, biri da­
ha çok, diğeri daha az devletçi iki siyasî parti­
den oluşan bir siyasi sistemi ideal ize etmesini
özellikle hatırlamak gerekir
 Halkevleri
N E Ş E G . Y E Ş İL K A Y A
1931 yılı Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük
Kongresi, hem parti hem de Türk siyasî
düşünce tarihi açısından önemli bir dö­
nüm noktasıdır. Bizzat Atatürk tarafından
(Parla, 1992) Kemalizm olarak adlandırı­
lan ilkeler, Altı Ok olarak son şeklini iil.
Büyük Kongrede alır. Bu kongrede Ke­
malist ideoloji kendisini Altı Ok ile net
olarak ifade etmekle yetinmez, aynı za­
manda ilkelerle formüle edilen İdeoloji­
nin geniş kitlelere yayılmasını sağlayacak
mekanizmaları örgütlemek üzere hareket
eder. Ülke kalkınmasında Atatürk tarafın­
dan görevlendirildiği İfade edilen parti,
Halkevlerinin kuruluş kararını bu kong­
rede almıştır. Bu karar aynı zamanda
Türk Ocaklarının kapatılışı ile de ilişkili­
dir. 1931 yılında parti genel sekreterliği­
ne tekrar getirilen Recep Peker, partinin
örgütsel ve doktriner bakımdan güçlen­
mesine ve partinin devlet ve hükümet
üzerinde egemenlik kurmasına çalışır. Bu
çabaların en önemli sonuçlarından biri
partinin, Türk Ocaklarını kendi bünyesi­
ne katma talebidir. Bunun üzerine Ocak
kendini lağvetme kararı alır. Bu kararın
1931 yılı parti kongresinde onaylanması
ile birlikte kapatılan Türk Ocaklarının
yerini almak üzere Halkevlerinin kurul­
masına karar verilir. Parti bir yıl içerisin­
de tasarladığı hedefi gerçekleştirecek, 19
Şubat 1932'de ilk olarak 14 Halkevinin
(Afyon, Ankara, Aydın, Bolu, Bursa, Ça­
nakkale, Denizli, Diyarbakır, Eminönü,
Eskişehir, İzmir, Konya, Malatya, Sam­
sun) açılışını yapacak, bu açılışı törenler,
radyo yayınları ile tüm yurda duyuracak­
tır. Halkevlerinin kapatıldığı 1950 yılına
kadar bu sayı 478 Halkevi, 4322 Halko-
dasına ulaşır.
Halkevleri dokuz şube ile çalışmaları­
nı sürdürür. Bunlar: Dil, Tarih, Edebiyat;
Ar (sanat); Cösterit (tiyatro); Spor; Sos­
yal Yardım; Halk Dershaneleri ve Kurs­
lar; Kitapsaray ve Yayın; Köycülük; Mü­
ze ve Sergi şubeleridir. Bir Halkevinin
açılabilmesi için gerekli bina, para ve
diğer maddî araçlar sağlandıktan sonra
bu şubelerden en az üçünün çalışması
gerekir. Halkevi başkanı bağlı bulundu­
ğu il, ilçe, kamun Parti Yönkurulu (Yö­
netim Kurulu) üyeleri arasından seçilir.
Halkevleri yönetim kurulları yılda iki
defa parti genel sekreterliği şubelerin
çalışmaları hakkında bilgi gönderir. Köy
ve nahiyelerde Halkevi açmak İçin ge­
reken üç şubenin sağlanamaması nede­
ni ile ilk olarak 1940 yılında Halkodala­
rı açılmıştır.
Halkevleri, Serbest Cumhuriyet Fırka-
sı'nın kapatılması ile 1930 yılında başla­
yan, 1938'e kadar Atatürk (Ebedî Şef),
1938-1946 yılları arası Millî Şef İnönü
dönemleri olarak iki dönemden oluşan
Tek Parti egemenliği içinde yer almakta­
dır. Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Mene­
men olayları toplumda yükselen tansiyo­
nun işaretidir. Bu ortam içerisinde Parti,
halkla temasını artırmak ve rejimi halka
benimsetme gayretindedir. Halkevleri
partinin halkla bağlarını güçlendirme
çabasının ürünü olarak ele alınmalıdır.
Bunun yanı sıra 1930Tı yıllarda tüm
dünyada benzer örgütler vardır. Alman­
ya, İtalya, gibi otoriter rejimlerin hüküm
sürdüğü ülkelerin yanı sıra demokrasi ile
yönetilen Ülkelerde de yer alan bu ör­
gütler, yalnızca kitlelerin belli bir ide­
oloji çerçevesinde politizasyonunu sağ­
lamakla kalmamakta iş hayatından arta
kalan boş zamanın değerlendirilmesi,
bazı pratik bilgi ve becerilerin kazandı­
rılmasını sağlamaktadır. Bu anlamda
Halkevleri tamamıyla dönemin ihtiyaç­
larına cevap veren bir örgüttür.
Kemalizmin yalnızca siyasî alanda de­
ğil, kültürel alan ve günlük yaşam üze­
rinde belirleyici olma gayretinin en so­
mut ürünü Halkevleridir. Halkevleri ile
Kemalist ilkeler çerçevesi içinde belir­
lenmiş yeni bir kamusal alan yaratılır.
19. yüzyıldan itibaren modernleşme ha­
reketleriyle birlikte geleneksel Osnıanlı
kentinde camilerde gerçekleşen kamusal
yaşam, bu sınırların dışına çıkmaya baş­
lamıştır. Liman kentlerinde ve özellikle
İstanbul'da bu yeni yaşam kalıplarının
örnekleri görülür. Cumhuriyet asker, bü­
rokrat ve aydınlarından oluşan seçkinle­
rin alışkın oldukları bu yaşam kalıpları­
nın Halkevleri aracılığı ile Anadolu'ya
taşınmasına çalışılır. Halkevleri yayımla­
dıkları dergiler, düzenledikleri konfe­
ranslar ile partinin himayesi altındaki
kamusal alanın genişlemesini ve tüm ül­
keye yayılmasını sağlar. Ev ve iş yaşamı
dışında yeni bir toplanma mekânı oluş­
turulur, Yeni eğlence anlayışları, dans,
müzik, tiyatro, Kemalizmin yaygınlaştı­
rılması için araç olarak kullanılır. Kadtn-
erkek bir arada müzikli aile toplantıları
için balo salonları, müzik holler; telkin
için tiyatro salonları; gürbüz, sağlıklı ye­
ni nesil için spor salonları ve avlular;
dinleyen, düşünen, konuşan yeni nesil
için toplantı salonları; bir arada çalışma
ve üretme için şubelere ait çalışma oda­
ları; okuma zevkinin aşılanması için kü­
tüphaneler yapılır. Halkevi binalarının
hükümet konakları ile birlikte Cumhuri­
yet meydanlarında yer alışı, Tek Parti
döneminde, Parti - Devlet bütünlüğünün
en somut ifadesidir.
Altı Ok, Halkevlerinin açılış tarihin­
den beş yıl sonra, 1937 yılında Teşkitat-ı
Esasiye Kanunu'na (Anayasa) eklenerek
"resmî ideoloji" şeklini alacaktır. Hal­
kevleri ile Kemalist ideoloji ve buna da­
yalı olan partinin ilkelerini yaymak ve
bu ideolojinin ürünü olan devrimteri
yerleştirmek amaçlanır. Özellikle 1923
ve 1930 yılları arasında bir dizi devrim
gerçekleştirilmiştir. Halkevlerinin en
önemli işlevi devrimlerin telkin ve terbi­
ye yolu ile halka benimsetilmesidir. Ke­
malizmin propagandaya verdiği önem
1931 yılında CHP Halk Hatipleri Teşki­
latını örgütlemesinden de anlaşılabilir.
Halkevlerinde Dil ve Edebiyat şubesi ko­
nuşmalar ve konferanslar düzenler ve
bunları hoparlörler ile halka dinletir. Ay­
rıca, Ankara Radyosu yayınlarının da
hoparlörler ile bahçe ve meydanlarda
dinletilmesiııe gayret edilir. Dergi ve ki­
tap yayınları yapılır. Halkevleri 19 yıl
boyunca 77 dergi çıkarır. Atatürk'ün is­
mini verdiği O lk u -H a lk e v i D e rg isi'n ı,
Ankara Halkevi çıkarır. Bu yayınlar çok
sayıda yazarın yetişmesini sağlar. Kütüp­
hane Halkevinin, ilk kurulma şartların­
dan birisidir ve her Halkevinde bir kü­
tüphane ve okuma odası bulundurulma­
sı şart koşulur. Kitapsaray Şubesi, uranı
{mahalle) ve köy odalarında, parti ocak­
larında ve açık havada okuma günleri
yapar. Uygun bulunan kitap, okuma ka­
pasitesi olan bir yurttaşa yüksek sesle
okutulur (CHP Halkevleri Öğreneği,
1938: Madde 64). Okuma sevgisi oluş­
turulması için yazarlardan, Halkın anla­
yabileceği açıklıkta "açık dilli, millî duy­
gulu, Türk özlü eserler" beklenir (CHP,
1935:109).
"Fikir ve tez telkininde” Sanat Şubesi
de görevlidir. "Sanat", "mürebbi" olarak
görülür ve sanatın "devrimin" emrinde
olması beklenir. Müzik zevkinin değişti­
rilmesine gayret edilir. Fasıl ve saz musi­
kisinin esaretinden kurtarılan halkın tür­
külerinde "keman, ut, cümbüş, kanun,
ney" kullanılamaz. (Halkevleri Çalışma
Talimatnamesi, 1940). Halk için müzik
akşamları ve müsamereterin müzik prog­
ramlarını düzenleyen Halkevlerinde,
"Devrim telakkisine ve halk terbiyesine
hasr" (CHP, 1935:39) edilen müzik için
KE M A LtZ M )A TA T Ü R K ÇÜ LÜ K : MO DERN LEŞM E. DEVLET VE DEMOKRASİ

(CHP, 1935:50) olduğu savunulur ve

bundan yararlanmak üzere Kurtuluş Sa­
vaşı ve devrimleri konu alan oyunlar
sahnelenir. "Tezli bir piyes" ile 136 hal-
kevinde 136.000 den fazla yurttaşa "bir
iki gün içinde bir fikrin telkin edilebile­
ceği" hesaplanır (CHP, 1935:51). Sine­
ma gösterilerinin yaygınlaştırılmasına
çalışılır. Tiyatro ve konserler gibi bedava
olan sinema gösterilerinde film ler
CHP'nin veya hükümetin gönderdiği ya
da Halkevi İdare Heyetinin satın alacağı
filmlerdir (Halkevleri Çalışma Talimatna­
mesi, 1940). Filmler de birer "telkin"
aracıdır (CHP, 1935:62). 115
Ulus-devletin inşasında Halkevleri
önemli görevler alır. Milliyetçilik ilkesi
ile ümmetçiliğe karşı millet fikrine daya­
lı siyasî bir yönetim şekli getirilmektedir.
Parti programında da millet tanımı için­
“Artık Halkevlerinde konferans,
de din ve ırk birliği aranmaz. Halkçılık
müsamere, konser, temsil gibi cazip
rasttalar, bir sıkıntı olmaktan çıkmış, ve milliyetçilik ilkelerinin ilişkisinde mil­
başlı başına alaka toplayan, kalabalığı liyetçilik, halkçılığın kültürel boyutu ola­
çeken ve telkin vazifesini tam yapan bir rak algılanmaktadır. Kemalist ideoloji,
unsur haline gelmiştir: (N. Kansıt, 1939) halkçı ve milliyetçidir ancak ümmetçi
değildir. Kemalizm, bütünleşmiş bir top­
rejimin tercih ettiği üslupta medeniyet ve lum (halkçılık) ve Güneş-Dil teorisi ile
milliyet İkilisi karşımıza çıkar: "Teknik Türklük (milliyetçilik) fikrini geliştirirken,
beynelminel, ruh Türk; usul beynelminel, Osmanlıcılığa karşıdır. Halkevleri yayın­
üsltıb Türk" (CHP, 1935:38). "Kulakları larında sıklıkla OsmanlI'ya ve Saltanat
ve zevkleri çok sesli müziğe alıştırmak ve yıllarına karşı kuvvetli eleştiriler yer alır.
ısındırmak" için halka Garp musikisi din­ Telkin ve terbiyelerde Türklük fikri işle­
leniri leceği belirtilir (1940 yılı Talimatna­ nir. Türk, Orta Asya'dan beri "medeniyet
mesi: Madde 21}. Müzik gibi dans/folklor mürebbisi"dir (Reşit Galip Bey'iıı Nutku,
alışkanlıklarının da değişmesi gereklidir. 20 Şubat: 35). "Türk: medeniyet rehberi"
Halkevleri, "ulusal rakıslarm" yanında dir (CHP, 1935: 95}, Resim alanında
"zevkli gatp danslarT'na yet vermeyi "millî destanları yaşatan, kahramanlıkla­
amaçlar (CHP, 1935:40). Millî bir sembol rımızı canlandıran, kendi öz benlik ve
olarak görülen "raks"ın bir salon dansı hayatımızı ilgilendiren" konulardaki
niteliğine kavuşturulması amaçlanır. Ban­ tarzların destekleneceği belirtilir ( Hal­
do, koro ve orkestralar kurulur. Radyo fi­ kevleri Çalışma Talimatnamesi, 1940:
kir telkininde olduğu gibi kulak terbiye­ Madde 31). Spor Şubesinde millî sporlar
sinde de görev alır. "Radyo, musiki terbi­ olarak güreş, yağlı güreş, cirit, avcılık
yesinde en yorulmaz, en kolay çalışır bir desteklenir. Ancak boks, eskrim, yüzü­
mürebbt" dir (CHP, 1935:41). cülük, kürek gibi modern sporlara da yer
Devrim lerin benimsetilmesinde verilir (Halkevleri Çalışma Talimatname­
önemli telkin araçlarından biri de tiyat­ si, 1940). Dil ve Edebiyat Şubeleri bu­
rodur. Tiyatronun "eşsiz telkin kudreti" lunduğu bölgedeki Öztürkçe kelimeleri
K E M A
derlerken, Ar Şubesi halk arasında yaşa­
yan ulusal oyunları ve türküleri nota ve
sözleri İle birlikte toplamakla görevlidir
(CHP Halkevleri Öğreneği, 1938: Mad­
de 44).
Telkin ve terbiye ile yapılan dolaylı
eğitimin yanı sıra, kurs şubesi ile meslek
eğitimi verilir. Amaç saltanat zamanında
cahil bırakılan halkın "düzeyini yükselt-
mek” tir. "Pratik hayat bilgileri öğretmek
ve ferdi kuvvetlendirmekti ir. Halkevle­
rinde, genel eğitimi sağlayacak Türkçe,
okuma-yazma, yabancı dil, fen, zanaat,
tarih - yurt bilgisi, sosyal bilgiler gibi
kursların yanı sıra; daktilo, hesap, hesap
tutma usulü, dikiş, nakış, ütü, şapkacılık,
çiçekçilik, yöreye göre bağcılık, arıcılık,
motorculuk, elektrikçilik vb. gibi meslek
sağlayacak kurslar açılır. Okuma yazma
kurslarından sonra en çok ilgi yabancı
dil kurslarına gösterilir. Acemce ve
Arapça yerine "Garplılık fikrinin anah­
tarları olan diğer yabancı dilleri", "kültür
arkadaşı, medeniyet akrabası dilleri" öğ­
retmek amaçlanır (CHP, 1935:96),
Halkçılık ilkesi ile sınıf kavgaları aşıla­
cak ve böylelikle millî birlik, dönemin si­
yasîlerinin ifadesi ile "kaynaşmış kütle” ,
"sınıfsız katı kitle", "granit kütle" elde
edilecektir. Halkevlerine yüklenen en
önemli görevlerden biri bu "halk-milleti"
yaratarak, birlik ve beraberlik sağlamak­
tır. Halkçılık ilkesi doğrultusunda "kay­
naşmış bij-kütle" elde edebilmek için yi­
ne sanattan yararlanılır. Ar şubesinin gö­
revlerinden biri halkın ulusal marş ve
şarkıları öğrenmesine yardımcı olarak
önemli günlerde marşların, "beraberce
bir ağızdan söylenmelerini sağlamaya
çalışmaktır (CHP Halkevleri Öğreneği,
1938: Madde 43). Böylece "Bîr ağızdan
terennüm eden onbinler" (CHP, 1935:40)
yaratılacaktır. Ayrıca, ulusal bayramları
ve büyükleri anma günlerini "beylik İçti­
ma olmaktan kurtarmak"(...) "birer ma­
nâlı ve heyecanlı halk toplantısı" haline
getirmek amaçlanır (CHP, 1942:4). Halk
dansları arasında halkı canlandıracak ve
L İ Z M
neşelendirecek hızlı danslar tercih edilir.
Bütün bu ulusal raksların, zevkli Garp
danslarının, sanat terbiyesinde "seferber"
olan radyo, bando, koro, orkestraların ve
bunların yanı sıra caz bantlarının bir gö­
revi de yüzyılların alışkanlığı kabul edi­
len ruh halinin değiştirilerek, halkın ha­
reketlendirilmesi, canlandırılmasıdır. Et­
rafa "neşeyi ve şevki" getirmektir (CHP,
1935). Sporda da amaçlanan "Seçkin
tekler değil, gürbüz yüzbinler"dir (CHP,
1935:69). Müzik çalışmalarının hedefle­
diği hep bir ağızdan marş ve şarkı söylet­
mek gibi, spor şubesinin de görevi jim­
nastik hareketlerini "kütle halinde tapta-
mak”tır (tatbik etmek). Sosyal yardım şu­
besinin de görevi "Türk milletini kaynaş­
mış bir kütle yapmak yolunda, halkın
birbirinin sevinç ve derdlerine ortak ol­
malarını telkin" etmektir (CHP, 1935:82).
Bunun İçin Halkevinin bulunduğu bölge­
de yardıma ihtiyaç duyan kimsesiz ka­
dınlara ve çocuklara yardım eder, gerekli
kaynakları yaratmak üzere müsamere,
eğlenti, gezi vb. hazırlar (CHP Halkevleri
Öğreneği, 1938: Madde 53).
Aydınların halkı, halkın birbirini tanı­
masını amaçlayan köy gezileri Halkev­
lerinin önemli faaliyetleri arasındadır.
Köycülük şubesinin görevi köylünün
hem bedensel, sosyal, bediğ gelişimine
katkıda bulunmak, köylü ile şehirli ara­
sında uyum ve birlik sağlamak olarak
belirlenir (CHP Halkevleri Öğreneği,
1938: Madde 66). Şube yakın köylerin
Halkevleri müsamerelerine ve Halkevi
üyelerinin köylerde kır bayramlarına ka­
tılımını sağlar. Dershane ve kurslar şu­
besi ile birlikte köylerde okuma-yazma
vb. kursları açar, köylünün mektuplarını
yazar, sosyal yardım şubesi ile birlikte
köylünün sağlık sorunlarını çözmeye
yardım eder. Köylülerin kentte olan res­
mî işlerini takip ederek çözmek için ça­
lışır (CHP Halkevleri Öğreneği, 1938:
Madde 66-67-68-69). Köylüye sergilerle
yerli mallarını tanıtmak, onun görgü ve
bilgi seviyesi yükseltmek, "temsiller, ka-
K E M A L İ Z M / A T A I U S K Ç U LU K : M O D E R N L E Ş M E ,
ragöz, kukla, millî rakıslarla köylerde
neşe ve şeratetin artmasına" çalışmak
görevleri arasındadır (Halkevleri Çalış­
ma Talimatnamesi, 1940: Madde 106-
107-111-112),
Osmanlı geleneğine ve dinin katı ku­
rallarına karşı modern laik bir yaşam
modeli savunulur, "Asırların, sakat din
telakkileri" (CHP, 1935, s.37) ile müca­
dele Halkevlerinin her şubesinin görevi­
dir. Aile toplantıları ile kadın ve erkeğin
bir araya getirilmesine çalışıldığı gibi,
danslarda da kadın ve erkeği bir araya
getirenler tercih edilir. Kadının tiyatro
oyunlarında sahneye çıkması desteklenir
ve kadın roller asla erkeklere verilemez.
Sergi grubu geleneksel kültürde yer al­
mayan yeni sanat alanlarını tanıtmak
için, ressam, heykeltraş ve diğer sanatçı­
ların eserlerinin Halkevi binalarında ser­
gilenmesine yardımcı olur. Mimarın da
görevi mimaride "yeni" zevki aşılamak­
tır (CHP, 1935, s.46). Halkevleri kendi
binaları ile bu "yeni" ve "modern" mi­
mari zevkin örneklerini oluşturur. Bu mi­
maride "Kubbe ve kemerler", "cami ve
çeşme motifleri" kısaca dinî motifler ve
doğuya ait motiflere yer almaz. Yine bir
i telkin aracı olan Halkevi binaları üzerin-
j de "Ne mutlu Türküm Diyene" gibi ve­
cizeler hem ulus fikrini aktarır, hem de
Latin harfleri ile yeni laik düzeni simge­
ler. Yazı ve rölyefler için uygun boş bir
duvar elde edilir. Camiye alternatif bir
toplanma mekânı olarak minarelerin
arasında Halkevi kuleleri yer alır.
HALKEVLERİNİN KAPATILIŞI VE
1960 SONRASINDA "YENİ" HALKEVLERİ
Parti ile olan bağlarına rağmen Halkev­
lerinin siyasî kimlikten ayrı tutulmasına
gayret edildiği gözlenir. Recep Peker
nutkunda "Halkevleri Cumhuriyet Halk
Fırkası'nm siyasî bünyesinden büsbütün
ayrı, siyasî mahiyette çalışmadan büsbü­
tün uzak ve fakat idare noktasından fır­
kaya bitişik bir mahiyet arzederler" der
DEVLET V F DEMOKRASİ
(Recep Bey'in Nutku 20 Şubat 1932: 6).
Ancak Halkevlerinin partiden özerk bir
örgüt olamaması, kapatılması için döne­
min siyasî atmosferinde geçerli bir baha­
ne olacaktır. Böylelikle Türk Ocakları ile
aynı kaderi paylaşacak, Cumhuriyet
Halk Partisinin siyasî ve kültürel alan­
daki egemenliğine karşı, Demokrat Parti
iktidarı tarafından kapatılacaktır.
Halkevlerinin ardından Köy Enstitüleri
de Demokrat Parti döneminde kapatılır.
1960 yılında yeniden örgütlenmesine
izin verilen Halkevlerinin, 1950 yılında
alınan malvarlıkları iade edilmez, 12 Ey­
lül 1980 askerî müdahalesinden sonra
birçok dernekle beraber tekrar kapatılır.
1988 yılında üçüncü defa kurulmuştur.
Halkevlerinin ikinci döneminde
(1960-1980) Cumhuriyet Halk Partisi -ve
onun yanında Ordu- ile ilişkileri devam
etmiştir. Bu dönemde sırası ile Millî Bir­
lik Grubu üyesi ve tabii senatörler Kadri
Kaplan ve Ahmet Yıldız genel başkanlık­
ta bulunmuştur. Halkevleri 1975 yılına
dek "resmî Atatürkçü" ya da "sağ Kema­
list" İdeolojinin etkisi altında kalmış, faz­
la etkili olmamıştır. Ancak 1975 yılından
sonra, kitleselleşen radikal sol hareket,
sola açık Kemalistlerle İlişki için bir İm­
kân ve "zorunlu bir liman" (Bozkurt, N.;
"1970-1980 Dönemi Halkevleri", 5osya-
liz ve Toplumsal M ücadeleler A nsiklope­
disi, s. 2234-5) olarak gördüğü Halkevle­
rine ilgi gösterecektir. Ahmet Yddız'ın
Başkanlığı döneminde "sol Atatürkçü­
lük” Halkevlerinde etkinliğini artırır. Bu
yıllarda Halkevleri Ahmet Yıldız ve
CHP'li parlamenterlerin desteği ile kamu
yararına çalışan bir kurum olarak bütçe­
den yardım alır. Halkevlerinin ikinci dö­
neminde kültür sekreterliği, genel sekre­
terlik ve ikinci başkanlık yapan Anıl Çe­
çen, Halkevlerinin bu yıllarda siyasî tar­
tışmalardan uzak kalmaya çalıştığını ve
Atatürkçülüğü yaymak için Halkevleri
Atatürk Enstitüsü'nün kurulduğunu belir­
tir, Atatürk Enstitüsü'ne göre Atatürkçü­
lük tanımı, Halkevleri yönetiminin sol
 K E M A
Kemalizm anlayışının özeti sayılabilir:
Atatürkçülük Türk toplumunu bağım­
sızlaştırmak ve çağdaşlaştırmak devri-
midir. Akılcılık, kalkınmacılık, çağdaş­
laşma, halkçılık, devrimcilik, laiklik,
sosyal adaletçilik, ulusçuluk, barışçılık,
cumhuriyetçilik, demokratlık Atatürk­
çülüğün temel ilkeleridir. Felsefe ala­
nında Atatürkçülük akılcılığa ve pozitif
bilim kavramına dayanır. Toplumsal
alanda halkçı ve sosyal adaletçi bir dü­
zen kurulması asildir. Ekonomik alanda
Atatürkçülük emperyalizme karşı çıkar
ve bağımsızlığı savunur. Siyasal alanda
118 ise tam bağımsız ve demokratik bir Tür­
kiye yaratmak Atatürkçülüğün ana he­
defidir. Halk egemenliğinden yana olan
Atatürkçülük aynı zamanda çağdaş ve
ulusal değerlerin bireşimi olan özgür
bir dünya görüşüdür. Üçüncü Dünya
ülkeleri için bir umut ışığı oian Atatürk­
çülük bilim dışı tüm yöntemlere ve yö­
netimlere karşıdır. Yabancı ideolojilere
karşı olan Atatürkçülük Türk halkının
ulusal dünya görüşüdür (Halkevleri
Atatürk Enstitüsüıî 973'den aktaran Çe­
çen, 1989:337).
Halkevlerinin tabanında ise, devrimci
gençlik hareketinin ve sosyalist görüşle­
rin etkisi giderek artmıştır. Nitekim 1979
yılı Kurultayı "devrimci Halkevcilerin"
başarısı ile sonuçlanır. CHP'liier genel
kuruldan ayrılırlar, Başkan Ahmet Yıldız
Halkevlerine mesafe koyar. Bu ihtilaf,
sosyalist hareketle sol Kemalizm arasın­
daki ayrışmanın belirgin bir belirtisidir.
Olağanüstü genel kurul bu sorunu çöz­
mek için karar alır ancak alınan kararlar
uygulamaya konamadan 12 Eylül ile
Halkevleri ikinci dönemi sona erer.
12 Eylül 1980 askerî rejimi sonrası
göreli "normalleşme" sürecinde 1988
yılında yeniden açılan Halkevlerinin
üçüncü döneminde ilk genel başkan yi­
ne Ahmet Yıldız'dır. izleyen yıllarda ge­
nel başkanlığı yine CHP'ye yakın isim­
ler üstlenmiştir. Halkevleri kendini bir
L I Z
Demokratik Kitle Örgütü (DKÖİ olarak
tanımlamıştır. Halkevlerinin söylemin­
deki en önemli değişiklik, örgütün sol
kadrolarının 1930-40'ların kültürel
alandaki milliyetçi tutumunu "olumsuz
miras" olarak tanımlamaları ve "kültürel
çoğulculuk" fikrini geliştirmeleridir. Ar­
tık devlet-kurucu misyonun bir taşıyıcısı
değil, muhalif bir yapıdır. Kültür politi­
kası açısından da, ilk dönemindeki gibi
"yüksek kültürü" halka benimsetmeye
değil, Otantik halk kültürünün sol (daya­
nışmacı, özgürlükçü) öğelerini geliştir­
meyi hedefleyen bir yönelim içindedir,
1932 yılında kurulan Halkevlerinin
tüzel kişiliğini sürdüren bugünkü Örgüt,
gerçekte önemli farklılıklar taşımaktadır.
Bu örgüt Halkevlerinin geçmişte Cum­
huriyet Halk Partisi ve süreği sosyal de­
mokrat eğilimli partilerin ortamıyla hâlâ
bir ilişkisi vardır, ancak bu farktı ve ba­
ğımsız bünyeler arasında bir ilişkidir.
Halkevleri, sol-sosyalist fikirler doğrultu­
sunda yoksul halk topluluklarının öz-ör-
gütlenmelerini teşvik etmeye dönük, ço­
ğunlukla büyük kentlerin gecekondu
mahallelerine dönük bir faaliyet yürüt­
me çabasındadır. CHP ve başka Kema­
list yapılarla ilişkileri, Halkevleri için bir
meşruiyet ve yayılma zeminidir, fakat
sadece bu kadar değildir: Atatürkçülü­
ğün "bağımsızlıkçı/anti-emperyalist" ve
"halkçt" yorumları temelinde, Kemalist
ortamla sol-sosyalist ortam arasında bir
geçiş zeminidir. Bu zemini de, ideolojik
programları berraklaşmış tarafların bir­
birlerini etkilemeye çalıştığı bir müzake­
re ya da mücadele zemini olarak değil,
ideolojik muğlaklıkların, geçişliliklerin
hüküm sürdüğü bir kaygan zemin olarak
tasarlamak uygun olacaktır.
Modern Türkiye'nin siyasî düşünce ta­
rihinde, 1930'larda 2000'lere Kemaliz-
min farklı yorumlarını Halkevleri litera­
türünde izlemek mümkündür. Bunda
şüphesiz Halkevlerinin ününe sahip çık­
ma isteğinin de rolü aranmalıdır.
 Tek Parti Yönetimi,
Kemalizm ve Şeflik Sistemi:
Ebedî Şef / Millî Şef
CEMİL
ek Parti yönelimi (1925-1945), en
T azından ilk bakışta ve görünüşte,
anayasal bir rejimin iyinde yer alı­
yordu. 1924 Anayasası, her ne kadar tek
partili bir meclisin eseri olsa da, aslında
o sırada henüz Halk Fırkası iyinde yer al­
maya devam eden parti içi muhalefetin
etkisiyle de, rejimin çerçevesini klasik
anlamda parlamenter bir sistem olarak
çizmişti. Unutulmasın ki, tek partili bir
meclis, henüz tek partili bir rejim anla­
mına gelmiyordu. Aksine, muhalefet, son
derece canlı ve tartışmalı bir mecliste gö­
rüşlerini serbestçe dile getirebiliyor, da­
hası yeni bir siyasî partinin, bir muhale­
fet partisinin kuruluşuna doğru yol alını­
yordu.
TBMM, daha doğrusu Halk Fırkası
Meclis Grubu içindeki muhalefetin gücü
ve önemi, 1924 Anayasasının görüşme­
leri sırasında bir kez daha açığa çıkmıştı.
Meclis, Kemalist yönetimin hazırladığı
ve yürütme organına, bu arada cumhur­
başkanına geniş ve önemli yetkiler tanı­
yan Anayasa taslağım reddederek, güçler
birliği ilkesi gereğince, egemenliğin ta­
mamen ve sadece meclise ait olduğunu
kabul etmişti.
Buna göre, genel ve eşit oy ilkesi (an­
cak bu ilkenin derhal uygulan [a] madiği­
ni da belirtmem gerekiyor; öncelikle ha­
tırlamak gerekir ki, bütün Tek Parti dö­
KOÇAK
nemi boyunca seçimler iki dereceli ol­
muştu; diğer yandan, kadınların da seç­
me ve seçilme hakkı kazanması tedricen
ve daha ilerideki bir tan ln e mümkün
olabilecektir) gereğince, halk tarafından
seçilen temsilî niteliğe sahip meclis ve
meclisin içinden çıkan, fakat ona karşı
sorumlu olan bir hükümet modeli ve
cumhurbaşkanının da nihayet yürütme
organı içinde kısmen var olması (cum ­
hurbaşkanının gerektiğinde hükümete
başkanlık edebilme yetkisi de vardı),
anayasal sistemin omurgasını oluşturu­
yordu. Bu şekil, anayasa hukuku açısın­
dan, güçler ayrılığından ziyade, güçler
birliğine daha yakın olan ve sadece görev
ayrılığına dayanan bir anlayışı ortaya ko­
yuyordu.
Diğ~r yandan. Anayasaya göre, cum­
hurbaşkanının mecliste her yıl kasım ayı
başında, hükümetin geçen yılkı çalışma­
ları ve gelecek yıl için alınması gereken
kararlar ve önlemler konusunda bir söy­
lev vermesi ya da bu söylevini başbakana
okutturması (bu yalnızca bir kez olmuş
ve hastalığının son safhasında, ölümün­
den sadece birkaç gün önce, l Kasım
1938 tarihli cumhurbaşkanlığı Söylevi,
Atatürk’ün adına Başbakan Celâl Bayar
tarafından okunmuştu), bu ilke ile çelişi­
yordu. Anayasaya göre, siyasî sorumlulu­
ğu olmayan cumhurbaşkanının söylevi-
 K E M A L İ Z M

nin siyasî dayanağı belirsizdi. Cumhur­

başkanı, eğer söylevinde kişisel görüşle­
rini ifade ediyorsa, bu durumda, güçler
birliği ilkesi gereğince, yasama yetkisinin
ve yürütme erkinin toplandığı IBM M’c e
seçilen cumhurbaşkanının, meclise her­
hangi bir konuda görüş bildirmesi ya da
öneri getirm esi düşünülemezdi. Eğer
cumhurbaşkanı, söylevinde, hükümetin,
yani iktidar partisinin etkinliklerinden ve
gelecekle ilgili siyasî karar ve düşüncele­
rinden söz ediyorsa, bu halde de, hükü­
met etkinliklerinden dolayı siyasî sorum­
luluğu olmayan cumhurbaşkanının söy-
120 levinin, esas itibariyle, hükümetin görüş
ve önerileri doğrultusunda hazırlanmış
siyasî bir metin olması kaçınılmazdı. Si­
yasî bakımdan sorun yaratabilecek ve
anayasal bakımdan da açıkça çelişkili
olan bu durum, Tek Parti yönetimi bo­
yunca açığa çıkmadı. Çünkü, bu dönem­ İsmet İnönü CHP 5- Kurultayında, Tek
Parti rejiminde, bir parti-devkti ihdas
de cumhurbaşkanları, aynı zamanda, ik­
edilmişti ve partinin seçime tâbi olmayan
tidar partisinin Değişmez genel başkanı genel başkam, “halk egemenliğini"
idiler, kişÜeşttriyondu. Tüzükteki ifadesiyle
1924 Anayasası’na göre, cumhurbaşka­ “Değişmez Çenet Başkan ”, Genel
Başkanlık Dimm’y la ( “Genbaşkur")
nı, TBMM tarafından ve meclis üyeleri
beraber, seçilecek milletvekillerini
arasından seçiliyordu. Cumhurbaşkanı atıyordu. !935’teki IV. Kundtay'da
seçilen kişinin parti üyeliği ve milletve­ çıkartılan tüzükle, parti genel sekreterliği
killiği ise devam ediyordu. Dolayısıyla ile içişleri bakanlığı, parti il başkanlığı
görevi ile de valilik birleştirilmiştir.
da, cumhurbaşkanı, aynı zamanda, parti
üyesi, milletvekili ve parti genel başkam
idi. Sonuçta, tek partili rejimde, cumhur­ yasası’na bakıldığında görülen siyasî sis­
başkanının, aynı zamanda da, iktidar temle, fiilen uygulanan şeflik sistemi ara­
partisinin genel başkam sıfatı ile, mecli­ sında çok Önemli bir nitelik farkı vardı.
se, yani, fiiliyatta, kendi partisinin millet­ Gerçekte, rejim tamamen farklı bir şekil­
vekillerine görüş bildirmesi, öneri getir­ de işliyordu. Bunu sağlayan ne anayasa
mesi ve hatta talimat vermesi, doğal sa­ idi, ne de yasalar... Gerçekte rejimin nite­
yılmıştı. Anayasanın bu hükmü, anayasal liğini ortaya koyan siyasî mekanizmalar,
sisteme tamamen ters düşmekle birlikte, Cumhuriyet Halk Partisi tüzüğü ile var­
fiilen uygulanan şeflik sistemine ve mev­ lık bulmuştu. Bir siyasî parti tüzüğünün,
cut siyasî mekanizmalar son derece uy­ anayasadan da, yasalardan da üstün ola­
gundu. bilmesi elbette mümkün değildi. Ama,
Tek partili rejimde, formel olarak, siya­ gerçekte, siyasi sistem, anayasanın değil,
sî sistemin çerçevesini çizen 1924 Anaya­ söz konusu parti tüzüğünün öngördüğü
sası idi. Dışarıdan bakıldığında, anayasa­ şekilde işliyordu. İşte bu, tek partili reji­
nın şekillendirdiği siyasî sistem kusursuz min şeflik sistemiydi,
bir biçimde işliyordu. Ancak, 1924 Ana- CHP tüzüklerine yakından bir bakış,
TEK PARTİ YÖNETİMİ, KEMALİZM VE
bu mekanizmaların nasıl oluştuğunu an­
lamak bakımından önemlidir.
CHP’nin 1927 yılında kabul edilen tü­
züğüne göre:
"Umumî Reis, Büyük Kongrenin, Fırka
Divanı’nın, Umumî Heyeti İdare ile Mec­
listeki Fırka Grubu’nun da tabii reisidir.
Umumi Reis, /ırkanın idarei aliyesini
elinde tutar ve fırkayı temsil eder. Fırka
namtna söz söylemek salahiyetini ancak
Umumi Reis haizdir. Umumi Reis lüzum
görürse, bu baptaki hukuk ve salahiyeti­
ni Umumi Reis Vekili’ne veya K atibi
Umumi 'ye tevdi eder”
“Umumi Riyaset Divanı, fır k a Umumi
Reisi İle kendilerinin bizzat intihap ede­
cekleri Umumi Reis Vekili’nden ve Umu­
mi Heyeti İdare âzası meyantndan seçe­
cekleri fır k a Katibi Umumisinden iba­
rettir Umumi Riyaset Divanı’mn vereceği
kararlar tekmil fır k a âzâsm ca bilâkay-
düşart mutadır Umumi Riyaset Divanı,
Büyük Millet Meclisi İntihabını idare ve
fırkanın mebus namzetlerini tesbit eder”
CHP’nin 1931 yılında kabul edilen tü­
züğüne göre, yukarıdaki hükümler değiş­
tirilmezken, ayrıca, partinin milletvekili
adaylarının, genel başkan tarafından ilan
edileceği de kararlaştırılmıştı. 1935 yılın­
da kabul edilen tüzükte de, benzer hü­
kümler yer almıştı. Ancak, bu kez, söz
konusu atama mekanizması açıklığa ka-
vuşturulmamıştı. Millî Şef döneminde
de, 1939 ve 1943 tarihli tüzükler, benzer
hükümleri ve hatta daha da geniş yetki­
leri içerirler.
Görüldüğü gibi, genel başkana tanınan
yetkilerle parti içinde şeflik sistemi oluş­
turulmuştu. Çünkü, genel başkan, bizzat
vekilini ve genel sekreterini seçme imkâ­
nına sahipti ve bu üçlünün oluşturacağı
organ da, partinin milletvekili adaylarını
tayin ediyordu; Dolayısıyla, genel baş­
kan, bütün milletvekillerini tayin etme
yetkisine sahipti. Ayrıca, partiyi ilgilendi­
ren bütün kararlar, aynı organ tarafından
ŞEFLİK SİSTEMİ: EBEDİ ŞEF i MİLLİ ŞEF
alınıyordu ve bu kararlara bütün partili­
lerin itaati zorunluydu, işte, bu şekilde,
anayasa ve yasalar île verilmeyen geniş
yetkiler, CHP’nin tüzüğü ite tanınmış
oluyordu. Şeflik sisteminin temel kayna­
ğı buydu.
Şef, aynı zamanda, CHP Değişmez Ge­
nel B aşkan ı idi. Ya da tam te r s i...
CHP’nin 1927 yılında kabul edilen tüzü­
ğüne göre, ilk kez, partinin genel başka­
nı, Değişmez Genel Başkan sıfatını ka­
zanmıştı. Hüküm(ler) şöyle formüle edil­
mişti: "Cumhuriyet Halk Fırkası ’nm Umu­
mî Reisi, fırkanın banisi olan Gazi Mustafa
Kemal Hazretleridir. (...) İşbu umumi esas­
lar, hiçbir veçhile tebdil ed ilem ez .” Bu,
CHP içinde olsun, genel siyasal sistem
içinde olsun, şenik sisteminin gözle gö­
rülür, elle tutulur bir başlangıcı olarak
yorum lanabilir. Söz konusu gelişm e,
1931 ve 1935 yılında kabul edilen CHP
tüzüklerinde de yer almıştı. Söz konusu
formülasyonlar da şöyleydi: "Cumhuriyet
Halh Fırhası’mtt Daimi Umumi Reisi, fır ­
kayı kuran Gazi Mustafa Kemal Hazretle­
ridir. (...) Partinin Değişmez Genel Başka­
nı, onu kuran Kamal Atatürk’tür."
Tek Parti yönetiminin sona ermesine
çok az bir süre kala, 1944 yılında, (ancak
bunu bu tarihte henüz hiç kimse bilmi­
yor ve öngörmüyordu bile) CHP Genel
Sekreteri Memduh Şevket Esendal, CHP
İstanbul vilayeti idare heyeti üyesi ve İs­
tanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Me­
deni Hukuk Profesörü Hıfzı Veldet Veİi-
dedeoglu’na, şeflik sistemini şöyle tanım­
lıyordu;
"Siz hukuk profesörüsünüz... Bilirsiniz
ki, bazı mem leketlerin anayasaları y a ­
zılm ış, b az ıla rın k i ise yazılm am ıştır
(...) Bizim ise, iki anayasamız vardır:
Yazılmış ve yazılmamış... Bunlardan y a ­
zılm ış olanı, senin kitapta okuduğun,
Teşkilatı Esasiye Kanunu {1924 Anaya-
sasıj’dtr. Yazılmamış olanı ise, şimdi ki Zi­
lli durumumuz, yani Ş ef sistemimizdir.
 K E M A
Bu sistem, kuvvetini ÇHP’den alır.”
Hıfzı Veldet Velidedeoglu, anılarında,
Esendal'ın söylediklerini şöyle değerlen­
diriyor:
“Düşünüyordum: Memdıdı Şevket Esen-
dal, bir ptırti ideologu, siyasi bir düşünür
olara k, ‘Millî Ş eflik S istem i’nin sanki
ideolojisini yapıyordu."
Memduh Şevket Esendal’ın sözünü et­
tiği şeflik sistemi, kendisinin de belirttiği
gibi, sadece gücünü değil, ama yegâne si­
yasi meşruluk kaynağını da CHP’nin tü­
122 züğünden alıyordu.
Tek Parti dönemi boyunca, CHP genel
sekreteri Memduh Şevket Esendal’ın da
belirttiği gibi, Türkiye Cumhuriyeti’nde
tamamen farklı iki yönetim modeli vardı.
Birincisi, forrnel biçimde Türkiye’nin yö­
netim biçimini oluşturan 1924 Anayasası
idi. 1924 Anayasasından bakıldığında
görülen siyasal sistem ile fiilen uygula­
nan şeflik sistemi arasında çok önemli
bîr nitelik farkı vardı. Bu nedenle, Tek
Parti yönetimi boyunca, 1924 Anayasa­
sın ın öngördüğü, meclis üstünlüğüne
dayanan parlamenter sistem, yani seçim­
le gelen bir parlamento ve onun içinden
çtkan, meclise karşı sorumlu bir hükü­
met modeli, hiçbir zaman uygulama şan­
sı bulamamıştır. 1924 Anayasasında yü­
rütme organının başı olarak gösterilen
cunıhurbaşkan(lar)ı ise, anayasada hiç
görülmeyen çok geniş yetkilere, şeflik
sistemi sayesinde, fiilen sahip olmuş(lar)
ve bu y e tk ilerin i her zaman kullan-
mış(!ar)dır. Şeflik sisteminin, 1945-1950
döneminde de devam ettiği, süreç içinde
tedricen ortadan kalktığı, ancak CHP
içindeki etkilerini daha uzun bir süre
muhafaza ettiği söylenebilir. Cumhurbaş­
kanının yanında, 1924 Anayasası’na gö­
re, siyasî sorumluluğu olan başbakan ve
hükümet, her zaman gölgede kalmıştır.
Öyle ki, cumhurbaşkanının aldığı karar­
ları ve verdiği talimatları mutlaka yerine
L İ Z M
getiren hükümetler, cumhurbaşkanına
k a rş ı(n ) herhangi bir g irişim d e bu ­
lunam am ışlardır.
G erçekte, siyasi karar alma organı,
meclis değil, fakat dar bir kadroydu.
Başta cum hurbaşkanı ve başbakanın
oluşturduğu, parti yönetimini dahî tam
olarak kapsamayan bu dar kadronun al­
dığı siyasî kararlar, önce iktidar partisi­
nin meclis grubunda benimseniyor ve en
sonunda da meclis tarafından tasdik edi­
liyordu. Bu su retle, m eclis tamamen
devre dışı kalmış oluyordu. Bu siyasî
mekanizma içinde, meclise düşen görev,
önüne gelirden kararları onaylamaktan
ibaretli. Meclise de zaten bu nedenden
dolayı ihtiyaç vardı. Meclis, dar bir kad­
ro içinde alınan kararların meşrulaştığı
ve yasalaştığı bir kurumdu. 1924 Anaya­
sasına göre son derece üstün ve güçlü
b ir durum da olaıı yasam a organı
(TBMM), bu görevini hiçbir zaman yeri­
ne getirememiştir. TBMM, hükümet fa­
aliyetlerini denetleyen bir organ olmak­
tan çok, yönetime yardımcı olmayı ken­
disine asıl görev seçmiş bir organ niteli­
ğindedir ve bu hah ile yönetimin aldığı
kararların meşru hale gelmesine hizmet
eden bir işlev görmektedir.
Aslında siyasî sistem, anayasanın ön­
gördüğünden tamamen farklı bir şekilde
işliyordu. Cumhurbaşkanı, sadece görü­
nürde meclis tarafından seçiliyordu. Ger­
çekte, fiilen, meclis üyelerini belirleyen
cumhurbaşkanının kendisiydi. Ama, bu­
nu cum hurbaşkanı sıfatı ile değil de,
CHP Değişmez Genel Başkam sıfatı ile
yapıyordu. Şef, hem parti politikasını, ki
bu aynı zamanda devlet politikası de­
mekti, hem de parti yönetimini belirli­
yordu. Görünüşte dahi, Şef’in parti yöne­
tim kadrolarını ve partinin meclise gire­
cek olan üyelerini atama yetkisi vardı.
Dolayısıyla, cumhurbaşkanı ve aynı za­
manda CHP Değişmez Genel Başkanı
olan kişi, gerek parti, gerekse siyasî sis­
tem içinde, tek yetkili Şef olarak beliri-
TEK PARTİ YÖNETİMİ, KEMALİZM VE ŞEFLİK SİSTEMİ: EBEDÎ ŞEF / MİLLİ ŞEF

İsmet İnönü'nün Cumhurbaşkanı ve CHP Değişmez Genel Başkam olduğa Millî Ş ef

dönemi (1938-1945), Kemalist İdeolojinin biçimlendirilmesinde ve yeniden üretiminde
önemli bir evredir. Özellikle uluslararası politik koşulların etkisiyle, devlet tofilum
ilişkilerinde faşizan-totaliter bir anlayışa meyledilen, trkçt milliyetçilik anlayışının
serpildiği bir dönemdir bu. Öte yandan İnönü Dönemi Atatürk imgesinin kamusal
algılanışı açısından da çok tartışılmış, muarızlan İnönü’yü, Atatürk’ün hatırasını ve
tarihî mirasını ikinci plana atmakla itham etmişlerdir.

yordu. Bu siyasî mekanizma, 1924 Ana­ programı, cumhurbaşkanı ile başbakanın

yasasının öngördüğü siyasî sistemin ta­
mamen kâğıt üzerinde kalmasına neden
olacaktır.
Şeflik sistemi, hiçbir zaman anayasal
ya da yasal bir temele oturtulmadığı gibi,
yine hiçbir zaman ideolojik bir açıklama­
ya da konu olmadı. Şef deyimi, Atatürk
döneminde de sık sık kullanılıyordu. Ba­
sında da kullanılıyordu, siyasî söylemler­
de de... İsmet İnönü’nün mecliste oku­
nan hükümet programlarında hiç geçme­
mesine karşın, İnönü'den sonra başba­
kan olan Celâl Bayar’m kurduğu hükü­
metin mecliste okunan programında, Şef
deyimi bir hayli sık geçmişti. Bayar, hü­
kümet programında tam 39 kez Şefin ta­
limatlarından söz etmişti. Ayrıca, hükü­
met programında Atatürk’ün adı da tam
beş kez geçiyordu. Bayar hükümetinin
ve hükümetin uyumunu gösteren ve ger­
çekte kimin hakim rolde olduğunu her­
kese açıkça deklare eden bir gösterge sa­
yılabilir. Özellikle de 1 9 3 0 ’lu yıllarda
cumhurbaşkanı ile sabık başbakan haline
gelecek İsmet İnönü arasındaki anlaş­
mazlıklar ve çatışmalar göz önüne alına­
cak olu rsa,,. Gelişmeler, siyasî sistem
içindeki gerçek ağırlığın cumhurbaşkanı
olduğunu kanıtlıyor.
Ebedî Şeflikten Millî Şefliğe geçiş sü­
reci, yani 1938 yılı sonları ile 1939 yılı
başlan, şeflik sisteminin ilk kez içinin
doldurulmaya çalışıldığı bir süreç olarak
değerlendirilebilir. Daha sonra Ebedî Şef
unvanı verilecek olan Atatürk’ün ölü­
münden sonra cumhurbaşkanı seçilen İs­
met tnönü, cumhurbaşkanı seçildikten
yaklaşık olarak altı hafta sonra, CHP De-
 K E M A
İsmet İnönü
AH M ET D E M İR E L
İnönü'nün yaşam öyküsü, bir anlam­
da, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk elli
124 yıllık tarihinin öyküsüdür. Kuruluşun­
dan İnönü'nün yaşama veda ettiği 25
Aralık 1973'e kadar geçen elli yıllık
zaman d ilim i içerisind e, Türkiye
Cumhurİyeti'ni İlgilendiren hiçbir olay
yoktur ki İnönü içinde bulunmasın.
İnönü, bir Osmanlı bürokratı olarak
başlayan kariyerini, M illî Mücadele
döneminde en önemli görevleri üstle­
nen bir asker ve devlet adamı olarak
Sürdürmüş, ateşkes ve barış görüşme­
leri sırasında bu vasıflarına bir de dip-
lomatlık eklemiştir. Türkiye Cumhuri­
yeti'nin kurulduğu 29 Ekim 1923'ten,
C H P 'n in o zamana kadar tek parti
olarak sürdürdüğü iktidarını. Beyaz
İhtilal olarak adlandırılan bir seçim
yenilgisinin ardından DP'ye 14 Mayıs
1950'ye kadar geçen devrede İnönü,
gerek devlet kademelerinde, gerekse
ğişmez Genel Başkam olacaktır. CHP tü­
züğü, o kadar Şef agırlıklıydı ki, herhan­
gi bir nedenle, parti kurultayının, olağan
olsun, olağanüstü olsun, toplantıya çağ­
rılma yetkisi yalnızca CHP Değişmez Ge­
nel Başkanı’na tanınm ıştı. Atatürk’ün
ölümünden sonra, başbakan ve CHP De­
ğişmez Genel Başkan Vekili Celâl Bayar,
kurultayı, vekii sıfatı ile, olağanüstü top­
lantıya çağırmıştı. Aslında, o zaman da.
L İ Z M
dönemin tek partisi C HP içinde en üst
düzeydeki görevleri üstlenen bir dev­
let adamıdır. Bu uzun zaman dilimi
içerisinde çok kısa süreli bazı ara dö­
nemler dışarıda tutulursa, İnönü ya
başbakan ya cumhurbaşkanı ve aynı
zamanda ya CHP genel başkan vekili
ya da C HP genel başkamdir. İnönü,
bu dönemde, bir devlet adamı olarak,
Kemalist ilkelerin hayata geçirilmesin­
de en etkin rolü oynamış; veya tersten
bakılırsa onun başında bulunduğu ic­
raat sonradan Kemalizmin ilkeleri ola­
rak anılmıştır.
Çok partili sisteme geçilmesi ve
1950'dekİ seçim yenilgisinden sonra,
İnönü artık ana muhalefet partisi lideri­
dir. Bununla birlikte, bu yeni kimliği,
hiçbir zaman çok fazla önplana çıkma­
mış veya gerek seçkinler gerekse geniş
halk yığınları İnönü'yü yaygın olarak
bu şekilde algı lama mıştır. Bu yeni dö­
nemde, İnönü, iktidar partisi DP'ye al­
ternatif bir muhalefet partisinin lideri
olan bir siyaset adamı olarak görülme­
miştir. Yandaşlarına göre o bir siyaset
adamı değil, devleti kurtaran ve kuran
iki liderden biri, her türlü müşkülat kar­
şısında mutlaka danışılması, fikri alın­
ması gereken, adeta partiler üstü bir
devlet adamıdır, iktidarı devralan
DPTilerin gözünde de o, kendilerine
muhalefet eden bir partinin lideri değil,
şimdi de, bu küçük ayrıntının üzerinde
durulmuş değildir. Oysa, bu durumda,
yani CHP Değişmez Genel BaşkanlıgTnın
boş olduğu bir sırad a, partin in ola-
gan/olaganüstü kurultaya gidebilmesi
hukuken mümkün değildi. Bayar’ın top­
lantı daveti, tüzüğe aykırı sayılmalıdır.
Bayar’ın, vekil sıfatı ile, partiye olağanüs­
tü kurultay çağrısı yapması, tüzüğe uy­
gun olmamakla beraber, yine de doğal
TEK PARTİ YÖNETİMİ, KEMALİZM VE
esas olarak, Cumhuriyet'in başından o
zamana kadar sürdürmüş olduğu bü­
yük otoritesinin hışmından korunulma-
sı gereken bir liderdir.
27 Mayıs 1960'taki askerî darbenin
ardından İnönü'nün ağırlığı kendini bîr
kez daha hissettirmiş, iktidara el koyan
M illî Birlik Komitesi, her türlü icraatın­
da, sürekli olarak, İnönü'nün desteğini
aramış veya en azından onun karşı çı­
kabileceği icraattan kaçınmıştır. Askeri
yönetimden sivil yönetime geçiş süre­
cinde İnönü yine anahtar rolü oyna­
mış, bu zor dönem, 1961 seçiminde
partisi yeterli oyu alamamış olmasına
rağmen, onun başbakanlığı altında ge­
çilmiş, yeni darbe girişimleri onun
ağırlığı sayesinde aşılmış ve başarılı
politikaları sayesinde ordu kışlasına
dönmüştür. Kapatılan D P mensupları­
nın affı ve siyasî haklarının İadesi soru­
nunun ülkede yarattığı çalkantılarla
geçen 1960'lı yılların ikinci yarısında
da, yeniden ana muhalefet partisi lide­
ri konumuna geçmiş olan İnönü'nün
siyasal yaşam içindeki özel ağırlığı
hiçbir zaman azalmamıştır.
Ordunun 12 M art 1971 verdiği
muhtıradan sonra girilen ara rejim dö­
neminde de askerler, yaşı artık çok
ilerlemiş olmasına karşın, sürekli ola­
rak İnönü'yle karşı karşıya gelmekten
kaçınm ışlardır. Bu dönemde, İnö-
karşılanmalıdır. Çünkü, aksi halde, ku­
rultay parti tüzüğüne göre, bundan böyle
ne olağan, ne de olağanüstü şekilde, bir
daha hiçbir zaman toplanamazdı. Çün­
kü, parti tüzüğüne göre, olağan kurultay
da, dört yılda bir, fakat Değişmez Genel
Başkan’ın göstereceği yer ve bildireceği
zamanda toplanabilirdi. Parti tüzüğünün
öngörmediği ve daha önce üzerinde hiç
düşünülmemiş böyle olağanüstü bir du­
ŞEFLİK SİSTEMİ: EBEDÎ ŞEF / Mİ LLÎ ŞEF
125
"...içine kapalı, ama, ruh âlemi, bütün
karar re icraatına damgasını vuran bir
İnsandı. (...) Atatürk’e minnettardı.
Onun eseriydi denilebilir. Ama, görüş,
hareket re karar bağımsızlığını daim a
korudu." (İkinci Adam)
nü'nün, partisinin ara rejim hükümet­
lerine bakan verme politikası C H P
içinde itirazlara yol açmış ve bu süreç
içinde İnönü gene) başkanlıktan,
CHP'den ve milletvekilliğinden istifa
etmiş ve eski cumhurbaşkanlarına ve­
rilen sürekli senatörlük hakkını kulla­
narak Cumhuriyet Senatosu'ndaki ye­
rini almıştır. Böylece İnönü çok partili
sisteme geçildikten sonra bile, fiili
olarak bir siyaset adamından çok, bir
rumda, partinin hukuka bağlı kalarak,
yeni bir genel başkan seçmesi, artık hiç­
bir biçimde mümkün olamazdı. Bu hu­
kukî darboğazı aşmak, ancak siyasî bir
kararla mümkün olabilirdi ki, böyle de
yapılmıştır. Gerçi vekilin asilin bütün
yetkilerine sahip olduğu savunularak,
burada dikkat çekmeye çalıştığım bu kü­
çük ayrıntının hukukî planda da doğru
olduğu söylenebilir. Belki... Fakat asıl
K E M A
devlet adamı olarak nitelendirilebile­
cek kariyerini, fiili olduğu gibi resmen
de partilerüstü bir devlet adamı olarak
tamamlamıştır.
24 Eylül 1884'te İzmir'de doğan İnö­
nü, birçok çağdaşı gibi bir Osmanlı
bürokratı olarak yetişti. 1903'te Harbi­
ye, 1906'da da Harp Akademisi'ni bi­
rincilikle bitirdi. 1907'de Edirne'de II.
Ordu emrinde kurmay yüzbaşı olarak
görevliyken, Makedonya'daki örgüt­
lenmesinden etkilenerek, gizli İttilıat
ve Terakki Cemiyetî'ne üye oldu. Bu­
nunla birlikte, askerliği önplanda tuttu­
ğundan, cemiyet İçinde pek öne çık­
madı. Bu nedenle, İnönü'nün adı, hiç­
bir zaman, örneğin bir Celâl Bayar gi­
bi, ittihat ve Terakkiciiik ile yan yana
getirilmemiştir. 31 Mart Olayı olarak
bilinen ayaklanmayı bastırmak üzere
İstanbul'a gelen Hareket Ordusu'nda
görev aldı, Balkan Savaşı ve Birinci
Dünya Savaşı'na katıldı; bir Osmanlı
subayı olarak parlak bir askerî kariye­
rin sahibi oldu; 1915'te albaylığa yük­
seldi. Mondros Mütarekesi'nin imza­
lanmasından (30 Ekim 1918) kısa bir
süre önce, rahatsızlığı nedeniyle, gö­
revli olduğu Halep'ten İstanbul'a gel­
di. Birinci Dünya Savaşı sırasında za­
man zaman Mustafa Kemal Paşa ile
üzerinde durulması gereken konu, bu
küçük ayrıntı olarak nitelendirdiğim, hu­
kukî yapı değil, tam tersine, tüzüğün ka­
leme alınışındaki zihniyet yapısı/dünya-
sıdır. Parti kurultayının toplanma süreci
dahi, tamamen ve sadece Değişmez Ge­
nel Başkan’ın inisiyatifine bırakılmış du­
rumdadır. Bütün bu göstergeler, gerçek­
te, şeflik sisteminin ideolojik/teorik ola­
rak vücut bulmamış, ama siyasî sistemi
L İ Z M
birlikte çalışma fırsatı bulan ve yakın
ilişkilere giren İnönü, Mütareke döne­
minde ve M illî Mücadele'nin kongre­
ler dönemi ve Heyet-i Temsiliye döne­
mi olarak bilinen ilk aşamasında İstan­
bul'da kaldı. 1920 başında Ankara'ya
giden İnönü, birkaç hafta burada kal­
dıktan sonra H arbiye Nazırı Fevzi
(Çakmak) Paşa'nın çağrısına uyarak İs­
tanbul'a döndü. Ardından, bu kez
Mustafa Kemal Paşa'nın çağrısı üzeri­
ne, 9 Nisan 1920'de gizlice Ankara'ya
geçti ve İstanbul'la bütün bağlarını ko­
pardı. 23 Nisan 1920'de açılan
TBMM'ye Edime mebusu olarak katıl­
dı. İnönü'nün Millî Mücadele dönemi­
nin ilk aşamasını İstanbul'da geçirmiş
olması, bazı yazarlarca eleştiri konusu
yapılmış, İnönü Mîllî Mücadele'ye geç
katılmış olmakla suçlanmıştır. Buna
karşılık bazı yazarlar da onun İstan­
bul'da kalmasını ve Millî Mücadele'ye
bu yolla katkıda bulunmasını bizzat
Mustafa Kemal Paşa'nın istediğini yaz­
mıştır. Hangi kimliği (asker, diplomat,
devlet adamı, siyasetçi) önplana çıkar­
sa çıksın, "temkinli davranmak ilkesi"
her zaman İnönü'nün kişiliğine dam­
gasını vurmuştur. Belirsizliğin ağır bas­
tığı bu dönemi, nedeni ne olursa ol­
sun, İstanbul'da geçirmiş olması, İnö­
nü'nün temkinli kişilik yapısına uygun
düşmüştür.
oluşturan unsurlarıydı.
Değişmez Genel Başkan’ın/Şef in ölümü
halinde, partinin yeniden bir genel baş-
kan/Şef seçmesi, yine parti tüzüğüne göre,
mümkün değildi. Bu, artık şaşırtıcı sayıla­
bilir. Çünkü, bir partinin genel başkam-
mn nasıl seçileceği hususu, elbette, parti
tüzüğünün önemli hükümlerinden biri
sayılmalıdır. Ama sayılmamıştı. Tüzükte,
CHP Değişmez Genel Başkanı’nın herhan-
TEK PARTİ YÖNETİMİ, KEMALİZM VE
***
İnönü, Ankara'ya geçtikten sonra,
Mustafa Kemal Paşa'nın en güvendiği
kişidir. M illî Mücadele'nin örgütlen­
mesi, yürütülmesi, başarıyla sonuçlan­
dırılması, Lozan'da Barış Antlaşma-
st'nın imzalanması ve ardından Türki­
ye Cumhuriyeti'nin kurulması aşama­
larında İnönü her zaman Mustafa Ke­
mal Paşa'nın sağ kolu olmuştur.
23 Nisan 1920'de Edirne mebusu
olarak katıldığı TBM M 'de, 3 Mayıs
1920'de erkân-ı harbiye-i umumiye
vekilliğine getirildi. Albay olmasına ve
mecliste örneğin Fevzi (Çakmak) Ali
Fuat (Cebesoy), Kazım (Karabekir) gibi
daha üst rütbeli subaylar bulunmasına
karşın, bu göreve getirilmiş olması
Mustafa Kemal Paşa'nın ona başından
beri olan güveninin önemli bir göster­
gesidir. İnönü Kuvayı Milliye dönemi
olarak bilinen düzensiz ordudan dü­
zenli orduya geçiş sürecinde en etkin
rolü üstlendi, Çerkeş Ethenı'e bağlı
güçleri tasfiye etmeyi başardı. Ocak
ve Nisan 1921 'de Birinci ve İkinci
İnönü Savaşlarında Yunan güçlerinin
ilerlemesini durdurduktan sonra, 4
Mayıs 1921 'de Kurtuluş Savaşı'nın en
önemli cephesi olan Batı Cephesi'nin
kom utanlığına atandı. Temmuz
1921'de genelkurmay başkanlığını
Fevzi (Çakmak) Paşa'ya devreden İnö­
gi bir nedenle görevinden ayrılması ya da
ayrılmak zorunda kalması durumunda,
yeni genel başkanı n/Değ iş raez Genel Baş-
kan’ın nasıl ve kim tarafından seçileceğine
ilişkin bir hüküm bulunmuyordu. Açıkça­
sı, CHP’de, Atatürk Değişmez Genel Baş­
kan ilan edilmiş, fakat Atatürk’ten sotırasi
için, yeni Şefin seçilme yöntemine ilişkin
bir usul hiç düşünülmemiş ve öngörülme­
mişti. işte, tam da bu nedenden dolayı.
ŞEFLİK Sİ STEMİ - EBEDİ ŞEF / MİLLİ ŞEF
nü, Sakarya Savaşı'nın kazanılmasın­
da da önemli bir rol üstlendi. Büyük
Taarruz'un planlarını Mustafa Kemal
ve Fevzi Paşalarla birlikte hazırladı.
Millî Mücadele'yi başarıyla sonuçlan­
dıran Mudanya ateşkes görüşmelerin­
de Türk heyetine başkanlık etti; ardın­
dan hariciye vekilliği görevine getiri­
lerek Türkiye adına barış görüşmeleri­
ni yürüttü ve kalıcı bir barışı sağlayan
Lozan Antlaşm asını Türkiye adına
imzaladı.
Millî Mücadele'de dönemindeki bu
askerî başarılan ve Lozan'daki diplo­ 127
matik başarısı, İnönü'nün, Türkiye'nin
siyasal yaşanlma, bir devlet adamı
olarak damgasını vurduğu izleyen dö­
nemde mutlak otoritesinin meşruiyet
kaynağını oluşturdu.
Fethi Okyar'm Cumhuriyetin ilk yılla­
rında üç buçuk ay süren başbakanlığı
(21 Kasım 1924- 3 Mart 1925) dışarı­
da tutulursa, İnönü Türkiye Cumhuri­
yeti'nin kuruluşundan, Atatürk'ün iste­
ği üzerine istifa ettiği 25 Ekim 1937'ye
kadar aralıksız 14 yıl süreyle başba­
kanlık görevinde bulundu. Aynı za­
manda, dönem in tek partisi olan
Cumhuriyet Halk Partisi'nin genel
başkan vekilliğini de üstlenen ve bu
sayede hem hükümet hem de parti
►
Bayar, vekil sıfatı ile de olsa, CHP’yi olağa­
nüstü kurultaya davet ederken, aslında
kurultayı sadece parti tüzüğünde yapılma­
sı öngörülen değişiklik nedeniyle toplaya­
bilmişti. Gerçek gündem maddesine, yani
partinin yeni genel başkanımn seçilmesi
hükmüne ise, işte bu nedenden dolayı yer
verilememişti. Şefin nasıl değişeceği ya da
değiştirileceği tamamen belirsizdi. Bu, an­
cak değişiklik sırasındaki siyasî konjonk-
K E M A
üzerinde büyük bir otorite kuran İnö­
nü, başbakan ve C HP genel başkan
vekili sıfatıyla, yeni Türkiye Cumhuri­
yeti devletinin, Kemalizmİn ilkeleri
ışığında inşa edilmesinde Atatürk'ten
sonra en etkin rolü oynayan ikinci li­
derdir. Bu nedenle Atatürk için "Tek
Adam" nitelendirilmesinde bulunulur­
ken, İnönü için "İkinci Adam" belirle­
mesi yapılmıştır.
Kemalizmİn ilkeleri İnönü'nün baş­
bakanlığı döneminde hayata geçiril­
miş ve İnönü bu ilkelerin bir numaralı
uygulayıcısı olmuştur, Kemalizmİn,
esas olarak, Tek Parti döneminde kris­
talleşen bir ideoloji olduğu açıktır. Bi­
rinci Dünya Savaşı sonrasında dünya
genelinde, liberal kapitalizmin redde­
dildiği, otoriter ve totaliter rejimlerin
egemen olduğu bir dönem ortaya çı­
kan Kemalizm Türkiye'de devleti ku­
ran ve inşa eden Tek Parti'nîn ideolo­
jisin i oluşturm uştur. Bu id eoloji
1920'lerden başlayarak kendi içinde
bir bütünlük ve süreklilik göstermiş ve
bu süreklilik CHP'nin programlarında
açıkça ilan edilmiştir, ideolojinin te­
melleri, 1920'lerin başında, M illî Mü­
cadele yıllarında atılmış, İzleyen yıl­
larda tutarlı bir biçimde geliştirilmiş,
1930'lu yıllarda ise iyice işlenerek
kristalleştirilmiştir. 1920'lerden beri
ülkeye egemen olan Kemalist ilkelere
türün elverdiği şartlar içinde bir şekil ka­
zanabilecekti. Aslında, öngörülen tüzük
değişikliğinde kabul edilecek yeni formü-
lasyon, yeni Ş e fin nasıl seçileceğini ve
kim olacağını da tayin edecekti. Daha
doğrusu, yeni cumhurbaşkanının yeni Şef
olacağı kesindi, ancak bunun CHP içinde­
ki uygulaması, ancak bu vesile ile belirle­
necekti.
Bir tüzük d eğişikliği için toplanan
L İ Z M
"Kemalizm prensipleri" adının veril­
mesi için 1930'lu yılları beklemek ge­
rekmiştir. Kemalizmİn en gelişkin bel­
gesini oluşturan CHP'nin 1935 prog­
ramında yer alan İlkeler, bu belgede
ilk kez açıkça "Kemalizm prensipleri"
olarak adlandırılmıştır. Programın giriş
bölümünde aynen şöyle denilmekte­
dir: "C um huriyet H alk Partisi'nin
programına temel olan ana fikirler,
Türk devriminin başlangıcından bugü­
ne kadar yapılmış olan işlerle, yalın
olarak, ortaya konmuştur. Bundan
başka, bu fikirlerin başlıcaları, 1927
yılında Parti Kurultayınca da kabul
olunan tüzüğün genel esasında ve
genel başkanlığın, aynı Kurultayca
onanmış olan bildiriğinde ve 1931 ka­
mutay seçimi dolayısıyla çıkarılan bil­
di rikte saptanmıştır. Yalnız birkaç yıl
için değil, geleceği de kapsayan tasar­
larımızın ana hatları burada toplu ola­
rak yazılmıştır. Partinin güttüğü bütün
bu esaslar, Kamalizm prensipleridir".
Bu açıklamadan hareketle, Kema­
lizm İn, en genel h atlarıyla, C H P
programının merkezinde yer alan "A l­
tı Ok" çerçevesinde oluşturulmuş bir
ideoloji ve eyleme yol gösteren bir
program olduğu söylenebilir. Yani
cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, dev­
letçi, laik ve inkılâpçı bir ideoloji ve
eylem kılavuzu...
CHP Olağanüstü Büyük Kurultayı’nda,
1935 tarihli parti tüzüğünde yapılmak is­
tenen değişiklik şöyle formüle edilmişti:
“Partinin banisi ve Ebedi Başkan t, Tür­
kiye Cumhuriyeti’nin müessisi olan Ke­
mal Atatürktür
Partinin Değişmez Genel Başkanı is­
met İnönü’dür
Partinin Değişmez Genel Başkanlığı
TEK PARTİ YÖNETİMİ, KEMALİZM VE
Bununla birlikte, Kemalizm, Ata­
türk'ün sağlığında resmî olarak, açık
ve net biçimde tan imlan ma mıştır. Bu
yüzden de, Mustafa Kemal Atatürk'ün
Ölümünden kısa bir süre sonra, 29 Ma­
yıs - 3 Haziran 1939 tarihleri arasında
toplanan CHP'nin V, Büyük Kurulta­
y ın d a bu konuya dikkat çekilmiştir.
Kurııltay'da parti programının yukarıda
değinilen giriş bölümü yeniden ele alı­
nırken şunlar söylemiştir: "Kemalizm
bir ideal değildir. Tahakkuk ettirilmiş
bir takım realitelerdir. Siyasî, İktisadî,
İçtimaî, ziraî velhasıl bir milletin bütün
siyasî faaliyetine giren şeyler bu Kema-
lizmin içindedir".
Gerçekten de İnönü, başbakan ve
C HP genel başkan vekili olarak Kema-
lizmin inşası sürecinde anahtar bir rol
oynamıştır. 1935 programının girişin­
de yer alan "Cumhuriyet Halk Parti-
si'nin programına temel olan (ve Ke­
malizm prensipleri olarak adlandırı­
lan) ana fikirler, Türk devriminin baş­
langıcından bugüne kadar yapılmış
olan işlerle, yalın olarak, ortaya kon­
muştur" ifadesi ile, CHP'nin 1939'da-
ki kurultayında dile getirilen "Kema­
lizm (...) tahakkuk ettirilmiş bir takım
realitelerdir" şeklindeki ifade birlikte
okunursa, aslında, İnönü'nün başba­
kan olarak başında bulunduğu icra­
atın sonradan (1935'te) resmen Kema­
aşağıdaki aç surede iıılıilal edebilir.
Vefat, vazife yapam ayacak bir hastalı­
ğı sabit olması halinde, isti/a.,.
Bu fiç şek dden birisi dolayısıyla iıı/ııln/
vabıruda, parii bıiyüh kurultayı, derhal
toplanarak, partiye mensup mebuslardan
bir zatı Değişmez Genel Başkanlığa seçer ”
Öngörülen tüzük değişikliğinin birkaç
amacı vardı. Öncelikle, Atatürk, ölümün­
ŞEFLİK SİSTEMİ; EBEDİ ŞEF t MİLLÎ ŞEF
lizm olarak tanımlanmış olduğu orta­
ya çıkmaktadır. Böyle olunca, Türki­
ye'de zaman zaman yapılan Atatürk -
İnönü ayrımı geçersizdir. (Ya da şimdi­
lik, en azından Tek Parti dönemi için
böyle bir ayrımın geçersiz olduğu ra­
hatlıkla söylenebilir.) Tek Parti dönemi
boyunca Kemalizmin ilkeleri konu­
sunda Atatürk ile İnönü arasında hiç­
bir önemli fikir ayrılığı olmamış; aksi­
ne İnönü bu ilkelerin hayata geçiricisi
olmuş ya da onun döneminde hayata
geçirilmiş olan ilkeler Kemalizmin
prensipleri içinde sayılmıştır. İnönü 129
Kemalizmin Altı Ok'unun tümüne gö­
nülden bağlı olmasına karşı, yaşamı
boyunca bu ilkelerden ikisine, devlet­
çilik ve laiklik ilkelerine Özel bîr vur­
gu yapmıştır,
İnönü'nün 1937'de Atatürk'ün isteği
üzerine başbakanlıktan ve C HP genel
başkan vekilliğinden ayrılması ve yeri­
ne Celâl Bayar'ın getirilmesi Atatürk
ve İnönü arasında Kemalizmin İlkele­
rinden kaynaklanan bîr anlaşmazlığın
sonucu değildir. Atatürk - İnönü anlaş­
mazlığı şu nedenlerden kaynaklanı­
yordu; Atatürk sık sık hükümet çalış­
malarına müdahale ediyor, birçok te­
mel karar Çankaya'da alınıyordu; Ha­
tay konusunda Atatürk bir an önce
den sonra. Ebedî Başkan sıfatını kazanı­
yor ve kendisine yine değişmez bir ma­
kam tahsis edilmiş oluyordu. Buna karşı­
lık, Değişmez Genel Başkanlık kurumun-
da bir değişiklik yapılmıyor ve ismet
İnönü, adeta doğal olarak, bu sıfatı Ata­
türk’ten kendi üzerine alıyordu. Son ola­
rak da. Değişmez Genel Başkanlık’ta ge­
lecekle herhangi bir nedenden dolayı bo­
şalma olması halinde, o zamana kadar
K E M A
atağa geçilmesini isterken, İnönü so­
runun daha ılımlı bir politikayla diplo­
matik yollardan çözümlenmesini isti­
yordu ve nihayet ekonomik alanda
İnönü katı bir devletçiliği savunurken,
Atatürk bu politikanın somut bir başa­
rısı görülmediği için, özel girişimcili­
ğin desteklenmesini istiyordu.
İnönü, Atatürk'ün ölümünden son­
ra, üzerinde resmî olarak, sadece Ma­
latya mebusluğu sıfatı olmasına kar­
şın, 14 yıllık başbakanlığı ve C HP ge­
nel başkan vekilliğinin kendisine sağ­
ladığı mutlak otorite sayesinde, nere­
deyse oybirliğiyle (karşı oy sayısı sa­
dece 1'dir - Hikmet Bayur'un Celâl
Bayar'a verdiği oy) cumhurbaşkanı ve
CHP'nin Değişmez Genel Başkanı se­
çildi ve Türkiye'de M illî Şef dönemine
girildi. Bu yeni dönemde, İnönü, ilk İş
olarak, devlet adamlığı vasfını önpla-
na çıkartarak, muhalif ve potansiyel
muhaliflerle barışma politikasını uy­
gulamaya soktu ve kısa bir süre için­
de, Millî Mücadele döneminde Önem­
li görevler üstlenmiş ama sonradan
Atatürk'ün çevresinden uzaklaşmış
olan ön em li lid erlerin yeniden
C H P'ye katılmalarını ve milletvekili
seçilmelerini sağladı. İzlediği olağa­
nüstü denge politikasıyla, Türkiye'yi,
cumhurbaşkanı seçildikten kısa bir sü­
re sonra patlak veren İkinci Dünya Sa-
partinin genel başkanın! seçme yetkisi
bulunmamasından dolayı, yeni bir siyasî
tıkanma yaşanmamasını temin etmek
için, bu kez parti kurultayına bu yetki
teslim ediliyordu. Kurultayın toplanması
da, yaşanan deneyimden sonra, otomati­
ğe bağlanmıştı.
Söz konusu tüzük değişikliğinin gerek­
çesinde, Şef(ler)e ve şeflik sistemine iliş­
kin olarak şu satırlar dikkati çekiyordu:
L İ Z M
vaşı'nın dışında tutmayı başardı. Bu­
nunla birlikte savaş yıllarının getirdiği,
yokluk, ekonomik ve toplumsal sıkın­
tılar, özellikle de bir-simge olarak
"karne uygulaması", daha sonra, İnö­
nü için en teme! eleştiri konularından
biri yapılmış ve bu eleştiriler geniş
halk yığınları arasında da yankı bul­
muştur. İnönü bu dönemde Köy Ensti­
tülerinin kurulmasını sağlayarak, Ke­
malist eğitmenlerin yetişmesini ve
böylece Kemalist ilkelerin daha geniş
halk yığınlarına aktarılıp benimsetil­
mesi çabasına da girişti ve bu konuda
önemli bir yol aldı. Ama, İnönü, Köy
Enstitüleri uygulaması yüzünden, son­
raları, "komünist fesat ocakları kur­
makla" da suçlanmıştır. Oysa, M îllî
Şef döneminde yapılan uygulamalar
ve C HP program ve tüzüklerinde ya­
pılan değişiklikler incelenirse, İnö­
nü'nün, M illî Şef döneminde de, Ke­
malist ilkeleri tavizsiz bir biçimde sür­
dürdüğü açıkça görülür. Bu nedenle
Kemalist ilkeler ve uygulamalar açı­
sından, bazı yazarların yaptığı gibi,
bir Ebedî Şef (Atatürk) ve M illî Şef
(İnönü) ayrımı yapmak geçersizdir.
İnönü'nün kişiliğinin bir başka temel
özelliği günün değişen koşullarına
hızlı bir biçimde uyum sağlamasıdır.
“Siyasî partiler, millî ve vatani yüksek
menfaatleri temin edici prensiplerde kana­
atleri birleşmiş vatandaşların teşkil ettik­
leri siyasî cemiyetlerdir Millet arasında
politik kanaatleri birbirine uygun olanlar
kendi halinde dağınıkfır(lar), Bunları an­
cak bir Şef birleştirir ve hepsini bir teşki­
lat altında toplar. Şefin rolü, her memle­
kette ve bilhassa parti hayatına yeni gir­
miş memleketlerde çok mukimdir Çünkü,
TEK PARTİ YÖNETİMİ, KEMALİZM VE
Nitekim bu özelliği, ikinci Dünya Sa-
vaşı'nın bitmesinden hemen sonra
kendini göstermiş ve İnönü, Türki­
ye'nin siyasal yapısında, dünyanın de­
ğişen koşullarına uygun düşecek te­
mel değişikliklerin yapılmasını sağla­
mış ve Türkiye'de tek partili sistemi
sona erdirerek, iki partili sisteme geçi­
şi sağlamıştır. İnönü'nün kafasındaki
"çok partili sistem", en azından ilk ta­
sarlandığında, aslında, iktidardaki bir
C HP ile, bu partinin içinden çıkan ve
"güvenilir'' kişilerin kuracağı bir mu­
halefet partisinden oluşan bir sistem­
den ibaretti. Bu tasarım, daha önceki
dönemdeki Serbest Cumhuriyet Fırka­
sı (SCF) ve Müstakil Grup uygulamala­
rından çok da farklı değildi. 1922 -
19 2 3 'teki İk in c i G rup ve 1924 -
1925'tekİ Terakkiperver Cumhuriyet
Fırkası muhalefetlerinin niteliği çok
daha farklıydı. Her iki muhalif hareket
de iktidarın denetimi dışında kurul­
muş, iktidara ciddi eleştiriler getirmiş,
bu yüzden "makbul'' bulunmamış ve
kısa sürede bertaraf edilmişti. Buna
karşılık gerek 1930'da kurulup üç ay
yaşayan SCF, gerekse 1939-1946 ara­
sında faaliyet gösteren Müstakil Grup,
tamamen iktidarın isteği doğrultusun­
da güdümlü olarak kurulmuş ve faali­
yetleri dar bir alana hapsedilmişti.
SCF'nin gücü bu dar alanın dışına taş­
politik kanaatleri ekseriya prensipler ha­
linde birleştirip olgunlaştıracak ve pren­
sipleri zihinlere aşılayacak ve mütemadi­
yen besleyecek, memleket siyasetine isti­
kamet verecek, millet efradını politik sa­
lında yetiştirecek olan Şeftir.
Her cem iyette ve her parti içinde bu
yüksek vasıflarda şahsiyetleri daima ha­
zır bulmak kolay olmadığı gibi, bir siya­
sî partinin, idarei aliyesini eline teslim
ŞEFLİK SİSTEMİ: EBEDÎ ŞEF t Mİ L L Î ŞEF
ma riski gösterince, bu parti kendini
feshetmek zorunda kalmıştı. Müstakil
Grup İse hiçbir konuda muhalefet
yapmaması sayesinde yedi yıl ayakta
kalmış, ama iktidarı denetleme işlevi­
ni hiçbir zaman gerçek anlamda yeri­
ne getirmemişti. İnönü, İkinci Dünya
Savaşı'nın ardından değişen dünya
koşullarında, Türkiye'nin uluslararası
alanda kendisine kolaylıkla bir yer
edinebilmesini kolaylaştırmak üzere,
SCF ve Müstakil Grup gibi kontrollü
bir muhalefeti kurulmasını hararetle
destekledi. 1945 yılı boyunca yaptığı 131
konuşmalar ve İzlediği politikalarla,
C H P içinde bazı temel eleştirilerde
bulunan Bayar ve arkadaşlarını
CHP'den ayrılmaya ve yeni bir parti
kurmaya zorladı. Gerçekten de 1937
- 1938'de Kemalist ilkeleri hayata ge­
çiren icra organının başkanlığını (baş­
bakanlık) üstlenmiş olan Bayar, kont­
rollü bir muhalefet partisinin liderliği
için biçilm iş bir kaftan o lab ilird i.
1945'terı 1950'ye kadar uzanan tek
partili sistemden, (genel olarak çok
partili sistem denilen) İki partili siste­
me geçiş süreci içinde İnönü, genel
olarak ılımlı bir siyaset izledi, muhale­
fet partisinin kurulup gelişmesini des­
tekledi ve CHP içindeki sertlik yanlıla­
rını devre dışı bırakmayı başardı. Bu
geçiş döneminde C HP Altı Ok'u yeni-
ve emanet ettiği makam ve şahsiyet üze­
rinde sık sık değişiklikler yapması da,
otoriteyi zayı/latmak bakımından mah­
zurdan ari addedilemez.
Cumkııriyet Halk Partisi gibi milletin
kurtuluş ve ilerleyiş mücadelesinde kendi­
sine rehberlik etmiş, Cumhuriyetçilik, in­
kılâpçılık, Laiklik gibi Türk milletini mü­
temadiyen itibar ve refah mevkiine yük­
seltmekte olan prensipleri, değişmez bir
K E M A
den yorumladı, Ama, devletçilik ve la­
ikliğin biraz yumuşatılması dışında Al­
tı Ok'ta hiçbir şekilde temel değişik­
liklere gidilmedi. Devletçilik ve laiklik
ilkelerinin biraz yumuşatılması ise,
Kemalizmin günün değişen koşulları­
na uyarlanmasının ötesinde farklı bir
anlam taşımamaktadır.
İnönü, 1950 seçimlerinden sonra bek­
lenmedik bir biçimde iktidardan uzak­
laştı ve 1960 darbesine kadar 10 yıl
süreyle ana muhalefet partisi lideri ve
Malatya Milletvekili olarak siyasal ya­
şam içinde yerini aldı. Bu dönemde
de Kemalist ilkeleri taviz vermeden
savundu. Özellikle lider kadrosu Tek
Parti dönemi boyunca etkin görevler
üstlenmiş olan Demokratik Parti ise,
CHP'nin Tek Parti yönetimi sırasındaki
baskıcı politikalarını her zaman eleş­
tirmekle birlikte, ülke içinde kısa süre
içinde hızla baskıcı bir yönetim kur­
du. İnönü 27 yıllık C H P iktidarının
olumsuzluklarının adeta tek sorumlu­
su ilan edildi. Ama ana muhalefet par­
tisi lideri olduğu bu dönemde de İnö­
nü, DP'lilerce bile, kendilerine rakip
olan bir siyasî partinin liderinden çok
devleti kuran ve tepkilerinden korku­
lan bir devlet adamı olarak algılandı.
27 Mayıs 1960'ta DP'yi iktidardan
akideı siyasîye olarak kabul ve ilan etmiş
olan ve siyasî bir partinin dar çerçevesin­
den çıkarak, kemen butun vatandaşları
sinesinde toplamış olan bir partinin Şefli­
ğine intihap edilecek olan ali şahsiyetin
(Millî Şef) vasfım da iktisab etmiş olması
tabii olduğuna göre, parti Umum Reisi’nin
yilksek şahsiyetini her dürt senede bir ve
her kurultay toplanışında m üzakere ve
m ü n akaşaya mevzuu ittihaz etmeyip,
L İ Z M
uzaklaştırıp yönetime el koyan M illî
Birlik Komitesi de İnönü'yü sıradan
bir partinin lideri olarak değil adeta
partilerüstü bir devlet adamı olarak
gördü. Darbeden sonra, İnönü, deste­
ğini arayan Millî Birlikçilere istedikleri
bu desteği verdi, ama, sivil yönetime
bir an Önce geçilmesi için de yoğun
çaba harcadı. M illî Birlik Komitesi
içinde görüş ayrılıkları ortaya çıktıktan
sonra, sivil yönetime bir an Önce ge­
çilmesini isteyen ılımlı kanadın haki­
miyeti ele geçirmesinde İnönü'nün
desteğinin önemli rolü oldu. Talat Ay­
demir ekibinin darbe girişimleri de bir
ölçüde İnönü faktörünün devreye gir­
mesiyle önlendi, İnönü'nün ağırlığını
koymaması halinde sivil yönetime ge­
çişin çok daha sancılı olacağı ve çok
daha uzun bir süre alacağı görüşü ge­
niş ölçüde destek bulmaktadır.
Başında bulunduğu CHP 1961 seçi­
minde yeterli oyu alamamış olmasına
karşın İnönü, Millî Birlikçilerin kendi­
sine verdiği destekle, 1961 - 1965
arasında değişik koalisyonların başba­
kanlığını üstlendi. 1961 Anayasası'nın
getirmiş olduğu geniş Özgürlükler or­
tamı içinde yükselen sol değerlerin de
etkisiyle, CHP, 1965 seçimlerine, "O r­
tanın Solu" sloganıyla girdi. AP'nin
tek başına iktidara gelmesiyle sonuç­
lanan 1965'teki seçim yenilgisinin ar-
parti Umum Reisi iği’nde ('Değişmez) vas-
fını esas olarak kabul etmek, bu yüksek
makamın istikrarını temin ve otoriteyi
takviye bakımından millî menfaate daka
uygun görülmüştür”
Gerekçede ilk kez, muhtemelen Ebedî
Başkan/Şef sıfatına karşılık. Millî Şef sıfa­
tına da rastlanıyordu. Basında olsun, si­
yasî edebiyatta olsun, Milli Şef deyimi
TEK PARTİ YÖNETİMİ, KEMALİZM VE Ş E F L İ K S İ S T E M İ :
dından, 18-21 Ekim 1966 tarihleri
arasında Ankara'da toplanan C HP 18.
Kurultayı "Ortanın Solu" görücünü be­
nimseyenlerin zaferiyle sonuçlandı.
C HP Genel Başkanı ismet İnönü'nün,
Temmuz 1% 5'ta gazeteci Abdi ipek-
çi'ye verdiği mülakat sırasında açıkla­
dığı ve o günden sonra parti içinde
tartışılagelen "Ortanın Solu” görüşü
partinin siyasî çizgisi olarak benim­
sendi. Bu görüşün önderliğini yapan
Bülent Ecevit partinin genel sekreterli­
ğine seçildi. İnönü, bu kurultayda
yaptığı açılış konuşmasında, "partinin
Ortanın Solunda olmasından onun
sosyalist parti olduğunu veya olacağı­
nı zannedenler yanılmaktadırlar. CHP
sosyalist değildir ve sosyalist parti ol­
mayacaktır" diyerek Kemalizm ile sos­
yalizmin sentezinin yapılması çabala­
rına son noktayı koydu. Aslında, içi
pek doldurulmadan, devletçilik, laik­
lik, reformculuk ve sosyal adaletten
yana olm ak olarak tanım lanan
"O rtanın Solu", Kemalist ilkelerin
farklı bir isimle yeniden dile getirilme­
sinden başka bir şey değildi. Kaldı ki,
bu tanımın içinde yer alan İlk üç öğe
(devletçilik, laiklik, inkılâpçılık) Ke-
malizmin Altı Ok'undan üçünün tam
da kendisiydi. Bu nedenle İnönü'nün
başlattığı Ortanın Solu hareketinin Ke-
malizmden bir sapma olarak değer­
günlük kullanıma hızla girecektir. Oysa,
bu sıfat, ne parti tüzüğünde yer alıyordu,
ne de bir başka resmî mevzuatta.,, Sadece
CHP’de bir tüzük değişikliği sırasında,
tüzük değişikliğini hazırlayan parti ko­
misyonunun kaleme aldığı gerekçede yer
almıştı, o kadar...
Ama bütün bu görüşlerin yeni olduğu
da söylenemezdi. Çünkü, aynı ya da ben­
zer görüşlere, zaten bundan yalnızca bir­
EBEDÎ ŞEF / MİLLİ ŞEF
lendirilmesi doğru olmadığı gibi, bu­
nu, 1960'ların Türkiyesi'nin gerçekle­
rinden yola çıkarak, bu İlkelere, bir de
sosyal adaletin eklenmesi olarak de­
ğerlendirmek çok daha gerçekçidir.
12 Mart 1971 'deki askerî müdahale­
nin ardından, olayların hızlı bir biçim­
de gelişimi, İnönü'nün kendisini kısa
bir süre içinde CHP'nin dışında bul­
masına yol açtı. Müdahalenin C H P
içindeki Ortanın Solu hareketine karşı
yapıldığım ve ası) amacının CHP'nin
iktidara gelmesini Önlemek olduğunu
133
öne süren, bu yüzden de müdahaleye
açıktan tavır alan Ecevit ile müdahale­
ye açıktan karşı çıkılmasını onaylama­
yan ve hatta kurulacak ara rejim hükü­
metlerine CHP'nin bakan vermesi ge­
rektiğini savunan İnönü arasında derin
bir görüş ayrılığı ortaya çıktı. Bu anlaş­
mazlık sırasında parti İçinde Ecevit
yanlılarının ağır basması üzerine, İnö­
nü, 8 Mayıs 1972'de C HP genel baş­
kanlığından, 4 Kasım 1972'de C H P
üyeliğinden ve 14 Kasım 1972'de mil­
letvekilliğinden istifa etti ve Cumhuri­
yet Senatosu'na senatör olarak katıldı.
Hayatı boyunca Kemalist İlkeleri taviz­
siz bir biçimde savunan ve hayata ge­
çiren "İkinci Adam" İnönü, 25 Aralık
1973'te partilerüstü bir devlet adamı
olarak vefat etti.
kaç yıl önce, CHP genel sekreteri iken
Recep Peker’in de konuşmalarında ve ya­
zılarında rastlanıyordu:
"Siyasal parti hayatında biffıassa üze­
rinde durulmaya layık başlıca bir unsur
Je/’tir. Şef, bir siyasal partinin bütün ana
düşüncelerini, iradesini, yapış kuvvetini
ve şerefini temsil eder Şef, kendi ruhun­
da beslediği heyecan ve hararetle partisi-
 K E M A L İ Z M

»i ve muhitini ısıtır; aydınlatır Bütün et-
ra/mı, lıeudine ve birbiri eti ne içten gelen
b a ğ la rla s a ra ra k , doğru ladığı am aca
ilerletir. (...) Eğer bir siyasal partinin
hakiki Ş efi yoksa, o partinin bugünkü
politika hayatındaki büyük güçlüklere
göğüs germesine imkân yoktur (...)
Ş e fe verilecek değer telakkisinde, za­
manımızı n olgun muhitleri, az çok fa r k ­
larla, bir düşünürler Fakat bunun ya­
nında, ya Şe/’in rolünü küçülten anarşik
düşüncelere veya medeni ve değerli in­
sanların bilgilerini, tecrübelerini, zeka­
larını hiçe indiren ve Ş e f i zamanımız te­
134 lakkisine uymayan, yapma bir büyütüşle
peygamberleştiren fikirlere rastlarız, iki­
si de yanlış olan bu akışın ortasındaki
hakikate uyan nokta, bizim Ş ef telakki­
mizin ifadesidir.
Şef, dediğim gibi, bütün ısıtıcı, besleyi­
ci, alıp götürücü vası/ları ile, baştadır.
Fakat onunla birlikte giden ve beraber
inanan varlıkların yekûnunu, bir sürü
telakki etmek hatadır Şe/’in onuru da,
değeri gibi, üstün olmalıdır Hiçbir kıy­
met taşımayan ve sürü farz edilen yığın­
ların başında olmayı onur tanıyan bir
Ş ef telakkisi, yeni Türkiye’nin anlayışın­
da yer almamıştır ”
Tüzük değişikliğini öngören söz konu­
su önerinin kabul edilmesi ile birlikte,
artık yeni bir genel başkan seçmeye ge­
rek kalmıyordu. Çünkü, tüzük hükmü
gereğince, İsmet İnönü, partinin Değiş­
mez Genel Başkam olmuştu bile! Kurul­
tay, yalnızca tüzük değişikliğini onayla­
mıştı, ama yeni Değişmez Genel Başkan
da, bu arada, otomatik olarak atanmış
oluyordu. Bir yeni seçime gerek kalma­
mıştı. Görüldüğü gibi, yeni Şef, bir se­
çimle değil, yalnızca bir tüzük maddesi­
nin değiştirilmesinin onayı ile belirlen­
mişti. Kurultay, Değişmez Genel Başkan
seçme hak ve yetkisini, ancak bir sortra-

Miti'ı Ş e f İsmet İnönü ve “Düşe" Benito Mussolini. Nadir Nadi. (Perde Aralığından)
başlıklı antlarında, mallak liderli (Almanyada Führer Hitier. İspanyada Caudiüo
Franco, İtalya’d a Düşe Mussolini) tek partili faşist rejimlerin l9)0İardaki tduslararast
prestijinin, “Ş e f sıfatına gösterilen rağbette etkili olduğunu yazar. B a m mukabil İkinci
Dünya Savaşı arefesinde ve ilk dönetnittde Türkiye, İtalya’nın Asya ve Afrika’y a dönük
yayılmacılığından hayli tedirgin olmuştur.
TEK PARTİ YÖNETİMİ, KEMALİZM VE ŞEFLİK Sİ STEMİ:
ki sefer kullanabilirdi. Yine de hemen
eklemeliyim ki, CHP kurultayları. Tek
Parti dönemi boyunca, partilerine hiçbir
zaman bir Değişmez Genel Başkan seç­
me yetkisine ve olanağına sahip olama­
mışlardır.
Şeflik sistem i, gelen ek sel O sm an-
lı/Türk m odernleşme dinamiğine son
derece uygundu. Şefin yönetiminde bir
seçkinler grubunun, toplumu kendi dü­
şündüğü ve öngördüğü tarzda modern­
leştirme çabasını yansıtıyordu. Bu ba­
kımdan, bir modelin kopyası olmaktan
ziyade, toplumun tarihsel evriminin bir
sonucuydu. Bununla birlikte, şeflik sis­
tem i, zaman zaman, kendi dışındaki
benzer örnekleri de dikkatle izlemiştir.
Faşist İtalya, bu bahistendir. Nazi Al­
manya’sı da, etk ilerin i gösterecektir.
Ama gelenek, çok daha geniş kapsamlı
bir geçmişin izini taşır. Dışarıdan etki­
lenmeler karşısında, söz konusu gelene­
ğin izlerini yitirme ve konuyu, yapısal
olmaktan ziyade, bir konjonktür sorunu
olarak ele alma yanılgısına düşmemek
gerekir. Osmanh/Türk siyasî seçkinleri­
nin toplumu modernleştirme misyonu,
şeflik sisteminin ana öğesini oluşturur.
Bu, üstü kapalı da olsa, sistematik olma­
yan ve derin izleri günümüzde dahi pek
çok siyasî akım a bu laşm ış durumda
olan, bir siyasal felsefeyi de yansıtır. Di­
ğer yandan, yabancı modellerin etkisine
bir örnek vermek gerekirse, Ebedi Ş e f­
likten Mitli Ş e fliğ e geçiş aşamasında.
Değişmez Genel Başkanlık kuruntunu
muhafaza etmenin nedenlerinden biri,
eğer iç politikada bir iktidar ve otorite
boşluğu yaratmamak kaygısı ise, bir di­
ğeri de, bu dönemde adeta moda olan ve
içte ve dışta prestijleri bayii yüksek, ba­
şarılı tek partili şef sistem lerinin (Al­
manya’da Hitler/Führer, İtalya’da Musso-
lini/Duçe ve Ispanya'da Franco/Caudil-
lo) etkisidir.
Eğer bir karşılaştırma yapmak gerekir­
se, tek partili rejimlerde şeflerin değiş­
E B E D Î ŞEF i M İ L L İ ŞEF
mesi halinde, halef ile selefin birbirini
tamamlayıcı bir nitelik taşıdıkları genel­
likle ileri sürülür. Bazen de halef, selefi­
ni mahkum edebilir. Bir başka seçenek
de, halefin selefini, kendi istediği gibi,
adeta yeniden yorum lam ası ve siyasî
meşruiyetini, meşruiyeti tartışıl (a) maya-
cak olan selefi üzerine kurmasıdır. Ta­
rihten buna pek çok misal verilebilir. Sı­
rasıyla, Sovyetler Birliğİ’de Stalin’in, Le-
nin’i tamamlayıcı misyon sahibi olarak
iktidar oluşu, Kruşçev’in Stalin’den son­
ra Stalin’i siyasî olarak mahkûm etmesi
ve nihayet, Stalin’in, başka versiyonları­
nın yanında, Lenin’i bizzat kendisinin 135
yeniden yorumlaması ve Lenin’in ve Le-
ninizmin bir anlamda resmî açıklamasını
yapmasıdır. Avrupa’daki tek partili re­
jimlerde böyle bir gelişme hiç olmamış­
tır, çünkü hiçbirinde bir halef söz konu­
su ol(a)mamıştır.
Tek Parti döneminde, Ebedî Şeflikten
Millî Şefliğe geçiş sürecinde ve Millî Şef
döneminde, halefin selef ile ilişkisi üze­
rinde pek durulm am ıştır. Oysa, Ata­
türk’ün ölümünden hemen sonra siyasî
gündemde nasıl yer aldığını (ya da ala­
madığını) analiz etmek, belki de çok il­
ginç sonuçlar yaratabilir. Ben maalesef
Türkiye’de Millî Ş ef Dönemi (1938-1945)
adlı çalışmamda, döneme özel olarak bu
gözle hiç bak(a)madım. Belki bir miktar
gözlemlerimi ve sezgilerimi ortaya koy­
muş olabilirim, ama özel olarak bu gözle
bir metin analizi, biç kuşkusuz, çok daha
anlamlı ve çarpıcı sonuçlara varabilirdi.
Yine de bir karşılaştırmalı yaklaşımın
ilk basamağı olarak şunları yazmak yan­
lış olmayacaktır sanırım:
Halef, selefi ve dönemi hakkında en
küçük bir tartışma ya da görüşme açıl­
masına izin vermemiştir. Bu yöndeki gi­
rişimleri derhal önlemiştir. Atatürk'ün
ölümünden sadece beş ay kadar sonra,
Atatürk devri muhaliflerinden Kazım Ka-
rabekir’in, Atatürk ve dönemi ve özellik­
le de Nutuk konusunda bir tartışma baş-
K E M A
latmak amacı ile basma yaptığı açıklama,
bu saptamayı temellendirir. Hatırlanacağı
gibi. Kazım Karabekir, TBMM’nin II, Dö­
neminde İstanbul milletvekili ve 1924 yı­
lının sonbahar aylarında kurulan Terak­
kiperver Cumhuriyet Ftrkası’nın da baş-
kanıydı. Takriri Sükun Kanunu’ndaıı
sonra, 1925 yılının haziran ayında, Te­
rakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıl­
mış ve partiye mensup milletvekilleri ile
birlikte, Kazım Karabekir de, İzmir Su­
ikastı dolayısıyla, 1926 yılında İzmir’de,
Ankara istiklal Mahkemesi’nce yargılan­
mıştı. Bu yargılama sonucunda Karabekir
beraat etmişse de, 1927 yılında askerlik­
ten ayrılarak emekli olmuştu. 1926 yılın­
dan sonra Atatürk ile Karabekir arasında
hiçbir ilişki kurulmamış ve Karabekir, ts-
tanbul/Erenköy’deki evinde/köşkünde,
aktif siyasetten tamamen uzak bir yaşam
sürmüştü. İnönü’nün cumhurbaşkanı ol­
masından hemen sonra, Atatürk’ün ölü­
münden sadece iki ay kadar sonra, Kara­
bekir, bizzat İnönü’nün eski muhalefet
ile “barış politikası” sonucunda, CHP lis­
tesinden İstanbul milletvekili olacaktır.
Karabekir, milletvekili olduktan sadece
üç ay sonra da, nisan ayının hemen ilk
günlerinde, Tan gazetesine verdiği bir
mülakatta, şöyle diyecektir'.
"Şahsen benim 15 sene menkub vaziyette
kaldığım ı biliyorsunuz. Bu menkubiyet
müddeti, bilJıussa çoluğum çocuğum için
pek acı geçti. Buna rağmen ben bildiğim
yoldan şaşmadım. Her zaman için haki­
katin müdafii olarak kaldım. Fakat, ne
yazık ki, bu 15 sene içinde, kıymetli f i ­
kirlerle ortaya çıkarak, hayatlarım is­
tihkar edercesine çalışan ve memlekete
büyük hizmetler ifa eden bazı vatan ço­
cuklarının bir kenarda nasıl unutulduk­
ları, kimsenin gözünden kaçmamıştır.
Onların bütün hizmetleri yalnız kökün­
den inkür edilmekle kalmamış, belki on­
lara türlü isnadlar da yapılarak, herbiri
dipdiri m ezara gömülmek istenmiştir Bu
L İ Z M
suretle, memleket bunların olgun ve dol­
gun başlarından istifadesiz bırakılmıştır
Bütün bunlarda modern hımr/enm büyük
tesiri olmuştur (...)
Reishara yaranm ak için uluorta fik ir ­
ler neşrinden evvel, hadiseleri olduğu gi­
bi fesbit ederek, yeni nesile aynen anlat­
mamız gerekir Aksi halde, birçok kahra­
manları sefil olarak göstermek ve birçok
kalpazanları, naehlileri de layık olm a­
dıkları vasıflarla tevsi/ etmek gafletine
düşebiliriz. Matbuat sayfalan bir tiyatro
sahnesine benzetilmemelidir. Yani mat­
buat, liderleri temsil edilecek herhangi
bir tarihi piyes gibi, rolleri istedikleri
kimselere vermemelidir. ( ...) Matbuatın
yakın vakte kadar çok defa sırf reis karı
memnun etmek gayretini güttüğünü söy­
lemeye mecburuz ve sırf bu gayretle, ha-
disatı ve birçok tarihi vekayii inkar ede­
cek kadar ileri de gitmiştir. (...)
Ve ben bir müddet için, o vakte kadar
olduğu gibi, bir kenarda nezaret altında
yaşam aya mecbur kaldım. (...) Muhak­
kak olan nokta, bir takım şahsiyetlerin
memlekete yanlış olarak gösterildikleri
ve ifa ettikleri büyük hizmetlerin bir ka­
lemde çizildiğidir. Hadiseler yaln ız bir
şalısın dilediği tarzda ifadesiyle ortaya
çıkamaz. ( ...) Yalnız herhangi bir dava­
cının ifadesine göre hüküm vermek hiç­
bir zaman doğru olamaz. (...)
Büyük Nutuk’ta da üzerinde ehemmi­
yetle durulması ieab eden haksızlıklar ve
yanlışlıklar mevcuttur."
Kazım Karabekir’in Tan gazetesindeki
mülakatında yer alan bu pek de alçakgö­
nüllü sayılamayacak ve aym zamanda da
dolaylı ve dolaysız biçimde bizzat Ata­
türk’ü ve Atatürk dönemini hedef alan
suçlayıcı sözleri sert karşılık görecektir.
Mülakat basında sert bir biçimde eleştiri­
lecek ve yer yer gösterilere neden olacak­
tır. Bu gösteriler üzerine de, mülakat er­
tesi gün devam etmeyecek ve ilk tefrika­
da kesilecektir. Oysa, mülakatın yayımla­
TEK PARTİ YÖNETİMİ, KEMALİZM VE
nacağını haber veren Tan gazetesi, müla­
katın birkaç gün süreceğini açıklamıştı!
İnönü, Atatürk dönemi muhalefeti ile
barışmış olabilir, ama barışmanın koşul­
ları vardı ve temel koşullardan bir tanesi
de buydu. Yalnızca koşulu unutanlara,
bir hatırlatm ada bulunulm uştu. Selef
belki sık sık hatırlanm ayacaktı, ama
unutulm asına da izin verilm eyecekti.
Hele hele bir mahkumiyet asla söz ko­
nusu olamazdı.
Halef, selefini tamamlayan bir tablo
çizmeye çalışmıştır. Atatürk ve İnönü
adları, adeta yan yana ve birlikte anıl­
mak zorundadır. Ama bunun yalnızca
dönemin başına ait bir izlenim olduğu­
nu da belirtmem gerekir. Zamanla, Ata­
türk ismi gölgede kalır. Inönü/Millî Şef,
tabiatıyla, öne çıkar. Dikkat edilmesi ge­
reken bir nokta da, halefin, kendi siyasi,
İktisadî ve kültürel ya da dış politika gi­
rişimlerinde, siyasi meşruiyet kaygısı ile,
selefinin ismini ya da görüş ve düşünce­
lerini argüman olarak kullanma kaygısı­
nı hiç taşımamasıdır. Diğer yandan, Os­
manlI egemenlik ve otorite simgesi ola­
rak da, çok daha geniş bir tarihsel pers­
pektiften bakılacak olursa, para üzerin­
deki resmin değiştirilmesi, bu çerçevede
anlamlı ve anlaşılırdır. Yaşayan Şef, ikti­
darın, gücün ve otoritenin gerçekte ki­
min elinde olduğunu, topluma bu gele­
neksel simge ile yansıtmak istemiştir.
Halef, asla selefinden bir alt basamakta
olmamaya, böyle bir görüntü çizmemeye
özel bir önem vermiştir. Halefin selefin
İstanbul’daki cenaze törenine katılmayı­
şı, bu belki de dönemin güvenlik kaygı­
larının bir ürünü olabilir, fakat Anka­
ra’daki cenaze töreninde ve daha sonraki
anma törenlerinde, eski bir silah arkada-
şını/yoldaşım ziyaret eder bir manzara
çizmeyi tercih etmesi de manidardır. Bu,
ŞEFLİK SİSTEMİ: EBEDİ ŞEF / MİLLİ ŞEF
selefe gösterilen törensel saygıdan da
öte, eski bir arkadaşa gösterilen yakınlık
ölçüsündedir.
Bir nokta daha tamamen eksik kalmış
sayılabilir. Bu da, CHP’nin Altı Ok’unun
resmi açıklaması ya da Kemalizmin bir
ideoloji olarak (belki de yeniden) yo­
rumlanması konusundaki isteksizlik ve
çekingenliktir. CHP’nin geleneksel ide­
olojik yön ve temel eksikliğini, belki de
kısmen giderecek bir atılımın hiç olma­
ması, bu bakımdan anlamlıdır. Kema­
lizm, Millî Şef tarafından, resmî bir dokt­
rin olarak işlenmemiş ve açıklanmamış­
tır. Oysa, bu yapılabilirdi. Partinin ide- 137
olojik eksikliği ve güçsüzlüğü, bu şekilde
giderilebilirdi. Özellikle bir tercih söz
konusu gibidir.
Bu anlamda, Millî Şeflikte, ne Atatürk,
ne de Kemalizm ile bir siyasî hesaplaşma
söz konusudur, iki dönemin siyasi kad­
roları bir miktar farklı olabilir, fakat üze­
rinde yükseldikleri siyasî sistem/şeflik
sistemi aynı şekilde sürmüştür. Olsa olsa,
rejim değişikliğinden sonra, Demokrat
Parti iktidarında, bu yönde bir girişim
olabilirdi. Ne var ki, belki de beklenenin
ve umulanın aksine, bu dönemde de bu
yönde bir girişimden kaçınılacak, hatta,
tam aksine, Ebedî Şef ile Millî Şef arasın­
da yapılan ince bir politik ayrım sayesin­
de, yalnızca halefin dönemi mahkum
edilecek, fakat buna karşılık, halef, selefi
yeterince ortaya çıkarmadığı için, eleşti­
rilecektir. Bütün bu gelişmelerin tesadüfi
olmadığını, aksine belirli bir politik ek­
sen üzerinde yükseldiğini görmek gere­
kir. Ama burada asıl üzerinde durulması
gereken husus, şeflik sisteminin bütün
Tek Parti döneminde geçerliğini koruma­
sıdır. Şefler arasında farklılıklar olabilir,
fakat şeflik sisteminde farklılık bulmak
kolay değildir. ÜT
 Atatürk İmgesinin
Siyasal Yaşamdaki Rolü
h a ş a n
ustafa Kemal Atatürk, 1919’dao
M sonra hayattayken her zaman,
öldükten sonra da hemen her
zaman Türkiye’de siyasal, ideolojik ve
kültürel yaşamın merkezinde olmuştur.
O, Türkler için Kurtarıcı, Kurucu, Ata ve
Btışöğretmen’dir. Adı, “büyük”, “ulu",
“yüce”, “eşsiz", ‘'ölümsüz"... gibi sıfatlar­
la birlikte anılır, Türkiye'de kamusal ya­
şam, Atatürk’le dolu bir ortamda geçer:
Paralarda, devlet dairelerinde, okullarda,
sınıflarda, iş yerlerinde hatta evlerde
onun resmî, her gün geçtiğimiz meydan­
larda onun heykelleri veya büstleri vardır.
Geçtiği yerler, kaldığı mekânlar ayrıcalık­
lı hale gelmiştir. Sözleri düstur olarak pek
çok yere yazılmıştır. Adı pek çok cadde
ve meydana, kurum ve kuruluşa verilmiş­
tir. Kabri, heykelleri, büstleri resmî tören­
lerin merkezindedir. Ulusal bayramlar,
bir bakıma onu anmadır. İlke ve inkılâp­
larına bağlı vatandaşlar yetiştirmek, eğili­
min her kademesinde başlıca amaçtır. İl­
köğretimde öğrenciler her gün ona bağlı­
lık andı içerler. Bu bağlılığı -en azındaıı-
dil ile ikrar etmek, kamusal görevler ala­
bilmenin zorunlu koşulu gibidir. Ona ve
düşüncelerine bağlılık (ya da en azından
saygı), bir siyasî ve toplumsal hareketin
meşruiyetinin ön koşulu gibidir.
Yaşamımızda böylesine merkezî bir yer
tutan Atatürk’ün, ortalama insanın kafasın­
Önder
daki imgesi doğrularla abartmaların bir ka­
rışımıdır. Bu imgeye göre, Atatürk üstün
yetenekli bir lider ve kahraman olarak
doğmuştur. Uzak görüşlü ve yanılmaz bir
dahidir. 1919’dan sonra yeni Türkiye’yi he­
men hemen tek başına ve neredeyse hiç
yoktan, bir mucize ile var etmiştir. Mütare­
ke günlerinde İstanbul’da 1938’e kadar ya­
pacaklarını planlamış, uygulamak için
Samsun’a çıkmış, kongreleri ve Meclisi
toplamış, orduyu yaratmış, yok denecek
kadar kıt kaynaklarla ülkeyi düşman işga­
linden kurtarmıştır ve ardından kurtuluşu
pekiştirmek ve çağdaş. Batılı bir ulus yarat­
mak için Cumhuriyet’i ilan etmiş, devrim-
leri yapmış, izlenmesi gereken ilkeleri ve
yolu göstererek bu dünyadan ayrılmıştır.
Bunlar kuşkusuz büyük ölçüde doğru­
dur. Fakat sadece bunları söylemek, su-
pennen gibi bir Atatürk imgesi oluşturur.
Kafaşmda böyle bir imge olan kişi, Ata­
türk'le ilgili, onu sıradan insana yaklaştı­
ran bazı olguları -örneğin, aşkları, tutku­
ları olduğunu, karlar üstünde uyurken
çekilmiş fotoğrafının bir mizansen oldu­
ğunu, kendisinin yanlışlar yaptığını kabul
ettiğini, sesinin ince olduğunu, içmediği
zamanlar utangaç olduğunu, kadınların
makyaj yapmasına, oje veya ruj sürmesi­
ne kızdığını, alaturka müzikten hoşlandı­
ğını- öğrenince Atatürk’ü daha bir insan
görmeye başlar. Fakat Batıcı, içinde yetiş-
A T A T Ü R K İ M G E S İ N İN S İ Y A S A L
tigi gelenekleri aşmış, bir kahramandan
beklendiği gibi gür sesli ve her zaman
çevresine hakim Atatürk imgesinde bir
değişiklik olur. Yine, Cumhuriyet dev-
rimlerini bir başlangıç değil, uzun bir Ba­
tılılaşma sürecinin bir devamı olarak yo­
rumlayan veya Kurtuluş Savaşı’nın başa­
rısında diğer komutanları, kitleleri ve
maddi imkânları biraz öne çıkaran bir ta­
rih yazımı da, Atatürk’ü olayları yaratan
değil, olayların yarattığı ve olayların tek
öznesi olmayan bir kişi haline getirdiği
için tarihsel rolünü zayıflatır. Fakat bun­
lar da doğrudur.
ATATÜRK’ÇE ZİHİNLERDEKİ İMGESİ
GERÇEK ATATÜRK’E GÖRE
_________ YÜCELTİLMİŞ MİDİR?
Bir insanı yüceltme, onu, şu ya da bu bi­
çimde, tek tek sıradan insanların üstün­
de yer alan gizemli, aşkın veya içkin bir
güçle ilişkilendirerek veya özdeşleştire­
rek sıradan insanların üstünde bir yere
çıkarmak, ona ‘aşırı’ bir sevgi, saygı ve
bağlılık duymaktır. Aşkın güç, Tanrı ya
da bir tanrı olabilir. İçkin güç, tarihte ve
doğada kendini açığa vuran Hegelci an­
lamda bir “dünya tini”, romantik ulusçu­
luğun, örneğin, Herder'in “halk/ulus ti­
ni" dedikleri şey ya da doğada kendini
açığa vuran bir “erek" olabilir. Yüceltilen
kişinin, bu tür güçlerin sahip olduğuna
inanılan yanılmazlık, mutlak güç ve ınuı-
lak bilgi sabıbi olma, yasa ve kural koy­
ma, düzen verme, ölümsüzlük, kusur­
suzluk, kötülerden intikam alma gibi
özelliklere sahip olduğu veya bu güçlerin
iradesini gerçekleştirdiği varsayılır. Bun­
ların yanında, yüceltmede, yüceltilen ki­
şinin onu sıradan insanlara yaklaştıran
yönleri geri plana ililir veya bu yönleri,
aşkın veya içkin güçlerle ilişkisinin bir
göstergesi olarak yorumlanır.
Yüceltme, gerçekliğe, insan doğasına,
siyasete ve tarihe ilişkin açık veya belirsiz
bir metafiziği varsayar. Yüceltmenin ola­
Y A Ş A M D A K İ R O L Ü
bilmesi için tektanrıcı (teistik) veya çok-
tanrıcı metafizik görüşlerde olduğu gibi
maddi alemin ötesinde bir tanrının veya
doğa ve toplum gibi kolektivitelerde, on­
ları oluşturan tek tek bireyleri aşan ve ge­
nellikle Tanrı olarak yorumlanan erek,
dünya tini, ulus tini, kolektif bilinç gibi
içkin bir güç olduğunun varsayılması ge­
rekir. Bazı tarih kuramları (örneğin, Ya­
hudiliğin, Hegel’in ve bir ölçüde Carly-
le’ın tarih anlayışları), ilahi iradenin bir
dışavurumu ya da dünya veya ulus tini­
nin açılımı olarak görürler ve bu iradenin
ya da tinin belirli kişiler (peygamberler,
kahramanlar) aracılığıyla kendini gerçek- 139
leştirdiğini varsayarlar.
Siyaset kuramı alanında, monarşi ve
diktatörlük gibi demokratik olmayan yö­
netim biçimlerinin yürümesi için olağa­
nüstü ya da “büyük" insanlara gereksi­
nim olduğundan, bu rejimlerde iktidarda
bulunan ya da iktidara aday olan kişilerin
sıradan insanları yönetmeye haklan oldu­
ğunu göstermek için, onların sıradan İn­
sandan daha üstün, tanrılara daha yakın
bir konuma çıkarmak, gelenekselleşmiş
bir uygulamadır. Bu rejimlerin siyaset ku­
ramları, genellikle yukarıdaki metafizik
ve tarih görüşlerinden birine ya da birka­
çına yaslanır ve büyük adamın bu güçleri
temsil ettiğine ya da bu güçlerle özdeş ol­
duğuna inanırlar.
Modern insan ise az çok materyalisttir;
doğa üstüne ve içkin güçlere kuşkuyla
bakar; tarihte bireyin rolünü küçültür. O,
bilimsel bakış açısının bir sonucu olarak,
olavların nedenlerini bu güçlerde ve kişi­
lerde değil, toplumsal ve ekonomik yapı­
larda görür, Modern insan, özellikle İkin­
ci Dünya Savaşı’ndan sonra çoğulcu de­
mokrasilerin de zaferi dolayısıyla, de­
mokrasi idealine bağlıdır, sıradan insanlar
çoğunluğunun yanılma olasılığının bir
tek kişiye göre daha az olduğunu varsa­
yar ve kişi yüceltmeyi, tek adam üstüne
kurulu totaliter veya otoriter rejimlere öz­
gü ve demokrasilerde yeri olmayan olum-
 K E M A
suz bir uygulama olarak görür,
Atatürk yüceltilmiş midir? Mustafa Ke­
mal gibi olağanüstü işler başarmış bir ki­
şinin yüceltilip yüceltilmediği her zaman
tartışma götürür. O olmasaydı Cumhuri­
yet dönemindeki değişim büyük ihtimal
olmazdı ya da olsa bile çok geç olurdu.
Fakat yine de yanıt, yukarıdaki metafizik
görüşlerden hangisine yerleştiğimize gö­
re değişecektir. İnsanlar arasında övülen
ve Tanrı'da en mükemmel şekliyle bu­
lunduğuna inanılan özellikler -örneğin,
güç, bilgi, uzak görüşlülük, bilgelik, dü­
şünce, tasarım, yanılmazlık...- onda sıra-
140 dan insanda olduğundan kuşkusuz daha
çok olmakla birlikte, modern bakış açısı­
na yerleştiğimizde -ki biz bu açıdan bakı­
yoruz-, Mustafa Kemal’in yüceltildiğini
söylemek gerekir. Çünkü, aşağıda göre­
ceğimiz gibi, ona edebiyatta ve resmî
söylemde doğaüstü, tanrısal güçler atfe­
dilmiş veya böyle güçlerle ilişkilendiril-
miş; o, ulusal, kolektif güçlerle özdeşleş­
tirilmiş, pek çok insan tarafından çok se­
vilmiş ve sevilmekledir; dolayısıyla yü­
celtilmiştir. Bu yüceltme de, yukarıdaki
metafizik ve tarih görüşlerinden biri ya
da birkaçı çerçevesinde yapılmıştır.
M ustafa Kem al’in y üceltilm esind e,
Türk kamusal yaşamının merkezine yer­
leşmesinde ve orada kalıcılık kazanma­
sında, çeşitli tarihsel, siyasal, kişisel, kül­
türel, ideolojik ve düşünsel etmenlerin
bir araya gelmesi, fakat en çok da Ata­
türk’ün siyasal hedeflerini gerçekleştirme,
gerçekleştirilen hedefleri koruma ve pe­
kiştirme arzusu önemli rol oynamıştır.
KAHRAMAN ARATAN BfR KUŞAK
KAHRAMANINI BULUYOR
Mustafa Kemal, Türk tarihinde olağanüs­
tü bir dönemde yaşayan, çaresizliği, ümit­
sizliği ve toplum olarak yok olma korku­
sunu yüreklerinde çok derinden hisseden
ve ölüm kalını mücadelelerinden geçen
insanların kahramanıdır. Deneyimleri göz
L İ Z M
önünde tutulmadan bu kuşağın Mustafa
Kemal’i olabilecek en son noktaya kadar
yüceltm elerini anlamak olanaksızdır.
“ 1908’! iler” diyebileceğimiz bu kuşak ay­
nı zamanda Cumhuriyetin kurucu kuşa­
ğıdır ve gençlik yılları, Yakup Kadri’mn
ifadesiyle, “bir millî kahramana", Gö-
kalp’in deyişiyle sürüyü toplayacak bir
“çoban’’a hasretle geçer. Kimisi ulusu si­
yasî ve askerî aşağılanmalardan kurtara­
cak, kimisi dini kurtaracak, kimisi de zih­
niyette, toplumsal ve siyasî kurumlarda
inkılâp yapacak, kimisi de bunların tü­
münü yapacak bir kurtarıcı bekler. Bu
kuşak, aşağılayıcı Balkan Savaşı yenilgisi­
ni, Birinci Dünya Savaşı yenilgisini, Mü­
tarekeyi, “kara gün”ü (S. Nazif), Anado­
lu’nun işgalini, Sevr dayatmasını görür,
“adem mezarının kenarında” (Atatürk)
"ateşle imtihaıCdan (H. Edib) geçer. Ger­
çekten de Osmanlı Devleti’nin “bütün or­
duları dağıtılmış, bütün kaleleri zapt edil­
miş ve bütün tersanelerine girilmiş ve
memleketin her köşesi bilfiil işgal edil­
miş" tir. Takım oyununun yok olduğu
bozgun dönemlerinde sık sık olduğu gibi,
1908’liler de kötü gidişe son verecek, mu­
cizeler yaratacak bir kurtarıcı, bir kahra­
man ararlar ve öne çıkan kişilerde kahra­
man alametleri olup olmadığına bakarlar.
1908’liler kahraman ararken, bazı kay­
naklara göre (örneğin, Atay 1984, 49,
513) Mustafa Kemal daha 1908’den önce,
bir arkadaş grubuyla “bizden -Yunanistan
ve İran’da olduğu gibi- niye kahraman
çıkmaz" diye tartışılırken, kahraman ol­
maya niyet etmiş ve bu onun “ilk benliği­
ne kavuştuğundan beri, şuur altım ve üs­
tünü kıvrandıran ‘mesele’ olmuştur.” Ata­
türk'ün kendisine karşı kampanya açtırdı­
ğı ama eserini beğendiği Armstrong’a
(1996, 96, 133, 193, 201, 253) göre Mus­
tafa Kemal, kendisinin Türkiye’yi kurtar­
ma, ondan büyük bir ulus yaratma misyo­
nu olduğuna fanatik bir biçimde inanır;
annesi de onun “seçilmiş kişi’’ olduğuna
inanır. Bu yorumu, Atatürk’ün gözetimi
A T A T Ü R K t M GE S İ N İ N S I
1933-52 ’de Türkiye'de çalışan Alman hukukçu Hirsck, bir Türk asistanım bu anttın
önüne götürerek ezikliğini atmasını sağladığım anlatır.
altında yazılan ve Cumhuriyet döneminin
belki en resmî tarihi olan TTTC 1934 (s,
22-23)’deki, “yaradılıştan lider” ve “Tür­
kün müstakbel hayat tarihi için büyük va­
zifeleri hamil” gibi ifadeler de destekler.
Mustafa Kemal Kurtuluş Savaşı sırasın­
dan tartışmasız bir kahraman olarak çıkar.
O, 1919 öncesinde özellikle Anafarta Sa­
vaşlarında başarılı bir komutan olarak
öne çıkmakla birlikte, henüz kendini ka­
nıtlamış, tartışma götürmez bir kahraman
değildir; sadece ast olarak başarılı biridir.
Mayıs 1919’darv sonra ise o, “baş” olarak
sahnededir Heyeti Temsiliye Reisi, TBMM
Reisi ve Başkomutandır. Ölüm kalım sava­
şını zaferle sonuçlandırır; vatanı, ulusal
onuru ve dini kurtaran bir lider olur. Do­
ğal olarak, daha sonraki etkisinin en
önemli dayanağı olacak olan muazzam bir
karizma kazanır. Amasya Tamimi’ni imza­
layan diğer paşaların arasında (ve onların
gözünde de) çok öne geçer. Birinci Mecli-
î in verdiği “Gazi" ve “Müşir” gibi saygın
resmî askerî unvanlar yanında “kurtarıcı"
Y A S A L Y A Ş A M D A K İ R O L Ü
anlamına gelen “halaskâr” veya “münci",
“münci-i azam" gibi gayriresmî unvanlar
da kazanır. 1908’lilerin tam aradığı insan
olduğunu tartışma götürmez bir biçimde
kanıtlar. Halk “Gazi”ye, haklı olarak, içten
ve kendiliğinden büyük bir sevgi, saygı ve
bağlılık duyar. O artık bir kurtarıcı ve
halk kahramanı olur.
Cumhuriyet’in kurucu kuşağı ve halk
İçin Mustafa Kemal, geçmişte kalan Kur­
tuluş SavaşTnın kahramanı olarak minnet
ve şükran duyulması gereken birisi değil­
dir sadece. Savaşların sürekliliğine, barış­
ların birer ateşkes olduğuna inanan, Hit-
lerlerin ve Mussolinilerin savaş çığlıkları
attığı, yeni bir paylaşım savaşının hazır­
lıklarının yapıldığı bir dönemde yaşayan
bu kuşağın büyük çoğunluğuna, başların­
da Mustafa Kemal gibi denenmiş bir kah­
ramanın bulunması güven vermekledir.
Siyasi, toplumsal ve kültürel reformların
yapılmasını da arzulayan Batıcı, milliyel-
çi-Türkçü aydın kesime umut da vermek­
tedir Mustafa Kemal.
 K E M A
________ İKTİDAR VE REJİM fÇİN________
Kurtuluş Savaşı’ndan sonra, Atatürk’ün
daha Yunanlılar İzmir’e doğru kovalanır­
ken, “Yunanlılardan sonra birbirimizle
dövüşeceğiz; birbirimizi yiyeceğiz” (Adı-
var 1992, 227) sözleriyle haber verdiği
iktidar mücadelesi başlar. Mustafa Ke­
mal’in siyasî hedefleri, gerçekleştirmek is­
tediği bir ütopya da vardır ve bunları ger­
çekleştirmek için iktidarda kalmak ister.
Atatürk’ün siyasî hedefi, her şeyden
Önce, zayıfa yaşam hakkının tanınmadığı
uluslararası arenada bağımsız ve güçlü bir
142 devlet kurmaktır. O, güçlenmek için tam
Batılılaşmanın gerekliliğine ve bunun hal­
kın iyiliğine kuvvetle inanır. Ona göre,
halk eğitimsizdir ve hurafelere bağlıdır,
iradesi özgür değildir, hakikati göremez,
gerici güçlerin arkasından gitmeye eği­
limlidir, Bu nedenle, o millî egemenliğin
gerekliliğine inanmakla ve liberal-demok­
ratik düşünce ve özlemler taşımakla bir­
likte, medeniyet değiştirme anlamına ge­
len Batılılaşma yolunda devrimlerin refe­
randum gibi demokratik yöntemlerle ger­
çekleştirilemeyeceğine, millet adına siya­
sal ve toplumsal hakikatleri gören aydın
bir elit tarafından emr-i vakiler şeklinde
hayata geçirilebileceğine ve daha sonra
halka benimsetilebileceğine inanır (bkz.,
Vandemir 1952), Bu anlayış, demokrasi­
nin, “halk için en iyi olanı halk kendisi
bilir" ilkesinden farklı hatta ona karşıt bir
ilkedir. Dolayısıyla, Atatürk’ün yöntemi
jakobenist, halka karşı tutumu paterna-
listtir. (Hakimiyet-i milliye ilkesinin de­
mokratik yorumunun geleneksel güçlere
yarayacağını düşündükleri için Atatürk
ve çevresi İlkeyi J ak obence yorumlarken,
geleneksel düzene ılımlı olan muhalifler
ilkeyi daha demokratik bir biçimde yo­
rumlamışlardır. Ve ilginç olan nokta, ge­
lenekçi güçler iktidarda kalma yöntemi
konusunda değilse bile iktidara gelme
yöntemi konusunda demokrasiyi daha
çok savunmuşlardır.) Halkın gerçekleri
L İ Z M
görmesi, “iki kere sekizin onaltı ettiğini
öğrenmesi" uzun zaman alacağı için, Ke­
malist devrimci kadro paternalist bir tarz­
da -yani, halkın iyiliği için fakat gerekti­
ğinde halka rağmen- davranabilecek bir
otoriter ve muhalefetsiz bir yönetim anla­
yışına yönelecektir.
Mustafa Kemal, siyasal ütopyasını ger­
çekleştirmek için basının ve etkili çevrele­
rin kendisine destek olmasını, en azından
engel çıkarmamalarım, muhalefet etme­
melerini ister. Fakat muhalefet vardır. Millî
Mücadele sırasında ve sonrasında Mustafa
Kemal’in kendisine ve programına (ama
daha çok kendisine) bağlı grup dışında he­
men bütün güç odaklan Mustafa Kemal’in
askerî liderliğini ve başarısını takdir etseler
de, kalıcı siyasal liderliğine karşıdır, Lozan
Antlaşmasından sonra Mustafa Kemal ile
Amasya Tamim i’ni imzalayan arkadaşları
arasına soğukluk girince bu paşalar ve
Kurtuluş Savaşı’nda ön saflarda aktif rol
alan birçok kişi, liberal ve eski düzene
ılımlı Istanbul basınından büyük destek
gören Terakkiperver Cumhuriyet Fırka-
sı'da (TCF) örgütlenir. Basında, ordu göre­
vini yaptı, artık işi ehline bırakmak gere­
kir; diktatörlüğe, istibdada doğru gidiyo­
ruz, yollu yazılar çıkar. 1926’da Mustafa
Kemal’e İzmir suikastını düzenleyecek
olan İttihat ve Terakki kalıntıları da yeni­
den örgütlenme, Halife ise prestijini ve gü­
cünü restore etme çabaları içindedir. Do­
ğuda Şeyh Said isyanı patlak verir.
Mustafa Kemal, Kurtuluş Savaşı’nda
muazzam bir karizmaya sahip bir kahra­
man olarak çıkmıştır. Fakat yıpratılmaya­
cak kahraman yoktur. Başarılar küçültü-
lebilir, kusurlar öne çıkarılabilir. Atatürk
için de aynısı yapılır. “Diktatör" olduğu
söylenir. “Savaşı hep birlikte yaptık’’ de­
nir, “Askerlik ayrı, siyaset ayrı" denir.
Özel hayatı kanştırıhr.
1927’ye kadar süren bu iktidar sa vaşın­
dan Mustafa Kemal “tek adam" olarak çı­
kar. Milletvekili seçimleri ile kendine da­
ha bağlı bir meclis oluşturur; Halk Fırka­
A T A T Ü R K İ M G E S İ N İ N S I V A S A L
sı’nı kurar, Ankara’yı başkent yapar,
Cumhuriyet'i ilan eder, Hilafeti kaldırır,
medreseleri kapatır, muhalif paşaların or­
du ile ilişiğini kesip orduyu güvenli hale
getirerek, istiklal Mahkemeleri ve Takrir-i
Sükun Kanunu aracılığıyla muhalefeti ve
basını susturarak, isyanı bastırarak, mu­
halif Terakkiperver Fırka’yı kapatarak ve
paşaları etkisiz hale getirerek, ittihatçıları
tasfiye ederek 1927’de, her şeye hakim
‘ tek adam” olarak NUfuk’unu okur.
Bu iktidar mücadelesinde Mustafa Ke­
mal, kendisi ve çevresi tarafından kuvvet­
le öne çıkarılır; zaferdeki payı ısrarla vur­
gulanır. Nutak’unda, başlangıç cümlesi­
nin (“1919 senesi Mayısının 19 uncu gü­
nü Samsun’a çıktım" [abç]) ima ettiği gi­
bi, Kurtuluş Savaşı’nm Mustafa Kemal
merkezli bir tarihini verir, iktidarda pay
talebi ile zaferdeki hisse arasında bir doğ­
ru orantı kurulduğundan, kendisinin yö­
netme hakkına sahip olduğunu ima eder.
1923-1927 iktidar mücadelesinden tek
adam olarak çıkarken, Mustafa Kemal’in
kendini öne çıkarmasının iki biçimi kalıcı
hale gelir. Bunlardan birisi, heykellerinin
dikilmesi, diğeri Atatürk merkezli bir ta­
rih yazımının yerleşmesidir. 1925’den iti­
baren bütün Türkiye’de, Atatürk’ün Kur­
tuluş Savaşı’ndaki rolünü ve siyasî yaşam­
daki tek adamlığını görselleştiren heykel­
ler yapılm aya başlar. Sarayburnu ’na
(1926), Ankara-Ulus’a (1927), Taksim’e
(1928) anıtları dikilir. 1926’dan itibaren
Türkiye’nin her yerinde Gazi’nin heykeli­
ni dikme çalışmaları yaygınlaşır. Tarih ya­
zımı alanında Nutuk, Millî Mücadele ve
Cumhuriyet dönemi tarihi için bîr stan­
dart haline gelecektir. Bu standarda göre
yazılan tarih kitapları, Cumhuriyet ku­
şaklarının kafasındaki zaferin ve devrim-
lerin tek belirleyicisi Atatürk imgesini şe­
killendirecek ve yeniden üretecektir. Nu-
luk’tan önce, zaten pek fazla olmayan ta­
rihî olaylar, oldukça nesnel ve kurumlan
öne çıkaran bir tarzda anlatılırken, Nu-
t iddian sonra, kurumlar ve diğer kişileri
Y A Ş A M D A K İ R O L Ü
arkaplana iten, Millî Mücadele ve Cum­
huriyet dönemini Mustafa Kemal’le öz­
deşleştiren ve onu yücelten bir anlatım
gelişir. Örneğin, “mebuslar Cumhuriyeti
ilan etti”, “Mustafa Kemal Cumhuriyeti
ilan etti” haline gelir. İlk baskısı 193 l'de
yapılan TTTC 1934, aşağıda göreceğimiz
gibi, Mustafa Kemal’i daha da öne çıkarır.
Çocukluk ve gençlik yılları anlatılırken
de, lider olmasının kaçınılmaz olduğu iz­
lenimi verilir. Dolayısıyla, Türk ulusunu
yönetmesinin onun hakkı olduğu açıkça
veya dolaylı olarak söylenir.
Bu arada, Kurtarıcı, Kurucu, Türklük ve
Medeniyet Kahramanı Mustafa Kemal’e 143
samimi sevgi ve bağlılık nedeniyle ve
belki de tek adam haline gelmesi ve ikti­
darda kalıcı olduğu belli olunca, iyi ge­
çinme amacıyla, gerçekten yüceltme sa­
yılabilecek özellikler atfedilir. “Fevkalbe­
şer" (insanüstü) bir varlık olduğu söyle­
nir. 1928’de, Türkün Altın Ki tabı yüceltici
m ahiyette biyo grafiler, T ü rk’ün Yeni
Amentösü gibi, Gazi’yi Allah’ın en sevgili
kulu ve Türklüğü bir iman konusu ya­
pan yayınlar çıkar.
1930’dan sonra Mustafa Kemal’e insa­
nüstü nitelikler atfedilmesinde başarısızlı­
kla sonuçlanan çok partili demokrasi de­
neyi, ikinci önemli siyasî olayı ve evreyi
oluşturur. Atatürk’ün, arkadaşı Fethi (Ok-
yar) Bey’e kurdurduğu Serbest Cumhuri­
yet Fırkası’mn (SCF) başarısı, CHP’nin ve
rejimin kitlelere kök salmadığım, kurtarı­
lanların kurtarıcılarına bağlılığının tam ve
mudak olmadığını, inkılâpların oturmadı­
ğını, halka inmediğini gösterince, Atatürk
ve çevresi çok partili demokrasi fikrini he­
men tamamen terk edip daha otoriter bir
rejime yönelir. CHP’nin ideolojisini, icra­
atını ve amaçlarını, “iki kere sekizin onaltı
ettiğini" halka daha iyi anlatmak gerektiği
vurgulanır. Yönetici kadro, çok partili de­
mokrasi fikrini hemen tamamen terk edip
şeflik sistemine yaklaşır. CHP, kitlelerle
bağlarını güçlendirmek amacıyla, ideolojik
bir kampanya başlatır. (Kemalizm’in Altı
 K E M A L İ Z M

Ok şeklinde formüle edilmesi, Halkevleri­
nin açılması, üniversite reformu, üniversi-
lelerde İnkılâp Tarihi derslerinin okutul­
maya başlanması ve dönemin önde gelen
ideologları tarafından verilmesi, eğitmen
kurslarının başlaması, okul programları­
nın CHP programına göre yeniden düzen­
lenmesi bu kampanyanın birer parçasıdır.)
Kampanyanın merkezine yeni düzenle
özdeşleşen Gazi Mustafa Kemal yerleştiri­
lir. Bunda amaç, ona olan sevgiyi, hayran­
lık ve bağlılığı CHP’ye ve tehdit altında
görülen yeni düzene aktararak, yeni düze­
ni ve CHP’nin halkla bağlarını güçlendir-
mektir. Örneğin, Falih Rıfkı Atay 193 Fde,
V'cııi Rusya’sında, Rusya’dan propaganda
teknikleri konusunda dersler getirirken,
olasılıkla Stalin’in yarattığı “kişi kül-
tü ’nden etkilenmiş olarak, “Kemalist in­
kılâpçıların baş işlerinden biri Mustafa
Kemal’i her gün daha iyi tanıtmaktır. Her
taraTta Fırka ocaklarında Mustafa Kemal
köşesini hemen yapmağa başlamalıyız” di­
ye yazar. Yine 1931'de CHP’nin 111. kong-

144

Cumhuriyetin inşasına, Atatürk’ü insanüstüleştirerek yücelten bir anlayış eşlik etmiştir

Bu, öncelikle, ulusal kurtuluş/kurtduş mitolojisinin bir umurudur. Yönetici elitin
“Tarihi kahramanlar yapar" anlayışına yatkmbgt; halife-padişah figürünün merkezde
olduğu dinsel tasavvurun mirası; bir otorite figürü oluşturma araytşt... da bu yüceltinln
faktörleri olarak düşünülebilirler.
A T A T Ü R K İ M G E S İ N İ N S İ Y A S A L
resinde Alaeddin adlı bir delege Mustafa
Kemal’in prestijinden “millet namına isti­
fade etmek zaruretini takdir etmeliyiz"
der. İnönü (1934, 87) "Türk inkılabını
anlamak ve sevmek,... Büyük Reis Musta­
fa Kemal’i anlamak ve sevmek(le) ... bir ve
beraberdir" der. Ve kampanyada Ata­
türk’ün üstün kişiliği, öncekilerden farklı
olarak, hükümet tarafından planlı olarak
ve daha çok vurgulanır. (Cumhuriyet ile
Atatürk’ün özdeşliği, Türk siyasî yaşamı­
nın temel bir aksiyomu olacaktır.)
ŞEF OLARAK KAHRAMAN
1923-1927 dönemi iktidar mücadelesinde
oluşan, Mustafa Kemal imgesi, sonradan
yeni felsefi ve ideolojik destekler bulur.
Bunlardan biri, Thomas Carlyle’ın dünya
tarihini büyük adamların biyografileri ile
özdeşleştiren, toplumun da “kahramanla-
ra-tapınma” üzerine kurulduğunu savu­
nan görüşü, diğeri totaliter rejimlerde ge­
liştirilen ve Carlyle’ın görüşlerinden bol
bol yararlanan şeflik kuramıdır. (İslâmî
etkiden aşağıda söz edilecek.) Bu fikirle­
rin her ikisi de, liberal fikirlerle birlikte,
Atatürk’ün düşünse) donanımında sis­
temsiz bir biçimde zaten mevcuttur. Kah­
ramanların tarihte belirleyici rolü olduğu­
na inanan ve kendisini bir kahraman ola­
rak hazırlayan ve fiilen de kahraman hali­
ne gelmiş olan Mustafa Kemal, Carlyle’ın
Kült ramcın Itır ını okumuş ve muhtemelen
bu eserde savunulan görüşte (ve onu bol
bol kullanan şeflik kuramında) kendi
inançlarının daha ayrıntılı ve sistematik
bir anlatımını bulmuştur. (Nitekim 1929
sonrası konuşmalarında bu eserden yan­
sımalar vardır (bkz., Atatürk 1989, 3:125,
131)). Bu arada, 1932’den sonra Türk
Devrimi’ni ve Mustafa Kemal’i bir Calyle
kahramanı olarak yorumlayan yazılar gö­
rülür (örn., Resimli Şark 1932; Cemalet-
tin Ekrem 1932; Köprülü 1936, 3; Yedi­
ğim 1937; Yücel 1943, 6).
SCF deneyinden sonra, çok partili de­
Y A Ş A M D A K İ R O L Ü
mokrasinin olabilirliğine inancın yitiril­
mesiyle Atatürk ve çevresi, Balya'daki ve
daha sonra Almanya’daki rejimlerin ide­
olojisini etkilemekten daha çok onlardan
etkilenir hale gelir.1 Örneğin, “ş e f sözcü­
ğü 1930’da siyasî söyleme girer ve yerle­
şir. Bu etkilenme ile İtalya ve Almanya gi­
bi şeflik rejimlerinden etkilenmenin söz
konusu olamayacağı 1923’de, Mustafa
Kemal’in bazı konuşmalarında bulunan
şeflik ilkesinin epistem oiojik temaları
öne çıkarılır. Örneğin, Mustafa Kemal
(1989:2, 165), kendisinin "bir hissi umu­
minin amili, ifadesi, mümessili” olduğu­
nu, Türk ulusunun “efkar ve hissiyatına 145
yakından vakıf olmaktan", onun “kabili­
yet ve ihtiyacını ifadeden başka bir şey
yapmadığını ifade eder. O, halkın “kabili­
yet ve hissiyatına vukufumla müftehirim”
der. Bu, Atatürk’ün kendi iradesinin ulu­
sun iradesi ile aynı olduğuna inandığını
gösterir. Şefin, herkesin eşit ölçüde görme
yeteneğinden yoksun olduğu sonul ger­
çekliği görebildiğini, evrenin sırlarına
mistik bir iç görü ışığı ile doğrudan ve
aracısız olarak nüfuz edebildiğini, yaşamı
sıradan insanın gördüğünden farklı göre­
bildiğini, kendisine sentez gücü, sezgi ve
ilham bahşedildigini, bir piramit olarak
görülen devletin ve ulusun tepe noktasın­
da bulunduğunu, halkın ‘hakiki’ iradesi­
nin kendini parlamento oyları ya da halk
oylaması aracılığıyla değil, şef aracılığıyla
açığa vurduğunu ileri süren şeflik kura­
mı, rejim şeflik sistem ine yaklaştıkça,
Mustafa Kemal’in (liberal, özgürlükçü fi­
kirlerinin değil) şeflik sistemiyle uyumlu
fikirlerinin ve şefe özgü kişisel nitelikleri­
nin öne çıkarılmasına ve işlenmesine kat­
kıda bulunmuştur.
Totaliter rejimlerin henüz gözden düş­
mediği, tersine "yeni", geleceğin rejimleri
olarak görüldüğü 1930’larda, Türkiye
kendi yerinin bu rejimler arasına olduğu­
na karar vermiş gibidir. Balya’da Duçelik,
Almanya’da Führerlik sistemi (ve Sovyet­
lerde Stalin rejimi), bir ders kitabı olan 5u-
 K E M A
(lak 19-38'de (s. 79), yeni ve aynı zamanda,
millî iradenin siyasî kahramanlarda tecelli
ettiği varsayımıyla, “demokrasi idareleri”
olarak görülür ve Türkiye de bunlar ara­
sında sayılır. Türk tarihinin ve Cumhuri­
yet dönemi siyasî sürecinin ve sisteminin
şef merkezli açıklamaları yapılır. Örneğin,
M. E. Bozkurt (1995, 7.5), “İhtilallerin ge­
nişliği ve kavrayışı, şeflerin kafalarının dı­
şa yansımasıdır" der, CHP’nin Cumhuri-
yet’in onuncu ve onbeşinci yılları için
kendi icraatını ve olaylara bakışını anlat­
mak için hazırladığı kitaplarda (1938, 6;
1933, 7), CHP’nin ilkelerinin Büvük Şef’in
146 ruhundan doğduğu, şefin, özellikle parti
hayatının gelişmemiş olduğu ülkelerde,
ulusun siyasî eğitiminde büyük rolü oldu­
ğu ileri sürülür. Hatta bazı yazarlar devle­
ti, “Atası etrafında toplanan millet” şeklin­
de tanımlar, Böylece, Mustafa Kemal’in ki­
şisel nitelikleri ve ideolojik yönelmeler,
sistemin şeflik olarak yorumlanmasını ko­
laylaştırırken, sistemin şeflik olarak görül­
mesi de Mustafa Kemal’in şef nitelikleri­
nin vurgulanmasına veya ona bu nitelikle­
rin atfedilmesine yol açmıştır.
Bu gelişmeler, tarih yazımına da yansır.
Bugünkü Atatürk imgesinin oluşumunda
önemli rolü olan ve standart resmî tarih
yazımının ilk ve tipik örneği, 1931’de çı­
kan, Mustafa Kemal’in inisiyatifiyle, katkı­
sıyla ve gözetim ind e yazılan T T T C
1934’te yüceltme tam şeklini alır. Kitapta,
muhalifler kötülenirken -iyiler ve kötüler
bu tarih yazımının ana temasıdır-, Musta­
fa Kemal’e bağlı kalanlar olabildiğince öne
çıkarılır. Millî Mücadele onun “mucize"si
olarak görülür. Cumhuriyet dönemi, hatta
Türk ulusu, Mustafa Kemal ile özdeşleşti­
rilir. Şeflik kuramına uygun olarak, “nafiz
nazarı" (delip geçen bakışı) olduğu, “ha­
yat ve şeniyeti [gerçekliği] tam idrak etti­
ği”, Türk ulusunun potansiyel güçlerinin,
“pek kadim maziden beri ...kahramanlar
halinde tecelli” ettiği ve Mustafa Kemal’in
Türk ulusunun yetiştirdiği “en büyük
adam" olduğu, Türk milletini şahsında
L l Z M
“tecessüm [cisim leştiği)" ve “tecessüd
[bedenleştiği]" ettirdiği ifade edilir. Onun
lider olarak, “insanları sevk ve idare için"
yaratıldığı, “Bugünkü ve yarınki Türk ne­
sillerinin iman ve mefkure babası" olduğu
belirtilir (s. 14, 16. 20, 96, 107, 117).
OLUŞAN MANEVİ BOŞLUĞUN
___________ DOLDURULMAM
İnsanlar dünyayı belli kavramsal ve sem­
bolik formlarla algılarlar. Bu formlar, bel­
ki Kantîn ileri sürdüğü gibi a priori ve
evrensel değil, daha çok küliürün ürünü­
dür. Mustafa Kemal'in siyasal alanda bir
şef haline gelişini, kurucu kuşağın İmpa­
ratorluğun okullarında aldıkları siyasal
eğitim kuşkusuz kolaylaştırmıştır. Okul­
larda her gün “Padişahım çok yaşa” diye­
rek, zıll-u/lalı (Tanrı’nın yeryüzündeki
gölgesi) sayılan padişahı ululayan, başla­
rında bir baba figürü görmeye alışan ku­
rucu kuşak. Saltanatın ve Hilafetin kaldı­
rılmasıyla ortadan kalkan padişah-baba
figürünün ve bazıları da onun gölgesi ol­
duğu Tann’mn yerine Mustafa Kemal’i
koymuştur.
Fakat yüceltmede belki daha önemli rol
oynayan etmen, kurucu kuşağın dinsel
kültürüdür. 1908’liler İslâmî sembollerin
merkezî bir yer tuttuğu bir ortamda yetiş­
mişlerdir. Atatürk dahil, hemen hepsi ço­
cukluğunda dinsel bir eğitim almış, namaz
kılmanın mecburi olduğu okullarda oku­
muşlardır. Ayrıca, İslâm, onlann kimlikle­
rinin önemli bir öğesidir ve ömürlerinin
şu ya da bu döneminde şu ya da bu dere­
cede in an dıkları dindir. Örneğin, Ata­
türk’ün kendisi, gençliğinde bazı tarikatla­
ra girip çıkmıştır (Atay 1984, 31). 1931’de
Atatürk’ün gözetiminde, materyalist açı­
dan yazılan tarih kitaplannda, Atatürk’e ait
olan cümlelerde (bkz., Perincek 1994,
249), İslâm’ın kendi iç dünyalarındaki ye­
rini gösteren şu ifadeler de yer alır: “Mu-
lıammed’in neşrettiği din, insanların kal­
binde derin bir ihtizaz uyandırdı, O ölüp
A T A T Ü R K I M G E S I M İ N S İ Y A S A L
gittikten on dört asır sonra bile İslâmiyet,
hala kalplerde ihtizaz husule getirmektedir
■.titreşimler y aratm aktadır]" diye yazar
(TTTC 1931, 92 -abç). Dönemin diğer şef­
lerinden Fevzi Çakmak, dindarlığı ile ün­
lüdür ve ömrü boyunca Arusi tarikatına
bağlı kalmıştır, İsmet Paşa, Kuran okuma­
yı hiç bırakmamıştır. 1943’te Atatürk’ü bir
Tanrı olarak gören Haşan Âli Yücel bir
Mevlevîdir, 1931’e kadar üstün hitabetiyle
devrinden savunan, milliyeti bir din ola­
rak gören Hamdullah Suphi, Cerrahi tari­
katına mensuptur ve “kalben" bu tarikata
bağlı kalmıştır. 1931'de laik bir devlette di­
nî bayram tatillerinin olamayacağını ileri
süren ve insanüstü Atatürk imgesinin
oluşmasında önemli katkıları olan ve ku­
şağının duygu, düşünce ve özlemlerini
edebî bakımdan en iyi yansıtan yazarlar­
dan biri olarak kabul edebileceğimiz Ya-
kup Kadri’nin Bektaşî tarikatı mensuplugu
vardır ve 192i’de yazdığı bir yazıda, Eski­
şehir önünde şehit düşen askerlerin ruhu­
na okunan mevlide katılınca, din değiştir­
meye benzer bir kimlik dönüşümü geçirir.
Kendisinin ve kuşağının İslâm’dan uzak
geçmiş yıllarım her bakımdan kötü yıllar
olarak betimledikten sonra, “Rabbe bin
kere hamd ü sena olsun ki dünden beri
hakikat ve selametin bir cami ile cemaat
haricinde bulunmadığını biliyorum" der
1930’ların radikal dergisi Kudro’nun teoris-
yenlerinden ve 1975’de, “mecburduk inkı­
labımızı oturtmaya ve Atatürk’ü putlaştır­
maya" diyen Ş. S. Aydemir’in çocukluğu
kubbelerin, minarelerin gölgesinde geç­
miştir ve bu gölgelerin ruhuna nakşolunan
serinliğini ömrü boyunca hissetmiştir
Her ne kadar -en materyalist ve laikçi
oldukları dönemde bile- İslâm onların
naiplerinde ayrıcalıklı bir yer tutmayı ve
titreşimler yaratmayı sürdürse de, onlar
r:r yandan da İslâm'ı “terakkiye mani”
: larak gördükleri ve ulusa! beka için Batı-
. aşmanın gerekliliğine inandıkları için,
’; ’.âm ve Islâmî semboller 1924’den itiba-
-:r. laikleşme süreci içinde toplumsal ve
Y A Ş A M D A K İ R O L Ü
kültürel yaşamda geri plana itilir 1924-
1928 arasında alfabesinden giyim ine,
1930’larda diline ve tarihine kadar değiş­
miş bir toplum kurulur
Islâm’ın geri plana çekilm esinde ve
onun yerini ulusçuluğun ve Kemalizmin
alm asında başlıca etm enler arasında
Türkçülüğün benimsenmesi, ulusçuluk­
la İslâm’ın çatıştığı inancı, bu arada ge­
nel olarak kurumlaşmış dinlere karşı fel­
sefî bir tutumun gelişmesini anabiliriz.
Mustafa Kemal ve ekibi. M eşrutiyetin
Türkçülük görüşünü -Osmanlıcılık ve
Islâmcılık Birinci Dünya Savaşı’nın biti­
minde iflas etmiştir- ilgi alanım Türkiye 147
ile sınırlayarak benimser ve Kurtuluş Sa­
vaşandaki Osmanlı hanedanına bağlı
“Islâm unsurlar" yerine “Türk” unsuru
temel alınmaya başlar. Bunu, 1925’in Ni­
sanında ismet Paşa, “Vazifemiz bu vatan
içinde bulunanları behemehal Türk yap­
maktır, Türklere ve Türkçülüğe muhale­
fet edecek anasırı kesip atacağız. Vatana
hizmet edeceklerde arayacağımız evsaf
her şeyden evvel o adam ın Türk ve
Türkçü o lm asıd ır" (Vahit, 28 Nisan
1925) sözleriyle; 1925 Kasımında Mus­
tafa Kemal (1989, 2:249), “Milletin ida-
me-i mevcudiyet için efradı arasında dü­
şündüğü rabıta-i müştereke, asırlardan
beri gelen şekil ve mahiyeti tebdil etmiş,
yani millet, dinî ve mezhebî irtibat yeri­
ne, Türk m illiyeti rabıtasıyla efradını
toplamıştır” sözleriyle kesin bir biçimde
bildirirler.
İkincisi, Türkçülük aynı zamanda laik
bir Türkçülüktür. Mustafa Kemal, cum­
hurbaşkanı seçilinceye kadar, yapılanları
ve yapmayı tasarladığı yenilikleri (örne­
ğin, heykel yapmayı) meşrulaştırmak için
sık sık baş vurduğu yenilikçi İslâmî söy­
leme son verir (Atatürk 1989’daki 30
Ekim 1923 öncesi ve sonrası konuşmala­
rım karşılaştırınız).1 Cumhuriyetin ilanı­
na kadar birbirine karşıt şeyler olarak gö­
rülmeyen dinî ile millî, 1924’ten sonra,
karşı karşıya konur. Atatürk, 1927’de,
 K E M A
okullarda sadece “millî" eğitim verileceği­
ni söyler.
Bu arada, -Islâm dahil- genel olarak ku­
rumsallaşmış dinlere karşı felsefî bir tu­
tum belirir. Mustafa Kemal, 1 9 2 8 ’de,
Meslier’in (D’Holbach'ın), kurumlaşmış
dinlere ve ruhban sınıfına karşı bir reddi­
ye olan Le Botı Sem (Aklı Selim)’ini3 Ab­
dullah Cevdet’e çevirtip okur. 1929’da
Mustafa Kemal, Islâm’ı, “Arapların dini",
ümmet fikrini de “Arap fikri" olarak nite­
ler (inan 1988, 364-365).
Eski düzenden, inançlardan ve sembol­
lerden uzaklaşma veya kopuş, Mustafa
148 Kemal’in Ruşen Eşref’e 1929’da söylediği
gibi, “manevî potansiyelimizin bataryala­
rımda biri boş|luk]" meydana getirmiştir
(Bozdağ 1974). Bunu, bir yandan zihin­
lerdeki kavramsal ve sembolik formların
içeriklerinin (dış dünyadaki karşılıkları­
nın) kalkması olduğu için varlıksal, diğer
yandan, bu içerikler inanç konusu olduğu
için, psikolojik boşluk olarak anlayabili­
riz, Kurucu kuşak boşalan formları yeni
içeriklerle dolduracak ve bu içerikleri
inanç nesnesi haline getirecektir. Psikolo­
jik boşluğun ya da inanç boşluğunun dol­
durulması ise, Mustafa Kemal’in başlıca
uğraşlarından biri olacaktır. Manevî gücü
takviye için o, bilinçli olarak, bir yandan
Tarih ve Dil tezleri ile ulusçuluğa yeni bir
kapsam ve derinlik katmaya, diğer yan­
dan İslâm’ı millîleştirmeye ve rejimle bağ­
daşır hale getirmeye çalışacaktır.
insan bir kutsala inanmadan yaşaya­
maz gibi görünür, Mİrcae Eliade, “kutsal"
kategorisinin bilincin yapısal bir öğesi ol­
duğunu savunur. İnsanda evrensel bir
“din duygusu" olduğunu ileri süren Carl-
ton J. Hayes’e göre, insan bir dine inancı­
nı yitirebilir, fakat, dinsel duygu ortadan
kalkmadığı için, o bilinçli ya da bilinçsiz
olarak kendine başka bir tapınma objesi
bulur veya yaratır. Hayes, ulusçuluğu, bu
evrensel din duygusunun modern bir dı­
şavurumu olarak değerlendirir.
Türkiye’de de, ulusçuluğun bir din ola­
L İ Z M
rak yorumlanması ve 1930’larda Kemaliz-
min, sözcüğün Durkheimci anlamında,
iman ve bağlanma konusu bir ‘din’ olarak
formüle edilmesi, bilinçli bir planlamanın
sonucu olmakla birlikte, aynı zamanda
bilince çıkmayan bir inanma ihtiyacının
sonucu olarak da görülebilir. Mustafa Ke­
mal’in gözlediği manevî boşluk, çevresin-
dekilerde ve belki kendi içinde de hisset­
tiği bir boşluktur.4
Gerçekten de, ulusçuluk, ulusu kutsal­
laştırma ve tanrılaştırma ve bir ‘din’ hali­
ne gelme eğilimini taşır. Türkiye’de de
Türkçülüğün önde gelen kuramcısı Ziya
Gökalp, Durkheim’in, -ulusçular tarafın­
dan çok kullanılan- Toplum ile Tann’mn
özdeş olduğu, Tanrı’nın şekil değiştirmiş
ve simge halinde düşünülen toplumdan
başka bir şey olmadığı şeklindeki görüşü­
nün etkisiyle, örneğin, “Feriler yok, ce­
miyet var, / La ilahe illa ilah!" derken, top­
lumu tanrılaştırır. Ulusu tanrılaştırmak
için, bu özdeşlikte toplum yerine ulusu
koymak yeterlidir. Ulusçuluk, 1925-1945
arasında Türkiye’de Islâm’a karşıt ve al­
ternatif bir ‘din’ olarak gelişir. Karpal’ın
(1967, 216) gözlediği gibi, ulusçuluk, İs­
lâm dogması içinde yetişmiş Türk aydım
için Islâm dogmasının yerini alır. Daha
1926’da, örneğin, Ruşeni [Barkuı], Ata­
türk’e sunduğu ve onun da onaylayarak
okuduğu d yazması Din Vofe Milliyet Var:
Benim Dinim Benim Tiirhlügümdür adlı
eserde ulusçuluğu İslâm’a alternatif bir
‘din’ olarak önerir (bkz,, Perinçek 1994,
329-339).
Ulusun kutsallaştırılmasından liderin
kutsallaştırılmasına geçmek için fa2İa bir
mesafe katetmek gerekmez, Durkheim’ın
Toplum=Tanrı özdeşliğine (ki hu özdeş­
lik, Atatürk’ün 1920’li yıllarm sonların­
da, Medeni Bilgiler (İnan 1988) için dikte
ettirdiği ve kitaba geçen notlardaki “[Ce­
miyetten] başka fail yoktur. Üiuhiyette,
timsali bir* şekilde düşünülmüş cemiyet
dahi mündemiçtir” cümlelerinde yansı­
masını bulur), şeflik ilkesindeki şef-ulus
A T A T Ü R K İ M G E S İ N İ N S İ Y A S A L
özdeşliğini eklemek yeterlidir. Böylece,
“Tann=Türk ulusu=Mustafa Kemal” öz­
deşliği elde edilir. Dolayısıyla, Mustafa
Kemal'in ya da ulusun birinin yüceltil­
mesi, dolaylı olarak diğerinin de yüceltil­
mesi anlamına gelir.
Hem ulusçuluğun mantığı hem de kut­
sallık boşluğu, ulusun ve Mustafa Kemal
kutsallaştırılmasına katkıda bulunmuştur.
1924’de kendisinin.ve genel olarak bir ki­
şinin yüceltiîmesine karşı çıkan, bir kişi­
ye herhangi bir vatandaştan daha fazla
ehemmiyet atfedi[meşinin, “her şeyi bir
ferd-i milletin şahsiyetinde temerküz et-
tirıne"nin “layık” ve “lazım” olmadığını;
ne kadar sevilirse sevilsin “mevcudiyet-i
milliye”nin bir kişiye verilmesinin, “bir
millet varlığı için, bir millet şerefi ve hay­
siyeti, bir millet büyüklüğü için” en bü­
yük “hata” olduğunu söyleyen Mustafa
Kemal (1989, 2:203) 1928’den itibaren
kutsallaştırılır, bir tapınma objesi, dinsel
bir kişilik, bir resul, hatla zaman zaman
bir ‘Tanrı’ haline getirilir. Yüceltme yeni
dinsel biçim ler alır. 1930'larda Yakup
Kadri, An (turasında, onun “Türk milleti­
nin maneviyetinden” (bunu “ulusçulu­
ğun tanrısından” diye okuyabiliriz) “risa-
let” aldığını; Ruşen Eşref “Resufün bir
vasfı da; ‘Emin olm asıdır’ derler; bu,
O’nda vardı!..." (Onaydın 1954, 48) diye
yazarlarken, onu kitap getiren bir pey­
gambere benzetirler. Yakup Kadri, Ata­
türk’ün Sofrası’nı Isa’nın havarileriyle ye­
diği yemeklere benzetir. Yine pek çok şi­
irde Mustafa Kemal, ölüleri dirilten Isa,
kavmini esaretten kurtaran Musa, insanlı­
ğın ikinci atası Nuh, darda kalanların im­
dadına yetişen Hızır, dünyayı düzeltecek
Mehdi gibi resul ya da nebi peygamberle­
re ya da dinsel figürlere benzetilir (bu şi­
irlerin örnekleri Oy 1989’da bulunabilir).
Cariyle (1976, 78), “insanların gerçek
.çgüdüîeri Büyük Adam’da daima İlahî bir
şevler bulmuştur. Onu bir Tanrı mı, pey­
gamber mi, ne olarak karşılayacaktır? Bu
daima önemli bir soru olagelmiştir” der.
Y A Ş A M D A K İ R O L Ü
Bazı yazılarda yüceltme olabilecek en son
noktaya götürülür, Mustafa Kemal tann-
laştırılır. Yakup Kadri, CarlyleYn bü göz­
lemini doğrular gibidir. O (1991, 184),
1934’de, Mustafa Kemal’in edimlerini, Ki­
tabı Mukaddes’in “Tekvin” kısmında anla­
tılan T anrı’nm dünyayı yaratırk en k i
edimlerine benzetir. Atatürk’ün ölümün­
den sonra, Nurullah Ataç, onun “Tanrı-
türk" olduğunu; 1943’de Haşan Âli Yücel,
Carlyle’ın Kahramaıılar’ınm R. N. Günte-
kin tarafından yapılan çevirisine yazdığı
Önsöz’de, 1918-22 yılları arasında onun
bir “Tanrı” olarak doğduğunu yazar. Ve
birçok şiirde (bkz., Oy 1989, 55-62) Ata- 149
türk ‘Tanrı’ olarak resmedilir ve ona son­
suz bilgi ve güç gibi tanrısal nitelikler at­
fedilir.
Dönemin pek çok şiirinde, İslâmî sem­
bollere tekabül eden Kem alist-ulusçu
sembolleştirmeler oluşturulur. Fakat bu
semboller, ulusçuluk-Isîâm karşıtlığı do­
layısıyla, aym zamanda birbiri ile karşıt­
laştırılır: Çankaya/Dolmabahçe-Kabe,
Mevlit-Bizim Mevlit... gibi İslâmî sembol­
lerle Kemalizmin sembolleri karşı karşıya
konur. İslâmî klişelerdeki “Allah”, “Mus­
tafa Kemal” ile değiştirilir: "Allahüek-
ber"-"Atatürk Ekber", “besmele”-’’Musta­
fa Kemal"/”Atatürk”.
Tapınma ululamanın zorunlu bir öğesi­
dir. Atatürk’ün tanrısallığına inancın ya­
nında, bir dinde olması gerektiği gibi,
ibadet boyutu da vardır. Celâl Bayar’ın
söylediği gibi “Atatürk’ü sevmek millî
ibadet” haline gelir (Oy 1989, 55). “Millî
Şef’e kopmaz bağlarlarla ve sarsılmaz
inanla bağlanma’’, “Türkün ıralarından
biri" olarak görülür (Duru 1938, 44). Yi­
ne Mustafa Kemal’in, T. Fikret’in “Fikri
hür, irfanı hür, vicdanı hür" sözleriyle di­
le getirdiği, özerk, eleştirel birey ideali ye­
rini, “Kamalizm dininin hiç şaşmayan, şa­
şırmayan orunçlu [?] ve coşkun tapkanı
[zahidi, abidi|” (Aykut 1936, 79) olan bi­
rey idealine bırakır. Okulların ders kitap­
ları ve programları 1930larda CHP prog-
 K ________ E _________ M __________ A____________ L____________ I
ramına göre yeniden düzenlenir, kitaplar­
da “mukaddes" CHP’nin tanıtımına bü­
yük yer verilir. Yönetici kadro, 1930’larda
bu ‘ibadet’i halka da yaygınlaştırmaya ça­
lışır. Örneğin, CHP’nin köylüler için 15
günde bir çıkardığı Yurt gazetesi (no: 15
(1,6.1934)), köylülere, 19 Mayıs'ta Sam­
sun’dan doğan “güneş"in, “Büyük Ga-
zi”nin, “önünde eğilelim" telkininde bu­
lunur. Yine, Türkiye’nin çeşitli yerlerinde
halk festivalleri şeklinde “Atatürk Günü"
düzenlenir (bkz., Ulus, 2 1 ,2 3 .7 .1 9 3 5 ;
2.9.1935). Ve Türkiye bir “mukaddes ma-
bed” haline gelir (aşağıda sözünü edece-
150 gimiz sivil dinin tapınma boyutu).
Mustafa Kemal bir peygamber, bir Tan­
rı haline gelince, onun eserleri de bir va­
hiy haline gelir. Yaptığı konuşmalar birer
'hadis’, çevresi ‘sahabe’, özellikle Nutuk,
hadis ile Kuran arasında bir statü kazanır
ve (1958’de Osman Nuri Çerman’ın açık­
ça söyleyeceği gibi) “bir ilham-ı ilahi" ha­
line gelir. Kutsallık kazanan yazılar, eleş­
tirel bir bakışla okunmaz, okunması da
istenmez. Otoriter bir ders kitabında, ör­
neğin, Nutuk’u, Türklerin, İslâm’ın kutsal
metinleri nasıl okunuyorsa öyle, “hürmet
ve tazimle” (TTTC 1934, 176) okuması
gerektiği yazılır.
YEN] DÜZEN/ MEŞRULAŞTIRMA:
ÇÜNKÜ ATATÜRK...
Mustafa Kemal’in yüceltilmesinde, yeni
rejime bağlılığı sağlama ve yeni rejimi
meşrulaştırma çabalarının önemli rolü ol­
muştur. Bilindiği gibi, Atatürk dönemi,
Türkiye’nin Tanzimat’la başlayan Batılı­
laşma sürecinde en radikal evredir. 1923-
1928 yılları arasında, Mustafa Kemal,
Kurtarıcı olarak kazandığı muazzam ka­
rizmayla5 yıkılmaz sanılan geleneksel ku­
rumlan ve onları destekleyen zihniyeti
birbiri ardına yıkarak Batılı bir devlet
kurmuştur. Bu düşünsel ve toplumsal
devrimler, Ziya Gökalp gibi “Garpta şark­
lı yaşayıştan usananların”, İbrahim Hilmi
, Z____________ M
(Çığıraçan) gibi, kesif “cehalet ve taassup
tabakasını" delip geçecek müstakbel, “ce­
sur” bir “inkılâp reisi”ni selamlayanlann,
Abdullah Cevdetlerin, Kılıçzadelerin... kı­
sacası Tanzimat’tan bu yana şu ya da bu
ölçüde Batılılaşmanın gereğine inananla­
rın, özellikle de Batıcı aydınların “uyanık
uykularda" gördükleri “rüya’’larını ger­
çekleştirmiş, Mustafa Kemal onların gö­
zünde Şinasi’nin Reşit Paşa için söylediği
sözlerle, bir “medeniyet resulü" (uygarlık
peygamberi) haline gelmiştir. Mustafa
Kemal, kendini bir Romulus yapan yeni
Türk Devleti’nin kurucusu unvanını da
kazanmıştır.
Fakat Batılılaşma, hep bir meşrulaştır­
ma sorununu da birlikte getirmiştir. Gele­
neksel Osmanlı düzeni, şeriat düzeni de­
ğilse bile en azından Islâm açısından meş­
ru bir düzendir. Meşruiyet temelini Is­
lâm’da bulan geleneksel düzenin yerine
Hıristiyan Batı’nın kurumlarmın alınma­
sı, ulemanın etkisindeki geniş toplum ke­
simleri tarafından hep bir ‘gâvurlaşma’,
‘frenk mukallitliği’ ve ‘kendi benliğinden
uzaklaşma’ olarak görülmüş ve meşrulaş­
tırma özsel değerler bağlamında değil,
araçsal ya da pragmatik çerçevede yapıl­
mıştır. Fakat, birçok kutsalın simgesi ha­
line gelmiş olan fes yerine, “Hıristiyanla­
rın beterinin" simgesi olarak görülen şap­
kanın giyilmesini, Hicri ve Rumi takvim
yerine Miladî takviminin alınmasını ya da
Kuran’m yazıldığı Arap harfleri yerine In­
cil’in yazıldığı Latin harflerinin alınması­
nı haklı çıkarma söz konusu olduğunda,
pragmatik argüman inandırıcılığım hayli
yitirir. Bütüncül Batılılaşmanın gerekli ol­
duğuna inanan etkin azınlık, halk kitlele­
rinin ve ulemanın Batılılaşmaya karşı di­
rencini kırabilmek için aradığı güçlü, ka-
rizmatik lideri Mustafa Kemal’de bulmuş­
tur. Fakat geniş halk kitleleri gözünde re­
jimin meşruiyetini sağlama sorunu çözül­
meden kalmıştır. Bu açıdan bakıldığında,
Atatürk’ün yüceltilmesi ve onun etrafında
bir ‘din’ kurulması, inkılâpların kabulle-
A T A T Ü R K İ M G E S İ N İ N S İ Y A S A L
irilmesi, rejime bağlılığın sağlanması ama­
cına da hizmet eder. Çünkü, kahraman
kutsallaşınca, onun edimleri, sözleri de
ve hatta kullandığı nesneler, gittiği yerler
kutsallaşır. Dolayısıyla, Batılı kurumların
salt Atatürk tarafından istenmiş ve alın­
mış olması onları kendiliğinden kutsal­
laştırır ve millileştirir. “Bu rejime, onun
esaslarına ve yöneticilere niçin uymalı­
yız" sorusuna verilen yanıt Atatürk zama­
nında olduğu gibi, şimdi de temelde aynı­
dır ve aşağı yukarı şudur: “Çünkü Ata­
türk öyle yaptı i dedi i istedi,”6 Böyle bir
insan tarafından istenen ve temelleri atı­
lan rejimin her ne pahasına otursa olsun
korunması haklı olur,
Atatürk’e duyulan bağlılık, sevgi ve
saygı yeni düzeni yerleştirmeye hizmet
eden bir sivil din işlevi de görür. Her dev­
letin bir din üzerine kurulduğunu savu­
nan Rousseau, genel iradenin hüküm sür­
Y A Ş A M D A K İ R O L Ü
düğü gibi toplumda yurttaşlara yurttaşlık
görevlerini sevdirecek, tanrı sevgisini ka­
nun sevgisi ile birleştirecek, iyi yurttaşlığı
besleyecek, devletin temellerini sağlam­
laştıracak, vatana ve devlete bağlılık duy­
gusu aşılayacak, devlete hizmet etmenin
Tann’ya hizmet etmekle bîr ve aynı şey
olduğunu öğretecek bir dinin varlığını
hükümet açısından çok önemli bulur.
Antik sitelerin dinleri, özellikle Sparta’nın
dini, sivil dinin tipik örnekleridir. Antik
siteler kendi Tanrılarıyla, kahramanlarıy­
la, bayramlarıyla, belirli günlerde yapılan
törenleri ve ayinleriyle bir tapınaktır. Is­
lâm şeriatı da Tanrıya hizmetle rejime
hizmeti birleştirmiştir,
Kemalizmi Türkiye’nin sivil dini, Mus­
tafa Kemal’i de bu dinin peygamberi ola­
rak yorumlamak yanlış olmaz. Mustafa
Kemal’in kutsallaştırılması, düşüncelerine
ve eserlerine bağlılık duyulması, törenler-
 K. t M A L
le saygı gösterilmesi, Atatürk-Cumhuri-
yet özdeşliği dolayısıyla, aynı zamanda,
rejime bağlılık, rejimi sevmek demektir.
Bir bozgun ve savrulma döneminde bü­
yük acılar, heyecanlar yaşayan 1908’liler
kuşağı ona saygı ve bağlılık duymayı ve
bunun bir sonucu olarak onu yüceltmeyi,
siyasî, İnsanî ve tarihsel koşulların bir
araya gelmesinin sonucu olarak fakat en
çok da minnet duygusuyla ahlaksal bir
görev olarak görmüşlerdir. Onu, ikbal
beklentisiyle samimiyetsizce yüceltenler
olmuş olabilir, fakat büyük çoğunluğu­
nun samimiyetinden kuşku duymak için
152 bir neden yoktur. Nitekim Atatürk öldük­
ten sonra, onu yüceltenlerin hiçbiri -Sov-
yetler Birligi’nde Stalin’i yüceltenlerin
sonradan dediği gibi- “korktuğumuz,
mecbur olduğumuz için yüceltmek zo­
rundaydık” dememiştir. Ayrıca, bu yü­
celtmeler temelsiz de değildir. Mustafa
Kemal’in inisiyatifiyle, etkisiyle veya kat­
kısıyla başarılmış İşler art arda eklendi­
ğinde, hangi metafizik ve tarih kuramı
açısından bakılırsa bakılsın, Mustafa Ke­
mal sıradan olmayan büyük bir özne ola­
rak belirir.
Atatürk bu dünyada kendisinin varolu­
şu ve misyonu ile ilgili hislerini, metah-
zik-dinsel konulardaki düşüncelerini,
kendisinin tanrısal alemle ilişkisini nasıl
gördüğünü kimseye açmamıştır. Kendisi­
ne “sen Allah’sın” dediklerinde Allah kav­
ramının insan zihninin çok zor kavraya­
bileceği metafizik bir mesele olduğunu
söylemiştir. Fakat, yüceltilmek hoşuna
gitmiş olabilir. Çünkü, her insan gibi in­
san varoluşunun sınırlılıklarını aşmayı,
bir yıldız olmayı, etkili olmayı, iz bırak­
mayı, ölümsüz olmayı şiddetle arzuladı­
ğından emin olabiliriz. Ama tanrılık, pey­
gamberlik iddiasında bulunmamıştır. Ya­
nılmadığını söylemiştir fakat, yanılmazlık
iddiasında bulunmamıştır. Kendisine bağ­
lılık yemini edilmesini, tapılmasını iste­
memiştir. Yüceltmeler ve övgüler karşı­
sında, en belirgin özelliği olan gerçekçili­
I Z M
ğini ve sağduyusunu korumuştur. Yakın
çevresi ile ilişkilerinde hep konuksever,
sohbet sever, hatır gönül bilir, dostlukla-
nnda vefalı, şakacı, kendisiyle alay edebi­
len bir insan olarak kalmıştır, (Nitekim
insan Atatürk’ü en iyi, yakın çevresinde
bulunanların yazılarından tanıyoruz.)
Naçiz vücudunun toprak olacağının far­
kında olmuştur. Bununla birlikte, tarihsel
olayların yönlendirilmesinde ve halkların
siyasî eğitiminde kahramanların önemli
bir rol oynadığına, kitlelerin kahramanlar
tarafından yönlendirilmesi gerektiğine
inanmıştır. Yüceltilmesine karşı çıkma­
ması, kişisel nedenlerden belki de daha
çok, kurduğu ve ulusun yararına olduğu­
na kuvvetle inandığı rejimin pekişmesine
yardımcı olacağına inanmasındandır.
____________ 1938 5PNRA5J____________
Türk siyasî hayatı için ilginç olan nokta,
Atatürk’ün, öldükten sonra da siyasî, ka­
musa! ve kültürel yaşamda merkezî yerini
korumasıdır. Bunu şöyle açıklayabiliriz;
1) Daha sonra iktidara gelen kadrolar
(İnönü ve Celâl Bayar) Atatürk’ün davası­
na inanm ışlardır ve k en d ilerin i Ata­
türk’ün mirasını korum akla yükümlü
görmüşlerdir. 2) Türkiye’nin en güçlü ve
örgütlü kurumu olan ordu, Atatürk’ün
devrimlerine ve ideallerine bağlı kalmış,
Atatürk’ün ilke ve inkılâplarından sapma
olarak değerlendirdiği durumlarda uyarı­
larda veya müdahalelerde bulunmuştur.
3) Bu kadrolar, İslâm gibi güçlü bir moral
desteğe sahip potansiyel veya edimsel
muhalefete karşı Cumhuriyet’i sürdür­
mek için Atatürk’ün karizmasının yıpra­
tılmaması, tersine beslenmesi ve sürdü­
rülmesi gerektiğine inanmışlardır. Nite­
kim, Atatürk’ün SCF’yi kuran arkadaşla­
rını 1939’da siyasî hayata davet eden İnö­
nü'nün tek koşul olarak “Atatürk’ün şah­
sı ile uğraşmak olmayacaktır" koşulunu
koyması, “Cumhuriyeti ve inkılâpları ko­
rumak ve devam ettirm ek" için “Ata-
A T A T Ü R K İ M G E S İ N İ N S İ Y A S A L
turk’ü korumak vazifedir" inancına daya­
nır. Aynı inanç, “Atatürk Aleyhine İşle­
nen Suçlar” kanununun da gerekçesini
oluşturur. Son olarak, 4) bu inançların
bir sonucu olarak, eğitim aracılığıyla genç
kuşakların zihinlerinde Atatürk imgesi­
nin sürekli olarak yeniden üretilmesidir.
Atatürk'ün ardından. Tek Parti rejimi­
nin cumhurbaşkanlığına İsmet İnönü se­
çilir. Atatürk “Ebedî Ş e f’ olarak, İnönü
“Milli Ş e f’ olarak anılır. İnönü kendini
her ne kadar Atatürk’ün mirasını koruma
ve geliştirmekle görevli görse de, Tek Par­
ti rejimi tek adamsız olamayacağı ve Millî
Şefin de az çok Ebedî Şef kadar üstün ni­
telikli olması gerektiğinden, İnönü döne­
minde Atatürk’ün karizması dondurul­
muş, İnönü daha önplana çıkmıştır. Ör­
neğin, paralara, pullara İnönü’nün resmi
basılmış; şimdi olduğu gibi, bir uygula­
mayı meşrulaştırmak Atatürk adına mü­
racaat edilmemiş; Anıtkabir’in yapımı
ağırdan alınmıştır.
1946’da çok partili döneme geçişle bir­
likte, kahramanlar dönemi de sona erer.
Demokrasinin genel ve eşit oy ilkesi gere­
ği, herkes iktidarın belirlenmesinde söz
sahibi olur. “Halk için iyi olanı, elitler de­
ğil, halk kendisi bilir ilkesi” önplana ge­
çer. CHP’ııin paternalist ve otoriter ikti­
dar anlayışı sona erer; Tek Parti dönemin­
de iktidar tarafından eğilimleri belirlen­
meye çalışılan kitleler, iktidarı belirleme
fırsatına kavuşur. Bu arada, tek partili dö­
nemde oyları önemsenmeyen toplumun
dindar veya gerici kesimlerinin oyları da
değer kazanır, bu oyları toplamak için,
zorunlu olarak partiler arasında rekabet
başlar. Rekabet, demokrasi tarihimizin
geleneksel hastalığını. Batılılaşma yönün­
deki uygulamalara karşı, dinsel duygulara
müracaau tekrar depreştirir.7 Bu kesimle­
ri tatmin etmek için CHP, 1946 sonrasın­
da bu yönde adımlar atmış, laiklik ilkesi­
ni yumuşatmıştır. Bu uygulamalarıyla
CHP, Kemalist devrimcilerin desteğini
önemli ölçüde kaybetmiş, fakat yeni din
Y A Ş A M D A K İ R O L Ü
politikası ile de dindar ve gerici kesimle­
rin oylarını kazanmayı da başaramamış­
tır. DP ise, Bayar aracılığı ile Atatürkçüle­
re, Menderes aracılığı ile dindar ve gerici
k esim lere hoş görünm eyi başarm ış,
1950’de iktidar olmuştur.
DP, siyasî rakibi CHP’yi ve onun lideri
İnönü’nün karizmasını yıpratıp sıradan
bir muhalefet partisi lideri haline getir­
meye çalışırken, Atatürk’ü önplana çıkar­
mıştır. Paralara tekrar Atatürk’ün resmi
basılmış, devlet dairelerinden İnönü’nün
resimleri kaldırılarak, sadece Atatürk’ün
resmi asılmış ve Anıtkabir’in yapımı ta­
mamlanmıştır (1953). iktidarının ilk yı- 153
lmda Ticanîlerin Atatürk heykellerine git­
tikçe artan saldırılarım, “Cumhuriyete ve
inkılâplar rejimine tevcih edilmiş" bir sal­
dırı olarak değerlendiren DP hükümeti,
1951’de “Atatürk aleyhine işlenen suçlar
hakkında kanun”u çıkarmıştır. Bu dö­
nemde, Islâm’ın eğitimde ve kamusal ya­
şamda yerini almaya başlamasıyla, Ata­
türk bir tanrı mertebesine yüceltilmeden
ve metafizik bir çerçeve ile de açıkça iliş­
ki lend iril meksizin, fakat sadece Kurtarıcı,
Ulu önder, Kurucu ve Cumhuriyet’in İde­
allerini, felsefesini, yaşam tarzım temsil
eden bir sembol olarak partilerüstü bir
konuma yükselmiştir.
CHP’nin, soğuk savaş döneminde, oy
kaygısıyla ortanın solu veya sosyal de­
mokrasi gibi Kemalizmle bağdaşması zor
akımlara yönelmesi, Atatürk’ün iyice par­
tilerüstü ve ulusal bir sembol olmasına
yol açmıştır. Bu ulusal sembolü ve onun
bir eseri ve mirası olan “Cumhuriyeti ve
inkılâplar rejimini” “koruma ve kollama”
işini, oy endişesi olmayan ve partilerüstü
bir kurum olarak Silahlı Kuvvetler üslen­
miş, gerektiğinde siyasal alana müdahale
ederek siyasetin sınırlarını belirlemiştir.
Bugün Türkiye’de birbirine zıt siyasal
Hkir ve eğilimleri olan çok çeşitli kişi ve
gruplar, rejimle özdeşleşen ve saygın bir
ulusal değer haline gelen Atatürk’ün söz­
lerini ve ilkelerini, kendi davalarım meş-
 K E M A
rulaştırmak için kullanmışlardır ve kul­
lanmaktadır, Bunu kimisi Cumhuriyet’e
karşı “görünmemek" için, kimisi onun
saygınlığından yararlanmak için, kimisi
gerçekten Atatürk’ü sevdiği için yapmak­
tadır, Son derece esnek, siyasal ve ekono­
mik doktrinler karşısında pragmatik bir
bakış açısına sahip olan ve düşünceleri
sürekli gelişip değişen Atatürk’te herkes
işine gelen bir söz, bir eğilim veya bir ilke
bulabilmekte ve kendine uygun bir Ata­
türkçülük üretebilmektedir. Bunu yapar­
ken de Atatürk’ün kendine uygun olma­
yan düşüncelerini görmezden gelmekte,
154 eğer imkânı varsa, (Atatürk’ün 1920-
1923 arasındaki konuşmalarından dindar
bir Atatürk üretmeye çalışan 12 Eylül yö­
netiminin yaptığı gibi) aykırı düşüncele­
rini örtbas ederek yapmaktadır. Böylece,
solcu, sağcı, dindar, ateist, demokrat, eli-
tist. Batıcı, Türkçü, küreselci, içe kapan­
macı... Atatürkçülük yorumları ortaya
çıkmaktadır. Ve ‘gerçek’ ya da resmi Ata­
türkçülük yorumu da iktidar ve otorite
ilişkileri ile belirlenmektedir.
Son olarak Kemalizmin amaç-araç çe­
lişkisi olarak adlandırabileceğimiz bir çe­
lişkisine işaret edelim. Kemalizmin temel
misyonu, sosyal Danvinist bir espri için­
de algılanan uluslararası arenada yenil­
meyecek, yeni bir Sevr dayatması ile kar­
şılaşmayacak güçlü bir ulus-devlet yarat­
maktır. Atatürk bunun için tam Batılılaş­
manın gereğine kuvvetle inanır. Bu yolda
devrim leri o, muazzam karizm asıyla
emr-i vakilerle yapar. Bir diktatör gibi
görünmekten rahatsızlık duyan Mustafa
Kemal çok partili demokrasiye geçmek
istemiş, fakat halkın serbest iradesinin
kurulan yeni rejimi onaylamasını da bek­
lemiş ve istemiştir. Halkın onaylamaya­
cağı az çok anlaşılınca, deneye son ver­
miş, -belki geçici belki sürekli olmak
üzere- daha otoriter bir tek parti yöneti­
minde karar kılmıştır, Atatürk zamanın­
da Batılı olmanın zorunlu koşulu olma­
yan demokrasi, -Özellikle ikinci Dünya
L İ Z M
Savaşı’ndan sonra- Türkiye için, daha
çok dış dinamikler nedeniyle, bir zorun­
luluk haline gelmiştir. Ne var ki, devrim­
leri yapan ve onu koruyan irade ile az
çok demokratik sayılan prosedürlerle be­
lirlenen halk iradesi her zaman örtüşme-
miş, Kemalist Cumhuriyet'İ demokratik
yollarla sürdürmek zaman zaman sorun
olmuştur. (Bu sorunların boyutları, hatta
varlığı ve yokluğu tartışılabilir.) Böyle
durumlarda, Kemalist cumhuriyetin ko­
ruyuculuğunu üstlenen Silahlı Kuvvetler
(örneğin, 27 Mayıs 1960, 12 Mart 1971,
12 Eylül 1980, 28 Şubat 1997’de olduğu
gibi) müdahale etmiştir. Bu dönemlerde
demokrasiye ara verilmiş, özgürlükleri
kısıtlanmış, hukuk zorlanmış, insan hak­
ları ihlal edilmiş ve yeni anayasalarla ola­
ğan dönemlerdeki siyasetin çerçevesi be­
lirlenmiştir.
Bu kriz durumlarında müdahaleyi haklı
çıkarmak için, normal zamanlarda da halk
oyunun izin verilen sınırların dışına çık­
maması, Cumhuriyet’in temel ilkelerin­
den ayrılmaması için, bu ilkelerle özdeşle­
şen Atatürk’e bağlılık aşırı biçimde vurgu­
lanmıştır. Bu dönemlerde esas olarak SCF
deneyi sonrası başlatılan kampanya for­
man yeniden uygulanmıştır. (Hatla, 12
Eylül’ün lideri Kenan Evren, Atatürk rolü­
ne girmiş, bastonla ve fötr şapka ile dolaş­
mıştır.) Ve bu döngü belirli aralıklarla de­
vam eder ve Atatürk, eğitimdeki, kamusal
yaşamdaki merkezî yerini korur.
“Cumhuriyetin ve inkılâplar rejiminin”
korunması açısından sonuçlara baktığı­
mızda bu modelin şimdiye kadar başarılı
olduğunu kabul etmek gerekir. Bu mode­
lin bir parçası olarak Atatürk imgesi, Ke­
malizm ile kesişme noktalan olan radikal
sol harekete karşı çok etkili olmasa bile,
kendini Atatürk’e ve Kemalizme karşıt
olarak tanımlayan İslamcı veya gerici ha­
reket karşısında, örneğin, Atatürk’ün fo­
toğrafı ve 1930’ların havasını çok iyi yan­
sıtan Onuncu Yıl Marjı çok etkili olmuş­
tur. Fakat, bu modelin, Kemalizmin Tür-
A T A T Ü R K İ M G E S İ N İ N
kiye’yİ tam Batılı bir ülke yapma misyo­
nunu gerçekleşmesi için, ortadan kaldırıl­
ması gereken pürüzlere, daha doğrusu ge­
leneksel pürüzlerin değişik biçimde sür­
dürülmesine yol açmıştı. Bunlardan biri­
si, skolastiğin tipik özelliği olan doğru­
nun ölçütü olarak otoritecilik anlayışının,
eğitimde ve bazı çevrelerde Kemalist sko­
lastik şeklinde sürdürülmesidir - ki fikri
hür, irfanı hür, vicdanı hür” deyişinde di­
le gelen modern insan idealiyle çelişir.
İkincisi, birinciye bağlı olarak, modeli Ba-
tı’da olan rejimin, orada olduğu gibi, ör­
neğin halk iradesine, insan doğasına, hal­
kın mutluluğuna, evrensel ahlak değerle­
rine ilişkin kuramlara müracaatla değil,
hâlâ, antik ve dinsel bir anlayışla, “Ata­
türk böyle istedi / yaptı" ya da “o olsaydı
böyle yapardı” formülü ile meşrulaştırıl-
DİPNOTLAR
1 Türkiye'nin bu rejimlerden etkilendiği varsayı­
lır genellikle. Fakat örneğin, her ikisi de Ata­
türk’ün dava arkadaşı olan F. R. Atay ve M, E,
Bozkurt, asla bir kara çalma amaçları olmaksı­
zın, Mustafa Kemal’in bu rejimleri etkilediğini
kabül ederler. Hitler, Atay'ın bulunduğu bir
Türk heyetinin önünde, kendisinin ve Mussoli-
nin, Mustafa Kemal'in öğrencileri olduğunu
söylemiştir (Atay 1984, 319). Mahmut Esat Boz­
kurt (1995, 107), bu rejimlerle Kemalist rejimin
benzerliğini kabul eder fakat etkileyen tarafın
Kemalizm olduğunu ileri sürer.
2 Fakat, Atatürk devrimlerin İslâm içinde meşru­
laştı olabileceğin e inancını korumuş gibi görü­
nür. örneğin, TTTC 193Vde (s. 118), "Muham-
med'in mesleğinin ruhunun Cumhuriyet döne­
minde hakkıyla idrak edildiği ve gerekenin ya­
pıldığı” yazılır ki bu, devrimlerin Islâm açısın­
dan meşru, dahası İslâm’ın bir gereği olduğuna
inandıklarını gösterir.
3 Kitabın yen i bask ıs ı: 5a ğ d u yu : Ta n rn a U ğ m İlm i­
h a li (İst.: Kaynak, 1995).
4 Şerif M ardin (1992, 123), kurucu kuşağın
1946'dan sonra manevi boşluktan şikayet eder­
lerken "kesinlikle" kendi duygularını ifade et­
tiklerini ileri sürer.
S İ Y A S A L Y A Ş A M D A K İ R O L Ü
masıdır. Son olarak, “kendisi için en iyi
olanı halk kendisi b ilir” ilkesi yerine
“halk için en iyi olanı elitler bilir” ilkesi­
nin sürdürülmesidir. Bu anlayış halkı
yanlış yapmaktan korumuş olabilir, fakat
hep çocuk kalmasına, bileği güçlü, kariz-
maıik bir lider ya da bir “Baba” arayışında
payı da vardır. Bu son nokta ile ilgili bir
kıssa ile noktalayalım. Atatürk, “Türk
milleti kendini ne zaman kurtulmuş saya­
bilir?" diye sormuş. Haşan Ali Yücel, “Pa­
şam" demiş “Türk milleti ne zaman kur­
tarıcı arama ihtiyacını duymayacak duru­
ma gelirse o zaman kurtulmuş olur.” Ata­
türk tartışmayı şu sözlerle toparlamış: J55
“Hepiniz enteresan fikirler söylediniz. Fa­
kat (Yücel i göstererek) bu çocuğun ileri
attığı [fikir], bizi derin derin düşündür­
meye değer bir fikirdir,” □
5 Kendilerine şapka giydirdiği için Atatürk'ü Di­
yanet İşleri Reisi Rıfat Börekçi'ye şikayet et­
mek isteyen din adamlarına Börekçi, "Efendi­
ler, onun her yaptığı doğrudur. Eğer dininizi
değiştirin derse, tereddüt etmeyin, onda da
bir hikmet vardır" der. I. H. Sevük de, Atatürk
Kastamonu’da "Bunun adına şapka derler"
demeden önce "birimiz giyse binimiz saldırır­
dı, o sözden sonra hepimiz giydik" der. Bu
sözler Mustafa Kemal'in karizmasının ne ka­
dar büyük olduğunu gösterir. Yeni bir din ge­
tiren bir peygamberin karizması herhalde da­
ha fazla olamaz.
6 Atatürk'ün ölümünden hemen sonra, Kazım
Özalp, Celâl Bayar's, sorgusuz sualsiz uyulacak
bir yol gösterici otoritenin olmadığı anlamın­
da, Islâm skolastiğinin ünlü ifadesini kullana­
rak, "Celâl artık 'kaale Atatürk' yok" der.
7 Bu eğilim o kadar güçlüdür ki, TCF programı­
na, partinin "efkar ve itikadat-ı diniyeye hür­
metkardır" cümlesini koyar. 5CF kurulunca,
Atatürk'ün SCF'ye verdiği kız kardeşi Yalo­
va'nın köylerinde din propagandası yapar, Çok
partili dönemde ise her parti az ya da çok din­
se! duygulara müracaat etmiştir.
 Egemen İdeoloji ve Türk Silahlı
Kuvvetleri: Kavramsal ve
İlişkisel Bir Analiz
ÜMİT Cİ ZRE
ürk Silahlı Kuvvetleri (TSK), Tür­
T
kiye’de rejimin kurucu/resmî ide­
olojisinin, yani Kemalizmin asli ta­
şıyıcısı olarak kabul edilegelmiştir. Bu,
hem TSK’nın kendisini böyle algılaması,
rejim içindeki konumunu ve işlevini böy­
le anlamlandırması bakımından; hem de
Kemalizmi bir politik ideoloji olarak be­
nimseyen ya da ona eklemlenen düşünsel
akımlar açısından böyledir. TSK, politika­
ya ilişkin söylemiyle ve politik faaliyeti
tasarlama biçimiyle, belirleyici bir işleve
sahip olmuştur, TSK’nın kurucu/resmî
ideolojisiyle bağlantısı sorunu, bu bakım­
dan önem taşımaktadır.
Söz konusu bağlantı sorunu, iki çok te­
mel eksen üzerinde incelenmeli. Bunlar­
dan ilki, resmî ideolojinin, TSK’nın siya­
sal, toplumsal hatta ruhsal (ya da kültü­
rel) iktidarına hizmet eden, ona meşru­
iyet sağlayan naglantı eksenidir. Bu ek­
sen, TSK’nın iktidarını çeşitli biçimlerde
ifade eden “siyaset üstülük", “tarafsızlık"
geleneği ve “bekçilik rolü" gibi tanımlayı­
cı sıfatlarla iç içe geçmiştir. Bu rolleri so-
runlaştırmadan yana bir araştırmacı ola­
rak benim ikame edici tanımlamam “siya­
sal özerklik” olageldi.’ TSK, ikinci bağ­
lantı ekseninde, resmî ideolojiyi, siste­
min, kurumların, aktörlerin, bireylerin
kalbine, bilincine ve dokusuna yedirerek
yeniden üretmektedir. Askerî bürokrasi,
resmî modeli, askerlik yoluyla toplumun
tüm erkeklerine benimsetme kolaylığına
sahip olmakla kalmayıp, Cumhuriyet mo­
dernleşmesinin ve Batılılaşmasının kuru­
cu, taşıyıcı ve kollayıcı ajanı sıfatıyla, top­
lumun tüm girinti ve çıkıntılarına, yaşlı,
genç, kadın tüm nüfusa toplumsallaşma
yoluyla ulaştırmaktadır. Rejimin kurucu
ideolojisini yeniden üretme misyonunu
mümkün kılan en önemli etken, TSK’nın
resmî ideoloji adına ülkenin kim tarafın­
dan ve nasıl yönetileceğine ilişkin son söz
söyleme hakkını elinde tutabileceği stra­
tejik bir konumdan, siyasete şu ya da bu
yolla müdahale etme yeteneğini sürdür­
mesidir.
Bu iki eksenin içerdiği ve ima ettiği ol­
guları, etkileri açıklayıp sorunlaştırmaya
geçmeden önce resmî ideolojinin muhte­
va ve dışavurum biçim inin de zaman
içinde değiştiğini not etmek gerekir. Eski
Cumhurbaşkanı Süleyman D em irel’in
1980’li yıllarda yaptığı düz bir tespit, bu
gerçeği netlikle ortaya koymakta: “On se­
ne içerisinde, birinde ihtilale gerekçe sa­
yılan bir mesele, diğerinde tamamen yer
ve yön değiştirebilmektedir... 1960,., kuv­
vetli icraya karşıdır, 1980 darbesi kuvvetli
icra aramaktadır. 1971 reformcudur...”2
28 Şubat 1997 müdahalesi ise siyasal Is­
lâm’ın yükselttiği kimlik politikalarına
karşı belirli bir yaşam tarzını ve rejim
E G E M E N İ D E O L O J İ VE
kimliğini (modern, çağdaş, laik sıfatlarıy­
la) ve siyasal partiler kon fi gürasy onunu
tercih ederek, siyasal alanda bir tasfiyeye
başvurdu. Islâm-devlet ilişkisini, sınırları
daralmış yeni bir modele kaydırdı. Devle­
tin laiklik ve kimlik siyasetini, müzakere
ve tartışma kapılarını kapatarak sıfır top­
lamlı bir oyunmuşçasına yeniden formüle
etti. Siyaseti, bizatihi bu tür yaşamsal ko­
nulara ilişkin hedefleri, kamusal arenada
tartışma, ikna, diyalog yoluyla belirleme
faaliyeti olmaktan çıkardı. Siyasal katılımı
ve aktif vatandaşlık öğesini zedeleyerek,
“kuvveti, aktörleri, faaliyet alanı” yeniden
tanımlanan bir kamu felsefesini yürürlü­
ğe koydu, 1960, 1971, 1980 müdahalele­
rinde olduğu gibi, meşruluk kaynağı ola-
“Atatürk kültü, iki yüz yıldır Batı
hegemonyası karşısında ezilmiş,
kendim güvenini kaybetmiş, kompleksli
bir aydın kitlesinin bir ulusal
kahraman' özlemine yanıt vermiştir.
(...) Kemalist rejim devrimci ahhmlar
içindeyken Atatürk kültü içten ve
coşkulu bir inanç içinde yaşanmıştır:
(Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası)
T Ü R K S İ L A H L I K U V V E T L E R İ
rak bu kamu felsefesini işaret ederek, dü­
şünce ve eylem planında bu felsefeye hiz­
met etmeye çalıştı. Yani, TSK ve Kema­
lizm ilişkisinin kesişen iki ekseni üzerin­
de yürüdü.
Ancak birçok can alıcı noktada bu mü­
dahaleler birbirinden farklılaştı. Resmî
ideolojiye farklı anlamlar yüklendikçe
T SK -rejim b a ğ la n tısın ın tayin ettiği
askerîyenin siyasal rolü, motivasyonları,
stratejileri ve müttefikleri değişime uğra­
dı, Bu değişim sonrasında da resmî ide­
oloji ve onun cisim lendiği kurumlar,
alanlar ve araçlar farklılaştı.
REJİM-ASKER-SIVIL ARASINDA
‘ETKI1EŞIM’ Mİ, KISMf İLİŞKİ' Mf VAR?
Rejim-asker bağlantısının evriminden söz
edince, içinden geçtiği tarihsel dönemeç­
leri ve askeri bürokrasinin sistem içinde
oynadığı rolü birinci eksen üzerinde sap­
tamak amacıyla, önce, 2000’lerin başında
gelinen noktadan işe başlayalım: Bölge­
sinde ve iç siyasette etkinliği çok yüksek
bir ordu yapılanması ile karşı karşıyayız,
2001 yılı savunma harcamaları gayri safi
millî hasılanın yüzde 3.3’ü olarak belir­
lenmişken, bu bütçenin dışında yer alan
Savunma Sanayii Müsteşarlığı fonları, dış
krediler ve gizli bazı kalemler göze alındı­
ğında bu rakam iki katına çıkabilmekte­
dir.3 TSK, bütçeden edinmek istediği sa­
vunma payını koşulsuz elde etmekte, bu
payın tutarı ve nasıl harcanması gerektiği,
parlamentoda gerçek bir denetime tâbi
tutulmamaktadır. Silah tedariki, personel
ataması, tayin, terfi ve cezalandırmalarda,
kuvvetlerin dengelenmesi ve eğitim prog­
ramlarının düzenlenmesinde ve moderni­
zasyonunda, yani “içişlerinde” özerk ka­
rarlar alabilmektedir. Silah sanayiinin
tüm dünyada uluslararasılaşması trendine
uygun olarak Türk askerî sanayi komp­
leksi, 1990'larda büyük önem kazanan ve
sonraki bölümlerde inceleyeceğimiz “iç
tehdit” (Kürt milliyetçiliği ve siyasal Is-
 K E M A
lâm) ve varlığını sürdürdüğü ileri sürülen
bölgesel dış tehditler nedeniyle devleşe­
rek ekonominin birçok alanına girmeye
başlamıştır. Ördü üst kademesi, öncelik­
lerini ve niteliğini kendisinin tayin ettiği
çok hırslı bir modernizasyon programına
angajedir.
Profesyonel işlevlerin yerine getirilme­
sinde kurum dışı müdahalelere karşı ku­
rumsal özerkliği koruma kıskançlığı dün­
yanın birçok ordusunda gözlemlenebile­
cek, anlaşılır bir vakıadır Ayrıca, savun­
ma politikalarının bazı alanları meşru bir
biçimde gizlidir Ancak, özellikle Soğuk
i 58 Savaşın sona ermesinden sonra ''ordula­
rın demokraLik deneLimi" kavramı çok et­
kin bir biçimde globalleşti. Avrupa Birliği
ve NATO’nun, kendileri ile bütünleşmek
isteyen Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine
önerdikleri bir koşula dönüştü. NATO
bünyesinde kurulan “Barış için Ortaklık"
birimi sırf bu misyonu gerçekleştirmek
için örgütlendi. Demokratik denetim, üç
temel alanda icranın askerî bürokrasiyi
denetlemesi, yasama meclisinin de hem
icrayı hem orduyu denetlemesi ya da yeni
ifadeyle, gözetim altında tutması anlamı­
na gelmekte:4 İç politikada ordunun siya­
sete müdahalesinin engellenmesi; savun­
ma bütçesi, silah temini, personel ve üc­
ret, atama, tayin ve terfi politikası ile gü­
venlik tehdidinin askerî stratejiye dönüş­
türülmesine. ilişkin politikaların sivil ira­
de tarafından kararlaştırılm ası; ve son
olarak dış politikaların temel parametre­
lerinin çizilmesinde ordunun etkileme
potansiyelinin denetim altında tutulması.
Soğuk Savaş sonrası dünyasında askerî
bürokrasi üzerinde sivil siyaset sınıfının,
onun üzerinde de toplumun “demokratik"
denetimi esas olmuş ve askerî bürokrasile­
rin siviller aleyhine bir siyasal rol üstlen­
me maliyetleri çok yükselmişken, Türki­
ye’de tersi trend hüküm sürmektedir. TSK,
28 Şubat 1997 müdahalesinde olduğu gibi
demokratik yollarla işbaşına gelmiş hükü­
metlerin üstüne, hem de yine Anayasaya
L İ Z M
dayanarak, çıkabilm ekted ir, “Siyasal
özerklik" olarak ifade edilmesi gereken bu
durumda, TSK iç ve dış siyasette ve kendi
kurumsal alanına giren konularda tercih,
kaygı ve itirazlarını belirtmede asker dışı
toplumlara (sivil, siyasal, ekonomik top­
lumlar) göre ayrıcalıklı bir konumdadır.
Söz konusu m üdahaleden bu yana,
TSK'nm siyasal özerkliği, sivil siyasetin
“doğru" kulvarda yönlendirilmesi amacıy­
la mikro siyasa! düzleme sıçramış, aleni­
leşmiş, askerî alan dışına müdahale oranı
artmış, TSK’nm arkasındaki toplum deste­
ğine verilen önem yükselmiştir.
TSK’nm siyasal özerkliğinin ya da sivil
icranın yanında bir paralel iktidar odağı
olmasının kaynağı nedir? Nasıl olmakta­
dır da Türk askerî bürokrasisi Batı dışı or­
duların çoğunun bile çoktan yitirdiği bir
ağırlık ve nüfuzu, üstelik “siyasetüstü”,
“nöLr" ve “tarafsız" imajlarını çok da ze­
delemeden korumaktadır. Savaş tehdidi­
nin asgarîye inmesiyle, bütün dünyada
ulusa) güvenlik politikalarının belirleyicisi
olan siyasal korkular yerini İktisadî müla­
hazalara, yani savunma bütçelerinden ta­
sarruf eğilimine bırakırken, zorunlu as­
kerlik radikal bir biçimde tarihe karışır­
ken ve ordular bir varoluş krizine itilmiş­
ken, nasıl olmaktadır da TSK, savaş ve or­
du sosyolojisindeki bu mini-rönesansın
dışında kalmaktadır? Misyonunu, anlamı­
nı, önemini siyasal ve toplumsal ağırlığım
hâlâ devletin bekasına yönelik Soğuk Sa­
vaş korkularına dayalı bir güvenlik anlayı­
şından daha sivil ve daha barışçıl bir gün­
deme kaydıramamaktadır. Askerî bürok­
rasi, Batı’daki orduların maruz kaldığı va­
roluş krizinden ve bu krizin yol açtığı ye­
niden tartışma, düşünme ve yapılanma or­
tamından uzak kalarak, Avrupa Birliği’ne
(AB) aday ülke konumundaki Türkiye’nin
1993 Kopenhag AB Zirvesi Sonuç Belge-
si’nde dile getirilen üyelik koşullarını yeri­
ne getirememe durumuna nasıl ve niçin
katkıdabulunmaktadır?
Bu ve buna benzer sorulara cevap oluş-
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K S İ L A H L I K U V V E T L E R İ

Ordu YardımUtpna Kurumu (OYAK), Türkiye ekonomisinin önemli bir aktörü olmak
yanında, ordu mensuplan için imtiyazlı bir 'iç ekonom i" varetmesiyle, askerî-bürokratik
ditin sınıfsa! karakterini çözümlemede dikkate ahnmalıdtr. OYAK, ordunun burjuvaziye
entegrasyonunun bir aracı olarak mt düşünülmeli; yoksa ekonomi ve burjuvazi
üzerindeki ordu denetiminin mi?

turan en yaygın değerlendirme şudur; “bekçilik” misyonu, sivil-asker ilişkileri

TSK, dönüştürücü bir kamu felsefesinin
(Kemalizmin) kurucu, taşıyıcı ve yayıcı
bir ajanı olarak, laiklik, modernlik ve
çağdaş medeniyete ayak uydurma şeklin­
de algıladığı rejimin temel payandalarının
muhafızlığı rolünü tarihsel olarak özüm­
semiş ve içseli eştirmiş Lir, Bu payandaların
tehlikeye girdiğini gördüğü anda, biçimi
ne olursa olsun müdahale eder. Bu cevap,
Cumhuriyet’in dayandığı ilkelerin tartışıl­
mazlığı ve TSK’nın resmî ideoloji ile bağ­
lantısının organik niteliği üzerine inşa
edilmiştir. Bu nedenle, askeri bürokrasi­
nin siyasal etkinliğini büyük ölçüde açık­
lamasına rağmen tarih-asker, toplum-as-
ker, sivil-asker ve rejim-asker bağlantıla­
rının dinamik boyutlarını, karmaşık nite­
liğini, ortaya attığı yeni soruları cevapla-
yamaz. Bir gerçeğe parmak basmakla,
onun sorunlu özünü görmezlikten gel­
mek ayrı şeylerdir
T SK ’nın kendisine biçtiği platonik
modellerinde zaman içinde oluşan deği­
şimleri yani tarihselligi reddeden, sürek­
liliğe öncelik veren bir şablon içinde su­
nulmakta. Dolayısıyla, bu ülkede her­
hangi bir anda varolan sivil-asker ilişkisi­
nin niteliğini açıklamakta yetersiz kal­
maktadır, TSK’nın siyasal özerkliliğinin
göstergesi olarak aldığımız siyasal giri­
şimleri, uyarı, yönlendirme ve vetoları si­
vil siyaset geleneğinin, kurum ve sınıfı­
nın güçsüzlüğünden mi kaynaklanmak­
tadır? Rejimin temel ilkelerinin siyaset
sınıfınca yanlış kavrandığı ya da yanlış
yöntemlerle uygulandığı durumlarda mı
zuhur etmektedir? Yoksa TSK ile sivil si­
yaset arasında oluşturulmuş zımni bir
karşılıklı taviz anlaşmasından mı söz et­
mek gerekir? Hakim ideolojiyi büyük öl­
çüde benimsemiş başbakan, siyasal parti
ve hüküm etlerin bile (2 8 Şubat 1997
müdahalesi sonrası ANAP hükümeti gi­
bi) TSK ile sürtüşme noktasına gelmeleri
 K E M A
nasıl açıklanabilir? “Siyasetüstü" imajın
bir ordunun siyasete müdahale yeteneği­
ni artırdığım kabul ettiğimizde* TSK’nın
1995 seçimlerinden bu yana terk ettiği
“perde gerisi rol "ün yerini alan aktif ve
enerjik siyasal etkinliği, “siyasetüstü” bir
duruşla nasıl bağdaşır?
Askerî bürokrasinin özerkliğinin en de­
ğerli meşruluk kaynağı Kemalizmin türe­
vi olan bir “muhafızlık” anlayışıdır. An­
cak, bu durum TSK’nın siyasal ağırlığını
tek başına tayin edici koşulları sağlaya­
maz. Siyasal özerkliği açıklayabilmek için
verili bir anda dört yeni parametrenin
160 çerçeveye dahil edilmesi gerekir; 1. Sivil
siyasetin sivilleşme düzeyi, yapısal aktör-
sel ve konjonktüre! durumu, siyaset, de­
mokrasi ve Kemalizm anlayışı; 2. Ordu­
nun kendi kurumsal ve yaşamsal çıkarla­
rı; Üçüncü Dünya’daki (global) trendlerin
tayin ettiği güvenlik, savaş, barış anlayış­
larının bu coğrafyadaki yansımaları ve ül­
kenin bölgesel ve stratejik önemi; 4. Si­
lahlı Kuvvetlerin toplumla kurduğu ikti­
dar ilişkisi modeli.
“KISMİ SİVİL” SİYASET VE "BEKÇİLİK”
Sivil siyaset ve askerî bürokrasi ilişkisin­
de, Atatürk’ün çizdiği Cumhuriyet gele­
neği nedir? Sivil siyasetin resmî ideoloji
ile ilişkisinin bu geleneğe etkisi ne ol­
muştur? Erken Cumhuriyet döneminde,
Mustafa Kemal, parlamenter olmak iste­
yen Millî Kurtuluş Savaşı kahramanı ge­
nerallerin askerlikten istifasını isleyerek
üniforma gölgesi dışında bir sivil siya­
setten yana olduğunu gösterir. Ancak bu
gelenek muğlaktır, çünkü 1920-24 ara­
sında görev yapan 6 kabinede Erkan-ı
Harbiye-i Umumiye Reisi (İsmet ve Fev­
zi Paşalar) bakanlar kurulunun üyesi
olarak görev yapmıştır. Buna ek olarak
“Müdafaai Millîye vekaletinde de Fevzi,
Refet ve Kazım Paşalarla, kabinede her
zaman iki generalin bulunduğu görül-
m ektedir.”(Özdemir, 1989: 53) genel­
L İ Z M
kurmay başkanlığı 1924’te bakanlık sta­
tüsünü kaybettikten sonra 1944’e kadar
cumhurbaşkanına bağlanmış, hükümet
ve parlamento denetiminin dışında tu­
tulmuştur. Dolayısıyla Mustafa Kemal,
İsmet Paşa ve Fevzi Çakmak’tan oluşan
üçlü troykanın kaygısı, aslında ordunun
rakip bir iktidar odağı olarak güçlenme
ihtimalini engellemektir. Bir diğer deyiş­
le, bu dönemde ordunun sivil siyasette
bir ağırlık taşımaması ve Batı ülkelerin­
deki sivil-asker ilişki modeline benzer
bir modelin işler gibi olmasının ardında
Silahlı Kuvvetler’in siyasetten arındırıl­
mış olması değil, rejime sadakatini sağ­
layarak bir karşı darbe yapmasını engel­
lemek fikri yatmaktadır,5
Dolayısıyla Erken Cumhuriyet’in bu
konuya ilişkin mirası muğlaktır. 1908'de
II. Meşrutiyet’in ilanını sağlayan ‘Genç
Türk’ darbesi ile başlayan, onun ardın­
dan ittihat ve Terakki ile ordunun iç içe-
ligi üzerine inşa edilen Geç Osmanh dö­
nemi geleneğini yıkacak bir kararlılık ve
etkinlikte değildir. Erken Cumhuriyet
dönemindeki bu tablodan çıkarılacak bir
başka ders, sivil siyasetin yapısı, aktörler
ve konjonktür açısından TSK’nın siyasa!
rolüne etkisi ile ilgili: Sivil sektörün tekçi
olduğu, otorite boşluğu bırakmadığı, de­
mokratik olmasa bile icraat anlamında
faal olduğu ve askerî kesimin çıkarlarını
savunacak (eski-asker) kadroları icraya
dahil ettiği durumlarda TSK’nın pasifize
edilebildiğini görüyoruz. Ancak bu, de­
mokratik ilkelere aleni aykırılığı nede­
niyle Prof. Tarık Zafer Tunaya’nın bun­
dan 18 yıl önce ifade ettiği biçimiyle, son
derece karamsar bir ders: “Türkiye’de
1908'den itibaren oluşmuş olan iktidar­
lar sivilleşememişlerdir... Buna ‘kısmen’
sivilleşme demek mümkün. Sivilleşeme­
yen siyasal iktidarların yapısında askeri­
lik ya da askerî kontrol ağır basmıştır.
Abdülhamit rejimi, kendisini yıkan İtti­
hat ve Terakki’nin oluşturduğu iktidar­
dan daha sivildi. Daha mülki idi...DP ik­
e g e m e n i d e o l o j i v e t ü r k
tidarı bu bakımdan sivildi. Fakat bir pa­
rantez olarak, ‘istisnai' bir niteliği olmuş­
tur. Ve askerî bir müdahale ile son bul­
muştur.”6
Askerî yapıya ilişkin yasal düzenleme­
lerden genelkurmay başkanının konu­
muna ilişkin olanı, Prof, Tunaya'nın “kıs­
mi sivilleşme" görüşünü haklı çıkarır:
genelkurmay başkanı, İsmet İnönü'nün
“Millî Şef’ yönetimi altında 1944 yılında
yapılan bir değişiklikle başbakana karşı
sorum lu k ılın m ıştır, 1949'd a, İkinci
Dünya Savaşı sona erdikten sonra NA-
TO'nun kuruluşunun ardından, savaş sı­
rasında araç-gereç ve kaynak yetersizli­
ğinden felç olmuş olan TSK’nın modern­
leşip yeniden yapılanması gündeme gel­
miştir. Savaş sonrasının daha liberal at­
mosferinde, muhalefet partisi DP’nin ku­
ruluşundan 4 yıl sonra, genelkurmay
başkanının milli savunma bakanlığına
bağlanması, sivil iradeye demokratik ta­
biiyet ilkesine uygunluğu açısından ilk
b a k ışta şa ş ırtıc ı g ele b ilir. A ncak,
1949’dan 196û'a kadar süren bu rejimin
getirilmesinde ikinci Dünya Savaşı sıra­
sında asli işlevini yapamayacak hale dü­
şen TSK’nın bu durumundan ordunun
bizzat kendisinin General Fevzi Çakmak
ve Cumhurbaşkanı ismet İnönü'yü so­
rumlu tutması Önemli bir ro) oynamıştır
(Belen, 1971: 28-30). Yukarıda sözü edi­
len çok partili dönemin daha özgürlükçü
ruhu ve ABD ile NATO’nun, yaptıkları
askerî yardımların kullanımını denetle­
me isteği nedeniyle bir yeniden yapılan­
ma talebinde bulunmaları da bu sonuca
etkide bulunan faktörlerdendir. Nitekim,
güvenlik doktrinine sıkıca sarılarak siya­
sete müdahale sorunu, İkinci Dünya Sa­
vaşı sonrası Soğuk Savaş döneminin bir
icadı olarak çevre ülkelerde yürürlüğe
konmuştur. Genelkurm ay başkanının
millî savunma bakanına sorumlu kılın­
ması, bu gerçeği değiştirmeye yetmemiş­
tir. 1961 Anayasası, genelkurmay başka-
nını tekrar başbakana karşı sorumlu tu­
s i l a h l k u v v e t l e r i
tarak bugün de yürürlükte olan ve AB ve
demokratik çevrelerce eleştirilen rejimi
başlatmıştır.
SİVİL SİYASET: ‘MERKEZE’
YAKIN OLDUĞUNDAN MI,
UZAK OLDUĞUNDAN Mİ GÜÇSÜZ?
Teorik olarak sivil siyaset, modernleşme
sürecinin hızlanmasına bağlı olarak Cum­
huriyet paradigmasına müdahale edebile­
cek, seyrini değiştirebilecek, TSK’nın bu
paradigmaya yaslanan özerkliğini törpü­
leyebilecek bir aktör olarak düşünülebilir.
Ancak şimdiye kadar, kurucu momentin 16İ
askerî yapı, kadro, anlayış ve ruhunun si-
vil siyaseti belirleme gücünden söz ede­
rek, olgular dünyasında bu tezin işleme­
diğini, sivil parametrelerin etkisizliğini
gösterdik. Bu sorunu, analizi daha ileriki
dönemlere taşıyarak biraz daha derinleş-
tirebiliriz. Başta Türk siyasal yaşamının
egemen sivil siyaseti olan merkez sağ çiz­
gi olmak üzere aşırı milliyetçi kutup ve
Tek Parti döneminin hegemonyacı partisi
olan Cumhuriyet Halk Partisi’nden türe­
yen merkez sol, TSK ile statükonun ko­
runması temelinde anlaşmaktadırlar. Bu
çizgilerin içinde anlaşılması en güç olanı,
merkez sağ güçlerin tavır ve pozisyonu­
dur: Rejimin laik ve Batıcı ilkelerine sada­
kati daha gevşek köylü-tüccar gibi kesim­
lerini temsil eden sağ muhafazakâr parti­
lerin siyasal söylem ve eylemleri, laik-bü-
rokratik-seçkinci merkezî statükoyu tem­
sil eden TSK ile barışık bir seyir izlemiş­
tir. Soğuk Savaş’ın anli-komünizm siyase­
ti ve 1970’li yıllarda yükselerek düzen
için tehdit oluşturmaya başlayan radikal
sol hareketler, bu yakın ilişkinin oluşma­
sında katalizör görevini üstlenm iştir.
1971 m üdahalesinden sonra m erkez
sağın temsilcisi Adalet Partisi ile TSK,
devletin “demokratik" otoritesinin tesisi
için 1961 Anayasasının özgürlükçü mad­
delerini daraltma konusunda işbirliği
yapmışlardır. Anavatan Partisi (ANAP) li-
 K E M A
Doğan Avcıoğlu
ELÇİ N MA C A R
Doğan Avcıoğlu, 1960'larda, tutkulu
bir anti-emperyalizm ve "tam bağım-
162 sız)ık"çj)ık temelinde, "hızlı kalkın­
mayla azgelişmişlikten kurtulma yön­
temi" olarak anlaşılan bir sosyalizm
yorumuyla bağdaştırdığı Sol Kemaliz-
mînin öncü ideologu olmuştur. Kema-
lizmin orta sınıf/küçük burjuva taba­
nını, özellikle aydın ve asker zümreyi
radikalleştirerek devrimci bir güç ola­
rak seferber etmeyi hedefleyen "M illî
Demokratik Devrim" programını, ta­
rihsel bir toplum analizinden somut
uygulama politikalarına varıncaya
dek ayrıntısıyla işlemiştir.
1926'da Bursa'nın Mustafakemal­
paşa ilçesinde Doğan Avcıoğlu, Fran­
sa'da siyasal bilim ler ve ekonomi
okuduktan sonra, 1955'te Türkiye'ye
dönerek, Türkiye ve Ortadoğu Amme
İdaresi'nde (TODAİE) araştırma asista­
nı oldu. C H P araştırma bürosunun
deri Mesut Yılmaz’ın 28 Şubat 1997 mü­
dahalesinden sonra laikliği keskin bir bi­
çimde koruma anlamında yemden tanım­
lanan resmî ideoloji ile sıcak bir ittifaka
girmesi de bu bağlamda bir sürekliliği
temsil eder.
Bir başka perspektiften bakıldığında,
resmî ideolojinin taşıyıcı ve bekçisi olan
TSK ile merkez sağ ve solun tutturduğu
ilişkiden şu sonucu çıkarmak mümkün:
L İ Z M
kuruluşunda yer alarak, burada bir­
çok rapor hazırladı, D P döneminin
muhalif yayınları U lu s, K im ve A k is'te
yazılar yazdı, Metin Toker hapse gir­
diğinde A k i s 'i yönetti. 27 M ayıs
1960'tan sonra İnönü'nün kontenja­
nından Temsilciler Meclisi'ne girerek,
1961 Anayasası'nı hazırlayan komis­
yonda görev aldı. Ancak ekonomi ile
ilgili hükümler başta olmak üzere,
hızlı çalışan bir meclis ve güçlü hü­
kümet isteyen Avcıoğlu, bu hükümler
istediği gibi çıkmayınca, Anayasaya
"hayır" dedi. Türk-iş araştırma bürosu
müdürlüğü yaptı.
Kendisinin dışında Mümtaz Soysal,
ilhan Selçuk, ilhamı Soysal, Şevket
Süreyya Aydemir, Sadun Aren ve N i­
yazi Berkes'in ağırlıklı olarak yazdık­
ları, çok önemli bir aydın platformu­
na dönüşen, Türk aydın dünyasını en
çok etkilemiş dergi olan Y ö n 'ü , 20
Aralık 1961-30 Haziran 1967 arasın­
da 222 sayı yayımladı. Y ö n , Nazım
Hikmet gibi tabu haline gelmiş konu­
ları cesurca işledi, "Coca Cola zehir­
dir içmeyin" gibi provokatif ve kam­
panya başlatıcı kapaklar yaptı, sosya­
lizmi Türkiye'nin tartışma gündemine
taşıdı.
Şu tanım, onun sosyalizm anlayışı­
nı özetler: "Kısa bir anlatımla, sosyal
adalet içinde hızlı kalkınma meto-
Türk siyasal yaşamında varlığını hep not
ettiğimiz merkez-çevre, ilerici-gerici, seç­
ki ncı-popülıs t ve liberal-muhafazakâr bö­
lünme ve gerilimler, bir üst belirleyici
olarak TSK’ya ve onun yorumlayıp yeni­
den tanımladığı “bekçilik” işlevinin çizdi­
ği sınırlara tâbi olagelmişlerdir. Sorun, iki
konuda ortaya çıkmakta: Merkez sagm
laiklik ve Batılılaşma çizgisinden tam ay­
rılmamasına karşın dindar kesimlere kar-
E G E M E M İ D E O L O J İ VE T Ü R K S İ L A H L I , K U V V E T L E R İ

du".1 Sosyalizm, 1960'lar ortamında

bu tanım ekseninde Kemalizme ek­
lemlenmiş, popülerleşmiş, özellikle
kentli orta sınıflara çekici gelmiştir.
En geniş şekliyle, bütün insanların öz­
gürlük, eşitlik ve kardeşlik ilkelerinin
ışığı altında, en iyi şekilde yaşamala­
rına ve gelişmelerine olanak veren bir
toplum düzenine kavuşma çabası bi­
çiminde özetlediği sosyalizm ideali,
Avcıoğlu'na göre, esas olarak tek ve
evrenseldir. Ancak ona ulaşmada ül­
kelerin koşullarına bağlı farklı yollar
mevcuttu: Batı sosyalizmi, Doğu sos­ 163
yalizmi, azgelişmiş ülkeler sosyalizmi
gibi.2 Sosyalizme geçiş için ise Türki­
ye'nin bir "millî demokrasi" dönemi
yaşaması gerekmekteydi. Bu nedenle
Doğan Avcıoğiu, bağımsızlıkçılık ve
yapılması gereken ilk iş anti-emper- anti-emperyalizmi m erkezî ilke olarak
yalist ve anti-feodal mücadeleydi. benimseyen, böylelikle milltciliğe açılan
Sosyalizme giden yol Önce buradan sol-Kemalizm çizgisinin tutkulu ve
üretken savunucusuydu.
geçmeliydi.3
Türkiye sosyalist çevrelerinde Avcı-
oğlu'nun Marksist olmadığına dair Kemalizmi kullandıkları yorumu ya­
hakim bîr görüş bulunsa da, o Mark- pılmıştır (Özdemir, 1986:275).
sizmi, "insanlık tarih sürecinin bütü­ Avcıoğiu, 1960'lı yılların ortaların­
nünü açıklayan tek yaklaşım" sayıyor­ dan itibaren başlayan, Özellikle Os­
du (A v c ıo ğ iu , 1978:89). Y ö n ile manlI tarihi çerçevesindeki ATÜT-fe-
1930'İu yıllarda yayınlanmış Kadro odalite tartışmalarında "Osmanlı fe­
dergisi sık sık karşılaştırılmış, Kadro­ odal bir üretim tarzına sahiptir" görü­
cuların, geliştirmek İstedikleri Kema­ şünden yana tavır koymuştur. Sol Ke­
lizm için Marksİzmi, Yöncülerin ise malizme bugün de hakim olan temel
yorumlamak istedikleri Marksizm için bir görüşe öncülük ederek, DP'nİn ik-

şı izlediği muhafazakâr bir “empati” poli­
tikası ve bürokratik seç kinciliğe karşı za­
man zaman sergilediği düşmanca tavır.
Ancak merkez sağ ile resmî İdeoloji ara­
sında din politikasına ilişkin siyaset fark­
lılığı göründüğünden daha az süreklilik
arz eden, iniş çıkışlarla dolu bir çizgidir.
Çünkü, resmi din anlayışının kendisi,
konjonktüre bağlı olarak, zaman zaman
dini kamu alanından radikal bir biçimde
dışlayıcı, zaman zaman da içleyici pratik­
ler içermiştir. Devlet seçkinlerinin 1980
müdahalesinden sonra dine karşı müsa­
mahakâr tutumları ile -Kem alizm e uy­
gun, hijyen bir din anlayışı da olsa- 28
Şubat sonrasında siyasal İslâm’ı öncelikli
iç tehdit olarak ulusal güvenlik stratejisi­
nin temel hedefine dönüştürme yaklaşım­
ları arasındaki farkı işaret etmek yeterli.
Türk merkez sağının merkezî bürokrasi
K E M A
tidara gelişini, hatta 1945'ten başlata­
rak, karşt-devrim olarak nitelemiştir.
1965 seçimleri sonucunda TİP'in al­
dığı oy miktarı, parlamenter yola kar­
şı 2 aten zayıf olan inancını köreltmiş,
yazılarında "Filipin tipi demokrasi",
"cici demokrasi" gibi mevcut demok­
rasinin biçimsel ve içi boş niteliğini
vurgulayan terimler ağırlık kazanmış
ve "azgelişmiş ülkelerde sandıktan
hep Amerika'nın çıktığı" fikrini ısrarla
işlemeye başlamıştır.
Zaten Yön çevresi, ilk kurulduğu
zamanlarda olumlu karşıladığı TİP'Î,
daha sonra, "dar" bir bakış açısına sa­
hip olduğu ve radikalleşen ara taba­
kaları ihmal ettiği ithamıyla şiddetle
eleştirmeye başlamıştır. Avcıoğiu'na
göre, "TİP programındaki toplumsal
yapının tahlili ile ilgili uzun açıkla­
malar elli yıl önce yazılmış çok genel
planda kalan bir 'çeviri'den ibarettir...
Batı aktarmacılığından öteye pek gi­
dilmiş değildir,"
TİP çizgisiyle Avcıoğlu arasındaki
ayrışma, 1960'h yılların sonlarında
şiddetlenen, Sosyalist Devrim-Millî
Demokratik Devrim tartışmasında de­
rinleşmiştir, Bu tartışmanın Özünde,
devrimin kimin önderliğinde olacağı
ve devrimcilerin programlarının ne
olması gerektiği soruları yatıyordu.
Bu Türkiye'nin sınıfsal yapısının ve
ve seçkinler karşısındaki amipatisine ge­
lince: 1980 sonrasında ANAP’ın başlattığı
ekonomik liberalizm atağı ile bürokrasi,
teknokrat kimlikli serbest piyasacı yöneti­
ciler tarafından işgal edildi. ANAP iktida­
rından başlayarak, Türk siyasetinde sivil
iktidar odağı bürokrasiye kayınca, TSK ve
merkez sağın Cumhuriyet tarihi boyunca
bürokrasi üzerinde sürdürdüğü çekişme
büyük ölçüde anlamını yitirdi; en azından
L I Z M
gelişmişliğinin de bu tezlere cevap
verecek şekilde tahlilini beraberinde
getiriyordu. TİP'çe savunulan birinci
teze göre, Türkiye artık kapitalist bir
ülkeydi. Dolayısıyla devrimin progra­
mı sosyalist bir program olmalı, ön­
derliği işçi sınıfı üstlenmeliydi. Sosya­
lizme kitlelerin bilinçlenmesi ve par­
lamenter yolla geçilecekti.
M illî Demokratik Devrim fikri ise,
"Geniş Cephe" ya da "M illî Kurtuluş
Cephesi" adlarıyla önce Avcıoğlu ta­
rafından işlenmiştir. Buna göre, Türki­
ye'de devrimin iki aşaması olmalıydı.
Önce Batı'da burjuvazinin gerçekleş­
tirdiği demokratik devrim yaşanmalıy­
dı. Ancak Avcıoğlu, Batılı toplumların
gelişmesinde ilerici ve devrimci bir
rol oynayan sanayi burjuvazisini, Tür­
kiye'de bu yetenekte görmemekteydi.
Çünkü, sanayi burjuvazisi Batı'daki-
nin aksine prekapitalist düzenin geri­
ci sınıflarıyla ittifak halindeydi. Böy-
lece, sanayicisinden, ithalat ve ihra­
catçısından, tefeciye ve toprak ağası­
na kadar uzanan bir tutucu egemen
sınıflar koalisyonu ortaya çıkmaktay­
dı. Yine de Avcıoğlu, burjuvaziyi bir
blok olarak karşıya almaktan kaçınıl­
ması gerektiğini, kendi aralarındaki
çıkar çatışmalarından dolayı, bir kıs­
mının, millî sanayii geliştirmek iste­
yen milliyetçilerin yanında yer alabi-
“eski bürokrat" çevreye indirgendi
TSK’nın siyasal belirleyiciliğinin Os­
manlI’dan devralman tarihsel ve kültürel
mirasa dayandığını ve bu vasi rolün top­
lumun bilincine kök salmış olduğunu
kabul etmek, analizi, bu kültürü oluştu­
ran yapı taşlarından birisi olarak sivil si­
yasete kaydırmamızı engellemez. Bunu
yapınca da sivil kesimin liberalizm anla­
yışı ve demokrasi vizyonunun çok sınırlı
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K
leceğîni söylemiştir. Ancak millî de­
mokratik devrim, işçi, köylü, aydın,
gençlik, esnaf ve m illî sermayenin
oluşturacağı bir cephe tarafından ger­
çekleştirilecekti.4 Sosyalist devrim İse
bundan sonra gelecek ikinci aşamay­
dı. Küçük burjuvazi, Avcıoğlu'nun
sözleriyle "ara tabakalar", gerçekleşti­
rilecek devrimin temel gücüydü. Çün­
kü çıkarları, modernleşme ve hızlı
kalkınm adan yanaydı, kendilerini
toplum hayatındaki Önemli rolleri do-
layısı ile, öncü bir rol oynamaya, Özel
çıkarlarının üstüne çıkmaya zorlayan
tarihi bir misyonun sahibi sayma eği-
limindeydiler: "M illî kurtuluş hareketi
safhasında, mücadelenin ideolojik
alanda öncülüğünü, istesek de iste­
mesek de, aydınlar yapacak, gerekli
kadroyu geniş ölçüde onlar sağlaya­
caktır. Bu konuda her türlü romantiz­
mi, aydın sosyalizmi gibi çocukça kö­
tülemeleri bırakarak, gerçeği olduğu
gibi görmeliyiz."5
Avcıoğlu'nun bu görüşlerini şekil­
lendiren kaynaklar aranırsa, ilkin,
1960'lı yıllara damgasını vuran "az­
gelişmişlik" teorileri akla gelir. "B a ­
ğımlılık Okulu"nun etkisinde gelişen
"azgelişmişlik" kavramı, bağımlılaş-
ma aşamalarının irdelenmesi İle ba­
ğımlılığı alt edecek devrim stratejisini
iç içe kuramlaştırıyordu. Azgelişmişli­
olması nedeniyle egemen kamu felsefesi
ile radikal sorunlar yaşamadığı ortaya
çıkmakta. Ancak siyaset sınıfına çok da
haksızlık etmemek gerek. TSK’nın “bek­
çi” rolü, Türkiye siyasetinin varlık ve ha­
reket alanının sınırlarını belirlediği süre­
ce siyasetin oyunu kendi doğal kuralları­
na göre oynanamamaktadır. Bütün sivil
siyaset yapıları, tutum, strateji ve ideolo­
jilerini derinden etkileyen bir ordu faktö­
S İ L A H L I K U V V E T L E R İ
ğin Batı'nın sömürüsünün doğurduğu
bir sonuç, dışsal bir olgu olduğu şek­
lindeki klasik emperyalizm anlayışı
da buna paraleldir. Marksizmin 19.
yüzyıl İçin açıklayıcı bir bakış açısı
olduğunu, 20. yüzyılda ilerlemenin
ulusal kurtuluş savaşları ile yürüyece­
ğini ileri süren Şevket Süreyya Ayde-
mir'in bu merkez-çevre perspektifin­
den ve onun temsil ettiği Kadro dev­
letçiliğinden de hayli etkilenmiştir
Avcıoğlu. Zaten Şevket Süreyya Ayde­
mir Von'ün yazarları arasındadır. Av-
cıoğlu'nun tarihe ve Osmanlı tarihine 165
bakışı ise, Niyazi Berkes etkisi taşır.
Sömürge durumundan yeni kurtulmuş
bulunan ulusların, "Asya üretim tar-
zı"na benzer toplum biçimlerinden,
kapitalist aşamayı atlayarak sosyaliz­
me geçişlerinin mümkün olabileceği­
ne İlişkin, Yves Lacoste'un çalışmala­
rından etkilenmiştir. 1960'lt yıllarda
Peru, Mısır, Libya gibi bolca örneği
olan "İlerici" askerî rejim uygulama­
ları da onun ilham kaynakları arasın­
dadır. Yine 1950'li yılların ilk yarısın­
da bulunduğu Fransa'da, başbakan­
lardan PierreMendes France'ın parla­
mentoya karşı güçlü hükümeti savu­
nan görüşünden etkilendiği, bu görü­
şün, "zinde güçler" adını verdiği, or­
du, aydınlar ve gençliğe dayanarak
reformları gerçekleştirecek olan hü-
rünü, yaşamları boyunca kaile almak zo­
rundalar, Siyasal dengeleri korumak uğ­
runa askerîyenin gücünü bir veri olarak
kabul ederek etik bir sapmaya itilmekte­
dirler; Bir yandan askerin gözünde meş­
ruluk kazanmaya yönelik bir söylemi ha­
zır tu tark e n , seçim lerd e p a rtilerin e
emekli general devşirme yarışına girişip,
Millî Güvenlik Kurulu’nun icrayı yönlen­
diren üst belirleyiciliğine karşı çıkmayıp,
K E M A
kümet modelini benimsemesine yar­
dımcı olduğu söylenebilir (Özdemir,
1987:36).
Bunlara, Y ö n dergisini çıkarırken
kurduğu Yon Yaytnları'nda yayımla­
dıklarının, etkilendiği yazarlar ve ki­
tapları olduğu kabulü de eklenebilir.
Örneğin, S o sy a lizm ve İslâm iyet (Ga-
raudy). Yo ksu l Ü lk e le r N a s ıl S o y u lu ­
y o r? (Jalee), A m e rik a n H a rp Doktrin-
teri (Fahri), A sya'd a M a rksizm ve M il­
liy e tç ilik (d'Encausse/Schram), B a tıcı­
lık, U lu s ç u lu k ve Toplum sal D e v rim ­
le r (Berkes), S ın ıf A ç ıs ın d a n A z g e liş ­
m iş lik (Lacoste), gerçekten dönemi
açısından yeni ve radikal fikirler ileri
süren eserlerdi. Garaudy'nin S o sy a ­
liz m ve İslâ m iye t adlı kitabını basa­
rak, muhtemelen, "Müslüman ülke­
lerde ve İslâm'da sosyalizm olduğunu
yayarak, Silahlı Kuvvetler mensupları­
na, sosyalizmin, Türklere pek uzak
olmadığını" anlatmak istiyordu (Kü­
çük, 1986:294-295).
1967'de Yön'ün kapanması üzerine
Türkiye tarihine eğilen Avcıoğlu,
1968'de Bilgi Yayınevİ'nden, en ünlü
eseri olan T ü rk iy e 'n in D ü z e n i'ni ya­
yım ladı. Arkasından, 1969'da yine
aynı yayınevinden 31 Mart'ta Yabancı
Parm ağı adlı çalışması geldi. T ü rk i­
y e 'n in D ü z e n i: D ü n - B u g ü n - Y a r ın ,
kuşkusuz Türkiye'nin yakın tarihinin
fırsat doğduğunda eleştirel bir söylem
tu ttu rm aktalar. H içbir siyasal grup,
TSK'nın, devletin bekasını koruma ge­
rekçesiyle hakim ideolojiyi yeniden ta­
nımlayarak iktidara müdahale yeteneğini
bertaraf edebilmiş değil, askeri bürokra­
si, her müdahaleden sonra demokrasiye
geçiş koşullarını ve yapılarım sonuna ka­
dar denetlemekle ve sivil rejimlerin gele­
ceğini ipotek altına almakta.
L İ Z M
en fazla yankı uyandıran siyasal ki­
taplarından biridir. Özellikle yayım­
lanmasını izleyen kısa dönemde, fa­
kat sadece o dönemde değil, yaklaşık
1970'lerin sonlarına dek genç kuşak­
ların umumî bir sol düşünce doğrultu­
sundaki arayışlarını karşılayan başlıca
popüler eserlerden biri olmuştur. On
yd içinde on üç baskı yapmıştır. "Jur-
nalistik", yani gazeteci üslûbunda ya­
zılmış olan T ü rk iy e 'n in D ü z e n i'nde,
Türkiye'nin azgelişm işliğinin, Ba-
tı'ya/ABD'ye bağımlılığının tarihsel
gelişimi eleştirel bir gözle İncelen­
mekte, "devrimciliği sona erdirip Tan­
zimat Batıcılığım yeniden başlatan
1950 karşt-devriminin” ülkeyi soktu­
ğu bağımlı kapitalistleşmeye yola kar­
şı, "milliyetçi-devrimci" bir hızlı kal­
kınma yolu aranmaktadır.
1967-68'den itibaren bağımsız se­
natör Cemal Madanoğlu'nun etrafın­
da, İlhan Selçuk, İlhami Soysal, eski
M BK üyesi Osman Koksal gibi kişile­
rin yanında, bir grup muvazzaf kur­
may albayın katılımıyla oluşan gru­
bun teorisyeni olan Avcıoğlu, bu yol­
la Türk Silahlı Kuvvetleri ile fiilî ilişki­
ye girmiş oldu ve 1969'dan itibaren
Türkiye'nin sorunlarına ürettiği çö­
zümlerin temel uygulayıcısı olarak
gördüğü orduya doğrudan mesajlar
vereceği D e v rim 'i yayımlamaya baş-
HANGİSİ DAHA SİVİL? DP, ANAP VE RP?
Türk siyasal yaşamında, TSK’nın çizdiği
çerçevenin dışına çıkmayı başararak ikti­
darı sivilleştirdikleri iddia edilen DP
( 1 9 5 0 -1 9 6 0 ) , ANAP (1 9 8 3 -1 9 9 3 ) ve
RP’nin (1996-1997) iktidar dönemlerine
ilişkin olarak ne söylenebilir? DP’nin, re­
jim in kurucu ideolojisi ve orduya dair
politikası üzerindeki değerlendirmeler
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K
ladı. D evrim , 21 Ekim 1969-27 Nisan
1971 arası 79 sayı yayımlanacak, te­
mel okur kitlesi genç subaylar olacak­
tır. Yalçın Küçük'ün deyişiyle, Avcıoğ-
lu, Yön'de yaptığı topçu atışlarından
sonra, D e v rim 'le tank savaşını başlat­
mıştır (Küçük, 1985:286). Yani şimdi
hedefinin tam karşısında mücadele
etmekte ve ona son darbeyi vuracak
gücü yanına almaya çalışmaktadır.
Gerçekleştirilmesi amaçlanan dev­
rimin esas "vurucu" ve "öncü" gücü
ordudur. Ordu, reformları gerçekleşti­
recek olan kadronun hem içindedir
hem de önünü açacaktır. 27 Mayıs,
22 Şubat ve 21 Mayıs örneklerini, or­
dunun siyasî gelişmelere müdahale
potansiyelini göstermesi bakımından
referans alır. Avcıoğlu'na göre, "ordu­
nun mutlaka faşizm getireceğini ileri
sürenler, her şeyden önce Nasır dene-
m esini ayd ın lığ a çıkart m a lıd ır­
lar...Başkan Nasır'ın,..açıkladığı prog­
ramı oldukça ileri sosyalist bîr prog­
ramdır."6 Azgelişmiş ülkelerde ordu­
nun sınıfsal dayanağını da Duver-
ger'nin etkisiyle şöyle açıklamaktadır:
"Ordu, bazen solcu bir politik güç
olabilir...Günümüzün bazı azgelişmiş
ülkelerinde durum böyledir. Buralar­
da askerî okullar, fakir sınıflara ya da
küçük burjuvaziye mensup kabiliyetli
çocuklara toplumsal yükselme yolu
birbirinden çok farklı. Bir görüşe göre
Milli Kurtuluş Savaşı’nı yürüten ve rejimi
kuran partinin karşısında olmanın getir­
diği kompleksle, askerî yapı ve zihniyet­
ten hem çekinen hem de uzak durmaya
çalışan bir haleti ruhiye içindedir,7 Bir
başka görüşe göre ise DP, Erken Cumhu-
rivei’te Atatürk’ün temelini attığı iddia
edilen “tarafsız ordu” geleneğini yıkarak,
Silahlı Kuvvetler’i, rakip parti karşısında
S İ L A H L I K U V V E T L E R İ
açmaktadır. Subaylar, büyük feodalle­
rin ellerindeki siyasî iktidar karşısın­
da, bu toplumsal grupları temsil et­
meye y ö n e le b ilirle r" (A vcıo ğlu,
1984:1184). Marksizmin orduya bakı­
şını da eleştiren Avcıoğlu, "orduyu
hakim sınıfların elinde itaatkâr bîr
alet olarak düşünmek büyük bir hata­
dır" der ve şunları ekler: "Memleketi­
mizin Batılılaşma hamlelerinde, ordu,
daima ilericilerin safında yer almıştır.
Bugün de, ilerici kuvvetlerin Anaya­
sadan da [vurgu benim-EMİ kuvvetli
teminatı ordudur."7 167
Avcıoğlu,"... 'aşırı sağa da, aşırı so­
la da karşıyız' idare-i maslahatçıları,
darbe yapabilirler, ama hiçbir zaman
devrim yapamazlar..." görüşüyle, or­
du içindeki cunta oluşumlarının mü­
dahale aşamasına yaklaştığı dönem­
de, "darbe"nin "devriırTe dönüşmesi
için gerekli gördüğü bir "program"
hazırlığı yapmıştır. M DD'nin ilk aşa­
masında yer alacak toprak reformu,
NATO'dan çıkmak, bankacılık, dış ti­
caret ve sigortacılığın devletleştiril­
mesi gibi somut konulara dair görüş­
leri ayrıntılı olarak, Şubat 1971'de yi­
ne Bilgi yayınevinden, hazırlanmakta
olan "sol darbe" için adeta hükümet
programı olarak hazırladığı D e v rim
Ü ze rin e adlı kitabında mevcuttur. Av-
cıoğlu'nun tasarladığı hükümet prog-
kendi partizan çıkarları adına “asayiş”i
sağlamakla görevlendirerek tahrik ve
mağdur etmiştir.8 DP’nin Atatürk’ün laik
devrimlerinden sapması, orduyu İhmal
etmesi ve demokrasiyi açılımcı değil ka­
panmacı bir mecraya sokması da listeye
eklenerek 1960 müdahalesinin gerekçele­
ri sıralanır. Türk solunun bir bölümü bu
darbeyi halka güvenmeyen, onu vesayete
muhtaç bir kalabalık sayan, solu macera-
K E M A
ramı, "kapitalist olmayan kalkınma
yolu" tasarımına dayanır. Bu "m illî
devrimcî kalkınma yolu"nu Avcıoğlu,
"komünist kalkınma yolu" ve "Ameri­
kan tipi kalkınma yolu"na alternatif
olarak düşünür. Kemalizmin ilk döne­
m indeki "b ize-ö z g ü cü lü ğ ü n " ve
üçüncü yolculuğun yeni bîr versiyonu
niteliğindeki bu savın kuramsal ar-
kaplanında, Sovyetler Birlİğİ'nin geri
kalmış ülkeler için sunduğu sosyaliz­
me geçiş modelleri de bulunabilir,
Avcıoğlu'nun "M illî devrimci kalkın­
ma yolu"nun ana çizgileri şöyle özet­
lenebilir: 1. Kamu sektörü, ekonomi­
de daimi bir yere sahiptir. Kamu sek­
törünün büyüme hızı, özel sektör bü­
yüme hızından daha yüksektir. Böyle-
ce, kamu sektörü giderek bütün eko­
nomide egemen duruma gelmektedir.
2. Stratejik nitelikteki belli üretim kol­
ları devletin elindedir. Bu faaliyetler­
de kamu sektörü egemenliği, en kısa
zamanda gerçekleştirilmelidir. 3. Bi­
rinci ve ikinci şıklar sonucu, tekelci
karakterdeki yerli ve yabancı serma­
yenin faaliyet alanı daraltılmaktadır.
4. Ortaçağ kalıntısı sınıfların tasfiyesi
ve tarımın kalkınmada gerekli rolü
uygulayabilmesi için, köklü bir toprak
reformu zorunludur. 5. Temel sanayi­
lerin kurulmasına öncelik veren ve
esas itibariyle kamu sektörüne daya­
alığ a teşvik eden müdahaleler geleneği­
nin başlangıcı olarak değerlendirir. Bir di­
ğer bölümü ise 1960 ile askerî bürokrasi­
nin, DP’nin himayesindeki yükselen bur­
juvaziye ve muhafazakâr kitleye karşı
“ilerici" bir darbe yaptığını düşünür.9
DP iktidarının subayların emir eri kul­
lanımım iptalden başlayarak, askerî yargı­
nın bağımsızlığına karşı harekete geçme­
ye, orduda reform ve yeni bir savunma
L İ Z M
nan planlı sanayileşme, ülkenin kal­
kınmasını gerçekleştirmek ve ekono­
mik bağımsızlığını sağlam temellere
oturtmak am acını gütmektedir. 6.
Kaynakların hem malî, hem de fizikî
planlamasını öngören şümullü ve ger­
çekleştirilmesi zorunlu bir plan, bu
tip kalkınmanın vazgeçilmez aracıdır.
Avcıoğlu, bu modele uygun olarak
kalkınma stratejisini de şöyle çizer: 1.
Kalkınma programlarına göre öncü
sektör sanayi olmalıdır. 2. Çok yüksek
bir yatırım ve tasarruf oranı sürdürül­
melidir. Bu egemen sınıfların lüks tü­
ketimi kırılarak, tarımsal üretimde bü­
yük çiftlikler kurularak gerçekleştirile­
bilir. 3. Sanayi yatırımlarında ağır sa­
nayiye yönelinmeli ve 'dengesiz bir
gelişme modeli' izlenmelidir. Bu mo­
dele göre ekonominin daha yüksek
bir aşamaya ulaşması için, bir süre
bazı sektörler ihmal edilebilir. 4. Kar­
ma teknoloji (gereğine göre ileri ve
geri teknoloji bir arada) kullanılmalı­
dır. 5. Teknik ve mesleki eğitim hız­
landırılmalıdır. 6. Dış ticarette ithal
ikamesine öncelik tanınacaktır. Avcı-
oğlu'na göre "millî devrimci kalkınma
yolu Kemalist tezin temele indirilme­
sinden ve böylece Atatürk devrimleri-
nin devam ettirilmesinden başka bir
şey değildir". Avcıoğlu, 1982-83 yıl­
larında kendisiyle görüşen Hikmet
politikası oluşturma tasansından, milli sa­
vunma bakanlığına emekli bir albayı ata­
maya kadar gelişen bir “sivilleşme" altya­
pısı hazırlığı içinde olduğunu söylemek
mümkün. Arka zeminde ise belirleyici
ilişki CHP ve lideri İsmet İnönü’nün TSK
ile rejimin bekçiliği konusunda geliştirdi­
ği göz ve dirsek temasıdır (Arcayürek,
1985: 315-317). Ancak “neye karşı bekçi­
lik" sorusunun cevabını vermek güç, Ge-
e g e m e n İ d e o l o j i v e t ü
Özdemir'e, T ü r k iy e 'n in D ü z e n i'n d e
anlatılan üç kalkınma yolu hakkında,
"aslında sosyalist ve kapitalist yollar­
dan başka bir üçüncü yolun bulun­
madığını; orada sözü edilen 'M illî
Devrimci Kalkınma Yolu' adlandırma­
sının 1971 öncesinin özel koşulları
dikkate alınarak düşünüldüğünü"
[vurgular benim, EMİ anlatacaktır.
Birçok kaynaktan çıkan ortak nok­
ta, Avcıoğlu'nun 12 Mart 1971'den
önceki dönemde, "çok geç kalındığı­
na" ve derhal harekete geçilmesi ge­
rektiğine dair sürekli uyarılarda bu­
lunduğudur. 9 Mart'ta yapılması plan­
lanan "sol darbe" yerine gerçekleşen
12 Mart askerî darbesi ve beraberinde
getirdiği işkenceler, baskılar ve yasak­
lar, "ordunun ilericiliği" varsayımına
dayanan bu siyasî hareketin sonunu
getirmiştir. Böylece, kapitalizmin bu
kadar hakim olduğu bir dönemde, te­
melde onun yarattığı sınıflara yasla­
nan bîr siyasî programı olmayan hare­
ketlerin bir sonuca ulaşamayacağı gö­
rülmüştür.
12 M a rt'ın ertesinde A vcıo ğlu,
"Madanoğlu Davası"ndan hapse atıl­
dı, Ziverbey Köşkü'nden geçti. Dava
beraatle sonuçlandı. "Türk Bonapar-
tizminin en seçkin kuramcısı" (Özde-
mir, 2000:45) bu yenilgiden sonra
araştırmalara yöneldi. Önce üç sonra
rekçe listesi uzun olmasına rağmen ikna
edici bulmak pek mümkün değil. Dolayı­
sıyla müdahaleyi tetikleyen nedenler ara­
sında DP’nin, demokrasi kültürünün ye­
tersizliğine rağmen, kurucu ideolojinin
askerî kanat aracılığıyla yeniden tanımla­
narak siyasette ağırlık kazanmasını engel­
leyici bir tavır içinde olması gösterilebilir.
Yaygın bir kanıya göre, Turgut Özal li­
derliğindeki ANAP yönetimleri, 1983-91
r k s i l a h l i k u v v e t l e r i
dört cilt olarak yayımlanan M illî K u r­
tu lu ş T a rih i'n i (1974-1975), ölümü
nedeniyle yarıda kalan beş ciltlik
Türklerin Tarihi (1978-1982) ile çeşitli
gazetelerde yer almış makale ve yazı
dizilerini içeren D e v rim ve D e m o k ra ­
si (1980) izledi. Avcıoğlu, T ü rkiye 'n in
D ü z e n i'nde, Türklerin ve Türk devle­
tinin tarihte "kudretli ve ileri" olduğu
dönemlerden özlem le bahsetmişti.
T ürklerin Tarihi'nde, Atatürk'ün Türk
Tarih Tezi programını, "ırkçı olma­
yan" bir temelde sürdürmeyi hedefle­
diği söylenebilir. 169
Türk entelektüel yaşamının görmeye
alışık olmadığı çalışkanlıktaki Avcıoğ-
lu, en verimli çağında, 57 yaşında,
1983'te mide kanserinden ölmüştür.
DİPNOTLAR
1 "Yapıcı M illiy e tçilik", Yön, sayı:4, 10
Ocak 1962.
2 "Sosyalizm Anlayışımız", Yön, sayı: 36, 22
Ağustos 1962.
3 "Sosyalist Gerçekçilik", Yön, sayı:39, 12
Eylül 1962.
4 "Sınıf Mücadelesi, Sosyalizm ve Milliyetçi­
lik", Yön, sayı:182, 23 Eylül 1966.
5 "Bir Sosyalist Stratejinin Esasları", Yön, sa-
yı:185, 14 Ekim 1966.
6 "Sosyalist Gerçekçilik", Yön, sayı:39, 12
Eylül 1962.
7 "Sosyalist Gerçekçilik", Yön, sayı:39, 12
Eylül 1962,
arasında, belirli bir sivilleşme planı çer­
çevesinde hareket ederek resmî ideoloji­
nin TSK aracılığıyla kamuya müdahale
gücünü sınırlandırmaya çalışmıştır. Ör­
nek olay da, Başbakan Turgut Özal’m, ge­
nelkurmay başkanlartnın haleflerini ken­
dilerinin belirlemesi geleneğini bozarak,
1987 Agustos’unda Orgeneral Necip To-
rumtay’ı genelkurmay başkanı olarak
atamasıdır. Ancak bu çıkışın başarılı ol-
K E M A L İ Z M

Türk Anayasal düzeninde askeri yargının yargı denetimi dışında tutulması ve gerek
atama gerek denetim açısından adliye dışı (askerî komota düzeniyle belirlenen) bir
mekanizmaya tabi olması, Taba Parla’y a göre, askerî bürokrasinin idare dışında, askeri
yargının da yargı dışında görülmesinin apaçık ifadesidir.

masının nedeni, 1980 müdahalesini ger­
çekleştiren askeri grubun içindeki çatla­
madır. 1980 darbesinin lideri Cumhur­
başkanı Kenan Evren, genelkurmayın
adayı olan O rgeneral N ecdet Ö zto-
run’dan değil hükümetin adayından yana
tavır koymuş ve sorun böylece çözül­
müştür: “...ben yok o olmasın bu olsun
deseydim Öztorun olurdu. Ama isteme­
dim böyle bir şey olmasını, çünkü To-
rumtay’m olmasını ben de arzu ettim.
Benim de gönlümde o yatıyordu...”10
Sivil iktidarın bu kararında temel et­
ken, genel kanının aksine, askeri bürok­
rasinin siyasetten geri çekilmiş görünü­
müne rağmen perde gerisinde iktidarda
sö2 sahibi olma yarışını hâlâ sürdürüyor
olmasıdır. Erken emekliliğini isteyen, iş-
başındaki Genelkurmay Başkam Necdet
Ürug, kendi yerine geçmesini tasarladığı
Orgeneral Öztorun’un desteği ile 1989
cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday ol­
mayı düşünmekte ve aynı arzuyu payla­
şan Turgut Özal’ın kızgınlığını çekmekte­
dir. Askerî bürokrasi içerisinde, Özal kar­
şıtı grubun sivil otoriteye itaat konumun­
da olmadığını ve bu durumun, icraatla­
rıyla ülkede bir destek tabam yakaladığı­
na inanan hükümeti rahatsız ettiğini be­
lirten kanıtlar var: "... Orug ve Ö zto­
run’un davranışlarından demokrasiye ge­
çemediğimizi anımsattım (Özal’a). Bilhas­
sa Öztorun’un dengesiz ve ölçüsüz dene­
cek davranışları, ikimizin de gözünden
kaçmamıştı. Öztorun, İstek yerine her ko­
nuşmada adeta muhtıra verir havada dav­
ranıyordu. Özal her halinden rahatsızdı...
MİT bilhassa Güneydoğu ile bilgileri ön­
celikle askerlere ve Evren’e vermekte ısrar
ediyordu... askerlerin ... hüküm etten
uzak kalmaya çalıştıkları belli İdi.’’"
Askerlerin, gereken uyum ve işbirliğini
göstermemeleri anlamında hükümetten
“uzak kalmaları”, aslında genişlemiş bir
siyasal özerkliğin tezahürüydü. 1982
Anayasası, daha önceki anayasa ile ba­
E G E M E N I D E O L O J İ VE T Ü R K
kanlar kuruluna güvenlik konularında
“tavsiye" fonksiyonu olan sivil ağırlıklı
bir MGK’nın yerine, tavsiyeleri bakanlar
kurulunda öncelikli olarak görüşülen ve
ancak cumhurbaşkanının sivil kesimden
gelmesi durumunda sivillerin ağırlıkta
olacağı bir MGK oluşturmuştur. Aynı
Anayasa, toplumsal ve siyasal yaşamın
odağında yer alan birçok kurumun üst
yönetim kurullarına asker üyelerin atan­
ması usulünü getirmiştir. Sivil iktidarlara
koşulsuz tabiiyet yerine, oluşturdukları
politikalara uyan ve veto yetkisinin yük­
selmesini kolaylaştırıcı etmenler arasında
güneydoğudaki savaş, Körfez Savaşı’ndan
sonra başlatılan Kuzey İrak operasyonla­
rı, ABD’nin bölgeyle ilgili stratejisinde
Türkiye’nin asker! gücünün büyük önem
kazanması da sayılmalı. Doğru Yol Parti-
si’nin her iki liderinin (Süleyman Demirel
(1987-1993) ve Tansu Çiller (1993-) baş­
bakanlığı sırasında TSK ile herhangi bir
sorun yaşanmamış, Refahyol iktidarı ile
birlikte (1996-97) bu uyumlu sürecin so­
nuna gelinmiştir,
TSK’mn 28 Şubat 1997 müdahalesinin
ve onun ardından başlattığı merkez sağı
yeniden yapılandırma harekatının hedefi
RP idi. Kurucu ideoloji, mevcut kon­
jonktürde bir “ö teki"nin, yani RP’nin
varlığının itmesiyle cumhuriyetçi bir ref­
leksle “irtica’’yı temel iç güvenlik tehdidi
konumuna yükseltti. Sivil kesimin “ay­
dınlar", “bölücüler" ve “irticacılar” sıfat­
larıyla olumsuzlanması,'2 solun, muhafa­
zakâr sağın, mevcut merkez solun, mer­
kez sağın, kimlik politikalarının ve kuru­
cu ideolojinin bütün eleştirel tüketicileri­
nin, yani alternatif ideolojilerin yolları­
nın kesilmesini amaçlıyordu. Bu durum­
da, 1999 seçimleri güzergâhında, milli­
yetçi ve yalnızca temiz politika yapmakla
-yani anti-siyasallıkla- maruf iki siyasete
yol açılıyordu. İktidarların sivilleşeme-
mesi sorunsalına katkıda bulunacak, 28
Şubat’la ilgili iki hususu belirtmekte ya­
rar var: Milliyetçilik dışında bütün siya­
S I L A H L K U V V E T L E R İ
setlerin birer alternatif olmaktan çıkarıl­
ması, Refah Partisi kadar, belki ondan da
çok Türkiye’nin merkez sağ çizgisini
sarstı. Merkez sağın bir partisi, DYP, par-
yalaştınlıp siyasal alanın dışına itilirken,
İkincisi, ANAP, müdahale süreci ile bü­
tünleşmesine, sivilleşme konusunu arada
sırada yaptığı çıkışlar dışında terk etme­
sine, “irtica" ile bağlantısının olmaması­
na ve her iki partinin de tarihsel olarak
devletçi söylemle bütünleşme anlamında
olumlu bir pratiğe sahip olmalarına rağ­
men, belki de tam bu yüzden, TSK ile
şiddetli bir gerilim içine girdiler, “lrti-
ca”yı denetim altına alan ılımlı bir mer- 171
kez sağ çizgisi hep varolagelmekle birlik­
te, 28 Şubat’ın dinamikleri, merkez sağ
yapıları ittifak kurulacak odaklar olarak
değil, devletin yeniden tanımladığı din
politikasına ters düşen odaklar olarak ta­
nımladı. Yani uzun bir iktidar geleneğine
rağmen, bir merkez sağ partisi boşluğu
yaratıldı. 28 Şubat’m en radikal sonuçla­
rından birisi bu dur.
Şu ana kadarki analizden ortaya çıkan
sonuç şu: 28 Şubat müdahalesinin meşru­
luk kaynağı, rejimin kurucu ideolojisidir.
Ancak bu saptama bize, bu müdahalenin
siyasal tercihlerinin yönü, tasarımı, sınır­
ları ve aktörleri konusunda fazla bir şey
söylememekte. TSK ile egemen kamu fel­
sefesi arasındaki bağlantıya, sivil siyaset
de yapılanmasıyla, kültürüyle, aktörleriy­
le müdahaleci değişken olarak katılmakta
ancak “belirleyici” olamamaktadır. Bu
noktada sürecin niçin ve nasıl geliştiği so­
rularına ışık tutacak olan perspektif,
“toplum ve ordu", “ordunun kendi çıkar­
ları” ve “güvenlik kavramının a raçs ali aş­
tırıl ması "dır.
Ancak önce 28 ŞubatYn hedefi olan
RP'nin “sivilliği” konusunda kısa bir not
düşmek gerekir. Gerek Refahyol iktidarı,
gerekse daha önceki muhalefet dönemin­
de, bu partinin çoğulcu bîr demokrasiye,
din-içi çoğulcu bir duruşa ve düşüncelere
inancı konusunda yoğun bir kuşku doğ-
 K E M A
muştur. MGK’nın anayasal fonksiyonları­
nın, Anayasa dışı rol ve ağırlığının sınır­
landırılması yönünde bir girişimi, ya da
MGK’nın 28 Şubat 1997’deki kararlarına
imza atmamak biçiminde alenî bir karşı
duruşa geçmesi söz konusu olmamıştır,
Refahyol hüküm etinin istifasından ve
partinin kapatılmasından sonra başvur­
duğu dem okratikleşm e söylem i, hem
inandırıcılıktan uzaklığı hem de 28 Şu-
bat’ın partinin siyasal rolünde ve etkisin­
de yol açtığı gerileme nedeniyle Türki­
ye’deki ordu-siyaset ilişkilerim etkilemek­
ten çok uzaktır. En önemlisi, Kemalizm
172 ile İslamcı siyasetin birbirleriyle temas ve
buluşma noktaları vardır. Her İkisi de
kestirilebilir birer toplum yaratma hülya­
sında; her ikisi de devleti adeta sagduyu-
sal biçimde itaat gösterilmesi gereken bir
kudret odağına dönüştürmekten ve siya­
seti Kemalist ya da İslamcı değerlerle iyi­
ce moralize etmekten yanadır.
EGEMEN KAMU FELSEFESİNİ
_________ YENİDEN pRETMEK
Ordu-kamu felsefesi ilişkilerinin bir ikin­
ci eksenini, bu felsefenin yaşama dönüş­
türülmesi faaliyetinin oluşturduğunu be­
lirlemiştik. Sorun, bu yeniden üretim sü­
reci sırasında resmî ideolojinin niçin, na­
sıl ve hangi yapılara hizmet eder bir bi­
çimde değişime uğradığı ya da uğramadı­
ğıdır. Kemalizmi -ve bu arada kendini
de- metamorfoza uğratarak yeniden üret­
tiği varsaydığımız TSK’nın bu uğurda ya­
rarlandığı çok net olan iki araçtan birisi
askerlik yoluyla erkek vatandaşlara Ke­
malist devlet, birey, toplum, demokrasi.
Batılılaşma ve hijyenik resmî din anlayışı­
nı benimsetmek, İkincisi de rejimin para­
metrelerini gerekirse müdahale yöntemi
ile koruyabilmektir. Ben bu bölümde üç
önemli aracı problematize edeceğim: 1.
Özellikle 28 Şubat’tan sonra çok büyük
bir ivme kazanan toplumsal destek üret­
me politikaları; 2. iç tehdit ve güvenlik
L İ Z M
doktrini yoluyla siyasal bekçilik rolünü
pekiştiren ve yeniden üreten strateji; 3,
ordunun yaşadığımız kamu felsefesini
kendi kurumsal, onursal ve iktidarsal çı­
karlarını sürdürme amacıyla yeniden be­
lirleme yeteneği.
TOPLUM DESTEĞİ VE GÜVENİLİRLİĞİ*8
TSK’nın, özellikle 28 Şubat süreci olarak
adlandırılan müdahale sonrası siyaseti ya­
pılandırma döneminde, siyaset sınıfını bir
müttefik olmaktan tümüyle çıkararak
topluma dönüş yaptığını gözlemlemek
mümkün. Özellikle medya aracılığıyla,
vatandaşların kendilerine, toplumlarına
ve demokrasiye ilişkin anlayışları günlük
hayatın ritmine yedirilerek yeniden şekil­
lendirildi. Örneğin, Türk toplumunun
kimlik politikalarının ortaya attığı sorun­
lardan yalıtılması İçin siyasetin dışında,
ötesinde, dokunmadığı bir yerlerde oluş­
turulan birleştirici değerler sabi ilendi. Bu
ülkenin birlik, bütünlük ve selameti için
tekçi değerlerle içi doldurulmuş bir siya­
sete ihtiyaç gösterilince (birlik, bütünlük,
laiklik) siyasette içerik önemini yitirdi,
yöntem ağırlık kazanmaya başladı. Dar
değil, yaygın bir hegemonya, pasif değil
aktif bir onayın hedeflediği bu stratejide,
8 yıllık eğitim reformu ile ve Gramscici
anlamda hegemonya aracı olarak zora de­
ğil eğitime ve şekillendirmeye dayanan
bir devlet anlayışı yürürlüğe sokuldu
(Gramsci, 1971: 242). Dolayısıyla, 1997
sonrası ordu-toplum ilişkisi modelini
geçmişten farklı kılan yan şudur: TSK’nın
yükselen siyasal özerkliğinin gerçek sırrı
kontrol-merkezli stratejisinde değil “he­
gemonyaya nza gösteren vatandaş üret­
me" projesine medya ve sivil toplum ku­
ruluşlarını katarak eğilmesinde yatar. Or­
dunun kendi kendine atfettiği “siyaset üs­
tü” sıfatı, toplum-iktidar ilişkilerini de­
ğiştirmeden, sınıflararası ittifaklar kurma­
dan, tüm çıkarları içinde toplayan “daha
yüksek bir sentez” yaratma çabasına gir-
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K S İ L A H I K U V V E T L E R İ

meye cevaz vermiştir. Tekçi siyaset, bir-
lik-bütünlük temaları ve törenlerle, top­
lan tılarla, anma m erasim leri, yandaş
medyalar, butun eğitim kurumlan, gele­
neksel Kemalist bürokratik kuşakların
aşkla yaydığı mesajlar, sermaye kuruluş­
ları ve geleneksel-sol yapılar vasıtasıyla
toplumun modern kesimlerinin dokusu­
na nüfuz ettirildi. Çoğulcu, özgürlükçü
ya da alternatif demokrasi modelleri saç-
malaştırılmaya çalışıldı.
Ancak sorun şudur: Merkez solun, glo­
bal ekonomi politiğin de büyük etkisiyle
marjinalleştigi bir konjonktürde toplumla
kurulan bu yeni iktidar ilişkisi, sosyal de­
ğişimin ve yeni zamanların kimlik ve siya­
set çatışmalarının getirdiği köklerinden
koparılmıştık, belirsizlik, güçsüzlük, işsiz­
lik, yoksulluk ve yoksunluk durumlarını
telafi edebilecek bir topluluk ruhuna sa­
hip değil. Ne egemen ideolojinin ne de
geleneğin gücü bu ruhu yakalamaya yeti­
yor. Otoriteye, düzene, orduya, siyasete,
modemizme ve kapitalizme tartışmasız ve
müzakeresiz bir rıza isteniyor. Bunun as­
gari koşullardan birisi bireyin, ordunun,
siyaset sınıfının kendilerine, her birinin
de siyasete, diğer aktörlere ve kurallara
'"güven" duygusunu sürdürebilmeleri.
Korkunun, kendine, başkalarına ve hu­
kuk devletine güvensizliğin, ürkekliğin ve
siyasal etkinsizlik duygusunun hakim ol­
duğu bugünkü toplumdan ve makro ikti­
dar ilişkilerini yeniden üreten sivil toplum
evreninden otoriteye ve düzene verilecek
desteğe de güvenmemek gerekir.
ORDUNUN KURUMSAL
RUHU, VAROLUŞSAL ÇfKARf
TSK’nın siyasal özerkliğinin adım adım,
aşama aşama yükselmesine dair önemli

Subaylar 29 Ekim kutlamasında. Ahmet însel, 1991 ’d eki bir yazısında, Genelkurmayla
resmî açıklamalalarda kullanılan "Türk Milleti ve onun Özü olan Türk SüahU
Kuvvetleri" ibaresine dikkat çeker. Bu ifade, totalitarizmin bütün dünyayı etkilediği
1930’larda kullanılan “ordnlaşmış millet’ şiarım tersine çevirmekte, bir “tnilletieşmiş
ordu"yu imâ etmektedir, tnsel'e göre, ‘böyle bir ifadenin altında, o milletin orduya
başvurmadan kendi kendini yönetemeyeceği, kaderine sahip çıkacak ergenlik
seviyesine ulaşmadığı inancı yatar”.
 K________ E M A L
bir husus da şudur: Ne erken Cumhuriyet
ne de çok partili dönemde, bu özerklik,
Islâm’ın ve Kim bölücülük tarafından te­
tiklenen, Cumhuriyet’in bekçiliği refleksi­
ne atıfta bulunularak kazanılmadı. Çün­
kü, karşı hegem onyacı da olsalar, bu
akımlar rejimi tehdit edici bir profilde al­
gılanmadılar. L945'ten 1990’lara kadar sü­
ren Soğuk Savaş ve sonrası dönemde, NA­
TO’nun güçlü bir müttefiki, Sovyeüer Bir-
ligi’ne sınır bir ülkenin askerî yapısı ola­
rak TSK, iktidar alanını “cumhuriyetçi
refleks”ten çok anti-komünist tepkilere
dayanarak yaydı. Ancak “Cumhuriyet
İ 74 bekçiliği" rolü sol hareketleri veto reflek­
sine ve 1990’larda da siyasal Islâm’a tepki­
ye dönüşünce şu soruya cevap bulma ihti­
yacı da kendini belli etmeye başladı: Aca­
ba bu bekçilik işlevi kurumsal bir inanca
ve bilince dönüştürülerek, kuşaktan kuşa­
ğa devredilen bir “ethos” mu, yoksa aslın­
da TSK’nın varlığını meşru kılan bir “mi­
tos” mudur? Buna cevap bulmanın bir yo­
lu orduların “kendi’lerini anlamaya çalı­
şan kavramsal çerçeveler olabilir.
Soğuk Savaş döneminde Latin Ameri­
ka, Orta ve Uzak Doğu ordularının artan
siyasal güç ve hırslarını incelemeye alan
onlarca araştırmacıya göre bu silahlı kuv­
vetlerin siyasal özerklikleri, kurucu felse­
fe ve kurumlan koruma refleksinden de­
ğil, hızlı modernleşmenin getirdiği sosyal
ve ekonomik değişime statükonun ayak
uyduramamasından kaynaklanan otorite
boşluğunu doldurma refleksindendi.13
Kendi dışlarında oluşan bir bunalıma ce­
vap vermekteydiler. Askeri yönetimler iş­
başındayken ya da sivil rejime geçiş ko­
şulları hazırlandıktan sonra siyasal ve
sosyal yaşamda oluşan daralma ya da ge­
rilemeler ise, askerlyenin değil seçilen İk­
tisadi modelin ya da kurulan ittifakların
eseri olarak değerlendirildi. Orduların
kurumsal va da topluluk bilincinin, ru­
hunun, özelliklerinin, ideolojisinin ba­
ğımsız bir ivme kazanabileceği üzerinde
çok fazla durulmadı.
I Z M
Orduları anlamak ve açıklamak için
onların “kendilerine bakma perspektifini
benimseyenler İse çelişkili ya da yetersiz
analiz çerçeve ve araçları ile çalıştılar.
Çevre ülkelerin silahlı kuvvetlerinin artan
siyasal ağırlığı, kurumsal otonomilerinin
korunması kaygısından hareketle açıklan­
mak istendi. Tartışmanın bir ayağında Sa-
muel Huntington’un öncülüğünü yaptığı,
profesyonelliğin asker-siyaset ilişkileri
üzerindeki belirleme gücü etkeni yer aldı.
Huntington’a göre hiyerarşisi köklü, bü­
tünlüğünü koruyan, uzmanlaşmış ve sivil
ile askerî alanları birbirinden ayırmış bir
ordu, iç ve dış siyasete müdahale yatkın­
lığı geliştiremez (Huntington, 1957). Ba-
tı’daki modeli açıklayan bu tezin karşıtına
göre ise sivil ve askerî alanların böylesine
kalın bir çizgi ile ayrıştırıimaları müm­
kün değildir. Orduların kendileri hem bi­
rer küçük sosyal sistem oluşturur ve bu­
nu korumaya alır, hem de içinde yer aldı­
ğı büyük toplumsal sistemle bütünleşip
uyum sağlar (Janowitz, 1971). Ayrıca, So­
ğuk Savaş döneminde Latin Amerika’da
yürürlüğe giren ve orduların işlevini dış
tehditten (komünizm) onun uzantısı sa­
yılmaya başlanan iç güvenliğe kaydıran
yeni profesyonellik anlayışı ile ordular,
ABD’nin malî yardımı ve eğitim program­
larından da yararlanarak, uzmanlıklarını,
siyasal iktidarlarını yaymak ve yükselt­
mek için kullandılar (Stepan, 1973), So­
ğuk Savaş sonrası dönemde iç güvenlik,
hedefini değiştirerek ayrılıkçı hareketleri
içine aldı. Üstelik küçülmüş ama daha et­
kin vuruşan, özel istihbarat örgütlerini
geliştirmiş, kendini ülke meselelerinde
daha bilgili, yetkili ve sorumlu hisseden
bir subay kadrosu belirdi. Yaptıkları sa­
vaşlar etnik kaynaklı, düşük yoğunluklu
iç savaşlar da değil. Kimlikler üzerinden,
silahlı kuvveüerin iktidarlarının ve varo­
luş koşullarının yeniden üretildiği siyasal
nitelikli savaşlar. Dolayısıyla profesyonel­
lik düzeyi dorukta olan orduların, böyle
olmayanlara göre, siyasal iktidarlarını ve
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K
kolektif militer varlık ve kültürlerini da­
ha kolaylıkla sürdürebilecekleri açıkça
kendini göstermekte.
Orduların kendilerini irdelemeye dö­
nük perspektif. Soğuk Savaş döneminin
ideolojik çerçevesine bağlı kalarak, bir de
orduların toplumsal kökenine inip, aske­
rîn ulusal çıkarı hangi sınıfsal bağlantılar
üzerinden formüle ettiğine eğildi (John­
son, 1962), Amerikan sosyal bilimcilerin
demokrasinin güçlendirilmesi açısından
orta sınıflara bağladığı umudu doğrulat­
ma gayreti içinde olan bu tartışma, bir
çok ülkede ve özellikle Türkiye açısından
yetersiz bir açıklama çerçevesi sundu. Si­
lahlı Kuvvetler’in herhangi bir sınıfın ba­
sit bir aracı olmak yerine hem ülke çıkar­
larını hem de kendi içsel çıkarlarım çeşitli
baskılardan bağımsız bir biçimde formüle
edebilme yeteneğini görmezlikten geldi.
En önemlisi, kendi sınıfsal kökenlerini
aşabilmesinin gerisinde yatan temel nede­
ni ihmal etti: Herhangi bir ülkenin askeri
kuruntunun siyaseten belirleyiciliğini sağ­
layan husus toplumsal çelişkiler arenasın­
daki stratejik konumudur. TSK’mn kapi­
talist iktisadi yapı ile bütünleşm esine
“kurumsal çıkarlarının kendisi" olarak
bakanlar da sebep-sonuç ilişkisini tersyüz
etmekteler.14 TSK’nın OYAK aracılığıyla
kapitalist ilişkiler ve çıkarlar geliştirmesi,
"siyasal" nitelikli bir özerkliğin ve müda­
hale potansiyelinin nedeni değil sonucu­
dur. Kurucu paradigmanın temel payan­
dalarını koruma işlevinin tarihsel bir zih­
niyet olarak içselleştirilmiş olmasını ve
bunun sürekliliğini açıklayamaz. TSK’mn
belirli bir siyasal ideolojinin taşıyıcısı gibi
değil, kendi kolektif varlığını ve gücünü
sürekli kılabilmek için tam tersine, yani
ideolojiler ve siyasetlerüstü bir duruş
içindeymiş gibi görünmeyi nasıl başardı­
ğını da cevaplayamaz,
Türkiye siyasetinde ordu lehine oluşan
denge, TSK’nın kurumsal varlığını yeni­
den üretme kaygısı ile, bu kaygı da laik ve
modern bir rejim kimliğini koruma-kolla-
S İ L A H L I K U V V E T L E R İ
ma misyonu ile sıkı bir biçimde bağlantılı­
dır. Askeriyenin sol siyaset-merkez sağ-si-
yasal İslâm-liberaller-aydınlar gibi çok ge­
niş bir hedefler spektrumuna karşı savaş­
ması, eksik tasavvurlu bir demokrasi pro­
jesiyle hareket ettiğini gösteriyor. İrtica ve
bölücülük, askeriyenin varlığına ve muha­
fız rolünün meşruluğuna hizmet eden
tehditler olarak algılandığında da şöyle bir
sonuç çıkmakta: Hep "öteki"ler bulan ve
onlar karşısında hukuk devleti güvencele­
rini yeterli bulmayarak müteyakkız duran
bir rejimde asker-siyaset ilişkisi hep geri­
limli olmaya mahkum. Dolayısıyla, koru­
naklı bir rejim, korunacak vatandaşlar, ya- 175
şanı biçimleri, değerler, taahhütler, ku­
rumlar demek oluyorsa, bunu gerçekleşti­
recek kurum olarak askeriyenin konumu
daha da şiddetli bir biçimde korunacak
demektir. Ancak bu mantıktan yola çıka­
rak, Cumhuriyetçi reflekslerin subay kad­
rolarınca samimi bir biçimde içselleştirilip
bir militer altkültür normuna dönüşmedi­
ği de söylenemez. Varoluşunu sürdürme
anlamında kurumsal çıkarın korunması
kaygısının da bu kültürle iç içe geçtiğini
düşünmek gerekiyor.
Bu son argümanın en mükemmel örne­
ği, ÂB’nin TSK lehine oluşmuş dengeyi
AB-Türkiye bütünleşmesi yolunda kilit
sorun olarak algılamaya başlamasıdır, Ko­
penhag Kriterlerindeki dolaylı atıfların
dışında son Katılma Ortaklığı Belgesinde
ve ilerleme Raporlarında MGK’nın faali­
yet ve yetkisinin daraltılması, genelkur­
may başkanının başbakan yerine millî sa­
vunma bakanına karşı sorumlu olması ve
savunma ve güvenlik konularında parla­
menter denetimin optimal bir düzeye çı­
karılması talepleri yer almakta. Daha da
önemlisi, yeni iç tehditler olarak algıla­
nan Kürt milliyetçiliği ve siyasal İslâm’a
karşı yürütülen savaşımlarda demokratik
ilke ve normların askıya alınmış olması
ve insan hakları ihlalleri, AB ile bütünleş­
me yolunda en kayda değer engeller ola­
rak ortaya konmakta.
K E M A L İ Z M

Ümit Cizre, MSP-RP geleneğinin, "tslâmî olmayan bir modemizmle kah Islâm inancı
arasında, fırsatçılığın damga vurduğu simbiyotik bir bağ kurmak suretiyle, tabanın
modernist taleplerine cevap verebilen”özgül karakterini vurgular. Bu karakterin,
İslamcılığın Kemalizmle kem rekabet hem buluşma zemini olduğu söylenebilir.

TSK’iiin Cumhuriyet’e bekçilik misyo­
nu ile ifadesini bulan siyasal rol ve öne­
mi, Cum huriyetin kendi tasarımı olan
“Avrupalılaşm aca ters düşmüyor mu?
Cumhuriyetin teme! projesinden, “irtica"
ve “bölücülük" gerekçeleriyle tırmandırı­
lan savaşlardan dolayı vazgeçiliyor mu?
Cevap olarak, yukarıda vardığımız sonuç
ile paralellik gösteren iki noktayı sapta­
mak mümkün: TSK’mn Avrupalılaşma ile
ilişkisi kendi varlığını koruma düşüncesi­
nin dolayımı ile belirlenmektedir. Katıl­
ma sürecini kontrol edebileceği sürece
sonuca olumlu bakmakta, yani birçok
alanda köklü değişim gerektiren bir süre­
ci bütün olarak değerlendirememektedir.
Ancak bir ikinci boyuttan soruna baktığı­
mızda biraz daha farklı bir değerlendirme
yapmak mümkün. TSK hiyerarşisinin,
eleştirilere karşı “Türkiye’nin iç ve dış
tehditlerle çevrelenmiş çok özel konum­
da bir ülke” olduğu, Kürt terörüne karşı
“geçici” ve “sistematik olmayan" insan
haklan ihlalleri yapılmış olabileceği argü­
manlarıyla çıkması, resmî ideolojinin ta­
şıyıcılarının, Batılı normlara itiraz ve ret
aşamasından, savunmacı ve tartışmacı bir
aşamaya geçtiğini göstermektedir.
RESMİ SÖYLEMİ YENİDEN ÜRETMENİN
EN ETKİN ARACI: "ÖTEKI”Nl KİM,
_______ NASIL TAYİN ETMEKTE?_______
Soğuk Savaş döneminde “dış güvenlik”
savunma ile eş anlamlıydı. “İç güvenlik"
ise yalnızca periferi ülkelerde yürürlüğe
konan, devleti “uluslararası komünizmin
içerdeki uzantılarına" karşı koruyan bir
kavramdı. Soğuk Savaş sonrasında Ba-
tı’daki güvenlik anlayışı giderek demok­
rasi ile baglantılandırılmakta, güvensiz­
lik ise demokrasisiz ortamlarda patlak
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K
veren ve interdisipliner bir açıdan görül­
mesi gereken bir durum olarak nitelen­
dirilmekte. Savaş, barış, ulus-devlet ve
vatandaşlık kavramları, güvenlik çerçe­
vesi içinde yeniden tartışılırken, ordula­
rın yapısı, misyonları ve kimlikleri üze­
rinde de yeniden düşünülmeye başlan­
d ı .'5 B atı’da ulusal güvenlik giderek
uluslararasılaştı; bölgesel ve küresel den­
geleri tehdit eden etken, uzaklarda bir
yerlerde beliren “yeni savaşlar” olmaya
başladı. Barışı sağlamak ve korumak için
yapılan müdahaleler, insani yardım, te­
rörle ve uyuşturucu trafiği ile mücadele,
orduların misyonlarını devlet merkezli
olmaktan çıkararak toplu m-merkezli kıl­
maya başladı. Bu tür bir misyonun, sivil­
ler ile askerlerin alanlarını titizlikle ay­
rıştıran Batı’da, büyük bir çalkalanmaya
neden olması kaçınılmazdı.
Türkiye’ye gelince: Bu ülkenin Cumhu­
riyetçi modernleşme politikası bizatihi
güvenlik-merkezi i bir kontrol stratejisine
dayanageldi. Dolayısıyla ulusal güvenliği
tehdit eden öğeler ve onlara karşı oluştu­
rulan güvenlik stratejisi, kurucu ideoloji­
nin yeniden tanımlanma koşullarını oluş­
turdular. Aralarında simbiyotik bir bağ
oluştu. Tehdit algılanmasında ve güvenlik
arenasında bir tırmanma, askeri cenahın
kurumsal ve siyasal özerkliğinde de bir
artışa neden olageldi.
Ulusal güvenlik, Soğuk Savaş’tan bu
yana, Cumhuriyetçi kavrayışa göre, siya­
sal, sosyolojik, kültürel, diplomatik, ikti­
sadi ve hukuksal alanları da kaplayan
çok geniş bir kavramdır. Nitekim bu kav­
ram -Anayasada değil, 2945 sayılı MGK
ve MGK Genel Sekreterliği Kanunu’nda-
şöyle tanımlanmıştır: “Ulusal güvenlik,
devletin anayasal düzeninin, millî varlı­
ğının, bütünlüğünün, milletlerarası alan­
da siyasî, sosyal, kültürel ve ekonomik
dahil bütün menfaatlerinin ve ahdi hu­
kukunun her türlü iç ve dış tehditlere
karşı korunması ve kollanmasını ifade
eder.”'5 Batı orduları, savaş-merkezli iş­
S İ L A H L I K U V V E T L E R İ
levlerini büyük ölçüde yitirmeleri nede­
niyle askerlik dışı, yani topluma hizmete
yönelik alanlara kayarken, diğer sivil ku-
rumlardan farklı olmadıkları da vurgu­
landı. Halbuki TSK için askerlik dışı
alanlarla ilgilenmek, ulusal güvenlik an­
layışının bir gereğidir ve ordunun top­
lumsal gruplarla eşitliğini değil, onlardan
ayrıcalığını vurgulamaya hizmet eder.
Soğuk Savaş sonrasının daha az gergin
ortamında TSK ve rejim açısından ulusal
güvenlik kavramının tanımı, uygulan­
ması ve siyasal sonuçları konusunda
açıklığa kavuşturulması gerekli iki soru
var: 1. Ulusal güvenlik, iç ve dış tehdit- 177
lerle ilişkili bir olgu olduğuna göre, Tür­
kiye'ye yönelik tehditlerin ve dış ve iç
düşmanlara karşı oluşmuş güvensizliğin
azaldığını düşünebilir miyiz? 2. Ulusal
güvenliğe tehdit unsurlarını ve güvenlik
politikasını belirleyen ve uygulayan oto­
rite hangisidir?
Birinci soru, başlı başına bir sorun.
Çünkü asıl meselemiz Türkiye’ye tehdit­
lerin azalıp azalmaması değil. Tehdit algı­
lamasını yapan ve ulusal güvenlik strate­
jisini onu üzerine kurgulayan ajanın kim­
liği. Çünkü ulusal güvenlik, objektif kri­
terlerle belirlenebilen bilimsel bir olgu
değil. Öznel algılayışları, entelektüel bir
birikimi, yaşama bakış felsefesini yansıtır.
Kimin üstlendiğine bağlı olarak iktidar
sahiplerini, dengesini, dağılımını, ideolo­
jisini hem belirler hem de açığa vurur. Ki­
min oluşturduğuna ve formüle ettiğine
bağlı olarak içeriği ve dolayısıyla hizmet
ettiği amaçlar değişir.
Türkiye’de, yasal olarak, ulusal güven­
liği belirleme ve uygulama yetkileri sivil
hükümete değil MGK’ya verilmiştir. Bu
husus, hem Anayasanın 118. maddesin­
de hem de 2945 sayılı MGK ve MGK Ge­
nel Sekreterliği Kanunu’nda şöyle belir­
tilmiştir: “Ulusal güvenliğin sağlanması
ve m illî hedeflere ulaşması amacı ile
MGK’nın belirlediği görüşler dahilinde,
bakanlar kurulu tarafından tespit edilen
 K £ Wl A t
İç, dış ve savunma hareket tarzlarına ait
esasları kapsayan siyaseti ifade eder."17
Bu strateji, 1992’den bu yana Millî Gü­
venlik Siyaseti Belgesi adıyla anılan bir
resmî belgenin muhtevası olarak kamu­
oyuna açıklanmak ta. Soğuk Savaş döne­
minde Batı’da Yunanistan, Dogu’da Sov-
yetler Birliği olarak belirlenen tehdit
odakları, Soğuk Savaş sonrasında 18 Ka­
sım 1992 tarihli belge ile yenilendi ve
tehdit odağı olarak Kürt milliyetçiliği ve
terörü tayin edildi. Ulusal güvenlik anla­
yışı 29 Nisan 1997’den başlayarak MGK
tarafından değiştirilerek “irtica" öncelik-
178 li tehdit düzeyine çıkarıldı. Dolayısıyla
Soğuk Savaş sonrası Türkiyesi’nde ulusal
güvenlik stratejisinin askerî ağırlıklı mi­
marları, Türkiye’ye yönelik iç ve dış teh­
ditlerin azalmadığı konusunda birleş­
mektedirler. Millî savunma bakanlığının
iki yılda bir yayımladığı Beyaz Kitnp’ta,
Bakan Sabahattin Çakmakoğlu imzasıyla
yayımlanan ancak askerî hiyerarşinin
bakış açısını da yansıtan düşünce bunun
yazıya dökülmüş kanıtı: “Dengelerin de­
ğişim sürecinde olduğu Ortadoğu, Kaf-
kaslar ve Balkanlar gibi istikrarsızlık ve
belirsizliklerle dolu bir bölgenin ortasın­
da yer alan Türkiye, Soğuk Savaş sonrası
dönemde de terörizm ve radikal dinci
akımlar, etnik farklılıklardan kaynakla­
nan bölgesel çatışmalar, kitle imha silah­
lan ile uzun menzilli füzeler gibi risk ve
tehditleri dikkate almak zorundadır."’8
Soğuk Savaş sonrasında gevşemeyen
bir Türkiye, 21. yüzyıla normalleştirilme­
miş asker-sivil ilişkileri ile girmek du­
rumda. Ülkenin büyük iç ve dış tehditlere
maruz bulunduğunu ortaya koyan söy­
lem, aynı derecede sık tekrarlanarak top­
lumun belleğine kazılmak istenen “ülke­
I Z M
nin jeostratejik önemi" söylemi ile koşul
olarak sürdürülmekte. Türkiye’nin NA-
TO’nun bir kanat ülkesi konumundan çı­
karak Avrupa’yı Asya’ya bağlayan Avrasya
kuşağında merkezî bir cephe ülkesine dö­
nüştüğü ve Avrupa güvenlik mimarisi
üzerinde tartışılmaz bir öneme sahip ol­
duğu savunulmakla,19
Son söz olarak ulusal güvenlik strateji­
sinin oluşturuluş biçimine ve oluşturucu
ajanlara dikkat çekmenin yaşamsal öne­
mini vurgulamak isterim. Çünkü, Cum­
huriyet paradigmasının nasıl ve hangi
aktörler tarafından yeniden, nasıl ve ni­
çin tanımlandığına ve uygulandığına ışık
tutacak en sağlıklı değişken, güvenlik ya
da güvensizlik politikalarıdır. Batı gele­
neğinde askerî kesim, düşmanın oluştur­
duğu tehdidin doğasını tarif eder, ancak
ülkenin tehdit altında olup olmadığına
ve tehdit altında ise buna nasıl bir cevap
verileceğine karar veren sivil otoritedir.
O coğrafyalarda, iç ve dış tehdidin ve o
temeller üzerinde inşa edilen ulusal gü­
venlik politikasının askerî bürokrasinin
egemenliğinde belirlenmesinin sakıncalı
olduğu düşünülür, çünkü bu durumun,
silahlı kuvvetlerin kendi kurumsal ve va-
roluşsal çıkarlarını koruyabilmek için
abartılı tehdit değerlendirmesi yapması­
na ve optimum üstü bir kuvvete sahip ol­
masına yol açacağından endişe edilir. Ay­
rıca, tehdit algılayışını ve ona cevap oluş­
turan politikalarının formülasyonunu
kendi tekeline alan herhangi bir ordu­
nun, siyasetin özünü ve usulünü, yani
yaşamsal önemi olan bütün konuların
aşağıdan yukarıya tartışma, diyalog, ikna
ve uzlaşma yolu ite belirlenmesi ilkesini
ihlal ettiği kabul edilir. ö
E G E M E N İ D E O L O J İ
1 Bu konuda biri İngilizce, diğeri Türkçe iki yazı
için bkz, Ümit Cizre Sakallıoğlu, “The Anatomy
of the Political Autonomy of tbe Turkish Mili­
tary," Comparative P o lit ia , 29, 2 (Ocak 1997)
ve Ümit Cizre Sakallıoğlu, "Ordu ve Siyaset,"
C u m h u r iy e t D ö n e m i T ü r k iy e A n s ik lo p e d is i-
Yüzyıt Biterken, Cilt 1S, (İletişim Yayınları: İs­
tanbul, 1996), S. 1248-1252.
2 Süleyman Demirel'in gazeteci Cüneyt Arcayü-
rek'le mülakatı. Bkz. Cüneyt A rca yü re k A ç ık lı­
y o r , 10, Demokrasi dur, 12 Eylül 1980 (Bilgi ya­
yınevi: Ankara, ikinci basım, 1990), s., 431.
3 Bkz Lale Sarıibrahimoğlu, "New Horizons", Ja -
ne's De fence W eekly, 28 Şubat 2001.
4 Silahlı kuvvetlerin demokratik kontrolüne iliş­
kin, özellikle Orta ve Doğu Avrupa üzerine bü­
yüyen bîr literatür, örgütlenmeler, seminerler
ve atölye grupları mevcut. Bir örnek olarak,
The Report on the Conference on Democratic
Control of Armed Forces in Central Eastern Eu-
rope: Çivi! - Military Relations and Defence
Planning in the Nevv Era, Kiev, Ukrayna, 24-27
Mart 2000. Bu konferans NATO, Ingiliz Savun­
ma Bakanlığı ve Kiev'deki Doğu-Batı Enstitüsü
isimli sivil toplum örgütünce düzenlenmiştir,
5 Erken Cumhuriyet döneminde ordu-siyaset İliş­
kilerinin gerçekçi ve doyurucu bir analizi için
bkz. D. Lerner ve Richard Robinson, "Svvords
and Ploughshares-The Turkish Army as a Mo-
dernizing Force," W o rld P o litia , 13, (1960-61);
Dankvvart A. Rustovv, "The Army and the Fo-
unding of the Turkish Republic," W o rld P o li­
t ia . 4 (Temmuz 1959).
6 Prof. Tank Zafer Tunaya ile söyleşi. Söyleşiyi ya­
pan Zafer Toprak, "Tüm Fikirler Serbestçe
Açık lana bil mel id ir.," 20 Şubat 1983 M illiyet.
7 Kemal Karpat, “The Military and Poiitics in
Turkey:1960-64: A Socio-Cultural Analysis of a
Revolution," A m e ric a n H is to rıc a l Revİevv, 65
(Ekim 1970), s. 1662; Kemal Karpat, “Military
Interventions: Army-Civilian Relations in Tur-
key before and after 1980," A. Evin ve M.He-
per, derleyenler, State, Democracy and the A4İ-
iita ry in T u rk e y in the 19 S0 's (Waiter de Gruy-
ter: Berlin, Nevv York, 1988), s. 138.
8 D. Lerner ve R. Robinson, "Svvords and Plo-
ughshares", s.42
VE T Ü R K S İ L A H L K U V V E T L E R İ
DİPNOTLAR
9 Cem Eroğul, “The Establishment of Multiparty
Rule" 1945-71," Irvin Schick ve Ahmet Tonak,
derleyenler, Tu rkey in Transition, N e w Perspec-
tives (Oxford University Press: Nevv York, Ox-
ford, 1987), s.118
10 Nurcan Akad, "O Gece 9", Türkiye'yi Sarsan
Geceler Yazı Dizisi, 14Temmuz 1994, Hürriyet,
11 Nurcan Akad, "O Gece 9" 1987 yılında Başba­
kan özalTn danışmanı olan Güneş Taner'in an­
lattıkları.
12 Genelkurmay Başkanı Org, Hüseyin Ktvtıkoğlu'
nun Cumhuriyetin 75. yıldönümü nedeniyle Sa­
b a h gazetesi okurları için kaleme aldığı mesaj.
"Uyanık ve Tetikteyiz”, 30 Ekim 1998, Sabah.
13 Modernleşme, bunalım ve askertyenin artan
Özerkliği konusunda soğuk savaş literatürüne
örnek olarak bkz : Samuel Huntihgton, P o liti­
cal O rd e r in C h a n g in g So cieties (Yale Unlver-
sity Press: Nevv Haven, 1968), Samuel Finer, The
Man on Horsebacfc: The fiofe of the Mıhtary in
P o lit ia ( PalI Mail: Londra, 1962), derleyenler
Leonard Binder, et al, Crises a n d S e q u e n ce s in
P o lit ic a l D e v e lo p m e n t (Princeton University
Press: Princeton, Nj, 1971).
14 Gencay Şayian, "Ordu ve Siyaset: Bonapartiz-
min Genel Kültürü," B a h ri Sa vcı'ya Armağan
(Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları: Ankara,
1988).
15 Güvenlik kavramına ilişkin olarak ordulardaki
değişimi incelemek için bkz. der. Charles Mos-
kos, et al, The Postmodern M ilita ry (Oxford
University Press: Oxford, 2000); derleyenler
Mary Kaldor ve Basker Vashee, R e stru ctu rin g
th e G lo b a l M ilita ry Secto r, Sayı 1: Nevv Wars
(Pinter: Londra ve Nevv York, 1997); Mary Kal­
dor, derleyenler; Ulrich Albrecht ve Genevİeve
Schmeder, R e stru c tu rin g th e G lo b a l M ilita ry
Sector, Sayı 2: The B n d of Mı/ttary Fordism (Pin­
ter: Londra ve Nevv York,1998); Mary Kaldor,
ed. R e stru ctu rin g th e G lo b a l M ilita ry S e cto r ,
Sayı 3: Global Insecurity (Pinter; Londra ve Nevv
York, 2000).
16 R e sm i Gazete, sayı 18218,11 Kasım 1983.
17 R e sm İG a ze te , sayı 18218, 11 Kasım 1983.
18 B eya z kita p 2000, Mİ llî Savu n ma Bak an Iığ ı, s. 1.
19 A.g.e., İkinci Kısım.
 Ordu ve Resmî Atatürkçülük
DOĞAN
Atatürkçülüğün Türkiye'nin siyasal gelişi­
minde demokratikleşme sürecini bazı bi­
çimlerde genişletici rol oynadığı gerçeğin
nasıl bir yüzü İse, egemen ideoloji olarak
rolünün, bu bağlamda bir sorun kaynağı
olduğu da diğer yüzüdür. Tam da bu nok­
tada, tarihsel ve teorik/hukukî zemin üze­
rine oturttuğu görevini yalnızca ülke top­
raklarını ve bağımsızlığını dış güçlere
karşı korumakla sınırlı görmeyip rejimi ve
Atatürk İlke ve İnkılaplarını -Atatürkçülü­
ğü- korumayı da üstlenen ordunun Ata­
türkçülük perspektifinin hangi parametre­
lerde ortaya çıktığı açıklanmaya muhtaç­
tır. Konu ordunun rejim içindeki işle-
vi/konumu bağlamında ve mukayeseli
olarak ele alınabilir.
Atatürk'ün siyasal ve sosyal reform
programının temel ilkelerine daha resmî
ve doktriner bir nitelik kazandırma- ide­
olojik formülasyon-çabalarında 1919-
1938 yılları oluşma ve bir dereceye kadar
da incelenme yılları olmuştur. Atatürk dö­
nemi olarak isimlendirilen bu dönemde
ordu 1919-1925 arasında Kemalist devri­
min destekleyici silahlı gücü ve en güçlü
dayanağı; 1925-1938 arasında İse eseri­
nin koruyucu gücüdür, 1945-1960 yılları
arasında Atatürkçülük İdeolojisi adına ba­
zı önemli gelişmeler kaydedilmekle bir­
likte daha az çalışmanın yapıldığı, ço­
ğunlukla aktarma çerçevesinde kaldığı
yıllardır. Bu yıllarda siyasal sistem içinde
ordunun konumunu belirleyen olay, Önce
Kemalist devrimin bekçiliğinden ardın­
dan da iktidar ortaklığından uzaklaştırıl­
mış olmasıdır (Kili, 1975; 23; Ozdağ,
1991; 43, 126, 147) Çok partili yarışmacı
siyasal yaşamla birlikte siyasal elitin artık
daha çok bürokrat aydınlar ve bürokrat-
AKYAZ
laşmış devrimcilerden oluştuğu düşünül­
düğünde iktidar ortaklığından çıkarılma­
nın zaten ordunun yapısal sorunları ve
profesyonel kaygılar yüzünden görece ra-
dikalîze olmuş subay heyeti üzerinde et­
kili sonuçlar doğurması zor olmadı. Zira
ordu ikinci Dünya Savaşı'ndan sonra ge­
leneksel yapısından koparak Amerikan
usul ve prensipleri doğrultusunda yeni­
den olma organize süreci içindeydi. Söz
konusu süreç silah, araç-gereç ve tekno­
lojik değişim yanında subay heyetinin
zihniyetini de derinden etkilemişti. Nite­
kim siyasal iktidara karşı ilk gizli örgüt­
lenmelerin bu yıllarda açığa çıktığım, De­
mokrat Parti iktidarının ilk yıllarındaki
gevşemenin ardından 1950'lerin ortala­
rından itibaren büyük bir ivme kazanarak
siyasal düzene müdahale ile 1960'da zir­
veye ulaştığım biliyoruz. Bu bağlamda
1960 yılı ordu ve Atatürkçülük ideolojisi
ilişkisinde en önemli kilometre taşların­
dan birisidir.
Her ne kadar DP hükümetinin orduya
karşı belirgin duyarsızlığının Atatürk'ü
gözden düşürmeyle eşanlamlı olduğunu
otomatik olarak varsaymak mümkün ol­
masa da 27 Mayıs müdahalesinde genç
subayları siyasî iktidara karşı gizli örgüt­
lenmelere götüren nedenlerden önemli
birisi bu subaylarda yer eden, iktidar par­
tisinin Atatürk devrimlerine özellikle la­
ikliğe karşı tavır almış olduğu inancıydı.
Örgütlenme sürecinde birçok grubun
amaçları arasında Atatürkçülüğün korun­
ması veya yeniden canlandırılması yer
almıştı. Örneğin orduda reform yapmak
ve gelecekteki gelişmeler karşısında her­
hangi bîr müdahaleye hazır olmak amacı
taşıyan Harp Akademisi Örgütünün çekir­
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K
dek kadrosu 1956 yılında "Atatürkçüler
Cemiyeti" adıyla bir araya gelmişti. Mü­
dahaleden sonra da bu subaylar kendile­
rini yalnızca devleti değil, Atatürk ilke ve
İnkılâplarını da korumaktan sorumlu gör­
müşler ve müdahaleyi bu temelde gerek-
çelendîrmişlerdir. Orhan Erkanlı'nın ifa­
desiyle belirtmek gerekirse 27 Mayısçılar
"Atatürkçülüğün arkasına sığınarak ve
kendisine hakem görevi vererek işe baş­
lamışlardır" (Erkanlı, 1972: 143). Böyle-
ce 27 Mayısçı subaylar ordunun müda­
halecilik mirasına yeni bir Öğe katarak
bir anlamda kendilerinden sonrakiler
için trajik sonuçlara yol açacak bir emsal
yaratıyorlardı.
Atatürk ilke ve inkılâplarının korunma­
sı düşüncesi müdahaleden hemen sonra
kurulan MBK'ya yansımıştır. Komite üye­
leri arasında anlaşmazlıklar ve tasfiyeye
kadar giden fikir ayrılıklarına rağmen,
üzerinde anlaşma sağlanan bir konu var­
sa o da, "Atatürk ruhunun canlandırılma­
sı ve halkın Atatürk ilke ve inkılâplarına
bağlılığının güçlendirilmesi" gereği idi.
Nitekim bu aniayış ilk kez Ülkü ve Kül­
tür Birliği kurulması için hazırlanan ka­
nun tasarısında ortaya konmuştu. Tasarı­
ya göre kurulacak olan "Türkiye Ülkü ve
Kültür Birliği Genel Başkanlığının
amaçlarından birisi "Atatürkçü ruh ve ül­
kü yolundaki devrim idealini yaymak”
idi. Teklif Komitemde bölünmeye neden
oldu ve yarattığı tepkiler sonucu geri çe­
kildi. Fakat en azından "Atatürk reform­
larının daha sıkı bir merkezî kontrolle ele
alınmasına yönelik eğilimleri gösteriyor­
du (VVeiker, 1967: 154-161; Oz-
dağ,1997: 363-367).
Atatürkçülüğün radikal subaylarca or­
du hiyerarşisine ters darbe girişimlerinin
meşrulaştın İmasında bir araç olarak kul­
lanılmasının en açık ve ilk örneği Talat
Aydemir'in darbe girişimlerinde görülür.
İlk darbe girişiminde (22 Şubat 1962) bir
eksiklik olarak ortaya çıkan darbeye ide­
olojik bir temel verme gereğini kavrayan
Aydemir; "Atatürk sağ olsaydı, o da böyle
S İ L A H L I K U V V E T L E R İ
yapardı", "Atatürk sağ olsa idi, bugünkü
memleket gerçekleri karşısında tekrar
Samsun'a ayak basar ve mücadeleye yeni
baştan girişirdi. Bizde kendimizi af ettire­
mezdik” (Cum huriyet, 10 Kasım 1962;
Aydemir, 1968: 208) diyerek niyetinin
ipuçlarını veriyordu.
Nitekim İkincisinin (21 Mayıs 1963)
hazırlıkları sırasında "Kemalizm Doktri­
ni" adıyla bir bildiri hazırlandı. Harp
Okulu ve genç subayları kazanmak ama­
cıyla hazırlanan bildirinin nasıl kullanıl­
dığını Aydemir şöyle açıklamıştır. "Zaten
eskiden Silahlı Kuvvetler içinde kurulu
bulunan teşkilatımızı yeniden daha güve­
nilir tarzda küçük rütbelerden başlamak
üzere yukarı doğru reorganize ediyorduk.
Bu teşkilat Türk ordusunda (Kara-Hava-
Deniz-Jandarma) olmak üzere dört kuv­
vet içinde genç kuşaklar arasında çığ gibi
gelişiyordu. Kısa zamanda çok iyi netice­
ler almıştık. Hele Kemalizm doktrini yayı­
lıp dağıtıldıktan sonra bu gelişme iki kat
daha artmıştı. Çünkü bundan evvel ordu­
da yapılan çalışmalarda böyle esaslı
doktrin fikrin kaleme alınmış değildi"
(Aydemir, 1968:168).
Ne var kİ bildirinin Aydemir'in bekle­
diği oranda etki yaratmadığı açıktır. Astın­
da etkisi yalnızca Kara Harp Okulu öğ­
rencileri ile Tank Okulu’ndaki subaylarla
sınırlı kalmıştır. Bununla birlikte Önemli
olan bir subayın Atatürk'ün adını ve Ata­
türkçülüğü bir darbenin "maskesi" olarak
kullanabilmesidir.
Toplumun büyük bir bölümünün ide­
olojik kutuplaşmayla karakterize olduğu
yıllarda Atatürkçülüğün radikal düşünce
ve eylemlerin meşruiyet aracı olarak kul­
lanılması çabaları daha da arttı. Özellikle
1960'h yılların ikinci yarısından itibaren
fikrî bakımdan yayınlanan kitaplar Cum­
huriyet tarihini yalnızca siyasî ve askerî
yönüyle değil, sosyokültürel ve ekonomik
yanıyla da ele almaya başlamıştı. Ülke
sorunlarına çözüm olarak ileri sürülen
görüşler konuları çoğunlukla "Kemalist
perspektifle" ele aldıkları iddiasındaydı-
K E M A
lar. Genellikle Atatürkçülüğün "Tam Ba­
ğımsızlık" ve "Millî Egemenlik" ilkeleri
öne çıkartılıyor, bu ilkeler üzerinden çok
geniş bir yelpazedeki görüşler Atatürkçü­
lük ile bağdaştırılıyordu. Soğuk Savaş dö­
neminin etkisiyle ideoloji hemen her
alanda belirleyici unsurdu. Sol ideolojiler
bu dönemde üniversite Öğrencileri için
olduğu kadar askerî öğrenci ve genç su­
baylar için de çekiciydi.
Oysa aynı dönemde askerî öğrenci ve
genç subaylara verilen Atatürkçülük eği­
tim anlayışı onun kişiliği ve askerî dehası
üzerinde yoğunlaşmaktan, yani Atatürk
ruhuyla subaylar arasındaki Özel ilişkiyi
vurgulayan bir anlayıştan öteye gitmiyor­
du. İdeolojik içerikten yoksun bir Atatürk­
çülük perspektifi yolunu arayan genç su­
bay ve askerî öğrenciye artık doyurucu
gelmemeye başlamıştı. Ordu açısından
bunun anlamı ve sonucu; yapı taşının en
önemli unsurunu oluşturan personelinin,
şu.veya bu şekilde Atatürkçülükle bağ­
daştığı iddiasındaki çeşitli "yıkıcı" ideolo­
jilere angaje olması ve ordu sisteminin
ideolojik tehdit ile yüz yüze gelmesidir.
Ordunun buna ilk tepkisi, tehdit değer­
lendirmesine paralel olarak, yükselen ra­
dikal sola karşı kendi personeline komü­
nizmle mücadele etmenin araçlarım ver­
mek oldu. Bu amaçla Ekim 1965'te Ge­
nelkurmay Başkam Cemal Tural, "Komü­
nizmle Mücadele (El Kitabı)" başlıklı kü­
çük bir broşür yayımladı. Broşürün ya­
yımlandığı emirde konuların birliklerin
ders planlarında yer alması ve bütün as­
kerlere öğretilmesi isteniyordu. Komü­
nizmle mücadele İçin aile, anayasa teme­
linde demokrasi, temiz bir Türkçe kulla­
nılması, atalara ve tarihten gelen örf ve
adetlere bağlılık gibi araçlar sıralanmıştı
(Genkur. Yay., 1966: 23-28). Ancak bir
araç olarak Atatürkçülükten hiç söz edil­
miyordu. Dahası bu tarihlere kadar askerî
okullarda özel olarak "Atatürkçülük" hak­
kında dersler bile yoktu.
1965-1966'da Kara Kuvvetleri'ne bağlı
okullardaki müfredat programları baştan
L İ Z M
sona gözden geçirilmiş, bazı değişiklikler
yapılmıştı ama bunların içinde Cumhuri­
yet tarihinin öğretilmesi tarzıyla İlgili
önemli sayılabilecek bir değişikliğe yer
verilmemişti. Atatürkçülük ile ilgili her­
hangi bir ders de eklenmemişti. Böyle bir
ideolojik tedbir henüz gerekli görülmü­
yordu.
İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra soğuk
savaşın etkisiyle "Millî Savunma" düşün­
cesi yerini "Millî Güvenlik"e bırakmış ve
bunun eğitim alanına yansıması bütün
ortaöğretim müfredatına M illî G üvenlik
derslerinin konulması olmuştu. Aslında
savaş Öncesinden itibaren lise ve dengi
okullarda daha sonra M illî Savunm a
dersleri denilen askerlik dersleri vardı.
Fakat bu derslerde öğrencilere bazı temel
asker becerilerinde pratik deneyim dahil
çeşitli askerî konularda yalnızca temel
bilgiler veriliyordu. Yani M illî G üvenlik
kavramının içerdiği siyasal/ideolojik bir
yanı yoktu. M illî G üvenlik dersinin amacı
"Türk gençliğini daha okul çağından iti­
baren yurt savunmasına hazırlamak, mil­
liyetçi ve vatansever bir gençlik yetiştir­
mek" idi (MEBTD, 26 Eylül 1966). Prog­
ramı genelkurmay tarafından hazırlan­
mıştı ve ne Atatürk'ten ne de Atatürkçü­
lükten söz ediliyordu.
1960Tı yılların sonuna doğru ideolojik
kaynaklı şiddet ve terör eylemlerinin art­
ması üzerine ordu üst kademeleri ülkenin
kötüye giden durumunun düzeltilmesi ve
olayların önlenmesinde ordunun nasıl bir
rol oynaması gerektiği konusuna odak­
lanmıştı. Ancak komuta kademelerini
kaygılandıran yalnızca ülkenin durumu
değil, aynı zamanda ordunun iç duru­
muydu. Çünkü özellikle genç subaylar
arasında radikal fikirler hızla yayılıyordu.
Genç subaylar 27 Mayıs ve onu izleyen
dönemde hükümetlerin yapamadıklarına
inandıkları reformların devrimci bir dü­
zen değişikliği ile gerçekleştirilebileceği­
ne inanmaya başlamışlardı. Aslında radi­
kal subaylardaki bu düzen değişikliği fikri
üst kademelerde bulunan bazı komutan-
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K
larca da paylaşılıyordu. Fakat komutanlar
genç subaylar kadar radikal değillerdi.
Aydemir olaylarından sonra hızını kaybe­
den ama her zaman var olan ordu içi ör­
gütlenmeler yeniden başlamıştı.
Üstelik önceki dönemin örgütlenmele­
rinden farklı olarak subayların büyük bir
kısmı bu kez sosyal ve ekonomik politika
kaygısıyla harekete geçiyordu. Atatürk ve
Atatürkçülük bir kez daha askerlik dışı
faaliyetlerin gerekçesiydi. Amaçların giz­
lenmesinde kullanılan bir araçtı. Örneğin
I971'de Batur İle yakın ilişkisi olan grup
kendisine "Devrimci Kemalizm Grubu"
adını vermişti. Bu subaylar kendilerini
"gerçek Atatürkçü'' olarak görüyordu.
Batur'a göre ise grubun kurmayı düşün­
düğü rejime yönelik önerilerin Kema-
lizmle ilgisi olmadığı gibi "Atatürk'ün ru­
hunu muazzep eder” idi (Batur, 1985:
221; Gürkan, 1986: 226-248; Hughes,
1994: 111-114).
Böylece Aydemir'den sonra radikal su­
baylar bir kez daha Atatürkçülüğü kendi
darbelerinin meşrulaştınlmasında kullan­
maya çalışıyor, fakat hangi yaklaşımın
gerçek Atatürkçülükle tutarlı olduğu ko­
nusunda yüksek komuta kademeleriyle
anlaşmazlığa düşüyorlardı.
Ashnda "Gerçek Atatürkçülük" tartış-
j maları yüksek rütbeli subaylar arasında
| da yapılıyordu. 12 Mart öncesinde gene-
| railerin bir kısmı bazen gençliğin ve mil-
! letin Kemalizm etrafında toplanmasını is-
! terken, Kemalizm teriminin artık kullanıl­
maması gerektiğini, çünkü solun onu is­
tismar ettiğini söyleyenler de vardı. Belir­
tildiğine göre Kemalizm yerine "Atatürk
ilkeciliği"nin kullanılmasını öneren kor­
generaller bile olmuştu (Batur, 1985:
282), Bu tartışmalar içinde 12 Mart
1971'e gelindi ve muhtıra verildi. Muhtı­
ra metninde mevcut anarşik durumun or­
tadan kaldırılması ve reformların uygu­
lanması istenirken muhtıracılar bunun
"Atatürkçü bir görüşle" de alınması iste­
mişti. Fakat Atatürkçü görüşün ne olduğu
açık değildi, işte bu aşamada Atatürkçü­
S İ L A H L I K U V V E T L E R
lüğün diğer ideolojilerden uzaklaşmada
kullanılabilecek açık bir doktrine çevril­
mesi gereği ortaya çıkıyordu.
Atatürkçülüğün doktriner bir ideoloji
halinde sunulması konusunda muhtıra­
dan hemen önce sivil ve askerî akade­
misyenler tarafından önemli çalışmalar
yapılmaya başlanmıştı. Örneğin Suna Kili
Kemalism adlı kitabında, Kemalizm ide­
olojisinin Atatürk'ün sağlığında yeterince
sistematîze edilmemesinin bugünkü karı­
şıklığa katkıda bulunduğunu belirttikten
sonra Atatürk'ün sözleri ve konuşmaları­
na dayalı olarak "Kemalizm ideolojisi­
nin" temel ilke ve kavramlarını ortaya
koymuştu. Kili, birbiriyle çatışan çeşitli
görüş, doktrin ve ideolojilerin bütün yan­
daşlarının Atatürkçülük ideolojisine bağ­
lılık iddiasından dolayı, Kemalîzmin çağ­
daş yorumlarının sağcıdan sosyaliste ka­
dar geniş bir yelpazeye yayıldığına dikkat
çekiyordu (Kili, 1969: 54-60). Kili'ye göre
bu "sözde Atatürkçülük" anlayışıydı.
Benzer şekilde İsmet Giritli'de Kem a­
lizm adlı kitabında Kemalizmi basitçe Ba­
tılılaşma olarak tanımlıyor ve temel ilke­
sinin ideolojik bağımsızlık olduğunu vur­
guluyordu. Giritli Marksizm ile Kemaliz-
nıin uyuşmadığını, gençliğinin aşırı sağa
ve aşırı sola kaymasının Kemalizmin ye­
terince öğretil memesinden kaynaklandı­
ğını, toplumdaki kutuplaşmayı önleme­
nin tek yolunun "Kemalizmin bizim kur­
tuluş, kuruluş ve yeni doğuş kaynağımız­
dır" düşüncesine bağlı Atatürkçü kuşaklar
yaratmak olduğunu savunuyordu (Giritli,
1970: 14, 49, 72). Kili ve Giritli gibi aka­
demisyenlerin dışında emekli albaylar­
dan mühendislere kadar daha birçok kişi
Atatürkçülük üzerine kitaplar yazdı.
Ordu eliyle yürütülen çalışmalarda iki
husus dikkat çekmektedir. İlki, bu yıllarda
sivil akademisyenlerden farklı olarak or­
dunun Atatürkçülüğü henüz bir ideoloji
olarak sınıflandırmaktan kaçınmasıdır.
Her ne kadar Atatürkçülükte diğer "sa­
pık" ideolojilerin karşıtı görülmeye baş­
lanmışsa da ideoloji yerine "dünya görü­
K E M A
şü" ya da "düşünce sistemi" kavramları
tercih edildiği görülür. Bunda şüphesiz
ideoloji sözcüğünün Komünizm ve Fa­
şizm gibi totaiiter/otoriter ideolojileri çağ­
rıştırmasının etkisi büyüktü,
İkinci nokta, Atatürkçülüğe daha fazla
önem verilmeye başlanmasıdır. Nitekim
1973'te millî güvenlik derslerinin gözden
geçirilmesi sırasında bu değişim açıkça
görülür. Yine genelkurmay tarafından ha­
zırlanan yeni programın temel özelliği
"Atatürk ilkelerine tamamen sadık ve ina­
nan bir gençlik" yaratılmasına yer verme­
sidir. Öncekilerde olmadığı derecede ar­
tık Atatürkçülüğe önem verilen program­
da "çağımızın ve yurdumuzun içinde bu­
lunduğu gerçekler nedeniyle bütün millî
güvenlik konuları Atatürkçü açıdan" de­
ğerlendiriliyordu. Ders kitabı da aynı dü­
şüncenin etkisi altında hazırlanmıştı.
Ordunun kurumsal çabalarına paralel
olarak özellikle erbaş ve erleri Atatürk ve
Atatürkçülük konularında eğitmek için
tek tek subayların çabaları da görülüyor­
du. Tipik bir örnek bu yıllarda Albay Mu­
hittin Fisunoğlu'nun, Kıbrıs'ta başlattığı
"Atatürk Kimdir?" sorusuna cevap arama­
ya dayalı programıyla Atatürk'ün kim ol­
duğunu öğretmeye çalışmasıdır. Fisunoğ-
lu sonraki yıllarda orgeneralliğe kadar
yükselerek Kara Kuvvetleri Komutanı ola­
cak, "Erbaş ve Erler için Atatürkçülük"
adlı bir broşür hazırlayacaktır. Buna göre
Atatürk; "En Büyük insan, En Büyük Ko­
mutan, En Büyük Teşkilatçı, En Büyük
Milliyetçi, En Büyük Dahi, En Büyük Si­
yaset Adamı, En Büyük İnkılapçı, En Bü­
yük Lider, En Büyük Devlet Adamı, En
Büyük Politikacı" idi.
Ordu içinde Atatürkçülüğe daha fazla
önem verme eğilimi ile ilgili olarak P.
Hughes, bir generalin kendisine aktardığı
şu sözleri belirtir; "1960 İhtilali'nden he­
men sonraki senelerde Atatürkçülük hak­
kında fazla bir şey söylenmedi. Bunun se­
bebi, tehdit -ve bilhassa soldan gelen
tehdit- o zamana kadar fazla büyük gö­
rülmemiştir. Onun için Atatürkçülüğün iş­
L İ Z M
lenmesi gerekli görülmedi. Fakat 1960
yıllarının sonlarında soldan (ve aynı za­
manda sağdan! gelen tehdit daha endişe
verici olmuştur. Nitekim, 1970'lerin baş­
larında Atatürkçülüğün işlenmesi gereği
duyulmuştur. O zaman asker kesimimiz
halkımızı -ve bilhassa gençlerimizi- sapık
ideolojiler ite saptırmamak maksadı ile
'bizim bir ideolojimiz var, o da Atatürk­
çülük' fikrini vurgulamaya karar verdiler"
(Hughes, 1994:118-119).
1970'lerde gittikçe daha çok vurgula­
nan Atatürkçülük ordu açısından artık her
türlü siyasal istikrarsızlık ve belirsizliğin
aşılmasında aranılacak bir ölçüt haline
gelmeye de başlamıştı. Örneğin 1973
cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ordu üst
yönetimi kendi cumhurbaşkanı profilini
çizerken, tarafsızlık ve milletçe sevilen ve
sayılan bir kişi olması yanında "Atatürk
İnkılâp ve ilkelerinden taviz vermeyecek
ve taraf tutmayacak birisi" olarak tanımlı­
yordu (Evren, 1990: 158).
Orduyu resmî bir Atatürkçülük anlayı­
şı geliştirmeye İten önemli bir faktör Ata­
türkçülüğün saptırılması karştsında duyu­
lan kaygıydı. Saptırılmış bîr Atatürkçülük
anlayışının ordunun genç subay ve
askerî öğrencilerini etkilemesi bu kaygıyı
daha da derinleştiriyordu. Nitekim Cum-
huriyet'in ellinci yıldönümü nedeniyle
genelkurmay başkanlığı tarafından ya­
yımlanan "Türk Silahlı Kuvvetleri ve Ata­
türkçülük" adlı kitap bu kaygının izlerini
taşır. Tuğgeneral Turhan Olcaytu tarafın­
dan yazılan kitapta, altı ilke "Atatürk'ün
siyasal sisteminin ilkeleri" olarak açıkla­
nıyordu, Genel olarak diğer ideolojilere
Atatürkçülüğü saptırdıkları düşünülen
noktalarda cevaplar verilmesi anlayışıyla
kaleme alınmıştı. Örneğin Cumhuriyetçi­
lik İlkesi açıklanırken; "bugün Türkiye'de
devlet kadrosunun, bütün yöneticilerin
ve her kişinin üzerine titreyeceği bağım­
sızlık; Atatürk'ün tanımladığı biçimdeki
bağımsızlığımıza gölge düşürmekten bü­
yük bir dikkatle sakınmaktır. Atatürkçü­
lük ancak bununla mümkündür. Burada
E Ğ E M E » İ D E O L O J İ V E T Ü R K İ L A H L I K U V V E T L E R İ

185

•Orgetierat EvrendemolaenMn sağfum temeBere oturhıkıca^nı, anayasa,

secim ve oortiler vusolonnm (Wîî*l(rrfl*«ltinî nUiUı-uSİHİ finlrbvlı

Kendinden önceki iki darbe gibi 12 Eylül de Atatürkçülük yolunda devam" vurgusunu
sürekli Öne çıkarıyordu.

