ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D.

ODABAŞ)

BÖLÜM 7
MATKAPLA DELİK DELME
7.1.GİRİŞ
Delme : İş parçasından talaş kaldıran veya
kaldırmayan bir takımla silindirik veya çokgen
boşluk oluşturma işlemlerinin tamamına
denir. Delme işleminin amaçları şunlardır:
1.Bağlama elemanlarının (Perçin, vida ve pim)
takılması sağlamak
2.Kavrama, mil ve aks türü makine
elemanlarının yataklanmasını sağlamak

Matkap tezgahı: Delik delme ve işleme için

gerekli hareket ve enerjiyi sağlayan tezgahlara
denir. Talaş kaldırarak delik delen temel
tezgahlar matkap tezgahlarıdır.

Matkap: Delme işleminde kullanılan takıma

denir.

Matkapla delme : Esas kesme ve ilerleme

hareketinin takımın dönmesi ve ilerlemesi ile
iş parçaları üzerinde istenilen çap ölçülerinde
talaş kaldırma işlemine denir.
Sütunlu basit tezgah tipi matkap tezgah Matkap gövdesinin elemanları
Matkapla delmenin iki ana şartı :
1.Matkap kesici ağızları çevresinde dönerek esas kesme hareketini yapmalı
2.Matkap ekseni doğrultusunda iş parçasına doğru ilerleme hareketi yapmalı.

Matkapla delmede kesmenin temel prensibi: Matkap tezgahının verdiği güç ile
matkap dönerek esas kesme hareketi yapar. Bu hareket esnasında takımın yaptığı
ilerleme hareketi ile kesici kenar iş parçasına baskı yapar ve parçadan talaş koparmaya
çalışır. Matkabın ekseni doğrultusundaki ilerleme hareketi parçaya uygulanan basıncı
artırır. Böylece matkap ucunda bir kuvvet yada gerilim oluşur. Matkap ucunda oluşan
bu kuvvetin etkisiyle iş parçası üzerinden kesme ile talaş oluşur. Oluşan talaş matkabın
yüzeyinde bulunan helisel kanal aracılığıyla uzaklaşır.
Delik açarken genellikle parça sabit durur, takım kesme ve ilerleme hareketleri yapar .
Yalnız derin deliklerde parça ilerleme hareketi yapar. Çok derin deliklerde parça
döndürülür ve matkap ekseni boyunca ilerletilir
Matkabın enine kesiti

Helisel matkapla dolu parça delmek Delik genişletme Delmede hareketler

Matkapla delmede parça-takım arasındaki izafi hareketler

Esas kesme hareketi İlerleme hareketi Yardımcı veya ayar Yan veya enine hareket
Hareketin şekli Hareket eden Hareketin Hareket Hareketin Hareket Hareketi Hareket eden
eleman şekli eden eleman şekli eden eleman n şekli eleman
Dönme Takım Doğrusal Takım Doğrusal Takım - -

161
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

Matkap ile yapılan işlemler

Dolu parçayı delmek Helisel matkapla delik Tek ağızlı takımla delik Silindirik havşa açmak Konik havşa açmak
genişletmek genişletmek

