Páx.

4
HISTORIA E LENDAS

6
PATRIMONIO

14
MUSEOS

ESPAZOS NATURAIS

RUTAS

17 23 29
ARTESANÍA E OFICIOS

FESTAS

GASTRONOMÍA

DIRECIÓNS DE INTERÉSE

TOP TEN

MURALISMO
31 32 34 36 37 39

ESGRAFIADOS

SERES MÁXICOS

Edición xaneiro 2019

41 42

MAPAS
4
Cañón do Sil
Ribeira Sacra
Podería definirse Ribeira Sacra coma
un dos secretos mellor gardados da
Galicia interior. Integran este destino
un conxunto de vinteún concellos do
sur da provincia de Lugo e o norte
da provincia de Ourense, co cur-
Miradoiro de A Capela
so fluvial dos ríos Miño, Sil e Cabe
como elemento aglutinador. Disco-
rren por esta xeografía até confluír
a través de gargantas ou canóns
de forte verticalidade, deixando ao
seu paso unha paisaxe única e unha
terra singular elixida desde antano
como lugar de retiro e con condi-
cións climáticas que favoreceron o
desenvolvemento dunha importante
actividade vitivinícola. Correspónde-
se administrativamente cos conce-
llos lucenses de A Pobra do Brollón,
Bóveda, Carballedo, Chantada, Mon-
forte de Lemos, O Saviñao, Pantón,
Igrexa San Miguel de Eiré Paradela, Portomarín, Quiroga, Ribas
de Sil, Sober, Taboada.
Da provincia de Ourense: A Peroxa,
A Teixeira, Castro Caldelas, Esgos,
Montederramo, Nogueira de Ramuín,
Parada de Sil e Xunqueira de Espada-
nedo. Pola súa localización, historia e
magnitude, a cidade de Monforte de
Lemos é considerada hoxe a capital
da Ribeira Sacra.
Aquí atópase a sede do Consello Re-
gulador do viño do mesmo nome. É
que a denominación de orixe contri-
buíu, sen dúbida, ao establecemento
da Ribeira Sacra como destino turís-
tico emerxente de calidade.
As excepcionais condicións da natu-
reza crearon un medio de un extraor-
dinario atractivo e inusual beleza. Os
profundos vales que o Sil e o Miño
foron labrando na dura rocha graní-
tica asombran pola verticalidade das
súas paredes e os grandes desniveis.
As vertentes son máis agrestes e
rochosas no val do Sil, e presentan
unha maior suavidade e aproveita-
mento humano no caso do Miño. As
Igrexa Santo Estevo de Ribas de Miño
rutas en catamarán son unha boa op-
ción para deleitarse ante esta fermo-
sa obra da natureza (ver RUTAS DOS
EMBALSES EN CATAMARÁN).
Outra proposta interesante consti-
túena as sendas que discorren en-
torno os canóns e ríos, meténdonos
en bosques e miradoiros que non
deixarán a ninguén indiferente. Ri-
beira Sacra conta cunha destacada
e ampla oferta de sendeirismo para
todos os públicos (ver propostas de
RUTAS DE SENDEIRISMO).
Ademais dos mosteiros, a profunda
pegada que deixaron os nosos ante-
cesores pode verse no gran número

Igrexa de San Xoán (pórtico norte)
de igrexas románicas que floreceron
ao longo de toda a Ribeira Sacra. a
expansión do románico en Galicia é
aquí moi visible até o punto de ser
considerada a principal concentra-
ción do románico rural en Europa.
Templos de gran beleza como San
Paio de Diomondi, Santo Estevo de
Portomarín
Atán, San Miguel de Eiré ou San Fiz
de Cangas (ver proposta RUTA DO
ROMÁNICO).
A Idade Moderna tamén deixou unha
pegada importante no patrimonio,
especialmente en Monforte de Le-
mos, onde se sitúa o Colexio dos
Padres Escolapios, coñecido como
“O Escorial Galego” que acolle, entre
outros tesouros artísticos, dous ca-
dros de El Greco.
Un destino singular que responde á
busca de experiencias únicas e irre-
petibles vinculadas ao patrimonio
natural e cultural.
Terra de Eremitas
A primeira mención a estas terras co
nome de “Rivoira Sacrata” remón-
tase ao ano 1124; nun documento
asinado en Allariz (provincia de Ou-
5
Mosteiro Bernardas de Ferreira
rense) en agosto do devandito ano,
a raíña Tereixa de Portugal, filla de
Afonso VII, doa ao monxe Arnaldo
e aos seus compañeiros os terreos
para erguer un novo mosteiro den-
tro da denominada “Rivoira Sacra-
Vista Viñedo
ta”; dito cenobio é a orixe do actual
Mosteiro de Santa María de Monte-
derramo, un dos máis importantes e
mellor conservados de Galicia. O to-
pónimo popularízase cando o histo-
riador Fray Antonio de Yepes traduce
o documento e xustifica este nome
pola concentración de mosteiros
existente.
O carballo sagrado
Tempo despois, o historiador Torqua-
to de Souza Soares, tras analizar a
tradución de Yepes, detecta unha
errata na que pode lerse Rovoyra e
non Rivoira, o que o leva a interpretar
o seu significado como “carballeira
6
sagrada” (robur>carballo). Na cul-
tura celta os carballos e bosques
tiñan un marcado carácter sagrado,
o que dá máis consistencia a esta
última teoría. No entanto, popular-
mente adoptouse como propia a in-
terpretación de Ribeira Sacra como
“Ribeira sagrada”.
Os ciumes de Juno
Existe unha lenda de reberetes clá-
sicos acerca da orixe dos Canóns
do Sil e do Miño. Segundo o mito, o
deus Xúpiter, namorado da fermosa
terra galega, determinou posuíla,
atravesándoa cun río, o Miño. Pero
a súa celosa esposa, a deusa Xuno,
non se aveu a compartir o seu amor
cunha estraña; para afastar a Xúpi-
ter da fermosa rival, non dubidou en
abrir unha profunda ferida naquel
sublime rostro. O odio da esposa foi
tal que a ferida afondou até límites
insospeitados dando lugar aos ac-
tuais Canóns do Sil.
Camiño Real
A POBRA DO BROLLÓN
Conxunto arquitectónico de Vilachá:
bodegas milenarias con muros de
pedra irregular e cubertas a dúas au-
gas con tellado de lousa. Hai un total
de corenta e dúas bodegas. Son das
máis antigas da Península Ibérica.
Ponte medieval de Barxa: Ponte de
Ponte Medieval de Barxa de Lor
orixe romana. Aínda que hoxe en día
esta ponte é peonil, na antigüidade
foi vía de acceso dos casteláns que
chegaban desde León a Galicia. Aín-
da se poden ver restos da calzada
medieval, dado que pasa por aquí o
camiño real, unha ruta de peregrina-
ción xacobea que vai desde o río Sil
en Enderezo Santiago.
Igrexa de San Salvador de Ferreiros:
Igrexa con restos románicos do sé-
culo XII e partes do século XVII. Con-
serva no interior pinturas murais que
representan a Anunciación.
Igrexa de San Xián de Veiga: nave
de ábsidas semicirculares da segun-
da metade do século XII. No interior
acolle esculturas e un retablo barro-
co do século XVII.
Igrexa de Óutara: conta cun retablo
maior renacentista e unha imaxe de
Santa María do século XV.
Conxunto arquitectónico de Parada
de Montes: na aldea, que se atopa xa
nos montes do Courel, pódese apre-
ciar a arquitectura popular de mon-
taña, coas casas pegadas e os tella-
dos superpostos para gardar mellor
a calor e facilitar a vida en días de
nevadas. En Parda dos Montes hai
unha igrexa dedicada a Santa Inés,
de finais do século XIX, cun retablo
neoclásico procedente co convento
das Clarisas de Monforte.
Outros puntos de interese: Castros
de Saa, Salcedo, Lamaigrexa, Domiz
e Barxa, Convento de Feirarrúa, Casa
grande de Marcón.
Capela do Ecce Homo
BÓVEDA
Pazo de Bóveda: O pazo perten-
ceu aos Marqueses de Bóveda e foi
construído por Don Francisco Suárez
de Deza e Oca, Marqués de Vivance.
Situado na parroquia de San Mar-
tín, está datado no século XVIII (ano
1769), aínda que parece ser que foi
construído sobre un pazo anterior do
século XVI.
Capela de Ecce Homo: situada na
parroquia de Rubián, data do século
XVIII. É un edificio de planta en “T”,
con muros de mampostería en lousa.
CARBALLEDO
Igrexa de Santo Estevo de Chouzán:
Igrexa románica do século XII. Desta
época é a ábsida e a parte anterior da
nave que foron trasladados pedra a pe-
dra ao seu actual emprazamento debi-
do á construción do encoro dos Peares.
Igrexa de San Xoán da Cova: igrexa
románica do século XII con fermosa
portada de arquivoltas. Como a de

Igrexa de Santo Estevo de Chouzán
Chouzán, trasladouse pedra a pedra
ao seu actual emprazamento debido
á construción do encoro.
Igrexa parroquial de Temes: nesta
igrexa rexístranse etapas prerroma-
na e romana (ara romana), paleo-
cristiá (sarcófago feito en mármore
romana do século IV) e cristián vi-
sigoda (inscrición de consagración).
Igrexa de Lousada: do antigo mos-
teiro de Santiago de Lousada só se
conserva a igrexa románica do sé-
culo XII. No se interior permanece
o sarcófago con estatua xacente do
señor Vasco Pérez de Temes.
Pazo de Cartelos: edificación do sé-
culo XVIII con reformas posteriores.
Este foi un dos solares máis antigos
dos señores de Temes. Recolle res-
tos dunha torre medieval de planta
semicircular. Na carballeira desta
propiedade consérvase o carballo
máis antigo de Europa, cunha idade
aproximada de 1500 anos.
Outro puntos de interese: Torres
Irmandiñas de San Román e Grixoá,
Castro de morgade.
CHANTADA
Casco antigo: as rúas empedradas
e casas brasonadas dos séculos XVI
e XVII conforman o principal atracti-
vo da vila de Chantada.Varias des-
tas construcións tradicionais están
Igrexa de San Salvador de Asma
erixidas sobre pintorescos soportais,
seguindo os patróns da arquitectura
civil galega. Sobresae a Praza de Es-
paña (Cantón) de marcado carácter
medieval, a cal se atopa presidida
pola igrexa de Santa Marina, de
estilo neoclásico. Nas inmediacións
atópase a Praza do Mercado, onde
se sitúa a Casona de Lemos.
Casa Grande de Lemos: trátase
dunha construción do século XVI e
foi obxecto dunha meritoria reforma
a finais dos anos oitenta por parte
do arquitecto Manuel Gallego que a
converteu en Casa da Cultura.
Mosteiro de Santa María de Pesqueiras:
enmarcada nun fermoso espazo na-
tural de soutos centenarios e próxi-
ma ao encoro de Belesar (s.XIII). É o
único resto que se conserva do anti-
go mosteiro de monxas beneditinas,
o cal foi anexionado ao de San Paio
de Antealtares a finais do século XV.
Posúe pinturas murais do século XVI.
Rúa Dous de Maio (Chantada)
7
Igrexa de San Salvador de Asma:
data do século XII e formou parte
das dependencias do mosteiro de
San Salvador de Asma. Consérvanse
varias pezas graníticas da etapa pre-
rrománica.
Igrexa de Camporramiro: románica
do século XII.
Igrexa de Santa María de Nogueira:
conserva restos románicos e outros
do século XVI, entre os que destacan
as recentemente restauradas pintu-
ras murais.
Outros puntos de interese: Torre de
Arcos.
MONFORTE DE LEMOS
Conxunto monumental de San Vi-
cente do Pino: situado no punto máis
alto da poboación, está composto
pola Torre da Homenaxe – resto do
antigo castelo-, Palacio Condal e
Mosteiro Beneditino, hoxe Parador.
Torre da Homenaxe: construída en-
tre os séculos XIII e XV preside a vila
desde o alto. Era o edificio máis im-
portante dentro do castelo, dado que
nela se celebraban as Cerimonias da
Homenaxe, rito que unía o señor co
seu vasalo. É unha atalaia de 30m
de altura, 13m de lado e muros de
3m de grosor. A torre e a muralla da
fortaleza medieval sufriron impor-
Torre da Homenaje
8
Igrexa Nosa Señora da Antiga
tantes danos durante a Gran Guerra
Irmandiña (1467-1469) e foron re-
construídas unha vez finalizados os
enfrontamentos (ver MUSEOS).
Mosteiro de San Vicente do Pino:
aínda que as súas orixes se remon-
tan ao século X, a edificación actual
iniciouse no século XVI. A harmo-
niosa praza do edificio conventual é
neoclásica, tanto a fachada coma o
claustro. A igrexa monacal, de por-
tada renacentista e interior gótico
de transición, ten unhas elaboradas
bóvedas e, nun dos laterais, un coro
con órgano de estilo barroco. Desta-
can as imaxes de Santa Ana coa Vir-
xe e o neno e un baixorelieve de orixe
románico. Actualmente gran parte do
edificio monacal alberga o Parador
de Turismo de Monforte de Lemos.
A lomba descende polas rúas do ba-
rrio xudeu, que conserva algunha das
antigas portas de acceso á cidadela.
Colexio da Nosa Señora da Anti-
ga: coñecido popularmente como o
“Escorial de Galicia”, é un edificio
renacentista de traza ferreriana que
comezou a construírse no século XVI,
con dúas ás perfectamente simétri-
cas e unha igrexa central cunha xe-
nerosa cúpula rematada en lanterna.
A súa construción foi iniciada polo
cardeal Rodrigo de Castro en 1593.
Actualmente é o Colexio dos Padres Igrexa de San Miguel Pombeiro
Escolapios e acolle unha sobresaín- a la del prerrománico asturiano.
te pinacoteca, na cal as xoias máis Su originalidad viene dada por su
prezadas son as obras do Greco e estructura compuesta de planta rec-
tres que no seu día foron atribuídas tangular sobre la que se asienta una
ao italiano Andrea del Sarto (ver torre rectangular en el crucero de la
MUSEOS). nave –única en el románico gallego- y
Convento das Clarisas: do século un ábside semicircular en cuya bóveda
XVII recolle unha excelente colección encontramos un pantocrátor acompa-
de arte sacro, entre as que destaca ñado de la Virgen y San Juan.
o Cristo Xacente e a Inmaculada de Igrexa de San Vicente de Pombeiro:
Gregorio Fernández (ver MUSEOS). Fue construida por los “monjes negros”
Ponte romana: próxima ao convento de la orden de Cluny, siguiendo modelos
das Clarisas encóntrase a “ponte ve- de Borgoña, y destaca en ella la puerta
lla”. A tradición di que é de orixe ro- sur, entre contrafuertes (siglo XIII).
mana. O que sabemos é que foi ree- Igrexa de San Fiz de Cangas: Queda
dificado polo mestre Pedro Rodríguez sólo la Igrexa del Mosteiro, que fue am-
Remberde a finais do século XVI. pliada en el siglo XVII para albergar la
Pazo de San Xoán de Tor: encóntra- capilla de los Torrenovais, donde está
se ás aforas da cidade. Acolle unha enterrado Rodrigo López de Quiroga.
importante biblioteca, catro salóns Igrexa de Santo Estevo de Atán: Tiene
corridos, escalinata barroca e unha su origen en un cenobio del siglo VIII y
colección de armaduras (séculos conserva vestigios de la primitiva cons-
XIV-XV), así como mobles e pinturas trucción prerrománica y cuenta con
do século XVI (ver MUSEOS). pequeñas ventanas caladas que hacen
PANTÓN
Mosteiro de San Salvador de Ferreira: Ce-
nobio con origen en el siglo X, gozó de
gran esplendor en el Císter. Es el único
Mosteiro femenino de Ribeira Sacra
que mantiene vida religiosa. Como
suele ser habitual es un compendio de
estilos y de épocas: La Igrexa es del
siglo XII, el claustro XVI y la fachada
del XVIII. Dentro se conservan nobles
sarcófagos y una talla de la virgen con
el niño en el regazo en madera policro-
mada de pura tradición románica.
Igrexa de San Miguel de Eiré: Es uno
de los conjuntos románicos que mejor
se conserva de toda Galicia (siglo XII) y
no es frecuente ver una obra tan esbel-
ta, elegante y compacta. Nos recuerda Igrexa de San Miguel de Eiré

