Βυζαντινά Σύμμεικτα

Τομ. 12, 1998

Ὁ μάγιστρος Θεόκτιστος καί ὁ Θεόδωρος

Στουδίτης. Μοναστηριακός Βίος καί Πολιτική

ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ-ΓΑΛΑΚΗ
Ελεωνόρα
https://doi.org/10.12681/byzsym.845

Copyright © 2014

To cite this article:

ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ-ΓΑΛΑΚΗ, Ε. (1998). Ὁ μάγιστρος Θεόκτιστος καί ὁ Θεόδωρος Στουδίτης. Μοναστηριακός Βίος καί
Πολιτική. Βυζαντινά Σύμμεικτα, 12, 43-55. doi:https://doi.org/10.12681/byzsym.845

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

 ΕΛΕΩΝΟΡΑ Κ Ο Υ Ν Τ Ο Υ Ρ Α - Γ Α Λ Α Κ Η

Ο ΜΑΓΙΣΤΡΟΣ ΘΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΌΣ ΒΊΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΉ

Στίς 31 'Οκτωβρίου 802 ή αυτοκράτειρα Ειρήνη ανετράπη υστέρα από

πραξικόπημα, επικεφαλής του οποίου ήταν ό μέχρι τότε λογοθέτης του γενικού
Νικηφόρος. 'Ανάμεσα στους πραξικοπηματίες συγκαταλεγόταν ό πατρίκιος καί
κυαίστωρ Θεόκτιστος'. Τό Ιδιαίτερα φιλικό προς την αυτοκράτειρα Ειρήνη
κείμενο τοϋ Θεοφάνη σκιαγραφεί με λεπτομέρειες της ελεεινής ημέρας εκείνης
τά άκαλλή ρήματα καί αναφέρεται στην αχαριστία πού επέδειξαν οι πραξικο­
πηματίες πατρίκιοι προς τήν εύεργέτιδά τους, ή οποία τους είχε γεμίσει
χρυσάφι πλείσταις όωρεαίς. "Οσοι έλαβαν μέρος στό πραξικόπημα δεν εΐχαν
λόγους νά εΐναι δυσαρεστημένοι με τήν Ειρήνη, καί ορισμένοι εκτιμώντας τά
γεγονότα εΐχαν τόσο ξαφνιαστεί πού νόμιζαν δτι ονειρεύονται . Οι ισχυρισμοί
τοΰ χρονογράφου, πού διαπνέεται από φλογερό μίσος εναντίον τοϋ αυτοκράτο­
ρα Νικηφόρου Α' ~, φαίνεται ότι απηχούν τήν αντίδραση της ακραίας μοναστι­
κής παράταξης, γι' αυτό άλλωστε καί δίνεται έμφαση στό γεγονός ότι ή έκπτω­
τη αυτοκράτειρα έμεινε χωρίς καμμία υποστήριξη.
'Από τίς πρώτες μαρτυρίες συνάγεται ότι ô πατρίκιος καί κυαίστωρ4
Θεόκτιστος, μολονότι υπήρξε ένας από τους συνεργάτες τής αυτοκράτειρας
Ειρήνης, δπως άλλωστε καί ό νέος αυτοκράτορας Νικηφόρος Α ', υποστήριξε
τόν τελευταίο στην προσπάθεια του νά ανέλθει στον αυτοκρατορικό θρόνο. Δέν

1
. συνήσαν δέ αύτοις καί Λέων πατρίκιος 6 Σεραντάπηχος και Γρηγόριος πατρίκιος 6 τοϋ
Μουσουλακίον καί Θεόκτιστος πατρίκιος καί κυαίστωρ: ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 476 (εκο. C. D E BOOR,
Theophanis Chronographia, τόμ. Ι, Λιψία 1883, ανατ. Νέα Υόρκη 1980).
2
. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, 477.
3
. Η. HUNGER, Die hochspachliche profane Literatur der Byzantiner, τόμ. A ', Μόναχο 1978,
335-336.
4
. Γιά τό αξίωμα τοΰ κυαίστορος βλ. Ν. OIKONOMIDÈS, Les listes de préséance byzantines
des IXe et Xe siècles, Παρίσι 1972, 321.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

2 ΕΛΕΩΝΟΡΑ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ-ΓΑΛΑΚΗ

είναι λοιπόν τυχαίο ότι στην επόμενη χρονολογικά μνεία τοΰ ονόματος του
φέρει τήν 'ιδιότητα τοϋ μαγίστρου5. Ώ ς μάγιστρος μαρτυρείται σε επιστολή τοΰ
Θεοδώρου Στουδίτη, χρονολογημένη τό 808 —γιά τήν οποία θά γίνει λόγος στή
συνέχεια—, άλλα δέν γνωρίζουμε άπό τίς πηγές τί μεσολάβησε ανάμεσα στίς
δύο μνείες. Θά μπορούσαμε όμως εύλογα να υποστηρίξουμε τήν άποψη ότι ô
αυτοκράτορας Νικηφόρος, μάλλον αμέσως μετά τήν άνοδο του, ανταπέδωσε
τήν υποστήριξη πού τοΰ εΐχε προσφέρει ô πατρίκιος Θεόκτιστος, ονομάζοντας
τον μάγιστρο. Ό Θεόκτιστος, πού ώς κυαίστωρ κατείχε ένα αμιγώς πολιτικό
αξίωμα, δέν φαίνεται νά ήταν στρατιωτικός, όπως οί περισσότεροι μάγιστροι
άπό τά μέσα τοΰ όγδοου α'ιώνα καί μετά6. Ωστόσο, ό Θεόκτιστος ώς μάγιστρος
ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τά πολεμικά πράγματα 7 , έστω καί ανεπιτυχώς, κάτι
πού υποδηλώνει δτι οί μάγιστροι σχετίζονταν ακόμη μέ τό στρατό.
Ώ ς μάγιστρος μαρτυρείται, όπως αναφέραμε, στην Επιστολή άρ. 24 τοΰ
Θεοδώρου Στουδίτη. Δεδομένου δτι τήν εποχή αυτή οί μάγιστροι ήταν δύο καί
δτι ô ένας άπό τους δύο ονομαζόταν Θεόκτιστος είναι λογικό νά υποθέσει
κανείς ότι ό μάγιστρος Θεόκτιστος καί ô ομώνυμος αποδέκτης της επιστολής
τοΰ Θεόδωρου Στουδίτη ταυτίζονται. Ή επιστολή χρονολογείται τό 8088 καί
πραγματεύεται γιά άλλη μιά φορά τήν αποκατάσταση τοΰ 'Ιωσήφ, ό όποιος εΐχε
τελέσει τό 795 τόν έκνομο γάμο τοΰ Κωνσταντίνου ç ' μέ τή Θεοδότη. Ό

