_ DENTHO |. DUC HOANG MUOI 6 xu Nghé Hé Si Hay XU NGHE CO CAU PHUONG NGON NOI TIENG: THANH CAY THE, NGHE CAY THAN (XU THANH DUA VAO AN HU CUA VUA, XU NGHE, DUOC THAN CHE CHO), CAC VI THAN DUOC NHAN DAN THO CUNG HANG NAM HET SUC TRANG TRONG. XU NGHE CO 4 NGOI DEN THO THAN LINH THIENG NHAT: CON, QUA, BACH MA, CHIBU TRUNG. CAC NGOI DEN NAY DA DUQC NHAC DEN NHIEU TRONG SU SACH XUA NAY. RIENG NGOI DEN HOANG MUOI CO VI THE HET SUC QUAN TRONG ‘TRONG DOI SONG TAM LINH NHAN DAN XU NGHE VA KHONG CHI xU NGHE THI CAC SACH XUA HAU NHU RAT IT DE CAP. ¢ Hoang Mudi la mét vi than linh Divs xtt Nghé, duge nhan dan tho phung theo tin nguéng Tet phti & muse ta. Tut phi URF 1a bon edi, méi coi due mot ba me chu tri: Méu Thuong Thién hay Mau Cttu Trang chi cdi Troi (Thién phi Fifi); Mau Thugng Ngan chi edi ring ntti (Nhac phi #7); Mau Thoai (bién am cia Thuy) cht coi song nude (Thiy phi 7 AF), Mau Dia chi coi dat dai hay coi tran gian (Dia phui #89). Dén thé ky XVI, trong boi cdnh Nho gido mat dan dia vi doc ton, Phat gido, Dao gido tréi day; trén eo sé tin nguong Tt phi, voi sy xudt hién Thénh Mau Liéu Hanh 3264025, mot ton gido ban . So véi tin , Dao Mau 6 bude phat trién méi, D6 la sy xuat hién mot hé thong kha nhat quan vé dién than véi cdc phi, cdc vj thanh trong hang tuong di r0 rét. Dign than cia Dao Mau c6 hang chue vj than linh quy tu duéi sw diéu khién cia Tam Toa Thanh Méu =, trong 6 c6 mot vi than Mau cao nhat, o6 tu eéch nhu mét vi gido chu, 46 la Thanh Mau Liéu Hanh, (cang tite la Van Cat thin nw hay Van Huong thanh mau), duge xem nhu 1a mot hoa than cia Mau Thuong Thién. Cae ba da d ngoi cao, e6 quyén uy phép la thi tat nhién co quan tuéng pho ta. D6 la cdc vi Quan lén (5 vi), ede C6 (12 vi), ede ong Hoang (10 vi) eiing nhiéu vi khée, ¢6 vi 1a chia Son lam: Ngu hé, c6 vi la tuong triéu ‘Tran... Ngwdi ta goi chung cae vi la thude hang chdu, hang quan, hang c6 cau... Dao Mau da cé sit khai quat hoa nhat dinh vé mot hé thong vi tra luan nguyén so, gom bon mién do bén vi Thénh Mau cai quan. Nhung nghi 1é cia Dao Mau da bude dau duge chudn héa, trong 46 nghi Ié hau bong la mot dién hin". Hién nay, tin nguong th Mau phat trién khap cd nuée ta, cd 6 mot vai nude trén thé gidi c6 dong dao Viet kiéu sinh sng. Ngay 1-12-2016, tin nguong SO 496 THANG 6 NAM 2018Sc a Dén 6ng Hoang Miedi ~ Mo Hac linh te (Hung Nguyen ~ Nehé An) thd Mau da duge UNESCO vinh danh 1a Di san Van héa Phi vat thé dai dign cia nhan loai Hoang Musi la vi Hoang Ut trong di¢n than Dao Mau, nhung cing voi Hoang Bay la hai vj duge ton vinh hon ea. Cd mudi ong Hoang déu 1a con cia vua cha Bat Hai Dong Dinh. Vua da phan cho eae con: c6 ngudi é vi tri nbien than (ede ong Hoang Tu, Hoang Nam 6 lai coi Bién, coi Song, khong xuét hien é edi nhan sinh); c6 ngudi duge nhap vao véi ngudi that 4é tré thank, nhing nhan than di tran tri khdp noi trén dat nuée ta. Ong Hoang Ca thanh mot tuéng cia nha Lé; Ong Hoang