UNIWERSYTET ROLNICZY W KRAKOWIE

WYDZIAŁ INŻYNIERII PRODUKCJI I ENERGETYKI

Małgorzata Trojanowska
ELEKTROTECHNIKA - WYKŁADY

OBWODY PRĄDU STAŁEGO

 Prąd elektryczny jako zjawisko fizyczne

Prąd elektryczny - uporządkowany ruch ładunków

elektrycznych pod działaniem pola elektrycznego.

Ładunek elektryczny - pewna liczba ładunków elementarnych

dodatnich lub ujemnych.

Elementarne ładunki elektryczne są związane z, wchodzącymi

w skład atomu, elektronami i protonami.

Elektrony - nośniki elementarnego ładunku ujemnego,

Protony - nośniki elementarnego ładunku dodatniego.
Rodzaje prądu elektrycznego:

- prąd przewodzenia,

- prąd przesunięcia,

- prąd unoszenia.
Prąd przewodzenia polega na ruchu elektronów swobodnych
lub jonów dodatnich i ujemnych.

Elektrony swobodne - elektrony, zazwyczaj z powłoki zewnętrznej

atomu, które opuściły atom macierzysty, po dostarczeniu im
odpowiedniej ilości energii, i mogą przemieszczać się swobodnie
w całej objętości ciała.

Jon dodatni lub ujemny - atom, w którym występuje niedobór

lub nadmiar elektronów w porównaniu z liczbą protonów.

Prąd przesunięcia polega na przemieszczaniu się ładunków

w obrębie cząsteczek lub atomów, bez zrywania struktury
atomowej.

Prąd unoszenia jest to ruch ładunków elektrycznych

wraz z materią, np. ruch wiązki elektronów w lampie elektronowej.
Ciała występujące w przyrodzie dzielimy pod względem
elektrycznym na:

- przewodniki,

- dieelektryki (izolatory),

- półprzewodniki.

Mówimy o przewodnikach czy izolatorach idealnych

oraz rzeczywistych.
W przewodnikach występują prądy przewodzenia.
Jeżeli w przewodniku nośnikami ładunku elektrycznego
są elektrony swobodne to zaliczamy go do przewodników
pierwszego rodzaju (metale), jeśli zaś jony to do przewodników
drugiego rodzaju (elektrolity).

W dielektrykach pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego

pojawiają się prądy przesunięcia, ale ponieważ elektrony nie
opuszczają atomów, a tym samym nie przemieszczają się
wewnątrz ciała, stąd dielektryki są ciałami elektrycznie
nieprzewodzącymi (izolatorami).
Półprzewodniki - pierwiastki takie jak german, krzem, selen,
tlenki uranu, miedzi, niektóre siarczki i węgliki,
których przewodnictwo elektryczne zmienia się pod wpływem
różnych czynników takich jak temperatura, pole elektryczne,
oświetlenie, nadając im w jednych warunkach właściwości
typowe dla przewodników, a w innych czyniąc z nich dielektryki.
Obwód elektryczny

Prąd elektryczny może płynąć tylko po drodze zamkniętej,

zwanej obwodem elektrycznym.

Graficzne odwzorowanie obwodu elektrycznego nazywa się

schematem elektrycznym.

Schemat pokazuje sposób połączenia elementów (części

składowych) obwodu, przy czym same elementy są
przedstawione za pomocą znormalizowanych symboli
graficznych.
 I

E 1 R U
2

Obwód elektryczny prosty

1 – źródło energii elektrycznej

(źródło napięcia o sile elektromotorycznej E),
2 – odbiornik (o rezystancji R i spadku napięcia na odbiorniku U),
3 – przewody łączące (w których płynie prąd I).
 I I2

I1

E 1 R1 U1 R2 U2
2 2

3 3 3

Obwód elektryczny rozgałęziony

1 – źródło energii elektrycznej

(źródło napięcia o sile elektromotorycznej E),
2 – odbiornik (o rezystancji R1, R2
i spadkach napięć na odbiornikach U1, U2),
3 – przewody łączące (w których płyną prądy I, I1, I2).
Części składowe obwodu elektrycznego

- elementy: aktywne (wymuszają przepływ prądu) i pasywne

(może w nich występować rozpraszanie lub akumulacja energii),

- gałąź (droga dla przepływu prądu łącząca bezpośrednio dwa

węzły; pojedynczy element lub układ kilku elementów obwodu),

- węzeł (miejsca rozgałęzienia w obwodzie),

- oczko (zbiór gałęzi tworzących jedną zamkniętą drogę dla

przepływu prądu).
Każdemu punktowi obwodu elektrycznego odpowiada określony
potencjał elektryczny V (charakteryzuje poziom stanu
energetycznego tego punktu względem nieskończoności).