Düzeltme Kör delik açmak Rayba çekmek Kılavuz ile vida açmak Rayba çekmek

Delme işleminde alınacak tedbirler şunlardır :
1.Matkap tezgahını çalıştırmadan önce, otomatik kumanda ve devir
değiştirme kollarının durumlarına dikkat edilmeli.
2.Herhangi bir onarım anında tezgahın görülecek yerine “Dikkat
arızalıdır” levhası asılmalı
3.Tezgah tablasının yüzeyine matkabı kaçırmamalı.
4.Parçanın altına takoz konmalı.
5.İş elbisesi kollarının matkaba sarılmasına meydan vermeyecek şekilde
giyilmeli.
6.Saçların uzun olması halinde baş dönen makina organlarına
yaklaştırmamalı.
7.Uygun şekilde traş olunmalı
8.Matkap mili dönerken mandrenden matkabı sökmemeli . Tezgahı
durdurup matkabı sökmeli.
9.Mandren anahtarını işi biter bitmez mandrenden çıkartmalı.
10.Matkap tezgah mili dönerken, konik deliği hiç bir surette temizlemeye
kalkışmamalı ve parmakları delik içine sokmamalı.
11.Tezgah matkap dönerken, üstüpü v.b. şeylerle silmeye kalkışmamalı
Aksi halde matkap sarar ve bir kazaya sebep olabilirsiniz.
12.İnce ve küçük parçaları ayarlı pens veya bağlama vasıtalarının
herhangi biri ile sıkıca tutarak delmeli
13.Büyük matkapla delik delerken mengeneyi tezgah tablasına civatalarla
bağlamalı. Aksi halde fırlayarak kazaya sebep olur.
14.Matkap tezgahı ve diğer tezgahlara yaslanmamalı.
15.Parmaklar dönen makina parçalarından korunmalı.
16.Dönen kesici takımların keskin köşelerine parmakları sürmemeli
17.Yumuşak malzemelere delik delerken sivri uçlu matkap kullanmamalı
18.Tezgah çalışırken dişlilerden hız değiştirmemeli
19.Tezgah başında dik durulmalı. Göz ve yüz sıçrayabilecek talaşlardan
korunmuş olur.
20.Matkap delinen parçanın altından çıkacağı sırada ilerleme
azaltılmalıdır. Aksi halde matkap çıkarken malzemeyi kapar ve kazaya
sebep olur.
21.Delme sırasında uygun soğutma sıvısı ile matkabı soğutmalı.
22.Matkaptan çıkan talaşların elleri yaralamamasına dikkat edilmeli.
Parmaklar ile temizlemeye kalkışmamalı.
23.Matkabı helisel olukların bittiği yerden daha derine batırmak
gerekirse, sık sık çıkartıp talaşları dışarıya atmalı. Talaşların oluklarda
tıkanarak kalması matkabın kırılmasına sebep olabilir.

Saçları parçaların delinmesinde şu kurallara
uyulur:
1.İnce saç parçaları büyük çaplı helis matkaplarla
delinirse delik çokgen olarak çıkar.
2.Düzgün bir delik için boşluk açısı küçük olarak
bilenmiş bir matkapla kullanmak gerekir.En doğrusu
saç parçaları önce küçük bir matkapla deldikten sonra
deliği matkapla büyütmek uygun olur.
3.Saç parçaları, mengeneye bağlamadan delmek
tehlikelidir.
4.Deliğin sonunda matkap parçaya dalarsa sacı
döndürerek kazaya sebebiyet verir. Böyle hallerde
parçanın altına sert ağaçtan veya fonttan, düzgün
altlıkların konulması iyi bir delme için gereklidir.Delik
çıkışında matkabın dalması nedeniyle ilerleme ve
kuvvet etkisi azaltılır
Matkap önceden delinmiş bir deliği izler . Bu
bakımdan büyük delikleri delmeden önce, matkabın
öz kalınlığında küçük bir matkap ile ön delik
delinmelidir. Bu işlem merkezlemenin iyi ve çabuk
olmasını temin eder.
Soğutma Sıvıları : Kesici takım iş parçası üzerinden talaş alırken
sürtünerek ısınır. Bu ısı soğutma sıvıları ile giderilir. Soğutma sıvılarının
görevleri şunlardır:
1.Kesmenin daha etkili olmasını sağlamak.
2.Kesici takım ucunda meydana gelen ısınmayı gidermek.
3.Talaşın parçadan ayrılmasını kolaylaştırmak. Matkap tezgahlarında,
soğutma sıvısı bir pompa ile basılır ve boruyla matkabın ucuna getirilir. Bazı
hallerde soğutma sıvısı matkabın veya diğer kesici aletin ucuna bir fırça ile
akıtılır. Font (dökme demir) kesici aletlerle işlenirken soğutma sıvısı
kullanılmaz. Bundaki işlemler kuru olarak yapılır.
Soğutma sıvılarının en önemlileri şunlardır:
1.Madensel yağlar: Hampetrolün damıtılmasın dan elde edilen hafif
yağlardır.
2.Hayvansal yağlar : Çeşitli hayvanların iç yağlarından elde edilirler.
3.Karma yağlar : Madensel ve hayvansal yağların karışımından elde
edilirler.
4.Sülfürlü yağlar :Bunlar madensel veya karma yağlara sülfür katılmakla
elde edilirler.
5.Emülsiyon yağlar : Su ile karıştırılarak kullanılırlar. Malzemelerin
işlenmesinde pek çok kullanılan bu yağlar beyaz veya renkli olurlar. Buna
bor yağ da denir. 1/5-1/6 oranında suya katılıp, karıştırılarak kullanılır.

