o

nli
ne
T
οδι
κτ
υακ
όπε
ριο
δικ
όγι
ατο
νπα
ιδα
γωγ
ότο
υσή
μερ
α.

2
020
:Ει
κόν
εςαπ
όελ
λην
ικάσ
χ ο
λεί
α
1
οΠε
ιρα
ματ
ικ
όΔη
μοτ
ικ
όΣχολ
είοΑλε
ξαν
δρο
ύπο
λης

Δι
αδι
κτ
υακ
ήέκ
δοσ
η
h
ttp
:/
/n
eos
pai
dag
ogo
s.o
nli
ne
2
5οΤ
εύχος
,Νοε
μβρ
ίου2
020
I
.
S.
S.
N.
:22
41-67
81
 66/615

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στη διαχείριση της απώλειας

και του πένθους των παιδιών στο σχολικό πλαίσιο

Χαρίση Δήμητρα
Εκπαιδευτικός Π.Ε.70, Μ.Δ.Ε. στις "Επιστήμες της Αγωγής", haridimi10@gmail.com

Περίληψη

Η διαχείριση της απώλειας και του πένθους είναι ένα δύσκολο και ευαίσθητο θέμα, που
παραμένει ακόμα και σήμερα ταμπού για την ελληνική κοινωνία. Η σιωπή γύρω από
το θέμα του θανάτου συμβάλει στην αύξηση του άγχους και της ανασφάλειας στα παι-
διά. Ο τρόπος με τον οποίο τα παιδιά βιώνουν το θάνατο ενός αγαπημένου τους προ-
σώπου επηρεάζεται σημαντικά από τη στήριξη που τους παρέχει το κοινωνικό τους
περιβάλλον. Η ετοιμότητα των εκπαιδευτικών παίζει καθοριστικό ρόλο στη μείωση της
πιθανότητας εμφάνισης χρόνιων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στο παιδί που θρηνεί.
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση της θεωρητικής προσέγγισης των
εννοιών της απώλειας και του πένθους, η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο αντι-
λαμβάνεται το παιδί το θάνατο ανάλογα με το επίπεδο της γνωστικής του ανάπτυξης
και ο ρόλος που αναλαμβάνει ο εκπαιδευτικός στη διαχείριση του πένθους.

Λέξεις-Κλειδιά: απώλεια, θάνατος, πένθος, σχολικό πλαίσιο

Εισαγωγή

Η έννοια της απώλειας και του πένθους

Ο όρος πένθος (bereavement) δηλώνει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το άτομο
που έχει υποστεί την απώλεια ενός σημαντικού του πρόσωπου με το οποίο είχε ανα-
πτύξει σχέση προσκόλλησης (Stroebe et al, 1998). Το πένθος συνδέεται με μία σειρά
από έντονες συναισθηματικές και σωματικές αντιδράσεις, είναι η «συνομιλία» του σώ-
ματος με την ψυχή με σκοπό το άτομο να αποδεχθεί το γεγονός, να επουλώσει την
«ψυχική πληγή» και να ξεπεράσει την απώλεια διατηρώντας τις αναμνήσεις. Είναι μια
διεργασία, ένας θεραπευτικός πόνος αλλά ταυτόχρονα και μια δεξιότητα ζωής. Μέσα
από το πένθος το άτομο βιώνει ένα πλήθος συναισθημάτων που τον βοηθούν στην προ-
σαρμογή στη μετά την απώλεια ζωή και την αποδοχή της νέας κατάστασης
(Hatzinikolaou, 2009).

Από την αναδίφηση της βιβλιογραφίας προέκυψε ότι το πένθος και ο θρήνος είναι δύο
έννοιες που συχνά συγχέονται. Ο θρήνος θεωρείται μια φυσιολογική και έμφυτη αντί-
δραση και αναφέρεται στις πρωταρχικές συγκινησιακές αντιδράσεις στην απώλεια, ενώ
το πένθος αναφέρεται στη διαδικασία αντιμετώπισης της απώλειας και του θρήνου και
στις κοινωνικές συνήθειες που περιβάλλουν το γεγονός (Λεονταρή, 2015). Το πένθος
είναι κοινωνικά καθορισμένο, καθώς αναφέρεται στην περίοδο μετά το θάνατο ενώ
αντίθετα ο θρήνος αποτελεί μια σειρά προσωπικών συναισθημάτων και εμπειριών που

____________________________________________________________________________________
ISSN: 2241-6781 ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΝΕΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ" 21ο Τεύχος Νοέμβριος 2020
 67/615

πρέπει το άτομο να περνά, ώστε να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα (Worden,

1996).