Między dwoma dowolnymi punktami obwodu elektrycznego

występuje napięcie elektryczne U równe różnicy potencjałów
w tych punktach.
Jednostką potencjału i napięcia jest wolt [V].

Natężenie prądu I (inaczej prąd) - intensywność przepływu

ładunków elektrycznych, równa stosunkowi
ładunku elektrycznego Q przepływającego przez przekrój
poprzeczny przewodnika do czasu t jego przepływu.
Jednostką natężenia prądu elektrycznego jest amper [A].
Przy analizie obwodów elektrycznych siłom elektromotorycznym,
napięciom i prądom, przyporządkowuje się pewne umowne zwroty,
których symbolami na schemacie obwodu są strzałki zwrotu.

Strzałka zwrotu siły elektromotorycznej względnie napięcia

grotem swym wskazuje punkt o potencjale wyższym,
strzałka zwrotu prądu umowny kierunek ruchu ładunków
dodatnich.
Zasada strzałkowania prądów i napięć

Prąd ma zwrot zgodny z siłą elektromotoryczną wywołującą jego

przepływ.

Napięcie na odbiorniku ma zwrot przeciwny do zwrotu prądu

płynącego przez ten odbiornik.
W zależności od zmian natężenia prądu w czasie rozróżnia się
prądy stałe i prądy zmienne.

Prąd stały - prąd o stałym natężeniu i zwrocie.

Prąd zmienny – prąd, którego natężenie i zwrot mogą zmieniać

się dowolnie w czasie.

a)
b)
I i

t t
Przebiegi prądów elektrycznych w czasie:
a) prąd stały, b) prąd zmienny
Obwody prądu stałego
Rezystancja

W obwodach elektrycznych główną rolę odgrywają metale

(przewodniki klasy I).
Wykonane są z nich elementy odbiorników i przewody łączące.

Przy przepływie prądu elektrycznego przez przewodnik ładunki

elektryczne zderzają się z cząsteczkami materiału przewodnika.

Zderzenia te ograniczają natężenie prądu stwarzając opór dla

jego przepływu zwany rezystancją.

Jednostką rezystancji jest om [Ω].

Rezystancję przewodu określa wzór:

l
R
s
gdzie: R – rezystancja przewodu [Ω],
ρ – rezystywność materiału przewodu [m∙Ω-1∙mm-2],
l – długość [m],
s – przekrój poprzeczny przewodu [mm -2].

Odwrotność rezystancji – konduktancja G.

Jednostka konduktancji – simens [S].
Podstawowe prawa obwodów elektrycznych

Prawo Ohma wyraża zależność między napięciem i natężeniem

prądu płynącego przez rezystancję i brzmi
natężenie prądu jest proporcjonalne do wartości napięcia
wywołującego przepływ tego prądu:

U = RI
gdzie: U – napięcie (spadek napięcia) na rezystancji R [V],
I – prąd [A],
R – rezystancja [Ω].
I prawo Kirchhoffa odnoszące się do węzłów obwodu stwierdza,
że algebraiczna suma prądów w węźle jest równa zeru.

I
k 1
k 0

Przyjęto oznaczać prądy dopływające do węzła znakiem plus,

wypływające znakiem minus.
II prawo Kirchhoffa odnoszące się do obwodów zamkniętych
zwanych oczkami mówi, że
w każdym oczku algebraiczna suma sił elektromotorycznych
źródeł i spadków napięć na rezystancjach oczka jest równa
zeru:
m n

 E U
i 1
i
k 1
k 0

Aby napisać dla oczka równanie zgodnie z drugim prawem

Kichhoffa należy najpierw przyjąć kierunek jego obiegu
(najwygodniej zgodny z kierunkiem ruchu wskazówek zegara).