5
. Γιά τό υψηλό αξίωμα τοϋ μαγίστρου βλ. J. Β. BURY, The Imperial Administrative System in
the Ninth Century, with a revised edition of the Cletorologion of Philotheos, Λονδίνο 1911, 32-33, 46·
A. E. BOAK, The Master of Offices in the Later Roman Empire, στό A. E. BOAK - J. E. DUNLOP, TWO
Studies in Late Roman and Byzantine Administration, Νέα 'Υόρκη 1924, 1-160· R. GUILLAND, Études
sur l'histoire administrative de l'empire byzantin. L'ordre (τάξις) des Maîtres (των μαγίστρων),
ΕΕΒΣ 39-40, 1972-1973, 17· OIKONOMIDÈS, Listes, 294.
Τήν ταύτιση τοϋ πατρικίου καί κυαίστορος Θεοκτίστου μέ τόν μάγιστρο Θεόκτιστο πρώτος
υπέδειξε ô C. DE BOOR, Theophanis Chronographia, τόμ. Β ' , 617. Βλ. J. Β. BURY, A History of the
Eastern Roman Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil I (802-867) (= ERE), Λονδίνο
1912, 16 σημ. 1. Βλ. καί επιπλέον τά σχόλια στην Επιστολή άρ. 24 τοΰ Θεόδωρου Στουδίτη στή νέα
υποδειγματική έκδοση άπό τόν G. FATOUROS, Theodori Studitae Epistulae, Βερολίνο 1991 [CFHB
31/1, 31/2], τόμ. Α ' , σελ. 164* σημ. 89. Ώ ς δύο διαφορετικά πρόσωπα θεωροΰνται από τόν Fr.
WINKELMANN, Quellenstudien zur herrschenden Klasse von Byzanz im 8. und 9. Jahrhundert,
Βερολίνο 1987 [BBA 54], 59, 63. Τίς δύο φυσιογνωμίες διαχωρίζει επίσης καί ή Ilse ROCHOW,
Byzanz im 8, Jahrhunden in der Sicht des Theophanes. Quellenkrilisch-hislorischer Kommentar zu
den Jahren 715-813, Βερολίνο 1991 [BBA 57], 302 (= ROCHOW, Theophanes).
6
. Τ. Κ. ΛΟΥΓΓΗΣ, Αοκίμιο για την κοινοτική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγομένων «σκο­
τεινών αιώνων» (602-867), Αθήνα 1985, 65.
1
. Βλ. πιό κάτω σημ. 46.
8
. FATOUROS, Epistulae, τόμ. Α ' , σελ. 165*. Σέ προσεχή μελέτη θά ασχοληθώ μέ τή χρονο­
λόγηση των επιστολών τοΰ Θεοδώρου Στουδίτη.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

 Ο ΜΑΓΙΣΤΡΟΣ ΘΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ 3

αυτοκράτορας Νικηφόρος ανέλαβε τήν πρωτοβουλία της αποκατάστασης στην

εκκλησιαστική ιεραρχία τοΰ εξόριστου μέχρι τότε 'Ιωσήφ καί μάλιστα στή θέση
τοΰ οικονόμου τής 'Αγίας Σοφίας 9 . Ή ενέργεια αυτή τοΰ αυτοκράτορα έχει
ερμηνευθεί ώς εκδήλωση τής πρόθεσης του νά ανορθώσει τόν αυτοκρατορικό
θεσμό καί νά τόν ενισχύσει έναντι τής εκκλησίας10. Άλλωστε, ή ανακίνηση τοΰ
ζητήματος τοΰ 'Ιωσήφ μάλλον ευεργετικά γιά τή βασιλεία τοΰ Νικηφόρου
Α ' έπενεργοΰσε, εφόσον ό αυτοκράτορας διασποΰσε μέ τόν τρόπο αυτό τόν
ενιαίο είκονολατρικό κλήρο, έτσι ώστε νά μήν έχει ώς αντιπάλους, παρά μόνον
ένα τμήμα τών είκονολατρών, τήν ακραία παράταξη τών Στουδιτών 11 . Είναι
γνωστή, άλλωστε, ή αντιπαράθεση τοΰ Θεοδώρου Στουδίτη προς τόν αυτοκράτο­
ρα Νικηφόρο, ό όποιος ήθελε μάλιστα νά «απελάσει» τους Στουδίτες μοναχούς
άπό τήν Κωνσταντινούπολη12. Γιά τό λόγο αυτό συγκάλε-σε στά τέλη του 808-
άρχές του 809 13 πολυάνθρωπο, όπως τήν ονομάζει ô Θεόδωρος Στουδίτης14,
σύνοδο μέ πολλούς επισκόπους καί ηγουμένους 15 .
Στην επιστολή του, ô Θεόδωρος Στουδίτης προσπαθεί νά κολακέψει τό
μάγιστρο Θεόκτιστο, τόν όποιο επαινεί ότι διαθέτει μεγίστην υπεροχή καί
ύπερβάλλονσαν φιλοθεΐαν . Κατόπιν, εκθέτει τίς απόψεις του γιά τήν έννοια

9
. είσπηδήσας ώς αίλουρος έν τη εκκλησία τοϋ θεοϋ, γράφει παραστατικά ό Θεόδωρος
Στουδίτης στην Επιστολή άρ. 3161-62' ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 484. Βλ. Π. ΝΙΑΒΗΣ, Ιωσήφ ηγούμενος τής
μονής Καθαρών (te. 825), Βυζαντινός Αόμος4, 1990, 92.
ι0
. Bury, ERE, 34- Ρ. E. NIAVIS, The Reign of the Byzantine Emperor Nicephorus I (AD 802-
811), 'Αθήνα 1987 [Historical Monographs 3], 136.
" . Βλ. Έλεωνόρας ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ-ΓΑΛΑΚΗ, Ή επανάσταση τοϋ Βαρδάνη Τούρκου,
Σύμμεικτα^, 1983,214.
12
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 481. Ό μεταγενέστερος Ζωναράς, III, 370 (Ioannis Zonarae Epitomae
Historiarum Libri XIII-XVIII, Ino. T. BÜTTNER-WOBST, Βόννη 1897 [CSHB]), κατηγορεί τους
Στουδίτες γιά «φιλαρχία», ενώ αντίθετα ό Θεόδωρος Στουδίτης εμφανίζεται μέ μεγάλη
ταπεινοφροσύνη στην Επιστολή άρ. 16, πού απηύθυνε στον αυτοκράτορα Νικηφόρο πρίν άπό τήν
εκλογή τοΰ νέου πατριάρχη. Βλ. P. J. ALEXANDER, The Patriarch Nicephorus of Constantinople.
Ecclesiastical Policy and Image Worship in the Byzantine Empire, 'Οξφόρδη 1958, 67.
n
. Γιά τό χρόνο σύγκλησης τής συνόδου διαθέτουμε τή μαρτυρία τοϋ ΘΕΟΦΑΝΗ (σελ. 484),
δπου, δμως, γίνεται λόγος γιά τό πότε ακριβώς έξετελέσθη ή απόφαση τής συνόδου (εξορία
παραπεμφθέντες μην'ι Ίαννουαρίω, ίνδικτιώνος β ') καί όχι πότε αυτή συνεκλήθη. Πιθανώς ή
σύνοδος έλαβε χώρα περίπου στά τέλη Δεκεμβρίου 808/ αρχές 'Ιανουαρίου 809. Βλ. FATOUROS,
Epistulae, 171*, σημ. 109.
'". 'Επιστολή άρ. 4891.
|5
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 484. Βλ. Alexander, Nicephorus, 92· P. HENRY, The Moechian Controversy
and the Constantinopolitan Synod of January A.D. 809, Journal of Theological Studies 20/2, 1969, 495-
522.
ιδ
. Επιστολή άρ. 242-3