Για να γίνει κατανοητό πως τα παιδιά αντιλαμβάνονται την απώλεια και πιο συγκεκρι-
μένα το θάνατο ενός αγαπημένου τους προσώπου είναι σημαντικό να καταλάβουμε
πως κατανοούν την έννοια του θανάτου.

Η κατανόηση της έννοιας του θανάτου από τα παιδιά

Οι ενήλικοι πιστεύουν ότι τα παιδιά δεν είναι αρκετά εξοικειωμένα με την έννοια του
θανάτου. Κι όμως ο θάνατος συναντάται με διάφορους τρόπους στη ζωή των παιδιών.
Υπάρχει παντού, στα παραμύθια και τα βιβλία που μελετούν, στα παιχνίδια που παί-
ζουν, στις εκπομπές που παρακολουθούν στην τηλεόραση, ενώ είναι φορές που αποτε-
λεί γεγονός του άμεσου περιβάλλοντός τους. Κρίνεται απόλυτα φυσιολογικό το ενδια-
φέρον τους να κατανοήσουν το θάνατο, θέτοντας ερωτήσεις και αποτελεί δείγμα της
γνωστικής και συναισθηματικής τους εξέλιξης και σε καμία περίπτωση μακάβρια ενα-
σχόληση και ένδειξη καταθλιπτικής προδιάθεσης (Παπαδάτου & Καμπέρη, 2013).

Τα παιδιά κατανοούν το θάνατο με διαφορετικό τρόπο από ότι οι ενήλικοι, ανάλογα με

το επίπεδο της γνωστικής τους ανάπτυξης και την ηλικιακή φάση στην οποία βρίσκο-
νται (Λεονταρή, 2015). Αναλυτικότερα:

• μέχρι την ηλικία των τριών ετών το παιδί δεν αντιλαμβάνεται την έννοια του
θανάτου. Η μόνη οδυνηρή εμπειρία απώλειας είναι ο αποχωρισμός από τα αγαπημένα
του πρόσωπα και κυρίως από τη μητέρα του. Ωστόσο, αν και κατά τη βρεφική ηλικία
το γνωστικό του επίπεδο δεν του επιτρέπει να συνειδητοποιήσει την έννοια του θανά-
του, είναι ικανό να βιώσει το πένθος μέσα από τις αντιδράσεις θρήνου που εκδηλώνουν
οι άνθρωποι γύρω του (Tamm, 2003).
• Κατά τη νηπιακή ηλικία, μεταξύ τριών και πέντε ετών, το παιδί δεν κατανοεί
ότι ο θάνατος είναι ένα γεγονός οριστικό και μη αναστρέψιμο, ωστόσο αντιλαμβάνεται
την απουσία ενός σημαντικού του προσώπου (Σούλης, 2000). Για το παιδί της ηλικίας
αυτής η ζωή ακολουθεί μια κυκλική πορεία. Μετά την ζωή έρχεται ο θάνατος και μετά
τον θάνατο ακολουθεί ξανά η ζωή. Θεωρεί ότι ο θάνατος είναι μία κατάσταση μακρο-
χρόνιου ύπνου, ή ένα μακρύ ταξίδι όπου ο νεκρός κάποια στιγμή θα επιστρέψει γι’ αυτό
και τον αναζητά συχνά.
• Κατά την ηλικιακή φάση των πέντε έως επτά ετών, το παιδί συνεχίζει να θεωρεί
τον θάνατο ως αναστρέψιμο, όμως το επίπεδο της γνωστικής του ανάπτυξης του επι-
τρέπει να κατανοήσει μερικώς τη μονιμότητα του θανάτου. Παράλληλα, διακατέχεται
από αισθήματα ενοχής που προέρχονται από τις σκέψεις και τις επιθυμίες του προς τον
εκλιπόντα. Τα συναισθήματά του αυτά εκφράζονται μέσα από τις ζωγραφιές, το συμ-
βολικό παιχνίδι, αλλά και τις ερωτήσεις του για το θάνατο και τον τρόπο που συνέβη
(Malchiodi, 2003).
• Το παιδί ηλικίας επτά έως εννέα ετών, αρχίζει να κατανοεί ότι ο θάνατος είναι
ένα γεγονός οριστικό και αμετάκλητο, αδυνατεί όμως να πιστέψει ότι είναι κάτι που