162
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

7.2. NORMAL HELİSEL MATKAPLA TALAŞ KALDIRMA FAKTÖRLERİ

Prensip olarak matkapla talaş kaldırma ile tek ağızlı takımla yapılan tornalama ve planyalama arasında Matkapla talaş kaldırmayı
bir fark yoktur. Bununla beraber şu farklar vardır: etkileyen faktörler:
1.Delik işlemede talaşın uzaklaştırılması daha zordur. 1.Kesilen malzeme
2.Kesme sıvısının verilmesi zor olur 2.Kesici takım malzemesi
3.Talaş ile helisel kanallar ve matkap ile işlenen yüzeyler arasında çok büyük bir sürtünme meydana gelir. 3.Matkabın kesici ucunun geometrisi
4.Takımın talaş açısı ağız boyunca değişir 4.Matkap çapı ve bu çapa uygun
5.Kesme şartları kesici ağız boyunca değişir. kesme hızı ve ilerleme miktarı
6.Takımın ucunda kesme özelliği iyi olmayan radyal bir ağız bulunur
7.Matkapla talaş kaldırma, tek ağızlı takıma göre çok daha karışık ve ağır şartlarda meydana gelir. Bu
nedenle matkapla talaş kaldırma faktörlerinin tayininde yukarıdaki hususların göz önüne alınması
gerekir

1.Dolu Malzemeyi Delme Faktörleri

Bu işlemde herhangi bir malzemenin yüzeyine istenilen çapta ve boyda delik açılır. Matkaplama işlemi küçük çaplı
takımdan büyük çaplı takıma doğru kademeli olarak yapılır. Küçük çaplı delikler bir kerede açılabilir. Şayet malzeme
sert ise kademeli çalışmak gerekir. Aksi taktirde delik hassas olmadığı gibi takım da çabuk körlenir
Kesme Hızı: Genellikle yüzey hızı veya çevresel hız kesme hızı olarak adlandırılır.
Kesme hızı: v=πDn/1000 [m/d]
Matkabın devir sayısı : n=1000v/πD [d/d]
D : matkabın çapı [mm] n: Devir sayısı [d/dak] z:Kesici ağız sayısı

Delmenin temel esası Dolu malzeme delmede talaş faktörleri Bir kesici ağzın talaş kesiti

Kesme hızı kesme ağzının çapına bağlı olarak ağız boyunca değişerek matkabın çevresinde maksimum, merkezinde sıfır olur. Bu durum talaş
kaldırma olayını zorlaştırır. Kesme hızı değişken olduğundan pratikte D matkap çapına karşılık gelen v=πDn/1000 [m/d] değeri kullanılır. Herhangi
bir iş parçası için en uygun kesme hızı üretim miktarını maksimum ve matkabın yeniden bilenme süresinin minimum yapan hızdır. Kesme hızları
tablolardan direkt olarak seçilir veya teknik veya ekonomik optimizasyona göre tayin edilir. Delme boyuna matkap ömrü denir. Bu nedenle kesme
hızları genelde 3000 mm’lik delme boyuna göre seçilir. Kesme hızı tayin edildikten sonra matkabın devir sayısı belirlenir. Hesaplanan değere en
yakın değer seçilir. Matkapla talaş kaldırmada kesme hareketi, matkabın devir sayısına bağlıdır.

İlerleme : Matkabın bir devirde eksenel yönde aldığı mesafeye ilerleme denir ve s [mm/dev] ile gösterilir.

Bir kesici ağza karşılık gelen ilerleme : sz=s/z=s/2 [mm/devir.diş]

İlerleme hızı : u=n.s=n.sz.z=2n.sz [mm/dakika]
Eğer hız veya ilerleme miktarı çok düşükse üretim zamanı kaybı olur. Hız veya ilerleme miktarı çok yüksek seçilirse kesici takım vaktinden önce
aşınmaya uğrar. Herhangi bir işlem için uygun kesme hızı ve ilerleme miktarı ise daha çok üretim ve daha uzun takım ömrü elde edildiğinde oluşur.

Talaş Boyutları :
Bir ağıza karşılık gelen talaş kalınlığı : h=sz.sinx1=(s.sinx1)/2 [mm]
Talaş genişliği : b=a/sinx1=D.sinx1/2 [mm]
Ayar açısı : x1=Ψ/2 Talaş derinliği : a=D/2 [mm]
Talaş Kesiti:
Bir ağıza karşı gelen talaş kesiti : Asz=b.h=sz.sinx(a/sinx1)
Asz=a.sz=sz.D/2=D.s/4
Toplam talaş kesiti: As=z.Asz=2Asz=2a.sz=D.s/2 [mm2]

163
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

DOLU MALZEMEDE DELMEDE MATKAP UCUNA ETKİ EDEN KUVVETLER

Bir matkaplama olayında matkabın kesici ucunun temas noktalarına x, y ve z eksenleri doğrultusunda üç kuvvet
bileşeni meydana geldiği kabul edilir.
Bu kuvvetler şunlardır:
1.Fsr : Bir kesici ağıza gelen radyal kuvvet.
2.Fvz :Bir kesici ağıza etki eden ilerleme
kuvveti.
3.Fsz :Bir kesici ağıza etki eden esas kesme
kuvveti.