şuna işaret etmeliyiz ki, son yıllarda aşırı
solcuların, komünistlerin sokaklarda ba­
ğırdıkları ve duvarlara yazdıkları 'Tam
bağımsızlık' sözleri Türkiye'yi bir komü­
nist peyki haline getirmekten başka bir
anlam taşımamaktadır" deniliyordu.
Halkçılık ilkesinin Marksizmin önüne ge­
çilmez olduğunu iddia ettiği ve kamçıla­
dığı "sınıf bilincini, sınıf çıkarını, sınıflar
arası çatışmayı reddeden bir ilke" oldu­
ğuna dikkat çekiliyordu.
Olcaytu'ya göre Atatürkçülük bir ide­
oloji ya da doktrin değil dogmalardan
arınmış bir dünya görüşüydü, inkılapçı­
lık ilkesi sayesinde sonsuza kadar uza­
nan bîr uygulama niteliği İle siyasî dokt­
rinlerin çok üstünde bir güce ulaşmıştı.
Bu dünya görüşünü bozan her düşünce,
her eylem ve davranış Atatürkçülüğü
saptırmaktı. Anlaşıldığı kadarıyla ordu,
Atatürkçülüğü hâlâ bir ideoloji olarak
nitelememe tutumunu sürdürmektedir,
genelkurmayın yayınıyla buna belli bir
derecede resmîyet kazandırmaktadır
(Hughes, 1994:120-121).
1970'lerin ortalarında sözü edilen en­
dişeler yüzünden standartlaşmış resmî
bir Atatürkçülük versiyonu geliştirme yo­
lundaki çabalar arttı. 1976'da ordu kendi
personeline Atatürkçülüğü daha sistema­
tik bir şekilde öğretme çabasına girdi. Bu
maksatla birliklerde gece derslerinde,
askerî okullarda ATAT eğitimi süresince
verilecek Atatürkçülük eğitiminde oku­
tulmak üzere "Atatürk İlkeleri ve İnkılâp
Tarihimiz” adıyla bir kitap hazırlanması
kararlaştırıldı. 1977 Aralık ayında KKK
tarafından yayımlanan bu kitap daha çok
öğretme işinde birlik sağlamak ve komu­
tanlara yardımcı olması için hazırlanmış­
tı. Son bölümde Atatürkçülük tanımlanır­
ken daha önce açıklanan "Atatürk ilkele­
ri ve inkılâpları ile bunların dayandığı te­
meller Atatürkçülüğü oluşturur" denil­
mekte ve böylece Altı Ok ile Atatürkçü­
lük arasındaki bağ muhafaza edilmektey­
K E M A L İ Z M

di. Ayrıca Atatürkçülüğün nitelikleri be­
lirtilirken ilkeler arasrnda bütünlük oldu­
ğu, birinin diğerinden ayırt edilemeyece­
ği, her ilkenin ve inkılâbın bütünü oluş­
turmada aynı düzeyde önem ve değeri
olduğu vurgulanıyordu.
Özellikle vurgulanan bir diğer konu
ise, Atatürkçülükten faydalanarak kendi­
lerini kabul ettirme çabası içindeki kay­
nağı dışta bazı aşırı akım ve ideolojilerle
Atatürkçülüğün hiçbir ilgisinin olmadığı
idi (KKK yay. 1978: 89-90). Kitapta ide­
oloji sözcüğünü kullanmama eğilimi de­
vam etmekle birlikte Atatürkçülük diğer
ideolojilere bir alternatif olarak sunulu­
yordu, 1978-1979 yıllarında kitap emir­
lerle tüm birliklere dağıtılarak Atatürkçü­
lük öğretiminde "esas doküman" olarak
kullanılmaya başlandı.
Ordu eliyle yürütülen Atatürkçülüğü
öğretme çabalarında 1980'lere doğru
gözlenen önemli bir gelişme odağın git­
tikçe sivil kesime doğru kaymasıdır. Bu
çerçevede 1979 yılı mayıs ayında genel­
kurmay başkanlığı millî eğitim bakanlı­
ğına M illî Güvenlik dersleri için yeni bir
program göndermişti. Atatürk ve Atatürk­
çülüğe daha da fazla yer verildiği görülen
programın genel amacının ilk unsuru
"yarınlarımızın koruyucusu ve kollayıcısı,
geleceğimizin teminatı, Atatürk'ün istiklal
ve Cumhuriyet'îmİzi emanet ettiği Türk
gençliğini Atatürk İlkelerine inançla bağlı
olarak yetiştirmek" olarak açıklanıyordu
(MEBTD, IS Ekim 1979). Ayrıca bütün
M illî Güvenlik konularının Atatürkçü bir
perspektifle değerlendirilmesi gerektiği
vurgulanmıştı. Öğretim esaslarında Ata­
türkçülüğün bir inanç sistemi olduğu,
Türk Devleti'nin ulusu ve vatanı ile bö­
lünmez bir bütün olduğu, Atatürk ilkeleri­
nin birlik ve beraberlik içinde çağdaş uy­
garlık düzeyine ulaşmak ve geçmek açı­
sından öneminin üzerinde durulması iste­
niyordu.
Böylece 1970'lerin sonuna gelindiğin­
de ordu yalnızca kendi personeline değil
orta ve yüksek öğrenim gençliğine de
Atatürkçülüğü öğretme çabasına aktif ola­
rak başlamıştı. Başlıca kaynakları Kara

Askeri geçit resmî. Mustafa Kemal in 1937’d eki sözleri, ordunun rejim açısından
‘p rofesyonel’ işlevinin ötesinde ifade ettiği anlamı özetler: ”Ordumuz. Türk birliğinin,
Türk kudret ve kabiliyetinin, Türk vatanseverliğinin çelikleşmiş bir ifadesidir. Ordumuz,
Türk topraklarının ve Türkiye idealini tahakkuk ettirmek için sa rf etmekte olduğumuz
sistemli çalışmaların yenilmesi imkânsız teminatıdır.”
E G E M E N D E O L O J İ VE T Ü R K
Kuvvetlerinin "Atatürk İlkeleri ve İnkılâp
Tarihim iz" ile genelkurmayın M illî G ü ­
venlik dersleri için hazırlamış olduğu ki­
taplar idi. Subaylar bu kitapları askerî bir­
liklerin yanı sıra derse girdikleri sivil
okullarda da kullanıyorlardı. Türk gençli­
ği artık ordu tarafından resmî olarak
onaylanmış ve kendilerini bu kutsal ide­
olojinin koruyucuları olarak gören kişiler
tarafından sunulmuş bir Atatürkçülük ver­
siyonunu Öğreniyordu,
12 Eylül 1980'de "Türk Silahlı Kuvvet­
leri iç Hizmet Kanunu'nun verdiği Türki­
ye Cumhuriyeti'ni koruma ve kollama
görevini Yüce Türk Milleti adına emir ve
komuta zinciri içinde ve emirle yerine
getirme kararı alarak" ülke yönetimine el
koyduğunu açıkladı, iktidarı ele geçiren
MGK (Millî Güvenlik Konseyi) adına ya­
yınlanan ilk bildiride (1 No'lu Bildiri),
devletin, başlıca organları ile işlemez du­
ruma getirildiği, anayasal kuruluşların te­
zat ve suskunluğa büründüğü, siyasal
partilerin kısır çekişmeler ve uzlaşmaz tu­
tumları ile devleti kurtaracak birlik ve be­
raberliği sağlayamadıkları ve gereken ted­
birleri atamadıkları ileri sürülüyordu.
Bunların hemen arkasından da "Atatürk­
çülük yerine irticai ve diğer sapık ideolo­
jik fikirlerin üretilerek..." devletin güçsüz
bırakılıp acze düşürüldüğüne dikkat çe­
kilmişti (Evren, 1990: 546).
Açıklamalara bakılırsa daha ilk günden
itibaren devlet otoritesinin yeniden tesis
edilmesi ve demokratik düzenin işlemesi­
ni engelleyen nedenleri ortadan kaldır­
manın yanında MGK rejiminin amaçla­
rından birisi de, Atatürk ilkelerine yeni­
den güç ve işlerlik kazandırmaktı. Ger-
ı çekten de uzunca bir süreden beri yüksek
komuta heyetinde bulunan generaller
j devlet otoritesinin yeniden tesis edilebil­
mesinin, ancak, başta siyasî partiler ol­
mak üzere tüm anayasal kuruluşların Ata­
türkçü bir görüşle bir araya gelmeleri ile
mümkün olacağını ileri sürmekteydi. Za­
ten Atatürkçülük, daha önceki müdahale­
lerde olduğu gibi, ordunun siyasal sürece
S İ L A H L I K U V V E T L E R İ
müdahalesinin meşru dayanağı olarak
görülüyordu. 12 Eylül yönetimine göre
Türkiye'yi bölen kutuplaşmada Türk Si­
lahlı Kuvvetleri sadece Atatürk ilkeleri
doğrultusunda yürüdüğü için tarafsız ka­
labilmişti. Türk toplumunun en saf Ata­
türkçü unsuru olan orduya, yalnızca Ata­
türk ilke ve inkılâplarının devamlı takip­
çisi ve koruyucusu olduğu için değil, aynı
zamanda topluma bunları doğru şekilde
açıklayacak yegâne kurum olduğu İçin
de güvenilebilirdi.
30 Eylül 1980'de Kara Harp Oku-
lu'nun ders yılı açılış töreninde Devlet
Başkanı Evren genç subay adaylarına 187
şöyle sesleniyordu; "Bu çağlarda sizlere
çok kimseler yanaşır, izm'li ideolojileri
aşılamak ister. Bunları biz çok yakinen
biliyoruz. Eğer izm'li bir ideoloji aşıla­
mak lazım gelirse, İşte Ulu Önder Ata­
türk'ün Kemalizm ideolojisi vardır. Onu
benimseyiniz,..sizlere aşılanmak istenen
izm'lere kulağınız tıkayın, sırtınızı çevi­
rin" (Evren, II, 1991: 82). Evrenin mesajı
açıktı; öğrenciler bir İzm, bir siyasal ide­
oloji arayışı İçinde iseler bu MGK'ca
üretilen Atatürkçülükten başka bir şey
olmamalıydı.
MGK, sadece askerî öğrencileri değil
bütün gençlerin, Atatürk ilkeleri yerine
komünizm, faşizm ve İslâmî fundamenta-
lizm gibi "yabancı” ideolojilerle yetişme­
sinin önüne geçecek tedbirleri behemehal
almak istiyordu, ilk girişilen işlerden biri,
binlerce siyasî tutukluyu sıkı bir Atatürk­
çülük eğitiminden geçirmek oldu. Bu dö­
nemde Mamak Cezaevine yaptığı ziyareti
anlatan bir gazetecinin ifadesiyle "verilen
emirle birlikte Atatürk'ün Gençliğe Hita­
besi’m ya da O nuncu Yıl NutkUnu han­
çerlerini yırtarcasma ezbere okuyan" (Mil­
liyet, 08 Aralık 1980) çok sayıda tutuklu
bu Atatürkçülük eğitiminden geçirildi. Bu
sırada üzerinde dramatik bir üslupla duru­
lan temel tespit, bu gençlerin Atatürk ve
Atatürkçülük hakkında "bilgisiz" oldukları
idi; "zararlı" ideolojilere kapılmaları, bu
bilgisizliğe bağlanıyordu. Tedbir olarak
 K M
hemen genelkurmay tarafından Ata­
türk'ün çeşitli konulardaki sözlerinden
oluşan bir derleme oluşturma projesi baş­
latıldı. Bu proje Mart 1982'de Atatürkçü-
lük/Birinci Kitap'in yayımlanmasıyla ha­
yata geçirilecektir.
Ordunun geliştirdiği onaylanmış resmî
Atatürkçülük anlayışı, 12 Eylül'den sonra
toplumu ve devleti yukarıdan aşağıya
doğru yeniden düzenleme ve denetleme
çabası İçinde "güçlü devlet-otoriter yöne­
tim" isteğine denk düşüyordu. Toplumun
bu yöndeki ideolojik rehabilitasyonu için
Atatürkçülük ideolojine başvurulacaktı.
188 Nitekim ilk olarak 1976 başında orta­
ya atılan Atatürk'ün yüzüncü doğum yıl­
dönümünü "Atatürk Yılı” olarak kutla­
mak düşüncesi bunun için iyi bir fırsat
yarattı. 23 Eylül 1980'de, müdahaleden
yaklaşık iki hafta sonra, Atatürk'ün yü­
züncü doğum yıldönümünün bütün yıl
boyunca kutlanması için düzenleme ve
başlıca faaliyetleri içeren bir kanun çıka­
rıldı, 2302 sayılı Kanun doğrultusunda
"Atatürk Yılı" veya "100. Yıl", seminer­
ler, sempozyumlar, konferanslar, yarışma
ve törenler de dahil olmak üzere yurtiçi
ve yurtdışında birçok faaliyetle kutlana­
caktı. Amaç, "Atatürkçü düşünce tarzı ve
Atatürkçü davranışı" aydınlatmaktı. Bu
faaliyetlerin koordinasyonunu sağlamak
ve yürütmek üzere bîr devlet bakanının
başkanlığında Kutlama Koordinasyon
Kurulu oluşturuldu. Devlet Başkanı Or­
general Evren'in başkanlığındaki Millî
Komite ise bütün faaliyetleri planlayacak
ve planlananları onaylayacaktı. S Ocak
1981'de TBMM'nde yaptığı bir konuş­
mayla Orgeneral Evren, 1981 Atatürk Yı­
lı kutlamalarını başlattı (Evren, li, 1991:
182-189). Kampanya, dozu kimi zaman
onu gerekli görenler arasında dahi tepki­
lere neden olacak bir yoğunlukla,
1982'ye de sarkarak sürdürüldü.
Bu arada devlet başkanı artık her ko­
nuşmasında Atatürkçülüğe değiniyordu.
Türk gençlerinin Atatürkçülük konusun­
da bundan sonra daha ciddi ve kapsam­
lı eğitim göreceklerini söylüyordu. Eği­
tim bu kampanyanın odağındaydı. Bu
çerçevede iik önemli adım inkılâp tari­
hinin orta öğrenim düzeyinde standart
tarih dersinden ayrılması ve 1981-1982
eğitim-öğretim yılından başlayarak Tür­
kiye C um hu riyeti İn k ılâ p Tarihi adıyla
yeni bir ders olarak konması oldu. Yük­
sekokullarda ders T ü rk İn k ılâ p Tarihi
olacaktı. Derslerin temel amacı öğrenci­
lere Atatürkçülüğü benimsetmek, Ata­
türk'ün dünya görüşünü ve düşünceleri­
ni kavratmaktı. Atatürkçülüğe ayrılan
bölüm altı ilke üzerinde yoğunlaşıyor,
yardımcı ilkelerden bağımsızlık, millî
egemenlik ve millî birlik ve beraberliğe
dikkat çekiliyordu (MEBTD, 25 Mayıs
1981). Esas kaynaklar olarak ise Nutuk
ve Atatürk'ün Sö ylev ve Demeçten' idi.
Ayrıca MEB'ce 18 Ocak 1982'de öğren­
cilerin Atatürkçü olarak yetişmeleri ve
bunu bir davranış haline getirebilmeleri
için yalnızca Türkiye Cum huriyeti İnkı­
lap Tarihi dersinin yeterli olamayacağı
belirtilerek diğer tüm ders ve öğretmen­
lerinin derslerde yeri geldikçe öğrencile­
rin Atatürkçü yetişmeleri konusunda ne­
ler yapmaları gerektiğini açıklayan bir
yönerge çıkartıldı.
1981 yılı sonlarına doğru M GK,
YÖK'ün kurulması ile Atatürkçülük eğiti­
mini yaygınlaştıran bir adım daha attı.
MGK, Türkiye'nin "üniversite, akademi
ve yüksekokullarımızın geçmişte ihmal
ve istismar edildiği ve bu yüzden çok za­
rar gördüklerini" tespit ettiği için, "bu İlim
ve irfan müesseselerimizi toplum yapımı­
za ve çağdaş hedeflerimize uygun mües­
seseler haline getirmek amacıyla" YÖK'ü
kurdurmuştu. YÖK kuruluş kanununa gö­
re yükseköğretimin ilk amacı "öğrencile­
rini Atatürk ilkeleri ve inkılâpları doğrul­
tusunda Atatürk milliyetçiliğine bağ­
lı...olarak" yetiştirmekti [Kanun No: 2547
madde: 4-a(1)]. Böylece yalnızca ortaöğ­
retim öğrencileri değil aynı zamanda
yüksek öğretim öğrencileri için de Ata­
türkçülük eğitimine yönelik kanun ve yö­
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K
netmelikler hazırlanmış oldu.
Bu dönemde eğitim sahasında belirtil­
mesi gereken diğer bir gelişme de ilk ve
orta öğrenimde zorunlu din kültürü ve
ahlak dersinin konulmasıdır. MGK bunu
Türk gençliğine genel olarak dinler ve
özel olarak da İslâmiyet hakkında temel
bilgilerin sağlam, doğru, resmî eğitim al­
mış eğiticiler tarafından ve denetlenebi-
len bir ortamda verilmesi maksadıyla
açıklıyordu. Ancak asıl niyetin izinsiz Ku­
ran kurslarının popülerliğini geriletmek
olduğu açıktı. Daha sonra 1982 Anayasa­
sına da giren bu karar aydınların bir kıs­
mı tarafından ağır bir şekilde eleştirildi.
İtirazların çoğu din eğitiminin gereğinden
çok, dersin fundamentalist İslamcılar ta­
rafından istismar edileceğine yönelik kay­
gılardan kaynaklanıyordu. Bîr kısım aydın
ise yalnızca laikliğe aykırı olduğu düşün­
cesiyle karşı çıkıyor ve bu eğitimi destek­
leyenleri "Atatürk düşmanlan" olarak ni­
teliyordu.
MGK rejimi döneminde ordu içindeki
Atatürkçülük eğitimi de sivil alana paralel
bir yoğunlukta sürmekteydi. Örneğin
198) yılı sonlarında Kara Kuvvetleri Ko­
mutanı Orgeneral Nurettin Ersin imzalı
bir cep kitabı çıkarılmış ve tüm kuvvet
personeline dağıtılmıştı, Atatürk El Kitabı
adlı bu kitapçığın yayınlanma amacı "Ka­
ra Kuvvetlerimizin genç erleri ile subay
ve astsubay adayı askeri öğrencilerine
Atatürk'ü tanıtmada, Atatürk ilke, inkılâp
ve fikirlerini öğretip benimsetmede, her
zaman cepte ve elde bulundurulacak bir
müracaat kitabı sağlayarak, kendilerine
yardımcı olup, doğru yolu göstermek"
idi. Bu kitapçıkta Atatürkçülük "Ata­
türk'ün görüş ve inkılâpları ile ortaya
koyduğu yeni düşünce sistemi" olarak ta­
nımlanmıştı (KKK Yay., 1981: 8, 20).
Yine orgeneral Ersin'in bu kapsamdaki
bir diğer çabası da Kara Kuvvetleri bün­
yesindeki bütün birliklerde verilen seri
konferanslar oldu, "Türkiye'de Yıkıcı ve
Bölücü Akımlar", "Atatürkçü Düşünce ve
Yaklaşım Tarzı", "Atatürk'ün Ekonomi
S İ L A H L I K U V V E T L E R ]
Görüşü" konularında verilen bu konfe­
ranslarla "12 Eylül müdahalesini kaçınıl­
maz yapan her türlü yıkıcı bölücü akım­
larla bunların dayandığı esaslar, uygula­
ma taktikleri ve son bağımsız Türk Devle­
ti olan T.C.'yi yıkmayı amaçlayan hedef-
lerin"gözler önüne serildiği belirtilerek,
amacının "personeli bu akımlardan koru­
yarak devleti yıkılmaktan kurtarmanın ye­
gane yolunun Atatürk'ün düşüncelerinin
benimsenmesi olduğu" açıklanıyordu
(KKK yay., 1982: 5). Belirtildiğine göre bir
süre sonra bu konferanslar kitap haline
getirilmiş ve asker sivil beş yüz bin kişiye
dağıtılmıştır.
MGK'nın Atatürkçülük eğitimi konu­
sunda en çok önem verip üzerinde dur­
duğu konulardan birisi bir bilim kurulun­
ca sivil ve askerî okullarda okutulmak
üzere 'dört başı mamur bir yapıt' hazırla­
maktı. Daha öncede değinildiği üzere
Atatürk'ün çeşitli konularda söylediği
sözlerin bir derleme şeklinde bir araya
getirilerek yayını konusu, 12 EylüTün he­
men ardından genelkurmayca başlatılmış
bir projeydi. Bu kitap Atatürkçülük/Bİrin-
c i Kitap adıyla Mart 1982'de Orgeneral
Kenan Evren imzasıyla yayımlanmıştı. Ki­
tabın ilk sayfasına konulan Emir'de belir­
tildiğine göre amaç; "geleceğin subay ve
astsubaylarını kendi öz varlığımız olan
Atatürkçülükte bütünleştirmek, sistemli
bir eğitimle Atatürk Kültürü vererek Ata­
türkçülük ideolojisi ile dolu birer asker
olmalarını sağlamak, Atatürkçülüğü bir
bütün olarak ve bütün beşeri faaliyetleri
kapsayacak genişlikte açıklamak''tı (Gen-
kur. Yay., 1982: 1).
Ancak M GK Atatürkçülüğün bazı
özelliklerini açıklayacak ve aydınların
görüşlerini yansıtacak resmî olarak
onaylanmış bilimsel bir Atatürkçülük ki­
tabı hazırlanmasını istiyordu. Bu amaçla
Genelkurmay ikinci Başkanı Orgeneral
Necdet Öztorun'un başkanlığında bir
"Bilim Kurulu" oluşturuldu ve Evren'in
onayını aldıktan sonra çalışmalara baş­
ladı. Sonuçta da Atatürkçülük/ikinci K i­
K E M A
tap ortaya çıktı, ikinci kitabın hazırlıkları
sırasında hedef kitle yalnız askerî öğren­
ciler değil bütün gençlik olarak belirlen­
mişti (Bölügiray, 1991; 34-35). Ardından
da Atatürkçü Düşünce Sistemi'nin kilit
Özelliklerinin doğru ve birleştirilmiş bir
sentezini vermek düşüncesiyle Özto-
run'un bizzat bazı bölümlerini yazdığı
Atatürkçülük/Üçüncü Kitap hazırlanarak
1983 yılında yayımlandı. Atatürkçülü­
ğün tanımının yapılıp güçlü bir devleti
öngördüğü vurgulanan son kitapta, Ata­
türkçülükte devletin dinamik idealinin
yanı sıra temelini Atatürk'ün sözlerinin
oluşturduğu devlet bayatı, fikir hayatı,
ekonomik hayat, din ve laiklik konuları­
na yer veriliyordu.
MGK döneminde ordunun üç yıl bo­
yunca yürüttüğü Atatürkçülüğü yeniden
etkin kılma çabalarının sonucunda bir
Atatürkçülük tanımı ortaya çıkmıştı. Afa-
tü rk ç ü tü k /Ü ç ü n c ü Kitap'ta yer alan,
resmî ve onaylanmış bir özellik taşıması
bakımından önemli olan bu tanımda
Atatürkçülük şu ifadelerle tanımlanıyor­
du; "Türk Milletinin bugün ve gelecekte
tam bağımsızlığa, huzur ve refaha sahip
olması, devletin millet egemenliğini esa­
sına dayandırılması, aklın ve ilmin reh­
berliğinde Türk kültürünün çağdaş uy­
garlık düzeyi üzerine çıkarılması amacı
ile temel esasları yine Atatürk tarafından
belirtilen devlet hayatına, fikir hayatına
ve ekonomik hayata, toplumun temel
müesseselerine ilişkin gerçekçi fikirlere
ve İlkelere Atatürkçülük denir” (Genkur.
Yay., 1983:7).
Orgeneral Evren 3 Ekim 1983 tarihinde
yine Kara Harp Okulu öğrencilerine yap­
tığı bîr konuşmada ordunun bu kitaplara
verdiği önemi şu sözlerle açıklıyordu.
"Atatürkçülükten ayrıldığınız sürece, Ata­
türkçülükten saptığınız sürece bize hayat
hakkı yoktur. Bu üç sene içerisinde bütün
okullarımızda, Özellikle askerî okulları­
mızda Atatürkçülüğün yerleştirilmesi için
büyük çaba sarf ettik. Bu konuda çok kıy­
metli ilim adamlarımızı, tarihi değeri olan
L İ Z M
kişileri topladık ve üç tane kitap bastırdık
ve sizlere okutulması için verdik” (Evren,
IV, 1991:358).
Buraya kadar anlatılanlardan varılacak
sonuçları kısaca vurgulamak gerekirse
şunlar söylenebilir: 27 Mayıs askerî mü­
dahalesinin diğer müdahalelerden ayrıl­
dığı temel bir özelliği örgütlenme aşama­
sından başlayarak ordu hiyerarşik yapı
ve disiplin sisteminin dışında ve hatta
bunu tehdit edici şekilde gerçekleşmesi­
dir, Bu tecrübenin öğreticiliği ile 27 Ma-
yıs'tan sonra ordunun bozulan hiyerarşik
sistemini yeniden oluşturmaya yönelik
hukuksa) ve sosyoekonomik/politik bir­
çok tedbir alındı. Ne var ki 1970'1ere ge­
lindiğinde ideolojik bir desteğe de ihti­
yaç duyulmuştur. Çünkü 1970'lerin ba­
şında her şeye rağmen 27 Mayıs gelene­
ğinde, yani hiyerarşik sistem dışında ör­
gütlenmiş müdahaleci gruplar hâlâ yük­
sek komuta kademeleri için ciddi bir teh­
dit olarak varlıklarını sürdürebiliyorîardı.
Üstelik bu dönemdeki örgütlenmelerin
1960 öncesinden belirgin bir farkı vardı.
1960'lı yılların ikinci yansından itibaren
ülkenin genel siyasî havası orduyu da et­
kilediğinden; artan siyasî radikalizm ve
ideolojik kutuplaşmanın çekim alanına
giren radikal subayların örgütlenmeleri
de bu doğrultuda İdeolojik bir karakter
kazanmıştı. Atatürkçülük işte bu ideolo­
jik temeldeki örgütlenmede radikallerce
hem örgütlenmenin genişliğini sağlama­
da (nicel) hem de dışarıya yansıtılma
aşamasında meşruiyet kazandırıcı bir
araç (nitel) olarak kullanılmıştır.
Diğer yandan radikallerin Atatürkçü­
lüğü (çoğunlukla Kemalizm kavramı ile
ifade edilirdi) angaje oldukları İdeoloji­
ler perspektifinde ele alıp kendi askerlik
dışı eylemlerinin meşruiyet aracı olarak
kullanmalarına kadar ordu kurumsal
olarak resmî bir Atatürkçülük ifadesi ge­
liştirmemişti. 1960'b yılların ikinci yarı­
sındaki gelişmelerden sonradır ki bu de­
fa ordu, hem kendi bünyesindeki radi­
kaller hem de tüm gençlik ve halk için
E G E M E N İ D E O L O J İ VE T Ü R K
"resmî olarak onaylanan bir Atatürkçü­
lük" açıklamasını ortaya koydu. Dolayı­
sıyla Atatürkçülük hem müdahafe amaç­
lı örgütlenmelerde hem de bunun karşı­
sında sistemin korunması için konjonk-
türel olarak ihtiyaç duyulan ideolojik bir
destek olarak çift taraflı kullanılmıştır
denilebilir.
Ordunun geliştirdiği Atatürkçülük ver­
siyonu başlangıçta, kendini ifade etme­
nin en iyi yolunun ideolojik tanımlama
olduğu yıllarda, tüm gençlik kesimi gibi
radikalizme kayan askerî Öğrenciler ve
genç subay/astsubaylar için gerekli gö­
rüldü, Yüksek komuta kademelerinin
bundan beklediği "ithal -izm'lerin" etki­
sinin kırılarak ordu içi ideolojik bütünlü­
ğün sağlanması idi. Zira ideolojik olarak
homojen bir ordunun hiyerarşik sistemi
kuvvetlenecek, başta genç subaylarda ol­
mak üzere, törpülenen radikalizmin yeri­
ni hiyerarşiye sadakat alacaktı. Bunda da
başarılı olunduğu 12 Eylül'ün emir ko­
muta zinciri içinde ve emirle gerçekleş­
mesiyle ortaya çıktı.
işte bu başarıyladır ki ordu bu kez 12
Eylüi'de iktidara e l koyduktan sonra ben­
zer çabayı kendi dışındaki sivil alan için
hem de daha yoğurt olarak uygulamaya
soktu. Bu kez sadakat gösterilecek merci
kuşkusuz devlet olacaktı. Bu noktada so­
rutabilecek soru 12 Eylül yönetiminin he­
deflenen başarıya ulaşıp ulaşmadığıdır ki
S İ L A H L I K U V V E T L E R İ
bunun cevabı 1980 sonrası Türk siyaseti­
ne bakarak aranmalıdır.
Son olarak -1960 sonrası döneme ağır­
lık verilerek ve daha çok ordu iç neden­
lere dayalı biçimde Atatürkçü İdeolojinin
üretiminde ordunun rolünün ele alındığı-
buraya kadar söylenenlerden, ordunun
Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren
üstlendiği diğer işlevlerin göz ardı edildi­
ği anlamı çıkarılmamalıdır. Gerçekten de
Cumhuriyetin ilanından itibaren askerî
eğitimin dışında rejimin/devletin meşru-
iaştırılması çabalarına da ordu her alan­
da katılmıştır. Kısaca yeni devletin ihti­
yaç duyduğu yeni insan tipinin yaratıl­
masında, okullaşma oranının bir hayli
düşük olduğu düşünülürse, ordunun en
önemli kurum olduğu söylenebilir. Bun­
da şüphesiz, zorunlu askerlik modeli sa­
yesinde -ulus devletin yaratılma süreci
içinde tarihte başka örneklerine de rast­
ladığımız gibi- çoğu kırsal kökenli gen­
cin resmî ideolojiyle yoğun şekilde as­
kerlik sırasında karşılaşmasının payı bü­
yüktür. Böylece hem ordunun faaliyetleri
devletin/ rejimin, onun ideolojisinin
meşruluk zeminini güçlendirmeye hiz­
met etmiş, hem de daha önemlisi yaratı­
lan yeni kültür ve insana ordunun hiye­
rarşi ve otorite gibi özellikleri aşılanarak
kendi faaliyetlerinin de meşruluğunu
sağlayacak kontrol edilebilir bir 'vasat'
yaratılmıştır denilebilir.
 Kemalizm ve Bonapartizm
ALİ
arih’in ötesine geçmek isteyen sivil
T topluın’un ileri dönük güçleri, her
şeyden önce, toplumsal düzenlerin
göz açıp kapayıncaya kadar tümüyle bom­
boş duruma getirilebilecek bir üstü yazıl­
mamış alan ya da tabulu rasa olamayacağı­
nı bilirler. Maddelerin somut dünyasındaki
ilişkiler, ne sonsuz Janiazya’larm, ne de
uçsuz bucaksız ütopyaların alanıdır. Bü­
tün düzenler, ekonomik, siyasal, kültürel
düzeylerde, belirli nesnel ilişkiler altında
ortaya çıkan toplu msat oluşum’lara daya­
nırlar, Çatışma, çelişki ve sosyal güçlerle
birlikte belirlenen yepyeni çözüm ya da
uzlaştın dinamikleri rol alır, modern si-
vil/siyosal toplum'un iç dünyasında...
Kaba anlamıyla zorun, özellikle olağan
koşullarda yetkin bir sivil/siyasal top-
lum’da yeri bulunmamak gerekir.
Ne var ki, uluslararası düzeyde eşitsiz
gelişim’in varlığım sürdürdüğü bir çağda,
fart Kin ötesine geçme aşamasına erişeme­
miş, gelişimi yetersiz toplumlar belirli
alanlarda çok çetin bunalımlarla yüz yüze
gelebilirler. Hele o düzenlerde giderek
dünyaya bakış açıları yenileşen kentsel si­
vil toplum güçleri ile geleneksel ilişki ve
yaşam biçimlerini tümüyle aşamayan çe­
ri) Yazarın onayıyla T ü rk iy e 'd e Yen ileşm e D ü şü n ­
cesi S iv il roptum. Basın ve Ata furt (Bağlam Ya­
yınları, İstanbul. 1990) adlı kitabından özetlen­
miştir.
GEVGİLİLİ*
şitli eski güçler arasında, uzlaşmaz iç çeliş­
kiler belirmişse,,. Bunalımların iktidar’ı
elinde tutan değişik kentsoylu kesimler
arasında etkin bir “iktidar bloku” oluştu­
rulmasını bile bazen olanaksız kıldığı böy­
le bir süreçte, toplumun gittikçe güçlenen
modern çalışan sınıflarından yükselen da­
ha ileri demokratik istek, özlem ve dire­
nişler karşısında, siyasal toplum içinde gö­
reli özerklik kazanan belirli devlet aygıtla­
rının birden öne çıktıkları görülebilir. Sivil
topfum’a özgü siyasal partiler’in ve toplum­
sal örgütlenişin görevlerini yerine getirir
getirmez görünüm aldıkları çok ştddet’li
uzun bunalım dönemlerinde, asker ve sivil
bürokrasi bu kez devlet’in tüm aygıtları
yardımıyla yönetim görevini üstlenir. Hat­
ta bu iş yapılırken, geçmiş dönemlerin
kak ra matı’larına ait dünya görüşlerinin ya-
rnsıra tarihsel giysiler bile yeni dönemle­
rin önde gözüken kişilerinin üstüne geçi­
rilmek istenebilir,
Türkiye’ye özgü pravis içinde, güçlü bir
“kurtarıcı” yaratma deneyimleri, yoğun
bunalımlar karşısında, giderek yeni bir
Atatürk olma özlemine de dönüşür.
Geçmiş dönemlerin bütün büyük öncü­
leri, tüm iç ve dış dinamiklerin bir daha
asla yinelenemeyecek nitelikteki somut,
nesnel, özgül koşulları altında birer varlık
kazanmışlardır. Tarihsel öncüler, kendi
kendilerine kahraman değillerdi; sivil/siya-
K E M A L Z M V E B
siif (oplum’un benzersiz bir yeniden oluşum
halkasında, i İt; ve son kez olarak dönüşüm
surecine katılmış ve o sürece gerçekten de
"eşsiz” bir ivme kazandırabilmişlerdi. Oy­
sa, koşullar ve ilişkiler bir daha hiçbir za­
man -ne içsel ve ne de dışsal olarak- o “eş­
siz” koııuma geri dönemezler.
Kahramanların büyüklükleri, yaşadıkla­
rı ortamların /an/ı’lennin içindedir. Onlar,
başka tarih kesitlerinin ilişki ve koşullan
altında bir daha "kahraman” olamayacak­
larını bilecek kadar da büyüktürler.
Kahramanlaı; eşsiz benzersiz nitelikteki
tariklerinden bir daha geri dönmezler. Ye­
ni çağların önderleri, ancak yeni kişilikler
kazanabilirler Ne var ki, yetkinleşmiş bir
sivil toplum, kahramana gerek de duyma­
yan ileri bir düzendir.
Bir yanda tarih’in stmu’nn getirebilecek
kadar ilerlemiş, öte yandaysa hâlâ tarih ya
da tarihöncesi''nin koşulları altında yaşayan
yeterince gelişememiş toplumlann yan ya­
na varolabildiği bir evrende, kendi kendi­
sini yönetemez duruma giren düzenlere,
dış dinamikler, bazen başka oluşumların
kapılarını da aralayabilirler. Dünyanın usu,
bir yerden sonra, yepyeni evrensel dtna-
mtkler’t ortaya çıkardığı gibi; bazen de be­
lirli bir uluslararası sistem, kendi gerekleri
açısından -kısa ya da uzun süreli olarak-
kaçınılmazlaşan belirli amaçlan, çevre ülke
ve toplumlara uygulatmak da isteyebilir.
Gelişimini çağdaş düzeylere ulaş aramamış
bir toplumun uzun ve ağır bunalım aşa­
malarında, bu koşullar sonucu daha da ge­
nişleyen göreli özerkliklerinden yararla­
nan bürokrasi ya da belirli devlet aygıtla­
rının, siyasal toplum düzleminde yönetim
işlevine el koymaları, 20, yüzyıl dünyasın­
da belirii aralarla rastlanan bir olgudur.
Sayısız Latin Amerika, Asya, Ortadoğu ve
Afrika ülkesi, çeşitli yönetime el koyma de­
neyimlerinden geçti. Sivil toplum’un kendi
içinde gerçekleştiremediği belirli değişim­
leri, üstten düzenleme yöntemiyle uygula­
mayı amaçlayan “yönetime el koyma” giri­
şimleri, 19. yüzyılda örnekleri görünen
O N A P A R T İ Z M
Bonapartizm’den çeşidi otoriter yönetim bi­
çimlerine, diktatörlük ya da en aşırı biçi­
miyle faşizm ’e kadar uzanabilir. Ne var ki,
hangi “iyi niyetli”, “kahramansı”, “roman­
tik” ya da “fanatik" gerekçelere sığınırlarsa
sığınsınlar, “tisttenci” yöntemler, son çö­
zümde, yine de sivil toplum dokusu önün­
de aşamalarla çözülüp dağılırlar.
Özgürlük ve demokratikleşme süreçlerin­
den ötelerdeki üstten yönetim deneyimleri­
nin arkalarında bıraktıkları sonuç, En-
gels’in 13 Nisan 1866’da Marx’a yazdığı
ünlü mektuptaki yazgıdır:
“Bonapartizm ne de olsa, modem burju­
vazi’nin gerçek dinidir Burjuvazi’nin doğ­
rudan doğruya yönetme yeteneğine sahip
olmadığı ve Ingiltere gibt, herhangi btr oli-
garşi’si bulunmayan yerlerde, devlet’i ve
toplum ü belirli bir bedel karşılığında bur­
juvazinin çıkarlarına göre yönetme işi için,
Bonapartist bir yarı diktatörlüğün normal
biçim haline geldiğini her geçen gün daha
iyi görüyorum; bu diktatörlük, burjuvazinin
büyük maddi çıkarlarını hatta burjuvaziye
karşı ele alıyor, am a yönetim sürecinde de
burjuvaziye hiç yer bırakmıyor. Öte yandan,
bu diktatörlük, kendi istemese de, kendini
burjuvazinin maddi çıkarlarına uydurmak
zorunda kalıyor." (M İliband-Poulantzas,
Laclau, 1977: 121)
Bonapartizm, sahneye çıkışının ilk anla­
rında d ik getirilmiş tüm efsanelerin bir
süre sonra yine kendi etleriyle yadsı nişi­
nin ve yıkılışının tarihini yazar. Gerçekte,
Bonapartizm, çoğu kez arkasına sığındığı
öncü “kahraman'’ın yüceltilmiş kişiliğine
karşı indirilmiş bir darbe’dir de...
Yetkinleşmiş hiçbir sivil toplum’da, yö­
netime üstten Bonapartist el koymaların
gerçekleştirilemeyişi bir rastlantı olarak
nitelenmez. Sivil toplum, kendisi için gere­
ken yötıelim’i, siyasal toptum’u, devlet’i de,
en azından, toplumsal örgütleniş ve dünya
görüşü aracılığıyla çok karmaşık bir d e­
mokratik oluşum sürecinde karşılıklı ola­
rak etkiler. Sivil toplum ile siyasal toplum
böylece içinde yaşanılan koşul ve ilişkiler­
K E M A
deki dönüşümleri karşılayacak biçimde
birbirleriyle eklemleşir. Özgürlükler ve de­
mokratik gelişim, yeniden üretim sürecinde
üsltend lüm yönetime el koyma girişimle­
rini ya da Bonapartizm deneyimlerini dış­
lar. Tarih’in sonunu yaklaştıran dem okra­
tikleşme ve özgürleşme giderek Bonapaı-
tizm’i de öldürür.
Bonapartizm, modern kentsoylular için
bir din olma görünümünden çoktan çık­
mıştır.
Siyasal bilimci Ralph Miliband, yeni ça­
ğın gerçekliklerini vurgulamak için, “Bo­
napartizm, yürütme gücünün aşırı şişmesi
Bayar ve İnönü, ikinci Dünya Savayı
sonrasında çokpartM demokrasiye geçiş
ufukta göründüğünde, Afi GevgÛili’nm
deyişiyle “patriyarkai hakem ”konumum
geçmek isteyen İnönü, Atatürk döneminde
siyasî rekabet İçinde oldukları ama
birlikte politik mesai de yaptıktan Celal
Bayar i muhalefeti örgütlemeye en uygun
aday saymaktadır. CHP'mn yayın organı
Ulus'te Fatih Rtfkt Atay bu tercihi
dillendirir (1945f 'Celal Bayar’m
Kemalizm davasına Türk devrim
geleneklerine uygun bir muhalefet partisi
kurmaya ve işletmeye muvaffak olmasını
biz de en az kendisi ve arkadaştan kadar
dilemekteyiz. Celal Boyar bizim
partimizde fazileti, dürüstlüğü ve
ülkücülüğüyle şöhret kazanmıştır."
L İ Z M
ve sivil toplum’un bütün siyasal güçlerinin
zorla hareketsiz bırakılması demek oldu­
ğuna göre, hiç de burjuvazinin ditı’i ola­
maz. Burjuvazinin buna başvurmas. için,
siyasal dengesizlik koşulları adamakıllı ço­
ğalmak, varolan toplumsal düzenin ve
şüphesiz, bu düzenin merkezî parçası olan
hakimiyet sisteminin sürdürülmesi için
büyük bir tehdit haline gelmelidir. Böyle
bir durumda son çare’dir, Bonapartizm...”
(Miliband-PoulanLzas, Laclau, 1977: J21)
diye ekler.
Sivil toplum'un yönetimine üstten el koy­
ma ya da Bonapartizm, bir tarik çağma ait
belki bir "son çare” ama tarihin ötesine
doğru yürüyüşte kesin bir “tarihsel çözüm­
süzlük”tür.
Tarık Zafer Tunaya, İttihat ve Terakki
dönemi Türkiyesi’nin bilançosunu çıkarır­
ken, Türkiye’de yeni bir sivil toplum olu­
şumunun özellikle Cumhuriyet ve Ata­
türk öncesinde hangi aşamaya ulaşabildi­
ğ inin ilginç bir panoram asını çizer:
"Türkiye’nin yakın tarihinde ilk olarak yay­
gın, disiplinli, coşkulu, hırçın, acımasız ve
de tecrübesiz bir kitle örgütü ve partisi mo­
delini, ittihat ve Terakki yaratmıştır. Bu
tablo onun kusurlarını perdelemez. Faka! si­
yasî partiden de öte, kitleleri eyleme geçire­
bilen bir politik güç olduğunu da kanıtlar, it­
tihatçılar; ihtiyatlı bir deyimle, yukarıdan
aşağıya’cı “halka rağmen devrim” yöntemi­
ne inanmış bir ekip olmuşlarda: Vesayetçi,
kendi karizmasına “iman” eden, muhalifli­
ği vatan hainliği sayabilen tutumları, bu
özelliğinin simgeleri sayılabilir Bu durum
bağlandıkları anayasa teorisi’ni, siyasal re­
jim tercihini de etkilemiştir
İttihatçılar, yazgısına egemen oldukları
ülke gibi, az gelişmiş, dış baskılara boyun
eğmiş, sivil rengi silik bir siyasal iktidar
oluşturmuşlardır
İttihatçılık, komitacılık-partizanhk karı­
şımı bir olgudur Bu durum tüm bir kuşağı,
bir kültür’u ve bir “kafa*’yı simgeler ittihat­
çılar uzun bir süre larih’in kapısından içeri
girmek istememişlerdir ve güncelliklerini ko­
K E M A L İ Z M V E
ru m akta inatçı olm u şlard ır.” ( Tunaya,
ltl/1989: W)
Bu yargılar, gerçekte, Türkiye’ye özgü
tarihsel bir “yönetime el koyma" geleneği­
nin tüm ideolojik kökenleriyle de ilgilidir­
ler. Her yeni Bonapartizm girişimi, çağın
çok şeyleri alıp götürmesine karşın, yine
de aynı inançlar yumağından yola çıkar ve
sonunda tariflin kapısı’ndan yine bir türlü
içeri giremeden, sahnenin dışına sürükle­
nir. Yeni bir uygarlığa uzanan yollar, ancak
toplumsal dokunun karmaşık yapısını,
sarp doruklarını, uçurumlarını özgür ve
hoşgörülü açılımlarla aşmayı göze alabile­
cek kadar ilerlemiş modern güçlere açıktır.
Yeni bir Türkiye, her şeyden önce, yeni
bir üstyapı oluşumuyla derinden ilişkilidir.
Oysa, aşırı yarara 20. yüzyıl dünyası, va­
rolan uluslararası hegemonya ilişkilerinin
de i\ınesiyle, toplumsal sorunları çoğu kez
aşırı basitleştirilmiş ekonomik şemalara ya
da matematik denklemler’e indirgemiştir.
Sivil toplumun değişik kesimlerine belli
ekonomik yararlar sağlamak ya da çeşitli
arpalık sistemleriyle bazılarına özel ayrıca­
lıklar tanımak, güncel iktidar dengelerinin
klasik oyun alanlarına dönüşmüştür. Bir
tür toplum mühendisliği niteliğini taşıyan
iktidar taktikleri, genellikle güncel oluşuma
belirli yanıtlar verebilir ama tarihsel süreç­
lere tümüyle egemen olabilir mi?
Oluşum süreçleri, kısa parantezlere sığ­
mayacak kadar büyük ve uzun erimlidirler.
20. yüzyıl öncesinin Türk iyesi, tüm üsf-
yapısr’yla, karmaşık bir çelişkiler yumağım
sergiler. Toplumda yüzyıl boyunca önemli
çapta etkin olan aydın kesim giderek yeni
bir yol ağzmdadır. Bu, biraz da, kendileri­
ne “aydın" denilenlerin çoğunun gerçekte
ancak birer yarı aydın olmalarının kaçınıl­
maz sonucudur. Uygar düzenlerde aydın,
düşünce dünyasını belli başlı bir amaç ola­
rak alan ve tüm yaşantısını düşünce uğraşı­
na adayan kişidir. Okuryazar olmanın bile
uzun süre bir ayrıcalık niteliğini taşıdığı
Türkiye’de ise, aydın, çoğu kez salt bir
okurdur. Şerif Mardin’in ilginç tanımlama­
B O M A P A R T İ Z M
sıyla, Türkiye’de aydm, ülke konularıyla
ilgilenen ve bu sorunlan düzeltmeye uğra­
şan nizam ı alemciye verilen addır. Düzelt­
me işini de Osmanlfdaıı beri genellikle bü­
rokrasi içinde yaptığından, “Türk aydım,
kendim, devlet’in ilerisi için sorumlu gören
yöneticilerinden biri saymayı” sürdürür
(Mardin, 1976: 103).
İdris Küçükömer, ünlü yapıtı Düzenin
Yabancılaşmasında siyasal toplum düzeyin­
deki devletçi aydın olgusuna karşı, sivil
toplüm’un yanıtını, Dogucu/lsl&mcı halk
cepfıesi kavramında aramıştı. Yeniçeri - es­
naf - ulema birliğinden gelen Doğucu/ls-
lâmcı halk kesimleri, yüzyıllar boyunca, 195
emperyalist kıskacı içindeki bürokrat
oyunları önünde “içine kapanmak" ve di-
renmek’ten başka bir çözüm yolu bulama­
mıştı. Kendisini ileri gören bürokrat. Do­
ğucu kampı gerici ya da mürteci saymıştı.
Bürokratik aydm geleneğinin siyasal ör­
gütü olarak ittihat ve Terakkinin ilk kez
1908 II. Meşrutiyetiyle iktidar’a gelmesin­
den sonra, devfet’i ele geçirmenin, top-
fum’u ele geçirmek olmadığı anlaşılacaktı.
Oysa, “onlar, toplıım’u, daha doğrusu
hafk’ı elde edeceklerine, devlel’i elde et­
mek istemekteydiler ve bu yoldan elde
edilen ya da “kapıiaıı” devlet kurtarılabilir
sanıyorlardı” (Küçükömeı; 1968; 82-85).
Devlcf’in toplumda hiç değilse bazı sınıf­
larla organik bütünlüğü bulunmaksızın
güçlü olamayacağını, kurtulamayacağım
göremeyen Osmanlı bürokratı devlet gü­
cünün temelini de anlayamayacaktı. Sıçra­
narak elde edilen böyle bir iktidar ise, gö­
reli bir yalnızlığa mahkumdu. Küçukö-
mer, “Türkiye’nin politik elifi böyleydi ve
hep böyle kaldı" diye ekler.
Eğer 20. yüzyıl sonları Türkiyesi’nde bir
kesim “aydın" -üstelik, yine iktidar’a el at­
mak istediğinde- olağanüstü yaln ız kal­
mışsa, bunun ana nedeni yine Türkiye’ye
özgü tarihsel üstyapıda aranmalıdır.
Şunları da unutmamakta yarar var:
1. Sosyal gelişmenin gittikçe dinamik
aşamalarına giren bir toplum, yığınları kü-
 K E M A
çümsenıe tavrıyla da güvenilir çözümlere
götürülemez. Bu toplumun kurtuluşu,
onun yeni bir sosyal kuruluş’a doğru götü-
rıılebilmesıyle olasılıdır. Bu iş, çağdaş halk
yığınlarının somut ve etkin katılımı varsa
başarılabilir.
2. Uzun süreli çözümler, yetenekli ol­
dukları varsayılan birtakım uzman, bürok­
rat ya da teknokrat'ı yönetime geçirerek de
bulunamaz. Eflatun’un ütopik cumhuriyet
özleminden bir türlü ayrılamayan orta sı­
nıf aydınlarının anlayamadıkları gerçek,
diploma ya da uzmanlık gibi olguların an­
cak teknik düzeydeki şeyler olduklarıdır.
196 Oysa, karar alma ve karar verme tümüyle
sosyo/politik bir olaydır. Teknokrasi, en so­
nunda, söz konusu grupların dayandıkları
sosyal sınıf ve katmanların ideolojik bir
yansıma alanıdır. Bir toplumsal düzense,
herhangi bir orta sınıf ideolojisinin deney
alanı değildir. Teknokrat oligarşisi, yeryü­
zünün hiç bir toplumunu kurtaramamıştır
(Gevgilili, 1987: 798-799).
Türkiye’de 1990’lara doğru gittikçe be­
lirginleşen iktidar boşluğu, karmaşık bir
siyasal seçen eksizlik olgusuyla üst üste
getirilir.
Geleneksel seçkine i ideoloji’nin dayanak­
larım parçalayan yeni dinamikler, üstyapı­
da, ilginç bir kültür kaosu ile yan yana ger­
çekleşmekteydi. Her Bonapartist girişimle
bilim ve düşünce alanında bir daha yaşanan
duraklama ve çöküş, bu kez, alt ve lümpen
kültürlerin 1980’lerdeki yükselişine denk
düşüyordu. Örnek olarak, arabesk diye ta­
nımlanan şarkı ve türkülerin kısa bir süre
içinde eriştikleri etkinlik ile klasik yazılı
kültür’ûn uğradığı genel gerileme birbirle-
riyle ilişkili değişimlerdir. Kağıt ya da ki­
tap, gazete, dergi gibi yazdı kültür ürünleri
fiyatlarının -uygulanan bilinçli politikalar
yardımıyla- olağanüstü yükseltildiği bir
ortamda okuryazar’ın son kültür simgesi de
böylece elinden alınıyordu.
Türkiye, 2000’İt yıllara Cumhuriyetin
kuruluş ortamındakinden bambaşka dina­
miklerle giriyordu:
L İ Z M
1920’ler sonrası, Osmanlı düzeninin ar­
dından yeni bir dönemi açmak amacıyla,
geçmiş kültürün simgelerini paramparça
etmek istemişti,
1980’ler sonrasının Bonapartîzm eşliğin­
deki liberalizm girişimi ise, kendinden ön­
ceki ideolojik ve kültürel üstyapıları tersine
çevirmek için doğrudan doğruya Cumhu­
riyet’in resmî ideolojisinde bir altüst oluşu
yarattı. Bireysel çıkarcılığı ve varlık edin­
meyi öne çıkarmak amacıyla, varolan etik’i
ve ideolojik çerçeveleri inanılmaz hızla
aşındırdı. Dayanak noktalarını büyük öl­
çüde yok edip onları boşlukta bıraktı.
Üstyapıdaki kültürel değerler ve simge­
ler kargaşası, son çözümde sivil toplum’da
nitel ve nicel olarak önemli dönüşümlerin
bir öncülüdür ancak... Gerçekte, toplum­
sal ilişkilerin tarihini, bu ilişkilerin “değiş­
tirilmelerinin, kaldırılmalarının, birinin
geçersiz kılınıp bir yenisinin ortaya kon­
masının ya da aynı ilişkinin yeni bir tarzda
kurulm asının meydana getirdiği çizgi
oluşturur" (Kuçuradi, 1988: 9). Bir tip
toplumundan, başka bir tîp’e geçiş’irı tari­
hidir, bu...
1980’İİ yıllar Türkiye’de, gerçek anla­
mıyla, II. Cumhuriyet dönemini açma giri­
şimi olarak da nitelenebilir.
Türkiye’nin yenileşme ve modern bir $i-
vil/sivosal toplum oluşumu sürecinde geli­
nen yer, bu bağlamda, bir döııüm ııokta-
sı’dır. Bu dönüm noktası çok daha yoğun
bunahmlar’ı da getirebilir; yepyeni demok­
ratik platformlar'ı da aralayabilir.
Gelişimin yönünü belirleyecek olan,
geçmiş dönemlere oranla daha da karma­
şık bir iç ve dış dinam ikler eytişimi ola­
caktır.
Yeni ortamın yaratıcı bir dinamiği, ay ­
dın üstündeki tarihsel bürokratik ilişki ve
denetimlerin büyük çapta dağılmış olu­
şudur. Bu bağlantı şoku, daha ileri bir ya­
rın arayan tüm güçler arasında, organik
ilişkilere dayalı, modern demokratik bir­
leşimlerin de gerçek başlantç aşamasına
dönüşebilir. ö
 Cumhuriyet Türkiyesi’nde
Laiklik ve Karşı Laikliğin
Düşünsel Boyutu
NURAY
eyaıni Safa, 1938’de yazdığı Türk İn­
P
kılâbına Bâftışlar’da, “Atatürk inkı­
lâbına kadar laiklikle milliyetçiliğin
birbirine mani akideler olmadığım idrak
eden tek bir fikir adamı çıkmadı” (Safa,
1993: 39) diyor.
İ923’de kurulan Türkiye Cumhuriyeti;
modern bir devlet olarak, öncelikle, laik­
lik ve milliyetçilik ilkeleri üzerine kurul­
du. Cumhuriyetin tarihî ve düşünsel bir
boşluğa doğmadığını biliyoruz; bu bakım­
dan Cumhuriyet devrimini ve onun dü­
şünsel boyutunu anlamanın yolu, sotı dö­
nem Osmanlı tarihi ve düşünce hareketle­
ridir. Özellikle II, Meşrutiyet dönemi dü­
şünce hareketlerini göz önünde bulun­
durduğumuzda, Cumhuriyet’in kuruluşu­
nu izleyen ve ‘inkılâplar’ olarak tanımla-
nagelen radikal dönüşümlerin, hiç değilse
düşünce alanında Cumhuriyetle doğma­
dığını, çeşitli siyasi tartışmalar çerçevesin­
de, daha önce ortaya atılmış önerilerin de­
vamı olduklarını görürüz. Cumhuriyet
devrimi, ilk bakışta, son dönem Osmanlı
düşünce hayatım belirleyen üç akımdan;
Islâmcılığın yenilgiye uğrayıp, diğer ikisi
olan Türkçülük ve Batıcılığın birlikte ikti­
dar olması şeklinde tanımlanabilir.
II. Meşrutiyet dönemi Batıcıları, Cum­
huriyet’in sonradan gerçekleştirdiği re­
formlara zemin teşkil eden Batı medeniye-
;ıni tümüyle kabul etme düşüncesini sa­
MERT
vunuyorlardı. Türkçüler ise, hem büyük
ölçüde Batıcıların tezlerini paylaşıyorlar
hem de, Osmanlıcılık ve Islâmcılık siya­
setlerine karşı millî bir uyanışı temsil edi­
yorlardı. Ancak, o dönemde, laiklikten
söz eden yoktu. Laiklik o dönemde hayata
geçirilmesi çok uzak bir kavram olarak
görülüyor olsa gerekir.
Ahmet Emin, Cumhuriyet Devrimi için
“Gerçekleşen Rüya" (Yalman, 1938) de­
mekte haklıdır. Cumhuriyet’in kuruluşu
ile gerçekleştirilen dönüşümlerden, Meş­
rutiyet devrinde düşünülmüş, tartışılmış
olanları bile, hiç değilse, kısa vadede ger­
çekleştirilmesi güç bir hayal olarak görül­
müştür, Kılıçzade Hakkı’nın, Cumhuriyet
reformlarını çağrıştıran önerilerinden olu­
şan makalesine “Pek Uyanık Bir Uyku" ve
daha sonra “Rüya"’ başlığını vermiş olma­
sı bu ruh halinin en İyi ifadelerinden biri­
dir. Celâl Nuri, Cumhuriyet’in kuruluşun­
dan hemen sonra; “Abdülhamit devrinde
yetişmiş, Avrupa görmüş, zihniyetini de
anlamıştım. Fakat hiçbir vakit, o günlerde
hatır ve hayalimizden geçmezdi ki, yirmi
sene gibi az bir fasıladan sonra kadınları­
mız hukuk-u hürriyetlerine sahip olacak­
lar, saltanat ve hilafet millî hakimiyete ye­
rini bırakacak, taaddütü zevcad haram
o la c a k ...” diyordu (Celâl Nuri, 1926:
125), O dönemde, belli ki bazı dönüşüm­
ler hayat bile edilemeyecek kadar uzak
 K E M A
görünmüştür; laik bir devlet, en hızlı Batı­
cılar için bile, herhalde bu türden bir kav­
ramdı. Nitekim yine Cumhuriyet kurul­
duktan sonra ’lnkılâb’ üzerine yazılan ri­
salelerden birinde de, “Milletin içinde la-
aded Mustafa Kemaller vardır. Lâkin onlar
için herşey bir hayal idi. Bu hayalleri ta­
hakkuk kudretini Gazi Mustafa Kemal Pa-
şa’da bulabildiler” (Habil Adem, 1925:
125) deniliyordu.
Diğer taraftan, Türkçülerin laik bir
ulus devleti öngörmediklerini biliyoruz.
Aslında, II. Meşrutiyet döneminde belir­
ginleşen, son dönem Osmanlı düşünce
198 akımlarını kesin çizgilerle tanımlamak
oldukça güç. Batıcı yanı ağır basan Türk­
çüler ve İslâmî yanı ağır basan Türkçü­
lerden söz etmek mümkün, ancak, genel
çizgileri ile, II. Meşrutiyet döneminde,
Türkçülüğün henüz yeterince sekülerleş­
mediği rahatlıkla söylenebilir. Türkçüler
diye bilinen isimlerin Meşrutiyet döne­
minde, millî kimlik tanımları, genelde,
kaçınılmaz biçimde İslâmî muhtevalıdır.
Daha sonra Cumhuriyet’in ideologu diye
tanımlanan Ziya Gökalp’in, milliyetçilik
anlayışına zemin teşkil eden terkibi ma­
lumdur; “Türkleşmek, İslâmlaşmak, Mu-
assırlaşmak”. Gökalp, bu terkip içinde,
modern bir millî kimlik sentezi oluştur­
ma çabası içinde, medeniyeti milli kimli­
ğin evrensel boyutu olarak tanımlarken,
Islâm’ı da bu kimliğin vazgeçilmez bir
parçası olarak görüyordu.
Batıcı ekolün önde gelen isimlerinden
Celâl Nuri, ‘medenileşme’ kavramının ay­
nı zamanda bir ulusallaşma sürecini içer­
diğinin farkındaydı, (1330 ?) yazdığı Mu­
kaddem t-ı Tarilıiye’de artık dünyada ‘dini
hislerin yerini millî hislerin’ aldığım söy­
lüyor, ancak bunun uzun bir zaman dili­
minde gerçekleşebileceğini, Osmanlılar
için henüz bu koşulların, varolmadığını
ileri sürüyordu. O yüzden de, “Milliyet
münhasıran dinin bir şekli olmak üzere
gösterilmelidir İd esasgir olabilsin”2 öneri­
sinde bulunuyordu.
L İ Z M
‘Medenileşme’ tasarısını, net bir şekil­
de Batıcılık ile milliyetçiliği uzlaştırıp,
seküler bir ulus devlet yaratma tasarısına
dönüştüren Cumhuriyet devriınidir. Da­
hası Cumhuriyet devrimi laiklik ilkesi
çerçevesinde uyguladığı sekülerleşme si­
yasetini, medenileşme tasarısının temeli­
ne yerleştirmiştir. Birinci Dünya Savaşı
sonunda İmparatorluğun Tüıkler dışın­
daki Müslüman nüfusun büyük çoğunlu­
ğunu kaybetmiş olması, savaş içinde or­
taya çıkan devrim koşullarının bu köklü
değişime zemin hazırladığı söylenebilir.
Ancak, seküler olmayan bir millî kimliğe
dayalı moderleşme tasarılarının zaten
fazlasıyla zorlama olduğu, çelişkili ve
ikircikli öneriler sunmaktan öteye gide­
mediği de aşikârdı. Cumhuriyet’in için­
den çıktığı savaş ve devrim koşullan bu
ikircikli tutumlara kesin bir son verme
imkânı vermiştir.
Sonuç olarak, Türkiye’nin Cumhuriyet
idaresi ile birlikte tanıştığı ‘laiklik’, Os­
manlI’nın son döneminde ortaya çıkan ül­
keyi kurtarma. Batı karşısındaki yenilgiye
son verme, kısaca selamete kavuşma tasa­
rısının bir parçası veya bir sonucuydu. Bu
gayret içinde, akla ilk gelen; Osmanlılar’ın
içinde bulundukları çöküş ve yenilginin
nedeninin İslâmiyet’e dair bir sorun oldu­
ğudur. Bu o dönemin koşullan içinde son
derece anlaşılır bir akıl yürütmedir; zira o
dönemin düşünce ve kurumsal yapısı ol­
duğu kadar, siyasal toplumsal sınıflandır­
ma sistemini belirleyen de dindi. OsmanlI­
lar kendilerini, öncelikle İslâm aleminin,
Batı’yı da Hıristiyan aleminin temsilcisi
olarak görüyorlardı. Bir yenilgi söz konusu
ise bu aynı zamanda İslâm’ın yenilgisiydi.
Koyu Batıcılardan biri olan Kıhç2ade
Hakkı için bile bu böyle idi; Kılıçzade
(1329 ?) da şöyle diyordu; “ Düşünmeye
muktedir olduğum günden beri ...Millet-i
Osmani ile dinen merbut olduğum alem- i
İslâm’ı düşünür ve onların -Hıristiyanla­
rın şevket ve saadetine mukabil- duçar
bulundukları sefalet ve felaketi kemal-i
L A İ K L İ K VE K A R Ş I L A İ K L İ Ğ İ N D Ü Ş Ü N S E L B O Y U T U

1928de yeni harflerin kabulünden hemen som a “Millet Mektepleri Teşkilâtı ”kurularak
okumayazma seferberliği başlatıldı. 1928/29’d a yaklaşık 17 bin Öğretmen, 20 bini
aşkın derslikte 600 bin vatandaşa yeni harfleri öğrettiler.

yeis ve elemle derpiş ederek esbab-ı m ua­
faesin i teharri ederim" (Kılıçzade Hakkı,
1329(1913/1914]).
Temel sorun, ‘tarihin gidişatına’ ayak
uydurmak, İslâm dünyasına galebe gelen
Batı’yı izleyerek yükselme imkânı bul­
mak, OsmanlI’nın çöküşü ve giderek yo-
kolmasını önlemekti, Osmanlı aydınları,
İslâm aleminin Batı karşısındaki yenilgi­
sinin nedenlerini kurcalamaya giriştikle­
rinde tanıştıkları Batı düşüncesi ve Ay­
dınlanma felsefesinin ürünü olan düşün­
celer; Osmanlı imparatorluğunun tari­
hin ileriye doğru giden, toplumları refah
ve saadete ulaştıran trenini yakalamakta
geciktiğine işaret ediyordu. Batı’da hakim
olan ve Osmanlılar’ı da etkileyen poziti-
vist düşünce dünyası; toplumların sela­
metini, dinsel-metafizik düşüncenin ye­
rini bilimsel-akıkı düşüncenin almasın­
da görüyor, dinî kurum ve düşüncenin
belirlediği toplumsal hali, toplumların
tarihinde bir tür çocukluk devresi olarak
görüyordu, Toplumların refaha ulaşması
olgunlaşmalarına bağlıydı, olgunlaşma­
nın koşulu ise, dinsel düşüncenin yerini
bilimsel akılcı düşünceye, buna paralel
olarak dinsel kurumların yerini seküler
olanlara bırakmasıydı.
Cumhuriyet’in temelini attığı ulus dev­
letin temelindeki laiklik ilkesinin gerisin­
deki, II. Meşrutiyet devrinin Garbctları ta­
rafından çekingen bir uslupta, Cumhuri­
yet’in kuruluşunun ardından ise, net ve
açık olarak ifade edilen düşünce budur.
1927’de Cumhuriyet gazetesinde yayımla­
nan bir makalesinde; “( ...) Millet-i Türk­
lüğü müdafaa ve İ’la eylemek hususunda
eski surlardan fazla kıymeti olmayan mû-
esseselerin etrafında toplanmaya davet et­
mek ( ...) cahilane ve mecnunane değil
midir?" diye soran Vasfi Raşid, laikliği bu
temelden harekede tanımlıyordu; ona gö­
re, “( ...) ilim ve irfanın menbaı olan aklı
beşerin ahlaki ve içtimai kıymetine iman
etmek, akı! ile mücehhez ve terbiyeye
 K E M A
Halil Nimetullah
Öztürk
C U M H U R A R SL A N
Halil Nimetullah Öztürk, Cumhuriyet
döneminin önde gelen radikal-pozitİ-
200 vist ve antî-Osmanlıcı düşüncelere sa­
hip bir düşünürü ve bilim adamıdır.
Osm anlı D arülfünunu'nda mantık
dersleri veren, 1933 Üniversite refor­
muyla görevine son verilen Öztürk,
Kemalist İdeolojinin Osmanlı karşıtlı­
ğını ve Osmanlılık eleştirisini en fazla
benimsemiş ve görüşlerini bu çerçe­
veden sunmuş bir aydındır.
Cumhuriyet İdeolojisi anti-emper-
yalist ve anti-Osmanlıcı düşüncelerle
yakından ilişkili olmuş, anti-emperya-
list düşünce ideolojik düzeyde politi-
ze olduğundan ve kapsamlı bir em­
peryalizm eleştirisinden ziyade kolon-
yalîzm karşıtı bir tepkiye dayandığın­
dan sınırlı kalmış; buna karşılık anti-
Osmanlıcı düşünce, dönemin birçok
müstenid olan beşere itimad etmek layık-
lığm illet ve esasıdır, cumhuriyetin cevhe­
ridir ( ...) layıklıktan mücerred bir cum­
huriyet aynen ruhsuz bir cevherdir.”3
Son devir Osmanlı aydınları ve özellikle
Cumhuriyet idaresinin kurucuları, yenilgi
ve çöküşün tespitini yapıp, çözüm yolları­
nı keşfettiklerine kanaat getirdikten sonra
da kendilerinin tarihi bir va2ife ile karşı
karşıya olduklarını düşünüyorlardı. Onla­
ra göre, Batı’da kendiliğinden vuku bulan
gelişm e bizde yaşanmadığından, yani
“Şark medeniyeti intibah, ıslahat-ı dinîye
L İ Z M
aydını, düşünürü için önemli bir refe­
rans olmuştur. Cumhuriyet ideolojisi­
nin temel parametrelerini saptarken
"sekülerleşme" anlayışının uluslaş-
ma/îürkleşme politikalarına yön ver­
diğini, dolayısıyla Türkleşme politika­
larındaki etnisiteye ve ırka dayalı yo­
rumlama çabalarına ihtiyatla yaklaşıl­
ması yönündeki tezin geçerli olduğu­
nu söylemek mümkün. Cumhuriyet'in
vulgarize, pozitivist söylemiyle birlik­
te ortaya çıkan Türkleşme politikaları
seküler, laik bir toplumun kurumsal­
laşmasını İçermektedir. Dil, ekonomi,
hukuk, siyaset, aile vb. gibi toplumsal
hayatın tümündeki Türkleştirmeye dö­
nük Cumhuriyetçi söylemin ırkçı/ya-
yılmacı boyut İçermediğini; ortaya
konan Osmanlı eleştirisinin "inkılâp"
yorumlarıyla birlikte din öğesini ba­
rındırmayan bir toplumu hedeflediği­
ni söyleyebiliriz.
Cumhuriyet döneminde "inkılâp"
sözcüğü Osmanlı döneminin eleştirisi­
ni ve yeni Türk devletinin oluşumu sü­
recini ifade eder. Mustafa Kemal inkı­
lâbı "Türk milletini son asırlarda geri
bırakmış olan müesseseler! yıkarak
yerlerine, milletin en yüksek medeni
icaplarına göre İlerlemesini temin ede­
cek yeni müesseseleri koymuş olmak-
ve ihtilal hareketlerini muaffakiyetle geçi­
rerek tekamül etmiş olmadığından, el-
yevm (...) skolastik ve Calili usulu tefek­
küre mahkum bir halde olduğundan”4 bu
tarihî vazifeyi yerine getirmek toplumun
seçkinlerine düşüyordu. Yusuf Akçura,
Cumhuriyet’in kuruluşunun hemen ar­
dından; “Efendiler, tarih bize naklettiği
bütün inkılâblarm muayyen gayelere vu­
sul azminde bulunan şuurlu bir ekaliyetin
metin, fedakâr ve icabında şedid faaliyet
ve harekatıyla vuku bulduğunu gösterir”5
diyordu. Abdullah Cevdet, “kabaM ilmi-
L A İ K L İ K VE K A R Ş I L A İ K L İ Ğ İ N
tır" şeklinde tanımlayarak Osmanlı
geçmişinin bırakılmasının zorunlulu­
ğunu vurgular, (inan: 1979: 101) Cum­
huriyet döneminin önde gelen ide­
ologlarından CHP Cenel Sekreteri Re­
cep Peker ise inkılâbı şöyle tanımlar:
"İnkılâp fenayı, köhneyi, haksızı ve
zavallıyı birden kökünden söküp onun
yerine iyiyi, yeniyi, doğru ve haklıyı
ve faydalıyı koymak ve bunların bütün
esaslarıyla İçtimaî bünyenin ruhunda
kökleştirip yaşatmaktır. (...) Bütün bu
fena, bütün bu köhne, bütün bu çürük
ve fersude şeyler zorluk kuvvetler kul­
lanılarak yerinden sökülebilir." (Peker;
1933: 733). Cumhuriyet döneminin il­
ginç düşünürlerinden anti-Marksİst,
anti-kapitalist, ırkçı, otoriter açı limit
düşünürlerinden M. Saffet Engin ise
inkılâbı "... eski İçtimai nizamın fena­
lıkları anlamış olduğundan o nizama
karşı asidir. Onu yeni baştan ve yeni
bir terbiyeye göre kurar" şeklinde ta­
nımlar (Engin; 1933: 471-472). Cum­
huriyetin bir başka teorisyeni M. Esat
Bozkurt ise inkılâbı şöyle anlatır:
''Türk İnkılâbı... modern milletler kar­
şısında bin yd geri kalmış bir ulusun,
Türk ulusunu bir hamlede bin yıl ileri
götüren bir zeka ve bir bilgi idi" (Boz­
kurt, 1940: 125).
ye fenniye neyi istilzam ederse, avamın
hoşuna gitmese bile onu iltizam etmek
idare adamları için bir vazifedir” diyen İs­
met Paşa’ya katılmakla kalmayıp, ‘avam’m
değişimi kolay kabul etmeyeceği ihtimali­
ne karşı ona destek veriyordu, zira; “avam
eski çarığım bile yeni çarıkla tereddüdsüz
mübadele etmez’ dı,6
Aydın-bürokrat seçkinlerin topluma ön­
derlik etme iddiaları pozitivist tarih anla­
yışı ile uyum içindeydi. Nasıl toplumlar
dinsel düşünceye dayandıkları dönemde
çocukluk devrini yaşıyor sayılıyorsa, top­
D Ü Ş Ü N S E L B O Y U T U
201
Kemalist ideolojinin sosyolojik
temellerini güçlendirme çabasındaki
H. Nimetıdlah Öztürk’te, Müslümanlığı
laik yapıya “millî din ” olarak entegre
etme fik r i önemlidir
Halil Nimetulİah Öztürk, 1928 yı­
lında "in k ılâ b ın F e lse fe si" adlı çalış­
masıyla inkılâbın felsefi temellerini
ortaya koymaya çalışırken dönemin
genel eğilimleriyle paralellik içinde­
dir. Halil Nimetullah'ı, diğer aydın
ideologlarından ayıran unsur, Darül­
fünun geleneğinden gelmiş olmasıdır.
Cumhuriyetçi olduğu halde Darülfü-
lumun dine bağlı geniş kesimleri henüz
çocukluk devrinde sayıldığından, bilimsel
düşünceyi özümseyerek olgunluğa erişmiş
seçkinleri onlara vasi tayin etmek doğal
kabul ediliyordu. Mustafa Şekip, ‘Halkda
Zihniyet’ başlıklı makalesinde bu düşün­
ceyi çok iyi ifade ediyor; “En basit bir mü­
şahede her yerde ve her milletde halkın
münevverlerden ziyade ibtidai zihniyete
yakın olduğunu gösterir.”7 Abdullah Cev­
det’in benzer ifadesi ile, “Havasın dini
ilim, avamın ilmi din” di (Abdullah Cev­
det, 1912: 66), bu durumda ‘havas’ın yani
 K E M A
nun reformuyla görevinden alınması­
nı başka türlü izah edemeyiz. Öte
yandan olabildiğince açık bir teoriye
sahipti: Türk İnkılâbının Osmanlılık­
tan tamamen sıyrılması gerektiği dü­
şüncesi. Bu düşünce elbette önemliy­
di. Fakat daha geniş bir toplumsal-si-
yasal programatiğe ihtiyaç duyan
Cumhuriyet'in seçkinleri için çok na-
ifti; rejimin belki sadece Reşit Galip
gibi, Afet İnan gibi "oluşturulmuş" ay-
dınlara-ideologlara ihtiyacı vardı. Re­
cep Peker gibi siyasal kurumsallaşma­
202 da, politik oluşumda belirleyici, yön­
lendirici yöneticilere ihtiyacı vardı.
Cumhuriyet'in 1930'lardakİ kitlesel-
politik-ideolojik şekillenmesinde de­
rinlikli olmayan, tarihsel arkaplanı
çok yeterli bulunmayan, Atatürk kül­
tüne çok bağ(ım)lı aydın ve ideologla­
rın büyük etkisi bulunmaktadır. Gü-
neş-Dil Teorisinin oluşumu ile "ırkçı"
açılımları içeren tarih tezinin şekillen­
mesi ve gerçekdışı temalara kayma­
sında, yeni devlete ve onun liderine
çok bağ(ım)Iı aydınların önemli fonk­
siyonları bulunmaktadır. Cumhuri­
yet'in seçkinlerinden Halil Nimetui-
lah Öztürk de, düşüncesinin varabile­
ceği en üst noktalara ulaşmış, Birinci
Tarih Kongresİ'ne katılıp bir konuşma
aydınlanmış seçkinlerin, ülkeyi selamete
çıkarmak için, ‘avam’ı yani dinî düşünce­
nin etkisi altındaki geniş halk kitlelerini,
ileri bir toplum oluşturmak üzere dönüş­
türmesi gerekiyordu. Cumhuriyeti kuran­
lar için laiklik bu dönüşümün temel ko­
şullarından biri, belki en önemlisiydi.
Yeni idarenin kurucuları, ülkeyi felakete
sürüklediğini düşündükleri süreci tersine
çevirmenin yolu olarak gördükleri tarihin
ileriye doğru giden trenine yetişebilmek
içirt, dini, özellikle İslâmiyet’i en büyük
engel olarak görmekleydiler ve bu açıdan
L İ Z M
yapmış, ölümüne kadar bütün dil ku­
rultaylarında bulunmuş, dilde Özleş-
meciliğİ savunmuştur. Fakat Öztürk
"politik" bir kişilik olamamıştır, daha
çok düşünsel, teorik düzeyde kalmış­
tır. Nitekim eğitimi, yetişmesi, teorik
gelişimi II, Meşrutiyet döneminde
oluştuğu ve Darültünun'da hocalık
yaptığı için tipik bir Cumhuriyet aydı­
nı da olamamıştır. Zaten Cumhuri­
yet'in özellikle seküler, laik bir top­
lum için olmazsa olmaz temeli olan
Osmanlı karşılığı ve eleştirisini çok
ileri düzeylerde savunduğu halde bir
Cumhuriyet ideologu olarak yeterli il­
giyi görememiştir,
Halil Nimetullah Öztürk, Kema-
lizmin özellikle 1930'laıda yeni kim­
lik sürecinde Önemli rol oynayan Os-
manlı-İslâm geleneğini en ciddi sor­
gulayan aydınlarımızdandır, İnkılâbın
felsefesini "O sm an lı Cumhuriye-
ti'nden Türk Cumhuriyeti'ne geçiş"
olarak sistemleştirmiştîr. (Öztürk;
1927: 1287) Dolayısıyla yeni devletin
siyasal, toplumsal yapısı, Gökalp'in
saptadığı gibi "Türkleşmek, İslâmlaş­
mak, Muasırlaşmak" değil, daha farklı
düzeyde "Türkleşmek, Layıklaşmak,
Çağdaşlaşmaktır (Öztürk: 1953). Bu
yorum, dini bir milleti oluşturan un-
laiklik onlar için hayatî önem arz ediyor­
du. Meşrutiyet dönemi. Batı uygarlığının
üstünlüğünün genel olarak kabul görme­
sine karşı din konusunda kararsız ve çe­
kingenlik gösteren tanışmalarla geçmişti.
En koyu Batıcılar bile, kendilerini İslâm’ın
ilerlemeye engel teşkil etmediğini ispat et­
mek zorunda hissetmişlerdi. Celâl Nu­
ri’nin ‘İslâmiyet ilerlemeye engel midir?’
sorusuna verdiği cevap, ‘hayır degildir’di,
sorumlu tutulması gereken İslâmiyet’in
mevcut haliydi,8 İslâmiyet’in yanlış anla-
şılmasıydı.s Yine koyu Batıcı Abdullah
L A İ K L İ K VE K A R Ş I L A İ K L İ Ğ İ N
surlardan biri olarak değerlendirme­
yen Mustafa Kemal'in yorumuyla ör­
tülmektedir. 2îya Gökalp'te sancılı
bir şekilde duran "din" unsuru, Cum-
huriyet'in aydınları için sürekli bir ra­
hatsızlık kaynağıdır. Gökalp'in Com-
te-Durkheim çizgisinden aktardığı
pozitivizmin dini sosyal bir olgu ola­
rak yorumlaması, yeni kimliğin temel
sacayaklarından birisini oluşturur.
Gökalp'İn daha çok Durkheim poziti­
vizmine yaslanmasına karşılık Halil
Nimetullah Öztürk, (M. Saffet Engin,
M. Esat Bozkurt vb. aydınlarda) A.
Comte'un kaba pozitivizmini aynen
benimsemiştir. Bu kaba pozitivizmle
Türk tarihini değerlendirmiş ve teorik
bir temelden Cumhuriyet aydınlarının
A. Comte'un pozitivizmindeki üç hal
yasasının Türk tarihine uygulamaları
için pratik bir kolaylık sağlamıştır.
Metafizik dönemle Osmanlı dönemi
kolayca bütünleştirilerek Osmanlı sü­
reci acımasızca ve gerçek dışı bir yo­
rumla eleştirilmiştir, Halil Nemetullah
Öztürk, Comte'un pozitivizmindeki
son halka olan pozitivist dönemin bi­
limsel felsefelere dayalı boyutunu E.
Durkheim'dan aktardığı "toplum duy­
gusu", "millî vahdet" anlayışıyla bir­
leştirerek devrimin teorik temellerini
Cevdet, aynı tezleri savunuyordu; sorun
doğrudan İslâm değil, Islâm’ın yanlış anla­
şılması, hurafeye dönüşmesi, siyasî istib­
dada alet olmasıydı.10
Oysa, Ahmet Ağa oğlu’mm ifadesiyle, İs­
lâm medeniyeti mağlup, Garp medeniyeti
galipti ve medeniyeti kısmen benimsemek
mümkün değildi. Şöyle diyordu; "Garb
medeniyetinin tevafuk ve galebesini kabul
ve itiraf ediyor muyuz, etmiyor muyuz?
Ediyorsak o galebeyi yalnız ulum ve funu-
na ve hatta bazı siyasî ve içtimai teşkilata
atfetmemeliyiz. Bütün medeniyetin mec-
D Ü Ş Ü N S E L B O Y U T U
ortaya koyar (Öztürk; 1944: 9-21). Bu
süreçte Cum huriyet'in tüm teorik
a n a liz le rin d e var olan "b ilim se l
amentü", toplumsal yasa ve bir bilim
olarak sosyoloji bütünleştirici bir etki
yapmıştır.
Türk devriminin amacı "ulusal var­
lığı kendi ulusal olmayan kuralları,
gelenekleri içinde boğmakta olan
'Osmanlılığı' atmak, 'Türklüğü' bul­
maktır, çünkü inkılâbın bize bırak­
mayı icap ettirdiği hayat eski 'Os-
manlı hayatı', bize edinmeye zaruri
kıldığı hayat da içine girdiğim iz 203
'Türk Hayatı'"dır, Türk Tarih Kongre­
s in d e yaptığı konuşmada Öztürk,
"bu eser [Türk Tarihî Tetkik Cemiyeti
kastedilerek} mazide ne olduğumuzu
bütün insaniyetiyle medeniyete ışık
saçan asil bir varlığa nasıl malik ol­
duğumuzu gösterdikten sonra göğsü­
müz gurur hisleri ile kabartarak yine
bütün dünyaya karşı bize 'B iz var
idik ve böyle vardık' dedirtmiştir"
(Öztürk, 1932: 329). "Türkler en eski
dönemde totemcilik devresini yaşar­
larken halkçı, cumhuriyetçi, tesanüt-
çü bir temele dayanmaktadır. Türk
ruhunun en belirgin vasft ise 'tesa-
nütçü' bîr haslata malik olmasıdır.
'Tesanütçü olan Türk Töresi... kadın-
muuna, zihniyetine, tarzı telakkisine, ru­
huna kafasına, dimağına, kalbine, atfet-
meliyiz ( ...) kurtulmak, yaşamak, idame-i
mevcudiyet etmek istiyorsak hayatımızın
( ...) umumisi ile -yalnız libasımızı ve ba­
zı müessese! erimiz i değil- kafamız, kalbi­
miz, tarz-ı telakkimiz zihniyetimiz itiba­
riyle de ona uymalıyız. Bunun haricinde
halas yoktur."11
Cumhuriyet idaresi, bu konudaki tüm
tereddütlere son vererek, ‘kurtuluş yo-
iu’ndaki tüm engellere son verecek olan
reformları dayandırdığı laiklik ilkesini be-
 E M A L
eslik (feminisme) ve ahlakçılık esasla­
rına dayanır. Dolayısıyla bir taraftan
İnsaniyetçi', diğer taraftan 'milliyet­
çi' olan Türk cemiyetinin hayatında
en başlıca hasleti de 'halkçı' olmak­
tır" (Öztürk, 1930: 40-66).
Öztürk Türk'ün temel özelliğinin
"u lu sallık duygusu" olduğunu, bu
ulusallık duygusunun Osmanlılık dö­
nemi ile tamamen ortadan kalktığını
söyler, Osmanlı döneminde "(i)çtimai
varlık kaybolmuş, millî şuur doğma­
mış, cemiyet kendi benliğini unutmuş
204 olarak yabancı unsurların" etkisi al­
tında kalmıştır. Osmanlılıkta siyasî
hayatı teşkil eden bütün müesseseler
istibdat ve mutlakıyet ruhuna göre şe­
killenirken, 'içtimai hayatı' oluşturan
bütün kurumlarda da yabancı bîr ha­
yat, metafizik anlayış hakimdir. Öyle
kî Öztürk'e göre Osmanlı döneminde
'mîllî onur' bile kalmamış yabancı bir
kültür içinde kalarak "millî" onurunu
kaybeden fertler “ bir sapıklık bataklı­
ğı içinde saplanıp kalır" (Öztürk,
1940:88)
Osmanls döneminde milliyet duy­
gusunun ve ulusal varlığın ortadan
kalkmasının en büyük nedeni Osman­
lılığın "yabancı kültürün”, yani İslâm
kültürünün etkisi altında kalmasıdır.
nimsemiştir. Bu reformlar öncelikle, mo­
dern bir toplum inşasına temel teşkil eden
kurumsal ve toplumsal dönüşümlerin tü­
müne zemin hazırlamayı hedefliyordu;
dinsel kurum ve hiyerarşilerin yanı sıra,
geleneksel topluma özgü tüm kurum ve
hiyerşileri ortadan kaldırıyordu. İnsanla­
rın evrensel eşitliği ilkesinin benimsenme­
siyle, sadece dinî değil, geleneksel toplu­
ma özgü tüm unvan ve ayrıcalıklara son
veriliyordu. Laiklik ilkesi bu yönüyle, ge­
leneksel toplumdan modern bir topluma
dönüşümün çerçevesini belirliyordu.
I Z M
Osmanlı döneminin yok sayılmasında
esas unsur, bu din unsuru olmuştur.
Dinin eleştirilmesi ve onun yerine se-
küler bireylerin yetiştirilmesi, Cumhu­
riyet reformlarının esas içeriğini oluş­
turmaktadır. Gökalp ile başlayıp Mus­
tafa Kemal, İnönü, Recep Peker, M.
Esat Bozkurt, Reşit Calip, Celâl Nuri
ileri vb. bir çok ideolog-politikacının
Osmanlı eleştirisi, özünde bir kültü-
rel/siyasal alan olarak dini hedef al­
maktadır. Ve İslâm kültürünün şekil­
lendirdiği birey yerine ulusçuluk/po-
zitivizmin şekillendirdiği dünyevî, la­
ik bireyin yaratılması amaçlanmıştır.
Bu teorinin en sistemli düşünürü ise
Halil Nimetullah Öztürk'tür. Onun
Osmanlılık ile din arasında kurduğu
bağlantı, bir yandan bir kültür unsuru
olarak dinin bütün toplumda etkili ol­
masının gerekliliği ile Öte yandan
İslâmcılığın teokratik bir siyasal sis­
tem olarak Türk toplumuna zarar ver­
diği düşünceleri ile şekillenir. Ziya
Gökalp "din"i reforme ederek siyasal­
laşmanın dışına itmekle birlikte siste­
mine dahil ederken, radikal pozitivist
bir aydın olan Öztürk de, Osmanlılık
ile Türklüğü metafizik ile fizik arasın­
daki farklılıkla açıklamasına paralel
olarak, İslam cılık ile Müslüm anlık
Diğer taraftan, laiklik modern bir ulus
ve ulusal kimlik oluşturma tasarısının ay­
rılmaz bir parçasıydı. Cumhuriyetin he­
deflediği siyasal kimlik artık, tereddütsüz
ulusal kimlik olmuştur. İslâmiyet kaçınıl­
maz olarak bu kimliğin asli unsuru olma­
ya devam etse de. Cumhuriyetin kurucu­
ları kuramsal planda, ulusal kimliği sekü-
ler çerçevede tanımlama yoluna gitmişler­
dir, Bu II, Meşrutiyet döneminin dinî içe­
riği ağır basan Türkçülük anlayışından
farklılık gösteren bir millî kimlik anlayışı­
dır. Birinci Dünya Savaşı sonunda, özel-
L A İ K L İ K VE K A R Ş I L A l K U l f i l N
arasında da ilginç bir ayrıma gider.
Türk dünyası Osmanlılıktaki ümmet
devrini geçmiş ulus devrine girmiştir.
Ona göre 'Ümmet' devrinin üzerinde
yürüdüğü yol "islâmcılık"tı, ulus dev­
rinin üzerinde yürüdüğü yol ise
"Türkçülük” olacaktır. Bundan dolayı
Müslüman başka, İslamcı başkadır.
Her islâmcı Müslümandır fakat her
Müslüman İslamcı değildir. Biri bir
devri henüz din olan ile din olmayanı
birbirinden ayırmayarak her şeyi din
gören "Osm anlılık" devrini gösterir,
öteki ise "Türklük" devrini gösterir.
(Öztürk, 1953: 91)
Bu yorum dinin ulusçu (anti-Os-
manlıcı boyut) düzleminde ele alın­
malıdır. OsmanITmn İslamcılığı başka
bir din, Türk'ün Müslümanlığı başka
bir dindir. Öztürk, yeni devlete özgü
olarak İslâm'ı Müslümanlık yorumuy­
la Türkleştirmeye, uluslaştırmaya çalı­
şırken, kendisinin de içinde yer aldığı
dinde reform tasarısında ise dinin bi­
limsel esasları dahilinde düzenlenme­
si amaçlanmıştır. OsmanITmn şeriat
ile yönetilen yabancı bir dine dayan­
dığını belirten Öztürk, yeni devletin
dine tanıdığı alanı bireysel vicdanlar­
la sınırlı tutmaya çalışırken pozitivist
teorinin, hem mühendislik hem de ja-
likle Arap nüfusun tutumu, ardından İs­
tanbul hükümetlerinin, şeyhülislâm fetva­
ları ile, dinî gerekçelerle Millî Mücadele’ye
karşı çıkmaları, millî kimliğin seküledeş­
mesini kolaylaştırmış, en azından buna iyi
bir mazeret oluşturmuştur. Cumhuriyet’in
kuruluşunu takiben, millî kimliğin sekü-
ler tanımı büyük ölçüde bu gerekçelendir­
me üzerinden yapılmıştır.12
Sektiler milliyetçiliğin önünün açılma­
sıyla; din konusundaki ikircikli ifadeler
yerini, sekülerligi vurgulayan milliyet ta­
nımlarına, m illiyetçiliğin aslında dine
D Ü Ş Ü N S E L B O Y U T U
koben geleneğin izlerini taşır. 1947
yılında kendi yayımladığı Ergene der­
gisindeki özellikle "Kara Kuvvete Kar­
şı" adlı yazılarında çok açık olarak
dinseîîiğîn artışını ve özellikle D in
Yolu, Selam et. Sebilürreşat gibi İslâm-
cı dergileri ağır biçimde eleştirmiştir.
Devletin dine müdahale etmesi gerek­
tiğini "hac yolculuğuna çıkan yurttaş­
larımızın ... soyulup soğana çevrilme­
lerimden dolayı "bu acıklı yolculuğa
İzin vermemek, bütün bunlar ortadan
kalkıp düzelinceye kadar eskiden o l­
duğu gibi yine hacca gitmek iznini 205
kaldırmak" gerektiğini belirterek çok
açık olarak devletin dine müdahalesi­
ni savunmaktadır. Böyiece Öztürk,
Osmanlı toplumunun metafizik bir
hayat olan "üm m et" yapısı içinde
İslamcılık dininin etkisinde olduğunu,
oysa "ladini Cumhuriyet" olan yeni
devlette ise, "fizik" gerçeklik olan
"Türklük" duygusunu "Müslümanlık"
olarak yaşamakta olduğunu savunur.
Halil Nimetullah Öztürk, Cumhuri-
yet'in dinin fonksiyonlarına karşılık
milliyetçilik duygusunu yerleştirmeye
çalışmasının ilginç bir yorumunu su­
nar. Bu çerçevede İslâm'ı Türkleştir­
meye çalışarak dinsel bir ulusçuluk
çabasına girer.
karşı gelişen bir tarihi uyanış hareketi ol­
duğu gibi tesbitlere bırakmıştır. Milliyet­
çiliğin pozitivist açıklaması için gerekli
zemin zaten hazırdı; Mustafa Şekip, “Bu­
günkü insanı anlamak için nasıl tek hüc­
reli hayata kadar rücu ediyorsak, milli­
yetçiliği anlamak için de onun doğmaya
başladığı zamanlara kadar geri gitmek la­
zımdır” diyor ve geriye gittiği zaman mil­
liyetçiliğin kiliseye karşı mücadelelerden
doğduğunu ve insaniyetin ilerlemesinin
koşulu, olduğunu tespit ediyordu.13 Da­
hası, seküler millî kimlik, laikliğe millî
 K E M A L İ Z M

bir arkaplan sunabiliyordu; bazılarına

göre, din ve dünya işlerini ayırma kabili­
yeti "Türk milletinin yaratılışında” vardı,
İslâmiyet öncesi Türklerin devlet teşkila­
tı, Kutadkubilig buna örnekti, dini ta-
asup Acem ve Arap etkisi ile yerleşmişti
(Refik Sıtkı (Gür]; 1927).
Nihayet, Islâm Arap medeniyetinin bir
unsuruydu; Yunus Nadi, “( ...) Arabistan-
da zuhur eden dini bir idrakin umumi ha­
yata tatbik edilmiş kaidelerinden bir nev’i
hayat tarzı çıktı", Arap medeniyeti “Yunan
ulum ve fununu" aldığında yükseldi, ama
bu gelişmenin de önü kesildi diyordu.14
206 Bu koşullar altında, İslâm giderek daha
ziyade Arap medeniyetinin bir unsuru
olarak değerlendirilerek kültürelleştirilir­
ken, Batı medeniyeti ise giderek daha fazla
kültürel çerçevesinden çıkarılarak evren­
selleştiriliyordu. Türk Yurdu’ndaki bir Kemalist laisizm, dine cephe almamış,
konferansta “( ...) içtimai hayatımızın ta­ ancak ‘çarpıtılmasın! ’ya da
bii tekamül ve inkişafını istiyorsak Garb “sıyasaliaştmlmasım" engelleme savıyla,
medeniyeti ünvanı altında tanınan bu en dinin içeriğine ve düzenlenmesine
müdahaleci olmuş; "gerçek dinin
mükemmel beşeri medeniyeti kabul ve mümessilliğinde yetki İddia etmiştir.
ona hizmet gayesini takib etmeliyiz"15 de­
niliyordu.
Batı ileri toplumun timsali olduğuna kiplerimize kendimizi saydırmak ve tel-
göre, seküler millî kimlik, aynı zamanda, kin-i hürmet etmek için onlardan hiçbir
tartışmasız biçimde Batılı bir kimlik ola­ farkımız bulunmadığını göstermek lazım­
rak düşünülüyordu. Görüntü olarak da dır”15 diyordu. Yıllar sonra, Uluğ İğdemir,
Batılı olmak, medeniyetine dahil olmanın o yıllara ilişkin anılarında, Cumhuriyet’in
somut göstergesi olacaktı. CumftHriyet ga­ kılık kıyafet değişimine ilişkin kanunları­
zetesinde 1 Eylül ]925’de yayımlanan bir nı değerlendirirken, “Bu devrim bizi dün­
yazıdaki ifadeyle, “Kırmızı fesi atarak ye­ yanın gözü önünde gülünç olmaktan, Av­
rine şapkavı geçirmek, medeniyet dünya­ rupa memleketlerinde soytarılar gibi do­
sına dönerek, ‘Efendiler, Türk yepyeni bir laşmaktan, onlardan ayrı insanlarmışız et­
alemdir. Bu alemin sizinkinden hiçbir far­ kisini uyandırmaktan kurtardı” (İğdemir,
kı yoktur,., Türk de sizin gibi bir insan­ 1976: 122) demiştir.
dır, sizin gibi bu medeniyet faziletlerinden Laikliğin şeklî olarak Batılılaşm ayı
istifade etmek ister, yaşamak, rnesud ol­ önemsemesi boşuna değildir, içeride,
mak hakkıdır’ demek(ti)”, “bu amaç için Cumhuriyet devrimi ile hukuken ilga edi­
şeklin ne önemi var" diyenlere karşı, len, dinî ve geleneksel kurum ve hiyerar­
“dünyaya kafamızın değiştiğini ispat İçin şilere set çekmenin sembolik ifadesi olma­
onun içini açıp göstermek ne kadar kabil nın yanında, modernleşmenin olmazsa ol­
değilse, dışını göstermek o kadar kolay­ maz koşulu olarak görülmüş ve nihayet
dır" deniliyordu. dünya önünde bir “lelkin-i hürmet” ve iti­
Siirt Mebusu Mahmud, “Hayattaki ra- bar meselesi olarak görülmüştür. Bu tek
L A İ K L İ K VE K A R Ş I L A İ K L İ Ğ İ N
taraflı bir algı sorunu değildir. Batılılar da
meselenin şeklî boyutunu en az Cumhuri­
yetçiler kadar önemsiyorlardı. Cumhuri­
yetin kuruluş yıllarına ilişkin gözlem ve
değerlendirmelerden oluşan kitabında Pa­
ul Genziton şöyle diyordu: “Müslümanla­
rın şapka giymeleri, bu sırada Batıklara
önemi az bir ayrıntı gibi görünebilir. Oy­
sa, bu reform Mustafa Kemal’in gerçekleş­
tirdiği reformlann en ağır sonuç verenle­
rinden biridir ( ...) bugüne kadar bütün
Doğu, bir kısmı mümin yani müslüman-
lar, diğeri ise mümin olmayanlar yani Hı-
risliyanlar diye ikiye bölünmüştü. Bunlar
taşıdıkları başlıklarla ayırt edilirlerdi., .bu­
gün...Allah’ın sevgilileri, peygamberin to­
runları, imansız dedikleriyle giyiniş bakı­
mından bir oldular. ( ...) Bu dış benzeme
in am İmayacak bir yakl aşı md ı r”.17
CUMHURfYET LAİKLİĞİNE
MUHALEFET VE LAİKLİĞİN
_______ MUHAFAZAKAR TANİMİ
Diğer taraftan, Genziton’un dediği gibi,
'Şapka Devrimi’ veya genel olarak Cumhu­
riyet devriminin, gündelik hayat ve sem­
bolik alanda, kanun çıkararak gerçekleştir­
diği değişimler, en çok tepki topluyaıı ve
sorun haline gelen değişimlerdir. Yine,
Genziton’un gözlemi isabetlidir; kılık kıya­
fetin Müslümanlar için dinî olmanın öte­
sinde, daha doğrusu dinî olanla özdeşleş­
miş tarihi önemi vardır. Dahası, şapka ve­
ya başka Batılı kisveler, Müslümanlar için
yüzyıllarca, kendilerini Müslüman olma­
yanlardan sadece ayırt etme aracı değil, ay­
nı zamanda üstünlük sembolü idi. Cum­
huriyet devrimine muhalefetin kalkış nok­
talarından en önemlisi; özellikle laiklik il­
kesi çerçevesinde gerçekleştirilmeye girişi­
len değişimlerin, koşulsuz bir teslimiyet
olarak algılanmasıdır. Kılık kıyafette ve
kültürel hayatın diğer alanlarında Batılılaş­
ma. muhafazakâr aydınlar ve dindar halk
kesimleri tarafından, başından itibaren.
Batı'ya koşulsuz teslimiyetin ve dolayısı ile
D Ü Ş Ü N S E L B O Y U T U
İslâmiyet’e karşı kurulmuş muazzam bir
tuzağın timsali olarak görülmüştür.
Cumhuriyetin ilk kuruluş yıllarında
‘inkılâplara’ tepkilerin sindirilmesi ve mo­
dern, Batıcı laik cumhuriyet programının,
tek partili bir rejimle hayata geçirilmesi­
nin ardından, laiklik ilkesi çerçevesindeki
uygulamalara karşı ilk yasal ve demokra­
tik muhalefet, 1945le çok partili hayata
geçişle birlikte boy göstermeye başladı. II.
Meşrutiyet döneminde çıkıp Cumhuri-
yet’in ilk yıllarında yayını son bulan,
İslamcı dergi Sebilürreşod bu dönemde Eş­
ref Edip yönetiminde tekrar çıkmaya baş­
ladı Bu dergi ve yine o dönemde yayım- 207
lanmaya başlayan benzerlerinde, Cumhu­
riyetin laiklik anlayışına ilk, üstü kapalı
eleştirilere rastlamak mümkündür. Ancak,
Cumhuriyet Türk iyesi’nd e, laiklik konu­
sunda, Meşrutiyet döneminin Islâmcı tez­
lerinden sözetmek imkânsızdır, Söylene-
bilenler; artık, ‘demokrasi’ ve ‘din hürriye­
ti' çerçevesine taşınmak durumundadır.
Eşref Edip, Sebilülreşad'da CHP’nin din si­
yasetinden “demokrasiye muhalif zihni­
yet”, laiklik anlayışından “din hürriyetini
tahdit” olarak bahseder. DP ile inişli çıkış­
lı bir ilişki kuran dergi, CHP ile aynı, hal­
ta daha “sert” bir laiklik anlayışına sahip
olduğu için, başlangıçta, DP’nin din siya­
setinden genelde şikayetçidir. DP’nin laik­
lik tanımı daha serttir, zira, CHP progra­
mında laiklik “kanunların muasır medeni­
yete, ilim ve fenlerin temin eniği esas ve
şekillere ve dünya ihtiyaçlanna göre yapıl­
ması” şeklinde tanımlamasına karşın,
DP'nİn tanımı “hiçbir din düşüncesinin
kanunların tanzim ve tatbikinde müessir
olmaması"18 şeklindedir.
Bu arada, siyasî çıkışını büyük ölçüde
dindar muhafazakâr tepkilere dayandıran
DP çevresi, kendine has bir laiklik formü­
lü geliştirdi. Muhafazakâr bir laiklik yo­
rumu diyebileceğimiz bu formül mevcut
laik devletle muhafazakâr tepkileri müm­
kün mertebe uzlaştırmayı hedefliyordu.
DP’nin ideologlarından Ali Fuat Başgil,
 K E M A
1954'te yayımladığı Din ve Devlet başlıklı
kitabında; “Zannediyorum ki din ile dev­
let arasındaki bağlılığı ve bunun şeklini
tarihi ihtiyaçlar ve içtimai realiteler tayin
etmektedir. ( ...) Din ile devlet münase­
betleri İslâm dininin itikadi ahkâmından
değil ameli ahkâmındandır ... ameli ah­
kâm, zamanın ve hayat şartlarının değiş­
mesiyle değişir, o halde dün olduğu gibi
bügünde dinle devletin birleşmesi lazım
gelmez. Çünkü zaman ve şartlar değiş­
miştir. ( ...) bir kelime ile laiklik, devrimi­
zin ihtiyaçlarından doğan bir zaruretdir”
(Başgiî, 1985 [ilk basım 1954]; 172-174)
208 diyordu. Başgil'den başlıyarak, laikliğin
mantığından ziyade Türkiye’deki uygula­
nışını sorun eden muhafazakâr bir muha­
lefet söylemi gelişmeye başladı.
Muhafazakâr laiklik yorumu, öncelikle
ya doğrudan ya da dolaylı ifadelerle, katı
Fransız laiklik anlayışına karşı Anglo-Sak-
son sekülerleşme geleneğini çıkarıyordu.
Bu çizginin temsilcilerinden, bir süre AP
milletvekili de olan Prof, Osman Turan;
“hukuken laik olan Fransa'nın ve hususiy­
le Türkiye’nin laik olmayan İngiltere’den
daha fazla vicdan hürriyetine sahip oldu­
ğu iddia edilemez" diyor ve laikliği şöyle
tanımlıyordu; “laik düşünce yani vicdan
hürriyetine saygı zihniyeti, din ile insan
hakları veya türlü mezhep ve inanışlar
arasında bir banş, bir ahenk kurmak zaru­
retiyle meydana çıkmış bir mefumdur"
(Turan, 1993 [ilk basım 1964]:42). Aslın­
da öncelikle barıştırılmak istenen din ve
devletti. Muhafazakâr söylemin peşinde
koştuğu; laikliğe karşı tepkilerin yarattığı
devlete mesafeli duruşa karşı, yeni bir
devlete saadakat formülüydü. Sağ siyasal
söylemin kendini ‘komünizm tehlikesine"
karşı siper ettiği yıllarda yazan Turan için
bu acil bir sorundu. Laikliğin “millîleşme­
si” gerekiyordu, zaten “İlmî, millî ve de­
mokratik” (Turan, 1993: 80) bir müessese
idi, bizde de bu özelliğin tecelli etmesini
sağlamak lazımdı.
11, Meşrutiyet devrinde Batıcıların din
L İ Z M
konusundaki ikircikli ve dolaylı ifadeleri­
nin benzerleri, Cumhuriyet döneminde
muhafazakâr söylemleri seslendirenler ta­
rafından bu sefer, dinin alanını genişlet­
mek için kullanılmaya başlandı. Celâl
Nuri’nin, seküler ulus kavramına zemin
teşkil etmek üzere önerdiği; vatanperver­
liğin “bir emri dinî olmak üzere telkin
e d ilm e s i"n i,19 C um h u riyet dönem i
muhafazakârları tersine çevirerek; dinin,
vatanperverliğin ve millî kimliğin ayrıl­
maz bir parçası olduğu iddiasıyla, vatan­
perverlik kavramı üzerinden dinin alanı­
nı genişletmeye çalışıyorlardı.
İslâm’ın Türklerin karekterine uygun
bir din olduğu, Türklerin hizmetleri ile
yükseldiği gibi, Meşrutiyet döneminde
Şemsettin Günaltay gibi ılımlı veya Batıcı
lslâmcı denilebilecek İsimlerin veya millî
kimliği dinî çerçevede tanımlayan Türk­
çülerin görüşlerine benzer görüşler, mu­
hafazakâr laiklik anlayışının zeminini
oluşturdu. Bu söylem çerçevesinde din
millileşmiş, millî kimlik dinselleşmiş olu­
yordu (Mert, 2000).
Osman Turan’m, Batı’da gelişen laikli­
ğin yanlış yorumlanmasının sonucu olan
mevcut laiklik anlayış ve uygulamaları­
nın, millî gücümüzü zaafa uğratmasından
şikayetçiydi. Laiklikligin beklendiği gibi
yükselmemize değil, tam tersine, “Millî
gururun kırılmasına, aşağılık duygusunun
dogmasına, tarihi şahsiyet ve ve karımızın
sarsılmasına, bu yüzden de Şark’ta manevi
nüfuzumuzun ve Garbte de itibarımızın
azalmasına amil” olduğu yetmiyormuş gi­
bi; laiklik yüzünden “millî birlik ve ide­
olojide sarsıntı olmuş ... içtimai ve ahlaki
nizam zayıflamış"tı (Turan, 1993; 81).
Kökleri Demokrat Parti dönemine daya­
nan sağ muhafazakâr laiklik yorumu, bir
yandan devletin dine müdahalesini kısıt­
lama gayreti şeklinde, din ve inanç özgür­
lüğü söylemine ağırlık vererek Anglo-Sak-
son sekülarizmini gündeme getirmiş, di­
ğer yandan dini millî kimliğin vazgeçil­
mez bîr parçası olarak tanımlayarak, dini
L A İ K L İ K VE K A R Ş I L A İ K L İ Ğ İ N
millîleştirme gayreti göstermiştir. Bu çizgi­
nin günümüzde, milliyetçi kanattan tem­
silcilerinden birinin ifadesiyle; “laisizm­
den millî sekülerizme” (Hocaoglu, 1995)
doğru yol alınmıştır, Hocaoğlu’na göre;
her şeyden önce sekülerizm “Batı menşeli
olmasına rağmen .. .din ile laiklik gibi saç-
saça başbaşa, gırtlak gırtlağa kavgalı olma­
ması dolayısıyla daha az sabıkalı ve daha
az kirlenmiş bir kavramdır" ( ...) “çağdaş­
laşma problemini halletmesi gereken Tür­
kiye’nin sosyal dünyevileşmesini en iyi
ifade edebilecek kelimenin sekülerizm”
olduğu düşünülmektedir. Ona “Türk kül­
türü ve İslâm ile barışık olduğu anlamına
gelmek üzere m illî sıfa tı” (Hocaoglu,
1995: 393) eklenmiştir. Yazarın ifadesiyle,
“millî sekülerizm millî Batılılaşmanın bir
parçasıdır ve aynı zamanda çağdaş millî­
leşme anlamına da gelmektedir” (Hocaoğ-
lu, 1995: 397). “Millî sekülerizmin ana
D İ P N O TL A R
1 Kılıçzade Hakkı, "Pek Uyanık Bir Uyku", Içtihad,
No.SS, Şubat 1328 (1912), "Rüya", ttıkad-ı S a v ­
laya llan-ı H a rb , İstanbul: Sancakcıyan Matba­
ası, 1329(1913-14)
2 Celâl Nuri, M u k a d d e ra t-ı T a rih iy e , İstanbul:
Matbaa-ı Içtihad, 1330 (1914/15), s.280
3 Vasfi Raşid, "Layıklık", Cum h u riyet, 20 Ağustos
1927
4 Akçuraoğlu Yusuf, A s ri Türk D evleti ve M ü n ev­
ve rle re Düşen V a zife, Türk Yurdu, c,2, no.13,
1925
5 A.g.e.
6 Abdullah Cevdet, "Yolumuz Aydınlandı", İç tı-
had, 15 Haziran 1925
7 Mustafa Şek ip, Halkda Zihniyet, M illi M ecm ua,
10 Kanunisani 1340
3 Celâl Nuri, "İslâmiyet Manİ-i Terakki midir?,"
E d e b iy a t ı U m u m iy e M ecm u a sı, 1918, no,38,
90-91
9 Celâl Nuri, "Islâmda Vücub-u Teceddüd,' inti­
ha d, 15 Kanunisani 1327 (1912), no.39-40
10 Abdullah Cevdet, "Cihan-ı Islâm'a Dair," İçti-
had, 11 Temmuz 1327(1911)
D Ü Ş Ü N S E L B O Y U T U
gayeleri” ise, öncelikle, “millî mutabakatı
sağlamak ve perçinlemek”, nihayet “dev­
let) toplumu ve tarihi ve Islâm ile barıştır­
mak” (Hocaoglu, 1995: 398) dır.
Türkiye’de, muhafazakâr sağ siyasal
söylemin çıkış noktası Cumhuriyet devri-
minin Batıcı ve laik çerçevesine itirazdır.
Ancak, ister merkez sağ, ister koyu milli­
yetçi çerçevede ifade bulan muhafazakâr­
lık, bir siyasal tepki olarak devleti eleştiri
konusu yapmaktan da kaçınmak duru­
mundadır. Sag siyasal söylemin bu ikile­
me bulduğu çeşitli çareler vardır; bu söy­
lemin en hassas olduğu konu olan laiklik
konusunda, kendine mahsus bir yorum 209
ve tutum geliştirmesi kolay olmadı. Ho-
caoglu’nun ifadesiyle “Devlet’i eleştirmek
ama aynı zamanda cansiparane bir şekil­
de savunmak zor bir san’attır”, ama ona
göre, “doğrusu buna da değer” (Hocaog­
lu, 1995: 400). O
11 Ağaoğlu Ahmet, "Üç Medeniyet," Tü rk Yurdu,
C.1, No. i
12 Ağ aoğ Iu Ahmet "M i11iyetçi Iik Ce reya n ının Esas­
la rı," Türk Yu rd u , 1925, c.2, no.11. vd.
13 Mustafa Şekîp, "Milliyetçilik Mefkuresinin Tah­
lili," M illi M ecm ua, 1 Teşrinevvel 1926. No.70
14 Yunus Nadi, "Bir Medeniyet Merhalesi," Cum­
huriyet, 30 Teşrinsani 1928
15 "Halkçılık-Garbcılık," Konferans, Tü rk Y u rd u ,
Mart 1928
16 Siirt Mebusu Mahmud, "inkıiab Sahasında Yeni
Bir Hamle Daha," H a kim iyet-i M itliye, 1925, No.
1519
17 Paul Genziton, M ustafa K e m a l ve Uyanan D o ­
ğu, Ankara, 1983, s.108 (ilk basımı Cumhuri­
yetin ilk yıllarında olsa gerekir.)
18 Eşref Edip, "Partilerin Din Siyaseti," S e b ilû ıre -
şad, Nisan 1950, zikreden, Fahrettin Gün, Seb i-
lürreşad Dergisinde D in, Siyaset ve La iklik, Yük­
sek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Ortadoğu
ve Islâm Ülkeleri Enstitüsü, 1998
19 Celâl Nuri. M u k a d d e ra t ı T a rih iy e , İstanbul:
Matbaa-I Içtihad, 1330 (1914/15), s. 182
 Kemalist Milliyetçilik
AH M ET
üslumanlar, Hıristiyanlar, Yahu-
M diler, Türkler, Araplar, Kürtler,
Rumlar, Erm eniler, Sırplar ve
Bulgarlar gibi etnik ve dinî toplulukları,
siyasî açıdan tekçi, kültürel bakımdan ço­
ğulcu “millet sistemi" içinde barındıran,
ancak etnik milliyetçi akımların iteklediği
ve emperyal güçlerin himaye ettiği ayrı­
lıkçı hareketler karşısında mülkî bütün­
lüğünü koruyamayarak tarih sahnesinden
çekilen Osm anlı Imparatorlugu’nun “zo­
raki" mirasçısı olan Türkiye Cumhuriye­
ti; mübadele sonrasında, tarihinde İlk de­
fa neredeyse bütünüyle Müslümanlardan
oluşan bir ülke üzerinde, millet sistemi­
nin üzerine oturduğu “millet-i hakime"
anlayışının seküler versiyonuna dayalı,
siyasî meşruiyeti seküler temeller üzerine
kurulmuş, “muasır medeniyet seviyesine
ulaşmak ve hatta aşmak" olarak tanım­
lanmış bir millî devlet oluşturma amacına
göre yapılandırılmıştır.
Bu bakımdan Cumhuriyet’in berabe­
rinde getirdiği en müşahhas yenilik, mil­
liyetçiliğin en temel ilkesiydİ: “Biz Tür-
küz; bu yüzden Türkler tarafından yöne­
tilmeliyiz.” Söz konusu Türklük, vatan­
daşlık anlamında Türklükten çok, millet
olarak Türklük anlamına gelmekteydi.
1924 Anayasası’nın 88. maddesi ve bu
madde üzerindeki tartışmalar, bu ayırı­
mın, “Türk’ün Türk tarafından yönetil­
YILDIZ
mesi” şiarı açısından anahtar bir ayırım
olarak görüldüğünü göstermektedir. İs­
tiklal Marşı şairi Mehmet Akif’in Arna­
vut, şair Ahmet Haşim’in Arap, Türk
Ocaklarının kurucu başkanı Hamdullah
Suphi’nin bile Çerkez olma, dolayısıyla
Türk olmama “suçlamasına" maruz kal­
dığı bir ortamda, etnik olarak Türk ol­
manın vatandaş olarak Türk olabilmenin
ön şartı olarak kurgulandığını ortaya
koymaktadır. Üstelik sözü edilen “Türk­
lük,” hakim Türkçü-milliyetçi edebiyatta
öne sürülenin aksine, yalnızca yönetici
seçkinler ve laik-entelektüel sınıf için
“mevcut”tu; halk kitlelerinin kendilerini
Türk olarak görmeleri söz konusu değil­
di. Popüler düzeyde mevcut olan Türk­
lüğün m illî bir kim liğin adı olmakla
uzaktan yakından ilişkisi olmadığı gibi,
pozitif bir anlam ı da yoktu. (Yıldız,
2001: 65-67),
Yeni Cumhuriyet rejimi, II, Meşrutiyet
döneminde birer siyasî akıma dönüşen
enternasyonal projelere, özellikle pan-
türkçülük ve panislâmizme karşıtlığını,
sembolik düzeyde, Türkiye Cumhuriyeti
adlandırmasıyla ortaya koymuştur. Pan-
türkçülerin önerdiği "Anadolu Cumhuri­
yeti" ve “İslamcıların" önerdiği “Türkiye
Islâm Cum huriyeti” adlandırmalarına
tercih edilen bu isim, Kemalist milliyet­
çiliğin sahih bir resmini vermektedir:
K E M A L İ S T M İ
Hanedanlık karşıtı, İslâmî olmayan ve et­
nik imalar barındıran mülkî açıdan sınır­
lanmış bir milliyetçilik.
Yeni adlandırma süreci içinde “vatan"
kavramı da semantik bir dönüşüm yaşa­
mış, seküler kutsallığın şiarı olarak Türk
vatanı, vatan kelimesinin yerel (kişinin
doğduğu ve büyüdüğü yer) ve dinî (İs­
lâm şeriatinin hüküm sürdüğü yer) an­
lamlarından arındırılıp, pantürkçü ve pa-
nislâmcı sadakatlere ikame edilerek, da­
ha sonra geliştirilecek tarih tezi aracılı­
ğıyla milliyetçi sadakat mercilerinden bi­
ri olarak tanımlanmıştır. Böylece mülkî
(teritoryal) milliyetçiliğin havası, orma­
nı, denizi, dağı, toprağı ve seküler nite­
likli yeni ziyaret mekânlarıyla kutsallık
arz eden, uğrunda seve seve can verilen,
tek bir çakıl taşının bile kem gözlerden
esirgendiği “y u rtçu ” söylem i, Yakup
Kadri’nin Yabcm’ında tasvir ettiği kıraç,
verimsiz, bakımsız, “ilham vermeyen” ve
“kutsallık" arz etmeyen “vatan" imajının
yerini almıştır. Yeni Türkiye Cumhuriye­
tinde “Allah ve Sultan" hükümranlığını
yitirmiştir; artık “Her şey vatan için”dir.
Kemalist milliyetçilik, seküler bir ko­
lektif tasavvur oluşturabilmek için mülkî
milliyetçiliğin yanı sıra, hatta daha da
fazla, etnik temalara başvurmuştur. Et­
nik m illî tasavvurun temel figürü de,
millî türeyiş destanının ezelî/ebedî bir
mevcudiyet olarak Türk milletini, esaret­
ten hürriyet ve kurtuluşa götüren yolda
rehberlik/ebelik yapan bozkurt figürü­
dür. Dönemin mimarisinden şiirine, para
ve pullarından m arşlarına kadar tüm
millet inşa araçlarında bozkurt figürü­
nün varlığı izlenebilir. Bu tarihsel efsane
yaşayan bir “efsane" ile kaynaş tın İm ıştır:
Mustafa Kemal Atatürk, “Gazi," “En bü­
yük baş," “Büyük Ş e f’ ve nihayet “Ata­
türk" olarak Mustafa Kemal, tüm mille­
tin babası/kaynagıdır yani “Bozkurt"tur.
Bir milletin varlığının eşlendiği kurucu
bir ilke olarak Mustafa Kemal Atatürk,
Kemalist milliyetçiliğin de kurucu İlkesi­
L L İ Y E T Ç İ L İ K
dir; somut varlığının ötesinde millî var­
lıkla kaynaşmış, soyut/kutsal bir niteliğe
sahiptir. Atatürk temi, Kemalist milliyet­
çiliğin seküler evreninin en kutsal disku­
rudur.
K em alist m illiy etçiliğ in sem boller
dünyasına ilişkin nottan burada noktala­
yıp, siyasî gelişim sürecine baktığımızda
son derece “rasyonel” bir “mevcut du­
rum muhasebesi" ile karşılaşırız. Kema­
list milliyetçilik, savaş sonrası dönemde­
ki revizyonist eğilimin dışında kalmayı
yeğleyerek mülkî açıdan “büzülmeci" bir
politika izlemiş, böylece her türlü ir re-
dentist niyete set çekmiştir. İlk defa Bal- 21
kan Savaşları sonunda (1913) imzalanan
barış antlaşmasıyla çizilen ve Millî Mi-
sak’la teyit edilen sınırlar, yeni Türkiye
Cumhuriyeti’nin değişmez sınırları ol­
muştur, Bu mülkilik, İslâmî bir referans
taşımadığı gibi, millîliğin Mustafa Kemal
Paşa tarafından yapılan yorumu, daha
“evrensel" nitelikler taşıyan pantürkçü
ve panislâmist referansların reddine da­
yanmaktaydı.
Bu yüzden, imparatorluktan Cumhu­
riyete geçişle belirginleşen “millî siya­
s e t in doğuşu, Osmanlıcılık, milletlera­
rası komünizm, panislâmizm ve pantür-
kizm gibi her çeşit “millet-ötesi kardeş­
lik" hayallerini sona erdirmiştir. Kema­
list milliyetçilik, Tanzimat’la belirginleş­
meye başlayan devlet merkezli modern­
leşme geleneğinin radikal bir versiyonu
olarak, devletin nasıl kurtarılacağı soru­
suna Osmanlıcılık, panislâmcılık ve pan-
türkçülükten oluşan "üç tarz-ı siyaset "m
önerdiği “ek lek tik ” çözüm leri açıkça
reddetmiştir. “Türk" isminde sembolik
yansımasını bulan etnik niteliğe dayalı
bir m ülkilik anlayışını benim sem iştir
(inan, 1971: 121), Yeni devletin adı olan
Türkiye de, bu etnik İmalı mülkilik anla­
yışının bir başka sembolik yansımasıdır.
Osmanlı imparatorluğumun dağılma­
sı, bütünüyle Müslüman halklarla mes­
kûn millî bîr devletin kurulmasına yol
 K E M A
açtı. Bu devletin Millî Misak’la belirlen­
miş mülkî sınırlarının tanımlanmasında
tam bir mutabakat vardı. Ancak millî
kimliğin sınırlarının belirlenmesi prob­
lemli bir alandı. Öncelikle millî kimlik
tanımı, henüz olmayan fakat “inşa edil­
meyi" bekleyen millî hamurun nasıl ka­
rılacağım belirleyecekti. Millî kimlikten
bahsedebilmek için önce bir millet söz
konusu olmalıydı; öte yandan bu mille­
tin sınırları oluşturulurken, millî kimli­
ğin nasıl kurulduğu belirleyicilik kazan­
maktaydı. Kemalist milliyetçiliğin inşa
döneminde, Mustafa Kemal'in millî kim-
212 lik sınırları tanımlaması, Ziya Gökalp'in
ortak kültür tanımına yaklaşacaktı. An­
cak Gökalp’in yaklaşımından farklı ola­
rak, Kemalist tanımdan ortak kültürün
bir kaynağı olarak İslâm’ın yerini Islâm-
dışı geçmiş almıştır.
“Geçmiş" temi, tüm milliyetçi edebi­
yatların söylem kaynağı ve sembol depo­
sudur. Kemalist milliyetçilik de seküler
bir “şimdi" oluşturmak için öncelikle
“geçmişi” sekülerleştirmiştir, İslâmî tesir­
lerden arındırılmış ve Islâm öncesi Türk
geçmişinin ayıklanıp yeniden inşa edil­
miş unsurlarıyla “zenginleştirilmiş" Ke­
malist milliyetçilik, bütün sosyo-politik
faaliyetleri belirleyen yüksek kuvvet ola­
rak Cumhuriyet’in üzerine oturduğu te­
mel çerçevedir. Millî kimliğin Kemalist
sınırları belirginleştikçe, Cumhuriyet
kendi hayatiyetini tazelemiştir. Tarih, Ba­
tı dünyasının “Türk" (yani Müslüman)
karşıtı önyargılarıyla yaralanmış Türk
millî gururunu onarmak amacıyla, Os-
manlı-Islâm geçmişinin bakiyelerini tas­
fiye edip, bütünüyle Türkî unsurlarla
ikame etmede motor güç olmuştur. Millî
kimliğin sınırlarının belirlenmesinde ni­
haî çerçeveyi, bu maziye dayalı istikbal
vizyonunu yansıtan Kemalist “asrîlik”
ütopyası oluştursa da, mevcut siyasî-kül-
türel şartlar, bu ütopyanın tarihsel açılı­
mında belirleyici bir rol oynamıştır.
Osmanlı Devleti’nin küllerinden doğan
L İ Z M
Kemalist Cumhuriyet’in resmî akidesi,
referans ideolojisi, “Türk’ün yeni amen-
tüsü” milliyetçiliktir. Bu milliyetçilik, Be-
nedict Anderson’ın kullandığı anlamda,
bütüncül bir cumhuri-laik kültürel sis­
tem mahiyetini haizdir. Kemalist bir aka-
demisyen-politikacı olan Turhan Feyzi-
oglu’na göre bu “kültürel sistem", millî
birlik ve ülke bütünlüğüne büyük önem
atfeder; ırkçılığı reddeder; hayalî üstün
ırk fikriyle hiçbir ilişkisi yoktur; medeni­
leştirici ve çağdaşlaştırıcıdır; sekülerdir
ve bu yüzden mezheplere dayalı ayırım­
cılıkları onaylamaz. Sosyal adalet ve top­
lumsal dayanışmayı vaz ettiği için sınıf
çatışmasını reddeder. Yurtseverlik fikriyle
bağlantılı olarak, sınırları belli bir mülki­
lik anlayışına sahiptir. Dış Türklerle ilgisi
yalnızca kültüreldir; politik bir ima taşı­
maz. Hanedanî ve teokratik yönetimi ka­
bul etmez; millî egemenlik fikrine yasla­
nır. insancı! ve barışçıdır; topraklarını
genişletme gibi bir hedefi yoktur.1
Kemalist milliyetçiliğin bu “rasyonel,
modern, medenî, ilerici, demokratik, bir­
leştirici, onurlandırıcı, insancıl ve barış­
çıl" tasviri, Türk resmî literatüründe hâ­
kim görüşü yansıtır. Bu hakim görüş,
Kemalist milliyetçiliğin bütünüyle mede-
nî-siyasî bir milliyetçilik olduğu ve et-
nik-soya dayalı unsurlar ihtiva etmediği
önermesine dayanır. Hem akademik hem
de popüler Kemalist söylemdeki Kema­
list milliyetçilik sunumu, Türkiye Cum­
huriyeti sınırları içinde yaşayan herkesi
aynı kültür potasında eritmeye çalışan ve
dil, din ve ırktan bağımsız kalarak Türk
olarak değerlendiren, toprak ilkesini esas
alan bir anlayışı yansıtır. Bu naif tutum,
Kemalist milliyetçi seçkinlerin iç ve dış
politik şartlan, “unsur-u aslî/millet-İ hâ­
kime” ve “devlet-i ebed müddet” para­
metreleri etrafında kurgulamasından ve
Kemalizmin etnik bir veçheye sahip ol­
m asının, onun m edeniyetçi kamusal
im ajına ciddi düzeyde zarar vereceği
inancından kaynaklanmaktadır.
K E M A L İ S T M L L I Y E T Ç I L I K

213

Mustafa Kemal, İnebolu Türk Ocağı’m ziyaretinde, 1912 de kundan ve kültürel kimliğe
dayak Özcü bir milliyetçilik anlayışım yayan Türk Ocaktan, 1927’d en itibaren GHP’nİn
güdümüne alınmaya başlamıştır. Ocaklar, Tek Parti rejiminin kültür pofitikalanmn
önemli b ir a m a olarak işlev görmüştür. Ancak kendi örgütsel geleneğinden ve yaygın
ilişki ağından dolayı özerk bir toplumsal ve politik odak olabileceği endişesiyle 193} ’d e
kapatılacak, yerine doğrudan yönetimin denetimim tâbi Halkevleri kurulacaktır.

Kemalist milliyetçiliğin bu sunumu, uzanan süreçte, buna göre şekillenmiştir.

olgusal durumu tam olarak yansıtmadığı
gibi, Kemalist millet inşa pratiğinin etni-
sist-soya dayalı bir veçheye de sahip ol­
duğunu göz ardı etmektedir. Kemalist
milliyetçilik, son tahlilde, millet ve dev­
let üyeliğini net olarak birbirinden ayırır
ve devlet üyeliğini (vatandaşlık) fiilen
millet üyeliğine bağlar. Millet üyeliği için
de hem sübjektif hem de objektif düzey­
de tanımlanmış niteliklere sahip olmak
zorunlu tutulmuştur. Bu yüzden (devlete
uye olmanın bir sonucu olarak) vatan­
daşlık haklarının kullanılması, pratikte
(millete üye olabilmenin gereği olarak)
Türk olmanın şartlarını karşılayabilmek­
le ilişkili olmuştur. Türk olabilmek ise,
hem söylem hem de eylem düzeyinde et-
nik-soya dayalı unsurlar ihtiva etmekte­
dir. Resmî Türk millî kimliğinin sınırları,
Cum huriyet’in kuruluşundan bugüne
Çok partili döneme geçildikten sonra ise
Kemalist milliyetçiliğin etnik damarının
görünürlüğü askerî darbe dönemlerinde
artmakla birlikte, resmî söylem düzeyin­
de mülki boyutu öne çıkarılmış ancak,
vatandaşlık haklarının kullanılmasında
etnik boyut her zaman göz önünde tu­
tulmuş ve ayırımcı uygulamalara ebelik
yapmıştır.
inşa dönemi, Kemalist milliyetçiliğin
oluşum dinamiklerini anlamak açısından
büyük önem taşımaktadır; çünkü Kema­
list milliyetçiliğin pek de güçlü olmayan
dönüşüm dinamiklerinin referansları bu
döneme aittir. Kemalist Altı Ok’tan biri
olan ve diğer bütün “Ok"lara ruh veren
milliyetçilik ilkesi Cumhuriyet Halk Par­
tisi programlarının çeşitli maddelerinde
yansımıştır.
K em alist rejim in eğitim p o litik a sı
 K E M A
Mahmut
Esat Bozkurt
HAKKI UYAR
1892 yılında Kuşadası'nda doğan Mah­
mut Esat Bozkurt, Darülfünun Hukuk
214 Fakültesİ'ni bitirdi. Yükseköğrenimini
tamamladıktan sonra dayısı Ubeydul-
lah Efendİ'nin de etkisiyle İsviçre'ye
gitti; burada hukuk alanında tekrar li­
sans eğitimi aldı ve ayrıca hukuk dok­
torası yaptı. Doktora tez konusu, "Du
Regime des Capitulations Ottomanes"
(Osmanlı Kapitülasyonları) idi.
İzmir'in Yunanlılar tarafından işgal
edilmesi üzerine ülkeye döndü ve Ku­
şadası yöresindeki Kuvayı Milliye ha­
reketinin başına geçti. Eylül 1920 tari­
hinden Ölüm tarihi olan Aralık 1943
tarihine kadar İzmir milletvekili olarak
TBM M 'de yer aldı. Kendini İttihat ve
Terakki Fırkası'nın "sol cenah"m a
bağlı olarak gören Bozkurt, Kurtuluş
bunlardan biridir. “Kuvvetli cumhuri­
yetçi, milliyetçi ve laik vatandaşlar” ye­
tiştirmek, eğitimin (millî talim ve terbi­
ye) her aşamasında en çok önemsenen,
telkini zorunlu temasıdır. “Büyük Türk
tarihi”nden mülhem olarak millî karak­
terin yüceltilmesi, “büyük bir emel" ola­
rak telakki edilmektedir. “Büyük Türk
ıarihi’’nin öğretilmesi, partinin büyük
Önem atfettiği bir husustur; çünkü “bu
bilgi Türk’ün kabiliyet ve kudretini, nef­
sine itimat hislerini ve millî varlık için
zarar verecek her cereyan önünde yıkıl­
maz mukavemetini besleyen mukaddes
L İ Z M
Savaşı yıllarında Mustafa Kemal'in
kurdurduğu Resmî TKF (Türkiye Ko­
münist Fırkası) içerisinde yer aldı.
Bozkurt, 1922-1923 yılları arasında
iktisat vekilliği yaptı; bu sırada İzmir
İktisat Kongresi'nİn toplanmasına Ön­
cülük etti. A d liye vekilliği yaptığı
1924-1930 yıllarında, Türk Hukuk
Devrimi'nİ gerçekleştiren kişi oldu.
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakülte­
sinin de kurulmasını sağlayan Boz­
kurt, burada ders verdiği gibi, ilerle­
yen yıllarda üniversitelerde devrim ta­
rihi derslerinin okutulmasında görev
aldı. Bu dersleri okutanlar arasında
Bozkurt'un yanı sıra Recep Peker, Yu­
suf Kemal Tengirşek ve Yusuf Hikmet
Bayur da vardı, Bozkurt, -16 yaşında
olduğu- 1908 tarihinden öldüğü 1943
yılına kadar gazetelerde yüzlerce ma­
kale yazdı. Ayrıca, birçok kitabı da
yayımlandı. Bozkurt'un kitapları şun­
lardır: B e y n e lm ile l B o zku rt-Lo tu s D a ­
v a sın d a T ü r k - F r a n s ız M ü d a fa a la rı,
(Ankara, 1927); D u R eg im e des C a p î-
tu la tio n s O tto m a n es L e u r C a ra cta re
Ju rid iq u e d'apres Thisto rie et les tex-
tes, (İstanbul, 1928); Türk ih tila li'n d e
Vatan M üdafaası, (İzmir, 1934); H u k u ­
ku D ü v e l, Y a rd ım cı Taleb e E l N otu,
bir cevherdir.” Tarihin yeni Türk millî
kimliğinin kurucu unsurlarından birisi
olarak kullan ılm ası, "seciy e-i m illî,”
“Türk’ün kabiliyet ve kudreti" vb, ifade­
lerin de gösterdiği gibi, her zaman etnik
temalar barındırmaktadır. Genel olarak,
CHP programlarında m illiyetçilik, sa­
vunmacı ve modernleştirici/Batılılaştıncı
bir ilke olarak belirmektedir. Bir taraftan
Türk milletinin özel vasıflarının korun­
ması vaz edilirken, bir taraftan da mil­
letlerarası arenada, ilerleme ve gelişme
yolunda diğer milletlerle uyum içinde
olm ak ön erilm ekted ir. Bu yaklaşım ,
K E M A L İ S T M İ L L İ Y E T Ç İ L İ K

(Ankara, 1939); Türk K ö y lü ve işç ile ri­

n in H a k la n , (İzmir, 1939); Atatürk İh­
tilali, (İstanbul, 1940); D e vle tle r Arası
H a k , "H u k u k u D ü v e l" , (Ankara,
1940); A k sa k D e m ir 'in D e v le t P o liti­
k a la rı, (İstanbul, 1943). Yazılarının
belli başlı konuları; Türk Devrimi,
ekonomi, milliyetçilik İle Türk işçi ve
köylüsünün haklarıdır.
Adalet bakanlığı görevinden ayrıl­
dıktan sonra, 1930 yılı sonlarında ar­
kadaşı Nebizade Hamdi'nîn çıkardığı
H a lk D o stu gazetesinde yolsuzlukla­
rın üzerine giden yazılar yazdı. Hır­ 215
sızların, soyguncuların artık çeteleştik­
lerine dikkat çeken bu yazılardan biri
de "Hırsızlar!.. Teslim Olunuz!.."dur
(H a lk D o stu , 13-14 Aralık 1930). O
yıllarda olay yaratan ve yıllarca konu­ “Kemalizm otoriter bir demokrasidir,
şulan bu yazının hedefi, Barut inhisa­ ki kökleri halktadır. Türk milleti bir
piram ide benzer - tabam halk, tepesi
rındaki yolsuzları ortaya çıkarmak;
yine halktan gelen bir baştır k i frizde
ayrıca, İktidar partisi olan CHF üyele­ buna ş e f denir YAtatürk ihtilâli ’nden)
rinin karıştıkları yolsuzlukları dile ge­
tirmekti. Öncelikli olarak yolsuzluk­ mücadelesi ile tanınan Marat'nın A m i
larla mücadele eden bu gazetenin d e P e o p le adlı gazetesinden esinlen­
adının Bozkurt tarafından bilinçli ola­ miş olsa gerektir.
rak, H a lk D o s tu konulduğu tahmin Bozkurt'un ağırlıklı olarak ele aldığı
edilebilir. Fransız Devrimi'ni iyi bilen konulardan biri de ekonomidir. Kurtu­
biri olan Bozkurt, devrimin önde ge­ luş Savaşı yıllarından beri Türk köylü­
len düşünürlerinden ve yolsuzluklarla sünün sorunlarıyla İlgilenen Bozkurt,

Türklüğün 1 9 2 4 ’ten sonra kristalize lik açısından “sınıfsız, imtiyazsız, kay­

olan siyası/sübjekiif sınırının açık bir te­
zahürüdür.
Devlet, millet ve millî kimlik inşasını
ana hedef olarak belirleyen Kemalist mil­
liyetçilik, çatışmalardan arınmış. Cum­
huriyet iradesinin yekpare bir görüntüy­
le yansıyacağı bir alan olarak tasarladığı
kamusal alanı, bu görüntüyle uyuşma­
yan her türlü “sızma"ya karşı koruma al­
tına almış ve üç temel problem olarak
gördüğü din, sosyal sınıflar ve etnikligin
görünür kimlikler olarak bu alana taşın­
masını reddetmiştir Kemalist milliyetçi­
naşmış bir kitle" olarak halk, millî insi­
cam ın cisim leşm esini temsil eder. Bu
türdeş olmayan kitle içinde dinî, etnik ya
da sınıfsal göstergeler millî birlik ve dir­
lik ruhunu kemiren, “bölücü" ve “ayrı­
lıkçı" nitelikler olarak değerlendirilmiş
ve kam usal alandaki görü n ü rlü kleri
mutlak yasak kapsamına alınmıştır.
Dinî, etnik, sınıfsal, hanedan! ve diğer
tür kolektif bağlanmaların gayrimeşrulu-
guna dayalı Kemalist millet inşa süreci,
uzun bir hanedanî devlet İnşasını ve mil­
liyetçi-Batıcı reformların gelişimini izle-
 K E M A
Türk İhtilali'nin en büyük payını Türk
köylüsüne borçlu olduğunu; bu ne­
denle de, Türk ihtilali'ne "Türk Köylü
ihtilali” denilebileceğini ileri sürdü.
Ona göre Yeni Türkiye, bir Halk Dev­
leti idi. Kurtuluş Savaşı'na çeşitli sınıf­
lar (asker, memur, öğretmen, tüccar
vs.) arasında en büyük katkıyı üretici
olan köylünün yaptığını belirten Boz-
kurt'a göre, her sınıf yaptığı katkı ora­
nında elde edilen başarıdan hak ala­
caktır. Bu bağlamda Bozkurt, emeği
temel alan "Meslekî Temsil" görüşünü
216 TBMM'de savunanlar arasında yer al­
dı. Bu görüşe göre, emekçi olmayanın
seçim hakkı olmayacaktı. Seçim hak­
kının kullanımı da sendikalar aracılığı
ile olacağından, emekçilerin çalıştık­
ları meslek dallarına göre sendikalar
kurmaları zorunlu olacaktı.
Meslekî Temsil görüşünü savunanlar
genellikle TBM M 'nin ılımlı sosyalist
kanadındandı. Bu görüşü savunanlar­
dan biri olan Bozkurt'a göre, Meslekî
Temsil ile ülke ekonomisini temsil
eden gruplar Meclis'e yansıyacak; ay­
rıca, Meslekî Temsil ekonomik bağım­
sızlığın ve ulusal kalkınmanın önemli
bir öğesi olacaktı. !. Meclis'te, 1921
yılının ilk günlerinde güçlü bir şekilde
yen dönemde vücut bulmuş ve büyük öl­
çüde son dönem Osmanlı sivil-askerî bü­
rokrasisine dayanmıştır (Rustow, 1981).
Millî kurtuluş hareketlerinin ilk örneği
olarak Kemalist milliyetçilik, klasik siya­
sî modernleşme teorisinde öngörülen
aşamalara tekabül eden oluşum sürecin­
de önce millî topluluğa dayalı bir siyasî
çerçeve oluşturup siyasi sınırları tanım­
lamış, sonra millî siyasî liderliği kurum­
sal olarak pekiştirmiş ve nihayet sosyo
kültürel ve ekonomik reformlara giriş­
miştir. Takip edilen sıra, en etkili moder­
nizasyon safhalaması olarak kabul edilen
L İ Z M
savunulan bu görüş, az bir oy farkıyla
kabul edilmedi.
1922-1923 yılları arasında bir yıl ka­
dar iktisat vekilliği görevinde bulunan
Bozkurt, bu süre içerisinde toplanma­
sına öncülük ettiği İzmir iktisat Kong­
resinde Meslekî Temsil görüşünü uy­
gulamaya çalıştı; yine aynı donemde
Meslekî Temsil için önemli bir unsur
olan sendika örgütlenmelerini savundu
ve bir Mesai Kanunu/İş Kanunu hazır­
lattı. Ancak, her iki çabasında da başa­
rılı olamadı. Yazılarında Kari Marx'a
bir hayli atıfta bulunan Bozkurt, ba­
kanlık döneminde D as Kapita/'i Türk­
çe'ye çevirtmeye girişti, işçilerin lehi­
ne hazırladığı iş Kanunu Tasarısinın
da etkisiyle, bakanlıktan istifa etmek
zorunda kalınca bu iş de yarım kaldı.
Bozkurt'un bakanlığı döneminde uy­
gulanmayan diğer iki proje de, Chester
Grubu ile imzalanan "Alat ve Edevat-ı
Ziraiye Mukavelenamesi" ile "Türkiye
Köy Bankaları Kanun Projesizdir.
Bozkurt, İzmir iktisat Kongresi'ne
ilişkin yayınladığı genelgede, Kongre­
nin Türkiye'nin ulusal ekonomi tari­
hinde bir dönüm noktası ve yükselme
devrine bir başlangıç olacağını belirt­
mekteydi. Kongreye, Türkiye'nin eko-
birlik, otorite ve eşitlik sıralam asıdır,
(Huntington, 1968: 347-348).
Türk millî kim liğinin Kemalist inşa
sürecinde hukukî-siyasi (seküler/cum-
huriyetçi) ve etnik olmak üzere iki kuru­
cu bileşen ayırt edilebilir. Kemalist Türk
millî kimliğinin etnik ve siyasi bileşenle­
ri arasındaki açı büyük bir gerilim hattı­
na otursa da, bu kurucu bileşenler Türk
millî kimliğinin Kemalist inşasının yapı­
sal unsurlarıdır, Türk millî kimliğinin
Kemalist inşa süreci, birbirini izleyen ve
1919-1938 yıllarını kaplayan üç döneme
ayrılabilir;
K E M A L İ S T M İ
nomik kalkınmasını sağlamak amacıy­
la görüşmeler yapmak üzere ziraat, ti­
caret, işçi ve sanayi temsilcileri katıla­
caktı. Bozkurt, bu sırada yaptığı ko­
nuşmalarda liberal ekonomi sistemini
eleştirerek, bu sistemin ve diğer sis­
temlerin Türkiye'ye uygun olmadığını,
uygulanması gereken sistemin "Yeni
Türkiye İktisat Mektebi" (Devletçilik)
olduğunu ileri sürmektedir. Ancak,
Kongre daha temsilcilerin seçilmesi
aşamasından itibaren Bozkurt'un um­
duğu sonucu vermedi. Katılımcı sayısı
azdı; iktisat vekaletinin istemesine
rağmen her yıl toplanamadı; Kongre­
de alınan kararlar Bozkurt'un isteğinin
aksine liberal kararlar oldu; tam anla­
mıyla bir iktisat programı oluşturula-
madı. Ayrıca, Bozkurt'un tüm "iktisat
amilleri"nin "teşkilat” (sendika) kur­
m aları planı gerçekleşm edi. B o z ­
kurt'un kongrede önerdiği ekonomi
politikası 1930'ların başından itibaren
uygulanmaya başlandı. Devletçiliğin
bilimsel karşılığının "devlet sosyaliz­
mi" olduğunu belirten Bozkurt'a göre,
bu sistem "Özel mülkiyeti tanıyan, fa­
kat insanın insan tarafından sömürül-
mesini önlemek ve millî kalkınmayı
başarmak için devlete ekonomik işler­
1. M illi M ücadele D önem i (1 9 1 9 -
1923); Bu dönemi oluşturan Millî Müca­
dele yıllarında Türk millî kimliği baskın
bir dinî karaktere sahip olmuş, milliyet
Müslümanlıkla tanımlanmış, reelpolitigirı
bir yansıması olarak, resmî politik söylem
etnik çoğulculuğu veri olarak almıştır. Bu
doneme hakim olan tanım “Anadolu ve
Trakya’daki Müslüman halkı Türk ola­
rak” kabul eden tanımdır. Burada Türk­
lük mülkî açıdan sınırlandırılmış Islâm’la
özdeştir. Etnokültürel çoğulculuğu veri
olarak alan Erzurum ve Sivas Kongrele­
rinde kabul edilen beyannameler ile Millî
L L İ Y E T Ç İ L İ K
de kontrol ve teşebbüs hak ve yetkile­
rini kabul eden bir sistemdir".
Bozkurt, Türkiye'de tam olarak be­
lirgin olmasa da bir sınıf yapısının ol­
duğunu kabul etmektedir. Bu bakım­
dan Tek Parti döneminin yaygın görü­
şü olan "imtiyazsız sınıfsız kaynaşmış
kitle" düşüncesinden ayrılmaktadır.
Ona göre, Türkiye nüfusunun % 80'i
emekçi (köylü ve işçi)'dir. Köylü ve iş­
çi haklarım savunanlara "Komünist
yahut sosyalist damgasını yapıştırma
gayretini güdenler şahsî menfaatlerini
çalışan kitlelerin zararlarında arayan­ 217
lardır". Türk işçisi, Türk tarihinin "en
mazlum çehresi"dir. Ülkeyi kanıyla
koruyan ve koruyacak olan işçiler için
Türk Devrimi çok az şey yaptı. Gele­
ceğin demokrasisi, yüzyılımızın çok
şiddetli akımlarına karşı iş ve işçide
tutunabilecektir, "Muasır demokrasiler
komünizmi sermaye kuvveti ile değil,
hakları ödenmiş işçilerle yenebilirler.
Tılsım buradadır". Haklan Ödenen İşçi
"demokrat inkılabımızın bileği bükül­
mez bekçisi olacaktır".
Köylünün tüccar ve simsar tarafın­
dan sömürüldüğünü belirten Bozkurt,
tüccar ve simsarları "kravatlı eşkıya"
olarak tanımlamaktaydı. Türk köylüsü-
Misak, Türklüğün İslâmî sınırlarını tayin
eden metinlerdir. 7 Ağustos 1335 (1919)
tarihli Erzurum Kongresi Beyannamesi­
nin birinci maddesi, etnokültürel çoğul­
culuğun ve sosyo politik birliğe temel
oluşturan dinî harcın ifadesidir;
“Trabzon vilayeti ve Canik (Samsun)
sancağı ile V’dayat-ı Şarkiye namım taşı­
yan Erzurum, Sivas, Diyarbakır, Mamu-
retülaziz, Yan, Bitlis vilayeti ve bu saha
dahilindeki elviye-İ müstakile hiçbir se­
bep ve bahane ile yekdiğeri nden ve Ca-
mia-i Osmaniye'den ayrılmak imkânı ta-
 K E M A
nün "radikal" bir şekilde kalkındırılma­
sı gerektiğini belitten Bozkurt'a göre,
işe bucaklardan başlanmalıdır. Bütün
kültürel, sosyal ve ekonomik kurumlar
burada yer almalıdır. Okullar, sağlık
merkezleri, kooperatifler, kredi kurum­
lan, İdarî, malî ve ziraî kuruluşlar, ada­
let kurumlanılın küçük birer örneği bu­
caklarda olmalıdır. Türk köylüsü kal­
kınmadıkça, Türk ulusunun yükselmesi
mümkün değildir. "İtiraf etmek lazım­
dır ki Türk İhtilali'nin prensipleri idare­
mizde henüz esaslı bir yer almamıştır.
218 Radikal bir değişiklik yapamamıştır. Bu
prensiplere göre istenilen yenilikler ba­
şarı lama mıştır. Yapılan işler azametli­
dir. Bundan şüphe yoktur. Bundan bi­
raz da köyler nasip sahibi olmalıdır ki,
köylü (Atatürk İhtilalinin nimetlerini,
güzelliklerini tadabilsin".
Bozkurt bu "sosyal" içerikli görüşle­
rinin yanı sıra, koyu milliyetçiliği ile
dikkat çekmektedir. Bozkurt'un milli­
yetçiliğinde de ekonomik görüşler ağır
basmaktadır. Ona göre, modern milli­
yetçiliğin belli başlı özellikleri arasın­
da Türk milletinin %80'den fazlasını
oluşturan köylü ve İşçinin haklarını
düşünmek, korumak ve istemek yer
alır. Bu "M illiy e tç iy im !" diyen her
sflvvur edilemeyen bir kuldur. Saadet ve
felakette İştiraki tam kabul ve mukadde­
ratı frak kında aynı maksadı hedef ittihaz
eyler. Bu sakada yaşayan bitcümie ana­
sıra islamiyeyekdigeritıe karşı mütekabil
bir İtiss-i fed a ka rî ile meşhutı ve vaziyet-i
ırkiye ve İçtim aiyelcrine riay etkar öz
kardeştirler." (Kansu, 1986: 114).
Dokuzuncu madde, Şarki Anadolu Mu-
dafaa-i Hukuk Cemiyetine üyelik şartları­
nı belirler ve üyeliği Müslümanlıkla sı­
nırlar: “Bilcümle Islâm vatandaşlar cemi­
yetin azay-ı tabiisind end ir.” (Kansu,
L İ Z M
Türk'ün ilk ödevidir. "Biz yer ve gök
için, ot ve su için milliyetçi değiliz".
Büyük bölümü işçi ve köylü olan Türk
ulusunun mutlu yaşamasını İstiyoruz,
işçi ve köylü olan çoğunluğu dikkate
almadan "ileri sürülen milliyetçilik
davası: bize SezarTarın anladığı milli­
yetçilikten fazla bir şey ifade etmez.
Buna insanlığın üstünde şahsi saltanat
kurmak derler". Bozkurt'un milliyetçi­
lik anlayışının Kemalist milliyetçilik
anlayışı İle yer yer ters düştüğünü söy­
lemek mümkündür. Kemalist milliyet­
çiliğin temel tezi "Ne mutlu Türküm
diyene" iken Bozkurt "Ne mutlu Tür­
küm diyebilene" demektedir.
Koyu milliyetçiliği ve sol eğilimleri
ile dikkat çeken Bozkurt'un bir başka
özelliği de, 1930'larda Mason locala­
rının kapatılmasında baş rolü oyna­
masıdır. 1931 ve 1932 yıllarında ba­
sındaki yazıları İle masonluğa karşı
savaş açan Bozkurt ve partideki diğer
masonluk karşıtları, 1935 C HP prog­
ramına uluslararası amaçlarla ve kökü
dışarıda dernek kurulmasını yasakla­
yan bir madde eklettiler. CHP içindeki
masonlar da açık bir çatışmayı göze
alamayarak, geçici olarak mason lo­
calarını kapattılar. Bozkurt'un mason
1986: 116). Hem Anadolu hem de Trak­
ya’yı içine aldığı için bütün Millî Misak
sınırlarına dönük olarak karar alan 9 Ey­
lül 1919 tarihli Sivas Kongresi Beyanna­
mesinin birinci ve dokuzuncu maddeleri
de aynı n oktalan tekrarlar (Gologlu,
1968: 219-226). Anadolu ve Rumeli Mü-
dafaa-i Hukuk Cemiyeti Tüzüğü de aynı
hususlara yer verir,
Mustafa Kemal Paşanın bu dönemdeki
konuşmaları, Nutuk’ta ifade ettiği “vicda­
nında taşıdığı millî sırrın” gereği olarak,
dinî sembolizmle örülüdür. Yasama faali­
yetleri “şer-i şerif’ çerçevesinde gelişmiş,
K E M A L İ S T M İ
localarına karşı olmasının ana nedeni
masonluğun emperyalist amaçları ve
milliyetçilik karşıtı olmasıydı.
Bozkurt ve onun kuşağı olağanüstü
bîr dönemin kuşağıydılar. İmparator­
luğun çöküş sürecine girdiği ve bu
devlet nasıl kurtulur sorusuna yanıt
arandığı bu dönemde ortaya çıkan çe­
şitli kurtuluş yolları/ideolojiler devle­
tin kurtarılmasına yetmedi. Dönemin
aydınları söz konusu kurtuluşu ger­
çekleştirmek İçin eklektik bir biçimde
çeşitli ideolojilerin sentezini yapmayı
da denediler. Yeşil Ordu (İslâm ve
Sosyalizm) düşüncesinin yanı sıra.
Resmî TKF ve Anadolu'da Y en i G ü n
gazetesi etrafından toplanan -Boz­
kurt'un da içinde bulunduğu- bir grup
aydın Milliyetçilik ve Sosyalizm/Sen-
dika Sosyalizmi'nin sentezini yapma­
ya yöneldi.
Bozkurt, bu "sol milliyetçi" düşün­
celerini Kemaiİzme yönelik kuramlaş­
tırma çabalarına da yansıttı. 1924 yı­
lında yazdığı "Türk İhtilali'nin Düstur­
ları" adlı yazıları, Türk Devrİmi'ni te-
orileştirmeye yönelik ilk girişimdir. Bîr
ekip olarak Kadrocular Kemalizme
"sosyo ekonomik" ve "Üçüncü Dün­
yacı" bir içerik kazandırmaya çalışır­
alkollü içecek kullanımını yasaklayan 14
Eylül 1336 (1920) tarihli Men-i Müskirat
Kamımı örneğinde görüldüğü gibi, Os­
manlI’nın son döneminde yoğunlaşan
devlet kaynaklı laikleştirme trendi Milli
Mücadele döneminde kesintiye uğramış­
tır. Bu dinî milliyetçilik döneminin sem­
bolik yansıması olarak Millî Meclis duva­
rında, Kuran’dan alınan şu ayet asılı bu­
lunmaktaydı: “Onların işleri aralarında
şura iledir" (Şura Suresi, 38. Ayet). 21
Şubat 1341(1924)’te bu ayete işaret ede­
rek konuşan Kastamonu mebusu Ahmet
Mahir Efendi, bu ayetin ruhunun mem­
L L İ Y E T Ç İ L İ K
ken, Ü lk ü dergisi etrafındakiler de
"sosyokültürel" ve "köycü" içerik ka­
zandırmaya çalışıyorlardı. Günümüz­
de de varlığını sürdüren farklı Kema-
lizmlerin kökeni 1920 ve 1930'lu yıl­
lara dayanmaktadır. Bu dönemde, Ah­
met Ağaoğlu'nun "liberal" Kemalizm
anlayışından Bozkurt'un "sol milliyet­
çi" Kemalizmine kadar -Kadro ve Ü lkü
dergileri ile diğer bireysel girişimler de
dahil- tüm farklı Kemalİzmlerin ortak
noktası otoriter ve eklektik olmalarıdır.
Bozkurt'un Kemalizmi diğer Kemalizm
anlayışları gibi hâlâ canlıdır. 219
Bozkurt'un "sol milliyetçi" görüşle­
rinin günümüz Türkİyesi'nde hâlâ
güncelliğini koruduğunu söylemek
mümkün. Sağ kesimde onun milliyet­
çiliğine yoğun bir şekilde atıf yapıl­
maktadır; Kemalist kesim ise onun
Hukuk Devrimi'nin mimarı olmasına
dikkat çekmektedir. Bozkurt'un tüm
yönleriyle, yani "sol milliyetçi" kimli­
ği ile etkilediği kesimler de bulunmak­
tadır. "Ulusal sol" denilen Mümtaz
Soysal vb. kişilerin temsil ettiği görüş
ile, Atillâ İlhan, Doğu Perİnçek gibi
"milliyetçi sosyalist" görüşleri temsil
eden kişilerin de referans aldığı kişile­
rin başında Bozkurt gelmektedir.
leketin istiklali için oluşturulan Müslü­
man etnik koalisyonuna hayat verdiğini
belirtmekteydi.
Bu dönemde açıktır ki, halk katında
millî bilinçten eser yoktu. Temel toplum­
sal aidiyeti, Islâm ümmeti fikri etrafında
cisimleşen dinî bağlanma oluşturmak­
taydı. Hem pantürkçü hem de panislâm-
cı muhalefeti geriletmek, ayrıca halk ta­
rafından “dinsiz” anlamında kullanılan
“farmason" nitelemesine maruz kalma­
mak bakım ından, M ustafa Kemal ve
“kadrosu” için dinin araçsal kullanımı,
daha sonra benim seyecekleri katıksız
 K E M A
Afet İnan
Ö Z G Ü R s e V G İ G ÖR AL
Afet inan, Kemalizmin adanmış ve va­
zifelendirilmiş kızıydı. Siyaset bilimin­
220 den, tarihe, arkeolojiden kadın hakları­
na dair yazdığı tüm yazılara damgasını
vuran telaş, Kemalizmi ve genç Türkiye
Cumhuriyeti'ni bilimsel, rasyonel ve
gerçekçi bir biçimde savunma ve meş­
rulaştırma telaşıydı, inan, erken dönem
Cumhuriyet'in "misyoner" sosyal bi­
limcilerinin tipik örneğiydi: Politik de­
ğil bilimsel olduğu iddia edilen bir dil,
vatandaşın devlete karşı vazifelerinden
prehistorik ırkların brekisefal Özellikle­
rine oldukça angaje bir ilgi alanı!
Kemalist ideolojinin mobilize ettiği
sadık ve rejime hep borçlu hisseden
çağdaş Türk kadınını da temsil ediyor­
du bir yandan. Aslında inan, hem bir
sosyal bilimci olarak hem de bir Cum­
dindışıhğın aksine, daha “rasyonel” bir
seçenekti. Millî Mücadelenin itici gücü­
nü oluşturan İslâmî bağlanma, Türk,
Kürt, Çerkez ve Lazların oluşturduğu
Müslüman etnik koalisyonunun ideolo­
jik ortak paydasını oluşturmuştur. İşgal
güçleriyle işbirliği içinde “devlete karşı
isyan’’ halinde olduklarından gayrimüs­
limlerin Ankara'da yeni toplanan Meclis
için yapılan seçimlere katılmalarının ya­
saklanması ve savaş yorgunu köylüleri
harekete geçirebilmek için kullanılan di­
lin “hilal-salip çatışması” eksenine otur­
ması bunun göstergesidir.
L İ Z M
huriyet kadını olarak nesnel ve bilimsel
metinleriyle erken dönem Cumhuri­
yet'in egemen milliyetçilik anlaşını
oluşturanlardan biri olarak, o müthiş
sadakatiyle, hep rejime ve Atatürk'e
olan, bitmez tükenmez borcunu öde­
meye çalıştı umutsuzca.
1908'te Selanik'te doğan İnan, Bursa
Kız Öğretmen Okulu'nu bitirerek 1925
yılında İzmir'de öğretmenliğe başlar.
Aynı yıl Mustafa Kemal iie tanışır ve
tüm hayatına damgasını vuracak olan
bu tanışıklık sonucu Lozan'a dil öğren­
meye gönderilir. Öğretmenlik yapar
iken Atatürk'ün bir sözüyle bütün ha­
yatı boyunca uğraşacağı tarih branşına
'vazifeli' olarak geçer, inan tarih çalış­
maya, 1928 yılında Fransızca bir coğ­
rafya kitabında, Türklerin ikincil sarı ır­
ka mensup olduğunu okuyan A ta ­
türk'ün kendisine "bu böyle olamaz,
sen bunun üzerinde çalış" demesiyle
başlar. 1931'de sağlık bakanlığının yar­
dımıyla Anadolu'daki 64 000 kadın ve
erkek iskelet kalıntısı üzerinde çalışa­
rak, İsviçre Cenevre Üniversitesi'ne
"Türk Halkının ve Tarihinin Antropolo-
jik Ö z e llik le ri" adlı tezini verir.
1947'deki Türkçe baskısına yazdığı ön­
sözde inan, çalışmasının amacını açık-
Bütün bunlara bakarak, Kemalist Türk
millî kimliğinin tanımlanmasında dinin
yapısal bir unsur olduğunu ileri süren
tez, bütüncül bir bakış açısmdar yoksun
olduğu için, pratik gerçekliğin tarihî sü­
rekliliği yok sayma imkânına sahip ol­
madığını göz ardı etmektedir. Din, Ke­
malist Türk kimliğinin inşasında isten­
meyen ama kovulamayan tarihsel ger­
çekliğin dikte ettiği gizil bir damardır;
bu damarın tasfiyesi ise zamana bırakıl­
mıştır. Unutulmamalıdır ki, ideolojilerin
pratik yansımaları, teorik durumların
“saf’ yansımaları değildir.
K E M A L İ S T M İ L L İ Y E T Ç İ L İ K

ça ortaya koyar: Bugün Anadolu'da ya­

şayan Türk nüfusuyla prehistorik atalar
arasındaki sürekliliği maddi ve somut
delillerle İspat etmek ve kafatası kalıntı­
larından yola çıkarak tarihsel süreklili­
ği, yani Anadolu'nun antikiteden beri
bir Türk yurdu olduğunu fizikî antropo­
loji yoluyla kanıtlamak. 1932'deki Bi­
rinci Türk Tarih Kongresİ'nde yaptığı
"Tarihten Evvel ve Tarih Fecrinde" adlı
konuşmada Türklerin Orta Asya'daki
medeniyetlerinin kentli ve yüksek kül­
tür mertebesinde olduğunu vurgular ve
Avrupa Uygarlığım bu kökene dayan­ 221
dırmaya çabalar. Aslında Afet inan'm
yaptığı, Pittard ve dönemin ırkçı antro­
polojisi etkisi altındaki tarih ve antro­
poloji çalışmaları esas olarak, Türklerin
Afet İnan, Kemalizmin Batıcı ve
Osmanlı İmparatorluğu'nu kurmadan
uygarlıkçı karakterim vurgulamaya
çok önce Orta Asya'da yüksek bir me­ dönük çalışmaları yanında, Atatürk’ün
deniyet kurduğu ve oradaki coğrafi ko­ düşüncelerinin aktarım ında “sa h ih " bir
şullar nedeniyle göç ederek bütün dün­ kaynak işlevi d e görmüştür.
yaya yayıldıkları, dolayısıyla Mezopo­
tamya'dan Avrupa'ya tüm kültürlerin likte Türk Tarih Kurumu'nun programı­
kurucusu oldukları yönündeki cüretkar nın ana hatlarını Atatürk'ün dikte ettir­
Türk Tarih Tezi'ni güçlendirme çaba­ diği gibi açıklamaya kadar adanmış bir
sından başka bir şey değildi. Onun ta­ misyon tarihçiliğini temsil ediyordu. O
rihçiliği, Türk Tarih Tezi'nin resmî bel­ dönemdeki milliyetçi tarih yazımını
gesi olan "Türk Tarihinin Ana Hatla- çok etkilemiş ırkçı-kafatasçı akıl yürüt­
vı"nı yazmaktan, Halit Çambel ile bir- meler ise İnan't 1962'de bile bırakma-

2. Cumhuriyetçi Dönem (1924-1929): sıkıştırmış ve bu “sıkıştırılmış” dini de

Kemalist milliyetçilik nesnesini “halk",
öznesini “Kem alist ay d ın lan m ışların
oluşturduğu bir selfkolonizasyonla yeni
baştan bir toplum İnşa ameliyesi girişi­
midir. lnanç/doktrin olarak İslâm’la ide­
olojik düzeyde yürüttüğü mücadelenin
yanı sıra, “kendi cemaati içinde kültür
olarak İslâm’ın ‘baskıcı’ kayıtlarından k i­
şiyi azade kılarak” (Mardin, 1984: 217)
yeni bir “millî insan" oluşturmayı hedef­
leyen Kemalist ameliye, dinin, hem siya­
sî hem de sosyal görünürlüğünü “sıfırla­
tarak,” onu “vicdanlar" ve “mabetlere"
yine kendisi şekillendirmeye çalışmıştır.
Dinin bu şekilde, topyekün “özelleştir­
meye” tâbi tutulması, Kemalist T ü rki­
ye’ye pozitivist bir amt-kabir görüntüsü
vermiştir (Lewis, 1961: 480).
Dinin sosyopolitik alandan kovulma­
sıyla doğan boşluk, din olarak algılanan
“milliyet duygusu" ile doldurulmaya ça­
lışılmıştır. Anderson’ın kavramlarıyla ko­
nuşursak, hanedanî-dinı siyasî-kültürel
sistemin yerini cumhurî-laik sistem al­
mıştır. Buradaki “cumhurîlik” reel değil,
sembolik bir mahiyet taşımış, görünür
 K E M A
mış gözüküyor: "B ir ırk olarak Türk
halkı görüntü olarak Batılı halklara çok
yakındır."
Afet İnan'ın hem kişisel hem de poli­
tik olarak durduğu yerin en görünür ol­
duğu metin, dönemin onaylanmış ve
m a kb ul metni "Medeni Bilgileredir. İlk
defa 193Q'da yayımlanan kitaba Ata­
türk'ün ölümünden sonraki baskıların­
da Atatürk'ün kişisel notlan ve el yaz­
maları da eklenmiştir. Afet İnan'ın tüm
entelektüel üretimine ve kişisel hayatı­
na sinen ana tema, yani Atatürk'e karşı
222 duyduğu büyük borçluluk en çok bu
metinde belirgindir. Kitabın girişinde
uzun uzun anlattığı gibi bu kitap da ya­
zılışını Atatürk'ün kişisel karizmasına
ve yüreklendirmesine ve onun meclis­
lerinde yapılan verimli entelektüel tar­
tışmalara borçludur. Aslında inan'a gö­
re bu memlekette yapılan her şey, ka­
dınların oy hakkından, laik eğitime ka­
dar varoluşunu bizzat Atatürk'ün varo­
luşuna borçludur. Afet inan için Ata­
türk, başka bir yazısında belirttiği gibi,
"Türk milletinin tarihini hem yazan
hem yapan, bu milletin yetiştirdiği en
büyük evladıdır." O bütün doğruları
daha önceden görür, ama tıpkı bilge ve
şefkatli bir baba gibi evlatlarının o doğ­
meşruiyete zemin sağlamıştır. Hiç şüphe­
siz, Kemalist seçkinlerin kökendeki meş­
ruiyetlerini Millî Mücadele’deki konum­
ları sağlamıştır. Mustafa Kemal Paşa ve
"kadrosu”, Millî Mücadele’de cumhurî-
laik duruşun tam tersi “sultanî-dinî” bir
duruşu, taktik gereklerle benimsemiş,
iktidar zeminini sağlamlaştırdıkça da,
stratejik yönelimin açılımlarını kuvve­
den fiile çıkarmışlardır.
Kem alist m illet inşa sürecinde, Os­
manlI İmparatorluk maslahatlarına göre
teşekkül etmiş İslamcılık ve Türkçülük
tarihin çöp sepetine atılırken, yerlerine,
L İ Z M
runun uygulanması için yeteri kadar ol-
gunlaşmalarını sabırla bekler. Afet
İnan'ın tüm yazılarına sinmiş olan ama
özellikle "Medeni Bilgiler"de çok net
bir biçimde hissedilen bu temalar kuş­
kusuz, kuşaklar boyu Kemalizm'in kol-
lektif belleğinde yer eden, çoğu zaman
ket vurucu bîr borçluluk hissinin Cum­
huriyet'in ilk yıllarındaki yazılı İfadele­
rini oluşturur.
"Medeni Bilgiler"de İnan, millet kav­
ramının tanımından Türkiye'deki ban­
kalar sistemine, bakanlıklardan "hak
ve vazifelere" kadar geniş bir yelpaze­
deki konuları hem siyaset teorisi açı­
sından hem de Türkiye'deki uygulama­
larıyla birlikte değerlendirir. En Öne çı­
kan tema "devlet" ve onun toplum için
vazgeçilmezliğidir, inan İnanılmaz bîr
el çabukluğuyla mîllet, devlet, halk ve
cemiyet sözcüklerini geçişli olarak bir­
birlerinin yerine kullanır: "Türk milieti,
halk idaresi cumhuriyetle idare olunur
bir devlettir." Millet, devlet, halk ve ce­
miyet sözcükleri birbirini karşılayan ve
birbirinin "mütemmim cüz'ü" olan
sözcükler gibi görülür. Ama bunların
arasında en önemlisi "devlet"tir. O l­
dukça Rousseaucu bîr tanımı benimse­
yen İnan'a göre genel irade toplumda-
yeni ferdî ve kolektif kimliğin belirleyi­
cileri olarak milliyetçilik ve medeniyet­
çilik umdeleri ikame edilmiştir. Safa’nın
da tespit ettiği gibi, tüm Kemalist re­
formlar bu iki önermeden doğmuştur.
(Safa, 1990: 9 1 ), Başka bir ifadeyle,
“Atatürk thti!ali’’nin iki ana umdesi bu­
lunmaktaydı: milliyetçilik ve medeniyet­
çilik iradesi. Medeniyetçilik iradesi Batı
düşüncesi ve hayat tarzına, milliyetçilik
önermesi Türklerin Orta Asya kökenine
ve dil ve tarih birliğine giden yola ilet­
mekteydi. Ancak, hedefi itibariyle, milli­
yetçilik iradesi de medeniyetçilik irade-
K E M A L İ S T M İ
ki tek tek bireylerin toplamından daha
başka ve yüksek bir kavramdır. Tektir,
bölünemez ve devredilemez. Ve bu
mîllî irade cemiyet hayatı İçinde devlet
eliyle kullanılır. Zaten inan'a göre dev­
let ve vatandaşı karşı karşıya koyarak
karşılaştırmak yanlıştır. Bu iki olgu bir­
birini mükemmelen tamamlar. Kitap
boyunca sık sık vatandaşın devlete kar­
şı vazifeleri vurgulanır. "Türk Devleti"
tarihinin en eski devirlerinden beri ku­
rultay geleneğine dayandığı için içkin
olarak demokrattır. Bunu sadece son
dönem müstebit padişahlar bozmuştur.
Dolayısıyla demokrasi, "Türk devlet
geleneğinin" kendiliğinden ayrılmaz
bir parçasıdır. İnan "M edeni B ilg i­
lerde sadece millet, devlet ve halk ke­
limelerini değil cemiyet ve millet keli­
melerini de birbirleriyle değişmeli ola­
rak kullanır. Örneğin İnan, ahlak konu­
sunda şunu söyler: "Bir işin ahlakî ol­
ması ayrı ayrı insanlardan daha yüce
bîr cemiyet yani millet kaynaklı olma­
sıdır." Tıpkı Ziya Cökalp gibi Afet İnan
İçin de cemiyet ve millet aynı şey ola­
rak ele alınır.
Kitaptaki devlet vurgusuyla uyumlu
bir paternalizm dikkat çekicidir. Örne­
ğin devletçilik anlatılırken bunu bir tür
sinin bir parçasını oluşturmakta ve ona
nispetle araçsa! bir nitelik taşımaktaydı.
Millî hakimiyetin tesisi ve Büyük Millet
Meclisi’nin kuruluşu, saltanat ve hilafe­
tin ilgası, millî iktisat siyaseti, Türk tari­
hinin Orta Asya kökenine uzatılması ve
Osm anh-tslâm geçm işinin dışlanması,
Güneş-Dil teorisi, Soyadı Kanunu, eza­
nın Türkçeleştirilmesi gibi adımların tü­
mü, Kem alist m illiyetçilik ilkesinden
kaynaklanmıştır.
Medeniyetçilik şiarından türeyen Ke­
malist reformlar ise laikleştirmeye iliş­
kindir: Şeyhülislâmlığın kaldırılması, di­
L L İ Y E T Ç İ L İ K
sosyalizm olarak algılanmaması gerek­
tiği hususunda çok nettir. Devlet millî
çıkar peşinde şefkatli ve çok yoksul
olanı, çok zengin karşısında koruyan
bir aygıt olarak millî dayanışma duygu­
larını geliştirir. Devletçilik bir tür piya­
sanın "millî tamamlayıcısı" olarak algı­
lanmalıdır, ferdî teşebbüsün tersine bir
rejim yaratmanın aracı olarak değil. Bu
anti-sosyalist tını, Özellikle demokrasi­
ye muhalif asrî cereyanlar arasında
"Bolşevik nazariyesi" başlığı altında
komünizmin ne kadar gayri millî ve to­
taliter olduğunu anlatmak İnan'a yeterli 223
gelmemiş olacak ki, bir diğer demokra­
siye muhalif asrî cereyan olarak "ihti­
lalci siyasî sendikalizm rıazariyesi"ni
anlatır. Bunlar İnan'a göre, her türlü si­
yasî teşekkürleri yalnız, kendi menfaat­
leri lehine yaptırmak ve nihayet siyasî
kuvvet ve hakimiyeti ellerine geçirmek
isteyen işçi gruplarıdır. Bu gruplar
umumî grevler yoluyla hükümete taz­
yik yaparak kendi taleplerini gerçekleş­
tirmeye çalışırlar. Ama Türkiye'de de­
ğil, İngiltere, Fransa ve Almanya'da
güçlüdürler. Türkiye'deki "Âli İktisat
Meclisi herhangi bir tazyik üzerine de­
ğil, doğrudan doğruya hükümetin fay­
dalı görmesinden istişari mahiyette, vü-
nî mahkemelerin ve medreselerin kapa­
tılması, tekke ve zaviyelerin kapatılması,
okullardan din derslerinin kaldırılması,
dinî mevzuatın yerine Batılı kanunların
ikamesi, çok kadınla evliliğin kaldırılma­
sı, şapkanın millî başlık olarak kabulü,
alaturka müziğin öğretilmesi ve çalınma­
sının yasaklanması, opera, bale, çoksesli
müzik. Batı tipi resim ve Mustafa Ke­
mal’in heykellerinin dikilmesinin teşviki,
Hıristiyan takviminin kabulü ve Batı gi­
yiminin ve adab-ı muaşeretinin resmileş­
tirilmesi. Medeniyetçiliği Batıcılıkla, me­
deniyeti Batı'yla özdeşleştiren Kemalist
 K E M A
cüda getirdiği bir heyettir."
İnan'm pozitivist yani bilimsel ve
nesnel olduğu iddiasındaki üslubu as-
lında oldukça politiktir. Gayet bilimsel
bir tonda millet nazariyesini anlatırken
bir anda Kürt ve Çerkez meselesini
canhıraş biçimde araya katması, din
kısmını anlatırken, aniden bunun Os-
manlı için öldürücü etkisine atlaması
bu "nesnel" gibi görünen kuru dilin po-
litikliğinin altını çizer. İnan belki de her
milliyetçi yazarın taşıdığı çelişkili bir
kavrayış biçimini taşır. Varolan olguyu,
224 pozitivist bir inançla, olduğu gibi anla­
tıyor olduğunu iddia ederken aslında
olguyu olmasını istediği biçimde yan­
sıtır. Olan ve yazarca olması gerektiği­
ne inanılan olgular hemen her metinde
içiçe geçmiş gibidir.
Tüm bu 'akademik' çalışmalarıyla
birlikte Afet İnan aynı zamanda bir
Cumhuriyet kadınıdır da. Hem kendi
sadık ve militan varoluşuyla Cumhuri­
yetin kadın kurgusunu temsil eder,
hem de konuya gösterdiği ilgiyle ve
'kadın meselesiyle' ilgili yazdıklarıyla o
kurguyu yaratan ideolojinin yaratıcıla-
rındandır. Cumhuriyet dönemi milliyet-
çî-Kemalist politikalar, Türk kadınını
hem "modernleşmenin İkonları" hem
çağdaşlaşma projesi, İslâm’dan ve Islâmî-
1eşmiş kültürden arındırılmış yeni millî
Türk insanını, yeni Türk milliyetçiliği
vasıtasıyla Batı/Hıristiyan enternasyonali
içine yerleştirmiştir.
Kemalist milliyetçiliğin cumhuriyetçi-
laik niteliğinin kristalize olduğu bu dö­
nemde dinî tanımdan radikal bir kopuş
gerçekleştirilmiş ve çoğulcu söylem terk
edilmiştir. Dinin hem siyasî hem de sos­
yal görünürlüğünün yok edilerek yalnız­
ca “vicdanlarda ve mabetlerde” yaşanma­
sını öngören militan bir laiklik, cumhu­
riyetçi tanıma asıl rengini vermiştir. Bu
L İ Z M
de "kültürel otantikliğin imtiyazlı taşıyı­
cıları" olarak algılamış ve kodlamıştı.
Bu dönemde hem politik elit için hem
de Cumhuriyetçi kadınların kendi ken­
dilerini tanımlamaları açısından femi­
nizm ve Kemalizm sözcülerinin nere­
deyse geçişli olarak kullandığı açıktır.
Türk kadını, yüzyıllardır mutaassıp İs­
lâm'ın etkisi altında evlere ve özel ala­
na hem de peçelerle, çarşaflarla türlü
çeşitli Arap kıyafetleriyle tıkılmıştır. Ke­
malist elit için sorun açıktır: Türk kadı­
nını hak ettiği modern ve asri görüntü­
ye kavuşturup kamusal alana milliyetçi
projeyi desteklemek koşuluyla sokmak.
Burada kadınların görüntüsü iki yön­
den çok önemlidir; kadınlar hem asrî
ve Batılı görüntüleriyle Türk modern­
leşmesini görünür kılar ve Afet inan'ın
deyimiyle genç Türkiye'nin artık bir
"Doğu" ülkesi olmadığını ispat ederler,
hem de bu görüntü kadınların kurtuluş
hareketinin kendisini ikame eden bir il­
lüzyona dönüşür. Dolayısıyla kadınla­
rın kamusal hayata aktif ve inançlı
cumhuriyetçiler/midiyetçiler olarak ka­
tılmaları, bu kadınların a p rio ri olarak
kurtulmuş olduğunu İşaret eder ve me­
sele daha bütünsel bir millî projenin
bir parçası olarak ele alınır. Kemalist
tanımın şiarını, “dilde, kültürde ve ülkü­
de birlik” oluşturmuştur, Hukukî-siyasî
bir mahiyet arz eden Cumhuriyetçi tanı­
mın politik muhtevası hukukî muhteva­
sına kıyasla çok daha belirleyici bir öne­
me sahip olmuştur. Bu tanıma göre, Tür­
kiye C um huriyeti vatandaşı olan ve
Türkçe konuşan, Türk kültürüyle yetiş­
miş ve Cumhuriyet ülküsüne sadık her­
kes, Türk olarak kabul edilmekteydi.
3. Etnik Tanıma Kayış: “Halkta Bir­
lik ” Dönemi (1 9 2 9 -1 9 3 8 ): Türk millî
k im liğ in in K em alist in şa sü recin d e
üçüncü safhayı, millî topluluğu etniklik
K E M A L İ S T M İ
elitin kadınların kamusal hayata katılı­
mım canhıraş desteklemelerinin (hangi
kadınların?) yumuşak karnı ve kadına
araçsal bakışı açıkça belli eden yer
"namus/İffet" meselesidir. Cumhuri­
yetin ilk kuşak cinsiyetsizleştirilmiş,
tayyörlü, aseksüele varacak derecede
iffetli bu makbul kadınları, aynı za­
manda "otantik" Anadolu kadını için
de doğru modeli oluşturuyordu. Örne­
ğin Atatürk'ün manevi kızlarından pilot
Sabiha Gökçen Dersim Harekatı'na ka­
tılırken uçağının düşüp namusuna her­
hangi bir halel gelmesi riskine karşılık
Atatürk, bizzat kendi silahını pilot kızı­
na verir. Afet İnan'ın 1962 yılında
UNESCO için yazdığı ve kadın hakları
ve ilkçağdan bu yana Türk kadını ko­
nulu The Em ancipation o f the Turkish
VVomen'ı işte bu genel bağlam içinde
değerlendirmek gerekir.
Afet İnan hem The Em ancipation o f
the Turkish W om en'da hem de "Mede­
ni Bilgiler" kitabında aynı anıyı aktarır
ve bu anı onun kadın hakları ve özel­
likle kadınların oy verme hakkıyla ne
denli ilgilendiğinin ispatı gibidir. İnan
1929-30 ders yılında Ankara Musikî
Muallim Mektebi'nde Yurt Bilgisi ve
ekseninde tanımlayan ve ortak köken
duygusunu temel alan ırkî-soya dayalı
motiflerin Cumhuriyetçi tanıma eklem­
lenmesi çabaları oluşturmuştur. Bunun
sembolik düzeydeki yansıması, “dilde,
ekin (kültür)de, kanda b irlik ”in, yeni
millî şiarı oluşturmasıdır. Cumhuriyet
ülküsünün cezbedici bir ideal olarak za­
yıflığı, ortak köken duygusunu ortak
payda olarak alan, mitik ve sözde-bilim-
sel ırkî-soya dayalı millî süreklilik tezi­
nin Türk millî kimliği içinde yapısal bir
ieger kazanmasına yol açmıştır.
V atan d aşlığ ın anayasa tarafın d an
L L İ Y E T Ç İ L İ K
Tarih öğretmenliği yapmaktadır. Okul­
da kız ve erkek öğrenciler birlikte eği­
tim görmektedirler. İnan yurt bilgisi
dersinde dersi uygulamalı anlatmak
amacıyla bir yerel seçim denemesi
yaptırır. Sınıfta belediye başkanı olarak
bir kız öğrenci seçilince, erkek öğren­
cilerden biri mevcut kanunlarda kadın­
ların oy hakkı olmadığı gerekçesiyle iti­
raz eder. Bunun üzerine İnan, çocuğa
en kısa zamanda kadınların da oy hak­
kına kavuşacaklarını ve en azından bu
sınıf içinde kız öğrencilerle erkek öğ­
rencilerin tamamen eşit ve aynı haklara 225
sahip olduğunu vurgular. Kemalizmin
adanmış kızı İnan, aynı gün Atatürk'e
"hiç olmazsa erkek Öğrencim kadar bir
hak sahibi olmadan o sınıfta ders ver­
meyeceğim" deme cesaretini gösterir.
Aslında bu anısını mütemadiyen anla­
tarak İnan, "anonim, kişiselliği hor gö­
ren ve bilimsel" üslubuyla kadınların
oy hakkını kazanmalarında kendisinin
katkısı olduğunun öttük bir biçimde al­
tını çizer.
İnan The E m a ncipa tion o f the Tur­
kish tVomen'da inançlı bir milliyetçi
olarak ezel-ebed "Türk" kadınının
özelliklerini, içinde yaşadığı toplumsal
koşulları MÖ. 4000 yılından günümü-
“anayasal TürklükTe tanımlanması ve
milliyetten ayrılması, söylem ve eylem
arasındaki geniş açı göz önüne alındı­
ğında, “Hakiki Türk olmak ne anlama
gelir?” sorusunun ışığında, Türklüğün
etnik-soya dayalı param etrelerinin ve
söz konusu dönem bağlamında bu para­
m etrelerin ima ettiği dışlam a ya da
özümseme arasındaki ikame edilebilirlik
ilişkisinin ortaya konm asını özellikle
önemli kılmaktadır. Bu bakımdan, Türk
milletini Türk feavmi(etlıııie)ne aidiyet
temelinde tanımlayan Kemalist milliyet­
çilik, Abdulhamit döneminin emperyal
 K E M A
ze kadar anlatır. Değişmeyen bîr öz
olarak "Türk” kadınının 6000 yıllık
hikâyesi fikrî kendi başına milliyetçidir;
ama özellikle Sümer ve Hitit kadınları­
nı anlatırken onları Türk Tarih Tezini en
cüretkâr zamanında olduğu gibi Türk
kadınına basitçe eşitlemez. Sümer ve
Hitit kadınlarından inan için oldukça
temkinli kabul edilebilecek şu ifadeler­
le bahseder; "Türk halkı hem İslâmi­
yet'in kabulüyle birlikte Anadolu'ya
göç edenler, hem de zaten Küçük As­
ya'da yaşayan ve ikamet eden halkların
226 karışımıyla oluşmuştur. Dolayısıyla Hi­
tit kadını ve Türk kadını arasında tarih­
sel bir bağ tesis etmek faydalı olacak­
tır." İnan, Anadolu'da Müslümanlığın
kabulü öncesinde kadınların toplumsal
ve siyasal hayata erkeklerle eşit olarak
katıldığını, özellikle Hitit kraliçelerinin
politik gücünü vurgulayarak anlatır.
Orta Asya neredeyse bir kadın cenneti
olarak anlatılır. İnan, Orta Asya'daki
Türk kadınlarının hem evde, hem top­
lumsal hayatta, savaş ve barış zamanla­
rında, politikada ve tüm kamusa! akti-
vitelerde erkeklerle birlikte ve onlarla
eşit bir biçimde katıldığını vurgular. Zi­
ya Gökalp'in bir tür "Türk feminizmin­
den" bahsettiği, otantik, Orta Asyalı
m illiyetçiliği ile Ziya Gökalp’in Türk
milliyetçiliğinden hatırı sayılır farklılık­
lara sahiptir. Bu yüzden Atay’a göre, Ke­
malist milliyetçilik, Türk milliyetçiliği­
nin bir versiyonu değildir. Kemalist mil­
liyetçiliğin laiklikte odaklaşan medeni­
yetçilik vurgusu, hem Türkçülerin, hem
de Kemalistlerin Kemalizmi Türk milli­
yetçiliği dışında, farklı bir kategoriye
koyma eğilimini güçlendirmiştir. Özel­
likle Kemalistler, Kemalist milliyetçiliği
Türkçülük geleneği içinde mütalaa et­
mek istemez. Falih Rıfkı Atay bu eğilimi
şu değerlendirmeyle seslendirir:
L İ Z M
Türk kadınının özgürlüğünün, toplum­
sal hayatının her alanının katılımının
altını çizdiği "altın çağ” dönemini ka­
dınlar için de temsil eden Orta Asya
anlatımı İnan'da da birebir mevcuttur,
inan'ın Türk kadınının hikâyesini anla­
tırken milliyetçi tarih yazımıyla en
uyumlu olduğu kısım Osmanlı İmpara­
torluğu boyunca Türk kadınının duru­
munu anlattığı bölümdür. Kemalist mil­
liyetçiliğin resmî "Ötekisi" Osmanlı, ki­
tapta Türk kadınının kamusal alanlar­
dan en çok dışlandığı ve peçeler ve
yaşmaklarla Özel alana en çok tıkıldığı
ve en önemlisi kadın ve erkek arasında
daha önce var olduğu kabul edilen
eşitliği bozduğu için lanetlenir. Orta
Asya'da kadınlar ve erkekler arasındaki
işbölümü "makul" bulunuyor iken, Os-
manlı döneminde gerek aile, miras hu­
kuku ve çok eşlilik gibi medeni hukuk
uygulamaları yüzünden, gerekse örtün­
me ve haremlik selamlık gibi toplumsal
ve kültürel uygulamalar yüzünden, ka­
dın ve erkek arasındaki denge açıkça
kadın aleyhine bozulmuştur. Fakat ka­
dının kamusal hayattan dışlanmasının
sorumlusu, "dönemin Arap hatta Roma
yasalarına göre kadınlar açısından ol­
dukça ileri düzenlemeler getiren Islâmi
“Belki dikkat edenler olmuştur; seneler­
den beri ‘Kemalist’ tabirini ‘milliyetper­
ver’ sözüne tercih ediyoruz. Bunun bir
sebebi vardır: Kemalist, garpçı, layık ve
cumhuriyetçi milliyetperver demektir.
Sadece m illiyetperverlik, m u hafazakar
ve ananeci manasına da alınabilir ve en
geri softa taassuplarının müdafaası için
maske olarak kullanılabilir. Bir takım
ahlak, anane ve ad etler m illî olm akla
müdafaa edildikleri zaman bir milliyet­
perver için, onları m illiyetperverliğin
yabancı telakkisine karşı münakaşa et­
mek gUçtüı; Kemalizm, Türk milliyet-
K E M A L İ S T M İ
yasaların kendisinde" değil, bu düzen­
lemelerin orijinal düzenlemeleri bozan
Arap ve Farslı yorumlarının egemen ol­
masıdır. Dolayısıyla İslâm'ın gerici bir
Arap ve Fars yorumu altında yaşayan
Osmanlı kadını kağıt üzerinde sahip
olduğu hakları bile kullanamaz olmuş
ve kitlesel bîr biçimde kamusal alan­
dan dışlanmıştır. Milliyetçi paradigma­
nın içinden konuşan inan'a göre kadın­
lar, tarih boyunca patriyarkaya direnen
veya onunla uzlaşan özneler olmak ye­
rine ancak modernleşme hareketlerinin
ortaya çıkmasıyla ve "eğitim" silahını
kullanmaya başlamasıyla kendini İfade
etmeye başlar. İnan, Nigar Hanım, Fat­
ma Makbule Hanım, Mihrünisa Hanım
gibi 19. yüzyılın ikinci yarısının kadın
şairlerini anlatarak hem kadınların tüm
faaliyetlerini modernleşme paradigması
içinde değerlendiren bakışı temsil eder,
hem de Kemalizmin kadın haklarını
gökten zembille indirerek Türk kadını­
na verdiği resmî anlatıdan bir miktarda
olsa ayrılır.
Cumhuriyet dönemine geldiğimizde
İnan, gerçekçi bir biçimde kadınların
oy verme hakkına karşı çıkan millet­
vekillerini anlatır, ancak bunu Ata­
türk'ün biricikliğinin ve uzak görüşlü­
perverliğini, garpçılık, layisizm ve cum­
huriyetçi İlkle tezad teşkil eden maddi ve
manevi müessese!erden, adet ve anane­
lerden tasfiye etmekledir. "2
Bu ayırım, 1982 Anayasası görüşülür­
ken de gündeme gelmiştir, 1982 Anaya­
sasının Cumhuriyet’İn niteliklerini belir­
ten ikinci maddesinde “Atatürk milliyet­
çiliği” deyiminin kullanılmasına Türk
m illiyetçi çevreleri, Atatürk’ün de bir
Türk m illiy etçisi olduğu, dolayısıyla
Türk milliyetçiliği” deyimine yer veril­
mesinin daha doğru olacağını ileri süre­
L L İ Y E T Ç İ L İ K
lüğünün altını çizmek için yapar. As­
lında Atatürk, yıllar öncesinden kadın­
lara seçme ve seçilme hakkı verilmesi
gerektiğinin farkındadır ancak ileri gö­
rüşlü bir siyasetçi olarak koşulların ol­
gunlaşmasını ve halkın buna hazır ol­
masını bekler. 1926 Medeni Kanu-
nu'yla kadın ve erkeği medenî haklar
açısından, daha sonra ise seçme ve
seçilme hakkını vererek de politik
haklar açısından eşit kılar. Her ne ka­
dar ikameti kocanın belirlemesi, evin
reisinin koca olması, kadının çalışma­
sı üzerinde söz sahibi olması gibi tat­ 227
sız ayrıntılara rastlansa da bunlar
inan'a göre aile kurumunun korunma­
sı amacını taşır ve oldukça "ma-
kul”dür. Afet İnan, kitap boyunca ka­
dınları Türk modernleşmesinin sem­
bolleri, Kurtuluş Savaşı'nın yiğit savaş­
çıları, genç Cumhuriyet'İn avukatları
olarak görüp bu araçsallık içinde yü­
celttiği, kadının özgürleşmesini bir
hak-hukuk meselesine indirgediği ve
özellikle kadının Batılı modem görün­
tüsünün Türk Devleti açısından öne­
mini vurguladığı ölçüde, kuru, cinsi­
yetsiz ve "bilimse!" diliyle, modern­
leşme paradigması ve milliyetçi dil
içinde kalır.
rek karşı çıkmış, ancak, Millî Güvenlik
Konseyi’ni oluşturan 12 Eylül askerî dar­
besinin generalleri, Falih Rıfkı’nın belirt­
tiği noktaların farkında olarak bu itiraza
olumlu bakmamışlardır.
Millî siyaseti benimseyerek ilgilerini
kendi mülkî sınırlarına hasreden ve irre­
dantizmi reddeden Kemalist milliyetçilik
tasavvurunun sınırları Türkiye Türklüğü
tarafından çizilm iş, böylece Kem alist
milliyetçilik, dış politikada, kendi ayak­
ları üzerinde durmaya çalışan, yayılmacı­
lık karşıtı, içe dönük, hatta büzülmeci,
ilgileri Misak-ı Millî sınırlarını bile tama-
 K E M A
mıyla kuşatmayan bir çizgi sunmuştur.
Siyasî paııtürkçü hareketler desteklen­
mediği gibi, bunların Türkiye içindeki
faaliyetleri de hukuki koğuşturmalara
konu yapılmış, dış Türkler, “uzak kuzen­
ler” olarak yalnızca kültürel bir ilginin
konusu olmuştur.
Buna karşılık, Türk etnisitesi Kemalist
milliyetçilik içinde giderek merkezi bir
konum edinmiştir. Türk millî kimliğinin
etnik-soya dayalı sınırlarını belirleme ça­
basında, Kemalizm, ırkı kurucu bir un­
sur olarak kullanmıştır. Ancak bu, hiçbir
zaman sistematik ırkçılık şekline bürün-
228 memiştir. Kemalist milliyetçilik ırkçı de­
ğil, etnisisttir; etnoseküler açıdan farklı
kalmakta ısrar edenlere karşı açıkça ayı­
rımcıdır; millî topluluğu etnik topluluk
(Türklük) temelinde tanımlayarak var
olan etnik farklılıkları millî farklılıklara
dönüştürdüğü için tanımayı reddetmiş,
millî kimliğin meşruiyet zeminini, etno-
kültürel farklılıklar ve bunlara dayalı ta­
leplerden bağımsız olarak inşa etmeye
çalışm ıştır. Bu yüzden, Kemalist millî
bütünleşme sürecinin itici gücünü asimi­
lasyon, tehcir, vs. gibi etnik yönetim
stratejileri oluşturmuştur.
Kemalist millet İnşa pratiği, çağdaşlaş­
tırıcı bir söylemle, Türklük temelinde
millî türdeşliği sağlamaya yönelen çok
boyutlu bir siyasi mühendislik projesi­
nin yansımasıdır. Bu projenin etnik-soya
dayalı veçhesine, “bilimsel” destek sağla­
mak amacıyla Anadolu halklarının Türk­
lüğünü temel varsayım olarak alan Türk
Tarih Tezi geliştirilmiş, böylece asimilas­
yon politikalarını mümkün kılacak şekil­
de millî “biz”in tanımı, etnik niteliğine
rağmen, genişletilmiştir.
Islâm-Osmanlı geçmişinden arındırıl­
mış m illî bir kim lik oluşturm ak için
Türklerin Asya köklerini öne çıkarma ve
övme ile Anadolu’yu sahiplenme iddi­
asındaki Rum ve Ermeni milliyetçilikle­
rinin tezlerine karşı, Anadolu’nun ezelî-
ebedî Türklüğünü “ispat edebilm ek"
L İ Z M
amacıyla Anadolulu atalar bulmak ya da
“önce gelen haklıdır" önermesinden ha­
reketle Anadolu’nun ilk sakin lerinin
Türklüğünü ortaya koyarak “köksüzlük”
problemini çözmek Türk Tarih Tezi’ni
biçimlendiren iki temel kaygıdır.
Tarih Tezi ile Türk tarihi Islâm tarihin­
den soyutlanmış ve Anadolu’da bir Türk
millî devletinin kuruluşunu haklılaştır-
mak için Türk tarihi genel olarak dünya
tarihi, özel olarak da Batı tarihi ile bü­
tünleştirilerek Osmanlı geçmişi tarih-dışı
bir genellemeyle “karanlık’Ta eş kılın­
mıştır. Tezin ana amacı, arkeolojik bul­
guları kullanarak Anadolu’da Türklerin
tarihi bakiyelerini ortaya çıkarmak, böy­
lece bir millet olarak Türklerin büyük
bir medeniyete sahip olduklarını göster­
mektir. Türklerin insanlığın kök ırkını
teşkil ettiği ve kayda değer bütün ırkla­
rın Adem ve Havvası olduğu kabul edil­
miş, bunun bilimsel temellerini “ortaya
koymakla görevlendirilen Türk Tarih
Kurumu öncülüğünde 1932 ve 1937’de
iki Tarih Kongresi toplanmış ve tezin bi­
limsel nitelikli nihai gerçekliği “tescil
edilmiştir". Bu sözde bilimsel inancı eği­
tim yoluyla yaygınlaştırarak Türklüğün
millî özsaygısını Türklerin Anadolu top­
raklarındaki tarih öncesi bakiyeleri ile
özdeşleştirm ek, m illiyetçiliği Türkiye
Türkleri ile sınırlamıştır. Irkî unsurların
araçsallaştırılarak, millî kimliğin etniklik
temelinde yeniden inşası ve Millî Misak
sınırlarına bağlılık tarih tezinin iki belir­
gin özelliğidir.
Türk Tarih Tezinin bir türevi de, Gü-
neş-Dil Teorisi’dir. Dilin Türkleştirme
yoluyla sekülerleştirilmesi, Kemalist mil­
liyetçiliğin önemli çabalarından birini
oluşturur. Arap alfabesi yerine Latin alfa­
besinin ikamesi, ezan da dahil olmak
üzere ibadet dilinin Türkçeleştirilmesi ve
Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin
“geriliği ve şarklılığı” temsil ettikleri ge­
rekçesiyle dilden kovulması, “mîllî ül-
kü”nün lazımları babında meşrulaştın-
K E M A L İ S T M İ
lan bu dil reformunun önemli unsurları­
dır. Bu reform ların gerçekleştirilm esi
amacıyla 1932 yılında Türk Dil Kurumu
kurulmuştur.
Dilin Türkleştirilm esi, Kemalist seç­
kinler tarafından Türk ırkının geleceği­
nin korunmasında hayati öneme sahip
bir mesele olarak görülmüştür. 23 Eylül
1932’de toplanan Birinci Dil Kongre­
sinde, Türk Tarih Tezinin Türkleri “kök
ırk” olarak gören önermesinin bir türevi
olarak, Türkçe’nin bütün dillerin anası
olduğunu ileri süren bir tez sunuldu.
1936’daki Üçüncü Dil Kongresinde ise
teori resmileştirildi. Bu teoriye göre, ilk
insanın taptığı varlık güneşti. Bu sebeple
ilk dilin güneşle ilişkili bir ana kökten
türemiş olması gerekir. Güneş bu teori­
nin kavramsal dilinin “kök paradigması­
dır". Bu kok dil ise, ön-Türkçe'ydi. Diğer
bütün diller bu kök dilin türevleriydi. Bu
meyanda yayımlanan çok sayıda “bilim­
se!” makalede, Arapça, Farsça, Fransızca
ve diğer kelimelerin Türkçe köklerinden
nasıl türediği gösterilmeye çalışılıyordu.
Dil teorisi tarih tezi ile aynı amacı pay­
laşıyordu: millî özgüven ve saygıyı yeni­
den kazanmak. Elbette, bütün dillerin
Türkçe’nin başkalaşıma uğramış versi­
yonları olduğunu söylemek tam bir toto-
lojiydi. Bütün dillerin Türkçeleştirilmesi,
Türkçe’yi Arapça, Fransızca, Farsça ve
İngilizce gibi tüm medeniyet dillerinin
sahibi kılıyordu. Bu arada, ortaya çıkan
teorik tutarlılık problemi, dil reformu­
nun öbür veçhesini oluşturan Arapça ve
Farsça kelimelerin Türkçe’den kovulma­
sı sürecini geçici de olsa sekteye uğrattı,
Türklüğün kapsamı inşa dönemi milli­
yetçiliğinde yatay bir genişleme göster­
miştir. Millî Mücadele döneminde, bu­
tun Müslüman etnik unsurları içine alan
şemsiye bir kavram olarak kullanılan
Türklük, Cumhuriyet’ten sonra giderek
bu anlamını yitirmiş, sonunda söylem
düzeyinde, gayri Türk Müslüman etnik
unsurların varlığını reddeden, gayrimüs­
L L İ Y E T Ç İ L İ K
lim azınlıkları, özellikle de Yahudileri
ise, Lozan Antlaşmasının azınlık hakla­
rının korunmasına ilişkin hükümlerine
uymasa da, asimilasyon yoluyla Türklük
akidesine bağlanmaları şartıyla kapsamı
içine alan bir niteliğe bürünmüştür. Asi­
milasyonun kabul görmediği durumlar­
da ise etnisist politikalar devreye sokul­
muş, tüm tek parti dönemi asimilasyon-
etnisizm sarkacında vatandaşlık-Türklük
geril im ine sahne olmuştur. Belirtilen kı­
sıtlarla Kemalist “biz” kapsamının gayri
Türk Müslüman unsurlarla, gayrimüslim
azınlıkları içine alacak şekilde genişle­
mesi, medenileşme iradesini esas alan,
asimilasyonu da bunun aracı kılan bir
yaklaşımı ortaya koymaktadır. Ancak söz
konusu Türkleştirme politikalarına mu­
hatap olan grupların ayak diremesi ha­
linde, devreye etnisist politikalar girmiş,
bu durum karşı milliyetçilik bilincinin
gelişmesinde önemli bir faktör olmuştur.
Son tahlilde, Kemalist milliyetçiliğin
etnik boyutu, seküler(siyasî-hukukî) bo­
yutu karşısında araçsal bir işleve sahip
olmuş, bu durum etnisizmden ırkçılığa
kayışı engellemiştir. Çünkü, Kemalist
milliyetçilik, Batı’mn “büyüleyici” dün­
yası karşısında hissedilen onulmaz aşağı­
lık kompleksinin tahrik ettiği bir mede­
niyetçilik iradesidir. Bu iradenin temeli­
ni, dine karşı laiklik anlayışı oluşturmuş,
milliyetçilik bu sürecin gereklerine göre
şekillenmiş ve ferdi ve kolektif aidiyet
bağı olarak dine alternatif eksende ko­
numlanmışım Yeni Türk adamının millî
bilinci, Kemalizmin pozidvist bilim aki­
desine uygun olarak, hem dindışı hem
de dine karşı olaTak kurgulanmıştır. “Ha­
yattaki her şey için" “müspet ilimleri"
kılavuz gören kaba bilim cilik, kolektif
bilinç düzeyinde çok yoğun bir duygu ve
heyecan açığı meydana g etirm iş, bu
“açık," yani “rasyonel" olanı “nasyonal”
hale getirme ihtiyacı, etnik temaların Ke­
malist milliyetçiliğin yapısal bir parçası
haline gelmesine yo! açmıştır.
K E M A L ! _ _ Z ________________ M

T j jn i / | / jm n t Ç Ecnebi marka ve yabaoct ellere paranızı ver-

IUni\ l\HİIU[.y ! meyiniz. Daima ö z tU rk malı kutlanınız.
1930'lordaki Türkleştirm epolitikası, ekonom ik hayatta “Türk oğtu”nu hakim kılm ak
yanında, bütün kültür um urlarım Türke özgüleme gayretini harekete geçirdi.
‘E cnebilik’ ve "yaban a eller", bu iklimde, tekinsizliğin simgeleriydi.

Kemalist milliyetçilik anlayışı, “tek yü­
rek, tek bilek" şiarına dayalı “halk birli­
ğ in i esas almıştır. Birliği her şeyde tekli­
ğe İrca eden bu totaliter anlayışta millî
ülküden sapma oluşturabilecek hiçbir
şeyin görünürlüğüne yer yoktu. “Tek yü­
rek, tek bilek" şiarının vurguladığı millî
durumu gerçek kılabilmek İçin, Kemalist
seçkinler her türlü farklılığı çatışma kay­
nağı olarak kabul ettiler ve bütün nüfusa
tek bir üniforma biçtiler: Türklük. “Tam
vatandaş" olabilmek için herkes Türk ol­
mak ve Türk gibi hissetmek zorundaydı.
Ancak Türk olmak İçin “Ne mutlu Tür­
küm diyene!” sözünün yanlış yorumuna
dayalı yaygın kanaatin aksine, “Türk gibi
hissetmek" yeterli değildi. Objektif gös­
tergeler açısından da Türklüğün açığa çı­
karılm ası gerekm ekteydi. Dolayısıyla
Türk olmanın "mutluluğuna" erişmek,
Türk olduğunu belirtmekle sınırlı süb­
jektif bir sürece işaret etmemektedir.
Köken, dil, kültür ve ülkü birliğinin
sağlanması, Kemalist m illiyetçi devlet
seçkinleri tarafından Türk olma mutlu­
luğuna erişmenin objektif şartları olarak
değerlendirilmiştir. Kemalist milliyetçi­
lik sübjektif değil objektif Türklüğü ön-
celemektedir. Bu bakımdan, gayrimüslim
azınlıkların varlığı, Lozan Antlaşmasıyla
karara bağlandığından, onların Türklü­
ğü, içinde yaşadıkları toplumda bulun­
manın yani Türkiye Cumhuriyeti vatan­
daşı olmanın zorunlu bir sonucuydu. Bu
yüzden a z ın lık la r “k an u n -ı m edeni
Türkleri" olarak isimlendirilmiş, buna
rağmen azınlıklara dönük Türkleştirme
politikaları uygulanmıştır, Türkiye Cum­
huriyeti aynı ırkın kafa, gönül ve dil bir­
liğine sahip çocukları olarak gördüğü
T ü rk leri yüceltm eyi k en d isin e ülkü
edinmiştir. Bu sebeple, Türk kültürün­
den uzak kalmış olanların bu kültürü
benimsemeye zorlanmaları gerekmekte­
K E M A L S T M İ L
dir. 27 Mayıs 1934 tarihli iskân Kanunu
Muvakkat Encümen Raporu’na göre,
Ö iedeıı beri Türk kültürüne uzak kalmış
olanların ülkede yerleşerek on lara Türk
kültürünü benimsetmek için devletin ya­
pacağı işler bu kanunda açıkça gösteril­
miştir. Türk bayrağına gcinül bağlama­
mış iken Türk yurttaşlığını, kanunun
on lara verdiği her türlü kaklan kullan­
makta onları, Türkiye Cumhuriyeti uy­
gun göremezdi. Bunun içindir ki, bu g i­
bileri Türk kültüründe eritmek ve onları
Türk oldukları için d ah a sağlam yurda
bağlam ak yollarını bu kanun göstermiş­
tir, Türkiye Cumlıuriyeti Devleti'nde,
Türküm diyen herkesin bu Türklüğü
devlet için belli ve açık olmalıdır Bura­
da Devlet, hiçbir Türkün Türklüğünden
bir soluk işkillenmek istemez. Yalnız
Devletin kanunlarından her türlü koru­
yuculuğu ve y ararlığ ı görerek her Türk
gibi yurdun bütün iyiliklerini, kazançla­
rını, verimlerini bol bol almakla beraber
Türk duygusunu taşımaz gibi durm ak
işini bu kanun kökünden kesip atmıştır
Türkiye Cumhuriyeti bütün bunların ne­
reden geldiğini araştırarak bu kanunla
uygunsuzlukların hepsini ortadan k a l­
dırmıştır.
iskân Kanunıı’nun gerekçesinde yer
alan bu ifadeler, vatandaşlık haklarından
yararlanan fakat Türk hissiyatına sahip
gibi görünmeyenlerin durumunun dev­
let tarafından uygun görülemeyeceğini
ifade etm ektedir. Bu kanunla, büyük
Türk millî benliğinin eritme potasında
bir kardeşlik ve v ata n d a şlık birliğinin
oluşturulması amaçlanmaktadır. Kanu­
nun l f ’inci maddesinin açıkça gösterdi­
ği g ib i, am aç ü lk e çap ın d a “d il,
ekin(kültür) ve kan birligi’’ni sağlamak­
tır. Bu birliğin sağlanması, bütün mem­
leket meselelerine “faikiyet" arz etmek­
ledir. Bu bakımdan, İskân Kanunu tam
bir “üç birlik kanunu”dur: dilde, kültür­
de ve kanda birliğin temini.
L İ Y E T Ç İ L İ K
Bu birliğin oluşturulmasının önünde
iki temel engel vardı: Kürt etnik kimliği­
nin özümsenmesi ve gayrimüslimlerin,
özellikle de Yahudi azınlık cemaatinin
Türkleştirilmesi. Kemalist milliyetçilik
merkezî, homojen ve üniter bir devlet
oluşturma çabasında, Kürtçe konuşanla­
rın yaşadığı bölgeleri millî piyasaya en­
tegre edememiş ve 1925 Şeyh Said 1930
Ağrı, 1937 Dersim isyanlarının en bü­
yüklerini oluşturduğu bir dizi isyanın
beslediği Kürt millî bilincinin oluşmasını
engelleyememiştir, ideolojik ve kurum­
sal asimilasyon araçlarının Kürtçe konu­
şan toplulukları Türklüğe özümsemede 231
başarısız kalmasının iteklediği çıplak güç
kullanımı etnik göstergelere dayalı dışla­
mayı derinleştirmiştir. Etnik kimlik bo­
yutundan soyutlanarak bir asayiş proble­
mine indirgenen “mesele” şark vilayetle­
rinin ıslahı” olarak isimlendirilmiş ve bu
amaçla Şark İslahat Raporları hazırlatıla­
rak “önce asimilasyon, olmazsa tasfiye”
anlayışına dayalı, zorunlu göç, özel böl­
gesel yönetim (umumi müfettişlik), sü­
rekli sıkıyönetim , günlük hayatta ve
özellikle kamusal mekânlarda Kürtçe ko­
nuşmanın yasaklanması ve Balkan ve
Kafkas göçmenlerinin Kürtçe konuşanla­
rın yaşadığı bölgelere iskânı gibi politi­
kaları içine alan etnik yönetim stratejile­
ri devreye sokulmuştur.
Kemalist rejim Lozan Antlaşmasının
bir gereği olarak gayrimüslim azınlıkla­
rın varlığını kabul etmiş ve millî inşa sü­
recinde asimilasyon politikalarını uygu­
larken bunu göz ardı etmemiştir. Ancak,
hukukî durum böyle olmakla birlikte, fi­
il! olarak gayrimüslimlerin vatandaşlık
haklarını kullanmaları “objektif Türklü­
ğü” kabul etmelerine bağlanmıştır. Fiili
olarak ortaya çıkan tarihi sürecin dayat­
tığı “zorunluluklar" dışında, din, hem
amaç hem de hukuk açısından milli kim­
liğin unsurları arasından çıkarıldığı için,
bu mümkün bir proje olarak değerlendi­
rilmiştir. Ancak, Birinci Dünya Savaşı ve
 K E M A
Millî Mücadele sırasında özellikle Rum
ve Ermeni azınlıkların oynadığı rol, bu
sürece de damgasını vurmuştur. Bu yüz­
den, Türkleştirme politikaları, öncelikle,
mümeyyiz bir dil ve kültüre sahip olma­
dığı düşünülen ve millî bir devlete de
henüz sahip olmayan Yahudi cemaatini
hedeflemiştir.
Hedef kitlesinin bir bölümünü gayri­
müslim azınlıkların oluşturduğu Türk­
leştirme politikaları, “Bu ülkede yaşayan­
ları her halükârda Türk yapmayı" şiar
edinen Kemalist milliyetçiliğin hem asi-
milasyoncu hem de etnisist karakterinin
232 bir türevidir, Asimilasyoncu niteliklerine
rağmen bu politikalar, benimsemeyenler
için vatandaşlık haklarını askıya alan dış­
layıcı bir mahiyet arz etmektedir.
Türkleştirme politikaları günlük dil,
eğilim, sanayi ve ticari hayattan başlaya­
rak, kamu personel rejimi, özel hukuk
ve nüfus iskânını içine alan etnik Türk­
leştirme programına kadar uzanmaktay­
dı. Özellikle 1927’de başlatılan ve 30’lu
yıllar boyunca aralıklarla sürdürülen
“Vatandaş, Türkçe Konuş!” kampanyası
Yahudilere dönük Türkleştirme politika­
sının en kapsamlı tezahürüydü. Amaç
Yahudi azınlığın Türkçe’yi anadili olarak
benimsemesini sağlamaktı. Kemalist mil­
liyetçiliğin bir politika olarak tebellürü,
bu ideolojinin yönetici seçkinlerin ço­
ğunluğu tarafından benimsenmesi, dev­
letlerarası ortamın elverişliliği ve Lozan
Antlaşması Türkleştirme politikalarının
uygulanmasında sınırları tayin etmiştir.
1919-1938 yıllarım içine alan inşa dö­
neminde, nihaî olarak ortaya çıkan Ke­
malist Türk tanımı şu olmuştur. “Kâ­
mil”, “hakiki" ya da “öz” Türk, Türkçe
konuşan, Batıklaştırılmış Türk kültürü­
ne bağlı, Cumhuriyetçi ülküyü benimse­
yen ve Türk soylu olandır. Bu Türklük
karinelerinden herhangi birinde eksiği
olanların bunu telafi etmesi, “yarım va­
tan d aşlıksan , “m isafirlik sen ve “Ka-
nun-i Esası Türklüğünden kurtulmaları
L İ Z M
için şarttır. Türkçe’nin sadece resmî de­
ğil aynı zamanda anadil olarak kabul
edilmesi, yeni rejimin vaz ettiği cumhu­
riyetçi ülkünün ve yekpareleştirilm iş
Türk kültürünün benimsenmesi, ırkî arı­
lık ve güçlülüğün kazanılması önerilen
telafi edici araçlardır. Millî seciye teorisi­
ni veri olarak alan, bilimsel ırkçılığın
sosyo politik yansımalarından olan öje-
nik eğilimleri resmileştiren, ırkî sürekli­
lik teziyle Anadolu halklarının dünü ve
bugününü Türkleştiren, vatandaşlıkla
milliyeti önce birbirinden ayırıp sonra
vatandaşlık haklarının fiilî kullanımım
milliyet bağına irca eden, temsil (özüm­
seme) ve temdin (medenileştirme) poli­
tikalarına etnisizmi ikiz kılan ve Türk
milleti kavramını Türk etnisitesi ekse­
ninde tanımlayan Kemalist milliyetçilik,
böylece etnik boyutuyla siyasî-hukuki
(seküler) boyutu arasında sürekli bir ge­
rilim hattı oluşturmuş3 ve d eju re olmak­
tan çok de fa cto bir rejim işleyişine kay­
naklık etmiştir.
İnşa döneminde devletin resmî ideolo­
jisinin yapısal bir parçası haline gelen
Kemalist milliyetçilik, çok partili döne­
me g e çild ik te n sonra yen i Kem a-
lizm/Atatürkçülük anlayışlarının ortaya
çıkmasına paralel olarak farklı yorumla­
rın konusu olmuş, ırkçı milliyetçiler ile
Kürt milliyetçi akımları Kemalist milli­
yetçiliği ırkçı bir milliyetçilik olarak de­
ğerlendirirken, özellikle 1 9 6 0 ’lardan
sonra kendisini ifade etmeye başlayan
Kemalist sol, Kemalist milliyetçiliği anti-
enıperyalist hareketlerin ve millî kurtu­
luş mücadelelerinin öncüsü olarak gör­
müştür. Kemalizmin iktidar tekeli daral­
dıkça, giderek CHP, ordu ve bürokrasi
sacayağına dayanır hale geldikçe, global
dalgalanmalara da paralel olarak, Kema­
list milliyetçilik de değişen muhtevalar
kazanmış, ancak “devletin milletiyle bö­
lünmez bütünlüğü," “vatanın bölünmez
bütünlüğü" ve “devletin üniter niteliği­
nin korunması” Kemalist milliyetçiliğin
K E M A L İ S T M I
Misak-t Millî tablosu, 1920 y ıh başında
kabut edilen ve İstiklâl Harbinin
m utabakat tem elini oluşturan Misak-t
MM, Müstüman-Osmanh kim liğine
yaslanır, Batum-Kars-Anialıan in, Bati
Trakya 'nın ve Arap çoğunluklu
bölgelerin (başta Musul) statüsü,
halkoyiam asına bırakılır. Bağım sızlık
m ücadelesi sürecinde, ‘Yeni
Türkiye "tiin istikrarı ve güvenliği önde
tutularak, bu bölgelerdeki egem enlik
iddiasında ısrar edilmeyecektir.
değişmeyen özünü oluşturmuştur. Süreç
içinde Kemalizmin etnisist damarı, farklı
etnik kim liklerin özümsendigi bir üst
kimlik oluşturma sürecinde aleniliğini
önemli ölçüde kaybederek yerini, bu
özelliği taşıyan daha rafine politikalara
terk etmiştir.
Çok partili dönemde Kemalist söylem
Türkiye’deki siyasî söylemlerin, taraf ya
da karşı olsun, belirleyici referans çerçe­
vesini oluşturmuştur. Millî Görüş hare­
keti, Kemalizmi pozitivist-kalkınm acı
boyutuyla öne çıkarır ve dinî milliyetçili­
ğini Kemalist milliyetçiliğin temel öncül­
leri ile örtüştürürken, Kürt m illiyetçi
akımları Kemalizmin laik-çağdaşlaştırıcı-
pozitivist özünü önemli ölçüde tevarüs
etmişlerdir. Türkiye Solu kalıcı Kemalist
reflekslere sahip olmuş, CHP geleneği
sola kayarken Kemalist niteliğini özenle
L L I Y E T Ç I L I K
korumuş, sosyal demokrasiyle eklemlen­
meyi yeterli görmüştür. Türk milliyetçi­
liği de hem fikir hem de akım olarak
kendisini Kemalist meşruiyet zemininde
ha klıl aş tır maya çalışmıştır. Ancak Kema­
lizmin, içi giderek boşalan amorf yapısı
ve sistematik bir doktrin niteliği taşıma­
ması, her siyasî harekete “Kemalizme se­
lam, yola devam” gibi bir manevra alanı
da sağlamıştır. Bu bulanık ve kaygan si­
yası meşruiyet zemini Türkiye’deki siyasî
söylemin şizofrenik bir karakter kazan­
masının temel sebeplerinden birini oluş-
lurmaktadır.
Kemalist resmî ideoloji toplumsal ikti- 233
dar zeminlerini giderek yitirip devlet ka­
buğunun içine çekildikçe, “muasır me­
deniyet seviyesine" erişme amacı önceli­
ğini kaybederek yerini Kemalist devlet
çekirdeğinin korunmasına bırakmıştır.
12 Eylül 1980 darbesinden sonra hemen
bütünüyle askerî korumaya yaslanan Ke­
malist ideoloji, etnik ve dinî kimliklerin
bu dönemde yoğunlaşan kamusal görü­
nürlüğü karşısında “Türk-tslâm sentezi”
ve “devleti ve milletiyle bölünmez bir
bütün olma" şiarlarını öne çıkarmıştır.
Sosyoekonom ik gelişm eler karşısında
“sınıfsız, imtiyazsız, kaynaşmış bir kitle
olma" ideali tek boyutlu bir hale gelmiş
ve yerini etnik m uhtevası yoğun bir
“Türk” üst kimliğinde “kaynaşmış bir
kitle” olma idealine bırakmıştır. Ancak
Kürt etnik milliyetçiliğinin Güneydoğu
Anadolu Bölgesi’nde yoğunlaşan “silahlı
muhalefeti", Kürt etnik kimliğinin aleni­
leşmesi ve kalıcı şekilde politikleşmesini
sağlarken, Türklüğün vatandaşlığa değil
etnik milletdaşhga dayalı tanımı devlet
katında ısrarla sürdürülmüştür.
Kemalizmin medeniyetçi/Batıcı reflek­
si bu dönemde Türk milliyetçiliği yerine
Atatürk m illiyetçiliği adlandırmasının
benimsenmesiyle bir süreklilik emaresi
ortaya koymuşsa da, Türk-İslâm sentezi
politikası bu ayırımın bir kopuşa dönüş­
mesini engellemiştir, 90’h yıllarda, Kürt
 K E M A
etnik kimliğinin ve Islâmî cemaatlerin
artan kamusal görünürlüğü karşısında
tepki hareketleri olarak gelişen ‘'sivil
Atatürkçü” hareketler, milliyetçilik ko­
nusunda devletin resmî reflekslerini sür­
dürmüşlerdir. Avrupa Biriigi’ne katılım
yolunda ortaya çıkan “değişim” ivmesi­
nin getirdiği Türkçe’nin anadil değil res­
mî dil olarak kabul edilmesi, Kürt etnik
k im liğinin tanınm ası ve bu kim liğin
kendisini ifadesine izin verilmesi, dinî
heterojenliğin ve dinî kimliklerin kamu­
sal temsilinin engellenmemesi konusun­
da Kemalist milliyetçilik, 28 Şubat süre-
234 cinde ordu eliyle ortaya konan yaklaşım­
DİPNOTLAR
1 Feyzioğiu, Turhan, 1992. “A ta tü rk ve M illiye t­
ç i l i k " . A t a t ü r k ç ü D ü ş ü n c e , Ankara: Atatürk
Kültür Dil Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araş­
tırma Merkezi, s. 265-322
2 Atay, Falih Rrfkı, 1939 (Son Teşrin), " İn kıla p çı
L İ Z M
larda görüldüğü üzere, “yeni açılımları"
inşa dönemindeki tehdit algılaması du­
yarlığı kapsamında değerlendirmiştir.
Egemen resmî ideoloji olma özelliği sü­
ren Kemalizmin milliyetçilik boyutu ba­
kımından, inşa dönemindeki yapısal ku­
ruluşunu sürdürürken, etnik ve dinî çe­
şitliliğin ulaştırılacağı sonuç(lar) bakı­
mından “başarılı olamadığı" söylenebilir.
Türk kimliğinin bir üst kimlik olarak in­
şası ve bunun içinde etnik ve dinî duyar­
lıkların nasıl yansıtılacağı, Kemalist mil­
liyetçiliğin önünde inşa döneminden be­
ri varlığım sürdüren problem alanları
olarak durmaktadır. □
Atatürk." A y ın Tarihi, sayı, 72„ s. 78-79.
3 Bora, Tanıl, 1994, “Türkiye'de Milliyetçilik
Söylemleri: Melez Bir dilin Kalın ve Düzensiz
Lügati" B irikim , sayı; 67, s. 12.
 Anti-emperyalist Bağımsızlık
İdeolojisi ve Üçüncü Dünya
Ulusçuluğu Olarak Kemalizm
ALİ K A Z A N CI G I L
KEMALİZM'DE
DOKTRİN-EYLEM İLİŞKİLERİ
Kemalizmin, burada konu olan veya di­
ğer boyutlarını incelerken, Mustafa Ke­
mal’in ve onunla birlikte modern Türki­
ye'yi kuran kadroların düşünce sistemleri
ile eylemler arasındaki ilişkilerle ilgili ko­
numlarını dikkatle algılamak gerekir. Ka­
nımızca, Kemalizmİ iyi yorumlamağa ve
anlamaya çalışırken, bu değişkene önem
vermek gerekmektedir. 19. yüzyılın Os­
manlI reformist geleneğinin en verimli ve
başarılı ürünlerinden biri olan ve bu gele­
neği radikal girişim lerle, meşruiyetini
Tanrı’nın egemenliğine dayandıran impa­
ratorluktan, halkın egemenliği ilkesi üze­
rine kurulan ulus-devlet çerçevesine dö­
nüştüren Kemalist kadrolar pragmatik
eğilimli, eyleme dönük devlet seçkinle­
rinden oluşuyorlardı. Kemalistlerin olay­
lara yaklaşımı ideolojik önyargılardan zi­
yade, gerçekçilik ve netice alıcı eylemci­
lik niteliğinde idi. Doktriner ilkelerin ta­
nımlanması ve sistematik şekle sokulması
sonradan yapılmıştır. Halk Fırkası’nın
doktrinden yoksun olduğunu belirten Ya-
kup Kadri Karaosmanoğlu’na Mustafa
Kemal’in verdiği cevap bu özelliği yansıtı­
yordu: “Elbette yok..., eğer doktrine gi­
dersek hareketi dondururuz,” (Aydemir,
1969: 504) Nitekim, Kemalizmİ bir dokt­
rin olarak ifade etmek gayreti Kurtuluş
Savaşı’ndan ve Cumhuriyet’in ilanından
epeyce sonra, 1927 ile 1931 arasında ya­
pılmış ve 1937’de “Altı Ok” denilen ilke­
ler Anayasa’ya eklenmiştir, Kemalizm en
önemli siyasal, hukuksal, sosyal ve kültü­
rel reformlarını 1924-1928 arasında, yani
kendi doktrinini sistematik şekilde geliş­
tirip kurumlaştırmadan önce yapmıştır,
Kemalizm, mevcut koşullara ve strate­
jik güç dengelerine göre, bazen birbirle-
riyle çelişen İdeolojilere ve siyasal tercih­
lere yönelir gibi görünmüştür. Ancak, bu
eğilimleri bir amaç olarak değil, bağımsız
ve modern Türkiye’yi yaratmak için kul­
lanılan araçlar olarak yorumlamak gere­
kir. Örneğin, Mustafa Kemal dini kamu
alanından özel alana çekm ek amacını
güttüğü halde, İstiklal Savaşı sırasında ls-
lâmî sembolleri kullanmıştır, 1920-21’de
anti-emperyalist konumda S ovyeti er Biri i-
ği’nden siyasi destek iie silah ve para yar­
dımı alırken, aynı zamanda emperyalist
Ingiltere, Fransa ve Italya ile görüşmeler
ve son iki devlet ile bu konularda anlaş­
ma yapılmıştır.
Kemalizmin anti-emperyalist ideoloji
ve Üçüncü Dünya ulusçuluğu ile ilişkile­
ri, yukarıda altını çizdiğimiz niteliklerini
göz önüne alarak incel enm el idir.
Kemalizmin, 21. yüzyılın başında Tür­
kiye’de ve ötesinde, gelişmekte olan ül-
 K E M A
kelerdeki etkisini irdelemek istersek, ka­
lıplaşmış “Altı Ok” doktrininin etkinliği­
ni yitirmiş olduğunu görürüz. Buna kar­
şın, Kemalizmi siyasetin içeriğini tanım-
■layan bir doktrin değil de, siyasal sorun­
lara akılcı, pragmatik ve modernleştirici
bir yaklaşım olarak algılarsak, günümüz­
de çoğulculuğa dayanan siyasal davranış
ve düşüncenin önemli akımlarından bir
tanesi olduğunu söyleyebiliriz.
KEMAÜZMİN
ANTİ-EMPERYALİST BOYUTU
236 Yukarıda belirttiğimiz Kemalizm in prag-
" “ matik niteliği, esas itibariyle Batı tipi
cumhuriyetçi, ulus-devlet kurmaya yöne­
lik bir hareket olmasına rağmen, bağım­
sız Türkiye’yi amaçlayan Kurtuluş Savaşı
süresince ülkeyi istila etmiş olan yabancı
devletlere karşı uğraşa anti-emperyalist
yön vermesinde görülür.
Mustafa Kemal, Mayıs 1919’dan itibaren
ulusal direniş hareketini örgütlemeye baş­
ladığında, hem ülkeyi İşgal eden İtilaf
Devletleri, hem de onların etkisi altına gir­
miş olan ve Kemalistlere karşı Müslüman
Anadolu halkını kışkırtan Osmanlı Hükü­
meti ile mücadele etmesi gerekiyordu.
Bu ikili düşman cephe ile mücadele et­
mek için, Kemalist hareket Anadolu hal­
kını arkasma almak zorunluluğunda idi.
Oysa, ulusal hareketin yönetici kadroları
büyük bir çoğunlukla devletin içinden
geliyorlardı ve toplumun yapısını temsil
etmiyorlardı. En üst kademedeki yöneti­
ciler -Mustafa Kemal, Kazım Karabekir,
Ah Fuat, Refet Paşalar ve Hüseyin Rauf
Bey- yüksek rütbeli subaylardı. Onlardan
hemen sonra, önemli devlet görevlerinde
bulunmuş sivil bürokratlar geliyordu. Or­
ta ve alt kademelerde de devlet memurla­
rı vardı. Direnişe katılan sosyoekonomik
ve dinsel kökenli toplumsal seçkinler -
toprak sahipleri, yöresel eşraf, din adam­
la rı- y ö n etici kadrolarda d eğild iler.
1920’de kurulan Büyük Millet Meclisi'nin
L İ Z M
birin ci dönemine katılanların meslek
gruplarına b akıld ığın d a, m ebusların
%50’sinin ve bakanların % 60’mın devlet
görevlilerinden oluştuğu görülür. Tarım
ve ticaret/banka mesleklerinden gelenler
ise mebuslarda %19, bakanlarda %9’dur»
(Trey, 1965: 1979). Köylü ve işçiler ulusal
hareketin yönetiminin tamamen dışında
kalmışlardır. Gerçi, Osmanlı toplumunun
sosyolojik nitelikleri dolayısıyla, ulusal
harekelin yönetiminin böylesine bir yapı­
ya sahip olması doğaldı. Neticede, Kema­
list hareket sosyal, özünde sınıfsal bir
devrim olmamıştır.
Kemalizmİn anti-emperyalist söylemi,
dönemin koşullarına bağlı, zorunlu bir
taktik olmuştur. Bu zorunluluk, direniş
hareketinin iki cephede uğraş vermesin­
den doğmuştur. Anadolu halkını Kurtu­
luş Savaşı’na katılmaya yöneltmek için,
Kemalistler söylemlerini bir yandan ya­
bancı işgalcilere karşı anti-emperyalist,
diğer yandan ise, Padişahçı/Hilafetçi güç­
lere karşı İslâmî temellere dayandırmak
durumunda kalmışlardır. Halk gayrimüs­
limlere karşı silâhlandırılmış, Hanedanı
ve Hilafeti yeren görüşler savaş süresince
hasır altı edilmişlerdir. Örneğin, L920’de,
Şeyhülislâm Kemalistlere karşı fetva ya­
yınladığında, onlar da benzer içerikli, şe­
riat ilkelerini kullanan bir karşıt fetva ya­
yınlamışlardır.
Taktik zorunlulukların ötesinde, Kema­
ksilerin seçenekleri nesnel olarak kısıtlı
idi; yarı sömürge durumundaki Osmanlı
ülkesinde, sömürgeci, emperyalist devlet­
lere karşı savaş veren kurtuluş hareketi­
nin anti-emperyalist tutum alması doğal­
dı ve ancak böyle bir siyasal yönlenme ile
yürütülebilirdi. Mustafa Kemal’in Şubat
1923’deki İzmir İktisat Kongresi’nde yap­
mış olduğu şu iki gözlemden birincisi Ke­
mal isti erin bağımsızlık için uğraş verdik­
leri sıradaki söylemlerini, İkincisi ise, ba­
ğımsızlığa kavuştuktan sonra takip ede­
cekleri uzun vadeli politikaları gösteri­
yordu: “...Tanzimat devrinden sonra ec­
ü ç ü n c ü D L I N V A U L U S Ç U L U Ğ U O L A R A K K E M A L İ Z M

nebi sermayesi müstesna bir mevkiye ma­
likti. Devlet ve hükümet ecnebi sermaye­
sinin jandarmalığından başka birşey yap­
mamıştır.” “Sanılmasın ki ecnebi serma­
yeye karşıyız... Kanunlarımıza riayet şar­
tıyla ecnebi sermayelerine lâzım gelen te­
minatı vermeğe her zaman hazırız."’ Böy-
lece, Kemalizm, doğmaktaki bağımsız
modern Türkiye’nin, İktisadî sömürge
ilişkilerine dönmemek koşulu ile, kapita­
lizmi kabul ettiğini ilân ediyordu.
Kemalizm, an ti-emperyalist söylem ile
yürüttüğü Kurtuluş Savaşı’nı sınıfsal bir
zemine oturtmaktan kaçınmıştır. Gerçi,
Osmanlı toplumunda sınıflar nesnel ve
öznel olarak zayıftı ve biri iç, diğeri de dış
iki düşman cepheye karşı savaşırken, sı­
nıf mücadelesine dayalı bir strateji ulusal
hareketi bölmekten başka bir şeye yara­
mazdı. Ancak, sosyal sınıfları reddeden
ve Fransa’da pozitivizmin sosyal alandaki
ifadelerinden biri olan dayanışmacılık
(solid arizm e) doktrininden esinlenen
halkçılık kavramı Kemalizmin temelinde
yer alıyordu. Kurulacağı Mustafa Kemal
tarafından Aralık 1922’de basma açıkla­
nan Halk Fırkası toplumun tümünü he­
def alıyordu. Bağımsızlık hareketinin ön­
derine göre, “...halkımız menfaatleri yek-
diğerinden ayrılır sınıflar halinde değil,
bilâkis mevcudiyetleri ve mesailerinin
toplamı yekdiğerine lâzım olan sınıflar­
dan ibarettir.”2
Kemalizmin komünizm ile olan ilişkile­
ri, an ti-emperyalist konumun, İstiklal Sa-
vaşfnın başladığı 1919 ile Lozan Anlaş- 237
ması’nm imzalandığı ve Cumhuriyet’in
kurulduğu 1923 arası dönemin koşulları­
na özgün olduğunu teyit etmektedir. Sa­
vaşı Sovyetler’in desteği ile yürütürken,
Türk komünistlerini hem siyasal hem de
Fiziksel olarak yok etmek için eylemlere

1955 ’te ABD gözetim inde İngiltere, Türkiye, frak, İran, Pakistan in katılımıyla kurulan
Bağdat Paktı, NATO'nun m anim gibi, Ortadoğu'da Sovyet nüfuzum karşı bir Soğuk
Savaş korumu olarak tasarlanmıştı. Irak’tn İ958’d e Pakttan ayrtltmsmdan sonra,
Sovyetier kadar “Üçüncü DÜnyacUtğa ’ da m esafeli bu yapt, ABD, Türkiye, İran,
Pakistan'ın kaiddtğt CENTO (Merkezi Anlaşma Teşkilatı) adıyla 1979'a dek sürdünüdü.
 K E M A
Memduh Şevket
Esendal
Ö M ER TÜ RKEŞ
Türk hikâyeciliğinin en önemli isimle-
rindendir Mahmut Şevket Esendal. Ha­
238 yatının büyük kısmı siyasî mücadeleler
ve bürokratik görevlerle geçmesine
rağmen okunurluğunu ve önemini bu­
gün bile yitirmeyen çok sayıda hikâye
ve roman yazmış, eserlerin büyük bir
bölümü ölümünden sonra bir araya
getirilmiştir. EsendalTn edebiyat dün­
yasında -M. S. takma adıyla yayımladı­
ğı- A ya şlı ile Kiracılar) (1934) ile 1946
yılı C HP Roman Armağanı'nı kazan­
dıktan sonra fark edildiğini söyleyebili­
riz. Mesela, M iras (1925) romanı gaze­
te tefrikası olarak kalırken, Vassaf B e y
ilk olarak 1983 yılında bulunmuş ve
kitaplaştırılmıştır. Belki siyasî arenada­
ki gücünü edebiyat alanında kullan­
mak istemediğinden, belki İttihat Te­
girişilmiş; Lozan Konferansında, özellikle
Boğazlar konusunda Sovyetler’e karşı tu­
tum alınmış; Cumhuriyet’in kurulması,
Kemalist reformların başlaması ile Türki­
ye’nin Avrupa’ya yaklaşması açıkça belir­
lenmiş ve 1925’de Türkiye Komünist Par­
tisi yasaklanmıştır. Bütün bu oluşumlara
rağm en, Sovyetler B irliğ i, 1 9 2 0 ’deki
Üçüncü Komünist Enternasyonalı’ndan
itibaren aldığı, emperyalizme karşı dire­
nen ulusal hareketleri destekleme kararı­
na uygun olarak, “ulusal burjuva devrim”
olarak tanımlanan Kemalist hareketle iş­
L İ Z M
rakki müfettişliğinden Tek Parti döne­
mi genel sekreterliğine kadar hep "göl­
gedeki adam" kimliğini benimseme­
sinden, belki de büyükelçilikten gelme
terbiyesi nedeniyle, Esendal'ın edebî
yaşantısı çok sade, ün kazanma mera­
kından uzak sürmüş, hikâyelerini -M.
Ş. , M. Ş. E. , Mustafa Yalınkat, M.
Oğulcuk, Mustafa Memduh, İsteme-
noğlu gibi- takma isimlerle yayımlamış
ve kendi dönemine edebi etkisi genç
sanatçı çevreleri ile sınırlı kalmıştır.
1940Tarın güçlü CHP'sinin genel sek­
reterliğini dört yıl sürdüren EsendalTn
siyasî görüşlerinin yazılı bir ifadesine
rastlamak İse ne yazık ki mümkün de­
ğildir. Ancak sürdürülen parti politika­
larını göz önüne aldığımızda, biri ede­
biyatçı, diğeri politikacı olmak üzere,
iki farklı Memduh Şevket portresi ile
karşılaşacağımız kesindir.
Memduh Şevket Esendal, Rume­
li'den göç eden çiftçi bir ailenin çocu­
ğu olarak 29 Mart 1883'te Çorlu'da
doğmuştu. İlkokulu İstanbul'daki Reh­
beri Maarifet Mektebi'nde, ortaokulu
Çorlu Rüştiyesi'nde (1897), liseyi Edir­
ne İdadisi'nde tamamladıktan sonra
(1901-1902), o yıllarda tahsilli pek çok
genç gibi ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne
birliğine devam etmiştir (İleri, 1970; Ste-
inhause, 1973: 115-116). Özellikle Le-
nin’in taraftarı olduğu bu tez. Eylül
1920’de Bakü’de toplanan Doğu Ulusları
Kongresi’nde de tartışılmıştı. Bakü Kong-
resi’ne Kemalistlerin sıcak bakmamaları,
komünizme karşı tutumlarının ışığında
şaşırtıcı değildi. Dünya Müslümanlarını
emperyalizme direnmeye çağıran Tatar li­
der Sultan Galief’in sömürgeleştirilmiş
toplumîarın proletaryanın bir parçası sa­
yılması, Üçüncü Enternasyonal’den ayrı
olarak bir “Sömürgeler Komünist Emer-
Ü Ç Ü N C Ü D Ü N Y A U L U S Ç U L U Ğ U O L A R A K K E M A L I Z M

girmişti (1906), ilk hikâyelerinin dergi­

lerde yayımladığı 1908'de İttihat ve
Terakki Cem iyeti'nin müfettişliğine
atandı; Anadolu ve Rumeli'nin birçok
kasabasını gezip görmek fırsatı buldu.
Bu yıllarda dayısının kızı Faide Hanım
ile evlenen Esendal, Çorlu'da çiftçilik
yapmayı da sürdürüyordu.
Balkan Savaşı nedeniyle Çorlu'dan
ayrılmak zorunda kalan Esendal ailesi,
ardından gelen Birinci Dünya Savaşı
İle topraklarına hükümet tarafından el
konulunca İstanbul'a yerleşti. Kısa bir
süre sonra Osmanlı Devleti savaşı kay­ 239
bedip yenilginin sorumluluğu İttihat ve
Terakkİ'ye çıkarılınca, Memduh Şev-
H ikâyeci Memduh Şevket Esendal,
ket'e de bir kez daha gurbet yolu gö­
endüstrileşm eye şüpheyle yaklaşm ası
rünmüştü. Bîr süre İtalya'da kaldı. M il­ ve koyu m uhajazakârhğı yla Tek Parti
lî Mücadele'nin başlaması ile İttihatçı elifi içinde'ayrıksı b ir portredir.
kimliğinden sıynlan Esendal, Mustafa
Kemal'in ekibine katılmak için Anado­ du. İzmir suikastinin ardından eski İtti-
lu'ya geçti. Sovyetler'in "avamdan" bir hatçılar'm tasfiye edildiği günlerde,
adam istemesi üzerine Mustafa Kemal Memduh Şevket de İstiklal Mahkeme­
tarafından Ankara hükümetinin Bakü sine çıkarılmak isteniyordu. Neyse ki
Temsilciliğine seçildi (1920). Bolşevik- Mustafa Kemal'in sevdiği ve güvendiği
lerle Bakü'de dört yıl uyum içerisinde bir insandı Esendal; 1925'de Tahran
çalışmasının yanı sıra İttihatçı geçmi­ Büyükelçiliğine atandığında -bir kez
şinde Kara Kemal'e yakınlığı ile tanın­ daha- gözler önünden uzaklaştı; yaşa­
ması, hakkında dedikodular çıkarılıp mının bundan sonraki bölümünü sadık
Ankara'ya geri çağrılmasına neden ol- bir Kemalist olarak tamamlayacaktı.

>

nasyonali”nin kurulması ve bunun ilk Anadolu’da başlamış olan kurtuluş hare­

aşamasının Turan kavramını gerçekleştire­
rek Orta Asya’yı da kaplayan büyük bir
Türk Devleti olması önerisi Bakü’de kabul
edilmemişti (Timur, 1971: 46-49). Böyle
bir girişim, ne komünizmden, ne de pan-
turkizmden hoşlanan Kemalistlerce okım-
karşılanamazdı.
Doğu uluslarının bu ilk toplantısı, Sov-
’■etlerin kontrolü altında olsa da, 1955
zandung Konferansı’ndan sonra oluşan
T ; üncü Dünya hareketinin öncüsü ola­
rak yorumlanabilir. Ve Bakü Kongresi,
ketinin sömürge ülkeler üzerindeki etki­
sinin görüldüğü bir toplantı idi.
KEMALİZM VE
ÜÇÜNCÜ DÜNYA ULUSÇULUĞU
Türk bağımsızlık uğraşının yürütüldüğü
dönemde “Doğu Halkları” ve 1950lerden
sonra “Üçüncü Dünya” ve “Bağlantısız­
lar” diye adlandırılan, sömürge impara­
torluklarından kurtulmak için direnişe
geçen ülkeler Kemalizm ile yakından ilgi-
 K E M A
Bütün bu karmaşık ve hassas siyasî
ilişkiler sürerken Esendal bir yandan
hikâyelerini yayımlatıyor, öte yandan
ilk romanı M iras’ ın (1925) M eslek ga­
zetesinde tefrika edilmesi sürüyordu.
Sadece siyasî kariyeri değil belki de
hayatı bile tehlikede sayılabilecek bir
dönemde, Esendal'ın romanının konu­
su Osmanlı İmparatorluğu'nun son
demlerine dairdir. Ne var kİ geçmişe
yönelik siyasal bir eleştiri ya da güzel­
leme yapmak yoluna sapmaz. 1900'le-
rin başlarındaki İstanbul ve yakın çev­
240 resindeki hayatı, insan ilişkilerini, de­
ğişen ahlak ve değerler sistemini, etnik
grupların ekonomik alanda güç kazan­
malarım gerçekçi bir biçimde ve her
zamanki sade diliyle anlatır. Milliyetçi
ya da ırkçı-şoven bir tarzda olmamak­
la birlikte, Musevi ve Hıristiyan kesi­
min maddi ve kültürel gelişimleri Trak­
ya'daki Müslümanların düştükleri za­
vallı ve gülünç durumla karşıtlık içeri­
sinde işlenmiştir bu romanda. 1927'de
İzmir'de yayımlanan Sad a-yı H a k ga­
zetesinde tefrika edilen ve Yezidileri
konu ettiği söylenen M e lik Tavus adlı
romanı ise ne yazık ki bugüne kadar
kitap laştırılmamıştır.
Tahran'daki görevini 1930'a dek sür­
tenmişler ve bazıları bu devrimden etki­
lenmişlerdir,
Kemalizmin Batı ile S ovyetler arasında
tercih yapmayı reddettiğini açıklaması, bu
ülkelerin en çok ilgisini çeken hususlar­
dan biri olmuştur. Mustafa Kemal, Lozan
Konferansı sırasında yaptığı bir basın top-
lanusında, “Ne Şarka, ne de Garba ehem­
miyet vermeksizin yalnız kendi mevcudi­
yetimize İstinat olunabilir mi suali de hatı­
ra geliyor. Doğrusunu söylemek lâzım ge­
lirse bu dakikada emniyete şayan olan si­
yaset yalnız kendi mevcudiyetimize istinat
L İ Z M
düren Esendal, yurda dönüşünde Ela­
zığ milletvekili seçildi (1931). Ancak
Çankaya çevrelerinin gözünde hâlâ
şüpheli bir siyasî kişilikti ve bu kez da­
ha uzak bir diyara, Kabil büyükelçiliği­
ne atanarak Ankara'dan uzaklaştırıldı
(1933). Memduh Şevkefin halinden şi­
kayetçi olmadığı, Kabil'deki zamanını
yazınsal faaliyetler İle geçirdiği ve yal­
nızlığını da çok sevdiği köpekleriyle
paylaştığı, Kızı Emine'ye yazdığı mek­
tuplardan anlaşılmaktadır. En tanınmış
eseri A ya şlı ile K iracıları'm işte böyle
bir hayat içerisinde tamamlayıp yayın­
latmanın üstesinden gelebilmiştir.
A ya şlı ile K ira cıla rı' ında, Cumhuri-
yet'in ilk yıllarında başkent Anka­
ra'dan insan manzaralarını sergiler.
Esendal, o yılların Ankara'sının top­
lumsal yapısı ve insan tiplerini anlat­
mak için bir pansiyondaki hayatı kur­
gulamakta son derece başarılıdır. Böy­
lelikle, toplumun birçok kesiminden
insanın gelip geçtiği bu mekân, Anka­
ra'nın ve Cuımhuriyet'in bir simgesi ol­
ma görevini yüklenir. Ayaşlı ile Kiracı-
la n 'ndaki bürokrasiye yapılmış eleştiri­
ler de vardır, ama romanın asıl Önemi,
o yıllarda Cumhuriyet ideallerine ve
Kemalizme sıkı sıkıya bağlanan Esen-
>
etmektir" demiştir (Arar, 1969; 17), Bu tu­
tum, 30-40 sene sonra ortaya çıkan Üçün­
cü Dünya hareketinin öncüsü sayılabilir.
Türk ulusal direnişinin yankılan As­
ya’da, Afrika’da ve Latin Amerika’da du­
yulmuştur. 1920’lerde Mahatma Ghandi
liderliğinde Ingiliz sömürgeciliğine dire­
nen Hint ulusal hareketinin, Müslüman
veya Huydu, önde gelen isimleri ve kamu­
oyu, uius-devlet modelinin Hindistan’a
uymayacağını düşünmelerine rağmen,
Kemalizm! yakından takip etmişlerdir, Ja-
waharlal Nehru’ya göre, “geri kalmış Tür-
Ü Ç Ü N C Ü D Ü N Y A U L U S Ç U L U Ğ U
dal'ın bir dönüşümü, yeni yaşam bi­
çimlerini -mesela Ankara'nın, başı sı­
kışan herkesin ilk başvuru adresi hali­
ne gelişini, kadın ve erkeklerdeki gi­
yim, kuşam ve davranış değişiklikleri­
ni- çok iyi gözleyip aktarmasında
aranmalıdır. İş adamlarının otellerde
verdiği ziyafetler, uyuşturucu ticareti­
nin yavaş yavaş yüksek mevkilerdeki
kişilere bulaşması, bürokratların tartı­
şılmaz iktidarı gibi motifler Cumhuri-
yet'in ilk yıllarında başlayan -ve bugü­
ne dek gelen- bozukluklar olarak ya­
zarın gözünden kaçmamış, ancak ge­
leceğe ilişkin bir umudu da kuvvetli
biçimde vurgulamıştır,
20. yüzyılın ilk yarısında ömrünü ta­
mamlamış bir insan olarak savaşların
bütün dehşetini yaşayan Esendal,
1940'lara gelindiğinde medeniyet de­
nilen şeyden ve büyük şehirlerde otur­
maktan hoşlanmaz olmuştu. Halkçılık-
Köycülük çiftinin Cumhuriyet'in popü­
ler söylemi olduğu bu yıllarda, Esendal
da bireysel ve toplumsal mutluluğun
kaynağını -kökenine uygun biçimde-
toprağa dayalı bir hayatta görmekteydi
artık. Tarif ettiği çiftlik hayatını şu şe­
kilde özetleyebiliriz; "Kitap olsun. Por­
takal ağaçları ile uğraşmalı. Alışkın
kiye, Atatürk’ün liderliği ile dev adımlar
atmıştır..." (Nehru, 1941: 279)
Diğer dev Asya ülkesi Çin’de Kemaliz-
min algılanması, dönemine göre değiş­
miştir. 1920’lerde, Çin milliyetçileri Ke-
malizmi bir model olarak görüp, Çinli bir
Mustafa Kemal’in ortaya çıkmasını dili­
y orlard ı. O nlarla m ücadele eden ve
1949’da iktidarı ellerine geçirecek olan
komünistler ise Kemalizme karşı idiler.
Liderleri Mao Tse Tung Kemaiizmi bir
burjuva diktatörlüğü’' sayıp, Çin’de bu
tıp bir modelin tatbik edilmesini reddedi­
O L A R A K K E M A L İ Z M
İnekler de olmalı. Tavuklar da olmalı;
köpekler de olmalı. Antalya mekteple­
rinde ders vermeli. Kızlara da ders ver­
meli. Yazıyı da yazmalı. Bu çocuklara
tiyatro da oynatmak ama öyle 'Haşan
çavuş savaşa gitmiş' piyesi değil. Sanat
duygusu verir güzel bir piyes" (Esen­
dal, 2001: 295}. Onun ütopyası ile dö­
nemin Köy Enstitüsü tasarımının -me­
sela Sabahattin Eyüboğtu yönetiminde
Shakespeare piyesleri sergilenen Hasa-
noğlan Enstitüsü'nün- oldukça yakın
olduğu anlaşılmaktadır.
1941'de Kabil'den döner dönmez 242
Bilecik milletvekili olarak TBM M 'ye
giren Memduh Şevket Esendal, bir yıl
sonra Cumhuriyet Halk Partisi genel
sekreterliğine getirildi. İkinci Dünya
Savaşı'mn bütün hızıyla sürdüğü bir
dönemde boy leşi ne önemli bir göreve
seçilmesinde hassas dengeleri gözeten
sakin, uyumlu ve Örgütçü niteliği ya da
devlete ve Millî Şef'e olan bağlılığı ka­
dar, baştan beri Almanların mağlubi­
yetine ilişkin sarsılmaz inancı da etkili­
dir. Savaşa yaklaşımı bir ideolojik bağ-
lanmışlığm izlerini taşımaz; Avru­
pa'daki yıkım ın ardından Türkiye
Cumhuriyeti ile Batı medeniyeti ara­
sındaki farkların ortadan kalkacağını
yordu (Carrere D’encausse ve Schramm,
1965: 357).
Sömürge ülkelerde Kemalizme ilgiyi
körükleyen unsurlardan biri de, Türk
Kurtuluş Hareketi başarıya ulaşırsa, ken­
di direniş hareketleri daha umutlu olarak
savaşırlar düşüncesi; tersine, Kemalizm
başarısız kalırsa, umutsuzluğa kapılıp
mücadeleden vazgeçebilirler endişesi idi.
Türk Kurtuluş Hareketinin ve Kema-
lizmin Müslüman ülkeler ve halklar için
özel bir önemi vardı.3 Emperyalizme kar­
şı direnme, yüzyıllardır İslâm dünyasının
 K E M A
dillendiren Esendal, bütünüyle prag-
matiktir (Berkes; 1997; 249). Savaş
sonrasında Avrupa'da komünizmin ge­
lişmesinden duyduğu rahatsızlığın ar­
dında da komünizme karşı ideolojik
bir reddiye değil, Türkiye'nin ulusal ve
uluslararası çıkarlarının tehlikeye dü­
şeceği endişesi vardır sadece. Henüz
1920'lerde -M iras romanında- Osman­
lI'nın son döneminde Musevi ve Hıris­
tiyan cemaatlerin Müslümanlar aleyhi­
ne gelişen ekonomik güçlerini İşleyen,
1938'de kızına yazdığı bir mektupta
242 "uğursuz Yahudi mektebi''nden söz
eden Esendal, 1942'de Musevi vatan­
daşları hedef alan Varlık Vergisi'nin
mucidi Halk Partisi hükümeti ile elbet­
te ters düşmeyecektir.
Halk Partisi'ne kadrolar yetiştirmek
ve muhalefetin önünü tıkamak ama­
cıyla kendi ekonomik, siyasal ve top­
lumsal görüşlerine uyumlu kişiler ara­
yan Esendal, 1943 seçimlerinden son­
ra çevresine topladığı gençlerle birlikte
Halkevleri Yüksek Danışma Kuaılu'nu
kurdu, Halkevleri ile yakından ilgilen­
di. Ne var ki bu gençlerin büyük bir
kısmının ilerleyen tarihlerde Demokrat
Parti saflarına geçtiği görülecektir.
Esendal eski İttihatçı yöntemlerle yü­
önderi olan ve Halife Sultan’ın bulundu­
ğu ülkede başlamıştı. 1920’lerde, bağım­
sız fakat emperyalist ülkelerin kuvvetli
etki altındaki Afganistan ve İran’dan baş­
ka, Afrika’da, Asya’da, Kafkaslar’da ve Or­
tadoğu’da ve Balkanlardaki Müslümanla­
rın tümü yabancı egemenliği altındaydı.
Birinci Dünya Savaşı’ndaki ağır yenilgisi­
ne rağmen, Ban emperyalizmine baş kal­
dırabilecek durumda olan tek güç Türki­
ye’ydi. Halife Müslümanların birlik sem­
bolü olduğundan, onu korumak için sa­
vaş açtığı propagandası yapan Kemalist
L İ Z M
rüttüğü örgütçülük faaliyetleri başarılı
olmamış, 1945 yılı sonunda C HP ge­
nel sekreterliği görevinden kendi iste­
ğiyle ayrılmış, milletvekilliği görevini
ise 1950'ye kadar sürdürmüştür.
Ağır siyasî sorumluluğunun sona er­
mesinin ardından başladığı romanı Yas­
sa/" B e / i tamamlamak için 1948'den
sonra büyük bir gayret gösteren Esen­
dal, 16 Mayıs 1952'de Ankara'da öldü­
ğünde eksik bir metin bırakmıştı geriye.
Ancak bu kadarı bile onun derinden
derine sürdürdüğü geçmiş Özlemini
yansıtmaya yeterlidir. Kaderi hep Anka­
ra çevresinde çizilen Esendal, İstanbul
tutkusunu gizlememiştir romanında.
Yassaf B e / de, Ankara'nın köksüz, kül­
türsüz, bürokratik ve sıkıntı verici taşra­
lı atmosferi ile İstanbul'un insanı çar­
pan zenginliği arasındaki uçurum, "Ke-
malizmin reddi miras felsefesi ve Yeni
bir Türkiye kurma ideali ile Ankara'nın
mütevazı olanakları arasındaki oransız­
lığın" ifadesi biçiminde okunabilir (Ti­
mur, 1991; 298).
Esendal'ın edebiyatımıza getirdiği en
önemli yenilik, ele aldığı konuları bü­
yük bir sadelikle sıradan insanların etra­
fında işlemesindedir. Üslubunda Çe-
hov'un etkileri açıkça görülürse de o,
hareketin başarısı sayesinde, tüm Müslü­
man halkların egemenliklerine kavuşabi­
lecekleri hayal ediliyordu. Dinsel ve ami-
emperyalist faktörlerin yanında, Kemaliz-
min çekiciliği, Müslüman dünyasına ör­
nek olabilecek bir modernleşme ve ilerle­
me hareketi olmasından geliyordu.
1919’da, Müslüman halklar, Osmanh
İmparatorluğumun yok olma ve Hali-
fe’nin esaret durumuna düşme tehlikesi­
nin şokunu yaşıyorlardı. Tunus’ta, Ceza­
yir’de, Fas’ta, Mısır’da, Suriye’de, frak’ta,
Filistin’de, Balkan, Kafkas, Hindistan, Çin
Ü Ç Ü N C Ü D Ü N Y A U L U S Ç U L U Ğ U
Çehov'un karamsar bakışını tekrarla­
maz. "İnsanlara yaşamak için ümid,
kuvvet ve neşe veren yazılardan hoşla­
nırım, insanları yoğunmuş mutfak pa­
çavrasına çeviren ve yeise düşüren ya­
zılardan hoşlanmam. Zaten tam bir re­
fah ve huzur içinde yaşamıyoruz. Bir de
karanlık, kötü şeylerden bahsederlerse
bize, onları okursak... Bu insanları bir
havana koyup ezmeye benzer... Halbu­
ki insanların İçinde bir umut olmalı"
(akt. Alangu, 1968; 130) cümleleriyle
üslubundaki sıcaklığı Esendal açıklar.
Ne yazık ki, hikâye ve roman kahra­
manlarına karşı sevecen, sıradan ve
yoksul İnsanlara karşı duyarlı bu edebi­
yatçı kişilik ile halktan ve köylüden bü­
tünüyle kopmuş, bürokrat ve seçkinci
Halk Partisi genel sekreteri arasında bir
bağ kurmak mümkün değildir.
M. Ş. Esendal, hiçbir zaman toplum­
sal düzene köktenci bir eleştiri getir­
meyi düşünmemişti. Elbette aksaklıkla­
rı görmüş, ancak yeniye olan inancı ve
hayata iyimser bakışı, onun varolan sı­
kıntıları genellemeye gitmeksizin -ol­
duğu gibi- aktarmasına neden olmuş­
tu. Esendal'ın siyasî görüşünü İse "dev­
lete hizmet" biçiminde Özetleyebiliriz.
O, ideolojilerden arınmış teknik bir
Müslûmanlannda, Orta Asya’da, Iran ve
Afganistan’da Türk istiklal Savaşı heye­
canla izleniyordu. Eylül 1921’de Sakarya
zaferi ve Eylül 1922’de Türk ordularının
İzmir’e girişi bütün bu ülkelerde bayram
havası yaratmış, kenler Mustafa Kemal’in
portreleri ile donatılmıştı. Kemalist hare­
keti desteklemek için para toplanıyor ve
Anadolu’ya gönderiliyordu. Lozan Barışı
ve Cumhuriyet’in ilam coşkunluk ile kar­
şılanmıştı. Kemalistlerin zaferi diğer İs­
lâm ülkelerince kendi bağımsızlıklarının
:n habercisi olarak algılanıyordu.
O L A R A K K E M A L İ Z M
mesele gibi yaklaşmıştır devlet yöneti­
mine. Bu anlamda Kemalizmin ve
Halk Partisi'nin "ne nazizm ne komü­
nizm" şiarına; eğitime, yabancı dile,
Türkçe'nin gelişmesine ve edebiyata
olan inancı ile de aydınlanmacı ide­
olojisine tamamîyle uyumludur. Kızına
yazdığı mektuplardan Robert Kolej
tahsilini ve yabancı dil bilgisini önem­
sediğini görüyoruz. Cumhuriyet'in mo­
dern aile ve kadın tasavvuruna denk
düşen biçimde kızını yazar ya da siya­
setçi yapmak istemiş, yüksek eğitim
yapmasını desteklemiş ve eş seçimine 243
hiçbir biçimde müdahil olmamıştır. Bu
yönleriyle Batı'nın, Anglosakson dün­
yanın tarafmdadır, ama geleneksel de­
ğerlerin büsbütün çiğnenmesine de
hoş bakmaz. Mesela, müzik sayılama­
yacak caz dansının yeryüzünü kapla­
masında hem basitliği hem de kadın
ile erkeğin birbirlerine sokulmalarının
temini etkili olmuştur ona göre. Irkçı
değildir, ama Cumhuriyet'in Türk kim­
liğinden yanadır. Ankara'ya itirazı yok­
tur, ama İstanbul'un kültür ve tarihine
hayrandır... ilk bakışta çelişik ve eklek­
tik bulunabilecek bu düşünsel vaziyeti
ile Kemalizmin eksiksiz bir taşıyıcısı
olmuştur Memduh Şevket Esendal,
1919-1923 döneminde Kemalizm, Ana­
dolu halkına olduğu gibi, diğer Islâm ül­
kelere de amacının Hilafeti Avrupa’nın
saldırısından korumak olduğu mesajını
gönderiyordu. İtilaf Devletlerinin Mart
1920’de İstanbul’u İşgalinden sonra yayın­
ladığı “Islâm Alemine Beyanname’’de,
Mustafa Kemal “bu tecavüz, Saltanat-ı Os­
maniye’den ziyade, Makam-ı HilafetTe
hürriyet ve istiklâllerinin yegâne istinad*
gâhım gören bütün âlem-i Islama racidir”
diyordu,4
Bu durum, 4 Mart 1924’te Halifeliğin
 k e m a l i z ______________ m

244

Kemalizme yüklenen uluslararası bir misyon, “mazlum milletlerin ”anti-emperyatist

direnişine öncülük etmesiydi. Ancak Türkiye, uzun bir dönem boyunca Ortadoğu’y a re
genellikte Doğu dünyasına kayıtsız bir dış politika izlemiştir. 197! d e kum lan İslâm
Konferansı Örgütüne de, ancak Kıbrıs bunalımı ve ardından 12 Eylül askeri rejim i
dolayısıyla B atı’y la ilişkilerin gerginleşmesine bağlı olarak araçsa! bir İlgi göstermiştir.

kaldırılması ile epeyce değişmiştir. Bu ka­ sini emperyalist istiladan kurtardığım

rarı anlamakta zorluk çeken Müslüman
dünyasında tepkiler oluşmuştur. Mısır ve
Irak’ta nispeten ılımlı olan bu tepkiler,
Hint Müslümanları arasında çok sert şe­
kilde belirmişlerdir. En çok gürültü kopa­
ranlar, Kemalizmî İslâm dünyasına iha­
netle suçlayan ulemalardan geliyordu. Fa­
kat, daha geniş kesimlerin tepkisi, başarı­
ya ulaşan Kemalist hareketin laikliğe yö­
nelmekle Islâm dayanışmacılığı yerine,
Avrupa’ya yaklaşıp Müslümanlara sırt çe­
vireceği kuşkusuydu.
Her şeye rağmen, dinci çevrelerin ve
Mısır’a sığınmış Kemalizmin Türk düş­
manlarının -Şair Mehmet Akif ve eski
Şeyhülislâm Mustafa Sabri gibi- propa­
gandaları Mustafa Kemal’in ve bağımsız
Türkiye Cumhur İye ti’nin prestij ve popü­
laritesinin devam etmesini önleyememiş­
tir. Müslüman halklar Kemalizmin ülke­
unutmamışlardır. Türkiye’nin prestiji
1950’lerden itibaren uluslararası forum­
larda, kurtuluşlarını arayan halklara kar­
şı, emperyalist ülkeleri desteklemesiyle
zayıflamıştır. 1924-1928 arasında yapılan
reformlar da bu tutumu değiştirmemiş,
sadece Mustafa Kemal ve Türkiye, Is­
lâm’ın koruyucusu görüntüsünden, çağ­
daş uygarlığa doğru yürüyen devlet ada­
mı ve ülke görüntüsüne geçmişlerdir.
1940 ve 1950’lerde, sömürge ülkeler na­
sıl kurtulacaklarını düşünüp, planlarken,
onları asıl etkileyen Kemalizmin ulus-dev-
let kuruculuğu ve modernleştirici yönleri
olmuştur. Cezayirli Ferhad Abbas 1942’de
“Halkın Beyannamesi"ni yayınlarken, Ke­
malist reformlardan ilham almıştır. Tu­
nus’ta Habib Burgiba, Yeni Düstur Parti-
si’ni kurarken ve ülkesinin bağımsızlığa
kavuştuğu 1960larda, Atatürk’ten esinlen­
Ü Ç Ü N C Ü D Ü N Y A U L U S Ç U L U Ğ U
diğini beyan etmiştir. İran’da Rjza Şah, Af-
ganisan’da Emanullah Han Atatürk ve Ke­
malizm hayranı idiler ve onun reformları­
nı ülkelerinde uygulamaya çalışmışlardır.
Endonezya’da, bağımsızlığın lideri Sokar*
no, laik ulusçuluğu savunurken, Kemaliz-
mi örnek almıştır.
Cumhuriyet’in kurulup, reformların
yıpılıp, ulus-devletin kurumsallaşmaya,
devlet öncülüğünde sanayileşmenin baş­
ladığı 1930’lu yıllarda, kendinden emin
Türkiye açıkça Batı’ya yönelmiş, geri kal­
mış Islâm ülkeleri ile ilişkiler ait sırada
bir öncelik olmuştu. İran, Afganistan gibi
bağımsız, Mısır, İrak gibi yarı bağımsız
ülkelerle diplomatik ilişkiler kurulmuş­
tu. Bunlar arasında, İran ve özellikle Af­
ganistan ile daha kuvvetli bir yakınlaşma
olmuş, bu son ülkeye önemli askerî, sıh­
hî ve eğ itim sel yardım y ap ılm ıştır,
1937’de İran, Afganistan ve Irak ile imza­
lanan Sadabad Anlaşması bu politikanın
ürünüdür.
Genelde, Kemalistlerin kendi modelle­
rini diğer Müslüman ülkelere yaymakla
pek ilgilenmedikleri görülür. Modelin üs­
tünlüğünden ve çağdaşlaşmak için başka
seçeneğin olmadığından emin oldukları
için, bu ülkelerin er veya geç yeni Türki­
ye'nin yolunda yürüyeceklerinden kuşku­
ları yoktu. O devrin pozitivist dünya gö­
rüşü, modernleşmenin tek yolunun Avru­
pa modeli olduğunu öngörüyordu.
Kemalist modeli dışarıda yaymak tezini,
1930’ların başında, Cumhuriyet rejiminin
Jeolojik öncüleri olmak isteyen “sol Ke­
malist’’ aydınlar grubunun kurduğu Kad­
ro hareketi ve Kadro Dergisi savunuyordu.
Çoğu eski komünist olan bu aydınlar,
Türk Devrimİ’nİn evrensel bir boyutu ol­
duğunu ve devlet önderliğine dayanan bu
modelin, kurtuluşlarını arayan ülkeler
;;n, kapitalizm ve komünizmden ayrı bir
üçüncü yol” olduğunu savunuyorlardı,
: - önemli fikir hareketi, komünizm ve
fTçuluk düşmanı çevrelerin ve de Kema-
:mın tamamen ülkenin kalkınma gayret­
O L A R A K K E M A L İ Z M
lerine dönük, dışarıda macera istemeyen
tutumu gibi nedenlerle, Atatürk’ün isteği
ile durdurulmuş ve Kadrocular faaliyetle­
rine 1934’ie son vermişlerdi.
Sömürge statüsünde olan ve kurtuluş
uğraşına giren diğer Müslüman ülkelerle
ilişkiler, yukarıda sözünü ettiğimiz ba-
gımsız/yarı bağımsızlarla olan ilişkilerden
daha da mesafeli olmuştur. Bunun nede­
ni, Batı’ya yaklaşan Türkiye’nin Avrupa’ya
panislâmist amaçları olmadığını ve sö­
mürge imparatorluklarının içişlerine ka­
rışmadığını göstermek istemesi idi. Neti­
cede, Türkiye dış propagandasında önce­
liği kurtuluşlarını arayan ülkelere değil, 245
yapılan reformları Avrupa kamuoyuna ta­
nıtmaya veriyordu.
İk in ci Dünya Savaşı’ndan son ra,
1945lerden 1960’ların sonuna kadar çok
sayıda Ortadoğu, Asya ve Afrika sömür­
gesi bağımsızlıklarına kavuşmuştu. Bu ül­
kelerin uluslararası düzeyde örgütlenerek
“Ü çüncü Dünya" ve “B ağlan tısızlar"
gruplaşmalarım oluşturmaları 1955’te ya­
pılan Bandung Konferansı ile başlamıştır.
Bu tarihî toplantının lid erleri Nehru
(Hindistan), Sokarno (Endonezya), Nasır
(Mısır), Çu En Lay (Çin) ve Ho Şi Min
(Vietnam) idiler. Bunların ilk üçü Kema­
list hareket ile ilgilenmişlerdi. Fakat, Batı
ile dış politika ve askeri bakımdan kenet­
lenmiş, NATO üyesi ve diğer gelişmekte
olan ülkelerle -özellikle Balkanlar’da ve
Ortadoğu’da- olan ilişkilerini, Kemalist
devirde olduğu gibi kendi tercihlerinden
ziyade ABD ve sömürge imparatorlukları­
nın çıkarlarına göre düzenleyen Türkiye,
Bandung Konferansına sırt çevirmişti.
Kurtuluşlarını arayan veya gelişmekte
olan ülkelerin güç birliğine giderek, Sov­
yet bloğu ile Batı bloğunun yanında, bir
üçüncü blok yaratma gayretlerinin öne­
mini anlayamamıştı. Oysa, yukarıda gör­
düğümüz gibi, Kemalizm 1919-1923 dö­
neminde bu yaklaşımın öncüsü olmuştu.
1950’İerin ortalarında, Bandung’da doğan
tarihsel harekete yabancı kalarak ve ulus-
 K E M A
lararası forumlarda, kurtuluşları için uğ­
raş veren ulusların değil de, sömürge im­
paratorlu kİ arımn yanında yer alan Türki­
ye -örneğin, Birleşmiş Milleti er’de Ceza­
yir’e karşı Fransa lehinde oy kullanmak
gibi- Üçüncü Dünya nezinde prestijini
neredeyse yok etmişti.
Oysa, bu dönemde, geri kalmış ülkele­
rin, ekonomik ve sosyal alanlarda ilerle­
melerini amaçlayan kalkınma ideolojisi,
ve bunu gerçekleştirmek için toplumun
tüm kaynak ve güçlerini bu yönde örgüt­
leyip hareketlendiren “Kalkınmacı Devlet”
(Deve 1öpm ental State) modeli, felsefesi ve
246 hedefleriyle, Kemalist modele benziyordu.
Kemalizm gibi, bağımsızlık, sanayileşme,
modernleşme kalkınmacı devletin izlediği
politikalardı. Türkiye bu benzerliği kulla­
narak, Batı ile birleşme amacından vazgeç­
meden, bu ülkelerle ilişkilerini geliştirebi­
lirdi. Batı fırsatı kullanamadı veya kullan­
mak istemedi. Üçüncü Dünya ile Kemaliz-
me ilginç fakat mazide kalmış bir tarihsel
deney olarak bakıyorlardı.
Sonuçta, Kemalizm Üçüncü Dünya’nın
oluşmasından çok önce bu tipte bir ulus­
çuluk ve bağımsızlık harekeli olmuş, fa­
DİPNOTLAR
t T ü rkiye İk tisa t K o n g re s i 1923, İzm ir, Derleyen:
A. Gündüz Okçün, Ankara, 1968.
2 A ta tü rk 'ü n S ö y le v ve D em eçleri, Cilt 2. İstanbul
Ankara. 1945-61, s. 12.
3 İskender Gökalp ve Françoİs Georgeon (derle­
yen) "Kemal'ısme et monde musulman", Cahi-
L İ Z M
kat onun sayesinde kurulan modern Tür­
kiye, en az 1970’lere kadar gelişmekte
olan ülkelerden kopmuştur. Bu ülkeler
Kemalizmden bir ölçüde esinlenmiş, fa­
kat Müslüman olanlar dahil, hiçbiri mo­
deli tam olarak uygulamamıştır. Türki­
ye’den başka Kemalist ülke olmamıştır.
Kemalizmin, 20. yüzyılın ikinci yarı­
sında Türkiye sınırlarının ötesinde etkili
olamamasının önemli bir nedeni kültürel
alanda aranmalıdır. 1920’lerle L960’lar
arasında, kalkınma ve modernleşme Batı
kültürünün, ve devlet-toplum modelinin
tekelinde idi. Komünist kalkınma modeli
bile, Batı’nın tarihsel oluşumunun için­
den gelen bir modeldi. Marx önce Ba-
tı’nın komünist olacağını, oradan da Do-
ğu’ya ve Güney’e yayılacağını düşünü­
yordu. Oysa, 1970’lerden sonra, kalkın­
ma yollarının çoğulcu ve yerel kültürler­
le iç içe olan bir süreç olduğu düşüncesi
egemen oldu, Kemalizmin bugün için en
geçerli olan, siyasete akılcı, pragmatik
bir temel sağlayan yönünü ise, Türkiye
hem kendisine uygulamakta hem de di­
ğer gelişmekte olan ülkelere yaymakta
başarısız olmuştur. □
ers d u G E T O (Groupe d'^tudes sur la Turquie
contemporaine), Paris, Fondation de la Maison
des Sciences de l'Homme, no. 3, Sonbahar,
1987.
4 A ta tü rk 'ü n Tamim, T e le g ra f ve B eyannam eleri,
Ankara, 1965, s, 258.
 Yeni Osmanlılar’dan 1930’lara
Anti-emperyalist Düşünce
AHMET
rken Cumhuriyet dönemi Türk si­
E yasa] düşüncesinde anti-emperya-
lizmin yeri görece önemsizdir. Dü-
yun-u Umumiye’nin sona erdirilmesin­
den kapitülasyonların kaldırılm asına,
toprak bütünlüğünün korunmasından
içişlerine müdahalenin engellenmesine
kadar, bazılarınca anti-emperyalist çaba­
lar olarak değerlendirilecek birçok eylem
içinde yetişmiş olmalarına karşın, geç dö­
nem Osmanlı-Türk aydınlarının anti-em­
peryalist düşünceleri neredeyse yoktu de­
necek kadar zayıftır. Bu, Osmanlı devlet
geleneğine ve Osmanlılık zihniyetine bağ­
lı nedenlerinin yanı sıra, Osmanlı aydın
kesiminin kendilerine uygun gördükleri
modernleşme modeli ile açıklanabilir. Ni­
tekim Yeni Osmanlılar’dan Jöntürklere
kadar, geç 19. yüzyıl ve erken 20. yüzyıl
Osmanlı-Türk aydınlarının çok büyük bir
çoğunluğu, Batı AvrupalIların güttükleri
Osmanlı politikasını birçok yönden eleş­
tirmelerine karşın, kendilerini temelde
Avrupalı olarak görüyorlardı. Bu yüzden
de, sömürge olsunlar ya da olmasınlar,
Avrupa dışındaki uluslarla yazgı birliği
demek olacak bir anti-emperyalist duyar­
daklan olmamıştır. Tam tersine. Güney
Afrika'daki Boer Savaşı (1899-1902) sıra-
str.da Jöntürklerin neredeyse tümü İngi­
nlerden yana tavır almışlardı.
İlk bakışta Batı Avrupa karşıtı ya da
KUYAŞ
anti-emperyalist gibi görülebilecek bir
eleştirellik, Osmanlı-Türk düşüncesinde
hemen Tanzimat’tan sonraki ilk nesille
birlikte ortaya çıkmıştır. Yeni Osmanlılar
denilen grubun, bugün bazılarının İslam­
cı düşüncenin öncelleri olarak kabul et­
tikleri panislâmcı fikirleri, aslında Batı
dünyasının gittikçe saldırganlaşması kar­
şısında geliştirilen ilk ciddi savunu edebi­
yatını oluşturur. Nitekim, Yeni OsmanlI­
ların kaleminden çıkan metinlere bir bü­
tün olarak bakıldığında, “Islâmcılıkla-
rı”nın kültürel bir tutuculuktan çok, top­
rak bütünlükleri ya da toptan egemenlik­
leri tehdit edilen İslâm ülkeleri arasında
dayanışma sağlama çabası sergilediği gö­
rülür, Yeni Osmanlılar’ın fikirlerinden
ders çıkarmayı gayet iyi bilen Sultan II.
Abdülhamit’in, bu fikir adamlarının Ka-
nun-i Esasi’ye aldıkları halifelik kurumu-
na sıkı sıkıya sarılmasının nedeni de, “İs­
lamcı” olduğu iddia edilen çeşitli politi­
kalarının bir bütün olarak Osmanlı İmpa­
ratorluğu dışındaki Müslümanlara gayet
sevimli gelirken, Osmanlı Müslümanları-
nı, hatta “islim alarını” görece mutsuz et­
miş ve bazılarını muhalefete, bir bölümü­
nü de doğrudan doğruya isyana itmiş ol­
ması da göz önüne alındığında, söz konu­
su kurumu daha çok bir dış politika kozu
olarak görmüş ve öyle kullanmak istemiş
olmasıdır.
 K E M A
“Panislâmcılık" ya da ilk kez Batı dün­
yasında kullanılan biçim iyle “panislâ-
mizm" terimine de II. Abdülhamit döne­
minde rastlıyoruz. Terimi ilk kullanan
Fransız gazeteci bunu, Fransızların Tu­
nus’u işgali karşısında İstanbul’da hüküm
süren psikolojik atmosferi betimleme gü­
düsüyle yaratmıştır. Yaklaşık yarım yüzyıl
önce Cezayir işgal edildiğinde böylesine
canlı ve sesli olmayan bu kendiliğinden
dayanışma duygusunu siyasal pratiğe so­
mut olarak ilk aktaran da böylece II. Ab­
dülhamit olmuştur. Üstelik, saltanatı sıra­
sında Osmanlı dış politikasını tek başına
248 yöneten II. Abdülhamit’in, bazı tikel olay­
lar karşısında pek haysiyetli bir çizgi tut-
turabilmiş olduğunu söyleyemesek de
hem Alman imparatoru II. Wilhelm’e sö­
mürgeleştirilmiş ya da sömürgeleşme teh­
likesiyle karşı karşıya olan Islâm dünyası­
nın kendi yanında canla başla savaşacağı
sanısı vermekte, hem de aynı fikri bir
korku biçiminde özellikle Fransız ve İn­
giliz! ere aşılamakta başarılı olduğunu ileri
sürebiliriz.
İslâmî bir sözcük dağarcığıyla dile geti­
rilmiş, erken bir ulusçuluk biçimi olan
panislâmcılık, 20, yüzyıl başlarında, Os­
manlI aydınlarının Batı Avrupa’yı daha iyi
tanımalarıyla zayıflayarak, yerini etnik
ulusçuluğa bırakmıştır. Buna koşut ola­
rak, Batı Avrupa eleştirilerinin de yalnızca
ulusçuluğun bir boyutu olarak yaşamaya
mahkûm olduğunu, yani bir tek ulusçulu­
ğun gereği olan egem enlik haklarına
münhasır kaldığını, ancak zaman zaman,
tıpkı II, Abdülhamit döneminde olduğu
gibi, dış ilişkilerde koz olarak, bir tür
uluslararası ilişkiler retoriği biçiminde
kullanıldığını söyleyebiliriz. Nitekim, Ah­
met Rıza veya Abdullah Cevdet gibi
Jöntürk düşüncesini en iyi temsil eden ki­
şiler, bazılarınca “emperyalizm” olarak al­
gılanabilecek bir olgunun tümüyle bilin-
cindeydiler. Hatta bunu küresel bir görün­
günün birçok tezahüründen biri olarak
ussallaştırmış, yani yalnızca Osmanlıla-
L İ Z M
ra/Türklere/ Müslümanlara yönelik bir
“düşmanlık", “haksızlık” veya “tecavüz”
dizisi olarak değerlendirmemiş, ama sos­
yal Darvinistlikleri dolayısıyla neredeyse
haklı görmüş ve “emperyalizm eleştiri-
si”nin de Avrupa düşüncesinin ve kültü­
rünün bir parçası olduğunu söyleyerek
küresel bir politika düşünmektense mo­
dernleşme yoluyla tikel, yani ulusal bir
çözüm tasarlamışlardır. Onlardan sonraki
en önemli düşünür olan ve Cumhuriyet
dönemi uygu lama 1an nm birçoğunun fikir
babası olarak kabul edebileceğimiz Ziya
Gökalp’de ise, anti-emperyalist denebile­
cek bir düşünün neredeyse izine bile rast­
layanlayız. Gökalp için çağdaş uygarlık,
Avrupa uygarlığıydı ve Türklerin belli bir
siyasal düzenle birlikte belli bir toplumsal
iş bölümünü yaşama geçirmeleri, bu uy­
garlığın bir parçası olabilmeleri için yeter-
liydi. Tümüyle bu yönde düşünen II. Meş­
rutiyet ve erken Cumhuriyet dönemleri
yazarlarından İbrahim Hilmi (Çığıraçan),
henüz Birinci Dünya Savaşı sürerken ya­
yımladığı Avrupalılaşmak (İstanbul, 1916)
adlı kitabında, Türklerin AvrupalIları suç­
lamakta nsa kabahati kendilerinde arama­
ları gerektiğinden dem vurur.
Birinci Dünya Savaşı ve Millî Mücadele
dönemlerinde de anti-emperyalizm, Türk
düşüncesinde ciddî bir yer tutmaktan
çok, ulusal bir mücadelenin uluslararası
düzlemdeki retoriği olarak karşımıza çı­
kar. Cihat ilan ederek özellikle İngiliz ve
Fransız sömürgelerinde yaşayan Müslü­
manları isyana davet eden İttihatçıların
da, Bolşeviklerin yardımını sağlama yo­
lunda kapitalist Batı dünyası aleyhinde
epey söz sarf eden ve büyük çoğunluğu
İttihat ve Terakki kökenli olan Kuvayı
Milliyecilerin de tam anlamıyla anti-em-
peryalist oldukları söylenemez. Cumhuri­
yet’i kuran nesil, kapitülasyonlardan kur­
tulup tümüyle egemen bir devlet yarattık­
tan sonra, Batı karşıtı, anti-emperyalist
bir söylem pek kullanmamıştır. Modern
dünya içerisinde, diğer devletler ve mil­
YENİ O SMA Nl IL A R 'D A N 1930'LARA
letlerle eşit koşullar altında yer almak, er­
ken Cumhuriyet dönemi aydınlarının çok
büyük bir çoğunluğu için yeterince tat­
min edici olmuştu. Osmanlı borçlarının
ya da kapitülasyonların ne denli korkunç
şeyler oldukları, lise tarih kitaplarına gir­
miştir gerçi; ancak bu, Batı tarzı modern­
leşmenin gerekliliğini vurgulamak için
düşünülmüş, temel bir çatışma nedeni
olarak ussallaştırılmamış tır. Burada dik­
kat edilmesi gereken önemli bir husus da,
Türkiye’nin tam bağımsız olabilmesine
çalışan neslin, sömürge dünyasına örnek
olduklarının bilincinde olmalarına kar­
şın, yaptıkları “devrim”i yaymaya, yurtdı-
şına ihraç etmeye kalkışmamış olmaları­
dır. Bu da, ulusa] bağımsızlığın Batı uy­
garlığı çevresine doğru atılan bir ilk adım
olduğuna ve ondan sonra Batı dünyasına
karşı yöneltilecek öze ilişkin bir eleştiri­
nin yersiz olacağına inanmalarının sonu­
cudur. Daha sonraları epeyce faşizan bir
düşünce çizgisi tutturacak olan Mehmet
Safvet (Engin), 1928 yılında şöyle yaz­
mıştır: "tslâm î Şark terbiyesiyle, sınaî
Garp medeniyeti terbiyesini uzlaştırıp ye­
ni bir terbiye meydana getirmek vâhime-
sinden uzak bulunuyoruz. Biz artık hedef
ve istikamet itibariyle yolumuzu tayin et­
tik: Türküz ve Avrupalıyız."
Bununla birlikte, Birinci Dünya Savaşı
ve Millî Mücadele yıllarının Türk düşün­
cesinde, marjinal kalmaya mahkum olsa­
lar da, iki tür ant i-emperyalist düşünce ve
söylemin yeşerdiğini de söyleyebiliriz.
Bunlar, biraz 19. yüzyıl panislâmizmini
andıran ve daha sonraki takipçilerinden
bazılarının, an ti-komünizmleri nedeniyle
Batı dünyasıyla garip bir modus viverıdi
de sağladığı, kimilerinin ise daha çok mo­
dernlik karşıtı bir çizgiye oturduğu İs­
lamcı anti-emperyalizmle, daha keskin ve
uzlaşmaz olan sosyalist/komünist anti-
emperyalizmdir. Bunların ikisinin de te­
melinde, kanımızca, yukarıda sözü edilen
anti-emperyalist retoriğin Mütareke dö­
nemi de dediğimiz yıllarda yoğunlaşmış
ANTİ-EM PERYALİST DÜŞÜNCE
olması yatar. Öyle görülüyor ki, bir yanda
Millî Mücadele sürerken ulusçu gazetele­
rin Ankara’nın dış politikasına koşut ola­
rak sömürge sorunlarına, özellikle de
Fas’taki bağımsızlık hareketine ve bunun
bastırılmasına önemlice yer ayırmaları,
bir yanda Bo İş evi kİ erin, tam anlamıyla
dünya sosyalist devrimini gerçekleştire­
bilmek için olmasa da, en azından İngil­
tere İle ticaret ilişkilerini yeniden başlata­
bilmek için giriştikleri propaganda saldı­
rısı, başka bir yanda da İtalya’da iktidarı
yeni eline geçiren Mussolini’nin, bir süre
sonra biçimlenecek olan "proleter ulus­
lar" kuramının ilk belirtilerini yaymaya 249
başlaması, ufak çapta bir zihniyet sarsın­
tısına neden olmuştur. Falih Rıfkı Atay
gibi görece tutucu bir yazar bile, 1921 yı­
lında yazdığı bir gazete m akalesinde,
Türk ulusunun bütün meslek mensupla­
rıyla birlikte, toptan “rene erbabı" (emek­
çi) olduğunu söyleyebilmiştir.
Bu yaklaşımın İslâmî türevi, hem meş­
ruluk zemininin büyük çapta yitirilmiş ol­
ması nedeniyle, hem de İslamcılığın Tek
Parti döneminde “yeraltına girmiş" olması
dolayısıyla, kendini ikinci Dünya Savaşı
öncesinde pek gösterememiştir. Ancak,
sağlam bir ulusçuluk eleşürîsiyle birlikte
İslâmî eğilimli, anti-emperyalist bir söyle­
min, Ziya Gökalp’in kalesi olan İstanbul
Üniversitesi Sosyoloji Kürsüsü’ne kadar
gelebildiğini, genç yaşta vefat ettiği için
başka eser verememiş otan Mehmet Iz-
zet’in Milliyet tıazttriyeleri ve Millî Hayat
(İstanbul, 1923) adlı kitabında görüyoruz.
Söz konusu kitabında ulusçuluğun bütün
savlarını teker teker çürüten Mehmet iz­
zet, yeni zafere ulaşmış olan Türk bağım­
sızlık hareketinin asıl anlamını ancak ev­
rensel bir boyutta ele alındığında bulaca­
ğım, bu boyutun da esir olan İslâm dün­
yası olduğunu ileri sürer.
Erken Cumhuriyet döneminin tek ikir-
ciksiz ve katı an ti-emperyalizmi, belki de
Türk düşüncesinin yegâne anti-emperya-
lizmi, sosyalist/komünist anti-emperya-
 K E M A L İ Z M

250

SÜMER BANK Müesseslerinden

da satılır
FESANE Fabrikasında
Yerli malt kam panyaları, Kemalist bağımsızlıkçthğm sim gesel eylem lerinden biriydi.
Ötarşih bir kalkınm a idealini yücelten bukam panya, bunun yanında orta sın ıf
kanaatkarlığına hitap ediyor ve gen el olarak milliyetçi ideolojiyi yeniden üretiyordu.

lizmdir. O kadar ki, sosyalist fikirlere
eğilim gösteren Türk aydınlarının büyük
çoğunluğunun sosyalizme an ti-emperya­
list duyarlılıkları nedeniyle geldiklerini
bile söyleyebiliriz. Türkiye Komünist
Partisi üyeleri ve sonra Kadro dergisinin
kurucuları Şevket Süreyya Aydemir ve
Vedat Nedim Tör’ün anıları, bu konuda
gayet açıktır, ikinci Dünya Savaşı sonra­
sının Üçüncü Dünya aydınlan arasında
da sıkça rastlanan bu entelektüel-ideolo­
jik evrilme, geri kalmış ülkelerin mo­
dernleşme yanlısı aydınlarının karşılaş­
tıkları önemli bir açmazın aşılmasına
olanak tanıyordu. Nitekim, yetiştikleri
kültürel atmosfer gereği, Batı Avrupa’da­
ki modernleşme sürecini ufak tefek yerel
farklılıklarla da olsa evrensel bir model
olarak almaya yatkın bu insanlar, bir
yandan da aynı Batı Avrupa’nın hege­
monyasıyla, değişik biçimlerde ortaya çı­
kan tecavüzleriyle karşı karşıyaydılar.
Sosyalist dünya devrimi, böylece oluşan
aşk-nefret İlişkisinin aşılmasına yarayan,
gayet uygun bir çözüm yoluydu. Sosya­
lizm, hem kendi ülkeleri için Batı Avrupa
tarzında bir modernleşme, hem de Batı
Avrupa’nın olumsuz, “emperyalist” yan­
larından arınması anlamına geliyordu.
11. Meşrutiyet döneminde gayet zayıf
olan sosyalist düşünce, yukarıda anlatılan
nedenler dolayısıyla Millî Mücadele dö­
neminde güç kazanmıştır. Bu dönemde
ortaya çıkan, boyutları açısından önemli
iki sol akımdan İttihatçı kökenli olanı,
her ne kadar Bolşevik Rusya ile ilişkide
ve sol bir söylem kullanıyor idiyse de, ge­
nel dünya görüşü açısından pek sosyalist
sayılamaz. Ulusal Türk dış politikası do­
layısıyla Bolşevik] eri e, upkı Ankara gibi,
aynı ami-emperyalist çizgide olması da,
yine 19. yüzyıldan beri süregiden, ulusçu
temelli an ti-emperyalist retorikten öte bir
şey değildi. Yine de, Millî Mücadele döne­
YENİ O SM A Nl IL A R ' D A N 1930'LARA
mi Anadolusunun bazı yörelerinde sosya­
list nüveler oluşmasında rolü olmuştur.
Fakat, Ankara’nın Sakarya muharebele­
rinden başarıyla çıkması sonucunda Bol-
şevikler için ittihatçı solu Ankara’nın ye­
deği olarak bekletme gereksinimi kalma­
mış, başka nedenlerle de ilişkilerin soğu­
ması üzerine maskeler atılmış ve İttihatçı
solun önderi Enver Paşa, gittiği Orta As­
ya’da Bolşeviklere karşı direnişin başına
geçmiştir. Ancak, bu grupta yer almış ba­
zı kişilerin, hemen 1921 sonbaharından
başlayarak Komin ter n üyesi Türkiye Ko­
münist Partisi’ne (TKP) geçtiklerini de
unutmamak gerekir.
Muştala Suphi ve arkadaşlarının öldü­
rülmelerinden sonra merkez örgütünün
İs ta n b u l’da b içim len d iğ i an laşılan
TKP’nin bu kentte yürüttüğü yayın faali­
yeti, 1920’lerin ilk yarısının en güçlü
anti-em peryalist söylem ini oluşturur.
TKP, gerek Komintern’in resmi politika­
sını uygulamak adına olsun, gerekse bazı
üyelerinin 1920’lerin hemen başlarında
eğitim gördükleri Moskova’daki Doğu
Em ekçileri Komünist Üniversitesi’nde
(DEKÜ) geliştirdikleri anti-emperyalist
duyarlılığın dışavurumu biçiminde ol­
sun, bu yıllarda yayımladığı Aydınlık ga­
zetesi aracılığıyla Ankara’ya anti-emper-
yalizm adına tam destek vermiştir. An­
cak, Lenin’in rahatsızlığı ve beklenen
ölümüyle birlikte Komintern politikala­
rında görülen değişim, tam da bu anti-
em peryalist destek konusu nedeniyle
TKP İçinde ciddi sorunlar yaratmış, hatta
bazı partililerin partiyi savcılığa ihbar et­
melerine neden olmuştur,
Kom intern’in 1920 yazındaki ikinci
kongresinde Lenin, bazı Üçüncü Dünya
komünistlerinin de etkisi, ama temelde
Bolşevik dış politikasının tercihleri nede­
niyle Marksist düşünde kimilerine göre
önemli bir yenilik, kimilerine göre ise
sapma yaparak, ulusal kurtuluş savaşları­
nın dünya sosyalist devrimine önemli
kalkılan olabileceğini öne sürmüş, bunla­
ANTİ-EM PERYALİST D 0 j Cl N C E
ra artık “burjuva demokratik" değil “ulu­
sal devrimci" sıfatının verilmesini sağla­
mıştır. Artık Batı emperyalizmine önemli
bir darbe indirdikleri varsayılan bu müca­
delelere komünistlerin tam destek verme­
leri gerekiyordu. Ahmet Cevat Emre, anı­
larında DEKÜ’ye konferans vermek için
gelen Bolşevik önderlerin ve Kom in­
tern'in önemli üyelerinin, kendilerine sü­
rekli olarak ülkelerine döndüklerinde
emperyalizme karşı Türk ulusçularıyla
aynı safta, omuz omuza savaşacak lan m,
savaşmaları gerektiğini telkin ettiklerini
söyler. Ancak, Ankara’daki yönetim i,
kendisiyle anti-emperyalizm adına bir 251
cephe oluşturma fikri dile getirecek kadar
kararlı bir biçimde destekleyen TKP, 1924
Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun yürürlüğe
girmiş olduğu, Sovyetler Birligi’nde de ik-
üdarın yavaş yavaş Stalin’in eline geçtiği
dönemde Kom intern ile anlaşmazlığa
düştü. Sorun, iç içe geçmiş bir siyasal çö­
zümleme ve doktrin sorunuydu. Artık
Lenin’in fikirlerinden uzaklaşmaya başla­
yan ve “tek ülkede sosyalizm” anlayışına
yönelen Komintern, TKP’yi, yeniden bur­
juva demokratik olarak gördüğü Anka­
ra’ya karşı daha eleştirel olmaya ve ulusal
bir cephe için çalış maktansa daha dışlayı­
cı bir biçimde proletaryacı olmaya çağırı­
yordu, Öte yandan ise, yeni kurulan ulu­
sa! devletin, anti-emperyalizm adına des­
teklenmesi gerekiyordu. Üçüncü Dünyalı
birçok komünistin öğretmenlik ettiği ve
anlaşıldığı kadarıyla Sultan Galiyev’in fi­
kirlerinin kalesi haline gelen DEKÜ çıkış­
lı TKP üyeleri, anti-emperyalizm adına
ulusal devletin koşulsuz biçimde destek­
lenmesinde ısrarlı davranınca, TKP varo­
luş tarihinin en sert darbelerinden birini
almış oldu ve parçalandı,
Lenin’in yukarıda anlatılan ulusal dev­
rimci cephe kuramı, kalıcı bir doktrinden
ziyade, geçici bir taktik olarak öngörül­
müştü. Komünistler bu cephe içinde sava­
şırken bir yandan da ulusun önderliğini
ele geçirmeye çalışacaklar ve zamanı gel-
 K E M A
diğinde ulusal kurtuluş mücadelesini sos­
yalist devrime dönüştüreceklerdi. Başta
Rusya Müslümanları olmak üzere, az ge­
lişmiş sömürge toplumlarımn gerçeğinden
hareket eden Tatar komünisti Mir Said
Sultan Galiyev ise, bu toplumlarda yete­
rince gelişkin bir proletaryanın ve yeterli
sayıda komünist kadronun bulunmaması
nedeniyle, burjuva köktenciliğiyle oluştu­
rulacak ortak cephenin sürekli, kalıcı ola­
bilmesini istemiştir. Bu yüzden Mosko­
va’da daha 1923’te gözden düşen Sultan
Galiyev’in fikirleri DEKÜ'de yaşadığı gibi,
Üçüncü Dünya komünistleri arasında da
252 ikinci Dünya Savaşı’na kadar epey yankı
bulmuştur. Galiyev’in TKP’nin DEKÜ me­
zunu üyelerini doğrudan etkileyip etkile­
mediğini tam olarak bilemiyoruz. Ancak,
ayrı yollardan da olsa Lenin’in anti-em-
peryalist cephe taktiğini kalıcı bir politi­
kaya dönüştürdükleri kesindir. Bu ise,
TKP’nin bölünmesiyle ve dönem henüz
Komintern dışında bir komünizmin hayal
edilmediği bir dönem olduğu için, anti-
emperyalist cephecilerin farklı bir şekilde
Örgütlenmesine yol açmıştır ki, 1930’ların
Kadro hareketi böyle doğmuştur.
Ortaya çıkan bu sonucun, bazı komü­
nistlerin ulusçu tercihlerinin ağır basması­
na mı bağlı olduğu sorusu akla gelebilir.
Kanımızca, burada belirleyici olan ulusçu­
luk değil, anti-emperyalizm olmuştur. Bu­
nun kanıtı da, söz konusu kopmaya ne­
den olanların daha sonra komünist örgüt­
lenm enin mümkün olacağı koşulların
oluşmasını beklemek yerine komünist dü­
şünceyi burjuvazisi cılız, sanayisiz, prole-
laryasız bir ülkenin şartlarına uyarlamayı
yeğlemiş olmalarıdır. Bu çaba da başlı ba­
şına anti-emperyalist bir güdüye dayanır,
çünkü öz olarak kom ünizm in, hatta
Marksizmin Avrupamerkezli bir sınıf mü­
cadelesine dayanır olmaktan kurtarılması
çabasıdır. Fikir babalığını Komintern’in
L İ Z M
H intli d elegesi M, N. R oy’un henüz
1920’de yaptığı ve sömürgelerin ulusal
kurtuluş savaşlarını sosyalist dünya devri-
minin önkoşulu olarak gören bu yakla­
şım, başta Şevket Süreyya Aydemir olmak
üzere Vedat Nedim Tör ve İsmail Hüsrev
Tökin gibi TKP’den ayrılan üç eski DEKÜ
öğrencisinin 1932’de çıkarmaya başladık­
ları Kadro dergisinde dile geürildi.
Anti-emperyalist düşüncenin T ü rki­
ye’deki en özgün ürünü olan ve daha çok
Şevket Süreyya Aydemir’in fikirleri çevre­
sinde oluşan K adro bu ciltte ayrıca ele
alındığından, üzerinde fazla durmayaca­
ğız. Ancak Cumhuriyet dönemi Türk dü­
şüncesi üzerindeki büyük etkisi hakkında
bir çift söz edilm esi de gerekir. Kad-
ro’nun, öze ilişkin birçok konuda Cum­
huriyet Halk Fırkası’nın düşünce ve ey­
lem dizgesine uymadığı halde Tek Parti
döneminin en keskin politikalarının gö­
rüldüğü bir zaman diliminde üç yıl yaşa­
yabilmesi, o dönemde üniversite öğrenci­
si olan nesil üzerinde kalıcı bir etki yapa­
bilmesi ve giderek “sol Kemalizm’’ diye­
bileceğimiz bir düşünceye, daha sonrala­
rının “Millî Demokratik Devrim” düşün­
cesine esin kaynağı olabilmesi, çağdaş
Türk zihniyetinde, özellikle de tarih bi­
lincinde önemli bir yeri olan “Osmanh
Devleti'nin yarı söm ürgeliği” kavramı
üzerinde odaklanmış olmasının sonucu­
dur. Bu da bize, Cumhuriyet döneminde
anti-emperyalist düşüncenin ve eylemin
çok zayıf olmasına karştn, ulusçuluğun
türevi olarak anti-emperyalizmin Türk
bilinçaltında aşılamamış, ancak bastırıl­
mış ve zaman zaman su yüzüne çıkan bir
sorun olarak hep kaldığını gösterir. Son
yıllarda, Türkiye’nin Avrupa ile entegras­
yonunun ciddî birtakım sorunlarla karşı­
laşıp yeniden çıkmaza girmesi üzerine
gözlemlenen çeşitli tepkiler de bunu ka­
nıtlar niteliktedir. O
 Türkiye’de Korporatist Düşünce
ve Korporatizm Uygulamaları
AYKUT
19. yüzyılın ortalarından itibaren Avru­
pa’da muhafazakâr düşüncenin yeni bir
dalı olarak gelişen ve Birinci Dünya Sava­
şı sonrasında küçümsenmeyecek bir siya­
sal etkinliğe ulaşan korporatizm, Kema­
list rejimin kurucu kadroları ve politika­
ları için güçlü bir ilham kaynağı olmuş­
tur. Korporatizm, siyasal ideolojiye yansı­
maları yanında, genellikle ‘devletçilik’
olarak kodlanagelen ekonom i-politika
uygulamalarının asıl saiki olarak kendini
göstermiştir.
KAPİTALİZME MUHAFAZAKAR
TEPKİLER VE KORPORATİZM
18. yüzyıl sonunda gerçekleşen iki dev­
rim 19. yüzyıl boyunca dünyadaki eko­
nomik, sosyal ve siyasal yapıları çok hızlı
bir şekilde değiştirdi. Önce İngiltere’deki
Sanayi Devrimi, ardından da Fransız Dev­
rimi geleneksel toplum düzenini temelin­
den sarstı. 19. yüzyıl boyunca baskın
olan liberalizmin simgesel başlangıç nok­
taları olarak kabul edeceğimiz bu devrim­
ler sonucu hem ekonomik hem de siyasal
yapıdaki dönüşümler toplumları gelenek­
sel bağlarından koparma noktasına geldi,
Böylesi hızlı ve köklü bir değişimin top-
lumlarda tedirginlik yaratmaması müm­
kün değildi. ‘Eski Düzen’ olarak tanımla­
nabilecek devrim öncesi toplumsal ilişki­
KAN S U
leri ayakta tutan birçok yapı gerçekleşen
bu devriınlerle sarsılmış ve önemli bir bö­
lümü yıkılmıştı. Ancak, yeni oluşumların
yarattığı tedirginlik, bir taraftan ortaya çı­
kan sorunlara yeni çözüm önerilerini
gündeme getirirken diğer taraftan dönü­
şüme tepki dtıyanlarca eski yöntemlere
dönülmesi ve geçmişin yeniden ihya edil­
mesi yönünde ‘yeni’ fikirler üretilmesine
neden öldü (Landauer, 1983).
19. yüzyılın başlarında doğrudan karşı
devrimci diye adlandırabileceğimiz dünya
görüşü yüzyılın sonlarına doğru artık es­
ki etkinliğini ve inanılırlığını yitirmeye
başladı. Liberal dünya görüşünün ve bu­
nun çelişkilerini liberalizmi dönüştürerek
aşmaya çalışan Marksist düşüncenin kar­
şısında yer alan erken 19. yüzyıl karşı-
devrimci düşüncesi artık dönüşmüş olan
yeni dünyayı kavramayı reddettiği için
yüzyıl sonuna kadar pek bir varlık göste­
remedi. Liberalizmden oldukça etkilen­
miş olan 19. yüzyıl tütucu düşüncesi de
artık geçmişe dönüşü değil, zaten dönüş­
müş olanın daha fazla değişmesine izin
vermeden verili düzeni muhafaza altına
almayı savunmaktaydı. Böylece, ılımlı tu­
tuculuğun yerleşik liberal düzene köklü
bir eleştiri getirmesi olasılığı ortadan
kalkmıştı.
Köklü eleştiri en tutarlı biçimde Mark­
sist dünya görüşü tarafından geliştirilmiş
 K E M A
ve kapitalist toplumsal düzenin aşılması
yönündeki siyasal çabalar ve örgütlenme­
ler bu görüş çevresinde toplanmıştı. Ka­
pitalizm karşıtı bu söylemden etkilenen
ve ona yüzeysel düzeyde oldukça benze­
yen başka bir söylem de 19, yüzyılın orta­
larından itibaren Avrupa’da şekillenmeye
başladı, Marksist ve sosyalist düşünceye
taban tabana zıt olmasına rağmen, 'horpo-
ratist' olarak nitelenen bu akımın adı de­
ğişik ülke ve zamanlarda ‘Hıristiyan sos­
yalizm i’ ve ‘devlet sosyalizmi’ olarak anıl­
mış ve 20. yüzyılın ilk çeyreğinde ‘milli­
yetçi sosyalizm’ olarak zirve noktasına
254 ulaşmıştır (Mises, 1981). Bu, kapitalizm
ve sosyalizm dışında bir 'üçüncü yol’ pro-
jesiydi.
Ekonom ik düzlemde kapitalizme ve
kapitalizmin getirdiği tüm ilişkiler ağına,
siyasal ve toplumsal düzlemde de özgür­
leşmeye ve bireyselleşmeye temelden kar­
şı olan korporaıizm aslında dinî ideoloji­
nin, egemen olduğu ve gerekçeleyerek
desteklediği Ortaçağ toplumsal düzeninin
yeni -yani, kapitalist- koşullar altında ih­
yası projesi olarak okunabilir. Gerek eko­
nomide ve siyasette, gerekse de toplumsal
ilişkilerde bireyleri kontrol altına almayı
ve insanların bireysel leş melerin in önüne
geçmek amacıyla onları yaşadıkları cema­
atlerde zorunlu olarak katılmaları gere­
ken kurumlar içinde tutmayı hedefleyen
bir toplum projesi olarak korporatizm 19.
yüzyılın son çeyreğinde Kıta Avrupasında
ciddi bir biçimde tartışılır oldu (Coker,
1910). Özellikle Almanya ve Fransa’daki
akademik çevrelerde itibar gören bu radi­
kal muhafazakâr görüş Almanya gibi Bis-
marck yönetimi altında merkezileşen bir
ülkede neredeyse devlet politikası olarak
uygulamaya konuldu.1 Fransa’da ise, kor-
poratizmin daha yumuşak bir şekli olan
‘dayanışmacılık’ (solidarizm) bu ülkenin
‘resmî’ politikası olarak Birinci Dünya Sa­
vaşı öncesi dönemde uygulandı.2
‘Eski Düzen’in ihyası projesinde, lonca­
ların ekonomik açıdan güçlendirilmesi ve
L İ Z M
bunlara siyasî sistemde ağırlıklı roller
verme arayışları, önemli yer tutmaktaydı.
Kapitalist toplum öncesinin kurumu olan
lo n calar durağan bir ekon om in in ve
kontrollü bir üretimin en önemli unsuru­
nu oluşturmaktaydı, Ustalık-çıraklık iliş­
kilerinin ve hiyerarşisinin egemen oldu­
ğu, istihdamı, üretimi, işçilik ücretlerini
ve satış fiyatlarını denetim altında tutan
bir kurum olan lonca sistemi kapitalist
üretim metotlarına ters bir mantıkla çalış­
maktaydı. Serbest piyasa koşullarına ta­
ban tabana zıt olan bu sistem 18. yüzyıl­
da kapitalist ilişkilerin gelişmesi ile bir
kenara itilmiş, ekonomik ve toplumsal iş­
levlerini yitirm iş, yavaş yavaş ortadan
kalkmakta olan bir sistemdi.
Loncaların yeniden ihyası projesinin
alternatif bir ekonomik model arayışında
nasıl bir yere oturduğunu anlamak için,
kapitalist ilişkilerin 19. yüzyıl başından
itibaren hızlı bir şekilde gelişmesi ve top­
lumsal yapının her alanına nüfuz etmesi
ile gerçekleşen dönüşümden rahatsızlık
duyanların tepkisini çözümlemek gere­
kir. Bu tepkinin muhafazakâr kanadında
yer alanlar kapitalizmin, ‘Eski Düzen’de
varolduğu iddia edilen kendi içinde çeliş­
kisiz ve sorunsuz sağlam toplumsal yapı­
yı çökerttiğinden şikayet etmeye başladı­
lar. Kapitalizm insanları bireyselleştiriyor
ve kişilerin birbirlerine karşı olan sorum­
luluklarını yalnızca bireyler arasında ak­
dedilen basit bir kontrata indirgiyordu.
Yalnızca yeni bir ekonomik ilişkiler ağı
olarak bakıldığında, kapitalizm, artık in­
sanları birbirlerine bağlayan tek bağ ola­
rak parayı bırakmış görünüyordu. 19.
yüzyılın en önemli karşı devrimci ku­
ramcılarından biri olan Le Play’in sürekli
dile getirdiği gibi, artık yeni düzendeki
fabrika patronu, serbest pazar ilişkileri
içinde, ‘Eski Düzen’in ekonomik bakım­
dan baskın olan aristokrat sınıfı gibi ken­
disine bağlı insanlara istediği şekilde
hükmedemiyor, onların hayatlarını sü­
rekli denetim altında tutamıyordu. Onla­
TÜRKİYE'DE KORPORATİST DÜŞÜMCE
rı himaye edecek ekonomi dışı ilişkiler
agı da yok olmuştu. Bu durumda, baskın
sınıfın ezilen sınıf üzerindeki etkisi artık
eskisi kadar güçlü olamıyordu (Elwitt,
1974; Ehvitt, 1986).
Muhafazakârların iddiasına göre, kapi­
talist sistemle birlikte ortaya çıkan birey­
selleşme olgusu yüzünden artık hiç kimse
başkasına karşı sorumlu olmadığından
herkes kendi çıkarını önplanda tutuyor,
kendi çıkarı doğrultusunda eskiden ol­
madığı kadar hareketli bir yaşantıya sahip
oluyordu. Feodal yükümlülüklerin tasfiye
olup veya gevşeyip insanların özgürleş­
mesiyle, kırsal ekonomide geçimlerini
sağlayamayanlar bu hayatı terk ederek
fabrikaların bulunduğu yerlere göç edi­
yorlardı. Ucuz işgücüyle beslenen bu fab­
rikalar gün geçtikçe sayıca artıyor, ölçek­
leri büyüyor ve ‘işçi sınıfı’ olarak adlandı­
rılan yeni bir sınıf ortaya çıkıyordu, 19.
yüzyıl boyunca ‘Toplumsal Sorun’ olarak
nitelenecek olan, bu kitlesel işçi sınıfının
doğuşu, muhafazakârların önemli bir te­
dirginlik kaynağıydı. Çünkü, köylü sını­
fından farklı olarak, bu yeni sınıf patron­
ları tarafından kolayca denetlenemiyordu;
onları patronlarına bağlayan tek bağ iş
kontratıydı.
Kap i tali s deşmeyle birlikte ortaya çıkan
bir diğer sorun da mülklü ile mülksiiz sı­
nıflar arasındaki gelir uçurumunun çok
hızlı bir şekilde derinleşmeye başlamasıy-
dı. Bu sorun, yüzeysel açıdan bakıldığın­
da sosyalist söyleme benzeyen bir söy­
lemle, aşırı muhafazakârlar tarafından iş­
lenmekteydi, Fransa’da, ileride faşizmin
fikir babalarından biri olarak anılacak
olan Proudhoıı, 19, yüzyıl ortasında
mülklü sınıfı, haksız kazanç sağladığı ge­
rekçesiyle, hırsız çetesi olarak niteleye-
cekli,3 Aşırı muhafazakâr radikaller açı­
sından, kapitalizmin, toplum içindeki ge­
lir d ağılım ını bozduğu ve toplum un
mülklü ve mülksüz sınıfları arasındaki
uçurumu derinleştirdiği için lanetlenmesi
ve terk edilmesi, tamamen yok edilemi-
VE KORPORATİZM UYGULAMALARI
yorsa, hiç olmazsa denetlenmesi ve gelişi­
minin önüne set çekilmesi gerekiyordu.
Kapitalist toplumdaki bireyselleşme ve
bireyler arasındaki gelir dengesinin aşın
bozulması, muhafazakârların bakış açı­
sından, toplumsal yapıyı ciddî bir biçim­
de bozmaktaydı, ‘Eski Düzen’deki top­
lumsal yapı cemaat şeklinde örgütlenmiş­
ti. Bu da, insanların bireyseli eş mesi ne fır­
sat tanınmadığı, toplumun çok daha sıkı
bir şekilde denetim altında tutulabildigi,
toplumun değişik sınıflan arasındaki iliş­
kilerin ekonomik ilişkiler dışındaki alan­
ları da tanzim ettiği bir toplumsal düzen
demekti. Geleneksel otoriter ilişkilerin 255
süregittiği bu toplumsal yapıda sosyal ha­
reketlilik çok kısıtlı boyutlarda olmakta
ve muhafazakârların önemle üzerinde
durdukları kavramlardan biri olan istikra­
ra halel gelmemekte idi. Sınıflar arasında­
ki hiyerarşik yapının bozulmaması anla­
mına gelen bu istikrar ortamında alt sınıf­
ların üst sınıflara duyacakları saygı da ze­
delenmiyor, toplumdaki din kuramları­
nın belirlediği ahlâk kuralları sorgulan­
mıyordu. 19. yüzyıl boyunca tutucu sos­
yologların hemen hemen tüm zamanını
işgal eden en önemli konu cemaat-top-
lum -yani, gem einschaft-geselhchaft- ayrı­
mıydı ve hemen hemen bütün sosyolog­
lar, toplum içindeki düzenin muhafazası
için cemaat yapısının tercih edilmesi üze­
rinde ısrarla duruyorlardı. Kapitalist top­
lumsal yapı öncesinin lonca ve benzeri
örgütlenmelerinin ayakta tutulması, böy­
le bir cemaat yapısı için gerekliydi.
Cemaat yapısı, kendi içinde mütecanis
grupların varlığı ile mümkün olacağından
modern toplumun ‘kozmopolit’ olarak
adlandırılabilecek karmaşık yapısı da
korporatist düşünceye sahip olanlar tara­
fından şiddetle eleştirilmekteydi. 19. yüz­
yıl ve sonrasında Avrupa’da, 20. yüzyılda
Türkiye’de görülecek olan azınlık karşıtı
tutumlar ve özellikle Yahudi düşmanlığı­
nın temelinde cemaat yapısının bozulma­
sı endişesi yatmaktaydı. Özellikle kapita-
K E M A L İ Z M

Türkiye Cumhuriyetinin 10. Yılı, büyük bir m illi gurur tezahüratıyla kutlanırken,
Cumhuriyet’in teknik ilerlem ede attığı adım lar özellikle Öne çıkm ıştır Çağın "m akine”
w sanayi tutkunluğu, Türkiye'de d e popüler modernleşme algısına m Kemalist
modernizme damgasını vurmaktadır, Ahmet Ağaoğtu'nun 1935'teki bir yazısındaki
ifadesiyle “Türk alışverişe, hesaba, kitaba yaram az” deyişinin boşa çıkarılm ası, Türk
ınkılâbt’mn esastı övünçleri arasında y er almıştır.

list gelişmenin nedenleri ve Yahudi düş­ hızlandırdığı ve cemaat yapısını çökertip

manlığı konusunda akademik çalışmalar
yapan ve hayatının son yıllarında Hitler
rejimine destek veren W emer Sombart
son derece önemli bir devlet sosyalisti
akademisyen olarak Yahudi düşmanlığım
son derece ‘bilimsel’ bir yöntemle savun­
maktaydı (Krause, 1962). Ona göre, para
işlerinde son derece başarılı olan Yahudi­
ler toplum ların k apitalistleşm esind e
önemli rol oynamışlardı. İçinde yaşadık­
ları toplumların esas parçası olmayan bu
azınlık, toplumların kapitalistleşmesini
yerine modern toplumun oluşmasını sağ­
ladığı İçin su çlan m alıyd ı (So m b art,
1962). Zaten ‘cemaatin-dışı’ olan bu azın­
lığın korporatist bir düzende yeri yoktu.
Cemaat yapısının egemen olduğu bir
toplumsal düzende sınıf çelişkilerinin ve
dolayısıyla sınıf çatışmasının yeri yoktu.
Kapitalistleşmenin yol açtığı sınıf çelişki­
leri de, yine kapitalizmin dizginlenmesiy­
le ve denetim altına alınmasıyla, istikran
bozmayacak düzeyde tutulmalıydı. Aşırı
muhafazakâr ve korporatist düşünceyi sa-
TÜRKİYE'DE KORPORATIST DÜŞÜMCE
vunanlann iddia ettiği üzere, kapitalist
ekonomi ve liberal toplumla birlikte olu­
şan liberal demokratik siyasal yapı ko­
runması arzulanan cemaatçi yapıyı boz­
makta ve toplumun kendi içinde çıkar ça­
tışmalarıyla bölünmesini körüklemektey­
di. Dolayısıyla, liberal bir toplumsal olu­
şumun siyasal kurumu olan parlamenter
yapı ile çok partili sistem korporatistler
tarafından şiddetle eleştirilmekteydi.4 Bu
eleştiri 19. yüzyılın sonlarına doğru özel­
likle Almanya, Avusturya ve Fransa’da ol­
dukça taraftar buldu.5 Akademik düzeyde
parlamenter düzene en kapsamlı korpo-
ratist eleştiriyi getiren Leon Duguit çok
partili sistemin iyi bir temsil mekanizma­
sı olmadığım ve vatandaşların her meslek
dalında kurulacak olan korporasyonlar-
dan seçilmiş temsilcilerin oluşturacağı bir
meclis aracılığıyla temsil edilmesinin da­
ha hakkaniyetli olacağını savundu.6 Ana­
yasa hukuku profesörü Duguît’nin yaptığı
bu çağrı, 1922 sonrası faşist düzene ge­
çen Balya’da yankı buldu ve fikir babalı­
ğını yaptığı bu yeni anayasal yapı kendine
İtalya’da kısmen de olsa yer edindi.7
TÜRKİYE'DE KORPOKATfZM İLHAMI
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Türkiye
politikasında aktif rol alanlar arasında,
Fransa, Almanya ve Isviçre gibi ülkelerde
eğitim almış olanların, korporatizmden
çok fazla etkilenmiş olduklarım söylemek
hiç de abartılı olmayacaktır. Bunda ‘Batı
düşmanlığı’ olarak adlandırabileceğimiz
olgunun payının da son derece yüksek
olduğunu vurgulamamız gerekiyor. Ay­
dınlanma Çağı düşünce sistemim sorgu­
layan Avrupalı bir entelektüel çevre 19.
yüzyılın sonlarına doğru Batılı yaşam tar­
zı aleyhinde yoğun bir eleştiri kampanya­
sı başlatmıştı.® Aydınlanma Çagı’nm te­
mel değerlerini sorgulayarak reddeden bu
entelektüel ve yarı entelektüel çevre azge­
lişmiş ülkelerde oldukça ciddiye alındı.
Bireyselleşme ve özgürleşmenin getirdiği
VE KORPORATİZM UYGULAMALARI
‘ahlâkî çöküntü’den kapitalist dünya eko­
nomisinin gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler­
de ortaya çıkarmış olduğu yeni sorunlara
kadar uzanan son derece geniş bir yelpa­
zede yürütülen bu eleştiri özellikle azge­
lişmiş ülkelerde ‘emperyalizme karşı çı­
kış' gibi algılanan ama aslında Batı’da üre­
tilmiş bir Batı düşmanlığından hiç de
farklı olmayan bir radikal muhafazakâr
konumu pekiştiriyordu.
Türkiye’de kapitalist ekonomik ilişkile­
rin yasal bir güvenceye kavuştuğu ve des­
teklendiği, siyasal hayatın ise liberal de­
mokratik bir yapıyla yürütülmeye çalışıl­
dığı 1908 Devrimi sonrası günlerde birey­ 257
sel hak ve özgürlüklerin o zamana kadar
görülmediği şekilde genişlemesi doğal
olarak kapitalist ekonomik düzen ve libe­
ral toplumsal oluşum aleyhindeki fikirle­
rin daha keskin bir biçimde tartışılmasına
neden oldu.9 Çapı ve etkisinin sınırlı kal­
ması nedeniyle sosyalist eleştiriyi bir ke­
nara bırakacak olursak, Türkiye’de 1908
Devrimi sonrası yeni düzen aleyhindeki
söylemin radikal muhafazakâr ideolojide
odaklandığını söylemek yanlış olmaz. Za­
man zaman mutlakıyetçi rejimi yeniden
ihya etme çabasında olan klâsik muhafa­
zakârlarla da ittifak yapan bu görüş özel­
likle Balkan Savaşları ve Birinci Dünya
Savaşı ile birlikte söylemine açıktan açığa
Batı düşmanlığını da kattı. Şiirleriyle Av­
rupa’daki Hıristiyan sosyalizminin İslâmî
referanslara dayanan bir benzerini gelişti­
ren Mehmet Akif Ersoy’un ‘tek dişi kal­
mış canavar’ olarak nitelediği Batı, Türki­
ye’de de yeni kapitalist düzenden hoşnut
olmayanların rahatça hücum edecekleri
bir hedef haline geldi.
Toplumsal dönüşümün temelinde eko­
nomideki dönüşümün yattığı görüşünün
yaygınlaşması ile, ekonom ik yapının
kontrol altına alınması yönündeki çaba­
lar önplana çıktı. Burada ilginç olan nok­
ta Türkiye’de ortaya atılan bu fikirlerde
ç 'k da tutarlı bir yaklaşımın bulunma-
masıydı. 19. yüzyıl sonunda Avrupa’da
 K E M A
gelişen korporatisl düşüncenin temel çı­
kış noktasını kapitalist ilişkilerin yaygın­
laşması nedeniyle bozulmuş olan ‘Eski
Düzen’in yeniden kurulması fikri oluştu­
rurken, sorun Türkiye’de tartışıldığında
bu eksen zaten varolmadığı iddia edilen
kapitalist ilişkilerin ülkede yeşermesinin
önüne geçmek eksenine kaydı. ‘Anakro­
nik’ denebilecek kir şekilde, Türkiye’nin
gen kalmışlığının nedeni olarak Türkiye
ekonomisinin 19, yüzyıl başında gele­
neksel ekonomik yapılarını terk etmesi
gösterilmekteydi, 1920’li yılların başında
gerek iktidar bloğu içinde yer alan, ge-
258 rekse iktidara dışarıdan entelektüel des­
tek sağlayan çevrenin üzerinde önemle
durduğu konu Türkiye’nin uzun vadeli
ekonomik sorunlarının kaynağında Tan­
zim at döneminde yapılan reformların
yattığı iddiasıydı. Cumhuriyet’in kurul­
ması aşamasında iktisat vekilliği yapan
Mahmut Esat Bozkurt 20. yüzyılda Tür­
kiye’nin ekonomisindeki aksaklıkların ve
sorunların kaynağında 19. yüzyıl başında
lonca sisteminden vazgeçilmiş olmasının
yattığını iddia etmekteydi. Loncaların
kaldırılmasıyla ekonominin üzerindeki
denetimin zayıfladığını, üreticilerin ser­
best piyasa koşullarına terk edilmesiyle
ekonominin kötüye gittiğini iddia eden
Bozkurt için yapılması gereken, loncala­
rın ihya edilerek hem ekonomik hem de
toplumsal yapı üzerindeki denetimleri­
nin artırılması idi. Gerek Mahmut Esat
Bozkurt gerekse 1920’li yıllarda yayımla­
dığı Meslek ve H alk Gözetesi ile Muhid-
din Birgen 20. yüzyılda Türkiye’nin Ba-
tı’ya karşı vereceği ekonom ik savaşta
mücadelenin korporatisl metotla yürü­
tülmesi gerektiğine kamuoyunu ikna et­
meye çalışmışlardır.
k o r p o r a t if d ü z e n ta sarila ri
Avrupa’daki düşünsel etkisine yukarıda
değinilen Duguit’nin Türkiye’deki anaya­
sal gelişmeleri etkilemek bakımından Ital-
L İ Z M
ya’dakine benzer özel bir yeri vardır. Tür­
kiye’de ‘meslekî temsil’ olarak çevri len/bi-
linen korporatisl siyasal yapılanmayı ilkin
Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru
İttihat ve Terakki Fırkası içindeki bir grup
savunmuştur. Korporatif meclis düzeni
hakkındaki bu görüşler ilk defa olarak Ali
Ihsan (Iloglu) tarafından ortaya atıldığın­
da İttihat ve Terakki Fırkası yöneticileri
tarafından değerlendirmeye değer bulun­
madı ve Iloglu parti yönetimince dışlandı,
Iloğlu'nun teklifine göre, ekonomik ve si­
yasal yapı korporasyonlar esasına dayanı­
larak yeniden örgütlenecekti.10 Batı’daki
radikal muhafazakâr korporatisl düşünce­
den ithal edilen bu görüşe göre, toplu­
mun sın ıf çatışması ile bölünm esinin
önüne geçmek amacıyla çıkarların çok
partili bir sistemde olduğu gibi serbestçe
temsil edildiği ve kamuoyu önünde çatış­
maya girdiği bir düzen reddedilmeliydi.
Yapılması gereken, işkollarmı kendi için­
de ayrı ayrı örgütlemek, aynı iş dalında
çalışan işçi ve işverenleri tek bir çan altın­
da toplayarak ortak olduğu iddia edilen
meslekî çıkarlarını bir uzlaşma ortamı
içinde korumaktı. Liberal ve sosyalist dü­
şüncede varlığı doğal kabul edilen çıkar
çatışmasını temelden reddeden bu görüşe
göre, uzlaşma ve dayanışma önplana alın­
malı, bireysel ve sınıfsal çıkarların redde­
dildiği bu korporatif düzende çok partili
hayata gereksinim duyulmayan bir siyasal
ortam yaratılmalıydı.
Birinci Dünya Savaşı sonlarına doğru
ortaya atılan ve sosyolojik boyutu da yi­
ne aynı dönemde Ziya Gökalp ve sonra­
dan C um huriyet Halk Partisi içinde
önemli bir rol üstlenecek olan Necmed-
din Sadık (sonra: Sadak) tarafından tartı­
şılan meslekî temsil projesi, 1920 yılında
M eclis Ankara’da açıldığında yeniden
gündeme getirildi. Bu sefer Kemalistler
tarafından 1921 Teşkilât-ı Esasiye Kanu­
nu tasarısı tartışılırken gündeme getiri­
len proje, tam teşekküllü bir korporatif
yapıya dayanan bir anayasal düzen ku-
TÜRKİYE'DE KORPORATİST DÜŞÜNCE
rulmasım hedeflemekteydi, Mahmut Esat
Bozkurt, iktidar bloğunun resmî yayın
organı Hafehniyet-i Milliye gazetesinde
yazdığı seri makalelerde, konunun eko­
nomik boyutu ile siyasal boyutu arasın­
daki ilişkileri ön plana çıkarıyor, bu ba­
kımdan loncaların ihyası gereği üzerinde
duruyordu. Korporatist bir toplum tasav­
vurunun temelinde yatan fikir, toplumun
yönetiminin serbest iradelerin ‘kaotik’ et­
kisine terk edilmemesi, zorunlu ya da
‘doğal’ üyeliğe dayanan birtakım örgütler
aracılığıyla yürütülmesi gerektiğidir. Boz­
kurt vd.’lerinin anayasal modeli çerçeve­
sinde de, yeni tasarlanan siyasal yapının
temel taşını korporatist bir meclis oluş­
turacaktı. Bu meclisteki siyasal temsil,
partiler aracılığıyla değil ülke genelinde­
ki işkollarmı temsil eden loncalar aracılı­
ğıyla yürütülecekti. Dolayısıyla, kapita­
list ekonomik düzen öncesinin kurumu
olan loncaların yeniden canlandırılması
yalnızca ekonomik ve toplumsal açıdan
değil, siyasal açıdan da son derece önem­
li görülmekteydi. Varolan meclisin yeri­
ne, tıpkı 1922 sonrası İtalya’da ve 1926
sonrası Portekiz’de kısmen gerçekleşece­
ği üzere, loncalar ve korporasyonlar şek­
linde yeni baştan örgütlenecek olan eko­
nomik düzene paralel bir yeni meclis ku­
rulmalıydı. Bu yeni yapıda değişik çıkar­
lar etrafında örgütlenmiş siyasal partilere
ve bu partilerin girip yarışacağı seçimlere
gerek kalmıyordu. Ya hiçbir partinin ol­
madığı ya da tek partili olduğu bir sistem
tasavvur edilmekteydi. Ancak Kemalist
yönetimin içinden Mahmut Esat Bozkurt
ve Kemalistlere yakınlığıyla tanınan Mu-
hiddin Birgen’in korporatizm lehine ıs­
rarlı propagandasına rağmen, gerek Mec­
lis içinde gerekse kamuoyunda büyük
tepki gören tasarı sonunda reddedildi ve
192l ’de yasalaşan Teşkilât-ı Esasiye Ka­
nunu klasik prensipler üzerine inşa edil­
miş bir anayasa özelliğini korudu (Demi­
re!, 1994; Özbudun, 1992).
Korporatizm lehine görüşler her ne ka­
VE K ORPORATI T M UYGULAMALARI
dar Meclis içinde ’e kamuoyunda redde­
dilse de, iktidarın mesleki temsil meka­
nizmasının oluşturulması ya da korporatif
sistemin kurulması yönündeki çabalarını
azaltmadı. Büyük tartışmalara yol açan bu
çabalar esnasında, Ankara’da çıkarmaya
başladığı Tan gazetesindeki muhalefeti ile
yönetimi son derece rahatsız eden ve so­
nuçta siyasî bir cinayete kurban giden Ali
Şükrü Bey, korporatif sistem aleyhinde en
keskin ve kapsamlı eleştirileri dile getir­
miştir (Demirel, 1996),
Korporatif projenin Meclis içinde ve
kamuoyunda en fazla tepki toplayan iki
noktasından birincisi, meclis yapısının 259
radikal bir şekilde değiştirilmek istenmesi
ve siyasal ağırlıklı bir meclis yapısından
ekonomik ağırlıklı bir meclis sistemine
geçilmesi çabasıydı. Bunun ilk sinyalleri
anayasayı korporatif yönde değiştirmeye
siyasal gücü yetmeyen yönetimin bu pro­
jeyi bir ‘kongre’ şeklinde gerçekleştirme
çabası oldu. Tarihe ‘İzmir İktisat Kongre­
si’ olarak geçen kongre aslında her yıl
toplanması planlanan bir İktisadî mecli­
sin ilkini oluşturacaktı.ü
İzmir İktisat Kongresinde iktisat vekili
Mahmut Esat Bozkurt’un yaptığı konuş­
ma korporatist bir düzende gerçekleştiri­
lecek ekonomik yapı hakkında bilgi ve­
rirken uygulanacak ekonomik program
hakkında da önemli ipuçları sunmaktay­
dı. Bozkurt konuşmasında şöyle demek­
teydi; “Yeni Türkiye iktisadiyatı mevcut
iktisat sistem ve siyasetlerinin hiçbirinin
aynı olamaz. ... Ne ‘Bırakınız geçsinler,
bırakınız yapsınlar,” mektebinden, ne de
sosyalist, komünist, etatisl veya himaye
mekteplerinden değiliz. ... Yeni bir iktisat
mektebimiz vardır. Buna ben ‘Yeni Türki­
ye İktisat M ektebi’ diyorum. Yukarıda
zikrettiğim mekteplerden hiçbirine men­
sup olmamakla beraber memleketimizin
ihtiyacına göre bunlardan istifade etmeyi
de ihmal eylemeyeceğiz. Yeni Türkiye
muhtelit bir iktisat sistemi takip etmeli­
dir. İktisadî teşebbüs kısmen devlet ve
 K E M A
kısmen teşebbüs-ü şahsî tarafından de­
ruhte edilmelidir" (Boratav, 1974; Okçun,
1971). Bu program İzmir’deki kongrede
pek itibar görmeyen bir belge olarak kal­
dı ve kongreye davetli işveren gruplan
temsilcileri sonuç olarak liberal politika­
ların benimsenmesi yönünde oy kullandı.
Korporatist projenin bu kongrede redde­
dilmesi, bu kongrenin sonraki yıllarda da
düzenli bir şekilde toplanması fikrini fi­
ilen ortadan kaldırmış oldu.
ikinci ve en az birincisi kadar önemli
olan bir diğer itiraz noktası, 1923 yılında
yapılacak seçimlerle ilgiliydi. Bu seçimler-
260 de iktidardaki grubun dışında bir başka
partinin seçimlere katılması istenmiyor­
du, Bu istek yine korporatist düzen tartış­
ması içinde gerekçelendiriliyordu. Korpo­
ratist siyasal yapıda siyasal parti olgusuna
zaten şüpheyle bakılıyordu, hele birden
fazla partiye kesinlikle yer yoklu, Türki­
ye’de Tek Parti yönetimini meşrulaştır­
mak için geliştirilen söylem Batı’dakiyle
kuramsal açıdan aynı temellere dayanma­
sına rağmen gelişmiş Batı ile azgelişmiş
Türkiye arasındaki farklılıktan ötürü Ba-
tı’daki söylemden farklılaşır. Korporatist
düşünce açısından Batı’daki sorun, kapi­
talizmin gelişmesi ve çok partili hayatın
yerleşmesi sonucu toplumu böldüğü id­
dia edilen siyasal çıkar kavgasına son ver­
mekti, Bu konuda Türkiye’deki korpora-
tistlerin, özellikle de 1923 yılı başında ka­
rarlı bir şekilde tek parti üzerinde ısrar
eden Ziya Gökalp’in savları Batı’dakinden
farklıydı, Türkiye kapitalizm yolunda faz­
la mesafe kaydetmemiş bir ülke olması
nedeniyle, toplum henüz Batı toplumu gi­
bi çıkarları birbiriyle çatışan sınıflara bö­
lünmemişti, Partilerin meşruiyet nedeni
toplumdaki farklı sınıflara dayanmak ol­
duğuna göre, toplumsal yapısı sınıflara
bölünmemiş olan Türkiye’de farklı parti­
lere de doğal olarak yer yoktu, Gökalp,
böyle bir toplum yapısında tek bir parti­
nin tüm vatandaşların ihtiyacım karşıla­
yacağım düşünüyordu (Parla, 1993).
L İ Z M
TEK P.4KT1 DÖNEMİNDE KORPORATİZM
Korporatist düşüncenin I9 3 0 ’lu yıllarda
en ateşli savunucu ve kuramcılarından
biri olan Romen politikacı Mihail Mano-
ilescu, tek parti kurumunun korporatist
bir ekonomik düzenin üstyapısını oluştu­
ran en önemli siyasal parçası olduğunu
iddia ediyordu, Manoilescu'ya göre, nasıl
ki 19. yüzyılda egemen olan ekonomik
düzen liberal kapitalizm ve bu düzenle
uyumlu siyasal üstyapı kurumu parla­
menter çok partili sistemse, 20. yüzyılda
da egemen olan ekonomik düzen korpo-
ratizm, siyasal yapı da tek partili bir dü­
zen olacaktı. 1934 yılında yayımladığı ve
Le Sieclc du C orporalism e adını verdiği ki­
tapta konunun ekonomik boyutunu irde­
leyen Manoilescu, 1936 yılında yayımla­
dığı Le Parti Unitjue kitabı ile de içinde
Türkiye’deki Cumhuriyet Halk Parıisi’nin
de bulunduğu diğer tek partili korporatist
rejimleri ele alıyor ve korporatist düzenin
doğal parçası olarak gördüğü tek parti re­
jimini parlak sıfatlarla övüyordu (Mano­
ilescu, 1934; Manoilescu, 1936; Mano­
ilescu, 1941).
Türkiye'de 1923’ten başlayarak 1946
yılına kadar sürecek olan Tek Parti döne­
minde, 1923’te Ziya Gökalp’in ileri sürdü­
ğü fikirlere benzer birçok fikir Tek Parti
iktidarına meşruiyet sağlamak için tekrar­
landı, Bunlardan belki de ideolojik olarak
en etkili olanı, Türkiye’de üniversite sis­
teminin yeni baştan düzenlenerek korpo­
ratist düzenin gereklerine uydurulduğu
1933 yılından sonra her üniversite öğren­
cisinin almak zorunda olduğu ‘inkılâp
Tarihi’ ya da 'Devrim Tarihi’ derslerinde
okutulan metindi. Metnin yazan, adı Tek
Parti dönemiyle özdeşleşmiş olan Recep
Peker’di. Peker’in 1935 yılında basılan Jn-
kilâb D ersleri N otları adlı kitabı korpora-
tizmin en açık ve net savunmasını yap­
makla kalmıyor, hem sosyalist ve komü­
nist rejimlere, hem de ağırlıklı olarak ka­
pitalist ekonomik düzene ve liberal de-
TÜRKİYE'DE KORPORATİST DÜŞÜNCE
mokratik rejimlere son derece sen saldırı­
larda bulunuyordu. Peker’e göre, çok par­
tili rejim ülkeleri bunalımlara sürükle­
yen, devlet yapısını zayıflatan ve genel
olarak istikrarsızlığa yol açan bir sistem­
di. ‘Millî birlik ve beraberlik’ ile ‘millî
egemenlik’ kavramları etrafında kurgula­
dığı tartışma ile Tek Parti rejimi arasında
sıkı ilişkiler kuran Peker toplum içinde
ortaya çıkabilecek çoksesliliği devlet açı­
sından en büyük tehlike olarak görüyor­
du (Peker, 1935). Kitabın yazıldığı yddan
yarım yüzyıl sonra bile Peker’in kullandı­
ğı kavramlar çerçevesinde hemen hemen
aynı tartışmaların bugün de liberal de­
mokratik rejim aleyhtarları tarafından
di11end irildiği dikkate alınırsa korporatist
düşüncenin Türkiye’deki baskın siyasal
söylemdeki yeri daha kolay anlaşılabilir.
Korporatist siyasal yapılar ne Türki­
ye’de, ne de bu politikaların Türkiye'den
daha uzun süre egemen olduğu Portekiz
ve İspanya gibi ülkelerde tam olarak uy­
gulama alanına konulmuştur (Baudin,
1942). Meslek! temsil esasına dayanan
bir ‘ekonomik meclis’ fikrî her ne kadar
kuramsal düzeyde tartışıldı ise de bu fi­
kir Mussolini’nin yönetimi altındaki İtal­
ya'da bile tam olarak uygulama alanına
yansımadı.12 Buna karşılık, Türkiye’de
meslekî temsil esasına dayanan bir mec­
lis fikrinin 1920 ile 1923 arasında tartışı­
lıp reddedilmesi, bu fikrin terk edilmesi
anlamına gelmedi. 1923 yılından başla­
yarak Kemalist yönetim yanlısı basında,
özellikle de Türkiye'de korporatist eko­
nomik politikaların ateşli bir savunucusu
olan Muhiddin Birgen’in çıkardığı Meslek
ve Halk Gatetesi’nde, korporatif ekono­
mik meclis fikri çok ısrarlı bir şekilde sa­
vunuldu. Bu fikre destek olarak da Birin­
ci Dünya Savaşı’ndan sonra liberal de­
mokratik siyasal yapılara alternatif olarak
birçok ülkede kurulması tartışılan ve ba­
zılarında kurulan ekonomik meclisler
gösterilmekteydi.13
Türkiye’de iktidarın bu konudaki ıs­
VE KORPORATIZM UYGULAMALARI
rarlı çabaları, 25 Haziran 1927’de Âli İk­
tisat Meclisi Kanunu’nu Meclis ten geçi­
rilmesiyle sonuç verdi. Yasaya göre, yirmi
dört üyesi olan Âli İktisat M eclisi’nin
fahrî başkanı başbakandı. Altı ayda bir
on beş gün için toplanması planlanan
meclisin yirmi dört üyesinden biri silahlı
kuvvetler mensubu, on biri iktisat erba­
bı, onikisi de sonradan hazırlanacak bir
talimatnameye göre iktisatla ilgili çeşitli
devlet kurumlarından seçilecek uzman­
lar olacaktı, Âli İktisat Meclisi’nin top­
lantı gündemlerini ve programlarım baş­
bakanlık tespit edecekti. Yasayla kendine
verilen görevleri, hükümetçe hazırlana- 26
cak iktisadi kanun ve nizamname tasarı­
ları hakkında mütalâa vermek, iktisadi
mevzuatta gerekli görülen değişiklikleri
gerekçeli teklifler halinde hükümete sun­
mak, İktisadî ihtiyaçlarım ız hakkında
araştırmalar yapmak ve çeşitli iktisat
akım larını inceleyerek bunların Türk
ekonomisi ile ilgilerini ve Türkiye’ye etki
derecelerini araştırmak olacaktı.111
Bu iktisat meclisi pek bir varlık göste­
remedi. Özellikle İstanbul’daki iş çevrele­
rinin hiç de olumlu değerlendirmediği bu
proje Âli İktisat Meclisi’nin özel kesim­
den gelen üyeleri tarafından baltalandı ve
ilk toplantısını ancak 1928 yılında yapa­
bilen Âli İktisat Meclisi 1935 yılında orta­
dan kaldırılmak zorunda kaldı. Ancak,
Ali iktisat M eclisi’nin lağvedilmesi de,
korporatist projenin terk edildiği anla­
mında alınmamalıdır. Âli iktisat Mecli­
si’nin kurulma amacı Türkiye ekonomisi­
ni sıkı bir siyasal denetim altına almaktı.
Sanayi alanında bu denetim 1933 yılında
kurulan Sümerbank aracılığıyla sağlandı.
Sümerbank’ın başına Ali iktisat M ecli­
si’nin başkanlığını yapan Nurullah Esat
Sümer getirildi. Nurullah Esat Sümer
korporatizme yürekten inanmış bir ikti­
satçıydı. Savaşın bitimine yaklaşıldığı ve
Almanya’nın sonunun artık herkes tara­
fından görüldüğü 1945 yılı başlarında ya­
yımladığı Muasır İktisat Nizamı adlı kita-
 K E M A L İ
bında Almanya örneği üzerinden giderek
korporatist ekonomik politikaların çağ­
daş dünyada uygulanan en iyi ve doğru
politikalar olduğunu savunabiliyor ve li­
beral ekonomik politikaların çöktüğünü
iddia edebiliyordu (Sümer, 1945).
DEVLETÇİLİK Mİ, KORPORAT12M MI?
Türkiye’deki korporatist düzen tasavvu­
runda üzerinde en çok durulması gerekli
noktalan ekonomik politikalar teşkil et­
mektedir. Korporatist yönelimler doğrul­
tusunda siyasal ve sosyal yapıda gerçek-
262 leşmesi arzulanan değişikliklerin hepsi
aslında ekonomik alanda yapılan veya ya­
pılması planlanan değişikliklerle birlikte
anlam ifade eden ve bir bütünün parçası­
nı oluşturan şeylerdi. Türkiye ekonomik
tarihi anlatılırken genel olarak ‘devletçi'
düzenlemelerin 1930 yılından sonra ya­
pıldığı, bu yıla kadar liberal iktisat politi­
kaları uygulandığı iddia edilir (Boratav,
1974; Boratav, 1988; Kepenek ve Yentürk,
1996; Keyder, 1993; Kuruç, 1987; Tezel,
1994). Halbuki, dikkatli bakıldığında, he­
men 1924 yılından itibaren liberal iktisat
politikalarından uzaklaşıldığı göze çar­
par.15 1927 yılında yasayla tüzel kişilik
kazanan Âli İktisat Meclisi bu politikanın
yalnızca bir cephesiydi.
Ekonomiyi liberal prensiplerden uzak­
laştıran diğer ve daha önemli uygulama­
lar, Türkiye ekonomisinin tekeller aracılı­
ğıyla denetim altına alınması çabasında
kendini gösterir. İlk olarak ‘Müskirat in­
hisarına Mütedair Kanun’ ile 1924 yılı
başlarında içki üretimi tekel altına alın­
mıştır. Çıkartılan geçici yasayla devlet
fabrikaları kuruluncaya kadar özel teşeb­
büsün devlet denetimi altında üretim
yapmasına izin verildikten sonra, 1 Hazi­
ran 1925’ten itibaren içkide tekel resmen
yürürlüğe girdi. 22 Mart 1926 tarihli ‘is­
pirto ve Meşrubat-ı Küuliye İnhisarı Hak­
kında Kanun’ ile de her türlü alkollü içki­
nin üretimi ve ithali devlet tekeline veril­
___________ Z____________ M
mekte ve bu lekelin kısmen veya tama­
men bir anonim şirkete devredilmesine
hükümet yetkili kılınmaktaydı. Bu yasay­
la sert alkollü içkilerin dışında kalan şa­
rabın da üretim ve ihracı serbest olmakla
beraber yurt içinde satışı devlet tekeline
devredilmekteydi- 28 Mayıs 1927 tarihli
‘Alkol İnhisarının İdaresine Dair Tarihli
Kanun’ ile de içki tekelinin bir anonim
şirkete devrine imkân veren hüküm de
kaldırılarak tekelin doğrudan devletçe
idaresi zorunlu kılındı. Kibrit Üretimi ve
satışı da yine 1924 yılında çıkarılan bir
yasayla tekel altına alındı. 2 Haziran 1929
tarihli 'Kibrit ve Çakmak İnhisarına Mü­
teallik Kanun’ ile de kibrit ve çakmak taş­
larının üretimi, ithali ve satışı devlet teke­
line verildi ve çakmak taşı ve kibrit yap­
maya mahsus her çeşit makine, alet ve
edevatın özel kişilerce ithali, üretimi,
nakli, alım ve satımı yasaklandı. Yasa yü­
rürlüğe girdiği tarihte özel kişilere ait
olan makine ve tesisler İnhisar ldaresi’nce
satın alınmaya başlandı. Satmak isteme­
yen kişiler makine ve tesislerini bir ay
içinde ihraç etmeye mecbur bırakılmak­
taydı (Wikander, 1979).
Tekel altına alınan son derece önemli
bir tarım sal Urun, tütündü. 26 Şubat
1925 tarihli ‘Tütün ldare-i Muvakkatesi
ve Sigara Kağıdı inhisarı’ ile 1883 yılında
kurulan ve halk arasında kısaca Tütün
Rejisi olarak bilinen Müşterek-ül-Menfea
Devlet-i Osmaniye Duban Rejisi 4 milyon
lira ödenerek satın alındı. Bu yasayla da
iç tüketime mahsus tütün alımı, işletilme­
si, tütün ve sigara üretimi ve satılması
doğrudan doğruya devletçe gerçekleştiri­
lecekti (Boratav, 1974). 1930 yılında çı­
kan Tütün İnhisarı Kanunu, tütündeki
tekeli pekiştirdi. Özel kişilere yalnızca ih­
racat amacıyla yaprak tütün ticareti yap­
mak hakkı veriliyordu, ancak bu amaçla
yapılan ticaret de devletin kontrolü altın­
da tutulacaktı. Bu kanun Meclis’te görü­
şülürken muhalif milletvekilleri sorunu
genel bir devlet müdahalesi-ticaret ser-
TÜRKİYE'DE KORFORATIST DÜŞÜNCE
bestisi sorunu olarak ortaya koymuşlar ve
İnhisar Idaresi’nin rekabeti karşısında
tüccarın tutunamayacagını ileri sürmüş­
lerdir. Hükümetin teklifini savunan mil­
letvekilleri ise fiyat dalgalanmalarından
ve düşük fiyatlardan tütün tacirlerini so­
rumlu tutmuşlar ve devletin gerektiğinde
güçlü bir alıcı olarak piyasaya girmesinin
çiftçiye büyük yararlar getireceğini iddia
etmişlerdir (Boratav, 1974).
1920’li yıllarda devlet tarımsal üretime
dayalı bir başka sanayi dalını da tekel altı­
na aldı. Bu, uzun yıllar boyunca uygula­
nacak olan şeker tekeliydi. Türkiye'de ilk
şeker fabrikaları 1920’li yıllarda özel giri­
şimciler tarafından Alpullu ve Uşak’ta ku­
rulmuştu. Ancak, 5 Nisan 1925 tarihinde
‘Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyaz
ve Muafiyet Hakkında Kanun’ ile, şeker
fabrikaları kurmak ve işletmek için hükü­
met izni gerekli hale getirildi. Hükümet,
şeker fabrikalarına özel bazı imtiyaz ve
Kadınların kamusal alandaki varlığım
meşrulaştıran Kemalist devlet
feminizmi, bu varoluşu, belirli görevleri
(başta “iyi” annelik) vurgulayarak ve
cinsiyetsiz bir kimliğe zorlayarak
ataerkil bir kayıt altına almıştır.
VE KORPORATİZM UYGULAMALARI
muafiyetler bahşetmeye yetkili kılınmak­
taydı, Bu iki unsur, şeker endüstrisinde
hem tekelci piyasa şartları, hem de hükü­
met kararnamelerine dayanan ölçüsüz
teşvik ve ihsan dağıtma imkânları yarat­
maktaydı (Boratav, 1974), 25 Ocak 1926
tarihinde çıkarılan ‘Şeker inhisarı Hak­
kında Kanun’ ile şeker ithalatını tek elde
toplamak için tekel kuruldu ve bu imti­
yaz îş Bankası’na verildi. Alpullu ve Uşak
fabrikaları İş Bankası’na devredilerek bu
bankanın Türkiye’deki tüm şeker fabrika­
larının sahibi olması sağlandı (Bayar,
1939: 174). Bu yasa hükümlerine göre,
kurulmuş fabrikalarda üretilen şekeri sa­ 263
tın almaya devlet mecbur tutulmaktaydı.
Nihayet, 1935 yılında yapılan yeni bir dü­
zenlemeyle Türkiye Şeker Fabrikaları
A Ş. kuruldu ve Sümerbank, İş ve Ziraat
Bankaları eşit derecede hissedar olarak
şeker tekelini işletmeye başladılar.
Devletin, özel girişimcinin faaliyet ala­
nını daraltan ve bazı alanlardan bütünüy­
le el çektirten uygulamalarından bir diğe­
ri, 14 Nisan 1925 tarihli ‘Liman İşletme­
ler İnhisarına Dair Kanun’ ile liman tekeli
kurulmasıydı, 1 Temmuz 1926 tarihinde
yürürlüğe giren ve Türk karasularında
yabancıların Türk limanları arasındaki
deniz ulaştırmacılığı hakkını sona erdiren
Kabotaj Kanunu, aynı zamanda özel te­
şebbüsü de bu haktan yoksun bırakarak
deniz taşımacılığı hakkını tekel yetkisiyle
birlikte Seyr-ü-Sefain ldaresi’ne verdi.
Bu örnekler ve 22 Nisan 1925 tarihli
'Ticaret ve Sanayi Odaları Hakkında Ka­
nun’ ve 27 Eylül 1925 tarihli ‘Ticaret ve
Sanayi Odaları Nizamnamesi’ ile Türki­
ye’deki bütün ticaret ve sanayi odalarının
özerkliklerine son verilerek devlete bağlı
birer kurum olarak çalıştırılmaya başlan­
ması, Türkiye’de genellikle ‘devletçilik’
olarak adlandırılan korporatist iktisat po­
litikalarının i9 3 0 ’lu yıllardan çok önce
uygulamaya konulduğunun birer kanıtı­
dır. Kısaca, 1923 yılında Cumhuriyet’in
ilanı ile birlikte, daha Cumhuriyet ilan
 K E M A
edilmeden önce kamuoyuna bizzat ikti­
sat Vekili Mahmut Esat Bozkurt tarafın­
dan da açıklandığı üzere, liberal bir eko­
nomik düzenden Meclis içi ve dışı muha­
lefet kırılabildiği ölçüde uzaklaşılmıştır,
1929'daki Büyük Bunalım’dan sonra ise
çok daha açık bir şekilde korporatist po­
litikalar gündeme gelecektir (Tekeli ve il­
kin, 1977),
KORPORATİZM VE O IA RŞİK ÖZLEMLER
Korporatist düzen, serbest ticarete temel­
den itirazı olan bir düşünceydi. Bu ba-
264 kımdan, liberal iktisat politikalarının dış
ticareti ilgilendiren kısımları da korpora­
tist düşünce tarafından sürekli eleştiri al­
mıştır (Manoilescu, 1929), Oldukça du­
rağan bir ekonomik yapı öngören ve ka­
pitalist mantığın “doğal” olarak varsaydı­
ğı “sınırsız ihtiyaç" prensibini reddeden
korporatizm, kapitalizm öncesi cemaat
yapılarında olduğu farz edilen ekonomik
yapıyı yeniden ihya etmenin bir şartı ola­
rak da ekonominin kendi kendine yeter
olmasını, tüm ihtiyaçların yerel ekonomi
tarafından karşılanmasını öngörmektey­
di, Bu, kısaca, otnrşilı bir ekonomik yapı
demekti, Korporatist modele göre, bir ül­
kenin kendi sınırları içinde kendi tükete­
ceği bütün malları üretebilmesi ve bunun
sonucu olarak da herhangi bir dış kayna­
ğa ihtiyaç duymaması, dışa bağımlı olma­
ması gerekmekteydi. Ancak çok gerekli
görülen malların ithaline ve bunları kar­
şılayacak oranda bir ihracata müsaade
edilmeliydi. 1929 yılında patlak veren Bü­
yük Bunalım, yalnızca Türkiye'de değil
korporatist özlemlerin yeşerdiği bütün
ülkelerde, bu özlemlerin gerçekleşmesi
için sonuna kadar değerlendirilen bir fır­
sat olmuştur.
Kapitalizm üretimin sürekli arttığı ve
tüketimin teşvik gördüğü bir düzendi.
Halbuki korporatizm yanlıları için, ideal
olan, fazla ve gereksiz tüketimin önlen­
mesi idi. Kapitalizm öncesi bir dünyanın
L İ Z M
tüketim aleyhindeki değer yargıları devle­
tin benimsediği bir politika olunca tüm
korporatist ülkeler gibi Türkiye’de de tü­
ketimi ve üretimi sınırlayıcı kararlar ve
bu kararları kamuoyuna benimsetmek
için geliştirilen propaganda teknikleri uy­
gulamaya konuldu. ‘Tasarruf ve Yerli Mal­
lar Haftası’ olarak kutlanan günler, toplu­
ma tüketim alışkanlıklarının ve serbest ti­
caretin ülke çıkarları açısından mahzurla­
rının aşılanmasına vesile oldu. Kendi ya­
ğıyla kavrulan, kendi kendine yeten bir
iktisat yaratma çabası ülke ekonomisinin
işleyişini belirleyen öncellikler arasına
girdi. İhracat ve ithalata getirilen yasak­
larla 1930'lu yıllarda daralan dış ticaret
hacmi, ekonomik başarının simgesi ola­
rak sürekli vurgulanan bir gösterge oldu
(Toprak, 1998),
Türkiye açısından, kendi kendine yeten
bir ülke olmanın yolu ‘üç beyazlar’ olarak
adlandırılan ürünlerin ülke sınırları için­
de üretim ve tüketiminden geçiyordu. Ye­
terli buğday ve şekerin Türkiye'de üreti­
lip tüketilmesi, ihtiyaca yetecek kadar
tekstil ürününün yine Türkiye’den karşı­
lanacak pamuk ile dokunması, resmen
‘devletçi’ olarak adlandırılan korporatist
politikaların en önemli öncelikleri idi
(Tekeli ve ilkin, 1977; Tekeli ve İlkin,
1982), Özellikle buğday üretimi ve tüke­
timi açısından bakıldığında, kendi kendi­
ne yeterli olma projesinin hemen hemen
aynı gerekçelerle Musssolini Italyası’nda
ve Salazar Portekizi’nde de uygulanmaya
konulduğunu ve bu ülkelerde hedeflenen
otarşik ekonominin önemli bir unsurunu
oluşturduğunu belirtmek gerekiyor.16
Dünya çapındaki ekonomik bunalımın
aşırı üretimden kaynaklandığı gibi bir sav
ileri süren Şevket Süreyya Aydemir ve
benzeri korporatizm yanlısı ekonomi bü­
rokratları açısından, Türkiye’nin de böyle
bir tehlikeye maruz kalmaması için üreti­
mini en ince ayrıntılarına kadar planla­
ması gerekmekteydi. Bu planlama, tarım­
da nerede ne kadar ekim yapılıp hangi fi­
yattan nerede pazarla nacağı konusundan
başlayıp sanayide hangi sektörün ne ka­
dar üretim yapacağı, bunu hangi fiyattan
kime, hangi koşullarda satacağına kadar
alınacak tüm kararların merkezî devlet
otoritesi tarafından belirlenmesi anlamına
geliyordu (Jordan, 1939),
1930’lu yıllardan başlayarak tarımda
Toprak Mahsulleri Ofisi, sanayide Sümer-
bank ve madencilik alanında da Etibank
Türkiye’deki modern ekonominin tüm
kurum ve kuruluşlarım denetim altında
tutan yapılar olarak uzun yıllar varlıkları­
nı sürdürdüler (A cun, 1 9 4 7 ; Ö zbek,
1938; Paklar, 1961), Korporatist politika­
ların uygulama araçları olarak kurulan bu
devlet kurumlan ülke çapında malların
fiyatlarını ve satış miktarlarını serbest pi­
yasa mekanizması dışında geliştirdiler.
1930’lu ve 1940’h yıllar boyunca sanayi
üretimini denetimi altında tutan devlet,
üretimi artıracağı ve kendisiyle rekabet
edebileceği endişesiyle özel teşebbüsün,
örneğin dokumacılık alanında, yeni fabri­
kalar açması şöyle dursun, elindeki fabri­
kaları yenilemesine, geliştirmesine ve ka­
pasitelerini yükseltmesine çıkarmış oldu­
ğu yasa ve kararnamelerle engel oldu.17
Bu politika o kadar başarılı oldu ki, Tür­
kiye, ikinci Dünya Savaşı’ndan eskisine
oranla daha küçülmüş bir ekonomik yapı
ile çıkmakla kalmadı, aynı zamanda ta­
rımsal üretimdeki payım sanayi lehine
büyüterek daha az sanayileşmiş bir ülke
haline geldi.18
KOOPERATİFLER VE KORPORATfZM
1933 yılında bankacılığın yeniden düzen­
lenmesi ile de Türkiye’de özel sektörün
bankacılık alanındaki faaliyetleri daraltıl­
dı ve yerel bankacılık bir devlet politikası
olarak kösteklenerek özel bankacılığın
tüm bankacılık içindeki payı düşürül­
dü.19 Yatırımcıların ihtiyacı olan kr.dile­
rin böylece yerel kaynaklardan karşılan­
ması engellendi. Ayrıca, yerel bankacılı­
ğın bilinçli bir şekilde yok edilmesiyle
uzun vadede kredi işlerinin merkezî oto­
rite dışında örgütlenmesinin önüne geçil­
miş oldu. Yerel bankacılıktan boşalan ye­
rin devlet denetimi altında kurulan ko­
operatifler tarafından doldurulması kor­
poratist ve devletçi uygulamaların bir
başka ayağını oluşturdu. Kooperatifler
dağıttıkları krediler ve ellerindeki diğer
yetkilerle tarımsal üretici ve esnaf üzerin­
de onları denetim altına alan bir meka­
nizma oluşturdular (Atasagun, 1934; Ata-
sagun, 1940; Atasagun, 1943),
Kooperatifçilik hareketi 19, yüzyıldan
beri kapitalizme karşı korporatist denile­
bilecek bir direnmenin önemli bir ayağım
oluşturmaktaydı. Büyük işletmelerin or­
taya çıkması ve fabrika üretiminin gene!
ekonomik yapı içinde egemen olmaya
başlamasıyla birlikte kooperatifçilik hare­
keti de Avrupa’nın değişik ülkelerinde
önem kazandı. Kooperatifçilik hareketi
bir bakıma özel mülkiyet haklarına teca­
vüz etmeden modern kapitalist işletmele­
re karşı direnmenin yoluydu. Kapitalizm
öncesi esnaf yapısını korumayı amaçla­
yan kooperatifçilik hareketi bu anlamıyla
da korporatist ekonomik projede önemli
bir yer işgal etmekteydi. Türkiye’de bu
anlamıyla kooperatifçiliği, Birinci Dünya
Savaşı’mn hemen öncesinde ittihat ve Te­
rakki Cemiyeti’ne karşıtlığıyla tanınan
Ahmet Cevat Emre fikir planında günde­
me getirmiştir. Kooperatifçiliğin tarihini
anlattığı Ihiisadda bıkddb adlı kitabı Tür­
kiye'de bu konuda yayımlanmış ilk kitap­
tır (Emre, 1912).
Kooperatifçilik akımı 1923’ten sonra
devlet sosyalizmini benimsemiş aydınlar
arasında oldukça yaygın bir şekilde tartı­
şıldı (Heri, 1931). Mesleki temsil konu­
sunda en ısrarlı kimselerden biri olan
Muhiddin Birgen aynı zamanda çok ateşli
bir kooperatifçi olarak 1930’lu yıllarda
kooperatiflerin kurulması ve yönetiminde
de çalıştı, Korporatist bir tasavvur çerçe­
vesinde kooperatifçilik, özellikle küçük
 K E M A
tarım işletmelerinin devlet denetimi akın­
da zorunlu olarak katılmaları gereken
birlikler haline getirildiklerinde tarımsal
üretimde hemen hemen her türlü kontro­
lün gerçekleştirilmesine olanak sağlama­
ları bakımından devletin önemle üzerin­
de durduğu bir konu oldu. Kooperatifçi­
lik özlemi ve kooperatifçiliğin yaygınlaş­
tırılarak geliştirilmesi talebi 1920’lerden
bugüne kadar Türkiye’deki radikal sağın
söyleminde de daima yer bulmuştur.
Özellikle devlet denetimi altında ko­
operatifleşme kırsal alanda korporatist
bir toplum yaratmanın en önemli araçla-
266 rından biriydi. 1930’lu yıllarda ‘Köycü­
lük’ adı verilen hareket, köy hayatıyla
yakından uzaktan ilgisi olmayan korpo­
ratist düşünce sahiplerince geliştirildi.
Bu, yönetici kadronun, kırsal hayatın so­
runlarına gerçekçi çözümler üretmekten
çok korporatist düzende sağlanacak is­
tikrarlı ve durağan yaşantının kentsel
DİPNOTLAR
1 Archer, Abraham (1963), "Professors as Propa-
gandists: The Politics of the Kathedersozialis­
ten," Jo u rn a l o f C en tra l Eu ro p ea n A ffa irs, 23,
S. 282-302.
2 Hayvvard, Jack Ernest Shalom(1960), "Sol idar İst
Syndicalism: Durkheim and Duguit I" The Soci-
o lo g k a l Revievv, Yeni Seri, S/î (Temmuz), s. 17-
36; Hayward, lack Ernest 5halom(1960), "Soli-
darist Syndicalism: Durkheim and Duguit, 11"
The S o d o lo g îc a l R eview , Yeni Seri, 812 (Aralık),
s. 185-202.
3 Schapiro, J. Saivvyn (1945), "Pierre Joseph Pro-
udhon, Harbi nger of Fasdsm," The American
H isto rica l R e v ie w, 5014 (Temmuz), S. 714-737;
Douglas, Dorothy W. (1929), "P. J. Proudhon: A
Prophet of 1848, Part I: Life and Works," A m e ­
rican Jo u rn a l o f So ciolo g y, 34/5 (Mart), s. 731 -
803; Dougias, Dorothy W. (1929), "P. J, Proud­
hon; A Prophet of 1848. Part il," A m e rica n J o ­
u rn a l o f So ciolo g y. 3511 (Temmuz), s. 35-S9.
4 Frantz, Constantin (1862), K ritik a lle r Parteien
(Berlin: Ferdinand Schneider); Gooch, Robert
K, (1927), "The Antiparliamentary Movement
in France," The A m e rica n Po litica l Science R evi-
ew , 21, s. 552-572.
5 Bowen, Ralph H. (1971 [1947]), German Theori-
L İ Z M
alanlar dışında nasıl sağlanabileceği üze­
rine kafa yorduğu bir proje idi. Halkçılı­
ğın köye ve kırsal yapıya bakış açısı ge­
nellikle ‘milletin efendisi’ olarak yücelti­
len köylünün nasıl kapitalist bir üretici­
ye dönüştürülmeden ve pazar ekonomi­
sine eklemlenmeden köyde tutulabilece­
ği sorunsalı etrafında şekillenmekteydi.
1930’lu yıllar boyunca amaçlanan, Tür­
kiye’de küçük köylülüğün yaygınlaştırıl­
ması oldu,20 Bu amaçla sürekli olarak
gündeme getirilmeye çalışılan, ama siya­
sal yapıdaki güç dengeleri nedeniyle bir
türlü tek partili Meclis’ten çıkarılamayan
‘Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’ on beş
yıla yakın bir zamandır durduğu raftan
ancak f9 4 5 yılında indirilip büyük bir
zorlamayla yasalaştırılabildi.21 Çıkarılan
bu yasa, bir bakıma, kurulmasına vesile
olduğu Demokrat Parti ile korporatist
düzenin siyasal yapısının çökmesine ne­
den olacaktı.22 □
es of the Corporative State with Special Refe-
rence to the Period 1870-1919 (New York: Rus-
sell and Russell); Boyer, lohn W. (1981), Politi­
cal Radicalism in Late Imperial Vienna: Origins
of the Christian Social Movement, 184B-1897
(Şikago: University of Chicago Press); Boyer,
John W. (1986), "The End of an 01d Regime:
Visions of Political Reform in Late Imperial
Austria," The Journal of Modern History, 58, s.
159-193; Boyer, John W. (1995). Culture and
Political Crisİ5 in Vienna: Christian Socialism in
Power, 1897-1918 (Şikago: University of Chica­
go Press); Elbow, Matthew H. (1966 119531),
French Corporative Theory, 1789-1948: A
Chapter in the History of Ideas (New York: Oc-
tagon Books, İne.) Johnston, Wiliiam M. (1972),
The Austrian Mind: An Intellectual and Social
History, 1848-1938 (Berketey, Los Angeles ve
Londra: University of California Press)
6 Douglas, Paul H. (1923), "Occupalionai Versus
Proportional Representation," A m e rica n Jo u r ­
n a l o f S o c io lo g y , 29/2 (Eylül), s. 129-157 ;
Grimm, Dieter (1973), So lid a ritd t a Is Rechfsp-
rinz/p; D ie Rechts- u n d Sta a tsleh re L e o n D u g u -
its in ih r e r Z e it (Frankfurt am Main: Athenâum
Verlag); Laborde, Cedle (1996), "Piuralism,
Syndicalism and Corporatism: Leon Duguit and
TÜRKİYE'DE KORPORATİST DÜŞÜNCE
the Crisis of the State (1900-25)," H isto ry o fE u -
ro p e a n tdeas, 22, s.227-244,
7 Schneider, Herbert Wallace (1927), "Italy's
New Syndicalist Constitution," Po litica l Science
Q uarterly, 42, s. 161 -202.
8 May, Henry F. (1956), "The Rebellion of the tn-
tellectuals, 1912-1917," A m e rica n Q u a rte rly,
8/2 (Yaz), s, 114-126, Herman, Arthur (1997),
The Id ea o f D e clin e in W estern History (New
York: Free Press)
9 Toprak, Zafer (1977), “il. Meşrutiyetle Solida-
rist Düşünce: Halkçılık," Toplum ve Bilim , No.1
(Bahar), s.92-123; Toprak, Zafer (1977), "Halk­
çılık İdeolojisinin Oluşumu," Reşat Kaynar
(Der,), A ta tü rk D ö n e m in in E k o n o m ik ve To p ­
lum sal So ru n la rı, 1923-1938 (İstanbul: İstanbul
Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Mezunları
Derneği Yayını) içinde, s, 13-31,
10 Tekeli, Ilhan ve Selim İlkin (1977b), “[Kör] Ali
Ihsan [lloğlu] Bey ve Temsil-i Mesleki Progra­
mı," Reşat Kaynar (Der.). Atatürk Döneminin
E k o n o m ik ve T o p lu m sa l So ru n la rı, 1923-1938
(İstanbul: İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret
Mektebi Mezunları Derneği Yayını) içinde,
s.2 83-357.
11 Finefrock, Michael M. (1931), "Laissez-Faire,
the 1923 İzmir Economic Congress and Eariy
Turkish Developmental Policy in Political Pers-
pective," M id d le Ea stern Studies. 17, s, 375-392;
Ökçün, A. Gündüz (1968), "1923 Yılında İz­
mir'de Toplanan Türkiye İktisat Kongresinde
Kabul Edilen Esaslar," A, Ü. Siyasal B ilg ile r Fa ­
k ü lte si D ergisi, 23/1 (Mart), s,53-100; Ökçün, A.
Gündüz (1971), Tü rkiye İktisa t Ko n g resi, 1923-
Izm ir: H aberler, B elg eler, Yo ru m la r, İkinci Baskı
(Ankara: A. Ü, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayım)
12 Robson, Wi!liam Alenander (1930-1935), "Func-
tionai Representation," Edvvin R, A. Seligman
ve Alvin Johnson (Der.), En cyclop a ed ia o f the
S o c ia l S c ie n c e s (New York: The Macmillan
Company) içinde, 6, s.518-523,
13 Lederer, Emif (1930-1935), "National Economic
Councils," Edvvin R, A, Seligman ve Alvin John­
son (Der.), En cyclop a ed ia o f th e So cia l Sciences
(New York: The Macmillan Company) içinde,
11, 5.192-197; Lindner, Elli (1932), R e v ie w o f
the Economic C o u n cils in the D iffe re n t Counf-
ries o f the W orld (Cenevre: League of Nations,
Section of Economic Relations); Lorwin, Levvis
Levitzki (1931), Advîsory E c o n o m ic C o u n c ils
(VVashington, D. C : The Brookings Institution)
14 Koraltürk, Murat (1996), "Âli İktisat Meclisi,
1927-1935," E k o n o m ik Y a k la şım , 23/7 (Kış),
SS .47-64.
VE KORPORATIZM UYGULAMALARI
15 Arol, F. Haşan (1998), The Proceeding of the
Turkish Economy during 1923-1930: Definıtion
of an llllberal Decade (Ankara: ODTÜ Siyaset
Bilimi ve Kamu Yönetimi Yükseklisans Tezi)
16 Cohen, Jon S. (1979), "Fasclsm and Agricultu-
re in Italy: Policies and Consequences." The
E co n o m ic H isto ry R e vie w , Yeni Seri, 32, s.70-
87: Corner, Paul (1979), "Fascist Agrarian Po-
licy and the Italian Economy in the )nter-War
Years," John Anthony Davis (Der.), G ra m s a
a n d Ita ly ’s Passive R e v o lu tio n (Londra: Croom
Helm) içinde, s.239-274; Cotta, Freppel (1937),
E c o n o m ic P la n n in g in C o rp o ra tiv e P o rt u g a l
(Marcello Caetano'nun önsözüyle] (Londra: P.
S. King and Son, Ltd.); Saivemini, Gaetano
(1931), "Mussolini's Battle of W he at," P o liti­
cal Science Qua rterly, 46, ss.25-40.
17 Tekeli, Ilhan ve Selim İlkin (1987), "Savaşmayan
Ülkenin Savaş Ekonomisi: Üretimden Tüketime
Pamuklu Dokuma," O D T Ü G elişm e D ergisi, 14, 267
s. 1-48; VVâlstedt, Bertil (1980), State M an u fa c- -------------
tu r in g E n te rp ris e in a M ix e d E c o n o m y : Th e
Turkish Case (VVashington, D. C.: The World
Bank/Baltimore ve Londra: The Johns Hopkins
University Press)
18 Eldem, Vedat (1946-1947), "Türkiye'de Sanayi­
leşme Hareketi," I. Ü. İktisa t Fa kü ltesi M ecm u ­
ası, S, s.46-71.
19 Siiier, Oya (1975), " 19201 erde Türkiye'de Millî
Bankacılığın Genel Görünümü," Osman Okyar
ve H, Ünal Nalbantoğlu (Der,), Türkiye İktisa t
Ta rih i Sem in eri; M etinlerfTartışm alar, 8 -10 H a­
zira n 1973 (Ankara: Hacettepe Üniversitesi Ya­
yınlan) içinde, s.485-533.
20 Birtek, Faruk (1985), "The Rise and Fail of Eta-
tism in Turkey, 1932-1950: The Uncertain Road
in the Restructuring of a Semiperipheral Eco­
nomy," fievîevv, 8/3 (Kış), s.407-438; Birtek, Fa­
ruk ve Çağlar Keyder (1974-1975), "Agriculture
and the State: An Inquiry into Agricultural Dif-
ferentiation and Political Alliances: The Case of
Turkey," The J o u r n a l o f P e a sa n t S tu d ie s , 2,
S.446-467.
21 Barkan, Ömer Lütfi (1943), "Balkan Memle­
ketlerinin Zirai Reform Tecrübeleri." /. U. ik ­
t is a t F a k ü lt e s i M e c m u a s ı, 4/4 (Temmuz),
s.453-554; Barkan, Ömer Lütfi (1944-1945),
"Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Türki­
ye'de Zirai bir Reformun Ana Meseleleri,” i.
Ü. İk t is a t F a k ü lt e s i M e cm u a sı, 6/1-2 (Ekim-
Ocak), s,54-145,
22 Keyder, Çağlar ve Şevket Pamuk (1984-1985),
"1945 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Üzerine
Tezler," Yapıt, No,8 (Aralık-Ocak), s, 52-63,
 Ülkü; Halkevleri Mecmuası
M. BÜLENT
Cumhuriyet'in ilk yılları, "yeni" bir ulu­
sun yaratılması amacına yönelik olarak
geçmişin izlerinin ve etkisinin bertaraf
edilmesine yönelik pek çok "tasfiye"nin
yapıldığı, bir dönem olarak kabul edile­
268 bilir, Bu tasfiyelerden birisi de il. Meşru­
tiyetin kısmî özgürlükçü ortamında ku­
rulan, ittihat ve Terakki yönetiminin bir
kesiminin görüşlerini yansıtan, 1930'lar-
da sınırlı da olsa muhalif bir güç odağı
olma niteliğini kazanan Türk Ocakları­
nın kapatılmasıdır, Türk Ocaklarının ka­
patılması ile ortaya çıkan boşluk 19 Şu­
bat 1932 tarihinde Halkevlerinin kurul­
ması ile doldurulmaya çalışılmıştır. Bir­
çok konuda İttihat ve Terakki tarafından
gündeme getirilen uygulamaların farklı
bir mekân ve zamandaki takipçisi olan
Kemalist rejim. Halkevlerinin kurulma­
sından sonra Türk Ocaklarının merkezî
yayın organı olan Türk Vurdu'nun yerini
tutmak üzere bir dergi çıkarmaya karar
vermiş ve bunun sonucu olarak Halkev­
lerinin merkezî yayın organı olan Ülkü,
Şubat 1933 tarihinde yayın hayatına
başlamıştır.
Ü lkü, Halkevlerinin merkezî yayın or­
ganı olmakla birlikte, ilk yayımlanan
halkevi dergisi değildir. Halkevleri tara­
fından yayımlanan ilk süreli yayın Ağus­
tos 1932 tarihinde çıkarılan (Eskişehir)
Halkevi dergisidir. Bu noktada, Halkev­
lerinin Türkiye'de yerel basının gelişme­
sinde önemli bir katkısının olduğunu be­
lirtmek gerekir. Süreli yayınların İstanbul
dışına taşması ilk önce "vilayet gazetele­
ri" ile başlamıştır. Ardından, II. Meşruti­
yetin oluşturduğu iklimde Anadolu'nun
VARLIK
birçok kentinde iktidar yanlısı-muhalif
süreli yayınların çıktığı görülmektedir.
Millî Mücadele yılları yerel basının yay­
gınlık kazandığı üçüncü evreyi oluştur­
maktadır, Halkevlerinin açılması île bir­
likte yeni bir yerel basın "dalgası" Ana­
dolu'yu kaplamış, 1950'lere kadar 70
kadar il ve ilçede dergi yayımlanmıştır.
Ü lkü 'n ü n yayımlanmasını gündeme
getiren önemli bir diğer etmenin de Ke­
malist "inkılâbın ideolojisi"nî oluştur­
mak amacıyla Ocak 1932'de yayın ha­
yatına başlayan Kadro dergisi olduğunu
ileri sürmek yanlış olmayacaktır.
Adı bizzat Mustafa Kemal tarafından
konulan derginin çıkış amacını ve neleri
içereceğini Recep (Peker) İlk sayıda yer
alan "Ü lkü Niçin Çıkıyor?" (No: 1/Şubat
1933) başlıklı yazısında;
"Ü lkü, karanlık devirleri arkada bı­
rakarak şerefli ve aydınlık bir istikbale
giden yeni neslin heyecanını besle­
mek, cemiyetin kanındaki inkılâp un­
surlarını ısıtmak, ileri adımlarını sık­
laştırmak için,.. Ülkü, bu büyük yola
[satılanlar arasında kafa birliği, gönül
birliği ve hareket birliğini yapmak
için... Ü lkü , millî dile, millî tarihe,
millî sanatlere ve kültüre hizmet
için... Ülkü, bütün bu gayelere hizmet
yolunda çalışan Halkevlerinin ruhun­
daki harareti yazı vasıtasiyle yaymak
için... çıkıyor.
Ü lkü'de büyük davaya inananların,
buna Türk cemiyetini inandırmak, top­
lu ve heyecanlı bir millet kütlesi yarat­
mak hizmetinde vazife ve hisse almak
isteyenlerin yazıları çıkacaktır."
TÜRKİYE'DE KORPORATIST DÜŞÜMCE VE KORPOfiATlZM UYGULAMALARI

satırlarıyla açıklamaktadır. Birinci yılın

tamamlanmasının ardından yapılan bir
değerlendirmede yaşanılan "inkılâp dev­
rinde her münevver Türk'ün bir halk reh­
beri ve bir inkılâp yapıcısı" olduğu vur­
gulanmış, ÜMor'nün temel amacının da
"hangi mesleğe mensup olursa olsun bü­
tün münevverler arasında bir konuşma
ve anlaşma vasıtası" oluşturmak olduğu
belirtilmiştir (No;13/Mart 1934). Bu seç­
kine! yaklaşım ikinci yılın sonunda Nus-
ret Köymen tarafından yapılan bir diğer
değerlendirmede “ Ü lkü, okuyup yazma
bilmeyen veya az bilenlerin faydalanaca­
ğı bir mecmua değil, memleket ve dünya
meseleleri üzerinde kafası işleyen Türk
münevverleri arasında bir fikir teşkilat­
lanması vücude getirmek isteyen, millî fi­
kir ve kültür alanında önderlik edecekler
için çıkan bir fikir ve kültür mecmuası­
dır" (No: 25/Mart 1935) denilerek daha
somut olarak ortaya konmuştur.
İlk sayıda yayımlanan "Ü/kü'nün Yazı
Bölümleri" başlıklı bir yazıda yayımla­
nacak çalışmaların; "edebiyat ve dil [şi­
ir, hikâye, roman, tasvir, tetkik)", "güzel
sanatlar (musiki, resim, heykel, mimar­
lık)", "tarih", "içtimaiyat ve felsefe", "ik­
tisat ve ziraat", "halk terbiyesi", "yurt
koruma", "kadınlık", "fen", "halk sıhha­
ti ve nüfus", "spor, oyun ve eğlence",
"köycülük", "bibliyografi", "halkevleri
haberleri" ve "haberler, teklifler" olmak
üzere on beş ana başlıkta toplanacağı
belirtilmektedir. Aynı sayıda yer alan
"Yazıların Umumi ve Müşterek Vasıfları
Hakkında Muharrirlerimizden Rica"da
da yazıların "mümkün olduğu kadar sa­
de, alışılmış konuşma diliyle ve Öztürk-
çe kelimelerle, kısa cümleli, açık ve sa­
rih bir ifade ile yazılmış olması", "inkı­
lâpçılık, halkçılık, halk rehberliği, mem-
I leket ve millet sevgisi, neşe ve ümit, ça-
! Iışma ve başarma heyecanını vermek
mihverlerinden ayrılmaması" gerektiği
vurgulanmıştır.
Bu başlıklar birkaç istisnai dışında ana
269
Ülkü Dergisi, köycülük akımının önemli
mecralarından biriydi. Feyzullah S aat
Ülkü, köycülüğün hedefini 1923le şöyle
tanımlar: "... madem ki her feyiz, her
kudret ve her saadet halktadır ve halktan
doğar, öyleise halkımızı, Anadolu ’nun
temiz kanlı cevherli köylüsünü
şıtur/andtrmah, yenileştirmeli ve
asrileştirmeliyiz!" Köycülüğün heyecanlı
ideologlarından Nusret Köymen’in bu
bağlılığı, zaten seçtiği soyâdtnda da
kendini gösterir. Köymen, halk eğitimini
Türk inkılâbım geliştirmenin ve
tutundurmanın ana davası olarak
benimsemiştir. Onun 1932 de söylediğine
göre ‘talim ve terbiye, memur yetiştiren
bîr talim çerçevesi içinde sıkışmaktan *
kurtulmalı, halk terbiyesine yönetinmelidir.
Ve "...bütün vatandaşlar kiste, düşüncede
birikirleriyle ve devletle elbirliği yapmağı
öğreninceye kadar halk terbiyemizin
propagandacı ve rejimci olması zaruridir."
hatları ile Türk Yurdu'nem yayın çizgisi­
ne paralellik göstermektedir.
Ü/kti'nün Şubat 1933-Ağustos 1941
dönemini kapsayan 102 sayılık ilk seri­
sinde imtiyaz sahipliği Nusret Kemal
(Köymen) (No: 1-47) ve Fevziye Abdul­
lah (Tanse!) (No: 48-102), umumi neşri­
yat yönetimi ise Necip Ali (Küçüko)
(No:1-51), Haşan Âfi Yücel (No: 52-
►
 73,75) ve Cevdet Kerim (incedayı) (No:
74, 76-102) tarafından üstlenilmiş, 41.
sayıdan itibaren direktörlüğü M. Fuad
Köprülü yürütmüştür.
Ü lk u rde, Kemalist entelijansiyanın
önemli bir bölümünü oluşturan yaklaşık
350 yazar, dünya ve Türkiye'deki dö­
nemsel gelişmelere bağlı olarak görüşle­
rini sergilemiştir. Bu görüşler, Kemalist
yönetimdeki güç dengelerini ve dalga­
lanmalarını açıkça yansıtmaktadır. Ge­
rek İtalya'daki, gerekse Sovyetler Birli-
ği'ndeki gelişmeler yakından izlenmek­
270 te, bu ülkelerin deneyimlerinin sonuçla­
rının Türkiye'ye aktarılması için öneri­
lerde bulunulmaktadır. Sözgelimi, Selim
Sim (Tarcan); "İtalya'da Halk ve Gençlik
Teşkilatı" (No:3/Nisan 1933} başlıklı ya­
zısında "(İtalya'da) faşistlerin başardıkla­
rı işler, meydana getirdikleri eserler çok
beğenilmeye layıktır. Bu büyük işin mü­
kemmel olmasının asıl sebebini vatan
sevgisi ve millî duyguların birliğinde
aramak lazımdır" demektedir. Buna kar­
şılık Nusret Kemal (Köymen); "Sovyetler-
de Bayram ve Terbiye" (No:9/Birinci Teş­
rin 1933} makalesinde "Sovyet mektep­
lerinde ders dışı faaliyetlere de dersler
kadar önem verilir. Bu faaliyetler arasın­
da en mühimi 'cemiyetçe faydalı iş'tir.
Bu iş için seçilmiş olan talebe heyeti köy
çalışmalarını organize eder, kitap dağıtır,
ümmilikle mücadele eder, siyasî terbiye­
yi ve kollektifleşmeyi inkişaf ettirir ve
din aleyhinde propaganda yapar" diye­
rek üstü kapalı da olsa Türk gençliğine
örnek göstermektedir.
Üzerinde Önemle durulan bir konu da
"köy-köycülük meselesi"dir. Ağırlıklı
olarak Nusret Kemal (Köymen)'in ide-
ologluğunu üstlendiği köycülük konusu­
na özellikle derginin ilk kırk sayısında
yer verilmiş, konu ile ilgili Özel bir bö­
lüm oluşturulmuş, köycülük ile ilgili an­
ketler düzenlenmiştir. N, Kental KÖy-
men'e göre "köycülük bir meslek, bir
ilimdir. Her Tür'ün sülük etmesi (girme­
si, benimsemesi) icap eden bir meslek,
her Türk'ün kavraması icap eden bir
ilim"dir.
Köycülük bölümünde zaman zaman
siyasal iktidara "muhalif" sayılabilecek
görüşlere de yer verilmiştir. Sözgelimi,
Yalçın; "Kadınhanı Köylüsü Nasıl Borç­
landı?" (No: 11/Birinci Kânun 1933) baş­
lıklı yazısında "927 senesine kadar yıllar
iyi gitti... Vaktâki, o mahut kuraklık gel­
di, artık köylü giyecekten vazgeçti, artık
boğaz kavgası başladı... Tüccarların
elinde buğday vardı. Onu, bir sene ev­
vel köylüden alacak yerine almıştı. Köy­
lüler, tüccarlara yalvardılar, yakardılar,
aç kalmayalım da gelecek sene bire üç
vermeğe razıyız dediler. Bu suretle bire
verdiklerini üçe aldılar" diyerek köylüle­
rin içine düştükleri durum bütün açıklığı
ile anlatmaktadır.
Köycülük bölümündeki yazıların
"resmî makamiar"ın tepkisini çektiği de
görülmektedir. Ankara Yüksek Ziraat
Enstitüsü'nde öğrenci olan Refik ve Ziya
tarafından yazılan Bursa'nın Keleş köyü
ile ilgili bir yazı (No: 15/Mayıs 1934)
üzerine Bursa Valiliği Ü lkü'ye bir açıkla­
ma göndererek araştırmada iddia edildi­
ği gibi "köylünün İşinin ekseriya zama­
nında yapılmamasının", "köylünün ko­
operatifçilikten anlamadığının", "köylü­
lerin Ziraat Mektebi'nden kaliteli yumur­
ta temin edememesinin", "köylülerin
hastaneye aracısız girememesinin” doğ­
ru olmadığını açıklamıştır!
Türk tarihi ve edebiyatı, Güneş-dil te­
orisi üzerine görüşler, İktisadî gelişmeler
Ü/fcu'nün yakından takip ettiği konular
arasında bulunmaktadır. Dergide 2 aman
zaman Orta Asya tarihi, eski Türk ka­
vimler!, Türklerin antropolojik nitelikleri
üzerine yazılar da yayımlanmıştır. Dik­
kat çekici bir nokta ise Ü/kü'nün sayfa­
larında yakın geçmişle ve özellikle Millî
Mücadele dönemi ile ilgili yazılara yer
verilmemiş olmasıdır. Bu durum, yakın
geçmiş ile "siyasî hesaplaşma"nın ta­
mamlandığının bir göstergesi olarak ka­
bul edilebilir.
Ü lkü, Fuat Köprülü'nün yayın direk­
törlüğüne atanmasından sonra sürekti
olarak nitelik değiştirmiş, "inkılâpçı he-
yecan"ım kaybederek adeta bir üniversi­
te dergisi haline gelmiş, tirajının on beş
binlere kadar çıkmasına rağmen Y, Kadri
Karaosmanoğlu'nun deyimi ile "hiç kim­
senin okumadığı ve belki de görmediği
fikir dergisi" haline dönüşmüştür. Başta
belirlenen "inkılâp için münevverler ara­
sında ortak dil oluşturma" amacından
uzaklaşılması sonucu olarak dergi kapa­
tılmış ve farklı bir boyut ve farklı bir içe­
rik ile yeniden çıkarılmaya başlanmıştır.
Ancak, her şeye rağmen, 1930'larm
düşünce ikliminin en azından "resmî”
kesimini temsil etmesi nedeniyle, Ülkü,
Tek Parti yönetimi döneminin incelen­
mesinde en önemli kaynaklar arasında
yer almaktadır*
(*) Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz: Zerrin
Bayraktar; "Ü lk ü D erg isi: Halkevleri Mer­
kez Yayın Organına Bir Bakış", iletişim. No:
1981/3, ss: 113-136 ve Ü lkü lSeçm eler { 1933-
1941), (yay. haz.: Zerrin Bayraktar-Cem Al-
par), AİTİA Yay., Ankara-1982.
 Tek Parti Döneminde
Halkçılık
M. ASIM KARAÖMERLİOĞLU
aman zaman popülizm ismiyle de
Z kavramsallaştırılabilen halkçılık,
1980’lere kadar Türkiye siyasetinde
yaygın kabul görmüş bir söylem olarak
varlığını sürdürdü. Cumhuriyet Halk Par-
tisi’nin Altı Ok’undan birisi, genç Cumhu-
riyet’in ideolojik söyleminde merkezî bir
öğe ve siyasal yelpazenin sağından soluna
hemen her kesimin bir şekilde vurguladığı
bir ilke oldu halkçılık. Ancak, ilginçtir,
halkçılık kavramının tanımı büyük ölçüde
muğlak kaldı. Bu kadar çok kullanılan, fa­
kat bu kadar az bilinen, basmakalıp birta­
kım tanımlamaların ötesinde tartışılama-
mış başka bir kavram Türkiye'de herhalde
çok az vardır. Özellikle söz konusu olan
halkçılık söyleminin analitik bir irdelen­
mesi olduğunda bu durum daha da geçerli
olmaktadır. Oysa halkçılık söyleminin yer­
li yerince anlaşılması hem genel olarak
Kemalizmi, hem de özel olarak Tek Parti
dönemi Türkiyesi’nin siyasal rejimini daha
iyi anlayabilecek ipuçları verebilecektir.
Bu anlamda Kemalist halkçılık söyleminin
analizi, örneğin demokrasiye bakış, çok
partililik, devlet birey ilişkisi gibi alanlarda
bize önemli açılımlar sunabilecektir.
Kavramın muğlaklığını gerçi biraz da
doğal karşılamak gerekir, çünkü halkçılı­
ğın dünya literatüründe ele alınışı da
Türkiye’den daha az muğlak değildir. 19.
yüzyıl sonu Rusya ve Amerika Birleşik
Devletleri’ndeki halkçılık ile 1930’lar ve
1960’lardaki biçimiyle Latin Amerika’da­
ki örneklerinden belirli bir teorik bütün­
lük çıkarmak hemen hemen mümkün de­
ğildir. Rusya’da kemli aydınların tarımsal
ve sınaî gerilik koşullarında köylülüğe re­
ferans vererek oluşturdukları devlet kar­
şıtı sosyalizan ve radikal bir hareketken,
ABD’de çiftçilerin devletin İktisadî müda­
halesi açısından gündeme getirdiği, anti-
tekel, biraz da yöresel bir hareketti halk­
çılık. Latin Amerika’daki halkçı hareket­
ler ise işçi sınıfıyla orta sınıfları baz alan
kentsel reformist hareketler olarak gün­
deme geldi. Farklı zaman ve mekânlarda
halkçılık bazen devlet karşıtı bir hareke­
tin söylemiyken, bazen devletlerin tepe­
den, son derece elitist ve kendi meşruiye­
tini sağlama aracı olabildi. Bir başka de­
yişle, farklı tarihsel bağlamlarda farklı
halkçılık teorileri ve pratikleri gözlemle­
nebildi. Keza halkçdığın sağ ya da sol ide­
olojiye özgü bir olgu da olduğu söylene­
mez. Sola meyyal halkçı hareketler olabil­
diği gibi, sağ ve muhafazakâr ideolojilere
yakın halkçı hareketler de olmuştur. Do­
layısıyla halkçı söylem ve hareketler, çe­
şitli ideolojilere eklemlenmiş biçimde bu­
lunabilmektedirler.
Halkçılık birçok kavram gibi ilk kez
Cumhuriyet döneminde gündeme gelmiş
bir düşünsel ve siyasal olgu değildir. Geç
T E K P A R T İ D Ö N E
Osmanlı’da özellikle Jöntürkler arasında
halk kavramının ve olgusunun gündeme
geldiğini söylemek mümkün. Bunda 1908
Devrimi’ne giden sürecin önemli bir rolü
vardır. Jöntürk geleneğinin bütün içkin
eiitistligine rağmen, Abdüihamit rejimine
karşı, biraz da zorunluluktan, halkı yanma
almak gibi bir nosyonun giderek gündeme
geldiği gözlenmektedir. Bu anlamda halk­
çılığın ortaya çıkması doğrudan doğruya
yeni bir aydın sınıfının, Osmanlı özelinde
Jöntürklerin, ortaya çıkması süreciyle pa­
ralellikler gösterir. Aslına bakılırsa Os­
manlI’da gözlemleyebildiğimiz bu gelişme­
ler benzer yapısal özellikler gösteren dün­
yanın başka ülkelerinde de geçerlidir.
Köhneleşmiş (ancıetı) siyasal rejimler, içsel
nedenler bir yana, özellikle uluslararası
sistemde varlıklarını sürdürebilmek için
modernleşme sürecini kendi elleriyle ve
de yeni bir aydın kesimi yaratarak çelişik
bir şekilde yaşarlar. Bir yandan devletlera­
rası konumları gereği modernleşme zo­
runluluğu hisseden bu rejimler, diğer yan­
dan geleneksel iktidar biçimlerini koru­
maya çalışırlar. Bu çelişkilerle dolu süreç
aynı zamanda yeni bir aydın tipolojisi ya­
ratır. Modernleşmenin doğrudan bir ürü­
nü olarak gündeme gelen aydınlar mo­
dernleşme sürecini hızlandırmak ve man­
tıksal sonucuna ulaştırmak isterken sık
sık köhne devlet aygıtlarıyla çatışmaya gir­
mişlerdir. Örneğin jöntürklerin büyük öl­
çüde Abdüihamit rejiminin modernleşen
okullarında yetişmeleri bu açıdan bir ras-
lantı olmasa gerek. Devletle olan mücade­
leleri radikalleştikçe de halkı yanına alma
gereksiniminin arttığı ve aydınların daha
radikal çözümlere yöneldikleri görülür. Bu
noktada halkçı düşüncelerin serpilip geliş­
mesinde yeni bir aydın tipolojisinin doğ­
ması merkezî bir rol oynar. Bütün dünya­
da özellikle 19. yüzyıl sonlarında oluşan
bu yeni tipoloji hem eski rejimlerin gele­
neksel hem de Batı Avrupa’nın organik
burjuva aydınlarından farklı karakteristik­
ler gösterir. Jöntürk muhalefetinin gelişim
M İ N D E H A L K Ç L 1 K
süreci yukarıda anlattığımız dinamiklerle
büyük ölçüde örtüşür. Jöntürkler, örneğin
Osmanlı’nın Balkan vilayetlerinde, halkı
kendi yanlarına çekme amacıyla 1908
Devrimi öncesinde propoganda faaliyetleri
yürütmüşler, bu nedenle de zaman zaman
halkçı bir söyleme başvurmuşlardır. Bu
anlamda halkçılık söyleminin oluşması ve
halk kavramına giderek artan vurguyu as­
lında yeni bir aydın kuşağının doğmasıyla
ilişkilendirmek yerinde olur. Dolayısıyla
Rusya ve O sm anlı gibi kapitalizm e
geçişleri gecikmiş ülkelerde halkçılık köy­
lülere ve onların taleplerine referans veri­
lerek değil, yeni bir aydın tipolojisinin 273
dogması ve onun gereksinimleri açısından
değerlendirilmelidir.
Osmanlı’da halkçılığın gelişmesinde
uluslararası ideolojik etkilerin de önemini
vurgulamak gerekir Bilindiği gibi siyasal,
toplumsal ve ekonomik büyük altüst oluş­
ların yaşandığı 19. yüzyıl aynı zamanda
bir ideolojiler çağıydı ve dünyanın birçok
yöresi ideolojilerin esin kaynağı verdiği
hareketlerle sarsıldı. Osmanlı da bu du­
rumdan vareste değildi. Osmanlı İmpara­
torluğumun çeşitli cemaatlerinde, özellikle
Ermeniler içerisinde, halkçı düşünce ve
hareketler görmek mümkün. Özellikle
Rus halkçılığı, Narodnizm, Ermeni aydin-
lanm, Hmçaklan örneğin, derinden etkile­
miş bir düşünce sistemiydi. Osmanlı Müs­
lümanları da gerek Ermeni halkçı hareket­
leri dolayımmda, gerekse Tatar göçmenleri
üzerinden ve de Makedonya’daki popülist
ihtilalci hareketlerin etkisiyle halkçı dü­
şüncelerle 19. yüzyılın sonlarında tanış­
mışlardı. Jöntürk hareketi, her ne kadar
esas olarak kendi mecrası içinde geliştiyse
de. Ermeni devrimci hareketlerinin halkçı
söylemlerinden etkilenmişti, Tatar aydın­
ları söz konusu olduğunda ise İsmail
Gasprinski, Yusuf Akçura ve Hüseyin zade
Ali’nin OsmanlI’da halkçı düşüncelerin ge­
lişmesinde Önemli bir rolü oldu. Onların
temsil ettikleri halkçı görüşler, her ne ka­
dar Rus Narodnizmi gibi devrimci bir içe-
 K E M A
rik taşımasalar da, halkçılık üzerinden
Türk milliyetçiliğinin teorisinin oluşturul­
masına katkıda bulundu,
1908Jöntürk Devrimi sonrası II. Meş­
rutiyet döneminde halkçı düşüncenin ge­
lişimi söz konusu olduğunda iki aydının
adları ön plana çıkar. Yusuf Akçura ve Zi­
ya Gökalp. Büyük ölçüde etnik bir Türk
milliyetçiliğinin damgasını vurduğu Türk
Yuıdıı dergisinin editörü Yusuf Akçura der­
ginin ayırt edici özelliklerinden birisinin
"halkseven" olduğunu vurgular. Türk Yur­
du çevresinin 1912’de yayımladığı H alka
Doğru dergisi ise bizzat halkçı düşüncele-
274 rin yayılmasını amaçlar. Akçura’ya göre
halk kırların yoksul köylüleri, küçük es­
naf ve kentlerin ücretli emekçilerinden
oluşmaktaydı. Bir başka deyişle, Akçu-
ra’nın halk kavramıyla kastettiği görece
yoksul kesimlerdi. Ona göre, millet ve
haİk aynı şey değildi ve halkın ayırt edici
özelliği bir anlamda sınıfsal olarak belir-
lenmesiydi. Oysa İttihatçıların İzmir eski
kaıib-i umumisi Celâl Bayar’ın I918’de İz­
mir’de çıkardığı bir başka Halka Doğru
dergisine göre halk orta sınıflar demekti,
ki, niteliksel olarak Akçııra’nın halk kav­
ramının neredeyse tamamen ciddiydi. Ba-
yar gibilerin orta sınıflara vurgusunda
kuşkusuz Birinci Dünya Savaşı’nın haksız
ve spekülatif ortamında palazlanan önemli
bir Müslüman/Türk ve “orta sınıfın”, itti­
hatçıların bilinçli politikalarıyla serpilip
gelişm esi gerçeğinin izlerini görmek
mümkündür. Benzer bir gözlemi muhte­
melen Ziya Gökap de yapmaktaydı, ancak
onun halkçılık anlayışı, pratikte değilse
bile en azından söylemsel düzeyde, sava­
şın yarattığı aşınlıklan ve sınıfsal uçurum­
ların üzerini örtmeye yönelikti. Gökalp’in
bu kavramdan anladığı her iki yaklaşım­
dan da farklıydı. Onun için halk güzidele­
rin, yani eğitimli elitlerin, dışında kalan
bütün katmanlardı. Eğitimin ve soyut bir
elit kavramının çizdiği çerçeve içerisinde
belirleniyordu halk kavramı. Dolayısıyla
eğitimsiz bir toprak ağası da halktan biri­
L İ Z M
siydi, yoksul bir köylü de. Gökalp için
halk, aralarında çıkar çatışması olmayan,
birbirlerini tamamlayan, sınıfsız, kaynaş­
mış değişik grupların tamamım ifade edi­
yordu. Durkheim’m izlerini taşıyan bu da­
yanışmacı bakış Kemalist Cumhuriyet’e
devredilen halk kavramını da büyük ölçü­
de belirledi.
11. Meşrutiyet Dönemi halk ve halkçılık
kavramlarına içkin önemli bir kültürel bo­
yutu da geçerken not etmek gerekli. Bu
da, diğer birçok Batılı olmayan ülkede de
gözlem lenen, uygarlık ve kültür, Gö­
kalp’in deyimiyle, medeniyet ile hars ikile­
minde ortaya çıkıyordu. Gerçekten de 19.
yüzyıl ortalarından başlayarak Batı’dan ne­
yin ne derece alınması gerektiği önemli bir
tartışma konusu olagelmişti. Dönemin de­
ğişik entelektüel çevrelerinde hakim olan
anlayış teknoloji ve bilim gibi Batı’nın da­
ha evrensel değerlerini almak, ancak bunu
alırken de ülkenin kendi tarihsel, gelenek­
se! ve özel hayata dair değerlerinin korun-
masıydı. Dolayısıyla hars kavramından
kastedilen bize Özgü değerlerdi ki bunla­
rın da kaynağı halkta, Anadolu’da bulun­
maktaydı. İşte bu anlamda halk ve halkçı­
lık kendi değerlerimizi bulabileceğimiz bir
rezervuar olmakla, Batı’nın evrensel bazı
değerleri alınırken, onun Özsel, yıkıcı ve
bünyemize uymayan değerlerine karşı ko­
ruyucu bir zırh olmaktaydı. Bu tutum bü­
yük ölçüde Cumhuriyet döneminde terk
edilmiştir çünkü Batılılaşmayı bir bütün
olarak almak gerektiği vurgulanmış, dola­
yısıyla da özellikle yönetici elitler arasında
medeniyet hars türü ayrımlar giderek da­
ha az vurgulanır olmuştur.
Halkçılık kavramının sıkça gündeme
geldiği bir dönem de Millî Mücadele dö­
nemiydi. Bu yıllarda halkçılığın gündeme
gelmesinin bir nedeni toplumun değişik
kesimlerini ortak mücadele etrafında mo-
bilize etmekti. Beri yandan, bu dönemde
çeşitli sol ve İttihatçı grupların kendi halk­
çılık anlayışlarıyla ortaya çıkmalarına bir
tepki olarak, benzer bir söylemle bu grup-
T E K P A R T I D Ö N
Kemalist halkçılık ilkesi, bir kutupta
liberal-bireyci, diğer kutupta sosyalist-
kollektivist çağrışım lara karşı önlem
alm aya dikkat eden, korporatist bir
anlayışı yansıtır. “Halk ”, sın ıfsal veya
toplumsal bir özne olarak değil, millilik
vasfının otantik taşıyıcısı olarak
düşünülür ve yükümlendirilir.
ların önünü kesme kaygısı da gözlenmek­
teydi. Yine ayrıt şekilde, Sovyetlerle iyi iliş­
kilerin geliştirilmesi için de halkçılığa vur­
gu yapıldığı vurgulanmıştır. Frunze ve
Aralov gibi Sovyet diplomatlarıyla yapılan
söyleşilerde sık sık halk kavramından
emekçilerin kastedildiği izlenimi yaratılsa
da böylesi bir bakış Atatürk ve çevresinde
gözlemlenebilen başat eğilim hiçbir zaman
olmamıştır.
Millî Mücadele halkçılığı söz konusu
olduğunda gözden kaçırılan bir önemli ta­
rihsel olgu da yerellik merkeziyetçilik ek­
seninde gözlemlenen çatışmayla ilgilidir.
Millî Mücadele yıllarında yeşeren birçok
hareket için halkçılık anti-elitizm ve mer­
kezî bir devlet yaklaşımının tersinde so­
mutlanıyordu Anadolu’da gündeme gelen
birçok yerelci ulusal kurtuluş hareketinin
anti-bürokratik ve merkeziyetçilik karşıtı
söylemini de aslında halkçılık bağlamında
E M İ N D E H A L K Ç I L I K
düşünmek gerekir, ki ne yazık ki bu ko­
nuda henüz ayrıntılı çalışmalar yapılma­
mıştır.
Halkçılık söylemi 1923 sonrası Cum­
huriyet yıllarında da üzerinde önemle du­
rulan bir söylem oldu ve zaman içinde çe­
şitli değişikliklere ve vurgu kaymalarına
uğrayarak önemini muhafaza etti. Ata­
türk’ün Halkçılık Programı adlı metni da­
ha 1921 yılında Anayasasının içeriğinde
gözlemienebilmekteydi. Nisan 1923’te ka­
bul edilen 9 Umde’de ve CHP’nin Ekim
1927’deki İkinci Kurultayı’nda halkçılık
düşüncesinin izlerini görmek mümkün­
dür. CHP’nin 1931 ve 1935’teki Üçüncü 275
ve Dördüncü Kurultaylarında Halkçılık
diğer ilkelerin yanında partinin temel va­
sıflarından birisi olarak kabul edilmiştir.
Süreç içinde değişmesine rağmen halkçı­
lık anlayışında süreklilikler gözlemlemek
mümkün. En genelde ve değişmeden sü-
regiden halkçılıkla cumhuriyetçiliğin iliş-
kişiydi. Cumhuriyetle beraber gündeme
gelen halkçılık anlayışının en belirgin
özelliği “hakimiyet-i milliye" kavramında
somutlaşıyordu ve bu kavram cumhuri­
yetçilik ilkesinin altyapısını oluşturuyor­
du. Söylenmek istenen yeni rejimde siya­
sal iktidarın meşruiyet kaynağının halkta
olduğuydu. Osmanlı hanedanından kay­
naklanan meşruiyet olsun, dinsel kaynak­
lı herhangi bir meşruiyet olsun, artık yeri­
ni radikal ve kalıcı bir şekilde halkın ege­
menliğinde merkezlenen ve meşrulaşan
bir söyleme bırakıyordu. Gerçi egemenli­
ğin bölünm ezliği ve halka ait olduğu
1920’de I. Meclis’te açık seçik gündeme
getirilmişti, fakat Cumhuriyet’le beraber,
gerçek yaşamın kendisinde halkın ege­
men olup olmamasının ötesinde, halk ve
millet egemenliği kavramı söylemsel dü­
zeyde iyiden iyiye perçinlenmiş oldu.
Halkçılık anlayışının altında yatan vur­
gu cumhuriyetçiliğe yönelik olduğu ka­
dar milliyetçilikle de örtûşüyordu. Halk
bir kere Gökalp’in tanımladığı biçimiyle
algılandığında, neredeyse milletle özdeş-
 K E M A
Selim Sırrı Tarcan
HANDE ÖZKAN
1874 yılında Yenişehir (Mora)'da
doğdu ve 1956 yılında İstanbul'da
276 hayata veda etti. Lise eğitimini Gala­
tasaray Sultanisi'nde gördükten sonra
Berri-i Hümayun'da okudu. Ardından
istihkâm subayı olarak İzmir'e tayin
oldu (1896). İzmir'de kaldığı dört yıl
boyunca H iz m e t gazetesinde yazarlık
da yapan Selim Sırrı'nın Galatasary
Sultanisi'nde beden eğitimi hocası
olan Faik Üstünidman'ın etkisiyle
jimnastiğe duyduğu İlgi giderek arttı.
Nitekim bu dönemde İdadî Mekte­
binden başlayarak çeşitli okullarda
beden eğitimi dersleri verdi. Selim
Sırrı'nın 1898 yılında İzmir'de, futbol
leşmişti gerçi, ama yine de halk kavramı­
nın bir nüansa işaret ettiğini görmek ge­
rekli. Çokuluslu bir imparatorluktan, is­
ter kültürel, ister etnik düzeyde temellen­
sin, “tamamen” Türk olan bir kimliğe ge­
çerken, toplumsal ve ekonomik düzlem­
de halk da yine ortak amaçlar etrafında
birleşmiş, bölünmez, birbirine benzer ve
birbirini bütünleyen, standartlaşmış bir
toplumsal bütünlüğe işaret etmeliydi. Bir
başka deyişle, milliyetçilik tarihsel, etnik
ve kültürel bir tekdüzeliğe gönderme ya­
parken, halkçılık bu tekdüzeliği toplum­
sal dokuda temellendiriyordu. Elbette bü­
tün bunlarla ilintili bir başka husus da
Osmanb’da kullanılan “millet” kavramı­
L İ Z M
oynayan ilk Türk olarak tarihe geçtiği
de söylenir. İstanbul'a döndüğünde
yüzbaşı olan Selim Sırrı bu dönemde
sporla ilgili yazılar da kaleme aldı.
Aynı zamanda birçok okulda beden
eğitimi hocası olarak görev yaptı.
Sporun eğitim açısından büyük Önem
taşıdığına inanan Selim Sırrı 1908 yı­
lında beden eğitimi öğretmeni yetişti­
ren "Terbiye-i Bedeniye Mektebi"ni
açtı. Henüz kendi jimnastik ekolünü
geliştirmemiş olan Selim Sırrı bu
okulda hocası Faik Üstündiman'ın da
benimsediği aletli ve zor hareketler­
den oluşan )ohr>-Am oros jimnastiğini
uyguladı. Selim Sırrı'nın 1909 yılında
devlet adına beden eğitimi öğrenimi
görmek üzere İsveç'e gönderilmesi
üzerine okul kapandı. İsveç'te )o h n -
A m oro s okulu karşısında giderek yay­
gınlaşan yeni bir jimnastik okuluyla
tanışan Selim Sırrı 1910 yılında Tür­
kiye'ye döndü ve Osmaniye Meka-
bi'nîn Terbiye-İ Bedeniye Müfettişi ol­
du. Bu dönemde Erkek Öğretmen
Okulunda vermeye başladığı beden
eğitimi dersleri sayesinde İsveç'te öğ-
nın dinî birtakım çağrışımları olmasıydı.
Halk kavramının bu noktada da işlevsel
olduğunu, özellikle 1920’lerin başında
işaret etmek gerekiyor.
Siyasal egemenlik anlayışının tek ve bö­
lünmez bir tarzda tarifi emperyal yapılı ül­
kelerde ancak birleştirici ve çoğulcu bir
millet ve halk anlayışıyla gündeme gelebil­
mişti. Nitekim OsmanlI’nın son dönemin­
de gözlemlenen devletin merkezîleşme ça­
baları Osmanlıcılık türü bir ideolojik çatı
altında çeşitli cemaatlerin toplamında so­
mutlanan, ama yine de genel bir millet ve
halk anlayışıyla uyumlandmlmaya çalışıl­
mıştı. Ancak egemenliğin meşru kaynağı­
nın bir hanedan ya da dinsel bir simgede
T E K P A R T İ D Ö N E
rendiği beden eğitimi yöntemlerini
yayma fırsatını buldu. Selim Sırrı'nın
1911 yılında açtığı "Terbiye-İ Bedeni­
ye Mektebi" de ilkine kıyasla çok da­
ha bilimsel yöntemler kullanan, hem
teorik hem de uygulamalı eğitim ve­
ren bir okuldu.
Selim Sırrı'nın spor alanındaki en
büyük başarılarından biri hiç kuşku­
suz, önce Osmanlt İmparatorlu­
ğumun ve ardından Türkiye'nin
Olimpiyat Oyunlarına katılması ko­
nusunda gösterdiği çabadır. Oiimpik
hareketin Türkiye coğrafyasındaki ilk
adımları, modern Olimpiyat Oyunla-
rı'nın kurucusu olan Baron Pierre de
Coubertin'in Olimpiyat Oyunları'nı
dünya genelinde yaymak için çalıştığı
bir dönemde atıldı. Coubertin 1907
yılında Selim Sırrı'ya Osmanlı İmpa­
ratorluğumun Olimpiyat Komitesin­
deki temsilcisi olmasını önerdiğinde
bunun mümkün olamayacağını söyle­
yen Selim Sırrı, kısa bir süre sonra II.
Meşrutiyet'in tanıdığı dernek kurma
Özgürlüğünden yararlanarak 1908 yı­
lında gazeteci Ati İhsan Tokgöz'ün
olmadığı durumlarda, millete ve halka da­
yanan bir anlayış haliyle tek ve bölünmez,
içerisinde tezatların, sınıfların, farklılıkla­
rın minimuma indirgendiği bir halk ve
millet kavramına da ihtiyaç duyar. İşte
Cumhuriyet ile gündeme gelen “sınıfsız,
kaynaşmış bir kitleyiz” şiarını bu anlamda
tarihsel bağlamına oturmak gerekir. Dola­
yısıyla, genel kanının aksine, Türkiye’de
sınıfsız, kaynaşmış kitleye" vurgu sınıf
çatışmasını esas kabul eden sosyalist ya da
komünist hareketlerden çok OsmanlI’nın
toplumsal ve siyasal yapısına karşı öne çı­
karılmış, milliyetçi bir söylemin yapı taşla­
rından birisiydi. Vurguyu burada sosya­
lizm, komünizm korkusundan kaydırmak
M İ N D E H A L K Ç I L I K
277
Selim S im (Taretin), fo lk lo r ve sporun,
m illet inşası te m odernleşm e için
kullanm tntn idealisti ve ideologu
olduğu kadar, atak uygulayım ıdır da.
başkanlığını, kendisinin de genel sek­
reterliğini üstlendiği Türkiye Millî
Olimpiyat Komİtesi'ni kurdu. Bu ta­
rihten itibaren Uluslararası Olimpiyat
Komitesi'nin toplantılarına katılan Se-
Tek Parti dönemi elitlerinin böyle bir kor­
kudan uzak yaşadıkları anlamına gelme­
meli elbette. Gerek 1917 Bolşevik Devri­
mi, gerekse de Balkanlar’da Birinci Dünya
Savaşı sonrası büyük altüst oluşlar Türki­
ye’deki yönetici elitleri sarsmış, birçoğunu
korkutmuştu, 1930’larda biraz da zorunlu­
luktan devletçi bir sanayileşme sürecine
girildiğinde parti içinde Recep Peker gibi
katı anti-liberal ve anti-sosyalistlerin bir
proleterleşme olgusunun dogmasından
korktuklarını, her halükârda bûylesi bir
gelişmenin önünü ve önlemini almayı dü­
şündüklerini, bunları açık seçik yazıların­
da ifade ettiklerini biliyoruz. Ancak yine
de gerek işçi sınıfının sayısal gerekse de
 K E M A
lim Sırrı 1911 yılı boyunca komitenin
düzenlediği toplantılarda Osmanlı
İmparatorluğumu başarıyla temsil etti
ve nihayet Budapeşte'de yapılan top­
lantıda (1911) Osmanlı Devleti resmî
üye olarak kabul edildi.
Kırka yakın farklı spor dalıyla ilgili
çalışması bulunan Selim Sırrı, 1913
yılında bir futbol federasyonunun ku­
rulması için ilk girişimde bulunan ki­
şidir. Ancak Birinci Dünya Savaşı'nın
patlak vermesiyle bu girişim sonuç­
suz kaldı. Selim Sırrı ayrıca kişisel ça­
278 balan sonucunda 12 Mayıs 1916 tari­
hinde Türkiye'de ilk id m a n B a y ra -
mı'nın kutlanmasını sağladı. Sonraki
yıllarda adı önce Kaim Cihan Müsa­
bakalarına iştirak Cemiyeti ve Türkiye
Millî Olimpiyat Komitesi olarak de­
ğiştirilen oluşumda genel sekreterlik
görevini üstlendi. Cumhuriyetin ilanı­
nı izieyen günlerde Türkiye Millî
Olimpiyat Komitesi'nin yönetiminde
değişikliğe gidildi ve Selim Sırrı baş­
kanlığa getirildi. Ancak Baron Pierre
de Coubertin'in 1925 yılında Ulusla­
rarası Olimpiyat Komîtesi'nden ayrıl­
eylemse] zayıflığı; beri yandan sosyalistle­
rin pek de kayda değer güçlerinin olma­
dıkları bir ortamda “sınıfsız, kaynaşmış bir
kitleye” bu denli obsesif korkunun teme­
linde başka şeyleri aramak gerekir ki ilk
başta akla gelen yakın geçmişteki bölünme
sendromuyla benzer gelişmelere yol açabi­
lecek bazı toplumsal ve etnik dinamiklerin
hâlâ ülkenin özellikle belirli bir bölgesinde
varlığını sürdürüyor olmasıdır. Kuşkusuz
bir başka önemli neden de yönetici elifin,
bir komünizm öcüsü göstererek, aslında
toplumdaki her türlü farklılık ve çeşitliliğe
olan tahammülsüzlüğü ve bu ortamda si­
yasal iktidarım herhangi bir meydan oku­
maya maruz kalmadan sürdürmesidir.
L İ Z M
ması üzerine Selim Sırrı da başkanlık
görevini bıraktı, ancak komite bünye­
sinde çalışmayı 1930 yılına kadar
sürdürdü. Millî Eğitim başmüfettişli­
ğinde çalıştıktan sonra emekliye ayrı­
lan Selim Sırrı bundan sonra da be­
den eğitiminin okullarda yaygınlaş­
ması için çalıştı. 1933-1935 yılları
arasında radyoda beden eğitimi ve
sporla ilgili konferanslar verdi. 1935-
1946 yılları arasında Ordu milletveki­
li olarak Meclis'te görev yaptı.
Selim Sırrı Tarcan Türkiye'de Batılı
anlamda spor ve beden eğitiminin
benimsenmesi ve yaygınlaşması yo­
lunda emek veren en önemli isimler­
den bîridir. Selim Sırn'nın düşünce­
sinde spor bir boş zaman eğlencesi
ya da üstün bir becerinin getirdiği bir
akrobatlık ya da maceraperestiikten
ziyade, her İnsanın yapabileceği ve
yapması gereken, hem bedensel hem
de ruhsal gelişmede ve terbiyede
önemli bir rol oynayan bir vasıtadır
(Bilge, s. 49). Kendisi anılarında spo­
run Türkiye'ye İlk olarak jimnastik
adı altında Galatasaray Sultanîsi ara-
Jean Jacques Rousseau’dan etkilendiği
açık olan bu tür bir siyasal demokrasi an­
layışı halkı ve milleti olabildiğince soyut,
somut tarihsel belirlenimlerinden arındı­
rılmış, tek ve bölünmez tanımlayarak as­
lında tekile karşı genelin, bireye karşı dev­
letin ya da kitlelere karşı halkın temsilcisi
iddiasındaki iktidardaki elitlerin ellerini
güçlendirmekteydi. Halk kavramının bir
kere böylesi bir tanımı yapıldığında dev­
lette olsun, sivil toplumda olsun, doğabi­
lecek tüm partiküleristik iktidar odaklan
veya muhalefet, İster istemez halkın ve
“genel çıkarın” düşmanı konumunda gös­
terilebilecekti. (François Furet’nin Fransız
Devrimi sonrası halk ve milletin bu tür bir
 E K P A R T İ D Ö N E
alığıyla girdiğini anlatmaktadır. An­
cak bu dönemde yapılan beden eğiti­
mi derslerinin bilimsel bir yönü ol­
mayıp bedeni ve ruhu terbiye etmeyi
de amaçlamamaktadır. Bedensel fa­
aliyetler o dönemde daha çok kişisel
bir beceri olarak algılanmakta ve uy­
gulanmaktadır, Selim Sırrı'nın Galata­
saray'da hocası olan Faik Üstünid-
man'ın uyguladığı yöntem, aletli ve
zor hareketlerden oluşan Alman jim­
nastiğidir:
"O zamanlar bu dersdeki hareket­
leri (idmanlar bazı aletler üzerinde
yapılan marifetlerden olduğundan)
her kuvvetli, çevik adamın yapabile­
ceği düşünülerek jimnastik hocalığı
bir ustalık sanılıyordu. Ondan dolayı
da bunun ilimle, fen-i terbiye ile, ru­
hiyatla, hıfzıssıhatla alakası düşünül­
mediği için bir Bonmarşe satıcısı jim­
nastik hocası olabiliyordu." *
Selim Sırrı ağır, sıkı disiplin, cesaret
(*) Burada bahsedilen Galatasaray Sultani-
si'nin üçüncü beden öğretmeni Martinet-
ti'dir. Bir Fransız olan Martinetti aynı za­
manda Beyoğlu bonmarşe satıcılanndarıdır.
özdeşleştirilmesiyle “devrim düşmanları­
na" karşı uygulanan Jakoben terör arasın­
da kurduğu ilişkiyi burada hatırlamakta
fayda var.) Halkçılık anlayışının bu tür ta­
rihsel, teorik ve pratik donanımlarla gün­
deme getirildiği ülkelerde ister istemez si­
yasal güce hakim olanın halkçı söylemi te­
keline geçirmesiyle, yani kendisinin ve
yalnız kendisinin halkı temsil ettiğini ilan
etmesiyle, toplumdaki her türlü farklılığa
kuşkuyla ve hoşgörüsüz yaklaşacağı aşi­
kâr; özellikle de söz konusu ülke kişise!
hak ve özgürlük kavramının güdük kaldı­
ğı, devletin keyfi yönetim tarzının gele­
neksel olarak güçlü olduğu, yönetenlerin
vonettiklerine hesap verme geleneğinin
M İ M D E H A L K Ç I L I K
ve beceri gerektiren Alman jimnasti­
ğine karşı çok daha kolay, vücuda
fazla yüklenmeyen, herkesin yapabi­
leceği ve insanın sağlığı açısından da
fayda taşıyan hareketler içeren İsveç
jimnastiğini benimsemiş ve bu oku­
lun yaygınlaşması için çalışmıştır.
Herkesin kendi vücuduna ve beceri­
sine göre uyarlayabileceği bu jimnas­
tik sistemi vücutta uyum sağlayarak
ruhsal bir gelişimin de sağlıklı bir bi­
çimde gerçekleşmesini amaçlamakta­
dır. Selim Sırrı'ya göre beden terbiye­
si genel anlamda terbiyenin temelidir. 279
Dolayısıyla jimnastiğin de sportif ma­
hiyetinin yanında pedagojik ve psiko­
lojik bir nitelik taşıması gerekmekte­
dir. Selim Sırrı'nın düşüncesinde iyi
beden terbiyesi almış bir halk, çok iyi
teçhizatlı bir orduya bedeldir (Tarcan,
Bugünkü Almanya, 1930). Keza Ke­
malizm de sporu ve beden eğitimini
ulusal bütünlüğün pekişmesinde
önemli bir araç olarak görmektedir.
"Sağlam kafa sağlam vücutta bulu­
nur" şiarı bir yandan Almanya ve İtal­
ya'da gözlemlendiği gibi güçlü, sağ-
zayıf olduğu bir ülkeyse. Sonuç olarak
halkçı söyleminin gerçekten somut halk
kitleleriyle pratikte buluşup buluşmadığı
bir yana, bu tür bir halkçılık anlayışının
“aydınlanmış despotculuğun” farklı bir bi­
çimde sürdürüleceği ortamı hazırlamasına
da şaşmamalı ve genç Türkiye’nin halkçı­
lık anlayışında bu tür öğelerin gücünü
görmek gerekli.
Halk kavramının bu tür bir soyutlukta
ve nitelikte kavranmasının Cumhuriyet’in
gelişim yönü açısından bir başka siyasal
ve entelektüel anlamı da artık devletle yö­
netilenler arasında herhangi bir “aracı"
kurum, yapı ya da toplumsal oluşumun
gereksiz ve yersiz olarak görülmesidir. El-
 K E M A
lıklı ve zinde bir ırkın temellerini at­
mayı hedeflerken diğer yandan da
spor etkinliklerinin ulusal bir sosyal­
leşme ve kaynaşma yöntemi olduğu­
nu ortaya koymaktadır. Beden terbi­
yesi hem Selim Sırrı hem de Kemalist
aydın çevresi açısından milletlerin en
temel meselelerinden biridir. Hatta
Tarcan'a göre 20. yüzyılın ilk yarısın­
da "her millet fikirle beden arasında
bîr muvazenet tesisine" çalışmaktadır
(Tarcan, Garpta Hayat, 1929).
Selim Sırrı sporculuğunun ve eği­
280 timciliğinin yanı sıra folklor alanında
yaptığı çalışmalarla da iz bırakmış
bir aydındır. Folklor araştırmalarını
millî bir vazife olarak ele almakta;
folklorun büyük olaylar ve şahsiyet­
ler üzerinde yoğunlaşan tarih bilimi­
nin tersine halkla uğraşmasını çok
önemli bulmaktadır. Folklor bu an­
lamda hem milletin mazisini canlı
tutmakta hem de bir ülkenin siyasî
boyuttaki temsiline katkıda bulun­
maktadır. Selim Sırrı'nın folklor tanı­
mı bir hayli geniştir; folkloru "vücu­
da getiren şeyin hurafeler, anâneler,
bette bu durum Türkiye deneyimiyle sı­
nırlı addedilemez. Ulusal devletler kendi
halklarıyla mümkünse aralarında ne dinî,
ne de dünyevi birtakım aracı kurumların
oluşmasını tercih ederler. Oysa böyle bir
durum emperyal yapılar söz konusu oldu­
ğunda çok da fazla sorun yaratmayacak
bir tarzdır. Osmanlı döneminde belirli bir
somutluk ve çeşitlilik ekseninde temellen­
miş değişik cemaatler ile devlet yönetimi
arasında çeşitli arabulucu (mediating) ku­
rumlar vardı, aslına bakılırsa bu aynı za­
manda bir gereksinimdi. Örneğin Müslü­
man cemaatler açısından tarikatların za­
man zaman böyle bir işlevi yerine getirdi­
ği söylenebil in ir. Cumhuriyetle olan ise
L İ Z M
masallar, darb-ı meseller, destanlar,
türküler, millî rakslar olduğunu söy­
ler" ve "folklor disiplinine Avrupa'da
yaşandığı gibi türler arasında belli bir
hiyerarşi kurarak değil, tersine türle­
rin çeşitliliğini vurgulayacak bir şe­
k ild e " yakl aşır (Ö ztü rkm en , s.
38,39). Selim Sırrı'nın Osmanlı İm-
paratorluğu'nun son dönemlerinde
halk danslarına duymaya başladığı il­
gi, C u m h u riyet d ö nem ind e halk
danslarının millî bir sembol olarak
evrilmesiyle neticelenir. 1896-1900
Yılları arasında kaldığı İzmir'de zey­
bek oyunuyla ilgilenen Selim Sırrı
1916 yılında kesin bir yöntemi ve
belirli figürleri olan standartlaşmış
yeni bir zeybek tasarlamaya başlar.
M illî raksın bir salon dansı olmasının
gerekli olduğuna inandığından sert
hareketleri zeybekten çıkarır ve "ne­
redeyse Oryantalist bir egzotiklik an­
layışı içinde ... Batılı bir forma zey­
bek oyunlarının özgün motiflerini ek­
leme yoluna gider" (Öztürkmen, s.
227). Bilindiği üzere Zıya Gökalp'in
ünlü hars-medeniyet ayrımının bir
bu ara mekanizmaların hepsinin ortadan
kaldırılmasıdır doğal olarak. Dolayısıyla
“Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir” il­
kesiyle kastedilen sadece egemenliğin
kaynağının ve meşruiyetinin yeniden ta­
nımlanmasının ötesinde, artık bir takım
ara mekanizmalara da gerek olmadığı vur­
gulanmak isteniyordu. Artık önemli olan
“halk” adına konuşma tekelini eline al­
mak ve halkın dışına düşmemekti. Bura­
daki halk ve millet kavramlarının aşağı
yukarı aynı şeyi ifade ettiği düşünüldü­
ğünde, halkın ve milletin dışına düşmek
neredeyse bir düşman konumuna düş­
mekle eşdeğer olacaktı mantıksal ve pra­
tik olarak.
t e k P A R T İ D Ö N E
uzantısı olan ve Batı tekniğini yerli
bir İçerikle harmanlayan bu yöntem,
müzikten dansa kültür alanındaki Ke­
malist reformların temel izleği o l­
muştur. 1916 yılındaki İdman Bayra­
mlında sergilenen ve sonraki yıllarda
kadınları da bünyesine katan Tarcan
zeybeğinin en Önemli noktası aynen
sporda olduğu gibi kolektif, yani sos­
yallik içeren bir etkinlik olmasıdır.
Bir yandan da Türkiye coğrafyasına
özgü öğeleri Batı yöntemleriyle bir
araya getiren son derece "medenî"
bir millî dans olarak Türkiye'yi temsil
edecektir. Ancak Mustaf Kemal'den
de büyük Övgüler almış olan Tarcan
zeybeği hiçbir zaman Türkiye'nin
millî dansı olamadan kültür tarihinin
ve Kemalist modernleşme projesinin
son derece ilginç deneylerinden biri
olarak kalmıştır.
Sporculuğunun yanında eğitimci
olarak da görülen Selim Sırrı Tarcan
yabancı ülkelere yapmış olduğu gezi­
lerinin ve radyo konferanslarının yer
aldığı kitaplarında Batılılaşma mantığı
üzerinden eğitim ve terbiyeye bakmış;
Bir kere böyle tanımlanan halk kavra­
mının siyasal yapılanma açısından da et­
kileri olduğunu düşünmek gerekiyor.
Atatürk’ün daha Halk Fırkası’m kurmak
üzere çalışmalarını yürütürken sıkça vur­
guladığı gibi halk bir kere içinde tezatla­
rın ve çelişkilerin olmadığı bir bütünsel
yapı olarak algılandığında, bu yapısal
özelliğin siyasal biçime yansımasının bir
Tek Parti modeli olması da az çok kaçınıl­
maz oluyor. G erçekten de Atatürk’ün
Halk Fırkası projesini anlattığı konuşma­
sı incelendiğinde ülkenin parti mücadele­
lerinden çok çektiği, aslında halkın yek­
pare bir bütün olduğu ve particiliğin ül­
keye zarar verdiği türünden mesajlarla
M İ M D E H A L K Ç 1 L K
genel kültür ve sosyal hayatla ilgili
gözlemlerini bir "beden terbiyecisi"
ve eğitimci olarak aktarmıştır. Yayım­
lanmış kitapları şunlardır; B e den Ter­
b iy e s i: O y u n -jim n a s tik -S p o r (1932),
B u g ü n k ü A lm a n y a : Y a rd ım c ı K ıra a t
(1930), Ç e lim s iz ve A n o rm a l Ç o c u k ­
lar: İta ly a 'd a 'Ç o c u k la r E v i', B e lç i­
ka'da 'Çifte E vler', A lm a n ya 'd a 'K în -
d e rb e îm 'la r (1944), Ç o c u k la ra S a ğ lık
Ö ğ ü tle ri (1935), G e n ç le rle Baş Başa
N a s ıl M esut O la b ilir iz ? (1944), H a lk
D a n s la rı ve Tarcan Z e y b e ğ i (1948),
K ö y M e k te p le rin d e B e d e n T e rb iy e si 26
(1933), M ü ziğ in D ili (1945), N a sıl K o ­
nuşm alı (1939), O lm u ş Şe y le r (1950),
R a d y o K o fe ra n sla rım (1935), S e lim
Sırrı Tarcan: Hatıralarım , S p o r Pedago­
jis i (1943), Ş im a lin Ü ç İrfan D iy a r ı:
Fin la n d iya , İsveç, D anim arka (1940),
T ü r k le r 'd e B e d e n İd m a n la rı (193?),
Yaşama B ilg isi (1942), Yaşama Ö ğ ü t­
leri (1948), Yeni ve Eski O lim p iya tla r
(1948), Y u rtd ışın d a L o n d ra 'd a G ö r ­
d ü klerim (1948), Vakitsiz İhtiyarlam a­
nın Sebe pleri ve D a im a G e n ç Ka lm a­
nın Sırla rı it 947).
tek partici bir siyasal anlayışın ipuçlarını
daha 1923 gibi erken bir tarihten itibaren
verdiği gözlemlenmektedir. Dolayısıyla
1925 Takriri Sükun Kanunu sonrası fiilen
Tek Parti rejiminin kurulmasının, döne­
min tarihsel m eşrulaştırıcı itkileri ne
olursa olsun, düşünsel ve ideolojik kö­
kenlerinin çok daha önceden halkçılık
anlayışında somutlaştığını gözlemlemek
olası. Dolayısıyla halkçılık kavramının
böyle tanımlanmasının daha başından de­
mokratik açılımların önünü lıkayıcı bir
işlevi olduğu rahatlıkla söylenebilir.
Halkçılık söylemi lesanütçülük adı veri­
len Fransız Üçüncü Cumhuriyeti’nin soli­
darizminin (dayanışmacılık) de önemli et-
K E M A L İ Z M