____________________________________________________________________________________
ISSN: 2241-6781 ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΝΕΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ" 21ο Τεύχος Νοέμβριος 2020
 68/615

μπορεί να συμβεί στον καθένα ανά πάσα στιγμή. Αποκλείει τον εαυτό του από το εν-
δεχόμενο του θανάτου, γιατί πιστεύει ότι δεν είναι προσωπικός. Ενώ αποδέχεται το
γεγονός ότι ένας νεκρός οργανισμός δεν είναι δυνατόν να επανέλθει στη ζωή καθώς
διακόπτονται όλες οι λειτουργίες του, δέχεται ευκολότερα την ιδέα του θανάτου των
άλλων, και κυρίως των ηλικιωμένων, παρά του δικού του. Ακόμα, η σκέψη του περιέχει
μαγικά στοιχεία ώστε συχνά να πιστεύει ότι ο νεκρός μπορεί να το ακούει ή να το
βλέπει (Λεονταρή, 2006), ενώ φαντάζεται το θάνατο σαν ένα σκελετό, σαν φάντασμα
ή του δίνει δικές του μορφές.
• Τέλος, στην ηλικία των εννέα έως δώδεκα ετών, το παιδί αντιλαμβάνεται το
θάνατο σε όλες του τις διαστάσεις όπως και οι ενήλικοι. Ο θάνατος είναι πλέον προ-
σωπικός, αναπόφευκτος, οριστικός και παγκόσμιος. Προσπαθεί να διαχειριστεί τα συ-
ναισθήματα του υιοθετώντας αμυντικούς μηχανισμούς. Στην προσπάθειά του αυτή, εκ-
δηλώνει μια υπέρμετρη δραστηριότητα, γεγονός που είναι πιθανόν να παρεξηγηθεί και
να χαρακτηριστεί ως μια πομπώδη έκφραση εγωισμού (Wood, 2008). Έχει πλέον κα-
τανοήσει ότι ο θάνατος αφορά όλους τους ανθρώπους, αν και ακόμα δεν είναι ικανό να
χειριστεί με αποτελεσματικό τρόπο την εμπειρία της απώλειας (Dowdney, 2005).

Οι αντιδράσεις του παιδιού στην απώλεια

Οι αντιδράσεις του παιδιού στην απώλεια, επηρεάζονται από την ηλικία, το εξελικτικό
στάδιο, το φύλο και το είδος της σχέσης του παιδιού με τον εκλιπόντα (Λεονταρή,
2015). Ο Goodman (2006), υποστηρίζει ότι οι αντιδράσεις που θα εκδηλώσει το παιδί
στην απώλεια εξαρτώνται από:

• Τις συνθήκες του θανάτου,

• τις αντιδράσεις της οικογένειας,
• τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του παιδιού,
• την προσωπικότητα του παιδιού,
• τους παράγοντες κινδύνου που ήταν εκτεθειμένο το παιδί πριν την απώλεια,
• το είδος των σχέσεων που είχε με το άτομο που πέθανε
• την ύπαρξη πριν και μετά το θάνατο διαθέσιμων υποστηρικτικών δομών.

