I- AYARLANABİLİR ÖLÇME VE KONTROL ALETLERİNİN BİLGİ VE

BECERİ İŞLEMLERİ

A-Mikrometreler

Ölçme ve kontrol işlerinde, kumpaslardan daha hassas ölçme gerektiren

işlerin ölçülmesinde kullanılır. Hassasiyetleri genel olarak 0,01 mm - 0,001 mm olarak
imal edilirler. Mikrometrenin içinde sabit bir somun içerisinde hareket eden vidali
mil bulunur.Bu vidali milin adımı genellikle 0,5 mm'dir. Vidali mile tespit edilmiş olan
tambur, vidanin dönüşünü kontrol eder. Tambur bir tam turyaptığında, vida 0,5mm
ilerler. Tamburun bir devri sonunda vidalı mil 0,5mm ilerlediğine göre, tambur 50 eşit
parcaya bölünmüş demektir. Buna göre, tambur üzerindeki iki çizgi arası; 0,5 / 50 = 0,01
mm olur.

0,5 / 50 = 0,0'1 mm olur. (baskı kuvveti 250 g)

Şekil-1.1 Ölçme sınırlı mikrometre

Kovan üzerindeki bölüntüler her 5 mm'de, tambur üzerindeki bölüntüler ise her 5
bölüntüde bir numaralandırıImıştır. Mikrometrenin uçları kapalı olduğu zaman,
kovan üzerindeki sıfır çizgsi, tamburun kenarı ile çakışır. Aynı zamanda tamburun
üzerindeki sıfır çizgisi de, kovanın üzerindeki yatay çizgi ile çakışır.

Mikrometre ile ölçerken, kovan üzerindeki rakamların, tambur kenarına kadar

olan tarn ve yarım mm değerleri ile, kovanın yatay çizgisiyle karşılaşmiş olan tambur
üzerindeki 0,01 mm'nin katlarını gösteren değerler okunur.

Mikrometre ile ölçme yapma esnasında, parçaya baskıyı cırcırdan yapmakta

fayda vardır. Cırcırın uyguladığı kuvvet her zaman aynı değerde olduğu(~250 gr) için,
ölçülen parçaya zarar vermez. Ayayrıca elle yapılan baskı sonucunda ölçmede hata
olabilir.

Mikrometrelerin sıfır ayarını yapmak için Johnson mastarların kullanılır.Ölçme

sınırları 25'er mm farklı olarak yapılır ve hangi sınırlar arasında ölçme yaptıkları
üzerinde belirtilmiştir (0-25,25-50,50-75, vs.).

1
 Şekil-1.2 Mikrometre Çeşitleri

Şekil-1.3 Paralel Boy Ölçekler ve Kalibrasyon Setleri

2
 Mikrometre okuma örnekleri

Örnek 1: 8,16mm ölçüsünü mikrometre üzerinde gösteriniz.

Kovan ölçüsü
Tambur ölçüsü

Şekil 1.4

Örnek 2: 8,66mm ölçüsünü mikrometre üzerinde gösteriniz.

Kovan ölçüsü

Tambur ölçüsü

Şekil 1.5

Örnek 3: 17,34mm ölçüsünü mikrometre üzerinde gösteriniz.

Kovan ölçüsü
Tambur ölçüsü

Şekil 1.6

Örnek 4: 56,92mm ölçüsünü mikrometre üzerinde gösteriniz.

Kovan ölçüsü

Tambur ölçüsü

Şekil 1.7

Örnek 5: 40mm ölçüsünü mikrometre üzerinde gösteriniz.

Kovan ölçüsü

Tambur ölçüsü

Şekil 1.8

3
 B-Komparatörler (Ölçü Saatleri)

Sapmaları belli bir ölçü değerinde olması istenen uzunlukların ölçü ve kontro-
lünde komparatörler veya ölçü saatleri kullanılır.

Komparatörler, iş parçalarının doğruluğunun ayarlanması, üretilen parçaların

boyut ve doğrulukların kontrol edilmesi, ölçülen değerlerin yükseklik derinlik gibi
ölçülerle kıyaslanması işlerinde kullanılır.

Şekil 1.9 Komparatör

Komparatörler, ölçü ve kontrol işlerinde kullanılırrken özel taşıyıcı tertibatlara ve

iç ölçmeler için ayrıca iletme çubuklarına ihtiyaç duyulur.

Komparatörler genel olarak, ibrenin bir turunda 1mm'yi kontrol edecek şekilde
yapılmışlardır. Kontrol alanı 10mm'dir. Gösterge üzerinde 100 eşit bölüntü yapılarak
0,01mm hassasiyet elde edilmiştir.

Komparatörün ibresi saat ibresi yönünde dönüyorsa, ölçünün büyüdüğü, saat

ibresinin tersi yönünde dönüyorsa, ölçünün küçüldüğü anlaşılır.

Kontrol amacıyla kullanılan komparatörün ayarı mastarlarla yapılır ve ölçülecek

parçaların tolerans değerlerine uygunluğu saptanır.

4
 Şekil-1.10 Komparatör Çeşitleri

1-Komparatör ile yapılan uygulamalar

Şekil 1.11'de mengeneye bağlı düzlem yüzey bir iş parçasının paralellik kontrolü
yapılmaktadır. Komparatörün ibresi sol tarafta parçaya sıfırlanmış ve sağ tarafa
gidildiğinde, ibrede saatin dönüş yönünde 0,6 mm oynama gözlenmektedir. Yani parçanın
bu kenarının 0,6 mm kadar daha yukarıda olduğu ve tokmakla kaçıklık mesafesi kadar aşagı
vurulması gerekmektedir.

5
 0,6mm

Şekil-1.11

Şekil-1.12' da tornaya bağlı

silindirik bir milin dönmesi esnasındaki
kaçıklık (eksantriklik) kontrolü
yapılmaktadır. Komparatörün ibresi
sıfırrlandıktan sonra, mil döndürüldüğünde
2 noktasıda 0,2 mm kadar kaçıklık lduğu
görülmektedir.

Şekil 1.12

6
 II. HAREKET VİDALARI

A-Vidaların Tanımı ve Sınıflandırılması

Bir dik üçgenin hipotenüsü, bir silindir çevresine tabanıboyunca sarıldığında,
silindir üzerinde helisel bir oluşur. Bu helisel çizgi boyunca silindir üzerine üçgen, kare,
trapez vb. profillerde eşit adımlarla kanal açıldığında meydana gelecek profile vida denir.
Vidaları şu şekilde sınıflandırabiliriz.

Şekil 2.1 Vidaların sınıflandırılması

7
B-Çok Ağızlı Vida Açma

1-Torna tezgahında çok ağızlı vidaların açılması

Çok ağızlı vidalar.tek ağızlı vidalar gibi ücgen,kare,trapez vs.profillerde yapılırlar.

Vidaların alın kısımlarından bakıldığında.tek ağızlı vidada bir tane, çok ağızlı
vidalarda ise, ağız sayısı kadar giriş ağızı bulunur.

Şekil 2.2

Çok ağızlı vidalar, devir sayısı düşük olan fakat ilerlemesi fazla olması istenen
sistemlerde kullanılır. Vidalı preslerin milleri, ventillerin vidaları, işkencelerin vidaları, bazı
mengenelerin vidaları, çekme aparatlarıve kameraların hareket düzeni çok ağızlıvidalardır.
Hareket vidalarının diş profilleri kare ve trapez olarak yapılır.Ancak müstesna olarak darbeli
çalışan (trenlerin kavrama milleri)yuvarlak profilli çok ağızlıvidalar kullanılabilir. Yalnız bir
yönde zorlanan hareket vidaları ise testere dişli olur.
Tek ağızlı vidalarla karşılaştırıldıklarında, ağız sayısının katı kadar daha fazla
ilerleme kaydeder. Tek ağızlı vidalarda, vidanın veya somunun bir dönüşünde alınan yol
(ilerleme) adıma eşittir.

Şekil 2.3 İki ağızlı trapez vida ve İki ağızlı vidanın tek ağızlı vidaya göre adım farkı

8
 Şekil 2.4 Tek ve çok ağızlı vidaların karşılaştırılması

2-Çok ağızlı vidaların açılmasında kullanılan yöntemler.

a)Torna tezgahının arkasındaki hareket dişlisinden yararlanmak suretiyle çok

ağızlı vidaları açmak mümkündür.Bunun için, ilk ağızdan sonra fener mili ile ana mili
baglantısını keserek, fener mili dişlisini adım/ağız sayısı kadar çevirmek ve tekrar
bağlantıyı sağlamak gerekir. Fener milindeki dişlinin ağız sayısına bölünebilecek
sayıda olması önemlidir.

Şekil 2.5 Diş atlatma metodunun uygulanışı ve Diş atlatma metodunda kullanılan dişliler

b)Fener miline bağlanabilen özel bölme aygıtı ile çok ağızlı vidalar açılabilir.
Bu aygıtın,fener mili üzerine kamalı olarak takılan ve çevresinde 60 adet diş bulunan
kavrama dişlisi vardır. Birinci ağızdan sonra, dişli gevşetilir ve öne alınır, ikinci ağız
için, adım / ağız sayısı kadar döndürülerek, tekrar yerine oturtulur.

9
 Şekil 2.6 Özel bölme aparatı

c)Sperden kalemi ilerletmek suretiyle çok ağızlı vidalar imal edilir. İlk ağız
açıldıktan sonra kalem, adım / ağız sayısı kadar ilerletilir.

Şekil 2.7 İki ağızlı vidanın ilk ağızının açılıması

Şekil 2.8 Kalemin siperden ilerletilmesi

Şekil 2.9 İkinci ağzın açılması

10
 B-Torna Tezgâhında Kare Vida Açmak

Diş dolusu ve diş boşluğu kare profilli vidalar, hareket vidaları olarak kullanılırlar.
Metrik(mm) ve İnç(parmak) ölçüsüne göre imal edilirler.İstenilen çap üzerine ihtiyaca
cevap verecek şekilde, istenilen adımda kare vida açmak mümkündür. Yinede vidanın
adımı diş üstü çapına uygun düşmelidir. Kare vidalar üçgen vidalar gibi bağlantı vidaları
olmayıp sadece hareket vidası olarak kullanılır. Çünkü kare vida dişlerinin yanal
yüzeyleri vida eksenine dik konumda olduğundan yeterli derecede sıkma kuvveti
sağlayamazlar. Ayrıca kare vidalarda dişlerin yüzeyleri daha kısadır bu yüzden diş
yüzeyleri arasında sürtünme kuvveti az olur.
Torna tezgâhında vida açma işlemi, vida adımına göre hazırlanmış kalem
yardımıyla gerçekleşir. Kare vida açılacak iş parçasının vida bitim noktasına, diş dibi
çapından küçük kanal açılmalıdır. Amaç vida sonunda kalemin boşa çıkmasını
sağlamaktır. Aksi hâlde kalemi kırabiliriz.

a=Eğim açısı

Şekil-2.10 Kare vida elemanları

11
 Kare vida kalemleri, mm ölçüsüne göre yapılacaksa, diş boşluğu ölçüsünde
hazırlanır. Parmak sistemine göre yapılacaksa, kalem mastarı üzerindeki kanallara göre
hazırlanır.Kare vida kalemleri, vidanın eğimine ve adımına uyacak şekilde bilenir.
Vidanın eğim açısı, adım büyüdükçe büyür. Adım sabit ise çap büyüdükçe eğim azalır.
Kare vida açma işleminde, kalemin yan kenarlara sürtmemesi için uçtan arkaya doğru
eğim verilmelidir.

b=Kalemin uç genişliği

p=Kare vidanın adımı

b = P/2+0.05

Şekil-2.11 Kare vida kaleminin açıları ve uç genişliği

Adıma Göre Kalemin Bilenmesi

• Vidanın helis açısından dolayı kalemin alt tarafı vidaya sürtebilir.