Kemalist halkçılık, orta stm fpopidimıinin yörimgesindedtr. Belki milliyetçi köycülük

söyleminin açthm lan dışında, aşağı sınıflar görühnez/ğöriinınezleştirirler. Milli kimliğin
taşıyıcılığından soyunmuş ‘y alm ’haliyle kalk, yani ahali, tekinsiz sayıhr. “Cahilyığınlar’,
modernleşme ülküsü ve toplum düzeni/inlizamt/itızibatı açısından tehdit olarak görülürler.

kilerini taşır. Durkheim’ın adına da zaman
zaman atfedilen solidarist düşünceye göre
toplum kendi içinde çatışan değil, birbiri-
lerini tamamlayan unsurların oluşturduğu
bir bütünlük anlayışı üzerine temellenir.
Toplumda çatışma değil, ahenk, uyum
esastır. Özellikle liberal düşüncenin bireyi
öne çıkaran, toplumu ya da cemaati geri
plana atan düşünce sistemine karşı top­
lumsal dayanışmayı öngörür ki bu yönüy­
le özellikle anıi-liberal bir görüş olduğu
gibi anti-sosyalisi de bir içerik taşır. Gö-
kalp gibi Osmanlı aydınlarını derinden et­
kilemiş tesanütçülük, Cumhuriyet aydın­
larının da önem verdikleri bir düşünce sis­
temi olmuş, halkçı düşüncenin toplum ta­
savvurunu biçimlendirmiştir. Geç Osman­
l I aydınlarında toplumsal yönü önde olan
tesanütçülük 1930’lar Türkiyesi’nde top­
lumsal ahengin garantörü olan devlette,
onun da üzerinden karizma tik şefte cisim­
lenen bir toplumsal harmoni projesine dö­
nüşmüştür. Bu açıdan bakıldığında da
Türkiye tipi halkçılığın gözlemlendiği ül­
kelerde lider kültüne yapılan vurguyu do­
ğal karşılamak gerekir.
Yukarıda felsefî ve tarihsel köklerini çiz­
meye çalıştığımız Kemalist halkçılık anla­
yışının tepe noktasına ulaşması büyük öl­
çüde 1930’Lu yıllarda olmuştur. Gerçi Gö-
kalp’den gelen halk tanımı 1920’lerde reji­
min önde gelenleri tarafından savunul­
muş, halk kavramı tanımlanırken Türki­
ye’de henüz sınıfların, özellikle de işçi sı­
nıfının ve burjuvazinin olmadığı, dolayı­
sıyla “biraz parası olanlara da düşman ola­
cak değiliz" biçiminde Atatürk tarafından
konu ortaya konmuştur. Ancak 1930 hem
ekonomide hem de siyasette bir dönüm
noktası teşkil etmiş, bu tarihten sonra
ekonomide devletçilik, siyasette ise daha
da katılaşmış, içine kapanmış, yer yer aşırı
t e k P A R T İ D Ö N E
bir milliyetçigin gözlemlendiği, devletle
partinin bütünleştiği ve pekiştirildigi bir
döneme girilmiştir. Bu anlamda, ilk bakış­
ta biraz ironik görülm esine rağmen,
1930’lann Türkiyesinde halkçı bir söylem
eskisine nazaran aydınlar ve yüksek devlet
erkânı tarafından daha sık gündeme geti­
rilmiştir. Örneğin Halkevleri, pratikte de­
ğilse bile, teoride halkçı ideolojinin tartışı­
lacağı ve aydınların halka gitmesine yar­
dımcı olacak kurumlar olarak ortaya çık­
mışlardır çünkü Serbest Fırka deneyimin­
den dersler çıkaran yeni rejim kitle tabanı­
nı genişletme kaygısı gütmüştür,
Türkiye’de Tek Parti dönemi halkçılığı­
nın en önemli bileşenlerinden birisini
köycülük teşkil eder. Gerçekten de Türki­
ye nüfusunun çok büyük bir bölümünü
oluşturan köylülere yönelik böylesi bir
halkçı tavır önemlidir. Ancak köycülükte
somutlanan halkçılığın da elitist bir halk­
çılık olduğu, tepeden ve devletlû olduğu
görülmektedir. Zaten Köy Enstitüleri pra­
tiği bir yana bırakılırsa Türkiye’de köycü­
lük söylemsel düze)! aşamamış, köylü kit­
lelere mal olmamıştır. Köycülükten en ge­
nel anlamda amaçlanan köylülerin köyle­
rinde kalması, böylece proleterleşmeleri­
nin önlenmesi; eğitim götürülerek hem
kültürel hem de ekonomik anlamda kırsal
kesimin dönüştürülmesidir. Büyük ölçüde
kemleşme ve sanayileşme karşıtı bir söy­
lem olan köycülüğün dönemin entelektü­
elleri üzerinde etkili olduğu gözlenmekte­
dir. Ancak köycülük o denli soyut, içeri­
ğinde o denli toplumsal ilişkiler göz ardı
edilerek gündeme getirilmiştir ki sonuçta,
ironiktir, önemli ölçüde elitist bir hamle
olmanın ötesine gidememiştir, (Köycülük
üzerine daha ayrıntılı bir yazı için bakınız
bu ciltteki Köycülük başlıklı yazı.)
Türkiye’de Tek Parti dönemi halkçılığı
büyük ölçüde elitist, tepeden, bürokratik,
anti-liberal ve anti-demokratik olmuştur.
M İ N D E H A L K Ç L 1 K
En güzel ifadesini “halka rağmen, halk
için’’ sloganında bulan bu anlayışın yer­
leşmesinde Millî Mücadele yıllarında kit­
lelerin, özellikle de köylülerin, aktif hare­
ketliliğinin bulunmaması da önemli bir
rol oynamıştır. Gerçekten de köylüler
Millî Mücadele'de aktif rol oynamamışlar,
1910’ların başından beri cephelerde çar­
pışan bu insanlar için bu son savaş da
sanki diğerlerinin basit bir devamı gibi al­
gılanmıştır. Yakup Kadri Karaosmanog-
lu’nun Yaban adlı romanında da anlatılan
aslında köylünün bu dönemdeki ilgisizli­
ğidir, Hal böyle olunca zaten kuşaklar bo­
yunca elitist bir gelenek içinde yetişen 283
Cumhuriyet i kuran kadrolar üzerinde ta­
bandan bir baskı gelmemiş, kendilerini
bu ortamda özellikle de kültürel olarak
bağımsız hissedebilmişlerdir. Biraz da bu
nedenledir ki toplumu dönüştürülecek
bir proje olarak görmüşler, gerektiğinde
balkın ne istediğinden, ne özlediğinden
bağımsız olarak kültürel bir “süper Batılı­
laşma’’ programım uygulamaya geçirmeyi
deneyebilmişlerdir.
Tek Parti döneminde görülen halkçılık
1946 sonrası büyük ölçüde değişmiş ve
Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle
daha az elitist, daha çok kamuoyunun
düşüncelerini ve duygularım dikkate alan
bir tarza geçilmiştir. Bunda kuşkusuz çok
partili bir hayata geçilmesinin rolü ol­
muştur, 1960’lar ve 1970’lerde ise farklı
halkçı politikalar gündeme gelmiş, ithal
ikameci sanayileşmenin altyapısını oluş­
turduğu bir ortamda halkçılık da daha
politik, aşağıdan, yavaş yavaş kentsel nü­
fusun da dikkate alındığı bir tür popü­
lizm gündeme gelmiştir. 1980’li yıllarda
askerlerin ve Turgut Özal’ın sürdürdükle­
ri neoliberal politikalarla halkçılık söyle­
mi sadece rafa kaldırılmamış, aynı za­
manda halkçı olmak siyasal bir dinozor­
luk olarak telakki edilmiştir. □
 Türkiye’de Köycülük
M. ASIM K A R A Ö M E RL İ O Ğ L U
ürkiye'de 20. yüzyılın çok büyük
T
bir bölümüne damgasını vurmuş
en önemli özgünlüklerinden birisi
ağırlıklı olarak bir köylü toplumu olarak
kalmasıdır. Bunu söylemek bütün bu sü­
reç boyunca gerek kentleşmenin, gerek
kapitalistleşmenin gelişimini ve bunla­
rın ülke politikasının belirleyeni olduğu
gerçeğini değiştirmiyorsa da, söz konu­
su olan toplumsal dokuya sinm iş bir
köylü olma durumunun kendisini kül­
türde, demokratik geleneklerin zayıflı­
ğında ve buna benzer alanlarda gösteri­
yor olmasıdır. Köylü olma durumunun
toplumsal ve kültürel yaşamdaki çeşitli
etkileri ayrıntılı bir şekilde dikkate alın­
madı oysa. Türkiye’de köy ve köylülük
üzerinde kafa yoranların büyük bir kıs­
mı konuyu yapısal yönlerinden ele aldı­
lar, özellikle kırsal yapının ve üretim
ilişkilerinin biraz da mekanik bir analizi
bağlamında. Ancak bu olgunun ortaya
çıkmasında ve sürdürülmesinde önemli
bir yeri olan ideolojik tutumlar, yakla­
şımlar, zihniyet, devlet politikaları gibi
daha öznel etkenlerin rolü üzerinde ye­
terince durulmadı.
Oysa genelde kültür, özelde düşünce­
ler, özellikle de siyasal hareketlere esin
kaynağı olmuş ya da devlet politikalarına
yön vermişlerse, tarihsel süreçte önemli
ve etkin bir rol oynarlar. Aslına bakılırsa
dünya tarih yazıcılığında 1980’ler sonrası
giderek etkinliğini artıran kültürel tarih­
çiliğin teorisyenleri kültürün gerçekliğin
kendisini dahi yeniden kurduğunu iddia
etmektedirler. Bu açıdan bakıldığında
Tek Parti döneminin ünlü köycülük söy­
leminin analizi bize Türkiye’deki bu köy
ve köylü etkisi söz konusu olduğunda
önemli ipuçları verebilir. Ayrıca karşılaş­
tırmalı tarih açısından bakıldığında Tür­
kiye’deki köycülük örneğinin genel ola­
rak Avrupa’nın iki savaşarası entelektüel
tarihine katkısını görmek açısından da
köycülük hiç şüphesiz çok önemli.
Köycülük ve benzeri düşünceler 19,
yüzyılının sonlarından itibaren gelişmiş
kapitalist ülkelerde gözlemleniyor. Bunda
en büyük etken kuşkusuz kentleşmenin
ve özellikle de sanayileşmenin eskimiş
toplumsal yapıları, tarzları, değerleri, kül­
türleri ve birçok diğer etmeni kökünden
değiştirmeye başlaması. Bir başka deyişle
köycü düşünceler kemleşmeye ve sanayi­
leşmeye doğrudan bir tepki olarak gün­
deme geliyor, bu nedenle de kapitalist ge­
lişmenin ileri aşamasındaki ülkelerde
köycü akımların en belirgin özellikleri
tepkiseli ikleri ve yüzlerinin “geçmişe dö­
nük" olması. Özellikle bir kriz dönemi
olan 1930’larda bu tür düşünceler tüm
dünyada daha da yaygınlaşarak taraftar
buluyor. Örneğin köycülük Almanya’da
T Ü R K I Y E '
Mahmut M akalin 1950’d e yayımlanan
Bizim Köy romanı, Cumhuriyet
tarihinin en fazla tartışma yaratan
romanlanndandtr. Roman, o zam ana
dek romantize edilen köyü, mahrumiyet
içindeki olumsuz gerçekliğiyle işlemiştir.
Nazi hareketinin önemli ideolojik daya­
naklarından birisini teşkil ediyor.
20. yüzyıl boyunca görece daha az ka-
pitalistleşmiş ülkelerde köycülük farklı
nedenlerle gündeme geliyor. Özellikle de
1917 Rus Devrimi ve Birinci Dünya Sava­
şı sonrası Doğu Avrupa’yı kasıp kavuran
köylü ayaklanmalarının yarattığı etkinin
köy ve köylüye olan ilgiyi artırdığını not
etmekte fayda var. Bu açıdan dönem bo­
yunca gerek devrimci hareketlerin gerek
devletlerin köylüye önem vermek gerek­
tiğini gündemlerine aldıklarını görüyo­
ruz. Gerçekten de, neticede 20. yüzyılın
büyük devrimlerinin neredeyse hepsinde
köylülük itici bir güç oldu. Dolayısıyla
köylülük, bazı devrimci hareketler için
bir “temel güç" olarak görünürken, siya­
sal iktidarını yeni pekiştiren rejimler için
sosyalist ve işçi sınıfı vurgulu hareketle­
rin karşısında bir panzehir olarak tahay­
D E_________ K Ö Y C Ü L Ü K
yül edildi. Bu tür ülkelerde köycülük za­
man zaman Larım ağırlıklı bir modernleş­
me hareketinin de bileşeni oldu. Türki­
ye’deki köycü söylem ve hareket söz ko­
nusu olduğunda ise net bir sınıflam a
yapmak mümkün değil, burada hem tep­
kisel, yüzünü “geçmişe dönmüş," hem
de “ilerlem eci" p erspektifler bulmak
mümkün.
Köycü düşünce ilk olarak Cumhuriyet
öncesinde, Osmanlı İmparatorluğunun
son döneminde gündeme geldi. Bunda II.
Meşrutiyet döneminde (1908-1918) Türk
milliyetçiliğinin ortaya çıkmasının önem­
li bir rolü oldu. Bu yıllarda köylülere kar­ 285
şı başlayan ilgi özellikle dönemin etkin
dergilerinden Türk Yimiu’nda dile getiril­
di. Bu dergide Yusuf Akçura ve özellikle
de Helpfand-Parvus milliyetçi ideoloji ve
hareket için köylünün desteğinin önemi­
ni vurguluyorlardı. Kendisini köycü ola­
rak tanımlayan ilk hareket ise Birinci
Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıktı. Sa­
vaş sonrasında on beş tıp doktoru ‘Köy-
cüler Cemiyetj’ni kurup, köy hayatının
zorluklarıyla mücadele konusunda eğitim
vermek ve sağlık hizmetleri sunmak ama­
cıyla ‘halk’a gitmeye karar verdiler. Bu ce­
miyet aynı zamanda 1920’de yoğunlaşan
yabancı devletlerin istilasına karşı bir di­
reniş hareketinin örgütlenmesine de kat­
kıda bulunmayı hedefliyordu. Cemiyetin
kurucularından ve başkanlığına getirilen
Dr. Reşit Galip 1930’lann başlarında ma­
arif vekili olacaktı. Bu genç ve idealist
doktorlar Batı Anadolu köylüleri arasında
dinî misyonerler gibi çalışmış olmalarına
rağmen, bu deneyimden kayda değer bir
şey kalmadı. Gerçekten de Cumhuriyet’in
1923’ıe ilanından 1930’ların başına kadar
geçen süreçte yeni rejimin köylüler hak-
kındaki entelektüel ve pratik ilgisi ‘köylü­
nün milletin asıl efendisi’ olduğu söyle­
minin ötesine pek gidemedi,
Türkiye’de köye ve köylüye yönelik il­
gi asıl olarak 1930’lu yıllarda gündeme
geldi. Bunda kuşkusuz yeni rejimin siya-
 K E M A
Köy Enstitüleri
M . AS İ M K A R A Ö M E R L İ O Ğ L U
Resmen 1940'da, fiilen 1930'larda
gündeme gelen Köy Enstitüleri, Türki­
286 ye'nin yakın tarihinin en özgün eğitsel
deneyimlerinden birisidir. Görünürde­
ki amacı köy çocuklarından öğretmen­
ler yetiştirerek eğitim yoluyla kırsal
Türkiye'nin yapısal dönüşümünün sağ­
lanması olan Enstitüler 1940'lardan
bugüne son derece Önemli siyasal tar­
tışmaların da odağı olagelmiştir. Köy
Enstitüleri sol Kemalist çevreler için
"gerçek" Kemalizmin en tepe noktası­
nı oluşturmuş, sağcı ve muhafazakâr­
lar İçinse kendi siyasal çıkarları ve
anti-komünist cadı kazanları için bir
günah keçisi olmuştur. Öte yandan
Köy Enstitüleri, Kemal Tabir gibi sosya­
list eğilimli bazt yazarlar tarafından
Tek Parti rejiminin ideolojisini yaymak
amacıyla oluşturulmuş faşizan kurum­
lar olarak algılanmış ve şiddetle eleşti­
rilmiştir. Türkiye'de herhalde pek az
kurum bu denli farklı biçimde değer­
lendin lebi İm iştir.
sal tabanının artırılm ası kaygılarının
önemli bir yeri vardı. Bu dönemde köyle­
re ve köylülere olan ilgiyi dile getiren
birçok açıklama bulmak mümkün. Ata­
türk’ün söylevleri dahil birçok resmî söy­
levde kırsal bölgelerin gelişiminin reji­
min en önemli görevi olduğu söylenmek­
teydi. Keza, rejimin propaganda organla­
rı olarak kurgulanan Halkevlerinin köy­
l I 2 M
Köy Enstitülerinin tarihinde iki dö­
nem vardır: Birincisi daha Özgün dö­
nem diye adlandırabileceğim iz ve
1946'da İsmail Hakkı Tonguç ve Ha­
şan Ali Yücel'in görevden alınmalarıy­
la sona erer ki burada üzerinde duru­
lacak olan bu dönemin damgasını taşı­
yan kurumlardır. Enstitüler 1946'dan
resmen kaldırddıkları 1954'e kadar
farklı ve başlangıç amaçlarıyla çelişen
bir karakter edinmiştir.
Köy Enstitüleri pratiğinin ve fikrinin
gelişmesinde 1930'larda başlayan kö­
ye ve köylüye ilginin artmasını dikkate
almak gerek. Bunda kuşkusuz siyasal
rejimin 1930'lar başlarındaki krizini ve
bu krizin hem rejimin toplumsa! deste­
ğini köylerde artırma ve de aydınları
bu yönde seferber etmek de önemli bir
rol oynamıştır. Özellikle Kemalist reji­
min köylerdeki zayıflığı göz önüne
alındığında, Enstitülerin rejimin ve
Türk milliyetçiliğinin yeterince "milli­
yetçi" olmadığı düşünülen köylere gö­
türülme projesinin de bir parçası oldu­
ğu görülür. Ayrıca tam da bu noktada
bu kurumların ortaya çıkışını dönem
boyunca son derece etkili olmuş köy­
cülük ideolojisiyle de ilişkilendirmek
yerinde olur. Kentleşmeye ve sanayi­
leşmeye kuşkulu gözlerle bakan köy­
cülük, örneğin, Köy Enstitüsünün mi­
marı Tonguç'u etkilemiş bir ideolojidir.
Enstitülerin oluşturulmasındaki en
önemli nedenlerden birisi 1930'lar
cülüğe verdiği önemde, Özellikle de An­
kara Halkevi dergisi Ofkü’de Nusret Ke­
mal Köymen gibi yazarların konu ile ilgi­
li makalelerinde ya da devlet tarafından
öğrenci ve öğretmenlerin yaz tatillerinde
köylere gitmelerinin teşvik e'dilmesi gibi
olgularda da değişen bu hava gözlemle­
nebilir. Daha da önemlisi, maarif vekale­
tinin köylerde eğitimi iyileştirmeye yöne-
T Ü R K İ Y E ' D E
sonlarında eğitim sisteminin içine gir­
diği krizdi. Kriz, bir yandan eğitilen iş­
gücünün üretim sürecinden kopuklu­
ğundan kaynaklanıyor, diğer yandan
kentli öğretmenlerin köy gerçeğinden
kopuk ve yabancılaşmış olmalarından
dolayı köylere gitmekte isteksizliğinde
kendini gösteriyordu. Köy kökenli ol­
mayanların köylerde öğretmen olarak
ciddi, tutarlı ve sürekli bir şekilde kır­
sal Türkiye'nin aydınlanmasına katkısı­
nın olamayacağı düşünülüyordu.
Enstitülerin Türk eğitim sistemine en
önemli getirilerinden birisi "yaparak
öğrenme" ilkesinin gündeme alınma-
sıydı. Enstitülerde genel birtakım soyut
bilgilerden çok "iş" kavramını merkez
alan bir eğitim sistemi anlayışının Öne
çıktığı görülür. Bu tür bir yaklaşım
1940'lar Türkiyesi için son derece
önemli olmasına rağmen, Enstitülerde
anti-entelektüalizm diye tanımlanabi­
lecek, soyut bilgiye karşı hasmane bir
tutumun da varolduğunu vurgulamak
gerekir ki böylesi bir tutum köycülük
ideolojisinde de gözlemlenir.
Enstitüler her ne kadar 1930'ların
düşünsel zemini üzerinde yükselmek­
le beraber birçok açıdan İkinci Dünya
Savaşı döneminin özgül etkilerini de
yansıtır. Örneğin Enstitüler devlet büt­
çesine minimum mali yük getirecek
şekilde planlanmış, yapımında köylü­
lere gerek arazi verme gerekse de ça­
lışma yükümlülüğü açısından çeşitli
lik projeler tasarlamaya çalışması da aynı
döneme rastlar.
Köycüler köy hayatını ve köylüleri yü­
celtiyorlardı. Düşüncelerini inandıncı kıl­
mak için ütopik ve gerçekdışı bir köy ha­
yatı ve iktisadı resmetmekteydiler. Köylü­
leri Türk milletinin aslım oluşturan, ulu­
sal gelişmede belirleyici, saflığı bozulma­
mış, asil, akıllı ve değişime açık insanlar
K Ö Y C Ü L Ü K
zorunluluktar getirilmiştir. Enstitülerin
yapımında ayrıca büyük ölçüde öğ­
renci emeği kullanılmış, bu durum
birtakım çevreler tarafından devletin
ucuz işgücü kullandığı yönünde eleş­
tirilmiştir. Buna rağmen, gerek Enstitü
öğrencilerinin gerekse öğretmenleri­
nin kuruluş sürecindeki şevkleri, çalış­
ma azimleri ve idealistlikleri kayda
değerdir. Bu kurumların kuruluş süre­
cinde olsun, eğitim öğrenim sürecinde
olsun disiplinli, özverili ve azimli ça­
lışma anlayışı dönemin teknolojik ge­
rilikleri veri alındığı bir ortamda insan 287
iradeciliğine başvurulması olarak de­
ğerlendirilebilir.
Köy Enstitülerinde 1946 yılında onu
kuran aynı parti ve lider tarafından
önemli bir değişikliğe gidildi. Haşan
Ali gibi, Tonguç gibi Enstitü fikrînin
gerçek sahipleri ve yürütücüleri görev­
lerinden alınıp yerlerine Enstitülere
karşı hasmane tavırlarıyla tanınan in­
sanlar getirildiler. Gerek bu değişiklik
üzerine gerekse de daha sonra Enstitü­
lerin kapatılması üzerine son derece
yoğun ve politize tartışmalar cereyan
etti ve aslında bugün dahi bu konuda
değişik yaklaşımlar varlığım sürdür­
mektedir. Hiç şüphesiz bu tartışmala­
rın ekseni Enstitüler olmasına rağmen
teorik konumlanışların merkezî Kema­
list rejimin niteliği ve Türkiye'nin ya­
kın tarihine ne tür bir historiografik
perspektifle bakılması gerektiğiydi.
olarak tasavvur ediyorlardı. Bu bağlamda
Osmanlı lmparatorlugu’nu, örneğin, şe­
hirleri, köylerin zararına olarak üstün
tutmakla sürekli eleştiriyorlardı, Osman­
lI'nın bu ayrımcılığı, köycülere göre, mil­
liyetçilik ve köylülük karşıtı oluşundan
kay naklanıy ordu.
Köycü söylemin en ayırt edici özellikle­
rinden birisi şehirleşmeye karşı oluşuydu.
K E M A
Enstitüler özellikle 1946 sonrası mu­
hafazakâr çevreler tarafından şiddetle
eleştirilmişlerdir. Bu eleştirilerin ilgi
alanını daha çok Enstitülerin sözde ko­
münist faaliyetleri oluşturmaktadır.
Enstitüler C H P içindeki ve dışındaki
birçok muhafazakârın komünist cadı
kazanları için bir vesile olmuş gibi gö­
rünmektedir. Bu eleştirilerin temelinde
Enstitülerde görev alan kişilerin, başta
Tonguç olmak üzere, komünizmden
etkilendiği yatar. Oysa bu eleştiri yer­
sizdir. Aslında Tonguç zamanının Ke­
mal izminin yılmaz bir savunucusuydu.
Öte yandan Tonguç'a illa da bir sıfat
yakıştırmak gerekirse, onu geç Osman­
lI'da ve Türkiye'de çok daha önemli
ve etkili bîr geleneğin, korporatist/soli-
darist geleneğin içinde görmek herhal­
de daha doğru olur. Bu yönde bir baş­
ka iddia Enstitülerin Sovyet eğitim sis­
teminden esinlendiğiydi. Bu eleştirinin
de yersiz olduğunu vurgulamak gere­
kir. Sanayileşmeyi, kentleşmeyi ve pro­
leterleşmeyi gündeme alan Sovyet sis­
temi herhalde köycülükten etkilenmiş
bir Enstitü pratiğine taban tabana zıt
bir sistemdi. Buna benzer daha farklı
eleştiriler de aynı çevreler tarafından
dile getirilmiş, örneğin öğrencilerin
komünistleştikleri, dine, orduya ve
devlete itaat etmeyen Öğrencilerin ye­
tiştirildiği, Enstitü kütüphanelerinde
solcu kitapların okutulduğu bunlardan
bazılarıdır ancak bu eleştirilerin
Hitler dönemi Almanyası gibi pek çok ül­
kede de benzer bir eğilim görülmesine
rağmen, bu ülkelerde köycülüğün daha
çok sanayileşmenin sonuçlarına ve özel­
likle de bir işçi sınıfı bilincine ve bu sını­
fın faaliyetlerine karşı duyulan korku ve
endişe üzerine temellendiğini görmekte­
yiz. Türkiye’deki köycülerin önemsedik­
leri sanayileşmeye karşı olup olmamak
L I Z M
sağ/muhafazakâr bir oportünizmin öte­
sinde çok da fazla anlamı yoktur.
Enstitülerin doğası ve kapatılmasına
ilişkin soldan gelen değerlendirmeler
daha karmaşıktır. Bu değerlendirmelere
göre Enstitü deneyimi Kemalist hareke­
tin varsayılan iki kanadı arasındaki ikti­
dar mücadelesine kurban gitmiştir. Bu
senaryonun temelinde Kemalist "Dev­
rimin," ki bazen son derece yanlış bir
şekilde "burjuva-demokratik devrim"
olarak teorileştirilmiştîr, birisi "devrimi"
sola çekmeye çalışan, diğeri de muha­
fazakâr olan iki kanat arasındaki müca­
delenin tarihi olarak kavramsallaştırıl­
ması yatar. Daha özgün bir deyişle bu
iki kanattan birisini küçük-burjuvazi,
diğerini ise büyük toprak sahipleri ile
burjuvazi oluşturur. Bu senaryoda Köy
Enstitüleri, başını Kemal Atatürk ve
özellikle İsmet İnönü'nün çektiği ilerici
kanadın devrimi sola çekme girişimi
olarak sunulmuştur. Hal böyle olunca
Enstitülerin kapatılması da diğerlerinin
bu ilerici grup üzerindeki galibiyeti
olarak açıklanır.
Bu değerlendirmenin de gerçekliğe
uygun olmadığını belirtmek gerek.
Gerçi Tek Parti döneminde yönetici sı­
nıfın monolitik bir blok oluşturmadığı
doğrudur. Ancak ülkenin temel mesele­
lerinde büyük bir ideolojik farklılık ol­
duğunu iddia etmek de biraz abartılı­
dır. Özellikle Enstitüler söz konusu ol­
duğunda C HP içindeki ayrılıkların Ens-
değildi; her ne kadar ‘köycü’lerin çoğun­
da sanayileşmeye karşı oldukça eleştirel
bir tavır söz konusu idiyse de, ulusal bir
sanayinin gerekliliği hemen herkes tara­
fından kabul ediliyordu. Türkiye'nin ne
de olsa ekonomik gelişmeye gereksinimi
vardı. Ancak vurgu, köylüler için bir sa­
nayinin kurul masındaydı. İlginç bir şekil­
de, Batı Avrupa’nın tarihsel deneyimi ola-
 Ü R K İ Y E ' D E k
ütülerin açılmasında ya da kapatılma­
sında Önemli bir rolü olduğu doğru de­
ğildir. Enstitüleri diğerleri gibi Kemaliz-
min "ilerici" kanadı olarak tahayyül
edilen kişiler de kapatmak İstemişler,
hatta pratikte Enstitüleri bu kişiler ka­
patmışlardır. Bu konuda ilk akla gelen
kişi elbette İsmet İnönü'nün kendisidir.
Oysa öyle görünüyor kİ Enstitülerin
hem açılmasında hem de kapatılmasın­
da C HP ileri gelenlerinin büyük çoğun­
luğu hemfikirdiler. Enstitülerin günde­
me geldiği günlerde parti içinde bu ko­
nuda geniş bir uzlaşmanın olduğu gö­
rülmektedir. Örneğin Emin Sazak gibi
Batı Anadolulu büyük bir toprak sahibi
ve daha sonra Demokrat Parti'nin li­
derlerinden olacak birisi Enstitülere ku­
ruluşunda tam destek vermiştir. Ayrıca
kapatılma sürecini de zamanın Kema-
listleri arasında bir çatışma ya da Ke-
malizmin farklı bir yorumlaması olarak
algılamak kanımca yerinde bir bakış
açısı değildir. Küçük bir azınlık dışında
Köy Enstitülerin bir cadı kazanı İçinde
yok edilmelerinde zamanın önde gelen
ve sonrada sol-Kemalist olarak görülen
C H P önderlerinin katkısını gözden
uzak tutmamak gerekir.
Enstitülerin kapatılmasında bu ku-
rumların açıldığı bölgelerde büyük
toprak sahipleriyle mücadele etmesi­
nin büyük bîr rol oynadığı düşünülür.
Oysa büyük toprak sahipleri Cumhuri-
yet'in ilk yıllarından yakın zamana ka­
rak gördükleri belirli bir sanayileşmeye
karşı olmakla beraber bu deneyimden
farklı bir tür sanayileşme beklentisi ve is­
teği mevcuttu. Köycülerin öngördükleri
sanayileşme süreci köylüleri köylerinden
etmeyecek, teknolojik gelişme sağlanır­
ken geleneksel üretim İlişkilerine pek do­
kunu İmayacaktı,
Türkiye’deki köycülere göre sanayileş­
ö y c ü l ü k
dar iktidar bloğunun her zaman önem­
li bir gücü oldular. Gerçi Enstitüler bü­
yük toprak sahiplerine uzun vadede
potansiyel bîr tehdit oluşturabilecekse
bile, varoldukları süre içerisinde bü­
yük toprak sahiplerine karşı kayda de­
ğer bir mücadele yürütülmedi. Enstitü­
lerin böyle bir mücadelenin bayrağı
olduğu yargısı, yakın tarihimizle ilgili
başka birçok önem li konu gibi,
1960'ların sol literatüründe üretilen bir
mittir. Gerçekte büyük toprak sahiple­
riyle Enstitülerin mücadele ettikleri
ampirik veriler tarafından doğru la nma- 289
maktadır. Zaten Enstitülerin açıldığı
yörelere dikkatle bakıldığında buralar
büyük toprak ağalığından çok, küçük
toprak sahipliğinin yaygın olduğu yer­
lerdir. Gerçi büyük toprak sahipleri
muhtemelen Enstitüleri uzun vadede
"potansiyel" bir tehdit olarak algılamış
olabilirler, ancak yaşandığı dönemde
bu kurum ların kapatılmaları için
önemli bir neden olarak bunu görmek
yaşanan gerçekliği abartmaktır. Bu tür
yaklaşımlar biraz da Kemalizmin sos­
yalizmin ya da sosyal demokrasinin
bir varyantı olduğu yanılsamasından
türerler. Gerçekte C H P liderleri
1960'ların ortalarına kadar hiçbir za­
man kendilerini şu ya da bu şekilde
solda tanımlamamışlar, bilakis Tek Par­
ti döneminde sol hareketi genel olarak
sert bir biçimde bastırmışlardır.
Gerçekte Enstitülerle amaçlanan
meden daha da kötüsü şehirleşmeydi. Şe­
hirler kozmopolitizmi, sınıf çatışmalarını,
işsizliği, ekonomik buhranları, işçi grev­
lerini, devletin kısıtlı toplumsal kontrolü­
nü, kısacası onların kafasındaki her türlü
yozlaşmayı simgeliyordu. Örneğin Nusret
Kemal Köymen’e göre, asıl sorun sanayi­
leşmeden ziyade, şehirleşme olgusunda
yatıyordu, çünkü bu olgu, her şeyden ön-
 K E M A
köylünün gerikalmışlığım yenmektir
ama bu olgunun nedeni toplumsal iliş­
kilerde, örneğin toprağın belirli kişile­
rin ellerinde temerküz etmesinde, de­
ğil, köylünün doğaya karşı çaresizli­
ğinde görülür. Doğaya hükmetmek,
doğayı sömürmek, üretimi artırmak,
teknolojiyi geliştirmek, akılcı olmak ve
bu gibi hedeflerle anlatılmak istenen
de budur. Köy Enstitüleri yayınlarında
olsun, konuyla ilgili o dönemde bası­
lan kitaplarda olsun "doğayla mücade­
le" konusuna çok önem verilir ve bu
290 tema sürekli vurgulanır. Örneğin ken­
disi de Enstitü Öğretmenliği yapmış Ca-
vit Orhan Tütengil 1948 yılında köyün
en büyük sorununun cehalet ve üretim
araçlarının iptidailiği olduğunu düşü­
nür. Vurguyu toplumsal ilişkilere ya­
pan yazılar ise yok denecek kadar az­
dır. Kısacası, 1960'lar sonrası tahayyül
edilen Köy Enstitüsü imajının tersine,
gerçek deneyimin kendisi kırsal yaşa­
mın dönüşümünün motorunu toplum­
sal ilişkilerin değiştirilmesinde değil,
köylünün doğaya karşı savaşımında
görür ki bu yaklaşım da 1930'larda
yaygın olan köycülük ideolojisiyle Ör­
tüşmekted ir.
Enstitü deneyimini anlamamızı zor­
laştıran ve sıkça gözden kaçırılan nok­
ta Enstitülerin varolma nedenlerinin ve
başlangıçtaki beklentilerin bu kurum-
ların zaman içinde evrildiği biçimiyle
çelişkiye düşmesidir. Bu açıdan ilk
ce, sanayileşmeyi zaten ortaya çıkaran
durumdu. Yani kendi başına sorun sana­
yileşmede değildi. Çünkü sanayileşme­
den önce de şehirlerde, sınıf çatışmaları
gibi her halükârda kaçınılması gereken
toplumsal sorunlar, kendini zaten göster­
mekleydi. Köycülüğün şehirleşme karşıt­
lığının doğal bir sonucu şehirlere göçün
önlenmesiydi. Bununla bağlantılı olarak
L İ Z M
olarak vurgulanması gereken Enstitü­
lerde gelişen halkçılığın elltist yönetici
sınıfın beklentilerinin çok ötesine ulaş­
masıdır, Tek Parti döneminin bütün
halkçı söylemine karşın, yönetici sınıf
için halkçılığın sınırı söylemsel düzeyi
aşma maşıydı. Bir başka deyişle, bütün
Kemalist iddiaların tersine, bu halkçı­
lıkta elitlerle halk arasındaki ayrımın
korunması esastı. Köy Enstitüleri prati­
ği ise belki de ilk defa varolan biçimiy­
le halkçılığı söylemden gerçekliğe taşı­
manın işaretlerini veriyordu. Tek Parti
dönemi o denli elitistti ki sadece halka
biraz daha şevkat ve saygıyla yaklaş­
mak ortalama köylüler için önemli
olabiliyordu. "Memleketin Efendileri"
efendiliklerini gerçekte hiç göreme­
mişlerdi. Enstitülerde, özellikle Ton-
guç'un sayesinde, köylülere daha fazla
saygı ve özgüven veren bir ortam yara­
tılmıştı ve bu durum itaat etmenin aslî
norm olduğu elitist bir dönemde po­
tansiyel bir tehlike teşkil ediyordu.
Birincisiyle ilintili öngörülmeyen
ikinci bir gelişme de Enstitülerden yeti­
şen öğrencilerin nitelikleriyle ilgiliydi.
Bu Öğrencilerin kendilerine biraz fazla
güvenen ve haksızlıklara tahammül
edemeyen tipler olduğu görülmeye
başlanıyordu. Bunun nedeni muhte­
melen Enstitülerdeki "Yaparak Öğren­
me" anlayışının klasik şehir okullarına
göre daha fazla inisiyatif almayı gerek­
tirmesi ve bu yolla daha fazla özgüve-
da köylülerin köylerinde tutulması koy-
cülerin önemle üzerinde durdukları ko­
nuların başında gelmekteydi. Bunu sağla­
yabilmek için köylerin geliştirilmesinin
hayati önem taşıdığım iddia ediyorlar, bu
sağlanamadığı takdirde köylülerin köyler­
de bulamadıkları hakları ve rahatı, şehir­
lerde aramaya girişmeleri olasılığı üzerin­
de duruyorlardı
T Ü R K İ Y E ' D E K Ö Y C Ü L Ü K

291

A rifiye Köy Enstitüsü öğretmen ve öğrencileri. Aör Enstitüleri, öncelikle Cumhuriyet

rejiminin kitlelere ulaşma ve 'inkılâp nesilleri" yetiştirme ihtiyacının bir sonucuydu.
Aynı samanda, köycülüğe yönelik romantik halkçı re milliyetçi ilginin arttığı bir
dönemin artmışlarına uygun bir projeydi. Korporatist bir sanayileşme ve kalkınm a
modelinin nüvesini oluşturacakları da umularak yürürlüğe kondu. Bütün bu çok yönlü
-ve kısmen çelişik■ideolojik beklentilerin yansım asını bulduğu Köy Enstitüleri, bilhassa
kapaiıtm alanndan sonra, sol Kemalizm ile miliiyetçianuhajazakar anti-komiinizm
arasında bir kutuplaşmanın konusu olacaktır.

ni olan öğrenciler yaratı imaşıydı, Ens­
titü yayınlarında ve özellikle de anılar­
da birçok öğrencinin yaz tatillerinde
başlarının devlet memurlarıyla belaya
girdiğini görmek mümkündür. Bu öğ­
renciler insan yerine konulmak istiyor­
lar, her türlü adaletsizliğe karşı çabu­
cak başkaldırma eğilimine giriyorlardı.
Ancak böylesî bir insan tipolojisi Tek
Parti döneminin normlarına taban ta­
bana zıttı. Rejimin sahipleri çizmenin
aşıldığını düşünmeye başlamışlardı.
Bir başka beklenmedik gelişme de
Enstitü öğrencilerinin kendi aralarında
kolektif bir zihniyet geliştirmeye başla­
malarıydı. Birlikte yaşayan, çalışan ve
öğrenen öğrenciler arasında böylesi
bir kolektif bilincin ortaya çıkması as­
lında pek şaşırtıcı değildi. Bu bÜinç si­
yasî nitelikli değildi ancak radikal Po-

Köycülere göre köylerin ve köylülerin olan yabancılaşmadan uzak kalmalarını

bir başka meziyeti, köy iktisadiyatının şe­
hir ve sınaî iktisadiyatından görece üs­
tünlüğüydü. Köy iktisadiyatının küçük
üretim tarzına bir hayranlık duyulmak­
taydı, çünkü böylece köy haneleri üre­
timdeki temel birim olarak kalabiliyordu.
Hanelere dayalı tarımsal ekonomi de, çift­
çilerin sanayi üretiminin karakteristiği
sağlıyordu. Üreticiler kendi topraklarında
çalıştıkları için, hem İktisadî hem psiko­
lojik açıdan işlerine karşı daha hevesli ve
ilgili olabilm ekteydiler. Böylece daha
ahenkli ve huzurlu bir toplumun altyapı­
sı oluşuyor, ayrıca hane halkının merkez­
de olduğu bir üretim yapıldığından, üc­
retli emek gerekmiyordu. Ücretli emek
 K E M A
piilist ve sol söylemler böylesi bir zih­
niyetle donanan insanları daha hızlı
cezbedebilirdi ve hiç şüphesiz bu du­
rum rejim için potansiyel bir tehlike
olarak algılandı. Nitekim Enstitü me­
zunu birçok yazar ve düşünürün son­
raları sol yelpaze içinde yer almalarına
şaşmamak gerekir.
Benzer bir başka gelişme de Enstitü­
lerin köylü öğrencilerin ve civar köylü­
lerin dünyasını giderek dış dünyaya
açmastydı. Enstitüler sayesinde köy
yollarının yapılması, elektrik gelmesi,
292 radyo dinlenilmesi gibi faaliyetler mu­
hafazakâr birçok kişi tarafından köylü­
lerin ufuklarını zenginleştiren ve köy­
lülüğün toplumsal mobiîitesini artıra­
bilecek tehditler olarak algılandı. Oysa
projenin gündeme getirilmesinde arzu­
lanan köylüleri daha fazla köylerine
bağlamak, şehirlere göçmelerini engel­
lemekti. Bu açıdan Enstitüler köylüle­
rin kentlere gelmesinin önünü alabile­
cek, bu anlamda toplumsal mobiliteyİ
sınırlayabilecek^. Engin Tonguç'un da
belirttiği gibi, "Köy Enstitüsü girişimi­
nin amaçlarından birisi, sınıfından
kopmayacak, kopamıyacak, sınıf de­
ğiştirerek, çıktığı sınıfın çıkarlarını sa­
vunmaktan vazgeçmiyecek köylü ay­
dın yetiştirmekti." Benzer şekilde bu
düşünce dönemin yaygın ideolojisi
muhafazakâr bir korporatizmin statik
toplum öngörüsünün de ayrılmaz bir
parçasıydı. Gelgelelim Enstitüler dış
gibi yabancılaşmış bir işgücünün bulun­
maması hem üretim sürecinde hem de
daha genelde toplumsal yaşamda kültürel
ve psikolojik yozlaşmayı önlüyordu. Kı­
sacası, köycülerin kırsal yaşamı yücelt­
melerinin en önemli nedenlerinden birisi
işçi sınıfının yokluğuydu. Köylüler, şehir­
lerdeki işçi sınıfının tersine, isyancı ve
kozmopolit eğilimleri olan bir sınıf değil­
L İ Z M
dünyayı daha fazla merak eden, daha
fazla mobilite isteyen öğrenciler yetiş­
tirme durumuna gelmişti. Nitekim bir­
çok Enstitü mezunu soluğu şehirlerde
almakta gecikmedi.
Beşinci ve belki de en önemli bek­
lenmedik gelişme 1946 sonrası dünya
konjonktüründeki değişmeydi. Naziz­
min ve faşizmin yenilgisiyle birlikte
Tek Parti rejimleri tüm dünyada göz­
den düşmekteydi. Bunlar artık biraz
fazla göze batmaya başlamışlardı,
"özgür" dünyanın yeni lideri Amerika
da Türkiye gibi ülkelerde çok partili
rejime geçilmesi taraftarıydı. Türk ay­
dınları ve yönetici sınıfı da savaş son­
rası yeni bir dönemin başladığını kuv­
vetle sezmekteydi. İşte bu koşullar al­
tında bir Tek Parti yönetimi kurumu
olarak planlanan Köy Enstitülerinin
çok partili hayatta yaşaması son dere­
ce güçtü, çünkü Enstitüler, Halkevleri
gibi, C HP iktidarı île özdeşleştirilmiş
kurumlardı. Gerçekten de, İsmet İnö­
nü'nün yıllar sonra söylediği gibi, Ens­
titüler ancak Tek Parti rejiminde yaşa­
yabilirlerdi.
İkinci Dünya Savaşı sonrası Köy Ens­
titülerinin harcanmasının altında yatan
bir neden de İsmet İnönü'nün kendi si­
yasal manevraları için Enstitüleri kul­
lanmasıdır. Bu bağlamda altı çizilmesi
gereken en Önemli nokta, genel kabu­
lün tersine, bu kurumların kapatılma­
sında İnönü'nün birinci dereceden kat-
di. Köylülerin ayırt edici özelliği muhafa­
zakârlıklarıydı. Köymen’e göre bu muha­
fazakârlık, şehirlerdeki ahlaki yozlaşmaya
karşı toplumsal bir ‘güvence’ oluşturuyor­
du. Köylülerin çoğu küçük mülk sahibi
ve bir nevi müteşebbis oldukları için,
‘proletaryaya’ dönüşmeleri pek ihtimal
dahilinde değildi. Öte yandan, şehirlerde­
ki sanayileşme, Köymen’e göre, yarattığı
T Ü R K İ Y E ' D E
kışı olduğudur. Bu noktayı Niyazi Ber-
kes anılarında çok net bir biçimde or­
taya koyar. Ona göre Enstitülerin göz­
den çıkarılabilmesinin nedeni bu ku-
rumların İnönü'nün anti-komünist ma­
nevraları için malzeme teşkil etmesi­
dir. İnönü bu dönemde birisi içsel, di­
ğeri dışsal iki nedenle bir anti-komü-
nizm "yaratmak" hesabtndadır. Birinci
neden ülke içinde yeni gelişen muha­
lefete "komünizm" suçlaması atarak
hem onların sola yönelmelerini, birta­
kım solcularla ilişkilerini kesmek, hem
de bir çamur atma kampanyası ile mu­
halefeti yıpratmak. İkinci neden ise dış
dengeler açısından bîr anti-komünizm
kampanyası ile Müttefiklere şirin gö­
rünmek ve ülkenin 1930'lar ortaların­
dan savaşın bitimine dek ortalığı kap­
layan Nazi yanlısı politikalar ile İçine
düştüğü yaniızîıktan bu yolla kurtul­
mak. Bu nedenlerle İnönü yoğun bir
anti-komünist kampanya "icat" eder.
Önce sosyalist partilere izin verilir,
hem de Recep Peker hükümeti tarafin-
dan! Sonra da üniversite olayları, Tan
olayları, sosyalist partilerin kapatılması
gibi nedenlerle kentlerde "tehlikeli"
bir komünizm olgusunun varlığı sezdi-
rilmeye çalışılır. Ancak en az bunun
kadar önemlisi hem ülkenin içine hem
de dışına komünistlerin köylere kadar
her yeri sardığını gösterebilmektir. Köy
Enstitüleri ise, ne yazık, bu İş için ye­
gâne ve biçilmiş kaftan olur. Sadece
işbölümüyle insanları makinaların uzan­
tısı haline getirmekteydi. Dünyadaki bir­
çok köycü ve popülist düşünür gibi, Tür­
kiye’de köycülüğü savunanlar da işçilerin
sanayileşmenin getirmiş olduğu gayri in­
sani işbölümü ile kişisel karakterlerini
Kaybedeceklerini düşünüyorlardı.
1930'larda birçok köycü, ulusal kültü­
rün saf’ ve ‘tamamen’ korunmuş olduğu
K Ö Y C Ü L Ü K
kentleri değil, köyleri de saran bu teh­
likenin kırlardaki yatağı ve merkezi
Enstitülerdir! İnönü'nün Enstitüler için
kılını bile kıpırdatmaması Berkes'tn
görüşlerinin pek de yabana atılmaması
gerektiğini gösteriyor.
Köy Enstitüleri 1960'lardan başlaya­
rak genel olarak Türkiye solunda say­
gın bir yer edindi. Bunda hiç kuşkusuz
Enstitü mezunu aydınların kendi ku­
rumlan üzerine yazdıkları ve kendi ya­
pıtlarında köy gerçeğini gündeme ge­
tirmelerinin önemli bir rolü olmuştur.
Türkiye solunun özellikle 1960'lavda 293
ve 1970'lerde köye ve köylüye olan il­
gisi dolayısıyla sadece Maoculuğun
dünya çapındaki prestijini aşan, Türki­
ye'deki Enstitü ve köycülük geleneğiy­
le de açıklanabilecek bir olgu olsa ge­
rekir. Bu anlamda sosyalist sol ile Ke­
malist solun kaynaşmasında Enstitüle­
rin Önemli bir tarihsel malzeme sağla­
dığını göz ardı etmemek gerekiyor. Bu
dönemin sosyalistlerinin köyü ve köy­
lüyü yüceltmeleri çoğu kez kentsel ça­
lışan sınıfları yeterince dikkate alma­
ması pahasına oldu. Dahası sosyalist­
ler içinde köycü bir kültürel İklimin
yaratılmasında bu tarihsel mirasın
önemli bir rolü olduğu söylenebilir.
Dolayısıyla gerek bugüne olan etkisiy­
le olsun, gerekse geçmiş zengin bir ta­
rihsel deneyim olsun, Enstitüler ülke­
mizin tarihinde özgün yerlerini koru­
maya devam ediyorlar.
yerlerin köyler olduğunu vurguluyordu.
Elbette köycülerin ulusal kültürün köy­
lerde olduğu savı, sadece köycülük söyle­
mine atfedilemez. Kırları saflığı bozulma­
mış kültürel niteliklerin bir deposu ola­
rak gören bu tür bir anlayışı, aslında,
Türk milliyetçiliği dahil birçok milliyetçi
hareketin tarihinde görmek mümkündür.
Örneğin, 1900’lerin başlan gibi erken bir
 K E M A
dönemde, ünlü İttihatçı ideolog Ziya Gö-
kalp de, bir milletin gerçek millî özellik­
lerinin köylüler arasında bulunabileceğini
savunanlardandı. Benzer bir vurguyu
Anadoluculuk adı verilen ideolojik akım­
da görmek de mümkündür. Birçok milli­
yetçi hareket, köycü bir bakışı olsun ya
da olmasın, millî kültür ve kimliğin kök­
lerinin köylerde bulunabileceğine inanı­
yordu. Milliyetçi bakış açısından bu yak­
laşım son derece doğaldı, çünkü şehirler
ister etnik, ister kültürel, ister ekonomik
olsun, her türlü kozmopolitizmi simgele­
mekteydi.
294 Köylere atfedilen bir başka üstünlük,
Türk ırkının asıl olarak buralarda korun­
muş olduğuydu. 1930’ların köycülerinde,
özellikle de Halkevlerinin köycülüğünde,
ırkçı faaliyetlerin bulunup bulunmadıkla­
rı, varsa ne oranda olduğu, sorusu bu ya­
zının sınırlarını aşıyor. Ancak ırkçı öğele­
rin kesin olarak bulunduğunu, Türk ırkı
ile ilgili incelemelerde biyolojik ve antro­
polojik araştırmalara dayanıldıgım, ırk’
kavramı tanımlanırken ‘kan’a referans ve­
rildiğini, Türk dili ve ırkının üstünlüğü
ile ilgili tartışmaların yapılmış olduğunu
bu bağlamda belirtmek önemli, Köycü
düşünürler besbelli değişik ırkçı söylem­
lerden zaman zaman yararlanmışlardır.
Yine de, ‘ırk* kavramına yaklaşımları, baş­
ka ırklara ve kültürlere karşı saygıyı da
kapsıyordu. Örneğin, benzer bir köycü
söylemi olan Alman ‘Blut und Bodeır ide­
olojisi ile karşılaştırıldığında, Türkiye’de­
ki köycü düşünüşün daha az saldırgan ve
dışlayıcı olduğunu görmek mümkündür.
Bununla beraber Türkiye’de İkinci Dünya
Savaşı sırasında görülen aşırı ırkçı hare­
ketlerin köycülük söylemlerinde, örneğin
Remzi Oğuz Arık gibi kişilerde, çok açık
seçik bir ırkçılığın köycülükle örtüştüğü
de görülmektedir,
Türkiye’nin kırsal yapısının dönüşümü
İçin eğitimin en önemli etken olduğunu
söylüyordu köycüler. Çünkü köycü dü­
şünürlerin çoğuna göre köylerdeki eko­
L İ Z M
nomik ve sosyal gerikalnuşlıgın nedeni,
toplumsal yapı ve ilişkilerdeki sorunlar­
dan çok, eğitimdeki yetersizlikti. Top­
lumsal ilişki ve m ücadelelerin önemi
üzerinde durmuyorlar, bunun yerine do­
ğanın zorlukları ve köylülerin cehaletle­
riyle ilgileniyorlardı. Bu nedenle de,
amaçlarına ulaşmak için yapılması gere­
kenin köylülerin eğitilm esi olduğunu
düşünüyorlardı.
Eğitimin toplumsal dönüşüm açısından
taşıdığı öneme inanmalarına rağmen, eği­
tim konusunda gene) geçer görüşlerden
farklılaşıyorlar ve köylülerin eğitiminin,
şehirlilerinkinden farklı bir şekilde ele
alınması gerekliğini savunuyorlardı. Her
şeyden önce köylüler şehirlerde değil,
köylerde eğitim görmeliydi. Köyü hedefle­
yen bir eğitim sistemi köy hayatının ge­
reksinimleri üzerine kurulmalıydı. Bu ne­
denle köycüler şehirlerde gerçekleştirilen
genel, soyut eğitime karşıydılar. Köydeki
eğitim sisteminin şehirlerden bütünüyle
farklı olmasını ve özellikle de mesleki eği­
lime dayanmasını istiyorlardı. Başarılı bir
eğilim reformunun gerçekleşmesinde kilit
rolün yeni ve farklı bir köy öğretmenleri
kuşağının ortaya çıkması olduğu düşün­
cesi köycüler arasında yaygındı. Bu nokıa-
da en büyük rol köy öğretmenlerine düşe­
cekti. Bu öğretmenler, her şeyden önce
köylüler arasından devşirilmeliydi, çünkü
şehir kökenli öğretmenler ilk fırsatta şe­
hirlere geri dönme eğilimindeydiler. Şe­
hirli öğretmenler köy hayatının çetin zor­
luklarına katlanmayı istemiyorlardı. Bu
nedenle, öğretmenler hem köyleri terk et­
meyecek bir bilinçle eğitilmeli, hem de bu
öğretmenlere köylerde bazı ekonomik ay­
rıcalıklar verilmeliydi. Köy eğitimi ile ilgi­
li bu ttır düşünceler I940’da faaliyete ge­
çen Köy Enstitülerinin çekirdeğini oluş­
turdular.
Toplumsal dönüşümün eğitim yolu ile
sağlanacağı düşüncesi bizi köycülük söy­
leminin bir başka önemli özelliğine götü­
rür: iradecilik vurgusu. Köycüler, eğitim
T Ü R K İ Y E ' D E K Ö Y C Ü L Ü K

295

Aşar vergisinin kaldırılmasından sonra, tarımsal arttğm sanayie doğrudan aktarüması

sağlanamadığı gibi, küçük üreticilerin ve tarımsal üretimin gerilediğine ilişkin tespitler
vardır. Aşarın kaldırılmasında, köylünün rejim karşısındaki hoşnutsuzluğunu yatıştırma
ve verp -veren olmaktan gelen bir talepkarlığı engelleme kaygısının da payı aranmalıdır.

gibi öznel etkenlerden, özellikle de yapısal landırabileceğimiz ‘romantik’ köycülük

belirlenimlerden bağımsız olarak insan
iradesinin gücünden çok fazla şey bekli­
yorlardı. Örneğin iradecilik üzerine bir
makalesinde Köymen, insanların şehirleş­
me karşıtı ve köycü bir perspektifle kendi
hayatlarına müdahale edip, yaşamlarının
olaylar ve tarihin akışı tarafından belirlen­
mesini engellemeleri gerektiğini söylüyor­
du. Köycülerin bu ütopik beklentisinin
bir noktada yerinde olduğunu görmek ge­
rekiyor, çünkü Türkiye’nin şehirleşme ve
sanayileşme yönündeki tarihsel gelişimi
her ne kadar degiştirilemese de, devlet
müdahalesi ile bu süreçlerin en azından
kontrol altında tutulabileceğini görmüş
olmalılar ki Türkiye’nin 20. yüzyıl deneyi­
mi bu durumu doğrular niteliktedir.
Yukarıda en rafine biçimlerini anlattı­
ğımız köycülük söylemi 1930’lu yılların
ortalarından itibaren özellikle rejimin
önde gelenleri tarafından yeniden yo­
rumlandı. Halkevleri köycülüğü diye ad­
düşüncesi yerini daha az rafine, ancak
kurumsal bir yanı da bulunan bir 'devlet
köycülüğüne’ bıraktı. Örneğin 1936 yı­
lında rejimin önde gelen simalarından
Celâl Bayar, Köymen gibi köycülerle gi­
riştiği tartışmada sanayileşmenin önemi
vurguluyor, ancak bunun ülkenin kırsal
yapısının gerçekliğiyle ilişkisi içinde ele
alınmasını da istiyordu. Keza bu dönem­
de Ülfîii’de köycülük hakkında çıkan ya­
zılarda da kayda değer bir olduğu göz­
lemlenmektedir. Ancak bu durum, Tür­
kiye’de köylülük sorununa karşı ilginin
ve tartışmaların azaldığı anlamına gelmi­
yordu; aslında Türkiye kırları ile ilgili
konular, özellikle de resmî çevrelerde,
yoğun olarak tartışılmaya devam etti,
hatta daha da önem kazandı. Özellikle de
1937’den itibaren, devlet destekli bir
köycü söylem, her ne kadar yukarıda tas­
vir etmiş olduğumuz saf haliyle olmasa
da, köycülüğün birçok unsur ve fikirleri-
 K E M A
ni kullanarak, toprak reformu tartışmala­
rıyla ve Köy Enstitülerinin gündeme gel­
mesiyle, doruk noktasına ulaştı ki her iki
konu da Türkiye’de önemli tartışmaların
odak noktasına oturabildi. Halkevlerinin
köycülük faaliyetleri /e söylemi köylüyü
ve köyleri dönüştürmede başarılı olama­
dı gerçi ama köycülük söylemi hiç şüp­
hesiz aydınları ve iktidar çevrelerini etki­
ledi. Sonraları Köy Enstitülerinde yer
alan aydınlar arasında, örneğin, bu söyle­
min etkilerini görmek mümkün.
Dolayısıyla köycülülüğün Kemalist ay­
dınlar arasında hatırı sayılır bir etkisi ol-
296 dugunu vurgulamak gerekiyor. Köycülük
Kenıalizme paralel, ona karşıt ya da on­
dan ayrı, bağımsız bir söylem, bir hareket
oluşturmadı. Köycü söylem büyük ölçü­
de çeşitli zamanlarda ve biçimlerde Ke-
malizmle eklemlendi. Burada tabii şunu
sormak gerekiyor: Kemalizm diye değiş­
meyen, eni sonu belli bir ideoloji var ol­
du mu? Aslına bakılırsa Marksizm, libe­
ralizm türü evrenselci ve belirli ilkelerin
ana hatlarını çizdiği bir ideoloji değildi
Kemalizm. Realpolitik anlayışın son dere­
ce önemli olduğu, pragmatizmin ve milli­
yetçiliğin damgasını vurduğu bir zihni­
yetti daha çok Kemalizm. Bir zihniyet
(mentalite) olması onun daha güçsüz ol­
duğu anlamına da gelmemeli, bilakis asıl
olarak bir zihniyet olduğu için daha güç­
lü ve üzün soluklu bir varlığı olabildi Ke-
malizmin. Bu nedenledir ki Bülent Ece-
vit’ten N ecm ettin Erbakan’a, Mümtaz
Soysal’dan Kenan Evren’e ve Alparslan
Türkeş’e çok değişik dünya görüşlerinin
savunucularının kendilerini Kemalist ola­
rak tanımlayabildikleri ne tanık olduk, ki
bu kişilerin o zihniyet dünyasını paylaş­
maları anlamında Kemaiistlikleri bence
samimidir. Bu zihniyetin ana unsurlarını
millî birlik ve beraberliğe olan aşırı vur­
gulu bir milliyetçilik, sürekli iç ve dış
düşmanlarca kuşatılmışlık atmosferi içe­
risinde yaşamak, devletin kutsanması ve
devlet çıkarlarının gerektiğinde toplu­
t I Z f/
mun ve bireyin çıkarlarının önünde tut­
ma, her düzeyde farklılığın ve toplumsal
farklılaşmanın hoş görülmemesi ve anor­
mal karşılanması ve seçkincilik gibi nok­
talar teşkil ediyor. Köycülük bu zihniyet
dünyasına belirli bir tarihsel bağlamda
katkısı olması anlamında Kemalizme ek­
lemlendi. 1930’lann ve 40'larm Türki­
ye’sini sınıfsal farklılaşmalardan, kentleş­
meden, sanayileşmenin tahripkâr sonuç­
larından korumak güdüsünün damgasını
vurduğu Kemalist zihniyet dünyası için
anlamlı bir işlevi yerine getirdi köycü
söylem, üstelik Kemalist halkçı düşünce
ve pratiğinin sonraki kuşaklar için belirli
bir radikalizm biçiminde algılanmasına
yol açan bir yanılsama da sağladığı düşü­
nülebilir. 1950’ler sonrası farklılaşan ve
değişen Türkiye’nin gereksinimleri açı­
sından farklı biçimlerde köycülüğün bazı
temalarının gündemde tutulduğunu da
söylemek mümkün, üstelik Kemalizmi
günün koşullarına göre yeniden tanımla­
yan değişik dünya görüşlerinden çevre­
lerce. Örneğin Türkiye solunun 1960'lar-
daki ve 1970’lerdeki Maoculugu biraz da
köycü gelenekle eklemlenmiş bir Kema-
lizmin güçlülüğünden kaynaklandı belki
de. Benzer şekilde günümüzün Ertuğrul
Özkök ve Kemal Derviş gibi medyatik
isimlerinin dahi 1970’ler sonlarında ‘Köy­
lü Derneği’ üyesi olması sadece konjonk-
türel bir rastlantı mı?
Köycülük tarih yazımı açısından da son
derece önemli oldu. 1930’lu yıllar Türki­
ye tarih yazımında genellikle devletçi bîr
sanayileşmenin hak etmediği ölçüde öne
çıkarıldığı görülür. Oysa genel olarak
köycü söylem ve pratikler, bir başka de­
yişle dönem boyunca süregiden yaygın
sanayileşme ve şehirleşme karşıtlığı, ge­
nelde hak ettiği ilgiyi görmemiştir. Aslın­
da Tek Parti dönemindeki köycü söyle­
min varlığı dahi ülkenin hayati önem ta­
şıyan konularında devlet politikaları bağ­
lamında bir netliğin olmadığını, bilakis
bu politikalar söz konusu olduğunda
T____Ü R K I Y E ' D E
muğlaklık ve eklektisizm in boyutları
hakkında fikir vermektedir. Bu durumu
çeşitli örneklerde görmek mümkün: Celâl
Bayar, 1936 yılı gibi geç bir tarihte Türki­
ye’nin bir tarım ülkesi mi yoksa sanayi
ülkesi mi olacağı konusunda bir fikir bir­
liğinin olmadığını söylüyordu. Keza sana­
yileşmenin 1920 lerde kurulmuş on dört
hükümetin programlarında önemli bir
yer almaması pek de sürpriz olmasa ge­
rek. Benzer şekilde, dönemin önde gelen­
lerinden Maarif Vekili Reşit Galip’in köy-
cü eğilimleri ile tanınmış birisi olması sa­
dece basit bir tesadüf sayılamaz. 1940’la-
rın ilk yarısında CHP’nin genel sekreter­
lik görevine, yani partinin ideolojiden so­
rumlu bölümünün başına getirilen Mah­
mut Şevket Esendal’ın da, ‘sanayi ve sana­
yileşmiş medeniyetin düşmanı’ olarak ta­
nınan birisi olması bütün bu konularda
bazı ipuçları vermiyor mu?
1930’larda sanayileşme için elverişli
koşulların oluşmasına ve bu yönde ay­
dınlar ve devlet kadroları içerisinde ara­
yışların güçlenmesine rağmen, muhafa­
zakâr ve köycü görünüm ile sanayileşme
ve şehirleşmenin toplumsal ve siyasal so­
nuçlarına karşı duyulan büyük tedirgin­
lik, bu yöndeki tüm girişimlerin derinli­
ğini ve boyutunu kısıtladı. Dinamik ve
örgütlenmiş bir sivil toplumun oluşma­
sından ve çalışan sınıfların siyasal faali­
yetlerinin gelişebileceğinden duyulan
korku ve endişe döneme önemli ölçüde
damgasını vurdu. Elbette bu tür potansi­
yel gelişmelerden duyulan korkunun al­
tında, iktidar tekeline değişik toplumsal
güçler tarafından meydan okunabileceği­
ne yönelik derin bir korku da vardı. Aslı­
k ö y c ü l ü k
na bakılırsa kırsal bölgelerdeki toplumsal
ilişkilerin çözülmesini önlemek konu­
sundaki uzlaşının, bu ilişki ve yapının
çözülmesinden çok daha önemli bir uzla-
şı alanı olduğu söylenebilir. 1930’larm
ortalarında başlayan ve L937 yılından
sonra iyice yoğunlaşan toprak reformu
tartışmaları bile, kırsal bölgedeki sosyal
ilişkileri değiştirmekten çok, öncelikle,
idealize edilmiş bir Osmanlı toprak siste­
mine geri dönüşü amaçlıyordu. Bütün bu
örneklerin de açıkça gösterdiği T ü rki­
ye’de devlet ve aydınlar entelektüel dü­
zeyde ne sanayileşmek yönünde ne de
kırsal yapıda dönüşümü sağlayabilmek 297
için iyi tasarlanmış, sistematik ve tutarlı
politikalar sunabildi, İktidar çevreleri bir
yandan ekonominin gelişmesini, bunun­
la bağlantılı olarak da bir miktar sınaî ge­
lişmeyi istiyor, diğer yandan böyle bir ge­
lişmenin sonuçlarından tedirginlik duyu­
yordu. Bir yandan kırsal yapının dönüş­
türülmesi gerektiği yönünde heyecanlı
nutuklar atıyorlar, diğer yandan oralar­
daki geleneksel dokuyu yüceltip, koru­
maya çalışıyorlardı. Tüm bu kaygılar, be­
lirsizlikler ve ikircikli davranışlar, Türki­
ye’nin şehirleşmesini ve sanayileşmesini
çok daha erken gerçekleştirmesine yol
açabilecekken, bunun gereksindiği radi­
kal siyasal uygulamalar gerçekleştirile­
medi. Bunun nedenini sadece yapısal,
nesnel kısıtlamalarda değil, ideolojide ve
zihniyette de aramak gerekiyor. Demek
ki erken Cumhuriyet Türkiyesi’ndeki
resmî ideolojinin belirsiz ve eklektik tu­
tum unun da T ü rk iy e’de köylülüğün
1980’lere kadar ağır basmış olmasında
önemli bir rolü olsa gerek, □
 Kemalist Ekonomi Görüşü:
Kesitler
BİLSAY
298 _________________
________________ G İ R İ Ş
Cumhuriyetin başlangıç dönemi, bir ulus-
deviet kurma seferberliğidir. Dönemin il­
keleri ve ruhu 1789’dan ve bunun şekil­
lendirdiği 19. yüzyılın gelişmelerinden
esinlenmiştir. Ve çöken imparatorluğun
külleri üzerinde geçmiş yüzyılda Avru­
pa’da kurumsallaşmış olan bir ulus devlet
modelinin kurulması amaçlanmış görünü­
yor. Kemalist çizgi bu kuruluş içinde so­
mutlaşacaktır, Ekonomi anlayışı, politikası
ve kurumlaşmaları ile Kemalist ekonomi
denilebilecek bir model bu kuruluşun pa­
yandası olacaktır. Model, ekonomide hem
bazı evrensel esasları benimseyecek, hem
de ülkenin ve zamanın özel koşullarını
dikkatle izleyerek yerleşecek ve süreklilik
kazanacaktır. Bu esaslarla özel koşullara
göre izlenen politikaların birlikte hamur
edilmesi 1930’larda Kemalizmin ekonomi­
deki özgün modelini ortaya çıkaracaktır.
Zaman, toplum yapısında ve siyasette fark­
lı etkenler yaratarak değiştikçe özgün mo­
delin tazelenme ihtiyacı doğacak, tıkanma­
lar ve geçersizlikler yaşanacaktır.
Yazımız ekonomide Kemalist özgün
modeli ve bunun hangi koşullarda değiş­
me geçirdiğini, bunların sosyal sistemde
ve siyasetteki koşullarla bağlantısını yo­
rumlayan bir kısa denemedir.
KURUÇ
Ö Z G Ü N MODEL
1) Ekonomide Kemalist özgün modelin
benimsediği evrensel esasların başında ma­
lî disiplin gelir. Hedef kendi mal! disiplini­
ne sahip bir ulus devlet olabilm ektir,
(Çünkü, İmparatorluğun çöküşünde malî
zaaf ve disiplinsizlik etken olmuştur.) Malî
disiplinin esin kaynağı 19, yüzyılın ikinci
yarısında ve 20. yüzyılın başlangıcında Av­
rupa (ve dünya) sahnesinin belli başlı ak­
törleri olan imparatorlukların ve uius-dev-
leılerin iktisat politikası çerçevesidir. Bu
politika uluslararası alanda altın standardı
olarak bilinen titiz kabuller üzerine kuru­
ludur: Ülkenin bütçesi denk olacak, hatta
fazla verecek: dış açıklar geçici olacak ve
tercihen dış fazlalarla rezerv birikimi sağla­
nacak; ve bu titizlikler sayesinde ülkenin
belirli bir altın miktarına göre “ayarda” tu­
tulan parası sağlam ve döviz kuru sabit
olacak. Paranın sağlamlığı için, ayrıca para
yönetimi de siyasetin etkilerinden koruna­
cak (depolitize edilecek). Bu ana kabullere
bağlı malî disiplin ekonomiyi (gerekirse
zaman zaman deflasyonla yönetme pahası­
na) enflasyondan uzak tutacaktır.
Özgün Kemalist modelin, altın standar­
dı dünyasının malî disiplin esasını be­
nimsemiş olması normaldir. Çünkü, o za­
manda “normal" bir iktisat politikasının
niteliklerinden birincisi budur ve henüz
K E M A L İ S T E K O N
dünyada farklı iktisat politikası anlayışla­
rı fi [izlenmemiştir. “NormaV’den sapışlar
ise tehlikelidir. Tehlikenin en son somut
örneği 'Harbi Umumi'de (Birinci Dünya
Savaşı’nda) bu disiplini bırakarak savaşın
finansmanı için para basmış ve bunun so­
nunda o tarihlerde olağanüstü bir şey
olan enflasyona sürüklenerek yıkılmış
imparatorluklar (ve bunları son döne­
minde yaşamış Osmanlı İmparatorluğu)
olmuştur. Kemalist modelin sahipleri bu
somut gözlemden hareket ederler ve bu
tehlikeyi kurdukları ulus-devlet için çok
ciddi sayarlar.
2) Ülkenin ö2el koşullarının başında
bir gerçek geliyor: Nüfusun yüzde 80'i
köylüdür. Cumhuriyet rejimi bir köylüler
ülkesinde kurulmaktadır. İzlenecek poli­
tikalarda da öncelikli iki nokta onaya çı­
kıyor: (a) Kaç kuşaktır savaşa götürülen
köylüyü artık savaşsız ve tarlasını dilediği
gibi ekebildiği bir dünyada yaşatmak; (b)
köylüyü çiftçi haline dönüştürebilmek.
Henüz 1922’nin Mart ayında Mustafa Ke­
mal’in "Türkiye’nin sahibi hakikisi ve
efendisi, hakiki müstahsil olan köylüdür”
(yani, çiftçidir) sözü öncelikli noktalan
göstermiştir.
Köy Kanunu (1924) ve Aşarın Kaldırıl­
ması (1926) Kemalist modelin ilk adımla­
rıdır. Köyde ve tarımda numune çiftlikle­
ri, ziraat okulları, tohum ıslah istasyonları
ile başlayan ulus devlete özgü yeni ku­
rumsallaşmanın son adımı ise 1940’ın
Köy Enstitüleridir.
3) “Cumhuriyet Tuı/hyesımıı eline men­
kul kıymet stokundun tamamen mahrum,
araz i itibariyle harabeler gösteren, iktisadi
faaliyet itibariyle mitmaresesiz (bir becerisi
olmayan) fa ka t azimli vatandaşlardan başka
bir şeyi olmayan, iktisadi muvazene (denge)
itibariyle geniş mikyasta açık veren bir ülke
geçti. Bu noktayı daima göz önünde tutmaiı-
dtı: Böyle bir vaziyetle ne yapılır? Cumhuri­
yet Türkiyesi bir nokta üzerine teveccüh etti
(yöneldi): Memleketin istihsal kuvvetini
(üretim gücünü) artırm ak. İktisadiyatta
O M İ D E N K E S İ T L E R
(ekonomide) esas olan, memlekette istihsal
kuvvetlerini yaratmak, artırmaktır. ”
1930 yılının iktisat Vekili Mustafa Şeref
Bey (Özkan) ekonomide Kemalist mode­
lin, ülkenin özel koşullarında benimsediği
ana çizgiyi gösteriyor: işin candamarı ül­
kede sermaye birikiminin yaratılmasıdır.
Sermaye birikimi Kemalist özgün mo­
delde iki ayak üzerine oturur: Birincisi,
demiryollarıdır ( “Anayurdun dörtbaştan
demir ağlarla ö rü lm esi”). 1 9 2 4 ile
1937/38 arasında yılda ortalam a 200
km’lik demiryolu inşaatı ile sürdürülen
bir yatırım programı ve bunun yanı sıra
yürütülen "hat millîleştirmeleri’’ kırsal ke­ 299
simi açmak ve tarımı canlı tutmak, inşaata
sürekli bir ekonomik etki kazandırmak,
ulus devletin siyasal sınırlarına erişmesini
ve sahip olmasını sağlamak ve etkili bir
kontrol şebekesi oluşturmak gibi birkaç
hedefi birden gerçekleştirmiştir.
İkincisi, sanayi programlarıdır. 1924-40
arasında özel kesim sanayii yer yer hatırı
sayılır ayrıcalıklarla teşvik edildi ve hızlı
gelişti. Ancak, teşvik de görse, özel sanayi
ulus devlete ekonomide ve özellikle sa­
vunmada sağlamlık verecek ölçek ve türde
bir ekonomik baz ve hareket veremedi,
veremeyecekti. Oysa, bu sağlamlık Cum­
huriyetin kurucuları için kritik önemdey­
di ve keyfe bırakılamazdı. Özel kesimin
rejimi ayakta tutabileceği ve sağlam faştı ra -
bileceği düşüncesi, özellikle 1929/30’dan
sonra artık rağbet görmedi, hatta riskli
bulundu. Sanayileşmenin rejim için öne­
mi artmıştı ve bu noktada ekonomide
ağırlık merkezinin devlet kesimine veril­
mesi izlenecek tek yol olmuştu (1930-32).
“Devletçilik”, demiryolu politikasının dı­
şında farklı uygulamalara da açık bir te­
rimdi. Fakat, somutlaşabilmesi sanayi
programlan ile (1933’den başlayarak) ol­
du. Devletçilik sanayileşme arzusu ile öz­
deşleşti ve bu baz üzerinde gelişti.
4) Kemalist özgün model dünya kon­
jonktürü bakımından ilginç bir ara dö­
nemde oluşturuldu ve yerleşti, 1920’li ve
 K E M A
1930’lu yıllar egemen güce göre biçimle­
nip yönetilen bir dünya düzeninin (bir
“Pax’’m) olmadığı, birbirleriyle zıtlaşma­
ları artan büyük devletlerin her işe karışa­
nı ad ığı dönemdir. Yıkılan imparatorluğun
yerine yeni devletin böyle bir dönemde
kurulmuş olması bir yönüyle şanstır;
Cumhuriyet’in ilk kuşaklarının bağımsız­
lığı öğrenmeleri gibi müstesna bir fırsat
sunar. Öteki yönüyle, bazı işleri zor ve zo­
runlu kdmaktadır: Yeni ve bağımsız bir
devlet savunma işini tümüyle kendi başı­
na üstlenmek ve harcamalanm da yüksek
tutmak zorundadır. Bu, halkı yeni rejime
300 ısındırabilmek için gerekli olan öteki har­
camaları sınırlayıcı etkendir
5) Cumhuriyet rejimi, 1789’u ve onun
19. yüzyıldaki çizgilerini izleyerek orta sı­
nıf değerleri ve radikal özlemleri ile ku­
rulmuştur. Meşru ti yeften devralman pozi­
tivizm ve akılcılığı potasında eriterek çağ­
daş bir dünya görüşüne ve mertebesine
sahip bir topluma erişmek, bunun için
gündeminde hukuk sisteminden bilim ve
tekniğin örgütlenebilmesine kadar olabil­
diğince reform ve yeni kurumlaşmaya yer
vermek bir tutkudur. Kemalist kadro için­
de bu yönden dayanışma, yaklaşım ve ira­
de tutarlılığı yüksektir.
Özgün modelin bu radikal orta sınıf
özelliği, uygulamada sosyal sistemde da­
ima mutabakatları gözeterek kendine yol
açmıştır. Ekonomideki uygulamaları ile
yükselen sınıflan teşvik etmiştir. Fakat bu
tutum siyasal tercihleri ve yansımaları ba­
kımından bir modiis vivendi düzeyinde
kalmıştır. Kemalist özgün modelin ekono­
mideki çizgisine daima orta sınıf değerleri
ve mülahazaları öncülük etmiştir. Başka
bir temsilci sınıfı veya tabakası yoktur.1
Geniş anlamda, yeni toplum ve yeni dev­
let için bir yeni “millî iktisat" yaratmayı
amaçlamış, ancak bunu kendine özgü bir
politikalar demeti ile ve yükselen sınıflara
angaje olmaksızın yurütebilmiştir.
Cumhuriyet rejiminin başlangıç döne­
mi sayılabilecek 1923-39’da, ekonomik
L İ Z M
konjonktür elverişli olduğu, ekonomik
paylar genişlediği veya iyimserlik bozul-
madığı sürece, başta sanayi, finans ve tica­
ret kesimleri olmak üzere yükselen sınıf­
lar Kemalist modele zaman zaman tam,
zaman zaman ölçülü destek vermişlerdir.
Rejimin radikal fakat daima mutabakatla­
rı gözeten ona sınıf tercihleri usla politi­
kalarla uygulanmış ve yükselen sınıfların
bir ınodiis vivendi içinde kalmaları sağlan­
mıştır. Siyaset alanındaki gelişmeler (ön­
ce, 1923’deıı başlayarak siyasette ve dev­
lette geçmişten kopuşu getiren değişiklik­
ler ve sonra, 1931’de başlayan Tek Parti
dönemi) 1920'lerin yükselen sınıflarını
aktif biçimde ilgilendirmemiş, tedirgin et­
memiştir, Ekonomide de böyle olmuştur:
Payları küçülmediği veya bu olasılık gö­
rünmediği sürece günün yükselen sınıfla­
rı iktisat politikasındaki radikal değişik­
liklere karşı tavır almamışlar, tersine,
(1933’ten itibaren devletçilik çizgisini ka­
bullerinde olduğu gibi) radikal değişiklik­
lerin kendileri için yarattığı fırsatları ça­
buk benimsemişlerdir.
Vurgulamak gereken bir nokta, Kema­
list özgün modele itici gücünü veren orta
sınıf değerlerinin aydınlanma kültürün­
den beslenmesidir. Bu özgün modelin
oluştuğu ve yerleştiği dönemin belirgin
özelliğidir (1923-39) ve modelin zorlandı­
ğı, tıkandığı ve tazelenmesine girişildiği
dönemleri de kapsayarak 1950’ye kadar
önemim korumuştur. Eğer “aydınlanma,
modern orta sınıfın siyasal ilkokulu” (Ha-
user, 1951 jcilt 3J: s.93) olarak kabul edi­
lirse, burada, orta sınıfın Cumhuriyetin
başlangıç döneminde yükselen sınıfları
yönlendirebilen, onlara mesafeli durmayı
gözeten ve böylece ulus devletin kuruluş
dengelerini koruyabilen bir siyasal olgun­
luğa sahip olduğunu iddia edebiliriz.
MODELİN 51KJ?MA VE TIKANMALARI
Ekonomide Kemalist özgün model 1930’lu
yıllarda şekillenmiş, sorunları önemli öl­
K E M A L İ S T E K O N
çüde çözerek gündemi sanayi aklı ile dü-
zenlenebilen yeni bir aşamaya getirmiş,
böylece, yeni devletin muhtaç olduğu ulu­
sallığın da temeli olmuş ve kadrolarına
yön duygusu kazand ırm ıştır. Bunlar
1930’da, ekonomide geçmişten kopuşla iv­
me kazanmıştır. Siyasette geçmişten kopuş
1923’te başlamış, ancak, ekonominin işle­
yişinde temelden değişikliğe girişilmemiş-
ti. L931’de başlayan Tek Parti dönemi,
ekonominin derinleşen buhran koşulların­
da daha kontrollü yönetilmesine, ama da­
ha önemlisi devletçiliğin bir yeni sanayi ta­
banına oturması için radikal sayılacak ta­
sarımlar yapılmasına olanak vermiştir.
1) 1929’dan itibaren ekonomide hisse­
dilen sıkışma, 1930’dan sonra buhrana
dönüşmüştür. Her buhran öğreticidir ve o
zaman da şunu be rra kİ aştırmış tır: Cum­
huriyet rejimine karşılaşılacak buhranları
aşma gücü verecek çapta bir sermaye biri­
kimi sağlayabilmek şarttır. Bu ihtiyacı kar­
şılayabilmek için, yeni politika çizgisi
olan devletçiliğin kaynaklarını gerçekçi
biçimde saptayarak işe başlamak gerek­
miştir. (1931): Devletin olanakları sınırlı­
dır. Eldeki sınırlı olanakların yanı sıra
ekonomideki rantlara da el koyabilmek ve
sanayide hamle yaparak sermaye birikimi­
nin ölçeğini büyütmek işin esasıdır. Eko­
nominin karar merkezinde bulunan ikti­
sat Vekili Mustafa Şeref Bey, bu noktayı
görmüş ve Başvekil İsmet Paşa’nın deste­
ğini alarak 1932’de hamleyi yapmıştır.
Doğal olarak, 1920’îerin yükselen sınıfla­
rının tepkilerini de o toplamıştır.
1932’nin hamlesi, Kemalist özgün mo­
deli ilk kez ve günün derin buhran orta­
mında ticaret, sanayi ve finans kesimleri­
nin ve büyük toprak sahiplerinin ortak
muhalefeti ile karşı karşıya getirir. Sonuçta
bir uzlaşma noktası bulunacaktır. Mustafa
Şeref Bey’in iktisat vekilliğinden ayrılışı
üzerine, finans kesiminin aracılığıyla uz­
laşma gerçekleşir ve Iş Bankası Umum
Müdürü Celal Bey (Bayar) vekil olur. An­
cak, ticaret, sanayi ve büyük toprak sahip­
O M İ D E N K E S İ T L E R
lerinin 1920’li yılların ekonomik düzenine
dönüş arzuları gerçekleşemez. Yükselen
sınıfların rantlarına dokunulmaması, fakat
f932'de geri dönülmezlik kazanan sanayi
hareketi için yeni bîr model oluşturulması
(Sümerbank) üzerinde mutabakat sağlanır
(1933), Uzlaşmaya aracı olan finans kesi­
mi yeni yatırımlardan pay alacaktır ve bu­
nun Celâl Bey ve finans kesimi tarafından
ifadesi “sanayileşme hareketine hız verile­
bilmesi için bütün millî kuvvet kaynak ve
unsurlarından çok istifade etmek lazım
geldiğindir. Özetle, Kemalizmin yükselen
sınıfların ekonomik paylarım sabitleme
veya küçültme yolundaki ilk girişimi ile 301
model sıkışmış, fakat, özel kesimin de
ekonomide yeni devletçi birikimden pay
alabileceği bir rötuşla 1930’lardaki uygula­
ma şansını kazanmıştır.
2) Varılan uzlaşma bir kararsızlık tablo­
su yaratmaz. Kemalist çizginin (orta sını­
fın) projesi sürecektir. Parti çatısı altında
bir siyasal muhalefet hareketi doğmaz.
Ekonomi 1934’ten sonra büyümeye geçe­
cek ve (toprak sahipleri de dahil) herke­
sin payı yeniden genişlemeye başlayacak­
tır. Ekonominin makro İstikran buhran
koşullarında da, büyüme ortamında da
malî disiplin sürdürülerek korunur. (Mak­
ro istikrar yükselen sınıfların birinci soru­
nu değildir.)
3) Bu ilk sıkışmadan sonra, modelin
ciddi biçimde sıkışmaya başlaması ve tı­
kanması İkinci Dünya Savaşı koşullarında
olacaktır (1940-45). Savaş yılları Türki­
ye’nin savaş dışı kalmayı ana politika çiz­
gisi olarak sürdürdüğü yıllardır, insan ve
toprak kaybını sıfırda tutmayı amaçlayan
bu politikayı sürdürmenin ekonomik ma­
liyeti kaçınılmaz olarak yüksektir. Ordu­
sunu 150 bin kişiden bir milyonun üzeri­
ne çıkarmak zorunda olan, böylece tarım­
da üretiri nüfusu beş yıldan uzun süre tü­
ketici haline getiren, başka bir kaynağa da
sahip olmayan ülke kısa sürede darlık içi­
ne düşer. Sanayi hareketini sürdürecek
olan kamu yatırım programlarına kaynak
K E M A L İ Z M

“îstiklal-i tam için şu düstur var; Hakimiyeti Milliye, hakimiyeti iktisadiye İle tarsin
edilmelidir. Bu kadar büyük iy eler, bu kadar mukaddes, azametli hedeflerin...
tahakkuk-u tammırn temin için yegane kuvvet, en kuvvetli temel İktisadiyattır." (Atatürk)

ayrılamaz ve bunlar geliştirilemez. Üre­ kesiminin sadece bir parçasıdır. Ancak,

timdeki gerileme ve gelirlerdeki düşme
sürekli hale gelir. Devletin gelirleri yeter­
siz kaldığı için, büyüyen savunma gerek­
leri para basarak karştlamr. Sonuç, dara­
lan ekonomide kıtlıklarla enflasyonun sü­
rekli olarak ve birlikte yaşanmasıdır. Bu
yirmi yıldır görülmemiştir ve bunun da
sonuçları olacaktır.
4) Önemli sonuç, bu savaş ekonomisi­
nin hesapla yokken yeni sınıfları yükselt­
mesidir. Bunların başında savaş ekono­
misinin kıtlık ve enflasyon ortamında he­
men oluşan ikinci piyasada (karaborsa­
da) ürününü pahalıya satma olanağı bu­
larak zenginleşen köylü ve buna aracılık
yapan tüccar gelir. Zenginleşen kesim,
büyük köylü kitlesi içinde küçük bir
zümredir. Ancak, bu zenginleşm enin
önemi köy kesimi içindeki farklılaşmayı
birdenbire keskinleştirmesidir. Aynı şeyi
tüccar için de düşünmek gerekiyor: Ka­
raborsanın organizatörü tüccar ticaret
yarattığı farklılaşma Kemalist özgün mo­
deli bozacak ve ilk kez değişik siyasal so­
nuçlar yaratacak niteliktedir: Sonuç reji­
min (ve modelin) arkasındaki mutaba­
katların çözülmeye başlamasıdır:
“Şuursuz bir £icaret havası, haldi sebep­
leri çok aşan bir pahalılık belası, bugüıı
vatanımızı ıstırap içinde bulunduruyor.
Biz im gördüğümüz en tehlikeli hastalık,
iki seneden beri, cem iy etim iz İçinde
Cumhuriyet hükümetlerini muvaffak et­
mem ek için estirilmiş olan zehirli hava­
dır. Acı ile hatırlamalıyız ki milletin iaşe
işlerini tanzim etmek yolunda Cumhuri­
yet hükümetlerinin sarfeUikteri gayretle­
re, iki seneden beri, cemiyetimiz tarafın­
dan hiç yardım edilmemiştir Bulanık za­
manı, bir daha ele geçmez /irşat sayan
eski batakçı çiftlik ağası ve elinden gelse
teneffüs ettiğim iz havayı ticaret metaı
yapmaya yeltenen gözü doymaz vurgun­
cu tüccar ve bütün bu sıkıntıları politika
K E M A L İ S T E K O N
ihtirasları için büyük fırsa t sanan ve
hangi yabancı milletin hesabına çalıştığı
belli olmayan bir haç politikacı, büyük
bir milletin bütün hayatına hüstah bir su­
rette lamda h kovmaya çalışmakladırlar ”
(Vurgular benimdiı:)
ismet Paşa'nın (cumhurbaşkanı) 1942
Kasım ayında daha önce ve sonra rastlan­
mayan bir keskinlikle ve işin sınıfsal özel­
liklerine işaret ederek dile getirdiği şey,2
yeni ve Cumhuriyet rejimi için zor bir or­
tamda bazı sınıfların yükselerek mutaba­
katları çözmesidir. Rejimin her şeye siya­
sal sezgilerle ve stratejik sonuçlarıyla bak­
ına yeteneğine sahip iki yöneticisinden
İkincisi, yirmi yıllık mutabakatı çözmekle
yeni yükselen sınıf temsilcilerinin savaş
sonunda uygun bir hava yakalarlarsa siya­
set sahnesine birlikte çıkacaklarım ve Ke­
malist özgün model karşısında yer alacak­
larını bilircesine konuşmaktadır.
5) İşin merkezinde köy ve toprak soru­
nu vardır. Cumhuriyet yönetimi bunu ba­
şından beri iyi bilir. Ancak, Kurtuluş Sa­
vaş ı’ndan başlayarak sürdürülen mutaba­
katlar (ki bunlara “eski batakçı çiftlik ağa­
sı" da dahildir) rejimin kuruluş aşamasın­
da siyasal istikrar için önemli sayılır, İstik­
ran önemli saysa da, yönetim köye girme­
ye kararlıdır. Daha 1920’lerin sonunda,
ileride köyde çiftçi olabilmiş ve rejimi sa­
hiplenmiş görmek istediği o günkü top­
raksız ve az topraklı köylüye, yalnız Hazi-
ne’den değil, büyük toprak sahiplerinden
alarak dağıtım yapmak için ilginç bir yol
bulmuştur. Ancak, rejimin siyasal toplulu­
ğu içinde yer alan büyük toprak sahipleri
buna direnirler ve daha da direneceklerini
belli ederler.3
1930'ların ortalarında (yani, sanayi
programlan başarılı oldukça ve tek partili
siyasal model işlemeye devam ettikçe)
toprak ve tarımın yönetimin gündemine
gitgide artan bir ağırlıkla yerleştiği görüle­
cektir. ismet Paşa, I936’nın son günlerin­
de "toprak işleyenin" sloganını vurgulaya­
O M İ D E N K E S İ T L E R
rak “şimendifer (demiryolu) ve sanayi iş­
lerinde olduğu gibi, 1937’den itibaren zi­
raatımızı ve çiftçilerimizi kalkındırmak
için,,.planlı ve iştirakli bir çalışma devresi­
ne” girileceğini ve tarımda “ilk plan(ın)
1000 ziraî kombina üzerine tesis olunaca­
ğını ve dört sene(lik)" olacağını söyler.
Ancak, tasarlanan toprak ve tarım politi­
kasının resmen bu kadar vurgulanmayan
boyutu köyün düzeninin ve siyasal yöne­
timinin Kemalist özgün modelle bağdaşa­
cak biçimde yeniden şekillendirilmesidir.
Sorunu en yalın biçimde Falilı Rıfkı Atay
dik getiriyor (1936):
303
“İçine girilmeyen köy yerinden oyııa-
ınaz. Bittim değişiklikleri, yeni şartları
kerpicinin içinden seyreder durur. Kö­
yün katı görenek ve güvensizlik kabuğu­
nu kırarak onun karimi içinde y er a l­
mamız lazımdır... Ankara etrafındaki
köyleri dolaşınız. Büyük merkez hiçbiri­
ne örnek olmamıştır ve olamaz." (Vurgu­
lar benimdir)
6) 1930’ların ikinci yansındaki bu yeni
durumu, kısacası, rejim in arkasındaki
mutabakatın toprak sahiplerinden filizle­
necek muhalefetle zedelenmeye başlaya­
cağını yönetimin değerlendirmemiş olma­
sı düşünülemez. 1939’da başlayan ve seyri
kestirilemeyen büyük savaşın belirsizliği
içinde bile olsa köy davasına radikal bir
çözüm arayarak adım atılması, bu davanın
Kemalist model için artık ertelenemez bir
noktaya geldiğini gösteriyor. 1940’ın he­
men başında Köy Enstitüleri köye yeni bir
insan ve işbirliği modeli getirerek köy
ekonomisinde farklı bir düzene gidişin
öncüsü oluyor. Enstitü, Cumhuriyetçi
(Kemalist) bir köy organizasyonu ve ulus
devlet yapısına oturacak bir köy yapısı
arayışıydı. Ancak, toprak reformu ile bu­
luşmadıkça aranan çözüme varılamazdı.
Beş buçuk yıl süren dünya savaşı biter­
ken, 1945’de, gündeme getirilen Çiftçiyi
Topraklandırma Kanunu ile Enstitü ade-
K E M A
ta bir kerpetenin iki ucu gibi birieşerek,
mülke kavuşmuş ve Mustafa Kemal’in
1922'deki arayışıyla "hakiki müstakil
olan köylü"yü (bir anlamda Kemalist
çiftçiyi) bulmaya yönelmiş görünüyor.
7) 1945’te, Türkiye’de beş yıllık bir kıt­
lık ve enflasyon ortamında kendi kendine
yetmeye çalışmış bir ekonominin bütün
insanları yorgundur; siyasal potansiyel yö­
nünden pasiftir veya cansızdır, Kemalist
modelin sahibi olan orta sınıf takatsizdir
ve parti eskimeye yüz tutmuştur. Buna
karşılık, savaş yıllarında zenginleşen köy­
lü, aynı yolla zenginleşen tüccar ve hoş­
nutsuz sanayici bu ortamın yükselen sı­
nıfları olduklarını hissederek siyaset sah­
nesine çıkmaya hazırdırlar. Sahneye çıkar­
lar ve köyün yeni bir model içinde değiş­
mesine karşı duran tavırları ile siyasete
başlarlar. Buradan başlamaları doğaldır.
Çünkü, geçmiş beş yılın koşullarında he­
men tüm kesimleriyle mecalsiz kalmış
toplumda başarılı olabilmek için bir siya­
sal meşruiyet tartışması başlatmak gerek­
tiğini algılamışlardır. Ve tıpkı rejimin sahi­
bi olan Cumhuriyet yönetimi gibi, bir
köylüler ülkesinde siyasal meşruiyetin re-
et bazının köy ve toprak sorununda yattı­
ğını bilmektedirler. Böylece, kendilerini
siyaset sahnesine takdim ederek Kemalist
modelden ve orta sınıfın vesayetinden
kopmaya yönelirler.
Kopuş ve başarı ancak bu takdimi bü­
yük bir siyasal çıkışla yaparak, adeta bir
meydan savaşı ile olurdu. Belki başlangıç­
ta (Dünya Savaşı’nın sona yaklaştığı gün­
lerde) böyle bir tablo yoktu. Ama, geliş­
me böyle oldu. Tarihin cilvesi, (yani,
Cumhuriyet rejiminin köy ve toprak so­
rununu artık geciktirmeksizin çözme zo­
runluluğu) yükselen sınıflara Çiftçiyi
Topraklandırma Kanunu’ndan daha iyi
bir meydan savaşı fırsatı sunamazdı, İkin­
ci Dünya Savaşı biterken başlayan bu sa­
vaş Kemalist özgün model için sonun
başlangıcı oluyor.4
L İ Z M
MODELf TAZELEME GİRİŞİMİ
Kemalist özgün modelin köy ve toprak re­
jimini değiştirerek köyü ve tarımı arzula­
dığı biçimde ekonomisine ve siyasal ku­
rumlaşma alanına katma hamlesi gerçek­
leşemedi. Köy Enstitüleri gibi (1940) Çift­
çiyi Topraklandırma Kanunu da (1945)
yasalaştı. Ama, sonuç hem kısa hem de
uzun dönemli etkileriyle yenilgi oldu.
Ekonomide sürekli daralma ve bundan
doğan hastalıklar ile birlikte partinin siya­
sal dinamizminin ve kitlesel gücünün tü­
kenmeye yüz tutması Kemalist modelin
özgün çizgisini sürdürecek kurumsal de­
ğişikliklerden en yaşamsal olanını gerçek­
leştirme şansını sıfırlamıştı. Kemalist çiz­
ginin tepe noktasında yapılması halinde
yerleşebilecek olan büyük bir kurumsal
değişme zorunlu nedenlerle çizginin ini­
şinde yapılınca bekleneni veremediği gibi,
ülkede siyasal eylem gücü de artık başka
ellere geçiyordu.5
Bunun yanı sıra, dünya konjonktürü,
hele Türkiye'yi önplanda etkileyen birkaç
yönü düşünülürse Kemalist özgün mode­
lin işleklik kazandığı dönemden farklı bir
noktaya gelmişti. Rejimin 1920’den başla­
mak üzere tek dış desteği sayılan Sovyet­
ler Birliği ile ilişkiler eski sıcaklığından
soğukluğa dönüşmüştü. 1930'ların ikinci
yarısından başlayarak Türkiye’ye yakınla­
şan Almanya dünya sahnesinden siyasal
ve ekonomik güç olarak çekilmişti. Türki­
ye’nin Orta ve Doğu Avrupa’ya dönük pa­
zarları kapanmıştı. İngiltere İse artık dün­
yadan muktedir bir ekonomik güç olarak
ayrılma ve yerini Amerika’ya bırakma
noktasında idi. Kısacası, 1930 ekonomisi­
nin (ve siyasetinin) dış parçaları denebile­
cek olan Sovyet, Alman ve Ingiliz piyasa­
ları ve desteği artık Türkiye’nin ulus dev­
leti için söz konusu değildi.
Bu ortamda, yeni yükselen sınıfların
Tek Parti yönetiminin karşısına çıkarken
hareket noktası olan siyasal meşruiyet so­
runu ( “Yeter, Söz Milletindir!") gerçek bir
K E M A L İ S T E K O N
sorun oluyordu. Çünkü, mevcut siyasal
sistem rejimin sürdürülebilmesi için meş­
ruiyet üretip üretememe sınırına dayan­
mıştı. Ekonomide Kemalist modeli sürdü­
rüp sürdürememenin ötesinde, ulus dev­
leti tutacak ve yürütecek bir yeni çıkış
noktası bulmak gerekiyordu. 1945 ve
1946 yıllarının temel sorunu ve arayışı
böyle görünüyor.
1) Modeli tazelemenin kurgusu siyaseti
ön plana alarak tasarlanmış, işin püf nok­
tası olarak yeni ve sayıca büyük bir siyasal
topluluk oluşturarak siyaset oyununun
kurallarında değişiklik yapmak düşünül­
müştür. “Yeni", “sayıca büyük" ve “deği­
şik kurallar” siyasal topluluğu oluşturabil­
menin esaslarıdır. Bunlardan ilk ikisi kır­
sal kesimin (köyün) yeni siyasal toplulu­
ğun en önemli ve büyük parçası olarak si­
yasal alana alınması demektir. Belki kırsal
kesimin rolü (rejime sadık bir büyük kitle
olarak) siyaset sahnesinin yeni yükselen
sınıflarına bir “karşı ağırlık" olarak hesap­
lanmıştır. Böyle bir karşı ağırlığın kısa sü­
re içinde tasarlanandan farklı bir role ve
potansiyele sahip olabileceği öngörülme­
miştir. Sayısal olarak en büyük ve yeni
parçayı alarak yeni bir siyasal topluluk
oluşturmak yeni bir çerçeve ve harekât
planını gerekli kılıyor. Bunun tasarımı ve
uygulaması: (a) Kadrosu ve programı ile
tek partiden çok da farklı olmayan ikinci
bir partinin doğması ve tanınması için ye­
terli süreye, (b) bu “yeterliliğe” göre yapı­
lacak bir erken seçime ve (c) bu seçimin
tek dereceli olması ve kırsal kesimin yeni
seçmenlerine, onları ilk kez politize ede­
rek ‘'y u rttaşlık ların ı hissettirebilmeye
bağlıydı. İkinci parti kararının 1945’İn yaz
aylarında verildiğini ve Demokrat Par-
ti’nin 1946’nın hemen başında kuruldu­
ğunu, erken seçimin aynı yılın 21 Tem-
muz’unda ve ilk kez tek dereceli olarak
yapıldığını hatırlayabiliriz,
2) ism et Paşa (cum hurbaşkanı) 12
Temmuz, 1947’deki beyannamesi ile yeni
ve genişlemiş siyasal topluluğun (rejime
O M İ D E N K E S İ T L E R
yaklaşım ları bakım ından farklılıkları
önemli olmayan, yani, siyaset alanında ay­
nı meşruiyete sahip) iki partili bir düzenle
işleyeceğini işin ana kuralı olarak ortaya
koymuştur. Böylece, 1923’te kurulmuş
olan ulus devlet 1946/47’de siyaset alanını
yeniden tanımlamış oluyor. Zaman, dünya
konjonktürünün savaş sonrasında Batı
Avrupa’dan başlamak üzere ülkelere “ulus
devletiik’Terini yeniden tanımlamayı zo­
runlu kıldığı zamandı.6 Uluslararası ortam
artık savaş öncesinden farklı İdi ve artık
her ulus devlet için dikkate almak gere­
ken bir “pax" (Pax Americana) ve bir sü­
per güç (Sovyetler Birliği) vardı, 305
3) 21 Temmuz, 1946 seçiminden sonra
kurulan ilk hüküm et (R ecep P ek er,
Cumhuriyet rejiminin ilk resmî devalüas­
yonunu yapmış ve son birkaç yılın dura­
ğan ekonomisini yeni dünya rejimine yer­
leştirmek ve pratik olarak da işletebilmek
istemiştir.7 Ancak, bu ayar yeniden Ke­
malist özgün modele başlamak İçin yapıl­
mıyordu, Yeni tutulan yol bir tür “Yeni
İktisat Politikası" (NEP) idi. Bunun öz­
gün modele ileride dönüş yapabilmek
için tutulan geçici bir yol mu, yoksa mo­
delden bir kesin ayrılış mı olduğu tartışı­
labilir. Fakat, “Yeni İktisat Politikası ”nm
bir yandan “Pax Americana”nın telkinle­
rine kulak kabartarak,8 bir yandan da
yükselen sınıfların taleplerini ön plana al­
mış görünerek oluşturulduğu anlaşılıyor.
Özgün modelin sermaye birikimi (yani,
demiryolları ile sanayi programlarının or­
tak Örgüsü) artık ön planda değildir. Dev­
letçiliğin oynadığı rol de yumuşatılmıştır.
Kısacası, modelin tazelenmesinde ülke­
nin ve zamanın özel koşullarının değiş­
miş olduğu görüşü ağır basmıştır. İlginç­
tir, Kemalist özgün modelin malı disiplin
ilkesi bırakılmamıştır. Savaş yıllarının
kaynak yokluğu ortamında ihtiyaçları
karşılayabilmek için birkaç yıl para bas­
mak zorunda kalan yönetim, 1942/43’ten
sonra bundan sakınabilmiş ve 1945’ten
sonra ise (1946 devalüasyonunun etkile-
 K E M A
rini gidererek) 1930’ların denk bütçe-sağ­
lam para çizgisine dönmüş, 1950’ye (ikti­
darı devredinceye) kadar bundan ayrıl-
mamıştır. Değişen dünya ortamının getir­
diği ve kamu harcamalarını daha gevşek
tutan iktisat politikası anlayışı karşısında,
özgün modelin enflasyon olasılığını ulus
devletin sağlamlığı için ciddi tehlike sa­
yan anlayış sürmüştür.®
4) Kırsal farklılaşma, zenginleşme ve ti­
caretin öne çıktığı bir dünyada siyasal
topluluğun genişletilmesi yoluyla girişi­
len tazelenme hamlesi yine orta sınıfa öz­
gü bir proje olarak görünüvor. Burada
306 hem bir yeni ekonomik başarı (hiç değil­
se, ekonomide bir derlenip toparlanma)
arayışı, hem yükselen sınıflarla bir yeni
uzlaşmaya giderek onları frenleme arzu­
su, hem de kırsal çoğunluğun sayısal des­
teğini alarak yeni bir dengeye varma bek­
lentisi seziliyor. Ancak, yükselen sınıfla­
rın mutabakatları bozup siyaset sahnesi­
ne iddia ile çıkmalarından sonra, Kema­
list kadro içinde bu yeni proje üzerindeki
dayanışma ve irade tutarlılığı 1920’lerde
ve 1930’larda olduğu kadar yüksek olma­
mıştır. Devlet ile parti özdeşliği objektif
koşulların değişmesiyle sona erdikten
sonra, orta sınıfın yönetimde kudretinin
eskisi kadar yüksek ve uzlaşma alanının
eskisi kadar geniş olmayacağı, sosyal sis­
temin taleplerinin ağır basmaya başlaya­
cağı yavaş yavaş anlaşılmaktadır. Bu da
orta sınıfın kendi iç dayanışmasını bozan,
ticaret, sanayi ve finans çevrelerinin ta­
lepleri arttıkça orta sınıfı bölmeye başla­
yan etkiler yapacaktır.
Yükselen sınıfların verdiği siyaset şan­
sını iyi kullanmayı bilen Demokrat Parti
bu bozulma ve bölünmeyi iyi kullanacak­
tır. Başlangıçta İsmet Paşa’nm koyduğu
“iki partinin de yeni bir uzlaşma çizgisin­
de birbirine benzeyeceği” kuralım kabul
etmiş görünse de, kısa sürede Kemalist
özgün modeli (ve 27 yıllık geçmiş döne­
min tümünü) reddeden bir noktayı tuta­
caktır. Bir anlamda, orta sınıf eski radi­
L İ Z M
kalliğinden uzaklaştığı ölçüde yükselen
sınıflar kendi çizgilerinde o derecede ra­
dikalleşecekler ve Demokrat Parti bu yeni
radıkalkşmeyi iyi izleyerek, bunun siya­
setteki gereğini yapacaktır. Bu gelişme,
CHP'nin beklentisinin tersine, bir siyasal
bilinçlenme aşamasından geçmeksizin si­
yasal topluluğun esas parçası oluveren
kırsal kesimin de kitle halinde ve gitgide
yükselen sınıflarca bilinçlendirilmesine
yol açacaktır. Bu "hilinçiendirme”nm da­
ha sonra da yükselen sınıfların tekelinde
kalması ülkenin toplumsal yaşamında ve
siyasetinde yarım yüzyılı aşan sureyle bi­
rikimli etkiler yapacak, Kemalist özgün
modele dönüşü çok kısa sürede, çok uzak
bir olasılık haline getirecektir.
KEMALİST EKONOMİ
MODELİNİN “/KİNCİ KOLU" VAR MI?
Kemalist ekonominin tarih içinde ayrın­
tılara ve belgelere inilerek incelenmesi
yukarıdaki soruyu akla getirir. Tarihçiler,
siyasetçiler, iktisatçılar ve düşünürler
arasında Kemalist modelin esasında bir
‘orta yol’ olduğu, hatta zaman içinde da­
ha çok Celâl Bayar’ın temsil ettiği bir çiz­
giye doğru gelişmesinin öngörülmüş ol­
duğu gibi tezler de vardır.10 Bu tezler ay­
rıntılı çalışmalarla irdelenebilir. Burada
yazımızdaki yaklaşımla sınırlı kalacağız.
1) iktisat vekilliğinden başlayarak, Ba-
yar’ın benimsemeye başladığı bir yeni
çizgiyi gözleyebiliriz. Bu, siyasal otorite
ile yükselen sınıflar arasında, artık yük­
selen sınıfların taleplerine göre bir ittifak
arayışıdır ( “mutabakat" değil). Dünya
1930’larda liberalizm in inkârını yaşa­
maktadır ve Türkiye’de de tablo budur.
Bayar, bu arayışını “Güdümlü Ekonomi’’
sloganı ile yapmaktadır. Çünkü, yükse­
len sınıflara daha büyük pay verebilmek
günün koşullarında ekonomik programla
mümkündür. (Yükselen sınıfların liberal
denilebilecek bir düşünce ve isteğe sahip
olduklarının bilgisine sahip değiliz.)
K E M A L t S T E K O N
2) Şunu söyleyebiliriz: Rejimin siyasal
kadrosu ile yükselen sınıflar arasındaki
ilk zıtlaşmadan sonra finaııs kesimi aracı­
lığı ile varılan uzlaşma (1933) bir “ikinci
kol" çekirdeğini oluşturmaya başlamıştır.
Bu, yükselen sınıfların ekonomide geriye
(1920’lere) dönüş arzularını aşmayı bilen
bir b a k ışın ve, çab anın ürünüdür.
1920’lerde yükselen sınıflar 1930’ların
k o şu lla rın ın dünyada ve T ü rk iy e’de
1920’lere göre farklılığını görmemişler
veya görmezlikten gelmişler, yani, günün
(ve orta sınıfın gerçekçi bakışının) gerisi­
ne düşmüşlerdir Doğasında uzlaşma olan
finans kesimi ise, günün lemel sorununu
yeni sermaye birikiminden pay almak ve
ona ortak olmak biçiminde kavramıştır.
Bu iktisat politikasını şekillendirecek bir
iddia boyutunda ifadelerini ve sloganları­
nı üretmiştir, İddia sahiplerinin sanayi
hareketinin yeni ölçeği konusunda hiçbir
tereddüdü yoktur. Tereddüdü, sanayileş­
menin devletin ekonomideki payını bü­
yütürken özel sermayeninkint o kadar
büyütmeyen (ve göreli olarak küçülten)
bir hareket haline gelme olasılığından
doğmuştur. Bu bakımdan finans kesimi­
nin (özel olarak İş Bankası’nın ve Celâl
Bey’in) yeni sanayileşme politikası anlayı­
şı “bütün milli menabii kuvva’’ (kuvvet
kaynakları) ilkesi üzerine kurulmuştur.
3) Finans kesimi, sahip olduğu uzlaş­
tırma nitelikleriyle, kendi “bütün millî
kuvvet kaynaklan" yaklaşımım özel ke­
sim ve çevresini genç Cumhuriyet rejimi­
ne yabancılaştırmayacak bir temel ilke
gibi sunmakta ve bunun 1930’lardaki tek
partinin içinde sınıf mücadelesi barındır­
mayan, “imtiyazsız, sınıfsız, kaynaşmış
k itle ” yaklaşım ına uygun düşecek ve
böyiece siyasal kadro tarafından da be­
nimsenecek bir yeni iktisat politikasının
esası olmasını beklemektedir. Finans ke­
siminin (özel kesimin tam desteğine sa­
hip) bu önerisi ekonomide ve siyasette
liberalizm den kaynaklanm ış değildir.
(Vükseien sınıfların böyle bir merakı
O M İ D E N K E S İ T L E R
yoktur.) Günün sanayi programları çer­
çevesinde ekonominin (o günün teknik
bilgi donanımı çerçevesinde) planla yö­
netilmesi Bayar'ın döneminde iktisat ve­
kaletinin (yükselen sınıflardan destek
alan) ana çizgisidir, Bayar, bu çizgiyi “gü­
dümlü ekonomiyi kurmak" şeklinde slo-
ganl aşıt rm ıştır.11
4) Fn önemli temsilcisi Bayar olan bu
“ik in ci koF’ un veya ik in ci çizgin in
1930'larm siyasal modeli olan Tek Parti
sistemi ile ilgili bir tereddüdü veya muha­
lefeti yoktur. Hatta, bazı belgeler, Bayar’ın
simgelediği bu çizginin (siyasal kadronun
ileri gelenlerinde az rastlanır bir biçimde) 30 7
Tek Parti modelini tercihen bir şeflik sis­
temi olarak algıladığı ve bunu Meclis in
iradesinin üzerinde, bir egemen kişilik
saydığı izlenimini verir.12 Bu yaklaşımı
Bayar’la sınırlı olmaktan çok, günün yük­
selen sınıflarının siyasal talepleri yönün­
den değerlendirmek doğru olur,
5) “Güdümlü ekonomi" veya Kemalist
modelin ‘ikinci kolu’nu bu incelememi­
zin terimleri çerçevesinde tanımlamak
gerekirse, bunun orta sınıfın yükselen sı­
nıfları yönlendiren ve onlara mesafeli
durmayı gözeten bir modüs viveııdi’nin
ötesine geçerek, orta sınıfla yükselen sı­
nıflar arasında daha sıkı ve “yükselenle­
rin taleplerine göre kurulacak bir ittifak
arayışı olduğunu söyleyebiliriz. Bu itti­
fakta, iktisat politikası programla ve
programın yükselen sınıflara daha büyük
pay vermesiyle yürütülecektir, Bayar’ın
1937 Kasımından 1938 Kasımına kadar
olan başbakanlık dönemi (Bayar Başba­
kanlıkta 1939 Ocak ayının ortasına kadar
kalmıştır) bu yeni çizginin somut ipuçla­
rını verebilir. Dikkat çeken ve daha son­
raki gelişmelere de ışık tutabilecek şeyle­
rin başında yükselen sınıfların paylarını
büyütme arzusu (yani, bunu ittifakın
ağırlık merkezi saydıkları) geliyor. Bu­
nunla sıkı sıkıya bağiantıiı ikinci şey, ma­
lt disiplinin gevşetilmesidir.
Gerçekten, 1938 yılının ekonomisinde
 K E M A
büyüme hızı yükselirken, bütçe gevşemiş
ve ekonomi açık vermeye başlamıştır. Kı­
sacası, kaynaklar zorlanmıştır. 1938’in bir
yıllık süresi içinde kalarak Kemalist mo­
delin bir “güdümlü ekonomi" çizgisinde
ilerlemesi halinde geliştirilip gel işti rileme-
yecegine ilişkin yorum yapmak zordur.
6) Ancak, dünya ve ülke koşullarının
değiştiği 1950’de iktidara gelerek on yıl
içinde kendi ekonomi modelini geliştiren
(ve daha sonra aynı çizgideki siyasal ikti­
darlara örnek olan) Demokrat Parti dö­
neminin başlangıç yılları araştırmacıya
bir nebze yorum olanağı verebilir. De-
308 mokrat Parti’nin iktisat politikasında, ilk
yıllarda, eski bir Kemalist olan Bayar’sn
(cumhurbaşkanı) bir ölçüde etkili oldu­
ğu, daha sonra anlayış, karar ve uygula­
ma bakımından Adnan Menderes'in asıl
güce sahip olduğu ve DP ekonomisinin
esasında Menderes modeli olduğu söyle­
nebilir. İlk yıllardan başlayarak göze çar­
pan şey 19401ann ikinci yarısmdan son­
ra yükselen sınıfların paylarını sürekli
olarak büyütme girişimini önplanda tut­
maları ile 1950’den sonra malî disiplinin
bırakılışıdır. Bunun sonucu 1950’lerde
ekonomide açıkların büyümesi ve para-
sallaştırılmasıdır. Sistemin kendi içinde
kurallaşmış bulunan mali disiplini yavaş
yavaş yok olmakta ve ekonominin işleme
kabiliyetini artık iyice yitirdiği noktada
dışsallaşarak IM Fye ait bir iş olarak ka­
bul edilmeye başlamakta, bir anlamda
ekonomi IMF müdahalesini ve disiplini­
ni bekler hale gelmektedir.’^
Açıklar ve dıştan müdahalelerle işleyen
bu iktisat yönetimi modeli, 1950’lerden
başlayarak, Kemalist olmayan siyasal parti
iktidarlarının elli yıllık çizgisini oluştur­
muştur. Bir anlamda, Kemalist ekonomi
modelinin eski “güdümlü ekonomi" anla­
yışından türeyen “ikinci k o fu , zamanın
ve koşullann değişmesini izleyerek artık
yükselen sınıfların taleplerine göre oluşan
ve Kemalist olmayan bir siyasetin ekono­
mi anlayışı içinde erimiştir. Ancak, açıklar
L İ Z M
ve müdahaleler modeli (ki bu yükselen sı­
nıfların ve onların siyasal bilinçlendirme­
sine bağımlı kırsal kesimin taleplerinin
belirlediği model oluyor) kendi malî di­
siplin ilkesinden yoksun olduğu için
özünde istikrarsızlık üretmektedir. Model
açıklardan müdahalelere, oradan yeniden
açıklara (ve yeniden müdahalelere, vs.)
giderek işlemektedir. Bu ekonomik istik­
rarsızlık çizgisi yükselen sınıfların taleple­
rini azaltmamakta, fakat siyasal sistemin
istikrarını bozan ve sistemi kimi zaman
bölen, bölünmeyi artıran, askeri müdaha­
leleri siyasetin parçası haline getiren etki­
lerle sistemi gitgide zayıf düşürmektedir.
Zayıf düşme 1 9 7 0 ’ierin sonlarında
boydan boya bir siyasal meşruiyet soru­
nu halini almış ve 1980’in askerî darbesi
1947 modeli iki partili (ve belirli bir si­
yasal istikrar anlayışı ile kurulmuş olan)
sisteme kapsamlı bir müdahale ile son
vermiştir. 1980’den sonraki siyaset siste­
mini Kemalist olmayan (ve ami-Kema-
list) güçler şekillendirecektir. Kemalist
çizgi artık ya zayıf bir muhalefettir ya da
bir programdan yoksundur.
7) Burada dikkati gerektiren iki nokta­
dan birincisi, 1938 yılı yönetiminde olsun
(Kemalist sistem içinde), daha belirgin bi­
çimde 1950’lerin ilk yıllannda olsun (Ke­
malist çerçeve henüz pek kaybolmamış­
ken), ekonomi tablosunun artık yükselen
sınıf taleplerine göre şekillenmesidir. Bu
tablonun (ve gerisindeki ittifakın) temel
koşulu yükselen sınıf paylarının kayıtsız
şartsız büyümesi, iktisat politikası araçla­
rının buna göre düzenlenmesidir.1'1
Yükselen sınıf talepleri üzerinde bir ra­
dikal orta sınıf denetimi ise ya çok zayıf­
tır (1938) ya da artık söz konusu değildir
(1950 sonrası).
8) İkinci nokta, orta sınıftaki değişme­
lerdir. Bunun birkaç yönünü kısaca vur­
gulamak yeteri idir:
(a) Orta sınıf 1940'iarın sonlarından
başlayarak, yükselen sınıfların taleplerine
göre hızlanan ekonomik gelişmeye ba-
K E M A L İ S T E K O N
gımlı olmuştur. Bu bağımlılık içinde, orta
sınıfın bir yönden yeni yükselen ticaret,
sanayi, finans ve hatta zengin köy kesim­
lerinin zenginleşmesine öykündüğü ve
özlemlerini onların yeni özlemlerine göre
şekillendirmeye başladığı, bir yönden de
kapitalist gelişmenin ekonomik ve sosyal
olarak geride bıraktığı kitlelerin sıkıntıla­
rına ortak olduğu, onlarla birlikte tepki
duyduğu izlenebilir. 1950’lerden başlaya­
rak yeni özlemlerle sıkıntılar ve tepkiler
arasın d a kalan orta sın ıfın dünyası
1920’lerin, 1930’ların ve hatta 1940’ların
dünyasından farklıdır. Bu yeni ve belirsiz­
likler içinde kaldığı ortamda topluma tu­
tarlı biçimde yön verme yeteneğini yavaş
yavaş yitireceği gibi, kendi başına yön
bulması da kolay olmaz.
(b) Ekonomik gelişmenin orta sınıfta
yarattığı farklılaşmanın yanı sıra, Cumhu­
riyet öncesinden gelen “entelektüel dü­
zeyde" bir farklılaşma da orta sınıf içinde
1950’den sonra biraz daha siyasallaşarak
keskinleşeceklir: İlerici ve muhafazakâr.
Yükselen sınıfların bu siyasallaşmada tu­
tarlı biçimde bir orta sınıf muhafazakârlı­
ğına destek oldukları görülür. 1950’den
sonra, Demokrat Parti içinde Bayat'ın
1930'lardan gelen ‘Kemalist’ bir ‘ikinci kol’
çekirdeğinin büyüyememiş olmasında ye­
ni orta sınıf muhafazakârlığının Kemalist
çizgiye sıcak bakmayan özelliği de etkili­
dir, D esteklen en m uhafazakâr çizgi
1980’den başlayarak rakipsiz bir gelişme
şansına kavuşacak, iktisat politikasından
eğitim dünyasına kadar topluma Cumhu­
riyet rejiminin kuruluş esprisinden farklı
yönler bulma misyonunu üstlenecektir.
(c) Cumhuriyet’in kuruluş döneminin
Kemalist özgün modelin) orta sınıf ku­
şağının bir asli niteliği Aydınlanma Oku-
lu’ndan geçerek, bu okulun değerler sis­
temine sahip olmaktı. (Rejim in güçlü
beklentisi bu etkiyi yaratarak, bir orta sı­
nıf radikalizmini sürdürmeye yeterli olu­
yordu.) 1950’den sonra hızla büyüyen
:-;ent ekonomisinde istihdam edilenlerin
O M D E N K E S İ T L E R
gitgide çoğunluğa geçtiği yeni orta sınıf
ise yükselen sınıflar arasında ve onların
gelişme mantığına bağlı olarak kısa süre­
de sınıflararası boşlukları dolduran başka
işlevler üstlendi.
Bu işlevler içinde hamur olmaya başla­
yan yeni orta sınıf, sayıca kabardıkça bir
aydınlanma okulunun getirdiği bakışı,
bunun “universalizm’’İni, kısacası, ente­
lektüel ve birikimli bir çabayla ve nitelik­
sel bir zenginleşme geleneğiyle destekle­
nen bir siyasal olgunluğu yansıtacak bir
profil kazanamadı. Tersine, yeni orta sı­
nıfın gelişme tablosu “ilerici-muhafaza­
kâr" bölünmesine elverişli olduğu kadar, 309
zaman boyunca izlenecek orta sınıfa öz­
gü sabırsızlıkların, hayal kırıklıklarının,
karamsarlık ve iyimserliklerin, teslimi­
yetçiliğin ve tepkiseiliğin ve bütün bun­
larla eski, özgün reformculuk çizgisine
benzer bir şeyleri tekrar yakalayamama­
nın da ipuçlarını veriyor. Bu 1930’larda-
kinden farklı bir orta sınıf dünyası oldu­
ğu gibi, yeni yükselen sınıflara ışık tuta­
cak ve onları yönlendirebilecek bir öz­
gün entelektüel kapasiteye de sahip gö­
rünmüyor.
9) Doğmadan yok oluveren “ikinci kol"
çizgisi yükselen sınıfların taleplerine göre
şekillenen Menderes modeli15 içinde kısa
sürede erimiş, ancak erirken çeşitli ke­
simlerde, siyaset dünyasında ve hatta De­
mokrat Parti’nin içinde tepkiler ve yeni
filizlenm eler y aratm ıştı.16 Bu birikim
1960 askerî müdahalesine varacaktır. Ya­
zımızın çerçevesi içinde üzerinde durul­
ması gereken şey 1961 Anayasası ile top­
lumun ekonomide, siyasette ve çeşitli ya­
şam alanlarında bir yeni başlangıç nokta­
sına gelişidir. Bu yönü ile 1961’in Kema­
list özgün modelin tazelenme girişimini
de kapsamak üzere çağdaş bir orta sınıf
projesi olduğu (ve bu sınıfın iyimserliğini
yansıttığı) söylenebilir. Günün yükselen
sınıfları bu projede aktif ro! almamışlar
ve çekimser bir konumu yeğlemişlerdir.
Ancak, burada ekonomi alanında 1930’la-
 K E M A
rı andırır biçimde, orta sınıf ile yükselen
sınıflar arasında bir mutabakat (bir yeni
modiis viveııdi) kurulduğu gözlenebilir.
Orta sınıfın 1961 ile ekonomiye getirdiği
yeni çerçeve plandır. Tanımı ve alan çiz­
gileri siyasal iktidarca fiilen belirlenecek
olan bir 'karma ekonomi’ ilkesi plan saye­
sinde ekonomiyi yönlendirecek, hem kal­
kınmayı hedefleyecek (orta sınıfın ana
hedefi), hem de yükselen sınıfların bir
denge içinde paylarım büyütmelerini ve
korumalarım sağlayacaktır (yükselen sı­
nıfların tek hedefi). Böyle bir uzlaşma
ulus-devletin güvencesi için yaşamsal sa-
310 yılmış, bunun, 20. yüzyılın toplum ve
devlet yapısına erişebilmek için tasarla­
nan kurumlaşmalara payanda olacağı dü­
şünülmüştür- Kısacası, sınıflararası den­
genin 1950’lerde gitgide bozulduğu, bu­
nun çağdaş ölçütlerle yeniden tasarlana­
rak kurumlaştırılması gerektiği 1961’in
(ve yeni Kemalist projenin) özü olmuştu.
Siyaset modeli burada 1947 esprisini
koruyor, ancak siyasal topluluk alanı da­
ha da geniş tutuluyordu. 1960’ların ve
1970’lerin iki önemli yeniliğinden birisi,
ülke fabrika çağına girerken çalışan sınıf­
ların (bilinçlenmeye başlayarak) siyaset
sahnesine çıkmalarıydı. Kırsal kesimin
1946’dan başlayarak siyasal topluluğa
alınışından farklı olan şey çalışan sınıfla­
rın siyasal topluluk alanına girerken ken­
dilerine göre ve orta sınıfın çizgisi ile yer
yer örtüşen biçimde bilinçlenmeleri ve
(1961 Anayasası’mn kurumlan sayesin­
de) yükselen sınıfların burada bir yön­
lendirme olanağı bul ama masıydı.
1960’lann ve 1970’lerin ikinci bir özel­
liği de orta sınıfın ekonomik gelişmeye
bağımlı büyüyüşünü sürdürmesidir. Eko­
nomik gelişme 1961’in çerçevesi, uzlaş­
ması ve kabulleri içinde orta sınıfın refa­
hını artırıcı, kendine güvenini ve iyim­
serliğini pekiştirici etkiler yapmıştır; “re­
formcu" yönünü canlı tutmuştur. Ancak,
yükselen sınıfların talepleri ile yükseliş
ve iniş dalgaları gösteren ekonominin
L İ Z M
seyri içinde, kriz dönemleri orta sınıfın
iyimserliğini zaman zaman karamsarlığa
çeviren etkiler doğurmuştur. Bu dalga­
lanmalar içinde, kendini ulus devleL mi­
marisinin siyasal istikrarından bir anlam­
da sorumlu gören orta sınıf, ekonomide
istikrarı bozan etkenleri (başta enflasyon
olmak üzere) kavrayamamış görünmek­
tedir. Böylece, kah hızlı büyüme ve de­
ğişmenin sosyal sistemde gerekli kıldığı
kurumsal değişmelere ön ayak olmakta
yetersiz kalışından, kâh krizleri önleye­
cek mutabakatları sağlayabilmek onun
takatinin ötesine geçtiğinden, orta sınıf
1961 çerçevesinin öngördüğü modıis vi-
vmdiyi başarabilmek ve bunun için de si­
yasette 1947 esprisini geliştirmek gibi
zor bir “görev" in altından kalkamadı.
Orta sınıfın böyle bir tarihî rolü oyna­
masını sağlayacak ekonomik (ve entelek­
tüel) güce ve sosyal güvenceye kavuşa­
mamış oluşu, onu ülkedeki kapitalist ge­
lişm enin özelliklerin e ve gereklerine
(başta tüketim toplumunun gereklerine
öncü olmak) gitgide daha bağımlı kılar­
ken, Kemalist özgün modelin çağdaş ko­
şullarda tazelenmesinde kendisine biçi­
len rolü (1961 Anayasası’nın kurumsalla­
şabilmesi için uzun dönemli ve sabırlı
çalışmak) gitgide sahipsiz bırakan bir et­
ken oluyor.17
SON 5 0 2 _______________
Kemalist ekonomiden kesitleri, 1920’-
lerden başlayan bir iktisat politikası in­
celemesi biçiminde de, orta sınıf değer­
leri ve özlemleri ile kurulan ulus devle­
tin gelişmesi içinde de izleyebiliriz. Bu
yazı ikisinin karması sayılabilecek bir
çizgi sunuyor.
1920’lerden başlayarak, ekonominin
dönüm noktalarında yeni siyasal projeler
vardır. 1930’da, 194 6 -7 ’de ve 1980’de
bunlar kesin çizgilerle karşımıza çıkarlar,
Orta sınıfın gücü ve etkisinin nitelikleri­
ni, bunların zaman içinde değişmesini ve
K E M A L I 5 T E K O N O M
zayıflam asını sadece iktisat politikası
içinde değil, siyasal projelerde de gözle­
yebiliyoruz.
1930’larda orla sınıfın ulus devletin
kuruluşundaki dengeleri yönlendirebilen
ve bunları koruyabilen özellikleri ekono­
mide özgün Kemalist model içinde izle­
nebiliyor. 1950'den başlayarak, yükselen
sınıflar (ticaret, sanayi, fiııans) büyüyen
ve kesilmeyen kaynak gereksinmeleriyle
ekonomiyi sürüklemeye başlamışlardır.
Bunun siyasal modeli (ulus devletin ku­
ruluş esaslarını koruyabilmek üzere) iki
partili olarak tasarlanmış ve kırsal kesim
siyasal alan içine alınmıştır. Ancak, bir
siyasal bilinçlenm e aşamasından geç­
meksizin siyasal topluluğun en cüsseli
aktörü oluveren kırsal kesim, tümüyle
yükselen sınıfların bilinçlendirm esine
bağımlı olmuştur. ("Aydınlanma Oku-
lu”na gitme olanağı bulamadan, yükse­
len sınıfların “siyaset okulu”na kaydol­
muştur.)
Bunun sonuçlarından biri köylülü­
ğün, bir sosyal kategori olarak yeni or­
tamlara (kentlere) yayılması, buralarda
bir değişme/direnme süreci içine girme­
sidir. Fakat, son elli yılın gözlemleri,
yükselen sınıfların bu sorunu çözerek
çağdaş bir toplumun kilidini açacak en­
DİPNOTLAR
1 Yegâne siyasal gücünün "Gençlik" olduğu ve
Atatürk’ün 'Gençliğe Hitabesi'nin bu noktayı si­
yasal! aştırdığı ve berraklaştırdığı düşünülebilir.
2 Bunun Varlık Vergisi'nden hemen önce yapıl­
mış bir Meclis konuşması olması, yorumun dar
ve Varlık Vergisi ile sınırlı tutulmasına neden
olmamalıdır.
3 Bu ilginç yol, 19 Haziran, 1927 tarih ve 2097 sa­
yılı ‘Bazı eşhasın Şark menatıkından Garp vila­
yetlerine nakillerine dair kanun' ile başlar. Son­
ra 2 Haziran, 1929 tarih ve 1505 sayılı ’Şark me-
natıkı dahilinde muhtaç zürraa tevzi edilecek
araziye dair kanun' ile ve 5 Kanunuevvel (Ara-
Irk), 1933 tarihli 'Şark mıntıkaları dahilinde
muhtaç zürraa tevzi edilecek araziye dair olan
İ D E N k e s i t l e r
telektüel, ekonomik ve siyasal kapasite­
ye sahip olmadığım, bunun temel koşu­
lu olacak çağdaş, disiplinli ve teknik eh­
liyeti yüksek iş normları yaratamadığını
gösteriyor,
O rta s ın ıf ise, son elli yılda artık
1930’ların bilinçlendirici rolünü oynaya-
mamaktadır. Yükselen sınıfların sürükle­
diği gelişme biçimi içinde orta sınıf da
daha yüksek bir ekonomik güce, güven­
liğe ve entelektüel mertebeye erişebilmiş
değildir. Gelişmesi zaman içinde yükse­
len sınıfların gücüne ve gelişme mantığı­
na bağımlı olarak yürümüştür. Bu güç ve
mantık içinde, orta sınıfın aydınlanmam
ve reformcu çizgide üretkenliği, yavaş
yavaş tükenmekte veya gerçek dışı nok­
talara yönelmektedir. Yükselen sınıfların
sürüklediği çizgi, ilginç biçimde bir “Ata­
türkçü söylem “i ara sıra şekillendirip ko­
ruma altında tutmaktadır. Orta sınıfın
uzun zamandır başlamış olan ve ekono­
mide ve siyasette gelişmelere bağımlılık
gösteren parçalanmışlığı ve güçsüzlüğü
ise, Kemalist ekonominin kurulma ge­
rekçelerini iktisatçı ve siyasetçi için ciddi
ve yeni bir platform olmaktan alıkoyan
bir birikim yaratmıştır. Konu tarihçilerin
çalışma alanı dışında sabırlı bir ilgi ve
merak uyandırmamaktadır. □
kanunun 4 üncü maddesinin tetsiri hakkında
Başvekalet tezkeresi1ile devam ederek 1930'la-
rın ortalarında büyük toprak sahiplerinin o ta­
rihte henüz siyasallaşmayan direncine gelip da­
yanır. Ancak, o tarihe kadar köy, toprak ve ta­
rım davasında meşale alamadığım görmekte
oian yönetimin niyeti ciddidir. Toprak dağıtı­
mını Anayasa düzeyinde garantiye alma kararı­
nı verir: 1937 Şubatında İsmet Paşa'nın 153 me­
busla birlikte verdiği önerge ile Teşkilatı Esasi­
ye Kanunu (Anayasa) değişikliği yapılması ve
dağıtılacak toprağın kamulaştırabilmesi sağ­
lanır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Bilsay Kur uç, B e l­
g e le rle T ü rk iy e İk tisa t Po litika sı, 2-Cllt <1933-
1935) Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fa­
kültesi Yayın No.580, Ankara, 1993
 K E M A
4 Yükselen sınıfların temsilcileri veya mensupla­
rının tümüyle Tek Parti'yi terk ettiklerini ve ye­
ni partiyi oluşturduklarını düşünmek gerçek dı­
şıdır. Dikkat çekici olan şey, yorgun ve pasif kit­
leleri politize edebilme şansının orta sınıftan
yükselen sınıflara geçişini sağlayacak yeni bir
siyasal partinin kurulması noktasına gelinmiş
olmasıdır.
5 Kemalist özgün modeli aynı doğrultuda tazele­
yebilecek bir orta sınıf radikalliğinin tükenme­
ye yüz tuttuğu, Çiftçiyi Topraklandırma Kanu­
nu tasarısının özellikle Encümende (Komisyon­
da) ve TBMM Genel Kurulu'ndaki görüşmeler­
de açık biçimde izlenebilir.
6 Bu tanımlama, 20. yüzyılın ulus devlet modeli­
ni bulma çabası sayılabilir. Batı Avrupa bunu si­
yasette ve ekonomide tasfiyeler ve yeni biri­
kimlerle yapmaya girişti. Avrupa siyasetinde
faşizmin topyekün tasfiyesi, ekonomide ise kır-
312 sallığın ve tarımın payının olabildiğince küçül­
tülmesi ve sosyal refah devletinin kurulması
çarpıcı olmuştur. Bunun sürekliliğini, Batı Avru­
pa, ulus devletlerin bir ekonomik hareket yara­
tarak birbirlerinin ulus devletliğini ayakta tuta­
bilecek bir büyük çabanın örgütlenmesinde
görmüştür, ki bu girişim gitgide Avrupa bütün­
leşmesine doğru ilerletilecektir.
7 1946-50 yılları arasında Sovyet alanı dışındaki
hem tüm ülkeler para birimlerini ya yeniden
oluşturmuşlar ya da Amerikan dolarına karşı
devalüe etmişlerdir. Batı Avrupa bunu 1949'da
ciddi boyutta yapmıştır.
8 Siyasal sistem çerçevesinde bunun başlangıcı
12 Mart, 1947’de açıklanan Truman Doktrini
sayılabilir.
9 İlginç bir nokta, Demokrat Parti'nin on yıla ya­
kın sürdürdüğü açık finansman politikasından
sonra, 1961-64'te, İsmet Paşa'nın koalisyon ve
azınlık hükümetlerinin başbakanı olduğu dö­
nemde yine malt disiplin anlayışının iktisat po­
litikasına esas olmasıdır. 1965'ten başlamak
üzere, (1950-60 arasında olduğu gibi) malî di­
siplinin siyasal iktidarın ciddiyetle sarıldığı ilke
olmaktan çıktığı görülür.
10 Çeşitli çalışmalar arasında, özellikle son yıllarda
Mehmet Arif Demi re r bu düşünceyi ciddiyetle
sürdürdüğü araştırmalarla benimsemiştir. De-
mirer görüşlerini çeşitli belgelere ve o arada
özellikle Bayar'ın 'Şark Raporu' (Aralık 1936),
Atatürk'ün Meclis Nutku (Kasım 1937), Bayar
hükümetinin programı (Kasım 1937) ve ’4 se­
nelik 3 No.lu Plan hakkında Açıklama’ (Eylül
1938) gibi kaynaklara dayandırıyor.
11 "Bizler istihale (değişme) devri geçiriyoruz. Li­
beralizmi -dilim dahi dönmüyor, bu kelime
bana o kadar yabancı geliyor- yıkaraktan,
memleketimizde güdümlü bir ekonominin
L İ Z M
esaslarını kurmak istiyoruz". İktisat Vekili
Celâl Bayar (1936)
12 Bayar'ın Atatürk ve İsmet Paşa'nın yönetimin­
de çalıştığı dönemde her ikisine "şefler" olarak
yaptığı atıflar ve özellikle İkinci Teşrin (Kasım)
1937'de (başbakan) Medis’te okuduğu hükü­
met programının üslubu dikkat çekicidir.
13 Başlangıcı 1953.
14 Bu düzenlemenin temel koşullarından biri, 'si­
yasal bilinçlenmesini 1950'den başlayarak yük­
selen sınıfların denetiminde sürdüren ve uzun
süre siyasal topluluğun sayısal çoğunluğunu
oluşturmuş bulunan kırsal kesimin, yükselen sı­
nıfların taleplerine göre işleyen siyasal sistem­
den hoşnut olmasıdır. Burada, ekonomide tarı­
mın son elli yıl içindeki büyüme hızının seyrini
hatırlamak aydınlatıcı olur: Tarımın gelişmesi
1940'ların ikinci yarısında yeniden yükselmiş,
1950'nin 'Kore Krizi'ne de paralel olarak bir­
kaç yıl üstüste hızlanmış (büyüme hızı yıllık or­
talama yüzde 13'ü aşmış) ve Demokrat Par­
ti'nin iktidara geçtiği döneme rastlayan bu
tablo kırsal kesimin büyük çoğunlukla bu parti­
yi kayıtsız şartsız benimsemesi ile örtüşmüştü.
Kısa süreye sıkışan ve "köylülüğün topraktan
kopmasını başlatırken çiftçiliği de teşvik eden"
(Mübeccel Kİ RAY) bu olağandışı gelişmede Ko­
re Krizinin tarım ve hammadde fiyatlarını yük­
selten etkisiyle birlikte Türk tarımına köylü için
yepyeni birşey olan traktörün birdenbire girişi.
(1945'de 1000 traktör varken, bu sayı 1954-
S'de 40.000'e çıkmıştı) ekilebilir alanların mera
ve çayırlar dahil tarıma açılması ile birlikte hız­
la genişlemesi ve bu gelişmenin bir ölçüde
CHP'nin 1950‘ye kadar biriktirmiş olduğu dö­
viz rezervlerini eriterek finanse edilmesi etkili
olmuştur. Ancak, 1950Terin ortalarında finans­
man kaynağı tükenmiş ve ekilebilir alanların
da sınırlarına gelinmişti. O tarihten sonra tarım
kesiminin büyüme hızı yıllık ortalama yüzde
3'ü aşmayacak ve gitgide bunun altına inecek­
tir. Fakat, aynı tarihlerden başlamak üzere kır­
sal kesime ekonomiden değişmeyen bir pay
alacağı güvencesini vermek siyasal sistemin
esaslarından biri olarak yerleşecek ve bu anla­
yış kendi 'siyasetçi ekolü'nü de yetiştirecektir.
15 Bunun çeşitlemeleri daha sonra Demirel mode­
li, Özal modeli şeklinde oluşacaktır.
16 Tepkiler 1950‘den hemen sonra başlamış, fakat
ekonominin sıkışmaya ve çaresizliğe doğru yö­
neldiği 1954-5'den sonra yeni filizlenmeler, bi­
rikimler başlamıştır.
17 1980‘den, ortam tümüyle değiştikten sonra or­
ta sınıfın Kemalist projeyi gitgide terkederek
bölünüşü ve bir parçasıyla yükselen sınıflarla
daha sıkı bir özdeşleşme çabasına ve onların
sözcülüğüne yönelişi gibi gelişm eler g ö z ­
lenecektir.
 Kemalizm,
Türk Aydınlanması mı?
TA H A P A R L A
“Kemalizmden başka izm yoktur; öteki
bütün izm’ler yabancı ve zararlıdır."
Bu kısa yazıda yukarıdaki Atatürkçü
önermenin anlamını ve açılımlarını irde­
leyeceğim. Tek bir cümle olmakla birlik­
te, içeriği, kapsamı, sonuçları bakımın­
dan fevkalâde önemli bulduğum, Kema-
lizme ve onun toplumdaki etkilerine mu­
azzam bir projektör tuttuğunu düşündü­
ğüm için.
Bu tümce/anlayış birçok devlet belge­
sinde, resmî dokümanda, ders kitabında
yer alır. Daha yumuşak ve esnek biçim ve
dozları birçok bürokratik (sivil ve askerî)
direktifte, siyasal yayın ve söylemde, aka­
demik ve eğitsel metinde, başta millî eği­
tim mevzuatı olmak üzere yasa, tüzük ve
yönetmelikte bulunur. Daha önemlisi, bu
önermenin binlerce türevi, aldıkları biçim
ve taşıdıkları doz ne olursa olsun, içerik
ve Öz olarak, hem resmî söylemin hem
kamu felsefesinin hem de toplumsal ve
bireysel psikolojinin dokusuna sinmiştir.
Daha da önemlisi, bir bölümünü saydığı­
mız çok çeşitli düzlemde düşünceye ve
eyleme rehberlik eder.
Analitik felsefenin ve yorumbilimin yap­
tığı işler bence yeterli değildir ama asgari-
gereklidir. Bundan hareketle, önce yukarı­
daki önermenin içeriğini saptayalım, “Ke-
malizmden başka İzm yoktur” ne demek­
tir? Başka izm’îer -büyük, orta, küçük boy
ideolojiler ve teoriler olarak- dünyada el­
bette var olduğuna göre, Kemalizmden
başka izm’ler, bizim için, biz Türkler için
yoktur, yani olmamalıdır, bunlara izin ve­
rilmemelidir, demektir. Devam ediyoruz:
”!Çünkü] öteki bütün izm’ler yabancı ve
zararlıdır” - yani bize, biz Türklere.
“Kemalizm”in ne olduğunu burada tar­
tışmayacağım. 1920’ler ve 1930’larda for­
müle edilmiş bir ideoloji olduğunu hatır­
latmakla yetinelim. Şu anda bizi ilgilendi­
ren, bu id e o lo jin in 1 9 6 0 ’larda da,
1990'larda da yeterli, 2000’lerde de yeter­
li, daha doğrusu tek yeterli ideoloji, hatta
dünya görüşü, düşünce biçimi, değerler
sistemi, kimlik modeli olarak görülmüş
ve diyelim ki 2020’lere kadar da böyle gö­
rülecek olmasıdır.
“Öteki” izm’ler ne veya hangileri? Çe­
şitli türevleri, biçimleri, dozlarıyla libera­
lizm, sosyalizm, Marksizm. (Kastedilenin
bunlar olduğunu iletişim Yaymları’ndan 3
cilt olarak çıkan Resmi İdeolojinin Tarihsel
Kaynakları kitabımda belirtmiş olduğum
için, açm ayacağım.) Yani, Batı’nın en
önemli gelenekleri, Batı Aydınlanmasının
asıl temsilcileri t ürünleri. Orta boy bir
“üçüncü yol" (yani ne sosyalist - Mark­
sist, ne de liberal-kapital is t ve fakat soli-
darist ve faşist alt türleriyle korporatist-
kapitalist yol) ideolojisi olan ilk kuşak
 K E M A
Kemalizmin böyle bir dışlamayı seçmiş
olduğunu saptamak kolay. Kemalistler
nasıl Osmanlı mirasının bir bölümünü
tutup kullandılar ve bir bölümünü iradî
olarak terk eniyseler, Baıı’yı da seçip
ayıklayarak örnek aldılar. Asıl önemli
nokta sonraki Kemalistler'in/Atatürkçü-
ler’in öncekilere, onların amaçlamadıkları
şeyleri yakıştırmaları ve Batı’nm iki bü­
yük özgürleştirici ve evrenselci gelene­
ğinden yoksun bırakılmış olduklarım an­
lamaları. Aksi takdirde, bunları dışlamayı
bizzat ve bılfil sürdürdüklerini teslim et­
mek durumunda kalırlar.
314 “Biz" kimiz? Hiçbir siyasal ve kültürel
topluluk monolitik ve mutlak türdeş ol­
madığına göre, “biz T ü rk ler"'i, “bazı
Türkler", “diğer bazı Türkler”, “diğer di­
ğer bazı Türkler" diye ayrıştırmak lazım,
(Ve bunu, etnik çoğulluğun olmadığı
ulus-devletler ve kabileler için de yap­
mak lazım.) Ve bütün işlevselcilere so­
rulması gereken bir soruyu Kemalist­
ler’e/Atütürkçü ler’e de sormak lazım: Ne
bakımdan işlevsel ve kimler için işlevsel?
Fevkalâde işlevsel bir ideoloji olduğunu
uzun Ömrü, kalıcılığı, kolayca yeniden
üretilebilirligi açısından göstermiş olan
Kemalizmin bu bakımdan çözümlemesi­
ni yapmak bu kısa denemenin amacına
dahil olmadığı için şuna işaret etmekle
yetinebiliriz: Liberalizm ve sosyalizm bü­
tün Türkler için zararlı olamayacağı hal­
de, öyle gösterilmiştir. (Bau’nın bu iki
büyük geleneğini idealize etmiyorum;
göreli konuşuyorum.)
Ama yukarıdaki yaklaşım ın burada
probleınatize etmek istediğim yanlan
bunlar değil. Bu cümlenin yansıttığı zihni­
yetin ilkesel sorunlulugu, bu zihniyetin
doğası ve mantığı gereği yol açmak zorun­
da olduğu toplumsal ve bireysel sonuçlar.
Özellikle de, toplumun düşünsel gelişimi
ve bireyin kişiliğinin, kimliğinin, siyasa!
bilincinin biçimlenişi açısından. Burada
bunun gerçeklikte yol açtığı sonuçların
somut çözümlemesinden söz etmiyorum;
L İ Z M
teorik olarak, ancak ve ancak neye yol
açabileceğine işaret etmek istiyorum.
Önce ilkesel sorun ya da sorunluluk
Bence aydınlanmanın (postmodernisıler
kaş kaldırmasınlar: kendilerinin yererek,
Kenıalistler dahil bazdarımn överek, po-
zilivist toplum mühendisliğine indirge­
dikleri büyük harfli Aydınlanma’dan söz
etmiyorum, ki çeşitli evreleri ve kanatları
vardır Comte da, Kant da, Marx da aydın­
lanmadır eıt temel özelliklerinden biri),
dışarıdan sorgulanmaya açık ve daha güç­
lü karşı-kanıt ve savlar karşısında kendi
pozisyonunu gözden geçirmeye hazır ol­
manın da öLesinde, kendi kendini sürekli
sorgulama kuralını içinde barındırması­
dır. Kemalizm ve Atatürkçüler bu iki öl­
çütün İkincisine de birincisine de cevap
veremiyorlar: Kendilerini içeriden sorgu­
lamak şöyle dursun, dışarıdan sorgulan­
maya da kapalılar. Bununla da yetinme­
yip, başka farklı görüşleri yabancı, zararlı
ilan edip bâb-ı içtihatı kapatıyorlar; gayri­
sini manevî, maddi, toplumsal ve yasal
yaptırımlara uğratıyorlar. (Tabii, dinler de
böyle yapıyor.)
Gelişmelere açık ve dolayısıyla kendi
de gelişmeye açık hiçbir düşünsel veya si­
yasal yaklaşım kendini bu denli yeterli,
hep ve tek yeterli, görmez. Gördüğü anda
tarihî, toplumu, düşünceyi, bireyin geliş­
mesini durdurur. Kendini belli ölçüde
doğru bulan bir yaklaşımın, kendinden
belli ölçüde hoşnut olmasından, kendini
gerekçelerle anlatmasından ve savunma­
sından söz etmiyorum. Mutlak hoşnut­
luktan, gerekçe gösterme zahmetine kat-
lanmamaktan, farklı görüşleri daha baş­
tan “idraksizlik”ten “vatan hainliği”ne
uzanan bir tavırla dışlamaktan, yasakla­
maktan, mahkûm etmekten söz ediyo­
rum. Bu da aydınlanmanın ruhuna, ras­
yonel tartışmanın söylem, adap ve ahlakı­
na aykırıdır. Bu, ilkesel sorun.
Sonuçların sorunluluğuna gelince: Sor­
gulamayan, seçenekleri tartışmayan ve
tartmayan bir toplumda ve onun böylesi
K E M A L İ Z M T Ü R K A V D N L A N M A S M I ?

Sanayi ve kalkınma, bütün m odem istler gibi Kemalistierce de bizzat bir değer olandı
yüceltilmiştir. Atatürk’a atfedilen “kurtarıcı ’ nitelikler atasında, ülkenin sanayileşmesinin
dnünü açm ası yer alır. Sanayileşme, bağımsızlığın da dolaysız bir gereği sayılmıştır.

bir millî eğitim ideolojisi ve toplumsallaş­ * * *

tırma süreciyle eğittiği bireylerde aydın­
lanma olmaz, iman tazeleme olur.
Aydınlanmanın yukarıda belirttiğim
özelliğini ögretim/öğrenime ya da en geniş
anlamıyla öğrenmeye, uyarlarsak şöyle bir
tanım elde edebiliriz: Öğrenme, o anda
mevcut bilgilere özgürce ulaşıp doğru mu­
hakeme yürüterek seçenekler arasında
karşılaştırmalı değerlendirme yaptıktan
sonra yargıya varmak; ancak bu yargıyı,
karşı-kanıtlar çıktığı takdirde veya daha
güçlü karşı-savlar karşısında, rasyonel tar­
tışma kurallarına uygun olarak gözden ge­
çirmeye, kısmen veya tamamen değiştir­
meye açık olmaktır. Bu esas, insan ve top­
lum bilimlerinde, felsefede, siyasal yaşam­
da, düşünce hayatında geçerlidir. Bu tu­
tum benimsenmedikçe, bilim de (doğal ve
toplumsal), düşünce de, toplum da, birey
de ilerlemez. Hele tam tersi, bir millî eği­
tim ideolojisi haline getirilmişse. Düşün­
meye ve öğrenmeye karşı bir epis tem olo-
jik barikat olarak çekilmişse.
Bir ideoloji /düşünce sistemi ve bir dü­
zen / eylemler bütünü olarak Kemalizmi,
Türk aydınlanması, hümanizmi ve rasyo­
nalizmi kabul eden görüş ve bu ana tema
etrafındaki varyasyonlar egemenliğini ve
yaygınlığını korumaktadır. Türk siyasî sı­
nıfında, devlette, ailede, millî eğitimde,
akademyada, medyada, yeniden üretil­
mekte; içeriği, törenleri ve yaptırımlarıyla
uygulanmaktadır. Bazı kurumsal ve bi­
çimsel değişiklikler dışında, Tek Parti dö­
nemi ideolojisi ve rejiminin, egemen ide­
oloji ve kamu felsefesi olarak, 1945 son­
rası için de, bugün için de, gelecek için
de (kimilerine göre ebediyen) doğruluğu
ve geçerliliği bir aksiyom statüsündedir.
Kemalizm /Atatürkçülüğün, kavram ve
olay düzleminde, Türk aydınlanması, hü­
manizmi, rasyonalizmi olduğu, bunu baş­
lattığı, sürdürdüğü görüşü / inancı nere­
deyse sorgulanamazdır.
Sorgulamanın ve kuşkunun ölçülü ve
makul olanı hangisidir gibi bir konuya
 K E M A
burada girecek değilim. Ama mutlak sor-
gulanamazlığın makul ve ölçülü olmadığı
açıktır. Sözkonusu düşüncenin ve onun
hakkındaki inancın, içeriği ve sonuçları
itibariyle sorgulanarak yeniden değerlen­
dirilmesi gerekiyor. Özellikle de, burada
üzerinde durduğumuz, kendi ve ötekiler
hakkındakitutumunun.
Yakın bir zamana kadar Kemalizmin
demokratik, İliç değilse vesayetçi demok­
ratik, olduğu söylenebiliyordu, (27 Ma­
yıs 1960 sonrası “sol Kemalizm", “sosya­
list Kemalizm" alaşımlarının üzerinde bi­
le durmayacağım -şimdi burada durma-
316 yacağım demek istiyorum, yoksa tartış­
ma kapısını kapatmıyorum.) Artık pek
söylenemiyor. Otoriterliği, hatta bazı ba­
kımlardan to taliterliği yadsınam ıyor;
ama bu hâlâ bir siyasî metot sorununa
indirgenip, ilerici eylemleri gerçekleştire­
bilm ek için gerici güçlerin direnişini
böyle kırmak gerekliydi denerek, kimile­
rince bir reelpolitik erdemi olarak görü­
lüyor, kimilerince iyi amaç için mubah
araç apolojisi yapılıyor. Yakında bu tu­
tumların isabetsizliği de ister istemez da­
ha iyi ortaya çıkacaktır.
Ne var kİ, siyasal Kemalizmin rasyona-
lizasyonunda verilmek zorunda kalman
bu ödünlere koşut bir “ayarlık” ( “aymaz­
lık” karşıtı olarak kullanıyorum), kültürel
Kemalizmin değerlendirilişinde henüz
pek görülmüyor. Yalnız militan resmî sa­
vunucuları değil, siyasal doğrucu kolaycı
kritikleri de hâlâ Kemalizmin Türk ay­
dınlanması, hümanizmi ve rasyonalizmi
olduğuna, çoğu zaman da içten lik le,
inanmaya devam ediyor. Evet, Kemalizm
siyaseten modern ve domokrat olmayabi­
lir, ama bize Batı’yı/çağdaşlığı, bilimi, la-
ikligi/sekülerligi, hatta Türk rönesansını
ve reformasyonunu getirmedi mi diye,
yanıtı içinde bulunacak biçimde soruyor­
lar, Bu da çok ikna edici ve kendi içinde
apaçık sayılıyor ve kabul ediliyor.
Bu, Kemalistler’in/Atatürkçüler’in son
L İ Z M
çekilme çizgisi, son hattı müdafaası. Ve
benim burada sorgulamaya çalıştığım da
bu. Daha doğrusu, bir üstteki paragrafta­
ki listenin yalnızca “aydınlanma" ve “ras­
yonalizm” terimleri. Yoksa diğer terimle­
rinin de yeniden değerlendirilmesi gere­
kiyor. Herhalde önümüzdeki çeyrek yüz­
yılda bu da yapılacak. Çok kısa birkaç
ön-soruyu kayda geçireyim.
Hangi Batı? Liberal ve sosyalist Batı de­
ğilse hangi çağdaş uygarlık? Fen ve tek­
nolojisiyle değil de, siyaseti ve kültürüy­
le mi? Bilim mi? Yoksa belli bir tür siya­
set ve kalkınma anlayışının emrine veril­
miş bir “bilimsellik” mi? tieri bir sekü-
lerliğe doğru atılmış yüksek dozda bir la­
iklik adımı mı? Yoksa an ti-klerikalizmde
kalan, sınırlı ve ikircikli bir laiklik dozu
ve biçimi mi? insanı araç değil amaç gö­
ren bir Kam hümanizmi mi? Yoksa in­
sanları, bir ulusal organizmanın organla­
rı, türdeş bir kütlenin şeflerce seferber
edilecek parçaları, Hegel’in piyonları ola­
rak gören bir milliyetçilik - devletçilik
mi? “Biz bize benzeriz” derken hem ken­
dini iyi kötü evrenselleşmiş normlarla
bağlı saymaktan sıyrılmaya çalışan hem
de biricikliğini ve üstünlüğünü söyleyen
ve “Türk’ün Türk’ten başka dostu yok­
tur" diyen bir milliyetçilik, evrenselci bir
hümanizmle ne kadar bağdaşır? Yurttaş­
ları uyruk ve nefer mertebesine indirir­
ken şefleri, tarihte bilinen kişi kültlerinin
çok ötesinde tanrılaştıran bir ideoloji ve
psikoloji, iç toplumsal ve düşünsel ya­
şamda insancıl ve insana saygılı olabilir
mi? Ego-ideal fikir(ler) değil k işi(ler)
olunca, bireylerde özgüven ve içsaygı, bi-
reylererası ilişkilerde demokratik norm­
lar, eşitlik ve karşılıklı saygı yeşerebilir
mi, yerleşebilir mi?
* * ik
Bütün bu soruların, burada üzerinde
durduğumuz aydınlanma ve rasyonalizm
karşıtı zihniyet ve tutumla ilişkilendirilerek
sorulması gerektiğini düşünüyorum. E!
 Kemalizm ve Özgünlüğü
T0KTAM1Ş
KEMALİZMİN ALTYAPISI VE
__________JÖNTÜRKIÜK
Mustafa Kemal’i, Kemalizmi ya da Ata­
türkçülüğü ve Türk Devrimi’ni sağlıklı bir
biçimde değerlendirebilmek için, Osmanlı
imparatorluğumun son yarım yüzyılını,
hatta son yüzyılım doğru bir biçimde algı­
lamak, değerlendirmek gerekir. Ve böyle
bir değerlendirmeyi, meselenin fazlaca ay­
rıntılarına girmeden de yapabiliriz.
Osmanlı imparatorluğu, dünyanın o
günkü “büyük güçleri” arasında görün­
mekle birlikte, ekonomik olarak içi boşal­
mıştı ve toplumsal olarak da, “çok uluslu
bünyesi” ile çöküntünün eşiğinde idi,
19. yüzyılın zengin kapitalist ülkeleri,
genellikle sömürgecilik çerçevesindeki
dış sömürü ve kadın ve çocukların ucuz
emeğine dayanan iç sömürüye dayana­
rak zenginleşmişlerdi. Sömürgecilik an­
layışına sahip olmayan Osmanlı İmpara­
torluğunun, “burjuvazisi” oluşmamıştı.
Belki ticaret yollarının dışında kalındığı
için, belki de “sermaye birikimine" ola­
nak vermeyen toprak düzeni nedeniyle
ortaya çıkan bu olgu, Osmanh’da “Ba­
tıklan farklı” bir toplumsal yapı oluşma­
sına neden olmuştu. Batı’da görülen “sı­
nıflar”, (bazı istisnalar dışında) Osman­
lI’da yoktu.
Bugün “Batı” diye isimlendirdiğimiz
ATEŞ
dünyada, “Aydınlanma” olarak isimlendi­
rilen süreç; belli bir birikimin ötesinde,
burjuva sınıfının ürünüdür. Zaten “aydın­
lanma” dediğimiz şey, “insanların eşitsiz­
liğine dayanan" toplumsal düzen yerine,
“insanların eşitliğine” dayanan toplumsal
düzenin geçirilmesi, değil midir?
Gerçekten; “Hıristiyan dünya”, insanla­
rın eşitsizliğine dayanan bir dünya idi.
Tanrı’nm insanları “farklı" yarattığına
inanılırdı. Bir kısım “seçkin" insanlar,
“yönelmek” için yaratılmış ve “nasıl yö­
nelmeleri gereği” de, kutsal referanslarla
bildirilmişti. Tabii “Kilise” bunu denetle­
yecekti. Geri kalan insanlar, “itaat etmek”
zorundaydılar. Zaten en ufak toplumsal
birim olan aileden başlamak üzere, top­
lumsal yaşamın tüm aşamaları “düzen­
lenmişti”. Ataerkil aile düzeni içinde ba­
bayla başlayan hiyerarşi, krala dek uzanı­
yordu, Tanrı tarafından seçildiği ve gücün
verildiği krala dek...
Ve ABD Bağımsızlık Bildirisi, Fransız
Devrimi, İnsan ve yurttaş Haklan Bildirisi
vb. gibi belgeler, işte bu eşitsiz toplum
düzenine karşı insanların doğuştan “hür"
ve “eşil" olduklarını haykırıyordu.
Osmanlı bu sürecin tümüyle dışınday­
dı. Padişaha karşı muhalefet edenler bile
padişahın “yetkisi" ve “yetkinin kaynağı­
nı” tartışma dışı tütüyorlardı. Bunların ta­
lebi; Batı’da gördükleri gibi, bir “Mec-
 K E M A
lis"le padişahın yetkisine “makul’' bir sı­
nır getirilmesiydi.
Batı’da ya da ülke içinde açılmış bulu­
nan Batı tipi eğitim kurumlan “ürünü”
olan bu insanlar, eninde sonunda devlette
görev yapıyor, yani bürokrat oluyorlardı.
Bunları, “asker-sivil bürokrat" olarak
isimlendirme eğilimi vardır. Bunlara ön­
celeri, “Tanzimatçılar" deniliyordu. Meş­
rutiyet öncesinde bunlara, “Yeni Osman­
lI” ya da “jöntürk" adı verildi. İki meşru­
tiyet arasında ve II, Meşrutiyet sonrasın­
daki isimleri “İttihatçı” idi. Ve ulusal sa­
vaş sırasında, “Müdafai Hukukçu" ya da
318 “Kuvayı Milliveci’’ idiler. Cumhuriyet dö­
neminde de, önce “Halk Fırkası”, sünra
“Cumhuriyet Halk Fırkası” ve nihayet
“Cumhuriyet Flalk Partisi” üyeleri olarak
karşımıza çıkular. (Bir ara Müdafai Hu­
kuk Grubu'nun üyeleriydiler.)
Bugün siyaset bilimi kuramında, “Jön-
türk" diye bir kavram vardır. Bu konular­
daki ciddi kaynaklara baktığımız zaman,
“jöntürk” karşılığı olarak şunu görürüz:
“Tarihten gelen bir kavram. Özellikle
Üçüncü Dünya ülkelerinde baskıcı yöne­
limlere karşı mücadele eden aydınlar.,,"
Bu tanımlamanın elbette tartışılacak
yönleri vardır ama, ana çizgileri açısından
doğrudur. Günümüz Arjantin'indeki kimi
gruplar ya da bir zamanlar Güney Viet­
nam’da iktidarı zorla ele geçiren Kao Ki
başkanlığındaki hava subaylarının cunta­
sı kendine “Jöntürkler” adını layık gör­
melerini vb. örnekleri bir yana bırakırsak,
M ustafa Kemal 20. yüzyılın en ciddi
“Jöntürk”Cidür, Kendini asla böyle isim­
lendirm em esine ve kendini o bağlam
içinde görmemesine rağmen...
Zaman zaman yadsır gibi tavırlar İçine
girmesine karşın, Mustafa Kemal “İttihat­
çı" idi ve Selanik’te en etkin isimlerden
biriydi. Fakat yapısındaki lider özellikle­
rinden gelen tutumla, “İkinci Adam" ol­
mayı kendine yediremediğinden, geride
kalmayı yeğlemiştir. Düşünün ki, Suri­
ye’de kurduğu “Vatan ve Hürriyet" örgü­
L İ Z M
tünü Makedonya’da yaymak için, gizlice
Selanik’e gelecek, fakat bu örgüt İttihat ve
Terakki’ye katılacaktır. Daha sonra, böl­
geye atanmasını sağlayacaktır.
Kaçak olarak geldiği Selanik’te, askerî
rüştiyedeki öğretmenlerinden Hakkı Baha
(Pars)’ın evinde yapılan gizli bir toplantı­
da şunları söylem ektedir (1 9 0 6 yılı):
“Millet zulüm ve istibdat altında mahvo­
luyor. Hürriyet olmayan bir memlekette
ölüm ve izmihlal vardır. Her terakkinin ve
kurtuluşun anası hürriyettir. Tarih, bugün
biz evlatlarına büyük vazifeler tahmil edi­
yor. Ben Suriye’de bir cemiyet kurdum.
Istibdaı ile mücadeleye başladık. Buraya
da bu cemiyetin esasını kurmaya geldim...
Sizden fedakârlıklar bekliyorum. Kahhâı
(kahredici) bir istibdata karşı ancak ihtilal
ile cevap vermek ve köhneleşmiş olan çü­
rük idareyi yıkmak, milleti hakim kılmak,
hülasa vatanı kurtarmak için sizi vazifeye
davet ediyorum,,,’’ Atatürk’ün “Söylev ve
Demeçlerinin" ikinci cildinde yer alan
(Ankara 1959, s .112) bu metin, ilk kez
TTK Belletende ve Atatük’un yaşadığı dö­
nemde yayımlanmıştı. Yani bu düşüncele­
rin Atatürk açısından “doğrulanmış” ve
“bağlayıcı" olduğunu kabul etmemize
hiçbir engel yoktur.
Zaten tüm bunlar bir yana, Atatürk’ün
gerek gençliğinde gerekse ileri yaşlarında
okuduğu kitaplar elimizin altındadır.
Okuduğu kitaplara ve bu kitaplara ekle­
diği notlara ve kenaryazılarına baktığı­
mız zaman; adım koymasa bile, “inanmış
bir jakoben” ve “rasyonel bir devler ada­
mı” ile karşılaşmaktayız. Ve bu özellikle­
riyle, çağdaşı olan diğer Osmanlı aydın­
larından ya da benim ifademle “asker-si-
v:l bürokratından” fazla bir farkı yoktur.
Farkı; üstün örgütleyiciliğinde, ikna ye­
teneğinde ve “deha düzeyindeki” sezgi-
sindedir.
Ve Mustafa Kemal, bu üstün özellikle­
riyle “gidişatı" sezmiş ve çoğu kimsenin
“olanaksız” gördüğü bir şeyi “olanaklı kı­
larak", halkın yeniden silaha sarılmasına
K E M A L İ Z M V E Ö Z G Ü N L Ü Ğ Ü

319

Sims Kongresine katılanhınian bir grup. Grubun bileşimi, Millî Mücadele önderliğinin
sa y a l tabanının resmim veriyor: Askerler, aydınlar ve bürokratlar, eşraf, din adamları
(yerel ulemâ)... Kongreler döneminde bu bileşenler kendi bakış açılarım, kimileyin
ihtilâfa da düşerek, açıkça ortaya koymuşlardır.

ve özellikle Batı cephesinde, çok üstün
düşman kuvvetlerine karşı başarılı olma­
sına önderlik edebilmiştir.
Tarihte, “Eğer...")e başlayan sorular
sormak ve hayali senaryolar üretmek faz­
la anlamlı değildir. Fakat L, George’un
yanlış verilere dayanan “Doğu Politikası"
ve Venizelos’un siyasal ihtirası olmasaydı,
Türk halkı yeniden silaha sarılır mıydı?
Sorusunu yanıtlamak gerekirse, cevap
herhalde olumsuz olurdu. Ve bu dürüm­
da ne Mustafa Kemal bu biçimiyle tarih
sahnesine çıkabilirdi ve ne de “Kema-
lizm"den söz edebilirdik.
Bu bölümde son olarak Atatürkçülük,
ya da Kemalizmin bir ideoloji ve doktrin
olup olmadığı konusunu ele alacağım.
En basit tanımlamasıyla ideoloji, “bi­
reylerin kafalarındaki sistemleşmiş dü­
şünceler bütünüdür”. Doktrin ise, “eyle­
me yönelen bir ideolojidir".
Bu tanımlar çerçevesinde baktığımız
zaman Atatürk’ün ya da Kemalizmin hem
bir ideoloji ve hem de bir doktrin olduğu­
nu görürüz.
KEMALİST DEVRİM
MODELİ VE ÖZGÜNLÜĞÜ
Kemalist bir devrim modelini anlatabil­
mek için, önce (çok tartışılan) “devrim”
kavramından ne anladığımızı ortaya koy­
mak ve daha sonra Kemalist devrimin ay­
rıntılarına girmemiz gerekir.
Devrim, “Bir toplumdaki ekonomik ve
siyasal yararlanmanın geniş kesimler ya­
rarına, hızla değişmesidir.” Ekonomik ya­
rarlanma; o toplumdaki gelir dağılımının
dengeli bir biçime dönüşmesi ve ekono­
mik fırsat eşitliğinin daha geniş kesimlere
yayılmasıdır. Siyasal yararlanma dediği­
miz zaman, her türlüsüyle “siyasal katılı­
mı" anlıyoruz.
Eğer bu biçimde tanımlarsak devrim,
“Bir toplumdaki gelir dağılımının ve eko­
nomik fırsat eşitliğinin ve siyasal katılımın
 K E M A
geniş kesimler lehine aniden degişimi"dir.
Türk devriminin ya da “Kemalist Dev-
rinV’in bu tanım çerçevesinde mutlak bir
devrim olduğu konusunda kuşku duyul­
ması gerekir. Fakat Kemalist devrimin, ba­
zı başka özellikleri ve özgünlükleri vardır.
Tarihte gördüğümüz devrimlerin ardın­
da, tarih sahnesine yeni çıkan, ya da güç­
lenerek yeniden örgütlenen bir “sınıf’ bu­
lunur. Türk Devrimi bu süreci izlememiş­
tir. O dönemin Türk toplum unda, Batı’da
görüldüğü türde sınıflar bulunmaması bir
yana, toplum sa! hareketin bambaşka
amaçları olduğunu görüyoruz.
320 Türk devrimi; “Toplumda bağımsızlık­
tan yana olan tüm katmanların bir cephe
biçiminde örgütlenmeleri ve önce anti-
emperyalist bir bağımsızlık savaşı ve ar­
dından çağdaş ve modern bir devletin ku­
rulması" biçiminde gerçekleşmiştir.
Kemalist devrim işte bu yönüyle, kendi
türünün ilk ve özgün örneğini oluştur­
muştur. Daha sonra, ikinci Dünya Sava-
şı’m izleyen dönemde özellikle Uzak Do­
ğu ülkelerinde görülecek olan, “Millî De­
mokratik Devrim” modelinin ilkel de olsa
ilk örneğidir.
Acaba bu “devrim süreci” yaşanırken,
Mustafa Kemal ve arkadaşları, bu geliş­
melerin bir devrimle sonuçlanacağını bi­
lemezlerdi. Zaten hangi devrim süreci
içinde, o devrimi gerçekleştirenler duru­
mun farkında olabilirler ki? Osmanlı
im paratorluğunun yıkıntıları üzerinde
kurulan bu C u m lıu riyefin ekonom ik
alanda fırsat eşitliğini daha yaygın bir ta­
bana oturttuğu ve gelir paylaşımını daha
dengeli bir hale soktuğu konusunda
kuşku yoktur. Siyasal katılım ise, (her
türüyle) bir patlama biçiminde tabana
yayılmıştır.
Türkiye Cumhuriyeti; “halk egemenli­
ğine dayanan, laik ve çağdaş" bir devlet
olarak, uluslararası düzeyde yerini aldığı
zaman, bu özellikleriyle de dünyanın pek
çok yöresine örnek oluyordu. Zira hem
halkının büyük bir çoğunluğu Müslü­
L l Z V
man olan ve hem de laik olmaya çabala­
yan bir başka ülke görülmemişti. Düşü­
nün ki, İslâmiyet ve laikliğin bir arada
olup olmayacağı, günümüzde bile tartı­
şılmaktadır.
Kimi kaynaklar (hatta çoğunlukla)
farklı “devrimlerden” söz ederler. Örne­
ğin “Hukuk Devrimi”, “Kıyafet Devrimi
vb. gibi. Hatta “Saltanatın kaldırılması"
ayrı bir devrim olarak görülür ve değer­
lendirilir, “Cumhuriyefin İlanı" ayrı bir
devrim olarak ele alınır. Ben böyle farklı
devrimler yerine tek bir “Türk Devrimi"
ya da “Kemalist Devrim”den söz edilme­
sinden yanayım.
Bence “Türk devrimi; teokratik bir mo­
narşiden, halk egemenliğine dayanan laik
ve çağdaş bir Cumhuriyete geçiştir”. Bi­
raz daha ayrıntıya girersek, Türk Devri­
mi, o teokratik monarşinin kaderci “kul-
larf’ndan, laik ve çağdaş Cumhuriyetin
“vatandaşına", “yurttaşına” geçiştir. Yani
“Kul’dan vatandaşa geçiş...”
Kemalist devrim; bu yönüyle de kendi
türünün ilk örneğidir ve gerçekten özel­
likle ikinci Dünya Savaşı sonrasında sö­
mürge yönetimlerinin yıkılma sürecinde
çok değerli bir örnek olmuştur.
Kemalizmin evrensellik boyutunun tar­
tışmasına girmeden önce, çok tartışılan
bir başka konuyu ele almak ve Atatürk’ün
bir diktatör olup olmadığını tartışmak is­
tiyorum. Zira bu konunun netleşmesi.
“Kemalist Devlet"in yapısı hakkında da
fikir verecektir.
Atatürk’ün devrim süreci içinde, “otori­
ter” kimi uygulamaları olduğunu yadsıya­
mayız. Fakat bu otoriterliğin, bir dikta­
törlük göstergesi olduğunu ileri sürmek
haksızlıktır.
Atatürk’ün diktatörlüğünü ileri süren­
lerin dayandıkları en önemli kanıt, Türki­
ye Cumhuriyeti’nin “Tek Parti" yönetimi
olması ve bu Tek Parti ile devlet örgütü
arasında organik bağların olmasıdır, (Ör­
neğin CHP il başkanları ve valiler aynı ki­
şi olabiliyordu.)
K E M A L İ Z M V E
Diktatörlük için bir başka karine, iki
kez girişilen çok partili yaşam deneyim­
lerinin, başarısız olmasıdır. Burada da,
toplumdaki “Islâm cı” güçlerin, bu iki
parti içinde hızla örgütlenmelerini gör­
mekteyiz.
Aslında Mustafa Kemal’in siyasal ve as­
kerî yaşamına baktığımız zaman her za­
man “ulus iradesi" ve bu iradenin tecelli
ettiği mekân olarak, önce "Mebusan Mec­
lisi" ve daha sonra da Türkiye Büyük Mil­
let Meclisi iradesine bağlı kaldığını görü­
yoruz. Bu konudaki bazı konuşmaların­
dan bölümler almadan önce, Anadolu’ya
çıktığı günden itibaren, temel talebinin,
Mebusan Meclisi seçimlerinin derhal ya­
pılması olduğunu anımsatmak isterim.
Şimdi bazı örnekler verelim:
Dumlupınar zaferi sonrasında orduya
yayınladığı bildiride şu satırları okuyo­
ruz: “...Afyonkarahisar, Dumlupınar Bü­
yük Meydan Muharebesinde, zalim ve
mağrur bir ordunun anasırı asliyesini
inanılmayacak kadar az bir zamanda im­
ha ettiniz. Büyük ve necip milletimizin
fedakârlıklarına layık olduğunuzu ispat
ed iyorsu nuz. Sah ibim iz olan büyük
Türk milleti istikbalinden emin olmaya
haklıdır..."
1 Eylül 1922’de ulusa yayınladığı bildi­
ri şu satırlarla sona eriyordu: “.. Orduları­
mızı fedakârlıklara lâyık olarak size tak­
dim ediyorum. En büyük kumandanın­
dan en genç neferine kadar ordularımızda
hakim olan fikir, milletin gösterdiği vazife
uğrunda şehit olmaktır. Bunu muharebe
meydanlarında yakından müşahede ede­
rek büyük milletime haber veriyorum.
Milletin rey ve İradesine istinad eden her
işin neticesi millet için hayır ve saadet ol­
duğu sabittir,,."
İzmir kurtarıldıktan sonra ulusa yayın­
ladığı bildiride şu satırları okuruz:
‘...Büyük Türk Milleti, Ordularımızın
kabiliyet ve kudreti, düşmanlarımıza deh­
şet, dostlarımıza emniyet verecek bir ke­
mal ile tezahür etti. Millet orduları on-
Ö Z G Ü N L Ü Ğ Ü
dört gün zarfında büyük bir düşman or­
dusunu imha ettiler,,. Büyük zafer mün­
hasıran şenindir... Vatanın halâsı (kurtu­
luşu) milletin rey ve iradesi kendi mu­
kadderatı üzerinde bilakaydüşart hakim
olduğu zaman başlamış ve ancak milletin
vicdanından doğan ordularla müsbet ve
kati neticelere ermiştir.
Büyük ve necip Türk Milleti,
Anadolu’nun halâsı zaferini tebrik
ederken, sana İzmir’den, Bursa’dan, Ak­
deniz ufuklarından ordularının selamını
da takdim ediyorum..."
Tarih 4 Ekim 1922. Büyük zafer sonrası
Mustafa Kemal ilk kez TBMM kürsüsün- 321
dedir: "...Milletin mukadderatını doğru­
dan doğruya deruhte ederek yeis yerine
ümit, perişanlık yerine intizam, tereddüt
yerine azim ve iman koyan ve yokluktan
koskoca bir varlık çıkaran Meclisimizin
civanmert ve kahraman ordularının ba­
şında bir asker sadakat ve itaatiyle emirle­
rinizi yerine getirdiğimden dolayı, bir in­
san kalbinin nadiren duyabileceği bir
memnuniyetiçindeyim...”
Yukarda da değindiğim üzere Mustafa
Kemal “Meclis"i, yani ulus iradesini her-
şeyin önünde görürdü. Daha savaşımın
başında, Ankara’da Meclisin açılmasının
gecikmesinden rahatsız oluyordu. Bunu
gören Yunus Nadi, “kerametin meclisten
beklenmemesi gerektiğini” söyleyince,
çok anlamlı bir yanıt verir: “...Ben bilakis
her kerameti Meclisten bekleyenlerde­
nim. Nadi Bey, bir devreye değiştik kİ,
onda her iş meşru olmalıdır. Millî işlerin­
de meşruiyet, ancak millî kararlara isti­
nad etmekle, milletin temayulatı umumi-
yesine tercüman olmakla elde edilir,,,"
Bana öyle geliyor ki, bugün “Atatürk­
çülük" adına ortada dolaşanların bir bö­
lümü, Atatürk’ün bu meşruiyet anlayışını
gölgede bırakıyor ve yanlış izlenimler
edinilmesine sebep oluyorlar.
Bu konuda son olarak, 1 Kasım 1930
tarihinde T.BMM’de yaptığı konuşmadan
kısa bir bölüm verm ek istiy o ru m :
K E M A
"Arkadaşlarım,
...Büyük millî dertler şimdiye kadar an­
cak Büyük Millet Meclisi’mizde şifa bul­
du. Atiyen de (gelecekte de) yalnız orada
kati tedbirlerini bulabilecektir,
Türk Milleti’nin muhabbet ve merbuti-
yeti (sevgi ve bağlılığı) daima Büyük Mil­
let M eclisi’ne müteveccih oldu, daima
oraya müteveccih olacaktır...”
Aslında; 1920’lerin, 1930’lann dünyası­
nı, 20001 erin kavramlarıyla değerlendir­
mek doğru değildir. İki dünya savaşı ara­
sındaki dönem, tüm dünyada ve özellikle
Avrupa’da, “totaliter rüzgârların" estiği bir
dönemdi. Ve o günlerin Türkiye Cumhu­
riyeti gerek özgürlükler ve gerek insan
haklarına saygı bakımından, Avrupa’nın
en önde gelen devletlerinden biriydi.
Fransa ve Belçika’da kadınlar, ancak
1947’de siyasal haklarını elde ederken;
Türk kadınları bu hakkı, I934’de kazan­
mışlardı.
Hitler’in baskı yönetiminden kaçan Al­
man öğretim üyelerinin 200’den fazlası­
nın Türkiye’yi yeğlemesi, düşünülmesi
gereken bir başka noktadır. Bu insanlar;
bir baskı yönetiminden kaçarak, bir baş­
ka baskı yönetim ine g eçerler miydi?
Fransız siyaset bilimci M. Duverger, siya­
sal rejimlerin sınıflamasını yaparken; tek
parti yönetimlerini ikiye ayırır ve bir kı­
sım tek parti yönetimlerini “totaliter” ola­
rak nitelerken, bir kısım tek parti yöne­
timlerini de, “Flalkını demokrasiye alıştır­
maya çabalayan İyi niyetli tek parti yöne­
timlerinden" söz eder.
Buradaki örnek Mustafa Kemal’in Tür-
kiyesi’dir.
L İ Z M
KEMALİZM VE EVRENSELLİK
Bir önceki bölümde, Kemalist devrim mo­
delini ele alırken; herhangi bir toplumsal
sınıfa dayanmayan ve toplumda bağımsız­
lıktan yana olan tüm güçleri bir araya ge­
tirerek, önce bir bağımsızlık savaşı ve ar­
dından modern bir devlet kurulması biçi­
minde gerçekleşen bu devrim modelinin
özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında
bağımsızlığını kazanmak için mücadele
eden eski sömürge aydınlarına, çok ilginç
ve uygulanabilir bir model oldu.
Gerçekten, gerek anti-emperyalist ba­
ğımsızlık savaşları aşamasında ve gerekse
bağımsızlıktan sonra Kemalizm, bu in­
sanlara ışık tutan özelliklere sahip görün­
mekteydi. Fakat zaman içinde ve özellik­
le Türkiye’nin ABD’nin güdümüne girdiği
1950 sonrasında, Türkiye’nin itibarı ciddi
biçimlerde zedelendi.
Uzak Doğu’da yaşama geçirilen Millî
Demokratik Devrim modeli de, Kemalist
devrim modelinin biraz daha geliştirilmiş
biçiminden başka bir şey değildir. Fakat
Türkiye, bu onurlu mirası reddetmek
için, elinden geleni yapmış gibi görün­
mektedir.
Atatürkçülüğün bu "meşrutiyetçi”, “de­
mokrat” ve “çağdaş" yorumlamaları ih­
mal edildikçe; geriye, "otoriter” ve yanlış
yorumlanan, “Jakoben” yanı kalmıştır.
Ve sonunda Kemalizmin “özgün” ya­
pısı unutulmaya başlamış ve hastalıklı
kimi otoriter rejim heveslileri, kendi yo­
rumladıkları bir Atatürkçülüğü “Gerçek
Atatürkçülük” olarak gündeme getirmiş­
lerdir. □
Kemalist Kadın Haklan Söylemi
AYŞE SAKTANBER
umhuriyet’in resmen ilan edilişini
C takip eden ilk on yıl içinde ve he­
men sonrasında kadınlara medeni
ve siyasî haklar tanıyarak toplumsal statü­
lerinin dönüşümünde çok önemli roller
oynayacak reformların gerçekleştirilmiş
olması Türkiye Cumhuriyeti'ne karakteri­
ni veren aslî unsurlardandır. Öyle ki bu re­
formlar Cumhurjyet’e ideolojik kimliğini
veren laik siyasal rejimin günümüze dek
muhafaza edilebilmiş yapı taşlarım oluştu­
rurlar. 1924 yılında çıkarılan ve ulusal dü­
zeyde eğitim birliğini sağlayan Tevhidi
Tedrisat Kanunu, 1926’da kabul edilen
Medeni Kanun ve doğrudan kadınların kı­
lık kıyafetlerini hedeflemese bile 1925’te
çıkarılan ve Şapka Kanunu diye bilinen
Kılık Kıyafet Kanunu toplumsal yaşamı
dinî esaslara göre düzenleyen uygulamala­
ra son vererek laik bir toplumsal düzenin
kurulmasına olanak tanımış; kadınlara da
erkeklerle eşit eğitim hakkı sağlayarak, ka­
dın ve erkeği yasa önünde evlilik, boşan­
ma, velayet, veraset gibi konularda eşit tu­
tarak ve kadınların dinî örtünme kuralla­
rını aşıp kamusal yaşama katılabilmelerine
olanak tanıyarak laik cumhuriyet rejimi­
nin kurulmasında işlevsel olmuştur. Daha
sonra ]930’da Belediye Meclisi, 1934’te de
Millet Meclisi seçimlerinde kadınlara seç­
me ve seçilme haklarının tanınması, ka­
dınlara yasal düzeyde erkeklerle eşit siya­
sal haklar verilmesini sağlamış ve böylece
yeni Cumhuriyet kadın erkek bütün fert­
lerine eşit vatandaşlık statüsü tanıyarak,
devletin her bir vatandaşına eşit mesafede
durabileceği yasal zeminin temellerini
oluşturabilmiştir. Ancak söz konusu yasal
ve siyasal düzenlemeler bize Cumhuri­
yetin kuruluşundan bu yana gelişmiş ve
varlığını sürdürmüş olan Kemalist kadın
hakları söyleminin içerik ve anlamını ken­
di başlarına anlatmaya yeterli değillerdir.
Bir ulus devlet oluşumu ve ulus kimliği
inşası süreçleri açısından Türkiye Cumhu-
riyeti’nin kuruluşu için takip edilmiş olan
"yöntem" ya da yöntemler dizinine bir
“toplumsal mühendislik projesi” olarak
bakılırsa,1 bu proje içinde kadınlara biçil­
miş olan rolün incelenmesi, aynı zamanda
“Kemalist kadın hakları söylemi”nin mak-
ro düzeydeki siyasî ve ideolojik anlamları­
nın daha kapsamlı bir biçimde kavranma­
sını da mümkün kılar.
KADIN HAKLARINA GİDEN VOL
Cumhuriyetle birlikte kadınların üniter
devlet yapısı içinde erkeklerle eşit vatan­
daşlık statüsü kazanmış olmaları, kadınla­
rın Osmanlı dönemindeki toplumsal ko­
numları göz önüne alındığında devrimci
bir kopuşa işaret eder, ancak bu tesadüfi
bir gelişme değildir. Osmanlı toplumunda
 K E M A
18, yüzyılın sonlarından itibaren başlayan
ve 19, yüzyılda Tanzimat ve daha sonra da
Meşrutiyet dönemleri boyunca süren mo-
dernleşme/Baıılılaşma süreci içinde devle­
tin İdarî yapısı ve kadroları içinde vatan­
daşlık kavramı kendisine bir yer edinebil­
miş olsa da, konuya kadınların toplumsal
konumu açısından bakıldığında eğitim ku­
rulularındaki kimi sınırlı sayıdaki atılımla-
rın dışında kadınların toplumsal statüleri
açısından önemli bir ilerleme kaydedilme­
miştir, Bununla beraber son yirmi yılda ge­
rek geç Osmanlı, gerekse erken Cumhuri­
yet dönemleri üzerine yapılan araştırmalar,
324 her iki yapı içinde de yer almış ve genellik­
le üst ve orta sınıflara mensup, eğitimli,
kentli kadınların içinde bulunduktan top­
lumsal dönüşümü kendileri açısından ir­
deleyerek, özelikle de gazeteler, dergiler,
konferanslar ve çeşitli kadın dernekleri
aracılığıyla kendi tavırlarını oluşturmaya
ve seslerini duyurmaya çalışmış oldukları­
nı göstermiştir.2 Bu çerçevede özellikle
Tanzimat’la birlikte gayrimüslim kadınla­
rın yararlanabildikleri, sınırlı biçimlerde
de olsa, genel olarak “içtimai", özel olarak
da eğitim ve çalışma hayatına katılabilmeyi
mümkün kılan kimi haklardan Müslüman
kadınların da yararlanması gereğini savu­
nan görüşler dikkat çekicidir. Ancak bu
görüşler çoğunlukla, kadınların daha iyi
analar ve daha iyi eşler olabilmeleri için
süratle cehalet ve toplumsal ataletten kur­
tarılmaları ve böylece aynı zamanda İslâ­
miyet’in kendilerine vermiş olduğu hak ve
ödevleri hakkıyla yerine getirebilmeleri
adına meşrulaş tırılmış tır,3 II. Meşrutiyet
(1908-1918) döneminde İttihat ve Terakki
Cemiyeti kadrolarının siyasî felsefelerini
üzerine bina eder göründükleri Fransız
Devrimi’nin “eşitlik, kardeşlik, özgürlük”
ilkeleri dahilinde kadınlara gereken yerin
verilmeyeceğinin anlaşılması, dönemin
önde gelen kadın yazarı ve kadın hakları
savunucu Fatma Aliye’nin kardeşi ve eği­
timci Emine Semiye gibi bu girişime des­
tek vermiş seçkin kadınları hayal kırıklığı­
L İ Z M
na uğratmış ve kadın konusundaki top­
lumsal eleştirilerini daha keskin bir biçim­
de dile getirmelerine neden olmuştur. Aynı
kadınların büyük bir çoğunluğunun daha
sonra, Meşrutiyet yönetiminin tersine, bir
zihniyet kopuşunu gerçekleştirerek kadın­
ları medeni ve yasal haklarına kavuşturan
Cumhuriyet reformlarını ve Mustafa Ke­
mal Atatürk’ü büyük bir coşkuyla destek­
ledikleri de görülecek tirA
II. Meşrutiyet döneminde kadınlar adı­
na gerçekleştirilen en önemli yasal ve top­
lumsal düzenlemeler olarak 1917 yılında
yürürlüğe giren ve evlilik aktinin devlete
bildirilmesi, kadınlara da boşanma hakkı
tanıyan kimi şartların belirlenmesi, çok
karılılıkta ilk eşin rızasının alınması gibi
yenilikler getiren Hukuk-u Aile Kararna-
mesi’nin kabulü ve 1913 yılında açılan ilk
kız lisesi İle, 1914 yılında Istanbul Üniver-
sitesi’ne ilk kez kadın öğrencilerin kabu­
lünü de kapsayan eğitim alanındaki kimi
yenilikler sayılabilir. Yine bu dönemde
Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i Islâmiyesi
gibi bazı cemiyetler aracılığıyla kadınların
kamusal iş gücüne katılımlarını mümkün
kılan ve yeni nüfus politikaları gündeme
getiren kimi düzenlemeleri ise savaş dö­
neminin dayatmış olduğu gelişmeler ola­
rak kaydetmek gerekir.5 Sonuç olarak
1910-1920 arasındaki Osmanlı kadın ha­
reketi dönemini ilk dalga feminizmi ola­
rak tanımlayan ve bu hareketi sonuçları
açısından son derece başarılı bulan, ken­
disi de Türkiye’de 1980 sonrası oluşan
ikinci dalga feminist hareketin öncülerin­
den olan Şirin Tekeli’nin belirttiği gibi
“Osmanlı kadın hareketi 1910 ile 1920’le-
rin sonu arasında, savaşların da yaşandığı
20 yıl boyunca faal oldu ve modernleşme
sürecini etkilemeye çalıştı. ... [K]adınlar
için yeni yaşam modelleri oluşturanlar,
üniversite kapısını zorlayanlar, çeşitli iş ve
meslekleri kadınlara açanlar ve son olarak
evlilik kurumunun kadınlara daha eşit bir
statü tanıyacak şekilde değişmesi gerekti­
ğini ısrarla savunanlar onlardı,”6 Tekeli,
K E M A L İ S T K A D I M H A K L A R I S Ö Y L E M İ

Kadtniann siyasal katılım haklarım kullanmaları, fa k a t bu hakkı Islâm cı-feriatçı”

(ya da bunlara müsamahakâr) politik tercihler doğrultusunda kıdlanmalan hali,
Kemalist kadın haklan söylemini zor durumda bırakan bir paradoks oluşturur. Bunun
açıklaması, “kadınların bilinçlmmemişliği" ve onlan baskı altında tutan erkekler(in)ce
güdümlendirildikleri olmakta; bu yorum ise, 3990’l ann sonunda başörtülü kız
öğrencilerin okullara alınmasının yasaklanması Örneğinde görüldüğü gibi, kadtniann
kimi yurttaş haklantıdan kısıtlanması gibi paradoksal sonuçlara varabilmektedir.

Cumhuriyet döneminde 1926 yılında ka­ yaygın önkabuîlerinden biri olmuştur.

bul edilen Medeni Kanun’un ve yurttaşlık
haklarının arkasında birinci dalga kadın
hareketinin mücadelesinin yer aldığını be­
lirterek, Türkiye’de diğer pek çok feminist
aydının da paylaştığı bir görüşü dile geti­
rir ve yıllarca “hepimizin” tekrarladığı gibi
Türkiye’de kadın haklarının Atatürk tara­
fından “tepeden inme olarak verildiği” te­
zini haksız ve yanlış bulduğunu belirtir.
CUMHURİYET DÖNEMİNDE
___________ KADIN HAKLARI___________
Oysa bu görüş, yani kadınlara medeni ve
siyasî haklarının kadınların mücadele et­
mesine gerek bile kalmadan, hatta nere­
deyse böyle bir beklenti içinde olmadıkları
halde Atatürk tarafından verilmiş olduğu
tezi, Kemalist kadın hakları söyleminin
Böyle bir önkabul ise Cumhuriyet’in kuru­
luş döneminde gerçekleştirilen reformlar­
dan yararlanarak kamusa! yaşamda kendi­
lerine bir yer edinebilmiş kadınları söz ko­
nusu reformları halka anlatmak ve hayata
geçirmeye çalışmak için çaba harcamanın
ötesinde, durağan bir konuma itmiştir.
Dolayısıyla kadınların toplumsal konum­
larının yasal çerçeveler ve kalkınma mo­
delleri dışında, örneğin kadınların toplum­
sal konumlarının farklı toplumsal örüntü-
ler dahilinde cinsiyet ilişkileri açısından ir­
delenmesi ve bu çerçevede haklarını geniş­
letmeleri gereği gözardı edilmiştir. Başka
bir deyişle, yukarıdaki anlayış kadınların
ataerkilhği sorgulayan yeni düşünsel çer­
çeveler geliştirmeleri ve siyaseten aktif bi­
reyler haline gelmelerini engelleyen önem­
li bir ideolojik etken olmuştur.
 K E M A L İ Z M

Kemalist rejimin kadınların toplumsal toya 18 kadın milletvekili girmiş ve ka­

statüsünü dönüştürmek üzere yapmış ol­ dınların tüm m illetvekillerinin yüzde
duğu aulunlar arasında, aslen yeni Cum- 4.5’ini oluşturduğu böyle bir kadın temsili
huriyet’i laik bir siyasî rejimin temelleri oranına bugüne dek Cumhuriyet tarihin­
üzerine bina etmeyi amaçlayan reformlara de bir kez daha erişilememiştir. Tek partili
bir örnek olarak düşünülmesi gereken ve parlamenter rejimin hüküm sürdüğü bu
İsviçre Medeni Kanunu’ndan uyarlanarak yıllarda doğaldır ki TBMM’de kadınlar da
kabul edilen Türk Medeni Kanunu’nun farklı siyasî görüşlerin temsilcileri olarak
özel bir yeri vardır. Medeni Kanun top­ yer almamışlardır. Bu da söz konusu dö­
lumsal hayatın İslâm şeriatına göre düzen­ nemde kadın milletvekillerinin Meclis te
lenmesine son veren en önemli girişimler­ “kadınları temsilen” bulunmaları gibi bir
den biri olmuştur. Bu yasayla gelen deği­ duruma yol açmıştır.8 Ancak bu temsiiiyet
şiklikler arasında evlilik kuruntunun hu­ türü cinsiyet egemenliği ve cinsiyet ay­
kuki koruma altına alınıp, çok eşliliğin ya- rımcılığından kaynaklanan kadın sorunla­
326 saklanması ve kadına eş seçiminde, boşan­ rına eğilen bir “kadın temsili” olmaktan
mada, çocuklarının velayetinde ve mirasta
eşit haklar tanınması sıralanabilir. Ancak
aynı yasa kocayı evin reisi ilan ederek, an­
laşmazlık halinde çocukların velayetini ba­
baya vererek, kadının dışarıda çalışmasını
kocanın iznine bağlayarak ve ailenin tem­
sil hakkını birincil derecede kocaya vere­
rek evlilik içi ilişkilerde erkek egemenliği­
ni muhafaza etmiştir. Bazı araştırmacılara
göre yeni rejim açısından bu yasanın en
büyük başarısı aile kurumu üzerinde dev­
let kontrolünün sağlanmış olmasıdır. Bu­
nunla birlikle bu ve benzeri Kemalist re­
formlarla laiklik ilkesi gereğince Islâm ata­
erkillisi ortadan kaldırılırken, yerine "Ba­
tı'’ ataerkilligi önerilerek yaşamın yeniden
düzenlenmesine girişilmiş olduğunun da
altı çizilmektedir.7 Ancak aile içi ilişkilerde
erkeğin egemenliğinin ve cinsiyete dayalı
işbölümünün İslâmî ataerkil değerlerle çe­
lişmediği, tersine büyük ölçüde örtüştüğü
göz önünde bulundurulursa, Cumhuri- 1930’da Türk Kadınlar Birliğİ'nin
yet’in kuruluş döneminde dinsel öğretiyle Sultanahmet Mitingi. 1924’te kurutan
beslenen yaygın toplumsal cinsiyet değer­ birlik, kurucu başkam Nezihe Muhittin
lerine en temelden karşı çıkılmamış oldu­ Hanım ’tn Önderliğinde, özerk ve radikal
bir çizgi izlemeye yöneldi, kadınlara
ğuna da işaret edilmelidir. siyasal katılım hakkı talep etti.
Cumhuriyetin kadınlara tanıdığı diğer Hükümetin baskısıyla, 1927’de Nezihe
önemli haklar arasında, eğitim alanındaki Muhittin yönetimden uzaklaştırıldı.
Ardından güdümlü bir rotaya giren
reformların yanı sıra, seçme ve seçilme
birlik, 1935’te, kadınlara uy hakkı
haklannı (1930, 1934) saymak gerekir. Bu verilmesiyle hah eşitliği amacına
kararı takiben, 1933-39 Meclisi’ne Atar ulaştığım duyurarak kendini feshetti
türk’ün denetimi ve desteğiyle parlamen­
K E M A L İ S T K A D N
çok uzaktır. Kaldı ki Kemalist rejimin in­
şasının erken dönemlerinden başlayarak
bağımsız kadın seslerinin siyasî muhalefe­
tine de izin verilmemiştir. Örneğin kuru­
luş hazırlıkları 12 Aralık 1922’de basına
bizzat Mustafa Kemal tarafından bildirilen
Halk Fırkası’na (Levvis, 1969) rakip olabi­
leceği endişesiyle Nezihe Muhittin’in ku­
ruluşunu bu partiden daha önce gerçek­
leştirmiş olduğu Kadınlar Halk Fırkasının
(1921) açılışına izin verilmeyerek, bu giri­
şim önce Türk Kadm Birliği’ne (1924) dö­
nüştürülmüş ve daha sonra da aynı birlik,
İstanbul’da ev sahipliğini üstlendiği Ulus­
lararası Kadınlar Federasyonu Konferansı
sırasında ulus çıkarlarıyla bağdaşmayan,
fazlasıyla bağımsız bir tavır sergilediği ge­
rekçesiyle 1935 yılında kapatılmıştır (Bay­
kan ve Ötüş-Bassket 1999). Buna ek ola­
rak Kurtuluş Savaşı döneminin kadın
sembolü haline gelmiş, ancak kurulmakta
olan otoriter siyasî rejime çeşitli biçimler­
de muhalefet etmiş olan Halide Edip gibi
aydın kadınlar da yukarıdaki örnekte ol­
duğu gibi pasifize edilerek uzun süre sis­
tem dışı bırakılmışlardır. Kemalist rejim
kadınlardan eleştirel bir katılım yerine
minnettarlıkla donanmış, uyumlu bir yan­
daşlık talep etmiş ve bunu da çoğunlukla
elde etmiştir. Bazı araştırmacıların da be­
lirttiği gibi bir ulus devlet oluşturma süre­
cinde "ulus çıkarlarının” başka herhangi
bir grup veya zümrenin çıkarlarının üs­
tünde tutulması gereğiyle meşrulaştırıla­
rak kurulan siyasal denetleme biçimleri­
nin kadm hakları ve çıkarlarını da kapsa­
ması Kemalist rejime özgü bir uygulama
değildir.9 Ancak Kemalizmin benimsediği
sınıfsız, imtiyazsız toplum tahayyülüne
dayalı korporatist milliyetçilik anlayışı,
içinde şekillendiği toplumsal, kültürel ve
İktisadî koşullara paralel olarak görece öz­
gün bir kadm hakları söylemi oluşturmayı
da başarmıştır.
Buna göre bizzat Mustafa Kemal Ata­
türk’ün “Söylev ve Demeçleri"nde “kadın
haklan" ifadesine rastlanmasa da hem bu
H A K L A R I S O V L E M I
söylevler dahilinde, hem de rejimin kadm
destekçileri tarafından belirli bir kadm
hakları anlayışı ve güçlü bir “Cumhuriyet
kadını" modeli ve söylemi oluşturulmuş­
tur. Öyle ki Kandiyoti10 bu yeni “Cumhu­
riyet kadım”nm rejimin ikonografisinde
önde gelen bir figür haline geldiğini söy­
ler. Örneğin bu “yeni kadın" resmî tören­
lerde şortla gösteri yaparak, okul ya da as­
ker üniformasıyla bayrak taşıyarak, ya da
balolarda Batı modasına uygun gece kıya­
fetleriyle dans ederek söz konusu ikonog­
rafiye damgasını vurmuştur. Ancak bu
“yeni kadın"a biçilen öncelikli toplumsal
rol annelik ve onun işlevsel bir uzantısı
gibi görünen eğitmenlik ve öğretmenlik­
tir. Her ne kadar kadınların erkeklerle ay­
nı eğitim olanaklarından yararlanıp, on­
larla birlikte yükselmeleri öngörülmüşse
de, kadınların bireysel gelişimi, “ilk terbi­
ye verilen yerin ana kucağı olduğu" gerek­
çesiyle münevver analar ve ancak doğru
bir eğitimle gerçekleşmesi mümkün görü­
len tüm bir toplumsal dönüşümün başat
aktörleri olan “öğretmen’le r olarak görül­
dükleri oranda önemsenmiştir. Aynı “yeni
kadınlar" yalnızca gelecek nesilleri ailede
ve okulda iyi yurttaşlar olarak yetiştir­
mekle yükümlü görülmemiş, onlardan
“öteki", “geleneksel", yani modernleşme­
nin gerisinde kalmış kadınlara örnek teş­
kil etmeleri de beklenmiştir. Dolayısıyla
bu “yeni kadınlar’ın toplumun gelenek ve
göreneklerine ters düşmeyecek bir mo­
dernleşme çizgisi tutturmaları ve buna da
en önce kendilerinin sıkı sıkıya uymaları
özel bir önem kazanmıştır.
Kemalizmin kadın hakları açısından en
büyük zaafı da bu noktada başlar. Zira bir
yandan Müslüman toplumların en belirgin
özelliklerinden olan cinsler arası ayrıma
(segregation) şiddetle karşı çıkarak, ka­
dınları toplumsal hayatın her alanında faal
aktörler olarak görmek isterken, bir yan­
dan da kadınların kendi üzerlerinde, tek-
tipleştirici korporatist milliyetçilik anlayı­
şıyla beslenen, özünde son derece muhafa-
 K E M A
zakâr ve seçkine) yeni ahlakçı denetim bi­
çimleri kurmalarına zemin hazırlamışlar.
Örneğin kıhk kıyafet konusunda Batılı
normların benimsenmesi Cumhuriyet’in
toplumsal dönüşüm aduıa benimsediği ye­
ni davranış kalıpları arasında toplum üze­
rindeki doğrudan etkileri açısından en
çarpıcı örneklerden biridir ve bu alanda
erkekler için olduğu gibi (Şapka Kanunu)
kadınlar adına yasal bir dayatma getiril­
memiştir ama bu alanda çok güçlü bir
beklenti oluşturulmuştur. Böylece Cum-
huriyet’ın “peçesiz yeni kadım”, pek çok
araştırmacının belirttiği gibi, kendi kimli-
328 gine yeni sınırlar çizen davranış kalıpları
benimseyerek, koyu renkli kostümler, kısa
saç ve makyajsız yüzlerle kamusal yaşama
girmiş ve böylece erkeklerin şerefinin ka­
dınların davranışlarıyla yakından bağlantı­
lı olduğu bir toplumda cinsiyetsiziigi ade­
ta bir erdem haline getirerek kamusal var­
lığını meşr ulaştırabilmiş tir. Ancak bu du­
rum bize yeni kadın tipinin ve onun üze­
rindeki denetleme mekanizmalarının yal­
nızca bir yönünü anlatır. Diğer önemli bir
ahlaki denetleme biçiminin oluşumu ise
kadınların Cumhuriyetle ve yeni toplum­
la ideolojik bağlarını nasıl kurmaları ge­
rektiğine dair onlara dikte edilen ideolojik
söylemsel çerçevede aranmalıdır.
NÜFUSUN YARISI
______ OLARAK KADIN SÖYLEMİ_______
Kadınların toplumdaki yerleri asli olarak
korporatist milliyetçiliğin tektipleştirici
talepleri çerçevesinde belirlenirken, onla­
ra erkeklerle eşit vatandaşlık statüsü ta­
nınmasının m eşrulaştırıcı aracı olarak
Atatürk’ün ifadesiyle “bir heyeti içtima­
iye, cinsinden yalruz birinin icabatı asri-
yeyi iktisap etmesiyle iktifa ederse o he­
yeti içtimaiye yandan fazla zaaf İçinde ka­
lır” tezi ön plana çıkarılmıştır (Atatürk’ün
Söylev ve Demeçleri 1989, 89). Böylece
günümüze kadar gelen ve Kemalist kadın
haklan söyleminin mihenk taşını oluştu­
L İ Z M
ran “nüfusun yarısı olarak -modern haya­
tın nimetlerinden yararlanmaya hakkı
olan- kadın” anlayışı, kadınlara basitçe
kendilerinin de topluluğun bir parçası ol­
dukları bilincini telkin etmez. Aynı anla­
yış, yeni toplumsal kimliklerini oluştu­
rurlarken kadınların kendilerine nüfusun
görece dalıa ‘'asrileşmiş" ve toplumsal erk
sahibi diğer yarısını, yani erkekleri model
almaları talebini de içinde barındırır.
Cumhuriyet’in kuruluş dönemlerinde
kendilerine yeni bir toplumsal kimlik, ya­
ni yeni bir yurttaşlık kimliği inşa etmek
durumunda olanlar elbette yalnızca ka­
dınlar değillerdir. Erkekler de sancılı bir
dönüşüm süreci içine girerler. Ancak bu
süreç içinde erkeklerin rol modelleri, en
başta ulusun tartışmasız lideri olarak
Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere, yine
kendi hem cinsleriyken, kadınlar için,
kendilerine babalarını, kocalarını ve
Ata’yı örnek aldıkları sürece cinsiyet rol­
leri adına aynı derecede sorunsuz bir dö­
nüşümün söz konusu olmadığı açıktır.
Dolayısıyla bir yandan kamusal alanda
sergiledikleri yeni “ulus birey”, modern
vatandaş rolü adına cinslerin toplumsal
statü, hal, tavır ve davranış biçimleri açı­
sından birbirlerine yaklaşmaları beklenir­
ken, bir yandan da cinsiyete dayalı iş bö­
lümünün kuvvetle muhafaza edilmesi ve
kadınların analık ve kadınlık rollerinden
feragat etmemeleri gerektiği telkini, basit­
çe erkeksileşmiş değil, ama Cumhuriyete
anaç bir koruyuculukla sahip çıkan (ör.
bkz, Abadan-Dnat L996; inan L975) gö­
rece cinsiyetsizleşmiş, pederşahi erkle
azami uyum içinde, modern, otoriter yeni
bir maternalist kadın tipinin ortaya çık­
masına yol açmıştır. Bu kadınlar erkek
otoritesini sorgulamak yerine ondan pay
almaya yönelmişlerdir. Örneğin, özellikle
de Cumhuriyet’in ilk yıllarında Kemalizm
ve feminizm kavramları nerdeyse birbir­
lerinin muadili olarak görülmüş, buna ek
olarak devletin kadın hakları adına ka­
dınlar için en iyi olanı yapacağına dair
K E M A L İ S T K A D I N
Cumhuriyet in ilk yıllarında güzellik
yarışmalarının kamusal ve ideolojik bir
işlevi vardı. Kadının kamusal hayattaki
görünürlüğü vurgulanıyordu. Kadının
bîr özne olmaktan çok bir simge
(modernlik timsali) olarak ‘değer’
kazandığı bir görünürlüktü bu. Ayrıca,
güzellik yarışmalarına, “Türk
kadmınm/trkımn güzelliğini" vurgulayan
etnisist yorumlar da eşlik edebiliyordu.
ideolojik bir inanç uzun süre varlığını
sürdürmüştür.'1 Cumhuriyet’in erken dö­
nemlerinde yurttaş kimliği adına kadın
erkek eşitliği kuvvetle kabul görmüş olsa
da, aynı bağlamda cinsler arası farklılığa
dayalı sorunların ele alınması da bir o ka­
dar göz ardı edilmiştir.12 Dolayısıyla bu
anlayışın bir uzantısı olarak Kemalist ka­
dınlar otorûelerini kendi sınıfsal muadil­
leri olan erkeklere karşı göstermekten zi­
yade, bilhassa “öteki”, modernleşmemiş
kadınlar ve erkeklere karşı sergilemeyi
tercih etmişlerdir, Böylece kadın sorunla­
rına da farklı varoluş biçimlerine kulak tı­
kayan, düzçizgisel, modernleşmecj bir tu­
tumla eğilmişlerdir. Bu anlamda seçkinci
bir Kemalist kadın kimliğinin ön plana
H A K L A R I S û Y L E M j
çıkmasına neden olmuşlardır. Buna ek
olarak, ulus kimliğinin etrafında şekillen­
memiş her türlü kadın kimliği ve kadın
haklan talebini şiddetle dışlayarak söz
konusu seçkinci modeli siyasî platforma
da taşımışlardır. Öte yandan, toplumda
anneliğe atfedilen ataerkil değer ve işlev­
leri sorgulamadan, olduğu gibi kabul ede­
rek buna uyum göstermeye çalıştıkları
oranda ve öncelikle bu nedenle kadın
hakları açısından muhafazakâr bir tutum
sergilemişlerdir.
Kemalist rejim, kadınları yalnızca ka­
musal hayatta aldıkları yerle tasavvur et­
memiştir. 329
Yukarda da değinildiği gibi onların mo­
dern, iyi eğitimli anneler olarak yetişme­
leri toplumun modernleşmesinin ön ko­
şulu olarak görülmüştür. Bu amaçla eği­
tim kuramlarında, gerek genel olarak ilk
öğrenimden başlayarak lüm bir eğitim
müfredatında, gerekse meslek yüksek
okullarında cinslerarası eşitlikten ziyade,
cinsiyete dayalı işbölümü teması vurgula­
narak, kız çocukları hem özel olarak ev
içinde annelik roliüne özendirilmiş, hem
de anneliğin işlevsel bir uzantısı olarak al­
gılanan öğretmenlik gibi alanlara yönel­
meleri için teşvik edilmişlerdir,13 Bu an­
nelik anlayışı Batılı orta sınıf kadınlık ide­
ali içinde şekillendiği gibi, genel olarak
annelik kurumu da modernleşmenin taşı­
yıcısı olarak tasavvur edilmiştir. Bu nok­
tada 1930'ların sonlarına gelindiğinde,
dönemin devlet kurumlan tarafından ya­
yımlanan kimi kadın dergilerinden de iz­
lenebileceği gibi, cinsellikleri ancak evli­
lik kurumu içinde kabul gören kadınla­
rın, kamusal yaşamda kendilerinden bek­
lenilen görece cinsiyetsiz, ciddi, erkeksi
kimliğin tersine, ev kadını ve anne olarak
bakımlı, modayı takip eden. Batılı stan­
dartlarda vücut ölçülerine sahip, şık sof­
ralar kurup, davetler veren, eşiyle uyum
içinde, mutlu, şen bir kadın modeline
uyum sağlamaları beklenmiştir. Bu kadın
tipinden varolan medeni ve siyasî hakla-
330

Kemalist terbiye politikasının kadınlara verdiği sosyal rol, ev işlerini daha etkin ve
‘uzmanca’yapmayı öğrenmeleridir. Böylece hem yaşamın modernleşmesine hem ataerkil
egemenlik ilişkisini sürdüren bir işbölümünün yeniden üretimine katkıda bulunacaklardır.

rından haberdar olması beklenmiş, ancak da aşarak, kendiliğinden özgürleşecekleri

verili çerçevenin bir adım ötesini sorgula­
ması da istenmemiştir,14 Bu iki kadın mo­
deli, yani kamusal alanda ciddi, erkeksi,
meslek kadını olan ile, özel alanda neşeli,
alımlı, bilgili, doğurgan kadın modeli ara­
sında sıkışan ve iş yaşamına katıldığı tak­
dirde de her iki rolü birlikle oynaması
beklenen kadınlar için gösterilen yegâne
ortak hedef Batılılaşmayla özdeşleştirilen
bir modernleşme olmuştur. Ayrıca bu ikili
model kadınlar için özel ve kamusal alan
arasındaki farkın arasını açan bir varoluş
biçimini pekiştirerek, kadınlan kamusal
yaşama katmak suretiyle geleneksel bağ­
larından kurtarmayı amaçlamış modern
Kemalist toplum idealinin kendi iç çeliş­
kisini de oluşturmuştur, Böylece kadınla­
ra davranış ve görünüm olarak gereğince
modernleşip, Batılılaşabildikleri takdirde,
özel ve kamusal alan arasındaki sınırları
düşüncesi telkin edilmiştir. Daha önemlisi
bu modernleşme anlayışı içinde kadınla­
rın yüksek toplumsa! prestije sahip mes­
lek alanlarında eğitim görmelerine yer ve­
rilirken,15 yine bu iyi eğitimli, meslek sa­
hibi, modern kadınların bile özel olarak
kamu yönetiminde üst kademelere yük­
selmelerine, genel olarak da karar verme
mekanizmalarına katılmalarına yeterince
olanak tanınmamıştır. Aynı anlayış ülkede
Kemalist rejimin yerini çoğulcu, parla­
m enter dem okratik sistem e bıraktığı
1950’li ve 60’tı yıllardan sonra da birbirle­
rinden farklı çeşitli sağ ve sol siyasî gö­
rüşler tarafından sorunsuzca miras alın­
mış ve varlığını sürdürmeye devam etmiş­
tir. Kadınların 1,9901 ardan başlayarak, ya­
sal olarak kocalarının izni olmaksızın ça­
lışma yaşamına katılabilmeleri, kayma­
kam, vali, büyükelçi gibi devlet kademe-
K E M A L İ S T K A D N
lerine kabul edilmeleri için, gerekli yasal
düzenlem elerin yapılm ası, toplumun
farklı kurum, kademe ve alanlarında yeni­
den üretilen farklı cinsiyet rejimlerini sor­
gulayan 1980 sonrası ikinci dalga feminist
hareketin devreye girmesi ve toplumun
okuryazar kesim lerinin dikkatini Batı
dünyasında uluslararası platformlarda yer
almaya başlamış, değişen kadın hakları
anlayışına çekmeyi başarmasıyla müm­
kün olmuştur.
BİR SİYASİ MUHALEFET ODAĞI
OLARAK KEMALİST
KADIN HAKLARI SÖYLEMİ
Kadına yönelik aile içi şiddei, bekaret, zi­
na, kürtaj gibi kadınların özbenliklerini ve
cinselliklerini doğrudan kontrol altında
tutan tabuların tartışmaya açılması, Mede­
ni Kanun’un eşiLsizlik yaratan ilkelerinin
sorgulanması, kadının ekonomik özgürlü­
ğünün önündeki siyasî, ideolojik ve kültü­
rel engellerin tartışılması, kadınların karar
alma mekanizmalarında yer almaları gere­
ği gibi konular 1980 sonrası ikinci dalga
feminist hareketin girişimleri sonucunda
dar akademik çevrelerden çıkıp, toplumun
gündemine girmiştir. Bu ve benzeri alanla­
rın tartışmaya açılması prensip olarak Ke­
malist kadınlar tarafından da desteklen­
mekle birlikte, kadınların bu türden talep­
leri ancak devletin ve toplumun modern­
leşmesi ve gelişmesi amacıyla meşrulaşlı-
rıldıgı oranda Kemalist kadın haklan söy­
lemi dahilinde kendilerine bir yer bulabil­
mişlerdir. Örneğin 1986 yılında feminisı-
lerin ülke çapındaki ilk eylemleri olan,
Türkiye’nin de altında imzası bulunan Bir­
leşmiş Milletler nezdinde kabul edilmiş
“Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın
Önlenmesi Sözleşmesi" nin (CEDAW) ha­
yata geçirilmesi için açılan imza kampan­
yasına sınırlı sayıda da olsa Kemalist ka­
dınlar tarafından da destek verilmiştir.
1980’ler boyunca sağlanan feminist hare­
ketlenme sonucu Kemalist devletçilik il­
H A K L A R I S Ö Y L E M İ
kelerine karşı açık bir muhalefet sergileye­
rek iktidara gelmiş olan ve ülkedeki bütün
siyasî eğilimleri bünyesinde barındırdığı
iddiasındaki liberal sağ ANAP hükümeti
tarafından yine devletin modernleştirilme­
si projesine ters düşmeyeceği, tersine
uluslararası platformlarda saygınlığını art­
tıracağı da hesaba katılarak 1990 yılında
Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Mü­
dürlüğü (KSSGM) kurulduğunda bu giri­
şim Kemalist kadınlar tarafından ilk elde
şüpheyle karşılanmış ur. Ancak daha sonra
1991 yılında DYP-SHP koalisyon hükü­
metinde, Atatürk’ün partisi CHP’nin bir
devamı olan SHP kanadının önerisiyle ku- 33Î
rulan kadm sorunlarıyla ilgili bir devlet
bakanlığı oluşturularak, KSSGM’nin varlı­
ğını ilgili devleL bakanlığına bağlı olarak
sürdürmesi sağlanmıştır. Aynı dönemler
Türkiye’de kadınların yeniden daha aktif
bir biçimde siyasete katılmaya başladıkları
dönemlerdir. 1980’lerin ikinci yarısından
itibaren kadınlar devletin ve siyasetin gün­
demine yeniden bir tartışma konusu ola­
rak girmişler ve bazı gözlemcilere göre ka­
dın katılımı siyasi partiler için bir demok­
ratikleşme simgesi haline gelmiştir.16 Ör­
neğin bu çerçevede 1989 yılında, 1980
darbesiyle siyasî partilerin kapatılan kadın
kollarının yerine "kadın komisyonları”
oluşturulmuştur. Ancak siyasî partilerde
kadınların katılımını anıracak pozitif ay­
rımcılık ilkesi yalnızca daha sonra yeniden
eski kimliğine geri dönerek CHP adını ala­
cak SHP ve bu yeni CHP içinde ele alın­
mış, ancak bu da bir yaptırım olarak ilk
kez 1989 yılında SHP bünyesinde yalnızca
parıi içi yönetimini kapsamak üzere ve ka­
dm veya erkek mağdur olan cinsi gözet­
mek koşuluyla bir kota uygulaması olarak
yürürlüğe girmiştir,
Kemalist siyaset geleneği içinde kadın­
ların yeniden keşfinde 1980’lerden sonra
toplumda giderek yaygınlık kazanan ve
mevcut laik düzeni sorgulayarak, kadınla­
rın kurtuluşunu da İslâmî bir düzen için­
de arayan İslamcı hareketlerin ortaya çık-
 K E_____________M_______ A L
masının önemli bir payı olmuştur. Aslında
1995 yılında yeniden kurulan CHP, siyasî
muhalefet adma devletin laiklik ilkesinin
savunuculuğunu yapmaktan başka bir
varlık da göstermemiştir, CHP bu çerçeve­
de kadınların özgürlüğü için bir tehdit
olarak görülen İslâmî bir toplum düzeni
tasavvuruna karşı oluşan muhalefette ya­
nma en önce Kemalist kadınları almış, an­
cak onlara hem parti içi yönetimi, hem de
parlamento düzeyinde son derece sınırlı
biçimlerde yer açmaya devam etmiştir.
Devletin laiklik ilkelerine sahip çıkmayı
kadın hakları savunuculuğu adına birincil
332 lıedef olarak gören çoğunlukla kentli, iyi
eğitimli, orta sınıf kökenli Kemalist ka­
dınlar, laik siyasî rejimi vc yaşam tarzını
kadınların özgürlüğü için vazgeçilmez bir
ön koşul olarak gören farklı kesim ve gö­
rüşlerden kadınların bir bölümünü de
mobilize ederek çeşitli eylem platformları
ve sivil toplum örgütleri oluşturmakta ba­
şarılı olmuşlardır. Kamusal düzeyde en
göze çarpan protesto biçimleri ise her fır­
satta Anıtkabir'i ziyaret ederek, Atatürk’e
olan bağlılıklarını ifade etmek ve yükselen
İslamcı hareketler karşısında kadın hakla­
rını gerektiği gibi gözetmeyen yöneticileri
sembolik olarak Ata’ya şikayet etmek ol­
muştur17 (ör. bkz. Erdentug). Böylece Ke­
malist kadınlar İslamcılığa karşı yönelttik­
leri muhalefetle 1990’lardan sonra top­
lumda yeniden kendilerinden söz ettirme­
ye başlamışlardır. Bu bağlamda, Kadının
Sosyal Hayatını Araştırma ve inceleme Der­
neği ve Türlt Üniversiteli Kadınlar Derneği
gibi daha önceki dönemlerden süregelen
Atatürkçü/Kemalist kadın derneklerinin
yanı sıra, 1989’da kurulan Çağdaş İnşamı
Destekleme Derneği ve 1997’de kurulan
Cıımluırjyef Kadınları Derneği gibi dernek­
lerle devletin ve ordunun yanında laikliği
savunmak adına faal olmuşlardır. Gerek
bu yeni derneklerin etrafında toplanan,
gerekse münferiden çalışan Kemalist ka­
dınların öncelikli mücadele hedefleri İslâ­
mî kurallara göre başlarını örten kadın
l Z M
üniversite öğrencileri olmuştur. Millî Gü­
venlik Kurulu’nun (MGK) “ülkenin bö­
lünmez bütünlüğüne karşı” en büyük iki
tehdit unsuru olarak tanımladığı “bölücü
terör (silahlı, ayrılıkçı Kürt hareketi) ve
irticai faaliyetler’^ karşı bir dizi önlemi
içeren 28 Şubat 1998 MGK kararlarını
destekleyerek, bu kararların hemen aka­
binde aslen imam hatip okullarının gücü­
nü zayıflatmayı hedefleyen ve zorunlu ilk
eğitimi beş yıldan sekiz yıla çıkaran yasa­
nın hayata geçirilmesi için dernekleri ve
STK platformları aracılığıyla devlete des­
tek vermiş ve İslamcı aktivist grupların
yoksul kesimlerde uyguladıkları eğitim,
burs ve iş bulma olanaklarıyla özellikle
gençleri ve kadınları mobilize etme yön­
temlerine karşı kendi alternatif yardımlaş­
ma ağlarını kurmuşlardır.
SONUÇ_______________
Kemalist kadın haklan söylemi yasal dü­
zeyde kadın-erkek eşitliğinin sağlanmasına
öncelik veren ve bunun için devletle uyum
içinde çalışmaya özen gösterilmesini telkin
eden; ulus kimliğini her tür kimliğin üs­
tünde tutan; özellikle etnik veya dinî kim­
lik talepleri etrafında şekillenen kadın ha­
reketlerini dışlayan; kadın haklan çerçeve­
sindeki kaza mmlan Kemalist endoktrinas-
yonun bir aracı olarak gören ve bu bağ­
lamda eğitime siyasî sosyalizasyon misyo­
nu yükleyen; modernist, ilerlemeci bir
söylemdir. Modernist olduğu oranda be­
nimsediği “aydınlanmacı” ve ilerlemeci
tavra uygun olarak örneğin Medeni Ka-
nun’da kadın-erkek eşitliğini sağlayacak
yeni düzenlemelere gidilmesine, toplumsal
refahın yaratılmasında kadınların hem da­
ha aktif bir rol oynamalarını, hem de bun­
dan daha çok pay almalarını sağlayacak gi­
rişimlerin desteklenmesine açıktır, Liberal-
eşitlikçi feminist önermeleri seçkinci bir
biçimde yorumlayarak eklektik bir biçim­
de bünyesinde barındırır ve “devlet femi­
nizmi" idealini olanaklı gören siyasî bir
K E M A L İ S T K A D I N H
ideolojik ilkeler bütünü gibi işleyerek Tür­
kiye Cumhuriyeti’nin laiklik ilkelerinin ol­
duğu gibi muhafaza edilmesinde ve yeni­
den üretilmesinde bir toplumsal dinamo
işlevi görmüş ve görmektedir. Telkin ettiği
itaatkâr/minnettar tutum gerek feminist
DİPNOTLAR
1 Mardin, Şerif (1997), "Projects as Methodology:
Some Thoughts on Modern Turkish Sodal Sci­
ence", Sibel Bozdoğan, Reşat Kasaba (der.) için­
de, R e th in k in g M o d e rn ity a n d N a tio n a l Id e n -
t ity in T u rk e y , Seattle, Londra: University of
Washington Press.
2 Çakır, Serpil (1994), Osman/ı Kadın Hareketi, İs­
tanbul: Metis Yayınevi; Dernirdirek, Aynur
(1993) O sm a n lı K a d ın la rın ın H a ya t H a kkı A ra ­
y ışla rın ın B ir Hikâyesi, Ankara: İmge Yayınevi;
Toska, Zehra (1998) "CumhuriyeTın Kadın İde­
ali; Eşiği Aşanlar ve Aşamayanlar", Ayşe Berk-
tay Hacı mirza oğlu (der.) içinde, 75 Yılda K a d ın ­
la r ve Erkekler, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları
3 Toska, Zehra a.g.e; Sırman, Nükhet. (1989). “Fe-
minism in Turkey: A Short History", N e w Pers-
pectives o n Turkey, 3(1), 1-34; Deniz Kandiyoti;
Dernirdirek, Aynur, a.g.e.
4 Toska, Zehra, a.g.e
5 Çakır, a.g.e,; Toprak, Zafer (1988) "Osmanlı Ka­
dınları Çalıştırma Cemiyeti, Kadın Askerler ve
Millî Aile", Tarih ve Toplum , 51, 162-166,
6 (1998) "Birinci ve İkinci Dalga Feminist Hareket­
lerin Karşılaştırmalı İncelemesi Üzerine Bir De­
neme", Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu (der.) için­
de, 75 Yılda K a d ın la r ve Erkekler, İstanbul: Ta­
rih Vakfı Yayınlan, s. 34S.
7 Arat, Zehra (1998) "Kemalizm ve Türk Kadını",
Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu (der.) içinde, 75
Y ıld a K a d ın la r ve E r k e k le r , İstanbul: Tarih Vak­
fı Yayınları.
8 Arat, Yeşim (1998) "Türkiye'de Kadın Milletve­
killerinin Değişen Siyasal Rolleri, 1934-1980",
Ayşe Berktay Hacımirzaoğtu (der.) içinde, 75
Y ıld a Kadınlar ve Erkekler (stanbul; Tarih Vakfı
Yayınları; Tekeli, Şirin (1982) K a d ın la r ve Siyasal
Toplumsal Hayat, İstanbul: Birikim Yayınları.
9 Çağatay, Nilüfer ve Yasemin Nuhoğlu Soysal
(1990) "Uluslaşma Süreci ve Feminizm Üzerine
Karşılaştırmalı Düşünceler", Şirin Tekeli (der.)
içinde, 19807er T ü rkiye'sin d e K a d ın B a kış A ç ­
sın d a n K a d ın la r, , İstanbul: İletişim Yayınları;
Zehra Arat (1998) a.g.e.; Soysal a.g.e.
10 Kandiyoti, Deniz (1995), "Ataerkil örüntüler:
Türk Toplum unda Erkek Egemenliğinin Çözüm­
lenmesine İlişkin Notlar" (İngilizce), VVomen in
Modem Turkish Society, Londra and New Jer-
sey: Zed Books (Türkçe baskı, 1 9 8 0 'ler T ü rk i­
A K L A R I s ö y l e m i
kadınlar, gerekse farklı siyasal görüşlerden
gelen entelektüel kesimler ve demokratik
seçkinler tarafından sıklıkla eleştirilmiş ol­
sa da Cumhuriyet rejiminin kurucu ilkele­
rinin korunmasında bir "rehber söylem"
işlevi görmeyi sürdürmektedir, □
y e 's in d e K a d ın B a kış A ç s ın d a n K a d ın la r, Şirin
Tekeli (der.), İstanbul: İletişim Yayınlan, 1990.
11 Tekeli, Şirin (1990) "The Meaning and Limrts of
Feminist Ideology in Turkey", Ferhunde Özbay
(der.) içinde, VVomen, Fa m ily a n d S o d a l C h a n g e
in Turkey, Bangkok: UNESCO.
333
12 Durakbaşa. Ayşe (1988) "Cumhuriyet Dönemin­
de Kemalist Kadın Kimliğinin Oluşumu", Tarih
v e T o p lu m , Mart 1988, 39-43; Arat, Yeşim
(1997) "The Project of Modernity and VVomen
in Turkey", Sibel Bozdoğan ve Reşat Kasaba
(der.) içinde, R e th in k in g M o d e rn ity a n d N a ti­
o n a l Id e n tity.tn Turkey,), Seattle, Londra: Uni­
versity of VVashington Press.
13 Gök, Fatma (1990) "Türkiye'de Eğitim ve Ka­
dınlar", Şirin Tekeli (der.) içinde, 1 9 8 0 'le r
T ü rk iy e 's in d e K a d ın B a k ış A ç s ın d a n K a d ın la r,
İstanbul: İletişim Yayınlan; Gümüşoğlu, Fir-
devs (1998) "Cumhuriyet Döneminde Ders Ki­
taplarında Cinsiyet Rolleri (1928-1998)”, Ayşe
Berktay Hacımirzaoğlu (der.) içinde, 75 Yıld a
K a d ın la r ve E rk e kler, İstanbul: Tarih Vakfı Ya­
yınları,
14 Koçer, Dilara, (1999) “A Study on the Repsre-
sentation of Turkish VVomen in the Media in
the Early Republican Era: The Magazine Ana
(1938-1942). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ankara: ODTÜ.
15 Kabasakal, Hayat (1998) "Türkiye'de Üst Düzey
Kadın Yöneticilerin Profili", Ayşe Berktay Hacı-
mirzaoğlu (der.) içinde, 75 Yılda K a d ın la r ve E r­
k e k le r, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları; öncü,
Ayşe. (1979). "Uzman Mesleklerde Türk Kadın­
lan", Nermin Abadan-Unat, (der.) içinde, Tü rk
T o p iu m ıjn d a K a d ın , Ankara: Sosyal Bilimler
Demeği; Acar, Feride (1998) "Türkiye Üniversi­
telerinde Kadın öğretim Üyeleri", 75 Yılda K a ­
d ın la r ve Erkekler, Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu
(der.), İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
16 Güneş-Ayata, Ayşe (1998) "Laiklik, Güç ve Katı­
lım Üçgeninde Kadın ve Siyaset" , Ayşe Berktay
Hacımirzaoğlu (der.) içinde, 75 Y ıld a K a d ın la r
ve Erkekler, İstanbul; Tarih Vakfı Yayınları.
17 Erdentuğ, Aygen ve Berrak Burçak (1998) "Poli-
tical Tunning in Ankara, a Capital, a; Reflected
in its Urban Symbols and Images", In te rn a ti­
o n a l Jo u rn a l o f U rban a n d R e g io n a l Research,
22(4), 589-601.
 “Mavi Kemalizm ”
Türk Hümanizmi ve Anadoluculuk
BARIŞ KARACASU
Bize gerekli olan tarih bilgisiııdeM çok,
tarik anlayışı, daha yeni bir deyimle ta­
rih bilincidir.
(Eytıboğlu 1973: 169)
D
oğu tipi milliyetçiliklerin Batı Av­
rupai] “evrense! ilerleme ölçütle-
ri"yle sorunlu bir ilişki yaşadığı
söylenegelmektedir. Dogu’da varolan kül­
türler, “Batılılaşma" üst başlığı altında
toplanan ve çağı yakalama/çağdaşlaşma
ya da ilerleme olarak adlandırılan bu öl­
çütleri tutturmak İçin kendilerini yeterli
görmemektedirler ve doğu tipi milliyetçi­
liğe, sonuç olarak, ulusu dönüştürmek
İçin kültürel olarak yeniden yaratmak yö­
nündeki bir çaba eşlik etmektedir, (Chat-
terjee 1996, 15) Chaıterjee’nin kurduğu
bu yapı Türk m illiyetçiliğinin Batı ve
kendi geleneksel kültürüyle girdiği ilişki
bağlamında belirleyicidir. Modernlikle
beraber ortaya çıkan ulusal kültür bütün
bileşenleriyle ulusal birliği vurgulayan
kurucu bir öğe olarak belirm ektedir.
“Devlet” ulusal kimliği yapılandırabilmek
için ulusal kültürü neredeyse odağa al­
maktadır. Bu tasarının yaşama geçirilme­
sinde Türkiye’de Halkevlerinin kurulup
halk kültürüne eginilmesi, dile ilişkin ta­
rama ve yalınlaştırma uygulamaları, ku­
rulan Devlet Tiyatrosu, Devlet Konserva­
tuarı, Devlet Opera ve Balesi gibi kurum­
lar, kültürün genel olarak desteklenmesi
bu süreçlerin Türkiye’de de benzer bir
yol izlediğini gösterir. Son kertede özerk
bir devlet kurma amacındaki milliyetçili­
ğin, “devletin kendisini bir arada tutacak,
birbirleriyle bağlantılı bir değerler ve
duygular ağma ihtiyata] vardır. Millet in­
şa etme kolektif anlatılar uydurmayı, et­
nik farklılıkların homojenleştirilmesini ve
muhayyel bir cemaatin ideolojisini yurt­
taşlara benimsetmeyi gerektirir," (Jusda-
nis 1998: 53) işte bu yarılmışlıgı ya da
ikircikliği aşma, kültürel ve tarihsel bü­
tünlüğü sağlanmış bir ulus yaratma süre­
cinde ortaya çıkan düşünsel yönelimler­
den biri de Mavi Anadolu ya da Anadolu
Hümanizmi olarak düşünsel tarihimizde
yerini alan harekettir, Sabahattin Eyubog-
lu, Halikarnas Balıkçısı ve Azra Erhat çev­
resinde biçimlenen Mavi Anadolu düşün­
cesinin uzun erimli ve derinlikli bir bi­
çimde düşünsel yaşamımızda etkisi olma­
dığı savlansa da (Belge 1998: 278) Kema­
lizm ile bağlantıları içinde gerek eğitim ve
kültür gerekse yeni bir tarih tasarımı bağ­
lamlarında sanıldığından çok daha biçim-
lendirici olduğu söylenmelidir.
Bu hareketin iki önemli bileşeni bulun­
maktadır. İlki Batı kültürüyle bir bütün­
leşmeyi sağlayıp hümanist bir yeniden
yapılanmayı/uyatımayı/aydınlanmayı sağ­
lamak amacıyla ortaya konulan eğitim ya
" M A V I K E
da kültür tasarısı, İkincisi ise ortak bir ta­
rih bilincinin oluşturulmasına yönelik or­
taya atılan tarih tasarısıdır. Mavi Anado-
lucuların gerek eğitim yoluyla ortak bir
bilincin yaratılması gerek her şeyin kökü­
nü Anadolu'da bulma çabası, Batı uygarlı­
ğına doğuşunu bu topraklara bağlayarak
eklemlenme biçiminde gelişen varolan
kültürü yeniden yapılandırma girişimi,
Batı’yia nefret-hayranlık ikiliğinde gelişen
yarılmış ilişkisi ulusun “millî” kültürü­
nün kurulması yolunda Kemalizm in bu
alandaki projesiyle yer yer örtüşmeler ya­
şamıştır. Dinsel göndermelerden kendini
sakınarak ilerleyen bir Türk milliyetçilgi
için verimli bir toprak olan Mavi Anadolu
düşüncesi 1950’lerden sonraki hâkim Ke­
malizm yorumu için elverişli değilse de
toplumsal ve kültürel düzeyde etkileri
hâlâ çok güçlü bir anlayış olarak varlığını
sürdürmektedir.
Mavi Anadoluculuğun Kemalizmin
projesiyle ilişkisi yalnızca bir düşünce ge­
leneği olarak ve düşünsel ortaklıklar bağ­
lamında değil aynı zamanda kurumsal
olarak da kurulması olanaklı bir ilişkidir.
Her ne kadar Mavi Anadolucular ile Ke­
malizm arasında doğrudan bir ilişki ku­
rulamayacağı, söz konusu yazar, düşünür,
eğitimci ve çevirmenlerin bağımsız çalış­
malar yürüttüğü ve dolayısıyla bağımsız
bir projenin yürütücüleri olduğu yargıları
dile getirilegelse de her iki projenin kişi
düzeyinde ortak ayaklarının olması, üste­
lik de eğitim ve kültür politikalarının en
yetkili biçim de belirlendiği kurumlar
içinde bu türden ortaklıkların ortaya çık­
ması savımızı destekler niteliktedir.
Mavi Anadoluculuk ile devlet ve Kema­
lizm arasındaki kurumsal bağlantıyı sağla­
yacak, bir tür menteşe görevi görecek iki
kişi bulunmaktadır. Bunlardan ilki hare­
keti bir bakıma önceleyen ve daha önceki
benzer yaklaşımlarla bağlantısını da kuran
Haşan Âli Yücel, öteki ise bir dönem “Ta­
lim ve Terbiye Kurulu” üyeliği yapan, aynı
zamanda hareketin Halikamas Balıkçısı ile
M A L ] Z M"
düşünsel dayanaklarını kuran Sabahattin
Eyuboglu’dur. Anadolu Hümanizminin
çerçevesinin çizilmesinden ve Kemalizm
ile bağlantılarının seri inlenmesinden önce
Haşan Âli Yücel’in millî eğitim bakam ol­
duğu dönemde izlediği kültür politikaları
ve Batılılaşma tasarımı ile ortaya çıkan ak­
rabalık ilişkisinin ortaya çıkarılması yerin­
de olacaktır. Çünkü, Kemalizm eğitime ve
eğitim yoluyla aydın!anmaya/aydınlatma-
ya amacına ulaşmak adına karşısında ken­
dini geri kalmış duyumsadığı “muassır
medeniyet seviyesi”ne ulaşma, yeni ve öz­
güveni tam bir ulus kurma projesi bağla­
mında ayrı bir önem vermektedir. Eğitim 335
yoluyla en keskin ve kestirme biçimde
amaca ulaşma yolunda yurtdışına gerekli
donanımı kazandıktan sonra vatana dö­
nüp üzerine düşen ödevleri yerine getire­
cek öğrencilerin gönderilmesi ya da yurti-
çinde bütün bir eğitim öğretim müfredatı­
nın değiştirilmesi biçiminde ortaya çıkan
bir dizi değişiklik tasarlanmıştır. Elbette
bu büyük tasarının değişik görünümleri
de eğitim ve kültür politiklarının uygu­
lanmasında ortaya çıkmıştır.
Bilindiği üzere tipik hümanist tutumun
yansıması olarak Yücel, bakanlığının ya­
yınları arasında özellikle Batı düşünce
dünyasının başyapıtlarını dilimize kazan­
dırma ödevini üstlenmiştir.1 Ancak bu
Batılılaşma yolunda atılmış adımlardan
yalnızca biridir, bütünüyle dizgeli ve
planlı bir modelin yaşama geçirilmesinde
eğitim biçiminde de köklü değişikliklere
gidilmesi gerekmektedir. 1957 yılında
yazdığı bir yazısında bu durumu ve dü­
şünsel bakımdan beslendiği kaynağı da
açık eden şu belirlemede bulunmuştur:
Şimdi, bir m aarif sistemine başka deyişle
sistemli bir maarife erebdmek için bizde-
bi şartları gözden geçirelim. Birinci şart,
belli bir medeniyetin mensubu olmaktır
ve bu mensup oluşu aydın bir çoğunluğun
kabul etmiş bulunmasıdır Sorarını. Bu
şart bizde gerçekleşmiş, ciddî olarak ay-
 K E M A
dmlannuzın ruhuna sinmiş midir? Ben­
ce, hayır: Rahmetli Ziya Gökalp'in dediği
“Nasıl ihi dinli bir insan olmazsa, iki
medeniyeti; bir cemiyet de olamaz" hahi-
kati lam anlamı ile bizde habıtl edilmiş
midir? Halâ şarktı mıyız, garplı mıyız
belli olmuş mudur? Olmadığının delili,
meselâ liselerimizden şarlan ana kültür
dilleri olan .Arapça ile Farsça kaldırılalı
otuz ydı geçtiği halde garp klâsik dilleri
olan Lâtince ile l'unancanın alınmasında
/ikir ve görüş birliğinden bugün bile
mahrum bulunmamızda'... Bu husustaki
kararsızlık, medeniyet anlayışımızın he­
336 nüz kesinleşmediğini göstermez mi?
Bu bir!,. İkinci şart şudur; Vatandaşın
bağlanacağı eğitim kuralları, ortak bir
anlayışın konusu olmalıdır. Bizde lıenüz
böyle bir durum, kıvamlanamamıştır.
Bunda en büyük etken, devlet ve siyaset
adamlarımıza yol gösterecek kuvvette ne
meslek çevresi, ne de m û n ferid f i k i r
adamlarının henüz mevcud olmayışıdır2
(Yücel 1966:237)
Dönemin Kemalist eğitim ideolojisiyle
eğitim tasarımı arasında işte böylesi bir
koşutluk bulunmaktadır. Bu hâkim ide­
oloji de hümanizm olarak karşımıza çık­
maktadır, Eğitime ve eğitim yoluyla insa­
nın ilerleyip aydınlanacağına inanan, bu­
nun koşullarım da eskil Yunan ve Latin
metinlerinde bulan hümanist düşünce bu
metinlerin yazıldığı dillerin öğrenilmesi­
ni, bu yapıtların ulusal dillere çevrilip çö­
zümlenmesini zorunlu görür. Türk hü­
manistlerinin de, Haşan Ali Yücel’in ve
özellikle Eyuboğlu ve Erhat ile bunlara ek
olarak Nurullah Ataç’ın, okullarda klasik
Batı dillerinin öğretimi için bastırması,
klasiklerle ilgili değerlendirmeleri genel
hümanizm anlayışına uygundur. Bu bağ­
lamda gerek millî eğitim bakanlığının Ba­
tı klasiklerini çevirtip yayımlaması gerek
öğretim kumrularında doğu ve Batı kla­
siklerinin okutulması bu düşüncenin bir
yansıması olarak değerlendirilmelidir. Yi­
L İ Z M
ne de akıldan çıkarılm am ası gereken
önemli bir nokta bulunmaktadır: Her ne
kadar Keınalizmin egitim-öğretim proje­
siyle dönemsel çakışm alar yaşamış ve
devlet ideolojisinin oluşumunda yer yer
etkili olmuşsa da hümanizm gibi kesin il­
keleri ve programı olan bir akımın Kema­
lizm ile koşutlukları Kemalizmin biraz da
pragmatikliğiyle açıklanabilir.
Anadoluculuk ile Kemalizm arasında
akrabalığı sağlayan ikinci ayak ise tarih
karşısındaki duruşlarıdır. Bu noktada Ke­
malist ideolojinin tarih tasarımına değin­
mek, hatta biraz açımlamak Mavi Anado-
luculuğun tarih tasarımına geçişi kolay­
laştıracağı gibi Anadoluculugun hangi
bakımlardan Kemalizme “yeğlenebilece­
ğim’’ ve ne gibi bir hareket alanı sağladı­
ğını göstermek bakımından da yararlı
olacaktır. Ulus kurma sürecinde daha ön­
ceden bastırılmış olarak varolan Türklü­
ğün yeniden yüzeye çıkarılması için bir­
çok çalışm a yapılm aya başlanm ıştır.
Türk dilinin köklere dönülerek canlandı­
rılmasına ek olarak kendini bir parçası
olarak görmek istediği Batı karşısında
Kemalizm, yalnız sosyal değil fizik! ant­
ropoloji çalışmaları ile de kendine olan
güvensizliğini ve belki de Batı’yla kendi­
ni karşılaştırdığında yüz yüze kaldığı aşa­
ğılık duygusunu gidermek adına tarih ile
savaşa girişmiş, bu savaştan da bir biçim­
de “kazanmış” olarak çıkmayı başarmış­
tır. Bu bağlamda “Güneş-Dil Teorisi" gibi
bütün dillerin Türkçe’den türediğini sav­
layan, “saçmalığa varan uslamlama” ola­
rak adlandırmakta sakınca görmeyeceği­
miz bir “teori"ye imza atmaya ek olarak
dünyada kültür ve bilim adına tarih bo­
yunca ne olduysa Türklük sayesinde or­
taya çıktığına vardırılan, topluca “Türk
Tarih Te2i” adı altında toplanan çalışma­
lar sonunda Türklüğün onuru kurtarıl­
mışsa, fizikî antropoloji çalışmaları ile de
Türk denilen kişinin Batılı olduğu da ka­
nıtlanmaya çalışılmıştır. Böylelikle tarih­
sel olarak kendine varlık gerekçesi bulan
' M A V I K E M A _______ L_______I_______ Z M "

den olmasa da başka türden “milliyet-

çi”dir de. Bu topraklar üzerinde kurul­
maya çalışılan yeni bir ulusun kendine
yaslanacak dayanak bulabilmesi için soy­
cu bir milliyetçiliktense Anadolucuların
öngördüğüne benzer bir kültürel milli­
yetçiliğin, söz konusu olan milliyetçilik
olunca daha iyi gibi bir değerlendirme,
anlamsız olsa da pragmatiklik bakımın­
dan kendine daha geniş hareket alanı
sağladığı söylenmelidir. Yine de durup
iki kere düşünmek gerekir; çünkü, her
ikisinin de varacağı yer sonunda aynı
olacaktır,
Anadoluculuğa geri dönersek, her ne 337
kadar Batı’ya eklemlenme yordamı olarak
I
eğitime önemli bir yer veriyor olsalar da,
yukarıda çerçevesi çizilmeye çalışılan ta­
rih tasarımı bağlamında, düşüncelerinin
Haiikarnas Balıkçısı ’nm Anadolulu temel bileşeni, Anadolu’ya yaptıkları vur­
kimliğini “etnik ve kültürel bir realite"
guda yatmaktadır. Bütün bir dünya kültü­
ve “uygarlık beşiği’ olarak yüceltişinde,
hümanizmi/evrensel uygarlığı rünü Anadolu uygarlığına indirgeme eği­
Anadolu’y a özgülemeyeyatkın, özcü limi ile yoğrulmuş olan Anadoluculuk ay­
bir milliyetçilik anlayışı saklıdır. nı zamanda Kemalist tarih tasarımıyla da
Balıkçı, Kemalist devrimi, çağdaş
koşutluk içinde naif bir "Türkleştirme'’}'i
uygarlığı Akdenizli köklerine
götürmenin yanında Doğulu kılmanın, de beraberinde getirmektedir. Her ne ka­
Üçüncü Dünya'yt uyandırmanın dar bir "kültürler mozaiği” yorumu vur­
öncüsü olarak da çok önemser. gulanıyor gibi görünse de bu hamurun
mayasını bir biçimde "Türklük” oluştur­
Türk, aynı zamanda geleceğini gördüğü maktadır. Türk m illiyetçiliği ve Mavi
Batı’ya da eklemlenmenin önünü açmayı Anadoluculuk ilişkisi bağlamında söylen­
başarmıştır. Mavi Anadoluculuk ile Ke­ mesi gereken de Türk milli kimliğinin
malist tarih tasarımı arasındaki benzerlik kuruluş döneminde “evrensel uygarlığı
de kaba bir benzetmeyle aynı tarihin ya­ can-ı gönülden benimseyen, fakat onu tez
zımında Türklüğün geçtiği yerlere Ana­ elden Türklüğe özgüleyen bir acaip ev­
dolu’nun konularak yazılması biçiminde rensel uygarlıkçılık oyunu veya ‘etnosant-
özetlenebilir.3 Kemalizmin Türklüğe in­ rik' milliyetçili[gin]” (Bora 1998: 38) her
dirgeyerek kendinin kıldığım Anadolu­ zaman varolduğudur. Böyle bir uygarlık-
culuk başka bir yoldan kendinin kılmak­ çılıgın has bir yorumu yine Eyuboğlu’nda
tadır, Üstelik de bunu aynı amaç uğruna, bulunabilir:
önde aydınlanma, gelişme, ilerleme, Batı­
Bu memleket niçin bizim? Dört yüz atlıy­
lılaşma altta ise özgüven kazanıp bir tür
la Orta Asya'dan gelip fethettiğimiz için
kendini yüceltmeyle aşağılık olma duy­
mi? Böyle diyenler gerçekten benimsemi­
gusunu yenme adına yapmaktadırlar. Ay­
yor, ama yurt saymıyorlar bu memleketi.
nı derecede olmasa da gülünç bir duru­
Gurbette biliyorler kendilerini yaşadıkla­
ma düşer ama daha kötüsü aynı derecede
rı yerde. Mitiller, Frikyahlar, Yunanlılar,
seçkinci, aynı derecede ayrımcı, aym tür-
 K E M A
Niyazi Berkes
K U R T U L U Ş KAYALI
1908'de Kıbrıs'ta doğan Niyazi Berkes,
İstanbul Lisesi'ni bitirdikten sonra İstan­
338 bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fel­
sefe Bölümü'nde felsefe ve sosyoloji
öğrenimi görmüş, ABD'de sosyoloji ça­
lışmalarının ardından 1939'da Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi'nde sosyoloji
doçenti olarak göreve başlamıştır.
1945'te anti-komünist bir kampanyayla
Dil-Tarihli öğretim üyeleri arasında giri­
şilen ünlü tasfiye hareketinden sonra,
1952’de yurtdışına giderek akademik
çalışmalarını Kanada ve Uzakdoğu'da
sürdürmüş, emekliliğinden sonra yerleş­
tiği İngiltere'de 1988'de ölmüştür.
Niyazi Berkes'in Kemalizmle bağlan­
tısının en net ifadesini Türkiye'de Çağ­
daşlaşma' n\n Türkçe yayımlanan biçi­
minin önsözünde bulmak mümkündür.
Bu önsözde, "Bu kitabın, Cumhuriyetin
ellinci yıldönümünde yayınlanabilmesi
öğretmenlik ve yazarlık yaşamımın en
büyük mutluluğudur." denmektedir. Ha­
kikaten değişik dönemlerdeki metinleri­
ne bakıldığı zaman Kemalizm Niyazi
Farslar, Romalılar, Bizanshlar, Moğoilar
da fethetmişler Anadolu'yu.. Ne olmuş so­
nunda? A nadolu onların değil, on lar
Anadolu’nun malı olmuş.
Bu m em leket bizim olduğu için bizim,
Jetlıettiğimiz için değil. Aramızda dışarı­
dan gelmeler çoğunluk olsa bile -ki değil
L İ Z M
Berkes'in çalışmalarının mihverini oluş­
turduğu görülür, Kemalizm'in mihver ni­
teliği ilk dönemlerdeki, 1930Tu ve
1940'lı yıllardaki yazılarında da esas ol­
makla beraber, sonraki dönemlerde
farklılaşarak, daha belirgin ve müteka­
mil bir hal almıştır. Unutulan Yıllar (Ber­
kes, 1997) anı kitabı olmanın yanında
bir tahlil kitabıdır; en Önemlisi, "Ben
1940'lı yılları, 1940-1950 yılları arasını
unutmadım ve unutturmam" temel ama­
cına oturmuştur Tam Dİl-Tarih tasfiyesi­
ni yazarken kalp krizi geçirmesi bu ola­
ya verdiği önemin bir yansıması olarak
görülebilir. Kemalizm konusundaki da­
ha gelişkin düşüncelerini ise asıl 1960'lı
ve 1970'li yıllarda formüle etmiştir.
1930'lu ve 1940'lı yıllarda yazdıkla­
rı, Cumhuriyetsin temel sorunları üzeri­
ne düşünen bir entelektüelin çok fazla
gelişmemiş çözümlemelerinin yansıma­
sıdır. Bu metinlerde fazla derinlikli ol­
masa da Türkiye'deki temel değişimin,
yani Cumhuriyet'in getirdiği dönüşü­
mün kapsamlı bir savunusu vardır.
Askerî ve siyaset eksenli bir yaklaşım
olmayıp düşünsel temelli kapsamlı bir
değerlendirmeye dayanır bu savunu.
Berkes'in değerlendirmesinin temel
göstergelerini OsmanlI'yla ilgili gönder­
meleri yanında Ziya Gökalp'in düşün­
celeri üzerinde odaklaşan çalışmaların­
da yakalamak mümkündür. Ziya Gö-
kalp'i, Türkiye'nin can alıcı sorunlarını
ayrıntılarıyla çözmeye çalışan, düşünsel
yönelimi bakımından en derinlikli ente-
elbette- kaynaşmış, halleşmiş hepsi. Fet­
heden de biziz artık, fethedilen de. Erilen
biziz, eriyen de. Biz bu toprakları yu-
ğurmuşuz, bu topraklar da bizi. Bunun
için en eskiden en yeniye ne varsa yurdu­
muzda öz malımızdır bizim. Halkımızın
tarihi Anadolu’nun tarihidir. (Eyuboğlu
1994:9)
M A V İ k e m A Z M "

lektüel olarak görür. Kelimenin gerçek

anlamıyla felsefeci ve sosyolog olarak
nitelenemeyeceğini söylemesine karşın
onu düşünce adamı olarak fazlasıyla
önemser. Yurtdışına gittiği zaman yazdı­
ğı ilk makale de Ziya Cökalp üzerine­
dir. 1950'li yılların sonunda, 1959 tari­
hindeki İlk yayını da Ziya Cökalp'in
metinlerini İngilizce'ye çevirdiği kitap­
tır. 1950'li yılların başlarında yayımla­
dığı Arnold Toynbee'ye ilişkin değerlen­
dirmesi, Doğu toplumlarınm farklılığını
düşünmeye başladığının ifadesidir. Bir
de yakın yıllarda ayrıntılı denebilecek
bir şekilde İbrahim Müteferrika'nın ha­
yat hikâyesini yazmıştır.
1940lı yıllarda, özellikle de Yurt ve
Dünya'da yayımladıkları, Kemalizmi
sosyalleştirmeye dönük bîr yoruma da­
yanır. O dönemde milliyetçilik ile Batı­
cılık arasında bir gerilim yaşanmıştır.
Berkes Batıcılık ve modernleşme kav­
ramlarını Özellikle kullanmamakta,
bunların yerine çağdaşlaşma kavramını
ikame etmektedir. Söz konusu gerilim,
milliyetçiliğin uç noktalarına eleştirel
yaklaşmasına sebep olsa da kendisini
milliyetçi olarak vasıflandırmıştır. Mo­
dernleşme ve Batılılaşma konusunda da
eleştirel bir yaklaşımı olmuş. Batıcılığı
gerici bir aydın ütopyası olarak nitele­
miştir. O dönemde çoğu entelektüelin
hümanizm üzerine metinler yazmaları­
na, örneğin Muzaffer Şerif Başoğlu ve
Behice Boran'ın A d ım la r dergisinde hü­
manizm soruşturması yapmalarına mu-
339
Berkes, Kemalist anlayışta “Türke özgü
modernleşme ”yorumuyla
aşkınlaştıntan. biricikleştirilen
çağdaşlaşma deneyimim sosyal teori
içinde nesnel temellere oturtma
çabasıyla önemlidir.
kabil Niyazi Berkes'in bu konuya hiç
girmemesi bu tutumunu örnekler.
Temel eserini yurtdışındaki hayatının
ilk on yılında yazmıştır. Döneminin te­
mel sorunları olarak telakki edilen ko­
nulara girmediği İçin, Türkçesİ T ü rk i­
ye'de Çağdaşlaşma adıyla 1973 yılında
yayımlanan bu kitabı üzerinde o sıralar
hemen hiç durulmamıştır. Berkes bu
eserinde daha önceki ilgilerinin aksine
Osmanlı toplumunun son iki yüzyıllık
sürecini anlatmayı ve bu sürecin Türki­
ye'yi zorunlu olarak Cumhuriyet'e ge­
tirdiğini formüle etmeyi denemiştir. Dö­
nemin, 1960'lı yılların geçerli söylemi-

Halikarnas Balıkçısı da, Eyuboğlu gibi yükler. Arşipel’de bu düşüncelerini şöyle

Anadolu'nun gelmiş geçmiş bütün halkla­ dile getirmektedir:
rını kucaklama eğilimindedir. Tek bir so­
Yalnız burada şuna değineyim. Türkler
yun böylesi bir kültürü yaratamayacağını
dediğimde günümüzde Anadolu’da yurt­
söyleyen Halikarnas Balıkçısı yine de
lanmış olan bizlerin salt Selçuk ve Oğuz
kendini alamayıp, ne serden ne yardan
kanından olduğumuz anlaşılmasın. Ana­
vazgeçer bir tutumla hem tüm bileşenleri
dolu'yu ünce adaletleri ve dinsel olduğun-
yüceltir hem de Türklüğe özel bir önem
 K E M A
ne aykırı olarak, Osmanlı toplumunun
ne feodal ne de teokratik olduğunu söy­
lemiştir. Kemalizmİn kültürel düzeyle
sınırlı bir "üstyapısal" dönüşüm olarak
eleştirildiği, küçümsendiği bir dönem­
de, ekonomik gelişmelerin önkoşulu­
nun kültürel alandaki değişimlerle ger­
çekleştirilebileceğini ifade etmiştir.
Cumhuriyet değişiminin devrimci nite­
likte olduğunu belirterek, bu değişimin
sosyal devrimin Önkoşullarını yarattığını
söylemiştir. Türkiye'nin son iki yüz yıl­
lık değişimini tarih ve kültür eksenli bir
340 değişim olarak yorumlamış, Kemalizmi
kültür eksenli bir çağdaşlaşma modeli
olarak nitelemiştir. Özellikle askerî, si­
yasal ve ekonomik ekseni vurgulayan
Kemalizm anlayışlarının belirdiği bir
dönemde Niyazi Berkes'in Kemalizm
anlayışı farklı bir yerde durur.
Niyazi Berkes'in Kemalizm anlayışı­
nın diğer yanıyla bağımsızlık üzerinde
odaklanmıştır. Niyazi Berkes, Cumhuri­
yet öncesi dönemi bir tür emperyaliz­
me bağımlılık dönemi olarak niteler­
ken, Adnan Menderes dönemini de is­
met İnönü döneminin son yıllarından
itibaren "yeni peykçilik" dönemi olarak
etiketleyip eleştirir. Buna mukabil Ata­
türk dönemi ülkenin bağımsızlığa ka­
vuştuğu bir dönem olarak olumlanmak-
tadır. 1938 yılından sonra radikal bir
değişim yaşandığını saptar. 1938-1950
tarih kesitinde, 1950-1960 yılları ara­
sındaki gerileyişin altyapısının hazırlan­
dığına dikkat çeker. Hatta dönem hak­
ca ulusal hoşgörüleri ve sonra askerî
güçleriyle elde eden Türhler olsa olsa iki,
üç milyon insandan oluşuyordu. O zaman
Anadolu’nun toplam sayısı yirmi üç mil­
yondu. Alalan fa Hıtif ve Hififlerden ön­
ceki uluslara, B abilltlere, A surhıiara,
Frigyahlara, fonla ve Dortarla Lidyahla-
ra ve hatta Amazonlara, Simmeryenlere
L İ Z M
kında faşizan nitelemesini de yapmak­
tadır. Nitekim Unutulan Yıllar adlı anı­
larında toprak reformu ve köy enstitüle­
riyle ilgili değerlendirmeleri bunlarla il­
gili yaygın nitelemelerle bağdaşmaz.
Dönemin olumlanan bir faaliyeti olan
klasik çeviriler üzerinde durmaması da
ilginç bulunmalıdır. Fakat Berkes'in dü­
şüncelerinin bu yönünün Türkiye'deki
etkileri son derece sınırlı olmuştur.
Zaten onun düşüncelerinin tamamı­
nın Türkiye'de yaygınlaşıp etkili olması­
nın vasatı uzun yıllar oluşmamıştır. Böy­
le bir etkinin vasatını yaratan etken,
1961 Aralık'ında yayın hayatına başla­
yan Yön dergisi olmuştur. Tezindeki,
The D evelopm ent o f Secularism in Tur-
key kitabındaki yaklaşımlarının siyasal
izdüşümlerini hikâye eden ve daha son­
ra Türk Düşününde Batı Sorunu başlı­
ğıyla yayımlanacak olan çalışmalarını
önce Yon dergisinde makale biçiminde
müteakiben de Yön yayınlarından kitap
olarak yayımlamıştır. Din bahsinde,
pragmatik bir yaklaşımla Roger Gara-
udy'nin Sosyalizm ve İslâm iyet kitabın­
dan kalkarak Türkiye'de siyasal bir açı­
lım gerçekleştirilebileceğini düşünenle­
re mukabil Niyazi Berkes sosyalizm ile
İslâmiyetin uzlaşacak hiçbir yönünün
bulunmadığını belirtmiştir. Sosyalizm ve
İslâmiyet arasında kurulan ilişkiye yak­
laşımı, Kemalizmden öte Atatürk'e karşı
eleştirel tutumlar dolayısıyla 1970'li yıl­
ların sonlarında gösterdiği tepkiyle de
paralellik arz etmektedir.
ve G oltlara dayanan Anadolu halkına
Türhler karıştı ve dillerini Anadolu’y a
yaydı. Türklerden önce, örneğin Hilifler
döneminde Anadolu iki yüzyıldan çok
bağımsız kalmamıştı. Ancak Türhler za­
manındadır ki, Anadolu yedi yüzyıl ba­
ğımsı z kalmıştır Unutmamalı ki, yeniçe­
rilerin çoğu kıristiyan halkından devşiril-
" M A V I K E M
T ürkiye'de Çağdaşlaşm a ve Türk ik ­
tisat Tarihi kitaplarının aksine bu kitap­
taki görüşleri dönemin düşünce haya­
tını Yo n dergisi aracılığıyla derinden
etkilemiştir. Yön dergisi başyazarı Do­
ğan Avcıoğlu'nun yazdığı metinlerde
Niyazi Berkes'in düşüncelerinin yoğun
etkisi bulunmaktadır. O dönemde
"sosyalleşmiş Kemalizm" olarak nite­
lenebilecek yorumun yaratıcısı Niyazi
Berkes'tir. Öte yandan Niyazi Berkes,
siyasete önemli ölçüde uzak durması
itibariyle de dönemin etkin düşünce
adamlarından farklıdır. Sadece o za­
manın değil, sonraki zamanın, 1970'li
yılların sol akımlarına da mesafeli dur­
muş, sosyalizmin o sıradaki belirgin iki
yönelimine eleştirel bakmıştır.
Aktarmacılık, Berkes'in hassasiyet
gösterdiği meselelerden biridir. Bu an­
lamda Kemalizme olumlu yaklaşmak­
tadır. Sosyalist düşünceye, Özellikle
bunun Türkiye'de biçimlenişine ise,
özgün düşüncenin önündeki sınırdan
bahsederek eleştirel bakmaktadır: "Bu­
gün Batı sosyalist düşününün belli baş­
lı kimi eserlerinin çevirileri çoğalmak­
la beraber, bunların asıl gerekliliği ve
katkısı düşün ve kavram disiplini eğiti­
mi vermelerindedir; yoksa gerçek sos­
yalist düşün çevirilerden değil, o dü­
şün disiplininin etkisi ile yapılacak
yerli çalışmalardan doğacaktır. Şimdi­
lik sosyalist düşünün de bu eski ya­
bancılaşma geleneğinden tüm kurtula­
madığını söylemek zorundayım. Buna,
di. Ancak burada kandan söz etmiyoruz;
kültürden söz ediyoruz. Kültürünse soyla
ilgisi yoktur. Onan için yen içeriler de
Türktürler. (Balıkçı 1995. 147-48)
En temelde, Halikarnas Balıkçısı, Saba­
hattin Eyuboğlu ve Azra Erhat için söyle­
nebilecek ilk şey onların bildik, egemen
A L I Z M"
kopyacılık, taklitçilik, büyük sosyalist
düşünürlerin devrimsel nitelikteki gö­
rüşlerini uygulayamayış başarısızlığı
da diyebiliriz." İkinci olarak ulusçulu­
ğun sosyalistlerce anlaşılış biçimini
sorgulamaktadır: "Bunun daha da şaşı­
lacak bir sonucu, sosyalist düşünün
ulusçulukla uzlaşamaz bir görüş oldu­
ğuna daha başlangıçta inanılmış olma­
sıdır, Bu yüzden, gericilik güçleri onla­
rı daima ulusçuluk düşmanı kişiler ola­
rak gösterebilmişlerdir, gerçekte asıl
onlar ulusal yabancılar oldukları hal­
de!” Bu yaklaşımları, Berkes'in 1970'li 341
yıllardaki baskın sol yaklaşımlara me­
safeli durmasına yol açmıştır. Sol lite­
ratürde 1960'lı yıllarda yazılanlar yer
yer Niyazi Berkes'in metinlerine gön­
derme yaparken 1980'!i yıllara doğru,
neredeyse anılmaz olmuştur. Düşün­
celerinden büyük ölçüde etkilenmiş
olan Emre Kongar'ın yazdıklarında bi­
le bu gözlenebilir. Yaşadığımız zaman
kesitindeki uzaklık daha barizdir.
Genel içeriği itibariyle Niyazi Ber­
kes'in anlatımlarında Kemalizmin en
gelişkin yorumunu bulmak mümkün­
dür. Hatta şu da söylenebilir ki, eleştirel
ya da benimseyici anlamda Kemaliz­
min anlaşılması ya da sorgulanması an­
cak Niyazi Berkes'in yazdıklarının tahlil
edilmesiyle gerçekleşebilir. Kemalizmin
Türkiye'deki en gerçekçi ve en müteka­
mil yorumunun Niyazi Berkes'in metin­
lerinde yer aldığını söylemek hakbîlirli-
ğin gereğidir.
Türk kimliği söyleminin kendine yeni bir
yol çizebileceği ya da bir çıkış yolu bula­
bileceği bir hattı açmış olduklarıdır. Tam
da kurulan Türk kimliğiyle kaygılan dırıcı
biçimde çelişebilecek bileşenleri içselleş­
tiren bir tutumdur Mavi Anadolu düşün­
cesi; Türklük üstü bir tarihselleştirme ile
aşılmaktadır bütün sorunlar, Türklüğü
 K E M A
odağa aimakia beraber. Kendini Osman­
lI’dan bütünüyle ayrık bir biçimde tanım­
lamak isteyen, “millî kültür”ü olan yep­
yeni bir ulus icat etmenin peşinde olan
yeni devlet O sm anlılığın dışında bir
Türklük tasarlamış, bunun temellendiril -
mesi için de “gerekli çalışmaları" yapma­
ya girişmiştir,4 Bu çalışmalar kapsamında
ortaya çıkan yeni tarih tasarımı, eğitim ve
kültür politikaları gerçekte hümanist Ma­
vi Anadolu düşüncesinin belkemiğini
oluşturan yaklaşımlarla kolaylıkla bir ara­
da yürüyebilecek ya da bunlardan besle­
necek türden girişimler olmuştur.
342 “Dumlupınar’da Yunanlılardan TroyaSı-
lar’ın öcünü aldık."... Dumlupınar Sava-
şı’na katılmış bir askerin ag2indan bu söz­
leri aktararak5 (Eyuboğlu 1994: 199) Ke­
malist devrim ile düşünsel akrabalığını
perçinleyen ya da en azından böyle bir
ilişkiyi icat etmeye aracı kılan Sabahattin
Eyuboğlu ile Halikarnas Balıkçısı ve Azra
Erhat’ın asıl önemleri ortaya attıkları sav­
larının Kemalist kimliğin yapımında oy­
nayabilecekleri rolde yatmaktadır. Mavi
Anadolucuların Anadolu kültürünü koy­
duğu yer, artık ilkçağ dünyasının merkezi
olmanın çok daha ötesinde bir yerdir. Ha-
likamas Balıkçısfna göre bütün bir Akde­
niz kültürü köklerini Anadolu kültüründe
bulmaktadır, Akdeniz’de ne kadar çeşitli
kültür varsa bunların her biri bir biçimde
Anadolu’dan ayrılan insanlarca oluşturul­
muştur, Bu düşüncelerin arkasında elbette
her şeyin temeline Anadolu kültürünü
koyma düşüncesi yatmaktadır. “Zaten
Anadolu olmasaydı, hiçbir şey olmazdı,”
(Erhat 1979: 169) bu düşünceye göre.
“Gediz’in, Küçük ve Büyük Mendereslerin
suları yalnız sazan ve yüz kiloluk yayın
balıklarına değil, ama o balıklarla birlikte
gelmiş geçmiş Anadolulu insanların gör­
müş oldukları düşlerini ve efsanelerini de
taşıyorlar... Ama asıl bunlardan da önem­
lisi, Galileo ile başlayıp Atomistlere varan
20. yüzyıl uygarlığının kökenini, yani
Anadolu’nun İsa’dan önce yaşamış yedin­
L İ Z M
ci, altıncı ve beşinci yüzyılların filozofları­
nın düşüncelerini de taşımıştır bu akarla­
rın suları,’’ (Balıkçı 1994: 38-39)
Anadolu’ya ve onun hem yazınsal hem
de bilimsel üretimlerinin önemine yapı­
lan bu vurgu göz önüne alındığında Ana­
dolu hümanistleri olarak adlandırabilece­
ğimiz bu insanların oluşturmaya çalıştık­
ları ulus ve ulusal kültür anlayışları elbet­
te bazı yönleriyle yeni Cumhuriyet’in ide­
olojisiyle uyuşurken bazı yönleriyle de
büyük ayrımlar göstermektedir. İşte bu
ayrımlar gö2ardı edilen çizginin hangi
yönleriyle resmî ideolojiye üstün olduğu­
nu ortaya çıkarmak bakımından önemli­
dirler. Bu üstünlük onların bizim edebî
kanonun oluşturulması olarak adlandır­
dığımız yapının kurulmasında oynadıkla­
rı etkin roldür, Avrupa hümanizmi eskil
Yunan ve Latin’den bu tarafa bütün üreti­
mi toplayıp gelirken Anadolu hümanizmi
Avrupa’yı reddederek köklerini Anado­
lu’dan alan ve Avrupa düşüncesinin asıl
dayanakları olduğunu savladığı antik
Anadolu yapıtlarına döner.
Bu dönemde Mavi Anadolu euların hü­
manizmi ile Kemalizmin bir örtüşme ya­
şaması anlaşılabilir bir şeydir. Mavi Ana-
dolucular hümanizm gibi kesin ilkeleri ve
hedefleri olan bir ideolojiye sahiptirler.
Batı uygarlığı demlen ve kesinlikle eklem­
lenil mesi gereken şeyin kaynağının Yunan
değil her anlamda Anadolu’da doğup ge­
liştiğini nahif bir uğraşıyla sergilemeye ça­
lışmaktadırlar. Beri yandan Kemalizmin
böyle kesin ilkeleri, bu biçim bir ideolojik
katılığı yoktur. Kemalistler Batılılaşmak
gibi bir sevdanın peşinden giderler. Batılı­
laşma ayakta kalmanın, Batı karşısında
yok olmamanın, bağımsızlığını koruyabil­
menin yegâne aracıdır. Dolayısıyla “Dev-
rimler’e ve Kemalizme aydınlanmacı-üni-
versalist bir ruhun değil, pragm atik-sosyal
arwinist bir ruhun hakim olduğunu kabul
etmek gerekir." (Ünder 1996: 41) Kema­
lizm tarihsel olarak iki dönemde incele­
nirse 1950’lere kadar süren resmi ideoloji
 M A V İ K E
formundayken dahi bu pragmatik karak­
terinden bir şey yitirm ediği görülür.
Okullarda Latince okutulmasını, Köy Ens­
titülerinin yaygınlaşmasını kararlılıkla sa­
vunan Mavi Anadoluculann Kemalist eği­
tim sistemine e atlanması Kemalizm in bu
pragmatik karakterinin bir sonucu olsa
gerektir. 1950’lerden sonra Kemali2min
çeşitli yorumlan arasında hâkim hale gel­
meye başlayan milliyetçi-muhafazakâr
yorumunun Mavi Anadolucuları hoş gör­
mesi olası değildi. Gerçi Murat Belge’nin
iddia ettiği gibi bir tür Türk ırkçılığının
DİPNOTLAR
1 Mavi Anadolucular çeviri etkinliğinden hoşnut
kalmamış olmalılar ki bu işe de kendileri el atıp
birçok yapıtı dilimize aktarmışlardır. Ne var ki
bu çabanın masum bir çaba olduğunu söyle­
mek safdillikten öte bir şey olmayacaktır. Leyla
Erbil, Z ih in K u şla rı'n d a Ergin Günçe'ye dayana­
rak Eyuboğlu’nun Montaigne çevirilerinde ma­
teryalizme kapı aralayan bölümleri düzenli bir
biçimde atladığım aktarıyor. Doğrusu, Eyuboğ-
lu ve şürekasının çeviride tuttukları yol yalnızca
belli ideolojik ya da felsefî bölümlerin atlan­
ması İle sınırlı değildir. Sözgelimi, Rabelais'nin
Gargantua’sım çevirirken iyiden iyiye kabala­
şan, cinsel organlara göndermelerde bulunan,
hatta kamu görevlilerine sataşan bölümleri at­
lamakta sakınca görmezler ve bunu şu biçimde
gerekçelendirirler: “Rabelais’nin ses benzetme­
leri ve kelime oyunları ile yaptığı bu tekerle­
meler daha birkaç satır sürüp gider. Biz bu ka­
darı ile yetindik.” (Rabelais 2000: 247) Aslında
istenen “başyapıt" sınıfına giren yapıtların dili­
mize çevrilmesi değildir, tersine akıllarındaki
hümanizm ve çağdaşlaşma tasarımlarıyla örtüş­
tü ğü kadarının çevrilmesidir.
2 Çok açık ki Vücel'in aradığı "fikir adamları"
Mavi An ado luc ulardır. Zaten Mavi Anadolucu­
lar da Yücel ile düşünsel akrabalıklarının ayır-
dındaydılar ve onu saygıyla anmışlardır, Eyu-
boğlu, Yücel üzerine yazdığı bir yazısında onu
şu sözlerle anlatmaktadır: "Eğitimci olarak İnö­
nü’ye yaranarak değil inanarak tuttuğu yol
açık ve seçik düşüncesiyle belirttiği, savundu­
ğu, gerçekleştirdiği görüş şuydu: Bir yandan
M A L İ Z M "
anti-klerikaî, yani dine karşı biçiminin
sanlabilecegi temeller mevcuttu. Ama bu­
nun muhafazakârlıkla, tslâmcılıkla varo­
labilmesi mümkün değildi. Yine de akla
daha yatkın kabul edebileceğim iz, en
azından daha az gülünç (Anderson 1993;
26) sayılabilecek Anadoluculukta bugün
bile sürdürülen bütün bir dünya tarihini
Türklüğe indirgeyen milliyetçi yaklaşı­
mın daha yumuşak ama bir o kadar da
seçkinci, kendini öteki karşısında yücelti­
ci biçim inin izlerinin görülebileceğini
söylemek gerekir. O
343
Batı’nın kültür kanaklarına. daha kısacası, bir
yandan humanizmaya, bir yandan köylüye git­
mek." (Eyuboğlu 1973: 230) Burada dikkat çe­
kilmesi gereken önemli bir nokta da Eyuboğ-
lu'nun ve dolayısıyla Yücel’in bozulmamış ol­
duğu varsayılan yalın ve an kültürüyle köylüyü
kurucu bir öğe olarak vurgulamasıdır.
3 B irin ci Tü rk Tarih K o n g re si'n d e "Kadîm Mede­
niyetler" üzerine sunulan bildiriler ile Halikar-
nas Balıkçısının kültür tarihi üzerine yazdığı
metinleri karşılaştırmak sözü edilen benzerli­
ğin abartılmadığmın göstergesidir.
4 1932‘de yapılan Türk Tarih Kongresl'ndeki Ege
uygarlığı yorumunu aktarmak Mavi Anadolucu
tarih tasarımıyla İlişkisi bakımından gereklidir:
"Müstakil bir Grek medeniyeti olmadığı ve bu
Unvanı taşıyan medeniyetin Anadolu ve Ege
medeniyetleri gibi kendisinden daha kıdemlile­
rin yeni bir merkez etrafında inkişaf ve imtida-
dından ibaret bulunduğu son zamanların git­
tikçe umumileşen kanaatlerindendir." (Reşit
Galip 1932: 123)
5 Buna benzer bir "Hektorculuk" ile Erhat'ın M a­
vi Y o lcu lu k J başlıklı yapıtında karşılaşırız: Mavi
Anadoluculann bulunduğu bir teknenin güver­
tesinde aralarında şöyle bir konuşma geçer:
"Troya'dan yana mısınız. Yunanlılardan yana
mı7’ On beş kişi hep bir ağızdan: Troya'dan ya­
nayız diye bağırdılar/ 'Akhilleus'tan yana mı,
Hektor'dan yana mı?' 'Hektor, Hektor, Hek-
tor,,,' diye parmaklar kalkıyor, Uçan’mn güver­
tesi kahkahalarla çınlıyordu." (Erhat t997:121}
 Cumhuriyetsin İdeolojik
Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü:
Irkçı Paradigmanın
Yükselişi ve Düşüşü
S U AVI
____________ GİRİŞ _________ _
Bilimin gelişmesi ve kurumlaşması süreci
ile Türkiye modernleşme tarihi arasında
belirgin bir koşutluk bulunduğuna kuşku
yoktur. Tü rkiye’nin m odernleşm e ve
ulus-devletleşme tarihi, aym zamanda bir
Batılılaşma girişimi ve bu çerçevede pozi-
tivist bir “dünya değiştirme" projesi oldu­
ğu için, bu tarih içinde bilim alanının
özel bir yeri ve önemi vardır. “Muasır me­
deniyet seviyesi" denildiğinde akla gelen,
her ne kadar fen bilimleri ve bu bilimlere
dayalı teknolojik gelişme düzeyi ise de,
aslında Türk modernleşmesi teknolojik
gelişmişlik düzeyini ve ekonomik kalkın­
ma çıkışım yakalamaktan önce, toplumu
dönüştürecek zihniyetin keskin bir yeni­
den inşasına girişmiş ve bu minvalde "ha­
yatta en hakiki mürşit olan" bilimi, yeni
toplum projesinin tek referansı olarak ele
almıştır. Burada söz konusu olan “saf bi­
lim’’ değildir elbette. Tersine, İkinci Dün­
ya Savaşı öncesi Avrupası’nda ince ince
kurulan devlet-ideoloji-bilim ilişkisine
uyan bir bilim kavrayışıdır. Bu girişimin
en önemli ayağı “kimlik değiştirmek" ya
da homojen ve yukarıdan tanımlanmış
bir “ulusal kimlik” 'çinde farklı kimlikleri
eritmek için elverişli bir “bilimsel model”
yaratmaktan geçmektedir, ûmi kimliğin
inşasında rol alacak sosyal bilıtrderin.
AYDIN
nesnesi karşısında görece nötr kalabilen
fen bilimlerine benzediği/benzetilmesi ge­
rektiği ispalsız kabulüne (pös(ıdahoıı) da­
yanan pozitivizm, bilimi “rehber edin­
miş” ve Batılılaşmayı pozitivizm olarak
anlayan yeni devletin nasıl bir sosyal bi­
lim istediğine de işaret etmekteydi. Yeni
devletin yurttaşlarının benimseyeceği
kimlik, bilime uygun olacaktı; daha doğ­
rusu “güdümlü bilim‘‘in sonuçları, bili­
min nesnesi karşısında yansız olduğu is-
palsız kabulüne nazaran, tek gerçek, bu
gerçek de “olması gereken" model olarak
empoze edilecekti. Bu “bilimcilik". Cum­
huriyet seçkinlerinin akıl yürütmelerinde
esas dayanaktır. Bu noktada bilim-ulus
devlet ilişkisine bakmak yerinde olacak­
tır. Peter Sugar’ın (1967: 93) bu ilişkiye
değin belirlem elerinden olmak üzere,
milliyetçilik birçok bakımdan yurtsever­
likten ayrılmakla birlikte ondan en önem­
li ayrılığı, sadakatin odağının pairia'dan
(valan’dan) devlete kaymış olması ve bu
dönüşüme “bilimsel” bir meşruiyet teme­
li yaratma ihtiyacının dogmasıdır, işte bu
noktada bilimsel etkinlik alanı ile ulus-
devletin yurttaşlarını “kimliklendirme"
ve devletlerarası planda kendisini meşru­
laştırma pratiği kesişmektedir. 19. yüzyıl­
dan itibaren kurumsallaşan bilim, artık
ulus-devletin ihtiyaçlarına göre örgütlen­
mek zorundadır.
C U M H U R IY ET ’IN İD E O L O J İK ŞEKİLLENMESİNDE
Yeni devletin “kimlik” problem atiğin in
mihverinde Osmanlı’nın “ö tekleştirilme­
si" bulunmaktaydı (bkz, Bora, 1998: 41-
2), Daha doğrusu bu “ötekileştirme”, as­
lında Osmanh geçmişine tamamen ya-
bancdaşma girişimiydi. Bu mihverin etra­
fındaki ilk halka, Anadolu halklarının
Türklüğü meselesiydi. ikinci halka ise
Türk kültürünün lslâm-öncesindeki bü­
yük uygarlıkların beşiğinde yoğrulması
nedeniyle “uygarlığın taşıyıcısı” olarak,
İslâmî bir “sapma” ve buna bağlı bir “du­
raklamadan sonra, bu aşamada yeniden
aslına dönerek özü olan uygarlıkla ku­
caklaştığı gerçek hattına sokulması idi.
Bu yeniden sokuluşun kaynağı Cumhuri­
yet devri inleri, ideolojik temeli ise bizati­
hi bilimin sonuçlarının ortaya koyduğu
“gerçeklik" olmalıydı, işte Türkiye’de
antropolojinin kuruluş ve gelişim tarihini
bu genel yönelim içinde görmek, hatta
onun bu bakış açısı içinde ağırlıklı bir
araç olarak rol oynadığını tespit etmek
gerekmektedir.
Bu genel yönelme büyük ölçüde, tıpkı
diğer ulus-devleilerin tarih içinde ulusal
özü besleyen bir köken arayışına girmele­
ri gibi, farili anlayışı ve bu anlayışın hük­
mettiği yeni bir tarih yazıcılığı üzerinden
yürümüştür. Kimi eski Mezopoıamya-Yu-
nan-Roma “uygarlık hatu'na eğilirken,
kimi de ırksal olarak “kendi” saydığı eski
halkların tarihini yeniden inşa etmeye gi­
rişti, işte ayrım noktası bu olunca, bütün
geç-ulus devletlerde olduğu gibi, yazılı
belgelere dayanan tarih araştırma yönte­
mi, yeni uluslar bakımından “şanlı bir ta­
rih” inşa etmek için etkisiz kalacaktı. Zira
“şanlı bir geçmiş” ve çağdaş uluslar ara­
sında yer almalarını sağlayacak bir meş­
rulaştırma alanı olarak “yeni ulus)ar”m
tarihi, bir terin ıncognita idi. Geçmişin ya­
zılı tarihi sadece, ilk yazının ortaya çıktığı
Sümer Mezopotamya'sını milât kabul ede­
rek uygarlığın tepe noktalan olarak görü­
len Mısır-Yunan-Roma-lbranî-Hıristiyan
kulvarı üzerinden bugünkü Bau’ya ulaşan
ANTROPOLOJİNİN BOLÜ
bir düz-çizgîli evrimin inşasına ve kendi­
sini bu geçmişe dayandıran ulusların say­
gın ve sözü geçen büyük uluslar olarak
meşrulaştınlmasına yarıyordu. Bu tepe
noktalarının çevresinde yer alanlar, yani
uygarlığın “ötekileri” ise, “geri” ya da
“durağan" insanlığı temsil ediyor ve onla­
ra uygarlığın taşınm ası gerekiyordu.
Uluslaşma ve ulus-devlet biçim indeki
modern devlet de “önce" uygarlığın tepe
noktasındaki yerlerde ortaya çıkmıştı.
Çünkü tarihin zorunlu ilerleyişi bu yön­
deydi. “Sonra” uluslaşanlar, ister istemez,
bu ilerleme hattının dışındaydı ve onları
yazılı belgeler üzerinden bu hatta kat­ 345
mak, klasik tarih-filoloji yöntemi bakı­
mından imkânsızdı. Bu imkânsızlığın iki
nedeni vardı. Birincisi, geç-uluslaşanların
kendilerini dayandırdıkları tarihsel toplu­
lukların tarihlerini, “dönemlerindeki uy­
garlık” olarak tanımlanan yazılı kültürler
kaleme almışlardı. İkincisi klasik tarih-fi­
loloji anlayışına göre Yunan-Roma uygar­
lığından beslenmeyen (ki onları da Mısır
ve Mezopotamya uygarlıkları beslemiştir)
hiçbir kültürün uygarlaşması, dolayısıyla
bu uygarlıktan pay almadan tarihsel uy­
garlaşma hatuna katılması mümkün de­
ğildi. Zira modern uygarlığın temeli hü-
manizma ve laikleşme idi ve hümanizma
ile laisizmin (ve dolayısıyla pozitif düşün­
cenin) felsefî ve kültürel temelleri bura­
lardaydı,
Geç-uluslaşanların parlak modeli Al­
manların ulusal öncüleri kabul ettikleri
Germen kavimlerinin tarihi, tıpkı geçmiş­
te Türk sayılan topluluklar için olduğu
gibi, hep “ötekiler” tarafından yazılmıştı.
“Ötekiler" yani “uygarlığın kurucuları”
ya da dönemlerinde "uygarlığın temsilci­
si” olarak kendini tanımlayan “yazılı kül­
türler”, evrensel tarih kılığındaki Batı-
merkezli ve oryantalist etkiler yayan ken­
di tarih anlayışlarını, bu tür toplulukları
kendilerinin anti-tezi olarak konumla-
mak ve onları geçmişin “barbarlan", bu­
günün “geri halkları” diye tanımlamak
 K E M A
suretiyle oluşturduklarından, bu tür top­
luluklar klasik tarih yazıcılığının temel
kaynağı olan antik tarih yazıcılığının
“mağdurları” gibi görünmüşlerdir. Özet­
le, hakim anlayış tek bir uygarlık düşün­
cesini ve bu uygarlığı taşıyan halkla­
rı rı/ulusların uygarlığı yayma ödevini esas
almıştır. Dolayısıyla "uygarlığı taşıyan­
lar”, onu dünyanın “geri” halklarına ya­
yacak, dünya topyekün uygarlaşacaktı.
Bu nedenle “uygar uluslar” dünyada ken­
di “misyon” alanlarını belirlediler ve ara­
larında nüfuz bölgelerine ilişkin çatışma­
lar başladı. Bu “misyon” bölgeleri aslında
346 topyekün istismar alanlarıydı ve dünyada
“modernleşme” dediğimiz süreç bu yolla
başladı. “Uygar uluslar" için yarış, uygar­
lığı kendilerinin temsil ettiği iddiasını
güçlendirecek bir “kültür dünyası” yarat­
ma biçiminde de cereyan etti, Londra ve
Paris, bir ölçüde de Kuzey Amerika’nın
metropolleri, bir yanda antik dünyanın
sanatsal ve estetik simgeleriyle donanmış
görkemli yapılarla bezenirken, Öte yan­
dan, “bilinmeyen dünyayı” keşfetmeye
yönelik bilim faaliyetlerinin merkezi olu­
yordu. Yarış, hem fizikî hem de beşerî
dünyayı keşfetme atanında da hızla de­
vam ediyordu. Bu yarış içinde coğrafya,
jeoloji, biyoloji, prehistorya, arkeoloji ve
an trop olo ji serpildi. Anglosakson ve
Fransız dünyası kendine bu şekilde alan
açarken, geç ulus-devletlerin şahane mo­
deli Almanya, meydanlarına Germen geç­
mişin büyük ölçüde mitolojik anılarım
canlandıran anıtlar dikmekle meşguldü
(bkz. Mosse, 1991; 47-72). Anglosakson
ve Fransız bilim dünyası, Amerika, Afri­
ka, Avustralya ve Okyanusya’da “bilinme­
yenlerin k eşfinin” peşine düşmüşken
(bkz. Stocking, Jr. 1988 ve Urry, 1993),
Almanlar yanı başlarındaki Slavlarla, Ya­
kındoğu ve Orta Asya ile ilgilendiler. Öte­
kiler “uygarlık” taşıdıkları iddiastnday-
ken (bkz. Burrovvs, 1986) Almanlar tari­
hin nasıl “yapıldığının” peşindeydi. Onla­
rın sihirli kavramı tarihselci “kültür" kav­
L İ Z M
ramıydı. Anglosakson ve Fransız dünya­
sında “kültür” kavramı ise anılan bölge­
lerde yaşayan ilkellerin yaşam biçimini
anlatacak antropolojik anlamına kavuş­
muştu bile. Almanlar, bir ulusu tarihin
derinliklerinden karışmadan, sapasağlam
bugünlere getiren ve nihaî hedefi olan
devletine kavuşturan “güçlü" kültürü ta­
nımlamakla meşguldü. Temelinde dil
olan ve “ötekilerden” tamamen ayıran
farklı bir “ruh hali"ni anlatan kültür kav­
ramı ile kültürü taşıyan ırkın saflığı temel
nosyonlardı. Bu kavramın içini doldur­
mak için klasik tarihin yöntemleri zayıf,
hatta geçersiz kalacaktı. Zira gerçeğin sır­
rı, geçmişte belge bırakan ve yıkılıp giden
kozmopolit “uygarlıkların” kurguladığı­
nın ötesinde, geçmişten bugüne hem kül­
tür hem de ırk bakımından bozulmadan
gelebilmekte gizliydi ve ulusun geçmişte­
ki bu yolculuğu kendi devletine doğru
koştuğu teleolojik bir tür “yabancılaşma­
sından kurtulma” mücadelesi idi. Tarihi
yapan asıl güç buydu. Dolayısıyla tarih,
bir “uluslar mücadelesi" alanıydı. Bu yüz­
den antik yazılı belge yanıltıcıydı. Çünkü
“yerli” tarihsel belgeler olmadığına göre,
ele aldığı “yabancı kültürü" anlaması
mümkün olmayan ve elbette bu teleolojik
koşunun safhalarını açık-seçik görmesi
beklenmeyecek olan (zira henüz ‘tarih
felsefesi’ yoktu) bir kozmopolitin gözün­
den yazılmış tarih, kabul edilebilir bir ka­
nıt olamazdı. O halde geriye sadece “top­
raktan çıkanlar” kalıyordu. Bu bakımdan
bir kültürü geçmişten bugüne izlemek
için geçerli olan tek yöntem arkeolojinin
yöntemiydi; o sağlam kültürü taşıyanla­
rın ırksal saflığının bozulmadığını anla­
mak için de fiziksel antropolojiye ihtiyaç
vardı. Böylelikle, tam bir sosyal Darvdnist
yönelimle, bîr ulusu tanımlayabilecek
kültürel bütünlük ya da ortak kültür, tari­
hin derinliklerinde, ulusun özsel modeli
ve ilktipi olan topluluğa (urvol/t) ulaşın­
caya kadar geriye doğru arandı (urgesc-
Jıidı (e-vorgeschidile) ve ulusun varlıksa]
CUMHURİYET*İN İDEOLOJİK ŞEKİLLENMESİNDE
meşruiyeti, ulusun “tarihin kuruluşun­
dan beri" ayakta kalmasına ve sağlam bir
kültürü taşımasına bağlandı. Bu bağlam­
da maddî kültür alanında difüzyonist bir
yaklaşımla benzerliklerden tarihsel bü­
tünlük çıkarmaya yatkın arkeoloji, bu
maddî kültürün yaratıcılarının ırksal saf­
lığını ispatlamak ve bugünle bağlantısını
kurmak için de fiziksel antropoloji ön
plana çıkarıldı.
20. yüzyılın başında Almanya’daki
Vbilişkimde (Halkbilgisi) çalışmalarından
arkeolojiye yansıyan “etnik-ırkçı paradig­
ma”, Almanya’da “G ermenik arkeolo­
jim in belkem iğini oluşturdu. 1902’de
Gustav Kossinna’rıın Berlin Üniversite­
si’nd e yerleştirdiği “Germenik Prehis tor­
ya”, daha önce DanimarkalIların, Fransız­
ların ve PolonyalIların denediği gibi, et­
nik kimlikleri arkeolojik kayıtlardan izle­
me projesiydi. Kossinna, bu projeyi Al­
man milliyetçiliğinin hizmetine sundu.
191 l ’de yayımladığı Die Herkım/t der Ger­
memen ( “Germenlerin Kökeni") başlıklı
kitapta arkeolojiyi “en ulusal bilim" ola­
rak ilan elti' ve eski Germenlerin arke­
olojik araştırmaya “en ziyade mazhar bir
m illet" olduğunu öne sürdü (Trigger,
1989; 162-3). Kossinna’nın yerleştirdiği
yaklaşım, Alman arkeologlarının ejiptolo-
ji (Mısır çalışmaları) ve klasik arkeoloji
(Yunan-Roma çalışmaları) gibi alanlarda
çalışmalarını bir “yurtseverlik eksikliği"
olarak görüyordu; zira bu alanlar Aryen
ırkın kökeni ve Alman geçmişi ile ilgili
değildi. Bu arkeoloji anlayışı, toprak al­
tından çıkan maddi kültür kayıtlarının et­
nik kimliği kaçınılmaz bir biçimde yan­
sıttığı ve maddî kültür alanındaki benzer­
lik ve farklılıklara tekabül ettiğidir. Kos-
sinna’ya göre kültürel süreklilik aynı za­
manda etnik sürekliliktir, insan davranı­
şının temel belirleyicisi de bu kültürel sü­
rekliliktir. 19. yüzyılın ortalarında Gustav
Klemm’in AUgemeine Cultur-Geschichte
der Mensclıfıeii’da ( “insanlığın Genel Kül­
tür Tarihi") temellendirdiği görüşe göre.
ANTROPOLOJİNİN ROLÜ
halklar "kültür yaratıcı halklar" (Ktıkıır-
völfeer) ve “kültürel olarak edilgen -doğa­
ya yakın- halklar" (Notu rvö üter) olarak
ikiye ayrılıyordu. Buna göre bir halkın
kültürü arkeolojik kayıtlardan geriye
doğru izlenebildiği ölçüde o halk, tarihsel
bir halk, yani “ulus" olarak ilan edilebilir­
di. Kossinna’mn belirttiği gibi, nerede
“Alman maddi kültür unsurları" na rastla­
nırsa, orası eski Alman toprağı olarak ta­
nınmalıydı; buna bağlı olarak o toprak­
larda Almanya’nın hakkı olduğu savunu­
labilirdi (Trigger, 1989: 164-7; Hârke,
1995). Kossinna’nın başlattığı Alman pre-
historya geleneği “prehistorik ırkçılık” 347
olarak kaydedilmektedir (Hârke, 1995:
54). Prehistorik ırkçılığı, antropolojik
ırkçılık beslemektedir. Antropolojik ırkçı­
lığın öncülerinden Waldeyer, “u]us”un
basitten karmaşığa doğru ilerleyen hayat
evriminin zirvesi olduğunu, bu nedenle
antropolojinin Alman kültürünün ve fi­
ziksel tipinin oluşumunu aydınlatmaya
hizm et etmesi gerektiğini söylüyordu
(Waldeyer, 1903’den aktaran Weindİing,
1989: 5 4 ). Irkçı yaklaşım Haeekler’İn
Antlıropogeme (1874) başlıklı kitabında
açıkça görülür. Haeckler, kitabında ırk
tasnifine girişmiş ve tespit ettiği 20 ırk
grubunun en alttaki dördünü “en aşağı
ırklar” olarak nitelemişti. “Vahşi”, “bar­
bar”, “uygar" ve “kültürlü" olarak tasnif
edilen diğer ırklar içinde en yüksek yere
“kültür sahibi” olanlar oturtulmaktadır.
Haeckler’e göre Avrupa ırkı henüz mitile­
re r Kulturvöllfer ( “orta derecede kültür
yaratıcılığı") seviyesindedir, bu nedenle
en üst düzeye henüz varılamamıştır. Bu­
nun için, eğitime, sanata ve bilime eko­
nomik destek veren bir “yüksek devlet
Örgütlenmesi" gerekmektedir, Haeckler,
adeta Üçüncü Reiclı’ı haber vermektedir.
Bu atmosfer içinde 1880 yılında Adolf
Stoecker, “ırkın ırka karşı savaşı"nı açık­
ça ilan etti (VVeindling, 1989: 56-9). Al­
manya’da antropolojinin bu ırkçı duruşu­
nu, ırk hıfzıssıhhası kuramı (ojeni) des-
K E M A L İ Z M

Mustafa Kemal, Birinci Türk Tarih Kongresi ne katılan üyelerle. Bu Kongre, Türklerin
ortaya çıkışlarından ("tarihin ilk çağlarından") beri ileri ve medenî bir millet olduğu
tezini geliştirmeye, bununla beraber Osmanlı dönemini "umumî Türk tarihi“ içinde
paranteze almaya çalışmıştır.

tekledi. Zamanla “halk sağlığı” progra­
mıyla birleşmiş olan ojeni, başlangıçta Al­
man ırkçılığının geleneksel tarihinin ser­
gilediği sınırları aşan tarihsel-toplumsal
sorunlara işaret etmekteydi. Özellikle Av­
rupa’nın görece “geri kalmış’’ bir halkı
olan Almanların ulusal kompleksleriyle
ve geç gelen Alman Birliği’yle, bu komp­
leksin itkisiyle hızla sanayileşme çabası­
nın doğurduğu toplumsal sorunlarla ya­
kından ilgili olmuştur. Ojeni tarihi, aşırı
milliyetçi-ırkçı (vö(fdsdı) hareketlerin bir
ürünü olarak da görülebilir. Nitekim 20.
yüzyılın başlarından itibaren yavaş yavaş
bu görünümü kazanmaya başlamıştır. Bu­
na bakılırsa, 1880’den sonra giderek güç­
lenen, kanın ve ırkm saflığına ilişkin yeni
anti-semitik söylem, Nazi soykırımında
kuvveden fiile geçm iştir (NVeindling,
1989: 1, 5-6).
Türkiye’nin kuruluşunda, meşruiyet te­
meli olacak ve modern devletin egemen­
lik bakımından özü olan ulusa kimlik ta­
şıyacak çerçeve, büyük ölçüde Alman­
ya’da kurumsallaşan arkeoloji-antropoloji
metodolojisini izlemek zorunda kalmıştır.
Bu yüzden Cumhuriyet’in başında klasik
tarih yazıcılığı yerine arkeoloji ve antro­
polojinin öne çıktığını görürüz. Türki­
ye’nin bir başka sorunu da, tarih yazıcılı­
ğına döndüğünde karşılaştığı İslâm ve
Osmanlı kaynaklarıdır. Kuruluşun “öte­
kisi” olan Osmanh’nın reddine dayanan
varlıksal meşruiyetin temeli elbette bu
belgelerden izlenemezdi. Üstelik Islâm!
geçmiş, başından beri izlendiği varsayılan
uygarlık hattından “kopuş" anlamına ge­
liyor; “ilerleyen" bir halk olmak yerine,
durağanlaşmayı temsil ediyordu.
Şüphesiz, yukarıda anılan ikilem, yani
uygarlık-kültür ikilemi, bu yönelimde de
söz konusu olmuştur. Bu, cumhuriyetin
ilk yıllarında sosyoloji alanındaki cephe­
leşmeden de izlenebilecek bir olgudur. Bu
konuda keskin çizgiyi çizen kişi Ziya Gö-
kalp’tir.
CUMHURİYETİN İDEOLOJİK ŞEKİLLENMESİNDE
Gökalp (bkz. 1915), bir kavmin bilim­
sel incelemesi için onun geçmişine bakıl­
ması gerektiğini söyler. Gökalp’a göre ka­
vimler “iptidaî kavimler" (Naturvölker)
ve “milletler” (nafions) olmak üzere ikiye
ayrılırlar. Yazı ve tarih milletlerle başlar.
Milletlerin çeşitli türleri vardır. “Teokra­
tik” ve “teşrü” milletlerin bir “millî” ve
“müstakil" medeniyetleri yoktur. Bunlar
beynelm ilel bir m edeniyetin dayattığı
“ortak hayat"ı paylaşırlar, bu açıdan bu
milletlerin iptidaî kavim terden farkı yok­
tur. Oysa milletin üçüncü türü olan “kül­
tür milletleri" (burada Kukun'ölher kaste­
diliyor olmalı) bu ortak medeniyet dairesi
içinden sıyrıldıkları, kendi kurumlarını
yarattıkları ölçüde meydana gelirler:
Bir kavim milletlerarası medeniyetin nıii-
esseselerine kendi dil ve vicdanının rengi­
ni vererek, onları kendi ruhuna uy d utma­
ğa başladığı dakikada müstakil ve millî
bir medeniyete yani kültüre mâlik olma­
ğa başlar. Bu kavmin butun mânâsıyla
tam b ir millet olması ancak bu yolda
müstakil bir kültüre salıip olmasıyla ka­
imdir Millî kültür başladığı günden itiba­
ren ayrı kökten olan milletlerarası mües­
seseler arasında samimi bir ahenk kuru­
larak ottlart canlı bir uzviyetin dayanış­
malı organları haline koym ağa başlar
Kültür birbirine bağlı sistemlerden, her
sistem de birbirlerine bağlı müesseseler-
den mürekkeptir,. Müesseseler arasında­
ki bu ahenk, müesseselerin dayandığı di­
nî, ahlâkî ilh., ütülerden, yâni umumî ef­
kârdan doğar Bir millete ait umumî efkâ­
rın ahenkli olması da hepsinin aynı İçti­
maî bünyeden çıkmasının sonucudur.
Ziya Gökalp (1917: 381), bunun karşı­
sında medeniyeti, “aynı medeniyet daire­
sine dahil birçok milletlerin sosyal hayat­
larının müşterek bir toplamıdır" diye ta­
nımlar, Bu şekliyle medeniyet, “müspet
ilimlerden, tekniklerden ve usullerden
mürekkeptir". Medeniyet, bir milletten
diğerine aktarılabilir, bir millet medeniyet
ANTROPOLOJİNİN ROLÜ
değiştirebilir olduğu halde, kültür “mil-
lî”dir ve bir milletten diğerine geçemez
(Gökalp, 1976: 19), Zira, “bir milletin
kültürü yalnız kendisine mahsustur.
Çünkü kültürün esası, dinî, ahlakî, este­
tik heyecanlardır ve bu heyecanlar da
milletin en samimi ve en içten duyguları­
dır; milletin kendi şahsiyetinin samimi
ifadeleri olduğu gibi, bunlara eklenen hu­
susi dili de milletin tarihî ve sosyal haya­
tının bir aynasıdır" (Gökalp, 1917: 381),
Kültürün bu “manevî" vurgulamşına bağ­
lı olarak Ziya Gökalp (1976: 20), “bir
milletin harsına dâir bir tarih kolayca ya­
zılamaz. Fakat, bir medeniyet hakkında 349
tarih y azılab ilir" der. G ökalp'a göre
(1918: 162-3) bir toplumda kültürün ge­
lişmesi, aynı zamanda medeniyetin de ge­
lişmesi sonucunu doğurmaktadır. Bu fi­
kirleriyle Gökalp, Alman Kültür anlayışı­
na ve bu anlayışa dayalı bir “milliyetçilik”
biçimine angaje olmaktadır. Kültür ben­
zersiz bir manevi oluşum, ulusun tözün­
den türeyen bir tür dışavurum ve bu ha­
liyle başka kültürlere benzemeyen, akta­
rıl ama yan, ilkel olanın (Naturvölher) kar­
şıtı (Kultnrvölfîer), dolayısıyla uygarlığı
ve onun taşıyıcısı olan tarihi yaratan ve
geliştiren bir toplumsal ruh (Volhsgeisl)
halidir.
Gökalp’m ölümünden sonra kürsüsü
emanet edilen ve “resmî sosyolojf’yi tem­
sil eden Necmettin Sadak’ta da aynı izi
süreriz. Ona göre toplumu doğuran şey,
insanlar arasındaki düşünce ve duygu
birliği, yani “İçtimaî ruh’’tur. Bu “İçtimaî
ruh", doğrudan doğruya “kültür" tanı­
mıyla örtüşür. Zaten, Gökalp’ı izleyerek
söylediği gibi, “...bir milleti yapan kültür
ve an’ane birliğidir" (Sadak, 1939: 42).
Ulus halinde yaşamak iradesi, bireylerin
açık ya da kapalı iradesinden önce mev­
cuttur; yani Sadak’ın “millî vicdan” dedi­
ği şey, modern ulustan önce olan, özse!
bir oluştur; Ernst Renan’ın dediği gibi
“millet bir candır, ruhî bir prensiptir"
(Sadak, 1939: 39), Bir ulusun oluşması
 K E M A
M. Saffet Engin
C U M H U R ARSLAN
M. Saffet Engin ya da 'Öztürkçecilik'
düşüncesine bağlılığının göstergesi
350 olarak aldığı yeni adıyla Arın Engin,
1930'lardan 1970'lere uzanan süreç­
te Kemalizmin, 'ılımlı' ve medeniyet­
çi yaklaşımlardan giderek "irrasyo-
nel'-faşizan yaklaşımlara kayan bir
yorumcusudur. 1930'larda Cumhuri­
yet ideolojisinin 'millî kimlik inşa' et­
me ve doktrinfeşme sürecinde K e m a­
liz m İn k ılâ b ın ın P r e n s ip le r i (1938)
adlı çalışmasıyla etkin rol oynamış,
daha sonra ise Kemalizmin ideolo­
ji k/siyasai/toplumsal bütün açılımları­
nı varabileceği en son noktalara ka­
dar götürmüş ilginç bir aydındır. Ke­
malizmin ideolojik/politik tüm sorun­
sal alanları, kavramsallaştırılmasında
için ilk koşul “bağımsız bir kültüCdür.
Dolayısıyla Sadak sosyolojisi, kültür bakı­
mından uluslararasında farkların çoğal­
masını bir gelişme sayar ve bu farkların
ortadan kalkmasıyla insanlığın yoksulla­
şacağını ileri sürer (Sadak, L939: 38). Bu
noktada Türkiye sosyolojisinin kurum­
sallaşma döneminde, büyük ölçüde Al­
man tarihsekiliğinin kültür ve ulus görü­
şünün taklit edildiği görülür,2 Burada Al­
man tarihsekiliğinin esas aldığı ulus an­
layışıyla Fransız pozitivizminin organik
toplum anlayışı meczed il mektedir.
Kültürün manevî ve fikrî olduğuna iliş­
kin vurgu, başlangıçtan itibaren Türkiye
L İ Z M
yaşanan güçlükler, onun çalışmala­
rında çarpıcı biçimde görünür. Bütün
bu farklılıkları sentezlemeye çalış­
mıştır. Kemalizm! sınırsız bir tapınma
kültüyle bütünleştirme çabası içinde,
düşünsel ve toplumsal etkinliği hayli
azalmış olarak, bir "egzantrikliğin",
"aşırılığın" timsali olmuştur.
M. Saffet Engin öncelikle ve tartış­
masız Atatürkçü'dür. Dilde Öztürkçe-
cilîği savunur, ırkçıdır, irredentizmi
sosyolojik bir yasa olarak sunmakta­
dır, Müslümandır fakat yobazlığa kar­
şıdır, dil ve tarih tezlerinin tarih-dışı
bütün argümantasyonlarmı büyük bir
inançla savunmaktadır. 1930'larda
inkılâbın hangi karakterler içerisinde
yer alması gerektiği o günkü Türk ay­
dınlarının, seçkinlerinin temel prob­
lem alanım oluşturur. "Büyük Türk
J e n is i" n i n (Engin, 1938:63) bu dö­
nemde üstünde durduğu konu yeni
Türk Devletİ'nin nasıl bir kimliğe sa­
hip olacağı düşüncesidir ve bu çerçe­
vede 1930larda hummalı çalışmalar
başlamış, sosyoloji, etnoloji, antropo­
loji, tarih, vb. bir çok alan temel alın­
mak suretiyle yeni Türk kimliği bilim­
sel esaslar çerçevesinde saptanmaya
sosyolojisine sinmişti. Gerçi 1930Tarın
“uygar dünya” içinde kendisine yer ara­
yan Kemalizmi, Gökalpçı hars-medeniyet
ayrımını reddeden bir varyant olarak
Mehmet İzzet sosyolojisinin evrenselci
eğ ilim in e3 m üsam aha et mi şt i r ama
1948’de evrenselci eğilimler bütünüyle
tasfiye edildikten sonra bu aynımla besle­
nen özgücü “millî sosyoloji”, rakipsiz ka­
larak tek güç haline gelmiştir. “Millî sos­
yoloji" kültür ve uygarlık kavramları ara­
cılığı ile toplumsal hayatı ikiye bölüyor,
ulaşılması hedeflenen “çağdaş uygarlık
seviyesi’’ne ait sayılan bilimsel ve teknik
iktibaslar ve ortaklıklar uygarlık dairesi
C UMH UR IY ET 'IN İDEOLOJİK ŞEKİLLENMESİNDE
çalışılmıştır. Dönem her açıdan yeni
devletin hangi meşruiyet ve kimlik
zemininde tanımlanacağı tartışmalara
tanık olunan dönemdir. Türk Ocakla­
rının kapatılıp Halkevlerinin kurulu­
şu, Kadrocuların çalışmaları, Dil ve
Tarih Kurultayları böyleşi bir gereksi­
nimin ortaya çıkması üzerine başlatı­
lan çalışmalardır. Ancak bu tartışma­
ların içerik ve ekseni çok farklı bo­
yutlara kayşa bile yapılan çalışmalar­
da esas olarak 'seküler birey' (Yıldız,
2001: 155) anlayışına bağlı kalındığı,
geleneksel aidiyet normlarını terk
ederek yeni ulus-devlet ideolojisi
bağlamında Batılı çağdaş normları
kabullenmiş bir toplumun hedeflen­
diği görülmektedir. M. Saffet Engin de
1930'larda bu çerçevede Türkçülük-
Batıcıhk anlayışı doğrultusunda özel­
likle dönemin hakim kimlik kodu
olan Osmanlılık eleştirisini öne çıkar­
mış, yeni kimlik kodlarını eskiyi yıka­
rak ortaya koymaya çalışmıştır. "B ü ­
yük Atatürk'ün sağlığında gözden ge­
çirmek kaygısında bulunarak yüksek
onaylarıyla basılması için Cumhuri­
yet gazetesi kurucusu sayın Yunus
Nadi'ye salık vererek ilk basımı ya-
içine alınarak, kültürün, ulusa şahsiyeti­
ni, ayrıcalığını kazandıran ve bu yüzden
de kolay kolay değişmemesi gereken öz­
gün manevî özellikler toplamı olduğu
vurgulanıyordu, Ziyaettin Fahri Fındı-
koğlu bu ayrıma titizlikle uyar; ölümüne
yakın bir tarihle yazdığı "Kültür Buhranı”
başlıklı makalesinde, ona göre bilim ve
tekniği anlatan uygarlık uluslararası, kül­
tür ise ulusaldır (bkz, Fındıkoğlu, L985),
Ulusal (millî) kültür, ulus-devletin en
önemli temelidir ve ulusun varlığını sür­
dürebilmesi için gerekli şart “millî kül­
tümün varlığıdır, hatta “millî kültür”ün
varlığı bağımsız bir devlet kurmaktan da­
ANTROPOLOJİNİN ROLÜ
352
"Türk milletinin, cihan medeniyetinin
yürüyüş ve yükselişinde son birkaç
asırdır tarihî rehberlik vazifesini
yapamaytşt, arızî sebeplere (...) bağlı
bir s a fh a idi. (...) Türk milletinin
yükseliş hamleleri, yeni medeniyetin
merkezinin neresi olacağım tayinde
tereddüde y er bırakmıyor. ”
(Saffet Btıgin)
pilmiş olan üç tutamlık (ciltlik)'' (En­
gin, 1970:111) K e m a liz m İn k ılâ b ın ın
P re n sip le ri adlı eserinin ilk cildinde
A. Comte'un üç hal yasasını aktarıp
ha önemlidir (bkz. Turhan, 1980: 405).
Çünkü “millî kültür’ ün varlığı, aynı za­
manda ulus-devîetin teminatıdır,
Anglosakson ve Fransız dünyası ( “dü-
vel-i muazzama”) karşısında ulus-devletin
varlıksal meşruiyeti bakımından “yoksun”
durumdaki bütün geç-uluslaşanlar gibi,
Cumhuriyet de Gökalp-Sadak-Fındıkoğlu
çizgisinde ifadesini bulan bu “millî kül­
tür” tasarımına angaje olmakla birlikle, bir
taraftan da Batılılaşma isteğinin itkisiyle
evrenselci bir uyg? Tık tasarımıyla flört et­
mekteydi. Ancak Ban dünyasında, kendi
uygarlıklarının temeli saydıkları Yunan
dünyasının mirasını yok eden, Judeo-Flı-
 K E M A
"asrımızın bütün İleri milletleri hep
bu üçüncü devreye girmiş olanlardır"
(Engin,1938:18) diyerek Türk inkılâ­
bıyla pozitif devreye girdiğimizi be­
lirtir. Türk inkılâbım yorumlarken dö­
neminin bütün yazarları gibi temel
kaynak olarak Comte, Durkheim ve
Gökalp'e dayanmış, daha sonra bun­
lara bir çok Batılı düşünürden katkı­
lar yapmıştır.
M. Saffet Engin bütün çalışmaların­
da görüşlerini bilimin kesin ve zorun­
lu gücüne vurgu yaparak temellendi­
352 rir. Onun için bilimin yasaları kesin­
dir ve şaşmaz; bizim yapmamız gere­
ken şey onların kanunlarına uymak­
tır, "Avrupa birliğine doğru gidiş artık
kesin toplumbilimsel bir zorunluluk­
tur. (...) Toplumbilim (sosyoloji) yasa­
ları,... hiç şaşmaz. Bu yasalar arasın­
da bir 'irredantizm' yasası da vardır."
(Engin, 1970:33). Bu çerçevede örne­
ğin Z. Gökalp'te bir ümit, bir ideal,
bir epik unsur olarak duran Turan fik­
ri burada sosyolojik bir zorunluluk
haline gelmektedir: "Türk Birliği (Tu­
ran) de sosyolojinin 'irredantizm' ya­
sası gereğince er geç gerçekleşecek­
tir." (Engin, 1970:38). Aslında bura­
ristiyan uygarlığın en büyük düşmanı ol­
muş Asyalı-askerı-geri bir kavim olarak
yaygın “Osmanh-Türk imajı”, bu flörtün
sonuçlarım olumsuz etkiledi. Başlangıçta,
Yunan uygarlığının da öncesinde varolan
büyük uygarlıkları yaratanların “Türk]er”
olduğunu, “Türkler”in Anadolu’nun otok-
ton halkı olduğunu iddia eden antropolo-
jik-arkeolojik karakterli Türk Tarih Tezi
revaç bulduysa da, bu tezin egemenliği
pek fazla sürmedi. Bu tez, resmî korunma­
dan çıktıktan sonra, sadece Hal ikamaş Ba-
lıkçısı-Azra Erhat-Eyuboglu gibi bir kısım
entelektüelin fantastik (hümanist) bir sa­
vunma milliyetçiliği varyantı olarak marji­
L l Z 1.'
dan hareketle Cumhuriyet'in inkılap­
çı zihniyetinin kendisi için tanıdığı
meşruiyet zemininin çok güçlü ve
karşı konulmaz temellere dayandırıl­
dığım söylemek mümkün. M . Ke­
mal'in "medeniyet öyle bir kuvvetli
bir ateştir ki ona bigane olanları ya­
kar ve mahveder" sözünü de böylesi
bir ideolojik/siyasal bir zorunluluk
kapsamı içinde değerlendirebiliriz.
Zaten M. Saffet Engin bilimlerin fonk­
siyonların devrimin hizmetinde ol­
ması gerektiğini belirterek Cumhuri­
yet'in total kültürel zihniyet politika­
larını da meşrulaştırır. "Usbilikte (fel­
sefe, c. a.) daha çok devrimlerimizi
sağlamlaştırmak olan törbilik (ahlak)
ve ülkücülük bölümlerine Önem ve­
rilmelidir. (...) Toplumbilim (sosyolo­
ji) de daha çok devrim toplumbilimi
niteliği almalıdır. Toptumların uygar­
lık denemeleri iyice belirtilmelidir."
(Engin, 1970:57) Cumhuriyet'in bi­
limleri resmî ideoloji bağlamında be­
lirleyen karakteri yanında M. Saffet
Engin "Nutuk, bütün Cumhuriyet ne­
sillerine mukaddes kitap olmalıdır"
(Engin, 1938:88) diyerek bu ideolojik
tezahürü iyice sağlamlaştırma amacı-
nal bir biçimde varlığım sürdürebildi.
Özetle yeni Cumhuriyet yurttaşlarını
kimliklendirirken “Türklüğün” altını ka­
lın çizgilerle çizmesiyle küllür-milliyetçi
bir kutup tarafından çekilirken ve böyle-
ce özgücü kültür kavramının çekim ala­
nına girerken, öte taraftan modernleşme-
ci/Balılıtaşmacı hamlesi bakımından, tanı
karşı tarafta gibi görünen medeniyetçi bir
kutup tarafından da çekiliyordu. Bu bir
ikilem gibi görünebilir ya da bu olguya
bakanlar, kendi eğilimlerine göre bunlar­
dan birini asal sayabilir.
Uygarlıkçı çizginin takipçileri, özellikle
Ankara Üniversitesi’nin nüvesi olan Dil
C U M H U R I Y ET r I N İ D E O L O J İ K
na yönelmektedir. Bu noktada sadece
bilimlerin ve resmî belgelerin değil
M . Kemal kültünün M . Saffet En­
gin'de aldığı görünüm de Cumhuri-
yet'in önderiyle organik aydınları
arasındaki ilişkilerin dinsel kategorik
bağlam a ç e v rild iğ in i gösteriyor:
"Türk milletinin dehasını temsil eden
Büyük Atatürk'ten bahsetmek teşeb­
büsüne girişiyoruz. Fakat hemen söy­
leyelim ki, onun künh ve mahiyetine
tamamile nüfuz etmek, onu tamamile
anlayabilmek hiçbir faniye nasip ol­
mayacak bir şeydir. Çünkü o yiyip
içen, düşünen, duyan alelade beşeri
hayatın üstünde başka bir varlığa ma­
liktir. Türk milletinin maşeri vicdan
ve dehasını şahsiyetinde toplamıştır.
Türk milletinin vicdanı ise önünde en
derin huşu ve ihtişamla takdis edile­
cek bir ekmelîyet remzidir, üluhiyet-
tİr." (Engin, 1938:79).
Türk tarihinin karakterlerini ortaya
koyarken C ö k a lp 'in Türk tarihini
"d in " çerçevesinde ele alınm asını
eleştirerek, bunun "Türk Tarih Tezi­
nin esas'Tarıyla çelişeceğini belirtir.
Böylece Türk ırk ve medeniyetinin
saptanmasında daha işin başında din
ve Tarih-Cografya Fakültesi’nin (DTCF)
kuruluşunda klasik filoloji ve arkeoloji
eğitiminin önemli bir yer tutmasına baka­
rak, bunu mihvere hümanizmin oturtulü-
şunun karinesi sayarlar (örneğin bkz.
Kaynardağ 1998). Oysa Türk Tarih Te-
zi’ne ve Güneş-Dil Teorİsİ’ne yakından
bakıldığında, Filoloji ve arkeoloji eğitimi­
nin Türk tarihine ilişkin birincil kaynak­
ların okunması ve bu dillerle Türkçe ara­
sındaki ilişkilerin araştırılması amacıyla
kurulduğu açıkça görülür,'1 Yoksa, Macar,
Hint, Çin filolojilerinin varlığını açıkla­
makta güçlük çekeriz. Fakülte, tamamen
Türk Tarih Tezi etrafında örgütlenmiştir.
ŞEKİLLENMESİNDE ANTROPOLOJİNİN ROLÜ
bir etken olarak geçersiz leşti ri lir, çün­
kü Osmanlı/İslâm birlikteliğinin ya­
rattığı özdeşleşmeden rahatsız olan
aydınlar din bağlantısını tarihsel ana­
lizlerinden çıkarmışlardır. Türlerin en
eski medeniyet oldukları ve bugünkü
Batı medeniyetinin temellerini attığı­
na kesinlikle inanan ve bunu Türk
Tarih Tezi ile resmî ideolojiye taşıyan
aydınlar Türk ırkının konumunu ger-
çek-dışı boyutlarda tahayyül etmiş­
lerdir: "Kainatın hakiki mahiyetinin
bir külli irade ve faal enerji olduğunu
kabul edersek, bunun en yüksek te­ 353
cellisini Türk milletinin şuurunda gö­
rebiliyoruz." (Engin, 1938:41). Engin
öncelikle Türk inkılâbının içeriğini
saptar: "Ey Atatürkçüler! İlk ereğiniz
Türkleşmektir, çağdaşlaşmaktır. Birin­
cisinin en büyük aracı Dİl-Tarih dev­
rimi, iktncisininki, Laiklik ve Greko-
Latin kültürüdür." (Engin, 1972:19)
Bu çerçevede onun öncelikle Tarih
Teziyle alakalı söylediği "bugünkü
Batı kültürü tümüyle Sümer-Eti-Aka
ve Etrüsk Türklerinin toplumsa] bir
yaşantı kalıntısıdır" (Engin, 1972:42)
görüşü üzerinde durmamız gerekiyor.
Türk Tarih Tezi Cumhuriyet'in millî
Hatta bütün dünyada Assuroloji olarak
bilinen bilim dalı, bu Fakülte’de Ata­
türk’ün direktifiyle Sümeroloji adıyla ku­
rulmuştur.5
Ancak bu durum Cumhuriyet’in milli­
yetçi kimlik tasarımının özünde, hiç ol­
mazsa başlangıçta, uygarlıkçı bir idenin
bulunduğunu görmemizi engellemez. So­
nuçta temel çaba, Türklüğün tarihin de­
rinlerinden gelen "millî varlığıyla’’ uygar­
lığı taşıyan uluslardan biri olduğunun ka­
nıtlanması, Batı’daki yaygın “Osmanlı-
Türk” imajının kırılması ve dolayısıyla
"yurttaş”a güven verecek yeni ve kapsayı­
cı bir kimlik tasarımının temellerinin atıl-
 K e m a
kimlik oluşturma, ulusa belirli bir
'şahsiyet' kazandırma sürecinde etkili
olmuştur. Fakat bunun yanında Türk-
çülük/milliyetçilik anlayışının daha
sonra 'ırk ç ı',1 'etnosentrik' boyuta
kaymasında etkili bir rol oynadığını
söyleyebiliriz. 1940'larda başlayan
'arı' Türkçülük fikrinin bir çok somut
unsurunu ikinci Tarih Kongresi'nde
bulm ak mümkün. Burada M. Ke­
mal'in Türk ulusçuluğu anlayışının ir-
redentîst, etnosentrik, pantürkist ide­
aller çerçevesinde şekillenmemiş ol­
354 duğunu belirtmek istiyoruz. Kaldı ki
Cumhuriyetçi söylem böylesİ bir on-
tolojîk 'ideal' anlayışını gereksiz kıl­
maktadır. Bu söylem de en hassas
nokta yeni devletin tesis edilmesi ol­
muş, daha sonra bu tesisin hangi
alanlarda gerçekleşebileceği tartışıl­
mıştır. 'Ulus-devlet' anlayışı içerisin­
de geleneksel cemaat ilişkileri çözü­
lerek Taik-birey' ekseninde Batılı de­
ğerlerle bütünleştirilmiş bîr toplum
hedeflenmiştir. M. Saffet Engin, Halil
Nimetullah Öztürk vb. bir çok erken
Cumhuriyet seçkini medenileşmeyle
milliyetçilik arasında ilinti kurmuşlar­
dır. Türk milletinin tarihte halkçı, de­
masıdır. Ancak bu kanıtlama girişiminin
temel kabullerinin, 20. yüzyıl başının
egemen paradigmaları olan “kültürcü”6
ve sonra “ırkçı” teorilerden geniş biçimde
etkilendiğini de göz ardı edemeyiz. Gö­
rülmesi gereken bir diğer nokta, Gökalpçi
“medeniyet” anlayışına da itibar edilme­
diğidir. Burada da medeniyet-teknoloji
indirgemeciliği yerine, uygarlığı bizatihi
kurmaklığı bakımından zaten kültürü
ona açık olan bir milletin “muasır mede-
n iy e fe yönelirken aslında özüne dön­
mekte olduğu kabulü konulur. Cumhuri­
yet tarihinde asıl uygarlıkçı (Batı uygarlı­
ğına tam yönelimli) hamle İse, Haşan Âli
l i z m
mokrat, feminist, adalet ve tolerans
sahibi, "mücerret tefekkür kabiliyeti­
ni' haiz olduğu belirtilerek kolaylıkla
medenileşeceği savunulmuştur (En­
gin, 1838:97; Öztürk: 1930). Mede­
nîleşmenin önündeki engel ise bizi
Türklüğümüzden dolayısıyla da me­
denî kimliğimizden uzaklaştıran Os-
manlı/islâm sürecidir. Kozmopolit,
yab ancı, zararlı, müstebit, gerici
özellikleriyle bizi çağdaş hayat yaşa­
maktan uzaklaştıran Osmanlı/İslâm
mirasından kurtulmakla hem kendi
kim liğim ize kavuşacağız, hem de
medenî, uygar bir toplum haline ge-
leceğizdir. Erken Cumhuriyet seçkin­
lerinin genel düşüncelerini bu argü­
manda bulabiliriz. C um huriyet'in
1925'lerde geçerli olan yasalar ve
kararlar çerçevesindeki modernleşme
süreci özellikle dinsel/siyasî kimlikle­
rin tasfiyesi sürecini içerir. 1930'la'rda
başlayan kültür eksenli çalışmalarda
ise 'özcü' kimliğe kesinlik kazandır­
mak, farklılıkları tecrit ederek, pozitif
değerlere bağlı ortak düşünen/yaşa-
yan bireyler yaratmak yoluyla ulus-
devletin ebedî bekasım temin etme
arayışı üzerinde şekillenmiştir.
Yücel’in eğitim bakanlığı sırasında başla­
yan ve klasiklerin çevrilmesi, Köy Ensti­
tülerinin kurulması gibi girişimlerle so­
mutlaşan harekettir. Burada yukarıda anı­
lan iki kutbun asıl çekişmesine şahit olu­
ruz, Buradan galip çıkan ise, İkinci Dün­
ya Savaşı sonrası koşullarında kültürcü-
milliyetçi kutup olmuştur.
Özelle söylenecek olursa. Cumhuri­
yetin “ulus yaratma” projesi, kafası ol­
dukça karışık bir projedir ve bu nedenle
farklı paradigmalar yer yer birbirinin içi­
ne girmiştir. Ancak, başlangıçta da deği­
nildiği gibi, uygarlığa ortak olmaklığı ba­
kımından “tasarlanan ulusun geçmişi”,
C U M H U R İY E T İN İDEOLOJİK ŞEKİLLENMESİNDE
1930'!arın kültürcülük hareketle­
rinde Tarih Tezi kadar Dil Tezi de se-
küler birey nosyonu bağlamında eski
Osmanlı cemaat kültürünün tasfiyesi­
ni içerir. Buna göre "D il devrimînin
amacı, Osmanlıca yerine Türkçe'yi
koymak ve böylece kültür dilimizi
Arap egemenliğinden kurtarıp kendi
özbenlîğİne kavuşturmaktı" (Engin,
1970:15). Cumhuriyet'in yeni toplum
projesinde dil çalışm aları kültürel
olarak eskiden kopmanın önemli re­
feransını oluşturmuştur. Keza Güneş-
Dil Teorisi seçkinlerin aidiyet duygu­
sundaki muhtemel boşlukları gidere­
rek, aslında dili de Türklerin yarattığı
hissiyatını oluşturacaktır.2
1930'larda M. Saffet Engin yeni
kültürün topluma intibakında otoriter
bir anlayıştan hareket etmiş, "halk
mefhumu nasyonal,,., layık ve müsta­
kil bir ruh... ister" diyerek sınıfsal
farklılıkları reddeden bir anlayışı be­
nimsemiştir. "Kem alizm i, sadece...
halkçılık mefhumu ile ifade etmekle"
anlayabileceğimizi vurgulayan Engin,
halkçılığı "her şeyin üstünde ulusal
menfaatlerin egemenliğine" bağlaya­
rak parti ve sınıf olgularını reddetmiş­
bu ortaklığa ilişkin olarak. Batı (Anglo­
sakson ve Fransız) dünyasında akredite
kanıtlardan yoksun olduğu için, Cumhu­
riyet ister istemez Alman tarzı bir kültür
anlayışının etkisi altında kendisine antro­
polojik ve arkeolojik bir geçmiş (bir tır-
gesclüclıte) inşa etmeye girişmiştir. Böyle­
likle devletin öznesi olan “ulusun” hem
tarihsel-kültür sahibi bir halk (Kııliur-
voliî) olarak mevcudiyetinin meşruluğu
gösterilecek, hem de Osmanlı öncesi geç­
mişin “parlaklığı” ve “uygarlığa yaptığı
katkı” ortaya çıkarılarak. Cumhuriyet
“ötekisi” ile hesaplaşacak ve yurttaşlara
biçilen yeni ulusal kimliğe bulaşabilecek
ANTROPOLOJİNİN ROLÜ
tir. (Engin, 1938:1 20-1 21). Atatürk'ün
resmî m etinlerind e d ile getirilen
halkçılık anlayışı Öncelikle 'sınıf mü­
cadelesine' karşı geliştirilmiş bîr ide­
olojidir. (Timur, 1993:107) Bu çerçe­
vede Engin'e göre "Avrupa'nın sınıf
kavgaları da, bizim halkçılık mefhu­
mumuzla telif kabul edilemez" ve za­
ten "... sınıf ayrılıkları... halk mefhu­
munu ucuzlatan, küçülten ve genel
millet mefhumundan ayıran, parçala­
yıcı ve yıkıcı bir kuvvettir" (Engin,
1938:121) Cumhuriyet ideolojisi sınıf
farklılık larını kabul etmediği gibi 355
'parti' farklılıklarım da 'bozucu', 'y ı­
kıcı', 'parçalayıcı' bir unsur olarak
değerlendirir. Sınıf ayrılıkları fikrine
karşı olan erken Cumhuriyet aydınla­
rı "birbirine son derece düşman ve
rakip parti ruhu(nu) da" tehlikeli bul­
muş, halkçılığın CHF'sınm "veciz bir
ifadesi" olduğuna hükmetmiş, Türk
halkının her ne İle olursa olsun ayrı­
lık kabul etmeyeceği sonucuna ulaş­
mışlardır. "Behemal Batı medeniyeti­
ni" takip edecek olan yeni Cumhuri­
yet seçkinleri kendi paternalist/otori-
ter ideolojisine ters düştüğü anda Ba­
tıyla olan farklarını hemen öne çıka-
kozmopolit-Osmanlı unsurlarla İslâmî
unsurlar bilinçlerden temizlenecektir.
Şimdi “kim ilklendirme” projesinin en
önemli ayaklarından biri olan antropoloji
çalışmalarının Cumhuriyet öncesinden
1950’lere kadar uzanan serüvenine ve yu­
karıdaki tespitlere biraz daha yakından
bakalım.
TÜRKİYE’DE ANTROPOLOJİNİN
KURUMLAŞMASI VE İRK PARADİGMASf
Türkler üzerindeki antropolojik araştır­
malar elbette, diğer birçok alanda olduğu
gibi Cumhuriyet’ıen önce başlamıştı. An-
 K E M A
racaklardır. Böylece, anakronik bir
biçimde, Batı'dan farklı olduklarım
vurgulamak için, Batılı değerlerin
(demokrat, hoşgörülü, eşitlikçi...) kö­
künü buldukları kendi efsane-geçmid­
lerine de ters düşerler.
Halkçılık ideolojisinin pozitivizmle
bütünleşmek suretiyle elitist/seçkinci
bir anlayışa dönüştüğünü görüyoruz.
Cumhurİyet'in halkçılık anlayışı özel­
likle 'bilim'e, 'bilimsel yasa'lara ve
'hakikatlere' matuf bir elit/münevve-
ran tabakanın halkı yönlendirmesi il­
356 kesine dayanmıştır. (Köker, 1990:114)
M. Saffet Engin de Cumhurİyet'in ide­
olojik karakterlerinin başında "haki­
kati gören ve teceddüt isteyen bir
münevverler" zümresinin bulunduğu­
nu belirtir. (1938:161)
M. Saffet Engin K e m a liz m İn k ılâ b ı­
n ın P re n sip le ri'ndeki (1938) Cumhu­
riyet modernleşmesini anlama çaba­
sından daha sonra uzaklaşmış, otori-
ter/totaliter görüşlere kaymış, Kema-
lizmi olabildiğince vulgarize bîr söy­
lemle savunmuştur. Cum hurİyet'in
değişen siyasal/toplumsal gelişmele­
rine otoriter bir devlet anlayışına
I bağlı kalarak aşırı sağ bir Kemalizm
cak bu araştırmaları Alman ve Avusturya­
lI bilim adamlarının yürütmeleri ilginçtir.
Türkiye’de prematüre arkeoloji ve antro­
poloji, Alman ve Avusturya, kısmen de
Fransız ekollerinin kuvözünde c anlandı-
rılmıştır. Bu araştırmalar Weissbach’ın
1873’de yayımladığı Die Schoedelform der
Türken ( “Türklerin Kafa biçimi") ile baş­
lar. Bu çalışmayı, Elisset’in, von Lusc-
han’ın , W ag en sein ’ın , H au schild ’in,
Schantr’ın ve isviçreli Pittard’ın araştır­
maları izlemiştir (Kansu 1983: 8).
Türkiye’de Antropoloji Enstitüsü’nün
kuruluşu (bkz. Kansu 1940), Cumhuri-
mm
L İ Z M
yorumu geliştirmiştir. Aşırı sağ/milli-
yetçi Kemalist yorumun tüm farklılık­
ları, kimlikleri yok sayma eğilimi on­
da hayli belirgindir. "Halk böyle isti­
yor" diyenlere karşı "halka rağmen
halk için... bir devrim" anlayışını (En­
gin, 1970:35) savunan Engin "Türki­
ye'de ikî çeşit toplum vardır: Türkler
(Üe), Türklüğe henüz kaynaşmamış
Türklük düşmanı Kürtler, sosyalistler,
Osmanlıcılar, Ermeniler, Alevîler" di­
yerek bunlara karşı mutlaka önlem
alınması gerektiğini belirtmektedir.
Kemalist aydın olarak 1930'larda
özellikle İslâmîleşme tehlikesini öne
çıkaran Engin İçin bu kez önemli
düşman komünizmdir. Bu tehlikenin
önüne geçilmesi için "demokrasi"den
vazgeçilmesini, "yaymaç (radyo) ya­
y ın la rın ın (sinem a) ve ö ykü lerin
(hikâyeler) iyice denetlenm esini",
"Şanlı ordu eliyle partilerüstü bir tek
partinin” kurulmasını savunmuştur.
(Engin, 1970:52; Engin, 1972:4-5).
K u ra n d a A t a t ü r k ç ü lü k le (1971) ise
aydınlara kurtuluş yolunu şöyle gös­
termiştir: "Sayın Aydınlarımız... Kur­
tuluş yolumuz: Tek Parti, sürekli sıkı
yönetim uygulamaktır. (...) Bu ülkeyi
çekleşir. L925’de Istanbul Üniversitesi (o
zaman Darülfünûn) bünyesinde kurulan
Türkiye Antropoloji Tetkikat Merkezi -
Centre d’Eludes Anthropologîque de Turçİl­
iç’in kurucu üyeleri arasında Şemsettin
Günaltay, Köprülüzâde Fuat gibi Cumhu­
riyet nomenklaturasımn en önemli isim­
leri yer alır. Merkezin fahrî başkanlan
arasında ise^yine Cumhurİyet'in iktidar
seçkinlerine'mensup Hamdullah Suphi,
Mustafa Necati ve Dr. Refik (Saydam) gi­
bi çarpıcı isimler görülür. Yeni devletin
bu merkezin kuruluşundan belirli bek­
lentileri olduğu açıktır. Merkez kuruldu-
r tıı m İ F iz im 1 K ı r / İp ıH ^ r n ı t r a v ı m ^
C U M H U R I Y ET'I N İ D E O L O J İ K ŞEKİLLENMESİNDE
kurtaracak yo!, bunların kökünü kazı*
yıp atmaktır. Atatürk gibi davranmak*
tır. Yok demokrasi imiş, yok sendika­
cılık imiş... hepsi moskof tuzağı"
(54). Bunun içinde özellikle eğitime
büyük görev düşmektedir; eğitim yo­
luyla, "azınlıkları Türklüğe kaynaştır­
ma usülu ilk ve orta okullarda" uygu­
lanmalı, bunun içinde "Eritme Kaza­
nı" veya İngilizlerin "Brovvny" usülü
uygulanmalıdır. 1970'lerde M. Saffet
Engin çok açık olarak irredentist, fa­
şist, otoriterAotalİter bir toplum anla­
yışını savunur.3
1930'larda Kemalizmİn ideolojik
temellerini arayan bir aydın olarak
M. Saffet Engin dönemin genel eği­
limleri çerçevesinde antİ-Osmanlıcı,
milliyetçi, sekülarist, otoriter bir top­
lum a n la y ış ın ı benim sem iştir.
1970'lerde ise yeni adıyla Arın Engin
totaliter bir toplum özlemini savunur,
irredentizmi sosyolojik bir yasa ola­
rak sunar, Türk birliğinin sağlanarak
Avrupa Birliği içinde yer alacağını
belirtir. M. Saffet Engin'den Arın En­
gin'e geçiş ya da 1930'lardaki Kema­
list bir aydının 1970'lerdeki dönüşü­
münü anlamak Kemalizmİn Türki­
lamaya başlamıştır (Türk Antropoloji Mec­
muası -Revııe Turque d ’Anthropologie). Bu
dergi 1939'a kadar 22 sayı halinde çık­
mıştır. Merkezin amacı, Atatürk’ün sözle­
riyle, “Türkü ve Türk heyet-i içtimaiyesi-
ni tetkik’Tir (Kansu 1983: 3-4).
Merkezin kurucuları, derginin birinci
sayısında amaçlarını şu sözlerle açıklar­
lar:
...Eğer bir millet suref-i molısusada tetki­
ke şayaıı olmuş ise o da bu zafer ve diki­
şçi/ günlerinde bulunan bizim milletimiz­
dir O kaide Türklerde birçok evset/olmak
lazım gelmez mi? siyaset itibariyle mil­
ANTROPOLOJİNİN ROLÜ
ye'deki değişim dinamikleri hakkında
da bilgi verecektir.
DİPNOTLAR
1 M. Safet Engin'in yaklaşımında ırkçı öğeler
bulunmaktadır. Su açılım lar daha sonra
1970'lerin yent-sağ otoriteryan bakış açı­
sında yayılmacı, faşizan temalara kaynak­
lık edecektir. 1930'iarda kimlik 'tanzim'in-
de işlev gören üstün ırk söylemleri daha
sonra 19401arm Turancı ve 1970'lerİn fa­
şizan düşüncelerinde etkili olacaktır. En­
gin'in ifadesiyle "... ırki üstünlükler vardır
ve hakikat şudur ki, hakim ırkın vasıf ve
karakterine, menfaat ve emellerine uyan
ve hizmet eden herkes milliyet hududu
içine girmiş olur," (1938:61)
357
2 Erken dönem Türk milliyetçileri 'aynileş­
mek' istedikleri Batı karşısında ezilmemek
için aslında Batı kültürünü de kendilerinin
yaratmış olduğu totolojisini işlediler, 'Ay­
nileşmek' istedikleri Batı'dan retorik dü­
zeyde kendi kimliklerini öne çıkarıp üstün
oldukları teziyle bilinç düzeyinde rahatla­
mışlardır fakat bilinçaltındaki Batı üstünlü­
ğü kompleksi hâlâ devam eden bir realite.
3 Sağ otoriteryan anlayışta devlet nizamının
korunması, devletin bekası her şeyin üs­
tündedir (Öğün, 1997:194-195). Fakat sağ
otoriteryan iz m Kemalizmİn özellikle laik-
lik/Batıcılık modernleşmesiyle çelişebilir
karaktere sahiptir. Bu yüzden Kemalizm!
bir 'din' olarak gören M. Saffet Engin, Pe-
yami Safa ile Nazım Hikmet'i Atatürk düş­
manlan olarak nitelemektedir.
letler çırasındaki mevkitmizi tamamiyle
istemek nasıl hakkımız ise akvam ve ce-
maat-i beşeriye arasında ırkımıza râci
olan mevkiyi tesis etmek de öylece vazife­
mizdir...7
Kansu; Türk antropolojisine ilk evrede
düşen işin bu olduğunu belirtir: “Yeni dev­
letin antropolojiyi önemsemesinin ve varo­
luşu bakımından ona ideolojik bir değer
atfetmesinin bir sonucu olarak 1927 ile
1938 yıllan arasında bazı gençler doktora
yapmak üzere Fransa, Almanya, İsviçre ve
ABD’ye gönderildiler. Bunların arasında
Afet inan da vardı” (Kansu, 1983: 6).
 K____________ E M A
Kansu’ya göre antropoloji "tarihin yar­
dımcı bi!im!erinden”dir ve “lâyık olduğu
yeri” Atatürk"ün “ilgi, irşat ve koruyucu­
luğu sayesinde” yine onun kurduğu Türk
Tarih Kurumu ve Dil, Tarih ve Coğrafya
Fakültesi bünyesinde almıştır. Gerçi, yine
Kansu’nun aktardıklarından anlaşıldığı
kadarıyla Atatürk’ün antropolojiye ilgisi
çok daha eskidir. En azından Antropoloji
Enslitüsü’nün kuruluş tarihi bunu kanıt­
lar, Zira Atatürk’ün yakın ilgisiyle oluştu­
rulmuş bulunan Tarih Tezi’nin ana göv­
desi içinde antropolojinin önemli bir yeri
bulunmaktadır, Atatürk, DTCF’nin Afet
358 İnan tarafından verilen ilk açılış dersine
yazdığı notta (aktaran İnan, 1974: 36),
...bu insan zekâsıdır ki... bugünkü araştı­
rıcı zekâları tatmin edecek ve tarihi ay­
dınlatacak yeni metotlar ve ilimler bul­
muştur İşte arkeoloji ve antropoloji, o
ilimlerin başında gelir Tarilı bu son ilim­
lerin bulduğu belgelere dayandıkça te­
melli olur. Tarihi bu belgelere dayanan
milletlerdir ki, kendisinin aslını bulur ve
tanır İşte bizim tarihimiz, Türk tarihi,
bu ilim belgelerine dayanır. Yeter ki, bu­
günün münevver gençliği, bu belgeleri va­
sıtasız tanısın ve tanıtsın
demektedir. Tarih Tezi’nin temel iddiası,
Türklerin “uygarlığı yapan" milletlerden
biri olduğu, hatta “uygarlığın en temel
kaynağı" olduğudur. Tez’in esas görevi de
bu iddianın önünde duran Avrupamer-
kezci -daha doğrusu Anglosakson ve
Fransız uygarlık anlayışının ürettiği- en­
gelleri birer birer kaldırmaktır,8 Bu en­
geller içinde belki de en Önemlisi, uygar­
lığı inşa etmek bakımından her şeyden
önce irken yetersiz ve geri sayılmaktır ki,
dönemin hakim ideolojisiyle örtüşen bu
Avrupa merkeze i ve ırkçı “uygarlık anla­
yışı” açısından bakıldığında “Türkler’Tn
de dahil olduğu geniş bir insan toplulu­
ğunun irken bu gerilikle malül olduğu
neredeyse tartışmasız bir gerçeklik ola­
rak gözükmektedir. Bu “uygarlık anlayı­
L I Z M
şı" dikkate alındığında, Tez’in ispat etme­
si gereken iki şey vardır: Birincisi, Türk­
lerin uygarlık yapıcı ırk grubuna dahil
olduğunun; İkincisi ise Türklerin Avrıı-
pamerkezci sınıflamaların ve Almanya'da
yükselen ırk ve ojeni çalışmalarının iddia
ettiği “ikincil” (ya da “aşağı”) ırkların
içinde bulunm adığının ispatıdır. Afet
İnan’ın aktardığı bir anekdot, bu iddiala­
ra ilişkin çabanın kaynağına işaret et­
mektedir (inan, 1974: 12-3):
...I92S yılında İstanbul’da Fransız lise­
sinde okuduğum derslerin arasında, biı
coğrafya kitabında, resimlerle de gösteril­
dikten sonra, Türk ırkının sarı ırka men­
sup olduğu ve “seeondair” ikinci derecede
addedildiği yazdı idi. Bu resim ve bilgiye
göre e!ra/ıma bakıyor ve bunun hakikate
uygun olmadığını görüyordum.
Atatürk’e kitabı gösterdim, o sırada Pro/
E. Pittard’m Les Races ef l’Histoire (Pa­
ris, 1924), “Irklar ve Tarih" adlı kitabım
da almıştım, Ondaki bilgiler de bu coğ-
rafya kitabtna uymuyordu.
Bir de ikinci konu, Türklerin medeniyet
alanında vücuda getirmiş oldukları eser­
lerin incelenmesi ve tanıtılması idi. Çün­
kü bazı yabancı tarihler barbar lâkabım
verdikleri Türkleri sadece bir istilâcı ka­
vim olarak kaydediyorlardı.
Atatürk, bu iki endişeli sorum karşısında.
“Hayır böyle olamaz. Bunların üzerinde
uğraşmamız ve incelememiz gerekir” de­
mekle kalmamış derhal yeni kitaplar ge­
tirterek bizzat çatışmaya ve çalıştırmaya
başlamıştır
Esas konu “Türklerin cihan tarihinde ha­
kiki yeri ve medeniyet âlemindeki rolleri
ne olmuştur”? meselesi idi...
Bu sorunun tabii cevabı ise Türk Tarih
Tezi’nde mevcuttu. Uygarlığın kurucusu
olan millet Türklerdi ve uygarlık dünya­
ya Türkler aracılığıyla yayılmıştı.8 Dola-
CUMHURIYET'IN İDEOLOJİK ŞEKİLLENMESİNDE
yısıyla T ürk ler “secondaire” bir ırk değil,
uygarlığı yayan Kafkasoid-Alpin ırkına
mensuptur. Bunu da ilk uygarlık bölgele­
rinde bulunan Alpin ırka ait iskelet seri­
leri belgelemektedir. Teze göre, Orta Asya
bölgesi “kuvvetli bir neolitik ve kalkoli­
tik kültür sahası” idi. Orta Asya’da bol
miktarda paleolitik malzemenin bulun­
mayışı ise henüz yeterince kazı ve araştır­
manın yapılmamış olmasına bağlanmak­
ta, İran’da yapılan araştırmalar ise “sathî”
bulunmaktaydı. Dolayısıyla, “,,,bu kadar
sathî bir tetkika istinaden İran yaylasının
paleolitik kültür itibariyle Türkistan’dan
eski olduğunu iddia etmek ilim adamları­
nın yapacağı bir iş olmasa gerektir.."
(Günaltay ve Tankut, 1938: 9). Iran ve
Anadolu’yla karşılaştırıldığında Iç Asya,
teze göre, neolitik ve kalkolitik kültürler
bakımından “daha eski bir kıdeme" sa­
hiptir. Tez, kuramsal temeli olan difüzyo-
nizme yaslanarak, hem arkeolojik kanıt­
ları hem de buğday arpa gibi tahılların
kökenlerini İç Asya merkezine götürme
eğilimiyle bütün verileri buradan okuma­
ya çalışmaktadır. Bu bakış açısıyla inşa
ed ilen k ro n o lo jiy e göre d izilim ,
Anau’nun kaynağı olan “kök kültür”-
Anau-Sümer ve Elanı biçim inde oluş­
makta; bu difüzyon ise salt alet ve tek­
niklerin yayılımı biçiminde değil, bizzat
Orta Asya’dan çıkıp gelen insanlar eliyle
vuku bulmaktadır. Orta Asya kökenli bu
uygarlık yaratıcı insan, Anadolu’ya kadar
gelmiş ve Anadolu’daki uygarlıkların da
temelini atmıştır. Böylelikle Türklerin,
aynı zamanda Anadolu’nun otokton halkı
olduğu da kanıtlanmış bulunmakta, bir
taşla iki kuş vurulmuş olmaktadır (bkz.
Günaltay ve Tankut, 1938: 10-13). Öyle
ki, Alman kazılarıyla bilim camiasının
dikkatini çeken önemli Hatti ve Hitit
merkezlerinden elde edilen iskelet kalın­
tıları üzerinde yapılan çalışmalar, Hitiıle-
rin atalarının brakisefal Türkler olduğu­
nu müjdelemektedir (bkz. Pittard, 1943;
Osten, 1943).10 Bu ırksal kanıtlamanın
ANTROPOLOJİNİN ROLÜ
coşkusuyla Afet İnan (1943; 9), “...Türk
ırkının bu ülkeye sahip oluşu..., tarihin
en eski devirlerinden başlar, Protoeti ve
Eti bu sahipliğin başında gelir. Ondan
sonraki göç dalgaları, Türkiye toprakları­
na ayni ırktan olan Türk kardeşlerini ge­
tirmiştir. Bu yurdun muhtelif tarihî devir­
lerinde, siyasî varlığında değişiklik ve
adında başkalıklar görülmüştür. Fakat ır­
kî vasfı hep Türk cevherini muhafaza et­
miştir. Bu sözlerimin müeyyidesi ikidir:
Biri, topraklar alımda binlerce yılın sak­
ladığı ced iskeletleri; diğeri, bugün yaşı-
yan ve bu yurda hakkiyle sahip olan
Türk milleti, bizler... bunu görüp anla- 359
mak bizim için en kolay bir iştir...” de­
mektedir. Bu antropolojik-ırkçı kanıtla­
ma, diğer m itolojik inşaların yanında,
Türk tarih tezinin en güçlü yanıdır.
Böylelikle, Orta Asya kaynaklı bir kül­
türel difüzyondan çok, bizzat aynı insan
grubunun “uygarlık yaratıcı kültürü” de
taşıyarak batıya doğru geldiği ve Mezo­
potamya, Mısır ve Anadolu uygarlıklarım
gerçekleştirm iş olduğu konusundaki
kuvvetli vurgu, tezdeki “ırk" boyutunun
altını çizmektedir. Günaltay ve Tankut
(1938: 14) bu vurguyu şöyle dile getiri­
yorlar:
G. Elliot Smith ise Türelerin “Alpiıı” ır­
kına mensup olduklarını kabul ve "Al­
pin” ırkının anavatanının Orta Asya ol­
duğuna işaret etmiştir şu kaide S rimelle­
rin menşeini Orta Asya’y a at/etmek ve
bunların M ezopotam ya’da El~Übeyd ve
müteakip kültürleri meydana getirmiş
olduklarını kabul etmekle nakışlı kern-
mik kültürlerinin Orta Asya’dan neşet
etmiş olduğuna dair ileri sürmüş olduğu­
muz tezi teyit etmiş oluyoruz.
Üstelik “Avrupab ırkların" anayurdu­
nun Anadolu olduğu görüşü de bir yan
tez olarak gündemdedir. Türkiye antro­
polojisinin kurucusu ve “kuruluş ru-
h u ’nun en iyi temsilcisi Kansu, 1970’ler-
de dahi, beyaz ırkın teşekkülünde Anado­
K E ___________________ M ___________________ A
lu’nun orijin merkezi olabileceğine dair
1930’larm Alman teorilerine değinmeden
geçememektedir (Kansu 1983:11-12):
...Franz Weidenreich adında bir Alman
antropoloji bilgini 1939 yılında yayımla­
dığı araştırmasında çok merkezli poli-
santrik evrim bakımtndan küçük Asya’yı
imdi temel olarak Avrapalı ırklarla ilgili
bir orijin m erkezi gibi kabul etmektedir.
Buna karşın güney ve doğu A/rika’yı
zenciler; kuzey Çini kuzey Moğollan ve
Sunda adalarını da Avustralya ve Mela-
nezyalılar için birer orijin merkezi ola­
rak bir hipotez niteliğinde ileri sürmüş­
tür Gerçi bu görüş kesin delillere dayan­
mayan ja k a t çok ilginç bir varsayımdır...
Bu varsayım karşısında Türkiye’nin ant­
ropolojik yani insan tarihi, görülüyor ki,
büyük bir önem kazanmaktadır ve bu
bakımdan da üzerinde önemle durulması
gerekmektedir.
Tezin ırksal boyutunun ana argüman­
ları şöyle sıralanabilir: 1) Asya ve Avru­
pa’da “eneolitik” (o zamanki sınıflamaya
göre neolitik ve onu takip eden maden
çağları) uygarlığı yapanlar beyaz ırktan
brakisefallerdir. 2) Brakisefal ırkın ana­
yurdu Orta Asya’dır. 3) Türkler san ırk­
tan değil beyaz ırktandır51 ve anayurtları
Moğolistan değil O na Asya’dır. 4) Sü-
merler Mezopotamya’nın otokton halkı
değildir; Orta Asya’dan gelmişlerdir; dil
öğeleri ve ırksal özellikler bakımından
Türklerle a k ra b a d ırla r.5) Tıpkı Süıııer-
ler gibi Hititler de Orta Asya kökenli­
dir.53 6) Bunun gibi Mısır'a uygarlığı taşı­
yan halk da Orta Asyalıdır,14
Türklerin uygarlık kurucusu olduğu
ve uygarlığı dünyaya brakisefal Türklerin
yaydığı iddiası, DTCF’nin bilimsel örgüt­
lenişinde bir Ififmofiv olarak rol oyna­
mıştır.15 Birer dernek görünümünde bu­
lunan Türk Tarih ve Dil Kurumlan, Ata­
türk’e göre yeterli “akademik” nitelikleri
haiz değildi. Zira bu Kurumlar, temelde
bir “enstitüsyon" ve “kamuoyu yaratma”
ı _________ L I Z __________ l .J
faaliyeti çerçevesinde düşünülmüşlerdi
Yani, bu kurumlar yayın yapacak, kaz.
türünden araştırmaları ve projeleri des­
tekleyecek ve bilimsel toplantılar düzen­
leyerek Türk Tarihi ile ilgili “sonuçlan
kamuoyuna ve uluslararası bilimsel çev­
relere mal edeceklerdi. Araştırma ve aka­
demik faaliyet için ayrı bir kurum düşü­
nüldü, Atatürk bu işler için, esas amacı
Türk Tarih Tezi’nin içini doldurmak olan
“resmî” ama adıyla ve varlığıyla bilimsel
ağırlığı olan bir kurum istemekteydi. Bu
fakülte içinde yukarıda vaz’edilen tezi
destekleyecek, “..doğrudan doğruya tari­
he yardımcı ilimlerden olan” (İnan 1974:
16) coğrafya, filoloji, arkeoloji, antropo-
loji-etnoloji bölümleri kurulacaktı. Gö­
rüleceği gibi, toplumsal ve beşeri bilim­
ler, birer bağımsız araştırma alanı olarak
görülmüyor ve tarihin etrafında birer
yardımcı disiplin olarak örgütleniyor­
du,16 Bu çerçevede İstanbul’daki Antro­
poloji Enstitüsü, Ankara’ya DTCF bün­
yesine taşındı. Şevket Aziz Kansu, “ilk
Türk profesörü” olarak yeni fakülteye
nakledildi (Kansu 1974: 53), Kürsünün
adı "Antropoloji ve Etnoloji Kürsüsü”
olarak benimsendi. Ankara’ya taşman
Enstitü, esas itibariyle, Türk halkının
kültürel kökenleri, tarihsel gelişmesi ve
fizikî karakterlerini araştırarak Kemalist
Tarih Tezi’nin geliştirilm esine katkıda
bulunacaktı (Magnarella ve Türkdoğan
1976: 265-6).
Şevket Aziz Kansu’nun (1974: 55) şu
sözleri, D TCF’nin kuruluşunda etken
olan bilim anlayışım çok güzel yansıt­
maktadır:
...Atatürk, Türk topraklarında maddenin
mânalaştığı, hayatın kıymet olduğu la­
boratuarları görmek istiyor Onun bu
idealini nasıl takdis etmeyelim? Hepimiz
Anadolu ufkunda, bu bıîyük yurtta kendi
malımız olan Üniversitelerimizin iştiya­
kım çekmiyor muyuz? Türk nesilleriıtin
ruhî ol üş ve istiklâllerinde yapıcı bir /ak­
CUMHURİYET'IN İDEOLOJİK ŞEKİLLENMESİNDE ANTROPOLOJİNİN ROLÜ

tör olarak kabul ettiği içindir ki, büyük
ve kahraman mürebbi, Türk üniversitele­
rinin kurulmasını istedi... Nasyonal ilim,
nasyonal ilim laboratuarları, üniversite­
ler; müzeumlar evvelâ ulusal topraklar
üzerinde, tabiatı yen ecek ve böylelikle
millî bünyeyi inkişd/ ettirecek teknikler
bulmak ve kullanmak ödevini üzerine al­
mış demektirler.
DTCF bünyesindeki antropoloji bölü­
mü, ikinci Dünya Savaşı’na kadar tarihi­
nin en büyük desteğini görmüş ve en
kapsamlı antropometrik incelemeler bu
dönemde yapılmıştır. Bunlar arasında en
önemlisi, Atatürk’ün emriyle 1937’de ya­
pılan “Türkiye Antropometri Ankeii’’dir
(Kansu 1983: 8). Afet Inan’ın 1939 yılın­
da Cenevre Üniversitesi’nde savunduğu
doktora tezi (bkz. İnan 1941) bu ankete
dayanmaktadır. Tezin Türkçe çevirisi de
1947’de yayımlandı (bkz, İnan 1947).
Yapılan anket, boyutları bakımından o
zamana değin yapılanlar arasında en ge­
niş ölçekli çalışmadır. Afet İnan’m dok­
tora tezini yöneten Eugene Pittard da
bunu teslim eder: “...Hiçbir zaman hiçbir
devlet böyle bir antropoloji envanteri
yaptırmamıştır... Trakya ve Anadolu’da
64000 kişi ölçülmüş ve değerlendirilmiş­
tir.," (bkz. Pittard 1941: ix). Afet inan
da, antropolojik araştırmaların yapılma­
sında Atatürk’ün rolünü vurgular (inan
1941: 4):
...fAtatürk] olmasaydı, bu araştırmalara
ilgi göstermese ve otoritesiyle bu araştır­
manın yapılması kotlusunda emirleri ol­
masaydı, antropoloji bilimi büyük bir ih­
timalle böyle bir anketi kaydedemeye-
cekti... Hocam Pittard... ‘Atatürk'ün
Türk milletinin kökenini olabildiğince
iyi tanımak hususundaki şiddetli arzusu,
milletin şejîni etnik ve ırkî konularla il­
gilenmeye süratle teşvik etti’ dem ekte­
dir... Atatürk antropolojik araştırm aları

Atatürk’ün de katıldığı antropometrik tetkiklerde, Reşit Galip'in ifadesiyle (1933),

“uzun boylu, uzun, beyaz simatt, düz ve kemerli ince burunlu, muntazam dudaklt,
çok kere mavi gözlü ve göz kapaklan çekik olarak ufku açılan Türk "ün ırkî güzelliği
vurgulanmıştır.
 K E M A
sadece ırk meseleleri yönünden anlamı­
yordu. Çünkü Atatürk sosyal adalet aşığı
ve pratik sosyoloji yaratıcısı idi. Nitekim
antropometri insan gücünden en iyi şe­
kilde yararlanm ayı sağlamaz mı7 Mor-
fo lo jik niteliklere göre seçilecek işçiler
tarafından harcanacak güç onları beyhu­
de zahmetin en azı İle işe daha elverişli
kılmaz mı, iyi yapılmış -uvgulanmış-
antropometri hayatın her türden alanın­
da kişilerin daha iyi hır şekilde tasni/
edilmesini sağlar Okullar, fabrikalar, or­
du ve spor antropometrik araştırm alar­
dan ayrt ayrı yararlanır.
362
Afet inan m bu tespiti* dönemin milli­
yetçiliğinde ırk paradigmasının ağırlıklı
rolünü, ekonomi ve idarede korporatiz-
min ne derecede etkin bir anlayış haline
geldiğini en iyi şekilde yansıtmaktadır.
Hsas olan sağlıklı bir “ırk”ın yaratılması
(öjenizm) ve dayanışma ve uyum içinde,
ulusal hedefler için “çalışan” toplumsal
kesimlerden oluşan bir toplumsal yapı­
nın yaratılmasıdır.
Afet Inan’ın tezine temel teşkil eden
anket, hükümetin taşradaki bütün meka­
nizmasını harekete geçirmesi ile yaptırıl­
mıştı, Hükümet, bu iş için hem bütçeden
önemlice bir miktar ayırmış hem de Sağ­
lık, millî savunma ve millî eğitim bakan­
lıkları kadroları bu işte kullanılm ıştı
(İnan 1941: 49 -6 2 ). Afet İnan anketin
değerlendirilm esi sonucunda Türkiye
halkının genel olarak “Homo Alpinus"
adı verilen “Avrupa’nın büyük beyaz ır-
kı"na mensup olduğunu söylemekte; bu­
na bağlı olarak Türkiye’de “bir ırk birli­
ğinin" bulunduğunu, Türklerde cildin
nadiren esmer olduğunu, burunların düz
olduğunu, mongoloit tesirin pek az oldu­
ğunu, gözlerin ise orta ve açık renkli ol­
duğunu belirtir. Bu sonuçlara göre, aynı
zamanda “Türk Tarih Kurumu’nun kuru­
luşundaki “bilimsel amaçlardan” birisi­
nin daha gerçekleşmiş bulunduğunu bil­
dirir (İnan 1941: 163-70; 1947: 181).
L İ Z M
İnan’ın ırkla ilgili bu belirlemeleri, yuka­
rıda da değindiğimiz ırksal “Avrupalılık
takıntısının bir başka ifadesidir. Her ve­
sileyle irken AvrupalIlara yakın olundu­
ğunu tespit etme ihtiyacı, dönemin ırkçı
paradigmasının resmî ideoloji üzerindeki
etkisini gösteren bir başka tanıklıktır.
Yaşayan Anadolu toplumu üzerinde
yapılan bu antropometrik çalışma, antro­
polojik tezin sadece bir yanını aydınlat­
maya yardımcı olmaktadır. Oysa Inan’ın
vurguladığı gibi, işin bir de arkeolojik
boyutu vardır: “Bugünkü yaşayanların
ölçülerek bilinmesi, eski çağlardaki cetle-
rimize olan bağlılığımızı göstermek için
esasin”. Bunun için “...yurdumuzda eski
medeniyetler yaratmış ve yaşatmış ka-
vimlerin ırkî karakterlerini kalan iskelet­
leriyle tespit etmek, " gerekmektedir. Bu
ihtiyaca dayanarak kazılardan çıkarılan
insan is k e letle rin in in celen m esi de.
DTCFdeki antropoloji kürsüsünün ağır­
lıklı faaliyetleri arasında yer almıştır.
Böylelikle 1940’lara kadar yapılan kazı­
lardan DTCF antropoloji laboratuarına
büyük iskelet serileri getirilip incelemeye
alınmıştır. Afet lnan’ın (1949: 211-2) ifa­
desiyle, bu faaliyetleri çerçevesind e
DTCF Antropoloji Enstitüsü, “..en mo­
dern ve muntazam bir laboratuara ma­
likin]" ve Avrupa’daki emsalleriyle karşı­
laştırıldığında bu laboratuarın “...birçok
bakımlardan üstün durumunu müşahade
etmek mümkün[dü]”.
Tarih Tezi’nin ırk boyutuna ait a priori
kabuller17 böylelikle açıklığa kavuşmak­
tadır: 1) Tarihte uygarlığı kuranlar ve ya­
yanlar "Brakisefal Orta Asyalılardır”; 2)
Anadolu ve Mezopotamya’nın Balı uygar­
lığına temel olacak uygarlıkları kurmuş
eski halkları bu brakisefal Orta AsyalIla­
rın göçlerle buralara gelmiş torunlarıdır;
3) Anadolu’da bugün yaşayan Türkler
Mongoloit ırkla ya da Ortadoğu’nun ya­
şayan ırklarıyla akraba olmayıp, tıpkı Av­
rupalIlar gibi beyaz, Atpin, açık renk
gözlü insanlardır; 4) Bugün Anadolu’da
C UMH UR IY ET ’IN İDEOLOJİK ŞEKİLLENMESİNDE
yaşayan Türklerle eski Anadolu uygarlık­
larını kurmuş halklar irken akrabadır -ve
dolayısıyla "kültürel devamlılık söz ko­
nusudur".
1938’den ikinci Dünya Savaşı’nın orta­
larına kadar ırk paradigmasının daha ke­
sif ve derinlemesine bir etkiye sahip ol­
maya başladığı görülür. Artık iktidarın
kaygısı, Anadolu’nun Türklüğünü ve uy­
garlığa Türklüğün katkısını bilimsel ola­
rak göstermenin ötesinde, Türkiye sınır­
ları içinde yaşayan insanların ulusal or­
taklığının ve korporatist dayanışmasının
temeli olarak doğrudan doğruya “ırk bir­
liğini" göstermeye çalışmak olmuştur.
Agop Dil açar’ın, Hatay Türkiye’ye katıl­
dıktan sonra, 1939 yılının Aralığında İs­
kenderun Halkevi’nde verdiği konferans
bu açıdan oldukça açıklayıcıdır. Konfe­
ransın amacı, Türkiye’ye yeni katılan Ha­
tay’da yaşayan insanların irken Türk ol­
duğunu kanıtlamaktır. Zira konuşulan dil
ve yaygın mezhep itibariyle Türkiye’nin
geri kalanıyla pek benzeşmeyen Hatay’da
Dilâçar (1940: 4) şöyle konuşur:
...Lisan ve mezhep farkları, her ikisi de
birer İçtimaî tesis ve binaenaleyh kisbf
oldukları için, İliç bir zaman bir cami­
anın esasla bir olup olmadığının mümey­
yiz vasfı sayılamaz. Birçok beşer toplu­
lukları, tarihlerinin bazı noktalarında
dil ve mezhep değiştirmişlerdir.. /BJazı
diller muayyen devirlerde, kültür dili
olarak, ana yurtlarından dışarıya taşıp
birçok yabancıları kendi hükümleri altı­
na almışlar fa ka t ırk hususiyetlerini mü­
teessir edememişlerdir,. Anadolu’nun es­
ki Yunan devrinde, aslen Sinoplu, Amas­
yalI, Kayserili veya Tarsuslu olan öz
Anadolu müte/ekkirleri, zam anlarının
kültür diliyle -yani Yunanca- yazmışlar
diye Yunan mı addetmeli?
Dilâçar, buraya “Kemalizm ırkçılığı ne­
dir ve ne gibi ilmi esaslara istinat eder?”
sorusunu yanıtlamaya gelmiştir. Dilâçar'a
göre Hatay halkını diğer Türklerle bağla­
ANTROPOLOJİNİN ROLÜ
yan, sadece Tanzimatçıların “vatan" kav­
ramı, İslam cıların “ümmet" fikri, O s­
manlıcıların “devlet” birliği, hatta Ziya
Gökalp’ın “Türklük” esası dahi olamaz
(Dilâçar, 1940: 6-7):
Aramızdaki bağ Ziya Gök Alp’in tasav­
vur ettiğinden çok daha derin ve kuvvet­
lidir. Bu mü/e/ekkire göre “her Türkleş­
miş olan Türfctür” (...) Bu bir hakikat
olmakla beraber, ilim bakımından la­
mam değildir Bunu hakikata ve ilme uy­
gun o la r a k tam a m la y an , Kemalizm
Türkçülüğü olmuştur Kemalizm Türk­
çülüğü Ziya Gök Alp Türkçülüğünü red­
363
detmez, tamamlar. Ziya G ök Alp için
menşe birliği tnevzuubahs değildi, y a ­
bancı kaynaktan gelen fa ka t Türk kültü­
rüne teınessüi eden ve onunla kaynaşan
her şey Türkiü, Kemalizm Türkçülüğüne
göre ise, “Her Türk asıllı olan Türktür”;
yabancılaşmağa yüz tutmuşsa, onu tek­
rar Türk kültürüne döndürmeli, zira o
Türkün malıdır (...) Etnide mümeyyiz
vasi/ olarak, somatik, lengüistik veya
kültürel vasıflardan her hangi biri hakim
olabilir Somatik bir topluluk ise, “ırk”
(race) denilen ana esasa istinad eder...
/Bjutün reei topluluklarda som atik un­
sur esastır TC. sadece siyasî bir toplu­
luk olmadığına göre, onun bünyesinde
diğer iki topluluk şekillerini tetkik ede­
lim. Ziya Gök Alp Türkçülüğünde... tam
bir etni mefhumu yoktu, çünkü somatik
âmil nazar-ı itibara alınmamıştı... Ke­
malist Türkçülük ise, fıenı somatik hem
de tabiî topluluğa, yani aynı zam anda
hem ırk hem etni esaslarına istinad edi­
yor... Bu ekolü kuran Ebedî şe/ımiz Ata­
türk olmuştur (...)
Bu çerçevede Türk ırkı “Alp ırkı"dır ve
birçok antropolog “Alp ırkının en mü­
kemmel bir ırk" olduğunu söylemektedir.
Uygarlığın gelişiminde birçok 1'ilk”e imza
atan “Alpin ırkın efradı Türk dili tipinde
bir dit konuşurdu". Dolayısıyla “ırk” sade­
ce somatik bir kategori değil, aynı zaman-
K E M A L İ Z M

da etnik bir kategoridir. Çünkü “ırk reali­ sporun önemine eğilmektedir. Bu konu­
tesine" kültür unsurları da karışmaktadır, daki örneği ise Nazi Almanyast’dır (Ir­
böylelikle, Dilâçar’a göre, Etni="race”, ya­ mak, 1939: 69).
ni ırk+kültür’dür (Ditâçar, 1940: 9-11),18
Almanya’da yeni rejim “stadları doldu­
Dolayısıyla Halaylılarla diğer Türkleri
ran bir m illet” yaratm ayı en esaslı bir
bağlayan şey, bir ırk-kültür grubu teşkil
dava olarak ele almıştır... Bu muazzam
eden ve tarihin başlangıcında bu bölgeye
faaliyetin gayesi yalmz gürbüz insan y e­
gelen “proto-Türklerdir. Hatta “Eski Er­
tiştirmekten ibaret değildir Spor bir ah ­
menistan dahi bu cümledendir,"19 Sonuç­
lâk mektebi, hatta yeni bir dünya görü­
ta (Dilâçar, 1940: 16):
şünün beşiği ve rejimin en kuvvetli mes­
Bugün Arapça konuşan Hatay Türkleri­ nedi telakki ediliyor (...) Alman sporu
nin, Sâmîiikle İliç bir alâkalan yoktur. seri bir inktşa/ halindedir. Bu inkişa/m
Onların kafatası endisi vasati olarak 85 üç desteği ilim, propaganda, teşkilâttır.
olduğundan, bunlar eski brakisefal Al- Bunun ırkın ıslahı, karakterin teşekkülü,
ptnlertn öz ah fadıdırlar... Bugün Ha­ Millî Müdafaa bakımından olan önemine
tay’da Arapça konuşan lıatk, aslen Türk işaret etmek lüzumsuzdur
olup, zamanın icabı olarak Arapça yaz­
Bu sosyobiyolojik çerçeve, ırkın teva­
mış olan birer küçük Farabî ve /bni Si­
rüs ettiği yeteneklerin ve özgüllüklerin
na'dırlar Kemalizm Türkçülüğü bugün
birikimi olan bir genetikçi indirgemecili-
onlara kendi öz benliklerini, öz menşele-
ğe saplanmıştır. Örneğin Sara Akdik’e
rini bildirmiş ve Türk etnisinden olduk­
larını göstermiştir. Bizdeki rasizm işte
bundan ibarettir, ve bunun içindir ki,
Edebî şefim iz Atatürk, yalnız ırk değil,
etni ve kültür bakımından dahi Türk
olan H atay’ı, Türkiye Cümhuriyeti'nin
hudutları içerisine almayı tasarladı...