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

4 ΕΛΕΩΝΟΡΑ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ-ΓΑΛΑΚΗ

τής οικονομίας, τήν οποία επικαλέσθηκαν τόσο ό πατριάρχης Νικηφόρος κατά

τήν αποκατάσταση τοΰ 'Ιωσήφ στην ιεραρχία τό 806 17 , δσο καί ό ίδιος ό
Θεόδωρος Στουδίτης, πού εΐχε παραμείνει σιωπηλός γιά δύο χρόνια μετά τήν
αποκατάσταση τοΰ 'Ιωσήφ, πολιτευόμενος καί αυτός στό πνεΰμα τής οικονο­
μίας: αλλ' οίκονομησάντων εν τοίς δυσίν ετεσι τούτοιςι&. Στή συνέχεια, ό
συντάκτης αναφέρεται στον τρόπο σύγκλησης τών συνόδων, υποδεικνύοντας τό
έργο πού πρέπει αυτές νά έπιτελοΰν, υπογραμμίζοντας επίσης τό κΰρος τών
κανόνων τους. Στην ίδια επιστολή ô αυστηρός επικριτής ολόκληρης τής βυ­
ζαντινής κοινωνίας 1 καταθέτει τήν άποψη του γιά τήν εξουσία τών πατρι­
αρχών.
Είναι πολύ πιθανό ό Θεόδωρος Στουδίτης, αναλύοντας τίς θέσεις του περί
οικονομίας καί περί συνόδων, νά επεδίωκε νά γνωστοποιήσει σέ όλους τίς
απόψεις του γιά τήν Σύνοδο τοΰ 806, μέ τήν όποια ό 'Ιωσήφ εΐχε
αποκατασταθεί στην εκκλησιαστική ιεραρχία. Ό Θεόδωρος Στουδίτης απηύθυνε
τήν έν λόγφ επιστολή, δπως καί άλλες, τήν εποχή αυτή σέ εξέχουσες προσωπι­
κότητες τής βυζαντινής κοινωνίας στην προσπάθεια του νά πείσει τους πάντες
γιά τήν ορθότητα τών απόψεων του. Ειδικά, ή προσπάθεια προσεταιρισμού τοΰ
μαγίστρου Θεοκτίστου εΐχε βαρύνουσα σημασία: ό Θεόκτιστος μέ τήν ιδιότητα
τοΰ μαγίστρου ήταν μέλος τής συγκλήτου καί πιθανόν ό πρώτος τής συγκλήτου,
αν λάβουμε υπόψη τή μνεία άπό τή μεταγενέστερη (821) επιστολή τοΰ Στουδίτη
προς έναν άλλο μάγιστρο, τόν Στέφανο, τόν όποιο αποκαλεί άξίάγαστον καί
τής συγκλήτου πρωτόβαθρον20. Ώ ς συγκλητικός ό Θεόκτιστος μποροΰσε επίσης
νά παρευρίσκεται σέ όλες τίς συνόδους21- καί ήταν ενδεχομένως ένας άπό
τρεις υψηλούς αξιωματούχους πού μετείχαν στή Σύνοδο τοΰ 809 καί αναφέ­
ρονται χωρίς, όμως, νά κατονομάζονται στην 'Επιστολή άρ. 48 προς τόν

11
. 'Επιστολή άρ. 30- MANSI, XIV, 14. Γιά τήν οικονομία βλ. Carolina CUPANE, Appunti per
uno studio dell'oikonomia ecclesiastica a Bisanzio, JOB 38, 1988, 53-73.
,8
. Επιστολή άρ. 2 2 m άρ. 31i-g, άρ. 248-9.
" . Βλ. τίς απόψεις του γιά τό «πλήθος» στην 'Επιστολή άρ. 48281-293-
20
'. Επιστολή άρ. 42045· Στην επιστολή τοΰ 816 προς τόν Νικήτα μανδάτορα, ό Θεόδωρος
Στουδίτης αναφέρει ότι ό Νικήτας ώς μανδάτωρ δέν κατείχε Ιδιαίτερα υψηλό αξίωμα, όπως αυτό
τοΰ συγκλητικοΰ, αλλά ότι τό αξίωμα του ήταν Ιεραρχικά υποδεέστερο μη της συγκλήτου σε τα
πρώταεχειν,... άλλάτά δευτεροβαθροϋντα: 'Επιστολή άρ. 13916-17· Γιά τή θέση τοΰ μανδάτωρος
στην 'ιεραρχία βλ. OIKONOMIDÈS, Listes, 63, 310.
2|
. L. BRÉHIER, Les institutions de l'empire byzantin, Παρίσι 21970, 120· Αικατερίνη
ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ή Σύγκλητος ε'ις τό Βυζαντινόν Κράτος, Έπετηρίς τον αρχείου τής
ιστορίας τοϋ 'Ελληνικού Αικαίου 2, 1949, 39, 109.
22
. συγκαθεζομένων καί τριών τών μεγίστων αξιωμάτων. Επιστολή άρ. 4891-92- Βλ. καί
Επιστολή άρ. 3425.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

 Ο ΜΑΓΙΣΤΡΟΣ ΘΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ 5

γνωστό γραφέα τής μονής Στουδίου, 'Αθανάσιο . Είναι, λοιπόν, πολύ πιθανό
ô Θεόδωρος Στουδίτης νά συνέταξε τήν επιστολή τό 808, εποχή κατά τήν οποία
προσπαθοΰσε νά πάρει μέ τό μέρος του τίς υψηλές προσωπικότητες τής εποχής,
μέ σκοπό νά τίς πείσει γιά τίς απόψεις του. Στην επιστολή αυτή μποροΰμε νά
διακρίνουμε τή διάθεση τοΰ Θεόδωρου Στουδίτη νά προσεταιρισθεί έναν
ανώτατο πολιτικό άξιωματοΰχο, καί στενό, όπως φαίνεται άπό τό άξίωμά του,
συνεργάτη τοΰ αυτοκράτορα Νικηφόρου, ô όποιος στην παρούσα φάση δέν
φαίνεται τελικά νά επηρέασε καθόλου τίς αυτοκρατορικές αποφάσεις, καθώς ô
αυτοκράτορας Νικηφόρος Α ' εΐχε προαποφασίσει τήν τύχη τοΰ Θεόδωρου
Στουδίτη. Ή σύνοδος τοΰ 809 μέ τήν καταδικαστική απόφαση τής εξορίας στή
νήσο Χάλκη 24 , άποσκοποΰσε στή «διάλυση» τής μονής Στουδίου, όπως ô 'ίδιος
ό Θεόδωρος Στουδίτης ομολογεί στην 'Επιστολή πού έγραψε άπό τήν εξορία
στον αδελφό του 'Ιωσήφ: εν τή διαλύσει τοϋ ταπεινού μου μοναστηρίου .
Ό μάγιστρος Θεόκτιστος, φαίνεται ότι εξακολούθησε νά κατέχει τό υψηλό
του αξίωμα κατά τή διάρκεια τής βασιλείας τοΰ Νικηφόρου, εφόσον μνημονεύ­
εται μέ τήν 'ιδιότητα αυτή τό 808 καί πάλι το 811, χωρίς ωστόσο νά είναι
γνωστή άπό τίς πηγές ή δράση του αυτή τήν εποχή· άλλωστε ήταν ένα διά βίου
αξίωμα.
Ό μάγιστρος Θεόκτιστος κάνει θεαματικά τήν εμφάνιση του μετά τό
θάνατο τοΰ αυτοκράτορα Νικηφόρου καί προβάλλει στό πολιτικό προσκήνιο τήν
έπαύριο τής καταστροφικής ήττας τοΰ 811, τήν οποία σκιαγραφεί μέ ψυχρή
ειρωνεία ό βιογράφος τοΰ Θεοδώρου Στουδίτη: μεγάλης μεν τραγωδίας ϋπόθε-
σις, μείζονος δε κωμωδίας ή 'Ρωμαϊκή γέγονεν αρχή . Ό μάγιστρος Θεόκτι-
στος παρουσιάζεται αρχικά άπό τή Χρονογραφία τοΰ Θεοφάνη νά συμπράττει
μέ τόν δομέστικο τών σχολών Στέφανο 7 στην ανακήρυξη τοΰ πληγωμένου

" . FATOUROS, Epistulae, τόμ. Α ' , 191* σημ. 170.