Οι Παπαδάτου και Καμπέρη (2013) στις παραπάνω αντιδράσεις συμπληρώνουν:

• τις προηγούμενες εμπειρίες απώλειας

• τη διατήρηση της ρουτίνας και της σταθερότητας στη ζωή του παιδιού
• τις πολιτισμικές επιρροές και θρησκευτικές πεποιθήσεις της οικογένειας

Ο θρήνος για το παιδί είναι μια μακροχρόνια διαδικασία χωρίς καθορισμένο τέλος και
αναβιώνει στα επόμενα εξελικτικά του στάδια. Έτσι, κατά τη νηπιακή ηλικία εκφράζει
τη λύπη του με έμμεσο τρόπο μέσα από μη λεκτικές δραστηριότητες όπως οι ζωγραφιές
και το παιχνίδι εξαιτίας της μειωμένης λεκτικής του ικανότητας. Παρατηρείται όμως
συχνά και αλλαγή στη συμπεριφορά του, μια παλινδρόμηση σε προγενέστερα στάδια
ανάπτυξης. Οι διαταραχές ύπνου είναι συχνό φαινόμενο καθώς το παιδί στην ηλικία

____________________________________________________________________________________
ISSN: 2241-6781 ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΝΕΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ" 21ο Τεύχος Νοέμβριος 2020
 69/615

αυτή έχει συνδέσει τον ύπνο με το θάνατο αλλά και οι επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες
κυρίως όταν δεν έχει την ευκαιρία να εκφράσει τα συναισθήματά του «μπλοκάροντας»
τις σκέψεις τους, ενούρηση, απώλεια όρεξης, ενώ εμφανίζουν και ψυχοσωματικά συ-
μπτώματα (Brown & Sourkes, 2010). Διακατέχεται από έντονο άγχος αποχωρισμού και
ανησυχεί μήπως χάσει και κάποιο άλλο αγαπημένο του πρόσωπο, ενώ δεν λείπουν και
αντιδράσεις δυσπιστίας προς το γεγονός.

Το παιδί της σχολικής ηλικίας αρνείται το γεγονός του θανάτου και κάνει χρήση του
μηχανισμού της άρνησης, η οποία συνυπάρχει με αντιστροφή του συναισθήματος.
Τόσο η άρνηση όσο και ο θυμός μπορεί να εκδηλωθούν με έμμεσους τρόπους, κυρίως
μέσα από το παιχνίδι. Και τα δύο συναισθήματα υποδηλώνουν έναν έντονο πόνο που
δυσκολεύεται να εκφράσει με λόγια και να διαχειριστεί (Kroen, 2007). Δεν αναζητά
στήριξη από τους συνομήλικους του πιστεύοντας ότι θα το απομονώσουν επειδή δια-
φέρει. Συχνά παρατηρείται το φαινόμενο της προσκόλλησης στον επιζώντα γονέα φο-
βούμενο ότι κάτι θα συμβεί και σε αυτόν (Λεονταρή, 2006). Η θλίψη και οι διεργασίες
του θρήνου προκαλούν αλλαγές στη σχολική του επίδοση, έλλειψη ενέργειας και πρω-
τοβουλιών. Το παιδί δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί στο υπό εκτέλεση έργο, είναι α-
πρόσεκτο και παρουσιάζει δυσκολίες μάθησης. Έχει παρατηρηθεί ότι το πιο συνηθι-
σμένο συναίσθημα που βιώνει είναι η θλίψη, που την εκφράζει με διάφορους τρόπους,
όπως οι διαταραχές στη συμπεριφορά ή η εσωστρέφεια (Stevens, et. al., 2010).

Αν και ο τρόπος με τον οποίο θα αντιδράσει το κάθε παιδί απέναντι στο θάνατο είναι
υποκειμενικός, είναι απαραίτητο να πενθήσει εγκαίρως το θάνατο του αγαπημένου του
προσώπου. Παρατηρείται ποικιλομορφία στις αντιδράσεις των παιδιών μετά την ανα-
κοίνωση του γεγονότος, από ακραίες και έντονες αντιδράσεις έως και πλήρη αδιαφορία
(Worden,2002). Αδιαμφισβήτητα όμως, η εξοικείωση με την ιδέα του θανάτου ως μέ-
ρος της ζωής του έχει ως αποτέλεσμα την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων
που συνδέονται με το γεγονός.

