Проф. д-р Иво ПУХАН Проф.

д-р Мирјана ПОЛЕНАК-АЌИМОВСКА

Проф. д-р Владо БУЧКОВСКИ Проф. д-р Гоце НАУМОВСКИ

РИМСКО ПРАВО

1
Автори:
проф. д-р Иво Пухан
проф. д-р Мирјана Поленак-Аќимовска
проф. д-р Владо Бучковски
проф. д-р Гоце Наумовски
Издавач:
Правен факултет „Јустинијан Први“ – Скопје
За издавачот:
проф. д-р Борче Давитковски – Декан
Рецензенти:
проф. д-р Емилија Станковиќ
проф. д-р Весна Димовска-Јањатова
проф. д-р Владимир Петров
Лектор:
Негица Гласновиќ
Техничко уредување:
пом. асс. м-р Димитар Апасиев
Дизајн на корица:
Ване Роглев
Печати:
„Софија“ – Богданци
Тираж:
1.000 примероци
Одобрено со Одлука бр. 02-694/17, од 27.IV.2012, на Наставно-научниот совет на
Правниот факултет „Јустинијан Први“ при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во
Скопје како основен учебник.
© Copyright. Сите права се задржани. Ниту еден дел од овој учебник не може да биде
репродуциран во било која форма (електронска, механичка, фотокопирање, снимање
или на друг начин) – без претходна писмена согласност на издавачот и на авторите.

CIP – Каталогизација во публикација

Народна и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје
34(37)(075.8)
РИМСКО право / Иво Пухан ... [и др.]. - Скопје : Правен факултет „Јустинијан Први“,
2014. - 491 стр. ; 26 см.
- Фусноти кон текстот. - Автори: Иво Пухан, Владо Бучковски, Мирјана Поленак-
Аќимовска, Гоце Наумовски. - Регистар.
ISBN: 978-608-4655-41-1
1. Пухан, Иво [автор]
а) Римско право – Високошколски учебници
COBISS.MK-ID 95472138

2
 Универзитет „Св. Кирил и Методиј“
Правен факултет „Јустинијан Први“
Скопје

Иво Пухан
Мирјана Поленак-Аќимовска
Владо Бучковски
Гоце Наумовски

РИМСКО ПРАВО

Скопје
2014

3
4
 С О Д Р Ж И Н А

Предговор .................................................................................................................................................................23

ВОВЕД
§ 1. Програма и цели на наставата по римско право ....................................................................... 27
§ 2. Извори на историјата на римската држава и римското право .......................................... 30
§ 3. Периодизација на изложувањето на римското право ........................................................... 30

ПРВА КНИГА
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ,
ПОЛИТИЧКО УРЕДУВАЊЕ И ИЗВОРИ НА ПРАВОТО

ДЕЛ ПРВИ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ, ПОЛИТИЧКО УРЕДУВАЊЕ
И ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО СТАРИОТ РИМ (ПРВ ПЕРИОД)

I ОДДЕЛ
НАСТАНУВАЊЕ НА ГРАДОТ РИМ
И РАНИТЕ ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ
Прва глава
НАСТАНУВАЊЕ НА ГРАДОТ РИМ
§ 4. Италија во времето на основањето на градот Рим .................................................................. 35
§ 5. Основање на градот Рим........................................................................................................................... 35
Втора глава
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ ВО РАНИОТ РИМ
§ 6. Исчезнување на колективната сопственост и појава на приватната
сопственост ...................................................................................................................................................... 36
§ 7. Гентилно уредување ................................................................................................................................... 37
§ 8. Пропаѓање на гентилното уредување .............................................................................................. 38

II ОДДЕЛ
НАСТАНУВАЊЕ НА РИМСКАТА ДРЖАВА
§ 9. Период на воената демократија........................................................................................................... 39
§ 10. Органи на власта во периодот на Кралството
или воената демократија ..................................................................................................................... 39
§ 11. Центуријатски комиции ........................................................................................................................ 40
§ 12. Трибуси - поделба на жителите според територијалната
припадност ................................................................................................................................................... 41
§ 13. Соборување на воената демократија ............................................................................................. 41

5
 III ОДДЕЛ
ВНАТРЕШНИ И НАДВОРЕШНИ СУДИРИ ВО РАНАТА РЕПУБЛИКА
§ 14. Борба меѓу патрициите и плебејците ............................................................................................ 42
§ 15. Освојувачки војни и нови категории жители ............................................................................ 43

IV ОДДЕЛ
ДРЖАВНОТО УРЕДУВАЊЕ ВО ВРЕМЕТО НА РАНАТА РЕПУБЛИКА
Прва глава
НАРОДНИ СОБРАНИЈА И СЕНАТ
§ 16. Народни собранија .................................................................................................................................... 44
§ 17. Сенатот во раната Република ............................................................................................................. 45
Втора глава
МАГИСТРАТУРИ ВО РАНАТА РЕПУБЛИКА
§ 18. Поделба на римските магистратури и магистрати................................................................ 46
§ 19. Редовни патрициски (патрициско-плебејски) магистрати .............................................. 47
§ 20. Вонредни патрициски (патрициско-плебејски) магистрати ........................................... 49
§ 21. Плебејски магистратури ........................................................................................................................ 49

V ОДДЕЛ
ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО ПРВИОТ ПЕРИОД
Прва глава
ПЕРИОД НА НЕПИШАНИ ПРАВИЛА ЗА ПОВЕДЕНИЕ (JUS NON SCRIPTUM)
§ 22. Период на обичајни правила за поведение ................................................................................ 50
§ 23. Период на обичајното право ............................................................................................................... 50
Втора глава
ПЕРИОД НА ПИШАНО ПРАВО (JUS SCRIPTUM)
§ 24. Закон на 12 таблици ................................................................................................................................. 51
§ 25. Закони (leges) ............................................................................................................................................... 51
§ 26. Одлуки на concilia plebis (plebiscita) ................................................................................................ 52
§ 27. Едикти на магистратите ........................................................................................................................ 52
§ 28. Interpretatio. Почетоци на правната наука .................................................................................. 53
§ 29. Општи белези на Старото римско право ...................................................................................... 53

6
 ДЕЛ ВТОРИ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ, ДРЖАВНО УРЕДУВАЊЕ
И ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО КЛАСИЧНАТА РОБОВЛАДЕТЕЛСКА
РИМСКА ДРЖАВА (ВТОР ПЕРИОД)

I ОДДЕЛ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ
ВО КЛАСИЧНАТА РИМСКА РОБОВЛАДЕТЕЛСКА ДРЖАВА
Прва глава
ЕКОНОМСКИ И ПОЛИТИЧКИ ОДНОСИ ВО КЛАСИЧНИОТ ПЕРИОД
§ 30. Период на класичното робовладетелско стопанство ........................................................... 55
§ 31. Јавни финансии ........................................................................................................................................... 57
§ 32. Општествено уредување во класичниот робовладетелски Рим .................................... 57
Втора глава
НАДВОРЕШНА ПОЛИТИКА И ВНАТРЕШНИ ОДНОСИ
§ 33. Освојувачки војни ...................................................................................................................................... 58
§ 34. Внатрешни односи во римската држава ...................................................................................... 59

II ОДДЕЛ
ДРЖАВНО УРЕДУВАЊЕ
НА КЛАСИЧНАТА РОБОВЛАДЕТЕЛСКА ДРЖАВА
Прва глава
ДРЖАВНО УРЕДУВАЊЕ ВО ВРЕМЕТО НА ОЛИГАРХИЈАТА
§ 35. Сенат - основен орган на олигархијата ......................................................................................... 61
§ 36. Собранија во времето на олигархијата ......................................................................................... 61
§ 37. Магистратури во времето на олигархијата ................................................................................ 62
Втора глава
ПРИНЦИПАТ
§ 38. Настанување на Принципатот ........................................................................................................... 63
§ 39. Изумирање на републиканските органи...................................................................................... 64
§ 40. Принцепс ......................................................................................................................................................... 65
§ 41. Помошни органи и установи на принцепсот ............................................................................. 65
§ 42. Управа на градот Рим, Италија и провинциите ....................................................................... 66

III ОДДЕЛ
РАЗВИТОК НА ПРАВНАТА НАУКА И НА ИЗВОРИТЕ НА ПРАВОТО
ВО КЛАСИЧНАТА РИМСКА РОБОВЛАДЕТЕЛСКА ДРЖАВА
Прва глава
РАЗВИТОКОТ НА ПРАВНАТА НАУКА ВО КЛАСИЧНИОТ РИМ
§ 43. Правна наука (iurisprudentia) ............................................................................................................. 66
§ 44. Стари правници (veteres) ...................................................................................................................... 67
§ 45. Сабинијанци и прокулеанци ............................................................................................................... 67
§ 46. Класични правници .................................................................................................................................. 68
Втора глава
ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО КЛАСИЧНИОТ РИМ
§ 47. Обичајно право ............................................................................................................................................ 69

7
§ 48. Закони и плебисцити ............................................................................................................................... 69
§ 49. Едикти на магистратите (Јus honorarium) .................................................................................. 70
§ 50. Senatus consulta и orationes principum ........................................................................................... 71
§ 51. Responsa prudentium ................................................................................................................................ 71
§ 52. Constitutiones principum ......................................................................................................................... 72
§ 53. Општи белези на класичното римско право .............................................................................. 72

ДЕЛ ТРЕТИ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ, ДРЖАВНО УРЕДУВАЊЕ
И ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО БИРОКРАТСКАТА И АПСОЛУТИСТИЧКА
РИМСКА ДРЖАВА (ТРЕТ ПЕРИОД)

I ОДДЕЛ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ ВО ПОСТКЛАСИЧНИОТ ПЕРИОД
Прва глава
ЕКОНОМСКИ И ПОЛИТИЧКИ ОДНОСИ - КОЛОНАТ
§ 54. Пропаѓање на робовладетелското стопанство ......................................................................... 74
§ 55. Јавни финансии ........................................................................................................................................... 77
§ 56. Општествено уредување во посткласичниот Рим .................................................................. 78
Втора глава
ВНАТРЕШНИ БОРБИ И НАДВОРЕШНА ПОЛИТИКА ВО ПОСТКЛАСИЧНИОТ РИМ
§ 57. Внатрешни борби во посткласичниот Рим ................................................................................. 79
§ 58. Престанување на освојувањата и напади на варварите ..................................................... 81

II ОДДЕЛ
ДРЖАВНО УРЕДУВАЊЕ НА РИМ ВО ВРЕМЕТО НА ДОМИНАТОТ
Прва глава
ОРГАНИЗАЦИЈА НА ЦЕНТРАЛНАТА ДРЖАВНА ВЛАСТ
§ 59. Император - Dominus ac deus .............................................................................................................. 82
§ 60. Двор на императорот ............................................................................................................................... 83
§ 61. Централни државни органи ................................................................................................................ 83
Втора глава
РЕГИОНАЛНИ ДРЖАВНИ ОРГАНИ И ЛОКАЛНА САМОУПРАВА
§ 62. Регионални државни органи .............................................................................................................. 83
§ 63. Локална автономија и автономија на големите земјишни поседи ............................... 84

III ОДДЕЛ
РАЗВИТОКОТ НА ПРАВНАТА НАУКА И ИЗВОРИТЕ НА ПРАВОТО
ВО ПЕРИОДОТ НА ПОСТКЛАСИЧНИОТ РИМ
Прва глава
РАЗВИТОКОТ НА ПРАВНАТА НАУКА
§ 64. Посткласични правници ........................................................................................................................ 84
§ 65. Настава по римско право ....................................................................................................................... 85
Втора глава
ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО ПОСТКЛАСИЧНИОТ ПЕРИОД
§ 66. Закон за цитирањето ............................................................................................................................... 86

8
§ 67. Конституции (Leges) ................................................................................................................................ 86
§ 68. Општи белези на посткласичното римско право .................................................................... 87

IV ОДДЕЛ
КОДИФИКАЦИЈА НА РИМСКОТО ПРАВО
§ 69. Римски кодификации пред Јустинијан ......................................................................................... 88
§ 70. Варварски кодификации на римското право ............................................................................ 89
§ 71. Кодификацијата на Јустинијан .......................................................................................................... 89

ДЕЛ ЧЕТВРТИ
РИМСКОТО ПРАВО ПО ЈУСТИНИЈАНОВАТА КОДИФИКАЦИЈА
§ 72. Историја на Јустинијановата кодификација во Византија ................................................ 92
§ 73. Историја на Јустинијановата кодификација на Запад .......................................................... 92

ВТОРА КНИГА
ЛИЧНО, ИМОТНО И ПРОЦЕСНО ПРАВО
(JUS QUOD AD PERSONAS, JUS QUOD AD RES
ET JUS QUOD AD ACTIONES PERTINET)

ДЕЛ ПРВИ
ЛИЧНО ПРАВО (JUS QUOD AD PERSONAS PERTINET)

I ОДДЕЛ
СТАTУСНО ПРАВО
§ 74. Поим на статусното право .................................................................................................................... 99
Прва глава
ПРАВНА СПОСОБНОСТ НА ФИЗИЧКИТЕ ЛИЦА
§ 75. Правна способност на римските граѓани (status civitatis) .............................................. 102
§ 76. Правна способност на латините и перегрините (status libertatis) ............................. 108
§ 77. Правна положба на робовите (servi) ........................................................................................... 110
§ 78. Правна положба на ослободениците (libertini) ..................................................................... 116
§ 79. Статусни спорови (quaestiones status) ........................................................................................ 119
Втора глава
ДЕЛОВНА СПОСОБНОСТ НА ФИЗИЧКИТЕ ЛИЦА
§ 80. Деловна способност на малолетниците .................................................................................... 121
§ 81. Деловна способност на полнолетните жени .......................................................................... 121
§ 82. Деловна способност на лицата со психички,
морални и физички недостатоци .................................................................................................. 122
§ 83. Деловна способност на лицата помлади од 25 години ..................................................... 122
Трета глава
ПРАВНА И ДЕЛОВНА СПОСОБНОСТ НА ПРАВНИТЕ ЛИЦА
§ 84. Правни лица во Старото право ....................................................................................................... 123
§ 85. Правни лица во Класичното право ............................................................................................... 124
§ 86. Правни лица во Посткласичното право ..................................................................................... 126

9
 II ОДДЕЛ
СЕМЕЈНО ПРАВО
Прва глава
СЕМЕЈНО ПРАВО И СЕМЕЈСТВО
§ 87. Поим на семејното право. Status familiae ................................................................................... 128
§ 88. Лица sui juris и лица alieni juris ....................................................................................................... 129
§ 89. Агнатско и когнатско сродство ...................................................................................................... 129
§ 90. Римско семејство ..................................................................................................................................... 131
Втора глава
БРАЧНО ПРАВО
§ 91. Поим на бракот......................................................................................................................................... 134
§ 92. Услови за склучување брак ............................................................................................................... 135
§ 93. Брачни пречки .......................................................................................................................................... 136
§ 94. Свршувачка (sponsalia) ........................................................................................................................ 137
§ 95. Форми за склучување брак ................................................................................................................ 137
§ 96. Односи на брачните другари. Matrimonium cum manu et sine manu.......................... 139
§ 97. Мираз и предбрачен подарок .......................................................................................................... 140
§ 98. Престан на бракот ................................................................................................................................. 143
§ 99. Врски меѓу маж и жена слични на брак ..................................................................................... 145
Трета глава
ТАТКОВСКА ВЛАСТ (PATRIA POTESTAS)
§ 100. Татковско и родителско право ..................................................................................................... 145
§ 101. Начни на засновање на татковската власт ............................................................................ 146
§ 102. Лична положба на лицата alieni juris ........................................................................................ 148
§ 103. Имотна положба на лицата alieni juris ..................................................................................... 149
§ 104. Престан на татковската власт ...................................................................................................... 151
§ 105. Положба на вонбрачните деца ..................................................................................................... 152
Четврата глава
ТУТОРСТВО И СТАРАТЕЛСТВО
§ 106. Поим на туторството и старателството .................................................................................. 152
§ 107. Туторство над малолетници.......................................................................................................... 153
§ 108. Туторство над жените ....................................................................................................................... 157
§ 109. Старелство над лудите ...................................................................................................................... 158
§ 110. Старателство над расипниците ................................................................................................... 159
§ 111. Старателство над лицата помлади од 25 години .............................................................. 159
§ 112. Други видови старателство ........................................................................................................... 160

10
 ДЕЛ ВТОРИ
ИМОТНО ПРАВО (JUS QUOD AD RES PERTINET)

I ОДДЕЛ
СТВАРНО ПРАВО
§ 113. Jus quod ad res pertinet и стварно право .................................................................................. 161
§ 114. Стварно-правен однос ....................................................................................................................... 162
Прва глава
СТВАРИ
§ 115. Поим на ствар ......................................................................................................................................... 163
§ 116. Подвижни и неподвижни ствари ................................................................................................ 164
§ 117. Заменливи и незаменливи ствари ............................................................................................. 165
§ 118. Единствени и составени ствари .................................................................................................. 166
§ 119. Деливи и неделиви ствари ............................................................................................................. 167
§ 120. Главни ствари и припадоци ........................................................................................................... 167
§ 121. Плодносни ствари и плодови ........................................................................................................ 168
§ 122. Телесни и бестелесни ствари ........................................................................................................ 168
§ 123. Ствари во приватна сопственост и ствари надвор
од приватната сопственост ............................................................................................................ 169
§ 124. Ствари во промет и ствари надвор од прометот ............................................................... 170
§ 125. Res mancipi и res nec mancipi ......................................................................................................... 171
Втора глава
ПОИМ И ВОДОВИ СОПСТВЕНОСТ
§ 126. Настанување на правото на приватна сопственост ......................................................... 171
§ 127. Поим на приватната сопственост ............................................................................................... 173
§ 128. Ограничување на правата на приватните сопственици ............................................... 174
§ 129. Видови на приватна сопственост ............................................................................................... 176
§ 130. Квиритска сопственост .................................................................................................................... 177
§ 131. Бонитарна сопственост .................................................................................................................... 178
§ 132. Nudum jus quiritium ............................................................................................................................. 179
§ 133. Провинциска сопственост ............................................................................................................... 179
§ 134. Сосопственост (condominium) ...................................................................................................... 180
Трета глава
НАЧИНИ НА ЗДОБИВАЊЕ СО СОПСТВЕНОСТ
§ 135. Поим и поделба на начините на здобивање со сопственост ...................................... 182
а) Јавни начини на здобивање со сопственост
§ 136. Venditio sub hasta или venditio sub corona .............................................................................. 183
§ 137. Делење на земјишта ........................................................................................................................... 183
§ 138. Пресуда во делбени спорови ......................................................................................................... 184
§ 139. Здобивање со сопственост врз основа на закон ................................................................. 184
б) Приватни начини за здобивање со сопственост според Jus civile
§ 140. Mancipatio ................................................................................................................................................. 184
§ 141. In jure cessio ............................................................................................................................................. 186
§ 142. Одршка (usucapio) ................................................................................................................................ 187
§ 143. Застарување (praescriptio) .............................................................................................................. 189
в) Начини на здобивање со сопственост според Jus gentium
§ 144. Traditio ........................................................................................................................................................ 191

11
§ 145. Occupatio .................................................................................................................................................... 193
§ 146 Thesaurus .................................................................................................................................................... 194
§ 147. Прираснување (accessio) .................................................................................................................. 195
§ 148. Преработка (specificatio) .................................................................................................................. 197
§ 149. Смешување на ствари ........................................................................................................................ 197
§ 150. Присвојување на плодови ............................................................................................................... 197
Четврта глава
ЗАШТИТА И ПРЕСТАН НА ПРАВОТО НА СОПСТВЕНОСТ
§ 151. Заштита на сопственоста ................................................................................................................ 199
§ 152. Средства за заштита на квиритскиот сопственик ............................................................ 199
§ 153. Средства за заштита на бонитарниот сопственик ........................................................... 202
§ 154. Посебни средства за заштита на сопствениците ............................................................... 203
§ 155. Престан на правото на сопственост .......................................................................................... 203
Петта глава
ВЛАДЕНИЕ
§ 156. Поим и видови владение ................................................................................................................. 204
§ 157. Содржина на владението ................................................................................................................. 207
§ 158. Заштита на владението .................................................................................................................... 208
§ 159. Владение врз право ............................................................................................................................. 210
Шеста глава
СТВАРНИ ПРАВА ВРЗ ТУЃИ СТВАРИ
§ 160. Поим и видови стварни права врз туѓи ствари .................................................................. 211
А) С л у ж б е н о с т и
§ 161. Поим на службеностите.................................................................................................................... 212
а) Начини на настанување и видови службености
§ 162. Начини на настанување на службеностите .......................................................................... 214
§ 163. Видови службености .......................................................................................................................... 215
б) Земјишни службености
§ 164. Селски земјишни службености .................................................................................................... 217
§ 165. Градски земјишни службености .................................................................................................. 218
в) Лични службености
§ 166. Плодоуживање (ususfructus). ........................................................................................................ 219
§ 167. Употреба (usus) ..................................................................................................................................... 220
§ 168. Право на стан (habitatio) .................................................................................................................. 221
§ 169. Operae servorum vel animalium ..................................................................................................... 221
г) Заштита и престан на службеностите
§ 170. Заштита на правото на службеност........................................................................................... 221
§ 171. Престан на правото на службеност ........................................................................................... 222
Б) Д о л г о р о ч н и з а к у п и н а з е м ј и ш т е (jus perpetuum)
§ 172. Поим на долгорочните договори за закуп на земјиште ................................................ 223
§ 173. Jus in agro vectigali ................................................................................................................................ 223
§ 174. Емфитеуза................................................................................................................................................. 224
§ 175. Superficies .................................................................................................................................................. 225
В) З а л о ж н и д о г о в о р и
§ 176. Поим на заложните договори ....................................................................................................... 226
§ 177. Fiducia cum creditore ........................................................................................................................... 227
§ 178. Рачен залог (pignus) ............................................................................................................................ 227
§ 179. Хипотека .................................................................................................................................................... 229

12
 II ОДДЕЛ
ОБЛИГАЦИОНО ПРАВО
Прва глава
ОБЛИГАЦИОНО ПРАВО И ОБЛИГАЦИОНИ ОДНОСИ
§ 180. Поим на облигационото право ..................................................................................................... 233
§ 181. Облигациони односи .......................................................................................................................... 234
Втора глава
СУБЈЕКТИ НА ОБЛИГАЦИОНИТЕ ОДНОСИ
§ 182. Облигациона правна и деловна способност ......................................................................... 236
а) Дејство на облигациите на лицата alieni juris и на робовите
§ 183. Actiones adiecticiae qualitatis ........................................................................................................... 236
§ 184. Actiones noxales ...................................................................................................................................... 238
§ 185. Природни обврски ............................................................................................................................... 239
б) Дејство на облигациите спрема трети лица
§ 186. Облигации во полза или на товар на трети лица .............................................................. 240
§ 187. Застапување во облигационите односи.................................................................................. 240
§ 188. Промена на субјектите во облигационите односи ........................................................... 241
в) Збирни облигациони односи
§ 189. Разделни збирни облигациони односи ................................................................................... 243
§ 190. Солидарни обврски ............................................................................................................................. 243
Трета глава
СОДРЖИНА НА ОБЛИГАЦИОНИТЕ ОДНОСИ
§ 191. Предмет на облигационата престација ................................................................................... 246
§ 192. Деливи и неделиви облигации..................................................................................................... 248
§ 193. Индивидуално и генерички одредени облигации ........................................................... 248
§ 194. Моментни, трајни и сукцесивни облигации ......................................................................... 249
§ 195. Алтернативни облигации и facultas alternativa .................................................................. 249
§ 196. Obligationes stricti juris и obligationes bonae fidei ................................................................ 249
§ 197. Надомест на штета .............................................................................................................................. 251
§ 198. Приватна казна...................................................................................................................................... 253
§ 199. Камати ........................................................................................................................................................ 254
Четврта глава
ИЗВОРИ НА ОБЛИГАЦИИТЕ
§ 200. Поделба на изворите на облигационите односи ............................................................... 255
Петта глава
ДОГОВОРИ
§ 201. Поим на договорите (contractus) како извори на облигациите ................................ 257
§ 202. Елементи на облигационите договори ................................................................................... 258
а) Битни елементи на договорите
§ 203. Видови битни елементи на облигационите договори ................................................... 259
§ 204. Правно и деловно способни субјекти на договорот ........................................................ 259
§ 205. Согласна изјава на договорните субјекти .............................................................................. 259
§ 206. Неслагања меѓу изјавата и волјата на странките .............................................................. 261
§ 207. Reservatio mentalis и simulatio ....................................................................................................... 261
§ 208. Заблуда (error) ....................................................................................................................................... 262
§ 209. Измама (dolus)........................................................................................................................................ 264

13
§ 210. Сила и страв (vis, metus) ................................................................................................................... 265
§ 211. Aetas и laesio enormis .......................................................................................................................... 266
§ 212. Толкување на волјата на странките .......................................................................................... 266
§ 213. Предмет на договорот ....................................................................................................................... 267
§ 214. Форма на договорот ........................................................................................................................... 267
б) Природни елементи на договорите
§ 215. Поим на природните елементи на договорите .................................................................. 269
в) Небитни елементи на договорите
§ 216. Поим на небитните елементи на договорите...................................................................... 270
§ 217. Услови ......................................................................................................................................................... 270
§ 218. Рокови ......................................................................................................................................................... 272
§ 219. Налози ......................................................................................................................................................... 274
г) Неважност на договорите
§ 220. Неважност на договорите ............................................................................................................... 274
§ 221. Конвалидирање на неважечките договори .......................................................................... 275
д) Класификација на договорите
§ 222. Поделба на договорите ..................................................................................................................... 276
Шеста глава
ФОРМАЛИСТИЧКИ ДОГОВОРИ
§ 223. Поим на формалистичките договори ....................................................................................... 277
§ 224. Mancipatio ................................................................................................................................................. 278
§ 225. Nexum .......................................................................................................................................................... 278
§ 226. Fiducia.......................................................................................................................................................... 279
Седма глава
ВЕРБАЛНИ ДОГОВОРИ
§ 227. Поим на вербалните договори ..................................................................................................... 280
§ 228. Stipulatio ..................................................................................................................................................... 281
§ 229. Dotis dictio ................................................................................................................................................. 283
§ 230. Jusjurandum liberti ................................................................................................................................ 284
Осма глава
РЕАЛНИ ДОГОВОРИ
§ 231. Поим на реалните договори .......................................................................................................... 284
§ 232. Заем (mutuum) ....................................................................................................................................... 285
§ 233. Послуга (commodatum) ..................................................................................................................... 287
§ 234. Остава (depositum) .............................................................................................................................. 288
§ 235. Рачна залога (pignus) ......................................................................................................................... 290
§ 236. Безимени реални договори ............................................................................................................ 290
Деветта глава
ЛИТЕРАРНИ ДОГОВОРИ
§ 237. Поим на литерарните договори .................................................................................................. 292
§ 238. Expensilatio или nomina transcripticia ....................................................................................... 293
§ 239. Chirographa и syngraphae ................................................................................................................. 294
§ 240. Литерарниот договор во времето на Јустинијан ............................................................... 294
Десетта глава
КОНСЕНЗУАЛНИ ДОГОВОРИ
§ 241. Поим за консенсуалните договори ............................................................................................ 295
§ 242. Купопродажба (emptio-venditio).................................................................................................. 296

14
§ 243. Locatio conductio .................................................................................................................................... 300
§ 244. Договор за заедница (societas) ..................................................................................................... 305
§ 245. Договор за полномошно (mandatum) ....................................................................................... 308
Единаесетта глава
ПАКТИ
§ 246. Поим и поделба на пактите како извори на облигации ................................................ 309
§ 247. Дополнителни спогодби (pacta adjecta) .................................................................................. 310
§ 248. Преторски пакти (pacta praetoria) .............................................................................................. 311
§ 249. Законски пакти (pacta legitima) ................................................................................................... 312
Дванаесетта глава
ДЕЛИКТИ
§ 250. Поим и настанување на приватните деликти ..................................................................... 314
§ 251. Елементи на приватните деликти ............................................................................................. 316
§ 252. Белези на облигациите од деликти ........................................................................................... 317
§ 253. Поделба на приватните деликти ................................................................................................ 318
а) Деликти од Старото римско право
§ 254. Injuria ........................................................................................................................................................... 319
§ 255. Furtum ......................................................................................................................................................... 320
§ 256. Други деликти од Законот на 12 таблици ............................................................................. 322
§ 257. Damnum injuria datum ........................................................................................................................ 322
§ 258. Rapina .......................................................................................................................................................... 324
б) Деликти од Хонорарното право
§ 259. Dolus ............................................................................................................................................................. 324
§ 260. Metus ............................................................................................................................................................ 325
§ 261. Fraus creditorum .................................................................................................................................... 326
§ 262. Други деликти од хонорарното право ..................................................................................... 327
Тринаесетта глава
VARIAE CAUSARUM FIGURAE
§ 263. Variae causarum figurae како извори на облигации .......................................................... 327
а) Quasicontractus
§ 264. Поим на квазиконтрактите како извори на облигации ................................................ 328
§ 265. Negotiorum gestio .................................................................................................................................. 328
§ 266. Condictiones sine causa ....................................................................................................................... 329
§ 267. Communio incidens ............................................................................................................................... 331
§ 268. Legatum и tutela ..................................................................................................................................... 331
б) Quasidelicta
§ 269. Quasidelicta како извори на облигации ................................................................................... 332
в) Други извори на облигации
§ 270. Облигации од еднострани ветувања ........................................................................................ 333
§ 271. Облигации на сопствениците ....................................................................................................... 334
§ 272. Облигации на владетелите ............................................................................................................. 334
§ 273. Облигации меѓу членовите на семејството и
меѓу патронот и клиентот .............................................................................................................. 334
Четиринаесетта глава
ОБЕЗБЕДУВАЊЕ НА ПОБАРУВАЊАТА
§ 274. Поим и поделба на начините на
обезбедување на побарувањата .................................................................................................. 335

15
 а) Реално обезбедување на доверителите од страна на должникот
§ 275. Заложни договори ............................................................................................................................... 335
§ 276. Капар ........................................................................................................................................................... 335
б) Персонално обезбедување на доверителите од страна на должникот
§ 277. Stipulatio poenae .................................................................................................................................... 336
§ 278. Други начини на персонално обезбедување на
доверителите од страна на должникот .................................................................................. 337
в) Обезбедување на доверителите од страна на трети лица
§ 279. Договори за гаранција (adpromissio) ........................................................................................ 337
§ 280. Други случаи на обезбедување на доверителите од
страна на трети лица ......................................................................................................................... 340
§ 281. Интерцесија на жените ..................................................................................................................... 340
Петнаесетта глава
ГАСЕЊЕ НА ОБЛИГАЦИИТЕ
§ 282. Поим и поделба на начините на гасење на облигациите ............................................. 341
а) Начини на гасење на обврските со дејство ipso jure
§ 283. Свечени начини на гасење на обврските од старото право ........................................ 342
§ 284. Исплаќање на обврската .................................................................................................................. 342
§ 285. Datio in solutum ...................................................................................................................................... 343
§ 286. Новација ..................................................................................................................................................... 344
§ 287. Compensatio ............................................................................................................................................. 345
§ 288. Други начини на гасење на обврските ipso jure ................................................................. 346
б) Гасење на обврските оpe exceptionis
§ 289. Pactum de non petendo ....................................................................................................................... 348
§ 290. Litis contestatio и пресуда во judicia imperio continentia ................................................. 348
Шеснаесетта глава
ПОСЛЕДИЦИ ОД НЕИЗВРШУВАЊЕТО НА ОБВРСКИТЕ
§ 291. Стасаност на обврските .................................................................................................................... 348
§ 292. Vis major ..................................................................................................................................................... 349
§ 293. Доцнење на доверителот (mora creditoris) ........................................................................... 349
§ 294. Доцнење на должникот (mora debitoris) ................................................................................ 350

III ОДДЕЛ
НАСЛЕДНО ПРАВО
Прва глава
ПОИМ НА НАСЛЕДНОТО ПРАВО И НАСЛЕДНО-ПРАВНИОТ ОДНОС
§ 295. Поим на наследното право ............................................................................................................. 351
§ 296. Наследноправен однос ...................................................................................................................... 352
§ 297. Оставител.................................................................................................................................................. 352
§ 298. Оставина .................................................................................................................................................... 352
§ 299. Наследник ................................................................................................................................................. 353
§ 300. Начини на повикување на наследството (основи за наследување) ....................... 353
Втора глава
ЗАКОНСКИ НАСЛЕДЕН РЕД
§ 301. Законски наследен ред во Старото право .............................................................................. 354
§ 302. Законски наследен ред во Класичното право ..................................................................... 355
§ 303. Законски наследен ред во Посткласичното право ........................................................... 356

16
 Трета глава
TЕСТАМЕНТAЛНО НАСЛЕДУВАЊЕ
§ 304. Поим на тестамент .............................................................................................................................. 357
а) Форми на тестаментот
§ 305. Форми на тестаментот во Старото право .............................................................................. 357
§ 306. Форми на тестамент во Класичното право ........................................................................... 358
§ 307. Форми на тестамент во Посткласичното право ................................................................. 358
б) Содржина, полноважност и отворање на тестаментот
§ 308. Содржина на тестаментот ............................................................................................................... 359
§ 309. Тестаментални супституции ......................................................................................................... 360
§ 310. Отповикување, ништовност и рушливост на тестаментот ......................................... 360
§ 311. Отворање на тестаментот ............................................................................................................... 361
Четврта глава
НУЖНО НАСЛЕДНО ПРАВО
§ 312. Поим на нужното наследно право .............................................................................................. 361
§ 313. Формално нужно наследно право .............................................................................................. 361
§ 314. Материјално нужно наследно право ......................................................................................... 362
§ 315. Материјалното нужно наследно право во времето на Јустинијан .......................... 363
Петта глава
ЗДОБИВАЊЕ СО НАСЛЕДСТВО
§ 316. Отворање или делација на наследството............................................................................... 363
§ 317. Heredes sui et necessarii ..................................................................................................................... 364
§ 318. Heredes voluntarii .................................................................................................................................. 364
§ 319. Hereditas jacens ...................................................................................................................................... 365
§ 320. Сонаследници ......................................................................................................................................... 365
§ 321. Долгови на оставината ..................................................................................................................... 366
§ 322. Заштита на наследничките права .............................................................................................. 366
Шеста глава
СИНГУЛАРНА СУКЦЕСИЈА – ЛЕГАТИ И ФИДЕИКОМИСИ
§ 323. Поим на легат ......................................................................................................................................... 367
§ 324. Видови легати ........................................................................................................................................ 368
§ 325. Правна положба и заштита на легатарите ............................................................................ 368
§ 326. Поим на фидеикомис ......................................................................................................................... 369
§ 327. Универзален фидеикомис ............................................................................................................... 369
§ 328. Семеен фидеикомис ............................................................................................................................ 370
§ 329. Подарок во случај на смрт ............................................................................................................... 370

17
 ДЕЛ ТРЕТИ
ГРАЃАНСКА ПОСТАПКА (JUS QUOD AD ACTIONES PERTINET)

Прва глава
ПОИМ И НАСТАНУВАЊЕ НА ГРАЃАНСКАТА ПОСТАПКА
§ 330. Поим на граѓанската постапка ....................................................................................................371
§ 331. Настанување на граѓанската постапка ...................................................................................372
§ 332. Поделба на граѓанската постапка на in jure и apud judicem .......................................373
§ 333. Исчезнување на самопомошта ....................................................................................................374

Втора глава
ЛЕГИСАКЦИОНА ПОСТАПКА
§ 334. Белези на легисакционата постапка ........................................................................................375
a) Органи на легисакционата постапка
§ 335. Органи на легисакционата постапка in jure ........................................................................376
§ 336. Органи на легисакционата постапка apud judicem ..........................................................377
б) Постапка in jure и apud judicem
§ 337. Легисакциона постапка in jure ....................................................................................................378
§ 338. Легисакциона постапка apud iudicem ......................................................................................380
в) Видови легисакции
§ 339. Поделба на легисакциите ...............................................................................................................381
§ 340. Legis actio sacramento ........................................................................................................................382
§ 341. Legis actio per judicis postulationem ...........................................................................................383
§ 342. Legis actio per condictionem ............................................................................................................384
§ 343. Legis actio per manus injectionem .................................................................................................384
§ 344. Legis actio per pignoris capionem ..................................................................................................386
г) Постапка per sponsionem
§ 345. Воведување на постапката per sponsionem ..........................................................................386
Трета глава
ФОРМУЛАРНА ПОСТАПКА
§ 346. Настанување и белези на формуларната постапка .........................................................387
а) Органи на формуларната постапка
§ 347. Органи на формуларната постапка in jure ............................................................................389
§ 348. Органи на формуларната постапка apud judicem .............................................................389
б) Формуларна постапка in jure и apud judicem
§ 349. Формуларна постапка in jure ........................................................................................................390
§ 350. Формула ....................................................................................................................................................391
§ 351. Битни делови на формулата ........................................................................................................ 392
§ 352. Небитни делови на формулата ...................................................................................................394
§ 353. Помошници и застапници на странките ...............................................................................396
§ 354. Litis contestatio ......................................................................................................................................397
§ 355. Формуларна постапка apud iudicem .........................................................................................397
§ 356. Пресуда .....................................................................................................................................................398
§ 357. Поништување на пресудата ..........................................................................................................400
§ 358. Извршување на пресудите .............................................................................................................400
в) Видови на тужби во формуларната постапка
§ 359. Поделба на тужбите во формуларната постапка ..............................................................401
§ 360. Actiones civiles и actiones honorariae .........................................................................................402

18
§ 361. Actiones stricti juris и actiones bonae fidei ...............................................................................403
§ 362. Actiones in rem и actiones in personam .....................................................................................403
§ 363. Actiones rei persecutoriae, actiones poenales и actiones mixtae ....................................403
§ 364. Actiones populares ................................................................................................................................404
§ 365. Actiones perpetuae и actiones temporales ................................................................................404
§ 366. Колизија на тужби ..............................................................................................................................404
Четврта глава
ВОНРЕДНИ СРЕДСТВА ЗА ЗАШТИТА
§ 367. Поим на вонредните средства за заштита на субјективните права ......................405
§ 368. Интердикти ............................................................................................................................................405
§ 369. Stipulationes praetoriae .....................................................................................................................407
§ 370. Missiones in possessionem ................................................................................................................408
§ 371. Restitutio in integrum ..........................................................................................................................408
Петта глава
ЕКСТРАОРДИНАРНА ПОСТАПКА
§ 372. Настанување и основни белези на екстраординарната постапка ..........................409
§ 373. Органи на екстраординарната постапка ...............................................................................410
§ 374. Судска надлежност .............................................................................................................................411
§ 375. Повикување на суд .............................................................................................................................412
§ 376. Главна расправа ...................................................................................................................................413
§ 377. Пресуда .....................................................................................................................................................414
§ 378. Appelatio ...................................................................................................................................................414
§ 379. Извршување на пресудите .............................................................................................................415
§ 380. Видови на нередовна постапка ...................................................................................................416

ТРЕТА КНИГА
РИМСКОТО КАЗНЕНО ПРАВО

ДЕЛ ПРВИ
РИМСКО КРИВИЧНО ПРАВО

I ОДДЕЛ
ПЕРИОДИЗАЦИЈА И КОНЦЕПТУАЛНА ПОДЕЛБА НА ДЕЛИКТИТЕ
Прва глава
ВОВЕД И ПЕРИОДИЗАЦИЈА
§ 381. Вовед ……………………………………………………………………………................................................421
§ 382. Периодизација на римското кривично право
и римската кривична постапка…………………………………………….....................................422
Втора глава
КОНЦЕПТОТ НА DELICTA PRIVATA И DELICTA PUBLICA
§ 383. Delicta privata………………………………………………………….........................................................424
§ 384. Delicta publica (crimina)………………………………………...................................................….…...424

19
 II ОДДЕЛ
КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА НЕКОИ ВИДОВИ ДЕЛИКТИ
Прва глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ ЛИЧНОСТА
§ 385. Iniuria…………………………………………………………………...........................................................…425
§ 386. Parricidium, hommicidum………………………………….........................................................……..426
§ 387. Vis privata и vis publica……………………………………....................................................….……...429
Втора глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ СЕМЕЈСТВОТО И МОРАЛОТ
§ 388. Adulterium и stuprum………………………………………………..................................................…..430
§ 389. Incestum…………………………………………………................................................................................431
§ 390. Lenocinium………………………………………………........................................................................…..432
Трета глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ ИМОТОТ
§ 391. Furtum…………………………………………………...................................................................................432
§ 392. Damnum iniuria datum………………………….……………………................................................….433
§ 393. Rapina…………………………………………………....................................................................................434
§ 394. Plagium…………………………………………………..................................................................................434
§ 395. Stellionatus…………………………………………………..........................................................................435
§ 396. Аbigeatus…………………………………………………..............................................................................436
§ 397. Други деликти против имотот…………………………………………..........................................437
Четврта глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ ДРЖАВАТА
§ 398. Peculatus…………………………………………………...............................................................................437
§ 399. Crimen maiestatis……………………………………………............................................................…….438
§ 400. Repetundae…………………………………………………..........................................................................440
§ 401. Falsum…………………………………………………....................................................................................441
§ 402. Ambitus………………………………………………….................................................................................442
Петта глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ ЈАВНИОТ ПОРЕДОК
§ 403. Деликти против јавниот поредок …………………………………...................................442

20
 ДЕЛ ВТОРИ
РИМСКА КРИВИЧНА ПОСТАПКА
§ 404. Општо за кривичната постапка во Рим .........................................................................444

I ОДДЕЛ
КРИВИЧНАТА ПОСТАПКА ВО КРАЛСТВОТО
Прва глава
САКРАЛНА ПОСТАПКА
§ 405. Сакралната кривична постапка во време на
создавањето на Римската држава…………………………..........................................................445

II ОДДЕЛ
КРИВИЧНАТА ПОСТАПКА ВО РЕПУБЛИКАТА
Прва глава
КОЕРЦИЦИЈАТА НА МАГИСТРАТИТЕ
§ 406. Когниционата постапка и провокацијата во раната Република ………………....…446
§ 407. Коерцицијата на римските магистрати………………………………......................................447
§ 408. Когнициска постапка…………………………………………………...................................................448
§ 409. Provocatio…………………………………………………............................................................................450
§ 410. Jus exilii………………………………………………….................................................................................451
Втора глава
НЕРЕДОВНИ И РЕДОВНИ КРИВИЧНИ СУДОВИ
§ 411. Quaestiones extraordinariae ............................................................................................................452
§ 412. Quaestiones ordinariae (Perpetuae) …………..............................................................................453

III ОДДЕЛ
КРИВИЧНАТА ПОСТАПКА ВО ИМПЕРИЈАТА
Прва глава
КОНЗУЛСКО-СЕНАТСКИТЕ КРИВИЧНИ СУДОВИ И ПРИНЦЕПСОВОТО ПРАВОСУДСТВО
§ 413. Конзулско-сенатски кривични судови…………………………………….................................457
§ 414. Принцепсовото кривично правосудство……………………………........................................458
Втора глава
ИМПЕРАТОРСКОТО ПРАВОСУДСТВО
§ 415. Императорските кривични судови……………………………………………..........................…460

ПРЕДМЕТЕН РЕГИСТАР .......................... .....................................................................................................463

21
Римското право битисува континуирано,
скривајќи се од време на време како птица
нуркачка, но никогаш не прекинува и секогаш
одново се појавува, поживо и поживо...

(Јохан Волфганг Гете)

22
26
 ВОВЕД

§ 1. Програма и цели на наставата по Римско право

Под називот римско право (Jus Romanorum, jus romanum) се подразбира

правниот поредок кој бил во сила во римската држава од основањето на Рим (754
или 753 година од старата ера) па сѐ до смртта на императорот Јустинијан (565
год. од новата ера).
Поаѓајќи од приниципите на историскиот материјализам, како предмет
на римското право се изучуваат комбинирано1 елементи на историјата на рим-
ската држава и на изворите на римското право и елементи на институциите на
римското право - правните установи на приватното право во времето на постое-
њето на Рим. Вака, поаѓајќи од конкретен историски материјал, а во зависност од
економско-општествените односи во Рим, се следи подрачјето на државното уре-
дување, изворите на правото, развитокот на правните установи и сите други об-
ласти на правниот живот.
(а) Програма за римско право
Римската држава постоела полни 13 векови (од VIII-от век на старата ера
до VI-от век на новата ера). Правото на римската држава од право на мала, нераз-
виена сточарско-аграрна заедница, се трансформирало и израснало во правен по-
редок на Римското царство, кое го опфаќало поголемиот дел од тогашниот циви-
лизиран свет. Римското право станало најсовршен систем на право што се засно-
вува врз „чистата приватна сопственост“.2 Подоцна, во средниот и новиот век, по-
тиснувајќи ги партикуларистичките феудални права, римското право повторно
било прифатено како позитивно право во поголем дел од Европа. Во времето на
либералниот капитализам римското право претставувало извор на создавање на
граѓанските законици.
Наставната програма по римско право ги опфаќа уводните прашања за
изворите на историјата на римската држава и на римското право,3 поаѓајки од

1 Во поширока смисла на зборот под називот римско право се подразбираат, главно, три науч-

ни дисциплини: а) институциите на римското право (терминолошки води потекло од

Institutiones - elementa, што на латински значи краток прирачник или учебник за почетници);
б) историјата на римското право (во минатото се нарекувала „historia juris romana externa“ –
надворешна историја на римското право, наспроти „historia juris interna“ – внатрешна историја
на правото која ја изучувала материјалната содржина на правните установи); в) пандектите
(терминолошки води потекло од „pandectae“ – најважниот дел на Јустинијановата кoдифика-
ција), е наука што го изучува реципираното римско право, т.е. римското право што било прифа-
тено како правен поредок во буржоаската општествено-економска формација.
2 Спореди: Енгелс, О пропадању феудализма и настајању буржоазије, Београд, 1951, стр. 14.
3 „Fontes juris cognoscendi“ или спознајни извори на правото се извори за историјата на рим-

ската држава и римското право коишто се важни за реконструкција на минатото. „Fontes juris

27
фактите за општествено-економскиот развиток на Рим. Исто така, опфатена е ма-
теријата што римските правници ја означиле како jus publicum и jus privatum.
Jus publicum, или јавното право, било означено како збир на правни пра-
вила кои „ad statum rei romanae spectant“4 што се однесуваат на правната
положба на римската држава.
Jus privatum, или приватното право, ги содржело правните правила што
ги регулирале односите меѓу физичките или правните лица. Privatum jus est quod
ad singulorum utilitatem pertinet,5 приватно е она право што е во полза на пое-
динецот. Според римските правници, приватното право се делело на три дела:
Omne autem jus quo utimur vel ad personas pertinet, vel ad res vel ad actiones;6 сето
право што го употребуваме се однесува или на лица, или на ствари, или на тужби.
- Jus quod ad personas pertinet ги опфаќало правните норми со кои биле
регулирани личните права и личните односи меѓу жителите на римската држава.
- Jus quod ad res pertinet ги опфаќало правилата за имотните односи меѓу
лицата што биле носители на имотни овластувања.
- Jus quod ad actiones pertinet ги опфаќало правните правила што ја регули-
рале заштитата на субјективните права од личен и имотен карактер.
Наставната програма за римско право не ги опфаќа филозофските објас-
нувања и идеолошките ставови на римските правници за државата и правото.
Старите римски правници државата ја одредувале како „res publica“ – организа-
ција што постои заради заштита на сите жители, а правото како „ars boni et
aequi“7 – вештина на доброто и правичното. Така, Улпијан ги изнесува трите ос-
новни барања на правото – чесно да се живее, на друг да не му се наштетува,
секому да му се даде она што му припаѓа (honeste vivere, alterum non laedere, suum
cuique tribuere).8 Овој став на римските правници не значел дека римската држа-
ва и римското право не биле класни категории. Напротив, тие одговарале на мо-
ралните чувства на владејачката класа и ги штителе нејзините интереси. Мора-
лот и стремежите на потчинетата класа биле спротивни од моралот и стремежи-
те на владејачката класа. Затоа, во очите на потчинетата класа и според некои
робовладетели, „summum jus summa saepe injuria“9 – врвното право понекогаш е
врвна неправда, поточно инструмент на класно насилство.

essendi“ се извори на правото воопшто т.е. начините на кои во даден правен поредок било соз-
дадено правото.
4 I 1, 1, 4.
5 I 1, 1, 4.
6 Gai 1, 8.
7 D 1, 1, 1, 1.
8 I 1, 1, 3.
9 Цицерон рекол: Summum jus, summa saepe injuria.

28
 (б) Цели на наставата по римско право
Постоеле становишта кои сметаат дека римското право не треба да биде
опфатено во наставните планови на нашите правни факултети.
Надвладуваат становишта кои тргнуваат од значењето што го имало
римското право од антиката до денес. Се констатира дека тоа е значајна правно-
историска дисциплина која задолжително треба да се изучува на правните фа-
култети. Римското право, со неговата содржина и правно-техничка „совршеност“,
одговарало на потребите на римското општество, но и на капиталистичкото оп-
штество. Бидејќи римското право делумно живеело и во феудализмот и е извор
на канонското право, тоа дава основа да се разбере и феудалната општествено-
економска формација. Грешка би било значењето на римското право да се врзува
само за поранешните права, затоа што најзначајниот дел од римското приватно
право - облигациите, доколку се работи за установи со кои се регулира правниот
сообраќај меѓу независните производители на стоки, се задржува до најсовреме-
ните законодавства, затоа што облигационото право не се засновува толку врз
приватната сопственост колку на стоковното производство и размената. Според
тоа, современата наука има сериозни причини, а и потреба, да обрне внимание
на изучувањето на римското право.
Во римското право била изградена научна терминологија која станала оп-
шта правна терминологија, така што преку римското право младите правници го
совладуваат правничкиот јазик, се запознаваат со основните правни институти и
со правничката терминологија.
Римското право е различно од правата на модерните правни системи и по
тоа што ова право не поаѓа од апстрактни правни правила туку од посебни слу-
чаи кои се земени од секојдневниот живот. Со ова се овозможило римското право
да ја развие до максимум техниката на анализа на правните поими и правните
институти. Затоа, со право, тоа се нарекува лабораторија на правниците. На при-
мерот на римското право може да се следи како настанува еден политички и пра-
вен поредок, со кои механизми правото се прилагодува кон животот, каков е од-
носот меѓу правото и стопанството и др. Римското право е експеримент што го
извел животот.
Може да се заклучи дека, иако за римското право не постои практичен
интерес, како значајно културно наследство од минатото10 тоа има огромна ци-
вилизациска вредност и затоа е предмет достоен за изучување.

10 „Без основите што ги поставија Рим и Грција не би постоела ни сегашна Европа“ (Маркс-

Енгелс, XIV, стр. 183)

29
 § 2. Извори на историјата на римската држава и римското право

Сите настани од државно-правната историја на Рим не се подеднакво об-

разложени и осветлени. Причина за тоа е што бројот и квалитетот на изворите за
римската држава и римското право не се еднакво застапени.
За најстариот период од Рим се пронајдени ретки археолошки артефакти
и ретки ракописи, чија веродостојност е спорна. Како извори се вбројуваат ле-
гендите и народните преданија, чувани во делата на подоцнежните историчари
т.е. традицијата.
За другите периоди од римската историја постојат многу повеќе извори.
Римските градби, јавните и приватните исправи сведочат за државниот и прав-
ниот живот во периодот на Римската република и империјата. Многу настани од
областа на римската држава и римското право се зачувани во делата на римските
економисти, книжевници, говорници, историчари и правници. Податоците со-
држани во делата на овие творци честопати се спорни затоа што во нив има ан-
тидатирања, романтично разубавување и други произволности.
Автентични и веродостојни податоци содржи кодификаторското дело на
Јустинијан - Corpus juris civilis. Оваа збирка е зачувана во целост што овозможува,
за овој период од римското право, да се црпат најавтентични податоци.

§ 3. Периодизација на изложувањето на римското право

При изложувањето на правно-историските дисципини меѓу кои спаѓа и

римското право, обично се применуваат хронолошкиот или синхронистичкиот
метод.
Според хронолошкиот метод, нужно е посебните правни институти да се
набљудуваат од часот на нивнoто настанување до часот на нивното престанува-
ње. За разлика од овој метод, синхронистичкиот метод бара сеопфатно изучува-
ње на настанувањето и развитокот на правните иниститути, како и нивно следе-
ње во точно одредени историски периоди.
Тргнувајќи од начелата на дијалектичкиот приод во изучувањето на ис-
торијата, синхронистичкиот начин на изложување се чини поприфатлив, бидејќи
историските настани треба да се изучуваат во нивната комплексност и заемна
условеност.
Ако како критериум за периодизација се земат предвид настани што се
заеднички за историјата на државното уредување и за историјата на правото, то-
гаш при периодизацијата се тргнува од оние настани што претставуваат битни
промени во суштината на римската државна власт и во суштината на содржина-
та на правните правила. Меѓутоа, со прецизност прилично тешко може да се сто-
ри вакво периодизирање, затоа што е јасно само кога бил почетокот а кога наста-

30
нал крајот т.е. создавањето и пропаѓањето на римското робовладетелско општес-
тво, римската држава и римското право.
Сепак, периодизацијата на изучувањето на историјата на римската држа-
ва и историјата на римското право може да се изврши на следниов начин:
I. Прв период – период на старата римска патрициско-плебејска држава и
старото римско право - jus civile (од создавањето на римската држава до устано-
вувањето на магистратурата на преторот перегрински) - од 754 до 242 год. ст. е.;
II. Втор период – период на класичната робовладетелска држава и хонорар-
ното и класично римско право (од установувањето на магистратурата на прето-
рот перегрински до едиктот на имераторот Каракала) - од 242 год. ст.е. до 212 од
н.е.;
III. Трет период – период на централизирано-бирократска и апсолутистич-
ка држава и единствено императорско римско право или посткласично право (од
едиктот на Каракала до пропаста на Западното римско царство или до смртта на
Јустинијан) – од 212 до 476 или до 565 год. н.е.

31
32
 ПРВА КНИГА

ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ,
ПОЛИТИЧКО УРЕДУВАЊЕ И ИЗВОРИ НА ПРАВОТО

33
34
 ДЕЛ ПРВИ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ, ПОЛИТИЧКО УРЕДУВАЊЕ
И ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО СТАРИОТ РИМ (ПРВ ПЕРИОД)

I ОДДЕЛ
НАСТАНУВАЊЕ НА ГРАДОТ РИМ
И РАНИТЕ ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ

Прва глава
НАСТАНУВАЊЕ НА ГРАДОТ РИМ

§ 4. Италија во времето на основањето на градот Рим

Според традицијата, пред основањето на градот Рим, во VIII-от век ст.е.,

Италија се наоѓала во периодот на варварството.
Истражувањата за потеклото на жителите на Италија од железниот пери-
од - највисокиот степен на варварството, докажуваат дека тие подрачја во време-
то на основањето на градот Рим биле етнички разнолики. Основата маса жители
ја сочинувале индоевропските племиња Италици - Сабините, Самнитите, Пице-
ните, Умбрите и Латините. Во југоисточниот и североисточниот дел од Италија
живееле Илирите - Јапиги и Венети, а на северозапад живееле Галите.
На највисоко културно ниво од тогашните жители на Италија биле досе-
лените етнички групи - Грците и Етрурците.
Врз подигањето на културното и стопанско ниво на населението што жи-
веело во Италија најсилно влијание извршиле Грците и Етрурците.
Грците извршиле колонизација на јужните делови од Италија и Сицилија
и таму ја создале колонијата Graecia Magna.
Уште поголемо влијание од Грците врз населението што живеело во Ита-
лија извршиле Етрурците. Етрурците успеале да создадат силна робовладетелска
држава. Во своите освојувања успеале да го заземат Рим, така што последните
римски кралеви носеле етрурски имиња.

§ 5. Основање на градот Рим

Според римската традиција, се чува датумот на основањето на градот

Рим. Така, Катон ја спомнува 751 год. ст.е, Варон ја наведува 753 год., додека мно-
гу други автори го прифаќаат мислењето на Ливиј дека Рим е основан во 754 год.
ст.е.11

11 Ливиј 1, 60.

35
 По повод основањето на градот Рим се родила легендата за близнаците
Ромул и Рем, синови на Rea Silvia и богот Марс далечни потомци на Енеј, што ги
одгледала волчица и што се скарале за власта во новосоздадениот град.12
Податоците од традицијата и легендите коиндицираат со податоците
што ги презентираат археолошките ископувања. Во почетокот од првиот миле-
ниум од старата ера на сегашните римски брегови навистина постоеле човечки
населби од латинско и сабинијско потекло. Припадниците на овие племиња се
занимавале со сточарство и со земјоделство. Се јавила потребата да ги регулира-
ат меѓуплеменските односи и така бил создаден Septimontium – Сојузот на седум-
те ридови. За да се одбранат од нападите на соседните племиња, особено Етрур-
ците, изградиле град - тврдина кој бил наречен Roma quadrata.13 Од тогаш насе-
лението на Лациум започнало да ја создава својата држава и своето право.

Втора глава
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ ВО РАНИОТ РИМ

§ 6. Исчезнување на колективната сопственост

и појава на приватната сопственост

Во времето на основањето на градот Рим веќе била извршена првата го-

лема општествена поделба на трудот - земјоделството се одвоило од сточарство-
то. Потоа се случила втората општествена поделба на трудот - одвојувањето на
занаетите од селскостопанските дејности, па и третата општествена поделба на
трудот - издвојувањето на трговијата како посебна стопанска гранка.
Сточарството било најстарото занимање на жителите на Рим. Мочурли-
вите брегови на Тибар биле погодни да се одгледуваат стада добиток. Сточарски-
те производи биле богатство кое служело за размена со соседните племиња –
Грци и Етрурци.
Во Лациум земјоделството почнало да се развива дури откако биле извр-
шени дренажни работи. Остатоци од дренажните работи (cuniculi) се пронајдени
во околината на Рим. Оттогаш населението на Лациум почнало да одгледува жи-
то и градинарски култури. Пронаоѓањето на металните орудија и нивната упот-
реба во обработувањето на земјата придонело да се одвојат сточарските од зем-
јоделските племиња. Почнале да се создаваат постојани населби. Со занаетчиски-
те работи почнале да се занимаваат група луѓе на кои занаетчиството им станало

12Ливиј 1, 1–7.
13Roma quadrata – Четвороаголниот/квадратен Рим била најстарата тврдина, изградена веро-
јатно околу Палатин, за одбрана од непријателот.