Mosteiro Bernardas de Ferreira
las funciones de celosías.
Santuario de Augas Santas: templo
situado na parroquia de San Martín
de Pantón. A súa orixe está relacio-
nada cunha fonte de augas con pro-
piedades curativas. Nos muros das
naves pódense observar elementos
románicos e tamén de épocas ante-
riores (séculos XII e XIII).
Outros puntos de interese: Pazos de
Ferreiroá, Goián e O Reguengo, Cas-
telo de Maside.
PARADELA
Capilla de Loio: Situada en Cortes,
conserva elementos mozárabes (si-
glo X). Está vinculada al origen de la
Orden de los Caballeros de Santiago.
Igrexa de Santa María de Ferreiros:
Igrexa románica situada en el lugar de
Mirallos, camino francés a Santiago. Del
Mosteiro y sus dependencias sólo que-
da en pié la Igrexa, con su monumental
portada románica. Fue priorato de la
Encomienda de Portomarín y servía de
acogida de peregrinos, conteniendo un
hospital en sus dependencias.
Igrexa de San Facundo de Ribas
de Miño: El conjunto de San Facun-
do de Ribas de Miño fue declarado
monumento de interés nacional en el
año 1982 y recibe en 1998 el Primer
Premio del Colegio de Arquitectos de
9
Igrexa de San Facundo de Ribas de Miño
Galicia como mejor proyecto de res-
tauración. Siendo la arquitectura no-
table, más lo es el entorno: rodeado
de viñedos que bajan por las laderas
del Monte da Trapa hasta el río Miño,
con embarcadero para el catamarán. Igrexa de San Xoán
Castro de Baran: Está formado por
te do Cristo. A aldea foi reconstruída
foso, dos terrazas y una croa. La me-
cun novo plan urbanístico que carac-
jor forma de acceder es por a Folga
teriza aos “novos poboados” de Es-
dos Bois.
paña dos anos cincuenta e sesenta.
Camino de Santiago: El tramo del ca-
Igrexa de San Nicolás ou San Xoán:
mino francés a Santiago que transcu-
declarada Conxunto Histórico-artísti-
rre por tierras de Paradela y va desde
co en 1946, a igrexa foi trasladada
Ferreiros a Portomarín, está cargado
e construída, pedra a pedra, no seu
de historia antigua y medieval.
actual emprazamento no medio da
Paraje de Castro San Martiño: Desde
aldea de Portomarín. É unha igre-
el lugar donde se encuentra la Igrexa
xa-fortaleza, con almeas, gran ro-
y el hermoso atrio de Castro San Mar-
setón e fermosa portada con arqui-
tiño podemos divisar una de las me-
voltas na que están representados
jores vistas de Belesar y Portomarín.
os 24 anciáns rodeando a figura de
Cristo. É un bo exemplo de arte dos
PORTOMARÍN
Aldea de Portomarín: poboación
trasladada na súa totalidade na dé-
cada dos anos 60 debido á cons-
trución do encoro de Belesar. Hai
constancia de que no século II se
construíu unha ponte para pasar o
Miño por Portomarín, a Pons Minea;
así aparece mencionada na obra
Códice Calixtino. Foi destruído por
orde de Dona Urraca en 1112 e pos-
teriormente reparado. Converteuse
nun paso estratéxico, de aí que en
1126 se construíse un hospital de
peregrinos.
A construción do encoro fixo que
toda a aldea e a famosa igrexa ro-
mánica de San Nicolás ou San Xoán
tivesen que ser trasladados ao Mon- Igrexa de San Xoán
10
Peregrinos entrando en Portomarín
canteiros medievais que se formaron
co Mestre Mateo.
Castro de Castromaior: a 5 km da
vila de Portomarín encóntrase este
poboado de máis de 5 hectáreas
distribuídas en cando menos seis
recintos de características castrexas
que visualmente transmiten a con-
cepción e fisionomía da Idade de
Ferro en Galicia. Abrangue un amplo
período da prehistoria galega, desde
o século IV a.C. até o século I d.C.
Outros puntos de interese: Camiño
de Santiago (Camiño Francés).
QUIROGA
Quiroga: no concello de Quiroga ato-
páronse restos de finais do imperio
romano e os investigadores afirman
que mesmo existiu unha igrexa pa-
leocristiana no lugar que hoxe ocupa
a pequena igrexa da Ermida.
Túnel de Montefurado: xigante lava-
Túnel de Montefurado
doiro de ouro dos romanos, construí-
do no século II d.C. Neste punto os
romanos desviaron o curso do río Sil
desecando o seu leito nun pronun-
ciado meandro de 2.5 km para se
beneficiar máis facilmente do ouro
que arrastra este río lendario.
Castelo de Torrenovaes: conxunto
arquitectónico formado por dúas es-
truturas construídas entre os séculos
X e XIII: Torre da Homenaxe e Pazo
Igrexa de San Clodio
da Encomenda, primeira sede dos
comendadores da Orde de San Xan reitoral con portada, torre e outros
de Xerusalén no val de Quiroga. Este restos da arruinada abadía. A Aba-
emprazamento é un dos puntos máis día de San Clodio foi fundada hai
emblemáticos da historia quiroguesa. uns mil anos. A portada, con arco de
Aldeas de Mazo, O Solón e A Seara: medio punto, leva na parte superior
son magníficos exemplos de arqui- un taboleiro co escudo de España e
tectura popular adaptada ás duras unha inscrición informando da súa
condicións de vida nas montañas do recuperación en 1604 por parte de
Courel. Alfonso de Solís.
Algazara de Bendilló: antigo muíño Igrexa de Santa María de Torbeo:
no que se segue producindo artesa- (transición do século XII ao XIII). De
nalmente aceite, aproveitando a for- orixe monástica conserva desta épo-
za animal que arrastra a gran pedra ca a ábsida e a porta norte. O paso
de moer. A súa antigüidade é difícil en barca polo fermoso meandro de A
de precisar, aínda que a existencia Cubela, no Sil, era responsabilidade
destes muíños na zona está relacio- dos monxes de Torbeo. É este un dos
nada coa presenza dos romanos a mellores e máis elegantes exempla-
partir do século II. res do románico rural galego. Un in-
Aquí apareceu o Crismón de Quiroga, cendio en 1936 destruíu esta igrexa
hoxe exposto no Museo Provincial de
Lugo.
RIBAS DE SIL
Igrexa de San Clodio: do ano 1200,
está moi transformada con engadi-
dos posteriores. Da edificación pri-
mitiva románica só queda a ábsida
e a porta norte da nave. Destaca a
porta lateral con capiteis visigóticos,
probablemente reaproveitados.
Abadía de San Clodio: pegada á
igrexa, pola parte norte está a casa
Muiño de aceite en Bendilló Igrexa de Torbeo
 11
da que só quedaban os muros e as
bóvedas da ábsida. Foi restaurada en
1945. No interior do muro norte da
nave vese parte dunha epígrafe góti-
ca, único resto dunha antiga pintura
que sobreviviu a este incendio.
Ponte de ferro sobre o Sil: finalizada
no ano 1883, para a súa construción
utilizouse unha técnica moi nova na-
queles tempos: a campá pneumática,
que permitía traballar baixo a auga
con aire a presión. Este invento do
enxeñeiro Eiffel levou ó erro de crer
Igrexa de Santo Estevo de Ribas de Miño Igrexa de Proendos
que el fora o proxectista da ponte.
das influencias do Mestre Mateo. Na nante portada e os seus magníficos
Outros puntos de interese: Muíños
súa fachada preside un impresionan- capiteis.
de aceite de Peites e Figueiredo, Es-
te rosetón de grandes proporcións, Igrexa de Santa María de Proendos:
tación de Renfe
moi fermoso e traballado, que forma do século XII, é un exemplar sin-
O SAVIÑAO
unha gran rosa de doce alongados gular do románico rural. Na capela
Igrexa de San Paio de Diomondi:
pétalos pentagonais. maior consérvanse pinturas murais
erguida entre prados e bosques dun
Igrexa de Santa María de Seteven- do século XVI, nas que se represen-
verde intenso, esta igrexa do século
tos: á famosa polas pinturas murais ta a Adoración dos Reis, A Fuxida a
XII formou parte dun mosteiro bene-
que acolle, do século XVI, restaura- Exipto, a Anunciación, a Visitación de
ditino. No interior da nave podemos
das hai só uns anos e con escenas María e San Blas e a Adoración dos
destacar os catro pares de columnas
da Anunciación e do Xuízo Final. Pastores.
cos seus arcos apuntados super-
Igrexa de San Martiño de A Cova: de Igrexa de San Vicente de Pinol: no
postos. No exterior sobresae a súa
finais do século XIII, conserva pintu- frontal desta igrexa ábrese un ro-
grandiosa porta principal, con catro
ras murais do século XVII e retablos setón en pedra cunha estrela hexa-
arquivoltas semicirculares algo pe-
barrocos. gonal calada, símbolo que se pode
raltadas, así como os seus motivos
Outros puntos de interese: Igrexa de identificar coa estrela xudía de David.
ornamentais de tipo zoomorfo.
Marrube, Casa-forte de Candaira (ar- Santuario de Cadeiras: foi construído
Igrexa de Santo Estevo de Ribas de
quitectura civil militar do século XIII), no século XVIII, quedando a obra sen
Miño (século XIII): trátase dun dos
Pazo de As Cortes, Pazo de Lama- rematar. Máis que o seu interese ar-
elementos máis destacados do patri-
quebrada, Conxunto de dolmens de quitectónico, destaca por ser un lugar
monio monumental galego empraza-
Abuime, Conxunto de Castros: Freán de peregrinación debido aos milagres
do nun lugar excepcional da ladeira
e Vilatán. que a tradición atribúe á Virxe de Ca-
do Miño, sobre o encoro de Belesar.
SOBER deiras. A Romaría de Cadeiras celé-
Foi declarada Monumento Nacional
Igrexa de San Xulián de Lobios: É o brase o 7, 8 e 9 de setembro. Desde
en 1931. Presenta decoración vexe-
elemento románico máis destacado o alto da Torre pódese gozar dunhas
tal nos capiteis e representacións de
de Sober e a súa orixe remóntase ao excelentes vistas panorámicas.
músicos. É unha excelente mostra
século XIII. Destaca unha impresio- Outros puntos de interese: Igrexa de
Bolmente (século IX), Igrexa de San
Pedro de Canaval (século XIII).
TABOADA
Pazo de Perrelos: de mediados do
século XVII con fachada barroca e
galería orientada aos xardíns. No
medio deles érguese unha fonte
circular de granito datada de 1788,
con catro caños e un león que sostén
entre os seus fouces o escudo de ar-
Igrexa de San Martiño da Cova Igrexa de Santo Estevo de Ribas de Miño mas máis antigo do pazo.
12
Casa da Torre de Moreda: nela ato-
páronse restos de tumbas antropo-
lóxicas talladas na rocha.
Igrexa de San Pedro de Bembibre:
declarada Monumento Nacional, é
unha obra paradigmática do románi-
Pazo de Perrelos
co rural. O seu autor anónimo debeu
ter ambiciosos plans para a súa obra
porque xuntou contrafortes aso mu-
ros, como se pensase dotala dun te-
llado abovedado; pero estes deberon
frustrarse e hoxe a igrexa ten unha
sinxela cuberta de madeira.
Igrexa de Taboada dos Freires: da
antigüidade do conxunto dan mostra
os restos románicos da antiga igrexa
e a necrópole con tumbas antropo-
Igrexa San Pedro de Bembibre
morfas traballadas na pedra. Conser-
va unha inscrición do ano 1190 no
tímpano da porta e elementos deco-
rativos mozárabes.
Igrexa de Santa María de Piñeira:
Igrexa do século XII excepto o fron-
tal e a sancristía, que son da época
barroca.
Outros puntos de interese: Pazo de
Relás, Pazo de Nogueira, Pazo Forta-
leza dos Señores de Taboada (século
XV), Igrexa de Santa María de Caste-
lo, Igrexa de Bouzoa.
CASTRO CALDELAS
Castelo de Castro Caldelas: con-
siderado do século XIV, aínda que
algúns autores defenden que puido
comezar a súa construción no sécu-
lo XII. Posúe varias torres: Torre da
Homenaxe, Torre do Reloxo e Torre
do Cárcere. A súa historia foi espe-
cialmente convulsa no século XV, coa
revolta irmandiña e as loitas poste-
riores entre os condes de Benavente
e o de Lemos. En 1808 foi incendiado
polas tropas francesas en retirada,
tras seren atacadas polos veciños. A
súa posición, no precipicio ao Canón
do Sil, convérteo nun miradoiro idíli-
co (ver MUSEOS).
Igrexa e Mosteiro de San Paio da
Abeleda: de orixe medieval, crese
que o mosteiro data do século X. Foi
Castelo Castro Caldelas (Torre do reloxo)
un dos centros monásticos máis in-
fluentes da provincia e nel atopáron-
se sarcófagos datados en torno ao
século VII d.C. Hoxe está en ruínas.
Igrexa da Virxe dos Remedios: este
templo, de estilo neoclásico, está si-
tuado na mesma capital do concello, e
sorprende pola súa sobriedade e apa-
rente frialdade de liñas, así como polas
súas dúas torres xemelgas. É obxecto
de gran devoción popular e acolle no
seu interior o Museo Parroquial.
Casa de Vicente Risco: casa na que
viviu o ilustre escritor galego Vicente
MArtínez Risco e Agüero (Ourense,
1884-1963). Foi un dos membros
máis destacados da Xeración Nós,
sobre todo a partir da publicación
da Teoría do nacionalismo galego en
1920. Actualmente a casa foi recon-
vertida en casa rural, “Pousada de
Vicente Risco”, que acolle unha bi-
blioteca monográfica acerca do autor.
Outros puntos de interese: casco
antigo, Igrexa de San Xan do Burgo,
Muíños de A Ponte e Alais, Aldea de
Vilarellos, Sasaus e O Burgo.
ESGOS
Mosteiro de San Pedro de Rocas:
trátase do mosteiro máis antigo de
Galicia (séculos VI ao XVI). As naves
da igrexa foron escavadas no duro
granito, a modo de covas, e foise am-
pliando para acoller a máis monxes.
Mosteiro de San Pedro de Rocas