Jeżeli zwroty sił elektromotorycznych czy spadków napięć

są zgodne ze zwrotem strzałki obiegu oczka przyjmuje się je
dodatnie, a ujemne gdy mają zwrot przeciwny.
 U1
I1 w1 I3

R1
I2

E I+ R3 U3 II+ R4 U4

U2

R2 w2

Schemat obwodu elektrycznego prądu stałego

z przyjętymi kierunkami obiegu oczek
Moc i energia prądu elektrycznego

Ładunek elektryczny Q, przepływający w obwodzie pod wpływem

różnicy potencjałów (napięcia) U, wykonuje pracę równą energii
elektrycznej dostarczanej ze źródła do odbiornika:

W = UQ = UIt

Jednostka energii elektrycznej - dżul [J],

1 J = 1 Ws.

W praktyce używa się zwykle jednostek większych, najczęściej

kilowatogodzin [kWh].
Moc - praca wykonana w jednostce czasu:

W
P  UI
t
Jednostką mocy jest wat [W].

Przy przepływie prądu elektrycznego przez rezystancję

energia elektryczna zostaje w całości zamieniona na ciepło.

Obliczyć ją można z zależności wynikającej z prawa Joule’a-

Lenza:
U2
W  RI t2
lub W t
R
Łączenie elementów obwodu

Elementy obwodu mogą być łączone szeregowo, równolegle,

w gwiazdę lub w trójkąt.

Połączenie szeregowe elementów polega na tym, że koniec

jednego elementu jest połączony z początkiem następnego itd.

W układzie takim przez wszystkie elementy płynie ten sam

prąd.

Dwie lub więcej rezystancji połączonych szeregowo można zastąpić

jedną rezystancją zastępczą.

Dla n rezystancji
n
połączonych szeregowo rezystancja zastępcza
wynosi: Rz   Rk
k 1 R1 R2 Rn
Łączenie elementów obwodu

Połączenie równoległe elementów polega na tym, że początki

elementów są przyłączone do jednego punktu, końce do drugiego.

W układzie takim na elementach występuje to samo napięcie.

Dwie lub więcej rezystancji połączonych

.
równolegle można zastąpić
jedną rezystancją zastępczą.

Dla n rezystancji połączonych równolegle rezystancję zastępczą

wyznacza się z zależności: 1 n
1

Rz k 1 Rk
R1

R2

Rn
Rozwiązywanie obwodów elektrycznych

Polega zazwyczaj na wyznaczaniu prądów i rozkładów napięć

w poszczególnych gałęziach, przy zadanych parametrach źródeł
i odbiorników.
Istnieje wiele metod rozwiązywania obwodów elektrycznych.
Poniżej zostaną przedstawione dwie z nich tj.
metoda klasyczna i metoda transfiguracji.
Metoda klasyczna

Polega na zastosowaniu prawa Ohma i praw Kirchhoffa.

Piszemy tyle równań ile mamy niewiadomych (prądy w gałęziach),
przy czym jeżeli liczba węzłów w obwodzie wynosi w, to na
podstawie I prawa Kirchhoffa możemy ułożyć w -1 równań
dla węzłów, a pozostałe równania układamy dla oczek
na podstawie II prawa Kirchhoffa.
Przykład
Należy rozwiązać obwód przedstawiony na rysunku,
czyli obliczyć prądy płynące w każdej gałęzi tego obwodu.
Dane: E = 100 V, R1 = 5Ω, R2 = 7 Ω, R3 = 10 Ω, R4 = 8 Ω,
R5 = 12 Ω, R6 = 20 Ω.

U1
I1 w1 I3

R1
I2

E I+ R3 U3 II+ R4 U4

U2 U5

R2 w2 R5
Rozwiązywanie obwodu rozpoczynamy od zastrzałkowania
wszystkich prądów w gałęziach i spadków napięć
na rezystancjach obwodu.
Zgodnie z zasadą strzałkowania przyjmujemy zwrot prądu I1
zgodny ze zwrotem siły elektromotorycznej E wywołującej
jego przepływ, a zwroty napięć na odbiornikach przeciwne
do zwrotów prądów przez nie płynących.
Następnie zakładamy dla każdego z oczek kierunek obiegu
np. prawoskrętny i układamy równania:

węzeł w1 I1 – I2 – I3 = 0,
oczko I E – U1 – U3 – U2 = 0,
oczko II U3 – U4 –U5 –U6 =0.
Po zastosowaniu prawa Ohma:
oczko I E – R1I1 – R3I2 – R2I1 = 0,
oczko II R3I2 – R4I3 – R5I3 – R6I3 = 0.