• Bunu önlemek için kalemin ucu helis açıcı (α) kadar eğik bilenir.
• Kalemin vida içinde sıkışmaması için geriye doğru boşluk açısı (δ) verilmelidir.
• Kare vida kaleminin uç genişliği diş boşluğuna eşittir (uç genişliği = A).
• Helis açısı ise vidanın adımı ve diş üstü çapına bağlı olarak değişir.

Şekil 2.12 Kare vida kaleminin bilenmesi

Kare vida açma işlemi, normal vida açma işlemi gibi yapılır. Yalnız, kalemin kesme
yüzeyi artacağı için, verilecek talaş miktarına dikkat etmek gerekecektir. Hatta aynı
ölçüye kadar talaş derinliği, bir kez daha verilerek kalemin fazla zorlanması
engellenmelidir. Bazı durumlarda,ilk önce üçgen vida kalemi ile vida adımına uygun ön
boşaltma yapılır ve son olarak ta uygun bilenmiş kare vida kalemi ile vida tamamlanır.

12
 Kare vida açma işleminde, üç hazırlık aşaması yapılmalıdır:

1- Vida açılacak parça, dış vida ise diş üstü çapından ~0,2mm küçük
tornalanmalıdır. İç vida ise, diş dibi çapına uygun matkap ile delinmelidir. Açılacak
vidanın düzgün olması için, iş parçası vida açma işlemi bitene kadar sökülmemelidir.

2- Vida kalemi, vida adımına uygun olarak bilendikten sonra, mastar yardımıyla
punta ekseninde ve iş parçasına dik olarak kalemliğe sabitlenmelidir.

Şekil 2.13 Kalemin parça üzerinde sıfırlanması

3- Tezgâh, metrik vida için, adımına göre, parmak vida için 1" taki diş sayısına göre
ayarlanmalıdır.

Bu üç hazırlık aşamasından sonra, vida açma işlemine geçilir. İlk önce kalem
parçaya sıfırlanır. Sonra ilk talaş (0.05-1 mm) verilerek makas kolu kavratılır.
Oluşturulan izler kumpas yardımı ile ölçülür. Eğer adım mesafesi doğru ise vida açma
işlemine devam edilir. Adımın yarısı kadar talaş derinliği oluştuğu zaman vida açma
işlemi bitmiştir. Son pasoda vidanın diş dibinden 0.1-0.2 mm kadar talaş alınır.

Şekil-2.14 Kare vida adımının kumpasla kontrol edilmesi

Şekil-2.15 Kare vida işleminin bitmiş durumu

13
C-Torna Tezgâhında Trapez Vida Açmak

Trapez vidalar uç açısı 30° olan kesik ikizkenar üçgen biçimli vidalardır. Kesik üçgen
yapısından dolayı hem boşluksuz bir hareket hem de gerektiğinde kolay sökülebilen sıkma
kuvveti sağlar. Adımları da büyük olduğundan buna bağlı olarak helis açıları da büyük
olur. Bu yüzden dişler arasında meydana gelen sürtünme kuvveti de küçüktür. Genelde
hareket ve güç iletilen yerlerde (tezgâh tablasında, mengenelerde, krikolarda vs.) kullanılır.
Standart vida olarak kullanılır ve Tr sembolü ile gösterilir.

D=Diş üstü çapı D,=Diş dibi çapı p=Vida adımı a=Eğim açısı

Şekil-2.16 Trapez vida elemanları

14
 Kalemi Vida Ölçüsüne Göre Mastarla Bileme

Kalemin vida dişleri yan yüzeylerine sürtünmemesi serbestçe kesebilmesi için ağız
kısmı kare vida kaleminde olduğu gibi,helis açısına uygun olacak şekilde eğik
bilenmelidir.

Trapez vida kalemleri uç açısı 30° olacak şekilde bilenir. Kalemin düzgün ve rahat
talaş kaldırması için, yan yüzeyler eğimli olarak bilenmelidir.

a= Vida adımına gore boşluk ölçüsü

b=Kalemin uç genişliği

p=Kare vidanın adımı

b=0,37p-0,54a

Şekil 2.17 Trapez vida kaleminin uç açıları

15
 Şekil-2.18 Trapez vida kaleminin bilenmesi

Trapez vida açma işleminde, kalemin zorlanmadan talaş kaldırması için, trapez vida
kaleminin uç genişliğine uygun kare vida kalemi ile ön boşaltma yapılmalıdır. Sonra uygun
bilenmiş trapez vida kalemi ile vida tamamlanmalıdır. Bu şekilde, kalemin zorlanmadan
dolayı iş parçasından talaşları kazımak suretiyle kaldırması.önlenmiş olur ve yüzey kalitesi
istenilen özellikte gerçekleşir.

16
III-ÖZEL TORNALAMA İŞLEMLERİ

A-Torna Tezgahında Yay Sarma

1-Yayların tanımı

Yaylar, genellikle metal veya alaşımlarından yapılırlar. Üzerine etki eden

kuvvetlerin yönünde esneyerek, bu kuvvetleri karşılar ve kuvvet kalktığında tekrar ilk
konumuna gelirler. Bu özellik yay malzemesinin silisyum oranından daha fazla olmasından
kaynaklanır. Yaylar üzerlerine enerji toplar ve sonra da hareket sağlayabilir (saat
zemberekleri, sübap yayları vs.). Aynı zamanda büyük çarpma enerjilerini karşılamak için
kullanılır (Valf ve ventillerde, amortisörlerde, frenlerde, kampanalarda).

Yayların malzemeleri, genellikle yay çeliğidir. Bakır ve alaşımlarından, bronz

alaşımlarından ve bazı durumlarda plastikten yapılırlar. Bunlar yay çeliği kadar
esnek olmadığı için, kullanışlı değildir.

Şekil 3.1 Basma yay çeşitleri ve Çekme yay çeşitleri

2-Yay çeşitleri

a)Basma yayları d)Spiral yaylar

b)Çekme yayları e)Yaprak yaylar

c)Burulma yayları f)Disk yaylar

Tornada sarılacak yay telinin çapı tespit edilmeden önce, yayın çalışacağı ortamın
belirlenmesi gerekir. Yay, çalışacağı ortama, esneme miktarına, istenilen sertliğe, çalışacağı
çapa, kaldıracağı yüke, uzama miktarına vb. göre belirlenerek sarılır. Yay sarılmadan önce
çapının tesbitinde bazı formüller kullanılır.
Yay ve elemanları;
d=Tel çapı(mm), di=İç çap (mm)
do=Ortalama çap (mm)
da=Dışçap (mm) , h=Yay adımı(mm)
L=Yay boyu (mm) , a=Halka boyu (mm)
b=Sarılmadan önceki tel boyu (mm)
n=Yay halka sayısı (mm)
k=Genleşme katsayısı

Şekil 3.2 Yay elemanları

11
Yay Hesabında Kullanılan Formüller:
Bir Halka Boyu a=√(do*П)²+h²
Tam Tel Boyu b=a*n
Gevşeme Miktarı g=di*h*k
Sarılan Yay Boyu L=n*h

Örnek; Çapı 3 mm olan, 5 mm adımlıve 40 halka bulunan bir yayın iç çapı 20 mm,
genleşme katsayısı 0,03 olduğuna göre;

a)-Halka boyunu, b)-Tam tel boyunu, c)-Gevşeme miktarını, d)-Sarılan yay boyunu,
bulunuz?

Cevap; Verilenler İstenenler

d=3 mm a=?
k=0,03 b=?
h=5 mm g=?
n=40 L=?
di=20 mm

a)-Halka boyu

a=√(do*П)²+h² do=di+d
a=√(23*3,14)²+5² do=20+3
a=√5240,728 do=23mm
a=72,4mm

b)-Yay sarılmadan önce kullanılacak tel boyu,

b=a*n b=72,4*40 b=2896 mm

c)-Yay sarıldıktan sonraki gevşeme miktarı,

g=di*h*k g=20*5*0,03 g=3 mm

d)-Yay sarıldıktan sonra istenilen yay boyu,

L=n*h L=40*5 L=200 mm’dir

Yay Çapına Göre Malafa Seçilmesi veya Tornalanması

Sarılacak yay çapına göre malafa çapı hesaplanarak bulunur. Hesaplama sonucunda
istenilen çapta malafa hazır olarak varsa torna tezgahına bağlanarak yay sarılır. Eğer
hesaplanan çapa uygun malafa yoksa malafa malzemesi torna tezgahında silindirik
işlenerek hazır hale getirilir. Hazırlanan malafanın bir ucuna yay telinin çapı genişliğinde
merkezden delik delinir. Delinen delik, malafa aynaya bağlandığında dışarıda kalacak
mesafede olmalıdır. Malafa çapı pratikte yayın iç çapından % 20 daha küçük yapılır.

12
 Şekil 3.3 Yay elemanları

Çekme yayları için,

Yay telinin boyu(l)= yayın adımı(h) x sarım sayısı(n) + iki uçtan bırakılacak bağlama payı(e)

l = h.n+e
e = 4.h.di

13
3-Yayın Sarılması:

a) Torna tezgahında yay sarılırken, vida açma işlemi gibi yayın adımına göre
tezgahı ayarlamak gerekir. Basma yaylarında adım belirtilirken, çekme yaylarında ise tel
çapı adıma eşittir.

b) Hesap sonucu hazırlanan malafanın bir ucuna tel çapında delik delinir ve
delik tarafından aynaya sağlam olarak bağlanır ve punta ile desteklenir.