As capelas da igrexa, de tres naves,
están repletas de sarcófagos antropo-
morfos, todos tallados en pedra. Neste
mosteiro todo é excepcional e atípico,
sendo o campanario unha estraña
elaboración que tamén aproveita o
escarpado do terreo. A obra é de me-
diados do XVI e a espadana ten dous
vans que acollían as campás coloca-
das no alto da pena (ver MUSEOS).
Outros puntos de interese: Igrexa e
cruceiro de Vilar de Ordelles, Igrexa
de Santa María de Esgos, Aldea de
Os Arcos.
MONTEDERRAMO
Ponte Vella de Vilariño Frío: é
unha das pegadas da vía romana
que unía Astorga e Braga. foi cons-
truído sobre o río Mao no século III.
Un breve paseo polo seu discorrer
permitiralle gozar da natureza e 12
paneis informativos explican con
detalle a historia deste tipo de vías
de comunicación.
Mosteiro de Santa María de Mon-
tederramo: o mosteiro ten orixe
nunha comunidade beneditina,
pero foi no século XII coa orde
do Císter cando empeza a cobrar
importancia e se distingue como
centro de estudo. Foi fundado por
Mosteiro de Santa María de Montederramo
Dona Teresa, filla de Alfonso VII en
1442. O edificio actual é renacen-
tista e sorprende co seu interior
de pilastras, cúpula e bóvedas de
elegancia e harmonía clásica. O
estilo ferreriano do Escorial e dos
Escolapios de Monforte ten neste
mosteiro outro fermoso exemplo. A
grandeza da súa igrexa, a harmo-
nía dos seus claustros, o impresio-
Mosteiro de Santa María de Montederramo
nante retablo maior e o cadeirado
coral, convérteno en visita obriga-
da dentro da Ribeira Sacra.
Cenobio de Seoane Vello: real-
mente a orixe do mosteiro e da de-
nominación de “Rivoira Sacrata” á
zona monástica encóntrase no na-
cemento deste cenobio situado no
lugar de Seoane Vello, ao lado do
sendeiro transourensán. Dona Te-
resa de Portugal concede permiso
para fundar un mosteiro ao abade
Arnaldo e os monxes beneditinos
que estaban con el no lugar cha-
mado RIVOIRA SACRATA, pudendo
marchar a outro lugar de conside-
ráreno necesario.
Conxunto de relixioso de Marrubio:
formado por unha capela dedicada a
San Antonio, un cruceiro cuberto e
dous petos de ánimas. Para calquera
conocedor da arte relixiosa popular
chamará a atención neste cruceiro o
feito de que conserva a policromía.
Castro galaico de Leboreiro: este
lugar é coñecido como “O Cas-
trexo”, lugar onde se asentou a
tribo celta Tiburos.
NOGUEIRA DE RAMUÍN
Mosteiro de Santo Estevo de Ribas
de Sil: Su origen está en una peque-
ña comunidad fundada en el siglo VI
por San Martiño Dumiense. El Mos-
teiro es actualmente el resultado de
una suma de estilos y de épocas, em-
pezando con el románico de la Igrexa,
de finales del siglo XII. El Claustro de
los Obispos cuenta con un cuerpo in-
ferior de estilo románico y el superior
gótico tardío. Los otros dos clautros
13
son renacentistas, como se puede
apreciar en su sentido del equilibrio
y sencilla elegancia; la fachada es
barroca, dividida en tres tramos, pre-
sidida por el escudo de la España
Imperial. El arte románico está muy
presente en la Igrexa del Mosteiro,
con sus tres ábsides y la curiosidad
de ser el central el más bajo para
aprovechar la iluminación del rosetón
de la fachada. Destaca también un
Mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil
fascinante retablo pétreo.
Otros puntos de interés: Igrexas de
San Martiño de Nogueira y San Cris-
tovo de Armariz, ambas de origen ro-
mánico, Capilla de la Virxe do Monte,
Pazos de A Seara y Celeiros, Parque
de Mámoas de As Cabanas, también
conocido como “Mámoas de Moura”.
PARADA DE SIL
Mosteiro de Santa Cristina de Ribas
de Sil: está considerada a xoia do ro-
mánico da Ribeira Sacra. Trátase dun
mosteiro beneditino cuxas primeiras
mencións documentadas datan do
século X. A fábrica monástica está
composta polo templo románico e
unha serie de dependencias distri-
buídas en dous corredores cubertos
en torno ao patio claustral. O seu gran
rosetón na fachada é un dos mellor
conservados do románico galego.
Dentro da igrexa consérvanse pintu-
ras renacentistas. Ofrece unha vista
excepcional sobre o Canón do Sil.
Necrópole rupestre de San Lorenzo
de Barxacoba: trátase dunha necró-
pole de tumbas antropomorfas que
estiveron asociadas á capela de San
Víctor, derrubada no século XIX, que
se situaba no cumio dunha rocha
14
cunha vista estratéxica sobre o Ca-
nón do río Mao. O xacemento pode
datarse entre os séculos IX e XII. A
partir do século XII abandónase a
necrópole e pásase a utilizar o cemi-
terio de San Lorenzo, aínda que se
mantivo a ocupación como lugar de
culto. Unha pequena senda lévanos
até a necrópole na que continúan os
traballos de arqueólogos.
Ponte medieval de Conceliños: na
Idade Media, os vales do Mao e o Sil
tiveron gran importancia como lugar
de tránsito de xentes e mercadorías.
Os mosteiros necesitaban estar co-
municados por rutas cómodas e ca-
paces de soportar moito tránsito, por
iso en moitos casos era necesario
construír pontes sobre os ríos, como
é o caso da ponte de Conceliños, un
exemplo da enxeñería civil medieval.
Outros puntos de interese: Cruceiro
de Forcas.
Mosteiro de Santa Cristina de Ribas de Sil
A PEROXA
Castelo de A Peroxa (século XII): cre-
se que este castelo é de orixe medie-
val e que foi levantado sobre un pri-
mitivo castro. É un miradoiro natural.
Igrexa de San Martiño: construción
barroca que ten na fachada catro pi-
lastras que parecen soportar a gran
torre-campanario de principios do
século XVII.
Arquitectura palaciega: Pazos de
Redondelle, Ansariz e Turbisquedo.
Muíños de Barra e do río Bubal.
Castelo A Peroxa
A TEIXEIRA
Conxunto arquitectónico de Lu-
meares: Trátase dun conxunto etno-
gráfico de gran interese formado por
hórreos, petos de ánimas, un crucei-
ro, muíños e unha ponte do mesmo
nome. Tamén atoparemos na súa
contorna pequenas fervenzas.
Outros puntos de interese: Aldea
de Cristosende, Igrexa de Santa Ma-
ría de Boazo
+foto que se adxunta. Pé de foto:
Ponte de Lumeares
A Ponte Lumeares
XUNQUEIRA DE ESPADANEDO
Mosteiro de Santa María de Xun-
queira de Espadanedo: O claustro
do mosteiro é obra do Renace-
mento. A igrexa cisterciense, ro-
mánica de transición (XII-XIII), ten
tres naves rematadas en ábsidas
semicirculares. A actual fachada é
Neoclásica. Actualmente a igrexa
é a parroquial e no mosteiro si-
túanse as distintas dependencias
municipais.
Neveiros ou «casiñas da neve»
de Monte Meda: Son as neveiras
que os mosteiros teñan na serra.
Durante o inverno recollían a neve
destas construcións organizándoa
en capas protexidas por palla. No
verán, o xeo usábase para conser-
var medicamentos.
Mosteiro de Sta. María Xunq. de Espadanedo
CENTRO DO VIÑO RIBEIRA SACRA
Martes a domingo 10:00h-14:00h e
16:30h -20:00h no inverno e de 10:00-
14:00h e 17:00 a 21:00h no verán (xu-
llo a setembro). Aberto luns en agosto.
Visitas guiadas: martes a domingo
11:30, 12:30, 17:00 e 18:30 no inver-
no; 11:30, 12:30, 17:30 e 19:00 no
verán.
Ao finalizar a visita, realizarase unha
cata de viños da Ribeira Sacra.
Fondo: O Centro do Viño da Ribeira
Sacra é un espazo creado para o en-
contro de todas as actividades relacio-
nadas co viño desta terra. Dispón de
sala de exposicións, tenda e tapería.
O edificio no que se encontra o Cen-
tro do Viño tivo diversas funcións ao
longo da historia: en 1752 foi doado
como hospital á Orde de San Juan de
Dios; na segunda metade do século XIX
transformouse nun casino; nos anos
trinta converteuse na sede do concello
monfortino. Actualmente acolle tamén
a nova sede do consello Regulador da
Denominación de Orixe Ribeira Sacra.
Prezo: 2.5€ / 1.5 € (menores, pensio-
nistas e grupos de máis de 20 persoas)
Enderezo: R/Comercio, 6. Monforte de
Lemos (Lugo)
Web: www.centrovino-ribeirasacra.com
Teléfono: 982 105 303
Centro do Vino
GALERÍA SARGADELOS
HORARIO: luns a venres de 10:00 a
13:30 e de 16:30 a 20:00h. Sábados
de 10:00 a 13:30h.
Fondo: As producións de Sargadelos
destacan polo coidado artesanal co que
están feitas cada unha das súas pezas.

Todos os seus pratos, figuras e xoiería
de porcelana dura están decorados e
acabados a man, despois de saíren do
forno das súas fábricas no Castro, Sada
(A Coruña) e Sargadelos, Cervo (Lugo).
Enderezo: Praza de España S/N
E-Mail: tienda@sargadelemos.com
maealmansa@gmail.com
Teléfono: 982 40 26 57
MUSEO CASA DE BONECAS DE
MONFORTE
Todo o ano de martes a sábado de
10:00 a 18:00 horas (ata as 19:00h no
verán) e domingos de 10:00 a 14:00
horas. Luns pechado, agás festivos.
Fondo: Componse de 24 pezas, en-
tre casas e ambientes, decoradas e
amuebladas ata o último detalle, onde
o visitante poderá admirar o minucioso
traballo dos artesáns
Prezo: 5 €
Enderezo: Plaza de la Estación 27400
Monforte de Lemos
Web: https://www.facebook.com/Mu-
seoCasasDeMonecasMonforte/
Teléfono: 982 403 677 / 654 014 397
MUSEO DO FERROCARRIL DE GALI-
CIA
HORARIO: Martes a venres de 10:00 a
14:00 e de 16:00 a 19:00 horas. Sá-
bados, domingos e festivos de 12:00 a
14:00 e de 17:00 a 19:00 horas.
Museo do ferrocarril de Galicia
Fondo: Locomotoras, coches e distinto
material do máis significativo da histo-
ria do ferrocarril de Galicia. O Museo
dispón dunha rotonda ferroviaria con
38 vías radiais, única no seu xénero en
España.
Prezo: 4 € (visita guiada), 3 € (visita
libre)
Enderezo: Prolongación Padre Feijóo s/n.
Monforte de Lemos (Lugo)
Web: www.muferga.es
Teléfono: 982 418 421 / 606 401 982
MUSEO TORRE DA HOMENAXE
HORARIO: Consultar.
Fondo: historia da propia torre e con-
texto histórico da mesma. Idade Media.
Prezo: 1,50 €
Grupo: consultar tarifas
Enderezo: Conxunto Monumental de
San Vicente do Piñeiro. Monforte de
Lemos (Lugo)
Web: www.monfortedelemos.es
Teléfono: 982 404 715
Torre da Homenaxe
MUSEOS DE ARTE SACRA DAS CLA-
RISAS DE MONFORTE
HORARIO: Consultar na Oficina de Tu-
rismo de Monforte de Lemos (Tfno. 982
404 715).
Fondo: obxectos de arte sacra, entre
os que sobresaen as imaxes do Cristo
Xacente e a Inmaculada.
Prezo: 6€
Enderezo: Santa Clara s/n, Monforte de
Lemos (Lugo)
Teléfono: 982 401 544
PAZO DE TOR
HORARIO: visitas guiadas de martes
a domingo ás 11:00, 12:30, 16:30 e
18:00h.
Fondo: conxunto arquitectónico
Prezo: entrada gratuita
Enderezo: San Xoán de Tor, s/n. Mon-
forte de Lemos (Lugo).
Teléfono: 982 165 534
Web: http://www.museolugo.org
Correo electrónico: pazodetor@museo-
lugo.org
15
PAZO MUIÑOS DE ANTERO
HORARIO: Consultar na Oficina de Tu-
rismo de Monforte de Lemos (Tfno. 982
404 715).
Fondo: Conxunto arquitectónico
Prezo: 3€
Enderezo: Malvarón, s/n. Monforte de
Lemos (Lugo)
Web: www.pazomolinosdeantero.com
Teléfono: 676 573 563 - 606 110 539
(reserva visitas guiadas)
PINACOTECA NOSA SEÑORA DA
ANTIGA
HORARIO: Consultar.
Fondo: cadros do Greco e de Andrea
do Sarto. Do primeiro son San Loren-
zo e San Francisco, mentres que ao
segundo debemos Santa Margarida
de Cortona, Santa Inés, Santa Catalina
de Alexandría, San Pedro e San Juan
Bautista. Ademais, gárdanse obxectos
persoais e libros que pertenceron ao
Cardeal.
Prezo: 4€.
Enderezo: Campo da Compañía, 50.
Monforte de Lemos (Lugo)
Teléfono: 982 400 450 / 982 404 715
Nosa Señora da Antigua
MUSEO ETNOGRÁFICO DE QUIROGA
HORARIO: luns a venres de 13:00 a
14:00. Sábados, domingos e festivos
de 12:00 a 13:00h. Visitas especiais
para grupos con reserva previa.
Fondo: aceite, castaña, viño, tecidos…
Etnografía de Quiroga e Ribeira Sacra.
Prezo: 1€
Enderezo: Auditorio Municipal, Rúa
Real, s/n, Quiroga (Lugo).
Web: http://museoetnografi codequiro-
ga.blogspot.com
Teléfono: 982 435 125
Museo Etnográfico Quiroga
16
MUSEO XEOLÓXICO DE QUIROGA
HORARIO: luns a venres de 11:30 a
13:00h. Sábados, domingos e festivos
de 11:00 a 12:00h. Visitas especiais
para grupos con reserva previa.
Fondo: unidade xeográfica, xeodiver-
sidade e paleontoloxía da Serra do
Courel.
Prezo: 1€
Enderezo: Auditorio Municipal, Rúa
Real, s/n, Quiroga (Lugo).
Web: http://museogeológicodequiroga.
blogspot.com
Teléfono: 982 435 125
Museo xeolóxico
MUSEO ETNOGRÁFICO-ECOMUSEO
DE ARXERIZ
HORARIO: Horario de inverno (01/11-
15/03): de mércores a domingo, de
11:00 a 14:00 horas.
Horario de verán (16/03-31/10): de
mércores a domingo de 11:00 a 14:00
e de 17:00 a 20:00 horas.
Fondo: Diferentes salas expositivas adi-
cadas á etnografía propia da Ribeira Sa-
cra. Nas inmediacións do complexo pó-
dense visitar as escavacións dun castro.
Museo Etnográfico-Ecomuseo de Arxeriz
Prezo: 3,5€ (normal), 2€ (reducida) me-
nores de idade acompañados de adul-
tos de balde
Enderezo: Arxeriz, Fión, O Saviñao
(Lugo).
Web: www.sotodefion.org
Email: info@sotodefion.org Fondo: pezas e elementos de etnogra-
ecomuseodearxeriz@gmail.com fía local e exposicións “Lingua Galega”
Teléfono: 982 031 040 / 692 941 667 e “Caldelaos Ilustres”.
Prezo: 2€ prezo normal , gratuíto até 10
FIGULUS anos e 1.60€ (xubilados e carné xove).
HORARIO: Todo-los días (previa reser- Para grupos até 50 persoas: 25€ e
va) máis de 50 persoas: 50€.
Fondo: Taller, tenda e visitas guiadas Enderezo: Praza da Torre s/n (dentro do
sobre a cerámica de Gundivós. Orga- castelo), Castro Caldelas (Ourense)
nizanse talleres para diferentes públi- Teléfono: 988 203 358
cos. Posibilidade de visita a bodega no
mesmo recinto.
Prezo: Consultar
Enderezo: Avda. Proendos, Corbelle
27460 Sober (Lugo)
Web: www.facebook.com/Oleria-Figu-
lus
Teléfono: 982 460 546 / 616 706 356
RECTORAL DE GUNDIVÓS
HORARIO: verán (abril a outubro) de
10:30 a 13:30 h e de 16:00 a 20:00h.
Inverno (novembro a marzo) de 10:30 a
13:30 e de 15:30 a 19:00h. Museo Etnográfico de Castro Caldelas
Fondo: tradición, fidelidade a unha es-
CENTRO DE INTERPRETACIÓN DE
tética e certo romanticismo definen a
SAN PEDRO DE ROCAS
esta singular olería. Transmitida de xe-
Outubro a Marzo: 10:00 a 14:00h e de
ración a xeración, a súa peza máis em-
16:00 a 18:00h (luns pechado)
blemática é o “Xarro”, ademais doutras
Abril a Setembro: Luns a domingo:
como cántaros, olas, pucheiros, melei-
10:30 a 13:45h e 16:00 a 19:45h.
ros, barreños,etc.
Fondo: recorrido pola paisaxe, a histo-
Demostracións en vivo con cita previa.
ria do mosteiro e a vida monástica, así
Prezo: consultar
como espazos dedicados ao viño, aos
Enderezo: Igrexa de Gundivós, s/n, So-
oficios e ás tradicións da zona.
ber (Lugo).
Prezo: entrada gratuita
Web: www.rectoraldegundivos.com
Enderezo: mosteiro de San Pedro de
Teléfono: 626 966 280
Rocas, Esgos (Ourense)
Teléfono: 988 290 000 / 661 508 243
Olería de Guindivós
MUSEO ETNOGRÁFICO DE CASTRO
CALDELAS
HORARIO: Todos os días de 10:00 a
14:00 h e 16:00 a 20:00 h no verán e
19:00 no inverno. S. Pedro de Rocas