Ağızların konumu itibariyle her ağızda

oluşan radyal kuvvetler birbirini dengeler.
Dolayısıyla delme işleminde sadece Fvz ve Fsz
kuvvetleri etkili olur.

Matkapla delmede kesme kuvvetleri

Bir kesici ağıza gelen kesme kuvveti : Fsz=Asz.ks=D.sz.ks)/2=(D.s.ks)/4 [kg/diş]

Toplam kesme kuvveti : Fs=z.Fsz=2.Fsz=D.sz.ks)=(D.s.ks)/2
Özgül kesme kuvveti : ks=1.2ks11.h-ü [kg/mm2]
ksh=ks11.h-ü
ks=1.2ksh

Bir ağıza tekabül eden kesme momenti: Msz=Fsz.D/4

Toplam kesme momenti: Ms=z Msz=z.Fsz.D/4=2Fsz.D/4=Fs.D/4
Bir ağıza karşılık gelen ilerleme kuvveti : Fvz=Fsz.Sinx1
Toplam ilerleme kuvveti : Fv=2Fsz.sinx1=2Fs.sinx1

Fv ilerleme kuvveti eksenel kuvvet niteliğinde olup delik açmada, ana kesme ağızlarında meydana gelir. Bu kuvvetten
başka radyal kesme ağzında eksenel nitelikte Fi ilerleme kuvveti oluşmaktadır
Delik açma sırasında matkabı etkileyen ve yenilmesi gereken eksenel kuvvet :
Fa=2Fvz+Fi=Fv+Fi Fv=0.40xFa Fi=0.57xFa
Sürtünme kuvveti= 0.03xFa
Eksenel Fa kuvvet ilerlemeyi sağlayan elemanları ve özellikle yatakları (rulmanları) zorlamaktadır. Tezgahın
konstrüksiyonu sırasında bu elemanlar, belirli bir F amaks eksenel kuvvete göre hesaplanır. Çalışma sırasında F a > Famaks
olursa, ilerlemeyi sağlayan yataklar çabuk bozulur

2. Helisel Matkapla Delik Genişletme Faktörleri

Matkapla delik genişletmede kesici ağzın sadece çevreye yakın kısmı talaş kaldırır. Matkabın çekirdek kısmı parça ile
temas etmez. Matkapla delik genişletme ile torna tezgahında delik genişletme arasında talaş kesiti arasında tam bir
benzerlik vardır.

YHÇ matkapları için kesme hızları ve devir sayıları

164
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

Delik genişletmede talaş faktörleri

Kesme hızı : v=πDn/1000 Matkabın devir sayısı: n=1000v/πD

1 kesici ağza karşılık gelen ilerleme: sz=s/z=s/2
Delik genişletmede talaş derinliği : a=(D-d)/2
Talaş genişliği : b=a/sinx=(D-d)/2sinx1
Bir kesici ağıza gelen talaş kesiti :
Toplam taşlaş kesiti:
İlerleme hızı: u=n.s=n.sz.z=2n.sz
d : Deliğin ilk çapı
Talaş kalınlığı : h=sz.sinx=s.sinx1/2
Asz=b.h=a.sz=(D-d)sz/2=(D-d).s/4
As=z.Asz=2.Asz=2a.sz=(D-d).s/2

DELİK GENİŞLETMEDE MATKAP UCUNA ETKİ EDEN KUVVETLER

Bir kesici ağıza gelen kesme kuvveti :

Fsz=Asz.ks=(D -d).sz.ks)/2=(D-d).s.ks)/4 [kg/diş]

Toplam kesme kuvveti :

Fs=z.Fsz=2. Fsz=(D-d).sz.ks=(D-d).s.ks )/2
Toplam ilerleme kuvveti : Fv=2Fs.sinx1

Döndürme momenti :
Ms =2 Fsz..dort=2Fsz[(D+d)/2]/2=Fs(D+d)/4
Dort=(D+d)/2

Delik delme ve genişletmede x1=Ψ/2 olarak alınır.