Şekil 3.4 Hazırlanan Malafanın Torna Tezgahına Bağlanması

c) Boyu hesap sonucu bulunan yay telinin bir ucu delikten takılır. Telin diğer
kısmı, kalemliğe bağlanan tahta takozlararasında sıkıştırılır. Telin biraz yağlanması,
sarım esnasında kolaylık sağIar. Telin malafaya sağlam bağlanması ve sarım esnasında
malafadan çıkmasının önlenmesi, bir kazaya meydan vermemek bakımından önemlidir.

Şekil 3.5 Ağaç takozların yağlanması ve ağaç takozların kalemliğe bağlanması

Şekil 3.6 Yay telinin malafadan geçirilmesi ve Tel ucunun kıvırılması

14
 d) Torna aynası elle bir tur kadar döndürülerek, telin malafadan çıkması önlenir.

e) Makas kolu kavratılarak, tezgah çalıştınlır. Sol vida açma işlemi gibi, soldan
sağa doğru yay sarılır.

f) Yay istenen boyutlara geldiğinde, çalıştırma kolu kapatılarak tezgah

durdurulmalı ve makas kolu serbest bırakılmalıdır.

g) Ayna, yay sarım yönünün tersine elle biraz çevrilerek yayın gerginliği
alınmalıdır. Gerginlik alınmazsa, tel kesildiği anda fırlayabilir ve herhangi bir kazaya
neden olabilir.

Şekil 3.7 Torna tezgahında basma yayın sarılışı

Şekil 3.8 Yay uçlarının taşlanması ve yayın diklik kontrolü

15
B-Eksantrik Tornalama

1-Eksantriğin Tanımı ve Önemi

a- Eksantrikler: Kaçık eksenlilik özelliğine eksantrik denir. Eksantrik parçaların
birbirine paralel birden fazla ekseni bulunur.
Silindirik olarak tornalanmışbir parça, ekseni, esas eksene göre kaydırarak
tornalanacak olursa, bu kısmı ile eksantrik meydana getirmiş olur. Eksantrikler; çeşitli
makinelerin mekanik sistemlerinde, doğrusal ve dairesel hareketleri birbirine
dönüştürmesi yönünden önem taşır.
b- Eksantriğin markalanması: Markalamada önemli olan eksantriğin birden
fazla ekseninin parça üzerindeki yerini ayrı ve doğru olarak noktalamaktır.
1) İki eksenli eksantriği markalama: Parçaların tornalanmış alın yüzeyine
merkezine eksantrik (e) yarı çapında bir daire çizilir ; eksantriğin merkezi, bu daire
üzerindedir .

Şekil 3.8 İki eksenli eksantriğin markalanması

2) Üç eksenli eksantriğin markalama: Bir krank milinin birbirine göre, 180

kaçık olan eksenlerini markalamada işlem sırası şöyledir :
a. İş parçasının tornalanmış alın yüzeylerine eksantrik yarıçapında daireler çizilir.
b. Parça V yatağına alınarak esas merkezine göre ayarlanan bir mihengirle yatay
eksen çizgisi çizilir; 2-3 noktaları bulunur (Bu noktalar kaçık merkezleri verir.).
3. Parçanın ve mihengirin ayarları bozulmadan 2-3 merkezleri, karşı alın yüzeye
taşınır; 2'-3' merkezleri bulunur.

Şekil 3.9 Üç eksenli eksantriğin markalanması

● 2-2' ile 3-3' merkezlerinden geçen eksenler, krank milinin kaçık merkezli
eksenleridir.
● Krank milinde merkezler biribirine göre 180 den farklı açılarda olsa idi
merkezlerin yerlerini eksantrik daire üzerinde açılara göre markalamak gerekirdi.
16
 2- Eksantriğin Tornalanmsı
a- Kaçıklığı küçük eksantriğin tornalanması: Eksantrikte kaçık merkezlerin
birbirine çok yakın olması durumunda ilgili punta delikleri birbirine girebilir. Tornalama
işlemi şöyle yapılır .
1) İş parçası 1 punta delikleri için esas boyundan uzun hazırlanarak, iki punta
arasında 1-1 eksenine göre tornalanır. Parça esas boyuna getirerek, 2 punta delikleri açılır
ve 2-2 kaçık ekseninde eksantrik kısım tornalanır.
2) Aynı parça, bir başka yöntemle tam boyda hazırlanır ve tornalanır . Daha sonra,
parçanın alın yüzeylerine eksantriğe göre hazırlanmış başlıklar takılır ve eksantrik kısım iki
punta arasında tornalanır.

Şekil 3.10 Kaçıklığı küçük eksantriğin tornalanması

b- Kaçıklığı büyük eksantriğin

tornalanması: Örneğin tek muylu’lu bir
krank milinin tornalanması için önce
eksantrik merkezlerine ait punta
deliklerinin (matkap tezgahında) açılması
gerekir .

Şekil 3.11 Kaçıklığı büyük eksantriğin

markalanması

1. İki punta arasında esas eksende parça (kabaca) tornalanır .

2. Parça kaçık merkezlerden tekrar iki punta arasına alınarak, eksantrik mili
tornalanır .
3. Parça tekrar esas eksende bağlanarak ince talaşta işlenir ve tamamlanır .
3- Eksantrik Tornalamada Dikkat Edilecek Kurallar
Şu kurallara dikkat edilir:
a. Eksantrik sayısı ve ölçüsüne göre puntalama işlemi yapılmalıdır.
b. Tornalamaya başlarken, kalem, iş parçasında eksantrik ölçüsü dikkate alınarak
uzak tutulmalıdır. Aksi halde, eksantriklik nedeniyle iş parçası, kaleme çarpar ve biner.
c. Kalem iş parçasına yavaş yavaş yaklaştırılmalıdır. Kalem işe
dokundurulduğunda, talaş, kontrollü olarak verilmelidir.
d. Kaçıklığı büyük eksantriklerde, iki punta arasında esnemeyi önlemek için
aralara baskı parçları unutulmamalıdır.
17
 Şekil 3.12 Kaçıklığı büyük eksantriğin tornalanması A) Kaba tornalama
B-C) Eksantriğin tornalama D) Parçayı tamamlama

e. Eksantrik deliklerin tornalanabilmesi için iş parçası bir malafa üzerine geçirilir.

Malafaya kaçık merkezlere göre punta delikleri punta delikleri açıllır ve parça tornalanır .
f. Boyu kısa eksantrikler, markalama ve punta delikleri açma işlemine gerek
kalmadan eksantrik aynalarda tornalanabilir . Bu aynalar, eksantrik miktarına göre merkez
kaçıklığına ayarlanabilir.

Şekil 3.13 Delik eksantriğin malafada tornalanması Şekil 3.14 Eksantrik ayna

18
 g. Tornalanan eksantriğin ölçülmesi ve kontrolü doğru yapılmalıdır.Parça, Şekil-
A’ daki gibi M= 20 mm Johnson mastarı ile desteklenerek V yatağına alınmışsa eksantrik
kısmının da E ölçüsünde mastarla desteklenmesi gerekir.
E = 5 + 16 + 20 - 10 = 31 mm Johnson mastarı boşluksuz ise eksantriğin ölçüsü
tam demektir.

Şekil 3.15 Bir eksantriğin ölçülmesi ve kontrolü

Eksantrik; iki punta arasında çevrilerek, önceden sıfırlanmış bir komparatörle de
kolayca kontrol edilr . İbrenin sapması, eksantrik ölçüsünü göstermelidir.

C-Yataklara Alarak Tornalama

1- Yatakların Tanımı
Tornalamada iş parçasını, dönme eksenine dik olarak destekleyen düzeneğe, yatak
denir .
Tornada parçaların yataklanması, esnemeden tornalama ve punta uçlarına gelen
baskıyı önleme yönünden önemlidir.

2- Yatak Çeşitleri
2-1- Gezer yataklar: Tornalama işlemi sırasında iş parçalarını desteklerken, fener mili
eksenine göre de paralel olarak hareket ederler.
a) Gezer Yatağın Kısımları
● Gövde: Dökme demirden yapılmıştır. Gövdeye, hem esnememesi hem de
arabaya bağlanabilmesi için uygun bir biçim verilmiştir. Gövde üzerinde iki ayağın
çalıştığı kanallar ile ayar sıkma cıvatalar bulunur.
● Ayaklar: Gezer yataklarda genellikle iki ayak bulunur. Ayaklar, çelik veya
pirinç gibi malzemelerden yapılarak; gövde üzerindeki kanlarla (yuvalara) alıştırılmıştır.
Ayakların görevi, iş parçası üzerinde eksenel olarak kayarak destekleme
(yataklama) yapmaktır. Kaymayı kolaylaştırmak ve iş yüzeyinde çizilmeyi önlemek için
ayaklara sert ağaç, kösele, pirinç uçlar veya markalama takılır.
● Ayar cıvataları: Yatak ayaklarını, iş parçasını destekleyecek şekilde
ayarlamaya yarar.
● Sıkma vidaları: Ayarlanan ayakları sabitleştirir.

19
 Şekil 3.16 Tornada yataklama işleminde kullanılabilen takımlar

b) Gezer yatağın kullanılması: Gezer yatak, tornanın arabasına bağlanarak

kullanılır ve kalemi izler.
Gezer yatak, kendi cıvataları ile arabaya bağlanır. Yatak ayaklarının boşluksuz
olarak ayarlanmış olmasıdır.
İş parçasının esnemeden ve salgısız olarak dönmesi için yatak ayaklarının
boşluksuz olarak ayarlanmış olması gerekir.

20
3- Sabit yataklar: Tornalama işlemi sırasında iş parçasını
hareketsiz durumda kalarak destekler.

Şekil 3.17 Gezer yatağın kısımları

3-1- Sabit Yatağın Kısımları
● Gövde: Dökme demirden yapılır. Gövdenin alt yüzeyine (tabanına), torna
kayıtlarına tam oturacak şekilde uygun bir profil verilmiştir. Gövdede birbirine göre
simetrik iki ayak ve ayar vidaları bulunur.
● Kapak: Dökme demirden yapılır.
Kapak, bir tarafından mafsallı; diğer tarafından
cıvatalı olarak, gövdenin üstüne takılır. Kapaktan
bir ayak ile ayar cıvatası bulunur.
● Pabuç: Yatağı torna kayıtlarına
bağlamaya yarar.
● Ayaklar: Sabit yataklarda genellikle üç
ayak vardır. Ayakların ikisi gövdede; biri
kapaktadır. Ayaklar, 120 ara ile iş parçasını
destekler.