Hai thanh mot vi tuong nguéi Man & Cam Pha, hoae thanh mot tuéng ho Nguyén lap nghiép 6 mién Nam Trung bo; Ong Hoang Ba vé Nam Dinh; Ong Hoang Sau thanh mot tudng nha Tran; Ong Hoang Bay vé Lao Cai, Yén Bai; Ong Hoang Tam 1a mét nguoi Nang, hose mét vi khie; Ong Hoang Chin vé Cita Con, Nghé An‘. Riéng ng Hoang Muti duge thé é nhiéu noi trén dat nude ta. Nhiéu phi, dién tho Thanh Mau Liéu Hanh déu e6 tuong hoae ban thé Hoang Musi riéng (cdc ong Hoang khac khong thay 6, mae dau 6 van cting). O phi Van Cat ban th Hoang Musi é lau ben phai. Lé tige tién dang vao ngay 10 thang 10 Am lich. O phi Tay H6 6 tuong Hoang Mui mac 4o vang ¢ toa tién thé. G dén Bac Le, Hoang Mudi 6 cung dé nhi, mac ao xanh, cm quat... O ede budi hau déng, Hoang Mudi van thuong giang ha vdi cde de tit, cng nhut cée vi quan lon, cde chau, cdc ¢6. Theo Gs Vu Ngoc Khanh, viée hau déng da duge kiéu bao ta to chite nhiéu lan 6 Paris. Cae Ong Simon, Barouh da lam diéu tra xa h6i hoe & cho biét: 66 27 busi hanh lé 6 Paris vao nhimng nam 70 cia thé ky XX thi cd 27 lan déu thay Thanh Mau gidng, ede quan lén, cde chau Co, Cau gidng nhiéu lan, riéng ong Hoang Mudi gidng 23 lin (6ng Hoang Ca chi 2 lan, ong Hoang Ba 21 lan...) G xu Nghé c6 Idi ca hau gia ong Hoang Mui. Canh héng tha thoang trang thanh Nghé An e6 dtte thanh minh ra doi. Thanh xuan mot dang anh hing Tai danh néi tiéng khap ving tréi Nam, Hoae maa la: Duong vé xit Nghé nghia tinh Song Lam nui Quyét dja linh bao doi Tam Ky Mé Hac la noi Dén tho lang m6 doi doi kh6i huong. Dén tho Hoang Mudi tai Nghé An la én Xuan Am 6 xa Hung Thinh, huyén Hung Nguyén, toa lae trén mét vung dat son thiy hitu tinh. én con ¢6 tén chi la ‘M6 Hae linh tu (dén thiéng Mé Hac) do thé dat ¢ day gidng hinh mé chim hac — thit chim quy, dep thuong dang tugng trung cho su song lau. Trude mat dén (hueng FR = 50.496 THANG 6 NAM 2018Nam) la dong Lam nhu mét dai lua trai rong, quanh nam thuyén be tap nap nguge xuéi. Quanh dén la song Cén Moc won khtic, hai bén be séng la déng hia bat ngat. Phia sau 1a niti Ding Quyét & Phugng Hoang ‘Trung Dé voi nhimng di tieh lich sit, nhung rig thong, bach dan bat ngan tuoi tot. Dén ndm cach trung tam thanh pho Vinh Khoang 2km dung chim bay. Dén von duge xay dig vao nam Gidp Tuat doi vua Lé Than Tong (1634), Trai bao théi gian, chién tranh va bdo lut hniy hoai, ngéi dén da bi hu héng. Nam 1995, thé theo nguyén vong cia nhan dan, duge suf déng ¥ cua cae cap chinh quyén va su chi dao cia nganh chite nang, ngoi dén da duge phuc hoi, ton tao trén eg sé khung nha eu gom Thuong dién, Ha dién, Ta vu, Haw vu, dai Cita triing, dién Co Chin va khu lang mo Hoang Mudi nm @ phia dong céch dén khodng 100m. Trude eéng dén co nam cau adi. Xin tuyén chon hai cau ca nggi cong dite Hoang Muoi héa than vao mét vi tuéng nha Lé: Sinh bat hu sinh, sinh nghia dém/ Te thay vo tu, tu trung can SRE, LRA EE RSE FEBAT (Song chang song thita, song ding cdm vi