PROBLEM 1 : İlk çapı 12 mm olan 4 adet delik genişletilerek

son çapı 15 mm oluyor. ks=250 kg/mm2 , s=1 mm/devir, Talaş
kesitinin uzun kenarı b=3 mm

Toplam esas kesme ve ilerleme kuvvetini hesaplayın.

Esas kesme kuvveti : Fs=As.ks=(D-d).s.ks/2
=(15-12).1.250/2=375 kg
İlerleme kesme kuvveti : Fv=Fs.sinx1
Ayar açısı: sinx1 =a/b
Talaş derinliği : a=(D-d)/2=(15-12)/2=1.5 mm Matkapla delmede kesme kuvvetleri

İlerleme kesme kuvveti : Fv=Fs.sinx1=375.(1.5/3)=187.5 kg

165
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

KESME GÜCÜ
Delme ve delik genişletme esnasında harcanan güç kesme gücü+ilerleme gücü toplamından meydana gelir.

Açısal hız: ω=πn/30 Döndürme momenti : M=P/ω

Kesme gücü : Ps=M.ω=πMn/30 Ps=Msn/9550 [kW] Ms : [N/m] n: [d/d]
İlerleme gücü : Pv=Fv.u=Fv.n.s/60.1000 [kW] Fv : [N/m]
İlerleme gücü : Pv=(0.05-0.15).Pt (İhmal edilebilir)
Toplam güç : Pt=Ps+Pv
Tezgahın motor gücü : Pm=Ps/η=Ms xn/9550xη [kW] η :Tezgahın verimi

ESAS İŞLEME ZAMANI

Helisel matkapta kesici ağızların konumu

Matkap ucu her devirde s yolunu alır. Matkapta
bulunan iki kesici ağızdan her biri 1 devirde
s/2=sz kadar yol alır. Buna göre s yüksekliğinin
yarısını bir ağız, diğer yarısını diğer ağız alır.
Ağızlar başlangıçta A-B konumundayken 1 ağzı C
konumuna geldiğinde 2 ağzı D konumuna gider.
Böylece 1 ağzı M çeyrek dairesini, 2 ağzı ise K
çeyrek dairesini keser. Kesici ağızlar C-D
konumundayken E-F konumuna gelirken 1 ucu N
bölgesini, 2 ucu ise L bölgesini keser.
Böylece 1 devirde her ağız s ilerlemesinin
yarısını kesmiş olur. Dönme ve öteleme
hareketi ile kesici ağızlardan geçen malzeme
iki yarım helis çizerek yol alır.

Bir yarım helisin boyu :L1 =√(s/2)2 +(πD/2)2

1 devir için toplam alınan yol : L2=2L1=√s2 +(πD)2
Çevresel hız : v=L/1000To
1 devirde L2 yolunun alınması için gerekli olan zaman : To=L2/1000V=2 L1=√s2 +(πD)2/1000v
Delinecek toplam delik boyu L için takımın yapması gereken toplam devir sayısı: nt=L/s
Toplam net işleme süresi : Tth =To nt=L.[√s2 +(πD)2]/1000v.s [dakika]
Kesme hızı : v=πDn/1000
Toplam net işleme süresi (s = 0 için): : Tth = πDL/1000v.s =L/ns
L : Delme boyu [mm] s: ilerleme [mm/dev] n: devir sayısı [d/d]

166
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

ÖZEL MATKAPLARLA DELİK GENİŞLETME

Delme için kalite mukayesesi
Helisel matkapla açılan deliklerin kalitesi oldukça düşük olur. Raybalama ile
çok ince talaş kaldırılır . Fakat raybalama zaman alıcı bir işlemdir. Bu
bakımdan kaldırılacak tabaka kalınlığı büyük olan deliklerde önce delik
genişletme matkabı ile talaşın büyük bir kısmı kaldırılır ve sonra raybalama
işlemi uygulanır.

Delik genişletme işlemi son işlem veya raybalama işlemi için bir ön işlem olarak kullanılabilir. Raybalamanın ön işlemi
için raybalama payı bırakılmalı. İşlenen deliğin yüzeyleri iş parçası yüzeyine paralel ve eksenine dik olmalıdır. Delik
büyütme işlemi genellikle matkap tezgahında yapılmaz. Fakat bazı durumlarda iş parçasının özelliği nedeniyle bu
işlem için matkap tezgahı kullanılır. Bir çok matkap tezgahının tablası üzerinde merkezleme deliği mevcut
bulunmaktadır.

