YBS303U-KULLANICI DENEYİMİ TASARIMI
Ünite 4: Etkileşim Kavramı ve Tasarımı
Etkileşim Kavramı
İki veya daha fazla kişi veya grup arasındaki karşılıklı
davranışlara etkileşim denir. İnsani bilimler açısından
iletişimin bir parçası olan etkileşimin en temel özelliği
karşılıklı olması ve iki organizma arasındaki aktiviteye
işaret etmesidir.
İnsanlar arasındaki etkileşim sözlü ve yazılı olmak üzere
iki şekilde gerçekleşmektedir. Sözlü iletişim konuşma dili,
beden hareketleri ile jest ve mimikleri içerirken; yazılı
iletişim ise taş tablet, mektuplar, kitap ve gazeteler gibi bir
araç vasıtasıyla olmaktadır.
Teknolojinin gelişmesiyle etkileşim kavramının tanımı
nesnelerin, sistemlerin veya düşüncenin ayrı ayrı ya da
birlikte birbirleri üstündeki karşılıklı etkime süreci olarak
genişlemiştir.
Etkileşim, etkileşim düzeyi ve etkileşimin tarafları
açısından incelenebilir. Etkileşim düzeyi aşağıdaki üç
gruba ayrılabilir:
• Etkileşimli
• Yarı-etkileşimli
• Etkileşimsiz
Tarafları açısından incelendiğinde ortaya çıkabilecek
etkileşim türleri aşağıdaki gibi listelenebilir:
1. İnsan-insan etkileşimi
2. İnsan-içerik etkileşimi
3. İnsan-sistem etkileşimi
İnsan-insan etkileşiminde etkileşim, web sayfası veya
mobil uygulamalar gibi bir sistem veya bir aygıt aracılığı
ile sağlanır. Etkileşimin kontrol edilme durumuna göre
incelenir ve aşağıdaki dört faklı şekilde gerçekleşebilir:
1. İletişim monolog şeklinde tek yönlü olabilir.
2. Web sayfalarındaki içeriğe kullanıcı tepki veriyor
olabilir.
3. Etkileşimin kontrolü yine hizmeti sunanın
elindedir ama etkileşimde bir süreklilik vardır.
4. Etkileşimi kontrol eden kimse yoktur.
İnsan-içerik etkileşiminde hem içerik sunumunda hem de
içeriğin yaratılmasında kullanıcının ne kadar rolü olduğu
göz önüne alındığında kullanıcının sadece izleyici olduğu
pasif durumlar düşük etkileşim seviyesini, içerik ürettiği
durumlar ise yüksek etkileşim seviyesini oluşturmaktadır.
Temel amacı yazılımın işlevlerini kullanmak olan insan-
sistem etkileşimi bilgi üretmek, kullanmak, organize
etmek gibi amaçlarla birçok farklı formda olabilmektedir.
Etkileşim Tasarımı
Etkileşim tasarımının disiplinler arası yapısından dolayı
etkileşim tasarımının tam olarak ne olduğunu söylemek
zordur. Etkileşim tasarımı kavramı kullanıcı deneyimi
tasarımı, bilgi mimarisi, içerik, görsel tasarım, ergonomi,
endüstriyel tasarım, ses tasarımı, mimarlık ve insan-
bilgisayar etkileşimi disiplinleri ile iç içedir.
Etkileşim tasarımı ile mekanik ve analog aletlerle insan
etkileşimini veya mekan ile insan etkileşimini tasarlamak
mümkün olsa da son on yılda etkileşim tasarımı
karmaşıklaşan sayısal teknolojilerle insan etkileşimine
yönelmiştir. Etkileşim tasarımı tanımında bahsedilebilecek
üç akım aşağıdaki gibi sıralanmıştır:
• Teknoloji merkezli görüş
• Davranışçı görüş
• Sosyal etkileşim tasarımı görüşü
Teknoloji merkezli görüşe göre etkileşim tasarımcıları
özellikle dijital olan teknolojik araçları daha kullanışlı,
hoşlanılan ve kullanımı keyifli hale getirirler. Mühendis
ve programcıların geliştirdiği ham tasarımı alıp, insanların
kullanmaktan hoşlanacağı ürünlere dönüştürürler.
Davranışçı görüşe göre etkileşim tasarımı sistemlerin,
çevrenin ve ürünlerin davranışlarını tasarlamakla ilgilidir.
İşlevsellik ve geri bildirime odaklanan davranışçı görüş,
ürünün nasıl davranacağı ve kullanıcıların yaptıklarına
nasıl geri bildirim vereceği etkileşim tasarımıyla
şekillendirilir.