nghia/ Chét khong chét uéng, chét can dam vi trung); Lé triéu hién hach trung luong tuéng/ Nam quée phuong danh thuong dang than 2°ARB2RG/ DHS £34 (Triéu Le hién hach trung hong tuéng/ Nude Viet thom danh thugng dang than). Cau déi nay cung duge dé 6 cong vao m@ Hoang Mudi. Ngoai canh dep ky thu, tar lau doi dén da noi tiéng linh thiéng. Dén thé quan Hoang Mui theo tin nguong Dao Mau. Ngoai ra con the ede vi: Thanh Mau, Bat Hai Long Vuong, Song Déng Ngoc Nw, Bén Canh Thanh Hoang, Vi Quée Cong Thai Béo Phuc Quan Cong, Phu Quéc ‘Thugng Tuéng Quan Nguyén Duy Lac. Nam 2002, dén da duge UBND tinh Nghé An xép hang Di tich lich siz van héa cap tinh. Hang nam dén co 2 ngay 1é ho chinh: vao ngay ram théng 3 Am lich: 1é hoi rude séie; ngay 10/10 Am lich: 18 hoi gi ‘ong Hoang Mui. Day 1a cac 16 h@i lén, thu hit khach thap phuong trén cd nude vé tham du. Nguoi Nghé An truée day khong cho Hoang Muti la con cia vua Bat Hai Dong Dinh ma ong la dite Thanh Ca, mot nguéi co ho tén that la Nguyén Duy Lac (1618 — 1699) c6 cong én giuip triéu dinh Lé Trinh dep gide, duge phong Dé chi huy st, Minh Nghi tudng quan. Theo tai ligu cia Vien Han Nom, than tich cia lang Xuan Am, téng Yén Dé, phui Hung Nguyén (nay thude xa Hung Thinh, huyén Hung Nguyén) ky higu AE bU/6, Ngai mat ngay mat ngay 22/2 nam Ky Méo, di vua Lé Hy Tong (1699). Trude khi mat, Ngai eting thon lang 100 quan tién va 2 mau rung. Nhan dan mén dite va so uy ngai ton lam hau than va th phung huong khéi hang nam. Than chi Ngai trong dén ghi: Tien td thang quan dinh chin tién hiéu, dac tién phu quée thuong twong quan cém y vé than vu, gia phong Duc bao trang hung linh phi ton than MARES BIE AIS, 5M bis SR MMR MAME RBA ‘Tai Ha Tinh, Hoang Mudi duge tho & dén Thanh Mau, tai xa Xuan Héng, huyon Nghi Xuan ¢ ngay tren ve duong qudc 10 L cach thanh pho Vinh khong 10km, qua cau Bén Thuy di vao thanh pho Ha Tinh. Dan gian quen goi 1a Dén Cui di von dén c6 tiéu dé 1a Thanh Mau chi te BS 243 thé chia Ligu Hanh. Ong Hoang Muoi duge thd 6 cung ng vi, nhung nhan dan dia phuong va ca khach thap phuong van chi xem la dén Hoang Mui. Ho dén Ié bai Ja chi cu Ong Hoang Muéi. Dén nim tua minh trén mai Bac mii Ngd Ma cia day Héng Linh, noi Hong Linh vuon minh sa vao Lam Giang tao nén mot ving non nude hdtu tinh. Toa dign cao dan theo thé nui uy nghiém, duéng bé trong ngit ngan mau xanh ctia rimg cay ¢6 thu, ngodnh mat ra song Lam, tao nén mot khéng gian huyén ao, linh thiéng. Dén da duge xép hang di tich Lich sti - Van héa ep Qué gia (quyét dinh s6 57/QD — VH ngay 18-1-1993), Hang nam ¢ dén Cui ¢6 3 ngay dai lé: ngay 3-3, Am lich gid Dic Thanh Mau Liéu Hanh; ngay 20-8 Am lich gid Due Thanh Trin (Hung Dao Dai Vuong); ngay 10-10 Am lich ite Hoang Mui. Dan gian xit Nghé c6 cau: Thang 8 gié cha, thang 3 gié me chinh bat nguén tit cdc ngay gid nay! ning nhwt cée dén, phi khac tho chia Liéu, ede vi quan, c6, cau duge tho déu Khong c6 suf tich