MUIÑO DE PONTE MAZAIRA
HORARIO: Consultar.
Fondo: muíño situado cerca da aldea de
Montederramo que xa foi catalogado e
documentado no século XVIII, ampliado
e modificado no 1897 pola familia dos
actuais propietarios. Aínda funciona,
xa que lle foron renovadas no 2012 as
pezas de carpintería deterioradas polo
uso continuado. Para visitalo, observar
cómo se fai una muiñada e recibir una
explicación dos seus mecanismos.
Prezo: Consultar
Enderezo: Montederramo.
Teléfono: 619 052 758
CASA MUSEO DO CHOCOLATE DE
TEIMENDE
HORARIO: Consultar en www.parada-
desil.es ou no telf.
Concello 988 208 010
Fondo: Exposición de utensilios, má-
quinas e diversos materiais emprega-
dos na antigua fábrica de chocolate
Caldelas.
Prezo: De balde
Enderezo: Teimende, Parada de Sil (Ou-
rense)
Teléfono: 988 208 010
MUSEO OBRADOIRO DE OLERÍA DE
NIÑODAGUIA
HORARIO: Consultar en Oficina de Tu-
rismo de Xunqueira de Espadañedo
(Tfno. 988 291 001)
Fondo: Olería de Niñodaguia: caracte-
rísticas, historia e colección.
Prezo: consultar.
Enderezo: R/O Campo, Niñodaguia,
Xunqueira de Espadanedo (Ourense).
Web: www.xunqueiradeespadanedo.es
Teléfono: 988 291 190
Museo taller de Olería de Niñodaguia
OBSERVACIÓNS: horarios, prezos e outra
información suxeitos a modificacións por
parte das entidades xestoras.
Percorrendo a Ribeira Sacra, desde
Chantada até Castro Caldelas, ou
desde Monforte ata Nogueira de Ra-
muín, temos a sensación de atopar-
nos nun espazo onde o compoñente
natural é dominante. O viaxeiro sente
unha fonda comuñón coa natureza
e fusión coa paisaxe.Isto explica a
ocupación deste territorio desde hai
séculos por monxes e ermitáns, que
buscaban unha contorna natural úni-
ca para meditar.
Mosteiros e igrexas sitúanse estra-
texicamente en puntos de excepcio-
nal valor ambiental e paisaxístico,
case sempre en excelentes miradoi-
ros naturais, desde os que se pode
apreciar mellor que en ningún outro
lugar unha paisaxe pouca habitual.
Destacan os bosques de arbore-
do autóctono, as paisaxes agrarias
profundamente humanizadas e os
canóns dos ríos Miño, Sil e Cabe,
nunha combinación única de pare-
des verticais cubertas de vexetación
Meandro A Cubela, Ribas de Sil
Miradoiro da Capela, A Pobra do Brollón
17
Cañón do Sil
e viñedos, coa auga que é posible
percorrer nos catamaráns turísticos.
L.I.C. Canón do Sil e L.I.C. Río Cabe
O lugar de Importancia Comunitaria
“Canón do Sil” ten unha extensión de
5.914 hectáreas. Esta figura de protec-
ción integra as paisaxes máis espec-
taculares da Ribeira Sacra: por unha
banda, o Canón do Sil propiamente
dito, desde Parada de Sil até Vos Pea-
res; por outra, o tramo final e Canón
do río Cabe ata a súa confluencia co
Sil, que forma límite entre os concellos
de Sober e Pantón. Tamén aquí atopa-
mos dous dos elementos patrimoniais
de maior valor: os mosteiros de Santo
Estevo e Santa Cristina de Ribas de Sil,
situados en promontorios estratéxicos
desde os cales se dominan diferentes
perspectivas do val do Sil.
O contraste entre planos horizontais e
verticais débese ao enfaixamento dos
ríos Sil e Cabe, que se ía producindo ao
mesmo tempo que se daba un levan-
tamento tectónico do chan granítico. É
esta a característica máis destacada
desta área, con paredes moi verticais,
Río Cabe en barca tradicional, Monforte de
Lemos
de até 500 metros nalgúns tramos. O
devandito enfaixamento do río iniciou-
se con anterioridade ao levantamento
tectónico que , unido á dureza da
rocha, deu lugar á formación dos ca-
nóns, feito que explica que o Sil non
fose atraído pola depresión de Lemos,
18
senón que labrase o seu propio val na
dura roca.
A existencia de fortes pendentes foi
aproveitada para a construción de
importantes encoros como o de San
Pedro ou Santo Estevo. Podemos me-
ternos e contemplar esta obra natural
en catamarán ou embarcacións de
menor tamaño desde os embarca-
doiros de Doade, Abeleda, Chancís ou
Santo Estevo.
O impresionante traballo do río labran-
do a dura pedra pode admirarse desde
Vista Cañón do Sil
miradoiros como o de Balcóns de Ma-
drid, un lugar de singular beleza, situa-
do a uns centos de metros de Parada
do Sil, desde o que se divisa o tramo
máis agreste do val enfaixado no Sil. A
fervenza do río Vao, moi preto de Santo
Estevo, tamén é outro lugar de interese
atractivo, do mesmo xeito que a con-
fluencia do río Mao co Sil, moi preto da
aldea de Cristosende.
A singularidade topográfica destas
paisaxes é a causa tamén das súas
peculiaridades climáticas. Os fondos
dos vales son espazos particularmen-
te benignos, con menos humidade
e menos precipitacións que a media
do conxunto de Galicia. Isto implica a
existencia dun clima con claros mati-
ces mediterráneos.
Existe, con todo, un claro contraste
entre as ladeiras en función da súa
orientación. As vertentes orientadas
cara ao norte son máis frías e som-
brías, e nelas atopamos bosques de
frondosas atlánticas, como o carballo
(quercus robur) ou bosques de casti-
ñeiros (castanea sativa). Nos lugares
de forte pendente predominan mato-
gueiras como a xesta (genista falcata)
ou o brezo (erica arbórea).
Pola súa banda, nas vertentes que
miran ao sur, o número de horas de
sol ao ano é maior, e o aproveitamen-
to humano tamén. A acción tenaz e
constante do home foi construíndo as
terrazas e bancais, que percorren a
modo de bancadas as vertentes desde
o cume até o mesmo río. Nas terrazas
cultívase a vide, para a elaboración do
famoso viño da Ribeira Sacra, con de-
nominación de orixe propia. Ademais
da vide, as terrazas foron utilizadas
tradicionalmente para cultivar todo
tipo de legumes, hortalizas e froitas,
que crecen grazas ás boas condicións
climáticas. As terrazas da Ribeira Sa-
cra constitúen un gran exemplo de fu-
sión entre a obra do home e a paisaxe
natural dando lugar a unha sensación
de harmonía e grandiosidade irrepe-
tibles. Estas condicións permiten a
existencia de especies tipicamente
mediterráneas, como oliveiras, cipre-
ses e madroñas.
En canto á fauna, nas augas do Sil
Monte Faro, Chantada
destacan a troita, o escalo e o picón.
Son características tamén desta zona
aves de rapina tales como diferentes
tipos de aguia ou o miñato. A garduña
e o gato montés son mamíferos tamén
típicos deste espazo.
L.I.C. Monte Faro.
Tamén denominado “Faro de Chan-
tada”, cos seus 1.187 metros de
altitude é un excelente miradoiro na-
tural desde o que se contempla toda
a Ribeira Sacra luguesa e unha gran
parte da Ribeira Sacra ourensá.
O Monte Faro -onde atopamos unha
ermida, ao redor da cal se celebra a
comezos de setembro a famosa Ro-
maría do Faro, e unha área recreati-
va- é un xigantesco bloque granítico
fracturado e levantado por mor dos
movementos oroxénicos xa mencio-
nados. A Serra do Faro, que ocupa un
lugar central en Galicia, forma parte da
Dorsal Galega, con cimas redondeadas
e escasas pendentes, que se derra-
man suavemente cara ao val do Miño.
Precisamente nas ladeiras do Monte
Faro podemos observar unha har-
moniosa paisaxe agrícola de prados,
soutos, carballeiras e pequenas al-
deas onde o patrimonio se conserva
en bo estado e fúndese amablemen-
te co medio natural.
Serra de San Mamede y L.I.C.
Bidueiral de Montederramo.
O concello de Montederramo está
situado na transición entre a Ribeira
Sacra e o Macizo de Queixa-Manza-
neda. Ao norte do concello sitúase a

Serra de San Mamede, avance dun
amplo conxunto de montañas que
constitúen o Macizo Central Ouren-
sán (L.I.C). Moi preto atopamos Serra
de Queixa e os Montes do Inverna-
doiro (Parque Natural), así como a
única estación de esquí que existe
en Galicia, Cabeza de Manzaneda.
Na serra de San Mamede atopamos
importantes masas arbóreas de es-
pecies autóctonas, como carballos,
bidueiros e acivros, conformando un
espazo ideal para o desenvolvemen-
to de actividades de tempo libre.
Precisamente é aquí onde podemos
admirar un importante reduto bosco-
so compostos por bidueiros que debi-
do ao seu interese paisaxístico e na-
tural foi declarado Lugar de Interese
Comunitario. Trátase do denominado
“Bidueiral de Montederramo” forma-
do por especies de bidueiros (betulla
alba), que adquiren o seu máximo
esplendor no outono, cando as follas
amarelas e avermelladas ofrecen un
auténtico espectáculo de cores.
Nas proximidades, as ribeiras do río
Mao, que desauga no Sil, son húmidas
e fértiles, con grandes prados. Nelas a
troita é a especie piscícola dominante.
Bidueiral de Montederramo
Cabo do Mundo, Canón do Miño
RELACIÓN DOUTROS ESPAZOS NATURAIS
SEN FIGURA DE PROTECCIÓN PERO CON
INTERESE TURÍSTICO OU PAISAXÍSTICO
SALIENTABLE
Canón do Miño.
O Canón do Miño, aínda que non está
integrado na mencionada Zona de In-
terese Comunitario, presenta un gran
atractivo para o visitante grazas a
unha maior ocupación humana e un
maior aproveitamento das vertentes.
Augas arriba de Belesar, e até a con-
fluencia co Sil en Os Peares, o Miño
transcorre fondamente enfaixado na
chaira ou superficie fundamental-
mente de Chantada. A razón deste
enfaixamento é tamén tectónica,co-
mo nos casos do Sil e o Cabe.
Tomando o catamarán na localidade
desde Os Peares ou Belesar, ou ben
desde o corredor rápido de Monfor-
te a Chantada, podemos apreciar a
Río Miño desde A Cova
19
fermosa vertente repleta de terrazas,
onde en cada terreo é posible distin-
guir unha pequena casa en pedra do
país dedicada a adega. Na outra ver-
tente podemos apreciar frondosos
bosques de especies como carba-
llos ou castiñeiros. É especialmente
fermoso visitar esta zona no outono,
cando a fama de cores das follas
dos viñedos e dos bosques ofrece
un espectáculo único cheo de cro-
matismo. Mención especial merece
un meandro moi pronunciado que
describe o río Miño preto desta loca-
lidade, chamado “Cabo do Mundo”.
Como ocorre co río Sil, o Miño pó-
dese divisar desde numerosos mira-
doiros dispostos nos cumes das súas
ladeiras.
A Pobra do Brollón, na transición á
montaña
O Concello de Pobra do Brollón é
unha das portas de acceso á Se rra
20
do Courel (L.I.C Ancares-Courel), co-
ñecida serra do oriente galego que
marca o límite da nosa comunidade
con Castela e León. A medida que nos
achegamos cara ao leste a topogra-
fía é cada vez máis movida. A flora,
a fauna e a arquitectura adáptanse a
unha topografía máis accidentada e
un clima máis rigoroso. O Courel que
se adiviña é terra de soutos, ferrerías,
castros, cruceiros, minas, sendas,
muíños, fontes e capelas, moi pre-
sentes xa na Pobra do Brollón.
Nestas terras de transición á mon-
taña, a xeomorfoloxía presenta
tamén notable interese. O Pregue
de Campodola, situado no municipio
de Quiroga, é un lugar de referen-
cia para xeólogos (está catalogado
como Punto de Interese Xeolóxico),
que merece ser visitado. Trátase dun
gran pregue tectónico en cuarcita e
lousas, perfectamente identificable
Ruta do Mao, Parada de Sil
Os Peares
desde o miradoiro situado no quiló-
metro 9 da estrada Quiroga-Folgoso.
Desembocadura do Río Mao.
Podemos achegarnos a ela a través
dunha espectacular senda en Parada
de Sil que discorre paralela ao Río
Mao preto da súa desembocadura
no Sil. A contorna que atravesa e as
pasarelas de madeira construídas
para tal efecto, convértena nunha
das rutas naturais de Ribeira Sacra
máis demandadas na actualidade. A
dificultade desta ruta é baixa porque
nas zonas máis escarpadas colo-
cáronse tramos de escaleiras que
facilitan o ascenso. A lonxitude da
mesma é de pouco máis de 3 km,
aproximadamente unha hora na que
deleitarse con recónditas paraxes.
Fervenza de Augacaída
É outro dos segredos que esconde
Ribeira Sacra. Situada na poboación
Fervenza Augacaída, Pantón
de Marce (concello de Pantón) é a
fervenza máis interesante do Val de
Lemos. O seu desnivel é duns 40
metros e a ela accédese unicamente
cunha embarcación desde o río Miño
(cabe a posibilidade de contratar ca-
noas, zodiac ou pequenos catama-
ráns para o traslado) ou a través dun
carreiro de dificultade media-alta
que discorre por un bosque autócto-
no perfectamente conservado.
Confluenza dos ríos Sil e Miño
Os Peares: é aquí, na intersección de
catro concellos e dúas provincias,
onde o Sil dá as súas augas ao Miño.
Por Os Peares pasa a liña de tren que
une Ourense e Monforte e que nos
permitirá gozar deste e outros es-
pectáculos da natureza ao seu paso
por Ribeira Sacra
Soutos:
Bosques poboados de castiñeiros. Toda
Castañeiro milenario, Sober

a Ribeira Sacra está repleta de soutos
que acollen castañeiros milenarios e
conforman espazos encantados para
somerxerse na máis pura natureza.
21
Área recreativa y playa fluvial de
San Clodio (Ribas de Sil)

Camiño Real, Esgos

Área recreativa de S. Clodio, Ribas de Sil

SENDAS HOMOLOGADAS
Camiño Real de San Pedro de Rocas
Praia de A Cova, O Saviñao (PRG4)
Río Lor Ruta do Loio (PRG14)
Sendeiro viñedos Ribeira Sacra
(PRG86)
Sendeiro Canón do Sil-Santa Cristina
(PRG98)
Ruta do Ouro e do Camiño Real
(PRG141)
Roteiro Augasmestas-Doade
(PRG157)
Ruta da Ribeira Sacra do Miño (Ver outras propostas en Guía de
(PRG162) Sendeirismo Ribeira Sacra)
Río Lor, A Pobra de Brollón

GUÍA DE RUTAS DE SENDEIRISMO E BTT

2019

Desprazamento
Web Ribeira Sacra por estradas en RS

Mapa RS
22

AUTO
25’ 0 VÍA A6
4 5
N-

CG-2.2
19’

LU-612
25’
12’ 11’ 12’
LU-633 LU-633 LU-633
N-540

13’

CG-2.2
12’
LU-
611
Autovía
N-540

14’ 45’ Autovía / Highway

CG Carretera Alta Capacidad

-2 LU- Estrada Alta Capacidade / High Capacity Road
.1 611
Carretera Nacional
14’ Estrada Nacional / National Road
Carretera Autonómica
Estrada Autonómica / Regional Road
LU Carretera Local
-53 Estrada Local / Local Road
3
N-540

18’ 12’

LU
12’

-6
CG-2.2

52
11’
15’
CG
LU-

-2.
1

53
15’
410
N-540

LU-6
5’
2
N-5

12’
LU

N-120 N-120 N-120

25

20’
-10

6’ 7’ 9’
LU-5901

N-
12 15’
01

LU

17’ 0
6’
-90

19’
0

3’ 12’ 13’
3
12

LU-5904
N-

OU-0505

19’ N-
6’ 12
0
8’
1’
5

5’
N-52

LU

01
-90

-53

15’
O
U-

OU

6’ 44’
05
0

55
12

OU-0508 OU-0508
N-

11’ 27’ 24’ 9’ 7’

OU-0606
OU-0604
OU-
0508

13’
16’ 20’ 12’
050
OU-

36
-5 5’
9

7’ 11’ 9’ 13’ 1’ 6’ OU
OU-536 OU-536 OU-536
OU-0602

5’

As paisaxes e o patrimonio histórico
constitúen os grandes atractivos que
a Ribeira Sacra ofrece ao viaxeiro. A
continuación propomos varias rutas
temáticas que che axudarán a orga-
nizar a exploración destas terras. Po-
derás realizalas con calma, deténdote
en cada un dos puntos sinalados, ou
seleccionar o lugar de maior interese,
dentro dos percorridos propostos
RUTA DO ROMÁNICO
DISTANCIA: 73 KM
MODALIDADE: En automóbil
TEMPO ESTIMADO: 3 días
Comezaremos o noso percorrido
en Ourense, e tomaremos a N-540
(Ourense- Lugo), até Chantada, onde
admiraremos o seu centro histórico,
cos famosos soportais. Seguida-
mente tomaremos o Corredor Rápi-
do Monforte- Lalín (CRG-2.1), e un
pouco despois da ponte nova sobre
o río Miño veremos, á dereita, un in-
dicador que sinala a Igrexa de Santo
Estevo de Rivas de Miño, magnífico
exemplo do románico característico
da Ribeira Sacra.
A igrexa, que se adapta perfecta-
mente á pendente rochosa, domina o
val do Miño, e desde ela pódese ver o
encoro de Belesar. Ademais de admi-
rar o monumento gozaremos dunhas
panorámicas extraordinarias sobre a
ladeira oeste do Miño, completamen-
te chea de terrazas.
Se volvemos sobre os nosos pasos
chegaremos de novo ao cruzamen-
to co CRG-2.1, onde teremos dúas
opcións. Poderemos visitar - augas
arriba a partir da presa de Belesar- as
igrexas de Santa María de Pesqueiras
e San Vitorio de Ribas de Miño, así
como as famosas igrexas de San Ni-
colao de Portomarín, que foi desmon-
tada pedra a pedra e volta a construír
de novo, debido á construción do
encoro de Belesar. Se dispomos de
menos tempo, seguiremos o indica-
dor que nos levará até San Paio de
Diomondi, igrexa do século XII que se
pode visitar os domingos ás 12 horas,
durante o servizo relixioso.
Seguindo por terras do Saviñao, e
avanzando cara ao sur polo curso do
Miño, chegaremos a un cruzamento,
onde debemos virar á dereita, seguin-
do as indicacións que nos levarán á
igrexa de San Martiño dá Cova. Esta
xoia do románico está situada no lu-
gar coñecido como “Cabo do Mundo”,
é un impresionante meandro que o
Miño describe ao sur dos concellos de
Chantada e O Saviñao.
Avanzando cara ao sur, e entrando xa
no concello de Pantón, chegaremos á
zona de maior densidade do románico
de toda a Ribeira Sacra. A nosa pri-
meira parada será San Miguel de Eiré,
pequena pero esvelta igrexa. Desde
Eiré é obrigatorio visitar tres xoias
do Románico: Santo Estevo de Atán,
San Vicente de Pombeiro e San Fiz de
Cangas. Para a primeira deberemos
Mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Miño
23
chegar até Os Peares e coller alí unha
estrada cara á esquerda, regresando
despois de novo a Atán. Desde Atán
tomaremos durante un breve treito a
N-120 (Ourense- Monforte), desvián-
donos un pouco antes de Ferreira de
Pantón para visitar San Fiz de Cangas.
Desde este punto iremos en Endere-
zo a Monforte para chegar ao Castro
de Ferreira (Pantón), onde visitare-
mos o Mosteiro das Bernardas de
Ferreira, que xa existía no século
X e que se rexía pola orde de San
Bieito. Hoxe só se conserva a igrexa
do antigo cenobio feminino, nunha
construción de gran sinxeleza arqui-
tectónica.
Despois destas visitas, continuando
pola N-120 tomaremos un desvío
en Enderezo á estación de ferrocarril
de Canaval. Tras admirar a igrexa de
San Pedro de Canaval, visitaremos
Santa María de Proendos e Santa
María de Bolmente, collendo unha
estrada local que parte da capital
municipal de Sober. Non desapro-
veitedes a oportunidade de visitar o
Miradoiro da Cividade.
Se seguimos por esa mesma estrada
atoparemos as igrexas de San Vicente
de Pinol e San Xillao de Lobios, para
regresar finalmente sobre os nosos
pasos á N-120 e volver a Ourense.
RUTA DOS MOSTEIROS
DISTANCIA: 78 KM
MODALIDADE: En automóbil
TEMPO ESTIMADO: 2 días
Podemos comezar a ruta desde Mon-
forte ou desde Ourense. Se decidimos
saír desde Monforte tomamos a N-120
desviándonos en Ferreira de Pantón
para visitar o Mosteiro de San Salva-
dor de Ferreira, desde aquí podermos
retomar a N-120 Enderezo Ourense
e desviarse en Os Peares, ou máis
adiante á altura de Penalba. Ámbalas
dúas vías levarannos a Luintra para di-
rixirnos en primeiro lugar ao Mosteiro
de Santo Estevo de Ribas de Sil.
Se decidimos realizar a nosa saída
desde Ourense colleremos a estra-
24