. Τοϋ οσίου πατρός ημών καί όμολογητοϋ Θεοδώρου, ηγουμένου τών Στουδίου, ίαμβοι εις
διαφόρους υποθέσεις, εκδ. P. SPECK, Theodores Studites Jamben auf verschiedene Gegenstände,
Βερολίνο 1968 [CFHB, Supplementa byzantina 1], άρ. 98, σελ. 261.
25
. Επιστολή άρ. 4379-80-
26
'. Βίος καί πολιτεία τοϋ οσίου πατρός ημών καί όμολογητοϋ Θεοδώρου, ηγουμένου μονής
τών Στουδίου, συγγραφείς παρά Μιχαήλ μονάχου (=Βίος Θεοδώρου Στουδίτη Β), PG 99, 272Α.
Βλ. επίσης, Τοϋ οσίου πατρός ημών καί όμολογητοϋ Θεοδώρου, ηγουμένου τών Στουδιτών Επι­
τάφιος εις Πλάτωνα τόν έαυτοϋ πνευματικόν πατέρα (= 'Επιτάφιος εις Πλάτωνα ), PG 99, 844Α.
21
. Ή σύμπραξη τών δύο αξιωματούχων είναι δυνατό νά υποδηλώνει τή στενή διοικητική
σχέση τους, μετά τό 767, οπότε μνημονεύεται γιά πρώτη φορά τό αξίωμα τοΰ δομεστίκου των
σχολών. 'Ωστόσο, είναι γνωστή ή στενή σχέση τών δύο αξιωμάτων ήδη άπό τόν έβδομο α'ιώνα, όταν
ό δομέστικος ΰπέκειτο στον μάγιστρο, όπως φαίνεται άπό τή μαρτυρία τοΰ Πασχάλιου Χρονικού,
714 (Chronicon Paschale, έκδ. L. DINDORF, Βόννη 1832 [CSHB]): Λνιανός ό δομέστικος τοϋ

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

6 ΕΛΕΩΝΟΡΑ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ-ΓΑΛΑΚΗ

διαδόχου Σταυρακίου σέ αυτοκράτορα , εφαρμόζοντας αυστηρά τά κριτήρια

τής νομιμότητας. Κατόπιν, όμως, τό 'ιδιαίτερα εχθρικό προς τόν Νικηφόρο
Α'καί, αντίθετα, φιλικό προς τόν αυτοκράτορα Μιχαήλ Α'Ραγγαβέ κείμενο
τοΰ Θεοφάνη μαρτυρεί, ότι ô τότε κουροπαλάτης υποστηρίχθηκε άπό τό μάγι­
στρο Θεόκτιστο: συνέτρεχε περί τής βασιλείας Μιχαήλ29. Ό Γεώργιος Μοναχός
βεβαιώνει ότι ή ξαφνική αναγόρευση τοΰ Μιχαήλ οφείλεται στή Σύγκλητο καί τά
τάγματα . Τή βοήθεια τής Συγκλήτου υπογραμμίζει επίσης ό Βίος Ιγνατίου,
έργο τοΰ Δαβίδ Παφλαγόνος, κείμενο προσανατολισμένο υπέρ τοΰ
αυτοκράτορα Μιχαήλ Α', πατέρα τοΰ 'Ιγνατίου '. Παρά τό γεγονός δτι ô μάγι­
στρος Θεόκτιστος, (ό όποιος ήταν μέλος τής Συγκλήτου), αναφέρεται μόνον άπό
τή Χρονογραφία τοΰ Θεοφάνη νά διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στην
ανάρρηση τοΰ Μιχαήλ, ωστόσο οί υπόλοιπες πηγές μαρτυροΰν τήν ενεργό
συμμε-τοχή τής Συγκλήτου. Φαίνεται ότι ό Θεόκτιστος έκτιμοΰσε ότι τό συμφέ­
ρον του ήταν περισσότερο συνδεδεμένο μέ τήν τύχη τοΰ κουροπαλάτη Μιχαήλ,
τόν όποιο υποστήριζε ή Σύγκλητος καί ή αριστοκρατία, παρά μέ τοΰ θανάσιμα
τραυματισμένου Σταυρακίου. Μετά τήν ήττα, λοιπόν, τοΰ 811 ô Θεόκτιστος
δείχνει νά κάνει στροφή αλλάζοντας «στρατόπεδο», ίσως γιά δεύτερη φορά,
άφοΰ παλαιότερα άνηκε στό στρατόπεδο τής αυτοκράτειρας Ειρήνης.
Τή στέψη τοΰ Μιχαήλ Α ' ακολούθησαν δαψιλείς χορηγίες προς τόν
πατριάρχη, τόν κλήρο καί 'ιδιαίτερα τή Σύγκλητο, στην οποία ό νέος αύτοκρά-

μαγίστρου. Βλ. Oikonomidès, Listes, 329 και J. F. HALDON, Byzantine Praetorians. An Admini­
strative, Institutional and Social Survey of the Opsikion and Tagmata (c. 580-900), Βόννη 1984
[Ποικίλα Βυζαντινά 3], 145-146. Πρβλ. R. GuiLLAND, Recherches sur les Institutions byzantines,
Βερολίνο 1967 LBBA 35], 436.
28
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 492. Βλ. G. OSTROGORSKY, Geschichte des byzantinischen Staates, Μόναχο
1963, 164. Ό Σταυράκιος είχε διατυπώσει τή σκέψη νά ανέλθει στό θρόνο ή σύζυγος του Θεοφανώ,
ή δημοκρατίαν έγείραι τοις χριστιανοίς: ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 492. Βλ. ΛΟΥΓΓΗΣ, Δοκίμιο, 67-68 σημ. 2.
Πρβλ. όμως Διονυσία ΜΙΣΙΟΥ, Δήμοι καί Δημοκρατία στό Βυζάντιο, Αφιέρωμα στον Ν. Σβορώνο,
τόμ. Α ', Ρέθυμνο 1986, 66 σημ. 6. Γιά τήν προγενέστερη βιβλιογραφία, σχετικά μέ τήν έννοια τοΰ
συγκεκριμένου χωρίου τοΰ Θεοφάνη, βλ. ROCHOW, Theophanes, 303.
29
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 492. Βλ. Bury, ERE, 16-17.
30
. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, 776 (Georgii Monachi Chronicon, Ino. C. DE BOOR, II, Στουτγάρδη
1904, ανατ. 1978). Τά τάγματα δείχνουν νά ΰπονοοΰν τήν αυτοκρατορική φρουρά· άπό τό 787
(πρώτη γνωστή μνεία τοΰ δομεστίκου τών σχολών: ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 442) τά τάγματα υπό τόν
μάγιστρο φαίνεται δτι έξυπηρετοΰν αποκλειστικά τήν υπεράσπιση τής πρωτεύουσας, περιορί­
ζοντας τή σημασία τοΰ θέματος Όψικίου: βλ. T. C. LOUNGHis, The Decline of the Opsikian
Domesticates and the Rise of the Domesticate of the Scholae, Σύμμεικτα 10, 1996, 34-35.
31
. Τοϋ εν άγίοις πατρός ημών Ιγνατίου αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως Βίος ήτοι
άθλησις, PG 105,489C. Βλ. επίσης, τό σχετικό απόσπασμα άπό τό Synodicon vêtus, έκδ. J. DUFFY -
J. PARKER, The Synodikon Vetus, Ουάσιγκτον 1979 [CFHB 15], §154, 2-3.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