Η διαχείριση του πένθους στο σχολικό περιβάλλον

Το σχολικό περιβάλλον αποτελεί σημαντικό κομμάτι στη ζωή ενός παιδιού, είναι ο
χώρος στον οποίο θα επιστρέψει μετά από μια απώλεια αναζητώντας την ασφάλεια και
τη σταθερότητα, στοιχεία απαραίτητα για να συνεχίσει τη ζωή του. Μέχρι πριν λίγα
χρόνια επικρατούσε η λανθασμένη άποψη ότι ο ρόλος του σχολείου είναι να προετοι-
μάσει τον μαθητή μόνο για την ζωή και όχι για τον θάνατο, πιστεύοντας ότι κάθε παιδί
είναι αγνό και ανυποψίαστο, και δεν γνωρίζει τίποτα για το θάνατο ή για τις αρρώστιες
που απειλούν τη ζωή. Σύμφωνα με την παραπάνω άποψη, οι εκπαιδευτικοί έπρεπε να
αποφεύγουν να συζητούν θέματα σχετικά με το θάνατο και το πένθος καθώς θεωρού-
νταν δυσάρεστα, και πιθανόν να αναστάτωναν και να προκαλούσαν λύπη στους μαθη-
τές. Ακόμα και στα σχολικά εγχειρίδια παρατηρούνταν μία άρνηση ως προς το θάνατο
και τις λέξεις που συνδέονται με αυτόν. Επικρατούσε δηλαδή η πεποίθηση ότι αν το
παιδί δεν εκφράσει αρνητικά συναισθήματα για τον θάνατο και την απώλεια και δεν
μιλήσει γι’ αυτόν, αυτό σημαίνει ότι δεν το απασχολεί και δεν τον σκέφτεται

____________________________________________________________________________________
ISSN: 2241-6781 ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΝΕΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ" 21ο Τεύχος Νοέμβριος 2020
 70/615

(Παπαδάτου, 2005). Αποτελέσματα όμως ερευνών έδειξαν ότι ο θάνατος αγγίζει τα

παιδιά καθημερινά, επομένως δεν μπορεί να απουσιάζει και να μην αγγίζει τη σχολική
κοινότητα.

Το σχολικό περιβάλλον, αποτελεί ένα σταθερό πλαίσιο στη ζωή του παιδιού και μπορεί
να γίνει ένας χώρος ασφάλειας, σταθερότητας και υποστήριξης για το παιδί που πενθεί.
Συχνά αποτελεί το μοναδικό πλαίσιο όπου ο μαθητής μπορεί να εκφράσει ελεύθερα
όσα βιώνει μετά από μια απώλεια και ταυτόχρονα είναι αυτό που μπορεί και του παρέ-
χει την αίσθηση ότι η ζωή συνεχίζεται φυσιολογικά σε μια περίοδο όπου όλα - μέσα
του και γύρω του- αλλάζουν ριζικά (Παπαδάτου & Καμπέρη, 2013). Κι ενώ όλα αλλά-
ζουν στη ζωή του παιδιού που βιώνει την απώλεια, η σταθερότητα και η ρουτίνα που
προσφέρει το σχολείο είναι καθοριστικής σημασίας ώστε να ανταπεξέλθει στη στρε-
σογόνο αυτή κατάσταση.