hay than pha, chi duge ton vinh qua eae bai hat van theo nhung cong thite w6e 1é chung chung. Quan ching thudng ¢6 khuynh huéng déng nh: vi nay v6i nhwng nhan vat lich sit hoac cae than thanh khde gan gai véi ngudi dan dia phuong. Quanh ving cho Cui ngudi dan cho ong Hoang Mu@i chinh 1a Le Khoi (? - 1447), ngudi lang Lam Son, huyén Luong Giang (nay thude huyén Tho Xuan, tinh ‘Thanh H6a), chau goi Lé loi bang chu, 1a vi tuong gidi c6 cong lon dep giae Minh, gide SO 496 THANG 6 NAM 2018FuS Dan Ci (Nght Xun, Ha Th) Chiém Thanh, ttmg lam Dée train Nghé An (1443), Ong mat 6 chan nui Long Ngam cudi day Nam Gidi (thuge huyén Thach Ha), duge ton la Chiéu Trung D va lap dén thé 6 46 goi la dén C Dén thé ong 1a mot trong 4 dén lén & xit Nghé. Lai c6 thuyét noi Hoang Mui chinh la Ly Nhat Quang, hoang tit thit 8 cia vua Ly Thai Té, tomg lam Tri chau Nghé An doi Ly Thai Tong (6 ngoi 1028 — 1054). Ong tig gitip vua Chiém dep loan, dan trong ay thé éng duéi chan nti Tam Toa. Sau éng vé mat d Qua Son (nay thude huyén D6 Luong, Nghé An). Dén the ong goi la dén Qua, cing 1a mét trong 4 ngoi dén lén & xtt Nghé. Con mt gid thuyét mia cho Hoang Mui chinh 1a Nguyén Xi (1396 - 1465), bac dai cong than khai quée qué & lang Thuong Xa, huyén Chan Phic (nay la xa Nghi Hop, huyén Nghi Loc, Nghe An) gitp Lé Loi chéng quan Minh, giip céc dui vua Thai Té, Thai Tong, Nhan Tong, Thanh Tong xay dung dat nude. Sau khi ong mat, dan Nghé An lap dén tho va suy ton ong la Die Hoang Musi, coi 1a con vua Long Hai Dong Dinh dau thai vao Nguyén Xi gitip dan dep gide, xay dung cude séng phon vinh. Vay thuc chat Hoang Musi la ai? Theo GS Va Ngoc Khanh: “Day la mét hign tugng lich st hoa, dia phuong hoa vé ong Hoang Musi tren dat Ngh¢ An. That ra Ong la mét nhan vat huyén thoai, la con Than Nuée Long Vuong, gn véi van hoa bién, nhung da duge mang lich sit tran gian, da thanh than trong lich sti (doi nha Ly, nha Lé), than 6 dia phuong (thai Trinh Nguyén). Nhan dan ta da khong chap nhan than d nhuing edi xa xdi nao, ma chi thay do la vi than trong dai sng cia minh"® Cung theo GS. Vu Ngoc Khanh, bai van hau gia Hoang Mudi mo ta chi tiét ong 06 tinh cach rat hgp véi phong cach va tam ly ke si xtt Nghé. Do la con ngudi khong mang danh Igi, yéu thién nhién phong nguyét, ham thich van chuong, biét say cai dep, tinh ti lang man nhut cdc thi hao Nguyen Du, Nguyén Cong Trit, lai cé nét_phong Khodng nghich ngom nhy mi si Hé Xuan Huong. Ong vita ¢6 tai danh giac: Guom thiéng chong dat chi tréi Danh Dong dep Bac viée ngoai binh nhung. vita ¢6 kha nang én dinh cudc sng cho nan dan} Dung nén dite Thuan, nhan Nghiéu Song yen, bién lang som chiéu thanh thot Déng thi’ Ong con la nha tho, nha nghién citu chung ca Dao gido lan Phat giao Tho tién mot tui, Phat kinh tram to. Va rat dae biét, ong la mot chang trai lang man: Lén nui réi lai xuding dé, Duéi trang ludng nhing dung ngoi ngdin ngo. Vao rig hai ld dé tho