Şekil 3.18 Sabit yatağın kısımları

3-2- Sabit yatağın kullanılması: Sabit yatak, tornanın kayıtlarına bağlanarak kullanılır ve
hareketsizdir.
● İşin hazırlanması: İş parçası, ortak kısmından yataklanacak şekilde tornalanarak
hazırlanır. Yatak ayarlarının girmesi için tornalanan kısmın boyu, yatağın genişliğinde biraz
fazla olmalıdır. Böylece işi yarısı, bir defada, kalemi yatağa çarptırmadan tornalanabilir.
● Yatağın işe göre ayarlanması: Torna kayıtlarına boşluksuz olarak bağlanan
yatağın; iş parçasını, çalışma ekseninde desteklenmesi gerekir. Bunun için yatak ayakları
ile parça hafifçe sıkılır ve düşük devirde döndürülerek salgısı, komparatörle kontrol edilir.
Parça salgısız dönene kadar yatak ayakları ayarlanır ve sıkılır.
Ayarlama işleminden sonra işin yarısı, yatağa alınır. İşin diğer yarısı da
tornalanarak tamamlanır.
3-3- Yatakların Bakımı
Yatakların bakımında şu noktalara dikkat edilmelidir:
1. Yataklar, kullanılmadığı zamanlarda tezgahın dolabında korunmalıdır.
2. Yatak ayakların, gres yağlı olarak tutulmalıdır.
3. Yatağın ayar cıvatası, kapağı, pabucu ve ayağı gibi kısımları zorlanmamalıdır.
4. Yataklar temiz tutulmalıdır.
5. Yatakların tezgahla bağlantı yüzeyleri de temiz ve bakımlı olmalıdır.

21
D-Penslerle Bağlayarak Tornalama
1-Penslerin tanımı
Çapı küçük ve duyarlı iş parçalarını tornaya bağlamaya yarayan özel kovanlara
pens denir .
Tornada aynaya bağlanamayan, puntaya alınamayan ince parçalar; pens
yardımı ile kolaylıkla merkezlenerek sıkılır. Pensle bağlama, torna kaleminin işe
yanşmasını kolaylaştırır.
Penslerle; pim, küçük cıvata, rondela, bilezik vb. parçalar bağlanıp işlenebilir.
1-2- Pens Düzeneğinin Parçaları
Bir pens düzeneğinin başlıca parçaları şunlardır :
● Pens: Esneyebilen yarık kovan biçimindedir. Pensin uç tarafının dış yüzeyi
koniktir; konik yardımıyla esneyen pens, işi kavrayarak sıkar.

● Adaptör(pens kovanı): Pensi

içerisinde tutar. Adaptörün dış yüzeyi, fener mili
koniğine; üç yüzeyi de pense uygundur. Bazı
düzeneklerde adaptör olmayabilir.
● Çektirme çubuğu: Fener milinin
içinden geçerek pensin arka ucuna vidalanır.
Çektirme çubuğu, kendine bağlı bir el tekeriyle
çevrilirse, pensi çekip gerdirerek bağlantıyı
sağlar.

Şekil 3.19 Pens düzeneğinin parçaları

1-3- Pens Çeşitleri

Pensler, sıkma görevi yapan iç kesitlerine göre değişir.
1- Silindir pensler: İç kesitleri daireseldir; yuvarlak parçaların sıkılmasına yarar.
Pensin çevresi 120 ara ile yarıktır . Pens üzerinde ait olduğu çap yazılıdır .
2- Kare pensler: İç kesitleri kare biçimindedir; kare kesitli küçük parçaların
bağlanmasına yarar.
3- Altıgen pensler: İç kesitleri altıgendir; ince altıgen parçaların bağlanmasına
yarar .

22
 Şekil 3.20 Pens deliklerinin (iç kesitlerinin) görünüşü
● Pens ayaklarının sıkma ve sökme esnekliği 0,5 mm ile sınırlıdır. 1-30 mm’ye
kadar her çap için ayrı pens kullanılır.
1-4- Pens Düzeneğinin Takılması
Pens düzeneği takılırken, fener mili yuvasına salgısız olarak oturması
sağlanmalıdır. Bu amaçla fener mili yuvası, üstübü veya yumuşak bezle temizlenir (şekil
3). Pens adaptöre, adaptör de fener mili yuvasına takılır. Pens, fener mili içerisinden geçen
çektirme çubuğu ile arka ucundan kavratılarak gerdirilir. Pensin çevresindeki esnek
kanallar, çektirme işlemini kolaylaştırır.
Pensin tam olarak çektirilmesi (gerdirilmesi) işlemi, iş parçasını taktıktan sonra
olur.

Şekil 3.21 Fener mili yuvasının temizlenmesi

Bazı pens düzeneklerinde çektirme çubuğu yoktur; bu durumda düzenekte
gerdirmesiz, ucu faturalı pens kullanılır .

Şekil 3.22 Pens kesit görünümü

Faturalı pensin iş sıkan ucu, çıkıntılıdır. Pens; fener miline, özel adaptörü ile
takılır. Kapağın (pens bileziği) çevrilmesiyle itilen pens, konik yuvasına sıkışarak, işi tutar.

23
1-5- Parçaların Pens Düzeneğine Bağlanmasında İşlem Sırası
Pens düzeneğinin özelliğine göre bağlama işlemi farklı olabilir.

Şekil 3.23 Pensle bağlama A) Gerdirmeli B) Gerdirmesiz

● Gerdirmeli (vidalı) pens kullanılıyorsa, iş parçası pense yerleştirilir ve çektirme
çubuğunun el tekeri çevrilerek pensin parçayı sıkması sağlanır .
● Gerdirmesiz (faturalı) pens kullanılıyorsa, kapak döndürüldüğünde, itilen pens işi
sıkar .
● Bilezik türü parçaların dıştan bağlamak için içten kademeli pens kullanılır . Pens,
fener mili kapağı içerisinde kavuşarak işi sıkar.
● Bilezik türü parçaları içten bağlamak için dıştan kademeli pens kullanılır.

Şekil 3.24 İçten kademeli pensle bağlama

Şekil 3.25 Dıştan kademeli pensle bağlama

● Penslerin kullanımında şu noktalara dikkat edilmelidir:
1. İş parçasının biçimine ve ölçülerine uygun pens seçilmelidir.

24
 2. Pens, iş parçasını iyi sıkabilmelidir.
3. Kademeli penslerde iş parçasının yalpasız olarak bağlanması sağlanmalıdır.
4. İş parçasını tornalanacak kısmı, pensten yeterince dışarıda olmalıdır.
5. Kalem, pens düzeneğine çarptırılmamalıdır.
6. Talaş miktarı az ve dikkatli verilmelidir.

E-Mengeneli aynada tornalama

Mengeneli aynalar, biçimleri düzgün olmayan(gelişigüzel şekillerde) veya
prizmatik parçaları bağlamak için kullanılır. Aynanın ayakları, mengene çenesi gibi
bağlama işlemi yapar.
Ayna ayaklarından her birinin bağımsız olarak hareket ettirilebilmesi, iş
parçalarının istenen eksende bağlanmasını sağlar. Bu nedenle mengeneli aynalar, karmaşık
iş parçalarının tornalanmasını sağlaması yönünden önem taşır.
1- Mengeneli Aynanın Kısımları
Mengeneli ayna, düzlem yüzeyli silindirik bir gövde ile bu gövde üzerinde ayrı
ayrı hareket edebilen dört ayaktan oluşur .

Ayaklar, düz ve ters olarak

bağlanabilir. Ayaklardan bazıları sökülerek
cıvata ve papuç da bağanabilir.
Böylece işin özelliğine göre çok
çeşitli bağlama işlemleri
gerçekleştirilir.
Mengeneli aynanın
yüzeyinde dairesel çizgiler
bulunur. Bu çizgiler; bağlama
işleminde, her bir ayağın
ayarlanmasında kolaylık sağlar.
Kanal şeklindeki kısımlar,
ayaklarlarla bağlanamayacak
parçaların “Bağlama Ayakları” ile
bağlanmasını sağlar. Aynı
zamanda çeşitli aparatların ve
denge ağırlıklarının bağlanmasını
sağlar.

Şekil 3.26 Mengeneli ayna

2- Mengeneli Aynaya İşin Bağanması

1- Merkezlemenin kontrolü: Mengeneli aynanın ayakları ayrı ayrı çalıştığından
sıkma işlemi merkezi değildir. İş parçası dönme merkezinin, fener mili ekseninde olmasını
sağlayacak şekilde ayakların yerini ayarlamak gerekir. Bağlama işlemini yaparken, işin
merkezlenip merkezlenmediği kontrol edilir.
İşlenecek parçanın biçimine ve büyüklüğüne göre ayna ayakları ters veya düz olarak
kullanılır

25
 .

Şekil 3.27 Ayna ayaklarının durumu

I. örnek: Prizmatik yüzeyin merkezlenmesi:
İşlem sırası:
1. İşlenecek yüzeyin eksenleri önceden markalanır.

Şekil 3.28 Mengeneli aynada prizmatik yüzeyin merkezlenmesi

2. Parça ayaklar arasına yataklanır (Hafif sıkılarak, kabaca merkezlenir..
3. Punta ucu yüksekliğindeki mihengirle eksen kaçıklığı (e) belirlenir.
4. Eksenin yatay konumda merkezlenmesi için düşey ayaklar kullanılırken; yatay
ayaklar, yataklama yapar .
5.Ayna 90çevrilerek, diğer eksen için aynı merkezleme işlemi yapılır .
II. örnek: Tornalanacak deliğin merkezlenmesi:
İşlem sırası:
1. Delik eksenleri ve kontrol dairesi markalanır .
2. Parça ayaklar arasına yataklanır .
3. Deliğin ekseni; yatay konumda, punta eksenli bir çizecek kontrolünde
merkezlenir .
4. Ayna 90 çevrilerek diğer eksen için aynı merkezleme işlemi yapılır.
5.Parça sıkılır; çizeceğin ucu,kontrol dairesindeki bir noktaya getirilerek ayna
döndürülür. Dairedeki tüm noktalar,çizeceğin ucundan geçerse merkezleme tamdır .

26
 Şekil 3.29 Tornalanacak deliğin merkezlenmesi
III. örnek: Bir delikli plakanın merkezlenmesi ve tornalanması .
İslem sırası:
1. Prizmatik parçanın eksenleri (delikleri) markalanır.
2. Parçanın aynaya sığması için üst ayak ters takılır .
3. Parça,kademeli delik için merkezlenir;parçanın ayna
yüzeyine paralelliği kontrol edilir.
4. Delme ve delik büyütme işlemi yapılır .
5. Delik kademesi tornalanır .
6. Diğer delik merkezlenir .
7. Delik tornalanır

Şekil 3.30 Delikli plaka

27
 Şekil 3.31 Delikli plakanın merkezlenip tornalanması
2- Dengelemenin kontrolü: Tornalanan iş parçalarının merkezkaç kuvvetlerin
etkisin-de kalmaları nedeniyle dengeli olmaları gerekir.
Mengeneli aynaya bağlanan iş parçaları normal olarak dengeli değildir. Bazı
durumlarda işin gereği, bağlama işlemi, eksantrik yapıldığından dengesizlik artar. Bu
durumda dengeleme yeterince yapılmalıdır.
Dengeleme işlemi; iş parçasının hafif tarafını, denge ağırlığı ile takviye ederek
olur. Dengelemenin kontrolünü yaparken, işin ağırlığı ile denge ağırlığının, fener mili
eksenine göre eşit moment oluşturmasına dikkat etmek gerekir.