Matkap tezgahında delik büyütmek için şu işlemler yapılır :
1.Matkap miline büyük bir delik kateri bağlanır
2.Katerin tabla deliğinden dışarı çıkmasına izin vermesi için
matkap tablası dönerli olmalı
3.Tablası uygun konumda kilitlenmeli
4.Matkabın tablayı delmesini önlemek ve delik içindeki talaşın
dışarı çıkmasını sağlamak için iş parçası tablaya paralel altlıklarla
emniyetli bağlanmalı
5.Kesilen malzeme için doğru ilerleme ve devir
sayısı tespit edilmeli fakat bitirme işlemi için
ilerleme miktarı yaklaşık 0.03-0.10 mm iken kaba
ilerlemeler için 0.35 mm kadar olabilmeli,
6.İstenilen talaş derinliği için uygun kesici takım
ucu seçilmelidir

Delik genişletme matkabı ile talaş kaldırma işlemi

Helisel matkapla delik genişletme işleminin aynısıdır. Dolayısıyla daha önce açıklanan hususlar ve bağıntılar burada geçerlidir. Ancak burada ağız
sayısı 2’den fazla olduğundan bağıntılarda z =2 konulması gerekir.
Talaş kesiti : Asz=b.h=a.sz

İlerleme değeri: s = z.sz

Kesme kuvveti :Fs=(D-d)z.sz.ks/2

Kesme momenti:
Ms=(D2-d2)z.sz.ks/8.103 [Nm]

Delik genişletme matkabı ile talaş oluşumu

HAVŞA AÇMA
Havşa : Cıvata ve perçin başlarının veya somunların temas ettikleri yüzeye iyi oturmaları için deliklerin baş kısmına
açılan delik yuvalarına denir.

167
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

Ayar açısı : x1=Ψ/2=90o

Talaş kalınlığı : h=sz.sinx1=sz
Talaş genişliği: b=a/sinx1=a
Talaş kesiti: As=b.h=sz.a
Talaş derinliği : a=(D-d)/2
Bir ağıza ait ilerleme: sz=s/z
Kesme hızı: v=πDn/1000 [m/d]
Kesme kuvveti :Fs=2.Fsz=(D-d)s.ks/2
Kesme momenti:
Ms=2Fsz(D+d)/4=Fs(D+d)/4
Kesme gücü: Ps=Ms.n/9550 [kW]
Silindirik havşa açmada talaş faktörleri

RAYBALAMA
Rayba : 6 -12 arasında genellikle düz veya helisel kanalları bulunan takıma denir.
Raybalama : Deliği hassas bir yüzey kalitesi ile istenilen ölçüye getirmek için yapılan bir işleme denir. Matkapla delinen delik tam ölçüsünde olmadığı
gibi hassa bir yüzey de elde edilemez. Hassas ve düzgün bir yüzey elde edilmek için önce delik ölçüsünden biraz küçük olarak delinir. Sonra tam
ölçüsüne getirilmek üzere raybalanır.

Raybalama ile matkaplama arasındaki yüzey Raybalama işleminde hareketler Eşit aralıklı rayba dişlerinin delik yüzeyinde
kalitesi farkı açtığı diş yerleri

Helisel Raybanın temel elemanları

Mors koniği rayba çeşitleri (Konikliği : 1/20)

Raybanın Talaş Alması Diş yapısı

Raybanın iyi talaş alması için kesici ağızları iyi bir şekilde delik yüzeyine dar bir kısmiyle
temas etmesi gerekir. Bunun için kesici ağzın sırtları boşaltılmış ve boydan boya dar bir
şerit halinde zırh bırakılmıştır. Daha önce açılan deliğe dikkatlice sokulan rayba
döndürülerek ekseni yönünde hareket ettirilirse kesici ağızlar delik yüzeyinden gayet
ince bir talaş kaldırır. Raybayı kendi çapından daha küçük bir deliğe kolayca girmesini
sağlayan konik uç kısmına başlangıç kesme ucu adı verilir ve kesme işlemini bu uç yapar.
Silindirik kısımdaki zırh yüzeyleri raybaya kılavuzluk eder.

