Podstawy analizy niepewności

pomiarowych (I Pracownia Fizyki)

Piotr Cyganik
Zakład Fizyki Nanostruktur i Nanotechnologii
Instytut Fizyki UJ
Pok. 247
Tel. 012-663-5838
e-mail: piotr.cyganik@uj.edu.pl

1
 Co to jest błąd pomiarowy?
wynik pomiaru wartość prawdziwa

Błąd pomiarowy = xi – x0

a) błąd przypadkowy x
nie skorelowane błędy eksperymentatora,
szumy układu pomiarowego, zakłócenia

b) błąd systematyczny
Systematyczna różnica pomiędzy kolejnymi
x
pomiarami a wartością prawdziwą

c) błąd gruby x
Drastycznie duża różnica pomiędzy pomiarem i wartością
prawdziwą wynikająca np. ze złego odczytu lub zapisu pomiaru
2
Piotr Cyganik 2008
 Co to jest błąd pomiarowy?
wynik pomiaru wartość prawdziwa

Błąd pomiarowy = xi – x0

a) błąd przypadkowy x
nie skorelowane błędy eksperymentatora,
szumy układu pomiarowego, zakłócenia

Przykład: Pomiar okresu drgań wahadła za pomocą stopera

Dokładność pomiaru stopera

0.01 s

Czas reakcji człowieka

~0.2 s
(ma charakter przypadkowy)

3
Piotr Cyganik 2008
 Co to jest błąd pomiarowy?
wynik pomiaru wartość prawdziwa

Błąd pomiarowy = xi – x0

b) błąd systematyczny
Systematyczna różnica pomiędzy kolejnymi
x
pomiarami a wartością prawdziwą

Przykład: Pomiar okresu drgań wahadła za pomocą sekundnika

Dokładność pomiaru sekundnika

1s
(mała dokładność podziałki czasu
da wyraźne i systematyczne przesuniecie
wyniku w stosunku do wartości prawdziwej)

Czas reakcji człowieka

~0.2 s
4
Piotr Cyganik 2008
 Co to jest błąd pomiarowy?
wynik pomiaru wartość prawdziwa

Błąd pomiarowy = xi – x0
c) błąd gruby x
Drastycznie duża różnica pomiędzy pomiarem i wartością
prawdziwą wynikająca np. ze złego odczytu lub zapisu pomiaru

Przykład: Pomiar czasu za pomocą stopera

Odczyt 239 s. zamiast 2 min. 39 s.

5
Piotr Cyganik 2008
 Co to jest niepewność pomiaru ?
„Wyrażanie Niepewności Pomiaru. Przewodnik”. Warszawa, Główny Urząd Miar 1999.

Niepewność pomiaru jest związanym z rezultatem pomiaru parametrem,

charakteryzującym rozrzut wyników, który można w uzasadniony sposób przypisać
wartości mierzonej.

Mamy dwa generalne podejścia do oceny niepewności pomiarowych

TYP A TYP B
Podejście statystyczne Podejście deterministyczne

statystyczna analiza danych w przypadku braku możliwości

pomiarowych stosujemy do błędów statystycznej analizy danych
przypadkowych i odpowiednio wykonujemy pewne oszacowanie -
dużej liczby pomiarów stosujemy do błędów systematycznych i
pojedynczych pomiarów

6
Piotr Cyganik 2008
 Niepewność bezwzględna, względna
i procentowa ?

niepewność bezwzględna

niepewność względna

niepewność procentowa

7
Piotr Cyganik 2008
 Typ A: Statystyczna analiza danych pomiarowych
Niepewności przypadkowe opisane są rozkładem prawdopodobieństwa typu
Gaussa (normalnym).

to jest rozkład w postaci unormowanej

punkt przegięcia ∞

∫ ϕ ( x)dx = 1
krzywej

−∞
x – wartość mierzona
x0 – wartość oczekiwana

σ– odchylenie standardowe
(miara niepewności pojedynczego
pomiaru)