 Ο ΜΑΓΙΣΤΡΟΣ ΘΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ 7

τωρ ήταν ιδιαίτερα ευγνώμων. Ή Σύγκλητος, ειδικά, έτυχε καί δεύτερης πλού­
σιας χορηγίας άπό τήν Προκοπία, όταν αυτή στέφθηκε αύγούστα 32 . Ή αλλαγή
στον αυτοκρατορικό θεσμό εΐχε επιτελεσθεί καί ό μεγαλόψυχος καί άφιλάργυ-
ρος Μιχαήλ Α ' εύεργετοΰσε δσους εΐχαν αδικηθεί άπό τόν προκάτοχο του
Νικηφόρο Α'καί επίσης πάντας άνεκαλέσατο εις οϋσπερ Νικηφόρος έχθρωδώς
διέκειτο33.
'Ανάμεσα σέ όσους ευεργετήθηκαν ήταν καί ό Θεόδωρος Στουδίτης34. Ό
ίδιος στον Επικήδειο πού έγραψε γιά τό θείο του τό 814 αντιπαραβάλλει τό
τραγικό τέλος τοΰ έχθροΰ τών Στουδιτών αυτοκράτορα Νικηφόρου, μέ τήν
ευνοϊκή τύχη πού επεφύλαξε γιά τόν Πλάτωνα καί τους Στουδίτες μοναχούς ή
άνοδος τοΰ Μιχαήλ στό θρόνο: τόν μεν γαρ (Νικηφόρο) επί πολύ μετεωρισθέντα
τή άπονοία ή κραταιά χειρ τοϋ Θεοϋ είςΣκύθας έκτοπίσασα... διήγημα φοβερόν
καί λάλημα φρικτόν ταϊς μετέπειτα γενεαϊς κριμάτων ανέφικτων τής έαυτοϋ
σοφωτάτης οικονομίας έγκαταλείψασα. Τόν δέ (Πλάτωνα) συν ήμιν ροπή τών
τηνικαϋτα εϋσεβώς βασιλευσάντων, εις τήν οίκείαν πάλιν ποίμνην
άποκαταστήσασα, όμολογητήν έαυτοις άναδείκνυσιν'5.
Ή Χρονογραφία τοΰ Θεοφάνη μνημονεύει τίς συναινετικές προσπάθειες
τοΰ πατριάρχη Νικηφόρου, μαρτυρεί όμως καί τήν ανάμειξη καί άλλων πού
μποροΰσαν νά βοηθήσουν γιά τήν επάνοδο τοΰ αύστηροΰ μονάχου άπό τήν
εξορία 36 . 'Από τήν άλλη πλευρά, ô Θεόδωρος Στουδίτης στον 'Επικήδειο λόγο
προς τόν Πλάτωνα αναφέρει αόριστα δτι ή άρση τοΰ σκανδάλου έγινε τή φρον-
τίδι τών επισκηπτόντων τά καθ' ημάς . Δέν γνωρίζουμε άν ό μάγιστρος Θεό-

32
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 492, 493.
" . Scriptor incertus, 336 (Historia de Leone Bardae Armenti filio, έκδ. I. BEKKER, Βόννη 1842
[CSHB])· ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 493, 494.
34
. Βίος Θεοδώρου Στουδίτη Β, 272D· Βίος καί πολιτεία τοϋ όσιου πατρός ημών καί
όμολογητοϋ τοϋ Θεοδώρου τοϋ τών Στουδίου ηγουμένου, συγγραφείς προς Μιχαήλου μονάχου (=
Βίος Θεοδώρου Στουδίτη A), PG 99, 164D-165A· Βίος καί πολιτεία τοϋ οσίου πατρός ημών καί
όμολογητοϋ Θεοδώρου τών Στουδίου, έκδ. Β. LATYSEV, Vita S. Theodori Studitae in codice
Mosquensi Musei Rumianzovianni no520(= Βίος Θεοδώρου Στουδίτη Y), Viz. Vrem. 21, 1914,258-
304, 277.
35
. Επιτάφιος εις Πλάτωνα, 844A.
36
. καί τους δυναμένους συντρέχειν τή κοινή ειρήνη: Θεοφάνης, 494. Πρβλ. J. VISSER,
Nikephoros und der Bilderstreil. Eine Untersuchung über die Stellung des Konslanlinopler Patriarchen
Nikephoros innerhalb der ikonoklastischen Wirren, Χάγη 1952,58-60.
37
. 'Επιτάφιος εις Πλάτωνα, στ. 844Α. Στην 'Επιστολή άρ. 56 προς τόν 'Αντώνιο ηγούμενο
τοΰ 'Αγίου Πέτρου καί τους συν αύτω, ô Θεόδωρος αποδίδει τήν άρση τοΰ σκανδάλου στις ενέρ­
γειες τών φιλοχρίστων βασιλέων (Μιχαήλ καί διαδόχου Θεοφύλακτου) καί τοΰ πατριάρχη. Ό
Βίος Θεοδώρου Στουδίτη Α, στ. 165 αναφέρει ότι ό αυτοκράτορας Μιχαήλ Α ' χρησιμοποίησε ώς
μεσίτη τόν πάπα Ρώμης. Άπό τήν μέχρι τώρα έρευνα δέν προκύπτει νά πραγματοποιήθηκε τέτοια

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

8 ΕΛΕΩΝΟΡΑ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ-ΓΑΛΑΚΗ

κτιστός εΐχε μεσολαβήσει στην επιστροφή τοΰ Θεόδωρου Στουδίτη άπό τήν
εξορία 38 .
Τήν εποχή τής σύντομης βασιλείας τοΰ Μιχαήλ Α ' σημαίνοντα ρόλο εΐχαν
διαδραματίσει οί διάφοροι σύμβουλοι πού περιστοίχιζαν τόν αυτοκράτορα καί
τή δράση τους μαρτυρεί τό κείμενο τοΰ Θεοφάνη 39 . Ή ανάμειξη τους στην
πολιτική ζωή ήταν αξιοσημείωτη γι' αυτό καί ό χρονογράφος αναφέρει ότι ό
αυτοκράτωρ περί δέ τής τών πραγμάτων διοικήσεως ακυβέρνητος, δεδουλω-
μένος Θεοκτίστω μαγίστρω καί τοις λοιποϊς αρχουσιν .
'Αλλά καί ό Θεόδωρος Στουδίτης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στίς
υποθέσεις τής εποχής. Τουλάχιστον δύο φορές εΐναι γνωστό δτι αναμείχθηκε
στά πολιτικά πράγματα: στους διωγμούς τών Παυλικιανών, όπως μαρτυρεί ό
ίδιος στην 'Επιστολή προς τό Θεόφιλο 'Εφέσου καί στην τελική απόφαση περί
τής συνέχισης τοΰ πολέμου μέ τους Βουλγάρους τόν 'Οκτώβριο τοΰ 812 42 .
Είναι πολύ πιθανό ή πολιτική αυτή δράση τοΰ Θεόδωρου Στουδίτη νά τόν
έφερε κοντά στό μάγιστρο Θεόκτιστο, στον όποιο εΐχε απευθύνει λίγα χρόνια
νωρίτερα επιστολή καί μέ τόν όποιο δείχνει τώρα νά έχει ταυτόσημες απόψεις,
άν κρίνουμε άπό τήν κοινή στάση τους κατά τό πολεμικό συμβούλιο, στό όποιο
παρευρίσκονταν άπό τή μιά πλευρά ό πατριάρχης Νικηφόρος, οί μητροπολίτες
Νικαίας (Πέτρος;)4 καί Κυζίκου καί άπό τήν άλλη πλευρά, οί παρασύμβουλοι