Bu ırkçı yönelme içinde, belli bir ölçü­

ye kadar ojeni ve genetik alanında da ya-
zan-çizenier olmuştur. Sosyobiyoloji ku­
ramının ülkemizdeki ilk örnekleri sayıla­
bilecek bu çalışmalara imza atanların ba­
şında Sadi İrm ak gelir, lrm ak ’a göre
(1938: 21), insanları doğuştan eşit say­
mak doğru değildir. Bu konuda “biyoloji
esasları" bize yol göstermektedir: “...Kes­
kin bir ruhî tahlil, birçok insanlarda
muhtelif hayvani vasıfların ruhî sahada
da izlerini keşfedebilir. Her bir fert ayrı
bir ecdat silsilesinin ve bu silsileye lesir
eden ayrı şartların mahsulü olunca in­
Sadi İrmak, Türk Devrimini, "'som
sanların müsavi vasıflarla, kabiliyetlerle Batılılaşma kendini bulma ' ve Batı
dünyaya geldiğini iddia etmek kadar uygarlığına toptan yönelm e’ hareketi",
esassız bir şey olamaz". Sosyobiyolojik “genel olarak bir ilericilik hareketi'
indirgemeci ligin yanında Sadi Irmak “üs­ olarak tamınlar.
tün insan" yaratma projesi çerçevesinde
CUMH URIY ET’IN İDEOLOJİK ŞEKİLLENMESİNDE
(1938: 18) göre, “...genetik bilgisi saye­
sindedir ki, dedeleri büyük bir medeni­
yet yaratmış olan bu millet, senelerce in­
kişaf edemeden kalmış bile olsa, aynı is­
tidatları taşıdığından emin olur ve bu
emniyetle kabaran göğsü, önüne çıkan
inkişaf manialarını yıkmak için kendinde
daha büyük bir kuvvet duyar". Bu ırkî
safiyeti korumanın önemli yollarından
birisi yabancılarla evlenmekten k açın­
maktır. Bazı Halkevi dergilerinde zaman
zaman bu konuda “uyarıcı" yazılar çık­
m ıştır (bkz. [Büyük]atam an, 1944a;
1944b).
İkinci Dünya Savaşı’nın eşiğine gelin­
diğinde, Cumhuriyet’in kimlik sorunu­
nun, uygarlık kavramını dışta bırakan
Ziya Gökalpçi bir “kültür milliyetçiliği"
ile, uygarlığın beşiği olan Anadolu’nun
uygarlık kurucu oto k to n halklarının
“Türklüğü’’nden hareketle kurulmuş bir
“uygarlıkçı milliyetçilik" arasında salın-
dığı ve giderek İkincisinin ağır bastığı gö­
rülmektedir. Ancak bu “uygarlıkçı milli­
yetçilik", söz konusu otoktonlugun irken
ispatı problemi nedeniyle ve yukarıda
anılan nedenlere bağlı olarak bu ispatla­
maya ilişkin metodolojik çözümlerin Al­
man ırkçı prehistorya ve antropolojisinin
kavramsal donanımından çıkarılması ge­
reği yüzünden Cumhuriyet’in resmî tezi,
giderek, Dilâçar’ın yaklaşımında ifadesini
bulan ifradî ırkçılık noktasına kadar gel­
miştir. Bunda son derecede karışık Tür­
kiye halkının “Türklüğünü ispat" kaygısı
da önemli yer tutmaktadır. Bütün bu gi­
rişimlerin altyapısına ilişkin destek ise,
şüphesiz 1930’lar antropolojisinin bütün
dünyayı saran ırkçı paradigmasından
alınmıştır. Ancak dikkat çekilmesi gere­
ken bir başka konu, uygarlığı taşıyan ırk-
kültür grubu konusunda, alttan alla Al­
man ırkçılığının İndo-Germenizmi ile
Türk Tarih Tezi’nİn Proto-Türk Alpiniz-
mi arasında bir çekişmenin yaşanması ve
tarih kongrelerinde okunan birçok bildi­
ride Indo-Germenierin uygarlık bakımın­
ANTROPOLOJİMİN ROLÜ
dan geri bir geçmişten geldiğinin ima
edilmesidir. Türklüğün “kıdemini" gös­
termek bakımından bu zorunlu bir çekiş­
medir. Bazı muhalif Alman ve Avrupalı
bilim adamlarının (örneğin Pittard, Os-
ten, gibi), tehditkâr Alman ırkçılığı kar­
şısında bu teoriye kuvvetle destek ver­
mesinin arkasında bu psikolojik etkenin
de rolü olsa gerektir,
İkinci Dünya Savaşı ertesinde, Türk
Tarih Tezi’nİn ve ırkçı paradigmayı bes­
leyen (öjeni, genetik gibi) diğer spekü­
lasyonların devlet tarafından aynı heye­
can ve şevkle desteklenm ediği görül­
mektedir. Örneğin tamamıyla tezden 365
devşirilmiş 1931 baskısı dört ciltlik lise
tarih ders kitapları artık okutulmamak-
tadır. Bu değişimde hem İnönü rejiminin
Atatürk döneminin damgasını taşıyan
adımlarla arasına mesafe koym asının
hem de dünya konjonktüründeki köklü
değişimin ve Türkiye’nin yavaş yavaş Ba­
tı ile açık ittifak ilişkilerine girmesinin
rolü büyüktür. Dolayısıyla, tez devletin
politik d esteğin i y itirip gündem den
uzaklaştıkça, teze destek olan ana argü-
mantasyon kaynaklarını da önemlerini
yitirmiştir. Bu kaynaklar arasında belki
de en fazla darbe alanı antropoloji oldu.
Antropoloji ülkeye bir “ırk bilimi” ola­
rak girdiği ve “ırk teo risi"n in içinde
merkezî bir yer işgal ettiği, devletin ulus
yaratma sürecinde ve uluslararası meş­
ruiyet arayışında başvurduğu tez önemi­
ni ve güncelliğini yitirdiği için, bu alan
özellikle 1940’tarın ikinci yansından iti­
baren bir g erilem e y a şa m ıştır. Afet
İnan’ın 1947’de doktora tezini Türk Ta­
rih Kurumu yayınları arasında Türkçe
olarak yayımlaması adeta bir son çırpı­
nıştır.20 Hemen ardından Dil ve Tarih-
Coğrafya’mn Fakülte dergisinde kitaba
yönelen ağır bir eleştirinin yer alması
(bkz. Demircioglu 1948), Tarih Tezİ’nin
ve odağında yer alan “ırk teorisi”nin ar­
tık himaye görmediğini açıkça göster­
mektedir. Antropolojinin gerilemesinin
 K E M A
“paradigmatik” değil de doğrudan doğ­
ruya siyasî olan bir başka nedeni de, o
yıllarda Ankara Üniversitesi Rektörü bu­
lunan Antropoloji bölümünün kurucusu
Şevket Aziz Kansu’nun 1946’dan beri
“komünistlik" ithamı altında kalması ve
aleyhine bir kampanyanın yürütülmesi­
dir. Kansu, bu kampanya sonucunda
1948’e gelindiğinde rektörlükten ayrıl­
mak zorunda kalmıştır.
Kampanyanın doruk noktası, Berkes,
Boran, Boratav ve Muzaffer Şerifin Üni­
versiteden uzaklaştırılmasıdır (bkz. Ber­
kes 1997). Özgücü ve yerel saplamılar-
366 dan değil de evrenselci varsayımlardan
hareket eden, saha çalışmalarını esas ala­
rak Türkiye toplumunun gerçek duru­
munu, resmî ideolojinin korporatisı sa-
yıltılarının aksine sınıfsal farklılaşmanın
boyutlarını sergileyen, resmî ideolojinin
kurguladığı “kültür" dışında farklı bir et-
nografik malzemenin varlığım gösteren
ampirik çalışmalarla iktidar unsurlarını
rahatsız eden bu bilim adamları, “komü­
nistlik" suçlam asıyla tasfiye edildiler.
Böylelikle Türkiye’de eleştirel ve alan
araştırmasına dayalı sosyoloji ile sosyal
antropolojinin önü kesilmiş oluyordu.
Türkiye toplumunun köysel gerçekliğine
ve kent varoşlarında biriken insanların
yarattığı yeni toplumsal duruma ancak
1960’lardan sonra eğilinebilecektir. Ara­
da geçen zamanda yapılan çalışmalar, bü­
yük çoğunluğuyla, basil etnografyalar ol­
manın ötesine geçememiş folklorik gü­
DİPNOTLAR
1 Bu “ulusal bilim" vurgusu açısından ayrıca bkz:
Kossinna, 1941.
2 Alman tarihselciliğinin en önemli temsilcileri
olan Herder ve Dilthey'ın Cumhuriyetin iktidar
seçkinlerini nasıl etkilediği ve Herder'deki tarih
telsefesi anlayışı içinden çıkan evrimci tarihsel
kültür anlayışının onları nasıl etkilediği, I. Türk
Tarih Kongresi’nde Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti
L İ Z
zellemeler ya da teorik açılımları olma­
yan envanter niteliğindeki saha çalışma­
ları olarak kalmıştır.
Antropoloji, her iki taraftan gelen21 bu
tasfiye ve sindirmelerin ardından, marji­
nal, toplumun ilgisi ve toplumsal etkileri
bulunmayan bir bilim halinde DTCF
içinde varlığını korumuştur ama Tarih
Tezi içindeki yer alış biçimine bağlı ola­
rak, ne yazık ki, bundan böyle hep bir
“ırk bilimi” olarak anlaşılagelmiştir. Irkçı
paradigma ortadan kalkmıştır ama antro­
polojinin bu biçimde anlaşılması negatif
bir etki olarak kendisini korumuştur.
1948 sonrasındaki milliye tçi-yerel sos­
yal bilim dönemine uyan, devletin varlı­
ğını ve “bütünlüğünü” sağlama alacak
bir “kültür” milliyetçiliğidir. Bu milliyet­
çilik biçiminde artık antropoloji bir araç
olmaktan çıkmakta, yerini “şanlı geçmiş’
inşa etmeye yarayan, ulusa) varlığın “öte-
kileri"ni öne çıkaran bir tarih yazıcılığı
ve farklılıkları tarihsel malzeme üzerin­
den türdeşleştiren bir tarih anlayışı al­
maktadır. Bu tür milliyetçiliğin artık “ır­
kı” kaygılara ihtiyacı yoktur.22 Devletin
duyarlılığının sınırlarını, Soğuk Savaş
koşullarının doğurduğu anti-komünist
ve Batıcı siyasal çerçeve belirlemektedir.
Bu yüzden, Cumhuriyetin ilk yıllarından
itibaren kurumsallaşmaya başlamış suya
sabuna dokunmayan bir etnografya ve
Marksizan etkilerden arınm ış solida-
rist/korporatist bir sosyoloji, bu ideolojik
destek için yetecektir. □
ikinci başkanı Haşan Cemil (Çambel) Bey'in
tebliğinden izlenebilir (bkz. Haşan Cemil (Çam-
bel], 19521.
3 Mehmet İzzet M illiyet N azariyeten ve M illî H a­
y a t başlıklı kitabında şöyle der: "Milliyet için
beynelmileliyet şarttır. Milletin en çok diğer
milletlerle karıştığı yerdedir ki milli hissin kuv­
vetlenmesi şeraiti ihzar edilmiş otur. Beşeriyet
C U M H U R I Y ET'I N İ D E O L O J İ K ŞEKİLLENMESİNDE
yekdiğerine zıt milletlerin çarpışmasından çı­
kan tenafürü esvattan ibaret değildir. Beşeri­
yet bir ahenk t ir; vakide değilse bile bir ahenk
olması vaciptir... Bir insan da, kendi milletini
müdafaa ederek bir beşeri mefkureyi himaye
eylediğine inanmakla milletine olan muhabbe­
ti kuvvetlenir. Millî olan mefkuremizle ve har­
sımızla iftihar edebilmek için ona beşerî bir kıy­
met vermeye mecburuz" (aktaran Öztürkmen
1998; 180).
4 "...1935 yılında da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakül­
tesi açıldı. Artık bu fakülte ile Türk tarihi en es­
ki çağlardan itibaren kendi dilimizde yazılmış
kaynaklar yanında Sümer, Akad, Hitit, Çin,
Hint, Iran, Arap, Rus, Macar, Latin, Yunan dille­
rinde yazılmış kaynaklardan, ayrıca İngilizce,
Almanca, Fransızca dillerinde yazılmış Türklerle
ilgili araştırmalardan yararlanılacak, diğer ta­
raftan arkeoloji, antropoloji, tarih, coğrafya bi­
limleri de bunlara yardımcı olacaktı. Tarih ve
dil kurumiarı ise bu araştırmalar için program­
lar yapıp parasal yardrırt sağlayacak ve bunla­
rın yayınlarını üstlenecekti" (Çığ, 1990: 67).
5 Assuroloji adının Semitik çağrışımı, Türk Tarih
Tezi'nin temel iddiası bakımından Atatürk'ü
rahatsız etmiştir. Muazzez İlmiye Çığ (1990:
67), bu rahatsızlığı şöyle nakleder: "Atatürk’ün
Sü meri il ere, dillerinin dilimize benzemesi dola­
yısıyla özel bir ilgisi vardı. Bunu, bütün dünya­
da Asuroloji olarak adlandırılan şubeye 'bıra­
kın şu Sam ileri, bölümün o adı Sümeroloji ola­
caktır’ demekle kanıtlamıştır".
6 20. yüzyılın başlarından itibaren "kültür" kav­
ramı, yavaş yavaş "ulus" ve "uygarlık” kavram­
larının yerini almaya başlamıştır. Bu aynı za­
manda Fransız İhtilâlimden mülhem "ulusal
egemenlik" kavramı yerine, belirli bir insan
grubunun özgül karakterine yaslanan bir "kül­
tür milliyetçiliği"nin ürünü olan Alman ve Ital­
yan Birliği'rrin kuruluşunu izleyen bir gelişme­
dir. Gustav Klemm’den başlayarak, Norveçli ar­
keolog Olof Rygh, Alman arkeolog ve prehis-
toryacılar Hans Hildebrand, Eduard Meyer, Fro-
benius ve Kossinna, kültürü, "ulus" ve "uygar­
lık" kavramlarının yerini alacak biçimde, tarih­
te devlet kurmuş toplumlara işaret edecek bi­
çimde, onların geçmişlerinin arkeolojik kayıt­
lardan izlenmesiyle kurulan bir süreklilik, bir
ortaklık ve en nihayet bir üstünlük formu ola­
rak kullanmışlardır. Diaz-Andreu, bu nedenle
20. yüzyılın "kültür kavramının zaferine" sahne
olduğunu yazar (bkz, Diaz-Andreu, 1996: 54-5).
7 Bu sözler irdelendiğinde, Türklerin artık tarih­
sel olarak incelenmeye değer bir millet haline
geldiğinin söylenmek istendiği görülür. Dolayı­
sıyla "tarihe katılan" bu milletin bu başarısını
sağlayan özelliklerin, daha doğrusu onun da
diğer "başarılı" milletlere benzer tarihî özellik­
leri taşıdığının gösterilmesi mecburiyeti ortaya
çıkmıştır. Burada Alman geleneğinden mül­
hem "tarihsiz halklar {N a tu rv ö lk e r }"-tarihin
öznesi "Kültür halkları (Kufturvö/ker)” ayrımı
ile Hegelci tarihsel ilerleme fikrinin meczedildi-
ği görülmektedir.
ANTROPOLOJİNİN ROLO
8 Bu rh an Be Ig e (193 6), I7(us gazetesin de k i ma ka­
lesinde, ülkede egemen ve yıkılması gereken
tarih anlayışının bileşenlerinin başına, "Avru­
palInın elinden çıktığı için, ârilik demagojisinin
zaman zaman batağına saplanan avrupasant-
rik ve tahrif edilmiş bir 'insanlık tarihi'ni" koy­
maktadır. Diğer bileşenler ise, Yahudi masalları
derlemesi olan "Kısas-ı enbiya", aslında Arap
millî tarihinden ibaret olan "Islâm tarihi" ve bir
sülâle zihniyetine sıkışmış "Osmanlı tarihi"dir.
Tabii ki Türk Tarih Tezi'nin "ötekisi" sadece
Avrupa değildi. Belge'nin de belirttiği gibi,
Arap ve Islâm tarihçiliği ve onun etkisindeki
Osmanlı tarihçiliği, diğer ve belki de daha ciddi
bir "öteki" İdi. Zira Türk tarih ve antropoloji
tezi öncelikle Türklerin Araplarla ve sarı ırkla
özdeşleştirilmesine şiddetle karşı çıkarak, o za­
manki Avrupalı ezberin bu Önyargısına karşı.
Örtük biçimde "aslında biz de siz den iz, sizinle
aynı ırkî dairedeniz" demeye çalışıyordu.
9 Kültür Bakanı Saffet Ar ikan Tez’in sonuçlarını 367
Şöyle özetliyor: "...Bir kaç yıllık uğraşma sonu­
cunda, tarihin en karanlık köşelerini aydınla­
tan hakikat bulundu. O hakikat şudur: Dünya­
da yüksek kültürün ilk beşiği Türk ana yurtları­
dır ve o kültürü kuran ve bütün dünyaya ya­
yanlar da Türklerdir. Arkeoloji irdellerinin her
gün bir kat daha aydınlattığı bu hakikat artık
bir ipotez sayılmak devrini çoktan geçirmiştir
(...) 16. yüzyıla kadar bütün insanlığın, bilgi,
ahlâk gibi bütün yüksek anlamlan İle kültür
bakımından durumu göz önüne getirilsin, bü­
tün ulusların üstünde bulunan ulus kimdi?
Eğer tarih bir misal değil de bir hakikat ise,
dünya tarihinin 16. yüzyılda insanlığın bütün
yüksek değerlerinin oruntağı olarak ve bir gü­
neş gibi dünyanın gözünü kamaştırarak en yü­
ce katlarda parlıyan varlık, Türk Ulusu idi" (ak­
taran İnan 1974: 30). Burada 16, yüzyılın sınır
oluşturması da İlginç bir vurgudur. Bakan, Kla­
sik Osmanlı devrinin başlamasıyla "Yüksek
Türk kültür devri"nin ve "Türk Ulusu'nun üs­
tünlüğüm ün bittiğini ima etmektedir. Ba-
kan'ın bu vurgusu, Nâfi Atıf Kansu'nun da dik­
katini çekmiştir. N A. Kansu (1936) Bakan’m bı­
raktığı yerden devam etmektedir: "Bir zaman,
incelenmesi çok lüzumlu olan türlü tesirler al­
tında, Türk kültürü zaafa uğruyor, gerileme
başlıyor... Atatürk, Türk milletinin yüzyıllarca
süren ters talihini yeniyor, ilerisi zengin, parlak
bir tarih açıyor...". Cumhuriyet ideologlarına
göre böylece Cumhuriyet Devrimi, Türk ulusu­
nun Osmanlı devriyle kesilen yüksek tarihini
kaldığı yerden devam ettirmektedir. Bu görüşe
göre Osmanlı, Türklüğü adeta "tarihsiz bir
halk" haline getirmiştir. 16. yüzyılın öncesine
bakıldığında "tarihin öncülüğünde" görülen
bu ulusu Cumhuriyet yeniden "tarihe sokmak­
tadır". Burada tarihli olmakla ulus olmak ara­
sında kurulan özdeşlik de seçilmektedir. Tari­
hin eski devirlerinde "ulus” olarak varolan
Türklük, Osmanlı ile birlikte bu özelliğini kay­
betmektedir ve Atatürk Devrimi ona "ulus ol­
duğunu hatırlatmıştır".
10 Almanlar tarafından yürütülen bu kazıların,
 K E M A
Aryen ırkın kurduğu büyük uygarlığın ortaya
çıkarılması için başlatılması ve sürdürülmesi il­
ginç bir ironidir. Almanlar Hatti ve Hitit bakiye­
lerini, Indo-Germenlerin uygarlık adımı olarak
okurken, Türkler bu kazılardan çıkanları Proto-
Türkterin uygarlık kuruculuğunun ve Anado­
lu'ya erken gelişin kanıtı olarak okuyorlardı,
Hattuşaş kazıları 1907 yılında başlamıştı.
Î915'de Çek bilim adamı Bedrich Hrozny Hat-
tuşaş'ta gün ışığına çıkarılan tabletlerin dilini
çözdü. Bu dil, bir Hint-Avrupa diliydi. Böylelikle
Kilitler üzerindeki Germenik ilgi yoğunlaşma­
ya başladı. İlgi sahiplerinden büyük kısmı, Hitit
uygarlığının, onların Hint-Avrupa kökenli ol­
maları nedeniyle büyük bir uygarlık olduğunu
savunuyorlardı. Dil, aynı zamanda Indo-Germe-
nik ırkın da işaretiydi (bkz.Lerner, Meacham ve
Burns, 1993: 41). Türk Tarih Tezi, dil-ırk ilişki­
sinde dilin yerini Türkçe'yle değiştirdi (dil-ırk
ilişkisine ait bir temellendirme olarak bkz. Tan-
368 kut, 1943) ve Hitit dönemine alt iskeletlerin
analiziyle onların "Alpin ırk"tan oldukları ilan
edilerek, bu kez antropolojik kanıtla tez güç­
lendirildi. Bazı Avrupalı bilim adamlarının (Pit-
tard ve Osten gibi) bu bulguya dayanarak yapı­
lan kimliklendirmeyi desteklemesi, Türk Tarih
Tezl'ne güveni arttırdı. Böylelikle Almanların
kurduğu ırkçı hipotez olduğu gibi ödünç alını­
yor, ama Özne değişiyordu. Bu "sahiplen me"
yarışında ön almak için Atatürk'ün 1931 yılında
Paris'te yayımlanmaya başlayan fievue H ittite
e t A sia n ig u e dergisini himayesine alması dik­
kat çekicidir (Çığ, 1990: 67).
Bunun gibi, daha uzak bir halk olan Etrüskler
konusunda dahi hem Almanlar tarafından
hem de Türk Tarih Tezi'nl savunanlar tarafın­
dan benzer bir "sahiplenme" teşebbüsü vardır.
Etrüsklerin Türklüğüne yahut Anadolu kökenli
oluşuna, II. Türk Tarih Kongresi'nde özellikle
eğilinmiştir (bkz. Brandensteln, 1943a, 1943b;
(acopi, 1943). Bu iddiayı son zamanlara kadar
getiren ise Adile Ayda (1971, 1985) olmuştur.
Aynı iddianın daha Önce Almanlar tarafından
ileri sürülüşü ise, yine ilginç bir ironidir (örne­
ğin bkz. Kannengiesser, 1905).
11 Tarihçilerin Türklerle Moğolları bir saymalarına
yol açan hatalı bakış açısına karşın "...diğer sa­
halarda tetkiklerde bulunanlar lyani antropo­
loglar] Türklerle Moğollar arasında ırkî bir mü­
nasebet olmadığını farketmişlerdir. Bunlardan
Vösale Cenevizlilerle Türkleri ve Grekleri bir tu­
tuyordu. O zat her milletin de yuvarlak kafalı
olduğunu müşahade etmişti. Cuvier ise Türkleri
stik o Ta ta r adı altında beyaz ırka bağladı. En
yeni bir etnoloji kitabı olan Lestor ve Mil-
lot'nun eserinde Moğolların antropolojik tari­
fene (...) uyan] ...tipte insana Balkanlarda,
Anadolu’da, hattâ belki Orta Asya'daki Türkler
arasında bile çok seyrek tesadüf edilir. Moğol
istilâları zamanlarındaki büyük ölçüde İh ti Iât­
lar (karışmalar) bu antropolojik evsafı Avrupa
ortalarına ne kadar götürdü ise, Türk yurduna
da ancak o nispette sokabilmiştir" (Günaltay
veTankut 1938:26).
12 Semerlerin "[b] ıraktı klan heykel ve kabartma­
L I Z K*
larda görüldüğü veçhile, Kengi halkı, yani Sü­
mer ler, orta boylu, tıknaz bedenli, geniş alinle
dolgun çehreli, büyük burunlu, büyük ve çekik
gözlü, kısa ve geniş boyunlu brakisefal insan
lardı. Kafaları çıkıntılı olup, düz bir ense ile be­
dene merbut bulunuyordu. Burunları da Türk­
ler gibi iri; çıkıntılı; ve gaga burun olmaktan zi
yade, az seçilen çehreyi uzatıyordu. Bu cismanl
vasıfları haiz tipler Anadolu’nun her tarafın­
dan bugün de görülmektedir" (Günaltay ve
Tankut 1933: 21-22).
13 "Ön Asya'nın Y a fe tit denilen bu ilk temdinci
[uygarlaştırıcı] halkına ait olarak bugüne ka­
dar bulunan kafataslarının brakisefal, bünyesi
malûm olan dillerinin de iltisakt [bitişken] olu­
şu, dinlerinin Orta Asyaiı diğer kavimlerin ta­
biat kuvvetlerini takdis esasına müstenit bulu­
nuşu ve nihayet hepsinde mabut Teşup ile
mabude Hepa'ntn müşterek oluşu menşeleri-
nin ittiadını göstermektedir" (Günaltay ve
Tankut 1938: 23).
14 "...Mısır'da A b yd o s, N egade, G e rze ve Harage
gibi mezarlıklarda yapılan hafriyat. Milâttan
önce beşinci binde Mısır’ın geniş kafalı (Braki­
sefal) insanlar tarafından istilâ edilerek burada
ikinci eneolitik medeniyeti kurmuş olduklarını
meydana koymuştur" (Günaltay ve Tankut
1938: 23).
15 Kültür Bakanı Saffet Arıkan, DTCF'yi açarken
yaptığı konuşmada, Türkiye'deki tarihin siyasal
etkenlerle çerçevelenmiş Batı tarih kitaplarının
çevirisinden ibaret gördüğü tarih kitaplarının
"Türk'ü ikinci derecede, Mongol tipinden bir
yaratık" olarak gösterdiğini söylüyor ve bu tes­
pitin yaygınlık kazanmasında sadece Avrupalı
tarihçilerin suçlu sayılamayacağını belirtiyordu.
Osmanlı ve Selçuklu Türkleri de suçlu idiler (I):
"..Meselâ Osmanlı Türkleri ve ondan önceki
Selçuk Türkleri, bu topraklara geldikleri za­
man, dedelerinin kurdukları varlıklar içine gir­
diklerini ve kendilerini kucaklayanların a y n i
ırk ta n kardeşler olduklarını düşünmediler bi-
le..(a.b.ç.)“ (aktaran İnan 1974:30). Bir Fakülte­
nin açılış töreninde serdedilen ve Prusya tarih
okulunun ulus anlayışında bile görülmeyen de­
recede bir 'aşkın bilinci' ulusa atfeden, böyle­
likle ulusu toplumsal bir olgu ve varlık olmak­
tan tamamen çıkaran böylesi mantıkdışı görüş­
ler bir yana, "Mongol tipinden bir yaratık" tü­
ründen ve kelimenin tam anlamıyla ırkçı tasvir­
lerin, o zamanki bilim heyeti ve devletin en
yüksek ricali önünde ifade edilebilmesi gerçek­
ten düşündürücüdür. Bu durum, iktidar seçkin­
leri ve egemen bilim çevreleri arasında anılan
konularda geniş bir mutabakatın söz konusu
olduğuna delalet etmektedir.
16 Dönemin Kültür Bakanı Saffet Arıkan, Fakülte­
nin açılış töreninde yaptığı konuşmada bu
özelliği şu sözlerle vurguluyor: "..Kültür işinde
ana kaynağın tarih olduğu kanaatidir ki, bu
alanda çalışmaya çok önem verdirdi..." (akta­
ran İnan, 1974: 29).
17 Dönemin resmi tezini oluşturanlara göre bu
kabuller bilimsel yollardan kanrtlanmış ve des­
C U M H U R I Y E T ' 1N İ D E O L O J İ K ŞEKİLLENMESİNDE
teklenmiş, deneysel bilgiye dayanan tümeva-
nmsal sonuçlardır. Ancak, dönemin bilim tarihi
bunun aksini söylemektedir. Varılan sonuçlar
büyük ölçüde ideolojiktir ve önceden belirlen­
miştir, "Irkî ayniyet vardır" diye yola çıkılıp ula­
şılan sonuçlar, ister istemez bunu teyit eder ni­
teliktedir. Teze şüpheci bir açıdan yaklaşanlar
ise derhal aforoz edilmiş ve bilim çevresinden
uzaklaştırılmıştır. Bunun en dramatik örneği, I,
Türk Tarih Kongresi sırasında "Orta Asya'da
kuraklık" tezinin jeolojik ve coğrafî kanıtlardan
yoksun olduğunu söylemeye cüret eden 2eki
Velidî Togan'ın başına gelenlerdir. Togan, gör­
düğü şiddetli tepki sonucunda ülkeyi terket-
mek zorunda kalmıştır. Fuat Köprülü gibi tezi
açıkça desteklemeyip sessiz kalan bazı tarihçiler
ise, bu gibi işlerin havale edildiği dönemin Millî
Eğitim bakanı Dr. Reşit Galip tarafından açıkça
tehdit edilmiş, öğrenciler de yine aynı kişi tara­
fından bu gibi hocalara karşı kışkırtılmıştır,
18 İkinci Dünya Savaşı'nın arifesinde Türkiye'de
resmî tarih anlayışının Almanya'dan mülhem
bir kavramsal çerçeve ile iyiden iyiye sarma­
lanmaya başladığı, uygarlık yaratıcı halklar­
dan biri olma iddiasının, yavaş yavaş Alman
"kültür yaratıcı halklar" kavramıyla yer değiş­
tirdiği ve "kültür yaratıcılığı" kavramının da
"ırk" önkoşuluna bağlanıp, kültür-ırk ilişkisi­
nin açık-seçik bir biçimde ifade edildiği görül­
mektedir. Bu yaklaşım, Alman teorisyenlerin-
den Ervin Baur'un (1943: 10-11) şu sözleriyle
karşılaştırılabilir: "Kültür sahibi bir milletin
ırkları arasında, zamanla vuku bulan her deği­
şiklik, bu milletin kültüründe ve bu kültürün
şekil ve derecesinde de, büyük ölçüde değişik­
liği mucip olur. Irk bakımından yapısı şiddetle
bozulan bir milletin, kültürü de bozulmaya
mahkûmdur",
19 Yazarın Ermeni asıllı olması, kendi tezlerinin
sıhhati bakımından, bu tespiti zorunlu kılmak­
tadır.
20 Kitap yayımlandığında Afet İnan Türk Tarih
ANTROPOLOJİNİN ROLÜ
Kurumu'nun asbaşkanıdır ve kitabın yayımlanı-
şı, büyük ölçüde Afet Inan'ın kurum içindeki
nüfuzunun bir sonucudur. Bunda TTK'mn Ata­
türk tarafından sağlanmış özerk yapısının ku­
rumu iktidar karşısında görece bağımsız kılışı­
nın etkisi de bulunuyor olsa gerektir,
21 Bir tarafta Soğuk Savaş koşullarının etkilediği
ve güçlendirdiği "milliyetçi-yerel bir sosyolo­
jimin etkisi, özellikle sosyal antropoloji-etnolo-
ji alanındaki evrenselci-nesnel yaklaşımların
önünü keserken, öte tarafta Almanya’nın ye­
nilgisiyle birlikte "ırk paradigması”nın gözden
düşmesi sonucunda fizikî antropoloji himayesiz
kalıyordu. Yani ırkçılıktan dönülmesi, Türki­
ye'de sağlıklı bir sosyal bilim ve tarih yaklaşımı­
nın doğmasına zemin hazırlamamış, bu kez So­
ğuk Savaş koşullarının beslediği Türk-lsl-âm
sentezine uyan milliyetçi yaklaşımlar yaygın
kabul görmeye başlamıştır. Belirli ölçülerde Os­
manlI geçmişine yaklaşma ve "Altın Çağ"ı o
geçmişin içinde arama eğilimi, bu çerçevede Is-
369
töm-öncesi tarih içinde eski Anadolu tarihinin
bir referans olarak değerinin kalmaması ve ar­
keolojinin Türkçülük yerine Batıcılığı besleyen
bir toplumsal-bilimsel zeminden beslenmeye
başlaması, bu sonucun doğmasındaki ana amil­
ler olarak gösterilebilir.
22 İkinci Dünya Savaşı'nın başlarında örtük des­
tek verilen faşizan eğilimlerin 1944'de "Irkçı-
lık-Turancılık Davası" adı altında kovuşturul­
ması ve bu eğilimdeki (Z. Velidi Togan, Al­
parslan Türkeş, Fethi Tevetoğlu, Nihal Atsız,
R. Oğuz Türkkan gibi) önde gelen bazı kişile­
rin görünüşte de olsa mahkeme edilmesi, bu
keskin dönüşümün ilk işaretlerindendir. Bu
hem savaşın kazanmakta olan taraflarından
Sovyetler Birliği’ne bir "iyiniyet mesajı" hem
de dünyada savaşı kaybetmekte olan Alman­
ya'nın bayraktarlığını yaptığı ırkçı paradigma­
nın iflâs ettiğinin kabulü anlamına gelmekte,
rejimin bu "yan desteği" böylelikle tasfiye
edilmektedir.
 1920’lerden 1970’lere
Kültür Politikaları
ORHAN
u A vi’üpa medeniyeti, eşsiz güzel-
likler ve ahlakî zevkler yönün-
i - A -den de üzerimizde olumlu etki­
ler yapacaktır. Fakat hu etkiler, b ize
Acem’den geçen Jelse/î, ahlakî ve estetik
zerleri yıkmağa çalıştığı ölçüde faydalıdır.
Yıktığı zevkin yerine kendisi geçmeğe
kalktığı anda, bu iki medeniyetin zevki
de zararlı olur. Bir milletin güzellikte, ah­
lak ve felsefe ile ilgili zevkleri kendine öz­
güdür. Bunları asla dışardan alamaz." Zi­
ya Gökalp’in bu cümleri, yeni Türkiye
Cumhuriyeti’nin kültür politikalarının
ardındaki temel itiyi de verir. Yetmiş yıl­
lık bir süre içinde hükümet politikaların­
da şüphesiz bazı dalgalanmalar olmuş,
1940’larda Haşan Âli Yücelin maarif ve­
killiği döneminde Gökalp’inkinden kıs­
men farklı bir çerçeve de belirmiştir; öte
yandan geniş anlamda kültürel duruma
değil de bu politikaların kendilerine ba­
kıldığında, bütün belirleyici kavramların
1922-50 yılları arasında oluşturulduğu,
önemli çatışma ve çözümlerin bu yıllarda
sahnelendiği de görülebilir. Daha sonraki
yönetimlerin bu politikalara müdahalesi,
ya 1950’lerde ve 1960'larda olduğu gibi
“politikasızlık” (kendiliğinden oluşumla­
ra göz yummak) ya da 1970’lerden sonra
olduğu gibi eski formülleri yeni bileşim­
ler içinde ( “Türk-lslâm sentezi”) sun­
KOÇAK
makla sınırlı kalacaktır, 1922-50 dönem:
içinde de iki farklı evre seçilebilir: 1923-
38 ve 1939-50. İlk evreyi, biraz basitleş­
tirmek pahasına, “din vurgusu kısmcr.
kaldırılmış Ziya Gökalp" formülüyle ta­
nımlayacağız; İkincisiyse, üzerinde dalla
çok anlaşılmış bir formülasyonla, “hüma­
nist kültür” dönemi olarak adlandırılmış­
tır. ilk evre daha çok bir tasfiye dönem:
olarak görülürse eğer, İkincisinin de göre­
li bir restorasyona sahne olduğu söylene­
bilir. Öte yandan, 1922-38 yıllarında ku­
rulan temel, daha sonraki restorasyonun
da sınırlarını belirlem iştir; bu açıdan
1938-50 dönemi de “Ziya Gökalp artı Ha­
şan Ali Yücel" formülüyle özellenebilir
(1 9 7 0 ’lerdeki CHP hükümetleri de bu
politikayı “ulusal kültür" adı altında uy­
gulamaya çalışacaklardır).
Şunu da vurgulamahyım: 1923-38 ve
1938-50 arasında izlenen kültürel politi­
kalar, kısaca “Kemalizm" terimiyle anılan
sistemin hem kurucu bir yapısal öğesi,
hem de tinsel düzlemdeki görüntüsüdür.
Başka bir deyişle, Kemalist siyasal sistem­
le bu kültürel politikalar arasında hem
bir tam am layıcılık ilişkisi hem de bir
temsil ilişkisi vardır: Siyasal sistem, tü­
müyle -hatta büyük kısmıyla- bu kültürel
politikalara indirgenemez, onları aşan,
onlarla çelişen başka öğeleri vardır; ama
sistemin kendini düşünme, hissetme ve
1 9 2 0 ‘ L E R D E N 1 9 7 0 ’ L E R E
sunma tarzım bu politikalar belirlemiştir.
Öyleyse burada ayrıştırdığımız iki kültü­
rel dönemin (1923-38 ve 1938-50) Ke-
malizmin iki imgesini, iki yüzünü verdi­
ğini de söyleyebiliriz.
Aşağıda, Ziya Gökalp’in “Millî Hars ve
Garp Medeniyeti Sentezi” fikriyle bütün
bu dönemler boyunca kültür politikaları
üzerinde etkili olduğunu ve bu etkinin
beklenmedik anlar ve yerlerde bile ortaya
çıktığını göstermeye çalışacağım. Ama
Gökalp’in büsbütün yeni bir program çı­
karmadığım, Osmanlı toplumunun son
yüzyılında beliren bazı eğilimleri daha sis­
temli bir çerçeve içinde toplamakla kaldı­
ğını da göreceğiz. Etkisinin yaygınlığı da
buna bağlıdır: Kendisîninkiler de dahil
bazı tikel savların veya programların öte­
sinde, hepsinin içinde yer aldığı ve birbiri­
ne karşı konumlandığı tartışma çerçevesi­
nin bütününü belirlemiştir Gökalp. Öyle
ki, ona karşı olanlar bile ona gönderme
yapmak 2orunda kalmışlar, ondan haber­
siz olanlar bile farkında olmadan kendile­
rini onun çizdiği çerçeve içinde söyleşir­
ken bulmuşlardır. Bu yazıda başlı başına
Gökalp’in tezlerinin bütününü değil, sa­
dece kültür politikası alanında Cumhuri-
yet’e miras bıraktığı çerçeveyi konu alaca­
ğım. Örneklerimi de daha çok edebiyat ve
özellikle şiirle ilgili tartışmalardan alaca­
ğım: Temel karşıtlıklar, en belirgin ifadele­
rini bu alanda bulmuştur.
Öte yandan, içerdiği politikalarla birlik­
te bu tartışma çerçevesi, bir kültürel duru­
mun ya da bağlamın içinde anlam kazanı­
yordu, bağlamın taleplerine, gerilimlerine
ve yetersizliklerine verilmiş bir karşılıktı.
Kısaca betimlemek gerekiyor bu bağlamı.
TARİHSEL GECİKMİŞLİK_______
Cumhuriyet’in kültür politikaları, derin
bir tedirginlikle ve bu tedirginliğe karşı
geliştirilen psikolojik, düşünsel ve ku­
rumsal savunma mekanizmalarıyla belir­
lenmiştir. Tedirginliğin kaynağında bir
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R
“tarihsel gecikmişlik” duygusu vardır ve
sadece Türkiye’ye özgü de değildir, mo­
dernliğin sahnesine Ingiltere ve Fransa’ya
oranla geç çıkan bütün toplumlarda dere­
ce derece hissedilmiştir. Gecikmişliğin de­
receleri ve biçimleri vardır ve hissedilme,
adlandırılma ya da gizlenme biçim leri
farklıdır. Yine de çoğu kez bir zaman çar­
pılması algısıyla belirir bu duygu; tarihsel
özne bir türlü kendi çağma, kendi ânına
denk düşemiyordur.1 Şüphesiz, bozulma
bilinci, Osmanlı toplumunda Kanuni dö­
neminin hemen ardından ortaya çıkmıştı.
Ama hükümdara sunulan layihalarda dile
gelen bu bozulma, bir döngünün, bir tür 371
devr-i daimin aksamasıydı; 19. yüzyılda
hissedilmeye başlanan çarpılmaysa doğru­
sal bir zaman çizgisi üzerinde ortaya çıkan
ve dolayısıyla onarılmaz bir geç kalmışlık
duygusuyla birlikte gelen bir denksiziik
bilincidir. Tanzimatın başvekillerinden
Fuat Paşa’nın babası Keçecizade izzet
Molla’nın “Öyle bir mevsim-i baharına
geldik ki alemin / Bülbül hamuş havz tehi
gülistan harab” [bülbül susmuş, havuz
boş, gül bahçesi harap) beyti bu yeni ge­
cikmişlik duygusunun erken ifadelerin­
den biri olarak görülebilir. Bu duygunun
1878 yenilgisinden, Balkan Savaşlarından
ve Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir
kimlik bunalımına dönüşmesi de beklene­
bilirdi. 1927’de, Darülfünun hocaların­
dan, Ley-Bruhlün öğrencisi Mehmet İz­
zet, “Türk ırkını”, tarih sahnesindeki ro­
lüne geç kalan bir aktöre benzetecektir:
“O halde Türk ırkını, o dünya tarihi sah­
nesine gireliden beri [ayırt eden belirgin
özellik] ‘kavi olmak, hakim olmak’ irade­
sinden ibarettir denilebilir. Fakat ben tari­
hî mukaderrata inanlardan değilim, ırkla­
rın rollerini peşinen ezberlemiş oyuncu­
lardan ibaret olduklarını kabul edemem.
Her sahnede olduğu gibi tarih sahnesinde
de rolüne geç kalan, yahut şaşırıp becere­
meyen aktörler olduğunu görüyorum”
(Kaplan, 1981a: 208).2
“Tarih sahnesi" düşüncesi, bu sahnenin
 K E M A L İ
aktörlerinin (kavimler, uluslar, kültürler,
uygarlıklar) sadece savaş meydanlarında
değil, manevî alanda da karşı karşıya gel­
diği ve birbiriyle kıyaslandığı anlamına
gelir. Bu, geç kalmış olan için, acizleştirici
bir endişe demektir. Endişeyi hissedenin
endişe kaynağıyla yüzleşebildiği berraklık
anları, en azından metinsel düzlemde, en
derdir. Millî Edebiyat akımının (1911) ku­
rucularından, şair, eleştirmen ve politikacı
Ali Canip Yöntem’in Mehmet Izzet’in ya­
zısıyla aynı tarihlerde yayımlanan "Edebi­
yat Tedrisatının Yeni Veçhesi Çocukları
Kozmopolit Yapar mı?" başlıklı yazısı, sırf
372 başlığıyla bile, böyle görece berrak bir
yüzleşmenin ürünü gibi görünüyor;
“Bugüne kadar liselerimizde edebiyat
derslerini hemen hemen yalnız mahallî
eserler işgal ediyordu. Çocuklarımızın be­
diî vicdanına ait sahayı aşağı yukarı Sinan
Paşa, Fuzulî, Bâkî, Nef’î, Nedim... ve bol
bol Hal id Ziya ve Tevfik Fikret’le arkadaş­
ları, nihayet daha yeni muharrirler ve şair­
ler dolduruyordu. Lise talebesi için bir
Homeros, bir Virgil, bir Shakespeare, bir
Goethe, bir Corneİlle, bir Racine ve ilh...
meçhuldü. Eğer muallim garp edebiyatla­
rına vâkıfsa -program haricinde- ecnebi
muharrir ve şairleriyle eserlerinden bahse­
debilirdi, Son muaddel [tadil edilmiş]
program ise ‘cihan edebiyatlarına’ ait me­
tinlere geniş bir yer ayırmış oldu. Artık
Türk çocuğu Yunan, Latin, İngiliz, Alman,
Fransız, Italyan edebiyatlarına ait metin
tercümeleriyle yüz yüze gelecektir, İtira/
etmeliyiz kİ, bu yazılar, mahalli mahsulleri­
mize her nokta-i nazardan jâ ik tir [üstün­
dür], Henüz yetişmekte olan bir genç, bu
faikiyete meftun olup ‘milliyetinden ma­
nen tebaüd etmez mi [uzaklaşmaz mı]?
Daha sarih bir tabirle edebiyat tedrisatının
yeni veçhesi çocuklarımızı kozmopolit
yapmaz mı?...’’ (Kaplan: 198i b, 135).
Yöntem’in kendi yanıtı, “hayır, yapmaz"
olacaktır. Ama bu noktada sorunun ken­
disi, olası yanıtlarından daha önemlidir.
Böyle bir sorunun açıkça sorulmuş olma­
Z
sı, “tadilat’in bir endişeyle, demek bir it­
sel çatışmayla birlikte ortaya çıktığını gös­
terir. Yerli edebiyatla “cihan edebiyatlar;
arasında bir karşılaştırma olmuş ve b..
karşılaştırma "her açıdan" yabancı ürünle­
rin lehine sonuçlanmıştır. Bunun, 20. yüz­
yıl başlarına gelindiğinde çoktan yapılmış
bir karşılaştırma olduğu da belirtilmeli
Son yüz elli yıl içinde Avrupa karşısındz
alman askerî ve siyasal yenilgiler, çok geç­
meden bir kültürel mukayese/asimilasyor.
sürecini de başlatmıştır seçkinlerin zih­
ninde. Yenik düşenin konumundan yapı­
lan bir karşılaştırmadır bu; yenilgi, yenen
tarafın model, yenilen tarafınsa öğrenci, iz­
leyici, kısaca kopya konumuna yerleşme­
siyle sonuçlanm ıştır (bu açıdan, Yön­
tem’in yazısında Avrupa edebiyatının “ci­
han edebiyatı" olarak tanımlanması an­
lamlıdır). Her karşılaştırma, model karşı­
sında kaygılı bir yetersizlik duygusuyla
be liri eniyordun Çatışmanın içsel (dolayı­
sıyla fantastik) bir boyutu olduğunu vur­
gulamak gerekir: Sadece bir dış düşman
karşısında duyulan gerçekçi korku değil­
dir söz konusu olan: Düşman, aynı za­
manda bir model (erişilmesi gereken ide­
al) olarak da içi eştirilmiş tir bu süre için­
de; öyle ki. Millî Mücadele’nin önder ve
kadroları, kendi iç dünyalarında da temsil
edilen, o İç dünyanın bir yönünü oluştu­
ran bir "düşmana" karşı, başka bir deyişle
kendilerine karşı mücadele ediyorlardır.3
Bu içsel bölünmenin sancısına -kİ “Batı­
lı” ya da “evrenselci” norm ve kavramlar
içleş tiril diği ölçüde daha da k e s in le şe ­
cektir ve edebiyatçılarda ve dönemin kül­
türel elitinde bu içselleştirme daha belir­
gindir4 - Batılı modeller karşısında bir ça-
restzleşme ya da daha doğru bîr deyişle
bir çocuklaşma da eşlik eder, Tanzimat'tan
sonra Osmanlı kültürel geleneğinin (özel­
likle de edebiyatın) yeni, Batılı biçim ve
türler uğruna terk edilmesi, Osmanlı ede­
biyatçılarım, bir an içinde, bir tarihsel an
içinde, eski ve ihtişamlı bir kültürel mira­
sın emanetçileri olmaktan çıkarmış, sade-
1 9 2 0 ‘ L E R D E N 1 9 7 O‘ L E R E K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R

Kemalist kültür politikasının özgün ve öncü figürü Haşan ÂH Yücel, Batılılaşma-

uygarlaşma ve ûlusallaşmayt tutarlı bir süreklilik içinde görüyordu. Yücelin çizgisi,
Batthlaşma-modemleşme ile komünizm tehlikesi arasında bir bağ kuran sağ söylem
tarafından ise günah keçisi yapılmıştır.

ce düşünmeyi ve yazmayı değil, davran­
mayı ve hissetmeyi de yeni yeni öğrenme­
ye çabalayan ergenlere dönüştürmüştü.
Darülfünun Batı Edebiyatı Tarihi müderri­
si Yusuf Şerif (Kılıçel) 1924’te “Avrupa
Edebiyatı ve Biz” başlıklı bir yazıda bunu
şöyle açıklamaya çalışır:
“Bir eser yazm ak istedikleri zaman şe’nî
hayatın mevludu fgeçek hayatin ürünü)
olan samimi şahsiyet, zihniyet ve hassasi­
yetlerini bir tarafa bırakarak, Arap ve
h a n dsürının kendilerinde doğurduğu
sunî, kitabi zihniyet ve hassasiyet vasıta-
sıyle düşünmeğe ve hissetmeğe öteden beri
alışmış olan m u harrirlerim iz, Avrupa
edebiyatım da ruhlarının sunî, lîitabf kıs­
miyle tetebbu ve taklit eltiler. Halbuki
garp edebiyatının romantizm devrinden
itibaren başlıca vasf-ı mümeyyizi bütün
ilhamım şe’nî hayattan almak istemesidir
Bizim edibler ise ancak bu devrin /Ro­
mantizmin) edebiyatım tanıyabilmişleıdi.
Bu edebiyat yerine bir dereceye kadar ki­
tabi mahiyette olan klasik Fransız edebi­
yatını tcdkik etmeğe teşebbüs etselerdi,
belki daha fa z la muvaffak olurlardı. Mu­
asır garp dsör-ı edebiyesinden edilecek
yegane istifade garp üdebâsının bütün il­
hamlarını millî hayattan ve şahsî hissi­
yattan ne sutefle iktibas ettiklerini öğren­
mekten ibaretti. Biz böyle yapmadık: On­
ların tarz-1 tefekkür, tarz-ı tahassüslerini
almak istedik ve onun için sönük kopyacı
vaziyetinden kurtulamadık. Avrupa ede­
biyatım bu surette taklit etmenin en fena
bir taklit olacağım idrak etmedik. Keli­
melerle oynamaktan korkmasaydım, der­
dim ki, taklide müsait olmayan bir edebi­
yatı en mükemmel bir surette taklit etmek
onu katiyen taklit etmemekle mümkün
olur Fakat adem-i m uvaffakiyetim izin
sırrını ancak bu noktada aram ak doğru
değildir Garp edebiyatıyle kesb-i ünstyel
etmemiz nisbetenyenidir )...) Maatteessüf
en basit fikirleri keşfetmek zamana müle-
 K E M A L İ Z M

vakkıftır. “Bir şey olabilmek için iyi kötü Türk kültürünün kaderi olmuş gibiydi.
benliğini muhafaza ve onunia iktifa etmek Şüphesiz, içsel bölünmeyi onarmaya,
lâzmdtr" fik ri pek basit görünüyor Öyle mutsuz bilincin sancısını gidermeye ya da
olduğu halde bu düsturu ancak otuz, ktrk hafifletmeye yönelen programatik çabalar
yaşına geldikten sonra takip edebiliyoruz. da aynı süreçte ortaya çıkacaktı. Ziya Gö-
Edebiyatımızın da sinn-i rüjde /rezillik kalp'in “hars ve medeniyet sentezi” prog­
yadına] vâsıl oluncaya kadar, okuduğu ramı da bu ihtiyaca cevap veriyordu.
parlak cümleleri alız yazıları arasına sı­
kıştırmak istiyen bir mübtedi (yeni başla­ "HARS VE MEDENİYET”________
yan] mevkiinde kalması zaruri idi. Ne de­
nirse densin, şark ile garp arasında bin Taha Parla, Gökalp’in “tam bir uyum te-
dört yüz senenin açtığı bir uçurum var­ orisyeni" olduğunu vurgular (1989: 38).
dır” (Kaplan, 1981b: 199-201). Gökalp’in düşünsel etkinliğini kurduğu
1912-24 döneminde de sancılı bir uyum
Edebî etki sürecini teknolojikleştirmesi-
374 ihtiyacı vardı: “Batı gibi olmak" ile “ken­
ne ( “ne suretle”) ve Romantizmi de sade­
dimiz olmak” arasındaki uyum. Ulusal
ce akımın kendi hakkındaki iddiasına
kültür ( “hars”) ile uluslararası uygarlık
( “sam im ilik") indirgem esine rağmen,
sentezi, bu ihtiyacı hem adlandınyor hem
önemli sezişler içeren bir pasaj: Öznenin
karşılıyordu. Ama sadece bu kadar da de­
kendisiyle özdeş olması, kendinden ibaret
ğil: Bir sentezin tasarlanabilmesi için önce
olması gibi “pek basit görünen" bir duru­
gerçekliğin antitetik niteliğinin kaydedil­
mun bile ancak öğrenim ve deney süreci­
mesi gerekir - Gökalp’in kuramı, “uyum-
nin ürünü olabileceğini, başka bir deyişle
cu" (organizmacı) doğasına rağmen, Os­
kendiligindenlige ve içtenliğe erişmek için
manlI toplumunda Tanzimat’tan sonra be­
önce kendiligindenlik ve içtenlikten uzak­
liren kültürel kutuplaş mal an vurgulamak­
laşılmış olması gerektiğini ister istemez
tan, hatta bunlara Tanzimat Öncesine uza­
teslim ediyor gibidir yazar. Öte yandan,
nan bir soykütügü çıkarmaktan geri dur­
“kelime oyunundan korktuğu" için geri
muyordu.
durduğunu söylediği kelime oyununda,
Gökalp’e göre hars ulusal, medeniyetse
belki farkında olmadan, kendi bilinçli iro­
uluslararasıydı. Bir toplumun “bütün fert­
nisinin de ötesinde kalan bir nesnel ironi­
lerini birbirine bağlayan, yani kişiler ara­
ye işaret etm ektedir: Romantizm gibi
sındaki uyumu sağlayan kurumlar hars
“taklide gelmez" bir edebiyatı taklit etme­
kurumlandır [...1 Bir cemiyetin üst taba­
nin en iyi yolu onu hiç taklit etmemektir
kasını başka cemiyetlerin üst tabakalarına
önermesi, çağdaş -o dönem için postro-
bağlayan kurumlar ise medeni kurumlar-
mantik- Batı edebiyatı karşısında yeni
dır" (L995: 11). Medeniyet, bilinçli, yön-
Türk yazarının çifte açmazını da tanımlar: temli ve bireysel çabaların ürünüydü, do­
Osmanlı edebiyatında, mutlak bir özgün­
layısıyla “suni" idi; hars ise tıpkı doğa gi­
lük iddiası güderek taklitten kaçınmak, bi kendiliğinden oluşuyordu: “Medeniyet
bir zevk düşüklüğü, bir edebiyat ayıbı ola­
usul vasıtasıyla ve ferdi iradelerle vücuda
rak görülür ve özgünlük de ancak bir rae- gelen içtimai hadiselerin mecmuudur [...i
tinlerarası çerçeve içinde anlam kazanabi­
Harsa dahil olan şeylerse, usul ile, fertle­
lirdi; oysa şimdi, Türk yazarı taklidin büs­
rin iradesiyle vücuda gelmemişlerdir, sun i
bütün ötesinde bir mutlak özgünlük peşi­
değillerdir. Nebatların, hayvanların uzvi
ne düşüyor ama ona özgünlüğün çerçeve­
hayatları nasıl kendiliğinden ve tabii bir
sini veren de yine bir dış model oluyordu.
surette inkişaf ediyorsa, harsa dahil olan
Taklit, kendi olumsuzlanış inin içinde bile. şeylerin teşekkül ve tekâmülü de tıpkı öv-
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 O 1L E R E K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R

ledir [...] Medeniyet usulle yapılan ve tak­ yclimizı ve istiklalimizi müda/aa edebil­
lit vasıtasıyle bir milletten diğerine geçen mek için, Avrupa medeniyetini iğtinam et­
mefhumların ve tekniklerin mecmuudur. memiz (yağmalamamız, bir ganimet ola­
Hars ise hem usulle yapılmayan, hem de rak ele geçirmemiz] lazımdır Avrupa me­
taklitle başka milletlerden alınamayan deniyeti, müsbet ilimlerden ve sınai tek­
duygulardır” (1976'. 26, 29).5 niklerden, içtimai teşkilatlardan ibarettir.
Gökalp’e göre, Türklerin yaşamında Vaktiyle Avrupa’dan “Nizam-ı Cedit“ as­
hep bir hars-m eden iye t ikiliği olmuştu: ker m ektebi almamış olsaydık bugün
“Çok eskiden, Çin medeniyetinden kurtu­ Anadolulu düşmanlarımıza karşı müda-
lup Iran medeniyetine girmişti" (1995: fa a edebilecek miydik? Avrupa’nın kuvve­
14), Selçuklularda, Türk harsı ile Iran me­ ti, yegane fa ik ıy e ti m edeniyetindedir.
deniyeti arasındaki gerilimi Yunus Emre Müslümanları mağlup etmesi ve bütün çı­
ile Mevlana karşıtlığı temsil ediyordu: kana kakim olması yalnız medeniyeti sa­
“Yunus Emre’nin ilahileri, bütün Anadolu yesindedir (1980: 40).
Türkleri arasında vicdan birliği sağladığı 375
Gökalp’in muhakemesinin iç tutarsız­
yani insanları birbirine bağladığı için bir
lıkları açıktır: “İlahî bir muvaffakiyetle"
hars hareketiydi. Oysa Mevlana’nın şiirle­
hep doğruyu bulan, “asla hataya düşme­
ri, Anadolu’da olduğu gibi İran ve diğer
yen" ulusal hars, nasıl olmuştur da “Garp
İslâm ülkelerinde de üst tabakaları birbiri­
medeniyeti" karşısında kendi doğru yolu­
ne bağlayıcı etki taşıdığı için bir medeni
nu bulmayı başaramayıp yenik düşmüş­
cereyandan ibaretti [...1 Osmanlı Devle-
tür? Batı uygarlığı karşısında yenik düşe­
ti’nin kurulduğu dönemde, Anadolu’da
nin aslında kültür değil de yine bir başka
Türk harsı ile Iran medeniyeti, yani Türk­
uygarlık ( “Arap-Acem medeniyeti") oldu­
çülük ile taklitçilik, bu şekilde çarpışmak­
ğunu söylemek, bu çelişkiyi tam olarak
taydılar I...] Şimdi ise İran medeniyetin­
gidermediği gibi, Gökalp’in kavramiaşfır-
den kurtularak Avrupa medeniyetine gi-
masmın çerçevesi içinde sorulması gereken
ri[lilyordu. Bunun anlamı ise şudur: lslâ-
daha temel bir soruyu, Gökalp ve izleyici­
miyetten önceki Türk harsı Çin medeni­
leri tarafından açıkça seslendirilmemiş
yetiyle çarpışıyordu. Islâm devrinde. Iran
olan daha huzursuz bir soruyu da zorunlu
ve Arap medeniyetiyle çarpıştı; bundan
olarak gündeme getirir: Türk harsı, neden
böyle ise Avrupa medeniyetiyle çarpışacak
hep başka medeniyetlerin ( “Çin”, “Acem-
demekti” (1 9 9 5 :1 1 ,1 2 ,1 4 ).
Arap", “Avrupa-Garp”) dairesi içine -ve
Böyle mutlak bir ikilik ya da karşıtlık
hakimiyeti altına- girmek zorunda kalmış-
fikrînin herhangi bir sentezi imkânsızlaş­
ur? Ve kendini rahat hissedeceği bir me­
tıracağı düşünülebilir - ama Gökalp, bazı
deniyet çemberini neden hiç bulamamış­
iç tutarsızlıklar pahasına da olsa, bu zor­
tır? - Böyle bir sorunun anlamlı biçimde
luğun çevresinden dolaşabiliyordu. “Bu­
yanıtlanamayacağını, çünkü şimdî’nin
gün Garp medeniyetini kabule mecbu­
kavram ve sorularım geçmişe mal ettiğini
ruz,” diye yazıyordu 1922’de Y'enî Cim ga­
öne sürmek mümkündür: Gökalp’in hem
zetesindeki makale dizisinde:
metni ( “medeniyet" ve “hars" terimleri)
Kabul etmediğimiz takdirde Çarp devlet­ hem de alt metni (beka kaygısı) Osmanlı
lerinin esiri olacağız. Garp medeniyetine Devleti’nin çöktüğü 1878-1918 dönemi­
kakım olm ak yakut G arp devletlerine nin ürünüdür; “medeniyet” ve “hars” gibi
makkum olmak, bu iki şıktan birini kabul kurgular -ve bu ikisi arasında bir karşıtlık
mecburiyetindeyiz. Bugün artık şu haki­ olduğu düşüncesi- sosyal teoriye 19. yüz­
kat anlaşılmıştır: Avrupa’y a karşı hürri- yılda hakim olan organizmacı paradig-
 K E M A L İ Z

mayla ( “uzviyetçilik") ve sosyal Darwi-

nizmle birlikte ortaya çıkmıştır. Ama bü­
tün bunlar, Gökalp’ın düşünüşünün kendi
kavramsal çerçevesi içindeki tutarsızlığını
ortadankaldırmaz.
Gökalp, çelişkiyi aşmak için medeniye­
tin kapsamını daraltma yoluna gitmiştir:
Yeni Mecmuu da Eylül 1918’de yayımlanan
“Hars ve Medeniyet” yazısında, “medeni­
yetin hakiki unsurlarının) müsbet ilim­
lerle, ilim, teknik ve sanatlar" (1995: 15)
olduğunu belirtir; 1922’de Yeni Güıı’de çı­
kan “İnkılâpçılık ve Muhafazakarlık" yazı­
sındaysa “Avrupa medeniyeti, müsbet
376 ilimlerden ve sınai tekniklerden, içtimai
teşkilatlardan ibarettir” (1980: 40) diye­
cektir. “Avrupa medeniyetinden alınması
gereken, sadece bilim ve teknolojidir;
bundan başka, Avrupa medeniyeti, eşsiz
güzellikler ve ahlakî zevkler yönünden de
Türk kültür inktlabımn programım
üzerimizde olumlu etkiler yapacaktır. Fa­ oluşturduğunu söyleyebileceğimiz
kat hu etkiler, bize Acem’den geçen felsefi, Ziya Gökalp, Cumhuriyetin inşa
aldaki ve estetik zevleri yıkmağa çalıştığı sürecinde b a m uygutt bir “İtibar”
ölçüde faydalıdır. Yıktığı zevkin yerine ken­ görmemiş, kamusal etkinliği denetim
altında tutulmuştur.
disi geçmeğe kalktığı anda, bu iki medeniye­
tin zevki de zararlı olur. Bir milletin güzel­
likle, ahlak ve felsefe ile ilgili zevkleri sel yöntemlerle işlemek gerekmektedir
kendine özgüdür Bunları asla dışardan Batı medeniyeti de burada devreye girer
alamaz” (1995: 15), Her şeyden önce, iki bu işlem için gerekli “usul" ve “teknoloji­
yabancı medeniyetin ( “Arap-Acem" ve yi" sunar:
“Garp") “cansız an’aneleri” tasfiye edile­
Avrupa medeniyetinden ne alacağız? Şüp­
cektir: “Osmanlı lisanında Arap ve Acem
hesiz, ondan millî bir lisan almayacağız
harflerine mensup kaideler, terkipler,
Ç iin k ü halkımız arasında konuşulan mili:
edatlar cansız an’aneler değil de nedir?
bir lisanımız vat: Fakat lisaniyat ilmine
Aruz vezinleri cansız an’aneler değil de
dair usullerimiz yok. O halde ondan lisat:
nedir? Gazeller, kasideler, alafranga man­
değil, lisaniyat ilmini alacağız Şüp­
zumeler, dümtek musikisi, kantolar, hura­
hesiz Avrupa’dan millî bir ahlak da alma­
fe ya da fantazi edebiyatı, rokoko mimari­
yacağız. Zira fıalhımtz arasında millî ah­
si, dekadan şiir, bedbin ve reybi ahlak
lakımız da var. Fakat ahfakîyat ilmine
[kötümser ve şüpheci ahlaki vesaire vesa­
dair taharri (araştırma] usullerini bilmi­
ire, hep cansız an’aneler değil midir? Bun­
yoruz- O halde ondan ahlak değil, ahlak î-
lara mukabil halk Türkçesi, halk vezinle­
yat ilmini alacağtz (...} Bizi Avrupa'dan
ri, halk musikisi, halk ahlakı, halk felsefe­
her şeyden ziyade ayıran dindir. Avrupa
si umumiyetle canlı an’aneler değil midir­
daime Hıristiyan kalacak, biz ebediyet:
ler?” (1980: 30). Ulusal kültür, canlı ve
Müslüman kalacağız. Bununla beraber
bozulmamış bir öz halinde halkın yaşa­
Avrupa’dan dimyat ilmini almamızda d.ı
mında mevcuttur; bu özü işlemek, bilim -
1 ) 2 O' L £ * D £ « 1 9 7 0 ‘ L E R E K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I

hiç mahcur yoktur Çünkü diniyal bütün nüşte kuramsal bazı gerekçeler sağlamak
dinlere aynı nazarla bahan bir ilimdir ve önemliydi.6
yalnız dinleri» »asıl tetkik edildiğine dair Böyle bir kültürel politikanın bazı pra­
müsbct ve objektij usulleri gösterir /,,/ tik sonuçları şöyle özetlenebilir:
b iz Avrupa’dan hatta musbel ilimleri» (1) Türk harsının gelişmesini önlemiş
oralardaki neticelerini bile almayacağız. olan Osmanlı kültür ve edebiyatı tümüyle
İlmi hakikatleri kendimizde bulmak üzere tasfiye edilmeliydi. Bu edebiyat, bireysel,
yalnız ilimlerin usullerini alacağız, hatla bireyci, taklitçi ve aşın rasyoneldi. Bunun
tekniklerin /enlerin mahsullerini değil, yerine, bireylerin değil topluluğun ürünü
kendilerini alacağız. Mesela, Avrupalı olan ve içten (gönülden) gelen halk kül­
musikişinasların bestelerini değil, halkı- tür ve edebiyatı geliştirilmeliydi.7
mız arasında terennüm edilen melodileri (2) Kültürel alanda asıl düşmanın adı
armonize edecek usulleri alacağız (1980: kozmopolitizmdi.8 Gökalp, “beynelmilel
41-42). (Garp) medeniyete” katılmaktan yana ol­
duğu için, kozmopolitizmle enternasyo­ 377
Özle biçim in, malzemeyle yöntemin,
nalizmi birbirinden ayırıyordu. Enternas­
(ulusal) içerikle (evrensel) tekniğin böyle
yonalizm, ulusların yan yana yaşaması ve
mutlak biçimde birbirinden ayrdması,
kendi benliklerini yitirmeden birbirinden
Gökalp'in esinlendiği pozitivist sosyoloji
erinlenmesiydi; bu açıdan, herkesin, men­
açısından bile bir karikatürdü. Pasajın de­
sup olduğu ulusun harsını unutmadan,
vamında, klasik ( “normal") sanatla post-
başka ulusların kültürünü sevmesi, takdir
romantik ( “dekadan, fantezisi”) sanat ara­
etmesi mümkündü. Ama uluslararası
sında da yine kesin bir ayrım yapar: “Ede­
“medeniyet zümresini, hususi bir medeni­
biyatta da Avrupa klasiklerini lisanımıza
yete mensup milletleri» [toplamı] gibi te­
tercüme ederek, bedii terbiyamizi yükselt­
lakki etmeyen adamlar da vardır. Bunlara
memiz lazımdır. Avrupa’nın klasik edebi­
göre ayn ayrı medeniyetler yoktur, bütün
yatı normal bir edebiyattır. Dekadanların,
insanların mecmuu, bir tek medeniyet
fantezistlerin vücuda getirdikleri eserler
zümresinden ibarettir ve bu bir tek mede­
ise hasta bir edebiyattır, Osmanlı milleti,
niyet zümresi milletlerden değil fertlerden
ihtiyar bir cemiyet olduğu için bu hasla
mürekkeptir. Bu fikirde bulunan insanlara
edebiyatı model ittihaz ediyordu. Onun
kozmopolit adı verilir. Kozmopolitler,
enkazı arasından sapasağlam meydana çı­
‘milletim nev-i beşerdir, vatanım ruy-i ze­
kan Türk milleti ise gençtir, halta henüz
min’ diyen dünyacılardır” (1976: 9 7 ).
çocuk denecek yaştadır. Hiç bu yaşta bulu­
Kozmopolitler, başka ulusların kültürle­
nan bir milletin eline ihtiyar ve hasta mil­
riyle, deyim yerindeyse kendi uluslarının
letlerin eserleri verilir mi?" Söylenenler
üstünden atlayarak ilişki kuruyorlar, o
Durkheim’ın “norm" kavramından esin­
kültürleri başka ulusların kültürü olarak
lenmiş gibi görünse de, Fransız düşünü­
görmüyorlardı.
rün klasik ve modern (postromantik) sa­
Burada Gökalp’in sorunu, yazarların
natla iligili düşünceleriyle taban tabana
Servet-İ Fünun’da olduğu gibi Batı edebi­
zıttır: Durklıeim’a göre, 17. yüzyılın hü­
yatına kapılmasını Önlemek olarak görün­
manist klasisist edebiyatı, “yer ve zaman­
mektedir. “Milletim nev-i beşer” diyen
dan bağımsız, ebedî ve değişmez bir ger­
“dünyacı"nın göndergesi, Tevfik F ik ­
çeklikken söz ettiği için zayıf ve yetersiz­
ret’tir.9 Başka kültürlerden alınacak zevk,
dir (Lukes 1975: 272-89), Ama Gökalp
manevî bir gümrük duvarıyla sınırlanma-
için, bir düşünce çizgisini tutarlı biçimde
lıdır:
sürdürmekten çok, bazı pratiklere görü­
 k e m a l i z

Biz harsımızı yalnız kendi zevkimiz, ken­ niden diriltmek lazım. Halkın sanat eserle­
di telezzûZümüz {lezzet afişimiz] için ya­ rini toplayarak millî müzeler vücuda ge­
pacağız. Başka millet fer de ondan, Loli’le-tirmek lazım” (1976: 41-42).
rin ve Faırere’lerin yaptıgt gibi, ara-sıra Başka bir deyişle, kültürü folklora ve
(adarak telezzü2 edebilirler Nasıl ki biz müzeciliğe indirgiyordu Gökalp. Ama
de Ingiliz, Fransız, Af man, Rus, İtalyan burada yine bir çelişki beliriyordu: Kül­
milletlerinin [tarzlarıyla ara-sıra tezev- türel değerin asıl kaynağı saydığı halk,
vüfe ediyoruz ve edeceiz. Fakat, bundan giderilmez bir ilkellik ve çocuksuluk ha­
sonra, bu tezevvııkuz, hiçbir zaman egzo­ line mahkûm ediliyordu. Batı’mn mo­
tizmin hududunu aşmayacaktır. Bizde, dern edebiyatını şöyle reddettiğini gör­
Fransızlara, Ingilizlere, Almanlara, Rıts- müştük: “Osmanlı milleti, ihtiyar bir ce­
lara, Ifalyanİara ait güzellikler; ancak eg­miyet olduğu için bu hasta edebiyatı mo­
zotik güzellikler olabilir. Bu güzellikleri del ittihaz ediyordu. Onun enkazı arasın­
sevmekle beraber hiçbir zaman gönlümü­ dan sa p asa ğ lam meydana çıkan Türk
378 zü onlara vermeyeceğiz. Biz gönlümüzü milleti ise gençtir, hatta henüz çocuk de­
ruz-ı destten beri [ruhların yaratıldığı necek yaştadır.” Türkçülüğün Esasları’nda
günden beri] millî harsımıza vermişizdir da şöyle yazmaktadır: “Memleketimizde,
[...} Bize göre, Türk harsı dünyaya gelmiş gerek medeniyetçe gerek pedagojice bir­
ve gelecek olanların en güzelidir (1976: birine benzem eyen üç tabaka vardır;
101-102). Halk, medreseliler, mektepliler. Bu üç sı­
nıftan birincisi hâlâ aksâ-yı şark [Uzak­
(3) Seçkinler, "yüksek bir tahsil ve ter­
doğu] medeniyetinden tamamiyle ayrıl­
biye görmüş olmakla halktan ayrılmış
mamış olduğu gibi İkincisi de henüz şark
olanlardır memi e timizde hars denilen
medeniyetinde yaşıyor. Yalnız üçüncü sı­
şey yalnız halkta mevcuttur. Güzideler he­
nıftır kî garp medeniyetinden bazı feyiz­
nüz harstan nasiplerini alamamışlardır.”
lere mazhar olmuştur. Demek ki milleti­
Öyleyse seçk in lerin görevi de şudur:
mizin bir kısmı kurun-ı ulâda [ilkçağda],
“Halktan harsi terbiye almak halka doğru
bir kısmı kurun-ı vustada [ortaçağda],
gitmek [...] Halkın içine girmek, halkla
bir kısmı kurun-ı âhirede (yakınçağda]
beraber yaşamak. Halkın kullandığı keli­
yaşamaktadır" (1976: 62), Başka bir de­
melere, yaptığı cümlelere dikkat etmek.
yişle, her türlü kültürel değerin kaynağı
Düşünüşündeki tarzı, duyuşundaki üslu­
olan halk, tam da bu değeri ona atfeden
bu zaptetmek. Şiirini musikisini dinleye­
düşünce sistematiği tarafından edilgin
rek, raksını, oyunlarını seyretmek. Dini
konumda bırakılıyor, Gökalp’in o kadar
hayatına, ahlakî duygularına nüfuz etmek.
önem verdiği "içten ve kendiliğinden ge­
Giyinişinde, evinin mimarisinde, mobilya­
lişme" dinamiği de böylece bir kurmaca-
larının sadaligindeki güzelliği tadabilmek.
ya dönüşüyordu. Başka bir yerde yazdığı
Bundan başka halkın masallarını [...] öğ­
gibi, “harsın, saklandığı yerden çıkarıl­
renmek. Halk kitaplarını okumak. Korkut
ması” gerekmekteydi,
Ata’dan başlayarak Tekke ilahilerini, Nas-
(4) Onu oradan çıkaracak olanlar da bu
reddin Hocadan başlayarak halk nekrecili-
çıkarmanın Avrupa'da geliştirilmiş “usul­
ğini, çocukluğumuzda seyrettiğimiz Kara­
lerini” (filoloji, etnografya, müzecilik) bi­
gözle Ortaoyununu aram ak bulm ak la­
len seçkinlerdi. Öz halktan, teknik ve
zımdır. Halkın cengnameler okunan eski
usulse seçkinlerden gelecekti. Ancak bu­
kahvelerini, Ramazan gecelerini, cuma
rada da bir çelişki, en azından bir tutarsız­
arifanelerini, çocukların her sene sabırsız­
lık beliriyordu Gökalp’in önerisinde: Bir
lıkla bekledikleri coşkun bayramlarını ye­
yazısında, “şairlerimiz Batı edebiyatından
1 9 2 Û' L E D D E N 1 9 7 0 ' L E R E
yalnız usuller ve teknikleri almakla yetin­
sinler, bize başka milletlerin zevklerini,
anlayışlarını getirmeye sakın uğraşmasın­
lar” diyor, ama aynı yerde şunu da yazabi­
liyordu:
Servet-i Fim un edebiyatı, eski Divan ede­
biyatı kadar olsun bu milletin zevkine uy­
gun gelmedi. Çünkü Servet-i Fünun, yal­
nız şekil yönünden değil, ruk yönünden
medeni eserler yazm aya çalıştılar Avrupa
edebiyatlarından yalnız usulleri ve biçim­
leri alacak yerde, lirizm ve zevk gibi top­
lumdan tohpluma taşınmaması gereken
unsurları da almaya uğraştdar f...J Türk­
çülerin edebiyatı ise dil ve vezin yönün­
den halka doğru gitmeye çalıştıysa da, bu
da yalnız düşünce alanında kaldı, uygula­
maya geçemedi. Çünkü yazdan şiirlerin
dili, gerçek kalk dili değildi. Kullanılan
vezinlerse genellikle ya yeni uydurulmuş
hece vezinlerinden, yakut başka milletler­
den alınmış vezinlerden ibaretti. Halk şa­
irlerinin kalk türkülerinde uyguladıkları
samimi kalk vezinlerine rağbet edilmedi.
Mesela kalk şairleri genellikle ’altı+beş’
veznini kullandığı halde, birtakım Türkçü
şairlerimiz Fransızların 'Aleksandrin’ de­
dikleri dedikleri ’altı+altı’ veznini canlan­
dırmaya uğraştılar {...} Oysa kalkın kul­
landığı vezinler millî şiirimiz için yeier-
liydi (1995: 17),
Geçmeyen bir kellenme ve tatminsizlik
hali: Servet-i Fünun yetersizdi çünkü Ba-
tı’dan biçim ve teknikle birlikte özü de al­
maya yeltenmişti. Halk edebiyatının da
yetersizliği örtük olarak kabul ediliyordu,
çünkü Batı medeniyetinden teknik ve
usul alma gereğinden söz edilmekteydi.
Ama işte Türkçülerin yeni edebiyatı da
tastamam bu yüzden, Batıklan teknik ve
biçim aldığı için yetersiz bulunuyordu, -
Türkçü zihniyeti tutuklayan bu açmaz,
Gökalp’in “Batı’dan almak ama sırf Do-
gu’yu yıkmak için almak" formülünün zo­
runlu bir sonucudur.
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I
•k9c4t
Bütün içsel tutarsızlık ve tıkanıklarına
karşın Gökalp’in hars ve medeniyet kura­
mı uzunca bir süre Türkiye’de kültürel
tartışmaların ana çizgilerini belirlemişse
eğer, belli bir kuvveti olduğunu, bazı zi­
hinsel enerjileri di11end irebildiğim de ka­
bul etmek gerekir. Kuvveti, Tanzimat’tan
beri süregelen belli bir tepki ve önerme
çizgisine göreli bîr sistematiklik kazandır­
masından geliyordu. Örneğin halk edebi­
yatıyla ilgili düşünceleri, daha önce Süley­
man Paşa, Ahmet Vefik Paşa ve Ziya Paşa
gibi yazariarca dolaşıma sokulmuştu.10
Gökalp’in yaşantıda taklitçilikle ilgili eleş- 379
tiril eri de Namık Kemal’de bulunabilir. İb­
ret gazetesinde 1872’de yayımlanan bir ya­
zısında Avrupa’nın son yüz yılı için şöyle
diyordu: “Dikkatle bakılırsa bu kudret
fabrikasının her zerresi bir cihan-i hikmet,
her lâhzası bir devr-i ibrettir. Akıl her gör­
düğünden fayda sağlayabilir, her işittiğin­
de bir hisse-i marifet bulabilir. Hatta meş­
hur Newton, mahsulat-ı maarifin ennıu -
Gizlerinden olan kuvve-i cazibe kanunları­
nı bir elmanın düşüşünden ibret alarak
keşfetmiştir." Ama Avrupa’nın her şeyini
de almak zorunda değildik Namık Ke­
mal’e göre. Bir başka makalesinde şöyle
yazacaktır: “Bir de farz edeli m ki medeni­
yetin Avrupa’daki hali bin türlü eksiklik
ve kötülük ile dolu imiş. Medeniyeti al­
maya çalışan kavimler için tamamı tama­
mına Avrupa’yı taklit etmek neden lâzım
gelsin? Birtakım bilimsel hakikatler vardır
ki dünyanın hiçbir tarafında değişmez,
hiçbir yerde kötü tesiri görülmeç. Mesela
yayılma gücü nerede olsa vasıta-i tahriktir,
vasıta-i tahrik nerede olsa insanlık emeği­
ne büyük yardımlar eder... Şimdi biz me­
deniyeti arzu edersek bu kabilden olan
bayındırlık hakikatlerini nerede bulursak
iktibas ederiz. Medenileşmek için Çinli­
lerden sülük kebabı yemeyi almaya muh­
taç olmadığımız gibi AvrupalIların dansı­
na, nikahlanma usullerini taklit etmeye de
hiç mecbur değiliz." Batı’dan sadece “ilim
 K E M A
zihniyeti ile tecrübe usulü"nün alınıp, örf
ve adetler konusunda muhafazakâr davra­
ndırasım isteyen lslâmcı Sait Halim Paşa
da aynı çizgi üzerindedir (bu yaklaşım Sa-
id-i Nursi tarafından da sürdürülecektir).
Gökalp’in yazdığı tarihte, milliyetçiler
arasında kültür ve uygarlık konusunda
farklı formülasyonların sahibi olan yazar­
lar da vardı. Örneğin Ağaoğlu Ahmet, Gö-
kaip’le birlikte tutuklu bulunduğu Mal-
ta’da 1 9 1 9 -2 0 ’de yazdığı “Üç M edeni­
y e tte , dostunun görüşlerini ad anmadan
eleştiriyordu:
Medeniyet demek 'hayat tarzı’ demektir.
380
Yitiniz hayatı en geniş ve şümullü bir mâ­
nada almalıdır. Hayatın bütün tecellileri­
ni, maddi ve manevi büiün olaylarını o
kavram içine koymalıdır... (iimdi bu füç
medeniyetin] karşılıklı durumlarına sö­
zümüzü getirirken, bunlardan birisinin,
yanı Batı medeniyetinin galip ve diğer
ikisinin de, yani Islâm ve Buda-Brakma
medeniyetlerinin de mağlup durumda ol­
duklarını görüyoruz. Evet! Bu mağlubi­
yeti itiraf etmek zorunda kaldığımızdan
biz de pek üzgünüz: fa ka t bunu bir kere
açık ve kesin surette itiraf etmelidir. Biz­
de hâlâ kelimelerle oynayarak, gerçeği
görmemekten hoşlanan körler var... Sel
gibi akıp gelen ve karşısında kendi türün­
de engeller göımıeyen Avrupa medeniyeti
her şeyi sürükleyip götürüyor. Şu kaide
tek çare, yine o medeniyete ısınmak, onu
almaktır Fakat bu alışın önemli ve belli
olmayan bir tarafı vardır ki, özellikle ay­
dınlatılm aya ve anlatılm aya muhtaçtır
Bugün aramızda Avrupa medeniyetinin
üstünlük ve galebesini takdir etmeyen he­
men hiçbir anlayışlı insan kalmamıştır
Fakat bu üstünlüğü, o medeniyetin yaniız
bazı unsurlarına, mesela bilim ve fennine
bağlayarak, başka taraflarından vazgeç­
mek isteyenler vardır... Bir m edeniyet
Zümresi bölünmez bir bütündür parçala-
namaz... Avrupa sahasında bilim ve fen
başka çevrelerden ziyade gelişiyorsa, bu­
L İ Z M
nun sebepleri o çevrenin bütününde aran­
malıdır, bugünkü Avrupa bilim ve fenni
doğrudan doğruya kendi şartlarının ve
genel unsurlarının bir eseridir, başka biı
şey değil... Avrupa medeniyeti başka me­
deniyetlere galebe çalmışsa, yanız ilim ve
fenni ile değil, bütünüyle, bütün eleman­
larıyla, bütün noksanları ve faziletleriyle
çalmıştır Şu halde, bu sele karşı, gene
onun vasıf asiyle hayatlarını korumak is­
teyenler, onu olduğu gibi kabul etmelidir­
ler... Mesela, Avrupa sanayiini alıp, En­
düstri yalı zmden, Sosyalizmden çekinmek
ne kadar mümkün değilse, birbirinin ge­
rekli parçalan olan diğer alışlar da öyle­
dir Bir taraftan söz hürriyeti istemek ve
diğer taraftan da filan ve /ilan şeyden
bahsolunmaması iddiasında bulunmak,
istenilen şeyin mahiyetini anlamamak ve­
ya samimiyetten uzak olmak dem ektir
(Ağaoğlu Z972: 3-13).
Agaoğlıı bu yazılarını 1927’de Üç Mede­
niyet adıyla kitaplaştırıp yayımladı ama
Cumhuriyet seçkinleri arasında ciddi bir
yankı bulduğu söylenemez. Gökalp’in çiz­
diği çerçeve, “kendimiz olmak” ile “Batı
olmak" ya da özdeşlikle farklılaşma ara­
sında bir sentez vaadiyle, Cumhuriyetin
kültürel seçkinlerine daha cazip, daha ya­
tıştırıcı geliyordu. Ağaoglu’nun mantıksal
tutarlılığı, bu seçkinlerin Batı karşısında
duydukları o huzursuz ve arzulu nefrete
bir merhem sunmuyor, sadece bu sıkıntı­
ya katlanmalarını ögCıtlüyordu. Gökalp’in
kuramıysa arzuyu ve korkuyu hem kayde­
diyor hem de artık unutulacağı bir güven­
li bölgeye işaret ediyordu.
1930’LARDA KÜLTÜREL GERİLİMLER
1930’lara doğru yaşanan bazı olaylar, hem
Gökalp’in sentezinin hem de yeni Cum­
huriyetin anayasal çerçevesinin iç geri-
limlerinin belirginleşmesine yol açmıştır.
Bunlardan biri, 1928’de Bursa Amerikan
Kız Koleji’nin kapatılmasıyla sonuçlanan
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 O ' L E R E
Fikret, genellikle, topyekun modemizmin
kahramanı olmakla aşm-Battldaşma ve
kozmopolitieşmenin karikatürü sayılmak
arasında kutuplaştırılan bir “simge”
olmuş; konumunun trajik karmaşasına
< eğilinmemiştir.
ve kamuoyunda geniş yankı uyandıran
“Hıristiyan)aştırma hadisesi"dir. Okul öğ­
rencilerinden Balıkesir Askeri Kalem Reji­
si Miralay Talat Bey’in kızı Saniha Talat,
emekli Yüzbaşı Rıza Bey’in kızları Kâmu-
ran ve Nam ika Rıza, Kardaş gazetesi sahi­
bi Vasıf Necdet Bey’in kızı Madelet Vasıf
Necdet’in, öğretmenleri Miss Chilson ve
Miss Henderson’un telkinleriyle Protes­
tanlığı benimsediklerinin açığa çıkmasıyla
başlayan tartışmaya yeni rejimin belli başlı
ideologlan da katılmıştır. Tepkiler şiddet­
lidir. O sırada millî eğitim bakanlığı talîm
terbiye müdürü olaıı Mehmet Emin Eri-
şirgil, şöyle yazmaktadır:
Belki, ‘Bundan ne çıkar? Laik Cumhu­
riyette artık din meselesi münakaşa olu­
nur mu?’ diyecekler de vardır. Gerçekten
olgunluk çağına erişmiş bîr Türk istediği
dinî seçebilir, ister katolik olur, isler bu-
dist olur, isterse Müslüman kalır veya
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R
büsbütün dinsiz olur. Ama unutmamalı­
yız ki lıer din bir idealdir ve her ideal de
tatmin edilmeye susamış bir aşktır. Protes­
tan olan bir Türk genci, ruhunun susa­
mışlığını Türkiye’de Türk toplumu içinde
tatmin edemez, gözlerini büyük proteston
toplumlanna çevirir. Türk gençlerinin na­
zarları ise kendi toplumlanna çevrilmiş
olmak lâzımdır. Ve verilen terbiye bunu
sağlamakla mükelleftir (Durukan 1991:
278-79).
Erişirgil’e göre, “yabancı mekteplerin
manası yabancı kültürdür. Yabancı lisanı,
yabancı millî mefkuresi ve yabancı dini...”
Erişirgil, çocukların bu telkinlere kapılma 381
nedenlerini de şöyle açıklamaktadır: “Ya­
bana mekteplerin fıtraten daha hassas ve
daha romantik ruhlu olan genç kızlar üze­
rindeki tesirleri daha nüfuz edicidir. Ma-
donna görünüşlü, Madonna konuşuşlu sör
ile, Meryem tavırlı, Meryem edalı mis, ya­
şının gereği hayalperest olan ve ideal ara­
yan genç Türk kızının ruhunu kolaylıkla
avlayacak derecede caziptir." Erişirgil, bu
okulların bir başka zararının da “kozmo­
polit ve yabanct hayranı” bir üst sınıf ya­
ratmak olduğunu belirtir: Bu okullar,
“yüksek ücretleri sebebiyle hemen tek ba­
şına zengin ve büyük ailelerin çocuklarına
mahsus müesseselerldir]. Bir demokrasi
için sınıf terbiyesi kadar zararlı birşey
yoktur. [Özellikle] bu eğitim, millî haslet­
lerden tecrid edilmiş, renksiz bir kozmo­
politlik veya çok açık bir yabana hayran­
lığı olursa." Ailelerin çocuklarını bu okul­
lara verme nedenleri konusunda şöyle
yazmaktadır Mehmet Emin: “Aile reisleri­
nin, bu sınıflarda tedrisattan anladıkları
yanlış ve manidardır: yabana dil, piyano,
muaşeret adabı. Yüksek sınıf mensupları­
nın eğitim idealleri hemen bu üç sınıfa ir­
ca edilebilir [..,] Yabancı mekteplerin gö­
rünüşteki parlaklığı da ebeveyni cezbeden
amillerden biridir. Sonra gayet temiz giyin­
miş, çok kibar bir erkek veya kadın olan
öğretmenlerin zengin fakat [cahil] ebe­
veyn üzerindeki tesirlerini düşününüz:
 K E M A
Cahit Tanyol
ÖMER TURAN
1914'de Nizip'te doğan Cahit Tanyol,
öğretmenlik yaptıktan sonra girdiği İs­
382 tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Felsefe Bölümü'nden 1944'te mezun
olur ve 1946'da aynı fakültenin Sos­
yoloji Bölümü'ne asistan olarak girer.
1962'de Sosyalist Kültür Derneği'nin
kurucuları arasında yer alır. 1982'de
Bölüm Başkanı iken emekli olur. Bu
tarihten sonra da Mimar Sinan Ü n i­
versitesinde ders verir.
Tanyol'un düşünce dünyasında üç
nokta/dönem görülür. Birinci nokta,
erken döneminde yoğunlaştığı ahlak­
tır. İkinci nokta Tanyol'un Kemalizmin
solla kesiştiği kavşakta yer almasıdır.
Bu dönemde Tanyol özellikle halkçı­
lık ilkesine ve buna bağlı olarak sınıf­
sız toplum fikrine vurgu yapar. Diğer
Bazı insanlar [yabancı dilin] kendi başına
hiçbir kıymeti olmadığını anlayacak dere­
cede bir düşünce seviyesine çıkamamış­
lardır.”"
Bu olayın açığa çıkardığı bir başka olgu
da, laiklik projesine karşın, Hıristiyanlaş­
manın Türklükten çıkış olarak algılandığı,
demek Türk vatandaşlığının örtük biçim­
de de olsa henüz din temelinde tanımlan­
dığıdır. Halil Nimetullah Öztürk, “bu
mikrop yuvalarına, bu ‘vicdan hırsızlarına’
bir boykot açmayı” önerdiği yazısında
şöyle demektedir:
L İ Z M
bir vurgusu "bize özgücülük" ve buna
bağlı olarak bir islâm-sosyalizm bağ­
lantısı arayışıdır. Üçüncü ve son dö­
nemindeyse Tanyol laiklik odaklı bir
Atatürkçülüğü benimser.
Şerif Mardin'e göre erken dönemde
Cumhuriyet'in esas sorunu; yurttaşla­
rın uymaları gereken etik ilkelerin ne­
ler olduğu, gündelik, ailevî ilişkilerin,
insanlar arasındaki ilişkilerin hangi te­
mel üzerine yeniden kurulacağını be­
lirleyen İlkeler bütününe ilişkindi ve
bu Cumhuriyet'in ideolojisinde bir
boşluk oluşturuyordu (Mardin, 1995).
Tanyol'un 1998'de yayımlanan ama
esas olarak Felsefe Bölümü'ndeyken,
tahminen 1943-1944'te hazırladığı li­
sans tezi olan S ch o p en h a u e r'd a A h la k
Felsefesi adlı kitabmının gerisinde de,
Mardin'in işaret ettiği sorunların aşıl­
ması ve yeni değerlere sistematik bir
temel oluşturma çabası olduğu düşü­
nülebilir.
Tanyol, Schopenhauer'a kadar ge­
len ahlak felsefesini, Kant da dahil ol­
mak üzere, teolojik olarak niteler.
Schopenhauer'un önerdiği ve temel
öğesi acımak olan ahlak ise laik nite­
liktedir; bu laik ahlak, dinî ahlaka üs­
tündür (Tanyol, 1998).
Bugün toplumu meydana getiren varlık
Türk varlığı olduğuna ve toplum kendi
varlığını sosyal kuramlardan alacağına
göre millî hayatın da Türk hayatı' olması
getekir. Çünkü toplum hayatı demek aynı
zihniyet sahihi olan, aynı kültürü yaşa­
yan fertlerin teşkil etliği zümre demektir.
Zümreye mensup fertlerin kendi varlıkla­
rıyla toplumun varlığı ne kadar ahenkli,
ve ferdi vicdanlarında yalnız ‘toplum ide­
ali’ duygusu ne kadar heyecanlı bir şekil­
de yaşarsa o cemiyet de kendi hayatım o
kadar canlı, o kadar kuvvetli bir surette
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 0 ‘ L E R E K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I

Sonraki yıllarda ahlakla olan ilgisini

Sanat ve A b la k ve So sya l A h la k kitap­
larında da sürdüren Tanyoİ, 1960'la-
rın ortalarında radyo için yazdığı di­
yaloglarda da ahlak ve kökeni üzerin­
de durur. Tanyoİ ortaçağda sosyal ve
fikrî değerlerin merkezini din oluştur­
duğundan ahlakın da tamamen dinin
etkisinde olduğunu belirtir. Çağımızın
lider değeri ise bilim ve teknikdir.
Bunlar da laik olduğu için ahlakın da
laik temelli olması doğaldır (Tanyoİ,
1970:187-194).
1960'larda sosyalizmin, Marksiz-
min üniversitelerde yankı bulduğu (Ti­
mur, 2000: 271) ve Tanyol'un da bu
çerçevede yazdığı gözlenir. Bu faali­
yetin ürünleri esas olarak Von'de ya­ Özgün, cırayışçı, üretken bir aydın;
Cahit Tanyoİ. Değişen yönelimleri
yımlanır. Bu dönemde Tanyoİ, O s­
içinde, “aydınlaryönetim i” özlemine,
manlI üretim yapısı, Batılaşma/Batılı- 'devleti oy sandığına tutsak etm em e”
laşma, mevcut sınıfsal ilişkiler üzerin­ şiarına yatkındı.
de durur ve Kemal Tahir'in de etkisiy­
le bu konulara yerlİliğİ savunan bir göncüdür” der Tanyoİ. Talana dayalı
yaklaşımla eğilir (Coşkun, 1991). bu devlette sınıf farklılaşması da oluş­
Tanyoİ Batı toplumlarım üretici ve mamıştır. Bu durum toprağın kişilerin
sömürücü olarak niteler. Dolayısıyla değil Allah'ın mülkiyetinde olduğu
Batı'da politik hakimiyet her zaman Osmanlt döneminden beri böyledir
bir sosyal sınıfa aittir. Buna karşın (Tanyoİ, 1965a, 1965b).
"Doğu toplumları ve genel olarak bi­ Dinamik Batı ve statik Doğu tipi
zim toplumumuzda devlet yapısı soy- devlet yapıları arasındaki fark, sosya-

edînmîş ol m: Toplumu meydana getiren mek ve böylece o genç ruhları ta can evin­
sosyal burumlardan biri de din olduğuna den vurmak istiyorlar (Durukan 1991:
göre,/eıde verilecek terbiye de, dinî eğiti­ 286-87).13
min içinde mevcuttur. Bundan dolayıdır ki
Tartışmaya Darülfünun hocalarından
terbiyenin bir kısmını teşkil edecek olan
Fuat Köprülü de katılacaktır. Erişirgil’in
dinî eğilimin de ferdin mensup olduğu
olayı basit bir “tedrisat meselesine’’ indir­
toplumun dinine göre olması bir zaruret
gediğini belirten Köprülü’ye göre asıl so­
teşkil eder /..] içimize ‘sır f insaniyet
run, bir “kültür buhranının yaşanmakta
maksadıyla ve Türkiye maarifine yardım
oluşunun aydınlarca fark edilmeyişidir.
etmek için’ sokulmuş olan zehirli mikrop­
Bu yüzden, okul kapatmak gibi geçici çö­
lar kendi dinlerini bu sa f rıdılara telkin
zümlerle yetinilmektedir. “Eski Osmanlı
etmek sureliyle gençleri toplumumuzdan
toplumunun sosyal tesanüdünü temin
adeta ayırm ak, milletlerinden leerid et­
 K E M A L İ
lizme geçiş yollarında da farklılaştırır.
İlkinde geçiş sınıf mücadelesiyle ve
ancak kanlı ihtilallerle mümkündür
(Tanyol, 1965c). Fakat İkincisi sınıfsız
olduğu için kuruluşu yönünden top­
lumcudur ve Tanyol buradaki geçişi
devletin gelişmesinin zorunlu bir so­
nucu ve halk İçin bir ölüm kalım ko­
nusu olarak niteler (1965d).
Tanyol'a göre İslâm ülküsüyle sos­
yalizmin prensipleri arasında bir uz­
laşma da aşikârdır. Cennete girmeyi
hak etmenin ölçüsünün, sosyalizmin
3 8 4 ana prensibi olan "herkese hakkı ola­
nı vermek" olduğunu söyler, ilaveten
Tanyol'a göre İslâm'da mutlak olan
kelam ile örf ve âdete terk edilmiş
olan oluş kanunları arasındaki dialek-
tik ilişki İslâmiyeti ilerici bir din ya­
par. Görüldüğü gibi ilk dönem çalış­
malarında bütünüyle laik bir ahlak
inşası çab asınd a o lan Tanyol,
1%0'larda sosyalist perspektifteki ça­
lışmalarım İslâm'la ilişkilendirmeyi
tercih etmektedir,
Tanyol'a göre Batılılaşma bir ya­
bancılaşmadır. Türkiye'nin yanılgısı
Batı demokrasilerinin kalıplarını, te­
melinde hiçbir ekonomik birikimi ol­
mayan soygun düzenine oturtmaya
_________________ ______________________
eden müessese terin, Tanzimat’tan -hatta
belki daha eski zamanlardan- beri yıkıl­
mağa başladığı malûmdur. Bugünkü Türk
toplumunun millî lesanüdünü temin ede­
cek bağların ise büsbütün başka bir şekil
ve mahiyette olması lazım geleceği de çok
açıktır’’ (Durukan 1991: 304-305). Gelge­
ldim, Köprülü bu “başka biçim ve niteli­
ği” tanımlamaya yanaşmaz.
Tartışmanın sezdirdiği bir başka olgu da
yeni rejimin kültürel alandaki maddi ikti­
darsızlığıdır. Halil Nimetullah’ın önerdiği
“boykot”, etkin değil edilgin konumdan
Z » /
çalışmaktır. Bu, Avrupalı görünme
kaygısıyla sömürge psikolojisine sü­
rüklenmeye neden olmuştur (Tanyol,
1965b). Daha da önemlisi açık olarak
sömürülme ve Batı'm n mandasına
dönüşme tehlikesini de getirmektedir.
Yapılması gereken, Batı'm n sınıflı
toplum geleneği nedeniyle asla kura­
mayacağı bir sosyalizmi kurmaktır
(Tanyol, 1966). Bunun yolu da Ata­
türk'e yeniden dönmek, onu gerçekçi
özü içinde yakalamak, 'H alkçılığı',
'Devletçiliği' devrimlerln temel ve li­
der ilkesi yapmaktır (Tanyol, 1962a).
Bu da milletin ve memleketin kalkın­
ması ve Atatürk inkılâplarının devamı
olan sosyalizmdir.
1960'lar boyunca Tanyol'un eleşti­
rel bir Kemalizmi benimsediği söyle­
nebilir. Ona göre Atatürk'e yönelik
aşırı ve abartılı Övgüler; her sözünü
ayet, her yaptığını keramet mertebesi­
ne yükseltmek hatalıdır.
Tanyol Kematizmin altı ilkesi ara­
sında Osmanlı sistemiyle hesaplaşma­
ya yönelik olanlar, yanı anti-tezler ve
hedefler şeklinde bir ayrıma gider.
Hedefler içinde lider ilke halkçılıktır.
Halkçılık, halkın herhangi bir sınıf ve­
ya zümre tarafından sömürülmesini
yapılabilecek bir eylemdir (12, dipnotta
aktardığımız Halil Halid’in “elimde /irşat
bulunsa....yasaklardım” sözü de böyle bir
kudretsizliğin ifadesi sayılabilir). Mehmet
Emin, olayın başlıca sorumluları arasında
millî eğitim bakanlığını gösterir: “İkinci
mesuliyet de maarif vekâletine aittir. Her
sene artan mektep ihtiyacına maarif vekâ­
leti acele olarak cevap vermek mecburiye­
tindedir.” Oysa kendisi de bakanlığın en
yetkili makamlarından birini işgal etmek­
tedir. Bu süreçte rejimin bazı en temel ref­
lekslerinin ve savunma mekanizmalarının
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 0 ' L E R E
reddeder; genel faydayı zümre faydası
üzerinde tutar. Devletçilik de halkçılı­
ğın İktisadî alandaki bir şartıdır. Dev­
letçilik şahsî teşebbüsün halkı sömür­
mesini önlemek için konmuş bir ga­
rantidir. Ancak Tanyoi devletçiliğin
birtakım zenginlerin türemesine ne­
den olmasını ve bir bürokratik yüke
dönüşmesini de eleştirir. Tanyol'a gö­
re halk halkçılığı bu nedenle benim-
sememiştir. Hedefler ihmal edilmiş;
anti-tez olarak ilkeler arasına konan
laiklik ve milliyetçilik sürekli bir he­
saplaşma ve kavga konusu haline ge­
tirilm iştir (Tanyoi, 1962b). Tanyoi
1 9 6 0 'lard ak i bu yaklaşım ı ile,
1990'lardan itibaren egemen olan ve
kendisinin de bir ölçüde eklemlene­
ceği, laikliği ilkelerin temeli ya da en
önemlisi gören Atatürkçü tutumlardan
farklılık gösterir.
1981'de yayım lanan A ta tü rk ve
H a lk ç ılık kitabında da Tanyoi, halkçı­
lığın en önemli ilke olduğunu tekrar­
lar ve aslında neredeyse tamamen
benzersiz bir kavramsallaştırma oldu­
ğunu iddia eder. Tanyol'a göre Musta­
fa Kemal, Türkiye'nin tarihsel evrim
çizgisinin, kapitalist Batı toplumlarıy-
la, uzak yakın bir bağlantısı bulunma­
şekillenişi de izlenebilir. Yabancı okullar
{Bursa’daki hariç) kapatılmamak ta, ama
“mikrop yuvaları" olarak İanellenlenmek­
ledir.13 Böytece Mehmet Emin’in haklı
olarak dikkat çektiği tehlike (“sınıfsal eği­
tim") gerçekleşmekte, ama bu tehlikeyi
önlemekle görevli oldukları halde önle-
meyenlerin eline de yeni ve daha karanlık
bir ideolojik araç geçmektedir: Maddi ola­
rak önlemedikleri sürecin kültürel sonuçla­
rına ("kozmopolit zihinler”) harşı kam u­
oyunu sürekli seferber etmek, sürekli teyak­
kuz halinde tutmak, yabancı düşmanlığını
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I
dığını, "hakimiyet kayıtsız şartsız mil­
letindir" sözü ile vurgular. Bu sözde
esas vurgu egemenliğin bölünemezli-
ğinedir. Bunun Batı'daki "genel irade"
ve "halk iradesi" kavramlarıyla ve Ba­
tı burjuva demokrasisi uygulamaları
ile ilgisi yoktur. Cumhuriyet kavramı­
nın Batı burjuva demokrasilerinde
bizden farklı bir içeriği vardır. Haki­
miyetin somut görünüşü olan Büyük
M illet Meclisi ve onun otoritesi ne
sosyal sınıfların dengelendiği bir par-
lemanto ve ne de çıkar gruplarının at
koşturduğu bir meclis olabilir (Tanyoi, 385
1981:66).
Tanyoi, Mustafa Kemal'in halkçılığı
toplumsal düzeni emeğe dayanan bir
doktrin olarak tanımladığını düşünür.
Kavramın benzersizliği buradadır.
Emeğe dayanma niteliği kısmen Sov­
yet Devrimi'nin etkisini taşısa da, yine
bu özelliği onu Batı demokrasilerinin
"genel irade" kavramından ve II. Meş-
ru tiye t'in " ta k litç i" Kanun-i Esa­
sisinden ayırır. Zaten Atatürk'ün top­
lumsal görüşü de son derece özgün
ve bütünlüklüdür ve Ziya Gökalp'in
Durkheim sosyolojisiyle ya da Prens
Sabahaddin'in Le Play'ci yaklaşımla­
rıyla bîr tutulamaz. Tanyoi Atatürk'ün
kışkırtmak.14 Başka bir deyişle, maddi acz,
ikincil bir silaha dönüşerek geri dönmek­
tedir. Aynı süreçte otoriter eğilimlerin yer­
leştiği de görülebilir, Yakup Kadri Karaos-
manoglu, 30 Temmuz 1929’da fkdarn ga­
zetesinde çıkan “Gençliğe Üçüncü Hita­
bım" başlıklı makalede şöyle demektedir:
.Şimdi size hitab eden adamın nesli bir
uzun zindan dehlizinde doğdu, bir uzun
Zindan dehlizinde büyüdü, bir uzun zin­
dan dehlizinden yürüyerek aydınlığa çıktı
f . . J Yegane ümidimiz, yegane aşkım ız
K E M A
tarihe önplanda yer verm esinden
onun Marksçı sosyolojinin ülkemiz­
deki pratik habercisi olduğu sonucu­
nu çıkarır (1981: 73).
1990'da Tanyoi'un Çankaya D ram ı
kitabı yayımlanır. Burada dramla kas­
tedilen Turgut Özal'ın cumhurbaşkanı
seçilmesidir. Bunu devletin oy sandı­
ğına tutsak edilmesi ve devletin otori­
te ve saygınlığının azalması olarak
görür Tanyol (Tanyol, 1990:9).
Bu kitabında Tanyol, daha önceleri
oluşturduğu ve OsmanlI'dan itibaren
gözüken kontrol kuvvetlerine ilişkin
kavramsallaştırmasını (1960), yeni
dönemi analiz etmek için kullanır.
Osmanlı'nın her dönemde üç kontroi
kuvveti etkin bir rol oynamıştır: llmiy-
ye sıntfı (Medrese-Üniversite); Kale-
miyye sıntfı (Enderun-Yöneticr Kad­
ro); Seyfiyye sınjfı (Ordu). Bu kuvvet­
lerden birincisine "silahsız ordu",
üçüncüsüne ise "silahlı ordu" der
Tanyol. Bu kuvvetlerin Osmanlı im-
paratorluğu'nda sisteme özellikle de­
vam lılığı sağlama amacına yönelik
müdaheleleri görülmüştür. Hatta Tan­
yol 27 Mayıs'ı da bu kapsam da de­
ğerlendirir (1960), Fakat altını Özellik­
le çizer ki yeniçeriler padişahı değiş­
hürriyet «midi, Jıımiyet aşkı idi {...} Lâ­
kin bu uzun ve sessiz ve büyük kavgadan
sonra nihayet gerçek hürriyete, ideal hür­
riyete kavuştuk mu sanırsınız. Bunu iddia
edecek ben değilim. Fakat kaç defa yolum
üstünde anarji denilen bin bir başlı ejder­
hayı çömelmiş gördüğüm, kaç defa yaban­
cı zulmünün bağımsızlık semasına bir ka­
rabulut gibi çöktüğünü hisse t(iğim günden
beri bir millet için bu hürriyetten daha
aziz, daha mukaddes mefhumlar ve kıy­
metler olduğuna kail bulunuyorum. Bizim
hürriyetimizin üstünde milletin bağımsız­
L İ Z M
tirebilirlerdi fakat yeniçeri ağası padi­
şah olmayı aklından geçirmezlerdi
(1990: 186).
Tanyol, yaşanan dramı silahlı ve si­
lahsız orduda, çok partili rejime ge­
çişle yaşanan bozulma ve yozlaşma­
lara bağlar. Tanyol'a göre Osmanlı'da
medrese bünyesinde varlığını sürdü­
ren silahsız ordu Cumhuriyet'te ken­
dini esas öğretmen kadrolarında gös­
terir. Söz konusu tarihten itibaren Ata­
türk'ün silahsız ordusu her gün biraz
daha kadrosu genişleyen imam hatip
okulları, İslâm enstitüleri ve ilahiyat
fakülteleri karşısında kendine güveni­
ni yitirmiştir (Tanyol, 1990: 148-149).
Bunun sonucu Tanyol'a göre sadece
laik eğitim ve düşüncenin çökmesi
değil, aynı zamanda silahsız ordunun
güçsüzleşerek kontrol işlevini yerine
getirememesidir.
Kitabın sonuç bölümünde Tanyol
oldukça seçkinci bir demokrasi pers­
pektifini ortaya koyar. Tanyol'a göre
devlet adamlığı soyluluk isteyen bir
sanattır. Buna bağlı olarak Tanyol'a
göre demokrasi bir aydınlar yönetimi­
dir (Tanyol, 1990: 181). Tanyol de­
mokrasi, genel irade, cumhuriyet gibi
kavramları içerikleri ve aralarındaki
lığı vaı; bu bağımsızlığın ise ancak sıkı
bir inzibattan doğduğuna şüphe yokiut
f..,J Bir mi iletin hayatında sanat için sa­
natın hiçbir manası bulunmadığı gibi,
hürriyei için hürriyetin de hiçbir manası
yoktur Hürriyet bir gaye değil bir vasıta­
dır: Hürriyet bir hakikati söylemek içindir
Hürriyet bir iyiliği yapmak içindir Hürri­
yet Ejlatun’un hasret çektiği ilahi ve ezeiı
cemale varmak içindir Ve hürriyet, adalet
terazisini tutan hakimin vicdanında saklı
bir kafsî emanettir Bunun dışındaki hür­
riyetler ise demagogların, sokak politika-
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 O ' L E R E
bağlantılar net olmadığı gerekçesiyle
güvenilmez, hatta demagojik bulur.
Aslında Ç a n ka ya D ra m ı Tanyol'un
1990'larda Kemalizmin içine girdiği
krize verdiği ilk tepkidir. Tanyol'un
yaklaşımında siyasî aktörlerin dışında
bir de "devletin asıl sahipleri” olduğu­
na dair bir kabulün varlığı sezilmekte­
dir. Özal gibi; bu devlet geleneğine
en azından belirli bir tarihten sonra
eleştirel bakan, Kemalist meşruiyetin
çeşitti öğelerini sorgulayan birisinin
devletin başına geçmesi Tanyol'a göre
kabul edilemez.
Sonraki iki kitabında da Tanyol Ke­
malizmin yaşadığı meşruiyet krizinin
diğer iki kaynağı üzerinde durur: La­
iklik ve Kürt sorunu. Ele aldığı üç ko­
nuyla Tanyol'un Kemalist meşruiyeti
sarsan üç temel konuda da yazmış ol­
duğu söylenebilir.
Türkter ile K ü ltle r d e Tanyol, tartış­
masını büyük ölçüde uygarlık ve kül­
tür gibi konularda fikirlerini benimse­
diği (Uygun, 1982) Ziya Gökalp'in
konuya İlişkin yazdıkları üzerinden
geliştirir. Kitabın adı da Gökalp'in bir
makalesinin başlığından oluşmaktadır
ve kapakta yer alan Gökalp'in motto-
su kitabın ana tezini ve çözüme yöne­
alarmın ve birtakım kotu iştahlı ferdiyet-
çüerin elinde bir paslı ve tehlikeli silahtan
başka bir şey değildir (Durukan 1991:
396-98).
Siyasal özgürlüklerin reddinin estetik
ö zerk liğ in reddiyle eşleştirilm esi,
19301arda Almanya’da ve Sovyet Rusya’da
da egemen ideolojinin temel bir öğesini
oluşturacaktır. Ama rejimin -ve giderek
top!«mun- kendi yasal ve biçimsel çerçeve­
siyle kurduğu çarpık ilişki, ne Rusya’da ne
de Almanya’da görülür: Vicdan hürriyeti
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R
lik Önerisini Özetler: "Kürtleri sevme­
yen bir Türk varsa bu, Türk değildir.
Türkleri sevmeyen bir Kürt varsa, Kürt
değildir."
Tanyol kitabın konuya ilişkin erken
dönem Cumhuriyet politikalarını eleş­
tirir. Tanyol'a göre Atatürk'ün "N e
Mutlu Türküm Diyene" ifadesinde so­
mutlaşan, Kürt varlığını inkâr eden bir
eğitim ve öğretim programı izlenmiş­
tir. Tanyol'a göre bu ifade bir dışlama­
yı belirtmese de Türklüğü benimseme
koşulunu dayatmıştır ve bu Kürtler ile
Türklerİn yollarının ayrılmasında bir 387
etken olmuştur {1993: 15). Bu durum
doğu İllerinin ulusal olanaklardan da­
ha az yararlanması ve bütün bunlara
ek olarak "Sevrci" Batılı güçlerin Kürt
halkını kışkırtıcı faaliyetleriyle bütün­
leşince bugünkü istenmeyen ortam
oluşmuştur.
Tanyol Kemalizmin laiklikle ilgili
krizine ilişkin yazdıklarını L a ik lik ve
irtica'da toplar. Esas olarak Tanyol'un
irtica, gericilik gibi konulara ilişkin
daha önce açıkladığı görüşleri; klasik
Kemalist argümanlardan bir hayli
farklıdır. L a ik lik ve İrtica'da yukarıda
belirtilen Önceki görüşlerin İzleri za­
man zaman okunabilse de ağırlık,
ve laiklik resmi düzlemde kabullen ilmek­
te, hatta bazı gerekleri yerine getirilmekte
(örneğin, Bursa’da öğretmenler hapis ce­
zasına çarptırılmakla birlikte genç kızlara
karşı resmî bir yaptırım uygulanmamıştır)
ama “halkın kendisine” bu yasal çerçeve­
nin mecburen katlanılan yüzeysel bir gö­
rüntü olduğu hissetirilmekte, bazen de
açıkça söylenmektedir,15
Otuzlu yıllarda Gökalp’in formülünün
bu dönüştürülmüş versiyonu kültür yaşa­
mına egemendir.16 Bu dönüştürmede, yö­
netici seçkinler içindeki gerilimler de be-
 K E M A
1990'larda Kemalist kesimin büyük
bölümüne egemen olan laiklik söyle­
minin yansımalarındadır. Bu dönem­
de h alkçılık odaklı bir Atatürkçü­
lükten, laiklik vurgulu bir Atatürkçü­
lüğe geçiş gözlenir. Tanyol siyasal İs­
lâm'ın yükselmesini doğrudan doğru­
ya bir din devletinin oluşturulmasına
yönelik bir tehdit olarak değerlendirir.
Tehditin bir boyutu da ümmetçiliktir.
Çünkü Tanyol'a göre şeriatçılar mese­
lelere akılları böyle yüce bir duyguya,
böyle yüce bir inanca erecek kadar
388 gelişmemiş olduğundan m illiyetçi
gözle bakmazlar (1994: 11).
Bu özensiz ifadelerin yanında Tan-
yol'un 1960'lardakİ sosyalizmle İslâm
arasında bağlantı kurmak istediği dö­
nemi anımsatan ılımlı İfadeler de yer
bulur. Örneğin Ernest Renan kaynaklı
"İslâmiyet ilerlemeye engeldir" önyar­
gısına karşı çıkar. İlaveten Cumhuriyet
döneminin arkasında iki boşluk bırak­
tığını belirtir. Birincisi köylüye bir şey
verilmemiştir; özellikle ikinci Dünya
Savaşı sırasında esnafın çektiği sıkıntı,
Halk Partİsİ'ne askere ve memura ça­
lışan bir parti İzlenimi vermiştir. İkin­
cisi Cumhuriyet'in bin yıllık geçmişi
silip atarak tarihimizi 1923'te başlat­
lirginleşir. Latin alfabesinin (bunun, bazı
harflerin eklenmiş olmasından ötürü, bir
“Türk alfabesi" olduğu da öne sürülecek­
tir) kabulüyle ilgili tartışmalarda Kazım
Karabekir’in itirazları (1923), yukardaki
tartışmaya bağlanması açısından da an­
lamlıdır:
Bugün hangi ecnebi ile görüşseniz ilk işi­
teceğiniz sözler: "Türkçe gayet güzel bir
Jisundu; kolaydır fa ka t harfleri fenadır."
f...J Binaenaleyh, bugün bir kuvvet vardır
ki, bu kuvvet bütün cihana karşı bu pro­
L İ Z
masıdır. Cumhuriyet döneminin yarat­
mış olduğu İslâmî kültür boşluğu bi­
rinci etkenle birleşerek irtica İçin el­
verişli bir ortam yaratmıştır (Tanyol,
1994: 185).
1959'da irticanın geniş kapsamlı bir
kavram olarak kullanılmasını eleştiren
Tanyol artık aşırı sade bir irtica tanı­
mıyla çalışın irtica muhafazakârlığın
saldırganlığa dönüşmesi olayıdır,
islâmiyette irtica üreten bir mekaniz­
ma olduğunu söyler Tanyol ve bu me­
kanizmayı köreltmek için laiklik kav­
ramının gereğini vurgular (1994: 24).
Tanyol laiklik-İslâm ilişkisi sorunu­
nu aşmak için Kuran'ın emirlerini üçe
bölmekten yanadır; inanca, ibadete
ve muamelata İlişkin olanlar. Tan-
yol'un ifadesiyle, Kuran'ın muamelata
İlişkin emirleri dogma değildir; top-
lumlarm sosyoekonomik yapısına gö­
re değişecektir, Böylece, İslâm ve laik­
lik arasındaki sorun, Kuran'ın bazı
hükümleri, değişebilir olarak etiketle­
nerek, bir nevi dinde reform önersiyle
çözümlenir.
L a ik lik ve İrtica' da Tanyol'un söyle­
minin en sertleştiği nokta, duyduğu
acıyı ve utancı kısaca dile getirdiği Si­
vas olaylarını bîr tarafa bırakırsak,
pagandayı yapıyor; Türk yazısı güçtür,
okunmaz. Bendeniz bu meseleyle bizzat
uğraştım {...] Acaba bu Latince kabul edi­
lebilir mi? Bu kabul edildiği gün memle­
ket heıt ü inerce girer. Her şeyden satf-l
nazar, bizim kütübhaııelerimizi dölduran-
mukaddes kitaplarımız, tarihlerim iz ve
binlerce cilt asarımız bu lisanla yazılmış
iken {Latin har/lerinif kabul ettiğimiz
gün, en büyük bir felakette derhal bütün
Avrupa’nın eline güzel bir silah verilmiş
olacak, bunlar âlem-i İs fama karşı diye­
ceklerdir ki, Türkler ecnebi yazısını kabul
1 9 2 0 - L E R D E N 1 9 7 O' L E R E
türban konusudur. Türban konusu
Tanyol'un muamelatın, yani değişme­
si gerekenin sınırını ne denli geniş
çizdiğini gösterir. Tanyol'a göre ör­
tünmeden söz eden surelerdeki âyet­
ler muamelata aittir. Bu sadece bir
moda konusudur (1994: 25). Ve sade­
ce modayı ilgilendiren bu konuda
üniversiteli bir genç kızın "başımı ör­
teceğim" demesi ve olayın bireysel
görünümden çıkması net olarak bir ir­
tica olayıdır (Tanyol, 1994: 167). Tan-
yol türban konusundaki sert tutumu­
nu Merve Kavakçı üzerine yazdığı ya­
zıda da sürdürür. Tanyol'a göre bu
olay gerek 31 Mart Ayaklanmasından
gerekse Menemen Oiayı'ndan daha
büyük bir gericilik (irtica) olayıdır
(Tanyol, 1999).
Sonuç olarak Tanyol'un düşünsel
üretimine oldukça laik bir tavır alışla
başladığı söylenebilir. Bu tavır alış Ke­
malist anahatla da örtüşür niteliktedir.
1960'larda sosyalizm Tanyol'un dü­
şünsel dünyasında ana kavramlardan
biri haline gelir. Fakat bu döneminde
Tanyol İslâm İle sosyalizm arasında
olası bağlantıları da arar ve genel Ke­
malist söylemin "irtica", "gericilik" gi­
bi bazı unsurlarını benimsemez. Yine
etmişler ve Hıristiyan olmuştur İşte düş­
manlarımızın çalıştığı şeytmuıtkârane /ı*
iürbudur:., (Levend 1972: 392-93).
General’in sözlerinde üç tasanın birleş­
tiği görülebilir: Düşmanların (Batı’nın)
kültürünün çok temel bir öğesini benim­
seyerek üstünlüklerini resmen tanımış ol­
mak ve böylece ellerine bir koz vermek;
Islâm alemi karşısında zor duruma düş­
mek; geleneksel kültür ve öğrenimle her
türlü süreklilik ilişkisinin kopması. Bun­
lardan İlki, yönetici seçkinlerin Mustafa
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R
bu dönemde Tanyol sosyalizmin Ke-
malizmle sentezinin yollarını araştırır
ve esas olarak bunun halkçılık ilkesini
ön plana çıkararak çözümlenebilece­
ğini düşünür. 1990'lar genel olarak,
Kemalizmin devlet yönetiminde yö­
netenlerin (ya da tersinden okumayla
demokrasinin) sınırı, ordunun yöne­
timde yeri, ulus-devlet, laiklik gibi te­
mel kabullerinin çeşitli eleştirilere
maruz kaldığı ve bu kabuller üzerine
bina edilmiş olan meşruiyetlerde bazı
yıpranmaların görüldüğü bir dönem­
dir. Tanyol bu konularda da yazmış ve 389
hatta zaman zaman yıpranan meşru­
iyetleri koruma adına savunmacı Ke­
malist bir tutumu benimsemiştir. De­
mokrasi hakkında genel olarak sert,
şüpheci ve seçkinci bir tutuma sahip­
tir. Laiklik hakkında yazdıklarında za­
man zaman Islâm 'a daha içerden
bakmayı denediği dönemlerin etkisi
hissedilse de, yine genel olarak Ke­
malist hatta eklemlendiği düşünülebi­
lir. Ancak büyük olasılıkla; genel Ke­
malist söylemin köşeli, kendinden
emin ve net tavrıyla arasındaki mesa­
fe nedeniyle Tanyol bu dönemde ka­
muoyunda daha az görünmüş ve etki­
li olmuştur.
Kemal çevresinde toplanmış olan kesimi­
nin de şiddetle hissettiği bir endişedir. Bu
endişe, milliyetçi teyakkuzun sürekli canlı
tutulması ve bazı düşünsel stratejilerin
benimsenmesiyle aşılmaya ve kanalize
edilmeye çalışılacaktır. Gökalp’in Batı’yı
hars ve medeniyete bölen formülü, “ecne­
bi" harflerin hazmedilmesini de kolaylaş­
tırır: 1928’de Maaarif Vekili Necati, “Hu­
rufat meselesinin angrup olarak tabiatıyla
medeniyyet âleminin kabul etmiş olduğu
esas dahilinde halledilecelginil" belirtir
(Levend 1972: 400). İslâm dünyasından
 K E M A L I Z f,'

ve geleneksel bilgiden uzaklaşmaksa yö­ bir medeniyet, hayal anlayışı, asırları);

netici seçkinlerin büyük kısmının zaten biriktirdiği her şey, hülâsa bütün mantıi
istediği ya da göze aldığı bir adımdır, Ata­ ekononomimiz, Servet-i Fünun’dakinden
türk’ün sofra arkadaşlarından gazeteci Fa- çok başka bir inkârın muterizesi içine gi­
lih Rıfkı Atay, sonradan Çankaya’da şöyle riyor yahut da tanınmayacak şekilde çeh­
anlatacaktır bunu: “Devrimler içinde, ilk re değiştiriyordu (Tanpınar 1982:119).
defa Türklüğümüze de kavuşuyorduk [...]
Ancak, bu “inkâr’Tn o kadar da “başka'
Batı medeniyeti dünyasında İtalyan nasıl
olmadığını, sadece Gökalp’le sınırlı kal­
Italyan’sa, Alman nasıl Alman’sa, Türk de
mayıp bir noktada Tanpınar’ın kendisini
öyle Türk olacaktı, Islâm Şarkında Arap
de cez b ettig in i vurgulam ak g erekir
Arap, Fars Fars, hatta Arnavut Arnavut,
1930’da toplanan Türkçe ve Edebiyat Mu­
fakat Türk Türk değildi [...] Garplileş-
allimleri Kongresi’nde, divan edebiyatı öğ­
mek, aynı zamanda Araplaşmaktan kurtul­
retiminin liselerden kaldırılması önerisi
mak; Türkleşmek demekti" (Atay 1969:
Tanpınar’a aittir (Ayvazoglu 1989: 321).
390 446),
Sonradan, 1947’de Yaşar Nabi Nayır’ın an­
Gelgeldim, bu “kurtuluş" beraberinde
ketine verdiği cevapta, “1932’ye kadar çok
bir acizleşme de getirecektir. Gökalp ve
cezri bir garpçi idim," diyecektir, “Şark ı
kuşağının düşünsel ufkunu belirleyen bü­
tamamiyle reddediyordum. 1932’den son­
yük paradigma uzviyetçilikti (organizma-
ra kendime göre tefsir ettiğim bir Şark’ta ya­
cılık). Romantizmin -önce Almanya ve İn­
şadım. Asıl yaşama iklimimizin boylesi bir
giltere’de, sonra da Fransa’da-17, ve 18,
terkipte olacağına inanıyorum” (Tanpınar
yüzyılın mekanistik/rasyonalist paradig­
1996: 307-308), Ama bu yazının başında
masına karşı geliştirdiği uzviyetçi düşü­
değindiğim tarihsel gecikmişlik (ve böyle-
nüş, Avrupa’da hep milliyetçilikle eşleşe­
ce yeni model karşısında yaşanan acemi­
rek gelişmiş ve millî kültürlerin kurgulan­
leşme, hatta ilkelleşme) bu türden bireysel
masına filoloji ve yorumbilgisi (hermene-
yorumları ve iradî sentezleri askıya al­
utik) gibi tekniklerle katılmıştı, Alman­
makta, içsel bir zorunluluktan yoksun bı­
ya’da Bismarck ve Wilhelm dönemlerinde
rakmaktadır. Fuat Köprülü, Hıristiyanlaş­
“Fransız uygarlığına" karşı bir tepki ola­
ma olayı (ve karşı olduğu Latin harfleri)
rak Latin ve Fransız kökenli sözcüklerin
vesilesiyle tartışmaya açtığı “kültür buhra­
tasfiyesine girişilmişti; ama filolojinin ge­
nı" sorununu eski’nin küçümsenmesine
nel tavrı, olabildiğince geniş ve çeşitli bir
bağlıyordu: “Ecdadımız, başta İslâm me­
dilsel malzeme yığınını içermekti. Oysa
deniyeti dairesine girdikleri zaman, millî
1930’lar Türkiyesi’nde asıl vurgu tasfiye
kültürlerini hakir görmüşler, millî şahsi­
üzerindedir.’7 Bu daralmayı Tanpınar şöy­
yetlerini bu medeniyet içinde eritmişlerdi.
le eleştirir:
Bugün çağdaş medeniyet dairesine girmek
Ziya Gökalp üzerinde bu kadar duruşu­ isterken, yine aynı yanlış yola gitmek teh­
muzun sebebi onunla edebiyatımızın bir likesi karşısındayız Millî mazisini in­
taraftan çok lüzumlu, öbür yandan da çok kâr ve millî kültürünü hafife alarak ya­
şümullü bir aksülametler devresine girme- bancı kültürlerin propagandasını yapmak,
sindendir Filhakika bir taraftan milliyet­ müstemleke olarak yaşayan mahkum ve
çiliğin vecit ve heyecanı memlekete getiri­ geri milletler arasından çıkan sahte ve ilkel
liyor, öbür yandan hakiki milliyetçiliğin ‘sözde aydın’lara has bir seciyedir” (Duru-
mesnedi olan tarih düşüncesi bir diyalek­ kan 1991: 35 9 -6 0 ). Gelgelelim, Türki­
tiğe kurban ediliyordu. Artık falan veya ye’de 1980’lerden itibaren pek sık işitile­
filan edebî mektep tenkit edilmiyor bütün cek olan bu milliyetçi celallenme, kendi
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 O’ L E R E
adlandırmasının içerdiği açmazı sezeme-
digi için, “maziyi inkâr”ın durdurulmaz
niteliğini de kavrayamıyordu, “Mahkum
ve geri milletler”: Ancak “hakim ve ileri
mille deriri’ konumundan rahatça telaffuz
edilebilecek bu sözcükler, tıpkı Mustafa
Kemal’in Ankara konuşmasında olduğu
gibi, telaffuz edeni de kendi örtük varsa­
yımlarının içine hapsediyor, "hakim mil­
letlerim dışındaki her şeyin “geri” oldu­
ğunu kabul ettiriyor ve ona sadece “evet
ama biz öyle değiliz” gibi bir şerh düşme
imkânı bırakıyordu. Köprülü de Türk
milliyetçilerinin çoğunu maziyi inkâr et­
tikleri için kınayacak, ama kendi de tıpkı
eleştirdiği Gökalp gibi yakın geçmişi (ve
mevcudu) yadsıyacaktır,18
Bu yadsımaya hemen her zaman bir ye­
tersizlik duygusu da karışmıştır, “Medeni­
yet değiştirme" kurgusu, Gökalp’in rahat­
latıcı formülüne19 rağmen, model ve kop­
ya İkilisiyle birlikle olgunluk ve acemilik
karşıtlığını de içerir. 1930’lann başlarında
Türk Tarih Tezi ve Güneş-Dil Teorisi gibi
ikincil kurgular, bu açmazdan sıyrılmak
için geliştirilmiş stratejilerdir. Ama bu
ikincil kurgular, “gerçeklere” çarpıp kırıl­
malarına gerek bile kalmadan, asli kurgu
olan “Medeniyet Değiştirme" düşüncesiy­
le boşa çıkarılıyordu. Tanpınar, çoğu za­
man olduğu gibi, bu beyhudeleşmeyle ilk
yüzleşendir. 1939da “Bitmeyen Çıraklık"
başlıklı yazısında, her türlü düşünsel im­
kâna sahip bir “genç hikâyeci”nin sıkıntı­
sını şöyle anlatır:
...genç dostum, batın yeni yazdığı hikâye­
yi okudu. Bu oldukça iyi tanzim edilmiş
bir ay); hikayesiydi. İçinde itinalı tahliller
gündelik hayat dikkatleri, seçme peyzaj­
lar vardı. Güzel ve seyyal bir üslup, iyi
biçilmiş bir elbise gibi, mevzuun bütün
hususiyetlerini cok yakın dan kavrıyor,
icap ettirdiği değişiklikleri alıyor ve sona
kadar hiç aksamadan gidiyordu. Üstelik
Metzsche’den Freud'a kadar birkaç felsefe
sistemini, romantizmden sürrealizme ka­
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R
dar bir ytğın sanat nazariyesıni bu saht/e-
ierde bulmak mümkündü /... j Bununla be­
raber küçük bir kusuru vardı. Bütün bu
vak’a, bu insanlar, bu üslup zenginliği, bu
dikkatler adetâ havası boşaltılmış bir
âlemde geçiyordu f...J Kendisine bunu an­
latmak istedim f...j Doğru, dedi, hakkınız
var Eksikliği ben de biliyorum. Onu her
eserimde görüyorum ve beni kendimden
nefret edecek kadar meyus ediyor Fakat
ondan b ir türlü kurtulamıyorum. Bu
memleketin malı olan bir sanatkar olmak
için hiçbir tecrübem eksik değil. Çocuklu­
ğumu Anadolu’da geçirdim, Orta sınıjlı
bir memur çocuğuydum f...J toprakla hiç 391
alâkam kesilm edi [...] Yerli k a y alı, en
manasız taraflarını bile sevecek kadar ta­
nır ve bilirim. Zaman olur ki, bütün bir
hayat, bâkir ve coşkun, gelir içimde tıka­
nır. Issız yollar, tozlu yaylılar, kiraç sıvalı
kasaba otelleri, çember sakallı eşraf, y a ­
malı donlu rençberler, velhasıl maddi ve
manevi sefaletine hiçbir şefkatin egilmedi-
gi kadın, erkek, çocuk, bir yığın halk gün­
delik hayatları, hülyaları, ızt irapları, kü­
çük ve geçici saadetleri ile fikir ve yazı
kayatıııa doğmak için beni boğacak kadar
sıkıştırırlar Fakat kalemi elime aldığım
zaman bütün bunları kaybederim. Bir
ömrün topladığı bütün bu kalabalık bir­
denbire silinir, yerine nereden geldiğini
bilmediğim kuklalar geçer (1996: 62-62).
Sıradan bir “yazar tıkanması" değildir
bu - ya da yazar tıkanmalarının da sadece
anlık ve bireysel olmayan koşullan vardır.
Tanpınar, bu kez “kendisi" olarak sürdü­
rür sözü:
“Ben bunun sebeplerini çok düşündüm;
ve neslimizin büyük bir ıztırabını zanne­
derim ki buldum: Kim olursak olalım, na­
sıl yetişirsek yetişelim, hayat tecrübemizin
mahiyeti ve genişliği ne olursa olsun, bi­
zim ağzımızdan hâlâ okuduğumuz frenk
kitapları konuşmaktadır. Tıpkı bizden ev­
velkiler gibi..."
Konuya “iyi biçilm iş bir elbise gibi”
 K E M A
uyan üslup, Tanpınar’ın 1918-22 yıllan
arasında çok okuduğu Gökalp’a ( “istendi­
ği zaman giyilebilecek bir elbise olarak
medeniyet") yan bilinçli bir gönderme de
olabilir. “Yerli hayatın en manasız tarafla­
rını bile" cümlesi de Köprülü’nün yerli ro­
manlarla ilgili sözlerini anımsatmaktadır.
Tanpmar, önce, iki yazarda da görece de-
gersizleşmiş otan bu iki öğeyi yeniden
yükseltir; sonra ikisini de bir nafilelik boş­
luğuna bırakır: Zorunlu kuklalarızdır -tıp­
kı bizden öncekiler gibi. Tanpınar, gecik­
mişliğin ne olduğunu biliyordu, bunu ki­
şisel bir yazgı gibi de yaşamıştı: “Hayatı-
392 mm en mühim hadiseleri birbiri ardına
kendi şairlerimi bulmam olmuştur. Evet,
kendimi vaktinde bulamadığım İçin, baş­
kalarını keşifle meşguldüm [.,.] Aziz Yaşar
Nabi! Görüyorsun ki, hayatım gecikme­
lerle doludur. Buna bir yığın düşünce ce­
zir ve meddini de ilave ediniz" (1996:
306-307). Medeniyet, istendiği gibi giyilip
çıkaralabilecek bir elbise olabilirdi; ama
biz gecikmişler için hep hazır bulduğumuz
kullanılmış elbiseydi ve “kim olursak ola­
lım, hayat tecrübemizin mahiyeti ve ge­
nişliği ne olursa olsun” üzerimize tam
oturmayacak, bize hep önceki (asıl) sahi­
bini anımsatacaktı,
Tanpınar, otuzlu ve kırklı yıllar boyun­
ca, Cumhuriyet Türkiye’sinin kültürel/dü-
şünsel gerilim ve hüsranlarıyla en açıkça -
şüphesiz yine uzviyetçi paradigmanın çer­
çevesi içinde- yûzleşebilen yazar olmuş­
tur. Ama kültür politikalarının belirlendi­
ği merkezlerde Gökalp’in formülü hüküm
sürüyordu. Geçmişi (ve mevcudun büyük
kısmını) kullanım dışı bırakan bu formül,
Onuncu Yıl Murşı’nda da belirtildiği gibi,
uzun bir süre boyunca bir “yoktan varet-
me" çabası olarak kalmıştır. Türkçülüğün
Esasları'nda özetlenen sanatsal sentez20
fikri, “buhran" kavramıyla ilişkili her tür­
lü “koyu betimlemeyi" dışarda bırakan
safdil bir bilimselcilige dayanmaktaydı
( “O halde millî geleneklerimizi arar ve
özelliklerini belirlersek, artık aramızdaki
L İ Z
toplumsal çekişmeler sona erer" Gökal:
1993: 16). Gökalp, Tanpınar'ın dediği gib:
“tarih düşüncesini bir diyalektiğe kurban
etmekten çok, kavrayışı tarihsellikter.
arındırıyor, usulle içeriğin -dolayısıyla
medeniyet ve kültür kurgularının- ortak
bir yorum ufku içinde birbirine bağlandı­
ğını göremiyordu (bu açıdan, Durkhe-
im’dan çok, Comte’un izindeydi). Müzik­
te, “toplanmış" halk ezgilerinin armonik­
leştirilmesinin ürünü, Adnan Saygun ve
Türk Beşlerinin yapıdan olacaktı. Yerli bir
dinlerçevre için üretilmiş bu “millî musi­
kinin" anlaşılması, başka bir deyişle yo­
rumlanabilmesi için. Batı müziğinin Beeı-
hoverı’dan Webern’e, Debussy’den Stra-
vinsky ve Bartok’a giden farklı gelişim çiz­
gileri hakkında hem kuramsal bilgi sahibi
olmak hem de bu bestecilerin müziğinden
zevk almış olmak gerekiyordu. Ama o za­
man da burada yapılan müzikten (armo­
nikleştirilmiş ezgi) zevk almak mümkün
olmuyordu - bir açmaz daha. Bu yerli
ürünleri değerli kılmak için tüketicinin
gönüllü bir gümrük duvarını bendi algı ve
zevk dünyastna ıçselleştirmesi gerekiyordu
ki, bu da kalite farkını en baştan kabul­
lenmek demekti.
Usulle içerik ya da uygulamayla malze­
me arasındaki ortak yorum ufkundan söz
ettim - gerçek şu ki, başlı başına yorum,
yeni kültürel elitin "Arap-Acem medeni­
yetine” yakıştırdığı ve dolayısıyla bastır­
maya çalıştığı zihinsel edimdi. Yakup
Kadri Karaosmanoğlu, düpedüz zihinsiz
bir edebiyat ve zihinsiz bir okur öneren
“Türk Halk Edebiyatı" başlıklı yazısında
(1925) şöyle diyordu:
Ziya Gökalp f...J edebiyat -1 cedidenin y a­
van ve crvıfc zevkleri içinde bocaladığımız
bir sırada bize büsbütün başka bir âlemin
perdesi açtı {...} Bu itibarla biz Kızdei-
ma’y a Riibab-ı Şikesteden daha /a2İa kıy­
met veriyoruz [.../ Kızılelma’da bir /ecir
vaktinin serinliğini duyarız; bu serinlik,
İsyan ile, küfür de, fısk u fücur ile geçmiş
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 O ' t E R E
bir gençlik çağından sonra, anamızın mu­
nis ve şefkatli sesini duyduğumuz vahit
kalbimize hasıl olan sahavet /çocuksuluk]
ve taravate benzer bir şeydir. Aynı şeyi
dertlinin bir nefesinde, Karacaoğlanin bir
türküsünde de hissederiz. Bu hissimizi
tahlil ettiğimiz zaman bulacağımız sebep
her şeyden evvel, bü nevi edebiyattaki li­
sanın sadeliği, munislisi, canayakınlığı-
dır. Bu lisan Arabi ve Farisî kelimelerle
mahmul olan şu mağşuş Osmanlıca gibi
evvela kafaya, sonra fealbe hitap etmez,
doğrudan doğruya gönüle söyler Oburün­
de zihin ofeunan sözü anlamak için kendi
kendine evvela tercüme, sonra izah, daha
sonra tefsir mecburiyetindedir ve şairin
sesi bu üç türlü süzgeçten feurtulup da ru­
ha ininceye kadar bütün feuvvetini, halisi-
y etin i, feofeusunu kaybeder" (K aplan
1981b: U 5 ).2'
Rejim, eski estetik kültürü toptan red­
dedip bir yenisini yoktan var etmeye yö­
nelirken, inandırma, cezbetme ve yönlen­
dirme araçlarından da önemli ölçüde yok­
sun bırakıyordu kendini. Hıristiyanlaşma
olayı -ve gösterilen tepkiler- ideolojik ön­
derliğin bu araçsızlığını kısmen belli et­
mişti. “Halka gitmek" amacıyla Yakup
Kadri’nin önerdiği gibi zorluğun inkân ve
basitliğin yüceltilmesi, içerdiği regresif
eğilimle (“anamızın sesini duyduğumuz
vakit kalbimize hasıl olan sabavet”), yöne­
tici elitin “kendi" standartlarına bile cevap
vermiyor, çünkü içseli eştirdiği “Batı" ba­
kışı açısından hep yetersiz kalıyor, “millî"
olsa bile “medeni" olamıyordu. Ve bu da
millî kültürün kendi ideallerine yetişmesi­
nin hep ertelenmesi demekti. (Gökalp ve
Köprülü’nün önerdiği daha sabırlı etnog-
rafik ve folklorik etkinlikse, bazı ilk ürün­
lerini ancak 1940’larda vermeye başlaya­
cak ve bunların daha önemlileri de Gö-
kalp’in formülünü askıya aldıkları için ba­
şarılı olacaklardı.) Bu araçsız kalışın bir
başka örneği de “Alaturka" müzik konu­
sunda ortaya çıkıyordu. 1926’da bu müzi­
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R
ğin okullardan kaMuılmasından sonra,
1935’te de radyoda “Alaturka" müzik ya­
yını durdurulmuş, ama bu yasak ancak
sekiz ay sürmüştü. Rejim, iki düşmanı
(Osmanh ve Ban) karşısında da hegemo-
nik bir konuma ulaşamıyordu: Yabancı
okulu cezalandırıyor ama tam yasaklaya-
mıyor, “Alaturka" müziği dışlamak istiyor
ama vazgeçiyordu.22
Bu içsel bölünmenin doğurduğu huzur­
suzluğu, 1934-40 yıllarında İstanbul Üni-
versitesi’nde ders veren edebiyat kuramcı­
sı Erich Auerbach, 1937 başında Walter
Benjamin’e yazdığı bir mektupta şöyle be­
tim leye çekti: 393
[Atatürk] yaptığı her şeyi, bir yanda Avru­
pa demokrasilerine karşı, öte yandan da
esfei panislümist Sultan’ın ekonomisine
harşı mücadele içinde yaptı; bunun sonu­
cu, fanatik biçimde gelenefe-karşıtı bir mil­
liyetçiliktir: varolan bütün flslümî] kültü­
rel mirasın reddi, ilksel bir Türk kimliğiyle
fantastik bir ilişkinin kurulması, nefret
edilen ama yine de beğenilen bir Avrupa’y a
karşı kendi silahlarıyla zafer kazanm ak
amacıyla Avrupai bir teknolojik modern­
leşme ],,.] Sonuç; Uç noktada milliyetçilik
ama aynı zamanda tarihsel millî karakte­
rin yıkılması (Barck 1992; 82).
Gökalp’in Yeni Osmanlılar’dan devralıp
Fransız pozitivizmiyle işlediği formülü,
bugün de devam eden bir milliyetçi düşü­
nüşü başlatmış, ama “aramızdaki çekiş­
meleri sona erdirmeyi” başaramamıştı.
1939’da Haşan Âli Yücel’in maarif vekilli­
ğine atanmasıyla birlikte milliyetçi yazar­
ların bugün bile gazabını çeken “hüma­
nist kültür" dönemi açıldı. Yeni bir sentez
denemesiydi bu.
GÖRELİ RESTORASYON:
YÜCEL’fN TÜRK HÜMANfZMASI
Bu daha kaynaştırıcı sentezin ilk formü-
lasyonlarından birini, 1937’de Haşan Âli
Yücel vermiştir. Gökalp’in “Türkleşmek,
 K E M A L İ Z M

İslâmlaşmak, Muasırlaşmak" formülüne

itiraz ederken şöyle der: “Bugünkü Türk
inkılâbı, ekletneci değil, bütüncü ve sis-
temcidir. Biz Ziya beyin dediği gibi üç
şey olmak istemiyoruz; dileğimiz bir şey
olmaktır. Biz tam Türk olmak istiyoruz.
Dikkatinizi çekmek mecburiyetindeyim
ki, Türkleşmek başka şeydir, Türk olmak
başka, Meşrııtiyef’in eklemeci filozofunun
zanettigi gibi bizim Türkleşmeye ihtiya­
cımız yoktur. Bizim için, Türklüğümüzü
duymak ve bulmak zarureti vardır” (1937:
191). Yüceî'in sözcüklerle oynadığı söy­
lenebilir: “Türkleşmek" ile “Türklügü-
394 müz duymak ve bulmak" arasında önem­
li bir fark yoktur, ikisi de bir sürece İşa­
ret eder ve henüz sürecin başında olun­
duğunu (Türkleşilmedigini, “tam Türk”
olunmadığını) belirtir. Yine de Yüceî’in
niyeti o kadar karışık değildir: Artık bu Tanfnmr, Kemalist kanon oluşturma ve
arayış ve oluş sürecinin tamamlandığım, “millî edebiyat” inşa gayretlerinin
inkılâbın “bugünkü” evresinde “Meşruti- karşısında veya dışında durmaz; ancak
bu inşa sürecinin saaflarmm,
yet’in eklemeci filozofunun" formülüne
çelişkilerinin -en keskin değil ama-
ihtiyaç kalmadığını söylemektedir. Süreç, en derin eleştiricüerindendir.
içerdiği bütün zorlanm a, kararsızlık,
şüphe ve tedirginliklerle birlikte artık
geçmişte kalmalıdır. Yeni bir güven duy­ mahduttu [...} kendi zamanında, ça lk a ­
gusu, yeni bir sentez oluşmaktadır, ner- nan Fransız şiir cereyanlarının en derin
deyse olmuş gibidir. ve yüksek taraflarım, yani Baudelaire’den
Bu yargının, kendi içinde tutarlı olup Symbolistlere kadar uzanan mühim (ara-
olmadığı, kendinden emin olup olmadığı Jinı hiç anlamazdı. Anladığı Sully Prud-
sorusunu şimdilik bir yana bırakalım. Gö- homme, Coppee ve emsali şairlerin şiirini
kalp’in formülünün pratik uzantılarına ise şöyle bir vukufla edinmişti [,.,} Bizim
karşı o formülün genel çerçevesi içinde eski şiirimize vukuu/u ise -eğer Muallim
kalarak yapılmış itirazlar daha 1920‘li yıl­ Naci’yi bir mikyas alırsak- dîvanları bir
larda bile etkiliydi. Gökalp’le aynı dergi­ taraftan devr etmiş diğer taraftan da her
lerle yazmış ve onun sayesinde Darülfü- mısraı sökecek derecede değildi. Ziya Gö­
nun’a hoca olmuş Yahya Kemal, tahminen kalp fise/ Fransızca şiiri hiç bilmezdi; Jü­
1920’lerin sonlarında yazılıp da sonradan risi şiiri ve bizim eski şiirimizi birinci de­
yayımlanmak üzere saklanmış bir notta recede anlardı; ilimde ise pay ansız bir
(“Tevfik Fikret ve Ziya Gökalp") şöyle di­ kudret sahibiydi f...J Şiirin ve edebiyatın -
yordu: ilim bakışıyla- tariflerine giriştiği vakit
Bergson kadar ihâtah görünürdü. Şiirde
Tevfik Fikret ve Ziya Gökalp'i yakından
Fikret çığırını nazariyeleriyle silip süpür-
tanıdım. F ikret’in bilgisi orta derecede,
mege teşebbüs eden Ziya G ökalp oldu.
birçok balı islerde ondan da dûndu [aşa­
[Ama[ Tevfik Fikret -bütün zaafları ve
ğıydı j. M ütefekkir olarak kâinatı hayli
noksanlarıyla beraber- şiirimizin içinden-
1 9 2 O' L £ R D E N 1 9 7 O ' L E R E K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I

di. jürimizin alafrangaya doğru bir isti- lanmamış- bir pasajı, bu “mülahazalarla"
kaamet alacağı zamanda gelmiş, o istiha- bîlikte Haşan Ali’nin programının da ge­
ametin basma geçmiş, göreceli işi gör­ nel atmosferini verir:
müş, eserini de şahsiyetini de Türk edebi­
Kendimize, kendiliklerimize dönmek bah­
yatına müebbeden hak ketmiş! i, Ziya Gö­
si geçtiği vakit, zevk aldığımız Fransız şi­
kalp, şiirimizin dışında halmiş bir alimdi.
irini ve nesrini temmet /tamamlandı 1 der
Şiirin ne olduğunu iyi bilmesi, edebiyatı­
kabilinden atmak, hatta büsbütün unut­
mızın hangi istikaamelte milli olabilece­
mak ve ondan sonra Anadolu’ya, İstan­
ğini iyi anlaması onun şiirimize ve edebi­
bul'un, Bursa’mn ve Edirne’nin eski m a­
yatımıza girmesini temin edemedi; bunun
hallelerine çekilmek ve artık tamamiyle
içbı de şiirimizin yenileşmesinde hiçbir iş
kendimize kapanmak gibi zan hâsıl olu­
göremedi /.../ Çünkü yeni ve milli diye,
yor Bu sakat bir görüştür. Bir milletin öğ­
muannidâne bir iddia ile ortaya sürülen
renmek ihtiyacı bitmez. Bilhassa bu asır­
manzumeler mevzu itibariyle eski saz şa­
da diğer milletlerin /ıkir ve hareket hava­
irlerinin hiç bilmedihleri ve söyledikleri
larından uzaklaşması zâten mümkün de­
395
şeylerken, hiç mi hiç yeni değiilerdi. Eski
ğildir Kendimize ve kendiliklerimize dön­
saz şiirinin teraneleriydi. Bu çığır yeni bir
meği böyle yanlış bir zaviyeden değil, asıl
nağme, yeni bir lezzet getirmiyordu, yeni
olduğu gibi görürsek diyebiliriz ki: Avru­
bir hava açmıyordu. Ancak Ziya’nm tertib
pa medeniyetinin ortasında her milletin
ettiği ilmi bir reçeteyi in mahsulleriydi [...]
bir hüviyeti vardır biz de o dairede bir hü­
Milli şiir tınvânını alan ve iflas eden şiirin
viyet olmayı özlüyoruz (1984: 297-98).
i/lasınm nedeni ise Ziya Göhalp’in şiiri­
mizden olmaması idi; şiirimizi elinde bir Gökalp’in formülü hem olumlanıyordur
alim reçetesi olarak İslah etmesiydi. Til­ burada (“o dairede bir hüviyet"), hem de
mizleri zaten adam değildiler; kabahat kendi içinden eleştirilip aşıhhyordur
onlara ait olamaz (1986: 21-24). (“bitmez" ve “kendiliklerimiz”: hars ya da
ulusal kimlik çoğuldur, yekpare bir özdeş­
Gökalp ile Beyatlı’nın temel kurguları
lik değildir). Maarif vekaletin yayını ola­
arasındaki farkı (ki pozitivizmle hermene-
rak “Dünya Edebiyatından Tercümeler”
utik arasındaki fark da demektir) burada
dizisi de bu restorasyon atmosferi içinde
tartışamayız. Şunu ekleyeceğim sadece:
başlar: Dogu’ya ve Batı’ya karşı sürekli
Gökalp için kültür ve estetik, ulusun kurul­
kültürel teyakkuz hali kısmen kaldırıl­
masında bir araçtı; Yahya Kemal ise ulusu
maktadır. Yücel, 1939’daki Türk Neşriyat
ve tarihini öncelikle estetik bir gerçeklik
Kongresi’nin açılış toplantısında yaptığı
olarak kurguluyordu. Bunun bazı pratik
konuşmada şöyle der: “Garp kültür ve te­
uzantıları da vardı: Milliyetçiliğin güncel
fekkür camiasının seçkin bir uzvu olmak
siyasal boyutunu çok abartmamak ve
dileğinde ve azminde bulunan Cumhuri­
Özellikle şanlı bir geçmişin sahiden dirilti-
yetçi Türkiye, medeni ve dünyanın eski
lebileceği yanılsamasından23 geri durmak;
ve yeni fikir mahsullerini kendi diline çe­
amaçlanan yekpare ve saf ulusal kültürün
virmek ve âlemin duyuş ve düşünüşü ile
o kadar yekpare ve saf olamayacağını, ama
benliğim kuvvetlendirmek mecburiyetin­
öte yandan bu türden formüllerin yanı ba­
dedir. Bu mecburiyet, bizi geniş bir tercü­
şında -onlardan az çok etkilenerek- me­
me seferberliğine dâvet ediyor” (Çıkar
lezliğine rağmen görece tasasız bir yerli
1997; 81). Çevirilerin birinci basımlarında
kültürün de süregittiğini görmek. Yahya
yer alan ama 1960’lardaki yeniden basım­
Kemal’in kendi “tilmizlerince’’ pek akta­
lardan kaldırılan “Önsöz"de de Yücel “hü-
rılmayan 1940'lara ait -sağlığında yayım­
manizma” kavramını vurgular: “Hümaniz-
 K E M A
ma ruhunun ilk anlayış ve duyuş merha­
lesi, insan varlığının en müşahhas şekilde
ifadesi olan sanat eserlerinin benimsen­
mesiyle başlar I...] Bunun içinder kibir
milletin diğer milletler edebiyatını kendi
dilinde, daha doğrusu kendi idrakinde
tekrar etmesi; zeka ve anlama kudretini o
eserler nispetinde artırması, canlandırma­
sı ve yeniden yaratmasıdır.”
Dizi içinde ilk üç yılda yayımlanan 109
yapıtın 39’u klasik Yunancadan, 38’i Fran-
sızcadan, 10’u Almancadan, 8 ’i İngilizce­
den, 6’sı Latinceden, 5’i Şark ve Islâm kla­
siklerinden, 2’si Rusçadan biri de Iskandi-
3 96 nav edebiyatındandır. 1980’lerde bir milli­
yetçi yazar, Beşir Ayvazoğlu, “klasikler
arasına göstermelik olarak Şark-lslâm kla­
siklerinin de serpiş tiril diğini” belirtecektir
(Ayvazoğlu 1988: 245), Bu böyle olsa bile,
anlamlı kıyas noktası, bütün Şark-lslâm
klasiklerinin çevrildiği hayali bir durum
değil, bütün “Şark-İslâm'ın” bastınlmaya,
unutulmaya çalışıldığı 1925-39 dönemi­
dir.2^ Öte yandan, aynı yazar, Mevlâna gi­
bi bir Şark-lslâm klasiğinin “başta Saba­
hattin Eyuboglu olmak üzere, bazı hüma­
nist aydınlar tarafından aslî hüviyetinden
soyutlanarak bir 'hümanist’ gibi takdim
edilmeye çalışı l[dığını]’’ söylerken önemli
bir noktaya da işaret etmektedir (Ayva-
zoglu 1988: 245).
Ama Mevlâna’nın (ve onunla birlikte
Yunus Emre’nin) evrenselleştirilmesi de
“Batı medeniyet dairesine" Batı’ya karşı
mücadele ederek ve sonradan girme çaba­
sının doğurduğu kaygıyla ilgilidir. Gö-
kalp1in formülü, Türk kültürünün bu ev­
rensellik içinde her zaman tikel ve kısmî
kalacağını baştan kabulleniyor ve bu yüz­
den de gidermek istediği güvensizlikleri
daha da şiddetlendiriyordu,25 Kozmopoli-
tizm, hep kaygı yaratıcı bir öğe olarak Gö-
kalp’in kendi ulus tanımının içine sızmıştı:
“Türkiye’nin millî lisanı," diyordu, “İstan­
bul Türkçesidir; buna şüphe yok! [...] işte
Türkçüler, lisanımızdaki [yazı dili ve ko­
nuşma dili ikiliğimi kaldırmak için şu um­
L İ Z M
deyi kabul etmekle iktifa ettiler: İstanbul
halkının ve bilhassa İstanbul hanımlarının
konuştukları gibi yazmak. Bu suretle yayı­
lacak olan İstanbul'un konuşma diline yeni
lisan, sonra güzel Türkçe, daha sonra yeni
Türkçe adları verildi" (1976: 105-107).
Ama henüz millî bir Türkçe’nin değil, de­
ğişik yaygınlık derecelerindeki yerel Türk-
çelerin bulunduğu bir ortamda İstanbul
Türkçesi bu yerel lehçelerin en “kozmopo­
lit" olanıydı.26 Ve böylece, Türkçülüğün
değerli kılmak istediği millî hars da daha
en baştan kendi içinde bölünüyor, bu har­
sın dili, başka bir deyişle sesi ve ifade si
“güzellik” ve “yeniliğin” dışında tanımla­
nıyor ve bir folklorik malzemeye İndirge­
niyordu - öte yandan, amaçlanan yayılma­
nın da tam gerçekleşmediğini, önce “güzel
Türkçe’nin" gereği olan sesleri çıkarama­
yan, sonra da zaten çıkarmak istemeyen,
hınçlı bir gururla “güzel olmayan” sesler
çıkaran kuşakların siyaset ve kültür sahne­
sine girdiklerini biliyoruz: Daha önce de­
ğindiğimiz iki düğümlenmenin (araçsızlık;
rejimle kendi biçimsel ideali arasındaki
bozuk, bulanık ilişki) bir başka örneği.27
1930’ların başlarında Türkçülüğün bu
türden iç çelişkileri Güneş-Dil Teorisi ve
Türk Tarih Tezi gibi -Gökalp’in de kolay­
ca benimseyemeyecegi- kurgularla aşıl­
mak istenmiş ama bunların fantastik nite­
liğini asıl başlatıcı kurgu olan “Batı mede­
niyeti" ile bağdaştırmanın kolay olmadığı
görülmüş ve bu da sadece tatminsizliğin
artmasına yol açmıştı; evrensellikle tikel­
lik arasında daha yumuşak, daha “orga­
nik" bir sentez tasarımına ihtiyaç vardı.
Haşan Ali’nin Maarif vekilliğine getiril­
mesiyle Türkçülüğün bu uç formülasyon-
ları da tümüyle reddedilmeksizin kendi
halin e terk ed ilm iş o ld u ,28 Yücel de
Gökalp’in “usul-öz” ikiliğini benimsiyor­
du ama daha çatış masız bir sentez öngö­
rüyordu: “Ben Doğu ve Batı diye bir ayrı­
lık görmüyorum. İnsan eseri, insan ruhu­
nun iştiyakları, kayguları, korkuları za­
mana ve zemine göre değişse de özünde
1 9 2 O ' L E R O E J J ___ 1 9 7 0 ' L E R E
bir ayrılık varsa o, tutulan yol ve usul­
dendir. Garplı kafasının metoduyla duy­
masak şarklıda bu özü bulamazdık. Me­
sela Mevlâna’nın Fîhi mü/îhi kitabını Go-
ethe’nin E ckerm an ’la Konuşmalar’ı gibi
okuyorum. İkinciyi okumaya alışmasam,
kimbilir birinciyi şimdikinden daha az
başarı ile söktürebilirim” (Çıkar 1997:
62). Bu yaklaşım, Yahya Kemal’in tasarı­
mından çok uzak değildir, Beyatlı da
Gökalp’in katı ikiliğinin yarattığı tatmin­
sizliklere değindiği (yukarda bir kısmını
aktardığımız) pasajında şöyle demektey­
di: “Bir medeniyeti taklîd etmek merhale­
sinden çıkmak onu iyi hazmettikten son­
ra mümkün oluyor. Bu rüşde ermek için
ise onun fen ve tekniği kâfi gelmiyor; bil­
hassa zevk, düşünüş, ahlak gibi yeni ha­
yatı yaratan unsurlarım benimsemek îcâb
ediyor” (1984: 296),29 Yücel, Beyatlı’dan
farklı olarak, “taklit” ve “rüşt” gibi fazla
çıplak adlandırmalardan kaçınıyor, “rüşt”
sorununun artık unutulmuş olduğu bir
noktadan konuşmak istiyordu. Doğu ve
Batı ayrımı yoktu. Mevlana ite Goethe ay­
rı tepelerden ama aynı yükseklikten bir­
birini selamlıyordu.
Eski “Dogu-Batı" sorununu dönüştüren
bu düşünsel manevra, en azından bir süre
için, Türkiye’nin “yaralı bilinçlerine” (te­
rim, Iranlı yazar Daryuş Şayegan’ındır)
bir merhem gibi gelmiş olmalıdır. Sürekli
kültürel teyaukuz ve tıkanma hali geride
kalıyor, evrensellikle yerellik arasında bir
uyum sağlanıyordu. Yücel’in rahatlatıcı
yaklaşımı, daha sonra sol kanat aydınla­
rınca şöyle yorumlanacaktır: Sanat ne ka­
dar yerelse o kadar evrenseldir, yerellik
arttıkça evrensellik de artar. Gelgeldim,
bu yaklaşım, Batı’nın da Evrensel’in de
bir ebedîlik hali içinde dondurulmasına
dayanıyordu. Dünya edebiyatından Ter­
cümeler gibi bir mecelle (kanon) içinde
kapsanan bu ebedi kurgunun nesnel işle­
vi de, inkılâpları benimseyen Türk aydını­
nın fıem kendini Baült/Evrensel hissetmesi­
ni hem de Batı'daki gelişmelerden etkilen­
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R
memesini, hatta habersiz kalmasını sağla­
maktı,30 Başka bir deyişle, Tercümeler di­
zisinin Batı’ya açılan penceresi, daha çok
bir ayna işlevi görüyordu: Orada, kendi
rahatlatıcı Batı imgesini ve kendi Batılılaş-
mışlığmı (veya Batılılaşacağmı) görüyor­
du inkılâpçı Türk aydını. Ama Yücel’in
Ankara Devlet Konsevatuvarı’nın ilk me­
zunlarının diploma törenindeki (1941)
sözleri, hem kaygıların kolayca yatışma­
dığını gösterir hem de bu güçlüğün ar­
dındaki nedenleri hissettirir:
Bir gün bütün insanlığın idrak edeceğine
inanmış bulunduğumuz Türk hümanizma-
sının yepyeni bir safhası, Devlet Konser-
vatuvarmın bağrında doğmaktadır Türk
kümanizması, beşer eserine istisnasız kıy­
met veren, ona zamanda ve mekânda hu­
dut tanımayan hür bir anlayış ve duyuştur
Hangi milletten olursa olsun insanlığa ye­
ni bir düşünüş, yeni bir duyuş getiren her
esere bizim yüreklerimizin besleyeceği his,
ancak saygı ve hayranlıktır [...] Müellif
bizden olmayabilir, bestekâr başka millet­
ten olabilir Fakat o sözleri ve sesleri anlt-
yan ve canlandıran bizdz- Onun için Dev­
let konservatuvarının temsil ettiği piyesler
oynadığı operalar bizimdir, Türktür ve
millîdir" (Çıkar 1997: 96).
Eski çatışmacı ton -kısmen rejimin yer­
leşerek kendini daha güvenli hissetmesin­
den de ötürü- yerini "stoacı” bir kabullen­
meye ve belli belirsiz bir serzenişe ( “bir
gün") bırakmıştır ama nihai doğrulanma
mercii hâlâ dıştadır. Türk hümanizmasını
bir gün görecek olan “bütün İnsanlığın"
da aslında ikiz göndetgeleri olduğu sezilir:
Biri, canlı türü olarak bütün insanlar,
İkincisiyse -operada Çin, Peru veya Kenya
müziği değil, Italyan, Rus ve Alman müzi­
ği icra edildiğine göre- Batı dünyası ve
özellikle de “insanlık” kurgusunun kayıtlı
olduğu Batı hümanist felsefesi. Şu halde
Batı’nın bakışı, aynanın ardından, aynayı
geçerek bizi gözlüyordur. Türk hümaniz-
ması da bu bakış nezdinde doğrulanacak-
 K E M A
tır.3’ Ama böyle bir doğrulanılın hep erte­
lenmeye mahkûm olduğuna yukarda de­
ğinmiştik: Meltem Ahıska’ntn belirttiği gi­
bi (bkz. 22. dipnot) bir çifte yansıtma işle­
mi geçerlidir burada: Batı’nın gözünden
bize yansıyan imge, her zaman çoktan bi­
zim oraya yansıttığımız kendi imgemizdir
- kendi yetersizlik imgemiz. Bu ayna iliş­
kisi, ego ile ego ideali arasındaki çifte yan­
sıtmada olduğu gibi, kendini sürdüren bir
eşitsizlik üzerine kurulmuştur: Ego, ide­
alin aynasında, isteklerini çünkü yetersiz­
liğini ve yetersizliğini çünkü isteklerini
görecektir hep.
398 Öte yandan, Yücel’in pasajındaki bir
başka zaafa da işaret etmek gerekir: Kul­
landığı terimler birbirinin ayağına dolan­
maktadır: “Başka milletler” sözüyle, “za­
manda ve mekânda hudut tanımayan” bir
evrenselcilik fikrî askıya alınmakta, ama
aynı anda “millet” terimi de bütün yükü­
nü, bütün belirginliğini ve kavramsal hay­
siyetini yitirmektedir: “Bizden olmayabilir
ama bizdendir, başka ulustandır ama
Türktür.” Burada “proto-dekonstrüktif”
bir melezlik fikrînin başlangıç lan m gören­
ler de çıkabilir. Ama böyle yaklaşımların
daha kalıcı sonucu, zihinsel gevşekliktir.
Fantastik ama yaşanmış -dolayısıyla ger­
çek- karşıtlık ve ayrımların muğlaklaştırıl­
ması, düşünsel çatışkıların işletilmek ve
belirginleştirilmek yerine kısa devreye uğ­
ratılması, sadece klişelerle konuşan ve an­
cak konuştuğu klişeleri düşünebilen bir
sosyal tipin doğmasına yol açmıştır. Bu ti­
pin daha tipik örneklerini, sosyalizmle
Atatürkçülük arasında yer alan, çoğu za­
man haklı olarak ilericilik diye de adlan­
dırılan, hudutları belirsiz bir düşünsel
bölgede bulacağız (bu noktada, Yeni Ufuk­
lar dergisini nasıl unutabiliriz - Cumhuri­
yet gazetesini de).32
“TÖRK-İ5LAM SENTEZİNİN ÖN-TARİHİ
40’lı yılların göreli kültürel restorasyonu,
bazı eski güvensizlikleri bir süre için sa­
L İ Z M
ğaltır ya da örterken, karşı uçta da bir tep­
kinin birikip şekillenmesini önleyeme­
miştir. 70’lerin ikinci yansından, özellikle
de 1980 darbesinden itibaren eğitim ku­
mrularında ve kültür yaşamında “Türk-
Islâm Sentezi" adıyla etkisini daha çok
duyuracak bir tepkidir bu. Yukardaki for-
müllendirme tarzına sadık kalırsak bu
çizgiyi de “Ziya Gökalp eksi Batı’nın-tek-
noloji-hariç-her-şeyi artı vurgulanmış an-
ti-komünizm” olarak tanımlayabiliriz.
Farklı kökler ve farklı bileşenlerden de
söz edilebilir: 1912 sonrası Türkçülük ve
Turancılık akımlarına karşı daha mesafali
olan bir muhafazakâr çizgiden etkilendi­
ği, ama asıl mühimmat deposunu Turancı
hareketten aldığı söylenebilir. Zaman
içinde bazı değişmeler de geçirecek, baş­
langıçta çok daha vurgusuz olan İslâmî
öğenin 1970’lere gelindiğinde belirginleş­
tiği görülecektir. Oluşumunda 30’lu ve
40’lı yılların uluslararası siyasal koşulları­
nın oynadığı role sık sık dikkat çekilmiş­
tir; ama bu yazının çerçevesi içinde daha
önemli olan, iç koşullardır: Yücelin resto­
rasyonu (“Türk hümanizması”), yüz yıl­
lık yaraları gerçekten iyileştiremeyip sa­
dece örtmekle kaldığı ölçüde, kendileri de
zaten bu yaraların ürünü ve ifadesi olan
akımların şimdi ikiye katlanmış bir hınçla
bu yetersiz “tedaviye" hücum etmeleri,
asıl düşman olarak onu bellemeleri ve her
şeyleriyle onun zıddı olmaya yönelmeleri
kaçınılmazdır. Divan edebiyatı bahsi, iyi
bir örnektir.
1932’de, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın da
aralarında olduğu bazı öğretmen ve aydın­
ların Divan edebiyatının liselerden kaldı­
rılmasını teklif ettiğine ve bunun, yeni re­
jimin Türkçü kültürel seçkinlerinin bü­
yük bölümünce paylaşılan tavrın pratik
ifadesi olduğuna yukarda değinmiştik.
1939'dan sonra bu alanda da belli bir res­
torasyon gerçekleşmiştir; Bu edebiyatın
kurumsal zemini (dergâhlar) yok edilmiş
olsa bile, Bektaşî bir kökenden gelen ve
ilerde İsmet Paşa’ya sunulan bir Divan da
1 9 2 0 ’ L E R D E N 1 9 7 0 ' L E R E
yazacak olan Haşan Âli iş başındadır ve
birlikte çalıştığı kişiler arasında, Yahya
Kemal’in müridi sayılan Ataç ve Tanpınar
da bulunmaktadır. Tartışma 1940’larda
başlar. Milliyetçilerce Divan edebiyatını
küçümsemekle suçlanan Ataç’ın kendisi
de, “çocuklarımıza eski şiirimizin okutul­
madığından yakınmaktadır (1942):
Bugünkü çocuklar eski şiirimizi bilmiyor­
larsa, kendilerine öğretilmediği içindir
Çocuklarımıza şiir terbiyesi vermiyoruz.
Onlara yurt bilgisi, ahlak hocalığı eden,
büyükleri öven, çoğunun Türkçesi de bo­
zuk birtakım m anzum eler öğretiyoruz
I...J Gençler eski şiirimizi okumuyorlar
çünkü bulamıyorlar. Sadeddin Nüzhet ye­
ni yazı ile Baki divanım bastırdı, ikinci,
üçüncü derecede şairlerden daha bir ikisi­
nin divanını bastırdı. Allak razı olsun.
Ama bu iş o kadarla kaldı. Çocuklarınıza
verecek bir Fuzulî, bir Nedim divanı bula­
mazsınız, Bunca yıldır o divanların üç
dört tanesi olsun bastırılamaz mıydı? [...]
O kullarda ço cu k la ra divan şiiri şimdi
gösteriliyor edebiyat tariki yanında Nec-
meddin Halil’in /izahlı Divan (kiri Anto­
lojisi) kitabı da okutuluyor, iyi. Ama ez­
berletilmiyor [...] Ezberlenmeyen şiir iyi­
ce öğrenilmiş demek değildir; insanın dı­
şında kalır; hayatına karışmaz /...J Bu iş­
te yeni yazının, dil değişmesinin, arapça,
/arşça öğrenmemenin kiç suçu yok, hiç ol­
mazsa büyük bir suçu yok. Asıl büyük sü-
yük suç bizim kendim izin de eski şiiri
gerçekten sevmeyişimizde, onu evlerimiz­
den kaldırmış olmamızda (2000:30-32).
Ataç’ın da, daha önce Erişirgil’in yaptığı
gibi, kişisel sorumluluk taşıdığı işlerden
ötürü kurum lan suçladığı sanılabilir.
Ama yazısının zamansal göndermeleri an­
lamlıdır: Divanlar “bunca yıldır” bastırıl­
mamışım çocuklara "yurt bilgisi, ahlak
hocalığı eden, büyükleri öven” birtakım
manzumeler öğretilmiştir, divan şiiri an­
cak “şimdi" okutulmaktadır. Bütün bu
ifadelerin -kınanan- göndergesi, bir önce­
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I
ki dönemdir - ve o dönemin şimdi’deki
uzantıları.33 Öte yandan, önceki dönemin
bazı kurucu kültürel kararlarını ( “yeni
yazı”) tartışma dışı da tutmak İstemekte
ve bu yüzden çelişkiye düşmektedir: Eski
şiirin “evlerimizden kaldırılmış” olması­
nın koşulları arasında, eski yazının ve
Arapça ile Farsça öğretiminin kaldırılma­
sı da vardır. Öte yandan, Aıaç’ı “yabancı
etkilere" açık olduğu kınayan milliyetçi­
ler de çelişkiden münezzeh değildir bu
noktada. Aynı yazıda bu çelişkilerin bazı­
larına işaret eder Ataç:
Mehmet Kaplan’ın [...1 yazısından, ya­
bancı tesirlere düşman olduğu, hiç olmaz- 399
sa onları pek dostça karşılamadığı hissedi­
liyor. Bir taraftan divan edebiyatımızı, bir
taraftan da: “Şinasi, Namık Kemal, Ahmet
Mithat cümlelerimizin içinde gizlidir," de­
yip Tanzimatçılarla onlardan hemen sonra
gelenleri savunurken yabancı tesirlere
düşmanlık göstermek, doğrusu hayli garip
oluyor. “Bizim kendi bünyemizden çıkan
yenilik devam eder, yabancı tesir ise bir
müddet kavasım kakim kıldıktan sonra sili­
nir gider," demeden biraz önce: “Beş asır­
lık divan edebiyatında, yabancılıklara nis-
betle kendimize has tarafların ne kadar az
olduğu düşünülsün" diyor. Havasım bir
müddet hâkim kıldıktan sonra silinip gi­
den tesirin beş asır gibi kısa bir süre sür­
mesi, o tesirle doğmuş edebiyatta bugan
de okunacak, hayran olunacak şairler bu­
lunması... bunlar bana pek birbirini tut­
maz sözler gibi görünüyor.
Milliyetçi bakış açısından duruma göre
her şeyin yabancı görünebileceğine ve yine
duruma göre aynı şeyin kimi zaman yerli
ve kimi zaman da yabancı sayılabildiğine
dikkat çekiyordur Ataç - Meltem Ahıs-
ka’nın da saptadığı bir belirsizlik ve kay­
ganlık: Türk milliyetçileri “kendi kimlik­
lerini, yansıtılmış [“projekte edilmiş”! bir
Bau bakışına karşı kurmak zorundaydılar
ve bu bakış da hiçbir zaman kesinleşemi­
yor, hep değişen yorumlara açık kalıyor­
du. Bu belirsizlik ve keyfilik yüzünden de
 K E M A
her zaman bir ‘tatm insizi ik ve hüsran kay­
nağı oluyordu" (2000: 128).
Milliyetçi bakış Divan şiirini bir anda
ecnebileştirebiliyordu, ama bu şiirin savu­
nusunu üstlenen Batıcı bakış da bu savu­
nuyu kendi düşünsel çerçevesi içinden
yapıyordu. Ataç (1943):
Daha da ileri gideceğim: bizim şiirimiz
bendi bendini anlatmağa da yetmez, yal­
nız bizim şiirimizi okumakla halanlar
unun eşsiz güzelliklerini de sezemezler.
B ir Türk çocuğu, bizim eski şiirimize
hayran olmak için de gene Avrupa edebi­
yatlarının birinden geçmelidir Yahya Ke­
400 mal ile bizim divan şiirimizden konuşun,
sonra Avrupa edebiyatlarının birinden
geçmemiş, yaln ız türkçe hatta biraz da
/arşça, arapça bilen bir adamla divan şi­
irimizden konuşun, ancak Yahya Kemal
doğru anlıyor, öteki anlamıyor demiyece-
gim; belki de doğrusu Yahya Kemal'in de­
ğil, ötekinin anladığıdır; ama biz onun
anlayışından hoşlanmıyoruz; onun anla-
yışile şiir bize hiç de güzel gözükmüyor,
tatsız, yavan bir iş, bir oyuncak gibi geli­
yor Demek ki bugün bizim istediğimiz.,
bizim anladığımız Şiir kendi toprakları­
mızda yetişmiş olsa dahi, gene bize Avru­
pa yoİile geliyor (2000: 42).
Ama bu da Gökalp’in teknik-malzeme
formülünün Beyatlıvarl bir dönüştürülü-
şüdür: Batı’dan alınıp yerli malzemeye uy­
gulanan, sadece maddi teknolojiyi değil,
yorum tekniklerini de içeriyordur artık.
Yerli malzeme değerlidir, ama bu değeri
gösteren ve belirginleştiren etken Batı ede­
biyatıdır.14 Divan edebiyatının kendi ku­
rumsal ve düşünsel bağlamına daha çok
dikkat eden Tanpınar’ın tutumu da pek
farklı değildir. “Eski Şiirleri Okurken”
makalesinde, “eski şairleri seviyorum fa­
kat eskiyi sevenlerin çoğu ile anlaşamıyo­
rum" diyordur Tanpmar; şiiri daha geniş
(ve Batdı) bir yorum çerçevesiyle ilişki-
lendirmeden okuyanlar, “eskiyi devam ha­
linde kendinde bulup seven" kişilerdir ve
L İ Z M
Divan şiirini de “beraberce mahbus olduk­
ları bir daire içinde tanımakta ve yalnız
onu bildikleri için, onu şevseler bile, bu
sevgiye doğru bir intihabın zevk ve şuuru­
nu" katamamaktadırlar (1969: 186).
“Mahbus" sözcüğü, burada büsbütün
rastlantısal biçimde kullanılmış olamaz:
Tanpınar ve Ataç’ın da rol aldıkları kültür
politikası, eski edebiyatın değerli ama ar­
tık kullanılmayacak bir hazine olarak ka­
patılmasına, kilitlenmesine yol açmıştır
Ataç’ın değindiği “aile ihmali”nin de ku­
rumsal zeminidir bu kilitlenme. Bunu,
mecazi bir anlamda da olsa, 1950’lerin ba­
şında açıkça yazacaktır Ataç:
Kendi kendine yeter bir edebiyat değildir
bizim divan şiirimiz. Bunun için kapal-
malıyız onu, Fuzulî’yi de, Bahî’yi de, Ne-
şafı ile Nazîm’i de un atmalıyız. Onları
çocuklarımıza belletmemiz gerekli değil­
dir Ç ocu klarım ıza gerçekten edebiyat
sevgisini, güzellik kaygusunu aşılamak
istiyorsak onlara, Yunanlılarla La tinle r-
den başlayarak Batı aleminin şiirlerini,
eserlerini öğretelim, benliklerini onlarla
yoğuralım.
Bilmesinler Fuzulî gazellerini. Bir gün
gelir, belki kendi kendilerine bulurlar o
gazelleri. Bir Batılı görüşüyle okurlar on­
ları, bizim bugün iyice Bezemediğimiz gü­
zelliklerini görürler de yeniden diri İtive­
rirler Şimdilik biz o divanlardan uzakla­
şalım.
Böyle diyorum da gene uzaklaşamıyo­
rum. Ne yapayım? Düşüncelerim başka,
duygularım başka benim. Onları birbiriy-
le uzlaştırmaya, düşündüğüm gibi duyup,
duyduğum gibi düşünmeye özenmiyorum.
Doğrusunu söyleyeyim, bu ikilik hoşuma
gidiyor benim. Kimi düşüncelerime bıra­
kırım da bendimi bîr yana, kimi duygula­
rıma bırakıp da öte yana giderim, iki y a­
nın da ayrı ayrı /../ hazlart var, hepsini
tatmaya çalışırım. Bunun içindir ki iste­
meye istemeye açıyorum divanları, iste­
meye islemeye açıp da bayıla bayıla oku-
I 92 O ' L E R D E » 1 9 7 0 ’ L E R E K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R

Faruk Nafiz Çamltbel'in 1926'da yayımlanan Han Duvarları, milli vezinli yeni-Türk
millî şiirinin hem yüksek ” hem 'de popülerlik kazanan bir eseri olmuştur. Yahn dilli,
folklorik öğeleri yücelten, yabancı * unsurlardan tamamen arınmak isteyen bir
poetikadır, Çamİtbel’inki.

yom m, Göstermeyelim gençlere, gizleye­
lim onlardan, am a biz, o âlemin bizden
uzaklaşmasına ne de oha üzülenler “Ikd-
t engür [üzüm salkımı] gibi bir araya baş
çatıben ” açalım, okuyalı m Fuzulî divam-
m, beyitler arayalım onda, bulduğumuz
güzelliklerle coşalım (J 991; 175-76).
Divan şiirini bazı mevzun ve parıltılı
beyitlere indirgeyen bu kuğu şarkısı, her­
hangi bir ikilik düşüncesine ve özellikle
ikilikten tat alınmasına katlanamayanlara
benimsenmeyecek ti. Böylece onlar da o
“daireye” hâzineyle birlikte kendilerini de
kapattılar, hâzinenin emanetçisinden çok
bekçisine dönüştüler. Önce İstanbul Üni­
versitesinin sonra ötekilerin Türkoloji bö­
lümleri, bu kapanmanın kurumsal cisim-
lenişidir. Burada bir tür negatif zorunlulu­
ğun da işled iğ in i görm ek gerekir,
Gökalp’in lebzib olarak adlandırdığı “yük­
sek k ültür"35 -eğer düpedüz im tiyazın
ürünü değilse- bireysel çabayla erişilebile­
cek bir değerdi; ve bu bireysel çaba da ki­
şinin kendi çevresinin, kendi “harsının"
dışına çıkması, ona uzaktan bakabilmesi
demekti. Ama bu da tehzibin (ve taşıyıcı­
larının) nerdeyse otomatik biçimde grup
öfkesinin, grup hasetiriin hedefi olması
anlamına geliyordu - özellikle de kültürel
imtiyazın yasaklanmış olduğu ve ulusun
en yüksek manevi merci sayıldığı bir de­
mokratik toplumda. Böylece, şimdi Os­
manlI edebiyatının da dahil edildiği ulusal
harsla özdeşi eşenlerle bu harsı ve bu ede­
biyatı başka türlü sevenler arasında ner­
deyse kendiliğinden bir kutuplaşma orta­
ya çıkacaktı, bugün bile sürüp giden bir
kutuplaşma.
Bunun dar anlamda düşünsel bir karşıt­
lık olmadığını bilmeliyiz: Değerlerle ilgili
her çekişmede olduğu gibi burada da ar­
zular -öyleyse hasetler- işin içindeydi.
Milliyetçi tasarım, hem halk kültürünü
asli değer saydığını belirtip hem de “bil­
hassa İstanbul hanımlarının” konuştuğu
K E M A
dili “güzel Türkçe" olarak kabullenmekle,
daha işin başında, kendi İçinde bir yeter­
sizlik duygusuna, bir arzu ve mutsuzluk
döngüsünün başlamasına zemin hazırla­
mıştı. Ve üstelik, bunu çevreleyen daha
geniş bir kaygı ve güvensizlik ufku da var­
dı: Bütün bu uluslaşma ve modernleşme
süreci, büyük bir yenilginin, bir maddi ve
kültürel iflasın sonucunda bir savunma
tepkisi olarak başlamış ve savaştığı dünya­
yı model almak zorunda kalmıştı. Ama
bundan yeterince söz ettik.
“ANADOLU HÜMANİZM/"
Bu iki kutbun arasında, “folklorist” veya
“popülist" veya “köycü" gibi terimlerle ni­
telenebilecek bir başka kültürel politika
çizgisi de seçilebilir. Cumuhuriyet’in ilk
yıllarında Türk Halk Bilgisi Derneği ile
başlayıp 1930’lardan itibaren Halkevleri ile
devam eden, 1950’lerde etkisi azalmakla
birlikte 1960 sonrasının sol kültüründe
kısmen resmiyet dışı bir açılım bulan bir
çizgidir bu. Haşan Âli yönetimi içinde
Ataç tarafından temsil edilen seçkine i ka­
nada karşı halkçı kanat olarak da tanımla­
nabilir; kurumsal çerçevesi içinde Köy
Enstitüleriyle ilişkilidir: Çizginin önde ge­
len temsilcisi olan Sabahattin Eyuboğlu,
Ataç’ın polemiklerinin başlıca hedeflerin­
den biri olmanın yanında, Hasanoglan
Köy Enstitüsünde de öğretmenlik yapmış­
tır. Farklı eğilimlerin kesişme noktasında­
dır ve 40’lı yılların tasalarını öO’h yıllara ta­
şıyan kişiliklerden biridir. 60’lı ve 70’li yıl­
larda CHP hükümederince kesintilerle uy­
gulanmak istenen “ulusal kültür" politika­
sında da Eyuboğlümm payı az değildir.
Eyuboğlu da Gökalp’in formülünün Ha-
san Âli versiyonunu benim sem iştir,
1954’le “Batı, Doğu” başlıklı makalesinde,
“Avrupa dünyamızın gençliğidir, yeniden
doğuşu, yarına açılan penceresidir," diye
yazar: “insanlığın bütün değerleri Avru­
pa’dadır demiyorum; Yunan öncesi ve Av­
rupa dışı değerlerin varlığını, hatta türlü
L İ Z M
bakımlardan üstünlüğünü inkâr etmiyo­
rum; fakat insanlığın değer olarak nesi
varsa bugün için ancak Avrupa sayesinde
ortaya çıkabileceğine, ancak Avrupa kafa­
sıyla faydalı olabileceğine inanıyorum. En
derin düşünce kaynaklarının Dogu’da ol­
duğunu kabul etsek bile Avrupasız bu
kaynaklar kuru çeşmelerden farksızdır”
(1999: 128). Avrupa işlemdir, tekniktir;
ama sadece maddi değil, daha büyük öl­
çüde manevî teknik - ve dolayısıyla insan­
lık değerinin kaynağı olmasa bile nihai öl­
çüsü ve hakemi. Eyubogtu’nun “Türküyle
Kilim" başlıklı yazısı, hem 60’ların sol
kültürünü öngörmesi hem de bunun Gö-
kalp-Yücel formülündeki köklerini gös­
termesi açtsmdan önemlidir;
Türküyü tje kilimi de, milletimizin çoklu­
ğuna ilgimiz arttıkça sevdik, onları sev­
dikçe de bir azlığın malı olabilen Divan
şiiriyle halıdan uzaklaştık Divan şiiri
gibi halının güzeli, şahanesi vat; var ol­
masına; ama ikisinin de nefesi tükenmiş,
ikisi de halktan ve hayattan uzaklaştıkça
incelmiş, inceldikçe halktan ve hayattan
uzaklaşmışlar Türküyle kilim öyle değil;
onlar yeni gelişmelere elverişli ses ve renk
kaynaklan olarak sapa sağlam duruyor
Geri onlar da geri bir toplum düzeninin
meyveleri. Kim ister türküleri besleyen
perişan halin süregitmesini (...} istediği­
miz, şiirimizin de güzel sanatlarımızın da
onlar kadar açık dilli, cömert gönüllü, or­
ta malı, halimizle hallenmiş, derdimizle
dertlenmiş, kanımıza boyanmış olmalaıı.
Türkü ve kilim sevgimizin bir sağlotn fa-
rajı da, bu sevginin batı sanatının yeni ge­
lişmeleriyle uzlaşmasıdır. Batı şiirinde
folklor hiç bu kadar yer tutmamıştır. Batı
resmi de düz ana renklere, keskin, göz
alan şekillere doğru gittikçe kilimden zor
ayırt edilecek soyut y a da yarı soyut eser­
ler doğuruyor. O kadar ki, ressamlarımız
Paris'ten en yeni resim akımlarım benim­
sedikleri ölçüde kilimlerimizin tadına va­
rıyorlar (2000: 238).
1 9 2 0 ‘ L £ R D E N t 9 7 O' L E R E
Ama Eyuboğlu bu noktada kendi foik-
lorizmini milliyetçi tavırdan ayrıştırma
gereği de duyar: “İnsanın sanat ve bilim­
de ilerleyişi, geçtiği yerlerden tekrar tek­
rar ve her seferinde başka başka anlayışlar
ve niyetlerle geçmekle oluyor. İşte bu yüz­
den kilimi ve türküyü sevenlerimiz ara­
sında her zaman düşünüş birliği yoktur.
Bu sevgide bir yere kadar coşup sonra
birbirimize düşebiliriz. Örneğin türküyü
ve kilimi Batı sanatına karşı koyma duy­
gusuyla sevenlerle, onları tam tersine batı
sanatının en ileri gelişmelerine katılarak
sevenler günün birinde aym şeye baş­
ka başka gözlerle bakmış olduklarını fark
ederler" (239). Batı’yla ilişkide yaşanan
kaygının temel mekanizmalarından birini
oluşturan “göz" veya “bakış" motifi bura­
da da karşımıza çıkıyor. Eyuboğlu, tek-
nik-malzeme ya da biçim-öz eklemlenme­
si konusunda Gökalp’e ve milliyetçilere
göre daha rahat görünmektedir, çünkü
malzemenin de, anlamı kendi içinde saklı
ve sabit bir töz değil, tarih içinde ve “her
seferinde başka başka niyetlerle" oluştu­
rulan bir temsil, bir yorum, bir zihinsel
kurgu olduğunu kabul etmiş gibidir. Mil­
liyetçi tahayyülde, başkalıkların tanım­
lanmasına, hudutların saptanmasına ve
Özdeşliklerin korunmasına, kısaca “neyin
alınıp neyin alınmayacağı" tartışmasına
odaklanan ruhsal enerji, burada her şeyi
içerebilmek -çünkü yorumlayabilmek-
üzere serbest kalmış, akışkanlaşmış gibi­
dir. Ama Eyuboglu’nun yaklaşımı, bütün
savunmacı konumlardan, hatta ketlenme­
lerden azade midir gerçekten? 1956’da
yazdığı “Bizim Anadolu" makalesi, Yü-
cel'in “Türk hüm anizmi”ni 1970’lerin
“ulusal kültüri’üne bağlayan tasarımın
kör noktalarını ortaya koyar:
Bu memleket niçin bizim 7 Dört yüz atlıy­
la Orta Asya’dan gelip fethettiğimiz için
mi? Böyle diyenler gerçekten benimsemi­
yor, anayurt saymıyorlar bu memleketi.
Gurbette biliyorlar kendilerini yaşadıkla­
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R
rı yerde. Hitiller, Frigyalılaı; Yunanlılar;
Farslaç Romalılar Bizanslılar; Mogollar
da/e tketmişler Anadolu’yu. Ne olmuş so­
nunda? Anadolu onların değil, onlar Ana­
dolu’nun olmuş. Bu memleket bizim oldu­
ğu için bizim, /etkettiğımiz için değil.
Aramızda dışardan gelmeler çoğunluk ol­
sa bile -ki değil elbette- kaynaşmış, hal­
leşmiş hepsi. Fetkeden de biztz artık, fet­
hedilen de. Eriten btvz, eriyen de. Biz bu
toprakları yoğurmuşuz, bu topraklar da
bizi. Onun için en eskiden en yeniye ne
varsa yurdumuzda öz malımızdır bizim
[...) Paganmışız bir zaman, sonra Hıristi­
yan olmuşuz, sonra Mıislüman [...] Gele­ 403
lim şimdi Yunan bahsine. Eski Yunan dün­
yasını her milletle birlikte bir okul say­
mamız, insanlığın malı olduğu için be­
nimsememiz bir yana, Anadolu olarak bi­
zim bu kültürdeki [Yunan kültüründeki]
payımız en az Yunants/an’ınki kadar bü­
yük tür.Ne var ki biz bu payı yüzyıllarca
hor görmüş, kendi malımızın dışarda de­
ğerlendikten sonra tekrar bize gelmesini
beklemişiz l - I bizden aldıkları bize sat­
mışlar [...] Bizans'ın yıkıp kilise yaptığı
antik eserler saymakla bitmez Bizse kili­
seleri bile cami yaparak korumuşuz. Fa­
tih, Bizans mozaikleri için; "Bunlar be­
nim mücevjıerlerimdiı; dokunmayın” de­
miş softalara. Zaten bizim yıkıcı tarafımı­
zı ne ne dinimizde aramalı, ne devletimiz­
de, ne halkımızda: Ne yıkılmışsa softalar
yıkmıştır bu memlekette f..J Atatürk’ün
dil ve tarih ııazariyelerini de yanlış anla­
mamak, Bunlar onun bu topraklardaki
bütün eserleri benimseme gayretinden do­
ğuyordu. Yunan Türk’tür demekle biz bu
memleketin Yunan’dan önce de sahibiy­
dik, asıl Yunan da zaten A nadolu’dan
kopmadır, demek istiyordu (1999: 9-13).
Eyuboğlu’nun, 2001 yılında bile örnek­
leri görülen bir kaygıyı yatıştırmaya çalış­
tığı söylenebilir: “Yer adlarını Türkleştir­
meye ihtiyacımız yoktur, çünkü Bizans da
biziz, Frigya da biz; Anadolu’da kendimi-
 K E M A L İ Z M

zi evimizde hissedelim artık, her yıl İstan­ adılı içine alınmışlardır (1998:266).
bul’u bir kez daha fethetmeyelim!" Ama
Burada, kimin dışlandığından çok, du­
bu rahatlatıcı, uzlaştırıcı tavrın da bazı
ruma göre mutlaka bir topluluğun dışla­
inkarcı savunmalarla sakatlandığı görüle­
nacağını görmek belki daha önemlidir.36
bilir, “Dışardan gelme)er"in çoğunlukta
Ama asıl kellenme, Eyuboğlu’nu en baya­
olma ihtimali, hem ortaya konulmakta
ğı klişelere ( “bizden aldıklarını bize sat­
hem de daha dile getirildiği anda yadsın­
mışlar”) sürükleyen “hassasiyet", burada
maktadır. “Bu toprakların farklı dil ve
“bu topraklar" üzerinde "bizden” önce bi­
dinden toplulukları yüzyıllar boyunca
nlerinin yaşamış olduğu noktasında orta­
“yoğurup kaynaştırdığı", onları bir “biz"
ya çıkmaktadır ve bu da Eyuboğlu’nun
haline getirdiği belirtilmekte, ama “bi­
“biz” kurgusunda onarılmaz bir çatlak ya­
zim" Yunan/Anadolu kültüründe kendi
ratmaktadır: Bizans'ın eski eserleri yıktığı­
özel payım ızı yüzyıllarca horgördüğü-
nı ama bizim kiliseleri camiye dönüştüre­
müzden de ya kını İm ak tadır. Bizans “an­
rek koruduğumuzu söylemek, sadece on­
404 tik eserleri"(?) yakıp yıkmış, ama “biz"
ların bizden önce geldiğini değil, bizden
k iliseleri cam iye çevirerek “korumu-
başka olduğunu da kabullenmek demektir
şuz”dur. Bütün bu savunmalarda, “biz”
- ve bizim de onlardan başka olduğumu­
sözcüğünün içeriği, duruma göre genle­
zu. Böylece Eyuboglu’nun “biz"i de bir
şip daralıyordun Etienne Copeaux, Eyu-
anda karşıtlarının, nefret etliği “softaların
boğlu’nun metnine ilişkin çözümlemesin­
“biz"ine yaklaşır: “‘Onlar’ da Bizans’ı ve
de buna dikkat çeker:
Hıristiyanları dışarda bırakmış değiller
“Hifitler, Lidyahlar, Romalılar, vb. midir?” Eyuboğlu’nun “Anadolucu hüma-
Hepsini bir tek "biz" içinde toplamayı nizması"mn rahatsız vicdanıdır bu.37 Su­
sağlayan ortak yönleri nedir? Yeterince çun hemen softalara yüklenmesindeki
inandırıcı olmayan kalıtım görüşüne pek otomatı 1;Ii Iî de bu noktada bir projeksiyon
yer vermeyen Eyuboğlu, onun yerine top­ ihtiyacının doğduğunu gösterir: Eyuboğ­
rağı öne sürer; ama, artık bu toprakla sa­ lu, kendi formülasyonundaki rahatsız edi­
dece bir y er anlatılmamaktadır; toprak, ci öğeyi -"biz deşmeyi önleyen, “halleşip
üzerinde ağırladığı halkların tarihi için­ kaynaşmayı" güçleştiren dışsallık ve dışla-
de, onlarda ortak bir nitelik şekillendire­ yıcılığı- bir düşmana, bir “karşı tarafa"
rek, oyunculardan biri konumuna yüksel­ yansıtma zorunluluğunu duymuş gibidir.
miştir Bu düşüncede, açıkça ifade edilme­ Ve tıpkı Cevat Şak ir gibi o da “Türk Tarih
se de, yerin erdemi (verfu chtonicnne) an­ Tezi" ve “Oüneş-Dil Teorisi”ni, ait olduğu
layışı vardır; bu anlayışa göre, insan üs­ ırkçı referans çerçevesinden koparıp dün­
tünde yaşadığı toprakla özdeşleşir, toprak yanın bütün kültür değerlerini Türkleştir­
ona her zaman kendi iyiliklerini yaymayı meye değil de sadece eski Anadolu kültür­
sürdürür 'toprak düşüncesi, Eyuboğltı’tıa, lerini benimsemeye yönelen (ve bu arada
“biz" Anadolu’da Yunanlılardan Önce var­ Yunanlıları kültürel olarak mülksüzleşti-
dık, onlara her şevi "biz” öğrettik deme ren) bir yaklaşım olarak sunmaktadır,
olanağı vermektedir Yöntem, ne kadar şi­ "Türk hümanizması" gibi “Anadolu bu­
irsel olursa olsun, tarih ve mantık dışıdır rna n izması"nın da hem zaafı hem de etki­
çünkü yazar “biz"in İçeriğini islediği gibi si bu muğlaklıkta, bu kavramsal gevşek­
değiştirmektedir; “biz"in içine Ermenden likte aranmalı. Eyuboğlu, bir yandan kül­
katmamakta ve varlığıyla bu toplu kimli­ türel kimliğin bir töz değil bir kurgu ya da
ğin uzlaşmacı ve ince imajını bozan her­ tasarım olduğunu söylüyor, öte yandan da
kesi dışlamaktadır; "fanatikler1’, "onlar" kendi sezişinin farkına varmak istemiyor,
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 O ’ L E R E
yaklaşımının düşünsel ve siyasal uzantıla­
rıyla yüzleşmekten kaçınıyordu. Kültürel
kimliğin bir kurgu olduğunun kabullenil­
mesi, bu kimliğin çeşitli “müzakereler”
sonunda doğduğunu, açık veya örtük, bi­
linçli ya da kendiliğinden, sert veya yu­
muşak çekişmelere konu olduğunu ve
hep yeni yorumlara maruz kalabileceğini
de teslim etmek olurdu. Bunun da, son
kertede rejimin ideolojik postülalarının
sorgulanmasına kadar gitmese bile, örtül­
müş çelişki ve tutarsızların açığa çıkması­
na, unutulmuş kaygıların anımsanmasına
ve başlangıçtaki güvensizliğin yeniden be­
lirmesine yol açması kaçınılmazdı.38 Ke­
sin çizgili, içeriği belirgin adlandırmalar­
dan uzak durmak gerekiyordu. Aksi hal­
de, kendisi de bu zihinsel gevşeklikten
pay almış ve oraya özel katkısını yapmış
olmakla birlikte yine de kendi mantığının
uzantılarından kaçmayan Ataç kadar açık
olma tehlikesi vardı:
"Doğu Doğudur, Balı da Balı." Omu; sil­
ilerdim bu söze. “Neden” derdim, “bizim
etimiz, kemiğimiz başka mı? Doğa başka
(iir)ıi mıi yaratmış bizi?” deldim. Satıhla­
ra benzemek isleyince, Batılı olmak iste­
yince neden ulaşamıyahm o ereğe? Şimdi
de öyle düşünüyorum. Ancak şimdi duyu­
yorum, anlıyorum o sözün büsbütün boş
olmadığını. Bizde bir Doğululuk, Baiılı-
lardan bir başkalık vaı; Bir üstünlük mü?
yoksa bir eksiklik mi? durmuyorum bu­
nun üzerinde. Yalnız biliyorum ki bu yüz­
den, bu Doğululuk, başkalık yüzünden
Batılı olamıyoruz, Batıldan anhyamıyo-
ruz. Onlar bizi anlıyor mu? Yeri yok bunu
sormanın: Onlar Doğulu olmağa, Doğulu­
lar gibi duyup düşünmeğe özenmiyor ki!
[...j Biz ise Batılı olmak isliyoruz, öyle
ise başkalığımızı eksiklik sayacağız (Ataç
1998: 154-55).
Eyuboğlu ve onu izleyenler, bu türden
açıklık ve karşıtlıkları, bir “halleşmenin"
zihinsel gevşekliği içinde örtmeyi yeğledi­
ler. Öte yandan, Eyuboğlu’nun düşünüş
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R
tarzının etkisi ve yaygınlığı da bu gevşek­
liğe bağlıydı: Böyle bir belirsizlik, Yü-
cel’in Dünya Edebiyatından Tercümeler di­
zisine benzer bir sonuç doğuruyor, Cum­
huriyet aydınlarının kendilerini hem bir
evrensellik içinde hissetmelerini sağlıyor
hem de “halleşirken” evrenin Batı ve Do­
ğu kısımlarında olup bitenlerden fazla et­
kilenip huzursuz olmalarım önlüyordu.
Tuhaftır, bu denklemden tam da böyle bir
sonuç uman, üstelik bunu kendisi için is­
teyen kişi, yazılarında Ataç ve Eyuboğ-
lu’nu hep aşağılamış olan milliyetçi-mu-
halazakâr Cemil Meriç’tir: “Üniversel ol­
mak için tek şansımız müpheme sarıl- 405
mak. Müphemde her şey var. Ayna gibi.
Ebedi fetheden şöhretlerin çoğunu müp­
hem emzirdi. Dünya müphem, şiir müp­
hem, felsefe müphem” (1992: 65). Ger­
çek şu ki Türkiyeli yazar ve şairlerin bü­
yük kısmı, müphemliğinde Meriç’in iste­
diği gibi özenli ve kasıtlı da olamayacak,
sadece açık ve belirgin düşünemediği için
ister istemez müphem kalacaktır (7û’li
yıllara gelindiğinde, nesir yazamadığı için
şiir yazan bir edebiyatçılar kuşağı nihayet
yetişmiştir).
________İMKANSIZ Öz e r k l ik __________
Bütün bu süreç, kültürü (burada sadece
estetik kültürden söz ediyoruz) siyasal ve
toplumsal seferberliğin araçlarından biri­
ne dönüştürme çabası olarak da tanımla­
nabilir, Belki lam hedeflenmemiş bazı so­
nuçlan da olmuştur bunun. Bir sonuç,
özerk bir estetik alanın oluşumunun çe­
şitli tıkanmalara uğramasıdır. Ama burada
asıl sorun, Cumhuriyet’in kurucu kültürel
seçkinlerinin büyük kısmının zaten böyle
bir özerklik fikrine karşı olmaları değildir:
inkılâplarla ve ulusal seferberlikle pek il­
gisi olmayan bir edebiyat (ve kısa bir ke­
sintiden sonra radyoda “Alaturka" müzik)
30’lu yıllarda bile varlığını sürdürmüş,
hatta bu eserlerin yaratıcıları (örneğin,
Hâşim değilse bile Yahya Kemal) Çanka-
 K E M A
ya’da da sofraya davet edilmiştir. Daha
önemli sorun, böyle bir Özerk sanatın ku­
rumsa! temellerinin eksikliğidir. Tanpı-
nar’ın ısrarla işaret ettiği bir eksiklik -
1951’de “kültür ve sanat meselelerine ha­
yattaki yerini bir türlü verememekten, on­
ların lüzumunu ve istiklalini kabul etme­
miş olmaktan” yakınırken- “fikir ve sanat
meselelerinde efkâr-ı umumiye ile devlet
arasında mutavassıt vazifesini görecek ci­
hazın bulunmaması"na da dikkat çeker
(1996: 33, 29). Bir burjuva kamusallığını,
İçinde sanatın da özerk bir alan olarak yer
alacağı bir kamusal alanı aramaktadır
406 Tanpınar (Beş Şehirdeki “Erzurum" bölü­
mü, bu açıdan da okunmalıdır).
Gerçek şu ki, sanat ve edebiyatın siyasal
iktidar ve genel olarak siyasal alan karşı­
sında kısmi bir bağımsızlık edinmesi de
ancak 50’li yıllarda mümkün olacaktı. De­
mokrat Parti yönetimi, geçmiş dönemlere
ait politikaları “halkın kabul ettiği ve et­
mediği inkılâplar" şeklinde ikiye ayırmak­
la, kültürel alanda da devletin hurucu mü­
dahale imkânlarının sınırlarım kabulleni­
yor ve bazı kendiliğinden oluşumların
önündeki bazı engelleri kaldırmış oluyor­
du. Şüphesiz, Nuru İlah Ataç gibi bir elitis-
ti çileden çıkaran bir tür ikincil taşralaşma
da gerçekleşmiştir bu süreçte: Radyoda
klasik Batı müziği programları kısıtlanır­
ken “Alaturka” süresi artıyor ve genel ola­
rak kültürel metaların üretim ve sunu­
munda tüketimin (dolayısıyla kırsal zen­
ginliğin) belirleyiciliği kabulleniliyordu.
Özellikle 1938-50 arasında ihmal edilmiş
göbek dansının ve tensel hazların resmî
rehabilitasyonuyla birlikte Kahire ve Bey­
rut etkisi de 1860’lardan sonra bîr kez da­
ha bu dönemde hissedilir. Bunun ikindi
bir taşralaşma olduğunu vurgulamalıyız:
Daha önce, özellikle 1923-38 döneminde,
Batı’ya karşı Batılı veya dünyadan habersiz
dünyalı olmayı hedefleyen, sıkışık, araç­
sız, çatışmacı bir kültür politikası izlen­
mişti; dünyanın etki alanından çıkarak
dünyalaşma, Batı’nın dışında ama yanı ba­
L İ Z M
şında bir “örnek Batı" kurma çabası, taşra-
lıhgın fantastik inkârı ve dolayısıyla ken-
disiydi; şimdiyse Batılı veya dünyalı olma
çabası gevşetiliyor, bunun yerine “Batı’yla
birlikte ve Batı için Doğulu olmak" diye
tanımlanabilecek, alıcısı daha yaygın bir
kültürel kimlik politikası benimseniyor­
du.39 “Batı" imgesini sürekli bir endişe
kaynağı olarak almayan, çünkü onda artık
ne eski bir düşman ne de hep yetişilmesi
gereken bir ego ideali gören bir tutumdu
bu. İkincil ama eskiye göre biraz daha ra­
hat bir kültürel içe kapanış da böyle
mümkün oldu.
Bu içe kapanış sürecinde Yücel dönemi­
nin “Türk hümanizmasfna tepki duyan
milliyetçi/muhafazakâr akımların da daha
daha t çalışma imkânı bulduğu söylenmeli.
O sm anlı im gesin in reh abilitasy on u
1950’den hemen sonra başlar: İstanbul’un
fethini kutlama “geleneği" DP iktidarları
döneminin ürünüdür.
Sanatın siyasal iktidar ve siyasal alan
karşısında ilk kez bu dönemde belli bir
özerklik kazandığını belirtmiştim. Ama
Tanpınar'ın aradığı güvenli, güvenceli
özerklik değildi bu. Sanatçı devletten
özerkleşiyor, hatla özgürleşiyor, ama 30’lu
ve özellikle 40’lı yıllarda edindiği kurum­
sal güvenceleri de (yurtiçi ve yurtdışı
burs, sergi ve yayın imkânı, idari görev,
parlamento üyeliği, elçilik) yitiriyordu. Bu
kopuş, bütün bir dönem boyunca Türki­
ye’nin kültüre! Batı Ulaşmasının göstergesi
ve ölçütü sayılmış olan klasik müzik ala­
nında izlenebilir, Türkiye’nin ilk klasik
Batı müziği bestecileri olan “Türk Beşi e-
ri"nin (Adnan Saygun, Ulvi Cemal Erkin,
Cemal Reşit Rey, Ferit Alnar, Necil Kazım
Akses) Rey dışında hepsi, 1923’ten sonra
devlet bursuyla Paris ve Viyana’da eğitim
görm üşlerdi; yine Rey dışında hepsi.
Gökalp’in tezinin “Türk hümanizması" ta­
rafından yumuşatılmış versiyonu uyarın­
ca, bestelerinde halk müziği ve “Alaturka
motiflerini işlemişlerdi (Erkin’in Piyano
Konçerlo’su 1946’da CHP ödülünü kaza­
 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 0 ' L E R E K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I

nacaktı). Ama onların öğrencisi olan ikin­ yordu ve taşralılaşm ış bulunuyordu.

ci kuşak Türk bestecileri (Bülent Arel, İl­ Böylece şair, 1950'den sonra, imgesinin
han Usmanbaş, İlhan Mimaroglu) yurtiçi tarihinde ve pratiğinde zaten varolan
ve yurtdışı müzik eğitimlerini sadece ken­ eğilime uyarak meyhaneye, dolayısıyla
di im kânlarıyla g erçek leştirecek ve - m arjinale çekildi. Bu çekilişle bağıntılı
Arel’in 1950*1erden önceki ilk dönemi ha­ olarak da iktidar, bir m uhalefet odağı
riç- “millî hars müziği" ile hiç ilgilenme­ oluşturduğuna inandığı yazarların her
yeceklerdi40 Türk Beşlerinin alıcısı, esas türlü eylemini şaibeli saymaya başladı.
olarak CHP iktidarıydı; oysa 50’Ier kuşa­ ö te yandan bohem, tüm sm ıj ve katman-
ğının bu türden bir kurumsal alıcısı yok­ larca zaten kınanmış ve lanetlenmiş bu­
tu, kendi öğrencileri, yakın çevreleri ve lunuyordu. Şair de, a2 satışlı dergilerde,
başka sanatçı bireylerden oluşan, resmîyet- kendisini dıştaiayan, işlevsizleştiren ve
dışı, gönüllü bir topluluğa sesleniyordu. kapalı bir yazın çevresinin hem üreticisi
Yine de resm iyetle sanat arasındaki hem tüketicisi durumuna getiren egemen
uzaklaşma, en çok edebiyatta ve özellikle sın ıfların siyasetinin ve zevkinin tam 407
de şiirde belirgindir. “İkinci Yeni" olarak karşıîındayer aidi f,,.J 1958’de şöyle de­
adlandırılan ve daha önceki her şeyle trav- mişti bana Edip: “Şiirdir artık vatanım.”
matik bir kopuşu gerçekleştiren şiir akı­ Bu söz, genel eğilimi yeterince yansıtıyor
mının doğum yıllarıdır 1950’ler. Akımın bana kalırsa (Cansever 1987: 237).
en önemli şairlerinden Ece Ayhan, ikinci
Şair, kendi özgü! alanından -estetik de­
Yeni’yi şu iki özellikle tanımlayacaktır
neyimden- başka bir “aiditiyet”İ kabul et­
sonradan: 40’yı yıllarda parasız yatılı ola­
memektedir. Yahya Kemal ve Ataç’tan
rak okumuş ve hiç “Atatürk şiiri” yazma­
sonra, ikisinin de ilgisiz ve yorulmuş ilgi­
mış olmak. Böyle bir tanım, şairin özellik­
lerinin erişemediği yerde (Ataç, akımın
le 1923-38 döneminin kültür politikası­
belki en önemli şairi Turgut Uyari destek­
nın ideolojik ve sanatsal kaygılarıyla iliş­
lemişti) yeni ve geçmişe oranla daha ken­
kisinin kopmuş ya da çok zayıflamış ol­
diliğinden bir estetik özerklik tasarımı ge­
ması anlamına da gelir: Şair, Batı kültü­
lişiyordu. Ama bir süre sonra, sag’da ve
rüyle ilişkinin daha huzurlu olduğu bir
sol'da, savunma mekanizmaları da işleme­
dönemde yetişmiştir; birey ve sanatçı ola­
ye başladı, ilginç olan sol’dur: ikinci Ye-
rak, rejimin kendi kültür ve eğitim politi­
ni’ye tepkisi, Gökalp’in milliyetçi savları­
kalarının nihayet özerkleşmiş ürünüdür ve
na hiçbir yeni düşünce ekleyemedigini
artık zorunlu bîr yerellik kaygısı taşımaksı­
gösterir. 1993’te Sivas’ta milliyetçilerin ya­
zın yerel olabilmektedir.41 Ama bu özerk­
karak öldürdüğü solcu aydınlardan biri
leşmenin iktidardan, siyasal alandan ve
olan eleştirmen Asım Bezirci, ikinci Yeni
genel olarak kamusallıktan uzaklaşma ve
için “kaçış edebiyatı", “Batı taklidi" ol­
iç dünyaya açılma (kapanma demek yan­
makla suçlamakta ve bazı özellikleriyle
lış olur) olarak gerçekleştiğini de yine be­
Divan şiirini andırdığım belirtmekledir:
lirtmek gerekir. Akımın şairlerinden Ah­
met Oktay, bir başka ikinci Yeni şairinin, Divan şiiri gibi ikinci Yeni de halk, onun
Edip Cansever’İn ölümü üzerine yazdığı hayatına, edebiyatına ve kültürüne sırt
yazıda şöyle demektedir: çevirmiştir Divan şiiri gibi ikinci Yeni de
toplumsal gerçeklere, smı/sal çelişkilere,
1950'de ve sonrasında oluşan yönetici si­
siyasal olaylara uzak durmuştur f...J Ay­
ni/, bünyesinde bazı aydınlara yer ver­
rıca şu da sorulmaya değer: Divan şiiri
miş otsa bile {...} kendine özgü bir ente-
ulusal kültürün ürünü müdür? Hayır, üm­
ligentsiadan mahrummuş gibi gözükü­
met kültürünün ürünüdür Üstelik canlı
 K E M A L İ Z M

değil, ölü bir üründür. Dayandığı sınıfla
birlikte göçüp gitmiştir Kaynağı da yerli
değil, yabancıdır: Koşuk biçimleri, kalıp­
ları, türleri, konuları, ölçüleri Fars edebi­
yatından aktarılmıştır [...} Peki nerde bi­
zim yerli geleneğimiz? Yakınımızda, lıem
de çok yakınım ızda... Ottu bulmak için
ölü kültürleri hortlatmağa, tâ Acemis-
tan’a y a da F ireng istan’a gitmeğe uğraş­
mayalım, Gözlerimizi artık burnumuzun
dibindeki Öz varlığımıza çevirelim: Unu­
tulan halka ve onun yaşayan kültürüne
(1974:2?, 173).
408 Bir yönüyle geniş bir “zihinsizleştirme
İşlemi" olarak da tanımlanabilecek elli yıl­
lık kültür politikalarının sonuç almış ol­
duğu görülüyor: Solcu bir yazar, bu yargı
cümlelerinin hemen hemen aynısının sağ­
cı yazarlarca da kurulduğundan ya büsbü­
tün habersizdir ya da bu koşutluğu hiç
önemsememektedir. Cemal Süreya, estetik
özerklik kavramını kullanmaksızın, Tan-
pınar’m da değindiği bu “istiklal" eksikli­
ğinden ya kına çaktır:
Cenap Şahabettin’in “Avrupa Mektupla-
rY’tıa şairin oğlunun 1995’te yazdığı önsöz
şu cümlelerle başlamaktadır: “Burada, ba­
bam Cenap Şahabettin hakkında herkesin
az çok bildiği hususları atlayarak, belki
çok kişinin bilmediği şeyleri yazmakta ye­
tineceğim, Babamın babasının Topçu Bin­
başı Şahap Bey olduğunu ve Plevne’de şe­
hit düştüğünü az çok herkes bilir. Ama
babamın atalarının çoğunun asker oldu­
ğunu bilmeyenler vardır. Bilhassa anası is­
met Hanımın ataları arasında askerler da­
ha çoğunluktadır. Rum el in in kaybedilme­
si ve bunun doğurduğu göçler babama
çok tesir etti. Belki bu yüzden, babam orta
yaş ve yaşlılık çağında siyasetten uzak kal­
dı" (Uluant 1997: ix). Yazarın adı, İsmet
Rasin Tümtürk’tür.
__________ MECELLE YOKLl/ĞH
Cemal Süreya’nm kısmen estetik özerklik
yokluğuyla bağıntılı olarak saptadığı baş-

On altı yaşını bitirmiş her Türkün şiir

üstüne güzel bir söylev çekmesi müm­
kündür şiirimiz yalnız sanat tartış­
m alarının değil, hem en her konudaki
tartışmaların merkezî, odak noktası ola­
bilmektedir. Ne var ki, genel sanat so­
runlarının şiir üstünde tartışılması tuhaf
bir durum yaratmaktadır. Çünkü bu yön­
de çok ileri gidildiği oluyor; sözgelimi
Batılılaşma sorunu sadece şiir üstünde
tartış ılıyor; ya da toplum düzeniyle, dev­
let yönetimiyle, tarihsel koşullarla ilgili
sorunlarda sadece şair kınanıyor Tarih,
sadece şiirle sınanmak isteniyor Siyasa,
bütün ilçe ve bucak m erkezleriyle sadece
şiirden hesap soruyor Sanırım, başka ül­
kelerin edebiyatlarında böyle bir dürüm
görülmemiştir (2000; 29). “Dolmabakçe Sarayı 'mn altında /
Zambak gibi hırsla açılıyor bir kuğu, /
Son yıllardan bir örnek: Servet-i Fü- Doğru söyle /B e n i mi seviyorsun
mın’un en önemli şairi olan ve hep “bi- Atatürk'ü mü?..." Cemal Süreya, 1989.
çim ciiik"le ve “alafrangalıkla suçlanan
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 0 ' L E R E
ka bir “tuhaflık” da bir edebî mecellenin
(kanon)42 oluşamamasıydı;
Bir değer karmaşası içindeyiz bugün.
Kim değerli, kim değil, belli değil. Eleşti­
ri, edebiyatı açımlayın, zenginleştirici
bir işlevi küçümser gibi. Tersine, yönet­
mek istiyor on ıı. Hilmi Yavuz’a göre Ta­
şar Kemal her şeydir, Kemal Tabir sıfır.
Muzaffer Buyrukçu için Kemal Tabir her
şeydir, Yaşar Kemal sıfır; Asım Bezirci'ye
göre H, izzettin Dinamo heptir, Melih
Cevdet hiç; Memet Fuat için Füruzan
önemli bir yagardıı; Muzaffer Buyrukçu
yazar bile değil; Zülıtu Bayar için Haşan
Hüseyin önemlidir Ilhan Berk önemsiz
bile değil; Rau/ Mutluay için Zeki Ömer
Defne bir varlıktır Salâh Birsel değil; At-
tilla Özkırımlı için Salâh Birsel ilginç bir
şairdir Çeki Ömer Defne bir nokta bile
değil; Günel Altıntaş için Enver Gökçe
vardır, Turgut Uyar yok; Cöntürk için
Halil Kocagözyücedir Ceyhun Atu/ Kan­
sa hiç; Fahir Onger için O. Murat Arı-
burnu iyidir, Orhan Veli kötü; Attilâ Ilhan
içinse herkes kötü. Murat Belge okul de­
ğ iştirirken şairlerin i de değiştirm iştir
f..,J Ahmet Kabaklı için Doğan Hızlan
şairdir, Melih Cevdet de ikinci sini/ bir
şairdir Ilhan Berk için Ahmet Arif üstün­
de durulacak bir şair değildir, Nihat Beh-
ram içinse Nâzımdan sonra gelen tek şiir
geril imidir (2000: 121).
Süreya’tıtn bu pasajı yazdığı 1971’den
yaklaşık elli yıl önce, Yahya Kemal de ay­
nı sıkıntıyı dile getiriyordu: “Frenklerde
ve bizde klâsik şiir hükmünü sürerken şi­
irin bir türlü tarifi ve kaidelerinin bir de
mecellesi vardı, O vakit, şairler birbirle­
rinden yalnız şahsiyetleriyle ayrılıyorlar­
dı. Klasik şiir yıkıldıktan sonra yerine
başka türlü bir tarif ve mecelle geçeceği­
ne, bilâkis bir çok tarifler tecelli ediverdi”
(1984: 46). Cemal Süreya’mn anlatımın­
daki hiperbol payım bir yana bıraksak bi­
le, söylediklerinin daha derinde yatan bir
çarpılmaya işaret ettiği açıktır. Her şiir ya
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I
da öykü antolojisinin çıkışında yaşanan
telaş ve gerilim bile temel bir güvensizli­
ğin hüküm sürdüğünü gösterir. Şüphesiz
siyasal bir boyutu vardır bu güvensizli­
ğin: Otuzların kültürel elitinin önemli
isim lerinden İsm ail Habip Sevük’ün
1930’ların başında liselerde de okutulan
Edebî Yeniliğimiz kitabında eleştirdiği ama
yine de yeniliğini teslim ettiği Nâzım
Hikmet, 1938’de mahkûm olduktan son­
ra tedrisattan tümüyle çıkarılmıştır. Ama
örneğin ikinci Yeni tedrisata hiç alınmaya­
caktır: Sadece muhafazakârlar ya da sol-
cularca değil, “Anadolu hümanistleri" ta­
rafından da reddedilmektedirler (Cemal 409
Süreya, yukarda aktardığım pasajında,
“Sabahattin Eyuboglu ve Vedat Günyol’a
göre 1950 kuşağının getirdiği şairlerin
Kâmran S. Yüce ile Oğuz A nkanlf’dan
ibaret olduğunu belirtir). Müzik bahsinde
de görülebilir bu: Türk Beşlerinin yapıtla­
rının Ankara ve İstanbul radyolarındaki
kayıtları ortaya çıkan lam amaktadır. Ka­
nom k yapıtların bulunmasına karşın bir
kanon oluşturulamamasının dar anlamıy­
la siyaseti aşan nedenleri olmalıdır.
Tanzimat’tan ama özellikle Cumhuri­
yetken sonra kültür politikalarına temel
olan organizmacı paradigmanın Türki­
ye’de benimsenirken bir çarpılmaya uğra­
dığına, içerici niteliğini yitirip tasfiyeci bir
momentum edindiğine yukarda değinmiş­
tik. Burada, Türk yönetici elitinin Grams-
ci’nin kullandığı anlamda bir hegemonya
yetersizliğiyle malul olduğu söylenebilir
belki: Karşı tarafın (bu “karşı taraf’ kim
veya ne olursa olsun) önemli öğelerini
alıp kendi projesine eklemlemekte yeter­
siz kalmaktadır. Yukarda bazı örneklerini
gördüğümüz araçsızlığın bir açıklamasını
burada bulabiliriz. Ama hem bu hege­
monya yetersizliğini hem de bir edebı/sa-
natsal mecelle oluşturulmasında yaşanan
tıkanmaları belirleyen etken, Türk yöneti­
ri sınıfının “tarih sahnesindeki rolüne geç
kalan bir aktör” olmasıdır. Bir “dış mo-
del"in çaresizleştirici bir biçimde -daha
 K E M A
önceki bütün küttür değerlerinin hüküm­
süz göründüğü bir anda ve bu hükümsüz-
leşmeyi daha da kesinleştirmek üzere- be­
nimsenmesi demektir bu gecikmişlik.'13
Tasfiyeci momentumu başlatan da bu-
dur: Tanzimat’tan 1960'lara kadar, her ye­
ni edebiyatçı kuşağı, kendinden önce ge­
lenleri yok saymamak ve işe sıfırdan baş­
lamamak için ortada hiçbir bağlayıcı zo­
runluluk olmadığını hissetmiştir. Çünkü
yerli gelenekle kendisi arasına hep dış
modelin bakışı/aynası girmektedir - yeter-
sizleştirici bakış: Servet-i Fünun kuşağı,
Namık Kemal’i Flaubert ve Baudelaire’i
410 görmediği için yetersiz bulacak; Yahya Ke­
mal, Tevfik Fikret’i Mallarmö’ye değil de
Françoîs Coppee gibi ikinci sınıf bir şaire
baktığı için küçümseyecek; Ataç, Baudela-
ire ve Mallarme’yi değil de Heredia’yt ör­
nek aldığı için Yahya Kemal’de bir eksik­
lik bulacak; Orhatı Veli ve Garip akımı,
Yahya Kemal’deki eksikliği fazla ağdalı ol­
masında, çünkü Dada veya Gerçeküstücü­
lük gibi sokağa daha yakın avante-garde
akımlara hiç bakmamış olmasında araya­
cak; ve nihayet Cemal Süreya da hepsinin
Avrupa’da kendi dönemlerinin en ileri
akım ve sanatçılarının şu ya da bu ölçüde
gerisinde kaldığını söyleyecektir. Bu, sa­
dece öznel bir değerlendirme sorunu da
değildir; Her yeni çıkış, kendinden önce
gelen(ter) gerçekten eski görünmesini ve
dolayısıyla yeterli bir kaynak olmaktan
çıkmasını da sağlamıştır.4*
Gökalp’in ve “Türk hüm anizminin"
kendi farklı yaklaşımlarıyla önlemeye
çalıştığı da böyle bir “öz-yetersizleştir-
me" süreciydi. Ama ikisinin de kendi za­
L t 2 M
aflarına işaret etmeye çalıştık: Gökalp,
“bilhassa İstanbullu hanım ların güzel
Türkçesi" gibi kendi projesi açısından
çelişik, sakatlayıcı ve tatminsizlik yara­
tan bir ölçütü daha en baştan kabulleni­
yord u ; “T ü rk h ü m a n iz m i”n in Ba-
tı’yı/dünyayı zamansızlaştırıp ebedileştir­
me ( “Dünya Edebiyatından Tercümeleri')
çabası da orta vadede daha yatıştırıcı bir
etki gösterm ekle b irlik te, B a tin ın ve
dünyanın zamansallıgıyla -hareket ettiği
ve hep yeni bir şeyler çıkarabildiği ger­
çeğiyle- daha yoğun bir temas içine giril­
diği anda eski tedirginliklerin daha da alt
üst edici biçimde yeniden ortaya ortaya
çıkmasını önleyemeyecekti. 1950-80 ara­
sında yaşanan görece tasasız içe kapanış
yıllarında, Türk kültürünün, en azından
edebiyatta, aşırı bir yerelciliğe de kapıl­
madan kendi ayakları üzerine durabildi­
ği yolunda yaygın bir kanı oluşmak üze­
reydi (Cemal Süreya, şiirin bir “oto-fi-
nansman" edinmesi olarak tanımlıyordu
bunu). Ama dünyada imge ve düşünce
dolaşımının küreselleştiği, Türk edebiya­
tından yabancı dillere çevirilerin de eski­
ye oranla arttığı 1990’larda, Latife Tekin
ve Orhan Pamuk gibi isimlerin çevresin­
de beliren telaşlı tartışma -ve beklenme­
dik noktalardan gelen yerelci tepkiler-
eski kaygıların uzun gölgeleri olduğunu
gösteriyor. Bununla birlikte, Çin Halk
C um huriyetinin ilk başbakanı Çu En
Lay’ın sözlerini de anımsayabiliriz bu
noktada. Fransız Devrimi hakkında ne
düşündüğünü soran gazetecilere şöyle
cevap veriyordu Çu: “Bir şey söylemek
için henüz erken.’’ O
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 O 1L E R E
DİPNOTLAR
1 Alman romantik şiirini Fransız ve Ingiliz ro­
mantizmlerinden ayıran noktalardan biri de bu
zaman çarpılması duygusunun belirginliğidir.
Hölderlin'de, Tanrılar çekilm işlerd ir. Şimdi‘den,
şimdi'nin sahnesinden uzağa çekilmiş, Goet-
he'nin gençtik yapıtlarından G ö tz von B e rlic-
h in g e n 'de de isyancı köylülerin başına geçen
Götz, aslında çoktan toplumsal sahnenin dışına
düşmüş kılıç soyluluğunun kendi zamanına
denk düşmeyen temsilcisidir.
2 Mehmet Izzet'e göre, "Tarih, Türk'e şarkta ye­
ni bir hakimiyet rolü, maneviyat üzerine, şark
milletlerinin inkişaf-ı fikriyesi üzerine hakimi­
yet rolü hazırlamaktadır. Vazifemiz de bu şe­
refli role layık olduğumuzu isbat eylemektir"
(Kaplan 1981b: 211). Eski (fiziksel) hakimiyet
geçmişte kalmıştır, yeni (manevi) hakimiyet ise
henüz gelecektedir. Zaman çarpıtması, her şe­
yin aynı anda hem çok geç hem de çok erken
olduğu bir mutlak yaşantısrzlık noktasına gide­
bilir. Melih Cevdet Anday’ın Güneşfe'deki dize­
leri, böyle kendi içinden yarılmış bir an'ı yoklar;
"İvedi bir dünya bu. Her şey erken / Ve her şey
geç. Gün tutulucak biz uyurken."
3 Mustafa Kemal, 1920’de Ankara'ya ilk geldiği
günlerde şehir eşrafına yaptığı konuşmada
şöyle demekteydi: "İtilaf devletleri (...] VVİlson
prensiplerini Versailles Konferansında kabul ve
ilan ettiler. Buna nazaran on ikinci maddeyi ve
bunun hükmünce bizim hukukumuzu kabul
ettiler. Halbuki fiilî hareketlerile VVİlson pren­
siplerini, Türkiyenin hayat ve mukadderatını
zâmin ve kafil olan [kefalet eden) on ikinci
maddeyi nazarı dikkatten [uzak] tuttular. Şeref
ve namusları üzerine imza etmiş oldukları mü­
tareke namen in hiçbir noktasına riayet etme­
dikten başta on ikinci maddenin ahkâmına
muhalif olmak üzere devletimizi manda altına
almak ve hatta büsbütün inkisama uğratmak
kararlarına kadar ileri gittiler (...) Ecnebiler
kendi menafii iktisadiye ve siyasiyelerini tatmin
edebilmek için aleyhimizde icat ettikleri iki
mütaleayı yürütmeğe başladılar. Birincisi, gûya
milletimizin anasın gayri müşümeyi müsavat ve
adalet düsturuna (uygun biçimde] idareye gay-
rimuktedir olduğu. İkincisi de gûya milletimiz
heyeti um um iyesiyle kabiliyetten mahrum bu­
lunduğundan bahçe halinde bulunan yerlere
girmiş ve oralarını harabezara çevirmiş. Birinci­
si İle millete zalimlik İsnat ediyorlar, (kincisi ile
kabiliyetsizlik... f ğ e r b u ik i m û ta lea cid d e n va­
rit olsa id i m ille tim izin m ü sta kil yaşam ağa h a k ­
k ı id d ia e d ile m e zd i. Hakikaten, zulüm medeni­
yetle kabili telif değildir. Istidatsızhk ta şayanı
a f b ir şe y olam az. Ç ü n k ü m ille tle r işg a l e ttikleri
a ra zin in sa h ib i h a k ikisi olm a kla beraber beşeri­
yetin vekilleri olarak ta o arazide buiunurlar. O
arazinin menabii servetinden hem kendileri İs­
tifade eder ve dolayısile bütün beşeriyeti istifa­
de ettirmekle mükelleftirler. Bu düstura göre
b u n d a n a ciz ola n m ille tle r h a kkı b e ka ve istik­
lâ le lâ yık o lm a m a k la zım g e lir. Halbuki bu mü-
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I
taleat b izim h a k kım ızd a kat'iyyen gayrivar ittir.
Her ikisi de mahzi iftiradır. Milletimizin kabili-
yetsiz olmadığı tarihen ve mantıkan sabittir.
Bunun delilini y in e ecanibin kendi muamelele­
rinde bulabiliriz. Avrupa devletleri mütareke­
den ewet ve mütareke anında mütarekename
ile 'kendi hududu millîsi dahilinde yaşamağa
(ayık Türkiye kabul etmişlerdir’, aradan bir se­
ne geçmeden nasıl oluyor da bir millet zalim
ve kabiliyetsiz oluyor?" (Atatürk; 1973, 1181-
82; a.b.ç.). Kolonya üstlerin, kolon deştirilen top­
raklara bakışı benimsenmekte, ama bu bakışın
"bize" uygulanamayacağı belirtilmektedir. On­
lar gibi bakılmakta, onlar gibi olmak istenmek­
te, ama aynı zamanda onlarla savaşıl makta dır.
4 Bölünme ve içsel mücadelenin yol açtığı sancı, .. .
Hegel’in "Mutsuz Bilinç" kavramıyla da betim- ‘r l I
lenebilir: "Bu yeni bilinç biçimi. Şüpheciliğin —
ayrı tuttuğu İki düşünceyi bir araya getirir [...]
Dolayısıyla bu yeni biçim, kendi kendinin çifte
bilinci olduğunu bilen bilinçtir; kendini özgür­
leştiren ve değişmeyen, kendiyle özdeş ve ken­
di başını döndüren, kendini yoldan çıkaran:
kendinin bu çelişik doğasının bilincidir |,..J
özünde çelişik olan doğası onun için tek bir bi­
linçtir; dolayısıyla bu m utsuz, içsel ola ra k y a rıl­
m ış b ilin ç, hep bir bilinçte ötekini de bulmak
zorunda kalır; ve sırayla iki bilinçten de kovu­
lur, üstelik tam da ötekiyle barışçı bir bütünlü­
ğü sonunda kurabildiğini hayal ettiği anda [.„]
Mutsuz Bilincin kendisi, bir öz-bilincin ötekine
bakışıdır ve her ikisi de kendisidir [...] Şu halde
burada düşmanı yenmenin gerçekte yenilmek
anlamına geldiği bir savaş durumu vardır kİ, bi­
linçlerin birinde kazanılmış zafer ötekinde ytti-
riliyordur" (Hegel: 1977, 126-27).
5 Bir başka metinde de şöyle diyor; "Zaten, hars,
cemiyetin şuursuz benliğinden doğduğu için,
ona ferdi şuurlarımızla doku nam ayız. Milli hars
ilahi bir muvaffakiyetle daima doğru yürür, as­
la hataya düşmez. Şuurumuzla ıslah edebilece­
ğimiz cihet yalnız medeniyettir. Çünkü mede­
niyet esasen ferdi şuurumuzun ürünüdür"
<1980: 40).
6 Gökalp'in izleyicilerinden Mehmet Emin Erişir-
gil. 1926'da, "Eski ve Yeni Neslin Düşünceleri
Arasındaki Fark" başlıklı makalesinde, Servet-i
Fünun kuşağını şöyle eleştirir: "İnsanlığı, bil­
hassa, her türlü kayıttan azade tefekkürde gö­
rüyorlar, serbest tefekkürü insanlığın en büyük
nişanesi kabul ediyorlardı. Binaenaleyh, ne
millî hislere, ne de hakiki hayatın eseri olan ira­
deye büyük bir kıymet veriyorlardı [...] Zamanı­
mızın en esaslı vasfı (ise] 'hakikat' için en geniş
manada "tecrübe'den başka miyar kabul etme­
mesidir [...] İstiklal Harbi'nin bize öğrettiği en
umumi ve felsefî hakikatler şunlardır; İnsanlı­
ğın kudreti ’irade’dir. Fikirlerimiz, a'malden
[pratikten], hayattan evvel ve onların hakimi
değildir. Bilakis, fikirlerimiz amellerden, hayat­
tan doğar. Onun İçin bir fikir ne derece irade
 K E M A
kudretini arttırıyor, hayatı kuvveti e nd iriyor,
a'nnali düzeltiyorsa o derece doğrudur" (Kap­
lan, 1981 a: 173-76). Pragmatist felsefenin özlü
bir İfadesi - ama bu felsefe. Cumhuriyet döne­
mi Türk sosyal ve siyasal düşüncesine, zihinsel
gevşeklik olarak tercüme edilecektir.
7 Edebiyattaki Osmanlı-Türk ikiliğini şöyle be­
timliyordu Gökalp: "Türk edebiyatı halkın dar­
bı meselleriyle bilmecelerinden, halk masalla­
rıyla halk koşmalarından, destanlarından, halk
ceng nameler iyi e menkıbelerinden, tekkelerin
ilahileriyle nefeslerinden, halkın nekreguyane
[mizahî] fıkralarından ve halk temaşasından
ibarettir." Bunlar, "doğrudan doğruya halkın
hikmetleridir [...] fertler tarafından düzülme-
miştir [„.]u sulle, taklitle yapılmamışlardır [,„)
Osmanlı edebiyatı ise, masal yerine ferdi
hikâyelerle romanlardan, koşma ve destan ye­
rine taklitle yapılmış gazellerle alafranga
manzumelerden mürekkeptir. Osm arılı şairle­
412 rinden her biri, mutlaka, Acem devrinde bir
Acem şairiyle, Fransız devrinde bir Fransız şa­
iriyle mütenazırdır [bakışıktır]. Fuzuli ile Nedim
bile hususta müstesna değillerdir. Bu cihetle,
Osmanlı edibleriyle şairlerinden hiçbiri orijinal
değildir, hepsi mukallittir.hepsinin eserleri be­
dii İlhamdan değil, zihni hünerverlikten doğ­
muştur" (1976: 30). Bu yargı (içten gelen "este­
tik ilham değil, zihni hünerverlik") 1960’larda
ikinci Yeni şairlerine, 1990'larda da Orhan Pa-
muk'un romanlarına karşı tekrarlanacaktır.
8 Kozmopolitizmi 1918'de şöyle tanımlıyordu
Gökalp: "OsmanlIlar, Türk ve Müslüman bir
millet olarak Avrupa medeniyetine giriyorlar.
Bu medeniyetin hangi unsurları halkımız tara­
fından kabul edilirse, ancak o unsurlar harsımı­
za katılmış sayılabilir. Halkın hoş karşıladığı ku­
rumlar, yüksek tabaka tarafından kabul edil­
miş olsalar bile, millî harsın dışında kalırlar.
Çünkü harsın içinde yer alan unsurlar, ancak
cemiyetin bütün fertlerinde duygu birliği mey­
dana getiren, yani cemiyetin fertleri arasında
uyumu ve dayanışmayı sağlayan kurumlardır.
Bir milletin fertlerini duygu birliğinden yoksun
bırakan ya da fertfer arasındaki iş bölümünü
engelleyen kurumlar milli harsa îarar verir.
Bizde ievarıten yahut kozmopolit adı verilen
bir sınıf vardır ki. Batının bilimsel metodları ve
teknikleri yerine,estetik, ahlak ve felsefe ile il­
gili inanışlarını ve genel adetlerini, gösterişli
hayatlarını ve huylarını almaya çalışırlar [...] İş­
te böyle bir sınıfın ve bu sınıfa ait millî olma­
yan kurumlatm varlığı, hem vicdan birliğine
hem iş bölümüne engel olur" (1995: 15-16).
Anlaşılan, Durkheim ve Bergson'u felsefe ola­
rak değil, bilim ve teknik olarak görüyordu Gö­
kalp; çünkü birincisinden "işbölümü" ve "mef­
kure" kavramlarını, İkincisinden de (burada
değinmediğimiz) "yaşamsal atılım" kavramları­
nı almıştı.
9 Modelden etkilenişin durdurulmaz bir kapılma
(hatta bir büyülenme) olarak ortaya çıkması,
Halit Ziya'mn Mal ve S/yah'ında şöyle betimle­
nir: "Okuduklarım bir daha okudular [...] sonra
buldukları şeyler kifayet etmedi. Daha bulmak
L l Z ’M
istediler fakat a rtık onları tatmin edecek nevi­
den şeyler bulamıyorlardı... Ruhlarını latif bir
uyuşukluk içinde ihata eden bu ufuk, bu şiir ve
hülya sahası o k a d a r d a r idi ki... O zaman ara­
dıklarını bulmak İçin eski divanları okumak is­
tediler: Fuzulileri, Bakîleri, Nef'ileri, Nabileri,
Nedimleri araştırdılar [...] Fakat onlar [...] o de­
rece candan mahrum göründü ki ruhlarını tit­
retmekten uzak kaldı [...] Bir edebiyat tarihi sil­
silesi buldular. Sıra ile mütaleya karar verdiler;
evvela llyadlan, Odiseleri okuyacak oldular;
bunları yarım bırakdtlar (...) daha yakın zaman­
lara inmekte acele ediyorlardı (.„) Goethe’ye,
Scbiiler'e. Milton'a, Young'a, Byron'a, Hu-
go'ya, Musset'ye, Lamartine'e kadar geldiler; o
vakit, bu alemin lezaiziyle mest olarak [...) o şi­
ir ummanı içine daldılar. Derslerini artık kami­
len ihmal eder olmuşlardı" (1942: 36-37, 44).
Gökalp'in programı, ulusal "dersin" değer yiti­
rip ihmal edilmesini önlemeyi amaçlamaktadır.
10 Ziya Paşa, 1868'de "Şiir ve İnşa" yazısında şöyle
yazar: "Şiir her kavimde tabiidir. Yeryüzüne ne
kadar ne kadar millet gelmişse, cümlesinin
kendilerine mahsus şiirleri vardır. OsmanlIların
şiiri acaba nedir? Necati, Bati ve Nef'i divanla­
rında gördüğümüz (.,.] kasideler ve gazeller
midir? Yoksa Hâce ve Itr] gibi muşu k işi nasi arın
rabt-ı makamat eyledikleri Nedim ve Vasıf şar­
kıları mıdır. Hayır, bunların hiçbiri Osmanlı şiiri
değildir. Zira görülür ki bu nazımlarda Osmanlı
şairleri şuara-yı Iran ve Iranlılar da Arablara
taklid ile meiez bir şey yapılmıştır (...) Hayır, bi­
zim tabii olan şiir ve inşamız, taşra halkıyla İs­
tanbul ahalisinin avâmı beyninde hâlâ durmak­
tadır. Bizim şiirimiz, hani şairlerin nâmevzun
diye beğenmedikleri avam şarkıları ve taşralar­
da ve çokür şairleri arasında deyiş ve üçleme ve
kayabaşı tabir olunan nazımlardır" (Levend
1972: 117, 121).
11 Erişirgil, idealin ve ona yönelen arzunun, bakış,
görünüş ve biçimle ilgili olduğu yolundaki Fre-
ud'gil kuramı kendiliğinden anlamış gibidir
(yazılarında Freud'a göndermeye rastlanmaz).
Ama okulların görünüşteki parlaklığı"na de­
ğindikten sonra, bir dipnotta şunu da yazar:
"Bununla beraber dış görünüşlerini bile parlak
olmayan ve modernizm ile gayet bariz bir te-
zad teşkil eden manastır kokulu, öğretmenleri
acayib kıyafetli, tesbihli ve salibli katolik okul­
larının cazibelerinin nerede olduğunu anlaya­
madığımı da itiraf edeyim" (Durukan 1991:
281), Ama "küf kokulu, acayib kıyafetli" olmak
bir engel değildir bu noktada; tam tersine, ya­
bancı modelin cazibesini artıran çünkü onun
yabancıfrğının vurgulu işaretleri olan özellikler­
dir bunlar. Tanzimat'tan, hatta daha öncesin­
den başlayan ve bir kaymayı andıran durdurul­
maz bir süreç içinde, idealin nasıl da "yabancı"
görünüşlere, "yabana" biçimlere kaptırıldığım
başka bir yerde betimlemeye çalışmıştım (Ko­
çak 1996).
12 Bir başka yazar, Halil Halid, 11 Şubat 1923 ta­
rihli V akit gazetesinde olay hakkında şöyie ya­
zar: "'Vicdan hürriyetil’ Evet, bu müessir soz.
siyasi ve hukuki tabirlerdendir [I] Kutürmene-
1 9 2 0 ' L E R DE N 1 9 7 0 ' L E R E
lere gidip de elimizi raflarda gezririrsek iki asra
yakın bir zamandır Vicdan hürriyeti' nazariyesi
hakkında yazılmış çeşitli muhakemelerden ya­
rım düzinesini derhal meydana çıkarabiliriz.
Ancak bu gibi nazariyeler nasılsa benim bütün­
lük hakkındaki bakış açımı değiştirmiyor. [Hı­
ristiyanlığın) nüfuzunun artışının sebeplerine
dair yazmış olduğum makalelerden de anlaşıla­
cağı üzere benim zihniyetim Türklükten tek bir
ferdin bile uzaklaşmasını görmeye tahammül
edemez. Kıymetli toprağına bütün dünyanın
göz diktiği bu vatanda Türkün sayısını her ne
sebeple olursa olsun azaltmamak. Dinden dön­
müş bir kimsenin sosyal hayatımıza cismiyle,
ruhuyla bağlı bulunanlar arasında kalabileceği­
ne inanmam [...] Elim d e fırsat butunsa, samimi
ve Türklüğe dönüşmesi muhtemel ihtidaları
[dine dönüşleri) ne kadar arzu edersem, irtida-
ları [dinden çıkışları) da o nisbette yasaklar­
dım" (Durukan 1991: 289).
13 Bu, kısmen, Sovyet Rusya'da, 1923-29'daki Ye­
ni Ekonomik Politika (NEP) döneminde devlet
gözetim indeki özel müteşebbislere ("Nep-
adamlan") karşı alınan tavrı andırmaktadır.
Walter Benjamin, 1927'de Rusya'dan döndük­
ten sonra yazdığı "Moskova" makalesinde
şöyle yazar: "Kapitalizm altında, para ile ikti­
dar birbiriyle ölçülebilen nitelikler haline gel­
miştir, Belli bir miktar para Özgül bir iktidara
dönüştürülebilir ve her türlü iktidarın da pa­
zar değeri ölçülebilir [...) Sovyet devleti, para
ile iktidar arasındaki bu iletişimi koparmıştır.
İktidarı Partiye ayırmakta ve parayı da NEP-
adamına bırakmaktadır [...) dışarda yaşayan
hiç kimse, NEP-adammın burada maruz kaldığı
müthiş toplum sal dışlanmayı anlayam az"
(Benjamin 1999: 34-35).
14 Böyle bir taktiğin ilk uygulayıcısının II. Abdül-
hamit olduğu da söylenmeli. İmparatorluğun
dış borçlanmasına karşı çıkmamış, ama bu
borçlanmanın yarattığı ekonomik çöküntüyü
siyasal reformlara ve anayasaya karşı halkı kış­
kırtmak amacıyla kullanmıştır. Hatit Ziya Uşak-
lıgil'in bu konudaki gözlemleri açıklayıcıdır
(Uşaklıgil 1987: 539-43).
15 1926'da da benzer bir olay gerçekleşmiş, Hel­
sinki'de düzenlenen bir Genç Hıristiyanler Ce­
miyeti (YMCA) kongresinde "Türk genci sanı­
lan Haşim isminde biri, 'Hıristiyanlık ışığı Türk
gençliği arasında da revaç buluyor’ yolunda bir
ne rey an sarfetm iştir." Bu olayı gazetesi Cum-
h u r iy e ft e aktaran Yunus Nadi, şöyle yazacak­
tır: "Eğer gerçekten vicdanının cezbesine uya­
rak Hıristiyan olmuş olsa idi Teşkilat-ı Esasiye-
mizin 'vicdan hürriyeti' prensibine dayanarak,
‘Bırakın öyle görmüş, öyle yapsın, bundan hiç­
bir şey çıkmaz' diyecektik. Bununla birlikte vic­
danının saffet ve samimiyetinden hiç de emin
olmamakla beraber Helsinki Foris'te çıkan he­
zeyanından dolayı kendisine fazla bir yapılma­
sını tavsiye edeceğimiz de yoktur. Böylelerinin
cezasını cemiyet ve kamuoyu verir. Biz ona
mürlod (dinden çıkmış) demiyoruz, o bizim na­
zarımızda sadece bir ahlaksızdır. Ve cemiyet
hayatında bu hüküm, öbür türlü cezalandırma-
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I
lartn elbette bin kat üstünde bir tesir meydana
getirir" (Durukan 1991; 201-202).
16 Dönüştürülmüş diyorum, çünkü din öğesi
hem ulusun g e rçe k tanımı içinde yer almakta,
hem de resmi tanımında Gökalp’in kolayca
sindiremeyeceği ölçüde geri plana itilmekte­
dir. Bir "Türk İslâmî"ndan söz edilmeye de bu
dönemde başlanır; Türklerin İslâmiyet'i bütün
diğer uluslardan (buna Araplar da dahildir)
daha içten benimsemiş olduğu vurgulanmak­
ta, Islâm'ın ilk döneminin "saffet ve samimi­
yetini...
17 Türk milliyetçileri Osmanlı kültürünü "Arap ve
Acem” olduğu için reddederken bazı Arap ya­
zarlarının da Osmanlı kültürünü "Türk" oldu­
ğu için reddetm eleri ilginçtir. 1990'larda
ABD'de okutulan bir Modern Arap şiiri antolo­
jisinin önsözünde şu cümleleri buluyoruz:
"Yirminci yüzyılın başında Arap şiiri dünya şi­
irinin genel akımından uzaktı; hatta çok geri- 413
de kalmıştı. Bu, ortaçağda ulaşmış olduğu gör- ------------
kemli yükseltilerden çok uzak bir noktaydı [...)
On dokuzuncu yüzyılın başında, Arap şiiri bir­
çok zaafla malûldü. Bu zaafların nedeni, Os­
manlI İmparatorluğunun baskıcı tahakkümü
yüzünden Arap dünyasının içine düştüğü ağır
toplumsal, siyasal ve kültürel koşullardı. Os­
manlIlar Arap dünyasına 1919'a kadar uzun
yıllar boyunca hükmettiler; bu, Arap dünyası­
nın kültürel tarihinin en kısır dönemiydi (...]
Yaratıcı ifade sınırlandı ve çoğu zaman da bo­
ğuldu. Yavaş yavaş Araplar kendi parlak dü­
şünsel ve edebi geçmişlerinden koptular" (Jay-
yusi 1987: 1). Bu, Cum huriyet’in başındaki
Türk milliyetçilerinin tavrının ayna imgesi ola­
rak görülebilir, ama köklü bir fark da vardır:
Yazar, Arap dünyasında 19. yüzyılda Mehmet
Ali Paşa zamanında başlayan kültürel yenileş­
me ve k o z m o p o lit le ş m e y e sahip çıkıyor, bu
dönemde yapılan deneylerin Arap şiir röne-
sansını hazırladığını belirtiyordur. 'Arapların
da kendi Kemalizmlerini oluşturdukları" gibi
bir saptama bu yüzden çok isabetli olmaz: Tas-
fiyecilik eğilimi, çok daha zayıf ve seçicidir mo­
dem Arap kültüründe.
18 1926 sonlarında şöyle yazıyor: "Bazı küçük is­
tisnalardan sarf-ı nazar, bugünkü edebiyatı­
mızda dünden sarih bir şekilde ayrılmış yeni bir
ruh ile mütehassis ve yeni bir hayatı müteren-
nim hiçbir mahsul göze çarpmıyor [,..) Fikir ve
sanat hayatımızda, şu son beş on senelik ede­
biyatımız kadar berbat, sahte, milli ruha ve
millî hayata yabancı bir edebiyat devresi nâdir
bulunur. Tiyatromuz nasıl Fransızların 'fuhuş
ve z in l‘ piyeslerini adapte etmekle meşgulse,
matbuatımız da mütemadi bir faaliyetle, aynı
cins roman ve hikâyeleri ailelerimizin harîmine
kadar soktu; gûyâ ' mi11T hikayecilerimiz, bu pis
edebiyatın bayağı taklitleriyle ortalığı doldur­
dular: İstanbul hayatının en kirli, en mütereddi
safhalarım, âdeta büyük bir zevk ve lezzetle
ortaya dökmekle vazifelerini yaptılar [...] Ro­
manların kahramanları, ekseriyetle, milli seci­
yeden mahrum, halka yabancı ve ecnebi hars­
larının yarattığı marazi tiplerdir. Bu eserlerde
 K E M A
göreceğimiz hayat köşeleri ya e ski a n a n elerin
ya şa d ığ ı m e tru k m a h a lle sa h n eleri, y a h u t g ü ­
lü n ç t i r şe k ild e A vru p a lıla şm ış 'tatlı s u ' Tü rkle­
r in in m a n a sız 's o s y e t e le r id ir (...] Eserlerinde
Türk hayatının asıl sağlam, orijinal ve kuvveti
taraflarını göstermemek hususunda şairlerimiz
de romancılarımız gibidir, son şiirlerimizin bü­
yük bir kısmı, Avrupa edebiyatlarının soluk ve
adi bir taklidinden, oralarda artık kıymetini
kaybetmiş cereyanların mânâsız istita İslerin­
den [uzantılarından) ibarettir" (kaplan 1981:
131-33). Eski ananelerin yaşadığı m e tru k ma­
halleler de değersizdir, manasız yeni sosyetik­
lik de. Osmanlıcı Yahya Kemal de değersizdir,
miltîci Mehmet Emin Yurdakul da. Geçmişi ha­
kir gördükleri için başkalarını suçlayan adam,
geçmişin sığınmış olduğu mahalle köşelerini
küçümsemektedir,
19 Gökalp'te, her kültürün kendi ölçütleri içinde
düşünülmesi gerektiğine ve bu yüzden de kül­
414
türleri "geri" olarak nitelemenin yanlışlığına
ilişkin cümleler de vardır. Gökalp, sosyal antro­
polojinin 1930'lardan sonraki yönelişini önce-
leyen bu yaklaşımı geliştirme imkanı bulama­
mıştır.
20 "Bugün işte şu üç musikinin karşısındayız [„.]
Şark musikisinin hem hasta, hem de gayr-ı millî
olduğunu gördük. Halk musikisi harsımızın,
garp musikisi de yeni medeniyetimizin musiki­
leri olduğu için, her ikisi de bize yabancı değil­
dir. O halde, millî musikimiz, memleketimizde­
ki halk musikisiyle garp musikisinin imtizacın­
dan doğacaktır. Bunları toplar ve garp musikisi
usulünce armonize edersek hem millî, hem de
Avrupai musikiye mâlik oluruz" (1976: 139-40),
21 Ama aynı yıl, bu düşüncelerle tümüyle çelişen
cümleler de yazabilmiştir Yakup Kadri: "Eğer
bugün, geçen neslin bütün simaları [...J birer
birer sönüp gitmekte ise, bunun yegane sebe­
bini hars ve mefkure buhranında aramak lâzım
gelir [...] Hayata yalnız asap ve havassıyla [his­
teriyle} giren genç Türk şairi, kuşlar gibi, teren­
nümünü ancak bir mevsime hasredip susmak
bedbahtlığına düçar oluyor. Zira o tabiatın bir
cüz'üdür ve tabiatın her cü2’ü gibi bütün hare­
ketleri insiyâkîdir. Güler fakat niçin güldüğünü
bilmez, ağlar, fakat ağlayışının sebepleri ken­
disine meçhul kalmaktadır. Denilebilir ki, mele­
kelerinin hiçbiri üzerinde dimağı bir hakimiyeti
yoktur. Bütün teessürlerinin menbaı asap ve
havassındadtr" (Kaplan 1981b: 127). Daha ön­
ce, fazla zihinli olmayan bir edebiyat önermiş­
ti. şimdi fazla zihinsiz olmayan bir edebiyat is­
temektedir. Ne o kadar, ne bu kadar, tam bi­
zim istediğimiz kadar. Bu tür yaklaşımlar, Türk
edebiyat ortamının zekasızlaşmasına, sadece
önerdikleri zihînsizleşmeyle değil, içerdikleri
apaçık tutarsızlıkla ve bu tutarsızlığın farkında
olmayışlarıyla da büyük katkı yapmışlardır, öte
yandan, Karaosmanoğlu'nun bu son gözlemin­
de bir hakikat payı da yok değildir. Ama bu
“dimağsızlık"ta, Yakup Kadri gibi yazarların
dolayımsızlık ve içtenliği yücelten, "izah" ve
"tefsir"i gereksiz yükler olarak konumlandıran
tavırlarının da payı büyüktür. Türk edebiyatı­
L İ Z M
nın eski tefsir geleneğiyle bağı kopmuştur,
ama bir yandan da Batı:mn yorum teknikleriyle
de (hermeneutik ve filoloji) ilişki kurmasını
sağlayacak bir kültürel atmosferin oluşmaması
için çaba gösterilmektedir. Bu çabanın ürün al­
dığını belirtmeliyiz, örneğin İsmet Zeki Eyu-
boğlu, Yakup Kadri'den kırk beş yı) sonra şöylç
yaza bilmektedir: "Yorum araya girince, bizi bu
dörtlükten, onun düşünce, duyuş ortamından
uzaklaştırıyor. Sonra, okuyucu neden yorumla
karşı karşıya getirilsin, ozanla okuyucu arasına
bir başkası girsin? („.] Bir yazın ürünü yorumla
anlaşılır, açıklanır duruma getirilse özünden
uzaklaşır, yorumun akışına uyarak istenen yö­
ne götürülür" (1982: 182).
22 Meltem Ahıska, Türk radyosunun kurulu üzeri­
ne çalışmasında. Cumhuriyet seçkinlerinin kül­
türel atanda yaşadığı açmazı, bu yazıda olduğu
gibi, bir içsel b ö lü n m e kavramı altında değer­
lendirmektedir. Atatürk'ün hem alaturka mü­
zikten hoşlanıp hem de bir yabancı gazeteciye
"Görüyorsunuz ki Batı müziğini benimsemeye
çalışıyoruz" demesindeki sancılı bölünme ko­
nusunda şöyle yazıyor: "Mustafa Kemal'in, Ba-
tılıları Türkiye'nin modernleşme yolunda hızla
ilerlediğini 'görmeye' çağırmasındaki gerilim,
içselleştirilmiş Batılı bakışın, seçkinleri kendi
kültürlerini sorun!aştırmaya, kendilerini en katı
ölçütlerle yargılamaya yönelttiği anlamına da
gelir. Bu tavır, kendi kültürüne sıkıca sarılma
anlamında bir savunmacı tavır değildir; ama
Ötekinin [burada Batı'nın] bakışından 'kendi­
ne' yansıtılan eksikliği içselleştirmiş olması ve
ötekinin yansıtılmış standartlarına yetişmeye
çalışması anlamına savunmacıdır." Ama yansıt­
ma hep çift yönlüdür ve bu yüzden de Cumhu­
riyet seçkinlerin yaşadığı açmaz bir çifte a çm a z
olarak tanımlanmalıdır. Ahıska, buna işaret
ediyor: "Türk seçkinleri kendi kültürlerini Ba-
tı'nın gözlerinden değil, Batı'ya ilişkin bir Oksi-
dantalist projeksiyon içinden görüyorlardı. Bö­
lünmüşlerdi, çünkü Batı bakışıyla hiçbir zaman
özdeşleşemiyorlardı. Kendi kimliklerini, yansı­
tılmış ["projekte edilmiş"! bir Batı bakışına kar­
şı kurmak zorundaydılar ve bu bakış da hiçbir
zaman kesinleşemiyor, hep değişen yorumlara
açık kalıyordu. Bu belirsizlik ve keyfilik yüzün­
den de her zaman bir ta tm in siz lik ve hüsran
kaynağı oluyordu" (2000: 128). Ben, Batı bakı­
şıyla bir özdeşleşme n iy e tin in olduğunu (Ata­
türk'ün Ankara konuşması), ama tarihsel gecik­
mişliğin bunu hep kendi içinde bolünmüş bir
çaba olmaya mahkûm ettiğini vurgulardım.
Tıpkı, Batı’ya karşı bir millî özdeşlik kurma ça­
basının da hep şüphelerle, güvensizliklerle bö­
lünmüş birçaba olması gibi.
23 "Mâziyi Diriltmek" başlıklı tamamlanmamış bir
notundan: "Edebiyatın yüzde doksan beşi mâ­
zi zemini üzerinde kurulmuştur [...] Zeminin
mâzi olması ile eserlerin mutlaka mâziyi dirilt­
tiğini farzetmek kadar safvet olamaz. Tiyatsu-
nun topu birden mâzi zemini üzerinde yazılan-
Racine'in beher eseri, yalnız yaşadığı devri,
hatta o devrin çok mahdud bir zümresini [...]
anlatırlar [..,) Çünkü bir devrin zail olan havası
1 9 2 0 ' L E R D E N 1 9 7 0 ' L E R E
vardır ki onu kimse dirilteni ez” (1984:311-12),
24 İlginçtir, milliyetçi-ülkücü yazarlar, İslâmî kültü­
rün bastırılmasına itiraz ederken, eleştirilerini
sadece 1939-50 dönemiyle sınırlayıp 1923-39
dönemine dokunmazlar. Bunun bir açıklaması,
kendilerinin de "İslâmî kültür" fikrini ancak za­
manla, kısmen ve zorlukla benimsemiş ve asıl
zihinsel reflekslerini 1939 öncesinin Batıya ve
Doğu’ya karşı teyakkuz ikliminde edinmiş ol­
malarıdır, Turancılık, 1960'lardan sonra Necip
Fazıl'ın gerçekleştirdiği ilk “Türkçü-lslâmcı sen­
te zin d e n sonra bile hâlâ asıl kaynaktır. Bu­
nunla çelişmeyen bir ikinci açıklama da, muha­
fazakârlığın ya da İslâmî kültürün savunusu­
nun milliyetçiler için sadece araçsal bir anlamı
olması (Islâm motifini, "kozmopolitİzm" ile eş­
değer gördükleri "Türk hüm anizm ini suçla­
mak için devreye sokmaları) ama iktidarın asıl
sahipleriyle "Şark-lslâm" arasında bir gerilim
belirdiğinde milliyetçilerin hemen her zaman
kudretin yanında yer almalarıdır. 1999 Ey-
lül'ünde bir doktor generalin Mehmet Akif'i
suçlayan ve Arapları aşağılayan konuşmasına
("Arabın adamı olmak adamlık değildir. Ulu­
sun adamı olmak yakışır, adam olacak adama)
üikücü kesimden ciddi bir tepkinin gelmemiş
olması da belirtiseldir.
25 Yakup Kadri, Ankara romanında (1934) bu ça­
resiz leştirici kaygıyı betimlemiştir: "Bu, Anka­
ra'nın ilk suvarelerinden biriydi. O zaman her­
kes, daha nasıl oturup kalkacağını, nasıl gezi­
neceğini. nasıl dansedeceğini, gözlerini, elleri­
ni, başını nasıl idare edeceğini hiç bilmezdi.
Duvar kenarlarındaki küme küme hareketsiz
hanımlara, kapı eşiklerinde manken gibi dim­
dik duran beylere ve büfe başlarında, hiç ko­
nuşmaksam, mütemadiyen içip çakıştıran toy
ve mahcup gençlere rasgelinirdi. Dansa başla­
mak İsteyen bazı heveslilerin, meydanda dö­
nen çiftlerin çoğalmasını beklediği görülürdü.
Herkes, birbirini 'Haydi bakalım, haydi baka­
lım' diye teşvik ederdi [...) Bir AvrupalI gibi gi­
yinip süslenmek, bir AvrupalI gibi dansetmek,
bir AvrupalI gibi yaşayıp eğlenmek ve hele bu
iddiada AvrupalIlar nezdinde, AvrupalIlar ara­
lında muvaffak olmak bunlara büyük bir zafer
kazanmak kadar ehemmiyetli görünüyordu"
<1964: 92-93. 99). Bu, "AvrupalIlar gibi olma
mücadelesinde AvrupalIlara karşı zafer kazan­
mak" olarak da okunabilir.
26 Diyarbekirli Gökalp'i "İstanbul Türkçesini" sa­
vunmaya götüren etkenin, kısmen Necip Asım
gibi daha eski Türkçülerin etkisi, ama daha çok
da Yusuf Akçura gibi “dış Türklerle" giriştiği
rekabet olduğu söylenebilir. Ama ne olursa ol­
sun, yeni ulusun ancak eski kozmopolitizmin
gözetimi altında tasarlanabildiğim gösteren
bir olgudur bu. Bu durum, dilsel birliğini "Paris
Fransızcasının" yıldızı altında ve ancak 1870-
1918 yılları arasında gerçekleştirebilen Fransa
ile karşılaştırılmalıdır (bkz. Weber 1976: 67-94,
418-28).
27 Daha yakın zamanlarda, "güzel Türkçe”ye,
"bilhassa İstanbul hanımlarının konuştuğu
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I
Türkçe "ye bir örnek arandığında çoğu zaman
Zeki Müren'in konuşma tarzına işaret edilmiş­
tir. Müren'i Örnek gösterenler -çoğu zaman Ra­
uf Tamer gibi “muhafazakâr" gazeteciler- bu­
nun bir “güzel Türkçe k a rik a tü rü " olduğunu
ve zaten Müren'in de özel yaşamında sanki o
“güzel Türkçe "den intikam alır gibi onu kasrtlı
olarak bozduğunu ve "yakası açılmadık" bir
Türkçeye geçtiğini bilen kişilerdir. Onlar da,
belki bilerek belki bilmeyerek, bu karikatürleş­
tirmeye katılmaktadırlar. Kendi re sm î güzellik
ideallerinin basıncından kurtulmak ister gibi­
dirler.
28 Yücel, bu dönemde, Türk Dili Tetkik Cemiyeti
üyesi ve Etimoloji Kolu başkanı olmasına kar­
şın, Güneş-Dil Teorisi çalışmalarından uzak dur­
muştu. 1950'de şöyle diyecektir: "Güneş-Dil Te­
orisi (...] bazı arkadaşlarla birlikte taraftar ol­
madığımızı söylediğim, zamanda ve mekânda
hudutsuzluk pirensibinin dil hareketini bir çık­
maza sokmasından doğmuştu. Bu teoriyle
Arapça d a yürümek manasına gelen meşiy garp
dillerinde yaygın olarak kullanılan elektrik keli­
meleri bile Türkçe oluveriyordu. Dil muamma­
sını çözmek için marazı bir hal yolu olan bu ça­
lışmalar, ancak tarihimizin bir devrini açıkla­
maya yarayacaktır, O kadar" (1966: 388), 8öy-
lece, tarihimizinbir devri de "marazi" sıfatın­
dan nasibini alıyordu.
29 Yücel'in Goethe-Eckerman formülasyonunu
Yahya Kemal'de de buluruz: "...gerçi Baudela-
ire ve Verlaine'i sıtmalı bir ibtila ile seviyordum
(...] lâkin zevkim, bütün bu şairlere nisbetle çok
geri sayılan Jose Maria de Heredia'nın şiiri üze­
rinde durmuştu [...] Heredia'yı severken, eski
Yunan ve Latin şiirinin zevkini almıştım. Öte­
den beri aradığım yeni Türkçenin yanına yak­
laştığımın bu münasebetle farkına vardım”
(1976: 107-108). Yahya Kemal'e Osmanlı şiirini
açan ve kendi şiir diline gösteren pencerenin
Fransız şiiri olduğuna zaman zaman değinilir.
Ama bu pencerenin Baudelaire değil de ona
"nisbetle çok geri sayılan" Heredeia olmasının
anlamı üzerinde pek durulmamıştır. Siz de
durmayacağız.
30 Bunun her zaman bilinçli bir çaba olduğunu id­
dia etmiyorum. Ama 1940’ların Maarif dünya­
sında daha büyük maddi ve manevî enerjinin
Latince ve klasik Yunanca öğretimine tahsis
edilip de Almanca, Fransızca, İspanyolca ve ta­
bii Arapça eğitiminin ihmal edilmesinin bir an­
lamı budur. Önceki dönemde, "Hıristiyanlaşma
olayı" çevresinde yabancı dile karşı geliştirilen
şüpheci, küçümseyici tavır da bu noktada etkili
olmuştur.
31 Batı kültürüyle daha çatışmacı bir iklimin ege­
men olduğu önceki dönemde bile bu tutumun
geçerli olduğunu gösteren bir örnek: Sosya­
lizmle Kemalizm arasında iletme kayışı görevi­
ni üstlenenlerden, hikâyeci ve milletvekili Sadri
Ertem, 1930'ların sonunda, "şahsiyetsiz insan­
ların cemiyeti olan şahsiyetsiz yarı kolonilerin
tek psikolojisi" olan "metropol hayranlığına
karşı çıkarken şöyle yazmaktaydı: "...halis Av-
 K E M A
m pal inin, taklit karşıtında nasıl ürperdiğini his­
sediyorum Halis AvrupalI hiçbir zaman koz­
mopolit değildir. Tabiatın, ve intan ruhunun
bütün güzelliklerini, bütün örneklerini aksetti­
ren zevki taklitten nefret eder. Orijinalitelerin
tabiat ve cemiyet içinde serpilmesini birer kıy­
metli maden gibi ancak şahsiyetli insanlar ve
cemiyetler tarafından ortaya atılacağına iman
etmiştir." Kişiliksiz kozmopolit yarı-sömürge
insanıysa "kendinin geri olduğuna, her şeyin
kötü yapıldığına kanidir. Bu kanaat ona da da­
ima kötü ve kendini küçük görmek itiyadını
vermiştir. Kendini bu kötü lükten, adîlikten kur­
tarmak için kendisine yukarden bakan bir âlem
halkeder. Bu âlem metropol hayranlığıdır"
(1939: 35). Kişiliksiz yarı sömürge insanı, kişilik­
sizlikten kurtulmak ve artık taklit etmemek
için, "gibi olmak"tan kurtulmak için, "halis Av­
rupalI" g ib i olmalıdır) Bitmedi: Ertem, bu yazı­
ya, "Brüksel Güzel Sanatlar Akademisi profe­
416 sörlerinden Hanri Liebrecht" ile Türkiye seya­
hati sırasında yapılan bir söyleşiyi aktararak
başlamıştır. "Kültürel sahada dikkatimi celbe­
den en mühim nokta," diyordur Brükselli pro­
fesör," yabancı tesirlerin çok bariz bir surette
hakimiyetidir [...] Halbuki sanatkâr, kullandığı
tekniğin üniversal olmasına rağmen eserinde
millî karakterini muhafaza edebilir [...] Tekniği­
nize ve benliğinize rametmeyi Öğrenmelisiniz."
Ertem: "Hanri Liebrecht'in gözlerinde ne sihirli
bir adese var; duru, keskin bir bakışla kültürü­
müzü sanki bir Röntgen şuaı altına sokuyor. Bu
isabetli görüş insana anlatıyor ki, görmesini bi­
len göz için hakikati keyşfetmek güç değildir
[...] Yabancı gözü yerlilerin itiyatla kabukla­
nan, nasır tutan hassasiyet noktalarını derhal
kavrıyor." Yazının başlığı da şüphesiz "Avrupa­
lInın Gözü "dür. Çocuklaşma ve belahat devam
edecektir: Şu da yaklaşık otuz beş yıl sonra Ce­
mil Meriç'ten: "Birden Mettemich’in öğüdünü
hatırladım; tarihin derinliklerinden gelen bir
dost sesi. 'Devlet-i Aliye günden güne zayıfla­
maktadır. Niçin saklamaiı: O’nu bu hale düşü­
ren sebeplerin başında Avrupalılaşma gelir (...)
Batı kanunlarının temeli Hıristiyanlıktır. Türk
kaimiz, Avrupa'nın şartları başkadır, Türki­
ye'nin başka" (1974:27).
32 Her sabah C u m h u riyet gazetesine ek olarak ay­
nada da karşılaştığım bu tip için şu da söylene­
bilir belki: Çatışkıyı b ilm e d iğ i, anlamadığı, ad­
landırm adığı için zihinsiz ve y a şa d ığ ı için de
sancılıdır. Daha çok şairler arasında görülür, or­
ta yaşlı genç-şairler arasında - ve genç-şaire
benzedikleri ölçüde de ressamlar, tiyatrocular,
sinemacılar ve deneme yazarları arasında. Tu­
haftır, kimi zaman grafikerler ve psikiyatrlar
arasında da. Hatta yayıncılar. Kendisi de Yu-
cel'in hudutsuz terimlerinin ürünü olan Ece-
vit'in boşaltılm ış sözcüklerind en sonra,
1980'lerde, “ah!", “erguvan" ve “ihâta"yı kur­
calıyorduk bizde.
33 Ataç, YüceTin çevresi içinde ayrıksı bir konuma
sahipti: Kültürel milliyetçilerden olmadığı gibi,
Sabahattin Eyuboğlu’nun 'Anadolucu" ya da
"halkçı" çizgisine de hiç yakınlık duymuyordu.
L İ Z M
Sanatla siyasetin birbirine karıştırılmasına da
karşı olduğunu hiç saklamamıştı. Yazılarında
"Millî Şef" övgüsüne rastlanmaz; Atatürk de
onun için "Ebedi Şef" olmaktan çok, eski siya­
sal ve toplumsal düzenle şimdiki modern düze­
ni ayıran çizginin adıdır (bkz. Ataç 1991: 150-
52), İlk kez Servet-i Fiinun'da ortaya çıkan, son­
ra Yahya Kemal ve Haşim'de devam eden este­
tik özerklik fikrine hep bağlı kalır.
34 Konu Divan e d e b iya tı olunca, bunu kendi öz­
gül yorum bağlamının, başka bir deyişle tasav­
vufun dışında gerçekten anlama ve değerlen­
dirmenin imkânsız olduğunu vurgulamak ge­
rekir. Bu yapılmayınca, bütün şiir güzel ve
mevzun sözlere, tekil beyitlere, hatta mısralara
indirgenir ve şiirin bütün değeri de söyleyişte
ve edâda toplanmış olur. Türkiye'de şiirin ve şi­
ir kuramının zihinsizleşmesinde böyie bir yak­
laşımın da önemli katkısı olmuştur. Ataç'm
1940’lardan itibaren estetik ve sanat bahisleri­
ni giderek sadece z e v k 'e indirgemesi de eleşti­
rinin öznelciliğe ve solipsizme hapsolmasıyla
sonuçlanacaktır. Oysa Tanpınar, aynı genel
yaklaşımı paylaşsa bile, farklı yöntemler de de­
nemiş, örneğin Divan şiirine ve tasavvufa, Louis
Massignon'un Hallac-ı Mansur yorumlarıyla da
yaklaşmaya çalışmıştır.
35 "Fransızca "culture" kelimesinin iki ayrı mânası
vardır. Bu mânalardan birini ‘hars‘, diğerini
'tehzib' tabiriyle tercüme edebiliriz |,„] Hars ile
tehzib arasındaki farklardan birincisi, harsın
'demokratik', tezhibin 'aristokratik' olmasıdır.
Hars, halkın ananelerinden, teamüllerinden,
örflerinden, şifahi veya yazılmış edebiyatından,
lisanından, musikisinden, dininden, ahlakın­
dan, bedii ve İktisadi mahsullerinden ibarettir.
Bu bediaların müzesi ve hâzinesi halk olduğu
için hars demokratiktir, Tehzib ise yalnız yük­
sek bir tahsil görmüş, yüksek bir terbiye ile ye­
tişmiş hakiki münevverlere mahsustur, Matt-
hew Arnold’un 'tatlılık ve ziya mezhebi' tabi­
riyle ifade ettiği meâl, tezhibin tarif demektir.
Tehzibin esası, iyi bir terbiye görmüş olmak;
makulâtı (kavramları), güzel sanatları, edebiya­
tı, felsefeyi, ilmi ve hiçbir taassup karıştırmaksı­
zın dini; gösterişsiz, samimi bir aşk ile sevmek­
tir, Görülüyor ki tehzib, hususi bir terbiye ile
husule gelmiş hususi bir duyuş, düşünüş ve ya­
şayış tarzıdır. Hars ile tehzibin ikinci farkı, bi­
rincisinin millî, ikincisinen beynelmilel olması­
dır. Bir insan, harsın tesiriyle, belki de yalnız
kendi milletinin harsına kıymet verir, fakat
tehzib görmüşse başka milletlerin harslarını da
sever" <1976: 96-97). Gükalp için bü noktada
fazla ileriye gitmek, başka milletlerin harslarım
fazla sevmek, kozmopolitizme düşmek demek­
ti. Gökalp, sevilen "yabancı" şeyin herhangi bir
m illetin harsı olarak değil, herhangi bir yaratıcı
bireyin yapıtı olarak ya da herhangi bir yereı
topluluğun (bir şehrin bir köyün, millet olma­
yan bir halkın) ürünü olarak sevi lebi leceğin.
düşünmek istemiyordu. Bunlardan birincisi, en
kötü kozmopolitizm, İkincisiyse medeniyetten
hiç nasiplenmemiş dar yerelcilikti (parochi-
alism) onun gözünde.
M 2 D ' I E R Û E N 1 9 7 O' L E R E
36 Eyuboğlu, 19 6 S'te yazdığı "Halk" başlıklı bir
makalede, sadece Ermeniteri değil, başkalarını
da katmaktadır “biz"in içine’. "Rum, Ermeni,
Kurt, Çerkeş, Laz, Gürcü, Çingene, Fars, Yahu­
di, Dönme, Arnavut, Giritli, Kıbrıslı, Rodoslu,
Mısırlı, yurttaşlarımıza, Romanya'dan, Bulgaris­
tan’dan, Yugoslavya'dan, Türkistan'dan, Azer­
baycan'dan, Kıpçakistan’dan, Kırgızistan'dan,
dünyanın dört bir yanından gelenlerimize, ate­
şe, putlara, cümle tanrılara tapanlara, inandı­
ğımız inanmadığımız bütün peygamberlerin
yolundan gidenlere, Mevlana'ya, Hacı Bek-
taş'a, bütün ulu kişilerin müritlerine (nursuz
nurcular hariç, çağdışı, insaf dışı, en kaba sağ­
duyu dışı oldukları için hariç), biz Müslüman,
Türk Sünni, münni olanlardan selam ola!"
(1999; 16). öfke, bu "Mevlana ilericiliğini" ka­
rikatürleştirmektedir.
37 Etienne Copeaux, Eyuboğlu'nu da Cevat Şak ir
(Halikarnas Balıkçısı) ile birlikte “Anadolucu-
luk" akımı içine yerleştirmektedir. Yunan kül­
türünün aslında Anadolu'nun eseri olduğu ve
Anadolu'nun da Asya değil Akdeniz dünyası­
nın bir parçası olduğu tezinin asıl sözcüsü Ce­
vat Şakir'dir. Balıkçı, Atatürk'ün "Türk Tarih
Tezi"ni reddetmiyor, Sümerlerin Türk olduğu­
nu varsayıyor, ama Türklüğü de Asya'ya değil
Akdeniz dünyasına ait bir olgu sayıyordu. Eyu­
boğlu da Cevat Şakir'in "Mavi" çevresindendi
ama Talim ve Terbiye Kurulu üyesi olarak, kül­
tür p o litik a la rı üzerinde, Bodrum'da yaşayan
Balıkçı'ya oranla daha dolaysız bir etkisi olmuş­
tur. Öte yandan Eyuboğlu, ilk formasyonunu
Yücel’in "Türk hümanizması” atmosferi içinde
edinmiştir; ben de onun tavrını "Anadolu hü-
manizması" olarak adlandırmayı yeğledim. -
Sonradan Ilhan Selçuk da bir "Anadolu Aydın­
lanması" icat edecek ve Ilhan Selçuk için de bir
"Aydınlanma bilgeliği" icat edilecektir. Ama
bu son ikisi, C u m h u riy e t okurlarıyla sınırlı ka­
lan adlandırmalardır.
38 Eyuboğlu'nun I967'de Y e n i U fu kla r dergisinde
çıkan "Emperyalizm ve Kültür" yazvsı, rejimin
kuruluş ânındaki kaygının alttan alta sürüp git­
tiğini gösteriyordu: "Bu kültür emperyalizmi
kavramım bizde İlkin kim attı ortaya bilmiyo­
rum, ama iyi tutturmuş doğrusu; bakıyorum,
aklı başında yazarlarımız bile duruyorlar üstün­
de, yeni sömürgeciliğe karşı savaşta bir silah
olarak kullanıyorlar. Benim bildiğim bu kavram
bir Fransız buluşudur ve kaynaklarından biri de
Pierre Loti'dir. O Pierre Loti ki batı kültürünü
benimsemek Istiyenlere karşı çarşaflı peçeli, in-
şallah'lı maşaltah’lı doğu kültürünü sürdürmek
isteyenleri tutuyordu. Batı emperyalistlerinin
istediği buydu zaten: aman, doğulu doğulu
kalsın! (...] Safı e m p erya listle ri ve batı k ü ltü rü
b irb irin d e n o k a d a r ayrı g e rçe k le rd ir H Musta­
fa Kemal yürdundan kapı dışarı ettiği emper­
yalist komutanlardan kültürce çok daha batılı
sayılabilir. B iz im b a ğ ım sız lık savaşımız batıya -
fcarşı batı kü/türünden ya ra rla n a ra k k a za n d ığ ı­
m ız b ir savaştır" (2000: 283-85; italik, asıl met­
ne ait). Eyuboğlu'nun yazısı, Batı'ya ait sayılan
her şeyi reddetmek isteyenlere karşı haklı eleş­
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I
tiriler de içermekle birlikte, kendi iç çatışkısını
da ele veriyor: Model alınan Batı’nın evrensel
(dolayısıyla herkese ait) değil de kısmi (sadece
Batı'ya ait) bir gerçeklik olabileceği düşüncesi­
nin verdiği huzursuzluk.
39 Şüphesiz, buna vurgulu anlamıyla bir kültürel
p o litika denemez: Böyle bir politika varsa eğer,
en amblemartik imgesi, İstanbul’da muhteme­
len eski Taksim gazinosu gibi nezih bir kültürel
mekânda ABD Missouri zırhlısı askerlerinin
önünde göbek atan rakkaselerin fotoğrafıdır
(bkz. Cumhuriyetin 75 Yılr. 294). Ama DP iktida­
rından dört yıl öncesine, 1946'ya ait bir sahne­
dir bu. DP yönetiminin, yeni süreçler başlat­
maktan çok. Millî Şef döneminin son yıllarında
başlayanlara (tıpkı Türkçe ezan konusunda ol­
duğu gibi) daha geniş imkânlar açtığını belir­
tenler çok da yanılmıyorlar belki. Ama ilkinde
araçsızlığın itirafı olan şey, İkincisinde yeni bir
araç imkânının yoklanması gibi görünmektedir.
417
40 Türk Beşleriyle asıl yapıtlarını 50‘lerden sonra
veren ikinci kuşağın karşılıklı konumlarının
Mehmet Nemutlu, Özcan Manav ve Semih Ko­
rucu gibi daha genç besteciler tarafından tartı­
şıldığı ilginç bir söyleşi için bkz. Sanat Dünya­
mız, 79, Bahar 2001. Söyleşiyi yöneten eleştir­
men Aykut Köksal şöyle demektedir: "Batı mo­
dernleşmesinde 16. yüzyıldan başlayarak halk
müziği kaynaklarının soyutlamayla adım adım
sanat müziği üretim) içine katıldığını biliyoruz.
Cumhuriyetin ulusalcı projesinin meselesi, 'biz
bu kaynaklara giderek o soyutlamayı nasıl var
edebiliriz' sorusu değildi. Tam tersine alabildi­
ğine soyutlamadan uzak duran, kaynağı açıkça
gösteren bir armonizasyon çalışmasıyla sınırlı
bir üretimdi Türk Beşlerinin üretimi. 20. yüzyıl­
da bir periferi ülkesinin yerel kaynaklarına yö­
nelip soyutlama üzerinden yüzyılın yeni arayış­
larına yanıt aramış bir kompozitör var: Bela
Bartök [...] Usmanbaş, bir söyleşide, üstü çok
örtülü olarak, kendi müzik yazısını oluşturma­
da hocalarından pek az şöy öğrendiği anlamı­
na gelecek sözler söylüyor, Aslında Usmanbaş
müzik yazısını bir otodidakt gibi kendi çabasıy­
la kuruyor. Leibovvitz'in bir kitabını, Pierre Bo-
utez'in bir makalesin) okuyarak, radyoda cızır­
tılar içindeki bir icraya kulak kabartarak."
41 İkin ci Y e n i akımının "kuramcısı" da sayılabile­
cek olan Cemal Süreya'nın folklorla ilgili tutu­
mu, şiirin Gökalp ve Yücel dönemlerinin postü-
laiarım içerden e/eştirip aşma çabasının da ifa­
desidir. Oktay Rifat ve Bedri Rahmi Eyuboğlu
gibi şairlerin şiirlerinde folklorik Öğelerden
bolca yararlanmalarını eleştiren ünlü "Folklor
Şiire Düşman" yazısında (1956) şöyle diyordu:
"Folklorda şiirin bugünkü entelektüel niteliği­
ni taşıyacak yeti yoktur [...] Bir halk deyimi için­
deki kelimeler o deyimdeki anlam dizisi içinde
kaynaşmışlardır. O kelimelerden o deytmterde-
kinden ayrı işler, ayrı güçler aramayın artık.
Çünkü donmuşlardır. Tek yönlüdürler {...]
uyandıracakları çağrışımlar bellidir. Ne olsa de­
ğişmeyecektir [...] Halk deyimlerinde birbirine
bağlanmış kelimeler arasında yeni bir yük, yeni
bir bağıntı kurmak söz konusu olamaz. Nasıl
K E M A
olsun ki bu kelimeler zaten kıpırdamaz bir şe­
kilde birbirlerine bağlanmışlar, alacakları yük­
leri zaten öncedden almışlardır’' (2000: 192-
93). Öte yandan, Süreya'nın folkloru büsbütün
reddetmediği, ama ona "kalkındırma" kavra­
mıyla özetlenebilecek bir tavırla yaklaşılmasını
savunduğu da görülür: "Ahmed Arif, Doğu
Anadolu'nun, sınır boylarının yerel görüntüleri
içinde oraların türkülerini kalkındırıyor, bütün
Anadolu türkülerine u la ştırıyo r onları, büyütü­
yor" (134). 1930’larda folklor çalışmalarının yö­
neticilerinden Ahmet Kutsi Tecer'in öğrencisi
olan Cahit Külebi'nin şiirinin de "halk deyimle­
rini özel bir planda kalkındırdığım" belirtmek­
tedir Süreya (273). Temel işlem, Gökalp'in öne­
risi hem anımsatmakta hem de aşmaktadır: Bir
yerel motifi işlemek ama onu daha geniş bir
bütün içine yükseltecek -ve dolayısıyla kendi
bağlamından kısmen ya da büyük ölçüde ko­
paracak- biçimde işlemek. Kendi şiirlerinden
birinin başlangıcı da programatiktir: "Lale-
li'den dünyaya giden bir tram vaydayız.” -
Anımsatmak gerekebilir: SO'li yıllardır bu, "Na-
taşa-öncesi" bir dönem.
42 Kitap anlamına gelen "mecelle" sözcüğünü
"kanon” (edebiyatın veya başka şanatların ku­
rallarını ve zevk ölçülerini de veren büyük ya­
pıtlar listesi) anlamında kullanan tek yazar,
saptayabildiğim kadarıyla Yahya Kemal'dir.
Gregory Jusdanis'in Gecikmiş M o d e rn lik kita­
bında sözcüğün etimolojisi ve modern kullanı­
mıyla ilgiii yararlı bir bölüm (3. bölüm) var.
Oradan aktarıyorum: “Modern kanon sözcüğü
Yunanca kanon'dan, o da Sami dilindeki, ka­
mış ya da değnek anlamına gelen bir başka
sözcükten kaynaklanmaktadır. Kanon, klasik
ve Helenistik dönemlerde heykel, müzik, felse­
fe, retorik ve dilbilgisi ile ilgili tartışmalarda
kullanılan önemli bir kavramdı ve Hıristiyan­
ların çeşitli yazılarının Kitabı Mukaddeste bir
araya getirilmesi sırasında vazgeçilmez bir işlev
gördü [...] heykeltraş Polykleitos kendi simetri
ve biçimsel mükemmellik ilkelerine göre bir
heykel yapıp ona k a n o n adını vermişti (...)
Plykleitos'un insan bedeneninin kusursuz oran­
tılarla İfade edilen güzelliği hakkında, Kanon
adında kuramsa! bir kitap yazdığı da söylenir.
Her iki durumda da Kanon bir mükemmellik
Ölçüsü ya da standardı anlamına geliyordu.
Sözcüğün metaforik yananlamları, insan davra­
nışlarının k a n o n 'o , adil insan ve idealle ilgili
etik tartışmalarda da kullanılmaya başladı. Te­
rim numune ve model kavramlarıyla sıkı sıkıya
bağlantılı bale geldi; Helenistik çağda klasik
kavramının ve eski anıtları taklit etme eğilimi­
nin ortaya çıkışından sonra bu anlam gittikçe
yaygınlaştı" (84-85).
43 Kozmopolitizm-ulusallık tartışması geçen yüz­
yılın başında Oscar Wilde, W. B. Yeats ve Geor-
ge Russel gibi yazarların katılımıyla İrlanda'da
L İ Z M
da yaşanmıştı. Yeats, bu tartışmalar içinde mil­
liyetçi konumun temsilcisi olarak belirecek,
Cuchulain gibi İrlanda efsanelerinden ve Kelt
folklorundan bolca yararlanacaktı, 1892’de
şöyle diyordu: "Halkımızı Ingilizlikten arındır­
manın hiç yolu yok mudur? Öyle bir ulusal ge­
lenek, öyle bir ulusal edebiyat kuralım ki dili
İngilizce olduğu halde ruhu İrlandalI olsun -
hiç yolu yok mudur bunun?" Ama 19Q8'de de
şöyle: "Her ülkede her türlü edebiyat model­
lerden türetilir, sık sık da dış modellerden; ve
ona daha incelmiş bir anlamda ulusallığı, yapı­
cısının ulusallığını veren de ancak kişisel öğe­
nin varlığı olabilir. Kendi bilincine varmaya ça­
lışan bir ırkın, ilkel çağlarda olduğu gibi, sade­
ce yerli modellerle yetinmesi, sadece onlardan
yarar sağlaması da ancak kişiselliğe erişilmesin­
den önce söz konusu olabilir; çünkü buna eriş­
meden önce, dış modeli ne özümlemesi ne de
reddetmesi mümkündür. İşte İrlanda’nın kalbi­
nin ve zihninin Ingiltere’ye, ya da Ingiltere'de
en geçici olan şeye teslim olması da tam böyle
bir edilginlik ânında, erişime yaklaşıldığı ama
henüz varılmadığı bir anda gerçekleşmiştir"
(Kiberd 1995: 155, 165), İrlanda ile Osmanh-
Türk kültürel serüvenlerinin karşılaştırmalı bir
incelemesine burada giremeyiz, indirgenmez
farklar açıktır: İrlanda'nın gerçekten kolonileş-
tirilmiş oluşu; buna karşılık Svvift ve Burke’den
Yeats, Wllde, Synge ve Joyce’a kadar İngilizce
edebiyatın bazı en parlak yapıtlarının İrlandalI
yazarlara ait olması; 1850’lerden itibaren, içer­
deki tıkanma ve getiiimlerin hafiflemesini sağ­
layan kitlesel göç (özellikle ABD'ye); İrlandalI
yazarların sadece ABD ve Ingiltere'deki değil,
Afrika ve Hindistan'daki İngilizce edebiyatla
da bir ortak-yaşarlığı sürdürmüş olması, vb.
Ama Yeats'in "dış modellerin ne tam özümse-
nebileceği ne de tam reddedilebileceği bir
edilginlik ânı" saptaması, İrlanda’yı aşan bir
genellik taşımaktadır. Tanpınar da 1951'de
şöyle diyordu: "Sanki varlık ve tarih cevherimi­
zi kaybetmişiz; bir kıymet buhranı içindeyiz.
Hiçbirini büyük mânâsında kendimize ilâve et­
meden her şeyi kabul ediyor; ve her kabul etti­
ğimizi zihnimizin bir köşesindeâdeta kilit altın­
da saklıyoruz" (1996; 35).
44 Nazım Hikmet bütün bu geçersizi eştirme süre­
cinin dışında kalmış görünür: 1938'den itiba­
ren, etkilediği şairlerle (40 kuşağı olarak anılan
H, İzzettin Dinamo, Rıfat İlgaz, Niyazi Akıncı-
oğlu, İlham! Bekir, Enver Gökçe, A. Kadir gibi
sosyalist şairler) birlikte, edebiyatın izlerçevre-
s inden büyük ölçüde koparılmış, ama 60’larda
kitaplarının basılmasıyla yeniden şiirin gelişimi­
ni etkileyen kaynaklardan biri haline gelmiştir.
Ama onun da sadece "Putları Yıkıyoruz" kam­
panyasıyla değil, şiirleriyle de 1923-38 arasın­
daki edebi çekişme ve kopuşun başlıca aktörü
olduğu unutulmamalı.
 Kemalist Kültür Politikaları Açısından
Türk Tarih ve Dil Kurumlan
Y Ü K S E L T AŞ K I N
Bugünün genç kuşakları için, 1940'la-
rın iktidar partisi CHP'nin roman ve şiir
ödülleri verdiğini Öğrenmek şaşırtıcı
olabilir. Oysa, özellikle tarih ve dil
alanlarında kültürel reformculuğu bir
uygarlık değiştirme projesinin vazgeçil­
mez önşartı olarak gören ve bu doğrul­
tuda 1960'iarm 'ağır kalkınma hamtele-
ri'ni andıran bir şevkle tüm kadro ve
araçlarını seferber eden bir zihniyet ve
onun yönlendirdiği CHP vardır karşı­
mızda. 20. yüzyıl başı, Batı'mn açık üs­
tünlüğü karşısında, 'yaşanan tarihi' de­
ğiştirme arzularının şiddetine tanıklık
etmektedir. Aslında, ardına düşülen
'muasır medeniyet seviyesi' belirler, ta­
rihe ve dile yeniden yönelmenin zihnî
arka planını. 'Yaşanan tarihin' ve 'yaşa­
yan dilin' yok edemediği, sadece kül-
leştirebildiği varsayılan bir 'öz'e tekrar
tutunarak geleceğe sıçrama arzusu, bu
dönemin tüm 'gecikmiş' ulusçulukların­
da belirgindir, Franz Fanon'un, 'benliği­
ni yitirmeden canlanma arzusu, Ba-
tt'nın tarihsizleştirmek istediği toplum-
ların anlaşılabilir ve meşru tepkileridir'
görüşüne katılmamak olanaksu. Sorun
'ulusal'ın nasıl tanımlandığıdır ve bu
açılardan bakıldığında, Cumhuriyet dö­
neminin kültür politikaları etkileri gü­
nümüze kadar taşan bazı olumsuzluklar
içermektedir.
Bahsedilen kültür politikaları, Batı
kaynaklı tarihsizleştirme eğilimlerine
karşı, Türk tarihini dünya tarihinin için­
de normalleştirme çabalarını aşarak, 'is-
tisnacı' veya 'özcü' yorumlara savrul­
dular. 'Türk istisnacılığı'mn etkileri,
Cumhuriyet döneminde kültür tezleri
ciddi olarak çatışır görünen kesimlerde
çarpıcı benzerlikler yaratmıştır. Sözgeli­
mi, Osmanlı mirasını sahiplenerek uy­
garlık treninde yer talep eden 'Türk-İs-
lâm sentezcileriyle,' aynı şeyi Osman­
lI'yı uzun sürmüş bir Ortaçağ'da don-
durarark, Anadolu uygarlığıyla kurulan
akrabalıklar dolayımıyla yapmak iste­
yenler, bahsedilen 'istisnacılık' anlayı­
şından beslenmektedirler. Ortak payda­
sı 'istisnacılık' olan bu rakip yorumların
beslendiği kaynaklar, 1931 ve 32'de
Atatürk'ün 'koruyucu himayeleriyle' ku­
rulan 'kardeş' Türk Tarih ve Dil Kurum-
ları'nın (TTK, TDK) düşünsel ve kurum­
sal miraslarında bulunabilir.
TDK ve TTK'yı 1930'larda taşıyan
kadroların Özelliği, siyasetçi-tarihçi ve
siyasetçi-dilci diye tanımlayabileceği­
miz: önemli bir bölümü CHP'de millet­
vekilliği de yapan etkin kişiler olmaları­
dır. Onlar, 'tarihî yapmak kadar yazmak
da' önemlidir şiarına gönülden inan­
maktadırlar ve bu inancın kaçınılmaz
sonucu olan 'pragmatizm' özellikle
Türk Tarih Kongrelerinde gözlemlene­
bilir.’ Bu dönemin tarih tezinin Orta
Asyacı ve Anadolucu çıkarımlarının ay­
rıştırılmadan, yan yana varolabilmeleri
-zaten İkisini mümkün kılan bir kavim­
ler göçü görüşü de vardır- hem 1930'la-
nn Tarih Kongrelerinde, hem de acilen
eğitim kurumlarında dolaşıma sokulan
tarih ders kitaplarında görülebilir. Söz­
gelimi, sadece 100 kopya hazırlanan ve
başarısız bulunmasına rağmen daha
sonraki tarih ders kitaplarının çerçeve­
sini belirleyen Türk Tarihinin Ana H at­
ları kitabının Orta Asya'ya ayrılan bölü­
mü, 605 sayfalık kitap içinde 205 sayfa­
ya ulaşırken, diğer uygarlıkların Türk
 M A L I Z M

kökenlerine ayrılan 100 sayfa vardır. Ki­
tapta Osmanlı tarihine ayrılan bölüm
ise 50 sayfadan ibarettir (Behar: 102-
105, 1996) . Bu anlayıştan yola çıkarak
hazırlanan ders kitapları, DP dönemin­
de yakın tarihi anlatan ve DP lehine yo­
rumlar içeren kısa ekler dışında, hiç de­
ğişmeden onyıllarca kullanılmıştır. 27
M ayısla beraber DP'nin eklediği bö­
lümlerin müfredattan çıkarıldığım tah­
min etmek zor değildir.
1939'dan sonra resmî kurumlarda da
himaye bulabilen 'Türk Hümanizması'
akımının tarihçiliğimize etkisi, Anado-
420 lucu vurgu karşısında Orta Asyacı çıka­
rımları tabileştiren; bu çıkarımların pra-
tik-politik sonuçlarına karşı ciddi bir
eleştirellik İçeren bir anlayışın güçlen­
mesi olmuştur. Böylece 1940'lı yıllarla
beraber, Türk tarihini dünya tarihi içine
oturtma anlamında ciddi mesafeler kay­
dedilmiştir. 1937'de yapılan fi. Türk Ta­
rih Kongresi sonrasında, TTK'nın tarih­
çiliğimizde Fuat Köprülü Öncülüğünde
yayıma başlayan Belleten'ler başta ol­
mak üzere çeviri ve teliflerden oluşan
çok hacimli bir külliyatın oluşmasında­
ki rolü de Önemlidir.
'Kardeş' kurum TDK'nın geleneğine
bakıldığında, Tarih Kurumu'nda beliren
eğilimlerle ciddi bir paralellik söz ko­
nusudur. 1932-35 arası, 'Öztürkçeci'
atılım dönemi olarak düşünülebilir.
CHP, Halkevleri, Radyo ve bütün gaze­
teler, tam bir seferberlik haliyle dilde
Özleştirme politikasına iştirak etmektey­
diler. 1935'te resmî kabul gören 'Gü-
neş-Dil' teorisi, 'Türk istisnacılrğın'm
doruğu denilebilecek bir kırılma yarattı.
İlginç biçimde, bir iletişim aracı olarak
dili güçlendirmekten çok, kuralsız bir
ulusalcılık kampanyasına hatta yarışına
dönüşen özleştirme, yine ulusalcı bir
çıkış olan 'Güneş-Dil' teorisinin itibar
kazanmasıyla ivmesini yitirivermişti.
Daha 1932'deki I. Türk Dili Kurulta­
yında Hüseyin Cahit Yalçın'ın savun­
duğu, Ziya Gökalp'in geliştirmiş olduğu
'Türkçeleşmiş Türkçe'dir' (Yaşayan
Türkçe) anlayışı, bu tarihten sonra daha
gür biçimde seslendirilir oldu. Hatta,
Atatürk'ün giderek 'Öztürkçeci' heves-

Dil Kurultayında halk temsilcileri ‘Halis Türkçe " basit Türk halkının sinesinde
yüzyıllardır kurumaya terkedilmiş de olsa “ebedî gençlikle kaynayan yaratıcı bir pınar"
olarak tasvir edilir. Bu düşünüşle. !932deki l. Dil Kurultayı il dan sonra, yaygın bir
“halk ağzından söz derleme" çalışmasına girişilmiştir.
19 2 0 ' L E B D E N 1 ‘i 7 0 ' L E R
ten uzaklaştığa bunu 'aşırı bir deneme'
olarak gördüğü öne sürüldü. Her du­
rumda, dil tartışmasının taraflarının
kendi görüşlerini 'Atatürk'ün gerçek ni­
yetleri' üzerinden meşrulaşırdıkları, bi­
limsel bir tartışma zemininden çok ikti­
darın otoritesinin yardımına sığındıkları
görülmektedir.
Zaten TDK'nın geleneğinde siyasî ik­
tidarla ilişkilere büyük önem verildiği
hemen fark edilecektir, 1936'daki 111,
Kurultay'da, TDK'nın 1. maddesinde
"Ulu Önder Atatürk'ün kutlu eliyle ve
onun yüce Kurucu ve Koruyucu Genel
Başkanlığı altında" ibaresi konulmuştu.2
Dolayısıyla, TDK'nın kuruluşunda ve
daha sonra siyasî iktidarlarla ilişkilerin­
de bu maddelerden de açıkça anlaşılan
korporatist eğilimleri yadsıyamayız.
TDK'yı değerlendirirken, "özerk yapısı­
nı korumaya ayrıca özen gösterdi" de­
mekten çok, "siyasî iktidarı uygarlık
projesinin karşısında gördüğünde
özerkliğini sahiplendi" şeklinde yorum­
lamak daha gerçekçi görünmektedir.
F.R. Atay, "Atatürk dilde Türkçeciliği
devlete mal edecek"tir derken, kültür
politikalarının izlenme tarzına dair
TDK'nın da büyük ölçüde paylaştığı
eğilimi açıkça özetlemektedir (Atay.
479, 1969), Buna göre, kültür siyasetini
devletin belirleyip uygulamasında ve
bu süreçlerde aydınların desteğine baş­
vurulmasında sorun yoktur.
TDK yöneticileri, 1980 sonrası resto­
rasyonuna değin kurumlarının devletten
özerk olduğunu savunagelmişlerdir.
Atatürk'ün bu kumruların resmî akade­
milere dönüşmesini engelleyerek, kendi
kişisel mirasından güvence sağladığını
ve dernek statüsünde kalmaları için bi­
linçli olarak çaba harcadığı sıklıkla vur­
gulanır.3 Daha bu gerekçelendirmede,
meşruluğun 'Kurucu Baha'dan türetilme
çabası açıktır. Meşruluk sadece dil ça­
lışmalarının siyasî iktidardan bağımsız
olarak daha sağlıklı gelişeceği kanaatin­
den türetilmemekte, özellikle Ata­
E K U . T i j R P O L İ T İ K A L A R I
türk'ün böyle olmasını istediği vurgusu
Öne çıkarılmaktadır, 1983'den sonra
TDK'da Atatük'ün vasiyetine rağmen
başlatılan restorasyon teşebbüsüne tep­
ki olarak kaleme alınan ve 'Atatürk'ün
Türk D il Kurum u ve Sonrası' başlıklı ki­
tapta toplanan karşı yazılara bakıldığın­
da bu meşrulaştırmanın ana temayı
oluşturduğu görülebilir (Atatürk'ün Türk
Dil Kurumu ve Sonrası, 1986).
1940'lara gelindiğinde kültürel re­
form dinamizmini yitirmiş görünen
CHP'nin 1945'de T e şk ila t-ı E sa siy e -
si'nin dilini sadeleştirdiğini görüyoruz,
DP iktidarı özellikle Dil Kurumu'na kar­ 421
şı açık tavır aldı, 1952 yılında Anayasa
dilinin eski haline döndürülmesine ka­
rar verdi. Özellikle bu kararın alınma­
sında Fuat Köprülü'nün etkin olduğu bi­
linmektedir. Oysa Köprülü 1932'lerde
dilde özleştirme çabalarına verdiği des­
tekle hatırlanmaktadır. Millî eğitim ba­
kanlarının TDK'nın doğal başkanı ol­
maları geleneği, DP'li Tevfik İleri tara­
fından kaldırıldı.J 2 7 Mayıs sonrası
Anayasa dili tekrar sadeleştirildi. Yine
aynı dönemde basının dilde yenileşme
eğilimini izlemesi ve TRT'nin de dilini
Özleştirmesi sonucunda, TDK'nın dil
anlayışının özellikle eğitimli kesimlerde
yaygınlaştığı söylenebilir.
1960'larla beraber 'sol' Kemalistlerin
ağırlıkta olduğu TDK kadrolarının, sağ
iktidarlarla yaşadıkları olumsuz dene­
yimlerin de etkileriyle özerklik vurgusu­
nu artırdıklarını teslim etmeliyiz. Bu
çevre, dil sorununun yasa ve nizamna­
meyle çözülemeyeceğine dair önem­
senmesi gereken bir tutum içerisindey­
di. 1970'lerde CHP'nin 'ulusal / yerel­
den evrensele' şeklinde özetlenebilecek
kültür politikaları içinde Dil Kurumu
üyelerinin önemli etkileri olduğu görül­
mektedir. Sözgelimi, Ahmet Taner Kışla-
lı'nın 1978 CHP iktidarındaki kültür ba­
kanlığı döneminde, Kültür Yüksek Ku­
rulu üyelerine baktığımızda dil konu­
sundaki duyarılıklarıyla tanınan (TDK
 K L
başkanlığım da yürütmüş olan) Prof. Dr,
Şerafettin Turan, Prof. Dr. Doğan Ku-
ban, Haldun Taner, A2 İz Nesin ve Mah­
mut Makal gibi isimleri görüyoruz.
Bunun karşısında, daha çok Tercü­
man gazetesinin bayraktarlığını yaptığı
'Yaşayan Türkçe' veya Ziya GÖkalp'in
ifadesiyle 'Türkçeteşmiş Türkçe'dir ilke­
sini kabullenenlerin, salt bu nedenlerle
dil konusunda 'yasa ve nizamnameler­
den' imtina etmeleri beklenirdi.Oysa
durum tam tersi olmuştur! Bunun en
çarpıcı örneği, 1980 sonrasında Aydın­
lar Ocağı üyelerine büyük ağırlık veri­
422 len TRT Yönetim Kurulu'nun 200 söz­
cükten oluşan bir yasak listesi hazırla­
masıdır.5 'Dilde aşırılıklara' karşı, dilin
tarih içinde şekillenmiş varlığının ko­
runmasını savunanların dil ve tarih ko­
nusunda devletin denetiminde bir 'İlim­
ler Akademisi' kurulmasını 1940'lardan
bu yana talep etmeleri ilginçtir. Atay'ın
devlete maledildiği için sevindiği dil
meselesinin, 'Özerk' kuruluşlarca tartı-
şdması şeklinde bir karşı tez yoktur bu­
rada. Tam tersi, Atatürk'ün çeşitli za­
manlarda söylediği varsayılan sözlerin­
den, hatta imalarından hareketle bu ko­
nularda resmî bir Akademi fikrinden ya­
na olduğu savunulmuştur.
TDK'da 1970'lerde ivme kazanan
özerkleşme eğilimi, devlet mitosuna ta­
parcasına sahip çıkan ve 'alaylılar' nite­
lemesiyle küçümsedikleri TDK kadrola­
rına karşı, devletin resmî kurumlarında
'yetiştirilen' uzmanların ikamesini savu­
nanların yoğun tepkilerini çekmekteydi.
Kısaca, 1930'ların kültür politikalarının,
1930'ların sonundan itibaren izlenme­
ye başlanan Hümanist politikalar neti­
cesinde resmî istikametinden saptığı
teşhisiyle, yine bu döneme damgasını
vuran korporatist kültür anlayışına geri
dönülmesi istenmekteydi. Tamamen
1930'ların korporatist siyaset felsefesin­
den beslenen ve kültür politikalarının
içeriğinde İslâm'a ve Osmanlı mirasına
daha fazla yer vermenin dışında
Z M
1930'larm başındaki 'devlete mal edi­
len kültür'anlayışını aşamayan bir karşı
tez! Doğal olarak 1982 Anayasası'yla
TTK ve TDK'nın Atatürk Kültür, Dil ve-
Tarih Yüksek Kurumu (AKDTYK) kapsa­
mına alınması ve eski kadroların büyük
ölçüde tasfiye edilmeleri bu çevrelerce
iltifatla karşılanmıştır.
AKD TYK'nun bünyesine alınan
TDK'da serpilen anlayışlara çarpıcı bir
Örnek olarak, 1994 yılında Türk Dil Ku-
rumu'nun (TDK) başkanlığına atanan
Prof. Ahmet B. Ercilasun'un Türk dün­
yasında dil birliğinin sağlanması yö­
nündeki çabaları anımsanabÜir. Ercila-
sun, bugün Türk dünyasında kullanım­
da olan 20 farklı yazı dilinin zamanla-
elbette siyasî iradenin de yardımıyla-
ortak bîr edebi dil etrafında birleşmesi­
ni savunurken, 'Türkiye Türkçesini' en
ideal 'üst dil' olarak dil birliğinin mer­
kezîne yerleştirir.6 Ercilasun, kendi ifa­
desiyle diğer 'Türk boylarının' tarihleri­
ni dondurarak yazı dillerini oluşturan
süreçleri talileştirirken, OsmanlI'nın
yoğun etkisiyle oluşmuş Türkiye Türk-
çesi'ni tüm tarihselliğiyle sahiplenebil-
mektedir. G ökalp'in ideal 'Türkiye
Türkçesi' olarak İstanbul Türkçesi'nde
(Turan'da değil!) biten ilk romantik ara­
yışları ve bu nihai kabullenmenin eleş­
tirel sorgulamadan geçirilmeden yapıl­
ması, Ercilasun'un tarihe bakışında da
kendini gösterecektir. Onlar (Türk boy­
ları), bizim tarihselliğimize yeniden
dönmeye davet edilirlerken, bizim ne­
den bu tarihselliğin merkezinde olma­
mız gerektiği ciddi bir soru olarak akla
gef(e)memektedir, Ercilasun'da örneğini
gördüğümüz 'istisnacılığın' köklerinin
1930'ların başında yapılan tarih ve dil
çalışmalarında bulunabileceğini, Orta
Asyacı yorumun bu erken dönem tarih­
çiliğinden ciddi bir sapma olmadığını
savunabiliriz. Dolayısıyla, Ercilasun'un
Türk-islâm sentezi ekseninde Türk dün­
yasında dil birliğini savunan fikirleri­
nin, devletin resmiyeti tescil edilmiş
I T Ü ' L E R D E N 1 9 7 0 ' L E R E
TDK ve TTK'lannda yer bı labilmeleri-
ni, bu kesimlerin 'kendilerini evlerinde
hissedebilmelerine' yol açan mirasın
1930'lar Türkiyesi'nin bakiyesi olduğu­
nu unutmamalıyız,
1980 öncesi TTK kadrolarının ideolo­
jik düzeyde Türk İslâm Sentez i' ni savu-
nagelenlerle ciddi karşıtlıkları olduğu­
nu ve bu kesimleri TTK'dan uzak tut­
maya çabaladıklarım biliyoruz. Enver
Ziya Karal, Ekrem Akurgal gibi hocala­
rın, 'Türk Hümanizması' anlayışı ekse­
ninde tutmaya çalıştıkları TTK, Türki­
ye'yi dünya tarihinin in içine oturtmak
konusunda 1930'ların tarihçi-siyasetçi-
lerinden daha özgüvenli davranabil-
miştir. Sözgelimi, Ekrem Akurgal'a gö­
re, "Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde
büyük aşamalara ulaşan Türk kültürü
Orta Asya, Eski Anadolu ve Akdeniz-
Ege kökenli olup büyük ölçüde İran,
Arap ve Batı etkileri taşımaktadır."7 Bu­
gün bize oldukça akla yatkın görünen
bu yargının, 1930'ların kültür ikliminde
telaffuzu pek mümkün görünmüyordu.
Yine de TTK, karşıt tarih tezlerinin
tartışılarak olgunlaştırıldığı ve dolaşı­
ma sokuldukları bir 'odak' olarak görü­
lemez, Kurum, 'Türk Hümanizması'
anlayışı ekseninde gördüğü misyonun­
dan hareketle, iktidardan tamamen ba­
ğımsız bir tarih anlayışı oluşturama­
mıştır. Bunun en çarpıcı kanıtlarından
birisi, 12 Eylül darbesini yapan kadro­
nun, 1980'lerin hemen başında kültü­
rel restorasyon konusundaki kısa karar­
sızlık döneminin, 'ikna' edilmeleri için
bir fırsat olarak görülmesi ve 'Atatürk
yolu'na geri dünüş için bir imkân ola­
rak görülmesidir. Tarihçi Bilal N, Şim-
sir'in ifadesiyle, Eylül 1981 yılında ya­
pılan IX. Türk Tarih Kongresi öncesi,
"Sayın Devlet Başkanımızın Kongrenin
Koruyucu Başkanlığını kabul buyurmuş
olmaları hocayı (Enver Ziya Karalı
özellikle duygulandırmıştı. Bunu Ata­
türk'ün geleneğinin sürdürülmesi ola­
rak görüyor ve bu yüzden seviniyor­
du."3 İktidar, ancak iman edilmiş uy­
K Ü L T Ü R P O L İ T İ K A L A R I
garlık projesine karşı hareket ettiğinde
yargılanacak, ama asıl gelenekten bir
sapma olarak ve tekrar eve dönmesi ta­
lep edilerek...
1983 sonrası TTK'nrn teslim edildiği
restorasyon tarihçilerinin tarih felsefe­
leri, 1930'ların tarihçiliğinin anakronik
bir türevidir ve büyük ölçüde 'Türk
Hümaniznıası'nın anti-tezi olarak şe­
killenmiştir. Prof. İbrahim Kafesoğkı,
Bahaettin Ögel, Faruk Sümer, M. Altay
KÖymen, Fahrettin Kırzioğlu isimleri
yeni TTK'da hemen göze çarpacaktır.9
Bu isimler, tarihselliği es geçerek Türk-
leri tarihin merkezine yerleştiren ve İs­ 423
lâm'ın Türk uygarlığına katkılarını 'mil­
liyetçi kurgu' içinde ikincilleştiren; ta­
rihle iktidar arasındaki ilişkiyi
1930'larda olduğu gibi, 'devlet mitosu'
anlayışı içinde normalleştiren bir tarih
anlayışını canlandırddar restore edil­
miş TTK'da. Gün geldi, Kürtlerin Türk­
lüğü konusunda mesai harcadılar; gün
geldi Bulgar ve Ermeni iddialarını ce­
vapladılar...Sonuç olarak, özellikle
1986'da yapılan X. Türk Tarih Kongre­
sinden itibaren TTK'yı fazla ciddiye
alınmayan, bürokratik bir aygıta dö­
nüştürdüler.
İlginç biçimde, 1980 sonrasında ulu­
salcı paradigmaların yara alması, tarih
konusunda yeniden bir 'dünyalılaşma'
sürecini başlatmış görünüyor. Tarih ala­
nında uluslararası saygınlık kazananla­
rın, TTK'nın muhafızlığını üstlendiği an­
layışlardan uzak olmaları ve giderek ta­
rih gündemini belirlemeye başlamaları­
nın, TTK'yı daha da arkaikleştirmesi
muhtemeldir. Tarihin ve dilin, bir uygar­
lık değiştirme veya koruma misyonu­
nun başat araçları gibi görülmediği, va­
rolma / yokoima mücadelesi açısından
değerlendirilmediği ve farklı yorumların
güven ve merakla sahiplenildiği -şimdi­
lik küçük de olsa- önemini artıran çev­
renin, geçmişte Soğuk Savaş cepheleş­
mesinde sağda ve solda konumlanmış
tarihçileri içerebilmesi, gelecek açısın­
dan ümit verici görünüyor...
 L*_________________ _E
DİPNOTLAR
1 Dil ve tarihin ulusalcı projedeki önemini
gösteren bir örnek, Temmuz 193 2'deki l.
Türk Tarih Kongresi'nde bir bildiri sunan,
aynı zamanda Türk Dil Kurumu'nun da
ilk başkanı olan Samih Rıfat'ın görüşleri
olabilir. Rıfat hayal gücünü ciddi ölçüde
zorlayarak, Çince sözcüklerin, hatta Avru­
pa'daki sözcüklerin de Türkçe köklerden
geldiğini savunabilmiştir. Bkz. Büşra Er-
sanlı Bebar. "iktidar ve Tarih" İstanbul;
Afa Yayınları, 1996, s. 138.
2 Yine bu kurultayda hazırlanan 5. Madde­
de "Türkiye Kültür Bakanı Türk Dil Kuru­
ntunun Başkamdir" ifadesi konulmuştur.
424 Şerafettin Turan "Atatürk ve Ulusal Dil"
TD K Yayınları,1981,s.33.
3 1980 öncesi TD K ve TTK'da etkin olan
Prof. Şerafettin Turan, özerklik anlayışının
Atatürk'ün bilinçli bir tasarrufu olduğu
şeklindeki görüşleri için bkz. "Atatürk ve
Ulusal Dil" TD K Yayınları, 1981, s.31.
4 27 Mayıs sonrası, Anayasa dili tekrar sa­
deleştirildi. 1960 sonrasında basının dilde
yenileşme eğilimini izlemesi ve TRT'nîn
de dilini özleştirmesi sonucunda, TDK'nın
sözcüklerinin yaygınlaştığı gözlendi.
5 'Yaşayan Türkçe' adına yasaklayıcı yön­
temlere başvurma yöntemi, sadece 1980
sonrası restore edilmiş TRT ve TD K'ya
mahsus değildir Sözgelimi, 1975'de MC
hükümetinin Millî Eğitim Bakam Ali Naili
Erdem, valiliklere "Dilde Aşırılıklardan
Sakınılması hakkında" talimat gönderme
yoluna gitmiştir. Bkz. T ü rk K ü ltü rü 158
(Aralık 1975): 65-68. Her iktidar değişti­
ğinde tarih ve dile yön verecek siyasetle­
rin değişebilmesi, ancak bu dönemde ikti­
dar ve tarih arasında kurulan pragmatik
ve norm alleştirilen ilişkinin mirasıyla
açıklanabilir. Sözgelimi, 1970'lerin Milli­
yetçi Cephe hükümetlerinin 'dilde ve ta­
rihte kendimize dönüş' girişimleri ve bu
girişimlerden kısa sürede sonuç alınacağı­
na dair iyimserlikleri, 1930'!i yılardan öğ­
renilmiştir.
6 Prof. Dr, Ahmet Bican Ercilasun "Türk
Dünyasının Dil Birliği Meselesi" Türk K ü l­
türü 331, (Kasım 1990): 647-655; 655. Er-
cilasun'un benzer tezler içeren yazıları için
bkz. "Türk Dilinin dünü, bugünü, gelece­
ği" Türk Kültürü, 321 (Ocak 1990): 4-16;
"Türk Dünyasında Alfabe İmla yazı dili"
Türk Kültürü 332 (Aralık 1990): 705-713.
7 Ord.Prof.Dr, Ekrem Akurgal "Türkiye'nin
Kültür Sorunlan" T T K -B e lle te n 182 (Nisan
1982): 262-269.
8 "Basında Karal" TTK, B elleten 182 (Nisan
1982): 455-473; 461.
9 Yeni TTK ve AKDTYK kadroları için bkz.
"Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kuru­
mu Görevlileri" T ü rk Kültürü 250, 1983,
93-97,
 Güdük Bir Edebiyat Kanonu
ÖMER
er siyasî ve toplumsal alt üst olu­
H
şun ardından gelen yeniden yapı­
lanma hamlesi, kendisi ile geçmiş
arasına bir sınır çizgisi çekmek istemiştir.
Bu çizgi en açık biçimde tarih anlatıların­
da bulur ifadesini. Bağrından kopup geldi­
ği “eski” ile kendisi arasındaki farklılıklara
vurgu yapmak için tarihin yeniden tanzi­
mi kaçınılmazdır. Böylelikle o ayrışma sü­
recini yaşayanlar ikna olmasalar bile,
resmî ideolojinin rahlesinden geçecek
ikinci, üçüncü ve daha sonraki kuşaklar
için kurucu bir “mit” yaratılmış olur. Oy­
sa, sanat ve edebiyat her zaman aynı yolu
izlemez. Elbette resmî tarihi dikte ettiren­
lerin edebiyattan da benzer beklentileri;
romanlara devrimin destanının yazılacağı
bir kanon yaratılması talebi '.'ardır Çünkü,
milletin hikâyesini anlatan metinlerden
oluşan bir toplam olarak edebiyat kanonu,
insanların kendilerini birleşmiş bir mille­
tin yurttaşları olarak görmelerini sağlaya­
rak dayanışma deneyimini kolaylaşurır...
Kimliklerin çözüldüğü ve toplumsal ilişki­
lerin farklılaştığı bir dönemde, kanon eski
zamanların bereketine bakıp insanlara
kültürel olarak yeniden canlanma umutla­
rı sunar. Geçmişi yeniden ele geçirmeye
çalışır... Kanon, içinde bir milletin, bîr sı­
nıfın ya da bireyin farklılaşmamış bir kim­
lik bulabileceği ütopik bir sürekli metin-
sellik mekânıdır, (jusdanis, 1998:79)
TÜRKEŞ
Cumhuriyet’in ilanından sonraki yeni­
den yapılanma sürecinde de, yukarıda sö­
zü edilen tarzda bir edebiyat hareketi; Ke­
malist bir kanon yaratılması yönünde pra­
tik, teorik ve manipülatif çabalar gösteril­
miştir. Üstelik Sovyetler Birliği’ndeki “par­
ti edebiyatı” çağrıları ile aynı zaman dili­
mine denk düşen “Türk rönesansı” için
sosyalist sanat politikalarının iyi bir reh­
ber olduğu, Cumhuriyet ideolojisinin mi­
marlarının -Kadro dergisi yazarlarının-
kendileri Marksizm den kopmuş olmaları­
na karşın resmî Marksizmin bakış açısını
izledikleri ve Sovyet Birliği’nde ortaya atı­
lan toplumcu gerçekçilik fikriyatından et­
kilenerek iki ülke arasında paralellikler
kurdukları açıkça görülmektedir. Mesela
Yakup Kadri’ye göre, bir devrimi hazırla­
yacak düşün adamları doğmadıkça, dev­
rim başarıya ulaşmadıkça ve yeni değer
ölçütleri tutarlı bir yapıya kavuşup be­
nimsenmedikçe, yeni dönem doğamaz.
Sovyetler ve Türkiye’de “dahildeki inşa işi
henüz tamamlanmadığı için yeni kıymet
ölçülerinin gündelik hayattan kültür ha­
yatına intikal etmesi ve kültür faaliyetleri­
nin organik ve serbest inkişafı, yani, bü­
yük sanat devresi başlamamıştır. Fakat bu
devreyi hazırlayacak olan epik devri, öyle
zannediyorum ki her iki memlekette de
açmış bulunuyor" (aktaran Oktay, 2001;
368) demiştir Yakup Kadri.
 K E M A L İ Z M

426

Ruşen E şref Onaydın, Yahup K adri Karaasmanoğlu, Falİh R ıfkı May ve diğerleri Ata 'tun
sofrasında... Edebî kanonun kurucu isim leri olan bu sallar, Cumhuriyetin, özellikle ilk
kuşaklarının hafızasında rom anlarıyla is bırakm ış, ham aset kokan eserleriyle, güdük de
olsa “m illî edebiyat" kurm a misyonunu üstlenm eye çabalam ışlardır.