Ponieważ w praktyce laboratoryjnej wykonujemy zawsze skończoną liczbę pomiarów

to parametry rozkładu Gaussa możemy jedynie estymować !
8
Piotr Cyganik 2008
 Typ A: Statystyczna analiza danych pomiarowych
Przykład: analiza 94 wyników (duża statystyka!) pomiaru prędkości
rowerzysty w postaci histogramu
dokładności przyrządu pomiarowego
18

Dzielimy wyniki na przedziały

16
szerokości odpowiadającej
14 dokładności przyrządu pomiarowego)

12
Liczba pomiarów

10

4.8 5.0 5.2 5.4 5.6 5.8 6.0 6.2 6.4 6.6 6.8 7.0 7.2
v (m/s)

9
Piotr Cyganik 2008
 Typ A: Statystyczna analiza danych pomiarowych
Przykład: analiza 94 wyników (duża statystyka!) pomiaru prędkości
rowerzysty w postaci histogramu
18 dopasowana krzywa Gaussa (nie unormowana)

16

14
A ⎛ ( x − x0 ) 2 ⎞
ϕ ( x) = exp⎜⎜ − ⎟
⎟
12
σ 2π ⎝ 2σ 2 ⎠
Liczba pomiarów

10

8
Estymujemy
6
parametry x0 i σ wprost
4 z dopasowania

4.8 5.0 5.2 5.4 5.6 5.8 6.0 6.2 6.4 6.6 6.8 7.0 7.2
v (m/s)

x0 - σ x0 + σ

x0 wartość oczekiwana 10
Piotr Cyganik 2008
 Typ A: Statystyczna analiza danych pomiarowych
Dla mniejszych statystyk (np. 10-30 pomiarów) nie jesteśmy w stanie dopasować rozkładu
Gaussa i uzyskać w ten sposób oszacowanie parametrów x0 i σ.
Możemy jednak zawsze posłużyć się następującymi przybliżeniami tych wartości:

Estymatorem wielkości oczekiwanej x0 jest średnia arytmetyczna:

x0

Miarą niepewności pojedynczego pomiaru jest jego odchylenie od wartości średniej

(estymator odchylenia standardowego):

11
Piotr Cyganik 2008
 Typ A: Statystyczna analiza danych pomiarowych
Estymatorem niepewności wyniku pomiaru jest odchylenie standardowe
średniej arytmetycznej:

wielkość można zmniejszać zwiększając liczbę

pomiarów !!!

Tak obliczoną niepewność interpretujemy następująco: wykonując kolejną serie

n pomiarów i obliczając średnią wartość wielkości x, możemy tę wartość znaleźć w przedziale
z prawdopodobieństwem 0.683.

Interpretacja taka jest równoznaczna ze stwierdzeniem, że wartość rzeczywista mierzonej

wielkości x mieści się w tym przedziale z prawdopodobieństwem 0.683.

12
Piotr Cyganik 2008
 Typ A: Statystyczna analiza danych pomiarowych
Dla bardzo małych serii pomiarowych ≤ 10 odchylenie standardowe średniej
arytmetycznej daje zaniżoną wartość niepewności wyniku:
Ten poziom ufności stosujemy
w analizie pomiarów I prac.

α=0.68
n 28 α=0.95 α=0.99
2 1.837 12.706 63.657
-współczynnik Studenta 3 1.321 4.303 9.926
4 1.197 3.182 5.841
5 1.141 2.776 4.604
- liczba pomiarów
6 1.11 2.58 4.032
7 1.09 2.447 3.707
- poziom ufności 8 1.077 2.365 3.5
prawdopodobieństwo z jakim 9 1.066 2.306 3.355
wyznaczony przedział
10 1.059 2.252 3.25
x − t n ,α S x , x + t n ,α S x
zawiera wartość rzeczywistą mierzonej wielkości
13
Piotr Cyganik 2008
 Typ B: Brak możliwości statystycznej analizy danych
Dla błędów systematycznych lub pojedynczych pomiarów możemy
stosować niepewność maksymalną (nazywaną także graniczną)

x
Rozkład Gaussa

x0 − S x x0 + S x
niepewność standardowa
(TYP A)

x0 − ∆x niepewność maksymalna x0 + ∆x
(TYP B)