36
основно занимање,14 а Рим станал занаетчиски центар за целиот Лациум, особе-
но заради погодната местоположба и Via Salaria, трговски пат по кој солта и дру-
гите производи се пренесувале од морскиот брег кон внатрешноста.
Овој севкупен подем на стопанството на населението кое живеело во Ла-
циум придонел да стивне натуралната размена и да се јави бакарот како општо
мерило на вредноста. На римските нундини15 се нуделе секакви производи, а со
промет на стоки започнале да се занимаваат луѓе кои таа стока не ја произведу-
вале. Со увоз и извоз на стоки римските пазари започнале да се занимаваат, пред
сѐ, странци – Грци и Етрурци.
Во најстариот период на Рим постоела општо-општествената сопственост
на римскиот генс над условите и средствата за производство. Во овој период не-
мало експлоатација, а производните односи биле одраз на заедничките интереси
на солидарните гентили.
Со развитокот на средствата на производство, особено со нивниот увоз
од Грција и Етрурија, станало можно да се опстане во помали општествени групи.
Тоа биле конзорциуми - римски семејства на кои им била предавана на привре-
мена употреба, на пет години, земјата и другите средства за производство.
Откако започнале да се засадуваат постојани култури земјата на генсот
престанала да се дели секоја петта година и трајно била предавана во сопстве-
ност, најпрво на конзорциумите, а потоа и на помали групи сродници, наречни
familia pecuniaque, кои станале приватни сопственици на генсовите имоти.
Со појавата на приватната сопственост во римското општество се поја-
виле и се зацврстиле односите на експлоатација т.е. ангажирање на туѓа работна
сила во производството, поробување на сиромашните сограѓани и др.

§ 7. Гентилно уредување

Според податоците на римската традиција, на подрачјето на Рим живееле

300 генсови или родови. Секој генс преставувал затворена, егзогамна и натурал-
на стопанска заедница на потомци од некој легендарен херој (heros eponimos) и
на други лица кои, по пат на посвојување (adoptio, adrogatio), биле примени за
членови на генсот. На чело на генсот се наоѓал старешина на генсот (pater gentes)
кој, заедно со советот од сите други машки гентили, управувал со генсот.
Во генсот не постоела експлоатација туку односи на солидарност на сите
гентили.

14 Плутарх вели дека во стариот Рим постоеле следниве видови занаети: музичари, столари,

бојаџии, ковачи, кожари и грнчари (Плутарх, Животописи, Нума, 22)

15 Nundinae биле свечни денови наменети за религиозни обреди и размена на стока и паѓале

секој деветти ден во месецот (nonus dies).

37
 Генсовите се здружувале во курии16 или братства. Секоја курија претста-
вувала сојуз од десет генсови кои живееле во непосредна близина. Целите на
здружувањето биле да се организиара заеднички живот, заедничка одбрана и ре-
шавање на меѓугенсовските судири. Со куријата управувало собрание кое изби-
рало старешина – курион (curio).
Повисок степен на здржување на генсовите било здружувањето во племе
или трибус. Секое племе - трибус било составено од десет курии, односно 100
генсови. Во Рим постоеле три трибуси – Ramnenses, Titienses и Luceres и секој од
нив, во рамките на своите овластувања можел да вооружи по 100 коњаници и по
1000 пешаци.
Сојузот на трите трибуси го сочинувале Populus Romanus Quiritium (или
римски народ на квиритите).17 На нивно чело се наоѓал rex, како и сенат – собир
на старешните на сите генсови, и куријатски комиции – собрание на сите
гентили организирани во курии.

§ 8. Пропаѓање на гентилното уредување

Римското родовско племенско уредување, во кое владееле односи на со-

лидарност меѓу сите возрасни слободни машки членови, постоело кусо време.
Почнале да се јавуваат противречности кои довеле до пропаѓање на гентилното
уредување.
а) Распаѓање на генсот на семејни заедници – со развојот на средствата за
производство станало можно да опстанат помали групи производители од ген-
сот. Тоа биле конзорциумите и агнатските семејства под власта на pater familias,
шефот на семејството, кој ги имал сите овластувања во семејството. Сите други
слободни членови на семејството биле лица - alieni juris - под власта на шефот на
семејството, кој бил приватен сопственик на имотот на кој живееле и работеле
тие лица. Во моментот на смртта на шефот на семејството оживувала идејата за
солидарност и имотот се делел според прописите на римското наследно право.
б) Патрони и клиенти – уште во гентилната организација, во рамките на
римскиот генс, со оглед на богатството, римските семејства се делеле на сиро-
машни и богати. Припадниците на богатите семејства уживале посебен углед и
се јавувале како протектори - патрони на припадниците на посиромашните се-
мејства - штитеници или клиенти. Значи, патроните биле угледни и богати, а
клиентите неугладни и сиромашни припадници на геност. Односите меѓу нив
биле регулирани по обичаен пат и го сочинувале т.н. патронатско право. Со пра-
вилата за односите меѓу патроните и клиентите се поттикнува и зајакнува дифе-

16Festo s.v. curia; Cicero, De re rustica 2, 8, 14.

17Овој назив се употребувал при службеното општење со народот, а етимолошки води потек-
ло до curia или curis – копје.

38
ренцијацијата на римското општество со оглед на богатството, затоа што клиен-
тите требало да им даваат материјални давачки на патроните, а меѓусебното по-
магање при гласањето била бенефиција, пред сѐ, за патроните.
в) Патриции и плебејци – патрициите биле потомци на највидните римски
родови што вршеле најважни државни служби, а плебејци (етимолошки од plebs,
plebis – дојденци; plenus – полн), масата сиромашно население и слободно рим-
ско население. Оваа поделба на римското население претставува една од најмно-
гу дискутираните теми од раната римска историографија. Постојат многубројни
хипотези кои го третираат ова прашање, иако нема сосема сигурни аргументи за
ниту една од нив.
г) Ропство – во почетокот воените заробеници биле убивани. Потоа се изгу-
бил обичајот тие да се убиваат и биле вклучувани во производството, откако
претходно ќе биле претворени во робови. Во почетокот робовите живееле во
патријархално ропство, односно во процесот на производството учествувале за-
едно со господарите и не биле третирани многу полошо од членовите на семеј-
ството.

II ОДДЕЛ
НАСТАНУВАЊЕ НА РИМСКАТА ДРЖАВА

§ 9. Период на воената демократија

Периодот на Кралството,18 односно воената демократија, бил период во

кој се натрупувале класни противречности што довело до уништување на
родовско-племенската организација на римското општество и постепена транс-
формација во држава.

§ 10. Органи на власта во периодот на Кралството или воената демократија

а) Куријатски комиции – Куријатските комиции биле вид римско собра-

ние и една од најстарите установи на родовско-племенското уредување. Право на
глас имала секоја курија, а одлуките се донесувале со мнозинство на гласови на
куриите. Овој вид собранија ги свикувал кралот (rex), а за време на ваканција на
престолот - interrex, избран од редот на сенаторите. Куријатските комиции реша-
вале важни прашања за животот на римското општество во целина, како и за
правата на одделни граѓани.

18 Според традицијата, периодот на кралството, т.е. периодот на воената демократија траел

од основањето на градот Рим па сѐ до изгонувањето на последниот етрурски крал, Тарквиниј

Горделивиот.

39
 б) Сенат – Сенатот бил типичен орган на родовско-племенското уредува-
ње. Членови на сенатот биле старешините на генсовите. Во надлежност на сена-
тот било да го советува кралот, да ги ратификува решенијата на собранијата
(patrum auctoritas), за време на interregnum - ваканција на престолот, да
организи-ра управа и да подготви избор на нов rex.
в) Rex - крал – Кралот бил типичен орган на родовско-племенското уреду-
вање. Тој бил избиран за доживотен водач на племенскиот сојуз со овластување
на врховен војсководач, врховен свештеник, врховен судија и шеф на целата зае-
дница.
Кралот се избирал на куријатските комиции. Со посебен закон му се дава-
ла инветитура (lex curiata de imperio). Но, тогаш кога Рим бил заземен од Етрур-
ците, тие го наметнале изборот на rex од редот на своите луѓе. Кралот од етрур-
ско потекло се замерил не само на плебејците, туку и на патрициите19; тој упра-
вувал независно од сенатот и комициите.

§ 11. Центуријатски комиции

Со цел во војската да се вклопи и населението надвор од генсот – плебеј-

ците, била извршена реформа на системот на регрутирање од страна на кралот
Сервиј Тулиј (555 год. ст.е.). Оваа реформа се одразила на севкупниот општестве-
но-политички живот на Рим сѐ до крајот на Републиката.
Тргнувајќи од критериумот богатство, Сервиј Тулиј ги поделил сите рим-
ски граѓани на пет имотни реда. Секој ред бил поделен на одреден број чети –
центурии - со определена опрема. Така првиот имотен ред го сочинувале граѓани
што со сопствени средства можеле да се вооружат како тешко вооружени пеша-
ци, што било многу скапо и достапно само за богатите. Сите граѓани од првиот
ред биле разделени на 80 центурии. Првиот ред ги вклопувал и коњичките цен-
турии, што било голем товар затоа што коњот бил скап. Имало 18 угледни центу-
рии составени од коњаници. Граѓаните од вториот, третиот и четвртиот имотен
ред биле распределени по 20 центурии. Последниот ред давал само 30 центурии
во кои граѓаните биле наоружани со жили за фрлање камења и стрели. Оние што
немале ни минимум приходи немале обврска да служат војска, туку учествувале
во помошни единици, ако сакале да учествуваат во поделбата на пленот.
Значи, според реформата на Сервиј Тулиј, целиот римски народ по прин-
ципот на богатство, бил распределен во 194 центурии.20 Состаноците на воору-
жениот римски народ поделен на центурии се претвориле во comitiatus maxi-

19Ливиј 1, 49.
20Ливиј 1, 42–43. Се поставува прашањето дали како посебни центурии треба да се сметаат
оние составени од свирачи и трубачи, како и центуријата составена од пролетерите – бидејќи
овие не биле дел од римската војска. Оттука, бројот на центурии би бил 193.

40
mus21 на римскиот народ - главно собрание на Римјаните. Гласањето започнува-
ло по центуриите на најбогатиот сталеж - коњаниците, потоа во првиот ред и на-
таму во другите редови сѐ додека не се добиело мнозинство. Ако биле сложни,
припадниците на најбогатите редови сами ги решавале сите прашања.22
Реформата на Сервиj Тулиj овозможила преобразба на римското општес-
тво. Наместо врските на солидарност, карактеристични за родовско-племенската
заедница, со појавата на приватната сопственост се воведува критериумот богат-
ство што, како нов критериум, овозможил луѓето според него да се рангираат
при можноста да учествуваат во политичкиот живот.

§ 12. Трибуси – поделба на жителите според територијалната припадност

При крајот на воената демократија е воведено врзување на римските гра-

ѓани со државата според местото на постојано живеење или домицилот. Наспро-
ти старите родовско-племенски трибуси, биле воведени територијални трибуси.
Овие административно-територијални единици биле под раководство на три-
бун, должен да прибира давачки од жителите на трибусот. Според римската тра-
диција, во исто време кога биле воведени и центуријанските комиции била извр-
шена поделбата на Рим на четири градски трибуси, додека подоцна биле основа-
ни и селските трибуси.

§ 13. Соборување на воената демократија

Органите на родовско-племенското уредување - куријатските комиции,

сенатот и кралот, со развитокот на воената демократија се трансформирале од
органи во кои гентилите рамноправно одлучувале во органи за експлоатација на
сиромашните гентилни и вонгентилни маси. Овие процеси, што значеле создава-
ње антагонистички односи меѓу луѓето, биле засилени со појавата на приватната
сопственост и оформувањето на центуријатските комиции во кои патрициите и
плебејците со еднакво богатство имале еднакво право да одлучуваат. Поврзува-
њето на населението за определена територија, како и тиранијата на кралевите
од етрурско потекло придонеле обединетите патриции и плебејци во 510 год.
ст.е. да го изгонат и последниот етрурски крал23 со што е означено уривањето на
родовско-племенското уредување во Рим. Биле избрани двајца претори или кон-
зули кои застанале на чело на римската држава.

21 Cicero, De repubica 2, 22; De legibus 3, 4, 19, 44.

22 Ливиј 1, 43: „Скоро никогаш не се случувало гласањето да продолжи толку, па правото на
глас да го искористат и најниските редови“.
23 Ливиј 1, 58. Овој настан е врзан за легендата според која Лукреција била обесчестена од

Тарквиниј.

41
 III ОДДЕЛ
ВНАТРЕШНИ И НАДВОРЕШНИ СУДИРИ ВО РАНАТА РЕПУБЛИКА

§ 14. Борба меѓу патрициите и плебејците

По изгонувањето на етрурските кралеви започнала жестока борба меѓу

патрициите и плебејците24. Во раната република политичкиот монопол на пат-
рициите вродил и економска потчинетост на плебејците. Диктатурата на патри-
циите предизвикувала револт кај плебејците и довела до создавање нивни поли-
тички организации.
а) Борба за економски права – Во првите години по изгонувањето на етрур-
ските кралеви во Рим завладеала глад. Тогаш плебејците се задолжувале кај пат-
рициските лихвари. За оние што не успевале навреме да го вратат долгот, пос-
тоеле прописи за персонална егзекуција, според кои инсолвентните должници
можеле да бидат мачени, убивани или продавани trans Tiberium - во ропство. Не-
задоволните плебејски маси кревале бунтови и се заканувале со сецесии.
Проблемот на долговите на плебејците бил решаван постепено. Најпрвин
дошло да ограничување и укинување на правото на доверителите да земаат ка-
мати, а потоа со мораториум и со плаќање на долговите на сметка на државата.
Следна отстапка била можноста презадолжените плебејци да се ослободат од
должничко ропство ако стапат во римските легии и учествуваат во освојувачки-
те војни на Рим. На крајот бил донесен Lex Poetelia (326 год. ст.е.), со кој бил уки-
нат нексумот како договор за засновање примитивни кредитни односи, и персо-
налната егзекуција.
Втор проблем кој предизвикувал незадоволство на плебејците е нивната
желба да станат сопственици на селско-стопанското земјиште. Овој проблем бил
решен со поделба на земјиштето кое влегувало во ager publicus и со основање ко-
лонии на римските граѓани.25
б) Борба за политички и други права – Во почетокот на периодот на раната
република плебејците имале само едно политичко право - органичено право на
глас во центуријатските комиции.
Првата сецесија на плебејците значела дека тие истапуваат како организи-
рана политичка сила. Патрициите биле принудени на низа отстапки и попушта-
ња. Најпрвин, политичките органи на плебејците добиваат статус на државни ор-
гани. Донесен е Законот на 12 таблици, а по Lex Canulеia, плебејците биле напол-
но изедначени со патрициите во областа на имотното и семејното право. Потоа
започнала борбата на плебејците за избор во сенатот и во магистратурите. Во таа

24 Ливиј 2, 3.
25 Ливиј 5, 30.

42
борба плебејците успеале да бидат избирани за квестори, потоа за конзули и во
новонастанатите магистратури. На крајот, со донесувањето на Lex Publilia
Philonis и еден плебисцит од 342 год. ст.е., било нормирано дека цензорите и кон-
зулите можеле да бидат избирани од редот на плебејците.
По Lex Ogulnia (300 год. ст.е.) плебејците обезбедиле мнозинство од свеште-
ничките места.
Исто така, ислужените плебејски магистрати го добиваат правото да члену-
ваат во сенатот заедно со ислужените патрициски магистрати.
Најголем успех во борбата на плебејците со патрициите е донесувањето на
Lex Hortensia (287 год. ст.е.), според кој одлуките донесени на собранијата на пле-
бејците биле задолжителни и за патрициите.
Резултат од успешната борба на плебејците за економски, политички и гра-
ѓански права е создавањето видни патрициски и плебејски семејства кои, бази-
рајќи се на своето богатство, имале монопол во државните служби. Овие патри-
циско-плебејски семејства се нарекувале нобили.

§ 15. Освојувачки војни и нови категории жители

Почнувајќи од периодот на воената демократија, потоа и во периодот на

републиката и во подоцнешните периоди од римската држава, војната и органи-
зацијата на војната стануваат „основано занимање“ на Римјаните и основна
функција на римското општество. Рим води среќни дипломатски и воени битки,
чија основна цел било поробувањето на соседните народи. Различни биле начи-
ните со кои Рим водел борба против противниците: со политички и стопански
сојузи, со закана со војска, но воена сила била употребувана само тогаш кога ина-
ку не можеле да се остварат експанзионистичките цели. На овој начин, до крајот
на првиот век, Рим ја анектирал и освоил речиси цела Италија, вклучувајќи ја и
Сицилија. Земјиштето на покорените народи било претворано во ager publicus,
жителите заробувани ‘со оружје в рака’ станувале робови (in statuо servitutis); а,
пак, други жители добивале положба на слободни луѓе (status libertatis) т.е. на
Латини или перегрини.

43
 IV ОДДЕЛ
ДРЖАВНОТО УРЕДУВАЊЕ ВО ВРЕМЕТО НА РАНАТА РЕПУБЛИКА

Прва глава
НАРОДНИ СОБРАНИЈА И СЕНАТ

§ 16. Народни собранија

Посебен белег на државното уредување на раната Република е постоење-

то и дејствувањето на народните собранија. Собранијата заостанати од периодот
на воената демократија биле реликти од куријатските комиции и непроменетите
центуријатски комиции. Поради новите потреби биле установени трибутските
комиции. Под комиција се подразбираат собранијата на патрициите и плебејците
кои имале законодавни, управни и судски функции. Освен тоа, постоеле и собра-
нија во кои членувале и одлучувале само плебејците и тие се наречувале concilia
plebis. Освен комициите и концилиите, постоеле и contiones - неформални соби-
ри на граѓаните, каде што не се имало право на одлучување, туку се вршела по-
литичка агитација, се ислушувале наредбите на магистратите и се дискутирало
за нив.
а) Куријатски комиции – Куријатските комиции биле реликт од родовско-
племенското уредување. Тие одлучувале, пред сѐ, во семејно-правните и наслед-
но-правните односи, иако и натаму го донесувале lex curiata de imperio, со кој
власта им била давана на највисоките магистратури.
б) Центуријатски комиции – Центуријатските комиции се задржале како
„comitiatus maximus“ на римскиот народ. Ги свикувале највисоките магистрати, и
тоа три недели пред состанокот. Во тоа време на три contiones се претресувал
дневниот ред. На денот на одржувањето се преземале формалности кои се состо-
еле во испраќање стража на Јаникул и испитување на волјата на боговите по по-
вод свикувањето на собранието - земање auspicia.
Работата на собранието започнувала со свечена инвокација.26 Гласањето се
одвивало исто како и во претходниот период. Кога ќе се постигнело мнозинство
од центуриите, натамошното гласање било запирано.
Како главно собрание на римскиот народ, центуријатските комиции одлу-
чувале за сите важни прашања што ќе биле поставени на дневен ред. Решенијата
донесени на центуријатските комиции ги ратификувал сенатот (patrum
auctoritas) - сѐ до донесувањето на Lex Publilia Philonis.
в) Трибутски комиции – Трибутските комиции биле собрание на римскиот
народ, чија организација и дејност се базирале на поделбата на Рим на управно-

26 Ливиј 1, 1 и 3, 54; Варон, De lingua latina 6, 88.

44
територијални единици или трибуси. Постоеле четири градски и 31 селски три-
бус. Запишувањето во одделен трибус зависело од тоа дали поединецот имал или
немал земја. Граѓаните без земја биле запишувани во градските трибуси, а бога-
тите слоеви биле запишувани во селските трибуси.
Формалностите при свикувањето биле исти како и при свикувањето на
центуријатските комиции.
Гласањето се одвивало по трибуси. Во надлежност на трибутските комиции
биле сите прашања што не биле во надлежност на центуријатските комиции,
иако подоцна тие ги преземале надлежностите на центуријатските комиции.
г) Concilia plebis tributa – Concilia plebis tributa било собрание на плебејците.
Во овие собранија право на глас имале само плебејците. Гласањето се вршело по
трибуси, аналогно на гласањето во трибутските комиции. Плебејските собранија
биле свикувани за да ги избираат плебејските трибуни и едили и поради норма-
тивна дејност. Решенијата на concilia plebeis се нарекувале plebiscita и биле за-
должителни само за плебејците, а според Lex Hortensia – за целиот римски народ
т.е. и за патрициите и за плебејците.

§ 17. Сенатот во раната Република

Сенатот во раната република бил државен орган составен од 300 највид-

ни патриции. По успешната борба со патрициите, во сенатот имале право на
пристап и плебејците. Така, сенатот станал орган на поранешните највидни пат-
рициско-плебејски магистрати, доколку биле впишани во листата на сенаторите.
Според Законот на Овиниј (меѓу 318 и 312 година од старата ера), впишувањето
во листата на сенаторите го вршеле цензорите. Списоците на сенаторите биле
составени од ислужени магистрати кои, според моралното поведение, имотната
положба, односот кон својот и државниот имот, биле третирани како највидни
Римјани. Членовите на сенатот, запишани во листата на сенаторите, биле групи-
рани во повеќе редови: сенатори од конзулски, преторски, цензорски и едилски
ранг, а сите други биле senatores pedarii.27 Најстариот по ранг сенатор бил
princeps senatus.
Седниците на сенатот се одржувале во некој храм. По изнесениот предлог
сенаторите гласале на тој начин што оние кои застапувале едно мислење се од-
војувале на една страна, а оние кои имале спротивно мислење на другата страна
од салата.
Решенијата што ги донесувал сенатот биле senatus consultum и senatus
auctoritas. Senatus consultum билa препорака упатена до магистратите и тaa
немал задолжителна сила. Senatus auctoritas билo решениe со коe сенатот ги ус-

27 Senatores pedarii биле членови на сенатот кои немале овластување за курулска столица и

немале право да учествуваат во дискусиите што се воделе во Сенатот.

45
војувал изгласаните закони и другите собраниски акти или, пак, со кои не ќе се
согласел.
Сенатот, во периодот на Републиката - посебно во времето на Пунските
војни - бил најдоминантен орган, најважен фактор во римскиот уставен поредок.
Во внатрешната политика сенатот бил советодавен орган на магистратите, им
давал насока за работа во сите сектори на општествениот живот, на пример: ре-
лигијата, моралот, јавните градби и друго. Во случај на крајна опасност за рим-
ската држава со донесување на senatus consultum ultimum, заведувал вонредна
состојба за да се зачува владејачкиот поредок.
Во надворешните римски односи сенатот ја водел севкупната надвореш-
на политика затоа што магистратите задолжително морале да дејствуваат во
согласност со заклучоците заземени во сенатот.

Втора глава
МАГИСТРАТУРИ ВО РАНАТА РЕПУБЛИКА

Покрај двајцата конзули, биле воведени и други државни органи на чии

носители им била доверена грижата за одделни сектори на државните работи.
Постојаните сектори на државните работи што ги вршеле посебни лица се наре-
кувале магистратури,28 а лицата избрани и овластени да ги вршат тие работи се
нарекувале магистрати или honores.

§ 18. Поделба на римските магистратури и магистрати

Сите магистратури - државни служби имале неколку заеднички белези:

1. Иако магистратурите биле постојан систем на вршење на државни рабо-
ти, магистратите биле привремени државни службеници кои обично се избирале
за време од една година, по исклучок, за некои магистратури, за шест месеци или
најмногу за година и пол.
2. Магистратите не биле неограничени во вршењето на своите овластува-
ња. Напротив, со правото на интерцесија повисоките магистратури, или еднакви-
те по ранг магистратури, можеле да ги запрат актите доколку не се согласувале
со ставовите на донесувачот на актот. Ова не се однесувало на актите на дикта-
торот, додека актите на цензорите и трибуните подлежеле на интерцесија од
страна само на своите колеги - цензори и трибуни.
3. Магистратите биле одговорни за работата што ја вршеле. Нивната одго-
ворност можела да биде граѓанско-правна, кривично-правна или од политичко-
правна природа.

28 Терминот magistratus во латинскиот јазик означувал јавна служба и лице задолжено да вр-

ши јавна служба.

46
 4. Магистратите својата должност ја вршеле бесплатно. Било honor29 - чест
да се вршат државните служби, што значи дека тие им биле достапни само на бо-
гатите.
Постоеле повеќе видови магистратури. Можна е следната класификација
на магистратурите:
1. Патрициски (патрициско-плебејски) и плебејски магистратури – Патри-
циски биле магистратурите што им биле достапни само на патрициите. По бор-
бата со патрициите, плебејците се избориле да бидат избирани за носители на
овие магистратури коишто се трансформирале во патрициско-плебејски. Плебеј-
ски магистратури се оние во кои се избирани само плебејци, а тоа се плебејски
трибуни и плебејски едили.
2. Повисоки и пониски магистратури – Повисоките магистратури – магис-
тратурите cum imperio во своја надлежност ги имале сите државни работи во
мирно време (imperium domi) или во воено време (imperium militiae).
Магистратите cum potestate биле органи кои во својата надлежност извр-
шувале точно определени работи, на пример донесувале наредби - едикти.
3. Редовни и вонредни магистратури – Редовните магистратури вршеле
постојана и тековна државна работа. Обично биле избирани на комициите или
concilia plebis. Вонредни магистратури биле оние што вршеле државни работи од
нередовна природа. Обично тоа биле магистратури кои не биле изборни туку би-
ле именувани од сенатот или некој друг магистрат во вонредни околности.
4. Колегијални и индивидуални магистратури – Колегијални магистратури
биле оние за чие вршење едноврмено биле избирани двајца или повеќе носители
на власта, кои не дејствувале како колегијален орган туку секој од нив власта ја
вршел во одредени временски периоди, на пример од по еден ден, месец, недела,
година. Индивидуални магистратури се оние каде што носител на власта било
само едно лице.
5. Курулски и некурулски магистратури – Курулските магистратури имале
право во вршењето на државните работи да употребуваат свечен курулски стол
(sella curulis), а некурулските тоа право го немале.

§ 19. Редовни патрициски (патрициско-плебејски) магистрати

(а) Редовни патрициски [патрициско-плебејски] магистрати cum imperio

1. Конзули – Поранешните кралеви биле заменети од двајца конзули кои
биле избирани на центуријатските комиции. Во почетокот конзулите се избира-
ле само од редот на патрициите, а по донесувањето на Lex Licinia Sextia и плебеј-
ци биле избирани за конзули, така што оттогаш еден од конзулите морало да би-
де плебеец.

29 Од овде потекнува вториот назив за римските магистрати – honores.

47
 Власта на конзулите била слична со онаа што ја имале кралевите. Конзу-
лите биле административни, судски и наредбодавни органи. Тие немале религи-
озни овластувања затоа што религиозната власт била одделена од световната.
2. Претори – Според римската традиција, тогаш кога во конзулатот се из-
бирало и лице од плебејската средина, се воведувала нова патрициска магистра-
тура - претор, кој се избирал на центуријатските комиции. Бидејќи имал импери-
ум, преторот управувал со градот во отсуство на конзулите. Подоцна, преторот
го добил овластувањето да го врши т.н. спорно правосудство – jurisdictio
contentsiosa. Оттогаш, конзулите го вршеле неспорното правосудство – jurisdictio
voluntaria.
Во 337 година претурата станала (патрициско-пебејска) магистратура. Во
242 год. биле избирани дваца претори и со тоа претурата станала (колегијална)
магистратура. Едниот претор - praetor urbanus qui inter cives jus dicit (вршење
правосудство во односите меѓу римските граѓани), и вториот претор, praetor
peregrinus, qui inter cives et peregrinos jus dicit30 (вршење правосудство меѓу рим-
ските граѓани и перегрините и меѓу перегрините од разни народности).
(б) Редовни патрициски [патрициско-плебејски] магистрати cum potestate
1. Цензори – Од 443 година, секој lustrum (време од 5 години), центуријат-
ските комиции избирале магистрати наречени цензори. Нивна должност била да
го спроведуваат цензусот - да ги составуваат даночните и воените списоци. Во
356 година за цензори биле избирани и плебејци. Тогаш кога цензорите започна-
ле да ги составуваат списоците за сенатори угледот на цензорите пораснал и за
цензори биле избирани ислужени конзули.
2. Курулски едили – Курулските едили биле некој вид полициски органи
чија должност била да се грижат за одржување на јавен ред и мир и за решавање
на споровите во трговијата на стоки и робови. Со својот едикт тие придонеле за
развојот на договорот за купопродажба и целото облигационо право. Тие се гри-
желе и за подготвување јавни игри. Оваа магистратура се избирала на трибут-
ските комиции, прво од редот на патрициите, а подоцна (365 год.) курулскиот
едилитет станал патрициско-плебејска магистратура.
3. Квестори – Најпрво, квесторите биле истражни органи, како и помошни
органи на конзулите. Бројот на квесторите постојано се зголемувал. Од 241 год.
ст.е. за квестори се избирале и плебејци. Квесторите се зацврстиле како благајни-
ци, чувари на државната архива, како и интенданти на конзулите во провинци-
ите.
4. Свештенички колегиум – За вршење религиозни обреди, и воопшто на
јавниот култ, се грижеле свештеници кои биле под јурисдикција на pontifex
maximus.

30 D 1, 2, 2; Ливиј 33, 21; Festo s.v. sacramentum.

48
 Свештениците се занимавале и со работи што биле од световен карактер,
особено во куријатските комиции (comitia calata) и во правосудството на раната
република.
5. Помошни колегиуми – За вршење одделни административни работи се
избирале пониски државни органи - лица задолжени за ковање пари, луѓе кои го
чистеле градот Рим, луѓе задолжени за одржување на патиштата надвор од гра-
дот Рим и други.

§ 20. Вонредни патрициски (патрициско-плебејски) магистрати

1. Диктатор – Во тешките времиња, кога опстанокот на римската држава

бил во прашање, по иницијатива на сенатот бил поставан диктатор, обично еден
од конзулите, најпрвин од редот на патрицискиот општествен слој, а од 351 год.
ст.е. и од редот на плебејците. Должноста на диктаторот траела додека не поми-
нела опасноста, а најдолго шест месеци. Лицето што ќе било именувано за дикта-
тор добивало summum imperium – суверена власт во целата римска држава, т.е.
збир на овластувања на сите редовни магистратури.
2. Magister equitum – Во корелација со овластувањата на диктаторот биле
и задолженијата на заповедникот на коњицата - magister equitum кој бил под ко-
манда на диктаторот. Со престанувањето на функцијата на диктаторот престану-
вала и функцијата на magister equitum да заповеда со коњицата.
3. Praefectus urbi – Конзулот што последен ќе го напуштел Рим именувал
управник на градот (praefectus urbi), со овластување да го одржува нормалното
функционирање на животот во него.

§ 21. Плебејски магистратури

1. Трибуни – Трибуните биле водачи на плебсот, кои како државни орга-

ни се манифестирале дури по долгите борби меѓу патрициите и плебејците и по
сецесиите на плебејците. Задача на трибуните била да ги штитат плебејците.
Трибуните располагале со право на вето - забрана на секоја одлука на комици-
ите, сенатот или на некој инокосен орган за кoja сметaле дека не е во интерес на
плебејците. Меѓутоа, трибуните не земале активно учество во државниот живот
туку, со пасивно однесување, можеле да го парализираат патрицискиот државен
апарат.
Трибуните биле избирани на concilia plebis за време од една година. Нај-
првин се избирале двајца, а потоа до десет трибуни. Трибуните имале низа
овластувања во врска со раководењето на concilia plebis tributa.
2. Плебејски едили – Тие биле помошни органи на трибуните. Се избира-
ле на concilia plebis.

49
 Подоцна, со основањето на магистратурата на курулските едили, плебеј-
ските едили биле задолжени за приредување јавни игри, за одржување на редот,
за снабдување на градот и за надзор на пазарот.

V ОДДЕЛ
ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО ПРВИОТ ПЕРИОД

Прва глава
ПЕРИОД НА НЕПИШАНИ ПРАВИЛА ЗА ПОВЕДЕНИЕ (JUS NON SCRIPTUM)

Правникот Помониј31 укажува на две најстари фази во развојот на рим-

ските правила за поведение. Првата фаза го опфаќа периодот пред настанување-
то на државата, кога сѐ уште не постоела класна раслоеност во римското општес-
тво. Тогаш правилата за поведение немале правно значење туку биле обичајни
правила за поведение. Втората (правната) фаза настанала со класното раслојува-
ње на римското општество и со појавата на државата. Тогаш настанала фазата на
римското обичајно право.

§ 22. Период на обичајни правила за поведение

Римски изрази за обичајните правила за поведение биле mos, mores maio-

rum. Во периодот кога не постоела гентилната организација, се појавиле извесни
правила за поведение кои настанале со долго повторување, а на кои им се поко-
рувале сите припадници на генсот. Спрема недисциплинираните поединци се
применувале најразлични казни, меѓу кои најтешката била изгонување од ген-
сот.

§ 23. Период на обичајното право

Периодот на римското обичајно право настанува со класното раслојување

на римското општество на патрони и клиенти, патриции и плебејци, слободни
луѓе и робови, како и со наметнувањето на правилата за поведение што настана-
ле во рамките на патрициската средина на другите општествени групации.
Во најстариот период правните прописи (ius) не се разликувале од прави-
лата со религиозен карактер (fas), поточно сите обичајни и правни правила има-
ле сакрален карактер и влегувале во религиското право (Fas). Дури подоцна нас-
танало „jus“ или световното право. Од овој период е зачувана збирка на „кралски

31 D 1, 2, 2.

50
закони“ (Leges regiae).32 Оваа збирка содржи архаични правила од религиски ка-
рактер, семејно-правен карактер, а ги содржи и првите прописи од областа на
граѓанското и кривичното право.

Втора глава
ПЕРИОД НА ПИШАНО ПРАВО (JUS SCRIPTUM)

Периодот на пишаното право во Рим започнува кога, по упорната борба

што ја воделе со патрициите, плебејците успеале да се изборат за запишување на
правилата на обичајното право што се применувале. Така настанал Lex XII
tabularum – Законот на 12 таблици.

§ 24. Закон на 12 таблици

Настојувањето на плебејците да се изврши запишување на правилата на

обичајното право довело до основање комисија од три члена, што била испрате-
на во Грција да ги проучи Солоновите закони. По враќањето на комисијата во
Рим бил суспендиран конзулатот и биле избрани десетмина луѓе кои треба да
напишат закони - decemviri legibus scribendis. Во текот на 451 година напишале
десет таблици и ги поднеле на одобрување на центуријатските комиции. Но, би-
дејќи тие не претставувале целосна збирка на обичајното право, следната годи-
на, на центуријатските комиции, нови децемвири им поднеле на одобрување уш-
те две таблици. Така настанал Законот на 12 таблици - збирка закони, која прет-
ставува и многу значајна кодификација на римското цивилно право.
Текстот на Законот на 12 таблици не е зачуван како целина. Оригинални-
от текст на Законот, веројатно, бил запишан на бакарни плочи и исчезнал за вре-
ме на борбата со Галите. Но, овој многу популарен Закон, што Римјаните го тре-
тирале како „fons omnis publici privatique juris“33 скоро во целост бил реконструи-
ран затоа што низ историјата на Рим многу често бил користен, цитиран, пара-
фразиран и коментиран.
Законот содржи правила од различни подрачја на правото.

§ 25. Закони (leges)

Законите биле општозадолжителни правни правила кои, во одредена

постапка, ги донесувале римските комиции. Овластување да се донесуваат вакви

32 Според римската традиција, некој Папириј (Секст, Публиј или Гај) ги собрал правните про-

писи кои важеле во времето на кралството и ги издал во збирка, наречена Ius Papirianum или
Leges Regiae.
33 Ливиј 3.

51
правила содржи Законот на 12 таблици.34 Од тогаш, решенијата на комициите со
општа и апстрактна содржина биле наречувани leges или закони: lex est quod po-
pulus jubet atque constituit - закон е сето она што ќе го заповеда и одреди наро-
дот.35
Во содржината на законите се разликувале три дела. Првиот дел бил pra-
escriptio - увод кој содржел податоци за предлагачот на законот, за претседате-
лот на комицијата, како и за денот и местото на заседавањето и гласањето. Вто-
риот дел бил rogatio и претставувал предлог на магистратот. Имено, законскиот
предлог на магистратот како првична иницијатива бил составуван и изложуван
на форумот, за него се дискутирало и по три нудини се состанувале собранијата
кои гласале за законскиот предлог во целина со „за предлогот - uti rogas“ или со
„против – antiquo“. Изгласаната рогација се сметала за закон ако мнозинството
трибуси или центурии се изјасниле за рогацијата на магистратот. Изгласаниот
закон го обврзувал римскиот народ откако ќе бил ратификуван од сенатот
(patrum auctoritas) сѐ до Lex Publilia Philonis.36 Третиот дел од законот ја предви-
дувал санкцијата, односно мерките што ги погодувале прекршителите на закон-
ските одредби - sanctio.

§ 26. Одлуки на concilia plebis (plebiscita)

Plebiscita биле апстрактни и општозадолжителни правила за поведение

кои се изгласувале на плебејските собранија - plebiscitum est quod plebs jubet at-
que constituit.37 Најпрво, plebiscita биле задолжителни само за плебејците, а по до-
несувањето на Lex Hortensia апстрактните правила донесени на плебејските соб-
ранија го обврзувале целиот римски народ. Тогаш plebiscita се изедначиле со
leges - законите изгласани на комициите.

§ 27. Едикти на магистратите

Римските магистрати имале право да издаваат наредби до граѓаните (jus

edicendi), во почетокот усно, а потоа и писмено, со изложување на форумот. Овие
прописи се нарекувале едикти. Преку нив магистратите, применувајќи го, испра-
вајќи го и дополнувајќи го постојаниот правен поредок, всушност, создале ново
право познато како хонорарно или магистарско право.

34 Закон на 12 таблици: „Она што народот подоцна ќе го заповеда треба да се смета за првова-

лидно“ (12, 1).

35 Gai 1, 1, 3.
36 Ливиј 8, 12.
37 Gai 1, 1, 3.

52
 § 28. Interpretatio. Почетоци на правната наука

По повод примената на jus legitimum (leges и plebiscita)38 свештениците,

како единствени познавачи на правото, активно создавале нови правни правила.
Новите правни правила настанувале при толкување на правните правила од
страна на свештениците. Свештениците давале правни совети, помагале при
склучувањето на правните зделки и подучувале за правилно водење на спорови-
те.39 Самите државни органи - магистратите, коишто го применувале правото,
честопати биле лаици, така што често ги користеле свештениците – интерпрета-
тори. Монополот на патрицискиот свештенички колегиум бил скршен тогаш ко-
га Гнеј Флавиј ја објавил книгата на судските формули што дотогаш била тајна
на свештениците.40 Така, во Рим започнува лаицизирање на правото. Натамошен
чекор сторил Тибериј Корунканиј кој прв започнал јавно да го предава правото,
со што започнува развојот на правната наука.

§ 29. Општи белези на Старото римско право

Старото римско право - Ius civile antiquum, ius civile Quiritium, ги регулира-
ло односите во примитивното римско општество, во преминот од родовско-
племенското уредување во римската држава. За овој примитивен правен поредок
карактеристични се долунаведените белези:
- Старото римско право било примитивно, а примитивизмот се огледа во
формата. Долго време немало пишано право. Донесувањето на Законот на 12 таб-
лици фактички означува нормирање на обичајното право. Иако овој Закон се
смета за најзначаен правен паметник од стариот период, всушност тој претставу-
ва една нецелосна и примитивна кодификација. Најголемиот примитивизам на
старото римско право се огледа во примената на самопомошта за заштита на
правата, додека интервенцијата на државните органи се барала само по исклу-
чок.
- Конфузноста на старото римско право се огледа во испреплетувањето на
правни, морални и обичајни норми, како и норми од световен и религиски карак-
тер. Правните гранки и правните институти се испреплетувале и биле неразвие-
ни. Почетокот на развитокот на правната наука го означува првиот чекор во раз-
решувањето на конфузноста.
- Старото римско право било строго формалистичко. Правните работи нас-
танувале со точно утврдени формалности - изречени зборови и надворешни гес-
тови, додека малку се водело сметка за правната основа - каузата и за целта што

38 Цицерон, De officiis 1, 17, 51.

39 Цицерон, De oratore 1, 48, 212.
40 D 1, 2, 2, 7. Книгата што ја издал Гнеј Флавиј била наречена Ius Flavianum.

53
странките сакале да ја постигнат склучувајќи го правното дело. Значи, строгиот
формализам довел до склучување на апстрактните правни дела.
- Конзервативизмот на старото римско право се огледал во чувањето на
надворешноста на одредени форми, односно на старите форми им се давала нова
содржина. Така, старите форми се претворале во симболични дејствија и гестови.
- Суровоста на старото римско право се изразувала особено преку казните,
како во кривичното право така и во граѓанското право.
- Старото римско право било строго персонално, затоа што важело само за
римските граѓани.

54
 ДЕЛ ВТОРИ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ, ДРЖАВНО УРЕДУВАЊЕ И ИЗВОРИ
НА ПРАВОТО ВО КЛАСИЧНАТА РОБОВЛАДЕТЕЛСКА РИМСКА ДРЖАВА
(ВТОР ПЕРИОД)

I ОДДЕЛ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ
ВО КЛАСИЧНАТА РИМСКА РОБОВЛАДЕТЕЛСКА ДРЖАВА

Прва глава
ЕКОНОМСКИ И ПОЛИТИЧКИ ОДНОСИ ВО КЛАСИЧНИОТ ПЕРИОД

§ 30. Период на класичното робовладетелско стопанство

Во периодот кога цутело класичното робовладетелско стопанство, основ-

ни прозиводители биле робовите. Тие работеле на имотите и во стопанските
претпријатија на робовладетелите. Робовладетелите повеќе не учествувале во
процесот на производството. Тие се занимавале со интелектуален труд (со умет-
ност, философија, право) трошејќи го вишокот на трудот на робовите.
а) Земјоделство и сточарство – Во вториот период земјата се одгледувала
на големопоседничките - латифундиски имоти. Овие имоти започнале да се соз-
даваат тогаш кога Рим започнува да ги води освојувачките војни, но тие станува-
ат владејачки вид селскостопански имоти кога на римските пазари можело да се
купи множество евтини робови, кога робовладетелите земјата ја концентрирале
во своите раце и кога масовниот робовски труд успешно масовно се експлоати-
рал.
Во вториот период римската држава води успешни освојувачки војни кои
се основен извор на робови. На римските пазари можеле евтино да се купат и ро-
бовите кои биле заробени по пат на гусарење.
Во исто време се врши масовна концентрација на земјишниот посед во ра-
цете на мал број латифундисти, со окупација на државното земјиште, (ager
publicus), со окупација на генсовското земјиште (ager gentilicus), како и со
купување и насилно одземање на ситните земјишни парцели од малите
земјопоседници (ager privatus). Малите земјопоседници биле незаинтересирани
да ги обработуваат своите имоти кои не биле рентабилни и затоа не пружале от-
пор против преземањето на нивните парцели и вклопувањето во големите лати-
фундиски имоти. Тие повеќе сакале да го напуштат селото и да се населат во Рим
и другите градови. Ова било засилено со постојаната состојба – жителите на гра-

55
дот Рим, лицата без занимање, добивале издршка од богатите римски граѓани и
римската држава.
Во тој период е пронајден погоден начин на експлоатација на масовниот
робовски труд - простата кооперација и примитивната поделба на трудот на ро-
бовите. Во претходниот период производителите биле сочинети од семејни гру-
пи - таткото на семејството со сите членови на семејството каде што влегувале и
домашните робови; во вториот период групите производители ги сочинувале
маса робови кои биле бројно неограничени, што овозможувало латифундиските
имоти просторно да се прошируваат.
Робовите се занимавале со селскостопанско производство под команда на
роб - надгледувач, vilicus, и тие го сочинувале производственото семејство
(familia rustica), додека потрошувачкото семејство (familia urbana) било составе-
но од слободни луѓе – робовладетелското семејство и домашните робови што
живееле во градовите.41
Во претходниот период, селскостопанските имоти биле од натурален вид, а
во вториот - класичниот период, латифундискиот имот бил организиран за сто-
ковно производство.42
б) Занаетчиство – Силниот подем на занаетчиството во вториот, класични-
от период бил стимулиран со потребите на едно релативно развиено ситно сто-
ковно производство.
Многубројните различни видови занаетчии (според делата на Плаут) биле
организирани во ситни занаетчиски дуќани и работилници, во кои сопственикот
земал учество во работата и пласирањето на производите, но и во поголеми за-
наетчиски работилници, каде работеле множество робови. Во нив сопственикот
не учествувал во процесот на производството. Биле организирани и поголеми
претпријатија за изведување пообемни работи, додека најголеми биле рударски-
те претпријатија, а во некои од нив бил концентриран масовен робовски труд,
дури по 40.000 работници.
в) Трговија и лихварство – Севкупниот живот на Римјаните и менувањето
на стопанската структура го поттикнувале развојот на трговијата и лихварство-
то.
Освен со трговија на мало, Римјаните се занимавале и со трговија на голе-
мо. Со промет на големо се занимавале големите трговци кои тргувале со сиот
тогашен познат цивилизиран свет. Големите трговци се здружувале во здруже-
нија на трговци (societas negotiatorum) кои се занимавале со прекуморска тргови-
ја.

41 Катон, De agricultura 136, 144 и 150.

42 „Добриот домаќин треба што повеќе да продава а што помалку да купува“ - Катон, De
agricultura 2, 7.

56
 Во тоа време во Рим се развило и лихварството. Римските богаташи -
аргентарии одобрувале разни видови и кредити на физички и правни лица, па и
на одделни држави.

§ 31. Јавни финансии

Римската држава имала големи издатоци за војската, за изведување јавни

работи во Рим, Италија и другите покраини, за одржување на градот Рим и за
бесплатно снабдување на римските сиромаси со храна, како и за забава на Римја-
ните и другите слободни жители.
Релативно мали биле само издатоците на државата за платите на држав-
ните службеници, за издршка на државните робови, како и за одржување на дру-
гите јавни установи во Рим.
Државната благајна ги пополнувала своите извори, пред сѐ, со воениот
план, ограбувањата и воените контрибуции што им биле наметнувани на поко-
рените народи. Други извори на државната благајна биле даноците, трошарини-
те и царините што ги плаќале жителите на римската држава, како и проходите
од државните рудници и државните занаетчиски работилници.

§ 32. Општествено уредување во класичниот робовладетелски Рим

Освојувањата на нови територии и економскиот просперитет на општес-

твото резултирале со формирање на општествени слоеви. Во претходниот пери-
од основни групи население беа патрициите и плебејците, а класната борба меѓу
богатите и сиромашните римски граѓани беше основна движечка сила на оп-
штеството од тој период. Таа борба заврши со претворање на плебејците во без-
работен плебс кому треба да му се дава само „panem et circenses“ (леб и игри) т.е.
кој живее од помошта што ја добива од римската држава и од богатите римски
граѓани.
Во класичниот робовладетелски Рим жителите на римската држава, со
оглед на својата правна положба - статус, биле поделени на три групи:
а) Граѓани на римската држава – Граѓаните на римската држава (Cives
Romani), со оглед на економската положба и правата и должностите што ги
имале, се делеле на три подгрупи:
1. Нобили – Нобилите (благородници) биле потомци на највидните
патрициско-плебејски семејства чии предци уште со време успеале да ги заземат
најважните државни магистратури.43
Нобилите имале големо општествено и политичко влијание. Нивното оп-
штествено влијание било последица на големото богатство сконцетрирано во

43 Салустиј, Bel Jugurthum 63, 7.

57
нивните раце - тие биле сопственици на големите латифундии, што било најот-
мено занимање на старите римјани.44
Политичкото влијание на нобилите се изразувало во сенатот како и во стран-
ката на оптиматите. Преку нив римската држава, макар привремено, ги добила
белезите на аристократска република или олигархија на нобилите.
2. Еквестри – Еквестрите (витези, коњаници) биле богати Римјани кои се здо-
биле со големо богатство (400.000 сестерици), но нивните претци не биле носи-
тели на најголеми почести во римската држава.
3. Плебс – Плебсот го сочинувале сиромаси од најразличен состав: ситни зем-
јопоседници што се задржале на своите имоти, ситни занаетчии, развластени
ситни земјопоседници, отслужени војници и други. Тоа биле „turpes personas“ –
лица што се занимавале со неотмени занимања, лица кои не можеле да бидат из-
брани во повисоките магистратури. Плебсот немал пасивно избирачко право. Тој
имал активно избирачко право и бил вонредно горд на својата положба иако слу-
жел како гласачка машина во судирите меѓу странката на оптиматите и странка-
та на популарите (народна партија).
б) Слободни жители без право на граѓанство – Слободни жители на Рим без
право на граѓанство биле пред се латините и перегрините. Ова население имало
извесна автономија само во покраините, но под надзор на римските државни
органи. Историјата на Рим се карактеризира со незадоволството на овие луѓе и
со нивниот стремеж да се изедначат со Римјаните.
в) Робови – Робовите (servi) биле основни производители на римската
држава. Тие ја сочинувале групата луѓе кои немале слобода и граѓанство. Безми-
лосната експлоатација на робовите условила бунтување и робовски востанија,
спонтани и организирани, како и поединечен револт. Сето ова претставувало се-
риозна закана за римската држава.

Втора глава
НАДВОРЕШНА ПОЛИТИКА И ВНАТРЕШНИ ОДНОСИ

§ 33. Освојувачки војни

Водењето војна станало основна „професија“ на Римјаните уште во први-

от период од развитокот на римската држава. Освојувањето нови територии, вое-
ното ограбување, воените контрибуции, претворањето на населението на осво-
ените територии во робови продолжиле и во вториот период.
По победата над Картагина започнал победоносниот од на римските ле-
гии во создавањето на Римската империја, најмоќната држава во античкиот свет.

44 Цицерон, De off. 1, 42.

58
Меѓутоа, успешните војни придонеле во внатрешните односи на римската држа-
ва да се натрупаат низа спротивности кои од темел ја потресувале оваа моќна др-
жава.

§ 34. Внатрешни односи во римската држава

Историјата на вториот период била полна со судири меѓу одделните слое-

ви на римската држава, кои имале разновидни интереси.
а) Востанија на робовите – Робовите одговарале на суровата експлоатација
од страна на робовладетелите на најразлични начини: саботажи, убиства на гос-
подарите, спонтани бунтови и организирани востанија.
Првите востанија на робовите се јавиле уште во првиот период, а во втори-
от период тие станувале сѐ побројни. Рим станал вистинско жариште на робов-
скиот револт. Меѓу востанијата најзначајни биле Првото и Второто востание во
Сицилија, Востанието на Аристоник и Спартаковото востание кое, секако, е нај-
значајно.45
Сите востанија на робовите, иако биле израз на храброста на робовите, не
успеале бидејќи востаниците пред себе немале јасна цел. Тие се стремеле да се
ослободат од ропството и да се вратат дома.
б) Борба на перегрините за стекнување на граѓанство и за ослободување од
римска власт – Слободните жители на римската држава без право на граѓанство
(перегрините) воделе борби со римските граѓани за да се изедначат со нив. Во
овие борби најактивни биле жителите на Италија - socii Italici кои, заедно со Рим-
јаните, учествувале во борбите за создавање на Империјата. По тешки борби
Римјаните успеале да ги совладаат.
Припадниците на народите надвор од Италија се стремеле за полна слобо-
да. Римјаните воделе долги борби со востаниците во провинциите.
в) Превирање меѓу граѓаните на Рим – Во Рим постоел тежок антагонизам
меѓу сенаторскиот ред - нобилите и еквестрите, од една страна, и меѓу нив и лум-
пен пролетаријатот, од друга страна. Овие судири резултирале во борби за ре-
форми и тешки граѓански војни.
1. Борби за реформи – Реформите биле насочени, пред сѐ, против создавање-
то на големи латифундиски имоти. Со Leges Liciniаe (367 год. ст.е.) ниеден
римски граѓанин не можел да има повеќе од 500 југери земја. Овие закони не мо-
желе успешно да се применуваат во ерата на настанувањето на големите лати-
фундиски имоти. Трибунот Фламиниј (232 год. ст.е.) се обидел да го спречи вкло-
пувањето на земјиштата од Пициенското поле во латифундиите. Иако реформите
на Фламиниј не биле успешни, тие биле преземени од браќата Тибериј и Гај Грах,

45 По задушувањето на востанието на Спартак од Капуа до Рим на крст биле распнати околу

6.000 робови.

59
чија главна цел била да се спречи растежот на големите латифундиски имоти.
Според планот на Тибериј, на римските граѓани без земја требало да им се доде-
ли земјиштето што го држеле големите латифундисти.46 Тибериј Грах бил убиен
на подмолен начин бидејќи се судрил со нобилите предлагајќи го Аграрниот за-
кон, но неговото дело го продолжил помладиот брат Гај Грах. Барајќи сојузници
за своите реформаторски дејности, Гај предложил бесплатно делење храна - за да
добие поддршка од лумпен-пролетерите и вклучување на еквестрите во кривич-
ните судови - за да го придобие неримското население.
Но, сиве овие предлози не биле доволни. Олигархијата на нобилите го
отстранила Гај Грах, а со тоа пропаднале предложените аграрни реформи на
браќата Граси. Подоцна бил донесен Lex Thoria, според кој сето окупирано зем-
јиште станало приватна сопственост на лицата што го окупирале.
2. Граѓански војни – Судирите меѓу еквестрите, потпомогнати од странката
на популарите и нобилите странката на оптиматите, резултирале со вооружени
судири и граѓански војни. Резултат на овие војни биле превласта на едните или
другите. Првиот триумвират бил сојуз на нобилите и еквестрите, а победник из-
легол Цезар, претставник на еквестрите. Вториот триумвират - триумвират меѓу
популарите, завршил со победата на Октавијан кој бил зрела политичка личност
и остроумно заклучил дека само сојуз меѓу робовладетелите може да ја спаси
римската држава. Тој правилно ја поделил власта меѓу нобилите и еквестрите, а
всушност завел лична диктатура.

II ОДДЕЛ
ДРЖАВНО УРЕДУВАЊЕ НА КЛАСИЧНАТА РОБОВЛАДЕТЕЛСКА ДРЖАВА

Римското државно уредување сѐ до крајот на Републиката, иако навидум

не се изменило, сепак во суштина претрпело значајни промени. Римската држав-
на организација од држава во која кон крајот на првиот период патрициите и
плебејците заеднички одлучувале, се трансформирала во држава во која мнозин-
ството го имала странката на оптиматите-нобилите. Олигархијата на нобилите
не можела долго да се одржи. Силните немири во римската држава што се јавува-
ле како робовски востанија, граѓански војни, востанија на покорените народи би-
ле причина робовладетелите да се обединат за да се спаси римската држава. Така
бил создаден принципатот кој всушност бил скриена форма на диктатура.

46 По Lex Sempronia (законскиот проект на Тибериј) било дозволено латифундистите да посе-

дуваат 5.000 југери земја и по 2.000 југери за секој син.

60
 Прва глава
ДРЖАВНОТО УРЕДУВАЊЕ ВО ВРЕМЕТО НА ОЛИГАРХИЈАТА

§ 35. Сенат – основен орган на олигархијата

Во претходниот период Сенатот бил сочинет од ислужени патрициско-

плебејски магистрати (300), кои бидејќи постојано биле во меѓусебен конфликт,
се ограничувале. Иако и натаму сочинет од ислужени магистрати кои веќе не би-
ле во конфликт, со престанувањето на борбата меѓу патрициите и плебејците се-
натот се претворил во орган на нобилите, орган на олигархијата.
Сенатот, како орган на малубројната наследна аристократија, станал мно-
гу важен државен орган затоа што можел да ја стопира и парализира работата на
другите државни органи (собранијата и магистратурите) за да ги одбрани ин-
тересите на нобилите.
Еквесторите се стремеле да ја скршат хомогеноста на Сенатот. Дури во
времето на Цезар сенатот станал орган на обединетите робовладетели - нобили
и еквестри.

§ 36. Собранија во времето на олигархијата

Во периодот на Републиката собранијата биле значајни органи. Тие свое-

то дејствување го продолжиле и во периодот на олигархијата, и тоа без значајни
промени (со исклучок на реформата на центуријатскиот систем, воведувањето
тајно гласање и забраната да се донесуваат закони со хетерогена содржина).
а) Центуријатски комиции – организацијата на центуријатските комиции
се засновала врз цензусот. Реорганизацијата на овие комиции се состоела во тоа
што и во нив мнозинство имале истите луѓе што го имале во трибутските коми-
ции: лицата што биле запишани во селските трибуси.
Реорганизацијата на центуријатскиот систем овозможила и натаму центу-
ријатските комиции да се сметаат за „comitiatus maximus“ на римскиот народ, ре-
шавајќи за значајни прашања во римската држава.
б) Трибутски комиции – овој вид комиции си ја задржал физиономијата од
претходниот период во поглед составот и надлежноста. Со оглед на концентра-
цијата на населението во градот, се смалил бројот на гласачите во селските а се
зголемил бројот на гласачите во градските трибуси. Трибутските комиции се на-
оѓале во рацете на нобилите Ова било овозможено и со свикувањето на трибут-
ските комиции во летните месеци, кога ситните замјопоседници не сакале да ја
напуштат селско-стопанската работа за да го дадат својот глас.
в) Concilia pebis tributa – плебејските собранија, според Lex Hortensiа во за-
конодавната работа биле изедначени со комициите.

61
 Од римската историја е позната колебливата политичка улога на плебеј-
ските собранија. Поради нивниот хетероген состав, тие понекогаш гласале во ин-
терес на нобилите, но често пати и ја оживотворувале политичката програма на
странката на популарите.
г) Comitia curiata – овие собранија, како реликт од минатото, одлучувале за
прашања од семејните односи, како и за римскиот култ и религијата.
д) Contiones – тие и натаму биле неформални собири на римските граѓани
со големо политичко значење.