Etkileşim tasarımı konusunda en geniş perspektifi sunan
sosyal etkileşim tasarımı görüşü, insan ve ürün arasındaki
iletişimi kolaylaştırmak etrafında yoğunlaşır. Bu bakış
açısında, herhangi bir teknoloji veya nesne ile insan
arasındaki bire bir, bir kişiden çok kişiye ya da pek çok
kullanıcının aynı anda etkileştiği gibi farklı iletişim
formları etkileşim tasarımının konusudur.
Etkileşim tasarımının odağı kullanıcı davranışlarıdır.
Etkileşim tasarımı ürün kullanımının yanında ürün
üzerinden verilecek hizmetleri de kapsar. Hem biçimin
hem de estetiğin kullanımı ile ilgili olan etkileşim
tasarımı, ürün ya da sistemin görünüşüne ek olarak nasıl
davranacağı ile de ilgilidir. Etkileşim tasarımının amacı,
faydalı, arzu edilir ve erişilebilir tasarımlar ortaya
koymaktır.
Bir terim olarak ilk kez 1980’lerde Bill Moggridge ve Bill
Verplank tarafından kullanılan etkileşim tasarımı kavramı,
Amerika Birleşik Devletleri merkezli Etkileşim Tasarımı
Kuruluşu tarafından, etkileşimli ürünlerin davranışlarını
ve onları kullanan kişilerle olan iletişimini tanımlayan
profesyonel bir disiplin olarak tanımlanmaktadır. Bill
Moggridge etkileşim tasarımını sayısal ve etkileşimli olan
her şeyin tasarımı olarak nitelerken; Verplank ise
etkileşim tasarımını insan kullanımı için tasarım yapma
olarak tanımlamaktadır.
Doğru bir şekilde tasarlanmış etkileşim, firmaların
gelirlerini arttırması, üretim maliyetlerini düşürmesi ve
müşterilerini daha çok tatmin etmesi beklenir.
Etkileşim tasarımının ortaya çıkışında bilgi ve iletişim
teknolojilerinin gelişimi ve internetin ortaya çıkışı rol
oynamıştır. Donanım boyutlarının küçülmesi, kullanıcı
sayısında ve profilinde değişimler, ürünlerde değişimler,
kullanıcı ürün etkileşiminde değişimler ve yazılım ve
hizmet geliştirme faaliyetlerindeki değişimler ile grafik
1
 YBS303U-KULLANICI DENEYİMİ TASARIMI
Ünite 4: Etkileşim Kavramı ve Tasarımı
kullanıcı arayüzlerinin ortaya çıkışı gibi faktörler de
etkileşim tasarımını geliştirmiştir.
1830 ve 1940 yılları arasında elektrikli sistemlerin ortaya
çıkışı gerçekleşmiştir. Etkileşim tasarımının ilk örneği
olan Mors alfabesi 1832’de telgrafla ilgilenmeye başlayan
Samuel Morse tarafından 1835’te oluşturulmuştur.
1940 ve 1960 yılları arasında bilgisayar ortaya çıkmıştır.
1946’da çalışmaları başlayan ENIAC, elektrikle çalışan ve
elektronik veri işleme kapasitesine sahip ilk bilgisayardır.
ENIAC, yaklaşık 167 m2 bir alana sığmaktaydı ve ağırlığı
da 30 tondu.
İlk bilgisayarların programlanmasında delikli kartlar
kullanılıyordu. Bu dönemde performansı artırmak
amacıyla sistemin kullanışlı olmasından çok daha güçlü ve
hızlı olmasına odaklanılmıştır ve bilgisayarla insanların
yaptığı hesaplamaları daha kısa sürede yapmak için
kullanılmıştır.
1940 ve 1960 yılları arasında etkileşim tasarımına temel
oluşturacak ergonomi ve bilişsel psikoloji alanları
doğmuştur. İnsan hafızasını genişletmek amacıyla
Vannevar Bush tarafından geliştirilen kitaplar, gazete ve
yazışma gibi kayıtları depolayıp gerektiğinde hızlıca
ulaşmaya yarayan, bilgileri mikrofilmlere kaydederek
arşivleyen Memex sistemi de bu dönemde ortaya
çıkmıştır. Mikrofilm, fotoğrafları, planları, matbu yazıları,
yazı parçalarını kısaltılmış halde depolamak veya
muhafaza etmek için kullanılan fotoğraf filmine verilen
isimdir.