Yine Kadro dergisinde, “İnkılâp Sanatı­ akiydesi namına istemesini ve duygula­

na Varmak Y o llan ” adlı m akalesinde
Burhan Belge de aynı konu üzerinde
durmuş ve yeni toplumun edebiyatında­
ki gecikmenin nedenlerini açıklamaya
çalışmıştır. Tümüyle durgunlaşmış bir
toplumda olduğu gibi geçiş döneminde­
ki bir toplumda da Ö2gün ve yaratıcı bir
sanat olamayacağını bildiren yazar, sana­
tın aynı zamanda cemiyetteki refahın bir
mahsulü olduğu söylemektedir. Burhan
Asaf’a göre “sanat ile sanatkâr, genç bir
akideye dayanarak kendini yeniden inşa
eden ve bu inşa işinde muvaffak olan bir
cemiyetin en asil ve en son meyvaları-
d ır”(aktaran Oktay, 2 0 0 1 :3 6 4 ). Tıpkı
Sovyeiler'deki gibi, sanatçıların devrim-
lere bağlanması gerektiğini düşünmekte,
ancak “kerhen” ve “ticareten” bağlanma­
ya karşı çıkmaktadır o. “Davanın ince
tarafı, istek deyince, sanatkarın inkılâp
rında serbestlik deyince de, sanatkarın
böyle bir serbestliğe inkılâbın akiydeleri
içinde vasıl olmasını temin etm ektir”,
(a k ta ra n Oktay, 2 0 0 1 :3 6 5 ) Burhan
Asaf’ın vurguladığı “ticareten” bağlan-
mışlığm, pek çok yazara dağılılan ma­
kam ve milletvekilliklerini işaret ettiği
söylenebilir. Muhaliflik ise hapislik, sür­
günlük ya da en hafifinden yoksulluk
anlamına gelmekledir.
Meseleye Kadrocular gibi teorik bir
perspektifle yaklaşmamakla birlikte, Çan­
kaya ve çevresinin zihniyetini ve psikolo­
jisin i yansıtması açısından Falih Rıfkı
Aıay’ın görüşlerini eklemekle de fayda
var. “Türkiye davasından, Türkiye’nin
baştanbaşa, toptan yekun, halkı ile, top­
rağı ile, köyü ve şehri ile, kafası ve gönlü
ile yeniden yaratılışı davasından, bu
memlekette herhangi bir fikir adamının,
G Ü D Ü K B I R E D
yalnız kendini veya başkalarını hoşlandı­
rır işler arttırabileceğine inanmıyorum.
Türkiye davası ile davalanan hiçbir kim­
senin ve mesleğin, hizmetini değil şerefi­
ni de anlamıyorum. Davanın sıcak heye­
canından kurtulan, keyif için sanat, eğ­
lence için yazı, hatta tuhaflık için mizah
yapabilenlere şaşarım ”(aktaran Yazar,
1999:98) diyen Atay için sadece edebî de­
ğil, bütün entelektüel faaliyetlerin “dava­
ya” bağlanması zorunludur.
Bütün bu çabalara rağmen, aradan yıl­
lar geçtikten sonra Cumhuriyet tarihini
ve toplumsal hayatını romanlarda arayan
incelemecilerin bir çoğu, Cumhuriyet’in
ilk yıllarının güçlü bir biçimde yazıya dö­
külmemiş olduğunu vurgularlar. Taner
Timur’a göre edebiyat tarihimizde Musta­
fa Kemal'i ve Kurtuluşçu cepheyi devrim­
ci bir yaklaşımla gerçekçi bir şekilde ve­
ren, değeri herkesçe teslim edilmiş bir ro­
manın yokluğu dikkat çekicidir, Tahir
Alaııgü bu yokluğu; “Cumhuriyet’in ilk
on yılı ve onun peşinden gelen yıllar, bü­
tün teşvikler ve ısrarlara rağmen istenen
devrimci yeni edebiyatın bir türlü gelişe­
mediği yıllardır. Bu edebiyatın, bizde he­
nüz halka mal olmamış devrimlerin pro­
pagandasını yapmaya memur edilmesi,
ortaya cılız ve taslak halinde eserler çı­
karmaktan ileriye geçememiş buna karşı­
lık yıkılan bir devrin manzarasını tasvir
edenlerin eserleri gittikçe çoğalmağa baş­
lamıştı. Sanat eserine, sipariş iızerine ya­
zılabilen kaba propaganda eseri gözü ile
bakılan, kendi kurduğu yaşayışın manevi
verimleri henüz mahsul vermemiş bir
toplumda, başını geçmişe çeviren, onu
araştıran veya özleyen bir edebiyat yönü
daima bulunur”(Alangu, 1968:242) biçi­
minde değerlendirir. Alemdar Yalçın ise;
“Birinci Dünya Savaşt’ndan yüzlerce ro­
man çıkaran Batı, Vietnam savaşından
yüzlerce film çıkaran Amerikalı aydın,
kendi meselesine sahip olmanın, onlara
ciddiyetle yaklaşmanın zevkini verdiği
kaliteli eserlerde tatmaktadır. Bizim, her
E B Y A T K A N O N U
biri acı-tatlı binlerce olayın destanı olan
tarihimiz ise kendi aydını tarafından keş­
fedilmeyi beklemektedir" (Yalçın, 1998:
176) sözleriyle yakınır romanlardaki ta-
rihsizlikten.
MİLLİ MÜCADELE VE KEMALİST KANON
Bugünlere bir edebi şaheser bırakm a­
makla birlikte, özellikle Türk-Yunan har­
bine ilişkin cumhuriyetçi cepheden yazı­
lan romanlar az değildir. Millî Mücadele
yıllarının ilk dönem romanlarında yer al­
ması Cumhuriyet’in ilanından önce, Ha­
lide Edip’in Ateşten Gömîefc’i ile, 1922’de 427
başlar. Daha sonra, yine Halide Edip’in
Vurun Kahpeye (1926), Reşat Nuri Gün-
tekin’in Yeşil G ece (1 9 2 8 ), Aka Gün-
düz’ün Ditanen Yıldızı (1928), Bir Şofö­
rün Gizli Defteri (1928) ve bıhıfap Hikâ­
yeleri.' Meçimi Asker (1930), Yakup Kad­
rinin Yakım (1932), Müfide Ferit Tek’in
Almanca basılan Ajf/olıuımayan Günah
(1 9 3 3 ) ve Burhan Cahit Morkaya’nın
başta Yüzbaşı Celâl (1933) olmak üzere
cephede geçen romanları türün ilk akla
gelen örnekleridir. Ealih RıFkı da Zeytin-
dağı’nda (1932), her ne kadar Millî Mü-
cadele’yi konu etmese de, Birinci Dünya
Savaşı günlerinde Suriye cephesine ait
anılarında Türk’ün gösterdiği kahraman­
lıkları anlatarak benzer bir temayı işle­
miştir. İçinde barındırdırdıkları olaylar­
dan çok, aydınların topluma ve Cumhu-
riyet’e bakışını yansıtması açısından tari­
hi belgelerdir bu metinler.
“Kurtuluş Savaşı” romanlarında, savaşın
nedenleri, Osmanh devletinin yapısal so­
runları, o yılların milliyetçi akımları gibi
temel meselelerden çok düşmanın kimliği
önemlidir. Söz konusu düşman çoğunluk­
la Yunan ordusu ve Rum yerli halktır. Do­
ğuya gidildiğinde Ermeni’ye dönüşür düş­
man. Güneydoğuda geçen Yüzbaşı
Celâl’de ise Araplar ötekileşir. Elbette yerli
işbirlikçiler olarak yobazlar ve direnişe
katılmayan köylüleri de unutmamak gere-
 K E M A
kiyor. ilk dönem “Kurtuluş Savaşı’’ ro­
manlarında -o yılların egemen ideolojisi
gereği- Yunan ordusundan çok yerli işbir­
likçiler ve yobazlann zulmü öne çıkar.
‘‘Ötekinin’’ yerli İşbirlikçiler ve yobaz­
lar olarak tespit edildiği romanların en
tanınmışı Vitrim Kahpeye, bütün edebi
zayıflığına rağmen, ilkokul yıllarından
beri sürekli hatırlatılm aktadır bizlere.
Belki de hikâyenin sonunun yeni rejime
ilişkin bir şüphe ile bitmesi nedeniyle -
yine yobaz din adamianna yöneten eleş­
tirisine rağmen- onun kadar ilgi görme­
yen Yeşil G ece ise, bir zamanlar -başta
428 Nazım Hikmet olmak üzere- Türk solu
tarafından Övgüyle anılmıştır. Övgü, ro­
mandan çok Türk solunun düşünsel geri
planını sergilemesi açısından önemlidir.
Çünkü, metinden yansıyan ideolojiye
baktığımızda, Türk solu ile Kemalizm
arasındaki, 60’lt yıllara dek uzanan ve
paydasını ilerlem eci, modernist dünya
görüşünde bulan akrabalık hemen ele ve­
rir kendisini.
Cumhuriyet kadrolarının ve Kadro ha­
reketinin manifestosudur Yaban (1932).
Yakup Kadri’nin edebi değerinden ziyade
barındırdığı ideolojisi ile tartışma yaratan
bu romanındaki aydın-köylü ilişkisi, ya­
zara göre hiçbir insani vasıf taşımayan
köylülerin ve din adam larının T ü rki­
ye’nin gelişmesinde nasıl bir engel teşkil
ettiğinin ve aydınlara/aydınlanmaya bü­
tünüyle kapalı olduğunun göstergesidir.
Her ne kadar aydınlara yönelik eleştiriler
olsa bile, kurtuluşun yine aydınların ön­
cülüğünde olacağı kolayca anlaşılmakta­
dır. O dönemde ister sosyalist olsun ister
K em alist, Niyazı B erkes’in değişiyle,
“Ütopyacı Bireysellik”tir aydınların için­
de olduğu bu düşünsel ve ruhsal vaziyet.
Üstelik aydınların sıklıkla tekrarladıkları
kurtarıcı söyleminin hem toplumun orta
sınıflarında, hem sol kesimde hem de
Kemalist kadrolarda bir karşılık bulduğu
görülmektedir. Türk aydınının Osman­
lI’dan devraldığı vatan kurtarma görevi.
L İ Z M
bundan böyle köyü kurtarmak biçiminde
simgelenecektir Cumhuriyet dönemi ro­
manlarında.
1930’lu yıllara gelindiğinde, Cumhuri­
yet idaresi rüştünü ispatlamış ve yu kan­
dan aşağıya bir yapılanmanın hummalı
faaliyeti başlamıştı. Üstelik, doğum tarih­
leri 1907-1908’e denk gelen Cumhuriyet
dönemi edebiyatının genç kuşağı da ye­
tişm işti artık. OsmanlI’dan Cumhuri-
yet’e, Doğulu kimliğinden Batılı kimliği­
ne geçiş aşamasında, eğitimli insan tipi,
onun ülkücü İdeolojisi ve modem hayat
tarzı, topluma bîr örnek teşkil etmeliydi.
Edebiyat -özellikle roman- kitle iletişim
araçlarının yokluğunda, ideolojinin top­
luma nüfuz etmesini sağlayacak en uy­
gun silahtı. Siyasî, toplumsal ve ekono­
mik devrimler gerçekleşmemiş de olsa,
onları gerçekleşmiş, sanki öyleymiş gibi
göstermenin biricik yolu propagandadan
geçiyordu. Bugün “ütopya" oldukları
açıkça görülen romanlar, işte bu atmosfer
içinde üretildiler.
Aslında Cumhuriyetin çağırdığı bu ye­
ni tarz hayatların ve aydınlanma seferber­
liğinin romana yansıması için belli bir za­
mana ihtiyaç vardı, ama yönetimin -ve
çevresinde toplananların- sabrı yoktu.
Belki de bu nedenle, üretilen romanlar
edebiyat dışı ya da ham ürünler olarak
kaldılar ve istenen etkiyi yaratamadılar.
Mesela, Ethem İzzet Benice’nin, Cumhu­
riyetin kuruluşunun onuncu yılı müna­
sebetiyle millî eğitim bakanlığı tarafından
yayımlanan On Yılın Komam (1932), baş­
tan sona Cumhuriyet ideolojisine adan­
mıştır. Birinci Dünya Savaşı’nm Anadolu
üzerindeki -maddi ve manevî anlamda-
yıkıcı etkileri, Millî Mücadele ile şahlanan
halkın coşkusu, eğitim seferberliği saye­
sinde yüksek öğrenim gören Anadolu ço­
cukları ve onların bir Amerikalı’ya ülke­
deki gelişmeleri tanıttıkları gezi, turizm
bakanlığı tarafından hazırlatılan broşürle­
re benzer, Ethem izzet Benice’nin yazdığı
roman, devlet açısından, olması gerekeni
G Ü D Ü K E I R E D
Ankara (1934), Yakup Kadri’nin tezli,
politik romanlarının en fazla yankı
uyandtranlanndandtr. îleri-kalkınmış
Cumhuriyet ütopyasını tasvir ederken,
bir yandan da bu ütopyanın
gerçekleşmesinin önündeki engelleri,
rejimin yozlaşma eğilimini işler.
temsili etmesiyle ve olması gerekeni ol­
muş gibi gösterm esiyle önem kazanır.
Burhan Cahil Morkaya’nm Cumhuriyet
idealleri doğrultusunda yazdığı, hayali
köy ve köylü tasvirleri ile umutlu bir ge­
lecek vadeden Köy Hekimi (1932) de ne
fikri ne de edebi anlamda başarılıdır,
Cumhuriyet’in ilk yıllarında yazılan
romanlarda, OsmanlI’dan devir alınan
miras ciddi bir tartışma konusuydu. Mu­
halif yazarların siyasal meselelerde sessiz
kaldığı bu ortamda, “yeni’’den yana olan­
ların “eski"yi mahkûm etmek için yarar­
landıkları kaynaklardan birisi de hiç şüp­
hesiz İttihat ve Terakki Cemiyeti olur­
ken, vurgulanan, cemiyetin hükümeti ele
geçirmesinden sonra İstanbul’da yolsuz­
luk, suiistimal, baskı ve rüşvetin yaygın­
laşması, ayak takımının başa geçmesi ve
yönetimin yabancı ülkelerin kuklası du­
rumuna düşmesiydi. İttihat ve Terakki
E B İ Y A T K A N O N U
üyesi asker, bürokrat, aydın ve gençler
üzerinden Osmanh’nın eleştirilm esine
neden olan bu yozlaşma tablosu, Cum­
huriyet’in ilk yıllarında iki dönem arasın­
daki farkı belirginleştirmek ve Cumhuri­
yet id eolojisin i kutsamak için iyi bir
araçtı doğrusu.
1926 tarihli Hüküm Gecesi, Yakup Kad-
ri’nin gerçek kişi ve olaylardan yola çıka­
rak kurguladığı, sadece ittihat ve Terak­
ki'yi değil muhalefeti de eleştirdiği ve ay­
dınlardan devlet adamlarına kadar Os­
manlI’nın her bir köşesinin Batı emper­
yalizminin etkisinde olduğunu anlatan
bir roman. Yakup Kadri, gazeteci Ahmet 429
Kerim’in ağzından yaptığı değerlendir­
melerle hem o kuşağın dramını hem de
ittihatçıların devleti yönetmekteki yeter­
sizliklerini sergiler. Dönemin tarihi ile sı­
kı bir bağ kurm asına rağmen, Yakup
Kadri, geçmişe Cumhuriyet’in ideolojisi­
ni yansıtmıştır. Yazarlık hayatı Osman­
lI’da başlayan Fazlı Necip’in Külhanı En-
teller’i (1926) de 11.Meşruiyet’in edebiyat
ve aydın çevresi ile hesaplaşan bölümle­
rinden sonra, romanın bitiminde “daima
vatanını, milletini, istiklalini, Cumhuri­
yeti sev” sözleriyle kurtuluşu Mustafa
Kemal’in davasına bağlayan romanlardan
birisidir.
Geçmişin eleştirisini bugünün propa­
gandası için araçsallaştırıp Cumhuriyet’in
onuncu yılına bir armağana dönüşen
Dünkülerin Romam’nda (1 9 3 3 ), Burhan
Cahit Morkaya, öğrenci gençlik üzerin­
den verir mesajını. Eğitimini sürdürmek
amacıyla Paris’e giden Ahmet Reşit aracı­
lığıyla ülkenin dışarıdan görünümünü
aktaran yazar, o ve arkadaştan arasındaki
mektuplaşmalarla İttihat ve Terakki dö­
neminin şiddetli bir eleştirisine girişir.
Hatta Mustafa Kemal bile misafir olur
metne ve yazarın dönem değerlendirme­
sine katkıda bulunur! Cumhuriyet döne­
minde yaratılmak istenen -ama güdük ka­
lan- edebiyat kanonunun örnek bir par­
çasıdır Dünkülerin Romanı.
K e m a
Yakup Kadri
Karaosmanoğlu
BİRSEN TALAY
Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Cumhuri­
yet inkılâplarının ve ideolojisinin, Ke-
malizmin Türkiye'de gelişmesinde ve
yerleşmesinde Önemli katkıları olan
edebî ve siyasî bîr İsimdir. Bugüne ka­
dar yapılan araştırmalarda onun ağır­
lıkla edebî yönü değerlendirilmiştir ve
siyasî yönü hep eksik bırakılmıştır. Mil­
liyetçiliğin, millî edebiyatın (hatta hars
ve inkılâp edebiyatı), dilde sadeleşme­
nin ve Kemalizmin temel prensiplerin­
den biri olan devletçiliğin ve halkçılı­
ğın ideolojik temellerini güçlendiren
yazıları, sadece bir edebiyat ürünü ola­
rak ele alınmıştır. Burada onun portre­
sini çizerken, siyasî yönünü Ön plana
çıkartarak, temel olarak Kemalizm ile
bağlarını ortaya koymaya çalışacağız.
Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Abdül-
kadir Bey ile ikinci eşi İkbal Hamm'ın
ilk çocuğu olarak 27 Mart 1889 yılında
Ittihal ve Terakki Cemiye ti’ne edebiyat
cephesinden yönelen eleştiriler arasında
en keskinlerindendir Mithat Cemal Kun-
tay’ın Üç İstanbul’u (1938). Yazar, II. Meş­
rutiyet öncesi ve sonrasını, kişisel gözlem­
lerine dayanarak anlatırken, yine Cumhu-
riyet’in ideolojik merceğini kullanmıştır.
Böylelikle 1908’den 1920’lere kadar geçen
bir sürede, gerçek toplumsal, siyasal ve
ekonomik meselelerden çok klişeleşmiş
yozlaşma tablolarını izler okuyucu. Sınıf
atlamak hırsıyla yanıp tutuşan Adnan ve
l i z m
Mısır'da dünyaya gelir. Aile, 1895'de
Manisa'ya yerleşir ve Yakup Kadri Ma­
nisa'daki beş sınıflı Feyziye ilkokuluna
dört yıl devam eder. Bu arada, bir Rum
kadından Fransızca dersleri aftr kızkar-
deşi Zahide'yie birlikte. 13 yaşında ye­
di yıllık İzmir İdadisi'ne gitmeye başlar
ve burada sadece iki yıl okuyabilir. Ba­
basının Ölümü üzerine, önce annesi
daha sonra Yakup Kadri Mısır'a İsken­
deriye'ye döner. 1905 yılında İskende­
riye'deki Freres'ler (Saİnte Catherine)
Fransız okuluna devam etmeye başlar,
iki yıl da bu okula devam eder. Mı­
sır'da Jön Türklerle tanışır. 17 yaşında,
girdiği sınavı kazanarak İzmir idadi-
si'nin beşinci sınıfına kayıt olur, Mısır
ile İzmir arasında gidip gelirken Jön-
türklerin yayınlarının dolaşımını sağlar.
Manisa, o dönemlerde matbaanın bu­
lunduğu canlı bir kültür merkezidir,
jöntürklerin bazı yayınları burada bası­
lır ve bu yayınları İzmir'e getirir Yakup
Kadri. Bu dönemlerde "Hürriyet" fikri
ile doludur zihni ve Namık Kemal eko­
lünün izlerini taşır, 1909 yılının hazi­
ran ayında yayımlanan ilk eseri olan
N irvana adlı iki perdelik oyunu, R esim ­
li Kitap dergisinde yer alır. O yıl, anne­
si ve kızkardeşiyle birlikte, Mısır'dan
İstanbul'a taşınmışlardır. Hukuk Mekte-
bi'ne yazılır; üçüncü sınıftan sonra bu-
servetini karanlık ilişkilerden elde eden
Moiz, cemiyet üyelerinin temsilleridir. Bu
romanda, neredeyse bütün ahlaki değerle­
rin ayaklar alıma alındığı bir toplumsal
tablo çizmiştir yazar, Taner Timur’a göre
romanında Beyoğlu’nu “beşinci kol’’ ola­
rak gören Kuntay, bir çok Kemalist yazar­
da rastlandığı gibi ittihatçı şovenizmin
Ketnalizme bulaşmış etkilerinin izlerini
taşımaktadır (Timur, 1991; 298).
Zeki Mesut Alsan’ın çok bilinmeyen ro­
manı Hürriyet Pervanesi (1943), yine İtti-
G Ü D Ü K e I R E D E B İ Y A T K A N O N U

sonra buradaki eğitimini de bırakır ve

yazmaya devam eder. Bir dönem bazı
kadın arkadaşlarının ısrarıyla Çamlı-
ca'daki Bektaşî tekkesine gitmeye baş­
lar. Bu deneyimin sonunda N u r Baba
eserini kaleme alır. Mistisizm, Platon-
culuk, insanın kaderini değiştiremeye­
ceği, insanın doğuştan suçlu olduğu
anlayışı hakimdir. Halk şiirinin mistik
yanlarını ve Yunus Emre'yi keşfeder.
Daha sonraki yıllarda toplum psikolo­
jisini temel alan yazar, o yıllarda sade­
ce birey ve bireyin psikolojisiyle ilgili­
dir. Realiteden, dolayısıyla da toplum­ 431
sal ve siyasal gelişmelerden nispeten
uzak, kötümser, mistik, romantik, ferdî
bîr dünya kurmuştur kendisine. Zihni
bulanıktır; eğilimleri sık sık değişmek­
tedir. Schopenhauer, Nietzsche İbsen .1Surat Belge, Yakup Kadrinin,
Kadrocular arasında iç tutarlılığı en
gibi Batılı düşünürlerin ve yazarların
yüksek aydın olduğunu söyler. Onun
etkisi hem yaşam tarzına hem de eser­ Kemalizminin öncelikle milliyetçiliğe
lerine yansır. Shopenhauer'in kötüm­ dayandığım, anti-klerikal çizgiyi de çok
serliği, istemin bilgiye üstün olduğu Önemsediğini vurgular.
öğretisi, mutluluk diye birşeyin olma­
dığı inancı ve Budizm'in en yüksek din nan Ergenekon adlı eserinin sonsözün-
olduğunu kabul etmesinin izlerini net de kendi yaşamını şu sözlerle özetler:
olarak Yakup Kadri'de görürüz. Ni- ' Onsekiz yaşımda iken asi bir anarşist
etzsche’nin bireyciliği, üstün insana ve idim. Yüksek bîr makam sahibi veya
kahramanlığa olan inancı, kadınlara herhangi bir kudretli adamı yere ser­
lanetler yağdırması uzunca bir dönem mek en büyük emelimdi. Sonradan bir
onu etkisi altında bırakmıştır. ihtilâlin başına geçmek ve halk yığınla­
Yakup Kadri, 1929 yılında yayımla- rım bir rüzgarın bir ormanı dalgalandı-

hat ve Terakki’nin dağıttığı makam ve m ışlardı. İttih at ve Terakki tarzı bir

maddi servetlere, cemiyetin başlangıç de­
ğerlerinden nasıl saptığına ilişkin bir de­
ğerlendirmeyi içeriyor. Romandaki yozlaş­
mayı yaşayan tiplerin her devrin adamı ol­
ması, halkın olup bitenlere ilgisizliği, Batı
özentisinin yarattığı ahlaki zaaflar, Cum­
huriyet ile Osmanh dönemi arasındaki
farkın vurgulanması açısından önemlidir.
Nahid Sırrı Orik ve Ahmet Hamdi Tan-
pınar ise ne pastoral bir geçmiş hayalleri
kurmuş ne de Kemalizmle uyum sağla­
Türkçülükle uyuşmadıkları gibi, reddi
mirası dillendiren Kemalizmin milliyetçi­
liğine de hoş bakm adılar Tanpınar ve
Örik’in İttihatçı dönemi anlattıkları ro­
manları, barındırdıkları İttihatçı eleştiri­
sine rağmen Osmanh düşünsel ve kültü­
rel mirasım da göz ardı etmeyerek Kema­
list kanondan uzak bir yerde durmuşlar­
dır. Konumuz ilişkin son örnek olan Ah­
met Altan’ın isyan Günlerinde Aşk (2001)
romanındaki İttihat ve Terakki eleştirisi
 K E M A
rışı gibi harekete geçirmek istedim.
Otuzumda bunların hepsinden vaz-
geçmiş, hiçbir şeye İnanmaz olmuş ve
kendimi cİsmanİ bazlara bırakmıştım.
Fakat, etin bu iti babından ruhun başka
türlü bîr iltihabıyla uyandım. Mistik bir
sevda can evimi bir yangın alevi gibi
sarmıştı. Bu alevle tutuştukça hayat bu­
luyordum ve ılık yalnızlığımı, yüzleri
berrak kaynak sularını andıran hayalet­
lerle dolduruyordum. İşte, millet aşkı­
na ben bunlar arasından ulaştım ve bu
aşk yolunda can vermeyi cana minnet
432 bildim. Lâkin, bu yeni dinde kendime
peygamber yine kendim İdim. Onun
için ruhum imansız kalan cemaat gibi
perişandı. Ne vakit kİ, Anadolu yayla­
larının ötesinden, O'nun sesini duy­
dum, nur ile ateş, vecd ile humma ara­
sındaki farkı o vakit bildim. Ancak bu
millet kılavuzunun altındadır ki, kısır
bir ateşle boş yere yanıp tutuşmaktan
ve yıpratıcı çırpınmalar içinde boş yere
kıvranıp durmaktan kurtuldum. Ru­
hum, hemen İlâhi diyebileceğim bir
düzen içine girdi. Eyvah, böyle bir dü­
zenden yoksun kalmış serseri ruhlara!"
İşte bu ifade ile bireyin macerası ile
halkın macerasıyla birleştirir Yakup
Kadri. O kendi hayatını ve Türkiye'nin
tarihini kesin çizgilerle ayırıp bolse de,
bu cümleler onun yaşamındaki de­
ise Kemalizmle hesaplaşmanın bir aracı­
na dönüşmüştür.
Cumhuriyetin ilanından 1940’lara ka­
dar geçen sürede devrimlerin siyasal ya
da toplumsal getirisini ve gündelik hayat­
taki değişiklikleri bir edebi düzey tuttura­
rak işleyip varlıklarını bugüne dek koru­
yabilmiş az sayıda örnekten. Yakup Kad-
ri’nin “Ankara” ve M.Ş.Esendal’ın “Ayaşlt
ve Kiracıları” romanları 1934 tarihini ta­
şıyorlar. Her iki yazar da, kendileri gibi
küçük burjuva kökenli olan seçkinci bü­
L İ Z M
vamlı lığın yansımasıdır. Ve bu devam­
lılık, yaşamı boyunca bellibaşlı mitler
yaratmasına ve bu mitoloji ile yaşama­
sına yol açmıştır.
Yakup Kadri'yİ Yakup Kadri yapan
dönem, temel olarak II. Meşrutiyet ile
başlar. 1908'de yaşanan özgürlük ha­
vası tartışma ortamının doğmasını sağ­
lar. Tanzimat'tan beri aydınların şika­
yeti "muhitsizlik" ve "anlaşılmalara­
dır"; Meşrutiyetle birlikte farklı bir
çevre oluşur. Bu ortam, yayın patlama­
sını beraberinde getirir ve 1908 kuşa­
ğından, adları daha sonra da anılmaya
devam edecek olan bir yazar grubu or­
taya çıkar. Artık karşılarında farklı bir
okur kesimi vardır ve onlar bu okura
ulaşmaya çalışır. Geniş yığınlara ulaşa­
bilmenin yolu ise dilden geçmektedir.
DİLDE YÜKSEK ENTELEKTÜEL TUTUM
Yakup Kadri'nin "Sanat şahsî ve muh­
teremdir" ilkesinden yola çıkan Servet-
i Fünun edebiyatına yakınlığı ve Fecr-i
Âti topluluğunun üyesi olması kullan­
dığı dili belirler. Yakup Kadri, gelen
eleştirilere karşı bu akımın savunucusu
olma rolünü de üstlenir. Gelen özgür­
lük havasından rahatsız olanlar, bu ge­
lişmenin birlik ve bütünlüğü sarsacağı­
nı düşünenler, bu gruba karşı şavaş
rokrasinin iktidarını ve Cumhuriyet ide­
olojisini benimsediklerinden. Cumhuri­
yet rejiminin önündeki sorunların gideri­
leceği umuduyla yazmışlardı romanlarını,
Cumhuriyet’in ilk yıllarında, başkent An­
kara’dan insan manzaralarını sergilerken,
Yakup Kadri’ye göre çok daha objektiftir
M.Ş. Esendal Ayoşlı ve Kıracılan’nda. Ro­
manda -işçi sınıfı dışında- o yılların An-
karası’nı oluşturan neredeyse bütün top­
lumsal yapı, devletle ve birbiri ile ilişkile­
ri içinde anlatılmıştır. Tanzimat romanın-
G Ü D Ü K B I R E D
açar. Dil ve ele alınan temalar konu­
sunda tartışmalar sürse de, artık geniş
halk kesimlerine ulaşma kaygısı dilin
sadeleşmesini gerektirmektedir. Edebİ-
yat-ı Cedİde'nin etkisinden kurtulmaya
çalışan Yakup Kadri, 1909'da yayımla­
nan Mrvana'da bitmemiş cümleler ve
soru kalıplarıyla klasik cümle kurulu­
şunu bozar. Buna rağmen, bu akımın
etkisinden tam olarak kurtulamaz.
T921 'den 1923'e kadar yayımlanan
D ergâh dergisinde ise, Yahya Kemal ve
Mustafa Şekİp İle birlikte millî edebi­
yatın ve dilin temellerini atar. Türk
Y urdu ve /kdam'daki yazılarında da
edebiyata millî ruhu getirmek ve dilde
temizliğe, sadeliğe yönelmek gerekti­
ğini yazmıştır. Cumhuriyet sonrasında
da muhafazkâr tutumu nedeniyle, dil­
deki değişimi çabuk olmaz. Türk Dil
Kurumu kumcu üyesi olmasına rağ­
men, 1930'larda Öztürkçeyi gereksiz
"bir yenilik icat etmek" olarak değer­
lendirir. "Yeni Lisan”, "Güzel Türkçe"
gibi uydurma bir dile İhtiyaç olmadığı­
nı, Kutad Kubilik ve Dede Korkut'ta
"Türk nesrinin su katılmamış safi çeş­
nisi vardır" ifadesini kullanmaktadır.
Divan edebiyatına şiddetle karşı çıkar
ve bu edebiyatın Türkçe'yi bozduğunu
iddia eder. Bu noktada, benimsemiş
olduğu halkçılık anlayışının sonuçları­
dan miras kalan Batılılaşma sorununun
ve manevi değerlerdeki bozuluşun Cum­
huriyet döneminde yeniden ortaya çıkışı
bir alt tema olarak işlenmiş, ancak, olum­
lu bir yeni insan tipi de ihmal edilmemiş­
tir. Anlatıcı ve Seiime’nin düğünü, Cmn-
huriyet'in arzuladığı ailenin kuruluşunun
müjdecisidir. Esendal için, bu toplumun
sağlıklı yapı taşları sağlıklı ailelerdir!
EsendalTn Ankarası, farklı toplumsa] ke­
simden insanlara göre bölünmüş değil,
bir anlamda, sınıfsız ve imtiyazsız tek bir
E B İ Y A T K A N O N U
nı görürüz. Bu arada, mîllî edebiyatın
da, halkçılığı izleyen bir yanı olduğu­
nu unutmamak gerekir.
Ancak Yaban'da, dili Türkçeleştirelim
derken Acemce ve Arapça sözcükleri
atıp, Fransızca sözcükler kullanması
şiddetle eleştirilmiştir. Bu konudaki eleş­
tirilere de, uydurma bir dil kullanmak-
tansa, herkesin daha İyi bildiği ve yer­
leşmiş Fransızca sözcükler kullanmayı
yeğlediğini ifade etmiştir. Bunun yanı sı­
ra, dönemin birçok entelektüeli gibi, ve­
fatına kadar yakın dostlarına yazdığı
tüm mektupları ya da tuttuğu notları 433
Osmanlıca olarak kaleme almıştır. Her
alanda olduğu gibi , dildeki bu tutumu
da "yüksek entelektüel" tutumdur.
FERT VE CEMİYET KARŞITLIĞINDAN,
TOPLUMCULUK VE
MİLLİYETÇİLİĞE DOĞRU
Yakup Kadri her zaman, bireyin Öne­
mini anlatan "model entelektüel" figü­
rü olarak karşımıza çıkar. İçinde bu­
lunduğu Fecr-i Âti (1908-1911) adlı
edebî grubun etkisiyle, fikirlerinde fer­
diyetçilik ve estetisizm ağır basar. Ede­
biyata daha ahlakçı yaklaşanların eleş­
tirilerine, "kadın ve aşk temaları top­
lumsal olandan ayrılmaz" diye yanıt
verir. Yazılarında fert ve cemiyet karşıt-
zümrenin mekânıdır. Apartman dairesin­
deki çeşitlilik, insanların kökenleri ne
otursa olsun bir arada yaşayabildiği bir
toplumu, yani Cumhuriyet ideolojisini
eksiksiz yansıtır.
Yakup Kadri, Ankara'nın ilk iki bölü­
münde, dönemin muhalif yazarlarının
yaptığına benzer biçimde gerici ve vur­
guncu kesimlerin ortaya çıkışını gösterir
ve d eştirir. Son bölüm ise bir çözüm
önerisi, bir ütopyadır, inkılâpların yoz­
laşma nedenlerini teşhis eden yazar Ne-
 K E M A
lığını işler. Bu dönemde sadece Fran­
sızca eserler okur ve yazı denemeleri
yapar. Kendi içine kapalıdır; cemiyet­
ten ve hayattan kaçar; aynı zamanda
aileye ve evliliğe de şiddetle karşı çı­
kar. Kendi deyimiyle, bir "Zıpır"dır o;
yani "herkes gibi olmayan” biridir.
Yakup Kadri'nin Trablusgarp ve
özellikle Balkan Savaşları sırasında ka­
leme aldığı yazılarında siyasî, toplum­
sal ve ekonomik gelişmelerden etki­
lendiğini görüyoruz. 1913 yılında Pe-
y a m -1 E d e b î ve İkdam gazetelerinde
434 yayımlanan yazılarında, hayata bakı­
şında ufak bir değişimin başladığı söy­
lenebilir. Ancak etrafına ördüğü duvar­
ları aşamasa ve dünyaya o duvarların
ardından bakmaya devam etse bile,
duvarda açılan deliklerin sayısı art­
maktadır. 1911 yılında Ömer Seyfettin
ile Ziya Cökalp'in Selanik'te çıkardığı
G e n ç K a le m le r dergisinin savunduğu
ve daha sonra Yakup Kadri'yi de etki­
leyen "Yeni Lisan" hareketi başlamıştır.
Aynı yıl Yusuf Akçura idaresinde Türk
Y urdu dergisi yayım hayatına başlar.
Yaşanan savaşlar ve Balkanların Os­
manlI'dan ayrılışıyla birlikte gelişen
Türk milliyetçiliği onu da etkiler. 1915
yılında Üsküdar İdadîsİ'ndeki edebiyat
ve felsefe öğretmenliğine akciğerlerin­
deki rahatsızlığın artması nedeniyle
şet Sabri tipi, geleceğin cumhuriyetinde­
ki insanın ve kurtuluşun temsilidir. Ya­
kup Kadri’nin ilk iki bölümde akım çiz­
diği geçmişlen miras kalan “zararlı” un­
surlar sebebiyle duraklayan Cumhuriyet
treni, sorunun tespitinden sonra yine
ilerlemeye devam edecektir, “Bu şehir
ütopyasında kamunun dışı yoktur aslın­
da: Kamu hem devlettir, hem İktisadî ha­
yattır, hem de kişisel olandır. Nasıl sivil
hayat, iş ya da eğlence hayatı kendi başı­
na yapay ve iğretiyse, kişisellik de kendi
L İ Z M
ara vererek, 1916'da İsviçre'ye Da-
vos'a tedavi için gider. Bu fırsatı ona
verenler ise muhalifi olduğu İttihatçı­
lardır. Kendisinin de kabul ettiği üzere,
bu bağlantıyı kuran kişi de Ziya Gö-
kalp'tir. İttihatçılara karşı olduğunu
vurgulasa da, İttihaçıların getirdiği fikrî
zeminle bağlarını ve alışverişini sürdü­
ren biridir, ancak dönemin siyasî ikti­
darına hayatını bağlamaz.
Fecr-i Âti'nin de etkisiyle savunduğu
saf bireycilikten, bireyin de yer aldığı
toplumculuğa ve sosyal gerçekçiliğe
yönelir, 1917'de yayımladığı "Rah­
met" adlı öyküsünde değişimin ilk iz­
lerini net olarak görürüz. Bu öyküde
adeta Balkan Savaşı'nın felaketlerine
ait anılarını aktarmıştır Yakup Kadri.
Bireycilikten, toplumculuğa geçişin
ifadesidir bu Öykü. Ancak, hiçbir dö­
nemde bireyi anlatmaktan vazgeçme­
miştir. Yaban 'da köylüleri, köylülüğü
anlatırken aydını da anlatmıştır. Cum­
huriyet sonrası devleti, devrimlerin bi­
lincine varan aydın grubunun, İnkılâp­
çı kadronun yönetmesi gerektiğini sa­
vunan Yakup Kadri, bu gruba köylüyü
tanıtmak ister bir yandan da. Yaban,
onun ideolojisinin bir ürünüdür. An­
cak bireyin psikolojisini asla kaçırmaz,
yazılarına hep psikolojik derinlik katar.
Yazılarında "benlik" öylesine gelişir ki,
başına ruhsuz ve soğuktur.... Yazar tüm
ulusta; memurlarda, aydınlarda, işçiler­
de, köylülerde aym öncü ruhu, aynı ro­
mantik ruhu, yeni düzene aynı hummalı
bağlılığı bu lab ilm ekted ir".(G ü rb ilek .
1992:64) Ancak kitabın üçüncü baskısı­
na yazdığı önsözde, o zamanki öngörü­
lerinin gerçekleşemediğini itiraf eder Ya­
kup Kadri. Bu itirafın edebiyata tercü­
mesi ise Panoramadır.
1930’lardan 50'lere dek uzanan tarih:
dönem in işlendiği P an oram a (1 9 5 4
G O O Ü K B I R E D E B
ondan bir vatan, halk ve millet yaratı­
lır. Romanlarında yarattığı tipleri top­
lumsal ve tarihsel sürece bağlamaya
çalışırken, kişilik kazandırmaya da ça­
lışır. İşte bu nitelikler, kendi kuşağı içe­
risinde Yakup Kadri'yi daha derinlikli
bir yazar, hikâyeci durumuna getirir.
Değişim süreci E re n le rin B a ğ ı ile
farklı bir kimliğe bürünür; bu kimlik
ise milliyetçiliktir. Artık eserlerinde sa­
vaşı ve savaşın yol açtığı sorunları ele
alır. 1919 yılının ağustos ayında Da-
vos'tan İstanbul'a döner ve Ahmet
Cevdet'in yönettiği İkdam gazetesinde
bir buçuk yıl süreyle yazarlığa devam
eder. Gazetecilik yapması, siyasî ve
toplumsal olaylarla daha yakından il­
gilenmesini getirir. 1920 yılında İk-
dam 'âa Damat Ferit hükümetini, kendi
deyimiyle "işi edebiyata dökerek” ,
eleştirmeye çalışır. Bu süreçten sonra
yazdığı romanlardaki kahramanlar, bi­
reyci, yozlaşmış ve çıkarcıdır, ancak
kendilerini bir milletin parçası olarak
görmeye başladıktan sonra bireysel
mutsuzluklarından kurtulurlar.
Bu dönemde gayrimüslimlere karşı
tavrı da nettir; hîkayelerinde onlardan
duyduğu rahatsızlığı belirtir, "Hem Ka­
til Hem Müttehim" adlı hikâyesinde,
trendeki Rum yolcu "şapkalı adam”
olarak tanımlanır ve "...Meşrutiyetten
farklı bir yorumun ürünüdür. Bu kitap,
Yakup Kadri’nin bir zamanlar üyesi oldu­
ğu “inkılâpçı kadrolar”!a hesabı kesmesi­
dir. “Kemalist inkılabın ortaya koyduğu
eser, ona tepesi yerde, temelleri havada
ve her an, devrilmek tehlikesi içinde bir
ehram gibi” görünmektedir artık. Yeni­
den 1922’lerdeki gibi, halka aniayışla ba­
kan bir Yakup Kadri çıkar ortaya. Ycı-
büiYda halktan uzaklaşan aydını eleştir­
mek için yola koyulmuş ama aslında
Anadolu insanının cehaletini, işe yara­
İ Y A T K A N O N U
sonra ne ise... Fakat, ondan evvelki
halinizi kendi halimle değişmek için
üste bütün servetimi verirdim. Askere
giden Türk, birçok tekalif altında ezi­
len Türk'tü. Siz cebinizde Osmanlı nü­
fus tezkeresi, cebinizde Yunan pasa­
portu her türlü kayıt ve tekaliften aza­
de istediğiniz gibi yaşıyor; para kaza­
nıyor, her tarafta meyhaneler, kerhane­
ler, kumarhaneler açarak; bir taraftan
da kanımızı emiyordunuz..." cümlele­
riyle rahatsızlığını açığa vurur. Yine ay­
nı hikâyede Manisa'daki meyhaneci
Pavlo için, "öteden beri Türk düşmanı­ 435
dır fakat dükkanında fazla para sarfe-
denlere karşı hürmetkâr olmasını bilir­
di" ifadesi kullanılır.
Milliyetçiliği, coğrafi temellere ve
etnik köken ayrımına dayalıdır. Bu ko­
nuda Ziya Gökalp'ten çok Yahya Ke­
mal'e yakın durur. Türk milletinin kay­
nağını ise Orta Asya'da değil, Anado­
lu'da bulur değerlendirmesi yapılsa
da, Anadolu'nun bir "koridor" oldu­
ğundan ve "bu ırkın birbirinden ayrı
düşmüş evlatlarını", yeterli araştırma­
lar yapılırsa bu koridorun bağlayaca­
ğından bahseder . Mehmet Emin Yur­
dakul'un "Ben Türk'üm, dînim cinsim
uludur" anlayışını milliyetçiliğe uygun
bulmaz Yakup Kadri, ittihatçılığı red-
detse de, İttihatçıların milliyetçi söy-
mazlığım işlemişti. Bu kez aynı hataya
düşmüyor ve olup bitenlerden “inkılâbın
plansız, teşkilatsız ve tekniksiz yapılabi­
leceği hayaline kapılan” bürokrasiyi so­
rumlu tutuyor ve “bu kanunların, bu
em irlerin -kafaların içi şöyle dursun-
hatta dışını bile değiştiremediğini" göre­
memekten yakınıyor. Memduh Şevket
Esendal’m da Ankara hakkındaki düşün­
celerinde bir değişim olduğunu, 1948’de
yazdığı Vassn/ Bey’de, başkentin temsil
ettiği Cumhuriyet yönetiminin Osman-
 K E M A
lemleri onu da etkisi altına almıştır. Zi­
ya Cökalp, İdeolojisini geliştirdikçe,
millî edebiyatın halkçı niteliği de Türk­
çülüğe dönüşür. Yakup Kadri, milliyet­
çilik ve Batıcılık misyonunu hayatı bo­
yunca sürdürmüştür. Ancak, standart
bir ajitasyon yapmamıştır. Her zaman
"yüksek sanat" yapmaya çalışmış ve
"yüksek entelektüel" duruşunu hiç
kaybetmemiştir.
____________ BATICILIK_______ _ _
436 Dönemin entelektüelleri gibi o da Ba-
tı'ya doğru bakar. Batıcılık, hayatının
her döneminde etkili olmuştur. Pa­
ris'ten İstanbul'a dönen Yahya Kemal
ile birlikte, Batı uygarlığına Eski Yu-
nan'ın kapısından girilebileceği tezini
savunan N ev Yun anîlik akımını savun­
maya başlar. Bu anlayış, Avrupalı sa­
yılmamaya bir tepki olarak doğmuştur.
20. yüzyılın ortalarına kadar Türk ro­
manında Batı sorunsalı her zaman ele
alınmıştır. Batılılaşma sorununu tartışa­
rak, ideolojiyi yeniden üretme çabası­
na da katkıda bulunmuşlardır. Tanzi­
mat sonrasında Batı hayranı kişiler ala­
ya alınırken, Birinci Dünya Savaşı ve
mütareke dönemi sonrasında Batı hay­
ranlığı vatan hainliğine ve işbirlikçîtiğe
döner. Yakup Kadri'nin romanlarında
lı’dan kalan kültürel mirasa sırt çevirme­
si sebebiyle yitirilen değerleri vurguladı­
ğını görebiliyoruz.
POPÜLER EDEBİYAT; KEMALİST
TOPLUM, TARİH VE DEVLET MODELİ
Buraya kadar gözden geçirdiğimiz roman
sayısının azlığı, bu incelemenin örneklerle
boğulmaması kaygısından değil, 1922-
1940 arasında konumuz ile doğrudan ala­
kalı metinlerin üre tilmern es inden kaynak­
L İ Z M
da yobaz-aydın, ilerici-gerici çatışması
üzerine kurulan sorunsal Batılılaşma­
nın bir uzantısıdır.
Fakat, kadınların Batılı kadınlara
benzemesini istemez; 1910'larm orta­
larında kaleme aldığı yazılarda Türk
kadınlarının, "tıpkı kendileri gibi" kal­
masını ister. Ona göre, evin dışına çık­
maması gereken fedakâr anne, kem
gözlerden, "havadan", "güneşten" ko­
runmak için "ipek muhafaza" ile ör-
tünmelidir.
KEMALİZM İLE KOPMAYAN BAĞLAR,
KADRO VE "ZORAKİ DİPLOMAT"...
Yakup Kadri, demir atacak liman arar­
ken, mütareke dönemi İle başlayan bir
başka yolculukta bulur kendini.
1920'de İsmet (İnönü) tarafından Anka­
ra'ya çağırılır. Millî Mücadele'ye girişini
şu cümlelerle ifade eder: "Öleyim diye
girdim. Hiç ümidim yoktu zira!" 1922
yılına gelindiğinde ise, İzmir'e giren or­
dunun yanındadır. Aynı sene, Müdafa-i
Hukuk Cemiyeti'nin bir şubesini kur­
mak üzere Mustafa Kemal tarafından İs­
tanbul'a gönderilmiştir. İşte bu tarihten
sonra, hayatının sonuna kadar savuna­
cağı, yerleşmesi ve gelişmesi için müca­
dele vereceği Kemalizm ile kopmaz
bağlar kurar. 6 Ekim 1923 tarihinde
lanmaktadır. Yüksek edebiyatın Kurtuluş-
çu cepheye, inkılâplara ve modemist ide­
olojiye ilgisiz kaldığı bu yıllarda, Cumhu­
riyet ideolojisini toplumsal bilincin en de­
rinlerine kadar işlemek fikriyatı ile girişi­
len Kemalist kanon yaratma hamlesinin
aydınlanmam düşüncenin yüksek sanat
ideallerine pek de uygun düşmeyen edebî
türlerde karşılık bulduğunu ve aşk roman­
larının yeni toplum tarzının popüler des­
tanlarına dönüştüğünü söyleyebiliriz. Bir­
biri ardına gelen ve Anadolu’nun her köşe-
e Ü D Ll K E 1 R E D
Mehmet Asaf Bey'in kızı, Burhan Bef-
ge'nin kızkardeşi Leman Asaf ile evl.enir.
Mardin milletvekili olarak 1924 yılında
TBMM'ye girer. 1924 yılında, adı daha
sonra U lus olarak değiştirilen, CHF'nin
yayın organı olma görevini üstlenen H a ­
kim iyet-i M illiye gazetesinde yazıları ya­
yımlanır. iki dönem sonra, 1931 sene­
sinde Manisa milletvekili olarak yine
meclise girer ve 1934 yılının sonbaha­
rında elçilik göreviyle Tiran'a gonderİ-
linceye kadar, Cumhuriyet Halk Partisi
milletvekili olarak görevini sürdürür.
ilk gençlik yıllarında aradığı millî
kahramanı bulmuştur artık. Bu mitolo­
jinin yaratılmasında baş rolü oynaya­
caktır. Atatürk adlı kitabında Kemaliz­
m'i şu şekilde tanımlar: "Kemalizm, ko­
münizm gibi yalnız bir sınıf kavgası­
nın, ne de faşizm gibi yalnız bir devlet
inzibatı hareketinin adıdır. O, evrensel
bir platform üzerinde vukubulmuş,
umumî tarihin seyrine şamil ve bütün
insanlığın mukadderatıyla alâkalı bir
geniş hadisedir." Mistik bir mitoloji
oluşturur; Kemalist mitolojiyi kuranlar­
dan biridir Yakup Kadri. Bu nedenle,
İttihatçıları ağır bir dille eleştirir ve Ke-
malizmin bu sürecin bir devamı olma­
dığını ispat etmeye çalışır, Kemalist
devrimleri ve Cumhuriyet'i anlatmaya,
Kemalist Türkiye'nin Tanzimat Türki-
sine yayılan bu romanlara yazılan. Cum­
huriyet kuşağının adab-ı muaşeretinin ma-
nifestosuydu. Bu tarz romanlarının yazıldı­
ğı yıllarda, tek parti döneminin solculara,
muhaliflere, Kürtler’e ve dinî kesime iliş­
kin baskıları hiç eksilmiyor, ekonomik sı­
kıntılarla boğuşuyordu Cumhuriyet toplu­
mu, ama aşk romanlarında tarif edilen
gençlerin zihninde ne düzen, ne hükümet
ne de toplumsal sorunlar vardı; onlar, iyi­
lerle kötüler arasında sürüp giden -ama
abartılmayan- bir ahlaki çatışma içerisin­
E B İ Y A T K A N O N U
yesi'nden doğduğunu reddederek baş­
lar. Ona göre net bir kopuş vardır bu
iki devlet arasında, inkılâbın köklerini
bulmak için asla Tanzimat'a bakılma-
malıdır, çünkü laiklik fikri Gökaip'e
kadar hiçbir Türk aydının akimdan
geçmemiştir. "Kemalizmin bir nevi
müjdecisi" saydığı Ziya Gökalp bile
halifesiz, sultansız bir Türkiye düşün­
memiştir. İnkılâp hareketlerine karşı çı­
kanlar da Avrupa'da tahsil görmüş
"Tanzimat döküntüleredir ona göre.
Romanlarında, Tanzimat dönemini "İs­
tanbulin devri", I. Meşrutiyet'! ve son­ 437
rasını 'Redingot devri" olarak adlandı­
rır; Tanzimat dönemini ve bu dönemin
insanlarım ağır bir dille eleştirir. Cum­
huriyet devrimleri İle karşılaştırırken,
Tanzimat'ın ıslahat hareketlerinin İs­
tanbul'u aşamadığını belirtir.
Yakup Kadri'ye göre Cumhuriyet'i
kuran ve inkılâpları gerçekleştiren tek
başına Mustafa Kemal'dir. Onun yarat­
tığı devrimlerin kökenini bulmak için,
Hititierden bu yana varolan Türk tari­
hine, başka bir ifadeyle Türk Tarih Te-
zî'ne bakmak gereklidir. Ancak o za­
man bunun bir "mucize" olmadığı an­
laşılabilir. 12 Kânunuevvel (Aralık)
1932 tarihli Yakıt gazetesinde yayım­
lanan "Bir Teşhis" adlı başmakalede
şunları demektedir: "(...) Türk milleti-
deydiler. Kızlı erkekli, danslı dörtlü eğle­
nip, efendi efendi mekteplerine gidiyor ve
aydınlık bir geleceğe doğru yürüyorlardı.
Dönemin siyasî ya da felsefî sorunlarla uğ­
raşan yazarları için yozlaşmanın simgesi
haline gelen “cazbantlar”, aşk romanları
açısından modernleşmenin göstergesiydi.
Bu anlamda, kılık kıyafet yasaklarını bü­
yük “inkılâp” addeden bir ideolojinin en
sağlam müttefikiydi aşk romanları.
Aka Gündüz, Esat Mahmut Karakurt,
Raif Necdet, Safveti Ziya, Selami izzet,
 K E M A
nin mukadderatı dünya tarihinin dışın­
da, bambaşka bir yo) izlemiştir. Bir sı­
r ı . fa karşı ya da 'hukuku beşeri' müda-
fa için kıyam etmedi. Türk inkılâbını,
Fransız inkılâbının kuyruğuna takanla­
ra iştirak edemeyiz. Sınıf, rejim, cemi­
yet münakaşası çıkaranlara bırakalım
bu münakaşayı.!...)"
Devrimlerin ideolojisini yaratmaya
çalışan aydın kadrolar, sınıfların varlı­
ğım reddetmek için tüm sınıfları "halk"
kavramı altında toplamaya çalıştılar.
Halkçılık anlayışıyla, Cumhuriyet'le
438 birlikte yurtiçinde kurulan çok yönlü
ittifakın ve Sovyetler Biriiği'yle kurulan
yakın ilişkinin ardından, geniş halk ke­
simlerinin sorununun göz Önünde bu­
lundurulması gereği vurgulanmıştır.
Yakup Kadri'nin bu konudaki görüşle­
rini Kadro'daki Sovyetler Birliği üzeri­
ne kaleme aldığı yazılarında da görü­
rüz. Halkın tiyatroları, operaları dol­
durması gereklidir, aynı Sovyetler Birli-
ği'nde (Moskova'da) olduğu gibi. Ka­
dınlar ise çalışma hayatına atılmalıdır.
1929 dünya bunalımı, Türkiye'yi
ekonomik alanda liberal uygulamalar­
dan, devletçiliğe yönlendirir. Bu geliş­
menin ardından, ekonomi alanındaki
bu yeni siyaseti (hatta Kemalist İdeolo­
jiyi) daha ayrıntılı işleyebilme ihtiyacı
hasıl olmuştur. CHP'nin Kemalist ide­
Feridun Hikmet Es, Muazzez Tahsin Ber-
kand, Halide Nusret Zorluturra, Rakım
Çalapala, Mükerrem Kamil Su, Peride
Celâl, Cahit Uçuk, Kerime Nadir, Mebru-
re Koray, Halit Fahri Ozansoy, Şukufe Ni­
hal gibi yazarların öne çıktığı ilk dönem
aşk romanlarında, Tanzimat ve Meşruti­
yet romanlarında görülen doğu-batı kar­
şıtlığından izler de vardır. Üniversitede
okuyan genç kızların özgür davranışla­
rından doğan rahatsızlıkları ve karşılaşı­
lacak '‘muhtemel” ahlaki sorunları işle­
L İ Z M
olojisi zaten 1931 parti programında
eksiksiz ve net olarak vurgulanmıştır.
Sıra bunun işlenmesine gelmiştir. 1932
yılının ocak ayında yayım hayatına
başlayan Kadro dergisi de bu misyonu
üstlenir ve derginin imtiyaz sahibi de
Yakup Kadri olur. Sınıf çelişkileri yeri­
ne, uluslararası çelişkileri temel alan
Kadrocular, liberalizme şiddetle karşı
çıkarlar; solidarizmi de içinde barındı­
ran bu anlayış kapitalizm ve sosyalizm
dışında bir yol arayışı içindedir. Üze­
rinde yürüdükleri yol ise bir çeşit dev­
let kapitalizmi olarak adlandırılmıştır
ancak buna kapitlizmin karma ekono­
mi anlayışıyla uygulanması demek bel­
ki de daha doğru olur. Yakup Kadri ise
hayatının akışını değiştirecek olan Kad-
ro'da ağırlıkla edebiyat üzerine yazar.
Ancak, yazılarının bütününde Atatürk
inkılâplarının toplumsal ve ahlakî plan­
daki mücadelesini verir. Aslında, ede­
biyat üzerine yazılarıyla da Cumhuri­
yetin birçok alandaki yönelimlerini
açıklamak ve yaratılan ideolojik temel­
leri güçlendirme görevini üstlenmiştir.
Birkaç örnek vermek vermek gerekirse,
Kadro'nun 2. sayısında "M illî Tasarruf
ve Halk Edebiyatı" adlı yazısında Türk
entelektüelinin halktan kopuk oldu­
ğundan bahsederek, konuyu sıkıntının
ortak yaşandığına, oradan da bütün
yen yazarlar görülmekle birlikte, ağırlık
M uazzez Tahsin B erk an d ’ın H alide
Edip’ten devir aldığı olumlu aydın genç
kız tipinde ve “çağdaş” Türk kadınının
toplumsal yapıda yerini almakta kararlı­
lığım sergileyen romanlardadır. Dönemin
“Cumhuriyet Kadını” gibi dergilerinden
yansıyan resmî ideoloji ile de örtüşür bu
söylem. Söz konusu romanların Yeşil-
çam’a ilham vermeleri nedeniyle, geçerli
etkilerinin sanıldığından daha derin ve
yaygın olduğunu da ekleyebiliriz.
G Ü D Ü K B t R E D
halkın yerli malı kullanması gerektiğine
işaret ediyor. Tabiî ittihat ve Terakki,
eleştirilerin odak noktasını oluşturur,
k'adra'daki bir başka yazısında, "Sanat
eseri cemiyetin malıdır, çünkü sanatkâr
cemiyetin mahsulüdür" diyor, Tevfik
Fikret ve Abdüihak Hamit'in etkisinin
millî edebiyat hareketine rağmen sür­
düğünden yakınıyor. Yukarıda da be­
lirttiğimiz gibi Divan edebiyatı ağır bir
dille eleştirilirken, Yunus Emre'den beri
devam eden klasik Türk edebiyatı millî
edebiyattır teşhisini koyuyor. Her şeyin
millileştirilmesi anlayışından, ilim de
nasibini alıyor. Derginin 22. sayısında
"Garp softaları ilim tarafsızdır, ilmin
vatanı yoktur diyorlar. Halbuki, Kema­
list Türk inkılâpçısına göre ilim de mil­
lîdir. İlmin de vatanı vardır" diye yazı­
yor Yakup Kadri.
K a d ro 'da sadece edebiyat üzerine
yazdığını söylemek mümkün değildir.
Yeni yol arayışına, dönemin İtalya'sı
ve Rusya'sından örnekler verir. Bu iki
farklı yapılanmayı bir arada değerlen­
dirmesi, klasik Batı demokrasilerine
karşı bir tavrt ortaya koymaktadır. Ona
göre "köhne garp cemiyetleri" kafaca
ve ruhça çökmüştür. Örnek alınması
gereken devletler ise Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birliği ve İtalya'dır.
Kadro'nun 7. sayısında "istiklal harbi"
Muazzez Tahsin Berkand, 1933’den
başlayarak, telif, çeviri ve uyarlama ola­
rak elli iki roman yazdı. Berkand’m, bu­
gün bile rahat okunan bir dil kullandığı­
nı görüyoruz. Romanları, Cumhuriyet
ideolojisinin yaratmak istediği kadın ti­
pinin inşasına katkıda bulunmak isteyen
bir çabanın ürünü biçiminde değerlendi­
rilebilir; canlandırdığı genç kız ve kadın­
lar, kendilerine güvenli, namuslu, sadık
ve erkeği ile neredeyse eşittirler. Alttan
alta bir cinsellik duygusu hissettirir ya­
E B İ Y A T K A N O N U
ile "Rus inkılâbını" karşılaştırır ve ben­
zerlikler bulur. Aynı benzetmeyi Os­
manlI imparatorluğu ve Rus Çarlığı
için de yapar. Moskova gezisinden et­
kilenen Yakup Kadri, işçi ve rençber
sınıfının dilini anlayamadıklarını, bir-
gün bu anlaşmanın sağlanacağını be­
lirtmektedir, İtalya'yı yepyeni bir yapı­
lanma olarak görmese de, eskinin üze­
rine inşa edilmiş ama yeni, "kronomet­
re gibi işleyen" ve örnek alınması ge­
reken bir sistem olarak değerlendirir.
Türkiye Cumhuriyeti'nîn sistemini
de, "güdümlü devlet sistemi” olarak 439
adlandırır, çünkü korunması gereken
inkılâplar vardır. Kadro'nun görevini
de, gerçekleşen siyasî inkılabı, "harsî,
İktisadî ve idari inkılâplarla" tamamla­
mak olarak ifade eder. Ancak, 9 Şubat
1933 tarihli V a kif gazetesinde "İdari
inkılâp" başlığıyla kaleme aldığı yazı­
sında, liberallerin devletçiliği tenkit et­
melerinde haklılık payı olabileceğin­
den bahsettikten sonra, İktisadî saha­
daki gelişmeler devletçiliğin tahdidine
doğru bir adım mıdır?" diye soruyor.
Bunun ardından, "Gazi'nin son seya­
hatlerinde etrafa dağılan 'İktisadî mın­
tıkaların ihdası' (yeniden oluşturulma­
sı) haberi, bizce bu ümidin en büyük
mesnetlerinden biridir" diye ekliyor.
Kısacası, Yakup Kadri'de ekonomik
zar. Muazzez Tahsin’in kadını, Kemalist
Cumhuriyet’in küçük burjuva aydın ka­
dınının örnek bir temsili; dönemin kadın
dergilerinde -özellikle "Cumhuriyet Ka-
dınT’nda- tanımlanan "Cumhuriyet kadı­
nı fikri mücadelelere, edebiyat hareketle­
rine, spora ve aynı zamanda ev kadınlığı­
na, anneliğe ve zevceliğe merbut, mü­
kemmel kadındır” fikrinin, romanda vü­
cut bulmuş halidir
Türk romanlarında Kürt İsyanlarına
yer veren ilk metinlerin popüler aşk ro-
 K E M A
sistemdeki değişim rüzgarının farkına
varmış ve dümenin kırıtmasını bekle­
mektedir.
Bu arada Kadro1da yayımlanan yazı­
ları nedeniyle Ahmet Ağaoğlu ve Yu­
nus Nadi ile ciddî tartışmalara girer Ya-
kup Kadri. Ağaoğlu'nu "Platonculuk-
la", "Türkiye'ye Avrupa merkezli dür­
bünle bakmakla" suçlar. Yanıt olarak,
kendi devletçilik anlayışlarının Türki­
ye'ye özgü olduğunu ve bu uygulama­
nın "Ne Faşist, Ne Hitlerİst ne de Ko­
münist" olduğunu ifade eder. Yunus
440 Nadi ise 11 Teşrinisani 1933 tarihli
C um hu riyet gazetesinde K a d rd yu eleş­
tiren yazısında, muhaliflere de imkân
veririz diyerek, Ağaoğlu'nun görüşleri­
ne yer vereceklerini açıklar. Bu sürecin
sonunda her zaman şüpheyle bakılan
ve sert eleştirilere uğrayan Kadro, Ka­
sım 1934'te, "neşriyatını bir müddet
için tatil edecektir" açıklamasının ar­
dından, Ocak 1935'te "neşriyatına son
vermiştir" diyerek kapanır. Kadro dergi­
si, standart üstü bir yayındır. Yakup
Kadri yüksek, seçkin entelektüel tavrını
burada da devam ettirmişirtir. Devrim-
leri yapan, yerleştiren çekirdek kadro­
daki entelektüellerden biridir. Bu açı­
dan bakıldığında en Önemli kadrolar
bile, devrimleri yapan iktidara yarana­
maz. Tasfiye sürecinden Yakup Kadri
manı türünde olması da şaşırtıcı değil­
dir. Çünkü, bu tarz metinlerin yazarları,
Cumhuriyetin yaratmak istediği yeni in­
san tipini, kadın-erkek ilişkileri, aile ya­
pısı ve toplumsal yaşantı etrafında can­
landırmayı millî bir görev telakki etmiş­
lerdir. Cumhuriyet ideolojisinin Batılı
giysilerine sıkı sıkıya sarınan söz konu­
su yazarlar için medeniyetin iyiden iyiye
fetişleştigi bu yıllarda, Türk seçkinleri­
nin Kürt tasavvura, kendi modern kim­
liklerini tarif etmek için uygun bir araç­
L İ Z M
de nasibini alır. Aslında bu, Tek Parti
döneminin bir özelliğidir. Yükselişini,
mütareke dönemine ve Kemalizme
borçludur. "Doğru zamanda", "doğru
yerde" olmayı bilmiştir. Ancak, bu tavrı
bile onu koruya ma mıştır.
İşte bundan sonra Yakup Kadri'nin
"Zoraki Diplom at" olarak Tiran'da
(1934) başlayan elçilik görevi 1954 yı­
lında yaş haddinden emekli olup, yur­
da dönmesiyle son bulur. Tiran'a gön­
derilmesini ise, Mustafa Kemal'in onu
korumak m aksadıyla Türkiye'den
uzaklaştırmak istemesine bağlamakta­
dır. 1961 'de Kurucu Meclis Üyelİği'ne
seçilir. Ekim 1961'den Ekim 1965 tari­
hine kadar son kez Manisa milletvekil­
liği yapar. Ancak, 1962'de Atatürk ilke­
lerine ters düşüldüğünü iddia ederek
CHP'den istifa eder. 22 Ekim 1962 ta­
rihli H akikati Tasvir gazetesinde Kara-
osmanoğlu'nun, "Partiden CHP'nin şe­
refini sokak çamuru ile karıştıranlar yü­
zünden çekildim" diyen açıklaması yer
alır. H ü r Vatan gazetesinde (16 Ekim
1962) ise, "Karaosmanoğlu'nun Unut­
tukları" başlıklı yazıda Yakup Kadri'nin
ceza evinde olan, eski Demokrat Parti
milletvekili kayınbiraderi Burhan Belge
için toptan af istediğini, oysa kademeli
affın kabul edildiği ifade edilmektedir.
Bu sırada parti içinde çözülmeler de-
tır. “Kaba”, “cahil” ve “kötü” Kürt İmajı,
medeni, aydınlanmış ve iyi Türk kimli­
ğini üretir. Aşk romanlarında ya da tari­
hi serüvenlerde, bir yandan Türk kültü­
rünün derin köklerinden ve zenginliğin­
den söz edilir, diğer yandan Anadolu’da­
ki öteki kültürler aşağılanır ve kültür, si­
yasal tahakkümün meşruiyet aracına dö­
nüşür; doğrudan dile getirilm ese de,
kültürel zenginlik vurgusunun ardında
ırksal üstünlük düşünceleri vardır.
“Bir Türk dünyaya bedeldir" şiarının
G Ü D Ü K B I R E D
vam etmektedir. Yakup Kadri de partiyi
yönetenleri suçlar ancak o günlerde
henüz İsmet İnönü'nün adını anmaz.
İstifa meselesinin ardındaki gerçekleri
tarafsız bir gazetede açıklacağını belir­
ten Yakup Kadri, D ü n y a gazetesinde
(15 Ocak 1963), kendi yerine başya­
zarlık görevini üstlenen Baban'ı, "ba­
bası olan Hikmet Baban'ın Kürt Teali
Cemiyeti kurucularından, vatan haini
Mevlanzade'nin yakın akrabası" o l­
makla suçlar. Ancak istifasına ilişkin en
ilginç haber, 17 Ekim 1962 tarihli Yeni
Sabah gazetesinin "Fısıltı" köşesinde
Sabiha Deren'in kaleme aldığı "istifa
Sebebi" başlıklı yazısıdır. Deren, iki ne­
den ortaya sürmektedir; "Birincisi, ka­
yınbiraderi ve refikası yüzünden umu­
mî af istemesi ve buna ilişkin bir ko­
nuşma yapmasının mecliste engellen­
mesi; ikinci ise Bern'deki elçilik göre­
vinden sonra 3.500 lira aylıkla Ulus'a
başmakale yazdırmaları, sonra da Ya­
kup Kadri'yi ikinci sayfaya alarak, bu­
rada misafir olduğunun belirtilmesi."
Yakup Kadri'den bu konuda başka
açıklama gelmiyor ancak daha sonraki
yıllarda kaleme aldığı Politika'da 4 5 Y ıl
adlı kitabı ismet İnönü ile bir çeşit he­
saplaşma niteliği taşımaktadır. 1965'ten
sonra politikadan çekilen Yakup Kadri
Karosmanoğlu, Ölene kadar Anadolu
altını modern zamanlarda geçen hikâye
ve romanlarda doldurmak, Cumhuriyet
ideolojisine bağlı ve iktidara yakın yazar­
lar için bile kolay değildi ama popüler
edebiyatın tarihi roman türü, ulus devle­
tin bu oluşturucu ideolojini işlemeye çok
elverişli bir zemindi. Dikkat edilirse, ilk
dönem -popüler- tarihî romanlarda ağır­
lık Osmanlı’ya değil, Türklerin daha ön­
ceki dönemlerine verilmiştir. Osmanlı
dönemi anlatılırken eleştirel bir tavır ih­
mal edilmezken T ürk-Islâm tarihine ilgi­
E B İ Y A T K A N O N U
Ajansı yönetim kurulu başkanlığı yaptı.
Politikadan çekilse bile, siyasî ve edebî
kişiliğiyle siyasî gelişmelerin uzağında
kalmayan Yakup Kadri, 12 Mart 1971
darbesinin ardından gündeme gelen
idamlar üzerine, Yaşar Kemal'in öna­
yak olduğu idamların infaz edilmeme­
sine ilişkin imza kampanyasına destek
verir. 12 Ocak 1972 tarihli H ü r A n a d o ­
lu gazetesinde kendisiyle yapılan rö­
portajda, "bu İmzaların ne için, kim
için toplandığı önemli değil, asıl önem­
li olan prensiplerdir" dedikten sonra,
"1924 Anayasası'nı hazırlayan Celâl 441
Nuri ile bir tek ben idamlar aleyhinde
el kaldırırdık" ifadesini kullanmıştır.
II. Meşru ti ye t'ten ulus devlete uza­
nan süreçte değişen fikirleri ve eğilim­
leriyle, ulus devlet bünyesinde Kadro
hareketiyle Önplana çıkan ve Cumhu­
riyet Türkiyesİ'nİn İlk milletvekillerin­
den olan Yakup Kadri'nin portresinin
son çizgisini 13 Aralık 1974 tarihinde­
ki vefatıyla çiziyoruz. "Ölümümde ne
resmî, ne dinî merasim isterim. Hasta­
neye kaldırılacak cesedimin doğrudan
doğruya mezarlığa nakli!" cümleleriy­
le 1967 yılında kaleme aldığı İlk vasi­
yetinin tam tersine görkemli bir askerî
törenle toprağa verilen Yakup Kadri ar­
dında onlarca cilt basılmış eser ve
yüzlerce makale bırakmıştır.
sizlik apaçıktır. Tarihi romanlarda olum­
lu kahraman tiplerini daima Türklerden
seçer yazarlarımız. Duraklama ve Gerile­
me dönemlerinin nedeni ise padişah sü­
lalesine karışan yabancı kanda aranır.
Yükselme devrinin arkasında Türklük,
çöküşün arkasında Osmanlılık ve dinin
kötüye kullanımı vardır. Hiçbir zaman
“yüksek edebiyat” içinde değerlendiril­
meyen, eleştirmenlerin ya da tarihçilerin
ilgisini çekmeyen tarihsel serüven ro­
m anları, Cum huriyet’in ilk yıllarında
K E M A L İ Z M

Abdullah Ziya Kozanoğhi’ntm tarihî macera romaniart, Cumhuriyet’in resmî ve saygm

edebiyatım» yapamadığı “telkinah”, popülerform lar içerisinde başarmıştır, denilebilir,
Özellifde gençliğe bitap eden bu külliyat, Osmanlıcı motiflerde “doz aşımı’ olmakla
birlikte, “Türklük” ve midi tarih “gurur ve şm ru’nmpopülerleşmesini sağlamıştır.

Türkiye’de en çok baskı yapan ve oku­ Tarihî romanları ya da Kozanoglu’nu

nan romanlardan oluşur. Üstelik bu ro­
manların sonraki tarihlerde sinemaya ve
çizgi romana yaptığı etkileri de göz önü­
ne alırsak, ne kadar önemli oldukları ve
bir tarih görüşünü nasıl yaygınlaştırdık­
ları hemen anlaşılacaktır.
Türün en büyük ismi şüphesiz ki Ab­
dullah Ziya Kozanoglu’dur. Yaşça Koza-
noğlu’ndan büyük olmakla birlikte, Tur­
han Tan’ın ilk benzer romanı 1931 tarihini
taşır. Ardından, Feridun Fazıl Tülbentçi,
Reşat Ekrem Koçu, Oğuz Özdeş, Nizamet-
tin Tepedelenlioglu, Fazlı Necip, İskender
Fahrettin, Yeşim Ragıp Şevki, Nihal Aısız,
Meram Ali Kemal, Saadettin Çulcu, Refi
Cevad Ulunay, Murat Sertoglu gibi yazarla­
rın, tarihi macera türünde yazdıklarını gö­
rürüz, Elbette, bu yazarların hepsi Türk
milliyetçiliğinin aynı versiyonuna bağlı de­
ğildirler. Ancak hepsinde benzer bir tarih
anlayışı; Cumhuriyet’in benimsediği Türk
tarihi anlatısı dikkat çekicidir.
edebi anlamda tartışmak anlamlı görün­
müyor. Önemli olan, yazarların amacı,
dönemin tarihi ve o tarihteki egemen
ideoloji ile ilişkileri... Mesela, Kozanoğlu
kitaplarını yayımlayan T.Demiray, onu
1920’lerde keşfedişini şöyle anlatıyor;
“Türkiye’ye, Türk ülküsüne, Türk dava­
sına olan sıcak imanından A.Zİya'nın res­
sam olduğu kadar verimli bir yazar ola­
cağına karar verdim” (aktaran Kozanoğ­
lu, 1981:9). Sonra da bu ilk romanının
yerini belirliyor; “Kızıl Tuğ bütün bir
gençliğin içinden duyduğu devrimin ilk
öncüsüdür. Konusunu büyük Türk tari­
hinden alan ve Öztürk kelimelerinden
birkaçına her sayfada cümleleri içinde
yer veren Kızıl Tuğ, doğan neslin ruhun­
daki gizli arzu ve heyecanlan üste çıka­
ran bir darbedir” (aktaran Kozanoğlu,
1981:10), Anlaşılacağı gibi, bu roman ve
yazma amacı, o dönemdeki millî düşün­
ce akımının temsilciliğini üstlenmişti. Pu
G Ü D Ü K B I R E D
düşünce akımı, yine T. Demiray’m ifade­
siyle; “büyük Türk ulusunu birleştirecek
o tek dile, tek şiveye ve tek ülküye doğ­
ru, Kısıl Tüğ'da başlayan, yedi yıl sonra
A tatü rk’ün kom utasında tempolaşan
Türkçülük, Turancılıktı" (aktaran Koza-
noglu, 1 9 8 1 :1 0 ). Ancak Abdullah Zi-
ya’nın Türkçülüğü, sığ bir kafatasçılıktan
uzak, yıkılan İmparatorluğun yerine ku­
rulacak ulus devlet modelini savunan ve
Kemalizme yakın bir tarzdadır. Onun ro­
manlarında -d e aldığı tarihlere hiç uy­
gun düşmese de- ümmetten millete geçi­
şin propagandası da görülür. Kızdüıg’da
(1923), ‘‘Müslüman ne demek koca ba­
ba? Bir adamın önce bir bayrağı, bir avu-
lu, bir obası olur. Din gönülleri birleşti­
ren ayrı bir bağdır. İnançtır” diyen Otsu-
karcı’nın tiradı, Cumhuriyet ideolojisi ile
birebir uyumludur.
Bu popüler edebiyat türü ile resmî ide­
oloji arasındaki akrabalığı dolaysızca ser­
gileyen Haluk Cemil Tanju’nun Günahlar
Devleti (1 9 3 9 ) ise sadece resmi tarihi
yansıtmakla yetinmeyen ilginç bir tarih­
sel serüven romanı, ilkokul kitapların­
dan edinilecek bilgilerden daha derinlikli
olmayan biçimde “atalarımız" Hunlarla,
Orta Asya'daki “ötekimiz” Çinliler ara­
sında geçen ve kendisini “aşk-siyaset-ih-
tiras" romanı biçiminde takdim eden ki­
taptan yaptığım “Büyük Atatürk’ün do­
ğumundan 2084 yıl önce idi. Hunluların
ilk cumhur hakanı Teoman Tanyunun
sevgili ve güzel karısı Katun ölmüştü”
alıntısından anlaşılacağı gibi, yazarın ta­
rihe merakı derin değil; mesele hiç yeri
olmasa bile Atatürk’ten söz etmek, ilk
“cumhur hakan" Teoman Tanyu ile ilk
cumhurbaşkanı Atatürk arasında bir bağ­
lantı kurmak...
Resmî ideolojiyi barındırmaya elveriş­
li temalarına rağmen, popüler roman
türlerinden olan casusluk hikâyeleri
Cumhuriyet’in ilk yıllarında ihmal edil­
miştir. Mesela en dikkat çekici Örnek
olarak sunulabilecek A nkara Ekspresi,
E B İ Y A T K A N O M U
1946 yılında, 11. Paylaşım savaşının he­
men ardından yayımlanmış. Esat Meh-
mut Karakurt’un, savaş yılları Türki-
yesi’nde Nazilerle Türk istihbaratı ara­
sında geçen bir casusluk öyküsünü işle­
diği roman, yokluklar ve baskılarla dolu
bir tarihe denk düşmekle birlikte, melne
yansıyan yalnızca, Türklerin “inatçı, ce­
sur. şerefine düşkün bir millet" oluşu.
Romandaki Ankara tasviri, kenti devlet­
le bütünleştiren allegorik özelliğiyle
alımı yapmaya değer. Karakurt, “sağdan
ve soldan gelen rüzgarları, denizlerin ve
dağların gönderdiği fırtınaları, kalesinin
granit kayalıkları üzerinde söndürerek, 443
kuvvetinden emin, temkinli bir eski za­
man hükümdarı gibi, tam bir huzur ve
sükun içinde, ufuklardan başını kaldır­
mış, hur Anadolu yaylalarını seyre dalan
Ankara” (Karakurt, 1981:36) cümlesiyle
över başkenti ve dolayısıyla millî şefin
iktidarını. Sağdan ve soldan esen rüzgar­
lar ise Nazizmi ve komünizmi temsil et­
mektedir.
Casus romanları, daha sonraki tarih­
lerde de yaygınlaşmamıştır. Yazılanlar
arasında -konumuz açısından- İngiliz
Kemal namıyla bilinen kahraman istih­
barat subayının maceralarım anlatanlar
ilgiye değer. Millî Mücadele yıllarından
Kıbrıs meselesine kadar pek çok ulusla­
rarası sorunu çözümlerken resmî ideolo­
jinin ve beyaz Türk kimliğinin allegorisi-
ne dönüşen bu efsanevi roman kahrama­
nı, farklı yazarlar tarafından canlandırıla­
rak anonimleşmiştir. Detektiflik ile ajan­
lık arasında salınan Ümit Deniz’in Murat
Davman’ı ise köklü ailesi, Batılı kültürü
ve Türklük şuuru ile millî istihbaratın
sık sık yardım aldığı -1930’lerden sonra
popülerleşen- bir gazeteci tiplemesidir.
Edebî açıdan olmasa da, casus roman­
larına yüklenen rolü gösterm esi bakı­
mından söz etmeye değer bir başka ör­
nek emekli yüzbaşı Besim Özgen imzası­
nı taşıyor. “Her satırında Türklüğü ile
Öğünecek olan okuyucuya kar, bora ve
 K E M A
fırtınaların kasıp kavurduğu hudut boy­
larında nöbet bekleyen ve ölüme mey­
dan okuyan, kahraman Türk Subay ve
Erinin sesini" dinleten Yüzbaşı Kırbaç,
Erkanıharbiyei Umumiye Riyasetinin 9
Eylül 1957 gün ve O PS.5421-99-57 TR.
sayılı raporuyla ordu için faydalı mütalaa
edilmiştir.
TOPLUMCU EDEBİYAT,
KEMALİZM İN YAKIN BİR AKRABASI
1930’lu yıllarda Cumhuriyet ideallerine
bağlanmış yazarlar, öncü aydının mesele­
444 leriyle birlikte Osm anlıdan miras kalan
feodal yapılara ve kendi koordinatlarına
göre tanımladıkları gericilige/yobazlıga
karşı aydınlanma seferberliği üzerine yo­
ğunlaşmışlardı. Aşk ve macera romanla­
rına da aynı ideoloji popüler biçimlerde
yansıyordu. Manevi değerler peşindeki
bir başka yazar kesimi ise önceki döne­
min doğu-batı sorunu irdelemesini sür­
dürm ekteydi. D eğerler ve id eo lo jiler
dünyasında dolaşan bu üç eğilimin de
Cumhuriyet’in sınıfsal yapısını, ekono­
mik sorunlarını, yoksul insan hayatlarını
gerçekçi biçimde yansıtmak gibi bir me­
selesi yoktu, ama aynı yıllarda edebiyat
dünyasına büyük bir dinamizm getiren
öfkeli genç bir toplumcu kuşak, bir “fe­
dailer mangası" vardı ki, etkileri edebi
alanın dışına kadar taştı. Şiirde Nazım
Hikmet’in yarattığı heyecan ve sempati­
nin hikâye ve romandaki karşılığı olan ve
Türk edebiyatında gerçekçi ve doğalcı
akımların temsili sayılan Sadri Ertem,
Refik Ahmet Sevengil, Sabahattin Ali, Su­
at Derviş, Kemal Tahir, Bekir Sıtkı Kunt,
Sait Faik Abasıyanık, Kenan Hulusi Ko-
ray, Reşat Aygen, Ümran Nazif Yigiter,
Ahmet Naim Çıladır gibi yazarlar, Cum­
huriyet’in vaatlerinin gerçekleşmediğini
ve gerçekleşmeyeceğini buruk bir acıyla
fark etmişlerdi.
Edebiyatımızın toplumcu gerçekçi ni­
yetli bu ilk yazarlarının romanlarında
L İ Z M
toplumun yoksul ve ezik insanlarının hi­
kâyeleri işlenirken, sosyalizme baglan-
mışlıgın arkasını dolduracak teorik bir
birikimin yokluğundan olsa gerek, Ke­
nt alizmin halkçıl ık/köyl ücü tük/devletç i-
lik popülist söylemi ile bir ortaklık he­
men göze çarpar. Edebiyatta başlayan or­
taklık, Türk solu ile Kemalizm arasında
uzun yıllar sürecek o garip karışımın di­
ğer alanlara da yayılmasında etkili ol­
muştur.
Aydınların siyasi ve toplumsal hayat
üzerindeki etkileri bugüne oranla çok
daha belirleyici olmasına rağmen, Os-
manlı döneminde ve Cumhuriyet’in ku­
ruluş yıllarında felsefi ve teorik bir biri­
kimden söz etmek mümkün değildir.
İdeoloji ve kanaatlerin bilgi ve gerçeklik­
le yer değiştirdiği böyle bir konjonktürde
toplumsal sorunların ekonomik ve sınıf­
sal kökenlerine imlememesi, benzer kav­
ramları kullanan kesimlerin -konumuz
özelinde sosyalistler ve Kemaüstlerin- or­
tak bir meselede birleştiği düşüncesine
yol açmıştır. Üstelik Kemalizmin teorik
inşasına katkıda bulunan bazı aydınlar
da sosyalist bir geçmişe sahiptir.
Her ne kadar 1925 yılında çıkarılan
Takrir-i Sükun yasası ile solcu yayınlar
kapatılıp solcu aydınlar tutuklanmış olsa
da iktidar partisinin halkçılık, devletçi­
lik, inkılâpçılık, köycülük önermeleri
uzun bir süre solcu kesim tarafından
paylaşılmış ve baskı dönemleri Halk Par-
tisi'nin yapısal niteliğine değil, gerici bir
kliğine mal edilmiştir. Bu dönemde solcu
aydınların da ezilen sınıflarla pratik bir
ilişkisi ya da örgütlenmesi olmaması ve
ilerlemeci anlayışı her iki tarafın popülist
söylemlerini yaklaştırm ış, sosyalistler
özellikle halkçılık ve köycülük çiftinde
Kem alizm i m ü ttefik addetm işlerdir.
Cumhuriyet’in kurulup başkentin Anka­
ra ilan edilmesinden sonra, her ne kadar
Osmanlı dönemi ile radikal bir kopuş ya­
şandığı vaaz edilse, halkçılık hem Cum­
huriyet yönetimi hem de solcu aydınlar
G Ü D Ü K B i K E D E B 1 Y A T K A N O N U

tarafından mistifiye edilmiş bir biçimde Cumhuriyet’in geleceğine duyulan bir

dillendirip Anadolu’ya yönelik bir edebî
külliyat yaratma faaliyeti başlasa bile, he­
nüz organik dediğimiz türden aydınların
var olmadığı ve halkçılık/köylücülük çif­
tinin yalnızca fikriyatta kaldığı açıktır.
Pratiği doldurmak ise edebiyatın üzerine
yıkılmıştır.
Erken dönem köy anlatılarının yaygın
teması, İstanbullu aydının Anadolu’nun
tozlu yollarında, yoksul köylerinde dola­
şıp cahil bırakılmış, dinî istismarlara uğ­
ramış ve köy ağası tarafından sömürülüp
devlet görevlileri tarafından ezilmiş köy­
lü milletiyle kucaklaşması merkezlidir.
Yazarlar meselelere eleştirel bir tarzda
yaklaşsalar da, romanlarında ilerlemenin
tem silcisi idealist aydınların geçmişin
bütün kötülüklerinin yeniden vücut bul­
duğu feodal artıklar ve onların işbirlikçi­
si Anadolu mütegalibesi ile giriştikleri
kavgada kazanacaklarına ilişkin umut,
inancın göstergesi ve Kemalist ideoloji­
nin yeniden üretilmesidir.
Yazıldığı yılların farklı ideolojik ek­
lemlenmelerini ve siyasî tavırlarını ba­
rınd ıran “Köy R om an ı” kanonu ise,
halkçılık/köylücülük siyasetinin eğitim
alanındaki karşılığı olan Köy Enstitüleri
çıkışlıdır; yazarların önemli bir bölümü
de bu enstitülerden yetişmiş öğretmen­
lerdir ve ideolojik olarak elbette onları
yetiştiren köy enstitülerinin modernist
ve aydınlanmacı dünya görüşünün izleri­
ni taşırlar. Böylelikle bir kez daha sol ke­
sim ve Kemal isti er arasında ortaklaşa sa- 445
hip çıkılan bir alan yaratılmıştır. Ancak,
sonuçlardan yola çıkarak yapılacak bir
tespitle; toplumsal eleştiriyi amaçlayan
edebi ürünler üzerinde Kemalîzmi sol­
dan yorumlayanların da bir miras talep­
lerine rağmen, külliyat Türk soluna dev-
rolunmuştur.

"Şiryandan Batının kültür kaynaklarına, bir yandan Türkiye’nin insan kaynaklarına,

daha kısacası, bir yandan kumanizmaya, bir yandan köylüye gitm ek (...) Karanlıklar
içinde bir çoğunluk veyanm yam alak bir Tanzimat aydmitğüe Yeni Türkiye’nin
kurulabileceğine inanmıyor[du]..."
 K E M A L İ Z M

Elbette böyle bir tespitin sayılarla ifade

edilebilecek bir dökümü yok. Ne var ki,
Cumhuriyet’in ilk yıllarında solcularla
Kemalizm arasında yukarıda sözünü etti­
ğim ortak paydalar -devrimcilik, halkçı­
lık ve köycülük- ilerleyen yıllar içerisin­
de iktidarı elinde tutanlar açısından öne­
mini yitirm iş, dahası iktidarı eleştiren
tehlikeli bir görünüm almıştı. 1925 yılın­
da Osmanlı aşarını kaldıran ve tarım
ürünü fiyatlarını destekleyen Kemalist
rejim, Mustafa Kemal’in “köylü milletin
efendisidir" sloganını bayata geçirir gi­
biydi, ama 1930’Iarın ikinci yarısında sa-
446 nayi malları hızlı biçimde artarken, ta­
rımdaki fiyatlar değişmedi, hayat zorlaş­
tı. Üstyapısal değişiklikler, süslemeler,
kılık kıyafet "devrinden", halkın ekono­
Halide Edip (Adimr), Cumhuriyetin
mik sıkıntılarını gidermiyordu. 1945’de
kuruluş döneminin tartışmalı bir
binbir zorlukla çıkarılan Toprak Yasası’na kişiliğidir Reyime “liberal”denebilecek
rağmen, Osmanh’yı aratır hale gelmişti bir muhalefet yapmış, yine de Ateşten
Cumhuriyetin ekonomi politikası. Üste­ Gömlek, Vurun Kahpeye gibi romanları
Cumhuriyet kanonunda yer almıştır.
lik solculara karşı polisiye baskılar da
artmış, eşitlik, efendilik masalı bilmişti
artık. Bu durumda m uhalefeti temsil mantarında anlatılan hikâyelerin söz ko­
eden aydın ve yazarlar baskı altına alın­ nusu dönemlerden hangisine dahil oldu­
maya, köyden, yoksulluktan, baskıdan ğunu anlamak bile kolay değildir. Millî
söz edenlere solcu/komünist damgası vu­ Mücadele’nin başladığı yıllarda, Osman-
rulmaya başlandı, Ekonomik-sosyal me­ lı-Türk romanının ana teması Batılılaşma
selelerin bilimsel açıdan incelenmesi ve eleştirisi ve Birinci Dünya Savaşı’nın yol
tartışılmasının yasaklandığı uzun yıllarda açtığı ekonomik bozukluklar üzerinde
Türk solu kendisini ifade etmek için sa­ yoğunlaşırken; bir yandan vurguncu bur­
nat ve edebiyata yönelmiş, iktidarın dış­ juvazi diğer yandan -her düzeyde- rüş­
ladığı yoksulluk söylemini üstlenmek vetçi devlet memuru eleştirisi yaygındır,
yalnızca toplumcu kesime kalırken, ro­ 1920-i 930 yılları arasında yazılan ya da
manlardaki ezen-ezilen ilişkisi de siyasal sonraki bir tarihte aynı dönemi konu
bir tercihin işaretine dönüşmüştü. edinen romanlarda en çok rastlanılan te­
ma toplumsal yaşama yönelik eleştiridir.
KEMALİST KANONA Geçiş sürecini yaşayan yazarların roman­
_________ SESSİZ BIK REDDİYE_________ larına bakıldığında. Batı tarzı eğlence
adabının İstanbul’da giderek yayıldığı ve
OsmanlI’dan Cumhuriyet’in kuruluş yıl­ yazarların bu durumdan yakındıkları he­
larına kadar olan geniş bir tarihsel döne­ men belli eder kendisini. Bu kuşaktan
me bizzat tanık olan yazarların pek azı­ yazarların en sık yineledikleri konu, de­
nın romanında Millî Mücadele’ye ya da ğişimin getirdiği yozlaşmadır, R.N.Giin-
Cumhuriyetin kuruluşuna ilişkin coşku­ tekin’in Gizli E! (1920), R.Halit Karay’ın
ya yer verilmiştir. Bu yazarlarımızın ro- İstanbul'un İç Yüzü (1920), Yakup Kad-
G Ü D Ü K B I R E D
r i’nin Sodom ve G om o re, S e lalıatlin
Enis’in Zaniyeler (1924) ve Peyami Sa­
fa'nın Malışer (1924) romanları temasa 1
olarak birbirleriyle uyum içerisindedir.
Sonraki metinlerinde vurguladıkları ise,
Cumhuriyet sayesinde bu tarzların Ana­
dolu'ya da yukarıdan aşağı giydirilmesi
ve yozlaşmanın daha geniş bir coğrafyaya
sıçramasıdır.
Cumhuriyet’in ilk yıllarında Lyeni’’yi
ve siyasî merkezi Ankara temsil etmekle
birlikte, toplumun entelektüel birikimi
“e s k f’de, yani İstanbul’da yaşıyordu.
Geçmişin mirasını üstlenen -İttihat ve
Terakki ya da saray çevresinde yetişmiş-
lstanbullu aydın ve yazarlar için, bu mi­
rası reddederek yola çıkan Ankara’nın
politik tavırları arasında bir yakınlık ku­
rulması 1930’lara kadar mümkün olma­
dı, Belki de bu nedenle, parlak devirleri­
ni OsmanlTnın son demlerinde geçiren
Mehmet Rauf, Hüseyin Rahmi Gürpınar,
Halit Ziya Uşaklıgil, Ahmet Rasim, Ser-
met Muhtar Alus, Abdülhak Şinasi Hisar
ve Selahattin Enis gibi yazarların Cum­
huriyet döneminde yazdıkları romanlar,
çoklukla İstanbul’un -ve hatta eski İstan­
bul’un- gündelik hayatına dairdir. Hüse­
yin R ahm i’nin U tanm az Adnm’ından
(1930) yansıdığı biçimiyle, yeni döneme
b a k ışların d a k in ik bir hava sezilir.
ECelâlettin, Nahit Sırrı Örik, Mahmut
Yesari ve Osman Cemal Kaygılı’mn da
onların ardından giderek siyasî meselele­
rin dışında kaldıklarını görüyoruz. Bu
yıllarda geleneksel Dogu-Batı tartışması­
nı Peyami Safa sürdürürken Refik Halit
Karay ve Halikarnas Balıkçısı gibi edebi­
yatın önemli simaları ise Millî Mücade-
le’ye muhalifliklerinden sürgünlük ceza­
sına çarptırılmışlardır.
Her iki dönemi de yaşayanlar arasında
Reşat Nuri Güntekin’in “yeni”ye sessiz
muhalefeti üzerinde durmaya değer. Me­
sela, 1922’de yayımlanmasına rağmen
onun Çah ktıştı’sunda Millî Mücadele ile
doğrudan bağlantılı bir anlatı yoktur. Yap­
E B İ Y A T K A N O N U
rak Dokumu nde (1930) ise Osmanh tari­
hinden Cumhuriyet tarihine geçiş, satır
aralarında “flu” bir biçimde resmedilmiş­
tir. Eski Hastalık (1 9 3 8 ) romanındaki
Şevket Bey’i de, iki dönemin kesintisizli­
ğini vurgulaması açısından önemlidir.
Şevket Bey, Osmanlı bürokrasisinden mi­
rastır Cumhuriyet bürokrasisine ve Gün-
tekin’e göre, Cumhuriyet Bürokratı, kılık
ve mekân değiştirmiş Osmanlı bürokra­
tından başka bir şey değildir aslında...
'İnkılâplarla” nelerin değiştiğine ilgisiz
kalan Anadolu insanının, kadınlı erkekli
“balo’Tara olan tepkisi de Güntekin’in
kendi tanıklığı olan Kavak Yelleri (1950) 447
romanında çok iyi görülür. Danslar, balo­
lar, eğlence biçimleri, R.N.Güntekin’in
yozlaşmayı vurgulamak amacıyla sıklıkla
kullandığı simgeler olarak hemen göze
çarpar. Cumhuriyet hayatım anlatan bel­
gesellerde büyük bir övgüyle sözü edilen
Cumhuriyet balolarının, Cumhuriyet ta­
rihi ile başlamadığını da anlarız bu saye­
de. Kaval; Yellcri’nde, Yeşil Gece romanın­
daki ilerici-gerici çatışmasını aşmıştır ar­
tık. Bu romanında, din adamı tipinin
temsilcisi Müftü, aydınlanma düşmanı
yobazın değil, boytın egmişliğin simgesi­
dir. Şaşkın ve çaresizdir o. Devletin yü­
reklere saldığı korku, Müftü’nün her fır­
satta dışa vurmak zorunluluğunu hissetti­
ği “inkılâpçılığında" hemen fark edilir.
Muhü nün “Yetimler Yurdu”nda düzenle-
ligi toplantıları anlatırken kullandığı iro-
nik üslupla, kasaba çocuklarına verilen
laik eğitimin mizahi yönünü açığa çıkarı-
verir Güııtekin...
Bu bölümde sözünü ettiğim yazarların
C um huriyet dönemi rom anlarındaki
gündelik hayat anlatılarına baktığımızda,
uzun yıllar boyunca geleneksel ilişkile­
rin, yaşam tarzı ve alışkanlıklarının, töre
ve adetlerin aynı kaldığı, halkın inkılâp­
lara ilgisiz durduğu, inkılaplardan anlaşı­
lanın da devletin birtakım buyruklarını
yerine getirmekten öteye gitmediği he­
men görülmektedir. Buradan hareketle,
 K E M A
Cumhuriyet’in ilanının, Cumhuriyet ide­
olojisinin m erkezine oturan “Osman­
lI’dan kopuş" iddiasına denk düşmediği
ve resmi tarihte sözü edilen “büyük inkı­
lapların", o inkılâpları yaşayanların haya­
tında hiç de büyük değişikliklere neden
olmadığı iddia edilebilir, İstanbul aydım
ise Cumhurıyec’in “Batılılaşm a”, “mo­
dernleşme” ya da “çağdaş uygarlık" söz­
leriyle kutsadığı hayatın 11. M eşruti­
yetten bu yana içindedir zaten.
Romanlar ve hikâyeler -konu edindik­
leri tarihin değil- yazıldıkları dönemin
bireysel, toplumsal, hukuksal, siyasal
448 ilişkilerinin kokusunu, rengini, seslerini
taşırlar, ister tarihî bir olayı konu alsın
ister günceli, sonuçta her roman ortaya
çıktığt andan başlayarak tarihi bir belge­
ye dönüşür; birincisi, belli bir dönemde
belli bir ülke yazarının eğilimlerini ifşa
etmek anlamında, İkincisi, kendisi de
bizzat edebiyat tarihinin bir parçası ola­
rak; özetle, her roman tarihi bir tanıklık­
tır. Bu nedenle, kendi dönemlerine iliş­
L İ Z M
kin resmî tarihe denk düşen bir anlatıyı
barındır masalar, hatta söz konusu tarihî
bilgilerle çelişik olsalar bile. Cumhuri­
yetin ilk yıllarında yazılan romanlar da
ihmal edilmemesi gereken tarihsel belge­
lerdir. Elbette belgeler kendi kendilerine
konuşmazlar. Yazarların, bu romanlarda
anlattıkları, eleştirdikleri ve sustukları
yerler, her incelemeci tarafından farklı
farklı konuşturulacaktır. Eğer bir yazar,
bütün entelektüel birikimine rağmen, o
dönemi görmemiş gibi yapıyor, yaşanan
savaştan söz etmeyip Anadolu’ya giden
bir öğretmenin hayatını ya da toplumda­
ki ahlakî erozyonu işliyorsa, eğer seçimi­
ni bu yönde kullanan yazarlar azımsan­
mayacak bir çokluktaysa ve eğer bütün
teşviklere rağmen Kemalist ideolojiyi ta­
şıyan edebiyat kanonu güdükleşmekten
kurtulamamışsa, kendimizi resmî tarihin
etkisinden biraz sıyırmak ve o yılların si­
yasî, toplumsal ve ekonomik atmosferine
-bir başka gözle- yeniden bakmak zorun­
dayız demektir. □
 CHP’de Parti İçi Mücadelede
“Kemalizm” ve “Devrimler”
Tartışmaları Üzerine
TARH A N ERDEM
ok partili siyasal hayata geçtikten
Ç sonra, Atatürk Devrimleri CHP
içinde başlıca tartışma konuların­
dan biri olmuştur. Bu yanda, 1961 son­
rasında tarihsel önemde bir parti içi ikti­
dar değişimiyle sonuçlanan bu tartışma­
lardan bazı örnekler verilecektir.
14 Mayıs 1950 seçimlerinden hemen
sonra, 28 Haziran 1950’de toplanan VIII.
Kurultay’da, genel sekreter gibi, 10 kişi­
lik yönetim kurulunun 7 üyesi de değiş­
miştir.1
Bu kurultayı izleyen aylarda, özellikle
“Laiklik" ve “Devletçilik” ilkeleri, iç çe­
kişme aktörlerinin ele aldıkları başlıca
konular olmuştur. Kongrelerde, “Biz ne
kadar devletçiyiz, her şeyi devlet mi ya­
pacak?”, “Ezanın Arapça okunmasının
karşısına çıkılması yanlıştır!" gibi sözler,
yaygın ve sıkça duyulan cümlelerdi. Bu
görüşlerin tam karşısında “Devrimlerden
taviz veriliyor” iddiaları da eksik değil­
dir. 1957 yılından sonra, DP’nin demok­
rasi dışı girişimleri arttıkça, CHP’de çe­
kişmeler ve “Devrim” savunuculuğu söy­
lemi de gerilemiştir.
27 Mayıs hareketinden sonra Ekim
1961’de yapılan ilk seçimden CHP, ço­
ğunluk partisi olmasa da en çok oy alan
(%37) parti olarak çıktı. “Birinci parti ol­
ma" özelliği, 1965 yılına kadar CHP ka­
rar organlarını etkilemiş, yöneticilerin
önemli bir kesimi ilk seçimde CHP’nin
birinci parti olacağına inanmışlardı,
O dönemin etkili aydınlarının çoğu.
Demokrat Parti’nin Atatürk devrîmlerine
karşı tutumu nedeniyle yıkıldığı düşün-
cesindeydi.2 27 Mayıs hareketinin h e­
men ertesindeki bu görüşler, 12 Mart
1971 olaylarına kadar etkinliğini koru­
muştur. Devrim karşıtlarını irdeleyenler,
kendilerinin telaşlı desteğinde çıkmış ye­
ni anayasanın liberal hükümlerini çok
defa unutuyorlardı.
1961 sonrası dönemi, 34 üyeli Millî
Birlik Komitesinin 14 üyesinin yurtdışı-
na çıkarılması, 15 Ekim 1961 seçimleri,
22 Şubat 1962 ve 21 Mayıs 1963 olayla­
rı, karma hükümet, yeni Anayasaya uy­
gun yasaların çıkarılması,,, olaylarıyla ta­
nımlanır,
Toplumlarda büyük dönemeçlerden
sonra, siyasal kadroların ve kurumların
bütünüyle olmasa da, kısmen değişmesi
doğaldır. Dönüşüm hareketini yöneten­
lerin, yardım edenlerin ve destekleyenle­
rin bir kısmı yeni dönemde siyaset haya­
tına katılmak isterler. Bunlar, yeni döne­
mi bir anlamda kendilerinin eseri olarak
görürler. Bu görüş haksız da sayılamaz;
çünkü onlann hareketi gerçekleşmeseydi
yeni dönem açılmayacaktı ve yeni döne­
mi en iyi anlayan kendileridir... Eski dö­
nemde siyaset dışında olanlardan bir kıs-
 K E M A
mı da, değişik nedenlerle başlamak üzere
olan dönemin siyasal hayatında kendile­
rine yer ararlar. Diğer taraftan eski döne*
min delikanlıları/genç kızları da, yeni
dönemin genç politikacıları olmaya ha­
zırdırlar.
27 Mayıs’ı izleyen aylarda hareketin
içinde bulunanlar, bunların yandaşları, si­
yasete yeni heveslenenler, gençler arasın­
dan birçok kişi, CHP ve İnönü olmasa, si­
yaset havuzunun ılık sularına rahatlıkla
gireceğini, askerî yönetim sonrası ülkeyi
yönetebileceğini düşünüyordu! Ne var ki
İnönü demokrasi dışı, halka dayanmayan
450 olup bittilere karşıdır. Kısa yolu tercih
edenler İnönü’yü bertaraf edemediklerine
göre, etrafından dolanarak amaca gitme­
ye, her fırsattan yararlanarak İnönü’yü
zayıflatmaya yönelmişlerdir.
Önemli bir husus da, "Devrimeiler”in
CHP’nin karşısına geçmesinin zorluğu,
hatta imkânsızlığıdır. CHP içinde siyaset
yapacaktırlar. Ancak bu, kendilerini dış­
lamayacak, kendilerini kabule, hatta baş
tacı etmeye mecbur bir CHP olmalıdır.
Bu durumda parti içinde, partinin karşı
olamayacağı yeni bir söylem geliştirmek
uygun olacaktır: “Atatürkçülük", Hem
CHP içinde, en azından yanında görü­
nüp, CHP politikalarının geçersizliğini
ilan ederken, CHP’lilerin desteğini almak
için demokrasi dışı siyaset anlayışlarım
"A tatü rkçülük" olarak sunm uşlardır.
1972’lere kadar bu toz duman, demagoji
sürmüştür.
Bu dönemde yeni bir askerî girişimden
kişisel yarar bekleyenlerin de, etkilemek
veya alt etmek zorunda oldukları engel
İnönü’dür, Bunların da en yakın ve güçlü
müttefikleri CHP içindeki İnönü muha­
lifleridir. Yollardan biri, CHP’nin içinden
bir hareket geliştirmektir. Askerlerin ve
bazı aydınların kurduğu adı konulmamış
koalisyon, CHP içinde hükümete gire­
meyenlerle ve çeşitli nedenlerle İnönü’ye
muhalif olanlarla işbirliği yapmakta ge­
cikmemiştir.
L İ Z M
CHP’nin Atatürk devrimlerine sırt çe­
virdiği iddiası, parti içi mücadelede kul­
lanıldığı gibi, 22 Şubat 1962 ve 21 Mayıs
1963 darbe teşebbüslerinin ideolojik da­
yanağını oluşturmuştur.
22 Şubat 1962 darbe girişiminden son­
ra İsmet İnönü, CHP Meclis Grubunda
mealen, “Bu tarih bir çizgidir, bu tarih­
ten öncekileri affedeceğiz, bu çizgiyi ge­
çenleri cezalandıracağız" demiş ve 22
Şubatçılar için Af Kanunu’nu, askerin
desteğini de alarak, Meclis’te kabul ettir­
miştir (19 Mart 1962).
Affedilenler, İnönü'nün çizgisini gör­
mezden geldiler, parti içinden yandaşla­
rıyla birlikte çalışmalarına daha düzenli
biçimde devam ettiler. CHP’nin Parti
Meclisi toplantıları, parti dışı hareketle
bağıntılı olanların, partiyi "daha Ata­
türkçü" yapmaya dönük çıkışlara sahne
oluyordu, 1962 yılı sonbaharında CHP il
kongrelerinde “devrim [erden taviz” söz­
leri sıkça duyuldu. Ulus gazetesi başya­
zarı ve milletvekili Yakup Kadri Karaos-
manoğlu “CHP’nin Atatürk ilkelerinden
taviz verdiği” iddiasıyla 14 Ekim’de üye­
likten istifa etti.3
İnönü, iddialara karşı görüşünü açıkça
CHP’nin İstanbul il kongresi’nde söyle­
miştir. 1962 yılı Ekimi’nin 20’sinde top­
lanan İstanbul il kongresinin ikinci gü­
nünde yaptığı konuşmada İnönü, parti
içi tartışmaları özetlemiş ve muhaliflerini
cevaplamıştır. “Araştırma ve Yayın Büro-
su’’nca hemen bastırılarak örgüte dağıtı­
lan,'1 geniş bir özeti ertesi günkü gazete­
lerde yayımlanan bu konuşma, CHP’deki
Atatürkçülük tartışmaları ve Atatürkçü­
lüğün çok partili demokratik düzen ko­
şullarında İnönü gibi temsili bir kişilik
tarafından yorumu açısından, bütünlük­
lü ve programatik bir özet niteliğindedir.
İnönü konuşmasında şu görüşü ilen
sürmüştür:
“CHP geleneği itibariyle tffe önce, bir va­
tan savurtması partisi olarak belirm iş
C H P ’ DE P ART İ İÇİ M Ü C A D E L E D E " K E M A L İ Z M ' VE " D E V R I M LE R :l T A R T I Ş M A L A R I Ü Z E R İ N E

451

Tek Parti olmaktan çıkıp muhalefet konumum düştüğü ve DP iktidarının baskdartm

maruz kaldığı 19501er döneminde, metruk bir CHP Örgütmekânî. CHP bu dönemde
politik misyonunu “Atatürk inktiâplannm savunulması” ve demokratik katılım haklan
temelinde tanımlamaya yönelecek; 1960'lann merkez-sol çizgisi de bu yönelim üzerine
bina edilecektir.

bu ödevinin hemen akabinde devrim par­ m eselelerinde ciddi teşebbüslere girişil­

tisi olarak toplum hayatında y er almış­
tır Devrim görevleri, tıpkı vatanın savu­
nulması görevi gibi, Atatürk’ün önderli­
ğinde ve devrinde başarımla ifa edilmiş­
tir Bu devrimlerle toplumumuz en yeni,
en son hukuk prensiplerine bağlanmış,
en İleri kültür istikametlerini benimsen­
miştir 'Top!umumumun yaşayışında vu­
kua gelen değişiklikler derindir. Devrim-
lerin tatbikinde dikkati çekmesi gereken
bir usul vardır."
“Atatürk devrimlerinin tatbikinde, he­
men icraya konması gerekenlerle, ta­
mamlanması zam ana bırakılm ak lazım
gelenleri ayırmaya çalışmıştır,.’’
"Atatürk’ten sonraki devirde devrimi ;r
devam etmiştir Atatürk’ün bıraktığı dil
ıslahatı Anayasa metnine kadar ilerletil­
miş, ilk öğretim için radikal tedbirlere
başvurulmuş, orman ve toprak reformu
miş, nihayet demokratik rejime geniş öl­
çüde ve bütün icaplarıyla geçilmiştir,”
Demokratik rejimi devrimlere karşı bir
sistem sayanlar fen a halde yanılm akta­
dırlar. Devrimler yapılırken demokratik
rejim hep bu ^incirin son halhast olarak
düşünülmüştür Kemalizmin aşağı yuka­
rı çağdaşları olan faşizm e nazaran f a r ­
kının bu noktada olduğu Batılı inceleme­
ciler tarafından daki kabul edilmiştir
(...) “ 'Harf devrimi ve şapka giyilmesi
gibi, bir günde tatbik olunan ilerici hare­
ketlerin d em okratik rejim lerde tatbik
edilmesi mümkün olur muydu?’ suali
moda bir sualdir B öy lelikle zihinlerde
belirtilmek istenilen tereddütle birçok
maksatlara vasıta olarak kullanılmakta­
dır Bir defa bu devrimler Büyük Millet
Meclisinin bulunduğu zam an lard a ve
hatta orada fa a l bir muhalefetin kendini
 K E M A
Turan Güneş
Y Ü K S E L TAŞ KI N
Turan Güneş, temel referansını Kema-
lizmin oluşturduğu demokratik sol /
452 sosyal demokrat ideolojinin erken ve
tutarlı bir temsilcisidir. Yakın arkadaşı
Feyzi oğlu'nur» sağ Kemalizmİn Soğuk
Savaş versiyonu c u m h u riy e tçi m u h a ­
fa za k â rlığ ın bilinçli sözcüsü olması­
nın aksine Güneş, Kemalist moder-
nizmin demokratik sol doğrultuda ge­
liştirilmesinin sözcülüğünü üstlenmiş­
tir. F o ru m dergisi çevresinde ortaya
çıkan 'hür demokratik rejim' arayışı­
nın başındaki görüşleri, 1970Ter bo­
yunca da çok fazla değişmemiştir.
Kendi kuşağı İçersinde tutarlılığıyla
dikkat çekmektedir.
Tıpkı Feyzio ğ lu gibi köklü bir
CHP'li aileden gelen Turan Güneş, İs­
tanbul Hukuk Fakültesi'ni bitirdikten
sonra 1947'de Kandıra'da rakip parti
DP'nin örgütlenmesine destek verir
ftissettirdiği devrede yapılmıştır. Bunlara
seçmen oyu önünde i mi ilıan geçirmeden
kabul edildiği doğrudur. Ama bir mille­
tin hayatında bu çeşit devrimler her gün
yapılacak kadar çok değildir. Nitekim bu
ayarda olmayan devrimler, 1950 senesi­
ne ka d a r m ütem adiyen tekrarlan m ış-
tırBunların hepsinin milletçe hangi ölçü­
de kabul edilecek mahiyette olduğu an­
ca k d em okratik rejim geldikten sonra
anlaşılmıştır: Netice, bu iki tarz devri­
L İ Z M
ve 1954'de bu partiden milletvekili
seçilir.1Güneş, arkadaşı Feyzİoğlu'yla
beraber CHP'ye rakip bir partiye sı­
cak bakmalarını "Bugün nasıl koda­
man APTilerin çocukları hep Ecevİtçİ
ise, o zamanlar da bütün kodaman
C H P T ile rİn çocukları yavaş yavaş
D P'li olmuştu,..Bu, bir devrin, öteki
devre tepkimesi idi" (Simav, 1975:
12) şeklinde yorumluyordu. 'Terzile­
rin, Kunduracıların Partisi' olarak gör­
düğü DP'de ilk demokratik sol çekir­
değin üyelerinden biri olarak tanımlar
kendisini. Güneş, ısrarla D P tabanını
gerçekte CHP'nin sahiplenmesi gere­
ken taban olarak tanımlar ve D P ön­
derliğinin demokrasiyle çelişen tu­
tumlarına karşın, CHP'nin 'esasında'
bu kitleyi temsil hakkına daha fazla
sahip olduğuna inanır. Çünkü, Ata­
türk'ün gösterdiği, fakat tutucu
CHPTilerİn uzaklaştığı doğrultu, an­
cak bu tabanla mümkündür. DP lider­
liğine olan mesafesi sonucunda,
1955'de Hürriyet Partİsi'nin kurulma­
sına yol açan parti içi muhalefet süre­
cine aktif biçimde destek verir; bir
dönem parti genel sekreterliğini de
üstlenir. Hürriyet Partisi, 1959'da
C H P'yie bîrleşince siyasî yaşamına
burada devam eder.
min ölçüsünde ne kadar isabet edildiği­
nin delilidir Zira on yedi yıl devam eden
fütursuz propagandalara karşı toplum,
devrimlere sahip çıkmış ve devrimler de­
ğil, onların kötüleyicileri hezimete, p eri­
şanlığa uğramışlardır..."
“CHP ik tid a rı ka y b ettik ten son ra
devrimler, esasta, tatbikatta ve usulde
çeşitli ölçülerde tenkide uğramış ve za­
manın iktidarı tarafından o açılar içinde
muam ele görmüştür Atatürk'ten kalan
C H P ' D E P A R T İ İÇİ M Ü C A D E L E D E " K E M A L İ Z M " VE " D E V R İ M L E R " T A R T I Ş M A L A R I Ü Z E R İ N E

Güneş'in ideolojik tutarlılığının te­

melinde, DP ve CHP çatışmasını ana­
liz ederken, 'Cumhuriyet" seçkinlerinin
ön yargılarından bağımsız kalabilmesi;
her durum ve koşulda sandıktan yansı­
yan iradenin kabul edilmesine -çoğun­
luğun zulmünü engelleyici bazı fren
ve dengeler eşliğinde- inanç gösterme­
si yatmaktadır. Güneş'e göre, DP'ye
karşı verilen "kavganın soyut demok­
ratik düzen kavgasından ve DP'nîn
keyfiliğine karşı olmaktan çok, yine
demokrasinin besmelesi sayılan genel 453
oyun getirdiği 'sakıncalara' karşı yürü­
tüldüğünün en büyük kanıtı, 27 Ma-
yıs'tan sonra İstanbul Üniversitesinde
hazırlanan anayasa taslağıdır."2 ~Üslûptu" bir politikacı olan Turan
1962'de Yön bildirisine imza atmak­ Güneş, CHP’de, Kemalizmin yerli bir
la beraber, bu çevrenin 'sandık irade­ sosyaldemokrasi çizgisiyle
hağdaştınhm sm a donuk Ortanın Solu
sinden' gayrı çözüm yollarına sapması hareketinin başım çekenlerdendi
sonucunda, bu 'yön'den uzaklaşır.3
Güneş, daha 1962 yılında C HP'nİn Barış Harekâtı sırasında dışişleri baka­
demokratik sol bir doğrultu tutturması nı olan Güneş, hem bu görevi nede­
için İbrahim Öktem'İn PM'ye sunduğu niyle hem de 'devlet ciddiyeti' kavra­
önergeyi, Bülent Ecevit'le beraber des­ mını önemsemeyen 'halk adamı' tavır­
tekleyen üçüncü kişidir. Partinin tutu­ larıyla dikkati çekmiştir.
cu kanadının ciddi tepkileri sonucun­ Türkiye'de aydınların İlerici değil,
da bu girişim sonuçsuz kalır. 60'ların gerici bir kategori olduğunu, çünkü
ikinci yarısından itibaren, Ecevit'in ilericiliklerinin "Atatürk devrimlerine
'Ortanın Solu' hareketinin önemli Ön­ bağlılıktan Öteye geçemediğini" savu-
derlerinden olacaktır. 1974'te Kıbrıs nabilen Güneş, "gerçekte her biri bü-

ve A tatü rk’ten sonra takip edilen dev­
rimler konulan ithamlara maruz bırakı­
larak b ir kısmı büsbütün kaldırılmış,
başkaları tesirsiz bırakılmış, diğerleri
prensipleri muhafaza edilerek yerlerinde
saydırılm ıştır. Bunları b ir b ir saymak
kabildir. Türkçe ezan, Halkevleri, ilk öğ­
retimin başlıca dayanağı olarak kurulan
Köy Enstitüleri kaldırılmış, kadın hürri­
yeti, tedrisin birliği, Türk dili hareketle­
ri ve buna benzer bazıları geriye götü­
rülmüş, harf inkılâbı, medeni kanun g i­
b ileri prensip ola ra k m u hafaza edilip
yerlerinde saydırılmış, orman ve toprak
reformu tatbikatta tanınmayacak hale
getirilmiş ve nihayet zincirin son halkası
dem okratik rejim, hep bildiğimiz şekle
sokularak 27 Mayıs’t zaruri kılmıştır ...
Bütün partili arkadaşlarımı, genç ve ay ­
dın vatandaşlarımı bir noktada uyarmak
İsterim. Devrimlerİn başına gelenler de­
m okratik sistemin bir tabii neticesi ola-
 K E M A
yük kitleleri peşinden sürüklemeye
yeter sayılması gereken Altı Ok" der­
ken demokratik sol anlayışının sınırla­
rını da çizmiştir. 27 Mayıs Anayasa­
sında da yansımasını bulan, Kemalist
medeniyet projesinin demokratik ha­
yatın ihtiyaçlarına yanıt vereceğine
dair ciddi bir iyimserlik vardır. Hatta,
'çıkarları çatışan sınıflar' olabileceği,
sosyalist anlayışta partiler -her ne ka­
dar makul bulunan halkçılıktan sapma
olarak görülse de- kurulabileceği hep
454 bu inancın, iyimserliğin uzantılarıdır.
Güneş, sadece işçi sınıfının çıkarlarını
savunan sınıf partisi formülüne soğuk
bakar, çünkü bize özgü tarihse) koşul­
ları sonucunda tek çelişki değil ama
başta gelen çelişki 'halk-yönetici sınıf
ya da zümre' çelişkisidir.
Güneş, 27 Mayıs Anayasası'na sa­
hip çıkmakla beraber, buradan yapı­
lacak reformların niteliğine dair bir
doğrultu çıkarılamayacağına, anaya­
saların ideolojisîz olması gerektiğine
ve ancak halkın iradesiyle İzlenecek
yolun ideolojisinin belirlenebileceğı-
ne yaptığı vurgularla siyasal liberaliz­
me yaklaşır.4 Bu açıdan, 'sandıksa!
demokrasi'yi küçümseyen arkadaşla­
rının yakalandıkları 'iktidar sıtmasın­
dan' uzak durabilmiştir. Toplumsal
rok gösterilmeye çalışılmıştır Hatta, de­
m okratik rejime geçm emizle birlikte ilk
tavizlerin, oy kaygısı dolayısıyla CHP
tarafından verildiği daha irısa/sız diller-
ce iddia olttnmıtş, bizim Köy Enstitüleri
veya toprak reformu m eselelerinde çe­
kingen davrandığımız ileri sürülmüştür
“Bir devrim üzerinde, rötuş yapmakla,
onu inkar etmek arasındaki fa r k a dikka­
tinizi çekerim. Biri hayatiyetin, öteki ge­
riye dönüş arzusunun ifadesidir. Devri in­
L İ Z M
mücadelenin yoğunlaştığı bu dönem­
de, Güneş gençliğin arayışlarına yete­
rince 'heyecan' vaat etmese de, süre-
giden zaman, kuşağının pek çok şöh­
retinden daha tutarlı olduğunu gös­
terdi.5
Ne var ki, Kemalizmin gölgesinde
şekillenen demokratik sol anlayışın,
zamanla daha netleşen İdeolojik sınır­
larından da kopamadı. 27 Mayıs'ı ya­
panların ve içlerinde Güneş'in de bu­
lunduğu Anayasayı şekillendirenlerin,
'çok partili rejim, Kemalist medeniyet
projesiyle çelişm ez' iyimserliğinin
baltalanm ası G ü n e ş'in kuşağının
önemli isimlerini giderek cu m h u riye t­
ç i m u ha faza kâr 'geri çekilişe' itmişti.
Demokratik sol açılım başlangıçta
halkçılığı daha 'reel' ve 'çoğul' tanım­
layabilmesine rağmen, 1960'ların so­
nunda halkın içinden beklenmeyen si­
yasal öznelerin dillendirdikleri çatış­
macı siyaset anlayışlarına tepkisel
yaklaştı. Kısaca, demokratik solun
temsil İddiasına direnen sol unsurların
meşruluğu kabul görmedi. Fakat, bu
tek taraflı bir tahammülsüzlük değildi.
Sol gruplar da, demokratik sol hareke­
te fazlasıyla araçsal, ortaklaşmayı ide­
olojik tavizkârlıkla özdeşleştiren bir
mesafeyle yaklaşıyorlardı. Süreç için-
leri, gelişmesi zamana bağlı devrimler i,
toplum içinde en rahat yürüyecek şekle
getirmek başka şeydit; onları toplumun
hayatından silkip atmak başka şey."
“Sevgili arkadaşlar.; CHP işte bu par­
tidir. Size ve memlekete buradan açıkça
ilan ederim, ki, CHP mazide inandığı ve
tatbike koyduğu devrim hareketlerinin,
memleket için fay d alı ve lüzumlu oldu­
ğu inananda sabittir CHP geçmiş devir­
de kaldırılan veya zayıflatılan devrim
C H P ' D E P A R T İ İÇİ M Ü C A D E L E D E " K E M A L İ Z M " V E " D E V R İ M L E R " T A R T I Ş M A L A R I Ü Z E R İ N E
de, 'aşırı sağ' ve 'aşın sol' ifadeleriyle
daraltılan siyaset alanının bu lügatçe-
sine demokratik sol hareket de teslim
oldu. Güneş, 1970'lerin sonunda sol
harekete karşı, 27 Mayıs ve 12 Mart'ı
yorumlarken takındığı sosyolojik ba­
kıştan uzaklaştı. 'Moskova güdümlü
aşırı sol' söylemi sahiplenerek, siyaset
alanını istenmeyen aktörlere kapatma
ya kararlı cu m h u riye tçi m uhafazakâr­
lığa bu noktada yakınlaştı. 12 Eylül
darbesini ülke gerçeği olarak, kendi
ifadesiyle, "Türk kamuoyu, askerî bir
rejimi desteklemekle güvenliği özgür­
lüğe yeğlemektedir"6 diyerek bekle­
nen bir hadise olarak karşılamıştır.
Ecevit'in darbeye kararlı karşı duruşu,
Güneş'te "kendi partisini değil, Türki­
ye'yi Avrupa Konseyi'nde temsil eden
devlet adamı" tavrı nedeniyle belirgin
değildir. Yine de, Güneş'in bu dönem­
de darbecilere vermeye çalıştığı aşağı­
daki mesaj, restorasyoncu zihniyete
karşı asıl tutumunu belgeler: "Her top­
lumda olduğu gibi Türkiye'de de sos­
yal sınıf farklılıklarından doğan çıkar
çatışmalarının, Atatürkçülüktü, milli­
yetçilikti gibi bahanelerle üstünün ör­
tülmesine imkân yoktur. Herkes, 'ha­
yır arkadaş, bu benim yaranma değil'
diyebilmelidir. Bunun Türk topiumun-
hareketlerinin, kanun yoluyla düzeltil­
mesi gerektiğine samimiyetle inanmak­
tadır: ...”
Kongreyi izleyen günlerde İnönü, Ata­
türk’ün ölüm günü yıl dönümünde ki rad­
yo konuşmasında benzer görüşlerini dile
getirmiştir,5
Yayımlandığı günden itibaren bu ko­
nuşmaların bütünü ve özellikle “devrim
üzerinde rötuş yapmak" deyimi eleştiril­
miştir. Bunlara göre, “Halk Partisi İstan­
da kutsal olan bazı terim ve kavramla­
rın arkasına saklanmaması gerekir."7
DİPNOTLAR
1 Güneş, 1928'de Kandıra'nın saygın bir ai­
lesinin mensubu olarak dünyaya geldi.
Abisi, CHP'den belediye başkanlığı yap­
mıştı ve yine CH P 'n in ağır toplarından
Prof, Nihat Erim de yakın akrabasıydı,
2 Turan Güneş Türk D e m o k ra s isin in A n a liz i.
Ankara: Ümit Yayıncılık, 1996. s.54. Bu
taslak, genel oyun sınırlandırılması açısın­
dan ciddi tahditler içermekte, aydınlara ol­
dukça güçlü işlevler yüklemekteydi.
455
3 Güneş, "..YÖN'ün genel oya dayalı parla­
menter düzene ters bakmaya başlamasının
doğurduğu soğukluk".,.gerekçesiyle bu
çevreden uzaklaşmıştı. Turan Güneş T ü rk
D e m o k ra sisin in A n a liz i. Ankara: Ümit Ya­
yıncılık, 1996. s. 39.
4 "Anayasanın içeriğini saptayarak öngördüğü
bir reform yoktur. Anayasa tarafsızdır. Sağ ya
da sol m odelleri yasaklam ış değildir,
(228)...Hangi reformun hangi içerikle yapı­
lacağını saptayacak olan seçimdir" (22B)
5 Doğan Avcıoğlu, sıklıkla kullandığı "seç­
menin temel özlemleri", "uzun vadeli çı­
karları" türü ifadelerle, ancak aydınların
objektif bilgisine vakıf olabildikleri bir si­
yaset tekniği özlemiyle bu 'iktidar sıtması­
nı' çarpıcı biçimde yansıtır.
6 Güneş...s. 274.
7 Doğan Yurdakul'la söyleşi, D ü n y a , T ü rk i­
ye, D e m o kra si, 12 Ocak 1981, Yeni Ufuk­
lar Dergisi", ss.284-303;302. İçinde, Türk
D e m o kra sisin in A n a liz i.
bul il kongresi, bu en eski partimizin so­
yul fikirler ortamında nasıl yalpaladığım
bir daha ortaya koydu. Açıkça söylemeli­
yiz ki, Halk Partisi’nin bu şaşkınlığı yeni
değildir. Halk Partisi çeyrek yüzyıla ya­
kın bir zamandan beri hem omuzlarına
Atatürk ihtilalinin yüklediği tarihî mis­
yondan, hem de halktan gittikçe uzakla­
şan bir siyasî teşekkül halinde gelişmek­
tedir... Halk Partisi asıl kudretini seçim
sandıklarında toplanan oy sayısında de-
K E M A
DP iktidarının itk dönem inde CHP G enel
S ekreteri otan Kasım Gûlek, CHP’nin
Tek-Parti karakterinden ‘halk p artisi”
sıfatın a uygun bir p artiy e dönüşm e
çabalarının başlattaian ndandır
ğil, kendi tarihî köklerinde, Atatürk ihti­
lalinde, Cumhuriyet Türkiyesi’nin ilkele­
rinde arayabilirdi, ... Daha az oy, daha az
milletvekili... Ama daha taze, daha ileri,
daha Atatürkçü, daha atılgan muhalefet
kuvveti.....’’6 İnönü’nün devrimlerden ta­
viz verdiği iddiaları parti içinde ve dışın­
da devam etmiş, ilk büyük mücadele 14
Aralık’ta toplanan CHP Kurultayı’nda ve­
rilmiştir. İnönü Kurulcay’dan başarıyla
çıkmıştır. Bu başarı da, yola çıkmış bulu­
nan demokrasi karşıtı hareketi durdura-
mamış, 21 Mayıs 1963 gecesi yine askerî
bir kalkışma yaşanmıştır. İnönü başba­
kan olarak Talat Aydemir ve arkadaşları­
nın bu darbe girişimini etkisiz kılmıştır.
İnönü ve devrimler taruşması bu hare­
ketten sonra da bitmeyecek, zaman za­
m an g ü ç le n ip , bazen h a fifle y e rek
I972'ye kadar devam edecektir,
İnönü’nün 1965 seçimlerinden dört ay
önce söylediği “CHP ortanın sofunda bir
partidir” sözü seçim sonrasında genel
l i 2 M
başkan değişimiyle sonuçlanan bir hare­
ketin sloganına dönüşmüştür, 1965 se­
çim leri sonrasında başlayıp 14 Mayıs
1972’deki Olağanüstü Kurultaya kadar
devam eden parti içi iktidar çekişmesi
içinde de yine “Atatürk Devrimleri" baş­
lıca unsur olarak ortaya çıkmıştır.
1965 seçiminden sonra çıkan tartışma­
larda, “Sekizler” kendilerini şu cümleyle
tanımlamışlardır: “Bu ithamlara maruz
kalan CHP’lilerin tek günahı, CHP’yi Ke-
malizmden uzaklaştırmamak ve sosyalist
yapmamak uğrundaki direnişleridir."7
Tartışmanın karşı tarafındaki Bülent
Ecevit de, m uhaliflerini yine Atatürk
devrimlerinden bahsederek eleştirmekte­
dir: “Gerçek Atatürkçülerin, gerçek Ata­
türk devrimcilerinin yenmeleri gereken
direniş, yalnız Atatürk yaşarken yapılmış
devrimleri reddeden gericilerin direnişi
değildir. ... Asıl direniş, asıl engelleme ve
baskı, Atatürk’ün somut devrimleriyle
vardığı noktadan bir adım ötesine geçil­
mesini istemeyenlerden gelmektedir”3
Bazılarına göre “Bugün Kemalizm, sos­
yal demokrat alt yapı devrimleriyle bir
toplumu sarıp, yükseltecek aşamadadır”9
21 Mayıs 1963 macerasıyla, 1972 Ku­
rultayına kadar süren Ortanın Solu mü­
cadelesinin ortak yanı, her türlü araç
kullanılarak İnönü’den kurtulmak hede­
fidir, Bu iki mücadelenin ikisinde de,
grupların gizli toplantılarında “Atatürk
Devrimleri” ve “Kemalizm" yerine, İnö­
nü’nün ve taraftarlarının etkisinin nasıl
zayıfiatılacağı konuşulmuştur.
CHP’deki 1961 sonrası parti içi geliş­
melerde Kemalizmin farklı anlayışı ne
kadar etkendir? Başka deyişle, CHP’deki
iç iktidar mücadelesinin taraflarını, Ke­
malizmin farklı yorumlanması mı belir­
lemiştir? Bu soruyu ben, “Hayır” diyerek
cevaplama egilimindeyim. Mamafih, so­
ruyu doğru sormak ve cevabı doğru ve­
rebilmek için, kapsamlı bir incelemeye
ihtiyaç vardır.
Geçen asrın başlarındaki gelişmeler.
C H P ' D E P A K T I İ Çİ M Ü C A D E L E D E " K E M A L İ Z M " V E " D E V R İ M L E R " T A R T I Ş M A L A R I Ü Z E R İ N E
1938lere kadar varan siyasal hayatımızı
şekillendirip belirlediği gibi, 1960-1972
CHP parti içi mücadelelerin de, 21. yüz­
yılın başına kadarki siyasal hayatımızı
belirlediğini sanıyorum. Bu dönemin si­
DİPNOTLAR
1 M illet H iz m e tin d e K ırk Y ıl CHP, Ankara Basım
ve Ciltevi, 1963, Ankara, s.69
2 Bu görüşlere örnekler A k D evrim (Başbakanlık
Devlet Basımevi, 1960, Ankara) kitabında bulu­
nabilir.
3 15 Ekim 1962 tarihli gazeteler.
4 C H P G e n e l Başkanı İn ö n ü 'n ü n İsta n b u l (t Kong­
resinde Y a p tığ ı K onuşm a, Ankara Basım ve Cil­
tevi, 14x19 cm, 12 s. Ankara, 1962, CHP Araştır­
ma ve Yayın Bürosu, Yayın No: 28.
5 Tam metin için: 11 Kasım 1962, Wus, aynı ta­
rihli Cumhuriyette geniş bir özet vardır.
6 Ilhan Selçuk, Tampon Parti, 28 Ekim 1962,
C u m h u riyet.
7 "CHP’deki Tartışmaların İçyüzü - Belgeler; "
Balkanoğlu Matbaacılık Ltd. Şti., Ankara, 1967,
s.50. h:30 "Sekizler" adı verilen T.Feyzioğlu, C.
Kırca, F. Alpaslan, S. Koç, F. Melen, O. öztrak.
yasal hayatının, belki de CHP içindeki
gelişmelerin araştırılmasından sonra, 12
Mart 1971 ve 1980 olaylarıyla birlikte,
1960 - 20 0 0 arasındaki gelişm elerin
açıklanması daha kolaylaşacaktır. □
-E. Paksüt, T. Şahin, "parti içi tartışmalarla ilgili
konularda daha önce çeşitli kurullar önünde
ortaya atılmış" görüşlerini ve belgeleri "toplu­
ca sunmak amacıyla"; "Muhtıra" olarak nite­
lendirerek bu kitapçığı yayımlamışlardır. Alıntı
yapılan cümle bu kitapçığın 30’uncu sayfasın- 457
dadır.
8 Bülent Ecevit, A ta tü rk ve D evrim cilik, Tekin Ya­
yınevi, Çınar Matbaası, 1970?, (Basım tarihi
yok). Metne alınan cümleler, "geniş ölçüde 11
Kasım 1969’da Ankara'da Sosyal Demokrasi
Dernekleri Federasyon unca düzenlenen Ata­
türk'ü anma toplantısındaki konuşmaya da­
yanmaktadır. Ancak, Bülent Ecevit'in 1961-68
yıllan arasında., yaptığı bazı konuşmalarından
da bölümler eklenerek ..." hazırlandığı yazılan
250 sahvfelik kitabın 20'inci sayf aşırıdadır.
9 K em a list Y e n i D ü zen , Sosyal Demokrat Yayın­
ları, Ulusal Basımevi, 1969, s:7
 Bülent Ecevit
HAMİT BOZARSLAN
Gazeteci, şair ve Türkiye'nin 1960 ve
1970'li yıllarının renkli, 1980-2000'lt yıl­
larının ise daha çok soluk görünümlü si­
yaset adamı. Milletvekili Fahri Ecevit ve
ressam Nazlı Ecevit'in tek çocuğu olarak
28 Mayıs 1925'te İstanbul'da dünyaya
gelen Bülent Ecevit Türkiye'nin 1940'lı
yıllardaki en kozmopolit müesseseler in­
den biri olan Robert Kolej'de eğitim gör­
dü. Diplomat ve gazeteci olarak Büyük
Britanya ve Amerika Birleşik Devletle­
rinde yaşadı. 1957'de CHP Ankara mil­
letvekili olarak Meclis'e, 1961'de de Ku­
rucu Meclis'e girdi. 1961 'den 1965'e ka­
dar İnönü hükümetlerinde çalışma baka­
nı olarak yer aldı ve İşçilere grev hakkı­
nın verilmesini sağladı. 1966'da CHP ge­
nel sekreteri seçildi. Partisine "Ortanın
Solu" doktrinini benimsetti, 12 Mart
1971 askerî müdahalesinden sonra İsmet
İnönü İle anlaşmazlıkları sonucu genel
sekreterlikten ayrıldı. Parti Meclisi'nin
kendisini desteklemesi İnönü'nün genel
başkanlıktan istifa etmesine yol açtı. 14
Mayıs 1972'de CHP genel başkanlığına
Seçildi. B, Ecevit'in 12 Mart rejimine mu­
halefeti, daha sonra Sosyalist Enternasyo-
nel'e üye olacak CHP'nin sol çevrelerde
büyük ilgi görmesini sağladı. "Ak Günle­
re" sloganıyla yola çıkan CHP'nin Türki­
ye'nin birinci partisi haline geldiği 14
Ekim 1973 seçimleri sonrasında, Ecevit
N. ErbaKan'ın Millî Selamet Partisi İle kı­
sa süreli bir koalisyon hükümeti kurdu.
Kuzey Kıbrıs'ın müdahalesinde belirleyi­
ci bir rol oynadı (20 Temmuz 1974), Hü­
kümetinin 14 Eylül 1974'te istifasından
sonra kurulan Milliyetçi Cephe iktidarla­
rına karşı koyan Ecevit, önce 1977'de
güvenoyu alamayan bir hükümet ve
1978-1979 döneminde ise şiddet ve İkti­
sadî kriz ile ilgili sorunları çözmekte ba­
şarısız kalan bir hükümet kurdu. Bu dö­
nemde sağ kesimin, özellikle de
MHP'nin ana hedeflerinden biri haline
geldi. Kendisine karşı bir dizi saldırı ve
suikast girişimlerinde bulunuldu.
Muhalefet dönemlerinde oldukça radi­
kal bir tutum takınan Ecevit, iktidarda ol­
duğu dönemlerde uzlaşmacı bir tavır
gösterdi. Örneğin 1973 seçim bildirge­
sinden itibaren "faaliyeti bütün dünyada
duyulan" "Wontrgerilla"dan hesap sorul­
masını isterken, iktidardayken bu soru­
nun üstünün kapanması için çalıştı; ara­
larında 12 Mart muhtırasını imzalayan
orgeneral Muhsin Batur ve Oramiral Ce­
lâl Eyicioğlu'nu da içeren 12 Martçıları
"transfer" etmekle yetindi. 1980'de Sü­
leyman Demirel'in Adalet Partisi ile bir
uzlaşma zemini arayan ve "demokrasi­
nin tehlikede" olduğu uyarısında bulu­
nan Ecevit, 12 Eylül askerî rejimine ka­
rarlı bir muhalefette bulundu. Millî Gü­
venlik Konseyi tarafından gasp edilen
söz hakkım yeniden kazanmak için 30
Ekim 1980 günü CHP başkanlığından
ayrıldı ve büyük bir okuyucu kitlesine hi­
tap eden Arayış dergisini çıkardı. Rejime
muhalefetten birkaç kez tutuklandı. Ge­
nerallerin "Orvvell anlamında bir 1984
demokrasisi" kurma projelerine karşı
uyanlarda bulundu ve Türkiye'nin Batılı
"dostlarım" "kendi ülkelerinde insan
haklan ihlâl edilidiği vakit buna karşı na­
sıl tavır (alıyorlarsa), Türkiye ile ilgili ola­
rak da aynı tavrı almaya" davet etti.
1983 seçimlerinden önce eski CHP'Iiler­
le yollan ayrıldı. Genel başkanlığım res­
men eşi Rahşan Ecevit'in ifa ettiği ve bir
CH P'D E PARTİ İ Çİ M Ü C A D E L E D E "KEMALİZM " VE " D E V R İM L E R " TARTIŞMALARI ÜZERİNE

aile partisi niteliğine sahip olan Demok­

ratik Sol Parti'yi kurdu (14 Kasım 1985).
Eski liderlerin siyasî haklarına yeniden
kavuşmalarını sağlayan 6 Eylül 1987 re­
ferandumundan sonra partisinin başına
geçti. 7 Mart 1988'te ayrıldığı parti baş­
kanlığına 5 Ocak 1989 yeniden döndü
(bu dönemde DSP'yı şeklen Necdet Ka-
rababa yönetti). Bu süre haricinde partiyi
tek elden, hiçbir muhalefete yer verme­
yecek bir şekilde idare etti.
1990 başlarında eski CHP'lilerle ilişki­
leri daha da gerginleşti. SHP - HEP seçim
ittifakına şiddetle karşı çıktı ve SHP'yi
(daha sonra yeniden CHP) "bölücülüğü 459
meclise sokmakla" suçladı. Bu yıllarda
gazetecilik mesleğini de devam ettiren
Ecevit, Körfez krizi ve savaşı döneminde “Yalnvz Atatürk dem etlerini
benimsemek, (...) Atatürk’ün
ve sonrasında Saddam Hüseyin yanlısı
devrimciliğinden ayrılmak olur. (...)
bir çizgi takip etti. Ecevit, uzun bir ara­ Ortanın Solu hareketi başarıya
dan sonra, partisinin %10.8 oy aldığı 20 ulaşmadıkça, büyük Türk Devrimi
Ekim 1991 seçimlerinde parlamentoya tamamlanmış olmayacaktır. (Ecevit, 66)
girdi. Dört yıl sonra, DSP, 24 Aralık 1995
seçimlerinde dördüncü parti olmayı be­ yen ama aralarında siyasî cinayetlerin de
cerdi. Siyasî sistemin derin bir fragman- bulunduğu bir dizi suçu affeden Af Ka-
tasyon sürecini yaşadığı 1995-1999 dö­
nunu'na imzasını attı. Ecevit'in yöneti­
neminde Ecevit yeniden önemli bir ko­
mindeki koalisyon Türkiye'nin Avrupa
num kazandı. Refahyol koalisyonunun
Birliği'ne aday adaylığı statüsünü kazan­
28 Şubat süreciyle sona ermesiyle kuru­
masını sağladı, ama özellikle Kürt, Kıb­
lan Ana-Sol koalisyonda başbakan yar­
rıs, insan haklan gibi adaylıkla yakından
dımcısı olarak yer aldı (30 Haziran
ilgili sorunlarda, adaylıkla bağdaşmayan
1997). Başbakan Yılmaz'ın Susurluk
son derece katı bir çizgi izlemeye devam
olayları sonrasında istifa etmek zorunda
etti. Ecevit'in yönetimindeki koalisyon,
kalmasından sonra, kısa süreli bir azınlık
büyük bir ihtimalle aynı zamanda Türk
hükümeti kurdu (11 Ocak 1999). Abdul­
siyaset tarihinde bir dizi yolsuzluğun ve
lah Öcalan'ın Kenya'dan Türkiye'ye geti­
iktisadı buhranın birbirini takip ettiği bir
rilmesi ve Deniz Baykal yönetimindeki
CHP'nin yıpranması Ecevit'in DSP'sinin dönem olarak tanınacak.
19 Nisan 1999 seçimlerinde birinci parti
olmasını sağladı. Ecevit, seçimlerden 1960'LARDAN 1980'E: I. ECEVİT VEYA
ikinci parti olarak çıkan ve daha önce "DEMOKRATİK S O I " U N DOĞUŞU
kanlı bıçaklı olduğu MHP ve ANAP'la -
bu satırların yazıldığı anda Türkiye'yi hâ­ Vasat bir siyasetçi olan ve eserlerinin
lâ yönetmekte olan- bir koalisyon hükü­ başlıklarından da anlaşılabileceği gibi
meti kurdu (28 Mayıs 1999). Bu koalis­ genellikle "ümidi" siyasetin temeli ve
yon, aralannda 30'u aşkın mahkûmun umutsuz dönemlerin derman: olarak ka­
ölümüne yol açan "Hayata Dönüş" gibi bul eden Ecevit'in bir düşünür olarak da
operasyonlara ve fikir suçlularım içerme- sınırlı olduğunu söyleyebilmek mümkün.
 K E IV A L
Entelektüel oluşum yıllarında Ecevit daha
çok Tangore, Pound ve Eliot gibi yarı
mistik şairlerden ve Thomas More'un
Utopia'sından etkilenmişti. Gençlik yılla­
rı ise İnönü'ye sarsılmaz bir bağlılıkla
geçti. 1950'lerde CHP yayın organların­
da köşe yazarlığı yapan Ecevit, fikir
adamlığına ancak 1960'ların ikinci yarı­
sında başladı.
Bu yıllardan sonraki fikir hayatını üç
aşamaya ayırabilmek mümkün: 1960'ler-
de başlayıp 1980'lere kadar uzanan ilk
dönem "sola yaklaşım" dönemi olarak
adlandırılabilir. Bu yıllarda yazdığı kitap­
460 lar [Ortanın Solu, Bu D üzen Değişmeli,
Atatürk ve D evrim cilik} Türkiye'de sol
düşüncelerden etkilenen, ama ihtilalci
bir çözümden korkan diğer bazı entelek­
tüeller gibi, Ecevit'in de neokemalist bir
sol doktrin oluşturma eğiliminde olduğu­
nu göstermekte. Ecevit'e göre, Türkiye'de
sol mevcut sistem içinde amaçlarına ula­
şabilirdi: "Castro'nun... Che Gueve-
ra'nın... Ho Şi M inh'in... Mao Çe
Tung'un ... önünde kilitli kapılar vardı.
Anahtarı devrimcilerin elinde olmayan o
kapıları açabilmek için yüklenmek gere­
kirdi. Kapıları kırmak gerekirdi. Bizde ise
kapılar kilitli değildir. Tokmağını çevrin-
ce açılabilir". Ecevit'i Yön gibi diğer sol
çevrelerden ayıran ise, devrim olarak ad­
landırdığı 27 Mayıs darbesine sahiplen­
mesine rağmen, darbeciliği dışlaması idi.
Ecevit'in bu yıllarda radikal sol hare­
ketlere ve demokrasiyi bazen açıkça red­
deden sağ/radikal-sağ hareketlere karşı
"Atatürkçülük" ve demokrasiyi, "devrim"
ve demokrasiyi uzlaştırmaya çalıştığı
söylenebilir. Bir nevi "kesintisiz devrim"
şeklinde algıladığı "Atatürk devrimciliği­
nin", "yalnız Atatürk'ün kendi yaşamış
olduğu dönemin koşullarına göre değil,
yaşadığımız dönemin koşullarına ve so­
runlarına göre değerlendirilmesi gerekti­
ğini yazmaktaydı. Atatürkçülük "Türk
toplumunun evrim yoluyla değil, dev­
rimci atılışlarla ilerlemesini" amaçlamak­
taydı. Bu "atılışlarda" sınıflar ya da sınıf
I Z M
savaşı değil de "tutucu olmayan” gençlik
temel güç olarak görülmeliydi. Ecevit'in
modelinde, aydınlar, hiç de muhafazakâr
olmayan "halka giderek" devrimin ge­
rekliliğini anlatmalıydı. Halkın "Cumhu­
riyet döneminde yapılan devrimlere" "il­
gisiz" kalması "aydınların öncülük öde­
v in i yapamamasından kaynaklanmak­
taydı, Sistem dışı sol hareketlerin olduk­
ça güçlü olduğu bu dönemde Ecevit gi­
derek "ortanın solu" çizgisinden ayrılıp
"demokratik sol" olarak adlandırdığı yeni
bir doktrini savundu (demokratik solu
sosyal demokrasiden ayıran Marksist kö­
kenli olmayışıydı. Gerçi sistemin aşıla­
mayacak nitelikleri konusunda Kemaliz-
me sadık kaldı, ama Kemalizm dönemin­
de olduğu gibi "üstyapı"ya değil de alt­
yapıya yönelik reformlar yapılması ge­
rektiğini savundu. Kapitalizme alternatif
bir "halk sektorü"nün oluşturulması, top­
rak reformu, "özgürce ve halkça kalkın­
ma", "köylüden başlayacak kalkınma",
"insanca ve demokratik çalışma düzeni",
"derneklere dayalı demokrasi"... Ece­
vit'in 1973 seçim zaferini sağlayan slo­
ganlar arasında yer almaktaydı. Bununla
birlikte, Ecevit bu yıllarda -bazı eleştirile­
re rağmen- "Altı Ok"u da sahiplendi ve
bu okların "bugün de geçerli... hep ge­
çerli olabilecek nitelikte" olduklarını sa­
vundu. "Güneydoğu meselesi"ni "feoda­
lizmin devamı" ve "sosyal ve ekonomik
sorunlarla açıkladı. Milliyetçilik konu­
sunda özellikle 1920'li yıllarda Kemaliz-
mi belirleyen kültürel asimilasyonu ve
Türk milletinin mutlak hakimiyetini sa­
vundu. Ona göre "Türk halkı tekti, bö­
lünmezdi" ve "halklar konusunu körük­
leyenler", "yabancı petrol şirketleri" ve
"Ortadoğu'yu ve Türkiye'yi sömürmek
isteyen memleketlerdi. Din konusunda
ise, MSP ile kısa süreli koalisyonuna rağ­
men radikal bir laisizmi savunmaya de­
vam etti. Ecevit "maddiyatçılığı da mad­
deciliği de" reddetmekteydi, ama ona
göre "din sömürüsünün ardında çıkarcı­
lık" bulunmaktaydı.
CUP'D E PARTİ |Ç| M Ü C A D E L E D E "KEMALİZM "
1980'Ü YILLAR YA DA II. ECEVİT:
ETHOSU CİSİMLENDİREN ETHNOS
1980'lerde II. Ecevit olarak adlandırabi­
leceğimiz Ecevit'in fikirlerinde bazı
önemli değişikliklerin olduğu söylenebi­
lir. Bu yıllarda, eski CHP'nin "hem ken­
di içindeki sol kanattan, hem de dışın­
daki solun gölgesinden" uzaklaşan ve
marjinalleşen Ecevit'in tarih alanında
yayımlanan birçok çalışmayı takip ettiği
ve solun dışında bir seçmen tabakasına
ulaşmaya çalıştığı görülmektedir. Ne var
ki, İsmail Cem, Doğan Avcıoğlu gibi
1960'ların neo Kemalist fikir sahasını
belirleyen kaynakların dışında referans
arayışı, temel konularda Ecevit'in görüş­
lerinde bir değişiklik olduğu anlamına
gelmemektedir. Örneğin, Ecevit'in bu
yıllardaki Kürt meselesinde takındığı ta­
vır tümüyle Türk milliyetçiliğinin izini
taşımaktadır. Aynı şekilde, dine daha
önemli bîr yer tanımakla birlikte, bu dö­
nemde de radikal laisist bir çizgiye sa­
hip bulunmaktadır ("Laiklik Türkiye
Cumhuriyeti İçin Achilleus'un topuğu'
kadar yaşamsal önem taşır. Yani laiklik
vuruldu mu, bu Cumhuriyet yıkılır, bu
toplum çöker ve bu ulus çözülür").
Bununla birlikte, Fettullah Gülenİe
kurduğu -ve askerleri oldukça sinirlendi­
ren- ilişkilerin de gösterdiği gibi,
1980'lerin Ecevit'i bir arayış içindedir.
Orijinal bir nitelik taşımamakla birlikte
19 Kasım 1989'da İzmir Eczacılar Oda-
sı'nda yaptığı konuşma bu konuda
önemli bir belge oluşturmaktadır. Bu ko­
nuşmada Ecevit, Türklük dışında her tür­
lü unsurdan arındırılmış "halkın" Türkçü
ve neredeyse eiitîst bir biçimde fetişleş-
tirildiği yeni bir tarih sentezine ulaşma­
ya çalışmaktadır. Siyasî anlamda "libe­
ralizm, medeniyet, tarihle barışma, çok
kültürlü Osmanlı ve Türkiye, kimlik ve
siyaset olarak İslâm" tartışmalarının en
yoğunlaştığı 1980 sonlarında, Ecevit
"halk"a dayalı, etbos'u cisimlendiren,
ethos ve ethnos'un birleştiren bir Türk­
VE "D EV R İM LER " TARTIŞMALARI ÜZERİNE
lük yaratmayı denemektedir, Ecevit'in
bu yeni arayışında, Kemalizm sürekli
Övülmekte ve temel kaynak olarak gös­
terilmektedir. Ne var ki, Kemalizm ile
"devrim" arasında 1960'larda oluşturu­
lan köprüler çökmüş, bunların yerini ta-
rih-ötesi Türk ethosunu cisimlendiren
bir Kemalizm almıştır, Ecevit bu konuş­
masında Osmanlılık konusunda yeni bir
tanımlamada bulunmaktadır. Yönetici
elit anlamında otoriter bir niteliğe sahip
olduğunu belirttiği Osmanlılığı tümüyle
mahkum etmekte, ama OsmanlIlarda
"yöneticilerin köle, yönetilenlerin özgür
olduğu"nu belirtmektedir: "Osmanlı dö­ 461
neminde düşünce ve anlatım özgürlüğü,
eğer deyim yerindeyse bir tür altkültür
olarak yaşamış ve gelişmiştir. Bu da halk
dediğimiz bu geniş kesimin özgürlük re­
jimi olan demokrasiye kolaylıkla uyum
sağlayabilmesinde sanırım önemli bir
etken olmuştur". OsmanlIlarda hâkim
olan "aristokrasi değil [de] meritokrasi"
ise, "Türk toplumunda eşitlik duygusu­
nun gelişmesine önemli katkıda bulun­
muştur". Aynı şekilde, Osmanlı sistemi
"demokrasiyle bağdaşmayan bir teokra­
si" oluşturmakla birlikte "Osmanlı ça­
ğında kırsal alandaki Türk halkı devletin
dine etkisinin ve baskısının da büyük öl­
çüde dışında tutulmuştur". Nihayet, bu
özgürlükten faydalanan Türkçe de varlı­
ğım devam ettirebilmiş, son tahlilde Os-
manlıca'ya galip gelmiştir. Ecevit'in bu
konuşmasında tarih sosyolojisi açısın­
dan bir gerçeği yakaladığını söylemek
mümkün. Ne var ki, Şerif Mardin'in yıl­
lar önce önerdiği ve Balkanlar ve Arap
dünyası tarihi üzerine son çalışmaların
da gösterdiği gibi, Osmanlı rejimi, mil­
lete değil, merkez-çevre ilişkilerine da­
yalı yönetimi esas almakta, diğer impa­
ratorluklar gibi, yönetici erke, hatta "en-
derun"a dahil olmayan anlamındaki
çevreye büyük bir özerklik tanımaktay­
dı. Bu nedenle, Osmanlı İmparatorlu-
ğu'nu oluşturan halkların tümünü değil
de sadece Türk halkını özgürlük ve eşit-
K E M A
lîk altküitürünü yaşatan ve geliştiren
halk olarak gören Ecevit, Türkçü Kema­
list düşünürlerin eleştirilerine sahiplene­
rek aynı Osmanlılığı "devlete ve Türk'e
Türklüğünü unutturma politikası güt­
mekle” suçlamaktadır. Konuşmasında
Ecevit "dinden kopmaksızın laikliğin be-
nimsenmesi"ni önermekte ve " 'zinde
güçler' ne zaman demokrasiye ara verip
yönetime el koysalar, laiklik büyük bir
tahribata uğramaktadır" tespitinde bu­
lunmaktadır. Son olarak aydınlara sert
eleştiriler getirip Türk milliyetçiliğini sa­
vunmaktadır: " 'Türkiyeliyiz' derler, ama
'Türküz' demeye dilleri varmaz, 'Yurtse­
verlikken söz ederler, ama milliyetçili­
ğe, daha doğrusu Türk milliyetçiliğine
soluk bakarlar. (...) Bence asıl gericiler
bunlardır Çünkü geride bıraktığımız
Osmanlı çağının Türkü horlayan, ulus-
luk bilincinden ve kendine güven duy­
gusundan yoksun tutmaya çalışan 'kül-
tür'ünden (...) kendilerini kurtaramamış-
lardır". Bu düşüncelerin 1990'lı yılların
sonlarında ortaya çıkacak yarı-elitist ya-
rı-popülist, ideoloji olarak Batıcı, ama
Batı'mn siyasî demokratik sistemine kar­
şı, Ermeni, Kürt ve Kıbrıs meseleleri
gündeme geldiğinde "izzeti nefis" sa­
vunmasına geçen, demokrasi, insan
haklan, gibi sorunlara tümüyle duyarsız
hegemonik milliyetçi söyleme yaklaştı­
ğını söylemek mümkün.
ECEVİT YA DA SİYASETTE
T 99 8: ff(.
BİRLİKTE FİKRİN DE SONU
Yukarıda alıntılarda bulunduğum konuş­
masında Ecevit "ordu-millet” teorisini
eleştirmekte ve "yönetimde asker müda­
halesinin veya katılımının yasallaştırıl-
madığı pek az alan" kalmasından şika­
yet etmekteydi. 12 Eylül sonrası i). Ece-
vit'i, 12 Mart dönemi I. Ecevit'e bağla­
yan tek nokta, udsinin de ordunun siya­
set üzerindeki vesayetine karşı çıkmala­
rıydı. 12 Mart sonrasında olduğu gibi
12 Eylül sonrasında da "demokrasiye
L I 2 M
sadık" bir ordudan bahsedebilecek tek
bir siyasî aktör bulabilmek mümkün de­
ğildi. Ne var ki, 1998'den itibaren Tür­
kiye'nin siyasî hayatına yeniden damga­
sını vuran III. Ecevit'in -diğer siyasal ak­
törler gibi- siyaseti, tamamen, seçimle
başa gelmemiş bir organ olan Millî Gü­
venlik Kurulu'na havale ettiği söylene­
bilir. Meclise başörtüsü ile geldiği için
Merve Kavakçı'nın milletvekilliğinden
düşürülmesi, memurların 28 Şubat süre­
ci gereğince yürütme erki tarafından iş­
ten atılmalarını öngören ve Cumhurbaş­
kanı Sezer'ce veto edilen kararname ya
da basın hürriyetine son derece ciddi sı­
nırlamalar getiren -ve yine veto edilen-
RTÜK Kanunu, siyasetin siyaset dışı bir
merciinin vesayetine teslim edilmesinin
önemli bazı Örneklerini oluşturmakta.
Ama bunun ötesinde göze çarpan, bu
vesayetin kabul edilişiyle birlikte Ece­
vit'in fikir hayatının da sona ermesi. III.
Ecevit, mihenk taşlarını 2 Mart 1994 ve
28 Şubat 1997 tarihlerinin oluşturduğu,
otizmin ve komplo paranoyasının siya­
set kültürüne hâkim olduğu bir dönem­
de yeniden iktidara geliyordu. Öca-
lan'ın yakalanmasından sonra yaptığı
açıklamalarda da görüldüğü gibi, Ece­
vit'in artık "dış çevrelerin yeni komplo­
lar üretmesinin kaçınılmazlığı" söylemi
dışında bir fikir üretebilmesi mümkün
değildi. 1980'lerden itibaren Ecevit Ke-
malizmin Altı Ok'unun "hükmünün
geçtiğini" söylemekteydi. Gerçekte,
1998-2001 icraatıyla ili. Ecevit, bu ok­
lardan bir buçuğuna yeniden itibar ka­
zandırdı. Özellikle 1990'larda hızlı bir
şekilde radikal milliyetçiliğe yaklaşması
hem MHP ile koalisyona girmesini, hem
de, günümüzde bile hâlâ "feodallik'Te
açıkladığı "Güneydoğu" meselesinde
son derece katı bir çizgi izlemesini
mümkün kıldı. Halkçılıkla birlikte, sis­
tem içi patron-müşteri ilişkileri ve
IM F'ye bağlılıkla zaten törpülenmiş
olan devletçiliğin İktisadî yanını bütü­
nüyle bir kenara atarken, otoritarizmi
c h p ' de p a r t i i çi mücadelede "Kem alizm "
yeniden üreterek "devletçilik" okuna
dönüşte önemli bir rol oynadı. Siyasî ve
tarihî terminolojiyi yeniden tanımlayan,
aralarında Kürt ve Bizans gibi "ayrılıkçı"
kelimelerin de bulunduğu birçok keli­
meyi yasaklayan listeler bu otoriter dev­
letçiliğin bir ürünüydü. Sonuç olarak,
Ecevit'in siyasî ve fikrî hayatında hem
bir devamlılıktan hem de önemli bazı
kopuşlardan bahsedebilmek mümkün.
Mustafa Kemal hayranı Ecevit, her za­
man, Kemalizmi siyasetin üzerinde bina
edileceği bir miras, aşılması mümkün
olmayan, fetişleştirilmiş bir paradigma
olarak kabul etti. Türk milliyetçiliğini
her zaman Kemalizmin temel ilkelerin­
den biri olarak gördü ve 1970'lerde ra­
dikal milliyetçi akımlarla çatışırken bile,
Türkçülüğe sadık kaldı; Osmanlı-Türki-
ye tarihini bir Türkçü olarak, bir impa­
ratorluğun, onlarca kavmin oluşturduğu
bir medeniyet havzasının değil de,
Türk'ün tarihi olarak okudu. Kürt mese­
lesini bir komplo, "Güneydoğu" mese­
lesini ise "feodalizmin kalıntısı" olarak
tanımladı. Ne var ki, Kemalizme sada­
kat ve Türkçülük, ilk dönemlerde dev­
letçilik anlamına gelmemekteydi. Özel­
likle 1960'larda ve 1970'lerde, Türki­
ye'ye özgü ama Avrupai mahiyete sahip
bir sosyal demokrasi ya da bir demokra­
tik sol oluşturmayı hedefleyen Ecevit,
aydınlara "devritnleri topluma götürme"
misyonu veriyordu, fakat en azından
toplumsal dinamizme, toplumdan gelen
teşebbüslere güveniyor, ordunun ve
yüksek bürokrasinin siyaset sahnesinde
"hakem" rolünü görmesine karşı çıkı­
yordu, Daha sonraki dönemlerde, Ece­
vit'in neredeyse siyaseti tümüyle dışla­
yan bir devletçiliğe kaydığını, siyasetle
birlikte toplumdan gelen her türlü faali­
yet ve dinamizmi de "millî güvenlik"
hedefine feda ettiğini, orduyu ve yüksek
bürokrasiyi ise bu hedefi tanımlamakla
görevli merciler olarak kabul ettiğini id­
dia etmek bir abartma olmasa gerek.
Aynı şekilde, daha Önce, Anadolucu ya
ve "devrim ler" tartişm alari üzerine
da kültürel milliyetçiliğe yakın olan
Ecevit'in, özellikle 1990'larda, "millet­
ler" ve kültürler arasındaki münasebet­
lere diyaloji perspektifinden değil de,
"değişmez hayatî menfaatler" zihniye­
tiyle bakan radikal bir milliyetçiliğe
yaklaştığı da açık. Ecevit'in uzun siyasî
yaşamındaki gelişimini, özellikle de
"solculuktan” radikal milliyetçiliğe ve
devletçiliğe geçişini tek bir nedenle
açıklayabilmek mümkün değil, Fikret
Bilâ'nın "Phoenix" olgusu olarak değer­
lendirdiği "Ecevit'in yeniden doğuşu” ,
aslında artık siyaset üretemeyen, Ümit
Cizre'nin tabiriyle her zamankinden da­ 463
ha fazla devletle içleşmiş bir "kartel"in,
diğerlerinden farklı olmayan bir aktör
vasıtasıyla kendi sürekliliğini sağlaması
anlamına gelmekteydi. Bu nedenle Ece­
vit hükümetinin sınırlarını M GK'nin
söylem ve icraatını belirlediği çerçeve­
ler dışında bir siyasî alternatif oluştura­
bilmesi mümkün değildi. Sistemin "bil­
ge" jerontokrasiyi bir istikrar unsuru
olarak görmesi de, siyasete 1950'lerde
ya da 1960'larda başlamış Demirel,
Ecevit ve Erbakan gibi liderlerin, kendi
öz devamlılıklarını kural belleyip toplu­
mun geleceğini ipotek altına almalarını
kaçınılmaz kılmaktaydı. Gelecekte Ece­
vit üzerine çalışacaklar, buruk bir şaş­
kınlıkla, 1970'lerde otoriter rejimler ta­
rafından yönetilen Yunanistan, Portekiz
ve İspanya örnekleriyle karşılaştırıldı­
ğında, Türkiye'deki "sosyal demokra-
si"nin (ya da "demokratik sol"unun) çok
değişik bir yol izlediğini, Ecevit'in
1968'deki "Ortanın Solu" programı ile
üstlendiği "Batı anlamında demokra­
siye tam zıt anlamda, radikal milliyet­
çiliği ve otoriter devletçiliği yeniden
ürettiğini yazacaklar. Bir ihtimal, bu
araştırmacılardan bazıları da, Ecevit'in
üzerinde siyaset inşa etmeyi hedeflediği
1920'lerin ve 1930'ların mirasının, sos­
yal demokratlaşmanın berisinde demok­
ratikleşmeyi bile mümkün kılamadığı
sonucuna varacaklar.
 K ad ro Dergisi
MUSTAFA
azar kadrosu, yazarların eğitim ve
Y siyasal geçmişleri, Türkiye özelinde
ve dünya ölçeğinde yapılan tartış­
malar, önerilen gelişme stratejisi ve ide­
olojik eğilimi, Kemalist yönetim ile olan
ilişkisi, devlet analizi, aydına atfedilen so­
rumluluklar ve tabii ki açmazları itibariyle
aylık ortalam a elli sahife yayımlanan
“Kadro Fikir Mecmuası" (Ocak 1932-Ara-
lık/Ocak 1934/35) Türkiye siyasal düşün­
ce tarihinde önemli bir yere sahiptir.
Şevket Süreyya Aydemir (1897-L976),
Vedat Nedim Tor (1897-1985), Burhan
Asaf Belge (1899-1967), Ismail Hüsrev Tö-
kin (1902-1994) ve Yakup Kadri Karaos-
manoğlu (1889-1974) derginin kurucu ya­
zar kadrosunu oluşturmaktadır. Topraksız
köylü bir aileden gelen Aydemir’in eğitim
yoluyla sınıf atladığı hesaba katılırsa yazar­
ların ortak noktası bürokratik orta sınıfa
ait olmalarıdır. Subay olan Mehmet Şevki
Yazmariın bir yıl sonra sürekli yazarlar
kadrosuna katılışı dönemin asker ve sivil
bürokratik sınıfın siyasal dayanışması ve
otosansür anlayışına uygun düşmektedir.
Derginin yayımlandığı dönemde olduğu
gibi, daha sonraki yıllarda da, Kadro bir
taraftan “komünistlikle” öte yandan ‘dö­
neklikle’ İtham edilmiştir. Ahmet Agaoğlu
hariç, dönemin liberalleri ve muhafaza­
kârları Kadro dergisini komünizm ve Ko­
min tem propagandası yapmakla suçlar­
TÜRKEŞ
ken, 1930’lu yılların TKP’si 1920’li yılların
ilk yansında birlikte oldukları yoldaşlarını
“döneklikle” itham etmiştir. Devlet eliyle
yetiştirilen özel girişimciler İle devlet ara­
sında kurutan İktisadî ilişki biçimine yö­
nelik yaptıkları eleştiriler, şimşeklerin
Kadro dergisi üzerine çekilmesine yetmiş­
tir. Bu bağlamda, liberal ve muhafazakâr-
lann Kadro dergisine karşı taarruza geç­
meleri sınıfsal ve siyasal çıkar tanımlama­
sına uygun düşmektedir. “Döneklik” tar­
tışmasının ise sınıfsal veya siyasal içeriği
yoktur. Kadro’da savunulan görüşler ide­
olojik sapma veya tarihsel materyalizm­
den kopuş olarak da değerlendirilemez,
1925 yılında yaşanan parti içi ayrışmaya
koşut TKP içinde “kalanlar" ile “ayrılan-
lar"-Kadrocular arasında ideolojik ve me­
todolojik anlamda ciddi bir farklılaşma­
dan bahsetmek mümkün değil, aksine de­
vamlılığı ve benzerliği görmek mümkün­
dür. Zira tarihi materyalizmi tersinden
okuyup, onu çıkış noktası olarak benim­
semek ve emperyalizme karşı çıkmak hem
“kalanlarda” hem de “ayrılanlarda" ana te­
mayı oluşturmaktadır, TKP içinde “kalan­
ların” polis baskısı karşısında ülke dışına
çıkmak durumunda kalmaları, maruz kal­
dıktan bu zorlu durum karşısında kahra­
manlık ölçüsüne varan kişisel özverinin
zaman içinde “kalanlar" ve “ayrılanlar"
ikilemine dönüştüğünü ileri sürmek yan-
K A D R O D
lış olmaz. Benzer baskıların -derecesi fark­
lı olmakla birlikte- “ayrı lanlar" için de ge­
çerli olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ki­
şisel düzeyde maruz kalınan baskıların
yanı sıra, TKP içinde “kalanların” karşı­
laştıkları zorluklar ile TKP’den “ayrılanla-
rın”-Kadrocuların karşılaştıkları zorluklar
arasında ilginç bir paralellik de mevcuttur,
TKP içinde “kalanlar” Komintern'in Sov­
yet dış politika aracına dönüşmesine ko­
şut, Stalin duvarına çarparak Komin-
tern’in karar alma mekanizmalarında iş­
levsiz bırakılmış, “ayrılanlar”-Kadrocular
da CHP içinde Recep Peker ve “serada ye­
tiştirilen” liberal çıkar grupların taarruzu­
na maruz kalmışlardır.
Kadro yazarları nerelerden ve kimlerden
etkilendiler? Niçin bir ideoloji üretmeye
çalıştılar? Yeni bir ideoloji ürettiler mi?
Önerdikleri gelişme stratejisinin özellikle­
ri nelerdir? Kadro’nun temel açmazı ne­
dir? Dergi niçin kapatılmıştır? İdeolojik ve
Kemdizmi ideoiojüeştirme girişimlerinin
en iddialılarından biri olan Kadro
dergisi, Türk düşünce hayatmın da
kuşkusuz en önemli deneyimlerinden
biriydi. Türkiye'de dergicilik hayatının da
köşetaşlanndandır.
E R G İ S İ
gelişme stratejisi önerileri bir bütün olarak
ele alındığında Kadro Türkiye siyasal dü­
şünce tarihinde nereye oturmaktadır?
Karaosmanoglu hariç, Kadro yazarları­
nın hepsi 1920’li yılların ilk yansında sol
gruplar içinde yer aldılar. Türk Ocaklarına
yakın, Turancı söylemlerin dile getirildiği
Türk Yıınfu dergisini okuyarak, ondan etki­
lenen ve Turancı ideallerini gerçekleştir­
mek üzere Azerbaycan’a giden Aydemir
öğretmen olarak yetişmişti. Bakü’de solcu
söylemler ile tanışan Aydemir öncelikle
Turancı ideallerinin gerçekçi olmadığına
kani olduğu için dönemin tek örneğini
teşkil eden Sovyet deneyimini yaşayarak 465
öğrenmek üzere Moskova’ya yüksek öğre­
nim için gitmiştir. Aydemir ve Tökin Mos­
kova’da KUTV Üniversitesinde, Nazım
Hikmet, Vâlâ Nurettin gibi dönemin ay­
dınlarıyla birlikte yüksek öğrenim gördü­
ler. Japon Sen Katayama, EndonezyalI Tan
Malaka, Çin’de kültür devrimi sırasında
Mao’ya karşı cephe alan ve sonuçta tasfiye
edilen Liu Sbao-chi ve Vietnam’da kurtu­
luş savaşının liderliğini yapan Ho Chi
Minh gibi isimler de KUTV’da öğrenim gö­
renler arasındaydı. KUTV’da kimya dersin­
den ekon omi-politika dersine kadar geniş
yelpazesi olan bir ders programını takip et­
mişlerdir. KUTVdaki öğrenimini takiben,
Aydemir İstanbul’a dönmüş, Tökin ise
Moskova Üniversitesinde ekonomi eğiti­
mine devam etmiştir. Tör, Berlin’de iktisat
doktorası yaparken. Belge aynı yerde inşa­
at mühendisliği üzerine eğitim görmüş, fa­
kat sonradan gazeteciliği tercih ederek bir
süre Anadolu Ajansı muhabiri olarak Ma­
caristan ve Romanya’da çalışmıştır. Kara­
osmanoglu ise bir sure Is tan bul Üniversi­
tesi Hukuk Fakültesi’nde okur, fakat ede­
biyata daha yakın olduğu için Hukuk Fa-
kültesi’ni bitirmeden ayrılır, Kurtuluş Sa-
vaşı’na katılır ve milletvekili olur.
Kadro'da İttihatçılar, Lenin, Sultan Gali-
yev, Sovyet deneyimi; NEP ve onu takiben
planlı İktisadî gelişme modeli, aynca List,
Wagner ve Sombart gibi Alman iktisat ta-
 K E M A
Şevket Süreyya
Aydemir
CENNET ÜNVER
Şevket Süreyya, Balkan göçmeni bir
ailenin çocuğu olarak Edirne'de dün­
466 yaya gelir. Oturdukları Sofu ilyas Ma­
hallesinde okumayı bilen tek kişi olan
annesi, Şevket Süreyya'nın genç yılla­
rında okumayı Öğrenmesinde ve oku­
ma hevesinin artmasında etkili olur ve
Şevket Süreyya bu doğrultuda, Edirne
Muallim Mektebi'nde öğrenim görür.
İmparatorluksan Cumhuriyet'e geçiş
evresini de kapsayan yaşamı, bu geçiş
döneminin önemli özelliklerini bir açı­
dan özetlemekte gibidir. OsmanlI'nın
Özellikle Balkan harbinde gösterdiği
son çırpınışlarına çocukluğunda tanık
olan ve imparatorluğun yaşama iddi­
asını ilk başlarda destekleyen Şevket
Süreyya, Birinci Dünya Savaşı deneyi­
rihçilerine çeşitli referanslar verilmiştir.
Burada sıralanan kişi ve örnekleri Kadro
yazarlarının potansiyel esinlenme kaynak­
ları olarak tanımlamak mümkündür. Fa­
kat altı çizilmelidir ki, Kadro yazarları
farklı kaynaklardan gelen fikirlerden etki­
lenirken hiçbir zaman onlan topyekün al­
mamışlardır. Sentez oiuştu>ma çabası için­
dedirler.
Kadrocuların Türk devrimine yeni bir
ideoloji üretme çabası içinde oluşları dö­
nemin özgün koşullarına da uygun düş­
mektedir. İmparatorluktan ulus-devlete
geçiş süreci Kurtuluş Savaşı ile aynı döne­
L İ Z M
minin de etkisi ile Turancı görüşlere
yönelir. Nitekim 1915 yılında savaşa
gönüllü katılımı ile Kafkas cephesine
gönderilmesini, hayalini kurmuş oldu­
ğu Turan'a açılan bir kapı olarak algı­
lar ve "temelleri bağdaşık bir milletin
tarih birliğine, dil ve dilek birliğine da­
yanan millî bir varlığın, yani Turan'ın
kuruluşu"nu, neslinin "asıl vazifesi"
olarak görür [Aydemir, 1995:130).
Ancak savaşın mağlubiyet ile sonuç­
lanması ve mütareke kararı, savaşılan
ülkü ve vaatler hakkında hayal kırıklı­
ğına yol açar. Cepheden geri çekilir­
ken, sadece topraklardan değil, "kur­
duğumuz hayalleri de geride bıraka­
rak" çekildiklerini ve Ergenekon haya­
linin "bir serap gibi gittikçe belirsiz­
leştiğini dile getirir. Turan ülküsünde
bulduğuna inandığı "suyu yine kay-
bet''miş olduğunu fark eder [a.g.e.:
137]. Turancı düşüncelerinin yerini,
zamanla sosyalist fikirler alır. Komü­
nist Enternasyonalin Eylül 1920 yılın­
da Bakü'de düzenlediği Şark Milletleri
Kurultayı'na, o dönem öğretmenlik
yaptığı Azerbaycan'ın Nuha kasabası­
nın öğretmenlerinin temsilcisi olarak
katılır. Komünist Parti'ye üye olur ve
me denk düşmüştür. Geçiş süreci, Türki­
ye’nin uluslararası düzeyde konumunun
yeniden tanımlandığı bir dönemi ifade et­
mekle kalmamakta, aynı zamanda Türki­
ye’de siyasî ve İktisadî gücün yenider ta­
nımlandığı bir süreci de içermektedir. As-
ker-sivil bürokratik sınıfın Kurtuluş Sava­
şı sürecinde İktidara gelmesi, ideoloji ve
gelişme stratejisi arayışı içinde bulunması,
Kadro yazarlarının tam da bu alanlarda fi­
kir yürütebilme yetilerinin gelişmişliği ve
istekliliği ile örtüştügü için Kadro dergisi
ortaya çıkmıştır.
Kimi araştırmacılar, devletçiliği döne-
K A D R O D
1921-1923 yıllarını Moskova'da D o ğu
E m e k ç ile rin in K o m ü n ist Ü n iv e rsite si
(KUTV)'nde geçirir.
Eğitiminin sonunda Türkiye'ye dö­
nen Aydemir, dönemin etkin sol parti­
si, T ü rkiye İşçi ve Ç iftç i Sosyalist F ır­
kası (TİÇSF)'nda önemli bir yere sahip
olur ve partinin yayın organı A y d ın lık
dergisine, yazılarıyla katkıda bulunur.
İstanbul'a geri dönüşünde, içine sin­
dirmiş olduğu tarihî maddiyatçı ve İk­
tisadî determinist bakış açısının, onun
her yerde çatışan tezatlarla karşı karşı­
ya gelmesine ve her olguyu, kapitalist
sömürü durumu olarak algılamasına
yol açtığından söz eder ve bunun
"otomat"laştığının bir göstergesi ola­
rak algılar [a.g.e.: 361]. Moskova gün­
lerinde Şevket Süreyya, her ne kadar
Komünist düşünceye bağlanmış olsa
da, tam anlamıyla Marksist olduğunu
söylemek biraz güç görünmektedir.
Çünkü bu aşamada, Şevket Süreyya,
daha çok uluslararası düzende göz­
lemlediği sömürü durumundan şika­
yetçidir ve kapitalizmin Üçüncü Dün­
ya ülkeleri üzerindeki etkisini eleştir­
mektedir. Enternasyonal bir bakış açı­
sıyla işçi sınıfı ve sınıf kavgasından
min liberallerine karşı da savunmasından
yola çıkarak, Kemalist rejimin Kadro’yu
desteklediği ve dolayısıyla kullandığı gö­
rüşünü ileri sürmektedirler. İktidar açı­
sından bakıldığında, bu doğru bir tespit
olmakla birlikte, Kadro kendisini salt reji­
mi destekleyen bir aydın grubu olarak
görmez, iktidar ile kendisi arasındaki
farklı yaklaşımları özenle vurgulamaktan
geri durmamıştır. Kadro’yu sah rejimin
kutlandığı bir araç olarak değerlendirmek
yanlış bir tespittir. Kimileri de Kadro’yu
tnönü grubu içine yerleştirmeye çalış­
maktadır. Bunlar acelece çıkarılan sonuç­
R G t S I
467
*Fikir haysiyetine” sahip bir aydtn olan
Şevket Süreyya Aydemir ’în dünya
görüşünü veya Kemalizm yorumunu,
Murat Belge, “m illî komünist’
nitelemesiyle Özetler,
söz etmekten öte, sanayileşmiş ülkele­
rin sanayileşen ülkeler üzerindeki ha­
kimiyeti ile hesaplaşmak peşindedir
[Çulhaoğlu, 1998:93).
1920'li yılların ortasında solcu faali­
yetleri nedeniyle tutuklanma olasılığı­
nın farkında olmasına rağmen, Şevket
lardır. Kadro kendisini CHP’nin İnönü ka­
nadından ideoloji ve gelişme stratejisi
önerisiyle ayırmaktadır. Aynı şekilde tnö­
nü grubu da kendisini Kadro’dan ayırma­
ya özen göstermiştir, iktidarın uyguladığı
İktisat politikalarının bir kısmını destek­
lemek Kadro’nun iktidar ile aynı şeyleri
savunduğunu elbette göstermez. Kadro,
CHP’nin her iki kanadından (İnönü ve
Bayar) da ideoloji ve gelişme stratejisi
önerileriyle ayrılmaktadır.
Kadrocuların Türk devrim ine ideoloji
üretme girişimi ile bürokratik-aydın olma
süreci arasında ilginç paralellikler mev-
 K E M A
Süreyya Türkiye'de kalmaya karar ve­
rir, çünkü kaderinin "artık bu toprağa
bağlı" olduğuna inanır [Aydemir,
1995: 367], 1925 yılında, başka TİÇSF
üyeleri ile birlikte tutuklanıp, on yıl
hapse mahkum olur, ancak İstiklal
Mahkemesi'nce verilmiş olan bu hük­
mün, toplam bir buçuk yılını gözaltı
ve hapiste geçirdikten sonra, 29 Ekim
1926 yılında tahliye edilir.
Hapiste geçen süre içerisinde. Şev­
ket Süreyya komünist düşüncenin ön­
gördüğü dünya ihtilaline inancını yitir­
468 meye ve devletçi bir İktisadî görüşü ve
Millî Kurtuluş Hareketi fikrini savun­
maya başlar. Cezaevinde edindiği tec­
rübeler, karşı karşıya geldiği "Anadolu
gerçeği," onun Türkiye'nin muhakkak
bir inkılâba muhtaç olduğunu göster­
miştir. Fakat "millî bir düzende" ger­
çekleşecek olan bu İnkılâbın "olağa­
nüstü değişikliğe ve kanlı bir ihtilale
lüzum" bırakmadan gerçekleşebilece­
ğine inanır artık [a.g.e.: 400-401]. Sa­
nayileşememiş Türkiye'de sınıf tezatla­
rının doğmasına izin vermeden teknik
ve İktisadî gelişme sağlanabileceğine
inancı, düşünsel evriminde Önemli bir
kırılma noktasını oluşturur. Hapis de­
cuttur. 1930 ve 1931 yıllarında yapılan
Sanayi ve Tarım Kongreîeri’nde Aydemir,
Tör ve Tökin önemli görevler üstlendiler.
Matbuat müdürlüğü görevini üstlenen
Tör aynı zamanda Türkiye’yi yurtdışırıda
tanıtmak için çıkarılan Fransızca kitapçık­
ları da kaleme alanlar arasındadır. Kadro
yazarları yurtdışında yayımlanan Rusça,
Almanca, İngilizce ve Fransızca kaynakla­
ra bürokratik görevlerinden dolayı ulaşa­
biliyorlardı. Aralarında bu dilleri bilenler
vardı. Sovyetler Birligi’ndeki NEP ve plan­
lı ekonomi politikalarından tutun da
A3D’deki “New Deal” politikasına, Al­
L İ Z M
neyimi böylece, komünizm idealinden
uzaklaşması ve devletçi İktisat ve millî
kalkınma sözleriyle özetlenebilecek,
millî ve Kemalist bir yöneliş almasına
neden olur. Birinci Dünya Savaşı son­
rasından itibaren zaten bir devrim pe­
şinde koşan Şevket Süreyya için, Ke­
malist inkılâbın farklı sesleri kendi ça­
tısı altında birleştirme mahiyeti cazip
gelmiş ve bu yönelişi, KUTV'da Müs­
lüman sosyalist liderler arasında bulu­
nan Sultan Galiyev'in, Şevket Sürey­
ya'nın düşünceleri üzerindeki etkisinin
bir örneği olarak da görülmüştür [Ku-
yaş, 1996: 128]. Şevket Süreyya'nın
komünizm yolundan kopması, düşün­
ce olarak, millî ve milliyetçi bir çizgi­
ye kayması anlamına gelir. Zaman içe­
risinde, dünya çapında gördüğü tezat­
ların, sınıf çatışmalarından daha belir­
leyici olduğuna inanır. Bu değişim,
Şevket Süreyya'nın Moskova'daki sos­
yalist fikir arkadaşlarının eleştirilerine
de yol açar. Solcular tarafından Kadro
hareketi, "faşist bir akım" olarak nite­
lendirilir ve Nazım Hikmet Ka dro 'cu-
ları "neofaşist bir ideoloji yaptıkları
halde," bunu reddetmekle suçlar
[Göktürk, 1977:246].
manya’daki Nazi yönetiminin uygulama­
larından Britanya’daki Sir Mosely, Fran­
sa’daki Action Français gibi faşizan hare­
ketlere kadar haberdardılar. Amerika, As­
ya ve Avrupa coğrafyası hakkında bilgileri
hiç de azımsanamayacak kadar genişti.
Sovyetler Birliği dağılıncaya kadar birçok
insanın bilmediği Kafkas bölgesini Ayde­
mir bizzat yaşayarak tanımıştı. 1920 Doğu
Halkları Konferansına katılarak çeşitli
gözlemlerde bulunan Aydemir, Mosko­
va’daki eğitimi sırasında Hindistan’dan ge­
len öğrencilerden ayrıntı derecesine varan
bilgiler edinmişti. Tökin, iktisat alanında
K A D R O D
Kadro dergisi Ocak 1932 ve Aralık
1934 arasında yayımlanır ve Şevket
Süreyya'nın Kemalist inkılâp hakkında
fikirleri, burada etraflıca yapılır.
1920'lerİn ortasında sosyalist fikirleri
savunmuş olan İsmail Hüsrev (Tökin)
vedat Nedim (Tor) ve Burhan Asaf
(Belge) dergiyi çıkaranlar arasındadır.
Özellikle "azınlık, fakat Önder bîr inkı­
lâpçı kütleye, bîr inkılâp gençliğine"
yönelecek olan Kadro hareketi, "ide­
olojinin, bir fikir sistemi olarak daima
dışında" kalan halka hitap etmeyi, asıl
amacı olarak görmez [Aydemir, 1995:
446], Bir başka ifadeyle, inkılâbın ide­
olojisi ilk başta öncü kadroya aktarıla­
caktır. Düşüncelerinin etkinliği nede­
niyle Şevket Süreyya K a d ro hareketi­
nin baş ideologu konumundadır ve bu
aşamada, komünist fikirlerinden uzak­
laşmış olmasına rağmen, düşünürün
tarihsel maddiyatçı yaklaşımı hâlâ be­
nimsediğini görürüz.
Şevket Süreyya, Millî Kurtuluş Hare­
keti olarak da adlandırdığı Türk inkılâ­
bının, dünya da "bütün bize benzer
veya kurtuluş bekleyen ülkelerde," bir
örnek olabileceğini vurgular [Aydemir,
1990:30). Türk inkılâbının başlıca he­
Türkiye’de para teorisi hakkında görüş
bildirebilen nadir insanlar arasındadır.
Rusya’ da gelişen Narodnik hareketini ve
Sosyal devrim cileri KUTV’daki eğitim
programlarından öğrenmişlerdi. Tor ve
Belge Almanya’da yaşanan Spartakis isya­
nına katılmamakla birlikte, bit isyan hak­
kında yeterince bilgi edinmişlerdi. Le-
nin’ın yazdıklarını çok yakından takip et­
mişler, Alman tarihçi okulundan Wagner
ve Sombart gibi yazarları, Oppenhaimer’i
Kadro sayfalarında tartışacak kadar bilgiye
sahiptiler. Kısacası, Kadrocular bir fikir
dergisi yayımlayacak bilgi ve yetiye sahip­
E R G İ S İ
deflerinden birisi, Sanayi Devrimi ile
oluşmuş ve dünyadaki ülkelerin met­
ropol ve sömürge/yarı-sömürge olarak
ayrılmasına yol açmış yerleşik kapita­
list düzende, Türkiye'yi yarı müstem­
leke konumundan kurtarıp, İktisadî
alanda da bağımsızlığına kavuştur­
maktır. Çünkü sanayileşmiş ülkeler le­
hine işleyen yerleşik düzende, Türkiye
ve gelişmemiş Üçüncü Dünya ülkele­
ri, müstemleke veya yarı-müstemleke
konumunda tutulmaktadırlar. Kapita­
list ve emperyalist olan yerleşik düze­
nin, bir taraftan dünyadaki ülkeler ara­ 469
sında bîr nevi kader birliği ve bağımlı­
lık oluşmasına sebep olmuşken, bir ta­
raftan da kendi içinde bazı tezatları
içinde barındırdığından sözeder. Sana­
yileşmiş ülkelerde işçi sınıfı ve prole-
teryanın oluşması ve böylece "gelece­
ğin sınıf kavgalarına tohum" ekilmesi,
bu tezatlardan bir tanesidir. Kapitalist
düzenin oluşturmuş olduğu metropol
ve sömürge/yarı sömürge ayrımı ve
daha da önemlisi, bu bölünmeden do­
ğacak olan millî kurtuluş hareketleri,
Şevket Süreyya'nın ortaya koyduğu te­
zatlardan İkincisidir. Son olarak, sö­
mürgeci devletler arasında ortaya çı-
tiler. Dönemin özgün koşulları da buna
elverişliydi.
Kadro yazarları derginin İlk sayılarında
İtti ha tç ilan n liberal kanadım temsil eden
Cavit Bey’in savunduğu liberalizmi çürüt­
mekle işe başladılar. Yine ilk sayılarında
Ziya Gökalp’in görüşlerini irdeleyip, Gö-
kalp’in aslında sathî bir algılayışa sahip ol­
duğunu açık bir dille ifade ederken, Kadro
(özellikle Türk Ocağına yakın olan Ayde­
mir) kendisini ittihatçılardan da ayırmaya
çalıştı. Yeni rejimin yeni aydınları olmalıy­
dı ve Kadro bu işe talipti. Kadro çıkmadan
önce Atatürk’ten zımnî izin alınmış. Kadro
 K E M A
kan ve "hammadde veya pazar kavga­
ları" nedeniyle "dünya harpleri"ne yol
açan, çatışmalar kapitalist düzenin se­
bep olduğu tezatlar arasındadır [Ayde­
mir, 1990: 90]. Türkiye Örneğinde bir
İlki teşkil eden Millî Kurtuluş Hareketi,
Sanayi Devrimi ve kapitalizmin kur­
muş olduğu bu tezatlar ve düzene kar­
şı "kutsal bir isyan" niteliğindedir.
Kendi sanayisini kurarak ve bu sanayi­
yi "nizam altına" alarak, teknik ve İkti­
sadî gelişmeyi sağlamak, Millî Kurtu­
luş Hareketi'nin asıl hedeflerinden bi­
470 risidir [a.g.e.: 95]. Türkiye ve sömürge
veya yarı sömürge konumunda olan
başka ülkelerin, bu durumdan kurtul­
maları ancak İktisadî kurtuluşun elde
edilmesiyle gerçekleşecektir {a.g.e.:
97]. Türk Millî Kurtuluş hareketi böy-
lece, dünya kapitalist düzeninin tezat­
larından kurtulmak isteyen başka millî
kurtuluş hareketleri için Öncü bir ör­
nek oluşturmaktadır.
Şevket Süreyya'nın, Türkiye'nin tüm
Üçüncü Dünya ülkeleri için bir örnek
olduğunu savunması ve Türkiye'ye Ön­
cü bir rol biçmesi, genelde Şevket Sü­
reyya'nın Üçüncü Dünyacı yönelişinin
göstergesi olarak algılanmıştır. Bu nok­
dergisine gönderdiği telgraf ile Atatürk
bunu bilahare teyit etmiştir.
Yönetimin bizzat içinde bulunmayan,
rejimin önde gelen kişileri ile doğrudan
karşı karşıya gelmekten özenle kaçınan,
fakat bir taraftan da yönetimi etkilemeye
çalışan, bir siyasî parti olmasa da, dar bir
kadro ile politikada etkili olmaya gayret
eden Kadroculann, oldukça karmaşık gö­
rünse de son analizde ideolojik eğilimi
nettir. Ulusçuluğu tarihî materyalizm içi­
ne yerleştirmeye çalışan, emperyalizm
analizinde Lenİn’den doğrudan etkilenen,
pozitivist-modernizmi savunan, gelir ve
L İ Z M
ta, bir taraftan Kemalist iktidarın ide­
olojik söyleminin tanımlanmasında ve
resmî ideolojinin oluşumunda önemli
yer alan Şevket Süreyya'nın, Batılılaş­
ma gibi kilit bir noktada, siyasî iktida­
rın ideolojik çizgisinden ayrıştığını da
göstermektedir.
Bu bağlamda, genel olarak Kadro
hareketinin, özellikle de Şevket Sürey­
ya'nın öne sürdüğü fikirlerin, 1960'tar-
da Latin Amerika bağlamında ortaya
çıkan ve gelişmiş ve gelişmekte olan
ülkeler arasındaki eşitsiz ilişki ağına
ışık tutan D e p e n d e n cia (Bağımsızlık)
okulu tarafından benzer bir şekilde sa­
vunulacağını belirtmekte fayda var.
Gözlemlenebİlen bu benzerlikler, dü­
şünsel olarak Şevket Süreyya'nın başı­
nı çektiği Kadro hareketinin, D e p e n -
denoa'nın bir öncüsü olma niteliğini
taşıdığı yorumuna yol açmıştır [Özve­
ren, 1996: 570],
Gerek CHF'nrn 1931 kongresi ve
Halkevlerinin kurulması gibi bu Kong-
re'de alman bazı kararlar, gerekse
K a d ro dergisinin yayımlanması, tek
partili Kemalist iktidarın siyasal kuvve­
tini pekiştirmek ve meşruiyet tabanı
yaratmak amacıyla kendine bir ide-
kaynak dağılımı konularının burjuvazinin
hegemonyasına bırakılmaması gerektiğini,
aksine, burjuvazinin devlet tarafından
kontrol altına alınmasını ısrarla dile geti­
ren radikal ulusçu sol bir yaklaşımın ifa­
desidir. Ulusçu solun Türkiye’deki ilk
köklü ve sistematik savunucusudur.
Kadro yazarları şu varsayımlar üzerine
tartışma geliştirdiler: l)Kapitalist sanayi­
leşmiş ülkelerdeki sermaye birikimi ülke
içindeki işçi sınıfının ürettiği artı değerler­
den çok, kolonilerden gelmiştir. Aynı te­
mayı Lenin’in emperyalizm analizinde
görmek mümkündür. 2) Uluslararası sis-
K A D R O D
olojik gündem yarattığının bazı gös­
tergeleri olarak yorumlanabilir. Şevket
Süreyya'nın Türk siyasî düşünce tari­
hinde önemli konumu, dönemin bu
gibi siyasî gelişmelerinde de kendini
göstermektedir. 15 Ocak 1931 tarihin­
de, Ankara Türk Ocağı'nda vermiş ol­
duğu "İnkılâbın İdeolojisi" başlıklı
konferans, 1930'ların ilk yarısına
önemli ölçüde damgasını vuracak
olan entelektüel ve ideolojik yöneli­
şin, bir habercisi niteliğindedir. Kema­
list inkılâbın tarihsel önemini ve dün­
ya çapında yerini vurgulayan Şevket
Süreyya, inkılâp heyecanının sürekli
olarak yaşayabilmesi için, bir ideoloji­
ye muhtaç olunduğunu savunmakta
ve Kemalizmin bir ideoloji olduğu sa­
vını açıkça telaffuz etmektedir. Siyasî
İktidarın resmî onayını kazanmakla
beraber, zaman zaman kilit noktalarda
farklı bir Kemalizm yorumunu öne sü­
ren Şevket Süreyya, Kemalizm tanımı­
nı kuramsallaştırarak, Kemalizmin
muğlaklığının da giderilmesini en
azından sağlamak istemiş ve bu ne­
denle de, bir sonraki aşamada siyasî
iktidarın desteğini kaybetmiştir,
Kemalizm, inkılâbın ideolojisinin
tem, sanayileşmiş ve sanayileşmemiş ülke­
ler arasındaki çatışmaya dönüşmektedir.
Burada, Kadre ile Suttan Galiyevci tartış­
malar arasında paralellik mevcuttur, 3)Le-
nin’e göre emperyalistler ile sömürge ül­
keler arasındaki çatışma ve emperyalistler
arası rekabet, emperyalizmi tasfiye ederek
sosyalizmin başarısına yol açacaktır. Kad­
roya göre ise emperyalistler arası çatışma­
ya ek olarak belirleyici bir çatışma da sa­
nayileşmiş ülkelerle sanayileşmemiş ülke­
ler arasında yaşanandır. Türkiye gibi ülke­
lerde zemin olmadığı için sosyalizmin ku­
rulmasının imkânsızlığım ileri süren Kad­
E R G İ S İ
adıdır. Kemalist İnkılâp, Birinci Dünya
Savaşı'nın akabinde girişilmiş olan
Millî Mücadele ve millî Kurtuluş Ha­
reketi ile başlamış ve Türkiye'nin siya­
sî kurtuluşunu sağlamıştır. İnkılâbın
ihtilal safhasını oluşturan bu siyasî
mücadele döneminden sonra, inkılâp
gerek iktisadî-teknik, gerekse kültürel
ve siyasî-ideolojik cephelerde devam
etmiştir, inkılâbın ideolojisini, Kema­
lizmin tanımını, yazmak, Şevket Sü­
reyya'ya göre İnkılâp heyecanının ya­
şayabilmesi için gereklidir. Bu heye­
can, ilk başta öncü ve azlık kadro ara­ 471
sında yaratılıp, yaşatılacaktır. Ve bu
kadro içerisinde, siyasî liderler grubu­
nun yanı sıra, aydınlar ve düşünürle­
rin de belirleyici bir rolü vardır. İnkılâ­
bın savunusunu yapacak olanlar, ilk
başta bu azlık ve öncü gruptur ve an­
cak savunulan ilke ve ülküler hakkın­
da, tüm halk bazında, bir birliğin
oluştuğu anda, inkılâbın nihayete er­
diğinden söz etmek mümkündür.
Şevket Süreyya'nın ideoloji arayışı,
CHF içinde "yeni bir cereyan" ve fikir
ayrılığının oluştuğu yorumuna yo!
açarak siyasî iktidar çevresinde bazı
tepkilere neden olmakla birlikte, inkı-
ro, Türkiye’nin sosyalizm dışı fakat kapi­
talist olmayan üçüncü bir yol bulması ge­
rektiğini ileri sürmektedir. Görüldüğü gibi
Lenin’in yaptığı tartışmadan yola çıkmak­
la birlikte, Kadro sonuçta sosyalizmi değil,
ulusal solcu bir çözüm yolu önermekte­
dir. Kodro’ya göre Atatürk önderliğindeki
Ulusal Kurtuluş Hareketi, var olan ulusla­
rarası sistemi dağıtmaya yönelik önemli
bir adımdır. Kadro kapitaüst-emperyalist
uluslararası sistemin yıkılması, bunun ye­
rine İktisadî olarak bütünleşmiş ulusal bi­
rimlerin kurulması gerektiğini savunur.
Birçok araştırmacının iddia ettiğinin
 K E M A
lâbın ideolojisini yazmanın gerekli
olduğu görüşü, 1930'ların ilk yılların­
da siyasî iktidar tarafından benimse­
nir. Bu kabul, CHF'nin III. Parti Kong­
resinde Kemalist ideolojinin belirgin­
leşmesine yol açan bazı adımların
atılmasında etkili olduğu savma da
güç katmaktadır IKuyaş, 1996: 195].
Resmî ideolojik söylemin somutlaştı­
rılmasında böylece, 1930'ların başın­
dan itibaren Şevket Süreyya'nın belir­
leyici bir rolü olmuş olduğunu söyle­
yebiliriz.
472 Şevket Süreyya'nın Kemalist inkılâ­
bın ateşli bir savunucusu olması ve
başarıya ulaşacağına inancı, eserle­
rinde, göze çarpan en belirgin kişisel
nitelikleri arasındadır. Suyu arayan
Şevket Süreyya'nın idealizmi, Turancı
düşünceden Kemalizme vardığı dü­
şünsel yolunda, sürekli varolan bir
Özelliği olarak belirmektedir. Hayranı
olması nedeniyle soyadı olarak seçti­
ği ve Müfide Ferit'in "Aydemir" adlı
romanında yarattığı "hayal kahrama­
nı" da zaten, düşünürün kendi sözle­
riyle "maddi silahları reddeden," sa­
dece kendi imanına güvenen "bir ül­
kü ve gönül adamı"dıv. Böylece, ro­
aksine, Kadro yazarları Türkiye’de sınıfla­
rın olmadığını söylemezler. Kadro Türki­
ye’de kapitalizm öncesi sınıfların varlığını
ampirik araştırmalarla destekleyerek gös­
termektedir. Şöyle ki; Tökin şu sınıfları
tespit etmekledir: Derebeyleri ve toprak
ağaları, köylü müteşebbisler, küçük mül­
kiyet sahibi müstahsiller, ortakçılar ve
marabacılar, köy amelesi, topraksız köy­
lüler ve toprak köleleri. Kapitalizm öncesi
sınıfların nasıl tasfiye edileceği ve kapita­
list ilişkilerin kurulmasının nasıl önlene­
ceği Kadro’nun öncelikli sorunsalları ara­
sındadır.
L İ Z M
man kahramanı Aydemir ile müsema-
balık emelini güden Şevket Sürey­
ya'nın bu soyadını seçmesi, idealiz­
minin ve hararetinin bir başka dışavu­
rumu olarak algılanabilir [Aydemir,
1995: 127 ve 115].
Şevket Süreyya'nın, inkılâba olan
inancının ve bu inanca güç katmış
olan idealizminin biraz sönmüş oldu­
ğuna 1968 yılmda, İn k ılâ p ve K a d -
ro'nun ikinci baskısında, tanık oluruz.
Burada Şevket Süreyya, yıllar Öncesin­
de öncü ve elitist kadroya biçmiş oldu­
ğu önemli vazifenin, aydınlar tarafın­
dan yerine getirilmemiş olduğunu dile
getirir ve inkılâbın tamamlanmamış ol­
duğunu söyler [Aydemir, 1990: 13 ve
24). Çünkü yıllar Önce, Millî Kurtuluş
Hareketİ'nîn ana hedeflerinden birisi
olan, "imtiyazsız, sınıfsız, kaynaşmış
bir millet" olma sözlerinde ifade bulan
idealin, gerçekleşmediğinden sözeder
[a.g.e.: 18-19]. Aradan geçmiş olan
zaman diliminde, 1928-1951 yılları
arasında, Şevket Süreyya Ankara Bele­
diyesi iktisat müdürlüğü ve iktisat ve­
kaleti sanayi tetkik heyeti başkanlığı
gibi yüksek mevkilerde memurluk yap­
mıştır. 1951 yılında görevinden alın-
Dönemin birçok aydınının ileri sürdü­
ğünün aksine. Kadro’da 1929 Dünya Eko­
nomik Buhranînm Türkiye gibi henüz sa­
nayileşmemiş ülkeler için iyi bir fırsat ya­
rattığı görüşü dile getirilmektedir. Kadro­
culara göre, bu kriz sonucu sanayileşmiş
ülkeler ellerindeki fabrikaları ucuz fiyatla­
ra satmaktadırlar ve Türkiye bu fırsatı de­
ğerlendirerek sanayileşme hamlesi yapma­
lıdır. Bu noktada, Kadrocular 1960’îı yıl­
lardaki “Bağımlılık Okulu’nun” ileri sür­
düğü tezleri otuz yıl öncesinden dile getir­
mişlerdir. Kadro gibi Bağımlılık Okulu da
dünya ekonomik buhranlarının az geliş-
K A D R O D
ması ve emekliye ayrılması, Şevket Sü­
reyya'nın kendi sözleriyle, onun "top­
rağa dönüş"ünü ifade eder. Önündeki
yıllarını çiftliğinde, toprak ile bir "kö-
le-efendi" ilişkisi içerisinde bütünleşe­
rek, geçirir.
Aydemir'İn Suyu Arayan A d am baş­
lıklı otobiyografisi, 1959 yılında ya­
yımlanır. K a d ro dergisinin gündeme
getirdiği birçok tartışmaya benzediği
savunulan ve hatta, hakkında bu dergi­
nin devamı niteliğinde olduğu da söy­
lenen Y ö n dergisine, Aydemir 1961 yı­
lı itibariyle yazılarıyla katkıda bulunur.
Atatürk'ün hayatını anlatan Tek A dam
(Üç Cilt, 1963), İsmet İnönü üzerine
yazdığı ik in c i A d a m (Üç Cilt, 1966),
Adnan Menderes ve Demokrat Parti
hakkındakİ M enderes'in D ram ı (1969)
ve Enver Paşa'yı konu edinen Orta-As-
ya'dan M akedonya'ya Enver Paşa (Üç
Cilt, 1970), Aydemir'İn önemli eserleri
arasındadır.
Özellikle Tek Parti döneminin siyasî
iktidar çevresindeki konumu ve
1930'1ar itibariyle başlayan İdeoloji
arayışı içerisinde etkin ve yönlendirici
rolü nedeniyle Şevket Süreyya Ayde­
mir'İn, Türkiye'nin siyasî düşünce tari­
miş ülkeler için sanayileşme fırsatları ya­
rattığım ileri sürmektedir.
Kadroculara göre gelişme stratejisi şu
esaslara dayanmalıdır: Sanayileşme devlet
eliyle gerçek] eş tiril melidir. Aynı tema dö­
nemin ‘İktisadî devletçilik’ tezini savunan
Ahmet Hamdi Başar ve ‘ılımlı devletçilik’
görüşünü dile getiren Başbakan İnönü ta­
rafından da savunulmaktadır. Kadro ile di­
ğer ikisi arasındaki temei fark ideolojiktir.
İnönü ideolojik motiflerle değil, pragrna-
tik nedenlerle devletçiliği savunmaktadır.
Başar ise kapitalizme karşı olduğundan
değil, kapitalizmin Türkiye’de henüz ku­
E R G İ S İ
hinde belirleyici ve önemli bir entelek­
tüel olarak yer aldığı açıkdır. Çeşitli
dergi ve gazetelerde çıkan yazıları ve
kitaplarının yanı sıra, Şevket Sürey­
ya'nın düşünsel evrimi, İmparator­
luğun çöküşünden Cumhuriyefin ku­
ruluşuna giden yolda, önemli bazı
açıklayıcı öğeleri kapsar. Çocukluğun­
daki imparatorluk hayalinden, Orta
Asya ve Turancılığa yönelişi, Sosyalist
fikirleri savunmasından, Kemalist inkı­
lâbın ve Kemalizmin en önde gelen
savunucularından olması, düşünsel se­
rüvenini özetlemenin yanı sıra, Şevket 473
Süreyya'nın kapsadığı çeşitliliği ortaya
koyan ve siyasî düşünür olarak önemi­
nin altını çizen, özellikleridir.
Bütün bu anlatı ve yorumlar doğrul­
tusunda, Şevket Süreyya Aydemir'İn,
yaşadığı dönemin etkisi altında kalmış,
ancak döneminin koşullarını ve gelişi­
mini belirlemek ve yönlendirici olmak
gibi bir emeli de belli ki kendi arayışı­
nın bir parçası haline getirmiş, değişi­
me açık olmakla birlikte, savunduğu
ülküye tümden bağlı ve ateşli bir İde­
alist olduğunu ve Türkiye'nin siyasî
düşünce tarihinde, kilit bir isim olarak
belirdiğini söylemek mümkündür. , •
rulamayacağına inandığı için devletin sa­
nayileşmede bizzat yatırımcı olarak yer al­
ması gerektiğini savunmaktadır. Kadro ise
Marksist geleneğin öne sürdüğü ekonomi-
politika bağlantısını göz önüne alarak,
ekonomik gücü kim elinde tutarsa politik
gelişmelere de o yön verir noktasından ha­
reket ederek, özel sektörün sanayileşmede
etkilerinin azaltılması ve özel sektörün
doğrudan devlet tarafından kontrol edil­
mesi gerektiğini savunmaktadır. Zira sana­
yileşme hamlesi yapacak nitelikte özel
sektör de yoktur. Kadro özel sektörün ya­
tırımda bulunmasına karşı değildir. Kad-
 K E M A
ro’ya göre özel mülkiyet ve özel sektör ol­
malıdır, fakat bunların politik gücünün
devletin politik gücünü etkilemesine ve
onu kendi lehine çevirecek boyuta gelme­
sine müsaade edilmemelidir. Kadro özel
sektörün siyaseten güçlenmesine ideolojik
olarak karşıdır. Özel sektör devletin belir­
lediği alanlarda ve devletin denetiminde
yatırım yapmalıdır. Bundan fazlası özel
sektörün siyasal taleplerde bulunmasına
yol açacaktır. Ahmet Agaoglu ile Kadro ya­
zarlarının tartışmaları bu noktada odakla­
şır. Ağaoğlu da kendi ifadesiyle devletçili­
ğe karşı değildir, Kemalizmi ve devletçiliği
474 bizzat kendisinin de savunduğunu yazan
Ağaoğlu, Kadro’dan farklı olarak devletin,
özel sektörü teşvikler yoluyla destekleme­
si gerektiğini savunmaktadır. Ağaoğlu’nun
savunduğu liberalizm, özel sektörün dev­
let eliyle geliştirilmesi temeline dayan­
maktadır. Dönemin aydınları arasında
Agaoglu, Başar ve Kadro karşılaştırıldığın­
da şu noktalar ortaya çıkmakladır: hepsi
burjuvazinin güçsüzlüğünün farkında ve
devletin ekonomiye müdahale etmesi ge­
rektiğinin altım çizmektedir. Kendilerini
sırasıyla ‘liberal’, ‘İktisadî devletçi’ ve ‘ulu­
sal kurtuluş hareketi devletçiliği’ olarak ta­
nımlarken İdeolojik tercihlerini de yap­
makta ve üç ayrı gelişme stratejisi öner­
mektedirler. Ağaoğlu kapitalizmin kurula­
bileceğini, Başar ise şimdilik kapitalizmin
kurulmasının mümkün olmadığını, ancak
zaman içinde devletin iktisadi alandan çe­
kilerek yalnızca siyasal otoriteyi elinde tu­
tan bir kurum haline gelmesi gerektiğini
ve uzun vadede kapitalizmi tercih ettiğini
belirtmektedir. Kadro ise kapitalizmi sö­
mürü düzeni olduğu, sınıflararası eşitsizli­
ğe yol açtığı ve emperyalizmin temel taşı
olduğunu belirterek, kapitalizme ideolojik
anlamda karşı çıkmaktadır.
Türkiye’de sosyalizmin kurulması için
altyapı bulunmadığını, sosyalizmin sana­
yileşmiş ülke işçi sınıflan ile sanayileşme­
miş ülkelerdeki işçi sınıflan arasındaki ni­
teliksel farklılıkları gideremeyeceğini;
L İ Z M
çünkü sanayileşmiş ülkelerin işçi sınıfları­
nın kazanılmış hak olarak elde ettiklerin­
den vazgeçmeyeceklerini belirten Kadro,
sosyalizm ile kapitalizm arasında üçüncü
bir yol önerisinde bulunmaya çalışmıştır.
Kadro’ya göre üçüncü yol’un oluşturulma­
sı için: 1) Devletin sanayileşmede öncülük
etmesi gerekmekte ve bunu hiç bir zaman
burjuvaziye devretmemelidir. 2) Devlet
dış ticareti kendi tekeline almalıdır: İthalat
ve ihracat yapan özel girişimciler kontrol
edilmelidir Bu konuda Kadro, hükümetin
uyguladığı dış ticaret politikasını destekle­
mekte, hatta daha ileri giderek, dış ticaret
ofisleri kurulması ve özel sektör ancak bu
ofisler aracılığıyla ve devletin belirlediği
mallarda ithalat yapmalıdır. Aksi halde
özel sektör ağırlıklı olarak çok kâr edeceği
lüks tüketim malı ithal edecektir. 3) Sö­
mürgeci bir politika uygulama imkânının
olmadığını, bunun ideolojik olarak yanlış
olduğunu belirten Kadro, sermaye biriki­
minin gerçekleştirilmesi için iç kaynaklara
yönelinmesi gerektiğini belirtir, Kndro’ya
göre devlet, kaynak dağılımı ve gelir dağı­
lımına doğrudan müdahale edebildiği sü­
rece, sermaye birikimini hızlandırabilir.
Daha ileri giderek, verginin tamamen kal­
dırılabileceğini iddia etmektedir: Devlet,
üretim ve tüketimin planlanmasında siyasî
ve İktisadî gücü elinde tutuğu sürece vergi
toplamaya gerek kalmayacağını belirtir.
160 milyon civarında olan devlet bütçesi­
nin 500 milyona çıkarılm asını öneren
Kadro, basılan paranın hepsinin yatırıma
dönüştüğü durumda enflasyona yol açma­
yacağını iteri sürmektedir. Malî politikada
yapılacak köklü değişikliklerle, kaynak ve
gelir dağılımına yapılacak anlamlı müda­
halelerle hem israftan kaçınmanın müm­
kün olacağını hem de kamu bütçesine
kaynak yaratılacağını belirtmektedir. 4)
Yabancı sermaye akışının Asya’dan Pasi­
fik’e kaydığım belirten Kadro dışardan kre­
di gelmesi konusunda fazla umutlu değil­
dir. Mümkün olduğu -takdirde ise, Sovyet-
ler Birliği ile yapılan anlaşma örneğinde
k a d r o d e r g i s i

m ^ 5

fvt"
475

Taner Timur’a göre: “Kadrocular, devlet müdahaleciliğini ve devlet kapitalizmini

ekonomiye egemen kdmak ümidiyle Atatürk 'e hürmetlerini sunan, ortasını/kökenli
küçük bir ‘kadro ’duHar. Sorardan idealist düzeyde ve stm/kavgasımn dtşmda ele
aldıktan için, pek küçümsedikleri sın ıf kavgası sonucunda ı

olduğu gibi, dış borçların mamul Türk
malı ile ödenmesi uygulamasının prensip
haline getirilm esini savunmaktadır. 5)
Kadro’ya göre, yalnızca sanayi planı yap­
mak yetmez. Tarım planı da yapılmalıdır.
Kadro toprak reformundan iki sonuç al­
mayı ummaktadır: a) Kendi tüketimi için
üretim yapan köy ekonomisinin hakim ol­
duğu kırsal alan ulusal ekonomiye katıla­
caktır. b) Feodal ilişkilerin hakim olduğu
toprak ağalığı, aşiret ve tarikat şeyhliği tas­
fiye edilecektir. Kadro'ya göre bu feodal
yapı modernleşme ve sanayileşmede ciddi
bir engeldir. Kadro, toprak reformu saye­
sinde yan ürün olarak, Kürt probleminin
de çözüleceğini ileri sürmektedir: Osmanlı
Devleti’nden beri Güneydoğu bölgesi Kürt
aşiret reislerinin egemenliğine bırakılmış
ve uluslaşma sürecinde önemli bir engel­
dir. Kadro'ya göre, toprak reformu kaçınıl­
maz bir gereksinimdir.
Kadro’yu diğer aydınlardan ayıran en
önemli özellik devletin rolü üzerine yap­
tıkları tartışmadır. Bu konu, araştırmacıla­
rın çoğu tarafından göz ardı edilen, fakat
Kadro’nun analiz edilmesinde kanımca
anahtar durumundadır. Kadrocular net
olarak şunları söylemektedirler: Kapita­
lizm öncesi feodal toplumlarda devlet top­
rak sahiplerinin, kapitalist toplumlarda
ise burjuvazinin temsilcisidir. Türkiye ise
henüz kapitalist sistemin kurulmadığı an­
cak feodal ilişkilerinde belirleyici olmadı­
ğı bir dönemdedir. Kadro’ya göre Kurtuluş
Savaşı’nı yürüten ekip belirli bir sınıfın
temsilcisi değildir. Bu durum devletin dö­
nüştürülmesi için iyi bir fırsat yaratmakta­
dır. Türkiye’de devletin belirli bir sınıfı
temsil eden bir organ haline gelmesi ön­
lenmeli ve bütün ulusu temsil eden bir
yapıya dönüştürülmelidir. Bu dönüşüm,
ekonomik ve siyasal gücün devlet elinde
toplanması, özel sektörün devlet tarafın­
dan kontrol altında tutulması ve bunları
 K E M A
gerçekleştirecek bilgiyle yüklenmiş aydın
bir kadronun iş başında olması ile sağla­
nabilir. K adro’ya göre, ulusal lider Ata­
türk, bu hareketi başlatmış ve Kadro der­
gisi de bunun ideolojisini üretmeye çalış­
maktadır. Kadrocular yönetimin dışında
kalmaya çalışmakla birlikte, aynı zamanda
siyasal taleplerini de dile getirmişlerdir.
Kadro'da sıkça bahsedilen bilgiyle yüklen­
miş bilinçli azınlık, aslında Kadrocuların
kendilerine denk düşmektedir.
Kadro kendisine bu misyonu yüklediği,
örtülü de olsa vurguladığı ölçüde tepki
toplamaya da başlamıştır. Tepkiler çok
476 yönlüdür. Kadrocuların önerdiği gelişme
stratejisinden rahatsız olan ve giderek
güçlenme eğilimine giren CHP içindeki İş
Bankası grubu tepkilerini dönemin Iş
Bankası müdürü Siirt Milletvekili Mah­
mut Soydan aracılığı ile dile getirmiştir.
Soydan, Kadro’yu açık bir dille komünist
olmakla ve Komintern propagandası yap­
makla suçlar. CHP içindeki İnönü grubu
da Kadrodan rahatsız olmaya başlamıştır.
Hatta Başbakan İnönü bizzat Kadroya bir
makale gönderir. Bu yazıda İnönü kendi­
sini yalnızca Celâl Bayardan ayırmaz, aynı
ölçüde Kadroculardan da farklı düşündü­
ğünü gösterir. İnönü grubunda oldukça
etkili olan Recep Peker Kadro'ya açıktan
cephe alır ve “eğer gerekiyorsa CHP'ye
ideolojiyi biz üretiriz” der. Sonuç; dergi­
nin imtiyaz sahibi Karaosmanoglu Tiran’a
elçi tayin edilir ve Kadro “kendi isteğiyle”
yayımına son verir.
Kadro dergisinin kapatılışı üzerine çeşit­
li yorumlar yapılmıştır, Kadro'nun kapatı­
lış öyküsü genellikle Bayar-lş Bankası gru­
bu ve Recep Peker’in Kadro'ya karşı gös­
terdikleri tepkilerle açıklanmak tadır. Bu
doğru bir tespittir, fakat eksiktir. Kad-
ro’nun kapanışının bir nedeni de Kad-
ro’nun kendine ait güç dayanaklarının çok
sınırlı olmasıdır. Okuyucu kitlesi bürokra­
tik aydınlardan ibaretti. Rejim kendi ku­
rum! arını ürettiği ölçüde, özellikle 1933
yılından itibaren CHP’nin dergisi olan Ül­
L İ Z M
kü dergisinin yayına çıkmasıyla birlikte,
Kadro dergisine ihtiyaç azalmıştı. CHP
1933 yılında bir sanayi planı hazırlamış ve
uygulamaya başlamıştı. Kadro bu planı
eksik bulm akta, CHP’yi daha radikal
adımlar atmaya teşvik etmekteydi. Bu du­
rum CHP içinde giderek güçlenen Bayar
grubunun tepkisini çekmişti. Kadro’nun
önerdiği gelişme stratejisinde özel sektö­
rün siyasal ve ekonomik anlamda etkinlik
gösterebilmesi zor olacaktı. Toprak refor­
mu konusunda Kadro’nun önerisi CHP ta­
rafından radikal bulunmuştur. Toprak re­
formu konusunda CHP ile Kadro arasında
ciddi bir farklılık vardır. Toprak reformu
CHP’nin öncelikli hedefleri arasında de­
ğildi. 1945 yılına kadar CHP toprak refor­
mu tasarısı sunmamıştır. Kadro ise toprak
reformu konusunda oldukça ısrarlıdır.
1934 yılı sonuna gelindiğinde artık iktidar
ile Kadro arasında yollar iyice ayrılmıştır.
Kadro, CHP yönetimiyle karşı karşıca gel­
meyi göze alabilecek dayanaklardan yok­
sun olduğu için derginin kapatılmasını
sessizce kabullenmiştir.
Kadro, devleti toplumun üzerinde, top­
lumsal sınıflardan bağımsız hareket ede­
bilen, siyasî ve İktisadî özerkliği olan bir
yapıya dönüştürmek gibi çok karmaşık ve
zor bir iddia ile yola çıkarak, Türk devri-
mine ideoloji üretmeye çalışmıştır. Kad­
ro’nun temel açmazı tam da burada yat­
maktadır. Devlet, toplumun üzerinde, si­
yasî ve İktisadî özerkliği olan bir kurum
değildir. Demokrasi ve demokratikleşme­
nin yadsındığı bir dünya ikliminde, Kad­
ro’nun otoriteryan özelliği döneme aykırı
düşmemektedir. Bir bütün olarak değer­
lendirildiğinde, solun kalkınmacı söylem­
leriyle ulusçuluğu birleştirmeye çalışan
Kadro, gelişme stratejisi Önerisiyle kapita­
lizme ve sosyalizme alternatif üçüncü bir
yol üretmemiş, kapitalizm içinde değer­
lendirilebilecek bir seçenektir. Türkiye si­
yasal düşünce tarihi içinde Kadro, eklek­
tik ulusçu sol düşüncenin ilk köklü savu­
nucusudur, O
 Bir 20. Yüzyıl Akımı:
“Sol Kemalizm ”
FARUK
U/"- ^ ol Kemalizm" her şeyden önçe bir
siyasal akımdır. Bu siyasal akım,
^ 7 1 9 3 0 ’lardan 2000'lere uzanan ta­
rihinde genellikle bir yayın organı çevre­
sinde toplanan aydın çevresinden öteye
gidememiş; hiçbir 2aman siyasal bir ör­
güte sahip olamamıştır. Buna rağmen,
sol Kemalizm bir ideoloji olarak Türki­
ye’nin düşünsel ve siyasal hayatını derin­
den etkilemeyi başarabilmiştir. Bu ide­
olojiyi savunan aydınların ve yayın or­
ganlarının gerek egemen siyasal akımlar
ve örgütler, gerekse m u h ali! siyasal
akımlar ve örgütler üzerinde böylesire
güçlü bir etki yapabilmesinin dünya sis­
teminden ve Türkiye’nin özgül koşulla­
rından kaynaklanan nedenleri olsa ge­
rektir. Bu nedenleri yapısal nedenler ve
çevrimse] (konjonktürel) nedenler ola­
rak ayırıp inceleyebiliriz, ama bunu yap­
madan önce sol Kemalizmin olgusal se­
rüvenine bakmak gerekir.1
SOL KEMALİZMİN OLGUSAL TARİHİ
“So! K em alizm " adı her ne kadar
1980’lerden sonra yaygın olarak kullanıl­
maya başlanmışsa da, bu siyasal akımın
ilk örneği Kadro dergisidir. Kadro, Türki­
ye Komünist Partisi’nin eski yöneticileri
olan Şevket Süreyya Aydemir ve Vedat
Nedim Tör, Moskova’da yüksek öğrenim
ALPKAYA
gören İsmail Hüsrev Tökin, Aydınlı fe der­
gisinde yazılar yazan Burhan AsaE Belge
gibi sosyalist kökenli kişiler ile daha ba­
şından itibaren Kemalist hareketi destek­
leyen Yakup Kadri Karaosmanoğlu tara­
fından 1932 başında yayımlanmaya başla­
mıştır. Çıkışında dönemin Cumhurbaşka­
nı Mustafa Kemal Atatürk ile Başbakanı
ismet İnönü tarafından desteklenen der­
gi, amacını sürmekle olan inkılâbın zaten
içerdiği “fikir ve prensip unsurlarını, (...)
inkılâbın seyri içinde ve onun icaplarına
uygun bir şekilde izah işi" olarak tanım­
lamıştır. Tarihsel materyalizmi bir yön­
tem olarak benimseyen Kadro yazarlarına
göre, Türkiye’nin temel çelişkisi ulusal
çelişki, yani emperyalizm ile ulus arasın­
daki çelişkidir. Ulusal Kurtuluş Savaşı ile
ulusal çelişkinin ihtilal aşaması gerçekleş­
tirilerek ulusal birlik sağlanmıştır, artık
yapılması gereken İktisadî bağımsızlığı ve
sanayileşmeyi sağlayarak inkılâbı tamam­
lamaktır. Ülkedeki iç çelişki, yani sınıfsal
çelişki ise ortaçağ kalıntısı derebeyleri ile
köylülük arasındadır. Sanayi gelişmediği
için modern sınıflar yeterince oluşmamış­
tır, dolayısıyla burjuvazi île proletarya
arasında sınıfsal bir çatışma yoktur. Bu
koşullarda gerek ulusal çelişkinin çözül­
mesinde, gerekse derebeyliğin tasfiye
edilmesinde ve yeni bir sınıf çatışmasının
önlenmesinde tek araç devlettir. Devlet
 K E M A
planlı bir sanayileşmeyi sağlayarak inkılâ­
bı tamamlayacak tek unsurdur. Bunun
için 'Şef’e ve inkılâp bilincine sahip kad­
rolara büyük bir rol düşmektedir. Kadro
dergisi yazarları ise, inkılâbın ideolojisini
yaratacak ve onu genç kuşaklara aktara­
cak inkılâpçı kadrolardır.
Kadro dergisinin sosyalist kökenli ya­
zarları inkılâbın ideolojisini oluşturmaya
çalışırken, aslında daha TKP içindeyken
savundukları bazı görüşleri, mevcut rejim
ile uyum içinde yeniden yorumlamışlar­
dır. Kadrocular, 1929 bunalımı sonucu
dünya kapitalist sisteminin krize girdiği
478 bir dönemde planlama ve kolektifleştirme
politikaları uygulayarak yüksek büyüme
oranları yakalayan Sovyet Sosyalist Cum­
huriyetler Biri iği’n in sanayileşme deneyi­
mi ile Türkiye’nin özgül koşullarım bir­
leştiren bir siyasî çizgiyi Cumhuriyet
Halk Partisi’ne benimsetmeye çalışmışlar­
dır. Kadro dergisi yazarları, o günlerde
yaygın olarak tartışılan 'D evi elçilik’i kapi­
talizm ile sosyalizm dışında üçüncü bir
İktisadî sistem olarak yorumlamış ve sun­
muşlardır. CHP İse, Kadrocuların bu dev­
letçilik yorumu yerine, Atatürk’ün de ara­
ya girmesiyle Celâl Bayar’ın iktisat Vekili
olması sonucu, devletçiliği koşulların zo­
runlu kıldığı bir iktisat politikası olarak
benimsemiştir. CHP liderliğinin desteğini
çekmesi sonucu etkinliğini giderek kay­
beden dergi, gerek satışlarının düşmesi,
gerekse CHP üyelerinin tepkileri sonucu
Yakup Kadri Karaosmanoglu’nun Tiran
Büyü kel çiligi'ne atanmasıyla 1934 sonun­
da fiilen kapatılmıştır.
Sol Kemalizmin ikinci yorumu 1961
yılı sonunda yayın hayatına atılan Yön
dergisi çevresinde toplanan aydınlar ta­
rafından yapılmıştır. Kalabalık bir aydın
grubunun imzaladığı bir bildiri ile yayın
bayatına atılan Yön dergisinin düşünsel
oluşumunda Doğan Avcıoglu ve Ilhan
Selçuk başı çekmiş, Mümtaz Soysal, Ce­
mal Reşit Eyüboğlu ve Hamdi Avcıoglu
ise derginin yayın sürecinde etkin ol­
L İ Z M
muşlardır. Derginin ilk sayısında yer
alan ‘Yön Bildirisi’ne göre, Atatürk’ün
koyduğu çağdaş uygarlık düzeyine çık­
mak için yapılması gerekenler şunlardır:
1. “İktisadî alanda hızlı kalkınmak", 2.
“Öğretmen, yazar, sendikacı, müteşebbis
ve idareci gibi kimselerin belli bir balfeın-
ma felsefesi (abç) ... üzerinde anlaşmaya
varmaları", 3, “yeni bir devletçilik anla­
yışı", 4. “şuurlu devlet müdahalesi", ya­
ni vergi, planlama, kooperatifleşme ve
sosyal adalet. Bu dört başlık ile önerilen
şey, seçkinlerin devletçiliği temel alan
bir kalkınma stratejisi üzerinde anlaşma­
larıdır
Yön hareketi. Kadro ile karşılaştırıldı­
ğında 1930’ların Tek Parti koşullarında
oluşturulan bir ideolojinin çok partili ha­
yat koşullarında yeniden yorumlanması
olarak değerlendirilebilir. Koşullardaki
bu değişiklik Yön’ün gerek düşünsel plat­
formuna, gerekse yayın çizgisine yansı­
mıştır. Kadro sınıf mücadelesi karşıtı ve
daha birörnek bir yayın çizgisi izlerken.
Yön sınıf mücadelesini yadsımayan, tam
aksine olumlayaıı ve sosyalist solun çeşit­
li yorumlarına açık bir yayın çizgisini
yeğlemiştir. 1960’ların başında Kemaliz­
min sol bir yorumunu yaparak yola çıkan
Yön dergisi, 1967’de kapanırken sosyaliz­
min milliyetçi bir yorumuna varmış, do­
layısıyla çizgisini daha da sola çekmiştir,
iki dergi arasındaki bir başka fark da,
Katfro’nun ‘Ş e fe seslenmesi, Yön’ün ise
olabildiğince geniş bir seçkin tabakasının
mutabakatını aramasıdır.
Doğan Avcıoglu, 1968 sonunda Türki­
ye'nin Düzeni adlı kitabını yayımlamış ve
bu kitap bir yıl içinde dört baskı yaparak
geniş bir okur kitlesine ulaşmıştır. Tür­
kiye’nin Tanzimat ile başlayan Balıhlaş-
ma/çağcıllaşma sürecini bir yarı sömür­
geleşme süreci olarak yorumlayan Avcı-
oğlu, bu görüşüyle düşünce dünyasını
derinden etkilemeyi başarmıştır. Doğan
Avcıoglu, 1969’da Yön’e göre daha dar
bir kadroyla Devrim dergisini çıkarmaya
B İ R 20. V L I Z Y I L A K I MI : " S O L K E M A L İ Z M "

“Anayasa, toplumun niteidtlerindm doğan dksatdddan, ölçüsüdükSerigiderddIkve

kerşeye çare bulabilir mi? 27 M ayıstan sonraki ham içinde, anayasayı değiştirm ekle
herşeye çare bulunabileceği sandm ıştirÇ .) Köklü reform ları, klasik\ haM ariavebu arada
m ülkiyet anlayışıyla çatışm adan başarabilm em ize im kân y o k ” (M ümtaz Soysal Y ön, 1962)

başlamıştır. İlhamı Soysal ve İlhan Sel­
çuk'tın da yazılarını yayımlayan bu dergi
çevresinde toplanan aydınlar, milliyetçi­
lik, devletçilik ve sosyalizm bileşimin­
den oluşan bir ideoloji ile ‘zinde güçler’e
dayanarak bir darbe sonucu iktidarı ele
geçirmeye çalışmış, ancak başarılı ola­
mamıştır. 12 Mart Muhtırası ve ertesin­
den gelen baskı dönemi Yön çizgisinin
başta gelen savunucularının yargılanma­
sı ve bu çevrenin dağıtılması ile sonuç­
lanmıştır.
Sol Kemalizm, L2 Mart’tan sonra bir
dergi çevresinde toplanan aydınların or­
tak bir hareketi olmaktan çıkmış, daha
çok Cumhuriyet gazetesinde köşe yazarlı­
ğı yapan ya da bu gazetede yazılan ya­
yımlanan tek tek aydınların savunduğu
bir ideoloji haline dönüşmüştür. 12 Eylül
darbesinden sonra bir yandan Atatürkçü-
lük’ün, diğer yandan ‘Türk-Islâm Sente­
zi’nin sola karşı bir ideoloji olarak toplu­
ma dayatılması sol Kemalist aydınların
kendilerini yeniden tanımlamalarına yol
açmıştır. İlhan Selçuk, Uğur Mumcu,
Mümtaz Soysal, Sina Akşin gibi aydınlar
12 Eylülde sunulan ideolojiyi ‘dondurul­
muş Atatürkçülük’ olarak değerlendir­
mişler ve buna karşı Kemalizmi yeniden
yorumlamışlardır. Bu dönemde, sol Ke­
malizm, felsefi olarak Aydınlanma felse­
fesini benimseyen, ideolojik olarak ‘Altı
Ok’u savunan, kalkınma modeli olarak
da bütünsel kalkınmayı seçen bir siyasal
akım olarak sunulmuştur. 1990’larda,
güncel siyasal gelişmelerin sonucu yapı­
lan bu yorumla, CHP’nin ‘Altı Ok’u çok
partililik olarak demokrasiye karşı Cum­
huriyetçi Iifc; küreselleşmeye, Avrupa Bir-
liği’ne ve Kürt hareketine karşı Ulusçu­
luk; ‘siyasal İslâm’a karşı Laiklik; ‘köşe
dönmeciliğe’ karşı Halkçılık; ‘serbest pi-
 K E M A
yasa’ya karşı Devletçilik ve dondurulmuş
Atatürkçülüğe karşı Devrimcilik biçimini
almıştır.
Sol Kemalizmin bir siyasal akım oldu­
ğunu, ancak hiçbir zaman siyasal bir ör­
güte sahip olmadığını başta belirtmiştik.
Bu siyasal akım ilk ortaya çıktığında
CHP yönetimini, daha doğrusu Mustafa
Kemal Atatürk’ü 'hedef kitle’ olarak seç­
mişti. Yön ile birlikte hedef kitle toplu­
mun seçk in leri olarak genişlem iş ve
Devrim dergisi çevresindeki sol Kema-
listler bir askerî darbe örgütlemeye ça­
lışmışlardı. Hedef kitlenin genişlemesi
480 ve düşünceden eyleme yöneliş, 2000’li
yılların başında yeni bir biçimde ortaya
çıkmaktadır. Başını Mümtaz Soysal ve
Sina Akşin’in çektiği bir grup sol Kema­
list, 22 Mayıs 2001 tarihli “Yeni Bir Olu­
şum için Sunuş” başlıklı bir bildiri ile
Bağımsız Cumhuriyet Hareketi olarak ad­
landırılan bir siyasî hareket başlatmış­
lardır. Bu girişim bir parti olarak örgüt­
lenm eyi hed eflem ekte ve bu siyasal
akım tarihinde ilk kez bağımsız bir siya­
sal örgüte kavuşmaya çalışırken hedef
kitlesini de bütün toplum olarak geniş­
letmektedir. Bu bildiride sol Kemalizmin
siyasal tezlerinin hemen hepsi günce! si­
yasal gelişmelerin ışığında, ancak geç­
mişteki örneklerden farklı olarak savun­
macı bir anlayışla yeniden yorumlan­
maktadır. Bu noktada, sol Kemalizmin,
geçmişinden gelen ‘sınıflarüstü’ ve ‘tepe­
den inmeci’ yaklaşımıyla çok partili ha­
yat içinde ‘ikna edici’ bir siyasal örgüte
dönüşebilmesi, bu dönüşümün gerçek­
leşmesi durumunda ise ideolojik etkinli­
ğini sürdürebilmesi kuşkulu görünmek­
tedir. Sol Kemalizm, örgütsel bir yapıya
sahip siyasal bir harekete dönüştükçe
ideolojik etkinliğini kaybedeceğe benze­
mektedir; ancak unutulmamalıdır ki, bu
akım 20. yüzyıl boyunca hemen her kı­
rılm a anında yeni bir biçimde ortaya
çıkm ayı başarabilm iştir. Bu durumun
dünya sisteminden ve Türkiye'nin tarih­
L İ Z M
sel yapısından kaynaklanan nedenleri
olsa gerektir.
SOL KEMALİZMİN YAPISAL KÖKENLERİ
18. yüzyılın son çeyreğinde yaşanan ‘çifte
devrim’, Fransız Devrimi ve Sanayi Devri­
mi, kapitalist dünya sisteminin temel eği­
limlerini belirginleştirmiş ve yaşadığımız
dünyanın temel parametrelerini yerleştir­
miştir: Yerküreyi kapsayan bir dünya eko­
nomisi ile ulus-devletlerden oluşan bir
devletlerarası sistem. Fransız Devrimi,
aynı zamanda, kapitalizme özgü yapılar
olan dünyayı kavramaya yönelik ideoloji­
ler ile dünyayı değiştirmeyi amaçlayan
kurumsallaşmış siyasal hareketleri de do­
ğurmuştur, Böylece, dünyanın akıl ve ira­
de ile değiştirilebileceği, bu değişimi ger­
çekleştirmenin temel aracının ise devlet
olduğu anlayışı genel kabul görmeye baş­
lamıştır. Bunun sonucunda, bir bölgenin
bmrasat
t MİHBBBH
1(11 UDİSİ
T IL SB Z LH
A y d ın la rın O rtak Bildirili
M I"
“... kütlelerin insanca yaşayışı, maddi
koşulların... değiştirilmesine... bağltdtr
...Atatürk’le başlayan hareket* kalka
dönük, düzenli, planlı ve akılcı iktisadi
kalkınma politikasıyla mutlaka
tamamlanmalıdır.’’ (M. Soysal, Yon. 1962)
B İ R 20. Y Ü Z Y I L A K I
kapitalist dünya ekonomisi ile bütünleş­
mesiyle birlikte bir ideolojinin ve bir top­
lumsal hareketin etkisiyle ulus-devletler
ortaya çıkmaya başlamışlardır. Burjuva
Devrimi olarak adlandırılan bu süreç,
farklı coğrafi bölgelerde, o bölgenin kapi­
talist dünya ekonomisi ile bütünleşme bi­
çimi ve var olan siyasal/toplumsal yapının
özellikleri gibi etkenlere bağlı olarak fark­
lı biçimler almıştır.
Fransız Devrimi, aslında, Burjuva Dev­
rimi olarak adlandırılan utus-devlet kur­
ma sürecinin sıradışı bir örneğidir. Kapi­
talizmin ilk ortaya çıktığı yer olan Batı
Avrupa’daki diğer burjuva devrimleri,
özellikle 1848 ayaklanmalarından sonra
gündeme gelenler,2 feodal aristokrasinin
burjuvalaşarak ulusal birliği oluşturması
biçiminde yaşanmıştır. Kapitalizmin mer­
kezi dışındaki bölgeler ise, ya bir dünya
imparatorluğundan koparak ulus/devlet
olarak örgütlenmiştir, ya sömürgeleştin iş­
tir (ki bu sömürgeler daha sonra birer
ulus-devlete dönüşecektir) ya da Osmanlı
imparatorluğu, Çin gibi geleneksel dünya
imparatorluklarının ana gövdelerinin ya­
şadığı biçimde yarı sömürgelere dönüşe­
rek daha sonra ulus-devlet biçiminde ye­
niden yapılanmışlardır.3 Ulus-devletleşme
ya da burjuva devrimi süreci hangi biçim­
de yaşanırsa yaşansın, bu süreçte milli­
yetçilik, laiklik, sosyalizm gibi ideolojiler
ile (sosyal demokrat ya da devrimci) işçi
partileri ya da ulusal kurtuluş hareketleri
gibi siyasal hareketler temel bir rol oyna­
mışlardır.
Osmanlı im paratorluğu ile Türkiye
Cumhuriyeti arasındaki ilişkinin bir ko­
puştan çok bir süreklilik gösterdiği, aksi
görüşlerin varlığına rağmen genel kabul
görmektedir. Bu ilişkiye -Braudel’in yaptı­
ğı ayrımla- olgusal zaman ya da çevrimsel
zaman açısından bakarsak bu kabul edile­
bilir bir görüştür, ancak ‘uzun süre’ ya da
diğer bir deyişle yapısal zaman açısından
bakıldığında bu ilişkinin bir süreklilik
ilişkisi olduğunu söylemek çok zordur.4
M I : “ S O L K E M A L İ Z M "
Osmanlı İmparatorluğu her şeyden önce
bir dünya imparatorluğudur. Bu, dinsel
ya da dilsel cemaatlerin aynı zamanda
toplumsal işbölümünün temelinde yer al­
dığı, toplumsal artığa vergi biçiminde el
konulduğu ve merkez tarafından atanan
bir bürokrasinin padişah adına yönetsel
görevleri yerine getirdiği bir yapı demek­
tir. Böyle bir yapı istikrarsızlığa yol açabi­
lecek her tür gelişmenin baştan öngörüle­
rek denetlendiği bir top! umsal/siyasal sis­
temi gerektirir.
Hemen hemen Osmanlı Devleti’nin bir
dünya imparatorluğuna dönüştüğü tarih­
lerde ortaya çıkan kapitalizm ise, her şe- 481
yin metalaştırılmasmı ve sonsuz sermaye
birikimini temel alan bir dünya ekonomi­
sidir. Kapitalizmin bu iki özelliği uzun
meta zincirleri remelinde gerçekleşebilir.
Bu ise kapitalizmin her yere sızması ve
kaçınılmaz olarak istikrarsızlık demektir.
Dünya imparatorlukları kendi başlarına
varolan siyasal birimler iken, ulus-devlet­
ler devletlerarası sistemin bir parçasıdır
ve aralarında hiyerarşi vardır. Türkiye
Cumhuriyeti, yapısal zaman açısından
kapitalist dünya sisteminin ürünü olan
bir ulus devlettir ve bu anlamda bir dün­
ya imparatorluğu olan Osmanlı İmpara­
torluğu ile arasındaki ilişki bir kopuş iliş­
kisidir.
Osmanlı imparatorluğu, kapitalizmin
gelişmesinden adım adım etkilendi. 19.
yüzyılda kapitalist dünya ekonomisine
eklemlenen her bölge, bir süre sonra ayrı­
calıklar üzerine kurulmuş, istikran sağla­
yabilmek için üretimi ve ticareti sıkıca
denetleyen geleneksel devletin koyduğu
engelleri yıkmak için ayaklanmaya başla­
dı. Bu ayaklanmaların em ik bir temele
oturduğu bölgeler imparatorluktan kopa­
rak birer ulus-devlete dönüşürken,5 bu
ayaklanmaların etnik bir temele oturma­
dığı yerler imparatorluktan koparak sö­
m ürgeleştiler.6 Osmanlı im paratorlu­
ğumun ana gövdesi ise bambaşka bir se­
rüven yaşadı: Devletin geleneksel seçkin-
 K E M A
Uğur Mumcu
ASENA C ÜMAL
24 Ocak 1993 günü, arabasına yerleş­
tirilen bir bombanın patlaması sonucu
482 yaşamını yitiren Uğur Mumcu, bugün
Kemalist ikonografinin önde gelen fi­
gürlerinden biridir. Adı meydanlara ve
sokaklara verilen ve yokluğu, Özellikle
Susurluk skandali gibi devlet-mafya
ilişkilerinin ayyuka çıktığı durumlarda
gündeme getirilen Uğur Mumcu, Tür­
kiye'de araştırmacı gazeteciliğin öncü­
sü olarak kabul edilmektedir.
1942 yılında doğan Uğur Mumcu,
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakülte­
sini bitirdi. Hukukçu kimliği, özellik­
le de idare ve ceza hukukuna olan vu­
kufu, gazeteciliğini besleyen ana da­
marlardan biriydi. Doğan Avcıoğ-
lu'nun çıkardığı Yön dergisinde, 29
yaşında bir öğretim görevlisi olarak
yazılar yazmaya başlayan Mumcu, 12
Mart döneminde orduya hakaretten
yargılanmış ve bir yıla yakın Mamak
Askerî Cezaevi'nde kalmıştı. Askerliği­
ni de bu nedenle Ağrı Patnos'ta "sa­
kıncalı piyade" olarak yaptı. O günleri
leri, kapitalist dünya sistemi ile rekabet
edebilmek için devlet yapısını modernleş­
tirmeyi yeğlediler. 19. yüzyılın ilk çeyre­
ğinde başlayan bu çabalar 1839 Tanzimat
Fermanı ile yeni bir aşamaya ulaştı ve bu
tarihten itibaren modernleşmeyi benim­
seyen seçkinler, -devleti bir ulus devlet
olarak örgütlemeyi başaramasalar da-
L İ Z M
anlatan ve 12 Mart zihniyetini tüm
ironik yönleriyle ortaya koyan kitabı
S a k ın ca lı Piyade, onlarca baskı yaptı
ve bu isim onunla özdeşleştirildi. "Sa-
kıncalıîığı", yer yer komik duruma dü­
şen baskıcı devlet görevlilerine karşı
aklı başında bir muhalifliği ifade et­
mekteydi. Mumcu, Yon dergisinin ar­
dından Türk S o lu , Em ek, D e v rim ve
A n t dergilerinde çalıştı, A k şa m , M illi­
yet ve Yeni O rtam gazetelerinde köşe
yazarlığı yaptı. Anka Ajansı'nda çalı­
şırken Altan Öymen'le beraber hazır­
ladığı "M obilya Dosyası" ile Yahya
Demirel'in hayalî ihracat yaptığını or­
taya çıkardı ve gazeteciliğinin alacağı
seyrin ipuçlarını verdi. Mumcu, 1975
yılında, 1991 'deki kısa süreli ayrılışı
hariç, öldürülüşüne kadar sürekli çalı­
şacağı C u m h u riyet gazetesine geçti ve
zamanla gazetenin kimliğini kuran
isimlerden bîri haline geldi.
Yön dergisi, Türk solundaki özgücü
eğilimin önemli kaynaklarındandı. Sos­
yalizmden önce Atatürkçülüğü, halkçı,
devletçi, devrimci ve milliyetçi bir kal­
kınma yolunu savunan, temel çelişkiyi
kapitalist sınıflarla emek arasında değil
de emperyalizmle ezilen uluslar ara­
sında gören Yön çizgisi, Uğur Mum-
cu'nun Kemalist düşüncesine damgası­
nı vurmuştu. 1960 sonrasının Üçüncü
Dünyacılığı ile Kemalizmin patrimon-
yal devlet anlayışını birleştiren ve orta­
ya özgün bir Kemalizm çıkaran bu ha­
rekette Uğur Mumcu'nun rolü önem­
devlet yapısını büyük ölçüde dönüştür­
düler. Ancak, modernleşmeyle iç içe yaşa­
nan dünya kapitalist sistemi ile bütünleş­
me, devletin İktisadî ve mali bağımsızlığı­
nı yitirerek yarı sömürgeleşmesi sonucu­
nu doğurdu.
Bu koşullarda, Osmanlı İmparatorlu­
ğunda (ve benzer özelliklere sahip Iran,
e I R 2 o . Y Ü Z Y I L A K I MI ; " S O L K E M A L İ Z M

liydi. Sosyalist devrimden önce millî

bir devrim öngören ve Türk'e özgülüğü
ve Atatürk'ü Öne çıkaran Yön hareketi­
ne kadar, ulusal bağımsızlıkçılık pek
vurgulanan bir tema değildi. Oysa
Mumcu'nun Kemalizminin hegemonik
ilkesiydi bu; klasik Kemalizmde olma­
yan ya da tâli kalan bir ilke. M um ­
cu'nun, Kemalizmin baskın bağımsız­
lıkçı, ant i-emperyalist niteliğine dikkat
çekmesi, 60'larda esasen anti-emper-
yalist bîr temelde seferber olan Mark-
sist-sosyalist sola karşı Kemalist cephe­
nin, "biz zaten sizden önce böyle bir 483
geleneğe dayanıyoruz" diyebilmesine
de olanak sağlamıştı. O dönem yazıla­
rında Demirel'i şiddetle eleştiren ve
düzenin uluslararası sermaye ile toprak
ağalığına dayandığım belirten Mumcu, “Kalpaksız Kutma"... Türkiye'de
devrimci İktidarın, halkın iktidarı oldu­ demokrasi/yolsuzluk mücadelesinin
ğunu ifade etmekteydi: "Yani, toprak simge ismi... Devlet cenazesine sahip
çıkmış olsa da Uğur Mumcu adı hep
ağası, işbirlikçi sermayeci, sömürücü
“Temiz Toplum"la birlikte amldt.
patron yerine, topraksız köylü, emeği
İle geçinen İşçi, dar gelirli memurların tansîyeller taşıması açısından tehlikeli
kendi iktidarları...'' "Milliyetçilik ise, addeden patrimonyal zihniyet, Türk
sömürücülerin değil, Mustafa Kemal solunda hakim olmuş ve Yön çizgisi,
devrimcilerinin bayrağı(ydı)". Emper­ bunu 60ların anti-emperyalist dalga­
yalizme ve onun yerli işbirlikçilerine sıyla birleştirmişti. Ancak, Uğur Mum­
karşı savaş, tüm Üçüncü Dünyacı ha­ cu'nun çizgisi, Doğan Avcıoğlu ve
reketlerin çıkış noktası olmalıydı. Nite­ Y'ön'den de farklılıklar göstermekteydi,
kim milliyetçilik, kalkınmacılık, Kema­ Avcıoğlu idareye talipken ve bunu,
lizm ve ''kendimize özgü" yol arayışı, sosyalist bir sisteme giden temel adım
ulusala Türk solunda değişmeyen dört olarak görürken, o yalnızca idarenin
tema olmuştur. değil bütün toplumun Atatürkçü olma­
Devletin bekasım temel alan ve İkti- sına önem verdi. Seçilmişîiğe yaptığı
satı, çatışma yaratıcı ve merkezkaç po- vurgu da bununla bağlantılıydı. Üçün-

Afganistan ve Çin gibi ülkelerde), hem
geleneksel rejime hem de yabancı etkinli­
ğine karşı mücadele etmeyi amaçlayan si­
yasal örgütler ortaya çıktı. Geleneksel re­
jim i yabana egemenliğinin bir dayanağı
olarak gören bu örgütler, iktidarı ele geçi­
rerek devleti kurtarmayı amaçlayan bir
eylem çizgisi belirlediler. İttihat ve Terak­
ki Cemiyeti, 1908’den itibaren ilk amacı­
na belli ölçülerde ulaştı, ama bunun zo­
runlu olarak kurtuluşu sağla mad ıgını da
aynı anda gördü. İttihat ve Terakki Cemi-
yeti’nin geleneksel rejimi tasfiye amacı ile
devleti yabancı etkisinden kurtarma ama­
cı aslında çelişiyordu. Çünkü, Osmanh
imparatorluğunun bünyesinde hâlâ çok
 K E M A
cii Dünya ülkelerindeki diktatoryal ya­
pılara karşı "M îllî M eclis'ten neşet
eden bir idare"yi yüceltti ve Kemal iz­
ni i bu bağlamda ayrı bîr yere koydu.
1980 sonrasında siyasal İslâm'ın ve
Kürt milliyetçiliğinin yükselişiyle be­
nimsediği "Kalpaksız Kuvvacılık" kim­
liği de bu hususa işaret etmekteydi; se-
çilmişlik, en azından halk nezdinde
meşruiyet önemliydi. Çağına uygun
hale getirilmiş bir Atatürkçülüğün tüm
toplumca benimsenmesini istemişti.
Ona göre, devletin Atatürkçülerin elin­
484 de olması yeterli değildi. Devlete, an­
cak Kemalistier hakimse biat edilirdi;
öbür türlü darbe bile meşruydu.
M um cu , her zaman 1 93 0'ların
planlı devletçiliğini savunmuş ve IMF
programı olarak nitelendirdiği 24
Ocak kararlarına İtiraz etmişti. Mum-
cu'ya göre, Türkiye'de antİ-emperya-
list ve anti-kapîtalist bir Ulusal Kurtu­
luş Savaşı'nın ardından planlı bir dev­
letçilik uygulanmış ve "tam bağımsız­
lık " b ö ylece inşa e d ileb ilm işti.
1930'larda devlet denetimini artırmak
için alınmış bir dizi kararın, "anti-ka-
pîtalist" tavrın parlak örnekleri olarak
sunulması, Mumcu'nun da içerisinde
yer aldığı, planlı ekonomiyi fetişleşti-
ren ulusalcı solun en belirgin özeliik-
lerindendir. Mumcu, "bir altın çağ
olarak 1930'lar" temasına, Özellikle
Özal dönemi "alaturka kapitalizmini",
"arabesk liberalizmini" ve "Türk-İslâm
sentezini" eleştirirken başvurmuştu.
sayıda etnik-diıısel topluluk yaşıyordu ve
gelenekse! rejimi yıkıp yerine bir ulus-
devlet kurmak, aynı zamanda ülkenin
parçalanmasına yol açacaktı. Cemiyet,
özellikle imparatorluğun batısında büyük
toprak kaybı yaşadığı ‘Balkan F a c i­
asından sonra uzun soluklu ve çok yönlü
bir eylem çizgisi belirledi. Bu çizgi gereği,
L İ Z M
Buradaki "alaturka" ve "arabesk" söz­
cükleri, "burjuva kültüründen nasibini
almamış" Özal dönemi zenginlerine
yaklaşımındaki elitizmini de ele ver­
mektedir.
Uğur Mumcu, Yön çizgisini temelde
sürdürmüş ve mesela son dönem yazı­
larında İktisadî ve siyasî liberalizme
karşı çıkarken bu çizginin terminoloji­
sini kullanıp Kemalist devrimi bir
"Üçüncü Yol" olarak yüceltmişti. 1980
sonrası yazılarında ulusal bağımsızlık-
çılığı yine öne çıkarmış ancak "sosya­
lizm” sözcüğünü daha az telaffuz eder
olmuştu.
C u m h u riy e t gazetesinin solda yer
alması, 1960'ların sonuna, Türkiye'de
sol hareketin yükselişine denk gel­
mektedir, Özellikle Yön çizgisindeki
ilhan Selçuk'un yazmaya başlamasıy­
la yaşanan dönüşüm, 1970'lerin sonu­
na kadar sürmüş; ancak 12 Eylül dar­
besinden önce gazetede, radikal sol­
dan farklı olarak, müdahalenin gerek­
liliğinden söz edilmeye başlanmıştı.
Darbeye karşı çıkmayan ve kapatılma­
yan gazete, daha sonra 12 Eylül zihni­
yetinin karşısında yer alacaktır. Uğur
Mumcu da, terörsüz bir özgürlük orta­
mı sağlayacağına inandığı bu darbeyi
desteklemişti. Darbeden iki yd sonra
yazdığı bir yazıda "12 Eylül'ün haklı­
lık nedenlerine, bir değil, bin kez ina­
nırız" diyerek desteğini yinelemektey­
di. Ancak Aldıkaçtı'mn Anayasa tasa­
rısını, YÖK uygulamalarını, islâmcıla-
ülke topraklarının etnik-dinsel yapısı bi-
röm ek hale getirilirken, aynı zamanda
Türk kökenli bir burjuva sınıfı da yaratı­
lacak, böylece İmparatorluk yaşatılabiie-
cekti. Beklenen fırsatı Birinci Dünya Sa­
vaşı sağladı: Dünya hegemonyası İçin İn­
giltere ile kapışan Almanya’nın yanında
saf tutan ittihat ve Terakki, Ermeni Tehci-
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K İ M I :
ra verilen "tavizleri, polis ve sıkıyö­
netim komutanlarının operasyon ve
soruşturmalarda sağ örgütleri kollama­
sını şiddetle eleştirmişti. Anayasa tar­
tışmalarında, 1961 Anayasası'nı örnek
göstererek temel hak ve özgürlüklerin
garanti altına alınmasını talep etmişti.
12 Mart sonrasında olduğu gibi 12 Ey­
lül sonrasında da, desteklediği askerî
darbe beklediği Özgürlük ortamını
sağlamayınca, her iki darbeyi de, 27
Mayıs'ın tersine, birer "karşı devrim”
olarak nitelendirmişti.
Uğur Mumcu, pek çok insanın dü­
şüncelerini yönlendirmiş ve sol Kema­
list bir bilincin yerleşmesinde etkili ol­
muş bîr isimdir. Kemalizmin politize
edilişindeki rolü, demokratik kurallar­
la işleyen, yolsuzluk ve usulsüzlükle­
rin olmadığı bir toplum idealini Ke-
malizme özgüleyişi, onu diğer yazar­
lardan ayırmaktadır. Özellikle son dö­
nemlerinde Marksist anlamda bir sos­
yalizmi değil, ulusal kurtuluş ideoloji­
sine yaslanan bîr burjuva demokrasisi­
ni savunmuştu. Bu demokrasinin sınır­
larını belirleyen, Atatürk ilkeleri ve
Batılı bîr yaşam tarzıdır. Batılılaşarak
Batı'ya karşı mücadele edilmelidir;
kendimize özgü olandan vazgeçme­
den, kalkınmacı ve Kemalist bir siya­
setle. Solculuğu, milliyetçi muhafaza­
kârlara, masum insanları sınıf tahak­
kümü kurmakla suçlayan devlet gö­
revlilerine, devlet içerisindeki konum­
larını kullanarak ülkücü ya da İslamcı­
ri ile nüfusun euıik-dinsel birörnekliğini
sağlama yolunda adım atarken, yeni bur­
juva sınıfının yaratılması için gereken si­
yasal desteği sağladı; aynı zamanda ulusal
bağımsızlığın önünde engel olan imtiyaz­
lar ve ticaret anlaşmalarını lağvetti. An­
cak, savaş beklendiği gibi bitmedi; Al­
manya’nın yanı sıra Osmanlı İmparator­
“ S O L K E M A L İ Z M "
lara fayda sağlayanlara ve yabancı
sermayeyi savunanlara karşı bir solcu­
luktur. Sol örgütlere mesafesini her za­
man korumuş ve Sovyet tipi bîr sosya­
lizme karşı çıkmıştır. Mehmet Ali Ay-
bar iA yb ar ile Sö yleşi) ve Behice Bo-
ran'la ( B ir U z u n Y ü r ü y ü ş ) yaptığı
uzun söyleşilerde kendi konumunu
ayırmış ve "Kuvayı Milliye ruhu"ndan
güç alan ve bugün Batı'da örnekleri
görülen katılımcı ve özgürlükçü bir
sosyalizmi savunduğunu ifade etmişti.
Ona göre Atatürk'ün tam bağımsızlık
ilkesi, demokratik sosyalizmin de sım­ 485
sıkı sarıldığı bir inanç ve ilkedir.
Cum huriyet gazetesinin Özal libera­
lizmine karşı solu temsil ettiği yıllarda
U 982-89) Uğur Mumcu, ihale, atama
ve kredilerdeki yolsuzlukları, hayalî
ihracatı ve Suudilerle kurulan ticarî or­
taklıklardan dinsel amaçlı vakıflara pa­
ra aktarılmasını işledi. Suudi ve İran
karşıtlığı, ırkçı bir ton taşımaktaydı.
Kemalist elit gibi, açıkça cephe alama­
dığı İslâm'ı Araplarla özdeşleştirerek,
din karşıtlığına milliyetçi bîr kılıf biç­
mekteydi. Özel sektörün siyaset üze­
rindeki etki alanını gözler önüne serdi
ve holding yönetim kurullarında yer
alan siyasetçileri suçladı. "Liberaliz­
me", "İkinci Cumhuriyetçilere" ve "si­
vil toplumculara" yönelttiği eleştiriler­
le, diğer C u m h u h y e tyazarlarıyla bera­
ber, muhafazakâr bir cumhuriyetçiliğin
temsilcisi olmuştu, "Ödün siyaseti ile
Atatürkçülük olmaz, pazarlıkçı, uzlaş-
luğu da yenildi; İttihat ve Terakki Cemi-
yeti’nin önderleri ülkeyi terk etmek zo­
runda kaldılar.
Türkiye Cumhuriyeti, 1919-1924 ara­
sında Anadolu’da egemenliğini kurarak,
ama aynı zamanda Osmanlı İmparatorlu­
ğumu tasfiye ederek kurulurken, ittihat ve
Terakki’nin yarım bıraktığı burjuva devri-
 K E M A
maçı yaklaşımlar ile laiklik ilkesi savu­
nulamaz" derken resmî Kemalist söy­
lemi, savunmacı-reaksiyoner bir tarzda
yeniden üretmekteydi. Atatürkçülüğün
gelip geçici siyasal İktidarların iç poli­
tikada kullanacakları bir resmî İdeoloji
haline getirilmesine karşı çıkmaktaydı.
60'larda olduğu gibi 80'lerde de, dev­
letten çok tüm toplumun Atatürkçü ol­
ması gereğini hissetmekteydi. Orduyu,
sağcı, liberal, gerici ya da ülkücü "kar­
şı devrim" güçleri tarafından İşgal edil­
diğini düşündüğü devletten ayrı bir ye­
48 6 re koydu. Ona göre ordu, Atatürkçü
gelenekten geldiği İçin müdahaleler­
den sonra kalıcı askerî yönetimler kur­
mamış ve bütün kurumlar çürürken
sağlam kalmayı başarmıştı.
1989'dan itibaren Kürt hareketinin
ivme kazanmasıyla beraber, C u m h u ri­
y e t in sol kimliği de yıpranmaya başla­
dı. Kürt milliyetçiliği, Türk solundaki
ayrışmayı belirginleştirdi. Mumcu,
PKK eylemlerine, ulusalcı sol hareke­
tin taşıyageldiği "Türkiye üzerine oy­
nanan dış kaynaklı emperyalist oyun­
lar” şüphesi ile yaklaşmış ve bu eylem­
leri, "azınlık ırkçılığının dış destekli
saldırıları" olarak tanımlamıştı. Laik
Cumhuriyet'i İsiâm şeriatına dönüştür­
mek isteyenlerin, özgürlükler adına
Cumhuriyet'i totaliter olmakla itham
edenlerin ardından şimdi de, devleti
etnik temeller çerçevesinde bölmeye
çalışanlara karşı bir cephe açmıştı. Bu
dönem yazılarında İHD'yi PKK eylem­
mi tamamlandı. Türkiye Cum huriye ti’ni
kuran kadrolar büyük ölçüde İttihat ve
Terakki’nin üyesiydiler, ama daha sürecin
başlangıcında toplanan ve Anadolu ve Ru­
meli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin ku­
ruluşuyla sonuçlanan Sivas Kongresi’nde
‘ittihat ve Terakki’yi canlandırmayacakla­
rına’ dair yemin ederek aradaki bağı ko­
L İ Z M
lerine karşı suskun kalmakla suçlayan
Mumcu, yaşama hakkına saygının
devletten İstenmesi gerektiğini gözardı
etmekteydi. İlhan Selçuk da o da, ken­
dilerine koğuşturma, hapis ve işkence­
yi reva gören devletin, özellikle Kürt
meselesinde, arkasında yer aldı. Dev­
letin bekası meselesini dramatize et­
meye yatkın milliyetçi bir bağımsızlık­
çılık, Selçuk'un da, Mumcu'nun da ya­
zılarının temel eksenini oluşturuyordu.
Mumcu'nun yoğunlaştığı konular
onun dünya görüşüyle doğrudan bağ­
lantılıydı. Fikir yazılarından çok araştır­
macı ve polemikçi yazılarıyla Öne çı­
kan Mumcu, farklı dönemlerde farklı
meselelerin üzerine gitmişti. Terörün
yurtiçi ve yurtdışı bağlantılarını incele­
yip terörist eylemlerde kullanılan silah­
ların yurtdışından geldiğini, kaçakçılar­
la bazı bürokratlar arasındaki bağlantı­
ları ve Papa suikastını gerçekleştiren
Ağca'nın kaçakçılarla ilişkisini ortaya
koydu (Silah K a ça kçılığ ı ve Terör, Papa
Mafya Ağca). İslâmî Örgütleri araştırıp
12 Eylül'ün ardından yurtdışındaki
imamların aylıklarının "Rabıta" adlı şe­
riatçı bîr örgüt tarafından ödendiğini
açığa çıkardı (Tarikat Siya se t Ticaret,
Rabıta). Kürt milliyetçi hareketinin güç­
lenmesinin ardından PKK üzerine çalış­
maya başlayan Mumcu, Şeyh Saİd İs-
yanı'na da dış güçlerin kışkırtması te­
melinde yaklaştı (Kürt-islâm A y a k la n ­
ması). 12 Eylül'ü eleştiren yazılarını 7e-
rö rsüz Ö z g ü rlü k ve 12 E y lü l A d aleti,
parmaya çalışmışlardı. Sürece önderlik
eden Mustafa Kemal de, 16 Mart 1020’de
İstanbul’daki itilaf işgalinin sertleşmesi
üzerine yayınladığı bildiride, ‘nihayet bu­
gün İstanbul’u cebren işgal etmek suretiy­
le Devlet-i Osmaniye’nin yedi yüz senelik
hayat ve hakimiyetine hitam verildi’ diye­
rek ittihat ve Terakki’nin “İmparatorluğu
B I R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I M I :
Özal dönemi uygulamalarını eleştiren
yazılarını ise D e v rim ci ve Dem okrat ve
L ib e ra l Ç ift lik başlıklı kitaplarda bir
araya getirdi. Mumcu'nun konu seçimi
ideolojik yönelimiyle birebir bağlantı­
lıydı. O dönemde Türkiye Cumhuriye-
ti'ne yönelik bir tehdit oluşturduğunu
düşündüğü neyse onun üstüne gitti.
Kamuoyu, Susurluk kazasıyla yeniden
gündeme gelen Abdullah Çatlı adını,
"ülkücü mafya" kavramını ilk kez on­
dan duydu. Bozuk düzene ve gayri
mîllî burjuvaziye, "Türkiye üzerine oy­
nanan oyunlara" ve M HP'de cisimle-
şen faşizme karşı mücadele etti, yol­
suzlukların, usulsüzlüklerin, tarıkat-si-
yaset-ticaret ilişkilerinin, kaçakçılığın,
Rabıta'nın ve Özalcı liberalizmin karşı­
sına dikilişini, ulusal kurtuluş ideolojisi
bağlamında anlamlandırmıştı.
90'lı yıllarda devletin resmî ideolo­
jisi olmaktan uzaklaşıp bir sivil top­
lum hareketinde mevzi kazanmaya
başlayan Kemalizm, Mumcu ve diğer­
lerini (M uam m er Aksoy, Bah riye
Üçok, Çetin Emeç ve Ahmet Taner
Kışlalı) birer kült figür haline getirmiş­
tir. Mumcu ayrıca, gazeteciliğin say­
gınlık kaybına uğradığı, güvenilirliğini
yitirdiği bir ortamda, Örnek bir araştır­
macı gazeteci olarak anılmaktadır.
Gazeteci yazar olarak bir kanaat ön­
deri niteliğine sahiptir. Demirel'le, llı-
cak'la, ÖzaTla ya da Erbakan'la bir
gazeteci olarak kararlı mücadelesi,
ona idol niteliği kazandırmıştır.
kurtarma” amacının yerine yeni bir devlet
kurma amacını geçirdiğini duyurmuştu.
Türkiye Cumhuriyeti, büyük ölçüde
Mustafa Kemal Atatürk’ün etkisiyle, mil­
liyetçilik, laiklik ve modernleşme üçlüsü­
ne dayanan bir ideoloji ile kuruldu. An­
cak, kuruluş süreci ülkedeki fiilî işgalin
sona erdirilmesiyle sonuçlanan bir kurtu­
" S O L K E M A L İ Z M "
Uğur Mumcu, temiz toplum istekle­
rini idealleştiren bir isimdi. Kemalist
fikriyatından çok bu yönüyle Öne çıktı,
fakat bu yönü bir yandan da Kemalist
fikriyatına itibar kazandırdı. O, Kema­
list projenin yaratmaya çalıştığı, çalış­
kan, idealist, dürüst, modernleşmecİ
ve Atatürk ilkelerinden ödün verme­
yen Cumhuriyet yurttaşının adeta vü­
cut bulmuş haliydi. İnandıklarını yaz­
dığı ve bu yüzden öldürüldüğü için
kahraman ilan edildi, hem de sadece
okurları tarafından değil "karşı devrim­
ci" güçlerin istilasına uğramış devlet 487
tarafından da. Cenazesi, görkemli bir
devlet töreniyle kaldırıldı. Devletçe
hapsedilmiş ve daima izlenmiş bir mu­
halif olan Mumcu'nun bu şekilde sa-
hiplenilişi, yeni Atatürkçülüğün eklek­
tik ve çelişkili yapısına işaret etmekte­
dir. Yeni Atatürkçülükte, devlete devlet
dışından mukayyet olmaya dönük bir
sevgi hakimdir.
O, bugün C u m h u riy e t gazetesiyle
Özdeşleşen, din ikamesine dönüşmüş
militan bir laisizmin ve milliyetçi çağ­
rışımları gittikçe yükselen bir ulusal
bağımsızlıkçılığın en kuvvetli sözcü-
süydü. Pek çok sol Kemalist gibi Ke-
malizmîn demokrasi ve hukuk devle­
tiyle sorunlu bir ilişkisi olduğunu ka­
bul etmedi. "Din sömürüsüne" karşı
Gazi Kemal'i çağırırdı, tıpkı bugün
"Kalpaksız Kuvvacıların", yolsuzluklar,
IMF programlan ve siyasal İslâm'a kar­
şı onu çağırmaları gibi.
luş savaşı sonucunda gerçekleşti ve salta­
nat, padişahın yabancı işgalcilerle işbirliği
yaptığı gerekçesiyle, kaldırıldı. Savaş erte­
sinde imzalanan Lozan Antlaşması ile ye­
ni Türk devleti devletlerarası sistem tara­
fından onaylandı. Aynı anlaşma gereği
uygulanan ‘Mübadele’ sonucu ülke nüfu­
sunun etnik ve dinsel birörnekligini sağ-
 K E M A
Attilâ İlhan
DUYGU KÖKSAL
Attilâ iihan'ın fikir adamlığı ve gazete
yazarlığı şairliği ve romancılığından
488 ayrı düşünülemez. Gerek şairliği gerek­
se romancılığı Türk modernleşmesine
dair düşündükleriyle imgesel, tematik
ve metodolojik düzlemlerde sıkı sıkıya
ilintilidir. Onun yazını kendi deyişiyle
"toplumcu gerçekçidir ve kesinlikle
politik ve sosyal alanda düşündüklerin­
den ayrılamaz. Attilâ Ilhan'ın gerçekçi­
liği büyük ölçüde Kemalist milliyetçili­
ğin özel bir yorumunun içerisinden ko­
nuşur. Bu yaklaşım tipik sol Kemalist
söylemden öncelikle Osmanîı-Selçuklu
kültürel geçmişine yaptığı vurgu ile ay­
rılır. İkinci fark, Attilâ İlhan'm Tek Parti
dönemi Kemalist siyasayı totaliterliği
nedeniyle kıyasıya eleştirmesidir.
1925 Menemen doğumlu Attilâ İl­
lama yolunda bir adım daha atıldı. An­
cak, Ermeni Tehciri ve mübadele sonucu
ülkeden çıkarılan nüfus, aynı zamanda
ülkedeki burjuva sınıfının belkemiğini
oluşturuyordu. Bu yüzden, burjuva devri­
mi, etnik/dinsel nedenlerle de oba burju­
vazinin tasfiye edilmesi gibi ‘garip’ bir so­
nuca yol açmıştı. Ayrıca, Osmanlt İmpa­
ratorluğunun toprak düzeninin bir sonu­
cu olarak, küçük köylü üretimi çok yay­
gındı ve feodal bir aristokrasi de yoktu.
Bu ise ulus-devlet kurma sürecinin bir
başka sıradışı boyutunu oluşturuyordu.
Ortada ne burjuvalaşan bir feodal aristok­
L İ Z M
han Türk edebiyatında 1940'ların orta­
larından itibaren varolmuştur. Cumhu­
riyet Halk Partisi'nin 1945'te düzenle­
diği şiir yarışmasında ikinci olmasıyla
tanınan İlhan, İleride aynı partiyi açık­
ça eleştirecektir Ilhan'ın siyasal kimli­
ğinin oluşumunda belli mihenk taşla­
rından bahsetmek gerekirse bunlardan
ilki herhalde 16 yaşında bir lise Öğren­
cisi olarak komünist propaganda yap­
mak suçundan İzmir'de tutuklanması­
dır, Sonraki yıllarda İstanbul'da Türkiye
Sosyalist Partisi ile bağlantıya geçen İl­
han, gazeteciliğe de partinin yayını
Gerçek gazetesini çıkarmakla başlar.
Diğer bir önemli gelişim Ilhan'ın 1949-
1953 yılları arasında ve daha sonra
1960'ların ilk yansında fasılalarla top­
lam beş yılını Paris'te geçirmesidir.
Oraya ilk defa otuz beş yıl hüküm giy­
miş olan Nazım Hikmet'i Kurtarma Ko-
mitesi'ne katılmak için gittiğini belirtir.
Tek Parti yönetiminin sol aydınlar üze­
rinde kurduğu polis baskısı İlhan'm ya­
zınını derinden etkilemiş ve onun res­
mî Kemalist milliyetçilik eleştirisinin de
yolunu açmıştır.
Paris'te içinde bulunduğu çevreler
aracılığı ile Üçüncü Dünyacılıkla ve
Fransız Marksizmi İle tanışan İlhan,
rasi vardı, ne de devrime önderlik eden
bir burjuvazi. Sınıflar üstü -ya da işgalci­
lerle işbirliği yapan burjuva sınıfı ve Ha-
nedan’a karşı- bir devrim gerçekleşmişti.
Bir ideoloji olarak sol Kemalizmin ya­
pısal kökenleri tam da bu tarihsel geliş­
mede yatmaktadır, 1789 Fransız Devrimi,
toplumun ve siyasal yapının iradî bir çaba
sonucunda değişebileceğini öğretmiş; bu
değişimin araçları olarak ideolojileri ve
kurumsallaşmış siyasa! hareketleri ortaya
çıkarmıştı. Siyasal hareketler, özellikle
1848’den itibaren, toplumu değiştirmek
için devlet iktidarını ele geçirmek gerekti-
B İ R 2 O. Y Ü Z Y I L A K
Türkiye'ye dönüşünde Türk modernleş­
mesini sorgulamaya başlar ve bunun
gerçek bir modernleşme olmadığı so­
nucuna varır. Düşüncelerinin gelişimi
özellikle H a n g i B a tıl (1972), B a tı'n ın
D e li G öm leğ i (1981) gibi denemelerini
topladığı kitaplarda izlenebilir. Bu dö­
nemden itibaren Türk modernleşmesi
ne olmalıdır sorusu Ilhan'ın yakasını
hiç bırakmayacak ve giderek edebiyat­
çı kişiliği de bu soru çerçevesinde be­
lirlenecektir. Bu dönemle beraber orta­
ya çıkan Batı emperyalizmi eleştirisi ise
Ilhan'ın anti-emperyalist bir hareket
olarak tanımladığı Millî Mücadele anı­
na ve bir anti-emperyalist lider olarak
Atatürk'e vurgu yapmasına yol açacak­
tır. Bu bağlamda Atatürk'ün modernleş­
me projesini bir ulusal bileşim (ulusal
sentez) oluşturma projesi olarak gören
İlhan giderek bu senteze belki de Ata­
türk'ün kendisinin atfettiğinden çok da­
ha fazla önem atfedecektir. H an gi Ata-
türk (1981) kitabında topladığı yazılar­
da dile gelen bu kaygılar sonraki yıllar­
da onun hem Türk soluna, hem Tek
Parti Batıcılığına getirdiği eleştirilerin
belkemiğini teşkil edecek ve İlhan'ın
edebî yazınına ve köşe yazarlığına
damgasını vuracaktır. Aynı kaygılar İ1-
ği stratejisini benimseyerek, işçi hareket­
leri ya da ulusal kurtuluş hareketleri biçi­
minde örgütlenmişlerdi, ittihat ve Terakki
Cemiyeti, bu stratejinin Osmanlı İmpara­
torluğunda da geçerli olduğunu göster­
mişti. Nihayet, Kemalist hareket, ‘Düvel-ı
Muazzama’ya karşı savaşarak bir ultıs-
devlet kurmayı başarmıştı. Sonuç olarak,
toplum değiştirilebilirdi, bunun için bir
ideoloji yaratmak ve bir örgüt kurmak ge­
rekirdi. Bu örgüt yarattığı ideoloji ile top­
lumu etkileyerek devleti/iktidarı ele geçi­
rebilir, sonra da devleti kullanarak toplu­
mu dönüştürebilirdi. Hangi ideolojinin
I M I " S O L K E M A L İ Z M "
489
A itilâ Ilhan, 1960 lan la, Kem alizm in
daha çok “sürekli d evrim ci” n iteliğ in i
öne çıkarıyordu. 19801er sonrasında,
bağım sızlıkçılık ve anli-em peryalism e
ağ ırlık verm iştir.
han'ı 1970'lerin ideolojik kutuplaşma
ortamından geçirip 80'li, 90'lı ve 2000'
li yıllara getirecektir. 1990'lar ve 2000'
lere gelindiğinde İlhan'da anti-emper-
valist söylem büyük ölçüde anti-globa-
list bir söyleme dönüşmüş ve bu iki sü­
recin devamlılığı vurgulanmaya başlan­
mıştır. Sosyalizm A s ıl Şim d i (1991) kita-
daha elverişli ve işe yarar olduğu ise söz
konusu ülkenin iktisadi/toplumsal/ siya­
sal koşullarına bağlıydı ki, Fransız Devri­
mi ile bunun aracı olan sosyal bilimler de
yaratılmıştı. Kadrodan başlayarak sol Ke-
ınalistlerin yaptığı da buydu: Bilimi kulla­
narak bir ideoloji yaratmak ve değişen
koşullarda farklı yöntemler izleyerek dev­
leti ele geçirmek.
Bu yapısal öykü, bu haliyle, kuşkusuz
bir ideoloji olarak sol Kemalizmin özgül
boyutunu ihmal etmektedir. Bu boyut Os­
manlI İmparatorluğumun bir dünya impa­
ratorluğu olmasında ve Türkiye Cumhuri-
 K E M A
bı bu düşüncelerini özetler. 1996 yılın­
dan itibaren ilhan Kemalist Batıcılığın
temsilcisi olan Cumhuriyet gazetesinde
yazmaya başlayacak, ayrıca TRT 2 ka­
nalında yaptığı haftalık sohbet progra­
mında da bu temaları işleyecektir.
iihan'tn savunduğu Kemalist ulusçu­
luk büyük ölçüde modern bir millet an­
layışına dayanır. Etnik kökenlere vurgu
yapmaz, ulusların bir tarihsel gelişim
süreci doğrultusunda oluştuğunu kabul
eder. Ulus oluş süreci ulusal bir burju­
vazinin gelişmesine paraleldir ona gö­
490 re. Diğer geleneksel emperyal yapılar
gibi Osmanlı imparatorluğu'nun da
ömrünü doldurmuş olduğu kabul edilir.
Avrupa'da milliyetçilik yayıldıkça gele­
neksel emperyal sistemlerin yaşamala­
rına olanak kalmamıştır. Tarih anlayışı
en genel anlamıyla Marksisttir; çünkü
millî burjuva projesinin zaman içerisin­
de yerini demokratik bir sosyalizme bı­
rakacağı inancını ya da ümidini taşır,
Türkiye örneğinde de aynı süreçten ge­
çerek kapitalist toplumu gerçekleştir­
mek, ancak geride bırakmak üzere, ge­
reklidir. Bir burjuva hegemonyası ola­
rak ulusal projenin kültürel alanda da
önemli bir özgürleştirici kapasitesi var­
dır. Bu proje soylular ya da hanedanla­
yeti’nin kuruluş sürecinde yatmaktadır.
Osmanlı İmparatorluğu, doğası gereği
devletin ve bürokrasinin toplumsal rolü­
nün çok büyük olduğu bir devletti, impa­
ratorluktan uhts-devlete geçiş süreci, olgu­
sal ve çevrimsel zaman açısından, sCireHi-
lifc (aşıyordu. Dolayısıyla, İmparatorluğun
devlet ve bürokrasi geleneği Türkiye
Cumhuriyeti kurulurken hâlâ yaşıyordu:
Bürokrasinin varlık nedeni olarak dev­
le t/dev) e tin koruyucusu olarak bürokrasi.
Sol Kemalizmin yapmaya çalıştığı şey bu
durumu sürekli kılmaya çalışmaktı.
Ayrıca, İmparatorluğun cemaatçi yapısı
L İ Z M
rın tekelinde olan geleneksel kültürü
dönüştürücü ve demokratikleştirici bir
söyleme sahiptir. Bu kültür burjuva
milliyetçiliğiyle geniş halk yığınlarına
ulaşmakta ve popülarize olmaktadır. İl­
han'a göre:
"Her tez anti-tezini beraberinde ta­
şır. Bu anlamda ulusal kültür ikili bir
karşıtlık ilişkisi içindedir, a. Kendin­
den önceki feodal kültürler, onun
aleyhine bir karşıtlık ilişkisi içinde bu­
lunur. b. Kendinden sonraki proleter
kültürle, kendi aleyhine bir karşıtlık
ilişkisi içinde bulunur, ulusal kültür bu
karşıtlıkların bütünüdür, tek tek ne bi­
risi, ne Ötekisidir."
KEMALİST MİLLİYETÇİLİK VE
TEK PARTİ MİLLİYETÇİLİĞİ
Attilâ ilhan açıkça Kemalist milliyetçi­
lik ve devrimciliği, Tek Parti döneminin
devrimciliğinden ayırır. İlhan için Kur­
tuluş Savaşı'ndan sonra ortaya çıkan si­
yasî ve sosyal değişimler ülkedeki siya­
sal yapıyı kökünden değiştirdikleri öl­
çüde devrimci addedilmelidirler. İlhan
erken dönem, devrimci milliyetçiliği
temsil eden Mustafa Kemal İle Tek Parti
dönemi milliyetçiliğini temsil eden İs-
>
modern sınıfların oluşum sürecinde belir­
leyici bir rol oynamış ve ‘milleı-i haki-
me’den olmayan tebaa, yani gayrimüslim­
ler, kapitalist dünya ekonomisi ile bütün­
leşme sürecinde burjuvalaşarak İktisadî
açıdan üstün bir konuma geçmişlerdi. Bu
olgu, devleti yıkmak isteyen yabanct/em-
peryalist devletler ve onların işbirlikçileri
gayrimüslimler/burjuvalar özdeşliğinin
doğmasına yol açmıştı. Kapitalizm yaban­
cıların ve gayrimüslim işbirlikçilerinin
devleti yıkmak için buldukları bir araçtı
sanki. Karşıda ise devleti kurtarmak iste­
yen millî/bürokrat güçler yer alıyordu
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I M I :
met İnönü'nün kişilikleri, siyasal hedef­
leri ve siyaset yapma stillerini farklı
bulmaktadır. Tek Parti dönemini "İnönü
Cumhuriyeti" olarak nitelendirmeye
varacak ölçüde İsmet İnönü'nün şah­
sıyla özdeşleştirir ve bu dönemi Kema-
lizmin dejenerasyon süreci olarak algı­
lar. İlhan'a göre Tek Parti rejimi kültürel
alanda Batılılaşmaya yaptığı vurgu ne­
deniyle Osmanlı-islâm tarihini unutma­
yı seçmekte ve ulusal kültürü tarihsel
açıdan anlamlı bir zemine oturtama-
maktadır. ilhan'a göre Tek Parti rejimi­
nin radikal Batılılaşmacı uygulamaları­
nın sonucu olarak bir resmî millî kültür
tanımına ulaşılmıştır kİ bu da Haşan
Âli Yücel'in milli eğitim bakanlığı yılla­
rında (1939-1945) özellikle güçlenen
bir anlayıştır. Ona göre resmî millî kül­
türün savunucuları kültürel muhalefeti
-ki bu dönemin terminolojisinde ko­
münistler, pantürkistler ve İslamcılar
demekti- kabul etmek istemiyorlardı, il­
han'a göre burjuva demokratik devrimi
bürokrasi tarafından dayatılan bir kül­
tür reformu halini almıştır:
"Cumhuriyetin ilk yıllarını yaşamış
olanlar, belki hatırlayacaktır. O tarihte
'devrim', Selçuk/Osmanlı ümmet sen­
tezi görünüşte 'külliyen' inkar ediyor­
Kurtuluşun yolu yabancılara/emperyalist-
lere/gayrimüslimlere/burjuvalara ve dola­
yısıyla bunların temsil ettiği kapitalizme
karşı yürütülecek millî bir mücadeleden
geçiyordu. Sol Kemalizme göre yapılması
gereken millî mücadele durumunu sürek­
li kılmaktı. Ayrıca, Türkiye Cumhuriye-
ti'nin bağımsızlığını koruyabilmesinin tek
koşulu kendisini sömürgeleştirmek iste­
yen Batı’ya benzemek; bunun yolu da sa­
nayileşmekti. Sanayileşmeyi sağlayabile­
cek sermaye birikimini oluşturma yetene­
ği olan tek toplumsal güç ise devletti. Do­
layısıyla devletçilik başka şeylerin yanı sı­
" S O L K E M A L İ Z M "
du: Sarhoş padişahlar, sefih halifeler,
saray edebiyatı, saray musikisi eleştiri­
leri, vs. Fakat, başarılmış 'ulusal de­
mokratik bir kültür bileşimi' olmadığın­
dan, yerine koydukları, aynı Selçuk-
lu/Osmanlı ümmet sentezinin öteki ya­
rısıdır. Divan musikisine karşı 'halk'
musikisi, divan edebiyatına karşı 'halk'
edebiyatı, 'halkçılık' etiketi altında
gündeme getirilmiştir."
Bu bağlamda İlhan'ın Tek Parti dö­
neminin sanatta ve edebiyatta vurgula­
dığı, kırsal hayatı, çiftçiyi ve halk tabi­
atım benimseyen, o koyu halkçılığın 491
sert bir eleştirisini yaptığı söylenmeli­
dir. M illî olanı yerel ya da folklorik
olana eşitlemek ilhan'a göre burjuva
demokratik devrimine ağır bir darbe
indirmiştir. İlhan Mustafa Kemal'in
kendi programında da bu radikal re­
formların bulunduğunu ve bu progra­
mın da birçok aşırılıkları olduğunu ka­
bul etmekte fakat Mustafa Kemal'i da­
ha çok Anadolu hareketinin halka da­
yalı (demokratik) yapısını Örgütleyen
karizmatik bir güç olarak ele almayı
tercih etmektedir.
ilhan milliyetçi devrim esnasında
bir burjuva demokratik devrimi ger­
çekleştirecek şartların varolmadığını
>
ra sanayileşmenin ve Batılılaşmanın da
bir aracıydı. Sol Kemalizm, ulusal kurtu­
luş savaşı sonucu yaratılan ulusal pazarda
-devlet olmanın ayrıcalığı kullamlarak-
devletin sahip olduğu tekeller yaratılma­
sını ve bu tekellerin kalıcılaşıırılmasını
öneriyordu.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş süre­
cinde burjuvazinin (ve aynı zamanda
proletaryanın) büyük bir kısm ının et-
nik/dinsel nedenlerle tasfiye edilmesi, fe­
odal aristokrasinin olmaması gibi olgular
Türk toplumunun köylülerden ve devlet
memurlanndan oluşan sınıfsız bir toplum
k e m a
kabul eder. Bu şartların yokluğunda
devrimi askerî ya da sivil okumuşlar
{elitler, bürokrasi ve halkın belirli
zümrelerinden oluşan tarihi bir koalis­
yon gerçekleştirmiştir. Hedeflenen sis­
tem bir liberal burjuva demokrasisi ol­
sa da, İihan'a göre, Atatürk'ün sağlı­
ğında Cumhuriyet Halk Partisi'nin
ideolojik duruşu hep ortanın solunda
olmuştur. Böyle bakıldığında ise he­
men ortaya anti-emperyalist Mustafa
Kemal ile kapitalizm i destekleyen
Mustafa Kemal arasında bir gerilim or­
taya çıkmaktadır, ilhan tabii ki millî
hareketin halkçı ve anti-emperyalist
söyleminin, millî burjuvazinin tarihsel
çıkarlarıyla çeliştiğinin farkındadır.
Oysa bu çıkarlar söz konusu antr-em-
peryalist savaş verilmeden gürbüzle­
şemez ve desteklenemezdi. Devrimci
söylemin halkçı eşitlikçi vurguları
devlet eliyle bîr millî burjuvazi yaratıl­
ması misyonuna zıt düşüyordu. Il­
han'a göre ise bu kuramsal açıdan bîr
sorun oluşturmaz. Çünkü anti-emper­
yalist olmasına rağmen kapitalist geli­
şimi destekleyen Mustafa Kemal dev­
rimin gelecekteki aşamalarına ancak
diyalektik bir şekilde, yani zıtlıklarm
aşılması ve yeni zıtlıkların ortaya çık­
olduğu düşüncesine yol açıyordu. Musta­
fa Kemal Atatürk'ün, Halk Fırkası'm ku­
rarken yaptığı konuşmalarda, en çok üze­
rinde durduğu konulardan biri de buydu.
Sol Kemalizmin yapmaya çalıştığı şey,
devleti kullanarak bu sınıfsız olma halini
kabalaştırmaya çalışmak ya da sınıfların
oluşumunufguçlenmesini olabildiğince
engellemekten başka bir şey değildi. Bu
yapısal koşullar sol Kemalizmin neden
Türkiye’de ortaya çıktığını açıklayabil­
mektedir, ama neden kurumsallaşamadı-
gını ve belli dönemlerde yeniden doğdu­
ğunu açıklamakta yetersiz kalmaktadır.
l i z m
ması yoluyla varılacağım görmektey­
di. Bu yoruma bakarak Ilhan'ın dev­
rimden bir anı anlamaktan çok süregi-
den bir süreci anladığını çıkarabiliriz.
Kemalist devrim de ancak böyle anla­
şılabilir ona göre. Gelecek devrimci
kuşaklar yoluyla rejim gerçek bîr de­
mokrasiye doğru evrilecektir.
Böyle bakıldığında Kuvayı Milliye de
değişimi hedefleyen, bunun için baş-
kaldıran ve harekete geçiren devrimci
bir oluşumdur. Dolayısıyla Kuvayı Mil­
liye dönemi ilhan tarafından belli bir
romantizm, gizem ve karizma ile sar­
malanmış bir altın çağ olarak algılanır
ve eserlerinde de böyle temsil edilir.
Romanlarında İlhan hareketin kentli,
yasadışı ve yeraltı niteliklerini öne çı­
kartır. Böylece daha sonra ulus devleti
oluşturacak olan bir otoriteye dönüşe­
cek olan millî hareketin önceki aşama­
lardaki başkaldıran ve marjinal doğası­
nın altını çizer. Romanları her zaman
aksiyon üzerine ve bu aksiyonun getir­
diği yüksek gerilim üzerinde ilerlerler.
Onun en sevdiği ve başarılı olduğu ka­
rakterler gazeteciler, Kuvayı Millîye'nin
yeraltı örgütçüleri, eski siyasi mahkum­
lar, yabancı casuslar ya da askerî kişi­
liklerdir, Gazeteci Mahmud karakteri-
SOL KEMAUZM1N
_______ ÇEVRİMSEL KÖKENLERİ_______
Sol Kemalizmin ilk versiyonu olan Kadro
dergisi, dünya kapitalist sistemi açısından
kritik bir dönemde, bir bunalım döne­
minde yayımlanmaya başlamıştı. 1914-
1918 yılları arasındaki Birinci Dünya Sa-
vaşı’nda dünya hegemonyası için atağa
kalkan Almanya yenilmiş, buna karşılık
savaşı kazanan Ingiltere’nin hegemonyası
tamamen yıkılmıştı, iki büyük savaş arası
dönem, bir anlamda kapitalist dünya sis­
teminin hiyerarşisini kaybettiği bir dö-
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I M I :
nin ağzından İlhan yetişemediği bir
mücadelenin heyecanından ve büyü­
sünden dem vurmadan edemez.
ilhan, Kemalist anti-emperyalizmin
1920'lerin Kazan'lı Türk lideri Sultan
Galiyev'in "ezilen halklar" düşünce­
sinden büyük ölçüde etkilenmiş oldu­
ğunu belirtir. Galiyev'in anti-emperya-
list devrimin kapitalist Batı'da değil de,
Üçüncü Dünya'nın ezilen toplumla-
rından doğacağı yönündeki fikrini
önemser. Ona göre, Mustafa Kemal
Sultan Galiyev'in düşüncesinden Tür­
kiye Komünist Partisi kurucularından
Mustafa Suphi kanalıyla etkilenmiş ol­
malıdır. Kendisinin de partide Mustafa
Suphi çizgisinin temsil ettiği "ulusal
komünizm" görüşüne yakınlığını açık­
ça ortaya koyar. Özellikle O Ka ran lık­
ta B iz adlı romanıyla Sovyet güdü­
mündeki bir TKP'nin iç çelişkilerini ve
bir Türk komünistinin dramını sergile­
meyi amaçlamıştır. Bu anlamda Attilâ
İlhan'ın terminolojisinde devrim anti-
emperyalist devrime eşittir ve Kemalist
hareketin solcu (devrimci) niteliği tam
da bu anti-emperyalist doğasına bağlı­
dır. Onun sosyalist duruşu sınıf çatış­
ması eleştirisi ve enternasyonalizme
dayanan bir anlayıştan çok Sovyet mo­
nemdi. Carr, 1 9 1 8-1939 arası dönemi
‘yirmi yıllık kriz’ dönemi olarak tanımlar:
ekonomik kriz -ki, bütün dünyada dev­
letçilik uygulamalarına yol açmıştır-, si­
yasal kriz -ki, demokrasinin sorgulanma­
sına ve birkaç istisna dışında bütün dün­
yada diktatörlüklerin ortaya çıkmasına
neden olmuştur- ve ahlak! kriz -ki, Fran­
sız Devrimi ile temelleri atılan insanların
eşitliği anlayışının reddi ve soykırım ile
sonuçlanmıştır. Polanyi, bu dönemde 19,
yüzyılın uygarlığının temelinde yer alan
dört kurumun, büyük devletler arasında­
ki güç dengesi sisteminin, uluslararası al­
“ S O L K E M A L İ Z M "
delinin eleştirisine, ulusal kültüre ve
anti-emperyalizme vurgu yapan olduk­
ça yerelci bir çözümleme çabasıdır.
ilhan'ın eserlerinde aynı anda hem
Kemalist devrimin tarihsel gelişim açı­
sından çok önemli bir zıplama ve do­
layısıyla bir kopuş olarak anlaşılması
gerektiği savı, hem de ulusun tarihini
bir devamlılık içerisinde ve bizim tari­
himiz olarak sahiplenme eğilimi bir­
likte varolurlar. Her zaman "kendi ta­
rihimiz olacak mı, yoksa başkalarının
tarihlerine eklemlenecek miyiz" soru­
sunun rahatsızlığını taşır. 1960'larda 493
bir Paris dönüşü İzmir'de kendine şu
soruyu sormaktadır: "Neden, neden,
neden? Atatürk devrimi, Osmanlı top-
lumunda, Osmanlı toplumunun ola­
naklarıyla, Osmanlı aydınları tarafın­
dan yapılmıştır da neden bize bu dev­
rimin mayalaşıp oluştuğu toplumsal
ve tarihsel ortam gerçek çizgileriyle
Öğretilmemiştir?"
İlhan millî kimliği tamamlanmış ve
bitmiş olarak ele almaktan Özellikle ka­
çınır. Ona göre bu tip özcü yanılsama­
ya Türk düşünce tarihinde özellikle iki
ideolojik duruş düşmektedir: 1. M illî
kültürü halkın (folk) kültürüne eşitleyip,
bu kültür üzerindeki Arap ve Acem et-
tın standardının, kendi kurallarına göre
işleyen piyasanın ve liberal devletin çök­
tüğünü söylemektedir. Wallerstein ise,
söz konusu dönemi dünya hegemonyası
için yapılan otuz yıllık bir savaş olarak al­
gılar.
Hangi yazarın yaklaşımı benimsenirse
benimsensin İ9 2 9 ’da büyük bir İktisadî
kriz ile ayan beyan hale gelen bu topye-
kün kriz döneminde kapitalist dünya sis­
temi çökmüş ve ülkeler kendi içlerine ka­
panmak zorunda kalmışlardır. Bu içe ka­
panma, ulus-devletleri kendine yeterli ha­
le gelmeye zorlamış ve her bir devlet siya-
 K E M A
kişini reddetmeyi öngören Batılaşmacı
duruş (ki bu en iyi Tek Parti dönemi
resmî milliyetçiliğinde gözlenebilir) 2,
Geleneksel Türk-İslâm kültürünü değiş­
mez, çelişkisiz ve kendine yeterli ola­
rak algılayan ve bunu Batı'mn etkile­
rinden korumaya çalışan muhafazakâr
duruşlar (muhafazakâr İslâm ya da
Türk-İslâm Sentezi görüşü gibi).
İlhan için ulusal kültürün diyalektik
olarak oluşumu sırasında önemli kay­
naklardan biri ümmet kültürüdür. Fe­
odal çerçevesiyle gelen bu kültür baş­
494 ka bir kaynak ile yani yeni kentleşmiş
yığınların burjuva kültür elemanları ile
karşı karşıya gelir kî İlhan burada Fran­
sız burjuvazisi örneğini verir. Ulusal
kültürün yabancı bileşenleri alma ve
eritme yeteneği olmalıdır; yabancı bir
kültürü taklit ne kadar kabul edilemez­
se, eritme ve faydalanma da o kadar
kabul edilebilir yeteneklerdir. Kimlik
üzerinde düşünürken "kesinlikle Ba-
tı'ya benzeme" ya da "kesinlikle Ba-
tı'ya benzememe" terminolojisini kul­
lanmak sorunludur. Her ne kadar "Ba-
tt'ya benzememe" gibi bir kaygımız
olmayacaksa da İlhan yine de kültürel
emperyalizme karşı durabilmek için
de ulusal kültür sentezinin oluşturul­
sî bağımsızlığı ölçüsünde bu koşullarda
var olmanın yolunu aramıştır. 1917 Ekim
Devrimi ile kapitalist dünya sisteminin
dışına savrulan Sovyetler Birliği tarımda
kolektifleştirme, sanayide planlama gibi
araçları kullanarak hızlı büyüme oranları­
na ulaşmış ve koşullardan “ilerleme" an­
lamında en çok yararlanan ülkelerden bi­
ri haline gelmiştir.
Siyasal bağımsızlığını 1923’te kazanan
Türkiye Cumhuriyeti, uzun bir savaştan
yeni çıkmış olma, Lozan Amlaşması’mn
gümrükler üzerindeki sınırlamaları ve
Osmanlı Bankası ile yapılan sözleşme gibi
L İ Z M
ması gerektiğini vurgulayarak, Üçüncü
Dünyacı bir terminoloji kullanır. Kül­
türel emperyalizme laik/burjuva akılcı­
lığı üzerinde duran ulusal kültürel bi­
leşimlerle yanıt verilecektir. Ulusal
kültür üzerine ileri sürdüklerini ise il­
han her seferinde Batı akılcılığına gön­
derme yaparak desteklemek ihtiyacını
hisseder;
"Türkier için sorunu 'Batılılaşmak
mı, Doğulu mu kalmak?' diye koymak
yanlış. Her şeyden geçtim, rationaliste
ve cartesien 'Batılı' kafasıyla yanlış; zi­
ra bu kafadaki Batılı, bîr toplumun yüz­
lerce yıllık 'muktesebatından' bir çırpı­
da soyutlanıp da başka bîr uygarlık
çemberine geçebileceğine İnanmaz,
akla uygun değildir çünkü böyle bir
şey, nesnel koşullara ve 'eşyanın tabi­
atına' aykırıdır."
Söz konusu kültüre! miras 10 yüzyıl­
dan beri bu coğrafyada yaşayan insan­
ların yaşam tecrübeleridir. Türk-İslâm
sentezi görüşünden farklı olarak bu
mirasın yalnızca Türk-İslâm öğelerden
oluştuğunu düşünmez. Bu kültür Me­
zopotamya uygarlığından kaynaklanan
köklerin Türk/Arap/Fars/Bizans erime
potasından geçmesiyle oluşmuştur.
Osmanlı kültürel geçmişi bu anlamda
koşulların da etkisiyle denetimli bir libe­
ral dönem yaşamıştır. Bu dönemde siya­
setçiler ve bürokratlar hızlı bir burjuva-
laşma sürecine girmişler ve başını İş Ban­
kasının çektiği bir grup 'aferist’ olarak
anılmaya başlamıştır. Lozan’ın getirdiği
sınırlam aların ortadan kalktığı sırada
gündeme gelen 1929 krizine ilk tepkisi
daha da liberalleşme olan Türkiye, kısa
bir süre sonra çizgi değiştirmek zorunda
kalmıştır. Daha önce askeri kaygılarla de­
miryollarını ulusallaştıran ve devlet eliyle
yeni demiryolları yapmaya girişen Türki­
ye, 1930 yazından itibaren devletçiliğe
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K
daha çok kendi orijinal damgasını ya­
ratabilmiş gevşek bir dinsel/etnik Öğe­
ler bütünüdür.
Kültürel düzlemde ödünç almak söz
konusu olduğunda İlhan kolaylıkla Os-
manlı tecrübesinden ulus-devlet tecrü­
besine geçmekte ve yabancı kaynak­
lardan Ödünç almanın hiç de sorun ol­
madığını belirtmektedir. Yani, devralı­
nan öğelerden kendi ulusal bileşimine
g id eb iliyorsa bir ulus devlet için
Ödünç almak zenginleştirici bir süreç­
tir. Ilhan'a göre "Cumhuriyetten sonra,
şunu şuradan, bunu buradan almışız,
hiç önemi yok... Evvelden de almış
idik, evvelden nasıl bileşim yapmış
İsek, yine yapıyoruz demektir." İlhan
medeni kanunda, kılık kıyafette ve al­
fabede yapılan radikal değişiklikleri de
yine aynı mantıkla karşılar: "Çoğumu­
zun muktesebatımız diye övündüğü­
müz, (doğrudur, hem muktesebatımiz­
dir, hem de öğünülecek kadar değerli­
dir) kaybediyoruz diye yerindiğimiz
şey, gerçekte onuncu yüzyıldan bu ya­
na bu topraklar üzerinde yaşayan
halkların çeşitli kültür öğelerini kay­
naştırarak ve çatıştırarak gerçekleştirdi­
ği bir bileşimdir," Bu tartışmada Klasik
Türk müziğinin ne kadar Ermeni/Bİ­
yönelmiştir. 1931 CHP Kurultayı’nda bir
ilke olarak benimsenen devletçilik, 1932
yılı boyunca tartışılmış; İsmet İnönü’nün
başını çektiği bir grup bu ilkeyi sanayi, ti­
caret ve ulaştırma alanlarında özel mülki­
yetin devletleştirilmesi olarak yorumla­
maya kalkınca Atatürk araya girmiştir.
Sonunda Iş Bankası Gene) Müdürü Celâl
Bayar iktisat Vekili olarak atanmış ve
devletçilik siyaseti yumuşatılmıştır.
Kadro dergisi işte dünya ekonomisinin
krize girdiği bu çevrimsel koşullarda gün­
deme gelmiştir. Kadro, yazarlarının bü­
yük çoğunluğunun sosyalist kökenli ol­
M I : " S O L K E M A L İ Z M "
zans müziğinden etkilenmiş olduğun­
dan ya da nasıl Türklerin yalnızca Or­
ta Asya göçebe kültürüyle, Osmanlı-
Türk mimarîsini oluşturamayacakların­
dan örnekler verir.
Özetle, Attilâ Ilhan'ın Kemalizm an­
layışı devrim anının romantik yüceltîlî-
şi, sömürgecilik, emperyalizm ve glo-
balizm eleştirisi, Osmanlı-Selçuk kültü­
rel geçmişinin tanınması ve akılcı bir
geİişmecilik gibi siyasal, ekonomik ve
kültürel unsurlardan oluşur. Bu bileşi­
min en sorunlu parçalarından biri dev­
rimin hem tarihsel maddeci bir anlayış­ 495
la bir süreç olarak anlaşılması, hem de
eski rejimden kopuşa yapılan vurgudur.
İkinci bir zorluk, Osmanlı-Selçuk kül­
türel mirasının ulus-devlet ve halk tara­
fından nasıl anlaşılması ve nasıl aktarıl­
ması gerektiği konusundadır. Yaşayan
bir kültürden mi bahsedilmektedir,
yoksa öğretilecek olan bir kültür müdür
bu? Bu tür iç çelişkilere, zorluk ve tu­
tarsızlıklara rağmen Attilâ Ilhan'ın
Cumhuriyet düşünce tarihimizin ezeli
sorusu olan "Nasıl bir sentez?" sorusu­
na verdiği yanıtlar, onun oldukça erken
bir dönemden itibaren Kemalizmin be­
lirli yorumlarına eleştirel yaklaşabildi­
ğini gösterir.
masının da etkisiyle, farklı biçimlerde ol­
sa da siyasî bağımsızlığı olan bütün dev­
letlerde uygulanmaya başlanan, Türki­
ye’de de yaygın olarak tartışılan devletçi­
lik anlayışının sol bir yorumunu yapmış­
tır. Bu sol yorumun temel özelliği devlet­
çiliğin kapitalizmin ve sosyalizmin alter­
natifi olan iktisadı bir sistem olarak su­
nulmasıdır. Milliyetçi olması anlamında
sosyalizme benzemeyen, merkezî planla­
mayı savunması anlamında kapitalizmle
uyuşmadığı varsayılan bir İktisadî sistem.
Ancak, Kadro’nun görüşleri itibar görme­
miş, tam aksine Celâl Bayar’ın İktisat Ve-
 K E M A L İ Z M

496

Doğu Halktan Kongresi, Bakü, İ929, Buraya temsilci gönderen M. Kemal, SSCB'yie İyi
ilişkilere Önem vermiştir. Bu kongreye kabian Enver Paşa’dan farklt olarak, Anadolu'nun
istikrarım önceieyerek Orta Asya Müslmuın-Türk halklarım a İMğımstzhk mücadelesine
m esafeli davranmış, hatta bağtmstz Azerbaycan'ın SSCB’y e kahltnasmı desteklemiştir.

kili olmasıyla yeni oluşan burjuvazi geliş­
melere damgasını vurmuştur. Bu süreç,
1937’de Celâl Bayar’ın ismet İnönü’nün
yerine Başvekil olmasıyla tamamlanacak,
ancak Atatürk’ün erken ölümü ve hemen
ertesinde çıkan İkinci Dünya Savaşı yü­
zünden uzun bir kesinti dönemi yaşana­
caktır.
1961’de yayın hayatına atılan Yön, Kad­
ronun tam aksine, kapitalist dünya eko­
nomisinin tarihindeki en büyük genişle­
me ve refah döneminin ürünüdür. İkinci
Dünya Savaşı’ndan zaferle çıkan ABD,
devletlerarası sistemin hegemonik gücü
olmuş ve Wi!son’un 1917'de duyurduğu
‘ulusların kendi kaderini tayin hakkı’nı
gerçekleştirmek üzere sömürgeciliğin tas­
fiyesine girişmiştir. 1945-1968 arasında
eski sömürgeler ulus-devietlere dönüşür­
ken kapitalist dünya sistemi yerküre üze­
rindeki tek dünya sistemi haline gelmiş­
tir. Bu dönemde Keynes’in savaş öncesin­
de gündeme getirdiği talep yaratıcı iktisat
politikaları, Marshall yardımı vb, uygula­
malarla devreye sokulmuş ve bunun so­
nucunda bütün dünyada iîerleme/kalkm-
ma anlayışı yaygınlaşmıştır. ABD’nin ser­
maye birikim modelinin bir gereği olarak,
sermaye ihracı temelinde çevre ülkelere
aktanlan sanayi yatırımları sayesinde, it­
hal ikameci kalkınma modelleri gündeme
gelmiştir. Aynı zamanda, iktisadi büyü­
menin yarattığı kaynakların bir kısmı ça­
lışan sınıflara aktarıldığı refah devleti/sos-
yal devlet uygulamalarına başlanmıştır.
Bu genişlemenin bir başka sonucu ise bü­
tün dünyada diktatörlüklerin tasfiye edil­
mesi ve çok partili/demokratik siyasal sis­
temlerin yaygınlaşmasıdır.
1945-1968 döneminde Fransız Devri-
mi’nin ürünü olan siyasal hareketler, he­
men hemen dünyanın tamamında -merkez
ülkelerde sosyal demokrat partiler, yarı
çevre ülkelerde Leninist partiler ve sömür­
gelerde ulusal kurtuluş hareketleri biçi­
minde- iktidara gelmişlerdir. Güçlü bir
sosyalist ülkeler ve halk cumhuriyetleri
cephesinin varlığı dünyanın iki kutuplu
olduğu yanılsamasına yol açmış, bağımsız­
lıklarım yeni kazanan ülkeler bu ortamda
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I
Bandurıg Konferansı ile Bağlantısızlar ha­
reketini başlatmışlardır. Sovyetler Birli-
gi’nin bu gelişmelere tepkisi, bu ülkelerin
'kapitalist olmayan yol’dan kalkınmayı
önermesi biçimini almış, daha sonra da
Çin ‘Üç Dünya Teorisi’ni formüle ederek
bu ülkeleri kendi yanına çekmeye çalış­
mıştır. ABD’nin Vietnam’a müdahalesinin
bir savaş boyutuna ulaşması ve bu savaşa
karşı yükselen tepkiler, Filistin Kurtuluş
Örgütü etrafında birleşen Filistin halkının
gerilla’ eylemlerini başlatması dönemin
uluslararası görünümünü belirleyen diğer
gelişmeler olarak döneme damgasını vur­
muştur. Ancak, beklenen kurtuluşun ger­
çekleşm em iş olması yüzünden dünya
halklarının -ister sosyal demokrat parti, is­
ter komünist partisi, isterse ulusal kurtu­
luş örgütü biçiminde olsun- iktidardaki si­
yasal hareketlere karşı tepkisi ile kapitalist
dünya sistemine yönelik tepkisi birleşerek
1968 ayaklanmasına yol açmıştır.
Türkiye, 1945’ten itibaren ABD hege­
monyasına girmiş ve dönemin koşulları­
na uygun olarak Tek Parti yönetiminde
çok partili hayata geçm iştir. Türkiye,
1945-1960 arasını, Truman Doktrini’ne
uygun olarak sola kapalı, Soğuk Savaş
mantığına uygun bir çok partili siyasal
sistem içinde yaşamıştır. Savaşın hemen
ertesinde liberalleşen, daha sonra ödeme­
ler dengesi krizine düşen Türkiye, bu
dönem de tarım da ve sanayi de belli
adımlar atmıştır. Sanayi burjuvazisinin
gelişmesine rağmen buna uygun bir kay­
nak dağıtım politikası izlemeyen, Tek
Parti döneminden kalma siyaset yapma
alışkanlıklarını sürdüren Demokrat Parti,
27 Mayıs 1960’ta, hemen hepsi ABD’de
eğitim görmüş ve NATO görevlerinde
bulunmuş bir grup alt rütbeli subay tara­
fından devrilmiştir. 27 Mayıs’ın ertesinde
asker ve sivil bürokrasinin işbirliği için­
de, daha demokratik bir siyasal sistem
kurması, kaynak dağıtımını akdet bir bi­
çimde yapacak DPT, siyasal iktidarı de­
netleyecek Anayasa Mahkemesi ve top­
M İr " S O L K E M A L İ Z M "
lumda dengeyi sağlayacak diğer özerk
kurum lan oluşturması sonucu T ü rk i­
ye’de yeni bir dönem başlamıştır.
Sanayiinin gelişmesine bağlı olarak, ni­
cel ve nitel olarak güçlenen işçi sınıfının
1961’de Türkiye İşçi Partisi’ni kurarak,
kendiliğinden de olsa, bağımsız bir sınıf
olarak siyaset sahnesine çıkmasıyla birlik­
te popülist bir yapı gösteren çok partili
sistem demokrasiye doğru evirilmiştir.
Yön dergisi, İşte bu koşullarda yayın haya­
tına atılarak, dünya ve Türkiye günde­
minde olan sanayileşme, planlama, kal­
kınma, bağımsızlık gibi temaları yeniden
yorumlamıştır. Yön’ün devletçiliği -Kadro 497
gibi bir İktisadî sistem olarak değil de- bir
kalkınma stratejisi olarak sunması, Türki­
ye’nin çeşitli kesimlerden bütün seçkinle­
re yönelmesi, sosyal adaleti savunması, gi­
derek sosyalizme vurgu yapmasının altın­
da yatan bu çevrimsel koşullardır. Sol Ke-
malizmin bu ikinci yorumunun dikkat çe­
kici bir boyutu da Mısır, Suriye, İrak gibi
eskiden Osmanlı İmparatorlugu’nun bir
parçası iken sömürgeleşen, daha sonra da
bağımsızlığım kazanan ülkelerde askerî
darbelerle iktidarı ele geçirip Arap sosya­
lizmi deneyimine girişen BAAS hareketiy­
le eş zamanlı olarak ortaya çıkmasıdır. Za­
ten Yüncüler, Devrim dergisini çıkarmaya
başladıktan bir süre sonra böyle bir darbe
örgütlemeye çalışacaklar, ancak başarılı
olamayacaklardır. 1970’lerde dünya eko­
nomisi bir daralma dönemine girecek, kri­
zin yükünü hangi kesimlerin çekeceği
üzerinden sert bir sınıf mücadelesi başla­
yacak bu koşullarda sınıflar üstü, devletçi
bir siyasal çizginin varolma koşullan orta­
dan kalkacaktır.
Uzun bir dönem tek tek aydınlar tara­
fından temsil edilen sol Kemalizm 2000’li
yılların başında bir siyasal parti haline
dönüşmeye çalışıyor. 1930’iarda kapitalist
dünya sistemi çevrimsel daralma döne­
ni indeydi ve hegemonya krizini yaşıyor­
du. 1960’larda kapitalist dünya sistemi ta­
rihinin dorugundaydı. 1970’lerden başla-
 K E M A
yarak bir dünya sistemi olarak kapitaliz­
min yapısal krizi ile karşı karşıya bulunu­
yoruz. ideolojiler kriz içinde, siyasal ha­
reketler krİ2 içinde, bilgi yapıları kriz
içinde. Kapitalist dünya sisteminin ürünü
olan ulus-devletler ya parçalanıyorlar ya
da bütünleşiyorlar. Çoğunlukla her ikisi
birden oluyor. W allerstein bu dönemi
yüz/yüzelli yıl sürecek bir 'geçiş çağı’ ola­
rak tanımlıyor: Kapitalist dünya-sistemin-
den başka bir tarihsel sisteme geçiş çağı.
Bugün sürmekte olan ve önümüzdeki el-
li/yüz yıl daha sürecek olan bu dönemin
egemenlerin denetiminde başka bir tarih-
498 sel sistemin ortaya çıkışıyla mı, yoksa kri­
zin kaosa dönüşerek görece daha eşitlikçi
bir tarihsel sistemin ortaya çıkışıyla mı
sonuçlanacağı bugün için belirsiz. Bu sür­
mekte ve sürecek olan mücadele sonu­
cunda belirlenecek.
L990’larda kapitalist dünya ekonomisi
merkez ülkelerden başlayarak canlanma
eğilimi içine girdi, ama özellikle çevre ül­
kelerde artık kimse ilerleme ve kalkınma
vaat etmiyor. Dünya hegemonyası için
kavga eden ülkeler yok, ama çevre ülke­
lerde çatışmaların savaşların ardı arkası
kesilmiyor. ‘İnsan haklan, demokrasi, ser­
best piyasa’ herkesin üzerinde uzlaştığı
değerler olarak sunuluyor, ama etnik te­
m izlikler, soykırım lar sürüyor; bütün
dünyada siyasetin tasfiye edilmesi ve kay­
nak dağıtım sürecinin bürokratik bir ey­
leme indirgenmesi olgusu yaşanıyor; he­
men her sektörde dünya ölçeğinde faali­
yet gösterecek beş/on tekelin kalacağı
açıklanıyor. Bu eğilime karşı çıkmaya ça­
lışan ulus-devletler gerekirse zor kullanı­
larak tasfiye ediliyor.
Türkiye, 12 Mart Müdahalesi’ne rağ­
men, 1970’leri yoğun bir sınıf çatışması
ve siyasallaşma biçiminde yaşadı. Bu dö­
nem 12 Eylül darbesiyle sona erdi, 12 Ey-
lül’den itibaren, ithal ikameci kalkınma
modeli yerine dünya piyasaları ile bütün­
leşen bir iktisat modeli uygulanmaya baş­
landı, ABD ve İngiltere gibi ülkelerde acı­
L İ Z M
masızca uygulanan neo-muhafazakâr po­
litikaların bir benzeri Türkiye’de günde­
me geldi. Çok partili hayatın yeniden
başlamasıyla birlikte yozlaşmış popülist
uygulamalar bu sürece eşlik etti. 12 Eylül
rejiminin sola karşı panzehir olarak gör­
düğü Atatürkçülük ve Türk-Islâm Sentezi
düşünsel hayata egemen kılınmaya çalı­
şıldı. Bu dönemde başlayan silahlı Kürt
hareketi toplumsal dengelerin iyice sarsıl­
ması sonucunu doğurdu. Sol Kemalist ay­
dınlar, bu dönemde sosyal demokrasiden
sosyalist solun sağ versiyonlarına kadar
çeşitli yönlere savruldular.
1992’den itibaren dünya ekonomisinin
yeniden büyüme sürecine girmesi, Avru­
pa Birliği, NAFTA gibi ulus-devlet üstü
oluşumların ivme kazanması gecikmeyle
de olsa Türkiye’yi de etkiledi, 1996’da
Türkiye Avrupa Gümrük Birliği’ne girdi.
Aynı günlerde, bir devletin siyasal ege­
menliğini kullanarak sermaye birikimi
sağlama ya da dinsel/ideolojik güdülerle
devletlerarası oluşumlara yönelme anlayı­
şı bütün dünyada tasfiye edilirken, Türki­
ye’de siyasal İslamcı bir partinin iktidara
gelip bu tür uygulamalara yönelmesi 28
Şubat sürecine yol açtı. Türk Silahlı Kuv-
vetleri’nin ‘irtica’ya karşı tavır alması, Av­
rupa Birliği’nin Kürt sorunu ve Kıbrıs gibi
konularda Türkiye’nin tarihsel tezlerini
reddetm esini istem esi ve son olarak
1980’lerde başlayan borç sarmalının Tür­
kiye’nin iç ve dış borçlarını ödeyemeyece­
ği bir noktaya ulaşması sonucu lMF’nin
şirketlerin yönetim kurullarından banka­
ların içişlerine kadar her yere müdahale
etmesi gibi gelişmeler sol Kemalizmin ye­
niden gündeme gelmesine yol açtı. An­
cak, kapitalist dünya sisteminin krizinin
bir parçası olarak yaşanan ideolojilerin ve
siyasal hareketlerin krizi sol Kemalizme
de yansımış durumda. Bu yüzden, bu si­
yasal akım tamamen savunmacı bir pozis­
yonda bulunuyor. Kendini ne alternatif
bir iktisadi sistem olarak tanımlayabili­
yor, ne de bir kalkınma stratejisi olarak..,
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I
Önerebildiği tek şey Türkiye’ye ilişkin
kararların Türkiye’nin çıkarları doğrultu­
sunda Türkiye’de alınması.
_______________ SONUÇ___________ _
Kapitalist dünya sistemi, ortaya çıkışından
bugüne, uzun yüzyıl olarak adlandırılan
çevrimler halinde farklı bir sermaye biri­
kim modeli ve her modele denk düşen bir
farklı bir devletlerarası hegemonya biçi­
minde var oldu. Örneğin 19. yüzyılda he-
gemonik güç olan İngiltere, dünyanın fab­
rikasıydı: Her yerden hammadde alıyor ve
bunları işledikten sonra bütün dünyaya
satıyordu. Bu sermaye birikim modelini
işletebilmek için de sömürgecilik yapıyor­
du. Bu yüzyılda diğer merkez ülkeleri de
güçleri oranında aynı politikayı uygulu­
yorlardı. 20. yüzyıl başlarken, İngilte­
re’nin hegemonyası çökmüştü. Hegemon­
ya için yanşan iki güçten biri olan -diğeri
Almanya idi- ABD, daha Birinci Dünya Sa­
vaşı sürerken ‘ulusların kendi kaderini ta­
yin hakkı’na sahip çıkmıştı. ABD’nin ser­
maye birikim modeli, gümrük duvarlarıy­
la koruma altındaki pazarlara sermaye ih­
racını öngörüyordu. 1945’te ABD hege­
monyası kurulunca sömürgeciliğin tasfi­
yesi ve bağımsız devletlerin birbiri ardına
doğması olgusu ile karşılaştık. Bunun so­
nucunda ithal ikameci iktisat politikaları
gündeme geldi ve Birinci Sanayi Devri-
mi’nin ürünü olan sanayiler çevre ülkelere
aktarıldı. Dolayısıyla hammadde üreten ve
mamul maddeler için pazar işlevi gören
sömürgeler nasıl bir 19. yüzyıl olgusuysa,
ulus-devletler ve sanayileşme de aynı şe­
kilde bir 20. yüzyıl olgusudur.
Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya
Savaşı’nda Ingiltere’nin başım çektiği iti­
laf Devletleri’ne yenildi, ancak Ingilte­
re'nin zaferi çöken bir gücün zaferiydi.
MI : " S O L K E M A L İ Z M ”
Kemalist kadrolar savaşın hemen ertesin­
de mücadeleye devam ederek yeni bir
devlet kurdular.7 Türkiye Cumhuriye­
tinin Lozan tartışmalarında üzerinde en
çok durduğu konulardan biri iktisadi, ad­
li, siyasî vb. alanlarda bağımsızlığına halel
getirecek sınırlam alardı. Tü rkiye’nin
1930’larda uyguladığı devletçilik politika­
ları, 1945’ten sonra neredeyse bütün dün­
yada gündeme gelecek olan ithal ikameci
iktisat politikalarını önceliyordu. Türki­
ye, her haliyle 1945 sonrasında kurulacak
dünyanın erken bir örneğiydi. Aym yıllar­
da dünyanın ilk sosyalist devleti de ku­
rulmuş ve koşulların zorlamasıyla tek ül­ 499
kede sosyalizm deneyine girişmişti. Ulus-
devletleri ve sosyalist devletleri kuran si­
yasal hareketler kapitalist dünya sistemi
içinde ayrı adalar yaratarak ulusal ya da
toplumsal kurtuluşun mümkün olabile­
ceğine inanıyorlardı. Bu yanılgının teme­
linde Fransız Devrimi ile gündeme gelen
ilerlemenin kaçınılmaz olduğu, toplumun
iradi çabalarla değiştirilebileceği ve devle­
tin toplumsal değişimin anahtar gücü ol­
duğu düşüncesi yatıyordu. Tarihse] geliş­
meler bunun mümkün olmadığım göster­
di. Ulus-devletleri kuran ulusal kurtuluş
hareketleri de, sosyalist devletleri kuran
devrimci hareketler de başarılı olamadı­
lar. Bu siyasal hareketler ilk amaçlarına
ulaşıp devleti ele geçirmişler, ama ‘kurtu­
lamamışlardı’. Ne ulusal kurtuluş hare­
ketleri elde edilen siyasal bağımsızlığın
sonucunda kapitalist dünya sisteminin
dışına çıkabilmişti, ne de sosyalist ülkeler
bunu başarabilmişti. Kapitalist olmayan
yol, Arap sosyalizmi, Üç Dünya teorisi gi­
bi kuramların ilk ve özgün bir örneği
olan sol Kemalizm, bu tarihsel koşullar­
da, ortak bir yanılgıyı paylaştı: Kapitalist
dünya sistemi yaşadıkça daha sağda ya da
daha solda olmak yetmiyordu. O
 K E M A
DİPNOTLAR
1 İmmanuel Wallerstein, Fernand Braudel üzeri­
ne yazdığı bir yazıda, Braudel'in A k d e n iz ve-
A k d e n iz D ü n y a n adlı kitabındaki yapı, kon­
jonktür ve olay biçimindeki bölüm sıralaması­
nın "ciddi bir hata olduğunu" öne sürmekte
ve "Braudel eğer olaylarla banlayıp, daha son­
ra yapıyla ilgilenseydi ve konjonktürle sona er­
dirmiş olsaydı, kitabın açıklayıcı inandırıcılığı­
nın artmış olacağını düşünüyorum" demekte­
dir (VVallerstein: 1997, 296). Bu yazıda, Wal-
lerstein önerisi göz önüne alınarak kaleme
alınmıştır.
2 İtalya ve Almanya bu gelişmenin en iyi bilinen
örnekleridir. Almanya'nın 1870’te ulusal birli­
500 ğini kurması ile birlikte, Ingiltere'nin dayattığı
liberal iktisat politikalarına karşı "milli iktisat"
anlayışını benimsemesi, aynı İktisadî anlayışın
ittihat ve Terakki'nln politikalarını derinden et­
kilemesi, gecikmiş burjuva devrimlerinin izledi­
ği genel çizgi hakkında yeterince ipucu ver­
mektedir.
3 OsmanlI İmparatorluğu yerine kurulan Türkiye
Cumhuriyeti'nde devrimi yapan bürokrasinin
hızla burjuvalaşmaya çalışması, buna karşılık
görece gelişmiş bir işçi sınıfına sahip olan Rus
Çarlığı'nda ve uzun süren bir devrim süreci so­
nunda geniş köylü kesimleri örgütleyerek ikti­
darı ele geçiren Çin'de iktidarı ele geçiren dev­
rimci partilerin bürokratik birer devlet kurma­
ları ayrıca ele alınmayı gerektirecek kadar il­
ginç bir durumdur.
4 Braudel, üç farklı zaman olduğunu öne sür­
mektedir: Bireylerin olgusal zamanı, iktisadın
çevrimsel zamanı ve uzun süre ya da yapısal
zaman ( Braudel; 1992, 54-65), Wal!erstein, bu
ayrıma mekânın da eklemesi gerektiğini öne
sürmektedir; Olgusal uzay/zaman, çevrimsel
L İ Z M
uzay/zaman ve yapısal uzay/zaman. Olgusal za­
man açısından yorumlanan bir gelişme, çevrim­
sel ve yapısal zaman açılarından da yorumlan­
madığı takdirde yeterince anlaşılamaz kalacak­
tır. Çünkü insanlar tarihsel sistemler içinde ya­
şarlar ve bir tarihse! sistemin içinde yaşananlar
asıl olarak o tarihsel sistem tarafından belirle­
nir (1997; 193-212).
5 Örneğin, Batı devletlerinin desteğiyle de olsa,
milliyetçi bir ayaklanma sonucunda Osmanlı
im paratorluğundan ayrılan Yunanistan bir
ulus-devlet olmayı başarabilmiştir. Gene, Os­
manlI İmparatorluğunun Balkanlardaki top­
raklarından kopan bölgeler genellikle hemen
ulus-devlet haline dönüşmüşlerdir.
6 Örneğin Osmanlı tmparatörluğu'ndan önce
modernleşme ve sanayileşme sürecine giren
Mısır, Vali Mehmet Ali Paşa önderliğinde
ayaklanınca Batılı devletler tarafından püskür­
tülmüş ve Mısır bir sömürge haline dönüştü­
rülmüştür, Osmanlı İm paratorluğundan sö­
mürgeleşerek ayrılan Mısır, Suriye, Irak gibi ül­
kelerde doğan Arap sosyalizmi ideolojisi ve
kurulan BAA5 rejimleri İle başka olguların yanı
sıra Osmanlı geleneğinin etkisi ayrıca ele alın­
malıdır.
7 Sivas Kongresi'nde ABD Mandası’nın gündeme
getirilmesi ve kongre sonucunda ABD’nin bu
konudaki düşüncesini öğrenmek üzere girişim
yapılması yolunda karar alınması bir rastlantı
değildir. Kurulan yeni Türkiye, bir anlamda,
1945'te dünyanın efendisi olacak olan ABD'nin
kurmak istediği dünya düzenine uygun bir ya­
pılanmaydı. Tek farkla ki, bu yapı zamanından
önce, görünüşte hâlâ dünyanın efendisi olan
Ingiltere'nin arzuları hilafına ve mücadele so­
nucu kurulmuştu.
 Cumhuriyetin Cumhuriyet'/;
Cumhuriyet Gazetesi
BA Ğ IŞ ERTEN - GÖRKEM
Cumhuriyet Türkiye'de yayın hayatına
devam eden gazeteler içinde en kıdemli
olanıdır. 1924'te Ankara'nın sesini İstan­
bul basınında duyurmak üzere Gazi'nin
isteği, desteği ve hatta isim babalığı ile
kurulmuştur. 1960'ların sonundan itiba­
ren fikir gazeteceliğinin saygın bir örneği
kabul edilegelmiştir. Okurları tarihinde
iki kez gazeteyi boykot ederek yayın po­
litikasına müdahale etmiş ve çizgisinin
değişmesini engellemiştir. Söz konusu
çizgi ilerici, aydınlanmacı ve solcu sıfat­
larıyla tanımlanır. Hatta 12 Eylül döne­
minde yayın hayatını aralıklı olarak da
olsa sürdürebilen tek "sol" gazete oldu­
ğu için, Cum huriyet okumak devrimcili­
ğin alameti farikası sayılmıştır. Bu du­
rum, hiçbir sol yayının yetmişlerdeki
yaygınlığına ulaşamadığı ÖzalTı yıllar
boyunca kendini daha kuvvetli bir şekil­
de göstermiştir. Özellikle bu "sol” yafta­
sı, altmışlı yıllardan itibaren gazetenin
Türkiye'deki milliyetçi muhafazakârlar
tarafından lanetlenmesine yol açmıştır.
Fakat bu madalyonun bir yüzüdür, ellili
yıllarda ve Öncesinde madalyonun diğer
yüzü gizlidir. Cumhuriyet ikinci Dünya
Savaşı sırasında Türk basınında Alman­
ya'yı destekleyen yayın organlarından
biridir. Sonrasında ellilerin sonuna ka­
dar, aşağı yukarı tüm müesses basın or­
ganlarımızla birlikte, ateşli bir anti-ko-
münizm politikası gütmüştür. Tarihçesi­
nin bu kısmı, bilenler tarafından dahi
yüksek sesle dile getirilmez. Değinilirse
de Cum huriyete karşı apotojist bir tavır­
la dillendirilir bu hatırlatma.
Şüphesiz ki, Cum huriyet gazetesinin
macerası anlatılırken, Nadir Nadi'nin
Nazi işgalindeki Avusturya'yı sitayişle
DOĞAN
anlattığı yazı dizisinden ya da Temmuz
1940 Türk-Alman Ticaret Anlaşma­
sından sonra yazdığı ve Almanya'yı
desteklemede Saydam hükümetinin be­
lirlediği sınırları aştıkları için ağustos
ayında gazetenin tarihinde ikinci kez
kapatma cezası almasına neden olan
501
yazılarından örnekler vermek ya da Na­
zım Hikmet'in Türkiye dışına kaçmasın­
dan sonra Türk basınında yayımlanan
ilk fotoğraflarının altına yazdıkları "M il­
let suratına tükürebilsin diye fotoğrafını
yayınlıyoruz" ibaresini alıntılamak ve
"tarihi gerçeklere ışık tutmaya" kalkış­
mak mümkün. Ama böyle bir yaklaşı­
mın kafa karıştırıcı olacağım, zira Cum ­
huriyet gazetesinin Türkiye siyaset sah­
nesindeki Önemini doğru değerlendire­
bilmek için, gazetenin 7 Mayıs 1924,
yayımlanan ilk sayısından beri tutarlı bir
biçimde savunduğu ilkelerini ortaya
koymanın, değişen ulusal veya uluslara­
rası konjonktüre göre bu ilkeler doğrul­
tusunda oluşan dönemsel konumlanışla-
rın değişkenliği üzerine gitmekten daha
faydalı olduğu açık.
Kemalizmin her zaman "içinden" ko­
nuşan bir gazete olarak Cumhuriyet BabI­
ali'ye çıktığı ilk günden beri belirli bir
çizginin taşıyıcısı olmuştur. Bu ilkelerin
en önemlisi herhalde kalkınmacı bir anla­
yıştan kaynaklanan, liberal ideolojiye
karşı güvensizliktir. Nadir Nadi 1930'dan
35'e kadar Viyana'da geçen öğrenciliği
sırasında "aşırı sağdan aşırı sola kadar he­
men bütün ideolojilerle" temas ettiğini,
bunlardan hiçbirine bütünüyle ballan­
masa da birini bütünüyle sildiğini kayde­
der: "Kafamda ilk tasfiye ettiğim sistem
ekonomik liberalizm oldu. Bu okul, artık
 K E M A
devrini yaşamıştı. Devlet işe karışmadık'
ça, toplumun ve bireylerin refahını sağla­
mak bir hayaldi". Nadir Nadi, her ne ka­
dar kafasında sildiği liberalizmi ekono­
mik sıfatıyla sınırlandırsa da, 1945 sonra­
sında Türkiye'de İsmet Paşa eliyle yürütü­
len ürkek demokratikleşme adımlarını
San Fransisko mahreçli diye küçümseyen
ve 27 Mayıs'ı "San Fransisko demokrasisi
dönemini" kapatacağı için selamlayan
yazılarının altındaki imzası, tıpkı kendi­
sinden önce Babası Yunus Nadi ve onun
Serbest Fırka gibi icazetli bir partinin po­
litik muhalefetine karşı gösterdiği taham­
502 mülsüzlük gibi, siyasî liberalizme karşı
konumunu aydınlatır.
Aslında Batı mahreçli kavramlara ka­
palı olmayı C um hu riyet'in ilkelerinden
biri olarak saymak mümkün değildir. Ba­
tılı yaşam tarzını ve beğenilerini Türkiye
toplumuna benimsetmek gazetenin ken­
dine atfettiği en önemli misyonlardan bi­
ridir. Bu ülkede ilk güzellik yarışmasını
düzenleyen gazetenin zaten Batıcı olma­
dığını iddia etmek hayli güçtür. Halkın
kültürel kodlarını şarklı bir çerçeveden
çıkartıp, toplumsal yaşam alanında Batılı
normları benimsetmek önemli bir hedef­
tir Cum huriyet için.
Ulusal kalkınmactlık da C um huriyet
gazetesinin temsil ettiği değerlerden bir
diğeridir. Yalnız kalkınma ereği açısından
altınının çizilmesi gereken bîr husus ise,
Özellikle köyü ve köylüyü hem ekonomik
hem sosyal alanda kalkındırmaya yönelik
stratejileridir. Bilhassa bunu köy enstitüle­
rinde vücut bulduğu şekliyle, yanı köylü­
yü köyünde tutarak gerçekleştirmeyi he­
defleyen projeler muhafazakâr bir dünya
görüşünü yansıtır. Bu yaklaşım, gazetenin
sosyal yapıyı olduğu gibi tutmayı hedefle­
diğinin de önemli bir kanıtıdır.
Gazetenin çelişir gözüken farklı dö­
nemleri boyunca bu ilkeler tutarlı bir
Şekilde yayın politikasına damgalarını
vurmuşlardır. Cum huriyet1in hikâyesinin
tarihsel gelişiminde, bu ilkelerin farklı
dönemlerin sosyopolitik konjonktürleri­
L İ Z M
ne göre nasıl tezahür etiğini izlemek
mümkündür.
Cumhuriyet gazetesi, Cumhuriyet'in ila­
nından hemen sonra neredeyse tümüyle
Ankara'daki iktidar odağına muhalif olan
İstanbul'da, yeni rejimin, yani Cumhuri­
yet'in sesi olma misyonuyla kuruldu. Bu
önemli görev Gazi'nin hem bağlılığına
hem de gazetecilik yeteneğine güvendiği
Yunus Nadi'ye önerilmişti. Yunus Nadi
yirmili yaşlarının ilk günlerinden itibaren
gazetecilik yapmış, Baba Tahir'in M alu­
mat ı Ebuzziyaların Tasviri Eİla t ı gibi ga­
zetelerde yeteneğini ispatlamıştı. Bununla
birlikte profesyonel bir gazeteciden daha
fazlasıydı. Abdülhamit döneminde siyasî
faaliyetlerinden dolayı tutuklanmış Sela­
nik'te İttihat ve Terakki'nin yayın organı
Kume/î'nin başyazarlığını yapmıştı.
1912'den itibaren de Mec!is-i Mebu-
san'da Aydın'ı İttihat ve Terakki saflarında
temsil etmişti. Birinci Meclis'te İzmir me­
busu olan Yunus Nadi, ayrıca Anadolu
Ajanst'nm kurucusu ve Ankara hükümeti­
nin resmî yayın organı Hakimiyet-i Milli-
ye'nin yazarıdır. Kurtuluş Savaşı boyunca
Ankara'da çıkan tek özel gazete Yeni
Cün'ün de sahibidir. İstanbul'un işgaliyle
Ankara'ya taşıdığı iki bin tirajlı Yeni
Cün'deki başyazılarında, tam da Meclis'in
Ankara'nın doğusuna taşınmasının tartışıl­
dığı günlerde, hep "Yunanistan Yıkılmalı­
dır" İfadesine yer vermesi, Jöntürk davası­
na ve ideolojisine bağlılığını açıkça ortaya
koyar. Yunus Nadi gazetenin tek kurucusu
değildir, görevi kabul ettikten sonra, Birle­
şik Devletler'de gazetecilik okumuş olan
ve o sıralarda çalıştığı Anadolu Ajan-
sı'ndan, hükümetle uyuşamadığından ay­
rılmak üzere olan Zekeriya Sertel ve Ser-
tel'in yakın dostu Nebizade Hamdi ile bir­
likte kurarlar Cum huriyet i; her biri gaze­
teye onar bin liralık hisse koyar. Ama or­
taklık çok uzun sürmez, Sertel ve Nebiza­
de ortaklıktan, gazetenin ilk dönemindeki
sermaye artırımları sırasında hisselerini
Yunus Nadi'ye satarak ayrılmışlardır.
İstanbul ve basını, Genç Cumhuriyet
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I M I :
hükümeti tarafından, pek de mesnetsiz
sayılamayacak nedenlerle, hasım olarak
görülüyordu; Öyle ki Atatürk 20'li yılların
sonlarına kadar bilinçli bir şekilde İstan­
bul'a ayak basmamıştı, işte Cum huriyet
bu ortamda Atatürk'ün isim babalığıyla
İstanbul'da Cumhuriyet fikrini yaymak ve
savunmak amacıyla kuruldu. Bu amaç
gazetenin ilk sayısında Yunus Nadi'nin şu
satırlarıyla özetleniyordu: "Cumhuriyet
Türkiye'de büyük kavgalarla elde edilmiş
bir sonuçtur. Biz elde edilen bu amaç uğ­
runa fiilen çalışmış insanlarız. Memleket­
te bu muzaffer ve galip fikrin çok kuvvetli
taraftarları vardır. Cumhuriyet memlekete
mal olmuş bir fikirdir. Biz onun temsilci­
leri ve koruyucusuyuz", 1924 yılında
Cumhuriyet fikrinin kuvvetli taraftarları
Ankara'da ikamet ediyordu, bu bakımdan
Cum huriyet İstanbul'da temsilcisi ve ko­
ruyucusu olduğu fikrin ileri karakoluydu,
Cumhuriyefin ilanı, ardından hilafetin
ilgası ve bu köklü değişikliklerin hayata
geçiriliş şekli, İstanbul'da ve basınında
tepki yarattı. Bu muhalif neşriyatı denge­
lemek üzere C u m h u riye t in kurulması,
gazeteye İttihat ve Terakki'nin eski idare
binası Kırmızı Konak'm ihaleyle tahsisi
aslında Cumhuriyet hükümetinin İstanbul
basınına karşı aldığı politik tedbirlerdi,
Cünü geldiğinde bu politik tedbirlerle ye­
tinilmeyecek, hukuki tedbirlere başvuru­
lacaktı. Şeyh Said isyam'nı bastırmak ve
sorumlularını cezalandırmak amacıyla çı­
karılan Takrir-i Sükun Kanunu ve buna
bağlı olarak kurulan istiklal Mahkemele­
rinin kararlarıyla. İstanbul'daki en önem­
li iki gazete Ebuzziya'nın Tevhidi Eikat ı
ve Hüseyin Cahit'in Tanın'i kapatıldı. Bu
gelişmeler üzerine C u m hu riyetin siyasî
misyonunun odağı Ankara'nın tasarladığı
sosyal ve kültürel inkılâplar için kamuoyu
oluşturmaya kaydı. Örnek olarak hafta ta­
tilinin pazara alınmasından önce gazete­
de yayımlanan şu satırlar sayılabilir: "Tatil
gününün pazara nakli lazımdır. Kala kala
iş buna mı kaldı demeyiniz. Hafta tatili­
nin bizde Cuma ve Avrupa'da Pazar gün­
" S O L K E M A L İ Z M "
leri yapılması, Avrupa ile olan ilişkileri­
miz bakımından büyük ve bizim için zi-
yanlı bir eksiklik teşkil etmektedir". Ga­
zetenin Batılı yaşam tarzını ve alışkanlık­
larını topluma benimsettirme çabalarının
da bir örneğidir bu satırlar.
İstanbul'da neredeyse tek başına kalan
Cum huriyetin tirajı yükseldi. Gazete bu
dönemde Türkiye gazeteciliği açısından
pek çok yeniliğe imza attı. Herhalde bun­
lar arasında en dikkat çekici olanı
1929'da düzenlenen güzellik yartşmasay-
dı. Kâinat güzellik yarışmasında Türki­
ye'yi temsil edecek bir kızın seçilmesi her
ne kadar modern Türk kadınının Avrupa­ 503
lIlara olan eşdeğerliliğini hatta üstünlüğü­
nü simgelese de, ki Yunus Nadi bunu ya­
rışmanın düzenlenmesinin temel gerek­
çesi olarak gösterir. "(Cumhuriyet devrim-
leri sayesinde) Türk kadınları bütün dün­
yanın hür memleketlerindeki hür hemşi­
relerinden farksız insanlar haline yüksel­
mişlerdi. Bu hakikati yüksek gösterecek
ve yüksek söyleyecek bir fırsattan istifade
etmemek günah olurdu." Cumhuriyet"tek i
yenilikler bu yarışmayla sınırlı değildi do­
ğal olarak. 1930 yılının ocak ve şubat ayı
boyunca gazetede sırasıyla sinema sayfa­
sı, mizah sayfası, kadın, spor ve çocuk
sayfası gibi tematik sayfaların yayımlan­
masına başlanmıştır.
Bununla birlikte muhalefete karşı olan
politik misyonunun hukuki müdahaleler­
le kadük bırakılması, gazetenin kendine
politik görevler atfetmesine engel değil­
dir Muhalefetin zararlarına pekâlâ vakıf
olan Yunus Nadi tedavide olduğu Vîya-
na'dan yeni bîr fırka kurulduğunu haber
alınca gazetesinde bu teşebbüsün yersiz­
liği üzerine Gazi'ye açık bîr mektup ya­
yımlamaktan çekinmemişti, zira "hakikati
halde garip bir talih veya talihsizlik ola­
rak bu memlekette muhalefet şimdiye ka­
dar hemen daima vatansızlığa kadar te­
reddi eden bir afet olmuştur". Serbest Fır-
ka'ya yönelttiği en temel eleştiıi ilme va­
kıf eşhastan ziyade, kalabalığa dayanarak
siyaset yapmak istemeleriydi.
 K L
Günümüz Cumhuriyetinde de rastla­
yabileceğiniz pek çok yazıyı bundan
yetmiş yıl evvel de aynı sütunlar da
okumak mümkündü. Örneğin Menemen
hadisesinden hemen sonra Yunus Nadi
bir Cumhuriyeti Koruma Kanıınu'nun
çıkarılmasını önerir ya da ordu fikrinin
Türkiye'deki ilerici ve gençlerle özellik­
le öğretmenleri de kapsayan özüne vur­
gu yapılır.
Cumhuriyet1in o dönemine dair vurgu­
lanması gereken başka bir nokta ise,
özellikle rakipleri tarafından Yunus Nadi
hakkında ileri sürülen gazeteciliği diğer
504 alanlardaki yatırımları lehine kullandığı
iddiasıydı. Nadir Nadi'nin anılarında da
değinilen bu iddiaların temel dayanağı
kuşkusuz Yunus Nadi'nin de, o dönem­
deki pek çok diğer milletvekili ya da reji­
min güvenilir saydığı diğer az çok paralı
Türk gibi yabancılarla ortak bazı yatırım­
larda bulunmasıdır. Bazı başyazılarında
çeşitli devlet memurlarının yabancı ser­
mayeye karşı sertliği ve anlayışsızlığından
yakındığı ve bunun Türk ekonomisine za­
rar verdiğini iddia ettiği de görülür. Adli­
ye vekilimizin nazarı dikkatine altbaşlı-
ğryla yayımlanan bir başmakalede
Emet'te bir yabancı şirketin verdiği temi­
nat mektubunun mahkemenin kararı ke­
sinleşmeden nakde çevrilmesi ya da Noel
adında bir tüccarın Cum huriyette yayım­
lanan bir makalesine atıfla, 30'ların ba­
şında Türk ekonomisinde yaşanan dur­
gunluğun bir nedeninin de "decourage-
ment" yani memurların ve adliyenin tüc­
carlara zorluk çıkarması olarak gösteril­
mesi böyle yazılarına çeşitli örneklerdir.
Öyle kİ, C u m h u riy e t 1940 yılının 11
Ağustos’unda, aynı yılın 8 Kasımı'nda ka­
panmasına neden olan (bu, gazetenin ta­
rihindeki ikinci kapatmadır, ilki 1934 yı­
lında verilen on günlük bir cezaydı) ve
Türk-Alman Ticaret Anlaşması lehine Na­
dir Nadi'nin yazdığı bir yazıyla başlayan
olayların sonunda kapanmadan önceki
gün ismet Paşa'nın Yunus Nadi'ya Ankara
garında "Ticarî maksatlar uğruna siyasî
Z M
yazılar yazılmasına müsade edemem”
demesi (aktaran Nadir Nadi), Cumhuri­
yet'in Almanya'yı desteklemesinin sade­
ce siyasî ideolojik saiklerden kaynaklan­
madığını akla getirir.
ikinci Dünya Savaşı, ona katılmayan
ülkeleri dahi çok derinden etkiledi; Türki­
ye özellikle savaş alanlarına coğrafi ya­
kınlığından dolayı bu etkiyi en derinden
hisseden ülkelerden biriydi. Savaşın ön­
cesinde anti-revizyonist kampta olan; İn­
giltere ve Fransa ile Sovyetler'e karşı kul­
lanılmamak şartıyla ittifaka giren Türkiye,
Stalin Flitler yakınlaşmasıyla tüm Avrupa
gibi şaşırmış, savaşın başındaki parlak Al­
man zaferleri karşısında fiilen yalnız kal­
mıştı, Bunun karşısında 1940 yazının so­
nundan itibaren Almanya'ya yaklaşmaya
başladı, öyle ki Fîaziran 1941 'de Alman­
ların Sovyet saldırısından hemen önce Al­
manlarla bir dostluk anlaşması dahi im­
zalandı.
Savaş boyunca, basında bir Almancı-
ingilizci ayrımını görmek mümkündür.
Kabaca çizmek gerekirse Ahmet Emin
Yalman'ın Vhfan'ı, Tan gazetesi ile Hüse­
yin Cahit önce Yeni Sabah'ta. daha sonra
1943'te yine yayımlamaya başladığı Ta-
n/n'de Müttefikleri destekliyordu. Nec­
mettin Sadak'ın Akşam'ı ve Nadi'lerin
Cum huriyeti ise Almanları destekliyordu
denebilir.
Nadir Nadi Viyana'da okurken C u m ­
huriyete yolladığı yazılarla gazeteciliğe
başlamıştı, 1939'a gelindiğinde gazetenin
sürekli yazarlarından biriydi, Alman işga­
linden sonra eskiden tanıdığı Viyana'ya
gidip, yeni döneme dair bir seri gezi yazı­
sı yayımlamıştı. Bu seri röportajlarda
Anschluss haklı gösteriliyor. Yahudilere
karşı yapılan kötü muamele ise mazur
gösterilmeye çalışılıyordu, yeni Viya-
na'nın eskisine kıyasla çok daha şen ve
müreffeh bir şehir olduğunun altı çizili­
yordu. Savaş başlamadan önce Nadir Na­
di Von Papen'a misafir olmuş ve anıların­
da aktardığı üzere Türkiye'nin çıkarlarıyla
uyuştuğu sürece ona yardım etmekten
B İ R Z O. Y Ü Z Y I L
Cumhuriyet
flNfl H BB flTflTURKCUlUK
JZgş Org. Evren, MGKnın
^ ilkelerini açıkladı
İsta n bu l'd a
to k ağa
. TOrkiy*
il* ilgili
ç ık m a ,. hab *rl*r
r*“ i' İ yabancı
.S i 1 4 -0 $ :j ajanı *«
ara tm d a H radyolarda
'| itte ıır jth y d ı
u ygulanacak
12 Eylül Cumhuriyet gazetesi için de
bir milattı. Gazetenin sol kimlikle
bütünleşmesinin, am a aynı zamanda
kurulduğu günden beri “varoluşsa!
ideolojisi” olan Atatürkçülüğün
“koyutaştınlmasımn" miladı...
mutlu olacağını bildirmişti. Yine de anıla­
rına bakılacak olursa Cum huriyet yazı
kadrosundaki esas Nazi hayranının Peya-
mi Safa olduğu görülür, otu2 İu yıllar bo­
yunca Safa C u m h u riy e t gazetesinde
önemli görevler üstlenmiş ve yazılarım
yayımlamıştı. Sertellerle C u m h u riy e tın
giriştiği polemiklerde Cum hu riyeti hep
Peyami Safa'nın kalemi temsil etti. Sabiha
Sertel'e yakıştırdığı "Bolşevik Dudu" sıfatı
da bu dönemin ürünüdür.
Cumhuriyet gazetesi belki ticari kaygı­
larla, belki de çoğulcu Batı demokrasile­
rinden ziyade daha otoriter, kalkınmacı
ve Sovyet modelinden daha millî bir al­
ternatif sunan Almanya'yı savaş boyunca
hükümetten daha tutarlı ve hükümetin
Almanların Sovyet işgalini takip eden dö­
nemdeki tavrı göz önünde bulundurulur­
sa daha mutedil bir havada desteklemiş­
tir. Gerçekten de 1940 Ağustosun da (on­
dan sonra yine benzer bir gerekçeyle 7
A K I M I : " S O L K E M A L İ Z M "
Aralık 1941'de bir günlüğüne kapatıldı)
C u m h u riye t i kapatan onun öncesinde
Nadir Nadi'yi bir basın toplantısında biz­
zat Refik Saydam tarafından azarlayacak
kadar Cum huriyetin yayın politikasından
rahatsız olan Millî Şef rejimi, daha sonra
kendisi Alman yanlısı politika gütmüştür.
Fakat bu durum Almanların talihi döndü­
ğünde seçkin çevrelerde ilk tasfiye yiyen
Alman yanlısının Yunus Nadi olmasını
engellememiştir. Gerçekten de Türkçü
Başbakan Saraçoğlu'nun azliyle son bu­
lacak Türkiye'nin Almanya'dan uzaklaşıp
galip müttefiklere yanaşma hamlesinin ilk
kurbanı 1943 seçimlerinde 1912'den beri 505
ilk defa Meclis dışında kalan Yunus Na-
di'dir. Usta gazeteci ve siyaset adamı bu­
nun ertesinde biraz da kırgın olarak Ce­
nevre'de tedavi olduğu hastanede 1945
Haziranında vefat edecektir.
Yunus Nadi'nin ölümünden sonra za­
ten gazetede uzun süredir çalışan iki oğlu
Doğan ve Nadir yönetimi devraldı. Gaze­
tenin imtiyaz sahibi olarak merhumun eşi
Mazime Nadi görünüyordu, yönetim ku­
rulu ise aile üyelerinden oluşuyordu. Gö­
rüldüğü üzere Yunus Nadi'nin vefatını
Cum huriyet zarar gömıeden atlatmayı
bildi. Nadir Nadi ve yazı işleri müdürü
Cevat Fehmi'nin Yunus Nadi sonrası dö­
nemde gazetenin siyasî çizgisine damga­
larını vurdukları söylenebilir.
Savaş sonrası dönemin dış konjonktür
kaynaklı özgürlükçü açılımlarına en kuş­
kulu yaklaşan yazar herhalde Nadir Nadi
idi. 1945 yazında "daha geçen seneye
kadar en küçük gerekçeler bile gazete ka­
patmaya yetiyordu, şimdi herkes istediği­
ni söylüyor" diyerek hükümetin bu tavrını
"oportünizm” olarak adlandırıyor ve dış
politikayı oportünist bir temele oturtma­
nın olası zararlarına dikkat çekiyordu; si­
cilli rejim muhaliflerinin bile birdenbire
düzenin esas prensiplerini sahiplenip, bu­
radan hareketle bunların daha demokra­
tik bir açılımını hedeflemesinden rahat­
sızlık duyuyordu. Nadir Nadi bugün pek
çok Kemalistin hararetle karşı çıktığı bîr
 tezin en açık şekilde ileri sürüyordu ve
ona göre çok partili hayat, dış politika
kaygılarıyla zamansız bir şekilde Türki­
ye'ye ithal ediliyordu, mahreci ise San
Fransisko'ydu ve bu Türkiye Cumhuriye-
ti'nin temel prensiplerinin savunulması
açısından ölümcül bir hata oluşturabilir­
di. "İster San Fransisko'dan getirdikleri
yeni moda demokrasi maskesine bürün­
sünler, ister insaniyet adına ortaya gerdik­
leri tahta perde arkasına saklansınlar, var­
lığımızı kıskananlar devirmek isteyeceği
ilk kale daima Atatürk olacaktır".
Cumhuriyet kurulmakta olan muhalefet
506 partisinin rejim karşıtı sayılabilecek odak­
lardan etkilenmemesi için uğraşıyordu.
"Yeni partinin kuruluş hazırlıkları ilerler­
ken, bu partiyi şu ya da bu yöne doğru
çekmeye çalışanlar görülüyordu. Özellik­
le Sabiha ve Zekeriya Sertel çifti ve onla­
rın etrafında toplanan Tevfik Rüştü Araş,
Canıî Baykurt gibi eski politikacılar bü­
yük bir çaba içindeydiler. Solcuların her
gün sütunlarında boy gösterdiği Tan ga­
zetesi, Moskova ağzı kullanması yüzün­
den halk arasında sevilmiyordu.(...) Kuru­
luş ve program hazırlıkları sırasında parti­
ye verilecek yönün bu bakımdan tartışıl­
dığını sezen Türk basını, e2 İci çoğunluğu
ile Moskova solculuğuna kayacak bir
partiyi hiçbir şekilde tutmayacağını açık­
ça belirtti". Bu cümlelerin ne anlama gel­
diğini daha iyi anlamak için Berkes'in
Unutulan Yıllar'ma yeniden referans ver­
mek gerekir. Berkes, DP kurulmadan ön­
ce özellikle Batılı olası müttefikleri, Özel­
likle İkinci Dünya Savaşı sırasındaki tutu­
muyla kızdırdığı Birleşik Devletler'e ya­
kınlaşmak için yeni kurulan partiye sız­
ması muhtemel kimi unsurların Türki­
ye'de Sovyet menşeli bir tehdit yarattığı­
na dair bir senaryonun uygulandığını öne
sürer. Bahsedilen isimler Serteller, Yal­
man, eski bir İttihatçı ve Millî Mücadeleci
olan Cami Baykurt ve Bayar'm yakın dos­
tu Aras'trr, DP kurucularının politik eği­
limleri göz Önünde bulundurulduğunda
bu ihtimalin ne kadar uydurma olduğu
ortadadır fakat Tan Matbaasının yağma­
lanması gibi olayların arkasında bu senar­
yonun yattığı güçlü bir iddiadır. Gerçek­
ten de, Soğuk Savaş döneminin otoriter
rejimler için mümbit ve gri havası küresel
politikaya çökmeden Önce, bugün Avru­
pa Birliği'ne tam üyeliğin ülkede bir dö­
nem estirdiği havaya benzer bir siyasî ik­
lim Türkiye'de hakim olmuş ve yukarıda­
ki satırlarda görüleceği üzere Nadir Nadi
ve Recep Peker gibi insanlarda bu durum
derin bir rahatsızlık yaratmıştı. Cum huri­
y e tin bugünkü çizgisiyle devamlılığını
Örneklemesi açısından ilginç bir paralel­
lik gösteren bu iki dönem, gazetenin Batı­
cı söylemine rağmen, Türkiye'deki politik
sistemin otoriter niteliklerini nasıl huşu iie
sahiplendiğini de gösterir. Cumhuriyet
Tek Parti rejiminin ve ideolojisinin taviz­
siz bekçisidir.
Moskova etkilerine karşı böyle duyarlı
olan Cumhuriyetin, o dönemde kimi
CHP'lilerce dahi komünistlikle itham edi­
len Köy Enstitülerini hararetle savunması
girişte belirttiğimiz süreklilik gösteren il­
keler göz önünde tutulduğunda şaşırtıcı
değildir. Enstitüler köycülüğün yukarıda
tanımladığımız şekliyle, yani ülkenin sos­
yal yapısını değiştirmeden yani köylüyü
köyünde köylü olarak tutarak müreffeh
kılmayı ve Batılı yaşam biçiminin konfor­
larından olabildiğince yararlandırmayı
hedefleyen anlayışın en temel uygulama
alanıydı. Bu nedenle Cumhuriyet eğitim
bakanlığında tutarlı bir şekilde Haşan Ali
Yücel ekibini Reşat Şemsettin Sirer ekibi­
ne karşı savunmuştur, Sirer ve temsil etti­
ği anlayış köycülüğü ikinci plana atmakla
kalmayıp, özcü bir Anadolucuiuğu, ba­
kanlıkta tüm Batılı eğilimlerin yerine de
İkame etmeye uğraşıyordu. Cum huriyet
diğer bir temel ilkesine ters düşen bu eği­
lim, Sirer imzalı neredeyse bütün tasar­
ruflar karşısında Cum huriyet i sağlam bir
kale haline getirmişti Ankara DTCF bas­
kınına ve ardından gelen hocalar tasfiye­
sine karşı duruşları buna bir örnektir; öy­
le ki bakanlıktan ayrıldıktan sonra milli-
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I M I :
yetçi muhafazakâr ithamlar karşısında
umduğu desteği yazarı olduğu partisinin
yayın organı olan Ulus'ta bulamayan Ha­
şan Âli, Cum huriyete geçmiş ve vefatına
kadar burada yazmıştı, gazetenin bu dö­
nem aynı görüşten bir başka yazarı ise
Fakir Baykurt'tu.
Cum huriyet in köycülüğünün ilginç bir
örneği de Mahmut Makal'ın Niğde Hal-
kevi'ndeki bir toplantıda bugün zengin
çocukları okuyabiliyor, yarın fakir çocuk­
larının da okuyabileceği bir düzen kuru­
lacak dediği iddiasıyla tutuklanmasının
ardından yaşandı. Nadir Nadi Makal hak­ ■gösteriri Bu dönemde Yaşar Kemal de rö­
kında daha birkaç ay önce Bizim Kö y ad­
lı kitabını öven bir başyazısını şöyle bitir­ kadrosuna.
mişti: "Ömrün boyunca bizim köyde otu­
racaksın. Bu yurda senin gibi daha en
aşağı kırk bin Mamıdefendi lazım oldu­
ğunu unutma". Bu tutuklanma olayı
Cum huriyetin Makal'a verdiği desteği ar­
tırmasına yol açtı, Makal'ı daha .önce hiç
görmediği İstanbul'a getirip çeşitli kişiler­ maya yönelik çabalarından tüm gazeteci­
le görüştürdüler. Bunlardan biri de Yahya
Kemal'di. Üstadın İstanbul'a dair sorduğu
bir soruya Makal'ın verdiği şu cevap ga­
zetede yer aldı "(...) bu güzel manzaralar,
benim köye olan bağlılığımı çok daha
.kuvvetlendiriyor. İstanbul da her şey var,
köyde bunların hiçbiri yok". Bu örnekte
de görüldüğü üzere Cum huriyetin vurgu­
su hep köylüyü, köyde tutarken, ekono­
mik kalkınmanın nimetlerini oraya yansıt­
maktı. Bununla birlikte zaten köylünün
köyünde, köylerden devşirilmiş öğret­
menler tarafından şehirde uygulanandan
farklı bir programla eğitilmesi de Kemalist
köycülüğün temel ilkelerinden biridir.
Asım Karaömertioğlu'nun da altını çizdiği
bu köycülüğe damgasını vuran, hem yü­
zü geçmişe dönük hem cie kalkınmacı ol­
manın yarattığı ve şehirleşmenin bir top­
lumsal vakıaya dönüşmesiyle tasfiye edi­
len Kemalizmin muhafazakâr yönüne has
bu gerilim birebir gazetenin sayfalarına
yansımaktadır.
Nadir Nadi, 1950 seçimlerinde De­
mokrat Parti listesinden Muğla bağımsız
" S O L K E M A L İ Z M "
milletvekili olarak Meclise girdi. Bu dö­
nemde Cum huriyet sayfalarında yurttaki
gene! havaya uygun olarak kızılların türlü
melanetine dair yazılar okumak daha
mümkündür, ama başyazarın iktidar par­
tisinin listesinden Meclise seçilmesi yayın
politikasında köklü bir değişikliğe yol aç­
maz. Yazı işlerinin başında Yunus Na-
di'nin vefatından beri Cevat Fehmi Baş-
kut vardır, gazetenin köycü çizgisinin ar­
kasındaki en önemli isim herhalde odur.
Doğan ve Nadir Nadi kardeşlerin varlığı
gazetenin hâlâ bir aile gazetesi olduğunu
portaj yazan olarak katılacaktır gazetenin 5 07
Demokrat Parti hükümetinin basınla
yaşadığı balayı 1954 seçimlerinden sonra
biter. Türkiye ve hükümet için zor günler
başladığında Nadir Nadi hâlâ Meclîstedir,
ama hükümetin ispat hakkı tartışmaların­
da örneklenen basın özgürlüğünü kısıtla­
ler gibi rahatsızlık duymaktadır. Buna
karşılık hükümet de gazetecilerden rahat­
sızlık duymaktadır Gerçekten de popülist
sağ partiler, çok partili rejim sayesinde
halk yığınlarına dayanarak Cumhuriyet
elitlerine bağımlı olmaksızın ülkeyi kendi
anlayışları doğrultusunda yönetebilecek­
lerini Demokrat Parti deneyimiyle gördü­
ler. Bunun tersi de doğru doğal olarak,
Feroz Ahmad'ın da altını çizdiği üzere
50'li yıllar geleneksel Türk aydınlarına
popülist sağa güvenemeyeceklerini gös­
terdi, Ülke yönetiminden bu şekilde dış­
lanan Cumhuriyet eliti ve onların ilerle­
yen yıllarda sesi olacak Cumhuriyet gaze­
tesi, sağ popülizmin klientalist siyasalar­
la; kalkınmaya ayrılması gereken kaynak­
ların boşa savrulduğunu iddia ediyordu.
Nadir Nadi Demokrat Parti ve Mende­
res'e dair anılartnda halk desteğine mec­
bur olan iktidarların ülkenin kıt kaynakla­
rını optimal bir verimlilikle kullanamaya­
caklarına dair canlı örnekler sunar.
Bu şartlarda C um hu riyet in 27 Mayıs
müdahalesini olumlu karşılamasına şaş-
 K E M A
nıamak gerekir, zira Nadir Nadi'nin de
işaret ettiği gibi "27 Mayıs'tan beri çok
şükür Atatürk'e yeniden kavuştuk. Bu­
günkü Millî Birlik idaresinin oy peşinde
koşmadığına dair en güçlü belge, bütün
sözcülerin devrim ilkeleri üzerinde hiçbir
ödüne sapmaya lüzum görmemeleridir".
Cum huriyetin kurucu ilkelerine bağlılıkla
halkın isteklerine kulak vermek arasında
yukarıdaki alıntıda öngörülen açı her ne
kadar Demokrat Parti iktidarı deneyimle­
rinden kaynaklanıyor olsa da, unutma­
mak gerekir ki, daha 1945'te çok partili
rejimi San Fransisko mahreçli diye aşağı­
508 layan yine aynı yazardır. Bu satırlar Nadir
Nadi demokrasi düşmanıydı diye okun­
mamak, onun, tıpkı fikirlerini yansıttığı
geniş kitle gibi, öncelikleri başkaydı:
"Türkiye'yi Batı uygarlığı koşullarına ka­
vuşturacak olan devrim ilkelerine sımsıkı
sarılıp da yurdumuzdaki sosyal ve ekono­
mik ortamı bir an önce düzeltmeye ko-
yulmazsak çok partili demokratik rejim
bu topraklar üzerinde hiçbir zaman tutu-
namayacaktır". 27 Mayıs sonrasında ulu­
sal kalkınmaya yapılan vurgu Kemalist
söylem içinde başat konumdaydı, örne­
ğin laiklik gibi diğer temel ilkeleri gölge­
ler duruma gelmişti, "Muasır Medeniyet
Seviyesi" “din işleri ile devlet işlerinin
birbirinden ayrılması" olarak değil daha
maddi bir temelde tanımlanıyordu. Bun­
da muhakkak Demokrat Partili yıllarda
gündelik yaşamda görülen maddi refahın
yurttaş nezdinde yarattığı sahiplenmenin
görülmesi de etkin olmuştur. Popülist sağı
kendi silahıyla fakat Tek Parti dönemin­
den kalma yöntemlerle vurmak niyetin-
deyditer. Sanki, "yurttaş müreffeh olacak­
sa, refahı da biz getiririz" anlayışının dil­
lendiriliyordu, zira plana, dolayısıyla
devlete ve onun muktedir bürokratlarına
(isterseniz teknokratları diye okuyun) vur­
gu yapılıyordu, bu yeni ulusal kalkınma-
cılık günlerinde. Cumhuriyet gazetesi de
bu yönde neşriyat yapmaktaydı.
Türkiye'de basının ekseni 27 Mayıs'la
değişti. O güne kadar basında bir sağ-sol
L İ Z M
ekseni tanımlamak hayli zordu, her gaze­
tede aşağı yukarı her "makbul" görüşü sa­
vunan yazar bulmak mümkündü. Solun
ve sosyalizmin darbeyle birlikte Türki­
ye'deki siyasal terminolojiye meşru bir
öğe olarak girmesi BabIâli'ye de Nadir
Nadi'nin deyimiyle "canlılık getirmişti".
Solun bu yükselişi karşısında doğal olarak
karşısında da o güne kadar hep kendini
hissettiren milliyetçi muhafazakâr blokta
daha görünür hale geldi. Aziz Nesin bu
olguya dayanarak Türkiye'de fikir gazete­
ciliğinin başlangıcının atmışlı yıllar oldu­
ğunu iddia eder "Cumhuriyet gazetesi ve
diğer gazeteler Türkiye'deki sınıflar
bilinçlenmeye ve örgütlenmeye başladık­
tan sonra fikir gazetesi olabilmişlerdir".
Fakat Babıâli'ye sağ-sol ekseninin gelişi­
nin halk katında aynı ayrımın oluşmasını
öncelediğini kabul etmek gerekir. Özbu-
dun ve Tachau'nun Türk seçmeninin oy
verme şeklinin 1973'te sağ-sol eksenine
oturduğunu ileri sürdükleri düşünülecek
olursa, BabIâli'nin bu konudaki öncülüğü
daha iyi anlaşılır.
Bu yeni durum karşısında C u m h u ri­
yette kendini yeniden konumlandırmak
Nadir Nadi'nin sözleriyle "bir şeyler yap­
mak Atatürk ilkeleri ışığında kendini yeni­
lemek zorundaydı” . Nadir Nadi, anıların­
da anlattığına bunun için önce kendi ko­
numunu netleştirmesi gerektiğini düşünür
ve sonunda kendisinin "sosyalist eğilimli
(halktan yana} bir yazar" olduğuna karar
verir. Yazı İşleri müdürü Cevat Fehmi de
başyazar ile aynı görüştedir. Açıkçası bir
kez taraf olmaya karar verdikten sonra
önlerinde pek bir seçenek de yoktur, ellili
yıllar Nadir Nadi gibi "sosyalist eğilimli
yani halktan yana" seçkinlerin popülist
sağın çoğunlukçu ilkeleriyle uzlaşamaya-
cağını göstermiştir. Cumhuriyet bu doğ­
rultuda yazar kadrosuna yeni isimler kat­
maya başlar, 1962'de düzenlenen Yunus
Nadi makale yarışmasının konusu da "Li­
beralizm mi Sosyalizm mi" tartışmasına
ayrılmıştır. Nadir Nadi ve Yaşar Kemal ta­
rafından yapılan ön elemeyi geçen maka­
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I M I :
leler Cum hu r i yet'te yayımlanır. Bunlar­
dan biri de Şadı Alkılıç'ın eşi Hikmet Al-
kılıç adıyla yolladığı yazıydı. Bu yazıda
komünizm propagandası olduğu için ya­
zar Alkılıç ve yazı işleri müdürü Kayhan
Sağlamer hakkında dava açıldı. Tüm bu
olaylar genel olarak sağ basında Cumbü­
nye! karşıtı bir kampanyaya yol açtı, eski­
den Nazi hayranlığıyla itham edilen ga­
zete şimdi Komünistlikle suçlanıyordu.
Ne yazık ki bu biraz da "haksız" bir suç­
lamadır. Nadir Nadi (başka bir saikle söy­
lemiş olsa da) bunu açıkça ifade etmiştir:
"Biz 1924'de ne idiysek, 1944'de de,
1964'de de o idik" Cum huriyet Batıcı,
kalkınmacı ve ulusal kurtuluşçu bir anla­
yış doğrultusunda sadece atmışlı yılların
uluslararası ve ulusal konjonktürüne göre
konumunu düzenlemişti.
Bu noktada 1962'de gazeteye giren ve
yetmişli yılların başından bugüne gazete­
ye damgasını vuran İlhan Selçuk'a değin­
mek gerekiyor. Cum huriyet yeniden yapı­
lanmaya çalışırken 1962'de Vatan gaze­
tesinden Cum huriyete geçen Selçuk Ce-
vat Fehmi, Nadir Nadi İkilisinin çok be­
ğendiği bir isimdi, Yön'ün kuruluş bildir­
gesinde imzası vardı, bir anlamda Cum ­
huriyetin o "yöne" açılımını da simgeli­
yordu, 1963 yılında gazete içindeki saf­
laşmada gazetedeki yeniliğinden ötürü
esas taraflardan biri değildi. Fakat bu
olayların Cevat Fehmi ve Yaşar Kemal'in
gazeteden uzaklaşmasıyla son bulmasın­
dan sonra, kontrol yeniden Nadir Nadi
çizgisine geçtiğinde, yani yetmişlerin ba­
şında, İlhan Selçuk'un "Pencere"si de be­
lirleyici bir önem kazandı. Dokuz Martçı-
larla işbirliği ve 12 Mart darbesiyle Ziver-
bey'e hapsedilmesi, 1971 'de gazetenin
yeni açılımdan ötürü yaşadığı ikinci kırıl­
mada önemli bir rol oynadı.
İlhan Selçuk "Cumhuriyet gazetesinin
sola dönük yüzü, tabii. Millî Demokratik
Devrim olarak düşünülmelidir" belirle­
mesini, gazetenin kurucu misyonunun
doğal bir sonucu olarak gördüğünü be­
lirtir, Bu bağlamda otuzlardaki eğilimle
" S O L K E M A L İ Z M "
yetmişlerdeki eğilim birbirine bağlanmış
olur. 12 Mart darbesi olduğunda gazete,
bu darbenin kimi yazarlarının umutla
beklediği müdahale olmadığını bilmesi­
ne rağmen sıcak karşıladı. Nadir Nadi,
kişisel dostu Nihat Erim'i destekleyen
birkaç yazı da yazdı, otoriter bir rejimde
radikal reformlar uygulanmasına dayalı
bir program Cum huriyet in çizgisiyle çe­
lişen bir yönü yoktu, ama kısa sürede
Erim kabinelerinin radikal reformcu ol­
maktan çok, perde arkasındaki Demi-
rel'in bir oyuncağı olduğu ortaya çıktı.
Fakat o sıralarda Cum huriyet ülke politi­
kasından ziyade kendi iç politika çekiş­ 509
meleriyle meşguldü. Temmuz 1971'de
gazete yönetim kurulu olağanüstü top­
landı. Bu olağanüstü toplantıda İlhan
Selçuk'un ve yazı işleri müdürü Oktay
Kurtböke'nin cunta tarafından tutuklan­
ması üzerine, darbe ortamından da telaş­
lanan damatlar Nadir Nadi'ye karşı ikin­
ci darbeyi yaptılar. Nadi Ağustos'da ga­
zeteden istifa ettiğini açıkladı. Fakat bu
seferki darbe hiç de kol kırılır yen içinde
kalır şeklinde olmadı. Darbecilere yaran­
mak isteyen damatlar, Cum huriyet yayın
politikasının değişeceğini kamuoyuna
bizzat Cum/iüriyet'te açıkladılar, Meh­
met Badastan başlayarak gazetede solcu
bilinen bütün yazarların işlerine son ver­
diler. Bunun üzerine okur tepkisi başla­
dı, yüz bin civan tirajıyla ülkenin dör­
düncü büyük gazetesi olan C u m h u ri­
ye tin tirajı kırk bine geriledi, 27 Mayıs
sonrası yapılan atılımla yüz kırk bini
aşan tirajın böyle gerilemesi gazete için
ölümcüldü. Damatlar bu yönetim deği­
şikliğiyle Yunus Nadi'nin gazeteyi kur­
duğu İlkelere sahip çıktıklarını iddia edi­
yorlardı, oysa seçkinci, kalkınmacı, ulu­
salcı ve otoriter bir rejimi savunmanın
Yunus Nadi'nin ilkelerine ters bir yönü
yoktu, nitekim sadık okurlar da gazeteyi
almayarak yeni yönetime aynı mesajı ve­
riyorlardı. Hem boykot, hem de 1975'de
vefat edecek olan Nazime Nadi'nin ikna
çabaları bir yıla varmadan darbenin ber-
 tarafına ve Nadir Nadi'nin gazete yöneti­
mine geri gelmesine yol açtı.
Bu olayı da atlatan Cum huriyet, yet­
mişlerin sağ-sol ekseninde iyice bölünen
şiyasî ortamında Ecevit'in "Karaoğlan"
imajının da etkisiyle solun merkezini
temsil ediyordu. Bunun sonucunda da
tam karşılarında yer alan Tercüman'la
çekişirken tirajları da yeniden 120 bini
buldu. Muhabir kadrosu iyice solculaşan
C u m h u riye ti yetmişlerin sonuna doğru
bu sefer de solundan rekabet bekliyordu.
Yeni Kurulan Demokrat otuz bine yakla­
şan tirajını hemen tümüyle C u m h u ri­
510 yetten almıştı. Sokaktaki şiddet arttıkça
Cumburiyet'te "faşist saldırı" haberleri
artıyor, sol jargon yazı işlerine iyice yer­
leşiyor, ama Cum huriyet okurları ise hem
faşistlerden hem de devrimcilerden da­
yak yiyorlardı, 70'lerin sonunda devrim­
ci solda yükselen Cumhuriyet oku-ma,
okut-ma kampanyası, 1971 ve 91'deki
içerden boykotların tersine gazetenin tü­
müyle dışından yapıldı ve gazetenin ra­
dikal solla olan ilişkisini iyiden iyiye
problemli hale getirdi.
Bu gelişmeler ışığında bir değerlendir­
me yapıldığında, 70'li yıllarda Cum huri­
yet gazetesinin Kemalizmin kalkınma ik­
tisadı, sosyal devlet ilkeleriyle bezenmiş
ve dolayısıyla solla dirsek temasına geç­
miş biçimiyle aynı rotada yer aldığını
söylemek mümkün gözükmekte. Özellik­
le Kemalist devrimin Üçüncü Dünya için
bir model oluşturduğu tezi, o dönemde
gazete sayfalarında sıktıkla yer almaktay­
dı ve gazetenin de ana düşünce arterle­
rinden birini oluşturmaktaydı,
12 Eylül Cum huriyeti kurtardı (bu tes­
pit bizzat gazetenin yöneticilerine ait);
Demokrat ve A ydınlık kapatılırken Cum ­
huriyet açık kaldı. Sivil şiddetin bitmesi
anlamında Türkiye'nin çoğunluğu gibi
Cumhuriyet de darbeyi olumlu karşılamış­
tı, Fakat darbecilerin Türk-istâm sentezine
dayalı sosyal görüşleriyle, liberalizme da­
yalı iktisadi görüşleri Cum huriyet in bün­
yesinin tahammül edemeyeceği siyasal
tercihlerdi. Gazeteye ilk kapama cezası
Kasım 1980 de, ilhan Selçuk'un bir yazısı
yüzünden on günlüğüne verildi, İkincisi
ise Ocak ! 983'te Nadir Nadi'nin bir yazı­
sı üzerine her iki yazı da cuntanın Ata­
türkçülük görünüşü altında Atatürkçülük­
ten uzaklaştığını ima ediyordu.
12 Eylül ve ertesi Cum huriyet için ve­
rimli yıllardı. 1983'te normalleşme ile
birlikte hem teknolojik hem de idari an­
lamda yenilenen gazete gelecekten
umutlu olmak için her sebebe sahipti.
Gazetenin idari sorumluluğu ailenin
genç kuşağından, müessese müdürlüğü­
ne getirilen Emine Uşaklıgil'deydi, yazı-
işleri Haşan Cemal, Okay Gönensin İkili­
sinin elindeydi, üstelik Cum huriyet ülke­
de darbeden sonra ayakta kalan tek kitle­
sel sol yayındı ve saygın kalemleri kadro­
sunda barındırıyordu. Tüm bunların öte­
sinde, Cum huriyet Ö z al yönetiminin ye­
ni yönelimi sayesinde sahici ve uzlaşmaz
bir muhalefet odağı haline gelmişti, bu
durumun her ne kadar gazetenin reklam
gelirine olumsuz bir etkisi olsa da tiraja
bîr zararı olduğu iddia edilemezdi.
ANAP'm liberal popülist sağ söylemi,
C um hu riyet in kalkınmacı, seçkine i te­
mel anlayışıyla taban tabana zıttı. Daha
otuzlarda, kafasından ilk sildiği ideoloji­
nin iktisadi liberalizm olduğunu söyle­
yen bir başyazara sahip gazetenin doğal
olarak bu politikaları hayırhah bir tutum­
la karşılaması mümkün değildi. Seksen­
ler boyunca Cumhuriyet SHP tarafından
temsil edilen sol muhalefetin basındaki
sözcüsü durumundaydı. Bu muhalefet
sadece basit bir iktisadi siyasalar bütünü­
ne yönelmiş bir hareket olmanın ötesin­
de, tasfiye edilmeye çalışılan bir değerler
dünyasının hakim anlayışa karşı direnişi­
ni temsil ediyordu.
Moda tabir ile yükselen değerler, kade­
rin talihsiz bir oyunuyla sonunda C u m ­
huriyete de en tepeden sirayet etti. 1991
seçimlerinde SHP'nin yerel seçimlerdeki
başarısını tekrarlayamaması üzerine, ga­
zete ANAP karşıtı bir DYP-SHP koalisyo­
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K
nu seçeneğini desteklemeye başladı. Os­
man Ulagay'm köşesinde ANAP-DYP ko­
alisyonu ihtimalinin memleket açısından
daha tercihe şayan olabileceğini belirten
bir yazı yazması bardağı taşıran son dam­
la oldu. Bardağın geri kalanı ise Haşan
Cemal'in 1981'de genel yayın yönetme­
ni, Okay Gönensin'in ise yazı işleri mü­
dürü olması, Emine UşaklıgiTin de deste­
ğiyle bu ekibin C um huriyeti geleneksel
imajını değiştirmeye çabalamasıyla çok
önceden dolmaya başlamıştı. Bunlara gö­
re yüz yirmi binleri aşamayan tiraj ve
özel sektörden reklam alamama gibi so­
runlar her şeyden önce bir ticari işletme
olan gazetenin gelişmesini engelliyor du­
rağanlaştırıyordu. Gazetenin geleneksel
çizgisini savunan köşe yazarlarının ağır­
lıkta olduğu yayın kurulu ise bu gelişme­
leri tasvip etmiyordu. 1991'de Nadir Na-
di'nin vefatı çekişmeyi su yüzüne çıkardı
ve ilk raundu kaybeden yayın kurulu ya­
zarları (başta İlhan Selçuk, Uğur Mumcu,
Ali Sirmen, Oktay Akbal, Hıfzı Veldet Ve-
lidedeoğlu vbl teker teker gazeteden ay­
rıldılar, ikinci okur boykotunun başlama­
sına önayak oldular. Kırk binlere düşen ti­
raj karşısında yepyeni isimlerle yeni bir
Cum huriyet oluşturmayı hedefleyen ga­
zete yönetiminin bu projeyi sürdürmesi
mümkün değildi, ne de olsa onlar ticari
açıdan da verimli bir gazete için yola çık­
mışlardı. 1991 'deki bu tartışmada da ta­
raflar Yunus Nadi'nin kurucu ilkelerini re­
ferans gösterdiler, oysa Nadi ne Yeni-
gün'ü, ne Cumhuriyet'i para kazanmak
için yayımladı, her ikisi de belirli bir fik­
rin Türkiye'de bayraktarlığını yapmak
üzere kurulmuştu. Bünyenin bu fikirlere
zıt anlayışları barındırması mümkün de­
ğildi. Nitekim Nisan 1992'deki genel ku­
rulda eski anlayış gazeteye geri geldi.
Bu dönemde gazetenin dönemin nere­
deyse tüm renklerini barındıran bir sol
söyleme kavuştuğunu söylemek müm­
kün. Henüz Kürt sorununun yakıcılığı ve
siyasal İslâm tartışmalarının ağırlıkta ol­
madığı bu zaman zarfında, temel hak ve
I M l 1 " S O L K E M A L İ Z M
Özgürlükler talebi ağırlıkla vurgulanmak­
taydı. Ama gazetenin yönetimini tekrar
eline alan İlhan Selçuk ve ekibi için yeni
dönem, solla ilişkilerin çetrefilleştiği bir
dönem olacaktı. Her şeyden önce gazete
artık eski tirajını kaybetmişti ve "yeni"
ekibin sürdürmeye çalıştığı çizgi Cum hu­
riyetin bir gazete olarak tarihi boyunca
taşımaya çalıştığı misyonun berraklaşma­
sı yönündeydi. Bu berraklaşmada en be­
lirleyici husus 90'lann politik atmosferiy­
di. Bir yandan yükselen siyasal İslâm'ın
ülke gündeminde belirleyici bir konuma
ulaşması, diğer yandan da (ve daha etkili
olarak! Kürt sorunun yakıcı bir hale gel­ 511
mesiyle Cum huriyet gazetesi üzerindeki
"sol" kimlikle çelişir bir konuma doğru
şeneldi. Kuruluşundan beri koruma ama­
cını taşıdığı “Cumhuriyet fikri"nin siyasal,
hatta yaşamsal tehdit altında kalması, bu
fiknn tarihi koruyucularına "sefer-görev"
emri çıkartılmasına neden oldu. Artık
Cumhuriyet gazetesi için savunulması ge­
reken konuların öncelik sırasında sol de­
ğerler C u m h u riy e tin kurucu idealleri­
nin'değerlerinin gerisinde kalacaktı. Bah­
si geçen siyasî akımların güç kazanması
\e radikalliği arttıkça Cumhuriyet gazete­
si de sahip çıktığı değerler açısından dev­
letçi bir çizgiyle örtüşme alanı genişledi.
1924'te kurulduğu yıldan beri şiar edin­
diği anti-liberal, Batıcı, kalkınmacı, ba­
ğımsızlıkçı bakış açılarıyla Cumhuriyet ga­
zetesinin, bugün 27 Mayıs sonrasında be­
nimsediği sol Kemalist çizginin giderek sa­
ğına düşen çizgisi, gazetenin tarihî göz
önünde bulundurulduğunda şaşırtıcı bir
gelişme sayılamaz. 77 yıla yaklaşan ve
Türkiye Cumhuriyetinin akranı olan
Cumhuriyet gazetesi Öncelikler sıralama­
sında rejimin kendisini herzaman önplan-
da tutmuş, rejimin salımmına ve önkabul-
lerine göre de siyasal skalada kendine bir
yer benimsemiştir. Bu açıdan bakıldığın­
da, yirmilerde gazetenin Ankara'ya karşı
yürütülen muhalefetin kırılmasında oyna­
dığı aktif rol ile doksanlarda ayrılıkçı akı­
ma, siyasal İslâm'a ve bu akımlara müsa-
 K M A Z
mahakâr davrananlara karşı izlediği "De­
rin Devlet" yanlısı politikanın -tıpkı 27
Mayıs sırasında "Zinde kuvvetlerin" ya­
nında yer almaları ya da İkinci Dünya Sa-
vaşı'mn hemen sonrasında yeni bir dünya
kurulurken Türkiye'nin "Biz bize benze­
riz" rejiminin en az hasarla atlatılması için
gösterdikleri çaba gibi- aynı parkurun fark­
lı etapları olduğu açıkça anlaşılır.
Bu yazının başından beri çeşitli dö­
nemlerdeki tezahürlerini göstermeye ça­
lıştığımız Cumhuriyet gazetesinin kurucu
misyonu esas olarak rejimin temel değer­
lerinin tehdit altında olduğu varsayılan
512 dönemlerde (ve ne yazık ki bu varsayım
sıklıkla tedavüle sokulur ülkemizde) çıp­
lak bir biçimde karşımıza gelir. O misyon
ki daha gazetenin ilk sayısında Yunus Na-
di tarafından ortaya konmuştu, bu yüzden
savunucusu oldukları o Cumhuriyet fikri­
ne ne zaman bir eleştiri yöneltilse, Cum­
huriyet tereddütsüz bir şekilde tavrını or­
taya koyar. Bu 1924'te hilafet tartışmala­
rında da böyle olmuştur, yakın zamanda
tanıklık ettiğimiz 28 Şubat tartışmalarında
İlhan Selçuk
MEHMET SOYDAŞ
ATİLLA LÖK
İlhan Selçuk denildiğinde, siyasal tartış­
malara sol jargonla yaklaşan, solun kül­
türel ve simgesel değerlerini paylaşan
veya buna sempatiyle bakan ve hatta,
pratiği ve düşünsel referansları solun
birtakım önermeleriyle çelişse bile, sol­
cu olmadığı iddiasını hakaret olarak ka­
bul eden bir yazardan, ama daha çok da
Cum huriyet gazetesinin genel okur pro­
filinin pusulasından bahsediliyor demek­
tir, ilhan Selçuk, bu kitlenin gözünde ki­
M
da... Zira "Cumhuriyet Fikri" etrafında va­
rolduğunu iddia ettikleri konsensüsün bo­
zulması sadece "uygarlık yolunda ilerle­
yen Genç Cumhuriyeti çelmelemeye yö­
nelik" olabilir, Cumhuriyet ise buna göz
yummaz: "Sulh içinde, dev adımlariyle
yeni bir medeniyet yaratmak yolunda iler­
leyen Atatürk Türkiyesi'nde lüzumsuz ye­
re patırtı yapmamalarını tavsiye ettiğimiz­
den dolayı üzerimize saldıranlara şimdilik
yalnız şunu tavsiye etmek isteriz: Teşkilatı
Esasiye Kanunu'na nazaran hepsi Türktür-
ler. Kanunun kendilerine bahşettiği bu
haktan azami şekilde istifade ederken,
ona layık olmayı daima göz önünde bu­
lundursunlar. Burası Almanya olmadığı
gibi Patagonia da değildir. Burada adam­
lar propagandalarından korkulduğu için
değil, millî ahengi bozdukları için ceza­
landırılırlar." 1937'nin 20 Ekiminde ya­
yımlanan imzasız bir başyazının son satır­
ları olan bu cümleler gazetenin uzun tari­
hindeki herhangi bir başka dönemin po­
lemiklerinde de yazılmış olsa herhalde
okurlarını şaşırtmazdı. □
mi zaman bir filozof, kimi zaman bir
edebiyatçı, kimi zaman bir teorisyen,
çoğu zaman ise bunların hepsidir; yani
bir "Aydınlanma Bilgesi"!..
Yazıları nedeniyle defalarca yargılan­
mış otan ilhan Selçuk 11 Mart 1925'te
Aydın'da doğdu. 1945 yılında İstanbul
Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne başla­
yan ve 1950'de mezun olan Selçuk
1952'ye kadar avukatlık yaptı ve 1952-
58 yılları arasında 41 Buçuk, DoIm uş ve
K a rik a tü r (daha sonra Taş Karikatür)
isimli dergileri çıkardı. Özellikle 41 B u­
çuk, D olm u ş dergilerinin yayın çizgisi
dönemin DP iktidarına muhalefet yö­
nündedir. 1961'de gazetelerde günlük
fıkra yazılarına başladı. Önce Akşam da­
ha sonra Tanin ve Yafan gazetelerinde
çalıştı. Yine 1961 yılında, ünlü bildirge­
siyle Atatürkçülüğün Kurtuluş Savaşı
>
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I M I :
bağlamındaki ant i-emperyalist görünü­
münü ve sosyalizme kapalı olmayan du­
ruşunu temel alan ve bunu 1%0'ların
anti-emperyalist söylemiyle birleştiren
yeni bir Kemalizmi formüle eden Yön
dergisini çıkaranlar arasında yer aldı.
1962'de Cumhuriyet gazetesine geçen
İlhan Selçuk, özellikle 1965-71 döne­
minde AP iktidarını eleştiren yazıların­
dan dolayı kovuşturmaya uğradı. Bu dö­
nemde 1961 Anayasası'nı ve anti-em-
peryalist mücadelede emperyalizme kar­
şı olan bütün güçlerin ortak bir cephede
bir araya gelmesini savundu. Bu konu­
daki görüşlerini Yön ve Devrim dergile­
rinde kaleme aldı. 60'larm sonuna doğ­
ru soldaki M illî Demokratik Devrim
(MDD) - Sosyalist Devrim bölünmesinde
M D D 'ciler safında yer alan Selçuk,
"Devrimci bir askerî darbe" beklentisin­
deki aydınlarla ortak bir zeminde durdu.
12 Mart'tan sonra (Madanoğlu Cunta-
sı'na üye olma ithamının da bulunduğu
davalar nedeniyle) 1971 ve 1972'de iki
kez tutuklandı. Toplam 11 ay tutuklu
kaldıktan sonra serbest bırakıldı. 1972
yılından itibaren çizgisine damgasını
vurduğu Cum huriyet gazetesinde, 70'le-
rin siyasal hayatının temelini oluşturan
sağ-sol bölünmesinin solunda yer alan
bir çizgiyi benimsedi. Bu zaman zarfın­
da, siyasal polemiklerin merkez soldaki
saygın sözcülerinden biri oldu. Tüm ya­
zı hayatı boyunca, temelleri Aydmlan-
ma'dan gelen ilerleme fikrinden ve aklın
ilerlemeyi sağlamada en önemli araç ol­
duğu düşüncesinden yola çıkan ve "ak­
lın inançtan, bilimin elinden ayrılması"nt
siyasetin değil, uygarlığın koşulu sayan
Selçuk, 12 Eylül sonrasında da bu çizgi­
de yazılarına devam etti. Darbe sonrası
dönemde ilk olarak darbenin hakim ide­
olojisi olan Türk-İslâm Sentezi paradig­
masına, takip eden Özallı yıllarda ise
"Yükselen Değerler İdeolojisine karşı
yazılarıyla sivrildi. 90'iarla birlikte,
Cum huriyet gazetesinden liberal Haşan
Cemal çizgisinin tasfiyesini takip eden
" S O L K E M A L İ Z M "
513
Aydınlanma Bilgesi", sof darbeci, köşe
' yazarlığında bir üslup, Kemalist,
sosyalist, milliyetçi solcu, Ziverbey
köşkü mağduru, İlhan Selçuk’tın
Cumhuriyet V, Cumhuriyetin
Ilhan Selçuk'tı...
süreçte, "devletin bekasim tehdit eden
iki temel sorun olan Kürt sorunu ve siya­
sal İslâm'a karşı otoriter ve devletçi bir
tutum takındı.
Günümüzde dahi günlük yazılarıyla
en çok okunan yazarlar arasında olan İl­
han Selçuk'un U zak Komşu Rusya'dan
(1966), Mustafa Kem al'in Saati (1968),
Yüzbaşı Selâhattin'in Rom anı (1973),
Yeni Krallar, Yeni Soytarıtar (1976), A ğ ­
lam ak ve G ü lm ek (1982), Düşünüyo­
rum, Ö yleyse Vurun (1984), Görülmüş­
tür (1986}, Ziverbey Köşkü (1987), Japon
G ü lü (1989), D uvarın Ü stündeki T ilki
(1994), fske/e Sancak (1996) gibi eserleri
vardır. 1962'den beri Cumhuriyet gaze­
tesinde "Pencere" adlı sütununda köşe
yazılarını sürdürmektedir.
Türkiye'nin en etkili ve uzun soluklu
köşe yazarlarından biri olan Ilhan Sel­
çuk, yazılarında siyasetten ekonomiye;
kültür ve edebiyattan gündelik yaşama
kadar değişik konuları rahat ve akıcı an­
latımıyla işledi. Bu yanıyla özellikle
60'lardan sonra. Çetin Altan'la birlikte
>
 K E M A
en çok okunan yazarlardan biri oldu,
Köşe yazarlığı için "bizim kuşağımızda
yeni bir içerik kazandı. Belki dünyanın
başka ülkelerinde olmayan bir devrimci
işlevi yüklendi. Her sabah bir yeni yazı,
her sabah bir taze bilinç... Yüzbinlerle
konuşmak yüzbinlerle birlikte bilinçlen­
mek; eğitmek, eğitilmek, öğretmek, öğ­
renmek.... Sömürüye karşı özgürlükten
yana bir yazarın, köşe yazarlığından da­
ha etkili bir amaç bulabileceğini sanmı­
yorum.," diyen Selçuk, akıcı olduğu ka­
dar, yazılarında didaktik özelliğiyle de
Öne çıkmaktadır. Altan'ın kavgacı üslû­
514 bundan farklı olarak yazılarında, kurdu­
ğu belli bir mantık örgüsünü sonuna ka­
dar sürdürüp, çözümler arayan İlhan
Selçuk, Türkiye'de köklü bir geleneği
olan "münekkitliğin” de önemli bir tem­
silcisi olmuştur.
Selçuk'tın gerek günlük yazılarında
gerekse kitaplarında altını çizdiği ve ti­
tizlikle koruduğu ana temalar, Aydınlan­
ma ideali, bağımsızlık ve anti-emperya-
lizmdir. Bu değerlere bağlılığını günlük
yazılarına başladığı tarihten itibaren de­
ğiştirmeden sürdüren İlhan Selçuk'tın
fikrî üretiminin teorik temelleri hâlâ Yön
hareketinin ünlü kuruluş bildirgesinde
de belirtilen temel sacayağı üzerine
oturmaktadır; Aydınlanma, modernleş­
me, ilerleme (kalkınma). Selçuk'a göre
Türk modernleşmesi (1923 Devrimi) Ay-
dmlanma'nın Anadolu'daki adıdır. Böy-
lece Türk modernleşmesine evrensel bir
tanım getiren Selçuk, modernleşmeci ve
ilerlemeci modeli Türkiye İçin vazgeçil­
mez hedef olarak tanımlar. Öte yandan
bu modernleşme paradigmasının tözü
İktisadî ve sosyal kalkınmadır. Böylesi
bir kalkınma ideolojisinin membaı da
pozitivist Batı düşüncesidir. Bu yüzden
de temel kalkınma sorunsalı dışında ka­
lan bütün sorunlar (mesela temel hak ve
özgürlükler, demokrasi vs) talidir.
Selçuk'un Batı'yla ilişkisi de bu an­
lamda problemlidir. Ne de olsa anti-em-
peryalizm çağında Batı rasyonalizmin­
L İ Z M
den feyzalan Türk aydınının, Tanzimat
aydını gibi total bir Batıcılığı savunması
beklenemez; Nitekim "Türkiye'de Batılı­
laşma bir öykünme gibi başladı; 1923
ile birlikte gerçek bir 'Aydınlanma' dev-
rimine dönüştü; bu zorunlu bir süreçtir"
diyen Selçuk, akılcılığın/Aydınlanma'nın
ilk önce Batı'da ortaya çıkmış olmasının,
bu değerlerin evrensel niteliğini gölgele­
memesi gerektiğini öne sürer; dolayısıy­
la bu kavramların tarihsel Özgüllüklerini
yadsır.
ilhan Selçuk'un kalkınmacılık fikri ise
otoriter vurgular içerir. Zira, kalkınma­
nın tek ve temel hedef olmasından hare­
ketle, kamu yararının tespiti için halka
başvurmaya gerek yoktur. Çünkü sorun
rasyonel/evrensel normların uygulanıp
uygulanmamasıdır. Zaten Selçuk'a göre
halk Atatürk'ün "sınıfsız imtiyazsız kay­
naşmış kitlesi"dir ve ancak rüştünü ispat
ederse ülke yönetiminde söz sahibi ola­
bilecektir. Bunun gerçekleşmesi de ülke
kalkınmasına tabidir. " (...) Halk tarih
boyunca değişti. 18. yüzyılda Anadolu
halkının demokrasiden haberi var mıy­
dı? 20 yüzyılda Anadolu halkı demokra­
sinin neresindedir; 21, yüzyılda neresin­
de olacaktır. Ortaçağda Avrupa halkları
ne inançta ve ne bilinçteydiler, bugünkü
Avrupa ne düzeydedir? Bir halkın san­
dıkta yeğlediği rejim ancak çağdaş de­
mokrasinin anayasasına uygun olursa
demokrasi sayılabilir. Bu konuda son sö­
zü söyleyen sandığa giden halk değil,
hukukun ta kendisidir."
öte yandan Selçuk'un laiklik konu­
sundaki yaklaşımının, Kemalizme özgü
bir yorum sayılabilecek olan, laikliğin
pozitivist bir ideolojik içeriğe sahip ol­
duğu, bu ideolojinin dini, özellikle de
Doğu/islâm din(ler)ini geri/geriletici bir
zihniyetle özdeşleyen kabulünü paylaş­
tığı, dolayısıyla görece sabit bir yorum
ve uygulamayı ifade ettiği söylenebilir.
Selçuk için '“İnsanca yaşamanın ilk şartı,
insan a k lın ın toplum sa! yaşam da tam
anlamında ve felsefe kapsamında Özgür­
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I M I :
lüğe kavuşm asıdır" ve "Aydınlanma" en
kısa tanımıyla "aklın inançtan b ilim in
dinden bağım sızlaşm asıdır," Bu sözle­
rinden de anlaşılabileceği gibi Selçuk,
için "uygarlaşma" ancak dinin kamusal
alandan çıkarak kişiselleşmesi ile toplu­
mun tümü üzerinde bir anlam ifade et­
meyecek ve aklın egemenliği ile ye­
rel/gel enek sel değerlerin yenilenmesi ile
tek ve saf bir biçimde oluşacaktır. Hatta,
"İslâm dünyası aydınlanmanın, Modern­
leşmenin, sanayileşmenin neresinde? La­
iklik karşısında tutumları ne? Kadını çu­
vala sok! İrticayı yeğie sonun budur" di­
yen Selçuk; dine, ama en çok da İslâıma
yaklaşımında karikatürleşmg, boyutunda
bir aşağılama dahi barındırır.
Öte yandan, laikliğin milliyetçi söyle­
min taşıyıcısı olması, sol Kemalist ulus­
çulukla resmî milliyetçiliğin tarihi ara­
sındaki ortak paydadır. Ona göre de
"1923 Oevrimi'nin 'Aydınlanma' süre­
cinde laiklikle milliyetçiliğin eşzamanlı­
lığı bir rastlantı değildir." Selçuk, dini bir
ulusu oluşturan unsurlar arasında açıkça
dile getirmemekle beraber Türkiye'nin
%99'unu Müslüman kabul etmektedir.
Ancak onun için Anadolu Müslümanları
laikliğe yatkındırlar. Selçuk, bu yatkınlığı
formüle ederken, Alevîliğe dayanmakta
ve özgün bir Anadolu İslâmî (milliyetçi
yaklaşımının vatan/toprak unsuruyla da
çelişmeyen) tarif etmektedir. Sık sık Ale-
vîlerde dinin gündelik hayattaki yansı­
malarının azlığına vurgu yapan Selçuk'a
göre, "Türkiye'deki Müslümanların ço­
ğunluğu, Alevî olmasa da Alevî gibi ya­
şıyor,” Bu yüzden "Türkiye'de Alevîlerle
Anadolu Sünnîleri, laikliğe yatkın ve
'Aydınlanma'ya dönüktürler,,," Dolayı­
sıyla "Arabm şeriatını Anadolu Türklü-
ğü'ne uygulamak üzere ortaya çıkan İs­
lamcı akımın kökü dışarıdadır,"
Selçuk'un neredeyse bütün yazılarının
temel referansı Aydınlanma ve Aydınlan­
ma düşüncesidir. Selçuk'a göre "Aydın­
lanma Devrimi hem liberalizmin, hem
sosyalizmin kaynağıdır. Aydınlanma
" S O L K E M A L İ Z M "
Devrimi gerçekleşmeden ne liberalizm
olur, ne sosyalizm..." Kemalizm Anado­
lu'da bir aydınlanma devrimi gerçekleş­
tirmiştir ve "Sosyalizm ve liberalizm; her
ikisine de ulaşmak için bir kere Aydtn-
lanma'dan geçmek gerekiyor; o da üm­
metin millete, kulun da bireye dönüşme­
si demektir. Kul bireyleşmeden ne sosya­
lizm olur, ne liberalizm... Ümmet, ulus
olmadan hiçbirine ulaşılamaz," Kema­
lizm kulu bireyleştirmiş ve ümmeti ulus-
laştırmıştır. Selçuk için Türkiye, Kema-
lizmle birlikte, modernleşme yolunda
geri kalmış Üçüncü Dünya ülkelerinin
önüne geçmiştir. Özellikle 70')i yıllar 5 15
boyunca bu noktadan yola çıkan Selçuk,
Kemalizmi geri kalmış ülkelerin anti-em-
peryalist mücadelelerinde/modernleşme
süreçlerinde bir model olarak formüle
etmeye çalışmıştır. Nitekim Selçuk'a gö­
re "1923, 'Aydınlanma' felsefesinin, ta­
rihte ilk kez bir Islâm toplumunda devri­
me dönüşmesi"dir ve bu sayede "Türki­
ye Cumhuriyeti bu dünyanın önüne laik
Atatürk Cum huriyetiyle bir 'model'
koy(muştur)."
Resmî milliyetçiliğin vatandaşlık ve
toprak/vatan esasına dayalı "hümanist
ve evrenselci" kolu 60'ların ve 70'terin
sol Kemalist ulusçuluk söyleminde ifa­
desini bulur. Selçuk da, Kemalist ulusçu­
luğun başka milliyetçi akımlarla benze­
mezliğindeki ısrarıyla, milliyetçiliğin öz-
cülük ve biriciklik ideolojisini yeniden
üretir: "Gerçekte ne bir gurura ne de bir
aşağılık duygusuna prim tanımayan in­
sancıl bir ulusçuluğu benimsemiştik. (...)
Türkiye sömürge isteğine uzaktı. Millî
Misak sınırlarıydı ülkümüz. Ne kimseyi
sömürmek diîeğindeydik, ne de bizi sö­
mürmelerine olanak verecektik." ilhan
Selçuk 60'larda ve 7Û'!erde milliyetçiliği
dönemin "sol" iddiasının da temeli oian
anti-emperyalizm ve bağımsızlıkçılık ile
somutlaştırmaktadır. Türklerin uluslaşma
sürecindeki düşmanı olarak emperyaliz­
mi işaret eden Selçuk için Türk milliyet­
çiliğinin temeli o gün de bugün de anti-
 K E M A
emperyalizmdir, bu temel dayanaktan
sapmak ise onun için bir ilericilik ve ge­
ricilik meselesidir, "ilerici milliyetçiliğin
tek bir denek taşı vardır: Emperyalizme
karşı olmak, Atatürk Milliyetçiliği em­
peryalizme karşı olmakla eşdeğerli ve
eşanlamlıdır. Gerici milliyetçilik 'Böl ve
Yönet' politikasının prangasını kişinin
kafasına vurur,"
Aydınlanma düşüncesini, laiklik anla­
yışını ve milliyetçi vurgusunu Kemalizm
potası içinde idealleştiren Selçuk'un Ke­
malizm tanımı da bu kavramların çerçe­
velediği bir vurgu taşır. Nitekim Kema-
516 lizmi bir ideoloji olarak tanımlayan il­
han Selçuk'a göre özellikle çok partili
hayata geçişten sonra iktidar tarafından
yürütülen uygulamalar Kemalizmin
"Özüne" ters düşmüştür. "1920-1935
arasında Türkiye'de zorunlu ve büyük
adımlar atılmıştır. Asıl tartışılacak olan
dönem 1935'ten günümüze uzayan yıl­
lar olmalıdır.” Bu yüzden özellikle Cum ­
huriyet gazetesindeki yazılarıyla Kema-
lizmi "sosyal boyutlarıyla yeniden yaka­
layabilmek ve anti-emperyalizmin çağ­
daş yorumuyla birlikte Aydınlanma yı
savunabilmek" için çaba göstermiştir.
"Atatürkçülüğün bilimsel bir yanı vardır.
Atatürkçülük tıpkı Öbür ideolojiler gibi
sınır ve yönü kesin çizgilerle çizilmiş bir
ideolojidir. Tıpkı sosyalizm, liberalizm,
Etatizm gibi sonu izm'le biten bir ide­
oloji: Kemalizm" vurgusundan da anla­
şılacağı gibi Selçuk Kemalizme bütüncül
bir nitelik atfetmektedir,
1961 yılında "bugünkü Türkiye'yi kur­
tarmaya artık 1924 Kemalizmi de yet­
mez” diye yazan Selçuk, bu dönemden
beri Kemalizme soldan bakan bir pers­
pektif geliştirmeye çalışmıştır. Selçuk
için "(Kemalizmin) doğrultusunda, onun
devrimcilik ilkesini uygulayarak yeni
devrimler yapmak" gerekmektedir.
1980'li yıllara girildiğinde, yetmişli
yılların tersine, İlhan Selçuk artık iktidar
tahterevallisinde bulunan politik kanat­
lardan birinin sözcüsü olma Özelliğini
L I p Z M
yitirmişti. 12 Eylül müdahalesiyle ülke­
deki ağırlığı törpülenen solun tüm bile­
şenleri, iktidar oyununun dışına atılmış;
tüm cephelerde muhalefete geçmişti. 27
Mayıs sonrasında solun politik ve iktisa- ;
dî cephaneliğini teşkil eden değer ve si- j
yasalar, Ozalit yıllarda uygulanan "tibe- j
rai" politikalara alternatif olamamanın !
Ötesinde, modası geçmiş ve gayri ciddi j
görülüyordu. Böyle bir ortamda, bir ön- j
çeki dönemde savunduğu fikirlerden ta- j
viz vermeyen ilhan Selçuk, o güne değin j
bilinen şekliyle sol değerlerin ve yaşam
tarzının, yükselen değerler ve Türk İslâm \
Sentezi'nin karşısındaki en önemli savu­
nucusu durumuna geldi.
Bu dönemde, Kadro dergisinden beri
vaaz edilen sol Kemalist perspektif, ikti­
dardan dışlanmasıyla, tarihinde ilk kez
iktidar odağının bu kadar uzağına düştü
ve yine tarihinde görülmediği kadar sivil­
leşmeye yöneldi. Elu sivilleşme çabası
uzun erimli olamadı, zira doksanlı yıllar­
la birlikte İlhan Selçuk'un ANAP iktidarı
tarafından himaye edildiğini varsaydığı
îslâmcı hareket giderek merkez sağ çev­
relerin eteğinin altından çıktı ve yine aynı
dönemde özellikle Kürt milliyetçiliği
mevzi kazandı. Bu ortam sol Kemalistleri
geleneksel iktidar odaklarıyla tekrar barış­
tırdı, dolayısıyla sol Kemalistlerle sosya­
listlerin arasında seksenler boyunca dara­
lan ideolojik açıyı genişletti. 28 Şubat sü­
recinin öncesinde ve sonrasında derin
devletin zinde kuvvetlerden beklediği
misyonu yüklenen İlhan Selçuk, her iki
harekete karşı daha liberal bir pozisyo­
nun alınmasını savunan çevrelere, ikinci
cumhuriyetçilikten, ihanete uzanan bir
saldırı mühimmatıyla hücum ediyordu.
"Türkiye'de PKK'cının, şeriatçının ve yeni
mandacı entelin ittifakı Atatürk düşmanlı­
ğı üzerine..." Selçuk'un bahsedilen iki
harekete ve bunlara karşı uzlaşmacı bir
politika uygulanmasını önerenlere karşı
duruşu hep savunageldiği aydınlanmacı
ve rasyonel cumhuriyet tikelerinde, yani
kendi tarif ettiği şekliyle Kemalizmde te-
>
B İ R 2 0 . Y Ü Z Y I L A K I M I
melleniyordu. "Bugün 'Şeriatçı - Kürtçü ■
Yeni Mandacı İttifakı' azımsanmayacak
bir güç kazanmıştır. Nasıl anlaşıyorlar?
Nerede birleşiyorlar? Çok yalın: 1923
Devrimi'yie kurulan laik Cumhuriyet'e
hınçlarında buluşuyorlar." Görüldüğü gi­
bi seksenlerin başında kalemini iktidara
karşı kullanan Selçuk, 9û'larda ülkenin
gerçek iktidarının arkasında saf tutmuştu.
Yine de değişenin İlhan Selçuk olmadığı­
nı teslim etmek gerekir.
Türkiye'de siyasi içerikli köşe yazarlı­
ğının en önde gelen isimlerinden biri
olmayı hak eden İlhan Selçuk, Kemaliz-
min bir türünün (bağımsızlıkçı, aydın­
lanman, kalkınmacı) belki de en tutarlı
: " S O L K E M A L l Z M
savunucusudur. Nitekim siyasal hayatın
temei ekseni olan sağ-sol ayrışmasında
kendi tutarlı çizgisi kimi zaman onu
skalanın soluna kimi zaman da sağına
düşürmüştür. Kendine Özgü akıcı üslu­
bu ile Atatürkçü çevrelerin temel pusu­
lası olan İlhan Selçuk "1923 Devrimi
kendine özgüdür, 17ö9'un siyasal,
1917'nin sosyal içeriklerinden esinlen­
miş ve etkilenmiştir; ama, bağımsız bir
devrimdir" diye nitelediği Kemalizmin
devrimci bir ideoloji olduğunu savun­
mayı sürdürmekte ve bu özelliğiyle,
belki de muhtemel bir "devletçi sol" ik­
tidar alternatifinin en önemli ideotoğu 517
konumundadır.
 Kemalizm
Müdafaa-i Hukuk Doktrini
ATTİLÂ
evvela ‘soda! iste’ olmalı, ‘madde'yi an­
lamalı!...”
30 Kanunuevvel (12Ocak)1904
Kemal
Ç İR İŞ
Mustafa Kemal’in, iç içe üç büyük eylemi
var: Emperyalizme karşı Kurtuluş Savaşı;
padişaha karşı Demokratik Devrim, toplu­
mun ‘Ümmet’ aşamasından, ‘Millet’ aşa­
masına dönüşümü!
‘Kuvayı Milliye’, aslında 20. yüzyılın ilk
‘Halk Kurtuluş Ordusu’dur; nasıl ki ‘Mü­
dafaa-! Hukuk’, ‘Mazlum Milletlerin hepsi
için ilk kurtuluş öğretisi; Bandung Konfe­
ransının (ya da Sultan Galiye fin tasarla­
dığı, ‘Mazlum Milletler Beynelmileli’nin)
İlk bildirgesidir. Savaşın emperyalizme
karşı verilişi, 'Ulusallık' bilincini pekiştir­
miş; padişah ve halifenin emperyalizmle
işbirliği, hareketin ‘demokratikleşmesini’
sağlamıştır. Mustafa Kemal, İstanbul’daki
hükümete başkaldırdığı zaman ‘ihtilalci’;
devraldığı toplumu dönüştürmeye koyu­
lunca, ‘inkılâpçı’dır. Devrim, anti-emper-
yalist kurtuluş savaşıyla eşzamanla yürü­
düğünden, ‘kurtancılıgı’ ağır basmış, ‘dev­
rimciliğinin’ gerçek boyutlan gözden ka­
çırılmıştır.
Oysa, ‘Millî Mücadele’ kadrosunun ço­
İLHAN
ğunluğu, ‘müstevliyi defettikten sonra’, iş­
lerin biteceğine inanıyordu. Düzen değiş­
meyecekti. Pek pek, Mustafa Kemal Paşa,
Talât ya da Enver Paşa’nın yerini alacaktı.
O kadar. Daha 1919 yılının aralık ayında,
kuvayı miîliye’nin âmil, irade-i milli-
ye’nin hâkim...” olacağım söylemenin, ta­
rihsel düzeyde, bireysel ve teokratik bir
iktidara karşı, ulusal ve demokratik bir
devrimi içerdiğini acaba kaç kişi kestire-
bilmişti? Kestiremeyenler, yolda dökül­
müşlerdir.
Mustafa Kemal, ‘Meşrutiyeti’ yetersiz
bulur. Bunu gizlememiştir de: “... 10 Tem­
muz devrimi, müstebit bir hükümdarla
millet arasında, en nihayet, kayıt ve koşul­
larla denge arayan, bir zihniyeti elde et­
meyi amaçlıyordu. Oysa bizim ‘Devrind­
iniz’, hürriyet ve istiklâl için, Meşrutiyet
yönetimini dahi yeterli saymaz; egemenli­
ği kayıtsız şartsız milletin elinde tutan bir
ilkeye dayanır. Bu ilkenin bağlı olduğu şe­
kil, hiçbir vakit eski şekillerle karşılaştırı­
lamaz. Bu iki devrin arasındaki fark, tarif
olunamayacak kadar büyüktür zannede­
rim. Birincisi milletin doğal olarak aradı­
ğı, hürriyet havasını teneffüs ettirdiğini
zanneden bir harekettir. Fakat İkincisi,
milletin hürriyet ve egemenliğini fiilen ve
maddeten tespit ve ilan eden mutlu bir
devrimdir...”
Gerçekte 10 TemmuzTa 23 Nisan ara­
K E M A L I Z M , M Ü D A F A - I
sındaki fark, ilkinde padişahın halka bazı
hakları ‘lütfetmesi’, İkincisinde halkın,
doğrudan doğruya, padişahın yerini alma­
sıdır. Bunun ne müthiş bir dönüşüm ol­
duğunu, gençlere nasıl anlatacağız? Acaba
şöyle mi? Hangimiz başarısızlığa ugrasay-
dı, Mustafa Kemal'in sırtında beyaz göm­
lek, ‘hain’ diye asılacağını, doğru dürüst
düşünmüştür? inkılâp tarihimiz, İstanbul
Hükümeti’ni, daha başından Ankara’ya
mahkum gibi anlatır. Tarihen böyleydi
ama, fiilen değil. Hele ‘hukuken’, asla!
Devlet ve hükümet, İstanbul’dur; Mustafa
Kemal İse, merkezî, üstelik teokratik oto­
riteye başkaldıran bir ‘asi’, idamına fetva
çıkması, yarım yüzyıl sonra bize, tatsız bir
şaka gibi mi görünüyor? Dürrizâde’ye öy­
le görünmüyordu. Hele Vahdettin’e, hiç!
Çünkü o, ‘meşruluğunu’ varolan iktidarın,
yasa ve fermanlarından almıyordu; tarih­
ten ve halktan alıyordu. Bütün büyük
devrimciler de, öyle yapmışlardı.
MEŞRU TEK ESA5: ‘MEŞVERETİ.. ’
Mustafa Kemal’in gözünde, eylemin ‘meş­
ruluğu’ demek, halkça onaylanması de­
m ektir Yoksa kongreleri, Büyük Millet
Meclisi’ni anlamak ve açıklamak müm­
kün olamazdı. Şu sözlerini de: “... bir
devre yetiştik ki, onda her iş meşru olma­
lıdır. Millet işleri de ancak millî kararlara
dayanmakla, milletin genel duygularına
tercüman olmakla gerçekleşir..." Siz Os­
manlI ülkesinde, ‘millî kararlara dayan­
mak’, ‘meşruluğu’ bunda aramak, ne de­
mektir bilir misiniz? Padişah ve halifeyi
silmek, hiçe saymak demektir. Mustafa
Kemal, Amasya Tamimi’nden itibaren,
Osmanlı meşruluğunu reddetmiş, tarihsel
meşruluğu önemsemiştir. Buysa, ‘ihtilal’in
ta kendisidir.
O da farkında bunun, devrimin gelişme
sürecini, bakın ne güzel anlatıyor:
"... behren ulusal savaşın tam amacı, yur­
du dış saldırıdan korumak olduğu halde,
H U K U K D O K T R İ N İ
bu savaşın, başarıya «(aştıkça, ulus irade­
sine dayanan yönetiminin bütün ilkelerini
ve şekillerini, evre evre, bugünkü döneme
değin gerçekleştirmesi, olağan ve kaçınıl­
maz bir tarik akışı idi. Bu kaçınılmaz ta­
rik akışını, gelenekten gelen alışkanlığı
ile hemen sezinleyen padişah soyu, ilk an­
dan başlayarak, ulusal savaşın amansız
düşmanı öldü...”
"... bu kaçınılmaz tarih akışını, ilk an­
da ben de gördüm ve sezinledim. Ama,
baştan sona bütün evreleri kapsayan sez­
gilerimizi, ilk anda bütünüyle açığa vur­
madık ve söylemedik, ilerde olabilecekler
üzerinde çok konuşmak, giriştiğimiz ger­ 519
çek ve maddesel savaşa boş kuruntular
niteliği verebilirdi. (...) Başarı için pratik
ve güvenilir yol, her evreyi vakti geldikçe
uygulamaktı. Ulusun gelişmesi ve yüksel­
mesi için esenlik yolu bu idi. Ben de öyle
yaptım... ”
Bunları Söylev’de söylemiş: her şey olup
bittikten sonra. Oysa daha işin başında,
"... dünyada hükümet için meşru yalnız
ve tek bir esas vardır, o da meşveretten
ibarettir. Hükümet için şart-ı esasi, şart-ı
evvel, yalnız ve yalnız meşverettir” diyen
odur; daha 1920 Mart’ında, Roma tari­
hinden, çevresindekilere, demokrasi dersi
veren de, o. Türkiye Büyük Millet Mecli­
siyle, klasik çağın dolaysız demokrasisini,
bakm nasıl bir tutuyor:
"... egemenlik gerçekte yalnız bir şekilde
belirir O da bu egemenliğin sahibi olan
insanların, doğrudan doğruya, bir araya
gelerek, yasam a, yürütme ve yargılama
görevlerini 'bizzat’ y erine getirmesiyle
olasıdır. Ve söylediğimiz şey, efendiler, ta­
rihte ‘f iilen ’ mevcut olmuş şeylerdendir
Tabii, tarihi incelemiş arkadaşlarımız bi­
leceklerdir ki, Roma’da, İsparta’da, Ati­
na'da, Kartaca’da var olmuş genel meclis­
ler gerçekte bizim yaptığımız şeyleri y a­
pıyorlardı. Efendiler yasa yaparlardı, me­
mur atarlardı, mahkeme ederlerdi, ceza
verirlerdi. Ve her şeyi yaparlardı...”
 K E M A L İ Z M