§ 37. Магистратури во времето на олигархијата

Во овој период магистратурите им биле достапни само на нобилите. Со

цел да се оневозможи избор на непожелни лица во магистратурите нобилите во-
веле разновидни ограничувања. Цел им било, во највисоките магистратски зва-
ња да се овозможи избор само на лица што сиот свој век го минале во тие служби.
За да се спроведе оваа цел бил донесен Lex Villia annalis (180 год. ст.е.). Со
овој закон бил воведен certus ordo magistratuum - извесен ред во изборот на ма-
гистратските функции (т.н. cursus honorum), како и aetas legitima - биле пропиша-
ни минимум години што требало да ги има кандидатот во одделни звања.
Развитокот на римската држава во овој период повлијаел да бидат офор-
мени некои магистратски служби.
а) Претори – развиениот стопански сообраќај меѓу римските граѓани и пе-
регрините, како и меѓу перегрините од разни народности, а и персоналниот
принцип на примената на правото ја условиле потребата во 242 година да се из-
бира втор претор. Оттогаш претурата станала колегијален орган. Praetor urbanus
ги решавал правните спорови меѓу римските граѓани, додека praetor peregrinos
ги решавал односите меѓу римските граѓани и перегрините, како и меѓу перегри-
ните од разни народности. Овие магистрати биле најактивни творци на правни-
те правила кои го сочинуваат jus honorarium. Освен овие двајца, постоеле и други
претори, но нивниот придонес не бил значаен за развитокот на римското право.
б) Диктатори – старите диктатори биле привремени државни органи. Раз-
горот на граѓанските војни условил диктаторот да стане доживотна магистрату-
ра (Сула и Цезар – dictatores legibus scribendis et rei publicae constituendae).
в) Триумвири – првиот триумвират бил меѓу Цезар, Помпеј и Крас. Тоа е
всушност политички договор меѓу првенците на странките на оптиматите и по-
пуларите за поделба на власта. Вториот триумвират меѓу Антониј, Октавијан и
Лепид бил потврден од народното собрание и како колективен орган ја имал
власта во своите раце (triumviratus rei publicae constituendae).
г) Плебејски трибуни – плебејските трубуни биле избирани на плебејското
собрание. Нивниот број бил прилично голем - 16. Поединец од колегиумот на

62
трибуни честопати го попречувал спроведувањето на опозицијата спрема ноби-
лите, со тоа што го запирал извршувањето на несаканите мерки.
д) Квестори – бројот на квесторите постојано се зголемувал. Тие имале ов-
ластувања да раководат со државната благајна во Рим, да управуваат со држав-
ните средства, да бидат благајници и интенданти.
ѓ) Промагистрати – по завршувањето на редовната магистратура во Рим
магистратите (конзули, претори и квестори) добивале должност: управа со про-
винциите. Како управници на провинциите, тие се нарекувале промагистрати.
Доколку била од повисок ранг, нивната власт опфаќала и команда над војската
што на истакнати војсководачи им овозможувало да организираат верна војска
која ќе им осигура преземање на власта во целата држава. Ова било потврдено со
Гај Јулиј Цезар кој бил проконзул во провинцијата Галија.

Втора глава
ПРИНЦИПАТ

§ 38. Настанување на принципатот

Периодот на олигархијата на нобилитетот претставувал време кога се во-

деле жестоки борби меѓу странката на оптиматите во која членувале нобилите и
странката на популарите предводена од еквестрите. Борбата за реформи, држав-
ните удари, граѓанските војни, робовските востанија и ослободителните движе-
ња на покорените народи значеле сериозна опасност за опстанокот на римската
држава. Спас се нашол во обединувањето на робовладетелите и поделба на влас-
та меѓу нобилите и еквестрите. Оваа идеја ја реализирал Октавијан, еден од три-
умвирите што беа потврдени од народните собранија и адоптивен син на Цезар.
Откако победил во битката кај Акциј, тој дал свечена изјава со која се
откажувал од власта и управата со државата ја доверува на сенатот и на римски-
от народ.47 Благодарен за тоа, сенатот го прогласил за Август (нешто возвишено,
божествено). Во неговата личност биле концентрирани и други магистратури.
Тој бил избран за конзул, проконзул во граничните провинции, плебејски три-
бун, ја носел титулата Caesar (како адоптивен син на Гај Јулиј Цезар) и император
(како победоносен војсководач и триумфатор). Октавијан бил прв член на сена-
тот - princeps senatus, а подоцна бил избран и за pontifex maximus. Иако по форма
бил само магистрат на римската држава, Август станал нејзин вистински владе-
тел.

47 Monumentum Ancyranum 6, 12.

63
 Ова државно уредување по форма е дијархија, формална поделба на влас-
та мегу принцепсот и сенатот, а фактички и содржински тоа е монократско др-
жавно уредување со содржина на принципат.

§ 39. Изумирање на републиканските органи

Државното уредување во периодот на републиката се карактеризирало

со типични органи - собранија, сенат и магистратури. Овие органи постоеле и во
периодот на принципатот. Подоцна некои од нив биле укинати, а други го
смениле своето значење:
а) Народни собранија – првите години од принципатот го означуваат пери-
одот кога се свикувале народните собранија и кога нивната активност била забе-
лежителна. Подоцна, римско граѓанство добиле голем број жители на римската
држава и жителите на градот Рим не го претставувале севкупното гласачко тело.
Принцепсите за последен пат ги свикале народните собранија како законодавни
тела во 98 година.
б) Сенат – во времето на принципатот овластувањата на сенатот се зголе-
миле. Решенијата на сенатот станале извор на правото и добиле сила на закон.
Сенатот, како државен орган, ги презел овластувањата на собранијата.
Сепак сенатот бил послушен орган на принцепсот. Принцепсот ги именувал
сенаторите, водејќи сметка за нивната старост и цензус. Подоцна, со јакнењето
на улогата на принцепсот и со слабеењето на улогата на сенатот во римското оп-
штество, senatus consulta се изгубиле како извори на правото, затоа што предло-
зите на принцепсите биле усвојувани со акламација од страна на сенатот. На тој
начин се изгубило значењето на сенатот, формалната дијархија се трансформи-
рала во отворена диктатура од принцепсот. Сенатот станал орган на комунална
управа на градот Рим.
в) Магистрати – бидејќи власта била кумулирана во рацете на принцепсот,
магистратите го изгубиле своето значење, особено затоа што принцесот имал ов-
ластувања да ги поништи или укине одлуките на другите магистрати, додека ни-
ту еден магистрат го немал ова право наспроти принцепсот. Со тек на времето
магистратурите се трансформирале во носители на почесни функции и почесни
звања. Извесна виталност сѐ уште постоела кај преторите кои биле активни соз-
давачи на правото сѐ до донесувањето на Адријановиот едикт, кој претставува
кодификација на преторовиот едикт. Потоа, се избирале нови претори кои се за-
нимавале со државни работи што биле помалку важни.

64
 § 40. Принцепс

Принцепсите својата власт ја засновале врз основа на кумулацијата на ре-

публиканските магистратури. Наспроти Август, кој го практикувал обичајот се-
која година, макар формално, да се обновува изборот во определени републикан-
ски магистратури, неговите наследници со Lex de imperio Vespasiani изгласан во
собранијата или во Сенатот, трајно и доживотно ги преземале магистратските
функции.
Според Lex de imperio, принцепсот добивал овластувања кои не можеле
да бидат наброени. Се истакнувале две основни правила: 1) quidquid principi
placuit legis habet vigorem - сѐ она што му се допаѓа на принцепсот има сила на за-
кон; и 2) princeps legibus solutus est - принцепсот не е должен да ги почитува пра-
вилата на правниот поредок.48
Наследството на престолот обично самите принцепси го определувале со
именување на наследник по пат на адопција, а доколку тоа не било сторено сена-
тот бил приморан да ја даде инвеститурата на кандидатот што ќе го истакнела
војската на преторијанците.

§ 41. Помошни органи и установи на принцепсот

За реализирање на овластувањата кои му биле дадени врз основа на lex

de imperio принцепсот не се потпирал врз републиканските магистратури туку
на платени службеници.
а) Concilium principis – го сочинувале најистакнати сенатори и еквестри кои
имале правничко знаење и искуство и кои биле способни да го советуваат прин-
цепсот при донесување на важни одлуки. За оваа советодавна дејност тие доби-
вале плата.
б) Fiscus caesaris – била благајната на принцепсот во која влегувале сред-
ствата од сенатските провинции како и приходите од воениот плен и контрибу-
циите. Овие средства се користеле за остварувањето на политиката на принцеп-
сот.
в) Praefectus praetorio – преторијанските префекти биле команданти на де-
ветте кохорти војска - единствената воена сила во градот Рим. Нивното влијание
било многу големо, особено во обезбедување замена на престолот. Тие го замену-
вале прицепсот, а нивните одлуки важеле како да ги донел принцепсот.
г) Канцеларии на принцепсот – овие канцеларии ги подготвувале одлуките
на принцепсот во доменот на разни области од животот.

48 Bruns, Fontes 202, 203.

65
 § 42. Управа на градот Рим, Италија и провинциите

а) Управа на градот Рим – во периодот на принципатот управата на гра-

дот Рим му била доверена на praefectus urbi - службеник кој се грижел за севкуп-
ното функционирање на градот. За успешно извршување на задачите имал на
располагање чети од вооружени луѓе.
б) Управа во Италија – во Италија дејствувале локалните самоуправни те-
ла но и органи упатени од Рим, кои се викале juridici и имале судска и админис-
тративна власт.
в) Управа на провинциите – провинции биле сите покраини чиешто насе-
ление не добило право на граѓанство. Провинциите биле под управа на римскиот
народ, сенатот и принцепсот.

III ОДДЕЛ
РАЗВИТОК НА ПРАВНАТА НАУКА И НА ИЗВОРИТЕ НА ПРАВОТО
ВО КЛАСИЧНАТА РИМСКА РОБОВЛАДЕТЕЛСКА ДРЖАВА

Прва глава
РАЗВИТОКОТ НА ПРАВНАТА НАУКА ВО КЛАСИЧНИОТ РИМ

Поделбата на трудот на мануелен (со него се занимавале робовите) и ин-

телектуален (со него се занимавале робовладетелите) придонело во Рим да се
развијат книжевноста, философијата, архитектурата, уметноста и особено право-
то, реториката и воените вештини. Големиот успех на Римјаните во правото, ре-
ториката и воените вештини се базира не само на несомнениот римски гениј за
ова поле на човечката дејност, туку и на севкупниот сплет на околности што до-
веле до создавањето на римската држава и на тежнението преку изучувањето на
овие племенити вешини да се сочува државата и да се обезбеди блескава поли-
тичка кариера на поединци.

43. Правна наука (iurisprudentia)

Развојот на правната наука во Рим започнува со Тибериј Корунканиј. По

него дејствуваат многу учени правници кои се занимавале со практична работа
или со практична работа и со наука.
Римските правници - јуриспруденти пишувале дела во кои биле содржа-
ни правни максими, правни поими кои биле прецизно изложени (regulae,
definitiones), како и подробно обработени практични или апстрактни правни слу-
чаи (responsa, epistolae). Правниците пишувале и монографии во кои ги обрабо-

66
тувале правните прописи содржани во одделни извори на правото, како и комен-
тари на правните правила во состав na ius civile или во состав на ius honorarium,
коментари на преторовиот едикт (libri ad edictum), како и книги од енциклопе-
диски карактер (digesta или pandectae). Правниците пишувале и учебници кои
имале педагошки цели, да ги едуцираат младите студенти по право (institutiones
или enchiridia).
Римските правници го избегнувале дефинирањето на правните поими и
правните институти. Тие сметале дека „секое дефинирање во граѓанското право
е опасно, бидејќи е ретка дефиницијата што не може да се обори“.49
Делата на римските правници се вистинска ризница од анализираните
случаи (casus-и). Правниците ги создале своите дела преку суптилна анализа на
воочените проблеми, преку утврдување на терминологијата и давање образло-
жени заклучоци. Не е спорно дека делата на римските правници се најскапоцена-
та правна оставина на Рим.

§ 44. Стари правници (veteres)

Во периодот на републиката делувале правници кои подоцна во класич-

ниот период биле наречени стари (veteres). Делата на старите римски правници
не се сочувани во оригинал туку фрагменти од нивните дела се содржани во де-
лата на класичните римски правници и во Јустинијановата кодификација.
Најстар меѓу старите правници бил Appius Claudius Caecus. Тој ја напишал
„Jus Flavianum“ и посебната книга за одршка на стварите. По него работеле многу
други правници на полето на правната наука. Најзначаe меѓу нив е Sextus Aelius
кој го напишал „Tripartitium“ или „Ius Aelianum“.
Од половината на вториот век од старата ера бројот на правните писате-
ли бил мошне голем. Мегу нив како најзначајни се вбројуваат Marcus Cato, син на
Катон Стариот; Marcus Junius Brutus; Marcus Manilius и Publius Mucius Scaevola.
Двајца најголеми правници од првиот век од старата ера биле Quintus
Mucius Scaevola и Servus Sulpicus Rufus. Твореле и други автори, а меѓу нив и
правниот филозоф, практичар и оратор Цицерон.

§ 45. Сабинијанци и прокулеанци

Кон крајот на Републиката и во почетокот на принципатот римските

правници се групирале во две групи или две правни школи - школа на сабинијан-
ците (Сабиниевци) и школа на прокулеанците (Прокулиевци). Школата на
сабинијанците ја основал Gaius Atteius Capito, а школата на прокулеанците

49 D 50, 17, 202: Omnis definitio in jure civili pericоlosa est, parum est enim ut non subverti possit.

67
Antistius Labeo.50 Capito бил конзервативен. Во политичка смисла го прифаќал
принципатот како своевиден континуитет со републиканското уредување. Labeo
бил попрогресивен и прифаќал нови идеи не само во сферата на државното уре-
дување, туку се залагал и за нови идеи во областа на граѓанското право.
Во повеќе од триесет случаи се дадени разлики во становиштата кои ги
застапуваат претставниците на овие две школи, иако во целина тешко би може-
ло да се воочат доктринарните разлики меѓу нив.

§ 46. Класични правници

Правниците што твореле во половината од третиот век од новата ера го

добиле називот класични правници. Овие творци, коишто потекнувале од редот
на нобилите и еквестрите, во својата работа успеале да формулираат правни на-
чела, заклучоци и правни мислења кои во својата севкупност ја сочинуваат нај-
значајната творба на римската цивилизација.
Во плејадата класични правници прв е Antistius Labeo, основач на школа-
та на прокулеанците, плоден пистел, чија теоретска мисла обилува со длабочина.
Atteius Capito - современик на Labeo, основач на Школата на сабинијанци-
те. Тој е исто така многу плоден правен писател.
Меѓу класичните правници од тој период е и Massurius Sabinus, шефот на
сабинијанската школа наречена по негово име. Се истакнал со делото „Libri tres
juris civilis“. Подоцна ова дело било обработувано од многу класични правници
кои пишувале коментари ad Sabinum.
Celsus Filius се одликува по обемната работа и по остроумното и саркас-
тично пишување.51 Прочуениот правен писател од класичниот период Octavius
Julianus Aemilius напишал дигести од 90 книги, но најпознат е по кодификатор-
ското дело по налог на императорот Адријан – Edictim perpetuum.
Современик на Јулијан бил Sextus Pomponius, многу плоден правник кој
накусо ја изложил историјата на римското право.
Меѓу класичните правници има двајца чии животи и дела се обвиткани со
нејаснотии и загатки. Првиот - Caecilius Africanus и вториот - Gaius.
Во плејадата класични правници се и Ulpius Marcellus, Cervidius Scevola и
особено Aemilius Papinianus. Делата на Папинијан претставуваат краен дострел
во развојот на класичната правна мисла. Овој плоден писател бил наречен, спо-
ред Законот за цитирањето, „крал на сенатот на мртвите“. Напишал Questiones во
37 книги, Responsa во 19 и Definitiones во две книги. Следбеници на Папинијан се

50 Школата на сабинијаците го добила името по правникот Sabinus, а Школата на прокулеан-

ците по правникот Proculus.

51 Како пример за саркастичен и груб начин на пишување што бил својствен за Celsus е и т.н.

quaestio Domitiana, бесмислено прашање што го поставил Домициј и responsa Celsinum, груб
одговор што го дал Целзус (D 28, 1, 27).

68
неговите ученици: Julius Paulus, Domitius Ulpianus, како и ученикот на Улпијан
Herennius Modestinus кој напишал монографија на случаи за дела од практиката.

Втора глава
ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО КЛАСИЧНИОТ РИМ

Покрај изворите на правото што постоеле во првиот период – како оби-

чајното право, leges, plebiscita и edicta; во вториот период од постоењето на рим-
ската држава општозадолжителни правни правила биле создавани по пат на се-
натски одлуки (senatus consulta), одговори на правниците (responsa prudentum) и
одлуки на принцепсот (constitutiones principum). За овој период, исто како и за
претходниот, е карактеристично тоа што секој државен орган учествувал како во
донесувањето на правните правила, така и во вршењето на извршната, управна-
та и на судската власт.

§ 47. Обичајно право

Обичајното право (mos, invetеrata consuetudo) настанувало без интервен-

ција на законодавецот, а со повторување и долго вршење од страна на целиот на-
род. Но, задолжителна сила имале само оние вообичаени правила кои во духот на
правниот поредок и со претходна виза на државните органи служеле за пополну-
вање на законските празнини.

§ 48. Закони и плебисцити

Во рамките на своите законодавни овластувања, се до крајот на I-от век

н.е., римските собранија имале овластувања да донесуваат одлуки, leges (одлуки
на римските комиции) и plebiscita (одлуки на concilia plebis). По донесувањето на
Lex Hortensia тие се познати под генеричен израз leges и го обврзувале целиот
римски народ.
Секој закон изгласан на собранијата имал три дела: Прескрипцијата била
уводниот дел на законот. Рогацијата го означувала неизменетиот предлог кој-
што првично го поднеле магистратите, затоа што по законскиот предлог не се
дискутирало, туку само се гласало. Од времето на браќата Граси било забрането
да се предложи донесување на закони со хетерогена содржина. Санкцијата била
завршниот дел од законот. Таа ги содржела мерките што требало да бидат презе-
мени против лицата што нема да го почитуваат законскиот текст. Со оглед на
санкцијата извршена е следнава класификација на законите; leges perfectae се на-
рекувале законите што ја прогласувале за ништовна секоја работа преземена
спротивно на законските прописи; leges minus quam perfectae биле такви закони

69
кои го казнувале сторителот без да ја поништат преземената работа; leges imper-
fectae биле закони кои не предвидувале санкции против лицето што не го почи-
тувало законот.52
Законите изгласани на собранијата го обврзувале римскиот народ во мо-
ментот на објавувањето на резултатите од гласањето, бидејќи било укинато пра-
вото сенатот да го ратификува законскиот текст. Постоел обичај законот да се
изложи во форумот и да се чува во државната благајна. Законите можеле да би-
дат укинати само на формален начин, по пат на контрерни рогации. Законот бил
аброгиран ако контрерната рогација целосно изрично го укинува; во случај на
делумно изрично укинување на текстот, законот бил дерогиран; кога на друг на-
чин биле регулирани прашањата од законот, тој бил оброгиран додека, законот
бил суброгиран доколку постојните прописи биле дополнети.53
Законите изгласани на собранијата биле апстрактни и генерални прави-
ла за поведение, пропишани за граѓаните на Рим и изгласани на собранијата по
предлог на магистратите: lex est generale jussum populi aut plebis rogante
magistratu.54 Понекогаш биле изгласувани и leges speciales и privilegia. Leges
speciales биле закони кои ги регулирале односите на одделни групации или пое-
динци, додека privilegia биле специјални закони донесени без оправдани причи-
ни, со кои се фаворизирала положбата на поедници во споредба со мнозинството
или се постапувало дискриминаторски спрема поединци во однос на мнозин-
ството.

§ 49. Едикти на магистратите (Ius honorarium)

Во рамките на своето jus edicendi римските магистрати имале право да

издаваат наредби, усно или писмено, на бели таблички на граѓаните и другите
жители на римската држава. Правото да издаваат едикти го користеле највеќе
преторите и едилите, како и управниците во провинциите и квесторите.55 Прав-
ните правила, содржани во едиктите на римските магистрати, го сочинувале jus
honorarium.56 Ова право, кое се нарекува магистратско, затоа што извира од едик-
тите на римските магистрати, придонело старото римско jus civile, кое не му од-
говарало на се поразвиениот правен промет, да се прилагоди на конкретните ус-
лови и потреби на римската држава. Земајќи ги предвид конкретните околности
при решавањето на едно прашање, а раководејќи се со идејата на доброто и спра-

52 Ulp., Regulae 1, 1, 2. Во пандектната наука биле познати и leges plus quam perfecta - закони

што ја поништувале правната работа и пропишувале казна за сторителот.

53 Ulp., Regulae 1, 3.
54 Atteius Capito (Gell 10, 20, 2).
55 Gai 1, 6.
56 I 2, 7.

70
ведливото во робовладетелскиот свет (quod aequum et bonum est),57 магистрат-
ското право - jus honorarium отстапува од формализмот, крутоста и суровоста на
jus civile, кое всушност било jus strictum. Новото право - jus honorarium суштес-
твено се разликувало од jus civile strictum. Бидејќи исти односи можеле поинаку
да бидат регулирани во jus civile strictum или во jus honorarium, римските граѓа-
ни имале можност да избираат според кој правен поредок ќе ги регулираат свои-
те односи.
Активната улога на римските магистрати, пред сѐ на преторот, во созда-
вањето нови правни правила се задржало сѐ до 130 год. н.е., кога правникот Јули-
јан за време на владеењето на Адријан извршил попис на правните правила содр-
жани во едиктите на магистратите. Така настанал edictum perpetuum – трајниот
едикт, кој всушност претставувал кодификација на магистратското право.

§ 50. Senatus consulta и orationes principum

За време на принципатот мислењата на сенатот станале извор на правото

со тоа што тие добиле општозадолжителна сила: senatus consultum est, quod
senatus jubet atque constituit, idque legis vicem optinet, quamais de ea fuerit
quaesitum – мислење на сенатот е она што тој ќе го одлучи и ќе го заповеда; тоа
има законска сила, иако тоа некогаш било оспорувано.58
На сенатските седници бил изложуван предлогот на принцепсот или на
некој друг магистрат. По предлогот се дискутирало и се гласало. Senatus consulta
го обврзувало римскиот народ по изгласувањето и по предавањето на запишано-
то сенатско мислење во државната благајна.
Со слабеењето на улогата на сенатот и со јакнењето на улогата на прин-
цепсот, senatus consulta не се сметале повеќе како извори на правото, туку тоа би-
ле orationes principum - говори коишто принцепсот ќе ги одржел пред сенаторите
на свечена седница на сенатот, а по кои не се гласало туку се прифаќале обично
без било каква дискусија.

§ 51. Responsa prudentium

Со одлука на Август, правото да даваат јавни стручни мислења кои ќе

имаат карактер на општозадолжителни правила за поведение го добиле најис-
такнатите правници од редот на сенаторите и еквестрите. Всушност, тој им приз-

57 Aequum et bonum, bona fides, aequitas, sine dolo malo се поими содржани во изворите на

римското право со кои се нагласува дека правните односи мора да содржат минимум морал, се-
како на владеачкиот слој во дадениот историски период. Тие се последица на развиениот сто-
пански сообраќај во развиеното римско општество. Овие термини значат напуштање на ап-
страктните работи и промовирње на каузалните.
58 Gai 1, 3.

71
нал на одделни истакнати правници jus publicae respondendi ex auctoritate
principis.59
Responsa prudentium биле одговори кои правниците ги давале на барање
од странките со изложено мислење за решавање на едно спорно прашање во при-
мената на правото. Ова мислење требало да биде презентирано пред судијата
којшто ќе го третирал како општозадолжително правило за поведение – извор
на римското право. Кога правниците немале идентични мислења по повод едно
прашање, судијата имал слобода во одлучувањето кое мислење да го одбере.60

§ 52. Constitutiones principum

Во текот на првиот век принцепсот земал активно учество во создавање

на задолжителни правила за поведение. Со време настанале четири вида одлуки
на принцепсот кои се нарекувале конституции: constitutio principis est, quod impe-
rator decreto, vel edicto vel epistola constituit.61
Конституции на императорот со општа содржина биле edicta и mandata.
- Edicta биле јавни наредби упатени до жителите на државата. Императо-
рот со нив создавал правни правила од областа јавното и приватното право.
- Mandata се упатувале на управниците на провинциите и на другите служ-
беници за вршење на функциите што им биле доверени.
Конституции на императорот со кои тој решавал одделни случаи биле
decreta и rescripta.
- Decreta се решенија на принцепсот во поединечни случаи – администра-
тивни или судски, коишто ги врзувале судовите и во идни случаи, бидејќи имале
карактер на прецедентно право.
- Rescripta се писмени одговори на принцепсот за прашања кои ќе ги поста-
веле граѓани поединци или државни органи. Рескриптите имале сила на преце-
дент.

§ 53. Општи белези на Класичното римско право

Правото од вториот период се означува како класично римско право. Тоа

битно се разликува од правото во претходниот период, затоа што правото во вто-
риот период се базира врз класичното робовладетелско стопанство, развитокот
на латифундиите, занаетчиските работилници и трговските претпријатија.
Класичното римско право се развило постепено преку дејноста на магис-
тратите и правниците - јуриспруденти, кои старото римско право го прилагоду-

59 D 1, 2, 2, 49.
60 Gai 1, 7.
61 Gai 1, 5; D 1, 4, 1.

72
вале кон новонастанатите општествено-економски односи. Старото jus civile би-
ло проширено со низа нови правила од хонорарното право.
Всушност, во римската држава бил воведен троен правен поредок: две ва-
ријанти на правните правила за регулирање на правните односи меѓу римските
граѓани (старото jus civile, чии правни правила го чинеле jus strictum и правните
правила од хонорарното право кои се засновувале врз принципот на справедли-
вост, односно добра волја и чесност - quod bonum et aequum est) и еден правен по-
редок - jus gentium - за регулирање на правните односи меѓу римските граѓани и
перегрините и перегрините од разни народности.62
Битна карактеристика за правните правила од хонорарното право било
отстапувањето од крутоста и формализмот кој беше карактеристичен за правото
од претходниот период. Во новиот правен поредок склучување на правните дела
се вршело сообразно со внатрешната волја на странките. Значи, наместо ап-
страктните правни дела надвладеале каузалните.
Поаѓајќи од начелото на aequitas, во класичното право правосудните ор-
гани пружале правна заштита на секој однос што засегал во личните и имотните
права, без оглед дали за таквиот однос била предвидена специјална тужба. За
сестрана заштита на правата на граѓаните биле воведени actiones in factum.
Додека правниците од претходниот период се занимавале со практична
правна дејност - со работи од каутералната јуриспруденција, правниците од кла-
сичниот период се занимавале со наука и научна обработка на поимите - со регу-
ларната јуриспруденција. Како резултат на оваа нивна дејност се јавила разлика-
та меѓу одделните правни поими, меѓу одделните правни гранки и области на
правото.
Правниците од класичниот период се занимавале и со прашањата од фи-
лософијата на правото. Додека едни ја спознале историската и класната услове-
ност на општествените односи и правото,63 други под влијание на стоичката фи-
лософија создале дефиниции на правото кои се неисториски и идеалистички: „jus
est ars boni et aequi“,64 „juris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere,
suum cuique tribuere“.65

62 Ius gentium било збир на правни правила за регулирање на прометот меѓу лица што припа-

ѓале на различни персонални правни поредоци т.е. право на стоковниот промет во римската
држава. Со него се регулирал интерлокалниот судир на закони со примена на единствени
правни норми, колизиони норми не се применувале.
63 Лукрециј, De rerum natura (О природи ствари – превод на М. Тепеш, Загреб, 1952).
64 D 1, 1, 1, 1.
65 D 1, 1, 10, 1.

73
 ДЕЛ ТРЕТИ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ, ДРЖАВНО УРЕДУВАЊЕ И ИЗВОРИ
НА ПРАВОТО ВО БИРОКРАТСКАТА И АПСОЛУТИСТИЧКА РИМСКА ДРЖАВА
(ТРЕТ ПЕРИОД)

I ОДДЕЛ
ОПШТЕСТВЕНО-ЕКОНОМСКИ ОДНОСИ ВО ПОСТКЛАСИЧНИОТ ПЕРИОД

Прва глава
ЕКОНОМСКИ И ПОЛИТИЧКИ ОДНОСИ – КОЛОНАТ

§ 54. Пропаѓање на робовладетелското стопанство

Социјалните немири уште во вториот век на принципатот условиле сла-

беење на римската држава и запирање на нејзината експанзионистичка полити-
ка во освојување на нови територии. Во овој период запира и економскиот прос-
перитет на римското општество. Ситуацијата била усложнета со нападите на вар-
варите и постојаната потреба да се организира одбрамбена готовност на римско-
то општество, како и потребата да се финансира бирократскиот апарат. За под-
мирување на нараснатите државни трошоци средства се собирале од тешките да-
вачки кои на својот грб ги носело населението.
Пропаѓањето на класичното робовладетелско стопанство е причина за
тешката економска криза која се манифестира во повеќе сектори на стопанство-
то.
(а) Преориентација на замјоделството
Во првите векови од новата ера се врши преориентација во доменот на
земјоделството, наместо на интензивни култури се преоѓа на екстензивно земјо-
делство, големите латифундисти ги претвориле плантажите во пасишта. Недос-
татокот и високата цена на работната рака, како и незаинтересираниот однос на
робовите кон должностите во земјоделството, воопшто општата опструкција на
робовите, е една од основните причини за преоѓање на нов начин на обработува-
ње на земјата: давање одделни парцели во пекулиум на поединци и претворање
на селско-стопанските парцели во пасишта.

74
 Одделни делови на латифундиите, дадени за обработка на робовите, се
викале пекулиуми66 на овие парцели земја се одгледувале интензивни култури
потребни за семејството на робовладетелите или за снабдување на градовите.
Робовите биле заинтересирани да го обработуваат пекулиумот затоа што
учествувале во поделбата на приносот и средствата што ги добиле ги употребу-
вале за откупување од ропство.
Со селскостопанско производство се занимавале и сиромашните слобод-
ни луѓе кои ги населувале провинциите како закупци на делови на латифундии-
те или како колони. Договорите за закуп на дел од латифундиите во почетокот
биле склучувани како краткорочни договори за закуп на земјиште, а потоа биле
продолжувани сѐ додека да се претвореле во долгорочни договори за закуп на
земјиште.
Трајната стопанска врска меѓу оние што ја обработувале земјата и соп-
ствениците на латифундиските имоти, со една конституција на императорот
Константин се претворила во правна пропишувајќи дека ниеден земјоделец –
servus casatus и colonus нема право да ги напушти парцелите што ги обработува.
Во формално-правна смисла врзувањето на луѓето за земјата било извршено со
воведување на катастарските книги на лицата што обработувале одделни зем-
јишни парцели со аргументација дека би било нечовечно земјата што веќе била
обработена да се лиши од своите органи и тие да се преселуваат на други места.67
Оттогаш сите оние што ја обработувале земјата биле glebae adscripti - запишани
за земјата и преставувале нејзини делови. Тие не можеле да ја напуштат земјата
што ја обработувале.68
Според прописите, во правна смисла биле изедначени servi casati и коло-
ните, но меѓу нив постоеле економски разлики, иако императорот Јустинијан се
прашува: „Каде е всушност разликата меѓу робовите и колоните, кога и едните и
другите се наоѓаат под власта на господарот“.69 Робовите имале неуредени и од
волјата на господарот зависни обврски, додека колоните плаќале однапред опре-
делена рента во пари или во натура. Робовите не биле лично слободни, тие се
третирале како ствари на господарите, додека колоните биле навидум слободни,
иако биле врзани за земјата што ја обработувале. Колоните биле преодна фаза
кон воведувањето на кметството, како основна институција на феудалната
општествено-економска формација. Господарите на servi casati и на колоните не-
мале јавна власт, која подоцна им е дадена врз кметовите.

66 Под peculium се подразбирале сите ствари што господарите им ги давале на слободно упра-

вување на робовите за да ја поттикнат нивната иницијатива – притоа обврзувајќи ги да стек-

нуваат, а не да губат (D 15, 1, 5, 3; D 15, 1, 5, 4; D 39, 5, 7).
67 C Th 5, 9, 1.
68 C 11, 50, 2.
69 C 11, 48, 21, 1.

75
 Откако бил создаден колонатот, големите латифундиски имоти и натаму
се проширувале. Императорите користејќи ја својата неограничена власт, по при-
силен пат присвојувале најголем дел од земјата. Огромните имоти на императо-
рите биле салтуси под управа на специјален прокуратор, ослободеник на импера-
торот. Повеќе салтуси се обединувале во т.н. tractus. Делови од салтусите на им-
ператорите им биле давани во закуп на богати conductores, кои пак мали парцели
давале во подзакуп (sublocatio) на ситни колони. Колоните биле обврзани да да-
ваат парична, натурална и работна рента. Од друга страна, состојбата на несигур-
ност, тешките давачки кои произлегувале од даночниот систем, грубото насил-
ство на државните органи, теророт на богатите, ги присилувале ситните сопстве-
ници на земјата да склучуваат договор, ставајќи се под заштита на силните соп-
ственици на земјата, едновремено предавајќи им го својот имот. Овој договор, на-
речен partocinium предизвикувал прекинување на непосредните врски меѓу сит-
ните сопственици на земјата и државните органи, а со тоа и обврската да се пла-
ќаат даноци и придонеси. Поради тоа договорот за патроциниум бил забрануван.
Но, забраните на императорите не родиле плод туку, напротив, при склучување-
то на договорот за патроциниум малите земјоделци својот посед им го предавале
во сопственост на големите земјопоседници - кои, патем, истите парцели им ги
давале во precarium, барајќи за таа услуга одредена рента.
(б) Пропаѓање на занаетите
Пропаѓањето на занаетите е условено од распаѓањето на класичното ро-
бовладетелско стопанство, недостигот од воен плен и контрибуции, како и од оп-
штото слабеење на римската држава. Оптоварени со тешки даноци и со самово-
лието на државните органи, занаетчиите бегале во провинциите, па дури и кај
Варварите.70 Овие движења на населението од градовите кон селата придонело
да се намали населението по градовите и да изумира градското стопанство. Со
цел да се спречат овие процеси, императорите преземале низа мерки кои биле
крунисани со врзувањето на занаетчиите за занимањето и за постојаното место
на живеење. Оттогаш биле формирани и принудните здруженија во кои членува-
ле сите занетчии и, пред сѐ, оние кои работеле околу снабдувањето на градот
или во државните претпријатија. Занаетчиите и нивните потомци секогаш мора-
ле да се занимаваат со истите занимања. Се родиле принудните здруженија или
колегиуми на занаетчиии, како претходници на феудалните цехови. Членска кар-
та во овие здруженија биле белезите на челото или на рацете.

70 Салвијан, De gubernatione 5, 5.

76
 § 55. Јавни финансии

Престанувањето на водење освојувачки војни придонело потребите на

римската држава да не се задоволуваат со воен плен и контрибуции. Државната
благајна се полнела на тој начин што товарот на финансирањето бил префрлен
врз римското население и врз стопанството на римската држава. Бидејќи стопан-
ството на римската држава во овој период не било во можност да ги задоволи по-
требите, исто како и приходите од даноците и државните имоти, притиснати од
неволја римските владетели пуштале во оптек пари со полош квалитет, со пома-
ла тежина или со помал процент на благородни метали. Со тек на времето такви-
те промени станале евидентни, вредноста на парите паднала за 98,5%. Луѓето
почнале да губат верба во парите, така што се губи паричното стопанство и се за-
бележува враќање кон натуралното. Договорите се плаќале во натура, државата
даноците ги собирала во натура.
Инфлаторните тенденции во римското општество одделни римски импе-
ратори се обидувале да ги разрешат на три начини:
- прво, да се поправат паричните легури. Сериозно подобрување на парич-
ниот систем извршиле императорите Диоклецијан и Константин;
- второ, да се утврди официјален курс за вредноста на парите. Интересен е и
обидот на императорот Диоклецијан да ја одреди цената на производите и услу-
гите (Edictum de pretiis rerum venalium), кој имал мал успех исто како и другите
обиди од овој вид;
- трето, да се реформира даночниот систем. Оваа реформа била извршена за
време на Диоклецијан и Константин. За целата територија на државата бил вове-
ден единствен систем – capitatio iugatio, наречен така бидејќи како основа се зема
човек кој ја обработува земјата (caput) и одредена површина земја (iugum) што
било варијабилна категорија во зависност од плодноста на земјата и културата
што се одгледува на неа. Висината на данокот за одделен iugum се одредувала
секоја 15-та година по пат на едикт наречен индикција. Освен capitatio jugatio, зе-
мјоделците плаќале и други земјишни давачки.71
Занаетчиите и трговците плаќале друг вид даноци, секоја четврта година,
според списоците на корпорациите на занаетчиите и трговците.
Дури и лицата без имот плаќале данок - главарина, додека припадниците
на највисокиот општествен слој, покрај другите давачки плаќале и данок секоја
нова година по повод стапување на престол на императорот.

71 Специјални установи, наречени capitastra или catastra, се грижеле распределбата на дано-

кот да одговара на квалитетот и квантитетот на земјиштето, како и на видот на одгледуваната

култура.

77
 Освен напред споменатите непосредни давачки, Константин предвидел и
посредни давачки: portorium во вид на царини, трошарини и мостарини и venаli-
tium кој бил наплатуван по повод продажба на движен и недвижен имот.
Приходите од реформираниот даночен систем, од државните земјишни
имоти, рудниците и претпријатијата, како единствен извор на приходи не може-
ле да ги покријат сите државни потреби. Состојбата се заострувала со самоволно-
то дејствување и злоупотребите од страна на државните службеници што ги со-
бирале даноците.

§ 56. Општествено уредување во посткласичниот Рим

Со Constitutio Antoniniana (212 год. н.е.) сите слободни жители на

римската држава, освен пререгрините дедиции, добиле право на граѓанство. Со
оваа кон-ституција, која императорот ја донел од фискални потреби за да може
сите сло-бодни жители на империјата да плаќаат даноци, пререгрините не се
здобиле со статусот на поранешните граѓани, туку граѓаните биле изедначени со
поранеш-ните странци. Голем дел од лицата со status civitatis го изгубиле
статусот на гра-ѓани и биле претворени во поданици на владеачките слоеви.
Во изворите на римското право населението во посткласичниот период
се дели на група луѓе што владеела (honestiores), кој општествен стратум ги оп-
фаќал највисоките претставници на бирократијата, сенаторите, наследната зем-
јишна аристократија и група луѓе што биле потчинети (humiliores), малите др-
жавни службениции сите други слободни и неслободни стопанственици во рим-
ската држава.
а) Honestiores – ги сочинувале повеќе општествени групи: меѓу кои најзна-
чајна била имераторската бирократија, на чело со императорот и неговото семеј-
ство. Бирократијата имала строго утврден хиерархиски ред, изразен со титули
што ги носеле припадниците на одделните слоеви.
Највисоката бирократија претставувала затворен општествен слој во кој са-
мо по волја на императорот можеле да бидат вклопени припадниците на богати-
те сенатори и припадници на земјишната аристократија. Меѓутоа, во honestiores
влегувале и сенаторите или најбогатите земјишни поседници кои имале наслед-
но аристократско потекло иако не влегувале во бирократскиот апарат. Судирите
меѓу сенаторите и најбогатите земјишни поседници, од една страна, и бирокра-
тијата од друга страна, биле жестоки, иако често пати како победници излегува-
ле сенаторите, изборувајќи се за автономија на своите имоти.
б) Humiliores – опфаќал комплексен општествен стратум. Во него влегувале
службениците кои во бирократскиот државен хиерархиски апарат ги заземале
пониските места. Officiales, припадниците на пониската општинска аристократи-
ја кои членувале во општинскиот сенат и со сиот свој имот гарантирале на држа-
вата за успехот во прибирањето на данокот (decuriones или curiales), како и маса-

78
та производители врзани за занимањето: колоните, ситните слободни селани,
занаетчиите, трговците и servi casati.
Колоните се третирале како робови на земјата - servi terrae ipsius, бидејќи
биле врзани за земјата што ја обработувале. Најголемата маса производители се
регрутирале од колоните. Бунтовите на колоните, потпомогнати со робовските
опструкции, како и нападите на Варварите биле основна причина за пропаѓање-
то на римското царство.
Servi casati биле робови кои работеле на делови од латифундиските имоти.
Користењето на робовскиот труд во овој период не било доволно, затоа што тие
не се најзначаен дел од масата производители. Отпорот на робовите не се изразу-
вал во организирана форма, туку во поединечни саботажи, убиства и соработка и
содејствување со Варварите кои во налети навлегувале на територијата на рим-
ската држава.
Ситните земјопоседници, чувствувајќи несигурност, тежнееле да засноваат
колонатски однос врз основа на договор за патроциниум и на тој начин да бидат
барем делумно заштитени од самоволието на државните органи, затоа што меѓу
големиот земјопоседник и малиот сопственик на земјата со овој договор се соз-
дава однос на лична и имотна заштита кој личи на вазалниот однос во феудализ-
мот.
Занаетчиите, трговците и работниците во државните рудници и работил-
ници биле врзани за занимањето со кое се занимавале, со тоа што бил органичен
нивниот личен и имотен интегритет. Подложени на шиканирање од страна на
државните органи и овој дел од општествениот стратум бил незадоволен со сво-
јата положба.

Втора глава
ВНАТРЕШНИ БОРБИ И НАДВОРЕШНА ПОЛИТИКА ВО ПОСТКЛАСИЧНИОТ РИМ

§ 57. Внатрешни борби во посткласичниот Рим

По периодот на дијархијата започнува периодот на монархијата. Прин-

цепсот како диктатор требало да ги обедини робовладетелите. Но, ова не се реа-
лизирало во целост. Многу значајно било кој ќе се најде на престолот и затоа
борбите меѓу сенаторите и командантите на војската за пополнување на слобод-
ното место на престолот е еден од основните конфликти во посткласичниот Рим.
Влијанието на војската при пополнувањето на престолот било доминантно отка-
ко сенатските императори - императори дојдени на власт со помош на сенатот
биле совладани од императорите поставени од страна на војската. Војниците ги
поставувале за императори оние кандидати кои им ветувале или им давале нај-

79
веќе подароци а тие биле задржувани на власт сѐ додека ги одржувале дадените
ветувања.
Решавачкото влијание на војската при именувањето на императорите
привремено го запрел Диоклецијан кој преку воведувањето на т.н. тетрархија го
уредил начинот на наследувањето на престолот. Обидот на Диоклецијан не успе-
ал, бидејќи војската и натаму играла решавачка улога во именувањето наслед-
ник на престолот.
Друг вид борба во овој период била борбата меѓу централните државни
органи и големите замјопоседници. Големите земјопоседници од своите имоти
создавале независни територијални единици на кои живееле сите оние кои бе-
гајќи од самоволието на државните органи и особено од собирачите на данокот
барале заштита од големите земјопоседници. Овие луѓе се претворале во подани-
ци на големите земјопоседници.
Борба којашто има белег на социјален бунт се разгорела меѓу колоните,
занаетчиите и робовите, од една страна, и државните органи и големите земјиш-
ни сопственици, од друга. Судирите меѓу потчинетото население и претставни-
ците на владејачкиот слој во посткласичниот период не биле ретки. Во III-от век
најголемото било востанието на багудите, кое започнало во Галија, но ги зафати-
ло и другите делови на империјата. Го подигнале припадниците на потчинетото
население, а било насочено против големите земјопоседници, соби-рачите на
даноците и војниците. Востанието успеал да го задуши императорот Максимили-
јан, кој владеел заедно со Диоклецијан.
Тешката идеолошка борба меѓу христијаните и паганите и потоа во рам-
ките на самата христијанска црква, тогаш кога христијанството било признато
како државна религија, се карактеристични за посткласичниот период од разво-
јот на римската држава.
Уште од времето на принципатот меѓу многубројните верски секти се ја-
вува и христијанството коешто од непризната и прогонувана секта станала свет-
ска религија.
Најпрвин христијанството се појавува како религија на угнетените нас-
проти владејачкиот слој во Рим, кој преку своите најверни експоненти, претста-
вени во римските владетели, го ширеле култот на императорот и култот на рим-
ската држава. Безмилосните прогони на христијаните не можеле да спречат хрис-
тијанството да биде признато како државна религија. Најнапред Константин го
издал Миланскиот едикт за толеранција, со кој се дозволува слободно исповеда-
ње на христијанството, а во 380 година Теодосиј го прогласува христијанството
за единствено дозволена религија. Спојувањето на интересите меѓу црквата и
државата придонесе христијанството да го смени својот карактер, од идеологија
на угнетените се трансформира во идеологија којашто ги штити интересите на
угнетувачите, на владејачката класа. Се тргнувало од ветување награда на оној
свет за сите оние што за време на животот ќе ги поднесат тешкотиите на овој

80
свет.72 Оваа нова програма не била прифатена од сите христијани. Во раното
христијанство се издвоило лево крило, т.н. агностици (борци за вистинската ве-
ра) кое се состоело од сиромашни луѓе, избегани робови, колони кои дејствувале
во Африка уништувајќи ги државните и другите големи имоти и ослободувајќи
ги робовите.

§ 58. Престанување на освојувањата и напади на варварите

Во посткласичниот период престануваат освојувачките војни на Рим. На-

падите на варварските племиња кои доаѓале до границите на римската империја
и методите на одбрана од нив се централна активност на римската држава во
овој период. Изградбата на утврдени граници - limes, соработка со варварските
племиња кои се населиле на римска територија за да претставуваат брана од но-
ви напади (foederati или lati), доделувањето високи звања на варварските владе-
тели во хиерархискиот апарат на римската држава, не можеле да го спречат отце-
пувањето на одделни територии од римската империја за да се создадат нови,
т.н. варварски држави на освоените територии. Ваквата состојба со Западното
римско царство ја окончал кралот на Германите, Одокар, кој во 476 година го
симнал од престолот последниот западноримски император Romulus Augustulus.
Одокар ја признал суверената власт на императорот на Источното римско цар-
ство и добил титула на патрициј. Подоцна, водачот на Острогитите – Теодорик го
победил Одокар. Теодорик ја добил титулата патрициј на Источното римско цар-
ство. Јустинијан, императорот на Источното римско царство, со помош на своите
војсководачи Велизар и Нарзес ги обединиле Истичното и Западното римско цар-
ство. По смртта на Јустинијан (565 год.) Италија паднала под налетот на варвари-
те, а источниот дел преживеал, продолжувајќи да постои како Византија.

II ОДДЕЛ
ДРЖАВНО УРЕДУВАЊЕ НА РИМ ВО ВРЕМЕТО НА ДОМИНАТОТ

Третиот период од римската држава по форма на државно уредување би-

ла централистичка бирократска држава. Ваквото државно уредување се нарекува
доминат, бидејќи на чело на државата бил апсолутен монарх, т.е. имератор со ти-
тула „dominus ac deus“ (господар и бог).
По строго утврден хиерархиски ред кој го определувал императорот, пла-
тените службеници на императорот му помагале во управувањето со државата.
Преостанатото население било претворено во поданици, особено по донесување-

72 Познати се христијанските изреки: „Ако некој те удри по едниот образ, сврти му го и други-

от“ (Матеј, Евангелие V, 38–39).

81
то на Каракалиниот едикт, кога сите слободни жители на римската држава,
освен перегрините дедитиции, добиле римско граѓанство, што фактички значи
биле изедначени пред семоќниот император во положбата поданици, губејќи ги
само-управните права на одделните народи.
Меѓутоа, големите земјопоседници успеале да изборат автономија, како и
управен и судски имунитет на своите територии.

Прва глава
ОРГАНИЗАЦИЈА НА ЦЕНТРАЛНАТА ДРЖАВНА ВЛАСТ

§ 59. Император – Dominus ac deus

Периодот на принципатот е означен како дијархија (двовластие), фор-

мална поделба на власта меѓу сенатот и прицепсот. Со слабеењето на улогата на
сенатот и со јакнењето на улогата на прицепсот настануват промени во државно-
то уредување.
Најдоминантен орган на власта и на управувањето бил императорот кој
ги имал прерогативите на апсолутен монрах или деспот. Аурелијан (270–275) го
прифатил источниот церемонијал и дијадемата како и титулата „dominus ac
deus“ (господар и бог), па оттаму потекнува називот за доминат.
Императорот имал врховна законодавна, извршна, судска власт, како и
команда над војската. Власта на императорот била формално неограничена, не-
говото самоволие било закон (princeps legibus solutus, quiquid principi placuit legis
habet vigorem).
Бидејќи борбата за престолот, и честото менување на императорите дове-
дувало до нестабилност на римската држава Диоклецијан ја поделил власта со
уште еден Август - Максимилијан и два цезара - Галериј и Констанс, така што со
царството управувале четворица - тетрархија. Единството на државата било одр-
жувано со заедничкото законодавство.
Иако добро замислена „тетрархијата“, којашто го уредувала и системот на
наследувањето на престолот и на императорската власт, не се одржала. Констан-
тин повторно воспоставил единствена империја и ја преселил престолнината во
новоформираниот град Константинополис. Дефинитивно римската империја би-
ла поделена на два дела по смртта на Теодосиj (395 год.). Тој на синот Аркадиј му
ја доделил власта на Исток, а на синот Хонориј на Запад. Двата дела на империја-
та имале заедничко законодавство. Конституциите донесени од императорите
на источниот и од западниот дел се применувале во обата дела доколку биле
публикувани на пропишан начин.

82
 § 60. Двор на императорот

Дворот на императорот се одликувал со голем сјај, а за одржување на ис-

точниот сјај и церемонијал се грижела чета луѓе.

§ 61. Централни државни органи

а) Највисоките службеници кои му помагале на императорот во вршење

на државните работи, а кои биле централизирани на императоровиот двор биле:
Quaestor sacri palati – квестор на светиот двор со положба на секретар на импера-
торот или министер на правосудство; comes sacrarum largitionum, чија надлеж-
ност била државната благајна, а comes rerum privatarum управувал со императо-
ровите приватни имоти; magister officiorum бил највисок бирократски службеник
кој бил настојник на централните императорски установи.
б) Consistorium sacrum – светиот совет бил постојано советодавно тело на
императорот во периодот на доминатот. Членови на советот биле највисоките
државни службеници.
в) Команданти на војската – magistri militum биле ефективните командан-
ти на војската, иако врховната команда ја имал императорот.

Втора глава
РЕГИОНАЛНИ ДРЖАВНИ ОРГАНИ И ЛОКАЛНА САМОУПРАВА

§ 62. Регионални државни органи

Во времето на Доминатот римската држава била поделена на две импе-

рии, четири префектури, повеќе диоцези во рамките на префектурите и повеќе
провинции во рамките на диоцезите. Освен тоа, Рим и Константинополис со око-
лината ги сочинувале градските префектури.
На чело на префектурите се наоѓалe praefecti praetorio - управници на
провинциите, кои имале функција да ги организираат управата и судството на
подрачјето на префектурата.
Со градските префектури управувале praefecti urbi со истите должности
што ги имале praefecti praetorio.
На чело на диоцезите се наоѓале викари, а со провинциите управувале
ректори.

83
 § 63. Локална автономија и автономија на големите земјишни поседи

Во времето на Доминатот самоуправа имала општината и големите имо-

ти на императорот - салтуси и трактуси.
Самоуправата на општината (metrocomia, municipia) била мошне огранич-
ена, бидејќи се однесувала на локалните работи. На чело на општината се наоѓа-
ле сенат на декуриони или куриали, а со работите на сенатот управувале избра-
ни или именувани douviri. Дуoвирите биле претседатели на општините коишто
се занимавале и со државнички работи. Во општините била воведена специјална
државна служба defensor civitatits со задача: да ја штити општината од самоволи-
ето на државните органи и да ги штити граѓаните од самовилието на општина-
рите.
Со големите имоти на императорот - салтуси и трактуси управувале pro-
curatores.
Самоуправа имале и големите земјишни поседи на богатите сенатори кои
биле директно потчинети на префектот или на императорот. Луѓето што живее-
ле на ваквите имоти биле препуштени на волјата на нивните господари.

III ОДДЕЛ
РАЗВИТОКОТ НА ПРАВНАТА НАУКА И ИЗВОРИТЕ НА ПРАВОТО
ВО ПЕРИОДОТ НА ПОСТКЛАСИЧНИОТ РИМ

Прва глава
РАЗВИТОК НА ПРАВНАТА НАУКА

§ 64. Посткласични правници

Посткласичниот период во правото, периодот на доминатот, не бил пово-

лен период за развој на правната наука. Причина за тоа е економското назадува-
ње, крутиот централизам и деспотизмот на императорот, како и општата неси-
гурност.
Правниците што работеле по Модестин наречени се посткласични прав-
ници. Меѓу нив се истакнале Gregorianus и Hermogenianus кои составиле збирки
на конституции на императорите. За време на владеењето на императорот Дио-
клецијан тие ги создале збирките Codex Gregorianus и Codex Hermogenianus. Овие
две збирки имаат карактер на приватни збирки. Codex Gregorianus ги содржел
конституциите издадени од времето на Адријан па сѐ до Диоклецијан, а Codex
Hermogenianus – конституциите на Диоклецијан објавени во текот на 293 и 294-
та.

84
 Покрај наведените писатели, дејствувале и анонимни правници кои соз-
дале творби, меѓу кои најпознати се:
Fragmenta Vaticana – крај на IV век, пронајден во 1821 во Ватикан, претста-
вува збирка на императорски конституции и делови од бројни класични правни-
ци.
Collatio legum Mosaicarum et Romanorum – е прва книга од областа на спо-
редбеното право. Се споредува римското право содржано во делата на римските
правници и конституциите на императорот со еврејското право содржано во
Петокнижјето.
Сириско-римската правна книга (Liber Syro-Romanus) – е преработка на
римското право, извршена на дворот на Aнтиохискиот патријарх, со цел населе-
нието од христијанско потекло да се поучи за правниот поредок. Оригиналот не е
сочуван, туку само преводи на сириски, арапски и други јазици.

§ 65. Настава по римско право

За посткласичниот период од развојот на римското право значајни се

правните училишта, државни и приватни, каде што предавале угледни професо-
ри по право.
Според наставните планови на правните училишта наставата траела че-
тири години и севкупната настава ја изведувале четворица професори. Од време-
то на Јустинијан студирањето траело пет години.
Студентите на овие училишта студиите морале да ги завршат најдоцна
до 25-та година од животот. Во спротивно им било забрането да се задржуваат во
местото на студирањето.

Втора глава
ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ВО ПОСТКЛАСИЧНИОТ ПЕРИОД

За посткласичното право е карактеристична дихотомната поделба на

правото на jus и leges:
Jus го сочинувал делот од правниот поредок, т.е. сите правни правила соз-
дадени од претходниот период (обичаи, закони, плебисцити, едикти, senatus
consulta и responsa prudentium), доколку не биле изрично укинати од страна на
императорот. Ова право главно било содржано во делата на класичните римски
правници.
Leges го сочинувал правото коешто извирало од конституциите на рим-
ските императори.

85
 § 66. Закон за цитирањето

При регулирањето на односите што не биле санкционирани во конститу-

циите на императорот странките и судијата при разрешување на еден спор мо-
желе да се повикаат на решенијата содржани во делата на петмина римски прав-
ници, Папинијан, Паул, Гај, Улпијан и Модестин.73
Константин во 321 година го донел т.н. Закон за касирање со кој било заб-
рането да се употребуваат коментарите на Паул и Улпијан во делата на Папини-
јан, а со цел неговите дела изворно да се применуваат.
Подоцна, за време на владеењето на Валентијан III и Теодосиј II, во 426
година е донесен Законот за цитирање (Lex citationis). Според овој Закон е пропи-
шано како извори на правото да се сметаат сите дела на петмината римски прав-
ници (Папинијан, Паул, Гај, Улпијан и Модестин), како и делата на оние прав-
ници на кои петминава се повикуваат. Во случај на несогласување во мислењата
меѓу правниците, надвладувала страната на која се наоѓал Папинијан, но еднакво
мислење на други двајца правници било поавторитетно од мислењето на Папи-
нијан. Меѓутоа, мислењето на Папинијан било поугледно од мислењето на секој
друг правник. При примената на правните правила судијата имал функција да ги
пребројува мислењата на одамна умрени правници содржани во нивните дела и
затоа оваа институција се нарекува „сенат на мртвите“.

§ 67. Конституции (Leges)

Единствен активен творец на општозадолжитени правила на поведените

во периодот на доминатот бил императорот кој ги донесувал конституциите на-
речени leges. При донесувањето на конституциите императорот не морал да се
придржува на никакви формалности (quod principi placuit, legis habet vigorem) –
тоа што му се допаѓа на принцепсот има сила на закон, но сепак при донесување-
то на едиктите императорите соработувале со квесторот, consistorium sacrum
или со сенатот.
Освен конституциите што постоеле и во претходниот период се јавиле и
т.н. прагматички санкции (sanctiones pragmaticae). Тие претставувале акт со кој
императорот на едната половина од империјата ја прифаќал конституцијата до-
несена од императорот на другата половина а со цел да се применува и на друга-
та половина од империјата.