Στόχος του σχολείου είναι να διευκολύνει αφενός την ακαδημαϊκή και γνωστική και
αφετέρου την προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη των μαθητών (Fullan, 1991). Μια
απώλεια όμως προκαλεί δυνατά συναισθήματα, οδύνη, ανικανότητα για συγκέντρωση
και σχολική εργασία, φόβο για το μέλλον, παρακωλύοντας το στόχο του σχολείου. Εί-
ναι σημαντικό λοιπόν το σχολείο να μην εφοδιάζει μόνο τους μαθητές με γνώσεις και
δεξιότητες αλλά να επιδιώκει τη συναισθηματική τους ανάπτυξη και την προαγωγή της
ψυχικής τους υγείας. Σύμφωνα με τη Χατζηχρήστου (2003), το σχολείο οφείλει να δίνει
έμφαση σε δύο τομείς πρόληψης της ψυχικής υγείας, την πρωτογενή και τη δευτερο-
γενή. Η πρωτογενής πρόληψη αφορά την ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των μαθη-
τών πάνω σε σημαντικά θέματα του κύκλου της ζωής, ενώ η δευτερογενής πρόληψη
αφορά τη στήριξη των μαθητών που αντιμετωπίζουν μια κρίση όπως ο θάνατος, μέσα
από δραστηριότητες και προγράμματα περιθανάτιας αγωγής. Για την Pfeiffer (2003),
τα προγράμματα εκπαίδευσης που αφορούν το θάνατο, οργανώνονται γύρω από τρεις
τομείς: α) την πρόληψη, που αφορά μαθήματα σχετικά με τον θάνατο, την απώλεια,
τον θρήνο και το πένθος, β) την παρέμβαση που αφορά την στήριξη που παρέχει το
σχολείο σε περιστατικά κρίσεων και γ) την παροχή στήριξης και παρακολούθησης για
αρκετό χρονικό διάστημα μετά το γεγονός που προκάλεσε την κρίση.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι βασική επιδίωξη του σχολείου είναι η αγωγή των μα-
θητών για την απώλεια και τον θάνατο, στοχεύοντας στην ενδυνάμωση των αξιών της
ζωής και στη συνειδητοποίηση της θνησιμότητας τους, ώστε να είναι έτοιμα να αναθε-
ωρούν το αξιακό τους σύστημα.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στη διαχείριση του πένθους

Το έργο κάθε εκπαιδευτικού ανεξάρτητα από το γνωστικό του αντικείμενο είναι πολύ-
πλευρο και ουσιαστικό. Καλείται εκτός από τη μετάδοση γνώσεων να προσεγγίσει συ-
ναισθηματικά τους μαθητές, να τους μεταδώσει αξίες που θα συντελέσουν στην ομαλή
συναισθηματική και ψυχολογική τους ανάπτυξη, αλλά και στην προετοιμασία και τη
στήριξη τους όταν βρεθούν αντιμέτωπα με σοβαρές δοκιμασίες και απώλειες στη ζωή

____________________________________________________________________________________
ISSN: 2241-6781 ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΝΕΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ" 21ο Τεύχος Νοέμβριος 2020
 71/615

τους. Εκτός όμως από την καλλιέργεια θετικών συναισθημάτων και ουσιαστικών σχέ-
σεων με τους μαθητές του, η επιμόρφωσή του σε θέματα διαχείρισης πένθους καθίστα-
ται ιδιαίτερα σημαντική, ώστε να είναι σε θέση να αναλαμβάνει ενεργό ρόλο τόσο σε
επίπεδο πρόληψης, μιλώντας για θέματα που αφορούν την απώλεια, όσο και σε επίπεδο
παρέμβασης, στηρίζοντας τους μαθητές ώστε να ανακτήσουν την ψυχοκοινωνική τους
λειτουργικότητα.

Αρχικά πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίζει τα συμπτώματα που συνδέονται με τα

τραυματικά συμβάντα. Η χαμηλή επίδοση, η υπερκινητικότητα, η παρορμητικότητα
και η διάσπαση προσοχής είναι φυσιολογικές αντιδράσεις, οι οποίες δεν πρέπει να συγ-
χέονται και να αξιολογούνται ως παθολογικά, δυσλειτουργικά συμπτώματα (Judith et.
al, 2011 . Λεονταρή, 2015).

Σύμφωνα με τις Παπαδάτου και Καμπέρη (2013), ο εκπαιδευτικός που έρχεται αντιμέ-
τωπος με έναν μαθητή που θρηνεί οφείλει αρχικά να χειριστεί ο ίδιος τα δικά του συ-
ναισθήματα και τις αντιδράσεις του προς το τραυματικό γεγονός. Απαραίτητη είναι η
επικοινωνία και η συνεργασία του με την οικογένεια ώστε να κατανοήσει τι ακριβώς
βιώνει ο μαθητής, αλλά και για να τους καθοδηγήσει, ώστε να διευκολύνουν το θρήνο
του και την προσαρμογή του στην απώλεια. Οι ίδιες προτείνουν σε κάθε εκπαιδευτικό
στην προσπάθεια του για παροχή στήριξης και προαγωγή της ψυχικής υγείας του παι-
διού στα νέα δεδομένα:

• να διευκολύνει την επιστροφή του μαθητή στην τάξη μετά το θάνατο του αγαπημένου
του προσώπου
• να λειτουργεί ως καλός ακροατής, να ακούει περισσότερο και να μιλά λιγότερο
• να ενθαρρύνει τη μοναδικότητα των αντιδράσεων και να το ενθαρρύνει να εκφράσει
τις σκέψεις, και τα συναισθήματά του, όποια κι αν είναι αυτά, χωρίς να τα κρίνει
• να αναγνωρίζει ότι η ένταση του θρήνου δεν έχει απαραίτητα μια πτωτική πορεία,
αλλά παρουσιάζει υφέσεις και εξάρσεις
• να διατηρεί τη ρουτίνα και συνθήκες ασφάλειας και προστασίας
• να τηρεί τα όρια και τους κανόνες μεταξύ των μαθητών
• να αναπροσαρμόζει τους στόχους επίδοσης ανάλογα με τις δυνατότητές του τη συγκε-
κριμένη περίοδο, σε συνεννόηση με το παιδί
• να δίνει ιδιαίτερη προσοχή στις γιορτές και τις επετείους
• να μένει στο πλευρό του μαθητή που θρηνεί και να παρέχει στήριξη διαχρονικά
• να καλλιεργεί την αλληλοϋποστήριξη μεταξύ των συμμαθητών
• να απαντά με ειλικρίνεια σε κάθε ερώτηση που του θέτουν οι μαθητές, εξηγώντας το
θάνατο με έννοιες ανάλογες της ηλικίας τους

Τέλος, με τη συμμετοχή του σε προγράμματα αγωγής γύρω από το θάνατο θα αποκτή-

σει γνώσεις και δεξιότητες ώστε να είναι κατάλληλα προετοιμασμένος και καταρτισμέ-
νος στη διαχείριση τραυματικών γεγονότων, συντελώντας έτσι στη μείωση της

____________________________________________________________________________________
ISSN: 2241-6781 ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΝΕΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ" 21ο Τεύχος Νοέμβριος 2020
 72/615

πιθανότητας εμφάνισης χρόνιων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στους μαθητές και

στη συλλογική ανάπτυξη και ωρίμανση της σχολικής ενότητας.

Συμπεράσματα

Για ένα παιδί ο θάνατος ενός αγαπημένου τους προσώπου ίσως να αποτελεί το δυσκο-
λότερο και το οδυνηρότερο συμβάν που αντιμετωπίζει ένα παιδί στη ζωή του (Παπα-
δάτου & Καμπέρη, 2013). Η κατανόηση της έννοιας του θανάτου επηρεάζει τον τρόπο
με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται μια απώλεια. Όταν ένα παιδί έχει την ευκαιρία
να κατανοήσει το θάνατο και να πενθήσει θα βγει από αυτή την εμπειρία έχοντας απο-
κτήσει τις απαραίτητες δεξιότητες ζωής στη διαχείριση του θρήνου. Ένα υποστηρι-
κτικό σχολικό πλαίσιο, όπου γίνονται αποδεκτά όλα τα συναισθήματα του παιδιού που
θρηνεί και με τον εκπαιδευτικό να δημιουργεί το κατάλληλο κλίμα ώστε να βιώσει τη
μοναδικότητα του πένθους του, συμβάλλει καθοριστικά στην αποδοχή της απώλειας
και στην ανακούφιση του παιδιού από τον πόνο.

Βιβλιογραφία

Brown, M. & Sourkes, B. (2010). Psychotherapeutic approaches for children with life-
threatening illnesses. (435-454)

Dowdney, L. (2005). Children bereaved by parent or sidling death. Psychiatry, 9, 118-

122.

Fullan, M. (1991). The new meaning of Educational Change. New York: Teachers Col-
lege Press.

Goodman, R.F. (2006). Children and Grief. What They Know, How They Feel, How
to Help. Διαθέσιμο: http://www.aboutourkinds.org. Ανακτήθηκε: 12-10- 2020.