da N-120, e tomando en Os Peares

a estrada de servizos das presas
hidroeléctricas, que nos levará pola
marxe do río Sil. Esta estrada, cons-
truída polas compañías hidroeléctri-
cas, é privada, pero permítese a libre
Mosteiro Santo Estevo de Ribas de Sil
circulación de vehículos particulares.
Despois dun percorrido ao mesmo Se regresamos e seguimos a anti- volveremos á estrada comarcal, pa-
nivel do río, a estrada empeza unha ga estrada comarcal, esta vez cara saremos a capital municipal de Es-
subida cara a Luintra desde onde a Ourense, pasaremos por Vilariño gos e tomaremos un desvío a man
seguiremos Enderezo Parada de Sil Frío e o Alto do Rodicio, desde onde dereita, que nos conducirá directa-
para achegarnos ao mosteiro de poderemos apreciar unhas grandio- mente ao cenobio.
Santo Estevo de Ribas de Sil. Actual- sas vistas sobre o val de Maceda. En RUTA DE LOS EMBALSES
mente o mosteiro pertence á rede de Pleno descenso, tomaremos un des- En catamarán:
Paradores de Turismo, pero pódense vío cara á dereita para achegarnos Canóns do Sil
visitar libremente os tres claustros, a a Xunqueira de Espadanedo, onde Desde Santo Estevo (Nogueira de Ra-
igrexa e un centro de interpretación admiraremos o seu mosteiro. muín, Ourense)
do mesmo situado na planta baixa. San Pedro de Rocas será o seguinte Desde Abeleda (A Teixeira, Ourense)
Volvemos sobre os nosos pasos e punto de interese, no concello de Es- Desde Doade (Sober, Lugo)
tomaremos a estrada xeral de Luin- gos. Este é un valioso conxunto que Desde Vos Chancís (Sober, Lugo)
tra a Parada de Sil. Na entrada deste cativará ao viaxeiro pola fusión entre Canóns do Miño
núcleo atoparemos un desvío á es- medio rural e patrimonio histórico, Desde Belesar (Chantada, Lugo)
querda que nos conducirá até o mos- testemuño do asentamento nestas Desde Ou Peares (A Peroxa, Ourense)
teiro de Santa Cristina de Ribas de terras dos primeiros monxes, coas Ruta de encoros en coche
Sil, ao que se accede a través dunha tumbas labradas na rocha. Para iso Modalidade: En automóbil
pista asfaltada. Regresando de novo
cara a Parada de Sil (onde podemos
achegarnos ao magnífico miradoiro
dos Balcóns de Madrid),tomaremos
a estrada que, por Hedrada, lévanos
até Vilariño Frío, no cruzamento coa
antiga estrada comarcal de Ourense
a Ponferrada.
O noso seguinte obxectivo é o mos-
teiro de Santa María de Montederra-
mo, parte do cal foi convertido en co-
lexio. Para chegar até Montederramo
percorreremos uns quilómetros en
Enderezo Trives e tomaremos unha
estrada local a man dereita, que se
interna cara a Montederramo e a Se-
rra de San Mamede. Mosteiro de Santo Estevo

Catamarán
DISTANCIA: 292 Km.
TEMPO ESTIMADO: 2,5 DÍAS.
Por suposto, tamén é posible perco-
rrer os encoros en coche. Seguindo
as estradas que ofrecen excelentes
vistas panorámicas sobre os vales do
Miño e o Sil, podemos realizar unha
excelente ruta con orixe e destino en
Monforte de Lemos.
Para iso, deberemos tomar o Corre-
dor Rápido CGR-2.1 Monforte-Lalín
en Monforte de Lemos. Tras cruzar o
Miño, e coa presa de Belesar á de-
reita, deberemos estar atentos a un
desvío a man esquerda, que nos per-
mite descender en pronunciada pen-
dente até o pobo de Belesar, a través
de terrazas primorosamente cultiva-
das onde o viñedo é o protagonista. É
sobre todo no outono cando a gama
de cores das follas regala ao viaxeiro
un auténtico espectáculo, con refle-
xos prateados na auga do río.
Para continuar percorrendo o val
do Miño, subiremos en Enderezo a
Chantada a través dunha estrada
empinada con moitas curvas. Des-
pois de pasar a parroquia de Líncora,
colleremos a man esquerda a estra-
da que percorre toda a marxe dereita
do Miño até Os Peares, por terras
de Chantada e Carballedo. Durante
a maior parte do traxecto hai boni-
tas vistas sobre o val do Miño, sobre
todo nas proximidades do meandro
que este río describe no límite entre
Chantada e O Saviñao, denominado
“Cabo do Mundo”.
En Os Peares, onde se produce unha
tripla confluencia dos ríos Miño, Sil
e Búbal, poderemos continuar perco-
rrendo estes impresionantes canóns
da Galicia interior, agora seguindo
o curso do río Sil. Tomaremos para
iso a estrada de servizo das presas
hidroeléctricas á que xa aludimos
con anterioridade. A poucos quiló-
metros chegaremos á confluencia
do río Cabe - que tamén está for-
temente enfaixado - e veremos as
primeiras instalacións das estacións
transformadoras do encoro de Santo
Estevo. Continuando pola estrada,
chegaremos pronto á boca da presa,
e subiremos despois até enlazar coa
estrada que vai de Nogueira de Ra-
muín á Teixeira.
Ao longo desta estrada atoparemos
magníficas vistas sobre os tramos
máis enfaixados do Sil. Sucesiva-
mente poderemos ir visitando mos-
teiros como o de Santo Estevo e
Santa Cristina e tamén miradoiros
como os Balcóns de Madrid. Doutra
banda, parroquias como Sacarde-
bois ou Cristosende conservan un
caserío tradicional que realza as es-
pectaculares vistas. O encaixado val
do río Mao e as terrazas de viñedos
completan unha paisaxe agradable
que guiará ao viaxeiro até A Teixeira,
pequena capital do concello desde a
que hai excelentes vistas sobre o val
do Sil.
Seranos posible agora achegarnos
a Castro Caldelas o mellor miradoiro
natural de todo este espazo. O pobo,
co castelo, domina unha lomba de
estratéxica localización sobre o tra-
mo máis encaixado do Sil. Tanto se
Miradoiro da Capela, A Pobra do Brollón
25
Catamarán
imos como non a Castro Caldelas,
deberemos tomar a estrada comar-
cal que nos conducirá a Monforte de
Lemos, cruzando o Sil por Abeleda. É
na vertente luguesa, que mira cara
ao sur, onde atoparemos as maiores
extensións de viñedos da Denomi-
nación de Orixe Ribeira Sacra, así
como varias adegas que é posible vi-
sitar. Despois dun percorrido cheo de
atractivo, chegaremos a Monforte,
onde finalizaremos esta ruta circular.
RUTA “PARA VER DE PRETO E DE
LONXE
DISTANCIA: 300 km
TEMPO ESTIMADO: 3 días
Modalidade: En automóbil
Trátase dunha proposta que nos
ofrece o mellor miradoiro de cada
un dos concellos de Ribeira Sacra. É
só unha selección e próximos a eles
existen outros nos que as visitas non
desmerecen en absoluto. A mellor
forma de chegar a eles é consultan-
do as súas localizacións e coordena-
das GPS que figuran na web www.
ribeirasacra.org/turismo.
26
RUTAS COMBINADAS:
Ruta da Ribeira do Miño
Ruta da Ribeira do Sil occidental
Ruta da Ribeira do Sil oriental
Seguidamente proporcionamos al-
gunhas indicacións sobre tres rutas
combinadas que corresponden con
diferentes sectores da Ribeira Sacra,
onde poderemos apreciar os ele-
mentos anteriores.
RUTA DA RIBEIRA DO MIÑO (SAÍDA
MONFORTE)
DISTANCIA: 82.3 KM
TEMPO ESTIMADO: 1,5 días
Modalidade: En automóbil ou autobús.
Partindo de Monforte , tomaremos a
antiga N-120 até Ferreira de Pantón,
onde visitaremos o mosteiro das Ber-
nardas tras admirar a igrexa de San
Miguel de Eiré, a só tres quilómetros.
Continunando en Enderezo Escairón
(O Saviñao) colleremos unha desvia-
ción para visitar a igrexa de San Mar-
tiño da Cova, nunha fermosa paraxe.
Desde aí seguiremos en Enderezo
Escairón até tomar o Corredor Rápido
en Enderezo Chantada. Chegando ao
Miño debemos estar atentos á indi-
cación do lugar de Belesar.Alí pode-
remos coller o catamarán e despois
achegarnos a Chantada.
Tras a visita e paseo polo casco anti-
go de Chantada, o retorno a Monforte
farémolo polo mesmo corredor rápi-
do, podendo parar nas igrexas romá-
nicas de Santo Estevo de Ribas de
Miño e San Paio de Diomondi, gozan-
do das fermosas vistas no primeiro
dos montes frondosos de Diomondi.
Estas son só algunhas das moitas
igrexas e mosteiros presentes nes-
tes concellos do sur de Lugo. Para
visitalos debemos coller desvíos ben
sinalizados que pouco nos apartan
da estrada principal, volvendo como-
damente a Monforte.
RUTA DA RIBEIRA DO SIL OCCIDENTAL
(SAÍDA OURENSE)
DISTANCIA: 61.2KM
TEMPO ESTIMADO: 1 día
Modalidade: En automóbil.
Sairemos da capital das Burgas en
Enderezo Os Peares, pola N-120.
Nesta localidade tomaremos a es-
trada de servizo hidroeléctrica, que
nos levará até o embarcadoiro de
Santo Estevo. Desde aquí poderemos
realizar un percorrido en catamarán
dunhas tres horas de duración (ida
e volta ), ao longo dos tramos máis
espectaculares da Ribeira Sacra, que
nos permitirá deleitarnos coas pare-
des verticais e as grandes masas de
vexetación autóctona.
De volta ao embarcadoiro, subire-
mos pola estrada zigzagueante en
Enderezo Luintra. Un intre antes de
chegar a este pobo, capital do con-
cello de Nogueira de Ramuín, desvia-
rémonos uns centos de metros para
achegarnos ao Mosteiro (actualmen-
te reconvertido en Parador) de San-
to Estevo de Ribas de Sil. Volvendo
sobre os nosos pasos, tomaremos a
estrada principal pola que viñamos
até Luintra. Desde alí parte outra es-
trada que nos levará a San Pedro de
Rocas, orixinal mosteiro situado no
concello de Esgos. Tras visitalo, con-
tinuaremos durante uns quilómetros
até chegar á antiga estrada Ourense-
Ponferrada (hoxe estrada comarcal),
que nos conducirá de novo ao noso
punto de partida.
RUTA DA RIBEIRA DO SIL ORIENTAL
(SAÍDA DESDE CASTRO CALDELAS)
DISTANCIA: 122 KM
TEMPO ESTIMADO: 1,5 días
Modalidade: En automóbil
Partiremos de Castro Caldeiras e di-
rixirémonos a Monforte de Lemos,
para desviarnos á esquerda cara á
Teixeira. Subiremos A Teixeira (490m),
desde onde xa observamos unha im-
presionante panorámica do val do Sil.
O noso percorrido transcorrerá a me-
dia ladeira, cara ao oeste. Poderemos
apreciar a beleza do caserío tradicio-
nal de Cristosende, e deleitarnos coa
fervenza natural do río Mao, que vén
da Serra de Montederramo e desau-
ga no Sil. Por terras de Sacardebois e
Chandrexa chegaremos a Parada de
Sil, capital do seu concello. Desde alí
faremos dous pequenos percorridos
de ida e volta. O primeiro, aos chama-
dos “Balcons de Madrid”. O segun-
do, ao mosteiro de Santa Cristina de
Ribas de Sil, para o cal teremos que
baixar varios quilómetros por unha
estrada solitaria, a través dunha fron-
dosa vexetación. De regreso á estrada
xeral e a Parada, tomaremos a estra-
da cara a Vilariño Frío.
Desde alí poderemos desprazarnos

ao mosteiro de Xunqueira de Espa-
danedo. Volvendo sobre os nosos
pasos, en Enderezo Castro Caldelas,
tomaremos á dereita o desvío a Mon-
tederramo para visitar o mosteiro de
Santa María, na capital do concello,
e a Serra de San Mamede, co seu
famoso bosque de bidueiros. Pola
antiga estrada Ourense-Ponferrada
chegaremos ao momento de partida,
Castro Caldelas.
RUTA DO OURO E DO ACEITE
DISTANCIA: 30kms.
TEMPO ESTIMADO: 45 min.
MODALIDADE RECOMENDADA: Automóbil
Partimos desde Quiroga pola N-120
entre A Rúa e Monforte, para saír a
Montefurado (primeiro o túnel, a con-
tinuación o pobo, onde están as Me-
dulas), onde visitaremos as antigas
minas de ouro romanas, cuxos restos
máis evidentes atópanse a ambos os
dous lados o río Sil. Continuar cara a
Bendilló, onde se pode visitar o muí-
ño tradicional para elaborar aceite;
seguiremos a Sequeiros, Bendollo,
Quiroga, Alto de Aldriz. Medulas de
Margaride e Ponte romana de Barxa
de Lor. Chegada a Ribas de Sil (Fi-
gueiredo, Peites e Piñeira). Visita, de
especial interese, á mina do Covallón.
RUTA DO MEL
DISTANCIA: 5,5 km. aprox.
TEMPO ESTIMADO: 2 horas.
MODALIDADE RECOMENDADA: Sen-
deirismo.
Posibilidade de automóbil.
27
A ruta discorre xunto aos ríos Quiro-
ga e Pacios, nunha paraxe de gran
riqueza natural e interesante vexeta-
ción dentro da montaña luguesa. Pó-
dese visitar unha albariza- constru-
ción típica para protexer as colmeas
dos ataques dos osos-, de gran valor
cultural e etnolóxico. Así mesmo, Viñobús
tamén se poden visitar diversos cen-
indicacións de expertos e enólogos.
tros de elaboración de mel e na ca-
As rutas fanse en autobús ou mo-
pital municipal, Quiroga, as salas do
novolume acompañados dun guía
Museo Etnográfico, onde se poderán
en todo momento. As tempadas de
coñecer os útiles tradicionais para o
funcionamento habitual son: Semana
coidado das abellas e a obtención
Santa, verán (xullo-setembro) e ven-
deste produto.
OBSERVACIÓNS: as estradas propie-
dima (finais de setembro-principios
de outubro).
dade das hidroeléctricas ás que se fai
referencia en varias rutas, poden estar Máis información en www.ribeirasa-
inaccesibles en momentos puntuais de- cra.org/turismo
bido a obras nas mesmas ou nas presas. TREN TURÍSTICO
Consultar rutas alternativas en plano de
Outra interesante alternativa para
estradas de Ribeira Sacra.
a visita de viñedos e adegas é a de
VIÑOBÚS subirse ao tren turístico que parte do
(Múltiples variantes) pobo de Doade (Sober).
Para aqueles amantes do viño ou http://www.abasacra.com/
para quen queren iniciarse e gozar
Tren turístico
CAMIÑO DE SANTIAGO
Camiño Francés (Por Paradela e Por-
tomarín)
Camiño de Inverno: tamén coñecido
como “Camiño Sur”, é unha variante do
Camiño Francés utilizada polos peregri-
nos desde outrora para evitar as neves
da paisaxe que nos mostra a viticul-
de O Cebreiro. Atravesa Ribeira Sacra de
tura heroica de Ribeira Sacra, existe
leste a oeste.
o Viñobús. Trátase de rutas de media
xornada (unhas 4 horas aproximada-
mente) na que se visitan adegas dal-
gunhas das 5 subzonas de produción
que recoñece o Consello Regulador.
Nelas, ademais de coñecer os sis-
temas e áreas de produción e tras
un achegamento ás características
destes prezados caldos, poderemos Peregrinos en Portomarín
Máis información sobre rutas a pé en
degustar os diferentes viños baixo as “Guía de sendeirismo Ribeira Sacra”
 LAS RUTAS POR
Ribeira Sacra
Camiño de Inverno
Durante un percorrido de algo máis de 200 km atravesa as catro provincias ga-
legas e históricas comarcas, cheas de personalidade e atractivos como as de
Valdeorras, Ribeira Sacra ou Deza. O Camiño de Inverno é a entrada natural a
Galicia desde a meseta, un acceso xa usado polos romanos. Pénsase que puido
xurdir como alternativa, na época invernal, á dura subida aos cumios nevados do
Cebreiro, por onde penetra en Galicia o Camiño Francés, e tamén para evitar os
desbordamentos frecuentes dos ríos do val do Valcarce.
Máis información en:
www.caminodesantiago.gal
www.caminodeinvierno.com

Camiño Francés
É o Camiño por excelencia. O itinerario xacobeo con maior tradición histórica e o
máis recoñecido internacionalmente. Foi descrito xa en 1135 no Codex Calixtinus,
libro fundamental xacobeo. O Libro V deste códice constitúe unha auténtica guía
medieval da peregrinación a Santiago. Neste libro especifícanse os tramos do
Camiño Francés desde terras galas e informa detalladamente sobre os santuarios
da ruta, a hospitalidade, as xentes, a comida, as fontes, os costumes locais, etc.
Todo está escrito coa síntese e claridade que necesita unha resposta práctica a
unha demanda concreta: a peregrinación a Santiago.
O Camiño Francés atravesa a Ribeira Sacra pola parte norte, entre Paradela e
Portomarín.
Máis información en:
www.caminodesantiago.gal