73 C Th. 1, 4, 3: Papiniani, Gai, Pauli, Ulpiani atque Modestini scripta universa firmamus.

86
 § 68. Општи белези на Посткласичното римско право

Императорот како доминантен орган на власта и на управувањето во пе-

риодот на доминатот ја презема од магистратите и правниците функцијата да го
прилагодува постојното право кон новите општествено-економски услови. Им-
ператорските конституции содржат многу новини кои не се карактеристични за
класичното римско право.
Римската економика ги губи белезите на класичното робовладетелско
стопанство, каде што основен производител бил робот. Во посткласичен Рим за-
јакнало производството по пат на слободни и полуслободни производители, кои
економски биле врзани за занимањето и за местото на живеење. Се јавиле еле-
менти на сталешко општествено уредување, карактеристични за феудалната
општествено-економска формација: во статусното право, на пример, било забра-
нето луѓето што ја обработуваат земјата да ја напуштат или, пак, занаетчиите да
го напуштат местото на живеење или занаетот со кој се занимавале; во семејното
право бил дозволен брак само меѓу лица кои се занимавале со исто занимање; во
стварното право, наместо краткорочните договори за закуп на земјиште, се склу-
чувале долгорочните договори за закуп на земјиште кои ја предвестуваат поде-
лената сопственост наспроти класичната римска приватна сопственост, која бе-
ше карактеристична за класичното римско право; во облигационото право се
склучувале договорите за патроциниум и за прекариум, а во наследното право се
јавиле универзалните и сингуларните фидеикомиси.
Исчезнува поделбата на правото на jus civile и jus gentium поради изедна-
чувањето на сите слободни жители на римската империја во положба на сите по-
даници пред семоќниот император. Поранешните два правни поредока се инкор-
порираат во jus - поредок сочуван од претходните периоди. За разлика од jus, le-
ges, кој го сочинувал новиот правен поредок, создаден од императорските кон-
ституции, содржел нови феудални елементи, како и идеи на христијанството.
Правниот поредок leges содржел низа институти кои настанале меѓу не-
римското население и поради тоа севкупното посткласично право претставувало
синтеза на правото на робовладетелскиот свет, како и никулец на феудалното
право, чии корени се зачнуваат во римското право.
Во областа на заштитата на правото, промените се манифестираат, пред
сѐ, во отстапувањето на правната заштита на бирократските органи кои биле по-
врзани меѓу себе во една пирамидална меѓузависност и условеност. Ова придоне-
ло да се јават низа новини, како на пример постапката не се делела на два дела
(постапка in jure и apud judicem), била воведена законската доказна теорија, се ја-
виле правните лекови и друго.
Спротивноста меѓу jus - поредокот сочуван од минатото и leges – новиот
правен поредок содржан во конституциите на императорите, ја наметнале пот-

87
ребата да се пристапи кон кодификација на римското право. Врвна точка во тие
кодификаторски активности претставува Јустинијановата кодификација.

IV ОДДЕЛ
КОДИФИКАЦИЈА НА РИМСКОТО ПРАВО

Множеството општозадолжителни правни правила, кои се создавале на

најразличен начин уште пред крајот на Републиката, го наметнала прашањето на
кодификација на римското право пред двајцата истакнати државници, Помпеј и
Цезар. Меѓутоа, тие не успеале ништо да сторат на планот на кодификацијата на
римското право.
Сѐ додека преторите имале активна улога во прилагодувањето на рим-
ското jus civile кон потребите на робовладетелската економија и робовладетел-
ските општествени односи (adjuvere, corigere и suplere jus civile) иако некодифи-
цирано, римското право во основа успешно ја вршело својата функција и дејству-
вало во еден хармоничен и синхронизиран систем. Кодификацијата на правото
станала неопходна, тогаш кога дошло до остра поделба меѓу органите надлежни
да го донесуваат правото и органите надлежни да го применуваат правото. Пре-
торите не можеле повеќе да ја вршат својата функција на прилагодување на пра-
вото кон новите општествено-економски односи, функцијата да го создава пра-
вото се сконцентрирале во рацете на принцепсите.

§ 69. Римски кодификации пред Јустинијан

Најраната кодификација на римското право е Законот на 12 таблици. По-

тоа, Адријан, извршил кодификација на едиктите на градскиот и на перегрински-
от претор. Приватните кодификации (Codex Gregorianus и Codex Hermogenianus)
претходат на следниве официјални кодификации:
- Codex Theodosianus била правата официјална кодификација на leges, кои
биле собрани од почетокот на владеењето на Константин Велики до Теодосиј.
Комисијата што го изработила ова кодификаторско дело составила 16 книги кои
биле поделени на поглавја и параграфи. Делото на комисијата било свечено про-
мулгирано и санкционирано од страна на императорот Теодосиј во 438 год.;
- Novelae leges или novellae constitutiones биле дополнување на Теодосиеви-
от кодекс. Содржи конституции кои ги донел Теодосиј по промулгацијата на ко-
дексот, конституции на императорот Валентиј II и Мајоријан. Делови од оваа
збирка се сочувани во варварските кодификации на римското право;
- Constitutiones Sirmondi содржи 16 конституции од црковно-правна содр-
жина. Веројатно била напишана во петтиот век. Објавена е од Jacobus Sirmondus
во 1631 год.

88
 § 70. Варварски кодификации на римското право

Кога на територијата на Западното римско царство биле создадени рано-

феудалните држави, вараварските владетели за гало-римското население, со-
гласно со принципот на персоналитет, не го применувале варварското право, ту-
ку создале збирки правни правила - некој вид кодификации на римското право
кои биле извори на правото за римските поданици со варварско потекло. Овие
збирки, кои по својот обем и содржина се скромни, далеку од својот класичен
пример, познати се под заеднички назив leges Romanae barbarorum - варварски
збирки на римското право:
- Codex Eureci (Codex Euricianus) е составен околу 475 год. по наредба на ви-
зиготскиот крал Еурих, кој делувал како заменик префект во Галија. Се смета де-
ка кодексот бил конципиран во облик на едикт. Сочуван е само мал дел, додека
по обем е исто така мал. Содржи делови од порано донесените кодификации;
- Lex Romana Visigothorum или Breviarum Alaricianum. Составена е 506 год.
по наредба на кралот на Висиготите, Аларих II. Содржи делови од порано објаве-
ните кодификации, како и фрагменти од делата на Гај, Паул и Папинијан.
- Lex Romana Burgundionum – Гундобад, кој бил крал на Бургундите, по
објавувањето на Гундобада - кој претставувал варварски зборник на закони - за
неговите поданици Римјани го објавил Lex Romana Burgundionum. Тој бил изра-
ботен врз основа на порано изработените кодекси, Sententiae на Паул и
Instituciones на Гај;
- Edictum Theodorici – Теодорик, кој бил крал на Остроготите и патрициј на
Источното римско царство, во 507 година ја прогласил збирката закони кои биле
задолжителни за бившите жители на Италија. Изработен е врз постојните кодек-
си, како и врз Sententiae на Паул.

§ 71. Кодификацијата на Јустинијан

Императорот Јустинијан (527–566) е последен кој успеал да ги обедини

најголемиот дел од Источната и поранешната Западна римска империја. Според
некои тој е последен римски владател, а според други е прв византиски владател.
Јустинијан бил свесен дека правната несигурност е резултат на несреденоста на
римското право, особено на противречноста меѓу jus и leges. Со оглед на тоа што
увидел дека државата се засновува не само на силата на оружјето туку и на пра-
вото, Јустинијан решил да изврши кодификација на целото римско право: изво-
рите што ги содржеле jus и изворите што ги содржеле leges. Особено тој сакал да
ги отстрани разликите меѓу jus vetus и jus novum (старото право содржано во де-
лата на класичните правници и новото право што извирало од конституциите на

89
римските императори). Создавајќи единствен правен систем, стремејќи се кон
правна сигурност настојува да ја врати стабилноста на римската држава.
Работата врз кодификацијата била реализирана со помош на правници
кои се занимавале со практична и теоретска работа, предводени од славниот
Трибонијан кој бил главен и вистински творец на кодификацијата.
Хронолошки погледната кодификацијата биа создадена од следниве де-
лови: веднаш по стапувањето на власт Јустинијан дал налог на Kомисијата да ги
кодифицира одлуките на императорот - leges. Комисијата го изработила Novus
codex Justinianus.
Веројатно под влијание на Трибонијан решено било да се пристапи кон
изработка на нови зборници, пред сѐ да се земат предвид највредните делови од
римското право, делата на класичните римски правници - jus. Така била создаде-
на Digesta (Pandectae). Подоцна се пристапило кон изработка на официјален
учебник по право - Institutiones. Претходно изработениот зборник на император-
ски одлуки е дополнет и така бил создаден Codex repetitae praelactionis. На крај се
изработил зборник на конституциите кои биле плод на законодавната дејност на
Јустинијан - Novelae.
1. Novus codex Justinianus (529 год.) е зачеток на кодификаторското дело на
Јустинијан. Кодексот е збирка на императорски конституции (leges). Работата за-
почнала со основање комисија под председателство на Трибонијан. Користејќи
ги претходно создадените кодекси (Gregorianus, Hermogenianus, Theodosianus),
како и новите конституции, бил создаден првиот кодекс на Јустинијан кој стапил
на сила во 529 год.
2. Digesta или Pandectae (533 год.) е најобемен и најзначаен дел на кодифи-
кацијата.
Формирана била нова комисија која ја сочинувале најпознати правници,
професори, високи државни службеници и адвокати под претседателство на Три-
бонијан со задача да изврши кодификација на целото jus, почнувајќи од Законот
на 12 таблици па сѐ до изворите на правото во посткласичниот Рим. Во тек на ин-
тензивната тригодишна работа, комисијата прегледала околу 2.000 книги. Ко-
нечниот резултат била Digesta или грчки Pandectae, голем зборник на jus кој ста-
пил во сила во 533 год. Дигестите биле поделени во 50 книги и во нив биле обра-
ботени сите прашања од областа на јавното и приватното право. Книгите се де-
лат на наслови (титули), освен три кои содржат само по еден titulus. Одделни ти-
тули се поделени на фрагменти со означување на името на авторот и делото од
кое е земен фрагментот. Овој систем на работа овозможи подоцна да се изврши
реконструкција на многу дела на класичните правници и на едиктите на прето-
рите. Значи, со оглед на начинот на работа, овој дел на кодификацијата посебно е
значаен за изучувањето на историјата на целиот римски правен поредок. Со ог-
лед на содржината, Digesta или Pandectae има општ, енцикопедиски карактер.

90
 3. Institutiones (533 год.) преставува краток прирачник кој има уводен ка-
рактер а бил наменет на „cupida legum juventus“ - младината желна за изучување
на закони. Институциите се состоеле од четири книги и сосем кусо ги обработу-
вале проблемите од областа на статусното, семејното, стварното, облигационото
и наследното право. Книгите се состоеле од тутулуси. Не постоела поделба на
фрагменти. Подоцна одделни титулуси се делеле на principium-и и на фрагмен-
ти.
4. Codex repetitae praelectionis (534 год.) бил пречистено т.е. преработено
издание на Novus Codex Justinianus. Тој бил донесен по неуспешниот обид со
Quinquaginta desisiones - Педесетте решенија, кои ги донел Јустинијан под влија-
ние на Трибoнијан, со цел да се решат несогласувањата противречностите меѓу
Дигестите и Институциите, од една страна и Новиот Јустинијанов кодекс, од дру-
га страна. Но, ова решение не било практично и затоа бил изработен Codex
repetitiae praelectionis кој е сочуван. Во него материјата е поделена во 12 книги,
кои, пак, се поделени на титулуси. Во рамките на титулусите се собрани закони
(leges) со означување на авторите на конституциите чиишто одредби ги опфати-
ле кодификаторите.
5. Novellae се конституции коишто Јустинијан ги прогласил по завршената
работа врз Институциите, Дигестите и Кодексот. Тоа е приватна кодификација
сочинета од 150 конституции, плод на законодавната дејност на Јустинијан, кои
ги опфаќаат сите области на правниот живот.
Со оглед на тоа што Novus codex Justinianus не е сочуван, Јустинијановата
кодификација - Corpus jusris civilis како што била наречена во средниот век, ова
кодификаторско дело е составено од Digesta или Pandectae, Inistitutiones, Codex
repetitiae praelections и Novellae.
Значењето на Јустинијановата кодификација, без сомнение е големо. Тоа е
најголемо кодификаторско дело во антиката а можеби и во историјата на право-
то, ако се земе предвид што содржи оваа кодификација и какво влијание изврши-
ла на натамошниот развој на правото.
Системот по кој работела комисијата овозможува да се изучува историјата
на севкупното римско право. Од друга страна, почетоците во развојот на правни-
те науки во средниот век се поврзани за изучувањето на Дигестите, како и сите
школи што се јавиле - глосатори, постглосатори, школа на „елегантна јуриспру-
денција“, пандектисти. Одредбите на Јустинијановата кодификација долго време
во Европа биле применувани како супсидијарен правен поредок на буржоаското
општество во создавање, како и за времето на настанувањето на првите граѓан-
ски законици, коишто презеле многу одредби од римското право за регулирање-
то на односите на стоковниот промет во периодот на либералниот капитализам.

91
 ДЕЛ ЧЕТВРТИ
РИМСКОТО ПРАВО ПО ЈУСТИНИЈАНОВАТА КОДИФИКАЦИЈА

§ 72. Историја на Јустинијановата кодификација во Византија

Долго, полни два века, Јустинијановата кодификација се применувала во

Византија без поголеми измени. Но, фактот што кодификацијата била на латин-
ски јазик (освен новелите) а грчкиот јазик веќе бил службен јазик, Јустинијан
дозволил неговата кодификација механички да се преведе на грчки (kata podes)
и за да се овозможи практично вообличување, да се систематизира со составува-
ње на индекси (indices) и да се приберат споредбени места (paratitla).
Иако Јустинијан забранил без негова интервенција да се коментира или
исправа текстот на кодификацијата, сепак се коментирале делови од кодифика-
цијата од страна на истакнати правници коишто живееле во тоа време (Теофил,
Доротеј, Стефан, Кирил и други), со цел текстот да се прилагоди кон новите усло-
ви на феудализација, карактеристични за византиската епоха.
Византиските цареви, исто така, менувале одредби од Јустинијановата
кодификација, создавајќи нови конституции, па и цели зборници, а со цел да ја
прилагодат кон новите општествено-економски услови на византиското општес-
тво.
Лав Исавриски, познатиот иконоборец (иконокласт), ја издал Eklogi ton
nomen (740 год.) и три зборници: Nomos georgikos (Слски закон), Nomos Rhodion
(Поморски закон) и Nomos strategikon (Војнички закон).
Царот Василиј Македонски (867–886) ја заменил Јустинијановата кодифи-
кација со три зборници; Proherion, Epanagoga и Vasiliki. Меѓу нив најзначајни се
Василиките (Базилики) кои го започнал Василиј Македонски, а ги завршил Лав
Мудриот (886–911). Василиките се целосна преработка на Јустинијановото зако-
нодавство.
По кодификацијата на Василиките започнува интересот на правниците и
коментаторите во толкувањето и обработката на правото што било содржано во
овој зборник. Меѓу многубројните обработки на Василиките е и Heksabiblos или
Шестокнижјето на Константин Херменопулос од 1345 год.

§ 73. Историја на Јустинијановата кодификација на Запад

Јустинијановата кодификација стапи во сила во Италија во 554 год. Тоа е

сторено со посебна конституција издадена по молба на папата Вергилиj, т.е. со
Sanctio pragmatica pro petitione Vergilii. Италија набргу по смртта на Јустинијан
потпаднала под власта на Лонгобардите. Кралевите на Лонгобардите и другите
германски кралеви за регулирање на односите во државата издавале сопствени

92
зборници. Меѓутоа, влијанието на Јустинијановата кодификација е очигледно не
само во овие зборници туку и во формирањето на канонското право на католич-
ката црква којашто своето влијание како организирана целина го започнува на
теренот на кој се простирало Западното римско царство.
Меѓутоа, Јустинијановата кодификација, која се базирала на чистата при-
ватна сопственост, своето влијание го губи во периодот на феудализмот, кој се
карактеризира со губење интерес за стоковно производство и со враќање кон на-
туралната економија. Дури со оживување на градското стопанство, трговските
врски меѓу градовите и подрачјата, се засилува интересот за Јустинијановата ко-
дификација и за римското право.
Школа којашто започнува да се занимава со научно изучување на Јусти-
нијановата кодификација, пред сѐ со Дигестите, е школата на глосаторите. Заче-
токот на дејноста на оваа школа ја означува Ирнериј кој, на Универзтетот во Бо-
лоња, започнал да го изучува римското право. Тој прв почнал да врши глосирање
т.е. пишување објасненија на маргините или помеѓу линиите на оригиналниот
текст на кодификацијата. Негови следбеници се четворица доктори по право –
Martinus, Bulgarus, Jacobus, Hugo.
Од разни земји на Европа доаѓале млади луѓе во Болоња и во други градо-
ви на Италија да го изучуваат римското право. Студентите од овие правни школи
се враќале дома и идеите на римското право ги вградувале во статутите на од-
делни градови од кои потекнувале. Рецепцијата на римското право во статутите
на одделни градови ги опфаќала деловите на Јустинијановата кодификација што
биле содржани и обработувани од глосаторите. Глосираните делови од Јустини-
јановата кодификација биле опфатени во „Glossa ordinaria“, дело кое е творба на
Акурзиј (средина на XIII век).
Изучувањето на римското право со цел одредбите на Јустинијановата ко-
дификација да се прилагодат за рецепција во позитивен правен поредок (mos
docendi italicus) било основна цел на глосаторите. Но, од средината на XIII па сѐ
до XIV век, тргнувајќи од Glossa oridinaria на Акурзиј, се развива нова варијанта
на mos docendi italicus - италијанскиот начин на изучување. Тоа е школата на ко-
ментаторите или постглосаторите. Тргнувајќи од глосираните делови на Јусти-
нијановата кодификација, претставниците на оваа школа го прилагодиле рим-
ското право кон новите услови за живеење, кон практичните потреби, на тој на-
чин што создавале апстрактни правни мислења – воопштувале, извлекувале
начела и дефиниции од конкретни решенија.
Многу дефиниции и правни изреки, кои им се припишуваат на Римјаните,
всушност, се плод на школата на глосаторите и на постглосаторите.
Најважни претставници на школата на постглосаторите - коментатори се:
Cinus, Bartolus, Baldus и др.
Пробивот на римското право во пракитката на најнепосреден начин се
реализирало во Германија, и тоа со наредба на владетелот. Причините за тоа се

93
бројни: така германските владетели себе си се сметале за законски наследници
на римските императори, потоа феудалната раздробеност на царството и други.
Со одлука на императорот Максимилијан I во 1495 година римското право, обра-
ботено од глосаторите и постглосаторите, било реципирано - усвоено како пра-
вен поредок според кој можел да суди Врховниот суд на германското царство ако
тоа го барале странките. Правото содржано во Јустинијановата кодификација се
третирало како супсидијарно право (се применувало на барање на странките и
тогаш кога немало правни норми за регулирање на дадените односи) но, и како
општо право еднакво за територијата на целото царство. Римското право како
супсидијарно право и како општо право станало основен правен поредок заради
предностите што ги имале странките кои се служеле со овој правен поредок. Се
претпоставувало дека - jura novit curia: судот го познава римското право, додека
оние што се повикувале на царското право морале да ги докажуват не само точ-
носта на фактите битни за пресудувањето туку и постоењето на царските пропи-
си.
Правилата на римското право се вклопувале во новиот поредок којшто се
раѓал во Европа, период на првобитна акумулација на капиталот. Римското пра-
во било во согласност со интересите на младата буржоаска класа и ова право би-
ло прифатено не само во Германија туку и во Шкотска, Холандија, Франција и во
други држави во Европа. Ваквата рецепција на римското право била спротивна
на интересите на селаните, кои, освен со војни, востанија и друг отпор, барале си-
те доктори по право да бидат протерани од територијата на државата.
Нова струја во правната наука, која се појавила кон крајот на 15. и почето-
кот на XVI век, а е во тесна врска со изучувањето на одредбите на Јустинијанова-
та кодификација, е старата историско-правна школа или школата на елегантната
јуриспруденција (стремеж на нејзините претставници да се приближат кон еле-
гантниот стил во пишувањето или mos docendi gallicus). Припадниците на оваа
школа поаѓаат од идеите на хуманизмот и ренесансата и започнале да ги изучу-
ваат историјата на римското право, т.е. враќање кон оригиналните антички изво-
ри на правото. Претставници на оваа школа се Италијанецот Alciatus, Французи-
нот Buddaeus, Германецот Zasius. Меѓу претставниците на оваа школа се и
Cuiacius и Gothofredus кој прв ја издал Јустинијановата кодификација под назив
Corpus iuris civilis, применувајќи го новиот пронајдок, печатницата.
Праксистичкото изучување на реципираното римско право се развило од
камералистите (според врховниот суд) или пандекистите (според Pandectae –
грчкиот назив на најважниот дел од Јустинијановата кодификација). Тие ги раз-
работиле најважните делови од Јустинијановата кодификација сообразувајќи ги
со новото време. Така било создадено едно ново право кое не било римско, иако
тргнувало од него, туку пандектно право или usus modernum pandectarum. Прет-
ставници се: Duaren и Donelo во Франција, Karpcov во Германија. Пандектното

94
право се задржало и се развило во XIX и XX век. Претставници се: Dernburg,
Vindštajn и други.
Школата на природното право се јавила во XVII век. Нејзин основач е Гро-
циj. Оваа школа се залага за создавање на правен поредок, заснован врз прин-
ципите на човечкиот разум и човечката природа. Ваквиот правен поредок би
требало да биде вечен и непроменлив. Стремејќи се за единствен и рационален
правен поредок, приврзаниците на оваа школа се стремат да се премавнат разли-
ките меѓу домашното право и општото римско право. Под влијание на школата
на природнато право во XVIII и XIX век биле донесени законици кои се означува-
ат како буржоаски граѓански законици од периодот на либералниот капитали-
зам. Еден меѓу најзначајните законици секако дека е Францускиот граѓански за-
коник од 1804 год. – Code civile. Со овие законици била исклучена непосредната
примена на римското право како супсидијарно право, но во нив биле реципирани
правните норми коишто им одговарале на младата буржоаска класа а коишто би-
ле содржани во римското право.
Обновената историска школа смета дека правото и правниот поредок не
настануваат како одраз на апстрактната човечка природа и апстрактниот човеч-
ки ум туку извираат од националната природа и националните својства на секој
народ посебно. Бидејќи приврзаниците на оваа школа тргнуваат од сфаќањето
дека не треба да настане еден правен поредок без изучување на историјата на се-
кој народ и независно од националниот дух, ова придонело да се развие историс-
кото изучување на римската држава и римското право. Многубројни се научни-
ците коишто на овој начин ги изучувале римската држава и римското право. Ме-
ѓу нив се и Савињи, Пухта, Јеринг, Момзен, Брунс, Ленел, Карлова, Кик, Моние,
Бонфанте, Аранѓо-Руиз, Венгер, Касер и др.
Историчарите на римското право, кои што тргнуваат од поставките на ис-
ториско-материјалистичкиот и дијалектичкиот метод, се стремат појавата и раз-
витокот на римската држава и римското право да го објаснуваат во сооднос со
развитокот на општествено-економските особености, судирот на класните инте-
реси и класните борби што се збиднувале во римската општествена и државна
заедница.

95
96
 ВТОРА КНИГА

ЛИЧНО, ИМОТНО И ПРОЦЕСНО ПРАВО

(JUS QUOD AD PERSONAS, JUS QUOD AD RES ET
JUS QUOD AD ACTIONES PERTINET)

97
98
 ДЕЛ ПРВИ
ЛИЧНО ПРАВО
(JUS QUOD AD PERSONAS PERTINET)

I ОДДЕЛ
СТАTУСНО ПРАВО

§ 74. Поим на статусното право

Jus quod ad personas pertinet или „правото што се однесува на лицата“

(лично право), во делата на римските правници, се делело на две основни групи
правни правила: правила што ги регулирале прашањата за правната и за
деловната способност на субјектите во правото како учесници во јавниот и во
приватниот живот на римското општество и правила што ја регулирале правната
положба на одделните лица во семејството.74 Од таа гледна точка било вообичае-
но личното право да се дели на статусно и на семејно право.
Статусното право претставувало збир на правните правила од првата
група. Тоа ги опфаќало правните правила со кои била регулирана правната по-
ложба (status) на одделни лица (persona, caput) или на цели категории население
на римската држава како учесници во јавниот и во приватниот живот, со други
зборови, статусното право преставувало збир на правни правила со кои биле ре-
гулирани прашањата за правната и за деловната способност на субјектите во
правото.
а) Правна и деловна способност – За определување на правната положба
(status) на одделни лица (субјекти во правото), римските правници ги употребу-
вале поимите правна и деловна способност (capacitas juridica и capacitas agendi).75
Поимот правна способност не бил дефиниран во делата на римските прав-
ници. Сепак, од многуте зачувани фрагменти се гледа дека Римјаните под поимот
правна способност го подразбирале својството на лицата (субјекти) да бидат но-
сители на права и обврски. Со оглед на тоа дека правата и обврските, што влегу-
вале во поимот на правната способност, се однесувале на многу хетерогена мате-
рија, било вообичаено да се прави разлика меѓу правна способност во јавното
право (jus publicum) и правна способност на приватното право (jus privatum).
Правната способност во областа на јавното право (политичката правна спо-
собност) се состоела од делумни или целосни овластувања на одделните субјек-
ти да учествуваат во јавниот живот на римската држава како носители на актив-
ното и на пасивното избирачко право (jus suffragii и jus honorum), да служат како

74Gai 1, 9 и 1, 48.
75Во ваков апстрактен вид термините capacitas juridica и capacitas agendi настанале дури во
времето на пандектистиката.

99
војници во римските легии, да бидат учесници во римските религиски и профани
свечености и воопшто да се однесуваат како лица на кои им било допуштено да
влијаат врз текот на државните работи. Дали овие овластувања ќе бидат поголе-
ми или помали, честопати зависело од етничката припадност, социјалната по-
ложба, полот и личните квалитети на секој поединец.
Правната способност во областа на приватното право (приватно-правната
способност) се состоела од овластувања на одделните субјекти да бидат носите-
ли на делумни или целосни права од приватниот живот, а тоа значи од признати-
те можности да служат со римските установи на семејното право (jus connubiii),
со установите на имотното право (jus commercii), како и со установите на процес-
ното право (legitimatio activa et passiva). Обемот на овластувањата на одделните
субјекти во областа на приватното право главно зависел од положбата во семеј-
ството, но и од причините од кои зависеле и овластувањата во областа на јавното
право.
Во делата на римските правници не бил дефиниран ни поимот деловна спо-
собност. Сепак, Римјаните под овој поим подразбирале способност на субјектите
во правото самостојно да истапуваат во правниот сообраќај, односно самостојно
да се служат со признатите права и самостојно да ги исполнуваат сопствените
обврски. Со други зборови, деловна способност им била призната на оние лица
што биле способни во свое име и на своја сопствена сметка да преземаат правни
работи, како и лично да ги остваруваат здобиените права и лично да ги исполну-
ваат преземените обврски. Од оваа гледна точка деловната способност била де-
лена на две подгрупи: на деловна способност во потесна смисла, или на способ-
ност во свое име и на своја сметка да се преземаат правни работи, и на способ-
ност лично да се одговара за сопствените противправни постапувања, односно
на т.н. деликтна одговорност. Деловната способност - поголема или помала –
главно зависела од возраста, способноста за расудување и полот на одделните
субјекти.
б) Субјекти во правото – Врз основа на прописите на римскиот правен поре-
док само луѓето можеле да бидат носители на права и обврски или субјекти во
правото. Ова од причина што правото и постоело заради луѓето: hominum causa
omne jus constitutum est.76 Меѓутоа, тоа не значело дека во Рим само поединци би-
ле признавани како субјекти во правото. Правен субјективитет им бил признаван
и на правилно формирани колективи, како и на одделни имотни маси наменети
за трајно намирување на потребите на потесен или поширок круг лица. Според
тоа, субјектите во правото се делеле на индивидуално одредени или физички ли-
ца (personae physicae) и на правни лица (perosnae morales или personae juridicae).

76 D 1, 5, 2.

100
 Прва глава
ПРАВНА СПОСОБНОСТ НА ФИЗИЧКИТЕ ЛИЦА

Физичките лица, или луѓето како поединци, секогаш не биле субјекти во

правото. Во генсовото општествено уредување, кога право сѐ уште не постоело,
важело обичајното правило дека само припадниците на генсот, на генсовиот те-
рен, како рамноправни другари можат да ги уживаат благодетите на заеднич-
киот живот и со еднакви можности да учествуваат во решавањето на прашањата
значајни за генсот.77 Сите други физички лица - припадници на другите генсови
биле непријатели. Ваквите лица биле објекти со кои припадниците на генсот, во
рамките на сопствените сили, можеле слободно да располагаат па дури и да ги
уништуваат. Со ширењето на генсовската организација (периодот на воената де-
мократија) и со нејзиното прераснување во држава, правото на слободен живот
на теренот на генсовските сојузи и на новата држава им било признавано не само
на членовите на генсовите здружени во генсовскиот сојуз, и не само на лицата
што, според етничката припадност, му припаѓале на народот кој ја организирал
државата. Такво право им било признавано и на цели покорени и инкорпорирани
племиња. Притоа, припадниците на покорените и инкорпорираните племиња, во
поглед на правата што ги уживале, се наоѓале во полоша положба одошто при-
падниците на народот кој ја организирал државата. Покрај вакви групи слободни
жители - за сето време додека траело римското робовладетелско општество –
постоеле и лица на кои не им било признавано ниту основното право на живее-
ње. Тоа биле физичките лица во положба на робови.
Трите наведени кругови лица, од кои едните ги уживале правата гаранти-
рани со правниот поредок, а другите само правото на живот и слобода и, на кра-
јот, третите што немале ниедно право, во изворите на римското право биле озна-
чувани како круг на лица што уживале status civitatis или право на граѓанство, ка-
ко круг на лица што уживале status libertatis или право на слобода и како круг на
лица што се наоѓале in statu servitutis, односно во положба на робови. Затоа, кога
ги објаснувале прашањата за правната способност на физичките лица, Римјаните
збо-рувале за status civitatits, за status libertatis, како и за положбата на луѓето
што не уживале ниеден од овие статуси, наоѓајќи се во ропска положба, односно
положба на објекти на правото.

77 По „историскиот пораз на женскиот пол“ (Енгелс, Потеклото на семејството, приватната

сопственост и државата, Загреб, стр. 50), споменатата положба ја имале само машките воз-
расни граѓани.

101
 § 75. Правна способност на римските граѓани (status civitatis)

Cives Romani или физичките лица што имале положба на римски граѓани
(status civitatis) не биле еднакви и рамноправни. Содржината на нивните права
била различна не само во одделни периоди од развитокот на римската држава
туку според местото што во дадениот општествен слој го заземале поединците.
Впрочем, во Рим намало ни стварна ниту пак формална демократија дури ни за
граѓаните на римската држава.
а) Здобивање со граѓанство – Римското граѓанство се здобивало или со ра-
ѓањето (jus sanguinis) или со природување (naturalisatio).
Откако, според римското право, било забрането да се убиваат и изложуват
децата, освен чудовиштата (portenta, monstra, prodigia) и децата што очигледно
не биле способни за живот (personae debiles),78 со право на римско граѓанство, ве-
ќе во моментот на раѓањето, се здобивале децата во брак меѓу римски граѓанин и
римска граѓанка,79 вонбрачните деца на римска граѓанка, како и децата родени
од жена што во моментот на раѓањето била робинка, ако за време на бременоста
барем некое време уживала граѓански права (favor libertatis). По исклучок, дете
родено од римска граѓанка што се наоѓала во брак со некој перегрин без jus
connubii, според прописите на Lex Minicia, добивало положба на перегрин.
Правната способност на роденото дете настанувала во моментот кога раѓа-
њето било завршено, односно во моментот кога детето било одделено од папоч-
ната врвца (partus perfectus). За да се здобие со правна способност на римски гра-
ѓанин, детето одделено од папочната врвца требало да биде живо. Во класичното
право постоел спор меѓу Сабинијанците и Прокулеанците дали како живо треба
да се смета дете што дало каков и да е знак на живот или само она што заплакало
по породувањето. Надвладеало мислењето на Сабинијанците дека е достатен ка-
ков и да е знак на живот.
Со граѓански права, односно со правна способност да се служи со jus
proprium civium Romanorum, не можело да се здобие неродено дете. По исклучок,
за неродените деца, чијшто татко умрел по зачнувањето а пред завршената гес-
тација (postumus), важело правилото: infans conceptus pro jam nato habetur,
quotiens de commodis ejus agitur.80 Врз основа на наведеново правило за уште не-
роденото посмртче, под два услова биле применувани наследните и некои други

78 Во најстариот период било допуштено изложување на децата, поточно родените деца нема-
ле право на живот сѐ додека не ги прифател pater familias (tollere liberum). Во историскиот пе-
риод pater familias бил должен да ги прифати сите машки деца и првородената ќерка (Dion 2,
15, 2). Во класичниот и посткласичниот период се задржало правото да се изложуваат децата
родени со деформации и неспособни за живот (D 1, 5, 14).
79 Татковството на римски граѓанин се претпоставувало: pater est is quem nuptiae demonstrant

(D 2, 4, 5). За да се урне ваквата претпоставка требало да се докаже дека во моментот на зачну-

вањето било невозможно полово општење меѓу мажот и неговата жена (D 1, 6, 6).
80 D 1, 5, 7.

102
имотни права. Условите биле: посмртчето да се роди живо и да се роди најдоцна
десет месеци по смртта на пресумптивниот татко.81
Лица што не биле родени како граѓани на Рим можеле да се здобијат со
римско граѓанство со природување или натурализација. Природувањето или на-
турализацијата можела да биде јавна или приватна.
Приватната натурализација на лица без граѓанство му била допуштена на
секој pater familias (шеф на римско семејство), и тоа по пат на адопција или пос-
војување на лицата родени надвор од римските семејства. Вакво дејство имале и
манумисиите или ослободувањата од ропство. Меѓутоа, во класичниот период со
римско граѓанство не се здобивале сите ослободени робови, па дури ни оние што
биле ослободени на некој од формалистичките начини. Со граѓанство се здобива-
ле само робовите што биле ослободени согласно со прописите на Lex Fufia Caninia
и Lex Aelia Sentia.82 Дури во посткласичното право надвладеало мислењето дека
на секој роб ослободен од страна на господар-граѓанин, без оглед на начинот на
ослободувањето, треба да му се признаат граѓанските права.
Јавната натурализација, или природувањето, со одлука на државните орга-
ни (сенат, конзули, претори, управници на провинциите, принцепс или импера-
тор), можела да биде редовна или по исклучок. Редовната натурализација им би-
ла давана на лицата што исполнувале определени услови. Предвидените услови
биле поблаги за лицата со положба на Латини, а нешто потешки за лицата со по-
ложба на перегрини. Натурализација по исклучок им била давана на лица, па ду-
ри и на цели градови и на одделни народи, што имале вонредни заслуги за Рим.83
Така, на пример, според Lex Julia (90 год. ст.е.) и Lex Plautia Papiria (89 год. ст.е.) со
римско граѓанство се здобиле сите слободни жители на Италија, а според
Constitutio Antoniniana (212 год. н.е.) и сите слободни жители на империјата, ос-
вен оние што имале положба на дедитиции. Конечно, со beneficium principale на
Јустинијан и нa дедитициите им било доделено граѓанство, па оттогаш сите сло-
бодни жители на римската држава биле во исто време и нејзини граѓани.
б) Содржина на римското граѓанство – Во текот на развитокот на римската
држава се оформиле групи на јавно-правни и на приватноправни овластувања
што ја сочинувале содржината на римските граѓански права. Меѓутоа, многу од
тие права, па и цели нивни групи, не постоеле како граѓански права за време на

81 D 35, 2, 9, 1 и D 38, 16, 3, 11.

82 Според Lex Fufia Caninia господарите биле ограничени во бројот на робовите што можеле да
ги ослободат, а според Lex Aelia Sentia биле пропишани условите кон кои господарите морале
да се придржуват доколку сакале нивните ослободени робови да се здобијат со римско граѓан-
ство. Обата закона ги донел Август со цел да го попречи претераното ослободување од роп-
ство.
83 Врз оваа основа граѓанство им било доделувано, на пример, на робовите што го предале

подготвувањето на робовските бунтови или убиството на робовладетелот, како и на политич-

ките бегалци што морале да ја напуштат сопствената земја поради соработка со Римјаните.

103
целиот развиток на римската држава, а ни како права што во еднаква мера им
биле достапни на сите нејзини граѓани.
Во областа на јавното право (политичките права), на пример, било вообича-
ено како граѓански права да се одредуваат: jus suffragii или активното избирачко
право (право на граѓанинот да гласа на собранијата); jus honorum или пасивното
избирачко право (право на граѓанинот да биде избиран за носител на јавни служ-
би); правото да биде вклучен во легиите; правото да учествува во религиозните
или профаните свечености, како и правото да зема учество во јавниот живот на
државата воопшто. Сите овие граѓански права постоеле во стариот Рим и за вре-
ме на републиката. Меѓутоа, во време на принципатот, кога биле укинати собра-
нијата и кога Рим вовел постојана војска од платеници, исчезнале и jus suffragii и
jus honorum, како и правото на служење во легиите. Поточно речено, за време на
доминатот, римските граѓани останале без какво и да е јавно или политичко пра-
во. Во тој однос, римското граѓанство било лишено од секоја содржина.
Во областа на приватното право, римските граѓани имале jus connubii, или
право да склучуваат римски брак, и jus commercii, или право да се користат со ус-
тановите на римското имотно право: правото на сопственост и другите стварни
права, правото да стапуваат во облигационо-правни односи, правото на наследу-
вање во активно и во пасивно значење и правото на правна заштита. Покрај тоа,
како посебно право на римските граѓани се сметало и правото на tria nomina. 84
Наведените приватно-правни овластувања постоеле и се ползувале како граѓан-
ски права во текот на целиот развиток на римската држава.
Сиве наведени права, од јавно-правен и од приватно-правен карактер, дури
и тогаш кога се наоѓале меѓу граѓанските права, не им биле достапни на сите гра-
ѓани на Рим во еднаква мера. Со наведените права во полн обем можеле да се ко-
ристат само cives optimo jure или највисоките слоеви на римското население
(patricii, nobili, honestiores). Cives minuto jure или потлачените слоеви на римско-
то население, по правило, немале jus honorum, некогаш немале ни jus suffragii, а
понекогаш ни jus connubii. Всушност, конкретната содржина на граѓанските пра-
ва на Римјаните била во зависност не само од епохата во развитокот на римската
држава, туку и од социјалната или од општествената положба на поединецот.
в) Ограничување на правната способност на римските граѓани – Освен
ограничувањето на правната способност на потлачените граѓани или cives
minuto jure, во римското право постоеле и специјални ограничувања со кои на це-
ли групи граѓани или на одделни лица и натаму им била стеснувана содржината
на правото на граѓанство.

84 Tria nomina на римските граѓани се состоеле од личното и семејното име, како и на прека-

рот (nomen, nomen gentilicum, cognomen). По воведувањето на трибусите, заради полна иден-
тификација на римските граѓани, заедно со името, требало да се спомене и името на трибусот.

104
 1. Ограничувања со кои била стеснувана содржината на правото на граѓан-
ство на цели категории жители, односно општи ограничувања на правната спо-
собност, постоеле за жените, за децата alieni juris и за паганите, еретиците, апос-
татите и Евреите, како и за колоните.
Жените, како пол, во римското право не биле рамноправни со мажите, иако
веќе одделни класични правници истакнувале дека е неправилно и неправедно
да се потценуваат способностите на женскиот пол. Ваквото гледиште на класич-
ните правници довело до подобрување на положбата на жената во областа на
приватното право. Во оваа област жените биле речиси изедначени со мажите.
Меѓутоа, жените никогаш не биле изедначени со мажите во областа на политич-
ките права. Тие биле трајно лишени од секаква можност активно да учествуваат
во политичкиот живот.
Лицата alieni juris, односно лицата што живееле под власта на шефот на се-
мејството, доколку биле полнолетни мажи (puberes), ги уживале политичките
права на својот општествен ред, но немале jus commercii. Дури од класичниот пе-
риод иако во ограничен обем, постепено им било признавано и тоа право.
Сѐ до посткласичното право (до победата на христијанството), припадноста
на одредена религија не доведувала до ограничување на граѓанските права. По
победата на христијанството, еретиците или кривоверниците, апостатите или
отпадниците, паганите и Евреите, не само што биле прогонувани кривично туку
биле и граѓанско-правно ограничувани, особено во областа на наследното право.
Во тој период специјани ограничувања на граѓанските права биле воведени и за
колоните, како и за други лица врзани за занимањето (fabricienses, занаетчиите и
трговците). Лицата врзани за занимање немале право да го менуваат занимање-
то, како и да склучуваат бракови со лица од друга професија. Со други зборови,
на сите овие лица им биле ограничени и jus commercii и jus connubii.
2. Ограничувањата со кои содржината на граѓанството, трајно или привреме-
но, им била стеснувана на поединци поради специјални околности што постоеле
токму кај тие лица биле сметани како посебни или индивидуални ограничувања.
Вакви ограничувања на содржината на граѓанските права или правниот субјек-
тивитет биле пропишани за nexi и addicti, за лицата in mancipio, auctorati и ab
hoste redempti.
Еден од најстарите случаи на ограничување на граѓанските права, поради по-
себни околности, бил случајот на т.н. должничко ропство. Должничките робови
(nexi и addicti) биле инсолвентни лица што доброволно или по судска пресуда го
одработувале долгот кај доверителот. Овие лица сѐ до исплатувањето на долгот
немале ни јавно-правни ниту пак приватно-правни овластувања, освен што, спо-
ред едиктот на Сервиј, можеле да се јават за служба во легиите. Па, сепак, полож-
бата на должничките робови била подобра од положбата на вистинските робови
зашто тие, по исплатувањето на долгот, биле ослободувани по сила на законот, а

105
со тоа им се враќале и граѓанските права на општествениот ред на кој му припа-
ѓале.
Лицата in mancipio биле лица alieni juris што, по пат на mancipatio, биле отуѓе-
ни од страна на pater familias, по правило за време од еден lustrum (време од пет
години), со тоа што pater familias добивал надомест за работата на овие лица во
куќата на новиот господар. Освен овие, како лица in mancipio биле сметани и
оние лица alieni juris коишто pater familias по извршувањето на некаков деликт,
му ги предавал на оштетениот наместо надомест за сторена штета (noxae
dedititio). Положбата на лицата in mancipio ѝ одговарала на положбата на прими-
тивните наемни работници и донекаде се изедначувала со положбата на робови-
те: лицата in mancipio биле задолжени со operae serviles. Во сѐ друго овие лица
биле изедначувани со другите лица alieni juris.
Auctorati (gladiatores) биле лица што пред ланистите или организаторите на
јавните игри положиле заклетва дека ќе се борат по нивна заповед и по сите пра-
вила на гладијаторските борби. По преземањето на ваквите обврски гладијато-
рите ја губеле слободата на движењето и располагањето со себе си, а со тоа и
можноста да ги користат граѓанските права.
Римските граѓани што биле заробени од непријателот го губеле граѓанството
и слободата и се сметале за робови.85 Во генсовското уредување, должноста да ги
откупат заробениците ги оптоварувала сите гентили; подоцна, кога патронот ќе
бил заробен, клиентите биле должни да го ослободат. Во класичното и посткла-
сичното право должноста за откупување на заробениците не била правно регу-
лирана. Ако во тоа време некој Римјанин бил откупен од ропство (ab hoste
redemptus), според правилата на postliminium, во начело ги добивал сите пора-
нешни граѓански права освен оние што имале строго личен карактер. Установата
postliminium се засновувала врз фикцијата дека ропството воопшто не настапи-
ло. Сепак, извесни орграничувања во имотната положба на овие лица биле про-
пишани во интерес на доверителот што ја платил сумата потребна за откуп. Сѐ
до исплатата на оваа сума, во однос на него, откупениот Римјанин се наоѓал во
положба слична на положбата на лицата in mancipio.
3. Натамошни случаи на губење некои граѓански права биле пропишани како
санкција поради поведението на граѓаните што, или според оценката на јавното
мислење или според изрични правни прописи, било сметано како недопуштено
или нечесно.
Personae intestabiles, на пример, биле лица што учествувале при склучување
на определени правни работи, особено правни работи во форма per aes et libram,
а потоа одбиле да сведочат за она што го виделе или чуле. Ваквите лица повеќе

85 Ulp. 10, 4.

106
не можеле ни да сведочат ниту пак да се повикуваат на сведоци.86 Jus commercii
бил ограничен.
Nota censoria му била впишувана, во цензорските книги, на секој граѓанин,
што со моралното однесување или со негрижата за државниот имот отстапувал
од нормалното сфаќање за моралот и за должноста. Граѓаните на кои цензорите
им ставиле nota censoria го губеле jus honorum и биле бришани од листата на се-
наторите и витезите (еквестрите).
Инфамни или нечесни лица биле граѓаните што сториле некое нечесно дело,
според кое биле жигосани како недостојни за извесни права. Ваквата infamia се
нарекувала infamia juris и се делела на infamia immediata и infamia mediata.
Infamia immediata, или непосредна начесност, настапувала по сила на законот
(ipso jure) во случаи на лажно банкротство, бигамија, премажување на жена пред
да истече рокот на жалоста и слично. Infamia mediata, или посредна нечесност,
била последица на осудата за деликтите injuria, dolus, rapina, furtum, како и за
осуди поради несовесно туторство, остава, fiducia, mandatum и ортаклак. Врз ос-
нова на infamia juris нечесните лица ги губеле јавно-правните овластувања, а
приватно-правните им биле смалени.
Turpes personae, или нечесни лица поради infamia facti, биле лица што се за-
нимавале со професија недостојна за отмените Римјани или што на друг начин со
однесувањето во приватниот живот предизвикувале презир кај отмените луѓе.
Infamia facti, или turpitudo, доведувала до смалување на граѓанските права по од-
лука на државен орган.
г) Престан на правната способност на римските граѓани – Римското граѓан-
ство престанувало или со природна или граѓанска смрт на одделно лице.
1. Природната смрт настапувала со гасење на последните знаци на физио-
лошките функции на човечкиот организам. Утврдувањето на моментот на при-
родната смрт било од многукратна важност: во тој момент се гаснеле сите права
на умрениот граѓанин и доаѓало до отворање на наследството (delatio
hereditatis). Во случаите на наследување, од моментот на делацијата или отвора-
њето на наследството до часот на аквизицијата или здобивањето со наследство,
важела фикцијата: hereditas enim non heredis personam, sed defuncti sustinet,87 од-
носно се сметало дека правната способност на умрениот (de cujus) се продолжува
толку колку што е потребно правилно повиканите наследници да го прифатат
наследството. Поради големото значење на утврдувањето на денот и часот на
смртта, особено во наследното право, класичните правници се обидувале да го
решат и прашањето на т.н. комориенти, односно лица што умреле во заедничка
катастрофа. За решавањето на ова прашање тие создале фикција: се сметало дека
полнолетниот син, што загинал заедно со таткото го надживеал таткото, а дека

86 Закон на 12 таблици 8, 22.

87 D 41, 1, 34.

107
таткото во ист случај го надживеал малолетниот син. Оваа фикција не била дос-
ледно применувана: кога се работело за комориенти од редот на ослободеници-
те, важело правилото дека таткото и полнолетниот син умреле во ист момент. Со
тоа се штителе правата на патроните.88
2. Граѓанска смрт, односно загубата на граѓанските права од страна на одре-
дено лице, можела да биде предизвикана од низа настани или правно релеван-
тни факти, што во римското право биле поделени на две основни групи: факти
што доведувале до capitis deminutio maxima и факти што доведувале до capitis
deminutio media.
Capitis deminutio maxima настапувала кога римскиот граѓанин бил заробен од
страна на непријателот, кога бил продаден во ропство trans Tiberim, како и во
случај на изречување смртна казна, казна доживотна работа во рудниците (ad
metalla) и казна на борба со диви ѕверови (ad bestias). Во овие случаи римските
граѓани не само што го губеле својството на римски граѓани туку ја губеле и сло-
бодата и биле изедначени со робовите.
Capitis deminutio media настапувала со преселување на римскиот граѓанин во
латинска или перегринска општина, со пребегнување на страната на непријате-
лот, со изречување казна на aquae et ignis interdictio (изгонување од Рим), како и
со казната депортација и релегација (одредување место на принуден престој). Во
наведените случаи римските граѓани го губеле граѓанството, но ја задржувале
слободата и во правото биле изедначени или со перегрините или со латините.
И кај capitis deminutio media, за повторно здобивање со граѓанството, особено
кога загубата на граѓанството не претставувала санкција поради сторено кри-
вично дело, служела установата јus postliminii. Во другите случаи, повторното
здобивање со граѓанство (реинтеграција) можело да биде допуштено само со од-
лука на државен орган (beneficio principali).

§ 76. Правна способност на латините и перегрините (status libertatis)

Жителите на покорените и кон Рим припоените општини и државни за-

едници (municipia, coloniae, civitates) не биле исцело претворени во робови. Врз
основа на договор склучен со Рим, многу од нив ја задржувале слободата – status
libertatis. Status libertatis (правото на слобода) бил многу ценет: libertas
inaestimabilis res est – бидејќи во општествениот живот оставал право на самоуп-
рава, а во приватниот – право на користење на сопствениот поредок.
Правната положба на римското население со признат status libertatis не
била еднаква. Со оглед на разликите, тоа се делело на латини и перегрини.
а) Латини – Латините биле припадници на племиња етнички сродни со
Римјаните, а кои живееле во Lacium, се викале Latini veteres или Latini prisci. Овие

88 D 34, 5, 9, 2.

108
латини, врз основа на легендарниот договор од 494 година од старата ера, биле
вклучени во состав на римската држава (foedus aeternum). Нивната положба била
речиси еднаква со положбата на римските граѓани. Ги имале сите права, освен
jus honorum и правото да служат во римските легии. Тие служеле во посебни од-
деленија на римската војска, што се викале nomen latinum. Status civitatis (полож-
ба на граѓанин) добивале се преселувањето во Рим, под услов - во својата општи-
на да оставиле барем еден син (stirpem a se). Правната положба на старите лати-
ни исчезнала кога на сите слободни жители на Италија им било доделено
римско-то граѓанство (90 год. ст.е.).
Правната положба еднаква на положбата на Latini veteres имало и населе-
нието на римските и латинските колонии (Latini colonarii) основани до 338 год.
ст.е. По овој период правата на жителите во латинските и римските колонии би-
ле смалени. Latini colonarii оттогаш биле означувани како Latini novi. Овие
латини немале jus suffragii ни jus connubii. Задржале само jus commercii или право
да се служат со прописите на jus civile во имотните трансакции. Со оглед на тоа
како можеле да се здобијат со граѓанство, Latini colonarii или Latini novi се делеле
на латини на кои им бил признат latium maius и на латини со latium minus. Жите-
лите на латинските општини на кои им бил признат latium maius можеле да се
здобијат со римско граѓанство ако во својата општина вршеле должност на деку-
рион или член на општинскиот сенат, а жителите на општините со latium minus
само под услов ако во својата општина вршеле должност на магистрат (duoviri,
aediles, quaestores). Освен тоа, Latini colonarii или Latini novi можеле да се здоби-
јат со граѓанство и на други начини, доколку ги исполнувале условите предвиде-
ни за здобивање со тоа право.
Покрај наведените два слоја латини, што по потекло биле слични на Римја-
ните, во текот на римската историја многу општини од странско потекло во Ита-
лија, Галија, Шпанија, Македонија, Грција и Мала Азија, а и во други делови од
римското царство, како награда за сојузот со Рим, добивале правна положба што
ја имале латинските општини, и тоа: до 268 год. ст.е. - положба еднаква со полож-
бата на општините на старите латини (Latini veteres), а оттогаш положбата им
била изедначена со положбата на Latini novi.
б) Перегрини – Во најстаро време секој странец затечен на територијата на
римската држава бил сметан за непријател доколку како клиент не бил под заш-
тита на некој римски граѓанин или доколку не се користел со установата азил со
цел да се здобие со граѓанство. Секој ваков странец бил сметан за објект во пра-
вото, односно за res nullius, па секој римски граѓанин бил овластен да го претво-
ри во роб. Дури по првите големи освојувања, Римјаните почнале да им го приз-
наваат правото на слобода - status libertatis - и на припадниците на одделни и од
нив етнички различни племиња. Припадниците на неримските и нелатинските
општини, на кои во Рим им било признато правото на слобода, се наречувале пе-
регрини. Освен тоа, како перегрини се сметале и римските граѓани што претрпе-

109
ле capitis deminutio media, како и некои ослободени робови. Видно место меѓу пе-
регрините заземале socii italici, припадници на италските племиња, што во 90
год. ст.е., по завршената Сојузничка војна, се здобиле со граѓанство.
Основното право што врз основа на status libertatis го имале перегрините
било правото да се служат со правилата на својот правен поредок, особено во ре-
гулирањето на внатрешните односи. Во тој поглед биле ограничени само дедити-
циите - перегрините покорени со сила. Тие биле должни да се повинуваат на
leges datae. Според тоа, перегрините немале ниту едно од овластувањата што из-
вирале од jus civile или од jus proprium civium Romanorum.
Начините на здобивање со граѓанство за перегрините биле потешки од на-
чините на здобивање со граѓанство за латините. Основниот начин на кој пере-
грините се здобивале со граѓанство била милоста (beneficium) на римските др-
жавни органи (собранијата, сенатот, конзулите, преторите, принцепсот), кои гра-
ѓанството им го доделувале или на заслужни перегрини или на цели заслужни
перегрински општини.

§ 77. Правна положба на робовите (servi)

Едно од основните правила на римското право гласело: servile caput

nullum jus habet89 робовите немаат никакви права. Робовите не биле сметани за
луѓе. За римското право тие биле „res“ ствари, орудија што зборуваат
(instrumentum vocale). Како ствари или како објекти во правото робовите се нао-
ѓале под неограничена власт на господарот.90
а) Извори на ропството – Првите робови се јавиле при распаѓањето на ген-
тилното римско уредување. Во тоа време развитокот на производните сили ја по-
дигнал производноста на трудот до таа мера што употребата на вонгентилна ра-
ботна рака на генсовските имоти станала рентабилна. Со натамошниот развиток
на римското стопанство потребата од робови станувала сѐ поголема. За задово-
лување на оваа потреба робови биле набавувани од најразлични извори.
Основиот извор на ропството било заробувањето во војните. Во најстаро
време воените заробеници станувале сопственост на оној што ќе ги заробел. Во
првите векови од републиката сите воени заробеници станувале сопственост на
државата, односно биле servi publici. Ваквите заробеници потоа биле продавани
на јавните лицитации (venditio sub hasta или sub corona) и пренесувани во соп-
ственост на граѓаните.
Втор значаен извор на ропството било поробувањето на сопствените граѓа-
ни. Имено, во старото римско право биле прогласувани за робови сите граѓани
што не ќе се пријавеле да бидат запишани во даночните и воените обврски

89 D 4, 5, 3, 1.
90 Gai 1, 52.

110
(incensi); за робови биле прогласувани и лицата што лојално и на време не ги из-
вршувале договорните обврски (nexi и addicti),91 за робови биле прогласувани и
лицата фатени на дело кражба (fur manifestus), како и лицата alieni juris доколку
носителот на patria potestas трајно ги отуѓел.
Друг извор на ропството се јавил во екот на создавањето на латифундиите.
Поради големата побарувачка на робови се развило гусарството и приватното за-
робување на луѓе по целото Средоземје. Големи гусарски сили ги снабдувале со
многу робови пазарите на Делос, Родос, Атина, па дури и во самиот Рим. Робовите
заробени од страна на гусари и продадени на некој од овие пазари не можеле да
покренат спор за ослободување од ропство. Заробувањето од страна на гусарите
Римјаните го прифатиле како начин за настанување на ропството, освен во слу-
чаите кога заробените лица имале својство на римски граѓани или биле припад-
ници на народите што уживале заштита од Рим.
И децата родени од робинка, без оглед на тоа кој им бил татко, станувале
робови. Во моментот на раѓањето тие потпаѓале под власта на господарот на ро-
бинката. Единствен исклучок од ова правило бил т.н. favor libertatis - дете на ро-
бинка што барем во еден момент на гестацијата била слободна се раѓало слобод-
но.
По казна, за робови биле прогласувани: 1) лицата родени на работа во руд-
ниците (ad metalla) или на борба со диви ѕверови (ad bestias); 2) граѓаните што се
согласиле со продавачот да бидат продадени во ропство со тоа по vindicatio in
libertatem да добијат дел од постигнатата цена (venditio pretii participandi causa);
како и 3) Римјанките што одржувале полови односи со туѓи робови против волја-
та на нивниот господар.
б) Содржина на ропството – Старото римско право му гарантирало на гос-
подарот на робот неограничено jus vitae ac necis - право на живот и смрт. Jus vitae
ac necis по содржина било еднакво со правото што господарот го имал врз други-
те свои живи и мртви предмети - да ги употребува, да им ги собира плодовите и
да ги уништува. Оваа правно-сопственичка власт на господарот врз робот усло-
вила меѓусебните односи на господарот и робот да се регулираат само по фак-
тички пат. Од волјата на господарот зависело каква ќе биде вистинската положба
на робот. Положбата на робовите во најстаро време - во времето на патријархал-
ното ропство - не била особено свирепа и страшна, бидејќи робовите ги обрабо-
тувале малите земјишни парцели заедно со господарите, живеејќи во единствена
„familia“. Овој факт, како и фактот дека најстарите робови биле припадници на
племиња сродни на Рим, луѓе со сродна религија, со речиси ист морал и обичаи, а
и со оглед на тоа дека, поради променливоста на среќата во војните, често пати

91 Nexi и addicti биле претворани во робови во вистинска смисла на зборот само во најстаро

време, кога биле продавани trans Tiberim.