3- Mengeneli Ayna ile Bağlamada Dikkat Edilecek Noktalar:

1. İşin biçimine göre mengeneli ayna kullanmalıdır.
2. İş parçası önce megene ayakları arasında kabaca merkezlenmelidir.
3. İşin tam olarak merkezlenmesi; Mihengir, gönye ve komparatör gibi aletlerden
yararlanarak yapılmalıdır.
Mengeneli aynaya bağlayan büyük çaplı iş parçasının, çift komparatörle kontrol
edilmesi uygun olur . Komparatörlerden biri, işin silindirik yüzeyine göre merkezleme
kontrolüne yarar. İkinci komparatör işin alın yüzeyine göre yalpalamayı kontrol eder.
Komparatör ibrelerinin harekettisiz bir duruma geldiği konum sağlandığıda, işin hem
silindirik hem de alın yüzeyi ayarlanmış demektir.
4. İşin özellğine göre ters veya düz ayaklar, uygun şekilde seçilerek
kullanılmalıdır.
5. Bazı durumlarda ayakların yerini cıvata ve papuç takılacaksa, bunların
bağlanması güvenli olmalıdır.
6. Dengesiz parçaların bağlanmasında, denge ağırlığı, doğru bir şekilde
kullanılmalıdır.

28
 Denge ağırlığı bağlanırken, işin hafif
olan tarafı seçilmelidir. Denge ağırlığı, ayna
üzerine mometler dengesini sağlaya bilmelidir.

Şekil 3.32 Bir iş parçasının mengeneli

aynaya bağlanırken merkezlenmesi için,
silindirik yüzeyindeki salgı ile alın yüzeyindeki
yalpanın çift komparatörle kontrolü

F-Özel Bağlama Araçları İle Tornalama

1--Özel Bağlama Araçlarının (İş Kalıplarının) Önemi
İşin özelliğine göre oluşturulan bağlama düzeneklerine, iş kalıpları denir. Özdeş
parçaların tek tek bağlanması ve işlenmesi zaman alacağı gibi ekonomik de olmaz. Bu
nedenle iş bağlama kalıpları; özellikle seri üretimde, zaman kazandırarak maliyeti
düşürmek yönünden önem taşır.
2-Düz Aynalarda Tornalama
2-1- Düz aynada cıvata pabuçla bağlama: Mengeneli aynanın ayakları sökülerek bir düz
ayna niteliğinde kulanılabilir. Şekil -A’ da iş parçası üç tarftan ayna ayakları ile uçtan da
cıvata ve pabuçla bağlanmıştır.
Şekil -B’de bir iş parçası düz aynaya dört taraftan cıvata ve pabuçlarla
bağlanmıştır.
Düz aynaya cıvata ve pabuçla işlerin bağlanmasında şu noktalara dikkat
edilmelidir:

● İşin, aynaya yüzeyi üzerinde uygun şekilde oturması sağlanmalıdır. Bu işlem

için gezer puntanın desteğinden yararlanmalıdır.
● İşin merkezlenmesi tam olmalıdır.
● Cıvata ve papuçlar, işi karşılıklı ve dengeli olarak sıkmalıdır.
● Cıvata ve pupuçların, ayna dönerken, çevreye takılacak ve çarpacak durumda
olmamasına dikkat etmelidir.
● Tornalama işlemine başlamadan önce, ayna, serbest elle bir tur döndürülerek
bağlantının durumu kontrol edilmelidir.

29
 Şekil 3.33 Düz aynada bağlama

2-2- Düz aynada gönye ile iş bağlama: İş parçasının düzgün bir yüzeyi varsa bu gönyeye
bağlanır . Gönye, işin belli bir düzleme ve eksene göre tornalanmasını kolaylaştırır.
Gönye ile bağlamada şu noktalara dikkat etmelidir:
1. Gönyenin uygun şekilde
bağlanabileceği düz ayna seçilmelidir.
2. Gönyenin yüzeyleri birbirine
tam 90 ve düzgün olmalıdır.
3. Gönye ile ayna yüzeyi arasında
talaş vb. bulunmamalıdır. Gönye, ayna
yüzeyine tam olarak oturmalıdır.
4. Gönye, aynaya; iş ise gönyeye
sağlam bir şekilde bağlanmalıdır.
5. Gönye, hiç bir şekilde
esnememe-lidir.
6. Merkezleme ve dengeleme tam olmalıdır.
Şekil 3.34 Düz aynada gönye ile iş bağlama

3- Bağlama Kalıplarında Aranan Özellikler

İşlerin özdeş vesri olarak tornalanması, bağlama kalıpları ile sağlanabilir. İş
bağlama kalıplarında şu özellikler aranır .
1. İşlerin bağlamasını ve sökülmesini çabuklaştırmak
2. İşlemlerin yapılmasını kolaylaştırmak
3. İşlerin özdeşliğini sağlamak
4. İş güvenliğini artırmak
5. Üretimi ekonomikleştirmek

30
4- Malafa Üzerinde Tornalama
Çark, kasnak, volan, bilezik ve benzeri
parçaların; silindirik parçaların; hem yanal
yüzeyleri hem de alın yüzeyleri, malafa
üzerinde daha kolay işlenir. Malafa yardımı ile
iki punta arasına alınmış olan iş parçası, daha
hassas tornalanabilir.

Şekil 3.35 Bağlama kalıbı

Şekil 3.36 Malafa üzerinde tornalama Şekil 3.37 Ayarlı malafa

Malafa üzerinde tornalama yaparken şu noktalara dikkat edilmelidir :

1. İş parçası, malafanın ortasında olmalıdır.
2. Malafanın boyu ve çapı işe uygun olmalıdır.
3. İş parçası, malafa eksenine dik durmalıdır.
4. İş parçası, malafa üzerinde oynamamalıdır.
5. Malafada silindiriklik hatası olmamalıdır.

4-1- Malafanın İş Parçasına Takılması

1- Pres yardımıyla: Düz malafanın gövdesinde (a) 1/400 oranında koniklik
verilmiştir. Böylece, temizlenmiş ve hafifçe yağlanmış malafaya, iş parçası göbek
deliğinden takılarak, malafa presinde itilir. Sıkışan iş parçası, malafa ile birlikte döner.
Malafanın fırdöndüye takılacak yerleri, düz yüzeylidir. Malafanın küçük çapı, standart
çaptan 0,1 mm küçük; büyük çapı da 0,2 mm büyüktür. Standart çap, büyük çapın tarafına
yazılarak küçük çaplı (-); büyük çaplı uç da (+) ile işaretlenir.

2- Kurşun çekiç veya tokmakla: İş parçasının alın yüzeyi, delik kısmı boşluğa
gelecek şekilde düzlem yüzeye oturtulur ve malafa düşey olarak tokmaklanarak takılır.
Tokmak yerine kurşun çekiç de kullanılabilir. Tokmaklama veya çekiçleme işlemi,
malafanın yeterice sıkıştığı hissedildiğinde durdurulmalıdır. Aksi halde iş parçası, göbek
kısmından çatlar.

31
 Delik çapının standart olmadığı işlerde, çapı ayarlanabilen eksen kovanlı malafa
kullanılır. Malafanın küçük çaplı tarafından (a) takılan esnek kovan (b), c-d somunları ile
istenen çapa göre ayarlanır ve iş parçası (e) sıkıştırılır.

4-2- Malafaların Çıkarılması

Malafanın takılşındaki işlemler tersine uygulanarak malafa, parçadan çıkarılır.
Burada önemli olan nokta, malafanın çıkarılma yönünün doğru seçilmiş olmasıdır. Aksi
durumda malafa iyice sıkışarak işi çatlatabilir.
Malafaları iş parçalarından çıkarırken şu noktalara dikkat edilir:
1. İş parçası, malafa presinin tablasındaki boşluğu ortalayacak şekilde
yerleştirilmelidir.
2. Malafanın büyük çaplı tarafı, aşağıya gelmelidir.
3. Malafa, küçük çaplı tarafından aşağıya doğru itilmelidir.
4. İtilen malafa, düşmemesi için alttan (büyük çaplı tarafından) elle tutularak
alınmalıdır.

32
 IV- ÜNİVERSAL FREZE TEZGAHLARINDA DİŞLİ AÇMA İŞLEMLERİ

A- Freze Tezgahında Bölme işlemleri

Freze tezgahında silindirik parçalar üzerine, bölme teorilerinden yararlanılarak,

kanallar, profiller, çizgiler oluşturmak suretiyle, dişli çarklar, freze çakıları, rayba ve
vidaların işlenmesi gerçekleştirilir. Freze tezgahında bölme işlemleri, genel olarak
üniversal böIme aygıtları (divizör) sayesinde gerçekleşir.

1-Üniversal bölme aygıtları (Divizörler)

Freze tezgahında çok yönlü işleri, divizör yardımıyla yapmak mümkündür.

Divizör ile silindirik parçalar üzerine değişik sayılarda bölme yapma, konik parçalara
böIme yapma, tezgah tablasından hareket alarak iş parçasına eksenel dönme
hareketi (helis) sağlayarak bölme yapma ve yine tezgah tablası yardımı ile düzlem
yüzeylere (kremayer) bölme yapma işlemleri gerçekleşir.

Şekil 4.1 Divizör ve yardımcı parçaları

Divizör ile böIme işlemleri genel olarak, divizör kuyruk miline (D.K.M.) bağlı 40
dişli bir sonsuz vida farkı ile, onu çeviren delikli aynanın çevirme koluna bağlı tek ağızlı
bir sonsuz vida ile elde edilir.

Sonsuz vida karşılık dişlişi 40 dişten oluştuğuna göre, çevirme kolunun 1 turu
dişliye 1/40 (yani 1 diş kadar) hareket verir. Çevirme kolunun 40 turu ise, karsılık
dişlisinin 1 tur dönmesini sağlar.

2-Divizör ile basit bölme yapma

Divizör ile basit bölme işleminde, divizör aynasının arkasında bulunan basit
bölme aynasının delik veya kanallarından yararlanılır.

33
 Şekil 4.2 Divizörde hareket iletimi

Basit bölme işlemi için, divizörün sonsuz vida ve karşıliık dişlisinin arasındaki
bağlantısı (eksantrik) kesilerek, iş parçasının bağlı olduğu aynanın serbestçe dönme-
si sağlanır. Talaş kaldırma esnasında bir pim yardımı ile ayna sabitlenerek dönmesi
engellenir.