Artesanía e
Oficios
Os traballos populares que perduran
na comarca foron adaptándose a no-
vas funcións, que máis teñen que ver
coa valoración da calidade e a beleza
das pezas que coa necesidade prác-
tica da vida cotiá. Isto é o que pasa
coa elaboración de cestos de vimbia,
a cerámica ou obxectos de latón. No
seu día moitos servían para os traba-
llos de recolección da uva, almace-
namentos do viño, ou elaboración da
augardente, pero hoxe son máis ben
apreciados desde o punto de vista
estético, como obxectos de decora-
ción. Os cambios na sociedade e nos
obxectos que a acompañan levaron
Artesanía Niñodaguia
Artesanía Gundivós
a que moitos destes oficios se fosen
perdendo nas últimas décadas, pero
recentemente o movemento de recu-
peración e valoración dos mesmos é
palpable.
Ao redor do viño e derivados da uva
foise establecendo unha tradición,
actualmente en vías de extinción,
do traballo en latón e cobre, que en
concellos como os de Monforte de
Lemos, Sober e Portomarín foi moi
apreciada. Con estes metais realizá-
banse as alquitaras ou alambiques,
Artesanía Niñodaguia
obxectos de orixe árabe cos que se
fai unha destilación da augarden-
te desde a Idade Media, a partir do
bagazo, é dicir, a parte sólida da uva
que queda despois de ser esmaga-
da para a elaboración do viño. Os
latoeiros servíanse de follas de lata
compradas en tendas e mercados ou
aproveitadas de envases vellos. So-
bre estas marcaban despois os per-
files con punzón, regra ou compás,
e cortaban as pezas que finalmente
serían soldadas. Os cambios na nor-
mativa da saúde pública (Decreto da
Xunta do ano 1989) e a propia evo-
lución do sector fixo que a produción
caseira desta bebida, coa famosa
figura do augardenteiro ambulante,
deixase de ser habitual na Ribeira
Sacra, igual que no resto de Galicia.
Consérvanse tradicións en Chan-
tada como o traballo de tecedeiras
ou zoqueiros, ademais do dos ces-
teiro, que deron lugar ás Xarras de
Vergaza, aproveitando as plantas de
vimbia, de onde se extraía tamén
materia prima para armar as viñas.
Artesán teas
29
A figura dos tecedeiros foi recente-
mente rescatada na Teixeira, curio-
samente con foráneos procedentes
de Centroeuropa e afincados nos úl-
timos anos neste pequeno concello.
En Quiroga prodúcese actualmente
aceite puro de oliva sen refinar, a
partir de olivas da zona. A produción
artesanal deste aceite destaca polo
seu carácter excepcional, consti-
tuíndo un caso único en Galicia que
recolle unha antiga tradición asocia-
da á presenza de olivas e de muíños
na zona oriental da Ribeira Sacra,
con clima e vexetación de claras
influencias mediterráneas. Pero sen
dúbida é a olería o oficio tradicional
máis relevante tanto pola calidade
dos seus produtos como porque sou-
beron adaptarse ás novas funcións,
Artesán cestas
Olería Gundivós
creando unha imaxe de calidade
recoñecida fóra desta comarca. Son
os centros de Gundivós (en Sober) e
Niñodaguía (Xunqueira de Espada-
nedo).
No concello de Sober elabórase chei-
raríaa de Gundivós, cos seus pecu-
liares xarros de cor negra pola apli-
cación dunha verniz especial (pez)
que os impermeabilizaba, quedando
interior moi brillante e o exterior es-
curo polo fume da cocción. O barro,
recollido na mesma zona, trabállase
a man nun torno baixo mediante a
30
superposición de “churros” ou ti-
ras. Estes recipientes usábanse a
miúdo en adegas para a conser-
vación do viño, existindo a opinión
xeneralizada de que melloraban o
sabor do viño. Co paso do tempo, os
“cacharros” foron perdendo o seu
valor funcional, desprazados polos
novos obxectos industriais, moitos
de plásticos, abandonándose gran
parte dos talleres, que abastecían
a demanda en feiras e mercados de
Monforte, Castro Caldelas, Chantada
ou Lugo. Nos últimos anos está a
recuperarse o oficio grazas a inicia-
Artesán zocos
Olería Gundivós
tivas particulares, como os cursos
de cerámica, a aparición de mozos
artesáns, e a aprobación dun centro
de deseño e promoción de olería
tradicional no concello de Sober. Na
actualidade a variedade e o grao de
orixinalidade das pezas son maiores,
partindo polo xeral das antigas for-
mas tradicionais.
De terras de Ourense é a olería de
Niñodaguia, do concello de Xun-
queira de Espadanedo. Aínda que
desapareceron os talleres, quedaron
algúns fornos de artesáns que pro-
ducen fermosos recipientes ocres
cun punto de creatividade para
adaptarse ás demandas do mer-
cado, convivindo co potente sector
Barca de paso ou barca da pousa
da cerámica industrial. Os artesáns
elixen unha arxila propia da zona,
Segundo os estudosos da etnogra-
de ton branco, que despois cobren
fía galega, os leitos fluviais sempre
cunha peculiar verniz amarelo ou foron gobernados por barqueiras e
alaranxado. Para a elaboración das barqueiros para os que carpinteiros
devanditas pezas empregan o tor- da ribeira crearon só en Galicia máis
no rápido de dúas pezas e un in- dunha ducia de embarcacións tradi-
novador proceso de vidrado para a cionais, moitas delas de madeira de
súa cerámica. Estas pezas abarcan castiñeiro; desde o batuxo da Terra
Chá lucense que conserva ese nome
ata as terras de Portomarín, e de aí o
corazón das vendimas nas terras da
Ribeira Sacra de Pantón, Chantada,
Carballedo, Taboada…., coa barca da
pousa, composta por unhas estadas
no seu centro onde pousar cestos
cargados de uva, ou a barca de paso
que, seguindo a mesma construción,
cruzou miles de habitantes da ribeira
antes da construción de encoros e
pontes. Está datada a súa existencia
Afiador e contribución económica no inven-
tario do Marqués da Ensenada no
desde figuras decorativas (hórreos, século XVIII.
cruceiros) até obxectos de uso do-
Debemos salientar tamén a singulari-
méstico como cuncas, xerras, potas,
dade do barco de dornas, dous tron-
chocolateiras ou “ataños”, recipien- cos escavados unidos por madeiras a
tes para a elaboración da famosa modo de catamarán, dos que temos
queimada. A Asociación de Amigos referencias fotográficas nas terras
do Barro de Niñodaguia xestiona un dos Peares e das que atoparemos
gran proxecto de posta en valor na excelentes mostras no Ecomuseo de
actualidade que é o museo-taller de- Arxeriz.
dicado integramente a este recurso.
De menor relevancia que a olaría
pero sen menosprezar a súa impor-
tancia, podemos nomear aos afiado- Ribeira Sacra
res, oficio propio da terra destacado Onde nacen os sentidos
nas zonas de Esgos e Nogueira de
Ramuín, cuxa función se baseaba
en afiar coitelos e arranxar parau-
gas, así como outros obxectos que a
xente lles levaba cando escoitaban a
súa inconfundible chamada.

Feira do viño
Os eventos que se festexan na Ri-
beira Sacra están vinculados ao
calendario da natureza; o ritmo das
colleitas, en especial a vendima,
marca a celebración dos principais
acontecementos festivos na zona.
Neste sentido, a FEIRA DO VIÑO DE
AMANDI que se celebra a fin de se-
mana do Domingo de Ramos, a FEI-
RA DO VIÑO DE QUIROGA, que ten
lugar o Domingo de Pascua, a FEIRA
DO VIÑO DE CHANTADA, celebrada
en torno ao mes de marzo, e a FESTA
DO VIÑO NOVO DA TEIXEIRA no mes
de novembro, son os principais fitos
festivos destas terras, marcadas pola
cultura vitivinícola.
Tamén exaltan o viño na FEIRA DO
VIÑO DE VILACHÁ que ten lugar na
Pobra do Brollón a primeira fin de
semana de maio. O pequeno pobo de
Vilachá foi obxecto dunha profunda
rehabilitación que nos permite ac-
ceder a un conxunto de numerosas
adegas ao longo de estreitas rúas
endosadas. Os viños da Denomina-
ción de Orixe Ribeira Sacra ocupan
un lugar primordial na actividade
económica desta comarca, impli-
cando tanto aos sectores produtivos
como ao comercio e ao turismo.
Outros produtos da terra tamén son
motivo de exaltación festiva, como
na FESTA DA CEREIXA E O ACEITE,
celebrada en Ribas de Sil a segunda
fin de semana de xuño e antes da
FESTA DA AUGARDENTE DE PORTO-
Galegas
MARÍN (Domingo de Pascua), FESTA
DO VIÑO E A CEREIXA DE BELESAR
(en maio). Pola súa banda, Quiroga
organiza todos os anos a MOSTRA
DO ACEITE entre febreiro e marzo, e
a MOSTRA DO MEL o 10 de agosto.
Como boa terra de interior, a Ribeira
Sacra goza dunha excelente carne,
celebrada en festexos tan destaca-
dos como a FESTA DÁ CARNE Ó CAL-
DEIRO de Carballedo, que ten lugar
o terceiro domingo de abril, a FESTA
DO CALDO DE OSOS, celebrada en
Taboada o Domingo de Entroido, e a
FESTA DA CARNE en Montederramo,
sempre en 12 de outubro.
Exaltacións gastronómicas de gran
interese pola súa alta calidade son
as FESTAS DE EMPANADA DE CHAN-
TADA na que podemos participar
o último día das patronais no mes
de agosto; a FESTA DA ANGULA DE
PORTOMARÍN (6 de Setembro), e a
FEIRA DA ROSCA DE SOBER (12 de
agosto). A castaña teñen tamén o
seu oco no calendario de Parada de
Sil polo mes de novembro coa FESTA
DA PISA.
Outras manifestacións festivas da
Ribeira Sacra están vinculadas ás
celebracións relixiosas. Multitude
de romarías convocan ao redor das
ermidas por centos de visitantes.
Algúns exemplos: Romaría do Mon-
te Faro (Chantada), Romaría de San
Benito (Parada de Sil) ou Romaría de
Cadeiras (Sober). O calendario ofrece
unha oportunidade excelente para
Entroido Ribeirao, Chantada
31
Gaiteiros
facerse partícipes das tradicións pa-
gás como son os entroidos; durante o
mes de febreiro son moi celebrados
o ENTROIDO DE SALCEDO, na Pobra
do Brollón -característicos perso-
naxes de Ou Oso, As Madamas e Os
Danzantes- e o ENTROIDO RIBEIRAO
DE CHANTADA, coas súas coloristas
caracterizacións.
Os eventos festivos da Ribeira Sacra
tamén recollen a exaltación de ele-
mentos culturais e tradicionais pro-
pios de cada poboación. Entre as fes-
tas destas características destacan
Festa de VOS REMEDIOS (setembro)
coa saída do Irrio Peliqueiro, perso-
naxe con foros propios que viste un
frac e leva unha especie de fusta con
que pega ao público, e OS FACHÓS
DE CASTRO CALDELAS, celebrada o
atardecer do 19 de xaneiro, cando
locais e visitantes constrúen un gran
facho de palla e o seu lume ilumina a
noite; un espectáculo similar ten lu-
gar no Castro de Castelo (Taboada) o
7 de Setembro, durante a FESTA DÁS
FACHAS.
Finalmente, mencionar que o cuarto
fin de semana de agosto Chantada
acolle o FOLIÓN DE CARROS, cele-
bración de gran interese etnográfico
que se remonta á Idade Media e que
representa os diversos oficios locais,
así como as principais tarefas agríco-
las desempeñadas tradicionalmente
na zona. Esta festa está declarada de
Interese Turístico de Galicia.
Fachós, Castro Caldelas
32
Caldelas, unha apreciada sobremesa
típica deste concello próximo a terras
da montaña de Manzaneda e Queixa,
moi estimado na zona e en toda Ga-
licia. Xunto a ela, outros produtos de
gran calidade constitúen excelentes
sobremesas para culminar unha boa
comida: cereixas, castañas e mel son
produtos moi valorados.
Mención especial merece o viño. O
seu cultivo na Ribeira Sacra remón-
tase a hai máis de 2.000 anos (foi
introducido polos romanos), sendo
Vista viñedo Chantada
un elemento crave da colonización
de gran calidade. Hai que sinalar a monástica en toda a Ribeira Sacra.
importancia histórica da matanza do Foron os monxes quen o cultivaron
porco que durante todo o ano abas- e perfeccionaron, comezando a mo-
tecía ás familias de diferentes pro- delar a extraordinaria paisaxe coas
dutos. Androllas e botelos, chourizos,
xamóns, salchichóns ou morcillas
son algúns dos produtos característi-
cos que se poden comprar e degustar
en toda a zona. Ademais da carne de
Ourizo castaña porco, a carne de tenreira, o cabrito,
cordeiro e carne de caza menor e
maior (en tempada) destacan tamén
polos seus excelentes caracterís- Cereixas
ticas. Todos eles acompañados de
cogomelos que podemos recoller en
Carne ao caldeiro gran cantidade e variedade durante o
outono, convértenos en manxares á
nosa enteira disposición.
Dentro das sobremesas é necesario
sinalar a Bica mantecada de Castro Bagazos

Aceite de Quiroga
Ademais da paisaxe e os indubida-
bles atractivos histórico-artísticos,
un dos puntos fortes de Ribeira Sacra
- extensible a toda Galicia- atopámo-
lo nunha ampla gama de produtos
locais de altísima calidade, moitos
deles distinguidos con marcas de
garantía na súa orixe e que podemos
degustar nos restaurantes e casas
rurais da zona, presentados en exqui-
sitos pratos tradicionais.
Como boa terra de interior, a especia-
lidade da Ribeira Sacra é unha carne Bica Mel

Vendima
terrazas que vemos na actualidade e
difundíndoo ás cidades.
Hoxe a produción de viño é un im-
portante motor de desenvolvemento
económico para Ribeira Sacra, ao
mesmo tempo que un poderoso sinal
de identidade. A creación da Deno-
minación de Orixe Sacra en 1997 e
dun Consello Regulador cun rigoroso
control da produción, supuxo un po-
deroso estímulo para un incremento,
non só da cantidade, senón tamén da
calidade do viño.
Con 1.550 hectáreas dedicadas a
viñedos e un 5,2% do total do chan
tintos de crianza. Precisamente os
mellores tintos galegos prodúcense
en Ribeira Sacra; son viños para ser
servidos a temperatura ambiente,
ideais para acompañar todo tipo de
carnes, en especial os de caza maior.
A evolución das adegas nos últimos
anos foi espectacular. En 1992 exis-
tían 30 adegas, 89 no ano 2000,
entre 2002 e en 2005 chegaron a 99
establecementos adegueiros, supe-
rando hoxe con fartura a centena que
conseguiu nas últimas colleitas entre
os 4 e os 5 millóns de kg de uva, un
75% mencía.
Para os amantes do viño, a visita a
adegas, degustación de caldos e
a posibilidade de comprar in situ o
viño da Ribeira Sacra son atractivos
Socalcos
33
mos. Trátase dun espazo creado para
mostrar ao visitante o conxunto de
Ribeira Sacra como integración de
múltiples elementos: terra, auga, sol
e, de forma especial, os caldos que
os guías especializados nos darán a
probar ao final da visita.
Paralelamente ao incremento no nú-
Cesta castañas
mero de adegas e a unha gran ex-
pansión desta denominación de orixe,
fomos testemuñas dunha rotunda
ampliación de oferta complementaria
que fai máis accesible este produto
para os visitantes. Podemos subirnos
ao Viñobús ou ao Tren Turístico Aba
Sacra que nos leva a percorrer viñe-
dos, bancais e salas de barricas con
catas asistidas por enólogos.