111
се менувале улогите на господарите и робовите - условил релативна подносли-
вост на фактичката положба на најстарите робови.
Освен тоа, самиот факт што робовите сепак биле луѓе имал извесен одраз и
во старото право: гробовите на робовите се сметале за loci religiosi - свети места;
во Законот на 12 таблици била утврдена деликтната одговорност на робовите;
робовите можеле да дејствуваат како nuntii или гласници на своите господари,
при што биле овластени за нив да стекнуваат, но не и да ги задолжуваат; робови-
те имале и testamenti factio passiva, односно способност да бидат наследници врз
основа на тестамент.
Во времето кога биле создадени латифундиите и кога римското семејство
било поделено на familia rustica и familia urbana, фактичката положба на робови-
те била влошена. Робовите биле немилосрдно експлоатирани (време на класич-
но ропство). Како одговор на експлоатацијата се јавиле бунтовите. Кога незадо-
волството на робовите не можело да биде совладано со заострувење на санкции-
те и со незапамтен терор, римските принцепси биле принудени да им се спротив-
стават на ексцесите на робовладетелите и во извесна мера да ја подобрат прав-
ната положба на робовите. Во тој период на господарите им било забрането да ги
убиваат робовите (сопствените и туѓите); им било забрането да ги предаваат за
борба со диви животни, како и прекумерно да ги измачуваат. Тогаш било воспос-
тавено и правилото, изнемоштените робови, напуштени од господарот, да доби-
ваат слобода, со други зборови, дури во класичниот период од развитокот на
римската држава робовите го добиле првото и основно право - правото на живот.
Правната положба на робовите, според тоа, и покрај неподносливата фактичка
положба, била подобра од положбата во претходниот период.
Стопанската активност во класичниот период, со жив правен сообраќај, до-
вела до натамошно афирмирање на робовите и на подрачјето на приватното пра-
во. Робовите во тоа време не биле само прости гласници и спроведувачи на волја-
та на господарот. Врз основа на т.н. actiones adiecticiae qualitatis тие се здобиваат
со право не само да стекнуваат туку и да ги обврзуваат своите господари – неко-
гаш до полн износ на вредноста на склучената правна работа, а некогаш во рам-
ките на изреченото па дури и на молкумното одобрение на господарот. Осамос-
тојувањето на робовите во стопанската активност било толкаво што понекогаш,
се разбира под одредени услови, тие можеле да се откупат и со сопствени пари,
па дури и да поседуваат сопствени робови (servi servorum). Навистина, во ниеден
од овие случаи, робовите не се сметале за правно и деловно способни лица. Спо-
ред римските прописи, тие и натаму биле ствари на своите господари.92 Сепак,
живото стопанисување на робовите ги навикнало Римјаните робовите да ги це-
нат како луѓе. Вакво мислење застапувале и правниците.93 Споменатото мислење

92 D 1, 6, 2.
93 I 1, 3, 2; D 1, 5, 4, 1.

112
на римските правници довело и до тоа обврските на робовите да се сметаат за
obligationes naturales.
Правната положба на робовите продолжила да се поправа и во посткласич-
ниот период. Со оглед на големиот недостиг од работната рака, на латифундиите
веќе не постоела familia rustica, туку робовите работеле индивидуално и се упо-
требувале за обработка на одделни земјишни парцели (peculia). Овие робови –
servi casati - по правната положба се доближувале до колоните. Изедначувањето
на правната положба на селско-стопанските робови со правната положба на ко-
лоните било толку големо што самиот Јустинијан си го поставил прашањето: во
што се состои разликата меѓу робот и колонот, кога обајцата се наоѓаат под влас-
та на својот господар.94 Понатаму, санкционирањето на брачните врски на робо-
вите претставувало сериозно подобрување на нивната положба. Од брачните
врски на робовите - contubernium - произлегувале две правни последици: 1)
сродството што настанувало од овие брачни врски (cognatio servilis) претставува-
ло пречка за склучување брак и по ослободувањето на робот и 2) секој
contubernium повлекувал и забрана на т.н. separatio dura или распродажба на ро-
бовското семејство на различни страни и на различни господари.
И покрај овие подобрувања на правната положба, робовите во ниеден мо-
мент од римската историја не се здобиле со основното право – да дејствуваат и
да работат лично за себе и за своето семејство. Целиот вишок на трудот на робо-
вите им припаѓал на господарите - класата на робовладетелите - коишто по своја
волја и слободно одредувале колку и што од сето тоа ќе му остават на робот на
негово располагање.
в) Начини на кои престанувало ропството – Според прописите на римското
право, ропството било траен однос. Еднаш заснованата власт на господарот врз
робот (dominica potestas) траеле, по правило, до смртта на робот. Смртта била
природен правно релевантен настан што го поништувал робовскиот однос. Гос-
подарот немал никакви права спрема телото на умрениот роб; напротив, тој бил
должен телото на робот да го погребе, а неговиот гроб да го чува како locus
relogiosus.
Освен природната смрт што го гаснела робовскиот однос, ропството може-
ло да згасне и врз основа на некои други правно релевантни факти. Некои од
овие факти дејствувале независно од волјата, па дури и против волјата на гос-
подарот, додека основни меѓу нив биле формите во кои господарот ја изразувал
својата волја да го ослободи робот.
Како слободни против волјата на господарите се сметале робовите што ус-
пеале да ја напуштат територијата на римската држава и да се префрлат до свои-
те соплеменици. Независно од волјата, па дури и против волјата на господарите,
по пат на закон или врз основа на одлука на државен орган, биле ослободувани

94 C 11, 48, 21, 1.

113
робовите што го поткажале подготвувањето бунт или востание; врз основа на
S.C. Silanianum можеле да бидат ослободени и оние од нив што ќе ги поткажеле
или откриеле убијците на своите господари, а со едикти на императорот биле ос-
лободувани старите и болните робови, како и робовите заслужни за Рим. Освен
тоа, важело и правилото дека како слободни се сметаат и робовите што долго
време уживале фактичка слобода.
Според прописите на старото римско право, господарите биле овластени да
ги ослободуваат робовите, доколку притоа ја употребат пропишаната форма.
Формите пропишани за ослободување на робовите се викале manumissiones. Ста-
рото право познавало три форми на манумисии: manumissio vindicta, manumissio
testamento и manumissio censu.
Веројатно е дека најстарата форма на ослободување на робовите била т.н.
manumissio vindicta или ослободување во форма на привиден спор за слобода. Кај
овој начин на ослободување господарот на робот доаѓал пред магистратот во
придружба на робот и на некој возрасен римски граѓанин. Во присуство на магис-
тратот, римскиот граѓанин (adsertor libertatis) го допирал со „vindicta“ симболот
на власта во форма на копје - присутниот роб и изговарал свечени зборови: hunc
ego hominem liberum esse aio - тврдам дека овој човек е слободен.95 На ова тврде-
ње господарот на робот или молчел или ги потврдувал наводите на адсерторот.
Потоа магистратот го прогласувал робот за слободен граѓанин на Рим.
Втора форма на доброволно ослободување од ропство било manumissio
testamento. Во наредбата за последната волја или во тестаментот робот можел да
биде ослобден без услови, и тогаш се здобивал со слобода во часот на делацијата
(servus orcinus), или со услови, и тогаш се здобивал со слобода по нивото испол-
нување (statu liber).
Третиот начин на ослободување од ропство, познат во старото право, бил
т.н. manumissio cesnu: запишување на робот во цензорските списоци како воен и
даночен обврзник. Здобивајќи се со основните должности на римски граѓанин, со
ова запишување робот се здобивал и со граѓанските права.
Во класичното римско право биле прифатени начините на ослободување на
робовите од старото право, но покрај нив биле воведени и нови; т.н. неформални,
манумисии: manumissio per epistolam и manumissio inter amicos. Според
manumissio per epsitolam, робот се здобивал со слобода врз основа на обично пис-
мо во кое господарот тврдел дека робот е слободен, а според manumissio inter
amicos робот се здобивал со слобода со проста изјава за ослободување дадена од
страна на господарот во присуство на неговите пријатели.
Најважната новост што класичното право ја внело во материјата за ослобо-
дување од ропство се состоела во воведување цела низа ограничувања што робо-
владетелите требало да ги почитуваат при ослободувањето на робовите. Ограни-

95 Gai 4, 16.

114
чувањето на слободата на робовладетелите било производ на посебни околности
во времето на принципатот. Имено, во почетокот на принципатот, заплашени од
една страна од честите бунтови на робовите, а од друга страна стимулирани од
можноста да извлечат од робовите поголема полза од онаа што ја имале од нив-
ната работа на несигурните латифундии, робовадетелите започнале да ги осло-
бодуваат во голем број. Со тоа го доведувале во прашање обработувањето на ла-
тифундиите и го влошувале социјалниот состав на римското население. За да го
спречи тоа, Август, познат реформатор на многу подрачја, се обидел по законода-
вен пат да ги оневозможи прекумерните ослободувања. Во Законот Fufia Caninia
(2 год. ст.е.) тој пропишал господарите да можат, по пат на тестамент, да ослобо-
дат само одреден процент на робовите, со тоа што бројот на ослободувањата ни-
когаш не смеел да биде поголем од сто. Бидејќи Lex Fufia Caninia не ги донел ба-
раните резултати, веќе 6 години подоцна, Август го подготвил Lex Aealia Sentia (4
год. н.е.). Според прописите на овој Закон, било забрането ослободување на робо-
вите: 1) ако господарите биле помлади од 20 години; 2) ако робовите биле пом-
лади од 30 години и 3) ако ослободувањето било вршено in fraudem creditorum –
спротивно интересите на доверителите.
И во посткласичниот период како основни начини на ослободување од роп-
ство биле применувани manumissio vindicta и manumissio testamento. Manumissio
vindicta не се водела веќе како привиден спор, туку се состоела во ослободување
на робот со изјава на господарот дадена пред надлежен државен орган.
Manumissio testamento ги опфаќала не само оние порано спомнати случаи, туку и
случаите на т.н. fideicomissaria libertas, односно случаите во кои патронатот над
ослободеното лице преоѓал врз фидеикомисарот. Посткласичното право ги при-
фатило и неформалните начини на ослободување од ропство настанати во текот
на класичниот период. Освен тоа, тогаш биле воведени и некои нови начини на
ослободување: manumissio per mensam или convivii adhibitione – ослободување по
пат на прифаќање на робот на заедничка софра со семејството, и manumissio in
sacrosanctis ecclesiis – ослободување на робот преку изјава на волјата на господа-
рот дадена во црква за време на религиски обреди. Дејството на сите наведени
начини на ослободување од ропство, битно различно во класичното време, сега
станало еднакво. Посткласичното право отстапило и од принципите на класич-
ното право за ограничување на волјата на господарот при ослободувањето на ро-
бовите. Слободата на господарите во ослободувањето на робовите била проши-
рена. Од поранешните ограничувања биле задржани само две: господарот треба-
ло да биде постар од 20 години и ослободувањето не смеело да биде извршено
спротивно на интересите на доверителите.

115
 § 78. Правна положба на ослободениците (libertini)

По актот на ослободувањето робовите станувале ослободеници или

libertini. Правната положба на ослободениците зависела од правната положба на
господарот: робовите ослободени од страна на перегрините се здобивале со
правна положба на перегрините, оние што биле ослободени од страна на Лати-
ните – со правна положба на латините, додека пак робовите ослободени од стра-
на на римските граѓани можеле да се здобијат или со положба на граѓанство
(status civitatis) или со положба на слобода (status libertatis).
Според прописите на римското право, правна положба на римски граѓани
добивале само оние ослободеници што биле ослободени на еден од формалис-
тичките начини на ослободување од ропство, а тоа значело: во старото право -
оние што биле ослободени со manumissio vindicta, manumissio testamentu или со
manumissio censu; во класичното право – оние што биле ослободувани на некој
од спомнатите формалистички начини, доколку ги ослободил сопственик кои се
придржувал кон прописите на Lex Fufia Caninia и Lex Aelia Sentia, а во посткласич-
ното право – сите оние што биле ослободени од страна на господар постар од 20
години на кој и да било начин, доколку ослободувањето не било извршено на
штета на доверителот (in fraudem creditorum).
Правната положба на ослободениците - римски граѓани - битно се раз-
ликувала од правната положба на римските граѓани родени на слобода или
ingenui. Врз оваа разлика се засновала и една од битните поделби на римското
лично право: rursus liberorum hominum alii ingeniu sunt, alii libertini.96 Libertini или
ослободениците во споредба со римските граѓани родени на слобода, биле во по-
лоша положба од две гледишта: 1) правната положба на ослободениците во јав-
ното и во приватното право била полоша дури и од правната положба на
граѓаните minuto jure родени на слобода; 2) либертините, и по актот на мануми-
сијата или ослободувањето, останувале во однос на зависност спрема поранеш-
ниот господар кој останувал нивни патрон.
Полошата положба на ослободениците спрема граѓаните minuto jure
родени на слобода, во областа на политичките и на приватните граѓански права,
била во тоа што ослободениците немале jus honorum или право да вршат јавни
изборни функции и што имале ограничени jus connubii; на ослободениците им
било забрането да стапуваат во брак со лица од највисок општествен ранг (сена-
торите).
Обврските што римскиот правен поредок им го наметнувал на ослободе-
ниците врз основа на актот на манумисијата спрема поранешниот господар биле
регулирани со правните правила за т.н. патронат. Врз основа на правилата за
патронатот поранешниот господар добивал положба на патрон, а поранешниот

96 Gai 1, 10.

116
роб, сега ослободеник, се здобивал со положбата на клиент. Секој ослободеник
или клиент бил должен да му го изразува своето почитување (obsequium) на пат-
ронот или, со други зборови, бил должен спрема патронот и членовите на него-
вото семејство да се однесува на начин што не предизвикувал сомнение во пог-
лед на неговата благодарност за актот на ослободувањето. Во спротивно, можел
повторно да биде претворен во роб (revocatio in servitutem). Редовни начини за
покажување благодарност спрема патронот биле: давање подароци во свечени
прилики, помош за издршка на семејството на патронот, помош при откупување-
то на патронот од ропство, одречување од правото на тужба и во случаите кога
тоа би било допуштено меѓу лицата родени на слобода. Освен тоа, на ослободе-
ниците, врз основа на актот на манумисијата, можеле да им бидат ставени и не-
кои други обврски познати како operae. Овие обврски или operae, работа во инте-
рес на патронот, се делеле на т.н. operae officiales и operae fabriles. Operae officiales
го обврзувале ослободеникот, по барање на патронот, да му помага при вршење-
то на редовните домашни работи во семејството, чијашто економска вредност не
можела точно да се утврди. Наспроти тоа, operae fabriles претставувале обврска
за ослободеникот извесно време да произведува за патронот, работејќи на сел-
скостопански имот, во занаетчиска работилница или во некоја друга стопанска
активност.97 Третата група овластувања на патронот била означена како „bona“:
патронот имал интестатско наследно право врз имотот на ослободеникот што
умрел без потомство родено во римски брак склучен по актот на ослободувањето
и право на нужен дел ако ослободеникот, по пат на тестамент, располагал со сво-
јот имот за случај на смрт. Ваквиот патронатски однос, заснован во моментот на
ослободувањето, траел по правило до смртта на ослободеникот. Врз потомството
на ослободеникот преоѓале само обврските на „obsequium“. По смртта на патро-
нот некои од патронатските права поминувале на неговите интестатски наслед-
ници (operae fabriles).
Во класичното право положбата на ослободениците - римски граѓани –
била нешто подобрена. Ослободениците cives Romani, врз основа на rescriptum на
императорот, можеле да добијат т.н. jus aureorum annulorum или право да носат
златен прстен. Со оваа повластица ослободениците добивале права еднакви со
лицата родени на слобода (ingenui) во сите области, освен што и натаму биле оп-
товарени со обврските спрема патронот. И овие обврски можеле да згаснат по
пат на т.н. natalium restitutio или доделување право на лице родено на слобода.
При доделувањето на овие права принцепсите барале согласност од патронот.
Освен тоа, патронатскиот однос можел да згасне и по сила на законот во случај
кога патронот ќе го напуштел ослободеникот во крајна беда; кога против ослобо-
деникот ќе поднел тужба со барање за смртна казна (poena capitalis); кога ќе му
ги дадел во наем operae officiales на ослободеникот; кога при актот на манумиси-

97 D 38, 1, 6.

117
јата ќе барал парични давачки и кога ќе примел заклетва од ослободеникот дека
нема да се жени, за да ги зачува наследните права.
Законите Junia Norbana, Aelia Sentia и Fufia Caninia внеле големи новини
во односите меѓу патроните и клиентите. Врз основа на прописите на тие закони
некои робови ослободени од страна на римски граѓани се здобивале се положба
на граѓани, други се здобивале со положба на латини (Latini Juniani), а некои пак
станувале перегрини дедитиции (dedititiorum numero). Со status civitatis се здоби-
вале робовите што биле ослободени од страна на квиритски сопственик по пат
на формалистички начин на ослободување, при што биле запазени прописите за
бројот на ослободувањата, за годините на ослободениците, како и за возраста на
ослободителот. Правна положба на Latini Juniani добивале робовите ослободени
од страна на квиритски или бонитарни сопственци, ако ослободувањето било из-
вршено на некој од неформалните начини (per epistolam, inter amicos), па дури и
некој од формалистичките начини, ако при ослободувањето не било водено
сметка за рестрикциите од спомнатите закони. Положба на peregrini dedititii, ос-
лободени со кој и да е акт на ослободување, добивале робовите што за време на
ропството биле оковани, стигматизирани, мачени сѐ додека на ја признале ште-
тата или пак биле осудени да се борат со меч или со диви животни.98
Латините јунијани, односно робовите ослободени на некој од неформал-
ните начини или спротивно на рестрикциите од законите Aelia Sentia и Fufia
Caninia, се здобивале само со jus commercii во ограничен обем. Врз основа на тој
jus commercii, тие можеле слободно да склучуваат имотно-правни работи inter
vivos, или за време на животот, но немале право слободно да располагаат со соп-
ствениот имот во случај на смрт (mortis causa). Тие живееле како слободни, но
умирале како робови. По нивната смрт целиот нивни имот го наследувал патро-
нот.
Неповолната положба на Латините јунијани била ублажувана дотолку
што тие релативно полесно се здобивале со граѓанство, и тоа по милост на прин-
цепсот, поради раѓање на дете во брак, поради повторување на актот на мануми-
сијата, поради служење војска или поради работа во снабдувањето на Рим.99 Ла-
тините јунијани, што се здобивале со римско граѓанство на некој од спомнатите
начини, имале правна положба идентична со правната положба на ослободени-
ците - римски граѓани.
Робовите ослободени по издржаните казни се здобивале со положбата
dediticii, односно со правна положба еднаква на онаа што ја имале припадниците
на непријателските народи покорени по воена интервенција. Тие имале ограни-
чена слобода (libertas): морале да го напуштат Рим и најблиската околина на гра-
дот (100 милји од ѕидовите на градот) и никогаш не можеле да се здобијат со

98 Gai 1, 13.
99 Ulp. 3, 1.

118
граѓанство или со положба на латини.100 Секој прекршок на овие забрани бил
казнуван со revocatio in servitutem.
Кога во посткласичниот период отпаднале рестрикциите од Законот Aelia
Sentia и од Законот Fufia Caninia, била укината и разликата во правната положба
меѓу ослободениците Latini Juniani и ослободениците граѓани, па дури и дедити-
циите. Освен тоа, за секое ослободување Јустинијан ги врзал и повластиците jus
aureorum annulorum и natalium restitutiо, што ќе рече - според правото на Јусти-
нијан, веќе не постоела правна разлика меѓу ослободениците и лицата родени на
слобода, освен извесни реликти од патронатските односи.

§ 79. Статусни спорови (quaestiones status)

Со оглед на важните правни последици што за одделни физички лица

произлегувале од статусот во кој се наоѓале, а особено прашањата дали некое ли-
це е слободно или роб, дали е родено на слобода или е либертин, дали е sui или
alieni juris, со римското право биле создадени правила за т.н. статусни спорови,
односно спорови во кои требало да се решаваат прашања за правната положба на
физичките лица (causae liberales, quaestiones status).
Еден од најстарите статусни спорови бил т.н. vindicatio in libertatem или
спор во кој требало да се докаже дека некое лице, што живеело како роб, било,
всушност, слободно. Активна легитимација или право да го покренат овој спор
имале само слободните римски граѓани. Пасивно легитимирано лице или тужен
во спорот бил наводниот господар на робот. Тужителот, наречен adsertor
libertatis или бранител на слободата, морал да докажува дека лицето за кое ста-
нувало збор е слободно. Тоа требало да стане во форма пропишана со закон, што
била различна во времето на легисакционата, формуларната и екстраординарна-
та постапка. Само во случај кога таквиот доказ ќе успеел, одлуката на судот била:
liberum esse – слободен е!
Обратен случај претставувал т.н. vindicatio in servitutem или спор во кој
требало да се докаже дака некое лице што живеело како слободно, всушност,
имало положба на роб. Во овој случај тужителот морал да докаже дека лицето за
кое станувало збор навистина е роб. Ако се успеало во тоа, одлуката на судот би-
ла: servum esse – роб е!
Покрај прашањето дали некое лице е слободно или пак роб, големо значе-
ње имало и прашањето дали некое лице е родено на слобода (ingenuus) или е ос-
лободеник, должен да ги исполнува обврските од патронатскиот однос. Ова пра-
шање требало да се утврди секогаш кога по судски пат се барало остварувањето

100 Gai 1, 15 и 1, 26. Додека траел спорот лицето за кое станувало збор живеело на слобода

(Ливиј 3, 44). Adsertor libertatis морал да положи sacramentum - сума од 50 аси, сѐ додека траела
легисакционата постапка. Подоцна била укината оваа обврска. Јустинијан допуштил оваа пос-
тапка да се води и без adsertor (6, 7, 17).

119
на некое право врз основа на патронатски однос, а меѓу странките било спорно
токму прашањето дали таков однос воопшто постои. Во секој ваков случај, пред
да се донесе одлука за барањето или petitum на странките, судијата бил должен
да го реши претходното прејудициелно прашање за постоењето на патронатски-
от однос. По praejudicium an libertus sit, судијата одлучувал во случаите кога ту-
женото лице го оспорувало тужбеното барање, истакнувајќи приговор
(prejudicium) дека воопшто не се наоѓа во врска на зависност по основа на патро-
нат спрема тужителот. Во такви случаи тужителот морал да докаже дека тужено-
то лице навистина е негов клиент. Ќе успеел ли во тоа, претходното или прејуди-
циелното прашање било решавано со заклучокот: libertinum esse, па дури потоа
се преоѓало на расправање за основното барање (petitum) на тужителот.
Praejudicium an patronus sit бил решаван, аналогно со првиот прејудициум, кога
по приговор на тужениот требало да се расправи прашањето дали тужениот е
патрон на тужителот.

Втора глава
ДЕЛОВНА СПОСОБНОСТ НА ФИЗИЧКИТЕ ЛИЦА

Физичките лица што имале правна способност (capacitas juridica) не мо-

рале да имаат и деловна способност (capacitas agendi) или способност во свое име
и за своја сметка да да преземаат правни работи и лично да одговараат за сторе-
ните противправни дејствија (деликти). Во римското право, уште од најстаро
време бил согледан фактот дека самостојно да располагаат со сопствените права
и самостојно да одговараат за противправните дејствија можат само оние физич-
ки лица што со својата возраст, своите психички, морални и физички квалитети
и, според сфаќањето на Римјаните, со својот пол гарантираат дека во правниот
сообраќај можат да се однесуват како разумни луѓе. Во сите случаи кога поради
недораснатоста, полот, психичките, моралните или физичките мани на субјекти-
те на правото не постоеле вакви гаранции, според прописите на римското право,
на вака дефектните субјекти им се одземала деловната способност во целост или
делумно. Недостигот на деловната способност кај таквите лица бил надоместу-
ван со установата туторство, доколку се работело за субјекти што, според приро-
дата, не можеле да бидат деловно способни (малолетници и жени), односно со ус-
тановата старателство, доколку се работело за субјекти што, според природата,
требало да бидат деловно способни, но го немале ова својство поради лични не-
достатоци (психички растроени лица, расипници, лица со сериозни физички не-
достатоци и сл.).

120
 § 80. Деловна способност на малолетниците

Како малолетници или impuberes во римското право се сметале сите

машки и женски лица што не го достигнале степенот на пубертетот, односно сек-
суалната зрелост. Сексуалната зрелост или пубертетот за секое машко лице тре-
бало да се утврди индивидуално, а за жените постоела правна претпоставка дека
сексуално дозреваат со навршената дванаесета година во животот и дека во тој
момент стануваат способни за мажење (nubiles, viri potentes). Ова решение од ста-
рото право уште во класичниот период го бранеле Сабинијанците, додека пак
Прокулеанците сметале дека и за мажите треба да се усвои претпоставката оти
пубертетот се достига со навршување 14 години од животот. Мислењето на Про-
кулеанците го прифатил и Јустинијан.
Малолетните лица, или impuberes, до седмата година од животот се наре-
кувале infantes. За време на инфанцијата тие биле наполно деловно неспособни.
По навршената седма година тие влегувале во групата лица наречени impuberes
infantia majores (малолетни лица што излегле од детството). Деловната способ-
ност на impuberes infantia majores била ограничена: тие имале право да презема-
ат правни работи со кои ја подобрувале својата имотна положба (meliorem condi-
cionem facere), а немале деловна способност за правни работи со кои таа положба
им била влошувана (deteriorem condicionem facere).
Правилата на римското право во врска со деликтната одговорност на ма-
лолетниците биле нешто поинакви. Од времето кога надвладеало начелото на
субјективната одговорност во кривичното и облигационото право што извирала
од деликтите, се сметале дека можат да бидат деликтно одговорни, покрај лица-
та во пубертет (полнолетни лица), и малолетниците што веќе биле поодраснати
и се викале impuberes pubertati proximi (малолетници блиску до полнолетство,
постари малолетници). Со други зборови, од малолетниците деликтно одговара-
ле само постарите малолетници (малолетници по навршената 10-та година од
животот), додека таа одговорност не ги товарела infantes и помладите малолет-
ници (impuberes infantiae proximi).101

§ 81. Деловна способност на полнолетните жени

Жените sui generis по навршената дванаесетта година од животот биле

ослободувани од туторството над малолетници. Тоа не значело дека со тоа тие се
здобивале со полна деловна способност. Жените останувале ограничено деловно
способни и влегувале под власта на туторот над полнолетни жени (tutor

101 Постарите малолетници биле сметани за doli capaces, односно за способни да го разберат

значењето на своите постапки. В. Gai 3, 208; D 50, 17, 111.

121
mulierum). Ова решение на римското право било плод на примитивното сфаќање
дека жените „propter levitatem animi“ или propter sexus infirmitatem et rerum
forensium ignorantiam102 не се способни да го разберат значењето на сопствените
постапки. Деловната способност на жените под tutela mulierum била нешто по-
широка од деловната способност на impuberes infantia majores.103 Кога Римјаните
конечно увиделе дека ниту една сериозна причина не оди во прилог на решение-
то полнолетните жени да бидат лишени од деловната способност,104 најнапред
им обезбедиле правни средства со кои можеле да ги принудат туторите да дадат
согласност (interpositio auctoritatis) за правните работи што ги склучиле,105 а по-
тем ја укинале и целата оваа установа.

§ 82. Деловна способност на лицата со психички,

морални и физички недостатоци

Физичките лица заoстанати во психичкиот развиток во толкава мера што

не можеле да го сфатат значењето на своите постапки, доколку оваа нивна сос-
тојба била трајна и проследена со изразени знаци на лудило (dementia, amentia)
или беснило (furor), биле лишени од деловната способност за време на боледува-
њето. Доколку растројството кај овие лица се јавувало само одвреме навреме, во
интервалите во кои биле мирни (lucida intervalla), тие имале полна деловна спо-
собност.106
Ограничена деловна способност имале и т.н. расипници или prodigi, однос-
но лица што неразумно го трошеле наследениот имот и на тој начин го доведува-
ле во опасност опстанокот на семејството. Тие имале деловна способност што по
содржина била изедначена со деловната способност на impuberes infantia
majores.
Понекогаш биле деловно ограничени и лицата со физички недостатоци,
но само во поглед на оние правни работи чијашто форма не можела да биде ис-
полнета поради постојниот физички недостаток.

§ 83. Деловна способност на лицата помлади од 25 години

Кога во класичниот период од развитокот на римското право станало

очигледно дека полнолетните машки лица што навршиле 14 години, сепак, не се
достатно опитни и дека не можат без опасност самостојно да истапуваат во зго-
лемениот и комплициран правен сообраќај, римските претори, во случај кога

102 Gai 1, 190; Ulp. 11, 1.

103 Ulp. 11, 27.
104 Gai 1, 190.
105 Gai 1, 190.
106 Старателството над лудите било познато уште во Законот на 12 таблици (5, 7а). За делов-

ната способност на furiosi – сп. Gai 2, 106; Paul 3, 4а, 5.

122
овие лица поради младоста претрпеле штета, им одобрувале - доколку биле пом-
лади од 25 години - т.н. restitutio in integrum ob aetatem или право на враќање на
поранешната состојба поради возраста.107 Содоговарувачите на лицата помлади
од 25 години ја избегнувале оваа можност, ако при склучувањето на правната ра-
бота покрај малолетникот присуствувал, односно учествувал токму за тоа опре-
делен римски граѓанин или старател (curator), кој со своето присуство гаранти-
рал дека во дадената правна работа нема елементи на измама. Ова повремено по-
викување на старателот со време станало постојано. Оттогаш лицата помлади од
25 години, по престанот на туторството, не се здобиле со полна деловна способ-
ност, бидејќи биле принудувани да имаат старател.108 Деловната способност на
овие лица била нешто поголема од деловната способност на impuberes infantia
maiores. Всушност, по воведувањето на оваа установа границата на полнолет-
ството или на полната деловна способност била поместена од 14 на 25 години за
мажите, а кога жените биле ослободени од туторството и тие станувале полно-
летни на оваа возраст. Само по исклучок и со посебно одобрение на императорот
мажите можеле да се здобијат со полна деловна способност и со навршена 20-та
година, а жените со 18-годишна возраст (venia aetatis или предвремена еманци-
пација).

Трета глава
ПРАВНА И ДЕЛОВНА СПОСОБНОСТ НА ПРАВНИТЕ ЛИЦА

Правните лица или заедници на луѓе или маси на добра, на кои им било
признато својството да бидат носители на права и обврски (правна способност,
правен субјективитет) и можноста со акција на своите органи да изразуваат
правно-релевантна волја стапувајќи во правни односи меѓу себе и со физички ли-
ца (деловна способност), постоеле и според прописите на римското право, поч-
нувајќи од најстарите времиња.

§ 84. Правни лица во старото право

Од зачуваните прописи на старото право е тешко да се одреди кои биле

тие здруженија на луѓе и маси на добра на кои во најстаро време им биле приз-
наени правната и деловната способност. Сигурно е дека римската држава имала
правна способност. Римската држава не само што ги вршела функциите на власт

107 Веќе од порано, според прописите на Lex Plaetoria de circumscriptione adulescentium (D, 4,

4), со помош на exceptio, било овозможено одбивање да се изврши обврска од склучена правна
работа (D 44, 1, 7, 1). Restitutio in integrum дошла како средство за заштита на лицата помлади
од 25 години што веќе ја извршиле примената обврска.
108 I 1, 23, pr. (I 1, 23, 2). Имено, старателот им бил толку потребен што лице помладо од 25 го-

дини без старател via facti не можело да учествува во правниот сообраќај.

123
- функции на правно лице од јавно право - туку имала и јасно изразени функции
на правно лице од приватното право. Римската држава од тоа време поседувала
имот (res publicae) за задоволување на општите државни потреби, а учествувала
и во приватно-правниот сообраќај по пат на купување, продавање, делење на
земјишта, давање во закуп јавни работи и слично.
Според прописите на старото право, освен на римската држава, својство
на правно лице им било признавано и на некои осамостоени државни и општес-
твени установи, што имале точно определени задачи, за чие остварување се гри-
желе со помош на сопствени средства. Вакви самостојни организации биле ла-
тинските и прегринските општини, храмовите, колегиумите на свештениците,
колегиумите на државните службеници. Во сите овие случаи старото право не ја
одделувало точно јавната од приватно-правната способност.
Римскиот генс бил првиот исклучок од мешањето на јавната и приватна-
та персоналност на правните лица. Во времето кога се создавала републиката
генсот загубил најголем дел од поранешните овластувања и бил релативно ла-
билна заедница на лица од исто потекло, односно заедница на лица што потекну-
вале од легендарен заеднички предок - heros eponimos. На таквиот генс му оста-
нале само извесни имотни и неимотни овластувања: генсот како колектив или
како заедница на сите гентили, под определени услови, можел да го наследи
имотот на умрените членови;109 тој бил носител на сопственички овластувања
врз ager gentilicus / ager gentilicius и располагал со sacra и sepulchra gentilicia. Пра-
вата на гентилите, особено спрема имотот на генсот, не биле права на сосопстве-
ници (pro indiviso). Кога гентилот го напуштал генсот, немал право да бара соод-
ветна квота од имотот. Имотот и натаму му припаѓал на генсот – бил во сопстве-
ност на генсот како правно лице.
Освен генсот, според прописите на старото право, постоеле и некои други
правни лица од приватното право: his [sodalibus] potestatem fecit lex [XII tab.]
pactionem quam velint sibi ferre, dum ne quid ex publica lege corrumpant.110 Основа-
њето на правните лица било врзано за самиот факт на здружувањето, за самиот
факт на создавањето на заедницата и прифаќањето на правилата на заедницата.
Старото право не ја ограничувало слободата на здружувањето, туку работата на
здруженијата резолутивно ја условувало: слободно основаната заедница траела
сѐ додека во работата не дојдела во судир со јавниот поредок.

§ 85. Правни лица во класичното право

Теоријата на правните лица во класичното право била поразвиена. Во

времето на принципатот било јасно дека на државата ѝ припаѓаат две групи

109 Закон на 12 таблици 5, 5.

110 Закон на 12 таблици 8, 27.

124
правни овластувања: државата била субјект на јавното право, како носител на
државната власт (imperium), а во исто време и субјект на приватното право, како
носител на приватно-правни имотни овластувања (fiscus). Во ова време дошло и
до оддредување на поимот заедница, каде што имотот внесен во заедницата
претставувал сосопственост на нејзините членови, и поимот правно лице што се
јавувало како носител на сопствен имот.111 Натамошното развивање на сфаќање-
то за суштината на правните лица било условено од економскиот расцут на Рим,
а особено од потребите на големата прекуморска трговија, од системот на приби-
рање даноци, од системот на експлоатација на рудниците и од големата градеж-
на дејност што ја развивала римската држава. Приватните имоти биле несоод-
ветни за постигање на вакви огромни цели. Само правните лица, отворени за ши-
рок круг членови и затоа способни за обилна акумулација на средства, можеле да
ги подмируваат овие потреби. Тогаш настанале големи и многубројни здружени-
ја на еквестори, публикани, аргентарии и слично.
Според прописите на класичното право, правните лица од јавното право
настанувале врз основа на одлука на надлежни државни органи. Одлуката на др-
жавните органи за основање правно лице можела да биде правен акт: закон,
едикт, senatus consultum, constitutio principis, а можела да биде и меѓународен до-
говор (договори за сојузништво врз чија основа биле установувани нови самоуп-
равни единици).
Правните лица од приватното право настанувале или по одлука на др-
жавни органи или по иницијатива на приватни лица. По одлука на државните ор-
гани, како правно лице дејствувала државата во функција на фискус. Дејствува-
њето на државата како фискус - правно лице од приватното право - се сведувало
на имотен сообраќај со римските граѓани, со другите жители на римската држа-
ва, и на меѓународна трговија. Во сите наведени односи биле применувани прав-
ните прописи на приватното право. Освен фискусот, како правни лица од приват-
ното право дејствувале и осамостоени државни стопански претпријатија, држав-
ни установи и самоуправни единици.
За основање приватни правни лица по иницијатива на најмалку тројца
римски граѓани (tres faciunt collegium),112 од времето на Цезар и Август (Lex Julia
de collegiis), било потребно претходно одобрение на државните органи (начело
на концесија, за разлика од поранешното начело на автономија). Одобрението за
основање правни лица можело да биде општо и посебно. Посебно, кога се работе-
ло за основање правни лица со наполно нов статут, а општо, кога се работело за
основање правни лица со типизирани статути (како, на пример, погребни здру-
женија или здруженија за помагање на членовите).

111 D 3, 4, 7, 1.
112 D 50, 16, 85.

125
 Приватните правни лица се делеле на стопански претпријатија (societates
publicanorum, societates argentariorum) и на здруженија и задужбини или правни
лица чијашто основна цел била исполнување некои општи, политички, социјал-
ни, културни, хуманитарни и други неекономски задачи.
Правното лице на кое, по општа или посебна концесија, му било признено
својството на правен субјект можело да ги врши сите правни работи поврзани со
целта поради која било основано (закуп на даноци, закуп на јавни работи, леку-
вање болни, помагање на членовите, приредување јавни игри). Правното лице
немало правна способност надвор од рамките на тие цели.
Деловната способност на правното лице била делена меѓу органите на
правното лице со утврдување на нивната надлежност. Органите на државата и на
самоуправните единици како правни лица од приватното право и нивната над-
лежност биле одредени со правилата за уредување на државата. Организацијата
на државните претпријатија и на самостојните установи била предвидена во са-
миот акт за основањето, а организацијата на приватните правни лица била спро-
ведена по примерот на организацијата на државата. Приватните правни лица
имале собрание или собир на членовите, избрани раководители и платени служ-
беници. Собирот на членовите бил овластен да дава општи насоки за работа на
правното лице. Раководството и платените службеници се грижеле да ги спрове-
дат во живот општите насоки на собирот на членовите во собразност со статутот
на правното лице. На чело на службениците се наоѓал т.н. actor или syndicus (ди-
ректор), како највисок функционер на правното лице.113
Државните правни лица престанувале со одлука на надлежни државни
органи. Правните лица основани на иницијатива на граѓаните престанувале или
со одлука на собирот на членовите, или откако ќе престанеле целите поради кои
правното лице било основано, или со губење на имотот, или со наполно губење
на членството. Освен тоа, приватните правни лица можеле да бидат распуштени
со одлука на државни органи, доколку нивното постоење било спротивно на про-
писите и на постојниот правен поредок. По престанот на правното лице, негови-
от дотогашен имот преоѓал во сопственост на државната благајна, или пак се ос-
тавал со налог да му биде предаден на едно ново правно лице што ќе биде осно-
вано со иста цел, а можел, особено кај стопанските здруженија, и да се подели ме-
ѓу поранешните членови на правните лица врз основа на уплатените влогови
или други побарувања.

§ 86. Правни лица во посткласичното право

Теоријата на правните лица во посткласичното право била дополнета со

две важни новини: прво, во Јустинијановата кодификација јасно биле одделени

113 D 3, 4, 1, 1.

126
universitates personarum и universitates rerum; и, второ, меѓу universitates persona-
rum или здруженија на луѓе, се јавил нов вид правни лица: принудни здруженија.
Universitates personarum (collegia, corpora, sodalitates, societas) биле прав-
ни лица со стопанска, политичка, социјална, хуманитарна или религиозна цел,
доколку имале сопствен имот и одделно членство. Членовите на universitates
personarum имале право на глас на собранијата или собирите на здруженијата и
биле овластени да бидат избирани во управата на здружнието. Посебната правна
персоналност на правните лица тогаш била наполно и јасно одделена од правна-
та способност на одделните членови.
Universitates rerum (causae piae, фондови, задужбини) биле правни лица
што поседувале посебен имот (arcam), но немале одделно членство. Тоа биле др-
жавни установи со самостојни приходи и самостојни задачи, како и задужбини,
или causae piae: домови за сирачиња, домови за старци, болници, цркви и слично.
Universitates rerum или правни лица без определено членство биле персонифи-
цирани имотни маси, на кои правниот поредок им признавал својство на правно
лице или правна и деловна способност бидејќи служеле за подмирување на трај-
ни и општи потреби на неопределен круг луѓе. Органите на овие правни лица се
грижеле за остварувањето на нивните задачи и за управувањето со нивниот
имот.
Во текот на првите два периода од развитокот на римското право не се ја-
вила мислата за принудно врзување на луѓето во професионални здруженија.
Оваа мисла се јавила дури во третиот период како резултат на стопанскиот и оп-
штествениот развиток. При основањето на извесни здруженија во посткласично-
то право владеела административна принуда. Членувањето во тие здруженија
било задолжително и траело до смртта на нивните членови. Целта на принудни-
те здруженија, што римската држава ги формирала за време на кризи, била борба
за стабилизација на стопанството и зацврстување на државата. Тоа биле стручни
здруженија на занаетчии, работници и трговци. На принудните здруженија им
биле доделени и некои прерогативи на јавната власт. Всушност, принудните
стручни или професионални здруженија, настанати во третиот период, прет-
ставувале трансмисија што римските занаетчии, работници и трговци ги врзала
за државата. Членска карта во нив бил печатот удрен врз телото на нивните чле-
нови.114

114 C 11, 10, 3.

127
 II ОДДЕЛ
СЕМЕЈНО ПРАВО

Прва глава
СЕМЕЈНО ПРАВО И СЕМЕЈСТВО

§ 87. Поим на семејното право. Status familiae

Покрај излагањето за правната положба (status) на римските граѓани, ла-

тините, перегрините, робовите и ослободениците, во одделот за личните право
(jus quod ad personas pertinet) правникот Гај ги изложил и прашањата за односи-
те меѓу лицата sui juris и лицата alieni juris: sequitur de jure personarum alia divisio.
Nam quaedam personae sui juris sunt, quaedam alieno juri sunt subjectae.115 Излага-
њата на Гај за односите меѓу лицата sui juris и лицата alieni juris опфаќале главно
три основни групи прашања: прво, прашања за односите меѓу мажот и жената
(брачно право); второ, прашања за односите меѓу таткото како носител на patria
potestas и децата, односно лицата под patria potestas (татковско право); трето,
прашања за надополнување на недостигот на деловна способност на лицата sui
juris, коишто, поради недораснатост, пол или психички, морални и физички не-
достатоци, биле целосно или ограничено деловно неспособни (туторско и стара-
телско право).
Правилата за брачното, татковското, туторското и старателско право ја
сочинувале содржината на излагањето на римските правници при проучувањето
на правната положба на лицата од гледна точка на нивната положба во семеј-
ството или од гледна точка на нивниот семеен статус (status familiae). Според
прописите на римското право, status familiae или положбата на лицата во семеј-
ството, покрај status civitatis и status libertatis, била вонредно значајна за утврду-
вање на правната и деловната способност на римските граѓани. Затоа, разгране-
тите правила за организација на семејството и за меѓусебните односи на негови-
те членови претставувале посебна гранка во римското приватно право и се изу-
чувале под името семејно право. Според тоа, римското семејно право претставу-
вало збир на правни правила со кои биле регулирани односите во римското се-
мејство, и тоа: односите меѓу мажот и жената, односите меѓу таткото (pater
familias) и лицата alieni juris, како и односите меѓу туторот (tutor) или старателот
(curator) и неговите штитеници (pupilli).

115 Gai 1, 48.

128
 § 88. Лица sui juris и лица alieni juris

Основната поделба на римските граѓани, со оглед на status familiae или со

оглед на правната положба во семејството, била поделбата на лица sui juris (ли-
ца со свое право) и на лица alieni juris (лица со туѓо право). Уште од Законот на 12
таблици како лица sui juris се сметале лица од машки и женски пол што имале
status libertatis и status civitatis, доколку врз нив не била заснована власт на тат-
кото или на мажот (patria potestas, manus). Наспроти тоа, како лица alieni juris се
сметале оние лица, без оглед на полот и возраста, врз кои била заснована власт
на шефот на семејството, било како власт на мажот (manus) или како власт на
таткото (patria potestas).
Поделбата на членовите на семејството на лица sui juris и лица alieni juris
била еден од битните белези на римското патријархално семејство - семејство
што било совршен тип на општествена заедница, заснована врз самоволието на
pater familias или шефот на семејството.116 Првите корени на оваа поделба се ја-
виле при создавањето на патријархалниот генс поради природната поделба на
трудот меѓу мажот и жената, што довела до „историски пораз на женскиот
пол“.117 Имено при создавањето на патријархалниот генс (подоцна и конзорциу-
мот), жените ја загубиле рамноправноста со мажите - тие биле сметани за лица
што требало цел живот да живеат под заштита и заповеди на машките членови
на генсот (и на машките членови на конзорциумот). До проширување на групата
зависни лица (лица alieni juris) и врз најголемиот дел од машките припадници на
римскиот народ дошло до распаѓањето на конзорциумот на патријархални семеј-
ства, како последица на развитокот на приватната сопственост и новата консте-
лација на семејството. Оттогаш pater familias, како приватен сопственик на усло-
вите и средствата за производство, а според тоа и на средствата за живот, во сво-
ето домаќинство (domus, familia, familia pecuniae) вршел апсолутна и доживотна
власт (patria potestas). Pater familias во семејството бил единственото лице sui
juris, а сите други - машки и женски, дораснати и недораснати - членови на тоа
семејство биле лица alieni juris или лица со туѓо право, односно лица што му биле
потчинети на pater familias.

§ 89. Агнатско и когнатско сродство

Според прописите на модерното право, сродството претставува крвна

врска меѓу лицата од заедничко потекло. Оваа врска има правно значење бидеј-
ќи, врз основа на сродството, меѓу сродниците настануват бројни права и обврс-
ки.

116 Енгелс, цит. дело, стр. 50.

117 Енгелс, цит. место.

129
 Ваквото сфаќање за сродството не постоело отсекогаш. Во старото рим-
ско право крвните врски меѓу одделни лица сами по себе немале правно значе-
ње. За да бидат правно релевантни и да имаат дејство на сроднички врски, било
потребно тие да бидат следени и од фактот на заедничко живеење во една про-
изводна заедница. Имено, крвниот сродник, оддалечен од заедницата на произ-
водството, губел секаква правно значајна сродничка врска со членовите на так-
вата заедница. Со други зборови, сродството во старото римско право не се утв-
рдувало според крв и потекло, туку според фактот на заедничкото живеење. Тоа
било т.н. агнатско сродство.
а) Агнатското сродство – како основен вид сродничка врска постоело во
Рим сѐ додека римското семејство претставувало заедница на производители.
Кога ова семејство почнало да се претвора во заедница на потрошувачи, напоред-
но со еволуцијата на семејството дошло и до еволуција во сфаќањето за суштина-
та на сродничките врски. Во римското семејство, како заедница на потрошувачи,
постепено надвладеало сфаќањето дека како сродници, без оглед на прашањето
за заеднички живот, треба да се сметаат лицата што меѓусебно се поврзани со
крвни врски. Ваквото гледање надвладеало дури во времето на Јустинијан. То-
гаш системот на агнатското сродство конечно бил потиснат од системот на т.н.
крвно или когнатско сродство.
Близоста кај ангатското сродство се сметала според близоста на врските
што едно лице alieni juris ги имало со најстарата генерација во конзорциумот или
со шефот на семејството. За пресметување на близоста кај агнатското сродство
главно се употребувале два појдовни поима: 1) поделба на агнатските сродници
и групи од поблиски и подалечни агнати; и 2) поделба според степените на срод-
ство во одделните групи.
Агнатските сродници се делеле на една група поблиски и две групи пода-
лечни сродници. Групата поблиски агнати или агнати со најголеми права ја сочи-
нувале лицата што навистина се наоѓале во еден конзорциум под власта на pater
familias. Овие агнати се наречувале sui.118 Двете подалечни групи агнати ги сочи-
нувале лицата: (1) што некогаш биле и (2) што барем можеле да бидат членови
на ист конзорциум или под иста patria potestas доколку дамнешниот pater
familias не бил умрен пред тие влезат во семејството. Значењето на поделбата на
агнатските сродници на една група поблиски и две групи подалечни агнати било
особено големо во наследното и во туторското и старателското право.
Близоста на сродството на одделните лица внатре во одделните групи аг-
нати се изразувала со степенот на сродството Кај агнатскиот систем до степенот
на сродство се доаѓало со утврдување на фактот колку ослободувања од patria
potestas требало или би требало да се извршат за лицата да станат лица sui juris.

118 Закон на 12 таблици 5, 4.

130
 б) Когнатско сродство – Когнатски сродници биле лица што непосредно
или посредно потекнувале барем од еден заеднички предок. Принципите за ут-
врдување на близоста кај когнатското сродство се разликувале од принципите за
утврдување на близоста кај агнатското сродство. Имено, когнатските сродници
потекнувале и од таткова и од мајчина страна и, според тој критериум, се делеле
на две лози: на сродници од мајчина и на сродници од таткова лоза. Сродниците
по крв се делеле и на сродници во права и на сродници по странична линија
(linea recta и linea collateralis). Сродници во права линија биле лица што во непре-
кината низа потекнувале еден од друг. Странични сродници биле лица што по-
текнувале од еден заеднички предок, но не и еден од друг (браќа, сестри, вујков-
ци, сестричници, стриковци, братучеди). Натамошна поделба на когнатските
сродници била поделбата на полнородни (germani) и полуродни (consangiunei и
uterini). Полнородни сродници биле лица што потекнувале од исти машки и жен-
ски предци, додека полуродните потекнувале од ист татко и различни мајки
(consanguinei) или од иста мајка и различни татковци (uterini). Натамошна зна-
чајна поделба на когнатските сродници била поделбата на брачни (legitimi) и
вонбрачни сродници (spurii, vulgo concepti), како и на т.н. ascedenti и descedenti.
Ascedenti биле предци, а descedenti потомци на определени лица (linea ascendens
- угорна линија, linea descendens - удолна линија).119
Степенот на сродството кај когнатските сродници се пресметувал врз осно-
ва на правилото: tot gradus quod generationes. Според ова правило, како когнат-
ски сродници од ист степен, права или странична линија, се сметале лицата што
од некој или до некој заеднички предок биле оддалечени со еднаков број раѓања
(генерации).
в) Тезбина или сватовство – Во семејното право извесно значење имало и
сродството по тезбина (affinitas) или сродството што врз основа на бракот наста-
нувало меѓу мажот и когнатските сродници на жената, како и меѓу жената и ког-
натските сродници на мажот. Близоста на сродството по тезбина се пресметува-
ло според исти принципи како и близоста на когнатското сродство.

§ 90. Римското семејство

Во текот на римската историја се јавиле и се смениле три вида семејства:

конзорциумот, патријархалното семејство на агнатите и когнатското семејство.
а) Consortium – конзорциумот или семејната задруга на агнатите, му прет-
ходел на римското патријархално семејство, а се развил непосредно по распаѓа-
њето на генсот, кога на одделни групи производители, помали од поранешниот
генс, им било овозможено да живеат и да работат самостојно.

119 I 3, 6 pr.

131
 „Anticum consortium“, како што оваа заедница ја нарекувал Аул Гелиј, или
„societas fratrum“, како ја нарекол Гај, ја сочинувале слободни и рамноправни аг-
натски сродници. По правило, тоа биле браќата со сето нивно потомство. За орга-
низацијата и за општествената улога на римскиот конзорциум речиси и нема по-
датоци. Најверојатно е дека оваа семејна организација не се разликувала од се-
мејните задруги на другите народи. На чело на задругата се наоѓал старешината,
а машките лица од најстарата генерација, со еднакви права и заедно со него,
учествувале во решавањето на општите работи.
б) Патријархално семејство на агнатите – кога развитокот на производните
сили овозможил самостоен живот на група производители помала од конзорциу-
мот, во Рим биле организирани т.н. патријархални семејства на агнатите (familia,
familia pecuniaque, domus). Имено, уште во времето на Законот на 12 таблици пос-
тоеле делбени тужби (actio familiae erciscundae, actio de communi dividundo). Со
делбените тужби, доколку тоа не станало спогодбено секој припадник од најста-
рата генерација во конзорциумот можел да побара делба на заедничкиот имот и,
заедно со лицата што со конзорциумот биле врзани преку него, да основа свое
сопствено семејство. Ваквиот граѓанин во новооснованото семејство се здобивал
со положба на шеф (pater familias), додека сите други членови биле под негова
власт (лица alieni juris).
Новооснованите семејства под patria potestas на семејниот шеф биле затво-
рени стопански заедници. Целта на овие заедници била - со заедничко живеење
и заедничка работа да обезбедат најнужни средства за сопствениот опстанок и за
продолжување на семејството. Споменатата цел била истакната и во термините
што го означувале семејството на агнатите. Термините familia и familia
pecuniaque ги опфаќале и земјиштата и средствата за производство и производи-
те од трудот и сите луѓе што работеле во рамките на семејството. Истото значе-
ње го имал и подоцнешниот термин domus - дом, домаќинство.
Во агнатското семејство pater familias бил лице „qui in domo dominium
habet“ – лице што ја вршело власта во семејството. Dominium на шефот на семеј-
ството бил нарекуван и patria potestas. Patria potestas се однесувала „et in res et in
personas“120 врз сопствената жена и врз жените на неговите женети синови
(manus); 2) полна и доживотна власт врз сопствените деца и врз децата што на
кој и да е начин станале членови на семејството (patria potestas во потесно значе-
ње); 3) полна и доживотна власт врз робовите што работеле во рамките на
domus (domi-nica potestas); 4) власт врз лицата што во domus живееле врз основа
на mancipium, должничко ропство или некоја друга правна работа и 5) полна
власт врз земјиштата, средствата за производство, производите на трудот и дру-
гиот имот во состав на домусот (dominium, proprietas, сопственост).

120 D 50, 16, 195, 1.

132
 Содржината на власта што му припаѓала на шефот на семејството ја одразу-
вала вистинската суштина на ова семејство: тоа претставувало заедница на жи-
вот и работа, по квалитет поинаква од конзорциумот. Patria potestas била тој нов
квалитет - установа непозната на поранешните семејни заедници. Таа доживотна
и речиси неограничена власт овозможила, во однос на pater familias, управувачот
и сопственикот на средствата за производство, цели генерации слободни лица
alieni juris да се наоѓаат во положба речиси еднаква со положбата на робовите.
в) Когнатско семејство – воведувањето на латифундиско стопанисување
овозможило поделба на патријархалното семејство на familia rustica - семејство
на производители и familia urbana - семејство на потрошувачи. Во овој факт се на-
оѓале почетоците на создавањето на семејството на когнатите.
Когнатското семејство настанувало постепено и се ширело со стопанското
и личното подобрување на положбата на лицата alieni juris (peculium, peculium
castrensе, peculium quasicastrense, bona adventicia и слично), со надвладување на
бракот без manus, како и со новиот законски наследен ред. Когнатското семеј-
ство, независно од фактот на заедничкото живеење и работа, било заедница на
крвни сродници што произлегувале од заеднички предци.
Во делата на римските правници когнатското семејство се делело на два вида:
семејство во потесна и семејство во поширока смисла.
Когнатското семејство во потесна смисла било заедница на крвни сродни-
ци што живееле во заедничко домаќинство: plures personas, quae sunt sub unius
potestate aut natura aut jure subjectae.121 Во ваквото семејство, по правило, влегу-
вале pater familias со жената децата и посвоените лица. Во ова семејство власта
на pater familias спрема лицата alieni juris не била веќе ни неограничена ниту пак
доживотна. Таа се сведувала на правото „ad modicam castigationem“ (благо казну-
вање) и на правото pater familias од нив да бара почитување, а ако тоа било нуж-
но и издршка. Тој - pater familias - од друга страна, бил должен да ги воспитува и
да ги издржува децата, како и другите членови на семејството.
Когнатското семејство во поширока смисла не било посебен вид заедница.
Тоа било збир на сродници што „ab ejusdem ultimi genitoris sanguine
proficiscuntur“122 потекнувале од крвта на заеднички предок, а меѓу кои, токму
поради овој факт, условно можеле да настанат и некои права и обврски, предим-
но со прашањата поврзани со издршката и со наследувањето.
г) Cognatio servilis – сѐ до воведувањето на когнатското сродство семејните
односи на робовите немале никакво значење. Оттогаш, Римјаните на робовите
им признавале извесни ефекти и на срод-ничките врски што се јавувале од фак-
тичките робовски семејни заедници, односно од нивните контуберниуми (забра-
на на separatio dura, брачни пречки и сл.).

121 D 50, 16, 195, 2.

122 D 50, 16, 195, 4.

133
 Втора глава
БРАЧНО ПРАВО

§ 91. Поим на бракот

Бракот е една од најстарите установи што поминала низ најразлични фа-

зи во развитокот, но секогаш служела за регулирање на половите односи меѓу
мажите и жените и за прокреирање на потомството. Оваа функција ја имал бра-
кот и во римското општество.
Генсот, конзорциумот и патријархалното семејство на агнатите под влас-
та на pater familias претставувале широки заедници, што во својот состав имале
голем број мажи способни за женење и голем број девојки способни за мажење.
Бидејќи овие заедници биле егзогамни, на мажите им било допуштено да се же-
нат само со девојки родени надвор од рамките на заедницата, а на девојките да
се мажат за мажи само од други такви заедници. Освен тоа, при секоја женидба,
при секое склучување на брак се поставувале прашања и за другите услови под
кои мажите можеле да се женат, како и за условите под кои жените можеле да се
мажат. Еден од основните такви услови бил женењето и мажењето да бидат зас-
новани врз начелата на моногамија, а тоа значи дека веќе од најстарите времиња
римските заедници меѓу машки и женски лица биле признавани само како заед-
ници на еден маж и една жена. Такви заедници, доколку биле трајни и на закон
засновани, се викале брак или justae nuptiae (matrimonium justum). Според тоа,
римскиот брак од најстарото време бил сфатен како биолошка, егзогамна, моно-
гамна, трајна или животна заедница меѓу маж и жена, доколку била заснована
врз законски одредби.
Ова било искажано и во дефинициите на бракот дадени во римските
правни извори: nuptiae sunt conjuctio maris et feminae et consortium omnis vitae,
divini et humani juris communicatio123 - бракот е врска меѓу маж и жена, заедница
на нивниот живот, поврзана со меѓусебно делење на сето она што е предвидено
со божјото и со човечкото право. Во иста смисла бракот бил дефиниран и како:
nuptiae autem sive matrimonium est viri et mulieris conjunctio, individuam
consuetudinem vitae continens124 - женидбата или бракот е врска меѓу маж и жена
заснована врз заедничко живеење.

123 D 23, 2, 1.
124 I 1, 9, 1.

134
 § 92. Услови за склучување брак

За склучување полноважен римски брак (justae nuptiae, matrimonium

justum) идните брачни другари требало да исполнуваат неколку битни или кон-
ститутивни услови. Од нив се барало да имаат jus connubii, да формираат affectio
maritalis, да бидат во пубертет и бракот да го склучат во форма пропишана со
правото.
Римски брак можеле да склучат само лица на кои им бил признат jus
connubii. Jus connubii имале само римските граѓани и старите латини (Latini
veteres). Тоа право, до Lex Canuleia, им било ограничено на плебејците, а потем и
на либертините и на припадниците на населението врзано за занимање, како и
на лицата прогласени за еретици и апостати. Со оглед на тоа ограничување, при-
падниците на тие групи население можеле да склучуваат брак само меѓу себе, но
не и со припадници на другите општествени слоеви.
Римски брак можел да биде склучен само тогаш кога заедницата на мажот
и на жената била засновувана со намера брачните другари да живеат токму во
брак (affectio maritalis). Во старото право affectio maritalis или намерата да се
склучи брачна заедница не морала да постои кај идните брачни другари. Во тоа
време било достатно оваа намера да ја изразат шефовите на соодветните семеј-
ства. Во класичното право било нужно affectio maritalis да постои и кај идните
брачни другари и кај нивните шефови на семејствата, а во посткласичното време
таквата намера се барала и била право релевантна само ако постоела кај лицата
што стапувале во брачна заедница.
Во римски брак можеле да стапат само лица што биле способни за оствару-
вање на природните цели на бакот, а тоа значело - лицата што биле во пубертет:
жени со 12 и мажи со 14 години возраст.125
За да може да ги произведе сите правни дејствија бракот требало да биде
склучен во форма предвидена со закон. Формите за склучување римски брак би-
ле: confaerratio, coemptio и usus.
Во случаите кога меѓу маж и жена постоеле трајна заедница, а не бил ис-
полнет некој од наведените конститутивни услови нужни за постоење на бракот,
Римјаните сметале дека таквата заедница претставува concubinatus или при-
роден брак што не произведува правни последици врзани за установата брак.126

125D 23, 2, 4.
126Само по исклучок природниот брак или конкубинатот во одредени околности предизвику-
вал извесни правни последици (право на легитимација на децата, наследно право).