1960 ve 1980 yılları arasında bilgisayar ağları ve kullanıcı
arabirimleri ortaya çıkmıştır. 1960 ve 1980 yılları arasında
yaşanan gelişmeler aşağıdaki gibi listelenebilir:
• Anahtar (switch) teknolojisinin gelişmiştir.
• Bilgisayarlar birbirine bağlanmıştır ve ilk
bilgisayar ağları ortaya çıkmıştır.
• 1965’te ilk e-posta atılmıştır.
• ARPANET (Gelişmiş Araştırma Projeleri Dairesi
Ağı), Amerika Birleşik Devletleri Savunma
Bakanlığı bünyesine bağlı ARPA tarafından
geliştirilen evrensel İnternet’in öncülü olan ağ
ortaya çıkmıştır.
• Mühendisler bilgisayarların kullanımına
odaklanmıştır ve veri girişi için çeşitli
arabirimlerin tasarım çalışmaları başlamıştır.
• Ekran arayüzlerindeki görüntüleri, profesyonel
olmayan kullanıcıların anlayabileceği şekilde
düzenleyip estetik hâle getirmekle ilgili
çalışmalar başlamıştır. “Kullanıcı dostu” kavramı
da bu uğraşlar bağlamında ortaya çıkmıştır.
• İlk bilgisayar faresi, bilgisayar ekranındaki
imlecin hareketlerini kontrol etmek amacıyla
1964 yılında Douglas Engelbart tarafından
yapılmıştır.
• 1973 yılında ilk kişisel bilgisayarlardan olan ve
grafiksel kullanıcı arayüzü (GUI) kullanan ilk
bilgisayar Xerox Alto geliştirilmiştir. “Masaüstü”
metaforu ilk kez bu bilgisayar için kullanılmıştır.
• Pong (1972) ve Atari 2600 (1977) oyun
konsolları ile bilgisayarlar, daha sonraları
televizyonlara bağlanarak eğlence aracı olarak
kullanılmaya başlanmıştır.
• İki kullanıcılı oyunlar ve joystick ile yeni insan-
bilgisayar etkileşimleri ortaya çıkmıştır.
• İlk ticari yazılımlar ortaya çıkmıştır. WordStar
kelime işlemci, bilgisayar yazılımcısı olmayanlar
için tasarlanmış ilk ticari yazılımlardandır.
1960 ile 1980 yılları arası, etkileşim tasarımının bir
gereklilik olarak hissedilmeye başlandığı ve
bilgisayarların, yazılım uzmanı olmayan sıradan ev ve iş
yeri kullanıcısına nasıl ulaştırılabileceğinin ilk
deneyimlerinin yaşandığı dönemdir.
1980 ve 1990 yılları arasında bilgisayar günlük hayatın bir
parçası haline gelmiştir. Bu dönemde yaşanan gelişmeler
aşağıdaki gibi listelenebilir:
• Kullanıcılar evlerinde bir profesyonel yardımı
olmadan kendi başlarına bilgisayar kullanmaya
başlamışlardır.
• Grafik arayüz tasarımları amacına ulaşmış ve
bilgisayarlar geniş kitlelere ulaşmıştır.
• Kişisel bilgisayarların yanı sıra Sega (1983) ve
Nintendo (1983) gibi oyun konsolları da geniş
kitlelere ulaşmıştır.
• Sistemlerin tasarımında sadece arayüz boyutunu
düşünmenin yetersiz olduğunu, diğer psikolojik
faktörleri de dikkate almak gerektiğini savunan
insan-bilgisayar etkileşimi (human-computer
interaction) ortaya çıkmıştır.
• 1980’li yılların ortalarında kullanıcıların
birbirlerine eposta mesajı bıraktıkları ilan tahtası
(bulletin board) sistemleri kullanılmaya
başlanmıştır.
• 1989’da da halka açık ticari ağlar ortaya çıkmaya
başlamıştır.
1980 ve 1990 yılları arasında insan-bilgisayar etkileşimi
çalışmaları yoğunlaşmış, etkileşim tasarımı kavram olarak
kullanılmaya başlanmış, ancak henüz kendi başına bir
disiplin olacak olgunluğa erişmemiştir.
1990 ve 2000 yılları arasında internet yaygınlaşmıştır ve
ilk web sayfaları ortaya çıkmıştır. Bu dönemde yaşanan
gelişmeler aşağıdaki gibi listelenebilir:
• Etkileşim tasarımı kavramı 1990’lı yılların
başında kendi başına bir disiplin olarak anılmaya
başlamıştır.
• Bilgisayar ağlarının yayınlaşmış ve iletişim
biçimlerini değiştirmeye başlamıştır.