μεσολάβηση, αν καί ό 'ίδιος ό Θεόδωρος Στουδίτης τήν είχε ζητήσει μέ επιστολή του (άρ. 33) προς
τόν πάπα Λέοντα: σώσον ημάς, άρχιποιμήν τής ϋπ' ούρανόν εκκλησίας, άπολλύμεθα- βλ. Patricia
KARLIN-HAYTER, A Byzantine Politician Monk: Saint Theodore Studite, JOB 44 1994, 229 καί P.
HATLIE, Theodore of Stoudios, Pope Leo III and the Joseph Affair (808-812), OCP61/2, 1995, 412.
38
. Ό BURY, ERE, 41 σημ. 3 άμφιταλαντεύεται γιά τό ποιος ανακίνησε πρώτος τό θέμα, ό
αυτοκράτορας ή ό πατριάρχης. Ό Χρ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Ό "Αγιος Θεόδωρος Στουδίτης εν τω
άγώνι αύτοΰ υπέρ τών εικόνων, ΕΕΒΣ 15, 1939, 19, έχει διατυπώσει τήν άποψη ότι ή ανάκληση τοΰ
ηγουμένου τής μονής Στουδίου έγινε μέ τή μέριμνα τοΰ Θεοκτίστου, τόν όποιο καί θεωρεί φίλο του.
Πρβλ. καί W. TREADGOLD, The Byzantine Revival 780-842, Stanford Ca 1988, 178.
39
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 495,497,498, 500, 501.
40
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 500. Βλ. ΛΟΥΓΓΗΣ, Δοκίμιο, 67. Μέ τόν Ιδιο τρόπο καί μέ τίς Ιδιες λέξεις ό
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, 776 (εις δέ τήν τών πραγμάτων διοίκησιν ακυβέρνητος παντελώς υπήρχε
καί δεδουλωμένος ματαίων ανθρώπων βουλαίς καί απειροπολέμων) σχολιάζει τήν «υποδούλωση»
τοΰ αυτοκρατορικού θεσμού, χωρίς όμως νά μνημονεύει τό όνομα τοΰ μαγίστρου Θεοκτίστου,
πιθανώς γιατί θεωρεί τόν μάγιστρο ώς εμπειροπόλεμο, βλ. πιό πάνω, σελ. 44.
41
. ούτε κτένεσθαι τους Μανιχαίους, οϋτε μή κτένεσθαι συνεβουλεύσαμεν. 'Επιστολή άρ.
455ιι. Βλ. καί σημ. 44.
42
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 497.
43
. Ταυτίζεται μέ τόν Πέτρο Νικαίας: βλ. J. PARGOIRE, Saints iconophiles, Michel de
Synnades, Pierre de Nicée, Athanase de Paulopétrion, ÉO 4, 1900-1901, 351 καί ROCHOW,
Theophanes, 312. Στον Πέτρο Νικαίας ό Θεόδωρος Στουδίτης έχει απευθύνει συνολικά 6 επιστολές

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

 Ο ΜΑΓΙΣΤΡΟΣ ΘΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ 9

μαζί μέ τό Θεόδωρο Στουδίτη, ή παρουσία τοΰ οποίου στό πολεμικό συμβούλιο

αποσιωπάται άπό όλες τίς παραλλαγές τοΰ Βίου του. Στό κείμενο τοΰ Θεοφάνη
ô διαχωρισμός μοναστικού καί κοσμικού κλήρου είναι σαφής, όπως επίσης
σαφείς είναι οί έκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις τών δύο ομάδων. Στή
φιλειρηνική παράταξη μετείχαν ό αυτοκράτορας, ό πατριάρχης καί οί μητρο­
πολίτες, ή άποψη τών οποίων δέν υπερίσχυσε , ενώ στή φιλοπόλεμη άνηκαν οί
παρασύμβουλοι συμπεριλαμβανομένου καί τοΰ Θεοδώρου Στουδίτη45. Στην 'ίδια
φιλοπόλεμη παράταξη ανήκε καί ή Σύγκλητος μέ προεξάρχουσα μορφή τό
μάγιστρο Θεόκτιστο, σύμφωνα μέ τή Συνέχεια Θεοφάνη καί τόν λακωνικότερο
Γενέσιο46.
Θά μποροΰσε νά ειπωθεί ότι ό μάγιστρος Θεόκτιστος καί κυρίως ό
Θεόδωρος Στουδίτης είναι δύο κεντρικές φυσιογνωμίες τής εποχής πού διαδρα­
ματίζουν πρωτεύοντα πολιτικό ρόλο κατά τήν εποχή τοΰ αδύναμου αυτοκράτο­
ρα Μιχαήλ Α '. Είναι ή εποχή, κατά τήν οποία ή μονή Στουδίου βρίσκεται στό
απόγειο τής δύναμης της καί τά έργα της γνωρίζουν τή μέγιστη ακτινοβολία .
'Εκείνο πού προβάλλει μέ σαφήνεια εΐναι ότι σέ μιά εποχή αδυναμίας τοΰ
αυτοκρατορικού θεσμοΰ ô Θεόδωρος Στουδίτης, συνεπικουρούμενος άπό τή

άρ. 82, 158, 313, 442,475, 533, χρονολογημένες μετά τό 815, άλλα σέ καμμία δέ γίνεται αναφορά στό
πολεμικό συμβούλιο, στό όποιο εΐχε λάβει μέρος. Στην 'Επιστολή άρ. 313 ό Θεόδωρος Στουδίτης
υπαινίσσεται τίς φιλικές σχέσεις τοΰ αυτοκράτορα Μιχαήλ Α' μέ τόν Πέτρο Νικαίας: καί
βασιλεϋσι γέγονας φιλητός καί άρχουσιν έραστός.
44
. Καί άλλοτε εΐχαν διαφωνήσει πατριάρχης καί αυτοκρατορικοί σύμβουλοι, δταν ό
πατριάρχης Νικηφόρος εΐχε ζητήσει οι'έγγραφου τόμου τήν κεφαλική τιμωρία τών Παυλικιανών
καί ό αυτοκράτορας διέταξε τό σφαγιασμό τους, παρά τήν αντίθετη άποψη τών κακότροπων
συμβούλων, οί όποιοι επιθυμούσαν τήν επιεικέστερη τιμωρία τους: ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 495· βλ. καί Θ.
ΚΟΡΡΕΣ, Οί διώξεις τών Παυλικιανών έπί Μιχαήλ Α ' , Βυζαντινά 10, 1980, 204-215.
45
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 498. Τό απόσπασμα γιά τή συμμετοχή τοΰ Θεοδώρου Στουδίτη προέρχεται
μόνον άπό τή μετάφραση τοΰ 'Αναστασίου βιβλιοθηκάριου, τό όποιο ό εκδότης έχει ενσωματώσει
στό αρχικό κείμενο.
46
. ΣΥΝ. ΘΕΟΦ., 12-13 (Theophanes Continuatus Chronographia, έκδ. I. BEKKER, Βόννη 1838
[CSHB])- ΓΕΝΕΣΙΟΣ, A' §10, σελ. 9 (Iosephi Genesii Regum libri quattor, έκδ. Α. LESMÜLLER-
WERNER, I. THURN, Βερολίνο-Ν. 'Υόρκη 1978 [CFHB 14]). Δέν μποροΰμε νά γνωρίζουμε άν ό
μεταγενέστερος ΣΚΥΛΙΤΖΗΣ, 12 (Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, εκδ. I. THURN, Βερολίνο-
Ν. Υόρκη 1978 [CFHB 5]) διασκευάζει τήν αντίστοιχη μαρτυρία προς όφελος των Στουδιτών,
καθώς διασώζει τήν αντίθετη ακριβώς μαρτυρία, σύμφωνα μέ τήν οποία ô μάγιστρος Θεόκτιστος
παρουσιάζεται ώς φιλοπόλεμος, όπως καί ό πατριάρχης Νικηφόρος, ενώ ώς οπαδοί τής φιλει­
ρηνικής παράταξης παραδίδονται ό αυτοκράτορας καί τίνες αξιόλογοι μοναχοί, υπονοώντας
προφανώς τό Θεόδωρο Στουδίτη. Πρβλ. BURY, ERE, 348-349.
47
. Βίος Θεοδώρου Στουδίτη A, 165D-169A- Βίος Θεοδώρου Στουδίτη Β, 273Α-276Α- Βίος
Θεοδώρου Στουδίτη Υ, 277.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