135
 § 93. Брачни пречки

Според прописите на римското право, за да дојде до склучување на matri-

monium justum или justae nuptiae, покрај постоењето на конститутивните услови,
било потребно кај идните брачни другари да не постојат некои околности чие-
што постоење би предизвикало поништување на бракот - ништовност на брачна-
та врска. Околностите што не смееле да се остварат при склучувањето на опреде-
лен брак биле наречени брачни пречки.127
Веќе постоен брак претставувал една од основите брачни пречки, бидејќи
римското право знаело само за моногамен брак.128 Склучувањето брак спротивно
на оваа пречка доведувало не само до негово поништување, туку и до infamia.
Како брачна пречка се сметала и душевната болест, доколку му претходе-
ла на склучувањето на брачната врска.129 Меѓутоа, ако таа настанала по склучу-
вањето на бракот, бракот можел да се одржи или да биде разведен.
И крвното сродство, по права линија неограничено а во странична до чет-
вртиот степен, претставувало брачна пречка. Сродството по тезбина било брачна
пречка само во права линија, а граѓанското сродство, односно сродството по пос-
војување, во тој однос било изедначено со сродството по крв.
Освен наведените брачни пречки, во семејното законодавство на Август
(Lex Julia de maritandis ordinibus и Lex Julia de adulteriis) биле воведени и бројни
други причини, што спречувале правовалидно склучување на бракот. Тогаш бил
забранет бракот меѓу граѓанин роден на слобода (ingenuus) и жена ослободена
од ропство што имала лошо поведение, а посебно бил забранет бракот меѓу сена-
торите и сите либертини, како и бракот меѓу овие лица и артистки, бидејќи се
претпоставувало дека се тоа жени што не му одговараат на сенаторскиот висок
ранг.
Во подоцнежно време биле забранети и браковите меѓу тутор и пупила,
меѓу управник на провинција и жени домицилирани во таа провинција, меѓу
христијани и неверници, меѓу лица од кои барем едното положило завет за дев-
ственост, меѓу лица што за време на поранешниот брак сториле меѓусебно не-
верство или adulterium, додека пак на војниците целосно им било забрането ста-
пување во брак.
Браковите склучени спротивно на овие пречки и забрани биле ништовни
или немале некои последици од правилните брачни врски.

127 D 23, 2, 16, 1.

128 Gai 1, 63. Интересни се новите заклучоци на Volterra дека според конституцијата на импе-
раторот Валентијан, била дозволена бигамија.
129 D 23, 2, 16, 1.

136
 § 94. Свршувачка (sponsalia)

На склучувањето на бракот, по правило, му претходела свршувачка или

заемно давање и примање ветување дека ќе биде склучен брак: sponsalia sunt
mentio et repromissio nuptiarum futurarum.130 Во старото право формата за склучу-
вање на свршувачката била свечена sponsio меѓу нивните patres familias, доколку
биле alieni juris. При свршувачката било договорено склучувањето на бракот и
условите за неговото склучување. Доколку свршувачката била склучувана меѓу
pater familias на вереникот и pater familias на невестата, на неа можеле да присус-
твуваат и идните брачни другари, но нивното присуство немало правно значење.
Врз основа на свршувачката во најстаро време произлегувала обврската здогово-
рениот брак навистина да се склучи. Кога надвладеало начелото за слобода при
стапувањето во брак ваква обврска веќе не постоела (matrimonia libera esse
debent). Оттогаш, врз основа на свршувачката, доколку не ќе дојдело до склучу-
вање на бракот, можело да се бара надомест на штета од лицето што без причина
ја раскинало, како и враќање на подароците што ги дала невината страна.
Во класичното и посткласичното право свршувачката можела да биде
склучена и со неформална спогодба. Тогаш можел да биде здоговоруван или да-
ван специјален надомест за случај по свршувачката да не дојде до склучување на
бракот. Тоа се правело или по пат на стипулација или по пат на капар (arra
sponsalicia).131

§ 95. Форми за склучување брак

Правовалидните бракови морале да бидат склучени во форми пропишани

со закон. Тие биле различни за одделните слоеви на населението, а и со оглед на
последиците што по склучувањето на бракот требало да бидат постигнати.
Во најстарото време браковите се засновувале со еднострани дејствија на
младоженците и нивните гентилни другари. Во таа смисла се споменувало граб-
нувањето (raptus mulierum). Споменот на овој период бил зачуван во легендата
за Сабинијанките и во религиозниот обред при изборот на Весталките.
Најстар начин или најстара форма за склучување на бракот по спогодба
била coemptio или купување на жената во форма per aes et librum. Кај оваа форма,
што најверојатно настанала во периодот кога жената навистина била купувана,
pater familias на невестата во присуство на libripens и пет сведоци му ја давал не-
вестата на шефот на семејството на младоженецот или на младоженецот лично
(ако тој бил sui juris), а пак младоженецот лично или шефот на семејството ја из-
говарал формулата на присвојување и му ја давал здоговорената цена на шефот

130 D 23, 1, 1.
131 D 23, 2, 38 pr.

137
на семејството на невестата. По овие формалности се сметало дека е склучен пра-
вовалиден римски брак. Оваа форма на склучување на бракот се задржала и то-
гаш кога жените веќе не биле навистина продавани. Таа се претворила во симбо-
лично продавање и симболично плаќање на цената. наместо цената бил преда-
ван „nummus unus“ или ситна пара што останало како спомен на минатото.
Втора со закон предвидена форма за склучување на бракот била т.н.
confaerratio. Тоа била најсвечена форма што ја употребувале патрициските слое-
ви од римското општество. При склучувањето брак во оваа форма морале да при-
суствуваат младоженците, нивните patres familias, pontifex maximus, flamen Dialis
и најмалку десет возрасни римски граѓани. Сите присутни биле должни да му
принесат жртва на Јупитер (panis farreus) и да ја придружуваат невестата при
одењето во куќата на младоженецот. На вратата од својата куќа младоженецот ѝ
предавал на невестата оган и вода и ја послужувал со леб, а пак невестата, при-
мајќи ги лебот, огнот и водата, требало да изговори: Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia (ка-
де што ќе бидеш ти, ќе бидам и јас). Оваа форма за склучување брак била позната
уште во времето на Гај, бидејќи одделни свештеници можеле да бидат избирани
само од редот на граѓаните што биле родени во брак склучен во форма на
confaerratio.132
Најчеста и наједноставна форма за склучување римски брак бил usus (зас-
новање заеднички живот). Usus како форма за склучување брак настанал во си-
ромашните плебејски кругови и се состоел во просто преселување на жената во
домот на младоженецот. Од обичниот конкубинат оваа брачна заедница се раз-
ликувала по т.н. affectio maritalis. Се претпоставува дека affectio maritalis постои
кога во животната заедница се наоѓале маж и жена што имале иста општествена
положба односно што им припаѓале на општествените слоеви меѓу кои редовно
доаѓало склучување на бракови, како и тогаш кога меѓу лицата што живееле за-
еднички бил здоговорен мираз или donatio ante nuptias. Не само поради едно-
ставноста, туку поради можноста во бракот склучен со usus жената да ја зачува
својата слобода, таа форма за склучување бракови станала речиси единствена.
Имено, се сметало дека жената мажена во форма на usus ќе влезе под manus на
мажот или на шефот на неговото семејство дури по една година, и тоа доколку
сето тоа време го помине во куќата на мажот. За да не се случи тоа, жените што
сакале да си останат слободни, пред истекот на пропишаниот рок, поминувале
три дена надвор од куќата на мажот (usurpatio trinoctii). Во тој случај тие не вле-
гувале под manus на мажот, ниту пак под manus на шефот на неговото семејство,
туку и натаму останувале sui juris, доколку пред склучувањето на бракот имале
таква положба, односно останувале под patria potestas на шефот на своето пора-
нешно семејство, доколку биле alieni juris.133

132 Gai 1, 112.

133 Gai 1, 111.

138
 Бракот склучен во форма на usus со користење на usurpatio trinoctii прео-
владувал и во посткласичното право, иако веќе тогаш се пројавил стремежот за
правовалидно склучување брак да се бара и благослов од црквата.

§ 96. Односи на брачните другари. Matrimonium cum manu et sine manu

Во бракот склучен во некоја од старите форми - coemptio, confaerratio, па

дури и во бракот склучен по пат на usus, доколку жената не ја користела т.н.
usurpatio trinoctii - врз неа се засновувала власт или manus на старешината на се-
мејството на мажот или на самиот маж, ако тој бил sui juris. Ваквиот брак, во кој
доаѓало до т.н. conventio in manum, бил познат како manus-брак или брак со
manus. Наспроти тоа, кај брак склучен во форма на usus, во кој жената ползувала
usurpatio trinoctii, не се засновувал ниту manus нa мажот, ниту пак на шефот на
неговото семејство. Во овој брак жените останувале лица sui juris, доколку биле
такви пред склучувањето на бракот, односно останувале под власта на својот
pater familias, доколку пред склучувањето на бракот биле лица alieni juris. Вакви-
от брак бил познат како брак без manus (matrimonium sine manu).
Односите на брачните другари во бракот со manus битно се разликувале
од односите во брак без manus. Токму затоа бракот со manus (matrimonium cum
manu) и бракот без manus (matrimonium sine manu) претставувале два битно раз-
лични вида брачни врски.
а) Односите на брачните другари во брак со manus – Бракот cum manu бил
типичен брак од старото време. Во овој брак жената станувала член на семејство-
то на мажот и потпаѓала под непосредна зависност на шефот на семејството. Со
самото тоа биле прекинати сите врски на жената со нејзиниот поранешен domus.
Таа станувала агнат со агнатите на мажот, а не била веќе агнат во семејството на
татко си. Во новото семејство жената имала правна положба каква што мале и
другите жени. Таа била filiae loco. Сиот имот на таквата жена преоѓал врз старе-
шината на нејзиното ново семејство. Старешината на тоа семејство бил сопстве-
ник и на сето она што жената подоцна ќе го спечалела. Врз личноста на жената
под manus старешината ги имал речиси сите права што ги имал и врз другите ли-
ца alieni juris. Овие права понекогаш се протегале и до jus vitae ac necis. Од друга
страна, личните односи на жената спрема мажот кој не бил sui juris биле регули-
рани со обичајното право и на фактички начин.
Основното и единствено право на жената мажена во брак со manus било
правото на наследување. Ова право било изедначено со наследните права на дру-
гите женски членови на domus.
б) Односите на брачните другари во брак без manus – Браковите без manus
биле типични во класичниот и посткласичниот развиток на римската држава.
Тие надвладеале поради претворањето на семејството во заедница на потрошу-
вачи и поради стопанското и општественото осамостојување на жената. Во бра-

139
ковите без manus жената не станувала агнат со агнатите на мажот. Таа останува-
ла агнат во своето поранешно семејство, како и лица sui juris, доколку имала так-
ва положба пред склучувањето на бракот. Според тоа, самото склучување брак
без manus не влијаело ни врз правната ниту пак врз деловната способност на же-
ната. Па, сепак бракот без manus предизвикувал определени правни последици
што произлегувале од самиот факт на постоење на брачната врска: мажот и же-
ната биле должни меѓусебно да се помагаат и да се почитуваат, како и да се воз-
држуваат од секој акт со кој би била доведена во прашање нивната брачна заед-
ница. Поради тоа, тие не смееле меѓусебно да се тужат, а не морале ни да сведо-
чат еден против друг. Жената ја добивала општествената положба и домицилот
на мажот, како и правото да бара издршка од мажот. Мажот можел да бара жена-
та да живее во неговото домаќинство, а имал право да управува со миразните
добра на жената сѐ додека миразот го користел „ad onera matrimonii
sustinenda“.134 Спрема другиот имот на жената (bona parapherna) тој немал ни-
какви права, доколку жената со посебен договор (mandatum, depositum) не го
пренела врз него чувањето и управувањето со тој имот. Имотната самостојност
на жената и режимот на одделни имоти биле особено поттикнати со забраната
на преземање долгови и на интерцесија или гаранција на жената во корист на
мажот. Истата таа цел ја имала и забраната на давање подароци меѓу брачните
другари. Таквите подароци, по oratio Antonini, можеле да бидат конвалидирани
само доколку брачниот другар што го дал подарокот умрел пред неговото отпо-
викување.
Самостојната положба на жената во бракот без manus довела до негирање
на наследните права на жената во семејството на мажот, па дури и до негирање
на заемните наследни права меѓу мајката и децата. Мајката и децата не се наоѓа-
ле го агнатско, туку само во когнатско сродство. Овие недостатоци на наследни-
от систем, засновани врз начелата на агнатското сродство, биле исправани од
страна на преторите, а посебно и со прописите на S.C. Tertullianum и S.C.
Orphitianum. Од тоа време било овозможено заемно наследно право на брачните
другари, како и наследување меѓу мајката и нејзините деца.

§ 97. Мираз и предбрачен подарок

Откако римското семејство станало заедница на потрошувaчи, при склу-

чувањето брак било потребно да се утврдат и создадат средства што требало да
служат за подмирување на трошоците на новонастанатата заедница меѓу мажот
и жената и нивното можно потомство. Во времето кога новото потрошувачко се-
мејство сѐ уште било засновано врз принципите на агнатското сродство и кога сѐ
уште постоела имотна заедница меѓу шефот на семејството и лицата alieni juris,

134 D 23, 3, 56, 1.

140
обврската за внесување определено количество добра за подмирување на потре-
бите на новонастанатата брачна заедница и за олеснување на заедничкиот жи-
вот на брачните другари го оптоварувала само семејството на жената. Меѓутоа,
во времето кога се развило когнатското семејство и кога лицата alieni juris се здо-
биле со помала или поголема имотна самостојност, а особено кога станало вооби-
чаено брачните другари да основаат свое домаќинство, обврската за обезбедува-
ње средства за заеднички живот била установена и за мажите. Оттогаш имотот
што им стоел на располагање на брачните другари за подмирување на трошоци-
те на брачната заедница, бил составен од две одделни маси на добра: од миразот
(dos) што го донесувала жената и од предбрачниот подарок (donatio ante nuptias)
што го давал мажот.
а) Мираз (dos) – Имотот што по повод склучувањето брак жената му го да-
вала на мажот заради олеснување на заедничкиот живот се наречувал мираз
(dos): ibi dos esse debet, ubi onera matrimonii sunt.135 Должноста да се донесе мираз
ја оптоварувала самата жена, доколку била sui juris, односно - шефот на нејзино-
то семејство, доколку била alieni juris. Оваа должност го оптоварувала таткото на
невестата и во случај кога ќерка му била еманципирана, а по исклучок мираз тре-
бало да даде и нејзината мајка. Со оглед на потеклото на миразот, тој се делел на
dos profecticia или мираз што го давал pater familias на жената и dos adventicia
или мираз што произлегувал од други извори.136
Начините на обезбедување мираз биле различни: dos aut datur aut dicitur
aut promittitur.137 Datio dotis или предавање на миразот се вршело со секој акт
што бил доведен за воспоставување владеење на мажот врз миразните добра
(mancipatio, in jure cessio, traditio) или за овозможување користење со некои пра-
ва (квазивладеење на право по основа на стипулација, цесија на побарувањето и
сл.). Promissio dotis и dictio dotis се вршеле во форма на свечено еднострано вету-
вање што се вбројувало во вербалните договори. Во посткласичното право, пок-
рај спомнатите начини, миразот можел да биде здоговорен и со неформална спо-
годба наречена dotis policitatio, што се вбројувала меѓу pacta legitima.
Правниот режим врз миразните добра бил различен. Во старото право ва-
жело правилото дека миразот по склучувањето на бракот преоѓа во сопственост
на мажот или на неговиот pater familias, доколку мажот бил лице alieni juris. При-
мениот мираз останувал трајно во сопственост на овие лица, па дури и во случај
на бракоразвод. Се применувало правилото: dotis causa perpetua est.138
Според прописите на класичното право, миразот не преоѓал во сопственост
на мажот. Додека траел бракот, мажот или неговиот pater familias имале право на
управување врз миразните добра (libera administratio) и биле должни да ги ко-

135 D 23, 3, 56, 1.

136 Ulp. 6, 3.
137 Ulp. 6, 1.
138 D 23, 3, 1.

141
ристат за подмирување на потребите на брачната заедница – „ad onera
matrimonii sustinenda“. Во случај на неизвршување на таа обврска можела да им
биде одземена управата над миразот. Тоа било изразено со правилото quamvis in
bonis mariti dos sit mulieris tamen est.139 Новото сфаќање за сопственоста врз ми-
разните добра се одразило и врз прашањето за реституција на миразот во случај
кога бракот престанал. Доколку бракот престанал поради смрт на жената, треба-
ло да се реституира dos profecticia, додека dos adventicia само тогаш кога при не-
говото установување реституцијата била изречно здоговорена (dos recepticia).
При реституцијата на dos profecticia мажот имал право на придршка (jus
retentionis) врз 1/5 од миразот за секое дете родено во престанатиот брак.
Доколку бракот престанал со развод, се применувало правилото дека во се-
кој случај треба да се допушти барем ограничена реституција на миразните доб-
ра, бидејќи „rei publicae interest mulieres dotes salvas habere, propter quas nubere
possunt“.140 Активна легитимација за поднесување actio uxoria, што служела за
реституција на миразот, имале жената и нејзиниот pater familias. Во пресудата за
реституција на миразот требало да се уреди и прашањето за придршката што му
припаѓала на мажот. Мажот имал право на придршка врз определена квота ми-
разни добра „propter liberos, aut propter mores, aut propter res amotas“.141 При-
дршката поради деца, доколку бракот бил разведен по вина на жената, изнесува-
ла една шестина за секое дете, но не повеќе од половина на миразот. Придршката
поради поведението на жената изнесувала една шестина во случај на неверство
(mores graviores), а една осмина во случај на полесни неморални дела (mores
leviores). Придршка поради подароци и поради однесени ствари требало да се од-
реди до висината на вистинската вредност на предметот, а придршка поради
сторени подобрувања врз миразните добра била одредувана до висината на
вредноста на стореното подобрување, доколку се работело за impensae
necessariae или за трошоци нужни за да се зачуваат миразните добра; доколку се
работело за т.н. impensae utiles или за трошоци полезни за миразните добра, при-
дршката била допуштена само со согласност на жената, а при impensae
voluptuosae или при луксузни трошоци бил допуштен jus tollendi или право да се
одделат и однесат извршените подобрувања, доколку тоа било можно без повре-
да на миразот.
Начелата на класичното право за сопственоста врз миразните добра и за
реституцијата на миразот биле усвоени и во посткласичното право. Тогаш било
утврдено правилото дека мажот секогаш го враќа миразот, доколку не е наслед-
ник на жената. За враќање на миразот служеле actio ex stipulatu, создадена со обе-
динување на actio rei uxoriae и поранешната стипулациона тужба со која се бара-

139 D 23, 3, 75.

140 D 23, 3, 3.
141 Ulp. 6, 9.

142
ла реституција на dos adventicia. Освен тоа, жената тогаш добила и виндикациона
тужба за одделни миразни предмети, а заради обезбедување реституција на ми-
разот била воведена и привилегираната генерална хипотека врз целиот имот на
мажот.
б) Предбрачен подарок – Во времето на императорот Константин бил ра-
ширен обичајот мажот да оддели дел од имотот во висина на миразот и да ѝ го
подари на идната жена (donatio ante naptias). Меѓутоа, средствата содржани во
donatio ante naptias останувале и натаму под управа на мажот и служеле за исти-
те цели како и миразот. Во случај на престан на бракот поради смрт на мажот do-
natio ante naptias им припаѓала на децата, но жената имала право на плодоужива-
ње. Во случај на бракоразвод по вина на мажот, donatio ante naptias преоѓала во
сопственост на жената. Во сѐ друго donatio ante naptias била изедначена со мира-
зот: et nomine et substantia nihil distat, a dote ante nuptias donatio.142 Името на оваа
институција во кодификацијата на Јустинијан било изменето во donatio propter
nuptias, бидејќи Јустинијан дозволил овој подарок да се установува и за време на
бракот.

§ 98. Престан на бракот

Matrimonium justum или justae nuptiae, како трајна врска меѓу маж и жена
заснована врз правно релевантни факти, можела да престане само под дејство на
нови правни факти - природни настани и човечки дејствија:
а) Престан на бракот поради смрт и поради capitis deminutio – Природната
смрт на мажот, жената или обата брачни другари доведувала до престан на бра-
кот, како што предизвикувала и општа загуба на правната способност. По смртта
на едниот брачен другар отпаѓала брачната пречка - постоење брачна врска. Во
тој случај мажите можеле веднаш да стапат во нов брак, додека за жените бил оп-
ределен tempus lugendi.143 Matrimonium justum престанувал и во случај кога некој
римски граѓанин или граѓанка од која и да било причина ќе претрпеле capitis
deminutio maxima и media, бидејќи обете овие установи, поврзани со загуби на
граѓанството, биле поврзани и со загуба на jus connubii.
б) Престан на бракот со repudium и со divortium – Во старото право само на
мажот му бил допуштен repudium или раскин на бракот. Раскинот бил допуштен
поради неверство, пијанство, неплодност, пометнување, правење лажни клучеви
и поради секоја причина што го наведувала мажот да ја прекине постојаната

142C 5, 3, 20, 3.
143 Tempus lugendi или време на жалост од десет месеци било пропишано за да се попречи
„turbatio sanguinis“ или мешање на крвта. Непридржувањето кон овој рок било казнувано со
infamia – D 3, 2, 11, 1.

143
брачна заедница.144 По „dura lex“, жената го немала ова право, тоа не ѝ го допуш-
тала нејзината положба во семејството. Формата за раскинување на бракот била
корелативна на формата за негово склучување: брак склучен во форма на
confaerratio можел да биде раскинат во форма на diffaeratio; брак склучен во фор-
ма на coemptio можел да биде раскинат во форма на remancipatio; а брак склучен
во форма на usus бил разрешуван со прекин на брачната заедница по волја на ма-
жот.
Едностраното раскинување на бракот по волја на мажот или repudium не
можело да се одржи како единствен начин за разрешување на брачната заедница
во периодот кога надвладеале браковите без manus. Во овој период основното
начело по прашањето за односите меѓу брачните другари гласело: libera
matrimonia esse debent.145 Примената на споменатото начело довела до установа-
та divortium или бракоразвод. Откако бил воведен divortium, бракот можел да
престане по волја на мажот, по волјата на жената, како и со заемна согласност на
брачните другари. Од посебно оправдани причини развод на бракот можел да ба-
ра и pater familias на жената. Причините за разводот не биле одредени. До развод
доаѓало и тогаш кога не постоела никаква друга причина освен желбата барем на
еден од брачните другари.146 Вообичаена форма за развод била изјавата пред све-
доци, писмен libellus repudii или фактички престан на заедничкото живеење.
Во посткласичното право, поради промените во моралните сфаќања усло-
вени од христијанството, императорите донесувале ригорозни прописи за брако-
развод. Во ова време постоеле два основни вида бракоразвод: divortium cum
damno и divortium sine damno, односно развод што го следеле лоши последици и
развод без такви последици. Divortium sine damno се делел на divortium communi
consensu или развод по заемна согласност на брачните другари и divortium bona
gratia или развод по волја на еден од брачните другари но од оправдани причини
какви што се: импотенција, завет на чистота, одење во манастир и сл. Divortium
cum damno, исто така, се делел на два вида: repudium sine ulla causa или не-
правилно, еднострано раскинување на брачната заедница и repudium ex justa
causa или раскинување на брачната заедница поради вина на другиот брачен
другар. Причини што ѝ давале право на невината страна да бара развод без штет-
ни последици биле: неверство, тешко кривично дело, посегање врз животот, под-
ведување, неморален живот и сл. Штетните последици по брачниот другар вино-

144 Во старото право била пропишана казна за мажот за случај на неоправдан раскин (Plut.

Rom. 22). Бидејќи во старото право раскините биле сосема ретки, до примената на ова казна и
не доаѓало.
145 C 8, 38, 2.
146 Во класичниот период бракоразводите биле мошне чести, а нестабилноста на брачните

врски толкава што тоа го натерало Август да ја регулира целата материја на брачното право со
посебни закони. Тоа го сторил со законите Julia de maritandis ordinibus, Julia de adulteriis и Papia
Poppaea.

144
вен за разводот cum damno биле губење на миразот, забрана да стапи во нов
брак, депортација, затворање во манастир и сл.

§ 99. Врски меѓу маж и жена слични на брак

Според прописите на римското право, бракот бил единствена животна за-

конска заедница меѓу мажот и жената. Сите други заедници и сите други врски меѓу
мажите и жените биле или забранети или толерирани.
Lex Julia de adulteriis ги забранувала stuprum, adulterium и incestum:
Stuprum настанувал со полово општење меѓу слободен маж и немажена дотогаш
чесна жена; adulterium бил полово општење на лица од кои барем едно се наоѓа-
ло во брак; како incestum, пак, се сметало полово општење меѓу сродници на кои
им било забрането да стапат во брак. Попатни и повремени полови врски со ро-
бови, робинки, блудници и други жени со сомнителен живот, по правило, не се
казнувале.
Се толерирале конкубинатот и contubernium-от:
- Конкубинатот (природен, див брак) постоел како трајна животна заедни-
ца меѓу маж и жена што не можеле или не сакале да склучат правовалиден брак.
Во конкубинатот се раѓале вонбрачни деца (liberi naturales), што не влегувале во
семејството на мажот. Конкубнатот добил извесно правно значење во посткла-
сично време, кога децата родени во конкубинатот можеле да бидат позаконети и
кога им било признаено право на издршка (алиментација) и ограничено наслед-
но право во однос на таткото.
- Contubernium бил заедница меѓу роб и робинка и се ценел како фактички
но правно ирелевантен однос. Во посткласичното време ваквата заедница на ро-
бовите добила и ограничено правно признание, како што била забраната на
separatio dura или продавање на робовите што живееле во contubernium и нивни-
те деца на разни страни и на различни господари. Освен тоа, тогаш било јасно де-
ка во поглед на крвното сродство од контуберниумот произлегуваат исти после-
дици како и од правовалиден римски брак (cognatio servilis).

Трета глава
ТАТКОВСКА ВЛАСТ (PATRIA POTESTAS)

§ 100. Татковско и родителско право

Во римскиот правен поредок не било познато родителско право како

збир на правни правила според кои таткото и мајката би биле еднакво овластени
и еднакво задолжени да се грижат околу одгледувањето и воспитувањето на соп-
ствените деца. Односите во римското општество, посебно во римското семејство,

145
условиле донесување цела низа правни правила со кои во семејството била вове-
дена власта на pater familias, како спрема децата што се раѓале во семејството
така и спрема лицата што по волјата на pater familias биле вклучени во составот
на семејството како негови слободни членови. Збирот од правни правила што ја
обезбедувале власта на pater familias во семејството спрема другите негови чле-
нови, што биле alieni juris, го сочинувал римското татковско право. Основниот
став на римското право во решавањето на односите меѓу pater familias и лицата
што му биле потчинети, бил типично римски.147 Тој став доведувал до речиси це-
лосно лично и имотно негирање на лицата alieni juris во колизија со волјата на
pater familias. Извесни исправки во ваквата едностраност на римските правни
правила за организацијата и содржината на татковската власт, што доведувале
до давање минимални права на лицата alieni juris, биле вршени вонредно бавно.
Дури во времето на Јустинијан, како резултат на сите извршени корекции, се ја-
виле првите облици на родителско право: поблагата patria potestas оставила мес-
то и за права на мајката и за права на децата.

§ 101. Начни на засновање на татковската власт

Patria potestas врз лицата alieni juris можела да биде заснована или со
фактот на раѓањето или со акт на волјата на pater familias.
Во најстаро време, за заснивање patria potestas врз децата родени во се-
мејството се барале два услова: 1) се барало детето да биде родено од жена што
се наоѓала во брак со pater familias или со некој машки член од неговиот domus 148
и 2) се барало pater familias да го прифати детето родено во рамките на домусот
како член на своето семејство (tollere liberum). Детето што не било родено од же-
на во брак, како и детето што pater familias не сакал да го прифати како член на
домусот и на агнатското семејство можело да биде „изложено“ т.е. отфрлено и та-
ка осудено на пропаст. Големата дискрециона власт на pater familias врз животот
и смртта на штотуку родените деца била ублажена уште во leges regiae и во Зако-
нот на 12 таблици. По тие ублажувања врз самиот факт на раѓањето и без посеб-
но признавање од страна на pater familias во семејството членувале сите здрави
машки деца и првородената ќерка. Другите ќерки и децата родени со изразити
дефекти и натаму можеле да бидат отфрлени. Во класичниот период правото на
отфрлање или излагање на децата било допуштено само по исклучок, и тоа за ли-
ца неспособни за живеење (portenta, monstra и prodigia). Оттогаш, веќе во момен-
тот на раѓањето, како членови на семејството, под patria potestas влегувале сите
новородени деца родени во правовалиден римски брак.149

147 Gai 1, 55.

148 Природното татковство се претпоставувало: pater is est, quem nuptiae demonstrant (D 2, 4,
5).
149 D 25, 3, 1, 16.

146
 По волјата на pater familias, во неговото семејство можеле да бидат вклу-
чени и некои лица родени надвор од составот на семејството. Вклучувањето на
такви лица во составот на семејството или нивното доведување под patria potes-
tas можело да стане со посвојување или со позаконување.
Adoptio или посвојување на туѓо дете било најчесто во стариот Рим. То-
гаш римските граѓани без деца, или од економски причини или заради продол-
жување на семејството и на семејниот култ, земале под свое деца од сродниците
или деца од сиримашните пролетери. Најстарата форма на adoptio била мошне
замрсена. Доколку се работело за посвојување на туѓо машко, требало да се извр-
ши тројна, а за посвојување на туѓо женско дете, една привидна манципација. По
извршените манципации, pater adoptans или посвоителот и дотогашниот pater
familias морале да отидат пред магистратот и во привиден спор (in jure cessio) да
добијат одлука дека детето му припаѓа на новото семејство, односно на pater
adoptans. Во класичното и посткласичното право материјата за адопцијата била
блиску регулирана. Било пропишано дека посвоителот мора да биде постар од
посвоеникот најмалку 18 години.150 Адопцијата била вршена или со рескрипт на
императорот или била потврдувана со записник составен пред надлежен држа-
вен орган. Самата адопција можела да биде или adoptio plena или adoptio minus
plena. При adoptio plena посвоеното лице ги кинело сите врски со поранешното
семејство, а при adoptio minus plena посвоеникот ги добивал сите права во семеј-
ството на посвоителот но не ги губел ни основите права во семејството на при-
родниот татко.
Adrogatio била свечен начин на посвојување машки лица sui juris. При ак-
тот на адрогацијата, што се вршел пред comitia calata, адрогираниот се одречувал
од своето семејство, од својот семеен култ и преоѓал за член во семејството на
посвоителот. Со оглед на тоа дека при адрогацијата исчезнувала правната спо-
собност на адрогираните лица, пред актот за адрогацијата морале да бидат уре-
дени имотните односи во кои се наоѓале посвоениците пред овој чин. Кога
comitia calata престанале да се состануваат, адрогацијата била допуштена со рес-
крипт на императорот. Оттогаш можеле да бидат арогирани и жените. За право-
валидна адрогација се барало посвоителот да не биде помлад од 60 години, да
нема ни природни ниту пак посвоени деца, како и да не е посиромашен од посво-
еникот и, доколку се работело за адрогирање на малолетно лице sui juris, да му
гарантирал на тоа лице дека нема да го еманципира.
Во времето на императорот Константин била воведена и legitimatio или
позаконување како нова форма на воспоставување татковска власт. Legitimatio се
применувала за засновање татковска власт врз сопствени деца родени во конку-
бинат (liberi naturales). Таквите деца можеле да бидат изедначени во правата со
децата родени во римски брак или по склучување дополнителен брак меѓу роди-

150 I 1, 11, 4.

147
телите на децата (subsequens matrimonium), или со предавање на детето да слу-
жи во курија (oblatio curiae) или по милост на принцепсот (rescriptum principis).

§ 102. Лична положба на лицата alieni juris

Во зачуваните делови на leges regiae власта на таткото врз детето била

пропишана на следниов начин: власта врз синот Ромул му ја предал на таткото, и
тоа доживотно. На таткото му било допуштено да го фрли синот во зандани, да
го натепа, врзан да го принуди на селскостопански работи, да го убие. Освен тоа,
на таткото му било допуштено да го продаде синот во ропство. Дури и нешто по-
веќе - сѐ до третата продажба таткото го земал сето она што синот го заработу-
вал. Дури по третата продажба синот се ослободувал од таткото.151 Опишаната
власт на таткото врз сопствените деца и другите лица alieni juris, вклучени во
составот на римското патријархално семејство, била означувана како „vitae
necisque potestas“152 - власт врз животот и смртта на лицата alieni juris.
Со оглед на тоа дека patria potestas била доживотна, детето или лицето
alieni juris немало никакви права спрема pater familias. Домашните односи меѓу
pater familias и лицата под неговата власт биле регулирани по фактички пат и за-
виселе само од волјата на pater familias. Според тоа, во правен поглед немало раз-
лика меѓу положбата на лицата alieni juris и положбата на робовите, барем не зад
затворените врати и внатре во семејството. Разликите во правната положба меѓу
лицата alieni juris и робовите доаѓале до израз надвор од рамките на семејството
и во случај на смрт на pater familias: надвор од рамките на семејството, на возрас-
ните машки слободни членови на домусот им се признавале политички права, а
во случај на смрт на pater familias на најблиските агнатски десцеденти им се
признавале права на лица sui juris и права на наследство врз имотот на pater
familias.153
Личната положба на лицата alieni juris почнала да се поправа во времето
кога римското семејство се поделило на familia rustica и familia urbana. Familia
urbana веќе не претставувала неопходен економски центар на животот на нејзи-
ните членови. Губењето на економската важност довело до слабеење на кохези-
јата на членовите од семејството, а со самото тоа и до слабеење на власта на се-
мејниот шеф.
Битните измени во содржината на власта што pater familias ја имал врз
личноста на лицата alieni juris правно биле формулирани во класичното и пост-
класичното право. Во тоа време таткото конечно го загубил правото да ги изло-
жува и да ги убива сопствените деца. Според тоа, го загубил т.н. jus vitae ac necis.
Во случај на изложување на детето или во случај на убиство, доколку не се рабо-

151 Dion. 2, 26, 4, 27.

152 Col. Leg. Mos. et Rom. 4, 8; D 28, 2, 11.
153 Gai 2, 157.

148
тело за убиство на ќерка затечена во неверство, тој бил строго казнуван. Татков-
ците тогаш го загубиле и правото да ги продаваат сопствените деца, освен во
случај на крајно сиромаштво и беда: propter nimiam paupertatem egestatemque.154
При склучувањето на брак веќе не била неопходна нивната согласност. Соглас-
носта на таткото не била потребна ни во случај на еманација на лицата alieni juris
по силата на законот.
По спомнатите ограничувања на татковската власт односите во римското
семејство биле регулирани на сосем нов начин: на правата на таткото им се спро-
тивставувале правата на децата, односно положбата на pater familias во семеј-
ството веќе не била положба на лице што имало само права, а положбата на деца-
та не била само положба на лица што имале само должности. Оттогаш и таткото
и децата имале заемни права и обврски. Таткото имал право да бара почитување
и одржување на домашната дисциплина по пат на modica castigatio, право да ги
воспитува децата и да учестува во изборот на нивното занимање, да ги советува
при склучувањето брак, да им одредува тутор и старател, да им поставува пупи-
ларни супститути, да бара од нив издршка кога не бил во состојба самиот да се
издржува. Децата имале право да бидат одгледувани и воспитувани, да добијат
мираз или donatio ante nuptias во случај на склучување брак, да бараат нивниот
татко да биде прогласен за расипник, доколку го загрозувал опстанокот и еко-
номскиот просперитет на семејството со прекумерно и неразумно трошење, да
добијат наследство по смртта на таткото. Новата содржина на татковските
овластувања, што во голема мера се сведувале токму на активности што ги има-
ла мајката во семејството, довеле до тоа во римското посткласично право да биде
регулирана и правната положба на мајката. Во правото на Јустинијан мајката би-
ла речиси изедначена со таткото во односите спрема децата. Римското татковско
право еволуирало до први облици на едно родителско право.

§ 103. Имотна положба на лицата alieni juris

Во старото право имотната положба на лицата alieni juris била сосема не-
поволна; тие немале имотна способност. Сето она што го стекнувале, го стекну-
вале за таткото, а во правниот сообраќај служеле како орудија за пренесување на
волјата на pater familias (nuntius). Прво имотно право што им било признато било
правото на наследување.
По воведувањето на латифиундиското стопанисување, поради живиот
развиток на стопанскиот сообраќај, шефовите на семејството биле принудени да
им доверуваат на лицата alieni juris, па дури и на робовите, управа врз одделни
сектори на стопанската активност или врз одделни делови од имотот. На тој на-
чин лицата alieni juris се здобивале со овластување да ги склучуваат сите правни

154 C 4, 43.

149
работи потребни за правилно извршување на доверената должност. За обврски-
те што од тоа настанувале, сепак, одговарале patres familias по пат на т.н. actiones
adjecticiae qualitatis. Учеството на лицата alieni juris во економскиот сообраќај,
иако по овластување на pater familias, довело до тоа и ним да им се признае из-
весна имотна способност: filius familias ex omnibus causis tamquam pater familias
obligatur et ob id agi cum eo tamquam cum patre familias potest.155 Признавањето на
имотно правната способност на лицата alieni juris било особено видливо во т.н.
пекулиуми.
Во најширока смисла терминот peculium го означувал секој имот што им
бил доверен на слободно стопанисување на лицата под patria potestas. Лицата
alieni juris биле должни да управуваат со доверениот имот како добри домаќини:
да печалат а не да губат.156 Меѓутоа pater familias во секое време и по сопствена
волја бил овластен да им го одземе имотот, и тоа не само доверените нешта туку
и постигнатата добивка. Сопственоста врз peculium и врз сите ствари спечалени
при управувањето со него му припаѓала на pater familias.
Лицата alieni juris за прв пат се здобиле со право на сопственост во врска
со т.н. peculium castrense.157 Peculium castrense го сочинувале добрата стечени од
страна на лицата alieni juris во воена служба и по повод воената служба (подаро-
ци сторени по повод заминување во војска, подароци од другарите во војската).
Тоа бил proprium patrimonium на тие лица и затоа тие имале право да располага-
ат со него со правни работи и inter vivos и mortis causa.
Во времето на императорот Константин, покарај peculium castrense, се
формирал и т.н. peculium quasicastrense, што го сочинувале добрата стечени од
страна на лицата alieni juris во јавна служба. Правниот режим врз peculium
quasicastrense бил ист како и режимот врз peculium castrense: добрата од овој
peculium се наоѓале во сопственост на лицата alieni juris.
Кога по пат на peculium castrense, а особено по пат на peculium
quasicastrense, била воспоставена имотно-правната способност на лицата alieni
juris, Јустинијан одредил: лицата alieni juris имаат право да управуваат со сите
добра што им ги доверил татко им (bona profecticia), имаат сопственост и управу-
вање врз peculium castrense и peculium quasicastrense, а само сопственост врз
bona adventicia, односно врз предметите што ги добиле од кого и да било, освен
од таткото и неговите предци. Правото на управување и правото на плодоужива-
ње врз bona adventicia го имал татко им.

155 D 44, 7, 39.

156 D 39, 5, 7.
157 D 49, 17; C 12, 36, 1.

150
 § 104. Престан на татковската власт

Patria potestas можела да престане со природна или со граѓанска смрт на

pater familias или на лицата alieni juris, со еманација, со здобивање висока полож-
ба во јавната служба на лицата alieni juris, како и со недостојност на таткото за
вршење patria potestas.
Физичката смрт на лицата alieni juris секогаш ја гасела татковската власт,
а физичката смрт на таткото ја гасела таа власт само спрема лицата што со него
биле во прв степен на агнатско сродство, односно што со него биле агнатски
сродници од редот sui. Агнатските сродници од подалечните степени само го ме-
нувале pater familias: тие останувале под patria potestas на она лице преку кое би-
ле врзани за умрениот pater familias.
Patria potestas се гасела и во случај на capitis deminutio maxima и media, не-
зависно од тоа дали се работело за capitis deminutio на лица alieni juris или за ca-
pitis deminutio на шефот на семејството. Еднакво дејство врз patria potestas имала
и т.н. capitis deminutio minima. Според правилата на римското право, capitis
deminutio minima настанувала при секоја промена на положбата во семејството:
minima est capitis deminutio, cum et civitas et libertas retinetur, sed status hominis
conmutatur: quod accidit in his, qui adoptantur, item in his quae coemptionem faciunt,
et in his qui mancipio dantur quique ex mancipatione manimittantur.158
Најчест случај на гаснење на татковската власт за време на животот на
pater familias и на лицата alieni juris била еманципацијата или ослободувањето од
татковската власт по волјата на семејниот шеф. Во најстаро време еманципација-
та ги содржела елементите на казна, бидејќи еманципираното лице останувало
без семејна заштита и било препуштено само на себе. Подоцна еманципацијата се
претворила во бенефиција за лицата alieni juris што биле особено способни и сна-
одливи. Формата на еманципацијата била тројна привидна продажба на маж и
една привидна продажба на женско лице. Во посткласичното време еманципаци-
јата се вршела со rescriptum на императорот и по пат на изјава на pater familias
дадена на записник пред надлежен државен орган.
Законската еманципација или ослободување од татковската власт по си-
лата на законот во старо време настапувала во случај кога лицата alieni juris ќе се
здобиеле со положба на свештеник на Јупитер или свештеничка на божицата
Веста. Според Јустинијан, еманципацијата настанувала и тогаш кога лицата alieni
juris ќе постигнеле високи државни положби на патриции, конзули, префекти на
преторијанците, префекти на градот и сл.
Конечно, patria potestas можела да згасне и поради недостојност на татко-
то. Се сметало дека е недостоен за носење на татковската власт оној pater familias

158 Gai 1, 162.

151
што го изложил своето дете, ја подведувал својата ќерка или склучил инцестуо-
зен брак.

§ 105. Положба на вонбрачните деца

Вонбрачните деца на жени sui juris (spurii, vulgo concepti, adulterini,

incestuosi, liberi naturales) се раѓале како лица sui juris. Тие со мајката биле само
во когнатско сродство, бидејќи мајката немала врз нив родителска власт. Долго
време воопшто не било регулирано прашањето за тоа кој да ги издржува ваквите
деца. Животот им зависел од низа фактички прашања. Ова особено во случај кога
мајката им била лице alieni juris. Тогаш само од pater familias зависело дали и тие
ќе бидат вклучени во семејството.
Во класичното и посткласичното право положбата на вонбрачните деца
била само донекаде регулирана. Вонбрачните деца тогаш имале право на али-
ментација од мајката и од нејзините сродници. Но, ако се работело за liberi
naturales родени во конкубинат, било можно да им се обезбеди алиментација и
од имотот на таткото, како и наследен дел доколку приодниот татко немал брач-
но потомство. Освен тоа, децата родени во конкубинат можеле да бидат и поза-
конети (legitimatio).

Четврата глава
ТУТОРСТВО И СТАРАТЕЛСТВО

§ 106. Поим на туторството и старателството

Правните правила за туторството и старателството во строгата смисла на

зборот не влегуваат во прашањата на семејното право, доколку тоа се дефинира
како збир од правни правила со кои се регулираат односите на лицата во семеј-
ството. Впрочем, туторството и старателството се правни установи најтесно по-
врзани со прашањата за деловната способност на лицата sui juris: Transeamus
nunc ad aliam divisionem. Nam ex his perosnis, quae neque in potestate neque in manu
naque in mancipio sunt, quadem vel in tutela sunt vel in curatione.159
Во римското право власта на шефот на семејството била доживотна. За-
тоа не постоел проблем на деловната способност на лицата alieni juris. Тие нема-
ле правна способност и се наоѓале под власта на pater familias. Меѓутоа, токму со
оглед на правилата за организација на семејната власт и со оглед на цела низа
природни околности (возраст, пол, психички, морални и физички својства), проб-
лемот на деловната способност се јавувал кај лицата што од било која причина

159 Gai 1, 142.

152
не живееле под patria potestas, односно на кои им било признаено својството на
лица sui juris иако се наоѓале во такви околности што не можело да се очекува са-
мостојно и на разумен начин да се користат со признатите права. За вакви случаи
било потребно да се создадат правила за надоместување или за надополнување
на недостатоците во деловната способност на таквите лица. Збирот од правни
правила што ја уредувале споменатата материја го сочинувал туторското и ста-
рателското право. Со други зборови, во римското право постоеле две установи
чијашто цел била или надоместување или надополнување на недостатоците во
деловната способност кај неограничено или ограничено деловно неспособните
лица.
Туторството била установа со која се надоместувал или надополнувал не-
достигот на деловна способност кај цели категории лица коишто, поради мало-
летност или пол, не биле во состојба самостојано да настапуваат во правниот со-
обраќај: Est autem tutella, ut Servius difinivit, jus ac potestas in capite libero ad
tuendum eum, qui propter aetatem se defendere nequit, jure civili data ac permissa.160
Старателството, пак, било установа со која се надоместувал или надопол-
нувал недостигот на деловна способност кај лица што според природата на неш-
тата, требало да бидат наполно деловно способни, но тие не биле такви поради
посебни видови лични недостатоци (психички болни лица, расипници, лица со
физички недостатоци).
Јасното одделување на установите туторство и старателство, доследно
спроведено во старото и во класичното право, не постоело веќе во посткласично-
то право. До интерферирање на поимите дошло со воведување постојана устано-
ва старателство над лица помлади од 25 години. Ова старателство започнало ка-
ко установа за заштита на одделни лица што се наоѓале во особени околности, а
се развило во установа за заштита на цела категорија млади граѓани, па сепак не
добило име tutela, туку и понатаму се означувало со терминот cura.

§ 107. Туторство над малолетници

Малолетните лица (impuberes) sui juris од машки и женски пол, иако

правно способни, немале деловна способност и сѐ до полнолетството морале да
бидат под туторство (tutela, заштитништво).
а) Начини на засновање на туторството – Туторството врз малолетници се
засновувало со одредба на последната волја на шефот на семејството (tutela
testamentaria), по силата на законот (tutela legitima) или со одлука на надлежен
државен орган (tutela dativa).
Tutela testamentaria била позната уште во Законот на 12 таблици.161 Секој
pater familias имал право во тестаментот или наредбата за последната волја да

160 I 1, 13, 1.
161 Закон на 12 таблици 5, 3.

153
им се определи тутор на сите малолетни лица од редот sui - на сите лица што по
неговата смрт ќе станат лица sui juris. За да биде полноважна, наредбата на pater
familias за определување тутор морала да им одговара на формалностите пропи-
шани за полноважноста на тестаментот.
Tutela legitima или туторство по силата на законот било вопоставувано во
случаите кога pater familias, по пат на тестамент, не им назначил тутор на своите
малолетни sui. Во тој случај, правото и должноста на тутор ги вршеле агнатските
сродници162 што биле предвидени како интестатски наследници на малолетни-
ците: ibi emolumentum successionis, ibi tutelae onus esse debet.163 Кога агнатското
сродство било потиснато од когнатското, најпрвин била укината законската ту-
тела на агнатите врз жените (според Lex Claudia), а потоа и врз малолетниците, а
туторството ѝ било доверувано на мајката и на другите когнати. На тој начин
бил отстранет принципот од старото право за предимствени права на агнатите
како и принципот дека тутори можат да бидат само мажите: tutelam administrare
virile munus est, et ultra sexum feminae infirmitatis tale officium est.164
Тогаш кога туторот не бил определен ни по пат на тестамент, ниту пак со
закон, како и тогаш кога повиканите лица или не сакале или не можеле да ја при-
фатат должноста на тутор, надлежните државни органи биле повикани да одбе-
рат лице што ќе ја преземе оваа должност (officum, munus). Државни органи над-
лежни да именуваат тутори биле преторите и плебејските трибуни (Lex Atinia), а
во провинциите - нивните управници. Подоцна оваа должност ја вршел специја-
лен praetor tutelaris, додека конечно во посткласичниот Рим со тоа не биле задол-
жени defensores civitatis за сиромашните, а префектите на градовите и управни-
ците на провинциите за богатите малолетници.165
б) Причини поради кои можела да биде одбиена туторската должност –
Сите лица што на правилен начин биле повикани да ја вршат туторската дол-
жност во принцип биле должни да ја прифатат. Туторството било јавна служба:
nam et tutelam et curam placuit publicum manus esse.166 Па сепак, само по исклучок,
некои лица не биле овластени да ја прифатат, а други можеле да ја одбијат оваа
должност.
Должноста на тутор не биле овластени да ја прифатат неспособните лица.
Како неспособни за вршење на туторската должност се сметале лица што, според
своите лични својства, или според правната положба, или според професијата, не
давале гаранција за правилно вршење на туторството. Такви, по правило, биле

162 Закон на 12 таблици 5, 6.

163 I 1, 17.
164 C 5, 35, 1.
165 Освен споменатите три вида туторство, постоело и законско туторство на патроните врз

ослободениците и нивното потомство, како и т.н. tutela fiduciaria, што се јавувала во случаите
на еманципација на малолетниците. Односите по повод туторството биле во голема мера замр-
сени (Gai 1, 188).
166 I 1, 25 pr.

154
робовите, перегрините, умоболните, глувите, немите, војниците, доверителите
или должниците на штитеникот, недораснатите167 и жените (сѐ до посткласич-
ниот период). За наведените причини на неспособноста државните органи воде-
ле сметка по службена должност (ex officio). Токму затоа овие причини биле на-
речени excusationes necessariae.
Спротивно од excusationes necessariae дејствувале т.н. excusationes
voluntariae. Tоа биле причини што ги овластувале лицата способни за туторство
воопшто, да го одбегнат вршењето на една конкретна туторска должност. Право-
то да одбегнат вршење една конкретна туторска должност имале сиромашните,
старите и болните лица; лицата што веќе вршеле три други туторски должности;
припадниците на некои корпорации (ковачи, пекари, бродари, трговци со жито и
сл.); лицата што се занимавале со некои слободни професии (философи, говорни-
ци, атлети, лекари); лицата на кои им бил признат jus liberorum, како и лицата
што можеле да означат граѓанин кој со повеќе успех би го вршел туторството
(potioris nominatio).168 За овие причини државните органи воделе сметка само по
барање на странките.
в) Овластувања на туторот – Основна задача на туторот била да не го оста-
ви штитеникот или pupilla без заштита: tutoris praecipuum est officium, ne
indefensum pupillum relinquat.169 За извршување на оваа задача нему му биле
признаени извесни права врз имотот и врз личноста на штитеникот.170 Правата
на туторот во вршењето на должностите зависеле од возраста на штитеникот.
Децата до седум години биле наполно деловно неспособни (infantes). Гри-
жата околу одгледувањето и воспитувањето на овие деца редовно ѝ била доверу-
вана на мајката. Туторот не учествувал во воспитувањето. Тој бил должен да ги
плаќа трошоците околу издршката, користејќи ги средствата на штитетникот. Со
имотот на штитеникот до седум години туторот управувал сосема сам. Овласту-
вањата што тој ги имал се наречувале libera administratio. Врз основа на libera
administratio туторот бил должен совесно да постапува со добрата на штитени-
кот; економски рационално да ги користи, постигнатиот доход да го внесе во
имотот на штитеникот, како и да одговара за штетата што овој би ја претрпел по-
ради неговата несовесност.171 При актите нa управувањето туторот морал да се
придржува и кон посебни правила, донесени токму со цел да се заштитат интере-
сите на штитеникот. Врз основа на овие правила туторите биле должни слобод-
ните парични средства на штитеникот да ги вложуваат во земјишта или да ги да-

167 Недораснатоста како причина за неспособност завршење туторска должност била предви-

дена дури во посткласичното право (I 1, 25, 13). До тоа време, недораснатите лица можеле да
го одбијат туторството или - доколку го прифатиле - должноста тутор наместо нив ја вршел
посебен curator или, пак, нивниот тутор.
168 Frag. Vat. 157.
169 D 26, 7, 30.
170 I 26, 1, 1.
171 D 26, 7, 33 pr.; I 26, 7, 57 pr.

155
ваат на заем, а им било забрането да ја отуѓуваат земјата и други повредни пред-
мети на штитеникот без претходно одобрение на надлежен државен орган или
барем без одредба содржана во тестаментот на pater familias. Ограничувањата на
неговата слобода при располагањето со имотот на штитеникот станувале сѐ по-
ригорозни. Во времето на Јустинијан туторите имале право да ги оттуѓуваат, без
претходно одобрение, само предметите што се расипувале.
Правилата за вршење на туторската должност биле нешто поинакви во слу-
чаите кога нивниот штитеник било лице над седум години (impuber infantia
major). И во овие случаи туторите имале право, без согласност на малолетникот
и без негово присуство, да ги склучуваат правните работи неопходни за заштита
на интересите на штитеникот. Меѓутоа, со оглед на тоа дека лицата infantia
majores имале ораничена деловна способност, се случувало и тие да преземат из-
весни акти, значаји за зголемување или за смалување на сопствениот имот. Акти-
те преземени од impuberes infantia majores биле полноважни, дури и без соглас-
ност на туторот, доколку претставувале акти на стекнување имот (meliorem
condicionem facere), а биле неважечки доколку се работело за акти на задолжува-
ње (deteriorem condicionem facere). За полноважност на актите на задолжување
било нужно туторот да даде одобрение (interpositio auctoritatis) и со тоа да го на-
дополни недостатокот на деловната способност кај малолетникот. Заемното деј-
ствување на туторот и штитеникот било потребно особено кај правните работи
што не допуштале застапување (работи при кои се барало лично дејствување на
правниот овластеник - како, на пример, mancipatio, in jure cessio, acceptilatio, при-
мање или одбивање наследство и сл.).172
г) Престан на туторството – Туторството престанувало со смрт на штитени-
кот; кога тој ќе претрпел capitis deminutio и кога ќе станел полнолетен. Освен
тоа, туторството престанувало и со смрт на туторот, кога тој ќе доживеел capitis
deminutio, кога од оправдани причини ќе се откажел од туторството, како и кога
ќе станел неспособен или сомнителен дека го искористува имотот на штитени-
кот; qui non ex fide tutelam gerit.173 Кога туторството ќе престанело поради некоја
од наведениве причини, требало да се именува нов тутор.
д) Одговорност на туторот – Во старото право биле познати две средства за
заштита на интересите на штитеникот од несовесните тутори. Првото средство
била actio suspecti tutoris. Оваа тужба можело да ја поднесе секое лице доколку
забележало злоупотреби од страна на туторот. Осудата по ваквата тужба доведу-
вала до разрешување на туторскиот однос и до infamia на поранешниот тутор.
Второ средство била actio de rationibus distrahendis. Оваа тужба по престанокот
на туторството ја поднесувал поранешниот штитеник, доколу постоело сомне-

172 Тоа биле т.н. actus legitimi на старото право (D 50, 17, 77).
173 I 1, 26, 5.

156
ние дека сметките околу управувањето со неговиот имот не биле расчистени.
Пресудата гласела in duplum.
Во класичното право, покрај наведените правни средства, за заштита на ин-
тересите на штитеникот била воведена и satisdatio rem pupilli salvam fore или об-
врската на туторот да положи залог дека ќе го зачува имотот на штитеникот.
Овој залог биле должни да го положат сите тутори, освен оние што биле поставе-
ни со тестамент или именувани од високи државни органи. Освен тоа, тогаш би-
ла воведена и actio tutelae directa и actio tutelae contraria. Со actio tutelae directa
поранешните штитеници можеле да ги остваруваат сите побарувања спрема ту-
торот, а според actio tutelae contraria истото право им било признаено на тутори-
те против нивните поранешни штитеници.
Во посткласичното право интересите на штитеникот биле заштитени и со
ставање привилегирана генерална хипотека врз имотот на туторот.

§ 108. Туторство над жените

Propter levitatem animi и propter rerum forensium ignorantiam, како што би-
ле убедени старите Римјани, жените и по полнолетството биле задржувани под
туторство.
Туторството врз жените главно се засновувало на исти принципи како и
туторството врз малолетниците. Меѓутоа, кога се увидело дека не постои ниедна
сериозна причина во прилог на установата туторство врз полнолетните жени,
Римјаните, останувајќи по форма верни на традицијата, во суштина ја измениле
целата оваа установа. Ова се случило со воведувањето на т.н. tutela fiduciaria.
Tutela optiva се засновувала врз одредби на тестамент ѝ давала право на брачна-
та другарка на pater familias по слободна волја да си избере тутор.174 Tutela
fiduciaria се јавувала во случаите кога жената под туторство сакала да го избегне
законското туторство на агнатите. Во тој случај жената склучувала привиден
брак (coemptio fiduciae causa) и се договарала со привидниот маж веднаш да ја
реманципира на лице што ќе ја одлободи од положбата in mancipatio и со тоа ќе
добие положба на тутор. Кога на овој начин било овозможено жените наполно да
го избегнат туторството на агнатите (tutela legitima), установата агнатско тутор-
ство врз жените станала одвишна (Lex Claudia). Со тоа бил отворен патот оваа ус-
танова и наполно да исчезне. Тоа се случило со одредбите на Август за jus
liberorum175 и со конституцијата на императорот Хонориј.176

174 Tutela optiva се делеал на optio plena и optio angusta. Во првиот случај жената била овласте-

на да избира тутор по слободна волја и повеќе пати, а во вториот правото на избор го имала
само еднаш (Gai 1, 150 sl.).
175 Според Lex Julia и Lex Papia Poppaea, од туторство биле ослободувани жените родени на

слобода, ако имале три деца, а ослободеничките, ако имале четири (Gai 1, 194).