φ(x) Rozkład jednorodny (unormowany)

wszystkie wyniki pomiarów są zawarte w przedziale
x0 − ∆x, x0 + ∆x
1
2∆x0

x
x0
x0 - ∆x x0 + ∆x 14
Piotr Cyganik 2008
 Całkowita niepewność pomiarowa (Typ A + Typ B)

Całkowita niepewność pomiarowa zawiera zarówno niepewności

przypadkowe jak i niepewności systematyczne.
Mamy dwa możliwe podejścia:

Włączenie niepewności maksymalnej Włączenie niepewności standardowej

do analizy statystycznej do analizy deterministycznej

S x = Sx
2
+ (∆x )
1 2 ∆x MAX = ∆x + 3S x
3

15
Piotr Cyganik 2008
 Pomiar bezpośredni i pośredni
a
b

Prosty przykład:

c Obiekt pomiaru – prostopadłościan (a, b, c)

Pomiar pośredni:
Pomiar bezpośredni: pomiar objętości
pomiar wysokości (c) prostopadłościanu
prostopadłościanu V = abc

16
Piotr Cyganik 2008
 Niepewność w pomiarach pośrednich – propagacja
błędów statystycznych.
a Prosty przykład:
a Jaki jest błąd pomiaru objętości V sześcianu
jeśli ustaliliśmy, że błąd pomiaru długości a = x wynosi ∆x?
a
y styczna dy/dx
a x 1200

V y 1000
∆y

y = f(x) = x3 800
V (cm )
3

V = y = f(x) = x3 600
funkcja y = x3
dy 400
∆y = ∆x
dx 200

0 ∆x

0 2 4 6 8 10 x
x (cm) 17
Piotr Cyganik 2008
 Niepewność w pomiarach pośrednich – propagacja
błędów statystycznych.

Ogólna postać niepewności dla funkcji wielu zmiennych

TYP B TYP A
Podejście deterministyczne Podejście statystyczne

y = f ( x1 , x 2 ,...x n ) y = f ( x1 , x 2 ,...x n )

y = f ( x1 , x 2 ,...x n ) y = f ( x1 , x 2 ,...x n )

∂f ∂f ∂f
2 2 2
∆y = ∆x1 + ∆x 2 + ... + ∆x n ⎛ ∂f ⎞ ⎛ ∂f ⎞ ⎛ ∂f ⎞
∂x1 ∂x 2 ∂x n ⎜
Sy = ⎜ ⎟ ⎜
S x1 ⎟ + ⎜ ⎟ ⎜
S x 2 ⎟ + ... + ⎜ S x n ⎟⎟
⎝ ∂x1 ⎠ ⎝ ∂x 2 ⎠ ⎝ ∂x n ⎠

18
Piotr Cyganik 2008
 Zapis niepewności

•Podaje się tylko dwie cyfry znaczące estymatora niepewności . Liczymy co

najmniej trzy i zaokrąglamy zawsze do góry.

•Wynik pomiaru obliczamy o co najmniej jedno miejsce dziesiętne dalej niż

miejsce dziesiętne, na którym zaokrąglono błąd, a następnie zaokrąglamy wg.
normalnych reguł do tego samego miejsca dziesiętnego, do którego
zaokrąglono błąd.

Notatki

Sprawozdanie

Zapis
nieprawidłowy
19
Piotr Cyganik 2008
 Porównywanie wyników

1) porównanie z wielkością tablicową

warunek zgodności

gdzie k = 2 wg. ISO

2) porównanie dwóch zmierzonych wielkości

warunek zgodności

20
Piotr Cyganik 2008
 Rysowanie wykresów

Poprawnie Błędnie

21
Piotr Cyganik 2008
 Regresja liniowa – dopasowywanie
prostej do zbioru punktów doświadczalnych
Problem:
poprowadzenie prostej y = a·x + b jak najlepiej dopasowanej do zbioru punktów
doświadczalnych (y1x1, y2x2, …,ynxn) i znalezienie parametrów a i b oraz ich
niepewności (Sa i Sb).