Basit bölme işlemi için; Formülü kullanılır...

nk =Çevrilecek delik veya kanal sayısı (Basit bölme aynasından)

Zk =Basit bölme aynası delik veya kanal sayısı(Genellikle 24 veya 36)
Z =İş parçasına yapılacak bölüntü sayısı

Örnek-1: Delik sayısı 24 olan divizör basit bölme aynasında,iş parçasına 6

bölüntü yapmak için kaç delik atlatılmalıdır?

Çözüm :
Örnek-1 :Delik sayısı 36 olan divizör basit bölme aynasında, iş parçasına 12

bölüntü yapmak için kaç delik atlatılmalıdır?

Çözüm :

3-Divizör ile dolaylı bölme yapma

Çevresel bölme işlemlerinde bölüm sayıları.her zaman basit bölme işlemine

uyacak bölüm sayılarında yapılmayabilir (33,42,61 vs.). Divizör ile dolaylı bölme
işlemleri delikli ayna yardımıyla yapılır.Bunun temelini sonsuz vida ve karşılık dişlisi
oluşturur. Sonsuz vida ve karşılık dişlisi oranına çevirme oranı denir.

Divizör delikli aynasının çevirme kolunun, çevrime miktarı;

Formülü ile hesaplanır.

nk =Çevirme kolu ile atlatılacak delik veya tur sayısı

K =Divizör sonsuz vida karşılık dişlisi diş sayısı (40)

34
 Z =İş parçasına yapılacak bölüntü sayısı

Örnek-1:Çevirme oranı 1:40 olan divizör ile iş parçasına 28 bölüntü yapmak için
çevirme kolu ne kadar çevrilmelidir?

Çözüm:

28 delikli aynada 1 tam tur ve 12 delik çevrilecektir.

Örnek -2: Çevirme oranı 1:40 olan divizör ile iş parçasına 64 bölüntü yapmak
için çevirme kolu ne kadar çevrilmelidir?

Çözüm:
64 delikli aynada 40 delik çevrilecektir.

Eğer yapılacak bölüntü sayısı delikli ayna üzerinde yoksa, delikli ayna
üzerindeki sayılara göre uygun sadeleştirme işlemi yapılmalıdır.

Örnek-3: Çevirme oranı 1:40 olan divizör ile iş parçasına 56 bölüntü yapmak için
çevirme kolu ne kadar çevrilmelidir? (Aşağıdaki sayıları kullanınız.)

I.Delikli ayna 1.Yüzü:15 -16 -17 -18 -19 - 20

2.Yüzü:21 - 23 - 27-29 - 31-33

II.Delikli ayna 1.Yüzü:24 - 25 - 28 - 30 - 34 - 37 - 38 - 39 - 41 - 42 - 43

2.Yüzü:46 - 47 - 49 - 51 - 53 - 54 - 58 - 59 - 62 – 66

Çözüm:

(28 delikli aynada 20 delik atlatılacaktır.) 42 delikli aynada 30 delik atlatılacaktır.

4-Divizör ile yedirmeli (Diferansiyel) bölme yapma

Çevresel bölme işlemlerinde.dolaylı bölme yöntemine göre doğrudan bölme

yapılamayan durumlarda uygulanır. Kendinden başka böleni olmayan ve delikli
aynada bulunmayan sayılardaki bölme işlemleri, yedirmeli bölme yöntemiyle yapılır.

Örneğin 71 bölüntü yapmak için, 71 sayısına uyan delikli ayna bulunmaz. İşlemi
gerçekleştirmek için, çevirme kolunun dönme hareketi ile iş parçasının bağlandığı
aynanın dönme hareketini birleştirmek ve oranlamak gerekir.

35
 Bunu sağlamak için, divizör kuyruk mili (D.K.M.) ile delikli ayna kuyruk miline
(D.A.K.M.) aşağıdaki formüle göre bulunan dişli çarkları takmak gerekir.

a =Divizör kuyruk miline takılan çeviren dişli çark

b =Delikli ayna kuyruk miline takılan çevrilen dişli çark
K =Divizör sonsuz vida karşılık dişlisi diş sayısı(40)
Z =iş parçasına yapılacak bölüntü sayısı
Z1 =Seçilen yardımcı sayı

Yardımcı sayı küçük seçildiğinde delikli ayna, çevirme kolu ile zıt yönde, büyük
seçildiğinde ise, aynı yönde dönecektir.

Üniversal freze tezgahlarında kullanılan dişli çarklar aşağıdaki diş

sayılarına göre bulunur:

24-25-26-28,30-32-36-40-44-48-54-56-64-68-72-76-78-86-96-120-127

71 bölüntü için hesabımızı tek dişli çark sistemine göre yaparsak:

Şekil 4.3

Çok dişli çark sistemine göre:

Şekil 4.4

5-Doğrusal (Yüzeysel) bölme yapma

Bölme aygıtlarından yararlanarak, düzlem parçalar üzerine eşit aralıklı çizgiler

(cetvel) ve kanallar (kremayer) açmak mümkündür. Tezgah tablası normal konumda
iken, iş parçası tablaya.uzunlamasına paralel olacak şekilde, mengene veya pabuç-larla
bağlanır. İş parçası üzerinde oluşturulacak her aralık için, tablanın belirli olarak
ilerlemesi sağlanır.

Tablanın doğrusal olarak ilerlemesi, aşağıdaki metodlarla yapılır. Bunlar;

36
 a) Mikrometrik bilezik (bölüntülü tambur) yardımı ile
b) Özel aparat ile
c) Divizör ile

a)Mikrometrik bilezik (Bölüntülü tambur) ile doğrusal bölme yapma

Bu işIem için, freze tezgah tablasının

bölüntülü tamburu kullanılır. Tezgah tabla mili
ekseni doğrultusunda, tablaya bağlanan iş par-
çasının bölüntü başlangıcına freze kesicisi
(çakı, kalem,nokta vs.) yaklaştırılır ve tambur
sıfırlanır.Yapılacak doğrusal bölme (kanal,
işaret, çizgi vs.) durumuna göre derinlik verilir.

İş parçası üzerinde böIme işlemi

boyunca, yapılacak her ilerleme için, sürekli
dikkat gerekir. Bunda, çalışan kişinin yeteneği
ve hassasiyeti önemli rol oynar. Bu bakımdan,
bu metod çok fazla tercih edilmez.

Şekil 4.5 Bölüntülü tambur

b)Özel aparat ile doğrusal bölme yapma

Özel aparatlar , üniversal freze tezgahının yardımcı parçalarındandır ve yalnız

ait olduğu tezgahta kullanılır.

Aparat, bir delikli ayna ile

tezgah tabla miline ve delikli ayna
miline takılan iki
dişli çarktan ve bağlama
parçalarından oluşur. Aparat,
tezgah tablasının ön tarafına
ve genellikle sol yanına bağlanır.

Şekil 4.6 Özel aparat

Özel aparatın delikli aynası , çevrede 4 - 8 - 12 ve 24 delik olacak şekilde ve delikler

tek sıralı olarak yapılır.

a = Aparat miline takılan çeviren dişli çark

b = Tabla miline takılan çevrilen dişli çark

p = İş parçasına yapılacak bölüntünün adım

pt =Tezgah tabla mili adımı

Örnek-1:Tabla mili adımı 6mm olan freze tezgahında aparatın çevirme kolunun 1
turunda 2 mm ilerleme elde etmek için, gerekli dişli çarkları bulunuz.
37
 Çözüm:

Şekil 4.6

Örnek-2:Tabla mili adımı 10mm olan freze tezgahında aparatın çevirme kolunun
1 turunda 6mm ilerleme elde etmek için, gerekli dişli çarkları bulunuz.

Çözüm:
Şekil 4.7

Örnek-3:Tabla mili adımı 6 mm olan freze tezgahında aparatın yardımıyla 2,25

modül kremayeri açmak için, gerekli dişli çarkları bulunuz.

Çözüm: p = m.π

m=1’e göre işlem yapılacak ve tur sayısı 2

tam tur ve ¼ tur olacaktır. İşlem kolaylığı için π=22 /
7 alınacaktır.

Şekil 4.8

38
 c)Divizör ile doğrusal bölme yapma

Divizör ile doğrusal bölme işlemlerini yapma ve modül cinsinden dişli çark
(kremayer) açma işlemleri, diğer yöntemlere göre daha kullanışlıdır. Bunda her tezgahın
özel aparatının olmayışının da payı vardır.

Divizör delikli ayna çevirme kolunun döndürülmesiyle kuyruk mili döner. Kuyruk
miline hesap sonucu bulunan bir dişli çark (a), tezgah tabla miline başka bir dişli çark (d)
takıIır. Çevirme kolunun belirli miktar döndürülmesiyle, tabla üzerine uzunlamasına
paralel olarak bağlanan iş parçasına, istenilen aralık ölçüsünde ilerleme yaptırılır.

a =Divizör kuyruk miline takılan geçiren dişli çark

b,c =Paraçol ara miline takılan dişli çarklar
d =Tabla miline takılan çevrilen dişli çark
p =İş parçasına yapılacak bölüntünün adımı
pt =Tezgah tabla mili adımı

K =Divizör sonsuz vida karşılık dişlisi diş sayısı(40)

nk =Divizör çevirme koluna yaptırılacak dönme sayısı

Örnek-1:Tabla mili adımı 6 mm olan freze tezgahında, çevirme koluna 4 tur

yaptırılarak,1mm adımlı cetvel bölüntüsü yapmak için, gerekli dişli çarkları bulunuz.

Çözüm:

Şekil 4.9

Örnek-2: Tabla mili adımı 6mm olan freze tezgahında, çevirme koluna 4 tur
yaptırılarak, modülü 1 olan kremayeri yapmak için, gerekli dişli çarkları bulunuz.
(π =22/7 alınacaktır)

Şekil 4.10

39
 6-Divizör ile açısal bölme yapma

Çevresel bölme işlemlerinde, bölümler arasındaki adımların eşit olmadığı

durumlarda, farklı bölme işlemi uygulanır. Bölümler arası açı değerlerinden gidilerek
yapılan bu işleme açıal / bölme veya adımları farklı olacağı için, farklı / bölme denir.

nk = Çevirme oranı
K = Divizör sonsuz vida karşılık dişlisi diş sayısı(40)

Örnek-1: Çevirme oranı 1:40 olan divizör ile, çevresinde 30° açı bulunan 4 adet kanalı
açmak için, çevirme kolu ne kadar döndürüImelidir?

Çözüm:

54 delik aynada 3 tam tur ve 18 delik atlatılacaktır.

Örnek -2:Çevirme oranı 1:40 olan divizör ile, şekil’deki farklı açılardaki raybanın
yapılabilmesi için, her açı değerine göre delikli ayna hesabını yapınız.