Cay déi cénh nhan tin dua toi ngudi. Ngudi day 1a ai? La nhung giai nhan da timg say dm ong Hoang Mui, ong khong con la Thén Thanh gi cao xa nia, ma la ngudi dé thuong, dé nhé cho ede ban tri am & chon trén gian nay: Thé gian nh miéng Hoang Mud, Nhé khan Hoang chit, nho loi Hoang ban. Va thong thudng, ong Hoang Muti cung t6 ra tinh tif, e6 pha chit tinh nghich duyén dang: Gae Dang muon gié xuan dura, Xui long quan tit dé tho hao edu Nam ba tién mt theo hu, Tram hoa cai toc, nhiéu tau vat vai. Ta co cdm tuéng nhu gap 6 day con nguéi xt Nghé hao hoa Nguyén Cong Tri: “Got sen theo ding dinh mt di di, but cting nute eudi Ong ngat nguéng...” . Co le dé la nhuing chi tiét sat voi con ngudi xtt Nghe, khong thay & cée “Hoang ti” hay cée “Quan én” khéc, nén ong Hoang Muti von duge quen biét vai tin nguong Tit phi da tré nén cang than thiét hon”. Tin ngudng Tit phi xem Mau Liéu Hanh 1a ba Mau cao nhét ctia cae ba Mau “t0i linh chi linh” 882 (Cau doi ¢ phu Tay H6 Ha Noi, mot trung tam tho Mau noi tiéng). Bai cung Thap nhi Hoang Ti van co cau: Ong Mudi tran thi Nghé An, 56 50 496 THANG 6 NAM 2018O huyén Thién Ban lam quan Phu Giay. Phu Gidy 6 day la phi dién tho Thanh Mau Liéu Hanh huyén Thién Ban (nay la huyén Vu Ban, Nam Dinh) tuong truyén 1a qué huong Thanh Mau Liéu Hanh. Phi Giay cing véi Phi Tay Hé (Ha Noi) due xem la 2 noi tha Mau néi tiéng. Ong Hoang Mubi due Thanh Mau phai vao Nghé An coi sée phan tam linh é xit nay. Cae vi Ly Nhat Quang, Lé Khoi, Nguyén Xi, Nguyén Duy Lac, ngudi la hoang ti, ngudi 1a quan trigu dinh, ngudi qué xi Nghé, ngudi qué o noi khée nhung tat ed déu timg lam quan & xu Nghé va déu gan bé mat thiét, c6 nhiéu cng lao véi vai nhan dan noi day nén duge ‘moi nguéi ton vinh ther phung va tré thanh niém ty hao etia ho. Cac vi déu 4a héa than thanh Thanh Hoang Muoi tu hic nao cung la diéu dé hiéu. Mot diéu dang chu y 1a thoi diém xay dug dén Hoang Muoi é Nghe An: nam 1634. Day la khodng thei gian viée ton vinh Thanh Mau Liéu Hanh dat dén dinh cao. Thanh Mau chinh 1a mot ngu’i e6 that ~ mét nguai con gai d Ké Gidy huyén Thién Ban, sinh nam 1557, mat nam 1587 da tro thanh nang Gidng Tién (von la dé nhi tién chia Quynh Hoa pham toi dénh v6 chen ngoc bi Ngoc Hoang day xuéng tran gian). Nang da tig gap go Trang Bung — Phing Khac Khoan (1528 ~ 1613) 6 xtt Lang nam 1597 ~ 1598, réi xuéng hoa the véi trang sau thoi gian cu di sit vé (1598 — 1607). Chuyen nay vé sau da duge Hong Ha nt si Doan Thi Diém (1705 - 1748) chép trong sach Truyén ky tan pha (8238138. (Xem them: Va Ngoc Khanh ~ Ngo Dute Thinh: Tur bat t#Nxb VEDT, Ha N6i, 1990). Day cing la thoi diém Dao gido, nhat la Dao gido dan gian va Phat giao phat trién manh mé, bd xa thoi ky Nho gido doc ton Le so, ma din cao 1a thoi vua Lé Thanh Tong (1460 — 1497). Diéu nay hoan toan pho hgp véi tam linh cu dan néng nghiép lia nude ngudi Viet néi chung va ngudi xt Nghé noi riéng la ton trong phu nd, céi