Delikler çapına göre rayba payları Raybalamada ilerleme miktarı ve kesme hızı
168
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

PROBLEM 2: Pirinçten bir küresel parça merkezinden geçecek şekilde

boydan boya 1 adet delik ile deliniyor. Kürenin son ağırlığını hesaplayın
Delme süresi : Tth=1 dakika
Delik çapı: D=20 mm
İlerleme değeri: s=0.5 mm/devir
Pirincin özgül ağırlığı : γpirinç=8000 kg/m3
Devir sayısı: n=150 d/d
Delik boyu L= Kürenin çapı d
Tth=L/n.s
L=d=Tht.n.s=1x150x0.5=75 mm
Kürenin ilk hacmi: V1=4πr3/3=4π(d/2)3/3
Kürenin ilk ağırlığı: G1=V1.γpirinç=[4π(75/2)3/3]x8000.10-9=1.767 kg
Atılan talaşın (deliğin) hacmi: V=π(D/2)2xL
Atılan talaşın ağırlığı: ΔG=V.γpirinç =π(20/2)2x75x8000.10-9=0.188 kg
Kürenin son ağırlığı : G2=G1-ΔG=1.767-0.188=1.579 kg

PROBLEM 3: Boyu 200 mm olan bir Al silindirik yanal

yüzeyine eşit aralıklar ile eksenine dik ve ekseninden
geçecek şekilde 4 adet delik açılmıştır. Silindirik
parçanın son ağırlığını hesaplayın
Toplam delme süresi : Tth= 12 dakika,
Delik çapı: d= 25 mm,
İlerleme değeri: s=0.25 mm/devir,
Al’nin özgül ağırlığı γAL=2700 kg/m3,
Devir sayısı: n=250 d/d
Delik boyu L=h= Silindirin çapı d
Tth=L.(Delik sayısı)/n.s
L=d=Tht.n.s./(Delik sayısı) = 12x250x0.25/4=187.5 mm

Silindirik parçanın hacmi: V1=πd2.L/4=π(187.3/2)2.200/4

Silindirik parçanın ilk ağırlığı: G1=V1.γAl =[π(187.5/2)2.200/4]x2700.10-9=14.9 kg
Bir deliğin hacmi: V=π(D/2)2xh
Atılan talaşın ağırlığı: ΔG=(Delik sayısı)xV.γAl=4π(D/2)2xhxγAl
= π(25/2)2x187.5x2700.10-9=0.99 kg
Son ağırlık : G2=G1-ΔG=14.9-0.99=13.91 kg

169
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

PROBLEM 4: Bakırdan imal edilen ve tepe açısı 30o olan bir konik
parça tabanının merkezinden tepesine kadar 12 mm çapında
deliniyor.
Kesme hızı v=85 m/d ,
İlerleme : s= 0.3 mm/devir

a.Delik boyunu hesaplayın

Delik boyu L: Tan75=L/14 L=52.2 mm

Delik boyu : L=h-x
Küçük koninin yüksekliği : Tan15=6/x x=22.4 mm

Koninin yüksekliği : tan15=20/h h=74.64 mm

Delik boyu : L=h-x=74.64-22.4= 52.2 mm
b.Delme süresini hesaplayın
Delme süresi : Tth= πDL/1000.v.s
Tth=π12x52.2/1000x85x0.3=0.08 dakika

PROBLEM 5 : Kesiti 50x50 mm2 olan ve boyu L=60 mm

prizmatik bir parçanın tüm yüzeylerinin ortasına 8 mm
çapında boydan boya delikler açılmıştır. Toplam delme
süresini bulunuz
Delik çapı: d= 8mm,
İlerleme değeri: s=0.08 mm/devir
Kesme hızı : v=4 m/d

Toplam delme süresi : Tht= Th1+Th2+Th3

1.delik için net delme süresi: Tht1= πDL1/1000 v.s

Delik boyu: L1=60 mm
Tht1= π8.60/1000 4.0.08=4.71 dakika

2. ve 3. delikler için net delme süresi : Tht23= 2.πDL2/1000v.s

L2=L3=50 mm
Tht23= 2.π8.50/1000 4.0.08=7.85 dakika
Toplam delme süresi : Tht= Th1+Th2+Th3= 4.71+7.85 = 12.56 dakika

PROBLEM 6: Küresel bir parça dış yüzeyindeki bir noktadan

merkezine kadar 2.9029 kg-m’lik bir momentle 5 dakikada iki
kademede deliniyor. Kürenin çapını hesaplayın
D1=5 mm için
s1=0.12 mm/devir
D2=16 mm için
s2=0.3 mm/devir
v1=v2=27.5 m/d

Delik çapı boyu (L)=Küre yarıçapı (D/2)

Tht=πDL/1000 v.s= πD1L/1000 v1.s1+ πD2L/1000 v2.s2
5=π5L/1000x27.5x.0.12+ π16L/1000x17.5x0.3
Delik boyu : L=461 mm=D/2 Kürenin çapı : D=2L= 922 mm