Podstawiając wartości rezystancji i siły elektromotorycznej

otrzymujemy następujący układ trzech równań o trzech
niewiadomych:
I1 – I2 – I3 = 0,
100 – 5I1 – 10I2 – 7I1 = 0,
10I2 – 8I3 – 12I3 – 20I3 = 0,
a po ich rozwiązaniu uzyskujemy: I1 = 5A, I2 = 4A, I3 = 1A.
Metoda transfiguracji

Polega na przekształceniu obwodu do prostszej postaci,

dla której obliczenie rozpływu prądów nie stwarza większych
trudności.
Następnie powraca się do pierwotnej postaci obwodu
i wykorzystując prawo Ohma oraz prawa Kirchhoffa oblicza się
kolejno natężenia prądów w jego poszczególnych gałęziach.
Przy przekształcaniu obwodu korzysta się z zależności
pozwalających zastąpić szeregowo lub równolegle połączone
rezystancje rezystancją zastępczą.
Przykład
Należy rozwiązać obwód przedstawiony na rysunku 1a,
czyli obliczyć prądy płynące w każdej gałęzi tego obwodu.
Dane: E = 100V, R1 = 5Ω, R2 = 7 Ω, R3 = 10 Ω, R4 = 8 Ω,
R5 = 12 Ω, R6 = 20 Ω.
a)
U1 U4 U1
I1 w1 I3 b) I1 I5

R1 R4 R1
I2 I2

E I+ II+ E R3
R3 U3 R5 U5 U3 R4,5,6 U4,5,6

U2 U6 U2

R2 w2 R6 R2

U1
c) I1 d)
R1 I1

E R3,4,5,6 E
U3,4,5,6 RZ UZ

U2

R2

Rys. 1. Schematy obwodów prądu stałego: a) schemat pierwotny,

b), c), d) schematy po kolejnych przekształceniach obwodu
Rezystancje R4, R5, i R6 są połączone szeregowo (płynie przez nie ten
sam prąd I3), a zatem rezystancja zastępcza R456 (rys. 1b) wynosi:
R456 = R4 + R5 + R6 = 8 + 12 + 20 = 40 Ω.
Rezystancje R456 i R3 są połączone równolegle (napięcia na tych
rezystancjach są sobie równe, co wynika z II prawa Kirchhoffa:
U3 – U456 = 0, stąd U3 = U456,
a zatem rezystancję zastępczą R3456 (rys. 1c) liczymy z zależności:

1 1 1 1 1 1
    
R 3456 R 3 R 456 10 40 8
R3456 = 8 Ω.
Rezystancje R1, R2 i R3456 są połączone szeregowo,
więc rezystancja zastępcza obwodu Rz (rys. 1d) wynosi:
Rz = R1 + R3456 + R2 = 5 + 8 + 7 = 20 Ω.
Uproszczony schemat obwodu zawiera źródło o sile
elektromotorycznej E oraz odbiornik o rezystancji zastępczej Rz.
Aby obliczyć prąd I1 piszemy dla oczka (rys. 1d) równanie
zgodnie z II prawem Kirchhoffa:
E – Uz = 0,
E – Rz I1 = 0,

E 100
I1    5 A.
R z 20
Znając prąd I1 możemy wyznaczyć napięcia U1 i U2. Jeżeli więc
napiszemy równanie dla oczka I (rys. 1a), korzystając z II prawa
Kirchhoffa, to w tym równaniu będziemy mieli
tylko jedną niewiadomą U3:
E – U1 – U3 – U2 =0,
E – R1I1 – R3I2 – R2I1 = 0,
100 – 5∙5 – 10I2 – 7∙5 =0,
I2 = 4 A.
Na koniec prąd I3 możemy wyznaczyć pisząc równanie dla węzła w1
zgodnie z I prawem Kirchhoffa:
I1 – I2 – I3 = 0,
I3 = I1 – I2 = 5 – 4 = 1 A.
LITERATURA

Małgorzata Trojanowska: Elektrotechnika. Preskrypt UR.

Dostęp przez platformę e-learning i USOS.

Małgorzata Trojanowska: Rozwiązywanie obwodów

elektrycznych. Preskrypt UR.
Dostęp przez platformę e-learning i USOS.

Elektrotechnika i elektronika dla nieelektryków.

Praca zbiorowa, WNT Warszawa, 2013 i wcześniejsze
wydania. Dostęp online przez myIBUK.

Andrzej Chochowski: Elektrotechnika z automatyką,

Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Warszawa,
2006 i wcześniejsze wydania.