mé, bao dung, du tu tuéng gi, ton gido, tin nguong nao cing sdn sang chap nhdn, mién 1a n6 khong vi pham loi ich quée gia va khong xtc pham dén nén van hoa dan téc. Hon ntta, day lai 1a m@t tin nguong, mgt tén gido so khai ban dia gan bo mat thiét véi cu dan xit Nghe — mot ving dat ¢6. Day cing la théi diém ng gidi lén ng6i, théi dai cia cdc Mau, thoi dai nit gidi la ngudi lam chui cde cha dén miéu mao cé nét giéng nhu tinh hinh hién nay. Dén Hoang Mudi da ¢ Ngh¢ An hay 6 Ha Tinh déu thé nhiéu vi Thanh, vj Than thé hién tinh da than, tinh cong déng. Cu dan trong va ngoai tinh, trong va ngoai nude dén dén Hoang Musi chac chan nhiéu nguéi trong 36 ho khéng e6 nhu du tim vé nguén géc vi than nay. Hang nam, ho no mite di 1é dén vi ho vita c6 nhu edu tam linh té long biét on, kinh ngudng cac vi than ho quée ti din va mong duge phw hd, vita cé nhu cau gidi tri thudng thite cdnh dep son thiy hitu tinh ciia mét ving qué thién nhién va con ngudi déu day site quyén ra, mot vung qué gidu trayén thdng lich sti van héa hao hing véi lam vién Ding Quyét va di tich Phugng Hoang Trung Dé (11). CHU THICH: 1. Xem thém: Ngo Bite Thinh (CB): Dao ‘Méu 6 Viet Nam (2 tap), Nxb Van hoa — Thong tin.11.1996, Hau bong (hay con goi hau déng, len déng) la mot nghi thuic khong thé thiéu trong trong tin ngwong Tet phi, tin nguéng the Dice ‘Thanh Tran. Vé ban chat la nghi thite giao tiép v6i than linh théng qua eée éng déng, ba ding Dao Mau, Ngudi ta tin ring ede vj than linh e6 thé nhap linh hén vao than xac cée 6ng déng, ba éng trong trang thdi tam link thang hoa, ngay ngat, nhiim phan trayén diét tri¢ ta ma, chita enh, ban phiic, ban Ide cho con nhang, dé tt 2, 8, 6, 7. Vial Ngoc Khanh: Di tich Hoang Muéi Nghé An trong sich Nghé An di tich danh thang. Sé Van hoa Thong tin Nghé An xuat ban , 2001,, tr.182-140. 4. Ninh Viét Giso: Tue thé thén & than tich Vghé An, Sa Van héa Thong tin Nghé An, 2000., tr.262. 5. O cung tho Hoang Mui c6 mét vé cau d6i chit Han dang chi ¥: Qua gid héa, tin gid thin, vj ligt Nam bang tur bat 2-2 tb#-& 99, (51 50 % (Cai da qua la hoa, cai con Iai la thén, vi tri (tia Ngai — tie Thanh Mau Ligu Hanh) 6 nue ‘Nam duge xép trong hang tir bat). Tit bat chi bén {bat tit €6 1a Due Thanh Tin, Chit Dao Té, Bite ‘Thanh Giong, Die Thanh Mau Ligu Hanh, (Xin xem: Vu Ngoc Khanh ~ Ngo Die Thinh: Tir bat tui, Nxb VDT, Ha Noi, 1990). Sach Cau doi xit Nghé cia Hoi van nghé dan gian Nghé An, Tap 2, tr. 162 dich vé trén la: Cau héa dy! Thin con ay! Ninic Nam ede Ngai 1a t bat chuea chuéin xéc; lai chai thieh tit bat tut: 4 vi khong chét: Phat, Thanh, ‘Than, Tién la nham lan dng tiée! 8, Dén ther vua Quang Trung ~ anh hiing din toe vi dai co qué gée & Himg Neuyén, Nghé An trén dinh neti Quyét 6 d6 cao 97m so vei mue muse bign da duge khanh thanh tir ngay 7/5/2008. Dén nay da ¢6 dung nhua lén thing chinh ign, c6 bai 45 xe phye vu khéch tham quan du lich, 50.496 THANG 6 NAM 2018