Böyle bir düşüncenin, ‘irade-i milli-

ye’yi, ‘irade-i şahâne’nin karşısına koydu­
ğu besbellidir de, acaba neden Mustafa
Kemal’in kullandığı ‘irade-i milliye', ‘Yıa-
kimiyet-i milliye’ kavramlarının, Fransız
Devrimi’nin ‘babalarına’, Marat, Robespi-
erre, Saint-Juste üzerinden, ta J. J. Rous-
seau’ya uzandığı, bir türlü açıklığa kavuş­
tu ru lam am ıştır? M arat’nın 15 Eylül
1789’da gazetesi l’Arni dit Peuple’da (Hal­
kın Dostu) verdiği şu demokrasi reçetesi­
ni, Mustafa Kemal’in verdiğiyle karşılaş­
tırmamız fena mı olur?

tutarlı bir hükümette iktidarın mutlak

520 hakimi, gerçek egemen, İmlimi kendisidir;
en yüce otorite onundur, güç, ayrıcaİtk,
öncelik diye ne varsa, ondadır. Y’aygm bir
devlette, herkesin her şeye katılması, olası
saydamayacagmdan; halk m temsilci (eriy­
le etkili olması, bizzat’ çözümleyemediği
işleri, önderleri, bakanlan, subaylarıyla
düzenlemesi gerekir. Bu yüzden vatandaş
kısmının, çıkarlarını gözetmek, kamu iş­
lerini düzene koymak, temsilcilerini seç­
mek amacıyla, gerektikçe toplanabilmesi
devletin ilk ve temel yasası olmalıdır Eğer
gerçek egemen halkın kendisi ise, her şey
ondan sorulmalı, egemenlik hakkını biz­
zat kullanamazsa, vekilleriyle kullanma­
lıdır (,,,) Ne var ki mullak ve sınırsız ege­
menlik erki, yalnız ve yalnız kalkın ken-
disindedtr, zira genel iradenin (irade-i
milliye) bir sonucudur bu, ayrıca halkın
toplu halde kendisini satması, kendine
ihaneti, ya da kötülük etmesi düşünüle­
mez...”
Peki, şimdi hangimiz Marat’nın ‘mutlak
ve sınırsız egemenlik, yalnız ve yalnız hal­
kın kendisindedir’ formülüyle; Mustafa
Kemal’in ‘egemenlik kayıtsız şartsız ulu­
sundur’ formülü arasında, bir fark oldu­
ğunu savunabilecek?
"Türk İnkılâbı, İhtilalden de vâsi, bir ta-
havvüldür”
‘Devrim’ dedin mi, ağzından kazara
“Gazi'nin Cumhurbaşkanı olduğu
Türkiye Cumhuriyeti, 'Mazlum
M illetlerin savunucusu, an&emperyalist,
dolayısıyla tam bağımsız’, ekonom isi ve
dışpolitikası tamamiyle 'ulusal' laik ve
'otoriter’ -bir manada, Jakoben- bir
cumhuriyet!" (AttUd İlhan, 1997)
‘devrimci’ sözü çıktı mı, çoklarının tüyle­
ri diken diken oluyor; görüyorsunuz;
devrimi ve devrimciliği, Cumhuriyet’in
ve demokrasinin dışında, bunları yıkmayı
amaçlayan, karanlık ve hain şeyler sayı­
yorlar. Türkiye’nin geleceğine ilişkin öne­
rileri, değiştirici, yenileyici, atılımcı ol­
maktan çok; tutucu, oyalayıcı, ‘idare edi­
ci’. Yeni koşulların, ülke için de, ülkenin
halkı için de, yeni yaşama biçimleri, yeni
töreler, yeni yasalar getireceğini anlamak
istemiyorlar, Cumhuriyet’in ellinci yılın­
da bile, rejimin ‘ayrılmaz parçaları sayı­
lan’ siyasal partilerin çoğu devrimle de,
devrimcilikle de ilişkisini kesmiş, idare-i
maslahatçı, amacı iktidar olan örgütler
haline düşmüştü. Oysa bize ‘devrimci’
partiler lazım!
Yoo, hayır ‘devrimciliği’ umdukları ya
K E M A L İ Z M , M Ü D A F A
sandıkları gibi Maozedun’a ya da ‘Che’
Guevera’ya bağlamayacağım; eylemcilikle
onlardan hiç de geri kalmayan, Mustafa
Kemal Paşa’ya bağlayacağım. Mustafa Ke­
mal ihlilalcidir, bunu devrimjni anlatır­
ken, açıkça söyler: “Türk inkılâbı nedir?
Bu inkılâp, kelimenin ilk anda imâ etliği
ihtilal manasından başka, ondan daha vâsi
bir tahavvülü ifâde etmektedir!..." Beğen­
diniz mi? Türk İnkılâbı, bir kere ‘ihtilaf
demekmiş ya; ayrıca, ondan daha geniş,
bir değişikliği, deyimliyormuş; ihtilalden
de geniş bir dönüşüm tasarlayan adam,
'devrimci' değildir de nedir?
Kaldı ki Atatürk devrimciliği, 'sürekli
devrimcilik’tir; neden, amacı değişkendir
de, ondan; 'çağdaş uygarlık düzeyine’, ‘ha­
kiki mürşit olan bilimle ulaşılacaktır’ ne
demek: Hem çağdaş uygarlık düzeyi, sü­
rekli değişiyor; hem bilimlerin, ona ulaş­
mak için verdiği araçlar ve yöntemler!,..
Değişmeleri göz önünde tutmayı, onlara
göre hareket etmeyi, Mustafa Kemal söy­
lememiş midir sanırsınız?
"... medeniyet yolundu muvaffakiyet te­
ceddüde vâbestedie içtimai hayatta, ikti­
sadi hayatta, ilim ve fen sahasında mu-
vöjffafc olmak için, yegâne tekâmül ve te­
rakki yolu bndur”. Zaten, "... henüz
kurtulmuş değiliz, atılan adımlar, bun­
dan sonra atılması lazım gelen adımla­
rın başlangıcıdır”. Kaldı ki, "... hayata
ve geçime hâkim olan hükümlerin, z a ­
man ile değişmesi, gelişmesi ve yenilen­
mesi zorunludur,, "
Mustafa Kemal, ‘ihtilalini’ yaparken,
gözlerini Fransız Devrimi’ne dikmişti; o
devrimin getirdiği özgürlük fikrini ger­
çekleştirmek, demokrasiyi kurmak isti­
yordu; bunu elbet Türkiye’nin koşulları
içinde yapacaktı; fikrini gizlememiş, söy­
lemiştir de:
Fransa ihtilali bütün cihana hürriyet
Jikrirıi yaymıştır Ve bu/ikrin hâlen kay­
nağı bulunmaktadır. Fakat o tarihten be­
t H U K U K D O K T R İ N İ
ri beşeriyet ilerlemiştir Türk dem okrasi­
si Fransa Ihtilali’nin açtığı yolu izlemiş,
lâkin kendisine has özellikleri ile geliş­
m iştir.”
Bütün bunlardan, hemen iki sonuca va­
rılmaz mı? A) Mustafa Kemal ‘devrimcili­
ği’, en azından Fransa Devrimi türünden
bir devrimin kesin sonuçlarına kadar ge­
liştirmeyi gerektirir; yani demokrasinin
bütün genişliği ve açıklığıyla tam tamına
kurulması şarttır. B) Çağlarla koşullar de­
ğiştikçe, gelişmenin tek yolu yenileşmek
olduğuna göre, kurulacak demokrasinin
de geliştirilmesi, değiştirilmesi, ‘çağdaş 521
uygarlık düzeyi’ne ulaştırılması gerekir. ~ ’
ÇAĞDA? UYGARLIK DÜZEY/,
■DİYALEKTİK' BİR KAVRAMDIR
Bir tarihte tartışıyorduk, birtakım dogma­
tik ‘Atatürkçüler’, bana ‘Çağdaş Uygarlık
Düzeyi' diye, Amerika’nın ‘denetimindeki’
Batılı emperyalist ‘sistemi’ yutturmaya ça­
lışıyorlardı; kızmışım, dedim ki “Arkadaş,
Kemal Paşa’mn iki büyük hüneri vardır
ki, birisi bu ‘Çağdaş Uygarlık’ deyimi; öte­
kisi, bunun içinden çıkan düşünüş biçimi
(metot)dir. Önce bunları kavramayı öğre­
nelim!’’ Ne gibi mi? Şöyle: çağdaş uygar­
lık düzeyini hedef diye aldın mı, bir kere
‘Sürekli Devrim’e mecbursun; çünkü 'Çağ­
daş Uygarlık Düzeyi’ dogmatik değil, di­
yalektik bir kavram; kendi karşıtlarıyla,
çarpışa birleşe gelişiyor. Dünün uygarlık
düzeyiyle bugünün uygarlık düzeyi bir
mi, aynı şey mi, aynı şey olabilir mi? Ola­
maz elbet! Her geçen gün, insanlık, yeni
buluşlarla, uygarlık düzeyini daha ileri
götürüyor; götürdükçe de Mustafa Ke­
mal’in Türkiye’ye tespit ettiği amaç yenile­
şiyor, gelişiyor, başkalaşıyor.
Hadi, somut konuşalım: Kemal Paşa sağ
iken, ‘Çağdaş Uygarlık Düzeyi’ ne idi?
Onun kuşağı için, bu, o sıralarda dünyaya
hükmeden sanayi devrimini yapmış, em­
peryalizm aşamasına ulaşmış ‘Batı’dır; Ba-
 K____________ E M A
tılı toplumlardır, Batılı bilim ve teknoloji­
dir. Mustafa Kemal, ‘ülkemizi çağdaş uy­
garlık düzeyine çıkaracağız’ dediği sırada,
iç içe, iki şeyi amaçlar: birincisi, çağdaş
ekonomik altyapıya sahip olmak; İkincisi,
bu altyapının içerdiği topluma ulaşmak!
Birincisine varılmadı mı, İkincisinin ola­
mayacağını kestirmiş; bu bakımdan, ‘Çağ­
daş Uygarlık Düzeyi’tıe ulaşmak için, me­
todu da vermiştir: ‘Hayatta en hakiki mür­
şit İlimdir’ ne demek, bilimlere dayanarak,
bu düzeye ulaşacağız demek. Peki bilim­
ler sabit, dogmatik mi? Ne münasebet,
onlar da ‘Çağdaş Uygarlık Düzeyi’ gibi,
522 aralıksız değişiyor, yenileşiyor, ilerliyor. O
halde Türk aydınlan, kendilerini sahiden
Mustafa Kemal’in savaşçıları sayıyorlarsa,
bir kere bilimsel olmak zorundadırlar,
İkincisi dogmatik değil, diyalektik olmak
zorundadırlar, üç üncüsü zaman içinde ve­
rilmiş hedefleri sık sık yeniden değerlen­
dirmek; ‘Çağdaş Uygarlık Düzeyi’nin hâla
aynı yerde mi, yoksa başka yerde mi oldu­
ğunu saptamak zorundadırlar.
Sık sık düşünmüş, bazen de yazmışım­
dır; Mustafa Kemal kuşağı için, uygarlık
düzeyi ‘endüstri devrimi’ idiyse, Türkiye
bu devrimi şimdiye kadar çoktan gerçek­
leştirmeli idi; çünkü bir süredir ‘Çağdaş
Uygarlık Dü2eyi‘ endüstri sonrasının so­
runlarını içeren, nükleer ve elektronik
teknolojisi düzeyidir. Kaldı ki bu düzeyin
içeriği, siyasal ve toplumsal olarak da gü­
nümüzde değişmiştir: Kemal Paşa’mn sağ­
lığında liberal anlamda demokratik olan
toplumlar, bugün o aşamayı geçmiş, top­
lumsal anlamda demokratik olma aşama­
sına ulaşmışlardır. Arada önemli fark var,
‘liberal toplum’ başka, ‘sosyal’ ya da ‘sos­
yalist toplum’ başka. Acaba ‘Atatürkçülü­
ğü’ kimselere vermeyenler, toplumların
bugünkü çağdaş uygarlık düzeyleri üze­
rinde, biraz olsun düşünmüşler midir?
Mustafa Kemal’in atıhmcıhgı, ‘sürekli
devrimciliği’; Türk toplumunu, aşamadan
aşamaya sıçratmayı öngörmekte; kendi­
sinden öncekilerin yaptıklan gibi, bir aşa­
L t Z M
mada ‘dondurmaktan’ kurtarmayı içer­
mektedir.
ÜÇ MJSAK-İ MİLLÎ
Tuhaftır, ama öyledir; hangi öğrenciye
‘Misak-ı Millî’yi sorsan, Anadolu dikdört­
genindeki Türkiye Cumhuriveti’nin, o
ateş, kan ve barut yıllarında kesinleştiril­
miş, ‘toprak bütünlüğünü’ anlar. Oysa Ga­
zi Mustafa Kemal’in inkılâp idrakinde, ‘Üç
Misak-ı Millî’ birbirini tamamlıyor; böyle-
ce, ciddi bir ‘uluslaşma’ sürecini başlatı­
yor: ilk Misak-ı Millî Anadolu’nun toprak
bütünlüğü, Osmanh ‘mülkünün’ nihayet,
üzerinde yaşayanlara bir ‘yurt’ ya da ‘va­
tan’ olmasıdır ama, bu yetmez.
O yurtta yaşayan halkın ‘millete’ dönüş­
mesi, vazgeçilmez bir şarttır; bu şartın
gerçekleşmesi ise, diğer iki -ve nedense es
geçilen- Misak-ı Millî'ye bağlıdır: ilki ‘Sâ’y
(Emek) Misak-ı Millî’si, İkincisi ‘Maarif
Misak-ı Millî’si! Mustafa Kemal, ilkinden
İzmir İktisat Kongresı’nde, adlı adınca söz
etmiştir; İkincisi, Tevhidi Tedrisat Kanunu
ile gerçekleşiyor.
L) Sâ’y Misak-ı Millîsi; 1980 sonbaharı,
gergin sonbahar, Ankara; 'Hangi Atatflrlt’e
bir önsöz yazıyorum; kalemimin ucuna,
şu satırlar, adeta kendiliğinden geliyor:
"... anti-emperyalizmin 19207er aşama­
sında, Mustafa Kemal, ‘Mazlum Milfet-
ler’de sınıfsal çelişirinin, ikinci plana iti­
lebileceği kanısında, Sultan C aliyef’ie be­
raberdir; nasıl ki Türkiye’deki sınıfsai
durumun incelenmesinde, Dr, Şefik Hüs­
nü ile beraberse! 1920’ler Türkiye’sinde
gayrimüslim ve ‘komprador’ Burjuvazi
tas/iye edilir; Rum, Ermeni, (ücear ve
ağalarının Anadolu’da bıraktığı mal
mülk ahaliye paylaştırılırsa, (ki öyle ol­
muştur) smı/saf bir karşıtlıkları söz edi­
lebilir mi, şüpheli...”
"... Mustafa Kemal, Balıkesir'deki bir
söylevinde, siyasal partilerin, gerçekte sı-
m/sal çıkarları temsilen kurulduklarım
K E M A L İ Z M , M Ü D A
belirtmiş; Anadolu’da bu bağlamda çıkar­
ları çatışan, toplumsal sınıfların tam an­
lamımla olmadıklarım, bu yüzden de hep­
sinin ‘h a lk ’ kavramının kapsamı içinde
düşünülebileceğini varsaymışım Başka
deyimle, emperyalizme karşı ‘Ulusal Kur­
tuluş Cepkesi’y le kazanılan, siyasal ba­
ğım sızlık savaşından sonra, Ulusal
Emek(Sü’y) Cephesi (Sâ’ y Misak-ı Millî­
si) ile ekonomik bağımsızlık savaşına y ö­
nelmek istemiştir..”
Yanılmıyorsam, bu programın adını Ga­
zi, İzmir İktisat Kongresi’nde koymuştu:
“... programdan söz edildiği zaman, adeta
denilebilir ki bütün halk için bir Sâ’y
Misak-ı Millîsi’dir; ve böyle bir Sâ’y Misak-
ı Millîsi etrafında, toplanmaktan hâsıl ola­
cak siyasi şekil ise, alelade bir parti niteli­
ğinde düşünülmemek lazım gelir..." (Şu­
bat 1 9 2 3 ) Son cüm le, hiç kuşkusuz,
CHP’yi ‘alelade’, hatta ‘enayi’ bir parti hali­
ne düşürenler için, yaman bir ‘fırça’dır.
2) Maarif Misak-ı Millîsi: Tam bağımsız,
laik ve demokratik Cumhuriyet’in kültür
politikasında, aynı ‘ulusal cephe' Tevhidi
Tedrisat (Öğretimde birlik) Kanunu ile
oluşturuluyor.
Neden öğretimde birlik? Tanzimat son­
rası Osmanhsı, ciddi, üstelik birbirine
karşıt, bir kültür ‘ikiliği’ yaşıyor: bir yanda
mahalle mektepleri, tekke, medrese ve za­
viyeler, harıl hani ‘ümmet aydım’ yetiştiri­
yorlar; bir yanda ecnebi dille öğretim ya­
pan, çeşitli Hıristiyan tarikatlarının ‘mis­
yoner’ okulları, harıl harıl, ‘komprador*1
aydın üretiyorlar. Bunların ilki, OsmanlI’yı
geleceğine değil, geçmişine çekmek me­
raklısıdır; İkincisi ise, geçmişi ‘külliyen’
reddedip, Batılı ‘metropol’ ülkelere benze­
meyi, marifet sanıyor. OsmanlI’nın son iki
yüzyılı, Tanzimat ve Meşrutiyet, çağdaş ve
ulusal kültür sentezini başaramamış, bu
iki aydın türünün çatışmasıyla geçmiş;
neticede, Devlet-i Aliyye batmıştır. ‘Sis­
tem* bu çatışmayı, hem tahrik ediyor, hem
de hınzırca kullanıyordu.
F A - I H U K U K D O K T R İ N İ
Tevhidi Tedrisat Kanunu, bu zararlı ‘iki­
liği’ tasfiye edecekti; ulusal, demokratik
ve laik Cumhuriyet’in, bu vasıfları taşıyan
çağdaş aydınlarım yetiştirmek için tasar­
lanmıştı: medrese, tekke ve zaviyeler ka­
patılıyor; bunların yerine ‘münhasıran’
din adamı yetiştirecek imam/hatip meslek
okullarının kurulmasını öngörüyordu;
onun dışında, Cumhuriyet’in ‘kültür kale­
leri* liseler, çağdaş Türk toplu munun ay­
dın fidelikleri olarak, eğitim tarihimizdeki
şerefli yerini alıyordu.
Türkiye’ye ‘Sistem’e alındıktan sonra
(1950 sonrası) merkez sag/merkez sol yö­
523
netim leri, meslek okulu seviyesindeki
imam hatip okullarını ‘liseleştirm ekle’
Cumhuriyet öğretiminin ‘birliğini’ boz­
muş, yeniden formasyonu şeriat olan ‘üm­
met aydınları’ üretmeye başlamıştır; bu
yetmezmiş gibi, Osmatılı’yı batıran kültür
‘ikiliğini’ (karşıtlığını) özellikle istermişçe­
sine, devlet liselerinde ecnebi dille öğreti­
me geçerek, o liseleri bir zamanların ‘mis­
yoner okullarına’ çevirmiş; eskiden oldu­
ğu gibi, ülkesine ve kültürüne ‘yabancılaş­
mış’ kozmopolit aydınlar, sürü sepet orta­
lığa salıverilmiştir.
___________ O MELON ‘İKİLİK’!,.
Müdafaa-yı Hukuk’un inkılâpçı heyecanı,
Jakoben cumhuriyetçilik rüzgarlarının
olanca hızıyla estiği, I9 2 0 ’ii yıllar. İz­
mir’deki İktisat Kongresi’nin son erişin­
den -yâni Sâ’y Misak-ı Millisi’den- sadece
dört gün sonra, Maarif Vekili İsmail Safa
Bey, bilahare Misak-ı Maarif diye vasıflan­
dırılacak bir ‘tamim’ (genelge) yayınlıyor;
bu tamime göre ‘Cumhuriyet Maarifi’, ted­
risatta şu maksatları güdecektir:
1) Ulusal duygular güçlendirilmeli,
değişik görüşlere, ancak ulusal varlığa
zarar vermemeleri koşuluyla, saygılı dav­
ranılmak. 2) Yeni kuşaklar, çalışma ve
üretici olma düşünceleriyle yetiştirilmeli.
Ülkenin kalkınması ancak böyle saglana-
 K E M A
bilir 3) Uygar dünyada, uygar ve insancı)
(hümanist) ülküler (aşıma); gereklidir...”
İsmail Safa Bey, tamiminde iki müthiş
söz etmiştir ki, birisi aynen şudur: "... ge­
leceği uzak geçmişte değil, yarının geliş­
melerinde aramalıdır”; İkincisiyse Con-
dorcet'den bir alınlı; "... bana hakkımı ve­
rin! Fakat ondan nasıl yararlanacağımı
bilmiyorum. Ben halkım!” (Tıirk Devrim
Tarihi, 3, Kitap, 1, Bölüm, s. 67, Şerafettin
Turan, Bilgi Yayınevi, 1995)
Gazi Mustafa Kemal, Meclis’i açış ko­
nuşmasında, hassas noktanın üstüne dik­
524 katle basmıştır:
"... milletin ârâ-yı utmüniyesinde tespit
olunan, terbiye ve Tedrisatın (evfıidi um­
desinin, bild-i/ate-i an tatbiki lüzumunu
mitşâhade ediyoruz...” (1 Mart 1924)
Ertesi gün Halk Fırkası grubunda, ara­
larında şu imzaların da bulunduğu 57
mebus, ünlü Tevhidi Tedrisat (Öğretimin
birliği) Kanunu’nun lâyihasını verecekler­
dir: Vasıf Çınar, Celâl Nuri, Cevat Abbas,
Kılıç Ali, Ruşen Eşref, Yahya Galip, Refik
Koral tan, Yunus Nadi, Şükrü Kaya, Ağa-
oglu Ahmet, Recep Peker ve Hâcim Mu­
hittin Beyler,,!
Kanunun gerekçesinde, bugün bile he­
pimizin, en çok da siyaset esnafının oku­
ması gereken, şu satırlar yer almıştır:
"... 1839 Gülhâne Halt-ı Hümâyûnu’ndan
sonra başlayan Tanzimat Döneminde, so­
na eren Osmanlı Saltanatı, öğretimin bir­
leştirilmesine başlamak istemişse de, bun­
da muvaffak olamamış ve aksine bu hu­
susta 'ikilik' bile meydana gelmiştir Bu
‘ikilik’ eğitim ve öğretim birliği bakımın­
dan zararlı sonuçlar doğurdu. Bir milletin
fertleri bir eğitim görebilir, iki türlü eği­
tim bir memlekette iki türlü İnsan yetişti­
rir; bu ise duygu ve düşünce birliğie ve
dayanışma amaçlarına tamamiyle aykırı­
dır.” (Aynı eser, s. 69)
TBMM’nin 3 Man 1340 (1924)’de ka­
L İ Z M
bul ettiği Tevhidi Tedrisat Kanunu, böyle-
ce öğretim ve eğitimini, bütünüyle Cum­
huriyet Maarifi’ne emânet ediyordu. 4.
maddesi, ilahiyat fakültesi ve imamlık/ha-
tiplik konusunu, çok açık bir şekilde çöz­
müştü. Madde aynen şöyledir:
"... Maarif Vekaleti, yüksek diniydt müte­
hassısları yetiştirmek üzere, Dârül/ü-
nûn'da bir üöhiyat fakültesi tesis ve ima­
met ve hitabet gibi hidemât-ı diniye i/âsı
vazifesiyle mü kelle/ memurların yetişmesi
için de, ayrı mektepler kuşat edecektir.,”
Halen yürürlükte olması gereken bu ka­
nunun, bu maddesi ortada dururken,
imam hatip okullarının ‘lisel eş tir ilmesi ne’
kimlerin, nasıl ve neden karar verdiği
araştırılma malı mıdır?
İNÖNÜ, GAZf’NfN DEVAMI MI?
40’lara değin, Türk basınının ‘gündemi’
neydi? İnkılâp!,. 40’h yıllarda ‘savaş; ‘de­
mokrasi’, 50’li yılların gündemidir. Eğitim
ve öğretim, 40’h yıllara değin, ‘İnkılâp’ eği­
tim ve öğretimiydi; yâni laik, demokratik
ve sapına kadar ‘ulusal’: ‘çağdaş’ Türk ay­
dınlan böyle yetiştiriliyor. Basının o tarihte
- henüz radyo bile yok- inkılâp theme’leri-
ni işlemesi, okurun zamanla Şair taşlık’ bi­
lincini pekiştirir; inkılâp, siyasettir: ulusal
fabrikalar, ‘ecnebi’ şirketlerin kamulaştırıl­
ması, demiryolu organizasyonu, vb. ‘man­
şet’ olursa; başyazarlar, inkılâbın ‘ulusal
yönünü ve o yönde gelişmesini’ tartışıyor­
sa; okurların, kulis dedikodulan, hanende
çapkınlıkları ya da futbolcu kaprisleriyle
ilgilenmesini, nasıl beklerdiniz?
Türkiye'de gündemi değiştiren, yeni bir
dünya savaşı tehdidinin, ülkemize yönel­
mesi olmuştur; daha sonra da, ‘sıcağının’
ardından gelen ‘Soğuk Savaş'ın; SSCB ve
Doğu Bloku karşısında Ankara'yı, dımdız­
lak yalnız yakalaması! İşte Tanzimat aydı­
nına dönüşümüzün koşulları ve başlangı­
cı budur. Buna Mütareke aydını da diyebi­
liriz, fark etmez! Tespitin ‘niteliklerini’ Fa-
K E M A L İ Z M . M Ü D A F A
“Cumhuriyet katirast ", “Cumhurtyet’in
silahlı gücü, ‘sistem ’e dahil oluncaya
kadar, ‘A nadolu İhtilali ve înktlabı’ndan
gelen ‘h alkçttiğtm ; halkla içiçetiğini
sürdürmüştü: ‘n eferi (...), ‘küçühzabit'i
ve ‘z abitiyle, halkın oluşturduğu bir
gücün, başka türlü davranması garip
kaçm az miydi?” (Attila İlhan, 1997)
lih Rıfkı Bey, pek güzel veriyor; bakınız,
Mütareke’deki Peyâm-ı Sabah (sermuhar­
riri’ Ali Kemal Bey’i, nasıl tanımlamış;
"... o bir Tanzimatçıdır Ne istiklalci, ne
de milliyetçidir Fakat huyu suyu, aldaki,
üslubu ile zamanının tam bir 'millîmi; o
günkü cemiyetin yetiştirdiği ‘normal' bir
insan tipi idi. Ona güre Osmanh Devleti,
ancak Düvel-i Mu azzam a’nın himayesi
altında yaşayabilir, hatta aynı devletlerin
teminâtı ile, meşruti bir hayat tekâmülü
geçirmelidir Türkler kendi boşlarına kal­
dılar mı, İttihat ve Terakki rejiminden
başka türlüsünü yapamazlar Ne iktisatla­
rını, ne mâliyelerini düzeltebilirler. Şimdi
buna bir şey daha ilâve etmek lazımdır;
Ali Kemal, bu memlekette, dediği gibi y a ­
H U K U K D O K T R İ N İ
zarak yaşayabilm ek için, imtiyazlı y a ­
bancılar kadar ‘arkalı’ ve ‘teminaili’ olm a­
lı idi; İttihat ve Terakki yahut oııa benzer
‘milliyetçiler’ iktidara geldi mi, Ali Kemal
için ömrünü gurbette veya hapiste geçir­
mekten başka çare kalmazdı. (Çanka­
y a , cilt 1, s. 52., Dünya Yayınları, 5)
Kimi anlattığım söylemeseydim, günü­
müzden ne çok kişiyi o sanabilirdiniz.
‘Hürriyet ve lstiklâl-i tam’ için vuruş­
muş, her ikisine de kavuşmuş bir ülkenin
çocukları, yarım yüzyıl sonra Tanzimat
kafasına ve Mütâreke gündemine dönmeli
miydi? Bu soruya doğru cevap arıyorsa­
525
nız, Fal ih Rıfkı Bey'in, Ali Kemal Bey ‘la­
mınım’ önce bir kere daha okuyunuz;
sonra da bugünkü gazetelere bakınız ya
da televizyon ekranlarında ‘haberleri’ izle­
yiniz: sizce aralarında ciddi bir fark var
mı? Kemalizm, ‘erken’ Cumhuriyet döne­
mindeki ‘ulusal’ eğitim ve öğretim ‘müfre­
datı’ ile taş gibi ‘Cumhuriyet aydınlan’
üretmişti ki, gündemleri şaşmaz bir şekil­
de inkılâp’tı ve ‘inkılâp’ kaldı; oysa Soğuk
Savaş, nıade in ÜSA ‘müfredatı’ ile, sahte
ve mürâi bir ‘Demokrasi aydını’ üretmiştir
ki, gündemi düpedüz Tanzimat’tır,
‘DİL’ VE TARİH’ KÜR OMLARINI,
________ NİYE AÇMIŞTI?____________
Falih Rıfkı Atay, acımasızdır: İkisi de ‘veli­
nimeti’ olduğu halde, ’Zeytindağı'nda Ce­
mal Paşa’yı, Çankaya’da Mustafa Kemal
Paşa’yı, basbayağı ‘eleştirel’ anlatır. Henüz
Gazi bile değil, hele Atatürk’ün çok uza­
ğında iken; Mustafa Kemal’den aldığı izle­
nimleri, bakar mısınız, nasıl dile getiriyor:
"... kendisini şık bir asker mahfarlanı ile
Lebon Ş eh erle merişinden çıkarken g ör­
müştüm. Bütün parlaklığı üstünde, ben­
zerlerinden yalnız tabii olarak ayrı değil,
isteyerek ve özenerek ayrılmak istediği
belli idi. İstanbul’da biraz daha bilgi edin­
miştim. Ne Alman’cı, ne İngiliz ci, veya
Fransız'a idi. fttihatçılar’a bakarsan ız,
 K E M A
lüzumundan fazla, 'kendiri’ idi. Gururlu
ve tenkitçi olarak tanınmıştı. Sevilen veya
sakınılan, fakat bir türlü kayıtsız kalma-
mayan, gergin y ay a oku takmak gıkı,
onun hırsını da iktidara yaklaştırmak
tehlikeli olan bir adamdı..."
Paşa’nın o zamanlar, Ruşen Eşrefe it­
haf ettiği, fotoğrafı anlatışı da şöyledir:
Paşa esvabı pek süslü ve resmî idi.
Enli bir nişan kurdelâsı ile, nemi ve du­
manı üstünde ütüsü ile, bu esvabı Mer­
can Yokuşu’ndaki askerî terzi camekânla­
rından birine daha çok yakıştırıyordum.
526 (...) Fotoğrafın altındaki ithaf yazısı, be­
yanname gibi bir şeydi...” (Çankaya, Cilt
1. S, 5b-59)
Gazi’nin ‘zevahirdeki’ alafrangalığı, Se­
lanik 'kompradorluğu’nun bir yansıması;
Tanzimat ‘ıslahatçılığının gizli etkisi ola­
bilirdi; bir Tanzimat ‘münevveri’ olmadığı,
iş vatanı kurtarmaya düşünce, ‘Genç Os­
manlIlar’ ya da ‘Jöntürkler’ gibi Batı’ya
(Avrupa’ya) değil, Dogu’ya (Anadolu’ya)
geçince meydana çıkacaktı. Tanzimat da­
ima, Batı’dan ‘himaye’ arıyordu; Gazi, Ba­
tı’yla savaşmıştır; çünkü onun aradığı ‘öz­
gür ve tam bağımsız bir m edeniyefti:
‘Türk Medeniyeti’.
Söylemeyi unuttum sanırım: Falih Bey,
‘Türkçü’dür; Mustafa Kemal de, ‘Türk-
çü’dür; olmasa, Müdafaa-i Hukuk ‘fikriya-
tı’nda Yusuf Akçura ile Ziya Gökalp’in ne
işi vardı? Üzerindeki ‘alafranga’ Batılı şata­
fatı, gönlünde yerini, Türk’ün bin yıllık
tarihine bırakıyordu; yoksa zaferi müte­
akip, niye Tarih Kurumu’nu, Dil Kuru­
tuu’nu örgütlesindi? Yurttaşlığın, dil ve ta­
rih bilincini, İçerdiğini biliyor. Niye kime
sorarsanız ‘Millî Ş ef Inönü’nün Milli Eği­
tim Bakanı Haşan Âli Yücel’in adını bilir
de; Gazi’nin Maarif Vekili Mustafa Necati
ya da Saffet Arıkan beylerin adını bilmez?
Oysa ‘Cumhuriyet’ aydınları, bu İkincile­
rin hazırladığı liselerden yetişeceklerdir;
Yücel ve sonrası, ‘Batıcılığa’ -yâni Tanzi­
mat’a- dönüş anlamına gelir.
L İ Z M
Mustafa Kemal, çağdaş aileyi, ‘kompra­
dor’ zengini ve kibar bir ailenin kızıyla ev­
lenip; Fikriye’yi harcayarak kurabileceği
yanılgısına düşmüştü; bu doğru ama. Lâti­
fe Hanım’ın zaferden sonraki Çankaya’ya
yerleştirmek istediği (keman, viyola, piya­
no) Batılı hafif yemek müziğinden çabuk
bıkmış, köşkün Fasıl Hey’eti’ni geri çağır­
mıştı. Burhanettin Ökte, aralarına bizzat
oturup, onlarla meşk ettiğini ‘Hatıralar1m-
da yazmıştır.
Çünkü ‘çağdaşlığın’ belki opera gerek­
tirdiğini fark etmişti ama, işe kalkıştığı za­
man, Türk şairinin metnini, Türk beste­
kârına besteletip, Türk sanatçılarına çaldı­
rıp söyletmeyi yeğler: Özsoy Operası! Bu
bir ‘bileşim/syhnthese’ mantığıdır, yani
doğru olan mantık! Ne kadar öğretim ve
eğitim in i, O sm anlI’nın en kom pra-
dor/kozmopolit yöresi Makedonya’da,
Kayzer Erkân-ı Harbiyesi’nin yönlendirdi­
ği Osmanlı askerî mekteplerinde görmüş;
ister istemez -Fâlih Rıfkı’nın tespit ettiği-
Tanzimat virüslerinden etkilenmiş olsa
da, aslında yine ‘kendici’ idi; yâni Türk’tü
ve de Türkçü!
Başkalarına güvenemiyor.
MUCİBİ MERAK, fKf ‘VAHİM’ NOKTA?
İki önemli nokta, benim için, oldum
olası ‘mücib-i merak’ oldu:
a) Gazi’nin Başvekili ismet Paşa, Balkan
Antantı, Sovyet Dostluğu, Sadabat Paktı
üzerine kurulu, Cumhuriyet dış politika­
sına o kadar sadık görünürdü de, ‘Millîi
Şef İnönü neden, onun ölümünün hemen
ertesinde, tngiliz/Fransız Ittifakı’na gir­
mekte acele etmiştir?
b) Gazi’nin Başvekili ism et Paşa’nın
Maarif politikası, Saffet Bey’le yürüttükleri
‘ulusal politika’ iken; ‘Millî Şe f İnönü’nün
Haşan Ali Yücel’e uygulattırdığı, yeni kül­
tür ve eğitim politikası (Yunan/Larin te­
meli), acaba Batı Ittifakı’mn (Fransız/tngi-
liz) bir ‘uzantısı’ mıdır?
‘Resmî Tarih’, İnönü Cumhuriyeti ni.
K E M A L İ Z M , M Ü D A F A
öncekinin kesintisiz devamı gibi sunuyor.
Acaba? Öyle idiyse, Gazi’nin Cumhuriye-
ti’nde ‘menkûp’ eski Batı yandaşı, hattâ
‘hanedanın kalmasına taraftar’ Terakki per-
ver’cilerin; İnönü’yle beraber, en yüksek
makamlara dönüşü nedendir? Neden ‘Mil­
lî Şef’in çağdaşlık anlayışı, operasız baş­
kent olmaz mantığını Cari Ebertle Smeta-
na’nın ‘Satılmış Nişanlı’ operasına bağla­
maya çalışır? Yemen Harbi’nde ‘mumailey­
hin’, ele geçirilen bir İngiliz karargâhında
tesadüfen buldukları, Batı klâsiği taş plak­
ları almış olmasından mı? Gazi’nin adeta
insiyâki olarak sahip olduğu, yöntem ve
bileşim (syhthese) yeteneğine, o da bir ‘er-
kân-ı harp’ olduğu halde, maalesef Millî
Şef’ sahip görünmez: aksi halde Kültür
Danışmam Nurullah Ataç’ın, Cumhuri-
yet’in kültür politikasını, şu vahim yanlış­
la özetlemesine göz yumabilir miydi?
biz görüyoruz eksiğimizi, Yunan'ca
öğrenemedik, Lâtin'ce öğrenemedik, Avru-
pahlarm eğitiminden geçmedik, onun için
ne denli uğraşsak, Avrupalılar gibi olamı­
yoruz, buna üzülüyoruz...”
Farkındasınız elbet, burada Gazi’nin
Cumhuriyet aydınlarına önerilen, meselâ
İngiltere devlet-i fehimesi’nin, Hindistan
sömürgesindeki tutsak Hindulara uygula­
dığı, klasik kolonyal kültürsüzleştirme
politikasıdır ki, bizdeki tam ifadesi Ye-
nİ/Tanzimatçılık olabilir. Hem de, asılaca­
ğımız ipin ilmiğini, bilerek isteyerek, ken­
di elimizle boğazımıza geçirdiğimiz, anla­
mına gelir.
‘KEMALİST’ BAŞKA,
_________ ‘ATATÜRKÇÜ’ BAŞKA?_________
Onlar ‘Kemalist’e özellikle içerliyorlar;
çünkü o, ‘Atatürkçü’den farklıdır: adını
20’li yılların (ateş, barut ve kan) emper­
yalist öfkesinden alm ıştı; o Müdafaa-i
Hukuk ‘mücâhidi’dir ki, aynı zamanda
‘Türkçü’ ve ‘anti-emperyaİist’, ‘Bolşevik-
ler’le de dosttur; onlara ecnebi ajanslar.
■ I H U K U K D O K T R İ N İ
‘Kemalist’ diyor, ‘Kemal’in Adamları’ anla­
mına! ‘Atatürkçü’ deyimi, bir kere Gazi
Mustafa Kemal Paşa, ‘Atatürk’ olduktan;
daha ilginci, ebediyete intikal ettikten
sonra, ortaya atılmıştır: daha çok, ‘İnönü
Cumhuriyeti’nin, sosyal ve siyasal tavrına
ve tulumuna yakıştırdığı, bir ‘etiket’ bu:
an ti-emperyalizm, es geçilmiştir; Türkçü­
lüğün yerini Yunan/Latin ‘söylemi’ alır;
Bolşevik Rusya ile, kara gün dostluğu so­
na eriyor.
Aslında hiç unutulmaması gereken, fa­
kat ısrarla unutturulmak istenen ‘önemli
nokta’ acaba şu ‘ayrıntı’da gizli olabilir
mi? ‘Mason Locaları’, Gazi’nin Cumhuri- 527
yeti'nde yasa dışına çıkarılmıştı; İnönü
Cumhuriyeti’nde serbest bırakılmıştır.
Fahrettin Paşa (Altay) Büyük Taarruz’un o
baba’ Süvari Kolordusu Kumandanı, Çan­
kaya Hatıralarında (1925), şaşırtıcı bir
misafirden söz eder:
az sonra isminin Râsim Ferit olduğu­
nu öğrendiğim, şaşı gözlü bîr doktor gele­
rek Atatürk’ün elini öptü ve işaret edilen
yere oturdu, konuşmaya başladı. Kendisi
‘Mason’ imiş, sözleri de ‘Masonluk hikâ­
yeleri' Atatürk, bir zamanlar kendisini
de Mason yapmak istediklerini, ja ka t ka­
bul etmediğini söyledi. İstanbul’da Mason
Üstad-ı Azami, Temyiz (Yargıtay) a z a ­
sından Servet isminde bir zatmış, istifa
ettirmiş...” (On Yıl Savaş, s. 408. lnsel
Yayınları, 1970)
Mustafa Kemal’in sözünü ettiği, o ‘bir
zamanlar’, onun Selanik yıllanna tekabül
ediyor. Çankaya’da Fahrettin Paşa’mn ta­
nık olduğu sözlerin doğruluğunu, Lord
Kinross da, ünlü eserinde doğruluyor:
Seidnik'in, öteden beri, gizli cemiyet­
leri doğurmaya uygun bir kavası vardı.
(...) ittihat ve Terakki Cemiyeti de, fa r ­
masonların binalarından ve tekniklerin­
den, böl bol yararlanıyordu. Giriş töre­
ninde aday üye, gözleri bağlanarak, pele­
rin ve maskeli üç kişinin huzuruna ahm-
 K E M A
yor ve memleketi kurtaracağına, Cemi­
ye t’in emirlerini tutacağına, sularım ele
vermeyeceğine; hem Kttr’aıı hem de kılıç
üzerine metnin ediyordu. Bu çeşit maska­
ralıkla); Mustafa Kemal’in yaradı (ışı im
aykırıydı...” (Afatürk/Bir miiletm Doğu­
şu, Cilt 1. 4, basım, s. 57. Sander Yayın­
lan, 1972)
Gazi’nin masonluğu hakkında, havlı
rivayet üretilmiştir; oysa Fahrettin Paşa
açıkça söylüyor: bir Yargıtay üyesinin
‘masonluğuna’ kazanam ayacak kadar,
buna karşıdır; Râsim Ferit Bey’in ‘Ma­
sonluğun Faydaları’nı anlatmak için,
528 Çankaya’ya yaptığı ziyaret, orada geçir­
diği günler, Gazi’yi iknaya yetmeyecek­
tir; besbelli, bazı şeyleri unutamıyordu.
Ne gibi mi? Sevres Muahedesi’ni, ‘Flürri-
yet ve Itilâfçı ‘Feylesof’ Rıza Tevfik Bey
imzalamıştı, bunu herkes bilir; bilir de,
acaba Mason Locaları Maşrık-ı Azamlı-
ğı’nı, o sıra henüz, meşhur ‘M aliyeci’
Mehmet Câvit Bey den ‘devralmış oldu­
ğunu’ da bilir mi? Atatürk’e Suikast da­
vasında yargılanıp, suçlu bulunarak ‘asıl­
mış’ olan Câvit Bey, 'İttihatçı' sıfatıyla ay­
nı zamanda M ason L o calan M aşrık-ı
Azami bulunuyordu; tuhaftır ama, o da
Rıza Tevfik Bey g ib i, şid d etli Ingi-
liz/Fran sız (Batı) taraftan idi. Şimdi iyice
ölçüp tartınız! İnönü Cumhuriyeti yılla­
rında, ikisi de ‘Atatürkçü’ sayılabilirler­
di; ama Gazi’nin Cumhuriyetinde ‘Ke­
malist’ sayılmaları, her bakımdan imkân
haricidir: Birisi ‘suikast’tan asıldı, öteki
‘ihânet’tensürüldü.
‘Kemalizm’ ve ‘Kemalist’ kavramları
üzerinde, spekülasyona kalkışan acemi
takımı, kimseyi kandıramaz: ‘Kemalist’,
aynen Mustafa Kemal Paşa gibi, ‘Türk­
çü’, ‘anti-emperyalist’ ve ‘solcu’dur. ‘Ata­
türkçü’ ise, Batı’cı, komprador/kapitalist
ve liberaldir (yoksa kestirmeden Tanzi­
matçı mı demeliydim?) Anadolu thliia-
li’ni yaşamış olanlar, ‘Kemalistler’ idi;
L İ Z M
onu İlkel, tek yönlü bir irtica düşmanı
lâikliğe indirgeyenler, ‘Atatürkçüleridir:
yani Gazi’nin söylemi de, eylemini de
sürekli tahrif eden, unutturan ve yozlaş-
tıranlar.
Örnek mi? istediğiniz örnek olsun, o
kolay. Köylüler için, ‘memleketin sahibi ve
efendisi köylüdür’ diyen, elbette Muştala
Kemal Paşa idi ama, acaba bu sözü, o böy­
le mi söylemişti? Yanılmıyorsam, ana mel-
ni ilk defa 1957 kışında Erzincan’da as­
kerliğimi yaparken okumuştum; uğradı­
ğım şaşkınlığı, bugün bile hatırlıyorum:
Çünkü Gazi Mustafa Kemal, o önemli tes­
pitini tamamıyla ‘soldan’ yapmıştı; 1922
Martında, tam tamına ne demiş olduğuna,
bir bakar mıydınız?
“... Türhiye’tıin sahibi ve efendisi kimdir?
Bunun cevabım derhal birlikte verelim:
Türkiye'nin sahib-i hah ıhısi, hakiki müs­
tahsil olan köylüdür O halde, herkesten
çok refah, saadet ve servete müstahak ve
elyak olan köylüdür Binaenaleyh Türkiye
Büyük Millet Meclisi HükümetLııin, siya-
set-i iktisadivesi, bu gaye-i asliyi istihsale
m a t u ft u r .(Enver Ziya Karal, Atatürk-
ten Düşünceleri, s, 102, Iş Bankası Yayın­
ları, 1956)
Dikkat isterim, Mustafa Kemal Paşa,
‘hakiki müstahsil olan ‘köylüden söz edi­
yor; ‘hakiki müstahsil’ deyimi, ‘sahici üre­
tici’ anlamına kullanılmış, yâni emeğiyle
üretim yapan, ‘emekçi’ anlamına; şu hal­
de Gazi daha o zaman ‘ağa’yı (mütegalli-
be’yi) gerçek çiftçiden ayırmış, onu ülke­
nin 'sahib-i hakikisi’ saymamıştır. Toprak
Reformu’nda işin başından beri, o kadar
ısrarlı olmasının sebebi de bu dur, ‘Kema­
list’ tavn işte bu! Bir bakıma, Toprak Re-
formu’nu asla gerçekleştiremeyen, sonra­
ki ‘Atatürkçü’ kesiminin, kolay kolay, -
belki de hiçbir zaman- kabul edemeyece­
ği bir ‘radikallik’!.. ZJ
 Sağ Kemalizm
TANIL BORA - YÜKSEL
eçkinci, atavist [atacı] ve faşizan
S öğelerle eklemlenen otoriteryaniz-
mi, etnisist-kültüralist açılımları be­
lirgin m illiy etçiliğ i düşünüldüğünde
(Parla 1992), Kemaliznıin esasen sağcı
olduğunu ileri sürmek de pekâlâ müm­
kündür, Ancak Kemalist söylemin, radi­
kal bir modernleşme programı ve antİ-
emperyalizm belirtisi olarak betimlenen
ulusal devrimciliği, eşitlikçi değilse de
kamucu-tesanütçü karakteri, keza radi­
kal laisizmi, sol/sosyal demokratik bir
küçük burjuva ilericiliği olarak yeniden
kurulabilmektedir. Bütünlüklü bir dokt­
rin olmaktan ziyade, ulus-devlet kuruluş
sürecinde (dinî tahayyülü ikame eden)
bir resmî ideoloji işlevi görmesiyle, yani
söylemsel-politik meşruiyet çerçevesini
(ve söylemsel-politik “boşluğu" [Lacîau,
2000: 95 vd.l) oluşturmasıyla da Kema­
lizm, ideolojik hegemonya mücadelesi
içinde hem sağ hem sol yorumlara, ek­
lemlenmelere açık olmuştur.
Bu çerçevede sağ Kemalizmi, Türki­
ye’de sağ akımların Kemalist ideolojik le-
vazımatı eklemleyerek hegemonize etme
girişimleri bağlamında çözümleyebiliriz.
Dolayısıyla sağ Kemalizm-ler-den söz et­
mek lazımdır. Sol Kemalizmin polemik-
sel bakış açısından, bu girişimler Kema­
lizmi çarpıtmak, otantizmini zedelemek
olarak görülegelmiştir. Buna karşılık sağ
TAŞKIN
Kemalizmin polemiksel bakış açısından
da, Kemalizmin sol yorumları tahrifat
olarak damgalanır.
Kemalizmin resmî-millî ideolojiye rap-
tolmuş akidelerini, sözcelerini usûlen ya
da otomatik olarak yinelemekle iktifa
eden sağ söylemleri, ki esas itibariyle İs­
lamcıdırlar, sağ Kemalizmin kapsamı dı­
şında tutmalıyız. Burada, apolojetik [sa-
vunmacı/önlemci j ya da protokoler de­
nebilecek bir alımlama/alıntılamanın öte­
sinde, Kemalizmi tefsir etmeye fikrî me­
sai ayıran ve Kemalizmin/Atatürkçülü-
gün düşünsel ve politik mirasını sahih
bir kaynak olarak önemseyen düşünsel
yönelimleri ele alacağız.
SAĞ KEMALİZMİN ARTERLERİ
KEMALİZMİN İNŞA DÖNEMİNDE
___________ SAĞ YORUMLAR___________
Tek Parti rejiminin kurumlaşması sure­
cinde ve Kemalizmi ilk doktrinleştirme
denemeleri esnasında, bu eklektik ideolo­
jiyi sistemleştirmeye dönük sağcı girişim­
ler de olmuştur. Irkçı ve faşizan Türkçü
görüşler, özellikle Türk Tarih Tezi’ne ve
rejim in etnisist uygulamalarına atıfla,
bunları Yeni Türk Devleti’nin sadakat
gösterilmesi gereken ‘sahih’ ideolojik te­
melleri olarak tescillemeye çabalamışlar-
K E M A L İ Z M

Demokrat Parti yöneticilerinden Samet Ağaoğlu (solda), DP’nin Doğuş ve Yükseliş

Sebeplerinde Celâl Bayat’ın (sağda) Kemalizmini şöyle tanımlar: “Bayat’ın Atatürk’e
bağlılığı şüphe götürmez. Ama Atatürk'ü bir silah olarak kullanmaktan her zaman kaçar.
İnkılâplara bağlılığında yine asla şüphe yok. Fakat inkılâpları da fikir, vicdan ve inanç
hürriyetinin kısıtlanması için bahane olarak öne sürmekten her zaman çekinmiştir.”

dır (Özdogan 2001). Türkçülüğün fikrî leşmem, pozitivist, otoriter, organizma-

önderleri, Reha Oğuz Türkkan ve Nihal
Atsız, Kemalİzıni müstakil bir doktrin
olarak üstlenmemekîe birlikte (hatta At-
sız’ın onu “muazzam bir safsata" olarak
tanımladığı da olmuştur [Atsız, 1992:
2 35]), “Atatürk devrini" Türkçülüğe ve
Turancılığa açık ideolojik yönelimi nede­
niyle sahiplenir, bu dönemin otoriter ve
organızmacı kurumlaşmasını benimserler
(Atsız, 1992: 47, 381). Türkçü-Turancı
hareketin ardılı olan MHP/ülkücü hare­
ket, 1990’lardaki -yeniden Türkçüleşmeyi
de içeren- yeni çizgisiyle Atatürkçülükle
yan yana gelene dek, solculukla ve la­
isizmle özdeşleştirdiği Kemalist pozisyo­
na mesafeli durmuştur. Mamâfih bu hare­
ketin kurucu lideri Alparslan Türkeş’te
Kemalist düşünce dünyasına aidiyet her
zaman belirgindir. Dokuz Işık “doktrini­
nin” gerek içeriği (kalkınmacı, modern­
cı...) gerek (Altı Ok’u andıran) simgesel
yapısı, Kemalist ilhamhdır.
Kuruluş döneminde Kemalizmi muha­
fazakâr bir modernizm olarak okuma gi­
rişimleriyse, politik eylemden ve bağlan­
madan uzak, entelektüel kaygıları daha
yüksek niteliklidir. Etkili bir ilham kay­
nağı olarak Bergsonculuktan beslenen ve
Türk inkılâbının cevherini, modernliğin
imkânlarını cemaat ruhuyla, mistik 'du-
yuşTsezış' hassalarıyla bağdaştırmaya ça­
lışan bu yönelişler (İrem 1997 ve 1982),
-yine marjinal kalan- Osmanlıcı, îslâmcı,
Anadolucu vb. açılımlara yol vermeden
önce, soyut, kuramsal bir düzlemdedir­
ler. Peyami Safa’mn I938’de yayımlanan
Türk inkılâbına Bakışiar’ı, bu düzlemden
politik düzleme hamle eden, Kemalizmin
muhafazakâr bir kuramlaştırma deneme­
si olarak görülebilir.
S A Ğ K E M
KEMALİZMİN SOL-SAĞ AYRIŞIMINDAKİ
SÜREKLİLİĞİ VE CELAL BAYAR
Tek Parti döneminin sona erdiği ve CHP-
DP ayrışması ile Türkiye’ye özgü diyebi­
leceğimiz bir sol-sag şemasının oluştuğu
1946 kavşağı, Kemalizmin kendi sol ve
sng’ına ayrışmasını da belirginleştirmiş-
lir: Ulus inşası ve modernleşme projesin­
de bir burjuvazi/burjuva orta sınıf inisi­
yatifini, bu istikametle bir tür liberal-po-
pülizmi önceleyen, sahih Kemalizm ola­
rak 1932 (yani ' Devletçilik' politikası)
öncesi döneme sahip çıkan "boğ" (DP);
sınıflarüsıü-korpûratist denetimi öncele­
yen, siyaseti çıkar temsili değil ıdaıe işle­
viyle konsolide etmeye çalışan. Devletçi­
lik politikası dönemini Kemalizmin altın
çağı sayan “Sol" (CHP).
DP’nin politik söylemi, Kemalizmin
çok partili sistemle uyarlanması ve poli­
tik kutuplaşma ortamında yeniden üretil­
mesi bakımından önemlidir. 27 Mayıs
1960 sonrasında geriye dönük olarak
kurgulanarak yerleşen şemanın aksine,
1946-60 döneminde CHP-DP kutuplaş­
masının Kemalizm/anti-Kemalizm ekse­
ninde şekillendiği asla söylenemez, DP
hükümetlerinin Kemalizmin sol yorum­
larına aykırı politik yönelimlerinin (ABD
hegemonyasına tâbi olarak ‘anti-emper-
yalisi’ otarşik eğilimlerden uzaklaşma;
serbest piyasanın güçlenmesi; dinin ka­
musal alandaki varlığının genişlemesi)
temellerinin CHP iktidarının son evre­
sinde atıldığını unutmamak gerekir (Ti­
mur, 1991), DP, an ti-Kemalizm in alâmeti
sayılan Islâmcı-“irticaî” unsurları kapsa­
yarak, Tek Parti iktidarına dönük revan-
şizmi antİ-Kemalist nitelikli veya “Kema-
lizme duyarsız” olarak yorumlanabilecek
bir tutumla birleştiren bir toplumsal ha­
rekete zemin oluşturarak, kuşkusuz Ke­
malizmin sorunsallaşmasına katkıda bu­
lunmuştur, Bunda da, DP’yle beraber se­
ferber olaıı belirtik bir anti-Kemalizmden
ziyade, CHP merkezli politik muhalefe­
A L İ Z M
tin Kemalizmi bir referans ve meşruiyet
çerçevesi olarak kullanmasının rolü, ta­
yin edicidir. Asıl önemlisi, DP’nin kuru­
cu elitinin, Kemalizmin iikeleri olarak
alelusul kabul edilen normatif çerçeve­
nin içinde düşünmeye devam etmiş, hat­
ta Tek Parti keyfîliğiyle yozlaştırıldığını
ileri sürdüğü Kemalizmi restore etme va­
adiyle ortaya çıkabilmiş olmasıdır. Cum-
huriyet’in kurucu eliti içindeki hesaplaş­
malarda dışlanan çevrelerin DP’yle reha-
bilite olmaları, güç-makam siyaseti zemi­
ninde Kemalizmin aleyhine görünebilse
de, bu hesaplaşmalarda Mustafa Kemal’in
yakınında yer alan Celâl Bayar’ın liderli- 531
ği, bu görüntüyü ikincilleştirecek ağırlık­
tadır, Atatürkçülüğe bir atıf kaynağı ola­
rak angaje bulunan Celâl Bayar, Kemaliz­
min 1950’lerden itibaren merkez-sag po­
litik söyleme uyarlanması bakımından
kurucu önem taşır,
Bayar, kendisini Atatürk’ün bir yakını
ve “emaneti" ve olarak takdim etmenin
ötesinde, DP’ye ve şahsına, “(Büyük
adam] A tatü rk’ün yolunda yürüyüp
onun eserini tamamlama" misyonunu
yüklemiştir. “Eseri tamamlamak", de­
mokrasiye geçiştir; “Atatürk’ün davasını
tam m anâsıyla tah akku k e ttirm e k ”,
“Kurtuluş ve millî hakimiyet mücadele­
mizin tamamlanması" demektir bu. Bu
misyon, doğal olarak, 1946-50 geçiş dö­
neminde özellikle vurgulanmıştır, “Eseri
tamamlama"nın uzun vadeli ise, “bir ileri
insan cemiyeti olmaya, ileri medeniyete
doğru g id iş "tir (Bayar, 1 9 9 9 b : 1 17,
1999c: 15, 53, 90), Bayar 1978’deki risa­
lesinde de “Batı uygarlığı düzeyine eriş­
me” sözleriyle bu değişmez ereği yinele­
yecektir. Eski Türk devletlerinde top-
lumsal-örfi köklerine işaret ettiği laikli­
ğin kararlılıkla savunulması, bu ereğin
eşlikçisidir, Bayar, “gerilik hareketlerini”,
“Ortaçağ düşüncelerini" her zaman şedit
bir dille itham etmiş (Bayar, 199a: 429,
1999c: 140); DP içinde Islâmcı hiziplerin
bastırılması için tavır koymuştur. Sadece
 K E M A
Islâmcılar değil, ırkçı-Türkçü veya radi­
kal milliyetçiler de kontrol altında tutul­
muş, bu çevrelerin buluştuğu Milliyetçi­
ler Derneği kapatılm ıştır (Şenşekerci
2000: 244; Darendelioglu, 1968: 245-
263, 100. Yıl Armağanı, 1982: 76-7). Bu
önlemlerde, Kemalist elitin politik zihni­
yetinin iki tipik özelliği kendini gösterir:
Kendi ideolojik ufku içinde yer alsa bile,
Özerk bir politik oluşumu tehdit olarak
algılamak; ve -radikal milliyetçi ve özel­
likle İslamcı harekette öne çıkan- taşralı,
‘avam’ unsurların inisiyatif kazanmasın­
dan duyulan tedirginlik.
532 Bu modernist ve “evrenseler” ereği, öz-
cü bir iddiayla birleştirirken de Bayar ti­
pik bir Kemalisttir, “Kendi m illetinin
hasletlerine dayanarak Batı’yı aşmak" tan
söz eder; 1978’de yayımlanan Atatürk Gi­
bi Düşünmek - Atatürk’ün Metodolojisi
(Bayar, 1998) kitabında sınıfların yoklu­
ğu nedeniyle Türkiye’nin Batı’dan daha
‘sahih’ bir cumhuriyet olma potansiyeli
taşıdığı iddiasında bulunur. Sınıfsız-kay-
n aşmış toplum, Bayar’ın hep sahip çıktığı
Kemalist ülküdür. İktisadî liberalizm po­
litikalarındaki Öncülüğü de daima Millî
İktisatçı yönelimine tabi olan Bayar, sınıf
çelişkilerini -yapaylığı yanında- büyük
bir millî tehdit unsuru sayarak reddeder.
Solidarist orta sınıf halkçılığından kop­
maz. (1978’deki risalesinde greve de lo­
kavta da “yasal zorbalık” diyerek karşı
çıkacaktır. Bayar 1998: 121)
Evrensel uygarlığa yöneliş, modernleş­
me, Türkiye’nin/Türklerin fıtratındaki
saklı cevheri ortaya çıkartarak dünyada
öncü, hakim bir rol oynamasını sağlaya­
caktır. Kendine-özgücütük, “memleket
realitesi”nin benzersizliği, başka tecrübe­
lerle mukayesenin (liberalizm, sosyalizm
vb.) yersizliği, -özellikle burada Ata­
türk’e atıfla- pragmatist aksiyonerlige
bağlanır ( “prensipler/program/nazariyat
değil yapmak önemli”dir). Atatürkçülü­
ğün bir sistem değil bir metodoloji oldu­
ğu tespiti de bunu destekler. Bayar’ın
L İ Z M
önemli bir katkısı, Kemalist gelişmecili-
gi, ileri em ecil iği ve pragmatizmi, teknis­
yenliği, bilhassa ekonom ik uzmanlığı
öne çıkartarak modernleştirmesidir. Bu
mecranın, merkez-sagın Kemalizminin
ana eksenini oluşturduğu söylenebilir;
sağın 1960’lar -ve bir ölçüde 70’ler- pa­
rantezinden sonra orduyla yakınlaşması­
nın anahtarı da buradadır.
Başka bir eksen kuşkusuz milliyetçili­
ğin Kemalizmin odağına yerleştirilmesi­
dir. Bayar, özel bir katkısı olmamakla bir­
likte bu odaklamayı paylaşır. 1 9 5 4 ’te
cumhurbaşkanı olarak yaptığı bir konuş­
madaki “Türk’üm diyen ve bunu iyi bir
surette ispat eden her vatandaş" formülü
(Bayar 1999c: 161), açıkça ırkçı-etnisist
olmayan ama etnik-kültürel kimliğe güç­
lü sadakat talep eden Kemalist m illet
kavramının tipik bir özetidir.
Kem alizm in m erkez-sag politikaya
uyarlanmasında üçüncü eksen olarak
“Güçlü Devlet” mitosundan söz edebili­
riz. 1946-50 geçiş döneminde ve 1950’le-
rin başlarında hak ve hürriyetlere ağırlık
veren söylevleri, Bayar’ın Güçlü Devlet
ilkesine tutkunluğunu sarsmaz. Belki
sözkonusu dönemin bazı radikal demok­
ratik ‘sapma’ anları dışında, millî ege­
menliği, Türkiye'de aynı zamanda bir ge­
lenek olan güçlü devletin bir kuvvet unsu­
ru olarak düşünür, iktidarın m illetin
hücrelerine yayılan bir çoğunluğa dayan­
ması, millî hakimiyet prensibi, onun bir
sınıfa/zümreye hesap verme zorunlulu­
ğunu ortadan kaldıracaktır. Yaşlı Bayar
Cumhuriyet’i, Tanzimat ve İttihatçılık
uğraklarından geçen ezelî bir dava olan
“devleti sağlam ve sürekli bir tabana
oturtma” cehdinin bir vargısı olarak ta­
nımlayacaktır (Bayar, 1998: 38).
■
_______ DfN PROBLEM/
DP seçkinlerinin “dine hürmetkar" tavır­
larının yanında, dinsel saikleri siyasal ör­
gütlenme temeli yapan çevrelere bakışta
s a c K e m
geleneksel Kemalist çizgiyi izledikleri
açıktır. Bu eğilim, merkez sağ liderlik açı­
sından bir gelenek oluşturmuştur ve sag
Kemalizmin din politikasının esasıdır:
Dinsel sembol ve motifleri kullanmak, fa­
kat dinsel meşruiyet ve atıf çerçevesini
esas alan örgütlü ve politik inisiyatifleri
denetim altında tutmak, önlemek.
Milliyetçi muhafazakâr aydınların bü­
yük çoğunluğu kültürel açıdan 'perife-
ri’den gelmekle beraber, Kemalizmin res­
mî kuru m Sarında şekillenmeleri din ko­
nusuna bakışlarında da yansımalannı bul­
muştur. Seküler milliyetçiliği, dinsel milli­
yetçilik yönünde dönüştürme çabaları, ilk
bakışta birinci anlayışla sürekliliklerini
perdeleyebilir. Ziya Gökalp’in Küçük Mec-
mun’sında dikkati çektiği “kızıl ve kara
tehlike"lerden “kara" olanı, özellikle halk
tslâmı’yla özdeşleştirilir ve ‘enternasyona-
list’ istismarın avına kolayca düşebileceği
varsayımıyla, devlet eliyle denetlenmesi
normalleştirilir. Islâm, periferik geçmişin
ifadesine de yarayan bir kimlik ayrıştırma
unsuru olarak önemsenmekle beraber,
milliyetçi muhafazakâr aydınlar için, dev-
let-ve-millet kurgusu içinde mutlaka eritil­
mesi (geleneksel Kemalist hassasiyet ifa­
desiyle: “başıboş bırakılmaması’’) gere­
ken, aksi takdirde bu kurguyu tehdit ede­
bilecek bir kaynaktır da. Reaksiyoner (an-
ti-komünist) söylemin popülerleştirdigi
ortak dil zemininde İslâmî motifleri milli­
yetçi, hatta Türkçü bir söyleme rapteden
(böylece tâbi ve ikincil kılan) Türkeş’in ve
MHP’nin, bu yönüyle, Kemalist bir işlev
gördüğünü söyleyebiliriz. Aynı eğilim ve
aynı işlev, T ürk-Islâm Sentezi söyleminde
de görülecektir.
CUMHURİYETÇİ MUHAFAZAKARLIK
1960’ların ortalarından itibaren, sag-sol
kutuplaşmasının siyasal hayatı tanzim
eden bir şema olarak oturması ve bu çer­
çevede anti-komünizmin kuvvetli bir sol
karşıtı ortak payda hükmü kazanmasıyla
a l i z m
birlikte, Kemalizmin sag yorumlarının,
rejimin bekasıyla ilgili tehdit hisseden
bütün kesimleri kavradığı bir evreye giri­
lir. Genellikle CHP geleneği içinde sos­
yalleşen ve politikleşen “asker-sivil aydın
zümreler" de bu etkinin dışında kalma­
mıştır. Bu elitin Cumhuriyetçi söylemi­
nin rejimi takviyeyi önceleyen muhafaza­
kâr bîr çizgiye oturma süreci de, sag Ke­
malist dinamikler içinde değerlendiril­
melidir.
Cumhuriyetçi muhafazakârlığın oluşu­
munun ardyöresinde, “eskî-(Tek Parti)
CHP" dönemim özleyen bakışın etkisini
bulabiliriz. Bu bakışa en iyi örnek, Falih 533
Rıfkı Atay’dır. 1971’de ölene dek gazete­
lerde günlük makaleler yazan Atay’ın,
CHP iktidarının son döneminden başla­
yarak istikrarlı bir şekilde, halkın er-
gin/olgun olmadığı koşullarda demokra­
sinin yapısal olarak anarşi tehdidi yarata­
cağını vaz’eden bakışı, Kemalist reaksiyo-
nerligin temel motiflerinin sürekliliğini
sağlamada işlevsel olm uştur. Ancak,
cumhuriyetçi muhafazakârlığa bağlanan
bu reaksiyonerlik, eskiyen, talî bir dü­
şünsel güzergâhtır (Atay, 1953, 1970).
C u m h u riy etçi m u h afazak ârlığ ın
1950'lerden itibaren oluşumunun sosyo­
lojik temelleri arandığında, ideaitipik
olarak -subayların yanısıra-, 'Batı’ya açık
kurumsal liselerden (öncelikle Galatasa­
ray) ve sonra Ankara SBF’den (Mülkiye)
mezun olan tahsilli seçkinlere dikkat
edilmelidir. Miliband’ın demokratik yapı­
ların egemen olduğu ülkelerde bile seç­
kinlerin ‘benzeştiğine’ ve ‘devamlılıkları­
na’ sınıfsal bir özen gösterdiklerine dair
tezi, bu grup açısından açıklayıcıdır (Mi-
liband, 1973). Sözgelimi, DP’ye karşı me­
safelerinde, bu partinin süregelen seçkin
dolaşımına tehdit oluşturduğuna dair
kaygılan ağır basmıştır. 27 Mayıs 1960
askerî darbesi, bilim adamı-siyaset ilişki­
sine pozitivist bir vurgu yaparak özellikle
hukuk kökenli bilim adamlarının siyasal
etkinliğini tahkim etmiştir. Bu zümrenin
 K E M A
Turhan Feyzioğlu
Y Ü K S E L T A Ş K IN
Cumhuriyet dönemi siyasî tarihinin
anlaşılmasında 'döngüsel restorasyon-
5 3 4 culuk' eğilimi önemli bir ipucudur. Si­
vil ve bürokratik seçkinlerin, Cumhuri-
yet'in kurucu rasyonelleri tehlikeye
girdiğinde müdahale ederek siyaset
alanını temizlemeleri ve yeni bir oyun
alanını müstakbel oyunculara açmaları
şeklinde beliren 'vesayetçilik', sivil
kadrolar içinden destekçileri olmaksı­
zın bu denli 'döngüsel' olamayabilirdi.
Prof. Turhan Feyzioğlu uzun ve dalgalı
siyaset serüveni ve ideolojik arayışla­
rıyla bahsedilen sivil kanadı çarpıcı bi­
çimde temsil yeteneğine sahiptir. Fey­
zioğlu, sağ Kemalİzmİn Soğuk Savaş
temalarıyla yeniden yorumlanmasının
bu kuşağının belirgin özelliği, siyasî yö­
nelimleri değişse de, devletin kurumsal
şemsiyesinin içinde veya dışında olsalar
da, kendilerini devletin devamlılığından
ciddi biçimde sorumlu hissetmeleridir.
1950’lerde DP’nin ‘yol yordam bilmez’
pragmatikliğini ve zor zaptolunabilmiş
‘sosyal-tarihsel geriliğin’ önünü açmasını
devlete karşı tehdit olarak algılarken, bu
tehdide karşı giriştikleri seferberlik, dü­
şünsel motiflerinde esaslı bir kesinti ve
değişim olmaksızın, 27 Mayıs sonrasında
komünizmi/solu hedef alacaktır. Cumhu­
riyetçi muhafazakârlığın taşıyıcısı olan
zümrenin etkinliği, en azından sosyal kö­
keni itibariyle, CHP’yle gerilim içinde ge­
L İ Z M
sonucu olan cumhuriyetçi muhafaza­
kârlığın hem ideolojik şekillenmesinde
hem de siyasal sözcülüğünde önemli
roller üstlenmiştir.
Döngüsel restorasyonculukla niha-
yetlenen arayışın başlarında, çoğunlu­
ğu C H P'li seçkin ailelere mensup
gençlerin çok partili hayat özlemleri
vardı. CHP'nin gittikçe donuklaşan ve
inandırıcılığını yitiren 'Tek Parti' zih­
niyetinin yerine Batı'mn çok partili,
demokrasi içinde kalkınmaya müsait
'hürriyetçi' sistemi tercih edilmektey­
di. 1950'lerin başında, Forum dergisi
etrafında bîr araya gelen genç akade­
misyenlerin 'çok partili hür rejim' öz­
lemlerinde Batılı eğitim kurumlarında
edindikleri formasyonu tamamlayan;
onun doğal uzantısı olan ve sosyolojik
olarak kendilerine ayrıcalıklı konum­
lar sağlayacak yeni bir kurumsallaşma
/ uzmanlaşma arayışı da belirleyicidir.
Forum dergisinin önemli figürleri Tur­
han Feyzioğlu, Aydın Yalçın, Coşkun
Kırca ve Turan Güneş çok partili, se-
natolu, Anayasa Mahkemeli yeni bir
uzmanlaşmanın ihtiyaç duyduğu hu-
kukçu-siyasetçi formasyonuna sahip-
lişmiş, CHP’de bölünmeye yol açtıktan
sonra da orayla etkileşim içinde olmaya
devam etmiştir.
Cumhuriyetçi Güvetı Partisi (CG P)
oluşumu. Cumhuriyetçi muhafazakârlı­
ğın politik kurumlaşmasına, bu demektir
ki politik elit ve düşünce/siyasa üretimi
işlevleriyle billurlaşmasına önderlik et­
miştir. CGP ve lideri Turhan Feyzioğlu,
uzun ömürlü bir bağımsız varlık kazana­
mamakla beraber, sola karşı müteyakkız
(anti-kom ünist) bir tehdit önceliğiyle,
rejimin/deviet otoritesinin restorasyonu­
nu hedefleyen, ‘militan’ Kemalist (tercih
edilen terminolojiye bakarak, daha çok
Atatürkçü) kimlikli bir aydın kadrosunun
S A Ğ K E M
lerdi. Celâl Bayar'ın "27 Mayıs aydı­
nın iktidar ortaklığına yeniden girişi­
dir” tezinde bu anlamda ciddi bir
doğruluk payı vardır.
1922'de Kayseri'de doğan Turhan
Feyzioğlu, CHP'li köklü bîr ailedendi.
Babası Sait Azmi Yazıcıoğlu, Millî Mü-
cadele'ye katılmış, TBMM'de iki dö­
nem Kayseri milletvekilliği de yapmış
bir hukukçuydu.1 Feyzioğlu, Galatasa­
ray Lisesi (1941), İstanbul Hukuk Fa-
kültesi'nden mezuniyetinden sonra
(1945) Fransa'nın 'yüksek devlet ada­
mı' yetiştirmesiyle tanınan 'Ecole N a îi-
o n a le D 'A d m in isIration'da (1952) bir
süre araştırmalarda bulundu. Tıpkı
doktora tezini 'Siyasal Partiler' üzerine
hazırlayan Turan Güneş gibi, çok par­
tili siyasal yaşamın hukuki açıdan İn­
celenmesine dönük, pratik siyasal geti­
risi de olabilecek konulara yoğunlaştı.
Turhan Feyzioğlu, Turan Güneş ve
Coşkun Kırca'mn genç yaşlarında
1961 Anayasası'nı hazırlayan Kurucu
Meclis'de görev almaları bu açıdan
çarpıcıdır.2 Bu kuşak meşruluğunu,
Kemalist ideolojinin sözcülüğünden
alan Tek Parti devri korporatist aydın
tu tu num u nu sağ lam ası bakım ınd an
önemlidir.
Feyzioğlu, 1950’lerde esasen liberal re­
feranslarla, “makûl tahdidi” bir hak ve
hürriyet rejim inden yana görüşleriyle
DP-karşıtı hürriyetçiliğin bayraktarların­
dan b iri o larak tem ayüz ed erken ,
1960’lardan itibaren daha tahdiıçi bir yö­
nelime girmiştir, DP’nin içinden benzer
rahatsızlıklarla doğup sonra CHP’ye ka­
tılmış olan Hürriyet Partisi’nden (HP)
gelme kadrolar da, Feyzioğlu’nun başını
çektiği bu yönelimle buluşurlar. Zaten
HP, CHP’deki Cumhuriyetçi süreklilik ile
DP’deki demokratikleşme hamlesi ara­
sındaki, bilhassa elitleri tedirgin eden ge­
A L İ Z M
535
Kemalizmi ‘modernleştirici
milliyetçilik, millî bir çağdaşlaşma
ideolojisi” olarak tanımlayan Turhan
Feyzioğlu, muhafazakâr-cumhuriyetçi
seçkinlerle müliyetçi-mukafazakâr
ideolojinin geçiş noktasında durur.
geleneğinden değil, çok partili hayatın
uzmanlık gerektiren yeni iş bölümün­
den (basın, planlama, üniversite, Yük­
sek Mahkemeler) türetmek istiyordu.
Bu anlamda, korporatist aydın gelene-
>
rilimi, kararsızlığı temsil ediyordur. Fey­
zioğlu’nun zaten ihtiyatlı otan hürriyetçi­
liğinden yüzgeri etmesinin temelinde,
dramatik (alarmist) bir komünizm tehdi­
di algısı yatar. Feyzioğlu, komünizm teh­
didini, “Türk milleti için bir varlık-yok-
luk meselesi" olarak resmeder. (Feyziog-
lu, 1975. 1960’lardan itibaren Feyziog-
lu’da hassas coğrafya, kronik dış tehdit,
dünyada/Batı’da T ü rklerle ilgili ezelî
hınçlar temaları, politik değerlendirme­
nin sabit arkaplanı olmuştur.) Feyziog-
lu’nun başım çektiği CHP sağ kanadı,
1967’de koparak CGP’yi oluşturana dek,
CHP’de “Ortanın Solu" çizgisine muhale­
fet etmiş; CHP’nin böylelikle komüniz-
 K E M A
ğirtden bir kopma arzusuna sahipti.
Başlangıçta DP'ye gösterdikleri tevec­
cühün nedenleri arasında-şüphesiz
çok partili rejim sempatisi yantnda-bu
türden ayrıcalıklı bir entelektüel grup
olarak tanınma, kabul görme umutları
da etkiliydi. Aydınlar arasında ideolo­
jik çatlak yaratmanın iktidarları açısın­
dan önemini fark edemeyen DP eliti
bu yakınlaşma arzusunu karşılıksız bı­
raktı. Hürriyet Partisinin kuruluş süre­
ci ve bu partinin büyük çoğunluğunun
daha sonra CHP'ye katılması bu arayı­
536 şın sonuçsuz kaldığının, 'Eve dönül-
düğü'nün göstergesidir. Aydına bu tür­
den bir yeni güç verecek siyasal siste­
min 27 Mayıs Anayasası tarafından
şekillendirilmesinde Fo ru m etrafında
bir araya gelen Feyzioğlu ve arkadaş­
larının büyük rolü olmuştur.
1950'lerİn ortasından itibaren Fey-
zioğlu'nu 'hür ve demokratik rejim',
'muhtar üniversite', 'basın hürriyeti',
'insan hakları' kavramları adına mü­
cadele verirken izlemekteyiz. 1957'de
makalelerinden oluşarak yayımladığı
"demokrasiye ve diktatörlüğe dair"
adlı kitabı, siyasal kimliğine dair sabit
min yayılmasına yataklık ettiği ve böyle­
likle Atatürkçülükten uzaklaştığı savım
işlemiştir.
Feyzioğlu çevresi ve CGP, arıti-komü­
nizmlerini sağ (milliyeıçi-muhafazakâr,
ü lkü cü , Islâm cı) anti-kom ünizm den
ayırmak üzere, milliyetçi sosyal adaletçili­
ği vurgulamıştır. Sosyal tedbirler, millî
dayanışmacılık, fakirlikle mücadele, ko­
münizmle mücadelenin bir rüknü kabul
edilir; Atatürk’ün özgün ve miKı nitelikli
“karma ekonomi sistemi”nin bu önlem­
leri içerdiği ileri sürülür. Bu solidarisl-
korporatist çerçevede, sınıf kavgasının
önlenmesi kaygısı (1 9 7 0 ’lerde Feyziog-
lu’nun “tahripkâr olmayan grev”e müsa­
L İ Z M
kalan bir yönelimi açıklıkla gösterir:
anti-komünizm. "Hür, demokratik re­
jim içinde, Marksizm'e kapılmadan
kalkınmak" iddiası en sürekli ve de­
ğişmez sloganı olmuştur. Profesör Ha-
yek'in E sa re t'in Y o lu isimli kitabım
1940'larm sonunda Türkçe'ye çevir­
me girişiminin altında, yazarın sosya­
lizmle esareti özdeşleştirmesinin payı,
herhalde 'aşırı' serbest piyasacı Öneri­
lerinden daha belirleyici olmuştur.
Çünkü, Feyzioğlu ‘hür teşebbüs' ya­
nında devlete de önem atfeden bir
'karma ekonomi' çizgisifıî sahiplen­
miştir. 1956 yılında 5BF Dekanı ola­
rak yaptığı konuşma üzerine bakanlık
emrine alınınca istifa etmiştir. Bu ko­
nuşmada öğrencilerine "nabza göre
şerbet vermeyin" önerisinde bulunan
Feyzioğlu, o dönemde siyasî iktidarı
'İlmi kaygılarla' denetlemesi gereken
aydınların oluşturduğu muhtar üniver­
site talebini yüksek sesle dillendiriyor­
du. 27 Mayıs'dan sonra üniversiteler­
den tasfiye edilen '147'liler' olayına
tepki göstererek atanmış olduğu OD­
TÜ Rektörlüğü'nden ve 1961'de geti­
rildiği millî eğitim bakanlığı görevle-
mahası vardır; Feyzioğlu, 1975: 234), te­
mel bir Atatürkçü norm olarak vurgula­
nır. CGP’ye giden yolda CHP içinde Or­
tanın Solu’na direnişin teorik sözcülüğü
yürüten HP kökenli Coşkun Kırca’nm
Atatürkçü statükosu da, korporatist bir
tasarıma dayanır: “CF1P belli bir sınıfa
dayanmadan M illet’in kapsadığı bütün
sınıfların hepsine birden, sosyal adalet
gereklerine uygun biçimde, hitab [etme­
lidir],,.. CHP’nin temel amaçlarından biri
de sınıf mücadelesini önlemeğe çalış­
maktır, .. Toplumu yönetmek durumunda
olanların, onu daha bağdaşık ve kaynaşık
hale sokmak için gerekli tedbirleri alması
[gerekir)." (Kırca: 1967: 10, 11)
s a G K e m
rinden istifa etmiş, bu yönde tutarlı bir
tavır sergilemiştir. Ne var ki, aynı tu­
tarlılık ve 'muhtar üniversite' ısrarı, 12
Mart ve 12 Eylül'den sonra görünmez.
Hatta, kendilerinin istifasıyla SBF'ye
Sadun Aren gibi sosyalistlerin dolma­
sından, "hiç farkında olmadan ve el­
bette istenmeden, meydan(ın); aşırı
solun propagandacılarına bırakıl(ma-
sından)" yakınır.3
Feyzioğlu, CHP'ye girdiği 1957 yı­
lından ayrıldığı 1967'ye kadar çok
önemli görevlerde bulunmuştur. Bü­
lent Ecevit liderliğindeki 'Ortanın So­
lu' girişimine "Atatürk milliyetçiliği
geleneğine, ve hür nizam içinde kalkı­
narak sosyal adaleti gerçekleştirme"
ilkesine aykırı olduğu İçin karşı çıkar.
Feyzioğlu ve kuşağının siyasal yaşam­
larındaki hızlı muhafazakârlaşma, si­
yasî tarihimizin anlaşılması önemli sü-
reçlerindendir.4 Feyzioğlu'nun 'Ata­
türk Milliyetçiliği Yolu' diye tanımla­
dığı kurucu rasyonellerin siyasetin de­
ğiştirilemez özü olarak kabul edilme­
si, aslında 1950'lerde de varlığını ko­
rumaktaydı. 'Batılı manada' çok partili
hayatın bu kurucu rasyonellerle çeliş­
CGP’nin, 1975-77’de milliyetçi-muha-
fazakâr partilerin anti-komütıist tedbir
saikiyle oluşturduğu L. Milliyetçi Cephe
hükümetinde yer alması önemlidir. Fey-
zioglu, sosyal adaletçiliği vurgulayarak,
kom ünizm le param iliter mücadeleye
karşı çıkarak bir fark koymaya çalışsa da,
bu politik ittifakın kalıcı bir sembolik
önemi vardır: Flususen Atatürkçü kim­
likli politik elitin/entelijensiyanın bir bö­
lüğünün, devlet oto ri tesini n/rej i mi n mu­
hafazasına odaklanarak politik olarak
sağda konum lanm ası, bu ittifakla bir
adım daha ileri g itm iştir. Başka bir
önemli nokta, milliyetçi-muhafazakâr
nnlitikavı Atatürkçülükle henemonize et­
a l i z m
meyeceği, hatta bunlarla çakıştığı ina­
nışı, iman edilmiş 'uygarlıkçı' moder-
nist iyimserliğin doğal sonucuydu.
Korporatist aydın geleneğinden farklı
yöntemlerle de olsa, Cumhuriyet seç­
kinlerinin ayrıcalıklı çocukları, sorun­
suz bir elit-içi dolaşımın olanaklarına
dair oldukça iyimserdiler. Ne var ki,
1960'lar gerek gelenekten beslenen,
gerekse 'aşırı' kabul edilen soldan ge­
len siyasal aktörlerin hızla serpildiği
yıllardı. Siyasal gündemin hızla
'Üçüncü Dtinyalılaşması', popülerleş­
mesi bu kuşakça kabullenilemedi. 537
Mutlaka birden fazla nedene dayalı
bu muhafazakârlaşma sonucunda,
Feyzioğlu'nun ve lideri olduğu Güven
Partisi'nin ideolojisi cumhuriyetçi mu­
hafazakâr çizgiye oturdu.
Feyzioğlu ve Güven Partisi kadrola­
rı, anti-komünizm ekseninde ve milli­
yetçilik ortak paydası üzerinden o za­
mana kadar TSK'ntn güvenini kazana­
mamış olan milliyetçi muhafazakâr
çevreler için önemli bir ideolojik ya­
kınlaştırma işlevi de gördüler; özellik­
le 1. MC'ye destekleriyle.5 Bu yakın­
laşma, 12 Eylül restorasyonunun en
meyi hedefleyen bu angajmanın etkisiz
kalması ve sonunda resmî Atatiirkçülü-
gün/sağ Kemalizmin milliyetçi-mubafa-
zakârlıkla daha örgün bir eklemlenmeye
gitmeye gerek görmesidir (buna Türk-ls-
lâm Sentezi bahsinde değineceğiz). Cum­
huriyetçi muhafazakârlığın temsilî isim­
lerinden Coşkun Kırca’nm 1991’de açık
politikaya m illiyetçi-m uhafazakârlığa
açık bir merkez-sag parti olan DYP’nin
milletvekili olarak dönmesi, bu eklem­
lenmenin bir işareti sayılabilir.
Sağ Kemalizminin taşıyıcı öğesi, Ata­
türkçülüğü esasen milliyetçilik olarak
vaz’etmesidir. Feyzioğlu, 12 Eylül 1980
askerî darbesinden sonra Atatürkcülüöü
 K e m a
belirgin özelliği olacaktır; hatta, milli­
yetçi muhafazakârlar bu süreçte çok
küit roller üstlenecektir. 1950'lerdeki
kopma arzularına rağmen, Feyzioğlu
ve çevresinin Gökalp'in so!idarist-kor-
poratist millet anlayışına geri dönüşle­
rinin en belirgin göstergesi, Tercüm an
gazetesinin 12 Eylül darbesinden kısa
süre önce düzenlediği Anayasa semi­
nerlerindeki duruşlarıdır. 'Türdeş mil­
let' anlayışına direnç gösteren toplum,
bir kez daha restorasyonla 'meşru' sı­
nırlarına çekilmek üzeredir ve semi­
538 neri düzenleyenler bu döngüsel resto­
rasyon arayışında birleşmektedirler.
Feyzioğlu, bu seminerde "Demokrasi­
den evvel devlet vardır. Ben bu Ana­
yasayı, bu metni savunmuyorum.
Devletimi savunuyorum. Gerekirse bir
süre için siyasî rekabeti tatil bile ede­
biliriz"6 derken beklenen restorasyo­
nun ipuçlarını da vermekteydi. Bu an­
lamda, 12 Mart'tan sonra kabineye
partisinden bakanlar veren, 12 Eylül
lideri Kenan Evren'İn darbe sonrası
başbakan adayı olan Feyzioğlu ve
çevresinin önemi, partilerinin zayıf
kitle desteğinden çok 'döngüsel resto-
resmî doktrin olarak geliştirmek üzere
kurulan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
Yüksek Kuru mu'nun “Atatürk ve Ata­
türkçülük Dizisi"rıin ilk yayını olan Ata­
türk ve Milliyetçilik kitabında (Feyzioğlu,
1987), bu fikri işler, Feyzioğlu’na göre
zaten milliyetçilik, evrensel olarak sakili
ideolojidir. Atatürk milliyetçiliğini, ırkçt-
etnisist değil, yurttaşlık esasına dayalı bir
anlayış olarak tamim eder; ancak millî
kübüre ve devlete sadakat yükümüyle
‘sertleştirilmiş’ bir anlayıştır bu. Coşkun
Kırca da daha 1960’lardaki Ortanın Solu
tartışmasında “CHP ile muhafazakâr par­
tiler arasında milliyetçilik konusunda or­
tak duygular" olduğunu vurgulamış, bu­
l i z m
rasyonculuğun' sivil desteğini sağla­
malarından ve bu süreçlerin İdeolojik
meşrulaştmmını üstlenmelerinden
kaynaklanmaktadır.
Evren'İn milliyetçi muhafazakâr ce­
naha göre daha çok güvendiği Feyzi­
oğlu grubunun, cumhuriyetçi muhafa­
zakârlığı Atatürkçülükle hegemonize
etme çabaları, 12 Eylül'ün -ihtiyaç duy­
duğu kitlese! desteği yaratmaktan
uzaktı. Bu nedenle, resmî Atatürkçülü-
ğün/sağ Kemalizmİn milÜyetçi-muha-
fazakârlıkla daha örgün bir eklemlen­
meye gitmesi zorunlu görülmüştür.
Özal'ın İktisadî merkeze taşıma umut­
larıyla harekete geçirebildiği kitlelerin,
kültürel açıdan Feyzioğlu çizgisinden
çok, milliyetçi muhafazakâr temsile
yatkın oldukları ve sola karşı daha et­
kin bir set oluşturabilecekleri, 12 Eylül
liderliğinin bu yöndeki tercihlerinde
belirleyici oidu.
Ne var ki, 28 Şubat süreci 12 Eylül
restorasyonuyla desteğine başvurulan
güçlerin merkeze taşıdıkları siyasal ve
sosyal aktörlerin tasfiyesi hedefiyle,
'döngüsel restorasyonculuk' anlayışı­
nın hâlâ etkin olduğunun göstergesidir.
>
nu Atatürkçülüğün Türkiye’ye özgü bir
yerli-millî doktrin oluşuyla açıklamıştı.
Beri yandan, sağ Kemalizmİn milliyetçi­
lik ve millî kültür anlayışının, romantik
ve duygucu bir üslûba kaydığında bile,
popülist açılımlardan tedirgin olan, ‘pro-
tokoler’ bir nitelik taşıdığını kaydetmek
gerekir. Milleti cisimleştiren, onun öte­
sinde bizatihi oluşsal bir değer olan Dev­
let, sağ Kemalizmde ve cum huriyetçi
muhafazakâr anlayışta daha ağır bir pate-
tik yük taşır. Turhan Feyzioğlu’nun Ter­
cüman gazetesinin Nisan-Mayıs 1980’de
düzenlediği Anayasa Semineri’nde “De-
mokrasi’den evvel Devlet vardır, ben bu
Anayasa’yı, bu metni savunmuyorum.
S A G K E M
Bir önceki restorasyonun başarısızlığı­
nın da dolaylı itirafıdır. Bülent Ece-
vit'İn 28 Şubat (1997) süreci ve sonra­
sında üstlendiği rol hatırlandığında, bir
zamanlar rakibi olan Feyzioğlu çizgisi­
ne dramatik 'geri dönüşü,' bu anlayı­
şın Türkiye siyasetindeki belirleyiciliği­
nin bir başka göstergesidir.
D İP N O T L A R
1 Benzer biçimde, dayısı Kadri Üçok da ilk
TBMM'de Diyarbakır mebusudur. Yakın ar­
kadaşı Turan Güneş'in deyişiyle, "...her
ikisi de o donemin tek partisinin değil, ona
karşı kurulacak bir partinin içinde bulun­
mak istiyorlardı. Buna karşılık aileleri ge­
rek Kayseri'de ve gerekse Kandıra'da
CHP'nin önde gelen kişileri idi." Bkz. Akın
Simav. Turan Güneş'in Siyasa/ Kavgaları,
İzmir, istiklal Matbaası, 1975., s,9.
2 33 yaşında profesör, 34'ünde SBF dekanı
seçilen Fezyioğlu, Kurucu Meclis Anayasa
Komisyonu Başkanı olduğunda 39 yaşın­
daydı. Turan Güneş de Kurucu Meclis üye­
liğine seçildiğinde aynı yaştadır. Coşkun
Kırca, Anayasa Komisyonu sözcüsü seçil­
diğinde henüz 34 yaşındadır
3 Turhan Feyzioğlu. A4i//et Y o lu n d a , İstanbul,
Dergah Yayınlan, 1975. s, 350,
4 Sözgelimi, Midiyef'ten Abdi ipekçi, "Orta­
nın Soluna" bayrak açanlarla ilgili bir de­
Devletimi savunuyorum. Gerekirse bir
süre için siyasî rekabeti tatil bile edebili­
riz” sözleri özetleyicidir.
Sağ Kemalizmin ve cumhuriyetçi mu­
hafazakârlığın bir başka dalına bakmak
için şu soruyu sorabiliriz: Coşkun Kır-
ca’nın da dahil olduğu Forum dergisi çev­
resindeki aydınların, 1950’lerdekı yerle­
şik düzenden ve rutinleşen siyaset yapma
biçimlerinden kopma arzusuna, enerjisi­
ne rağmen, zaman içinde muhafazakâr-
laşmalarını nasıl açıklayabiliriz? Bu du­
rum, seçkinler arasında, belki zorlu fakat
meşru bir dolaşım imkânına başlangıçta
duyulan güvenin, kabullenmekte zorlan­
dıkları bir popülizm dalgası tarafından
A L İ Z M
ğerlendirmesinde Turhan Feyzioğlu, Coş­
kun K ırca g ib i ayd ın ları kastederek,
"...beklenmeyen husus, mücadelenin ön­
deri rolünde ortaya çıkanların, aslında yeni
hareketin karşısında değil, içinde buluna­
cakları sanılan kimseler olmasıdır. Bu sürp­
rizin kökünde...hissi etkenlerin bulunduğu
görüşünü muhafaza ediyoruz. "Perde Ka­
panırken", M illiy e t, 29 Nisan 1967. Benzer
biçim de, Türk-İş Genel Sekreteri H alil
Tunç da şaşkınlığını saklamıyordu: "Turhan
Feyzioğlu, islahatçr sosyalizme evet derdi.
Hatta Feyzioğlu'nun bazı görüşlerini çok
aşın bulurduk...'sosyal adaletsiz kalkınma
kabul etmiyoruz' cümlesiyle başlayan ko­
nuşmalarında Turhan Feyzioğlu, Ecevit'in
fikirlerinden daha aşırı görüşler ileri sürer­
di." M illiy e t, 19 Nisan 1967. 539
5 Aydınlar Ocağı'nın mimarı olduğu M C hü­
kümetleri döneminde, Ocağın önemli söz­
cülerinden Muharrem Ergin, MC liderleri­
ne, Cephe içinde MSP'nin varlığının O r­
du'da yarattığı güven sorununu çözmek
için: " ..devletin sağlam kuvvetleri nezrin­
deki itibarlı mevkii ve yüksek tecrübesi do­
layısıyla Güven Partisi'ni aranızda bulun­
durmanız şarttır" tavsiyesinde bulunmakta­
dır. Ümit Cizre-Sakallıoğlu, A P -O r d u İliş k i­
le ri: B ir İk ile m in A n a to m isi, İstanbul: İleti­
şim, Yay., 1993, s.126.
6 Turhan Feyzioğlu'nun 28 Nisan-7 Mayıs
1980'de düzenlenen T e rcü m a n gazetesi
Anayasa Semineri'nde yaptığı konuşma­
dan. Alıntlayan, Bülent Tanör. İk i A nayasa,
1 9 6 1 -1 9 8 2 , İstanbul, Beta Yayınları, 1986.
S 69-70.
babalanmasıyla da ilişkilidir. Kısaca, er­
ken Cumhuriyet seçkinlerinin babalarıy­
la çatışan ve etkinliği devralmak üzere
Hür Dünya’da geçerli meziyetlerle dona­
nan çocukları, siyaset sahnesine hızla ka­
tılan yeni aktörleri kabullenemediler -
onların önünü açacak düzenlemelerin
mimarları da olsalar. Solun gelişmesi, bu
huzursuzluğu iyice büyüttü. Forum ya­
yıncısı Aydın Yalçın’ın, sol-liberal dene­
bilecek bir konumdan devletçi muhafa­
zakârlığa meyledişi, bu reaksiyonu ör­
nekler. Bir cumhuriyetçi muhafazakâr
olarak Yalçın’ın ideolojik portresi, Kema-
lizmle sağcılığın bir arayüzeyini tanımla­
mak bakımından dikkate değerdir.
 K E M A
Aydın Yalçın Forum dergisini, Lond­
ra’da eğitim gördüğü sıralar, işçi Parti-
si’ne fikir üreten ‘Fabian Society’ ve ‘par-
tilerüstü’ bir profili olan Econom/st dergi­
sinden esinlenerek tasarlamıştır. 'Hür
(Batılı) dünyanın’ siyasî kurum ve değer­
lerinin, Türkiye’de yeşertilmelerinin en
önemli eksikliğimiz olduğuna inanmak­
tadır. Bu 'yol’da iki ciddi engel sö2 konu­
sudur: Komünizm ve gelenekten besle­
nen m illiyetçi veya ümmetçi projeler,
Yalçın’ın ‘Hürriyetçi’ kutup tanımı Avru­
pa ve Amerika arasında, İkincisinden ya­
na bir tercihle belirlenmiştir İ9 5 0 ’lerin
540 başındaki bu tercihi ve NATO’yu sadece
savunma amaçlı bir kurum olarak değil,
‘uygarlıkçı’ bir misyonla savunması onu
diğer Forumculardan ayırır. Kendisini si­
yasî ve ekonomik liberalizmin erdemleri­
ni çok erken keşfetmiş biri olarak görUr.
Etkilendiği kaynaklar arasında klasik si­
yasî liberalizmin kurucuları John Locke,
J.S.M ili gibilerini sıklıkla hatırlatsa da
1960'larda, hele 1980’lerde savunageldîği
fikirlerle siyasî liberalizm arasında ciddi
çelişk iler görülecektir. Aydın Yalçın,
DP’ye karşı kentli aydınların ve işadam­
larının tepkilerinden ortaya çıkan Hürri­
yet Partisi’nde yer almıştır. DP’ye daha
çok kültürel çatışma eksenli bir mesafe­
den yaklaşmış, bu partiyi “plan, program
ve b ilim b ilm e m ek le" e leştirm iştir.
1961’de savunduğu, DP-AP geleneğinde
İLberal-Batıcı bir tutumun dinsel ve milli­
yetçi unsurlar karşısında güçlendirilmesi
esasına dayanan, bunun için de Atatürk­
çülük şemsiyesini kullanan ‘Çağdaş Sağ’
çizgisi, CHP’den Ortanın Solu hareketine
tepkiyle kopanları önceler. Bir başka açı­
dan bakıldığında, CHP’deki CGP’yi do­
ğuran sağ Kemalist muhalefetin AP’deki
simetriğidir. CGP’nİn ‘Milliyetçi Atatürk­
çülüğü’ kitleselleştirememesi gibi, Yalçın
da AP’yi etkilemede başarısız kalmıştır.
Aydın Yalçın, 27 Mayıs 1960 sonrası Tür-
keş’le öncü gazetesinde, sonra Ekrem
Alican’m güdümlü YTP’sİnde yer alma­
L İ Z M
sıyla, 12 Mart 1971 öncesi ve sonrası
cuntacılarla tem aslarıyla ve 12 Eylül
1980 sonrası geçiş döneminde bir yeni
sağ parti için icazet alma çabalarıyla, ta­
sarladığı siyasî projenin devlet erkini
temsil eden güçlerin yardımıyla ‘yukarı­
dan aşağı’ inşası için fırsat aramıştır. CGP
çizgisinde de kendini gösteren bu tutum,
cumhuriyetçi muhafazakârlığın bir ka­
rakteristiğidir. Yalçın, Yeni Sağ değerlerle
cumhuriyetçi muhafazakârlığın örtüşebi-
leceginin ilk işaretlerini de vermiştir.
12 EYLÜL: SAĞ KEMALİ2M/N VEYA
CUMHURIYErçi MUHAFAZAKARLIĞIN
M/LL1YETÇ1-M UHAFAZAKARLIKLA
___________ EKLEMLENMESİ___________
12 Eylül 1980 askerî darbesinin başında,
rejimin restorasyonu çabalarının yüksek
siyaset ve kültür kurumlarıyla sınıflandı­
rılmasının ve ‘standart’-protokoler Ata­
türkçülüğün, kitlesel destek ve kalıcı ba­
şarılar sağlamaya yetmeyeceği, görül­
mekteydi. 1970’lerin siyasal kutuplaşma
birikim i, o zamana dek d oktrin er ve
programatik içerikten yoksun, muğlak,
amorf bir boş-çerçeve arz eden Atatürk­
çülüğü, tam da bu niteliğiyle hegemonik
güç oluşturma imkânından yoksun bı­
rakmıştı. Nitekim 12 Eylül rejiminin teş­
kil ettiği Bonapartist iktidar uğrağıyla,
‘nötr/yansız’ Atatürkçülük boş-çerçeve si­
nin yerleşik koruyucusu-kollayıcısı ola­
rak bu geleneksel meşruiyetin o kon­
jonktürdeki son kalıntısını kullanan or­
du, Atatürkçülüğü hem doktriner hem
popüler bir projeye dönüştürme gereği­
nin farkında olmalıydı. Nitekim 1960’lar-
dan itibaren, özellikle anti-komünist sa-
iklerle, ordu içinde Kemalizırıi doktrin-
leştirmeye ve popülerîeştirmeye dönük
münferit -ve ‘amatör’- girişimler görül­
müştü (örneğin General Faruk Güven-
türk’ün irtica-karşıtı motifleri de güçlü
Gerçek Kemalizm kitabı IG üventürk,
1964)...). Eninde sonunda cumhuriyetçi
S A Ğ K E M
muhafazakârlığı yansıtan bu tür bir ‘ste­
ril’ Kemalist söylem de kendisini göster­
mekle beraber, 12 Eylül yönetiminin res­
torasyon arayışını belirleyen özellik,
temsil ve yönlendirme güçlerine ve anti-
komünist enerjilerine ihtiyaç duyduğu
milliye tçi-muhafazakâr seçkinlerle yaptı­
ğı ittifak olmuştur,
12 Eylül darbesine yaklaşılan süreçte
Tercüman gazetesinin düzenlediği Anaya­
sa Semineri, cumhuriyetçi muhafazakâr­
larla, m illiyetçi muhafazakâr çizginin,
Celâl Bayar’ın simgelediği sağ Kemalizm
ekseninde buluşmalarına açılan bir mec­
raydı. 12 Eylül darbesi ve ardından izle­
nen restorasyon projesi, bu buluşmanın
tescili anlamına geldi. DPT’deyken ‘ta­
kunyalılar’ fobisinin hedefi olan ve 12
Mart restorasyon darbesinin gerekçe lis­
tesinde yer bulan Turgut Ûzal, toplumda
yankı bulan muhafazakârlığını İktisadî
siyasetine dayanak yapabilme avantajıy­
la, cumhuriyetçi muhafazakâr seçkinle­
rin önüne geçiyordu. Özal’ın serbest pi­
yasa politikası da, kültürel açıdan kenar­
da kalan kitlelerin İktisadî merkeze nü­
fuz etme um utlarına hitap etmesiyle,
muhafazakâr “sessiz çoğunluğu” “Cum-
huriyet’e kazanma” vaadini içermektey­
di, Kenan Evren’in anılarında darbeden
sonra başbakan yapmayı tasarladıklarını
anlattığı, cumhuriyetçi muhafazakârlığın
simge ismi Turhan Feyzioglu böyle bir
buluşmayı gerçekleştirebilecek bir isim
değildi.
Sadece iktisat alanında değil, kültür
alanında da 12 Eylül liderliği, ideolojik
olarak daha yakın olduğu cumhuriyetçi
muhafazakârların desteğinin meşruiyet
ve rıza üretimine yetmeyeceğinin farkın­
daydı, Böylece, restorasyon politikaları­
nın kültürel boyutunda, milliyetçi-muha-
fazakâr temaları ve hassasiyetleri Kema-
lizmin otoriter-devletçi çekirdeğiyle ek­
lemleyen ‘kendiliğinden’ Türk İslâm Sen­
tezi söylem ini (bkz. Copeaux 19 9 8 )
doktrinleştirmiş olan, özellikle Aydınlar
A L İ Z M
Ocağı etrafındaki aydınlar ağırlık kazan­
mışlardır. Bu etki, yeni Anayasa’nm ha­
zırlanma sürecinden başlayarak, yine bu
Anayasa’da kurulması öngörülen Atatürk
Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu’nun
(AKDTYK) ve TRT ile YÖK’ün yeni kad­
rolarında, millî eğitim politikalarında
açıkça kendini göstermiştir.
Kenan Evren Temmuz 1981’de Erzu­
rum’daki önemli konuşmasında restoras­
yon projesinin hedeflerine dair ciddi
ipuçları vermişti: “Cumhuriyet’in temel
taşlarından Atatürkçülük adına tahrifat
ve tahribat yapmış olanların yozlaştırmış
oldukları Cumhuriyet kuruluşlarını ye- 541
niden düzenleyeceğiz, gerekirse bu dü­
zenlemeyi o kuruluşu kapatıp yeniden
açmak suretiyle gerçekleştireceğiz.” (Ter­
cüman:: 24 Temmuz 1981). Bu alıntıda,
yeni rejimin Kemalizmin sol yorumları­
na karşı tavizsiz olacağı açıkça görül­
mektedir ve yeni Anayasa’nın yapımın­
dan itibaren restorasyon sürecinin tü­
münde bu eğilim belirleyici olacaktır. Sol
Kemalistlere karşı reaksiyoner bir tu­
tumla önlem alınmasının önemli bir ne­
deni, 12 Eylül öncesi dönemde korpora-
tist devlet anlayışını zayıflatan -ve bu an­
layıştan beslenen seçkinleri ürküten- ku­
rumsal özerkleşme taleplerinin güçlen­
mesiydi. Bu korporatist zihniyet, kültü­
rel restorasyon anlayışının sınırlarını da
belirledi. Kısaca, toplumsal değişimi de­
netleme arzusu, AKDTYK gibi kurumla-
nn yaratılmasında en belirgin nedendi.
Bu kurumun şekillenmesi ve kadroları­
nın niteliği, değişimi denetleme isteğinin
ne tür aydınlarla yapılmak istendiğini de
gösterir: DTCF gibi daha çok 'korpora­
tist' aydınların kümelendiği muhafazakâr
kurumlarm AKDTYK içinde etkinlik ka­
zanmaları bu bağlamda anlaşılabilir. Ku­
rumla hedeflenen kültürel restorasyonun
çarpıcı bir özeti, ilgili Anayasa maddesi­
ni hazırlayan MGK üyesi Tahsin Şahin-
kaya’nın ’gerekçesi’nde bulunabilir: “Ata­
türk tarafından kurulan Türk Dil Kuru-
K E M A L İ Z M

Milliyetçi Cephe koalisyonu: Turhan Feyzioğlu (CGP). Süleyman Demirel (AF), Alparslan
Türkeş (MHP), Necmettin Erbakan (MSP). Muharrem Ergin in bu koalisyonun
zorluklarıyla ilgili yorumu (1975): “Zaten milliyetçiliğin Türkiye’d e iktidara gelmesi o
kadar kolay olsa hiç memleket bu şekilde buhrandan buhrana düşer miydi? Türkiye’de
milliyetçilik Atatürk’ün Ölümünden sonra iktidardan sürülmüştür.’’

mu ile Türk Tarih Kurumu'nun günün
ihtiyaçlarına göre reorganize edilerek
devletle olan organik bağlarının tesisi ve
kuruluş amaçları doğrultusunda faaliyet
g ö sterm ele ri..." (Tercümem: 26 Ocak
1983). Burada, devletten bağımsızlaşan
küllür üretiminin devletin varlığına teh­
dit olarak algılanması teşhisinden hare­
ketle; tedavi, 'bağımsızlaşan’ aydınların
tasfiyesi ve organik/korporatist aydınlar­
ca ikamesinde görünmektedir.
Bu açıdan bakıldığında, Aydınlar Ocağı
çevrelerinin ideolojik olarak sağ Kema-
lizmle örtüştükleri görülebilir. Bu zümre­
nin cumhuriyetçi muhafazakârlarla or­
tak laştığı k o rp o ratist aydın kim liğ i,
AKDTYK’nda tereddütsüz birlikte varola-
bilmelerini sağlayabilmiştir. Kültürel/bi-
limsel üretim, iktidarı (devleti) hep haklı
çıkaran bir vazife olarak algılanmıştır. Bu
noktada, Sühyman Seyfi Ogün’ün "Ay­
dınlar Ocağı ve benzer çevreler, jakoben
Kemalist çizgiyi popülarize etmek iste­
yen ve bu yolda İslâm’ı kullanan devletçi
sağ grup(lardır)’’ (Öğün 1995: 187), yo­
rumu, açıklayıcıdır. Sosyal bilimlere böy-
lesi 'misyoncu’ yaklaşım, milliyetçi mu­
hafazakârlığın ilim ci kanadında zaten
ciddi bir gelenek olarak m evcuttur.
TKAE (Türk Kültürünü Araştırma Ensti­
tüsü) gibi çevreler 'millî meseleler’ konu­
sunda, o dönemde “Kürtlerin Türklüğü­
ne" yoğunlaşarak, "uygulamaya dönük”
rapor- eserler hazırlamaya adanmıştı.
AKDTYK, bu çevrelerin kültürel tezleri­
nin cumhuriyetçi muhafazakârların kil er­
le buluştuğu yüksek merci olacaktı. Bu
iki geleneğin uzlaştırılması için yoğun
çaba harcayan kişi olarak, Kurumun ilk
başkanı emekli korgeneral Suat Ilhan’ın
adı anılmalıdır. Ilhan, gerek bu görevinde
gerek daha sonraki çalışmalarıyla, ordu*
S A Ğ K E M
nun “Atatürk milliyetçiliğine”, etnisist
temelli bir emperyal vizyon, bir süper
güç olma istenci aşılamaya çalışmıştır
(Ilhan, 1989, 2000).
Dine bakış ve milliyetçilik tanımları,
milliyetçi muhafazakârlarla cumhuriyetçi
muhafazakârların kolay uzlaşamadıkları
nokta olmuştur. Bu iki çatışma konusu
1982 Anayasası’nın hazırlık sürecindeki
tartışmalarda iyice belirginleşti 1 Milliyet­
çi muhafazakâr kanadın benimsediği -
1961 Anavasası’mn başlangıç bölümünde
de varolan- Türk milliyetçiliği’ ifadesi,
uzun tanışmalar sonucunda yeni Anaya­
sada yerini “Alaıiirk milliyetçiliği" ifade­
sine bırakmıştır Milliyetçi muhafazakâr
bakış açısına göre, 'Türk Milliyetçiliği"
terimi, Kurtuluş Savaşı’nı, Atatürk döne­
mini de içeren 'evrensel' bir kapsayıcılığa
sahipti ve Türklüğün tarihî sürekliliğini
yansıtıyordu Cumhuriyetçi muhafazakâr
gelenek ise, “Atatürk Milliyetçiliği" ile,
“sınırları belli bir vatan" anlayışına daya­
lı, Tealisi”, maceracılıktan uzak ve mo-
dern-laik bir ulus tanımım özetlemektey­
di. Bu anlayış, vatandaşlık esasına dayalı
bir Cumhuriyet fikrinin turetilmesine,
geliştirilmesine görece müsaittir. Ne var
ki bu ‘türetim’, etnisist-ırkçı yönelimli
milliyetçilerle paylaşılan ortak bir özel­
likten dolayı belirginleşememiştir. Görü­
nürde çatışan iki farklı milliyetçilik anla­
yışı da, Ziya Gökalp’in somutlaştırdığı
korporatist-solidarist siyaset felsefesin­
den kopamamaktadırlar. Cumhuriyetçi
muhafazakârlar Ziya Gökalp’ten kopuşla
değil, Türkçülüğün Esaslnrı’nda “Türkçü­
lük hiçbir zaman klerikalizmle, teokrasi
ile, istibdatla bağdaşmaz” (Gökalp 1976:
177) diyen Geç Ziya Gökalp’İ benimseye­
rek Atatürk Milliyetçiliğini içeriklendirir-
ler. Gökalp düşüncesini korporatist-soli­
darist açıdan yorumlama yönünden bu
iki muhafazakârlık arasında ciddi para­
lellik vardır. Söylemsel düzeyde vatan­
daşlık esasına dayalı Cumhuriyet anlayışı
lehine unsurlar barındırmasına rağmen,
A L İ Z M
Atatürk Milliyetçiliği de, solidarist yö­
nüyle halkın farklılık taleplerine kuşku­
cu bakar, belirli kültürel yükümlerle ka­
yıtlanmış bir millet tanımı içinde ‘sapma­
lardan’ temizlenmiş bir siyaset alanını
şart koşar. Sıklıkla ‘döngüsel restoras-
yoncııluk’la sonuçlanan bu kaygı, ‘iki
muhafazakârlığın’ (bir başka deyişle sağ
ve sol Kemalizmin) en belirgin ortak pay­
dasıdır İşte, bu iki zümrenin elit-içi ça­
tışma mantığına dayanan, muktedirler
nezrinde devletin meşru organik enteli-
jensiyası olarak tanınma varışlarında,
19801er milliyetçi muhafazakârlar için
‘alım yıllar olmuştur. 543
Burada bir parantez açarak, Kemalist
dogmatiği ınilliyetçi-muhafazakâr ideolo­
jiyle epeyce erken’ bir eklemleme girişi­
mi (ya da habercisi) olarak, Mümtaz Tur­
han'a dönebiliriz (Böyle eklemleme giri­
şimleri, c azının başında değinildiği gibi,
Cumhuriyet’in kuruluş dönemine dek
uzatılabilir. Ancak 1950’lerde, özellikle
Kemalizmin solla eklemlendiği 1960’lar-
da, bu arayışlar geride kalmış, unutul­
muş görünürler. Mümtaz Turhan’ın yö­
nelimi, böyle bir vasatta ortaya konması
itibariyle, ‘yeni’ ve ‘erken’dir.) Batı mede­
niyetinin esası olarak “ilim zihniyetinin”
alımlanmasına dayalı gerçek modernleş­
meyi millî kimligin/kültürün yenilenerek
muhafazasının kaçınılmaz yolu olarak
vurgulayışıyla zaten Kemalist misyon ta­
nımıyla uyumlu olan Mümtaz Turhan’ın
1965’de yayımladığı Atatürk ilkeleri ve
Kalkınma risalesi, “Atatürk ilkelerin i”
milliyetçilik ve sağ adına temellük etme­
ye dönük bir girişim olarak önemlidir.
Bu risalede Turhan, Atatürk ilkelerinin
millî kültürü ifade eden “İçtimaî norm­
lar" haline getirilm esinin peşindedir.
Türkiye’nin “millet olma c eh din i" henüz
tamamlamadığı, hâlâ bütüncü! bir millî
kültürün oluşmadığı tespitinden hareket­
le, m odernleşm eci-kalkınm acı-bilim ci
paradigmayı -“aşın derecede milliyetçi"
olduğunu belirttiği Atatürk’ün izinde- bu
 K E M A
hedefe yönlendirmiştir. Sol Kemalizme
karşı Atatürk’ün esas itibariyle milliyetçi
olduğunu vurgulayan standart polemiğin
ötesinde, Mümtaz Turhan’ın, “ilim zihni­
yetinin" "en hakiki mürşit" olarak altını
çizmesi ve millet ‘cevherini’ hamâsetle
geçiş tir m eyip kurulacak/yaratılacak bir
ideal olarak görmesi ayırt edicidir.
___________ BİR TOPARLAMA___________
Mustafa Kemal ve yakın çevresinin de­
mokratik katılıma yönelik reformcu iyim­
serlikleri, Takrir-i Sukün kanununa önge-
544 len, ardından Serbest Fırka’nm kurulu-
~ şuyla onaya çıkan güçlü muhalefet dama­
rının yarattığı hayat kırıklığı ve korku ile
sönümlenmişti. Yeni rejimin ‘muhafazası’
tedbirlerine daha fazla ağırlık veren Ata­
türk ve Millî Şef dönemleri, yönetimin
halkla bağlarının gevşemesine yol açtı.
Halkçılık ilkesinin ardındaki pozitivist
zihniyet, halka şekil vermenin güçlüğünü
‘sınadıkça’, “kültürün devletçileştirilmesi”
denilebilecek süreç yoğunlaşmış; zayıfla­
yan politik reform ve katılım girişimleri,
üstyapı kurumlarıyla sınırlandırılan ham­
lelerle dengelenmek istenmişti. Kemaliz-
min hem ilerici/degişimci hem de statüko­
cu yorumlara kaynaklık edebilmesi bu
ikili yapının da bir sonucudur,
Kemalizmin bir modernleş(tir)me pro­
jesi olarak Batıyla ilişkisi indirgemeci ol­
duğu kadar tarihsel bir ânın evrenselleş­
tirilerek dondurulması anlamında muha­
fazakâr bir tecrübedir. İndirgeme, Batı ta­
rihinde yaşanan çatışmaların merkezile­
şen ulus-devlet ile dinsel ve etnik cema­
atler arasındaki gerilime hapsedilmesin­
den kaynaklanm aktaydı. Ulus-devlet,
m od ernleştirici evrensel özne olarak
dondurulurken, bu temsile direnen yo­
rumlar, ister modem (İst) olsun ister ge­
lenekçi, gayri meşru sayılmaktaydı. Dola­
yısıyla Kemalizm başından itibaren, sı­
nırları belirlenmiş siyaset alanını zorla­
mak isteyen aktör ve hareketlere karşı bir
L İ Z M
restorasyon ideolojisinin referans katalo­
gu olmaya müsaitti. Anlaşılması zor olan,
özellikle Soğuk Savaş koşullarında sağ
bir Kemalizmin/Atatürkçülügün bir ‘dön­
güse! restorasyonculuk’ eğiliminin ide­
olojisi haline getirilmesi değil, sol Kema­
list yorumlarla ısrarla denenen ‘aşılama’
çabalarıdır.
Kemalizmin muhafazakâr içeriğinin gö-
rülememesi, daha çok seçkinler arası mü­
cadele saikleriyle anlaşılabilecek bir olay
olan, İnönü’nün CHP’yi sol kitlesel talep­
lerin temsilcisi/vekili haline getirmeye
dönük ‘Ortanın Solu’ stratejisi ile yakın­
dan ilişkilidir. Devleti biricik modernleş­
tirici özne olarak kabullenen bir düşünce
ikliminden ‘sol* projeler neşet ettirme gi­
rişimi, solun yerleşik iktidar ilişkilerine
radikal bir eleştirellikle yaklaşarak, ege­
men blok dışında dönüştürücü bir özne
ve bir alternatif olabilmesinin önündeki
en büyük engel olmuştur. Sol politik güç­
ler, 1960 ların sonunda Kemalist seçkin­
lerin vesayetinden çıktıkça, Kemalizmin
12 Marda damgasını vuran ‘muhafazakâr’
niteliğinin de belirginleşmesine katkıda
bulunmuşlardır. Solun yükseldiği bu sü­
reç, Kemalizmin/Atatürkçülügün hege-
monik gücünün Cumhuriyet dönemi bo­
yunca en gerilediği dönemdir.
Geçmişe dönük değerlendirmelerin,
DP ve CHP arasında Kemalizm t anti-Ke-
malizm ekseni üzerinden bir karşıtlık
kurgulamasına mukabil, DP üst yöneti­
minin Atatürkçülüğü “bitmemiş bir me­
deniyet projesi" olarak algılama ve kal­
kınmacı bir içerikle yeniden yorumlama
çabaları, bir kopuşun değil sürekliliğin
varlığına işaret eder. Bayar’ın temsil ettiği
sağ siyaset sınıfının yanında. Mümtaz
Turhan gibi akademisyenlerin temsil etti­
ği muhafazakâr-modernist çizginin sağ
düşüncedeki ağırlığı, bu sürekliliği gös­
terir. Soğuk Savaş süresince, milliyelçi-
muhafazakârhk sağ Kemalizmle sorunlu
bir ilişki kurmadığı gibi, Kemalizmin sa­
rih temsilcileri olma iddiasıyla devlet e!.-
S A Ğ K E M
tini etkilemeye çalıştı, 12 Mart sonrası
süreçteyse, devlet içinde milliyetçi-mu­
hafaza kâr kadrolaşmanın genişlemesi ve
12 Eylül restorasyonunda bu kadroların
kilit rol üstlenm esi, sag Kemalizm ile
milliyetçi-muhafazakârlık arasındaki me­
safeyi önemsizleştirdi.
Temel ayrılık noktası olarak görülen
dinin algılanışı konusunda ise, iki tarz
muhafazakârlık, devletin dine müdahale­
si anlayışında hemfikirdiler. Sorun bu­
nun içeriği ve tarzında düğümlenmek­
teydi - e n azından 1980’lere kadar. 12
Eylül sonrasında, bu iki muhafazakârlık
yakınlaştı. Türk Islâm Sentezi, sağ Ke­
malist siyaset felsefesiyle örtüşen bir mu­
hafazakârlıktır; özgül farkı, sadece, bu
mirası din alanında popülerleştirme mis­
yonunu yüklenm esinden kaynaklanır.
Nitekim siyasal Islâm milliye tçi-muhafa-
zakâr temsilden bağımsızlaştıkça, bu ke­
DİPNOTLAR
1 Anayasa Komisyonunun Aydınlar Ocağı'yla ya­
kın ilişkilere sahip üyesi Şener Akyol, 2 Eylül
1982’de "Anayasamızın başlangıç bölümüne
Yüce Allah'ın adını koyacağız. Başlangıç bölü­
münde Yüce Allah'ın adının anılmasında laikli­
ğe aykırılık yoktur" (Tercüman, 2 Eylül 1982).
derken, o dönem organize milliyetçi muhafa­
zakâr çevrelerde hakim iyimserliği de yansıt­
A L İ Z M
simlerin gösterdiği tepkiselliğin ‘ortala­
ma’ Kemalizmle benzer hale gelişi çarpı­
cıdır. İran Devrimi’ne karşı alınan pozis­
yonlar, tepkilerdeki benzerliğin belirgin
örneğidir. Bu yakınlaşma, Kürt hareketi­
nin üniter devlet yapısına tehdit olarak
görülen taleplerine karşı gösterilen tep­
kilerde daha da belirginleşir. Siyasal Is­
lâm ve Kürt sorunlarında, cumhuriyetçi-
muhafazakâr ve milliyetçi-muhafazakâr
anlayışlar, devletin bekası önceliğiyle,
sağ Kemalist bir tutumda birleşmişlerdir.
Kemalizm, Türkiye’de siyasal mücade­
leyi hegemonize eden, sag-sol ayrışması­
nın (veya başka ideolojik kutuplaşmala- 545
nn) sorunsalla ilgili bir ayrıma dönüşeme-
yip tematik düzeyde kalmasına neden olan
egemen İdeolojidir. Sag Kemalizmİn tema­
tik çerçevesi ve bizzat bir tema olarak sağ
Kemalizm de, bu sorunsal egemenliğin iş­
leyişini gösteren bir örnek... □
maktaydı. Akyol'un bu arzusu gerçekleşmese
de, nihai metinden memnundur çünkü, “...bu-
nu başaramadık ama sizi temin ederim ki, bu
Anayasa'nın bütününe bu düşüncemiz yansı­
mıştır. 1932 Anayasası Allah korkusu ile hazır­
lanmıştır" görüşündedir. Şener Akyol, “82
Anayasası Allah Korkusu İle Hazırlanmıştır" Bo­
ğaziçi dergisi, Aralık 1985, s. 50.
 Celâl Bayar
T ANI L B O R A
C um huriyet rejim inin kurucu kadrosu
içinde en ağırlıklı sivil figür olan M ah ­
mut Celâl Bayar, 1930'larda Kemalist in­
kılâp ideolojisinin ekonomist bir yorum ­
cusu ve uygulamacısı; D P Genel Başka­
nı ve cum hurbaşkanı olduğu 1946-60
546
döneminde ise, inkılâbı bir sosyal taba­
na oturtmaya verdiği öneme uygun ola­
rak, Kemalist yönetim anlayışını parla­
m enter d em okratik rejim e uyarlayan
otoriter m illî iradeci görüşün öncüsüdür.
M ahm ut C elâl 1883'te, O sm anlı'nm
Balkanlard aki topraklarından çekilmesi­
ni travmatik bir kayıp olarak yaşayan bir
a ile d e doğdu. A ilesi, D oksanüç Har-
b i'n d e k i (1875/76} bozgundan sonra
Plevn e'd en Bursa'ya göç etmişti. Hem
medrese hem modern öğretmen okulun­
da eğitim görmüş olan babası, iki abisi
genç yaşta ölen küçük oğlunun iyi yetiş­
mesi için özel çaba sarfetti. M ahm ut
Celâl Fransızca, Arapça, Farsça öğrendi,
küçük yaşta yerel dairelerde çalışma ve
idare tecrübesi edindi. 17 yaşında Bursa
Ziraat ve Deutsche Orient bankalarında
çalıştı. Burada tanıdığı Alman M illî İkti­
sat O kulu'nun fikirlerinin etkisinde kaldı
(Şenşekerci, 2000; 27 vd,} Bu çalışm a
tecrübesi, O nun ekonominin "yen i" top­
lumdaki belirleyici gücüne inanmasında
ilk merhale olmuştur.
Bir dayısı istibdat karşıtı Jöntürk mu­
halefetinin içindeydi; O da 12 yaşından
itibaren bu gizli muhalefet muhitine da­
hil oldu, 1907'de "Küm e" adlı Bursa şu­
besinin yönetimine girdiği İttihat ye Te-
rakki'de, bir yit sonra, yerel örgütün li­
derliği anlamına gelen "rehber" mevki­
ine geldi. Atak bir örgütçüydü, kısa süre­
de soğukkanlı, gerçekçi-hesapçı ve ira­
deli bir kişilik geliştirdi. "Devleti/memle-
keti kurtarmak" gibi yüksek sorumluluk-
lu bir angajm anla, yarı gizli şartlarda
baskı altında yürütülen dar kadrocu ön­
cü siyaseti olarak ittihatçılık, O nun poli­
tik üslûbuna damgasını vurmuştur. Yüz
yaşından sonra verdiği m ülakatlarında
"Ben hep İttihatçı kaldım" demiştir; y a ­
kım olan tarihçi Cem al Kutay da onun
"daim a İttihatçı kaldığım... tasfiyesinin
bir zaruret sayıldığı günlerde dahi, bir­
çoklarının aksine İttihatçılığını ted veya
inkâr yoluna girmediğini" vurgular (Ku­
tay, 1982: 141). Ancak Şevket Süreyya
A ydem ir'i izleyerek bir şerh düşmekte
yarar vardır: Bayar'ı, İttihatçılıkla eşan­
lamlı kullanılageldiği üzere "kom itacı"
olarak yorumlamak indirgeyici olur, O
paramiliter yapılar kadar sivil örgütlen­
m eye ve bürokrasiye de hakkını veren
bir "profesyonel siya s e tç id ir (Aydemir,
1969: 160-4). Kurucu Kemalist kadro­
nun en yetkin profesyonel politikacıla­
rından biri... "İttihatçı kalmak", meşru­
iyetini devletî kurtarma m isyonundan
alan, acilci ve ikameci bir otoriter politi­
ka üslûbunun ifadesidir. Bu çİ 2gi, Bayar
kadar açıkça sahip çıkmasalar dahi, Ke­
malist kadronun birçok figürü de geçer-
iidir.
M. Celâl'in ittihat ve Terakki içinde te­
mayüz edişi, Birinci Dünya Savaşı arefe-
sinde İzmir'deki faaliyetiyledir. 1913 ya­
zında ittihat ve Terakki'nin doğrudan ve
mutlak iktidarını tesis etmesinden sonra,
İzmir ve havalisinde Partinin siyasî nüfu­
zunu geliştirmek gibi ağırlıklı bir görev
üstlendi. Nüfus dengesini Türkler lehine
(Rumlar aleyhine) döndürmek için stra­
tejik bir çalışmaya girişti. Bir yandan, ta­
ciz ve psikolojik harp yöntemleriyle, ye­
rel kabadayı/zeybek/efe geleneğini de
işe koşarak, Önemli bir Rum kitlesini gö­
çe zorladı. Diğer yandan meslekî eğitim
ve tic a rî ö rg ütlen m eyi teşvik ederek,
Müslüman-Türk girişimci zümresi yarat­
mak için destekler ve yin e gayri Türk
unsurları taciz yöntemleri uygulayarak,
ekonomide Türk cemaatinin güçlendiril­
mesine çalıştı. Kuvvetli bir orta sınıf ya­
ratma ideali, O nun için daima milletleş-
menin ve modernleşmenin kaldıracı, ay­
rıca bizatihî bir p o litik ilk e hükmünde
olacaktır.
M , Celâl, D ünya Savaşı'nın bitim in­
den hemen sonra İzmir Müdafaa-İ H u­
kuk C em iyeti'n i kuranlardandı. "C a lip
H o ca" takma adıyla, Ege taşrasında Ku-
vayı M il!iye 'n in örgütlenmesine girişti.
Bunun için zeybek/efe çetelerine yasla­
nırken, bu çetelerin düzenli askerî güç­
lerle uyumunu sağlamaya çalıştı. Bu sı­
rada Saruhan (M anisa) mebusu olarak
katıldığı son O sm an lı Mectis-i Mebu-
san'ında bağım sızlıkçı muhalefette yer
aldı. M eclis üzerindeki baskı artınca giz­
li yollarla Anadolu'ya geçti. Bir süre kal­
dığı Bursa'da yerel ulemâyla İlişki kura­
rak, Osm anlı Şeyhülislâmlığı tarafından
ihanetle suçlanan bağımsızlık hareketini
meşru ve caiz gösteren karşı-fetvalar ör­
gütlem e taktiğinin öncülerinden oldu
(Şenşekerci, 2000: 76), Bu dönemdeki
politik etkinliği, M . C elâl'in, İstiklal Har-
bi'nin toplumsal ittifak tabanını şümullü
b ir şekild e temsil ve ifade yeteneğini
gösterir. M . Celâl Ankara'ya Türkiye Bü­
yük M ille t M eclisi'n e intikalinden kısa
süre sonra iktisat vekilliğine getirildi.
1920'de, T B M M hükümetinin Sovyet-
ler Birliği yönetimi ile iyi ilişkileri çerçe­
vesinde göz yumduğu hatta teşvik ettiği
yarı gizli Yeşil Ordu örgütünün kadro­
sunda yer aldı; yine Mustafa Kem al'in
kontrolündeki Resmî Kom ünist Fırkası
ile de temasları vardı. Sadece üç ay fa­
aliyet gösteren Yeşil Ordu, İttihatçı mu­
halefetinin odağına dönüşmüş, özerk bir
güç merkezi olmaya yönelen Çerkeş Et-
hem hareketiyle yakınlaşm ası üzerine
bastırılmıştır. M . Celâl, yerel eşraf ve çe­
telerin M illî M ücad ele'ye daha sıkı en­
tegrasyonu bakımından Çerkeş Ethem'le
bağları koparmamaktan yana tutum al­
mış, M illî M ü c a d e le kadrosu içindeki
güç mücadelesinde askerlerin ağırlığını
koymasına hizmet eden bu tasfiye süre­
cinden memnun olmamıştır, (Bu tasfiye
sürecinin galip hizbi olarak İsmet İnönü
ve çevresindekiler, M . Celâl'in o sırada
tamamen Ethem'e angaje olduğunu dü­
şünürler. Bkz. Aydemir, 1969: 329) M ,
Celâl'in Yeşil Orduculuğunun makuliyet 547
dayanağı, kendisinin o dönemde "sosya-
lizan" bir anlam taşıyan "devlet iktisadı­
na" ilgisidir. Ayrıca, m illî direnişin İktisa­
dî ve sosyal dayanaklarını Önemsemek-
ten gelen bir "halkçılığı" vardır,
M . C elâl, Cum huriyet'in kurutuşun­
dan sonra da önem li görevler üstlenir.
1924'te Mübadele, imar ve iskân bakan­
lığı sırasında Müslüman-Rum mübadele­
sinin örgütlenmesinde ağırlıklı yükü ta­
şır, O nun yönetim elifindeki konumunu
ve politik çizgisini belirleyecek olan gö­
rev, aynı yıl, İş Bankası'nın kuruluşuyla
vazifelendirilm esidir, iş Bankası, ticarî
faaliyetleriyle işadamlarına Örnek teşvik
etmek suretiyle ülkede özel sermaye gi­
rişimlerini teşvik edecek m illî banka ola­
rak, bir tür "inkılâp kurumu" gibi tasar­
lanmıştır Kuruluş sermayesi bizzat Mus­
tafa Kemal tarafından konan banka, si­
yasî iktidarla yerli ve yabancı sermaye­
nin entegrasyonunu sağlayan bir işlev
kazanacaktır (Boratav, 1982: 18-20). M.
Celâl ise, İş Bankası'ndaki etkinliğiyle,
rejim eliti içinde bir odak haline gele­
cek, bellibaşlı a İt-lider figürlerinden biri
olacaktır. İş Bankası kariyeri, ekonom i­
den anlayan bir uzman ve ehil bir yöne­
tici olarak ünlenm esini sağladığı gibi;
Ona "istiklal için güçlü ekonominin lü­
zum unu" vurgulayan, özel girişim po­
tansiyelini ve yeteneğini geliştirm eye
dönük aktif ve koordineli bir "m illî kat-
►
K E M A
kınma devletçiliğini" savunan görüşleri
ile (Ulutan, 1982: 289-403) bir fikrî ve
politik itibar kazandırmıştır. Nitekim
1932 Eylülünde yeniden iktisat vekili ya­
pılmasının ardından, M, Celâl Bey
(1934'ten İtibaren Bayar), 1937'de Baş­
bakanlığa getirilir... Bu, dönem kapatan
ve politika değişikliği anlamına gelen bir
tayindir. İnönü, Mustafa Kemal'le dış po­
litikadan başlayan anlaşmazlıkları ve yö­
netim ("sofra") çevresine yönelik sert
eleştirileri nedeniyle yönetimden uzak­
laştırılmıştır; iktidarın Bayar'a verilmesi­
nin pozitif sebebi ise, Onun iktisat vekil­
liğinde ve genel olarak uygulamacı lıkta,
yöneticilikte pragmatist yaklaşımıyla
gösterdiği başarısıdır.
Bayar'm başbakanlığı ve ondan önce
1932'de iktisat vekilliğine getirilmesi,
1929 Dünya Ekonomik Krizi'nin ardın­
dan tıkanan devletçi (veya "katı devlet­
çi") İktisadî politikaların yerine görece
liberal bir çizginin İkame edilmesi ola­
rak yorumlanmıştır. Devletçiler, Bayar
ve İş Bankası çevresinde toplaşan bir elit
hizbini, sadece liberal bir görüşün tem­
silcisi değil Özel sektörü kayırarak devlet
girişimciliğini baltalamaya çalışan çıkar­
cı bir zümre olarak tasvir etmişlerdir. (Bu
politik eleştiride, Fransızca'da "iş-banka-
cılığT'nın l"affairisme"\ yan anlamı olan
"çıkarcılıksan mülhem, "aferizm" terimi
kullanılmıştı.) Ancak Bayar'ı, en azından
1950'lere dek, liberal olarak tanımlamak
isabetli olmayacaktır. Onun ekonomi-
politik görüşü, esas itibariyle Millî İkti­
satçılıktır. Devletçilik ve liberalizm, bu
stratejinin p ra g m a 'iarı, teknikleridir.
Gördüğü himayenin karşılığını veren,
ulusal kalkınmayı gözeten "millî tüccar,
millî sanayici" yaratmanın peşindedir.
Burjuvazinin bağımsız, özerk bir güç ha­
line gelmemesi için denetimini bütün
Kemalistler gibi o da kesinkes gerekli
görür (Kuruç, 1987: 73). Bayar'ı devlet­
çilerden ayırdeden (beri yandan onların
Marksizan olanlarıyla da birleştiren) hu­
sus, onun -uzmanlık anlamında değil,
L İ Z M
doktriner olarak- ekonom ist olmasıdır:
Modern dünyada ekonominin sosyal ve
politik hayattaki belirleyiciliğine, bunun
için de güçlü bir ekonominin oluşturul­
ması gereğine inanır. Oysa, 1936'daki
Şark Raporu'nda Kürt meselesine hal yo­
lu önerirken ifade ettiği gibi: "...memur­
larımız ekonominin devlet ve millet ha­
yatında birinci derecede rolü olduğunu
ve milletin İktisadî bünyesi kuvvetlendi­
ği takdirde diğer işlerin kolaylaşacağını
takdir etmemiş görünüyorlar "dır (Bayar,
2000: 4). 1930'larda, liberalizmin be-
nimsenemeyeceğini, özellikle "serseri ve
spekülatif sermayeye" mahal verileme­
yeceğini vurgulayan Bayar, 1948 DP
Bursa il kongresinde hâlâ Almanya'daki
gibi bir devletçiliğe atıf yapmaktadır (Ba­
yar, 1999b: 201). Aydemir'in (1969:
169) Onu "sonuna kadar bir Tek Parti
adamr ve mutaassıp devletçi" olarak ta­
nımlaması boşuna değildir.
Bayar, millî iktisatçı "karma ekonomi"
görüşü ve ona bağlı pragmatizm içinde,
1950'lerde ulusal ve uluslararası kon­
jonktürün "icap ettirdiği'' İktisadî libera­
lizme yönelmiştir, Kemalist "karma eko­
nomi" formülünün bu serbest piyasa
ağırlıklı versiyonunun, başka bir deyişle
"liberal devletçiliğin" (İnsel, 1988) Ön­
cülerinden olarak, Türkiye toplumunda
sınıf ayrımlarını hem yapay hem de bü­
yük millî tehdit unsuru sayarak reddet­
meyi sürdürür. Orta sınıf solidarizmin­
den kopmaz. Sol-sağ kutuplaşmasının
doruğuna ulaştığı 1978 yılında, Türkiye
toplumunun sınıfsızlığında ısrarlıdır: "İş­
çi dedikleri 'işçi sınıfı', zengin dedikleri
'burjuva sınıfı' mı? Nerede bu sınıfların
fikriyatı, sanatı, edebiyatı? Acaba kendi
gerçek yapılarını yansıtan bir kitap mı
yazmışlar, bir tablo mu çizmişler, yoksa
bîr heykel mi yontmuşlar? Hadi, vazgeç­
tim hepsinden, bari kendi çıkarlarını ko­
rumak için kurulmuş partilere oy verme­
sini öğrenmişler mi?" (Bayar, 1998: 103)
Doğrusu bu sözlerde, Türkiye'de sınıf
bilincinin/küîtürünün -Kemalizmin de
5 A G K E M A L İ Z M

doğrudan doğruya bir âmili olduğu- 'ge-

rikalmışlığıyla' ilgili isabetli bir de teşhis
de vardır.
1938 Kasımında Atatürk öldüğünde,
Celâl Bayar cumhurbaşkanı adayların­
dan biri olarak görülmektedir. Ancak,
kendisini destekleyen bir zümrenin var­
lığına rağmen, gerçekçi tavrıyla, ordu­
nun tercihlerini gözeterek İnönü'nün se­
çilmesine destek verir (Yalman, 1997:
1093). İnönü'nün cumhurbaşkanlığı al­
tında ikibuçuk ay yaptığı başbakanlık,
daha ziyade, rejimin yekvücut ılımlı bir
geçiş yapmasına hizmet etmiştir.
Celâl Bayar, "Atatürk Devri"nden, 549
Cumhuriyet'in kurucu elifinin en güçlü
sivil kökenli adamı olarak çıkmıştır.
"Atatürk Devri''ni bir kuruluş mitolojisi
olarak daima sahiplenmiştir. 16 Kasım
I938'de "Atatürk, seni sevmek, tebcil
etmek, her Türk vatanseverinin milli
Yatçın Küçük, C elâl B a y a r’ın ve Bayar-
ödevi ve namus borcudur" demişti. Menderes rejim inin, Kem alizm in
1946'da Demokrat Parti'nİn kuruluş m uhalifi değil restoratörü olduğunun
söylevlerinde, Atatürk'ün kendi kuca­ anlaşılm asında genellikle güçlük
ğında öldüğünü ve "sana itimat ederim çekild iğ ini vurgular.
evlâdım " vasiyetinde bulunduğunu
(1999c: 31) birkaç kere anlatmış bulun­ edici" modernist özünü her dönemde
sa da; taraftarları Bayar'ın sadakat ve kıskançlıkla savunmuştur. İnkılâplar ara­
sevgiyle bağlı olduğu Atatürk'ün adını sında bir ayrım yapar; milliyetçilik ve la­
"silah olarak kullanmadığını" (Ağaoğlu, ikliği "kökü örgümüze dayalı yumuşak
1972: 139) vurgulamışlardır. Atatürk'ün devrimler", toplum yapısına dönük dev­
bir yakını, mutemedi ve sadık arkadaşı rinden "radikal devrimler" olarak tanım­
olarak Bayar figürü, 1960'lardan sonra, lar (Bayar, 1998: 66 vd.). Ancak bu ay­
Kemalizmin güçlenen sol yorumlarına rım tasvirîdir; sağ ve mılliyetçi-muhafa-
karşı sağda 'sahih' ve "gerçek" Atatürk­ zakâr cenahta yapılagelen, "toplum ya­
çülüğün imgesi olacaktır. Sol Kemalizm pımıza yabancı inkılâpları" reddetmeye
açısından ise Bayar, Atatürk'ün kişiliğine veya tamire dönük bir eleştiriyle birleş­
ve hatırasına hürmetkâr, fakat ilkelerini mez. Politik hayatının her döneminde,
içselleştirmemiş, yüzeysel bir Atatürkçü­ Cumhuriyet'in ülküsü olarak "bir ileri in­
lüğün timsalidir. Sağ ve sol yorumlar, san cemiyeti olmaya, ileri medeniyete
Bayar'ın örneklediği çizgiyi, Kem alist doğru gidişi, Batı uygarlığı düzeyine
değil Atatürkçü bir tutum olarak adlan­ erişmeyi" (Bayar, 1999a: 241; 1999b:
dırmakta birleşirler. 117, 1999c: 15, 53, 90; Bayar, 1998}
Bayar'ın Atatürk'e salt kişi olarak bağ­ vurgulayacaktır. Bu modernist ve "ev-
lılık duyduğunu söylemek yanlış olacak­ renselci" ereği, özcü-millîci bir iddiayla
tır; O, Kemalizmin düşünsel evreninin birleştirir ve zımnen görelileştirirken de
içindedir. Cumhuriyetçi ihtilâl şuurunu Bayar tipik bir Kerftalisttir. Bir yandan
ve inkılâpların "aklın hâkimiyetini temin "BatCnın topyekün bir yöntem oSduğu-
 k e m ,
nun farkındadır; Tanzimat Batıcılığına
karşı "Batı kültürünü tercüme etmeyip
kendi diliyle söyleme" gereğini vurgular,
"Batı kültürünün bizde daha mahsul ver­
meye başlamadığından" yakınır (Bayar,
1998: 74, 84}. Öte yandan bu yönteme
vâkıf olmakla varılacak hedef, "kendi
milletinin hasletlerine dayanarak Batı'yı
aşmak"trr. Batı'yla mukayeseli üstünlük
etmeni, yine imtiyazsız-sımfsız-kaynaş-
mışîıktır: Sınıfsal yapıları nedeniyle ideal
demokrasiye erişmesi mümkün olmayan
Batı ülkelerine kıyasla, sınıfsız toplum
yapısı nedeniyle Türkiye'nin ideal de­
550 mokrasiyi benimsemeye mecbur oldu­
ğunu söyler (Bayar, 1998: 54}. 1978'de-
ki risalesinde, sınıfların varlığının, Ba-
tı'da parlamenter rejimi dejenere ettiğini
anlatırken (Bayar, 1998: 146), Tek Parti
dönemindeki hararetli muarızı Recep
Peker'in inkılâp Ders/erı'nden farklı bir
şey söylüyor değildir.
Kemalizmin evrenselci iddialarını gö­
relileştiren kendine-özgücülük, "memle­
ket realitesi"nin benzersizliği, başka tec­
rübelerle mukayesenin (liberalizm, sos­
yalizm vb.} yersizliği tezleri, Bayar'ın
hararetle tekrarladığı tezlerdir. Kendine-
özgücülük, Onun Atatürk'e de atfettiği
pragmatist aksiyonertiğinin temel gerek­
çesini oluşturur. "Nazariyelere, prensip­
lere dayanmamak, memleketin ihtiyacı­
na bakmak" lazımdır (Bayar, 1999b:
216}; "program başka, yapmak başka­
dır" (Bayar, 1999c: 63). Atatürkçülüğün
bir sistem değil bir metodoloji olduğu­
nu, iddiayla söyler. Kemal İzm i doktrin-
leşmeye dönük bir eser, "o da yazmış­
tır": Aktif politikanın kenarında durduğu
1978'de yayımlanan Atatürk G ib i D ü ­
şünm ek - Atatürk'ün M etodolojisi (Ba­
yar, 1998) başlıklı risale, Kemalizmin o
dönemdeki baskın sol yorumlarına bir
reddiye karakteri taşır, Bayar, Kemalist
geltşmecîliğin, İlerlemedi iğin ve prag­
matizm in, teknokrat ve bilhassa ekono­
mik uzmanlık görüşüyle modernleştir­
mesinde öncü bir figür olmuştur. Bu mo­
L l Z f
1
dernleşme girişiminin sosyal-sınıfsal ek­
seni, kalkınma-ilerleme misyonunun,
patrimoniyal geleneğe yaslanan bürok­
ratik tabandan, bir burjuva tabana doğru
kaydırılmasıdır,
Kemalizmin sol yorumları açısından
Bayar'ın Atatürkçülüğe bağlılığının sor­
gulandığı ölçütlerden biri, laikliktir. Ba-
yar'ın, Arapça ezanın ihyasından rahat­
sızlık duyduğu, Ticanî tarikatı mensup­
larının Atatürk heykellerine saldırmaları
üzerine sert tepki göstererek "Atatürk'ün
hatırasına alenen hakaret eden veya şo­
venlere, heykel, büst ve abidelerini ve­
ya kabrine zarar verenlere" ceza veril­
mesini düzenleyen Atatürk'ü Koruma
Kanunu'nun (1951) çıkarılmasına Öna­
yak olduğu, laikliği benimsediği bilin­
mektedir: yine de, "oy kaygısıyla" la­
isizmi aşındıran DP politikalarının so­
rumluluğuna ortak sayılmaktadır. Cemal
Kutay'ın "gerçek laik mümin" (Kutay,
1982: 141) olarak tanımladığı Bayar'ın,
Kemalist laiklik anlayışının tipik bir
temsilcisi olduğuna şüphe yoktur. Türk
devlet geleneğinin ve millet bünyesinin
laikliğe uygunluğunu vurgular. İstiklal
ve kalkınma hareketini dayandırmak is­
tediği sosyal tabanın bağlılığını gözete­
rek, "toplum hayatında vazgeçilmez bir
müessese" saydığı dine karşı kayıtsız
veya reddiyeci olamaz. Dine saygın bir
manevî-kül türel alan tahsis edilmesin­
den yanadır; ancak dinî hareketin dev­
letin kontrolü dışında özerk bir güç ha­
line gelmesine, "gerilik hareketlerine”
kesinlikle karşı ve müteyakkızdır.
Bayar, açıkça ırkçı-etnisist olmayan
ama etnik-kültürel kimliğe güçlü sadakat
talep eden Kemalist millet kavramını
paylaşır. Türkçü akıma yakınlık duyma­
mıştır; fakat 1978'de hâlâ Türk Tarihi Te-
zi'nin ilhamı altındadır: "Türk milletinin
imparatorluklar devrinde uzaklaşmak
zorunda kaldığı eski ve doğal yapısını
ihyâ” dan söz eder (Bayar,-1998: 90).
Onun Kemalizm!, Cumhuriyet'i, ege­
menliği, meşruiyeti yorumlayışında mil-
S A Ğ K E M
liyetçilik merkezî ilkedir; ancak bu, po­
pülist bir milliyetçilik değildir. Millî ege­
menlik ilkesini ve milliyetçiliği, Osman­
lI'nın son yüzyılına hakim olan "devleti
sağlam ve sürekli bir tabana oturtma"
arayışının (Bayar, 1998: 38) geçerli ve
modern çözümü olarak anlamlandırır.
Milleti, devletin tâbi bir bileşeni olarak
kabul eden otoriter-seçkinci Kemalist ta­
savvura çok uzak değildir. 1946-50 dö­
nemindeki ya da 1960'lardaki militan
millî irade/parlamentarizm savunusunda
da iptal edilmemiş olan g ü ç lü devlet
arayışı, 1957-60 ve 1968-80 gibi politik
kutuplaşma ve kriz dönemlerinde açık
otoriteryanizme dönüşecektir. Aşağıda
da açacağımız bu çizgisiyle Bayar, sağ
söylemde, millî iradeciliği devlet ciddi­
yetiyle bağdaştıran vakur devlet adamı
olarak mistifiye edilmiştir.
1946-60 döneminde Celâl Bayar, tek
parti rejiminden çok partililiğe geçiş ve
yönetici elit dönüşümü sürecindeki li­
derliğiyle, politik kariyerinin doruğuna
ulaşmıştır. 1943'ten itibaren belirginle­
şen muhalif tutumunun ardından, 1945
Haziranı'nda Menderes, Köprülü, Koral-
tan'la birlikte CHP yönetimini eleştiren
önergeye imza atar. Aynı yılın sonunda
bu Dörtlü ve izleyicileri, Demokrat Par-
ti'yi (DP) kurarlar, Bayar, DP'nin genel
başkanı olur. DP'nin CHP'yi iktidardan
indirdiği 1946-50 evresinde direngen bir
muhalif, ama kritik noktalarda (parti içi
keskinlerle yolları ayırmak pahasına) uz­
laşmacı bir realist olarak, başarılı bir
stratejdir. DP'nin büyük üstünlüğüyle so­
nuçlanan 14 Mayıs 1950 seçimlerinden
sonra oluşan parlamento tarafından Tür­
kiye'nin 3. cumhurbaşkanlığına seçilir
(Eroğul, 1990: 9-51; Timur, 1991).
1946-50 döneminin Bayar'ı, öncelikle
"demokrat Bayar"dtr. Yurttaş ve insan
haklarını, işkence, jandarma-polis baskı­
sı gibi meseleleri, tutarlı ve açık bir söy­
lemle işlemiştir, iktidarın "silah sesiyle
ürkütmek, istiklal Mahkemeleriyle kor­
kutmak sevdası"ndan (1949 Ödemiş
A L İ Z M
nutku - Bayar, 1999b: 261) "'memleket­
te sükûn bozuluyor, onu koruyacak be­
nim' diye üzerine fuzulî vazife alan in­
sanların mevcudiyetinden" (1950 Ka­
sımpaşa nutku - Bayar, 1999b: 411) bah­
sedişindeki gibi, Türkiye'de iktidar zih­
niyetinin kalıcı karakter özelliklerini de­
şifre edici çarpıcı ifadeleri çoktur.
Önemli bir husus, demokratikleşmeyi,
esasen "inkılâbı, Atatürk'ün eserini ta­
mamlamak", "büyük halaskarın açtığı
yolda yürümek'Te meşrulaştırmasıdır:
"Ferdî hak ve hürriyetlerin, kurtuluş ve
millî hakimiyet mücadelemizin tamam­
lanması için" gerekli olduğunu söyler
(1948, Akşehir - Bayar, 1999b: 274),
"millî irade tam tecelli ettiğinde bu mîl­
let efendi olacaktır" der (1948, Uzun­
köprü - Bayar, 1999b: 337), Bu söylem,
-yukarıda değindiğimiz- Bayar'm kendi­
sini Atatürk'ün "en yakım" olarak tak­
dim edişiyle birlikte, 1946-50 dönemin­
de DP'nin CHP'ye//ndnücü/ûge karşı
Atatürkçülüğü hararetle sahiplenmesi
vakıasının bir nişanesidir, Bayar, 1946-
50 hareketini, İnönü döneminde dondu­
rulan inkılâp hareketini yeniden canlan­
dırma hamlesi olarak anlamlandırmış,
küçük burjuva-aydın zümrelerde de bu
doğrultuda bir heyecan yaratabi İmiştir.
14 Mayıs 1950 seçimleriyle gerçekle­
şen "ihtilâl", yönetimin sivilleşmesi ve
seçilmişlere geçmesi, DP'den köklenen
Türk Sağının kuruluş mitolojisi olmuştur.
İnkılâbın tamamlanması olarak gördüğü
bu tarihsel adtmı, Bayar, İmparator­
luksan Cumhuriyet'e geçiş ve moderleş-
me sürecinde aşama olarak gördüğü, bü­
rokrasinin tedricen ve içerilerek tasfiyesi
sürecinde bir yere oturtur (Bayar, 1998:
44-52). 27 Mayıs'ın bu süreci sakatladığt
kanısındadır; 12 Eylül 1980 askerî müda­
halesini ve Millî Güvenlik Konseyi reji­
mini de yakın çevresine "Atatürkçü değil
İnönücü, militarist” olarak tanımlayacak­
tır (Avcı, 1999:332).
1946-50 döneminde 'tarihsel' diyebi­
leceğimiz çıkışlar ve ifadeler içeren öz-
 K E M A
gürlükçü liberal söylemi ve seçilmiş si­
yasî otoritenin mutlak egemenliğini mi­
litanca savunması, Türk merkez-sağ çiz­
gisinde Bayar'ın sahih bir demokrat ola­
rak idolleştirilmesini getirmiştir, 27 Ma­
yıs müdahalesine direnme girişiminde
bulunması, istifa etmesi telkinlerini te­
reddütsüz geri çevirmesi, istiskal edici
Yassıada yargılamaları sırasında çoğu
DP'linİn teslimiyetçi tavrına karşılık
mahkemenin meşruiyetini sorgulayarak
siyasî savunma yapması, 1974'te siyasî
haklarını kazandıktan sonra eski cum­
hurbaşkanı sıfatıyla sunulan tabiî sena­
552 törlük statüsünü seçimle gelinmeyen bir
makam olduğu gerekçesiyle reddetmesi
gibi 'militan' çıkışları, ismi etrafında bir
"demokrasi mücahidi/kahramanı" hâlesi
yaratılmasını getirmiştir. Ancak Bayar'ın
demokrasi anlayışı, tıpkı sözkonusu
merkez-sağ gelenekte olduğu gibi, Ke­
malist otoriter-demokrasi tasavvurunun
genel esaslarını yeniden üreten bir anla­
yıştır: Demokrasiyi yönetsel verimlilik
yöntemi olarak düşünür, çoğulculuğa
kuşkuyla bakar, katı bir temsiliyet hiye­
rarşisi içinde tasarladığı demokratik pro­
sedürde cisimleşen otoriteye mutlak ita­
at ister. Bayar'ın m illî iradeciliği, otori­
ter bir çoğunlukçuluktur: "Çokluğun bü­
tünü temsil ettiği tartışılamaz" (Bayar,
1991: 38). Güçlerin birliğini sağladığı,
çoğunluğa dayanarak iktidar yetkisini
kullanan erki kısıtlamadığı, böylelikle
Türk toplumunun "onbinlerce yıllık
devlet baba anlayışı"na, "kuvvetli dev­
let” ilkesine uygun bir demokrasi yoru­
mu getirdiği için (Bayar, 1998: 143-4),
1924 Anayasası Ömrünün sonuna dek
onun referansı olmuştur, "Uzlaşma",
Ona göre, "herkesin anayasa ile uzlaş­
ması, anayasa çizgisi içinde yaşamak,
anayasanın getirdiği tefekkür içinde ça-
-Iışmak zorunda olması" demektir (Ba­
yar, 1991: 82). Sınıfsız ve demokratik
bîr ülke olarak Türkiye'de "iktidar bir
azınlık sınıfının elinde değil, milletinin
tabanının hücrelerine kadar uzanan tam
L İ Z M
bir çoğunluğun elinde olduğuna göre, ı
hiçbir zümreye veya topluluğa güvence
vermek zorunda değildir” (Bayar, 1998:
123). 1961 Anayasası'nm getirdiği "la­
ubali özgürlüklere" şiddetle karşı çık­
mıştır. Ona göre "devletin ilk varoluş
sebebi asayiştir" (Bayar, 1998: 109);
devlet otoritesini zaafa uğratmamayı te­
mel öncelik sayar.
Tek Parti devrinin yönetim zihniyetini
"popülarize eden" bu otoriter-demokrat
çizgisiyle Bayar, DP'nin demokrasiyi se­
çimle oluşmuş parlamenter hükümetin
mutlak iktidarı olarak indirgeyen çizgisi­
nin en radikal savunucusu olmuştur. DP
iktidarının gerilediği 1957 gene) seçim­
leri sonrası dönemde muhalefete ve
CHP'ye karşı tavizsizlikten yana olmuş,
yumuşama eğilimlerinin önüne geçmeye
çalışmış (Yalman, 1997; 1674-5),
1960'da kentlerdeki muhalif gösteriler
karşısında sert tedbirler alınması, göste­
ricilere ateş açılması için hükümete bas­
kı yapmıştır. Onun 27 Mayıs öncesinde­
ki tepkisinin sertliği, Cumhuriyet yöneti­
minin Menemen ya da Dersim olayları
karşısındaki reflekslerini andırır: "Tenkit
zamanı çoktan geçti. Şimdi tahrikçileri
tenkil zamanıdır" (Aydemir, 1969: 390,
395-6).
Anti-komünizm, 19S0'!erden başlaya­
rak, Bayar'ın söyleminde kilit bir yer tut­
muştur. Komünizm onun söyleminde
mutlak kötülük/fesattır. 1986'da yayım­
lanan Bir D arbenin Anatomîsf'nde (Ba­
yar, 1991), 27 Mayıs'ı dahi komünist
tahrike bağlar. Vaadettiği hürriyetlerden
yararlanmayı umarak ("nedense komü-
nistfer hürriyete pek meraklıdırlar"
a.g.y.: 74} destekledikleri DP iktidarın­
dan hayal kırıklığına uğrayan komünist­
lerin, kendilerini yıpratmaya giriştiği ka­
nısındadır, CHP'nin Marksist uzmanla­
rın, komünist "Bizim Radyo"nun güdü­
münde olduğunu vaz'eder (a.g.y.: 60
vd.). Bütün muhalif ve "muzır" cereyan­
ları komünist fesadına bağlayarak gayrı-
meşru/kriminal ilan eden sağ demagoji- \
_____________ - - *

nin taşıyıcılarından olmuş; 1970'lerde
bir beyanatında sarfettiği "bu kış komü­
nizm gelebilir" sözleri, paranoid anti-
komünizmin karikatürü olarak yıllarca
anılmıştır. Bayar'm, komünizmin mah­
zuruna veya geçersizliğine ilişkin savla­
rı, esasen Kemalist "sınıfsız toplum" tezi
üzerine bina edilmiştir; 1950'lerin So­
ğuk Savaşçılığının "Hür Dünya" retoriği
bunun süsüdür. Bayar, Soğuk Savaş anti-
konıünizminin tipik bir mümessili ola­
rak, komünizm tehlikesini somut politik-
ideolojik içeriğinden ziyade Sovyet
("Rus") işgal tehdidi olarak kodlar. Tür­
kiye için anti-komünizm, toplumsal
bünyesinden ve Atatürk'ün bu yöndeki
talimatlarından öte, bir "emniyet dava­
sı" olması itibariyle da zarurîdir. Ona
göre. Bayat'ın şiddetli anti-komünizmi-
nin arkasında, "istiklal ve kalkınma" da­
vasını ve Cumhuriyet'in kollanması öde­
vini devletin vesayetine bağımlı olmak­
tan çıkartarak uhdesine vermeyi hedef­
lediği burjuvazi ve orta sınıfın zayıflı­
ğından, kırılganlığından duyduğu endişe
aranmalıdır. Rejimin sosyal-sınıfsal veya
s iv il kökleşmesi sürecindeki gerilik ne­
deniyle, toplum içindeki çelişkilerin
sol/sosyalist hareketlere elverişli bir ze­
min oluşturmasından veya bürokratik-si-
yasal elit içinde sol bir hizbin bu çeliş­
kilerin doğurduğu hoşnutsuzlukları "is­
tismar" etmesi ihtimalinden tedirgindir.
Böylelikle anti-komünizm, Onun Kema­
list vesayetçiliğini yeniden üreten aslî
etken olmuştur. Batı ittifakına, "hür dün­
yanın" uluslararası desteğine verdiği bü­
yük önem de, bu zaafı giderme isteğin­
den ileri gelir.
Türkiye'nin "emniyet davasını" çöz­
mek üzere ittifak içerisine girdiği Batı
Blokunun lideri olarak ABD'ye angaj­
man, Bayar'ın dilinde, Türk merkez-sa-
ğının yapısal bir vasfı olarak "Amerikan­
cılıkla" etiketlenmesine yol açan bir
hayranlık retoriğine dönüşmüştür,
(1954'te "Türk milletinin selâm, muhab­
bet ve hayranlığını... bu dost millete gö­
Z M
türmek" j1999d: 89] üzere çıktığı uzun
ABD gezisi, bu hayranlık retoriğinin çar­
pıcı örnekleriyle doludur. Büyük çaplı
malî yardım alma umuduyla çıkılan ge­
zi, bu hedefine ulaşamamıştır.) Bayar,
"dünyanın kuvvet kaynağı" (Bayar,
1999d: 93), "hürriyete âşık, insaniyete
hâdim, mazlumun hâmisi, zalim ve gad­
darın düşmanı" (1999d: 120) olan Birle­
şik Amerika'nın "diğerkâm önderliği” ni
(1999d: 123) yüceltmiştir. Türklerle
Amerikalılar arasında çıkar birliğinden
öte manevî bir birlik bağı tanımlamış,
"istiklâl ve hürriyetine âşık iki millet"ten,
"aynı ideal uğrunda mukadderat birliği 553
yapmış olan memleketi er" den söz etmiş­
tir, ABD'nin Türkiye'ye sağladığı desteği
bir yandan bu manevî bağla açıklarken
(ABD'yi "Türkiye'nin ... âli menfaatlerini
kalben gözeten bir devlet" olarak tanım­
lar [(1999d: 91]); bu himayeyi açıkça
"(komünizme karşı] sımsıkı duran... ma­
nevî ileri karakolu bir cephe hattı kalesi­
ne inkılâp ettirmek...” (1999d: 99) mak­
sadıyla tanımlayarak, Türkiye'ye bir glo­
bal anti-komünist misyon içindeki strate­
jik konumu karşılığında uluslararası des­
tek arayan millî güvenlik ideolojisinin
yolunu açanlardan olmuştur. Bayar'ın
1950'lerdeki politik söyleminin yapısal
bir unsuru olarak "Amerikan hayranlı-
ğT'nm bir başka veçhesi, kuşkusuz kal-
kınma-gelişme ("ileri medeniyet dünya­
sının gözlerimizi kamaştıran ileri eserle­
rine..." erişme) ideallerini tamamen
ABD örneğine odaklamasıdır. Türki­
ye'nin durumunu ABD'nin kalkınma
devrine benzettiği 1954 Bursa konuşma­
sındaki "Türkiye, azamî otuz sene son­
ra... otuz milyonla 50 milyon nüfus ara­
sında bir Amerika olacaktır" sözleri (Ba­
yar, 1999c: 103-4), onyıllarca zikredi­
len, simgesel bir popüler siyasal deyim
olacaktır.
27 Mayıs askerî müdahalesiyle cum­
hurbaşkanlığından düşürüldüğünde 77
yaşında olan Celâl Bayar, ömrünün geri
kalan 25 yılında da politik etkinliğin dı-
 M A
şına düşmemiştir. Î961'de ölüm cezası­
na çarptırılmış, cezası Millî Birlik Komi­
tesi tarafından müebbete çevrilmiş, yak­
laşık üç yıl Kayseri hapishanesinde yat­
tıktan sonra sağlık nedeniyle tahliye
edilmişt'-. Hapishanede iken, "eski
DP'lile. t rehabilitasyonu" meselesi ile,
DP'nin ardılı Adalet Partisi'nin (AP) si­
yasal inisiyatifini bir ölçüde rehin alan
Bayar, 1964'ten sonra da bir siyasal
odak olmayı sürdürmüştür, 27 Mayıs ha­
reketine karşı revanşist talepleriyle, AP
içinde Parti yönetimini "ılımlı", "ürkek"
bulanlara hitap eden bir çekim merkezi
554 oluşturmuş; 1970'de AP'nin milliyetçi-
muhafazakâr kanadından kopanların
kurduğu Demokratik Parti'ye açık des­
tek vermiştir. Bu sağ-içi bölünmenin
arefesinde, CHP lideri İnönü'nün Ba-
yar’m siyasî haklarına kavuşmasına des­
tek verişi (ki "kuyudan adam çıkarma"
olarak nitelenmiştir) geniş yankı yarat­
mış; sağda/AP yönetimince Cumhuriyet
elifinin iktidarını korumaya dönük daya­
nışması olarak, solda ise 27 Mayıs'ın
"devrimci" atılımına karşı statükoculu­
ğun direnişi olarak kınanmıştır. Bayar,
1973 seçim kampanyasında DP için ak­
tif biçimde çalışırken, genel başkan Fer-
L Z M
ruh Bozbeyli'yle liderlik çekişmesine
girmiştir (Bilgiç, 1998:230 vd.) 1970'le-
rin ortalarından itibaren, aktif politika­
nın dışında durmakla birlikte, Türk Sağı­
nın "âkil adamı” olarak bir müşavere
makamı, kimi zaman da icazet mercii
olarak kabul edilmiş; 12 Eylül 1980 as­
kerî müdahalesinden sonra kurulan yeni
sağ partilerin girişimcileri için, 100 yaşı­
nı geçkin Bayar'ı ziyaret etmek bir ritü-
ele dönüşmüştür. 1986'da öldüğünde,
"dünyanın en yaşlı politikacısı" sıfatıyla
anılmaktaydı.
Celâl Bayar'ın hırslı ve militan politi­
kacı kimliğine karşın, uzak görüşlü bir
politik lider olamadığını (Aydemir, 1969:
428), bir liderliğin veya siyasî projenin
güdümünde hareket eden (Şenşekerci,
2000: 271) bir "yardımcı karakter" oldu­
ğunu ileri sürenler olmuştur. Böyle düşü­
nülse bile, siyasal ideolojiler açısından,
Kemalizmin sağ yorumunun ve Türki­
ye'de sağ politik söylemin kurucu figür­
lerinden biri olarak temsilî kimliğini tes­
lim etmek gerekecektir. Bayar'ın sağ Ke-
malizmi, Kemalizmin iddialı yorumla­
rından biridir; sosyal ve politik etkinliği­
ne bakıldığında, bu yorumun galip
yorum olduğu görülecektir.
 2 7 Mayıs, Kemalizmin
Restorasyonu mu?
NURŞEN
“Politikadaki hürriyet, bir yığın hürriyet­
sizliğin analt/arı ya da ardına kadar açık
kapısıdır Ben bu kadar zıddı ile beraber
gelen, zıtlarııı aliında kaybolan nesne
görmedim. Kısa ömrümde gittiğini kıç
kimse söylemediği kaide fhürriyetiııj
memleketimize yedi sekiz defa geldiğini
işittim. Ve o geldi diye davul-zuma so­
kaklara fırladık. Bu hürriyeti stmstkı ya­
kalayamadığımı za göre, demek kİ, kim­
senin ona ihtiyacı yok."
Ahmet Hamdi Tanpmar
K
uramsal açıdan, Batılılaşma süreci­
ne giren azgelişmiş ülkelerde as­
kerler, geleneksel kurumlara karşı
toplumu modernleştirmede öncülük et­
mektedirler. Bunun nedeni, ordunun di­
ğer kurumlardan önce Batılı eğitim olana­
ğından yararlanma fırsatı bulması ve bu
yönde adeta misyonerlik üstlenmesidir.
Ordunun organize bir güç olm ası da
önemli bir etkendir. Bu bağlamda Türki­
ye de diğer azgelişmiş ülkelerle bir koşut­
luk göstermekle birlikte, kendine özgü
bazı nesnel farklılaşmalardan dolayı, as­
kerlerin bu öncülük rolü, pratikte birta­
kım özel sonuçlar doğurmaktadır.
OsmanlI’da, hatta ona öngelen devlet­
lerde devlet aygıtının merkezi yapısı, sivil
sevk ve idare işlevlerinde bile geniş çaplı
bir askerî bürokrasiyi zorunlu, ordunun
MAZ1CI
siyaset içindeki yerini de başat kılmıştır.
Nitekim Osmanlı Devleti’nde yönetici
seçkin kadro arasına girebilen yetenekli
sivil kökenli memurlar da “paşa” unva­
nıyla anılmışlardır. Bu ağırlık, Jöntürk, it­
tihatçı ve Kuvayı Milliye hareketlerinde
de varlığım sürdürmüştür.
Egemenliğin kaynağım niteliksel olarak
ve sıçramak bir biçimde değiştiren 1919-
1922 hareketi, temel amaç olarak demok­
ratik sivil bir rejim kurmaya yönelir,
1920 lerde hem ekonomide hem siyasette
liberal bir politika izlemeye çalışırken, as-
ker-sivil bürokrat-aydın üçlüsünün karar
alma mekanizmalarındaki başat rolü bir
kez daha sağlamlaştırılmıştır. Öyle ki,
TBMM’deki muhalif II. Grubun lideri Ra­
uf Bey eşraf kökenli bir asker; 1924'te çok
partili siyasal yaşama geçmek için kuru­
lan, Cumhuriyet döneminin ilk muhalif
partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırka­
sının Genel Başkam Kazım Karabekir as­
ker, Genel Sekreteri Ali Fuat Cebesoy as­
ker ve diplomat, İkinci başkanı Adnan
Adıvar aydındır, ikinci kez 1930’da çok
partili yaşama geçmek için kurulan Ser­
best Cumhuriyet Fırkası’nın başına da yi­
ne asker kökenli diplomat Ali Fethi Ok-
yar getirilmiş, partinin ideologluğunu ha­
vastan Ahmet Ağaoglu üstlenmiştir,
1920-30’lar Türkiyesi’nde bu geleneğin
sürdürülmesi, “okumuş adam" smırlılı-
 K E M A
ğından dolayı bir zorunluluk olabilirdi.
Kari Marx’ın 19, yüzyılın son çeyreğinde
yaptığı, bir toplumda henüz sınıf bilinci
oluşmamışsa bürokratların toplumu ade­
ta bir sınıf gibi yönlendirebileceği sapta­
ması, 20, yüzyılın ilk yarısındaki Türk
toplumuna birebir uygun düşer. Cumhu­
riyetin ilk yıllarında liberal politika dene­
mesinde başarısız olan bu seçkin bürok­
rat kadro, ardından ekonomik kaygılara
dayanarak d evletçiliğe yönelm iş, dış
borçsuz bir planlı kalkınma modelini uy­
gulamaya dönüştürüp sonuç almayı başa­
rabilmiştir.
556 “Parti devleti" politikasının uygulandı­
ğı 1930-1945 yılları arası kapalı dönemde
siyasal ve toplumsal erki elinde tutan as-
ker-sivil-aydın üçlüsünün totaliter ege­
m enliğinin karşısında, ilk kez İkinci
Dünya Savaşı’nın bitimiyle birlikte, bir
yandan “harp vurguncuları" ve “türedi
zenginlerin”, diğer yandan yoksul kitlele­
rin sınıfsal hoşnutsuzluğu kendini göster­
miştir. Bu toplumsal baskının da etkisiy­
le, çok partili siyasal yaşam dördüncü kez
denenmeye girişilmiştir. Bu süreçte as-
ker/sivil-bürokrat-aydm üçlüsünün karşı­
sına siyasal güç merkezlerini belirleyecek
yeni bir ortak olarak DP çıkmıştır.
Bu yeni döneme girerken bir yandan ür­
keklik bir yandan da rüştünü kanıtlama
çabası içinde, kendi bünyesinde fırtınalar
kopan Dp gerek Terakkiperver Cumhuri­
yet Fırkası’mn ataklığından gerekse Ser­
best Cumhuriyet Fırkası’nın muvazaalı
görünümünden farklı olarak iktidara ve
geleneksel iktidar odaklarına oldukça
temkinli yaklaşmıştır. Daha muhalefet yıl­
larında İnönü’nün Milli Şef egemenliğine
karşı ordu içinde kurulan gizli örgütten
birkaç subayla ilişki kuran Bayar-Mende-
res grubu, bu girişimlerden tedirgin ol­
muş; iktidara geldikten sonra da kendile­
rine karşı böyle bir girişim olasılığından
kaygı duymuştur. DP bazı emekli subayla­
rı saflarına alarak askerlere güven verme­
ye çalışmıştır. 1946 cumhurbaşkanlığı se­
L İ Z M
çiminde Fevzi Çakmak’ı aday göstermiş,
1950’lerde partinin yönetici kadroları ara­
sında Ali Fuat Cebesoy, Fahri Belen, Seyfi
Kurtbek, Tahsin Yazıcı, Tekin Anburun
gibi eski askerler yer almıştır,
Menderes’in muvazzaf subaylara büyük
çaplı gereksinim olmadığını, ordunun
Amerika’daki gibi yedek subaylarla yone-
tilebileceğini açıklaması, DP iktidarının
ordu karşısında aldığı ilk tavır olarak be­
lirlenir. ikinci bir tavır ise DP’nin partide
asker kökenlilere çok az yer vermesidir.
Nitekim, 1950-1960 arasında parlamen­
toda mesleksel dağılımına bakıldığında,
en düşük oranda temsil edilen meslek
grubunun askerler olduğu görülür. VII.
Dönem TBMM’ye değin askerler en etkin
biçimde temsil edilen grupken, 1950’de
DP’nin siyasal iktidara gelmesiyle asker
kökenlilerin oranı ilk kez %3’e düşecek­
tir. Ayrıca, CHP döneminde millî savun­
ma bakanlığı yapan 11 kişinin hepsi as­
ker kökenliyken, DP iktidarında aynı ba­
kanlığı yapan altı kişiden beşi sivildir
(Mazıcı, 1989'. 130). X. Dönem’de hükü­
mette asker kökenli hiç kimsenin yer al­
maması da kayda değerdir. Asker köken­
lilerin siyasal temsilinin gerilemesi, ordu­
nun DP hükümetinden soğumasinın tek
nedeni değildir. Aydemire’e göre, Mende­
res’in 20 Mayıs 1950’de okuduğu hükü­
met programında Atatürk’ün adının bir
kez bile geçmemesi, 14 Mayıs 1950 seçim
sonuçlarının ülkede yapılan devrimlerin
en büyüğü olduğunu ilan etmesi, 15 yıl
müfettişliğini sürdürdüğü Halkevleri için
“faşist gençlik teşekkülleri" yakıştırması­
nı yapması (Aydemir, 1973: 192-196) vb.
“dikkatsizlikler”, genç subay kadroları
arasında yankı uyandırmıştır. 1950 yılın­
da genelkurmay başkanı dahil 15 general
ve 150 albayın M enderes tarafından
emekliye sevk edilmesi (Erogul, 1970:
69), yine Menderes’in 1950 öncesi TSK
için “Battal Gazi Ordusu" yakıştırması
(Aydemir, 1973: 2 8 7 ), cumhurbaşkanı
Bayar’ın Erzurum’u ziyaretinde çeşitli
2 7 M A Y I S , K E M A L İ Z M İ N
27 Mayts Î960'ta Türkeş’in tok
sesinden okunan darbe b ild irisi kem
Ketm lizm in kem de dem okrasinin yeni
b ir müâdtm im liyordu. Bu tarihten
itibaren Silahh Kuvvetler, Kem alist
ilkelerin koruyucusu stfattyla Anayasal
b ir nitelik kazanıyor ve dem okrasinin
Türkiye macerasında, rotayı belirleyen
en önem li etmenlerden b iri oluyordu.
yerlerde inceleme yapmasına karşın bir
tek asker! birliği ziyaret etmemesi, ordu­
nun savsaklanması, dahası horlanması
olarak algılanmıştır.
Ancak bu sayılanlar, orduda bir kıpır­
danmaya yol açmışsa da, “münferit”, “de­
magojik" ya da “duygusal” olarak değer­
lendirilerek “aşılması” mümkün olabile­
c e k gerginliklerdir; ordu-siyasal iktidar
ilişkilerini kopacak noktaya getirecek dü­
zeyde değildir. Nitekim 16 Ocak 1958’de
darbe hazırlığı içinde oldukları ihbarı
üzerine dokuz subayın tutuklanması da,
büyük yankılar yaratmadan geçiştirilebil-
miştir. Özbudun’a göre, siyasal iktidar-or-
du ilişkilerini asıl çıkmaza sokan, Mende­
res iktidarının ekonomik politikasıdır.
Savcı’ya göre ise, bu ilişkilerin sertleşme­
sinin temel nedeni, ordunun bir otonomi
isteğinde olması, siyasal iktidarın ise millî
savunma bakanı kanalıyla asker! yöneti­
R E S T O R A S Y O N U M U
min de denetçisi ve egemeni olarak dav­
ranma eğilimidir. DP, bazı küçük ödün ve
doyum yolları sağlamış, maaş ve tazmi­
natları artırmış, terfi sürelerini kısaltmış -
sa da ordudaki otonomi arayışını azalta­
mamıştır, Şayian, askerlerin böylelikle
toplumsal statüsünün gerilemesini, siya­
sal iktidar-ordu ilişkilerini gerginleştiren
önemli bir neden olarak gösteriyor (Ma-
zıcı, 1989: 132-133).
Orduyla DP iktidarı arasındaki köprü­
leri atan etkenlerden biri olarak “ordu­
nun otonomi kaybı” etkenini nasıl değer­
lendirmek gerekir? DP iktidarına değin
Türkiye’de siyasayı belirlemede askerlerin 557
sürekli önplanda bulunması, özellikle si­
vil politikacı-aydın zümresinde, ordunun
her zaman ve zeminde öncü rol oynaması
gerektiği gibi bir kabulü yerleştirmiştir.
Oysa demokratik rejimlerde -Batılı örnek­
lerde- ordunun otonomisi söz konusu de­
ğildir. Bu konuda DP’nin ordu politikası­
nın stratejik yönden sağlıklı, ancak taktik
yönden hatalı olduğu söylenebilir. Askerî
yönetimin seçimle gelen otoriteye bağlılı­
ğı konusunda DP iktidarı öylesine ilkeli
ve sivil zihniyetlidir ki, bu dönemde Miili
istihbarat Teşkilatı’na sivillerin, Örneğin
bilim adamlarının atanması, yaklaşık 30
yıl sonra hâlâ bu kurumun sivil yönetici­
lerinden birisi tarafından yadırganacak,
Menderes ve DP bu nedenle eleştirilecek­
tir.1 DP’nin ordu politikasındaki taktik
hatayı, -ki 27 Mayısçılar ve Cemal Gürsel
bunu “DP’nin pervasızlığı” olarak nite­
lendirmişlerdir- anlamak için, sivil zihni-
yeıli olmanın demokrat olmak anlamına
gelmediğini göz önüne almak gerekir. De­
mokratik bir iktidar, hükümet etme süre­
cinde birtakım yetki ve sorumluluklarla
donatılmıştır. Dp bu iktidar ve meşruiyet
donanımının yetkilerini kullanırken, so­
rumluluklarını büyük çapta savsaklamış­
tır. Bu savsaklama DP’nin yalnız ordu po­
litikasında değil, öbür sivil kurum ve or­
ganlarla (anayasaya bağlılık, muhalefete
hoşgörü, parlamentoda oydaşma arayışı.
 K E M A
Hıfzı Oğuz Bekata
NURAY KARACA
1911'de Ankara'da doğan Hıfzı Oğuz
Bekata, Cumhuriyet'in kurucu kuşağını
558 izleyen kuşağın Cumhuriyetçiliği ve
Kemaîİzmİ benimsemesi için çaba sarf
eden, böyle bîr misyonun taşıyıcılığını
yapan aydın bir politikacıdır. Kemalist
inkılâbın bütün dünyada bir kurtuluş
örneği olacağına inanmıştır. Kendi nes­
linin, "çöken hayat ile doğan hayatın
ortasında bulunduğunu" tespit eder;
"baştan başa yeni bir millet zihniyetiy­
le ileri bir vatan yaratmak" zorunlulu­
ğuna inanır. Bekata, İnkılâbı kurumlaş­
tırmakla ilgili kaygılarını, demokratik
basına saygı vb.) ilişkilerinde de kendini
gösterir. Öte yandan bu gidişat, ittihatçı­
lardan kalma bir geleneğin devamı, teyidi
niteliğindedir.
Ordunun otonomi kaybıyla ilgili hu­
zursuzluklar, genel olarak bürokrat ve ay­
dın seçkinlerin etkinlik ve güç kaybıyla
ilgili bir rahatsızlıkla birlikte düşünülebi­
lir. 1920’! er den 1950’ier Türkiyesi’ne ge­
lindiğinde kentli ve eğitimli insan sayı­
sında göreceli bir artış olmuş, açık bir ka­
muoyu oluşmaya başlamış, iktidarın se­
çim yoluyla belirlenmesi ilkesi yerleşme­
ye başlarken, yönetimde seçkinci-öncü
değil gelenekçi, asker değil sivil ağırlıklı,
bürokrat değil serbest m eslek sahibi,
kentli değil taşralı bir seçkin profili var­
dır. Cumhuriyet seçkinleri, yönetim me­
kanizmasının dışında kalması gerekliği
L İ Z M
kurumlaşma ve hukuk devleti fikriyle
telif etmeye de çalışmıştır.
1935 yılında Ankara Hukuk Fakülte­
sinden mezun olan Bekata, CHP mil­
letvekili (1943-1960) ve Senatör olarak
(1961-1965) görev yapmıştır. İmtiyaz
sahibi ve neşriyat müdürü olduğu aylık
fikir mecmuası Çığımda yazdığı yazılar,
ülke sorunlarım çözmek için siyasete
giren coşkulu bir aydın portresi çizer.
Bekata, "en çok enerji, iç büyüklüğü
ve çalışmak isteyen ağır bir devir" olan
inşa döneminin, inkılâbın "kafa devri"
olduğunu söylemiştir (Bekata, 1933:4).
Ona göre "kafa devri” , Kemalizmi ge­
lecek kuşaklara aktarmakta temel refe­
ranstır.
Bekata'nın toplum görüşü, Kemaliz-
min kuruluş dönemindeki düşünüşü
yansıtır, "Fertlerin faniliği, camiaların
ebediliğine", bütün cemiyet ideallerine
ancak millet realitesinden varılacağına,
"en şayanı hürmet ve sağlam insan top­
luluğunun da millet olduğuna" inanır.
"Harp, en sağlam insan cemiyetinin
varsayıkn “ayakların’', “baş" olduğunu
düşünmekledirler. Bu evrede asker/sivil-
bürokrat-aydın üçlüsü Osmanlı’mn son
dönemindeki “devleti/memleketi kurtar­
ma” tezlerini “demokrasiyi kurtarma”
tezlerine dönüştürmeye yönelir. Bu tezle­
ri ilk oluşturan, asker ve sivil bürokrat
katmanlarında hâlâ güçlü bir yandaş ta­
bam bulunan, basının da desteğini alan
CHP’dir.
“Devleti kurtarma" misyonunu “de­
mokrasiyi kurtarma" misyonuna dönüş­
türmeye dönük ideolojinin ilk belgesi, 9
Eylül 1957’de toplanan X1U. CHP Kurul­
tayında toplu olarak ve gözyaşları içinde
okunarak kabul edilen Hürriyet Andı’dır.
Kasım Gülek’in “Millî Mücadele" yakış­
tırm asıyla andığı bu m etin, DP’nin 7
Ocak 1947 tarihli 1. Kurultayındaki Hur-
2 7 M A Y I S , K E M A L İ Z M İ N
miİlet nizamı ve en doğru cemiyet ba­
ğının milliyet olduğunu bir daha gös­
termiştir" (Bekata, 1943:2), Bekata,
Türk İnkılabı'nın orijinal bir inkılâp,
Kemalizmin esaslı bir sistem olduğu
doğrultusundaki öğretinin de İnançlı
bir taşıyıcısıdır. Türk devriminin evren­
sel olmakla birlikte "her şeyden önce
Türkiye için" olduğunu vurgular (Beka­
ta, 1941 ;3).Ona göre de esas problem,
Kemalizmin "kütleye" ve aydınlara
kavratıl masıdır; bu noktayı, gençlik ya­
zılarından itibaren vurgulamıştır (Beka­
ta, 1933:4), Aydınların bir çoğunun
"halka yabancı, milli davalardan ha­
bersiz" olduğunu, dolayısıyla Kema­
lizm davasının izahı veya müdafaası
için ortaya atılan bir çok fikirlerin İnkı­
lâp esasını baltaladığını düşünür, "Yer­
yüzünün en büyük faciası, asil bir mil­
letin kendi Özünün ne olduğunu hakkı
İle anlayıp, kavrayamamasıdır" (Beka­
ta, 1936:2). Bu açığı kapatmak için "ta­
rih şuurunu" vurgulamıştır (Bekata,
1934:18), İlim, fikir ve san'at hayatının
riyet Misakı’m çağrıştırır. Burada CHP’Ii-
ler, Türk ulusunu layık olduğu ileri de­
mokratik rejime ve yurttaşlar arasında
eşit uygulamayı ilke edinen hukuk devle­
tine kavuşturmaya “yemin” etmişlerdir.
Bunu, insan haklarına dayalı hukuk dev­
letine vurgu yapılan 27 Ekim 1957 seçim­
leri propagandasında şu hedeflerin ortaya
atılması izlemiştir: Mahkeme bağımsızlığı
ve yargıç güvencesi; söz, basın, toplantı
özgürlüğü; radyo ve üniversite özerkliği;
cumhurbaşkanının tarafsızlığı; Yüksek
Hakimler Kurulu’nun ve yasaları denetle­
yecek Anayasa Mahkemesi kurulması;
yolsuzlukların önlenmesi ve ispat hakkı;
işçiye grev, toplu sözleşme, memura mes­
leksel örgüt ve sendika kurma hakları;
çift kamaralı meclis sistemi; partilerin iç
bü nyelerinde dem okratik esaslardan
R E S T O R A S Y O N U M U ?
559
"Atatürk nastl b ir m illî kurtuluş
id ealin e ve m illete dayanarak
Vahidettin 'e başkaldırdı ise,
M illî B irlik Kom itesi nin
yap tığ ı da ayn ıd ır."
(Hıfzı Oğuz Bekata, 1960)
henüz millî karakterini bulamaması,
bütün cemiyet faaliyetlerinin bir "inti­
kal devrinin" özelliklerini taşıması, sı-
uzaklaşmalanmn önlenmesi; ekonominin
plan ve programa göre düzenlenmesi;
köylünün borçlarının hafifletilmesi; hay­
van vergisinin kaldırılması; sosyal sigorta
uygulamalarının genişletilmesi; yıllık üc­
retli izin hakkı; İktisadî devlet teşekkülle­
rinde işçinin söz sahibi olmasının sağlan­
ması (Bila, 1999: 1 7 1 -1 7 2 ). 12 Ocak
1959’da yine duygusal bir atmosferde
“dağ başını duman almış” marşı söylene­
rek toplanan XIV Kurultay’da yayımlanan
“İlk Hedefler Beyannamesi’nde, bu hedef­
ler -ekonomik konular dışında- sistema­
tikleş tirilmiştir. Bu bildiriyi ülke geneline
yaymak için 11 komisyon oluşturulur­
ken, “baskı altındaki gençleri partiye çek­
mek için CHP il ve ilçe başkanlarının yaş
ortalaması düşürülmüştür (Bila, 1999:
175-179).
 K E M A
kıntıların temelidir (Bekata, 1941:1).
Bu geçiş dönemi sorunlarının aşılması
için hammadde olarak gençliği önem­
ser. Çünkü "bu gençliğin tertemiz bir
geçmişi vardır. Ne saltanatı tanıyor ne
istibdatın farkındadır. Hiçbir siyasî par­
tinin aleti olmamış, hiçbir şahsi menfa­
at için küçülmemiştir. Cumhuriyet'in
geniş manası onda gözükecektir. Cum­
huriyet bu neslin ta kendisidir" (Bekata,
1943:3).
Hıfzı Oğuz Bekata, rejimin solida-
rist görüşünü de tekrarlar; "Cumhuri­
560 yet'in millî bünyesinin radikal akım­
lardan uzak tutulması" için sosyal
adalet ve sosyal güvenliğin ekonomik
kurallar içinde gerçekleşmesi gerekti­
ğini belirtir. Liberalizmin ve kapitaliz­
min can çekiştiğini, Marksizmin ise
yeryüzünü cennet yapma vaadinin
boş bir hayal olduğunu vaz'eden
üçüncü yolculuğu paylaşır (Bekata,
1943:2). 1950 sonrasında, karma eko­
nomik düzendeki dengenin devlet
aleyhine bozularak özel sektöre doğru
CHP’nin 1957 ve 1959 kurultaylarında
bir demokratikleşme atılımı olarak ortaya
konan bu görüşler aslında yeni değil yeni­
den ortaya konan görüşlerdir. 1923’teki
kuruluşunda amacını demokrasi, hukuk
devleti ve çağdaşlaşma olarak belirleyen
CHP, 10-11 Mayıs 1946’daki II. Olağanüs­
tü Kurultayı’nda da sınıf esası üzerine
parti kurutabilmesi, dernek ve birlik kur­
mada öğrencilerin serbest bırakılması,
üniversitelere yönetsel ve bilimsel özerk­
lik verilmesi, Matbuat Kanunu’nun hükü­
mete gazete kapatma yetkisi veren 50.
maddesi değiştirilerek bu yetkinin mah­
kemelere devredilmesi ve basın suçlarının
affedilmesi kararları almış; buna karşın
aynı CHP iktidarı, adeta İttihat ve Terak-
bi’nin 1912’deki sopalı seçimlerinin bir
tekrarı olan ve “açık oy, gizli tasnif’ yön­
L İ Z
kaydırmasına karşı çıkmıştır (Bekata,
1969:102).
Bekata'nın Batılılaşmayla ilgili yakla­
şımı da, yaygın "kısmici" ve "seçmeci"
görüşler paralel indedir, "Batı medeni­
yetinin sadece posası, Avrupalı düşü­
nüşün kötü kopyasının" aktarılmasın­
dan tedirgindir: "Taklidi en geniş anla­
mıyla reddediyor, başka rejimleri, baş­
ka ideolojileri, başka medeniyetlerin
ruhunu ancak ibretle görüyor, fakat be­
ğenmiyoruz. Bu her yolun kendisine
çıkacağına inanan bir millet İmanının,
milletçe kendine dönüşün, millî idraki,
millî şuuru ve gücüyle kendini buluşun
ifadesidir" (Bekata, 1943:2).
Bekata, diğer Kemalist İdeologlar gi­
bi, DP dönemini bîr yozlaşma dönemi
olarak görür. Bu yozlaşmayı, Atatürk
ve İnönü dönemleri sonrasında yaşa­
nan sosyokültürel, ekonomik ve siyasî
yapılanmaya bağlar. Ona göre, Cum­
huriyet, kurtuluş mücadelesi ile saygı
ile anılan örnek bir devirden sonra iti­
b arını koruyam am ıştır (Bekata,
temiyle yapılmasını sağladığı 21 Temmuz
1946 seçimlerinden sonra Celâl Bayar’ın
seçim haksızlıklarının giderilmesi gerekti­
ği doğrultusundaki açıklamasını yayınla­
yan Yeni Sabah ve G erçek gazetelerini sıkı­
yönetim kararıyla kapattırmıştı. 1947’de
Boran, Başoglu, Boratav ve Berkes’in Da­
nıştay kararına karşın Dil ve Tayih-Coğ­
rafya Eakültesi’nden atılmaları da CHP ik-
Cidarının bir tasarru fu y d u ,2 Köy
Enstitülerinin mimarı olan Millî Eğitim
Bakanı Haşan Âli Yücel bu öğretim üyele­
rine destek verdiği için CHP yönetimince
gözden çıkarılmış; Gün, Görüşleç Aydın­
lık, Yurt dergileri kapatılmış; İnönü’nün
19 Mayıs 1945 nutkunda “ülkede tek ek­
siğimiz bir muhalif partinin olmaması”
şeklindeki sözlerine rağmen, 1946’da ku­
rulan Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü
2 7 M A Y I S , K E M A L I Z M I N
1965:4). Cumhuriyet Halk Partisi, laik
devleti kurmuş, vicdan ve din özgür­
lüğünü getirmiş, yaptığı devrimlerîe
toplumu geliştirmiş ve nihayet demok­
rasiyi g erçekleştirm iştir (Bekata,
1969:99). Ancak artık ihtilal devri
geçmiş, inkılabın yeni esaslarının kök­
leştirilmesi devri gelmiştir. Bu süreçte
girilen demokratik rejimin müessese-
leri şeklen kurulmuş, ama zihniyeti,
ahlakı, geleceği henüz kurulamamış­
tır. "Dışarıda saygı duyulan, içeride
tesirli otoritesini itibarından alan,
halkla beraber, halk için çalışan Örnek
bir devlet teşkilatını ve idaresini he­
nüz k u ram am ışız..." (Bekata,
1965:15). Ona göre, Cumhuriyet'in
kuruluşuyla Kemalist ideolojisinin
Türk toplumuna kazandırdığı itibar
ancak demokratik bir hukuk devleti
olmasıyla yeniden kazanılabilecektir.
Çünkü "Türk milleti padişahları kim­
senin kulu olmamak için uğurlamıştır.
Halk, padişahların mülkü olan toprak­
ları vatan yapmak davasında olduğu
Partisi’yle Türkiye Sosyalist Partisi aym
yıl sıkıyönetim kararıyla kapatılmıştı.
1946'da grev istem enin yurtseverlikle
bağdaşmayacağını açıklayan CHP, 1947’de
işçilerin temel hak ve özgürlüklerini kısıt­
layıp örgütlenme hakkını sadece şeklen
tanıyan işçi ve işveren Sendikaları ve Sen­
dika Birlikleri YasasTnı TBMM’den çıkart­
mıştı (Çavdar, 1999: 403-406). Matbuat
Kanunu’nun 50. Maddesinin İ946’da de­
ğiştirilmesine karşın, 1947’de gazete çıka­
racakların yasal özellikleri arasında “sui
şöhret sahibi olmama” gibi öznel tanımla­
maları davet eden yasa tasarısı CHP ikti-
darınca onaylanmıştı.
Bürokrat-aydın zümrenin önemli bir
bileşeni olan basın, CHP iktidarında ma­
ruz kaldığı baskılar nedeniyle DP’ye bü­
yük destek vermesine karşılık, DP iktida­
ft E S T O R A S Y O N U M U ?
için demokrasiye gönül vermiştir" (Be­
kata, 1960:5).
27 Mayıs 1960 askerî müdahalesin­
den sonra yazdığı B ir in c i C um hu riyet
Biterken adlı eserinde 27 Mayıs 1960'ı,
iktidarı tekrar millete vermek olarak
gören Bekata, yeni bir döneme ümitler­
le girildiğini anlatırken bunu "Cumhu­
riyet'in yeniden kendini buluşu" anla­
mında "İkinci Cumhuriyet" olarak gör­
mek istemiştir. Bu kitaptaki yazılarında
Bekata, rejim mücadelesinin her şey­
den önce hukuk devleti olmanın mü­
cadelesi olduğunu vurgular. "H içbir 561
hukuk devletinde Anayasa değil, be­
nim arzularım hakim olacaktır" zihni­
yetinin yaşayamayacağı, toplumun hu­
zurunun, hukukun hakimiyeti ile sağla­
nacağı üzerinde durur. Bekata'nın
1960'lardaki yazılarında siyasete karşı
kuşkucu bir bakış da vardır; siyaseti
kendi kişisel çıkarlarına alet yapmak
için seçen insanların politikacı değil
entrikacı olduğuna kanidir (Bekata,
1969:5).
rı altında da büyük baskılar görmüş ve
muhalefete yönelmiştir. Vatan gazetesi­
nin DP’ye sürekli destek vermesine kar­
şın başyazar Ahmet Emin Yalman’m ol­
dukça yumuşak sayılabilecek bir eleştiri
yazısı sonucu gazetenin kapatılması ve
Ahmet Em in Yalm an’ın 17 A ralık
1959'da 15 aylık cezaya çarptırılması gibi
çarpıcı örneklerden sonra, gazetelerde
açık bir biçimde DP karşıtı görüş, haber
ve yorumlar görmek 1959’un sonlarına
değin neredeyse mümkün değildir. Said-i
Nursi’nin DP’li bakan ve milletvekilleri­
ne yazdığı mektubunda 600.000 fedakâr
öğrencisi olduğunu, bunların 1000 emni­
yet müdürü, 1000 savcı kadar ülkede
asayişi temin ettiğini ve DP için çalıştık­
larını yazmasını,3 “irtica” olarak nitele­
yen Nadir Nadi, Aziz Nesin, “Atatürk
 K £ m A
varken bu Kürdi neredeydi?" diyerek 5a-
id -i Ntirsi 'ye karşı çıkan Çetin Ahan g ibi
aydınlar baskı görürken; Hürriyet ve Ter­
cüman gibi birçok gazete, başbakanın ge­
zilerini, yabancı konuklarını manşetten
vererek Tek Parti döneminin protokol
haberciliğini tekrarlamışlardır. XIV Ku­
rultayından sonra CHP'rıin basındaki ay­
dınların ve üniversite öğretim üyelerinin
büyük bölümüyle görüş ortaklığı belir­
ginleşmiştir. Ortak payda, temel bak ve
özgürlükler, demokrasi ve yurttaşlık bi­
lincidir. Örneğin Nadir Nadi, 22 Mayıs
1960 tarihli Cumhuriyet gazetesinde
562 fikirlerden korkulmadığı, fikirlerin yal­
nız fikirle yenişecegi bir çağ, bu dünyada
er -geç kurulacaktır.,. Köşemize çekilip
bize göre bir yaşam sürmeye kalkışmak
yanlış olur. Fikirlere saygı göstermesini
bilelim, eğri bulduğumuz düşüncelere de
tahammül etmeyi öğrenelim. Güttüğü­
müz politikayı, demokratik usullerle yü­
rütmeye çalışalım", telkinini yapar.
27 Mayıs 1960 darbesini sadece de­
mokratik muhalefetin taşıyıcısı olan ya­
yın organları değil, bütün gazeteler bü­
yük coşku gösterisiyle karşılamıştır. Hür­
riyet, birkaç gün öncesine değin protokol
haberlerini geniş biçimde verdiği DP’ye
yüklenip, gerçekleştiği gün önemsiz bir
haber boyutunda verdiği 28 Nisan 1960
olaylarını -darbenin ertesi günü-, şu yo­
rumla gündeme getirmiştir: “Teklif Edi­
yoruz: 28 Nisan 1960... Atatürk’ün Cum­
huriyeti emanet ettiği ‘en hakiki mürşit
ilim’in beşiği ‘üniversite’ bahçesinde, Ata­
türk gençliğine yakışır bir vekar içinde
göğüslerini dolduran hürriyet ateşi ile
Türk milletinin en samimi hislerine ter­
cüman olmuş ve hep bir ağızdan göklere
yükselen hürriyet avazelerine silahla kar­
şılık verilmişti,,. Bugün onların göğüsleri­
ni kurşunla siper ederek istedikleri hürri­
yet, kahraman Türk ordusu tarafından
sağlanmıştır..,, üniversiteli şehitlerimiz
için bir anıt dikilmesini teklif ediyoruz..."
Keza Tercümun’da, “Türk ulusunun ayra-
L t _____ 2
nının kabararak zorba güçleri coşkun bir
sele kapılm ış süprüntü kü felen g ibi önü­
ne katıp götürdüğünü, tarihimiz boyunca
kritik anlarda ulusun özlemini fiili duru­
ma dönüştürme şerefinin de orduya düş­
tüğünü, böylece kardeş kavgasının önlen­
diğini” söyleyen yorumlar yer almıştır.
Muhalif kimliği olan gazetelerde ise,
askeri darbeye sahip çıkış daha köklüdür.
28 Mayıs 1960 tarihli Cumhuriyet gazete­
sinde DP’nin demokrasiyi nasıl yozlaştır­
dığım hatırlatıp TSK’nin kardeş kavgasını
önleyerek iyi yarınlar müjdelediğini belir­
ten Nadir Nadi, yazısını “Yaşasın Türk
milleti, yaşasın onun kahraman ordusu"
sözleriyle noktalar. MÜliyet’le Abdi ipekçi
“Türk ordusunun en şanlı, en büyük, en
medeni, en cesur, en insani başarısını du­
yacaklarını, böylelikle hür olarak yazı ya­
zacaklarını bilerek" darbe olunca sevinç­
ten ağladığını söyler. 29 Mayıs 1960 ta­
rihli MiUiyet’te Çetin Altan, "vatan gökle­
rinin memleket aydınlan üzerine düdük­
lü tencere kapağı gibi sımsıkı kapandığı
günleri anımsadığını" yazar: “...meslekî
bilgisi ve gücü olmayan bir takım köhne
beyinli kişiler, klikleşerek ve büyük in­
sanları parayla satın alacaklarım sanarak
devleti haraca kesmeye başlamışlardı...
Bu günkü hürriyet hareketinin anlattığı
manayı kavramak ve onların tahlilini yap­
mak için iki haftalık geçmişe eğilmekte
fayda umuyoruz. ‘Bu mu ihtilal? Bu mu
hürriyet aşkı? Birkaç serserinin ayak ses­
leriyle gidecek adam değiliz biz.’ Elbette
sizler gidecek adam değilsiniz, götürüle­
cek adamsınız. Ve bu gidişte en şanlı me­
rasim, bir çöp arabasıyla yapıldı.” Burada­
ki hesap soran, “devri- sabık” talep eden
üslup, o döneme damgasını vuran, yaygın
bir söylemi yansıtır. 1 Haziran 1960’da
Ahşam’da Vecihi Ünal’ın yazısı, darbeyi
destekleyenlere hakim olan kindar ruh
halini yansıtır: “Üniversiteli gence çapul­
cu, profesöre kara cüppeli, aydına devrim
yobazı diyen zihniyet murdar bir leş gibi
milli tiksintinin çukuruna gömülmüş-
2 7 M A Y I S , K E M A L I Z M İ N
27 Mayıs cuntaları ideolojik ve program atik anlamda bir hazırlık yapm ış değildiler;
böylesi bir arayışa sonradan giriştiler.
tür". Kurtuluş Savaşı yıllarında İngiliz
mandasını destekleyen ve vatan haini ilan
edilip 150’likler listesine alınarak yu «d ı­
şına sürülen, affedilip yurda döndükten
sonra da hiç siyasi içerikli yazı yazmayan4
Refi Cevat Ulunay’ın Miliiyet’le yazdıkla­
rı ise, daha ılımlı ama belki çok daha yay­
gın bir destek eğilimini yansıtması ve or­
dunun “vesayetçi” konumunu formülleş­
tirme tarzı açısından ilginçtir: Yaşadı­
ğımız asır hürriyet asrıdır, milletlerin
hürriyetsiz yaşamalarına imkan olmadığı­
nı anlayan ordu, hürriyeti müdafaa etmek
suretiyle, milletin istikbalini müdafaa et­
miş oldu... Ordu bizi yalnız harici düşman­
lara karşı değil kendi kendim ize karşı da
m uhajaza ed iy o r,, (abç,)”
27 Mayıs’ı an ti-d em okra tik bir iktidara
reaksiyon olmanın ötesinde bir "kurtuluş
projesi’’ olarak benimseyen aydınların ti­
pik temsilcisi, Doğan Avcıoglu’dur. Dar­
benin sıcak ortamının geçmesinden ve ni­
teliğinin belirginleşmesinden iki yıl sonra
bile Avcıoglu Yön dergisinde, 27 Mayıs’ın
yeteri kadar bilinçli olmazsa bile ülkeye
değerli yıllar kaybettiren, onur kırıcı,
miskin ve aciz gidişe karşı zinde kuvvet­
R E S T O R A S Y O N U M U ?
lerin gösterdiği bir tepki olduğu, darbe­
nin en büyük şansızlığının ise 1945’te ya­
pılmamış olması olduğu şu yorumunu
yapmıştır. 27 Mayıs’] kutsama derecesin­
de benimseyen Avcıoğlu'nun, olayı sıcağı
sıcağına değerlendiremeyen ve darbeyle
gerçekten demokrasi geleceğine -kimisi
biraz “naifçe”- inanan öbür aydınlardan
temel görüş ayrılığı, onun demokrasi ve
parlamenter .sistem karşıtlığıdır, Avcıog-
lu’ya göre, -27 Mayıs’tan yedi yıl sonra-,
Avrupa gibi kapitalistleşemeyen, dışa bağ­
lı komprador burjuvazi ve toprak ağalan-
nın egemenliğinde azgelişmiş bir ülke
olan Türkiye’de Avrupa tipi bir sosyalist
partinin başarı şansı olamaz. Bilinçlenme­
miş bir işçi sınıfına yönelik sosyalist ta­
leplerle toplumda ürküntü yaratacak yer­
de, an ti-emperyalist, anti-feodal bir nok­
tada birleşecek ara tabakaları harekete ge­
çirmek gerekir.
Avcıoğlu’nun 27 Mayıs’ı gecikmiş bir
reform/devrim girişimi olarak görmesine
karşılık, darbeden dört yıl sonraki değer­
lendirmesinde Mümtaz Soysal, bu müda­
haleyi kitle eğilimi bakımından erken ça­
lan bir zil sayar. Ona göre, DP iktidarının
 K E M A
demokrasiyi nasıl kötüye kullandığının,
demokrasi perdesi arkasında oynanan
oyunların, türlü sıkıntılar, duraklamalar,
hatta gerilemeler pahasına da olsa iyi an­
laşılmasına ramak kalmış iken, 27 Mayıs,
bir bakıma bu anlayışın gerçek bir top­
lum bilincine erişmesini yarıda kesmiştir;
halkın olup bitenlerle kendi çektikleri
arasında tam bir bağlantı kurmasından
önce gerçekleştiği için erken çalan bir zil­
dir, baskıya karşı çıkan üniversiteli ve as­
kerlerin harekete geçme dürtüsü de ide­
al is tçed ir
Aydınların zümrenin 27 M ayısla en
564 açık ve atak bir biçimde özdeşleşen kana­
dı, üniversitedir. Darbe öncesi aylarda İs­
tanbul Teknik Üniversitesi öğrencileri öz­
gürlük, demokrasi ve özgür seçimleri is­
teyen bir bildiri dağıtmış; 8 Ocak 1960’ta
SBE Derneği Başkanı, köy imamlarının
köy öğretmeninden daha çok rağbet gör­
düğünü, devrimci öğrenciler olarak sabır­
larının taştığını açıklam ıştı. 19 Mayıs
1960’da Ankara Üniversitesi öğrencileri,
“Başkumandan M. Kemal” misyonunu
üstlenerek, ulusun iktidarını yok eden
diktatörlere boyun eğmeme yemini et­
mişlerdi, 18 Nisan 1960’da Menderes'in
“kara cüppeliler” yakıştırmasına karşı İs­
tanbul ve Ankara Üniversiteleri profesör­
lerinin ortak imzasıyla yayınlanan protes­
toları, 28 Nisan 1960’daki polis-öğrenci
çatışmasında öğrenci Turan Emeksiz’in
ölmesi üzerine İstanbul Üniversitesi Se-
natosu’nun Rektör Sıddık Sami Onar’ın
önerisiyle oybirliğiyle üniversiteyi kapat­
ma kararı izlemişti. Üniversite camiası,
27 Mayıs müdahalesine açık ve coşkulu
bir destek vermiştin Prof, Enver Ziya Ka-
ral, bu desteği şu sözlerle doğallaştırır:
“...herkes soysuzlaşmış olan siyasal düze­
nin yarattığı ve geliştirmekte olduğu ruh­
sal anarşiden bizar olmuş, yeni bir düze­
nin gereğine inanmaya başlamış, TSK’yı
göreve çağırmıştır.” Oysa 27 Mayıs askerî
müdahalesinin yaygın, kitlesel bir top­
lumsal desteğe dayanarak geldiğini söyle­
L İ Z M
mek doğru değildir. Unutmamak gerekir
ki, başarıya ulaştığı anlaşıldıktan sonra
aldığı desteğe karşın 27 Mayıs’ta İstanbul,
Ankara ve İzmir dışındaki askerî birlikler
dahi niçin darbe yapıldığını tam olarak
anlayabilmiş değildir.
Üniversitenin, askerî yönetimi meşru­
laştırarak teşvik etmesi ve “yetkilendir­
meye” çalışması da söz konusudur. Dar­
beden bir gün sonra Orgeneral Gürsel,
çağırdığı hukuk profesörlerine “Bize der­
hal bir anayasa yapın, çünkü üç ay İçinde
derhal seçimlere gidip yönetimi sivillere
bırakacağız", dediğinde Prof. Hüseyin
Nail Kübalı, yapılan ihtilalin tamamen
hukuksal olduğunu söylemiştir: “Gerçek
güç sîzdedir. Bu bakımdan mevcut hu­
kuksal mevzuatta, başta anayasa olmak
üzere her türlü değişikliği yapma konu­
sunda meşru yetkileriniz vardır.” Kübalı,
Gürsel’in hükümeti müsteşarlardan oluş­
turma önerisine de “Olur mu paşam, her
türlü yasama ve yürütme yetkisine sahip
olduğunuza göre hükümeti de aranızda
kurabilirsiniz", yanıtım vermiştir. Oysa
1924 Anayasası, her ne denli güçler birli­
ğine dayanan ve çağdışı kalmış bir anaya­
sa olmasına karşın, askerî darbelere, mü­
dahalelere cevaz veren bir bir anayasa de­
ğildir. ister darbe densin, ister ihtilal,
askerî müdahaleler bir siyasal mantığa,
kurama uyabilir ama bir hukuk profesö­
rünün bunun hukuka uygunluğundan
söz etmesi, bu kesimin “hukuk devleti”
anlayışına kaygıyla bakmayı zorunlu kı­
lar. Keza, Millî Birlik Komitesi’ne hem ya­
sama hem yürütme organı olma yetkisini
verdikten sonra, Gürsel’in Onar Komis-
yonu’ndan yapacakları anayasanın gerekli
durumlarda askerî müdahaleye meşruiyet
zemini hazırlamasını istemesi üzerine Or­
du Iç Hizmet Yasası’nın 34. Maddesini
sonraki darbeleri de anayasallaştıracak bi­
çimde bir "hukuksal formüT’e dönüştü­
ren hukukçuların hukukçuluk ve bilim
adamı kimlikleri tartışmaya değerdir,
iktidarın meşruiyetiyle ilgili bu yo­
2 7 M A Y I S , K E N I A L I Z M I N
rumlara bağ]] olarak, parlamentarizmle
ilgili köklü kuşkular da 27 Mayıs’a veri­
len desteğin önemli bir parçasıdır. Doğan
Avcıoglu, Kemalizm ve devrimcilik adı­
na, Türkiye’nin parlamentoculuk yüzün­
den yerinde saydığını, tekrar seçim yapıl­
sa aynı hamurdan insanların parlamento­
ya doluşacaklarını söyler. Bu, “aydın”
kimliğini tartışmayı gerektiren bir tu­
tumdur, Darbecilerden Madanoglu aynı
kadroyu oluşturan bilim adam larına
meclisi feshetmemeyi, kapısında durup
CHP’liierle “masum” DP’lileri içeri alma­
yı önerdiğinde “Olur mu paşam, meclisi
kapatmazsanız siz m eşrulaşmazsınız",
yanıtını almıştır. Anayasa Komisyonu
Başkanı Prof. Sıddık Sami Onar da, Gür­
selin seçimlere erken gitme ve yönetimi
sivillere bırakma isteğine şiddetle karşı
çıkanlardandır. Dokuz bilim adamından
oluşan bu komisyon genelkurmay başka­
nı adayını da Yüksek Askerî Şura'nın
saptamasını -yani tamamen seçilmiş ikti­
darın denetimi dışına çıkmasını- istemiş,
ancak bu öneri, Ankara Üniversitesi Siya­
sal Bilgiler Fakültesi’nin 18 öğretim üye­
sinin, bu tür bir seçimin demokratik bir
rejime, sivil yönetime ve çağdaş devlet
anlayışına aykırı olduğu tepkisiyle karşı­
laşmıştır.
Bu dönemde ordu içinde 27 Mayıs ey­
lemini Kemalizm adına anlamlandırmaya,
ideoloj il eştirmeye dönük bütünlüklü bir
hazırlık ve yaklaşım olduğunu söylemek
de zordur. İdeolojisinin bel kemiğini el­
bette “Atatürk ilkelerine bağlılık" oluş­
turmasına karşın 1940-50 yılları arasında
ismet Paşa’nın cumhurbaşkanı olması ve
Atatürkçülüğe karşı bir siyasal-ideolojik
akımın da görülmemesi nedeniyle Harp
Okullarında “Atatürkçülük” ağırlıklı bir
ders veya doktrin olarak programa kon­
mamış, Atatürk ilkelerine bağlılık, özel­
likle üstünde durulmadan ya da militan
bir söylemle değil, olağan bir anlayış ola­
rak benimsenmiştir. Ancak İ950'den iti­
baren özellikle dinci akımların ortaya çık­
R E S T O R A S Y O N U M U ?
masıyla orduda bir kıpırdanma başlamış
ve “Atatürk ilkelerine sahip çıkmak”, bu
tepkilerin başta gelen motiflerinden ol­
muştur (Birand, 1986: 9 3 -9 4 ). Ancak
“Atatürkçülük" adına bir program veya
ideolojik çerçeve oluşmuş değildir.
Kara Kuvvetleri Komutanı Cemal Gür­
selin 3 Mayıs 1960’ta siyasal bir düşünce­
si olmadığını ve yaptığının cüretkârane
bir hareket olduğunu itiraf ederek, ülke­
nin içinde bulunan durumun çok vahim
olduğuna dikkat çekmek üzere millî sa­
vunma bakanına yazdığı mektupta ivedi­
likle alınması gereken önlemler, ordunun
reaksiyon saiklerini özetler. Mektupta 565
cumhurbaşkanının istifa etmesi, anti-de-
mok"atik yasaların kaldırılması, tutukla­
nan gazeteci ve öğrencilerin serbest bıra­
kılması, adaletin sağlanması, bilim ku­
rulularının yeniden etkin kılınması, or­
dunun sorunlarının hızla çözülmesi, di­
nin kötüye kullanımından vazgeçilmesi
istenmiştir. Gürsel şu uyarıyı yapar: “Ül­
keye çok şeyler yaptığınız kesindir ama
bunları bir sömürge idaresi de yapar. Asıl
yapmanız gereken, hak ve özgürlük aşkı­
nın kökleştiriim esidir... tüm bunların
partinizin de kurtarılması için çok dikka­
te alınması gerekir..." (Aydemir, 1968,
435-437), Bu mektup G ürselin kişisel
görüşlerinden çok, DP’nin icraatinden ba­
sın, üniversite ve CHP çevrelerinde duyu­
lan rahatsızlıkları özetler.
Orduda iktidara karşı ilk ciddi örgüt­
lenme, başlandığı 1959 yılında ortaya
çıkmıştır. 14 Eylül 1959’da ordu içinde
kurulan örgüt, bir ihtilal örgütü olmadı­
ğını belirterek ve bir yönetim veya iktidar
programı olmaksızın faaliyette bulunmuş,
27 Mayıs’ta da eylemini “memleketteki
kardeş kavgasına son vermek ve partiler
arası çatışmayı önlemek”le açıklamıştır.
Darbe sabahı radyoda Alpaslan Tür keş’in
okuduğu darbe bildirisi de bu çizgiyi yan­
sıtır. Sonraki ayrışmada, Millî Birlik Ko­
mitesi üyelerinden Ekrem Acuner, Rafet
Aksoylu, Fikret Kuytak, Mucip Ataklı,
 K e m a l i z m

Haydar Tunçkanat, Emanullah Çelebi, düzeyine çıkarmak, endüstriye büyük hız

Suphi Gürsoyrtak, Ahmet Yıldız, Sezai
O’kan ve Şükran Özkaya CHP -esasen İs­
met Paşa- ile bağlantı İçinde hareket et­
mesine karşı, 38 kişilik Millî Birlik Komi­
tesi’nm 14 üyesi, Komiteyi partiye dönüş­
türerek seçimlere girmeyi tasarlamış ve
11 maddelik bir program belirlemişlerdir.
Bu maddeler: Tüm ulusun benimsediği
bir anayasa, partizanlığa son veren bir yö­
netim, hiçbir sınıfı ya da partiyi üstün
tutmayacak bir bütünlük ve ulusal birlik,
adaleti tarafsız hale getirmek, üniversite
özerkliğini sağlamak, partizan görüşlerle
566 ehil olmayanların doldurulduğu devlet
sektörünü yeniden yapılandırmak, re­
formlar yapmak, orduyu anayasada ve iç
hizmet kanununda belirlenen bir kimliğe
büründürerek büyük devletlerin orduları
vermek, en kısa zamanda biçimsel olmak­
tan çok gerçek demokrasi düzeni içinde
seçime gitmek5 gibi, yine genel, ortalama
denebilecek hedefler tanımlar.
Ancak, Türkeş liderliğindeki bu On-
dörtler grubunun 13 Kasım 1960’da tasfi­
ye edilmesiyle MBK içinde bir düşünce ve
eylem türdeşliği sağlanamamış, Ahmet
Yıldız liderliğinde l l ’ler, Sami Küçük li­
derliğinde 7’ler, Gürsel liderliğinde 5’ler,
Talat Aydemir liderliğinde Harp Okulu
Komitesi, Silahlı Kuvvetler Birliği ve di­
ğer grupların oluşumuyla bir cuntalaşma
dalgası başlamıştır. Bu bölünmelerde be­
lirleyici olan, düşünsel farklılıklar değil,
CHP yandaşlığı veya karşıtlığı ayrımı ile
bununla ilişkili kişisel hırs ve öfkelerdir.
Türkeş ve grubu, “Atatürkçü reformla-

CHP'nin “Ortanın Sotu’na yöneldiği dönemde, İsmet İnönü bir p arti içi tartışmada.
Ortanın Solu hareketinin öncülerinden BülentEcevit, Kuzeyden (SSCB'den),
Güney’d en (bazı Arap ülkelerindeki sol hareketlerden), Batı dan (sosyal dem okratik
akım dan), Uzak Doğu’dan (Çin’d en) gelen sol b asın la ra karşı, yerli ve özgün bir sol
tanımlamayı, ulusal-bağtmsızhkçt ve Kemalist geleneğe sadık bir y ol olarak
düşünmektedir. Batı sosyal dem okrasisi, bu ‘basınçlar’’ İçinde tek “güvenilir" saydığı
kaynaktır. Buna karşı CHP sağ kanadı, Ortanın Solu hu komünizme m üsam ahakâr
ve Atatürkçülükten sapm a sayarak partiden kopacaktır.
27 M A Y I S , K E M A L I Z M İ N
nn” demokratik bir rejimle gerçekleştiri­
lemeyeceği, bu yüzden belirli bir süre
otoriter yönetim gerektiği görüşünü savu­
nurken, Sami Küçük, bunun askeri dikta­
törlüğe yol açacağı düşüncesiyle yönetimi
sivillere bırakmaktan yanadır (Öymen,
1987). Ancak şunu da unutmamak gere­
kir ki, askerler, MBK içindeki otoriter re­
jim yanlılarını tasfiye ederken, sivil Onar
Komisyonu’nun Tarık Zafer Tunaya, is­
met Giritli gibi demokratik rejimden yana
olan üyelerini de tasfiye ettirmişlerdir.
27 Mayıs’ta gerek basın, gerek üniversi­
te, gerekse ordu, “hürriyef’e ve “kardeş
kavgasına son verme’’ye vurgu yapmışlar­
dır. Burada da büyük ölçüde CHP etkisi
altındadırlar. Darbe öncesi Eskişehir'de
albay rütbesiyle 11. Uçuş Grup Kon utanı
olarak 27 Mayıs sabahı Mendeıes'i tutuk­
latan Muhsin Batur'un sözleri, CHP’den
basına, üniversiteye ve orduya uzanan or­
ganik ilişkiyi gösterir: “...İnönü gibi dü­
zenden yana ün yapmış bir devlet adamı­
nın bu sözleri,6 bir uyarı olduğu kadar bir
ihtilale ışık yakmaktı. İnönü’nün bu söz­
lerini basan gazeteler toplatılıyordu ama
nasıl oluyorsa Ankara-Eskişehir arasında­
ki görünmez eller, bu toplatılmış gazetele­
ri, açıklanmayan meclis tutanaklarını su­
baylara ulaştırıyor ve biz de bunları oku­
yorduk. Hepimiz, baskı havasını üzeri­
mizde hissetmeye başlamıştık.” Ancak 27
Mayıs'ı yapan ve sürükleyenler, ideolojik
düzeyde DP iktidarına karşı bir seçenek
ya da bir yeni rejim tasarımı üretmiş de­
ğillerdir. Bu dönemde “Atatürkçülüğün”,
bu ideolojik Buluğu örtmeye dönük bir
işlev gördüğü de söylenebilir.
Her ne denli ekonomik liberalizmin
koşullan sağlanmamış, altyapısı oluştu­
rulmamış olsa da, yaklaşık 100 yıldır as-
ker/sivil-bürokrat-aydın ittifakının çağ­
daş rejimin ön koşulu olarak belirlediği
“hürriyet” ortamına ve siyasal liberaliz­
me 1950'li yıllarda kuramsal olarak ula­
şılmıştı. DP iktidarıyla birlikte, nüfusun
büyük bir çoğunluğunu oluşturan köylü­
R E S T O R A S Y O N U M U ?
ler -dış borca dayanmakla beraber- para
ve tüketim olanağına kavuşmuştu. Top­
lumun çok büyük bir kesimi DP yöneti­
minde mesuttu. Menderes, “Bu memle­
kette hürriyetin en geniş şekilde mevcut
olduğunun ispatı, her yerde herkesin
‘hürriyet yok’ diye bağırabilmesidir. Hür­
riyet olmayan memleketlerde ne böyle
mitingler, ne böyle konuşmalar, ne de
bağırıp çağırmalar olur. Nitekim Millî
Şeflik devirlerinde Türkiye istibdadın en
karanlık günlerini yaşadığı halde, kimse
çıkıp da ‘hürriyet yok’ diye bağırmamış-
tır” düşüncesindedir.
Buradaki sorun, kavramın içinin boşal­ 567
tılarak özne ileş tiri imeşinden kaynaklanan
bir tanımlama sorunu mudur, yoksa Na­
mık Kemal’den beri efsunlanılan özgür­
lük kavramının belirli bir nesnel içeriğin­
den çok lafzına duyulan bir özlem midir
sorularının yanıtı kanımca şu noktada
düğümlenmektedir: Genel anlamda siya­
sal liberalizmin, kendinden farklı düşün­
celerin de varlığına ortam sağlayan, böy­
lelikle özgürlüğü içeren tanımına karşı­
lık, Osmanh’nm son dönemindeki mo­
dernleşme sürecinde Türk aydın tipi, ge­
leneksel kurumlara karşı çağdaş Batı ku­
rulularını savunurken hem kendi toplu-
muna yabancılaşmış, hem de maaşını al­
dığı devleti korumayı, halkı buradan aldı­
ğı üstünlük ve yetkiyle yönetmeyi ödev
bilmiştir. Devlet ve hükümetle kendini
özdeşleştiren asker ya da sivil bürokrat
aydın, devletin zihniyet ve görüşlerini
kendi düşünceleri olarak algılam ıştır
(Karpat, 1996: 119-121). Cumhuriyet dö­
neminde, bu bürokrat aydın tipinin mo­
dernleşmeye köstek olacağı düşüncesinin
hakim olduğu bir evrede ittihatçılığın
pragmatık kanadından gelen Atatürk ve
Bayar’ın, geleneksel bürokratik İttihatçı
anlayışı sürdürmek isteyen İnönü ve gru­
bunu tasfiyeye yöneldiği bir moment
oluşmuş; 1937’de İnönü’nün yerine hem
CHP genel başkan vekilliğine hem de
başbakanlığa Celâl Bayar atanmışsa da,
 K E M A
Atatürk’ün hastalanması ve ölümüyle bu
girişim yarıda kalmıştır.
Böylelikle siyasal liberalizmin dokusu­
nu oluşturan, devlet dışında, devleti sor­
gulayan, devletle yan yana ve devlete rağ­
men egemenlik alanını koruyan kurum­
lar, varlık kazanamamıştır. Dolayısıyla
DP’yle ulaşıldığı ya da yjtirildiği sanılan,
siyasal liberalizm değildir. DR örneğin ba­
sın özgürlüğünü son yıllarında kuşkusuz
kısıtlamıştır ama özgürlüğü kısıtlanan ke­
simden ciddi bir ses gelmemesi de dikka­
te değerdir. Üniversite üzerinde baskı
kuşkusuz vardır ama profesörler kurum
568 üzerindeki baskıdan çok seçkinler içinde­
ki konumlarının sarsılmasını yansıtan,
Menderes’in “kara cüppeliler” yakıştırma­
sına öfkelenmişlerdir. DP 1946-1955 yıl­
ları arasında Türkiye’de ilk kez göreli öz­
gürlükler ve özerklikler sağlamasına kar­
şın, asker/sivil-bürokrat-aydın ittifakı
DP'yi sosyal bakımdan küçümseyerek hü­
kümeti yıpratmaya çalıştıkça, dış borca
dayalı ekonomik politikasında başarısız
olmaya başlayan DP hükümeti de anti­
demokratik yasalar çıkarma yoluna git­
miştir. Kurtuluş Savaşı ve özgürlük söyle­
mine aydınlar, Atatürk ilkelerini askerler
sahiplenince, şahsen laiklik yanlısı olan
Menderes ve DP önde gelenleri, devlet dı­
şında, devlete rağmen toplumda meşru­
iyetini koruyan bir gelenek olarak İslâmî
değerlere yaklaşmışlardır.
Bu dönemde anti-demokratik tavır ya
da siyasal liberalizme uyumsuzluğu DP
dışındaki sivil kurum ve kuruluşlar da
paylaşırlar. Tek parti döneminde 27 yıl
iktidarda kalan CHP muhalefet partisi ol­
maya alışamamıştır, TSK yeterince profes-
yonelleşememiştir, basın 4. erk olmanın
bilincinde değildir, üniversiteler akade-
mikleşememişlerdir.
Celâl Bayar’ın “Bence 27 Mayıs bir fiilî
durumdur. OsmanlI’dan kalma geleneksel
yönetimimizdeki ordu-medrese işbirliği­
nin, kanun yapma ve yürütme gücüne
karşı direnişi, müdahalesidir" saptaması...
L İ Z M
Millî Birlik Komitesi’nden Orhan Erkan-
lı’nın 27 Mayıs’m gerekçesi olarak Birinci
Dünya Savaşı’ndan beri TSK’ntn savaşa
girmemesi sonucu, yapacak işlerinin ol­
madığını ve sıkıldıklarını belirtmesi... Ta­
lat Aydemir öncülüğündeki 22 Şubat
1963 askerî darbe girişimi sonrası 14’le-
rin Senato’ya gönderdiği “Kemalistler Or­
dusu Bi!dirisi’’nin içeriği... hatta 12 Mart
1971‘de Mihri Bellı’nin TİP içindeki Millî
Demokratik Devrim akımını Kemalist
Devrimle eşdeğer görmesi... Doğan Avcı-
oglu’nun “cici demokrasinin sonu geldi”
yakıştırması... Hikmet Kıvılcımlı’nm “or­
du kılıcım atlı” yorumu... 27 Mayıs saba­
hı CHP milletvekili Ferda Güley’in askerî
üniforma yiyerek "ihtilal karargâhına yar­
dıma” gitmesi, anti-demokratik tutumun
yaygınlığı savımı doğrulayan örneklerdir.
Bu örnekler, yaygın kanının tersine, 27
Mayıs’ın askerlerden çok sivillerin güdü­
lendirdiği bir eylem olduğunu ortaya ko­
yarlar. Medrese-ordu-münevver üçlüsü,
üniversite-ordu-basın üçlüsüne dönüş­
müş, nitekim bu üçlü 27 Mayıs sürecinde
kendini “zinde kuvvetler” olarak adlan­
dı! mıştır. 27 Mayıs süreci, içi doldurul­
mamış kavramlarla, öfke ve nefret duygu­
larının etkisi altında ilerlemiştir.
Çok partili siyasal rejim deneyimine
dört kez geçilmesine karşın, rejime ço­
ğulculuk kazandıran kurum ve kuruluş­
ların işleyişleri ve ortam ları özellikle
1930’larda Kemalizm dar kalıbına sığdı­
rılmaya çalışılm ış, bu anlayışın dışına
çıktıklarında tasfiye edilmiştir. Bir rejime
çoğulcu demokratik nitelik kazandıran
dernekler, siyasal partiler, sivil toplum
kuruluşları, özgür basın, yasalarla varlık
kazanıp yasalarla yok edildikleri için, et­
kinlikleri ve Örgütlenmeleri durduruldu­
ğunda sivil siyasal kurumsallaşma sıfır­
lanmıştır. Bu kuruluların yerini gelenek­
sel ama bencil oportünist gruplar tutmuş,
böylece azgelişmiş ülke sorunlarının it­
mesiyle sürekli hareketlenen kitleler, si­
yasal katılımın olağan yolları tıkandıkça,
' 2 7 M A Y I S , K E M A L I Z M I N
ya olağandışı siyasal katılım patlamaları
göstermişler ya da radikal akımların ya­
sadışı örgütlenmelerine katılmışlardır.
Demokratik dengenin sağlanması için ge­
rekli olan uzlaşmanın yerini gerginlik al­
mıştır. Siyasal partiler, hükümet etme ye­
rine iktidar tekelini eline geçirme, muha­
lefet etme yerine “menfî olma” alışkan­
lıklarını kazanmışlardır. Bürokrasi karşı­
sında zayıf düşmüşler, devlette olan iliş­
kilerinde korkak ve beceriksiz, birbirleri­
ne karşı saldırgan ve acımasız, iktidar sa­
vaşımında sabırsız ve acilci olmuşlardır.
Siyasal önderler ya karizmatık ya da po­
pülist olmaya zorlanmış, parti programla­
rıyla hükümet icraatı ilkesellikıen çıkar­
cılığa dönüşmüş, bu tutarsızlıklar karşı­
sında seçmenler, gitgide siyasal partilere
güvensizleşmişlerdir. Dolayısıyla, akılcı,
sürekli, tutarlı, çoksesli siyasal kurumsal­
laşmanın yerini, duygusal, bencil, tutar­
sız ve süreksiz istem-sunu etkileşimiyle,
“partizan uğultu” almıştır.
Sonuç olarak, Duverger’nin bir rejimin
demokratik çoğulcu olabilmesi için, mu­
halefete yalnızca yasal değil, fiilî ortam
sağlaması gerektiği saptamasından kalka­
Dİ PNOTLAR
1 Sabah, 11 Haziran 1933 Hıram Abas'ın açıkla­
masına bkz.
2 Nurşen Mazıcı, "öncesi ve Sonrasıyla 1933 Üni­
versite Yasası", B irikim 1995 Yaz, s. 66-68.
3 Doç, Dr. Nurşen Mazıcı. "Demokrat Parti’nin
Din Politikası ve Samsun'da Nurcular", 19 M a­
yıs ve M illi Muta defe'de Sam sun S e m p o zyu m u
2 0 -2 2 M a yıs 1999, <A y rı B asım ) B ild irile r, 19
Mayıs Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp
Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, Sam­
sun 2000, S.285-286.
4 Nurşen Mazıcı, "Af Yasalarında 150'likler", A n ­
kara Ü niversitesi Siyasal B ilg ile r fa k ü lte s i D e r­
gisi, Cilt: 55, Ocak-Mart 2000 No: 1 Ankara Üni­
versitesi Basımevi, Ankara 2000.
5 Tekin Erer, Yassıada ve Sonrası, Cilt: 1 ve 2, Ye­
ni Mat. İst. S,55-64.
6 12 Nisan 1960 günü DP, CHP hakkında, seçim
R E S T O R A S Y O N U M U ?
rak, 1919-22 hareketinin çoğulcu de­
mokratik bir rejime ve hukuk devletine
ulaşmayı hedeflemesine karşın, nihai ola­
rak çok partili bir anti-demokratik rejime
ve hukuk devleti yerine yasa devletine7
ulaştığı söylenebilir. 27 Mayıs'ın liberal
içerikli bir anayasa getirmesi, yasamayı
yürütmenin tiranlığını önleyecek biçim­
de düzenlemesi, güçler ayrılığı ilkesiyle
yargı erkini bağımsızlaştırması, siyasal
partiler yasasım nispi temsil sistemine
dönüştürerek siyasal yelpazenin bütün
unsurlarının görüşlerinin TBMM'ye yan­
sımasını sağlaması, Anayasa Mahkemesi
kurması vb. toplumu çağdaşlaştırıcı yapı­ 569
lanmalar gibi görünmekle beraber; aynı
anayasanın askerî darbeleri meşrulaştır­
dığı, ordunun devlet aygıtı içindeki yeri­
ni genişlettiği, askerlerin iktidarı her an
ve sürekli etkilemelerinin yolunu açtığı,
Cumhuriyet döneminde darbe geleneği
başlattığı göz ardı edilemez. Kemalizmin
restorasyonu olarak değerlendirilebilen
27 Mayıs’ı, aslında İttihatçı geleneğin
Cumhuriyet dönemindeki yeni biçimlen­
mesi ve sağlamlaştırılması olarak görmek
yersiz olmayacaktır. □
dışı yollarla iktidara gelmek için hücre örgütü
kurduğu gerekçesiyle Meclis soruşturması
açılmasını istemiş, CHP de verdiği karşı öner­
geyle insan haklarının çiğnenmesi, adlî temi-
nat sizlik, partizan idare, radyo rezaleti, israf,
suiistimal vb. dile getirmiştir. Karşı önergenin
dikkate alınmaması ve DP önergesinin mec­
liste kabul edilmesi sonucu, İnönü, 18 Nisan
1960'da DP'nin anti demokratik yasalar çıkar­
masını eleştirirken "...Eğer insan haklan yürü­
tülemez, vatandaş haklan zorlanırsa, baskı
rejimi kurulursa, ihtilaller derhal gerçekle­
şir...bu yolda devam ederseniz, ben bile sizi
kurtaramam...şartlar tamam olduğu zaman
milletler için ihtilaler meşrudur", demiştir.
TBM M Z a b ıt C e rid e si Cilt: 13, 18 Nisan 1960
S.206-20 7,
7 Nurşen Mazıcı, "Hukuk Devleti mi Yasa Devleti
mi", C u m h u riyet 17 Haziran 1989.
 12 Eylül Atatürkçülüğü ya da
Bir Kemalist Restorasyon
Teşebbüsü Olarak 12 Eylül
YÜKSEL
“O rdular güveni iği isi ikrarda aradıkla­
rından, toplamda fa z la değişiklikten ür­
kerler Çoğulca toplum a geçişin, çağdaş­
laşmanın ve gelişimin doğal sonucu olan
değişimi de genellikle istikran sarsıcı bir
etken gibi görm e eğilimindedirler. Hemen
belirtey im , ben genel olara k orduların
sosyal, kültüre! veya siyasal değişime ön­
cülük ettiği veya edebileceği düşüncesine
katılm ıyorum ."
Bülent Ecevıt
Tercüman, II Temmuz 1986.
12 Eylül Atatürkçülüğü, çağdaşlaşma öz­
nesi olarak devleti kabul eden bir proje­
nin, devlet denetiminde değişime direnç
gösteren yeni toplumsal öznelere karşı,
modernleştirici mirasım terk ederek mu­
hafazakâr bir içerikle yeniden tanımlan­
ması, ‘devletlileştirilmesi’ arayışının adı­
dır. Bu arayış, 1982 Anayasasının Genel
Esaslar bölümünde Atatürk Milliyetçiliği
ibaresiyle resmî ideolojinin istikametini
gösterir biçimde yerini de bulmuştur,
27 Mayıs’tan solun kitlese! yükselişe
geçtiği 60'b yılların sonuna kadar olan
dönem için sivil-bürokratik seçkinler ara­
sında modernist iyimserliğin belirleyici
olduğunu söyleyebiliriz. Moderni2min
kaçınılmaz ilerleyişine duyulan güven sa­
yesinde, demokrasinin güçlendirebileceği
TAŞKIN
gelenekçi -özellikle dinsel- bağlılıklar aşı­
lamaz olarak algılanmıyordu. Bu iyimser­
lik, Batıyı fazlaca monolitik algılayan, Ba-
tı’nın kendi içinde yaşadığı modernlik /
gelenek arasındaki savaşımların çetrefilli­
ğini es geçen bir bakış açısıyla beslen­
mekteydi. Ne geleneğin yeniden vücut
bularak yaşama yeteneği; ne de modernli­
ğin kendisine has çatışmacı aktörleri, Av­
rupa merkezci ‘Batı’ algısı içinde fazlaca
yer bulamıyordu.
1960'lann ortalarından itibaren, mo­
dernleşme teorisinin başlangıçtaki iyim­
serliğini hızla terk eden, hatta otoriter re­
jim ler yoluyla kalkınmayı olumlamaya
başlayan akademik çıkışlara paralel bi­
çimde, Batı dışı toplumların seçkinleri,
'demokrasi içinde kalkınma' tercihlerin­
den sapmaya başladılar, 12 Mart’ı izleyen
restorasyon girişimleri de bu izlegin dı­
şında anlaşılamaz. Zaten, modernlik, hal­
kın katılımı yoluyla şekillendirilebilecek
bir proje olarak görülmüyor; ‘yurttaşların
sınırları önceden tanımlanmış bir projey­
le ‘aydınlanacağı’ varsayılıyordu. Bu vesa-
yetçi demokrasi koşullan ve bunun bir
tamamlayıcısı olan halkçılık ilkesinin al­
gılanışı, 27 Mayıs’ta veya 12 Mart ve 12
Eylül’ü gerçekleştiren kadrolarda ciddi
değişim geçirmemiştir. Bu anlamda bir
süreklilik söz konusudur. Türkiye’nin et­
kin seçkinlerinde de yansımalarım bulan
Bİ R K E M A L İ S T R E S T O R A S Y O N
bu ideolojik ‘geri çekilişin’ doğrultusu 12
Mart’la belirginleşmiş, kapsamlı restoras­
yon projesi ise 12 Eylül'le uygulamaya so­
kulmuştur.
1960’larda ‘sosyal adaleti’ önemseyen;
yurttaşları Refah Devleti’ne özgü ‘makul’
haklarla donatarak planlı kalkınmayı;
sosyalist ve kapitalist çizgiye alternatif bir
‘üçüncü yol' geleneğine yakın bir 'karma
ekonomi’ modelini savunan ve dinamik
reformculuğa İlham vermesi açısından
‘Kemalizm’ kavramını öne çıkaran çizgi,
zamanla Kem alizm in sağ yorumunun
‘Atatürkçülük’ anlayışına hegemonize et­
meye çalıştığı Soğuk Savaş muhafazakâr­
lığının gölgesinde kaldı. 12 Mart süreci,
sol Kemalist kadroların devletten tasfiye­
sinin hızlandığı ve ideolojik tortularının
resmî ideolojiden ayıklanmaya başlandığı
dönemeci oluşturur. 12 Eylül’e de d a lg a ­
sını vuran bu yorumun özelliği, piyasa
güçlerine ve uluslararası ekonomik çevre­
lere karşı duyulan ve Kemalist ‘bağımsız­
lık’ geleneğinden beslenen kuşkuculuğun
terk edilmesi, Yeni Sağ değerlerle örtüşen
bir anlayışın anti-komımist mücadele sa-
ikleri açısından kabullenilmesiydi.' Bu
yönde atılan başka bir adım, 12 Mart er­
tesi kurulan ilk teknisyenler kabinesinin
yarattığı hayal kırıklığından da ders çıka­
rılarak öğrenilen İktisadî alanın sağ mu­
hafazakâr siyasetçilerin güdümüne bıra­
kılması tercihidir.
Bu açıdan, 24 Ocak Kararları’nm 12
Eylül’ü gerçekleştiren kadroda bilinçli
destekçilerinin olduğu artık biliniyor.2
Uluslararası ve ulusal güç odaklarına ve­
rilen güvenceler doğrultusunda, ekonomi
bürokrasisinden Turgut Ûzal’a tanınan
inisiyatifin de sembolik anlamı büyüktür
DPT’deyken ‘takunyalılar fobisini başla­
tan ve 12 Mart’ın gerekçelerinden sayılan
Ozal'ın ekonominin dümeninde bırakıl­
ması, TSK’nın İktisadî alandaki iddiaları­
nı terk ettiğinin ve ayrıca anti-komünist
mücadelede milliyetçi muhafazakârların
desteğini hayati saydığının en çarpıcı gös­
T E Ş E B B Ü S Ü O L A R A K 12 E Y LÜL
tergesidir. Darbenin kitlesel destek nok­
sanlığı, Özal ve benzerlerinin serbest pi­
yasa uygulamalarıyla üst ve orta sınıflarda
yaratabilecekleri, dışa’ açılma ve tüketim
toplumu kaynaklı cazibelerin yardımıyla
aşılabilecekti.
Sadece iktisat alanında değil, kültür
alanında da 12 Eylül liderliği, ideolojik
olarak daha yakın oldukları cumhuriyet­
çi muhafazakârlarla kalıcı başarılar elde
edem eyeceklerinin farkındaydılar. Bu
nedenlerle, milliyetçi muhafazakâr seç­
kinlerle, onların temsil ve yönlendirme
güçlerine duyulan ihtiyaçtan dolayı ya­
pılan ittifak, 12 Eylül restorasyonunu 571
daha iyi anlayabilmemizi sağlar.3 Kenan
Evren’in anılarında darbeden sonra Baş­
bakan yapmak istediği isim olarak görü­
len Prof, Turhan Feyzioğlu ve kuşağı
böyle bir kitlesel desteği yaratabilecek
güçte değillerdi.
Darbe ve sonrasının sembolü haline ge­
len Kenan Evren’in ideolojik portresi, 12
Eylül’le gelinen yol ayrımını ve muhafa­
zakâr çevrelerle yapılan işbirliğini kolay­
laştıran unsurları daha iyi anlayabilmemi­
zi sağlar 12 Eylül liderliği her şeye rağ­
men ‘muasır medeniyet’ hedefi doğrultu­
sunda ‘Balı’ ile ilişkileri koruma istencini
gösterirken, Batı’yı fiilen temsil eden ak­
törleri yine ‘Batılı değerler’ adına mah­
kûm cime alışkanlığım da başlatmıştı.
Özellikle Kenan Evren, 1990’larda insan
haklan ihlalleri karşısında popülerleşen
Balı karşıtı, savunmacı milliyetçiliğin ilk
işaretlerini de veriyordu.4 27 Mayıs’ın li­
der seçtiği ‘Cemal Aga’ hariç, halkın üst
düzey asker denildiğinde anımsadığı Fah­
ri Korütürk benzeri mesafeli, ‘protokol
adamı’ kimliğinden de hayli uzaklı, idam
cezasını, ‘Kııran ve Incil’de de yeri vardır’
diye savunabilen; ‘ben de Müslümanım,
ama...’ ifadesiyle en çarpıcı biçimde özet­
lenebilecek bir ‘bizden birisi’ tavrına da
sahipti Evren, Aslında, 9 Mart girişimini
12 Mart’a çevirmeyi başaran ‘muhafaza­
kâr’ çizginin tipik bir devamıdır. Din
K E M A L İ Z M

12 Eylül 1980 darbesinin lideri Kenan Evren, askeri yönetimin başlattığı Atatürkçülük
kampanyasını çarpıcı bir mlgerizasyona dönüştürürken; her konuda, her vesileyle
yaptığı topluma nizam verici konuşmalar, politik mizah literatürünü uzun müddet
beslemiştir. Murat Belge, General Evrenin, “aşın ”denecek ölçüde "sıradan" kişiliğini
vurgulayarak, bu söylemin “sokaktaki adama" hitap gücüne dikkat çeker.

derslerinin mecburi olmasını, ‘böylece Evren’i muhafazakâr çizgiye yakınlaştı­

hurafelerden arınmış bir din eğitimi veri­
lebilecek’ diye savunması, dinin toplum­
sal denetim işlevini hayati kabul eden
muhafazakâr çevreler açısından, sorunlu
olmanın ötesinde bir ‘müjde’ gibi algılan­
mıştır, Evren'in ideolojik duruşuyla mu­
hafazakârlık arasında, dil konusundan
gençliğe bakışına; anti-entelektüalizmin-
den, sanat anlayışına kadar pek çok para­
lellik söz konusudur. Bazı Kemalist has­
sasiyetleri ve son tahlilde ‘muasır medeni­
yet’ çerçevesine olan ısrarlı bağlılığı dışın­
da Evren’in Kere liman gazetesinin tipik
anti-komünist yazarlarıyla şaşırtıcı ben­
zerlikleri vardı. Darbe liderliğinin özellik­
le Evren’in demeçlerinde belirginleşen
ideolojik çelişkileri, 12 Eylülün tercihle­
rine ve bazı kararsızlıklarına da damgası­
nı vurmuştur. 28 Şubat (1997) süreci, bu
çelişkili ideolojik bagaj içerisinden, ‘fiili’
Batı’yla gerilimini azaltamayan bir 'muasır
medeniyet’ ısrarının ön plana çıkmasıdır.
ran bu mirasa rağmen unutulmaması ge­
reken nokta, darbe liderliğinin, siyaset sı­
nıfını toptan cezalandırma ve tasfiye etme
yoluna gittiğidir. Bunun önemli nedenle­
rinden birisi, siyasetin merkezini Ata­
türkçülük hamlesiyle yeniden şekillendir­
menin yanında, bu merkezin dayanacağı
homojen bir tabanın yaratılmasının da
hedeflenmesiydi. Sol Kemalizme tepki
duyan kadrolardan müteşekkil ve Feyzi-
oglu’nun Güven Partisi’ni anımsatan Halk
Partisi (HP) aracılığıyla, bu makro tasarı­
ma CHP’nin mirasından destek bulunula­
cağı beklenmekteydi. Benzer biçimde,
Milliyetçi Demokrasi Partisi’nin kurulu­
şuna, milliyetçi muhafazakâr seçkinlerin
verdiği destek ve özellikle iş çevrelerinin
ANAP’tan çok bu partiye teveccüh göster­
meleri, ‘merkez sağda* bu yönde yapılmak
istenen ‘aşılama’ çabasının, en azından
sağ seçkinler arasında ciddi kabul gördü­
ğünü göstermekteydi. ANAP’ın 1983 se­
SIR K E M A L İ S T R E S T O R A S Y O N
çimlerindeki beklenmeyen başarısı ve iz­
lediği siyaset sonucu serpilmelerine öna­
yak olduğu siyasal aktörler anımsandığın-
da, 12 Eylül liderliğinin ‘aşağıdan yukarı­
ya’ restorasyon girişimlerine istediği şekli
verebildiğini söylemek güçleşmektedir.
12 Mart’ın, 27 Mayıs’ın makro politik
kurumsallaşmasının yol açtığı ‘aşırılıkları’
törpüleme yönündeki uygulamaları, 12
Eylülle net bir içeriğe kavuşturuldu. Ba-
yar- Demirel çizgisinin 1961 Anayasasina
yönelttikleri eleştirileri de dayanak alan
düzenlemelere gidildi. Senato’nun kaldı­
rılması, yürütmenin güçlendirilmesi ve
mahkemelerin siyaset üzerindeki belirle­
yiciliklerinin hafifletilmesi, bu çizginin
uzun zamandır talep ettikleri girişimlerdi.
Demirci'm sık sık kullandığı ‘otoriter de­
mokrasi’ ifadesiyle görmek istediği yapı
bundan farklı değildi.
Ne var ki, ‘siyaset sınıfının kısır çekiş­
melerle ülkeyi krize soktuğu’ teşhisiyle
meşrulaştırılmak istenen önemli bir resto­
rasyon çabası da, 27 Mayıs’la kurulan Mil­
lî Güvenlik Kurulu'nun (MGK), sivil ve
askeri seçkinlerin parlamentonun üstünde
denetim güçlerini somutlayan, bir tür üst
kabineye dönüştürülmesidir. Bu kurum,
muhtıra veya darbe süreçlerine başvur­
maksızın pek çok restorasyon girişiminin
siyaset sınıfına ‘yaptırılabilmesi’ ve ‘atan­
mışların’, ‘seçilmişler’ karşısındaki güç yi­
timlerinin frenlenmesi açılarından önemli
işlevler üstlenmiştir. 12 Eylül rejiminin en
köklü restorasyon çabası olarak yeni
MGK, darbenin ‘fiilen’ devamının kurum­
sal altyapısını hazırlaması açısından da ay­
rıca Önemlidir Cumhurbaşkanına tanınan
önemli yetkiler de, bu kurum vasıtasıyla
siyaset sınıfının rejim öncelikleri açısın­
dan denetlenebilmesini hedeflemiştir ve
MGK’yı güçlendiren uygulamaların dışın­
da anlaşılamaz. Cum hurbaşkanlarının
TSK’ya yakın kişiler olmasına yol açan
‘yazılı olmayan kurallar’ sonucunda, güçlü
bir cumhurbaşkanının restorasyon önce­
liklerine destek olacağı beklenmiştir.
T E Ş E B B Ü S Ü O L A R A K 1 2 E Y LÜL
Restorasyon politikalarının kültürel bo­
yutunda desteklerine başvurulan başka
bir muhafazakâr çevre de Türk-Islâm sen­
tezi doktrini çerçevesinde etkinlik göste­
ren milliyetçi muhafazakâr kesimlerdir.
Özellikle Aydınlar Ocağı etrafında örgüt­
lenen kesimlerin bu dönemde hayli belir­
leyici oldukları gözlenmiştir. Bu etki, yeni
Anayasa’mn hazırlanma sürecinden başla­
yarak, yine bu Anayasa’da kurulması ön­
görülen Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yük­
sek Kurumu’nun (AKDTYK) oluşturul­
masına, TRT ve YÖK kadrolarına kadar
pek çok alanda kendisini gösterdi. Milli­
yetçi muhafazakârların devleti değil, sa­ 573
dece gayrimeşru buldukları bazı uygula­
malarını eleştiri konusu etme gelenekleri
hatırlandığında, devletin özne olarak be­
lirleyici konumunu tehdit eden güçlere
karşı, 12 Eylül Cuntası’yla işbirliği yap­
malarını anlamak kolaylaşmaktadır. Bu
kesimler, din konusunda da 12 Eylül Ata­
türkçüleriyle ortak bir duruşa sahiptiler:
devletin dini denetlemesi sorgulanmıyor,
sadece bunun içeriği konusunda farklıla­
şılıyordu; en azından 1980’lere kadar.
Sünni İslâm ekseninde. Alev! köylerine
cami yapma kampanyasına kadar varabi­
len bu arayışın ardında, toplumu hizaya
getirme ve devleti en üstte tutma kaygısı,
iki muhafazakârlığın benzeştiği esas nok­
tayı oluşturmaktaydı. Bu anlamda, Türk-
Isiâm muhafazakârları, Atatürk milliyet­
çiliğini bazı nüanslara rağmen içselleşti­
rebiliyor; hitta, resmî ideolojinin popü­
lerleştirilmesi işlevini hararetle üstleni­
yorlardı.
12 Eylül restorasyonunu gerçekleşti-
renler, bu açıdan bakıldığında, milliyetçi
muhafazakârları yeni keşfetmemiş!!. 12
Mart’tan sonra yoğunlaşan sol Kemaliz-
min devletten tasfiyesi, özellikle milliyet­
çi kadroların devlette yerleşmelerine veri­
len ‘devi eti ü’ onayıyla paralel sürmektey­
di. Düzeni korumak söz konusu oldu­
ğunda, solun kitlesel yükselişi muhafaza­
kârlığın netleşmesine ve aynksı yönlerin-
K E M A
Coşkun Kırca
Y Ü K S E L TAŞKIN
Türkiye siyasî hayatında 19501i yıllar­
dan başlayarak etkileri artan ve arala­
rında ciddi benzerlikler bulunan bir
seçkin grubu vardır. Genelde Galatasa­
ray gibi 'Batt'ya açık eğitim kumrula­
rından geçen bu grubun ikinci adresleri
arasında İstanbul veya Ankara Üniver­
sitelerinin Hukuk Fakülteleri önemli
ağırlık taşımaktadır. Ralph MilibancTırı
demokratik yapıların egemen olduğu
ülkelerde seçkinlerin 'benzeştiği' ve
'devamlılıklarına' sınıfsal bir Özen gös­
terdiklerine dair tezi, bu grubun izleği
açısından açıklayıcıdır. Sözgelimi,
DP'ye karşı mesafelerinde, bu partinin
süregelen seçkin dolaşımına tehdit
oluşturduğuna dair kaygıları da belirle­
yici olmuştur.
Kırca da İstanbul Hukuk Fakülte­
sinden 1949'da mezun olmuş, ardın­
dan Paris Üniversitesinde yüksek li­
sansın) tamamlamıştır. 1950-56 döne­
den kurtulmasına katkıda bulunmuştur
denilebilir.
L980 sonrasında asıl dramatik olan, bu
muhafazakârlığa 1960’larda yapılmak is­
tenen, ama tutmayan aşıyı yeniden yap­
mak çabasıyla kendi siyaset ufuklarını sı­
nırlandıranların durumuydu, 12 Mart er­
tesinde yaşanan marjinalleşme sürecine
rağmen bu tür beklentilerin mevcudiyeti
anlamlıdır. Sözgelimi, Oktay Akbal 27
L İ Z M
minde 'Hariciye'de çalışmayı tercih
eden Kırca, Ankara SBF'de kısa bir süre
akademik kariyer yapmış; Dekan Fey-
zioğlu'nun 'merkeze çekilmesine' tepki
olarak dayanışma amacıyla İstifa etmiş­
tir. Kırca'nın Hürriyet Partisi araştırma
bürosundaki görevi, partinin başarısız­
lığı sonucu CHP'yle birleştiği 1959 yf-
lından sonra yeni partisinde devam et­
miştir. 1961 Anayasası'nm hazırlanma­
sında CHP'yi temsilen Anayasa Komis­
yonu üye ve sözcülüğünü üstlendiğin­
de henüz 34 yaşındadır,
27 Mayıs, modernist kabulleri çerçe­
vesinde bilim adamı-siyaset ilişkisine
pozitif bir vurgu yaparak Özellikle hu­
kuk kökenli bilim adamlarının siyasette
etkinleşmelerinin önünü de açmıştı.
Coşkun Kırca, 27 Mayıs Anayasası'nı
hazırlayan Anayasa Komisyonu üyeli­
ğinden başlayarak, 1990'ların başına
kadar çeşitli aralara rağmen devam
eden siyaset ve 'devlet adamlığı' yaşa­
mında bu kuşağın en önemli temsilcile­
rinden birisi olmuştur. Bu kuşağın, deği­
şen siyasî yönelimlerine rağmen en be­
lirgin özelliği, devletin kurumsal şemsi­
yesinin içinde veya dışında olsalar da,
kendilerini devletin devamlılığından
ciddi biçimde sorumlu duymalarıdır.
'Hürriyet' partisi içinde yer alırken, te­
mel tehdit DP'nin 'yol yordam bilmez'
pragmatikliği ve zaten 'd evrimi eri e zor
Eylül 1981 tarihli yazısında 12 Eylül’ü 27
Mayıs’a tepki olarak yorum layanları,
“...bugün bile, 12 Eylül hareketiyle işbaşı­
na gelen Türk ordusunun Atatürkçülüğü
yeni bir güç, yeni bir atılımla gerçek anla­
mına kavuşturmak için çaba verdiği bir
dönemde; bu ordunun 21 yıl önce ger­
çekleştirdiği önemli bir eylemi yerenler,
kınayanlar...görülmektedir"5 diyerek eleş­
tirmektedir. Sol Kemalistierin önemli bir
BİR K E M A L İ S T R E S T O R A S Y O N
zapt olunabilmiş geleneğin' önünü aç­
macıyken, 27 Mayıs sonrası tehdit nes­
nesi komünizm oldu. 'Hürriyet Parti­
sindeki 'arayış' hali, Coşkun Kırca için,
cumhuriyetçi muhafazakârlığın diğer
önemli isimlerinde olduğu gibi 'Eve: ya­
ni CHP'ye dönüşle sona erdi. Ama 'Ev'
artık eskisi kadar huzurlu değildi. Ke-
malizmin sol yorumunun 'ortanın solu'
hareketiyle bu kuşağı siyasî tavırlarında
netleşmeye zorlaması; bu yönüyle sağ­
lıklı bir meydan okumaydı. Kırca, Fey-
zioğlu ve ekibinin yanında yer alarak
cumhuriyetçi muhafazakârlığın önemli
sözcülerinden oldu.
Kırca'nm hukukçu kişiliği mevcut
pek çok yasal düzenlemede aktif rol
oynamasına yol açtı. 1960'ların ilk ya­
rısında özellikle siyasî partiler, toplu iş
sözleşmesi, grev ve lokavt haklarına,
TRT'nin kuruluşuna ve Meclis içtüzü­
ğüne ilişkin pek çok düzenlemede
önemli görevler üstlendi. Özellikle,
grev ve lokavt haklarının düzenlenişi
sürecinde, 'Batı tipi demokrasinin olası
sonuçlarım hoş gören; fakat denetimi
de elden bırakmayan 'paternalist-öğre-
tici' bir bürokrat tavrı belirgindir.1
Kırca, CHP'nin solculaşması süreci­
ne tepkinin teorik sözcülerindendir.
1960'ların sonunda ortaya koyduğu
tavrı, 1980 restorasyonunu da Öncele-
mesİ anlamında 'temsilî' niteliğe sahip-
bölümü, 12 Eylül restorasyonunu asıl
misyondan bir ‘sapma’ olarak gördükleri
için ve 28 Şubat ertesi performanslarıyla,
bu muhafazakâr düzen koruyuculuğu an­
layışıyla çok ciddi ideolojik mesafeye sa­
hip olmadıklarını kanıtlamışlardır. Aslın­
da, tıpkı 12 Mart’ı izleyen süreçte olduğu
gibi, sol Kemalistlerin muhafazakârlaş-
ması; yani, cumhuriyetçi muhafazakâr
çizgiye savrulmaları durumunda devlet
T E Ş E B B ÜS Ü O L A R A K 12 E Y LÜL
575
"De del... insanoğlunun en asi!
değerlerini nefsinde toplayan ve bu
değerler için vatandaşın kendisini
[feda etm esinin gerekebileceği
in an an a dayanan bir üst değerdir."
(Coşkun Kırca, 1998)
tır. Kırca ya göre, "CHP belli bir sınıfa
dayanmadan Millet'in kapsadığı bütün
sınıfların hepsine birden, sosyal adalet
gereklerine uygun biçimde, hitap" et­
melidir.2 Zaten "CHP'nin temel amaç­
larından biri de sınıf mücadelesini ön­
lemeğe çalışmaktır.” ! Çünkü) "...toplu­
mu yönetmek durumunda olanların,
onu daha bağdaşık ve kaynaşık hale
sokmak için gerekli tedbirleri alması"
(s.l 1) mümkündür.
katlarında kabul görmeleri, 12 Eylül res­
torasyonu sonrasında da yaşanmıştır.
Restorasyon projesinin kapsamlı olaca­
ğının ilk işaretlerinden biri, eski siyasî
kadroların uzun süre siyaset dışı bırakıla­
cağının anlaşılmasıydı. Bunun yanında 12
Eylül’den 6 Aralık 1983’e kadar MGK,
Ulusu hükümetleri ve Danışma Mecli-
si’nin çık arttığ ı yasa sayısı toplam
669’dur,6 Bu da restorasyon projesinin ön
 K E M A
Kırca, 12 Eylül restorasyonunda da
belirgin olan, muhafazakâr sağla belli
konularda uzlaşılabileceği sinyallerini
de bu dönemde vermektedir. "CH P ile
muhafazakâr partiler arasında milliyet­
çilik konusunda ortak duygularla karşı­
laşılır." Çünkü bu Parti "Türkîyemizİn
kendi millî şartlarından ve millî tarihin­
den doğmuş; o şartlar ve o tarih içinde
yoğrulmuş bir partidir" (s.18). Zaten
Anayasamızın ruhunda 'sosyal' kavra­
mı, 'sosyalizmden' farklı olarak öne çı­
karılmıştır. "Sosyal bir düzen...Liberal
576 kapitalist bir düzen de olabilir" (s.24).
1970'lerin sonunda milliyetçi muhafa­
zakâr çevrelerle anti-komünizm ekse­
ninde ve genelde rejimin güçlendiril­
mesi, özelde yürütmenin etkinliğinin
arttırılması noktalarında yakınlaşmayı
sağlayan düşünsel arkaplan bu görüş­
lerden sezinlenebilmektedir.
Bu görüşler, Kırca'nın daha sonraki
siyasî etkinliğinin de çerçevesini oluş­
turdu. 27 Mayıs Anayasası'nın 'Ferdi
güçlendirmenin yolunu devleti zayıflat­
makta' bulmasının en önemli sorunu
teşkil ettiğinden hareketle, henüz 1980
Mayısı'nda olası bir darbeyi öngörerek
bu doğrultuda bir anayasa taslağı ha­
zırladı ve ilgili mercilere ulaştırdı.3 Bu
taslakta önerilen 'Cumhuriyet Konseyi'
fikrî, seçilmiş siyasilere karşı sivil-askerî
bürokrasinin gücünü kurumsallaştırma­
hazırlıklarına ve kapsamına dair bir fikir
verebilir. Yeni Anayasa'yı yapacağı varsayı­
lan Danışma Meclis’nin (DM) oluşturul­
ması ve kompozisyonuna bakıldığında,
MGK’nın gözündeki ideal aydın kimliği
netleşmektedir.7 27 Mayısla karşılaştırıl­
dığında, bu tercihte ‘sahip olunmaması
gereken özellikler’ daha belirleyici olduğu
için negatif bir aydın tanımı söz konusu­
dur. Aydınlara daha az güven duyulduğu,
L İ Z M
sı arayışıyla Kırca'nın kuşağının özlem­
lerinin çarpıcı bir ifadesi olmuştur. Tas­
lağın, 24 Ocak kararlarının gerektirdiği
siyasal yapıyı oluşturma misyonu, sü­
rekli eleştiri konusu edilmiştir.
Kırca'nın 1991'de siyasete DYP'den
milletvekili olarak dönmesinin sembo­
lik önemi vardır. 1970'lerin sonların­
da, aslında elitler arası rekabet saikle-
riyle görülemeyen bir gerçek-milliyetçi
ve cumhuriyetçi muhafazakârlıkların
ideolojik yakınlığı iyice belirginleşme­
ye başladı. 12 Eylül restorasyonu; da­
ha sonra da Kürt sorununun canlanışı,
iki muhafazakârlığın 'üniter devlet' ek­
seninde daha da yakınlaşmalarının
önünü açtı. Kırca'nın D Y P tercihi,
cumhuriyetçi muhafazakârlığın-yani
sağ Kemalizmin-şartlara uyum gücünü
göstermesi; milliyetçi muhafazakârlı­
ğın da sıklıkla eleştirdiği 'Kemalist )a-
kobenizm'den 'demokrasi terbiyesi'
açısından çok farklı olmadığının da bir
işareti olması açısından Önemlidir.
1990'ların ilk yarısında Türkiye'de ya­
şanan 'içe kapanma' sürecinde, DYP
geleneğinin 'devletin işleyişini' iyi bi­
len Kırca gibi İsimlere yönelmesi de
bu açıdan değerlendirilebilir. Kırca,
1990'ların başındaki siyasî yazılarında
bu 'içe kapanma'nm yasal alt yapısı­
nın oluşturulması ve İdeolojik meşru-
laştırımı açılarından, yönlendirici ve
MGK’nın özellikle Anayasa taslağı konu­
sundaki tasarruflarından da anlaşılabilir.
27 Mayıs’ın Forum çevresinden veya üni­
versiteden çağrılan ve niteliklerine duyu­
lan güvenden dolayı sürece dahil edilen
aydınların yanında, 12 Eylül rejimi adeta
cımbızla ayıklayarak ‘bulaşmamış’ aydın
aramıştır. Oysa, ülkenin yaşadığı yoğun
politizasyonun dışında kalmış insan bul­
mak çok kolay değildi. Daha bu süreç.
BİR K E M A L İ S T R E S T O R A S Y O N
kanaat oluşturucu önemli bir rol üst­
lenmiştir. Ktrca'nın bir başka özelliği
de, Özal'ın merkeze taşıdığı İslâm'ın
temsilinden ve 'devlet ciddiyetiyle' çe­
lişen davranışlarından duyulan ve gi­
derek şiddetlenen tepkiselliğin erken
ve ısrarlı bir sözcüsü olm asıdır.
Özal'ın 'neo-liberal' tarafından değil,
muhafazakârlığından duyulan bir ra­
hatsızlıktır söz konusu olan. Zaten, 28
Şubat süreciyle yapılan, Özal'ın ku­
rumsa] laştırdığı neo-liberal zihniyetten
çok, kültüre! çatışma açısından 'Batılı­
laşmacı' seçkinlerin lehine yükselişe
geçirdiği değerler ve bunların temsilci­
lerinin tasfiyesi çabasıdır. Bu açıdan
Kırca, "Devletin güçlendirilmesi, dev­
letin İktisadî işletmecilik alanını geniş­
letmek anlamına gelmez. Bu alanın
fazla geniş olması, asli faaliyetlerinde
devleti zayıflatıcı bir unsurdur”4 der­
ken, Yeni Sağ değerlerin savunuculu­
ğunu açıkça üstlenmektedir. Kırca, da­
ha 1970'lerin sonlarından itibaren
böyle bir restorasyon tercihini zaten
savunmaktaydı. Sıklıkla kullandığı, "si­
vil toplumdan gelen ve siyasî zümre­
mizi etkisi altına tutan gelenek ve alış­
kanlıklar karşısında alınması gereken
tedbirler"5 ifadesinin de gösterdiği gi­
bi, henüz rüştünü ispatlayamamış bir
'sivil toplumun' vasisi konumu Kır-
ca'da hep belirleyici olmuştur. Sadece
MGK’ya kendi projelerine dayanak olabi­
lecek aydın kümelerinin kısıtlılığını his­
settirmiş olmalıdır. Cunta üyeleri, zaman­
la bunu fark edecek ve bazı çevreler lehin­
de tercihte bulunmak zorunda kalacaktı.
12 Eylül liderliği, sol Kemalist kadrola­
ra mesafeli davranmış, hatta, yaşanan pek
çok sorundan onları sorumlu tutmuştur.
Aslında temel karşıtlık, Kemalizmin sol t
sosyal demokrat yorumlarının devletin
T E Ş E B B Ü S Ü O L A R A K 12 E Y LÜL
Özal değil, Kürt sorunu da; popüler
kültürün 'entelektüel-bürokratik' dene­
time direnen 'pervasız' yükselişi de;
radikalleşen İslâm da hep Kırca kuşa­
ğının 'bürokratik yozlaşma' suçlamala­
rının temelini oluşturacak; ve bu yoz­
laşmanın dışında kalan tek kurumun
da silahlı kuvvetler olduğu ısrarla vur­
gulanacaktır, Kırca, cumhuriyetçi mu­
hafazakâr çizginin {sağ Kemalizm'in)
Yeni Sağ değerlerle kolaylıkla harman-
lanabileceğinin erken dönem habercisi
olarak da dikkati çekmektedir.
577
DİPNOTLAR
1 Kırca, "Toplu iş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt
Kanunun a vücut veren temel fikirler" kitap­
çığında, iş dünyasını orta ve uzun vadede
bu kanunların lehlerine olacağı konusunda
ikna çabasına girerek, aslında 'denetimsiz'
kalması tehlikeli işçi kesiminin 'makul' li­
derler ve yeni mevzuat sayesinde sistemle
entegrasyonunun sözcülüğünü de üstlenir,
bkz. Coşkun Kırca, Toplu Sö zleşm e Bilgileri,
Ankara: Bakanlıklararası Prodüktivite Mer­
kezi. 1964.
2 Coşkun Kırca, C H P Sosyalist B ir Parti m id ir ?
1967, Balkanoğlu Matbaası, Ankara, s, 10,
3 Bu taslak, Adnan Başer Kafaoğlu, Aydın Yat­
çın ve Coşkun Kırca tarafından hazırlanmış,
15 Mayıs 1980 tarihli Yeni Forum dergisi ta­
rafından yayımlanmıştır,
4 Coşkun Kırca. Devlette Yo zlaşm ayı Yenm ek:
Türk S iy a s î Sistem in in B o zu k lu k la rı re Ç a re ­
leri H a k kın d a B ir Deneme. İstanbul: Milliyet
Yayınları, 1994, 2 Cilt, s.40,
5 A.g.e., s.20.
kurumsal şemsiyesini, ‘özerklik’ talebinde
simgelenen bir yönde dönüştürme arayış­
ları ve korporatist siyaset felsefesinin et­
kisindeki seçkinlerin bunu ciddi bir teh­
dit olarak algılamalarından kaynaklan­
maktaydı. Bu açıdan, 12 Eylül restorasyo­
nu, Kenan Evren’in “Cumhuriyetin temel
taşlarından Atatürkçülük adına tahrifat
ve tahribat yapmış olanların yozlaştırmış
oldukları Cumhuriyet kuruluşlarını yeni-
 k e m a
den düzenleyeceğiz, gerekirse bu düzen­
lemeyi o kuruluşu kapatıp yeniden aç­
mak suretiyle gerçekleştireceğiz"8 ifadesi­
nin gösterdiği gibi TDK, TTK, TRT ve
üniversitelerde yapılan ‘tahribattan’ bu
kadroları sorumlu görmekteydi. Bu alıntı­
da, yeni rejimin Kemalizmin sol yorumla­
rına karşı tavizsiz olacağı açıkça görül­
mektedir ve yeni Anayasa’nın yapımın­
dan itibaren tüm restorasyon süreçlerinde
bu eğilim belirleyici olmuştur.
Danışma Meclisi’nin ‘ayıklanmış’ ay­
dınları da bunu doğrularlar. Belki de yeni
Anayasa’nın hazırlanma sürecinde yapı-
578 lan tartışmalardan ‘özgürlük’ kavramının
metinden çıkartılmasına dair olanı bu
bağlamda en çarpıcı olaydır. Bu tartışma,
yeni Anayasa’nın 27 Mayıs’ın anti-tezi ol­
ması gerektiğine dair yaygın kanaati de
gösterir. Daha çok Kemalizmin sol yo­
rumlarının tercih ettikleri ‘özgürlük’ kav­
ramı, 16 Ağustos 1982’de verilen bir
önergeyle Anayasa taslağından çıkarıldı
ve yerine ‘hürriyet’ kelimesi geçirildi.
Teklif büyük çoğunlukla kabul edildi.
Türkiye’de korporatist siyaset felsefesi­
nin ağırlığı düşünüldüğünde ‘hürriyet’
haklardan çok vazifeleri ve hürriyetin ne
olmaması gerektiğini ima ettiği ölçüde de
olumsuzlayıcı bir hukuk anlayışını çağ­
rıştırmaktaydı. Özgürlük ise özellikle sol
Kemalizm tarafından devletten kurumsal
özerkliği öne alan, barolar, TRT, üniver­
site gibi kurumlann organik devlet zihni­
yetinin aksine, bağımsızlaşmasını savu
nan bir içeriğe sahipti. DM’de ana gövde­
yi oluşturan muhafazakârların ortaklaş­
tıkları korporatist siyaset felsefeleri, bu
konuda hemfikir olmalarının da dayana­
ğını oluşturuyordu.
TSK'nın yukarıda bahsedilen siyaset
felsefesi, kültürel restorasyon anlayışının
sınırlarını da belirledi. Kısaca, toplumsal
değişimi denetleme arzusu, AKDTYK gi­
bi kurumlann yaratılmasında en belirgin
nedendi. Bu kurumun şekillenmesi ve
kadrolarının niteliği, değişimi denetleme
l i z
isteğinin ne tür aydınlarla yapılmak is­
tendiğini de gösterir: DTCF gibi ‘körpe-
ralist’ aydınların kümelendiği muhafaza­
kâr kurumlann AKDTYK içinde etkinlik
kazanmaları bu bağlamda anlaşılabilir
Kurumla hedeflenen kültürel restorasyo­
nun çarpıcı bir özeti, ilgili Anayasa mad­
desini hazırlayan MGK üyesi Tahsin Şa-
hinkaya'nın 'gerekçesi’nde bulunabilir:
“Atatürk tarafından kurulan Türk Dil
Kurumu ile Türk Tarih Kurumu'nun gü­
nün ihtiyaçlarına göre reorganize edile­
rek devletle olan organik bağlarının tesisi
ve kuruluş amaçları doğrultusunda faali­
yet gösterm eleri...’’9 Burada, devletten
bağımsızlaşan kültür üretiminin devletin
varlığına tehdit olarak algılanması teşhi­
sinden hareketle; tedavi, ‘bağımsız’ ay­
dınların korporatist/kurumsal aydınlarca
ikamesinde görülmektedir. Aslında Şa-
hinkaya’nın gerekçesi’, 12 Eylül Atatürk­
çülüğünün toplum tasavvurunun bir
özelidir,
L983'te AKDTYK’ya atanan aydınlara
baktığımızda bu doğrultuda çarpıcı so­
nuçlar çıkmaktadır. Şahinkaya’nın gerek­
çesinde veya Evren'ın sıkça kullandığı
‘Devlet’iıı vidalarım sıkmak gerektiği’ tü­
rü ifadelerde, kültürün artık bir ulus inşa
etmenin aracı olarak görülmediği, millî
güvenlik sorunu penceresinden algılandı­
ğı açıktır, inşadan çok denetleme kaygısı
baskındır. Zaten, 27 Mayısla kurumsalla­
şan Millî Güvenlik Kurulu (MGK), 12
Eylül’le sağlanan yeni güçleriyle temelde
bir üst kabine benzeri yapıya kavuşturul­
muş; böylece, seçkinlerin konumunu ye­
niden üretebilecekleri kurumsal bir gü­
vence yaratılmıştır. Kültürle ilgili konula­
rın sıklıkla Kurul’un gündemine gelmesi,
bu açıdan değerlendirilmelidir. Bu arayış,
AKDTYK’nun şekillenmesinde de belirle­
yici olmuştur.
18 Ağustos 1 9 3 0 ’te yürürlüğe giren
AKDTYK yasasına göre, Atatürk’ün kur­
duğu TTK ve TDK lağvedilerek, yeni ata­
nan kadrolarıyla Yüksek Kurum şemsiye­
BİR K E M A L İ S T R E S T O R A S Y O N
si içine alınmıştır, 12 Eylül Rejimi, baş­
langıçta özellikle dil konusunda çatışan
‘özleştirmeci’ ve ‘yaşayan Türkçe’ yanlısı
iki görüşe karşı tarafsız durmaya çalıştı.
Bu tarafsızlık kaygısı, 12 Eylül’den he­
men sonra Haşan Sağlam’ın Millî Eğitim
bakanı olduğu dönemde belirgindir. Bu
açıdan bakıldığında, Sağlam’ın bir dil
akademisi kurularak, farklı tarafları uz­
laştırma çabasının terk edilmesi ve AKD-
TYK gibi muhafazakâr kadrolar lehinde
tercihte bulunan bir kültürel restorasyon
kuruntunda karar kılınması çarpıcıdır.
Dil konusunda Kenan Evren’itı ‘yaşayan
T ü rk ç e ’ y an lıların a yakın olduğu,
TDK’nın devrimci’ anlayışından rahatsız­
lık duyduğu pek çok konuşmasından an­
laşılmaktadır. Örneğin, “Kitaplar, anlaşılır
Türkçe ile yazılmalıdır. Türk Dil Kurumu
kısa sürede lisan anlayışı getirmek istiyor.
Kitaplar, hem yeni neslin hem eski neslin
anlayabileceği şekilde yazılmalıdır. Bu da
ancak, yüz yüzelli senede gerçekleşebi­
lir’’10 diyerek bu konuda muhafazakâr
çevrelerle benzeşen eğilimini ortaya koy­
muştur.
İlginç biçimde, 'özleştirmeci’lerle ‘yaşa­
yan Türkçe’ taraftarlarını benzeştiren or­
tak bir misyon duygusu vardır ki, bu da
dilin iletişim aracı olaıck algılanmasının
ötesinde yukarıdan aşağıya politik ve kül­
türe! inşa çabalarının vazgeçilmez parçası
olarak görülmesidir. Toplumun dili nasıl
kullanması gerektiği konusunda, devleti
etkileme amacıyla yaşanan bu mücadele­
de, ‘yaşayan Türkçe’ taraftarlarının ilk ba­
kışta liberal bir duruşa yakın oldukları
zannedilebilir. Oysa, bu kesim özellikle
AKDTYK yoluyla, dilin devlet eliyle de­
netimi konusunda yoğun çabalar göstere­
rek, ‘devletçi kültür’ çizgisini yeniden
üretmiştir. Ö zellikle, 12 Eylül sonrası
TRT Yönetim Kuruiu’na atanan Prof. Zey­
nep Korkmaz, Ayhan Songar gibi Aydın­
lar Ocağı’na yakın isimler, 'yaşayan Türk­
çe’yi korumak adına, 200 kelimelik bir
yasak listesinin kabul edilmesi türünden
T E Ş E B B ÜS Ü O L A R A K 12 E Y LÜL
girişimlerde bulunabiİtilişlerdir.11
Dil konusundaki duruşun, 12 Eylül’ün
toplumu düzen adına şekillendirme çaba­
sından bağımsız ani aşı lam ayacağı, 12 Ey­
lül Atatürkçülüğünün ruhuna uygun ol­
duğu ayrıca vurgulanmalıdır. Giderek ser­
pilen, dinamik bir entelektüel hayatın dı­
şında kalmaya başlayan bir kuşağın, dil
konusuna tepkiselci yaklaşımında gele­
neksel korporatist siyaset felsefesinin te­
mel referanslarını oluşturduğu ayrıcalıklı
konumun yeniden üretilmesi kaygısı da
ağır basmıştır. Kültür hayatının başka
kodlarla, sembollerle şekillenmesinden
duyulan ürküntü, en çok dil konusunda 579
tepkisel olarak dışa vurulmuştur. Bu alan,
sem bolik anlamı açısından akademik
kaygılarla siniri andırıl amayacak bir öne­
me sahiptir.
1980 Şubatı’nda iktidardaki AP’nin kül­
tür bakanlığının danışma komisyonların­
da görev yapan 49 muhafazakâr akade­
misyenden 23’ü AKDTYK’ya atanırken,12
1978 CHP iktidarında Kültür Bakanlığı
Kültür Yüksek Kurulu’nu oluşturan üye­
lerden hiçbirini bu listede göremiyoruz.13
Yeni Tarih Kurumu’na atanan üyelere
baktığımızda, Tü rk-lslâm Sentezi’nin
1960 sonrasında şekillenmesine katkıda
bulunan başta Prof. İbrahim Kafesoglu ol­
mak üzere, M.Altay Köymen, Bahaettin
Ögel, Bayram Kodaman, Bahattin Yediyıl-
dız. Hakkı Dursun Yıldız, Fahrettin Kırzi-
oğiu, Faruk Sümer gibi tarihçilerin etkin­
liğinin arıtırı İdıgmı görüyoruz.
1980’lere kadar olan süreçte, Türk Ta­
rih Kurumu’nda belirleyici çizgiyi ‘uygar­
lıkçı’ tarih anlayışı doğrultusunda ‘çağ­
daşlaşma’ misyonunu gerçekleştirm ek
oluşturmuştur. Prof. Enver Ziya Karal,
Ekrem Akurgal gibi tarihçilerin, İslâm di­
ninin ‘geriletici’ etkilerine karşın eski Yu­
nan ve Roma medeniyetleri ve Türklük
arasında kurdukları tarihsel süreklilik te­
ziyle Batıh/çağdaş zihniyeti yakalama
misyonu, 1940Tı yılların hümanist eğilim
seferberliğinin de çıkış noktasını oluştur-
 K E M A
maktaydı. Bu bakışın anti-tezini ise özel­
li! le İbrahim Kafesoğlu’nun Islâm öncesi
Türk, daha sonra Selçuklu ve Osmanh ta­
rihlerinin öne çıkarılmasını savunan ve
1960'lardan sonra yetişen tarihçi kuşağın­
da daha tesirli olan tarihçilik anlayışı
oluşturmaktadır.
R estore ed ilm iş Türk Tarih Kuru-
mu’nda kültürel / bilimsel üretimin ikti­
dar sahipleriyle çatışma yaratabileceği
hiçbir zaman kabul edilmemiştir. Tam
tersine, kültürel / bilimsel üretim iktidarı
(devleti) hep haklı çıkaran bir vazife ola­
rak algılanmıştır. Kurum üyeleri, millî
580 mesele/tehditlerin değişen niteliğine göre
ürün vermeyi vazife addetmişlerdir, Bul­
gar meselesi sönümlendiğinde, Ermeni
meselesine el atılmış veya Kürt sorununa
dair yoğun mesai harcanmıştır. Sözgelimi,
restore edilmiş TTK Ocak 1986’da, Erme­
ni ve Bulgar iddialarına karşı yeni bir lak­
tikle mücadeleye başladığını duyurdu,
“Belge savaşı" yoluyla, iki ayrı çalışma
grubunun hazırladığı belgelere dayanan
20’ye yakın kitap dünyanın 375 kütüpha­
nesine gönderilmeye başlandı, Ermeniler­
le ilgili çalışma grubunun başında emekli
büyükelçi Kamran Gürün yer alırken,
Bulgarlarla ilgili grubun başkanı (aynı za­
manda TTK’nın da başkam olan) Prof.Dr.
Yaşar Yücel’di.14
AKDTYK, özellikle Kurum’un ilk baş­
kam emekli Korgeneral Suat İlhan reh­
berliğinde Orta Asya Türkleriyle tarihsel
bağları önemseyen bir doğrultu geliştirdi.
Bu yapılırken, sıklıkla stratejik nedenler,
reel politiğin dayattığı zorunluluklar gibi
askerî çevrelerin kuşkularını giderebile­
cek bir lügatçe kullanıldı. Burada ilginç
olan sosyal bilimlere böylesi ‘misyoncu’
yaklaşımın milliyetçi muhafazakârlığın
‘ilimci’ kanadında ciddi bir geleneğe hali­
hazırda sahip olmasıydı. TKAE (Türk
Kültürünü Araştırma Enstitüsü) gibi çev­
reler ‘millî meseleler’ konusunda, son ola­
rak ‘Kürtlerin Türklüğü’ ekseninde kap­
samlı eserler vermekteydi. AKDTYK, bu
L İ Z M
çevrelerin kültürel tezlerinin Atatürk Mil­
liyetçiliğiyle harmanlanacağı yer olacaktı.
Bu iki geleneğin uzlaşması için yoğun ça­
ba harcayan kişi, kurumun ilk başkanı
emekli Korgeneral Suat İlhan olacaktı, Il­
han, TSK’da belirgin eğilimi oluşturan
Atatürk milliyetçiliğine, Türkiye dışında­
ki soydaşların hamiliğini güvenle üstlene­
cek bir emperyal vizyon, süper güç olma
istenci aşılamaya çalıştı. Bu girişimlerin
2000’li yıllarda TSK’daki veya sivil siya­
setteki izdüşümleri ayrıca çalışmaya de­
ğecek önemdedir.
“Türkiye'nin jeopolitik kaderinin Orta
Asya, daha doğrusu Türkistan’ın kaderi
ile paralelleşmeye başladığı...Bir ulusun
karşısına, böyle büyük bir olanak, aynı
zamanda böyle büyük bir tarihi sorumlu­
luk nadiren çıkar"15 gibi ifadeler ve je ­
opolitik ve realist uluslararası ilişkiler di­
siplinlerinden devşirdiği kavramlarla, İl­
han ‘ilimci milliyetçilik’ geleneğiyle, TSK
arasında bir köprü işlevi üstlendi. Bu di­
lin 1990Tann başından itibaren, Turgut
Özal’ın bölgesel (ekonomik) güç olma
özgüveniyle paralelliği dikkat çekicidir,
Suat Ilhan, giderek AB karşıtlığı belir­
ginleşen, TSK içinde de yansımalar bulan
ve milliyetçi muhafazakâr kesimleri de
içeren bir dilin erken dönem sözcüsü ola­
rak ayrıca önem taşımaktadır. Kısaca,
cumhuriyetçi ve milliyetçi muhafazakâr
çizgileri Kürt sorunu ve küreselleşmenin
getirisi olan imkân ve tehditler ekseninde
ortaklaştıran bir dildir söz konusu olan.
Bu yakınlaşmanın tohum lan, 12 Eylül
restorasyonuyla atılmıştır.
Ne var ki, bahsedilen yakınlaşma ancak
1990’larda görünürlük kazanmıştır. 12
Eylül restorasyonu sürecinde, bu iki mu­
hafazakârlığın kolay uzlaşamadıkları es­
kimeyen bir tartışma daha vardı: Atatürk
milliyetçiliği ile Türk milliyetçiliği tanım­
larının hangisinin Anayasa’da yer alacağı­
na dair yapılan mücadele. Bu dönemde
Anayasa’nnı başlangıç bölümüne Türk
milliyetçiliği ifadesinin konması için yo-
Bİ R K E M A L İ S T R E S T O R A S Y O N T E Ş E B B Ü S Ü O L A R A K 12 EY L ÜL

12 Eylül askeri rejiminin Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu’nu (DİSK) en tehlikeli

anarşi mihraktan arasında görmesinin arkasında, onun korporaüst ve patrimoniyal
İdeolojiyi benimsemeyerek özerk bir sın ıf hareketi oluşumuna yönelmesi yatar.

gun çaba harcanmıştır Bu çabalara karşı kinlerin Batılılaşmayı sekteye uğratabile­

direnç, Atatürk milliyetçiliğini rejimin ra­
kipsiz resmî idolojisi olarak görmek İste­
yen aydınlarca verilmiştir.16
Sonuçta 1961 Anayasasının başlangıç
bölümünde geçen 'Türk milliyetçiliği’ ifa­
desi, 1982’de 'Atatürk milliyetçiliği’ ola­
rak değiştirilmiştir. Milliyetçi muhafaza­
kâr teze göre, Türk milliyetçiliği, Atatürk
milliyetçiliğini de içeren bir kapsayıcılığa,
tarihi süreklilik tezine daha elverişliydi.
Atatürk milliyetçileri, ‘sınırları belli bir
vatan anlayışına’ dayalı, ‘realist’ olan ve
maceracılıktan uzak bir tanımı esas alır­
ken, Türk m illiyetçiliğini savunanlara
karşı geleneksel Kemalist kuşkuculuğu
yeniden üretmekteydiler. Kısaca, ümmet­
çi, ırkçı millet-milliyetçilik anlayışıyla,
özellikle bu iki anlayışın ‘maceracı’ tasav­
vurlara açık olabileceğine dair duyulan
kuşku öne çıkmaktaydı. Bir yönüyle, Ata­
türk m illiyetçiliği kavramı üzerindeki
sembolik çatışmanın altında. Batıcı seç­
cek potansiyel ‘geleneksel’ ve ‘modern’ ra­
kiplerine karşı duydukları güvensizlik
yatmaktadır. Bu tanımın dışlayıcı ve içeri-
ci kavramsallaştırılması, ideal aydın tanı­
mının önemli bir bileşeni yapılmak isten­
miştir.
Atatürk Milliyetçiligi’nin bu yönde içe-
riklendirilmesi konusunda en yoğun ça­
bayı harcayanlardan Prof. Turhan Feyzi-
oğlu’na göre “Atatürk’ün milliyetçilik an­
layışı akılcı, çağdaş, medeni, ileriye dö­
nük, demokratik, toplayıcı, birleştirici,
yüceltici, insani ve barışçıdır. Böyle bir
milliyetçilik anlayışı, milliyetçilikle taban
tabana zıt olan komünizmle yan yana ge­
lemeyeceği gibi, ırkçılıkla, totaliter fa­
şizmle, teokratik düzen savunuculuğuyla
da bağdaşmaz,’’17
Bu alıntılarla yadsınan ‘gerçekçi’ olma­
yan ve 'sınırları belirsiz bir vatan anlayı­
şına’ vurgu yapanlardan farklı olunan
nokta, vatandaşlık esasına dayalı bir
 K E M A
cumhuriyet anlayışının buradan türetil-
m esinin, geliştirilm esinin daha kolay
oluşudur. Ne var ki, bu söylem, Türkiye
coğrafyasıyla yetinmeyen, ırkçı tonlar ta­
şıyan milliyetçilerle paylaşılan ortak bir
mirastan dolayı kolayca en belirgin çizgi
haline gel em em ektedir. Atatürk milliyet­
çiliğini savunanların ve sol Kemalistlerin
veya ikisinin de reddine dayanan siyaset
anlayıştan, vatandaşlık vurgusunu geliş­
tireb ilecek söylem sel birikim i erken
Cumhuriyet döneminde bulabilmekle
beraber, sağ Kematizmin pratik süreçte
ağırlık kazanan etnisist-kültüralist açı-
582 lımlan karşısında güdük kalmaktadırlar.
Bunun en belirgin nedeni, görünürde ça­
tışan iki farklı milliyetçilik anlayışının da
Ziya Gökalp’in somutlaştırdığı korpora-
tist-solidarist siyaset felsefesinden kopa-
mamalarıdır. Atatürk milliyetçiliği, Ziya
Gökalp’ten kopuşla değil, geç Ziya Gö­
kalp’in benimsenmesiyle şekillenmekte­
dir, Geç Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esas­
larında “Türkçülük hiçbir zaman kleri­
kalizmle, teokrasi ile, istibdatla bağdaş­
maz"18 derken, Atatürk milliyetçiliğinin
de bu konudaki sınırlarını çizmiştir. Gö­
kalp düşüncesini korporatist-solidarist
açıdan yorumlama yönünden iki milli­
yetçilik yorumu arasında ciddi paralellik
vardır. Prof. Feyzioglu’nun Atatürk milli­
yetçiliğini solidarist bir anlayışla tanım­
ladığı ve Atatürk’ten örneklerle destekle­
meye çalıştığı aşağıdaki tanım, bu sürek­
liliği örneklendirir: “Atatürkçü milliyet­
çilik, Türk milletinin sosyal adalet içinde
kalkınmasını sınıf kavgasında görmez.
A tatürk,Türk toplumunu teşkil eden
köylü, çiftçi, işçi, esnaf, sanatkâr, sanayi­
ci, tüccar, serbest meslek mensubu, me­
mur gibi her çeşit meslek ve zümrelerin,
aynı milli toplumun birer unsuru olarak,
sosyal adalete uygun esaslar içind e,
ahenkli bir tarzda işbirliği yapmalarını;
bunların arasında çıkabilecek uyuşmaz­
lıkların millet yararını herşeyin üstünde
L İ Z
tutarak uzlaştırılmasın! ve bağdaştırılma­
sını öngören bir temel görüşe sahiptir '
Bu nedenle, Atatürk milliyetçiliğinin
söylemsel düzeyde vatandaşlık esasına
dayalı Cumhuriyet lehine unsurlar barın­
dırmasına rağmen, solidarist yönü, hal­
kın farklılık taleplerine kuşkucu bakma­
sı; sınırlan belli bir millet tanımı içinde
‘sapmalardan’ temizlenmiş bir siyaset ala­
nının yeniden tesisi için, ‘aydınlanmış
muktedirlerin’ müdahalelerini olumla­
masına yol açmaktadır. Suat Ilhan’ın iki
m illiy etçiliğ i harm anlam a çab asın ın
1990’larda kazandığı etkinlik düşünül­
düğünde, Atatürk milliyetçiliğinin, milli­
yetçi muhafazakâr çizgiyle uzlaşmasının
en azından 1970’ierde sanıldığı kadar zor
olmadığını ve 12 Eylül restorasyonunun
bunun en çarpıcı göstergesi olduğunu sa­
vunabiliriz.
12 Eylül restorasyonunun başlangıç he­
defleri düşünüldüğünde, başarılı olup ol­
madığı tartışmaya açıktır. Solun gücü bü­
yük ölçüde kırılmakla beraber, restoras­
yonun öngörmediği aktörler sahneye çık­
mıştır. Bunlar, radikalleşerek Türk-lslâm
senteziyle çizilmek istenen sınırları zorla­
yan ve enternasyonalist etkilere açık bir
İslâm! hareket; Kürt hareketi ve entelek­
tüel-bürokratik denetime direnen ve pi­
yasayla içiçe yükselişe geçen popüler kül­
tür kaynaklı aktörler olarak tanımlanabi­
lir. Bu aktörlerin yükselişinin öngörüle-
bildigi söylenemez. Bu açıdan bakıldığın­
da, 28 Şııbat (1997) süreci, 12 Eylülle
konan hedeflerin tınmadığının, bazı hata­
lar yapıldığının itirah olarak değerlendiri­
lebilir. Ne var ki, bu türden girişimler is­
tenilen hedefe tam olarak varamamakla
beraber, toplum dokusunda ciddi tahri­
batlar yaratabilmektedirler. 12 Eylülde
yapılan, toplumun özellikle 1950 sonrası
giderek güçlenen, kendi kaynak ve tercih­
leriyle moderni eşebileceğin e ve değişebi­
leceğine dair özgüveninin ve enerjisinin
ciddi biçimde kırılmasıdır. 71
BİR K E M A L İ S T R E S T O R A S Y O N
DİPNOTLAR
1 Cumhuriyetçi muhafazakârlığı. 1970’lerin so­
nunda yükselişe geçen 'Yeni Sağ' değerlerle
kaynaştırma çabası olarak, 12 Eylül darbesin­
den kısa bir süre önce; Mayıs 1980’da, Aydın
Yalçın. Coşkun Kırca ve Adnan B. Kafağlu’nun
hazırladığı anayasa taslağı çarpıcıdır. Bu taslak,
24 Ocak kararlarının gerektirdiği siyasî altyapı­
yı oluşturduğu gerekçesiyle eleştirilmiştir,
2 Gazeteci Haşan Cemal. MGK Genel Sekreteri
Haydar Saltık’ın 24 Ocak Kararlan’nı destekle­
diğine dair kendisine verdiği özel demeci ak­
tarmaktadır. Saltık, özal'a karşı geçmişten ge­
len güvensizliğin aşılmasında kilit bir rol üst­
lenmiştir, Bkz, "Tank Sesiyle Uyanmak", Anka­
ra: Bilgi Yayınevi, 1986. s.32.
3 12 Eylül darbesi gerçekleşmeden önce muhte­
mel darbenin sağa meyilli olacağına dair ciddi
belirtiler mevcuttu. Sağ basının darbeyi sezin­
lediğinde içine girdiği rahatlama durumu ve
Süratle gönüllü işbirliği önerilerine soyunması
bunun somut bir göstergesidir. Sözgelimi.
TSK'nm 2 Ocak tarihli uyarı mektubu üzerine
Ahmet Kabaklı Tercüman'da "Uyarı Değil,
Uyanış" (3 Ocak 1980), "Muhtıra Muhatabını
Bulmuştur" (7 Ocak 1980), "Hala Anlaşılmadı
mı?" (10 Ocak 1980), "Şeytanın Ayağı Kırılmış­
tır" (17 Ocak, 1980), "Ordu Kırgındır" (20 Şu­
bat 1980), "Kumandanın İzni İle" (29 Şubat
1980) başlrklt yazılarla iyimserliğini ve 'göreve'
hazır olduğunu gösteren yazılar yazmıştır.
4 Sözgelimi, Kenan Evren, Avrupa ülkelerinin in­
san hakları konusundaki baskıları üzerine 12
Haziran 1981'de "Şu sırada. 90 günlük gözetim
süresini indirecektik. Ama bazı Avrupalı dostla­
rımız 'Yoksa yardımı keseriz' deyince 'Kaldırmı­
yoruz' dedik. Bizler Türk milletinin şeref ve
haysiyetini para ile satacak insanlar değiliz"
derken bu tavrı örnekliyordu. Bkz. Baktn Oran
"Kenan Evren" 199-202, C u m h u riy e t D ö n e m i
Türkiye A n siklo p ed isi, Cilt 11. İstanbul: İletişim
yayınları, 1995, 199-202.
5 Oktay Akbal. "27 Mayıs'a Karşı Çıkanlar" Cum­
huriyet, 27 Eylül 1981.
6 Mehmet Semih Gemalmaz, ”12 Eylül Rejimi",
CDTA Cilt 14; ss.974-998; s.985. Cumhuriyet ta­
rihinde bu kadar kısa sürede bu kadar yoğun
yasa üretimi etkinliği nadirdir,
7 Kurucu Meclis’in 160 üyesinden 32'si hukukçu-
avukat-savcı, 28'i mühendis, 27 akademisyen,
2Û'si ordudan emekli subay, 14’ü eski parla­
menter, 11'i ekonomist. T i sendikacı ve diğerle­
ri de değişik meslek gruplarından gelmekteydi.
8 Tercüm an, 24 Temmuz 1981, Erzurum konuş­
ması, Kenan Evren'in ağzından din eğitiminin
mecburi olacağına dair Konsey kararının da
açıklandığı konuşmadır.
9 Ahmet Kabaklı, "Kutlu Bir Haber mi?" Tercü­
man, 26 Ocak 1983.
T E Ş E B B Ü S Ü O L A R A K 12 E Y L Ü L
10 23 Eylül 1981, Tercüm an,
11 TRT'nin Yönetim Kurulu'nda Aydınlar Ocağı'na
yakın, Prof. Zeynep Korkmaz, Ayhan Songar,
TD K’nin yeni başkanı Haşan Eren, İbrahim
Agah Çubukçu, İsmet Giritli, Altemur Kılıç gibi
isimler dikat çekmektedir, özellikle Prof. Kork­
maz, TDK ve TRT’de belirlenen 'sözcük yasa-
ğı'nın listesini hazırlayacak kadar etkindir. İl­
ginç biçimde, bu yasak listesi 1987'de Cem Du­
na yönetimince yürürlükten kaldırıldı. 1987 yılı
aynı zamanda Türk-İsi dm sentezine yakın kad­
roların özellikle YÖK tarafından tasfiye edil­
meye başlanmasıyla da dikkati çeker.
12 Bu ortak isimler için bkz, Bkz. Türk Edebiyatı,
"Kültür Bakanlığınca 8 dalda yeni danışma ku­ 583
rulu teşkil edildi", 76 (Şubat 1980): 30-33. Ayrı­
ca, "Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kuru­
mu G örevlileri" T ü r k K ü lt ü r ü , 250 (Şubat
1984): 93-97.
13 CHP'Iİ Kültür Bakanlığı'nın Kültür Yüksek Ku-
rulu'ndaki isimler için bkz. Bozkurt Güvenç,
Gencay Şayian ... T ü rk Islâm Sentez/, İstanbul:
Sarmal Yayınlan, 1994. s. 256.
14 Tercüm an 18 Ocak 1986. Kurumun dergisi Bel­
leten'de güncel-pratik kaygılarla, yabancı dilde
yayımlanan makalelere örnek olarak Prof.
Mehmet Saray, "What is the Bulgarian goven-
ment trying to prove by denying the historical
facts?" TTK B elleten, 202 (Nisan 1983):183-193;
veya Salahi R. Sonyel. "Turco-American Relati-
ons in the Context of the Jevvish Holocaust"
TTK B elleten, 210 (Ağustos 1990): 757-772
15 Suat Ilhan. Türk A s k e ri K ü ltü rü n ü n Tarihi Geliş­
m esi: K u tsa l Ocak, İstanbul: ötüken Yayınları,
1999,
16 Atatürk m illiyetçiliği tanımını destekleyen
Danışma Meclisi üyeleri, yeni anayasa tasarısı
hazırlanırken 'sınırlan belli vatan fikrinin öne-
mi'ni vurgulamışlardır, Bkz, Danışma M eclisi
Tu ta n a k D erg isi, 17 Ağustos 1982, 128. birle-
şim-Prof. Dr. Utkan Kocatürk s. 647; Prof. Dr.
Hamıza Eroğlu'nun konuşması, s. 648.
17 Prof.Dr, Turhan Feyzioğlu, "Atatürk ve Milli­
yetçilik", A ta tü rk A ra ştırm a la rı M e rk e zi D e rg i­
si, Ciltli, Sayı:2. Mart 1985,SS. 353-419, s. 381.
13 Ziya Gökalp, T ü rk çü lü ğ ü n Esasları Kültür Ba­
kanlığı Yay,, yayına hazırlayan Mehmet Kap­
lan, İstanbul, 1976,s.177.
19 Feyzioğlu, a.g.e, s. 393. Feyzioğlu, "Birçok araş­
tırmacılar, Atatürk'ün milliyetçilik ve millî bü­
tünlükle sosyal adaleti bağdaştırmaya çalışan
görüşlerini, Fransa'da büyük atılmaların gerçek­
leştiği Üçüncü Cumhuriyet döneminin başlıca
ideolojisi olan "tesanütçülük" (sotidarisme) ile
karşılaştırmışlardır" (s.394).
 Neo-Kemalizm,
Organik Bunalım ve Hegemonya
NECMİ
K
ürt sorununun derinleşmesiyle be­
raber İslâmî hareketin yükselişi,
Türkiye'nin 1990’lardaki siyasal
konjonktürüne damgasını vurdu ve top­
lumsal güçlerin kümelenişinde tayin edici
bir rol oynadı. Bu kriz aynı zamanda,
1980’lerde kurulmaya çalışılan Özalcı he­
gemonyanın başarısızlığa uğradığı anlamı­
na da geliyordu. Devlet, amagonizinaların
nötralize edilemediği ve soğurulanıadığı
bu koşullarda, bir yandan çeşitli partilerin
kapaulması ve “irtka”ya karşı 28 Şubat ka­
rarlarının alınması gibi yollarla açık kamu­
sal yasal çerçeveye, öbür yandan da Susur­
luk örneğinde olduğu gibi bu kamusal ya-
sallıgın yazılı olmayan alt yüzünün deste­
ğine başvurdu. 1980’lerde Özalcılıgm, Ke-
malizmin bürokrasideki hegemonyasını
kırması Kemalist seçkinler arasında zaten
rahatsızlık yaratmıştı. 1990’larda, ciddi bir
tehdit oluşturduğu düşünülen İslâmî hare­
ketin karşısında devletin ve sosyal demok­
rat partilerin zayıf kaldığı düşüncesi, bu te­
dirginliği arttırmıştır. Bu hegemonya kay­
bını önlemek için, söz konusu tehditleri
salt kamusal-yasal ve siyasal değil toplum­
sal düzlemde de geriletmek gerektiği dü­
şüncesi kendini duyurmaktaydı. Kemaliz-
min tarihinde görece yeni bir olgu olarak
‘sivil’ bir Kemalizmin oluşumunun teşvik
edilmesi, bu koşullarda gerçekleşmiştir.
1990’larda uygulanan ve 28 Şubat süre­
ERDOĞAN
cinde zirvesine ulaşan resmî Kemalist res­
torasyon projesi Türkiye toplumsal for­
masyonundaki hegemonya bunalımına
karşı devlet aygıtları içinden geliştirilen
özerk bir tepkiyi temsil etmiş ve -Grams-
cid terimlerle- bir tür “pasif devrim”e yö­
nelmiştir. Toplumsal ilişkilerin siyasal,
ideolojik, kültürel, ekonomik vb. tüm veç­
helerini kapsayan bu organik bunalımın
düğüm noktasını “otoriıe bunalımı", siya­
sal rejim ve temsil bunalımı oluşturmuş­
tur: Temsil eden ile temsil edilen arasında­
ki bağın koptuğu ve partilerin anakronik­
leşme eğilimine karşı direnemez hale gele­
rek toplumsal içeriklerinin boşaldığı, parti
siyasetinden devlet aygıtlarına kadar uza­
nan ve baskıcı devlet aygıtı olarak ordu­
nun göreli gücünü pekiştiren bir bunalım
(Gramsci 1971: 210). Yasama ile yürütme
arasında, yürütmenin farklı organları ara­
sında ve yürütme ile yargı arasında devlet
iktidarının birliğini sağlayan tutkalın çö­
züldüğü, cumhurbaşkanı ile hükümet (Se­
zer ve Ecevit), hükümet veya onun bir ka­
nadı ile ordu (28 Şubat sürednde RP ve
yakın zamanlarda Yılmaz ile ordu), ordu
ile yasama, yasama ile hükümet, hüküme­
tin farklı kanatlan, farklı bakanlıklar veya
herhangi bir bakanlık İle diğer devlet ay­
gıtları, yargının farklı organları ve halta
Yargıtay örneğinde olduğu gibi aynı yargı
organının başkanı ile başsavcısı arasında
N E O - K E M A L İ Z M , O R G A N İ K
Genelkurmay II Başkam Çevik Bir, “28
Şubat süreci" nin atak bir sözcüsüdür
ism i bu süreçle özdeşleşenlerden
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Vural
Savaş da, “Türk Ordusunun
Cumhuriyetimizi korum a ve kollam a
görevinin’ meşruiyetini savunmuştur.
çatışma veya yarılmaların yaşandığı bu or­
ganik bunalım hali, MGK etrafında kurul­
muş, zorun gücüne dayalı bir hassas ve
tehlikeli dengeye dayanıyordu. Bir tür fe­
odalleşmenin veya “parsellenmiş egemen­
liğin", Ahmet Insel'in deyişiyle 'fiilen çok
hukuklu bir rejim "m1 söz konusu olduğu
ve fakat genişlemeci bir hegemonyayı tesis
edebilecek bir sivil kollektif iradenin orta­
ya çıkamadığı bu koşullarda, devlet iktida­
rının -güçler ayrılığının ötesindeki- ide-
olojiko-politik birliğini ve bölünmezliğini
yeniden sağlamak işi MGK’da cisimleşen
baskıcı devlet aygıtına düştü.
Resmi Kemalist söylemin savunmact-
tepkisel ve otoriter bir tarzda yeniden öne
sürülmesine dayalı pasif devrim sürecinin
mevcut toplumsal-siyasal güç ilişkileri ve
hegemonya mücadeleleri karşısındaki sı­
nırlarını aşabilmesi ancak popüler-kon-
sensüel kaynakların harekete geçmesiyle
mümkündü. 1980’lerin sonlarından itiba­
B U N A L I M VE H E G E M O N Y A
ren kurulmaya ve yayılmaya başlayan Ata­
türkçü Düşünce Derneği (ADD) ve Çağ­
daş Yaşamı Destekleme Derneği (ÇYDD)
gibi Kemalist sivil toplum kuruluşları
(STK), baskıcı devlet aygıtlarının dayattığı
Kemalist restorasyona “sivil" bir destek
sağladı. “Sivil toplum"da yükselen neo-
Kemalisı dalga, STK’ların yanı sıra, bir di­
zi Kemalist dergiyi ve medyadaki kanaat
önderlerini de kapsıyordu. Neo-Kemalisı
dalganın devletten ve siyasal partilerden
görece ayrı bir güç olarak ortaya çıkma­
sında rol oynayan önemli etkenlerden bi­
ri, Kemalist çevrelerin Türk-Islâm Sente­
zimi sahiplenen 12 Eylül rejimi ile birlikte 585
devlete karşı duydukları güvenin sarsıl­
ması, Cumhuriyetin kurucu ideolojisi
olarak Kemalizmin devlet aygıtlarının bir­
leştirici / eklemleyici ilkesini sağlamaktan
uzaklaşması ve devlet aygıtlarının etnik ve
dinsel hareketler karşısında Kemalist siya­
sal projeyi yeniden öne sürmekte ve da­
yatmakta zayıf kalmasıdır. Bir diğeri ise,
sosyal demokrat partilerin girdikleri bu­
nalım karşısında neo-liberal ortodoksiye
yanaşmaları ve bu arada Kemalizmin dev­
letçilik gibi kimi akidelerini bırakmaya
meyletmeleri ve iktidara geldikleri zaman
da “Atatürk ve Atatürkçülük karşıtı” teh­
ditlere karşı aciz kaldıklarının düşünül-
mesiydi (Kışlalı, 1994). Bir “sivil toplum"
hareketi olarak neo-Kemalizm, “Atatürk
milliyetçiliği", “laiklik” ve “çağdaşlık"
üzerine bina edilen Kemalist restorasyon
projesinin kendine popüler rıza devşirme­
si ve hegemonikleşmesini hedefledi. Bu
bakımdan. Kemalizmin tarihinde görece
yeni bir olgu olarak, klasik Kemalizme öz­
gü modern devlet pedagojisine eşlik eden
bir “sivil” Kemalist pedagoji geliştirilmeye
çalışıldı. Neo-Kemalist hareket, 8 yıllık
eğitime destek, millî bayram kampanyala­
rı, eğitim seferberlikleri ve burslar gibi
araçlarla bu sivil Kemalist pedagojiye hiz­
met etmeye çalıştı. Bu bakımdan, 1990’lar
Kemalizmini karakterize eden şey, Sin­
can ’dan geçen tanklar olduğu kadar,
 K E M A
ÇYDD’nin verdiği öğrenci burslarıydı da.2
Neo-Kemalizm, lıpkı resmî Kemalizm
gibi, devletin ve milletin ülkesiyle bölün­
mez bütünlüğünü vaaz eder. Devrim ka­
nunlarının yeniden uygulanmasını talep
etmesi bakımından da resmî Kemalizm ile
benzeşir. Ancak, anti-emperyalizm ve ulu­
sal bağımsızlık vurgusu ne o-Kemal İzmin
resmî Kemalizmden ayrıldığı en önemli
noktalardan biridir (örneğin bkz. Çeçen,
tarihsiz). Zira, resmî söylemin neo-Kema-
list milliyetçiliğin globalleşme, yeni dünya
düzeni, MAI, IMF vb. karşısındaki “Üçün­
cü Dünyacı" muhalefetini paylaştığı söyle-
5 8 6 nemez. Ancak, Kürt sorununun feodal ya­
pıya ve gerikalmışhga bağlanması ve “bö­
lünmez bütünlük" vurgusu neo-Kemalist
milliyetçiliği resmî milliyetçilik ile aynı
zeminde buluşturur. Liberalizme karşı
devletçilik ve halkçılık temaları da, neo-
Kemalist söylemin resmî Kemalizmden
ayrıldığı bir başka hat oluşturur, Neo-Ke-
malizmin globalleşme ve serbest piyasa
ekonomisi konularındaki eleştirilerini si­
yasal partilere veya hükümetlere yönelt­
mesi ve fakat bunların resmî söylemdeki
konumu karşısında suskun kalması kayda
değerdir. Bir söylem açısından tayin edici
L İ Z M
olanın yalnızca telaffuz ettikleri değil, ay­
nı zamanda telaffuz edem eyecekleri de ol­
duğu düşünülürse (Spivak, 1988: 286),
“üçüncü yol” perspektifinin MGK’da ci-
simleşen resmî Kemalizmin ufkunun dı­
şında olması karşısında neo-Kemalizmin
sessizliği semptom ztik bir özellik gösterir,
Neo-Kemalist söylem siyasal alanı laik /
anti-laik, cumhuriyetçi / Cumhuriyet düş­
manı, çağdaş / gerici, Kemalist i 2. Cum­
huriyetçi, ulusalcı / bölücü şeklinde iki an-
tagonistik kampa böler. Kemalistlerin kar­
şısında şeriatçılar, Kürtçüler ve İkinci
Cumhuriyetçilerden oluşan bir karşı dev­
rimci cephe yer almaktadır. Bu kutupsalh-
ğın her iki kanadı aynı zamanda birer eş­
değerlik zinciri de oluşturur. Bir yandan
laiklik, çağdaşlık, demokrasi, ulusalcılık
vb, eşdeğer gösterenler olarak sabitlenme­
ye, dondurulmaya ve birbiriyle ikame edi­
lebilir şeyler olarak sunulmaya çalışılırken,
öte yandan emperyalizm, bölücülük, irti­
ca, neo-liberalizm vb. “vatana ihanet”in
muhtelif tezahürleri olarak birbirine eşitle­
nir ve ulus-devleti hedef almaları bakımın­
dan eşdeğer addedilir. “Ulusalcı" uğrağın
neo-Kemalist söylemin kurduğu eşdeğer­
lik zincirinin düğüm noktasını oluşturma-
Turbanın ‘siyasal
sim ge"yapılarak
istismar edildiği
gerekçesiyle
başörtülü kızlann
öğrenim hakkının
engellenmesi tem el
insan haklarıyla
ilgili hir problem
teşkil etmesi
yanında, kadınların
kam usal alana
çık masına Özel
engel getiren bir
palriyarkal denetim
mantığını yansıtır.
Böylelikle,
Kemalizmin "kadın
h aklan " söylemini
de deşifre eder.
N E O - K E M A L İ Z M , O R G A N İ K
sı, neo-Kemalistler tarafından formüle
edilmeye çalışılan “ulusalcı sol" veya “Rü­
yayı Milliye’’nin ülkücü geleneğin milliyet­
çiliğine yakınlaşmasına da zemin hazırlar
(lnsel, 2000: 150; Erdoğan, 2000: 255).
Neo-Kemalist söylemin en bariz temala­
rından biri, paranid zihniyetten beslenen
mağduriyet hissidir. Buna göre, Türkiye,
1950'lerden itibaren bir karşı devrim süre­
cine sokulmuştur3 ve laik ve demokratik
Cumhuriyet “yeni bir Sevr zorlaması" ile
karşı karşıyadır. Bu süreç, Kemalist güçle­
rin “tırpanlandığı", “alın teri göz nuru ile
oluşturdukları kurumların kapatıldığı",
“ihanet dolu" bir süreçtir. “Devrim güçleri
dagılmış’Tır ve “Kemalist devrimin teme­
lindeki tam bağımsızlık harcı dağılma teh­
likesiyle karşı karşıya"dır.4 Söylem, Cum-
huriyet’in ve onun ideolojisinin bir “ihanet
çemberi ile kuşatılmış" olduğunu vazeder:
Çemberin bir ucunda “şeriat özlemi içinde
bulunan siyasal İslamcı kadrolar", “yıkıcı
ve bölücüler", öteki ucunda ise emperya­
lizmin ideolojisi olan globalleşme, özelleş­
tirme ve serbest piyasa ekonomisinin uy­
gulayıcı ve savunucuları yer almaktadır.5
Ulus, devlet ve Atatürk, bölücülerin, şeri­
atçıların, sosyal devleti liberal devlete dö­
nüştürmek isteyenlerin, ikinci Cumhuri­
yetçilerin yaylım ateşi altındadır.6
Devlet kurumiarmsn “karşı devrimci
güçler" tarafından işgal edilmesi, Cumhu-
riyet’in kurucu ideolojisini savunmaları
nedeniyle kendilerini devletle ve resmî
ideoloji ile özdeşleştiren Kemalistlerin,
bizzat devlet iktidarının kendisi değilse
de, “bazı" devlet görevlileri tarafından ör­
selenebilmesi, Kemalistlere düzenlenen
suikastlar vs. neo-Kemalizmin kendisini
mağdur olan olarak algılamasına yol aç­
mıştır. Aslında, kendini kudretsiz, mu­
arızlarını da kudretli olarak sunmak üze­
rine kurulu bir söylemsel strateji (Serres,
1982) Türkiye’deki siyasa) söylemlerin or­
tak özelliğidir. Mağduriyet ve mazlumluk,
Kemalizm / İkinci Cumhuriyetçilik veya
Kemalizm / İslamcılık kutupsallıklarmın
B U N A L I M VE H E G E M O N Y A
her iki kanadı için de geçerlidir. Sözgeli­
mi, neo-liberalizm, MGK’nın konumu,
Genelkurmayın protokoldeki yeri, otori­
ter yasal çerçeve ve farklılıkların bastırıl­
ması gibi temalar dolayımıyla Kemali2min
resmî ideoloji olarak Türkiye toplumu
üzerinde hâlâ boğucu bir hükme sahip ol­
duğunu göstermeye çalışırken, neo-Kema-
lizm, Kemalist geleneğin tahrip edildiğini
ve iddia edildiği gibi iktidar konumunda
(kudretli) olmadığını kanıtlamaya çalış­
maktadır. Burada, Kemalist otoritarizmın
sivil toplumun gelişmesini boğduğu tezi­
ne dayanan m ağduriyet söylem i ile
1950’lerden başlayarak, liberal, neo-liberal 587
ve anti-laik siyasal tavırların devletin altı­
nı oyduğu, yolundan saptırdığı, Kemaliz-
mi çarpıttığı ve toplumun Atatürkçü ke­
simlerine karşı amansız bir saldınya giriş­
tiği şeklindeki mağduriyet söylemi karşı
karşıyadır. Kutupsalhgm her iki ucu da,
bir diğerine muktedirlik konumu atfeder­
ken, kendisini muktedirler karşısında za­
yıf düşürülmüş, kudretsiz bırakılmış ve
mağdur edilmiş olarak kurar. Ancak, ikin­
ci Cumhuriyetçi söylem neo-Kemalizmin
savunmacı-tepkisel konumunu saldırgan-
aksiyoner bir konum gibi sunabilmesi açı­
sından başarılıdır. İkinci Cumhuriyetçi ya
da neo-liberal söylem, “75 yıllık Kemalist
Cumhuriyet geleneğinden" söz ederken,
gerek devlet iktidarının iç tutunumunu
sağlayan ideolojik söylem olarak resmî
Kemalizmin, gerekse de bizatihi devlet ay-
gtdarının Kemalizm ve sivil toplum ile
ilişkilerinin geçirdiği tarihsel dönüşümleri
gozardı eder. Oysa, neo-Kemalizmin ken­
disini entegral bir ideoloji olarak sunması
bakımından resmî Kemalizmle olan fark­
ları karşısındaki suskunluğu dahi bu açı­
dan semptoma tik tir.
Kendisini “Kalpaksız Kuvvacılar" ola­
rak tasavvur eden neo-Kemalizm, Cum­
huriyet rejiminin bekasının STK’lann ve
“yurttaşlık bi)inci"nin geliştirilm esine
bağlı olduğunu savunur. Zaten “yeni Ke­
malist kimlik" de, Kemalist hegemonyayı
 K E M A
tesis edebilecek bir sivil kolektif irade ek­
seninde tanımlanır. Neo-Kemali2min öz­
nesi, “bugüne dek suskun ve bireyci kal­
mış (...) iyi eğitim görmüş, içindeki gizil
gücü, bir başka deyişle Mustafa Kemal'i
keşfetmiş gençler”, “tam bağımsız, barışçı,
çağdaş eğitimle donanmış, insan hakları­
na, kadın ve çocuk haklarına saygılı, laik
ve demokratik bir düzende yaşamanın da­
ha da geliştirilerek sürdürülmesinde, ken­
dinin de söz ve karar sahibi olduğunun
bilincinde ve sorumluluğunda” olanlardır
(Saylan, 1998: 340-1). Ancak neo-Kema-
list özneyi güdüleyen “devlete devleL di-
588 şmdan mukayyet olmaya dörtük platonik
sevgf'sidir (Bora ve Kıvanç, 1996: 779).
Bu nedenle de, sivil toplum ve yurttaşlık
vurgusu devletetaparlıkla (statolatry)
muğlak bir şekilde içiçe geçer Neo-Kema-
lizmin devleıle kurduğu çelişkili ilişki,
Kemalizmi bir sivil toplum hareketi ola­
rak düşünme veya sivil bir Kemalist inisi­
yatif geliştirme kaygısı ile başta 28 Şubat
sürecinde olduğu üzere orduyu Kemalist
devrimlerin güvencesi olarak görme anla­
yışının içiçe geçmesinde en somut ifadesi­
ni bulmuştur. Bir yandan devlet aygıtları
göreve çağrılırken, öbür yandan sivil top­
lumun Cumhuriyet adına harekete geç­
mesi istenir. Sözgelimi, İslamcıların ikti­
dara yürüdüklerinin “ayırdmda olan Türk
Silahlı Kuvvetlerinin siyasilerin oyununa
gelmemesi İçin, Kem alist Aydınlanma
Devrimi’nİ yaşatacak sivil toplumun za­
man yitirmeksizin örgütlenmesi” gerekliği
söylenerek, hem Kemalist bir sivil toplum
yaratma ihtiyacı ve hem de ordunun reji­
min bekçisi olma işlevini sağlama alma
kaygısı telaffuz edilmiş olur.7
Öte yandan, Kemalist geleneğin otoriter
refleksi eri yeni Atatürkçülükte de kendini
gösterir. 28 Şubat sürecinin ve başörtüsü
yasağının savunulması gibi örnekleri bir
kenara koyarsak, ezanın Türkçe okunma­
sı uygulamasının 1950’de kaldırılması
“gericiliğe ve yobazlığa kurban edilen ilk
örnek"tir ve yeniden uygulanmaya başla­
L İ Z M
malıdır.3 Ancak, Kemalist otoritarizm ile
demokratik katılım, tahakküm ile hege­
monya, resmî dünya ile sivil toplum ara­
sındaki kararsızlık neo-Kemalist tahayyü­
le damgasını vurur. Çoğulcu, özgürlükçü
ve demokratik bir devlet yapısı, yurttaşlık
bilinci, kadın haklan ve katılım gibi tema­
lar -sosyal refah ve adaletin yanı sıra- neo-
Kemalist söyleme eklemlenen öğelerdir.
Dahası, neo-Kemalizm, Susurluk olayı ve
insan hakları ihlalleri gibi temaları işleye­
rek, demokratik talepleri kendine eklem­
lemeye çalışmıştır. Böylece, 28 Şubat süre­
cinde MGK’ya verilen destek ile “devlet
içindeki çeLelerin ortaya çıkarılması” tale­
bi bir arada durabilmiştir.
Demokrasi göstereninin anlamı üzerin­
de yürütülen ideolojiko-politik mücadele
yakın dönemde toplumsal güçlerin küme­
lenişinde önemli bir yer işgal etti ve hege­
monya bunalım ının düğüm noktasını
oluşturdu. Demokrasi, organik bunalımı
çözmek için öne sürülen hegemonik pro­
jelerin tayin edici uğraklarından da biriy­
di. Demokrasinin telaffuz kipliklerinin en
önemlilerinden biri -Mehmet Altan’dan
Etyen Mahçupyan’a uzanan bir çizgi bo­
yunca- neo- veya postliberal varyantlarıyla
“siyaset sonrası”9 söylem tarafından geliş­
tirilirken, bir diğeri resmî Kemalist resto­
rasyon projesiyle uyum içindeki neo-Ke­
malizm tarafından geliştirildi. “Demokra­
si" ve “demokrat” gibi terimlerin bugünkü
kullanımlarının ardında ''bölücü", “yıkı­
cı”, “gerici” niyetler tespit eden Kemalist-
lerin “ben demokrat değilim” şiarı -tıpkı
Nadir Nadi’nin “ben Atatürkçü değilim"
şiarı gibi- demokrasiyi din bezirganlarının,
yoz politikacıların, Türkiye’nin düşmanla­
rının neo-liberal işbirlikçilerinin ve bölü­
cülerin söylemlerinden eki emsi zleştirme-
ye ve kendine eklemlemeye çalıştı (Kışlalı,
1999: 222). Resmî Kemalist söylem iç top­
lumsal farklılıkları ve antagonizmaları
yadsır ve milleti, Lefort’un “bir olarak
halk" kavramına benzer şekilde, bir olarak
kurar; “bir olarak m illet” de, millet ile
N E O - K E M A L İ Z M , O R G A N İ K B U N A L I M VE H E G E M O N Y A

1997 Şubat başında, tslâmcı "Kudüs Günü“ toplmttsmdan "radikal”görüntülerin yansıdığı

Sincan’d an bir tank birliğinin "geçmesi", 28 Şubat sürecinin kilit vakaSanndandı. Bir
genend, bu gösteri geçişini "demokrasiye balans ayan" olarak tammlayacakü.