Hatzinikolaou, K. (2009). Child neglect: Characteristics, risk factors, and impact on

child development. In: G. Nikolaidis & M. Stavrianaki (Eds.) Violence in the fam-
ily. Evidence- based practice and practice- based evidence. Athens, Greece KΨΜ
Editions.

Judith A. Cohen, J.A., & Mannarino, A.P. (2011). Supporting children with traumatic
grief: What educators need to know. School Psychology International, 32,117-
131.

Kroen, W. C. (2007). Πως θα βοηθήσετε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν έναν θάνατο.

Αθήνα: Εκδόσεις Φυτράκη

Malchiodi, C. A. (2003). Trauma and loss: research and interventions. Availabl in:
http://www.tlcinst.org/creative.html

____________________________________________________________________________________
ISSN: 2241-6781 ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΝΕΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ" 21ο Τεύχος Νοέμβριος 2020
 73/615

Pfeiffer, E. M. (2003). An investigation of understanding death education

Stevens, M., Lord, A., Proctor, M., Nagy, S. & O’ Riordan, E. (2010). Research with
vulnerable families caring for children with life-limited conditions. Qualitative
Health research, 20(4), 496-505

Stroebe, M. (1998). Πένθος και πολιτισμός. Στο: Δ. Παπαδάτου & Μ. Νίλσεν (Επιμ.),
Το πένθος στη ζωή μας (σ. 13-29). Αθήνα: Μέριμνα.

Tamm, M. (2003). Barn och radsla. Lund: Studentlitteratur.

Wood, F. B. (2008). Grief: Helping Young Children Cope. Young Children, 63(5), 28-
31.

Worden, W. (1996). Η διεργασία του θρήνου στα παιδιά. Στο W. Worden (1996). Chil-
dren and grief. When a parent dies. New York: Guilford Press

Worden, W. (2002). Grief counseling and grief therapy: A handbook for the mental
health practitioner. New York, NY, US: Springer Publishing

Λεονταρή, A. (2006). Παιδιά και πένθος. Στο Φ. Βλάχος, Φ. Μπονώτη, Π. Μεταλλίδου,

Ε. Δερμιτζάκη και Α. Ευκλείδη (Επιμ.), Ανθρώπινη συμπεριφορά και εκπαίδευση,
Επιστημονική Επετηρίδα της Ψυχολογικής Εταιρίας Βορείου Ελλάδος. Τόμος 4
(σ.σ.283-299). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Λεονταρή, Α. (2015). Θάνατος και πένθος. Στο Φ. Μόττη-Στεφανίδη (Επιμ.), Παιδιά

και Έφηβοι σε έναν κόσμο που αλλάζει: Προκλήσεις, προσαρμογή και ανάπτυξη
(311-341). Αθήνα: Εστία.

Παπαδάτου, Δ. (2005). Απώλειες στη ζωή του παιδιού. Στο Νίλσεν, Μ. (Επιμ.). Πρα-
κτικά Συμποσίων Απώλειες στη Ζωή του Παιδιού. Αθήνα: Μέριμνα

Παπαδάτου, Δ. & Καμπέρη, Ε. (2013). Απώλειες ζωής γέφυρες στήριξης: Κατευθύνσεις

για τη στήριξη μαθητών που θρηνούν. Αθήνα: Μέριμνα

Σούλης, Σ. (2000). Η έννοια του θανάτου στα παιδιά και τους έφηβους με Νοητική Υστέ-
ρηση. Πρακτικά Συνεδρίου Ειδικής Αγωγής, Επιμ. Κυπριωτάκης, Α., Π.Τ.Δ.Ε.
Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο 12-14 Μαΐου

Χατζηχρήστου, Χ. (2003). Ψυχολογική, Διαλεκτική, Συμβουλευτική στο σχολικό πλαί-

σιο. Ψυχολογία, Ειδικό τεύχος Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, 10(2-3), 343-361.

____________________________________________________________________________________
ISSN: 2241-6781 ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΝΕΟΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ" 21ο Τεύχος Νοέμβριος 2020