157
 За време додека жените биле под туторство, туторот спрема нив лично
немал никакви права. Тој го немал ни правото сам да управува со нивниот имот.
Основното овластување на туторот било interpositio auctoritatis или давање сог-
ласност при најсвечените работи на старото право (actus legitimi). Другите прав-
ни работи жената ги преземала самостојно. Меѓутоа, кога за постигање на целите
на actus legitimi според прописите на хонорарното право биле предвидени алтер-
нативни правни работи, жената всушност била наполно деловно способна. Тоа
било јасно особено тогаш кога се здобила и со правото, со помош на државните
органи да ги принуди опционите и фидуцијарните тутори да ѝ дадат согласност
за склучените работи и во случај кога тие тоа не го сакале.177

§ 109. Старелство над лудите

Старелството над лудите било познато уште во Законот на 12 таблици.

Старатели на лудиoт (curatores furiosi) биле најблисиките агнати или гентили: si
furiosus escit agnatum gentiliumque in eo pecuniaque ejus potestas esto.178 Во случаи-
те кога стартелството не го вршело ниедно од овие лица, на лудите им бил пос-
тавуван старател со одлука на државен орган. Органот што одлучувал за поставу-
вање старател бил должен да ги земе предвид лицата што pater familias ги озна-
чил во тестаментот како погодни за вршење на оваа должност.179
Лудите без „светли моменти“ биле наполно деловно неспособни (amentes,
mente capti), а лудите со „светли моменти“ имале полна деловна способност за
време на прекините на болеста (furiosi cum lucidis intervallis).180 Стартелот на
лудиот имал liberam administrationem bonorum или право слободно да управува
со имотот на лудиот. Ова право на старателот било подложено на речиси сите ог-
раничувања што важеле и при управувањето со имотот на малолетник. За прав-
ни работи склучени од страна на лудите во нивните „светли моменти“ не била
потребна interpositio auctoritatis на старателот.181

176 C 8, 58. Императорот Хонориј (410 год. н.е.) со посебна конституција им признал на сите

жени jus liberorum и на тој начин и форално ги ослободил од туторство.

177 Gai 1, 190.
178 Закон на 12 таблици 5, 7а.
179 Ulp. 12, 1; D 27, 10, 16 pr.
180 C 6, 22, 9; C 5, 70, 6.
181 Interpositio auctoritatis служела за надополнување на деловната способност на малолетни-

ците. Бидејќи лудите биле или наполно деловно неспособни (furiosum nullum negotium gerere
potest, quia non intellegit, quod agat – Gai 3, 106) или наполно деловно способни, не доаѓало до
оваа можност.

158
 § 110. Старателство над расипниците

Граѓаните што неразумно го трошеле имотот наследен врз основа на за-

кон (интестатски) можеле да бидат лишени од деловната способност.182 Во тој
случај тие влегувале под старателство на агнатите (cura prodigi).183 Во класично-
то време за расипници (prodigi) можеле да бидат прогласени и лицата што нера-
зумно го трошеле имотот наследен по пат на тестамент.184 На ваквите расипници
старателот им го определувале државните органи.185
Старателите имале иста положба во однос на расипниците како и тутори-
те во однос на лицата infantia majores. Расипникот бил овластен самостојно да
стекнува (meliorem condicionem facere), но не му било допуштено да презема
правни работи за задолжување (deteriorem condicionem facere). Сите овие правни
работи старателите можеле да ги вршат и независно од волјата и од учеството на
штитеникот.186

§ 111. Старателство над лицата помлади од 25 години

По воведувањето на Lex Plaetoria de circumscriptione adulescentium на по-

четокот од вториот век од старата ера содоговорувачите на лицето помладо од
25 години морале будно да внимаваат да не сторат некоја грешка што би довела
до judicium publicum rei privatae187 или до употреба на exceptio legis Plaetoriae.188
Поради овие опасности што можеле да се завршат неповолно за содоговорувачи-
те на неискусните лица (инфамиа, поништување или неизвршување на правната
работа), во голема мера била влошена економската положба на minores XXV
annorum (лица помлади од 25 години). Metuеnt credere omnes.189 За да се отстра-
ни недовербата спрема нив била воведена установата посебно старателство - т.н.
cura minorum XXV annorum. Во почетокот на воведувањето на оваа установа било
вообичаено при склучување правна работа на лице помладо од 25 години, покрај
таквото лице, да учествува и curator ad certam causam, поставен од надлежен ор-
ган (претор), кој требало да го штити ова лице од секаква измама. Меѓутоа, учес-
твото на старателот при склучувањето на правната работа, па дури ни неговото
одобрение (consensus), не ја исклучувало опасноста за содоговорувачите. И пок-
рај таквите случаи била допуштена restitutio in integrum ob aetatem.190 Затоа ни со

182 Закон на 12 таблици 5, 7c.

183 Ulp. 12, 2.
184 Ulp. 12.
185 Ulp. 12, 3.
186 D 46, 2, 3.
187 D 4, 4; Cic. De natura deor. 3, 30, 74.
188 D 44, 1, 7, 1.
189 Plaut. Pseudul. 1, 3, 70.
190 D 4, 4, 24.

159
поставувањето на ваков старател не била воспоставена довербата во лица пом-
лади од 25 години. Довербата во овие лица, а со тоа и нивната економска полож-
ба, била подобрена дури тогаш кога било можно да им биде поставен постојан
старател. Тоа го допуштил Марк Аурелиј.191 Оттогаш старателството врз лица
помлади од 25 години станало постојана установа: сите лица помлади од 25 го-
дини добивале постојан старател и на тој начин без тешкотии можеле да учес-
твуваат во правниот сообраќај. Старателот на лица помлади од 25 години, поста-
вен од страна на надлежен државен орган по барање на малолетникот, имал ре-
чиси еднакви овластувања како и туторот врз лицата infantia majores. Основната
должност на таквиот старател била да не дава interpositio auctoritatis или consen-
sus при склучувањето на правните работи врзани за отуѓување на имотот на
штитеникот. Таквото давање согласност можело да биде или претходно или си-
мултано или консекутивно.192

§ 112. Други видови старателство

Во римското право биле познати многу видови привремено старателство

и старателство за одделни случаи и за одделни работи. Меѓу овие видови стара-
телство влегувале: cura ventris или старателство врз неродено дете; cura
bonorum или старателство врз различни имотни маси за кои не можеле да се гри-
жат нивните сопственици (имотот на заробениците, hereditas jacens, имот под
стечај, имот на отсутни лица или лица со непознато место на престој); cura
debilium или старателство врз лица што поради посебни физички или психички
мани во дадени случаи не биле способни да ги заштитат сопствените интереси,
како и cura што им била призната на малолетници во случај на судир на нивните
интереси со интересите на редовниот тутор или старател.

191 I 1, 23, 2. Според тоа, старателот бил поставуван само на барање на минорот. Слободата на

минорот да бара старател не попречила старателството врз малолетниците да стане општа по-
јава. Поради други прописи на римското право тоа претставувало економска нужда, бидејќи
лицата помлади од 25 години што не биле под старателство не биле во можност да ги корис-
тат правата што им биле признати.
192 На овој начин вистинската граница на полнолетството била поместена на 25 години од

животот и за мажи и за жени. Со навршени 25 години се достигнувала т.н. aetas legitima. По ис-
клучок, врз основа на рескриптум на императорот, можела да биде допуштена venia aetatis, од-
носно мажите можеле да се здобијат со полна деловна способност со навршени 20, а жените со
навршени 18 години од животот (C 2, 44).

160
 ДЕЛ ВТОРИ
ИМОТНО ПРАВО
(JUS QUOD AD RES PERTINET)

I ОДДЕЛ
СТВАРНО ПРАВО

§ 113. Jus quod ad res pertinet и стварно право

Римските правници не дале дефиниција на стварното право. Според по-

делбата на правото содржана во Институциите на Гај, а со неа наполно се покло-
пувала и поделбата во Институциите и во Дигестите на Јустинијан,193 сето при-
ватно право се делело на право што се однесува на лица, право што се однесува
на ствари и право што се однесува на тужби: omne autem jus, quo utimur, vel ad
personas, vel ad res vel ad actiones pertinet.194 Римското jus quod ad res pertinet –
право што се однесува на ствари - немало еднаква содржина со содржината на
стварното право во денешна смисла. Содржината на jus quod ad res pertinet била
далеку поширока. Таа го опфаќала збирот од сите правни правила со кои биле ре-
гулирани имотните односи меѓу луѓето. Со таквото значење римското jus quod ad
res pertinet денеска би било наречено имотно право.
Анализирајќи ја содржината на поимот jus quod ad res pertinet од гледна
точка на различните имотни односи меѓу луѓето, класичните правници забеле-
жале дека многу од тие правни правила служеле за уредување на имотните одно-
си за време на животот на субјектите на правото, додека пак други од нив имале
таква цел по повод смртта на тие субјекти. Така дошло до поделба на прописите
од имотното право на група правни правила со дејство inter vivos и на група
правни правила со дејство mortis causa. Имотно-правните правила со дејство
mortis causa биле означени како правила на наследното право (hereditates et
bonorum possessiones). Од друга страна, внатре во правилата со дејство inter
vivos, биле забележани две посебни групи: група правни правила што трајно и
непосредно овластувале определени лица во свој интерес целосно или делумно
да искористуваат некои ствари и група правни правила што определени лица ги
овластувале од други лица во свој интерес да бараат некои сторувања што во
крајна линија имале економска вредност. Во изворите на римското право, првата
од овие групи имотни права се викала jura in re или права врз стварите, а втората
jura in persona или права врз личноста. На тој начин во рамките на римското

193 I 1, 2, 12; D 1, 5, 1.
194 Gai 1, 8.

161
имотно право или jus quod ad res pertinet со дејство inter vivos биле одделени пра-
вилата на стварното право од правилата на облигационото право.
Оттогаш како стварно право или jura in re бил определуван збирот од
правни правила што утврдувале трајни и непосредни овластувања за одделни
субјекти (титулари) за своја сметка целосно или барем делумно да се ползуваат
со некоја ствар.

§ 114. Стварно-правен однос

Врз основа на прописите на стварното право настанувале непосредни и

трајни овластувања за титуларот или носителот на правото предметот на ствар-
но-правниот однос да го користи целосно или делумно во свој интерес. Ова ов-
ластување ја сочинувало т.н. позитивна содржина на односите од стварно-правна
природа. Втората страна на овие односи ја сочинувале нивните негативни свој-
ства. Имено, давајќи му право на едно лице да го ползува определениот предмет,
правниот поредок едновремено им наложувал на сите други лица да не му пре-
чат на титуларот на правото во ползувањето на предметот. Од тие лица правото
барало пасивност во однос на овластеното лице. Според тоа, стварно-правниот
однос имал позитивна и негативна страна. Поточно, стварно-правниот однос, од
гледна точка на позитивната страна, бил однос врз основа на кој определено ли-
це (титулар на стварното право) имало непосредно и трајно овластување во соп-
ствен интерес целосно или делумно да искористува одредена ствар, а притоа, и
тоа било негативната страна на стварно-правниот однос, ги обврзувал сите дру-
ги лица да го почитуваат тоа право и да не преземаат дејствија со кои би можеле
да му попречат во искористувањето на дадениот предмет.
Од оваа природа на стварно-правните односи произлегувале и нивните
заеднички белези, по кои тие се разликувале од другите односи во имотното пра-
во. Тие дејствувале, како што веќе беше речено, inter vivos и, според овој белег, се
разликувале од односите на наследното право. Со создавањето на обврската на
пасивност кај сите лица, односно со нивното обврзување да не преземаат деј-
ствија со кои би му пречеле на титуларот на стварно-правниот однос да го ужива
признатото право, стварно-правните се одделувале од односите на облигационо-
то право. Според тој белег, тие се означувале и како правни односи од имотен ка-
рактер со дејство erga omnes или спрема сите (adversus quemcumque), додека за
облигационите односи важел белегот дека тие дејствуваат inter partes или меѓу
точно утврдени субјекти. Освен тоа, стварно-правно овластеното лице имало
можност да бара заштита на признатите права против секое лице кај кое се нао-
ѓала стварта или кое му пречело во вршењето на признатите права, и покрај тоа
што со таквото лице пред овој акт не било во никакви правни врски (actio in
rem). Наспроти тоа, облигационо-правно овластените лица имале право да бара-
ат заштита само спрема оние субјекти со кои веќе се наоѓале во облигационо-

162
правен однос (дејство inter partes, actio in personam). Дејствувањето inter vivos,
обврската на пасивност и дејствувањето erga omnes биле основи белези на ствар-
но-правните односи, односно белези според кои овие имотно-правни односи мо-
желе да се одделат од имотните односи од наследно-правна и од облигациона
природа. Меѓутоа, стварно-правните односи имале и некои други својства што
служеле за утврдување на вистинската природа на овие односи. При стварно-
правните односи, врзани за владеење врз стварта, важело правилото: res clamat
ad dominium. Врз основа на ова правило стварно-правно овластено лице можело
да ја следи и да ја бара својата ствар и по судски пат да ја одземе од секое лице,
што не ја поседувало на правилен начин (droit de suite, право на проследување).
Во случај кога ќе се јавеле стварно-правни односи со еднаква содржина врз иста
ствар во полза на повеќе лица, посилно било правото на оној титулар што прв го
засновал тоа право: qui prior es tempore potior est jure. Понатаму, со оглед на тоа
дека врз една ствар можеле да се засноваат стварни права со различна содржина,
секторството на стварно-правните односи било еден од нивните белези. Со оглед
на можноста за постоење секторство било создадено и правилото за рекаденција
(jus recadentiae). Имено, според jus recadentiae сите секторски овластувања, до-
колку титуларот ги загубил од која и да е причина, по силата на законот повтор-
но му припаѓале на лицето што врз стварите имало највисоко или сопственичко
овластување.

Прва глава
СТВАРИ

§ 115. Поим на ствар

Во изворите на римското право терминот ствар (res) се употребувал со

повеќе значења. Во најширокото значење тој се однесувал на сѐ она што постои
во материјалниот и во интелигибилниот свет,195 во потесното тој опфаќал сѐ она
што можело да биде предмет на правните односи воопшто,196 а во најтесното пак
- сѐ она што претставувало предмет (објект) на имотното право.
Предметите во имотното право можеле да бидат многу различни. Тоа мо-
желе да бидат делови од природата, доколку им биле достапни на луѓето и до-
колку имале својства потребни за задоволување на барем некоја човечка потре-
ба; тоа можеле да бидат луѓе, кога непосредно врз нив се засновувало некое
имотно право; можеле да бидат човечки активности; како и одделни права. Де-

195 Во ова значење терминот ствар го употребувале и филозофите (Seneca, Ep. ad Luc. 6, 6). Во

иста смисла терминот res го употребувал и Цицерон, Тор. 5, 26–27.

196 Во изворите на римското право во ова значење често се зборувало за res publica, res

familiaris, res judicialis, res pupilaris и сл.

163
финицијата на стварите, важечка во целото имотно право, ги опфаќала сите
спомнати предмети. Според тоа, ствари или res во имотното право, врз основа на
мислењата што се јавуваат низ изворите на римското право, биле делови од при-
родата, достапни и полезни за човекот, луѓето, човековите активности, како и
одделни права, доколку се јавувале како предмети на имотните односи.197
Според специјалните својства што ги имале и особините од важност за
економскиот и за правниот сообраќај стварите се делеле на неколку групи.

§ 116. Подвижни и неподвижни ствари

Подвижни (res mobiles) биле стварите што можеле да ја менуваат полож-

бата во просторот без да им се смали вредноста и да им се повреди сопствената
суштина. Меѓу подвижните ствари се разликувале оние што не се движеле сами,
но можеле да бидат ставени во движење од страна на друг (res mobiles во потес-
ната смисла) и ствари што се движеле сами (res se moventes). Меѓу стварите што
се движеле сами најважни биле добитокот и робовите.198
Неподвижни или недвижни ствари (res immobiles) биле оние што не мо-
желе да ја менуваат положбата во просторот без повреда на својата суштина. Нај-
важна неподвижна ствар била земјата и сѐ она што било цврсто споено со зем-
јиштето. Во тоа значење како неподвижност се сметало зградите (inaedificatio), сѐ
она што било посеано (insemenatio), како и сѐ она што било посадено на земјиш-
тето (implantatio). Inaedificatio, insemenatio и implantatio имале збирно име super-
ficies (земјишна површина). Оваа поделба била значајна по појавата на правило-
то: Superficies solo cedit, според кое сѐ она што се наоѓало врз земјата му припаѓа-
ло на сопственикот на земјиштето, без оглед на тоа кому му припаѓале наведени-
те составни делови или акцесориуми.
Освен споменатите поделби, правно значење имале и поделбите: на prae-
dia rustica и praedia urbana (особено во областа на т.н. службености; на praedia ita-
lica и praedia provincialia (особено во областа на сопственоста и во областа на јав-
ните давачки); на ager gentilicus (compascuus), на ager publicus (ager arcifinalis) и
на ager privatus (viritanus). Ager gentilicus претставувал колективна сопственост
на римските генсови; ager publicus претставувал сопственост на римската држа-
ва; ager privatus се наоѓал во приватна сопственост на римските граѓани и наста-
нал од heredium, од окупираниот ager publicus, од купени земјишни парцели (ager
quaestorius), како и од парцели доделени во приватна сопственост на граѓаните
(ager divisus et adsignatus).

197 Наведениот поим на ствар секако дека не би можел да се употреби и во модерното право

бидејќи луѓето, според прописите на модерното право не можат да бидат предмети туку само
субјекти на правните односи.
198 D 18, 1, 34, 2; D 18, 1, 6 pr.

164
 Правните последици од поделбата на стварите на подвижни и неподвиж-
ни и од нивните поделби биле бројни како во стварното така и во облигационото
право - во областа на сопственоста, на стварните права врз туѓи предмети, во
настанувањето на облигациите, како и во одговорноста за нивното извршување.

§ 117. Заменливи и незаменливи ствари

Поделбата на стварите на заменливи и незаменливи била многу значајна

бидејќи од тоа својство на стварите зависела одговорноста за случајното пропа-
ѓање на стварта, како и природата на одделните правни односи. Кога се работело
за заменливи ствари се применувало правилото genera non pereunt или genus
perire non censetur, што значело дека должничката страна останувала обврзана
да ја изврши сторидбата сѐ додека постоела барем една ствар од истиот род. Кога
се работело за незаменливите ствари се употребувало правилото species perit ei
sui debetur, што значело дека должничката страна била ослободена од секаква
обврска, доколку до пропаѓање на стварта дошло без нејзина вина. Со оглед на
големото значење на поделбата на стварите на заменливи и незаменливи, во
римското право на ова прашање му било посветено големо внимание.
Според прописите на римското право, како заменливи ствари (res
fungibiles) се сметале стварите што странките сами ги определиле како такви. Ис-
тото тоа важело и за незаменливите ствари (res non fungibiles). Според тоа, ква-
литетот на заменливост и незаменливост на одделни ствари зависел пред сѐ од
волјата на содоговарувачите. Меѓутоа, кога содоговарувачите не определиле да-
ли предметот на правниот однос сакаат да го сметаат за заменлив или за неза-
менлив, за определување на квалитетот заменливост или незаменливост постое-
ле определени правни претпоставки.
Првата правна претпоставка била: како заменливи се сметаат стварите
определени in genere, а како незаменливи ствари определени in specie. Како ства-
ри определени in genere се сметале оние што во редовниот економски промет не
биле определувани до таа мера што да можело да бидат индивидуализирани во
масата истородни предмети, а како определени in specie - оние што редовно се
индивидуализирале според посебните карактеристики, до тој степен што точно
се знаело за кој предмет се работи.
Кога ни поделбата на genus и species не доведувала до јасно убедување
дали се работи за заменливи или за незаменливи ствари, се применувала подел-
бата на стварите на res quae numero, pondere mensurave constant и на res quae
pondere numero mensurave non constant, односно како заменливи биле сметани
оние ствари што во редовниот економски промет се јавувале како определени
количества (според нивниот број, тежина или зафатнина), а како незаменливи
оние што редовно биле целосно индивидуализирани.

165
 Идната правна претпоставка за определување на квалитетот заменли-
вост и незаменливост била нужна со оглед на тоа што економскиот промет на од-
делни добра на римскиот пазар лавирал меѓу промет на количества и промет на
индивидуализирани предмети. За да биде јасно и во ваквите случаи за какви
ствари се работи, стварите се делеле на res consumptibiles или потрошни, што се
сметале за заменливи, и на res non consumptibiles или непотрошни ствари, што се
сметале како незаменливи. Потрошни биле стварите чијашто материја (супстан-
ција) била способна за долготрајно ползување. Со оглед на тоа дека меѓу непо-
трошните ствари постоела разлика меѓу оние што и по повеќекратна употреба
навидум не се расипувале и оние што по таквата употре-ба покажувале видливи
знаци на амортизација, римските правници ги поделиле непотрошените ствари
на res non consumptibiles во строго значење и res quae abusu minuuntur или ства-
ри на кои со повеќекратна употреба им се намалува вредноста. Меѓу потрошните
ствари најважно место заземале парите. Иако според материјата биле непотрош-
ни, нивната прометна функција била потрошна.199

§ 118. Единствени и составени ствари

Поделбата на стварите на единствени и составени била создадена во кла-

сичното време. Единствени ствари (res quae continetur uno spiritu) или ствари
вдахновени со една душа биле предметите што претставувале природна и фи-
зичка целина (камен, греда, човек и слично). Составените ствари се делеле на две
групи: res quae ex contingentibus constant или ствари склопени во артифициелно
единство со човечки труд (куќа, брод, печка) и res quae ex distantibus constant или
ствари што биле и останале одделени или збирни, но правото ги сметало за
единствени поради целите на кои им служеле (кошница, стадо, народ, легија, ма-
гацин). Res quae ex distantibus constant се делеле на universitas facti и на
universitas juris. Universitas facti биле ствари чиешто функционално единство нас-
танувало по природен пат (стадо, кошница, народ), а universitas juris оние кои
единствената функција ја добивале само врз основа на прописите на правниот
поредок (имот, наследство, мираз, peculium и сл.).
Поделбата на стварите на единствени и составени имала големо значење
при начините на здобивање со сопственост, како и при извршувањето на догово-
рите. Во наведените случаи, особено ако се работело за res quae ex distantibus
constant или за збирни предмети, се применувало правилото accessorium sequitur
principale, што ќе рече - секој составен дел од збирната ствар ја дели правната
судбина на целината.

199 D 18, 1, 1 pr.

166
 § 119. Деливи и неделиви ствари

Кај сосопственичките односи (condominium) и кај т.н. збирни, па и други

обврски, прашањето дали некоја ствар е делива или неделива имало битни прав-
ни последици. Деливи ствари (res divisibiles) биле стварите што можеле да се по-
делат на составни делови, без притоа да се смали нивната вкупна имотна вред-
ност и економската функција. Наспроти тоа, неделиви ствари (res indivisibiles)
биле оние кај кои поделбата на нивните составни делови доведувала до смалу-
вање на вредноста на стварта и до неможност со поделениот предмет да бидат
остварени целите на странките. Според тоа, својството на деливост или недели-
вост на одделни ствари честопати не зависело од нивните природни својства ту-
ку од волјата на странките и обичаите создадени во прометот.

§ 120. Главни ствари и припадоци

При решавањето на прашањето за сопственост врз составена ствар,

доколку стварта настанала со цврсто спојување на делови што им припаѓале на
различни сопственици, поради примената на начелото accessorium sequitur prin-
cipale или accessorium cedat principali (припадокот ја следи судбината на главна-
та ствар), честопати било потребно да се определи која ствар била главна, а која
требало да се смета како припадок (accessorium). Општо правило за ова постоело
само во однос на земјиштата и земјишните superficies (superficies solo cedit). Во
другите случаи како главна ствар (principale) бил определуван оној дел од ствар-
та што во себе го содржел белезите на целата ствар, а како припадоци или акце-
сориуми биле определувани оние составни делови што на главната ствар ѝ пома-
гале да ги оствари своите економски функции. Со оглед на тоа дека во одделни
случаи и според наведениов критериум било тешко да се утврди што е главна а
што споредна ствар, римските правници предложиле и помошен критериум: quid
cui servit – што кому му служи.200 Меѓутоа, овој критериум се применувал само
тогаш кога туѓиот припадок не можел да се оддели од главната ствар без голема
штета.
Споменатиот проблем не се јавувал кај стварите составени од одделни
делови. Одделните споредни ствари или пертиненции морале да му бидат преда-
дени на вистинскиот сопственик без повреда на главната ствар. Проблемот на
пертиненциите или одделните споредни ствари бил правно значаен само во про-
метот на збирни ствари составени од главна ствар и пертиненции: тој што ја ку-
пувал главната ствар ги купувал и нејзините пертиненции, доколку изрично не
било договорено поинаку.

200 D 18, 1, 1 pr.

167
 § 121. Плодносни ствари и плодови

Како плодоносна ствар се сметал секој предмет што, според природата

или според прописите на правниот поредок (во економскиот сообраќај), бил спо-
собен да создава нови економски вредности. Новите економски вредности што
настанале од некоја плодоносна ствар под дејство на природните закони и со чо-
вечки труд или со законите на економскиот сообраќај се нарекувале плодови
(fructus).
Плодовите што настанале од плодносните ствари (res fructiferae) под деј-
ство на природните закони и со човечки труд се наречувале fructus naturales или
природни плодови. Природните плодови, по правило, му припаѓале на сопстве-
никот на стварта. Меѓутоа, со оглед на тоа дека по повод една ствар што се наоѓа-
ла во сопственост на определено лице можеле да настанат различни правни
трансакции, според кои и некои несопственици можеле да учествуваат во приби-
рањето на природните плодови, било потребно да се фиксираат различни мо-
менти при ова присвојување. Оттогаш се разликувале: fructus pendentes – неодде-
лени плодови; fructus separati - одделени плодови; fructus percepti – собрани пло-
дови; fructus consumpti – потрошени плодови; fructus extantes – непотрошени
плодови; fructus percipiendi – плодови што требало да се соберат.
Уште во најстариот период од развитокот на римското право било јасно
дека можат да постојат и извесни плодови што не настануваат под дејство на
природните закони и со употреба на човечки труд, туку од учеството на луѓето
во економскиот и во правниот сообраќај. Тоа биле плодови што не настанувале
ex ipso corpore, туку од разни други факти, какви што се најразличните имотни
трансакции. Плодовите собирани како надомест при ваквите работи биле позна-
ти како fructus civiles или граѓански плодови. Во групата граѓански плодови вле-
гувале каматата, рентата од давање во закуп земјишта или згради и сл.

§ 122. Телесни и бестелесни ствари

„Некои ствари се телесни а некои бестелесни. Телесни се оние што можат

да се допрат - како земјата, човекот, облеката, златото, среброто и многу други.
Бестелесни се оние што не можат да се допрат - како, на пример, наследството,
плодоуживањето, обврските настанати на кој и да е начин. Притоа не е битно
што наследството содржи телесни ствари и што плодовите што се прибираат од
земјата се телесни и што она што го добиваме врз основа на некоја облигација
најчесто е телесно, како земја, роб, пари: имено, самото право на наследување, са-
мото право на плодоуживање и самото право од облигацијата се бестелесни“.201
На ваков начин правникот Гај го објаснил поимот на телесни и на бестелесни

201 Gai 2, 12–14.

168
ствари (res corporales и res incorporales). Според тоа, телесни ствари биле пред-
метите што постоеле во физичкиот свет, независно од прописите на правниот
поредок. Бестелесните ствари или права не постоеле во физичкиот свет, туку во
човечките релации и тоа врз основа на прописите на правниот поредок. И едните
и другите имале заедничко својство: се јавувале како самостојни предмети во
имотниот сообраќај.

§ 123. Ствари во приватна сопственост

и ствари надвор од приватната сопственост

Римските граѓани немале право да ги присвојуваат сите ствари што спо-

ред своите природни својства биле способни да ги задоволуваат нивните потре-
би. Многу такви ствари биле наменети за задоволување на потребите на римска-
та држава и на римскиот култ. Освен тоа, постоеле и ствари што не можеле да би-
дат предмет на приватно присвојување со оглед на тоа дека биле наменети за
општа употреба на граѓаните. Врз основа на тоа во римското право се јавила по-
делбата на ствари способни и на ствари неспособни за приватно присвојување.
Ствари неспособни за приватно присвојување, според прописите на бо-
жественото право (res extra patrimonium divini juris), биле res sacrae или стварите
посветени на вишите богови. Во оваа група влегувале храмовите, приборот за из-
ведување на култот и сиот друг нивни инвентар. За определен предмет да добие
својство на ствар посветена на вишите богови се барало посебно осветување од
страна на комициите или сенатот. Во групата res extra patrimonium divini juris
влегувале и res religiosae и res sanctae. Res religiosae биле ствари посветени на бо-
говите предци (лари и пенати). Својството на ствар посветена на боговите пред-
ци се добивало со посебна одлука на господарот на стварта или со определен ре-
лигиозен чин, како, на пример, внесување и закопување на мртвите на сопствено
земјиште. Res sanctae или ствари наменети за одбрана на градот (градските ѕи-
дови и градските порти), иако не влегувале меѓу стварите посветени на
боговите, во извесна смисла биле изедначени со нив.202 Ствари неспособни за
приватно присвојување, според прописите на човечкото право (res extra patrimo-
nium humani juris), биле: res publicae, res universitatis и res communes omnium. Res
publicae биле ствари неопходни и за функционирање на државата и за одвивање
на општествениот живот меѓу граѓаните: јавните реки (flumina), јавните патишта
(vitae consulares и praetoriae), пристаништата (portus), јавната пошта (cursus
publicus), јавните плоштади, јавните паркови, јавните бањи, стадиони и сл. Сите
овие ствари биле сопственост на римската држава.203 Res universitatis биле глав-
но исти како и res publicae и служеле за извршување на основните задачи на раз-

202 Gai 2, 8. Изедначувањето било извршено во поглед на правниот режим врз овие ствари.
203 Gai 2, 11.

169
ните самоуправни единици (civitates, municipia, coloniae, метрокмии). За овие
ствари постоел посебен правен режим и тие се наоѓале во сопственост на самоуп-
равните тела. Res communes omnium (ствари заеднички на сите луѓе) биле ства-
ри што, според својата суштина или според количеството во кое се наоѓале во
природата, не биле погодни за присвојување. Содржината на оваа група ствари се
менувала низ историјата.204 Во класичното и посткласичното право ствари заед-
нички на сите биле: воздухот (aer), водата што тече (aqua profluens); морето
(mare) и морскиот брег (litora maris) до границите на највисокиот зимски
прилив.
Сите други ствари, според римските прописи, биле res in patrimonio или
ствари способни за приватно присвојување (res privatae). Стварите способни за
приватно посвојување (res in patrimonio и res privatae) се делеле на неколку гру-
пи со оглед на тоа дали во даден момент имале господар, како и со оглед на фак-
тот дали господарот ги напуштил или загубил. Стварите што во даден момент
имале господар и што, по правило, се наоѓале во владеење на господарот се наре-
кувале res in bonis. Стварите што, господарот ги отфрлил, без желба и натаму да
ги држи како свои, се наречувале res derelictae (напуштени ствари). Стварите што
господарот и натаму сакал да ги држи како свои, но го загубил владеењето врз
нив или затоа што ги загубил или затоа што му биле противправно одземени, се
нарекувале res deperditae (загубени ствари), или res vi, или clam possessae (ства-
ри одземени насилно или потајно). Освен тоа, во групата на res in patrimonio вле-
гувале и стварите што биле погоден предмет за посвојување но сѐ уште не биле
во ничија сопственост (дивите животни, птиците, рибите, скапоцените камења)
или некогаш имале господар чиј спомен одамна исчезнал. Тие ствари се нареку-
вале ничии (res nullus).205

§ 124. Ствари во промет и ствари надвор од прометот

Блиска до поделбата на ствари способни и на ствари неспособни за при-

ватно присвојување била и поделбата на ствари во промет (res in commercio) и на
ствари надвор од прометот (res extra commercium). Стварите што биле extra
patrimonium или неспособни за приватно присвојување биле и extra commercium
или надвор од приватноправниот сообраќај. Од друга страна, стварите што биле
extra commercium не секогаш и не истовремено биле и ствари extra patrimonium
постоеле такви предмети и такви односи што не биле способни да бидат предмет
на имотноправниот сообраќај, иако влегувале во состав на имотот на одделни

204 Содржината на res communes omnium постепено се смалувала. Во најстаро време сите ства-

ри им биле заеднички на сите. Потоа се одделиле личните добра и подвижните ствари. На кра-
јот отпаднале и земјиштата. Тогаш, содржината на res communes omnium била сведена на ства-
ри што не можеле да бидат присвоени.
205 D 41, 1, 31, 1; Gai 2, 9.

170
лица (имот на малолетни лица, скапоцени материјали вградени во зградата, не-
преносливи права, обврски intuitu personae и слично). Со други зборови, ствари
што биле in patrimonio не морале да бидат и in commercio. Ова можело да биде
точно и во спротивниот случај: ствари што биле in commercio не морале да бидат
in patrimonio (spes, res speratae). Поради наведените нијанси било потребно ства-
рите од групата in patrimonio и extra patrimonium да се одделат од групата ствари
in commercio и extra commercium.

§ 125. Res mancipi и res nec mancipi

Во старото и класичното право стварите се делеле на res mancipi и res nec

mancipi. Res mancipi биле оние чиј правен сообраќај можел да се одвива во специ-
јални и свечени форми, што им биле достапни само на римските граѓани
(mancipatio, in jure cessio). Во res mancipi влегувале најважните ствари во стопан-
скиот сообраќај, а тоа биле составните елементи на стопанскиот сообраќај, а тоа
биле составните елементи на стопанствата: praedia rustica и urbana (градските и
селските земјишта), доколку се наоѓале во Италија, селските службености
(servitutes praediorum rusticorum), робовите и работниот добиток (добитокот
што се скротувал со јарем и самар).206
Res nec mancipi биле сите други ствари способни за стопански сообраќај.
Прометот со res nec mancipi се одвивал во форми што биле помалку свечени и им
биле заеднички на римските граѓани и на другите слободни жители на држава-
та.

Втора глава
ПОИМ И ВИДОВИ СОПСТВЕНОСТ

§ 126. Настанување на правото на приватна сопственост

Поради степенот на развитокот на орудијата за производство, во стариот

римски генс била потребна колаборација на сите членови во процесот на произ-
водството. Во тоа време сите орудија за производство и сите производи на заед-
нички труд претставувале колективна и општествена сопственост на генсот. Ос-
новен белег на ваквата сопственост било нејзиното општоопштествено значење:
секој член на генсот, за сето време додека го имал тоа својство, бил овластен и
должен, под еднаков режим, да ги користи сите услови и орудија за производ-
ство, како и сите други добра што се наоѓале во сопственост на генсот (ager
gentilicus, res gentiliciae), како и, заедно со другите гентили, да ги дели резулта-

206 Gai 2, 14а и 1, 120; Ulp. 19, 1.

171
тите од колективниот труд. Втор белег на генсовската сопственост била ексклу-
зивноста: ниедно лице надвор од општествената организација на генсот немало
право да ги користи предметите на генсот. Ова право го немале ни исклучените
членови на генсот, а особено не странците или непријателите (hostes). Општооп-
штественото значење и ексклузивноста на генсовската сопственост не значело
дека во генсот било создадено правото на сопственост. Со оглед на тоа дека во
стариот генс не постоеле антагонистички односи, не постоело ни правото како
регулатор на општествените односи. Општествената сопственост на генсот била
продукт на општеството чиишто орудија за производство барале колективни
продукциони односи и солидарност на сите членови. Затоа и правилата за пове-
дението на генсот, па и правилата за генсовската сопственост, не биле од правна
туку од обичајна природа.
Покрај општествената сопственост врз условите и орудијата за производ-
ство и врз производите на трудот, во генсот постоела и лична сопственост на од-
делните членови. Личната сопственост на одделните членови во генсот ја сочи-
нувале предметите наменети за задоволување на најнужните лични потреби на
секој поединец: облеката, чевлите индивидуалните орудија, накитот. Начините
на кои настанувала личната сопственост биле различни. Таа можела да настане
со одделување на одделни предмети од колективната сопственост на генсот и
нивно предавање на трајна употреба на членовите, како и со индивидуална изра-
ботка на одделни предмети, проследена со индивидуално присвојување. Предме-
тите за лична сопственост се сметале како дел од личноста на сопственикот и во
случај на негова смрт, по правило, биле закопувани или запалувани заедно со не-
го.
Кога развитокот на орудијата за производство овозможил да се појават
конзорциумите како основни производни заедници, тоа сѐ уште не значело дека
општествената сопственост на генсот врз условите и орудијата за производство
била уништена. Во првата етапа од појавата на конзорциумите, како основни гру-
пи на производители, единствено исчезнала општествената сопственост на ген-
сот врз производите на трудот; ги снемало производните заедници, а со нив и за-
едниците на распределба и потрошувачка. Првата етапа во распаѓањето на оп-
штествената сопственост на генсот била завршена кога делови од имотот на ген-
сот, наместо да бидат давани на привремена употреба, биле доделувани во трај-
на власт на конзорциумите што ги искористувале. Оттогаш, покрај стварите што
и натаму останувале во сопственост на генсот и што и натаму требало да им слу-
жат на сите членови на генсот, постоеле и ствари што им стоеле на располагање
само на членовите на одделни козорциуми. На овој начин сопственоста во Рим го
загубила своето општоопштествено значење и започнала да се претвора во груп-
на сопственост, како прв чекор во создавањето на чисто приватна сопственост.
Прв резултат на ова било тоа дека сега, наместо судири на интереси што порано

172
постоеле само меѓу одделните генсови, биле можни судири на интереси и меѓу
одделните конзорциуми во истиот генс.
Со оглед на тоа дека римското општество во периодот на воената демо-
кратија било многу сложено, се состоело од голем број генсови, обединети во ку-
рии и трибуси, и голем број вонгентилно население и со оглед на тоа дека сето
ова население живеело обединето во семејства од типот конзорциум, па дури и
од типот на патријархално семејство под patria potestas, судирите за прашањата
за сопственоста меѓу разните конзорциуми и многуте patres familias биле чести.
Таквите судири не можеле да се регулираат само со обичајните правила, создаде-
ни во периодот на колективното генсовско производство. Новите правила за
нивно регулирање биле создавани во раслоената генсовска организација во која
раководните и решавачки позиции ги имале богатите и угледни слоеви. Ова се
одразило и врз содржината на новите правила за регулирање на сопственичките
односи: се настојувало да се обезбеди сопственоста да биде во рацете на оние
што веќе еднаш ја стекнале. За ова се грижела новосоздадената државна органи-
зација, со нови правила за поведение, што веќе имале карактер на право.
Врз основа на правото на приватната сопственост сопствениците биле
овластени да се ползуваат со сите ствари и да ги прибираат нивните плодови, ис-
клучувајќи ги сите други лица од какво и да е влијание врз тие предмети. По пат
на наведените овластувања врз стварите, сопствениците се здобивале и со голе-
мо влијание врз луѓето што не поседувале достатно предмети за обезбедување
на сопствениот живот и на животот на припадниците на нивните смејства. За ис-
користување на ова влијание биле создадени правни правила за кредитните ра-
боти, како и други правила на имотното право, кои уште од најстаро време овоз-
можувале концентрација на имототот во рацете на поседниците, а концентраци-
ја на бедата кај сиромашното население.

§ 127. Поим на приватната сопственост

Римјаните долго време немале обработен поим на сопстве-носта. Кога би-

ло потребно да се изрази припаѓањето на некоја ствар некому, се употребувале
присвојни придавки: ager publicus, ager gentilicus, ager viritanus и слично. Вистин-
ски поим на сопственоста не постоел ни во периодот на создавањето на патри-
јархалното семејство под patria potestas na pater familias, qui in domo dominium
habet.207 Терминот dominium ги опфаќал не само сопственичките овластувања
што ги имал pater familias во домусот, туку и овластувањата од лична природа
врз брачната другарка или лицата alieni juris. Според тоа, терминот dominium оз-
начувал секоја власт што му припаѓала на pater familias во својство на шеф на се-
мејството, а не само сопственички овластувања врз стварите на семејството. Пои-

207 D 50, 16, 195, 2.

173
мот на сопственоста бил пронајден релативно доцна. Сопственоста тогаш се на-
рекувала proprietas, што етимолошки значело она што некому му припаѓа.
Успешниот обид да се определи поимот на сопственоста (proprietas,
dominium) потекнувал од времето на класичното право. Основната мисла на кла-
сичните правници била дека сопственоста претставува полна власт врз стварите:
proprietas est plena in re potestas.208 Анализирајќи ја содржината на сопственоста
како plena in re potestas, на класичните правници им било јасно дека сопствени-
ците врз основа на таа власт добиваат главно три групи овластувања: jus utendi,
jus fruendi и jus abutendi. Според jus utendi, сопственците имале право да ја упо-
требуваат својата ствар; според jus fruendi имале право да ги собираат природни-
те и граѓанските плодови од стварта, а според jus abutendi можеле да ја уништат
стварта, да се одречат од неа или со неа правно да располагаат пренесувајќи ја
сопственоста врз друг или воспоставувајќи некое стварно право во негов инте-
рес. Наведените овластувања на сопствениците биле многу широки. Во принцип,
сопствениците имале право да постапуваат со сопствената ствар според своите
желби и да ја употребуваат за цели што сами ги одбрале. Сопствениците имале
право да ги исклучат третите лица од какво и да е влијание врз својата ствар
(ексклузивно дејство на правото на сопственоста). Па сепак, власта на сопствени-
ците врз стрварта не била апсолутна. Уште од најстаро време римското право ѝ
поставило граници на власта на одделни сопственици со цел да се овозможи ис-
товремено и наспоредно постоење на многу сопственици и да се заштитат
општествените интереси. Со оглед на тоа, уште старото право пропишало некол-
ку конкретни ограничувања на сопственичките права, додека во класичното пра-
во проблемот бил решен на принципиелен начин, со забрана на секаква злоупот-
реба на правото на сопственост: male enim nostro jure uti non debemus.209 Врз ос-
нова на наведените размислувања на класичните правници пандектистите соз-
дале дефиниција на сопственоста, што наполно им одговарала на барањата на
римското право: dominium или proprietas est jus utendi, fruendi, abutendi re sua,
quatenus juris ratio patitur – сопственоста е право на употреба, плодоуживање и
располагање со сопствената ствар, доколку тоа го допушта правниот поредок.

§ 128. Ограничување на правата на приватните сопственици

Сопственоста или plena in re potestatis никогаш не била апсолутно и на-

полно ексклузивно право. Поради можноста од колизија при уживањето на соп-
ственичките овластувања меѓу разни сопственици и поради запазување на редот
и на општествениот интерес во таквите случаи, веќе старото римско право про-

208 I 2, 4, 4.
209 Gai 1, 53.

174
пишало цела низа општи ограничувања на сопственичките права.210 Ограничува-
њата на правата на сопствениците, познати на старото право, биле условени од
тогашната економско-општествена структура на Рим и имале за цел отстранува-
ње на судирите меѓу ситните земјишни сопственици при уживањето и обработу-
вањето на малите селскостопански добра. За таа цел Законот на 12 таблици, меѓу
другото пропишал: 1) сите господари на селскостопанските имоти морале да ос-
тават граница (finis) од две и пол стапки земја, што не смееле да ја обработуваат;
2) истата оваа оддалеченост (ambitus) морале да ја остават и сите господари на
градските земјишта при изградбата на згради; 3) господарите на плодоносните
дрвја чиишто гранки се надвивале врз туѓ имот имале право да влегуваат на тој
имот и да ги собираат паднатите плодови; 4) господарите на селскостопанските
имоти имале право да ги кастрат гранките на туѓи дрва, доколку тие им правеле
сенка, а се спуштале под 15 стапки; 5) господарите на земјиштето немале право
да ги менуваат природните текови на водите; 6) никој не смеел да изгради згра-
да што ќе му нанесува штета на соседот; 7) господарите на имотите што се наоѓа-
ле на речниот брег не смееле да го спречуваат слободното минување на луѓето,
врзувањето на пловни објекти и истоварувањето на товарот; 8) господарите на
имотот покрај непоправени патишта не смееле да го попречуваат минувањето
преку нивните парцели; 9) господарите на градежен материјал немале право да
бараат испорака на стварите што веќе биле вградени во туѓа зграда или лозје;
10) сопствениците на имотите наследени според закон немале право да ги ползу-
ваат и отуѓуваат неразумно.
Во Kласичното право главно биле задржани ограничувањата на правото
на сопственост настанати во старото право. Освен тоа, во тоа време за прв пат би-
ле воведени извесни ограничувања врз слободното економско располагање на
сопствената ствар. Меѓу другите, на нобилите им било забрането да имаат бро-
дови преку 300 амфори, а им било наредено сопствените слободни средства да ги
вложуваат во земјишта; тогаш во голема мера биле ограничени и правата на ро-
бовладетелите спрема робовите и слично.
Големите ограничувања на правата на приватните сопственици настанати
во посткласичниот период биле предизвикани од економската криза што во тоа
време ја преживувал Рим. Тогаш, меѓу другото, било забрането уривање куќи за-
ради продажба на градежниот материјал; на рударите им било допуштено да от-
ворат рудник на секој имот на кој ќе пронајделе руда; господарите на необрабо-

210 Општите ограничувања на сопственичките права се наречувале и легални сервитути или

законски службености. Разликата меѓу законските службености (легалните сервитути) и служ-

беностите како стварни права врз туѓи ствари е очигледна. Законските службености претста-
вувале општи ограничувања на приватните сопственици и дејствувале ex lege и спрема сите
сопственици; додека службеностите, како стварни права врз туѓи ствари, дејствувале само во
конкретни случаи во полза и на товар на сопствениците, меѓу кои била заснована службеноста
на начин пропишан со правото.

175
тено селскостопанско земјиште, под определени услови ја губеле сопственоста
во полза на оној кој го обработувал земјиштето; сопственоста врз куќа ја губел
господарот што не ќе ја поправал и тоа во полза на оној што ќе ја поправел; кури-
јалите го загубиле правото на промет со земјишните поседи.
Освен наведените конкретни ограничувања, во класичното, а особено во
посткласичното право, надвладеало правилото дека ниеден сопственик не смее
да го искористува правото на сопственост само со цел да му наштети на друг;
male enim nostro jure uti non debemus211 или malitis non est indulgendum.212 Отто-
гаш се сметало дека должност на секој сопственик е да го ползува своето право
во допуштени рамки и да го одбегнува намерното оштетување на друг. Сопстве-
ниците што не се придржувале кон ова, и покрај тоа што го применувале своето
право, можеле да бидат принудени да ја надоместат сторената штета.213

§ 129. Видови на приватна сопственост

Приватната сопственост во римската држава се делела на повеќе видови.

Како критериуми за поделба на приватната сопственост на тие видови служеле
својствата на носителот на сопственоста, начините на здобивање со сопственос-
та и местото каде што се наоѓал предметот на сопственоста.
Според својствата на носителот на сопственоста, приватната сопственост
се делела на римска и на перегринска.
Римската сопственост била сопственост утврдена во jus civile и нејзините
носители можеле да бидат; римската држава, римските правни лица, заедниците,
како и индивидуалните римски граѓани. Како носител на правото на сопстве-
ност, римската држава се јавувала со две лица: како личност на јавното право др-
жавата ги остварувала сопственичките права по пат на imperium или јавна власт,
а како личност на приватното право - под исти услови како и другите римски
правни лица. Римските правни лица од приватното право биле носители на т.н.
колективна сопственост. Колективната сопственост на правните лица не била
веќе општоопштествена, бидејќи не му припаѓала на целото општество туку само
на одделни universitates personarum или universitates rerum. Режимот на колек-
тивната сопственост на правните лица бил еднаков со режимот што се примену-
вал за индивидуалната сопственост на граѓаните-поединци. Сопственоста на за-

211 Gai 1, 53.

212 D 6, 1, 38. Откако надвладеала идејата за забрана на шиканирање конечно било отфрлено
правилото: nullus videtur dolo facere qui suo jure utitur (D 50, 17, 55), како основно правило за
користење со сопствено право.
213 Покрај наведениве ограничувања на приватните сопственици во нивните заемни односи,

сопствениците посебно биле ограничени во општествен интерес и спрема res publica romana.
Секогаш кога правото на приватната сопственост ќе се судрело со јавните интереси, можело да
дојде до експропријација (одземање на предмети од сопственост во јавна полза), а често било
одземањето на приватната сопственост и на име казна или конфискација.

176
едниците или заедничката сопственост на повеќе лица, наречена сосопственост
(condominium), постоела во случај кога повеќе лица имале сопственички права
врз неподелената ствар (pro indiviso). Според природата на нештата, режимот
врз сосопственоста бил различен од режимот врз колективната или индивидуал-
ната сопственост.
Перегринската сопственост била сопственост на жителите на римската
држава што немале status civitatis, а правилата за таа сопственост биле предвиде-
ни во автономните прави поредоци на одделните народи.
Според начините на здобивање со сопственоста, римската приватна соп-
ственост се делела на квиритска и на бонитарна сопственост, како и на nudum jus
Quiritium.
Според местото каде што се наоѓал предметот на сопственоста, но само
ако се работело за земја, приватната сопственост се делела на dominium врз
италските земишта и на habere, possidere, frui licere врз земјиштата во провинци-
ите (т.н. провинциска сопственост).

§ 130. Квиритска сопственост

Во старото право постоела и се признавала единствено квиритската соп-

ственост (dominium ex jure Quiritium). Кога во класичното право се јавиле претор-
ската или бонитарната сопственост и сопственост врз земјишта во провинциите
или провинциската сопственост,214 квиритската сопственост се сметала за
dominium optimo jure или за најдобра сопственост.215
Правото на здобивање со квиритска сопственост го имале римските гра-
ѓани sui juris, правните лица основани според прописите на римското право и
слободните жители на римската држава, доколку им бил признат целосен jus
commercii.
Предмет на квиритската сопственост биле сите ствари способни да бидат
предмет на приватно присвојување, и тоа и res mancipi и res nec mancipi.
Начините на здобивање со квиритска сопственост биле различни. За здо-
бивање со сопственост врз res mancipi се барале свечени начини од старото jus
civile, какви што биле mancipatio, in jure cessio и usucapio, додека за здобивање со
квиритска сопственост врз res mancipi биле достатни и други начини на здобива-
ње (начини на здобивање според jus honorarium и според jus gentium).
Според тоа, квиритски сопственици биле лица способни (personae
habiles) за присвојување, коишто на начин пропишан со старото право, доколку
се работело за res mancipi, или на друг соодветен начин, доколку се работело за
res nec mancipi (justus modus adquirendi), засновале сопственичка власт врз пого-

214 Gai 1, 40.

215 D 4, 4, 31; D 20, 1, 26, 1; dominium justum (Gai 4, 16).

177
ден предмет (res apta). Ваквите лица имале plenam in re potestatem optimo jure
или право на сопственост на највисок ранг. Ова право било заштитено со rei
vindicatio против секој што имал цивилно владеење врз стварта, а со actio
negatoria против секој што на каков и да било начин му пречел на квиритскиот
сопственик во користењето на сопственичките права.

§ 131. Бонитарна сопственост

Кога во класичниот период старите начини за здобивање со квиритска

сопственост врз res mancipi започнале да претставуваат кочница за живиот сто-
пански сообраќај, многу стопанственици се задоволувале да се здобијат со res
mancipi и без потребните формалности верувајќи во совесноста и чесноста на со-
договорувачите. Во тие случаи не се засновувало правото на квиритска сопстве-
ност. Оние што се здобивале со стварта по пат на обично предавање, доколку се
работело за res mancipi, станувале обични држатели или прости поседници на
стварта. Со право на квиритска сопственост тие можеле да се здобијат само по
протекот на рокот пропишан за одршка (една година за подвижни, а две години
за неподвижни ствари).216 Со оглед на тоа дека правото на квиритска сопстве-
ност сѐ до протекот на рокот за одршка и натаму му припаѓало на оној што ја
отуѓил стварта, оној што со неа се здобил не можел да ѝ се спротивстави на rei
vindicatio на сопственикот на стварта, доколку бил тужен за време додека ствар-
та ја имал во владение, а немал ни правно средство од сопственикот или некое
друго лице да ја добие назад стварта чиешто владение го загубил. Со цел да ги
отстранат овие неправедни решенија, преторите вовеле две правни средства за
заштита на совесните здобивачи со res mancipi по пат на неформално предавање.
Exceptio rei venditae ac traditae му давала право на здобивачот со стварта да ѝ се
спротивстави на сопственичката тужба на квиритскиот сопственик (rei
vindicatio) со приговор дека токму од него ја купил и ја добил спорната ствар. Врз
основа на тој приговор тужбата на квиритскиот сопственик била одбивана. Меѓу-
тоа, со наведениот приговор (exceptio) бил заштитен само оној здобивач што сѐ
уште ја поседувал купената и добиената ствар. За да ги заштитат и оние здобива-
чи што го загубиле владението врз купениот и добиениот предмет, преторите ја
вовеле т.н. actio Publiciana. Actio Publiciana имале право да ја употребат сите здо-
бивачи со res mancipi по пат на обично предавање во случај кога го загубиле вла-
дението врз предметот, и тоа како против лицата што им го одзеле предметот
така и против лицата што предметот го имале во владение.217
По воведувањето на exceptio rei venditae ac traditae за одбрана од rei
vindicatio на квиритскиот сопственик и actio Publiciana за остварување на права-

216 Gai 1, 41.

217 I 4, 6, 4.

178
та против секој држател на стварта, здобивачите со res mancipi по пат на нефор-
мално предавање од страна на квиритскиот сопственик, според содржината на
своите овластувања, се здобиле со полно право на сопственост (plenam in re
potestatem). Тие имале право да ја употребуваат стварта, да ги собираат плодови-
те и да располагаат со неа, а во исто време биле заштитени и од поранешните
квиритски сопственици, како и од сите други лица, Ова ново право на сопстве-
ност било наречено, од една страна, преторска сопственост, бидејќи било воведе-
но и заштитено од страна на римските претори, а од друга страна, бонитарна
сопственост, бидејќи предметите на оваа сопственост претставувале составен
дел од имотот на римските граѓани (in bonis).218

§ 132. Nudum jus quiritium

Римските претори немале право да ги укинуваат прописите на старото

jus civile, па затоа не можеле да го поништат ни правото на квиритска сопстве-
ност на лицата што res mancipi не им ги предале на здобивачите во форма на
манципација или in jure cessio. Овие лица го задржувале правото на квиритска
сопственост сѐ до протекот на рокот пропишан за одршка. Меѓутоа, со оглед на
фактот дека здобивачите со res mancipi по пат на обично предавање биле зашти-
тени со exceptio rei venditae ac traditae и со actio Publiciana, а преторите имале
право да ги поправаат и дополнуваат прописите на цивилното право, овластува-
њата на квиритскиот сопственкик станале формални: нивното optimum jus било
претворено во nudum jus Quiritium или во голо право на квиритска сопственост,
право речиси без содржина.219 Со укинувањето на разликата меѓу квиритската и
бонитарната сопственост, Јустинијан го укинал и поимот на голата квиритска
сопственост, односно оттогаш веќе не постоела ни формална разлика во дејства-
та на формалистичките и неформалистичките начини на здобивање со сопстве-
ност.

§ 133. Провинциска сопственост

Земјиштата во провинциите не влегувале во групата res mancipi и не мо-

желе да бидат предмет ни на квиритска ниту пак на бонитарна сопственост. Соп-
ственоста врз земјиштата во провинциите му припаѓала на римскиот народ и се-
натот (praedia stipendaria) или на импретаторот (praedia tributaria). Со оглед на
тоа дека ни римскиот народ ни сенатот, па ни императорот, економски не ги екс-
плоатирале овие земјишта, било вообичаено тоа да го прават граѓаните-
поединци. Правата на граѓаните-поедници врз земјиштата во провинциите се оз-

218 D 41, 1, 51: Rem in bonis nostris habere intelligimus, quotiens possidentes exceptionem aut

ammittentes ad reciperandam eam actionem habemus.

219 Gai 1, 54; 2, 88 и 3, 166; Ulp. 1, 16 и 19, 20.

179
начувале како „jus possessionis“ или „ususfructus“, а често пати и како „jus habere
possidere frui licere“.220 Содржината на правото на лицата што имале „habere
possidere frui licere“ била идентична со содржината на правото на квиритска или
бонитарна сопственост, со исклучок на тоа што сопствениците на земјиштата во
провинциите биле ограничени во располагањето со своето право и што биле
должни да плаќаат stipendium или tributum во полза на сенатот или на императо-
рот. За заштита на правата на сопстве-ниците врз земјиштата во провинциите
служела exceptio rei venditae ac traditae и модифираната actio Publiciana. Разлика-
та меѓу jus habere possidere frui licere и другите видови римска сопственост ис-
чезнале тогаш кога и сопствениците врз земјиштата во Италија биле задолжени
да плаќаат данок и кога тие биле врзани за земјиштата што ги обработувале. От-
тогаш во римското право повторно бил воведен режимот на единствена сопстве-
ност (unum dominium).