devlet arasındaki özdeşlik sayesinde kuru­
lan “bir olarak iktidar” tarafından temsil
edilir (krş. Lefort, 1986: 287, 299). Mo­
dern demokraside “sembolik bakımdan
boş bir yer” olarak kurgulanan iktidar,
devletçe tanımlanan millî çıkar tarafından
işgal edilir ve böylece “millî güvenlik” ve
“millî birlik ve beraberlik" meşru siyasetin
mutlak çerçevesi addedilir. “Devletin mil­
letiyle bölünmez bütünlüğü” demokratik
mekanizmalara dahil olmanın olmazsa ol­
maz koşulu haline gelir. Böyle tanımlan­
mış bir demokratik rejimin elbette kendi­
ni savunacağı mekanizmalara ihtiyacı ola­
caktır. Yani demokrasinin düşmanlarını
alt edebilecek bir “militan demokrasi" ol­
ması gerekir (Savaş, 2000). Böylece de­
mokrasi, sonuçları önceden belirlenmiş ve
garantiye alınmış olan, değişmez millî çı­
karların gerçekleşmesini sağlayan işlemle­
re indirgenir. Neo-Kemalizm, “demokrasi­
nin kötüye kullanılması” şüphesi açısın­
dan resmî Kemalizmle benzeşir. Tıpkı
resmî Kemalizmde olduğu gibi. Cumhuri­
yetin temel ilkelerine sadakat herhangi
bir meşru siyasal faaliyetin önkoşulu ad­
dedilir; “tek yurt, tek bayrak, tek resmî
dil" siyasal ve kültürel özgürlüklerin mut­
lak sınırı sayılır (Kışlalı 1999: 337), Neo-
Kemalizm demokrasiyi savunmak adına
kimi siyasal konumlann bastırılmasını is­
ter ve “iktidar, hukuk ve bilginin esasına
dair temel bir belirlenimsizlik" olarak de­
mokrasi (Lefort 1988; 19) nosyonuna kar­
şı, demokrasiyi belirli bir etik-po!itik içe­
rikle özdeşleştirir, ikinci Cumhuriyetçile­
rin muhaliflere karşı demokratik hoşgörü
argümanı neo-Kemalistlere naif gelir. On­
lara göre, bizzat sivil toplumu yıkmaya ça­
lışan gerici hareketleri sivil toplumun bir
parçası olarak kabul etmek ve hoş görmek
gaflettir (Kışlalı 1999: 226).
Neo-Kemalizm, Kemalizmi yeni bir
vurguyla ve yeni bir bağlamda yeniden
eklemleyerek hegemonikleştirmeye çalış­
tı. Bu hegemonik mücadele, aynı zamanda
Kemalizmin muhtelif (liberal, muhafaza­
kâr vb.) söylemsel eklemlenmelerine ve
 K E M A
telaffuzlarına karşı da bir mücadeleydi, iz­
leri 12 Eylül rejiminin Atatürkçülüğüne
karşı öne sürülen “ben Atatürkçü deği­
lim” sloganına kadar sürülebilecek olan
“gerçek” ve “sahte Atatürkçüler" ayrımı,
“yozlaştırma", “sulandırma” çabalarına
karşı Kemal İzm in anlamını sabitleştirme
kaygısını dillendirdi, Atatürk’ün kurduğu
kurumlan kapattığı ve gericiliği kışkırttığı
için “Kemalizme yönelik saldırıların" bir
uzantısı olarak görülen “12 Eylül Atatürk­
çü lü ğ ü n ü n eleştirisi, neo-Kemalizmin
Kemalizmi yeni bir vurguyla yeniden ek­
lemlemesinin önemli uğraklarından biri
590 oldu ve devletle özdeşleşme ile devletin
“büyüsünün kaybolması” arasındaki muğ­
lak konumu dillendirdi, “Kemalizm, maz­
lum ulusların emperyalizme karşı onurlu
başkaldırısının meşalesi" iken, 12 Eylül
“emperyalizmin mazlum ulusların sırtına
bir deli gömleği gibi giydirmek istediği
malum ekonomik modelin hayam geçiri­
lebilmesi için gerekli olan hukuksal ve si­
yasal üstyapı kurumiarının oluşumuna”
hizmet etmişti,10 “Atatürkçülüğü Kema-
lizmden farklılaştırm aya çalışanlara",
“Türk Devrimi'nin sistemli ve rasyonel
doktrini" olarak Kemalizmin yerine bir
propaganda aracı veya “birtakım cılız re­
formların" ifadesi olarak kullanılan Ata­
türkçülüğü koyma çabasına yöneltilen
eleştiri neo-Kemalist söylemin odağında
yer alıyordu.11 Kemalizmin enıegrat bir
ideolojik söylem olarak öne sürülerek, bir
yandan kendi iç çelişkilerinin ve tutarsız­
lıklarının bastırılması, bir yandan da libe­
ral, özelleştirmeci, serbest piyasacı söy­
lemler için bir yazma yüzeyi olarak işle­
mesinin engellenmesi hedeflendi.
Ancak, boş bir gösterene dönüşen Ke­
malizmin öğelerinin iç bağlantılarıyla ye­
niden eklemlenerek öne sürülmesi çabası­
nın kendisi, onun anlamını sabitleştirmek
yerine, metinse) bir çoğulluk doğurdu.
Neo-Kemal İzm, ana fikri daman itibariyle
sol Kemalist geleneğin takipçisi olmakla
birlikte homojen bir hareket oluşturma­
L İ Z M
mıştır. Bu geleneği takip ederek, Kemal iz-
mi sosyalizm, sosyal demokrasi, üçüncü
yol vb. ekseninde tanımlayan ve Cumhuri­
yet gazetesi, Kuvayı Milliye, Aydınlanma
1923 ve MK gibi dergiler ve çeşitli Kema­
list kanaat önderlerinin dahil edilebilece­
ği, kendi içinde de farklılaşan “soy" Ke­
malizm ile “pop" veya “post-ideolojik"
Kemalizm arasında bir ayrıma gitmek ge­
rekir. Birincisi, Kemalizmi entegral bir
ideolojik söylem olarak tanımlar ve şeriat­
çılık veya neo-liberalizmin karşısına yer­
leştirirken, İkincisi için Kemalizm “laik,
çağdaş, demokratik düzen”in adından iba­
rettir, Dolayısıyla, soy Kemalist çizginin
sahip olduğu anti-globalist, anti-neo libe­
ral vurgu, İkincisinde görülmez. İkinci
eğilimin en uç örneklerinden biri giydiği
tişörtte “1 love money” yazan ve fakat aynı
zamanda ayyıldızlı bir kolye de takan pop
starıdır. Laiklik, millî birlik ve çağdaşlık
gibi cumhuriyet değerlerinin savunusu ile
globalleşme ve neo-liberalizm savunusu­
nu birleştiren E, Ûzkök gibi kanaat önder­
lerinin veya üniversite rektörlerinin Ata­
türkçülüğü ile ami-emperyalist, antj-glo-
balist, anti-liberal Kemalizm arasındaki
mesafe neo-Kemalizmi içinden böler. Ke­
malizmi laiklik ve çağdaş yaşamın yazım
yüzeyi haline getiren tavır hem resmî Ke­
malizm için ve hem de soy Kemalist çizgi­
nin dışında kalan “Atatürkçü" çevreler
için geçerlidir. (Buna Sami Selçuk ve ben­
zerlerinin Kemalizmi -aşağıda değineceği­
miz- “siyaset sonrası” söylemin demokrasi
nosyonuyla birleştirme çabalarını da dahi!
edebiliriz.) Öte yandan, bu tavrın öteden
beri ÇYDD’de de ifadesini bulduğunu ve
dahası soy Kemalist çizgiyi takip edegelen
ADD’nin de son yıllarda bu tavra yakın­
laştığını söyleyebiliriz, ÇYDD’nin öngör­
düğü "Cumhuriyet ordusu”12 ile Kuvuyı
Milliye dergisinin öngördüğü “halkın or-
dulaşması, ordunun halldaşması’’13 hedef­
leri arasındaki anlam kayması, Kemaliz­
min farklı vurgularla yeniden eklemlen­
mesine ve neo-Kemalizmin iki farklı vek-
N E O - K E M A L İ Z M , O R G A N İ K
türüne işaret eder. Neo-liberalizmin hege-
monik etkisinin soy Kemalist söyleme de
sirayet etmesi, neo-Kemalizmin -göster­
dikleri zafiyete ve “Altı Ok’Yan vazgeçme­
lerine “gücenmenin” yükselişinde önemli
bir rol oynadığı- sosyal demokrat partile­
rin kaderini paylaştığı anlamına gelir.
Yaşanan hegemonya bunalımı karşısında
kabaca iki farklı çözüm formüle edildiğini
söyleyebiliriz: Dışlayıcı ve bastırıcı bir hat
izleyen Kemalizm ve kapsayıcı ve soğuru­
cu bir özellik gösteren neo veya postliberal
versiyonlarıyla “siyaset sonrası” söylem.
Birincisi millî birlik ve beraberlik vazeder­
ken, İkincisi barış içinde bir arada yaşama­
ya ve hoşgörüye dayalı, “sivil" bir birlik ve
beraberlik öneriyor, Kemalist restorasyon
projesi de, kimlik veya farklılığa dayalı
(post) liberal çokkültürcü söylem de siya­
seti indirgeyici ve siyasal alanı depolitize
edici bir itkiye sahiptir. “Biz /onlar" (laik /
anıi-laik, Türk / Kürt vb.) ayrımına göster­
dikleri alerji düşünüldüğünde, biri dışlayı­
cı ve bastırıcı, diğeri ise kapsayıcı ve ehli­
leştirici bir stratejiye dayanmakla birlikte,
siyasalın istikrarsızlaştırıcı potansiyelini
DİPNOTLAR
1 “Çok H ukuklu Üniter Devlet", R a d ik a l 2,
03.07.2001.
2 Neo-Kemalizmin bu yazıya da dayanak oluştu­
ran ayrıntılı bir tartışması için bkz. Erdoğan
( 2000).
3 Örneğin bkz, S. Akşın, "Türkiye'de Devrim-Kar-
şıdevrim". Düşün, 10, Yıl ö ze l Sayısı (Güz
1999), 40-6; A. Dursun, "Türkiye ve Karşı Dev­
rim Süreci", M K, Temmuz 1998, 26-7.
4 "Müdafaa-i Hukuk Dergisi Yönetim Kurulu
Üyesi M. Emin Değer’in Kurultaya Sunduğu Bil­
diri", K u v a y ı M illiye, 15 (Mart-Nisan 1999). 55.
5 ADD, Cumhuriyet Bildirgesi, 30 Ekim 1999.
6 S, Gürsr'/trak, "Atatürkçü 'Sosyal Devlet' Yeri­
ne 'Vahşi Kapitalizm' Uygulanıyor", Atatürkçü
Düşünce, 33 (Ocak 1997), 16 ve "ADD Büyük
Kurultayı Ankara'da Yapıldı". Atatürkçü Dü­
şünce, 26 (Haziran 1996), 12.
B U N A L I M VE H E G E M O N Y A
gidermeye dönük savunma formasyonları
olmaları anlamında ortak bir yapıya sahip­
tirler. Kemalizm siyaseti bastırmaya çalışır­
ken, neo veya post-liberal siyaset sonrası
söylem siyaseti bastırmanın da ötesinde
alıkoymak veya önceden kapatmak istiyor.
Bu açıdan, Kemalizm ile neo veya postlibe­
ral söylem arasındaki ilişki, psikanalitik te­
rimlerle, sembolik yasa ile süperego ara­
sındaki ilişkiye benzerdir. “Milli birlik ve
beraberliğin korunması" ile “farklı kimlik­
lerin barış içinde bir arada yaşaması" ilke­
leri iki farklı yoldan depolitizasyonu he­
defler. Birincisi, tıpkı sembolik yasa gibi,
“ne olursa olsun ve nasıl hissedersen his- 591
set, bölücü, yıkıcı, fundamentalist ideoloji­
leri bırakmalısın" derken, İkincisi, tıpkı
süperego gibi, “eski, katı, totaliter ideoloji­
leri bırakmalısın ve bundan da mutlu ol­
malı ve haz almalısın” demektedir (Krş.
Zizek, 1998: 36-8). Siyasal alanın açık tu­
tulması ise. evrenselliğin dışlananlarla ta­
nımlandığı, “oniar"a karşı yürütülecek
global mücadelenin metaforik olarak ev-
renselleştirildiği bir siyasetin geliştirilmesi­
ne bağlıdır (Zizek, 1999: 204, 224-6). □
7 D, Tayanç, "Din, Ekonomi ve İktidar", MK,
Temmuz 1993, 48.
8 ADD Genel Merkez Yönetim Kurulu’nun Eza­
nın Arapça Okunmasını Yasaklayan ve Türkçe
okunmasını Sağlayan Düzenlemenin 66. Yılı
Nedeni ile Basın Açıklaması. 18 Temmuz 1996.
9 "Siyaset sonrası" söyleme dair teorik bir tartış­
ma için bkz. Zizek (1999).
10 A. Işıklı, "Kematizmle Küreselleşme", A ta tü rk ­
çü Düşünce, 33 (Ocak 1997), 8.
11 Bkz. T. Kızgınkaya, "Yine Bir 'On Kasım'”, A ta ­
tü rkçü Düşünce. 43 (Kasım 1997), 26 ve T. Hal-
man, "Kemalist mi? Atatürkçü mü?", A ta tü rk ­
çü Düşünce, 43 (Kasım 1997), 10.
12 Ç a ğ d a ş Y a şa m ı D e s te k le m e D e rn e ğ i, 10. Yıl
Özel Sayısı (Temmuz 1999), 2.
13 Kuvayt M itliye, 15 (Mart-Nisan 1999), 1-2,
 Son Dönemde Kemalizme
Demokratik Meşruiyet Arayışları
ÖMER TURAN
Türkiye'de 1980'ier ve özellikle 1990'tar-
dan itibaren pek çok kavram ve siyasî dü­
şünce anlamsal bir krize girdi, dayandık­
ları meşruiyet sarsılmaya başladı. Bu kriz,
Kemalizm içinde de hissedilmiştir. Bu ya­
zının konusu, söz konusu meşruiyet krizi­
ni demokratikleşmeye donuk bir revizyo­
nuyla ya da dönüşüm le aşma hedefiyle,
Kemalizmin içinden geliştirilen kavram­
sallaştırma önerileridir. Bu çabalara Örnek
olarak, farklı referanslara ve yönelimlere
sahip üç hukukçu düşünce insanının, Er-
gun Özbudun, Bülent Tanör ve Sami Sel-
çuk'un düşünsel tutumları ele alınacaktır.
KEMALİZM İÇİ
ELEŞTİRİLERİN GELENEĞİ
Kemalizmin içinde kalarak, demokratik­
leşme arayışını önde tutan kısmî içerik
ayarlama çabalan büsbütün yeni sayıl­
maz. Kemalizmin sol politizasyon mec­
rası içinde yeniden güncelleştiği 1960
sonrası dönem, bu tartışmalar açısından
ilgiye değerdir. Bu dönemde, Kemaliz­
min revizyonuna veya yeniden tanım­
lanmasına yönelik tartışmalar, ağırlıkla,
Kemalizmin anti-emperyalist ve millî-
bağımsızlıkçı kimliğiyle sosyalizme
açıklığını vurgulamaya çalışan sol kanat­
la onun anti-komünist ve devletçi-milli­
yetçi karakterini vurgulamaya çalışan
sağ kanat arasında sıkışmıştır. Bu çerçe­
vede, Kemalizmdeki demokratikleşme
potansiyelinin öne çıkan bir tartışma un­
suru olduğu söylenemezse de, bu
tartışmanın İ2 İeri bulunabilecektir. So­
nuçta sol Kemalizm kanadına yakın ol­
makla birlikte, 'yeni Kadrocu' ve Yöncü
Kemalizm anlayışlarına eleştiriler yönel­
ten Emin Türk Eliçin'in düşünsel eseri
(Eliçin 1970), bu bakımdan ilginç bir ör­
nektir, Eliçin, Kemalist devrim ideolojisi­
nin ve onu doktri üleştirmeye dönük ça­
baların düşünsel açıdan tutarsızlığını ve
bilimsel-kuramsal dayanaksızhğım sor­
gulamıştı. Ona göre Kemalist devrimle
ve Cumhuriyet rejimiyle ilgili bütün yo­
rumlar, seçkinci bir devletçilik felsefesi­
nin sultası altındadır. Kemalist halkçılık
anlayışının milliyetçilikle özdeşleşme­
sinden doğan antidemokratik niteliği
üzerinde durur. Kemalizmin soldan da
dogmatikleştirilmesine karşı çıkan Eliçin,
belirli bir gündem maddesi olarak ortaya
koymamakla beraber, demokratikleşme­
yi bir değer olarak gözeten bir 'revizyo­
nist' eleştiri geliştirmiştir. Bu yaklaşım
bir bakıma, Küçükömer'in (1969) eleşti­
risinin, Kemalizm içinde kalarak yine­
lenmesi olarak görülebilir. Bir başka ör­
nek, Attilla Ilhan'dır. İlhan (1999)
1970'lerin sonundan beri, olumlulukları
1938'e kadar olan döneme, olumsuzluk­
larıysa İnönü'ye mal etmeye dayanan bir
Atatürkçülüğü benimsemiştir.
Fakat 1980'lerde/90'larda, Kemalizme
yönelik meydan okumanın daha yakıcı
hale geldiği bir gündem vardır ve bu dö­
nemde Özbudun, Tanör ve Selçuk'un
içerden-eleştire! bakışları ile yeni açılım
önerileri çok daha geniş kapsamlıdır. Bu
geniş kapsama geçmeden önce Kemaliz­
min yaşadığı meşruiyet krizi üzerinde
durmak yerinde olur.
KEMALİZMİN MEŞRUİYET KRİZİ
Kemalizmin meşruiyet sorununun teme­
li, toplumun "imtiyazsız, sınıfsız, kay­
N E O - K E M A L İ Z M , O R G A N İ K
naşmış bir kitle" olmadığının özellikle
siyasal İslâm'ın ve Kürt hareketinin yük­
selmesiyle belirginleşmesidir. Bu hare­
ketlere ve başka toplumsal taleplere
bağlı olarak, ulus-devletin temsil ettiği
birlik esasına dayanan meşrulukta bir
sarsılma meydana gelmiştir.1 Aynı süreç­
te Kemalizmin demokrasiyle ilişkisi, ilk
kez değil ama daha yoğun olarak, sorgu­
lanmaya başlamıştır. Örneğin Kemaliz­
min merkez siyasetini milliyetçi, laik,
cumhuriyetçi ve devletçi ilkeler çerçeve­
sinde kurduğu ve çevreye bunlara zarar
verebilecek bir tehdit unsuru olarak bak­
tığı (Göle, 1993); ya da Kemalist söyle­
min toplum için en doğru olanın yalnız
ya da en iyi kendisi tarafından bilinebi­
leceği iddiasında olduğu, sivil/asker bü­
rokrasinin tercihlerinin "genel doğrular"
olarak topluma dayatıldığı3, Kemalizmin
yukarıdan aşağıya şekillendiği ve böyle­
likle kutsallaştırılmış bir resmî ideolojiye
dönüştüğü iddiaları sı kİ aşmıştır. Siyasî
istikrarı koruma adına siyasî katılımın
azaltılmasının, siyasî istikrasızlığın yeni
bîr kaynağına dönüştüğü açıkça görül­
müştür.3 Bu sürecin, rejimin Kemalist
çerçevesi dahilinde hazırlanıp meşrulaş­
tırılmış olması, Kemalizme yönelik eleş­
tirel bakışları çoğaltmıştır. Aynı süreçte
ulus-devletin küresel bir krize girdiği,
demokratikleşme ve insan haklarına iliş­
kin kaygıların bütün dünyada ulusal sı­
nırlardan bağımsız olarak hissedildiği ve
bunun Kemalizmin ulus-devlet birliğine
dayalı meşruluk arayışlarını zorladığı da
unutulmamalıdır.
ERGUN ÖZBUDUN:
DEMOKRATİKLEŞME
POTANSİYELİ OLARAK KEMALİZM
Ergun Özbudun'un Kemalizmin demok­
rasiyle sorunlu ilişkisi üzerine düşünme­
ye konunun gündeme gelmesinden önce
başladığı görülmektedir. 1980'lerin ba­
şında kaleme aldığı çalışmasında Özbu-
dun, Kemalist rejimin otoriter olduğunu
B U N A L I M VE H E G E M O N Y A
ama totaliter olmadığını özellikle vurgu­
lar ve rejimin Özelliklerinin onu "potan­
siyel demokratikleşme" için aday konu­
muna getirdiğini belirtir (1981). Özbu-
dun'a göre Tek Parti dönemi demokratik
altyapının kurulması dönemidir, siyasî
katılım düşük, fakat siyasî kurumlaşma
yoğundur. Kurulan altyapı sonradan de­
mokratik siyasete geçişi kolaylaştıracak­
tır (Özbudun, 1998). Kemalizmin totali­
ter olmadığını vurgulayarak otoriterliğini
kabul etmek sonradan Tanör ve Sel­
çuk'tın da benimseyecekleri bir formü-
lasyondur. Özbudun çalışmaları boyun­
ca niçin Kemalist siyasi rejimin totaliter 593
olarak nitelenemeyeceğini serimler. İlk
olarak yaklaşımını CHP'nin kökenine
ilişkin iki noktaya vurgu yaparak temel­
lendirir. Birincisi, Mustafa Kemal ve
CHP için iktidar tekelini sağlamak ve
sağlamlaştırmak yıllar almıştır ve bu süre
zarfında Mecliste muhalifler Örgütlene-
bilmişlerdir. İkinci nokta, sonradan Ta-
nör'ün detaylı olarak inceleyeceği konu­
dur: CHP, Mustafa Kemal'in kendi ikti­
darım konsolide etmesinden sonra, yu­
karıdan aşağıya etkin bir merkezî araç
olarak kurulmamış; tersine, daha önce­
den var olan çeşitli yerel direniş grupla­
rının karışmasıyla oluşmuştur. Sonraki
yıllarda da CHP, ulusalcı hareketin getir­
diği merkezileşmeye karşın, kökeninden
gelen çoğulcu özelliklerin bir bölümünü
korumuştur. En zor iç ve dış şartlarda
dahi Mustafa Kemal ve bakanları ülkeyi
Meclis'le yakın işbirliği halinde yönet­
mişler ve onu yok saymaya kalkışma­
malardır (Özbudun, 1998), Özbudun
bu tespitleriyle bağlantılı olarak, otoriter
rejimlerin totaliter rejimlerin tersine sı­
nırlı çoğulculuğa izin verdiklerini, Türki­
ye'de de 1920 ve 30'larda yüksek dü­
zeyde sosyal çoğulculuk gözlenmese de,
parti içinde sınırlı bir çoğulculuğun hoş-
görüldüğünü belirtir (1981). Rejimin
otoriter eğilimleri 1930'daki Serbest Fır­
ka deneyiminin başarısızlığından sonra
şiddetlendiğinde de, bu eğilimlerin ço-
 K L
ğu, CHP içindeki daha liberal ya da ço­
ğulcu eğilimlerce kontrol edilmiş ve kıs­
men engellenmiştir (Özbudun, 1998).
Özbudun ayrıca Kemalist rejimde, tota­
litarizmde gözlenen katı bir ideolojinin
olmadığını, rejimin totaliter ideolojilerin
yaptığı gibi tamamen yeni bir toplum ya
da insan tipi yaratmayı hedeflemediğini,
Kemalizmin aslında Türk toplumunda
bütünsel değil, kısmî bir değişime yönel­
diğini ve CHP'nin kendisini güçlü (kalı­
cı) bir tek parti olarak örgütlemediğini
vurgular.
Fakat Özbudun aynı zamanda Tek
594 Parti dönemine ilişkin sınırlı bir eleştirel­
lisi de benimser CHP genel olarak bir
seçkinler örgütü olarak kalmış, resmî
seçkinler ve yerel ileri gelenlerce domi-
ne edilmiş, depolitizasyon ve kayıtsızlığı
özendirmiştir (1981), Tek Parti yılların­
da, Osmanlı döneminden süreklilik gös­
teren bürokratik yönetim geleneğinde
seçkinler, kendilerini toplumun üzerinde
ve ondan özerk olan bir devletin gerçek
hizmetkârları, kamu yararının tek koru­
yucusu ve modernleşmenin başlıca
araçları olarak görmüşlerdir. Devrimci
kadrolar kendilerine toplumun "kolektif
düşünce"sini keşfetmek, ifade etmek ve
halkı ilerleme yolunda aydınlatmak işle­
vini atfetmişler ve bu işlev tanımı uya­
rınca çalışmışlardır. Bu bakış açısına gö­
re siyaset, sosyal grupların farklı talep ve
menfaatlerini birleştirme ve uzlaştırma
süreci değil, toplumun tümü için doğru
olanı ortaya çıkarma süreci olarak görül­
mektedir (Özbudun, 1995). Bu yaklaşı­
mın çoğulculuktan ne denli uzak olduğu
açıktır. Ayrıca Özbudun, GökalpTn "sı­
nıflar yoktur, meslek grupları vardır"
mottosunda temellenen dayanışmacılık
ve korporatizm anlamındaki halkçılığın
da çoğulcu demokrasiyle bağdaşmaz ol­
duğunun altını çizer (1995),
Özbudun'un eleştirdiği bir diğer nokta
Millî Mücadele yıllarında milliyetçi bir
söylemden özenle kaçınılmış olmasına
karşın, rejim konsolide oldukça, çoğulcu
f Z M
söylemin unutulması ve giderek Türk
milliyetçiliğinin vurgulanmasıdır. Özbu­
dun Tek Parti dönemindeki Türk milli­
yetçiliğinin şoven, hatta ırkçı unsurlar­
dan tümüyle arınmış olmadığı yolundaki
iddiaları da kayda değer bulur, Kemalist
siyasî rejimde, Türk milletininin ana ta­
nımlayıcı unsuru olarak kabul edilen
kültür birliği hayli yekpare (monolitik)
bir biçimde algılanmıştır. Devlete sada­
kat ve siyasal vatandaşlık kavramlarım
aşan bu anlayış, ülke içinde çeşitli
aitkimliklerin tanınmasına ve hukukça
himaye görmesine imkân vermemiştir
(1997a). Özbudun'a göre seküler, cum­
huriyetçi ulus-devlet bir kez kurulduktan
sonra Kemalist amaçların daha rekabetçi
bir ortamda daha iyi başarılıp başarıla-
mayacağını sormak meşru hale gelmiştir
ve Kemalist reformların başarısı Tek Parti
sisteminin uzun vadede meşruiyetini
azaltmıştır (1981). Özbudun bugün tartı­
şılması gerekenin Kemalist yekpare kül­
tür anlayışının aynen mi devam ettirile­
ceği, yoksa şemsiye bir Türk kimliği al­
tında aitkimliklerin serbestçe ifadesine
ve geliştirilmesine imkân verecek tarzda
değişime mi uğrayacağı olduğunu vur­
gular (1997a) ve Türk demokrasisinin
tam konsoiidasyonunun islâm-laiklik,
ulus devlet-azınlık hakları, meselelerinin
barışçıl çözümüne bağlı olduğunu belir­
tir (1998, 1997b).
BÜLENT TANÖR: "KURTULUŞ"UN
GELENEĞİ
________ D E M O K R A T İ K
Bülent Tanör'ün de Kemalizmin krizinin
farkında olduğu ve Kemalizme yönelti­
len eleştiriler üzerine düşündüğü açıktır,
Tanör resmî tarihten ve anahat Kema-
lizmden farklılaşarak tarihi yeniden okur
ve bu okuması sonucunda Kemalizmin
yukarıdan aşağıya inşa edildiği görüşü­
ne, Kemalizmin zannedildiğinden daha
fazla halka dayanan bir hareket olduğu
iddiasıyla karşı çıkar.
Tanör'e göre Türk Devrimi'nin iki bü-
N E O - K E M A L İ Z M , O R G A N I
Kemalizme dem okrasi içindem bir yorum
getirm e çalışan Tanör, eleştirel duruşunu
hep korudu. İşbu nedenle 2000'Serde İ.Ü.
Rektörü Kemal Alemdaroğlu’nun Kemalist
'otoritesinin ’ / baskıctltğtmn htşmma
uğramaktan kurtulamadı.
yük aşaması vardır. Birincisi Kurtuluş,
Kasım 1918'den Temmuz 1923'e kadar
süren dönemdir; MondorosTa başlar ve
Lozan'la biter. İkincisi Kuruluş İse birin­
cisiyle iç içe başlar, 1920'den 1940'lara
kadar olan dönemi kapsar (TanÖr, 2000).
Tanör'ün özel odaklarından birisi Kurtu­
luşun İlk aşamasını oluşturan Kongre ik­
tidarları dönem idir. Bu dönem e ilişkin
çalışmalarında, rejimin objektif bir tarih­
çiliği zorlaştıran hukuki ve psikolojik ta­
bularını eleştirir; Kurtuluş Savaşı'nı salt
Mustafa Kem al'in eylem ve düşünceleri
eksen ind e ele alan ve liderlik öncesi
toplumsal canlılığı göz ardı eden yakla­
şıma bir alternatif oluşturma çabasına gi­
rişir. Tanör'e göre önder odaklı resmî ta­
rihin kaynağı Nufuk'tur, 1927'de, yeni
iktidarın iç hesaplaşmasını büyük ölçü­
de sonuçlandırdığı, muhalefeti etkisiz­
leştirdiği b ir zam and a sö ylen en N u ­
tuktun ulusal direnişin başlangıcı olarak
M ayıs 1919'u görmesi anlaşılır bir du­
rumdur. Fakat Tanör, örneğin Fuat Köp­
B U N A L I M VE H E G E M O N Y A
rülü'nün de yaptığı gibi, Atatürk'ün ha­
diselerin yarattığı bir şef değil, hadiseleri
yaratan bir lider olarak gösterilmesine
karşı çıkar. Ulusal kurtuluş savaşını ve
bunun siyasal-hukuksal örgütlenişini, li­
der eksenli ve 19 M ayıs ya da 23 Nisan
başlangıçtı olarak düşünmenin yanlışlı­
ğını vurgular. Çünkü mütareke dönemin­
de sivil toplum canlılığını gösteren, çoğu
yerel, 30 kongre toplanmtştır. Bu yerel
kongrelerden b azıları hüküm et ya da
devlet karakteri göstermiş, örneğin silah­
lı g ü çler oluşturm uş; bir nevi kongre
devletçikleri olarak siyasal iktidar duru­
muna gelmişlerdir. Tanör'e göre yerel 595
kongre iktidarlarının önemi sadece dü­
zenli orduya geçiş Öncesi zaman kazan­
dırm a m is y o n u y la a ç ık la n a m a z . Bu
kongreler Osmanh geleneği içinde rast­
lanmayan bir "sivil toplum Örgütlenme­
si" m odeli sunm aktadırlar ve O sm an ­
lI'nın içine düştüğü derin bunalımın an­
cak demokrasi yoluyla çözülebileceğini
göstermişlerdir (Tanör, 1992).
Bölgede yaşayan herkesi doğal üyesi
saymak ve giderek genişleyen bir örgüt
yapısına ulaşm ak, aşağıdan yu k arıya
doğru yükselen bir seçim, temsil ve ve­
kâlet ağı oluşturmak ve katılımcılığı esas
almak, oluşturulan silahlı güçleri kesin­
likle sivil otoriteye tâbi kılm ak yerel
kongre iktidarlarının temel özellikleridir
ve Tanör'e göre bu özellikler sayesinde
bir d e v le tç ik şeklinde org anize olan
kongreler meşruluk temellerini sağlamış­
lardır (Tanör, 1998).
Tanör, benzeri özellikleri direniş hare­
ketinin yerellikten ülkeselliğe evrildiği
ulusallaşm a/m erkezîleşm e dönem inde
de gözler. İki esas bileşeni Erzurum ve
Sivas olan bu dönemde de hareket ken­
dini hukukî ilke ve kavramlarla açıkia-
makta, savunmakta ve meşrulaştırmakta­
dır. Tanör'e göre ulusal hareketin meşru­
luk temelinde dört unsur öne çıkar. B i­
rincisi kendini hukuk fikriyle meşrulaş­
tırmaktır ve bu ulusal hareketi uluslara­
rası hukukun "kendi geleceğini belirle-
 K E M A
me" kavramıyla tanıtmak ve meşrulaştır­
mak olarak tezahür ecler. İkincisi de­
mokratik meşruluktur; bu "irade-i milli-
yeyi hâkim kılmak" ve egemenlik hakkı­
nın laikleştirilmesini kapsar. Üçüncü un­
sur seçimdir. O luşum sürecunde çeşitli
aksaklıklar gözlense de Sivas Kongre­
sin in belirli bir ulusa) temsil gücüne sa­
hip olduğu söylenebilir. Dördüncü unsur
ise sivilleşmedir. Sivilleşmenin bir yansı­
ması M ustafa K e m a l'in yetk ilerin i ve
meşruluğunu artık sivil bir kurumdan al­
maya başlamasıysa diğeri ulusal kongre­
lerde ittihatçılıktan kalma yarı askerî,
596 darbeci ve komplocu etkinlik anlayışına
karşı, açıklık ilkesinin ve birlikte karar
alm a yö n tem lerinin benim senm esidir
(Tarıör, 1998).
Tanör bu resmi, 1921 Teşkilât-ı Esasi­
ye Kanunu'nda b elirleyici olan yak la­
şımla da ilişkilendirir. O na göre, Mustafa
Kemal 19. yüzyıl anayasa hareketlerinde
toplumdan gelen bir itme olmadığını dü­
şünür; gelişmeler yöneticilerin istekleri­
ne bağlıdır ve onları bu yönde davran­
maya iten etkenler, kimi zaman bir "tak­
litçilik" duygusu, kimi 2aman da dış et­
kilere karşı koyma çabasıdır. Buna kar­
şın Mustafa Kemal'e göre, Teşkilât-ı Esa­
siye Kanunu halkın temsilcileri aracılı­
ğ ıyla da olsa oluşum una katıldığı bir
anayasadır (Tanör, 1993).
Böylelikle Kurtuluş dönemi ve Kuruluş
döneminin başlangıcına ilişkin, resmî ta­
rihin sunduğundan farklı bir resim sunan
Tanör'e göre; yerel kongre iktidarları,
bunları birleştiren Kemalist önderlik ve
daha sonra B M M yönetim i, "krizi de­
mokrasi ile çözm e" anlayışında birleş­
mişlerdir (Tanör, 1995: 239-40).
Ulaştığı sonuçla Tanör'ün eşanlı ola­
rak iki nokta üzerinde durduğu söylene­
b ilir: B irin cisi K em alizm in yukarıdan
aşağıya doğru şekillendiği iddialarına
Özellikle Kurtuluş dönemini temel alarak
cevap verir. İkinci olarak, anahat Kema-
listlerin benim sem eye yanaşm adıkları,
dem okrasinin sadece normal zamanda
L İ Z M
seçilecek bir yol değil, aynı zamanda bir
sorun çözme yolu olduğu fikrinin, aslın­
da ulusal m ücadelenin temel nitelikle­
rinden biri olduğunu vurgular. Bunu Ke-
malizmi demokratik bir perspektif içinde
yeniden üretme girişimi olarak değerlen­
dirmek mümkündür.
Kurtuluş dönemine ilişkin demokrasi
ağırlıklı bir tasvir sunan Tanör, Kuruluş
dönemine yönelik olarak belirli bir eleş-
tirelliği benimser. O n a göre Kemalist dö­
nemin otoriter, seçkinci, vesayetçi oldu­
ğu açıktır (Tanör, 1994a: 306). Tanör, re­
jimin 1930'larda daha da otoriterleşme
yoluna gittiğini befirtir. Devletin ve reji­
min sivil görüntüsünün ardında "bîr tür
askerî paternalizm ” saklıdır ve siyasal
sistem de paternalist olup, karizmatik şef
iktidara sahiptir. Parti-devlet kaynaşma­
sı, hükümet karşısındaki tek denetim or­
ganının da silinm esi olasılığını doğur­
muştur (2000). Ve rejim, Millet-Devîet-
Parti-Şef dörtlemesinin kurduğu özdeş­
likler varsayımı üzerine oturmuştur (Ta­
nör, 1995).
Tanör Tek Parti rejimini hak ve Özgür­
lükler bağ lam ınd a da eleştirir, 1924
Anayasası'nın öngörmediği baskıcı bir
tablo yaratıldığını söyler. Sıkıyönetim
uygulamaları, Sıkıyönetim Mahkemeleri,
İstiklal Mahkemeleri ve İskân Yasası bi­
reysel hak ve ö z g ü rlü k ler a ç ıs ın d a n
olumsuz sonuçlar doğurmuştur. M ilitan
laikliğin bazı camilerin ibadete kapatıl­
ması, hac izni verilmemesi gibi bazı uy­
gulamalarının dinsel özgürlükleri kıstığı
açıktır. Basın özgürlüğü ağır kayıt ve
baskılar altındadır. Kolektif hak ve öz­
gürlükler üzerindeki baskılar daha da
ağırdır; sendikaların durumu bunun baş­
lıca örneğidir.
Kemalist anahattan açıkça ayrıştığı bu
değerlendirmesinde Tanör'ün tamamıyla
eleştirel olduğu söylenemez. Kemalist re­
jimin otoriter olduğunu söylerken totali­
ter olarak nitelenem eyeceğini belirtme
gereği duyar. Seçimler özgür olmasa bi­
le, Kemalist reform ların hepsi T B M M '
N E O K E M A L İ Z M , O R G A N I
den yasa olarak çıkmıştır. Feodal, arkaik,
dinsel kurum ve k ü ltü rle rle girişilen
amansız hesaplaşmanın, sonuçta, bireyin
ve aklın özgürleşmesini hedeflediği kanı­
sındadır. Tanör'e göre bu açıdan Kema­
list Devrim, Türk Aydınlanm asıdır: "Ana
projesi çağdaşlaşm a olan Kem alizm in
politik alandaki hedefi de, liberal de­
mokrasi, bir başka deyişle insan hakları­
na d a y a lı (özgürlükçü) dem okrasiden
başkası değildir" (1994b: 308).
A sk erî m ü d ah alelere ve getirdikleri
anayasal düzenlemelere açıkça ve siste­
matik biçimde karşı çıkan Tanör (1994b,
1997a); darbelerin Kemalist söyleme refe­
ransta bulunmaları üzerine de Kemalistle-
rin genellikle paylaştığı, "darbeciler Ke-
malizmi çarpıtıyor" savından farklı bir te­
ze başvurur. O na göre Atatürkçülüğe re­
feransta bulunan darbeciler pek de haksız
sayılmamalıdır. Bunun nedeni olarak Ta­
nör, 1935 sonrası Kemalizmin, çatışmayı
yadsıyan dayanışmacılığını, demokrasiyi
öngören ama bunu güçlü bir devlete ve
dayanışmacılığa tâbi kılan tavrını, halkın
siyasal rüşt yaşına varıp varmadığını karar
verme yetisini kendinde bulan vasilerin
temsil ettiği "vesayet ideolojisini" gör­
mektedir. Bu çerçevede, demokrasi ve
özgürlük idealleri, ulusal-merkezî devle­
tin güçlenmesi hedefinin kaşısında ikincil
durumdadır (Tanör, 1994a).
Tanör'e göre Türkiye'nin siyasal kül­
türündeki en olumsuz öğe, Kemalizmin
de katkısıyla, ideolojik mutlaklık ve bi-
rörnekleştirme/otomatlaştırma güdüleri­
dir. Tek Parti döneminde baskıcı bir din­
sel ideolojinin yerine baskıcı bir m illi­
yetçi ideoloji ve eleştirelliğe yer bırak­
mayan bir pozitivizm yerleştirilmeye ça­
lışılmıştır. Tanör'e göre bu "fundamenta-
list" bilim anlayışı ve beraberinde getir­
diği katılıklar, zihnî altyapıların özgürle­
şebilmesine engel oluşturmuştur (Tanör,
1994a),
Türkiye'deki demokrasi sorununu ele
alırken Kemalizmin sorumluluğunu, Ke­
m alist anahatta biç görülmemiş, gayet
B U N A L I M VE H E G E M O N Y A
eleştirel bir şekilde ortaya koyan Tanör,
T Ü S İA D İçin hazırladığı raporlarla da
demokrasi konusunda somut olarak ya­
pılması gerekenlere ilişkin öneriler getir­
miştir. Tanör demokratikleşmeyi siyasal
boyutları olan, insan hakları ve hukuk
devleti gibi unsurları da zorunlu olarak
içeren, çok kapsamlı ve karmaşık bir sü­
reç olarak görür ve yapılması gerekenle­
ri de bu üç ana eksen etrafında sıralar.
R aporda a y r ılık ç ı o lm am a k k ayd ıyla
farklı etnik ve dinsel kimlikleri temsil et­
meye çalışan partilere izin verilmesi, ge­
nel seçimlerde ülke barajının yüzde be­
şe indirilmesi, sivilleşme sorunu başlığı 597
altında genelkurmay başkanlığının millî
savunm a bak anlığ ın a bağlanm ası ve
M illî Güvenlik Kuruiu'nun kaldırılması,
ölüm cezasının kaldırılması ve Kürt so­
rununa ilişkin olarak da herkese olanak­
lar ölçüsünde ana dilini okulda ve/veya
okul dışında öğrenebilme ve geliştirebil­
me hakkı tanınması gibi öneriler getiril­
mektedir. Öneriler arasında Siyasal Par­
tiler Kanunu nda yer alan siyasal partile­
rin ülkenin çağdaş medeniyet seviyesine
ulaşması amacı güden kuruluşlar oldu­
ğuna ilişkin ifadenin ve siyasî partilerin
Atatürk ilke ve inkılâplarına bağlı çalış­
maları zorunluğunu getiren m addenin
kaldırılması; milletvekili andındaki A ta­
türk ilke ve inkılâplarına bağlılık ifadesi­
nin ç ık a r tılm a s ı da y e r a lır (Tanör,
1997b: 30-32, 62-63).
SAMİ SELÇUK:
"SİVİL TOPLUMCU"KEMALİZM
Sami Selçuk da, yazılarında ve Yargıtay
Başkanı olarak yaptığı, kamuoyunda ha­
raretli tartışmalara yol açan üç adlî yıl
açış konuşmasında Türkiye'nin demok­
ratikleşmesi gereğine işaret ederken ko­
nuyu Kemalizmle de ilişkilendirerek tar­
tışmıştır. Se lç u k 'a göre Türk toplum u
özellikle elli yıllık demokratikleşme sü­
recinde hep meşruluk bunalımları yaşa­
mıştır. Selçuk meşruluk kavramına iliş-
 M A
kin yaklaşımını da hukuk devleti çerçe­
vesinde açıklar: "Az devlet, çok hukuk"
formülüyle özetlenebîlen hukuk d evle­
tinde hukuk çoğaldıkça, devletin meşru­
luk katsayısı artar, saygınlığı ve itaat edi-
lirliği artar (1998:17-28}.
Ö zb u d u n ve Tanör gibi, Selçu k da
Atatürkçülüğün otoriter olduğunu ama
totaliter olm adığını belirtir (1999: 20),
çoğulcu demokrasiyi hedeflediğini söy­
ler. Çoğulcu, farklılaşmış ve çoksesli bir
topluma ulaşmak için Atatürk, görünüş­
te tekilci, ama esnek, pratik ve pragma-
tik yöntem le dem okrasiyi ve onun te­
598 meli olan çağcıl ve seçki insanı yarat­
mak istemiştir (Selçuk, 1998: 286), Sel­
çuk Atatürkçülüğü bilim in yaşama uy­
gulanması olarak görür ve bu özelliğin
onu ucu açık, dolayısıyla da ideolojik
katılıktan uzak hale getirdiğini vurgular.
Ayrıca, Atatürk'ün kimi çağdaşları gibi,
insan yaşamını bütünüyle biçim verme­
ye yönelik tümelci bir rejimi hiçbir za­
man düşünmediğini, halkını demokrasi­
ye hazırlamak için kimi özgürlükleri ge­
çici olarak dondurduğunu ve disiplinci
bir düzen uyguladığım belirtir; çok par­
tili düzene iki başarısız geçiş denemesi­
ni, Atatürk'ün bu konudaki sabırsız iç­
tenliği olarak görür. Atatürk devrimleri-
nin içinde yer alan katalizör öğe, yani
eski öz ve değerlerin, devrimin amacına
ters düşmemek koşuluyla ve seçicilikle
kullanılması da Selçuk'a göre Kemaîiz-
min to taliterlikten uzak lığ ını gösterir
özelliklerdir.
Selçuk'a göre Kemalizmin uzak amacı
sivil toplumu kurmaktır. Selçuk bununla
halkın katılımıyla yönetilen devletin hu­
kuk sınırları içine çekildiği, her türlü dü­
şüncenin dikeylemesine ve yataylaması-
na örgütlenip serpildiği, teklik içinde
çokluğun (u n itas m u ltiplex) yaşandığı,
böylelikle de toplumsal İlerlem e dina­
mizmin yakalandığı bir toplumu anlatır.
Sivil toplumu gerçekleştirmek iddiasıyla
ortaya çıkan bir devletin görevi, her tür­
lü ve karşıt görüşlerin sergilenip örgüt­
L Z
d
lenmelerini, hukuk kalıplarının saptandı­
ğı barış teknikleri için d e sağlam aktır
(Selçuk, 1998: 335-6}. Selçuk'un sivil
toplum anlayışının, Hegel-Marx-Crams-
ci çizgisinde değil, esas kaynağını Loc-
ke'dan alan liberal anlayışın içinde yer
aldığı söylenebilir.
Selçuk devletin bir ideolojiyle, Türki­
ye özelinde Kem alizm le olan ilişkisini
de liberal sivil toplum anlayışıyla değer­
lendirir. 1961 ve 1982 anayasalarında
devletin "resmî görüşü" net olarak belir­
lendiğinden, devletin demokratik ve hu- {
kukun üstünlüğünü savunan bir devlet
olduğu iddia ed ile m e z . Bu şartlarda
devlet yansız ve demokrat değil, m ili­
tandır. Selçuk devletin ve Anayasa'nm
resmî görüşlerden arındırılması gereğini
savunur. Asker-sivil bürokrat egemenliği
gibi olumsuzlukların, 1930 Atatürkçülü­
ğünün resmî görüş olmaktan çıkarılm a­
sıyla yok edileb ileceğini vurgular. Bu
sayede Atatürkçülüğün resmî ideoloji
etiketinden dolayı gevşeyen dinam izm i­
ne yeni bir ivme de k aza n d ıra b ile c e k ­
tir (Selçuk, 1998).
Selçuk'un militan demokrasiyi reddi
ve özgürlükçü demokrasiden yana tavrı,
önerdiği "tam dem okratikleşm e"de de
önemli bir yer tutar. Atatürkçülüğün ya­
ratmayı hedeflediği çağcıl insan, bugü­
nün doğrusunun yarının yanlışı olabile­
ceğini, bu yanlışın bile geleceğin doğru­
sunu hazırladığını bilir; bu nedenle eleş­
tirel, hoşgörülü ve demokrat bir bireydir.
Demokrat bireylerin oluşturduğu toplum
ise, sivil toplumdur (Selçuk, 2001: 48).
Ayrıca demokrasinin uçları evcilleştirici
özelliği söz konusudur ve demokrasinin
b ir ic ik sig o rta sı y in e d e m o k ra s id ir
(1999: 27).
Sam i Selçuk da Tanör gibi Kem aliz­
min "vesayet id eo lo jisin i benimsemesi­
ni eleştirir. Fakat Selçuk'un eleştirisi, ve-
sayetçi tutumun Tek Parti dönemine Öz­
gü o lm a y ıp halen ben im senm esin d e
odaklanır. Selçuk'a göre Atatürk devri­
mi, halkın demokrasiyi sürdürecek dü-
y
N E O - K E M A L İ Z M , O R G A N İ K
zeye gelip gelmediği, vesayetçi bir tu­
tum la sınam ış; sınam alar olumsuz so­
nuçlanınca, Tek Parti iktidarı devam et­
miştir. Atatürk D evrim inin dem okratik
ve sivil toplumu gerçekleştirme doğrul­
tusundaki uzak am acıyla çelişen vesa-
yetçilik, hazırlık devresine özgü sayıl­
m alıdır, Selçuk eleştiri oklarını halka
inanmayan ve kendilerini halkı elinden
tutup 1930 Atatürkçülüğüne götürecek
vasiler olarak gören "yanlış" Atatürkçü­
lere yöneltir (1998: 301, 334-5).
Selçuk'un sivil toplum kavramsallaştır-
masına bağlı yansız devlet vurgusu, din-
devlet ilişkilerine ilişkin analiz ve öneri­
lerinde de kendisini hissettirir. Selçuk la­
ik devletin halka belli bir ideoloji aşıla­
maya kalkışm ayacağını, bir devlet dini
yaratmayacağını, dinsizliği de aşılamaya­
cağım belirtir (2000: 78), Ancak Türkiye
Cumhuriyeti, egemenlik kaynağı açısın­
dan laik, devlet örgütlenmesi açısından
teokratik, dini yönlendirme açısından la­
ikçi bir devlettir. Selçuk, devletin D iya­
net İşleri Başkanlığı yoluyla dini denetle­
me ve yönlendirmesi de eleştirir; İslâm'ın
Türk kültürünün en önemli parçası oldu­
ğunun kabul edilerek laikçilikten "gerçek
laikliğe" dönülmesini önerir (1999: 57).
Selçuk'un Avrupa Birliği (AB) karşısın­
daki tavır alışı da belirgin biçim de Ke­
malizm çerçevesinde temellenen bir tu­
tumdur. Selçuk A B 'y i, farklılıkların ko­
runduğu, küreselleşmenin olumsuzlukla­
rına karşı bölgesel bir yönetişim olarak
özetler. Bu yönetişim, devletlerin ulusal
egemenliklerini yeniden tanımlarken, ki­
şilere çok daha geniş haklar ve özgür­
lükler getiren ve sivil toplumu yaratmayı
hedefleyen bir ulusüstü hukuk ile bütün-
lenmektedir (2001: 29-49). A B adaylığı
T ü rk iye 'yi A vru p a 'ya dem irlem ede ve
çağcıllaştırm ada Atatürk Devrim i ölçe-
' ğinde bir öneme sahiptir.
Selçuk için iki Türkiye vardır: Birincisi
Kurtuluş SavaşTnı başaran, Cumhuriyet'i
kuran, travmalara karşın demokratik sabır
ve eıginlik gösteren, ekonomik ve kültü­
B U N A L I M VE H E G E M O N Y A
rel dinamikleriyle dışa doğru patlayan bir
halk. Selçuk'a göre doğru, gerçek ve Ata­
türk'ün kafasındaki Türkiye budur. Buna
karşın her şeyi geriden izleyen, kendisi­
nin ürettiği hukuka göre halkıyla mahke­
melerinde sürtüşen, halkına güvenmeyen
ikinci bir Türkiye vardır. Bu yanlış, öy-
künmeci ve Atatürk'ün tasarladığının tersi
bir Türkiye'dir (Selçuk, 1999:15). Selçuk,
Atatürk'ü ve Atatürkçülüğü damıtarak bu­
günün demokratik konjonktürüne uyarla­
ma zorunluluğuna işaret eder (Selçuk,
1998: 340). Böylelikle tam demokratik­
leşmenin temelini Atatürk'ün esas hedefi­
nin eksiksiz demokrasi olduğu önermesi­ 599
ne yaslarken, aynı anda Atatürkçülüğün
meşruiyetini de onun demokratik bir bağ­
lamdan okunabileceğine^yeniden üretile­
bileceğine dayandırır.
________ S O N U Ç __________________
Sonuç olarak Özbudun, Tanör ve Selçuk
Kemalizmin otoriter olduğunu fakat tota­
liter olmadığını belirterek, esas hedefinin
demokratikleşme olduğunu iddia ederler.
Burada önemli olan Kemalizmin demok­
rasiyi mi hedeflediği, yoksa Ahmet Demi-
rel'in ikna edici bir yetkinlikle belirttiği
gibi Tek Parti döneminin kendisini kalıcı
olarak mı kurumsallaştırdığı (1994: 608)
değildir. Önem li olan bazılarının klasik
Kemalizme artan oranda özlem duyduk­
ları bir dönemde sivillik, aşağıdan yukarı­
ya doğru şekillenme gibi demokratik nite­
liklerin; geleneksel Kemalist kabullerle
çelişmesine karşılık, Kemalizmle ilişkilen-
dirilmesi gereğinin, farklı yönelimlerle de
olsa Kemalist referanslarla savlar ortaya
koyan düşünce insanları tarafından sahip-
lenilmesidir. Burada ele alman yaklaşım­
ları Kemalizm içinde bir revizyon dene­
mesi olarak tanımlayabiliriz. Ancak belir­
tilmesi gerek bir nokta da, bu denemele­
rin anahat Kemalizm içinde bir yankı bul­
madığıdır. Cenel Kemalist söylem ölçüle­
rinde Özbudun'un çalışmaları fazla aka­
demik, Selçuk'un yaklaşımı ise, özellikle
 K e m a
piyasa ekonomisine yaptığı vurgu da ha­
tırlandığında, fazla liberal kalmaktadır.
Ayrıca Selçuk'un ilmeğin laiklik ya da AB
konusundaki fazla radikal tutumları, Ke­
malist kesimce sert eleştirilere uğraması­
na neden olmuştur. Anahat Kemalizm
burada ele alınan üç yazardan, göreli
olarak, en fazla Tanör'ü benimser. Bunun
nedeni büyük olasılıkla, Tanör'ün hem
savını Kem alist kanonun ana kaynağı
olan M illî M ü c a d e le 'ye dayandırması,
hem de ölçülü bir eleştirelliği benimse­
mesidir. Ö te yandan Tanör'ün, Kemaliz-
min bir nevi "kutsal kitabı" olan Nufuk'a
600 yönelik eleştirisinin ne denli sert olduğu
da gözden kaçmamalıdır. *
{*) Tanör’ün, mensup bulunduğu İstanbul Üni-
versitesi'nin, klasik Kemalist denebilecek
çizginin sert uygulayıcısı olarak ünlenen
DİPNOTLAR
1 Levent Kökec "Kimlik Krizinden Meşruluk
Krizine: Kemalizm ve Sonrası", Toplum ve
Bilim, sayı 71, 19%.
2 Etyen Mahçupyan, "Kemalizm: Bir Geçiş
l i z m
Ö zetle tekrarlamak gerekirse, bu üç
y a z a rın y a k la ş ım la r ın d a K e m a liz m )
1990Tarda/2000'lerde savunm anın ge­
rekçesi onun dem okrasiyi hedeflem iş
olm ası ve bugünün T ürkiye'sinde d e ­
mokratikleşmenin bir ayağının Kemaliz-
me d ayan d ırılab ileceğ i iddiasıdır. Ta­
n ö r'ü n T U S İA D ra p o rla rıy la ve Sel-
çuk'un adlî yıl açış konuşmalarıyla, de­
m okratikleşm eyi kam uoyunun günde­
mine taşıdıkları ve böylelikle demokra­
tikleşmeye katkı sağladıkları da, özellik­
le Kemalist kesimin son dönem dem ok­
ratikleşm e ta rtışm aların d ak i pasif ve
kuşkucu tutumu da göz önünde bulun­
durularak, hatırlanmalıdır.
Rektörü Kemal Atemdaroğlu tarafından,
bu raporlar bağlamında, hasmane bir tu­
tumla koğuştum iması da unutulmamalıdır.
Dönemi", Tü rkiye G ü n lü ğ ü , sayı 28, 1994.
3 İlter Turan, "Srability Versus Democracy:
The Dilemma of Turkish Politics", Toplum
ve Ekonomi, sayı 2, 1991.
Kaynakçaya Daiı

( lu r k iy e İş B a n k a s ı Y a y , Î 9 8 İ ) , b u tm kaym ak
M IY İA L A Z E V A L A l M i H K V S
la : ı t a r a m a d a ı c h b e r o l a r a k i ş l e v s e l d i r . S o ; ı y ı l ­
r ________ flfETgflfiP l a r d a K a v l a k Y îiy u t f ü r t , M u s t a f a K e m a l ' i n b u -

K e m a liz m i r k a y n a k ç a s ın d a ş ü p h e s iz i l k s ır a y ı,
tür. e s e : k i m i l o p l u o l a r a k y a y ı m l a m a y a g t n ş

I u r k ıy e 'd e C u m h u r iy e t ;e j ır a n ı: n k u r u lu ş s ü m iş t ir .

r e c i n d e k i p o l i t i k ir a d e v e i d e o l o j i o l u ş u m u n a Muştala Kemal'in Çankaya Arşivi nin maştır-

o n c u lu k e d e n M u ş t a la K e m a l A t a ü u k u n m e - maorlaıın s e ıb e s l ç e (.alışmasına açılmaması, b i ­
\ m e n a lm a lıd ır M u ş t a l a K e m a l i n o r g u n in e r i n c i l kaynakla: u r tükettim esinin önünde engel

t m ie r i/f v O y V v lm , k a m u s a l a la n d a h e r v e s ile y le olarak dikilmektedir

k a r ş ı l a ş ı l a n v e h e ı t u r l u s ö z b a ğ l a m ı n a e k le m
le n e n A t a t ü r k a h ııl d a r ıın ıv v e e ız e k r ix u n rş ru e ı
e t i l i m d e n d a h a f a n la ş e v g ö s t e r e c e k t ir B u ç e r
_______ T A N ^ H C tA R ____
ç e v e d e te m e l e se r e lb e t t e N u tu k tu r N u f u **
iı C u m h u r iy e t in k u ıu lu ş d ö n e m in in d üşün se l
o k u m a s ı . A t a :w k ’u*ı C n i n c r e m e le * i ( T ü r k im a m ın ı, id e o lo -ık m o t iv a s y o n u n u v e M Ke­
İn k ılâ p l a ı i h ı B fcstttu su V a y . 1 9 > 9 .7 2 ' ;le . a y ­ m a l in b a k ış ın ı a n la m a k b a k ım ın d a n , C n r n h u -
r ıc a k t n i ı . ’ k 'u n k n n ü Y « v :* '.k n G u o r u î u .ş .Sö> r r y n ' u î i l k d o n e n i: yk* v e M u ş t a la K e m a l i e i l ­
îe v ! V » i t \ . Y a m p i r i v e . V \ ! c ş : . 7 * ı f C .m u ş n it d c î» ; g ili u m k İ ık la r v e b iy o g r a f ik ç a lış m a la r ö n e m
■ d e r r a d ı B o ıa k A n k a r a H a l k e v i Y * v , İ v A H ile Udu Ş e v k e t S ü re y y a A y d e m ir in ıc s m i k a n o n a
b ü t ü n le n ir . A le t İ n a n ın \ L ı l ı r k i m Y a z d ık la ü a h il o lm a s a Ja çek okunan T ek A d < t» n ’ K M .
• d a ; M t T Yav 19 1 ' b u s ils ile y e e k le y e ­ K e m a l'in f ik r i v e s iy a s î o lu ş u m u n u h ik â y e
b ilir iz M K e m a l m d ü ş ü n s e l ç ı z g i - s ı n d e k ı s a b i- e d e r. M . K e m a l i n s il a h v e s iy a s e t a r k a d a ş t a n ­
le lo n v e a r a n ış k ın s t ıa t e ıık v e t a k t ık s o y ’e m ı m . s ü r e k l i r e t a k a t ir .d e b u lu n m a s a d a k a p
u n s u : k u t r u *, ö r t e n i e y e b ı l m o k i s " ' b u m e t i n i n : s a m i» g ö z l e m l e r d e b u l u n a n l a r ı n , y a k ı n ı n d a k i
d ö n e m s e l b a ğ la m la r ı ç ı n d e o k u m a m n g e r e k li g a z e t e c i l e r i n k i t a p l a r ı n d a n İ r e li! b a ş l ı l a r ı ş ö y l e
o k l u s u n u s ö y le m e k g e r e k ir M K e m a l' e a : i m e ­ s a y ıla b ilir . N e ş e t H a lil A ta y D a v a n ız ( H a k i­
t i n l e : tr. r e f e r a n s O v m a k l a t ı n ı g . v . o n u n d e b u m iy e t -; M ıu iy c M a t b a a s ı. 1 9 1 2 / v e & < > -£ &
lu n d u r m a k a ç ıs ın d a n . Ş e r a lc ıu n b u r a n ın A r a ­ M t t .k s v C J n k ilS p ( I B M M M a ib a a s ı. ;< m ) ,

l'ıo k 'u ıt D uyanı c Y h p t v j; ; t i k ı k y e n O la y ia :. l>û G e n e f t i i A l i F u at C e o e v u y ’y ft S ı y r K İ i t a i ı r a i m :

ş iü u ü i V j . K ü a p t u r ı ; I I K , 1 9 8 7 ' ile G ü r b ü z 7 u - ( Y a t a n N e ş r iy a t . 1 9 ^ 7 ) , K â r ım K a r a b e k i: Is -
i c k ç ı ' n ı n A t o t ib IH ıru O ku d u ğ u KıUnAaı ı ' 7 u r k ı i ih la l H a r b in iz ' I u r k ıy e İş B a n k a s ı Y a y ,
y e İş B a n k a s ı Y a y , » 8 5 - y e l g o s U m r ı o la c a k t ı: İ9 b ( î; T cth i O hya*\ fi A n d a n : t u ır O . O kya;
.V f k a k 'u ıı b u r e s t t i: ; ı , v c f o ; t a t t a m e t t ir o l a r a k ;r M S e v r t d a . t İ K r g iu . T üt k t y c İ ş B&nks-it Y a y .
ay u n la m a la r ı, t e f s ııle t i a ç ıs ın d a n , T u ı k la r ıh 19 0 7 ) . K â r ım Ö z a lp - A t a lu 'k k n A n ıla r ( I u r-
K u r u ı n u ' n u n A î a t t i * V ; ı u [iııy ü h S ö y l e v i n r n 3 0 k ıy e îş B a n k a s ı Y a y , 1 9 9 2 ) , A v n i D o ğ a n : K u r

Y sis ( 1 9 ? 0 \ o n e t l c y ı c ı h ı r d e r l e m e d i r 7 ü rk e r tu ıu y K u r u t u ş v ? .S o n r a s ı ( D ü n y a Y a y . 1 9 6 4 } .
A ra ro tu m m A ç; A t a l a r # K a y n a ç uy. İb r a h im l l a b i b S e v u k . ( C u m h u r i y e t M a t b a a s ı.
 K A V N A K C A ' V A d a i i

1 9 3 9 ) , A s ın ı I s G ö r d ü k le t i k . D u '-du U ian m . nu, onu ideolojik bu katılığa kavuşturman:n

.') ;ı\ £ .d c p :* n ( .V a k i: M a t b a a s ı, )9 6 4 h M azhar ruhuna aykırı olacağın; iler; suretken, bazıla­
M ü f i t K a n & u : F i z u ı u m ’dcftt Ö l ü c ü m e K a d a ‘ r ı ise Kemalizm: bütünlüklü Kır ideoloji ola­
A ia t it r J e f c B c a b t ' f ( T T K , 19 8 6 ). R u şe n b şre f rak kurgulama, dahası yükümlendin*, bir
O n a y d ım Atatürk'ü özleyiş ( C u m h u r iy e t . doktrin nerl.ğı kazandırma aıayışında olmuş
19 9 8 . ilk b a s k ıs ı IIK . 1 9 ? 7 \ A h in e : H a m d ı Urdu
Başar A tatftok İr V ç A y v e 1 9 V J â tm S o n r a 1 u f- K e m a l i z m ; d o k i r m l e ş t ı r m ç ç a b a la r : . l e k P z :~
ktY f M a n M a t b a a s ı. 1 9 4 5 ) , Y a k u p K a d r i K a r a n i k t i d a r ı n ı n k ı u u m i a ş m a s ı v e r e y im in a c i l b i r
o sm a ro ğ h ; A ta tü r k ( 1 ° 4 6 ) v e P o lit ik a d a 4 5 m e s e le o l a r a k h a l k ı ı e r d ı n d c n z a ü r e t i m i n e
V :i ıık b a s k ıs ı B d g : Y a y . 1 9 6 8 ';. F & lıh R ıf k ı e ğ ilm e s in d e n s o m a Y o ğ u n la ş m ış t ır R e s m î b ;r
A la y . Çar.kava ç ı l k y a y ın ık m ış ; D ü nva G aze­ h ü v i y e t d e t a ş ıy a n . A n a y a s a l y a s a l ç e r ç e v e d e n
te *». ; 9 3 2 ) . g ü n d e l i k h a y a t i d e o l o j i s i n e k a d a r u z a n a n g e n iş
Nrv-ı şahsma muuhasn h : kitap olarak. Ya b i r r e n u r d e r t k ı l : o l a n l K e : ı u d ı / r n ' t a s la k l a r ;
ı r a k Volkan iîo Nçnman Itzkovvitrın. Olumsuz n ın la m a n ı:::;; y a k ın ı. ] 9 İ O ' k ı i k i n c i y a r s ın

AtaiUrk (Bağlam Yay, Î9Ç8") başlıklı pvko bi­ d a ç ıt a y a a iılm ış t ıı B u t a s la k la r ın e n a ğ ır lık lı

yografisine dikkat çekmek gerekir. Kitap. Mus* o la n ik is i, R e ce p P e k c r 'in t a f e r ît y ıJ e ' s î c r :

602 tafa Kemal u; siyasal eylem ve söyleminin om ( 1 9 . 3 6 ) i l e V a h ı m ı ı h s a t i k r k u r t ' u ı : A ia iu ih lh-

~~ * kanalı? kuramına dayanan bir yorumunu de f ik îh d u ;l9 4 0 ) B u o t o ı ı i e ; d e v le t ç i t a s l a k l a r ı n

ermekledir.
ATATÜRKÇÜLÜK HAMASİM İ
K e m a liz n t ın . f ı k ı : v e id e o l o jik ç c r ç p v o s : n a s ıl
d e ğ e r le n d ir m iş e d e ğ e r le n d ir il s in , o la ğ a n ü s t ü
b e l m ik t a r d a h a m a s i m e t in le ç o ğ a l ıd d ığ ı. b ir
v a k ıa d ı r . Ç o ğ u n l u k l a M u s t a f a K e m a l ' i n ş a h s ı
e t r a f ım la u ı l t ı k b i r s ö y l e m l e y a z ı l a n b u ır . c b n
l e r d e K e m a l i ? m m . y a d a d e h a ç e k t e r c ih e d i­
le n ı İ a d e y l e A t a t ü r k ç ü l ü ğ ü n y e n i d e n ü r e t i m i n
cie o r a - m l ı iş le v g ö r m e k l e d i r , llmıhâ't n i t e l i ğ i a t-
'e d ile b ile c e k b u t ü r k it a p la r ın k a îb u r ü s iu b a z ı
b in e k le r i o la r a k , fc n v e r Z ıy a K a ıa i';n A ta
t i ir k l e n D ü ^ u n ıe ler ( T ü r k i y e i ş B a n k a s ı Y a y ,
19 6 9 )» L ik a n K o a t f u r k û n A ialü rK û * i : ıd ır v e
p û ş û t t m r r i ( E d e b iy a t Y a y . 1 9 7 1 ) , l u r j n A r a t ı n
K e m a liz m 'i ( 1 9 6 9 ) a n ı l a b i l i r Behçet Kem al
C a g l a r ’m {A tatın k D a v z it u k n D am lan ır > 1 9 6 7 )
ve C e y h u n A tu f K a o s u n u n (A ta tü rk 'e S a y g ı,
T D K . 19 6 9 ) k e n d ile r in e a it m e t in le r in y a n ı ş
; » b i r ç o k y a r a r d a n p a r ç a l a r ı ç e ı e n - d e r le m e le r i
is e . A t a t ü r k ç ü l ü k h a m a s e t i n i n ö r n e k l e r i n i b u
a r a y a g e t ir ir e ı
D O K T m a Ş T lR k ik Ç A B A L A S I
Kemaliz mı bir düşünce sistemi, bir ideoloji
olarak doktrinle* turneye donuk çabalan da,
bizıncıl kaynaklar arasında ya da birinci kay­
nakları çevreleyen ikine: halka olarak kabul
edebiliriz- Kemalızrr.in hır “lıkır sistemi'
olup olmadığı, 1930lardan ben tartışılmıştır
Bazı yorumcuları Kemalizmm pzsiık-ptagma-
îik bir program ya da eylen: çizgisi olduğu­
h e r i k is i d e h ü k ü m e t t e v e l e k P a r t id e m e v k ii
o la n h g ü r lm c e g e liş t ir il m iş , d o n e m in p o lit ik
f e ls e f e s in e d a m g a s ı n : v u r m u ş t u ; B u n la r la b e ­
ra b e r » r e j ı n / ı n ' t a n ı d ı ğ ı ' i k i id e o l o g u n g ö r e c e ’ i l ­
i n i * p ı r d i l l e y a z ı l m ı ş e s e r le r i ö n e m l i d i r , l e k : a
A l p ’i n K e m a h l I ( 1 9 3 6 ; :1 e h a lle t E n g i n ' i n u s
M i û i k K e ır u n ıs m İ n h îİ A b o n n F r e n s ı v U n r â M
o ; İ t , C u m h u r i y e t B a s ım e v i . 1 9 3 9 ) . E d i r n e m e ­
b u s u Ş e r e f A y k u t ’u n K e im û f t z m i CM u a l l i m A h
m e t , H a h * K it a b e s i, 1 9 % ) ü t b u d o k lr m t e ş v i-
m e k ;u ; : j> u n y a M m n b e l i ; b a ş lı m e L r d e r i n d m d ı r .
G ö r e c e e r k e n d o k r n n î c ş t ı r m e t e ş e b b ü s le r i n i d e
g e r e k i r : M e d ıiv f t T . V . ı z a i i r a t a fv .fo k ttH ft
Ruhu ( D e v l e t M a t b a a s ı. 1 3 >) i l e H a l i l N ı m e
t n l l a h Ü z t u r k ' u n H a iJ t ç ık f e v r C u m h u n y d ve
T t u f e H r t lk ç t k ğ l v e C u m J u ı n v e t i ( s h h a m v e M a t ­
b a a s ı, 1 9 3 0 ) .
Y ım * g ö r e c e e r k e n h ı r d o k t r i n l e * : i r m e t e ş e î v
h u ş u o l m a k , K a d r o d e t g t t m e b ı k ı l m a k d ı r K th l
r o m u : y in e y a n ı re s m i a m a g ö re c e ö z e r k d u
şu n s e l u re th m ( 1 9 3 ? - 3 4 ) , K e m a liz m : a n :ı-e p :
p e r v a 'ıs l v e - y i n e o : c h ;t e r lik d o z u y ü k s e k b ir
d e v le ıç i-s o s y a liz a n e k s e n e o t u r t m a y a \ c n e ;
in iş t i. K a d r o c u la r :;: g ö r ü ş le r iy le .A h m e t A g a o ğ -
iu ’n u n lib e r a l y ö n e lim li v e b e »t k i t a b ı
( S a n a y i i N e f i s r M a t b a a s ı. 1 9 3 3 ) a r a s ı n d a k i ih­
t ila f , K e m a liz m ; d o k t n n le ş t u m c d e n e m e le r :
n ın . -e r k e n h ır e v r e s in d e , d ü ş ü n s e l a ç ıd a n e n
z e n g in v e U u t ış n ıa i: u ğ r a ğ ım tem *5: ! e r le r Ağa-
o ğ lu . 1 9 3 C 1 a r . : ı i k i n c i y a n s ı n d a b a ş la y a n n’sınî
d c k l r t n l e ş i ; ; m c f u r y a s ı n a d a ih î ı t i i m ı f a k r i â f
m ı ? L A la e d d in K ı r a ! B a s ım e v i . 19 * 1 ? - ' d e m ü d . ı
h ii o lm u ş t u r .
le k P a r t i d ö n e m in in d o k t n n lc ş t ıım e ç a lış -
m a l a r ın , k . k a n a a t O n d e r ı-g a z e t e c ile r m ro lü n ü
g O z a ı d ı e t m e m e k g e r e k ir Ö z e llik le P a lih R :t k :

A tavın kitaplar: önemlidir A un Kemaiizmiza
mamioşı r<r;;mlerlf mukayese eder kitapların
vanısıra (Yeri Rımu. Kakimıyet-ı Valiye Mat
baas:. 2931, Fay-it Ranttı. K em iksi Ttra'i ve
Köybaim.uş Makidenv<«, Hakimiyeti Milliye
Matbaası. 1931), çok partili doneme geçildiğin
de Kemal İzmir, ycriaştminui'îifterk edilmesi
tehlikesine dikkat çeken vazdaı yazmıştır (S-
C.r. Kurluhn& ruih' Varlık Yay, İ953’
1 9 6 3 te V c it - h k ın b a s t ım ı A U M ih ç d û k N e d i r ?
dcrlemcsu 196Cla;da dönemin ideolojik iklimi
içinde sosyaldemokmik bir temelde yorum
lan maya banlayan Kemalizm: bu istikamette
sistemleştirmeye çalışan vazaıfaıın kısa maka­
lelerini bir anıya getirerek, derli toplu H; :c-::m
çizer önde gelen Cu*nJtunyer yazaHanr.ru
1080 son;asında yayımladıkla!! kitaplar ise,
logolardaki bu görüş açısını otantik Kemalizm
olarak kabul eden ve 12 Eylül askeri rejimi ı>
arkasından gelen IıbcıaDmuhaİazakâr iktidar:
bu ciantizm açısından sorgulayan bir ‘karşı
doktrin’ literatürüdür (aozkenutu kitapların en
etkilisi. Nadir Nadı’nm çok basılan Be*: Ab:
/&?kç<2 Değdim ı olmuştur • i baskısı 1932"
ORDl’ Ye KIMAÜZV __
Kendini rejimin ve Kemalizmın/Ataturkçıılu
gün ctaniık yorumcusu ve nihai güvencesi ola
rak gören ordu, doğal oku ak. Keınaîiznıuı ye
inden Cuetıminde ve resnı! ideoloji olarak işlev
görmesinde kilit bir rek sahiptir. Oıdunun bu
konumum: çözümlemek açısından, 1'mil Oz-
dağın (hdu Siyaset Jh?«îsr Atatürk ve İnönü
DA.u^uien (Gündoğan Yay. 1991) ve Hikmet
Özderm; m Rcjvtt xe Asker (Aia Yay . 1989) ça­
lışmaları önemlidir Fahri Beler.» Onlu \c Pahtı-
imda (İstanbul Yay., 19/*) bu meseleye içer
den İmi b a k ış sunar
Cıduda, bir Kemalizm yorumu geliştirme
çabalan 77 Maviş sonrasında yoğunlaşmışın.
Münferit girişimleri 'tipik bir ö: nek Tûmger.e
mi Faruk Guvrnimk, Oerçeh Kenabzır, İOkal.
1964j), kurumsal yayınlar izlemiştir. Bunlar,
esasen, Kcmalizmin otoriter devletçi-milliyetçi
standart yorumlarının derlenmesine dayanır.
'IS*;? Tttriki. .Sı«aM Kuvvetle*- ve Aîatw»kçu!u«
(CenelkaTTifSy Bâşkanlığ?, 2973) ve Atatürk >i
ke!e*ı İnkılap id» ifcmuz (Kara Kuvvetleri Ko
mular.lıgı Yay, 1978). om eki eyu » kitaplardır
12 byiûl 1980 müdahalesinden sonra, ordu.
Atatürkçülük doktrinini ilmihallrşt:rmeye dö­
nük b i r y * y ın fa a liy e t in e g ir iş m iş in B u çsthş
K A v N A K C A ' v A l> a 8
m a n ın er. ö n e m i: u r u n u , ü ç c i l t l i k A t a f iö İ K U J û h
s e l i s i d i r ' G e n e lk u r m a y B a s ım e v i 1 9 8 2 -8 3 )
Buna Atatürk M i Kftotnf ( K a r a K u v v e t le n K o m u
t a n /ı& ı Y a y , t <0*1) v e A tatürk'ün l'k tK c m ı G ö 'H-
> u ‘r . ü : K a r a K u v v e d e n K o m u t a n l ı ğ ı Y a y . 1 9 8 2 )
e k l e y e b il i r i z M illî G ü v e n lik K u r u lu g e n e l s e k
r e te r h g ı . r ı n y a y ı m l a d ı ğ ı D e v u f ın K a v r c u n v e
K a r s a m : k i t a b ı d a ( 1 9 9 0 b o r d u m u . “g u v e n l- . V ’
v e " t e h d it a l g ı l a m a s ı ’' k a v r a m ı n ı e s trs a i a n d u n
y a v e t o p lu m . g ö r ü ş ü n ü b e i i r g ı n l r s f ı ı r .
ANALİTİK iNChLEMFJ ER
K e m a l i r m ı s o s y a l t e o r in in k a v r a m la r ıy la , t a r ih ­
s e l p e r s p e k t if iç in d e y o r u m la y a n ç a lış m a la r ,
o n u n d ü ş ü n s e l a ç ıd a n d e ğ e r le n d ii î n c s m . c a n a l:
t ık v c e l e ş t ir e l h u y a k l a ş ı n : g e t i r i r l e r . B u a n a l i
603
t ;k ç a lış m a la r ın b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u n u n m o d e rn -
le ş i n e v e d e m o k r a t i k l e ş m e k u r a m l a r ı e k s e n i n
d e y a p ıld ığ ım s ö y le y e b ilin :: B o y ie s ; a n a lit ik
ç a lı ş m a la r i ç i n d e K c m a i l z z r i p o z i t i f d e ğ e r le n d i
ter* k i t a p l a : a r a s ı n d a N i y a z i İ k i k e s ' i n i ı » îr :-
v e Y ie C ö ğ d a ^ ia ş m a 's u ıı (D o ğ u Ban Y ay.
I 9 7 ç ; > !'; v e B u k e t T a n ö r ' u r . K u r u l u ş v e K u r t u
iu ş f D e r Y a y , 1993} ç a lış m a la r ın ı ö n c e lik le c lc
a l m a k g e r e k ir . T a r ı k Z a f e r l u n f i y a ' n ı n D e v r i m
H o r H u r r ir n İçı^Ytr Atatürk v e A io t o r f c ç â iü k (Ba­
h a M a t b a a s ı, i 9 6 4 ) , S u n a K i l i n i n K e m a h n ı
( M e n t e ş M a t b a a s ı. 1 9 6 9 ) , C a v ı ! O r h a n l u t e n -
g ı i k r . A t a t ü r k ' ü A n U itr.u k v e T a m a m l a m a k
( 1 9 7 ? ) k it a p la r ı d a b u ç e rç e v e d e e k a lın a b ilir .
Taner T i m u r , / û »h D e v r i m i la » ılıt A n la m ; ve
f e ’ se.6 T e m .e ıı ( S e v i n ç Y a y .. 1 9 6 8 ) v e I ü » k D e v
rtmi \r .sonrası ( D o ğ a n Yay . 1971) i l e k o n u y u ,
sınıfsal a n a l ı ? ı k a t a r a k i n c e le m e y e yö n e lm iş * u
A l ı Gevgihunin d e n e m e ü s l u b u n d a k i Y ü k s e li} ,
v e D f iş a ş Y ı ( A l ı m K it a p la r Y a y . 1 9 8 1 ) , m o d e r n
T ü r k iy e 'n in i9 7 v " ’e re u z a n a n s iy a s a l t a r ih i
i ç i n d e K e m a l ı z n ı ı n ‘ı d d i a s ı ı m Y i z i m s ü r e r
K e m a k z m ı b ir s iy a s a l id e o l o ji o l a ı a k p o z it if
d e ğ e r l e n d ir m e y e n b a k ı ş a ç ı s ı n d a n , Taba Par
la 'n ıo onu d e m o k r a s i k u r a m la r ın ın ö lç ü t le r :
a ç 's ın d a n s o r g u la y a n a n a liz le r i, a y n n t ıl a n d ır -
k a ca k ç a lış m a k : için yol gösterir* mahiyette
d i r 2 î v a G û f e a lp , K c ’ n a îıç m . v e İ f i r a N e V i e K o r
poratızm. Kemal i z i n i n d ü n y a v e toplum görü­
ş ü n ü , büyük ö l ç ü d e f a y d a l a n d ı g ı / e s ı n i e n d i g »
7 i y a G o k a J p i n h k r i y a l : m ı r a y n a c ı n d a değer
l e n d ı r i r . B e ş k i t a p o l a r a k tası: . a n m a s ı n a k a r ş ı ­
l ı k n e y a z ık k i t a m a m la n m a y a n I m J u v e d e .3;
v o s a i K û u â n i n R e s m i K a y n a k la * ! k i t a p d ı z ı s , .
s o z k o m i n i e le ş t ir e l y a k l a ş ı m ı n t e m e l k a v r a m
l a r ın ı g e l i ş t i r m e k t e d i r : A t a t ü r k 8 * Ş iv iu k 'u
K A Y N A K Ç A ' Y A DAİR
( 1 9 9 1 ) , A t a t ü r k ' ü n S ö y le v v e D e m e ç l e r i ( 1 9 9 1 ) ,
K e m a l i s t T e k - P a r t i i d e o l o j i s i v e C H P ’n i n A l t ı
O k ’u ( 1 9 9 2 ) . B u e l e ş t i r e l b i r y a k l a ş ı m ı d a h a
ö z g ü l b a ğ l a m la r d a g e l i ş t ir e n ç a l ı ş m a l a r a , a ş a ğ ı ­
d a a y r ıc a d e ğ in ile c e k t ir .
_______________“ Y A B A N C I G Ö Z Ü Y L E ’'______________
T ü r k iy e C u m h u r iy e t in in k u r u lu ş u v e K e m a ­
liz m , T ü r k iy e d ış ın d a d a k ü ç ü m s e n m e y e c e k
b ir ilg iy e k o n u o lm u ş t u r . Ö z e llik le k u r u lu ş
y ı l l a r ı n d a b u i l g i h a y l i c a n l ı d ı r v e T ü r k i y e ’n i n
ö z g ü n b ir m o d e r n le ş m e t e c r ü b e s i o la r a k d ik ­
k a t e a l ı n d ı ğ ı n a iş a r e t e d e r . İ k i n c i D ü n y a S a v a -
ş ı'n a k a d a r o la n bu d ö n e m d e , “Y e n i-1 v e y a
" K e m a l is t - T ü r k iy e " h a k k ın d a , b ir k ıs m ı ’j u r -
n a l i s t i k ’' ( g a z e t e c i i z l e n i m l e r i n e d a y a n a n ) , b i r
k t s m t is e s o s y a l b il im s e l n i t e l i k l i ç o k s a y ıd a
k it a p y a y ım la n m ış , b u n la r ın b ir ç o ğ u T ü r k ­
ç e ’y e ç e v r i l m i ş i i r . ( B u ç e v i r i l e r i n ç o ğ u , K e m a -
liz m in y e n i b ir iv m e k a z a n d ığ ı 1 9 9 0 ’la r s o n la ­
r ı n d a , C u m h u riy e t G a z e t e s i t a r a f ı n d a n y e n i d e n
b a s ıla r a k o k u r la r ın a d a ğ ıt ılm ış t ır . ) Ç e v i r i v e
y a y ı m l a m a s a i k j n i n , g e n e l l i k l e , T ü r k i y e ’n i n v e
A ta tü rk ’ü n “y a b a n c ı l a r c a " ( B a lık la r c a ) n a s ıl
g ö r ü ld ü ğ ü n e d a ir b ir m e r a k , b u n u n d a ö t e s in ­
d e b ö y le b i r i l g i n i n v a r l ı ğ ı n d a n d u y u l a n g u r u r
o ld u ğ u s ö y le n e b ilir . B a ld ı g ö r ü ş ü v e lit e r a t ü r ü
ile b ö y le b ir i l i ş k i n i n , b iz a t ih i, K e m a lis t id e ­
o lo jin in b ir g ö s te r e n i o ld u ğ u n u v e o n u n y e n i­
d e n ü r e t im in d e b e lir li b ir r o l o y n a d ığ ın ı s ö y le ­
m e k y a n lış o lm a y a c a k t ır .
ik in c i D ü n y a S a v a ş ı ö n c e s i d ö n e m d e y a y ım ­
la n a n j u r n a l i s t i k ç a l ı ş m a l a r ı n ç o ğ u , o r y a n t a l i s t
k a h p -y a r g d a r la d o lu m e t h iy e le r n it e liğ in d e d ir .
“ K a h r a m a n " o d a k lı t a r ih g ö r ü ş ü n ü y a n s ıt a n ,
h a y r a n lık la y a z ılm ış b iy o g r a f ile r b u n la r a r a s ın ­
d a ö n c e lik t i y e r tu ta r. Ö r n e ğ in ; D . v o n M i-
k u s c h ’u n A v r u p a ile A s y a A r a s ı n d a k i A d a m : G a ­
z i M u sta fa K e m a h ( T ü r k ç e i l k b a s k ı s ı 1 9 2 9 ) y a
da 1 9 9 0 ’l a n n s o n la r ın d a y e n id e n ç o k -s a ıa r
o la n A r m s t r o n g 'u n B o z k u r î’u (A rb a Y a y .,
1 9 9 7 ) , L o r d K i n r o s s ’u n ü n l ü A t a t ü r k , B i r M i l l e ­
t in Yeniden D o ğ u ş u d a ( S a n d e r Y a y ., 1 9 7 2 ) b u
ç e r ç e v e d e a n ıla b ilir . A y n ı d ö n e m d e K e m a lis t
r e j i m i v e i d e o l o j i s i n i d e ğ e r l e n d ir m e k ü z e r e y a ­
z ı l m ı ş k i t a p l a r i ç i n d e G e o r g D u h a m e l ’i n Y e n i
T ü r k i y e : B i r B a t ı D e v le t i, y i n e m e t h i y e c i b i r d e ­
ğ e r l e n d ir m e d ir , B u n a k a r ş ı l ı k ö r n e ğ i n - T ü r k -
ç e y e ç e v r ilm e y e n - C , C a r l o S f o r z a 'n u n E u ro p e -
o n D ic ia t o r s f ıip s k i t a b ı g i b i ( B r e n t a n o ’s P u b l i s -
h e r s , 1 9 3 1 ) , K e m a l i s t r e j i m i “ d ik t a t ö r l ü k " b a ğ ­
la m ın d a e le a l a n ç a l ı ş m a l a r d a v a r d ır .
D ö n e m in ö n e m li d ü ş ü n c e in s a n la r ın d a n A r -
n o ld T o y n b e e ’n i n T ü r k i y e : B i r D e v le t in Y e n id e n
D o ğ u ş u ( i l k b a s k ıs ı 1 9 2 6 ) k it a b ın ı y a z m ış o l­
m a s ı, b a ş h b a ş ın a ö n e m lid ir , T o y n b e e T ü rk
D e v r i m i n i “p r a t ik b i r B a t ılıla ş m a " te c rü b e s i
o l a r a k d e ğ e r l e n d ir i r . K e z a K u r t S t e i n h a u s ’ u n ,
T ü r k D e v r im in i “t a r i h s e l - t o p l u m s a l z a m a n t u ­
t a r s ız lığ ı" s o r u n la r ı b a ğ la m ın d a y o r u m la y a n
A t a t ü r k D e v r i m i S o s y o l o jis i ( T ü r k ç e i l k b a s k ı s ı
1 9 3 7 ) , c id d i b ir ç a lış m a d ır . S ö z k o n u s u d ö ­
n e m d e , T ü r k i y e ’n i n g e ç - m ö d e m i e ş m e d e n e y i ­
m i n i m u k a y e s e l i b i r ç e r ç e v e d e d e ğ e r l e n d ir e n
ç a lış m a la r d a y a p t lm ış , a n c a k b u n la r o t a r ş ik b ir
y ö n e lim iç in d e k i T ü r k d ü ş ü n c e d ü n y a s ın d a
y a n k ı b u lm a m ış t ır . Ö r n e ğ in : K , K r ü g e r , K e m a ­
lis t T u r k e y a n d Ik e M id d ie E a s t ( A i l e n a n d U n -
w i n , 1 9 3 2 ) , J o h n D e v v e y , f m p r e s s io u s o / S o v ie t
R u s s i a a n d T h e R e v o l u f io t t a t y W ö r ld ; M ex tco,
C f ıin a , T u r k e y ( N e w R e p u b lic E , 1 9 3 2 ) . Y in e
D o n a l d W e b s t e r ’ ı n , T h e T u r k e y o f A tatü rk ( T h e
A m e r ic a n A c a d e m y o f P o lit ic a l a n d S o c ia l
C h a n g e , 1 9 3 9 ) k it a b ı d a r e f e r a n s o lm a k la b ir ­
lik t e h a k k ı v e r ilm e y e n k it a p la r a r a s ın d a d ır . D a ­
h a s o n r a la r ı, “h ız lı k a lk ın m a ’ n m K e m a lis t re s ­
t o r a s y o n u n ö n e m li b ir m o t if i h a lin e g e ld iğ i
1 9 6 0 ’ t a r d a , M . O k a v e I , P e r c e v a l’ i n J a p o n K a l­
k ın m a sı v e T ü r k iy e ( G e r ç e k Y a y ., 1 9 6 6 ) k i t a b ı
ç e v r ilm iş t ir .
İ k i n c i D ü n y a S a v a ş ı n d a n s o n r a is e u l u s l a r a ­
r a s ı l i t e r a t ü r d e T ü r k i y e ’n i n s iy a s a l m o d e r n le ş ­
m e s i n e v e o n u n d ü ş ü n s e l a r k a p la m t t a y ö n e l i k
i l g i l e r , “ b ü r o k r a t i k d e v r i m T e r i v e " o t o r it e r d e ­
m o k r a s ile r i" D o ğ u d ü n y a s ın ın g e r i k a lm ış lık t a n
k u r t u lm a s ı, m o d e r n le ş m e s i iç in g e r e k li g ö re n
A m e r i k a n s o s y o l o j i s i n i n e g e m e n l iğ i n d e o l m u ş -
tu r. T a b ii b u n la r iç in d e k e s k i n g ö z le m le r , a n ­
l a m l ı m u k a y e s e le r , m e s a f e l i, k r i t i k y o r u m l a r d a
v a r d ır . M o d e r n le ş m e lit e r a t ü r ü b a ğ la m ın d a
m u k a y e s e li ç a lış m a la r s ü r m ü ş t ü r : Ö r n e ğ in R .
W a r d v e D . R u s t o w ’u n P o l i t i c a l M o d e m iz a t io n
it i J c t p a n a n d T u r k e y ( P r in c e t o n U m v P re ss,
1 9 6 4 ) k it a b ı ile ü n lü m u h a f a z a k â r s o s y a l b il im ­
c i S . E i s e n s ı a d t ’ m “ T h e K e m a li s t R e v o l u t i o n i n
C o m p a r a t iv e P e r s p e c t iv e " m a k a le s i ( A t a t ü r k .
F o u n d e r o f a M o d e m S ta te , d e r. A l i K a z a n c ıg il
ve E rg u n Ö z b u d u n , H u rst& rC o m . 19 8 1),
ö n e m lid ir . E n a z ın d a n z ım n e n K e m a liz m le i l g i ­
l i d e ğ e r l e n d ir m e l e r i i ç e r e n v e y a y g ı n k u l l a n ı l a n
- y a d a k u l l a n ı l m ı ş - ç a lış m a la r a r a s ın d a , G e o f f -
r e y L e w is ’in T u rk e y (P ra e g e r, 19 6 0 ; T T K ,
1 9 7 0 ) , R o d e r i c D a v i s o n ’ı n T u rk ey ( H r e n t i c e -
H a l l 1 9 6 8 ) , F r e d e r i c F r e y ’i n T he T u r k is h P o l ı t i -
e a l E f it e ( M . I . T . P r e s s , 1 9 6 5 ) , R i c h a r d R o b in -
s o r iın T h e F i r s t T ü r k ıs tı R c r u r . ’ : : S z i; i r -z .

in N a t i o n a l D e v d ö p m e n t ( H a r v a r d U n i v e r s i t y
P re s s , 1 9 6 3 ) , S la n f o r d J- S h a w v e E z e l K u r a l
S h a w ’u n H is f o t y o f th e O ııo m a n E m p u e a n d M o ­
d e r n T u rfte y ( C a m b r id g e U n iv e r s it y P re ss,
1 9 7 7 ) v e t a b ii T ü r k i y e ' d e s t a n d a r t k a y n a k h a l i ­
n e g e lm iş B e r n a r d L e w i s ’i n M o d e m T ü r k i y e ' n i n
D o ğ u ş u ( O x f o r d U n iv e r s it y P r e s s , 1 9 6 1 ) , E r ik
J a n Z ü r c h e r ’ i n M o d e r n le ş e n T ü r k i y e ’n i n T a r i h i
( İle t iş im Y a y ,, 1 9 9 5 ) , F e r o z A h m a d ’ ın M o d e m
T ü r k i y e ’n in O l u ş u m u ( S a r m a l Y a y , 1 9 9 5 ) v e j e -
a n D e n y ’m Y e n i T ü r k i y e ’s i ( T ü r k i y e İş B a n k a s ı
Y a y , 1 9 6 0 ) a n ıla b ilir .
J o h a n n e s G l a s n e c k ’i n K e m a l A t a t ü r k ve Ç a ğ ­
d a ş T ü r k i y e ( O n u r Y a y , 1 9 7 6 ) , K e m a l i z m i g e li ş -
m e c i- m o d e r n le ş t ir id iik y a n ın d a a n t i-e m p e r y a -
l i s t m i s y o n a ç ı s ı n d a n il g iy e d e ğ e r d ir . F e r o z A h -
m a d ’ı n İ t t ih a t ç ılık t a n K e m a liz m e ( K a y n a k Y a y .,
1 9 8 6 ) k i t a b ı , K e m a l is t i d e o l o j i n i n s ü r e k l i l i ğ i n e
d ik k a t ç e k e r . E r i k J a n Z ü r c h e r ’ i n M o d e r n le ş e n
T ü r k i y e ’n in T a r i k i ( i l e t i ş i m Y a y ,, 1 9 9 5 ) , s i y a s a l
t a r ih p e r s p e k t if i i ç i n d e z ı m n î i t i b a r ı y l a ö n e m l i
b i r K e m a l i z m d e ğ e r le n d ir m e s i iç e r i r .
KEMALİZM ELEŞTİRİLERİ- REDDİYELERİ
K e m a liz m e iç e r d e n ’ v e y a c e p h e d e n k a rş ı ç ı­
k a n p o lit ik m e t in le r , b i r y a n d a n b u id e o l o ji­
n i n e l e ş t ir e l b i r y o r u m u n a k a t k ı d a b u l u n u r l a r ,
d iğ e r y a n d a n b i z z a t , K e m a l i z m i n k e n d i n i o n ­
l a r l a k a r ş ı t l ı k i ç i n d e a ç ı k l a m a s ı i ç i n m a lz e m e
n it e l i g ü ld e d ir le r . K e m a lis t id e o l o jin in d e v a m ­
l ıl ığ ı İç in d e , b u k a r ş ı ç ık ış l a r l a h e s a p la ş m a ­
n ın , o n la r a ö n le m a lm a n ın v e y a o n la r ı a ş ik â r
b ir g a y r ıın e ş r u lu k / k ö t ü lu k k u t b u o la r a k ta ­
n ım la y a r a k k e n d in i k a n ıt la m a n ın ’ k u r u c u b ir
r o l ü v a r d ır ,
H a lid e E d ip ’ in 1 9 2 9 ’d a İ n g i l i z c e y a y ı m l a ­
n a n D t c ia f o r s h i p a n d R e / o r m s in T u r k e y ( Y a l e
R e v ie w ) k it a b ı, K e m a liz m in e rk e n d ö n e m d e
y a p ılm ış lib e r a l b ir e le ş t ir is i o la r a k Ö n e m ta ­
ş ır , Y u k a r d a b a h s e d ile n A h m e t A ğ a o ğ l u ’n u n
D e v le t v e F e r f i n d e d e z ı m n e n b ö y le b i r e l e ş t i r i
b u lu n a b ilir .
L ib e r a l e le ş t ir ile r iç e r d e n d ir ’ , b u n a k a r ş ılık
t s iâ m c ı a n t i - K e m a l i z m , - r e f e r a n s l a r ı i t i b a r ı y l a -
d ış a r d a n v e c e p h e d e n d ir . İ s l a m c ı d ü ş ü n c e n i n
p o lit ik le ş m e s in d e , K e m a liz m in ö z e llik le la is is t
n it e l iğ in i o d a k a la n b ir r e d d iy e s i, te m e l iz le k
o l m u ş t u r . 1 9 5 0 ’le r d e b u k o n u d a e n e t k i l i y a z a r
o la n E ş r e f E d ip ’in s o n k it a b ı K a r a K it a p - M il­
le t i N a s ı l A ld a t t ıl a r ; M u k a d d e s a t ın a N a s ı l S a l d ı r ­
d ı l a r ? ( 1 9 6 7 ) , b u r e d d iy e y i ö z e t l e y l c i n i t e l i k t e ­
d ir . T b n n f ııd u n d a n D i n l e d i k l e r i m ( 1 9 6 8 ) v e S o n
K A Y N A K Ç A ' Y A DAİR
D e v r in D i n M a z l u m l a n ( 1 9 6 9 ) k i t a p l a r ı . N e c i p
F a z ı l K r s a k ü r e k ’i n a y n ı d o ğ r u l t u d a k i s ö y l e m i n i
ö r n e k le r . 1 9 7 0 ’l i y ı l l a r d a K a d r i M ı s ı r l ı o ğ l u ' n u n
K u r t u lu ş S a v a ş ın d a S a r ı k l ı M ü c a h it le r ( S e b il
Y a y ., 1 9 7 2 - 3 . b a s k ı ) . S a d ı k A l b a y r a k ’ı n Ş e r i a t ­
ta n L a ik liğ e ( S e b i l Y a y ., 1 9 7 7 )
k it a p la r ı, a y m ç iz g iy i s ü r d ü r ü r le r . B u ç iz g i
ü z e r i n d e , 1 9 8 0 ’l e r i n I s l â m c ı p o l i t i k y ü k s e l i ş v e
g ö r e li e n t e le k t ü e l h e y e c a n d ö n e m in d e k i d ü ­
ş ü n s e l ü r e t im i v u lg e r iz e e d e n i k i k it a b ı d a h a
a n a b ilir iz : A b d u r r a h m a n D ilip a k , B ir B a ş k a
A ç ıd a n K e m a liz m (B e y a n , 19 8 8 ), D . M e h m e t
D o ğ a n . K e m a liz m ( A ğ a ç , 1 9 9 3 ) . A h m e t K a b a k ­
l ı n ı n b ü y ü k i l g i g ö r e n T e m e lle r in D u r u ş m a s ı k i ­
t a b ı t i ü r k E d e b i y a t V a k f ı Y a y ., 1 9 8 9 ) . a y m ç i z ­
g i n i n m ı 11 ı v e t ç ı - m u h a f a z a k â r v e r s i y o n u d u r . İ s ­
la m c ı a n t i-K e m a liz m in k u r a m s a l b ir d e r in liğ e , 605
b û t ü n lü k lu lü ğ e v e p a r a d ig m a t ik b ir r a d ik a liz ­
m e e r i ş m e s i is e . 1 9 7 0 l e r i n s o n l a r ı n d a n i t i b a r e n
is m e t Ö z e l in v a z ıİ a r ıv la o lm u ş t u r , d e n e b ilir .
Ö z e l in b u d ü ş ü n s e l ü r e t im in i g ü n c e l p o lit ik
s o r u n la r a u y g u l a d ı ğ ı ’ C u m a M e k t u p lu n ( 1 9 8 9 ) ,
b u b a ğ la m d a t e m s ili s a y ı l a b i l i r .
K ü r t M e s e le s in e b a k ı ş ı b u a l a n d a k i p o l i t i k a ­
s ı, K e m a li z m e c e p h e a l a n p o l i t i k d u r u ş l a r ı n b i r
b a ş k a z e m in id ir E m ir S ü r e y y a B e d ir h a n ’ın T h e
C a s e o f K ıu d ıs t ü t ı A g a t n s i T u r k e y ( P h i l a d e l p h i a ,
T h e K u r d is h In d e p e n d e n c e L e a g u e , 1 9 2 9 ) , b u
k a r ş ı ç ı k ı ş ı n e r k e n d ö n e m d e k i ö n e m l i b e lg e s i­
d ir . 1 9 7 0 le r d e n it ib a r e n İ s m a il B e ş i k ç i n i n k i ­
t a p l a r ı n d a , K ü r t M e s e le s i t e m e l i n d e b i r a n t i -
K e m a l i z m i n s is t e m le ş t i r i l d i ğ i n i g ö r ü r ü z ; ö z e l ­
lik le ; C H P 't ıiıı J 9 2 7 T ü z ü ğ ü ve K ü r t S o ru n u
( K o m a l Y a y . 1 9 7 8 ) v e B i l i m - K e s i m İd eo lo ji, D e v -
l e t - D e ı n o l u a s ı ve K ü r t S o r u n u K ü rt S o ru n u
( A la n Y a y 1 9 9 ü ) . B e ş ik ç i b u v e b a ş k a k it a p la ­
r ı n d a n d o l a y ı y ı l l a r c a h a p i s y a t m ış t ır .
M e s u t Y e ğ e n i n D e v le t S ö y le m in d e K ü r t S o r u ­
n u ( İle t iş im Y a y , 1 9 9 9 ) , K e m a liz m i, K ü r ı S o r u ­
nunu t a n ım la m a b iç im i ü z e r in d e n a n la m a y a
d ö n ü k g ü ç lü b ir k u r a m s a l g ir iş im d ir . 1 9 8 0 1 e r -
d e n 2 0 0 0 ’le r e u z a n a n k e s it t e P K K l i d e r i A b d u l ­
l a h Ö ç a l a n ’ ı n y a z d ı k l a r ı n d a , K e m a l i z m İ e , ’a n -
t i ’c i l i k t e n e k l e m l e n m e / b a ğ l a ş m a ' a r a y ı ş ı n a y ö ­
n e le n b i r h e s a p la ş m a i z l e n e b i l i r .
T ü r k i y e ’d e d e v r i m d - s o s y a l ı s t p o l i t i k h a r e ­
k e t in M a r k s is t -L e n in is t r e fe ra n s tı k a y n a k la r ı,
( a n t i-e m p e r y a lis t ) t a r ih s e l iş le v iy le o lu n m a ­
d ık la r ı K e m a liz m e , o n u a ş m a y a d ö n ü k b ir
e le ş t ir e l t u t u m la y a k la ş m ış la r d ır . M a h ir Ç a -
y a n ’m K e s in t is iz D e v r im (19 7 1) r is a le s i, b u
e le ş t ir in in t ip ik ö r n e ğ id ir . S o s y a lis t a k ım ın
ö z g ü n d ü ş ü n ü r le r in d e n H ik m e t K ı v d c ı m l ı ’n ın
1 9 3 0 -3 3 d ö n e m i y a z ıla n is e ( Y o l a d ıy la to p -
 K A Y N A K Ç A ' Y A d a i r

l a n m ı ş t ı r ) , k o m ü n i s t g e l e n e k i ç i n d e 11 a m [ - e m ­
p e r y a lis t u lu s a l d e v r im ” o l a r a k la n im la n a g e -
le n K e m a liz m e g ö r e c e m e s a f e li b ir b a k ış ı y a n ­
s ıt m a s ı b a k ım ın d a n ilg in ç t ir .
1 9 6 0 'la r ın s o n u n d a , y in e s o ld a a m a o rL o -
d o k s M a r k s i z m i n d ış ı n d a , K e m a l i z m ! t e m e ld e
s e ç k i n c i v e a n t i- d e m o k r a t ı k b i r p o l i t i k k a r a k ­
t e r a t f e d e r e k e l e ş t ir e n i k i k i t a b ı k a y d e t m e k g e ­
r e k ir . B u n l a r d a n E m in T ü r k E liç in in iç e r d e n
e l e ş t ir i’ n i t e l i ğ i n d e k i K e m a lis t D e v r im İ d e o lo jis i
( A n t Y a y ., 1 9 7 0 ) u n u t u l m u ş , İ d r i s K ü ç ü k ö -
m e r ’i n D ü z e n in Y a b a n c ıla ş m a s ı ( A n t Y a y ., 1 9 6 9 )
is e s o l d ü ş ü n c e d e “s i v i l t o p lu m ” k a v r a m ı n ı
ö n e m s e y e n y a k l a ş ı m l a r ı n v e s o ld a n a n t i - K e m a -
liz m in m ila d ı s a y ılm ış t ır .
Y a k ın d ö n e m in s o l n e ş r i v a t ı n d a , F i k r e t B a ş k a -
6 0 6 y a ’m n P a r a d ig m a n ın / / l a s ı ( D o z Y a y , 1 9 9 1 ) , “o r i ­
j i n a l b i r B o n a p a r t iz m " o l a r a k t a n ı m l a d ı ğ ı K e ı n a -
l iz m e b ü t ü n l ü k l ü b i r c e p h e a lm ı ş t ı r . A h m e t I n -
s e l' in T ü r k iy e T o p lt m u ı ı ı u ı ı B u n a l ı m ı k i t a b ı n d a
b ir ç o k m a k a le , K e m a liz m in d e m o k r a s i k u r a m ı
a ç ıs ın d a n b ü t ü n l ü k l ü b i r e l e ş t i r i s i n i iç e r ir .
ş im Y a y ., 1 9 9 1 ) , y i n e b u d o ğ r u lt u d a 't e k n ik '
b i r i n c e l e m e d i r . L e v e n t K ö k e r i n , M o d e r n le ş m e ,
K e m a l i z m ve D e m o k r a s i' s i ( İ l e t i ş i m Y a y ., 1 9 9 0 ) ,
r e jim in d e m o k r a s i a n la y ış ın a e le ş t ir e l y a k la ş ım
g e t ir e n ö n e m li b i r ç a lış m a d ır , A h m e ı D e m i-
r e l’i n B i r i n c i M e c lis t e M u h a le je l ( İ l e t i ş i m Y a y .,
1 9 9 4 ) , M e t e T u n ç a y ’ı n T ü r k iy e C u m h u r iy e ­
t in d e T e k -P a r t i Y ö n e t im in in K u r u lm a s ı ( İ 9 2 3 -
19 3 1/ (C e m Y a y ., 1 9 8 9 ) v e C e m i l K o ç a k ’m
T ü r k iy e 'd e M i l l i Ş e / D ö n e m i [ 1 9 3 8 -1 9 4 5 ] ( İ le t i­
ş im Y a y , 1 9 9 6 ) k it a p la r ı, K e m a lis t r e jim in ta ­
r ih s e l v e s i y a s a l-id e o lo jik b a ğ la m ı iç in d e o l u ­
şum ve o t u r m a ’ s ü r e c in i ir d e le y e n b ir s ils ile ­
d ir l e r . ( T e k P a r t i r e j i m i y l e ilg il i K o ç a k Y n k in -
den daha kü çü k h a c im li b ir ç a lış m a , Ç e t in
Y e i k i n ’i n T ü r k i y e ’d e T e k P a r t i Y ö n e t im i d i r 1 A l ­
t ı n K i t a p l a r , 1 9 8 3 ] . ) . A h m e t A g a o g l u ’n u n S e r ­
be st f ı r k a H a t ır a la r ı ile y u k a r d a “T a n ık lık la r "
b a ş l ı ğ ı a l t ı n d a a n ı l a n F e t h i O h y a r ’ı n A n ı l a n , r e ­
jim in d e m o k r a s i a n la y ış ın ı y o r u m la m a y a k a t ­
k ıd a b u lu n a c a k t a n ık l ık l a r v e g ö z le m le r iç e r ir .

________MİLLİYETÇİLİK ANLAYIŞI
REJİM VE DEVLET ANLAYIŞI,
K e m a lis t m illiy e t ç iliğ in y u r t t a ş lık t e m e lli v e
DEMOKRASİ GÖRÜCÜ
h ü m a n i s t - e v r e n s e le i b i r a n l a y ı ş a m ı y o k s a ı r k -

K e m a lis t r e jim i t a n ım la m a k iç in b a ş v u r u la c a k ç ı-e t n is is t y o r u m la r a a ç ık m ı o ld u ğ u (y a da

b ir in c il k a y n a k la r , 1 9 2 1 v e 1 9 2 4 A n a y a s a la r ı bu ik i y a k la ş ım a r a s ın d a k i d e n g e v e iliş k in in

( v e b u n la r d a y a p ı l a n d e ğ i ş i k l i k l e r ) , B a h i r M a z - n a s ıl o ld u ğ u ) s o r u s u n a v e r ilm iş f a r k lı c e v a p ­
h a r E r ü r e t e n ’i n d e r l e d i ğ i T ü r k i y e C u m h u r i y e t i l a r v a r d ı r . ( B u k o n u . M o d e r n T ü r k i y e ’d e S i y a s î

D e v r im Y a s a l a r ı ( C u m h u r i y e t ) g i b i b e lg e le r y a ­ D ü ş U n e e ’n i n 4 . c i l d i n d e d e e t r a f lı c a e le a l ı n a ­

n ı n d a , A l e t I n a n ’ı n M e d e n i B ilg ile r, V a s f i R e ş it c a k t ır .) K e m a lis t m illiy e t ç iliğ in d e m o k r a t ik

S e v ig ' in T e ş k ila t ı E s a s iy e K a n u n u ( U l u s B a s ım e ­ e ğ ilim in i v u r g u la y a n p r o -K e m a lis t b ir k la s ik

v i , 1 9 3 8 ) , O r h a n A r s a l Y n D e v le t in T aıiji ( C H P y o r u m , Y a v u z A b a d a n 'm H uhükçu G ö z ü y le

H a lk e v le r i K o n f e r a n s la r ı, 1 9 3 8 ) g ib i a ç ım la y ıc ı M i l l i y e t ç i l i k ve H a l k ç ı l ı k ( C H P , 1 9 3 8 ) k i t a b ı n ­

r e s m î v e y a y a n -r e s m î m e t in le r d ir . D a h a g e ç ta ­ d a b u l u n a b i l i r . S a b a h a t t i n E y u b o ğ l u ’n u n M a v i

r ih le r d e , y in e r e s m i y o r u m u d e s t e k le y e n b ir ve K a r a y a z ıla r ı ( Ç a n Y a y ,, 1 9 7 3 ) , K e m a l is t

“ D e v r im T a r i h i ” lit e r a t ü r ü o lu ş m u ş t u r . Ö r n e ­ m i l l i y e t ç i l i ğ i h a lk ç ı- d e m o k r a t ik b ir z e m in e
ğ in : E n v e r K a r t e k in , D e v r im T a r ik i ve T ü r k iy e o t u r t m a n ın ö r n e ğ id ir . T u r h a n F e y z io ğ lu , A t a ­
C u m h u r i y e t i R e jim i ( S i n a n Y a y ., 1 9 7 3 ) , M e t i n tü rk ve M illiy e t ç ilik ile (A ta tü rk A r a ş t ır m a

H e p e r , is m e t İ n ö n ü , Y e n i B i r Y o r u m D e n e m e s i M e r k e z i, 1 9 8 7 ) , e lit is t -v e s a v e t ç i b ir g ö r ü ş a ç ı­
( T a r i h V a k f ı Y u r t Y a y ., 1 9 9 9 ) , A h m e t M u m c u , s ın d a n , m o d e r n is l-B a t ıh la ş m a c ı ç iz g iy i ö r n e k ­
T a r i k A ç ı s ın d a n T U r h D e v r i m i n i n T e m e l i n i v e le r . B a s k ı n O r a n , A t a t ü r k M i l l i y e t ç i l i ğ i - R e s m i

G e l i ş i m i ( T T K , 1 9 7 1 ) . F a r u k A l p k a y a ’n m T ü r­ id e o l o j i D ı ş ı B i r i n c e le m e k le ( D o s t Y a y ., 1 9 8 8 ) ,

k i y e C u m h u r t y e ı i ’n i n K u r u l u ş u ( 1 9 2 3 -1 9 2 4 ) , A t a t ü r k m illiy e t ç iliğ in in iç ç e liş k ile r in e ve

C u m h u r iy e t in k u r u lm a s ı e d im in e v e b u n u n la m u ğ l a k lık la r ın a d ik k a t ç e k e r k e n , b a ğ ım s ız la ş ­

i l g i l i F ik r i t a r t ış m a o r t a m ı n a ı ş ı k t u t a n ö n e m li m a v e m o d e r n le ş m e /B a t ıld a ş m a a ç ıs ın d a n

b i r k a y n a k t ır .
K e m a lis t r e j i m i , t o t a lit e r y ö n s e m e le r i d e
o l a n o t o r it e r b i r r e j i m o l a r a k a n a l i z e d e n ç a l ı ş ­
m a l a r a r a s ı n d a , T a h a P a r l a ’n ı n v e A h m e t I n -
s e l'in y u k a r d a d e ğ in ile n ç a lış m a la r ı ö n e ç ık a r .
T a h a P a r l a ’m n T ü r k i y e ’d e A n a y a ia la r ’ı ( l l e t i -
o l u m l u i ş l e v i n i v u r g u la r .
H ik m e t T a n y u 'n u n A ta t ü r k ve T ü r k M illiy e t ­
ç i l i ğ i ( O r k u n Y a y ., 1 9 6 9 ) , r e s m i m i l l i y e t ç i l i ğ i ,
T u r a n c ı “ u z a k h e d e fe " d e d u y a r lı b ir T ü r k ç ü
ç e r ç e v e y e o t u r tm a g ir iş im id ir .
A h m e t Y ı l d ı z , N e M u t lu T ü r k ü m D iy eb ilen e

( İ l e t i ş i m Y a y ., 2 0 0 1 ) k i t a b ı n d a , K e m a l i s t m i l l i ­
y e t ç iliğ in z ım n î e t n ik v e d in î a n g a jm a n la r ın a
d ik k a t ç e k m iş t ir . E t ie n n e C o p e a u n ’n ü n T ü r k
T in d i T e z in d e n T ü r k - f s l d m S e n t e z in e ç a l ı ş m a s ı
( T a r ih V a k f ı Y u r t Y a y ., 1 9 9 8 ) , K e m a l i s t m i l l i ­
y e t ç i l i k l e e l n i s i s t - d i n s e l b i r m i l l î k i m l i k t a r if i
a r a s ın d a k i g e ç iş liliğ i g ö s t e r m e s i b a k ım ın d a n
ö n e m lid ir
________ MODERNLEŞME VE BATİ
K e m a l i z m , ö z e l l i k l e p o z i t i v i s t s o s y o l o j i O K U İla -
r ı n m e t k i s i y l e , b a ş t a n it ib a r e n b i r m o d e r n le ş m e
(v e ç o k k e re e ş a n la m lı o lm a k ü z e re B a t ılıla ş ­
m a ) p r o g r a m ı o la r a k d ü ş ü n ü lm ü ş t ü r . Y u k a r d a
" A n a lit ik I n c e 'e m e le r ” b a ş lığ ı a lt ın d a a k t a r ıla n
ç a l ı ş m a l a r ı n b i r k ı s m ı d a b u ç iz g id e g ö r ü l e b i l i r .
N i y a z i B e r k e s in T t ir / îiy e ' d e Ç a ğ d a ş l a ş m a ( D o -
ğ u - B a t ı Y a y , 1 9 7 9 ! ? ] ) ile A ı a t ı ı ı k ve D e v r i m l e r
a d lı k it a p la r ı, p r o -B a t ıc ı/m o d e r n le ş m e c i y a k la ­
ş ım ın te m e l y a p ıt la r ı o la r a k a n ıla b ilir . ( A n a lit ik
' ş ü p h e c iliğ e ' d a h a u z a k b i r ö r n e k : S u n a K i l i ’n i n
A tatü rk D e v r i m i - B i r Ç a ğ d a ş l a ş m a M o d e li) S o n
y ı l l a r d a , m o d e r n iz m e e l e ş t i r e l y a k l a ş ı m l a r e k ­
s e n in d e d e T ü r k m o d e r n iz m i n i v e K e m a l iz m i
y o r u m la m a y a d o n u k ç a lış m a la r ç o ğ a lm a k t a d ır .
S ib e l B o z d o ğ a n ile R e ş a t K a s a b a ’n ı n d e r l e d i ğ i
T ü r k i y e ’d e M o d e r n le r in e ve U l u s a l K i m l i k ( T a r i h
V a k f ı Y u r t Y a y ,, 1 9 9 8 ) , b u y o r u m l a r l a i l g i l i y o l
g ö s t e r ic i b i r t o p la m a d ır .
B a t ıl ıl a ş m a v e u y g a r l a ş m a h e d e f in i K e m a l i z -
m in a s lî m is y o n u o la r a k y o r u m la y a n , A y d m -
la n ın a c ı-h u m a n is t b ir K e m a liz m yo ru m u ya ­
p a n y a k la ş ım ın ö r n e k le r i o la r a k ş u k it a p la r s a ­
y ı l a b i l i r : H a ş a n A l i Y ü c e l , P a z a r t e s i K o n u ş m a la ­
r ı ( R e m z i K it a b e s i, 1 9 3 7 ) , H a lik a r n a s B a lık ç ıs ı,
D iijıin Y a z ıla n ( B i l g i Y a y ., 1 9 9 3 ) , A z r a E r h a t ,
E n H a k i İd M ü r ş it ( C e m Y a y ,, 1 9 9 6 ) , S u a t S i n a -
n o ğ lu , T ü r k H ü m a n iz m i ( T T K , 1 9 8 8 ) , M a c it
G ö k b e r k A y d ın la n m a F e ls e f e s i, D e v r im le r ve
A t a t ü r k ( Y e n ig ü n H a b e r A j a n s ı , 1 9 9 7 ) .
KADIN VE FEMİNİZM
K a d ın h a k la r ı m o d e r n le ş m e id e o l o jis i a ç ıs ın ­
d a n , m i s y o n l u ' k a d ı n im g e l e r i is e m i l l i y e t ç i l i k
a ç ı s ı n d a n , K e m a l i z m i n g ö z d e i z le k İ e r i n d e n d i r .
K e m a l i z m i n f e m in is t k u r a m ı n o l a n a k l a r ı y l a i r ­
d e le n m e s i, z e n g in b i r a n a l i z p e n c e r e s i a ç a c a k ­
t ır , B u b a k ı m d a n y o l g ö s t e r i c i b i r m a k a le : D e ­
n iz K a n d iy o t i, “K u r t u l m u ş A m a Ö z g ü r le ş m iş
m i? T ü r k iy e Ö r n e ğ i Ü z e r in e B a z ı D ü ş ü n c e le r "
( o r j, 1 9 8 7 , C a n y e le r B a c ıl a r Y u r t t a ş la r iç in d e .
K A Y N A K Ç A ' V A DAİR
M e t i s Y a y ., 1 9 9 7 ) . B e r n a r d C a p o r a l’in K e m a ­
l i Z in d e ve K e m a li z m S o n r a s ın d a T ü r k K a d m ı k i ­
t a b ı is e ( T ü r k i y e İ ş B a n k a s ı Y a y ., 1 9 8 2 ) , K e m a ­
lis t k a d ın in k ıl â b ın ın ’ s o ğ u k k a n lı b ir m u h a s e ­
b e s i n it e liğ in d e d ir .
İKTİSADI GORUŞ
K o r k u t B o r a t a v ’ ı n T ü r k i y e ’d e D e v le t ç i li k ( S a v a ş
Y a y ., 1 9 8 2 ) v e B i l s a y K u r u ç ’u n M u s t a f a K e m a l
D ö n e m in d e E k o n o m i ( B i l g i Y a y , A n k a r a 1 9 8 7 )
k it a p la r ı, K e m a liz m in İk t is a d î g ö r ü ş ü h a k k ın -
d a k i a r a ş i ş v e t a r t ı ş m a la r h a k k ı n d a b ü t ü n l ü k l ü
b ir ç e r ç e v e s u n a r . Ç a ğ la r K e y d e r 'in T ü r k iy e ' d e
D e v le t ve S ı n ı f l a d ı ( İ l e t i ş i m Y a y ., 1 9 8 9 ) C u m h u ­
r i y e t i n ik t i s a t p o l i t i k a l a r ı v e i d e o l o j i l e r i n i n ta ­
r ih s e l-t o p lu m s a l a r k a p la m m y o r u m la m a k iç in ,
b u n u n y a n ın d a t ü m ü y le C u m h u r iy e t i y o r u m ­
la m a y a d o n u k k a p s a m l ı b i r d e ğ e r le n d ir m e d ir .
İNKILAPLAR VE KÜLTÜR_________
K e m a lis t d e v r im id e o lo jis in d e y e n i b ir k ü lt ü ­
r ü n v e k ü l t ü r y a p ı l a r ı n ı n i n ş a s ı , m o d e r n le ş m e ­
n in v e u lu s la ş m a n ın a r a ç la r ı o la r a k ç o k ö n e m ­
s e n m iş t ir . ( H a t t a b u n e d e n le K e m a l i s t d e v r i m ­
le r u z u n b ir s ü r e “ü s t y a p ı d e v r im le r i" o lm a k la
e le ş t ir ilm iş t ir .)
H a r ! v e b ilh a s s a d il d e v r im le r in e y ü k le n e n
b ü y ü k d e v r i m c i r o l le i l g i l i ö r n e k l e r : M . Ş a k i r
Ü lk ü t a ş t r , A t a t ü r k ve H a r / D e v r im i ( T D K ,
1 9 7 3 ) , S a m i N . ö z e r d im , H n ıj'D e v r im in in O v -
k ü s ü ( T D K , 1 9 6 2 ) v e Y a z ı D e v r i n in i m Ö ykü sü
( T D K , 1 9 7 8 ) , Ş e r a le t t i n T u r a n , A t a t ü r k ve U l u ­
s a l D il , T a h s in Y ü c e l, T ü r k ç e n in K u r t u lu ş S a v a ­
ş ı. M u h a f a z a k â r a ç ıd a n b ir y a k la ş ım : Z e y n e p
K o r k m a z , T ü r k D ilin in T a r i h î A k ı ş ı İ ç in d e A t a ­
t ü r k v e D i l D e v r im i ( D T C E 1 9 7 3 ) .
M ü z ik k ü lt ü r ü n ü n y e n ile ş t ir ilm e s i ö r n e ğ in ­
d e K e m a lis t d e v r im id e o l o jis in in t a r t ış ıld ığ ı a y ­
d ı n l a t ı c ı b i r ö r n e k : A t a t ü r k D e v r i m l e r ! İ d e o lo ji­
s i n i n T ü r k M ü z i k K ü lt ü r ü n e D o ğ r u d a n ve D o l a y ­
l ı E t k ile r i ( B o ğ a z iç i Ü n iv e r s it e s i T ü r k M ü z iğ i
K u lü b ü , 19 8 0 ).
B ü ş r a E r s a n lı B e h a r ın İ k t i d a r ve T a r i h - T ü r ­
k i y e ’d e R e s m i T a r i h T e z i n i n O lu ş u m u ( J 9 2 9 -
1 9 3 7 ) k i t a b ı ( A f a Y a y ., 1 9 9 2 ) , m i l l î t a r i h i n ( v e
“i n s a n l ı k " , “ u y g a r l ı k " a n l a y ı ş ı n ı n ) i n ş a s ı y l a i l ­
g i l i t o p a r la y ı c ı b i r k a y n a k t ı r . B u k i t a p , a y n ı z a ­
m a n d a K e m a lis t m i l l i y e t ç i l i k a n la y ış ın a d a ir
z e n g i n b i r m a lz e m e s u n a r . Ş u k i t a p l a r d a k ü l ­
t ü r ü n y e n id e n -k u r u m la ş t ın im a s ın m m i l l î k im ­
li ğ i y a r a t m a s ü r e c i y l e ü s t ü s t e b i n d i ğ i p r a t i k l e r i
 K A Y M A K Ç A ' Y A DAİR
ir d e l e r l e r : A r z u Ö z ı ü r k m e n , T ü r k i y e ' d e F o l k l o r
v e M i l l i y e t ç i l i k ( i l e t i ş i m Y a y ., 1 9 9 8 ) , F ü s u n Ü s ­
t e l, T ü r k O c a k t a n ( İ l e t i ş i m Y a y ,, 1 9 9 7 ) , N e ş e
Y 'e ş ilk a y a , H a l k e v l e r i; i d e o l o j i ve M i m a r l ı k ( İ l e t i ­
ş i m Y a y ., 1 9 9 9 ) ,
_________________ LAİKLİK
L a ik l ik , K e m a lis t id e o lo ji a ç ıs ın d a n k u r u c u
ö n e m d e d ir ; 1 9 5 0 'le r d e n it ib a r e n g e n iş b ir K e ­
m a l i s t ç e v r e d e ‘e ş i t l e r a r a s ı n d a b i r i n c i ’ i l k e
k o n u m u n a y e r le ş m iş t ir . L a ik l iğ in M u s t a f a K e ­
m a l t a r a r ın d a n v a z ’e d i l i ş i n i n m e t i n l e r i . B e lg e ­
le r le T ü r k T a r i k i D e r g i s ı ’ n i n Ö z e l Y a y ı n ı A ta ­
tü rk, D i n ve L a i l d i k t e ( 1 9 6 8 ) b i r a r a y a g e t i r i l i r .
L a ik liğ i C u m h u r iy e t 'in v e K e m a liz m in a s li i l ­
608 k e s i s a y a n y a k l a ş ım ı y a n s ıt a n g e n iş lit e r a t ü r
iç in d e , d ö n e m s e l s ü r e k lilik v e f a r k lılık la r g ö ­
z e t ile r e k ş u k it a p la r ö r n e k v e r ile b ilir : B ü le n t
D a v e r , T ü r k i y e C u m h u r iy e tin d e L a i k l i k ( A . Ü .
SBF 1 9 5 5 ) . F e h m i Y a v u z , D in E ğ ilim i ve T o p ­
lu m u m u z ( 1 9 6 9 ) , İ l h a n A r s e l , T e o k r a t i k D e v le t
A n la y ış ın d a n D e m o k r a t ik D e v le t A n l a y ı ş ı n a
( A .Ü . H u k u k F a k ü lt e s i, 1 9 7 5 ) , N e ş e t Ç a ğ a ta y ,
L a ik lik Hedir, Ş e r i a t N e d i r ? ( T T K , 1 9 7 8 ) , Ö z e r
O z a n k a y a , T ü r k iy e 'd e L a i k l i k - A ta tü rk D e v -
rim le rin tn T e m e li ( C e m Y a y ., 1 9 8 1 ) , B a h r i y e
Ü ç o k , A ia t ü r f c ’ü n i z i n d e B i r A r p a B o y u , ( C e m
Y a y ın e v i, 2 0 0 0 ) .
İs la m c ı a n ü -K e m a liz m in te m e l re f e ra n s ı d a ,
K e m a liz m in la ik liğ id ir ; z a t e n b u ik is i ö z d e ş d ü ­
ş ü n ü lü r , H a ş a n H ü s e y in C e y la n , ü ç c ilt lik
C u m lıu r iy e t D o n e m i D in -D e v le t i l i ş k i l e r i n d e
( R e h b e r Y a y ., 1 9 8 9 ) K e m a l i s t - l a i k l i g i İ s l a m c ı
a ç ı d a n “ t e ş h ir e d e n " l i t e r a t ü r ü n b i r d e r l e m e s i n i
y a p m ı ş t ı r . İ s m a i l K a r a ’m n ü ç c i l t l i k T ü r k i y e ’d e
İ s l a m c ı l ı k D ü ş t in e e s e n d e ( P ı n a r M a t b a a c ı l ı k ,
1 9 8 6 - 1 9 8 7 ) b i r a r a y a g e t i r d i ğ i s e ç m e m e t i n le r
a r a s ın d a d a b u h e s a p l a ş m a y ı y a n s ı t a n t e m e l b i ­
r in c il k a y n a k la r b u lu n a b ilir .
B u e s e r l e r d ı ş ı n d a , N u r a y M e r t ’i n L a ik lik
T a r t ış m a s ın a K a v r a m s a l B i r B a k ı ş : C u m h u riy et
K u r u l u r k e n L a i k D ü ş ü n c e ( B a ğ la m Y a y ., 1 9 9 4 )
k i t a b ı is e , l a i k l i k k o n u s u n d a y u k a r ıd a a n ıla n
e s e r le r in “y a n a - k a r ş ı " i k i l e m i n i n d ı ş ı n a ç ı k a r a k
d a h a e le ş lir e V a k a d e m ik b ir y a k la ş ım ı b a r ın d ır ­
m a s ı a ç ıs ın d a n v u r g u y u h a k e d e r.
G o t l h a r d J a e s c h k e ’n i n Y e m T ü r k iy e ’d e İslâ m ­
lık k i t a b ı ( ç e v . H a y r u l l a h Ö r s , B i l g i Y a y ,, 1 9 7 2 ) ,
“T ü r k l a i k l i ğ i n i n ” v e b u n u n İ k i n c i D ü n y a S a ­
v a ş ı s o n r a s ı d ö n e m d e k i d e ğ iş im in in e r k e n b ir
d ö n e m d e y a p ı l m ı ş ( 1 9 5 1 ) g ü ç l ü b i r d e ğ e r le n ­
d ir m e s id ir .
S O L K E M A LİZ M
T ü r k i y e ’n i n p o l i t i k o r t a m ı n d a s a ğ - s o l ş e m a s ı n ı n
o l u ş m a s ın d a n it ib a r e n , K e m a liz m ç o ğ u n lu k la
s o ld a v e y a “ s o la a ç ı k " o l a r a k d ü ş ü n ü l m ü ş , s o l
d ü ş ü n c e le r le K e m a liz m a r a s ın d a c a n l ı b i r a l ı ş ­
v e r iş g ö z le n m i ş t i r . K e m a l i z m i s ö l / s o s y a l i z a n b i r
t o p lu m p r o j e s i y le b a ğ d a ş t ır a n y a d a o n u n s a i k -
l e r i n i v e e r e ğ in i b u y ö n d e t a n ı m la y a n g i r i ş i m l e ­
r in ilk ö r n e ğ i, K a d ro D e r g is id ir ( 1 9 3 2 - 3 4 ) ,
1 9 7 8 - 8 0 d ö n e m in d e A n k a r a İ k t is a d i v e T ic a r i
i l i m l e r A k a d e m is i , K a d r o n u n C e m A lp a r ta ra ­
f ın d a n h a z ı r l a n a n t ı p k ı b a s ı m ı n ı y a p m ı ş t ı r . Ş e v ­
k e t S ü r e y y a A y d e m i T i n i n k ı l a p v e K a d ı n k it a b ı
d a , K a d r o c u s o l K e m a l i z m i n b e lg e le r i n d e n d i r .
M u s ta f a T ü r k e ş 'in K a d ro - U lu s ç u B i r S o l A b ım
k i t a b ı ( i m g e Y 'ay ., 2 0 0 0 ) , K a d r o ’ n u n d ü ş ü n s e l
e v r e n i h a k k ı n d a d o y u r u c u b i r i n c e le m e d ir .
K e m a liz m in s o l y o r u m la n , 1 9 6 0 1 ı y ılla r d a
ç o ğ a la r a k a ğ ır lık k a z a n m ış t ır . B u e ğ ilim in o d a ­
ğ ı d u r u m u n d a k i Y o n D e r g is i h a k k ın d a H ik m e t
Ö z d e m i r ’i n b i r i n c e l e m e s i v a r d ı r : K a l k ı n m a d a
B i r S ir a t e ji A r a y ış ı - Y ö n H a r e k e t i ( B i l g i Y a y .,
1 9 8 6 ) . S ö z k o n u s u a k ı m ı n v e d ö n e m i n ‘k ü l t ’ k i ­
t a b ı n ı n , D o ğ a n A v c ı o g l u ’n u n ik i c ilt lik T ü r k i­
y e ' n in D ü z e n i o l d u ğ u s ö y l e n e b i l i r . Y a z a r ı n 4
c i l t l i k M i l l î K u r t u lu ş T â r ih i d e ( İs t a n b u l M a t b a ­
a s ı, 1 9 7 4 ) b u n a r e f a k a t e d e r . F e t h i N a c i ’n in
1 0 0 S o r u d a A t a t ü r k ’ü n T e m e l G ö r ü ş l e r i ( G e r ç e k
Y a y ,, 1 9 6 8 ) , o d ö n e m i n s o l K e m a l i z m i n i n g ö ­
r ü ş a ç ı s ı n ı ö z e t le r .
S o l K e m a liz m i k u r u m la ş t ır a n C u m k u r iy e t
G a z e t e s i y a z a r la r ı Ilh a n S e lç u k v e U ğ u r M u m -
c u ’n u n k i t a p l a r ı , 1 9 7 0 ’ le r d e n it ib a r e n ç o k o k u ­
n a n b ir lit e r a t ü r o lu ş t u r m u ş t u r : İlh a n S e lç u k ,
A ğ l a m a k v e G ü lm e k ( Ç a ğ d a ş Y a y ., 1 9 9 4 ) , J a p o n
G ü lü ( Ç a ğ d a ş Y a y ., 1 9 9 7 ) , Z iv e r b e y K ö şkü
( Ç a ğ d a ş Y a y , 1 9 9 7 ) v d .; U ğ u r M u m c u , D e v r im ­
c i v e D em o k ra t ( u m : a g , 1 9 9 8 ) , R a k ı l a ( u m : a g ,
1 9 9 8 ) , S a k ı n c a l ı P iy a d e ( u m : a g , 1 9 9 7 ) , 1 2 E y ­
lü l A d a le t i ( u m :a g , 19 9 7 ) vd. Bu ç iz g iy e
1 9 9 0 ’l a r d a T o k t a m ı ş A t e ş ’ i n B i z D e v r i m i Ç o k
S e v iy o r u z - A t a t ü r k ç ü lü k ve S o s y a l D e m o k r a s i
Ü s t ü n e D ü şü n celer ( D e r Y a y ,, 1 9 9 2 ) , B e d r i B a y -
k a m , M u s ta fa K e m a l l e r G ö r e v B a ş ı n a ( Ü m i t
Y a y ., 1 9 9 4 ) k i t a p l a r ı m e k l e y e b i l i r i z .
H an gi A ta tü rk ( 1 9 8 1 ) k i t a b ı n d a t o p a r la n a n
y a k l a ş ı m ı y l a A ı t i l â I l h a n v e A ta tü rk ve H a l k ç ı ­
l ı k , ( T ü r k i y e İ ş B a n k a s ı Y a y ., 1 9 8 1 ) , S o s y o l o j i k
A ç ı d a n D i n A h l a k L a i k l i k v e P o l i t i k a Ü z e r in e D i ­
y a lo g la r ( O k a t Y a y , 1 9 7 0 ) g ib i k it a p la r ıy l a C a ­
h i t T a n y o l , ö z g ü n s o l K e m a l i s t g ö r ü ş l e r g e li ş ­
t i r m iş l e r d i r .

S o l K e m a liz m in g ö z d e iz le g i, a n t i-e m p e r y a -
l iz m d ir , M u a m m e r A k s o y ’u n A t a t ü r k v e T a m
B a ğ ım s ız lık , O r h a n K o l o g l u ’n u n M a z lu m M i l ­
le t le r D e v r im le r i v e T ü r k D e v r i m i ( Ç a b a M a t b a ­
a s ı , t a r ih y o k ) g i b i k it a p l a r , b u a n t i - e m p e r y a l is t
m is y o n u n K e m a lis t a ç ıd a n y ü c e lt ilm e s in i ö r ­
n e k le r l e r . K e m a l i s t m i r a s ı o l u m l u d e ğ e r l e n d i ­
r e n M a r k s is t y a k la ş ım la r d a d a a n t i-e m p e r v a -
l i z m iz l e g i m e r k e z î y e r iş g a l e d e r .
M a r k s is t s o s y a lis t le r in K e m a liz m e o lu m lu
b ir m ir a s o la r a k y a k la ş m a s ın ın h a tta k i m i z a ­
m an K e m a liz m i 'iç e r d e n e le ş t ir m e y e ' y ö n e l­
m e l e r i n i n e n c a n l ı ö r n e k l e r i d e 1 9 6 0 ’ la r d a g ö ­
r ü lü r . B u konuda H ik m e t K ıv ılc ım lT n t n
1 9 7 0 ' d e k it a p la ş a n 2 7 M a y ıs - Y ö n ün Yönü -
D e v le t ç iliğ im iz y a z ıl a r ı d ik k a t e d e ğ e r d ir . Y a l­
ç ı n K u ç ü k ’ü n T ü r k i y e Ü z e rin e T ez le r v e A y d ı n
Ü z e rin e T ez le r k i t a p d i z i l e r i n d e , K e m a l i z m i n
r a d ik a l e l e ş t i r i l e r i n i n y a n ı s ı r a b ö y l e m o t i f l e r
d e b u lu n a b ilir .
1 9 7 0 ’ le r d e M a r k s i z m i n M a o c u y o r u m u n u
u y a r la y a n T ü r k iy e İ h t il a lc i iş ç i K ö y lü P a r t i-
s i / A y d u ı l t k G r u b u , - e n g e ç - 1 9 9 0 ’l a r ı n o r t a l a ­
r ın d a K e m a liz m i s a h ip le n m e y e y ö n e lm iş t ir .
A y d ın lık D e r g i s i , b a ş y a z a r ı D o ğ u P e r i n ç e k ’i n
k it a p la r ı v e K a y n a k Y a y ın la n n e ş r iy a t ı, la is is t -
m i l l i y e t ç i t e m e ld e ' ö z e - d ö n ü ş ç ü ’ ( f u n d a m e n t a -
l is t ) b i r K e m a l i z m y o r u m u o r t a y a k o y m a k t a d ı r .
1 9 8 0 ’ l i y ı l l a r d a s o ld a K e m a l i z m l e i l g i l i t a r t ış ­
m a la r y a y g ın la ş m ış , K ü r t S o r u n u v e d e m o k r a ­
K A Y N A K Ç A ' Y A DAİR
t ik le ş m e b a ğ la m ın d a K e m a liz m e m e s a fe a lm a
e ğ ilim i b e lir g in le ş m iş t ir . L e v e n t C in e m r e ile
R u ş e n Ç a k ı r ı n S o l K e m a liz m e B a k ıy o r k i t a b ı n ­
d a ( M e t i s Y a y ., 1 9 9 î ) t o p l a d ı k l a r ı s ö y le ş i l e r , b u
d ö n e m in t a r t ış m a la r ın ı y a n s ıt ır .
SA C K E M A L İZ M
T ü r k iy e 'd e s iy a s a l d ü ş ü n c e t a r t ış m a la r ın d a v e
g ü n d e l i k p o l i t i k s ö y le m d e s o ld a k o n u m l a n d ı n -
l a g e lm e ş in e k a r ş ı l ı k , K e m a l i z m i s a ğ d a n a n l a m ­
la n d ı r m a y a d ö n ü k b i r f i k r î m e s a i d e y o k d e ğ i l ­
d ir . N a z ı m İr e m ’in “K e m a liz m v e g e le n e k ç i-
m u h a f a z a k â r lık ” b a ş lık lı u z u n m a k a le s i (T o p ­
lu m ve B ilim 7 4 /G ü z 1 9 9 7 ) , b u y ö n e lim in e r ­
k e n C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e k i f e ls e f î t e m e l l e r i ­
n i o r t a y a k o y a r . M ü m t a z T u r h a n ’ı n A t a t ü r k 1 1 - 609
k e l e r i v e K a lk ın m a k i t a b i ( Ş e h i r M a t b a a s ı ,
1 9 6 5 ) , id d ia lı b ir s a ğ -K e m a liz m y o ru m u d u r.
C e l â l B a y a r ’ı n A ta tü r k G ib i D ü ş ü n m e k - A ta ­
tü r k ’ün M e t o d o lo jis i ( d e r . İ s m e t B o z d a ğ , T e k i n
Y a y ın e v i 1 9 7 8 ) , h e m K e m a lis t r e jim in h e m s a ğ
s iy a s a l ş e c e r e n in ö n e m li k u r u c u la r ın d a n b i r i ­
n i n K e m a l i z m y o r u m u n u s is t e m le ş t i r i r .
Ş ü p h e s iz k i, K e m a liz m i im le y e n , o n a s o lu k v e ­
r e n b a ş k a e s e r le r d e n d e b a h s e d i le b i l i r . N i t e k i m ,
b u m e t in d e t ü k e t i c i o l m a k k a y g ı s ı n d a n z iy a d e ,
g e n e l b i r t a s la k s u n m a k h e d e f le n m iş t ir .
Kaynakça

BİRİNCİL KAYNAKLAR
1 9 > 3 . 1 t a k :y e 1* H a n k a v .. İs t a n b u l 1 9 9 3 (a)
K t T U X U K A D R O S U N E S E R İ ERİ
C e i ı î i H u > :ı* :x Söylev ve D em ekle*i,
b a y a :. Ç e l i l
JsFnın Kttu.zşu&Hir, 'ktuiata. k a d ir voi tik *ry»j«f-
Aiatutıı’fM itf *»-•>*. 7 d f p a f HeyaKnamelen. A n k a r a ,
maSaru T ü r k i y e U B a n k a * : Y a y ın la r ; , I s t a n b ıJ
19 6 -r
1 9 9 9 ’’i»î
A t a t ü r k , M u sta fa K e m a l. 1 9 8 9 , N rtfu * M i . I ı ' r k T a n k
H a ya t. C e la l ( > ! â t 5Avfev ve Demeçte* s S c^ k
K u r u m u . A n k a r a , 13 8 9 .
K ü m p ctY a'c^ n d atı fa : y i ev v e î > * * v ç ' e ; : , t a ı r
A U l i a k . M ü ş t a k K r ın a i. Atan»k<:* S*yie- \t Daneç 2 9 x > i 9 5 4 . T a r k ı v « î$ İ k n lu ıv . Y a y ın la n . İs t a n b u l,
îc t ; 0 <&). T e t ik T a r ih K u r u m u . A r . k m a . 1 9 8 9 1 9 9 9 {c)
A u y . r * V î t P afta F«y>s'. K e r v a is î I*«ap. ve Kaş, TJaym , < V . îû , C e ia i B ü t s ' T u SbyU* v e D r m r ç '.r .v ıfay
bcSmuj MaktJi'KVsi. H a k im iy e t : M i l l i y e M a tb a a s ı. Po-’th k a , Î 9 3 İ İ 9 3 5 lu r k t v !> B fiilk sıst, İs t a n b u l.
19 3 » 19 9 9 (£'.

A tav, F a l ıh R ıf k ı. Sizsltova ( \ m \ M u a f a n ; A k n : -- ı K - B a y a r , C e lâ l, > a » k R a p o r j, ( 1 9 3 6 t a r i h lî i m i m d e »

t a p h a p e s ı. 1 9 37 n n k t b a s iT . h F e n t o k ıa i T tt r ft îy e Y a y ın ı, A n k a r a ,
A ıa y , F a k h R :f * t , 2 > v ? -H ;iu k\ . R e r u r . K . u b e ' i , i n a n 2090
b u l. İ<î W R v k r - ı t . V* Fw ?t, A ia C u k RtttlJ*.. İs t a n b u l l' m v e r u t e
A tay. I ’a lı; ı R ıfa t, .V y »ı K a ^ u u n » ! ^ . Y a ı l > Y a y ın la - « . İ n k ı l i n t n s u ı u s u Y a y ı n l a r ı . İ s t a n b u l, 1 9 * 0
ı ı İs t a n b u l. 1 9 Y 3 . i K a y î ^ k Y a y u t k n ı 1 9 9 5 ;.

Ataş-, F a h ir R û k ı Ç a»itır\a, (7 D ü n y a Y a v r u la r :, ( U ? iialkrcitrpim j $ J . J Sent*t Eaahvri Rapt^-an f C -

İs t a n b u l 1 9 6 1 . £fi*öft*n, A n k a r a . 1 9 3 3

Alay F a l ı l ı R :f k „ B a t :} H ı k ı : . l> u n y a Y a y ın la r* . lu a . - ( iiPProtyurr.ı l iu * İ k s j m o ı 4 r .k a r a î9 V S

b u l. 196*3 C î İ T ifuJ*cv«V*. i 9.32 2 9 3 5 : 0 3 îîaliırv. O r * r n Y iS a » .

A tay. l \ : k l : R ıf a t , iacttç, ; k İ u k M s tb a a e J -.k . F U n b u l. ân Say,İ <] u f ı j i ı , A n k a r a 1 9 3Y

19 6 5 CHP H a lk e v i i C freneg. R e e e p C’l u s o ^ u B a ş u n e v :.
A la y V a l i l i R :l k „ A l **«>*<>:<;:* N ah U . A k Y a y ın la r ı. A n k a r a 1 9 3S

İs t a n b u l, 19 6 o C H ? i 93Q'cia H a lh n ien . R e t e p U n iN P jîu B » m c v ı .

A ta y . I a t b X ;ik :. Bayrak. B a k a M atbaa.*: İs t a n b u l. A n k a r a 19 3 0 .

19 7 0 ( y<f 2 1 ö J ( t fv > ;i I ıa ik r ^ ıîu * : 1 ° 3 7 * 9 îâ Y r.k a ^ a

F a y a r , C k lû i S u 27 ,\k t> ıs J * r « - J9 -J2

i; ( t a y îıa a ] « r e ; f a r r . la c , , f . ' m c Y a v ı r i a n . İs t a n ­ ( İ l i ? . lia iM e v ir n ı r }teiJc:*Uzta’ :n in Y W -fa.»«it- i V g ı k s -

b u l. 1 9 9 1 ( i , b a s k ıs ı 1 9 8 6 i î*n-i. lX ^ g » s M a tb a a s ı. A n k a r a 1 9 4 ‘-

H a ya t, t c D l , A t a t t ık CsA* p n $ ı« '» te fc - \!e- C H P . r .-v t î i n i e n A y > e ; ' ;^ A a n s

Undoiojtu i n c i İs m e t & > * & » £ > , I r k ı n Y a y r n t v ; !>- I u jİ v M a t b a a ı l ı k , A n k a r a 1 9 7 9
la n b ıt l 1 9 9 A i l b * k :s ı 19 7 5 ]
C î i l 3 A ig a n U 'e C i i P Yet*a; i î i ’c îr ^ c M , A j a n s - l u t k
H a y a t. C t v t i . C r i d î &tyw '*:n söylev vt1 ITemeyif*’*, i 9 7 0 M a tb a a c ılık » A n k ^ ıa 19 7 3
 'O

13 O S t-A *s * i
MS
M* .y
£ t ■f i
■ 3 i.
-
Î2 2
M
ç* ••* ?■£
.y
k. £3 X- 3 § 5
S < 1. s.* * 5 >- £o « £
B r’' i i T ?i § 5
.1?
M
y »i — £ *-. |.| î *V
>1 f / t i-, sv îî<1 | <
I |l M-5
iV 5ü « ■£-S
II h *'î -
* ’*• •*
V ••
'»* rr. ? < ^ \i\îj *g jf
1 u: v jî s. fi o İ S -,î
>:
■V ~- t < St'. M' 5 p§ ü' İ« is â ?• V> ^ i-
w
•*. a. 1
ii? î< c 3 < , 'r(r
. :* 7 ^ 2:- >* J ■* 5
X _-
O II % ‘.2 V «
r & ,^.:i S* .T
| â î.l £ -2 4•' .5/; j: 2 £ a
■" ^ v !~ $ İ l ^ 9.
£* tv •3. r fi. U £ - -V ^
N Of fl •-
C
*-
î Lts üi •
U â >°î r. ■' ?>
Ş - ::^ 5c, 'S
iv w Uî «
S
H| ? ; § [ n 'X âl; fv. s^ »a.
2-~ 5 " « * - -s
ri j£ - *3 - 3 o . « ı: -< rg ^ !% ■
..»•r-
S •c<i '■ o'.'.. a i İS §; § I £ .ii y
* 2 3-8 t 2, e s Sg
ip ' i - =î r £ 8 1
y.% I' >• £
nX Mf 4 y « ş i? 2£ 3 >- »!> £ 3 ^
2o Sj l f > s ^ ^ 3 3 «
ys <
.«> .'i g u 5 ~ *' ►i. «î
■«
l ı .3 ■* s .? s r g-f t « C H :■- V- ~ vr5 n i .* ..î ^. g e
*-* ;S İr
; T! H Z ^ -
. <3 .: s v- - ^ ^
.-/ [J .. *"
sı- -i s»2- !3 r2> x2 •. **
’/’. ’jj S, S l ı S|
3t X -< **" c
Ü < •Vrı
jf -2 'ö S •J % >' ns -*
s a f i > > v/ i> ✓* .;£ 2 * î l . i
•» JK E. l* g a
s- >■
İS
<
w
<
&
< < < 1 1 •< .'İ

v. .y .— ’*
ft £ ^ .. •'' rj
•;; ■ £
-i r: .i 2
•8 2 / * S
5$ ^ M. .&J
C .* V w, K i ^ 8 5> i Sf ^ 45 ^ 7
3 ^ > l' i: fi x Y
.'•' o
l ^ ,ti . f AV ^ 2
L 2
-* ^
V,
|| tı vI S S’
;« a .y 3 l f II s .f İ•*$n
. *'-5 ^ -S i 11 | l « ** “S ■5 -i K r -3 ft
t
\
7i *3
s ■§
.s 1 i S
r ;■ 3
i n
'Â ü c-a •<
£ “» **
|1 5 | r? ‘I
>, V.
sr
«' Vj
,v5 3
3 •=
ıft r
'i a
n
... v •2 £ %
S.^ e s* S- X
0
1^ tr *
İ *£ s
« b
r './ *1 3 ir
rJ
bj *,:
'i-
* «: * 2 «^ J H •S iş S ||
â i rl S
- P
O
c~~i
I|
2 S
D ^ V
#*v t ‘w
^ t % . ■ 2* 3 ’-J K '^ 9. 7
-7 £ ^ h İS A .g l l || ■< “ sf X-3, S 4 *•1 .5^ K
gİ A ? ft s: r: :d ,<
A4j f
-w
«,
İl î>
ü •*
Ss -s â H ~ “İ ^ a I I SJ ^5 | ’ş- •T £
.y &
r »
\s
I JS
2 b* c*■C .' :' p. a % s o r'î ^ f“ 3 .2 .^ SJ 3 * r a S< i l
.y. ^ n, o
JSC .y. 7; S C -2 « u: ı - ı İ: U "; 3s â 1i ? g ■ n 3. 2
'i 1j 3 ?> i i %** Vs "k rf “ * 'X r C 2 “ n -i r..
2. %
'< .li '; o . < —
r v â_ ^P
t- Lİ Ss
V^ V^ ■"s>.i* 11/Î •- ■•" 3
w Jt « t fi ;; 9 5 .- ;: 3 ÎT-İ •' « c V»
/■ v
•*c <
Ç> P; ı| | s | ^ ■?. ’ft ■< •-
5 C ^
>; •* r- .•■ -^. ‘ ' ?! ,s .3 (3İ E X .
•i >1 •3 ^ • - <■’ .Z n * ^3 ■' ^
bi ^
.fi .-T
Ji ^ •x *i* 1 .8 J İ " <L- Ç
n
x- r f- t 1 f: ^
■<
s| t*
. «X •* o-
f: ^
3 1-
j. •’ İ < i 3 jf J
•>> fi*^
S H
i 3 " j: r; 2
v/ \/
k a y n a k ç a

A f a r a r k ç 'f l J ü k ( Ü ç ü n c ü K ita p ), G e n e lk u r m a y B a s ım e ­ B r a n d e n s te ıtı, W , " E t r il s k M e s e le s in in ş im d ik i D u r u ­

v i, A n k a r a , 1 9 8 3 , m u " . Jh in c i T ü r k T a r ih K o n g r e s i, İs t a n b u l, 2 0 - 2 5

A ts ız , N ih a l , M a k a le le r 3 , B a y s a n B a s ım v e Y a y ın , ts - E y lü l J 9 3 7 - K o n g r e n in Ç a !j$ m t d a n r K o n g r e y e S u ­

la n b u l, 19 9 2 . n u la n T e b liğ le r T ü r k T a r i h K u r u m u Y a y ın ı, İ s t a n ­

b u l, 1 9 4 3 ( 4 ) .
A v c ı, S a h il O i m a n , D i n l e d i d e r i m , Ö ğ r e n d ik le r im , S o y '
[e d ik le rim v e Y a p tık la r ın ı, İ s t a n b u l 1 9 9 9 . B r a n d e n s l e ı n , W , ' " L i m n i 'd e B u l u n a n K i t a b e . E t r ü s k -
k r i n A n a d o l u ’d a n N e ş e t E l l i k l e r i n e D a i r D i l B a k ı ­
A v c ı o ğ l u , D c i g a n . T t i r k l e r i n T a r i k i , 1 . c i l ı , T e k i n Ya--
m ı n d a n E n E h e n u r ı i y e ı l i D e l i l " . İ k i n c i T ü r k T â r ih
y ırd a n , İs ta n b u l, 1 9 7 8
K o n g r e s i. İs t a n b u l, 2 Ö - 2 5 Eylül 1937 . K o n g r e n in
A v c t o g l u , D o ğ a n , T ü r k iy e 'n i » D ü z e n i , 2 . c i l ı , T e k i n Y a ' Ç a lif m a J a n . K o n g r e y e S u n u la n T e b liğ le » ; T ü r k T a ­
y ıtıla r ı, İs ta n b u l, 1 9 8 4 . r ih K u r u m u Y a y ın ı, İ s t a n b u l, l 9 4 3 ( b ) .

A y d e m i r , Ş S ü r e y y a , I h t d a l i n M a n t ı ğ ı v e 2 7 M a y ı s flıtL - j B ü y ü k ] A t a m a n , M a c id e , ' ' Y a b a n c ı d a n T ü r k 'e

la li, İs ta n b u l, 1 9 7 3 . O lu r M u r . Ç o ru n d u . 4 5 ( l Ş u b a t 1 9 4 4 ) , 1 9 4 4 (a ).

A y d e m i r , Ş e v k e t S ü r e y y a , İ n k ı l a p ve K a d r o , R e m z i K i ­ (B ü y ü k ] A ta m a n , M a c id e , " Y a b a n c ı E ş in S e c iy e y e T e ­
t a b e t i, İ s t a n b u l, 1 9 9 0 ( 4 .b a s ım ). s ir i" . Ç o ru n d u , 4 6 ( 1 M a r t 19 4 4 ) , 1 9 4 4 ( b ) .

A y d e m ir , Ş e v k e t S ü r e y y a , S u y » A r a y a n A d a m , R e m z i C e l a l N u r i , T ı l ı k I » fe d a in , A h m e t K e m â l M a t b a a s ı , İ s ­
K ita b e y i, İs ta n b u l, 1 9 9 5 ( 9 . b a s ım ). ta n b u l. 1 9 2 6 ,

A y d e m i r , T a l a t , T u la t A y d e m i r i m H a t ı r a t a n , K i t a p ç ı l ı k Ç a m b e l, H a şa n C e m il, “ E g e M e d e n iy e tin in M e n ş e in e
T ic .L ıd .Ş t i, Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 6 8 , U m u m î B i r B a k ı ş 1’ , B r r i n e i T ü r k Id r ik K o n g r e s i,

A y k u t , Ş e r e f ( E d i m e S a y l a v ı ) , K ffm a liz m , C .H .P a r t is i K o n fe r a n s la r, M ü z a r e lr e Z a b ı t la r ı , M a t b a a c ı lı k ve

P r o g r a m lım ı İ z a h ı, M u a llim A lım c ı I l a lit K ita p N c ş r iy e t T .A -Ş -, İ s t a n b u l, 1 9 3 2 .

E v i, İ s t a n b u l, 1 9 3 6 . Ç e ç e n , A n ı l , K e m a l t*™ v e Y en i D ü n y a D ü ^ c r tf, A D D

B a lu r , M u its in , A n ıla r ve G a r a b e t , M illiy e l Y a y ın la n . Y a y ın ı,, A n k a r a , (ta r ih s iz ),

Is la n b u l, 1 9 8 5 . Ç ı g , M u a z z e z i l m i y e , ''A t a t ü r k v e T ü r k i y e ' d e Ç i v i y a -

B a ş g il , A li F u a t , D in ve L a ik lik , İ s t a n b u l, 1 9 8 5 (İlk z t l a r t B i l i m i n i n B a ş l a m a s ı " , t/ J c e s lo r a r o s ı i , f l i t i t o -

b ask ı 1 9 5 4 ). l o ji K o n g re m i B ild i r ile r i (İ9 -2 İ Tem m uz 1 9 9 0 ),

B a u r , E r v i n , B i o l o j i J^ eg ı A l t ı n d a K ü l t ü r 5 a k i b i M iN e f lr -
r in İ n k ır a z la r ı ( ç c v . E , l la y r i Ü s lG n d a g ), İz m ir ,
M a r ife t M a lb a a s ı, İz m ir , 1 9 4 3 ,
B a y a r , T u r g u t , J - a T ü r k i y e l f B a n k a s ı e î I ' i e o n o m i e d e İrt
T u n ju i e , I m p r i m e r i c n o u v e l l e C h . C o r b a z , M o n t -
reu x, 1 9 3 9 .
U lu s la r a r a s ı Ç o r u m H it i t F e s t iv a li K o m i t e s i Y a y ı­
n ı, Ç o ru m , 1 9 9 0 ,
D a r e n d d i o ğ l u . I l h a n , T ü r k i y e 'd e M i l l i y e t ç i l i k H a r e k e t ­
le r i, T o k e r Y a y m la n , İs ta n b u l, 1 9 6 8 .
D i l â ç a r , A g o p , “A l p ı n İ r k . T ü r k E u ı i s i , v e H a t a y Hal­
k ı" , C H P K o n / c r e n s ta n S e r is i, K ita p 1 9 , 1 9 4 0 .

B e k a ta , H ıfz ı O ğ u z , V a ta n ım ız , H ılr V a ta n d a ş la r ın D u ru , K a s ım N a m ı , K e m a l i s t R e ji m d e Ö ğ r e t i rn v c E ğ i ­

D iy a n O la r a k K a l a c a k t ır " , Ç ığ ır , c ilt, 1 3 s a y ı; 2 7 , tim , K a n a a t K t t a b c v i, İ s t a n b u l , 1 9 3 0 .

1943. D ıl m e r , T a r ık T . , T ü r k iy e F a r i k a s ı : L a £ a n q ı r e d ’A f f a -

B e k a t a , H ılz ı O ğ u z , B ir in c i C u m h u r iy e t B it e r k e n , Ç ığ ır ir e s d e T m t f ı u e 5 , A . e t S o n R o l e p C ö n u p n jg u e e n T u r -

Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 6 0 , {[ü ıe , lm p r i m e r i e N o u v e ll e , L o z a n , 1 9 3 3 ,

B c k a t a , H ıf z ı O ğ u z , D a ğ la r ı n A r d ı. K u r t u l u ş Y a y ı n l a n , E c e v it , B ü le n t , O rta n ın S a [u , T e k in Y a y ın e v i, İs t a n b u l,

A tık a r a , 1 9 6 5 . 1 9 7 5 (ilk b a s k ı, 1 9 6 8 )

B e k a t a , H t f z ı O ğ u z , T ü r k iy e 'n i n B u g ü n k ü G d r u n ü ş ü , E c e v it, B ü le n t , A ta tü r k v e D e v r im c ilik , T e k in Y a y ın e v i,

Ç ığ ır Y a y ın la n , A n k a r a , L 9 6 9 . A n k a ra , 1 9 7 6 {ilk b a s k ı: 1 9 7 0 )

B e le n , F a h r i, O rd ıı v e P o l it ik a , B a k ış M a t b a a s ı, İstan­ E c e v i t , B ü l e n t , P e r d e y i K a ld ı r ıy o r u m , y a y ın e v i b e lli

bul, 1971. d e ğ il, A n k a r a , 1 9 7 2 .

B c r k e s , N iy a z i, U n u tu la n Y ılla r , İ l e t iş i m Y a y ın la n , İs­ E c e v i t , B ü l e n t , T o p iıır rt, 5 i y « r t , Y ö n e t i m , A j a n s - T û r k

ta n b u l, 1 9 9 7 , M a tb a a c ılık , A n k a r a , ta r ih s iz .

I k y a l i ı , Y a h y a K e m a l, E d e b iy a ta D a ir , İ s t a n b u l F e t ih E c e v it, B ü le n t , U m u t Y d l 1 9 7 7 , A ja n s - T ü r k M a t b a a c ı­
C e m iy e ti, İ s t a n b u l, 1 9 8 4 . lık , A n k a ra , 1 9 7 7 .

B e y a llı, Y a h y a K e m a l, S iy a s i ve E d e b i P o rtre le r, İ s t a n ­ E c e v i t , B ü l e n t , D e ğ i ş e n D ü n y a v c T i l k i y e , D S I^ A n k a ­

b u l F e t ih C e m iy e ti, İs ta n b u l, 1 9 0 6 , ra, 1 9 9 6 .

B e z ir c i, A s ım , 2 . Y en i O la y ı , T e l Y a y ı n l a n , L s la n b u l, E m r e , A h m e d C e v a d , İ k t i s a t t a İ n f e d â b : J s t i h l d k T kav rtu
• 1974. Ş ir k e tle r i, M ^ lb a a -l Ş e m s ( İ b r a h im F lilm i K ita b e -

v i) , İs ta n b u l, 1 3 2 9 [ 1 9 1 2 ] ,
B i l g e , N a l a n , T ü r k iy e 'd e B e d e n E ğ it im i ö ğ r e t m e n in in
Y e tiş tir ilm e s i, K ilk e n : B a k a n l ığ ı Y a y u v la n K ü lt ü r E n g l i n , A r t t ı ., U l u i a l E ğ i t i m v e A ta t A r f e ç ü ltil ı, A t a t ü r k ­
E s e r le r i D iz is i 1 3 7 , A n k a r a , 1 9 8 5 , ç ü lü k K ü lt ü r Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 7 0 .

B i l g i ç , S a d e n i n , D i; S a d e t t i n B ı l g i ç ' i n H a f ı r a J a n , B o ğ a ­ E n g i n , A n n , K u r a n 'd a A t a t ü r k ç ü t ü h v c K ız ıl E lm a ,

z iç i Y a y ın la t ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 8 , A ta tü r k ç ü lü k K ü ltü r Y a y ın la n , îs ta n b u l, 1 9 7 1 (a )

E n g in , A n n , U m u n u , E tr ü s fı T ftr h le ri ve A v ru p a D ü ­
ş ü n c e si ve K flk flr T a r ilıif A ta t ü r k ç ü lü k K ü ltü r Y a ­
y ın la n , İs ta n b u l. \ 9 7 \ {b ) .
E n g in . A n n , K o t a d i s ? , A ta t ü r k ç ü lü k K ü ltü r Y a y ın la ­
r ı, İ s t a n b u l, 1 9 7 2 < a )
E n g i n . A r n ı , A J ü t a r h ç ü h iı h B i l d i r i s i , A t a t ü r k ç ü l ü k K ü l ­
tü r Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 7 2 ( b ) ,
E n g i n , M . S a f f e t , “ T ü r k i n k ı l a b ı n ı n K a r a k t e r l e r i " , Y e­
n i 7 'ü r i î M e c m u a s ı , cLU l s a y ı : ö , 1 9 3 3 .
E n g i n , M - S a fF e l, K e m a lle r » in k ıla b ın ın P r e n s ip le r i, ( 2
C ilt ) , C u m h u r iy e t M a ıb a a s t. İs ta n b u l, 1 9 3 6 .
E n g in , M . S a ffc ı, " E i i v e G r e k D in i 5 is t e t n lc n n m M u ­
k a y e s e s i " , /Erinci T ltrip T â r i h K i m g r e s i, 2 0 - 2 5 E y lü l
J P 3 7 . K e n a n M a ıb a a s t, İs ta n b u l. 1 9 4 3 .
E n g i n , M , S a f f e E , A r o m r f t ç a l ü k l c D in Vc D it, A t a t ü r k ­
ç ü lü k K ü ltü r Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 5 5 ,
E n g in . A n n , S ıta r e r T ü r h le r i, A ta t ü r k ç ü lü k K ü ltü r Y a­
y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 6 8 .
E r iıa t, A z r a , M e h ta p la rıy la H a lih a m o s B a lık ç ıs ı, A d a m
Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 7 9 .
E r h a t, A z r a , M a v i Y o lc u lu k , İ n k ı l a p Y a y ın e v i, İ s t a n b u l ,
1997.
E r k a n lı, O r h a n , A n ıla r ^ o r u n la r S o r u m lu la r , B a h a
M a tb a a s ı, İs ta n b u l, 1 9 7 2 .
E r te m . S a d r i. f i k i r ve S a r ıs i, S e m ih L û tfi K ita b e y i, İs ­
ta n b u l, 1 9 3 9 .
E s e n d a l, M e ıııd u lı Ş e v k e t , K ız ım a M e k tu p la r , B ilg i Y a­
y ın e v i, 2 0 0 1 -
E v r e n K e n a n , K e n e m E v r e n 't n A n ı l a r ı , ( 4 d i t ) , M illi­
y e t Y a y ın la n . İs ta n b u l, 1 9 9 0 - 1 9 9 1 .
E y u b o g t u , S a b a h a t t in , M a v i ve K a p a , Ç a ğ d a ş Y a y ın la ­
r ı , İ s t a n b u l , 1 9 9 4 ( Ç a n Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l . L 9 7 3 ') ,
F c y z io g l u , T u r h a n , M iJİe l Y a k ın d a , D e r g â h Y a y ın la r ı,
İs ta n b u l, 1 9 7 5 .
F e y z i o ğ lu , T u r h a n , A r a tılr h v e M il liy e t ç i lik , A ta t ü r k
A r a ş tırm a M e r k e z i, A n k a r a , 1 9 6 7 .
F ın d ık n g lu , Z ly a e t tin F , " K ü lt ü r B u h r a n ı” . B e lg c fc r Jc
T ü r k T a r ih i D in g is i, s a y ı : 1 , 1 9 9 5 ,
G e r t z i l o n , P a u l , M u s ta / a K e m a l v c l/ y a n a n D o £ u , A n ­
k ara, 1 9 9 3 .
G o l o ğ l u , M a h m u t . E r z u r u m K o n g r e s i, G o l o g l u Y a y ın ­
la n , A n k a r?- 1 9 0 9 .
G o l o ğ l u , M a h m u l , S iv a s K o n g r e s i, G o l o g l u Y a y ı n l a n .
A n k ara, 1 9 6 9 .
G o lo g lu , M a h m u l, T ek P a r tili C u m h u r iy e t ( 1 9 3 1 -
1 9 3 6 ) , G o lo g lu Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 7 4 .
G ö k a l p , Z i y a , uH a r s i l e M e d e n i y e t i n M ü n â s e b e t l e r i " ,
Y en i M e c m ıt a , 3 7 6 1 , 1 9 1 9 ,
G ö k a lp , Z iy a . " A i le A h l a k ı, A s r i A ile v e M il lî A ile " ,
Y en i M e c m u a . 1 / 2 0 , 1 9 1 7 .
G û k a lp , Z iy a , " B i r K a v m in T e t k ik in d e T â k ip O lu n a ­
c a k T Jsü Y *, M ilît T e ie b b u la r M e c m u a s ı, 1 / 2 ,1 9 1 5 .
G ö k a l p , Z i y a , T ü r k ç ü lü ğ ü n E s a s l a r ı , ( y a y h a z , M e h m e t
K a p l a n ) , K ü ltü r B a k a n lığ ı Y a y ın la n , İ s t a n b u l. 1 9 7 6 .
K A Y N A K Ç A
G ö k a l p , Z i y a , T û r h M e d e n i y e t T a r i h i { y a y ı n a h a z , 1.
A k a v e K . Y. K o p r a t n a n ) , K ü ltü r B a k a n lığ ı Y a y ın ­
la n , A n k a ra , 1 9 7 6 ,
G ö k a l p , 2 i y a , M a k a l e l e r 1X < K ü l t ü r B a k a n l ı ^ Y a y ı n l a ­
r ı. İs ta n b u l, 1 9 8 0 .
G ö k a lp , Z iy a , M a rs v e M e d e n iy e t, T o k t r Y a y ı n l a n , 1 s-
ta n h u l, 1 9 9 5 .
G ü n a lta y , Ş e m s e tt in v e T a n k u t , I I . R . , D il v e T a r ih
T e z le rin » iz Ü z e r in e G e r e k li R a z ı İ z a h la r ; . T ü r k D il
K u r u m u Y a y ın la r ı. İ s t a n b u l, 1 9 3 8 .
G û v c n t û r k , F a r u k , G e r ç e k K e m a liz ? » , O k a l Y a y ın la n ,
İs ta n b u l, 1 9 6 4 ,
H a b i l A d e m , I n k ı lo f c Z i h n î y d i : M u s to / a K e m a l l e r i n K i ­
ta b ı, O b a n K ü tü p h a n e s i. İs ta n b u l, 1 9 2 5 .
l l a l i k a m a s B a l ı k ç ı s ı , H e y K o c a Y u r t, B ilg i Y a y ın e v i,
A n kara, 1 9 9 4 .
J t a l i k a m a * B a l ı k ç ı s ı , A r jlp e l, B ilg i Y a y ın e v i, A n k a r a ,
1995.
I a c o p i , G . , " E t r û s k M e s e l e s i v e B u n u n ş a r k t a k i V a z i­
y e t i " , i J r i n c i 'T ı i r f c T a r ih K o n g r e s i, İs t a n b u l, 2 0 - 2 5
E y lü l 1 9 3 7 , K o n g r e n in Ç a l i f m a l a n , K o n g r e y e S u ­
n u la n T ^ tU g lc r , T ü r k T a r i h K u y u m u Y a y ın » , İ s t a n ­
b u l, 1 9 4 3 .
İ r m a k , , W i , V e r a s e t in B i y o l o j i s i , A n k a r a H a l k e v i K o n -
F e r a n s la n , S e ri 1 K ita p 1, C u m h u r iy e t H a lk P a r tis i
Y a y ın ı, A n k a r a , 1 9 3 8 ,
I r m a k , S a ç lı, “A lm a n S p o r T e ş k ilâ tı Ü z e r in e B i r T e t­
k ik " , C H P K o n fe ra n s la rı S e r is i, K ita p 7, R ecep
U lu s o g lu B a s ım e v i, A n k a r a , 1 9 3 9 ,
i ğ d e m i r , L ’ l u g ( y a y . h a z , ) , S i v a s K o p p g re s i T u t a n a k l a r ı ,
T ü r k T a r ih K u ru m u , A n k a r a , 1 9 6 9 ,
t g d e m i r . U l u g , Y ı l l a r ı n I c in d c T i, A n k a r a , 1 9 7 6 .
İ k i n c i T ü r k T a r ih K o n g re s i, İs t a n b u l, 2 0 - 2 5 E y lıtl J 9 3 7 ,
K o n g r e n in Ç a lın m a la r ı, K o n g r e y e S u n u la n T e b liğ le r.
T ü r k T a r ih K u r u m u Y a y ın ı, İs t a n b u l, 1 9 3 7 .
İle r i, S u b h i N u r i, K o o p e r a t if ti tik , S ü h u lc t K ü t ü p h a n c -
s i, İs ta n b u l, 1 9 3 1 .
İ l e r i , R a s t l ı N u r i , A t a t ü r k v e K n r n & n iz r n , A n a d o l u Y a ­
y ın la n , İs ta n b u l, Î 9 7 0 .
İ l h a n , S u a t, J e o p o litik D u y a r lılık , T ü r k T a r ih K u r u m a
Y a j'i n t a n , A n k a r a , 1 9 8 9 ,
I l h a n , S u a t , A v r u p a B i r l i ğ i ' n e .N e d e » H a y ı r ? , Ö t ü k e n
Y a y ın la n , İs ta n b u l, 2 0 0 0 .
K a n s u , M a a h a r M ü f i t , E r z u r u m 'd a n ö l ü m ü n e K a d a r
A t a t ü r k 'l e B e r a b e r ( 2 C i l t ) , T ü r k T a r ih K u ru m u
B a s ım e v i, A n k a r a , 1 9 0 6 .
K a n s u , N â f i A t ı f , " Y e n i F a k ü l t e m i z " , Ü lk ü , S a y ı : 6 / 3 6 ,
A n kara, 1 9 3 6 ,
K a n s u , Ş e v k e t A z i z , T ü r k A n t r o p o l o ji E n s t i t ü s ü T a r i h ­
ç e s i , M a n r iF M a t b a a s ı , İ s t a n b u l , 1 9 4 0 ,
K a n s u , Ş e v k e t A z iz , “ D il v e T a r i h C o ğ r a f y a F a k ü l t e s i ­
n i n A ç ı l ı s ı i l e i l g i l i B i r A n ı 11, C u m h u r E y e î m 5 0 , Y ı l ­
d ö n ü m ü A n m a K ita b ı, A ,Ü , D il v e T a r ih - C o ^ a f y a
F a k ü l t e s i Y a y ım , A n k a r a , 1 9 7 4 .
K a n s u , Ş e v k e t A z i z . ‘A t a t ü r k v e C u m h u r iy e t D o n e -
 k a y n a k ç a

m in d e T ü r k A n t r o p o l o ji s i " , A ta t ü r lıK a n / e r c m s la n R e ş it G a lip , " T ü r k İr k v c M e d e n iy e ! T a r ih in e U m u m i

V III, 1 5 7 5 - 1 9 7 e , T t ır k T a r ih K u ru m u Y a y ın la n , b i r B a k ı f 1' . B i l i n c i T ü r k T iıriJ] K o n g r e s i K o n f e r a n s ^

A n kara, 1 9 8 3 . la r M ü z a k e r e Z a h t l a n , T .C . M a a r if V e k a le t i, A n ­

k ara, 1 9 3 2 .
K a r a k u r t, E s a t M a h m u l, A n k a ra Ekspresi, in k ılâ p v e
A k a Y a y ın la n , 1 9 8 1 , S a f a , P e y a m i, D o g ıı-B a h S e n te z i, Y a ğ m u r Y a y ın la r ı, İs­
ta n b u l, 1 9 6 3 .
K i k » , C o ş k u n , C H P S o a y d i& t B ir P o r li n u d u ^ B a l k a -

n o ğ lu M a tb a a s ı, A n k a r a , 1 9 6 7 . S a f a , F e y z in i. T û rb in k ılâ b ın a B a k ı l a r , Ö t û k e n Y a y ın ­

la r ı, U la n b u l, 1 9 9 0 ( 1 9 9 3 ) (ilk b a k ı s ı 1 9 3 6 ) .
K ış la lı, A h m e t T a n e r , K e m a liz m , L a ih lik v e D e r M k n ı-

s k I c a g p K i t a b e v i , A n k a r a ., 1 9 9 4 . S a it H a lim P a ş a . B u / ırfl u l a r ı m ı z , T e r c ü m a n 1001 Te­

m e l E s e r Y a y ın la n , I s ia tıb u l, T a r ih s iz .
K ış la lı, A lim e t T a n e r , B en D e m o k r a t D e lilim , im g e K i-

ta b e v l, A n k a r a , J 9 9 9 . S a v a ş , V u r a l , fr ıiC d i v e B û l ü r ü l û g c K a r ş ı M i l i t a n D e­

m o k r a s i, B ilg i Y a y ın e v i, A n k a r a , 2 0 0 0 .
Kûniı'ıV rtiziV jlc M ü c a d e l e ( ! i ( K i t a b ı ) , G e rıc A V .u rv r ıa y W

v ın la n , A n k a ra , 1 9 6 6 , S a y l a n . T ü r k a n . C t ı m l r u r î y e f 'i r t B i r e y i O l m a k , C u n ı h u -
r iy c i K ita p la r ı, İs ta n b u l, 1 9 9 8 .
K o ı a n o ğ l u , A p i u l l ü h Z i y a , K 'ı ^ t h u ğ , A t l a s K i t a p e v i ,

m ı. S r U / ı k , U b ,a u f A ğ l a m a k v e G ü l m e k , Ç a ğ d a ş Y a .y w l a c ı ,

İs ta n b u l, 1 9 9 4 ,
M u m c u , U j^ u .r s f 2 E y l ü l A d a l e t i, u m : * g Y a y ın la r ı,

614 1997, S e lç u k , Ilh a n , h k e le S a n c a k , Ç a ğ d a ş Y a y ın la n , İs ta n ­

b u l, L 9 9 6 ,
M u m c u , U ğ u r , K ü r t D o s y a s ı, y m ;a g Y a y ın la r ı, 1 9 9 $ .

S e l ç u k , I l h a n , Jc r p o n G ü l ü , Ç a ğ d a ş Y a y ı n l a r ı , İ s t a n b u l ,
M u m c u . U ğ u r , R a b ıta , u m :a g Y a y ın la r ı, 1 9 9 8 .
1997.
M u m c u , U ğ u r , S a ln tu r a ir P iy a d e , u ım a g Y a y ın la n ,
S e l t ü k , U Y ıa fı, Z iv e r b e j? K ö ş k ü , Ç a ğ d a ş Y a k ı d a n , İ s ­
1996.
ta n b u l, 1 9 9 7 ,
N a d i, N a d ir , B e n A t a t ü r k ç ü D e ğ ilim , Ç a ğ d a ş Y a y ın la ­
S e r t e ! S a b i t i n , K c m ıa n G i b i , B e l g e Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l ,
r ı, 1 9 9 6 .
1967-
Ü s t e n , 1-1. H . v o t ı d e r , “ A n a d o l u d a M i l a ı i a n Ü nce
S e r tç i Z c k e r ly a , H a n r ie u M k tn m , G flz lc m Y a y ın la r ı. ts -
C ç ü n c ; ü B i n y ı l ’ : , J J î i ı t d T a r h T â r i h K o n g r e s i , Is t u ı ı -
la n b u l, 1 9 7 7 ,
b u l, 2 0 - 2 5 E y lü l 1 9 3 7 , K o n g r e n in Ç a lın m a la r ı,
K o n g re y e S u n u la n T e b liğ le r , T t u k T a r ih K u n ıfir o S ü m e r , T î u r u l b h E s a t , M u a s ır Ih tis a t N is a m ı, A n k a r a ,

Y a y ım , İs ta n b u l, i 9 4 3 , 1945.

Ö 2 b e k , S a i t E m i n . İ n 5 û T n c r b ıitt b c l J ’in d u s îr t a fıi.îc ıfio n S u r e y a , C e m a l . T o p lu Y a z ı l a r I, Y a p ı K r e d i Y a y ı n l a n ,

d e k t 'lu r ^ ı r i r s o ı ı s lo R e p i b h ^ n e Y m p T i r c ı e i 'i e d o $ a - Iv u m frd , 2 0 0 0 .

3ut P u b lic , L y o n , 1 9 3 0 .
T a n p ı n a r , A b in e t i l a m d ı , Y a ş a d ı ğ ı m G ib i, D e r g a h Y a­

Ö z t ü r k , H a l i l N i m e t u l l a h . '‘i n k ı l a b ı n F e l s e f e s i - 1 , O s - y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 9 6 .
r r ,a r ık C e v k i^ y e iitıd e r t T ü r k C e m iy e tin e
T a n y o ), C a h il, "D û n v c B u g ü n İ r t ic â - l n k ilâ p ', T ü r k
M illi M e c m u a , c ilt 7 , n o , 8 0 . 1 9 2 7 ,
O iL jö M c c s l, S a v ı 5 . 1 9 5 9 .
Ö z t u r k , H a l i l N i m e t u l l a h , " İ n k ı l a b a D a i r " , T f i r k Y undu,
T a n y o l, C a h it , “O r d u - G c n ç l ik v e Ü n iv e r s it e " , C u m h u ­
c ilt 5 , n o , 3 1 ,1 9 2 7 .
r iy e t, 2 5 H a z ir a n 7 9 6 0 .

Ü z c û r k , H a lil N u n e iü lla h , H a lk ç ılık v c Ç u m lıtır iy c fç t'

T a n y o l. C a lıiı, “ G e r ç e k ç i v e O s m a n lı M u s ta fa K e­
Jik v c T ü r k H a lk ç ılığ ı ve C u ın k u r iy e d , O r h a n iy c
lim ]", Y ö n , S a y ı 4 7 . 1 9 6 2 ( a ) .
M a t b a a s ı , l $ t a u b ı j] „ 1 9 3 0 .
T a n y e r i, C a h i t , " A i a t ü r k I l k c l c r C , C u m l ı u r i y r I , 1 0 K a ­
Öz tü r k ü lü N l m e i u l l a k , “'H a lil N ü n e t u ll a h B e y in
s ım 1 9 6 2 (b ),
K o n u ş m a s ı ', B i r i n c i T ü r k T a n Jı K o n g r e s i, K o n f e ­
T a ıiy o l, C a h it , " T e h lik e Ç a n ı U l, Ç ı k a r Y o l N iç in S o s ­
ra n s la r. M ü n o k ö îfllo r . M a tb a a c ılık ve N e ş r iy a t
y a liz m ? ", Y ü n , $ a y ı ) 2 4 , 1 9 6 5 { a ) .
T ü r k A n o n im Ş ir k e t i, İs ta n b u l, 1 9 3 2 .
T a ı i y o l . C a h i l , “T e h l i k e Ç a n ı ! Y Ç ık a r Y o] N iç in S o s -
Ö z t ü r k , F İ «il i l N i m e t u l l a h , “ M i l l i O n u r ' 1, Y e n i T ü r k
y a İE z m ? ” , Y 6 r t,S a y ı 1 2 9 , 1 9 6 5 ( b ) ,
M e c m u a s ı, s a y ı 8B, 1940.

T a n y o l, C a h it , “T e h lik e Ç a m y ]ş la m ın C e n n e ti S o s ­
Û z t ü r k , H a l i l N i m e t u l l a h , D i l d e O i i n a n l ı c f l d t m 7YdrJdı,v-
y a l i z m d i r ” , Y d ıı, S a y ı 1 3 0 , 1 9 6 5 ( 0 ,
y e , M a r ife t B a s ım e v i, İs ta n b u l, 1 9 4 4 .
T a n y o l, C a h i t , “T ü r k i y e 'd e M ü l k i y e t Y a p ıs ı v e S o s y a ­
Û z tü r k .H a lU N ü u c w l la .b ,f T A r M e ç tıte k , E ja y ık k ^ m o k ,
liz m i Z o r u n lu K ıla n N e d e n l e r " . YO n, S a y ı 134,
Ç a ğ d a ş la n m a k , M , S ır a la r M a tb a a s ı, İs ta n b u l,
1 9 6 3 (d ).
1953.
T a n y o l, C a h it, "G ö r ü n m e y e n İş g a l", T in , S a y ı 172,
p t u a r d , E u g : n o s ‘' N e o l i t i k D e v i r d e K ü ç ü k A s y a i l e A v ­
1966,
r u p a A r a s ın d a A n t r o p o l o ji k M ü n a s e b e t l e r " , îh iıic i

T ü rk ib r ik K o n g r e s i, fs lu r ıb u J, 2 0 - 2 5 E y lü l 1 9 3 7 , T a n y o l , C a h i t . S ö i y o l o ; i f r A ç ı d a n D i a A /tldlk U i b l i h v e

K o n g r e n i n Ç d jp n N J İ u r j, K o n g r e y e S ı ı n u l a n 'ie M r g te r , P o litik a ( f e r i n e D iy a lo g la r , O k a t Y a y ın e v i, ls i a n -

T ü r k T a r ilı K u r u m u Y a y ım , İ s t a n b u l, 1 9 4 3 . b u l, 1 9 7 0 ,
 K A Y N A K Ç A

T a n y o l , C a h i l , A t a t ü r k vü H a l k ç ı l ı k , T ü r k i y e î ş B a r k a - T u r a n , Ş e r a f e l l i n , A ta J û r k v e U lu s a l D ıi. T D K Y a y ın la ­
sı K ü lt ü r Y a y ın la r ı, A n k a r a , 1 9 8 1 . r ı, 1 9 B İ .

T a n y o l, C a h i t . Ç a n k a y a D r a m ı, A h i n K ita p la r , İ s t a n ­ T u r h a n , M ü m t a z , A la f ü r k M e l e r i v e K a lk ın m a , Ş e h ir

b u l. 1 9 9 0 . M a tb a a s ı, İs ta n b u l. IQ 6 5 ( 1 9 B 0 b a s k ıs ı Y a ğ m u r
Y a y ın e v i).
T a n y o l . C a h i l , 7 'ı i r i t l e r i l e K d r t l e r , E r a Y a y ı n c ı l ı k , Is -
ta ııb u l. 1 9 9 3 . T ü rk T a r ih i T e t k ik C e m i y d i ( T ü r k T a r ih K u r u m u )

(T IT C ), T a r ih 2 , O r ic r z a m a ııla r , M a a r i f V e k a le t i,
T a n y o l, C a h il, L a ik lik v c fr £ i« ı. A lu n K ita p la r , İ s t a n ­
İs ta n b u l, 1 9 3 1 ,
b u l, 1 9 9 4 .
T ü r k T a r ih i T e t k ik C e m iy e ti ( T ü r k T a r ih K u ru m u )
T a n v o l, C a h it , Ş c h o p t n h a u c r 'd a A h la k F e ls e f e s i, G e n -
( T T T C ) , T a r ifi 4 , T ü r k i y e C d m l m r i y e t l . M a a r i f V o ­
d a ş , İs ta n b u l, 1 9 9 8 .
k a l d i . İs ta n b u l. 1 9 3 4 .
T a n y o l, C a h il, ‘ H a y ın liğ in B ö y lc s i” , C a m h itr iy c î, 1 5
U İ n i l t i m pusa 1, H i t i t o l o j i K o n g r e s i B i l d i r i l e r i ( J 9 - 2 İ
Majis 1999.
T e in im i* 1 9 9 0 ) , .U lu s la r a r a s ı Ç o r u m H itit F e s t iv a li
T a rca n , â d im S i m , B u g ü n k ü A lm a n y a , M a a r if V e k a le ­
K o m ite s i Y a y u n , C o ru m , 1 9 9Û .
ti. İs ta n b u l, 1 9 3 0 -
D u a y d ı n , R u ş e n E . . A ta t ü r k , T a r ik v c D if K u m r u f a n ,
T a r e a u , S e lim S ır r ı, G a r p la H a y a t, M a a r if V e k a le t i, İs ­
H u itr a fa r , T ü r k T a r ih K u r u m u , A n k a r a , 1 9 5 4 .
ta n b u l, 1 9 2 9 ,
Y a lm a n , A h m e t E m i n , G e r ç e k le ş e n R û y r t, h l a n b u l ,
T b n g ı ı ç , 1. H a k k ı , , C a n l a n d ı r ı l a c a k K f l y , R e m z i K i t a -
1938.
b e v i, İs ta n b u l, 1 9 4 -7 .
Y a l m a n , A h m e t E m i n , Y n fcın T a n / ı r c G ö r d ü k l e r i m ve
T u r a n , O s m a n , T ü r k i y e 'd e A f a n e v i B u h r a n D i » v e L a i k ­
G c ç i^ ik Je r ir » (y a y . h a z , E r o l Ş a d i E r d in ç ) ,, P c r a
lik , İ s t a n b u l, 1 9 9 3 .
T u r iz m v e T ic a r e t, I s m n b u l. 1 9 9 7 .

İKİNCİL KAYNAKLAR

A c a r -, F e r i d e , ‘ T ü r k i y e Ü n i v e r s i t e l e r i n d e K a d ı n Ö ğ r e ­
t i m Ü y e l e r i 11, 7 5 Y ı l d a K a d ı n l a r v c E r k e k l e r i ç i n d e ,
d e r . A y ş e B e r k t o y H a n t n i r z a o g l u , T a r i h V a k f ı Y a­
y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 9 8 .
A y d a , A d ile , L c s E (r tu q u e s c i a i m î - i l s d e ş T u r t a ? P a r is ,
1971,
A y d a , A d i l e , L e s E lr a M f u c s lü fa ie rıi d e s T u r c s ( P r r a v c s ) ,
A n kara, 1 9 0 5 .

A g a o g l n , S a n t e t , D e m o k r a t P a r t i 'n i n D o ğ u ş v e Y ü k s e l i ş
A y d e m ir , Ş e v k e t S ü r e y y a İk in d A d a r » , ,3 c i l t , R e m z i
S e b e p le r i, B a h a M a t b a a s ı, İ s t a n b u l, 1 9 7 2 ,
K ıtu b c v i, İ s t a n b u l, 1 9 6 8 .

A h m a d , F c to z , f lt ıh a tç ılık tıo ı K e m a li * m e . ç e v : F iilm a -

A y d e m i r , Ş e v k e t S ü r e y y a , M e n d e r e s 'i n D r a m ı , R e m z i
g ü l B e r k l^ y , K a y n a k Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l , 1 9 8 5 .
K ila b c v i Y a y ın la n . İs ta n b u l, 1 9 6 9 ,
A h m a d , F e r o z , T lle M n k in g o / M o d e r n T ır k c y . R o u l-
A y d e m ir , Ş e v k e t S ü r e y y a , T e k A d a m , ( 3 c ilt), R em zi
! e tiğ e , L o n d r a , 1993 ( T ü r k ç e s i : M tid e m T ü r k i­
K ita b e v i. İs ta n b u l, 1 9 9 2 ,
y e 'n in O lu ş u m u , S a r m a l Y a y ın la r ı, 1 9 9 5 ) .
A y v a z o g l u , B e ş i r , H itam H s te t ig i v c k ı s m ı , Ç a ğ Y a y ı n l a ­
A k s o y , M u a m m e r , S o t y d liît E n t e r a a s y o n a l v e C H P , 't e ­
r ı, İs ta n b u l, 1 9 8 9 .
k in Y a y ın e v i, İ s t a n b u l, 1 9 7 7 .
B a y k a n , A y ş e g ü l v c Ö tC ış -B a s k e tt, B e lm a ( d e r le y e n ­
A k ş in , S in a ( d e r ) , T ü r k iy e T a r ih i 4 , Ç a ğ d a ş T ü r k iy e
l e r ) , N e ^ t lı c M u h i t t i n v e T ü r k K a d ı m , i l e t i ş i m Y a ­
T a r ik i. 1908-1980. C e m Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l. 1 9 8 9 .
la n l a n , İs ta n b u l. 1 9 9 9 .

A k ^ ln , S i t ı a , T ü r k iy e 'n i n Ö n ü n d e ü ç M o d e f, T e l e s Y a ­
B e li a r . B ü ş r a E r s a n lı, Jk b d o r v c T â r ik , A fa Y a y ın la n ,
y ın la r ı, İs ta n b u l, 1 9 9 7 .
İs ta n b u l. 1 9 9 6 .
A l a n g ü , T n l ı l r , C a m h ıu iy u - t t c r i 5 o n > a H i k a y e v e K o m ü j i -
B e l g e , M u r a t , B iS e b iy a i Ü s ü l n e Y i ı z d n r , İ l e t i ş i m Y a y a n ­
I, İ s t a n b u l M a t b a a s ı , İ s t a n b u l , 1 9 6 8 ,
la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 8 .

A r a t . Y e ş im . " T ü r k i y e 'd e K a d ın M i l l e t v e k il le r i n in D e ­
B c r k c s , N i y a z i , T ü r k i y e ’d e Ç a ğ d a ş l a ş m a , D o g u - B a i ı
ğ iş e n S iy a s a l R o lle r i, 1 9 3 4 - L 9 S 0 ” , 7 5 Y d d « K a d ın ­
Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 7 9 | ? ].
l a r v c E r k e k le r iç in d e , d e r . A y şe R c r k ta y l la c u r ıir -
B ila . H ik m e t, C H P J 9 I 9 - J 9 9 9 . Ş e fik M a tb a a s ı, İ s t a n ­
s a o g lu , T a r ih V a k fı Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 9 8 .
b u l, 1 9 9 9 .
A r a t, Z e h r a . “K e m a liz m v c T ü r k K a d ın T , 75 Y ı l d a
B i l a , F i k r e t , P k o e ıı û c : T e c v i t » Y e n id e n D o ğ u ş u , D o ğ a n
K u d m l a r v e E r k e k l e r i y i n d e , tİ E r . A y ş e B e r k i a y "E3 a -
K ita p , İs ta n b u l, 2 0 0 1 ,
c ım ir z a a g lu , T a r ih V a k fı Y a y ın la n , îs t a ııb u h 1 9 9 8 ,.
k a y n a k ç a

B i r a n d , M ,A f i, H m rc t K a m u to ju m , M i l l i y e t Y a y ın la r ı, Y a y m la n , İs ta n b u l, 1 9 9 4 .

fciAiıltfluV..
D e m i r c i , A h m e t , A l i b ü f e n i B e y 'i n T a n G o z e t « j , i l e t i ­

B o r a , T. v e K ıv a n ç , Ü ,, "Y e n i A ta t ü r k ç ü lü k " , C u m h u ­ ş im Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 9 6 ,
r i y e t D t f n e r n i T ü r k i y e 1A n s i k l o p e d i s i , C i l t J . 3 . 1 9 5 6
D v o u k a n , H ü s e y in ( h a z .) , T ü r k iy e N a s ıl L a ik le ş tir ild i,
B o r a , T a m l, " M illi K im liğ im K u r u lu ş D ö n e m in d e Ç ıd a m Y a y ın la n . İ s t a n b u l, 1 9 9 1 -
R e s m i M e t i n l e r d e 'Y u n a n D û ş m a liğ ı’ N e d e n E k ­
t l i ç i n , E m i n T ü r k , K e m a lis t D e v rin i id e o l o jis i. A n t Y a ­
s ik t i, N e r e y e G it m iş t i ? ” , D e fle r , s a y ı: 1 2 , 1 9 9 8 .
y ın la n , Is ia n b u l, 1 9 7 0 .
B o r a , T a m l , T ü r k S a g ım n Ü ç H a l i, M il liy e t ç i lik , M ır k a -
L r d c n tu ğ , A y g e n v e B u r ç a k , B e r r a k , “ P o lU ic a l T in i­
/ ü ^ d t d r ld t v f s k t a ı a F ı k , t k U ş l o n Y a y ı n l a n , l s u n h u .1
n i n g in A n k a r a , a C a p ita l, a s R c flc c te d iü ils U r ­
190ö.
b a n S y jn b o ls a n d lm a g e s ” , in te r n e tin n a l ja t ı m a f o [
B o ra ta v . K o r k u l, 1 0 0 S o r u d a T ü r k i y e 'd e D e v le tç ilik , U r b a n a n d R e g ip r t d J R c s ^ a r r k , s a y ı : 2 2 ( 4 ) , 1 5 9 8 ,

G e r ç e k Y a y tııe v i, İ s t a n b u l, 1 9 7 4 ,
E r d o ğ a n , N e e m i, “ ‘K a l p a k s ı z K u v v a c ı l a r j K e m a lis t
B o r a t a v , K o r k u l , " 'K e m a l i m i E c o t i o m i c P o l i c L e s a n d S iv il T o p lu m K u r u l u ş f o n " ', 5 , Y e r a s i m o s , G , S e -

E A a t f s f ü ," M \ & ? .z a n ^ v £ il v e C v ^ u n Ç i z b u d u n u ft v V , K , V o t h u f f ( .-d e t,), T ü r k i y e 'd e S i v i l T o p l a m v î

( D e r . ) , A t a r A r k : F o u .n d e r o j a M e d e n i 5 î u l c i ç i n d e , M illiy e tç ilik İç in d e , ile t iş im Y a y ın la n , İs ta n b u l.

A rch o n B o o k s, H a m d en , 1 9 8 1 . 2000.
B o r a ta v , K o r k u t , T ü r k i y e ' d e D e v l e t ç i l i k , S a v a ş Y a y ı n l a * E r iş ir g s l, M e li m c t E m in , Z iy a G d k a lp . P i r F i k i r A d a ­

r ı, A n k a r a , 1 5 8 2 , m ın ın R o m a n ı, R e m z i K i t a b e v l, İ s t a n b u l, 1 9 8 4 ,

B o r a \ w v , K o r k u t , T ü r k i y e i k t i s a t T e ir ih r , 1 9 0 8 - 1 5 3 5 , E r e r , T e k i n , Y a s s ıa d a v c S o n r a s ı, 2 G ü t, Y e n i M a tb a a ,
G e r ç e k Y a y ın e v i, İ s t a n b u l, 1 9 8 8 . İs ta n b u l,

B o z d a ğ , İ s m e t , A t a t ü r k ’ü n F i k i r K a y n a k l a n ( y a z ı d iz i* l i r e ğ u l , C e m , D e m a k r o i P a r i i l â r i k i v e I d e a l ü ji r i , S e ­
s i ) . M îllîy e !, 1 5 K a s ım 1974. v in ç M a tb a a s ı, A n k a r a , 1 9 7 0 (y e n i b a s k ıs ı İm g e

K i ta b e v i, A n k a r a , 1 9 5 0 .)
B ö l f ı g i r a y , N e v z a t , S a k a k t a k i A s i l e r i n D d p ıû ştf,. M i l l i y e t

Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 1 , E r ıa n , T c m u ç in F a i k , K a d r o c u la r v t K a d r o H a r e k e ti,

C i 2 f e , Ü m i t , M t ı l ı f e d i r l e r i n S iy a s e t i'. M c r k e z - S t iğ - O t t i h .-
TC Kültür Bakanlığı, Ankara, 1594.
f c J 4 m c ı l t k v L L o ti^ im Y a y u U a n , t s t a n b u L , 1 5 9 9 . F ,v ü a A . v e K e p e r M . ( . d e r l e y e n l e r ) , S t a t e , O e r n o c r a c y
a n d r h e M i j û a j y in T u r k e y in d ı e 1 9 8 0 b . W a l i e r d e
C o p e a u s t , E d e r i n e , TY irfc T a r i h T e z in d e n T ü rk -fsF â rrt
G r u y te r B e r lin 6 r N c w Y o rk , 1 9 6 8 .
S e n te z in e , T a r ih V a k fı Y u rt Y a y ın la n , İs t a n b u l.

199a F r e y , F r e d e r i c k , TPıc T i n jı ı s f ı P a l i t i c a J F l i t e , M I T P r e s s .

C a m b r id g e , M a s s ., 1 9 6 5
Ç o ş K ü n , A , , C ı ı m J u t r i y e t H a lfc P a r t i s i v e D c t n o k r a ü h
5 A , T e k i r v Y & y u k t v i, t s V t t ı l b u l . İ 9 7 & . G t-V g ih h , A k , Y ftk ş tlr ç v t D ü ş ü ş , B a k la m Y & y ttd a n , İ s ­
ta n b u l, 1 9 8 7 .
Ç a g a u y N ilü fe r v e N u h o ğ E u S o y s a l, Y a s e m in , “U lu s ­

la ş m a S ü r e c i v e F e m in iz m Ü z e r in e K a r ş ıla ş t ır m a lı G ir i t li, is m e t , K e m a liz m , İ s t a n b u l, 1 9 7 0 ,

D ü ş ü n c e l e r ” , J 9 8 0 1 e r T r t r k i y c S u i d e K a d ı n J î u ln y
G ö k , F a t m a ' 'T ü r k i y e ' d e E ğ i t i m v e K a d ı n l a r ” , 1 9 8 0 1 #
A ç ıs ın d a n K a d ın F ar iç in d e , d e r . Ş i r i n T e k e l i, il e t i ­
T û r f t iy e is in d e K a d ı n B a k ı f A ç ı s ı n d a n K a d ı n l a r i ç i n -
ş im Y a y ın la n , İ s t a n b u l. 1 9 5 0 .
b 'e , d e r . b i r i n T e k e l i , İ s t a n b u l , i l e t i ş i m Y a y ’ır ı l a n .

Ç a k ır , S e r p il. O s m a n h K a d ın H a re k e t i, M e t is Y a y ı n l a n , 1590.

İs ta n b u l. 1 5 5 4 .
G ö k t ü r k , H a lil İb r a h im , B ilin m e y e n Y d n îe r iy le Ş e v k e i

Ç a v d a r , T c v f i k , T ü r k iy e 'n i n D e m o k r a s i T a r ik i J 8 3 9 - S ü r e y y a A y d e m i? ; T a ş a r n ı , G t f r O ş J c r i, E s e r le r i i ç i n d e
1 9 5 0 , K ır a lı M a t b a a s ı, A n k a r a , 1 9 5 9 . ■“M e l i k C e v d e t 'i n O l a y l a r v e G ö r ü ş l e r 'i ı u i i T i A y d e -
in ir 'i U e ğ c r lc H d in a c ," A r , M a t b a a s ı , A n k a r a , 1 9 7 7 .
Ç e ç e n . A n ıl, H a lk e v le r i, G u n d o ğ a n Y a y ın la n , A n k a ra ,

1990. G ö k , N i l ü f e r , “ L i b e r a l Y a n ı l g ı ” , T ü r k i y e G ü n h i f lf l, s a y ı

2 3 ,1 9 9 3 -
Ç ı k a r . M u s t a f a , H a ş a n A li Y ftç e k İş B a n k a s ı Y a y ı n l a n ,

İs ta n b u l, 1 5 9 7 . G ü l a l p , M a lc lu n , “ N a t i o n a l i s m . Ş i s t i s i n a n d th e T u r-

k is b R e v o lu tio n , A ıı E a r (y tîe p c r id c ııc y T h e o r y ” ,

Ç u lh a o ğ lu , M e t in , “Ş e v k e t S ü r e y y a A y d e m ir , S u y u
R-evievv e f M ir id le E a s t c v n S t u d i e i , 5 '*y v . 4 , 1 9 R 4 .
A r a r k e n Y o l u n u Y i t i r e n A d a m / ' T o p lu m v e B i l i m ,

s a y ı: 7 8 , Gaz 1998. G ü r b i l e k , N u r d a n , V itr in d e I b ş a n t a k , M e t is Y a y ı n l a n ,

İs ta n b u l. 1 9 9 2 .
O ç T a u r c i o g l u . - , H a l i l , ' ' A r u t o p a l o j l v t T a r i h " . A ,.(T ,
D T C F D e r g is i, W l - 2 , 1 9 4 6 . G ü r k a n , Ç e l i l , J 2 M a r t 'a B e p K a l a ;T e k i n Y a y ı n l a n , İ s ­

ta n b u l, 1 9 8 6 ,
D e n t ir d im k , A y n u r, O s m a n lı K a d ın la r ın ın H a y a t H a k ­

in A r a y ış l a r ı n ın f l ı r H ik a y e s i , İ m g e Y a y ın e v i, A n ­ G ü v e n ç , B o z k u r t , T ü r k K i m liğ i , K ü ltü r T a r ik in in A n a

k ara, 1 9 9 3 , K a y n a k la n , R e m z i K ita b c v i, İ s t a n b u l, 1 9 9 6 ,

D t m i s d i r î k , A y n u r , H t d u l e E d i b , T ü r k M o d e r n le n m e s i l l a n i e r | k ı , ^ ü k r ü , “ O ^ m a n k A y d ı n ı v e f c iH iîi," T o p t is m

v e F e m in iz in t ile t iş im Y a y ın la n , İs ta n b u l, 2 0 0 0 , v e B ilim , S a y ı, s a y ı:2 7 , G ü z , 1 9 0 4 .

Demirci, Ahmet, P irin c i M e c lis te Muhalefet, i l e t i ş i m H u g h e s , P r e s t o n , A ta tü r k ç ü lü k ve T ü r k iy e h iu D em çrk -

 K A Y M A K Ç A

r a iik lc p m c S ü r e c i, M illiy e t Y a y ın la r ı, İs ta n b u l, K a y n a r d a ğ , A r s l a n , " T ü r k i y e ’d e J l u r n a n l z m D ü şü n ce­

im s in in O r t a y a Ç ık ış ı v e G e liş m e s i" , T ü r k iy e F e ls e fe

I l h a n , A tillâ , H a n g i A ta tü r k , B ilg i Y a y ın e v i, A n k a r a , K u ru m u B ü lte n i, s a y ı: 9 , O c a k 1 9 9 8 ,

1999. K e p e n e k , Y a k u p v c Y c n iû r k , N u r h a n , T ü r k iy e E k o n o ­

m is i, S e k i z in c i B a s k ı, R e m z i K i la b e v i , İ s t a n b u l,
I n s c l , A t ı m c ı , S o l u Y e n id e n T a m m lc t M a f c , İ l e t i ş i m Y a-
1596.
y ın la n , İs ta n b u l, 2 0 0 0 .

K e s e r , t l h a n , T ü r k i y e 'd e S i y a s e t v e D e v l e t ç i l i k , G ü n d o -
1 i t s e l , A h m e t , D f t z e n v e K a l k ı n m a K ı^ Jî-n cen d ja T r t r k t y c

K a l k ın m a S ü r e c in d e D e v ir t in J î o J a , A y r ın tı Y a y ın la ­ g a ıı Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 9 3 .

r ı, 1 9 9 6 . K e y d e r , Ç a ğ l a r , T ü r k i y e ’d e D e v l e t v e S t m / l a r , ç e v ; S a t i ­

r i Tekay, İle tiş im Y a t r ıla n , İs ta n b u l, 1 9 8 9 ,

I n s c l , A h m e t , T ü r k iy e T o p lu n u n u m B u n a fm n . B ir ik im

Y a y ın la n , 1 9 9 5 , K e y d e r, Ç a ğ la r , D n n y a E k o n o m is i İç in d e T ü r k iy e ,

İ r e ın , N a ju n , “ K c tn a iiz m v e g e le n c k ç i-m u h a fa z a k â r - 1 9 2 3 - 1 9 2 9 , İ k i n c i B a s ı m , T a r i h V fck fr ’r t ı t 'f Y a y m E r -

l ı k " , T o p lu m v e B ili m , s a y ı 7 4 . G ü z 1 9 9 7 . n , İs ta n b u l, 1 9 9 3 .

t r e m , N a a ı ıı ı , " M u h a f a z a k â r m o d e r n l i k v c T ü r k i y e 'd e K ü l, S u n a , K e m a lis in , R o b c r i Ö d le ğ e P u b i ic a d o n , İ s ­

B c r f i s o n c u l u k " , T o p lu m v e B ilim s a y ı: 8 2 , G ü t ta n b u l, 1 9 6 9 .

1999. K ili, S u n a , “T a r ih A ç ıs ın d a n K e m a lls m in Ö z ü v e O lu ­

J o r d a n , S . R .,, R e p o r i cm H c a n o m i c a n d C u m m tt-c ia l ş u m u ” , A ta tü r k D e v r im le r i I . M il le t le r a r a s ı S e m -

C o n d l t i o n s in i u r k e y , M . M - S . O , , L o n d r a , 1 9 3 9 , p o d y u m u B ild ir ile r i iç in d e , t.Ü , A ta t ü r k D e v r im le -

ri A r a ş tırm a E n s titü s ü Y a y ın la n , İs t a n b u l, 1 9 7 5 .
K a d ıo ğ lu , A v şc, " D e v le t im A r a y a n M il le t , A lm a n y a
Ö r n e ğ i” , T o p la m v e B ilim , s a y ı: 6 2 , 1 9 9 3 . K ili. S u n a , 1 9 6 0 - 1 9 7 5 D ö n e m le r in d e C u m h u r iy e t H a lk

P a ı t ı s i ’n d e Ç e l i ş m e l e r - S i y a s e t B i l i m i A ç ı s ı n d a n B i r
K ııııd ıy o li, D e n iz , " S la v e g ir iş , te m p tr e s s e s a n d c o ın -
İn c e le m e -, B o ğ a z iç i Ü n iv e r s it e s i Y a y ın la n , İ s t a n ­
ra d e s, ım a g ts o f w o m e n İn fh c T u r k is h n o v e l " ,
b u l, 1 9 7 6 .
F c r n in iii Js s u e s , s a y ı: 9 ( 1 ) , 1 9 8 H .
K i r b v , F a y , T ü r k i y e 'd e K J y E n s t i t ü l e r i . İ m e c e Y a y ı n l a r ı ,
K a n d iy o ti, D e n iz , “W o m e n in t lıe T u r k is h S t a te , P u lî-
A n kara, 1 9 6 2 .
l i c a l A c l o r s o r S y m b o l i e P u v v n s ? 11, W ? m c n - N a h t m -
S r a tc , N , Y u v a l D a v is ve E A n ih ia s (d e r le y e n le r ), K ö k e r , L e v e n t . “Y o k o lm a n in E ş iğ in d e B ir F ik ir , İ l e r le ­

M a c M ill& n , L o n d r a , 1 9 8 9 . m e ,'’ T o p lu m v e B i l i m , S a y ı; 2 7 , 1 9 8 4 .

K a n s u , A y k u t , " K e m a l i s t 'Y e m D ü z e n ' P r o j e s i n e D i r e ­ K ö k c r , L e v e n t , M o d e r n le ş m e , K e m a liz m v e D e m o k r a s i,

n iş , 1 9 2 0 - 1 9 2 3 ," C e m il K o ç a k ( 1 3 e r .) , B ir in c i ile tiş im Y a y ın la n , İ s t a n b u l. 1 9 9 0 ,

M e c lis iç in d e , S a b a n c ı Ü n iv e r s it e s i Y a y ın ı, Is t a n - K & k e r, L e v e n t, " K im lik k r iz in d e n m e ş ru lu k k r iz in e ;

b u l, 1 9 9 8 . K e m a liz m v e s o n r a s ı " . T o p lu m v e B ili m , s a y ı 7 1 ,

K a n s u , A y k u t , “ P r e n s S a b a h a d d l n ’î n D ü şü n sel K ay ­ 1996.

n a k la n Ve A ş ın -M u h a fa z a k a r D ü ş ü n c e n in ith a li," K h k e r . L e v e n t , Jk i F a r k l ı S iy a s e t, V a d i Y a y ın la n , A n ­
M e h m e t Ö , A l k a n ( D e r , ) , M r n J e r n T ü r k i y e 'd e S i y a ­ k ara, 1 9 9 8 ,
s i D e f i n c e , L C c ı m k u r i y e t Y D ^ 'r c i l c i i D ü ş ü n c e M i ­
K u r u ç , B ils a y , M u s t a fa K e m a l D ö n e m in d e E k o n o m i,
r d i ı— T a n z i m a t v r M e jr t ı t i y e J 'E u B i r i k i m i i ç i n d e ,
B ilg i Y a y ın la r ı, A n k a r a , 1 9 8 7 ,
îlc tiş im Y a y ın la n . İ s t a n b u l, 2 0 0 1 .
K u r u ç , lîils a y , B e lg e le r le T ü r k iy e ik t is a t P o l it ik a s ı, 2
K a p la n , M e h m e t v d . (y a y ın a h a z ır la y a n la r ), A ta tü rk
C ilt ( 1 9 3 3 - 1 9 3 6 ) . A n k a r a Ü n iv e r s it e s i S iy a s a l B il­
D e v ri F i k i r H a y a tı, ( 2 c i l t ) , K ü ltü r B a k a n l ığ ı, A n ­
g ile r F a k ü l t e s i Y a y ın N o ; 5 8 0 , A n k a r a , 1 9 9 3 ,
k ara, I9 9 2 (a )
K u ta y , C e l a l , 1 0 0 , Y a ş ın d a C e l a l B a y a r d A r m a ğ a n , T e r ­
K a p l a n , M e h m e t v d (y a y , h a z . ) , D e v r in Y a z a r la r ın ın
c ü m a n G a z c ıe s i Y a y ın ı, İs ta n b u l 1 9 8 2 .
K a Je m iy le M illl M ü c a d e le v e G u ^ j M a s ta ra K a n a !, ( 2

r ı h ) , K ö l n î r J & l a n l jg j. A n k a r a , J 9 9 2 { b ,) .K a m û m e r - K u y a ş, A h m e t, T h e İd e o lo g o f t k c R e v o l n t i o n , A n In -

l io ğ ltı, M . A s ım , “K ö y E ıı& r im le r i Ü z E it n e D ü ş ü n ­ q u iry in io Ş e v k e t S ü r e y y a A y d e m ir i In fe r p r c ta tio n

c e le r ,” lö p iu m v e B itim , N o ; 7 6 , I s t a ııb u l, 1 9 9 8 . o f f k e T u r k is k R e v a l u t i o n , M c G i l ! U n i v ç t s i t y , 1 9 9 6 ,

K a r a n m e r i io ğ lu , M , A s ım , " T c k - P a r t i D ö n e m in d e K ü ç ü k , Y a lç ın , T ü r k iy e Ü z e r in e T e z le r , 3 . c ilt , T e k in

H a l k e v l e r i v e K ö y c ü l ü k , "' T o p l u m v e B ilip » , n o , Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, İ 9 8 4 - 1 9 6 6 ,

8 8 , 2001 , K ü ç ü k ö m c r , Id r is , D ü z e n in Y a b a n c ı la ş m a s ı/ B a iıh lo ş -

K a rd a n » , A h m e t, C H P N e d ir ? N e D e ğ ild ir ? , Ü lk e Y a­ m a , A u t Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 6 0 .

y ın la n , A n k a ra . 1 9 7 6 .
L e m c r , 13. v e R e h i n s e m , R i c h a r d , ” S w o r d s a n d P İG -

K a y p a t , K e m a l , T A rk D e m o k r a s i 'l a r i k i , S o s y a l, E k o n o ­ U R h s h a r e s -T h e T u r k is h A r m v a s a M o d e m iz i n g

mik, K ü llim e ! T e m e lle r , I s l a n b u l , 1 9 6 7 , F o r t e , " W b r l d P o T iiic s , s a y j ; 1 3 , 1 9 6 0 - 6 1 ,

K u r p a i , K e m a l., “ T h e M i l i l a r y a n d P o litic s in T u r- L c w iü , B c m a r d , E m e r g c n c c o f M o d e m T ır r k e y . O x f o r d
k ey , 1 9 6 0 - 6 4 , A S o c i o - C u k u r a l A n a ly r is o f a R e v o - U n îv c r s ü y P ress, L o n d ra, 1961 (T û r k ç e s i; M o ­

l u t i o n ," A m e r ic a n H i s t e r i m i R e v ie w , s a y ı; 6 5 . O c - d e r n T ü r k i y e 'n i n D o ğ u ş u , ç e v , M e t in K i r a t l i, T ü r k

to lre r 1 9 7 0 , T a r ih K u r u m u , A n k a r a , L 9 9 6 )
 K A Y N A K Ç A
M a l ı ç u p y a n . U t y e n , ‘'K e m a l i z m : B i t G e ç i ş D ö n e m i " ,
T ü rk iy e . G n n itfg û , s a y ı 2 0 , 1 9 9 4 .
M a r d in , Ş e r if , “C c t ıie r - p e r ip h c r y r e la lio n s , a k e y lo
T u r k i s h p o l i t i c s , 11 D a e d a h t s , ( W i n t c r ) . 1 9 7 3 .
M a r d in , Ş e r if , İd e o lo ji, A n k a r a , S o s y a l B ili m le r D e r n e ­
ğ i Y a y ın la n , 1 9 7 6 ( y e n i b a s k ıs ı İle tiş im Y a y ın la r ı,
1995)
M a r d i n , Ş e r i f , T ü r k M o d e r n l e ş m e s i ., M a k a l e l e r 4 , i l e t i ­
ş im Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 9 1 ( 1 9 9 5 ) .
M a r d i n , Ş e r i f , T ü r k i y e 'd e P i n ve S iy a s e t, ile t iş im Y a-
y v n U tı. İs t a n b u l, 1 9 9 5 ( 1 9 9 2 ) (tiv ^ tiz c e s v . M m *
d in , Ş e r if, “R e h g io n a n d P o lit ic s in M o d e m T u r-
k e y ,M a r n in (h e P o lir i^ a l P r o a t is , d e r ., f o h n I .,
P U ca tO cy , C a ıtü ıtid g e U tıiv c r s ity P r e s s , C a ü lb r ix l-
g e , 1 9 8 4 ).
M a n l i n , Ş e r i f ; A b d i , O l l v i c r ; A r k o u n M o h a m m e d , A\>-
, . 0 T M p n 'ria F ,;v b . D in v t L â i k t i k , M e v k ? Y-a.yvYil-iTV, I s u n -
6İ O b u l. 1 9 9 5 .
M a r d in , Ş e r if, " P r o jc c t s a s M e lh o d o ln g y , S o m e î h o -
ııg h u r m M chİ l t t i T u r k i s b S o r i a l $ u e n c e '\ B ib c )
B o z d o ğ a n , K e ş s e K a s a b a ( d e r l e y e n l e r ) i ç i n d e , fîır t -
l ı i n k l n g M o d ^ - n i t y em el » a N em a f I d e n d i y i n T u r h c y ,
S c a t t l e , l.o T id e m , U n i v t t s l ı y o f V ^ a sh in g L E y fi P t e s s ,
1997.
M a z ı e ı , N t i r ş e n , T f ı r f e i y c 't t e A s k e r i p a r k e l e r v e 5 i v r l
R e jim e E t k i l e r i , G ü r Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l , ) 9 8 $ .
M e r i ç , C e m i l , " B a t ı l a s t n a , ’ 1 C u n e f m r iy c t D ö n e m i T a ir h r -
y c A r t 5 Î J iJ f l jp « f id , C i l t [ , 1 9 B 3
O k l a v . A lı m e t . T e p k i m e n G e r ç e k ç i l i ğ i n K a y n a k la r ı,
T û ıu Z a m a n la r Y a y m la n . İ s t a n b u l. 2 0 0 0 .
O y , A y d u v , Ş iir ü ıin y a ıtu -ç d a A ta t ü r k , T D K , A t ı k a r * ,
19& 9.
O k y a r, O s m a n v c N a lb a n to g lu , H , Ü n a l (d e r le y e n le r ),
l û r h i y e t i u b o i T u v ih i S e m i n e r i ; M c U ı v le r f F u r u ş m a -
\ar, 8 ' 1 0 H a s ir c 'a ı 1 9 7 3 , H a c e t t e p e Ü n i v e r s i t e s i Y a ­
y ın la n , A n k a ra , 1 9 7 3 ,
O n a r a n , M ü s r i f * Ş e r i f , E s e n d i , T ü r k D iV ı 'D e r g i s i . S a ­
y ı: 2 B 6 . 1 9 7 5 .
■ Û ğ ü t ı , S ü le y m a n S e y f i, M o d e r n le ş m e . M illiy e tç ilik vc
T ü r k iy e . B a ğ la m Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 5 .
Ö ğ ü n , S ü le y m a n Ş c y f ı, T ü r k M u h a f a z a k a r lığ ın ın K ü l­
t ü r K ö k l e r i v e P c y a m i S a f a 'n m K ü l l û r Y a tu lğ a .m ,
T o p lu m v e B ilin i, s a y ı : 7 4 . 1 9 9 7 .
Ö k ç ü n , A . G ü n d ü z . T ü ? k i y e İ k t is a t K o n g re s i, J ^ 2 3 d z -
n ıE r; H a b e r l e r ; B e l g e l e r ; Y o r a n ı f a r , i k i n c i B a s k ı , A ,
Ü . S iy a s a l B ilg ile r F a k ü lte s i Y a y a m , A n k a r a , 1 9 7 1 .
Ö k ç ü n , A . G ü n d ü z , J 9 2 0 - 1 9 3 0 1 'tJ îa n A r a s ın d a J< n m -
ta tt T ü r k A n o n im ş ir k e t(c m u ie Y a b a n c ı S e rm a y e ,
İk in c i B a s k ı, S e r m a y e P iy a s a s ı K u ru lu Y a y ın ı. A n ­
k ara. 1 9 9 7 .
Û ı v t f i , A y şe .- " d z T n a t ı Ş A t n U k l e r d - e YU t U. K a d ı n l a n " .
N e n n lü A b a d a n - U n a t . ( d e r ,) i ç i n d e , T ü r k T a p fa -
rn u n d a K a d ın , S o s y a l B ilim le r D e r n e ğ i, A n k a r a ,
1979.
ö y i n c ı ı , O r s a n , B i r fliti f d D a h a V a r 19 0 8 - 1 9 8 0 , M illi­
y e t Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 9 7 ,
Ö z b u d ü n , E r g u n , llT k e n a t u r c u f t b e K e m a l i s t p o l i ı i -
c a l r e g im e ” . d e r le y e n le r K a z a n c ıg il, A lî; Ö z b u -
d u n . E r g u n , A t a t ü r k F tn rr ıd e r o j a M o d e m S t a t e , C ,
H u rsı 4 r C om p an y, L o n d ra , I9 f îl.
Ö z b u d u n , E r g u fı, i 9 2 J A n a y a s a s ı, A ta tü r k A r a ş tııın a
M e r k e z i Y a y ım , A n k a r a . 1 9 9 2
Ö z b u d u n , E r g u n , “T ü r k i y e ’d e D e v le t S e ç k i n l e r i v e
D e m o k r a t i k S i y a s a l K ü l t ü r ’1, Ö z b u d u n , E r g u n ;
K a l a y c i o g l u , L r & in ; K d k e r , L e v e n t , T ü r k i y e 'd e D e ­
m o k r a t fJı S i y a s a l K i l i t t i r , T ü r k D e m o k r a s i V a k f ı ,
A n k ara, 1 9 9 5 .
Ö z b u d u n , E tg u n , ‘ M illî M ü c a d e le d e v c C u m h u r iy e ­
tin R e s m i B e lg e le r in d e Y u r tta ş lık v e K im lik S o r u ­
n u " , y a y ın a h a z ır la y a n B ilg in , N u r i. C m n ltJir iy e t,
D e m o k r a s i v e K im lik , B a ğ la m Y a y ın c ılık , İs t a n b u l,
1 9 9 7 {a ).
Ö z b u d u n . E r g u n , . ‘" C o n s t i t u t i o n M a k i n ® , a n d D c m o k -
r a iic C o n s o l l d a t i c ı t ı in T u r k ç y ” , e d i t ö r l e r H e p e r ,
M e t in ; K a z s r ic ıg il, A l i : R o c k n ıa n , B e r t , A ., I jı .d i n -
r io r iî a n d D e m o k r a tın S t n t e c r a f ı , V V ts i v L e w P r e s s ,
C o lo r a d o , 1 9 9 7 ( b ) ,
Ü i b i t d u n , E -Y g ü n , " T ı ı r k e y c G r i s e n , I n t c r r u p t i o n s , a n d
B je e ^ u L U b m io n s ” , c d it f t t Ö z b u d u n , E r g u n , P e r s -
p e c f t v c s e n D e m o c r a c y ı » Y it r lı e y , T u r k i s h F o l E l i c a l
S c ie n c e A s s o d a ıio n , A n k a r a , 1 9 9 B .
Ö ı d î ı g , U m l l , M e f t d e r t s D ü n s m i n d e C b d u - S iy e ı ş e l i l i ş k i *
J e r i v e 2 7 M a y ı s H a i l d i , B o y u t Y a jn n i a r t , İ s t a n b u l ,
1997.
Ö z ü a ğ , Ü ı m t , O r d a - S 'r y a îf t l li ^ ıiîır r r , G ü n d o g a n Y a ­
y ın la n , A n k a r a , 1 9 9 1 ,
ö z d e m i r , H i k m e l , Y ön ffu r ^ k e ti. B ilg i Y a v a n la n , A n k a ­
ra, 19B6.
Û z d c m i r , H i k m e t , k c j i r î ı v e A s k e r , A f a Y’a j n t t l a r ı , fji-
tanbul, 1909.
Û z c l o g a n , G t i n a y G b k s u , ^ H r r a n 'd a r t “ B ö ^ u ı f ' a . H e ­
lis im Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 2 0 0 J .
O zt'û Y V .ü ’i c n , A t i v . T i ı r f e i y i ’t f c E o l l ı b r v c M i t i i y t l ç i t i k .
İle tiş im Y a y ın la r ı. Is ü m b ü l, 1 9 9 0 ,
Ö z v e re n , H yü p , “T h e In te lle c tu a l I .e g a q ' o f tb e K a d ro
M o v c m c t ı l i n R e t r o n | > c c i 7 M E T U S te rd i e s i a D c v c -
fo p ın n K , s a y ı: 2 3 ( 4 ) , 1 9 9 6 .
P a k l a r , S c l a b a d d i n , D E c S r t m t r b a jı k a n d i h r E iıijf la s i
a u f d le E r t t ı v id d H n g d e t ' l â r k i s c / ı f n h ı d u s E r ic , P h o -
to d r u ç k u n d B u c h b in d e r a r b c iı d e r P b a io c o p ie ,
S tu tg a r t, 1 9 6 1 ,
P a r l a , T ^ h a , Z i y a G f l k a f p . K e m a l l e r i v e T r c f k i y c ’d e
K o rftu ra iiz m , İ k i n c i B a s k ı, İle tiş im Y a y ın la n , İs ­
ta n b u l, 1 9 9 3 .
P a r l a . T a h a , T ü r k i y e ’d e A n a y a s a l a r , İ l c i iş i m Y a y ı n l a n ,
İs ta n b u l, 1 9 9 3 .
P a r l i . T a b a , T ü r k i y e ’d e S iy a .ı,u l K u [ t ü r û . a K e s m i K a y ­
n a k l a r ı : A t a t ü r k 'ü n N u ı u k ’a , c i l t 3, ile t iş im Y a y ı­
n e v i, İs ta n b u l, 1 9 9 4 .
P a r l a , T û h a , T ü r k i y e ’ d e S iy c U ıA K ü h ü rü n R esm i K a y ­
n a k l ü n ; A t a i ü r k ’in S^ y/trv v e D e m e ç l e r i , c i l t 2 , İ l e t i ­
ş im Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 5 .
 KAV N AKÇA

P a r la daha 7 t f k ; y r ' d e S iy a s a l i < w f ^ ' . ı jf r v r c î K a y ­ x " . T ü rk S a r . a y r r i r n v e İ ş a û ı r r . ’a n l > ı n e £ t . İs

n a k la '. K e tra fo t !r A P a r ;: i d t c f a j .m ve C ffP b » * î a r . b u l . IS ? 9 ’ •h>

A it î C H r'a , c ı l ı V H e r i ş i m Y a y ı n l a r : , k t a n h u l 1 9 9 ';
Î ^ n - 'T B û te n i İK > *fiv ' â K o t t g f c j’ t o k i r ? « r r. Y a p ı K r e
/ a r la l a h a . T a » v ft,« e ’iî:* ı S i y a s a * K e » ı» n : 1 •.)&: 1 9 3 9 île - d ; Y a y ın h n , İs ta n b u l, 19 9 8
L ş ı n r Y a v u n la r ı , İ s t a n b u l . 1 W ‘
u n .v t P u l.- 'u t K ; ;> r y 'a s K « » a ! ^ $ . f ’ u m V . ; : T > e t K i i a p i a

F c n v > *s k , l> o £ u K c ’ ^ J ^ î D r v 'n u d »3.;* v e A ı f o H k .:v :: İs ta n b u l. 2 0 0 0

v u k Y a y ın k e n . l'- t a n b u L 1 9 v *
l e k e l i . İ l h a n v e I l k ı n . S r i m r , ! v 2 9 . 'f e n s t ; iîrtf-;cw ı
S a h c U i '- , î r a r y o i s . N a r e a n t ı u ı . S a b a h a m u h y « ’ x > ^ l;î ! b ' ; W : l o tm ir r . A * u y : ş î .a * ', Ö r t ü 1 \ - £ u

A / r a T Y rK rf, V e d a t C U in v o l { ^ e v : ' r o r k ı y r h> B a r l e k r .ı k l r r iv e iM tc s î Y a y ı n . A n k a r e 1 9 7 ’’

k a s ; K t d i r r Y a y ın la r ;. İs t a n b u l, ?O X >
le le b il î v * n v r p a y la n . G e n . a y . ' T ü r k i y e 'd e l i a l k t . -
R ı ı s to v v , D e r u e v v a r : A " T h e A :ır .y - x l : V P o u n d -rg o f İ k ld e .4 o 'r s r n 5 n b v r ;n ;» .' I ^ r i ı t n \ c 3 * İ 'uj sa v r
t h e l u r k f r b K e p ;:b f c < ' W »» V ; TbvYne >. s a v : 4 J9 5 -S

R um cvor D a n k w t f r t A J n e b e « * u îî» i£ a f A y S a ttc z -b ta tt T e k e l. İlh a n v e S e lim l i k ı n , T ’\ g ; d . ; r r a v 4 G e ç e * U e "

A U ı t i ı :k \ i v $ i t * u A ı k if 'c » n r ,: 1 0 > jk l a n b K u ru i * * k \ . : ı ' d e D e v i f i ç ı î ’^ i u iV t a !X 'f ,n '> k

m u R % ın îr \ l. A n k a r a 1981 t a k > n v e r « r e s i Y a y ım A r k a r a . 1 9 fi?

S a fk r o r t, K h 'v ;' O fa v : H r î i a y f o j b s r :*;•»; f ' c - ^ a ü * . T ı k e h . H u m . v e I l k ı n , b e l i n . "T u ; k ı y e ’ t l e B ’r A v d u ;

T e k i n Y a y ı m .. i « t l t , î - u n b u l İ9 .~ 4 ,9 ’ / Ila rc k e f. K ad re . U n\u>n v c F :U m , s » v i 24 İ9 F 4 .

S a v ıa u , S u n g u :. T a*h y S d < vnn M u . u c i e ! e > i i. K a i d e T ck rh . > ru ; K Y v iın iu » v e ^ y ö s ^ i Z ^ i u * K ^ H a y a t Tv

U r . Y a y ın la n t o m b u l . 1 9 9 .' rJ t m . Y a v ip le n t« - r a n b ı r l . Î 0 F 2

S< l ' K k , İ r v . r . v e le r ıa k A h im i ( d « l* y e n > :} . 7 w » « f' le k e li Ş trv o îb e M eam ng a - 'd l . ;ı * t N o t b e r .n n r -’

ik i > a n s ı h i 'n , i v * * P f f i e e ı l : \ ^ < U f r > ıd V i ‘ i V f h . t y M e o lo g y m lu r k e v * t e r b u n d e O i’ b a y ( d e * ; su ;
F re sf. N cv. Y o rk & O x (c ıd . İ 9 8 T i l e . Y V e n ttr .. r . .* n . A a n d S ıK ta l ( iu r n ^ c .n i ev

liN L S < .0 Bangkok 1 9 )0

S r f e .u k , > * w . , Z t ’ b a l \ r k i t m H ım u k u n i k i u ^ a p t ^ .
Y e r ; T ü r k iy e Y a y ın la n . A n k a ra . 1 9 9 8 . İç s e l. Y a h y a S t x m k i i T r , < : ,X v n e m u n » ı İ k i i s t i d r t a r i k i ,

‘k d c u k . S a r ı n . ı ' V n . A ' ^ ; ^ i \ 'p u Y er» lu tk ıy r Y a­ i 9 2 T ! 9 V . l\ v .n >• t s f - ’s î s a r ih V a k fı Y u t t Y av ’ r.

y ı n l a r ı , A n 't u ı a . 1 9 9 9 l a r .. b ta r .K u i 1994

ir m u r îa n « . s a l î V ' j » ' ' ’ v e î ' " r » * u .V .V r , U r

S c w u k , S a m ı. >V i« .w ? » u .’ :*e l u k f c h e Y er. 7< u
k.*e YayuwTı. Ankara 00C j» e K V u b e v j , A n k a r a . . \ W

S e ld ik , s - r .n i« » k :> r S iiK I.V « o * » < ıfc b I t a m t t u a i r S t n i J r r n n r . T a n e r , i a r e D . v e n . v e ^o t u v ' s İ m g e K r t jh e v ;

T ü r k iy e Y a y ın la t ;. A n k a r a , ' > 0 1 . A n k ara N /9 >

S ı r m a n , N ü k h e t . V1 e r r . i r . w n ; : n l i n k ey. A S h o ı t H rs - T v n v o r . İ a n e ; . < ) \ ' x a n . : - 1 u ' ? R .> m jr .:r u îa I ü k k lo p l a r a .

to rv " V < » * V » v * v r iı v « e fl ifV fc r v , n o V . 1989. K u r h v . A u Y 'a y r r .U r . k - u n b u l. .9 9 1

s ı n a v , A k m , 7 ;« » « r> t > a * e } ' t n S î y « * a l K a v g a l a r t , İ s l i k t e ! T im u r la n e ı ] r t’ ^ .v f â c t • ' P ^ f * ; P a s a t a ‘ k \ ,> . H e

\ te lh w 6 » . f r ım ı . 1 9 7 > i t s r m Y a v iîv U î» îs ta n lx ıl, 19 9 1

N c îtıh a u s . K ın ı A « 'a .'a f k ! Y ' » ; » i i : Nt?s> b a r - û n l o n ç a ç . T -u ğ r u , i) r v » .™ Xo> ••<

Y a v r u la r ı İs ta n b u l. 1 9 / Y T b a g u c . A r .t Y av m l a r I s t a r J u r ı 1970

M i n ı c r f o r a . .S p .u rfta D e m e k * C\^. A n k a r a , 1 9 9 0 Toprak. 7a!>ı 'iiP k y .U k lv:eok"i-ır.m (H u şn niî ‘

Afcrftt** OaKC'K.K.n b î r e r ^ t f e \r loptSJJMSCj Iv H
H i 'V 'k m ı b ık a n , h ak lin in in d e O k r i B ö y o » . A ta
h iv 'v i l f f h 'n s p .';» - '^ iv U K İe . İ K a r . b r r l
r a s ın ’ Y a y ır . U u n l n J AVO
Y . l k s e k i k t i s a t v e T •a s e s V e k î e H V e ^ o ıla u D ;r -
l ı r y Y r , B U l e n t . 7 t b 9 î .v e 't f e Y W e î K . * n g ı e ? k î :u c î » k » ı M i n e ^ i, K u n b u i 1 9 .”
Y a y ın la r a İ s t a n b u l 1991'
i - 'p r a k Z u le r. C N m a n l; N a ı* x ln ık 3 m , H a lk a ı \ ' p S
la :: r F .ii* y jr ‘ A t ır f ijk 'i- j: A n * y a ^ J Jı* * ' r •/. r ' & . r * < ı i J c t r l e w. Fât-oi. a v : 04, ; 9S4
i< \ u efS ir u r u ıb Ç a ^ U ç Y 'a y a a u l V v ; ^ k > n r r 1\ -
7 o * x a k . / a fc ;. C fe in a n ’ ; K a d m la ıı C a l.ş t t r m a O nu -
r > ( 'jr Y a v r u l a n . 1 9 9 ^
şe t; K a< >r. \ s k w k r v e M ı l h .A ile ’ J a n k ’- r ia p
la n s ; P u l c u » . T u ^ V r v c 'n r n h u m î k A k N ' » î *»î m , B D S
ia m . sa y ı s l 1 9 8 8 .<
Y a v ın la r .. I s t a r .b u l. 1 9 9 4 ; a '
k ıv r a k , 7 a k r T 7/ - k I « d s a ^ u ı d a n t ‘ı v c c K u u ' w F a rt;
T a n 9 t . P r ı l c r t . ' i » A r .. 'v u s a 1 9 b ! 1 ^ 2 . R ç U B a v n n Iİ4 K a d ı n l a r K a l k ! ı ; k a s ln l a ; ı h < f lo p T u r c . s a s ı *51
p n rv . K u n l n ı l , î9 9 ^ < r > 5

. i n s r , B o U t A . O ş m c n i t - l N » » / V .u v ö ^ - i C l c b ^ a e U - r t
i o p r a k . / a b ? . "F .v p o U s r r . v e T ı u k ı y e M e k ; B s w u » la s ;
D e r Y u y n la n . Is r a n b n l, İ9 9 U
fa u n ve 0 ” ’ ; 'b ’ c is !. ^ s v ı k T p c İw a İ > u ’v j A » ^ a -

h n o : B U İo n t. ’ S ıy ^ a l l* n h ;.5 S ^ 1 9 9 '” ' v a y ir . g-rr. rv u ; ; l c . I s M o b u l verelim • y e le n D u rrc^ r, U

y ö n e t m e n ; A k ş ı n . S t u a . ; â r le ıv e * i a n . ’r ı .5 ı.a n îm l. 1 9 9 '

İtU T i » * t r r i9 8 b ;< *5 5 -. ( e m Y a v ır ım . Is r a n lm !.
loprek. da fer. 3i» Yurttet} YrcrfmûV Mtwsu Me-tV-rv-:
ı9 9 ” (» ;
;ti» * V / e t i V î h « K d jt .î e » : , î - İ O S 'Y a p ı K r e .it Yh-
la r K S r . B ü l e n t . T « : k r v , cU' İ V ►♦»<'>i P f S f f k ı / v u ıla ::, b t u p b ;:l. 1 9 9 8
 K A Y N A K Ç A

T u r a y a , T m k Z a C « , D e v r i m 11 a l t l ı e d e r i İ ç i n d e A î ü s û t Si M h A el, T w u n , “ T e k P a m i r t o r ı t m İ T ı i i e K t f y e û Y f ı k İ d ür­
v e A f a f û r T z ç tü f t k , T u r h a n K i ı a b e v j , A t ı k a r a , l ö ö l , o l o j i s i y a d a N u s r e t K e m a l K ö y m e n , 1' 7 â r ı k v e

T o p lu m , s a y ı: 7 4 , 1 0 9 0 .
Y u n a y a , Y a t ı k 7 ,a [c r , T e tfk ty c M *. S i y a k P a r til e r , C . U t,

la ih a t v e T c r a k Jd / B ir Ç tfg m , B ir K u ş a g n ı, B ir P a r t i­ Ü s te l, K u s u n , “E r itm e P o t a s ın d a n Ç o k K ü lıf lr c ü la g c .

n in T a r ik i, Kü-rriye-c V a k f ı Y a y ın la r ı. İs ta n b u l, 1 9 8 0 A m e r ik a B ir le ş ik D e v le tle r in d e E t n ik T o p lu !u k -
(y e n i b a s k ıs ı, ile t iş im Y a y ın la n , 2 0 0 0 . f o r '\ T o p l u m v e B i l i m , s a y ı : 6 7 , 1 0 9 3 ,

T u i t ç a y M e t e , T. C - ' d e 'f e k P u r ı j y ö n e t i m i n i n K u r u l m a s ı W A ls te d t, B e r til, S t a t e M a n u / a e fn rirtg E n te r p r -ftc m a

(1 0 2 3 -3 9 3 1 ), C em Y a y ın la n , İs ta n b u l. 1 9 0 2 M iA c d E c o n o m y r T h e 'l ü r k î s k C a ? c . T h e jo h n s
(1 0 8 9 ), H o p k i n s U n i v e r e it y P r e s s , T h e W o f l d B a n k / B a lti-

m o ü e v e L o n d r a . , W a s h û ,ı.g ıt.o ix , D , C , , 1 9 8 0 .
T m a r t , I h e r , " S l a b i l i ı y Y c is u ü D e m o c r a c y ı T h e D i l e m ­
m a o f T u r k i s h P o l i ı f c s 1' , T ü p l ü m v c E k o n o m i, sa y ı W e l k e r , W a l t e r E , P o f ı r l a r l T iı t e k ı g e a n d D e m o c r a ç y in
2 ,1 0 0 1 . T t ır k e y , 1 0 6 6 ,

T ü r k c ş . M u s t a f a , ( / [u s ç a B i r A t o m , K a d r o U n iz rlce ti W e t k c r . W a l l e r E , Î 9 6 Ö T ı l r k J f ı t iJ a N , ç e v : M e t e E n g i n ,

( 1 9 3 2 - 1 9 3 4 ) , İm g e K jt a b e v i , A n k a r a 1 9 0 9 , C e m Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 0 6 7 .

î ü r k o g l u , P a k i z e , T v n g ıiç v c E n s t it ü le r i, Y a p ı K r e d i Y a lç ın , A le m d a r , C u m h u r iy e t D ö n e m i T ü r k K o rn am .
Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 0 9 7 , G ü n c e Y a y ın la r ı, İ 9 9 f l ,

T u te l, E s e r , 5 c y r - i S c fa in ; Ö n c e k i v e S o n d a s ı, İle t iş i m Y a z a r, M , B e h ç e t, E d e b iy a tç ıla r A l e m i , 2 1 . Y ü z y ıl Y a­
620 Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 0 7 y ın la n , 1 9 0 9 .

U lu t a n , B u r h a n , “C e lâ l Jîa y a tT n E k o n o m ik P o litik a s ı Y e ş il k a y a , N e ş e G ,, H a lk e v le r i, id e o lo ji v e M im a r lık ,

v c U y g u la m a la r ı T 1 0 9 , I h f m r f a C c l& l B a y a t ’a A r - ile t iş im Y a y ın e v i, İ s t a n b u l. 1 0 0 9 .
■ n ta g a n . T e r c ü m a n G a z t i c s i Y a y ı m , İ s t a n b u l '1 9 Ö 2 .
Y ıld ız , A h rn cL , "N e M u tla T Y ir Jrn m D i y e b i l e n e ! ' T ü r lı
U y g u n , P l a m z a , ''C a h i t T a n y o l 'Y d e r le y e n K o n g a r, L 'îıi s a J K i m l i ğ i n i » E t n n - s e k ı l l r r S ın e r le a r ıf 1 9 J 9 -
E u v r c , T a v lı T o p l u m b ili m c ile r i, C i l t 1 , t e r a z i K i ü ,- 1 0 3 8 ) , H t v v f im Y ı y r a l a T i , t e t a t ı b v ı l , 1 0 0 V-
b e v i, İ s t a n b u l, 1 9 6 2 .
Z i ı r c h c r , E r i k J a ı t , M o d e r n le ş e n T ü r k i y e 'n i » T a r ik i,
Ü n d c t . H , “ K e m a l,i- z m y a .da. T ü r k U e v T İ r c u n io . F e l s e f e .- llt L lş L m . Y a y ı n l a n , U t a n b u l , 1 0 0 5 ,
$i N e d ir ? " . M ü re k k e p , K ış -B a h a r 1 0 9 6 ,

TEORİK KAYNAKLAR
A ıu lu r s o n , B ,, H a v a li C e m a a t l e r , ç e v . İ s k e n d e r S a v a ş ır , I îo w c n , R a lp h K ,, G e r m a n T h t u t i r s o f ( h e C o ıp o m ü v e

M e d s Y a y ın la n . Is ta n b u l, 1 9 9 3 . 5 ( a t e t v i l f ı İ p c c i o l R c / t r e n c ı : [o t f ı e p e r i û d 1870-

5 9 1 9 , R -u s ttlt und K v s s c H , N cvr Y « r k , 1971

A p ı e r , D a v i d . T h e P a l i (I c s o j M o d e r n i f a d e n ] , U n i v e r s ı t y
of Chicago Press, Chicago, 1969. [1 9 4 7 1 .

B o y er, Jo lm W . , P o l i b r c i l E k td icc iriirn i » i f i l e I m p t r i o l

A r n g h i, G io v a n n i, U z u n Y ir m in c i Y iiz y ıb çev . H e e q >
Y i e n n a : ü r i g i n s v f d ı e L h r r s t i a n S e r i n i M o v c m e m l.
B o z tc m u r , İm g e Y a y ın la n , A n k a r a , 2Û Û 0,
1 3 4 Ü - 1 8 9 7 , U n iv e rs iiy o f C h ic a g o P r e s s , Ş ik a g o ,
B a tc k ı K a r ite s r a , B c n j a m i n a \ « J E r i o h A v rc.r-
1981.
h ü c lı, F r a g m e n t s o f a C o r r c p o n d e n c e " , D ıo e r it ic s .
B o y e f , J o h n W , C u ilı m e a n < J P o l i l i e a l C r i s i i i n V if m ttl r
G ıiz - K t ş , s a y ı: 2 2 . 1 9 0 2 .
C h r is tıa » S e r in iis m i n P û > v cn 1 8 9 7 - 1 9 1 8 , T J t ı i v e r -
E a ı ı d J t l , L o u i s , L e C o r p o r a t i s r n e : J f « J l e , P o r ic ı g a J , y l i l e -
s ity o f C h ic a g o P r e s s , Ş ik a g o , 1 9 9 5 .
m a g n e , E sp a g n e , F r a n c e , I.ib r a ir ic g e n e r a le d e d ro -
it e t d c j u t i s p r u d e n c e , P a r i s , ( Y e n i B a s k ı ) 1 9 4 2 ,
îYrjrüdeVFemanû, TttriVı 0çtri7ie YnzAör, çev. MebTOtt
A li K ıliç b a y İm g e Y a y ın la r ı, A n k a r a , 1 9 9 2 .
B e n d i * , R c in h a r d , "T r a d it io n a n d M o d c m it y R e c u n s i-
U c e u iU y , J o h n , “ T h e S o u t c e i t o f N a t i o r a l i s A i d e o l o g # ” ,
. d e r e d . ," E m i u t c l e d R e o s e rft, E s s o y s o n S o r i ı r l K n o ı v -
N n tia n c M im , J o h n H u tc h in s o n v e A n tlıo n y D.
le d g e . O M u r tl U n lv e r s ity P r e s a , N cvv Y o r k , 1 9 7 0 ,
S r n ith (d e r le y e n le r ) iç in d e , O x fo r d U n iv e r s iiy
t e n d e r , V .e o n îr td \ d , ( d t t k v t r A c r ) , O n e s u n d S e ^ u e n -
P re sü , O x fo r< ], 1 9 9 4 ,
çeri rn P u l i i i c a ! D c v c [ o p » ı c » L P r i n c e t o t ı U n i v e r ^ i r y
H ıım > w * M a ih e w " C t v i İ M r jf r i C e 1 F r e flrh
 K A V L A K Ç A

O . ı ’. t u T a l P o h c v iti i h c M u i n l e P * * : . 1 8 6 C -1 0 1 4 ", ovs ( d e r lö v e n Ie r' C n a n t-n H o are v r G ^ o ffre y

İ h ı ' îJıv i w î< ö !jo û j* m ;. s a y ı 2Ç ’l » 9 8 fc N ove" M r o îb İ n re r n a r ı o n a ' i ’o b l i s b c r s . N e w

Y ork i 971
( u r lv le I h o m a v , k ^ 'd m a r . i û » , K i i t l u j Y a y ın la r ı İs
îa n h u l. 1 5 7 6 ( 1 8 4 1 ? G r i r a m . I f c e l e r . S e lis im \ i& t a i s R e « f!fs p » ı? ı? îp i> ı o

P u o rs ; î« u b t s u i t * k h r t L t o n -n û -” t Z e ı l
v . ı r r . k r l w a r d K a l l e t t . I o n d . t u : r . ı o f P r e u ■*, M a o M ı l k ı ı .
A ık c n â u m V c t i .i £ , \ r a n k f u r t a r tı M a m . 1 9 7 *
I o trd ra 1 9 4 5 .
H â rk e , H e r a u tb , Ih r H ım :s a M e ıh o d ie s l G a p .
s art P d ^ v ard H a lle t! 2 He i * e \ :\ \ ccr< ( r» « 1019
R î- î j c î u o n s o n r b e G e r r r . a n T r a r i ı S o n P ro - and
1 9 3 9 . M a c M tlk n , L o n d ra * İ 9 * 9 .
P r o P v K r s în r ş l :u v * ; , sn A v n « î o o i ^ g \ , A ıVTeıirf
( h a l e f e . P . U d h y rtn vr iP û n y ü v ..
P erv p o cn v e u io r îe y o n k : l 'e le : î \ \ko\ L o n d ra
II e t i s i n : Y a y ı r . k ı ; İ s l a n b ı ı 1 . 1 O v *
v e N evs Y o r k R ooüedge L99 *
O k e r . î ı e n c ı s W r llü u n , O r g f u iis m < T h e e r e s e/ t * e
H « ü » e r , A r tr o ld . 1 * l W , a t y e j .A r i R o u îl c d g c .
M a r t . N jn p r s r n r h ( e n t ü n J«y^ >'^»irtafi«5»v // r i v 5 î a
Lctkira, 1951
f î u ? O r jjs f c u t» » e r ü s P e f t a n . A M S P r e s s Ti k . N ew
î k 'b s h a v s - r a . 1 r u ’ .’ Y v : : \ n e ; 1 7 x 9 - 1 A *.S . c .e v j; Y .ı -
Y o rk , l 5 6 ? i l 9 İ P
J e V r g S Jd e r, A 'ı e d i r r . ş c :m ! V Y a v ın la t; A n kara,
I> ’ r i K â W s s r . : l r l c ı \ r l . r : c r c v ç S e h u m îr , ‘• « . ı ; . le
1989
m a ’ n ı s ;r « F < ; 1 4 * ;* - ] ? ' - < 4 <1f***. F a ;j< - .0 6 5
H o p Ja n s , t e r e n c e K v e W a ffis r s 4 r » n Ira ra a n u e l (ic c ts
D i s r - A n J r e u , M * r g a TU 3 . "C w . : w ' . ı r n
:h r o c H » h C u l t u r e
İ d e r .îK ie s
T h e P a s ı m t h e b o r g -.n # o f I - . u r o
C «|r ;e v N u ri P rso v I r ıd e ı A b a d o £ İ u , O r h a n 02 J
A k a l ı n . Y’ i k c I K a y a . A v c s u Y a y ı r d a ı ı , î n a n b u î .
p e . G u i t ı o a ! i d m f .f t v a n d A n h ü e r ^ în ^ v ’ ’w C e ııs ;
;0 9 0
o f h ı u o p e c r . ( ..o m v t u r .ı îıe 's ı ç ı n d r i d e r l r y r n -

1er. T (k a v e r - 3 ı o w n . S j o n e s v c (1 . G a m b l e } . R c l î o v v a r t b . D a v ıd \ r Y a n n o ''t a s r a k a k ı s ‘ Im r o d ııa n g

d is c o r n s e th e o r v a r x İ ; • a l a n a l v s i s '' Î Y k .-w w
o ü e d g e . L o r ö r - v c N e w Y o r k , Iv O ö
T h o o rv a n d P c . u u a l A - u r .> ;> Jjiv rrrs H tje * n c m i'
V .lb cv v . M a t t h e v e T l , : * r n n C o f p s n c t t i - e T h e .- 'n . i 7 # g .
o and .s a n a l ( z a n ç t »v ı n d c . ^ o îl* > w a r îh .
',9 9 $ A C h o p te » .n I h r ! ! :< U ' y o f İd ea », ( V îa g o n
A i c u r a ] . N o r s a l »t Y a r m ı ş N a v ; . d a k î s ' d e r l e y e n
B o c k s İn e , N e w Y o r k lO fv ,- [ 1 9 Î
> î >. M a n o h c s l c r l R .v c T Ş iT v e~ s M a n c h c s ie ı
( İv sin S a iîfo ıd . ! k e M t f i ı m j? c . f : V J h ır r f R c p a b iıc 2000.
C\a&s d r u i l ' c i ı t u t . jt f r a i m e , 1 £ 6 8 - 1 ( 0 5 4 b o m v t a n a
H u n t l R jü t o n . S a n ı u e l . 7 h r “s a l d ı n ûkJ ı h r ^ la le. i n e
M a i r 1 ‘r ı v e r s i r v P r e s s . B a r o n R o u g e . 1 0 / 4
7 h e p t v u n « l P oİ i i k s o l C -\ ıl- M ıM < a > R r 'c t n o n v
I u v u r , S î n İ o î i i . 7 "<■ ',*•:•<: R r p ı i n y i> e fc * a ir d B c ti^ r r İ T a ı v a r d U r a v P r e s s . C o r a b c u î s e . N '.i v i , 1 9 5 7
i ’. ' R e f ı» * * ı i". T t a n t e , 1 8 S C - İ 5 İ 4 , l o u ı v . a n a S t a t e
H n u n n g t .n r . S a m im i. " S i y a s a l (» e fc s r a e v e S iy a s a l I v -
U r . i v m t î y P r e s s . B a r o n R o u j» c 1086
r u im a " (ç e v I 'r g u n ( V b o d ı . ı ; ' A n k a ra \ n n r iîr tf
h m e r , S a m u r ! . i A r M o r . o r . H o » s e t e r « , T h e K o f e o* ı h r
w lin k t ik h a k c r iffs î î 'c '^ 5 . < .ir X X I I X X ) . 1. n i v ;
M a t t a n i n P o i t t k s . Pn.II M a i l . I o n d r a , 1 5 6 ? 1 4 . lv b s ^

P r a r . t z , C o n s t a n U n . K ; ; ‘ ıV a l i n P a ı t r s ı ı. F e r d in a n d 1 î ; m n p t o r . k a m u ? ’ . p o h ; ; . rî i > * d e t y» C h a n % ın jt, S o . ı
N h n e K İ e r , 3 e ı ir n . 1 8 6 2 r t ı c i . Y -û e \ r n v e r s u y P r e s s N ev, H a v e n v e L o n d ­

Ja n o v U z . M o rris. I i:*- P ' yf r ^ y . y m u S c l d ı c r , A S o o tr ’ ra . İ9 ö 8

a n d p o lu I. J i P o rt’ d it. P ı c e P r e s s . N e v . Y r r k . 1 0 7 1
K a l d o r . M a r y v e '- a s i ; e r B ask eı .d e r le y e n ie ;" : R rsl

J a s 'S T ı U . S o l m a K h a d r a ( « 3 e : .} M o r t o * n A * û Ik < P c r i r y , » l u t a n n g f k e G l o b a l M i h i a e > ö r ,c . - « k * l : ; w f ] N e ıv

A n A n :fc r * o £ > . C o l u m t n a U n ı v P ress. N ew Y o rk , ' M i ' i , V .R i e r L o 7 x h ı v e V ık T9 0 /

19Ü 7
K a k io r. M a ry . A tb r e r h t, l i r : , h v e S c b a ıe d e ı. G e n e v ı-

jo b r t s o n . lo h n ( d e r " , T h e R o ie c f i k e M i l r t a n .m i n e v e ( d e r l e y e n l e r ; . R e & a . i t u n ı n g i k r G ':d > c :! M w r -

d f d r v c i i'p r â ( H rn f’ TC? P ır n c c îo n I r .ıv . F ırs s . îr a v S e c to f. V bi ? i h e b n J >•; M u ı i a n P crd w m .

P ır r .r e t o p 10^2 P ı r r i e ı . l^ o n d r a v c N c v r Y o r k . 1 0 9 8

r d ı r .u o n . W r ;lıa m M . j f c e A u ş J 'i r t a M ı.n d An İn id ir, K a U U 'r . N î a r y . d e r '.. R .- c .- u . ı * ’ .K f: ı h r C u b a l M : & o r >

fa a l a n d .S o r fa ! H siı ty IB -tp -lO ÎP îîe iK e le y U n ı- S e s l e » . Y b j 1, ('- i c P a l Î T ' o n - : ^ P ın to ı, î o u d ia v c

v e ıs u y o f C a k f c r r U a P ro ^ s. l . o s A r .^ c lts v c k o n u ­ N e w Y o rk . 2 0 0 0

ra. 1972- K a n n c r .r .e s s c r , A S r r v i dt<* i t r ı ı s k e ı İ n d o g e r m a

/ .ı * * i a r v .s , i l . G e n k r r . î i M f l d e n r i r f e \ c b ^ t c i ı h K u ir u :. n en ” . P c > i i t ;v h A n t jt jo r . - v i o ^ r s r h e R e v u e , s a v ;

M e t is Y a y ın la r ;. İ s t a n b u l. 1 9 9 8 . 4 ,1 2 . i 0 0 5

G r T .n c T , P r r e s T . I t t o u g H i a n d C b c n ^ e , W e , d r r s f d d a r .d K e a n e , J o h n ( d e r ’ . .S iv il l o p l a r : v e !y e > i e î , A y n n t ı Y ?

N x h d so n . I o n d u . İv M y r n la r : İs t a n b u l. 1 9 9 1

( î l d d e n s . A n r lm o y . P o / O n n e ın \ r F l o s L n a b 'T i ." f ç e v K i b e r d , D c c l a n , J n v e n f in g !r e f e * n .i, j o n a ı b a r . C a p e

k e v e n ; K ö k e :'* . T o n ; B e l t c m o r e v e R o l ı e r t N r s b e ı, L on d ra, 1 9 9 5 .

. V s y c ii fjr îr C c z a " ; l n ; ; c * f ; r ı I c f t  ; ( d e r . > f c î t la a

K n a s r r .n a . G .U iîa f D ır D e a t a k e V b T g rs tk u h Z e , h in e
< ,.ıv ) » e n d e . V V r s o Y a y r ıv l a r ı , A n k a r a . 1 9 0 C
h e m o t r a g e n d iK J t î .^ .a i e VV Tsrensr H a fi J o k a c r . G n ı b

G’trrsci, A n l o r a o . Y c îe c tıc n s î^ c P ;ıv * n S c i r b c r o s n ^ B a r ı h V c r i a g . l.c r p z r g . 1 0 4 ;

K A Y N A K Ç A

K r a u s c , W e r n e r , V V ir n e r S o m l n u t s VVfcg v o m .K o d ıe d c r - M o s k o s , C h a r l e s v d . ( d e r l e y e n l e r ) , T T ıc P o s t m ö d e m
S r > £ İa lifiH u s z a m F a s c fıü m ir fs , f l ü t t e n & L o c r ıin g , M ilita ıy , O x fo r d U n iv e rs ity P r e s s , O x fo r d , 2 0 0 0 ,
D e r lin , 1 9 6 2 ,
M o s s e , G e o r g ç L . , T T ıe N a t i o n a l ı z o t i o n o f tit e M o s s e s .
T tu ç ıır a d i, l û n t u , t ü k , A n k a r a , M e t e k s a n "Y a y ın la n , P o l id e a l S y m b o iis m a n d M a s s M o v e m e n îs in G e r -

1986. ın d p ty f r o t n t t t e N r t p o J e a n i e W t i r s \ h r o a g h t f ı e T J t i ı d

lîe ie h , C o m e l l U r iiv c r s ity P r e s s , ilh a c a v e L o n d ­

L a d a u , E m e s in , N ew R ç / le e tt o u s o n r lt e R c v o i ı d l o ı ı o f
ra, 1 9 9 1 ,
O u r T im e , V e r s o , L o n d r a , 1 9 9 0 .
N e h r u , J a v v a h a r l a l , T t n v a r d F r e e d a t n .' T l ı e A ı r t û h i o g -
L i c l a u . E m c s ı o , E v r e n s e k ilil? , K im fiJz ve ö z g ü r l e ş m e ,
r a p h y n / J a ı v n h a r fa J i Y e h m . N‘e w Y o r k , 1 9 - 1 1 ,
B i r i k i m Y a y ı n d a n , İ s t a n b u l , 2 0 0 0 ( o r i j i n a l T n e t in ;

L a c l a u , E m e s t o , E m a m r i p a t i o n i 's ) , V c r s o , L o n d r a . P n g g l , G i a n f ı a r ı c o , C t t ğ d h f D e v J c f i n O l u ş u m u , S 'o s v a fc j-

1 9 9 6 ). fik B ir Y a Jîî^ tm (ç c v . $ u le K u l-D in n a z T o p r a k ),

H ü r r iy e t V a k fı Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 9 1 ,
L a n d a u ç r , C a r i , C o rfy o ra te S t n î e İ d e o b g ı e s : H is t u r ic a l

R o o î s < m d E lıU o s r r p f ıijr a l O r t a m a . U n i v e r s i t y o f C a - P o L a u y i , K a r i , B r ty n Jî D ö n û f ü ı n , ç e v . A y ş e B u ğ r a , İ l e t i ­

lif o m ia , In s U tu te o f In te r n a tio n a l S iu d ie s , BErke- ş im Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 2 0 0 0 .

Ic y , 1 9 8 3 - S a r ıib r a h im o ğ lu , "K e tv l-lo r iz o n s " , jö n e * D c/ cn cc W e-

L c f o r t , C . , T J ı e P o l i f i c ö l F o ı m s o f M ö d e m S o ç h 't y , B ü r o d :[ y , 2 8 Ş u b a t 2 0 0 1 .

a i K r a c y , D a n o c r a c y , T o t ıiL lr t r ia n is m , P o lity , C a m b - S a r t o t i , G i o v a n n i , P e ı n o b ı a s i T e a l i s i n e G e r i D tm & y

n tlg e , 1 9 8 6 . (te v , T u n ç c r K a r a n tu s ta fa o ğ lu i'e M e l ı m e t T u r­

L c f o r i , C , D e m o t r a c y a n d P u Jilie a ] T fıe o r y , U n iv e r s it y h a n ) , T ü r k D e m o k r a s i V a k fı, A n k a r a , 1 9 9 3 ,

o f M iıın e s o L a P r e s s , M in n e a p o lis , 1 9 0 8 , S e r i c s , M . , '" K n c v v l e d g E i n ı h e C l a s s f c a l A g e , L a F o n -

L e n i e n R . E ., M e a c h a m , S , v e B u r n s , E , M ., S V b tc m t a in c a n d D e s c a r f e s " , H e r u ıe s , U te r a fır r e , S d e r te e ,
P lıilı> s o p Jı^ i ç i n d e , T h c j o h n s H o p k i n s U n i v e r s i t y ,
C M lt z f l îi o n i, T h r ir H is te n ? a n d T h c i r C ıd tu r e , W

W , M o rto n 6 r C o m p a n y İ n e ,, N c w Y o r k v e L o n d ­ B a ltim o r e , 1 9 8 2 .

ra, 1 9 9 3 , S m ith , A m lıo n y D ,, M i l l î K fm lr lı, i l e t i ş i m Y a y ın la r ı,

L o ck e, Jo h n , Tw o T rea T l s es o f e n t, Q x fo r d
İs ta n b u l, 1994 ( O r i j i n n a l t iie l i n : S m i t h , A n t l ı o n y
D , , M a t i o n t if J d e u l î t y , L o n d r a , P e n g U l n , 1 9 y l ) .
U n iv e r s ity P r e s s , O x fo r d , 1 9 6 0 ,

S o m b a r ı , W e r n e r , T f ı e J ^ w s n t ıd h î a d r r n C a p i l a N s r n
L u k e s , S i e v e n , E r n if e ü u r h f îc ir n . H is i .i f e a rtd W o r k ,
[ç e v ir e n M . E p s t e in ] , C o lie r B o o k s , N e w Y o rk ,
P e r ıg u in , H a T tn o n d s v ,-o r t h , 1 9 7 5 ,
19ö2.
M a c p k c r s o n , C , D ,, T i ı e P o f i t f c a f T l t e o r y o f P o s s e s s i v e
S p i v 'a k , G . C . , " C a n ı h c S u b a l t e r n S p c a k ? " , C . N e l s o n
İn d iv id u a lts ™ , O x f o r d U n iv & r s lty P r e s s , O x f o r d ,
and L G r o s s b c r g ( d e r le y e n l e r ) , M m ^ L ın a n d th e
1962
J n tc r p r c ta tiü r t o f C u lt u n : i ç i n d e , U n i v c r tıit y o f I l l i ­
M a c p h e r s o n , C , B . , D e m o k r a s in in G erçek D ü n yası
n o is P r e s s , U r b a n a v e Ş ik a y o , 1 9 8 3 .
(ç e v , L e v e n t K ö k c r ) , B ir e y v e T o p lu m Y a y ın la r ı,
S le p a n , A lfr e d ( d e r ,) , A u r h ö r it a r ia » S r a z i i , ü ıtg ip ıs ,
A n kara. 1 9 0 4 .
P t i J i c ı e s a n d F u r u r c .. Y a l c U n i v e r s i t y N cw H aven,
M a g n a r d la , P J . v e T ü r k d o g a n , O ., " T h e D e v e lo p -
1973.
n t e n t t> f T u r k i s h S o d a l A n t l ı r o p o l o g v ” , C » r r e n t
S t o t k i n g , J r . G c o r g e W . , B u n e s , B c n ii c s , B e f t u v îü i; E s -
A n i h t 'ü p o l o g y , S a y ı : 1 7 / 2 , 1 9 7 6 .
s a y s o n B M o g i c a J A n t l ı l u p jf a g y , U n i v e r s i t y o F W t s -
M a n d e l, E jr n c s t , K a p i t a lis t ö d i î m e n t n U zu n D a lg a la r ı, c o ı ı s i n P r e s s , M a c l i s o n , 1 9 E ÎS .
ç e v , D o ğ a n İ ş ı k , Y a z ın Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 1 ,
S u g ^ r , P e t e r E , ' - 'r l ı c R İ ^ e o f M a i i o n a l j s t n i n t h e H a b s -
M a n o ilc s c u , M ih a jl, T k e o r k d a p r o r e e r i o n l s m e e r dc.
b u r g E m p i r e " , A u 5 t r i o n H i s t o r v Ve a r b o o k l i l , 1 9 6 7 -
I 'e d ı n n ^ e m t e n t a d o n d , M a r c e l G i u r d , P a r i s , 1 9 2 9 ,
T a y l o r , C l t a r l e s , M o d e m lig in 5 ı İn n i d a n , A y r ı n t ı Y a y ı n ­
M a n o l k s c u , M i l u jl , L c i i c t l c d u c o r p o r a iis m c , P e lix la n , İs ta n b u l, 1 9 9 5 .
A lc ın , P a r is , 1 9 3 4 -
T t i g g e r , B r u c e G - , A H i s t o r y o f A r c h o e o \ o g \ 0<ı\ T lı t n t g h J ,
M a n o ü e s c u , M ih a j] , L e P a r t i u n i c ju e , L e s O e u v r e s C a m b r id g e U n t v e r & t ıy P r e s s , C a m b r id g e , 1 9 8 9 ,
F r a n ç a jiie a , P a r is , 1 9 3 6 ,
U r r y ; J a m e s , B e/ one İ y i c i l A n t ıh m p a fo g y , E s s a y s o n d ı e
M a n o ile s c ü , M ih a il, D ie d n z ıg e P a r t ı i a t i p a f it is d ıe / J i s t o r y oj" B r i t i s h A n t lt r u p o l n ^ y , H a r w o o d A cad e-
İ n s k t e n J o n e le r n e ı ı e ı ı R t g i m c [ ç e v i r e n \ V a l t h c r R c - m ic P u b tis h e rs , C h u r, İs v iç r e , 1 9 9 3 ,
ic h o ld ] , V e r la g a n s ta lc O lt o S t o llb e r g , D e r lin , 1 9 4 1 .
Y V a l d e y e r , W , . " E r o f f n u n g s r c d c 1' , C m r c s p c m d e n z M a r l
M i l i b a n d , R a l p h T l ı e S t a t e r?ı C u p i t a J i s î S o c i e t y , Q u a r - d e r ' D c i i f s c l ı c n A n l h t u p a J a g i s c h c n G e 5 e !J s H u ı/ t, s a y ı ;
te tB u o k s , L o n d ra , 1 9 7 3 , 34, 1903.

M il ib a n d , R ., P o u la n t îa s , M ,, L a c l a u E -, K a p ita lis t W a l1 c r s le in , l n u n a n u e l , S o s y a l J î i f i m J f i i D â ş d n m e m e li,

D e v le t S o r u n u , B ir ik im , İ s t a n b u l, 1 9 7 7 , fe v , T a y la n D o g s .i i, A v e s ta Y a y ın la r ı, Is t a ııb u l,

1997.
M i s e s , L u d v r i g v o n , S o c r a f i s m : A r ı E e o n ır r n ic r » ı d S û d -

o lo g ic a l A ıın ly iis [ç e v ir e n J . K a h a n e l, L ib e r ty W e b e r , E u g e n . P c a s a M tS Enro E r r n e l t ı n a r t , T b e M o d e m i ’-

 k a y m a k ç a

P r e s s , S ia c r fo r d . 1 9 7 6 , J 9 3 Ö : C ı i i c S f u d i e s in M a r f c c i C o n l T r l T h r o u g f ı P ııb -

Jic M u n o p o lic s , L îb c r P ö r lu g , S t o c k h o l m , 1 9 7 9 .
W e b e r , M a x , E ec rn o ıin y a n d S u e i e l y , U n i v e r s i t y o f C a l i -
fo m k a P r e s s , E e r k e le y , L 9 7 B . Z ız e k , S ,, T h e S p e d ı * h S t i l i R o t u n ingAroundt. A rı Ir u -

r o r iu r fio n iı [h e I5 D th A r tn iv e r s a r y E d itiû n o f [h e
V V c in d l m g , P a u l , H e a î i f ı , R a c e a n d G e r r n a n P a i f iJ c .î
C o ım r u m is f M n n i/ e s fo , A r k z l n D , O . O ., Z a g r e p ,
J j c t u 'c c j ı N a t i o n a J U ’n i / ic t J j'l o n a n d S870-
L99S.
3 9 4 5 , C a m b r i d g c U iv ı ^ r s i t y P r e s s , C a m b r id g e ,
1969, Z ız c k , S ,, T h e p ic k lis h S u b je c î , T h e A b s e n i C e n b e o f
P o i itic û l O n îo iû g y , V e r s e , L o n d r a , 1 9 9 9 ,
W \ k a n d e r, U U a, K r m g s r t M a t c h M & n o p o lk s , 192-5*

623

DR. DOĞAN AKYAZ
Ku*iî A«*er L»ses. 1•>.- ;ı ÖJrtfİTT-f»
DR. FARUK ALPKAYA
A-<a'E w"<ves»tes Siyasa
IlKuttes, Öğret**" Uy?S1
CUMHUR ASLAN
F-aiT-u-r Atat jr * Jn.verstesı Fp"
Frjpfc-yat "ri<.. tıs Sosyoloj- SoİCTVj
PRCr. DR. TOKTAM.IŞ ATfcŞ
C;>g Jn-vers t Mı. îjt<if«y.j
’J ” ve-stes :KUsat Fakü tesı
C$r et r . Uves
DOÇ. DR. SUAVt AYDtN
*i*<ett#rw U- ve-s t * i - Sosya
3»Jı^.>- f "StUüSÜ A»vtrocoi<v
65ur*.i, rr>L*y#$;
PROF. Dfi. MURAT BEtGI
B g< U- ve's t « •en fcsebtyat
‘ akuResi <ar$ı'aştf r><*â Fcieb yat
SÖfcj-r^, ö $ 'e t f" L-yesı
TANJL BCRAl
va7ar. FjR o r
DR. HAMIT B 02ARSIAN
IHtSS { f i s e Pes h autes ttudes e*'
Sc*erte$ Şut < 3Vs). öğret 'r jy ev
DOÇ. DR. OMİT CİZRE
Sıîkerrt i) - ve'skes "»rt'sad' ve töa'i
3-fc»"V Fakültesi. S yasa. fitr-> ' ve
<ar\i Yfrnet»** b'pfc.ı ’vhj. Ög^et *"
ity**
YRD. DOÇ. DR NUR Itt-TÜL ÇELİK
Arka*a uOivers tes; Het j r
Fakülte*:. G itt te c ’ k ve Maki-.:
i B 5 -:u r \ , . ö ğ r e t ^ U y t V
YRD. DOÇ. DR. A H *» 1: DHVUREL
V a k a ra J.'Ywrs:t»i: İVfsar:- vu
'tSn'i B er f t » l U'usLj-a'-as-
rr ö$r*ü*v. 2ye*
MUSTAFA GÖRKEM DOĞAN
Ltar.bu! ü " ve*stcs Siyasa t>- fjto*
►aktKesı Kar*; Yone-tıru B6İ0,*yj
TAKMAN ERDEM
KÖNDA Karksoyu A'AJt "»»
KlkiA i J m, A-«3$t»rn*i‘, va?ar
VRD. DOÇ. DR. M CMİ ERDOĞAN
CDTJ iktrecH ve ’üpr 3%^ e-
►akufces , Siyaset 3ıa,rn ve Ka-'v
Y5'v»*. ftv B&orr.j, C ^ e t •" Üyesi
NURAY KARACA ERERPM
Pr/yrjm Atatu'k û" verstest 'e ”
fdab<yat Fa Kültesi, sosyn'o»’ s o k ^ ı
BAtîiŞ ERTEN
Beti? n Yay-"4a r , ; YRD. DOÇ. DR ELÇİN MACAR
C" v*rs»»e': Atatürk k e 'eı ve
He. a$ ~ arkv. f(v,t*vvu, E<&£*
ALİ GEVOİI İLİ
Ga7e ter, v»zar
ö/GÛR SEVGİGÖRAL
£c$a/i{i IV ver? ***** Atst«-rk
Ökek^ı va "4< iapTaf»tv f'Vvtcsb
YAZARLAR HAKKINDA
ASENA 60NAL
et ş •»>va y " -vr. Bng<^ ^
•>•. versıteî Atatjrk .k e ^ : vf
Vt.'k ' t-p ** b'TŞt \ A a Vt \’x
3.45' ör
ATTİLÂ İLHAN
v«7^
PRO». DR. AKîVH T İNSEL
Galatasa-öv "vr's tesi k: sat
l.JKwites, Pa-KhfOrt h<y{>:*'•'?
C’n vMs;tes
DOÇ. DR/ AYKUT KANS J
Oft-îö<'^o ‘ ek- x iV ve'srtes se^.
Fdei>vat f ak Jte s Tar 6;> u^...
Jy«s
BARIŞ KARAt ASU
A-aşt •■•>'*<■'
YRD. DOÇ. DR. M. ASİM
k a r a ö m f r ; o ğ iu
3o^ ö7;• ^ıvvers rrss Atatun<
xe er ve L k ap Lnst t.iSa.
bSyes
PROF. DR KURTULUŞ KAYAL-
A^kaif! U/Mv«rj tc « D ve 'a--»p
Ccğ-a^ya rak;.;te<- S.'^yc ofi
BöKiP’Ki/ Ö $'etıx Oy*s
PRCI DR. ALİ KAZANCÎGİl
UNFSCC Afaştr^a 6u urriı MvdufC
DOÇ. DR CEMİL KOÇAK
Sabanr jrv vers trs- Sa^at ve Sosya'
B t er Takw te s. Öğret:'" «yes
ORHAN KOÇAK
L'eştir *•»*-, vaZrV
PROF. DR. LEVENT KÖKER
’. îo ğ j Akriarvz O'-YP-s tes- ►♦uk^k
Ukix te s , ö ş-« t ^ Jy«s
YRD DOÇ. DR. DUYGU KÖKSAL
SoÇarns UpvteruLesL A»a»>.xk
Ükee'i v« r.kı ap 'm ‘x l"stK:ivr.
öft'etır* Uyes’
PROF. DR, BİLSAY KURUÇ
Tjrkye f urlM jf yet Merkez
9cK-kası v^nöt'n Uyası
Aoka-a U-Yv*.sıtesı S yasa^ ü ‘yf*“
f 4>kJtes kt sa? ö6JU'*îu, Öğ'-ptıY
ÛyV5
YRD. DCÇ. DR AHMET KUYA?
Gn ara saray ^ v e ' î tes Sryaset
Bi 3okx^i. ö^reî t Oyes-
ATİLLA LÖK
v Oi7Tek'sL 0Yvsfs tesi Atatiifk
Ikeîerıv* •'k-JapTa-'." Enstitüsü,
AvuKat
Y * J z - ek" kL/’-.ve's te s . kt:wJ
-i»c ?ieUc". er f-akutem StyastL
3i:*rv ve u Kjs ara'as- işkile'
35 ö § f e t n l>yes
DOÇ. DR. NURŞEN MAZ'C:
Akdem? U.ı.ve-sıtes: ►en L<iebv»t
‘ akı'iîtes T a -r B5K;-yu . ö^ 'et n
Uyes
DOÇ. DR. NURAY MER7
Siyaset B Ya7ar
HANOV. ÖZKAN
i^vverj **»• Atatu'k
•ke er ve :*ir Lip 1v 4-, L-'st T,..«.i
PROF. I>R TAHA PAIÎLA
l'ogaz <. Ur" v * -sıtes s.t.sab ve
!ba- 3 »•ie-faK^’teS .kıs -re^as
Lsk’ke» ve Srya'et R. #’"- «öL.r'iu
ögret-T. Üyesi
DOÇ DR. AYŞt SAKTANBL R
ODTv I e " Fbesyat * akmles
Scsyu’o f. BöîU"Hi, Öö'et.f" *,yes;
MEHMET SOYDAŞ
•staiıb.* U- ve's. t es. rtakyfc
( akı'tes:
b ir s e n ia l a y
■'ar ^ ve Tep Dergıs vay?n
Yfy'»t'>'e."iı
OK YÜKStL TAŞKIN
pc§a 7x- C" ve/î.te». kt s.xJ- v*
:rfa' Bm»- cr rakui*esi i yaset 3 t '’
ve lRus«apa'esı Eykier S 5\„~-w
fROr. DR. METE TUNÇAY
■sstaetou’ 3»>w Câvvers:to» Ien
Sdebyat fakültesi PaK.^t«s‘ TanH
Sb:Omû öğretim Cyes
ÖMER "URAN
ÖD’ U kt»sa< 2 ve B ' "'stzr
PakvLtesı S yssot P; ve <ûf"w
Yfiıvî+an:
£>OÇ. DR. MUSTAFA TÜRKFŞ
CDTJ ?kt,sa<i ve ’< 3v E t p .'
Fak./ltes J sısiararas- ?k’ e '
06'ikpvi. Ö<retır*. Üyes.
ÖMERTÜRKEŞ
Vd7ar
DR. HAKK: UYAR
Dokuz F.yk! Omvers-tası AtatuOc
1‘i.e.er ve "krfapTa'i*'' L-'stt.^.i-
ö ğ 'e t r> Gö-ev rsı
YRD. DCÇ. HAŞAN ÖNDER
Ankara Uıvvers te sı t g t -r" Bh’^ e '
t-akıx tesı. C ^ et n t,yes
CENNtl ÜMVfcR
3oga7< .y«-,ıvr-? tes. Atatv/'k
kes-r ve ;<"k.;ap p * F^sttUsU
b OUNT VARLIK
tkt «atv, Arjştîprao
N fŞî G YEŞİL KAYA
Ga7i vnMr.vKesi M .r\w;fc VaK./ites'
DOÇ. DR MFSUT YFĞLN
CDTw f e - Edebiyat FakiKtes
Sosy^ oz 35*C-"<c Ö<ret.n Uyeı
DR AHMfiT YILDIZ
76VV Kütv^artesc Jzn*r
PROf . DR. ERİK -AN ZURCHER
. eki*" U -'.v e 'sıtesi jrk Dtifarı wı
Kültürler. Bf*. ı>Yü. 0<Şret »n Piyes
i ; îv h d 1 9 8 0 d a rb *r. n ' 9 1 ,9 7 457. 45 \ 4 3 h 4 3 4 ftC 4 Ç ? . A ^ r 'jU .'. A h m e t 4 5 . 4 7 , 49 . 3 i'-, 3 7 ,
:v : ; i 8 . ; v t . :y -„ 15 7 . « t , 5 7 2 .5 0 7 , 578. *> 9 , 5 l i . 5 1 2 , 53 6 3 , 7 7 3 2 1 9 ,3 8 0 .4 4 0 .4 6 4 .
187. J8 8 , 189, l 9 i ,* 3 J .3 3 i . 516 3 1 1 , 5 1 3 , 5 3 4 . 6 3 -, 5 3 6 . 4 ■4 , 3 2 4 . * * 5
4 ' } . 4 6 2 . * ’9 . 4 H -t, 4<<3 4 * 6 5 4 0 . 5 * 1 ,5 5 2 , >53. 3 3 1 551. A ğca M e h m e t A lı 4 8 6
4 9 8 , 3 7 İ .3 Î C . * 1 3 .5 1 6 ,5 1 ? . * 6 1 , 5 6 2 . 5 6 3 , *> 64. 5 6 3 , ‘> 6 7 A t l û r u i k ve G ı i.V f k 3 1 3
5 3 8 . M C , M i . 5 4 4 , 5 *> ‘ . 5 5 4 , 5 6 8 , 3 6 9 . 5 7 0 . 3 .* \ 5 7 5 , 6 ~ 6 A ftr t İ s v a n ; 1 1 9 3 0 ' 7 3 1
VO S T , 5 7 7 , 5 7 -; ; * '4 V *. İT 5*7 A fr ik a . S i c i l c n 3 9 8 . J W
■>: : . 5 ö , * * 0 . 5 6 2 . W C . 6 8 0 2 8 b u h a r 1 9 9 8 .'M G K k a r a r l a r .) 7 0 . A h m ad . I ero 7 1 0 1 . 3T *
: 2 .V b » ; İ V •*: R H îh n r a y , 1 2 * m 7 1 . l '- 4 . 1 3 6 . 1 * 7 . 1 5 9 . 1 6 1 , 1 7 i A H m e iH a tîn ö 7 1 0 ,4 0 5
i 64 IV * . 1 * 7 . İ M , > 9 . İF 3 İ T . 714, 3 5 2 . 4 3 9 . -M ,/, 4 -9 8 . .\ h :n c t la z c : 16
4 . . , 449 4 5 5 4 5 7 . .3 , 4 6 2 517 616 3 3 8 ,3 3 9 .5 7 2 ,5 7 5 . A h n * r M u h a t 1 (e a d i 1 9 9
4 7 9 4 6 2 . 4 6 -? . 4 9 8 * 0 9 .5 1 3 . ■ '8 7 . 3 8 4 . * 8 i . 5 8 8 A h m e t R a s .t r . 4 4 i
S 37 M Ö , 5 4 1 ,5 4 4 ‘ i-, N '.V , >1 M a r t A v ı s k f e n r u M 1 7 6 . .3 8 9 A h t r n At ta8 e v 3 0 ,3 4 , 4 4 . 44. 4 6 .
371 5 7 3 .5 7 4 9 M a t ; 1 9 7 1 İ d a r î * p ı r ı y ı m ;' 1 6 9 . 4 7 ,4 8 , 3 0 , 5 2 . 5 k 7 4 8
54 M a * * 1 9 5 0 ^ 1 ^ : 1 1 7 4 . 4 -*g , 571 A î ı r . i r t Y c f . s jv y = 3 7 9
65i. *56 .A k a d m u k P ? r ı w j n I X . 101
r vuzv.1103 3?;. w A k V „ O k»a> 5 1 1 , 5 ^
1 6 w z v U 2 :> 3 3 7 '* . 4 8 0 . * 1 4
A A k la r a , Y u v a f ‘ 5 . 4 7 . 4 -J. 5 0 , 3 2 31
1 .9 * 8 İ h t ila l i 4 8 8 •\p a v r » 'k i A » to p a B t r l.£ .' 1 - 3 . 2 7 0 ,7 7 4 2 8 3 ,4 3 4 .5 2 6
İ 9 \ f e v & 1 9 1 9 1 > 7 , .'><*> 3 İK 599. 600 A k d r r .1 7 k û h n r û 3 4 2
v r .z r ıi . 1 1 4 . 1 6 * : 1 9 i . 2 .2 7 A h a v u y a ıa k . S a n h a k 444 A k-k*rri/ - 1 , 3 2 1 . 3 4 2
, 'V * , 7 4 ; 230. 2>V 2 M 755. A W xu -. v c v a t * 7 4 A k d ık . 6i r a İ M
2 3 ? ’ 2 5 ^ . 2 6 7 . 7 'ö ‘>, 2 : : . 2 - 3 . A B D S a £ m ı s ı z b k B ;» d .:ı w 3 1 7 A K O İT K 5 4 1 , 5 4 2 571 ' '8 ,3 7 9
'*7*4 2 9 8 . 1 7 0 . Î İ 7 M 4, 3“4 A B D , A B a r ik a t lk r > y ,k D e v le tle : A A k ılc ılık 1 1 8
3*7 T l. 3 4 8 ; . -* 8 > - 9 9 . 17 * UX\ T V . 1 7 4 ,2 4 3 272. A k it 1 6 2
X ' 3 2 2 . i 1 9 . 3 rt - . 4 6 8 . 4 Q o . 4 4 )7 A id i V b » 1 4 8
. 7 8 D e ttim : *3 . ,tO . 1 9 5 25? 4-V 8 4 9 ? * 0 2 ,5 5 3 A k v a if D c w ;'f o ı D e v ir ! ? ;A * ı» ( z a r \
> 7 3 ,7 7 4 A b d u lla h < r » d < t 1 4 , 45. 4 5 .4 9 , 37 . 215
1 9 1 * U ü ’lv v i - a v t h k z 3 i. . 4 » 1 5 2 . 2 7 0 . 7 0 1 , 2 0 3. 2 * « t A k w s , N « î i K a z - P ' 4 0 6
Y a k -c v :' 5 0 A b d u k ı z iz ( P a t b v a h '. 3 0 A k & îîy . M -.u-.TM :*r t 4 8 ?
1 9 2 9 P ü y ı i k B u r .a h c s i 2 6 4 , a v ı . A b d n ih a im ; D ö n c a r 2 2 3 A kv T y lu . R a k -ı 5 6 3
4 -7 491 4 9 4 ,3 4 » A h : a n w a î X 11 { P a d i ş a h ' 3 0 , 3 1 » . A ’i'& t t 6 4 104 175 187 5 0 4 ,3 1 c .
İV 17 !kv<i:v r V A h si se\’ cn ’>çr< 17 1 9 - . 197. ?4 « , 507 567
1 9 } 4 V l . i V : V r . l y . . v ç m ı ’^ r ', 3 2 1 A b û t'.’b a R '.o R e j i m i 1 6 0 . 2 7 3 A K )» r ., 6 - R a 4 ~ 9 . 4 8 0
1 9 * 6 I V v .j I u a v ; o n u 3 C 5 A b d ü tc r ie t: : { P a d i ş a h 30 A k u r g a l , l ' k r e ı n V 1. 5 "9
1 9 9 1 D Y P M L P K o a l i s y o n H c k u r r a r l: A c U o r . F r a n s a t*> * 6 8 A k ı o i d a ı (!> !< • £< İ4 3
İli A r .v R r r , F k r c m 3 6 5 A ia n g u , I a h ır 4 7 7
20 yu ivjJ 14<79.31 9 3,9*. İ6>, A d a le t P i i t ı s t ‘ a y r b k z A P ) 1 6 7 Ak* »f 2j*at.vf
1 9 3 , 7 •••. 7 4 7 > 55 2 8 .2 8 4 . '•■ 4 M 3t^ 4iw k ,M cJK<s: 2 1 6
78» '1 0 . 3 1 2 . 3 1 8 . 3 4 7 , 3 4 ;. A D D , A : a : û f k vu D u y u t n c iV la tn u k o y k e ; S e ! i n : k ' 31
:- > i , j ; 2 . 4 1 9 . > 3C. 4 7 7 . 4 8 0 , 385 A l a : u t k » k a p ıta ıijiT M 4 3 4
* 9 9 . * 1 4 . ; 1 8 , :/ 4 > A d e t » s a * * : k t ' 2 » » ? tv » k k 3 7 A la t u r k a n t t l z ı k 3 9 1 . K ' * .
21 l> T w r .ii;' 1 9 4 6 * c s^ m ı 3 0 > Kû 'TuGf 3 3 9 A 18.jk ax .ll. t h tL -n 4 8 4
71 yO TV '2 7 2 1 -3 ? . 7 3 5 , 45? A d ıv a r A d n a n 3 3 3 A k 'v t k r 3 5 6
2 > N ı* a n 1 9 2 î 59, A ,h * a ı. K a ild e i d ıb 1 4 0 > 2. 327. A K Tek 5 1 5
2 4 ( \ a k 1 9 8 0 K a r a r la : > 71. 5 7 6 427. 438 A h h '.vat P a y a ( a v r b k ? C e fce a o y '* 3 8

7 •
’ M a y ı? 1 9 6 0 d a v b r v i 1 7 5 . . 3 2 . A f e r ız m > 4 8 A l. K e m a l 5 2 5
1 5 4 . 1 5 6 . i r'-3 . 1 6 7 , : 6 7 j ; V Afa'-urrayur CünuH47" A l:. . S a b a h a t t in - 4 4 4
1 S 2 , 1 8 4 . 1 9 0 . * - 1 6 , 38*5. 4 * 9 . A 2p ,a rt» tA r. 7 4 1, 7 4 5 .4 « 1 A ik ık ç , l i ı k n :< : 5 0 9
A f r i k a 1 9 3 . 2 * C . AV 5 , V t A jfc îiiy . 5 a d r > 7 9
{*} ' K e rn * k z rr !‘ vı» ‘ A t a t ü r k ^ o 'v * c " A lv t K ı k a r a h îs a - ( v c v * A fycrrD 1 1 1 , A im a r . B ı r h ^ ı .V *8
te r im * e r i r * y * r v ö r ' r e ^ ş t :. 321 A k n an u rü ts e k n k ^ 3 5 0
 O I Zi N

A JTÜ U H 'a •|'>S A n i '.l u b » : 2 6 , 1 > 3 . 2 * 2 .A r e n , .k o d u n I ö 2 . :> * 7

ZA i . V*(>. jA ft. 3 0 4 , $ } ; A n V d '3 ;v v; « * 8 2 A r . K ı r n » . M e tr o : 4 0 $
A h t ıa n y a 1 î î t 5. 6 C 8 * \ I i 3 . ; 3 3 , A k <-,İ’ o. ’ Y a k u p K . ,ir : .4 u t > ı;r o r , 1 c \>x“ 5 3-3
1-4V 2 * ' î . 2 3 4 , 2 3 7 , 2 6 i . 2 6 2 . : -'9 , k d ; a ı^ i.T « r, ^ 1 * 9 ,4 3 2 4 i ^ A r ı k . R r m i : <'£'.!/• 2 9 5
2 K 4 . V » , İ4 * 7, y > .\ 3 6 4 * \ * r .. A ı ı 'v ^ a i \ n k t K < '»»c,r s v : u a : : /•>; A r ık u n . S ı f c : 5 7 &
W 'i 4 9 2 , 5 0 1 . 5 0 1 3 0 5 .* * !? 4 n î f ? * - j ?:few */ w 4 4 ’3 A r .k o n ;; . 4 .v j
A na M (t .; * f > A r .k a ıa îîa  t r v ; 1 1 4 A r :! . A f c n jf t 4 0 9
A J p ı r ı r x : » V . "V>3 A n k a r a ! s t . 2 a l M a l ı k r - n f t , '. ! 3 ? 488
A lr in v>2 A n k a r a M u v k : M - j ,: l ı u ı M r k t c h t A r ja n t i n 7 4 , 5 1 '5
V p k a v i . b a r lık 477 ? 2 ‘* i \ î s e .‘ kv>. 7 7 0 V V J. U K , > > 3 . 5 îV7
A İ vA’a , 7 r k r M c v j : 4"V ? A r .k a r a r . n y ^ u ] 1 4 A r m v t r o c g ;4 ;>
A x .ı:ı. A h m e t l i A rkara İv r k 0 . 3 .?: 4 7 ; A n u r . r U r 9. 1 , 5 2 . 3>
A k .w :. Ç e t t r . 5 1 ? . > ; 4 . * > i A n k a ra r E .w r b :^ > ı 7 1 4 , } 5 \ ^>. A r n o v u ik -k 1 a
A I e* b . M r h ı r v l 3 K P 4 4 2 , > 6 4 . 5 6 3 . "574 A r v ^ n , { .K r .k n r A Y 330
A iw v î a h r e tt in 3' “ , > 7 8 A n k ara 3 J. 6> 1 1 3 . 1 2 6 ,1 2 / . 1 İV A ' j i t v i .3 5 9
A k ı O k K - . TU . 4 4 . ■>’ V - , y ; 9 ; . 1 3 7 .1 * 3 220 259, 740 7 4 1 .2 4 2 . A t ı ; » ; î a ’-r k a :; 1
u î . in ı ı>.\ :v > . 2 - > .2 0 , : / . . : 4 A v - yy„ A u .ltc a n X ü . . i,r r - < v ;.!.: ~S~
r > 3 . :> ? . 144 j s 4 . 2 : î,2 3 ‘. .Vvir 3 v l . 4 0 ; , 4 î î 4 * 5 , 4 3 6 . i l i A s .r .u la » } .';- , . ' 7 8 . 2 2 9 7 5 ;. 237 iA 7
236. :r > 4 > i. 4 ^ ). 4 0 7 , 4 /9 , w : 444. u ; , v ı . 502. V 3 311, 519 A -k rrt h crv k v a u 1 i '8 *. 15*>. İ V
A k c ı ı a * . O H ıp el •‘ ■.'9 322. 524. i >7. r' 6 r t . y , i 170 216. 49,
A b - . S ; r i <»: M u h t a r 4 4 7 A ıiw h ! » ; - s 5 P * A sk eri r ^ ım 0 . 13>
A n u s y a T j î i i f i ' ls> Iv ** 2 4 1 , 't 4 Z .în J 4 8 2 A t t i i t c ’i '- jı i 3 i

626
— -
îîy.
A ı a « w ı ü i r 3-Vv
A iiU g u & s f s f c v8*>
A n r a g o n ır m a > 8 4 . 5 ^
A fcU îiö i.U ' 4 ; î
A ş y a V ia -.ın t 1 .' : r . 1 5 5
A m e r i k a S w ■x k T V v i ? î k * ; ı ( a v r A n îa H a 1 *1 A v c a 1 7 8 . ; 9 l . 2 2 « . 2 4 c '. ' » î . 2 4 5
hkt ah ;;; 2 " :,4^ • W » î k - n x 'k r .« u k 2 8 i , 56f> ;*v 9 484
A t ı m - :* k a 8 i « H . > *6 M C, 636 A n lı r î;:i 7 n i 7 " ; A s v j U j A k :» i *.<>»; v j»,\ | ;î& -r:rtv ,.V
A T i c n ju r : ik z jp D t 'â f O r K k v : 1 6 6 A n :: c n r j> r ı y « ^ 7 3 9 ,* ; , V 253 166
A n ;; .* V V r . - p i ( 0 x 2 e t e ' 1' 1 5 256. 7 v \ 2 4 2 .-4 7 ' ♦ $ , 7 .5 2 . A ^ a r 4 * fı
. İ/ V Â İV A ’C»:v4 4 4 2 , ‘> ('2 370. 522 4 8 3 .4 « 9 . 4 9 2 >1 i . A ^ a ;2 n K a ld .'A İr n a s ı ( 1 9 7 6 ) 2 0 9
A r , * k f o b a r t a r ; ? ; : u ■h u n u m a t l e t : “ İH . > 7 7 . 3 2 8 . " i l ‘> 9 0 . M^2 A to v N u r u lis h I - > . 3 3 9 4 c Y -V '
i 1-* 3 3 5 . 347 A n; e ın p r r y a ^ m r . 1 6 7 , 2 4 ? 749, 406 377
A r * K : ı :h :;ta h 5 . * 2 5 1 .2 3 2 . 4 9 3 . > 14 *•; 5 , 5 2 / . A t a k b . M d ’p 3 6 3
A rw *2 H u s « w i î « **o 5 Jİ3 Y i k c i ? Y » 2 î -,
A n a J o î v v e R v r .ı e k M u d a k u 1 A n t .- c B t e k - k i ö a h z m 2 9 - l< a-^ 'v t r .« r x - f ,;,: 55, 4 3 T
} î l i k t i k ( V . v a e a 2 İt'*. 4 8 6 A r .:? \ c o d ii 1 6 3 A u ;;;;» K^.vt^ 7 i3 ' } . , 1 8
A r..K ;- \ u 1 " * \ 5 0 ,5 2 . 7 7 , » ' 11-4. 7 > n ;ı ç k n v ı l r * : V2C İv . 2 6 . V . 33. 34, i - 3 4 . 5-9 V .
; i 8 , : i 9 . 220. 2 2 !. 2 2 ;. ' '6 A : u . k a j> :u l-M 7 0 1 •i? ‘'-8 M 6 > .« : 8 1 ,8 2
2 2 3 ,2 5 2 . ? > • 2 * 9 . '4 i . 2 6 3 , ' 7 4 A r .ü 'k r r .v a h * * : *»51 8«», 8 9 , 9 6 . 1 1 y 5 1 4 , 1 1 v . . 2 * ,
2 4 '/ . 3 2 1 3 3 3 , 3 5 ; , 4 J 8 , V J9 , VH\ A r .: ; k î-ir a fc .’ tn * ; î l 544 I T 4 . , 2 8 . .1 7 8 . 1 3 0 . 1 3 ' 136.
'• 1 1 V > 8 , 36,.’ , 5 6 5 \ '5 . V ’ ı . Anc> V.’n . k d .r w . 5 i n 5^ 7. 3;;, >2 -.* 2 1- >.
» 1 K V 3 .4 0 4 . 4 1 9 . 4 2 8 . 4 3 5 . 9 3 6 . A tili k o n rtn iM 1 7 -*. 2 9 * > } ,. 1 4 3 . 14/-. * 4 T. 1 -4$. 1 3 1 137.
440 446. 447 4 ıg 4 6 8 , 4 8 6 . 4 9 1 . > *0 5>i 3 7 1 . I" “ 2 , > 9 7 ı » î . ; v i . . ‘' 3 if> i?. ; 6 7 ;y
614, 622. 675, 526. 547 A r t : k ıtm le n / .’n 1 6 i ’' Î 6 . > > ' . > ; 7 . 1 4 .. 187. !5 t OV» 16 -
■’. c a d ^ a c u L . r 5 ; w 5 5 5 . 5 ?6 . 86' . . » 1 >7. 1 9 2 394 O ];
A n a d H u c u lv .k 7 9 4 , 3 V , 3 > 6 , 5 * 5 A v ı l a . k 5 t5 ' 391 7 7 -0, 2 2 1 7 '7 , 2 4*
X* A n ti İr fc r -:: 2 7 7 . & ? . 7 8 3 . 5 l ! 7 * 5 . ? 1 > . ,> M . 2 « ; 7 ^ . 5 ; 5
A .Î, \Ü ■A n a v a t a n ? ** v.vA \ 6 9 . 1 6 1 . .\nv. îaaîKV.-♦2vV 3V > . 5 7 9 . 3 2 1 Y * ’ . ■sjc 331.
16* İ6 6 169. J? i - Vy. > 1 0 . A q j| .ı > e o jb e r a ; .3 9 0 5 37. 3 v \ y > y i---. W 7 ' ' m.
5 1 1 616, 57? A n lı < ı 70C 2 tV 5 . 3 5 / 56\3, 3 6 ) 3, ' t , Î 6 4 > .84. V86
A N A ? h n k .ı r :ı . 't ı 5 5 1 A n : . - r e v i r * t - r , * . ; 3C 4 .5 8 * 4 1 $ . -7 7 471. -2 7 438.
533 A r .: ^ e;r»»< ık 3 ^ 3 *4 3 4‘*1,m>2 ■*']. •!/* 4 T 6 .
A ra r^ / n 62 , 't 3 :i 'M V « X İ , 7 1 1 7 7 . -*7 8 1 b C . 4 4 '< %4 8 3 . 4 ^ ;
A aa S ;' 439 A nu s o ıy a b M e r ' 2 2 5 .2 ' 4 8 8 , ı :; > X .y \ * 9 6 > 'V y v
3 :;a v ^ a r .? a ıt y » ı « a y ı Y & r a N A V A . .ı .> s : ; l i y .ır ı v t î .^ ' 5 * 5 * 1 ' > .3 1 6 , 5 7 . . 3 1 3 . 3>1
i6 î A r . t : o * v .»jı r n v O M is .; 3 5 6 560. 35; 5 c 4 . >49 , 5v * . Y > 1 . 3 ' 3 3> 6 .
A n a y a s a ( 1 9 2 4 ,» ı s y r b î o Ir ^ k .L r t 1 A r .'.r o îK 'lo ı 2 2 1 . 7-» < 3 4 3 . * 1 6 . 4 4 7 5 6 1 , >62 ; 5<37 . 3 8 8 .
I - U s vtf 1 İ9 . 12ö 122 71C 35C 335 v -7 5>8 7 ^ ,5 6 1 fy i l 647
4 4 1 , 5 5 7 , V "4 '- 5 5 , k k ‘ A l a c c ; ! 1 ‘- J c c K » r r ;>•>;->r . ‘' 4 v -3r
A r . ı y * ı * ( 1 9 6 1 > 8 * ). 9 0 . 1 5 2 . İ M A? A .d r U iP ir n n ‘ H 2 . 5 İ3 >*v\ K a tra n u i> 3
l(v . 3 1 0 5 1 1 .4 5 4 .4 8 5 .^ 1 3 . 5 "9 Al^û'k ! i Kikû» Î89
5 3 5 . -3 2 '* V 5 7 4 -> K A ' u k *-2 9 A n x - û r X k n > :.:u 4 8 i 1 1 7 , ; . 9
A r ^ v a v î • ;;9 8 / 7 1 7 0 1 *2 . 34> 570 A r ^ s î 116 A.'uCrf»*- C-2. />• î/rTv1 Aîarcpe .<;-
A n ay a*» M a h k e m e si $ * 4 9 7 , 3 * 9 A f i r - jU r J 2 3 '3 7 . 3 >7
5<v9 A ta b ç v k * 9 c u :\ z ı n t 4 8 4 A iu ıu t'v 1* 2
İI.4 V V -S4 1 5 . “ 4 . * > . «Kî, ■/! 219. O s r r l^ s k 1>>6 A :^ u » V f t r ı î ii,’: » M o h tr .u t k s J t
iv * . ; e : , 16 4 r ı . 1 * : , i ; ; . Arak>V K o r k u ;:>2 ; '
2 .2 5 , 2 3 “ . 2 / 6 . 4 4 9 , 4 3 1 , 4 5 * A r a ;- a o '.v ^ ifctn n 4 9 -’ . 4 9 9 A ı a r u .k J k t ı l a L . * 2 2 •> > 4 5 # - »
484 5 3 8 . > 4 1 . 3 6 9 %> » 4 . 5 7 6 , A :a p 2 0 6 ? 7 6 .2 2 7 .A tu tu rk • :* < .( :: r e
3 ,8 . ^ V 53 A rajV ya 2 1 'v . 3 5 6 . 5 6 1 . > 4 6 9 **. 1 ‘5 5 . 1 6 7
A n a v a fc s 1 C. t k . e k 2 2 ; A t ^ 'd t r .3 1 . 3 2 , ; ',C. 4 8 i ' A:cjr^r>fîkrtr’i '■i KkkluvVi 3*3
A r .d a , k k V . d , < v d f". 40>) \ ’ a r s l^ r a a k V )0 A la V c c k r.rvd* >. 15^ -. 3 V/ 1“ 3 İM
A r .£ : c ^ k v ; r 2 0 8 2 4 3 . 346, 3 5 '.. A l 4 i , 1 e v h k R u >m m İ . 8 7 . lv>5, 9 7 6 147. 15*
358 A t P Î . tî o 407 A r a i u r k k v lt ı » 2 C 2

A ta tü r k K ü ltü r . D il v e T a r i h Y ü k s e k
K u ru m u (a v r. b k z . A K D T Y K ) 9 7 ,
5 3 8 , 5 ^ 1 ,5 7 3
A ta tü r k s e m b o liz m i W , 7 0
AtkUtirJl tvDvrrimriliîr400
A tü îılr f t v c H a l k ç ı l ı k 3 8 5
A fd r ü rf! v e M i l liy e t ç i Irk ( F e y z i o ğ l u )
538
A ta tü r k y ık J 8 0
A t a t ü r k 'e s u i k a s t 5 2 3
A ta iıirlr'û F t G e n l i ğ e H ita b e s i 1 8 7
A tû tû rJı'ü M S ıjy J e t ' v e D e m e ç le r i 1 8 8 ,
3 2 7 ,3 2 8 . 6 47
A ta tü rk ç ü D ü ş ü n c e D e m e ğ i (A D D )
505
A ta tü rk ç ü sö y le m 3 1 2
A ta tü r k ç ü le r C e m iy e ti 1 8 1
A t o t ı ir k ç ü lı ilî / B i r i n c i K i t a p 1 8 8 , 1 8 9
A t a t ü r k ç ü lü k 7 İ k i n c i K i t a p 1 8 9
A t o lü r ftç ü lü k / Ü ç ılr u f l K i t a p - 1 9 0
A ta tü r k ç ü lü k 1 3 , 1 4 , 1 5 , 2 5 , 3 0 , 2 7 ,
37 , 3 8 . 4 0 .4 1 ,6 5 ,6 7 ,6 8 , 69 , 70,
7 1 , 9 1 , 9 7 . 9 8 , 9 9 , JO Ü , 1 0 1 . 1 0 2 ,
103, 100, 1 0 7 , 10Q, 1 0 9 , )10,
m , 1 1 7 ,1 1 8 , 1 3 4 , 10 0 , 1 8 1 ,
1 8 2 , 1 8 3 , 1 0 4 ,1 8 3 , 1 8 6 ,1 8 7 ,
1 8 8 , 1 8 9 , 1 9 0 .1 9 1 ,2 3 2 , 3 8 2 ,
3 9 0 ,4 5 0 , 4 5 5 ,4 6 0 ,4 7 9 , 4 8 2 ,
4 8 5 , < *8 6 , 4 9 8 , 5 1 0 , 5 1 2 , 5 1 6 ,
5 2 2 . 5 2 9 , 5 3 0 , 5 3 7 .5 4 0 ,5 4 4 ,
5 5 0 . 5 5 1 ,5 6 5 , 5 6 7 ,5 7 0 , 57 1 ,
5 7 2 ,5 7 4 . 5 7 7 ,5 7 9 ,5 9 0 , 59 7 ,
5 9 6 ,5 9 9
A t a v is t 5 2 9
A t a y , F a ik lı R ıE k ı 2 1 , 3 4 , 6 4 , 6 5 , 6 6 ,
6 7 , 6 8 , 6 9 , ( 0 4 , 1 4 -h 2 2 6 , 2 4 9 ,
3 0 3 . 39ü, 4 2 1 , 4 2 6 , 427, 525,
5 2 6 , 5 3 3 ,6 5 6
A te ş v e C û j t c j 6 4
A te ş , T o k u m iş 3 L 7
A te ş te n C tU n ltk 4 2 7
A tla n tik P a k t ı 1 0 5
AtCYrttfr2ef-.?42
A t s ız , N ih a l 4 4 2 , 5 3 0
A u c ıb a c h , H ric h 3 9 3
A v c ıo ğ lu , D o ğ a n 1 6 2 , 1 6 3 , 1 6 4 ,
1 6 7 , 1 6 8 , 1 6 9 ,3 4 3 ,4 6 1 ,4 7 8 .
4 8 2 , 5 6 3 , 5 6 5 . Ö 77
A v c ıo g lu , l i a m d i 4 7 8
A v ru p a B ir liğ i ( A B ) 9 8 , 1 5 8 , 2 3 4 ,
3 5 2 , 3 5 7 .4 5 9 ,4 7 9 , 5 0 6 , 5 9 9
A v ru p a h ü m a n iz m i 3 4 2
A v ru p a K ü n y e y i 4 5 5
A v ru p a M e k tu p ta n 4 0 8
A v r u p a i] D u ^ ü n U r lc r T n r f f li 3 0
A v ru p a lıla ş m a 1 7 6
A v r u p a lı la ş m a k 2 4 8
A v u s t r a ly a 3 4 6
A v u stu ry a 2 5 7 , 3 5 6 , 5 0 L
A y a k la n m a l a r 4 8 L
A y a> İr H e K i r a o l a r r 2 3 8 , 2 4 0 , 4 3 1
A y tr a r , M e h m e t A ii 4 8 5
A y d e m ir O l a y l a r ı 1 8 3
A y d e m ir 4 7 2
A y d e m ir , i> c v k c t S ü r e y y a 2 5 , 3 3 ,
14 7 , 1 6 2 , 1 6 5 ,2 5 0 ,2 5 2 ,2 6 4 ,
4 6 4 , 4 6 6 .4 6 7 , 4 6 8 ,4 6 9 , 47 0 ,
4 7 1 , 4 7 2 , 4 7 3 , 4 7 7 ,5 4 6 , 5 5 6 , 6 6 4
A y d e m ir, T a la t 1 8 1 , 1 8 3 , 4 5 6 , 5 6 6 ,
560
A y d ı n (1 1 ) 1 1 3 , 5 0 2 . 5 1 2
A y d ı n s o s y a l iz in i 1 6 5
A y d ın 3 0 , 3 0 , 4 1 . 6 8 , 7 6 , 1 1 6 , 1 6 2 ,
1 6 5 , I7 | . 1 8 9 , 1 9 5 ,1 9 9 ,2 0 0 ,
2 0 1 , 2 0 2 ,2 1 9 , 2 4 5 ,2 4 7 , 2 5 0 ,
2 7 2 . 2 7 3 , 2 8 2 , 2 9 3 ,2 9 7 ,3 5 6 ,
3 5 7 , 3 8 6 , 4 2 8 ,4 2 9 , 4 3 7 ,4 4 4 ,
4 6 0 ,4 6 2 ,4 7 6 ,4 7 7 ,4 7 9 ,4 3 8 ,
497, 507, 513, 522, 523, 525,
5 3 3 ,5 3 4 ,5 3 7 ,5 5 1 .5 5 5 ,5 5 6 .
559, 5 6 ), 562. 564, 567, 576, 577
A y d ın , 5 u a v i 3 4 4
A y d ın IdJiffifl J 9 2 3 ( D e r g i ) 5 9 0
A y d ı n la n m a O k u l u 3 0 9 , 3 1 1
A y d ın la n m a 1 8 , 1 0 4 , 1 9 9 , 2 5 7 , 2 8 7 ,
3 0 0 ,3 1 4 , 3 1 5 ,3 1 7 , 3 3 4 , 3 3 5 ,
4 2 8 , 4 4 4 ,4 4 7 , 4 7 9 , 5 1 2 , 5 1 3 ,
3 1 4 ,5 1 5 ,5 1 6 ,5 1 7 , 588
A v d m la r O c a ğ ı 5 4 2 , 5 7 9
A y d ın lık 2 5 1 , 4 6 7 . 4 7 7 , 5 1 0 , 5 6 0
A y g c n , R eşîU 4 4 4
A yhan , E ce 4 0 7
A y v a io ğ lu , B c ş ir 3 9 6
A z erb a y ca n 4 6 5 ,4 6 6
A z g e liş m iş lik 1 6 5 , 1 6 6
A z ın lık (la r ) 6 3 , 2 3 1 , 2 3 2 , 3 5 7 , 4 7 6
A 2 iz H i e r o n y m u s 9 3
B 1 2 3 , 1 2 4 , 1 2 6 , 1 2 9 ,1 3 1 , H 9 ,
B A A S h a r e k e li 4 9 7
B a h a n , H ik m e t 4 4 1
B a b a lı V a k ıa s ı 5 0
B a b ıâ li 5 0 1 , 5 0 8
B a b illile r 3 4 0
B a ğ ım lılık O k u lu 1 6 5 , 4 7 2
B a ğ ım s ız la ş tırm a 5 6 9
B a ğ ım s ız lık 4 1 , 8 1 , 1 6 2 , 1 6 8 , 1 8 2 ,
1 3 5 . 2 3 5 ,2 3 9 . 2 4 3 , 2 4 4 , 24 5 ,
2 4 6 , 2 4 9 ,4 6 9 , 4 0 2 , 4 8 5 , 49 4 ,
4 9 5 ,4 9 6 .5 1 4 , 5 5 9 ,5 7 1 ,5 0 7
B a ğ ım s ız lık ç ı 5 İ 7 , 5 4 7
B a ğ ım s ız lık ç ılık 1 3 , 2 3 , 4 8 3 , 4 0 4 ,
486, 515
B a ğ la n tıs ız la r h a r e k e ti 2 3 9 , 2 4 5 , 4 9 7
B a h a i r in Ş a k l r 4 1
if iîk f 3 7 2 , 3 9 9 4 0 0
U u kû D o ğ u ü t a s l a n K o n g r e s i
( 1 9 2 0 ) (Ş a r k M ille ile r i
K u ru lta y ]} 2 3 8 . 4 6 6 , 4 6 8
B ak u 9 3 , 2 3 8 , 2 3 9 ,4 6 5 ,4 6 6
B a lık e s ir 5 2 2
B a l k a n f a c ia s ı 4 S -I
H a lk a n S a v a ş ı ( , . , S a v a ş la r ı / H a r b i )
3 2 ,4 5 ,5 0 , 5 9 , 126, 1 4 0 ,2 1 1 ,
2 5 7 ,3 7 1 ,4 3 4
B a lk a n la r 1 7 8 , 2 4 5 , 4 6 1
B a n d u n g K o n fe ra n s ı ( 1 9 3 3 ) 2 3 9 ,
24S, 497
B a r ış ç ılık 1 1 6
B aşar, A h m et H am d j 4 7 3 , 4 7 4
B a ş g i l , A li F u a d 2 0 7 , 2 0 8
B a şk u t, C evat F eh m i 5 0 5 , 5 0 7 , 5 0 9
B a ş û ğ l u , M u z a fT e r Ş e r i f 3 3 9 , 5 6 0
B a ş ö rtü s ü y a sa ğ ı 5 8 8
ftT tt A v r u p a 247, 245. 273, 28S,
3 0 5 ,3 3 4
B a n A y d ın la n m a s ı 3 1 3
B a lı c e p h e s i 1 2 7 , 3 J 9
B a lı d ü n y a s ı 2 4 9
B a tı h a y r a n ı 4 3 6
B a tı k la s ik le r i 3 3 5 , 3 3 6
B a tı T û r k le li 6 3 -
B a tı 2 1 , 3 4 , 4 0 , 7 2 , 7 6 , 8 1 , 9 2 , 9 4 .
1 0 4 , 1 0 6 , 1 0 0 ,1 5 0 ,1 6 4 , 1 6 5 , 1 76,
1 7 7 ,1 9 9 , 2 0 0 ,2 0 2 , 2 2 3 ,2 2 9 ,2 4 0 ,
2 4 5 , 2 5 7 ,2 5 0 ,2 6 0 , 2 7 4 ,2 8 1 ,3 1 3 ,
3 1 4 , 3 1 7 ,3 1 0 , 3 2 0 .3 3 1 ,3 3 5 , 3 3 7 ,
DİZİN
3 4 5 , 3 5 3 , 3 5 5 , 3 5 6 .3 7 4 , 3 8 0 , 3 8 3 ,
3 8 9 , 3 9 3 , 3 9 5 , 3 9 6 ,4 0 0 ,4 0 5 , 4 0 6 ,
4 0 7 , 4 1 9 , 4 2 7 , 4 - 1 6 ,4 6 3 ,4 8 5 , 4 9 1 .
5 0 2 ,5 0 5 ,5 1 4 , 5 2 1 , 5 2 6 , 5 2 7 .5 3 1 ,
5 3 4 ,5 4 4 , 5 4 9 , 5 5 0 , 5 * 0 , 5 7 0 , 5 7 4
B a t ı h j n D e li G iîm T eg i 4 8 9
B a t ı c ı 7 6 , 1 3 0 , 1 4 1 , İ5 Û
B a tıc ılık 7 2 ,1 6 6 , J 9 7 , 1 9 0 , 2 2 3 ,
3 3 9 , 3 5 1 ,4 3 6 , 4 8 9 ,4 9 0 . 52 6 ,
550
B a tr c ıiı ta U lu s ç u lu k v e T o p l u m s a l
D e v r im le r 1 6 6
I k ı u h la ş m a 2 3 , 3 0 , 4 0 , 4 2 , 5 6 , S 7 , 6 6 ,
6 6 , 6 9 , 7 6 , 7 S , 8 4 , 1 4 2 . L 4 7 ,15 0 ,
1 5 3 , 1 5 4 , 1 5 6 , 1 6 2 .2 0 6 .2 0 7 ,
2 0 9 , 2 ö 1 .3 3 0 ,3 3 4 ,3 3 5 ,3 3 7 ,
3 3 9 , 3 4 4 ,3 5 1 , 3 8 3 , 3B 4, 40 8 ,
4 3 3 , - ( 3 6 ,4 4 6 , 4 4 0 , 4 7 0 , 4 7 8 ,
4 9 1 .4 9 4 , 5 1 4 , 5 5 5 ,5 6 0 , 5 8 1
B a tılıla ş m a c ı 4 9 4
B a tılılık 6 6
B a tt a l G a z ı O r d u s u 5 5 6
B a lu r , M u h s in 1 8 3 . 5 6 7
Baudclairc3 9 4 , 410
627
B a y a t-, C e l a l 2 6 , 5 9 , 6 1 , 0 1 , 8 2 , 1 1 9 .
1 5 2 ,2 7 4 , 2 9 5 ,2 9 7 , 3 0 1 ,3Û 6,
3 0 7 , 3 0 0 , 3 0 9 , 4 7 6 , 4 7 8 .4 9 5 ,
4 9 6 , 5 0 6 , 5 3 1 .5 3 2 ,5 3 5 ,5 4 4 .
5 4 6 , 5 4 7 , 5 4 8 , 5 4 9 , 5 5 1 ,5 5 2 ,
5 5 6 , 5 6 0 , 5 6 7 , 5 6 8 , 5 7 3 ,6 6 7
D a y a r, Z û h l ü 4 0 9
B n y k u rt. C a m i 5 0 6
B a y k u r l , K a k ır 5 0 7
B a y u r , Y u s u f H ik m e t 1 3 0 , 2 1 4
B B C 41
8 e d e n T e r b iy e s i. O y u n - ji m n a s t ik -
Spnr 281
Beelhüvcn 3 9 2
B e l i r s i n , N ih a t 4 0 9
B e k a t a , H ıEzı O ğ u z 5 5 B , 3 5 9 , 5 6 0 ,
561
D ek ç im ) 150,162,1 6 8 , 5 8 8
B e k ir a ğ a b ö lü ğ ü 8 0
B e k ta ş î ta r ik a tı 1 4 7
B e k ta ş i te k k e s i 4 3 1
U c k ia ş i 3 9 8
B e lç ik a 3 2 2
B e le , B e lc i 2 3 6
B e le n , K a b ri 5 5 6
B e lg e , B u r h a n A sa l 4 2 6 , 4 3 7 , 4 4 0 ,
4 6 4 ,4 0 9 , 477
B e lg e , M e h m e t A s a l 4 3 7
B e lg e , M u r a t 2 9 , 3 4 3 , 4 0 9
B e lli, M ıh r i 5 6 6
B e n ic e , F th c m iz z e t 4 2 B
B e n ja n ıin , W a lic r 3 9 3
ü cra n , lie n ri 8 2
R e r g S ü n C tılu k 5 3 0
B e r k , İlh a n 4 0 9
B e rk a n d , M u azze z T a h s in 4 3 8 , 4 3 9
R fc -te s , A / rp zi 9 2 , 162,165,166,
2 9 3 , 3 3 8 , 3 3 9 ,3 4 0 . 3 4 1 ,3 6 6 ,
42 8 , 50 6 , 560
B e r lin Ü n iv e r s ite s i 3 4 7
B ern 4 4 1
B e ş Ş e h ir 4 0 6
B c y a ıh , Y a h y a K e m a l 3 9 5 , 3 9 7 , 3 9 9 ,
4 0 0 , 4 0 5 , 4 0 9 ,4 1 0
B e y a z İh tila l 1 2 4
B e y a z K iu ıp 1 7 0
B e y a z ıt D e v le t K ü tü p h a n e s i 8 3
B e y n e lm il e l B a z k u r t D a v a s ı n d a
T û r k -K r u n s ic M û d a / a a la n 2 1 4
 3 \ zIN

n ey n e i m ib k ı ':k t ) 3 ^ av a d ık T * 6r ia g a 7 4 1 C u n d o rce: 5 2 +
B e y o ğ lu t b t a n b u ll * 3 0 B u t ju v a h ş r u ı 4 $ 4 C u p « a ; x , F it c tır .c
B e / ır e ı , V j >'. 4 0 9 B u r s a A t r c t i k a n K - z K o l e ji 3 8 0 C o p p e e . P s i i K O t s 3 9 -*. 4 İC
tV .2 . F ; k r « * 3 B u t s a K ız Ö ğ r e tm e n O k u lu 2 2 0 t ' o r r . n ' . k 3 '72
I k l g l y a v ıU C V I 1 6 6 , 1 6 ? B c r t a ll i. 162. 3 2 1 ,30~ 3 4 6 ,5 * " . C o u b e r tiü . B u ru r. T te r r e ; > 27î
n ü m ıK V u lu i 8 9 353
B .k ;t K ,! ı i v ’>■*, 3 4 4 B u y r u k t u , M tı/ a f f e r 4 0 9 C u m h u r ; irk 2 / 1
B tfa m s e fk k 8 6 B .n o k r a s ı 5 8 , 5 9 . 1 5 6 . 1 6 3 . 1 9 2 . ( A irte u y ti 8 7 . 1 0 4 .1 9 9 , 2 0 6 . 3 3 1 ,
B * ' ı' V îr b r a :r .A * « t 0 3 W 5 » 5 5 2 1 9 3 , 2 1 6 . 2 4 0 . 4 4 7 . 4 .3 3 . 4 9 0 . 4< c, 4 75 . 4 0 2 485 4 8 7 . 4 9 0 .
D u ju r û ^ ı - K a r d ı A l u s t f lc k 4 9 7 .5 6 9 . 3 7 1 ,5 7 6 .5 8 4 5 0 1 . •>??. « 0 3 '> 0 4 . 5 0 3 . 5 0 7 .
C e v d e t ve j' \ W ; h . 4 3 0 u r .U a M J r M e n u b iı K u r v a 'K u v v e t 5 0 6 ,5 0 9 .3 1 0 3 1 1 .5 1 2 .5 1 3 .
B w ^ o jc n ı r . D ^ tte*". 4 ? ? K a y t> a k L » n ; lif c f w 3 0 7 5 1 6 .3 6 2 590
B .ır \ V ^ T K 5 3 5 ■&vH«r«'<r^lw.ci 6 2 (xmhvnyet l i s l VeVuiusı a>T rkz
B .r e y s e B c ç jr r 2 3 -*. 7 5 3 6 u y > ik B n ı a n y a 4^8 ( I I P * SO . 7 6 . 8 0 , 1 1 3 , 7 . 3 7 . 3 ) 8
B ;r g e n M u h t d d m 7 15# , 2 6 i , 7 6 $ ı7ûyrf>Sinmez M C a t n h c i n y r t H a ik P « £ i « :. a > ; >>kz
R »o *. ( i « S 't e r â m 5 6 1 B ü y ü k M r u d c r c * (N <*b> rl 3 4 ? C H ? ) .3 6 , : i 7 . 1 1 8 . 1 7 0 . 1 2 ;
f t r . ı s r : r>;>7ıva 3 2 . .5 8 . 4 3 . **9 V/üs ^ k ? .n r t r j K a c - V3c.»' *?> \ 2 » . 1 7 9 . M 5. 2 4 ; . 2 rC *
5 0 . 5 1 .3 9 , 6 4 .7 6 ,8 2 ,9 3 .1 2 6 . B ü yü k la a r fu ? 1 ? ‘?’ı ^ 7 7 277. 318. “ ^8 4 8 8 . ^ 9 2 . 5 6 1
120 1AC. 1 4 7 .2 9 8 7 3 i. 2 3 9 . B ü y ü k l u r k j e rıİM 3 3 0 ( . u ı n h u r v e î K a t i m l a r l> e m e ^ ,. 3 3 2
2 *8 . 2 4 9 . 2 :0 . 234. 2 ??. 238. lk » y c k a c u Y asar 2 7 < crrH u n v e t K r u s r y . 3 7 6
2M . ?63, 274 > 7 £ . î f t 3 , ; ->v. Oım'.'.vnyrt Trfonakm 51*
3 7 1 ,4 2 7 . 4 }© , -H *. 4f> P. r . ı r u i t u r ı y e t S e u s t o s u l . ' 1). * 3 3
628 ^7:- 4 4 i*4 9 9 . « 4 6 .347. «68
C C u ın h u n v r t y . G ü v e n F a r tr u < ( ,G F ;
— B i r i n c i T B M M «O . 3 2 1 4 1 , 2 7 3 , 5 0 ? t.a ır ., k a p a tm a 3 9 6 :> Î 4 5 .3 " . 5 - 2
I t a 'f t v c m v M v I k G c t 1 * $ ., 3 3 1 V iw *\ tî 1 ^ 4 0 7 < v>\v.h '.y t ^ v A k 4 4 , 7 tv. 7 -T . ; .
B o s * :. s a la k 4 0 9 < Y r lv b "I L r-T oas 1 .3 9 . 1 4 5 , 1 4 3 İV04 2 : 3 , 4 0 5
B o n u tc k ( O to V o a ) 3 9 0 Cbxt493 C u m h u r iy e ti K o r u n s a K a n u n a s m
Siönc\rr>Kttvgz 83 t, astre r. F « > l 4 6 0 ( u m h m i y r t ı r . İfa m ı 1 2 9 E k im 1 9 ? 3
R ^ 'V .v .'d a i 3 3 8 . 4 0 4 < an<hV«cı 1 3 5 320
K fly 3 0 .T t uvü B ey 4\ U b y e t - ,) 57 ^ < u m a 3 1 0 . 3 7 >. 5 - 7
3 o e : s ıv a * ; 247 C e b e v j y . A'.ı F u a t i 2 7 . 2 3 6 , 5 5 5 . C û r d x 'f lla D acane 94
B o f e v a r : y .n a o a > Î 3 556
3 o b c v ,k N « a . ‘ tv c s : 2 2 3
r x 'U w :k < r 2 * 9 . 2 4 8 7 4 9 ,2 X . 377
C l'D A W 3 ^ 1
( V jü e u in . { 447 ç 470
B o tu 6 >, İ l 3 C '« n . l $ T M i I 4 6 1
B o n u p a r ît. N a p o Je o r, W v e c t a l ? x & t-A. 5 2 3 t, z f r i * } l - y ç a r i t k D ö r e y ; 5 2 1 . 3 7 7
B c r o f a r t ı y i . '3 . 5 * 0 < V c w l, H av an 5 1 0 . 3 1 1 . 5 1 3 Ç a £ İ< *> Y a^ im : D e s t e l e m e D e m e g :
n o r - a p s m a n ı 1 6 9 . 1 9 2 . 1 9 J , 1 9 ». C e n a p ju h a t 'c t t i a - 0 3 • av r b k e C -Y D F "- .3 3 7 . 5 0 5
195. 196 C e n e v r e S ; ^ h . ' : 7 L i r ; a 3 K o n 'V r s T s : 92. 94 1 1 8 ,3 5 * 560
Fo ra T r r J 5 .1 9 . 3 ^ 6 (1 9 3 2 ) m C a £ J a » !;k 6%
B o r a n , B e h ı e e İ î s > ,3 0 6 . 4 8 3 . 5 6 0 C e n e v re '.N :v e - s .:- « ? 2 0 . 361 Ç a k ım k F e v ri 8 2 ,1 2 6 , l ? 7 , )4 7 ,
B c r a u r ( p e r t e v \r? :| T 3 0 6 . *>5C ( .e n e r : e 5 0 5 i 6 0 ,1 6 1 .
B o c ' m v . ; rrvıî-c 5 3 . > 4 O r r a k : ta r ik a t: 1 4 7 v a k m a k v ^ lu S n H a L u tm i '8
Boykot 3 8 7 . 384 ( e r jy jf 2 4 6 < ,a l » i v . b . R a te n a 4 ^ 8
& v a r C -ın . IL u m t 4 j g r C - P « / . ı m b c t î y e t ç î ( jc v c o P a r t iw ' <, a r r l v l . H s b 7 7 1
B o r b e y fc , H «. u h 5 5 4 334. 535, 340 C j. n r i x ü 43i
F e r tb ğ . İv fn fl 8 3 C İ » r t e r jr c . r » r ti :a 334 Ç a n k a y a ’J - a u k R ı P n A t a s 390
B e ? k u r t fc fû r u 2 1 1 .•. b e s t e : g r u b u i l t Ç j n s z ş a îV .U H i 3 8 6 , 3 8 "
B n r k u r t M e h m e t I vat 3 4 . 8 2 , 1 * 8 ) , r .H F ( C c m h u n y e r U»V k l ı r k a s . ; ' - 6 . Ç anhâya H e la d a n 5/7
2 0 1 . /O3, İ P * . 2 ; 4 ;* j 5 216. 5 8 .6 2 . 33 3 , 4 3 7 ,4 7 0 ,4 7 1 .4 7 2 Ç a n ' K a y i f l . I2 V . ^ > 40. 328
217 2 1 *. 219, 258. 259 264. 673 C t l P ( C ü m h t f t t y e t H a lk P a r t r s :) 2 4 . Ç u rk v i ır e k te F ; A4
frv| v e Y f l n d 5 Î 6 3 5 . 4vn. 3 8 . 5 9 . 6 0 , 6 ! . 6 2 64, ^ Ç a r lık K ı^ y a s ; 5 ?
B ö l ü m l ü k 9 6 , 1 -T4 . 5 8 * ' 6 9 ,8 0 8 1 . 8 2 . 8 3 . 10*k 1 0 a , 1 1 4 , Ç '*» b . A b d u l l a h 4 0 "
:V - '.a x t’ a-f i. ItC r a T e t î ı f c 3 1 8 \V> 1 1 7 . 1 2 0 . m , l 2 2 -1 2 4 i:5 . U 'V o » f A n t c r .) > 4 2 . > 4 3
B c a k îs e L d ı r k . 3 6 0 1 2 6 .1 2 8 .1 / 9 . IX » . l î l . 1 3 2 ,1 3 3 . t, e|e(>;, î E u ı c i f c i a h 5 6 6
B n u d d 'k r r n t n d ' 4 8 1 1 3 5 .1 4 3 .1 4 4 .1 4 6 » . 1 5 0 .1 3 3 . Ç e lik . N u r B e te ; 7 3
’î r o v . r . v u s t ı l û 3 5 7 1 6 2 ,1 6 8 1 9 .X 2 C l.2 il7 .2 l4 Ç f ’ f^ N r v r Ç o tv â tta *
?«uD-û/es 460 1 1 8 , > '2 . r 43 , > 5 6 , > 4 2 , 1 7 ' , , b c t y t i& a " 'Ç c e u V is r F .f/ '.
B u r * S u k a ftis t 8 0 2 8 9 , 2Ç 2 . 2 9 ; , 3 0 6 , 3 1 0 . .3 3 1 .3 * 3 - h i b . fh ü 'Â ı mÇ f t f F v i e r "
B u d a p e ş te 2 7 8 3 7 0 . 4 C 2 4 0 6 , 4 0 7 , 4 J 9 . *7 0 . 4 2 1 , * K w < ie r h r ın i'îflr 2 8 1
B u # t K k ü A<m a>t\a Y < r £ * * t K m a * 4 3 8 .4 4 0 , 4 3 0 ,4 5 2 . 4 53, u * .i, Ç e r k e ş fc th e ra H a r e k r u ? 4 -T
4 '-e . ^ 7 4 i > l . ‘v fc?. 4 7 t , 4 7 i , Ç e T k r s V ’Â î n v ' . 7 7 . 5 * 7
B a k le y 8 2 493, W . 523, 531. 533 334, 53\ Ç e r k e ş le r ( r e v a Ç > rk c/ 0 3 1 . 6\
B u lg a r m e s e le s i 5 8 0 5 3 7 ,3 3 8 3 4 4 .5 5 i 3 6 8 .5 5 9 .3 6 0 220. 774
B u Jg a n sL m 3 8 5 6 1 .3 6 2 5 6 5 . 5 6 7 . 3 7 2 ,5 7 4 . 3 ?Ş. Ç e r i :t a n . C P r ; w ' N u r ; ’, Z C
fulgvr.u 2Yi 5 7 ^ ,V # Î . 5 9 4 v t ü v .k a y a . Al i 3 4
fr .r g ıh d . 744 C H P H a lk H j tip le r : T ? $ k ıU n A Ç ,^ c 3 ‘>0
B u r ju v a ( a ) 5 7 . .5 ? . 6 8 , 7 1 , 1 0 Î . C ;lu t 7 4 8 Ç :£ t« 3 < ,a j'., I h r a h n n H ı J r u 1 » ?48
162. 164 1 6 5 .1 6 8 .1 9 3 .2 5 1 , C tir e 1 ’ır.K 1 3 6 . 4 f » Ç t U l u . A h m e t N a tır . 4 * 4
7 - 5 2 .2 8 2 , 7 8 8 . 3 8 i 4 0 6 , 4 7 0 , C « *s e w te 31 C «w f ,V w t 574
475 4 7 - . -*8 4 , 4 « 6 . 4 8 7 . J 0 8 C c< a 0 -o^a 2 e « rd : r f ^ n v y i n ' 1 6 2 Ç ı f t y iy ı T o p r a k l a n d ı r m a K a n u n u
4 9 0 .4 9 1 .4 0 2 4 9 1 . 4 9 6 .4 9 7 C rlie g r D c F r a m c 5 3 266, 303, 324
52 2 , 5 *8 . 531. 553. 563 t > r r ,:e , A u g u v te 3 i , 3 4 , 3 7 . 5 4 , İC -4 Ç ille r , i i n s e 1 7 i
3 « r j« v a d e v r a n ı 4 g ı 2 0 3 .3 1 4 ,1 5 1 .3 5 2 / 3 9 2 Ç : n H * ’- k O u n h t i n y c * ı 1 3 . 4 1 0

Ç in 2 4 1 . 2 4 2 , 3 7 5 , 3 9 7 , 4 6 3 . 4 8 1 ,
403
Ç in lile r 4 4 3
Ç o c u k l a r a S a ğ l ı k Ö ğ ü tl e r i 2 8 1
Ç o ğ u lc u lu k 5 9 3
Ç o k k a d ın la e v lilik 2 2 3
Ç o k p a r d l i r e j i m 4D
Ç o r l u R ü ş tiy e s i 2 3 8
Ç o rlu 2 3 9 , 2 3 9
Ç ö r ç i U z m L3
Ç u E n Lay 2 4 5 , 4 1 0
Ç u lc u , S a a d e ttin 4 4 2
Ç Y D D (Ç a ğ d a ş Y a ş a m ı D e s te k le m e
D e r n e ğ i) 5 8 3 , 5 8 6 , 5 9 0
D 1 0 0 .1 0 1 , 1 0 2 ,1 0 7 ,1 0 6 ,1 2 2 ,1 2 6 ,
D ada 4 1 0
D a n ış m a M e c lis i 5 7 8
D a r h e 2 Û V6 7 , 9 1 , 1 2 5 , 1 6 7 , H 5 9 v
1 8 3 , 1 9 3 .2 1 3 ,3 9 8 , 4 2 3 r 4 5 0 ,
4 5 5 , 4 7 9 ,4 6 4 , 4 9 1 , 4 9 7 ,5 0 9 ,
5 1 0 , 5 3 8 , 5 4 0 ,3 4 1 , 5 6 2 , 5G 3,
5 6 4 , 5 6 7 . 5 6 0 , 5 6 9 ,5 7 1 ,5 7 2 ,
573, 576
D a rü lfü n u n 3 0 , 6 4 , 9 5 , 1 0 2 , 2 0 2 .
2 1 4 ,3 5 6 , 3 7 1 ,3 7 3 , 3 8 3
D a r v i n Is ı 1 5 4 , 3 4 6
D a r w in L z m 5 3 , 5 4
D ıis K a p ı tu l 2 1 6 > 5 4 0 , 5 4 1 , 5 4 2 , 5 4 4 ,5 5 8 , 5 5 9 , S 6 0 ,
D avaz, Su ad 1 0 5
D avos 4 3 4 , 4 3 5
D a y a n ış m a c ılık 2 5 4
D e F o e , D iiı ı le ] 8 2
D e G a u llc , C h a r le s 1 3
D e C a u lle c L ilü k 13
D ebu s, E s th c r 4 5
D eb u ssy 3 9 2
D ed e K orku t 4 3 3
D e fn e , Z e k i Ö m e r 4 0 9
D e m ir a y , T . 4 4 2 , 4 4 3
D e m ir e I, A lım c ı 1 2 4 , 5 9 9
D e m ir c i, S ü le y m a n 1 5 6 , 1 7 1 , 4 5 8 ,
4 6 3 . 4 0 3 ,4 8 7 ,5 7 3
D e m ir y o lu / D e m ir y o lla rı 2 9 9 , 4 9 4 ,
524
D em ok rasi 2 3 , 3 1 ,6 8 . 6 9 , 0 9 ,9 1 ,
9 7 .9 9 ,1 0 1 ,1 0 6 ,1 1 0 ,1 3 9 .1 4 2 ,
14 3 , 1 5 3 .1 5 4 , 1 5 8 , 1 6 0 ,1 6 3 ,
16 4 , 1 6 9 . 1 7 1 . 1 7 2 , 1 7 3 ,2 1 7 ,
223, 2 72. 356, 35 7 , 38 4 , 305,
3 8 6 , 3 8 9 ,4 3 9 ,4 5 0 , 4 6 0 , 4 6 1,
462, 476, 492, 493, 497, 498,
5 0 5 ,5 0 8 ,5 1 4 ,5 1 9 ,5 2 0 , 5 2 1 ,
5 2 5 ,5 3 3 , 5 3 6 ,5 3 8 ,5 5 2 , 5 5 8 ,
562, 566, 370. 575, 586, 503,
5 0 9 ,5 9 5 , 5 9 6 , 5 9 7 .5 9 8 , 6 0 0
D e n tu lir tü 5 1 0
D e m o k r a t P a rti (a y r . b k z . D P ) 2 0 ,
5 9 ,6 0 , B9, 9 4 , 1 1 7 . 137, 10 0 ,
208, 242, 266, 203, 289, 305,
3 0 6 , 3 0 0 ,3 0 9 ,3 1 2 .4 0 6 ,4 4 0 ,
4 4 9 , 4 9 7 ,5 0 7 , 5 0 9 ,5 4 9 , 551
D e m o k r a lik S o l P a r li ( D S P ) 4 5 9
D e m o k r a tik le ş m e 9Ö , 1 0 1 , 1 0 9 , l l l ,
1 9 3 .4 6 3 ,4 7 6 , 5 0 2 , 5 3 5 ,5 5 1 ,
56 0 , 392, 593, 5 97. 593, 599
D e n il , Ü m it 1 4 3
D e p e n d e n c ia ( B a ğ ım lıl ık ) O k u lu
470
D e p o litız a s y o n 5 9 1
D e re n , S a b ih a 4 4 1
D e rin D e v lc l 5 1 2
D e rs a n , K a z ım Ş in a s i 6 4 , 1 0 4
D e r s i m İ s y a n ı / O la y ı / H a r e k a tı
(1 9 3 7 ) 2 2 5 .2 3 1 ,5 3 2
D e r v iş , K e m a l 2 9 6
D e r v iş , S u a t 4 4 4
D e sca rte s (R e n e ) 4 2
D e u ts c h e O rie n t B a n k 5 4 6
D e v le t f e m i n i z m i 3 3 2
D e v le t k o n s e r v a tu a r ı 3 3 4
D e v le t O p e r a v e B a le s i 3 3 4
D e v le l s o s y a l i z m i 2 5 4
D e v ]e i tiy a tr o s u 3 3 4
D e v le t 1 7 , 1 9 , 1 9 , 2 1 , 2 2 , 2 3 , 2 4 , 2 5 ,
2 6 ,3 1 , 3 4 , 4 2 , 4 5 ,4 8 , 5 0 , 5 6 . 5 8 ,
59, 6 0 , 62, 6 3 , 6 4 ,6 7 , 6 0 , 7 6 ,8 0 ,
8 3 ,8 4 , 8 5 ,8 0 , 0 9 ,9 1 , 9 7 , 9 8 ,9 9 ,
1 2 7 ,1 2 8 ,1 3 3 , 1 4 5 , 1 4 7 ,1 5 0 .1 5 1 ,
1 5 7 ,1 6 1 ,1 6 3 , 1 7 2 , 1 7 3 ,1 7 3 ,1 7 6 ,
1 8 6 ,1 8 9 ,1 9 1 , L 92, 1 9 5 , 2 0 0 , 2 02,
2 0 5 ,2 0 8 ,2 0 9 ,2 1 1 , 2 i > ,2 1 5 ,2 2 0 v
2 2 2 , 2 2 3 ,2 3 2 , 2 3 3 , 2 3 4 , 2 3 6 . 2 37,
243, 246, 247, 251, 263, 265, 266,
273, 275, 282, 203, 206, 200, 291,
2 9 5 , 2 9 6 , 2 9 7 . 29 9 , 3 0 1 , 3 3 4 ,3 3 6 .
3 4 4 , 3 4 5 ,3 4 6 ,3 5 6 ,3 5 7 , 3 6 3 , 3 6 5 ,
3 0 6 , 3 6 7 , 3 6 9 ,4 0 6 ,4 3 4 , 4 4 3 ,4 4 7 ,
4 6 1 , 4 6 4 ,1 7 0 .4 7 3 .4 7 4 , 4 7 5 , 4 7 6 ,
4 8 1.4 8 2 , 4 B 3 ,4 8 4 ,4 8 7 , 4 9 0 , 4 9 3 .
494, 502, 504, 510. 532, 534, 337,
5 6 1 ,5 6 6 , 5 6 7 , 5 6 9 . 3 7 0 ,5 7 1 , 3 7 3 ,
5 7 4 , 5 7 9 , 5 0 4 , 5 6 5 , 5 8 7 .5 9 8 , 5 9 0 ,
5 9 8 ,5 9 9
D e v le tç ilik 2 0 , 3 8 , 4 4 , 5 9 , 7 6 , 8 0 ,
1 03, 104, 1 09, 110, 1 29, 130,
1 3 2 , 1 3 3 ,2 1 7 , 2 2 3 ,2 5 3 . 2 6 2 ,
2 6 3 , 2 8 2 , 2 9 9 , 3 0 5 ,3 1 6 . 33 1 ,
3 8 4 , 3 0 5 ,4 3 0 , 4 3 9 , 4 4 1 .4 4 9 ,
4 6 3 , 4 6 6 ,4 7 3 , 4 7 4 ,4 7 8 , 47 9 ,
48 0 , 4 0 4 r4 94, 499, 5 3 İ. 548,
556, 592r649
D e v le t e t a p a r k k 5 8 B
D e v le t le r a r a s ı H a k 2 1 5
D e v lc tliic ş iir ilm c s i 5 7 0
D e v r im 1 6 6 , 1 6 7 , 4 7 8 , 4 8 2 , 4 9 7
D e v rilir Ü ; r r i n c 1 6 7
D e v rim 2 2 , 3 8 , 5 1 , 1 1 4 , 1 2 9 , 1 3 9 ,
1 4 2 , 1 4 3 .1 6 4 , 1 6 3 ,1 6 7 , 1 9 7 ,
1 9 0 , 2 0 6 . 2 0 8 , 2 0 9 .2 1 7 , 2 1 9 .
2 4 0 , 2 4 5 , 2 4 9 ,2 5 0 , 2 5 2 , 25 3 .
2 8 5 , 2 8 8 .3 1 9 ,3 2 0 .3 2 1 ,3 2 2 ,
3 4 2 ,3 4 2 . 3 4 5 ,3 5 2 ,3 9 0 , 4 2 7 ,
4 3 2 , 4 3 8 . 4 4 0 , 4 4 2 ,4 4 6 , 4 4 9 ,
4 5 0 , 4 5 1 ,4 5 3 ,4 5 4 ,4 5 6 , 4 6 7 ,
4 7 6 .4 8 3 , 4 8 6 ,4 0 8 , 4 9 1 , 4 9 3 ,
5 0 9 .5 1 5 .5 1 7 ,5 1 8 , 520, 521,
5 59. 561. 56 8 . 506, 590, 594,
597. 590, 599
D e v r im c i K e m a liz m G r u b u 1 8 3
D e v r im c ilik 1 1 8 , 4 8 0
D ış T ü r k l e r 2 2 8
D tJrrn rıı V ı J J ı s ı 4 2 7
D ik ta tö r lü k 1 3 9 , 1 9 3 , 5 3 6
D il ve T a r i h C o ğ r a f y a F a k ü l t e s i
(D T C F ) 3 5 3 , 5 6 0
D ıliç a r , A gü p 3 6 3 , 3 6 4 . 3 6 5
D ilin T û r k le ş i ir ilm e s i 2 2 8 , Z 2 9
D in v c D e v le t 2 0 8
D in T o k M ü Ji v e t Vctrv U m i m D in im
C c ı ıi jı ı T r irk fr tğ jin ıc iıir H 8
D in Y o ) m (.D e r g i) 2 0 5
D in a m o , H a ş a n iz z e ttin 4 0 9
D in s e lle ş m e 2 0 8
D iv a n c d c b i y a l ı 3 9 8 . 4 3 9 , 4 9 1
DİZİM
D iv a n ş i i r i 4 0 7
D i p r b a k ı r 3 4 , \ 13
D o g m a tik le ş tir ilm e 5 9 2
D o ğ a n , G û rk e m 5 0 1
D o ğ r u Y o l P a r ii& i ( a y r , b k z , D Y P )
171
D o g r ıı Y o l 3 4
D o ğ u A fr ik a 3 6 0
D o ğ u A v ru p a 1 5 8 , 2 0 5 , 3 0 4
D o ğ u B lu k u 5 2 4
D o ğ u E m e k ç ile r i K o m ü n is t Ü n iv e i'
s ile s i 2 5 )
D o ğ u P o litik a s ı ( L .G e o r g e ) 3 1 9
D o ğ u to p lu m lu n 3 3 9
D o g u -B a n ta r tış m a s ı 4 4 7
D o ğ u c u / İs la m c ı H a lk C e p h e s i 1 9 5
D okuz (9 ) U m de 275
D o k u z İ ş ık d o k tr in i 5 3 0
D o lm a b - a h ç c ( S a r a y ) 1 4 9
D o lm u ş ( D e r g i ) 5 1 2
D o rla r 3 4 0
D ozy53
D ö n g ü s e 1 r e s to ra s y o n 5 3 4 , 5 3 8
D ö n ü ş ü m H a re k e ti 4 4 9
629
D P ( D e m o k r a t P a r ti) 6 6 , 8 9 . 1 0 5 ,
124 , 125 , 132, 1 53, 1 61, 162,
1 6 3 , 1 6 6 , 1 6 7 .1 6 0 , 1 6 9 .1 8 0 ,
2 0 7 ,4 0 6 ,4 2 0 . 449, 45 2 , 453,
5 0 6 , 5 1 2 ,1 3 1 ,5 3 2 , 5 3 4 , 5 3 6 ,
5'K>, 5 'H -, 5 4 6 , 5 4 0 , 5 5 0 , 5 5 2 ,
5 5 4 , 5 5 6 ,5 5 7 , 5 6 1 ,5 6 2 , 5 6 3 ,
5 6 5 , 5 6 7 ,5 6 8 , 5 74
D P T ( D e v le t P la n la m a T e ş k i la tı)
4 9 7 , 5 4 1 , 571
D S ? (D e m o k r a tik S o l P a r li) 4 5 9
D T C F ( D i l v c T a r ilı-C o ğ r a fy a
F a k ü lte s i /A n k a r a ) 3 5 3 , 3 5 B ,
3 6 0 ,3 6 1 ,3 6 2 , 3 6 6 ,5 0 6 , 54 1 ,
578
D u çe (lik ) 1 3 3 .1 4 5
D u g u it, L c o n 2 5 7
D u m lu p m a r B ü y ü k M e y d a n
M u h a reb esi 3 2 1 ,3 4 2
D u ra k la m a D o n e m i 4 4 1
D u r k h e lm , E m i le 3 1 , 3 4 . 5 3 , 5 4 .
1 0 4 ,1 4 8 ,2 0 3 ,2 7 4 ,2 8 2 ,3 5 2 ,
3 7 7 , 3 8 5 ,3 9 2
D u rk h e im c i 1 4 8
D u v a rı mÜ stü n de İd T il k i 5 1 3
D u v e rg e r. M a u r ic e 1 6 7 , 3 2 2 , 5 6 9
D ü ııh ilİe rirc R o ııu m ı 4 2 9
D ü n y a d e ğ i ş t i r m e p r o je s i 3 1 4
D ünya 6 5 , 4 4 1
D ü rr iz â d e 5 1 9
D flŞ L in ü y u n ıııı 5 13
D ü v e l- 1 M u a z z a m a 4 0 9 , 5 2 5
D ü y ü n -u U m u m iy e 2 4 7
D ü z e n in Y a k m c d u ş m u s ı 1 9 5
D Y P (D o ğ ru Y o l P a r tis i) 1 7 1 , 5 1 0 ,
5 1 1 .5 7 6
E
K bedl Ş e f 2 6 , 3 8 , 6 1 , 1 1 3 , 1 1 9 , 1 2 3 ,
1 3 0 , 132, 135, 137, 153
E b e rt, C a ri 5 2 7
E c e v iı, B ü le n t 8 1 , 1 3 3 , 2 9 6 , 4 5 3 ,
4 5 5 , 4 5 6 , 4 5 6 , 4 6 0 , 4 6 1 ,4 6 2 ,
4 6 3 ,5 1 0 , 5 3 7 , 5 3 9 , 5 7 0 ,5 8 4
E c e v iı, F a h r i 4 5 8
E c e v i ı , M az) l 4 5 0
E c e v iı, R a h ş a n 4 5 0
E c t a r m ü J i î a K u jııJş r n a ld r 3 9 7
E c o lc L i t r e d e s S c i e n c e s P cd itirp ıe s 5 3
 DİZİN

E c o l e N a tlu n a U d 'A d m ln is tr a tio n E r s in , N u r e ttin 1 8 9 5 3 5 . 5 3 7 ,5 3 8 ,5 3 9 , 5 4 1 ,5 7 1 ,

535 E « o y , M e h m e t A k if 2 1 0 , 2 4 4 , 2 5 7 574. 575, 581
E c ıttiü m t s i 5 4 0 E r te m , S a d ri 4 4 4 F ıtıd ık o g lu , Z iy a e tıin F a h r i 3 5 l
E d e b i V m r iig jr tîii: 4 0 9 E r te n , B a ğ ış 5 0 1 F lJ ı i M f l F î h i 3 9 7
E d c b iy a t-ı C e d id e 4 3 3 E r c tir k , H ü s a m e ttin 3 1 F ik r iy e 5 2 6
E d i r n e İ d a d is i 2 3 9 E r z in c a n 5 2 0 F ilip in d p i d e m o k ra s i 1 6 4
E d ir n e M u a llim M e k te b i 4 * 6 E rz u ru m K o n g re si (T e m m u z 1 9 1 9 ) F ilis tin K u r tu lu ş ö r g ü l ü 4 9 7
E d im e 6 0 , 1 2 6 ,1 2 7 . 4 6 6 5 0 ,2 1 7 F i l i s t i n 6-4, 2 4 2 , 4 9 7
E fla tu n 1 0 6 E rz u ru m 5 4 1 , 5 5 6 , 5 9 5 F ilo lo ji 3 4 5
li£ e K ğ ç fc z i 5 0 E s , F tt id u t ı i tik ım t 4 3 8 İFA
E rc 71 E m r e t 'i n Y ı j u 5 3 6 F la u b e r t ( G u s ta v c ) 4 1 0
E g e m e n lik 0 3 . 0 9 , 1 0 3 . 1 3 7 , 1 9 0 , E s e n d a l, M c m d u lı Ş e v k e t 1 9 , 1 2 1 , F o lk lo r 2 8 0
2 1 2 , 2 3 5 , 2 4 7 , 2 4 9 , 2 3 0 ,3 5 5 , 1 2 2 , 2 3 8 . 2 3 9 ,2 4 0 , 2 4 1 , 24 2 , F oru m 4 5 2 , 5 3 4 , 5 3 6 , 5 3 9 , 5 4 0
4 0 3 ,4 3 5 , 5 2 0 , 5 3 2 ,5 5 0 , 5 5 1 , 2 4 3 ,2 9 7 . 4 3 2 , 4 1 1 .4 3 5 F ran ce, Pİcite M end es 165
5 5 5 ,5 8 5 ,5 9 8 , 5 99 E s Jıi A f ı t d 9 3 F ran sa 2 2 , 5 4 , 102, 1 6 2 , 1 6 5 , 2 2 3 ,
E ğ ic im r e F o r m u < 8 Y ı l l ı k ) 1 7 2 , 5 8 5 E ş it i H ustcrN k 4 4 7 2 3 5 ,2 3 7 , 2 4 6 , 2 5 4 , 2 5 5 , 25 7 ,
E jip t o lo ji 3 4 7 E sh e Y u ru m M fllr tlia r r 8 2 3 2 2 ,3 3 7 , 3 9 0 ,4 6 8 , 5 0 4 , 5 35
E k i m D e v r i m i ( 1 9 1 7 ) ( a j'r . b k z , R u s E s k im o 4 2 F r a n s ız D e v rim i ( 1 7 8 9 ) 2 2 , 3 3 , 4 8 ,
D e v r im i) 4 9 4 E s k iş e h ir 1 1 3 , 1 4 7 , 2 6 8 , 5 6 7 5 ) , 6 3 ,2 1 5 , 2 7 8 , 3 1 7 , 4 İ 0 , 4 8 0 ,
E la z ığ 2 4 0 E s s t iy S u r L 'N i s to i r e d e C Y d ırm l srne 40 1 , 488, 49 3 , 49 6 , 499, 520,
tk ld e ş m e 9 3 (İslûPH C ih gm 7 a r ilı i D z c r ir r e Ö'ı r 521
E [ ia d e , M l r c a c 1 4 8 D enem e) 53 fT H N H £ i h t i l a l i 8 2
6 3 0 E liç in , E m in T ü r k 5 9 2 E s ic iis iz m 4 3 3 F r a n s ız c a 4 9 , 6 2 , 6 3 , 2 2 0 , 2 2 9 , 3 9 4 ,
--------------------E l i s s c i 3 5 6 E ş r e f E d ip 2 0 7 4 3 4 ,4 6 0 , 3 4 6 , 5 40
E litiz m 4 S 4 E ts tiz m 5 1 6 F ıa n s iz la r 2 4 8
E llin i ( Ş a i r ) 4 6 0 E th n o s 4 61 F r e n k m u k a l l i t l i ğ i 9 3 , 1 SÛ
E m s n u lb h İla n 2 4 5 E lh o s 4 6 1 F r c u d (S ig m u n d ) 3 9 1
E m e ç , Ç e rin 4 0 7 E m i k h e t e r o je n l i k 5 8 F r ig y a 4 0 3
E m e li 4 8 2 E m ik 5 8 , 6 3 . 7 2 ,8 5 , 9 1 , 2 1 0 , 2 1 1 , F r ig y a lıla r 3 3 7 , 3 4 0 , 4 0 3
E m e k s iz , T u r a n 5 6 4 2 1 5 ,2 1 9 , 2 2 4 ,2 2 5 ,2 2 8 , 2 2 9 , Fru n zç 275
E m in ö n ü 1 1 3 2 3 3 , 2 3 4 , 2 7 6 , 2 7 0 ,4 8 1 ,4 8 4 , F u a t P aşa 3 7 1
E m p e r y a lis t 2 4 4 4 8 7 , 4 9 0 , 5 5 0 , 5 0 5 ,5 9 7 F u k u y a rn a (F r a n c is ) 1 0 4
E m p e r y a liz m 1 1 8 , 2 3 8 , 2 4 0 , 2 5 1 , E tn is is t m illiy e tç ilik 61 F u n d a m e n i a lis i 5 9 1 , 5 9 7
2 5 7 ,47Ö , 4 7 4 , 4 7 7 , 4 0 2 , 483, E tn is is L s o y 2 1 3 F u n d a m e n ia Jiz m 1 B 7
4 8 9 ,4 9 4 ,4 9 5 , 5 1 3 ,5 1 5 , 5 1 6 , E m iş im 4 9 F u z u lî 3 7 2 , 3 9 9 . 4 0 0 , 4 0 1
5 İ 8 ,5 0 6 ,5 8 7 , 5 9 0 E tn o g ra fy a 3 6 6 , 3 7 8 F u h re r (lik ) 1 3 5 , 1 4 5
E m re, A hm et C ev at 2 5 1 , 2 6 5 E t n o l o ji 3 5 Û Fü ru zarı 4 0 9 .
E ndon ezya, 2 4 5 E m o s e n tr ik 3 5 4
E n fla sy o n 4 7 4
E n g e ls 1 9 3
E v ren , K en an 1 5 4 , 1 7 0 .1 6 7 ,1 0 8 ,
1 B 9, 1 9 0 ,2 9 6 ,5 3 8 , 5 4 1 ,5 7 1 .
G
E n g in , M e h m e t S a fle l (M e h m c i 5 7 2 ,5 7 7 . 57B , 5 7 9 ,6 0 0 G a b n ti, A v ra m 6 5
S a fv e ı), (E n g in , A n ıı) 2 0 1 , 2 4 9 , E v re n s e llik 0 9 , 5 9 1 G a la ta s a r a y K u lü b ü 1 0 2
3 5 0 , 3 5 1 ,3 5 2 ,3 5 3 ,3 3 4 . 35 5 , E v rim 3 4 5 , 3 4 7 , 4 6 0 , 4 * 8 G a la ta s a r a y ü t e s i l S u lta n îs i 8 0 ,
3 5 6 ,3 5 7 .6 6 1 E y u h n g h ı, S a b a h a t t i n 2 4 i , 3 3 4 , 3 3 5 , 1 0 2 ,2 7 6 , 2 7 8 , 2 7 9 , 5 3 3 ,5 3 5.
E n is , S e la h a ttin 4 4 7 3 3 6 , 3 3 7 ,3 3 9 , 3 4 1 ,3 4 2 ,3 5 2 , 574
E n i e l c k l ü e l E l it iz n i 5 4 3 9 6 .4 0 2 , 4 0 3 . 4 0 4 , 4 0 5 ,4 0 9 G < riileo 3 4 2
E n te rn a sy o n a l 2 3 8 , 4 6 6 E y ü b o g l u . C e m a l R e ş it 4 7 8 G a l i p H o ct , (a y T , b k z , B a v n r . C e l a l )
E n te rn a s y o n a liz m 3 7 7 , 4 9 3 Ezan 9 4 . 2 28, 4 4 9 . 550 547
E n v e r H o c a 14 E z a n ın T ü r k ç e le ş tir ilm e s i (a y r . h k ı. G a lip , R e ş it 2 0 2 . 2 0 4 , 2 6 5 , 2 9 7
E n v er Paşa 3 5 ,3 6 , 4 1 ,9 3 , 2 5 l r 5 1 0 T ü rk çe ezan ) 2 23 G a lip , Y a h y a 5 2 4
E p ig o n 3 6 , 3 9 G a n d lıi, ( G b ım d i, M a k a t ım ) 1 3 ,
E rb ak zm , N e e m c ltin 2 9 6 , 4 5 8 , 4 6 3 ,
4B7
F 240
G a ra u d ^ ^ R o g er 1 6 6 , 3 4 0
E r b u ş ve E r T r r f f î n A ta M r f e f ü l ıJ k 1 8 4 F a b ia n S o c ie ty 5 4 0 G a rip a k tım 4 1 0
E r c ila s u n , A h m e t E , 4 2 2 F a h r e tıln , İs k e n d e r 4 4 2 G a r p lılık 2 1
E rd em , T arh an 4 4 9 F a u o ıı, E ra n Z 4 1 9 G a s p ıra h , İs m a il 4 7
E rd oğ an , N ecm i 5 8 4 F a n ta ıy a 1 9 5 G â v u rla şm a 1 5 0
E ren k ö y 136 F arsça 2 2 9 , 3 3 6 , 5 4 6 G a z e te c ilik 6 4 , 6 6 , 4 3 5 , 4 0 7 , 4 8 0 ,
E r e n le r in B a ğ ı 4 3 5 F a r s la r 3 3 0 , 4 0 3 502, 504
E rg en e (D e rg i) 2 0 5 Fas 2 4 2 , 2 4 9 G e ç m iş i red 6 2
E r g e n e k o n h a y a li 4 6 6 F a ş iz m 3 8 . 6 0 , 6 1 , 6 2 , 6 7 , 6 8 , 1 6 7 , G e ç - u lu s t a ş r r u ı 3 4 5
E r g e n e fe o n 4 3 1 1 8 4 ,1 8 7 , 1 9 3 ,2 5 5 , 2 9 2 ,4 3 7 , G e d iz ( N e lılr ) 3 4 2
E rg û v cn , E k rem 0 2 , 8 3 4 5 1 ,4 8 7 , 5 81 G e n ç K a le m le r 3 *
E r h a t, A zra 3 3 4 . 3 3 6 ,3 4 1 , 3 4 2 .3 5 2 E s ü n s M a k b u le H a m m 2 2 7 G ö n ç le r le S o j b u i d N ü s d M e s u t
E r im , N ih a i 5 0 9 F e c r 4 A r i T o p l u lu ğ u 4 3 2 , 4 3 3 , 4 3 4 O la b ilir iz ? 2 0 1
E r iş ir g il, M e h m e t E m i n 1 0 2 . 3 0 1 , F e ls e F e 3 3 8 G e n e lk u r m a y (B a ş k a n lığ ı) 1 0 4 , 1 8 5 ,
3 8 3 ,3 8 4 ,3 8 5 ,3 9 9 F e m in iz m 2 2 6 , 3 2 8 186, 187, 188, 587
E r itm e K a z a n ı 3 5 7 F e o d a l (İz m ) 9 0 ,1 6 3 , 2 5 5 ,4 6 2 , G e n s ilo n , F a u l 2 0 7
E r k a n l ı , O r h a tı 1 8 1 , 5 6 6 4 6 3 , 4 7 5 ,4 8 6 , 4 9 4 ,5 8 6 , 5 97 G eo rg c, L . 3 1 9
E r k i n . U lv i C e m a l 4 0 6 F e r d iy e tç ilik 4 3 3 C « T ffî4 S 8 , 560
E r m e n i m e s e le s i 4 6 2 F e r h a d A b b a-s 2 4 4 C e i- f t l i K e m a liz m 5 4 0
E r m e n i T e h c ir i ( 1 9 1 5 ) 5 0 , 4 8 8 F e r it, M ü fid e 4 7 2 G e r ç e k ü s tü c ü lü k 4 1 0
E tm e n ile r 2 İ 0 , 2 7 3 , 3 5 6 , 5 0 0 F e tv a 2 3 6 G e r ic ilik 9 0 , 3 8 9
E r m e n is ta n 3 6 4 F e y z io ğ lu , T u r h a n 2 1 2 , 4 5 2 , 5 3 4 , G e rile m e d ö n e m i 4 4 1
{ r f v p f c b . A h Hv2 Ifc L k P a rS s t' 7 4 2 . 24 * ,4 5 5 H a n la r 4 4 3
G h a :b & 8 2 i fa ik / : ’ Y Ç»a 2 ’4 H '. i r . ı . n jk K j . S r ı m c l 1 -4
G r . r t k İ s r '-ç J 1 8 V 5 6 7 H a lk * I V « r u h a re k e ti 62 lit ı *ü.e; <’ uer: 429
Cufr l i 446 H a lk ç ılık ’? 4 . 34. 44..* 5 , ^ M . H u m a n î-m 3 3 6 3 .3 9 . 3 4 2 3 5 3 .9 0 2 .
İ rİV\J>4!W586 6«. 69. 76, "*7, 7«. f.5. <yı, 89. 4 0 5 .4 1 0
’ / . i 1? 7
< *ccrh e 3 • O l. 1 1 0 .1 1 5 . 1 1 6 114 Î4 5 . H u r u R . 1 r . 1a 3 4 5 3 9 3 . 39M 3 5 7 .
(r o l^ m 1 3 2 6 6 . 2 7 2 . 2 7 3 . 2 74 . 2 7 3 . 279. 3 'k S . 4 0 4 . 4 0 6 , 4 2 0 . 4 2 3
( v ; : ’j r 3 < » 2 0 1 .2 0 2 7 0 3 3 5 6 3 9 1 3 0 4 H ür Arachiu 441
G t * * : ? , Z ; v a 3 0 3 1 . 3 ? , i 3 . 3 4, 3 5 . 3 8 9 . 4 3 0 - , 4 3 f i . 4 * 4 ,4 4 5 4 . i ^ H ur H anya 539, 553
u: ? . 4 4 , 4 5 . v :. 4 9 . N \ 52. 6 5 , 4 5 4 . 4 6 2 . 4 7 0 4 *51 5 3 ? , y ı r fîa » 940
1 0 2 . ; o 4 I 4 ? ; a fj 1 5 0 , 20?, H a l k » V * n 6 1 , 0 2 , 1 1 * , İ H . ; 15 i k i m v . - r 5<-2
203. 2?4 2 1 2 , ? ? 3. 7 2 6 . ? 4 f i . ? v9 . 1 16 , 1 1 7 . 1 1 6 .1 1 9 . 1 4 4 .7 4 2 H û ın v c ; P * r î * t :H P ) 4 >» 5 3 5 . 5 3 e .
2 5 0 . 2 6 0 2 7 4 . . * 6 ? . .Vv i . 3 3 6 . 3 3 8 . 2 6 0 , ? 8 * 2*6, 2 9 2 . > 9 » 2 9 6 . 540. 574 3T >
3 3 9 , *4>5. 3 i v . 3 3 1 . 3 5 ) . 3 > V 3 6 3 3 3 4 . -1 0 2 . 4 2 0 . 4- î î , 4 7 0 5 6 6 >V m d Ptrvarni 4 30
.3 6 3 . 3 7 0 . 3 7 1 . 3 / 4 . 3 7 r 3 ' 6 3 7 7 , I 3 » k k 224 H v sey rn , H av an 6 1 9
37Ç . 3 ft\ 3 P 5 3 8 7 . 3 9 0 3 9 1 . 3 9 2 , 1 l ü iic d a n 2 1 1 ? 3 6 , 762 lh .« - y :a r u d r A k
3 9 * . 3Ç 9. 3 9 ? 397 4<k‘ . 4 0 1 . 4 0 7 . H ar# W î*» ÎG 4 m ç. 32? H ? M u M u ıu n e d ‘T e v ^ a r r v b e r ! 5 3,
4<H 4 C ’ 4 2 ? 4? ? . 4 3 4 . 4 3 5 4 3 6 . i i a r # i k ı ö ? -4 0 9 146
4 -Î7 '2 6 5 3 3 . 5 V *. 5 9 3 . 5 8 ? . «A it H ; r , A ^ l a . Ş * ,k r û 45 ş | . 5 ,;
C’ C'Âv'* -O ? I h fh y r * 2 . 3 3 . 1 2 e
( i C k y f t t . S i h h j ’ /•> I L r r k c l O rd u su 3 6 .1 7 6
I
0 * 6 k :r e n . O z g u r 5 4 I l a r j- A k a d e n u s ı M 1 7 .5 .1 A ' IMF in::-: bu:-.mis. Mcıtcy Fouad)
< c-re r^ n O k t a v 5 1 0 , .5 i 1 l l n f O k u l u K o r .v n e s , 5 6 6 30P, 4 6 2 .4 8 7 ,5 8 6
G ç « I C 'z g v r S e v g i 2 2 0 li^ a n o ^ itn K n b n M k u si) 4 0 2 h a k & 0 . 2 * 2 2 .4 4 7 4 - , . u .^ t

(• A r a im ^ a r în H iU ) 129 ir k h r i;g : 6 5 115

I ■ « 'lu jif ; 3 6 0 H a t a y 'ı n T ü r k i y e v e k . n s l t jy * ; İrk p s r a t iı^ B ia c 7 5 5 . 3 6 2 3 6 3 , 365
O c u n u * * 0 8 .5 8 4 O k \ tn v .v s-6 5
G rev 5 ; S •'tin le r \ybif) 5/6 i : k v :.t k ^ 1 7 , 3 - 0 5«1
G u esera b< 4 6 * \ * 7 1 lk a w h .k i 3 5 6 Im ru k S*d . 3 64
G t ç î t î d e v l e : *= » ". H a v a r ile r » 4 9 Vl a h i t lıa r c k r l i r 1 .4 3 6
G u ı r k . K a v .n t 8 1 5 r' 8 I h v r k 5136 İN İa h a t/ k ık 5 ? 6
G i d e r . h e ib ıd lu b H M H -u c\ (.a r h e r J 1 4 1? is | u r u 10 ?
G f i i p - û k P .r / .g : 4 9 « H e g e l 1 .3 9 . .31,5. 5 9 9
G u* 560 l l e ^ r t n c n y a 1 - . ] ••, > 6 . « 9 , 9 0 91,
G u ru k k i: i'rv'.ii: 44} İ M , 1 7 2 .1 7 4 1 9 5 4 0 9 .4 7 0 .
/
G r n u l, A s r r jı * 8 .' 4 !X \ 4 9 2 . 4 9 7 .4 9 0 • ;< » 5 2 9 . P erv a 9?
G t r u ı i t a y . $ f T » s c 4 6 R 2C"P 3 3 6 , 3 5 9 m 5M-, '^ 1 : i’ -A İ' in M u t e i e r r t k a 3 3 v
Gündür. AV* -2 "■113’ K e - p h a ı u i , A > x « V İ e r •F a : v u v ' 2 ll'r u n . r 9 *
G ü n d ü z. A s ır ; J ? 5 H e r d e ’ i 39 İK e n 43:
G e n e * . 1 U î* a 9 > 2 , 4 5 > 4 5 4 . 5 * 4 . iîc r e d ta 4 io U A sy a 359
535 H eyd. 1 ’r -e i 4 4 H eclk b tn m e 3 7 2
G u r o iv . ic w > i 43. y ,’). n \ ??&. 1 îr y v < •5 T e n 'M İ .v e 1 7 6 'n i'K B R s a : 10 2
3 .3 6 ,3 3 3 . 3 5 5 391 V * ? 4>ü H : r . r«’ k 7 7 3 •h !• JK rij.-i? T 's u 'A n u r K& ir'.fr•5 -
G û n e v A fr ik a ; 4 7 . 36»' H r n s n y a n w > v - a ';z m ı 2 M 25 ’ iik n t 571
G ü n ey V ıç îr ^ r ı 3 1 8 I h r ; s : ; v a n > w .k a tk ı .' 5 7 3 id e & C e ş a r .k n e 5 ’ . 77
G üneydoğu m esçk s: 4 6 ?, 4 6 j H n ’. s r .y a n k ;: 1 5 0 . 1 9 9 . 2 0 7 . 4 0 4 uİ .b j .i b a y ra m ı 2 7 S
G 0 m e k :n R e > « N a n I-*# . 4 / 7 . - 4 7 1i ı r i s t : y a n l a w n j 3 5 2 . 3 9 0 . 3 9 3 206
G û r i v ı a . ç r »C ad u' J k î jv c d t M e ^ - ' j ’ Iei' H u i s U ‘» r J a b i ı r n M b f t d , s e » ’ A l : h o r e ; 5 1 6 , :;2 t3
litrdî. i»; H ;r i > î r , a n h k 4 7 . 3 * . <H IH D i İ n s a n l i r k l u ı I > m c £ ? 4 H6
G ü u y o l . V r < l* f 4 İ> J I I ; ; ;r , 4 9 ü tr tla i 5 J . 1 4 6 . 1 5 6 , l» \ 2<X\ 2 İ B
G û ’p n u r . H ü s e y in R a h m . 6 5 . 4 4 7 5 i i z 'a i ’ I X ^ a r , t* 3, Kh> 4 7 7 . 3 1 9 . 5 7 1 . M v . ‘> 61 5*>4
G b im -'h C e m a l 5 5 7 564 ^ 5 H * r * ;1 ^ 9 3
G c ıs c y n a k > 66 Utltte 9> 1 4 3 . İ4 t> 2 2 3 . 2 3 6 . >93
5{'7
; s i y a s î w r .d ;k » h z r n a ^ a r . v r
G u tu n , K a n ıra n 3 8 0 503. 612 « ; 2/3
G u v ern a rk , la r u k 6 4 0 l i ı k f r i v '. U k 6 2 I h ttia k î T c r b n e t*-
H ır-ita ia r 2AC 2 -2 -îtv * 5 2 7 frdam V ' 5 4 * 4 , 4 35
U r x h ;k : 5 2 7 î i- n u r A - iu r . 9 7 ? .
H t i l s f t r . \ h i t i i t 14 k 447 I k .iK . C u m h u n y e t 1 9 6 5 M ,5 H 6
H ar v r k u lu g u 2 0 5 H ım 7 2 6 î k 'T C i IT v n y v S a v a ş ; 1 " IS . 1 0 4 . :0 5 .
I L l ı v 'k l r ; 3 4 / Mj 'K İ c : 3 3 1 3 4 0 , 3 3 9 , 3 0 0 .4 0 3 . J 30, i i l . 1 3 9 .1 5 4 İ M , 1 K V IA ?
i i a k # * o f ; T u v v tr 4 - * 0 404 437 2 4 1 , 2 4 5 . 2 4 * ) . 2 4 0 2 6 5 . 2 P / . 7 9 .1 ,
ihrt*K: d i M iü ıV ' 6 0 . 6 5 , 1 C * , 2 3 0 S in le r A : k k f ' >9 153. 1 4 : 2 'y>. 294. 3 0 J . 5 0 3 . 3 -u ; 3 2 O, > ? ? , 3 4 4 ,
4 37 2 & Ş . 3 2 2 . K -v 3 M ,3 n 3 3A ; 3 8 A 4*v>’ V I , 5tM
H a k k ,F w b a . '* • - » } 3 1 6 U n k 'M b t 4.^ ' 5 0 6 ,3 1 7
H a k ? 126 îı’ j v ^ 2 ’6 !k .t K \ < » rd > IB M W >> i
H a h k a r o * » B ih k £ * H 3 3 4 , 3 3 5 . 3 3 7 . i 1 6 V .l;t M .r * h '\iv >: 2 A >. I k . » . K o l 3 0 >v>. 3 0 ' 3C 9
334. 341. 34?. 357 447 4 6 0 .4 6 5 Ik-.EK . I B M M 6?
i? u i k t \ ır .Û 3 iT v r ic p «m Tsy’&ef; . 01 :Y;tkî.v>' -'2 ' . k m . : \ e n : .ç + jr A k ı n t ı .' 4 0 7 . 4 0 9
J itiîi? {C İA H .te3 2 1 5 ik T T in A i p i a v v . 3 6 ' Ik tK İa r 3 6 . 1 0 9 . 1 1 0 , 1 7 4 , 1 3 2 . 1 3 3 .
H a lk f a - k a s i ayı ’>kz C u m h ı ı n y e ı : ;T avı hkz P a t t ü O . 5 3 ‘>. 137. 159 14? 143 >5 1*2
i la lk y c k jc u ; 4 9 . 5 7 .1 1 0 . 2 3 5 . 57? 1 5 3 , 1 5 6 , 1 6 * . ÎW >. J ? 2 IS O
23 7 201 3 İS . 37“. 4 ö 0. 524 H u k u k Je v v .ir .. 32C 167,19?, 195. 232.241.249
ffe T * 2 5 0 . 2 6 1 H u k u k . 5 .1 e K d ra tru tr o e M .3 2 - 2 5 9 . 2 6 0 , / S İ . ? 7 5 . 2 9 7 . 4Ce>.
IL -lk P j i î s s i la y ı S kz C u jn h u n y c ı liukuk u Düvel 2 1 4 . 235 4 0 7 , 4 2 3 ^ <MC. 4 4 6 . 4 > 7 , 4 M
 DİZİN
4 6 2 , 4 6 7 , -1 7 0 . 4 7 L , 4 7 9 , 4 3 3 .
4 8 6 , 4 $ 8 , 4 9 6 , 49B, 5 0 2 , 5 0 8 ,
5 1 2 ,5 1 3 .5 1 6 ,5 1 7 ,5 1 8 ,5 1 9 ,
5 2 0 , 5 2 6 . 5 3 1 ,5 3 3 , 5 3 5 ,5 4 2 ,
547, 551, 552, 556, 557, 563,
5 6 5 , 5 6 7 ,5 8 8 , 5 0 9 ,3 9 3
H a k i y e V a k ü L tcsi 9 4
I Ic r i. C e la l N u r i 1 9 8 , 2 0 4 , 2 0 0 , 4 4 1 ,
524
ile r ic ilik 4 5 3
lle r ie m c c ih k 1 0 3 , 1 0 4 , 5 3 2 , 5 5 0
İ l h a n , A t t ilâ 2 1 9 , 4 0 9 , 4 8 8 , 4 B 9 ,
4 9 0 , 4 9 1 , 4 9 2 , 4 9 3 , 4 9 5 ,3 1 0 ,
592
İ l h a n , S u a t 5 4 2 , 5 8 0 ', 5 B 2
Ilo g lu , A li Ih s a n 2 5 0
İ m a m H a t ip O k u l l a r ı 5 2 4
İn a n , A fe t 2 0 2 , 2 2 0 , 2 2 1 , 2 2 2 , 2 2 3 ,
2 2 4 , 2 2 5 , 2 2 7 ,3 5 7 , 3 5 8 ,3 5 9 ,
3 6 1 ,3 6 2 ,3 6 5 , 6 5 5
in a n ç 6 7
In d o -G ^ r m e n iz ır . 1 6 5
632 İn g iliz D e v rim i 6 3
-------------------- In g iliz M a n d a s ı 5 6 3
İn g iliz c e 2 2 9 , 3 3 9 , 4 6 8
lu g U iz to 1 0 2 , X 4 7 , 2 4 S , 3 5 7
İn g ilte r e 1 3 , 1 0 6 , 2 2 3 , 2 3 5 , 2 5 3 ,
3 0 4 , 3 3 0 , 3 9 0 ,4 9 2 , 4 9 8 , 4 9 9 ,
5 0 4 ,5 2 7
İn k jlc r b jıı F e ls e f e s i 2 0 1
I n h il û p D e r i l e r i N o f b ir i 2 6 0
in k ıl â p d e r s le r i 5 8 , 6 5 2
İn k ıla p ş u u r u 6L
İ n k ı l â p l ’a r i h i 1 4 4
b ıf u lü p >-e K a d r o 4 7 2
İn k ıla p 1 8 , 2 5 . 2 7 , 3 4 , 6 1 , 0 7 , 1 8 6 ,
1 9 8 , 201 r 2 0 3 , 3 5 0 ,3 5 3 , 4 3 5,
+ 37, 4 3 0 , 4 4 7 , 440, 4 6 8 , 4 6 9 ,
4 7 i, + 78, 51 9 , 521, 522, 524,
5 2 S , 5 1 6 , 5 4 7 ,5 5 1 .5 5 8 , 597
lt t k J A p ç ü ık .îa ,4 4 ,4 5 ,5 L ,5 9 , 7 6 ,
8 7 .8 0 , 1 1 3 , 3 7 6 ,4 4 7
in k ıla p la r 1 5 0 , 4 0 5 , 4 3 3
İn ö n ü C u m h u r iy e ti 5 2 6 , 5 2 7 , 5 2 8
V ncrtfû i c j t t l l i 3 6 ' j
İ n ö n ü S a v a t l a n 1 ,1 1 / Z a f e r i ( 1 9 2 1 )
6 4 .1 2 7
İn ö n ü , is m e t 2 6 , 5 8 , 6 0 , 6 1 , 8 1 , 8 2 ,
8 9 ,1 2 3 , 1 2 4 .1 2 5 ,1 2 6 ,1 2 7 ,1 2 8 ,
1 2 9 , 1 3 0 , 1 3 1 ,1 3 2 , 1 3 3 , 1 3 6 ,
1 37, 1 52. 153, 161, 1 62, 168,
2 0 4 . 2 8 8 , 2 8 9 , 2 9 2 , 2 9 3 ,4 3 6 ,
1 4 1 .4 5 0 , 4 5 6 , 4 6 0 , 4 6 7 ,4 7 3 ,
4 7 6 , 4 7 7 ,1 9 1 ,4 9 5 .4 9 6 ,5 2 7 ,
5 4 4 , 5 4 7 , 5 4 9 , 5 5 6 .5 6 0 , 5Ö 7,
5 9 2 ,6 4 9
In û n ü c ü lü k 5 5 1
i n s a n ve Y u r t t a ş H a k l a n B i l d i r i s i
317
Ln&iüUU. k i l i s e s i S 4
ln s e l. A h m e t 2 7 . 5 8 5
lo n ia 3 1 0
İp e k ç i, A b d i L 3 3 , 5 6 2
İr a m D e v r i m i (2 9 1 < y ) 5 4 5
Ira n n o , 2 4 3 , 2 4 5 , 3 5 9 , 3 7 5 , 4 8 2 ,
405
İr r c d c n tiz m 3 5 0 , 3 5 2
İr tic a 1 7 1 , 1 7 8 , 3 8 8 , 3 0 9 , 5 1 5
Isa (P e y g a m b e r) 1 + 9 ,3 4 2
I s a 'n ı n H a y a tr 5 3
İs k a n K a n u n u 2 3 1
I s k c U 5rmr'dJü 5 1 3
İs k e n d e r iy e 4 3 0
I ş k ın ı d ü n y a s ı 1 9 9 , 2 4 1
Is lâ m ö n c e s i 3 4 5
İ s l â m R e f o r m a s y c m u P r o je s i 9 4 , 9 5
Is lâ m 2 2 , 3 1 , 4 2 , 4 6 , 4 7 , 4 9 , 5 0 , 5 3 ,
5 8 ,7 0 , 7 2 ,8 6 ,8 7 , 8 9 ,9 1 , 9 + .9 6 .
1 4 6 ,1 1 7 , 14 0 , 1 5 0 ,1 5 2 , 1 6 3 ,
1 6 6 , 1 7 4 , 1 9 0 ,2 0 4 , 2 0 6 , 2 0 8 ,
2 0 9 , 2 1 2 ,2 1 9 ,2 2 1 ,2 1 3 ,1 2 4 ,
2 2 7 , 2 2 0 , 2 4 3 , 3 4 0 , 3 8 4 ,3 0 6 ,
3 8 8 ,3 8 9 , 4 2 2 , 4 2 3 , 4 0 4 , 4 8 5 ,
4 9 4 ,5 1 1 ,5 1 4 , 5 3 3 . 5 4 2 , 5 4 5 .
5 7 1 ,5 9 4 ,5 9 9
ls L â m c l k a r e k e t l e r 3 3 1
W âm cı 4 0 , 9 0 ,9 4 , 1 7 2 , 5 2 9
İs la m c ıla r 2 1 0 , 3 Ö 3 , 4 8 1 . 4 9 1 , 5 8 8
İs la m c ılık 3 2, 9 8 , 1 9 7 , 2 0 4 , 2 0 5 ,
2 2 2 , 2 4 7 . 2 4 9 , 3 3 2 .3 4 3 , 3 07
İs lâ m î s e m b o liz m 5 0
Is lâ m île ş n ıe 3 5 6
İ s l â m iy e t ( a v r , b k z I s l â m ) 2 0 2 , 2 0 4 .
3 2 0 ,3 4 0
İs lâ m la ş m a 3 5
İ s m a i l S a fa R e y 5 2 3 , 5 2 4
İs m e t P a ş a (a y r, b k z . İn ö n ü . İs m e t)
8 0 , 147, 160, 3 0 3 , 305, 3 0 6 . 398,
5 0 2 . 5 0 4 ,5 2 6 ,5 6 5
(o p ıtv y a ( 3 5 , 4 6 3
İs r a il 9 3
İsta n b u l h ü k ü m e ti 5 1 8 , 5 1 9
İs ta n b u l L is e s i 3 3 3
İsta n b u l se rm a y e s i 4 0
is t im b u l Ü n i v e r s i t e s i T a r i h K ü r s ü s ü
50
İs ta n b u l Ü n iv e rs ite s i 1 2 1 , 2 + 9 , 3 2 + ,
3 3 8 , 3 5 6 ,3 8 2 , 3 9 3 , 4 0 1 , 45 3 ,
4 6 5 ,5 1 2 , 5 6 4 .5 7 4
İsta n b u l 4 6 , + 8 , 6 4 , 0 0 . 9 3 , J 0 2 ,
1 1 4 ,1 2 6 ,1 3 6 , 1 3 8 ,1 4 2 , 2 3 8 .
2 3 9 , 2 4 2 , 2 4 0 ,2 7 6 , 3 2 7 , 3 6 0 ,
3 9 6 , 4 0 9 ,4 2 9 ,4 3 0 , 4 4 5 ,4 4 6 ,
4 47, 450, 45 8 , 465, 4 88. 502,
5 0 3 .5 0 7 ,5 1 8 ,5 1 9 ,5 2 3
İ s t a n b u l'u n J ç Y tU ü 4 + 6
İ s t a n b u l 'u n [ş g n ii ( 1 6 M a r t 1 9 2 0 )
4ESC
ls tâ n k ö y 6 0
İs tik la l M a h k e m e le r i 9 2 , 1 4 3 . 2 3 9 ,
5 0 3 , 5 5 1 ,5 9 d
İs tik la l Sa v a şı t H a rb i (a y r , b k z .
K u r tu lu ş Sav aş») 2 3 5 , 2 3 7 , 2 + 3 ,
547
h tis n a c ıltk 4 1 9 , 4 J 0
İsv e ç 2 7 6
İsv içre M e d e n i K a n u n u 3 2 6
İsv içre 2 1 4 , 2 2 0 , 2 5 7 , 3 5 7 , 4 3 4
İs y a n G ü n l e r in d e A?fc 4 3 1
İş ç i P a r iis i ( I n g iliz ) 5 4 0
iş k e n c e le r 1 6 9
Ita ty u 3 8 , 6 0 , 6 6 . 8 0 , 1 1 3 , İ 3 5 , 1 4 5 ,
2 3 5 ,2 3 9 ,2 4 9 , 2 5 7 , 2 5 9 , 2 6 4 .
2 7 9 ,4 3 9
i t i l a f D e v le t le r 2 4 3 , 4 9 9
i t t i h a d ı A n a s ır 4 $
Ic ı ih a l v e T e r a k k i T ı r k a s ı T O , 3 4 , 3 5 ,
1 1 ,4 7 , 48 , 206, m , 142,
1 6 0 ,1 9 4 , 1 9 5 ,2 1 4 , 2 3 8 , 2 3 9 ,
2 4 8 , 2 5 0 ,2 6 5 ,3 1 8 , 4 2 9 ,4 3 1 ,
4 3 9 ,4 4 7 , 4B 3, + 85, 4 0 6 ,4 8 9 ,
3 0 2 ,5 2 5 ,5 2 7 ,5 4 6
İt tih a tç ıla r 5 0 , 3 2
İttih a tç ılık 4 3 5 , 5 3 2 , 5 4 6 , 5 6 7 , 5 9 6
fa a li] ı D iv a n ^ i jr i A n t o lo jis i 3 9 9
İ z m i r U m a c ı la r O d a s ı 4 ö î
İz m ir İk tis a t K o n g re s i ( 1 9 2 3 ) 3 4 ,
2 1 4 ,2 1 6 , 2 3 6 , 2 5 9 ,5 2 2 , 5 2 3
İz m ir M û d a fa a -f H u k u k C e m iy e ti
547
İz m ir M ü d a fa a -i H u k u k -u O s m a n iy e
C e m iy e ti 8 0
İz m ir S u ik a s tı ( 1 9 2 6 ) 1 3 6 , 1 + 2 , 2 3 9
İz m ir 8 0 , 1 1 3 , 1 2 6 . 1 4 2 , 2 1 4 , 2 2 0 ,
1 6 0 ,2 7 4 ,1 7 6 ,3 2 1 ,4 3 0 , 4 6 8 ,
4 93, 502, 54 6 , 564
İ z m i r 'i n İ ş g a li ( 1 9 1 9 ) 2 1 4
lz u la s y a n iz tn 4 0 , 4 ]
1e z e t, M e h m e t 3 5 0
İz z e l, S e la m l 4 3 7
J
Ja k o b c n 1 8 , 2 2 , 9 6 .1 4 2 , 2 7 9 . 3 îö ,
542
Ja k o b e n iz ııı 5 7 6
Ja lc e (Y a z a r) 1 6 6
J a p o n G ü lü 5 1 3
Je ru n tö k ra s i 4 6 3
Jo h n -A n to ru a Jim n a s tiğ i 2 7 6
Jû m ü r k b ilim c iliğ i 1 0 0
Jö n tü r k h a re k e ti 4 5 .9 1
jö n c û r k k r 4 5 , + 6 ,4 0 , 5 1 , 5 2 , 5 3 , 5 4 .
7 6 ,2 4 7 ,1 7 3 ,3 1 8 ,4 3 0 ,5 1 6
J ö m ı i r M e r i n 5rya.«f F i k i r l e r i 4 4
Jö n tü r k lû k 3 1 7
K
K a b a k lı, A h m e t 4 0 9
K a h il 2 4 0 , 2 4 1
K â b u ia j K a n u n u 2 6 3
K a d ın 6 4
K a d ın H a k la n 2 2 0 , 2 2 S , 2 2 7 , 3 2 3 ,
3 2 5 ,3 2 7 , 3 2 8 ,3 3 1 ,5 8 8
K a d ın ın S o s y a l H a y a tın ı A r a ş tırm a
v e in c e le m e D e m e ğ i 3 3 2
K a d ıt ıııt S ta tü s ü v e S o r u n la r ı G e d
M û d ü r l u g i i (K S S C tM ) 3 3 1
K a d ı n Itır H a lk F ı r k a s ı 3 2 7
K a d ı n l a r 1 1 9 , 2 2 + , 2 2 5 , 2 2 ? . .1. ? 7 ,
322, 503
K a d ı n l a r a K n r jı H t r T ü r l ü
A y r ım c ı lı ğ ı n D i l e n m e s i S û îJe ş m c s e
fC I E P A W ) 3 3 1
K a d ın la n Ç a lış tır m a C e m i y d - i
fs lü o ü y e s i 3 2 4
K ad ro 1 4 7 , ] 6 3 , > 1 9 . 2 4 5 , > 5 0 . 2 5 2 ,
268, 425, 426. 438, 439, 440,
4 6 4 . 4 6 6 , + 6 7 ,4 6 9 , 4 7 0 , 4 7 1 .
4 7 3 ,4 7 4 ,4 7 5 ,4 7 6 ,1 7 7 , 4 7 8 ,
4 0 9 ,4 9 2 , 4 9 5 ,4 9 7 ,5 1 6
K a d r o lıa r c k e ti 2 5
K a d r o c u la r 2 1 y , 2 4 5 , 3 5 1 , 1 2 6 , 4 3 8 .
4 6 4 , 4 6 5 ,4 6 6 , 4 6 8 ,4 1 0 , 4 7 2 ,
4 7 3 . 4 7 5 ,4 7 6 , 4 7 0 , 5 92
K a fa ta sç ı (lık ) 2 2 1 , 4 4 3
K a (c s Q Ç j.u , I b r a h i m 4 2 3 , 5 7 9 - , 5 8 0
K a fk a s C e p h e s i 16 6
K a f k a s l â r ] 7H
K a h ir e 9 3
K c k o m o n i ı i r \ 4 3 , İ 1 1)
K a in a t G ü z e lli k Y a r ış m a s ı 5 0 3
K a l k ı n m a s t m i e ji s i 1 1 0
K a lk ın m a c ı 5 1 1 , 5 İ 7
K a lk ın n iâ L ilık 1 1 8 . 2 3 3 , 4 8 3 . 5 9 2 ,
514
K a lp a k s ız K u v v s c ıla r 5 8 7
K a m a liz t n 1 2 8 , 1 4 9
K anada 3 3 8
K a n d ıra 4 5 2
K a ııJiy u r i 3 2 7
K a n ık , O r h a n V e li 4 0 9 , 4 1 0 K ılıp a d e H a k k ı 1 9 7 ,1 9 8 3 4 3 , 3 5 4 , 4 0 2 ,4 4 5 , 4 5 3 ,5 0 2 ,
K a n o n (E d e b i) 3 9 7 . 4 2 5 , 4 2 9 , 4 3 6 . K ılık K ıy a fe t K a n u n u 3 2 3 5 0 6 ,5 6 0
445, 446 K ır c a , C o ş k u n 5 3 4 , 5 3 5 , 5 3 6 , 5 3 8 . K ö y H e k im i 4 2 9
K an su , A ykut 2 5 3 539, 574, 576, 577 K öy K anunu 299
K a m u , C e y h u n A lu F 4 0 9 4 1 B u (u k (D e r g i) 5 1 2 K ö y M e k t e p le r in d e B e d e n T e r b i y d i
K a n s u , Ş e v k e t A z iz 3 6 0 , 3 6 ö K ır m ız ı K o n a k 5 0 3 201
K a n t (Im ın a n u e l) 1 4 6 , 3 1 4 K jr z i o g l u , F a h r e t t i n 4 2 3 K ö y c ü le r C e m iy e ti 2 8 5 . 2 0 7 , 2 S 0 ,
K a n u n î ( , „ S u l u n S ü le y m a n / K ış la lı, A h m e t T a n e r 4 0 7 269.291.292, 293,294, 295
P a d işa h ) 3 7 L K ıy a fe t d e v rim i 3 2 0 K ö y c ü lü k 6 1 , 1 1 3 , L1 6 , 2 6 6 , 2 7 0 ,
K aoK l 318 K ız ıl E lm a 3 3 , 3 9 2 283, 204, 283, 267, 286, 290,
K a p ita lis t 1 6 4 . 1 6 8 , 1 7 5 , 3 0 9 K ız ıl 7 ng 4 4 2 , 4 4 3 2 9 3 . 2 9 4 , 2 9 5 , 2 9 6 ,4 4 4 ,4 4 5 ,
K a p i la L is t l e ş m e 1 6 6 , 2 5 5 K i li, S u n a 1 8 3 446. 506
K a p ita liz m 6 0 , 1 2 8 , 1 6 9 , 1 7 3 , 2 5 4 , K i lis e 2 2 . 5 2 K ö y lü lü k 5 2
256, 260r 264, 265, 273, 438, K im 1 6 2 K ö y m e n , M . A lta y 5 7 9
<H50, 4 6 7 , 4 7 0 , 4 7 2 , 4 7 3 , 4 7 4 , K im İl S u n g 13 K öy m cn , N ü srel K em al 2 6 9 , 2/ 0,
4 7 6 , 4 7 8 ,4 0 0 , 4 8 1 , 4 9 0 , 4 9 1 , K iş i k ü llü 1 4 4 2 0 6 .2 8 9 .2 9 2 , 2 95
4 9 2 , 4 9 5 ,4 9 0 ,5 6 0 K r ta in M u k a d d e s 1 4 9 K r u ş ç c v (N ik ita ) 1 3 5
K a p itü la s y o n la r 2 4 7 , 2 4 8 K le m m , G u s ta v 3 4 7 K 5SG M 331
K a p l a ıı , M c i n n e t 3 9 9 K o c a g ö ı , H a lil 4 0 9 K ü b a l ı, H ü s e y i n N a i l 5 6 4
K a r a b c k ir , K a z ım 5 0 , 1 2 7 , L 3 5 , 1 3 6 , K o ç a k , C e m il 1L9 K u ban , D oğan 4 2 2
2 3 6 ,3 8 8 ,5 5 5 K o ça k , O rh a n 3 7 0 K u m , B e k i r S t ık r 4 4 4
K a ra ca , N u ray 5 5 0 K o çu , R eşat E k re m 4 4 2 K u n ta y , M ith a t C e m a l 4 3 0
K a r a c a n , A li N a c i 6 4 , 1 0 4 K o lo n ile r 4 7 0 K u ta m la ş iır m a 5 3 0
K a r a c a o g la n 3 9 3 K o m in te r n p r o p a g a n d a s ı 4 6 4 , 4 7 6 K u ra n K u rsla rı 1 0 9
K aracasu , B an a 3 3 4 K o m in ic r n 2 5 1 . 2 5 2 , 4 6 5 K ü r ü n - ı K e r im 9 3
K a r a k u ıt, E sa t M a h m u t 4 3 7 , 4 4 3 K o m ita c ı 5 4 6 K u rtb e k , S e y fi 5 5 6
K a r a l , E n v e r Z iy a 4 2 3 , 5 6 4 , 5 7 9 K o m ita c ılık 1 9 4 K m tb ö k e , O k ta y 5 0 9
K a r a o s r n a tiD ^ ÎU , Y a k u p K a d r i 3 5 , K o m p rad o r 5 2 2 , 5 2 3 , 5 2 6 , 5 2 8 K u r tu lu ş S a v a ş ı 3 2 , 3 3 , 3 8 . 4 5 , 4 6 .
3 6 , 3 7 ,3 8 , 39 , 6 5 , 61 , 1 4 0 , 147, K o m ü n is t F ır k a s ı 5 4 7 9 1 , 1 1 5 ,1 2 7 , 1 3 9 , 14 1 , 1 4 2 , 1 4 3 ,
1 4 9 , 2 1 1 ,2 3 5 , 2 7 1 ,2 8 3 , 3 8 5 , K o m ü n iz m 3 4 , 6 7 , 6 3 , 1 0 3 , 1 0 4 , 1 4 7 , 1 6 0 , 1 6 7 , 2 1 4 ,2 1 3 .2 1 6 ,
3 9 2 , 3 9 3 , 4 2 5 ,4 2 7 , 4 2 6 ,4 2 9 , . 1 0 7 .2 1 1 ,2 1 7 ,2 3 9 ,2 4 2 ,2 4 3 , 2 2 7 , 2 3 5 , 2 3 6 , 2 3 7 ,3 0 3 . 32 7 ,
4 3 0 ,4 3 1 ,4 3 2 .4 3 3 ,4 3 4 ,4 3 5 , 2 4 5 ,2 8 8 , 2 9 3 , 3 5 6 , 4 3 7 , 4 4 3 , 4 2 7 ,4 2 0 , 466, 475, 477, 490,
4 3 6 ,4 3 8 , 4 4 0 , 4 4 1 ,4 4 6 ,'1 6 4 , 4 6 4 .4 6 0 ,5 3 5 , 5 3 7 , 5 4 0 , 55 3 , 4 9 1 ,5 0 2 ,5 1 2 , 5 4 3 , 5 6 3 , 5 68
4 6 5 ,4 7 6 , 4 7 7 , 4 7 8 ,6 7 1 575, 50L 59 5 , 599
K a r a ü m e r o g lu , M . A s ım 2 7 2 , 2 8 4 , K o m ü n iz m le M ü c a d e le ( E l K i t a b ı ) K u r u ç , B ils a y 2 9 8
2 06, 507 182 K u ru m la ş m a 3 4 4 . 5 3 4
K a ra y , R e fik H a lil 4 4 6 K o m ü n i z m l e m ü c a d e le 5 3 6 K u r u m s a lla ş m a 2 0 2 , 4 9 2 , 5 6 8 , 5 6 9 ,
K u rd u * 3 8 1 K o n g ar, E m re 3 4 ] 5 7 3 ,5 7 8 , 5 99
K arm a e k o n o m i 5 4 8 K o n g r e le r d ö n e m i 1 2 6 K u şad ası 2 1 4
K a rşı la ik lik 1 9 7 K o n v a n s iy o n m e c lis i 19 K u t a d k u h ilı g 2 0 b
K a r te z y e n 4 2 K onya 2 5 ,9 6 . 113 K u ta y , C e m a l 5 4 6 , 5 5 0
K a ta y a m a , Sen 4 6 5 K o o p e r a tifç ilik 2 6 5 , 2 6 6 K u ts a lla ş tır m a 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 1
K a t ı l m a O r t a k lım ı B e l g e s i 1 7 5 K o o p e r a tifle ş m e 4 7 8 K u tu p la şm a 1 0 7 , 5 3 1 , 5 4 0 , 5 4 5 , 5 4 8
K a to lik d ü n y a s ı 9 3 K o p c n g a h A B Z ir v e s i S o n u ç B e lg e s i K u iu p s a lb k 5 0 7
K a v a k Y e lle r i 4 4 7 158 K U T V Ü n iv e rs ite s i 4 6 5
K a v a k ç i, M crV e 3 8 9 , 4 6 2 K o p e n h a g K r ite r le r i 1 7 5 K ı ı v a y ı M r lJ iy f ( D e r g i ) 5 9 0
K a v r a m s a lla ş tır m a 5 8 1 K o m ita n , R e fik 5 5 1 K u v a y ı M it liy e 2 3 . 6 0 , 1 2 7 , 2 1 4 ,
K ay a. Ş ü k rü 8 0 , 8 J , 8 2 , 8 3 , 5 2 4 K o r a y , K e n a n H u lu s i 4 4 4 2 4 0 ,3 1 8 ,4 0 5 ,4 9 2 ,5 1 8 , 555,
K a y a l ı, K u r t u l u ş 5 3 8 K oray , M e b ru re 4 3 8 5 4 7 ,5 8 7
K a y seri 5 3 5 K o rt 105 K u v v e t l e r A y r ıh g ] 3 3
K a z a n K a te d ra li 9 5 K o rk m az, Z eyn ep 5 79 K u v v e tle r lîir iig l 19
K a z a n c ıg il, A li 2 3 5 K o r k u t A la 3 7 8 K u y aş, A hm et 2 4 7
K a z ım P aşa 1 6 0 K o r p o r a ü s t m illiy e tç ilik 3 2 7 , 3 2 8 K u y ta k , F ik r e t 5 6 5
K e ç e c i m d e iz z e t M o lla 3 7 1 K o r p o r a tiz m L 8 , 2 5 3 , 2 5 7 , 2 5 9 , 2 6 0 , K u z e y A m e rik a 1 0 2 , 3 4 6
K em al T a k ır 3 0 3 , 4 0 9 , 4 4 4 2 6 1 ,2 6 2 , 2 6 4 , 2 9 2 K u z e y Ir a k 1 7 1
K e m a l, M e r a m A b 4 4 2 K o ru tû rk , liıh r i 5 7 1 K u zey K ore 13
K r m a lc s m ( S u n a K i l i ) 1 0 3 K û s s ü m a , G u s ta v 3 4 7 K ü ç ü lt M e c m u a 5 3 3
K e m a l is i K a n o n 6 0 0 K o z a n o g l u , A b d u l l a h Z iy a 4 4 2 , 4 4 3 K ü ç ü k M e n d e re s (N e h ir ) 3 4 2
K c m iilis ıle r O r d u s u B ild ir is i 5 6 8 K o z m o p o lit 3 4 6 K ü çü k , Sam i 56ü , 5 6 7
K e m a li " m ( t s m e l G i r i t l i ) 1 8 3 K o z m o p o L ta n iım 5 7 K ü ç ü k , Y a lç ı n 1 6 7
K e m a liz m D o k t r in i ( B i l d i r i ) 1 0 1 K o z m o p o littim 2 3 , 2 0 9 , 3 7 7 , 3 9 6 K ü ç ü k a , N e c ip A li 2 6 9
K e m a liz m Jn k t iû b ın r n P r e n s ip le r i K ö k cr, L event 9 7 K ü ç ü k ü T T ic r, I d r ı s 1 9 5
3 5 0 ,3 5 1 ,3 5 6 K o k s a l, D u y g u 4 8 8 K flih o n i F n t f l l e r 4 2 9
K e n d in e ö z g û c û lü k 5 3 2 , 5 5 0 K ö k s a l, O s m a n 1 6 6 K û h û r - jU s i 1 4
K e m le ş m e 2 8 6 , 2 0 $ K ö p rü lü , F u a t 9 3 , ] 0 2 , 2 7 1 , 3 0 3 , K ü ltü r e l ç o ğ u l c u lu k 1 1 8
K enya 3 9 7 , 4 5 9 3 9 0 ,3 9 1 ,3 9 3 ,4 2 0 , 4 2 1 ,5 5 1 K ü l t ü r e l h o m o je n l i k 5 0
K e r im e N a d ir 4 3 8 K ö p rü lü z a d e F u a d (a y r , b k z . K ü ltü r s ö z le ş tir m e 5 2 7
K cV n cî 4 9 6 K ö p rü lü , F u a t ) 3 5 6 K üm e 546
K ıb r ıs B a r ış H a r e k a tı ( 1 9 7 4 ) 4 5 3 , K ö r fe z K r iz i 4 5 9 K ü r e s e lle ş m e 4 7 9 , 5 8 0
450 K ö rfe z S a v a şı 7 0 , 171 K ü rt h a re k e ti 5 9 3
K ıb r ıs m e s e le s i 1 0 5 , 4 4 3 , 4 6 2 K ö ş e d ö n m e c ilik 4 7 9 K ü r t is y a n la r ı 4 3 9
K ıb r ıs 1 8 4 , 3 3 8 , 4 5 9 . 4 9 0 K ö y E n s titü le r i 6 1 , 1 1 7 , 1 3 0 , 2 8 3 , K ü r t m e s e le s i / S u r u n u 9 8 , 3 8 7 , 4 6 1 ,
K ılıç A li 5 2 4 28 6 , 297, 28 6 , 269, 290, 292, 4 6 2 , 4 6 3 .4 8 6 , 4 9 8 , 5 1 1 , 5 1 3 , •>
K îliç e l, Y u s u f Ş e r if 3 7 3 29 3 , 294, 29 6 , 299, 30 3 . 304, ’ 548, 576, 577, 500, 504, 586, 597
 D İ Z İ N