Viño
galego destinado á produción de
viño, Ribeira Sacra divídese en cinco
subzonas de cultivo: Chantada, Ribei-
ra do Miño, Amandi, Ribeira do Sil e
Quiroga-Bibei. Na elaboración do viño
destacan as uvas godello, albariño
e treixadura para caldos brancos e
mencía, brecellao e merenzao para os
tintos. Son fundamentalmente viños
novos, aínda que se producen tamén
Polbo
indiscutibles a ter en conta. Ano a ano
increméntase o número de adegas
que podemos visitar por conta propia
ou dentro de programas de turismo
enolóxico nos que se combinan ex-
posición, degustación, restauración
e puntos de venda. Destacamos o
Centro do Viño en Monforte de Le-
34
CONCELLOS E OFICINAS DE TURISMO
PROVINCIA DE LUGO
•Concello de Bóveda
Avda. Alfonso XII, 85 – 27430 Bóveda
Tlfono: 982 426 006
www.concellodeboveda.com
cultura@concellodeboveda.com
cultura@boveda.gob.es
•Concello de Chantada
Praza de España 1- 27500 Chantada
Tlfn: 982 440 011
Oficina de Turismo: Plaza do Mercado s/n
Tlfn:982 441 752
www.concellodechantada.org
turismochantada@yahoo.es
•Concello de Carballedo
R/ Víctor Portomeñe s/n
27520 A Barrela
Tlfno: 982 466 201
www.concellocarballedo.org
Oficina de Turismo: Avda dos Peares, s/n
27520, Carballedo (Lugo)
Tlfno: 982 466 025
turismocarballedo@gmail.com
concello@ccarballedo.es.telefónica.net
•Concello de Monforte de Lemos
Campo de San Antonio s/n – 27400 Mon-
forte de Lemos.
Tlfno: 982 402 501
Oficina de Turismo:Comercio 6
Tlfno: 982 404 715
www.concellodemonforte.com
turismo@concellodemonforte.com
•Concello de Pantón
Praza do concello s/n – 27430 O Castro
de Ferreira.
Tlfno. 982 456 005
Oficina de Turismo : Praza do Concello,
s/n/ Edificio Sociocultural
Tlfno:982 456 377/ 982 456 279
www.concellodepanton.es
turismopanton@hotmail.com
•Concello de Paradela
c/Cabaleiros de Santiago 15
Tlfno: 982 541 101 /982 541 196
www.paradela.es
concello.paradela@eidolocal.es
PIM. Pantalla de Información Multimedia en
todos los Concellos
•Concello da Pobra do Brollón
Avda de Galicia 50 – 27330
Tlfn: 982 430 001 / 982 430 546
www.pobradobrollon.com
secretaria@pobradobrollon.es
•Concello de Portomarín
Praza Conde de Fenosa 1 – 27170
Portomarín Tlfn: 982 545 070
www.concellodeportomarin.es
infoportomarín@concelloportomarin.es
•Concello de Quiroga
Rúa Real 52 27320 Quiroga
Tlfno: 982 428 001
Oficina de Turismo: Rúa Real s/n
Tfno.: 982 435 125
http://concellodequiroga.com/
concello.quiroga@eidolocal.es
•Concello de Ribas de Sil
Praza Mayor s/n – 27310 San Clodio
Tlfno: 982 428 237
www.concelloderibasdosil.es
concello.ribasdesil@eidolocal.es
•Concello do Saviñao
Praza de España 1 – 27540 Escairon
Tlfno; 982 452 061
www.concellodosavinao.com
savinao@telefonica.net
•Concello de Sober
Praza do Concello s/n – 27460 Sober
Tlfn: 982 460 001
Oficina de Turismo: Praza do Concello s/n
Tlfno: 982 460 161
www.concellodesober.com
info@concellodesober.com
•Concello de Taboada
Praza General Muinelo 1 –
27550 Taboada
Tlfn: 982 465 301
www.concellodetaboada.es
info@concellotaboada.es
PROVINCIA DE OURENSE
•Concello de Castro Caldelas
Concello 1 – 32760 Castro Caldelas
Tlfn: 988 203 305 / 988 203 000
www.castrocaldelas.es
Oficina de Turismo: Praza da Torre,
s/n (Castillo)
Tlfn: 988 203 358
oficina.castelo.castrocaldelas@gmail.com
•Concello de Esgos
Praza da Souteira s/n – 32720 Esgos
Tlfn: 988 290 000
Oficina de Información:
Monasterio San Pedro de Rocas
32720 Esgos
www.concelloesgos.com
•Concello de Montederramo
Praza de Montederramo 28 –
32750 Montederramo
Tlfn: 988 292 000
Oficina de Turismo:
Praza de Montederramo, 28
Tlfn: 988 292 000
www.concellomontederramo.org
concello.montederramo@eidolocal.es
•Concello de Nogueira de Ramuín
Estrada Nogueira nº3 – 32160 Luintra
Tlfn : 988 201 023 /
988 201 525 (Turismo)
www.nogueiraderamuin.com
Oficina de Turismo: Estrada Nogueira nº 3.
cultura@nogueiraderamuin.gal
 35
•Concello da Parada de Sil •Concello. de Xunqueira de Espadanedo
Campo da Feira 1 -32740 Parada Praza dos Amigos s/n – 32730
Tlfno:988 208 010 Xunqueira de Espadanedo
Oficina deTurismo: Tlfno: 988 291 001
Campo da Feira 1 Tlfn: 988 208 010 www.turismourense.com
www.paradadesil.com espadanedo@terra.com
turismo@paradadesil.es Oficina de Turismo:
(Audioguías dispoñibles en Of. Turismo e Praza dos Amigos s/n
casas rurais) Tlf: 988 291 001
concelloxunqueiradeespadanedo@gmail.com
•Concello da Teixeira
•Concello da Peroxa www.xunqueiradeespadanedo.es
Ctra. General 19 – 32765 A Teixeira
Concello s/n – 32150 A Peroxa
Tlfno: 988 207 400
Tlfno: 988 206 614
http://www.concelloateixeira.org
www.aperoxa.es
concello.ateixeira@eidolocal.es
concello@aperoxa.es

ORGANISMOS TURÍSTICOS
CONSORCIO DE TURISMO RIBEIRA SACRA C.R. DENOMINACIÓN DE ORIXE RIBEIRA SACRA
Praza Maior 3- 32160 Luintra Comercio 6-8
Nogueira de Ramuín (Ourense) 27400 Monforte de Lemos (Lugo)
Tlfno: (+34) 638 823 592 Tlfno: 982 410 968
Todos os días da semana de 10:00 horas a 20:00 horas. www.ribeirasacra.org
Fax: (+34) 988 201 120 info@ribeirasacra.org
www.ribeirasacra.org
turismo@ribeirasacra.org

DEPUTACIÓN DE OURENSE DEPUTACIÓN DE LUGO

INORDE. R/ Progreso 28 INLUDES – Servizo de Promoción Turística
32002 Ourense. Tlfn: 988 391 085 Ronda da Muralla 140
www.turismourense.com 27004 Lugo. Tlfno: 982 277 812
www.deputaciónlugo.org

TURISMO DE GALICIA RUTA DO VIÑO RIBEIRA SACRA

Carretera Santiago -Noia km 3. A Barcia Rúa do Comercio, 6-8
15897 Santiago de Compostela (A Coruña) 27400 Monforte de Lemos. Lugo
Tel: +34 881 996 1000 Tel: +34 982 410 968
www.turismo.gal www.rutadelvinoribeirasacra.org

Descarga
guía de
servizos e
actividades
turísticas RS
36

TOP TEN
Mosteiro de San Pedro de Rocas.
Esgos. Ourense
(ver PATRIMONIO HISTÓRICO-ARTÍSTICO)

Mosteiro de Sto. Estevo de Ribas de Sil Catamarán polos caóns do Sil e Amandi Meandro de A Cubela. Ribas de Sil. Lugo
Nogueira de Ramuín. Ourense. (ver ESPAZOS NATURAIS E RUTAS) (ver ESPAZOS NATURAIS)
(ver PATRIMONIO HISTÓRICO-ARTÍSTICO)

Monforte de Lemos. Lugo Pasarela do Río Maoo Cabo do Mundo. O Saviñao. Lugo
(ver PATRIMONIO HISTÓRICO-ARTÍSTICO) (ver ESPAZOS NATURAIS) (ver ESPAZOS NATURAIS)
*Segundo ranking votacións Facebook.

Mosteiro de Santa Cristina. Miradoiros do Duque (Monforte de Lemos. Fervenza de Auga Caída. Pantón. Lugo
Parada de Sil. Ourense. Lugo). Cabezoás e Balcóns de Madrid (Parada (ver ESPAZOS NATURAIS)
(ver PATRIMONIO HISTÓRICO-ARTÍSTICO) de Sil, Ourense) (ver RUTAS)
 UN TOQUE DE COR NA
A estética e a ordenación urbanística son
aspectos fundamentais para o desenvolvemento
1 2 3 turístico e por iso buscamos a maneira de
contribuír nesa área dende o Consorcio de
Turismo a través de:
6 7
“Un toque de cor na Ribeira Sacra”.
4
8 En 2015 comezamos un proxecto de
10
11 “muralización” do “feísmo” nos 21 concellos
5
9
deste territorio. O que fixemos foi recuperar
Portomarín muros, inmobles e elementos arquitectónicos
degradados mediante intervencións de arte
urbana.
Paradela 14
Porque propoñemos o mural/grafiti? Porque, na
Taboada
15 nosa opinión, é a expresión máis contemporánea
da arte que se pode atopar, porque xera
Chantada O Saviñao Bóveda patrimonio, porque nos permite converter
espazos decadentes en cadros de gran tamaño.
o
Río Miñ

13 Escairón
A Pobra do
Brollón 17
Porque están na rúa, en contacto directo con
A Barrela
O Castro viandantes, e teñen a capacidade de moverse,
Carballedo de Ca
be
Monforte excitar, provocar e animar, sendo un vehículo
Ferreira ío Quiroga
de Lemos sensibilizador.
R

Pantón
A Peroxa
12 Os Peares
Sober
San Clodio Os obxectivos que conseguimos con esta
Ribas de Sil
Luíntra Si O Castro conversión:
l

16 Nogueira de Ramuín A
Parada Teixeira
Río de Caldelas
• Disimular elementos que desvirtúan a nosa
Esgos de Sil
Castro
Caldelas valiosa contorna e sobre os que non temos
outra forma de intervir.
Xunq. de
• Actuar publicamente en sinal de rexeitamento
Espadanedo Montederramo cara a novas accións deste tipo e de chamada
de atención para actuar sobre as xa existentes
18

• Poñer en valor elementos materiais e

inmateriais do noso destino, pois todos
19
os murais fan referencia a lendas, oficios,
22
28
festas... da Ribeira Sacra.
• Crear un produto turístico innovador, un
atractivo máis para a zona.
25

A nosa intención é seguir ampliando este

20 21 23 24 26 27 29 catálogo pictórico en 2017.

TABOADA A PEROXA ESGOS

1 Festa de As Fachas. bn Castelo de A Peroxa, vaca rubia e cm Tumbas antropomorfas San Pedro de
Piscinas municipais. uvas. Rocas.
PARADELA Frente Casa Consistorial. Centro Médico.
2 Herbas medicinais e pelegríns. CARBALLEDO PANTÓN
Km 97,938, Camiño de Santiago, bo Homenaxe á muller labrega. cn Lenda das “Fillas das Xacias”.
Moimentos. Casa Consistorial. Saída N-120, Rúa Bispo Páramo
3 Camiño Francés a Santiago. O SAVIÑAO Somoza.
R/ Cabaleiros de Santiago. bp A vendima, Cabo do Mundo e XUNQUEIRA DE ESPADANEDO
CHANTADA petroglifos. co “Sábado Longo”.
4 Ribeiras do Miño. Praza de España. Frente ao Mosteiro de Santa María.
Polideportivo. cp Cerámica de Niñodaguia.
QUIROGA
5 Lenda de “A Peneda da Erosa”. bq “Lavandeiras” do Sil. Rúa dos Cagallas.
Polideportivo. PARADA DE SIL
Albergue.
PORTOMARÍN OS PEARES cq Motivos vexetais.
6 Pelegrín a Santiago. br Coleción de 7 murais. O principal: Estrada de Os Gozos.
Rúa da Deputación. cr Barquilleira e barquillos.
7 Maduración da uva. Máquina a vapor Mikado. Estrada de Castro.
Entorno Estación de FFCC.
Avda. de Chantada. MONTEDERRAMO
SOBER RIBAS DE SIL
bs A pesca. cs Lenda do Ermitaño de
8 Lenda de “A Cova da Serpe de Praia fluvial de San Clodio. San Mamede.
Vilaescura”. Albergue.
Praza do Mercado. CASTRO CALDELAS
bt O Irrio Peliqueiro. A TEIXEIRA
9 Artesanía de Gundivós. ct O oficio da teceduría.
Proendos. Rúa dos Pilos.
cu Motivos vexetais.
BÓVEDA NOGUEIRA DE RAMUÍN Estrada Castro Caldelas-A Teixeira.
bl Pulpeira. bu Paragüeiros e afiadores.
Naves da Feira. Campo de fútbol.
cl O magosto. MONFORTE DE LEMOS
A POBRA DO BROLLÓN Campo de fútbol. Pendente de execución en 2017.
bm Socalcos de viñedos.
Área Recreativa de Sanugueiros.
e ti que ves?

ASOCIACIÓN PROFESIONAL RIBEIRA SACRA RURAL

A túa reserva de aloxamento ou a búsqueda de experiencias en
só uns minutos a través da nosa central.
Contacto:
Tel.: 666 160 641
Web: https://www.facebook.com/turismoruralribeirasacra

RUTA DO VIÑO
Se tes especial interese polo viño e pola súa
cultura, bota unha ollada á Ruta do Viño da Ribeira
Sacra. Unha selección de adegas, restaurantes,
aloxamentos e actividades que te levarán a vivir
máis de preto a nosa viticultura heroica.
Sede Ruta do Viño da Ribeira Sacra
R/ Comercio, 6-8. 27440 Monforte de Lemos (Lugo)
698 167 991 – rutavino@ribeirasacra.org

TENDA ONLINE
Temos para ti unha completa coleción de produtos para que
leves un pedaciño da Ribeira Sacra para agasallar aos teus.
Un xabón elaborado con viño da zona, crema hidratante
de castañas, unha divertida camiseta para os pequechos,
minipezas da nosa cerámica máis recoñecida e outros moitos
detalles da marca.
Consulta o noso catálogo de produtos na tenda on-line da web
e adquíreos con envío a domicilio ou achégate a algún dos
puntos de venta durante a túa visita a Ribeira Sacra (ver web
www.ribeirasacra.org/turismo)

A posta en valor do
esgrafiado na Ribeira Sacra
Nas paisaxes humanizadas da Ribeira
Sacra conservamos notables edificacións
enriquecidas con revestimentos orixinais.
A maioría son vivendas, un número con-
siderable de bases de hórreos, ademais
duns poucos alpendres, adegas, muíños
e pombais, e tamén algunhas igrexas e
capelas.
Campo, Abeleda (A Teixeira)
No ano 2017, baixo a coordinación do
Consorcio de Turismo da Ribeira Sacra,
e contando co patrocinio da Axencia de
Turismo de Galicia, realizáronse inter-
vencións en núcleos de interese cultural
e paisaxístico. Escolléronse dúas restau-
racións de Montefurado (Quiroga), e San
Xulián do Campo (Taboada). E dúas exe-
cucións de obras novas, unha seguindo a
técnica tradicional, en Barxacova (Parada
de Sil), e outra incorporando a interven-
ción de muralistas, no conxunto histórico
de Castro Caldelas. Todos elas serán visi-
tables a partir de xaneiro de 2018.
Podemos descubrir verdadeiras mostras
de esgrafiados en moitas obras dispersas
San Xulián do Campo (Taboada)
39
evita humidades), decorativa (moda do
seu tempo), simbólica (protección en de-
terminadas formas como cruces e símbo-
los astrais), de comunicación (específica,
invitar o camiñante no caso de xerras e
vasos; e en xeral, como ornamentación),
e hixiénica (polas propiedades antipara-
sitarias da cal).
Sios (Pantón)
pola Ribeira Sacra, destacando en núme-
ro e perfección as que se manteñen nos
concellos de Taboada, Chantada, Carba-
lledo, Sober, O Saviñao, Pantón, Quiroga e
na Teixeira. Na datación, estamos perante
revestimentos executados no século XIX
e na primeira metade do XX. Polo eleva-
do número conservado, arredor dun mi- Sobrecedo de Arriba (Taboada)
llar na Ribeira Sacra, remítennos a unha
moda valorada no seu tempo. Por último, en canto ás orixes, sinalar que
Atendendo á técnica, diferenciamos o en- é unha tradición cultural europea, moi
cintado, que enche e marca as xuntas, re- valorada en conxuntos históricos, moitos
saltándoas cara ao exterior, e o esgrafia- deles incluídos en listados de Patrimonio
do, que presenta dúas capas de recebo, da Humanidade pola UNESCO. Na Penín-
con raspado superficial, deixando á vista sula Ibérica véñense sinalando dous fo-
as capas inferiores, provocando un xogo cos de difusión, en Cataluña e no Levante,
cromático e de texturas. Apreciamos dúas de ascendencia no Renacemento italiano;
cores en oposición, o contraste entre o e mudéxar, con formas do gótico tardío,
branco da cal e o gris do fondo, a posibili- que pode partir de Toledo e despunta en
dade de ver en positivo ou en negativo. E Segovia. Para as decoracións galegas in-
dúas texturas diferenciadas, fondo raiado teresa esta última vía, por ter continuida-
e primeiro plano liso e caleado. de xeográfica e no tempo.
Na composición ou ordenación do muro,
temos que distinguir dúas franxas peri- Por Xosé Manuel Vázquez
metrais e arredor dos ocos, e o recheo
interior, que pode estar realizado con
formas xeométricas, a regra, compás
e patróns, ou con trazos curvos a man
alzada, nos que resalta a Ribeira Sacra,
especialmente no desenvolvemento da
vírgula ou gota.
Nas funciones, podemos sinalar varias
utilidades dos revestimentos decorados,
como a arquitectónica (reforza o muro,
 41

Seres Mitolóxicos
Por Anxo Moure

Diferentes historiadores falan da Ribeira en saquiños a fala dos humanos para

Sacra como Roboyra Sacrata segundo o
documento fundacional de 1124 do Mos-
teiro de Santa María de Montederramo
que podería referirse ao quercus robur
(carballo) polo que estariamos referíndo-
nos a un espazo no que habitaban carba-
llos sagrados, máxicos talvez, para a po-
boación destas contornas. Por iso, dentro
do realismo máxico desta milenaria terra
chamada Galicia, habitada por trasgos
e fadas, de bruxas e mouras, a Ribeira
Sacra está intimamente unida ás xacias,
homes peixe, rabudos, papeiros, mesmo
a nai do diaño…, que habitaron contos e
cantigas de lagar e vendima…
Polo tanto a Ribeira Sacra é un lugar
de inexcusable visita aínda que só sexa
por tentar a sorte e ver se somos quen
de atopar algúns destes seres máxicos
(sobre todo os máis bondadosos) para
facelos aniñar nas nosas vidas e cam-
biar o xeito de ver o mundo, engadíndolle
un pouco de raíces que nos motive para
coidar bosques, viñedos e regatos, fogar
destes senlleiros personaxes máxicos…
pousala entre os viñedos e que lle conten
contos aos acios para que cando bebe-
mos un viño bebamos tamén unha histo-
ria; na Ribeira Sacra vendimamos tamén
contos e ledas...
“Xacias e homes peixe”: Nas terras
de Chouzán, preto do Cabo do Mundo,
falaban duns seres máxicos de nome
“xacias”, emparentados sen dúbida coa
cultura europea das selkis irlandesas,
das sereas marítimas, das xanas de auga
doce asturianas, ... metade muller meta-
Ilustración Servando Barreiro
de peixe, que saíndo das augas do Miño
namoraban os barqueiros. Cando volvían
ao río non eran ben acollidas polo resto nunha vasoira, pero farto das súas repri-
dos xacios... mendas, ao chegar ás terras de Fonte
Arcada expulsouna da vasoira berrando
“A nai do diaño”: Contan que o diaño, “Eiquí quedas chantada” que deu orixe á
na súa viaxe desde as terras de Monforte toponimia de Chantada. Por se a atopades
cara a Fisterra, ía acompañado da súa nai vendimando nas ribeiras...