Çözüm:

Şekil 4.11
Raybanın aralık sayıları farklı olduğundan, her kanal açıldıktan sonra bir sonraki
kanal açılırken dikkatlice ayarlama yapılarak, ilk dört kanal bitirilir.

Sonraki kanallar simetrik olduğundan, yeniden ilk kanal açısına geçilir. Zırh
kalınlığı kontrol edilirse, raybanın görünümü düzgün olur.

40
 B-Frezede Helis Kanalların Açılması

Freze tezgahlarında, helisel matkaplar, freze çakıları, helisel raybalar, helis dişli
çarklar ve çeşitli profilde vida kanallarının açılması için, divizör aynası ile tezgah
tablasının, bir oran dahilinde ilerleme hareketi yapması gerekir. İşte bu iki hareketin
birleşmesi sonucunda helisel yol meydana gelir.

1-Frezede küçük adımlı helis kanalların açılması

Şekil 4.12: Helisin meydana gelişi

Pz = Helisin adımı β = Helis açısı (90 - ) Vida hesaplarında kullanılmaz

da = Silindirin çapı a = Helisel yol
Helisin eğim açısı b = Hipotenüs(helis boyu)

Küçük adımlı helisel kanalların açılmasında, iş parçası divizör ile karşılık puntası
arasında bağlanır. Divizörün sonsuz vidası ile karşılık dişlisinin bağlantısı kesilir.Hesap
sonucu bulunan dişliler divizör kuyruk mili (D.K.M.) ile tezgah tabla miline takılarak a/b
oranı sağlanır.

a = Tezgah tabla miline takılan çeviren dişli çark

b = Divizör kuyruk miline takılan çevrilen diçli çark
pz = İşin helis adımı

pt = Tezgah tabla mili adımı

Küçük adımlı helisel kanallar açılırken, testere freze çakıları veya parmak
freze çakıları kullanılır. Eğer parmak freze çakısı kullanılıyorsa, kesmeyi dönen çapı ile
yaptığından, kesiciye eğim açısını vermeye gerek yoktur. Testere veya kanal freze çakısı
kullanılıyorsa, kesiciye (dolayısıyla üniversal başlığa) eğim açısı verilmelidir.

pz = Helis adımı
da = Silindirin çapı
d = İş parçasının böğür
h = Vida derinliği
α = Helisin eğim açısı

41
 Örnek:Tezgah tabla mili adımı 6mm olan freze tezgahında 8mm adımlı helisel
kanalı açmak için, gerekli dişli çarkları bulunuz.

Çözüm:

Tek çark sistemine göre:

Şekil 4.13

Çok çark sistemine göre:

Şekil 4.14

Eğer vida birden fazla ağızlı ise, divizör kuyruk miline takılan dişli çark, ağız
sayısına bölüne bilecek şekilde seçilmelidir. ilk ağız açıldıktan sonra, b dişlisi (veya
d dişlisi) ile a dişlisinin bağlantısı kesilir. Dişli çark, ağız sayısına bölünerek bulunan
diş sayısı kadar döndürülür ve iş parçasının tabla milinden ayrı olarak dönmesi
sağlanır dişlisi ile bağlantısı tekrar yapılarak ikinci ağız açılır. Bu şekilde çok ağızlı
vidanın diğer ağızları da işlenir.

Yalnız ikinci ağız için dişli hangi yöne döndürülmüşse, üçüncü, dördüncü ağız
için de aynı yöne döndürülmelidir.

2-Frezede büyük adımlı helis kanalların açılması

Büyük adımlı helisel kanalları divizör yardımıyla açarken, sonsuz vida ile kar-
şılık dişlisinin kavratılmış olduğuna dikkat etmek gerekir.

Yapılacak işin adımı ve tezgah tabla mili adımına göre hesap sonucu bulunan
dişli çarklar, tezgah tabla mili ile divizör delikli ayna kuyruk mili arasına paraçol yar-
dımı ile takılır. Tezgah tabla milinden gelen hareketin.iş parçasına verilebilmesi için

42
delikli ayna çevirme kolunun,delikli ayna ile beraber dönmesi, yani pimin takılmış
olması gerekir. Yalnız delikli aynanın serbest dönebilmesi için, tespitinin açık olması
(boşaltılması) şarttır.

Şekil 4.15:Sağ helis Şekil 4.16:Sol helis

Helis açısının hesaplanmasında şu formül kullanılır:

Pz = Helis adımı
d = Silindirin çapı
β = Helis ayar açısı

Örnek-1:60mm çapındaki bir helis freze çakısının helis adımı 200mm

olduğuna göre tablaya verilecek açı ne olmalıdır? (π = 22/7 alınacaktır.)

Çözüm :

Örnek-2:40mm çapında silindirik bir mil üzerine, 4mm derinliğinde helis kanal
açılacaktır. Bu helisin eğim ayısı 72° olduğuna göre, adımını bulunuz.(π=22/7 alınacaktır.)
Çözüm: β = 90 - ° - 72 °= 18°

pz =349mm

43
 a)Helis İçin Dişli Çarkların Hesabı

Bir oran dahilinde istenilen hareketi sağlamak için, küçük adımlı helislerde olduğu
gibi büyük adımlı helislerde de, çeviren milin (tabla mili) dönme hareketi, istenilen dönme
hareketine oranlanarak, gerekli dişli çarklar bulunur.

a =Tezgah tabla miline takılan çeviren dişli çark

b =Divizör delikli ayna kuyruk miline takılan çevrilen dişli çark

K =Divizör sonsuz vida karşılık dişlisi diş sayısı(40)

pz =İşin helis adımı

pt =Tezgah tabla mili adımı

Örnek:Tabla mili adımı 6 mm olan freze tezgahında çapı 36 mm olan silindirik iş

parçası üzerine, 6mm derinliğinde ve adımı 280mm olan helis kanal açılacaktır. Bu kanalın
helis açısını ve gerekli dişli çarkları bulunuz. (π =22/7 alınacaktır.)

Çözüm:

Şekil 4.17

44
 C-Frezede Düz Dişli Çarkların açılması

Eksenleri paralel ve birbirine yakın olan miller arasında, güç ve hareket iletimi,
dişli çarklar sayesinde gerçekleşir. Dişli çarklar daima iki dişli olacak şekilde kullanılır.
Motordan gücü ve hareketi alan dişliye çeviren, diğer dişliye çevrilen dişli adı verilir.

Üniversal freze tezgahlarında dişliler, divizör aracılığında modül freze çakıları

ile açılır. Modül freze çakılarının sırtları, belirli eğrilere göre tornalanır ve takımlar
halinde bulunur(Şekil 3.18)

Şekil 4.18: Modül freze çakısı

Modül freze çakılarının yapımı sırasında, diş profillerine göre

biçimlendirilmeleri, her diş sayısına uygun evolvent eğrileri verilemeyeceğinden, makine
imalatında kullanılan dişIi çarklar, zorunluluk olmadığında üniversal freze tezgahlarında
bu modülerle yapılmazlar. Ancak hassas olmayan, büyük kuvvet ve dönme hareketinin
istenmediği yerlerde, kullanılacak olan dişli çarklar bu tezgahlarda açılır.

Bütün dişli çarklarda en önemli kısım, dişlilerin kavrama açılarıdır. Bu açılar diş
eğrilerinin temelini oluşturur ve diş sayıları ile doğrudan ilgilidir. KullanıIan açı
değerleri genel olarak 15° ve 200'dir.

Dişli çarklar genel olarak şu şekilde sınıflandırılır;

1- Mil eksenlerine göre:

1.1- Mil eksenleri aynı düzlemde olan dişli çarklar
a) Eksenleri paralel olan dişli çarklar: Düz, helis, kremayer ve ok dişliler
b) Eksenleri kesişen dişli çarklar. Konik dişli çarklar
1.2- Mil eksenleri ayrı ayrı düzlemlerde olan dişli çarklar
a) Helisel dişli çarklar
b) Sonsuz vida ve karşılık dişlisi
2- Çalışma durumuna göre:
a) Dıştan çalışan dişli çarklar
b) İçten çalışan dişli çarklar. Pinyon dişli

45
 1-Düz dişli çarklar

Eksenleri paralel olan miller arasında, kuvvet ve hareket iletiminde kullanılan,

dişleri mil eksenine paralel açılmış dişlilere düz dişli çark adı verilir. Düz dişliler
genellikle, eksenler arası hassasiyetin fazla olmadığı yerlerde, orta derecede kuvvet
ve hareket ileten, düşük devirlerde çalışan makineler de kullanılır.

Düz Dişli Çarkların Elemanları ve Hesaplanması

Diş adımı

Şekil 4.19:Düz dişli çarkın elemanları

Modül (m) : Birbiriyle çalışan dişlilerde sabit bir oran olup, bölüm dairesi çapının
diş sayısına bölünmesiyle bulunur. Ayrıca diş üstü dairesi ile bölüm dairesi arasında kalan
düşey uzunluk modül olarak ifade edilir.

Adım (p) : Bölüm dairesi üzerinde, bir diş kalınlığı ve bir diş boşluğundan oluşan
çevresel uzunluğa adım denir.

Bölüm dairesi çapı (d) : Dişli çarkın yuvarlandığı dairenin çapıdır ve dişler bu
daire üzerinde oluşturulur.

Diş üstü dairesi çapı (da) : Dişlerin üst kısımlarından geçen dairenin çapıdır.
Diş dibi dairesi çapı (df) : Dişlerin dip kısımlarından geçen dairenin çapıdır.
Diş sayısı (Z) : Bölüm dairesi üzerinde, genellikle dolu kısımların sayısına denir.
Diş yüksekliği (h) : Dişin, diş üstünden diş dibine kadar olan mesafesidir.
Diş başı yüksekliği (ha) : Diş üstü ile böIüm dairesi arasındaki mesafedir.
Diş dibi yüksekliği (hf) : Diş dibi ile bölüm dairesi arasındaki mesafedir.

Diş genişliği (b) : Dişin eksen boyundaki kalınlığıdır.

Eksenler arası (a) : Buna merkezler arası da denir. Çeviren ile çevrilen dişlilerin
eksenlerinin arasında kalan kısımdır.

46
Şekil .4.20: Düz dişli çarkın elemanları

44
 a)Düz Dişli Çarkların Freze Tezgahında Açılması

Düz dişli çarkların, üniversal freze tezgahında imal edilmelerini 3 aşamalı olarak
inceleyebiliriz.

b)Modül Freze Çakısının Seçimi

Dişli çarkların üzerindeki diş profilleri, çeşitli yöntemlerle hesaplanarak modül

freze çakıları üzerinde oluşturulmuştur. Her modül için freze çakıları 8'li takımlar halinde
imal edilerek, dişli çark diş profillerinin, istenilen özelliklerde olması sağlanmıştır.