Metoda analityczna:
Metoda najmniejszych kwadratów polegająca na takim doborze parametrów a i b aby
zminimalizować sumę kwadratu różnicy pomiędzy odciętą punktu pomiarowego i
odpowiadającym mu punktem dopasowywanej prostej.
n 2

∑ [y − (ax + b )]
i =1
i i = min

n n n
n
n∑ xi y i −∑ xi ∑ y i
n n

n
∑ yi2 − a∑ xi yi − b∑ yi
Sa = ⋅ i =1 i =1 i =1
a= i =1 i =1 i =1
n−2 C
C
n n n

∑ y i −a ∑ xi ∑x 2
i
Współczynnik korelacji
n n n Liczymy używając
b= i =1 i =1
Sb = S a i =1
n∑ xi y i −∑ xi ∑ y i
n n odpowiedniego
r= i =1 i =1 i =1

gdzie CD oprogramowania
2 2
r ≤1
n
⎛ n ⎞ n
⎛ n ⎞
C = n∑ xi2 − ⎜ ∑ xi ⎟ D = n∑ y i2 − ⎜ ∑ y i ⎟ im r bliższe 1 tym
i =1 ⎝ i =1 ⎠ i =1 ⎝ i =1 ⎠
lepsze dopasowanie !
22
Piotr Cyganik 2008
 Regresja liniowa – linearyzacja nieliniowych
zależności funkcyjnych.
Przykład:
Zmiana napięcia w czasie w trakcie rozładowywania kondensatora
A.Zięba, Pracownia Fizyczna WFiTJ, 2002

U(t) = U0exp(-t/τ)

20 40 60 t [ms]

ln(U) = lnU0 – t/τ

y = b + a·x

23
Piotr Cyganik 2008
 Kilka praktycznych uwag - podsumowanie:

1. Przed przystąpieniem do analizy błędów proszę zastanowić się jakiego

rodzaju błędy mają kluczowe znaczenie statystyczne (szumy, czas i sposób reakcji
eksperymentatora) czy systematyczne (dokładność przyrządu pomiarowego).
Proszę porównać ich wielkość.

2. W znakomitej większości przypadków pomiary na I Pracowni opierają się na

zaledwie kilkukrotnym pomiarze danej wielkości dlatego konieczne jest
wykorzystanie wsp. Studenta (poziom ufności 0.95) lub oszacowanie błędu
maksymalnego (w zależności od charakteru błędu – patrz punkt 1).

3. Uzyskany wynik pomiaru należy sprawdzić poprzez 1) sprawdzenie zgodności jednostek

2) porównanie z jakimś odniesieniem literaturowym

4. Uzyskaną wartość niepewności wyniku należy koniecznie przedstawić jako

niepewność względną tak aby uniknąć „genialnych” wniosków w postaci:
pojemność C = 100 µF ± 10mF gdzie względna niepewność jest = 10000% wielkości mierzonej

5. Wykresy związane z opracowanie danych pomiarowych można dokonywać tylko

przy użyciu komputera (np. w programie Origin).

6. Sprawozdania powinny być przygotowywane w edytorze tekstu – ma to dwie praktyczne

zalety: 1) Ułatwia poprawę i dyskusję z prowadzącym ćwiczenie 2) Umożliwia nauczenie
się płynnego korzystania z edytora – niezbędne w przyszłej pracy niezależnie od
wybranego zawodu.
24
Piotr Cyganik 2008
 Literatura

1) I Pracownia fizyczna , red. A.Magiera, OWI Kraków 2006

2) H. Szydłowski, Pracownia fizyczna, PWN Warszawa 1999

3) A.Zięba, Postępy Fizyki, tom 52, zeszyt 5, 2001, str.238-247

25
Piotr Cyganik 2008