“Papeiros e rabudos”: Desde hai sécu-

los, no comezo e no final das vendimas
escoitábase un berro de beira a beira
na propia ribeira. As terras de Chantada,
Taboada e Carballedo lanzaban un “Ei
rabudoooos!” Recibindo en resposta “Ei
papeiroooos!” , desde Pantón e O Savi-
ñao como maneira de diálogo festivo que
bebería, segundo nos contaron, nas raí-
ces xudías da zona, de Rabino a Rabudo
nas terras de Lemos, e de Papa a Papeiro
nas de influenza católica. Aínda que nós
estamos convencidos de que rabudos e
papeiros son trasgos voadores que levan
Ilustración Servando Barreiro
 42

Desde Lugo N-540 Desde Lugo CG-2.2

Provincia Iconos gráficos del mapa
OURENSE Provincia | Province
Artesanía | Artesanía Lugar pintoresco | Lugar pintoresco
Capital de provincia Handcraft Picturesque place
LUGO Capital de provincia
Province Capital Capilla | Capela Túmulos | Mámoas
Chapel Tumulus
Ribeira A TEIXEIRA Ayuntamiento
Concello | Council Castillo | Castelo Mirador | Miradoiro
Castle Viewpoint
Capital de ayuntamiento Castro | Castro Molinos | Muíños
59 PORTOMARÍN LUÍNTRA Capital do concello Neolithic fortified settlement Watermills
Council capital
Catamarán | Catamarán Monasterio | Mosteiro
60 52 Catamaran Monastery
Sacra 58
148
Vías de comunicación Centro del Vino | Centro do Viño
Wine Centre
Monumento | Monumento
Monument
37
Autopista de Peaje Conjunto histórico Museo | Museo
Autovía Conxunto Histórico | Historic site Museum
57 12
147 Red de Carreteras del Estado Estación autobús | Est. autobús Náutica | Náutica
Red de Alta Capacidad Bus station Nautical
PARADELA Red Autonómica Básica Estación tren | Estación tren Pazo | Pazo
Red Autonómica Complementaria Train station Country house
51
Red Autonómica Secundaria Fuente | Fonte Playa fluvial | Praia fluvial
Red Provincial Fountain River beach
LUGO Ferrocarril Vía Ancha Iglesia | Igrexa Puente | Ponte
99 Bridge
Ferrocarril Vía Estrecha Church
Sede Consorcio de turismo Necrópolis | Necrópole
Límites administrativos Sede Consorcio de Turismo Necropolis
TABOADA Límite del Estado Head office Tourism Consortium Camino Francés | Camiño Francés
104 Límite de la Comunidad Autónoma Centro BTT Ribeira Sacra French Way
100
Límite de Provincia Centro BTT Ribeira Sacra Camino de Invierno
128 Límite de Municipio MTB Center Ribeira Sacra Camiño de Inverno | Winter Way
101
Ruta BTT | Ruta BTT Ruta Senderismo | Ruta sendeirismo
MTB route Hiking trail
23 Ruta cicloturista | Ruta cicloturista Oficina de turismo | Oficina de turismo
Desde Santiago Cycle route Tourist office
AP-53
Salida 41 (LALÍN)
PO-533 y CG-2.1 Lugares de Importancia Comunitaria (LIC)
Site of Community Importance (SCI)
6
LIC LIC Canón LIC Río LIC Monte LIC Bidueiral de LIC Ancares
160 BÓVEDA do Sil Cabe Faro Montederramo Courel
3
CG 1 2 3 4 5
20
-2.
1
21 19 27

CG-2.2
75
CHANTADA 81
4

164 22 74
24 78
16 17 2 80
O SAVIÑAO 1 130
76 LIC
25 83

CG-2.1
Escairón
2 162 Busto 161
26 82 LIC LIC
85 77 A POBRA
32 42 43

CG-
18 DO BROLLÓN 5 5
15 149 84

2.1
38 39 40
CARBALLEDO 36
A Barrela MONFORTE 5
53
158 166 DE LEMOS 34
Míllara 48
11 13 44 54
31 30 29 28 33
Marce
8
PANTÓN LIC
50 49 35 41 179
O Castro de Ferreira 2 157
14
168
9 61
47 169
98
90 63
QUIROGA
10 3
97 66 170
SOBER San Clodio 62
45 46 86 79
134
67 RIBAS DE SIL 72
55 87
A PEROXA 159
171
56 91 69 71 73
138

N-
151

52
7 70 65

5
175
144 152 150

125
NOGUEIRA
80
DE RAMUÍN R2 103 93 88
95 LIC 111 Desde León
Luíntra 127 89 96
174 131 105 N-120

N-
64
1 A TEIXEIRA

52
R1

5
Encoro de 156 102 92
172 132 94 68
Santo Estevo 133
126 112
s
PARADA R5 139 Cald e l a
177
124 173 DE SIL 135 140 107 108 109
142 163
R3 R4 CASTRO CALDELAS
136 153
OURENSE 137 O Castro de Caldelas 110
176
 129
143 106
117 115 116 145

ESGOS XUNQUEIRA DE 154

118
113 ESPADANEDO 121
114
Desde Desde Madrid
Vigo/Santiago A-52. Salida 228 165 141 178
A-52. Salida 230
122
A-52
Rutas de senderismo
146
155

119
homologadas
120
Direcciones de interés MONTEDERRAMO Rutas de sendeirismo homologadas
Enderezos de interese | Useful addresses 167 Centro BTT RS Approved hiking trails Perfil Wikiloc RS

BÓVEDA
Avda. Alfonso XII, 85 (Bóveda) 27340 LUGO ✆ 982 426 006 PR-G4 PR-G177 Ruta Canón do Mao PR-G183 Ruta de los Viñedos de Belesar [B3]
CARBALLEDO Camino Real de San Pedro de Rocas 123 [C5] 4,6 km / dif. media 42° 35.448’ N 7° 43.539’ W
11,6 km / dif. media 42° 22.631’ N 7° 30.366’ W
Praza V. Portomeñe. s|n (A Barrela) 27500 LUGO ✆ 982 466 201 Acceso desde Belesar:
[B5] 9 km / dif. baja 42° 19.609’ N 7° 41.735’ W Acceso desde Ourense:
CASTRO CALDELAS 42.376329, -7.415714 Por la OU-536 dirección Trevinca. Tras pasar Valilongo, Desde Chantada tomar la LU-533 hacia Monforte. Desvisarse tras cruzar el
Acceso desde Ourense: puente sobre el río Miño en dirección Belesar. El sendero comienza al lado
Castelo/Fortaleza - Praza da Torre, 1 163 32760 OURENSE ✆ 988 203 000 LIC coger el desvío por la OU-139 dirección Cristosende.
Por la OU-536 hasta Esgos. La ruta parte de la Praza da Souteira, del puente de Belesar.
42.607882, -7.769743 en el Centro de Salud. 4 Desde Cristosense, dirección Parada de Sil; está señali-
CHANTADA zado el desvío a San Lourenzo.
Praza do Mercado, s|n 164 27500 LUGO ✆ 982 441 752 PR-G184 Ruta de A Lagoa da Lucenza [F3]
ESGOS (Mosteiro S. Pedro de Rocas) 42.341710, -7.713562 PR-G14 Ruta do Loio [C2] 9,5 km / dif. media-alta 42° 34.484’ N 7° 5.725’ W
Estrada de Luintra. km 250 165 32720 OURENSE ✆ 661 508 243 Acceso desde Ourense por la N-120:
9 km / dif. baja 42° 45.989’ N 7° 33.785’ W PR-G178 Ruta Maquino Largaño
42.522404, -7.513514 Tomar la salida hacia Quiroga. Desde allí, continuar por la LU-623 hasta
MONFORTE DE LEMOS Acceso por la M-633 de Portomarín a Sarria: [B5] 15 km / dif. media 42° 24.646’ N 7° 43.599’ W pasar Santa Cubicia y desviarse a la LU-P-5001 dirección A Seara. El inicio
Rúa Comercio, 6-8 166 27400 LUGO ✆ 982 404 715 Acceso junto al puente sobre el río Loio, y en la capital de Paradela, al lado
Acceso desde Ourense: de la ruta se encuentra en la salida de A Seara hacia Vieiros.
42.274872, -7.501752 de las piscinas municipales.
MONTEDERRAMO Por la OU-536. En Castadón, desviarse dirección Luintra. La ruta parte de la
Praza de Montederramo, 28 167 32750 OURENSE ✆ 988 292 000 pista que sale a la izquierda del nuevo Cuartel de Guardia Civil. PR-G187 Camino de O Ferradal [E4]
NOGUEIRA DE RAMUÍN PR-G86 Ruta de los Viñedos de la Ribeira Sacra [ C 4 ] 11 km / dif. media-alta 42° 26.800’ N 7° 13.467’ W
Praza Maior, 3. Luintra 32160 OURENSE ✆ 988 201 023 13,3 km / dif. baja 42° 27.5964’ N 7° 37.0519’ W PR-G179 Ruta del Miño [B4] O Soldón: Desde Ourense por la N-120, a 6 km de Quiroga desviarse direc-
ción Soldón.
PANTÓN 42.505763, -7.623492 Acceso desde San Miguel de Rosende: 10,4 km / dif. media 42° 26.467’ N 7° 47.458’ W
Rugando: Por el mismo desvío que se toma para salir a Soldón, continuar
Praza do Concello, s|n 168 27430 LUGO ✆ 982 456 279 Desde Ourense dirección Monforte de Lemos por la N-120; desviarse después Acceso desde el pueblo de A Peroxa (por debajo de la Iglesia): por la carretera hasta llegar a Rugando.
de pasar O Castro de Ferreira por la LU-5902 hasta San Miguel de Rosende. Desde Ourense por la N-525. Al pasar Gustei, desviarse a la derecha direc-
PARADA DE SIL Os Chancís: Pasado Rosende, seguir por la misma carretera hasta Os Chan- Consultar + rutas homologadas en otros concellos turismo.ribeirasacra.org
Campo da Feira, 1 32740 OURENSE ✆ 988 206 614 ción A Peroxa.
cís, donde se encuentra el embarcadero. Acceso desde playa fluvial en Os Peares:
PARADELA Desde Ourense por la N-120 dirección Monforte, tomar la salida de Os Rutas Centro BTT Ribeira Sacra
Rúa Cabaleiros de Santiago, 15 27611 LUGO ✆ 982 541 101 Peares y continuar hasta el pueblo, donde se encuentra la Playa Fluvial.
PR-G98 Ruta Canón do Sil - Santa Cristina [C5] Rutas Centro BTT Ribeira Sacra
A PEROXA 18,7 km / dif. media 42° 22.959’ N 7° 34.110’ W MTB Center Ribeira Sacra trails
Praza do Concello, 83 32150 OURENSE ✆ 988 206 614 PR-G180 Ruta de A Cubela [D4]
Acceso desde Ourense:
A POBRA DO BROLLÓN Por la OU-536 hasta Vilariño Frío; allí coger el desvío por la OU-0604 hasta 13,4 km / dif. baja 42° 27.253’ N 7° 21.367’ W R1 Maquino Largaño [B5]
Avda. José Antonio, 50 27330 LUGO ✆ 982 430 001 Parada de Sil, en Praza do Barquilleiro. Acceso desde Ourense: 13,8 km / dif. difícil 42° 24’ 33.69’’ N 7° 43’ 21.34’’ W
PORTOMARÍN Por la N-120, desviarse a la derecha dirección Castro de Abaixo. Salida y llegada: Pabellón Polideportivo de Luíntra.
Praza Conde Fenosa, s|n 27140 LUGO ✆ 982 545 070
PR-G157 Ruta Doade - Augasmestas [D5] R2 Ruta circular de Nogueira de Ramuín [B5]
QUIROGA 42.476321, -7.273338 PR-G181 Ruta Cibrisqueiros - San Cosmede [B4]
Rúa Real, s|n 169 27320 LUGO ✆ 982 435 125 27 km / dif. media 42° 24.873’ N 7° 28.750’ W 34,3 km / dif. muy difícil 42° 25’ 01.36’’ N 7° 41’ 11.77’’ W
Acceso desde Monforte: por la LU-903 hasta Doade. 3,06 km / dif. baja 42° 26.924’ N 7° 42.070’ W Salida y llegada: Monasterio de Santo Estevo de Ribas de Sil.
RIBAS DE SIL Parada: Desde Monforte por la N-120. A 24 km un desvío a la derecha Barrio de Cibriqueiros (Pombeiro):
Praza Maior, 1 (San Clodio) 27310 LUGO ✆ 982 428 237 Desde Ourense por la N-120 dirección Monforte. Desvío a Os Peares. R3 Ruta Circular de Parada de Sil [C5]
señaliza Parada justo antes de Augasmestas.
O SAVIÑAO Tomar después el desvío dirección Pombeiro. Al llegar a Pombeiro, en una 33,5 km / dif. muy difícil 42° 23’ 00.27’’ N 7° 34’ 19.56’’ W
Praza de España, 1 (Escairón) 27540 LUGO ✆ 982 452 061 curva cerrada, está señalizado el inicio de la ruta. Salida y llegada: Casa del Ayuntamiento de Parada de Sil.
PR-G162 Ruta de la Ribeira Sacra del Miño [B3]
SOBER 35,3 km / dif. media 42° 37.073’ N 7° 42.417’ W [D6] R4 Ruta Os Torgais [C5]
Praza do Concello, s|n 27460 LUGO ✆ 982 460 001 PR-G182 Ruta del Bidueiral de Gabín
Iglesia Románica de Santo Estevo de Ribas de Miño: 9,4 km / dif. baja 42° 14.130’ N 7° 29.664’ W 13 km / dif. fácil 42° 23’ 00.27’’N 7° 34’ 19.56’’W
TABOADA Desde Chantada dirección Monforte por la LU-533. A 8 km está señalizado un Salida y llegada: Casa del Ayuntamiento de Parada de Sil.
Praza Xeneral Muninelo, s|n 27550 LUGO ✆ 982 465 301 desvío a la derecha que conduce a la iglesia. Acceso desde Ourense:
Cima de Atán: Por la OU-536 hasta llegar a Leboreiro. Desviarse por la OU-0602 dirección R5 Ruta Fábrica da Luz [C5]
A TEIXEIRA Desde Ferreira de Pantón por la N-120 dirección Ourense. Tomar el desvío Montederramo. Dejando atrás Montederramo, tomar el desvío a la
Estrada O Ivedo–Valilongo, 19 32765 OURENSE ✆ 988 207 400 derecha en dirección Gabín-A Mogaínza. Al llegar a Mogaínza, girar a la 13 km / dif. difícil 42° 22’ 27.22’’N 7° 29’ 50.13’’W
dirección Guítara. Continuar por la N-120a, primero dirección Monforte y
despues dirección Marce. Tras pasar por un túnel bajo la carretera, continuar 500 derecha en una pista sin asfaltar que conduce al bidueiral. Salida y llegada: Albergue “A Fábrica da Luz”.
XUNQUEIRA DE ESPADANEDO metros hasta el inicio del sendero. A Campo do Casar no se accede fácilmente con vehiculo. Más información sobre éstas y otras rutas en bici en la Guía de Senderismo y BTT.
Praza dos Amigos, s|n 178 32730 OURENSE ✆ 988 291 001
ADVERTENCIA: Precaución en alguna ruta en época de caza (octubre-enero). Consultar en teléfonos ayuntamientos posibles zonas afectadas. / ADVERTENCIA: Precaución nalgunha ruta en tempada de caza (outubro-xaneiro). Consultar en teléfonos concellos posibles zonas afectadas. / WARNING: Caution on a route in the hunting season (October to January). Ask for potentially affected areas left phone numbers.
E d i t a : C o n s o r c i o d e Tu r i s m o R i b e i r a S a c r a . To d o s o s d e r e i t o s r e s e r v a d o s . X a n e i r o 2 0 1 9
Te x t o : C o n s o r c i o d e Tu r i s m o R i b e i r a S a c r a e G u í a Tu r g a l i c i a
C O N S O R C I O D E T U R I S M O R I B E I R A S A C R A L u i n t r a , 3    3 2 1 6 0 N o g u e i r a d e R a m u í n ( O u r e n s e )
Te l . : 6 3 8 8 2 3 5 9 2   F a x : 9 8 8 2 0 1 1 2 0   t u r i s m o @ r i b e i r a s a c r a . o r g
w w w. r i b e i r a s a c r a . o rg