Seri I 1-1,25-1,5-2-2,5-3-4-5-6-8-10-12-16-20-25-32-40-50

Seri II 1,125-1,375-1,75-2,25-2,75-3,5-4,5-5.5-6,5-7-9-11-14-18-22-28-36-45

Çizelge - 2. Modül ölçüleri (TS 429)

Modül freze
8
numarası 1 2 3 4 5 6 7

Açılacak diş 135

55
sayısı 12 13 14 16 17 20 21 25 26 34 35 54 ∞ Kremayer
134

Çizelge - 3.Diş sayılarına göre modül numaraları

Yukarıdaki çizelgeye göre seçilen modül freze çakısı, freze başlığına sağlam bir
şekikle bağlanır. Modül freze çakısının, divizörün karşılık puntası yardımıyla, iş parçasına
göre eksenlenmesi yapılır ( şekil 47).

Şekil 4.21: Modül freze çakısının eksen ayarı

45
 c)Dişli Taslağının Hazırlanması

1-Dişli taslağı boyutlarından büyük kesilerek, merkezinden delinir ve bir malafa

üzerinde sabitlenir.

2-Torna tezgahında, hesaplanan diş üstü çapında ve diş genişliğinde malafa

üzerinde tornalanarak, pah kırılır.

3-Aynı malafa ile beraber, divizör ile karşılık puntası arasında freze tezgahına,
sağlam bir şekilde bağlanır.

d)Freze Tezgah Ayarı ve Dişlinin Açılması

1-Öncelikle, hesap sonucu bulunan divizör delikli aynasının ayarı yapılır. Çevir-
me kolunun yaylı pimi her hangi bir deliğe sokulur.

16 delikli aynada; 1 tam tur, 4

aralık atlatılacak

Şekil 4.22: Delikli aynanın ayarı

2-Tezgah çalıştırılarak, dişli taslağı freze çakısına yaklaştırılarak sıfırlama
yapılır

Şekil 4.23: Modül freze çakısının iş parçasına sıfırlanması

3-Freze çakısı boşa alınarak, hesap sonucu bulunan diş yüksekliği değeri
kadar konsoldan yukarı kaldırılır. Eğer diş yüksekliği fazla ve bir miktarı verilecekse,
bu talaş ile bütün dişler açılır. Daha sonra kalan talaş verilerek dişler oluşturulur.

46
 4- Tablada ilerleme verilerek ilk diş açılır

Şekil 4.24: İlk diş aralığının oluşturulması

5- Freze çakısıbaşa alınarak,delikli aynadan ikinci diş için gerekli miktar kadar
çevrilir

delik
Şekil 4.25: ikinci diş için delikli ayna ayarı

6- Tablada ilerleme verilerek ikinci diş açılır

Şekil 4.26: İkinci diş aralığının açılması

7- Bu şekilde bütün dişler tamamlanır.

47
 2-Helis dişli çarklar

Eksenleri birbirine, yakın olan paralel, dik veya herhangi bir açıda çalışan miller-
de, büyük kuvvetlerin ve hareketlerin iletilmesinde helis dişli çarklar kullanılır. Helis
dişli çarklarda dişler dişli eksenine göre eğiktir. Dişlerin eğikliği, eksen etrafında bir
helis meydana getirecek şekildedir.

Helis dişli çarklar, diş kavramalarının yavaş, düzgün olması nedeniyle yüksek
hızlarda dönmeye uygun ve sessiz çalışarak, güç ve hareketleri zorlanmadan iletirler.

a)Helis Dişli Çark Eksen Konumları

1-Eksenleri Paralel Helis Dişli Çarklar

Bu dişli çarkların helis açıları

birbirine diktir. Bu dişlilerin helis açıları 15°
ile 20° ye kadar seçilir.Dişlilerin birbirini
devamlı ve iyi kavraması nedeniyle, yüksek
devirlerde tatlı ve sessiz çalışırlar. Helis
yönleri zıttır.

Şekil 4.27: Eksenleri paraleI helis dişliler

2-Eksenleri Dik Helis Dişli Çarklar

Bu dişli çarkların helis açıları toplamı

90°’dir. Çalışma sırasında dişler, birbiri üzerinde
sürtünerek ve yuvarlanarak çalıştığından fazla
aşınırlar. Kuvvet iletimine göre, hareket iletimi
için kullanılmaları daha faydalıdır. Helis yönleri
aynıdır.

Şekil 4.28: Eksenleri dik helis dişliler

3-Eksenleri Eğik Helis Dişli Çarklar

Çevre hızının fazla ve diş basıncının az olduğu yerlerde kullanılır.

δ= Eksenlerin kesişme açısı

=β1 + β2 δ= β1 - β2

Şekil 4.29: Helis yönleri ayrı Şekil 4.30: Helis yönleri zıt

48
 HeIis Dişli Çark Elemanları

Şekil 4.31: Helis dişli çark elamanları

Helis ayar açısı (β):Mil ekseni ile helis eğrisi arasındaki açıdır.

Eksen ile helis eğrisi arasındaki açıdır.

Helis adımı (pz):Bölüm dairesi üzerindeki adımdır.

Normal adım (pn):Bölüm dairesinde helis açısına dik oluşan adımdır.

Alım adımı (ps):Helis dişlinin alın kısmında ve bölüm dairesindeki adımdır.

Normal modül (mn):Normal adımın () sayısına bölünmesi sonucunda elde

edilen adımdır.

Alın modülü (ms):Alın adımının () sayısına bölünmesiyle elde edilir.

Bölüm dairesi çapı (d):İki helis dişlinin çalışma sırasında birbirlerine temas
ettikleri dairenin çapıdır.

Diş üstü dairesi çapı (da):Dişlerin üst kısımlarından geçen dairenin çapıdır.
Diş dibi dairesi çapı (df):Dişlerin dibi kısımlarından geçen dairenin çapıdır.
Diş sayısı (Z):Bölüm dairesi üzerinde, genellikle dolu kısımların sayısına denir.
Diş yüksekliği (h):Dişin, diş üstünden diş dibine kadar olan mesafesidir.
Diş başı yüksekliği (ha):Diş üstü ile bölüm dairesi arasındaki mesafedir.
Diş dibi yüksekliği (hf):Diş dibi ile bölüm dairesi arasındaki mesafedir.

Diş genişliği (b):Dişin eksen boyundaki kalınlığıdır.

49
 Eksenler arası (a):Buna merkezler arası da denir. Çeviren ile çevrilen dişlilerin
eksenlerinin arasında kalan kısımdır.

İdeal diş sayısı (Zi):Helis dişlinin diş profillerine dik olarak kesildiğinde,
meydana, gelen elipse teğet olan en büyük daire yarı çapı üzerindeki eş değer düz dişlinin
diş sayısı olarak kabul edilir.

50
 b)Helis Dişli Çarkın Frezede Açılması

Örnek: Bir helis dişli çarkın helis açısı 20° diş sayısı 32 ve normal modülü 4'tür.
Tezgah tabla mili adımı 6 mm olan frezede açılacağına göre, elemanlarını hesap-
layınız. Gerekli dişli çark donanım hesabını yapınız.
Verilenler:

β =20°
Z = 32
mn = 4
pt = 6mm
Helis yönü = Sağ

Norm al adım :

pn = mn. π = 4 . 3,14 =12,56mm

A lı n adımı :

ps =pn / cosβ = 12,56 / 0,9397 13,36mm

A lı n m odü lü :

ms=ps / π = 13,36 / 3,14  4,254mm

B ölüm dairesi çapı:

d = ms . Z = 4,254 . 32 = 136,128mm

Diş ü stü dairesi çapı:

da = d + 2mn = 136,128 + 2.4 = 144,128mm

Helis adım ı:

pz = d . π . cotβ = 136,128 . 3,14 . 2,747  1174mm

51
 Diş yü ksekli ği:

h = 2,116 mn = 2,166 . 4 = 8.664mm

Diş ü stü yü ksekli ği:

ha = mn= 4mm

Diş di bi yüks ekli ği:

hf= 1,166 mn = 1,666. 4 = 4,664mm

İdealdişsayısı:

Zi = Z / cos3β = 32 / 0.93973 = 32 / 0,83  39 diş

Dişgenişliği:

b =~ 10 mn = 10 . 4 = 40mm

Delikliaynahesabı:

32 delikli aynada, 1tam tur ve

8 delik atılacak.

28 delikli aynada,1tam tur ve

7 delik atlatılacak.

Dişliçarkdonanımhesabı:

52
 a = 24 dişli çarkı, tezgah tabla miline

b = 72 dişli çarkı, paraçol ara miline

c = 40 dişli çarkı, paraçol ara miline

d = 64 dişli çarkı, delikli ayna kuyruk miline takılacak

Şekil 4.33

1-Dişli Taslağının Hazırlanması

1-Dişli tasIağı, alın kısımdan tornalanır ve ters çevrilerek, 40mm kalınlıkta olacak
şekilde tornalanır. Malafa çapına uygun bir matkap ile delinir.
2-Taslak malafaya alınarak, 144,1mm çapında tornalanır ve her iki tarafına pah
kırılır.

3-Malafa ile beraber, freze tezgahına divizör ile karşılık puntası arasında.sağ-
lam bir şekilde bağlanır.

2-Modül Freze Çakısının Hazırlanması

1- modül freze çakılarından, ideal diş sayısına (39 diş) göre olan numaralı çakı
alınır.

2-Uzun veya kısa malafaya, kesme yönüne uygun olarak, sağlam bir şekilde
bağlanır. Karşılık puntası yardımıyla iş parçasına göre eksenlenir.

3-Freze Tezgahının Hazırlanması

1-Hesap sonucu bulunan dişli çarklar, tezgah tabla mili ile delikli ayna kuyruk
mili arasına paraçol yardımıyla takılır.

53
 2-Divizör delikli aynası 28 delikli aynaya göre ayarlanır.

3-Tezgah tablasına sağdan ileri doğru 20° açı verilir.

4-Modül freze çakısı iş parçasına yaklaştırılarak, sıfırlama yapılır.

5-Modül freze çakısı boşa alınır ve hesap sonucu bulunan talaş derinliği kon-
soldan verilerek ilk diş açılır. Delikli aynanın dişin açılması sırasında dönmesi için
tespit pimi serbest bırakılır.

6-Modül freze çakısı boşa aIınır. Delikli ayna tespit pimi sıkılır ve delikli ayna-
dan ikinci diş için gerekli çevirme (1 tam tur ve 7 delik) yapılır, tespit pimi serbest
bırakılır.

7-Modül freze çakısı yaklaştırılarak ikinci diş boşluğu oluşturulur.

8-Bu şekilde bütün dişler bitirilir.

Şekil 4.34: Helis dişli çarkın açılması

54