• Farklı demografik özelliklere sahip kullanıcıların
kolayca kullanabilecekleri sistemler geliştirmek,
bir başka deyişle etkileşimi kurgulamak giderek
önem kazanmıştır.
2
 YBS303U-KULLANICI DENEYİMİ TASARIMI
Ünite 4: Etkileşim Kavramı ve Tasarımı

• İlk web sayfası 1991’de cihazlar hacim olarak küçülürken, kapasite olarak
http://info.cern.ch/hypertext/WWW/TheProject.h genişlemiştir.
tml adresi üzerinden yayınlanmıştır.
İyi bir etkileşim tasarımı kullanıcıya ipucu verir böylece
• Amerika’da 1995’te, New York Times, The sistem veya ürünü kullanabilmek için geçirilen öğrenme
Washington Times gibi gazetelerin, Avrupa’da süresi kısalır ve kullanıcı hızlı bir şekilde adapte olabilir.
da International Herald Tribune ve Daily Mirror Etkileşim tasarımının amaçlarından biri sistem
gibi gazetelerin yayınlarını bire bir İnternet’e kullanımındaki hataları en aza indirmektir böylece sistem
aktarmaları, İnternet Medyası sürecini veya üründen elde edilen fayda yükselecektir.
başlatmıştır.
• İnternetin yaygınlaşması ile kaydırma çubuğu ve Etkileşim tasarımının önemi aşağıdaki gibi özetlenebilir:
düğmeler arayüzlerde yerini almıştır.
• Etkileşim tasarımı, öğrenilebilirliği artırır.
• Adobe Flash yazılımı gibi yazılımlar ile
• Etkileşim tasarımı, hatırlanabilirliği artırır.
animasyon uygulamalarının ilk örnekleri
• Etkileşim tasarımı, sistem hatalarının yönetimini
çıkmıştır.
kolaylaştırır.
• Boyutlarının küçülmesi ve kapasitelerinin
• Etkileşim tasarımı, kullanıcı memnuniyetini
artmasıyla sensor ve mikro işlemciler, bilgi
artırır.
iletişim teknolojileri dışında günlük hayatta
kullandığımız cihazlara da entegre edilmeye Etkileşim tasarımı, verimliliği artırır.
başlanmıştır.
• Rekabet ve iş birliğine olanak sağlayan oyun
konsolları üzerinden ve çevrimiçin oynanan çok
oyunculu oyunlar etkileşim tasarımı bakımından
bu dönemin önemli olaylarından biri olmuştur.
Sanal topluluklarda gerçekleşen etkileşim karakteristik
özellik olarak farklılık gösterdiğinden iletişim bilimleri,
psikoloji ve pazarlama gibi birçok farklı disiplinde
çalışılmıştır. İlk kez Rheingold (1993) tarafından
adlandırılan “sanal topluluk”; yeterli sayıda bireyin sanal
alanda kişisel ilişki ağları geliştirmek amacıyla yeterince
uzun süre boyunca ve yeterli duyguyla kamusal iletişim
kurduğu sosyokültürel gruplaşmalar olarak
tanımlanmaktadır. Sanal topluluklardaki etkileşim
süreçlerinde insan-insan ve insan-sistem etkileşim tasarımı
dinamikleri günlük yaşamdaki teknolojiler için kullanacak
etkileşim tasarımı dinamiklerinden farklılaşmaktadır. Bu
dönemde 1990’ların sonunda mobil cihazların satışında
yaşanan patlama ile etkileşim tasarımı süreçlerine avuç
içine sığan aygıtlar da dahil olmuştur.
2000’lerden günümüze sosyal ağ medyası ortaya çıkmış;
dijital teknolojiler kullanıcıları kuşatmıştır. Bu yıllarda
kablosuz teknolojilerin ortaya çıkmasıyla “dolaşılabilirlik”
kavramı ağ toplumu yapısına eklenmiştir. Mobil
teknolojilerin donanım ve yazılım olmak üzere iki temel
belirleyicisi bulunmaktadır. En yaygın mobil işletim
sistemi iOS ve Android’dir.
Hareket edebilen sistemler yer ve mekan bağımsızlığını da
beraberinde getirdiğinden, toplumsal anlamda da
hareketliğe imkan sağlamıştır.
Günümüzde dev cihazların üstlendiği birçok fonksiyonu
gerçekleştirebilen bir kilogramın altına inmiş taşınabilir
cihazlar ve giyilebilir teknolojilerin birbiriyle uyumlu
olması ve birbiriyle konuşması teknolojinin hayatı
kolaylaştıran önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmasına
ve kullanıcıyı kuşatmasına neden oldu. Bu dönemde