K ü r t m iü iy c E ç iU g i 1 5 7 , 1 7 S , L 7 8 , L o j a n A n ı l a ş m a s ı i B a r ış ı ( 1 9 2 3 ) 5 0 , M ekke 93
4 8 4 , 51 ö 1 2 7 , 1 4 2 , 2 2 9 , 2 3 0 , 2 5 1 .2 3 7 , M e le z lik 3 9 8
Köre *103)1 Cemiye» +4) 238, 240, 243, 487, 404, 4 9 9 , M e lih T a v u s 2 4 0
K ü rt te rö rü 1 7 6 595 M em et F u at 4 0 9
K ü rt 4 9 , 6 3 , 2 2 0 , 2 2 4 , 3 B 7 , 4 4 0 L y o n Ü n iv e rs ite s i 1 0 2 Menderes uıutkli. 309,3 LC
K ü rtçe 231 M en d eres, A d n an 6 1 ,1 5 3 , 3 0 8 , 3 4 0 .
K ü r tç ü le r 5 6 6
K iir ile r 7 W , 3 5 e , 3 8 7 , + 1 3 . 4 1 7 , 5 4 2
M 473, 507, 551, 556, 557, 564.
567.568
K ü tü p h a n e 5 8 0 M a c a r, E lç jn 1 6 2 M e n d e r e s 'in D r a m ı 4 7 3
M a d a n o ğ lu D a v a s ı 1 6 9 M e n e m e n (İz m ir ) + 8 8
M a d a r m g lu , C e m a l 1 6 6 M e n e m e n H a d is e s i 7 O la y ı L 1 3 , 3 6 9 ,
1 M ad em U SA ’ 525 504, 552
L ’a m t riu P e u p l e ( f i a l t a n P a l u ) 5 2 0 to a h ç u p y ju ı.E iy c a 5 8 8 M tıv ç r a e tu :w £ lu , iS u m ıp . 1 0 5
l/ A v -o a ir d e L p S a t e n c e ıtfr lin u n M a tım u d ( M e b u s ) 2 0 6 M c n e t n c » ] i ; a d c K ıfa ı H ey 9 3
G c lfû r g i) 5 3 M a h m u l İl (P a d iş a h ) 3 0 M e n -i M ü s k ira t K a n u n u 2 1 9
L a ç ta v , 9 1 M a h ş tT 4 4 7 M c n ıc ş e 8 0
L u c o s le , Y v e s 1 6 5 M a k a l, M a h m u t 4 2 2 , 5 0 7 M e r c a n İ d a d is i 6 4
L a f î i ı t e . I’i e r r c 5 2 , 5 3 , 5 4 M aked on ya 3 6 ,1 2 6 , 2 7 3 , 31 S, 5 2 6 M e r iç , C e m il 4 0 3
L a ik ç ilik 5 9 9 M abka. fa n 465 M erk ez Sag 5 7 2
L a ik le n m e 4 5 , 4 6 , 4 8 , 8 4 r 9 2 , 1 4 7 M a la t y a 1 1 3 , 1 3 2 M e r k e z iy e tç ilik 2 5 , 5 7
L a ik le ş tir ilm e 8 7 M a ll a r m e + 1 0 M e n , N u ray 197
L a jlc le ş lt r r p e 2 1 9 , 5 9 6 M a lta s ü r g ü n ü ( 1 9 2 0 ) 8 0 , 1 0 2 M e s le k 2 4 0 . 2 5 0 , 2 6 1
L ıtifd d f v e p t î c ü 3 8 7 , 3 8 8
634 M a lt a 3 4 . 8 0 , 8 2 . 3 8 0 M e ş r u i y e t 2 0 , 2 7 , 4 0 , 8 5 , & ftr 1 3 5 ,
L a iK U k 4 4 , 4 5 , 4 8 , 5 1 , 7 2 , 8 5 , 8 6 , 8 7 , M a lt t m c i 5 0 1 U f , 1 5 0 , 2 3 3 , 3 4 4 , 3 + 7 .3 4 $ ,
U Û , 118, J 29, 131, 132, 133, M a m a k A sk er] C e z a e v i 1 8 7 , 4 6 2 3 5 1 ,3 8 7 ,4 7 0 , 5 3 1 .5 3 3 , 5 4 0 ,
1 5 3 , 1 5 7 , 1 5 9 , 1 6 2 ,1 7 2 ,1 9 7 , M ango, A n d rv w 33 5 4 6 . 5 5 0 ,5 6 4 . 5 6 9 .5 9 2 ,5 9 4
1 9 8 ,1 9 9 ,2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 i 2 0 5 , M a n is a 4 3 0 , 4 3 5 , 4 3 7 . 4 4 0 , 5 4 7 M e ş r u tiy e t 1 ( 1 8 7 6 ) 4 3 7
206, 207, 20 8 , 209, 224, 226, M a n p ile s c u , M ih a il 2 6 0 M e ş r u t iy e l İl ( 1 9 0 8 ) 4 4 , 9 5 , 9 6 , 1 4 7 ,
2 4 4 ,3 2 0 ,3 5 3 ,3 8 5 ,3 8 7 ,3 8 6 , M an T s e T ın ife 2 4 L , 5 2 L L6G , 1 9 5 , 1 9 7 , 1 9 8 , 1 9 9 , 2 0 2 ,
3 8 9 .4 3 7 , 4 4 9 , 4 6 1 ,4 6 2 ,4 7 9 , M a ccu tu k 2 9 3 , 2 9 6 2 0 7 , 2 0 8 ,2 1 0 . 2 4 8 , 2 5 0 . 2 7 4 ,
4 8 1 ,4 8 6 , 4 8 7 , 5 1 4 .5 1 5 , 52 8 , M a o lz m 1 3 2 8 5 , 3 0 0 , 3 1 8 .3 2 4 .3 0 5 ,4 2 9 ,
55Û , 5 6 6 ,5 6 5 , * 8 6 , 5 9 0 ,5 9 4 ,6 0 0 M aral 1 1 5 , 5 » 4 3 0 ,4 3 2 , 4 3 5 , 4 3 8 , + 4 1 , 44 8 ,
L a is iz m 6 8 , 3 4 5 , 4 6 0 , 5 5 0 M a r d in . Ş e n i 4 4 , 4 5 , 4 7 , 9 0 , 1 9 5 , 5 1 8 ,5 2 3
Land au , Ju c o b 4 5 3 3 2 ,4 6 1 M eşv eret (D e r g i) 4 6
L a tife H a n ım 5 2 6 M îL ijin a Ü E ş m e 5 7 4 M eşv eret 5 1 9
L a tin A m e rik a 1 7 4 , 1 9 3 , 2 4 0 , 2 7 2 , M a r k s iz m 1 4 , 3 6 , 3 6 . 6 2 , 1 6 3 , 1 6 5 , M e v ta n a 3 7 5 , 3 9 6 , 3 9 7
470 1 6 7 .1 8 3 ,1 8 5 * 2 3 2 ,2 9 6 ,3 1 3 , M e v (» p .z a d e R ^ lat 4 + 1
L a l in h a r f le r i 1 5 0 3 6 3 ,4 2 3 ,4 8 8 , 5 3 6 , 5 6 0 M ev k v t 147
L a tin c e 3 3 6 , 3 4 3 M a r s h n ll y a r d ım ı 4 9 6 M c v J id 1 4 7 , ] 4 9
Laı b3 S ta ra , K ar) 1 9 3 . 2 l b , 2 4 6 ,3 1 4 , 5 5 6 , M e z o p o ta m y a 3 4 5 , 3 3 9 , 3 6 0 , 3 6 2 ,
L a z ja r 2 2 0 598 494
Lc B o n . G u tta ve 5 1 , 5 3 , S 4 M u s o n la r 8 2 M G K 171, t7 2 , 175, 1 77. 178, 188,
L e K r m n lis m c ( K e m a liz m ) 5 0 M a s o n lu k 8 2 , 2 1 8 , 5 2 7 , 5 2 8 189, 1 9 0 ,3 3 2 ,5 4 1 .5 7 3 .5 7 3 ,
Le P a r ti itm e c e 2 6 0 M a tb u a t K a n u n u 5 6 0 5 7 6 ,5 7 7 . 5 0 5 ,5 8 8 . 684
L e P b y 254 v3 8 5 M a u t e y a lis ı U 9 , 1 4 6 , 1-17 MHP (MLlhyetçi lfoıeV.ei W tıisi)
Ijt S i e d e d a c r û r p o r a î û m e - 2 6 0 M a te ry a liz m 4 7 , 4 6 4 , + 7 7 4 5 8 , 4 3 9 '4 6 2 , 4 8 7 , 5 3 0
L e h o n ş e k e r le m e c is i 5 2 5 M a ıh ie z 8 2 M ıs ır 1 3 , 1 6 5 , 2 4 2 , 2 4 4 , 2 + 5 , 3 5 9 .
L eî o r t 5 6 8 M a v i A n a d o l u d ü ş ü n c e s i (.M av i 4 3 0 ,4 9 7
L c n ln J 3 5 , 2 5 1 , 2 5 2 , 4 6 5 , 4 7 0 , 4 7 1 A n a d o lu c ıılu k ) 3 3 4 , 3 3 5 , 3 3 5 , M id il li İ d a d is i 8 0
L e n in g ra d 9 5 3 3 6 , 3 3 7 ,3 4 1 .3 4 2 M ih rü n is a ila n ım 2 2 7
L e n in iz m 1 4 , 1 3 5 M a v i A ıu td o lu c u la r 3 3 5 , 3 4 2 , 3 4 3 M i t ı b a n d . R a Jp h 1 9 4 , 3 3 3 . 5 7 4
L e v -l!r u h I3 7 l M a z ıc ı, K u rş u n 5 5 5 M ilita n d e m o k r a s i 5 8 9
L ib e r a l s a £ 3 3 1 M B K . C ^yt- b k z . M i l l i f i i r l i k M ilu a p . la ik l ik , 2 2 +
U b cm l 5 3 ,9 5 ,1 4 5 ,1 6 1 ,1 6 2 ,2 1 7 , K o m ite s i) 16 6 , 5 6 6 , 5 6 7 M i l i ,J . S. 5 4 0
2 5 7 , 2 5 8 . 2 6 0 , 2 6 1 ,2 6 2 , 26 4 , M C (a y r - b k z . M illiy e tç i C e p h e ) 5 3 7 M il le t M e k t e p l e r i T e ş k i l a t ı 9 2
232.438, 510, 513,516, 522, M E>D ( a y r . t k i . M itti D e m o k r a tik M iN e d c r C e m i y e t i 1 0 4 , 1 0 5
528, 53 9 , 54 8 , 556, 569, 576, D c v fitn ) 5 1 3 M il li B i r l i k G r u b u 1 1 7
5 7 9 , 5 8 9 , 5 9 4 ,5 9 7 , 5 9 8 , 6 0 0 M e c e lle 3 9 7 , 4 0 0 M illî b ir lik K u ın ü e d (M B K ) 1 2 5 ,
L ib e r a liz m 1 3 , 1 4 , 3 4 , 8 8 , 1 0 6 , J 1 0 , M c c lîs -j M e b u sa n 5 0 , 3 2 1 , 5 0 2 , 5 4 7 1 3 2 ,4 4 9 , 5 5 4 ,5 6 4 , 5 6 5 , 5 6 6 ,
1 6 4 , 1 9 6 , 2 5 3 ,3 0 6 , 3 0 7 .3 1 3 , M e d e n i B ile r le r 6 3 , 1 4 3 , 2 2 2 , 2 2 5 568
3 1 4 * 4 3 8 ,4 5 4 ,4 7 4 * 4 8 4 ,4 8 7 , M edeni U 926) 22T, 323, M iU î D e v ris e 1 6 2 , 2 5 2 .
5 0 1 , 5 0 2 , 5 0 8 .5 1 0 , 5 1 5 ,5 1 6 . 3 2 3 ,3 2 0 . 3 3 1 ,3 3 2 322
5 3 2 , 5 4 8 , 5 5 0 , 5 6 0 ,5 6 8 , 566 M e d e n ile ş m e 1 9 8 , 3 5 4 M illî D e v r im c i K a lk ın m a Y o lu 1 6 9
L ib e r a lle ş m e 4 9 4 M e d e n iy e t B c g iş iir n ie 3 9 1 M if li E d e b i y a l a k jr n ı 3 7 2 , 4 3 0 , 4 3 6 ,
L ib y a 2 6 5 M e d e n i y e t ç i l i k -17, 2 2 2 , 2 2 3 439
U d y a lıla r 3 4 0 . 4 0 4 M e d r e s e le r 9 2 M lU î G ö r ü ş H a r e k e t i 2 3 3
L is e l c ş l i r r r ı c k 5 2 3 M ed ya 1 7 2 ,1 7 3 M illî G ü v e n lik K o n s e y i 2 2 7 , 4 5 8 ,
L is t 3 4 , 4 6 5 M ehdi 149 551
l-it u e 5 3 f e & h m u t A k if ( » y t . b k ı . E tarv y ... > Millî Güvenlik Kurulu(MGK) 20,
U u S h a o -C h i 4 6 5 32 165, 3 3 2 , 462, 573, 5 9 7
L ocke, Jo h n 5 4 0 M e h m e t C a v iı B e y ( a y r . b k z . C a v i ı M illî G ü v e n lik S iy a s e ti B e l g e s i ) 7 8
L tm A r a 3 4 6 , 5 4 0 B e y f TAaYryetf'O 5 2 B M ıÛ ] H a r s v e G a r p M e d e n i y e t )
L û d K in tc s s 3 3 , 5 2 7 M e h m e t İz z e t 2 4 9 , 3 7 1 . 3 7 2 S e n te z i 3 7 1 , 3 7 4
L o z a n (K e m ) 2 2 0 M eh m rt R z u f+ 4 7 U lfH U -,^-------
M il li İ n s a n 2 2 1
M il li İ s t i h b a r a t T c ş k l k c ı ( M İ T ) 5 5 7
M it f l K u r t u l u ş C e p h e s i 1 6 4
M illi K u r t u lu ş H a r e k e ti 4 6 8 , 4 6 9 ,
4 7 0 ,4 7 2
M i f il K u r t u lu ş T a r i h i 1 6 9
M il li M i s a k 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 7 , 2 L 8 , 2 2 ü ,
515
M il li M ü c a d e l e 4 9 , 5 0 , 5 9 , 6 4 , 6 5 ,
8 0 ,9 2 , 104, 1 2 4 , 1 2 6 , 1 2 7 , 128,
1 3 0 ,1 4 2 ,1 4 3 ,1 4 6 , 2 0 5 , 21 7 ,
2 1 9 , 2 2 0 ,2 2 2 , 2 2 9 , 2 3 2 . 23 9 ,
248, 2 49, 2 50. 268, 27 4 , 275,
283, 372, 427, 428, 436, 443.
4 4 6 ,4 4 7 ,4 7 1 ,4 8 9 ,5 1 8 ,5 4 7 ,
5 5 8 . 6 DO
M illi 5 e b m e i P a r tili (M S P ) 9 0 , 4 5 0 ,
460
M i l l i s o s y o l o ji 3 5 0
M illi Ş e f 2 0 , 6 1 . 9 7 , 1 1 9 , 1 2 1 , 1 2 3 ,
130, 132, 135. 137, 149, 153,
1 6 1 .2 4 1 ,4 4 3 , S 0 5 .5 2 6 , 5 2 7 ,
544, 556, 567
M illile ş m e 2 0 8
M iU U c ş ilr t n e 1 4 8 , 2 0 9 , 2 9 9
M il liy e t 6 5 , 1 0 4 , 4 8 2 , 5 6 2 , 5 6 3
M il liy e t N a ç a r l y d e r i ve M illi U aytar
249
M illiy e tç i C e p h e (H ü k ü m e ti) 4 5 8 .
537
M illiy e iç l D e m o k r a s i P a r tis i ( M D P )
572
M it f jjttç iie n J e r tt e jl 5 3 2
M illiy e tç ilik 1 7 . 1 9 , 2 1 , 3 1 , 3 3 , 4 2 ,
4 4 ,4 5 .4 8 , 4 9 .5 0 ,5 1 ,5 3 , 5 4 ,6 2 ,
6 5 ,7 6 ,7 0 , “ 9 , 9 0 ,8 1 ,8 4 , 9 0 , 9 4 ,
1 1 0 ,1 1 5 ,1 7 1 .1 8 8 , İ 9 7 , 1 9 8 ,2 0 5 ,
2 1 0 , 2LL, 2 1 2 , 2 1 3 , >16, 2 1 8 , 2 1 9 ,
2 2 0 ,2 2 1 ,2 2 4 , 2 2 6 , 2 2 7 , 2 2 8 , 2 2 9 ,
2 3 0 , 23 2, 2 3 3 , 2 3 4 . 2 8 5 ,2 9 3 .3 1 6 ,
3 3 4 , 3 3 5 ,3 3 7 , 3 3 9 .3 4 9 , 3 5 4 ,3 6 2 ,
3 6 5 , 3 6 6 ,3 8 5 ,3 9 0 ,4 3 1 , 4 3 3 ,4 3 5 ,
436, 455, 460, 461, 462, 463, 479,
4 8 1 ,4 8 3 ,4 0 7 ,4 8 8 , 4 9 0 , 5 1 5 , 5 3 3 ,
5 3 7 , 5 3 3 ,5 4 3 ,5 5 1 ,5 7 1 , 5 7 6 .5 8 0 ,
5 8 1 , 5 8 2 , 5 8 5 ,5 8 7 ,5 9 4
M im a r S in a n Ü n iv e r s ite s i 3 8 2
M i t ı & r o ğ l u , llhittı 4 0 7
M ir a s 2 3 8 , 2 4 0 , 2 4 2
M is a k -ı M il li 8 2 , 2 2 7 , 5 2 2 . 5 2 3
M is tis iz m 4 3 1
M i l (M illi is t ih b a r a t T e ş k i la tı) 1 7 0
M i t o l o ji 4 3 7
M K (D e rg i) 5 9 0
M o d e m iz ™ 1 7 3 , 5 3 0 , 5 7 0
M o d e r n le ş m e 1 3 , 1 5 , 5 6 , 5 7 , 5 8 , 5 9 ,
64-, 6 5 , 7 0 , 7 6 , 7 8 , 8 3 , 8 4 , 8 5 , 8 9 ,
9 0 , 9 7 ,9 9 ,1 0 0 , 1 0 1 ,1 0 2 , 1 0 3 ,
K h , 1 0 6 ,1 0 7 , m, 156, 161 , M û d a la -ı H u k u k C e m iy e ti 4 3 6 . 5 1 6
1 6 5 , 1 7 4 , 1 7 7 ,1 9 0 ,2 0 6 , 2 2 4 ,
227, 242, 246, 250, 273, 285,
3 4 4 . 346 , 3 5 2 , 3 5 6 .4B 2, 4 8 7 ,
488, 489, 5 J4 r 51 5 , 530, 531,
5 4 3 , 5 4 4 , 551
M o d e r n le ş tir ilm e 5 1
M o d ü s V iv c c t d i 3 0 7 , 3 1 0
M o ğ o lis ta n 3 6 0
M o fe o ik r 3 3 8 , 4 0 3
M o n a rşi 1 3 9
M o n d ro s M ü ta re k e si ( 1 9 1 8 ) 8 0 ,
126, 595
M o n tc sL | U ie u 3 3
M o n tr ö B o ğ a z la r s ö z le ş m e s i ( 1 9 3 6 )
105
M o re , T h o ın a s 4 6 0
M o r k a y a , B u r h a n C a h il 4 2 7 , 4 2 9
M o& knva Ü n iv e rs ite s i 4 6 5
N
M o sk o v a Û 7 .6 8 , 6 9 , 9 5 , 2 5 1 ,2 5 2 , N a d i, N a d i r 5 0 1 , 5 ü 2 , 5 0 4 , 5 0 3 .
4 3 0 ,4 6 5 , 4 6 7 ,4 6 8 .4 7 7 , 5 06 5 0 7 , 5 0 8 .5 0 9 ,5 1 0 , 5 1 1 , 56 1 ,
M S P (a v r. b k z , M illi S e la m e t P a r tis i) 36> , 5 8 8
460 ‘ N a d i, N n z im c 5 0 9
M u a s ır Jfjliv n i N iz tJtu l 2 6 1 N a d i, Y u n u s 3 4 , 1 0 4 , 2 0 6 , 3 2 1 , 3 5 1 ,
M u a s ır M e d e n iy e t 3 4 4 , 5 0 0 , 5 7 1 , 440. 502, 503, 304, 505, 509,
572 512, 524
M u a s ır l a ş m a 3 1 , 3 2 , 3 4 , 3 5 N A FTA 4 9 8
M u d a n y a g ö r ü ş m e le r i 1 2 7 N am az (Ih a d e t) 9 3 , 9 4
M u ğ la 8 0 N a m ık K e m a l 3 0 , 3 3 , 3 4 , 9 3 , 3 7 9 ,
M u h a fa z a k a rla ş tn a 1 8 , 5 3 7 , 5 3 9 3 9 9 ,4 1 0 , 5 67
M u h a f a z a k a r l ık 1 3 , 2 9 2 , 3 7 6 , 4 5 2 , N a ro d n ik i 5 2
4 5 5 , 533, 534, 537, 53B. 540, N a ra d ıııiın 2 7 3
5 4 1 ,5 4 2 , 5 7 1 ,5 7 3 , 5 7 5 , 5 7 6 N a s ı l K o n u ş m a lı ? 2 8 1
M u h a le fe t 5 9 , 6 1 , 9 7 , 1 1 9 , Î 2 4 , J3 Z , N a s ı r ( C e m a Î A Î J t f ü f ıV a s ır J J 3 , Î 6 7 ,
1 3 6 , 1 3 7 ,1 4 2 ,1 4 3 , 1 5 3 , 1 6 1 , 245
219, 247, 264. 273, 278, 446, N a src d d in H o c a 3 7 9
4 4 7 , 4 58, 5 02, 5 0 3 ,5 (0 , 511, N A T O 4 1 ,1 5 0 , 1 6 1 .1 6 7 , 1 7 4 ,1 7 8 ,
5 1 2 ,5 1 6 .5 3 5 , 5 4 0 ,5 4 6 , 5 4 7 , 24 5 , 49 7 , 540
5 5 2 ,5 5 6 , 5 5 7 , 5 6 8 , 5 86 N a y ir , Y a ş a r N a b i 3 9 0 , 3 9 2
M u h itim , l l a d t ı ı 5 2 4 N a z ım H ik m e t ( R a ıi) 1 6 2 , 4 0 9 , 4 2 8 .
M u h tır a 1 8 3 , 4 7 9 4 4 4 .4 6 5 ,4 6 8 , 4 6 0 , 5 01
M u k t â d e r a t - t T a r ih iy e 1 9 8 N a z ı m H i k m e i 'i K u r t a r m a K o m i t e s i
M u m c u , U gur 4 7 9 , 4 6 2 , 4 8 3 .4 6 4 , 488
4 6 5 ,4 8 7 , 511 N a z i A lm a n y a s ı 3 6 4
M u s a (P e y g a m b e r) 1 4 9 N a il h a re k e ti 2 0 5
M u s s a lin i ( B e n i lo ) 3 8 . 5 3 , 1 3 5 , 1 4 1 , N a z i S o y k ır ım ı 3 4 0
2'K > . 2 6 4 N azi 2 9 3 .4 6 6 ,5 0 1 , 5 0 9
M u s ta f a K e m a l P a ş a ( a y r . b k z , N a z ile 4 4 3
A u tto k } 13. K 15 J 7 ,1 9 .2 5 . Nazîm400
2 6 . 2 7 ,2 9 , 3 0 , 3 2 ,3 6 ,3 7 , 4 6 ,4 9 , N a z lım 3 6 , 6 0 , 6 1 , 2 4 3 , 2 9 2 , 4 4 3
5 0 , 5 1 , 5 2 ,6 7 , 6 0 , 6 9 , 7 6 ,7 7 , 104, N e M ıı iî u T ü r k ü m D îy e n e l 2 3 0
1 2 1 ,1 2 6 ,1 2 7 ,1 3 8 ,1 4 0 ,1 4 1 ,1 4 2 , N c b iz a d c H a m d ı 2 1 5 , 5 0 2
1 4 3 ,( 4 4 ,1 4 5 ,1 4 6 , 1 4 7 ,1 4 8 , L49, N e c d e t , R a ir 4 3 7
1 5 0 ,1 5 1 , 1 5 2 , 1 5 4 , 1 6 0 ,1 6 2 , 1 98, N c c îp , F a z lı 4 2 9 , 4 + 2
2 0 0 , 2 0 3 , 204, 2 0 7 , 2 1 1 , 2 1 2 . 2 )4 , N e d im ( Ş a ir ) 3 7 2
2 1 8 ,2 1 9 ,2 2 0 ,2 2 2 , 2 3 5 , 2 3 6 , 2 3 7 , N e d im 6 4
2 4 0 , 2 4 1 ,2 4 3 ,2 4 4 .2 6 8 , 2 8 1 ,2 9 9 , N c fl (Ş a ir ) 3 7 2
3 0 4 ,3 1 7 .3 1 6 ,3 1 9 .3 2 0 ,3 2 1 ,3 2 4 , N c h r u , Ja w a h a r la l 2 4 0 , 2 4 5
3 2 7 .3 28, 3 5 4 , 3 8 5 , 3 9 1 ,4 2 7 , 4 2 9 , N e o - K e m a lL z m 5 0 4 , 5 8 5 , 5 8 8 , 5 0 9 ,
4 3 6 .4 3 7 ,4 4 0 , 4 4 6 , 4 6 3 ,4 7 7 ,4 8 0 , 590
4 8 3 ,4 8 6 ,4 8 7 .4 9 1 , 4 9 2 , 5 1 0 , 5 )9 , N co -U b e ra ! 2 8 3 , 5K 5 , 5 8 7
5 2 0 ,5 2 1 , 5 2 2 ,5 2 5 , 5 2 7 ,5 2 0 ,5 3 ) , N e tı-lib e r d lİ2 in 5 0 6 , 5 8 7 , 5 9 0 , 5 9 1
5 4 4 ,5 4 7 ,5 4 7 , 5 8 8 , 5 9 3 ,5 9 6 N e s in , A z iz 4 2 2 , 5 0 8 . 5 6 1
M u sia te K e m a l im g e s i ) 4 5 Neşatî 400
M u s u l ’a K e m a l k ü ltü . 3 5 3 N e w D e a l P o litik a c ı 4 6 8
M u s ta / a K e m a l'in i u a t i 5 1 3 N e tv Y o r k 1 0 5
M u s ta fa N c c a ii 3 5 6 , 5 2 6 N e w ıo n ( ls a a c ) 3 7 9
M u s ta fa S a b r ı E fe n d i (Ş e y h ü lis la m ) N e z ih e M u h i l l i n 3 2 7
244 N ie iz a c h c ( E r e id r i c h ) 3 9 1
M u s ta fa S u p h i 2 5 1 , 4 9 3 N ig a r H a n ım 2 2 7
M u s ta f a Ş c k i p 2 0 1 , 2 0 5 N iğ d e H a lk e v i 5 0 7
M u s ta fa k e m a lp a ş a ( İlç e ) 1 6 2 N ih a l, Ş u k u fe 4 3 B
M u t lu a v , R a u f 4 0 9 N ir v a n ü 4 3 0 , 4 3 3
M ü b a d e le 4 8 7 , 4 0 0 , 5 4 7 N is a m -] A le m c i 1 9 5
N is a m -] C e d it 3 7 5
M n d a fa ı H u k u k g r u b u 3 1 0 N iz ip 3 8 2
M û d a fa i H u k u k çu 3 1 8 N a m c n k la r u r a 3 5 6
M ü l k iv e 5 3 3 N u h (P e y g a m b e r) 1 4 9
M ü s l ü m a n (1ar.) 2 3 , 3 2 , 4 7 , 4 8 . 5 0 . N u r J îû b a 4 3 1
3 2 , 6 4 , 0 6 . 8 9 , 1 6 6 , 1 9 0 .2 0 5 , N u tu k 1 7 , L 3 5 , 1 4 3 , 1 5 0 , 1 6 8 , 6 0 0 ,
2 0 7 , 2 1 0 ,2 1 1 , 2 1 9 , 2 2 6 , 2 3 6 , 641
İ 4 İ , 2 4 4 ,2 4 5 , 2 4 6 .2 4 7 ,2 7 3 , N ü fu s M ü b a d e le s i (a y r. b k z ,
2 7 4 , 2 0 0 ,3 5 0 . 3 8 1 ,4 4 3 ,5 1 5 , M ü b a d e le ) 5 0
571
M ü ş ta k il G ru p 13 1
M ü t a r e k e A y d ın ı 5 2 4
O
M ü ta re k e d o n e m i 6 4 , 1 2 6 ,1 3 0 , 1 4 0 , O fC d rü M İıfc ta B rz + 9 3
249, 44 0 . 595 O D TÜ I (O rta d o ğ u T e k n ik Ü n iv e r­
M ü z e c ilik 3 7 8 s ite s i) 5 3 6
M û ji g n ı D ili 2 B 1 O ğ u z la r 3 3 9
 D İ Z İ »

O ta n , Sezai 5 6 6
O k ta y , A lım c ı 4 0 7
O k y a n u s y a 3 -tĞ
O k y a t, F « U t 3 L , 3 3 , e L , 1 2 7 , 1 4 3 ,
555
O lc a y tu , T u r h a n 1 6 4 , 1 B 5
O lim p iy a t O y u n la r ı 2 ? 7
O lm u ş Ş e y l e r 2 8 1
O n Ir'd jjı Jîc m ^ m t 4 2 0
O n a r k u m is y o n u 5 b 7
O n a r, S ld d lk S a m i 5 6 4 , 5 6 5
O n d ö n E er g ru b u 5 6 6
O n g er, F a h ir 4 0 9
O n u n c u Y t! M a r ş t 1 5 4 , 3 9 2
O n u n c u Y rf N u ı k u 1 0 7
O p o r tü n iz m 2 8 8 , 5 0 5
ö r b a y , H ü se y in R a u f 2 3 6 , 5 5 5
O rd u (II) 27B
O rd u 2 5 , 8 9 ,1 1 7 , 1 2 5 ,1 2 7 , i 4 2 .
1 5 8 .1 6 0 , 1 6 6 , 1 6 7 ,1 6 0 , 1 7 3 ,
175, 1 7 7 ,1 8 0 ,1 0 3 ,1 8 4 , 18 5 ,
I B 6 ,1 8 0 ,1 9 0 ,1 9 1 ,3 8 9 , 4 4 4 ,
O S ie n 3 6 5 P a r t a m e n l e r r e ji m 6 3
O ıa n tlz m 5 2 9 P a r la m e n to c ııliık 5 6 5
O io r ita r iz m 5 9 8 P a r tic ilik 2B 1
O to r ita b u n ^ U m ı 5 8 4 P ^ İ r d e v le if t t l.lH .Î Ş S
ü to r iiç r lc ş m e 5 9 6 P a r tiz a n ( lık ) 1 6 7 , 1 9 4 , 5 6 6
O c o r lic r -m e r k u ıiy e tç ilik 6 1 P a s ifd tv r im 5B 5
O ın r U c r y a n iiin 2 6 , 5 3 , 5 4 , 9 7 , 5 2 9 P a ta g o n ia 5 İ 2
O ıs u k a r c ı 4 4 3 P a ie rn a lis t 1 4 2 , 1 5 3 , 5 7 5 , 5 9 6
31 Martta Yafmnrr Paratfgı 166 P a t e m a l i z ju 2 2 3 , 5 9 6
Oy Hakkı 225 P a t r i m o n y a l d e v l e t a n l a y ış ı 2 ) , 2 2 ,
O Y A R ( O r d u Y a r d ım la ş m a 4 82, 4 83. 550
K u ru m u ) 175 P a tr ıy a r k a 2 2 7
O ı a n s o y , H a lil F a h r i 4 3 8 F a x A m c r ic a n a 3 0 5
P a y l a ş ı m S a v a ş ı M (ay ı\ b k z . İ k i n c i
D tm y a S a v a ş ı) 4 4 3
ö P a z a r e k o n o m is i 2 0
Ö e a la n , A b d u lla h 4 5 9 . 4 6 2 P e k e r, R ecep 3 4 . 5 0 , 5 9 . 6 0 , 6 1 , 6 2 ,
O g e l, B a h s e tti n 4 2 3 , 5 7 9 6 3 .8 1 ,1 1 3 , İ 17. 1 3 3 ,2 0 1 ,2 0 2 ,
6 g ı l n , S ü le y m a n S c y li 5 4 2 2 0 4 ,2 1 4 , 2 6 0 , 2 6 1 .2 6 0 , 27 7 ,
O je n i 3 4 0 , 3 5 8 , 3 6 5 2 9 3 , 3 0 5 ,4 6 5 . 4 7 6 , 5 0 6 ,5 5 0 .
Ö k te , D u r lıa n fttin 5 2 6 652
ö k t e m , İb r a h im 4 5 3 P e r id e C e la l 4 3 8

636 46 2 , 46 3 , 40 6 . 532, 55 5 , 557,

55B , 5 6 3 ,5 6 5 ,5 6 0 , 5 8 4 , 50B
Ö m er N aci 33
O m c r S e y id im 4 3 4
P e r ic ıç e k , D n g U 2 1 9
P e r a n ist 2 4
O r d u - to p lu m iliş k is i 1 7 2 Û n c fl 5 4 0 P eru 1 6 5 ,3 9 7
O rta A sy a 4 3 .3 1 5 , 2 2 1 , 2 2 2 , 2 2 6 , Ö r i k , N a h id S t m 4 3 1 , 4 4 7 P r v d jjM E d r ft f 4 3 4
2 5 1 ,2 7 0 ,3 3 7 ,3 4 6 ,3 5 9 , 3 6 0 , ö y l e y s e V u r tm 5 1 3 P e y d n i-t 5 ü b a jı « J a z e f e ) 5 2 5
4 1 9 ,4 3 5 ,4 4 3 , 4 7 3 ,4 9 5 , 5 8 0 û y m e n , A lta n 4 0 2 P/ iöcm İx 4 6 3
O rta A v ru p a 1 5 0 , 3 0 4 b z A ,T u r g u t 1 6 9 , 2 7 0 , 2 0 3 , 3 3 6 . T-iı t a r d , t u g e t ı e 3 5 b . 3 5 0 , 3 & 1 , 3 6 5
O r ia ç a g 1 0 6 , 1 6 8 , 4 1 9 307, 494. 485, 487, 510, 533, P K K 4 8 6 ,5 1 6
O rta d o ğ u 1 7 8 ,1 9 3 , 2 4 5 , 4 6 0 5 4 1 ,5 7 1 ,5 7 7 , 5 0 0 P la lo ıic u lu k 4 3 1 , 4 4 0
O rta n ın S o lu 1 3 2 , 1 3 3 ,4 5 3 , 4 5 6 , Û z a lc ıh k 5 8 4 P le b îs ilc r d ik ta tö r lü k 1 0
4 3 3 ,4 6 3 , 5 3 5 , 5 3 7 ,5 3 3 , 5 4 0 , Cvjjdp, Kazım61 P le v n e 4TO , 5 4 6
544 Û z b tıd u n , E rg u n 5 0 8 , 5 5 7 , 5 9 2 . P u la ı ı y i 4 9 3
O rta n ın S o lu 4 6 0 594, 590, 599 P c J it if c a 'd a 4 5 Yal 4 4 1
O rta o y u n u 3 7 8 Ö z d c n tir , H ik m e t 1 6 9 Pom ak 63
Oitoîtaks HvrEAiyankn' H Ö ıtk $ ,C $ u z 4 4 2 2R 3, SÛ T. 5 3 9
O r t o d o k s I k r is t i y a n l ı k 9 3 Ö z d e ş le ş m e 5 9 0 P o r te k iz 2 5 9 . 2 6 4 , 4 6 3
O r t o d o k s la r 5 0 Û z d g ir iş im c ilik 1 3 0 P o s l-K e m a lis t 1 U
O r y a m a ] is t 3 4 5 Ö z ci se k tö r 4 7 3 . 4 7 4 , 4 7 5 P o s l-lih c r a l 5 8 8 , 5 9 1
Q ç y ıa ftl* h ltt\ 4 S O ıd W $ lw T O î, 5 8 7 P ü sZ -'rtK sd .'iîftİE iler 3 1 4
O s m a n lı d ö n e m i 3 2 3 , 3 2 4 Ö z g e n , B e s im 4 4 3 Pound 460
O s m a n lı In jf a n ı t o r lu g ü 1 8 , 1 9 , 2 2 , Ö z g ü r lü k ç ü 1 7 3 P ozi ttfz m 3 1 ,5 2 , 5 3 , 5 4 ,1 0 0 ,1 0 1 ,
2 9 . 44, 4 8 , 49, 6 3 , 75, 199, 210, Ö z k a n , H and e 6 4 , 2 7 6 ] 0 J , 1 0 6 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 3 7 .3 0 0 ,
2 1 1 .2 2 1 , 2 2 2 , İ4 Q , 2 4 2 .2 4 7 , Ö z k a n , M u s ca fe ŞeceE 2 9 9 -, 3 0 1 3 4 4 ,3 5 0 ,3 9 3 ,3 9 5 ,5 9 7
2 7 3 , 277, 27B, 200, 2 8 5 , 287, Ö ilta y a , Ş ü k rü 5 6 6 P r a g m ü t ik 1 4 , 5 7 4
2 9 9 ,3 1 7 ,3 8 6 , 4 3 9 ,4 6 1 ,4 8 1 , O jk ö k . E rtu ğ ru l 2 9 6 , 5 9 0 P r a g m a tiz m 2 9 6 , 4 1 9 , 5 3 2 , 5 4 8
4 0 2 , 4 8 3 , 4 8 5 , 4 0 3 ,4 8 9 , 4 9 0 . Ö z so y O p erost 5 2 6 P r c k a p ila lis ı 1 6 4
4 9 7 ,4 9 9 Ö z lu r u n ,. N e c d e t 1 7 0 K 1 8 9 P r e n s S u b a h a d d ir t 3 ü , 4 5 , 3 0 5
O s m a n lı k a d ın h a r e k e li 3 2 4 Ö z ı û r k , H a lil N i m c t u l l a h 2 0 0 , 2 0 i , P n a g re is 1 0 2
O în m r tJ ı K û p itü la s y o r ıîf it t 2 1 4 2 0 2 ,2 0 3 ,2 0 4 , 2 0 5 ,3 5 4 ,3 8 2 , P r o le te rle ş m e 2 7 7 , 2 8 8
O r m a n lı m ira s ı 3 1 4 3 8 4 ,3 9 9 P m lc te r y a 2 3 8 , 4 6 9 , 4 7 7 . 4 9 1
O s n u m lı to p lu m u 3 3 9 , 3 4 0 Ö iL û r k ç e c ilik 3 S 0 P ro p ag an d a Hm , 2 4 5 , 4 8 3 , 5 0 9 , 5 5 9
O s r n m lı 2 9 , 4 4 , 4 6 , 4 9 , 5 0 , 5 1 . 6 2 , P r o te s ta n (lık ) 2 3 , 3 8 1
G 3, 6 8 . 9 5 , 1 0 1 , 1 1 7 , 1 2 4 , 1 2 6 , P r o te s ta n re fo r m a s y o n u 9 4
1 3 5 , 1 3 7 , 1 5 0 , 1 6 3 ,1 6 4 , 1 9 5 ,
P P r u to -T iir k le r 3 6 4
1 9 0 , 1 9 9 , 2 0 0 , 2 0 1 ,2 0 2 , 20 3 , P a m u k . O rh a n 4 1 0 r ro u d fıo n 2 5 5
204, 2 2 6 , 2 2 7 , 22B, 2 3 5 , 236, P a n is lim c th k 2 4 6 P r u d h o m m e . 5 u lly 3 9 4
2 37, 2 39. 242, 247, 24 9 , 273, P a n is la m iz m 2 1 0 , 2 1 i P u lla ş t ır m a 1 4 7
2 76, 2 8 0 , 2 82, 2 8 7 , 2 9 7 ,33B , P m v ra m t) 4 3 4
3 4 5 , 3 4 2 ,3 4 8 , 3 5 3 , 3 5 5 ,3 7 1 , P a n o tto m a n iz m 3 1
3 7 2 ,3 7 4 ,3 7 6 , 3 7 7 ,3 7 8 ,3 8 3 . P a n liir k ç ü lû k 2 İ 0 , 2 1 1
R
3 0 6 , 3 9 3 , 4 0 6 , 4 -1 9 , 4 2 2 , 4 2 7 , P a n lü r k is tlc r 4 9 1 R a b ıta 4 8 6 . 4 8 7
4 2 B , 4 2 9 , 4 3 5 ,4 4 1 ,4 + 4 , 4 4 6 , P a iK ü r k iz ın 2 3 9 R a c in e 3 7 2
4 4 7 , 4 4 8 , 4 6 3 ,4 6 6 , 4 9 3 , 49 5 , Pupa s u ik a stı 4 0 6 R a d ik a l la ik lik 5 0
5 1 9 ,5 2 2 , 5 2 3 ,5 4 6 , 5 4 7 , 55 5 , P a r a d ig m a 2 2 7 , 3 4 4 , 5 9 0 , 4 2 3 , 5 1 3 , R a d ik a l s c k û la riz ıt) 61
55 8 , 50 0 , 594, 595 5 14, 543 H ıidyo K n n / rr n n s îrir ım 2 8 1
O s m a n lıc ı 9 3 ,3 5 5 , 4 3 3 P a r is K o m ü n ü 5 3 ( t e i n i F e r it 5 2 7 . 5 2 0
O s m a n lıc ıla r 3 5 6 P a r i * Ü n i v e r s it e s i 5 7 4 R a s y o n a liz m 3 1 6 , o l 4
O s m a n 'ı ı c ı l ı k 4 8 , 4 9 , 5 7 . 1 1 5 , 1 4 7 , P a rti 4 6 ,5 3 , 0 0 , 3 4 6 ,4 0 6 , 4 2 9 , 4 8 8 , T ta s y o n e fte ş tır m e B I
1 9 7 ,2 1 1 ,3 6 3 493 lîa s y o n e llik 0 0
O r m a n lıla r 1 9 8 , 1 9 9 , 4 6 1 P a r la , T u h a 3 2 , 3 1 3 , 3 7 4 R a ş id .Y a s F ı L 9 9
O s m a n lılık 06, 2 0 0 , 2 0 2 , 2 0 3 . 2 0 4 , P a r la m e n L t r iz m 5 5 1 R eaya 6 3
2 0 5 , 3 4 2 , 3 5 1 , 4 4 - 1 ,4 6 1 , 4 6 2 P a r la m e n te r d e m o k ra s i 6 9 R e c in g u t d e n i 4 3 1
 D İ Z İ N

R e fa h P a r ü s i ( R P > 9 7 . 171 5 0 7 ,3 1 0 , 5 2 3 ,5 2 9 , 5 3 1 , 53 2 ,
R c f a h y o l 1 7 1 , 1 7 2 , -159 5 3 3 ,5 4 2 , 5 4 5 , 5 5 4 , 5 7 1 , 5 7 6 ,
R e fe r a n d u m ( 1 9 8 7 ) 4 5 9 502
R e f c l P a ş a ( a y r . b k z . B e le . . . } l û ö Saglarıı, Haşan 5 79
R e fo rm 1 8 , 3 B , 4 5 , 5 2 , 7 6 , 8 6 , 9 3 , S a ğ la m c ı, K a y h a n 5 0 9
1 6 5 , 1 6 7 ,1 6 0 , 1 6 1 , 1 8 3 , 1 9 7 , S a Jd -l N u r s i 5 6 1 , 5 6 2
2 0 2 , 2 0 3 . 2 0 4 ,2 1 5 ,2 2 2 , 2 3 5 , S a in t-Ju s tc 5 2 0
2 3 8 , 2 4 4 , 2 4 5 ,4 6 0 ,5 6 6 , 57 1 , S a iL H a l i m P a ş a 3 0 0
590, 594, 596 S a k a , H aşan 1 0 5
R e fo r m c u lu k 1 3 3 S ak ary a Sav aşı Z a f e r i 1 2 7 , 2 4 3
R e fo r m Ism 5 1 S a k ı n c a l ı P iy a d e 4 8 2
R e h b e r i M a a r ife ! M e k te b i 2 3 8 S a k la n b e r , A yşe 3 2 3
R c h b e r -i T a lıs il R ü ş tiy e s i 6 4 5 a la ia r (D ik ta tö r? 2 6 4
R e t c h 111 ( A l m a n y a ) 3 8 , 3 4 7 S a lta n a t 2 2 3
R e ji m - a s k e r b a ğ l a n t ı s ı 1 5 7 , 1 5 9 S a lta n a tın K a ld ır ılm a s ı 3 2 0
R cn an , E m cst 5 3 , 5 4 , 3 4 9 S a m ip a ş a z a d c S e t a l 4 4
R e n d a , A h d u lh a lik 8 2 Sam su n 1 1 3 ,1 5 0 , 181
R e s im li K i t a p 4 3 0 5aeı F m n s i s i m 5 0 6 , 5 0 8
R e s m i i d e o l o ji 1 9 , 2 7 , 7 6 , 1 1 4 , 1 5 6 , S û Jıû f > r A h l a t 3 0 3
1 57, 159, 1 60, 1 62, 169, 172, S a n a y i D e v rim i 2 5 3 , 4 6 9 , 4 7 0 , 4 8 0 ,
176, 233, 234, 362, 425, 436, 49 9 , 521
4 4 3 , 4 6 7 , 5 2 9 ,5 7 0 ,5 7 3 ,5 8 1 , S a n a y ile ş m e 9 9 , 2 4 6 , 2 8 3 , 2 0 0 , 2 8 9 ,
2 9 2 , 2 9 6 , 2 9 7 , 2 9 9 ,3 0 1 , 30 7 ,
5 87, 593
R e s m i i d e o l o jin i n T a r i h ç i K a y n a k l a n 3 4 8 ,4 7 3 .4 7 0 , 4 9 1 ,4 9 9
313 S a r a ç c ıfc lu . Ş ü k r ü 6 1 , 5 0 5
R e s m i S o s y o l o ji 3 4 9 S a ra y b u rn u (İs ta n b u l) 1 4 3
R e s m i ta r ih 5 2 6 Sanbav 70
K e v a n ş iz m 5 3 1 S a r ı k a m ı ş f a c ia s ı 3 5
R e y , C e m a l R eşU 4 0 6 S a r u tıa n (M a n is a ) 5 4 7
R ıs a Ş a h 2 4 5 S û fd n e a j N i f a n l ı ( O p e r a ) 5 2 7
R is l , C h a r l e s 8 2 S a y d a m , R e fik 3 5 6 , 5 0 1 , 5 0 5
R o b c ri K o le j 2 4 3 , 4 5 8 Saygu n, A dnan 3 9 2 , 4 0 6
R o b e s p ie rr e 5 2 0 S a z a k . E m in 2 8 9
R o b in s o n C r o ııs e 6 2 S B F ( S iy a s a l B i l i m l e r F a k ü l t e s i /
R o m a u r ih i 5 1 9 A n k ara) 5 3 3 , 5 3 6 ,5 3 7 , 5 6 4 , 5 7 4
R o m a y a s a la r ı 2 2 6 S C P (a v r, b k z . S e r b e s t C u m h u r iy e t
Rom a 68, 345 F ır k a s ı) 1 5 4
R o m a lıla r 3 3 8 , 4 0 3 , 4 0 4 S c lıa n tr 3 5 6
R o m a n tik u lu s ç u lu k 1 3 9 S c h o p e ııh n u e r 3 0 2 , 4 3 1
R o m a n tiz m 3 7 4 , 3 9 0 S cflo p cN fl4 !n rı'lJ c A h ld fi F cla c/ csi 3 3 2
R o m u lu s ( M it o lo ji) 1 5 0 S c b it ıir r c ş c ü ( D e r g i ) 2 0 5 , 2 0 7
R o u s s e a u ,Je a n J * c q u e s 3 3 , 1 5 1 , S e ç im le r 6 2 , 6 4 , d İ , 11 9 , 1 3 2 , 1 6 5 ,
270, 520 1 0 1 , 2 5 9 , 2 6 0 , 4 4 9 , 4 5 9 ,4 6 0 ,
R ou sseau cu 2 2 2 5 0 7 ,5 5 1 ,5 5 9 ,5 6 0 , 5 6 4 ,5 7 3
fto y , M .N . 2 5 2 S e ç m e v e s e ç ilm e h a k k ı 3 2 6
R P (a y r. b k a . R e fa h P a r tis i) 1 6 6 , S e k iz le r 4 5 6
171, 584 S c k ü la r iz a s y o n 3 7
R TÛ K K anunu 4 6 2 Se k ılla r ım 5 8 , 6 4 , 2 0 8 , 2 0 9
R T T JK 4 1 S t k ü lc r m illiy e tç ilik 5 3 3
R u m T e h c ir i 8 0 S c k ü l e r l e ş m e 200% 2 0 5
R ı ı m SÛ 6> Tnm et ( D e r g i ) 2 0 5
f iu ı ı ı r ii 5 0 2 S c b ııik 3 1 , 2 2 0 , 3 J 8 , 4 3 4 , 5 0 2 , 5 2 7
R u m e li 4 0 8 S e lçu k , İlh a n 1 6 2 , 1 6 6 , 4 7 8 , 4 7 9 ,
R u m la r 9 3 , 2 1 0 , 5 4 6 4 6 4 , 4 8 6 , 5 0 9 ,5 1 0 . 3 1 1 ,5 1 2 ,
R u s Ç a r l ığ ı 4 3 9 5 1 3 , 5 1 4 . 5 1 5 ,5 1 6 . 5 17
R u s D e v rim i 4 5 ; 4 9 , 2 8 5 S e lçu k , S a m i 5 9 0 , 5 9 2 , 5 9 7 . 5 9 8 ,
R u s Im p a r a in r lu ğ u 4 9 , 5 2 5 9 9 ,6 0 0
R usya 3 1 , 5 2 , 6 6 , 9 5 , 1 4 4 , 25 ü , 2 7 2 , S e lç u k lu 4 5 . 3 3 9 , 3 7 5
3 0 7 ,4 3 9 S e lfk o lo n iz a s y o n 2 2 1
R û M v ı 5 ilı« (e 3 9 2 S e l im S i m T a r e tin : J f a f r r a J a n m 2 8 1
S e n d ik a la r 5 6 1
M u a h e d e s i) 1 4 0 , 1 5 4 , 5 2 8
S e v r z o r la m a s ı 5 8 7
S e v u l t , İ s m a i l H a b ip 4 0 9
Sezer, A h m et N ecd et 4 6 2 , 5 8 4
S h a k e s p e a r r (W il)ia m ) 3 7 2
S H P (S o s y a l D e m o k r a t H a lk ç ı P a r ü )
3 3 1 ,4 5 9 ,5 1 0
S ık ıy ö n e tim m a h k e m e le r i 5 9 6
S ık ıy ö n e tim 5 6 0
S ı n ı f A ç ış ı ru ia)i A c g e l iş m i j l i k 1 6 6
S u p la r 2 1 0
5 ila h lı K u v v e tle r B ir li# 5 6 6
S in ıır ıe r y e n le r 3 4 0
S in a n P a ş a 3 7 2
S in c a n (A n k a r a ) 5 0 5
S i r M o s e ly 4 6 8
S ir e r , R e ş a t Ş e m s e tt in 5 0 6
5 i r m e n , A li 5 1 1
S iv a s K o n g r e s i ( l î y l a l 1 9 1 9 ) SO ,
2 1 7 ,2 1 8 , 4 8 6
S iv a s o l a y l a r ı 3 6 8
S iv a s 5 9 5
S iv il A t a t ü r k ç ü H a r e k e t 2 3 4
637
S ir il b û r o k ra l 2 3 6
S iv il d in 1 5 1
S iv il i k t i d a r 1 7 0 , 1 7 1
S iv il ir a d e 1 6 1
S iv il s iy a s e t s ın ıf ı 1 5 8 , 1 5 9 , 1 6 0 ,
161, 164
S iv il ş id d c l 5 1 0
S i v i l t o p lu m 6 0 , 6 1 , 7 J . 7 2 , 1 5 8 ,
i 7 2 .1 7 3 ,1 9 2 ,1 9 3 ,1 9 4 ,1 9 6 ,
2 7 8 , 2 9 7 ,4 8 7 , 5 6 8 ,5 7 7 , 5 0 5 .
5 8 7 , 5 5 8 , 5 8 9 , 5 9 5 , 59B
5 lv il-a & k e r b a ğ l a n t ı s ı 1 5 9 , 1 6 0
S iv ille ş m e 1 6 8 , 1 6 9 , 5 9 6 . 5 9 7
S iy a s a l b l f ı m 1 3 6 , 1 5 7 , 4 7 9 , 4 8 7 , ''
5 1 1 .5 1 3 .5 9 3
Siyasal meşrutiyet 3 0 4
S iy a s a l F a n i l e r K a n u n u 5 9 7
S iy a s a l r a d i k a l i z m 9 0
S iy a s a l y e l p a z e 5 6 9
S iy a s e t O k u l u 3 1 1
S iy a s e t s o n r a s ı s ö y l e m 5 9 0 , 5 9 1
S iy a s e t 1 4 , 5 0 , 8 2 , 8 5 , 9 9 , 1 0 9 , 1 3 9 .
1 5 4 , 1 3 6 , 1 5 7 ,1 3 0 , 1 6 0 ,1 6 5 ,
1 7 0 ,1 7 2 ,1 7 5 .1 9 1 , 2 2 0 ,2 3 6 ,
2 4 6 , 2 7 2 , 2 8 2 ,4 6 2 , 4 6 3 , 46 5 ,
5 1 3 .5 3 1 ,5 3 3 , 5 3 7 , 5 3 9 , 54 3 ,
5 7 2 , 5 7 3 ,5 7 4 , 5 7 6 ,5 7 7 , 50 0 ,
5 9 0 .5 9 3
S i y a s e l û s l û i m a j] 1 5 6 , 1 5 0 , 1 6 0
SLavLar 3 4 6
S m e la n a 5 2 7
S m ith . G , E llio t 3 5 9
Sad tH » ve G o m n r e 3 7 , 4 4 7
5og u k Savaş 4 1 ,7 2 . 105, 1 5 3 , 156,
1 6 1 ,1 7 4 ,1 7 5 , ) 7 6 , 1 7 7 ,1 7 0 ,
1 0 2 ,4 2 3 , 4 5 2 ,4 9 7 , 5 0 6 . 5 2 4 ,
5 2 5 , 5 3 4 , 5 4 4 .5 5 3 , 571
So k arn o 2 45

S S e r b e s t C u m h u r iy e t F ır k a s ı ( S C F )
Say 52 2 . 523
S a d a k a t P a k lı / A n tla ş m a s ı ( 1 9 3 7 )
2 1 5 ,5 2 6
S a d a k , N e c m e ttin S a d ık 6 4 , 6 5 , 1 0 2 ,
103, 104, 105, 3 4 9 , 350, 5 0 4
Şn A n - y ı }J a k 2 4 0
S a d d a m H ü s e y in 4 5 9
S a ta , F ty a r a t 1 9 7 , 4 4 7 , 5 0 5 , 5 3 0
5ag 1 4 ,2 0 , 2 3 ,2 4 , 2 5 , 9 1 , 1 İ 7 , 16 1 ,
1 6 3 , 1 7 5 ,1 8 3 , 2 0 8 , 2 0 9 , 2 1 9 ,
2 7 2 , 2 8 8 ,3 5 6 , 4 5 2 , 4 5 8 ,4 9 9 ,
3 8 , 6 0 ,1 1 3 .1 3 1 ,1 4 3 ,1 5 2 . 20 3 ,
S d 1 4 .1 9 , 2 0 , 2 4 , 2 3 , 2 6 ,4 0 , 9 0 ,
5 0 3 , 5 4 4 ,5 5 5 . 5 5 6 ,5 9 3
S e r b e s t p iv a ta e k o n o m is i 5 4 1 , 5 B 6 ,
587, 600
S e rc e ], S a h ih i 5 0 5 , 5 0 6
S e n e ], Z ek erL y a 6 5 , 6 6 , 5 0 2 , 5 0 ö
S e r t u ğ lu , M u r a t 4 4 2
S e r v e t-iP lln u n 6 4
e d e b ly a jA 3 7 7 , 3 7 9 ,
3 9 0 , 4 0 8 ,4 1 0 , 4 3 2
S e v e ı ı g il, R e f i k A h m e t 4 4 4
S e v r A n ıla ş m a s ı (v e y a S c v r e s
1 1 7 ,1 1 0 ,1 3 2 ,1 5 3 ,1 5 4 ,1 6 2 ,
1 6 3 .1 6 6 , 1 6 7 , 1 7 3 , 1 7 5 , 103,
2 1 8 .2 1 9 ,2 3 2 , 2 4 5 ,2 3 1 ,2 5 2 ,
272. 266, 289, 292, 296, 407,
4 2 1 ,4 2 0 , 4 4 4 , 'h ).5 . 4 5 2 , 4 5 4 .
45 5 ,4 6 0 .4 6 1 ,4 6 7 .4 7 0 , 4 7 6 ,
4 7 7 , 4 7 8 .4 8 0 , 4 8 2 , 4B 3, 4 8 8 ,
4 8 9 , 4 9 0 .4 9 2 , 4 9 7 , 5 0 1 , 5 1 0 ,
5 1 1 ,5 1 1 ,5 1 6 ,5 2 3 ,5 3 1 ,5 3 9 ,
5 4 1 ,5 5 0 . 5 7 3 , 5 7 4 , 5 9 0 , 5 92
S o lc u la ş m a 5 7 5
S o lid a ris l 5 3 2
 oiz \

Soivhtt t t r 2M . 4 3 8 ,5 * 8 Samerbûrk 76.3 2 0 . V I :p - z ;r r < :4 5 ,9 3 .150. 166. 236

S o .t t f M i t . V Y e m e r ' * ' 6 . -*6 r> 5 T jj7 .f r x * ı ? ? A . 3 > 9 , X\* 2 4 7 .3 7 4 . >71. m > 37». , T4.
S 6 i i £ t r . A v h fU î > ? 5 ,f'U»r.rr,: --Hİ 353 Î 6 ‘>. - n 'v , 4 ; e . 4 3 2 , 4 3 6 . - 1 7 .
; 5 1 8 .1 3 3 Suuaî >>bra 22 4 38. 514. 576. 517
Akli* 383 S»;n u k r *13 550
S -'N V il I h u w iR ı Z r a 37b Suw r B jP i-b.'!;•-•■ 78 i 74R-:«natı, :1ar M8
S )U j : d c în o k r i« 1 5 3 . 2 i*>. 8 w r ?v a . r’ n u ' . 4 0 8 , - n » , H C î« w y . i c ır a ! 1;u s r u İ0 >
*9? Süîg'Or. i 4 l a r . a » . S e k l i ; k i i t : 7 7 0 . 2 Kv>, 2 ‘ ’
S v > ’<v»’ d r r a c k ı a : 4 > 2 4 6 1 . *> 75. ' 7k 7 7 ? 278 2 V 761
>#> l a - h a r . A ;> i ı : l L » k l u r u l 4 39
.‘s ' - v â ;.^ î K e ^ I ız :» i l o 7a r J c :% 4 1r*\aü < v e v .ı / r v « » i‘ 9 2
S o * r i t a ı k V ,lu r I > :n e £ ; 3 8 2 îahmk^vv,. Ia h ‘-în.V»l. *■‘'8 2 a.’ .h.’ tti s « ' . . 4 1 5 1 . IV 4
S m p a iıv r k J .'p J u r ’ i s d W w « d f W f ^ t* l a ı ı h .» i k r r :v ı .\ * r .» > ; i >9
/ b a u Jeîo jv tfcv f 1 .7 [>\Ti:n- ' K^aaru - l-.k.'.ah: Ia *Jf4 t I 4 »
Sc fc V iJİtstk - 3^6 7 4 ,9 3 . 207. l ' î . 328 7 « w " r h'>f/» ;w « z M e ; 5 0 ”
'“'V ’ i ! f ; , u A s : ! $ ıw < « 4 8 9 C c p h t'M 3<' 1.İ5.KI-, Y » i . t c l 41»}. 457. 529. >}4,
S - > ' ü , ;^ ; s ./ İs'Jfruyet 1 6 6 . 3*C Rarvru c ' üi B a u .r, 3 * 0 , 3 r4
S o s y a ls e n } î *« . 4C , 6»;. « * j ; o 3 , Ş w k ı A rcx 1 /1 u M « » b . a j •. H u k v k 1 : MM - 9 . 6 * '. 1 0 4 i .9 1 7 0 .1 7 7 .
133 > • ;. > 3. 2 ; 7 . 2 1 9 , 7 2 ? . 218 1 '6 . 177, 1 İ6. 714. 716.
2Y , 7V « > ': • M > . .5 1 4 , 3 4 0 . ŞarV.tV.k 21 7 '1 . H l 32; 326. 385 » r
38 i. 3 6 V 389 * * 3 . 4 .V S . 4 4 4 Ş.-a tffiü I\ ü y u $ 3 9 ’ f > l . **1 9 . 5 4 7 . *55. » 6 V "İ
4 îr: . i/ 4 4?6 4 7 t î, a / 5 , 4 8 1 . &\'m: >57 596
638 484. W j 4üs V 8 . >1.■•», > 3 2 İ^ h k ll.^ r .u j 77 7». ►•-rt ?Aiî; Yı'^’im-.oevî
— > S < ), 3 / c 392 îvi’ı.k S.S4/IH4 1 İV. 1.2' 1 7 :. 122
V - .\ ü İ s V ," 4,>.| 1 6 4 r \ : y > ı i ' . 14 5 I i'-K I - r k l> 7 R a ; a m v 1 4 1 ■>, 4 >0 .
V s - - v ., U ,.İ J-'pMH 8i ' »• y/l Uik. >8 4 7 1 , 4 7 7 4 2 3 > . '?
>s'V,Â.>U i$? Vrv.4 v,'.-i6svv..r'y.v i\ l » « r u . V' 4
S w y c 'k > j: > 3 >4 1 0 2 . İ H , î> 6 . 2 0 i, 8ZIM 4 -, 97. 1*0 203 - r , >8/ 1»4>- »r 2 2 8
•3ifci. 3 H \ 3 V , 3 6 6 . V < ; İ> er;5a9w a: >88 Je> . U - : 3 k 4 ? 3
v »v> p : P e v n i B : / •t » h z R rk 5* r ; f . M u z a ik * ? !(■<' S?k ;>?::» i 4 , '8 , 60. » ı z», 81.
• v 4 38> ' k i. Y c > Jin k - ı j ı p ' i i- 8 5 . 8 8 . 8 9 . 9 • İ8 1 0 7 .1 1 M i5
S o v y r tk r lk r -:v B> W . 13 5 ><8 m S»ıd b\*r.i * '•vakiaaıru'A 1 7 0 .1 2 2 178 1 7 9 .1 1 7 . İ l ­
l > k 1 6 8 ,1 7 4 1 7 8 , 2 i* !,2 3 7 1923. 8 0 .9 7 . '*4> 2 ‘î l . *«<• l i . i k i . i * i . 7v>7 , 7 1 7 . 2 * 8 .
238 i iv ;4 - : 2^1 : v . : n , V-B 748. 760 İr 1 . 7 7 ; .-
3»H . V ; 4 7 3. * .1 8 , 4 6 8 * r i . î- ^ :^ r v « ;k m I 'i v c r i , ; m ; c n i i > a 2-61 7 8 1 . 7 * - .7 & 6 .2 8 8 2-Â -
494. >47 i'.v- ^. 261 292 796. 300 i » ' i . 30.5 8 '4
V j*J; Kananu 221 B ila l N 4 ' i •0 7 . 11 \ 3 :0 32o 156 l4 0
.v ^ v tia n . M s îh îtıv t l i V , 4 7 > S " ı» M >7 1 5 » ', l > v i“>. 4 8 4Sf5 4,«9 49f 491
s .> v k î ; ; m 4 9 8 87 4 9 ' 5» ' ‘>75 s i l . 633 >34
So\r>4İ l . h a n u İ 6 2 İ 86 4 7 9 >.'vpn./ır. 530 313. S 3 0 .5 S ; 5>2 - o ;. V 8.
Sv>; V Jİ, M ü m t a z İ 6 7 , / İ V , 29< - 4 / 8 . >5* 5 9 4 . ‘> 9 6 >9‘ > * }« . 5 v V
-«’-'y. 4jv ,->c3 Tek ! e :u 477
^ ': r v î i ı : c c ; l \ i l ”
T î r s , ı « j> *-» r l J T J
S o .- u u r g e ie r K 6 t r . J 4r.i>î »ahuÂı R*»a 192 î rk H 2 C 2 .2 6 Î
: r .{* > r r ^ \ t> ” 4 İ 2 3 9 . a»hau V»3 l f kek î:n r . >7*
Mv-V> >:■> 1 'i ^vM 4 !* ' lîk .n ;a ::..-4 l0
v a r ıa i> l İJİ-ran 239 24rt 1 e k : a A ip 3» k 6 0
S j\ r u c r . î l p ’ H c ı ; ; î la k llM k k 1 7 3 . 1 - l t * l ; . . ' k : a a ,9-:-
S j v v PcdvJPi -'7 >: 7 - 8 1 7ak-;r. M'-kCn Kar.r.a’j 19 V ' 11». l
I f k r i v k l k i C ^ î l J R ^ •' c lr î v '■ " *
5 S\ B m r h ic z S r * w i e 7 B ı : s ^ » ; " 0 . 145. 781, 5C3 ' T c m r f k »>*r M erS iK i 1 6 7
>74 l .;k > . : r . , \ . var>i” J ' 1 4 1 T e r v H U îS 'v i ı k V
S t^ İB i J c s r f 38, l 3 i 1 4 4 .1 4 5 . ;> 2 î..k»:tr *1:4: «I)i‘T >•-! •-'1 l t H ;;i î > » K K r jr . a i 21*
2 5 1 . 4 b j . - x '4 îa 'a l r«5V M , >1° l e p ı N İ e k '. J a ^ V a N 'Z M ra rtriR 4 4 7
S î a i u k o u 'v 'v > >4 I z 's r : :r y , n 4 V I f A k k ıjv r v r ' V.r.'r.v.t) /t l n ^ .
M K 3 3 7 . \ 8 >. 5 8 .7 \f 7 /<••' v e K u ; a k ;
i .-lın-. 3i ' c\.‘, 1 5 1 1> 6 , 1*>7. 14.3 5 2 “ ; •>
<v4 a»ı 35” liX~W \'A'i : > ' * V>&
S» X t ' k r : . A ilo - İ İ “ ” I Jr . o k *». x v- BO 5 *8 > :. V - 7 , V 70
S lr .:\ ::ı> k v 3 < J7 T *?•. î vrhm 442 4?2
S»; M » ;k e :r e a * K a tn .! 4 38 .« îo » , İ I a l 4 « n -*22 T « » T iz r r 1 76
8^ ?<k i 344 ]*»».►: 64, -',2 l c '» k j'.'* t ’• 1 K a n a ra 1 5 7 ''
S v k z n < > a a v r» ‘ i G ıd s e f ? * 8 , 21 * 1 . liivu. HaiUH v*3 7 >8 7 > 5
7 3 2 . 4 6 5 . 4 0 8 , 4 7 } . *> 3 . İH , 1-uıkut ıy> î o ’- a b : < l “ v j> :v e f o ı u m a . l v ' 4 -
’' 9 2 y i' y îı y it» . 1 1 4 , 2> 1
S a k a n a b ır a *ı t a ;r .:; 5 > >y” . îv.3. ’>9ü (vv 1 e v l i k i - ; k r » v; 1 4 5 1 2. 3 7 ‘ î 'H .
S a * ; > f e ? ;> lv t .: -J 2’ 1 aapo:or. .'b rü tt ’ IrnvSı ,*vv 381. 4 3y
5 ' av; v < 1 6 6 1 , 2 4 2 ilH .iv ” 392. '8 8 '9 9 . 4-v' .ı ,y>, 4 7 * 4 L c v k i i . l.-< ir ;v .n K * n u a v - 7 1 *73,
Sı;.surlttk Skaidafe - Kara« 482. ^8: 43 i > 7 7 .5 7 3 ,5 7 4
584. i a'uıa^îirBU 1 H? .’*;,•I'/. rt’fwnf r/'•>••«b.-:'*’-
6u;*lı ARİ^a »83 I ır.rkT ve;. lU avlalkJ'. Suphi f-;. 81. Tark/v 340
•*C -.U A r c \ j n Ac^J»n 4 7 3 14.T «V 1 :. a a î> î 1 > 3
S u l. r s r a n N u i i: 1 40 laRv-1. Pevzıve 0 Jx .ı:.Îjh 2M 66 , 7 6 3 , 2 6 4
S u lo v t R a a P.»^ ı 3 ? 9 îa n v o k a h : : 3 8 7 . ^ 3 ’8 i *85, IIÇ M - 4 6 8 1 a - k ıv c l^ c i \ s iA v :
386. >3 k 388. >88 J-k'Tvi'
O u n c r . N u r iil% th I- m ; 261 Iar.r...î.r. J> ;x a n ı <1619 y\ 487. T ı-ııv r i a n e r * ' T . 4 '3 0
 D İ 2 ! \

: ı r : iv tk ıv " w* P a ' î i w ' i* * , v * r. * 1 K A H < 4 7 , *>{\' I ü :k .> t- S k ^ v a lı s î r a v k y l vp K A y lu

I ı r a n 4 3 7 .V + 0 . 4 * 6 , 4 7 8 ın k M cd crü K a n « n ü 32 6 P ? t 1 .s ; ‘>6-7
T K A h .'av 7 bkz T C trk K u l u » .r r.ü T ü r k N e ^ i o o : K ır -.ç r e & ı 3 9 5 1 ü r k r v r ■ k a y a lıs ı I-'arr^M * 8 8 . 5 6 1
.\r^rcnu ! :>*o T ü r k ;>• ü k b t ı 4 C . 6 4 . 9 6 i î 3 ,1 1 7 . I ; . r k . w je k V r Î A t- r .k ü k ı;: A . ^ 7 * . }
TKİ • I i ç k i y e R r m u t a tı s l h r k a v , ) 3 6 8 ,3 6 1 465 I .*rk.%»- l ’ i k c %»• K ı « '" - r H w l^ :
?l* T ı > :k r a s v o r .a I ü 'K '4 3 1 5 . 7 5 ü G r ;v ! Po^kaaü^: 181
I K î' I . ı r k i } c K onavvU iv’ ? a r : : v . ‘ I u :k Kic: t r ü ^ 'ı * n u 316 1 ü r k . v e v e ı ' î i ^ ı k 'p » A îr .t r r - h * a :p s ı
2 5 i. 7 '* 4 6 4 , 4 6 -y , 4 7 8 ig * I u î k io ü r M in ^ ı . 3 İ 6 *35 ' 7 0 . 3 \ lh - 1 6 2
' ' ' k c r . M rO .n 1 6 * T ark K u v > « ! ? : ' . .k»yr b f e i iitk.ytdt ^aldaşUvna 3 ^ « 3 .3 9 ,
I 4 .^ 0 7 A l; İ h s a n 7 ? 7 Î5 K , 2> * > 3 . İ M , 1 5 6 . 5 ö0 341
I * r .g u y . 232 it>;, i8 r w *5’İ r f c iy c >V"- jyaz(r ‘ *P A . 1 6 9 . * 7 ^
'1 o r g u ^ . I ^ t o m î L’ k k ; 7 9 * - 181 I U îk *» U h l î K ü ^ e l l î T . hv H ü’ R ı f t l ü - .k k ü r , R e h a 0 £ t t 7 > 3 0
l o p '. u m a v k e r h e £ & & : x ; 1 5 9 K a r * « r *u IS*. 564 T ü r k lc r 1 4 k i 9 8 2A İ >10, 220,
T o p l u r v c e d e h jv a i 4 4 4 . ;<r«t S .f ılh ît K u ' î f £ > r ; V f 248 3 1 3 . İ l 4 , 3 3 9 . 3 * 0 . .3 5 2 ,
l o p » * M a h s u l l e r i < y .w > 5 A.‘a £ .r 3 \ p . I/ » 1 8 4 3 5 5 . 3 5 « . v v ;. V ^ , 3 ? 3 .3 ’ 5,
î o p r â k R e K ” » n u 7 2 6 . İ V * . > * .* 4 j\ \ I t p e 5 x'îf *8 2 - 4 * 3 . 4 9 * . 49> . > 3 5 .5 4 6
4 7 « . .,7 6 . < 7 « 7 ü rk s .- tb K o n g r v i î 2 0 3 . 2 2 * I û ' k î c j ’J , - Redtv ijt*6xlürt 7 8 1
5■•'"•ah Yttftu “ ** T -rtrk T a ; . h K ü i a r v ; 'xvr h k .r T İ K : 7 c : k l e n r . k a l a b - .;ıü ü 3 > ü
} o r t ; n 7 . n . N e , ,[ ' I f iî İ V Ok k v , 2 2 1 - 2 2 8 , 3 5 8 . 3 6 .\ V ' 2 . J 9 - Â î r ; r ; Îtîr tiî» Î 6v
îo V İH c ı.ıİ **>8 V 6 . +42. 5 7 8 5 8 (2 K û - i d f ^ r . r k 3 9 0 . .3 9 4
l o t o ’ 05: 9 ü T ü r k : ^ ; . h l< M İ 6 Î . 2 2 » 276, 778. 7Ârrîr^K*. I&ğnlteniG*,
’ .Vy - . h v A r ^ l J 3 39 3 5 » , 3 ’; \ 36 .0 , v O 3 6 3 , .5 6 5 , 31. 33. 198. 202
7 :V * î n , V ; V :’. ü - t . - r T , * * ' 4 M İ 4 .-V 7 -.*- ^ g ı . 3 9 6 '7 9 :> 50 394
4 ’ ' üT . u»5* la -- . " * y » A v ı ikiiiM’i •*!(# 1 u :k le > ta .lt n f * v
lA r ü ü r s 5 0 - ,-»P . * c - . 34 1 B r k l c ş t i n n e / T « ;r k > 4 .”.»r 3 4 , 8 * .
1 Y cd *t 7 > 7 , > 57. »M ' rk 1 r..v<.‘ £ v :.* h K a r l s a i s * D e r a e g î 9* A V , 2 0 ' . 2 2 8 , 7 .* 9 . 2 3 1 . '3 7 .
■ ii- 4 t> 8 , 4<>9 4 7 ' 337 3 3 *. V 3 4(T 5
1 A ; a g - v, M 3 A t a ş 4 ,' 1 «• V 14.7.2» *'4 . 2 6 8 , 2 6 9 . 2 7 * 4 , 2 .8 3 . l u r k l v k .'6 . 8 4 , 9 i ' . 9 1 . 1 4 3 , 33 6 .
Ita H u s g a rp V ıv » ; * 9, 4 3 » 4 4 4 . *6^ 33' 3 3 9 , 3 * 1 , 3 4 7 . V + 3. 5 .; 3 .
» ~ k v , 7 1 8 .7 4 0 , k i V f -.i A n-^ îers.'H | 4 3 5/9
ı o .k - v İv r* A Î.T M r. î '\ a r e £ A r .L r ^ r - ı v î v a k v jf c ı j; *01
I i ı 'v J i l a H 2 19 *0 V « l , V -+ ; a, 4 J : Alım KJah1.1 * 3
İk i V ı r k i y i » R a d y o I ı- > v ..- v ;- .r .ü ■ ü : k Y< 4 - 3 . 3 8 i1 7 U S I A J 2 >0 7 , 6»-\>
O l, 4 "7 , 575. *7 8 V 'V 7 » - » V k - - a r . * r •' y v w :*fî> » r J u ie n g ıL C > ı n O r t a n 7 9 0
I R I ? 4W ;rwV4
T ıu r a a r , & k * r : x 1 0 5 . 4 4 7
O K i " ı r k N ’ aM i K ’ iv w :ln : 2*
ȟ rk v o K o r a ., o *
V - k ;i i * V
.16 IV ö . 1 1 5 8 . 1>9 160, İ 6» I ; r*sr i } JrN > u M ıa ih a ıîe n l V v -K la h 1 h-MMİs ’ H
16 ?. İ M . :w » i 69 I ; ; 7 K'P.pf»- ı>,\ Ik y i» , i a h M 4 } 8
; ~ 3 . ı * k v ; >> >>* ■ ^ v - ;. 1 ü t k . ,■ a--j . t t v . 3 4 , 774 ' » la fi ftr O ^ n a a n 5 1 1
5 6 0 . y . 'i 5 .3 5 2 8 >80 l ’-r k , a k r 7 7 - T İb m v . R p p j O v »î * 4 . ' -A 3
1' K I y ı k 1 0 Î ; 1, K u ı u m u * - 1 9 , I S t iv l> $ .T # ' ’ V: 1 ’iu s v A n t a n ı } I * i
4 > 7 . 4 7 ;r , 4 2 3 5 7 8 . >80 l i r K m - u jp ü r * w - 0 . « : 3 2 3 4 . ^ -8 , T’.uv 6 >, A 6 , 1 6 7 4 3 7 . -ı* 1 4 5 0 V
7 i K İL h ım 3 i« 392. M 3 1 T «6 V IÎ4 ..-IM p » o ;ırM 3 > *
T ü iu v a l a ' i k / ü fe r 1 6 ' , İ M , İ v * . îü r k .a la k 31. > * k >0 . M *. 1 4 « , ’. i c s . i l K ü ; : u j ü f . t İ J ’. e V c : ; 7/ : * ‘1
667 1 9*, '.->8 2 0 5 '2 2 35. 3 v», 7 ’i c v a k 1 sü>î : 8 *
. u p çav M e t e *>- 596 Hj ;;%i v-o. 3$2 Vİusi;İ^küiî98 >05
l-rsfca:;* **> I ü ;k * > . 4 ' ; v u s * a " 2 “> 5 5 3 0 , 5 1 3 . 1 iu î a llık 7.
I ü ta ! v 182 ^5>. y - 1 İ H & ç u k k 6 2 , 1 1 8 . î ' 4 ‘* . 1 * 8 . 1 * 9 .
, i ı î . '" . ' - s r ■ J u ^ lî I K V ’' . 3 *. ; ü :k c ;> . M u s t a M -*:• * 7 0 4 . , V 3 , > * 5 , * 19 '- ••«, ü " . ‘
I ir »” ■'s .- . * .n 7 0 6 I ••;k/.>. » x ;n .- r 7 3 8 - i ; 479 515
Iur.ra ı •* v->2 It ri .v lt-n v r î c ’ i 2 > 7 , 3 7 0 , 3 9 8 . I > w » v ü i* jk -ls lf tn '. k . - . v . : h ; . 1 - 9
T u ta ;;. * .‘7 * i v . : „ 2 . 4 2 3 . ’* 8 4 + > * , -*9 8 , U l a ş I V v < : 8 1 . 8 6 . « 3 . 'M 1 i !-
İ mi i". ; tV 348 » • 3 4 '} .\ * •- . ,V A 3 7.5 5 3 3 . 5 3 1 . 5 4 1 17* 1 9 1 . I V â , >99 > \ \ . :,V,-
1 c i h a r * M $ t r .u * : > '' •• •> . 3 - 3 . * - ' 9 . > 8 5 2*0 2*4 34* **• * 3 *5 , 351.
I ııîfH a * - ,; i e t f c i n a s ■* *2 1 , . : k : w •\nir»'p’,vk>" . lft k ;v ü w 3> * 3 > 9 , 4 4 i . 4 * 3 . •+;>>. » t k •
l u r . î e ş î o p h ;n * t r . t f j t*v VMrk?.* Vy> *8 1 4 8 7 ,4 8 8 .4 9 0 . *9 2 . * 9 J
iK rfc / ır .M o y .^ O ; ^lur-.AJy. 3 >“ İ v r k .n A ;ir r » | 'o o s ç * î i A n k n » 3 f ' l 495 4 v 8 .- ^ M . 5 2 9 - ' J î , ‘> 9 *
1 ; . r k [> :I K 4 r w ır ,İ4 av ı iv-.;- î "OK - lo r k ;ı - 8 ü-,.»> M i l l e : M e d r s ı a v ı l ’ ln s ia 'a r ^ M K ^ î ’. r . l ’ r : r d * t a v r a u
V . v " . > * x \ 4 l9 . M İ. 5 * 8 T I A ÎM ’ 321 > 1 9 ,5 * 7 K ü T İ e T a n s ı 3.* ‘
L ;; 6 P a n in ö T u î f & * ; .'k’ T » î î i 5 + 0 I * r : k : v c is. İM r . k a v . 2 6 3 . V 7 . ? * •. 1 lüN İa-,,.üa 7»*7 v r
T ü r k K a lk s t l g ıv d « » ? £ ' . 4»>2 u* 8 : N i N ..V 7 7 >
I ;6 İt Vf . ar : T ö 'k î v ı f i^ v . İ V . ü > . - a y : l>k.7 T U ' r j« a r y î a n y ..7 .:r 3 3 8 . 3 * 0 . > 0 6
A n f 'jp ı k o ^ jf C‘ ‘4 . ! î İ . '. + ; 2 7 . ' 49’ 1 s Vsar 101
1 a k b .- n -.H J ü -.i» : k r - : i - t r l o r k i M * ! > , . \ o k ı ! u : N > s > » i> t I s m a r i t a r p . I h a n -8 ' '
II. rü ü ” ' \r>. 316. 33“ i r i jv j T>k.T T K 5 ; ' 4 ^ 7 I V u l - u l *• 1< Î h a r e k e t i 4 * . 4 8 . 5 7
T ü r k i.k v ^ 3 ** I t r r k ’. v e K\HüU'.'.lv: l :r k .r v ı «a v r b - ’ 1 - a k 116 3
T cm İt ?5 t î tr J / n J r V j t , ü j M Ji r/ iü o t IK h -7 1 4 I s a k lî^ ıi. h a - ; ; jr > 1 0 . ? ı l
714 I ü r k ' \ r K o f r .u ” R4 p A 't t t i ıv r K kr İ V a k .M i k * w l « / .IV s 3 ’ > 4 4 "
7 ı î f * . 'J r t . w t f r « a -* r ; 3 * 1 I K i' 90 Z& , 7 -K k • • :.* * , : . - 9 3 l ’lar.*rüzA& }»1 4 4 "
T C 'V ’ fc> 7iâ i " » . 4i F o k j k r İ v , * . ’I V 1 W > y * A 5 :.k .0 .a r V a a ı.v r. l ’îp p iö •Hk»
I r - r k K - .;J .:ı B n r..^ s ? 2 ~ rr» --^ 2> I * v .j : ila k k : 10 2
UrV >r r^. .u*»*v>t 21; 1 . . t k . v r M ıB t ^ > lı r .y ':v .;: K -.TM'.r-a iş a r T u r g v t 4 0 -T. * 0 °
T ü r k K i h V . r ü n a A m v .ı r ı r u 27 7 7V 8 U y g a r l ı k K a t a 3-*>
 D :2 l N

«7zaM R t t s ) a 'd a r . i * l 3 3 eroyc m i j s 5 3 4 Y e tK ş e h ır > 7 6

I T & k d o g ii 1 7 4 3 2 0 ,3 2 2 ,3 3 8 \ ; e u u : u S a v a '*; 4 2 7 Y e s i r i , M a b m » ;: AM
V r v ı y e t c ı f c k 3 7 6 .>'50 V ie tn a m 4 ^ 5 ,4 9 7 Y r a i G c iS -128, 4 4 7
N~K*.V'2 Y t > 0 ( T i ) '.: > 1 9 . 5 4 /
V iy a n a k ' t v s o y . 5 0 4 Y o i k a m 4 38
Û V o n 1 u seh an 3 5 6 Y e îJk a y s . N eşe o 1 .3
' v D ü n y a te m ıs , «3 ’ 409 V n a ı r z ? t n (1 :a n > '' 5CH Y e tk in , S « '4 İ K e m a l 1 0 ?
f ’c İs t a n h ii» 4 3 0 V a / n n K a h p 'y * 4 ? 7 , 4 2 8 Y ;k x d :k 9 8
.Ve<kn&ef 380 Y ıf c fc r .A t e n r i 1 1 7 , 1 1 8 . 2 1 0 , 5 6 6
7<, tarzj S.yasn 49
C ( ,o k . ü a h r . v e 4 8 7
W Y - .t o .i 7 .
5
1 6 2 .4 V İ. 5 8 4
l 'm r a n N a z ı: 4 4 4
U ç ü m C (lu m h u u v e t ( H a c s a ) 2 8 1 W a g r ,w 4 6 5 Y û i u i i < '/V.*-V N a s ı l N>ymü_vo * ? I fk -
L V o c c t t I> û n y a ( « 'H e r i n i ) 1 3 . 2 3 , W a k le y ? r 3 4 7 Y Ö K ( Y a k s e k Ö f / e t ı m K c r u t m ı '.
1 1 8 ,1 6 0 - 2 1 0 İ3 5 .2 İ 9 . 240. W aL crsw »t 4 v 3 . 4 9 8 188. 4 8 1. 4>4l, 57 3
2 4 5 , 2 * 6 . 2 5 0 .2 5 1 ,3 1 6 .4 6 7 , W eb ern 4 9 ? Ye** Ri/dj’f.s: -1; $
- 0 9 , 4 7 : . 4 8 5 . 4 8 4 ,4 $ 3 . > 10. 31« W e ıd e n w k b . F n m z 3 6 0 Y r t 1 6 7 ,1 6 5 , Î6 6 . Iö 7 . 3 4 0 . *4 1 ,
1 ç u jk ,1 D ü n y a c ı l ı k 4 8 ? , 4 8 8 . 4 0 4 W « v s a ır > , 356
383. 466. 47 j. 4 7 8 . 4 7 9 , 462
l y c t K u D ı î n y a ’. t l a ş m » ■ W .E u r J m i : ( I m p i i r a t n ) 2 * 8 . 3 9 C 4 8 .3 .4 8 4 497 5 0 9 ,9 6 1
I \ e r K U R e t c h « a v r. !> k z . R e k * h E l ) W ;h © n 'p r e n s ip le r ,' 4 9 6 Y O a c jO e r ' 1 6 3 , İ 6 4 . 59 2
347
Y A a ie m . A h C a n ;p 3 7 ?
î \ u : K U Y cû - ' 3 4 . 4 7 4
i "ıhıi
-t0 4 . 5 7 ’, . * 8 0
!<■,-; M««Mİ' 38. I I 4, Y Y u n a n B a f n a K ^ h k S a v a ş ı ^2
Y u r a t» < a. ’3 3 6
2 W . 268, 27£. İD ?% . Y a b a * ? U . J R i ,4 2 T t 4 2 e ,4 1 3 ,4 'V .
640 253 4*5
Y u n a n îlık 4 36
Y n n a n > u m V , l-l o. ı ; 8 J6 3
U m k .C M a iy a 4 ^ 7 Y a r a n ı ı l ^ m a .34 o
Y u n a n ln a : H 2 2 1 4 .3 3 7 , M ?
L Y n m e t a v d ın : 5 2 3 Y ahudi c ^ ı a n lı g ı ? 55 250
Y n n s ;u ;:jış n u i 9 *
Ü m m e t 6 3 . ? 0 5 . 3 6 ,3 4 4 3 .4 9 1 . 5 1 5 . Yahcdüer256 Y m « s r n u e .3 7 5 396. * 3 1 » 4 .3 9
38i Y ık t f jd ^ u 3 4 6
Y u .d a k a k M e h m e t 1 n u n 4 > 5
v n u n e tv ir» 1 1 5 , 3 8 8 Y a k , m , A ie m d a n 41'/
Y * n >6r5
l t w l ,V t x h ; X '? Y a k ın . A y d m 5 3 4 . 5 39. 5 4 0
Y w r 15»'
Ü r w y d u t . R u j t h fc $ r e ( 1 4 8 , 1 4 9 , 5 2 -* Y a k tı. H ı i s e v m C a n » » o * 4 2 0 . 5 0 4
V to f v e 7>«n s a 3 3 9
326 Y a lm a n , A h m e t I - n u r 1 9 7 , 5 0 4 , 5 0 6 .
Y & rî» isj:*l£ ^ ij o n â r a <fa C J' r -ÎR jn e/ :*n
l 'n d e r . H a v ın 1 ^ 8 561
281
l tü te r d e v e t 8 4 . 5 *6 Y a y a } * & 5tii-«ai 4 4 -'
Y u r tU ^ tk 8 4 , D O . 1 5 1 . 5 6 ? . **• '
r m v e r s ıt e O la y b n 2 9 3 Y a n Jy n c t Ja te h e f i N o tu 2 1 4
Y uw t m » r; 450 Y 'ttş a m a h ljÇ O . 2 8 1
V-.8
Y ü ce K a tm a n S 409
l tu g , N e c d e t i “0 Y a şa **^ R a i l e r . 281
Y o c e î . K a s a n  lı 1 0 2 . ' - 4 ; 1 4 9 . 14s_
I V s u - J a r îd a d îM - J 4 Y aşar K em al *0 9 . >0 7 , 5 0 8 .
;.6 9 ? 8 6 , 2 8 -. 3 3 5 , 3 3 6 .3 5 4 .
Ü s t e l , I » is i in 4 3 509
3 7 0 . * 9 3 , .3 9 5 W . .3 9 7 . > 9 8
I N K U î h i î a a n . P a : k 2 - 5 , > '7 9 Y a v u z , i l t k r j -^ k î
4C 2 4 0 3 ,4 0 5 . 4 0 6 . 5 0 ? , 5 2 6
V t o p k ; u m h u r iy e : 1 9 6 V « ; d e M i m , 9 7 , « i3 9 4
,& $ ç y 4 1 4 2 . 1 9 i . 2 4 1 . 4 2 8 , 4 ^ 3 \*VK\ »itviV.V-j? 560

Ü t o p y a ;''. b u t y & e l b k 4 2 8 Y a z m a n . M c n r ı c t $ e v k ı 4{> 4

Y „ c e l, Y*t*: 580
Y ü k s e k \ s k c f î$ » « a > 65
Y eğen. M esai X '
Y e m e n I L r t*i / S av av » 5 9 . 3 ;7 Y u k - e k H a k i m k : K t:n :| « J 5 5 9
V Y o n ,4/: id 9 3
f eİM 4 ? r
l Utİ'C/.M K h K k 444
V a to d e d d m (P a d r ş a h l 3 6 , 5 1 9 5 ı n ; D ü n y a 7> i>/ ea: *•£('
V a?m 7 j , 1 0 4 , 4 3 7 . 4 3 9 Y e n : !> ;:« « : P aru s . > 4 4 Y u î K ı ş » .S ltd ft c tK m ta R j* n a > o 5 1 3

V o S n tö lg i h t i v a 'M *xm *M S e b e p le / * x e ) > * t! Cu'A 2 i 9 , 3 7 6 . 5 0 2 . 5 1 1 , . kP : 5 6 i

D & v a C î m K u t o k m m S ır ttır î 2 ° i v ervî I k c a a t P o l n i k a s t f M F P l 3 0 5 . 1 4 7 Y ık ı *>6

V a ’. * N u r e t t i n **■’> 3C 6. 307, 3 0 8
\ a r l ı k V c t u îm 2 4 2
2 4 i 435
Y 'r K 'd im : 5 1 3
Y e m M a r K İ a ,: * U »
z
lûîari 5C-Y -09, 512. 561 Y rr-; M e< **tact 6 4 , 3 7 6 / 7 d » j> f< er ’
V aian vfl'dûrriyr'.CiTga»® 3 1 8 ' j ’r/ı, tV » ö 6 3 4 f t l ::e v i.r ,ii^ 6 4 4 7 7 .5 2 5
V*4<o^*i} .\m Medeni Bdgder 84 V e u ı O s T M n f c .a r 7 . 4 7 , 3 1 8 / n u ir r * u .k r ‘ K « w e i e r ? \ 4 7 9 .
Votû/kir*y, 7$rkcr Kenu>* 232 Y em R k sy a 1 4 4 .5 6 '
VrtMMfc^tic 1 5 7 , ? 2 5 . 231 ’ Y-, Yem 4 4 1 , ‘> > 4 , 5 e 0 / n a a t Ran k a s > 53
233 782 515, 581,582 Y e n :S a i> K ) , 5 7 1 . 5 7 7 2 ı v f * i > f v K Y^İrû 5 1 3
Vchdedeogks, U th ı Vddet 121.122, Y en * k t y t a m i f 5] 3 Z rvv F a ş a > - 9
«1 Y e n i i ’/afclc» 3 9 -3 /rja Safveı.43 ’
Vcnûrck* 319 Y e n i > r fc’ s « O T r m ^ v a i V 2 8 1 Z c - k t u m u K a h d e N g s t c » *> n
Vesayet jdeofojıv, 59° >.r,v\crt > Fsr.ftf Î ’îr-u Pt:'»^ı 195 Z o ru rd u d m d e ıs ı 1 S 9
V r s a y e r ç » d e m tv k r& s : 5 7 0 Y e n ic e n le r 3 4 ö . 3 4 I 7 c r . h « . t 'n k js r . ^ 4
Seçm e Me lin i a
NUTUK*
VUSTA~A KLIVAL A:AIÜR'<
Türk Milletlimi Takibe!inesi
Irzını Gelen Siyası Prensip:
Millî Siyaset
lî.-H'd-'e*’', Meç 3 sin ku$ae,:>hdndu£u k gıirlc'--
öe, Meclise ıç ncie bulunduğumuz vaziyet ve
şt*a h /o" ve takıp ve tatbik””. muvafık mCta-
Aa ettîjiT1 roktaı nazarlarmı aı/ ett m . Bu
nokta razarig-'ir baş t a s *'u-<iye,nin, Türk
millet r ır takıbetmesi te/r r gelen sivas mer­
sine ırütaar k di.
Malftmdur k , <)sn<;H:la' devrinde, muhte ı
meslek» s: ya s er takiboiurmuştu ve olunuyor.
rs:ı. Per. İHi <-ivas' me*Jekie-?r h çbHrin, yeni
iadeye teşekkülü sivasivrin mesleki oUm.ıya-
caftna kan' o muştum Sunu V e: lise anlatma­
ya ça! ştım Bu nokta üzerinde, ıv'aka-e ite ça-
şmaya devan* olunmuştır Bu hususa dar, ev-
ve* ve âhir, vukubuîrruş olar beyanat ırvn esas
noktalannı. bu-ar.a nep beraber nat 'lamaya
faydah bu ırum
Kenefle:, oili's f’f/ ki. havaî de«K»k, r.h ü
dek1, müsademe dernktK. Hayatta muvaffaki­
yet, mutlaka •"utadriçde muvaffaklık» müm­
kündür. Bu da mânen ve maddeten kuvvete,
kudrete isimadeder b r kevr B‘. de. ’r-
va:\a meşgul olduğu butun ireb il, mâruz
«a-d;& bücûm!e mehalik. Sshhsa e*'.:1;: muvaı
^akıyeder. rrâşeri, umumi bir mücadelenin da’
(*) Ke~^l Atata*. N u tu k . Vi i E^tm Basm-ev,
btarbuf, 198?
italar içinden îeveluî edegefm.şîir. Akvamı
şark:yerinr akvamı Rvbyeye taarruz ve hücu­
mu. tarhın bedibaşh b r safhasıdır- Akvamı
şarkiye ırevarırda, Türk ursurJ ?um başta ve
er s-ui pidu&u malûmdu' Hlhakka !ü-kler,
kableûslâm ve badeiislâm, Avrupa İçerVne
grrrrşeı, taanu/'aı, rstilâla* vapmışlardr. Ga'
ba taarruz eder ve telâlarım İspanyada Fransa
huk;t!a*;v. kadar tenxi-deden Arapla “ da va-
d r. caka\ Kerdıhv, he* taanu/a ka-ş;, daima,
mukabil taar-uz düşünmek lâzımdır Mukabil
taarruz ht maiır düşürmeden ve ona ka'ş*
emniyete şayan tedbir bulmadan hareket eder-
lerir Akıbet'. rragîCp ve münhezim olmaktır,
murka-iz o!rrast:r.
(,.ü
Kere ler> hariç' siyasetin, en çok alakada-
oduğu ve temadettlğ: husus, devinim dahilî
teşk-'âbdT Haricî siyaset, dah'.lî teşkkttia mü-
teras’p olmak lâzımdır. Garjyta ve şarkta başka,
başka tabavi ve barsa ve emce n*ahk muieha f
u-surlrV eğmeden h • devleti-i dah'-lî teşkilat,
Ebette as tez ve çumk olur. O halde hark! si­
yaset? :k’ csaH: ve mrttr olamaz. Bura ra/a
ran, Osmar.iı Oesletn r siyaseti millî değil. ra­
sat, gav-'vâzıh ve gav'ıruslaka" di.
Muntei:^ milletleri, "luşterek ve u m u n h 'Sr
urvan ah ıxla çömelmek ve bu rru *rel:‘ unsur
Kut'el*iK ri avr.i hukuk ve şerait a:brda bulu:*-
duıarak kavi b ı devlet tesis etmek, pa'ok ve
t .iz»:) Di- noktainazar- s yas min Fakat aldatır ı
 Sf ÇV i MJ_T I M I R
dır. Hattâ, ■' çb’r hudut tarihîva-ak, dünyada
mevcut bütün Törkle* dahi bir devlet halinde,
birieşthmpk, gavrikabli bir hedeftir. îî j ,
asların ve astlarca vaşarrakla c ar ’rsankiru
çok a r k a r l ı hâili sat :1e ".endana koyduğu
Dr hakikat! t.
Panis ârn*2 ir> santura mzm siyasetinin mu
vafifak olduğuna ve dunvay sabaî tatb'k yapa­
bildiğine tarihte tesadüf edilmemektedir ’-k
;-jtV î*o/KiT.-ekv/T burur bCŞHfytt* şînv', cı
harghare devlet teşkili hırslarının retayfcı de
tarihte ıra/buttur. Müstev'* o’mak hevesleri/
rrrevzaubaHsîrnizîn haıicirded:; İnsan ara her
Ijriü hissiyat ve rcvab*t. *nar$usaiaiin: unuttu*
*up onları uhuvvet ve müsavat tâmnre daire*
642 sinde İrileştirerek, nsanî b'r devkv: kurmak no-
zariyesı de kendine mahsus şeraite maliktir.
:îi/"m vuzuh vc kabiliyeti tatbik vp gerduğu
mu/ mes-içKİ sivasi. m’üt «avasettir. Dünyanın
İKJgünkû umumi şe-a*:' ve asaların diırağkınkî
ve karakterlerde teme-kuz ettirdiği hakikatler
Urşıs.nda hayalperest olmak kadar buvuk hata
olama/. Tarh'n ifadesi budur ilmin, aklın*
mantığın ifadesi boyk’dü.
Milletimizin, kavi. mesut ve nıusfekar yaş -
yab'i nx»s devirtin tamamen m.lîî bir siya*
Md takibetmes ve bu siyasetin, teşkilât; dahin
yem'ze tamamen mutabık ve musten t olmas*
iâ/:md:r Kv-'t siyaset dediğim /arrar, kasdetti-
ğım mâna vc medlul, şudu-. Hududu -v":yn
m& daHlVnckv. he» şevden evvel k&rti? kuvveb-
m'/p müsteniden muhafaza mevcudiyet ede
rek m'l et ve memleketin bak kİ saadet ve ym-
ran-na çalışmak... Alelıtlak tulu eme"e- oeşr
cm» m’-.et: işgal ve ızra* etmemek... Medeni o
handan* neden? ve insan* muameleye ve r*ü
tekab ’ dostluğa mti/ar etmöMr.
Hükümet Teşkili
Ffendı’ec W cl se, tekld etfğm'- müvm l>i- huşu*
da. hükümet teşki i mesek* yd'. 3u neşeleri:’ vc»
:x;na da» teki îte b:ıiunmartp> o dev i- iç n ne ka-
d r na/ık aduğunu takrfr buyirursuruz.
Hakikat, Osman'ı saltanatının ve hrâfphn
murkad/ ve mülga olduğunu düşünerek yeni
esasa-,î rrustan.t v« ni b * devr i ku-maktan iba
ret \ i. fakat vaziyeti olduğu j; b Jefâftjz etmek.
maksadm büsbütün ziyam1 muctbo<ab!İM*i*.
Çünkü efkâr ve temayülât: umumîye, henüz pa-
d’şah ve haiı'en r mazur mevkiinde bulunduğu
merkezinde îdf. •îattâ Met Ik'e. ük andı makam
hilafet ve sa tanut'a irtibat ve Hükümeti merkez,
s e İ r i PA adamak t erevan oaşsösterm’şli.;
Hakimiyeti Milliye Hsasına
Müstenit Halk Hükümeti.
Cumhuriyet
\ r / ermek yorum ki, hükümet îeşk” - hakkın­
da teklif danneyan etmeden evvel. hissiyat ve
te-MOdvatı Mvvcli vardı, ftu xa-
rurete tâbi o lu k la beraber maksadı mahfuz
bulunduran teklifimi b-r tak?” HaHıxie Ukd;m.
ettim. Kısa b;r münakaşa ife ve bazı itirazla-?,
kabul c urdu.
Bu takriri, buğun gö/den geçirecek olursak.
rr.ıdc (»şadı umdole* n tesb t ve ifade ed n'iş
olduğunu görün; / .
Bu umdeleri, müsaade buvurj^ar;?, buıacia
tebarüz eU.-rıek sayacağım:
1> Hükümet teşk*i za iaki ı.
2 ) Muvakkat kaydiyio b:r hukur-et reis lan--
mak veya b u padişah kavmakamt ihdas etırek
<Hhİİ tecviz «kdc IdSr
y . Voc’ ste mutekâsıf iade’ m ! ypyi, o d ıl
mukadderat: vatana vazıulyetl tanımak urvim
Ps.ısiycd ı. \ yk ye Buyuk M.ik't MedHirir. fev
kııxia bb kuvvet mevcut- desti W r.
4> Tu-kiyp Huvlk Millet M etili t<ş- ': ve :cra*
salrîhiveter: nâmki r.
Meclisten teıf k ve teviii ed ecek oh h<»ye!
umarvi hıOMjenetl r'.rvvt eder. '•«. re v>. ’>u
heyetin de re^Kİr.
Hâf ra.- Padişah ve halde, ceb r ve ikrahlar
a/acip olduğu zaman Mec' s r tan/m <d a ?f;i
(»sas.îîi kanuniye (ianesinde va/ıyetınî alveder.
l*en<iı:r . bu e s a s la ••uste ' U olan I;;* :k>
kijıretm n^ihiyet’, suhuletle an-aşdabîlr BbyV
bîr hjk{jırf/t. hâkimiyeti milliye esasına müste­
nit halk hükümetidir. Cumhuriyettir.
Böyle bi; hükümetin teşekkj'unde esas, vah­
det: kuva nazar iyesidir. Zaman geçtikçe, bu
esaslar r , şâiri 1 olduğu mânala» a * aş:hvaya
başimi. işte o zaman munakaşala: ve vak •ala?
teakuberd. (...)

Hilâfet Meselesi Hakkında
Halkın Tereddüt ve Endişesini
İzale t çın Verdiğim İzahat
Hilâfet meselesi hakkında, halkın tereddüt ve
endişesini izale için, her yerde lüzumu kadar
beyanat ve izahatta bulundum, Katî olarak ifa­
de ettim ki, "mîlletimizin kurduğu yeni devle­
tin mukadderatına, m uam elâtına, istiklâline,
unvanı ne olursa olsun hiç kimseyi müdahale
ettirmeyiz! Milletin kendisi kurduğu devleti ve
onun İstiklâlini m uhafaza ediyor ve ilelebet
muhafaza edecektir!,v
Millete anlattım ki, tslâmşümul bir devlet te­
sis etmek vazifesiyle mükellef tahayyül edilen
bir halifenin vazifesini ila edebilmesi için, Tür­
kiye Devleti ve onun bir avuç nüfusu, halifenin
emrine lâbi fu'ulam az, M illet, buna razı o la­
maz! Türkiye halkı bu kadar azîm bir mesuli­
yeti, bu kadar gayrimantıkî bir vazifeyi deruh-
de edemez.
M ille t im iz , a s ır la r c a , b u vd h i n v k la i n a z a r ­
d a n h a re k e t e ttirild i. F a k a t ne o ld u ? ! H e r g ittiğ i
y e r d e m ily o n la r c a in s a n b ıra k tı. Y e m e n ç ö lle ­
r in d e k a v r u lu p m a h v o la n A n a d o lu e v lâ tla rın ın
m ik t a r ın ı b i l i y o r m u s u n u z ? d e d im . S u r i y e y i
ira k ı m u h a fa z a e t m e k iç in , M ıs ırd a b a r ın a b il­
m e k iç in , A fr ik a d a tu tu n a b ilm e k iç in n e k a d a r
İn s a n t e ie f o ld u , b u n u b i l i y o r m u s u n u z ?! V e
n e tic e n e o ld u g ö r ü y o r m u s u n u z ? ! d e d im .
Halifeye, dünyaya meydan okutmak ve onu
umum İslâm umuruna tasarruf sahibi kılmak
fikrinde olanlar, bu vazife yi y a ln ız Anadolu
halkından değil, onun sekiz on misli nüfustan
mürekkep olan büyiik Islâm kütlelerinden taki-
betm didir! Y e n i T ü r k iy e n in v e y e n i T ü r k iy e
h a lk ın ın , artık, k e n d i h a ya t v e sa a d e tin d e n b a ş­
k a d ü ş ü n e c e k b ir ş e y i y o k tu r... başkalarına ve­
rebilecek bir zerresi kalmamıştır! eledim.
Diğer bir noktayı da, haik nazarında tebarüz
ettirmek için şu beyanatta bulundum : Bir an
için farz edelim ki, dedim; Tü rkiye, m evzu-
ubâhs vazifeyi kabul etsin,,. Bütün âlemi İslâmî
bîr noktada levhidederek sevku idare etmek
gayesine yürüsün ve muvaffak dahi olsun! Pe­
kâlâ ama, tahtr tâbiiyet ve idaremize almak is­
tediğim iz, milletler, derlerse ki, bize, büyük
hizm etler ve muavenetler yaptınız, teşekkür
ederiz. Fakat, b iz müstakil kalm ak istiyoruz.
SEÇME METİ NL ER
İstiklâl ve hâkimiyetimize kimsenin müdahale­
sini m uvafık görm eyiz! Biz kendi kendim izi
sevk ve idareye muktediriz!
O halde, Türkiye halkının bütün mesai ve fe­
dakârlığı, sadece bir teşekkür ve dua almak
için mi ihtiyar olunacaktır?!
G ö r ü lü y o r d u k i, b i r h a v a ü h e v e s iç i n , b ir
v e h m d h a y a l iç in , T ü r k iy e h a lk ın r m a h v e tm e k
İstiyorlardı. Hilâfet ve halifeye vazife ve salâhi­
yet vermek fikrinin mahiyeti bundan İbaretti,
Efendiler, halka, sordum; bir devleti İslâmiye
olan İran veya Afganistan, halifenin herhangi
bir salâhiyetini tanır m t? tanıyabilir mi? Haklı
olarak tanıyamaz. Çünkü devletinin istiklâlini,
milletinin hâkimiyetini muhildir.
M ille te , ş u n u da ih ta r ettim k i, k e n d im iz i, c i ­
h a rım h â k im i z a n n e t m e k g a fle ti, artık d e v a m et­
m e m e lid ir. H a k ik i m e v k iim iz i, d ü n y a n ın v a z i­
y e tin i ta n ım a m a k ta k i g a ile d e , g a fille re u ym a kta
m ille t im iz i s ü r ü k le d iğ im iz fe lâ k e tle r yetişir! S il e
b ile a yn t fa c ia y ı d e v a m e ttire m e y iz ! (...)
Halk Fırkasını Teşkil
Teşebbüsü
7 Kânunuevvel 1922 tarihinde, Ankara matbu­
atı vasıiasîyle h a lkçılık esasına müstenit ve
JfHalk Fırkası* namiyle siyasi bîr fırka teşkil et­
mek niyetinde olduğumu beyan ederek bu fır­
kanın nasıl bîr program takibeimesi lâzım gele­
ceği hakkında bilcümle vatanperveranın, erba­
bı ilmü fennin müzaheret ve müşareketine mü­
racaat etmiştim.
Dokuz Umde,
Fırkamızın İlk Programı
Gerek bazı zevattan aldığını tahrirî mütalâattan
ve gerek halk ile müdavelei efkârdan çok istifa­
de ettim, jN i ha yel 8 Nisan 1923 tarihinde, nok-
tai nazarlarımı dokuz umde halinde tesblt et­
lim, İkinci Büyük Millet Meclisinin intihabı es­
nasında neşir ve ilân ettiğim bu program, fırka­
mızın teşekkülüne esas olmuştur,
Bu program, bugüne kadar, icra ve ima detti­
ğim iz esaslı bilcümle hususatı ihtiva ediyordu.
M aahaza, programa ithal edilmemiş, mühim
 ıO \
*4*
4*

ç s: >r >*• V* 47: ^ 1 ?

r ' x X -: c:
'• O* d d
« j £ 'c 3 S d.
2 3
§* &
5 g* & ^ S Jİ. V? ° İ '< 1
„
1
J
- ty Ctt Z -3 5A ’ 9—• -5 w
A" -< •>
i ş | 2 p 4 ^ Û£ i ’- j 3 5 T’, ^ 2. r?
U '2 -î ... w
SH * İ ?i• 1‘
£ A*« ?X %
5 1.
5r y
3
Cİ
t*
CJ rş % * d ^ ;■ .j
<n <7 7f '• £ ;• jf i;, û» & Ci 'g C 7T
i ^
F p S ?' S- N
rs
r T:
S.
is *3 'if -3 r* r*
çı 2 I -3 X N
ü: *©! > J a ; A “ ^ £-
o 2 * J -': f.< i â g H 5 â 7* ftt* 5
£ '
S; i '
^ ^ S. rj- ri “ > C- | g-
i. r . 3
£ * d . S* - “? X‘ A' I £ | vd 3 ^ î 1 IT 3 i‘Ü
r £
s- r
- r ?; nş 5 3:*s
v
a*
A
s:» S 3 . * Sİ 3 A’ £■«
—' a. cr «.
i l i
; S §
“ ‘ îu
. ’■ ş ; ?.. O * 2 £ ~ -I
cr i,
6#* J ■<: d N B. d «t> $ 3* T
' 00 X* 1U< 3 * £ s) j ~ ? î 3.
& k
“ ■ 5" | it s7
S- J( t ^• 5 5
Cu Uf .
^ 3
A f** {D
X’ /* T.. ' yi <2* ?. ■* AV- ’S S $T 2 Cİ *
*->
o a - £5 l : £
*3 -■
2
- i. c.
S 6 5- 2T^ 5- * » ®
-.• A' -S / &
» -5 J V V •s. n> b.
? 7 Ci. -• “J
^ ■« <
? 3
j S T ^ ^ d
J &J
s’
U X ■_ o
^ş û _• ■*. »/*
r- *»
* .** ►1 * 1 2 s r *¥
= £ g & c:
_; - _J
r
â s -t ~ R.
f ^ §
't: 2 sr rc. 4 cr
•t 5 r , t"
*\ ^ s =:
sj •T ^
3 " 5? S i * rT S î E 'I a» 1a. iJO &
a, • x A S 2 V
g m»
2 •
5‘ ?■ I
£ ^ . r. 7? *• ,f
-r' : . S 1 . â s 1cu o f fi ? U % ST cT r ? s- ^ g p .. t., s- s f
£7 Pu.
s rs |
ı\ J
I Ş -r d ^
1 ■s j 3 C Au
< g- ? 5i d E
T -i S r
•w rj --
^ % ? i a , *■
a. J
co t»
J
^ A E d21 ?W
< A i O ^ s- p : .3 " 4J İT cc A' V, T» Âr j
j I
r - •«-
* I w A4 '
w
^ S" 2 S-i «
o , Sv t: d c.
f i cv -•
3 'S £■f / 3 1*3 1 ^ -3 CX ti S 2 fr • r Cî-
•;
^
p»» r>
«.■ c:
I g7‘ ^<5j;. "t> ğ'g 1
-î #• 33 i x ^ 2 " 7Ç- d 3
-Ş 2 V A'
î ? A & 1 1 ci'. N 63 T T r' =7
< §■
* 2 :x. A' -7 CC. A
:.- cî‘ s.
X
~ S " 3 i . 15. ft}.
~ 7" cj’; d
? >
1 «î
r.
7; *j
o H' s - 4! -5 Rı a -
3 ~j f~ .
-j c^^s'* cr p
î.» f I S “i ''•) C
3
A’
‘i - — %•- d ^
§•
{d "* CC>
73 ’i». _'• *•• s - s %
/ r r' ’vsU '
c - â$ * I ■? | ;• S >5 I jî
ÎT 'S î z i r l 11 3 2 1 5 rr ? S; pu 2. ^ 2'
ZT 3 - ' İV J! o ^ V
7^ A' a «.
p ? >■ 'i/ 7T-
c iST- £ «• ;•• b 2c
§ g- X ? -ü^ v- 7T 3< . 5ı
■" K * •&
g .Ğ
S S $r-
^
•3 if E r /*r *sr ^1 *V Ci. 0.
'>.. £ H
r 7.
S 1 :r
7T C ? >r f r“
f i p. t tr j V. o rî r f
7-
Cu» &
c< Cu ■ r *.
£~ —
%
A
rr ■£. a ~
'< < S ? * $ 3- 5
î
r> § n 1
Ui
5,
s.
*
- î-
>■ 4î “ ^ N ^ f»-<
3 :z 5 ^ r İ .O ûT % I ~ d'
al £ - İ ' 3' ri r3 S" » Z N -s *'t.r z3r 77. s.
R*
*■
A‘
£ $y ■>" x -i 3 1 f •> '» *
^ H- <
f*v
-3< Z * Cu
4- cJ />
e ?r e-
ey 9- V ? I a ' A* . ;
w tr ^
-: İÜ*
HL ,1 w •< 5 - f « *: 5 d -3 ö» O“• a>‘ re u* 0 r 2' ^ _3 t- ^ S ^ /-S
^ A! _7‘
â l M- K S A ç y- ■ft ,
A" T li- el Ci. Oö S? 3.' J5 E f i ' X <v
3 S g
{ j - 't ■2 K SÇ* —
3? P T A” Ci. C7'
a>
n
-'.
d rra J - t-
o 55
».
' '*! 1 1 g a pT aij- K
—»• 7 £ İ o f- & İ i I o 5 eL
~
5r ?: %
c> a> a. g. S P
j •; $. 'S tr < w ÎT "T ^f- 47 A- '* Sc- t f
•7T
y 1' ^
f. J ü‘ 1 i S’ g. 3 Ş 5 1
i ' CP
•r 'i -
O
3 ^ ;j
■< ->
i*: A“- vş/4« ci.
N
”1 . a. - .M= ^ 2 0Q< C
r* j3
d. er £■" ?i j; ^ '3 ^ - 3
I â >S l Zev 3 i .- e-' <r ~ c; ~i 3
A —<•
c 2T İ s •' S V *• V A "T,
l: 3 i 27 J :2’
t# ^
ST c ^ < T .» !d 1-s. “ Oı ./* ;y v ^ 2 • v* a
c — * ^ J er ? V P
S - Ş ,* o ~ /._■ ■*'-
T £ÎP* T2S rT 2. w v» S; “7 >." u" A- 7T 05
â f
'*• v^-
■' A '
5 ; {/• a» ?■
ı‘ 1"
r- '<
-
J
'S
İ. £ * İ : ?v ,*Çu r.^ Ş/ £V> si
cu ^ - *?’
t» 11 r ; 1 ^ d f f

Ffeod'ier, vakay! ve nâdisat dah zha- ve S
oaî cHtl <i "TerakKiperver Cumnurivel ; :rk3s;"
n-ogram er hain d’m ğ a'in mahsulüdür in;
fırka, memk»kf?tte suikaMç'er’n la*»$$$«ngâs,\
ümidi ’si’nad: oldu; ha-iC cıüşmanlarır ver
7u k Devletini laze Türk fum.nurive! r m*h
vetireye mâtuf plân arının suhuleti tatbikatına
hz mele çalıktı. Tarih, tmu-ettep umum. ruc<v‘
olan Şa^k İsyan, esbabım tetkik ve taban i etîrğ
zaman, onun rnuh'-n ve bâriz sebepleri mcva
n nda ' Terakkiperver Cumhuriyet I r k a v$ m n di-
n' meva'rim! ve şa-ka gcnderd kfe:'- kâtibi r * 1
suİlerin r teşkilât ve tahrikâtın; bulacaktı".
E f e n d ile r , y a p t ı ğ ı m ı z r k .â b m v ü s a t v e a z a
m e t' k a r ş -s ın d a , e s k i h u ra * a t v e m ü e s s e s s in
b * ıe r b i r e r s ü k u t u n u g ö r e n m u t a a s v p v e ı li­
r a k â ’ a r a s r , we fk A > v e ü ı k a r i a t : d i n i v e v e b u r*
m .e t k & r* o l d u ğ u n u : ' â r e d e n I) r f r k a v a v e b a ­
h u s u s b u f -r k a r ı r . ç ır d e s ım -e r i ş o h -e t b u l­
m u ş z e v a ta d o -t e ' e s a n m a z n r? Y e n i f ik a
v a c a r zevat bu h a k ik a t ! m ü d r ik d e ğ : m «d '
le " ? O h a id e e k e r in e a ld ık la ' , d ır b a y râ ft;
il e , r r i l l e t v e m e m e k e t i n e r e y e g ö t ü r m e k s tı
v o r l a n l i ? 3 o v e b ! - s u a l e v e r i l m e s i l â z ı m g e le n
cevap d a . h ü s n ü n i y e t , g a f le t , k a y ı t s ı z l ı k g i b i
s ö z l e - ; m e m l e k e t i t e r a k k i y e İs a ! e d e c e ğ i m d i­
y e o r t a v a a t la ." b > '" k a r û c ^ a ^ ı ’ç ’ n m a z e r e t
t e ş k il e d e r w !
rfc'yl.ier. yeri ";-<a unvan ittihaz ettiği "te­
rakki" ve "cumhurıyeT r.amlanfiın / eki; tamla-
*-yîe inkişaf etmişte. 3u bıkanın ruesası, hak ka-
ten rouıter em ümit ve kuvvet vem'lştı;. <
Efenci ler, 'terakkiperver'’ ve ‘ cumhur yeT
ke meler r kullanarak b /e ve munevveran
mil "ete ka-ş- un bav «ağım g’z enek tedbi- "de
bulunurlar, memleketle umumi rt’ta ve isyan
yapmak ç r, dah i vc Hariçte îert'pier ve teş­
vikler yanmakla meşgul olaniam mevtud ye­
tinden bihaber farz ohunabTı-ie- mi* Yeri i;'Ka-
ya dah ’ olanların, te km ’ âzası roevzuubahs
olmasa bile, dırî mcva>ri.. muvaffak yet ;çin.
müessir âm kabul eder, ve buna dair 'cymulu
nizâmnâmelerine ithal eden k mseier. nx\mie
kete mtıtevecc h, şahı Carımıza mutevea ib su-
!kast: erden bihaber kabul ed İemezlerî
İ..V
Politika âleminde, b çok oyunlar görülür
fakat, mukakdes br mefkurem, îece." s’ olan
SEÇME M l T I N I f R
cumhuriyeti idareye, as-i harekete ka-şı cehil
ve taassup ve her rev husumet ayağa ka<ktğı
zaman bSinassa terakkiperver ve cumhuriyetçi
olanla-.n yeri, hak'kı te-akkı vc curi-uriyetç
olanların yanıdır; voksa mürteci enn um t ve
faaliyet rrembaı olan saf def, i...
Ne oldu f fend Jerih I lukf.met ve Mec'is. fev­
kalâde tedb:-ler a maya uzum gördü Takriri
Sükûn kanununu çıkardı İstiklâl Ma hkeme'eri-
"i faaliyete geçi di. Ordunun sekiz, dokuz, se
*erbe- f ricasını. uzun müddet tedrbata hasletti.
"Terakidpe-vc- Cumhunyel Fırkasr deri er.
muzr teşekkülü s*vasiyi secktetti.
( Cumhuriyet Düşmanlanııın
Son Namerdane Teşebbüsleri
Net ce, b ttab . cumbur yetm n-uvnriak '/etiyle tc
ceili ett Âsiler mha edrkJ* pakat. cumhu’-ryc't
düşman aı . büyük kompîoncr safahat hitam
bulduğunu kabul etmediler. »Namerdare, sc.*n he
şeljbuvt* grıştiie-. 3u tr,şıilxxıs İzmir sukasb s.ire
Hrue tezahu- etti. Cumhuriyet mahkemelerin r
ka;-harperçemi, ;kj defa da, cucnhu-lyet', suikast
çı <?r n ei’rden kurtarmaya muvaffak o’du.
Memlekette Sükûn ve Asayişi
Tesis İçin Tatbik Udiîen
k’evkâlade Tedbirleriıı
İyi Neticeleri
Muhterem Efmıd c>r. c.drti cabat üzerine, h:,-
kumetçr fes-kalâde tedoirier ahrması luzumu-
ra dî> i’k izhan karaat mt g miz zaman, buru
husf'u tc'âkki cîmıytm ev va-ci;.
Takrr: Sükûn Kanununu ve İst k1.1I .V.ah.ke
melerim, vas ta: istibdat olarak ktiîlanar.ağtmız
hk-in o-taya atarla- vc bu tik- td kre ça şan
la' oldu
Şuuhe vok ki, zaman vc vakayı, bu şayar
reiret fıkn telkine çalışanlar, elbette hac I
mevkie düşü'-Hiı'Ştun
Sız, fevka âcie ittihaz o'uran vc *a~ca: kanur
o a.n tedb r r- h:çb r vakit ve hiçbir suret e.
kânunun fevk:re çıkarmak iç.r. vasıta olarak
kınlanmadık; h lak s. memlekette sukûr ve
asayiş ‘es sı için tatbik etrtle: devletle bavAt ve
■«■tidâbv, îrm'r ç r ku'iard k. 31/, o tedbi-e
ri, rriTet n modon. ve içtimai inkişafında istfa-
ücli sıchk.
ilendik?' aid*ğ»rruz fevkalâde tedbîrken tat­
bik na lu/um kaiır.adıg görüldükçe, orvanr
tatbik, rdan sad; nazar « i il''»ekte tereddüt gos
fenimemışt.r Nitesin:', .siV âi Mafcke vu ie r,
zamannda tatil faa’ryet CY’rd.kle-* jrbi, Takrh
Sükûn Karururu da, müddet' meriyeti nita-
mırda, Ce<at Buvuk. MiUet. Meçliirun huzvıtv»
îetk-kuv arz olundu. Mec .c. korunur bb müd­
det d-r-a idame- meriyetin û/urrlu görmüş
s<\ e bette, bu, m liet ve cumhu-lvebn â i
menfaatle* Tâbi ordu£undarxh*: Meclis» Âh-
n n bu karar, h?ze, vasıta’ st bdat vermek
maksad na ırâfuf tasavvur olunabilir m’?
t reodV . Tas i: Sukhr Kanununun ran ve
tstis â- Mahkemeler rin tali taa yette bulund­
uğu n'iakîet zadında. yapı a:> işle-’, gö/ cnûre
v;ebre<.ek olursam/; Meci-S r» ve «rkecn emni­
yet ve îtimad n r, tamamen man^'une masru*
olduğu kendilisinden anîuşdr.
Memlekette ka edilen, büyük işyar ve su
sastier bertaraf eriılcek. temin olunan asayiş
ve huzur, cihette, «-mumca rucibi memnuni­
yet ölmüştür.
t-emb'e:, m’T,el:ıri/,n başında, cebi-- ga; ct
ve taassutnm \c; lı^akki ve temeddün düşman
ligine, alâmeti farikası gib telâkki o uran fesi
atarak omun verire bulun medeni âlemce, <*?r-
IKjş o arak kullanılan şapkayı g:ymck ve bu su­
retle, Tüfk mi 'et'nir., medeni hayatı içtimaiye5-
rier, zh niyet Irbanyle <Je hiçb»- fark' olmad'
gını göstermek br ’âzme İd: Bunu, Takrirı b j
kân Kanunu, cari olduğu /a•marda v«:jX:k. Bu
kamın car: olmasaydı, v re yapacaktık. bakat,
hurda, kanunun meriyeti de, suhokubahş oldu
denirse, bu, çök doğrudur. Filhakika, Tak-i-ı
SukOr Kanununun rre-ıypti. baz; mürteüîenn,
ır illeti vasi mikyasta tyycVrr etmesine meydan
bıras”wm;şt r. Geçi, î) r Kusa mebusu, butu"
hay?h teşri iyedinde, h’çbiir vakit kürsüye çık
mam ş ve hîçb-r vakit Mecliste, mulet ve cum
hurivef menfaat o*t ! müdafaa ç.r, b‘r' iek ke
Pne Pah: telâ^'uz etmemiş olan Sırsa Mebu­
su, Nu'ctfr Paşa, yalnız şapka iksaju aleyhin
oe, uzun b r tekfir vermiş ve buru müdafaa
içir kürsüye çıkm ştı*. Şapka kî sasım "huku­
ku evavve w h-âklıriveli milliye ve mavin »vef
şahsiye h 'âtında muamele-' ckJugru iddia et­
miş ve bunun "talka ademî tatbikin:.n tem n
vc teyT olunma* ra çahşnvştır *a kat. Nuret­
tin Paşanın, Millet kürsüsünden galeyane get r
meye ruvava< cidugu taassup vc i-t'ca İrsle­
ri, rihavet bı kaç yerde, vah. / b rkaç n e te d ­
ir, ,sî«<iâ Mahksncknndp nesao ve«reler y
k? sordu
Efendi er, tekke ve zavivoiede. tb-bo enn
secici ve akkûmuıv Urikatlede şeyh'.k, derviş
' k . mörıtl'k, çelefcii k. +alcii;k. bîivuculuk ve
tu-'.'KHİari-k ve ilâ... gibi bî-Mk m unvar’ar»r
men ve ilgası da ’îak' ri bukûr' Karunu rievr r-
(ie yapjim ştı, Bu husustaki K'aat ve tatbikat,
hrîyrt: içt maiymizin, huv.fepı^est, piKİa bir
kavım o mad g;r göstermek n a k l i nâzarı.v
dar, ne kadar elzem ciı; bu, takdir o unuv.
S rtakım şeyhlerin, dedolenr, se\y tie*ir., çe-
ieh edn. batalarır, en*îfiı»rlr sıkavndan su-
r,jidener w û/c ie«a, büyücülere, uCûrukçulo*
-e m,snaı.iia-a tâii ve hayatiam ce r'ivet eden
insanlardan mürekkep b.r kütleye, mcde^'i b.r
o’ Ilet j-azar;y e bak.iab’ : ro’f Miiictin .zir,
yarirş mânada gösterilen ve asHarca göster­
miş olan bu g;l» arasa ve m^'s^sat, yer* i ur-
kiye Dev.et’rdi*, Türk Cumhuriyetinde idame
ed mel- m;ydı> bura atiı cVrmırye: etnu>rrp<..
terakki ve teceddüt namır-a. en bı^yuk ve gayn-
kab li te âti hata cinr:az rwdı? İşte biz. Tale ri
Sükûn. Kanununun. mer yeUador istifade ettik
tse. I>u ta- hi taJay rt:akâ|beiıncr’ek içir; .m i-
letimiz n ras yes;r o ’dugu $ hı aç < vt* pak
gostemıek iç :-: m elimiz r mutaassıp w Ku
•uru Vusta’ zihniyette olmad an spat etmek
ç r îstirack? ettik.
Elendi er, rrlliet1’mlcm içtimai, :kt sad-, î'ulâ-
'•a pi'cun e ireri eri n 'ja 'x sâ- ve muraseba-
rrcîa ley zh neticelerin /emini elan yeni ka­
nun arım / oa Hû rıvct risvarı ter-in w ha­
yat aU?v tarstn eder Ka vın- M^den’ de bu
bahsett ^ıriz cK-rcr^ vucucia gci nimiştiu 8j
ra t?nâicyt^, b u bor vid a d a n , y ^ n u ve ancok,
bir rwkti* nuzartihn ist:îjd c th Uv ’u . O b o k lv
nazar şu d u r fır k mlUetfm, evden; cihondj.
!ây>k olduğu mevkie iVadcirru k vo Türk C um
hur :y etin i sa.*sdovz lefn e H cf üsenadfi. hc:
gun, daha ziyade? takviye etmek... vo iyonun
•çin de, istibdat fikrini öldürmek ■
 N.

vC

ü -y -i . X. t. ■->
JÂ
£2> c:>r * •2 V. 3 ?
./
5 t O ,\: «■s
£ .y- r' r 5 F ^>'3 'X 3 :-- T -S “5 F
• .?? 7
55
6 sk
£5 “ İ5 g
c:
->
/*• V. 'i t rS '-« -k ": .7 'TJ
::
t .? .S | s
r f S £ e 4=
k ,.. gti
5 | S
h _
JL.
£•57 v F ■*■' .*>r 2 ■£
-V ö<ç> İS
c p j* r v ^ ^ - t C
,•
l l g C ^ .,
•? -i ü s S 2
ATATÜRK'ÜN SÖYLEV VE DEMEÇLERİ NDEN

■h M -3
3 & i 2* p a '| VJ* v f- 4 rc -■-
•f
>
C
vy
i -3 V <S
.■*? - y

M £
fTS > ^ S Ö
g İ2
!<J
£ & ıi ^ X ’J
O
. N C,
t 'S at ?> v ; g? .y t k : 1 1 13 s I S o ö - s ~y <7

İ r if îf
* & 5?r
rt'. Vİ, ■*' S f; o
£ -£ *p r b C .N J - ı-J
yv*' r ■* **r -
„ j-
r*
r Jd S p-J Î3
I
13 5, t
&4 J? n •• ;- x V K «
p3 — rr05
■« £N
IN !U L S t - y p
"'o !T
W
£ ..." ?■
•s
v -i -
~ > 2r ■r;£ *n<
>■' "S 3 .y . y .r c . Ss V rX -~
—
ı—’ b :'î 2 ./ 3
!g
? -Js 7 .7 •H E “ t
&■£ ■£ 5İ 1
Q

X rz ■£«*• 5* r _k; r's _£ -3 X.

c "> F
\ r\ *r?
►, v-tfy Ç ç
N *«* 2 &E& r3
.*« fa
£» "TU
** p
"F t>z
F
.• C jf> -.3
"S
p. ^ r r
i.-' >7 /
i :<3
■yö £ 3— •; r
y * ^ ç L V t
r? i: cû '£ Ç - •'■
| .7 r S ^ b *î
T3 -T5
? | >
£ f: ?' n V
ir <■ 3< ,ci İî '7 t/y yu / 5 y “ “•z
Î H I
r •v

•A. .ÎS «s . o; _W . -A. ■y 42

* ;ö r p .* 3 lâ
i'f .s:’<£ >r5 ^- ^>' İÛ t J X:- $
ft * wı c •2 r.
3U .1?
L' -ru t Jf ;t -X r «: > 'x> t; I E a o.
•yi- .
{ •'C
*r - e*o ■&— V .% >c- > 'S “ •i- t- v
% * i<
v :f ^ •A •4* '!"
S- v
fc -- ”3 ti “5 7 .V .ti % "T N V
st
,3 '9 3 .? r •' i r
/'N r c Z s t L
L ^ ;- *. XX
^ .V
X •' * ••'
Çy
:: ^ ^3 - ÎX %“
?/S V 4: â v r- 4F *-£ 3 £ 5 |
y .'" py V /. ~v>s -'u1 ^ S :£”3 V.- N
r' 'Ç Ş Y'Z. Z~? *s-£. ._--N.
.— .? V
.Sd ■" { - > İr ✓ k ç;
<-.-■« •J-x şJ ‘ -r-p -X7 ^f .O
f- r\i .£ .r •ti
„ .^
A
•TJ <T5
'
■8 > ^ "45 _îj •<•4i f r A . «ş
y 2 -t K /f t= i k. «3 ^S5 fe _ 7
o 4- h> • ^ « cC. -„jo •^'i *rx
2 X - .y ,«ftt X -,j r şj Ç a a . y' ** £ h2
■<r~~-*> r « o r « f- i5 A •- > O -f XS -k f t- N
>* .y N r y
*İ s • 7' -T3 ^
„. t
2
M ^> f i.*a . y5 F > s- 5 *3 _y Gy“ — ? ftî X /*-
mjo
~ v t. r .y y İ l
05 •rı r 42
A
f-*“< .5. jg 7 , ti r Cy -».O N
: ! ı T îc
fa -z tf\
k _; •7
L
> ,^
-U V v> ..-s Jş *• * İ3
-- ^ c.
2 r ^ ^ t 2 “€ î F J "İ
, -at İî >
^ -w ^
N Vj :- .5* -k z? k%
■*-
e x y w - ffi
s a 2 w ;a .7 „.
•V
• 1 1 Î Ü ı r i "f: — ^ f: Vu. s>* P X frt -5 ^ f ;3
V •*" ^ „ ı. V*
f-Z-
■ ?
î:
-s ^ ^ j3
^ n J »
■v •j
'0 J y
;; -J .> y* r v> Z| »A
> 2 Cf ” i l
‘fi V
•p a
s. t-9i <
r -k % y 5 3.
V
u. ”^ fz «2 ’Ç ‘İ—
—^ y ■ir 3 t? -5s »s *3j,v, iâ r. >> 2 2 '3 -•' - - V .«* P3 X .5* V i > î.
.i r
<. a- E
■; k
Ö2 0w .21
r
?l-î £n- .ı: ;j .y ;; a f 0, c > L 7= .k
/-
S * .*. C '>
c 4 «2 t '* Vt' *
 S C Ç fv- L M E ’ N M *
Arkadaşta!
Ordudan bahsederken bu memleketin hakki
sahi): olan Türk rr.il.etinin nünevve- ev'ât’s-
nndar bahsediyorum. Bu ev atlar içinde şüphe
yok k? ya::nın kahrananlsı ;*.. yetişi er. mü
rebbieıim z dahildir İcabında derhal ksvesım
dpğişt're-ek icabeden ve-de başın veren ve or­
du '.'.e beraber yuruyer muallim arkadaşla- mız
da dahi'dlr.
Ben, yüksek ordunrıuztın zabitlerinden ve
onlarla Türkün m»,revve- evlâtla ndan oahset-
fiğim zaman. orla-ia beraber olan fikren, vic­
danen. ilmen rr.il 1? kahramanlığa tşt'rako mü­
heyya Türk gençte-ırdcn bahsediyoıum.
Bu geceki marzaıa, bana be yüksek gençli­
648 ği tenis: 1ett ğ içir, ne kadar mütehassıs oldu
ğumu ania-sınz. Ka:b;mde tahassüi eder sa­
adet: ve düşündüklerimi .nazarlarım size isal
etmektedir. Sözler mır nihayet verirker şunu
sarih o a-ak soy emek sterini ki, Türk milleti
ordusunu çok seve-, onu. kendi idealinin hâr.
sı telâkki ede-.
iS v o t ) lî, 269 270, 1S31J
Seçim Dolayısile Millete
Beyanname (22.IV 1931)
B zım bugün yemden» mlk»tr hatı-atmay: fay
dalı gördüğümüz esas noktala’ şuriardu:
I- Cumhuriyet Halk Fırkasının cumhur ycıç-,
m yetçı, halkçı, dcvFetç, lâ k ve rk ı’âpçı vs-
snları onun değişryyen ba*U mahiyetidir.
Bu mahiyet; şu noktalar izah eder
Al Mili* mefkûıeye sadık kalmak,
BJ Milletin irade ve hakimiyetim, devletin
vatandaşa ve vatandaşı: devlete, karşılık!* va-
zifetainm hakkıyle ifasın: tanzim yolunda kul*
lanmak,
Q Ferd mesai ve faahypti esas tutmakla tx’
rabe- mümkün olduğu kadar az zaman içinde
millet' refaha ve memleketi mamurıyete eriştir
"iek için milletin umumi ve yüksek ne Saatle
rm;n can ettrdği işler e b’ hassa iktisadı saha­
da dev eti ‘V st alâkadar ve faal kırnak.
2- Türkiye Cumhuriyeti halkın: avrı avn s
mfiardan mürekkep değil ve takat ferd' ve çt:
rnal hayat :ç r ş bolun u itibarrie muhtelif me
sa; erbabına ay-cnş Dr camia telâkki etmek
esas prensiple-lmizdend'r.
M Çifîç e:, B> Küçük sanat erbabı ve esnaf.
OVoek» ve -şç:. i); be-best meslek <ybab. I \ Sa
nay erbabı, f}îu<( a- ve (1) Memurlar. Türk, cami*
as :a teşkil eden başlıca çalışma zumrolend".
Bunların bor b r n.n çalışması diğerinm ve un*um:
ramamı hayat ve saadet: rçm zan*id*. î ikam -
zır. bu k»cnsıplc is bca? ettiği gave sır,i mucade-
csı yer ne içtimai ntizam ve tesanüt tem r etmek
ve brb-nni nakzetır iyecek su-ette menfaatlerde
ahenk te? s eylemekt’. «Menfea&r, kabl’- ’yet. ıra*
Tet ve çalışma derecesiyle mütenasip olu\
î- Çiftçilerimiz: k'cd, isîhsaî kooperatîfk-
^ıbı iktisadi teşekkül ime mazha- etmek ve bu
teşekkülleri terakki ve îekkem nid rttrmck ga
yedir.
'♦ Küçük sanatlar eröah nı esnafı muşkiiâî ve
zaaftan kurtarmak ve orla-: da’w kuvvet i, er>
n yelli b:r vaziyete koymak iç ir <ap eder \*e
d: müessese!eri yaratmak düşürdüğümüz esas -
noktala-dar b'rio.r.
S M lliyetç Türk amelesi ve şç k'n mevcu*
d:yet:e-' ve emtKlenyle Türk l am ıas.nn kıy­
metli uzuvdandı-. Bu tiuarla amele ve şçi'eri’''.
hayat ve ha< arını ve menfaat erin goz onur de
tutarız
6- Ser!x*st r*.e? ek erbabının “niili Turs mev
cud yeti ç ir çok iüzur**<lj ve f'ayoalı olan hız
metleri f'k a n ı* da ma takdir gczıs önünde tu
(ulur. K a b i h v e t v e hiz-neten karş 1ğ»n: gor
n eler için faaliyetler' sahasın açık ve em:n
bulundurmak ehemmiyet verdiğiniz vazife* e j­
derdir.
/- M em leket n inkişa-’Tndu buvuk ticaret,
fabrika, büyük araz ve çifti * sahipler :- n faali
yet e; muhim d r. Normal çal şan ve tekniğe
sîVat eder* sermaye sah ok- u>şv k v r h n*a-
yeye lâyıkt ı
e- M d İe fP yüksek m e r'a a tln 5 daim a goz
ö ru ’Kİe tutarak butu*, dikkat ve hımmederıyk?
vazı*e ern e »vaoı hayat eder memurla* ner tu­
lü huzur w -(»/aha layk tr'ar.
9- Dev'etip yüksek bünyesinin sarsılmaz u:
r eli olan ve mıjh netkCrey m li varlığı ve in­
kılâbı kollıyan ve koruyan Cumhuriyet ordusu
n vr ve (x*un % ia k â r ve kıv*met m ensı^larniT
daima hur-net ve şe-e* nevkiıncie tutu imas t a
sureti rrahsusada itina ederiz.
‘S v c D , :v, b49-b.S0r ^93 ı'

FIRKAMIZIN DEVLETÇİLİK VASFI*
İSMET İNÖNÜ
İk tisa tta d e v le t ç i lik siyâseti, bana her şeyden
evvel bir müdafaa vasıtası olarak kendi lüzu­
munu posterdi. Asırların ihm alini telafi ede­
cek, haksız tahripleri iymar edecek, yeni za­
man ın çetin şartlarına mukavemet edecek sağ­
lam bir devlet bünyesi kurabilm ek için , her
şeyden eve), devleti, iktisatta yıpratacak am il­
lerden kurtarmak lazım geliyordu, Demek kir
ik t is a t t a d e v l e t ç i l i k t i b iz, inkişaf yolu takıp
edebilmek için bir müdafaa vasıtası ve bu se­
beple bir aziym el noktası, bir temel addetme­
ce mecbur bulunuyorduk.
D e v l e t ç i l i ğ i n müdafaa vasıtası olup olm adı­
kı, yedi sekiz seneden beri münakaşa o lu n ­
muştur. Fakat son seneler arlık bu münakaşa,
m anasız ve bedihr bir mahiyet aldı, ün kuvvet­
li, en zengin devletler, tasavvur olunamıyacak
devlet tedbirleri ile iktisatlarını müdafaaya vc
kurtarmaya çalışıyorlar, Demek ki, bizim , d e v ­
le t ç ilik ' te müdafaa kuvvetini görmüş olm am ız,
Fırkamız, Cumhuriyet Halk Fırkası için ancak
övünülecek bir isabet ve doğru bîr karar cüm ­
lesinden saymak icap eder
Biz, iktisatta d e v le t ç ilik '! , inkişaf için ve yeni
düzeni kurmak için do feyizli ve müspet bir yof
savıyoruz. Demek İstiyorum ki, y a ln ız m ü d a fa a
g i b i m u h a f a z a k â r b i r n o k ia i n a z a r d a n d e ğ il ,
ile r iç m e k ve in k iş a f e tm e k g ib i g e n iş le y ic i p o l i ­
tik a iç in d e m ü s p e t v e e n m ü e s s ir vasıta s a y ıy o ­
ru z . - Memleketin muhtaç olduğu sanayii, teş­
kilatı, vasaitı, devletin yardım cı nazaretl ve
hatta doğrudan doğruya teşebbüsü olm aksızın
kurabilm eyi, safdil olanlar düşünebilir.- Asır,
çok amansızdır. Ve, seneler geçtikçe, zamanın
insafsızlığı azalm ıyor; her hududu aşacak ka­
dar azgınlaşıyor. Geri, ve eksik vasait içinde bı­
rakılmış olan kahraman ve büyük bir milletin
sanayiini ve İktisadî düzenlerini, devietin bü­
yük vasıtaları ve imkânları ile bir an evel vücu­
da getirmek, taşıdığımız vazifelerin en ağırı ve
en mühimidir.*S.
{*) K a d ro D erg isi , Cilt 2, No, 22, Teşrinievvel 1933,
S. 4-6 (aktaran Nevin Co$ar, Tü rk iy e'd e D evletçi­
lik, Bağlam Yay, 1995),
SEÇME ME T İ NL E R
Bu kısa hülâsalarım, iktisa tta d e v le t ç i lik si­
yasetini, ne kadar inanarak takıp ettiğimizi ifa­
de eder ümidindeyim.
D e v l e t ç ilik ' in memleket iktisadiyatı üzerin­
deki faydalı tesirlerinin ekseriya kâfi derecede
farkedi İrmediğini görüyoruz. En serbest zanno-
lunan bir sanat veya ticaret, müreffeh olabil­
mek için, mutlaka devietin yardımına ve m ü­
dahalesine ihtiyaç göstermektedir.
Subaşında o ld u ğ u m u z iç in , b u ih t iy a c ı h e r -
g iin g ö r ü y o r u m v c so n ra "se rb e st m e s le k s in v c
“d e v l e t ç i l i k ^ r ü c h a n ı iç in , a y n ı m e v z u la r ı n 649
d e lil o la r a k z ik r o lu n m o s ın a , ş a ş ıy o ru m .
D ikkatle vazettiğim iz güm rük him ayeleri
veya diğer tedbirlerin mevcut olm adığını, bir
an için, tasavvur edebilir misiniz? En karlı ve
verimli bir sanat veya ziraat, bir tek müşteri
bulam ıyacak kadar, rekabet karşısında perişan
olur. Yediğim iz ekmeğin ununu dahi memie-
ket dahiiinden alam ayız, Osm anlı İmparator­
luğu gibi bir misal, henüz hatırlarımızda pek
yakındır*
“ T ü r lü k r i z l e r d e n d o la y ı, e n s e r b e s t n i c e
m ü e s s e s e le r i, s e n e le r d e n b e r i , s e r t f ır t ın a la r
{fırtın a la ra , e.n.) k a r ş ı tu tu n d u ra n , D E V L E T 't ir .
T ic a re t g ib i s e rb e s t s a h a d a , d a r v a z iy e t e d ü ş e n
t ü c c a r la r ı (m e s e la tü tü n t ü c c a r la r ı) k o r u m a k
iç in , h ü k ü m e t g e ç e n s e n e le r d e h u s u s i t e d b ir le r
a lm ıştır, in h is a rla r, h e r s e n e hasat z a m a n ın d a ,
p iy a s a y a m ü d a h a le e d e r le r V e, b ir s e n e " d e v ­
le t in h is a r " v c “d e v le t ç i lik " a le y h in e h a y a le t
k u r a n n i c e m ü t e ş e b b is l e r g ö r m ü ş ü m d ü r k i,
m e v s i m in d e in h is a r la r ın p iy a s a y a m ü d a h a le
e tm e s i iç in , b ü tü n id r a k le r in i s a r f c d c r lc r ."
Devlet şimendiferleri, bazı yerlerde ve bazı
mahsuller için, yaktığı kömür parasını çıkarm ı-
yacak kadar u cu z tarife ile nakleder. Devlet
elinde olmıyan bir şimendiferin böyle bir ted­
bir olmasına imkân var mıdır?
Bu m isallerle, d e v l e t ç i l i k aleyh ind eki en
büyük iddiayı izah etmiş oluyorum ; H u s u s i
m ü e s s e s e le r d a im a k â r lı ç a t ış ır la r v c d e v le t
m ü e s s e s e le r ! d a im a m a s ra ftı v e z a r a r lı o lu r t
iddiası. - Bütün memleketin menfaatine tedbir
alırken bazan yaktığı kömürün bedelini veya
 5E Ç M E ME T İ NL E R
inhisarın varfdatmı düşünm em e vaziyetinde
kalan, Devlet, elbette serbest b k bazfrgin (be­
zirgan, e.n.) g ib i, bir çok ahvalde kâr etmiye-
cekEir. Bundan daha tabii ne vardır? Ve zaten
d e v lo t ç ilik 'İ n memleket için en büyük bir ray­
dan da, ancak bazr ahvalde bu kadar cesure-
ne tedbirler a lm a sın ın m üm kün olm ası He
izah edilebilir,
Devlet, an cak ferdin. yaparruyacağı peyleri
yapmağa çalrşmalıdFr, nazarîyesî basiretle mü-
talea olunma11d j r. Bir defa,, efradın yapabilece­
ği bir şey] Devletin, bahusus bizim devletimi­
zin yapmaması, Şayanı arzudan da fazla bir
şey, lazım bir şeydir. Çünkü, her şeyden sarfı­
nazar, yalntz maddi vasıta bakımından, yapa-
650 cağrrmz işler o kadar ço k ve o kadar mühimdi c
ki, bunlardan, efradın yap abileceği kısmına
vesaitimizi dağılmamak, elbette e r makul şey­
dir. M aahaza, benim kanaatimce, bir işin efra­
MUAMMANIN ANAHTARI*
TEKİM ALP
Yakından bakıldığı ve Türk m ucizesi namile
anılan şeyin mahiyetini anlam aya çalışıld ığı
zaman hakir olarak şu sual hatıra getir: Madem
ki Türk millelî bu kadar kahramanlığa kadirdi,
madem kr bu kadar büyük bir dinamik kuvveti
haizdi neden dolayı bu kadar uzun müddet her
nevi diktatörlere ve zorbalara kendini ezdirdi;
neden dolayı kendinin uçurumun ağzına kadar
Sürüklenmesine meydan bıraktı? Atatürk inkılâ­
bım mümkün kılan meriyetleri, manevî ârniife-
ri niçin harekete getirmedi? Yukarıda izah elti'
gim iz veçhile Atatürk, kendisinin ve Partisinin
tatbike çafrştsklan prensip ve ideallerin milletin
y.übdei aruall olduğunu bfcr vesile Ue tekrar et­
miyor mu?
Kim senin m eçhulü değildir ki bir m illetin
hakikî karakterini ve hakikî mukadderatın t an­
lamak için lıer vakit tarihe müracaat gerektir,
(*) Akt. Jaeob Landau, Tekin A lp : B ir T ü rk Y u rtse ­
ve ri 1883-7961, 1996.
da veya devlete ait olması, o işin talep ettiği
va&ille Ölçülemez,. Mesetenfa bütün memfe-
k e le a lâ k a sı v e y a h u s u s i m e n fa a tle re te rk e d ife -
b llm e s i ih t im a lid ir k i, b u h u su s ta k a ra r v e r m e ­
ğ e e s a s o fa ca k v r,
G eçen on senede hissi selim ile temiz va­
tanperverlik, İktisadî hayatta devletçilik siyase­
tini, bize kendiliğinden yerleştirdi. Biz, bu yol­
da, İmparatorluğun ç o k zam anda yapam adı­
ğından fazlasını yaptık. MiileEm yüzm ilyonlar-
co liralık işleri ve iş şeklinde hâzineleri, her
npktai nazardan müdafaa ve inkişaf vasıtaları
kuruldu, birikti. Artık tecrübe edilmiş bir yolun
şuur ve sebat ile yolcusuyuz.
Gelecek o n s e n e n ih a y e tin d e , ü m it e d e rim
ki.. T U R K U İL V L E T Ç İÜ Ğ İ, memJefceMefci oserfe-
rr ve b e y n e l m i l e l t e s ir le r iy le , " İk t is a d iy a t t a
d e v le t ç ilik a n l a y ı ş ı n ı n e n m ü t e k â m il ilm i ş a ­
h e s e r i o la r a k z ik r û lu n a c a k it r .
Binaenaleyh ancak Türk tarihinin sahifeferini
karıştırmak suretife Atatürk'ün gayrimiJİT nami-
Je tavsif ettiği inhitat devresi zarfında Türk mil­
letinin mukadderatı üzerinde rol oynayan haki­
ki âm illeri ve müessirleri anlayabiliriz, Fakat
şim diye kadar tam m anasile bir Türk tarihi
m e vcu d d e ğ ild i. F ilv a k i bir G sm a n b tarihi
mevcuddu. Bunu da Türk tarihinin ufak bir cü ­
zü olarak Eolakki etmek hatadır, Çünkü Orada
yanlış anlatılm ış harblara ve bu gibi ahvale
müteallik bir vak'anüvislikten başka bir şeye
tesadüf olunamazdı. Türk milletinin sosyal ve
kültürel hayatım rnılfr bakımdan, objektif bir
surette tasvir eden bit Türk tarihi hiçbir vakit
yazılmamıştır, A ncak İleride göreceğimiz ve ç­
hile Türk tarihini yaratmak şerefi münhasıran
Kemalist inkılâba a iddir.
filvaki Kemalist rejimine hiç olmazsa haya­
linde, rüyasında kavuşm ak şerefine m azhar
ofan Ziya GökaJp, Türk medeniyet tarihini yaz­
maya azmetmişti. Ancak tam inkişaf devresin­

de itten eceli geldiğinden bu tarihin ancak bi­
rinci cildini ikmal edebilmiştin İşte Türk mede­
niyet tarihinin bu birinci cildinde bizi işgal
eden muammanın anahtarını buluyoruz. Ora­
da şu satidari okuyoruz:
"Türk milleti başka milletlere benzemezdi.
Başına bir kahraman gelirse, siyasette ve me­
deniyette birdenbire parlar, siyasî ve medenî
seviyesi birdenbire yükselirdi. Başında bir kah­
raman bulunmazsa inkısama ve inhüâte baş­
lardı. İnhitat başlayınca da bir an içinde sönüp
giderdi."
Büyük filozofun umumî surette nasyonalizm
ve bilhassa Türk nasyonalizmi hakkındaki fikir­
lerini bilmeyenler bu sözlerin hakikî manasj
hakkında yanlış yollara sapabilirler. Ziya Gö-
kalp nazarında nasyonalizm bir camiayı teşkil
eden efradın kültürel birliği demektin En ziya­
de virdi zebanı olan umdelerin bîri de "ferd
yok, cemaat var1 " vecibesinden ibaretti, Şurası
aşikârdır ki bir camianın efradı arasında ancak
kobram an evsafım haiz bir şefin otoritesi saye­
sinde mutlak hir birlik tesis olunabilir,
Şüphesiz ki Ziya Gökalp kahraman tabirini
Karlayl (Cariyle) taralından kullanılan manada
istimal etmiştir. Kahraman mensub olduğu mu­
hit ve cemiyetin evsaf ve meziyetlerini temsil
eden adamdır. Milletin hayatî kuvvetlerini tc-
cesstfm ettiren müşahhas b ir t im s a ld ir k i m ilie li
inkısam ve inhilâlden masun kılar.
Bütün milletler böyle bir şefe muhtaç değil­
dirler, Millî karakteri tâbi bir meseledir. "De-
mulen" derdi ki muhaceret yolu sosyal tipi ya­
ratır. Bizce sosyal tipi yaratan tarihtir.
Şüphesiz ki Türk milletinin başlıca vasfı fa-
fifı/iğinden ibarettir, Türk ınrftetf Orta Asya'nın
yaylalarım terkettiği gündenberi fatihtir, Oğuz
Han'ın kCırei arzı altı oğluna taksim edip onlara
icazkâr okları ve yayları vererek dünyanın dört
bir tarafına yolladığı esatirî zamandan beri fa­
tihtir. İmdi, milletin başında, harb meydanında­
ki bir kumandanda bulunan otoriteyi haiz bir
şef bnfunmazsa fatih ofmak mtimkün müdür?
Binlerce sene müddot, elinde yalın kılıç bulun­
duğu halde atını daima yeni fütuhata, yeni şan
ü şeref ufuklarına doğru süren bir millet askerî
bir disipline, kahraman bir şefin mutlak otorite­
sine tâbi olmadan muvaffak olabilir mi?
İşle binlerce sene devam eden bu fatihlik ta­
SEÇME M ETIN LER
rihidir ki Türk milletinin ruhunu vücude getir­
miş ve bu ruhun derinliklerinde cemiyet fikrini,
disiplin sevkı tabiisini yerleştirmiştir.
İşte bir kahraman iarafından idare olunmak
saadetine mazhar olduğu zaman Türk mıffetf
için haşmet ve azametinin başlıca kaynağı, ve
böyle bir kahramandan mahrum bulunduğu
zamanlar inhitatının başlıca sebebi de bu ka­
rakteristikten ibaretlin Bazı ahval ve şerait tah­
tında Türk milleti diktatör ve zorbalara mağ-
Eûb olabilir. Fakat bu mağlubiyet zahirî ve ge­
çicidir. Abdülhamîd, Türk milletini ezen dikta­
törlerin en dehşetlilerinden biri idi. Fakat gü­
zideler ve mütefekkiri erile temsil olunan Türk
milletinin canla, gönülle ona leba iyet ejtf£j id­
dia olunamaz. Millet, kahrı alcında inlerken,
zamanını vc daha doğrusu kahramanını bek­
lerdi.
Avrupa'da Jön-Türk namile maruf İttihat­
çılar, Abdülhamid'i pekâlâ devirerek meşruti­
yeti ilân ve tesis etmeye muvaffak oldular. Fa­
kat manevî otoritesi sayesinde bütün miiiet ef­
radım toplamaya ve birleştirmeye muktedir
millî bir kahraman yetiştiremediler. Başlarında
böyle bir kahraman bulunmadığı için bazı za­
manlar meşrutî hürriyetler anarşi hareketlerine
karışmıştır...
Ziya Gökalp tarafından mücerred bir surette
iter/ sürtf/en teteofo/flr tez bizzat Atatürk tarafın-
dan tarihî nutkunda kat'î ve realist bir surette
ifade olunmuştur:
■'Efendiler, tarih gayri kabili itiraz bir surette
isbal etmiştir ki büyük meselelerde muvaffaki­
yet için kabiliyet ve kudreti lâyetezelzül bir re­
isin vücudu elzemdir. Böyle bir hengâmede is­
tişareter(e, birçok hatırlara ve nüfuzlara mah­
kûmiyet lüzumuna kanaatle salim ve esaslı ve
bilhassa şedit yürümek ve en nihayet çok müş­
kül olan hedefe vâsıl olmak mümkün müdür?
Tarihte bu tarzda mazhariyete nail olmuş bir
heyeti içtimaiye idare olunabilir m ir
İşle muammanın anahtarı budur: Türk milleti
bir şefe muhtaçtır. Tabiîdir kî tevazuundan do­
layı Atatürk yukarıdaki ifadelerinde bu şefin
kahraman evsafını haiz olması lâzım geldiğini
ilâve etmemiştir. Fakat Atatürk'ün realist ifade­
sine bakarak ve Ziya Cökalp'in İlmî sözlerinin
yardımile muammanın anahtarını bulmak zor
bir iş değildir.
S E Ç M E M E T İ N L E R
tNKILÂP DERSLERİ*
RECEP PEK£ft
L-) İnsanlık tarihî 20. yüzyıla açılırken, yeryü­
zünü kaplayan geniş Türk yığınlarının batı par­
çası, her yönden gülünç, zayrf ve karmakarışık
hale gelmiş oian ve kendisini terkip eden cüz­
ler arasında bir bağlılık kalmayan Osmanlr İm*
paratorluğu'nun durgunluğu içinde uyuyordu,
Bereket versm ki, eo büyük imha yaftalan ve
en ezici hâdiselerle bile bozulması mümkün
olmayan tek bir şey, Türk kanı, bütün bu gürül­
tüler içinde teiniz kalmıştı. Batı Türklerl bu çö­
küntü içinde kanının arılığım korudu ve sakla­
dı, Dünyaya batılılık örneği gösteren Osmanlı
Ordusunun yüksekliği, deviet idaresinin kötülü­
ğüne rağmen, bu orduları yaratan Türk Ulu­
su'nun kamadaki yücelikten ileri geliyordu. (,.,.1
Yeryüzü Savaşı
İşte imparatorluk bu hal içinde bulunurken bü­
tün tesirleri dünyanın dört köşesini Saran yer­
yüzü savaşı geldi, çattı. (...)
Bütün bu çöküntü içinde en ezgin vaziyetle
bulunan Osmarılı İmparatorluğundu, Her
şeyini kaybetmiş olan bu imparatorluk, dağılan
öLeki imparatorluklarda mevcut bilgiden ve var­
itken, kültür ve teknikleri de mahrumdu* i...)
İşle arkadaşlar, hesap ve düşünce bakımından
hiçbir şey yapılamayacak sanılan bu malzeme
enkazından, yeni ve yüce bir devlet kurmanın
yûfunu bulup çıkarmak, Türk Ulusu'na ve onun
înkılâhına müyesser oldu. Ve bütün bu kül yr-
ğmlarmm arkasından batı Türklerinin şereflerini
yükselten ve dünyanın gözlerini kamaştıran
Türk mkı&bımn şaşaalı güreşi doğdu, <...1
İnkılâp; bir sosyal bünyeden geri, eğri, fena,
eski haksız ve zarplı ne varsa bunları bîrden
yerinden söküp onların yerine ileriyi, doğruyu,
iyiyi, yeniyi ve faydalıyı koymaktrr.
Fakat arkadaşlar koymak yeterir değildir*
Onları öylece koyduktan sonra büyük bir sı­
caklıkla davaya yapışıp sökülen şeylerin geri
donmeroosiaı, konan şeylerin yaşamasını, yer-
{*> Recep Peker, in k ılâ p T â r ih i D e rs le ri, İletişim
Yay.,19&4
leşmesini temin edecek bir sistem kurmak ve
işletmek de inkılâbın değişmez şartıdır. Bu şart
olmadıkça fenalıkların, geriliklerin yerine iyi­
liklerin ve Menliklerin konması gelip geçici bir
hâdise değersizliğine iner ve eski fenalıklar da­
ha geniş tahrip tesirleriyle geri döner, (...)
Türk inkılâbının Güçlüğü
Bir inkılâbın yapılışındaki zorluk, yerinden sö­
külüp atılacak ve yeniden yerine konacak şey­
lerin çokluğu, derinliği ve eskiliği ile ölçülür* Bu
unsurlar ne kadar eski ise onun yerine yenisini
koymak o kadar güçleşir. Bir anane ne kadar
köklü isra o kadar güç sökülür. Bu bakımdan
Türk inkılâbı, diğer inkılâplara nazaran, en güç,
en çetin olanıdır, Çünkü başka inkılâpların bir
veya birkaç maksadını görürüz. Yalnız bizim in­
kılâbımız ise, çeşit ve derinlik İtibariyle diğerle­
rine benzemeyecek ve onlarla mukayese edile­
meyecek kadar çetiniik ve güçlük arzeder.
inkılâplarda Zor Kullanmak
İnkılâpları yapmak için çok kere zor kullanmak
lazımdır. Saydığım anlamda bir değişiklik yapı­
lırken mukavemet ve irtica unsurları, yerine gö­
re elinde silahla veya cebinde kitapla, kafasında
eskiye alışmış somurtkanlık, dilinde iğfal ve te­
hevvürle gelip karşınıza dikilirler. Bunları vurup
devirmedikçe inkrlâbr yapmanın ve hattâ uzun
devirler korumanın imkânı yoktur. Öte taraftan
alışan aiıştrğınr bırakıp, alışmadığına girinceye
kati w, akimdan ve şuurundan gelmece bile,
kendi alışkanlık duygularından bîr çok mukave­
metlere maruz kalır. Bu bakımdan da Türk inkı­
lâbı en ziyade zor kullanmayı gerektiren bîr hu­
susiyet gösterir,
Türk I ııkıl âb mm Derinliği
ve Bütünlüğü
Birçok inkılâplar, yalnız siyasal değişiklikler
amaç alınarak yapılır. Mesela, bir krallık rejimi­

ni değiştirmek için bir cumhuriyet ilan olunabi­
lir, bunun için bir ihtilal, bir ayaklanma icap
edebilir, bir ekonomik sistemin yenilenmesi
için güçlü bir hareket yapılabilir; bunlar da bi­
rer inkılâptın Fakat Türk İnkılâbı, yalnız siyasal
veya ekonomik bir rejim değiştiren bir hareket
değildir. O, ulusal, sosyal, siyasal, ekonomik vc
kültürel yaşayışın bütün derinliklerinde aynı
zamanda tesirler yapmış olan inkılâptır. Hattâ
günlük hayatımızdaki alışkanlıklar bile Türk in­
kılabının tesiri altında yenileniyor. (...)
(Sırasını bulmuşken bir noktayı işaret edece­
ğim; dersimizi anlatırken Türkiye'den başka
devletlerin politikalarına ve teşebbüslerine dair
söylediğim ve söyleyeceğim şevler mücerred
bir ders anlatma vazıyeti içinde misaller ver­
mekten ibarettir, Hiçbir devletin politika, siyasa
ve idare doktrinlerine tariz etmek hiçbir vakit
düşünmediğimiz şeylerdir, Bu sözlerde tenkit
konusu da yoktur. Her devlet kendi yaşayışına
uygun gördüğü şartlar içinde siyasal rejimini
kurar ve yaşatın)
Halktan Gelen İnkılâpların
Üstünlüğü
Halktan gelen inkılapları bilirsiniz, hakiki iç
manasıyla ve öz manasıyla inkılâplar bunlardır.
Ingiliz inkılâbını bilirsiniz, Fransız inkılâbım
bilirsiniz, bunlar ve hattâ Osmanlı devrinin
meşrutiyet inkılâbı da bu sıradadır, İnkılâpların
şaheseri olan yeni Türk inkılâbı, halktan gelen
bir inkılâp tipidir. Bizim İnkılâbımız, halktan
gelen inkılâpların en yücesidir.
Türk inkılâbı halktan gelerek otoritelere karşı
yapılmıştır, Fakat inkılâp iktidar mevkiini alınca
otoriteden halka doğru devam etmiştir, Bu devam
esnasında halkın hakikatlere uzak kalmış tabaka­
larından mukavemetler ve zorluklar görmüştür,
Türk inkılâbı uzun sürmüştür. Baştan beri on
beş yıldan fazla zaman geçmiş olmasına rağ­
men, en değerli ulusal işimiz olan dil çalışma­
mızı bile inkılâbın yüce tesirlerine henüz uy­
durmakla meşgulüz. Kanının arılığı ile özü sağ­
lam olan batı Türk'ünün iç yaşayışında olduğu
gibi, dış görünüşünde de fenalıklar birikmişti.
Ulus vücudunun derisini kaplayan çeşitli has­
talıklarla mücadeleye mecbur olduk. Bu hasta­
SEÇME ME T İ HL E R
lıklar o kadar işlemiş ki, kazımakla bitmiyor.
Öz değerimizle beraber, dış görünüşümüzün
pürüzlerini temizlemekle bitiremiyoruz. (...)
Parlamenteriz m
Hürriyet inkılâbının getirdiği neticelerden birisi
dc, parlamcnterizmdir. Parlamenterizm hürri­
yet inkılâbının getirdiği toplanma ve cemiyet
kurmada serbestlik hakkı üzerine birçok siyasal
partilerin kuruluşundan doğmuştur. (...) Ve bu
suretle muhtelif partili parlamento hayatı mey­
dana geldi. Bu partiler çoğalınca politika işleri­
ni meslek edinmiş birtakım türedi adamlar be­
lirdi ve devletlerin, milletlerin haklan için mu­
ayyen prensipleri ileri götürecek bir çalışma
yerine, vakit kaybeden gayesiz çarpışan ve bir­
birini boğazlayan bir didişme başladı, muay­
yen, hederle re giden kısa yollar uzatıldı, İç de­
dikoduları kilükaller aldı yürüdü. Bu suretle
parlamenterizm, sınıf kavgalarının, sınıf inkılâ­
bının ve daha sonra demokrasiyi düşman sa­
yan otorite devletlerinin yeniden vücut bulma­
sına sebebiyet verdi.
Millet namına iş başına gelmek iddiasında
bulunan parlamcnterizmln çok partili hayatı,
devir devir öyle vaziyetlere düştü kir çeşit çeşit
partili parlamentoda iş yapacak derecede kuv­
vetli parti bulunamadı. Bu, istikrarlı bîr devlet
çalışmasını İmkansız bir haîe koydu, (,.,) Bu
yüzden, asıl maksat bozuluyor, onun yerine
başka düşünceler, parti menfaati, sınıf menfaati
kaygısı konuyordu. Bu keşmekeş, mîlletlerin
medeni ilerleyişinde, maksada gidişte sürat is­
teyen bir devirde, idare ve siyasai birliği bozu­
cu ve hattâ körietici tena tesirler yaptı.
Sınıf Kavgalarının Hürriyet
İnkılâbı Neticesinden
Faydalanması
İkinci ana inkılâp tipi olarak ayrıca göreceği­
miz sınıf inkılâbı ve sosyalizm cereyanları, bu
hürriyet inkılâbının gel irdiği serbestlik havası
içinde, onun göğsünde beslendi. Bu teşekküller
demokrasiye hücum etmek imkânım bulacak
kadar taazzuv ettiler. Hürriyet İnkılâbı neticele-
St Ç M F V l r I N i i R
rirkn ile-- fikirierrv boğar başka D’rtakım iht •
.aiii:. gozumuzu ketxi- ürerindi* duur.aya z iv
îayar va/yebör ibdas an .çr. •
I u*< aküâb. hvur.yçi inkılâbı ûc>Uxien b.t
hak ;K >al rir. ;rkt!âb-ırı/:n tahakkuk dev «*s-
nasvnda bize uzaktan yakndar tona olacak ru-
csscselerı (itVc* : cîvat çirden, u.us ha\atı çin
der kaldrd k. 3/ düşman n-üe^seselertr bulu
um* meydan vcrnx*dık/ varay yıktık. dzvr dev
'et u/c indeki tcsrir-n: en keskin ve 'adıica' b*v
formu' re ka birdik. Ve nhayet öu *kı urstrun
rr fitditfe suratı bozucu lesrlerri kıymet ve
k:jweuer l»u stresle duşunmuş oldu*. Biz i-^ı
l$fo»m zda çknnoavk Uoera’ zmfo su^m &Ucr,
bu > ’u*ıiyet :rk iâbrın serbest tkacete tatbik i t
fora nebi eterin r yu-dumuzda tahrhat yapma­
sına •'kfytfan ve»T»rmev içir az-m geier foı
muHcn ve p-orsıp***: öncede**’ kabo ettik
?aı kenenle*' z.nur., sm çarçışmada. .muhle--'
partilim herb b-r ta-a’4 çeker tatbikatın
don ve tahibatmdan. Terkiye Suyuk Mii el
Mecbsir.jp iususı çahşma taız v-a, yen’ devle L
uzak bulunduktuk.
Biz Bize Benzeriz!
Biz m rvkbâbırt z h çbır bakımdan konva do
yy-ki-r, vz unakî” -yu filmin haç ku*.ıx uyu ve
Cumhunyet Halk Pa^rs^n r enden, bunu çok
kısa olarak soyiemşir. DeviH kumnuna ait di­
ana mesee konuşu'ürker b;r zat kendisine şu
suali sordu: "...Bu bövfo ama, biz k::~e b w -
voruv?'
Atatürk şu cv‘va:> verdi*
B;z. İH/e benzeriz’,."
Bu kısa cevapta berim u/u.n u/ad ya ,-riat-
mak istediğini dev et 'ejm.rH*1kopya alman n
zata* vVvu'a ^"îslv'CH.ek -m.* <k; .r. bit arıMış öe^e.
rı v ardır, 5...;
Düşünce ve Harekette
Birlik Gerektir
Herhangi De yurttaş, kendini ve ulusun varirfcî
v nde br kuçuk va;i k tea*ki nd:nce. ç.'.cfo
bulunduğu yurdu kc-uyutu ve kuvvetierd un
h> var te atması ge-Atıc Y.at denen se tane­
sine kudsnet ve-ien buyuk ara vv.riıg n tüken­
mez kaynağ oiar uuş, hepsi tek tek oiar ve
hepsi a y toıala çeker İramla- r b ■ *araya gH
mc.slmkr teşekku •ço-vce, bemv ı-osv&t da
şunu?fne güre b- ektğe* ’datJe etmez 'e*t e-Tı
yaıalî ğ kalaba, k yekû-urur. yani uiu^un;
i' çbi* zaman ara ve-*neyer navat nucad^les
cereyan an .çınde dan^a muva^ak okıo 'n es-,
yızt dfcii$«vy. b<ıy\ik vad^> ” w aynası ve
kavgada östur çıkm.av :çir, duşurce^-. ^a*e-
ker.e b»r vr br'eşık ölmesi gerekti*.
Uluslar aresk bu süretie 20?iu bir vaziyet
içinde, guç ukîe-: yemkn lecek b ı zinde, ses»n:
duyu*, ac ak bir kuvve.t ve mevcudiyet o.?.-ak
kendin gosîereb;V.
insan a ,- tek tek bak-d g? zamar, değenleri
sıfırdır* İKi>as, *n ve enerji bâkmvrdan ve
bet bakımdan savdığımız vas da.- yüksek bile
n'jit*. bu v av t.arı eksik, *a<at bı msar;a-
rm teşkil ptt gi küfe karşısında buvuk ulus da-
va«ı.nı vuaiîmeyö imkân bulamazlar. Orun
içir, hem poi.îîka, nem ekonomi bakımından
ay-: a y ı kıymeti olan bu ro kiay; b lhas<-a
sosya’. haU rvk n ?r ka-aef ktan er. eyd’.rhğa,
er- kötüde^ er iyiye, en g?-Kİ«m en r'edye git
nvk idd a ve davasında olan Diz urkier, da­
ima gozorbrde tutma-w , yurekleı ^ 1 7 da
ima bu imrıç.a çaıp 'ia da ma b’r ve berabe-
olma-. 7.7. b..'y
Türk İnkılâbı. Tesirleri
Bakımından Evrenseldir
lu-k irK ^lMm;-, ora kıymet veırrek bak m ı.-
dar he-'\e$ın an aması az m rakım br rusuC-
yetın teoarüz rttrmnk gerektir
’Tu-s. ırkılAb: Dünyanın b r köşesinde kt*r:ıi
kımd re ohic b ov hâdfee rk^ kir.
Bu ir,<- âp, jîuvd, siyasal v-eekonryr«k yaşa
yış e decın* 1He* nk* ve Dutun dünya a-ay*c ı ve
okun uc ula"'mn üzerinde ciur nası gr»*e.<er, b -
büyus hâd sedr. Tu**k in*rıîâbı, tes-'V; kendi
doğdu^ii yesvüjvı koşeiş-.ne kalaı a\ fcb
vaka değrldir Buru b r ^^‘.a cümle -e ; a<k'
edefcthıi/: Türk rkıUb-evrenseidır.
Şimdi birkaç vörden bu v j/ in e P3nd;rKi
CHnekk"* ve--eyin* Orce coğrafya uaksmuvöar
evH’i'seidiî*. b '/bri * - n ^ i x bugüp T ü ik ’-
 s f Ç V F MET I \ 1 P R

ve'rın bulunduğu coîjra*va D3 %as nda vkrği ck» doğuş, ku-Tuijş ve vaşayış zamanının riünyamr
Cemjp A^'ikası'rda veya İskandinavya'da o’ mimesra va/.yedw rastlayışım Türk rjoiâb
&ayd!, bu inkılâbı- verdiği netkele*. dOryanr daha o n e o srıyd-, orun tesfkr’ !>u karia- rıs
yaşayış ve anlayış uzenule buğur yapmakta * « i-!m e /d i.

okhığu büyü* ıe? v yapamazd. Y<wv bw V>«;. * C oğrafya vazıved. k * r ıssiyt'ti. riayet ‘" ar:?
bw ge’ p geçti £• ye.-ir coğrafya noktasından s o r -r a y b a lı b u t u n b u n la r b ir d ir n e e k !e r e r e k ,
yeryüzünün ş r-cii bulunduğumuz parça^rda b ö y l e b i* t a r i h d e v r e s i n d e , b o y ’e b r d ü n y a p a r -

otoyu, ora yüksek e'nvrerjyeî vmf.cer dr se­ ç a v r x : < ı . b o v i e (n > u h f t u r , İ m i k a d a r d u ş f c u r b ‘r

beptir. y e d o k t a n b o y e u s lu n b ir m e v k iy e ç ık m a s ı,
'kine' sebep şuüır: Bj inkı&b- yapan ulusun ' • a ir ı z e d e b v a t b a k ı m ı n d a n t ö z d e n g e ç ır iie -
tardın bürtur (fennî M tınder akıp gekn vu<e m e z . B u n u r t e s i b e ı ı m a d d i h a v a i n r y 'r y e r i n d e
kyıreü gezden geçi* •-rsç bu da inkılâbımıza d u y u rl< a k t r U .)
av- ve husus: b r değer verir. Bu m* âp coğra*'- T ü r k » r< iâ b ın m B a t v a b a k a -; y ü z ü d e , D o
ya bak mından söylediğim va/ıyete ha 7 bu gudak k a d a r e v m n s e t d h . T u 'k in k âbı bu oa
noktala butun? aydı da, bunu yapar utos biz­ k im a r d a n d a e b e n m y e k e k e n d is in i d u y u r a n

den başka br rr liiet obaydı, bu inkılâbın o ka­ b e h â d is e o lm u ş t u r . B u in k ılâ p , s iy a s a ! b a k ım

baKyüksek br eheırmıye'' nlma/d*. d a r . e k o n o m ik b a k r n r ia r , h a lt a d i r t H a k k is ’

Tu*k inkılâbın* evreme! yapar ve ona bu bakm andan B a t» ç . r u z en i n d e d ik k a t l e v e ib

hakkı ve-d-ıen sebeote'cfer uçüncusu de: bunu • ebe d u r u a t a k b r h a r e k e t i* ? v l V i e s ' d û . t . . . )

MİLLKT-
A H : .N A M

U# ?) 1 u r k f) r * . i r ' - la k t io H c - r e ş t, d r « r ! Y ü
'u ’-k ye Gımhj?»yet v ku'a ı k / U v balkı­ napta «erbesfifir.
ra ’ u?k millet* denk T u ' k rr.ı'Yt n .n d i’ T ü r k ç « J i' T ü r k d i ’;
W "et sözünden re anlaşıl.*; rse anlaşılmak d u r v a d a e n g u / e l. e n z e r g in \ e e n k o la v o la
!i/”* dr? Buru a rratav»m: b e te k P ır d ild ir . O n u n ç ın h e r T u k. d ii ı r 1

Sözler *rin kolay an'aşıknas: için, y're Tu*k çok s e \e * v e o r u v u k & e lt ı r c k . iç ..n ç a n ş ; r . S ı r

mıua -.e IvsUcaiırr çurku. derya yüzünde e e . T ü rk d ili T ü f K m û le t . Ç ;n m u k a d d e s b e

ondan daha kovuk, ondan daha ondan h a / ın e ü T . Ç u n V u . T u * k ı r i l l e t i g e ç ir d ığ ' r i h a

dana temiz b r millet Yoktu* ve butun iryrla* v e M z b a d r e k 'i' c ,:-.d e a h iS k m ır . a n 'a r e le r i

Jarıhnde görülmem şî-:. Bugunta 'v k milleti rı r , h a t ra k n r r m e n f a a t le r n i n . e l h a s ı l b u ğ u n

ne bir resim tab:osuna baka* g b bakalım ve k e rd m l i i y e t i p ı v a o a r h e r ş e y in d ik s a y e s ir d r

şimdiye kadar edindiğimiz b gılm r yard'm: m u h a f a z a o h u m iu ğ u r u g o t a v o r . T ü r k d ." Tu*k

ke düşürdüm; bu tab’oda ne’er çör ayıysak, bu m - V t m r k a i b d ır : z i h r . d i * .

tablo b /e rc;<- batı latiye sa. onlar:, Im-C'» b - 4 i ' u r k m ’ k t. A s v a r ı n g a t b r ı c a v e A v r u p a -

-ersöyllycm; rm ş a r k r d a o n v ık u / e e k o ra v e d e r i z s ır ı* a -

i Terk müleb, halk ıdaes. oJ/ - Cumhurj- ,k} s y : j f K ' J m ş- d ı- o v a r a t e m n n ş b ijy h k b r

yet t» «iare olura;: bir dev eli y u ' U a V o Ş v j- 0 ” u r a d ın a « T u k M m d e r le r T ü rk

y u r d u c is h a ç o k b j y u k t u . Y a k ın v e u z a k z«ı-

m d / ’/a '' <k.t$ünjh#s<? : u - k e yu 'IU k et^ ıer v tş h ff

[*) A^et I"a*', Vâierca} için medeni M kit
Matbaam, 1930. k t'a y o k t v ır î r u t u n d u n y a c i a , A s v a , A v r u p a , A t
 SEÇME ME T İ NL E R
rika Türk atalarına yurt olmuştur. Bu hakikatler
eski ve hususile yeni tarih vesikaları ile malûm­
dur. fakat bugünkü Türk milleti, varlığı için bu­
günkü yurdundan memnundur. Çünkü; derin
ve şanlı geçm işin; büyük, kudretli atalarının
mukaddes miraslarını bu yurtta da muhafaza
edebileceğinden o mirasları, şimdiye kadar ol­
duğundan çok fazla zenginleşti rebhecegmden
emindir,
5} Türk milletinin her kişisi, bir takım farklar­
la ve fakat umumî surette birbirine benzer. Bazı
yap ılış farklarım İse tabiî bulm ak lâzım dır.
Çünkü, Mezopotamya,, Mısır çöllerinden başlı­
ya n malûm tarihten evvel Siberya boz kırların­
dan başlayarak Orta A sya, Rusya, Kafkasya,
656
Anadolu, dünkü ve bugünkü Yunanistan, Cirit,
Romalılardan evvel Orta İtalya, vdhasıl Akde­
niz sahillerine kadar yayılmış ve yerleşmiş ve
bu başka başka iklimlerin tesiri altında, başka
başka cinslerle binlerce sene yaşamış, kaynaş­
mış bu kartaı eski ve bu tadat büyük bir insan
cemiyetinin bugünkü çocuklarının tamamı ta­
mamına birbirlerine benzemeleri mümkün mü­
dür? (.,.)
Türklerin aşağı yukarı hep ahlâkları birbirine
benzer.Bu yüksek ahlâk, hiç bir milletin ahlâkı­
na benzemez. (...)
7) Din birliğinin de bir millet teşkilinde mü­
essir okluğunu suyVıyenier vardır. Fakat biz, b'ı-
zîm gözüm üz ünündeki Türk milleti tablosun­
da bunun aksini görmekteyiz,
TürkJer İslâm dinini kabul etmeden evvel de
büyük bir millet idi, Bu dini kabul ettikten son­
ra, bu din; ne Arapların, ne -aynı dinde bulunan
Acemlerin ve ne de sairenin Türklerle bideşip
bir millet teşkil etmelerine tesir etmedi. Bilâkis,
Türk m illetinin m illî bağlarını gevşetti; m illî
hislerini, m illî heyecanını uyuşturdu. Bu pek
tabiî idi. Çünkü M uhammedin kurduğu dinin
gayesi, bütün mi Biyellerin fevkinde şamil brr
ümmet siyaseli idi.
BJ Türk m illet, m illî hissi; rimî hisle değil, la-
kai İnsanî histe yanyana düşünmekten zevkalır,
V icdanında m illî hissin yanında insan? hissin
şerefli yerini daima muhafaza etmekle müfte-
hirdir. (...) Türk milleti, her medenî millet gibi,
mazinin bütün devirlerinde kaşifle dİ e. ihtirala-
rile medeniyet âlemine hizmet etmiş insanla-
rrn, milletlerin kıymetini takdir ve hatıralarım
hürmetle muhafaza eder. Türk milleti, insaniyet
âleminin samimî bîr ailesidir. (,,,)
Türk mîlletinin teşekkülünde mevcut olan bu
şartların hepsi birden diğer milletlerde yok gi­
bidir, (...)
Türklerin her şeye rağmen bütün devirlerde
millet tesanüt ve rabıtalarının mahfuz kalması,
hemen mütemadi muharebe haVmde bulunma-
smdandır. Son inkılâp senelerinde birliğin hu­
sulünde kuvvetli ve muharebe halinde bulun­
manın tesiri mühimdir. (...)
Demokrasi Prensibinin
Muhteviyatı
(...)
Bîr milletin, amelî olarak, demokrasi prensi­
bini ilân etmesi, o millet ekseriyetinin İçtimaî
kuvvetinin bir neticesidir. Millet, kâfi derece
kuvvet)) olunca, kuvvet ve kudreti eline alır.
Bu hâdise bazân ihtilâf rle ve hazan da H ü ­
kümdarla muslihane bir anlaşma ile husul bu­
lur. (...)
Demokrasi fikrî, asrî teşkilâtı esaslyenln bir
far ikası olduğu halde, fikr, ço k eskidir, (...)
Türk milleti en eski tarihlerinde, meşhur ku-
rultayliirile, bu kurultaylarda devlet reislerini
intihap etmeleri)e demokrasi fikrine ne kadar
merbut olduklarını göstermişlerdir. Son tarih
devirlerinde, Türklerin teşkil etlikleri devletler­
de, başlarına geçen Padişahlar, bu usulden ay­
rılarak müstebit olmuşlardır.
Kralların s?ğ padişahların istibdadına, dinler
mesnet olmuştur. (*,.)
T Cırkiye’de Cü m hur iy et
Nasıl Oldu?
E s k i H ü k ü m e t ş e k li ite
C u m h u r iy e t arasındaki fark
Harbî um um înin nihayetine kadar hiç bir
fert, hiç bir siyasî teşekkül, TürMyede (CU M ­
HURİYET) idaresi tesisini, ciddî olarak, düşün­
memiş ve buna teşebbüs etmemiştir. (...)
'190& in W âb1! ise, t . Meşrutiyeti iade île ikti­
fa etmiştir. Bütün zulüm ve istibdadın, bütün

fc*na: klam membaı o'ar. hanecan. :(Ka olun
muştu- Meşruiyet idarese, nem eket da-esıne,
vatar !klısadiv,ıt;r,da, bı’hajsa Domokrüs saha
i, rda, şayan zikir be eser b;rakmam!ştr. Harbi
urıjn-!?ye girişmvzde ve na-b r dersinde
Meşrutiyet I iükûmetç ecnebi pc î kasına a et
olmuş ve Türk milletinin hayatî ırerfaat’-erini
ihmal etmiştir,
Ha*b; umurrl, »urk m ıietim r pek büyük
kahıamaniîkiarır.a ve fedakârhk ;arra -afcmer,
dahil olduğumuz h-vY' ıtt takiyenm maglûbi
yetik» reii <e cwdijb /aıran vaziyet pek feci c -
Millet tse, başsız, zu 'net ve mjphenvyet
iç nde. Padişah m hiyanel.nder !v,ix*rdaı ol­
maksızın teceih.yata murtazr b r vazıyette d
j \
Mustafa Kemal, Tür<ur haysiyet ve zzet;
re S ve kabiliyetin r [X»k yüksek olduğu, Türk
milletinin tanı b:ı *stikba;e lâyık bulunduğu ka
•-.zatinde idi. Tirk n- eti şu veya 5yu devlete
es r clma<iarsa o-sün evlâdır çtnadmda idi.
Mustafa Kemal bütün feH ketferin nereden ge-
(İlgını herkesler. ıvı aniamışt Herkesin, umt-
s z Iİk »çınde vüzdOğu kararlık mütareke zama­
nında. Hâkimiyeti M üveye müstenit ve bilâ
kaydu şa*t müştak yeri b r ’ urk Devleti kur
mak lorarırt vermişti. Mütareke zamanında Is­
tanbukla düşürdüğü bu kara- Anadoluya çkar
çıkmaz tatbikd başladı, Osman’ hanedanı sa­
fahatını ve b ite ri ve t muvacehesinde mâna-
s meytümda olan K-â-cti. :dameye çalış-
rr-îk, Türk mılVt ne karş: en büyük ■Crahkt .
iî.j-h; laketo eden Vus-taa Kem,ı/ fû'k mrkteı
bu çürümüş msar'ardar ku-tarmak kararın
ve-ci ve kurtard'
Bu kararının tatbik; kolay o'ıram:şt:r Bu ka-
-arın bütûr icabat se zarurivatını i k gününde
i ade ettir verek evvelâ m.ietn hissiyat ve eikâ-
riT ihzar ve kademe kactane yürüyerek hedefe
vâsi oldu. (...)
ilk Hak. ilk Vazife ve
Hak île Vazifenin Münasebeti
(...) Hakkın bulunduğu ve-de vaz'O ve vazife
r t bulunduğj ve-:;e hak vardı- (...)
;;;san?ar, İçtimaî hayatta hak ardan ve vzzfe-
S F Ç V! t M L T h l F ^
erden çulmuş bir şebeke iyinde tasâvvu- olu
nab it :r sanla- rsar kaldıkça bu şebekeden
çıkamazla-. ...'
3u iş anc ak, devlet teşkilât.-- r ve Kuvvetinin
bulunması myevnde kab'dir. Dev et, herkesin
hakla- m ve vaz Merin- tayin eder: hiç k irse
tayin ed en hudut •a- c nde bir hak iddia ede
r-ez. (...)
Müeyyideler
Devlet, atav:ş temin etmek çirr. memleketi
müdafaa eyleme* .ç r. sıhhat» verinde, gürbüz
ve arlay şiarı, m Ilı h Teri, vatan muhabbetleri
yüksek vatandaşlar *:*•-.
657
O v et; dah ide ve hariçte m;"et şleriri gor-
dürecek yüksek kar -ve; vatandaşlara muh-
îaçrn
Devlet; butun vatandaşta? tn, devlet r. kar un
la-n «ırlayp oi'iara •avy. lu/un'unu îaköi- et*
ıreU 'U'i; meırlekefon as.r, - ve müdâfaası îçln
ehemmiyeti' goo.f
<MiJ
8ı; sı4)epierl©d k ..:'u”a.ışlanr; tahsi’., U»r
bives’, sıhhatıie alâkaca' mecburiyetin
dK İ:r. (...)
Buedan paşk.ı oevlet - . terde razarar h rsı
başka -nahiyettedir. <>. ur, r*wŞit»n»k men
raat:.m ve tenakus.r üuşunur Fertleri husus'
menfaat htrsı-vdan •:.* ric-ec w e karia» uzaklaş-
ftrmaK ıvur kur oîacag duş^r'u «rege değer.
Derbakie. devletin s v^t vt- ?:k-' hususlarda
oidugu gibi caz: :k' sac?.* vercie de razımlrgırr,
c'ensiD olarak, kabc.l «îme\ raız g'vulmeilcâı.
8u takdnde. ka şı karşıya kalınacak müşkülât
ş:xk;r; Dev Ot k.» ierd'n karşılık:- faaüvet salıa
lar:rı ayrmak.......
h ers e c ’arak. devlet »erdin yerine kaim ol­
mamalıdır. Fakat, ‘ferdin inkişafı içir umumî
şartla-ı goz önünde t)ulündurma.'ıdr.* (...) O
hakie. dbebil rlz <.: -fomıyet inklşafırın, mânı
karş-s rda kaiırî.va baş'ad»f,. r-okta, devlet /aa‘
vetırn huduiu^u tt»şk i eder" (...)
Bu ’süh c$iptreı;j! mânada ve t?&kkkk>, dev
etçdik. h lhassa çt.m.aî, ahlâkî ve millîdir.
M; iî servetin tevzi i.nde daha rrukemmei bir
ada'et ve emek sarfedericnr dana yüksek refa
hı; rr üî beliğin "H;İıafazas, iç'n şaitr. 3u şartı
SEÇME ME T İ NL E R
daima, göz önünde tutmak, millî birliğin mü­
messili olan devletin mühim vazifesidir. (...)
Yanı, demek istiyoruz ki, yalnız: başına fert
ve fertlerden mücerret devlet düşünmüyoruz.
Devlet, fertlerin teşkil ettiği millî cemaatin gö­
ze görünen şeklidir, (...)
Diğer bazı devletlerin ikinci derecede göre­
bileceği ve fertlerin teşebbüslerine bırakılma­
sında beis olmiyan işlerden bir çoğu, bizim
İçin, hayatîdir. Ve birinci derecede mühim dev­
let vazifeleri arasında sayılmalıdır.
Hülâsa,’î ürkîye Cumhuriyetini idare edenle­
rin, demokrasi esasından ayrılmamakla beraber
(mutedil Devletçilik) prensibine uygun yürü­
meleri, bugün, İçinde bulunduğumuz haiiere,
şartlara ve mecburiyetlere uygun olur, (...)
Hürriyet (...)
Ferdi hürriyeti tahdit, devletin de âdeta esası ve
vazifesidir. Çünkü, devlet ferdî hürriyeti temin
eden bir teşkilât olmakla beraber, ayni zaman­
ATATÜRK VE CUMHURİYET*
FALİH RİFKI ATAY
(...)
Tarihte bir yüzyıl muharebesi vardır. Bizimki
nerede ise yüz eli i yıl muharebesi!
Mustafa Kemal bu boğuşmaya son verecek
zaferin sırrını bulmuştu: Türkün kafasını Arap
medresesinden kurtarmak ve Garp terbiyesi
içinde yoğurmak1 ,
Herşey, yeni nesillerin, krz oğlan, sivil Garp
okulu eğitiminden geçmesine bağlı idi. İlimle­
rin en faydalısı ki memleketi ve halkı bilmektir,
Atatürk bu ilmin bilgini idi, Cehaletin on tah­
ripçisi, ki memleket ve halkr bilmemektir, na­
zariye ve hayal peşinde sürüklenmekıir, biz bu
cahillerin cezasını çeklik, çekiyoruz ve çekece-
(*) Fslch Rjfkı Atay, A(için Kurtulmamak, Varlık
1953
da, bütün hususî faaliyetleri, umumî ve millî
maksatlar için, birleştirmekle mükelleftir. („.)
Çünkü, ferdî hürriyet derecesi, devlet faaliyeti­
ni zaafa düşürmemek lâzımdır. Devletsiz bir
cemiyet, veyahut zaif bir devlet hayatının neti­
cesi, herkesin herkese karşı mücadelesidir. Bu
mücadelet ekseriyetin hürriyetini boğmrvacak
surette, Eadil olunmak lâzımdır, •
Bu tadil keyfiyeti, ferdin mes'uliyetine, te­
şebbüsüne ve inkişafına halel verecek derece­
ye götürüfmemelidir,
Vatandaşların teşebbüs ve mes’uliyet hisleri
ne kadar inkişaf ederse, devlet İçin o kadar iyi­
dir, (,„)
Türkier, demokrat, hür ve rnes'ul vatandaşl­
ardır, Türk Cumhuriyetinin kurucuları ve sahip-
feri bizzat kendileridir. Türk, ferdî hürriyetin­
den ve menfaatlerinden teşkilâtı esasiye kanu­
nunda tayin olunduğu kadarını cümhuriyete
bırakmıştır, Cümhuriyet, ferdin, ona bıraktığı
bu kısım hürriyeti, ferdîn ve T ürk milletinin da-
hiide hürriyetini ve harice karşı istiklâlini temin
için kullanır. (...)
giz. Tanzimat'a vaktiyle bir kitabımda "Cilâlı
adam devri'" adını vermiştim. Hâfâ cilâlı adam
devrinin çilesini dolduruyoruz.
Medeniyet savaşı kazanılmadıkça, hiçbir şey
bitirilmiş olmaz. Bu savaşı da hukuk nazanye-
ieri değii, bir terbiye disiplini kazanabilir.
Bir yabancı büyükelçi olduğu İçin adını, zik­
retmekte beni mazur görürsünüz, Hürriyet ge­
leneği pek eski olan, hürriyetsin hayat diye bir-
şey hayaline bile sığmayan, Avrupa işleri ile ta-
mamiyle ilgisiz bir büyükelçi, Türk gazeteleri­
nin hepsinden tercüme hulâsalar okumakta idi.
Bir gün irtica yaymJarmdan bahsederek:
- Ben olsam bir kazan içinde katran kayna­
tırdım ve bu kafaları o kaynar katranın içine
atardım. Başka türlü Türkiye'de hürriyet olmaz,
demişti.

ikbal h veya ktskar^.ktatt içinde k/y-a-
ren po'itikac.lanr bu söze de omuz $1kecekk?
re şüphe yok. Burla? idoa \\ değ'idrer. Po
likada valrız nimetin peşindedirler. içleri hiçb’r
?*xte<ârlk hevecâm :)e d&ça<ûPP'-az. D ç v :et
ile, millet di» b r buçuk as rdan ’.x*ri burla-dar
çekti, as:! bunlardan efekti Yen1 çağ intlâlle-
der hiçp ıi T:>rk ıslahatçılığı kadar ideal s?î kıtlı­
ğı çekmemişti’
Hepsi taviz'e hazrdr ar. Vatan satm anm h ı­
yanet o c u ğ u n u b i r l e r . fikı» v e kanaat s a tır a-
r ı n namusluca b r te a re t o k fo ğ u r u sar/riar. ’k:
blyancl arasında, b e le b e r t; / kuıtu uşun vfv
yolunda b'.e oimıyan b- memlekette# hiçbir
iar< o lm a r /ğ n d ü şü n e m e zle -.
Türk tarihin', ’ urk r-iletn? \e TurıdvpV öğ-
ermemişlerdi*alin$»z ve a* r in a vu/Ün# bi­
le bakılmamış |>r rriTeti çağdaş m'loMa-lr
maddî mânev- vüksohş'^ kavuşturmak gib'
b jyjk 6T gayenin hiçbir fafakârfıgra hazır­
lar mamışlard r. Ya’n z oy dilenci!’ğ etmek içi"
kasabaya şov.e b r jğ-a-ia*-, köyden şöyle bn
geçe* lor. •i "ist yar cin; re brkaç kul kazanmak
tj e ı 'le ı A,'nerika şehr’erınden Asya'm
en ge*r ye- e :p*’ gelip yc^eşen. y iare a omjı-
ler’rî vakfeden rrsycnerie''r binde b‘d n sbe
link5 ah ak sahb <İe?,;'fert» r. Miçb>>nde piyo
evçtik $ev& soktur. Ya Avrupa'ya tvök> ctevfct
arabavra binerek devlet konanında otuzar ak
:a». Ya 'ü-kiye'de dev'et alabaş ve devlet to­
rağı ç rde k<?y* sürecekler. Türk m ’letınr cn-
ara bon u budur Cık milletır.ir orlardan hıç-
b r alac'Af: voktuo
Atatürk'e yaklaşanlardan biç kimsen n iç
hizmet istediğim görmedim. İçeride zahmet
var. İçence mihnet va- fakat m i et de çentfe»
.Ne işe yarar bu m ’k't, Avrupa görmüş efen
dişine makamla* ve şatafatlar vermekten baş
kat Dip''oma, sn; omuzlar; üstünde taş makîar
başka?
Onun ç r ikide bir tepelerine b r zorlu nur
dıktav rer. o vak t de katvamariamr., sukut­
tan dal a az s nisalar. Yen» ;ş ğ r pervanesi i
kes- ;* et V»' et nv? Oru yalnız hürriyette ve
oy dofaı b ne ' fcı devri gefdiğ'rdû fcarrartra
getirirler.
D;n işler n' dünya ^'erinden, devlet nüfuzu
St-ÇM C V. !• : ; N w r R
m; kazanç ŞiV'.rden ayırmak üzer Tefe tarîştp
duruyoruz. Acaba ".e zaman başlıca meselemi
z n politika e vatansever itt uziaştır abilece
£ı-"i isbat etmek oklusunu düşünece^ z? i
Cumhuriyet (...)
Daha Irzınarr ktm^res r<3e iken baz; a kartaş
la'*’ k«ndis re
Ser’ ’&i olma.- demişlerdir.
Millet Meclisi hükümeti kurulacağı zarrar
gene bazı atkadaşU--;
.V n ne husûmet " baş:ra geç, ne de iç ra
gir, tavsiyesinde bulunmuşlanj r.
659
Ikı buk: iKAuk bir hareket buku, hattâ otori
ter bi* i'de-siz olmaz. Buvjk b=r bek” vasfnda
olan da sönük bir anonima ıçtne sokt::arw/.
(...)
Mustafa Kemal, gençliğinden ber, radika'
ü - tasfiyeci id;. îtüha* ve U-akk' cievrmde eri­
ne kuçuk br fırsat b>îe vıvdmts^t doğru ofnrya -
tchl ke’ bi- kimse sav. mışt r. t İne T u -k ve'v:
kurtarmak gibi b-r fırsat geçftğ? zarrar. ne-
er vapab lece^im eski a-K.«İaşia- pek iv tav
m r etmekte tâfar
Padişahlığı kaîd rtmak ve Dt*v!cjt merkezin İs­
tanbul'dan Arkara'vâ rak ett -mekie yem /<,-
-nar lar t.rhiri açt:. Neler vapâcağm sakladığı
da V'okîi/. Modem t»r çarbft devfet ScuoJuşu :k
uvuymsjna ıu-tima’ o’nrvan putur müessese
yıkacaktı. Medreseler» kaldıracakt- Memleketi
Hrisl yar dt5vlet ennir elinden ku-ta'dığ- ve
Anado-t.V’u H’rişbvan az «.lanrdan boşaltt ğ;
ç n. bunla-: vaptrğı vak t k mse onu Is.âm -.k
düşman c'arak suçlava-mvacakt! Fakat bütCr-
halk şe-ıatç I k devr- müessesehmrin ve ge>-
nekîer r r m/uzu alt oda biilurduğu çin, bu ra­
dikal tâsfıvecıiifti (»mokrasi ^u-riyeîler' içırvic
de paşa masira ;H nv«l yoklu. Başta hanedan ve
saitanalç l?: olmak u/e e Tarz nv/ muvazaalı­
ları. bulur i-tka. \c*n;. devletin Anado :xiı Tü-k-
^•nesini cemaat manîaat e- re uygu.” görr^j-
ycr.leı. sebeb veya -sebebsız Türkten başka bi-
zklar gelmiş olmak K.ompkj<^ çinrie k vraran-
.ar, mhave? menfaatleri eski »k^vk*1\-e muesseşe-
k1- rızam ra bağ! ofârrfa-, Bad şahüğır kahvjs -
n da, Başkertîr r.eğ şmeslri de b -kaygı e
h nç ıp ka-ş;Sad lar. () vakMlor, başiar ra Muşta*
 s EÇ W F M L ” : KL C
fa Kemal belâsını gct ren zafore şovenlerin An
karada bi'e eks k olmadığın- hâlâ halruyuruz.
» lenrder gelse bu zaî«ı Antikan mardası -'e
bemer ck^iştjrrneğe nazır o-ar ar da çoktu. f...}
Türk irkrfâb-, !çirdc olduğumuz iç :* gtymû-
voruz, Osnarh devleti batm parçalanm-ısayuı,
onu;: kurtuiecağıodar hemen herkes urridirı
kesmesevdı. ve bi- l:d<r bu kurtuluşu mümkün
khmasaydı, soma ayn =der büyük b;r hu:*3r
darlık vq radikal bi- ıslahatçı < vasıfla- nı ken
dişinde brieştmoerriş olsaydı, yapılamazdı.
3 ı millet boyie b r fırsat» ekien «açm-sa. av
rı şa tla* içinde aym -rküâtîçv beklemek w:r,
teker*Civkn :baret sarılar îa- "te be:k; biç te
ke*rur crmivrr h'- baya ie bel hağla% duruc.
660 Cumhuriyetin ?7i,k yüöonümuncloTü'ik î$er>ç
ier:, Musia*a Ketr-al'r» kerdile.ne emaret etti­
ği şeyin Cumhuriyet ad- altında irk* âb mCes-
sesesi olduğunu unutmamal d ■* ar.
Atatbrk Yutkunan "Ey tuk gerçhğ diye
başhyan sor hitabesinir b w yukars nda v- 3 t
tak m şeyh erir. Cedde'in, seyyclerir., çelebin
•r. babaların, etrktenn arkasmuan su'Okltmm
ve falclara, h:jyueule'e, unrükçu'e'C. nüsha* ■•
lara talih ve hayatların; emn-yet ecen insanlar*
dar mürekkep pir kütleye, ıreden" bi* ıı-i'le- na­
zarı ık? bakılabilir ırıG diye sorar ve " WiJeti m*
zm hakikî mahiye: ri yarlş ırânada ğösternbı
ler ve asılarız göstermiş olan bu gibi uusurV
ve müesseseler yen' lu-kıye devleti”1de İdame
edilmek mİ id , idame ermek, lerakk ve teced-
ıkxi ramına, en buyuk bir gayr-ı Kabil i telâfi ha­
ta oimaz m küf* diye suabri tamarrlayp. lak-
Ir- söktün kanunundan, yari dikta rejimrden
«Şle ixj milli Kurtuluş tasfiyelerini yapma « ıçm
'ayda!anmış olduğunu ' 3vr eder.
Cumhuriyet de, demokmsi de, moden yet ve
kolu* ve kurtulup mücadelesi de hepsi, Ykılâb
n'zamımn korumasına bağlıdır. 7 j*k yer n
yanız onu açıktır: G*T sinde b:r uçu-um'aı ve
karan1 kla* kaosundan başka rr* şey yoktur. ( 1
t ger rkılâp Tur<vosi bir gür tamam olursa,
tarihler Mustafa Kemal! yalnız Türk değil, gcr
ve es ı ;siân ve Asy$ «ruetierirın de büyük
adam olacak aracsUarri.r. 0..)
Anadolu destanlarında ve ha x n kâyel erine e
''Osmârlı* hoş bir şey mânasına gelmez. Dev
let dr. hemor hemen, halk düşmanlığı mâra
sına 'gr.br.
Daha son yıllarda koca Kümeliyi kaybeder
bu devletti'. B-rınc Dunvz Ha-ömde, v:ne bu
devirt yo/tınder Ar.adtffcı kasılıp k^vru'-x;ştur.
Her şev, sn-a ve ccpi eye W- torba u ı taşmrak
bile <atİ3rıîrw bi* işkence i&. 3irinci fDünva
blarbi Mekke ve Met;ırcn r, Kudusun, Şamm,
Haletsin ve Sağdadı r kavholmasMe btm ş tr.
Ar-adcld |x>k cografvA bilme/, i-aka: bu şen;,-
adların n hepsi ona bi' âlem hissi veır, Sc-nra
v»ne bu devlet yüzünden gAvtr Anka;a kaçı r.
•ra kadar gelmiştir Anark).u'nr,r i)aî sı ve gn
ney:, ve tâ ötede istanbu'. (tâvu-ur cime geç-
mîşt>. De.vkjt vistekk gAvurla bittik olmuştu*
Gökten mi ’r.di. \\ / r m-, mendi m , red •*,
’şte bu adanv b j mavi göz’u sar:şm kahraman
'aİKir imdadına ge’di- Hepsini verdi. Şimd.
Anadolu gâvursa/ bir yurt olmuştur. Halk ’çir,
hiç şbonesî/. devle: de yen 'örle- arasında 'di.
Sadece kelimesinin bile #»rüdaT a b'. lanrısız-
.k g‘bi bw f'ıâraya geltJ’^ı bir nvmk'kere, Cum*
b.jr veî ancak böyle şartla* iç rde kıırulaoıı - Za-
manlar rda »Kn-gambcrle;, ancak böyle şartla'
;ç;ı-de, halk v Çınlarına yeri b ı din verebilmiş­
lerdi. Y?rn nri As.r r*illî kabranvL*'.lar çağıdır
Mustafa Kemal, biç* br ekf k ve akstık targf» ol­
mamak üzen» tam h r m ir kcbv/ıvınd.*-. i,..,)
Bu müstesna tarih' ve içtima" şarlladan fay­
dalanan' yanla*. b«/!e% aydm takım; olduk.
Ha*k eğitim , koy ekonomisi, v.f: n kaldnmas;
içn verim" ve a -ıe' çâreler bulamadık. Avdın
la*n ço^u, yeri *ei*^'r ni^ıct’emfien fayda-
lam-avı. (Mrîıiile- r.l sei3rctlerde, va 'ut kevi’le
geçr^ıey: halk içme at maya le-clh etti er
1 g ü r l e r i n e ' kaba* müspet ıbırlere davanan
ilk eğ tim terbiyiminden geçmred k halk çck u
gu 0 :a<maz<ksu Güzel sanat'ada. srep y ile
ve b’’ !*alk sev:yesi tekniği île ink iâc n zam •**.;
mr lek? rraledeijılûriık. kovlûrûn kerd’ koyun
dt» ve kendi toprağını daha !y‘ kullanarak nâz
ve-;r bir yaşaıraya kavuşmasın: sağhyab lırd;k.
M Ih kahramaınn merkezde ivi teKn'svenieri ve
onların bazırlıJdarm' köyden köye götüren pi
yer iyele* yoktu. Cumbur'yel tarihin' zm zaafı
ouOu: Yok'-a V>>V'.e.n \V-*h’e kadar geçen yb
m i<i yıl iK'k uzur bir "muhle4'’: r. He'e m "t
kahra’narın şânj ve şr?»*efi ie n.k iâo dıs binini
ben:msiyen, verileni alan, gösterilei'e ıranan

ha$k hayan ş&rîi&r ç r d e uzun ofâuğu kadar
kân bh mjhlear.
Cumhuriyet nizamın r çaV gösteriş’ un-ıt ve
şevk veriekli'. Temel ferm»r. •>kadar sağ an- ol­
duğu <kl a «11.emi»/. 3:z b'namn yıkamaması
İçin Temel 'akvives ' derer nazik b’r iş u/e
rı-Kİov-/. Atatürk henüz 'muvakkat* kabrinde
yattığı f, bi, ır.câp p v ^ v da muvakkat ’ teme
i üstünde durmaktadır. B:r vardan temeli sağ-
lamîamak, ve obur vardan da {a rp :i çökert-
W< isîİyen Mjikast ed önlemek zorundayız
lemei. müspet ılım ere dayanan iik eğ î m ve
ka ' f e r d i n e koy ekonomisi, b iri m â n e v i : k
esaslı ş«îfîi r. "Kırk koylusu dunvamn vuvârlak
olduğunda döner olduğunda şüphe etmemek-
tedr vamas7 esvap, yıükvı/ pabuç, gıvmeli,
be' ekm.eğ'.ne y: kalık outrnab ve sağlam br
KEMALİZM İNKILÂBININ PRENSİPLERİ
(1937)
SAFFET ENGİN
Kemalizm İnkılâbına
Toplu Bir Bakış
(...) Kemalizm rkı&bını.n menşe-s-nm, dıştan ve
Çten '<. çeşit sebeple de arama! vız Hariç'
merşei. Ttrkıyevç siyasa’ ve. sûel vasıtalarla
musallat elan, ve onun yık'İması m ve parçalan
rvıs n* karariaşfrar ;y- düşmanlar dünyasıdır.
Kend yurdunda es-- olmak şian olmayan bir
nv ein. I'öûrin bu vırtu; pcihaks:ma kayıtsız
ka amavacağ; tabii idi. Cumhuriyetten onre:
üzün yı!îarf tarih ini/, hep îr.? Vı k" hCrvanla-
la. Torkivenin parçala rmasnı özleyen.sivas?
emeller e. knrit *'a<la a-fe deludm 'abiat le
ru*k, bu hûojnniar karşısında ovard ve uvard?
ğ gundenberi. :'ueuM"la- da admış ve şiddetlen
nvştı. ?akat bu şiddete karşılık. Tfc.-k l.nk lâb rm
dayandığı fere i âm. . van dan:/ ,n !feç b-e-
breı meydana ç ferağa başlıyordu. Türk rkıkv
;; r n er kuvveti: esası o!?r .Vk mıi- yerçiiığ:
cenvan bu uyanık ğn Ih- neticesidir. (...)
Z h ı r i t n i n i/ c k ? e s k i ı d c r e k v r ş e a m e t le d b r e -
t>ire r b e l v d ' B u l u n ç c s t i ğ i n T İ / m Ih f e lâ k e t le r :>ı
S t Ç P/ £ M r T I N Î i R
çat* âü ^da hannmahd r. Köyü kadtâar Arîcefe
lo- e eşit c Uuğu içir kıyaire t kopacağına inan­
ır amal , ve ancak iyi bır yaşayışın değe-ierdi-
*ei>; eceği durva bahtiyarlığına inanmalıdır.
Kcjvlu, Tararın sevdiği kurlarına toprak ûsUn
de rie hr cennet .naz *iaroış olduğunu, yeşii
ağaç y ak rda akar suia*r s t erini ve kuş:am
türkülerin piniıverek. kendi doymuş ve g yin
mrş, karış* ve çor uk an' dövmüş ve g’y nn'ış.
oiir.an sem / navvanîannı seyrederek. bir Da
n mansa kokusunun inançlı gibi inanmalıdır.
Cumhunvet!erır mânevi «avanağı fazilet,
maddi dayanağı naik erahkhr.
ca/;le‘v/ v \e se»afet içinde Cumhuriyet vaş*.
yama/. Kotun humyetferi ile faziletsizlik ve sefa. f
iet ıç rvte K ,:V :-j\ yz< be pcditikacr-a** kom edyası__
veya haıedvav f,\ı- nde sürtintjp gider.
ze# 3C a; y* C'"?’n -^ ma fenn!. ^-avların ve
sâltanaf'artn K*»**şsuhjr>u hîsseîfırdı Artık du­
şunduk ve aykırı ^ -ı vaşayabi mek ıç p yen' b?r
havaia muhtaç O k. Bu veri hayalı bi/e «'"'ur
ecfecek şa*s >*-; -- .. -»a İKfer't*- aıad’k. B r arahk
ittihad ve 7era*k; guiguiasma kapı'ıp gittik. Fa­
kat en sorurviîa. hurların da mİ ed felâketten
felâkete sun>\ kfetrvi acı tecnib<aferk» c>f;rer-
«K. ı .. Arî-k rx* Üz yapıhvah, "e* şev feda
edıliTM' r, takal l-u vatan, bu kTİiıkten. bu fe'5-
keıier» kurtar !mah rdı. Bu hkir, şuurî. veya ta'n-
leşşuuri halkın umunfî benliğinde mâşe-î vic­
danda b.r > - g nı doğmuştu Bunun fiile çıkış;
'> * şeve bağladı: Bu keşfeden p r deha m.
Ubü b ' I»dedr one geçişi... Bu tab î İKfe ' ğ ,
rasıgefe N- vî mümkün değii yaoa"Wi/dı. Turk
millet bu şahsiyete muhakkak malık ofecaku.
N rvayet çok geçn <vfen o eşs'/ ıkH'a çık*.
*urk İnkılâb'mr txi tarihî ve ruhî menşHe-
r.nden başka, tali de'ecede bir ıfe ekonomik
n'enşm vacdr luık, htiyaçiar-mian buyuk bs-
kismr.ı dışardan alıyor, memlekette en buyuk
sanat- olarak kui’anc g' /saatçilik de ib'ndaı.
ve o'ta /dman.a a mahsus şekl'ndc devan
edip duruyordu, ; ü-k yeye Avrupa malı, Avru­
pa sermayemle A vx w f.kri de glriyc-dıı. Ft ne­
bi müessese eri açılıya, et nebimde munasebo-
hırız çoğalıyordu Bu ekonomik münasebeti
nvz r sosyal neticeler vereceği şupbes/di.
Burdan baş<a. Av-upava sor ya- m ası-dar
beri tah>\ için giden talebe! e-?rr:iz de, orada ve-
r : yeri âdetle' ve muaşeretler Ögreıûyotla-, yeri
ve dolgun flk ı H e ne mlekele doruyoriardu
Bunların Avrupa ocağ rda.n tutuşturup getirdik­
leri bilgi ışıkla’-, mem.eketlr semalarında zu -
netleri yılmağa, sefaletinizi buta.” açıldığile.
acIiK ve riehşeüle Rcstcrrreğe başlam ştı.
Av'uoarian gelen ve gittikçe çoğalan bu yeni
bfan cereyan memlekete Avrupa dili, Avrupa
düşünüşü ve bk Avrupaiîl.k me'hunu getlrd'-
Az zaman soma, bu Avrupalılık co-evarı mil
bir şeşle glrd\ (...)
I aka:, hemen şura söyleyelim ki. Türk İrk
lâbındaki muvaffak yeti. en çek, bu ırkılâb r
askerî menşeini? medyun bulunuyoruz. î.ğcı
memleketim zde kuvveti’ b i r asketlik karakte-
eks k olsaynı muhakkak perişan o'acaktık. İnk-
VM>w ı\ T i, başka b r çok sebepten varsa da.
şüphesiz ki, en büyük ıst.radgâhı aske-t zaferi,
"vzdedir. Ancak o yüksek ve hânkah kî'klâi
2 *fom\r kİ, müteakû) inkılâplar: mümkün kıl-
m şt r. Onur fçm Türk, büyük ve as*l ordusuna,
orun yüksek dâh sine ve eh vetii kumandan'?•
-ra ebecîyyer borçlu kalacakta, (...)
Büyük Tüık İnkıâbır n meydana gelmesi.
” urk milletinin {.„> er yüksek mutr-kân'i beşer
zümresine rrensub olduğunu «bat etmiştir.
Burun ç'r.dir k\ buğur bütün r ban, Türkan
Kabiliyet: ve bük m bir millet olduğum: takd r-
erk Kai>u! etm'ştü.
Tür* İstiklâl menk besi. tam demokratik bi-
^a-eketten baş<a b r şey değildir Müthiş bı-
tehlike «a-şısında mîilei, şuurlu b t surette yar­
ığının, Nvs yet ve şerefini, »stiklâi rin tehlike­
ce olduğjru hissetti. her tarafta end'şeler,
buhrarkv bsşlad. Bu şuu’ u havec an, Türdük
h-akİKatinin en yüce timsali olan o yüksek şah­
siyette ifade, Ijevar ve hareket kab yetle-i bul­
du. MM? şuur, bu ‘fderîn arkasından yü-üdü.
onur reisliği alt rda kongre!e' yapıldı. kara- ar
ver' di, misaklar kabul edildi; ve bu mlsaklarır
taha<kuku için plânlar çizild:
O mutteheyyiç zümre, bütün bunlar- koru
körüne değ er büyük mucanld n arkavnda
müşterek bir gayeye vusul içir, anlayarak ve
bilerek yapıyordu. Bu. en puvük demokrat k
harekelerden saydı-, On yedinci ası-da, Ingliz
İnkılâbının bu <-onvei'i, c ı sekz ’K i asınla
Amerikan inkılâbının Vaşmgton'u ve f -ansız
irkılâbm-r. Naoo ’eor'u, on dokuzuncu as-rda
Alman ttihadırır Btsmark yehşrvşfr. fakat
bizim .rk*lâb:mvr büyük [ ideıi, ne bunlardan
l>ir kısırının düştüğü büvtk haîalara öuşmuş,
ve rt1 de aleTuîe b r Ikk^ o arak kaH:şt»-. O.
ir.iiakâ-- bi-* deha olarak beşeriyet ta- h nın en
Kâ-kelli hamle'erın varatmşt r.« •
Hasıl butun bu safhalar: e, Türk Irkdâbu
ya nız Türk vev: car and ran tk1? ;a y n ı /.a-
narda butun dünyaya yol gösteren, rehbe-
o ar b - İrkılâbd". irkılâb mız-n nev' re. !>eşe
rıyet ta^hlnde ’k defa ola-ak tesadüf edimek
tcnllr. İlk defa oia-ak, bCıyCk b a n camia«un n
hır pa-'çesı hakikaten ’nuasn medeniyet züm-e
sim* grmiş bulunuyor. Burdd't başka, şrmbye
kacirf-* uvkı.da kahn ş o’ar. büyük şa*k küt-n’eıi
tedrhen iu kiym n esi*1’ri tak'b edecekledir.
Türeve, bnKİkbıku cihar ır\'ck ','yev:ı < - bCyCık
br hiz-'K’t ifa etmiş oluyor, (,‘unku, onur* arka
sndan gelecek olan b r çok "iMetle*, st kinik
muhakkak pes tif rnedon yet zümresine g *r
çeklerdir; bütün t-har bir fc- -I> meden yet
marvzarasf aı/edt'tek. ernperval st e.nulk»r oıta
dan kalkacakta. Işı* o zaman b.ı n. î cihan
dt>vk‘î eri bir' f;ı mevtana gekto^ecekte. Irsar
lığın vuksek v edar n r nâk m c'acsfcı dev r o
devinİir. Büvük Türk ln<dâb:, beşe: yet-r onu
tebşir ecien büyük bir dönümüdür «
Buît.r d'^c*’ •ei r lrre otî.ekth esasla;a dayar-
d-kia" halde, Tu-klrk: abı sübirkt vife» le objek
t‘v teyı er mukc'vrol şeki'de meczet^nekte, ve
esas ’uhtır-.ia, Kemalizm der der bi- sosyal İde­
al hâkim ve muKnır k İm- kuvvok o a-ak bulur
"îâktatlır. Tuvk İukılâb nm hâkim jMC’isd):. ötek:
re;im e-ue okk;>;u gib, millete yalnız refah ver
mek değil, ayni zanvıncia ve eşhassa o-Hin m
san ık camiası çi.nde en yuio-ek br ’:x'itca> ve
ç kn^istr.ı, mcdtM'ivet tarih rdekı hâkim ro ümi
tekrar almaş v istihüaf « i e - . *
Mi lî ta-'him zde İstiklâl Mücadelesi demler
o büyük menkıben t va-at»'clrğ- gurie-cie" bu
güre kactar geçen, ve h<* b ri baş baş;ra bi-

devir yaratmağa geîer inkıiâoım z n gös­
terdiği kuvvetli ve paiak çehre. b ı zaman a-
duşmanıar ıru/riar. do&tkuııvı/a varıncaya ka-
da- *’ örsler .*iam olmazlar. TOrkittir -ki <ab‘-
iyctieri terakkiye müsait değidiO lArzmda ileri
sürüler '(kilaları ve n<jzunyeîeri tamamen çü­
rütmüş 4iikm reci ve tekzb et*ı*şi t. B /e, gö£us
kabam: i. aiır yüksel;:;.'i duygu ve man dolu
bu $<?retfi pürle müvssstt eder rkım zin ya-
•atc büvuk dah s v burada derin b;: hikmet,
ve ?cns.,/ î>‘r muhabbet ve şükran rîuygusiie
tekrar Selâm :yoruz. ....)
l'K iâbı. bütün esir .mlk’tie'e b r İslıkla
de;si vtvd;. onlara b:r ıslık&İ ruh ve aşk-aşba-
d? Bu sö/ e-imi/le r-anv/ inkılâbım kbçüll-
r w islemiyoruz. Ancak Terk inK^brnır hak;
k- mevkiin' göstermeğe ça! şryo-uz. F-zrsv :r
kıiâb;, Avarada lesi-’ni yanmışa, Türk I*»k l3-
b» ca pek şumullû b r sırette Asyada büyük fe-
s’rîer bırakrvş ve brakar «ilet;». * 1
Bunlardan başka.: rar-M/ ınkıiâb. br cm* mü-
bdie./.esi.e başlıyor. Kalbı.k-, b/de zatner ayrı
gayr simsar yoktu "ü>k r’M. la ıhm n im I.jp de
v. k*ırde bata olduğu İçtimaî demokrathk'a ti
’ cv edebil’' Rz rr Vs lâbmry, t; r vp-t mûbare
/esile değil. fcuvu* ve ateş n ü r mı l:vet tr-ey.ar:
mahsu u piaraK meyoana gelmşi’- Br\ b r ce
n!Wtın, mubtç-:l sın ' a-t i p . bı br er» e kavga­
sından, d ğe*ı isç. bütün bir nri etm yekpare !>i-
kutie halinde b r ideal uğrunda butur b:r huşu
met : ıhar ma karşı mücadele* rder doğmuştu*.
Brin n sn f K:ras- <a^s;rda. ötekinin yüksem w
muîJehd m ir ıdea”»hemen güze çarpar.
Diğe* c1Ketten 'ü'k Ink !âc:n r Rus İnkılâb-
ra h'Çbr benze- ğ vuktur. Komünist m.kılâo ,
'şm'rben de an’aşdacağ' veçhile br bevne’mi-
ieliyet prersiöı u/e* "K> kurulmuştur Halbuki,
Türk irk: Ab rın tcnr.e’ter» milliyet ceıeyandr.
R.ıs İrk âb , sivas* o maktan ziyade iktisad* bû
’rkılâbchr. S yası değ-şKİık onun tab'î net;ces:
o arak ge rrişljr. t..;
Türk inkılâbında Tarihî Ruhî
Kuvvetler ve Kemalizm
Karakterinin Esasları
Kemd /rr, Umumî Harpten son-ak’ yer! âle­
min yer; doğmuş ruhudur. Bu ruhun gayesi.
S U f / t T İ M C R
âtemşumui terakki hakikatinin yüktük tece/-
t is in i n ü n t'A sn ym h t w v n ifa • m a i y e t i y ü k s c ît-
reokür l-adî nur ycbr mutlak i olarak bu
!er<iK\ rin ha’/ oidıı^u vas^, ” urk nv etin n ta-
f K» mukact:ie«,at:rxia muriiem çti-.
” urk dünyasının tabiî dev le-ir.ı taks"’ie
başlarken hemen hat ılama'ıy z k: onun, h'ç
h> rr et n tarihinde görulm yer iki mühim
mu/aat oephes va^dr. Türk niHe*. fcn dünya
tarih m; etıd r. Orun, ta-hi ha/:rldyanr talih­
ten- önceki Wr hayat ve meöen*yet:, b r de te-
rihter scnrak« dünya .ı/emx? yaydışı ve tarihî
devine^ yaratnasi vardır.
fa'ih ve a'NCHjirü gösteriyor ki. mütalaa et­
mekçe o‘ouğumu2 Ih. bijyuk »-km, takip <*tt ği
;nk şaf vetiresi büsbütün başka b’r nran yeti ha
izdir. Başka iri’ etle- r ta- hierlrde, rnerderın-
İm- c? tevci". ett k cm /aman semak e-mş ve
rh tat cev-rin başiang-c «ra gelmiş olduklarını
go uyo-.J/. Halbuk ’ urk e*, bdâlds ayrUrak
av:: ayrı /um-e er Pa rek- c ıv.ra yayılmağa ve
voiîaıı Ozceb-de buldukla- Kı s ara meckm* fa
'cvet erir? tanıtmağa r-aşkıd k a- /aman, ha
vatlarının henüz inkişaf devrm.e gi-m’ş o dUKİa
•• zaıranciı Sümerkî*' n Vto/apötamyaya, ttÜe
fu- A;'cxk)iuva. .sk t \e Tcyianr T-akya ve vura
ristu- a geime'ennder senm goru en yüksek
metlerî irkişdfla^ bu Kik:kat r tarihî delilie”?
dir. (...)
Türk mane\:vat cephesinden kendi -uhde
bütün rsarıvet r vıcdarm ya^atmışt:-. i...)
Türk m- iptirın harice yayılmağa baş'ad £1
/aman. ’k:hx1 ç«r»e çevrd f, ererj si e geç'-d
ğ‘ !r-<:şaf drnark -re mukab»!, başka mii et e*
-:r, meşeİS :xta /amarlania haç’: se^erierile.
A n t ikan * keş4îe yahut daha rw r' Vunan ve
Romar r isti 5 a-i e- har t e tevcih ett'k eıi
ererjiieriie zaafa uğradıkların1giyü-üz. On’aı
çin bu vayılmalar. kültür rk şufma mukabil
kü tümr inhitat ve ttvedd sm r alâmet- olmuş­
tu- 3uKa- gıtt k!<- vt»rk’n% 1hî?:üz yem açılmış
ve büyümek i<t dad nı haiz o'ar potans yer
enerde- ha mde değil, bilâkis ht ya-lamış,
a<’m ve olume ~vîhkûr- ku'türle- halinde git
m'ş erd Onur, içir Tjrkk»r g bç b;r dünya <ari
Pi ;olünü yapamam şla-. g ttk'er- yerleri ihya
edememişle- ve c-aia-da ven: meden? ve<he'e*
yaratamamışlara r. {...}
Brak'sefal Türk - K i r i n zamar zaman Avru*
SEÇME ME T İ NL E R
payı istilâsıdır ki, oraya muasır medeniyetin ya­
ratıcı dehasını ve tohumlarım götürmüştür, (...)
Tütk tuhu, kardl kedisi nl tam bir surette ta­
hakkuk ettiren hür iradede tecelli eder. Sübjek­
tiviteye karşı duran objektif maddî âlem,, ona
mücadeleci bir vasıf kazandırmıştır. Tez ve an­
titez arasındaki bu mücadeleden yeni sentezler
ve tekamül hamleleri meydana gelmiştir. Haki­
katen Türk milletinin en barız karakterlerinden
birisi olan mücadeleci olmak vasfı bu tekâmül
sentezlerini meydana getirebilmek için zarurî
idi. Türk tarihi, bu iki nevi prensibin, sübjekti­
vite ve objeklivitenin mütemadî mücadelesinin
tezahürleriJe doludur. (...)
Türkler İslâmiyeti kabulden sonra üç devir
geçirmişlerdir. Birincisi, derunî kudret ve deha­
larının İslâmiyet içine nüfuz ederek onun inki­
şafını ve yüksek medenî müktesebatını meyda­
na getirdiği devirdir. İslâmiyet, bu devirde bîr
hâkimiyet kuruyor ki burada ruhanîyet ve cis-
manjyot karşılıklı iki cephe olarak görünüyor,
Bu devit, FarabVkiTİ, İbtû Slua'lavt ve RirunVleü
yetiştiren devirdir.
İkinci devir, OsmanlIlarda cismanîyetle ru-
haniyedn birbirinden ayrı ayrı İmiş gibi inkişaf
İNKILÂP NESLİNİN ŞARKISI
ŞEVKET SÜREYYA
Türk inkılâbında milletin yaşama kudreti ve ya­
ratma kabiliyeti, bir taraftan kendi Şefini bul­
mak ve kendi içinden güzideler doğurmak, di­
ğer taraftan da hem ıç esareti, hem dış esareti
tasfiye etmek şeklinde adım adım tecelli edi.
Geçirdiğimiz İnkılâp yıllarının tarihi kısaca,
milletin varlığında büiunan ve milletimiz için
asıl olan ve tabiî olan bu yaşama ve yaratma
kudretinin adım adım ve hamle hamle şeklinde
tecellisi tarihinden başka bir şey değildir,
Türkiye Cumhuriyeti. Türk inkılâbının
Öz v t Tabft Bur Mahsulüdür
Eğer Türk miliieti iradesini "Türkiye Cumhuri­
yeti" şeklinde bir halk hâkimiyeti nizamile ta­
safhalarına malik ofdukları, ve bir taraftan dev­
letin, diğer taraftan şeraitin ve ulemanın muva­
zi olarak kuvvetlendikleri, fakat içten İçe birbi­
nine düşman olacak nüveyi yetiştirdikleri de­
virdir. Yeniçeri teşkilâtında dahi bu îkî sistemin
yan yana İki terbiye müessesesi olarak mevcu­
diyetini görürüz. (...)
Türklerın İslâmî devre girdikten sonra vâsıl
oldukları üçüncü merhale, menfi kuvvetin kafî
mağlûbiyetle neticelenen ve sivil millî mües-
seseierin sentetik inkişaf ve terakkisine imkân
veren büyük Kemaftzm devridir. (...)
Üçüncü devrin farikavî vasfı olarak, miilî ru­
hun şuurlaşması, ahlâk, hukuk ve hayatî faali­
yetlerde Türkün, kendi kendisinin kıymetini,
kendisine hâs olan yüksek değeri anlamtş ol­
ması gösterilebilir. Bu kıymetin idrâki, iJİm ve
sanatta,, medeniyetle yapacağımız roEü ve vazi­
feyi tayin ediyor. Bu rol, medenî hayatın ön sa­
fında yapılması icap eden bir roldür.
M illî şuur, lâyiklık yahut vicdanî hürriyetin
teessüsü iİç millî kıymet halinde dinî
hâkimiyetten kurtulmuş ve miilî tarih ve dii ha-
rekeileriie en sağlam ve İlmî desteklerini bula­
rak zengin bir ülkü kaynağı olmuştur. (...)
mamlamamış osaydı, T919 günlerinde Samsun
ve Ege kıyılarında başlayıp milletin tasvip ve U-
tihakiie şahlanan millî ayakianışın bütün mey-
valan, ya bir saray entrikası, ya bir împeryalîst
kombinezon, yahut ta bir Çin anarşisi İçinde
örselenenir, heba olur, giderdi,
***
Türk mîlJelinin Cümhunyet nizamı, yalnız, bili­
nen bir hükümet şeklinin Türk bünyesine nak-
lolunuşu demek değildir, Türk milletinin bir
halk cumhuriyeti nizamı içinde leşkiiâlfamşın-
da Şarkta bir bütün otta çağ cemiyetinin, Garp­
ta bir bütün on dokuzuncu asır müstemlekeci­
liğinin ve akla gelebilen bütün anarşik ihtiras­
ların 'Türk vatanım harimi ismetinde" küliiyen
 S f ç M C M f T N u f fi

w e f e e d îy e ' i d e f o p iu ş u n u v a a b r . ! ı s ” i n «,■ li r a l a r * o g r in U T d e . a - a n l a r m ü n a s i p
D a h a - n liî* z a i e r i n e r t e * ' ► ^ " . î a V 1 b i l e k a n » - m û le t v e k ille r rm . ş a h ıs la r ı ü s t ü n d e e r a te ş
r r ç r -d e . v a b t h a lik ’ benek» &. ya b î r koz- r r ü c a d e e ie c e s a h n e o l u y o r d u . ' M ii. -d .e p v e
rvOfX)i;i j$ M k , yjhot Li i.r !.i\ .ır- <ia k h , v ı*.n f . v s a / ü s t a r d e A f ' , h o r g u r u b u r . h a tt ö
f: r.îkliÖL: h . K j k im ! d ; v a o is * . a n c a k , 1 9 2 3 t e ş r i h e rk e v r le ’â k k is ı b a ş k a p a ş K a i o ‘ . B ir g u r u p

r io v v iîiir ın o tu zu n cu g e c e s i a t ıla n to p a r r r ç r h a m v y e t ir . v e ik t id a r ın t im s a li g ıb İ r i su
sc 'S .Iı^ i -.- d u y d u k t a n s o m a d ı r k , ? ü * k v a t a n ı n d a r u *>1 ’ b r n a m / e l d : f.e r b i r g u r u t ı u r k a - ş ı s ' r ıd a

a - î : k •*: n e u ş a k is ğ a , n e c î c m î l l î p a r ç * e r a ğ ır le n k ' t le n » v e t a r i z le e u ğ r u y o r d u
’ .iıg a v e r k a m a d iğ ir a n h v a b ıld ık v . E £ ç r Ik î H a 'h .jk . o g ü r e - ’ ü -k r .k ılâ b r ı p y e n ve en
lo p ia r a f :m a s a v d z a V -r e r . s a k ın g c -u n e r . b ir ş a n ı ’ h a m le le r in e g e b e b u lu n u y o r d u . A i x
h a lif e v a r o v o r o r e t -a r " d a . A ğ a h a r d a r şeyh V e t k d e v ie t ın r . ş r s ’m ı a im a k z a m m - g H -

ca d c , \ . î; / s v c A d a r ö " o k la r k r n f o r f r s w v k ü ­ m şf f ? r K ts-n * m an \ a a b a = k a r p ı n Ok:1- g ö ­

d a - . *n il e t i n u y a n ı ş ı n a ‘« a s t’ d a r tu ta r- i;r s c - r ü ş le r in e , v e b . j n ! a r s r g « ; r | j < h f i d ' s e l e d r / a h i r ?

.a r r ' o i e v e r e c e k t i . M a t t a b u n l a ı e ! e > v w ı r ı $ le c p l en i ç i n d e ıv t i k a n e t l e r i n k a y b e t m iş o ! -
g it ;; . d i. l i a fa , s a r a y ın d a e s k i » a d -ş a h h ır m v s - m a la n r .a ra fc m e n Türk m * ı:e t i r l r b ir Ş e f in ş a h - ,
* e îirH ’ g i- ' v o r . A ğ a d a n b ı k ’> ı v îj-k m a t b u a t ı­ ş iv e lin d e m e r k e z le ş e n h a v a t h a m le s i y e n : v e __ _
n a a d e ta e ı r r v e r e s i i y o rd u M a k b u ld a b ir h u ­ m p s ’u l b « - s ı ç r a v î ş i ç . - I v t ü ’ k j v v e d r T . * t o p -
k u k ç u z û r r e s ı s a '.t a n a h r h u k u k î m ü d a f a a v ir a . lu v C K d u . Ç ü n k ü m e v o a r p ^ k k a im e b u h r a n ı,
A rk a ra d a b ;r h o c a l a r g ı r u t a : s a lt a n a t ! n v v a s ı h a k ik a t t e d v t v le b n ü ^ u . \ e l e ş k ’ â t ı v ' ia k i b u ş e ­

e ı u d a ' a a s n s gıv ş m y e rd ‘ . kor b îr m a t b u a t k a ­ k l i k ;v a v e t s ’/ ü £ r. n / a b ı n ? v u r m u ş f)*v tor e " f s r .-

la b a lığ ı, h a n b ir g a rfa t iç in d e / e h - m , ılıc a r d ö r b a ş k a b ir ş e \ o e ğ e d i. A s ıl İle t m il ? h a k i­

kotu b ir a le t i o ’u r k e n . Cad)— y a b a n c •m e r k e z ­ n i v e l i v y a '-.u t M l ' e l M e c l i s V .k a ı r r v e sa -

le r in d e g ı / ı y u v a !* * . ,jr k v a t a n ın ın yüzüne s â h i y e t b - r v r k .j a - ' i ş t a r / n c i a d i. K a b in e y e

b i n b r k a n a d a n d e n k , ( f a ' - k , t o r n a » , t o m a r n -f a k g h e c e k h r»' v e k i l şah*.? u s t u r -d e b u t u n m e c l i s
v e r n h iiâ ; l o b : « r : b : ; ^ w - < J * x v o rd u . b trer. p )? s o y 'e ^ îî» ’ ş r k l/r d e
y a ş ı y a n t ;u ş o k | n o k s a n o v i e b 1 h a v a d o ğ u r ­

m u ş t u k i. o u h a v a i ç i n d e k u ç u k b ı g a f k ^ , y a n i
19Aİ teşrırlevvefirın otuzunu; gt»cesı atılan m d h H ı k u r t a r m a k r ia v a s ’n rp - n e s 'u lıv c t b v t a ş ı-

t ümhudyet toplan eğer atıhnasaydu T ü r k ;nkı- y a r ia r ıp u îa k b r za~ -o a k t a r ş ln ; t u n k a z a n -

lâbırır s e y r i bir m a k i, » m t \ » a - a k o e d e b i l i r d i . • anla* b r h a m le d e K a y b e t m e k iç ı ı k ^ fı g e ie b ı-

B u l o p l a r ı n ıl*< s e s l e 1-- d u y u l d u ğ u a n a k a d a r , ! i - d : . N ir ^ k im o r t a v a a h l a n - a n v e t İ s t e e r m in
h a t t a b / z a : M ılf a t V a d i m i 5 a ' a r ı n d a v e r s ' n n ş a r k a s ı r d ı r n - t a k ım m u z ' « m t e ş e b b ü s le r in g o î-

k,i'<îhâii< f>V "srf’i gurttl*.' va-ch kr, orür jçrn & & a v a t h r\ d n g o v tfn eg ff
m i l î h a r e « e t 9/t.y.ûVl 922 d e a r k g a y e s i n e v a r ­ "■ H i l â ' r H li e m e K s a h a n a ! d e m e k t i r . M a k a m ı
m ış . d ü ş m a n t o u v a k l a r m z d a n ç ık < v :h M ş v e d a ­ m o t e lin v a r ı z m a n e v î g u d re tm d e ğ il, s a t s r a -
v a s o n u n a e m -.iş t i. Ç ü n k ü o n u t g r id e n ?ş t; m a d d i v o s ı n i ; k - t e m » n e t m e k !â z r r » d - ! v
b ir m ı -k lü p d e ğ ı s a d e c e b»r r r " ı m ü d a fa a Y a h u t ıa :

k i l . B u m ü d a f a a d a ış l " f e n l e n m e y v a la n v e r A i n d u k is 't e h e r h in n ı ı s l l i m a r ı n b r e r n h û U

m iş t i. B u n d a n s o n r a b r t a k n* e jım v e b r t a k m m ü m im r » v a r d ı. 3 / b u rca e h li ;s lâ m .n a ? i

k u - u - p ş d a v a l a r ın a d a l m a d a n , t e d ' c e n o t o r it e * : e ır . ; ü l n ü m ı r ı n s s z o i u n ı z f ' î

n ‘ ı k f s a p e d e c e k f v r h ıf â f a : d a - e s i g ö lg e s i n d e D iy e n im in e t r a f n d a a z k ^ s m j a ş i k â r , ' a k s :
v e m u la i b ‘ r p a r ia m e r io h a y a t ç rx k » g ü n ü g ü n ç o k k s m : g / i ı ! > r s v < ın b a l s a İM " g u .n b i l a z

e r m e k le n b a ş k a y a p ı «u a k ş e y K a lm a m ş» :. d a h a b ü y ü v w . b r a / d a h a k o v ıd a ş y o -r îü .

B u k ıs ım in s a n k a U b a . ’ A ç ır 1 9 2 . 3 t e ş ’ n i- Iş ? e C u m h u r i ^ e t - r i l a n t a m Im j h a v a ç rd e

e v v e j n î n o t u z u n c u g f x e s in e k a d a r m i l i ı h a v a v e ta n ı a m o rfa v a r ı d ı. W

ü n e;> b ı y i k r ; r s e ’ tva t; v i z V d u is t if e e t .m jş A z* ;k y u r j v û ^ b ^ m / ş îr . * S u r id a r oha

o la n f e t h B e y k a b in e m m n v p - . n e 'r ^•>una<•: ^>,' 0 ;s a a r c a k s a lt a n a r a d o r m e k ç o v o ’ a ç ık a * z.

n v "et v e l i n i b u ım a k n . B u n u r VYin d '” k g e r e k d t v e c k ^ J ü s e r e n le r , k « n ö :e r i r ' : b r e k m , u Ç '

m u d a la d i İH .k ü k g u f u b u r .u n , g e r e k \ V ' V t M e c s ı , / b u c a k s ız u f u k la r a d o ğ r u y e lk e n a ç a n
 SEÇME ME T İ NL E R
genç geminin manivefaları arasında buldular.
Türk milletinin İçtimaî fütuhatı aslında on­
dan soma başladı *
* * *.
1923/30 teşrinievvel gecesi Ankorada Büyük
Millet Meclisinden kalkan bu İçtimaî fütuhat
gemisi nerelere uğramıştır? Daha nerelere uğ­
rar ve nerelerde durur?
Filvaki bugüne kadar varılan yerler ve geçi­
len merhaleler bile, başlr başına, bir mîlletin
yaratılması,, bir cemiyetin yeniden kurulması
için kâfi gelebilir. Çünkü bugün dünya üstünde
hâlâ on yedinci asrrdaki renklilerin muamelesi­
ni gören bir milyar insan vardır. Bir jeneraller
666 diktatörlüğü elinde parçalanan 450 miyoniuk
Çin ü(kesinin> bu&ün bütün ülküsü yalnız "tek
ve küveti!" bîr devlettir. Hâlâ Kastiâr, Racalar
ve ecnebi polisleri elinde bütün haysiyetini
kaybeder, 25Q m ilyonluk bit Hindistan, va? ki
bütün ülküsü ancak bir yarım İstiklâldir. Hâlâ
erkeği köle, karısı esir olan, hâlâ sâyi, dimağı
ve hayat hakkı, ya bir maskara yıhiîbazın, ya
bir sarhoş müstemleke çavuşunun elinde kepa­
ze olan yüzierce milyonluk müstemleke balkı
için, bugün bize ma) olan, bugün bize tabiî ge­
len fütuhatrmızın binde biri bite bizzat hayat
değerindedir. Nihayet Şark Avrupasindan Ce­
nup Ameri kasma kadar, mukadderatını ya bir
takım banka oyunlarına, ya bir takım teatrai
diktatörlüklerin mucizesine bağlamış hespasız
milyonlar için bugün. Cumhuriyetin bize verdi­
ği müsiakii devlet, tek devlet, istikrarlı devlet,
millî devlet ve hafi İnkişafta devletten yalnız
bir tanesi bile bir doğuş kadar kıymetlidir.
Siz, miilî İstiklâlde, vicdanımızın bir lakım
cebrî iman kayıtlarından kurtuluşunda, kadının
müsavi haklara sahip oluşunda, tek ve lâik ted­
risatta, mutlak halkçılıkta, sjnıfsız ve imtiyazsız
millette ... ve saksde, nihayet ırkımıza esasen
tabir ve tarihî ananeleri oipn birtakım vasıtala­
rı yeniden elde ettiğimiz için oniarın, bu vasıf­
lara hasret çeken yüz milyonlarca insanlar için
ifade ettikleri pah? biçilmez manaları belki lâ-
yıkile anhyamıyoruz.
Halbuki bunlardan yalnız birinin, yalnız bir
küçük parçası için, bugün cihanın her bucağın­
da yüz milyonlarca İnsan, kan, göz yaşı ve ıztı-
rap içinde, adeta erişilme?; bir irieai rüyası gö­
rüyoriar.
••*
Halbuki her biri bir milletin yeniden doğuşu
için kâh gelen bu İçtimaî fütuhat bizim ınkılâp-
çr neslimizi doyurmuyor. Her fetholunan mer­
halede brz, yeni yeni fütuhatın rüyasını görü­
yor ve aşkını duyuyoruz ve neslimizin bu da­
ima yeniye, daima mükemmele doğru oian
savleti, milletimizin tarihî şanına ve haysiyeti­
ne tamamile yakışan bir manzaradır.
Filvaki her zaman ve her milletin içinde du­
ranlar, dar çerçeveler içinde bağlananlar olabi­
lir. fakat milletin umumî hamlesi içinde bunlar
her zaman sürünlenecek, her zaman umumî
aheoge katılacaklardır.
Biz bindiğimiz genç gemiyi enginlere doğru
açalım. Çünkü millî istiklâl, millî devlet, tek ve
IsUkvad1 , devlet me?halelerinden da bu
geminin uğrıyaeağı yerler ve varacağı ülküler
vardım
- H&t adımı başlan başa bir ayn emekle iş­
lenmiş sulak, serin ve yemyeşil bir vatan topra­
ğı.
’ 13u vatan toprağı üstünde her çağı bir genç­
lik neş'esi içinde geçen şen, tok, giyimli, sıh­
hatli ve kum gibi bîr Türk kalabalığı,
- Her parçası ayni plânla işlenen, her parçası
ayni ahenk içinde milletin umumî ve hâkim
menfaati için çalışan ilJelsiz, tezalsiz bir Türk
milleti ülküsü henüz önümüzdedir)
Tabiatın haşin tahakkümünden, sefaletten,
sınıf ve zümre kavgı farından, imperyalısî taad-
dilerden, hulâsa hem iç, hem dış bütün gerilik­
lerden kurtulmuş ülkü Ti'rrkîyeye doğru dümen­
lere sarılalım!. Yelkenleri şişirelim!
Engin denizler ortasında dalgalar, bu gemi­
nin dümenine yapjşmış genç inkılâp neslinin
şarkı! avile; inleşim
- Daha iyiye,
daha mükemmele doğrul
İleri!
- Daha rieri,
ve
Daim£ ilerîl

ATATÜRK GİBİ DÜŞÜNMEK
(1978)
CELÂL 8A VAR
Atatürk Nedir? Ne Değildir?
Atatürk, büyük adamdı.
Büyük adamlar, büyük dağlar gibidir, onlar­
dan uzaklaştıkça haşmetleri ortaya çıkar,
Ren onun sağlığında ve onun yanı başında
çalışırken de Atatürk'ün büyük olduğunu, biz­
den farklı yanları olduğunu görüyordum. Çünkü
ne zaman dara düşsek, ona koşardık, onda her
zaman kapalı kapıları açan yeni bir anahtar bu­
lunurdu. Ama samimiyetle itiraf ederim ki, yıl­
lar geçtikçe bu büyüklüğün, ne ölçüde bir bü­
yüklük o/duğurtu daha }yt idrak ediyorum. (...)
Özellikle günümüzde bir çok fikir kampları­
nın, Atatürk'ün bir sözüne, bir davranışına sarı­
lıp kendilerini haklı çıkarmağa çalıştığı şu sıra­
lar, O'nun temel yapısını bilmek zorunlu hale
gelmiştin (...)
Bugün ülkemizde bir bölüm aydının ve öğ­
rencilerin memJeketjn kaJkmmasj jçjn çare dî­
ye gördüğü sosyalizm, yeni bir Sorun değildir,
Atatürk, Kurtuluş Savaşımız sonunda yeni bir
devlet kurarken, sosyalizm, Avrupa ülkelerinde
işlenmiş bir fıkır olarak vardı ve komşumuz
Sovyetler Birliği'nde bu fikir devlete vücut veri­
yordu, Atatürk bunları çok yakından izlemekle
ve bilmekteydi.
1920lerde Marksizm, denenmemiş bir rejim­
di, Bugün altmış yıllık bir uygulama dönemi
geçmiştir. Bir sınıfı yok etmekle, sınıfların orta­
dan kakmayacağı iyice anfaşıimış, sömürünün
yalnız sınıflar tarafından değil, devleti yöneten­
ler tarafından da yapılabileceği ortaya çıkmıştır.
U)
Bizim gibi sosyal reformlarım tamamlamak
yolunda olan bir ülkede buna özenmek için
hangi sebep vardır?., Marksizm'de Türk Milleti
fç/rî bir ismi t olsaydı, Atatürk 1923' de sosyalist
bir cumhuriyet kurardı ve bunu kurması için
hiç bir engel de yoktu, Eğer sosyalist bir baskı
rejimi yerine, anayasal bir cumhuriyet kurul­
muşsa, bunun tek sebebi sosyalist bir rejimin
Türkiye gerçeklerine ve Türk insanının çıkarla­
rına ters düştüğü içindir.
SEÇME METİ NL ER
Faşizme gelince: (...)
FaşUm, "HERŞEY DEVLET İÇİN" derken,
Atatürk "HERŞEY MİLLET İÇİN" diyordu. Bu,
birbirine laban tabana zıt iki dünya görüşüdür.
Toplumun leme! üstün değeri *DEVLET"de gö­
ren ier, faşizmi oiuştürürken, 'TEM ft DSTÜ/Y
DEĞERİ" MİLLETde görenler, hürriyetçi de­
mokrasiyi oluştururlar Çünkü devlet -işlerliği
açısından- eninde sonunda bir kadrodur, hac­
mi ile Sınırlıdır.
Toplumu devletin emrine verme, imparator­
luk tefekkürüdür; denenmiştir, süreklilik gücü
olmadıkı görülmüştür ve sonunda parça parça
olmuştur.
Atatürk böyle bir tefekkürün en yüksek ürü­
nü olan Osmanlı İmparatorluğu'nun tasfiyesi
içinden çıkmış bir devlet adamıydı, (...)
Atatürk Bir
An ti -Eınp eryali st’tir
Burada, Atatürk'ün tartışılmayan ve tartışılama-
yacak bir vasıma işaret emek istiyorum; O,Bİ­
LİNÇLİ BİR ANTİ-EMPERYALİST idi.
Anti-emperyalistin bir başka adı da "MİLLİ-
YETÇi"dir.
Mademki başka milletlerin topraklarında gö­
zü ol Sınlada beraber değildir; öyle ise, halis bir
milliyetçidir.
Atatürk de farrmffftyefçr rdi, (...)
Cumhuriyeti izleyen devri inlere gelince:
*Tovhid-i tedrisat" (Eğitimin bütünleştirilme­
si), sınıf ve zümre imtiyazının reddiyesi değil
de nedir?
Medeni Kanun, insan münasebetlerine çağın
adalet anlayışın geiirmemiş midir?
Kıhk'kıyafel Devrimi, millete biçim de üstün­
lük ve beraberlik kazandırmak amacına dönük
değil mi?
Lâik devlet tefekkürünün kabulü, bir yanı ile,
milletin rasyonel düşünce biçimine alışmasını
hazırlayan sağlıklı, yararlı bir devrimden başka
nedir?
 SEÇME ME T İ NL E R
Harf devrimi,, okur-yazarJığj kolaylaştırmak,
eğitimi yaymak, milleti, İN A N IR bir millet ol­
maktan, D Ü Ş Ü N Ü R bir millet olmak, seviyesi­
ne çıkarmak gayreti değii m '*
Hale D il ve Tarihi Devrimler ı, Türk Milliyet­
çiliğine derin kaynaklar bulmak, Milleti bilinçli
bir bütün haline getirmek çalışmalarının yekûn
çizgisini çİ2 emezier mi7
Sosyal ve politik kadın-erkek eşitliği, batı
toplu mİ arını da şerefle aşan ve Türk soyunun
geleneklerine kadar inen, adaletli ve milliyetçi
bir devrimdir,
Yeri gelmişken söyleyeyim; Bön Marksizme
inananların, kendi tefekkürlerini rahatça yaya­
bilm ek İçin toplumdan ö zgürlük istemelerini
668 de ta&mllkte anlamıyorum.
Ç ü nkü bir insan, an cak, başkası iç in hak
saydığını kendisi için isteyebiliri Bir Marksist,
kendi düşündüğü biçim de bir devlet oluşturdu­
ğu zaman, kendisi gibi düşünmeyenlere ö b ü r ­
lük tanıyor mu? T*.)
Ben, "Atatürk, seni sevmek milli bir İbadet­
tir" demiştim. Şimdi, "Atatürk, seni anlatmak
raüli bir ibadettir" diyorum. Ve gücüm ün erdi­
ğince onu gençlere adatm aya çalışıyorum.
Çünkü Atatürk bir kalıp değil, bir gerçekçi­
lik, bir akılcılıktır.
Bilim, deney ve akıl çizgileri içinde bağım­
sız bir M ETOD'dun
İşte bu sebepledir kî, her dar boğazda, her
kargaşalıkta, her um utsuzluk ortamında Ata­
türkçülük, özellikle bizim içrn bir ÇARE'dir, di­
yorum. (...)
Atatürk Nedir?
A z önce, "Atatürk bilim, deney ve akıl çizgileri
içinde bağımsız bîr tefekkür, bir meroddur" de­
miştim, Bu tarif, Atatürk Metodolojisinin sınır­
larını iyice çizer sanıyorum.
Yalnız, hemen işaret etmek isterim; bu tarif,
pozitivizmi, oıvım kullandı^t analitik metodu
da hatırlatır. Bu yüzden bazı fikir adamlarımız,
Atatürk'ü pozitivisi espri içinde görmüşler ve
öyle yorumlamışlardır. Böyle bîr yorum, kana­
atimce yanlış sayılm az; fakat Atatürk'ü de ek­
siksiz anlatmış olmaz, sanıyorum.
Çünkü, b ilim e , deneye ve a k la önem verdiği
için pozitivıstmiş gibi göründüğü halde, daima
"sonuçlara" değer verdiği için de p ra g m a tis t­
m iş gibi görünür,
Aslında, onu akımiara bağlam ak yanlış bir
iştir,
O , çağının bu iki fikir akımını herhalde çok
iyi biiiyordu, ama ne pozitivist, ne pragmatistti,
O , Mustafa Kemal Atatürk'tür. (...)
A sker Diyalektiği,
Devrim Diyalektiğidir
Büyük bir kumandan için gerekli plan bütün
vasıflar, Atatürk'te noksansızdr, 5avaşfa bir ku­
mandan, birşeye karşı ve biîşeyden yanadır;
Atatürk bütün hayatı boyunca sürdürdüğü top­
lum savaşlarında, birşeyden yana ve birşeye
karşı olmuştur. "Bitaraf olan bertaraf olur" sözü
bu yüzden onun fikir karakterini açıklar (...)
Kurtuluş savaşı gerçekten büyük bir matema­
tik mimaridir. Yenmekten yenilmeye kadar ta-
şarlanmamış, hesaplanmamış hiçbir yanı yok­
tur.
Bütün ihtimaller değerlendirilmiş, tedbirler
hazırlanmış ve Büyük Taarruz, böyle bir mate­
matik mimarinin zirvesinde başlatılmıştır.
Atatürk bütün kararlarını sonsuz ihtimaller
piram idinin zirvesinde uygulam aya sokm uş­
tur!.. (...)
Atatürk, savaşın geleceğini nasıl bîiim ve
teknik üstünlüğünde görmüşse, top i umun uy­
garlık gücünü de öyle öylece bîNm ve teknik
üstünlüğü olarak değerlendirmiştir,
Bir milletin toplum hayatında ekonom in in
baş sorun olduğunu biliyor, özellikte sanayileş­
meğe büyük değer veriyordu.
Sanayileşm e bir bakıma, dilim ve tekniğin
ekonomik potansiyeli arllırmasıdır. (...)
Savaş -tıpkı politika gibi- netice almak sana­
tıdır.
Politika, manevi güç kullanır, savaş maddi
fcüçleson'UÇ aUnaya çalışır.
İyi bir asker olan Atatürk, gerek kendi hare­
ketlerini, gerekse çevresinde arkadaşlarının ha­
reketlerini aldıkları netice ile değerlendirmiştin
Onun için, her harekelin bir amacı vardır.
Amaca ulaşılmışsa hareket doğru yapılmıştır;
u Iaşı imam ışsa, hareket yan fiştir. Bu düşünce biçi­
 i f- Ç W C M h *' N w FR

m in in s is t e r n le ş f r e < r n î, ıragrrztıznric g o rs^b’ l.rLp. t a b a n .: o ' m a d ı ğ T . g ö r e b ilm iş v e h e s a p t a n * ' b u

N it e k im p ^ a g n ra tz m m k u r u c u l a r u n d a n b r: g e r ç e ğ e d a y a t m ı ş t ı r . B u g ö r ü ş j r ve» h c ? ? b n

e la ı Jo h n D e v e v , H n d V .a n c ic n u ş u Am er n e k ü d a » d o ğ r u o ld u ğ u n u , a lt m ış y ıl s o r a

k a ' v a g ’ d e - k e r T ü r k i y e v e d e g e*irr>ş v e A t a t . ir k ' 9 7 8 y ılın d a h e rk e s d a h a v - a n la y a b iliy o r , s a

k e n d is in d e n e ğ ilim s ı* t e r r : m / :ç ? r b r -a P o r m um

h a z H İ a r v r v t ' - î’i is t e m iş t i D evev, d ana se rra be Y e n id e n o lu ş t u r u la c a k d e v le t im o a - a t o ' u k

raporu, Amerika'da hâ£ffiâm^ ve At&lurk'c t e b i n n a d eR ti v d î ■:FT u k s m r a b a ^ ji a ğ c -a g o
g o n d e n n îş . A t a t ü r k de» v a ' S r l a t v V a v :ç :n Ö c v »o , ç a r e , b ü r o k r a t la - » p o l i t i k a n ı n d ı ş n a ç . k a r ­

v a y ı M ili* \ğ h . m ö a k a r k ğ m a v e r n v ş t n . m a k t i, B r b a ş k a d e v i m e . h t p a r a t o r i u k C ü z e

n in d e d e v le t o r ’ a ğ ı o la n asker ve h v a v d ır

k a d ro su n u o k t a k i k la n ç ı k a - ı r a s v e d e v le t in

Atatürk ve Felsefe b u y r u ğ u n a a ' m a k f r.

F a k a t b - r H a k k ın v e r ilm e s i k o a y , a lın m a s ı

B e *m e b o t u n b u r ’a r A t a t ü r k ' ü ” t v a & m a î - s t o ? - g ü ç tü r. ç o k g ü ç tü r. 3 -r b a k , " !) iit ı / r o r t a d a n

d o ğ u n u h e lg e ie f f ie ğ e y e l e - - - d r U ı i d t . k a k b n la b il ıu Is k a t " b t lk u v v e '' y a ş a r . ( ...) f(~ C

Ç u .n k u A IO î u - k h e r ş e v d e n ö n c e " s is t e m : * * B ü r o k r a t la » d e d i ğ i m i / t u : e s k i c r f a k l a r ı m v ’ . " O J
d e ğ ild i. b ir k a le m d e s lip a t a m a y ız .. A ts a k b ;> , bu

H a tta k e n d ilin d e W s is t e m a V - s i o l d u ğ u h a k k ı v i c d a n l a r d a n s ö k m e k m u r r k ü n d e ğ ; İ d r:

r j b i l e s o v l e y e b ' H r ım .. .< p u s u y a y a t a c a k la - v e s e a s ır b e z e y e c e k le r -

Ç ü n k ü s is t e m e r d e " b p r ş e v ı tek. s e b e b e b a ğ ­ o i r . ... B u c ia . y e n d e n k u ru la c a * < d e v le t i ç r l> u -

l a m a k " h a s t a : £• v a r d ı - . A t a t ü r k k e n d i s i n i n c jc v n .k b .r t e r f i k e o fu * . O h a l d e ç a r e n e c i r / . . .

■ a r i e e t t iğ i g i b i , n e r o f a v ı. k e r o ı k a p ım a - ı D u ş i i n e ’ m : fe v ıp a -a t o - u k t i u / e i ' i r d e ıx n > k r a t ­

i ç i n d e ; n c e t e r d i. " la r r < ? y d ? H a lk m iç e n d e n s j / u u p g e k n y e t p -

T e fe rru a tta b u tu n u b ü t ü n d e te fe rru a t a o rg r c e < i k i ş e e - d e ğ il m i A . . B : / . o r a - a . b ' ç e ş t " ;k ;r .-

b u d ü ş ü * - : e b i ç ı n v , A t a t ü r k m e t o c f e lo jt e t d ir . 8 u d spçk e r" g t v ı^ - ie b a k m ıy o r n r u y d u k î... O y -

m e t o d u io ' iy i n e k a d a r iy i b iliy o r . n e k a d a - iy i cav », c îe ır o k r a t İ K c i î r n h u r i y ç t d ü z e n i i k ‘ ı k > ı c r d

k u lla n ıy o r s a k , o k a d a r iy i A W U R K Ç r i \ j / k a s e ç im e d a y a ı v ' . n ç b e v ie c ^ i a y d n , ( b ü r o k r a t : v e

n a a t i n d e y ı r ; :.. . ) v e k y . i ğ . ; ç m d e ğ ! l. v . l k - » g c / v k ^ d r iu ğ u iç in '

'T a b a a t k a r u n i a r r a a y k r ı d ü ş m e y e n i n s a n i " s i î ç m ie 1 k i n c i s e ç ic v g6 v e v ; n i a h r v e k j n k s i v o

H s y r ın a , y a r a m a c a r b ü t ü n i : k - v e ç a y l a r .j s n u r u p e k - lk l s > d ü r e i > i - i . . . B u h a k k ı t e m e il.n d p r

tünce Ateturk mefociu ıh iyini bitimf deney vo k^kV77W»rtJn5-a, hakk;r hu'b/u.bşı. ^ bâzı
ak! çi/güeri: içinde» düşünmek, ATATÜRKÇÜ A ğ l a m a k d a b a ak> k a b r î e < lb > r d \

t UK'tür... {..) İş t e A t a t ü k , i k i d e r e c e l i s ' ç i - ' i e s a s n ı k a im !

e m ^ e k k ’ , b ü r o k r a s iy i p o l i f k a d a r ç .k a r m ış , fa k a t

io r .k s y o n j n u Ic a ld ır m a ır iş t t r . B o y e c e d e v ie t

Atatürk'ün İki O f lr îK İa n n -t * t a s f iy e s i. H u k u k m e ş r u i v e : i i ç i n d e

'‘Devlet Reçetesi” e r it lm ' ş o k lu

C jiy tiii/y oe «i " g f Y ç r îc t e h d e o ^ h a r e k e : ed 'fk ib

B ü t ü n h a y a t ın d a A t a t ü r k , ) D LVLLT R FÇFTLSİ k i. " a k ıl " . " b - ’V . 'd e.nen» d e ğ e r le r i k u î l a n ı ’ d ı -

y a / m ş t r. B ir in e ı re ç e te . O s m a n ! İm p a r a t c y u - ğ z a m a n v a » a c a ğ -m :/ v e r, A t a t ü r k 'ü n v a - a r a ğ ı

g u 'm ır b a tm a m a s iç in k a ü ı r . p a l ı n m ı ş , d iğ e r i y e .-d b B tr o la y r b e lk i v 'u z k -c e a ç d a n b a ş k a

g e rç T Ü R K IY İ C U M H U R IY f V V \ yaşam ası b a ş k a g < x j 'û ş u v a r d ır a ^ n a tx ı g ü -u n u ş lo 'd e r

v e y t ik s ^ J m e s : ç ın d ü ş ü n ü lü p d u / e r 4 e n m ;ş t i-. y a l n ı z b '-r i G E R Ç İ < t : r . G e r ç e ğ e u l a ş n v a r ı n y o ­

B i / , A ta t ü r k 'ü n " ü s tü n d e ğ e r n ir e n g ile r im i v e lu d a e b e t t e A T A K / R K V . [ T ( ) ( X > t O j l S Î N D I N

m e f o c f o t o jf c & ıf f > if d ığ ' m ız e g ö r e , b u r r ç r f e f e r i g e ç e r . (...)

g ö z d e n g e ç r m e y e h a z ı r s a y ı l " / . (...) M ı i Hm t a b a n ı n d a o on * h u r i y e t d a '( » s i, b r ş o ­

Atatürk "9'8'de İMPARATORLUK ve (,M- v u n y o k u ş a ş a ğ ı a k m a s ı k a ıJ a - t a b ii N r o e t e e -

MFT tabanlarının dünya yüzünde i‘ as ctt£:r:! c î r . s a c ie b : r iş t ?r a m a , c u m h u r i y e t i n k a r a k t e r in '

v e M I L U T t a b a n ın d a n d a n a g e r ç e k b ir D e v le t t a r ih i t o p it im y a p ıs ın a u y g u n o la -a < h iç im le -
S E Ç M F M E- T İ N l b*
mck, hç de kolay şev değildir. Atatürk ve onur
k j’idnjıpı rr<HodoicjÇ er değeri! ürürüne işte
burada vördu
Güçlü Devlet Tefekkürü
Türk toplum yap:$mr sn;f>ız okluğum sovlr
miştim. $ın t a topAurryania bütim &çi f,vç bu
lokraskten ve devletten geli». Devlet kadrosu
güçlü ve bilirçl* oiuısa topum İlerle», devlet
kadrosu ıVnarrum.ri kaybrtıriş»?, lophro gfc-
-üeı. brı:‘‘s 7 toplomiarda devlet yol gemlericır
gerçek ariarriyk* yö.neticıd r. Bu yüzden, çok
seçkin krş.ercîer kunı.muş otaas, çok guçlu
ol mas;, bt»' amaçlan gerçekk^şti-r-ek ;çır ke-
neilernrş buiunn^sı zorunludur.
Oysa, deme<rıitik cumhuhyer esasla»t ; ka­
bul edere* biz, Bat: rif): yönetime geçiyorduk.
Daha üKt* de söyledim. Bat; toplumlar;, ba­
kîm sınıfta, öteki sınıflar n dengelermes ni
amaçlayar b> yapıya sahpt. Fgen~<ml k. halka
değ'i, sında daya dır. Yöreîimlr, s njf diktato»-
yas ".a kaymaması veya kaymayacağını etek;
sınıflara garanti etmesi için baz, müesseseler
kurmuştu-, Kopyan bir tutum, demokratik
cumhuriyet rejimini, bu nürsseseler;y.e birlik
te kolayca ben ırseyebilrdi. Atatürk böyle b r
yanlışa düşmem şi r.
Atatürk, "Güçlü devler düşuncesmder ha­
reket efıriş ve burun içîh;
]- tgemer.i’ğin kaytsjz şadsız millete ait ol­
duğunu.
2- Seç m sistem-rin çoğunük esasına dava'
olacağın;.
3 Millete ait o,an egemeni ığ.r sadece ve
yaln/ca m Hem seçtiği B.M Meclis' tarafın­
dan kulîanHacağ n'; değişme? kurallar olarak
berimsemişti*
Aslında ou saydıkla* m, demokratik cumhu-
fiyet 'ejım nir MÎea erid-r; hem de bugune ka­
dar hiçbir Bat u'kesinde gerçekleş tirur.err ş
jdeaerdr, ama on arır s rıfoai top um yap la-
bu deal e-e ulaşmalar;;*a elverişli değii. .
Buna ka-şılık -r.e mutlu bi* rastlantı «ı bizim
top'umunruzun yapısı, bu İdeal riamakrasîyl
benimsemevi zor-ırfu kıtı-. Çünkü sır d yoktur,
sırır ç-«a,:an yoktu'', sınıf çıkarla* mm derge
lennesî yoktur, sadece m.İlet vardr ve rr;” rt?n
ç i n d e r ç ı k a / d ğ ı i n s a n l a r l a t e m s i l e d f e r p ır
d e v le t g e r e k lid ir , D e m o k r a t ik c u m b u -ly e t t e
m e ş r u iy e t in t e k t c a y r a £ ; h a i k o l d u ğ u t ; b i . b a k -
m y e t in e le t e k s a V b i e lb e t t e n a lk l ı r .
Hakimiyeti, KAYüSIZ ŞAHISIZ millete bağ
ayar *îc»at ht anayasa gacı^&tder., ISfeO Ara-
yabası }e. rrîifet hakimiyetime meşru b e sü-
yıHas «uç pir tak m yeri ö'takhkiar getiri e-
■ekozerb to« anayasa dûj&vro şjeçUtvev, bü­
yük b r ta i ssizliktir; A4atu'k tefekkürü dışına
çıkmak, toplum yapımız; tan mamtiktik bağ ş*
ia^-'v.V' güç b r yan kv.âiH ü«mokra» halen
kend keraisin: yönetmem ise, onun, voned n
egemenrigini kısıt'ayar her kuruluş, sadece
ba ka inanmamaktan kaynakianı/. Halka şı,p-
beb gözle bakar bi: ydna&m'r demokratik ol­
ması ve bi- tlba; gprmes bek eremez. ü..)
■ '% ' A r a y a s a s ı, k a n a a t i m c e t a ı r a n ' . a m iy ie
b !r " M illi r a d e d e v a lü a s y o n u n d u r . H a lk o y u ­
n u n d e ğ e r i , y ü z d e e l l i n i - a ’t ın a d ü ş m ü ş t ü r , b u
A n a y a s a y l a a . A t a t . ır k A r a y a s a s ı n :n " g ü ç l ü h a l k
c v u " v c - r p " g ü ç s ü z b a ik o y u " , " g u ç lu h ü k ü ­
m e t ” y e r i n e '‘g ü ç s ü z b ü k j n x » î v; c k v le t lr e n v
; * * k ’ P u o K -a s ı'' y e ; . n e 'd e v et. o n r . r e a la r
b ü ' o k r a s i " ; " ' s e ç im d e r k a y n a k l a n a n n e ş r u îv e t "
y e r n t * , V c e m d e r k a y n a k l a * w r r r e ş r u v e t ” te f-
f e k k ijr u k o r m u ş ; b ö v e t e A t a t ü ık ' j. n . t o p lu m
y a c s ır d a n k a v r a k l a r a r A n a y a s a s ı, k o p y a f c /
a n a y a s a i k 1 d e ğ » $ t » r ii€ ' e k , o b ü y ü k d e v it » ! a d a ­
m ı n m t ' K İ ' l p ı i b r » s a u s ız c a t r - s y ü z e d i l m i ş t i r .
B u ğ u n b u A n a y a s a y a g ö re , d e v e t !r s a h b ve
b e k ç i s i n i l i e î c i e ğ ; ; t e m s ile H ğ i n ’ b ü r o k r a s i n i n
y a p t ı ğ ı - s a y d ğ n* k u r u l u ş l a r d ı r . B ö y e c e vA t a -
îu -k t îü /e n n m y e .-'n e , O m a . n i ı d ü z e n i v e r i ­
d e n : b y a e d i l i r d i r * , d e r ^ e k k » b i; h a t a o l a c a ğ ı n
s a n m ıy o r u m .
Çûrku güi'iimu/ur aydını, 195' Anayasas
ile "Sultansız b:r kapıkulu" haline ge m ş ve
devletin butun k/Ks vorla' ra bir başı ra sahip
çıkmıştır. Yasan-a gücü de, yürütme gucu d<»,
denetim gucu ık* aydının dmdedi-.
Hak.:, yoneture kat ,ma * rsat; veren tek ka
oı. Parlamentonun Mec is kanadı kap.s pı; An
cak rül'Hvekrli skimle** nde.'1yaradan ı» Mecli
se gırebibr. Oysa bu seçimkm» cie ayd:r. büyük
ağır! ğım keyr uştun Millet ^k»; IKin r teşekkül
yapısına bakarsan z, D u r u kolay.ıkla gömeceks
riz. Burun dışındaki yasama, yırjlıre, dıtnr-t m
kummlan ayd nm tekeline düşmüştür. {.

Oysa, bu devletin tek BEKA ŞARTI, bürokrasi
ile devletin su sıkmaz biçimde BÜTÜNLEŞME­
SİDİR. Devlet, PARLAMENTODA, HÜKÜMET­
TE BÜROKRASİDE fikir ve amaç bakımından
parçalanmışsa, Allah korusun OsmanlI İmapa-
ratorfuğunun son günien'ne özeniyor demek­
tir!.,. İçimi, kaygıdan da öte, bir kahırla doldu­
ATATÜRK’ÜN İDEOLOJİSİ
(1946)
YAfCL/P KADRİ KARAOSMANOĞLU
Atatürk'ün meslek ve meşrebini mutlaka so­
nu "îzrrTli bir tşrimie ifade etmek lâzımsa
"Realizm" sözünden daha uygun bir kelime
bulamayız sanılırdı; eğer bunun yerine, düş­
manlarımız da dahil olmak üzere, bütün Batı­
klar hep bir ağızdan "Kemalizm" domeseydi-
ler ve bu deyime politik edebiyat yayımlarında
sık sık söz konusu olan "Marksizm" ve "Fa­
şizm" gibi doktrin adlarının arasında öbürle­
rinden çok daha yüksek ve önemli bir yer ver­
miş olsaydılar.
Lâkin, Atatürk kendi adının bu vesile ile Le-
nin, Stalirı ve hele Mussolinİ gibi diktatörler
arasmda geçmesinden pek memnun görün­
mezdi, Nitekim, ben bundan otuz iki yıl önce
yazdığım titizlikle ne kadar haklı olduğunu şu
satırlarla anlatmağa çalışmıştım:
"Bazı yabancı yazarlar Mustafa Kemal'le Le-
nin arasında bir paralel yapmak İstemişlerdir,
Hiç şüphe yok ki Lcnin dikkate değer bir dev­
rimci idi. Fakat Mustafa Kemal gibi kendi ide­
olojisini kendisi bulmuş, kullandığı taktiği ken­
disi tespit etmiş, yıktığı kadar, yıktığından fazla­
sını yapmış bir devrimci değildi,
Türk devrimcisi amacım (başkaları tarafın­
dan) yazılmamış bir dâva halinde ortaya koydu
ve onu sırf kendine mahsus metodiarla hayata
tatbik etti. Kemâlist inkılâbın bütün azametini,
bütün kuvvetini herşeyden evvel bu orijinalli­
ğinde aramak lazımdır. Bundan başka, Kema­
lizm ne komünizm gibi yalnız bir sınıf kavgası­
nın, ne de faşizm gibi yalnız bir devlet disiplini
SEÇME ME T İ NL E R
rarak bu düşüncelerimi ifade ediyorum. Ümit­
siz olduğum sanılmasın, hayır, ümit, millette­
dir, Tarihin hiç bir döneminde Türk milletinde
çare tükenmemiştir, bugün de sonsuz yarınlar­
da da tükenmeyecektir. ATATÜRK ANAYASASI
TEFEKKÜRÜNE dönmenin tek çare olduğunu
hep birlikte ve mutlaka anlayacağız.
671
harekelinin adıdır, Kemalizm evrensel bîr plât­
form üstünde vukubul muş, umumî tarihin sey­
rini kapsayan ve bütün bir insanlığın kederi ile
İlgili bir hâdisedir. Yeryüzünde yaşayan millet­
leri İtibarî bir tasnif ile bir takım eşitsiz katego­
rilere ayıran ve büyük camiaların menfaatlerini
küçüklerin veya zayıfların hakkına hâkim kılan
adaletsiz ve zalim bir enternasyonal hiyerarşi
sistemi, ilk defa, bu hâdise karşısında sarsıldı,
birkaç emperyalist devletin sırf makine kuvveti
ile hayvan sürüleri gibi alıp sattığı veya kanları­
nı emip derilerini yüzdüğü mazlum milletler
hu hâdiseden (yani Mustafa Kemal'in açtığı
M illî Mücadele) ile yaptığı devrimlcrden sonra
artık insan haysiyetini duymağa ve tarafı, taraf
başlarını kaldırmağa başladılar." (Atatürk adlı
monografiden).
Lek/n Afafurk'ün oynadığı bu tarihî rolü biz­
de kaç kişi anlamıştır? Bizans'ın fethi yılının
bilmem kaç yüzüncü dönümü törenlerinde JI.
Mehmet'i fîarlbj ikiye ayırmış olmakla) alkışla­
rız, Neden? Çünkü, bizce Rönesans yâni Avru­
pa'nın Ortaçağdan Yeniçağa, iskolastikden
müsbot ilimlere geçişi olayı, Bizans'ın Türkler
tarafından fethi sayesinde vukubulmuştur, Ya
bu hayırlı olaydan kimler faydalanmış? Orto-
dokos kilisesinin fitne ve fesatlarına kapılarak
Bizans'tan hudut dışı edilmiş bütün hür düşün­
celi bilginlere, san'atçılara, şairlere, filozoflara
kapılarını açan İtalya ve İspanya gibi bahtiyar
memleketler.,, Rönesans işte o Bizans'lı göç­
menlerin getirdikleri Greko-Lâtin kültürünün
ışıklan ile ilk defa Avrupa kıtasının bu köşesin­
S E Ç M £ M E T İ N L ER
de parlamağa haşlamış ve nihayet bugünkü Ha­
lı medeniyetinin aydınlığını yaymıştır.
Biz de Kemalizm hareketinin dünyaya yay­
dığı millî uyanış ve kuruluş hareketini ladhin
buna benzer bir uyanış ve kalkmış dönemi say­
sak daha doğru bir görüşle bulunmuş olmaz
mıyız?
Sorv zamanlarda Atatürk siyasî partiler ara­
sında çekişimle çekiştirile Jimc İrme olmuş bir
bayrak haline getirildi. Bu bayrağın artık bütü­
nü göremeyeceği korkusu ile yüreğim titriyor.
Lâkİn O'nu kimin eline leslim etmeli? Devletin
eline mi? O vakit de öylesine resmileşiyor, Oy-
leşine sıcaklığım, canlılığını kaybediyor ki bize
önünde e) pençe divan durup donmaktan baş­
ka yapacak şey kalmıyor, Yılda birkaç defa si­
yahlar giyinip talimli adımlarla AmVKabir'ç gi­
riliyor; kabir taşının üstüne bîr çelenk konuyor;
Dâvfei ve Hükümet adamları saf saf olup üç
dakika saygı duruşunda bulunuyor ve bununla
Atatürk'ü anma vazifemiz sona ermiş oluyor.
Hani, O'nurı öldüğü gün, bundan otuz iki yrl
önce îo kasımda ağlıyarak, feryad ederek, saç
sakal yolarak, güya Atatürk'ü ecelin pençesin'
den kurtarmak istiyorlarmış gibi, Dofmabahçe
Sarayı'm saran halk nerede? Çok zaman geçli
değil mi? Otuz iki yılda kabuk bağlamayan ya­
fa yoktur. Faka hfcnüz, düne kadar gederimi-
zin "Atatürk, izindeyiz?" sesleri neden birden­
bire kısıldı? Acaba bu \l gözle görünmeyecek
kadar silindi mi? "Evet" diyeceğim, ama, dilim
varmryor. Fakat olayların dilini tutmak müm­
kün mü? Atatürk yalnız bizi bir yarı sömürge
olmaktan kurtarmamişti; bununla yetinmemiş,
tekrar yarı sömürge haline dönmekten korumak
için de bazı Orta Çağ Müessegelerinin kara­
nlık! arından da kurtarılmışa. Şimdi bu karan! ık-
ların yeniden üstümüze çöktüğünü hissetmek­
teyiz, Bu silinen Atatürk'ün bugünkü iç politi­
kamızdaki izi. Yukarıdan beri anlatmağa çalış­
tığımız gibi Atatürk'ün bizimle beraber bütün
esir ve "muzlum miMetlere" açtığı kurtuluş mü­
cadelesi olmuş, hiç biri bizim tarafımızdan
desteklenmemiştir, Bunların Birleşmiş Milletle­
re düşen tfâvaJarrna biz ya çekimser kalmışız­
dır, ya da sömürgeci devletler tarafım tutrnu-
şuzdur. Atatürk ilkelerine ihanetimizin bu en
büyücüdür j çünkü -TOzlucn ve esir mütetlerifv-
önderlik beratı " 011011" bizim elimizde iken
şimdi dünyanın en büyük imparatorluklarından
birinin eline geçmiş bulunuyoruz.
Bütün buniar gösteriyor kî, biz Atatürk'ün ne
olduğunu, nc y<tpmak istediğini anlamamışız
ve hiçbir zaman anlayamıyacagızdır. M îllî Mü­
cadelemizi bir anarşi halinden çıkarıp bir dev­
let ve hükümet strüktürü içine atına amacı ile
kurmak istediği Türkiye Büyük Millet Meclisi,
başlan bor! uzun bir süre yad inanmıştır, Tahsil­
lerini Avrupa üniversitelerinde yapmış en ileri
fikirli sayıfan hukukçularımız bile böyle bir
müessesenın kitapta yeri yok, "İşraî vc teşriî
yetkileri haiz va hakimiyel kayıtsız şartsız
milllelindîr dövizi altında bir yasama meclisi
görülmemiştir" dediler, Saltanat ve hilafetin
kaldırılmasına candan taraftar ya sekiz, ya on
kişi vardı ve Hüseyin Cahit gibi bütün ömrü
boyunca Padişaha, Halifeye meydan okumakla
tanınmış fikir adamlarımız Hilâfeti savunanla­
rın başındA idiler, Atatürk'ün ilk silâlı ve müca­
dele arkadaşları Cumhuriyet sözü ortaya çıkar
çıkmaz kıyameti kopardılar ve muhalefet deni­
len şey o zamandan itibaren başlamıştır. Mare­
şal Çakmak, General Kâzrm Karflbekir gibi bü­
yük ordu erkânı Şapka Kanununa karşı idiler
Gerici fiği ezmekle görevli İstiklâl Mahkemesi
Reisi Ali Çetinkaya, Atatürk'ün Kastamonu
Nutku'ndan bir evvel mahkemeye şapka
ile gelen bir gazeteci arkadaşımızı soğup saya­
rak jandarmalarla dışarı attırmıştı. Alfabe refor­
mu İşinde de aynı zorlukfar başgöslermîşti, Eskr
Arap harflerinin yerine Lâtin harflerinin kulla­
nılması kararını uygulamak için Atatürk altı ay
mühlet veriyor: İsmet Paşa İse hiç olmazsa alır
yıl mühîel verilmesini istiyordu.
Görüyorsunuz ki: Atatürk bütün devrim ve
reforn harekelerinde yanındakilerden daima
yüz, ikıyüz hattâ bazen birkaç kilometre İleride
yürümüştür, Atatürk'teki bu dinamizmin üze­
rindeki tesirini ölümünden sonra yazdığım bir
kitapta şöyle tarif etmişimdir:
*...bu ölüm hepimizin canevinde birdenbire
duran bir sür'alin sarsıntısı gibi hissedildi. İçin­
de bulunduğumuz gemi bir kayaya m s çarp-
mışh'i ttu cümlemizin hayatına mal olacak bir
kaîasrof mu idi}" tAtatürk adlı monografidenY
O zaman fazla bir İyi niyetle bu soruya "Ha­
yır»/ demiştim. Ama, şimdi haddıyocura ki
uğursuz falım tam bjr isabetle doğruya çıkmış­

tır. Evet, “iç in d e b u lu n d u ğ u m u z g e m i o a n i d u ­
ru ş sa rs ın tıs ı ile " bizi denize silkip Kaplan ye­
rinde Atatürk'ün cenazesi ile birlikte yüzlerce
mi! yol alarak Umman'a doğru açılmıştır.
Birtakım budalalar varmış; Atatürk geride
kaldı diyen. Bunların adına aşırı solcular deni-
yormuş, Atatürk, sağ mıydı, sol muydu? Her­
halde ileriye koşmakta herhangi bir devrim ci­
den çok daha aşırı idi. N ice yüz yıllık çağ mer­
halelerini bir atlayışla geçip gitti, l i u k O na
dar geliyordu.
Bir gıın Cumhuriyet Halk Partisinin ilkelerim
gözden geçiriyordu. O sırada ukalâlık edip de­
miştim ki: "Paşam, b u h e r b a k ım d a n b ir in k ılâ p
P a rtisid ir, in k ılâ p P a rtis i is e b ir id e o lo jiy e , b ir
İHTİLÂL NEDİR?’
MAHMUT ESAT BOZ KURT
Bence, tam ve olgun anlam ile ihtilâl; mevcut
bir politik, sosyal ve ekonomik düzenin yerine;
yine politik, sosyal ve özellikle ekonomik, yeni
ve ileri bir düzeni zorla ve çoğu zam an silâh
gücile başaran harekettir. (...)
ih tilâ l, tanı ve e k s ik s iz a n ia m ile h ü k m ü n ü y ü ­
r ü te b ilm e k için dört unsuru kavramalıdır.. P o li­
tik, so s y a l ve ö z e llik le e k o n o m ik a la n a g ir m e li
ve ile r i b ir re jim k u rm a lıd ır. Böylece, eskiliğin
yerini, yeni bir düzen ve kuruluş almalıdır:
1789 Fransız ihtilâlini,
1917 Rus sosyalist ihtilâlini,
1919'da başlayan Atatürk ihtilâlini, tam ve
eksiksiz ihtilâllerin örnekleri diye hatırlayabili­
riz. Çünkü bunlar düzeni baştan başa değiştir­
diler ve ileriye götürdüler.
Bunlar, başka başka mahiyette olmakla be­
raber toplumun durumunu; sadece politik ve
sosyal bakımlardan değil; aynı zamanda eko­
nomik açıdan da kavramış ve eski düzeni y ı­
karak yerine yenisini ve daha ilerisini kurmuş­
lardır. (...)
(+) İstanbul'da verilen İn k ılâ p T a r ih î derslerin­
den, 1934.
SEÇME METİ NL ER
doktrine d a y a n m a k s ız ın y ü r ü y e m e z Yüzüm e
bir masumun yüzüne bakar gibi bakmış ve gü-
lümsiyerek "O z a m a n d o n a r k a l ı r ı z " d e m işti.
Atatürk'ün bu sözle ne demek istediğini şimdi
her vakitten daha iyi anlıyorum. A çık konuşa­
yım: Atatürk demek istemişti ki "Ben hur dü­
şüncemi ve hür ira d e m i, paslanmış d e m ir k a ­
fe s le r iç i n e h a p s e d e m e m . B u h a ta y ı iş le r s e m
m ille t im e v e k e n d im e d a im a İle r iy e g it m e ve
taratma gücünü k a y b e ttirm iş o/urum."
G enç vatandaşlarım; dinleyin, dinleyin bu
sözü. Yoksa alınlarımızı Anıt-Kabir'in duvarla­
rına dayayıp "A ffet b i z i A ta tü r k " diye yalvara­
cağım ız günler yaklaşıyor. (Milliyet, 13 Kasım
İhtilâllerin gayesi milletin her yönden ilerle­
mesi, daha güzele, daha iyiye doğru gitmesi­
dir. Bunun aksi, ya post kavgası ya kaytaklıktır,
irticadır.
Bir Millet Ger Gidebilir mi?
Milletin kaytaklık hakkı var mıdır? E g e m e n lik
h a k la rın a d a y a n a ra k b ir m ille t in g e rile m e , g e ri
gitme hakkı yoktur.
Çünkü geriler, ilerilere nispetle birer kötü­
lüktürler, Haşat gerilerde değil, ilerilerdedir.
Hayat kötülüklerde değil, ilerilerde, iyilikler­
dedir. Gerilerde ölüm vardır. B ir m ille t ö le c e ­
ğ im d iy e m e z . Yaşama ve yaşatma ilerilerdedir.
Bir milletin yaşama ve yaşatma hakkı vardır.
Bir millet y aşayacağım diyebilir. (...)
ileri sürdüğümüz teze göre, Cumhuriyetten hi­
lâfete, saltanata, krallığa inmek şöyle dursun,
meşrutiyete bile dönmek, bir milletin hakkı ola­
maz. Çünkü böyle bir durumda millet, kendi ege­
menliğinden kısmen olsun feragat etmektedir.
Am aç, egemenlikten kısmen feragat değil,
egemenliği her yönden tamamen elde etmektir.
Biz Cumhuriyeti bile bunların ilerisidir diye be-
S E ÇME MS T I ML E R
nimsemiş bulunuyoruz. Eğer insan haklarını ye
ulus egemenliğini Cumhuriyetten fazla gerçek­
leştiren bir rejim keşfedilecek olursa bizim onu
kabule hazır olduğumuza şüphe yoktur. (...)
Feragat ve ölümden korkmamak. Tarihin ve­
rimlerine göre zekâ ve bilgi feragatle beraber
o/unca ihtilâllerin zafer sürati şimşekleniyor.
H iç bir şey onlara karşı koyamıyor. Mesafenin,
zamanın anlamı kalmıyor. Einstein'ın yeni te­
orileri burada canlanıyor. Asırlar yıl, yıllar ay,
aylar gün, günler dakika halini alıyor. Türk ve
Rus ihtilâllerinde olduğu gibi. Atatürk'ün me­
deniyet dünyası Önünde, bin yıl geri katmış bir
milleti, Türk milletini bir hamlede bin yıl ileri
götürmesinin sebepleri içinde onun büyak fera­
gatini anmak gerekir. O, aç kaldı. Ölüme mah­
kûm oldu. Fakat mîlletini düşündü. Yalnız m il­
letini, açlığı ve ölümü değil. (...)
Atatürk Ölebilir mi?
Türk milleti, Türk vatanı yaşadıkça o yaşaya­
caktır.
Atatürk'ün öldüğü günlerde bir İngiliz ga­
zetesi "Atatürk öldü, insanlık öksüz kaldı" di­
yordu.
Hattâ insanlık yaşadıkça Atatürk yaşayacak­
tır.
Gene Fransızca (illustration) mecmuası "Ta­
rih çok büyükler gördü, iskenderleri, Napol-
yonfarı. Büyük Pedroları, Vaşingtonları... Fakat
yirminci asırda büyüklük rekorunu Atatürk, bu
Türk oğlu kırdı," diyordu.
Atatürk ölebilir mi?
Veri gelmişken, şunu da hatırlatmak isterim
ki: Atatürkün yanında, tarihin büyükleri diye
sayılan şu bir kaç isim, inanarak söylüyorum,
siz de inanınız; ufak tefek şeylerdir. Hele za­
manımızda büyük geçinenler, bani şu bildikle­
rimiz, bunlar, daha ufak tefek şeylerdir. (...)
Atatürk Ne Buldu? Ve Ne Yaptı?
Atatürk bir şey bulmadı.
Düşmana batıracak bir iğne, hukuk bakımın­
dan bağımsızlığına sahip bir vatan bile bulma­
dı. Vatanın (Sevr) le bağımsızlığı yok edilmişti.
Atatürk, bir şey buldu ki, bunu, öğüne öğüne
her vakit söylerdi: Bu, Türk milleti, Atatürk'ün
kanını taşıdığı millet idi.
Atatürk yalnız Türk milletine güvendi. Mille­
tin dâvasını, millete dayanarak açtı. (...)
Atatürk'ün ne bulduğunu yukarda yazmıştık.
Ne yaptığı ve ne bıraktığı da bellidir. Halbuki
Mussolini o zamanki başarısını dünya savaşın­
dan muzaffer çıkan italyaya borçludur. Rooz-
welt birşey yaptıysa dünyanın en zengin bir
memleketine (130) milyonluk Birleşik Amerika
devletine dayanarak yaptı!
Hitler; o, her zaman Atatürk'ten örnek aldı­
ğını söyledi.
Zamanımızın bir Alman tarihçisi, gerek nas-
yonal sosyalizmin ve gerek faşizmin Mustafa
Kemal rejiminin azçok değiştirilmiş birer şek­
linden başka bir şey olmadıklarını söylüyor.
Çok doğrudur. Çok doğru bir görüştür, Kema­
lizm otoriter bir demokrasidir ki, kökleri halkta­
dır. Türk milleti bir Piramide benzer -tabanı halk,
tepesi yine halktan gelen başdır ki, bizde, buna
şef denir. Şef otoritesini yine halktan alır. Demok­
rasi de, bundan başka bir şey değildir. (...)
Dünyanın en ileri ve en son rejimi kabul edi­
len komünizm, denebilir ki, dünyanın en ileri
değil, genel kültür bakımından en geri memle­
ketlerinden birinde uygulama alanı bulabilmiş­
tir. Acaba şöyle bir neticeye varamaz mıyız? Bü­
yük ihtilâller, kültür bakımından geri memleket­
lerde, orta, hele ileri kültürlü memleketlerden
daha çabuk ve kolaylıkla başarı sağlıyor.
Buna hayır demek, evet demek kadar zor­
dur. Bir bakımdan, kültürü geri memleketler
uysal olurlar. Tıpkı yabancı saldırısına kolaylık­
la boyun eğmeleri gibi... Denebilir ki, geri
memleketlerde, yeniliklere karşı kaytaklık da
kolayca vücuda getirilebilir. Çünkü geri halk
tutucudur. Eski âdet ve geleneklere fazla bağlı­
dır... Fakat uyanık bir ihtilâl şefinin bu halden
korkusu olamaz. Geri halk kütleleri zannedildi­
ği gibi geleneklere bağlı değildir.
Yalnız bu halk kütleleri içinde eskilikle mide­
lerini şişirenler vardır, işte bunlardır ki, halkı kö­
rüklerler, tahrik ederler. Ayaklandırırlar, kaytak­
lan yaratırlar. Yapılacak iş bu sınıfı ilk fırsatta
yok etmektir. Bir kere bunlar temizlendi mi, me­
sele bitmiş demektir. Yollar, ihtilâlin yürüyüşüne
açılmıştır. Asıl iş, bu ameliyeyı yapmaktır. (...)

İhtilâllerde Zaman ve Fırsat,
Taktik Bakımından, Büyük Önem Taşır
Fırsatı kollayan, zam anı seçmede yanılmayan
ihtilâller başarı sağlarlar. Atatürk, bu cihetlere
çok dikket ederdi. Zamanı çok güzel seçer, fır­
satı asla kaçırmazdı. Zamanı gelmedikçe acele
etmez, sabrederdi. K o r u k sa b ırla h e lv a o lu r, O
kadar sabrederdi ki yerinden kıpırdam ıyacak
sanılırdı. Hakikatte prensiplerden bir zerresini
feda ettiği görülmemiştir. O, sabreder; fakat bir
de fırsatı ve zam anı ele ge çirin ce , ihtilâlin
prensibini uygulama alanına koymakta dakika
geçirmezdi. Prensip tatbikata girince, onun ak­
si olan eskiliğin yerinde yeller eserdi. Cum huri­
yetin İlânı böyle oldu, ilgili bölümde bunu bel-
gelerile göstereceği iz. Şapka giymek, laik dev­
let hep böyle oldu.
L a ik d e v le t örneğile, görüşümüzü biraz açıkla­
mayı faydasız bulmuyoruz. Atatürk ötedenberi
devletin laikleşmesini, Türk ihtilâli için bir pren­
sip olarak benimsemişti. D inin devlet, devletin
din işlerine karışmaması, bunların birbirinden
ayrı kalması, onca gerekli idi. Din bir vicdan me­
selesi olduğuna göre, Atatürk bunda pek haklı
idi. Devlet işleri, günü gününe değiştiği için, laik­
lik prensibini kabul etmekten başka çare yoktu,
(...) Şimdilik şu kadarcığını kaydedelim ki, zam a­
nı gelmeden Atatürk bunu ortaya sürmedi. Fakat
aksine hareket ettiği görülmüştür. (...)
İkinci Teşkilâtı Esasiye (Anayasa) projesi ha­
zırlanırken, birinci Teşkilâtı Esasiyede bulunan
din kayıtlarının kaldırılm asını teklif edenlerle
fikren beraber olduğu halde, zamanı henüz uv -
gun görmediğinden maddelerin kalmasın' iste­
yenlerle beraber gibi görünmüş ve ilk şekii gibi
kabul ettirmiştir. Nihayet 1928 vıhnda verilen
bir takrirle m eclisin çoğunluğunun üçte biri,
maddelerin kaldırılmasını istemiş ve Türk dev­
leti yeşil sarıklı Cumhurivet olmaktan kurtula­
rak, bu günkü modern laik halini almıştır. Ve
bu muazzam hâdise, sessizce yoluna konmuş
ve bitirilmiştir.
Zamanı gelince işler böyle bitiverir,
Atatürk, hilâfet ve saltanat makamı eski (Ka­
nun esası) le, İstanbul'da dururken, ilk iş olarak
laiklik meselesini ortaya atarak ulusal dâvayı
sömürücülere sakatlatamazdı, nitekim dâvanın
başlangıcında hilâfet ve saltanat hakkında da
SEÇME METİ NL ER
böyle davranıldı. Maksat, hilâfet ve saltanatı
düşmanlardan kurtarmaktır denildi. Fakat sırası
gelince bu dejenere kurumlar da tarihe İntikal
ettirildi!
Zam an beklemek, fırsatı kaçırm am ak; işte
ihtilâlcinin başarı tılsımları. (...)
* **
ihtilâlcilerin uyanık ve dikkatli olmalarını ge­
rektiren noktalardan birisi de, eserlerinin karşı­
laşması mukadder olan kaytaklıklardır.. Bizim
yakın tarihimizde görülen kaytaklık olaylarının
çoğun u yab ancılarla, Türk olm ayan m üslu-
manlar yapmıştır Çerkeş, Arnavut, Arap v.s. gi­
bi. Bunlara dikkat gerekir.. Kaytaklık açık olur­
675
sa mücadele oldukça kolay olur. Fakat bunun
en tehlikelisi hak suretinde görünenidir. (...)
İhtilâlci, gericileri asla, af etmemelidir. Bun­
lara gö z yummak, ihtilâle kıym ak demektir.
Danton un. zayıf veri burası idi. Robespiyer,
haklı o la ra k . Danton a bu gevşekliğinden dola­
yı gücenik ici Robespiyer haklı idi. Çünkü
Danton'un bu zaafı Fransız ihtilâline oldukça
pahalıca oturdu.
Kay ta kliğin en korkuncu hak suretinde görü­
nenidir demiştik. Hele kaytaklar enteliektüel de
olurlarsa iş daha fazla önem kazanır. Yoksa bir
Şeyh Saİd bereketini bastırmak o kadar zor bir
şev saviimaz. Nitekim Cumhuriyete karşı Hınıs
topraklarında isyan bayrağını açan; Ergani ma­
denini, Elâzığı ele geçirerek Malatya üzerine
v ürüyen ve D iyarbakır'ı kuşatm aya kadar
cür et gösteren Şeyh Sait, kaçarken General
Osman Koptagel'in eline geçti ve son nefesini
Diyarbakır'da darağacında tamamladı... Derviş
Mehmet de Menemen'de böyle oldu. Bununla
beraber, ne mahiyet arzederse etsin kaytakhğı
ateş bacayı sarmadan olduğu yerde bastırmak,
imha etmek lâzımdır. Sözü ayağa düşürmemek
icabeder. Aksi halde tehlike büyür. (...)
M ille t, d e v le t, h ü k ü m e t a y rı ş e y le r d e ğ ild ir
H e p s i b ir a n la m d a d ır ve h e p s i m ille ttir,. M ille t ­
te n b a şk a b ir şe y y o k t u r O n d a n b a şk a h iç b ir
ş e y o lm a y ın c a , y a p ılm a y ın c a ,m ille t is t e d iğ in i
y a p m a k iç in h e r vasıtaya başvurmak; ira d e sin i,
h ü k m ü n ü y ü rü tm e k h a k v e y e t k is in e m a lik tir.
H iz m e t ç i n in e f e n d iy e ka fa tutmak h a k k ı ve
y e t k is i yoktu r. Otam az ve o ia m ıy a c a k tır ; (...)
K a r i M a r.K a ve E n g e ls 'e göre; ihtilâl demek
SEÇME ME T İ NL E R
eski toplumun sinesinde yeni unsurların, yeni
sebeplerin gelişmesi demektir. Bu yeni unsur­
lar, eski toplumun unsurlarını yenecek kuvveti
kazanınca, eskilik yerini, yeniliğe bırakır.
Bu fikirleri, kısaca açıklamadan önce, ihtilâl
ve sebepleri hakkında en esaslı görüşü belirt­
miş oldukların) söylememiz gerekir.
Komünizm, amaç edindiği rejimi kurabilmek
için, ilk hamlede, bugün mevcut, üretim meto­
dunu değiştirmeği prensip olarak kabul etmiş­
tir. Bugünkü üretim metodu serbesttir ve ferdî­
dir. Komünizm bunu kollektif hale koyacaktır.
Üretim kollektif hale gelince toplumun bugün­
kü esasları da değişecektir. Serbest rekabet sis­
temi kalkacak, yerini komün idareleri alacaktır.
Bu suretle sosyal, moral, ekonomik ve siyasal
rejim de bugünkünden bambaşka bir mânada
görünecektir. (...)
Şu ciheti de belirtmeliyim ki; ben komünist
değilim , Türk m illiyetçisiyim . Böyle doğdum,
böyle öleceğim. Türk birliğinin bir gün hakikat
olacağına inancım vardır. Ben görmesem bile,
gözlerim i dünyaya onun rüyaları içinde kapa­
yacağım. Tıpkı Ulıud şehidi Said anekdotu g i­
bi. P eygam b e rim izin arkad aşlarınd an Said,
Uhud'da şehid olarak ölürken baş ucunda bu­
lunanlara dem iş ki: " G id in iz!... Peygambere
deyiniz ki, onun şehidlere müjdelediği cennet­
leri görüyorum ve şim di oraya girmek üzere
bulunuyorum !" Said m üslüm anlığa bu kadar
inanmıştı. Ben de Türk birliğine bundan fazla
27 MAYIS İHTİLAL BİLDİRİSİ
"Dikkat!.. Dikkat!..
Muhterem Vatandaşlar, radyolarınızın başına
geçiniz. G üvend iğin iz Silâhlı Kuvvetlerim izin
sesi, bir dakika sonra sizlere hitap edecektir.
Bugün, dem okrasim izin içine düştüğü buh­
ran ve son müessif hadiseler dolayısıyla ve kar­
deş kavgasına meydan vermemek maksadıyla
Türk Silâhlı Kuvvetleri, memleketin idaresini
eline almıştır.
Bu harekete Silâhlı Kuvvetlerimiz, partileri,
inanıyorum . O n u görüyorum . Yarının tarihi,
yeni bölümlerini Türk birliğile açacaktır. D ün­
ya, sükûnunu bu bölümler içinde bulacaktır.
Kâşgarlı Mahmud'un "Divanüllûgatı Türk"ünde
dediği gibi: "Tanrı; Türkü, insanlık, şerirlerden,
şakilerden kurtulsun diye yarattı.''
Fakat Mars'ın görüşlerinden, İlmî tahlillerin­
den, metodlarından hak ve hakikatler lehine is­
tifade edilecek çok şeyler vardır. (...)
A ta tü rk , L e n iıY in de aksine olarak yazm ak­
tan değil, yalnız yapmaktan hoşlanıyor. B ü y ü k
n u tu k ve ona ilişik vesikalar kitabını, işler başa­
rıldıktan sonra yazdı. O yapmadan yazmıyor.
Yapmadan lâf yok.
Yaptıktan sonra anlatma, hesap verme var!
(...)
Kendi hesabıma son sözüm şudur:
Bir ihtilâl, hangi milletin hesabına yapılırsa,
mutlaka o milletin öz evlâdının el ile yapılmalı
ve onun elinde kalmalıdır.
M e s e lâ ;
T ü r k ih tilâ li, ö z T ü r k te rin e lin d e k a lm a lıd ır.
H e m d e k a y ıt s ız ve şa rtsız.
Y a b a n c ıla r ın y a r d ım ıy ie b a ş a rıla n ih tilâ lle r ,
y a b a n c ıla ra b o r ç lü k a lırla r.
B ü b o rç ö d en m ez.
Türkün en kötüsü, Türk olmayanın en iyisin­
den iyidir. G eçm işte Osm anlı İmparatorluğu­
nun bahtsızlığı, ekseriya, mukadderatını Terk­
lerden başkasının idare etmiş olmasıdır.
içine düştükleri uzlaşmaz durumdan kurtarmak
ve partilerüstü tarafsız bir idarenin nezaret \e
hakemliği altında en kısa zamanda âdil ve ser­
best seçim ler yaptırarak idareyi, hangi tarafa
mensup olursa olsun, seçimi kazananlara devir
ve teslim etmek üzere girişmiş bulunmaktadır.
Girişilmiş olan bu teşebbüs hiçbir şahsa ve­
ya zümreye karşı değildir, idaremiz, hiçkimse
hakkında şahsiyata müteallik tecavüzkâr bir fi­
ile müsaade etmeyeceği gibi edilmesine de as-

lâ müsamaha etmeyecektir. Kim olursa olsun
ve hangi partiye mensup bulunursa bulunsun,
her vatandaş kanunlar ve hukuk prensipleri
esaslarına göre muamele görecektir.
Bütün vatandaşların, partilerin üstünde aynı
milletin, aynı soydan gelmiş evlâtları oldukları­
nı hatırlayarak ve kin gütmeden birbirlerine
karşı hürmetle ve anlayışla muamele etmeleri
ıstıraplarım ızın dinmesi ve m illî varlığım ızın
selâmeti için zarurî görülmektedir. Kabineye
mensup şahsiyetlerin, Türk Silâhlı Kuvvetleri­
m ize sığınmalarını rica ederiz. Şahsî emniyet­
leri, kanunun teminatı altındadır.
DİKTA*
DOĞAN AVCI OĞLU
Türk halkının büyük çoğunluğu, tutucu güçler
koalisyonunun diktası altında yaşamaktadır.
O n milyonlarca köylü, ağanın, şeyhin, beyin,
tefeci ve aracının diktasında perişandır. Topka-
pı'da kurşunlanan işçi, patron diktasının kur­
banıdır.
G enel oy, bu tutucu güçler koalisyonunun
diktasına göre biçimlenmektedir. Sandıktan de­
vamlı bu gericiler koalisyonu çıkmaktadır. D ik ­
ta altındaki milyonların oyu, kendi oyu değil,
şeyhin, beyin, ağanın, tefeci, aracı ve kompra­
dorun oyudur. Tutucu güçler koalisyonunun
kitle üzerindeki diktasına, köklü altyapı dev­
im le riy le son verilm edikçe, bu durum daha
uzun süre devam edecektir.
Türkiye üzerinde ekonomik ve politik dikta­
sını kuran tutucu güçler koalisyonu, ülkeyi kal­
kındırmaktan ve toplumsal sorunları çözm ek­
ten acizdir. Şehirlerde toplumsaf huzursuzluk
çığ gibi büyümektedir. Tutucu güçler koalisyo­
nunun siyasi rejim i, bir çöküntünün eşiğine
gelmiştir. Politik barometre kaçınılm az bir fırtı­
nayı göstermektedir.
Bu noktada bazı iyi niyetli aydınlar, "fırtına
geliyor" denmesinden rahatsız olmaktadırlar.
(*) D evrim dergisi, 4 Ocak 1970.
SEÇME ME T İ NL E R
M üttefiklerimize, kom şularım ıza ve bütün
dünyaya hitap ediyoruz. G ayem iz, Birleşmiş
Milletler Anayasasına ve İnsan hakları prensip­
lerine tamamıyla riayettir. Büyük Atatürk'ün
' Yurtta s u lh , cihanda s u lh ' prensibi bayrağımız­
da. Bütün ittifaklarımıza ve taahhütlerimize sâ-
dıkız. N ATO'ya inanıyoruz ve bağlıyız. C E N -
TO 'ya bağlıyız. Tekrar ediyoruz; düşünceleri­
miz, yurtta sulh, cihanda sulhtur. Türkiye dahi­
linde bütün garnizonlardaki G arnizon Kom u­
tanları, o yerin mülkî ve askerî idaresine el ko­
yacaklar ve vatandaşların her hususta emniye­
tini sağlayacaklardır."
677
Buniar, barometre kesin fırtınayı gösterdiği hal­
de, "fırtına geliyor" denmezse, fırtınanın gel­
meyeceğine inanmaktadırlar. Fırtınalı havadan
hoşlanmadıklarından gerçeklere gözlerini ka­
payıp, arzularını gerçeklerin yerine geçirmekte­
dirler. "Fırtına patlamak üzere" denince, fırtına­
ya göre rota çizmeyıp, "olmaz inşallah" temen­
nisiyle yetinmektedirler. Başını kuma gömünce
saklanacağını sanan devekuşu daha farklı bir
tutum içinde değildir.
Fırtına kaçınılm azdır. D evrim cinin görevi,
"olmaz inşallah" edilgenliğinden silkinip fırtı­
nadan devrim yolunda yararlanmaya çalışmak­
tır. Birçok şeyi yıkıp götüren fırtına, aynı za ­
manda bereketli yağmurların getiricisi de ola­
bilir,
Türkiye'm izin içine düşürüldüğü çıkmazdan
kurtuluşu, bir politik biçim sorunu olm adan
önce, sınıfsal bir sorundur. Temel dava, tutucu
güçler koalisyonunun ekonomik ve politik dik­
tasına kesinlikle son verilmesidir. Bu da tutucu
güçler koalisyonu üzerinde, halkın diktasını
kurabilmekle mümkündür. İşçi, köylü ve aydı­
nın en bilinçli unsurlarını sinesinde toplayan
bir devrimci parti, tutucu güçler koalisyonunun
tasfiyesi ve halk egem enliğinin gerçekleştiril­
mesi için en etkin araçtır.
 SEÇME M E T İ NL ER
Bir askeri dikta çözüm yolu değildir. Halktan
kopuk bir askeri yönetim, tutucu güçler koalis­
yonu çemberini kıramayacağı gibi, kendi iç çe­
kişmeleri içinde çöküp gitmeye mahkûmdur.
Son yüz yıllık tarihimizde Türk ordusu, ileri­
ci bir güç olarak daima ön planda rol oynamış­
tır. Tutucular koalisyonu, bugün Türkiye'm izi
tam bir ortaçağ karanlığına gömmeye cesaret
edemiyorsa, bu, her şeyden Önce, Türk ordusu­
nun devrimci bilincinden çekindiği içindir.
1927 yılına kadar üniformasını sırtında taşı­
lan Atatürk, orduyu günlük politikanın dışında
tutmuştur. Ama Kemalist Türkiye'yi kurma sa­
vaşının başlıca desteğini ordu teşkil etmiştir.
Ordu, günlük politikanın dışında, devrim po li­
678
ATATÜRK VE DOKTRİN*
BÜLENT ECEVİT
1 7 yıllık siyasal rejim mücadelesi yatışıp de­
mokratik düzen yerine oturdukça, Türk halkı,
ekonomik ve sosyal meseleleriyle gereği gibi il­
gilenebilir bir duruma gelmektedir. Gerçi rejim
meselesini hâlâ tartışma konusu yapmak İsti-
yenler vardır. Fakat onlardan da bir çoğunun
rejim meselesine bakışı, daha çok, İktisadî ve
sosyal meseleler açısındandır.
Tıpkı, demokratik düzen içinde, Atatürk dev­
rimlerinin kökleştirilemiyeceğinden kaygı du­
yanlar olduğu gibi, toplumumuzun çetin eko­
nomik ve sosyal sorunlarının demokratik dü­
zen içinde çözülemiyeceğini düşünenler de
bulunmaktadır.
Fakat bugün Türkiye'de demokrasi, her ne
sebeple olursa olsun demokrasiye inanmayan
küçük bir züm renin sarsamıyacağı kadar sağ-
iamlaşmıştır.
Bu sağlamlığın verdiği güvenle, şimdi halkın
(*) Bülent Ecevit'in Çalışma Bakanı iken 10 Kasım
1962 günü Ankara Dil-Tarih ve Coğrafya Fakül­
tesi Konferans Salonunda Türkiye Milli Gençlik
Teşkilâtınca düzenlenen Atatürk'ü anma top­
lantısında yaptığı konuşma, (forum dergisi,
208. sayı, 1 Aralık 1962).
tikasının içinde olmuştur.
Atatürk, devrimleri gerçekleştirme aracı ola­
rak, ordunun bilinçli gözetimi altında partiye
dayanmıştır, Ordu ve parti, Kemalist devrimin
iki temel dayanağı olmuştur. Ne var ki, parti,
tarihsel şartların elverişsizliği yüzünden, balkın
değil, eşrafın partisi haline gelmiştir. Bu elveriş­
siz şartlar altyapı devrimlerinin başarısını sınır­
lamıştır. Ama bu, Kemalist yöntemin doğrulu­
ğunu ve bugün İçin de geçerli olduğu gerçeğini
değiştirmez.
Dava, halkın partisi eliyle, tutucu güçler ko­
alisyonu diktasına son verme ve yerine halkın
diktasını, yani gerçek demokrasiyi kurma dava­
sıdır.
dikkati, her zamankinden daha çok, ekonomik
ve sosyal konular üzerinde toplanabilmiştir. O
arada aydınlarım ız da, Atatürk devrim lerinin
ekonomik ve sosyal yönüyle her zamankinden
daha derinliğine ilgilenmektedirler.
Bir yanda, Atatürk'ün ekonom ik ve sosyal
sorunlar karşısındaki davranışı, düşünüşü, hiç­
bir önyargıya bağlanmaksızın, daha iyi anlayıp
değerlendirm eğe çalışan lar olduğu gibi, bir
yanda kendi İktisadî ve sosyal düşüncelerini
topluma benim setebilm ek için , bunları Ata­
türk'ün düşünceleri imiş gibi göstermeğe, veya,
bugün yaşasa idi Atatürk'ün de o konularda
tıpkı kendileri gibi düşüneceğini isbat etmeğe
çalışanlar vardır.
Bu arada, Atatürkçülüğü d ok tönleştirme, bir
Atatürk idelolojisi yaratma çabaları da hız ka­
zanmıştır.
Bu yolda iyi niyetle çabalayanlara saygı bes­
lem ekle beraber, kim senin böyle bir çabaya
yetkisi olm adığı kanısındayım. Nitekim, Y Ö N
Dergisinin son sayısında yayınlanan bir açık
oturumda, Sayın Yakup Kadri Karaosmanoğ-
lu'nun söylediğine göre, Atatürk kendisi, sağlı­
ğında bu yolda girişilen iyi niyeti i çabalara kar-

şı, " D o k t r in is te m e m , d o n a r k a t ır ız , b i z y ü r ü ­
y ü ş h a lin d e y iz ” demiştir.
Gerçekten, bir doktrin kalıbı içinde dondu­
rulmuş olsa idi, Atatürkçülüğün dinamizmi, de­
ğişik şartlara uyarlanabilme ve Atatürk'ten son­
ra da Türk toplumuna yon verebilme yeteneği,
bugüne kadar çoktan tükenmiş olabilirdi,
İnsanlık tarihinin en geniş ve derin etkili dü­
şünce ve hareket adamlarından biri olan Ata­
türk'ün, "Doktrin istemem, donar kalırız" dedi­
ği sıralarda, bütün Batı dünyası ideoloji ve
doktrin çatışmalarıyla kaynamakta idi. Bu ça­
tışmalar bir dünya savaşına yol açabilecek öl­
çüde idi. O dünya savaşından sonra bile ide­
oloji ve doktrin ayrılıkları insanlığı bölmeğe
devam edecekti. (...)
Böylelikle Atatürk'ün büyüklüğü ve iîeri gö­
rüşlülüğü bir kez daha ortaya çıkmış olmakta­
dır. Atatürk'ün, dünya bir takım moda doktrin
çatışmalarıyla çatırdadığı sırada, "Doktrin iste­
mem, donar kalırız, biz yürüyüş hâlindeviz"
dediği yıllardan ancak 20-30 yıl sonradır ki bir­
çok ülkelerde birçok aydınlar ve sorumlu ö n­
derler Atatürk'ün dediğine gelebilmişlerdir. ı...
Türkiye'de bugün her türlü doktrin tartışması
enine boyuna yapılabilecek kadar hürriyet var-
dır. Ekonomik ve sosyal sorunlara ideoloji ç iz ­
gileri ve doktrin kalıpları dışında çözüm volu
arıyamıyanlar, diledikleri kadar doktriner olabi­
lirler. Çağım ızın meselelerini, dilerlerse, yarım
yüzyıl öncenin, en azından ikinci Dünya Sava­
şı ö ncesinin, şim di küflenmiş bazı doktriner
klişeleriyle ifadelendirip, bunu da günümüzün
ekonomik ve sosyal düşünce akımlarından ha­
bersiz olanlara "ile ricilik" diye tanıtabilirler.
Fakat kimsenin bunları Atatürk'e rağmen Ata­
türk adına yapmağa yetkisi olmasa gerektir.
Atatürk'ün "sınıfsız toplum" görüşü de, bu­
günlerde aynı şekilde tahriflere, yanlış yorum­
lara konu olmakta, hattâ Atatürk'ü bu bakım­
dan çelişmeye düşmüş gibi göstermek isteyen­
ler çıkmaktadır. Böyleierine göre, "sınıfsız top­
lum" ülküsü öğütecek bir ülkü olmakla bera­
ber, bu ülküye ancak bir sınıf savaşı yoluyla ve
doktrinci sosyalizm in en ileri merhalesine gi­
dilm ek suretiyle varılabilir. Hem bu çareleri
reddedip hem de "sınıfsız toplum"dan söz et­
mek, böyleierine göre, safiyane, hattâ cahilane
bir hayaldir. (...)
SEÇME METİHLER
Hem sınıf savaşını reddedip hem de "imtiyaz­
sız, sınıfsız kaynaşmış bir kütle” istemek, Ata­
türk'ün aklına geldiği tarihlerde, belki birçok
çağdaşlarına gülünç ve imkânsız görünürdü. (...)
Kaldı ki cihanda olduğu kadar yurtta da ba­
rış isteyen Atatürk, sınıf savaşını ve doktriner
sosyalizmi reddettiği halde sınıfsız bir toplum­
dan, "im tiyazsız, sınıfsız kaynaşm ış bir küt­
le d e n söz ederken, Türk toplumunun Batıdaki
veya Doğudaki anlamda sınıf ayrılıklarına da­
yanmadığını; tarihimizde aristokrasi veya köle­
liğe bağlı bir sınıflaşma olmadığını, ekonomik
faaliyet ve durum ayrılıklarının bile bir sınıf ay­
rılığı bilinci ve sınıf çatışması yaratabilecek ni­
telik taşım adığını; gerek hukukî gerek sosyal
679
alanda eşitlik ve adalet duygusunun toplum ya­
pımıza işlemiş olduğunu biliyordu. Bizim için
bütün mesele, tarihimizden gelen "sınıfsız top­
lum" ortamını, hızlı ekonomik gelişme ve sına-
ileşme döneminde de koruyabilmek, Türk top­
lumunun bu geleneksel niteliğinin sınaileşme
sırasında bozulmasını önleyici tedbirleri isabet­
le alabilmekti.
O arada, derin bir sınıf ayrılığı kadar toplu­
mu bölüp yaralı ya bilen ve toplumsal gelişmeyi
kostekliyebilen aydın ve halk ayrılığım da gide­
rebilmek gerekirdi.
işte "halkçılık" ve "devletçilik", her şeyden
önce, bu tedbirlerin anahtarları idi.
Bu anahtarları, Atatürk'ü herhangi bir doktri­
ne hapsedip kilitlem ek için değil, ekonom ik
gelişme ve sınaileşme hareketimizin her yeni
esresinde karşılaşabileceğim iz değişik şartlar
karşısında, hiç bir önyargıya, ideolojiye, doktri­
ne bağlanmaksızrn, ve sınıf çatışmalarına or­
tam hazırlamaksızın, Atatürk'ün "imtiyazsız, sı­
nıfsız kaynaşmış bir kütle' ülküsüne bağlı kala­
bilmek İçin kullanmak gerekir.
Nitekim çağım ızda birçok Batı ülkeleri, üste­
lik sosyal adaletten bütün bütün yoksun ve sı­
nıfların kalın duvarlarla ayrıldığı ve uzun bir
tarihe kök saldığı bir toplum düzeninden, sos­
yal adalet ve sımflararası akışkanlık (seyyaliyet)
düzenine, doktrinlerin gösterdiği katı çarelere,
İdeolojilerin meşru kıldığı sert ve zalim ce ted­
birlere baş vurmaksızın, toplumu yaralayıcı sı­
nıf savaşlarına yol açmaksızın geçmek imkânı­
nı bulmuşlardır.
Bu gibi ülkelerden bazısında kısmen, bazı-
 SEÇME ME T İ NL E R
sında tamamen uygulanan, sendikalara geniş
hürriyet vermek, işçiye toplu sözleşme ve grev
hakkı tanım ak, ulusal gelirin fertler arasında
adaletle dağılmasını sağlayıcı bir malî politika
izlemek, sosyal güvenliği topluma yaymak, bü­
yük işletmeleri en mütevazı yurttaşların da his­
sedar olduğu halk işletmeleri hâline getirmek,
birçok işletmelerde işçilerin yönetime ve kâra
katılm alarını sağlam ak gibi tedbirler, sosyal
adaletin ve "sınıfsız toplum" ülküsünün ancak
ihtilâlci ve doktrinci sosyalizm le, ancak sınıf
savaşları sonunda sağlanabileceği düşüncesini
artık temelsiz bırakmıştır.
680
ORGENERAL KENAN EVRENİN 12 EYLÜL 1980 GÜNÜ
YAPTIĞI RADYO-TELEVİZYON KONUŞMASI
Yüce Türk tvti İleti,
30 Ağustos Zafer Bayramı dolayısıyla sizlere
radyo ve televizyondan hitap etmek imkânını
bulmuş ve ayrıları kısıtlı süre içerisinde müm­
kün olduğu kadar, yurdumuzun içinde bulun­
duğu siyasi ve ekonomik durumu ile anarşik ve
bölücü eylem leri; alınm ası gereken tedbirleri
çok kısa olarak izah etmeye çalışmıştım. Yine
çok iyi hatırlayacaksınız ki, iki yıldır her fırsat­
tan istifade ile muhtelif defalar verdiğim beya­
nat ve radyo-felevizyon konuşmalarımda da bu
hayatî önemi olan konuları dile getirmiştim.
Kalbi bu vatan ve millet için atan sağduyu
sahibi vatandaşlarım kabul edeceklerdir ki; ül­
kemizin halen içinde bulunduğu hayati önemi
haiz siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlar, devlet
ve m illetim izin bekâsını tehdit eder boyutlara
ulaşmış ve bu hal devletimizi, Cumhuriyet tari­
hinin en ağır buhranına sürüklemiştir.
Yine hepinizin bildiği gibi; anarşi, terör ve
bölücülük, her gün 20 civarında vatandaşımı­
zın hayatını söndürmektedir. Aynı dini ve milli
değerleri paylaşan Türk Vatandaşları siyasi ç ı­
karlar uğruna, çeşitli suni ayrılıklar yaratılmak
suretiyle muhtelif kamplara bölünmüş ve bir­
birlerinin kanlarını çekinmeden akıtacak kadar
Bugün Türkiye'de, halka bu gibi tedbirlerden
en geniş ölçüde yararlanma imkânını, devlete
ise bu gibi tedbirleri gerçekleştirme yetkisi ver­
mek, Atatürk'ün halkçılıktan ve devletçilikten
ekonomik ve sosyal alanda beklediğini elde et­
meğe yetse gerekir, (...1
Atatürk'ün daha o zam andan reddettiği ve
bazı ileri demokratik ülkelerdeki son gelişme­
lerin şimdi fiilen çürüttüğü bir takım nazariye-
ler açısından Atatürk'ü tenkide veya tahrife kal­
kışanlar, ne kadar iyi niyetli olurlarsa olsunlar,
onun ülküsüne, devrim düşmanları kadar zarar
verebilirler. (...)
gözleri döndürülerek, adeta birbirlerine düş­
man edilmişlerdir,
Atatürk ilkelerini esas alarak kurulan Cu m ­
huriyetim izin bu duruma düşürülebileceğini,
bundan 10 sene evvel tasavvur dahi etmek
mümkün değildi.
Bugüne kadar iktidara gelen çeşitli hükümet­
lerin, her yıl artan bir hız ile yaygınlaşan ve
dünya tarihinde sayısız örnekleri görülen özel
harbin sızm a ve çökertme harekâtına karşı iç
güvenliği sağlayacak kararları ve tedbirleri bi­
rinci öncelikle alacaklarını vadetmelerine rağ­
men; sonuç alacak teşebbüsleri, siyasi çıkar ça­
tışmaları ve basit parti hesapları, kaprisler, ha­
yaller, gerçek dışı talepler ve Türk Devletinin
niteliklerine ters düşen g iz li ve açık emeller
arasında kaybolup gitmiştir.
Düşmanın amaç ve yöntemleri, anarşi, terör
ve bölücülüğün ulaştığı d ü zey; ö ze l hukuki
tedbirlere, İdarî düzenlemelere, sosyal koşulla­
rın geliştirilmesine milli eğitim ve iş hayatının
düzenlenmesine ihtiyaç göstermekteyken: mil­
letin vekâletini taşıyan milletvekilleri ve sena­
törler Meclislerde aylardan beri, hiçbir sorum­
luluk duymadan yalnız parti menfaat ve disipli­
ni uğruna bu olaylara seyirci kalabilmişlerdir.

iktidarların başarı ümit ederek aldıkları her ted­
bir, muhalefetler tarafından kınanarak ve hatta
memleket yararına da olsa baltalanmıştır. Milli
birlik ve beraberliğe en fazla muhtaç olduğu­
muz dönemlerde bile kutuplaşmalar ve bölün­
meler adeta teşvik edilmiş; yangını beraberce
söndürmek yerine, üzerine benzin dökülerek
memleket bilerek veya siyasi çıkarlar uğruna,
sırf iktidara gelebilmek pahasına bir yangın ye­
rine çevrilmek istenmiştir.
Ağızlarından düşürmedikleri hukuk devleti
kavramı, bir kısım anayasal kuruluşlarca, dev­
letin parçalanması pahasına da olsa yalnız kişi­
lerin müdafaası olarak yorumlanmış, devletin
ve milletin savunulması ise sahipsiz kalmıştır.
Anayasanın kuvvetler ayrılığı ilkesinin birlik­
te getirdiği sorumluluk, uygulamada kuvvetler
çatışmasına dönüştürülmüştür.
D üşüncelerim iz, din im iz üzerinde ve akla
gelebilen her konuda dış ve iç kaynaklı bölücü
ve yıkıcı faaliyetler bütün şiddetiyle sürdürülür­
ken ne hazindir ki; bir kısım gerçeğe uymavan
özerklik, dar görüşlü, sahibinden başkasının
inanmadığı bilim sellik ve koşulları dikkate a l­
mayan salt hukuk savunucuları, yıkılacak d e f­
letin enkazı altında kalacaklarının, yokolup gi­
deceklerinin idraki içinde olamadıkları görünü­
münü vermişlerdir. 8u acı dakikadan gorup ç a ­
re arayanların veya Türk Ulusunu uvaran ve
milleti bütünleşmeye davet edenlerin ise sesle­
rini duymak mümkün olamamıştır, ,Bit kısım
kıymetli Türk basınının bu konuda zaman za ­
man yaptıkları uyarıları burada şükranla belirt­
mek isterim.)
Siyasi partiler, bu kritik donemde milletin
Özlemle beklediği önlemleri almak verine; iç
gerilimi devamlı olarak arttırarak, yıkıcı ve bö­
lücü mihrakları büsbütün kışkırtarak, onlara
cüret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile
adeta yarışırcasına seçim yatırımları için zemin
yaratma yollarını tercih etmişlerdir,
İktidara gelen siyasi partiler, devlet teşkilâtı­
nın bütün kademelerini kendi görüşleri doğrul­
tusundaki kişilerle doldurarak, kamu görevlile­
rinin ve vatan daşlarım ızın bir tarafa girerek
kamplara bölünmesini zorunlu hale getirmişler,
giderek anarşi ve bölücülüğü destekleyen kay­
nakların şekillenmesine ve kamu kuruluşların­
da çalışanlarla, polis ve öğretmenlerin dahi bir­
SEÇME METİ NL ER
birine düşman kamplara ayrılmalarına neden
olan partizan tutum ve davranışlardan vazgeç­
memişlerdir, Böylece tarafsız halkımız, devlet­
ten beklediklerini parti kapılarında aramaya
mecbur bırakılarak devlet otoritesi yok olmaya,
vatandaşların hak ve hukukunu korumak ve
ona tarafsız hizmet götürmek yerine, devletin
saygınlığı yavaş yavaş erimeğe mahkûm olmuş
ve dolayısıyla ülkem izde tam otorite boşluğu
teşekkül etmiştir.
Bir kısım bedbahtlar Türk Milletinin bağım­
sızlığını, birlik ve beraberliğini temsil eden İs­
tiklâl Marşımıza, koyu taassup veya sapık ide­
olojik amaçlarla protesto maksadıyla oturarak
veya istiklâl Marşı yerine Enternasyoneii söyle­
nerek açıkça saygısızlık gösterebilmişler ve bu­
na doğrudan sorumlu kişiler tevil yoluna sap­
mak suretiyle savunmalarını yapabilmişlerdir,
L z u n zam andan beri bu fevkalâde üzücü
olan ları yakından takip eden Türk Silâhlı Kü­
vetleri hatırlayacağınız gibi, milletin kendisine
nerdiği yetkileri kullanamayan ve bu korkunç
gidişi acz içinde seyreden anayasal kuruluşla­
rın tümünü C u m h u rb aşkan ım ız a ra cılığıyla
onararak, alınm ası gereken tedbirlere de yer
vermek suretiyle büyük Türk M illetine karşı
vuklendiği sorumluluğu dile getirmiştir. Ara­
dan geçen 3 aylık süre içerisinde yaptığım ız
sayısız uyarmalara rağmen hemen hemen bu
tedbirlerin hiç birine yasama ve yürütme or­
ganları ile diğer anayasal kuruluşlardan yeterli
bir cevap alınam am ış ve bu konuda müspet
faaliyetleri de izlenememiştir. Bu uyarı mektu­
bundan sonra bir kısım yasaları etkisiz hale
getirerek çıkaran M eclislerimiz 2 2 Mart 1980
tarihinden beri siyasî çıkar hesapları ile çıkm a­
za sürüklenen Cum hurbaşkanlığı seçim inden
dolayı içinde bulunduğumuz buhran ile m üca­
delede en kıymetli unsur olan zam anı fütur­
suzca harcamışlardır. Dünyanın hiçbir ülkesin­
de Cum hurbaşkanlığı makamı ve seçim i bu
kadar hafife alınmamış ve bu kadar zaman bo­
şa harcanmamıştır.
Asayiş ve ekonomik bunalıma çareler getir­
mesi ve kanunlar yapması beklenen yasama
organlarımız, memleket üzerine çöken bu kâ­
busa karşı kayıtsız kalmışlardır.
A n a y a sa m ız , Tü rk V a ta n d a şla rın ın din i
İnançlarından ötürü ktnanamayacağını, açıkça
 SEÇME ME T İ NL E R
belirtmiş olmasına rağmen, tek bir oyun pekin­
de koşan siyasi partilerim iz, yüce Atatürk'ün
Cum huriyeti Dönem inde unutulmuş mezhep
ayrılıklarını kışkırtmakta faydalar görerek Erzin­
can, Sivas, Kahramanmaraş, Tunceli ve Çorum
illerinde siyasi çıkarlar uğruna vatandaşlarımı­
zın birbirini katletmelerine neden olmuşlardır.
Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşa­
yan ve kendini Türk Vatandaşı kabul eden her­
kesin tek bir vücut halinde Türk Milletini oluş­
turduğu unutulmuş ve değişik mezheplere bağ­
lı vatandaşlarımızın tam bir kardeşlik bağı ile
kaynaşmalarını engellemek isteyen kışkırtıcılar
siyasi destek görmüşlerdir.
Bir kısım anayasal kuruluşlar muhtelif etkiler
682 altında anarşi, terör ve bölücülük karşısında ta­
rafsız, adil ve ortak bir yol izlemek yerine, biz­
zat Anayasanın ihlali karşısında dahi sessiz kal­
mayı tercih etmişlerdir.
Bütün bu şartlara rağmen, hukuk devletinin
temel ilkelerini savunm akla görevli anayasal
kuruluşlarımız, devletin en üst kademesindeki
anarşizm in yarattığı tehlikenin büyüklüğünü
idrak edemediklerinden veya terör odaklarının
tehdidinden çekindiklerinden, devletin temel­
lerine konan dinamitle her an parçalanma teh­
likesi karşısında olduğunu gözlerden kaçırma­
ya çalışm ışlardır. D evlet çökertildiği zam an
Anayasanın kanatları altına sığınan tüm hukuk
kurumlan ile özerk, bilim ve müessese ve der­
neklerinin bu enkaz altında yok olacağı unu­
tulmuştur.
Son iki yıllık süre içinde terör 5.241 can a l­
mış, 14.152 kişinin yaralanmasına veya sakat
kalmasına sebep olmuştur, İstiklâl Harbinde,
Sakarya Savaşındaki şehit miktarı 5.713, yaralı
miktarımız 18,480'dir. Bu basit mukayese dahi
Tü rkiye'd e hiçb ir insanlık duygusuna değer
vermeyen bir örtülü harbin uygulandığını açık­
ça ortaya koymaktadır.
Sevgili Vatandaşlarım,
işte bütün bunlar ve buna benzer sayılabile­
cek ve hepiniz tarafından yakinen bilinen daha
birçok sebeplerden dolayı Türk Silâhlı Kuvvet­
leri ülkenin ve milletin bütünlüğünü, milletin
hak, hukuk ve hürriyetini korumak, can ve mai
güvenliğini sağlayarak korkudan kurtarmak, re­
fah ve mutluluğunu sağlamak, kanun ve nizam
hâkimiyetini, diğer bir deyimle devlet otoritesi­
ni tarafsız olarak yeniden, tesis ve idame etmek
gayesiyle devlet yönetimine el koymak zorun­
da kalmıştır. Bugünden itibaren yeni hükümet
ve yasama organı kuruluncaya kadar muvakkat
bir zaman için yasama ve yürütme yetkileri be­
nim başkanlığımda. Kara, D eniz, Hava Kuvvet­
leri Komutanları ile Jandarma G enel Komuta­
n ın dan oluşan M illi G üvenlik Konseyi tarafın­
dan kullanılacaktır.
Büyük Atatürk'ün deyimiyle "Ulusal kültürü­
müzü, çağdaş uygarlık düzeyinin üstüne çıkar­
mak yurdumuzu dünyanın en mamur ve en uy­
gar araç ve kaynaklarına sahip kılmak" hedefi­
ne yönelik hızlı bir kalkınma döneminin en kı­
sa zamanda gerçekleştirilmesi zaruretine İnanı­
yoruz, Bu inancım ızın gerçekleşmesi için yüce
ulusum uzun, bağrından çıkard ığı ve yurdu­
muzdaki kutuplaşmada hiçbir tarafı tutmayan,
sadece Atatürk ilkeleri doğrultusunda yürüyen
Türk Silâhlı Kuvvetleri yönetimine güvenece­
ğinden kuşkum uz yoktur, İçinde bulunduğu­
m uz buhrandan çık m a m ız için ulu sça arzu
edildiğine inandığım ız, disiplinli ve her türlü
tasarrufa ağırlık veren bir yaşam ve dayanışma
ortamına girilm esini ve m illetçe gücüm üzün
tümünü ortaya koyacak bir çalışma hızını bek­
liyor ve yüce Türk Milletine güveniyoruz.
Vatandaşlarımızı kaderde, kıvançta ve tasa­
da ortak bir bütün halinde milli şuur ve ülküler
etrafında birleştirm enin iç barış ve huzurun
sağlanmasında vazgeçilm ez faktör olduğu dü­
şüncesiyle, Atatürk M illiyetçiliğinden hız ve il­
ham almanın, politikada "Yurtta sulh, cihanda
sulh” ilkesine bağlı kalmanın, milli mücadele
ruhunun, millet egem enliğine Atatürk ilke ve
devdmlerine olan bağlılığın tam şuurunu yer­
leştirmek ve geliştirm ekle ülke m ize yö nelik
tehditlerin ulusça göğüsleneceğine inanıyoruz,
Türkiye Cumhuriyeti, N A TO dahil tüm ittifak
ve anlaşmalara bağlı kalarak, başta komşuları­
m ız olmak üzere bütün ülkelerle karşılıklı ba­
ğım sızlık ve Saygı esasına dayalı, birbirlerinin
iç işlerine karışmamak kaydtyla eşit şartlar al­
tında ekonomik, sosyal ve kültürel ilişkilerini
geliştirme kararındadır.
Uluslararası sorunların barışçı yollarla ç ö ­
zümlenmesinden yana bir dış politika izlenme­
sine devam edilecektir.
Birçok tutum ve davranışlarıyla demokratik

özgürlükçü parlamenter sisteme inancını defa­
larca kanıtlayan Türk Silâhlı Kuvvetleri, en kısa
zamanda Bakanlar Kurulu'nu kurarak, yürütme
sorumluluğunu bu Kurula bırakacak ve hür de­
mokratik parlamenter sistemin şimdi olduğu g i­
bi dejenere edilm esine ve tıkanmasına mani
olucu ve Türk toplumuna varaşır bir Anayasa
ve Seçim Kanunu ile Partiler Kanununu hazır­
lamayı ve bunlara paralel düzenlemeler yap­
mayı müteakip insan hak ve hürriyetlerine say­
gılı, m illi dayanışm ayı ön plana alan, sosyal
adaleti gerçekleştirecek, ferdin \e toplumun
huzur, güven ve refahına önem teren ö zgü r­
lükçü demokratik, lâik ve sosyal hukuk kuralla­
rına dayalı bir yönetime ülke idaresini devre­
decektir.
Sayılan bu hazırlıklar tamamlanıncaya kadar
Yurdumuzda her türlü siyasi faaliyetler her ka­
demede durdurulmuştur. Zorunlu olarak faali­
yetleri durdurulan siyasal partilerin yeniden
hazırlanacak Anayasadaki düzenlem elere ve
yeni Seçim ve Partiler Kanununa göre zamanı
koşullan ilân edilecek seçim lerden yeterince
önce faaliyete geçmesine müsaade edilecektir
Parlamento üyeleri, siyasi faaliyetlerden do­
layı suçlanm ayacak ve yeni yönetime karşı suç
teşkil edecek tutum ve davranışlarda bulunma­
dıkları sürece haklarında herhangi bir işlem ya­
pılmayacaktır.
A n cak, kanunların suç kabul ettiği fiilleri
vaktiyle işlediği saptanan parlamenterler hak­
kında gerekli kovuşturma yapılacaktır. Adalet
Partisi, Cumhuriyet H alk Partisi, Milli Selâmet
Partisi ve M illiyetçi Hareket Partilerinin parti
başkan]arıı şimdilik can güvenliklerinin sağlan­
ması amacı ile Silahlı Kuvvetlerin koruma ve
gözetiminde belirli yerlerde ikâmete tabi tutul­
muşlardır, Durum müsait olunca serbest bırakı­
lacaklardır.
Memlekette idarenin tam bir tarafsızlık için­
de vatandaşın hizmetine koşması sağlanacaktır.
Devlet hizm etinde bulunanların siyasi etkiler
dışında çalışmaları kanun hâkimiyeti altına alı­
nacaktır. Türk Silahlı Kuvvetlerinin yönetime el
koyduğu şu anda devletin yanında tarafsız ve
adil hizmet görecek yöneticiler, eski zamanın
siyasi davranışlarına yönelm edikçe hizmet ve
görevlerine devam edeceklerdir.
Kanun ve n izam hakim iyetini sağlam ada
SEÇME METİ NL ER
tecrübeli ve yetenekli kişilerden oluşan mahke­
melerin süratle ve doğru kararlar verebilmeleri­
ni ve bunları korkusuzca uygulayabilmelerini
sağlayacak yasal ve idari tedbirler alınacaktır.
Memleketin ekonomik koşullarını kendi gü­
cüm üzle iyileştirmek için her alanda elden ge­
len gayret s a rfed ilecektir. Çalışkan ve vatanper­
ver Türk işçisinin mevcut ekonom ik koşullar
çerçevesinde her türlü hakları korunacaktır.
Ancak temiz Türk işçisini sömüren, onları
kendi ideolojik görüşleri istikâmetinde kullan­
mak için her türlü baskı oyunlarına başvuran,
işçin in hakkı yerine kendi m enfaatlanm ön
plânda tutan bazı ağaların bu faaliyetlerine as­
la müsaade edilmeyecektir.
Tüm işverenlerin iş barışının koşullarını sağ­
layacak esaslardan ayrılmadan üretimin arttırıl­
ması ve ihracata yönelik gayretlerin gelişmesi­
ne yardımcı olmaları için her türlü tedbir alna-
caktır.
Köylünün, milletimizin efendisi olduğu inan­
cım kuvveden fiile çıkarmak için tarım alanın­
da üretimi arttıracak bir tarım seferberliği ve ti-
vat politikası ile gerekli diğer önlemlerin alın­
masına. bilhassa önem verilecektir. Türk köylü­
sünün tarlasından, ayrılıp şehirlere göç etmesi­
ni zorlayan ekonomik ve sosyal nedenlere çare
aranacaktır.
Eğitim ve öğretimde Atatürk M illiyetçiliğini
veniden yurdun en ücra köşelerine kadar yay­
gınlaştıracak tedbirler en kısa zamanda alına­
caktır.
Yarının teminatı olan evlâtlarımızın Atatürk
ilkeleri yerine yabancı ideolojilerle yetişerek
sonunda birer anarşist olmasını önleyecek ted­
birler alınacaktır. Bu maksatla hepim izin tek
tek sa y g ıy la a n d ığ ım ız ö ğ re tm e n le rim izin
D e rli, Bir'li derneklere üye olarak bölünmele­
rine müsaade edilmeyecektir. Her düzeyde öğ­
rencinin amacı Atatürk ilkeleri ve milliyetçiliği
ile pekişmiş ve üretime yönelik bilgi ve beceri­
sini kazanmak olacaktır.
En kıdemsiz erinden, en üst komutanına ka­
dar Türk Silahlı Kuvvetlerinin tüm personeli,
bu amaçlara ulaşmada devletin iç ve dış tehdit­
lere karşı kollayıcı ve koruyucu gücü olarak si­
yasetin dışında kalacaktır.
A ziz Yurttaşlarım;
Bir defa daha belirtiyorum ki; Silahlı Kuvvet-
 SEÇME ME T İ NL E R
ler a z iz Türk M illetinin hakkı olan refah ve
mutluluğu, vatan ve milletin bütünlüğü ve git­
tikçe etkisi azaltılmaya çalışılan Atatürk ilkele­
rine yeniden güç ve işlerlik kazandırmak, ken­
di kendini kontrol edemiyen demokrasiyi sağ­
lam temeller üzerine oturtmak, kaybolan Dev­
let otoritesini yeniden tesis etmek için yöneti­
me ei koymak zorunda kalmıştır.
Komutan, subay, astsubay ve erler olarak he­
pim iz vatan ve milletin refah ve mutluluğu uğ­
runa her şeyimizi, bu arada hayatımızı dahi se­
ve seve feda etmeye hazırız. Memlekette her
zaman bulunabilen ve özellikle son zamanlar­
da çoğalan kötü niyetli birçok kişi ve kuruluş­
lar sizlere yalanlar düzerek, bunun aksini söy­
684
leyebilecekler ve menfi propagandalara başvu­
rabileceklerdir. Bunlara asla inanmayınız. Bü­
tün uygulamalar milletin gözü önünde yapıla­
caktır.
Kıymetli Vatandaşlarım;
DEVLETİN KAVRAM VE KAPSAMI*
(...)
2. Devletin Tanımı ve Öğeleri
(...)
Devlet, herşeyden önce, ülkesinin ve bu ül­
ke üzerinde, canlı bir siyasi olgu olarak varlığı­
nın, devletler topluluğunca kabulü, tanınması
ve uluslararası hukuk çerçevesinde belgelen­
mesi gerekir.
Çaplan ne olursa olsun, bütün devletlerde,
bir halk yani devlete bağlı uyruklar (tebaa), bu
halkın üzerinde yaşadığı toprak ve bu toprak
üzerinde yaşayan halkın düzenini sağlayan or­
tak yasalar devletin beili başlı öğeleri (unsurla­
rındır.
(*) Mil İTGüvenlik Kurulu Genel Sekreterliği, Derle­
tin Kavram ve Kapsam ı, Ankara, 1990.
Her zaman milletiyle bir bütün ve Türk mil­
letinin emrinde olan Türk Silâhlı Kuvvetlerine
ve yeni yönetime karşı yapılacak her türlü dire­
niş, gösteri ve tutum anında en sert şekilde kırı­
larak cezalandırılacaktır.
Yurtta kan dökülmemesi için bütün vatan­
daşlarım ın tahriklere kap ılm aksızın sükûnet
içinde yayınlanacak bildiriler doğrultusunda
hareket etmelerini ve ikinci bir bildiriye kadar
sokağa çıkmamalarını rica ederim.
Vatandaşlarımın birbirlerinin hak ve hukuku­
na saygılı olmalarını, sevgi içinde kırgınlıklarını
unutmalarını, hepimizin bu mübarek topraklar
üzerinde aynı haklara sahip bir Türk vatandaşı
olduğum uzun idraki içerisinde olarak yeni yö­
netime yardımcı olm alarını vatanperverlik ve
asil karakterlerinden bekler, mutlu ve aydınlık
yarınlar dilerim.
Milli Güvenlik Kurulu
Genel Sekreterliği
Tanımlamalardaki faktörler bakımından dev­
leti analize tabi tutmak gerekir. Devlette önce­
likle onun gövdesi durum undaki ülkeye can
(dinamizm) ve ruh veren bir "insan toplumu"
öğesi vardır. Buna günüm üzde "millet" adını
veriyoruz. (...)
Bir m illetin oluşm asında etkili görülen ve
kökleri tarihten gelen bazı koşullar vardır. Bun­
lar; "Siyasi varlıkta birlik", "diIb irliği," "yurt
birliği", "ırk ve köken birliği', "Tarihsel yakın­
lık" ve "ahlâk yakınlığı"dır.
Herşeyden önemlisi, millet olmanın en belir­
gin bir vasfı da bir toplumun; bağım sızlığı \e
ülkesinin bölünm ezliği için bütün fertlerinin
om uz omuza savaşlar vermiş olmasıdır.
Devletin unsurlarından biri de, toprak yani
ülkedir. Gerçekte milletler, dünyada üzerinde
yaşayacakları bir toprağa sahip olmalıdırlar. Bu
toprak olm adıkça, devlet kavramı da vardır de­

nile m ez. D evletin teşekkülünde, belirli bir
Özellik gösteren milletin, üzerinde yaşadığı ve
sınırları milletlerarası andlaşmalarla çizilm iş ve
onaylanmış bir toprağa sahip olmak koşulun­
dan vazgeçilem ez. Genellikle böyle bir toprak
parçasının sahipliğini yapan milletlerin bu top­
rakla maddi ve manevi ilişkileri olması gerekir.
Böyle bir toprak maddi ihtiyaçlara cevap vere­
ceği gibi, tarihsel ve duygusal yönden de anıla­
ra ve değerlere sahiptir. Bir milletin bireylerini
topraklarına bağlayan da maddi ve manevi yö­
nüyle bu değerlerdir. (...)
3. Devlet Türleri
Halen dünyam ızda resmen bağım sız olduğu
kabul edilen 160 dolayında devlet mevcuttur
ve bunlardan herbiri, politik bölünme bakımın­
dan diğerlerinden şu veya bu ölçüde farklıdır.
Devletler, genel bir çeşitlenmeye tabi tutul­
dukların da kan ım rzca, "kozm o po lit ve çok
uluslu" ve "milli" olarak iki tür içinde incele­
nebilirler. (...)
Günüm üzdeki devletlerin niteliklerine dikkat
edilecek olursa, bunların bazıları dışında genel
karakterlerinin milli olduğu görülecektir. Milli
devlet anlayışı ve oluşumu, dünyada milliyet-
çelik akım larının çıkm asından sonra genellik
kazanmıştır. (...)
Milli devletlerin diğer bir özelliği de. devle­
tin öğesi olan milletin, yani toplumun ortak bir
ülküye veya bilince sahip olmasıdır. Bu bilinç
doğal olarak milleti devlete bağlayan güçlü bir
bağdır ki, devletin de güçlü olmasını etkiler. Bu
bilinçlenm e daha çok, kendini "M illiyet" ve
"M illiyetçilik" şeklinde gösterir ki, bunlardan
milliyet kavramı "millet niteliği taşıyan halkın
durumu"nu anlatır. (...)
Milli devletlerde dikkati çeken yönlerden bi­
ri de, milli egemenliktir. Bu nitelik birkaç şekil­
de değerlendirilebilir. Milli devletteki milli ege­
menlik; o devletin üstünde hiçbir yabancı dev­
letin, bağımsızlığını engelleyecek veya yokede-
cek bir hak, etki veya yetkisinin bulunmadığını
anlattığı gibi; halk iradesinin de varlığını belir­
ler. (...) Türk istiklâl Harbine kadar milli ege­
menlik diye bir kavram tanımayan Türk Milleti,
saltanatın mutlak egem enlik anlayışı altında
yaşamış ve bu alışkanlıkla Sultan-Halife unva­
SEÇME M E T İ N I E R '
nını taşıyan sarayın emir ve isteklerine boyun
eğmiştir. Ancak Cumhuriyet'in ilânı; bu konu­
da Türk Milletine bir umut ışığı olmuş, Türkiye
Cumhuriyeti'ne temel olan "Çağdaşlaşma" il­
kesinin gereği olarak, ileri Batı ülkelerine ben­
zer bir demokrasiye geçiş yönünde çaba har­
canm aya başlanmıştır. Bu alanda sağlanacak
başarı, Türkiye Cum huriyeti D evletinin m illi
niteliğini daha da belirleyecektir, (...)
Çağım ızda, milli devletleri -özellikle bunlar­
dan gelişme sürecinde olanları- tehdit eden iki
büyük tehlike vardır. Bunlardan birincisi, gelişi­
mi; kişilik ve karakterini, gelişmişlerinkine ben­
zetmekte görmek ve bu amaçla m illilik niteli­
ğinden tavizler verip ondan uzaklaşmaktır. Bu
685
durumda, devlet sürer fakat milli devlet olma
avantajlarını yitirir. M illilik yitirilin ce, onun
kaynağını oluşturan millet ve nihayet devletin
tümü dejenere olur, soysuzlaşır.
ikinci tehlike ise; m illilik ile tutuculuk kav­
ramlarım eşdeğer kabul etmekten doğar. Bu
durumda, m illilik sürer fakat devlet, çağdışına
düşerek zaman içinde yıkılır. Devletin çöküşü,
milletin şu veya bu biçimde, başkalarının yö­
netimi ve kontrolü altına girmesi ve onların Öl­
çülerine bağımlı olarak yaşamaya zorunlu tu­
tulmasıyla sonuçlanır. Eğer bu hal önlenemez
ve süreklilik kazanırsa millilik de yıpranır, soy­
suzlaşır ve yi tiril ir.
Bütün bunlardan anlaşılacağı gibi, gerçek
milli devlet; milli olan niteliklerinin temel ilke­
lerini çok duyarlı bir biçim de korurken, onları
çağdaş olumlu ölçüler içinde yorumlayıp geliş­
tirerek uygulayan devlettir. (...)
4. Devletle Milletin
Karşılıklı Görevleri
Devletin öğelerinden millet, bireylerden oluşur.
Bu bireylerin çıkarları* devletin varlığının ge­
rekçesidir. Bu çıkarların bazıları kişisel olabile­
ceği gibi, bazıları da ortak nitelikli, yani top­
lumla ilgilidir. Bu çıkarların gerçekleştirilmesi,
bireylerin gü çle ri dışındadır. Bundan ötürü
devlet ihtiyacı ortaya çıkmıştır.
Devletin millete karşı görevleri olduğu gibi,
(*) Buradaki çıkar sözcüğü "hak ve menfaatler"
anlamındadır.
SEÇME M E T İ NL ER
milletin de devletine karşı görevleri vardır. O
halde bu iki varlık birbirini bütünler, birbirine
dayanır. Bireylerin devlet kadar güçlü olamaya­
cakları gerçeğinden hareketle, devletin ana gö­
revlerini gözden geçirm ekte yararlar vardır.
Devletin varlığı "güvenlik" konusuna bağlan­
mak suretiyle anlatımı genişletilebilır, Çünkü
bireyler ve bireylerden oluşan toplum (millet),
öncelikle varlığını güven içinde bulundurmak
ister, (...)
Devletin millete karşı ana görevlerinden baş-
lıcalart yurtiçi veya yurtdışı ile ilgilidirler. Ç ü n ­
kü milleti güven içinde bulundurma görevine
yönelik tehlikeler; ya yurtiçinden, ya da yurtdı-
şından kaynaklanırlar.
Devletin yurtiçiyle ilgili ana görevi, "ülkede
güvenliği, asayişi ve adaleti kurmak; yurttaşla­
rın temel özgürlüklerini korumak ve bunların
devamlılığını sağlamaktır". (...)
5. Devletin Varoluş Nedeni
Evrende bulunan canlı, cansız her şeyin bir va­
roluş nedeni (Sebeb-i Hikmet, Ra ison d'Etre) ve
buna dayanan kendilerine özgü işlevleri (Mis­
yonları) vardır.
Bu, toplumlar ve devletler için de geçerlidir.
Her devletin kendisine ait bir varoluş nedeni
vardır. Her devlet ve mîllet bunu bilmeli ve bu­
nun bilincinde olmalıdır. Bütün milletin, kendi
tarihinden; bilimsel, akılcı ve gerçekçi yöntem­
lerle tespit edilen devletin varoluş nedenini bil­
mesi ve bunun bilincinde olması şarttır. Devle­
tin başlıca görevi de bunu sağlamaktır. Çünkü,
milleti devletin etrafında toplayıp bütünleştiren
ve onunla Özdeşleştiren en büyük ve en doğru
ve kalıcı etken bu bilinçtir. Başka bir deyimle;
varoluş nedeni, uygun akılcı ve gerçekçi olarak
saptanır ve yaygın biçim d e açıkla n ırsa; bu,
'Kohesiv kuvvet" etkisi ile milleti devlet etrafın­
da bütünleştirir.
M illi devlet olmanın başlıca -hatta en başta­
ki- şartlarından biri de budur. Ö yle ki, bir ço ­
kuluslu veya kozmopolit devlet bite, fertleri ve­
ya halklarının karşısına gerçek ve uygun bir va­
roluş nedeni ile çıkar ve onları bunun bilinci
içinde birleştirebil irse, bir bakıma milli devle­
tin avantajlarına sahip olabilir.
Tü rkiye Cu m h u riye ti'n in varoluş nedeni;
Türk vatan ve milletinin ebediliğine, Türk Dev-
leti'nin kutsallığına dayanır (Anayasa Başlangıç
bölümü).
Türkiye Cumhuriyeti'nin varoluş nedeni: Türk
M illeti' n i; milli birlik ve bütünlük içerisinde,
milli kültür ve ö z değerlerine uygun olarak, çağ­
daş, medeni ve adil bir yönetimle barışı, huzuru
ve refahı sürekli kılarak ebediyen yaşatmaktır.
6. Milli Politika (Siyaset)
M illi devlet an layışınd a, siyasal iktidarların
milletin çıkarlarıyla ilgili olan görevleri öncelik
alır. Yani bu görevlerin yerine getirilmesinde
asıl olan öğe, milletin kendisidir. Esasen, siya­
sal iktidarın varoluşunun temel nedeni de bu­
dur. Devletin yürütme organı olan hükümetler,
siyasal iktidarı temsil ederek milletin çıkar ve
yararına olan işleri yürütmek ve bu am açla
saptanan hedeflere ulaşmak için bütün imkan
ve araçları kullanırlar. Görüldüğü üzere, teşki­
latlı toplumun en belirgin Örneği olan devlette
bütün faaliyetlerin amacı, yine devlet kavramı­
nın öğelerinden biri olan milletin çıkarlarıyla
ilgilidir. Bu gerçek, milli devlet anlayışının bir
gereğidir.
Devlet görevlerinin millete yönelik olması,
devletin milli niteliğini de ortaya koyar. Bu­
günkü siyasal iktidar an layışın d a; m illetin,
kendi çıkarlarım korumak ve bu çıkarları ger­
çekleştirm ek üzere, tem silcilerini kendisi se­
çip, devlet idaresini bu temsilcilere bırakması
esastır. Bu durumda, devlet üstlendiği görevle­
ri gerçekleştirmek üzere genel bir plana sahip
olmak zorundadır. Bu, genel bir milli politika
olarak anlaşılır. Bu genel siyaset ayrıntılardan
uzaktır. Bu gerçekten hareketle milli politika
şöyle tanım lanabilir: "M illi Politika, milletin
genel istek ve eğiliminden doğan milli hedef­
lere ulaşmak için, siyasal iktidarın kabul ettiği
genel hareket tarzı, genel plan veya politika­
dır". Bir diğer tanımlamaya göre milli politika:
"Bir milletin savaş ve barışta: milli menfaatle­
rini geliştirmek ve milli hedeflerini elde etmek
için siyasi, ekonomik, kültürel \e askeri güçle­
rini geliştirmek ve kullanm ak ilmi ve sanatı­
dır." Daha kısa bir ifade ile: Milli politika, mil-

Iİ hedeflerin elde edilmesi maksadını güden
hareket fardandır. Takip edilecek yollan, me-
tod ve genel planlamaları kapsar. Bu tanımla­
maları geliştirmek suretiyle, milli politika biraz
daha açıklığa kavuşturulabilir. M illi politika;
siyasal iktidarın, milli menfaatlerle ilgili genel
kararıdır ki m illi p o litik a n ın tem elini m illi
menfaatler ve bundan doğan milli hedefler teş­
kil eder.
M illi politika bu yönüyle milli hedeflere yö­
nelik genel kararları kapsar. Bu kararlar, uygu­
lamadan önce genel bir fikir verir ve uygula­
mayı yönlendirir.
Milli politika, milli menfaatlere dayanır. M il­
li politikanın ana düşüncesi bunları elde etmek
veya gerçekleştirm ektir. Böyle olunca, m illi
menfaatler milli politikayı yönlendirir ve onun
temelini teşkil eder. (...)
Milli politika, günümüzdeki milli devlet an-
’ayışında; siyasal iktidarları yönlendiren, onları
kısa veya uzun vadeli hedeflere yönelten karar­
lar veya tasarılar şeklinde anlaşılmalıdır. Bunlar
bîr bakıma milli isteklerin ana fikri veya genel
planıdır. Böyle olunca, milli politika bir millete
SEÇME ME T İ NL E R
malolmuş isteklerdir ki, bunların gerçekleştiril­
mesi, ayrıntılı hareket tarzlarının seçimini ge­
rektirir. Şüphesiz mil/i politikanın gerçekleştiril­
mesi, yine millete dayalı bir güce ihtiyaç göste­
rir. Bu gücü de millet adına sevk ve idare eden
devlet ve onun yürütme mekanizmasını teşkil
eden hükümettir. (...)
Aslında devletin hayati önemi haiz değerle­
rinin (milli güvenlik konularının) korunması ve
kollanması, iktidarlara düşen başlıca görev o l­
maktadır. Bu görevin icrasında g izlilik ihlali,
gerileme, zafiyet, engelleme gibi hususlar; tela­
fisi devlete ve millete çok pahalıya mal olan ve
bazen im kânsızlaşan m illi değer kayıplarına
yol açabilir. Bu nedenle milli güvenliğin (dev­
letin hayatî önemi haiz değerlerinin) korunma­
687
sı ve koflanması maksadıyla araştırma, incele­
me, değerlendirme, karar alma, uygulama vb.
işlemlerinin; demokratik düzen içinde ve fakat
daha kısa yoldan, gizliliğine halel gelmiyecek
tarzda ve özelliği dolayısıyla ihtisas kuralına
daha fazfa uymayı sağlayan bir sistemle oluştu­
rulması gerekmektedir. Bu sistem milli güvenlik
sistemi olmaktadır. (...)