10 ΕΛΕΩΝΟΡΑ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ-ΓΑΛΑΚΗ

Σύγκλητο, επικρατεί ολοκληρωτικά, αλλά πρόσκαιρα, δσο κρατά ή βασιλεία τοΰ

Μιχαήλ Α'καί, αξίζει νά επισημανθεί ότι αυτή είναι ή μοναδική περίοδος,
κατά τήν οποία ό ηγούμενος τής μονής Στουδίου έχει ενεργό πολιτικό ρόλο. Δέν
είναι τυχαίο ότι ό Λέων ό 'Αρμένιος έχοντας ήδη ανακηρυχθεί αυτοκράτωρ άπό
τό στρατό 48 , μετά τήν ήττα στή Βερσινικία τό 813, εισήλθε θριαμβευτικά στην
Κωνσταντινούπολη άπό τή Χρυσή πύλη καί έγινε δεκτός άπό τή Σύγκλητο στή
μονή Στουδίου, δπου πιθανότατα βρίσκονταν ό ηγούμενος τής μονής Θεόδωρος
καί ô μάγιστρος Θεόκτιστος ώς πρώτος τής Συγκλήτου. Ό τόπος συνάντησης
τής Συγκλήτου μέ τόν Λέοντα, στή μονή Στουδίου, ύποδηλώ-νει δτι ό ηγούμενος
τής μονής, μέ πρωτεύοντα ρόλο στή βασιλεία τοΰ Μιχαήλ Α ', συναινοΰσε
έμπρακτα, όπως καί ή Σύγκλητος, πιθανώς κατά προτροπή τοΰ απερχόμενου
αυτοκράτορα50, στην άνοδο τοΰ Λέοντος. Μία παραλλαγή τοΰ Βίου τοΰ
Θεοδώρου Στουδίτη, θέλοντας πιθανώς νά δικαιολογήσει αυτή τήν πρόσκαιρη
υποστήριξη τοΰ ηγουμένου τής μονής Στουδίου προς τό μετέπειτα είκονομάχο
αυτοκράτορα, αναφέρει ότι ό Λέων Ε ' καί άλλους ουκ ολίγους συναρπάσας .
"Αλλωστε ό ανώνυμος σύγχρονος μέ τά γεγονότα συγγραφέας τοΰ Χρονικοΰ μέ
τήν ονομασία Scriptor Incertus de Leone Bardae Armenii filio παραδίδει: καί
μηδενός άνθισταμένου άνοίξαντες τάς πόρτας είσήγαγον αυτόν παμπληθεί εις
τήνπόλιν5 .
"Αν ό Μιχαήλ Α ' εΐχε χαρακτηρισθεί άπό τό σύνολο σχεδόν τών πηγών ώς
ανίκανος στή διοίκηση τών δημοσίων πραγμάτων, στον Λέοντα Ε ' ό Γενέσιος
αναγνωρίζει εξαιρετική ικανότητα στον ίδιο τομέα: τών δημοσίων πραγμάτων

48
. ΘΕΟΦΑΝΗΣ, 502. Γιά τήν αντιφατικότητα τών πηγών σχετικά μέ τήν άνοδο τοΰ Λέοντος
Ε ' , βλ. κυρίως τό κατατοπιστικό άρθρο τοΰ D. TURNER, The Origins and Accession of Leo V (813-
820), /ÖB40, 1990, 189-193.
49
. Ή Χρονογραφία τοΰ ΘΕΟΦΑΝΗ, 502, παραδίδει ότι ό Λέων έφθασε στην Κωνσταντι­
νούπολη δια τής Χαρσίου πάρτης. Τό γεγονός, όμως, ότι ό Λέων πέρασε πρώτα άπό τή μονή
Στουδίου, ή οποία βρισκόταν κοντά στή Χρυσή πύλη επιτρέπει τή διόρθωση στό κείμενο τοΰ
Θεοφάνη ώς lectio facilior καί αντί Χαρσίου νά γραφεί Χρυσής, ή οποία διασώζεται άλλωστε καί
σέ ένα άπό τά χειρόγραφα τοϋ Θεοφάνη.
50
. ΣΥΝ. ΘΕΟΦ., 18· ΓΕΝΕΣΙΟΣ, Α ' §3, σελ. 5, όπου αναφέρεται ότι ό Μιχαήλ προέτρεψε τή
σύγκλητο νά βγει νά προϋπαντήσει τό νέο αυτοκράτορα γιά νά αποφευχθεί εμφύλιος πόλεμος. Ή
πληροφορία περί επικείμενης εμφύλιας σύρραξης προέρχεται κυρίως άπό τή ΣΥΝ. ΘΕΟΦ., 17 καί
λιγότερο άπό τό ΓΕΝΕΣΙΟ Α, §3,5, ενώ δέν υπάρχει ανάλογη στή Χρονογραφία τοΰ ΘΕΟΦΑΝΗ καί
στον Scriptor incertus.
5
'. Βίος Θεοδώρου Στουδίτη Γ, 278.
52
. Scriptor incertus, 340. Σύμφωνα μέ τίς πηγές τοΰ δέκατου αιώνα, ό μόνος πού εΐχε
εκφράσει επιφυλάξεις γιά τόν Λέοντα ήταν ό Ιωάννης Έξαβούλιος: ΣΥΝ. ΘΕΟΦ., 17- ΓΕΝΕΣΙΟΣ
Α ' §3, σελ. 4. Βλ. WINKELMANN, Quellenstudien, 117.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

 Ο ΜΑΓΙΣΤΡΟΣ ΘΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ 11

ήν άντιληπτικώτατος5 . Είναι, λοιπόν, πολύ φυσικό ό νέος αυτοκράτωρ, πού

παρουσιάζεται δυναμικά στό προσκήνιο ώς εκπρόσωπος τοΰ θεματικοΰ
στρατού, νά επιδίωξε νά άποδεσμευθεΐ άπό όσους εΐχαν κηδεμονέψει τόν
προκάτοχο του κατά τήν άσκηση τής εξουσίας. Ή συνεργασία του μέ τους
άρχοντες πού μνημονεύει τό ανώνυμο Χρονικό καί ό μεταγενέστερος Ψευδο-
συμεών54 φαίνεται δτι ήταν πολύ σύντομη καί πιθανότατα διήρκεσε δσο ή Κων­
σταντινούπολη κινδύνευε άπό τίς απειλητικές διαθέσεις τοΰ βούλγαρου ηγεμό­
να Κρούμου. "Οσο γιά τό Θεόκτιστο δέν υπάρχει κατηγορηματική μαρτυρία πού
νά μνημονεύει τήν τύχη του, ένώ οί αφηγηματικές πηγές σταματούν νά μιλοΰν
γιά τή φυσιογνωμία αυτή μετά τήν άνοδο τοΰ Λέοντος Ε ' στον αυτοκρατορικό
θρόνο. Ωστόσο, άπό τήν επιστολογραφία τοΰ Θεοδώρου Στουδίτη καί τίς
παραλλαγές τοΰ Βίου του, μποροΰμε νά ανιχνεύσουμε τήν τύχη τοΰ Θεοκτίστου
μετά τήν ανάληψη τής εξουσίας άπό τόν Λέοντα.
Οί παραλλαγές τοΰ Βίου μας πληροφοροΰν δτι ό Θεόδωρος Στουδίτης,
περιοδεύοντας τά μοναστήρια τής Προύσας καί τής Χαλκηδόνας λίγο μετά τήν
άνοδο τοΰ Μιχαήλ Β ' (825), επεδίωξε νά συναντήσει σέ ένα μοναστήρι πού
βρισκόταν στό δρόμο άπό τήν Προύσα στή Χαλκηδόνα τό μοναχό Θεόκτιστο,
πάλαι μέν τή τοϋ μαγίστρου τετιμημένον αξία. Στή συνέχεια, τά αγιολογικά
κείμενα αναφέρουν δτι ό Θεόκτιστος εΐχε ήδη άπό καιρό καρεΐ μοναχός άπό τό
Θεόδωρο Στουδίτη: υπ' αύτοϋ πρώην άποκαρθέντα . Είναι πολύ πιθανόν ό
μοναχός Θεόκτιστος νά ταυτίζεται μέ τό μάγιστρο τής βασιλείας τοΰ Μιχαήλ
Α ' • οί πληροφορίες αυτές επιτρέπουν νά υποθέσουμε δτι μετά τήν ανάρρηση
τοΰ Λέοντος Ε ' ό Θεόκτιστος παύθηκε άπό τό υψηλό άξίωμά του, υποχρεώθηκε
νά ασπασθεί τό μοναχικό βίο καί έκάρη μοναχός άπό τόν ίδιο τό Θεόδωρο
Στουδίτη. Ή νέα αυτή ιδιότητα τοΰ Θεοκτίστου, όσο καί τό γεγονός ότι ô Θεό­
δωρος Στουδίτης υπήρξε ό πνευματικός του πατέρας —γι'αύτό καί αποκαλείται
«τέκνον»—, θά μποροΰσαν νά μας οδηγήσουν στην υπόθεση ότι αυτός είναι ό
αποδέκτης τής 'Επιστολής άρ. 123, θεοκτίστω τέκνω, χρονολογημένης τό καλο­
καίρι τοΰ 8165 . Τά στοιχεία πού μποροΰν να οδηγήσουν στην ταύτιση περιέ-