170
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

PROBLEM 7: Tabanı kare olan bir piramit parçanın

yüksekliği 10 cm’dir. Bu parçanın bir yanal yüzeyine dik
olarak kenar ortay üzerinden kenarortaylarının kesim
noktasına kadar deliniyor.
Net işleme süresini hesaplayın
Delik çapı : D=10 mm ,
Kesme hızı: v=27.3 m/d,
İlerleme değeri: s=0.25 mm/devir

Net delme süresi : Tht= πDL/1000 v.s

ABC üçgeni için: AB2=AC2+CB2= 252+1002
AB=103 mm
BDE üçgeni için : (Bir ikiz kenar üçgende taban köşelerinden geçen kenar ortaylar yan kenarlara
dik olur. (AB ┴DF)
DE2= EB2-DB2=(2.100/3)2 –(103/2)2
DE=L=42.2 mm
Net delme süresi : Tht= πDL/1000 v.s= π10.42.2/1000.27.3.0.25=0.19 dakika

PROBLEM 9 : Kenarları 8 cm düzgün dörtyüzlünün tüm yüzeylerinin

ağırlık merkezinden hacim merkezine kadar delik deliniyor .Toplam
net işleme süresini hesaplayın
Delik çapı : D=5 mm,
Kesme hızı: v=13.5 m/d,
İlerleme değeri: s=0.1 mm/devir

Toplam delme süresi : Tht= 4.πDL/1000 v.s

ABC dik üçgeni için:
Düzgün dörtyüzlünün yüksekliği : AC2=AB2+BC2
82=h2+42 h=6.9 cm

Delik boyu :L=h/3=6.9/3=2.3 cm L=23 mm

Toplam delme süresi : Tht= 4.πDL/1000v.s

Tth=4.π5.23/1000.13.5.0.1= 1.07 dakika

PROBLEM 10: Bir plakaya aşağıda son ölçüleri verilen 5 adet

havşa başlı delik açılacaktır.Delikler 5, 10 ve 20 mm çaplarında üç
kademede açılacaktır.
Matkap tezgahının özellikleri :
Delme çap kapasitesi : d=2-32 mm
Maksimum kesme hızı : vmaks=8 m/d
Minimum kesme hızı : vmin=0.8 m/d
Hız kutusunun devir sayısı z=9
Düzenleme: Gemetrik dizi
a)Tezgahın devir sayılarını hesaplayın
Maksimum devir sayısı: nmaks=1000vmak/πdmin=8.1000/π2=1273 d/d
Minimum devir sayısı:nmin= 1000 vmin/πdmaks=0.8.1000/π32=7.95 d/d
Geometrik dizi faktörü: φ= z-1√nmaks/nmin = 9-1√1273/7.95 =1.88

n1=7.95 d/d n2=n1φ=7.95.1.88=14.94 d/d n3=n2φ=14.94.1.88=28 d/d

n4=n3φ=28.1.88=52.82 d/d n5=n4φ=52.82.1.88=99.13 d/d n6= 186.7 d/d n7= 351 d/d
171
 ERÜ, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Takım Tezgahları Ders Notları (D. ODABAŞ)

n8= 659 d/d n9= 1273 d/d

b)1.Kademenin süresini bulun

s=0.15 mm/devir, n8=659.8 d/d Th1=5.L/n8.s=80.5/659.8.0.15 =4 dakika
c) 2. Kademenin süresini bulun
s=0.15 mm/devir, n6=186.7 d/d Th2=5. L/n6.s= 80.5/186.7.0.15 =14.28 dakika
d)3. Kademenin süresini bulun
s=0.15 mm/devir, n5=99.13 d/d Th3=5. L/n5.s= 80.5/99.13.0.15 =26.90 dakika
e)Havşaların süresini bulun
s=0.15 mm/devir, n2=14.94 d/d) Thh=2.5. L/n2.s= 10.10/14.9x.0.15 =44.62 dakika
f)Toplam net delme süresini hesaplayın
Tht=Th1+Th2+Th3+Thh=4+14.28+26.90+44.62=89.86 dakika
g)Havşaların açılması esnasında gereken ilerleme gücünü hesaplayın
ks=250 kg/mm2, x1=90o Kesme kuvveti: Fs= As.ks=(D-d).s.ks/2= (30-20)0.15.250/2= 187.5 kg
İlerleme kuvveti : Fv= Fs.sinx1= 187.5.sin90=187.5 kg
İlerleme gücü : Pv=Fv.u/60.75.1000= Fv.n2.s/60.75.1000
Pv=187.5x14.94x0.15/60.75.1000
Pv = 9.35.10-5 BG

172