53
. ΓΕΝΕΣΙΟΣ, Α' §16, σελ. 14.
54
. Scriptor incertus, 342- ΨΕΥΔΟΣΥΜΕΩΝ, 612 (Symeonis magistri ac logothetae Annales:
Theophanes Continualus, loannes Cameniata, Symeon magisler, Georgius Monachus, έκδ. I.
BEKKER, Βόννη 1838 [CSHB]). Γιά τίς σχέσεις τών δύο κειμένων βλ. HUNGER, Profane Literatur,
τόμ. A ', 333 κ. έ. καί Ά. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ή χρονογραφία τοϋ Ψευδοσυμεών καί οί πηγές της,
Ιωάννινα 1978, 152 κ. ε.
55
. Βίος Θεοδώρου Στουδίτη A, 220Α' Βίος Θεοδώρου Στουδίτη Β, 316B-C- Βίος Θεοδώρου
Στουδίτη Υ. Βλ. TREADGOLD, Revival, 198.
56
. FATOUROS, Epistulae, τόμ. Α ', σελ. 239* σημ. 329.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

12 ΕΛΕΩΝΟΡΑ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ-ΓΑΛΑΚΗ

χονται στην ϊδια τήν επιστολή, όπου γίνεται έμμεση, αλλά κατηγορηματική
αναφορά στην προηγούμενη ενασχόληση τοΰ μονάχου Θεοκτίστου: ό Θεόδωρος
Στουδίτης ομολογεί ότι ποτέ δέν έφευγε άπό τή σκέψη του ή εικόνα τοΰ
αποδέκτη τής Επιστολής νά ασχολείται μέ ζήλο μέ τά διοικητικά του
καθήκοντα 57 , πριν φυσικά καρεί μοναχός. Τό απόσπασμα υποδηλώνει, κατά τή
γνώμη μου, τήν προηγούμενη πολυσχιδή δράση τοΰ μαγίστρου Θεοκτίστου. Ή
Επιστολή εΐναι γραμμένη μέ σκοπό νά ενθαρρύνει τόν άμάθητο στίς κακουχίες
τής έξο-ρίας μοναχό, ένώ σέ αρκετά σημεία τοΰ κειμένου μποροΰμε νά επιση­
μάνουμε τό νέο δύσκολο γύρισμα τής ζωής τοΰ Θεοκτίστου: οΐδα δτι ύστερούμε-
νος εΐ, χαίρε εν τή έλπίδι τών αιωνίων αγαθών, κουφίζων εντεύθεν τά
λυπηρά5^. Ή ίδια επιστολή μας πληροφορεί δτι ό μοναχός Θεόκτιστος εΐχε έξο-
ρισθεΐ τρεις φορές, χωρίς νά αναφέρονται οί ακριβείς λόγοι καί ô τόπος τής
εξορίας του 5 9 . Μόνο υποθέσεις μποροΰμε νά διατυπώσουμε γιά τους τόπους
εξορίας τοΰ Θεοκτίστου60.
Διερευνώντας τή σταδιοδρομία τοΰ Θεοκτίστου, άπό τήν άνοδο καί τή
δράση του ώς μαγίστρου επί Μιχαήλ Α ', ώς τήν υποχρεωτική του είσοδο σέ
μοναστήρι, παρακολουθοΰμε παράλληλα τήν πολιτική δράση τοΰ Θεοδώρου
Στουδίτη καί ταυτόχρονα τήν πορεία τοΰ Βυζαντίου προς τή δεύτερη Εικονο­
μαχία. Παρακολουθοΰμε τήν εμφανή εξασθένιση τοΰ αύτοκρατορικοΰ θεσμοΰ
καί τήν αντίστοιχη ενίσχυση τής Συγκλήτου καί τών φανατικών μοναχών, μέσα
άπό τή συνεργασία τοΰ μαγίστρου Θεοκτίστου μέ τό Θεόδωρο Στουδίτη στά
χρόνια τής βασιλείας τοΰ Μιχαήλ Α ' .

57
. αεί γάρ σε όρώ κατά νουν, περιπονούμενος έν τή διοικήσει σου πώς τά κατά ψυχήν, πώς
τά κατά σώμα: 'Επιστολή άρ. 1232-3- 'Αξίζει νά παρατηρηθεί ότι ό συγγραφέας χρησιμοποιεί τό
Ιδιο ρήμα καί στην Επιστολή άρ. 241 προς τόν μάγιστρο Θεόκτιστο: δτιπερ πονουμένη εστίν τά
καθ' ημάς ή μεγίστη σου υπεροχή.
58
. Επιστολή άρ. 1237, 9-10-
59
. άρτι τρίτον διώκεσαι δια Κύριον, τρίπλοκον έξεις τόν στέφανον: 'Επιστολή 123ιΐ-ΐ2.
60
. Στην Μικρά Κατήχηση τοΰ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤΟΥΔΙΤΗ (άρ. 84, έκδ. Ν. ΣΚΡΕΤΤΑ, Μικρά
Κατήχησις, Θεσσαλονίκη 1984) μνημονεύεται κάποιος Θεόκτιστος, ό οποίος δέν είναι δυνατό άπό
τά διαθέσιμα στοιχεία να ταυτισθεί μέ τόν μάγιστρο Θεόκτιστο. Ό FATOUROS, Epistulae, τόμ. Α ',
σελ. 238*, σημ. 328 συνδέει τόν αποδέκτη τής 'Επιστολής άρ. 123 μέ τό Θεόκτιστο τής Μικρός
Κατηχήσεως, χωρίς νά τους ταυτίζει μέ τόν μάγιστρο Θεόκτιστο.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

 Ο ΜΑΓΙΣΤΡΟΣ ΘΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ 13

Eleonora KOUNTOURA-GALAKI, The magister Theoktistos and Theodore the

Studite: Monastic Life and Policy.

The quaestor Theoktistos was among the leading officials who took part in
the conspiracy of the logothete Nicephorus against the empress Irene (802). He
was identical with the magister Theoktistos who, as a supreme member of the
Senate, received in 808 the letter No. 24 by Theodore the Studite. With this
letter Theodore hoped that he could persuade magister Theoktistos to intervene
to the emperor Nicephorus I, in order to avoid banishment. The magister, how­
ever, did not play a prominent role under the reign of Nicephorus and Theodore
was forced to abandon the City.
During the brief reign of Michael I, where we can observe the weakening
of the imperial institution and the simultaneous uprise of the senatorial power as
well as the rise of the fanatic monks (the monastery of Studion experienced a
significant prosperity at that time) magister Theoktistos and Theodore the
Studite had then powerfully participated in political life and had played a crucial
role in it.
Probably the same Theoktistos received one more letter (No 123) by Theo­
dore the Studite after the accession of Leo V.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/02/2020 13:44:04 |

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)