§ 134. Сосопственост (condominium)

Првите познати сосопственички односи во римското право биле односи-

те во конзорциумот. Секој член на најстарата машка генерација на конзорциу-
мот, по периодот на групната сопственост, бил сопственик на заедничкиот имот
и имал право, кога ќе сметал дека тоа е во негов интерес, со тужбата recto non cito
или actio familiae erciscundae да бара утврдување и одделување на својот дел. До
спогодбеното или судското разделување на постојната заедница, членовите на
конзорциумот биле сопственици на идеални, неподелени делови од имотот (pro
indiviso), а нивните удели можеле да бидат изразени во аликвотни или проценту-
ални износи. Според односите во римскиот конзорциум во подоцнежното право
биле регулирани и односите меѓу сите сосопственици.
Сосопственичките односи со создавале во секој случај кога врз истата
ствар, по иста основа (titulus) и во исто време настанувало право на сопственост
на повеќе лица. Ова можело да стане или случајно (природни настани, confusio,
comixtio), или со волја на луѓето (еднострани или двострани правни работи), или
според законски одредби. Еднаш, заснована сосопственоста можела да биде раз-
решена по волја на сосопствениците, односно со помош на специјални делбени
тужби (actio familiae erciscundae, actio de communi dividundo, actio finium
regundorum). Условите за ова разрешување биле различни со оглед на начинот
на кој сосопственоста била заснована. Најтешки услови постоеле при разрешува-
њето на односите настанати врз основа на спогодба за societas.
Додека сосопственоста постоела, деловите на сосопствениците не биле
реално поделени, бидејќи врз реално одделените делови би постоела индивиду-
ална сопственост. Секој сосопственик имал право на аликвотен, неподелен, про-

220 Lex Antonia de Termessibus 1, 11, sl; Lex Agraria (111 год.) 50, 52, 82.

180
центуален или идеален дел од заедничката ствар (pro indiviso, pro parte indivisa).
Со други зборови, секој сосопственик учествувал со процентуален износ во соп-
ственоста на секој дел од заедничкиот предмет и во сите користи што предметот
ги давал.
Врз основа на ваквите сосопственички односи, сосопствениците имале
право самостојно да располагаат со својот дел: да го продадат, да го подарат, да
го дадат во мираз, да го стават под хипотека или под ususfructus, а сето тоа под
услов со своите акти да не решаваат за судбината на целата ствар и да не им на-
несуваат штета на другите сосопственици. Актите со кои се решавало за судбина-
та на целата ствар морале да ги донесуваат сите сосопственици спогодбено. Само
со таква спогодба, на пример, можеле да се засновуваат земјишните службености
на товар на предметот на сосопственоста. Без согласност на сите сосопственици
не било допуштено ни поправање на заедничката ствар, ни промена на култура-
та на земјиштето, ни рушење на зградата, како ни кој и да било друг акт што не-
посредно би влијаел врз природата, економската или правната состојба на заед-
ничкото добро. За спречување на деј-ствијата што би можеле да имаат такво вли-
јание, секој од сосопствниците можел да употреби jus prohibendi,221 односно имал
право да ги забрани.
Вака регулираните односи меѓу сосопствениците довеле до извесни теш-
котии. Иако постоела потреба од здружување на имотите заради постигање еко-
номски ефекти, функционирањето на заедниците засновани врз сосопственоста
било отежнато, бидејќи секој сосопственик, па и сосопственикот со најмал удел,
можел да ја спречи одлуката на мнозинството. Тоа доведувало до распаѓање на
заедниците.222 Со цел да ги отстрани наведените негативни појави, Јустинијан го
укинал jus prohibendi и вовел начело на мнозинството. Мнозинството на сосоп-
ственици го сочинувале оние од нив што располагале со повеќе од 50% удели во
сопственоста врз предметот. Сосопствениците чиишто интереси биле повре-
дени со одлуката на вака формираното мнозинство можеле да се заштитат со
поднесување тужба actio de communi dividundo. Таа акција служела не само за по-
делба на заедничката ствар, туку и за спречување на преземените дејствија, за
барање надомест на штета, како и за барање надомест на трошоците сторени
околу одржувањето на заедничката ствар. И несовесноста на сосопствениците во
остварувањето на заедничките интереси можела да биде предмет на таа тужба и
често пати била санкционирана со загуба на сосопственичкиот дел.

221 D 10, 3, 28. Во иста смисла и D 8, 2, 8; спротивно D 39, 2, 32.

222 D 8, 2, 26.

181
 Трета глава
НАЧИНИ НА ЗДОБИВАЊЕ СО СОПСТВЕНОСТ

135. Поим и поделба на начините на здобивање со сопственост

Правните факти (природни настани и човечки дејствија) што имале за

последица воспоставување право на сопственост на некое лице се нарекувале
justi modi domini adquirendi или правовалидни начини на здобивање со сопстве-
ност. Правото на сопственост не можело да настане без постоење на правовалид-
ните начини на здобивање со сопственост. Стварите добиени на некој од начини-
те што не биле предвидени со правото како начини за здобивање со сопственост,
не станувале сопственост на здобивачот. Тој врз нив немал правна власт, туку
можел да има само фактичка власт, односно владение или државина.
Со оглед на големото значење на начините на здобивање со сопственост,
како единствени извори на ова право, римските правници му посветиле големо
внимание на целиот збир прашања поврзани со него. Такво внимание им било
посветено и на одделните начини на здобивање со сопственост и на нивната
општа класификација.
Општата поделба на начините на здобивање со сопственост, извршена во
делата на римските правници, поаѓала од неколку мерила. Поаѓајќи од усвоените
мерила, била создадена долу наведената поделба на начините на здобивање со
сопственост.
Adqisitiones civiles или начини на здобивање со сопственост според про-
писите на римското право. Тие начини биле типични за римското право и биле
определени за здобивање со сопственост од страна на римските граѓани. Спро-
тивно на тоа, adquisitiones naturales или adquisitiones juris gentium биле начините
на здобивање со сопственост што им биле заеднички на римските граѓани и на
сите други слободни жители на римската држава.
Цивилните начини на здобивање со сопственост се делеле на јавни и при-
ватни. Јавни биле оние при кои била потребна одлука на државен орган за да дој-
де до создавање на правото на сопственост. Приватни, пак, биле оние кај кои соп-
ственоста настанувала по волја и со акти на приватните лица.
Со оглед на предметот на здобивањето, начините на здобивање со соп-
ственост се делеле на универзални и на сингуларни. Универзални начини на здо-
бивање биле оние при кои се засновувала сопственост врз целиот имот на некое
лице или врз маса разновидни добра (universitas facti, universitas juris), а сингу-
ларни оние при кои правото на сопственост се засновувало врз одделен предмет.
Со оглед на времето кога дејствувале, начините на здобивање со сопстве-
ност се делеле на начини на здобивање inter vivos и начини mortis causa. Начини-
те на здобивање со сопственост со дејство inter vivos биле предвидени за секој-

182
дневниот правен сообраќај меѓу живите луѓе, а начините на здобивање mortis
causa за случај на нивна смрт.
Најважната поделба на начините на здобивање со сопственост била из-
вршена со оглед на фактот дали правото на сопственост се засновувало врз пред-
мет што се наоѓал во сопственост на некое лице или врз предмет што сѐ уште не
бил во таква сопственост или престанал да биде тоа. Со оглед на овој факт, начи-
ните на здобивање се делеле на деривативни и оригинерни. Деривативни биле
оние при кои, со пренесување на сопственост, правото на здобивачот се
изведувало од правото на сопственост на претходникот. Оригинерни начини на
здобивање постоеле тогаш кога правото на сопственост се засновувало врз што-
туку направени ствари, врз ствари што дотогаш немале сопственик (res nullius),
како и врз ствари што некогаш имале сопственик но неговото право на сопстве-
ност престанало или по негова волја или според одредби на законот (res
derelictae).

а) Јавни начини на здобивање со сопственост

§ 136. Venditio sub hasta или venditio sub corona

Јавната лицитација на која државните органи (речиси секогаш квестори-

те) продавале државни ствари се наречувале venditio sub hasta или venditio sub
corona.223 Условите за продавање кај јавните лицитации биле однапред опреде-
лени (lex venditionis). Продажбата се вршела во форма на усно наддавање. Соп-
ственоста врз предметите што се продавале, по самата одлука на магистратот,
преоѓале врз лицето што понудило највисока цена.224

§ 137. Делење на земјишта

Бесплатното делење на државно земјиште на римски колонисти се вика-

ло adsignatio. Ваквото делење го вршеле специјални органи, избирани токму за
таа задача. Тие се наречувале duoviri (quattuorviri, quindecemviri) agris dandis ad-
signandis. Со актот за доделување земјиштето преоѓало во приватна сопственост
на поединците (ager viritanus, ager colonicus) - под обврска, ова особено за коло-
ните, земјиштето да не го продаваат.

223 Јавната продажба се наречувала venditio sub hasta, бидејќи hasta (копје) било симбол на

власта на магистратот, а venditio sub corona бидејќи на јавните лицитации најчесто се продава-
ле робови искитени со венци (sub corona).
224 Ливиј 4, 29; 5, 16; Cic. Pro. Rab. 17.

183
 § 138. Пресуда во делбени спорови

Пресудата изречена врз основа на делбени тужби familiae erciscundae

(recto non cito), de communi dividundo и finium regundorum се викала adjudicatio.
Adjudicatio предизвикувала две важни последици: 1) со неа биле разрешувани со-
сопственичките односи што дотогаш постоеле меѓу сопствениците; 2) со неа се
востановувало ново право на сопственост. Новото право на сопственост се вос-
поставувало или во корист на сите дотогашни сопственици, доколку предме-тот
на сосопственоста бил делив; или во корист на еден сосопственик, доколку пред-
метот бил неделив, но со обврска на здобивачот со сопственост врз целиот пред-
мет на дотогашните сосопственици да им ја исплати вредноста на нивните дело-
ви; или во полза на купувачот на заедничката ствар, при што поранешните со-
сопственици имале право да учествувааат во поделбата на добиената цена
пропорционално со своите делови.

§ 139. Здобивање со сопственост врз основа на закон

Во одделни случаи можело да дојде до здобивање со сопственост и под

непосредно дејство на законот (ex lege). Непосредното здобивање со сопственост
ex lege било пропишано: за наследството; за caduca; за сосопственикот што ја
поправил заедничката ствар, а за тоа не добил надомест во рок од четири месе-
ци; за држателот кому што сопственикот на стварта се обидел да му ја одземе со
сила; за обработувачите на туѓи напуштени парцели; а, често пати, и за лицата
што окупирале ager publicus.

б) Приватни начини за здобивање со сопственост според Jus civile

§ 140. Mancipatio

Манципацијата била најзначаен деривативен начин на здобивање со соп-

ственост според прописите на цивилното право. Таа била позната уште во Зако-
нот на 12 таблици.
Субјекти на манципацијата биле: манципант и манципатор. Манципант
бил отуѓувачот, а манципатор прибавувачот или здобивачот со стварта. И манци-
пантот и манципаторот морале да бидат римски граѓани sui juris или барем лица
на кои им бил признаен целосен jus commercii.
Ствари погодни за манципација биле res mancipi во сопственост на ман-
ципантот. Тоа не можеле да бидат туѓи ствари, односно ствари што манципантот
ги поседувал „vi, clam или precario“. Исто така, предмет на манципација не може-

184
ле да бидат ни ствари врз кои манципантот имал само бонитарна или провин-
циска сопственост.
Форма на манципацијата била per aes et libram. Манципантот и манципа-
торот морале да присуствуваат на чинот на манципацијата. На тој чин морале да
присуствуваат и libripens и пет сведоци, возрасни римски граѓани. На местото на
манципацијата требало да се наоѓа и предметот на манципацијата, освен ако тоа
било земјиште.225 Тогаш, во присуство на манципантот, на либрипенсот, кој в ра-
це држел вага, и на петмината сведоци - манципатарот, држејќи го предметот, ја
изговарал свечената формула за присвојување: Hunc ego hominem ex jure
Quiritium meum esse aio isque mihi emptus esto hoc aere aeneaque libra.226 Потоа тој
удирал по вагата со една бакарна паричка и му ја предавал на манципантот на
име симболична цена (quasi pretii loco).227
По правилно извршениот акт на манципацијата228 престанувало правото
на сопственост на манципантот и настанувало правото на квиритска сопственост
на манципаторот. Меѓутоа, со оглед на тоа дека при манципацијата не секогаш
било можно однапред да се утврди дали предметот на манципацијата бил навис-
тина во квиритска сопственост на манципантот и дали манципираното земјиште
ја имало точната големина како што тврдел манципантот, можело да се случи да
се манципира туѓа ствар или земјиште со помала големина. Во првиот случај
манципаторот не се здобивал со квиритска сопственост, бидејќи неа ја немал ни
манципантот (nemo plus juris ad alium transfere potest quam ipse habet), а му се за-
канувала и опасност од вистинскиот квиритски сопственик, кој, по пат на rei
vindicatio, можел да побара стварта да му биде вратена. Во таквиот случај (опас-
ност од евикција) манципаторот имал право да побара од манципантот да се
вклучи во спорот со наводниот сопственик. Ако манципантот тоа го одбил или го

225 Gai 1, 121. Тоа го покажува и значењето на терминот: mancipatio - manu captum - фатено
или овладеано со рака. Затоа е правилен заклучокот дека во најстаро време манципациајта
служела само за промет на подвижни ствари, бидејќи земјиштата и не можеле да бидат во при-
ватна сопственост.
226 Gai 1, 119.
227 Gai 1, 119. Симболичната исплата при манципанцијата била воведена во времето кога за-

почнало ковањето парични апоени што се броеле, а не што се мереле. Пред тоа, во самиот акт
на манципацијата влегувало мерењето на rauduscula (бакарни прачки). Во времето кога било
неопходно мерење на парите манципацијата била форма на т.н. реална купопродажба, односно
купопродажба при која симултано се извршувале актите на предавање на стоката и примање
на цената, акти што влегувале во самиот договор. Кога веќе не било потребно мерење на пари-
те, манципацијата станувала апстрактен начин на здобивање со сопственост, бидејќи се прет-
ворила во симболична купопродажба (imaginaria quaedam venditio) при која не можело да се
види, ниту имало правно значење, што било правна основа (causa) поради која странките го
преземале актот на манципацијата.
228 Манципацијата се употребувала и во областа на личното право, како и во сите области на

имотното право. Со цел јасно да се оддели манципацијата како начин на здобивање со сопстве-
ност од другите правни работи, терминот манципација треба да се одбегнува во сите случаи во
кои формата per ae et libram се применувала за некои други правни цели, а не за пренесување
на сопственоста (pactum fiduciae, deductio servitutis и сл.).

185
загубил спорот, манципаторот имал право против него да подигне actio
auctoritatis. Пресудата по actio auctoritatis гласела in duplum: на двојна вредност
од евикцираниот предмет. Во вториот случај манципаторот имал право со actio
de modo agri да бара двојна вредност на разликата меѓу големината на вистински
предаденото и во нункупацијата наведено земјиште.
Манципацијата како основен деривативен начин на здобивање со соп-
ственост според прописите на цивилното право, исчезнала од правниот сообра-
ќај дури во посткласичното право, иако своето значење го загубила уште со вос-
поставувањето на преторската или бонитарна сопственост. Јустинијан и формал-
но ја укинал, наредувајќи им на компилаторите што ја подготвувале кодифика-
цијата терминот манципација во сите текстови да го заменат со терминот тради-
ција.

§ 141. In jure cessio

Законот на 12 таблици како начин на здобивање со квиритска сопстве-

ност го предвидувал и in jure cessio или здобивање со сопственост го форма на
привиден спор меѓу дотогашниот сопственик (in jure cedens) и здобивачот со
стварта (vindicans).
Условите за правовалидна in jure cessio во однос на странките биле ед-
накви со условите за правовалидна манципација. Меѓутоа, предмет на in jure
cessio, за разлика од манципацијата, можела да биде секоја ствар in commercio,
што значи и res mancipi и res nec mancipi.229 Па сепак, меѓу овие два начина на
здобивање со квиритска сопственост постоеле основни разлики во формата и во
правните последици од извршеното присвојување.
При актот in jure cessio230 морале да учествуваат дотогашниот сопственик
(in jure cedens), здобивачот на стварта (vindicans) и овластен државен орган
(градски или перегрински претор). Здобивачот на стварта бил должен да ја изго-
вори формулата на присвојувањето: Hunc ego hominem ex jura Quiritium meum
esse aio. Откако ќе била изговорена формулата, преторот го прашувал дотогаш-
ниот сопственик дали приговара на присвојувањето. Ако дотогашниот сопстве-
ник ја потврдел изјавата или пак молчел, преторот ја адицирал т.е. ја досудувал
стварта на здобивачот.231
Правна последица од правилна in jure cessio била здобивање со сопстве-
ност на виндикансот. Меѓутоа, виндикансот немал никакви заштитни правни
средства спрема отуѓувачот на стварта, дури и кога му била цедирана туѓа ствар.

229 Ulp. 19, 9.

230 Самиот акт се вршел „in jure“ - на местото што се викало jus, а било определено за судење.
Оттаму и името на целата установа.
231 Ваквата форма на in jure cessio ја опишал Гај 2, 24. Улпијан (19, 9–10) ја опишал на речиси

ист начин.

186
Ваквото решение на римското право произлегувало од суштината на in jure
cessio. Се сметало дека при актот на in jure cessio постојат два одвоени заемно
различни дела. Прв дел, во кој дотогашниот сопственик ја дерелинквирал ствар-
та, та според тоа загубил секакво право во однос на неа, и втор дел во кој здоби-
вачот, со одобрение на магистратот, го окупирал дерелинквираниот предмет. Со
оглед на тоа дека дереликвираниот предмет се сметал за res nullius, здобивачот
со предметот немал претходник од кого можел да бара гаранција за случај на
евикција. Поради наведениот став на римското право, in jure cessio по правило се
употребувала при т.н. добротворни располагања, односно располагања при кои
отуѓувачот на стварта не добивал еквивалент за отуѓениот предмет. Во случај
кога добротворното отуѓување на предметот можело да биде извршено по пат на
традиција, in jure cessio ретко се употребувала. Во времето на Јустинијан таа веќе
не постоела.

§ 142. Одршка (usucapio)

„За сопственоста врз некои ствари да не остане долго или засекогаш не-
извесна“232 во римското право била воведена одршка (usucapio) како начин на
здобивање со квиритска сопственост од страна на лицата кои владееле со ствари
што не биле нивна сопственост, доколку исполнувале определени услови пред-
видени со правните прописи.
Условите за здобивање на сопственост по пат на „трајно владеење од ед-
на или две години: за подвижни ствари една година, за неподвижни две години“,
како што одршката била дефинирана во изворите на римското право.233
Во старо време римските граѓани можеле да се здобиваат со сопственост
по пат на одршка доколку биле лица sui juris и доколку без прекин (sine
interruptione) владее со подвижен предмет една година, а со неподвижен две
години.234 По исклучок, според прописите на Законот на 12 таблици, одршката не
била допуштена врз украдени предмети, предмети грабнати со сила, врз земјиш-
ни меѓи, врз res mancipi на жена што се наоѓала под туторство на агнатите, до-
колку тие биле отуѓени без согласност на туторот, како и врз патишта што воде-
ле до гробишта.
Ваквата неопределеност и широчина на старото право во утврдувањето
на условите за одршка била разбирлива за времето во кое допрва се создавала и
се зацврстувала приватната сопственост. Во старо време фактот на мирно владе-
ење и економско искористување на некоја ствар имал пресудно значење. Во исто
време, сопствениците што економски не ги искористувале сопствените предмети

232 D 43, 3, 1.
233 Ulp. 19, 8.
234 Закон на 12 таблици 6, 3.

187
немале посебна причина да се грижат за правото на сопственост - тоа за нив било
безвредно. Поинаку било во класичното време, кога стопанската експлоатација
на имотот можела да се организира со учество на работна рака надвор од рамки-
те на семејството (робови). Затоа во класично време биле создадени повеќе усло-
ви за правовалидна одршка. Тие услови биле: res habilis, titulus, fides, possesio,
tempus.
Според прописите во класичното право, предмет на одршка (res habilis,
или res apta) можеле да бидат сите ствари погодни за приватно присвојување,
доколку не се работело за ствари чијашто одршка била забранета уште во Зако-
нот на 12 таблици. Освен тоа, тогаш била забранета и одршка врз ствари добие-
ни во precarium, врз привинциски земјишта, врз подароци дадени на провинцис-
ките магистрати, како и врз ствари на бродоломници. Според толкувањето на
римските правници, сите ствари, а посебно украдените ствари, стварите грабна-
ти со сила, како и стварите добиени со precarium (res clam, vi или precario
possessae), не можеле да бидат предмет на одршка сѐ додека повторно не му биле
вратени на сопственикот.
Justus titulus (justa causa) бил вториот услов потребен за правовалидна
одршка. Justus titulus или правовалидна правна основа биле сите транслативни
правни работи што требало да му претходат на здобивањето со сопственост и на
кои здобивачот со предметот можел да се повика како причина поради која опре-
делен предмет го сметал како свој, а коишто сепак, ни по предавањето на пред-
метот, не доведувале до засновање на правото на сопственост, бидејќи имале не-
која мана. Таа мана можела да биде содржана било во субјектот, било во преме-
тот, било во материјата, било во начинот на предавањето. Основи причини што
служеле како основи (justus titulus) биле pro emptore, pro donatio, pro derelicto,
pro dote, pro legato, pro suo – купувачка, подарок, дереликција, мираз, легат и
просто убедување дека предметот му припаѓа на владетелот.
За правилна одршка се барала и bona fides на узукапиентот. Се сметало
дака оној што се здобива со сопственост врз стварта имал bona fides секогаш кога
при засновување на владението врз предметот не бил свесен за тоа дека основа-
та врз која го добил предметот и начинот на кој тоа било сторено содржеле не-
достатоци поради кои не можел да стане сопственик врз стварта. Bona fides се ба-
рала само во часот на засновувањето на владението врз стварта. Ако узукапиен-
тот или здобивачот со предметот дополнително дознаел за недостатоците што
му попречувале да се смета за сопственик, дополнителното сознание на је спре-
чувало правилната одршка: mala fides superveniens non nocet. Спротивно на ова
општо правило, само во три случаи одршка била можна и без постоење на bona
fides во моментот на засновувањето на владението; 1) usucapio pro herede, му би-
ла допуштена на секој граѓанин иако немал својство на наследник; 2) usureceptio
fiduciae му била допуштена на фидуциентот врз стварите предадени на фидуци-
јарот, што овој не сакал да ги врати; и 3) usureceptio ex praediatura му била до-

188
пуштена на граѓанинот чиешто земјиште било продадено на јавна лицитација,
доколку тоа и натаму останало во негово владение.
За правилна одршка се барало и владение врз стварта (possessio). Ова
владение требало да исполнува два услова: требало да биде физичко владение и
требало да биде следено со волјата на владетелот стварта да ја држи за себе
(corpus et animus rem sibi habendi). Со други зборови, за одршка се барала т.н.
possessio civilis или possessio ad interdicta (possesio ad usucapionem).
И на крајот, за одршка на стварта се барало владението да трае онолку
време колку што пропишувал законот: една година за подвижни и две години за
неподвижни ствари. Здобивачот на стварта бил должен во пропишаниот рок со
предметот да владее отворено и јавно, односно спрема предметот да се однесува
како сопственик. Одршката не доведувала до засновање на сопственост ако пред
протекот на законскиот рок сопственикот на стварта ја прекинел одршката. Деј-
ствијата предвидени за прекинување на протекот на рокот за одршка биле од
симболична природа: кршење гранка од дрво, доаѓање на земјиштето, посета на
куќата и сл. Интересно е дека поднесувањето на rei vindicatio не претставувало
дејствие достатно за прекин на одршката. Прекин на одршката предизвикувала
само судска пресуда. Ако одршката била прекината, а здобивачот сѐ уште оста-
нел во владение врз стварта, новиот рок за одршка започнувал да тече од момен-
тот на самиот прекин. Времето што протекло за одршка се пренесувало врз уни-
верзалните сукцесори (accessio temporis) уште од Законот на 12 таблици, а врз
сингуларните сукцесори дури од класичното право.
Само лицата (узукапиентите) што ги исполнувале сите пропишани усло-
ви можеле да се здобијат со сопственост по пат на одршка односно со протек на
последниот ден од рокот предвиден за одршка. Од тој ден тие се здобивале со
квиритска сопственост врз предметот и во случај на тужбата rei vindicatio не би-
ле должни да го докажуваат и правото на своите претходници (probatio
diabolica). Со оглед на тоа дека условите за правовалидна одршка биле мошне
тешки, здобивањето со сопственост по пат на одршка било ретко: non facile
procedit ut bonae fidei possessori usucapio competat,235 освен во случаите на приба-
вување на res mancipi по пат на traditio (бонитарна сопственост).

§ 143. Застарување (praescriptio)

Правилата за одршка како начин на здобивање со сопственост важеле са-

мо за римските граѓани и за земјиштата во Италија. Тие не одговарале за односи-
те врз земјиштата во провинциите. Со оглед на големината на римската држава,
релативно кусите рокови за одршка не можеле да бидат применувани меѓу луѓе
што просторно биле мошне оддалечени, та затоа не можеле да имаат секојдневна

235 Gai 2, 50.

189
контрола врз своите имоти. Затоа со рескриптот до 199 год. н.е. императорите
Север и Каракала вовеле една правна установа - т.н. praescriptio longi temporis,
што ги заштитувала само лицата кои десет или 20 години обработувале туѓо зам-
јиште, под услов - господарот на земјиштето во тоа време „sine interpelatione“ да
ја трпел создадената состојба.236
Longi temporis praescriptio се разликувала од одршката и по пропишаните
рокови и по правните последици. За longi temporis praescriptio се барало владее-
ње од десет години inter praesentes (меѓу жители на иста провниција) и 20 годи-
ни inter absentes (меѓу жители на различни провинции). Правната последица од
longi temporis praescriptio не била здобивање со сопственост, туку застарување:
тужбата на сопственикот била одбивана, доколку тужениот владетел приговарал
дека земјиштето го држи онолку време колку што било пропишано. Според тоа,
ако одршката како начин за здобивање со сопственост имала аквизитивна при-
рода, longi temporis praescriptio, што давала можност сопственикот да не успее со
сопственичка тужба, доколку на неа приговарал владетелот, имала екстинктив-
на природа.
Со оглед на тоа дека во посткласичното право исчезнале разликите меѓу
res mancipi и res nec mancipi, меѓу земјиштата во Италија и земјиштата во про-
винциите, како и разликите меѓу римските граѓани и другите жители на римска-
та држава, дошло до претворање на longi temporis praescriptio во установа од ак-
визитивна природа и до нејзино стопување со поранешната usucapio во един-
ствена установа на одршка. Longi temporis praescriptio со аквизитивна природа,
под истите услови како и поранешната одршка, освен роковите, што и натаму из-
несувале десет години inter praesentes и 20 годнини inter absentes, дејствувале
како одршка за неподвижни ствари, додека за одршка на подвижни ствари слу-
жела usucapio, со нов рок од три години.
Покрај longi temporis praescriptio, во времето на Јустинијан постоела и т.н.
longissimi temporis praescriptio или praescriptio XXX vel XL annorum. Оваа установа
служела за заштита на вледетелите што 30 или 40 годни владееле со туѓи имоти
без каква и да е правна основа. Пред Јустинијан ваквите владетели имале право
на приговор врз основа на кој била одбивана сопственичката тужба (екстинктив-
но дејство). Јустинијан и ним им признал право да се здобијат со сопственост (ак-
визитивно дејство).

236 Gai 7, 33.

190
 в) Начини на здобивање со сопственост според Јus gentium

§ 144. Traditio

Traditio или предавање на стварта бил најважниот и единствен деривати-

вен начин на здобивавање со сопственост според прописите на jus gentium. Во
римскиот правен сообраќај traditio служела како начин за здобивање со сопстве-
ност, и тоа со квиритска сопственост врз res nec mancipi, а со бонитарна сопстве-
ност врз res mancipi.
Секоја traditio или секое предавање на стварта не претставувало начин на
здобивање со сопственост. Во римското право постоеле многу случаи на предава-
ње при кои не се засновувала сопственост туку само природно (detentio) или
правно (possessio civilis) владение. Само она предавање при кое биле исполнети
посебни услови дејствувало како транслативна традиција или како начин на здо-
бивање со сопственост.
Кај транслативната традиција морале да постојат два субјекта: оној што
ја отуѓувал стварта (tradens) и оној што се здобивал со неа (accipiens). Со оглед на
тоа дека traditio била начин на здобивање со сопственост според прописите на
jus gentium, правна и деловна способност да бидат субјекти кај traditio имале не
само римските граѓани туку и другите слободни жители на римската држава на
кои воопшто им била призната имотната способност, барем за трансакции спо-
ред jus gentium.
Доколку traditio требало да послужи како начин на здобивање со сопстве-
ност, субјектите требало да формираат волја, и тоа tradens, или оној што ја отту-
ѓувал сопственоста - да ја пренесе на здобивачот или акципиентот (animus
dominii transferendi), а оној што се здобивал - да ја земе примената ствар во соп-
ственост (animus dominii adquirendi).237 Доколку tradens или accipiens не форми-
рале волја за отуѓување, односно за примање на стварта во сопственост, traditio
немала транслативен карактер.
Волјата на tradens и accipiens морала да биде заснована врз некоја правна
причина или некоја правна основа што го задолжувала tradens да ја пренесе соп-
ственоста врз accipiens, а го овластувала accipiens од tradens да ја бара стварта
во сопственост. Причините врз основа на кои оние што отуѓувале биле должни
да ја пренесат стварта во сопственост на здобивачот, а здобивачите биле овлас-
тени да бараат предметот да им биде предаден, биле различни: договор за купо-
продажба (pro emptore), договор за мираз (pro dote), договор за подарок (pro
donato), за наследство (pro herede), за легат (pro legato) и сл. Сите тие причини
заедно се викале titulus или causa traditionis (justa causa traditionis). Кога традици-
јата била вршена без каква и да е транслативна причина (без ниедна причина

237 D 41, 1, 31 pr.

191
што би го обврзувала траденсот стварта да ја пренесе во сопственост на акципи-
енсот), традицијата се сметала или како traditio со која се стекнува владение или
како traditio sine causa. Во таков случај традентот имал право да бара да му биде
вратена неговата ствар.238 Предмет на транслативна traditio во старото право би-
ле само res nec mancipi. Од она време кога преторите создале правни правила за
заштита на лицата што ќе примеле некоја ствар од групата res mancipi по пат на
traditio, предмет на традицијата биле сите ствари in commercio, доколку биле те-
лесни.239 Оттогаш традицијата служела како начин на здобивање со сопственост,
и тоа со квиритска сопственост за res nec mancipi, а како начин на здобивање со
преторска или бонитарна сопственост за res mancipi, се разбира, доколку субјек-
тите на традицијата биле римски граѓани. Ако субјектите на традицијата биле
перегрини, таа доведувала до единствениот dominium според jus gentium. За тра-
дицијата, извршена од способни субјекти што врз основа на правовалидна прав-
на причина (justa causa) формирале волја стварта да ја отуѓат или да ја примат во
сопственост, навистина да доведе до здобивање со сопственост, освен барањето
да се работи за телесни ствари, било потребно предметот што се отуѓувал да се
наоѓа во сопственост на отуѓувачот или траденсот. Никој не можел да пренесе
сопственост врз ствар што не била негова: nemo plus juris ad alium transferre
potest, quam ipse habet.240
На крајот, за валидноста на традицијата како начин на здобивање со соп-
ственост требало да се изврши и актот на предавањето. Во старото римско право
актот на предавањето бил прилагоден на прометот со res nec mancipi (помалу
важни подвижни ствари): се барало стварта да биде предадена „corpore et tactu“ -
со тело и допир. Accipiens се здобивал со сопственоста во моментот кога предме-
тот го поместил од местото - loco moveri.241 Меѓутоа, кога во последните векови
од републиката и земјиштето било пренесувано по пат на традиција, веќе не се
барало стварта да се премести од местото. За традиција на земјиштето се барало
„omnes glebas circumambulare“ - обиколување на сите делови од земјата.242 Малку
подоцна не се барало ни ова. Било достатно да се стапи врз земјиштето со форми-
рана волја целата парцела да му припадне на accipiens, па дури и само од некое
повисоко место да се прегледаат границите на земјиштето. Кога надвладеало
мислењето дека физичкото преземање на преметот не морал да биде неопходен
елемент на традицијата, се јавиле посебни видови традиција, што се применува-
ле како кај подвижни така и кај неподвижни ствари: traditio brevi manu, traditio
longa manu, constitutum possessorium.

238 D 41, 1, 31 pr.

239 Gai 2, 28.
240 Ulp. D 41, 1, 20.
241 D 41, 2, 3, 3.
242 D 41, 2, 3, 1.

192
 Traditio brevi manu се применувала во случаите кога дотогашниот држа-
тел на стварта, врз основа на некоја транслативна причина, се здобил со правото
стварта и понатаму да ја држи како сопствена. Во овој случај не било потребно да
се врши традиција. Самиот факт на владение со предметот, следен од трансла-
тивниот титутлус, го надоместувал актот на предавањето.
Traditio longa manu или симболично предавање постоело кога оној што ја
отуѓувал стварта, наместо предметот што требало да го пренесе, му давал на здо-
бивачот некој симбол од предметот или со некое симболично движење покажу-
вал дека се одречува од своето право на сопственост и дека го пренесува на здо-
бивачот. Тоа се случувало тогаш кога сопственикот, наместо да го воведе купува-
чот во владение на предметот, му ги предавал клучевите како симбол на власта
врз купената куќа или кога од повисоко место ги означувал границите на имотот
со цел да му го покаже на здобивачот сето она што отсега ќе се наоѓа под негова
власт.243
Constitutum possessorim претставувал обратен случај од traditio brevi ma-
nu. Тука, дотогашниот сопственик ја губел сопственоста но, по спогодба со здоби-
вачот, и натаму го задржувал владението врз стварта. Constitutum possessorim
имал дејство на двојна традиција: една традиција од транслативна природа, со
која дотогашниот сопственик ја пренесувал стварта на здобивачот, и друга тра-
диција без транслативно дејство, со која здобивачот со стварта, таа ствар му ја
предавал на стариот сопственик, но врз основа на некоја правна работа што не-
мала транслативно дејство (закуп, остава, послуга).
Традицијата при која биле исполнети сите пропишани услови дејствувала
како начин на здобивање со сопственост. Кога во Јустинијаново време била уки-
ната разликата меѓу res mancipi и res nec mancipi, традицијата служела како
единствен деривативен начин на здобивање со единствената приватна сопстве-
ност, наречена plenum jus или plena in re potestas.

§ 145. Occupatio

Најстар и најважен оригинерен начин на здобивање со сопственост била

окупацијата244 или присвојувањето на предмети што немале господар, како и

243 D 18, 1, 74; D 41, 2, 1, 21; D 41, 2, 18, 2; D 51, 2, 51; I 2, 1, 45. Кај оваа традиција честопати се

барало предавањето на симболот на стварта да биде сторено во непосредна близина на самиот

предмет (клучевите да се предадат пред вратата на куќата). Од симболичната традиција треба
да се разликува фиктивната традиција, што настанала во посткласичниот период. Кај фиктив-
ната традиција самото пишување на документот за извршеното предавање се сметало за суро-
гат на предавањето (instrumentum traditionis charta traditionis).
244 Окупацијата за која овдека се зборува била окупација од приватното право и служела како

начин за засновање сопственост на римските граѓани. Од неа треба да се разликува occupatio

bellica или воена окупација што доведувала до засновање римски суверенитет врз земјиштето
на непријателот и врз самите непријатели, како и до претворење на непријателите заробени

193
предмети чиишто господари немале сопственичка заштита според прописите на
римското право. Ствари што немале господар се наречувале res nullius. Меѓу нив
влегувале „Ferae bestiae et volucres et pisces, id est omnia animalia, quae in terra
mari coelo nascuntur245 – дивите животни и птиците и рибите, сѐ она што е живо,
што се раѓа на земјата, морето и небото“. Меѓу овие ствари влегувале и животни-
те што некогаш биле припитомени, но ја изгубиле навиката да се враќаат во
своите легла; бисерите и скапоцените камења најдени во море или на брегот од
морето; островите настанати на морската шир, како и сите res derelictae или
ствари што господарите ги отфрлиле со волја никогаш веќе да не ги вбројуваат
во својот имот (ea mente, ut id rerum suarum esse nollet).246 Ствари чиишто госпо-
дари немале сопственичка заштита биле стварите на непријателите (res ex
hostibus captae).247 Според тоа, предмет на окупација можеле да бидат res nullus,
res derelictae и ствари на непријателите, како и самите непријатели.
Окупацијата на некој од спомнатите предмети погодни за окупација (res
apta) морала да биде извршена animo et corpore, односно морала да биде изврше-
на од лице способно за окупација, што формирало волја стварта да ја прибави за
себе (animus rem sibi habendi) и што физички овладеало со предметот (corpus). Во
моментот кога тие услови биле остварени настанувало правото на сопственост
на окупантот: Quod enim nullius est, id ratione naturali occupanti conceditur.248 Оку-
пираните ствари останувале во сопственост на окупантот сѐ додека одново не се
здобиле со природна слобода, или додека господарот не ќе ги отуѓел или отфр-
лел.

§ 146. Thesaurus

Во римското право важеле посебни правила за здобивање со сопственост

врз скриено богатство (thesaurus). Како скриено богатство се сметале сите вред-
носни предмети, скриени одамна и од лица чијшто идентитет не можел да се ут-
врди: vetus quaedam depositio pecuniae, cujus non extat memoria ut jam dominum
non habeat.249 По извесни лутања,250 решенијата на римското право за здобивање
со сопственост врз скриено богатство гласеле: thesaurus му припаѓа во целост на

со оружје в рака во робови на римската држава, а непријателскиот имот во res publicae populi
Romani.
245 I 2, 1, 12.
246 I 2, 1, 47.
247 Gai 2, 69; I 2, 1, 17.
248 I 2, 1, 12; D 41, 1, 3 pr.
249 D 41, 1, 31, 1.
250 D 41, 2, 3, 3. Старите правници сметале дека закопаното богатство му припаѓа на сопстве-

никот на земјишето дури и тогаш кога сопственикот и не претпоставувал дека на неговото

земјиште се наоѓа thesaurus. Правилата за закопано богатство, изложени во текстот ги утвр-
дил Адријан (I 2, 1, 39).

194
наоѓачот доколку го пронашол на своето земјиште, како и ако го пронашол слу-
чајно на т.н. loca sacra и religiosa; thesaurus се делел на еднакви делови меѓу соп-
ственикот на земјиштето и наоѓачот што тоа случајно го сторил на туѓо земјиште
или на земјиштето на фискусот. Наоѓачот што намерно пребарувал туѓо земјиш-
те за да го најде скриеното богатство, немал право да учествува во делбата на
пронајдениот thesaurus.251

§ 147. Прираснување (аccessio)

Со цел да се избегнат економските штети што би настанале со одделува-

ње на цврсто споени ствари (res quae ex contingentibus constant), доколку овие би-
ле составени од делови што пред спојувањето во нова единствена ствар им при-
паѓале на различни сопственици, биле создадени правилата за прираснување
или акцесија. Основната мисла на римското право, изразена во правилата за ак-
цесијата била: accessorum sequitur principale или accessio cedat principali.252 Спо-
ред, правилото accessorium sequitur principale, сопственоста врз ствар составена
од цврсто споени делови, што пред спојувањето им припаѓале на различни соп-
ственици, преоѓал на сопственикот на главната ствар (principale), а престанувала
за сопственикот на споредните ствари или акцесориуми. Што било главно а што
споредно се определувало од случај до случај, поаѓајќи од односот „quid cui
servit“, односно водејќи сметка за тоа понезначајниот предмет да му припаѓа во
сопственост на лицето што било сопственик на поважната ствар.
Случаите на accessio или прираснување се делеле на три основни групи:
1) случаи при кои доаѓало до спојување меѓу неподвижна ствар и делови на дру-
га неподвижна ствар; 2) случаи при кои доаѓало до спојување меѓу неподвижни
ствари и ствари што по својата природа биле подвижни и 3) случаи при кои доа-
ѓало до спојување меѓу две подвижни ствари.
1) Случаи на спојување на неподвижни ствари биле: alluvio, avulsio, insula in
flumine nata и alveus derelictus.
Alluvio или речен нанос настанувал како последица на постепено и трајно
зголемување на едно земјиште со честици однесени од туѓо земјиште, и тоа на
начин што „не било можно да се процени колку се зголемило земјиштето во да-
ден момент“. Сопственоста врз речниот нанос му припаѓала на сопственикот на
земјиштето до чии граници реката го нанела.
Avulsio или одронување на земјиште настанувало кога одненадеж се отки-
нувале и се пренесувале цели делови од земјиште. Откинатите делови му припаѓ-
ле на сопственикот на земјиштето до чии граници биле донесени, но дури тогаш

251 Секако дека како thesaurus не се сметале добрата што некој ги скрил „vel lucri causa, vel

metus, vel custodiae“. Ако некој ги зел вака скриените ствари, се сметало дека сторил кражба – D
41, 1, 31, 1.
252 D 34, 2, 19, 13.

195
кога растенијата од откинатиот дел ќе пуштеле корен во земјиштето на новиот
господар.
Insula in flumine nata или островче создадено во матицата на реката им при-
паѓало на господарите на соседните имоти од двете страни на реката, а доколку
не се наоѓало во самата матица им припаѓало на господарите на имотите што би-
ле поблизу до него.
Alveus derelictus или напуштено речно корито им припаѓало на господарите
на соседните имоти и се делело сразмерно со големината на нивните парцели.
2) Двата основни случаја на соединување на неподвижна со подвижна ствар
биле inaedificatio и implantatio.
Според правилото superficies solo cedit, создадено во периодот на наполно
одделена и развиена приватна сопственост врз земјиштата, секоја inaedificatio
или секоја зграда подигната врз едно земјиште му припаѓала на сопственикот на
тоа земјиште. Ова решение важело и тогаш кога сопственикот на земјиштето из-
градил зграда врз свое земјиште но со туѓ материјал, како и тогаш кога туѓи лица
изградиле зграда на туѓо земјиште со свој материјал. Во обата случаја сопстве-
носта врз градежниот материјал била суспендирана сѐ до уривањето на подигна-
тата зграда.
Правилото supreficies solo cedit важело и за т.н. имплантација (satio et
plantatio) или за секое сеење и садење извршено на туѓо земјиште. Веќе во мо-
ментот на сеењето, фрленото семе станувало составен дел на земјиштето, додека
садниците станувале составен дел дури откако ќе пуштеле корен и цврсто ќе се
поврзеле со подлогата. Во случаите кога имплантациите врз туѓо земјиште биле
извршени од совесни лица (bona fide), сопствениците на земјиштето можеле да
бидат задолжени да ја надоместат вредноста на вложениот труд, како и вреднос-
та на семето и садниците.
3) Случаи на соединување на две подвижни ствари биле scriptura, pictura,
tinctura, textura и ferruminatio:
Зборот scriptura означувал случај кога туѓ пергамент или друг материјал за
пишување бил употребен за сопствен текст. Судирот околу сопственоста во овој
случај се решавал во полза на господарот на материјалот за пишување, дури и то-
гаш кога буквите биле златни. Во случајот на pictura или изработка на слика врз
туѓо платно, мислењата на римските правници биле поделени: некои мислеле
дека сопственоста му припаѓа на сопственикот на платното, а други пак дека таа
сопственост треба да му се додели на сликарот. Ова последно мислење го усвоил
и Јустинијан: ridiculum est enim picturam Appelis vel Pharhasii in accessionem vilissi-
mae tabulae cedere – смешно е една слика на Апело или Фархазиј да се смета како
припадок на една безвредна плоча.253

253 I 2, 1, 34.

196
 Во случаите на бојадисување ткаенина со туѓа боја (tinctura), вткајување
туѓ конец во сопствено платно (textura) и заварување туѓ материјал во сопствена
ствар (ferruminatio), римското право покажувало извесни колебања сѐ до време-
то на Јустинијан. Јустинијан решил во наведените случаи како главна ствар да се
смета ткаенината или платното, односно оној дел од стварта што ја претставувал
суштината на целиот предмет (торзо од статуа, корито од брод и сл.).

§ 148. Преработка (specificatio)

Specificatio или преработка на туѓа ствар претставувала посебен и многу

важен случај на accessio. Кај пререботката доаѓало до соединување на туѓ пред-
мет со работните способности на преработувачот. Прашањето дали преработена-
та ствар треба да му припадне на преработувачот или на сопственикот на пред-
метот се решавало различно. Сабинијанците сметале дека новата ствар треба да
му припадне на сопственикот на предметот, додека Прокулеанците сметале дека
новата ствар треба да му припадне на преработувачот. Јустинијан зазел компро-
мисен став: ако преработената ствар можела да биде вратена во поранешната
состојба, таа му припаѓала на сопственикот на материјата (предметот на трудот);
ако тоа не било можно, новата ствар му припаѓала на преработувачот, но под ус-
лов кон преработката да пристапил bona fide.

§ 149. Смешување на ствари

Смешување на тврди (comixtio) или течни ствари (confusio) можело да

настане или по волја на господарот или случајно. Доколку смешувањето на ства-
рите било извршено по волја на господарот, во моментот на соединувањето на
дотогаш одделените количества ствари, врз новата нивна маса се засновувале
сосопственички односи pro partibus indivisis. Меѓутоа, сосопственичките односи
во вистинска смисла не настанувале доколку до смешувањето дошло случајно –
fortuitu, како и тогаш кога смешувањето било сторено само по волја на господа-
рот на дел од материјата. Во таквите случаи веднаш настанувало правото - од
држателот да се бара враќање на дел од материјата. За тоа служела „in rem actio
pro modo materiae“.

§ 150. Присвојување плодови

Правилата за присвојување на плодови во извесна смисла биле корела-

тивни на правилата за accessio или за прираснување на стварите. Кај акцесијата
се решавало прашањето кому треба да му припадне сопственоста на новата ствар
што настанала со спојување на една главна и една споредна ствар, а при решава-
њето на прашањето за правната судбина на плодовите требало да се реши проб-

197
лемот кому да му припадне споредната ствар (fructus) во моментот кога ќе се од-
дели од главната ствар (res fructifera). Прашањето било едноставно кога плодо-
носната ствар се наоѓала во владение на сопственикот. Во тој случај плодовите
одделени од плодоносната ствар со самото одделување му припаѓале на сопстве-
никот на плодоносната ствар (fructus separati).254 Поинакви правила важеле во
случај кога сопственикот, по пат на некоја правна работа, правото на собирање
на плодовите го пренел врз друго лице, како и тогаш кога против своја волја бил
лишен од владението врз стварта, та според тоа и од можноста да ги користи неј-
зините плодови. Познати биле случаи на пренесување на правото да се користат
плодовите (што било можно поради секторството на правото на сопственост) ка-
ко, на пример: долгорочни договори за закуп на земјиште, лични службености
(usus и ususfructus), како и договори за закуп, антихреза и сл. Случаите кога соп-
ственикот бил лишен од можноста да ги користи плодовите, и тоа без или про-
тив сопствената волја, се делеле на случаи на владение bona fide и на владение
mala fide, односно случаи на совесно и случаи на несовесно владение.
Долгорочните закупци на земјиште (jus in agro vectigali, emphyteusis) се
здобивале со сопственост врз плодовите веќе во моментот на сепарацијата или
одделувањето од плодоносната ствар. Носителите на правата од лични службе-
ности, како и краткорочните закупци и лицата овластени по договор за антихре-
за, се здобивале со сопственост врз плодовите дури во моментот на перцепцијата
или собирањето (засновување физичка власт врз плодовите). Доколку меѓу мо-
ментот на сепарацијата и моментот на перцепцијата поминало извесно време, во
тој период плодовите му припаѓале на сопственикот на стварта.
Совесните држатели (possessores bona fide) се здобивале со сопственост
врз плодовите во моментот на сепарацијата, како награда „pro cultura et cura“.
Тоа нивно право било битно ограничено во посткласичното време на тој начин
што биле должни да му ги вратат на сопственикот на стварта сите плодови што
сѐ уште не ги потрошиле (fructus extantes). Оттогаш, совесните држатели не се
здобивале со сопственост врз плодовите во моментот на сепарацијата туку во
моментот на консумацијата или во моментот на трошењето (fructus consumpti).
Несовесните држатели (possessores mala fide) намале право да ги присвојуваат
плодовите: тие му одговарале на сопственикот не само за собраните плодови
(fructus percepti), туку и за оние што пропуштиле да ги соберат (fructus
percipiendi).

254 Додека плодовите биле соединети со плодоносната ствар (frucus pendentes) тие не прет-

ставувале посебен предмет на правниот сообраќај. Тие, заедно со плодоносната ствар, претста-
вувале единствена ствар (res quae continetur uno spiritu).

198
 Четврта глава
ЗАШТИТА И ПРЕСТАН НА ПРАВОТО НА СОПСТВЕНОСТ

§ 151. Заштита на сопственоста

Сопственоста, како основно имотно право на римските граѓани, била заш-

титена со многу правни средства, што имале за цел да му овозможат на сопстве-
никот непречено уживање на сопствената ствар. Вознемирувањата на сопствени-
кот при уживањето на правото на сопственост биле главно од два вида: или му
било одземано владението врз стварта или му биле узурпирани некои права. Во
првиот случај, според начелото res clamat ad dominum, сопствениците имале пра-
во да употребат петиторна255 или сопственичка тужба. Сопственичките или пе-
титорните тужби биле различни, веќе според видовите на римската сопственост.
Квиритскиот сопственик имал право да употреби rei vindicatio, бонитарниот actio
Publiciana, а провинцискиот - модифицирна тужба на бонитарен сопственик. Во
вториот случај кога постоела узурпација на некои права, сопствениците можеле
да употребат т.н. actio negatoria или тужба со која го спречувале узурпаторот и
натаму да им го попречува ползувањето на стварта. Освен тоа, сопствениците мо-
желе да употребат и цела низа правни средства, предвидени за заштита на вла-
детелите или држателите на стварта.256

§ 152. Средства за заштита на квиритскиот сопственик

Меѓу средствата предвидени за заштита на сопственоста, две правни

средства биле резервирани за квиритските сопственици: rei vindicatio и actio
negatoria.
а) Rei vindicatio им служела на квиритските сопственици кога им било одзе-
мено владението врз стварта.257 Тоа била петиторна тужба што имала за цел вра-
ќање на предметот во владение на сопственикот.

255 Gai 4, 92.

256 Поради брзината и едноставноста на средствата предвидени за заштита на владетелите
(inerdicta), на сопствениците им одело во полза понекогаш да ги искористат и тие правни
средства. Тоа било можно затоа што во правото на сопственост било консумирано и владение-
то врз стварта: D 50, 17, 110 т.е. D 50, 17, 21.
257 I 4, 6, 2. По исклучок, право на ваква тужба во еден случај имало и лицето што имало владе-

ние врз стварта. Тоа бил познатиот и необјаснет „unus casus“ (I 4, 6, 2). Освен квиритските соп-
ственици што го загубиле владението врз сопствениот предмет, во посткласичниот период
вакво право добиле и стварно-правните овластеници од долгорочните договри за закуп на
земјиштето, од договорите за залог, како и од некои други облигации in dare. Тужбата на спом-
натите овластеници се наречувала rei vindicatio utilis (C 5, 12, 30; C 3, 32, 8; D 26, 9, 2, 1; D 8, 1,
16; D 6, 1, 75; I 4, 6, 1).

199
 Прво да поднесе rei vindicatio или активна легитимација за таа тужба имал
секој квиритски сопственик кому што му било одземено владението врз предме-
тот. Ова право го немал ниту бонитарниот ниту пак провинцискиот сопственик.
Пасивна легитимација или положба на тужен во реивиндикациониот спор
имале владетелите на спорниот предмет. Тужените лица можеле да го избегнат
спорот доколку му го препуштеле владението врз спорниот предмет на сопстве-
никот-тужител, било пред започнувањето на спорот било за време на
„interrogatio in jure“, односно при претходното утврдување дали го поседуваат
предметот. Положбата на тужен можеле да ја избегнат и детенторите, како и со-
весните владетели, доколку именувале лице во чие име го држеле или од кого го
набавиле спорниот предмет (auctoris laudatio). Во наведените случаи пасивната
легитимација преоѓала врз означените лица. Во правото на Јустинијан, пасивно
легитимирани биле и лицата што долозно се впуштиле во спор (qui liti se obtulit)
иако не биле владетели, ако со тоа имале намера да му обезбедат одршка на вис-
тинскиот владетел, како и лицата што долозно го пренеле владението врз ствар-
та врз друг, со цел да го попречат водењето на спорот (qui dolo desiit possidere).258
Формата на rei vindicatio се менувала во текот на развитокот на римското
право. Во најстаро време, за подигање на оваа тужба служела actio per
sacramentum in rem, на преодот од легисакционата кон формуларната постапка
служела формата „per sponsionem“, а во текот на формуларната и екстраор-
динарната постапка – „formula petitoria“. Во секоја од наведениве етапи на разви-
токот, rei vindicatio ги имала општите белези на граѓанската постапка од соод-
ветниот период.
Кај rei vindicatio тужителот морал да докаже: 1) дека тужениот е пасивно
легитимиран; и 2) дека предметот на спорот навистина се наоѓа во квиритска
сопственост на тужителот. Докажувањето дека предметот на спорот се наоѓа во
квиритска сопственост на тужителот било мошне тешко, бидејќи тужителот бил
должен правото на сопственост да го докажува не само со начинот на кој дошол
до сопственоста, туку да ги докажува и начините на здобивање со сопственост на
своите претходници. Ваквото докажување продолжувало сѐ додека не се докаже-
ло дека некој од претходниците го засновал своето право по пат на одршка или
на некој од оригинерните начини на здобивање со сопственост. Наведениот ве-
рижен систем на докажување, поради тежината на изведувањето на доказите, ко-
ментаторите на римското право го нарекле probatio diabolica.
Во ревиндикациониот спор тужениот можел да заземе различен став. Мо-
жел на тужителот да му ја дерелинквира стварта или владението врз неа; можел

258 D 6, 2, 36; D 50, 17, 131. Освен наведените лица, пасивно легитимирани биле и поранешни-

те владетели што предметот на спорот им го „посветиле на боговите“ (in sacrum dedicare) или
му го предале на друго лице „за да дојде од промена на надлежниот суд“ (judicii mutandi causa).
Во првиот случај тужителот можел да бара двојна надомест на штетата, а во другиот или
restitutio in integrum или надомест на вистинската штета (D 44, 6, 3; D 4, 7).

200
да именува претходник (auctoris laudatio), доколку стварта ја држел под туѓо име
или се здобил со неа на пропишан начин и врз товарна основа (онерозна правна
работа); можел да молчи, можел да се брани непрописно; можел да тврди дека
токму нему му припаѓа правото на квиритска сопственост; можел да допушти
правото на квиритска сопственост да му припаѓа на тужителот, истакнувајќи во
исто време приговор дека стварта му е продадена и предадена од самиот тужи-
тел (exceptio rei venditae ac traditae) и, конечно - можел да го допушти постоење-
то на правото на сопственост, приговарајќи дека постои некоја стварноправна
или облигационоправна основа по која е овластен да ја држи стварта. Во секој
случај, кога тужениот тврдел нешто позитивно, без да се задржи на обично неги-
рање на наводите на тужителот, тој бил должен да ја докаже точноста на своите
наводи: in excipiendo reus fit factor.259
Врз основа на успехот на доказната постапка судијата донесувал пресуда.
Стварта ѝ била досудувана на странката што победила во спорот - на лицето што
успеало да ја докаже точноста на своите наводи. Пресудата опфаќала „omnem
causam“, односно со пресудата се одлучувало не само за спорниот предмет туку и
за сите побарувања по повод спорниот предмет. Тужените лица за кои ќе се дока-
жело дека стварта ја држеле mala fide, биле осудувани да му го вратат на сопстве-
никот не само предметот на спорот (или вредноста на предметот) туку и вред-
носта на сите собрани плодови (fructus percepti), како и вредноста на плодовите
што пропуштиле да ги соберат (fructus percipiendi). Владетелите bona fide биле
должни да го вратат предметот и да ја надоместат вредноста на сите плодови
што ги собрале или пропуштиле да ги соберат во моментот на т.н. litis contestatio
или по завршувањето на постапката in jure, а не одговарале за плодовите собра-
ни пред litis contestatio, сѐ додека не била воведена обврската и поседниците
bona fide да одговараат за плодовите што не ги потрошиле до споменатиот кри-
тичен момент (fructus extantes). Од трошоците сторени за одржување на стварта,
секој што имал владение врз стварта имал право да бара да му бидат вратени
нужните трошоци (impensae necessariae). По правило, само possessores bonae fidei
имале право на засметување на корисниците трошоци (impensae utiles), а докол-
ку тоа не ја расипувало суштината на стварта, имале и jus tolledi врз т.н. impensae
voluptuariae (луксузни трошоци).
Дејството на пресудата на реивиндикациониот спор било деклараторно и
важело inter partes. Донесената пресуда, освен во екстраординарната постапка,
веднаш била правосилна и извршна.
б) Actio negatoria можел да поднесе квиритскиот сопственик што не бил ли-
шен од владение врз стварта, туку му било попречувано вршењето на сопстве-
ничките права. Целта на оваа тужба била да се одбијат узурпациите на лицата
што тврделе дека врз предметот на сопственост имаат некое стварно право, иако

259 D 22, 3, 9.

201
такво право немале. Најчесто, оваа actio била употребувана за да се одбијат узур-
пациите на правото на службеност. Во доказната постапка тужителот морал да
го докаже постоењето на правото на сопственост, како и фактот на нарушување-
то на сопственичките овластувања. Тужениот морал да го докаже постоењето на
основата што му давала право да влијае врз предметот на спорот. Доколку туже-
ниот не ќе успеал да ги докаже своите наводи, тој бил должен да ја надомести це-
лата штета што му ја сторил на сопственикот, како и да положи кауција de non
amplius turbando, односно дека на сопственикот нема веќе да му пречи во слобод-
ното користење на предметот.260

§ 153. Средства за заштита на бонитарниот сопственик

Бонитарната сопственост се јавила тогаш кога преторите за заштита на

бонитарните сопственици вовеле две посебни правни средства, и тоа: actio
Publiciana и exceptio rei venditae ac traditae.
а) Exceptio rei venditae ac traditae им служела на лицата што се здобиле со
res mancipi по пат на обична традиција како средство за заштита против rei
vindicatio на квиритскиот сопственик. Оваа ексцепција имале право да ја употре-
бат само оние здобивачи со стварта што на поранешниот сопственик му дале или
пак му гарантирале исплата на еквивалент. Доколку било докажано дека е точно
тврдењето на здобивачот, rei vindicatio била одбивана. Стварта останувала во бо-
нитарна сопственост на здобивачот и по пат на одршка, се претворила во кви-
ритска сопственост.
б) Со помош на exceptio rei venditae ac traditae бонитарниот сопственик се
бранел само против траденсот или отуѓувачот на стварта и тоа тогаш кога во
времето на спорот сѐ уште имал владение врз неа. Ова средство не му помагало
доколку го загубил владението па, бидејќи не можел да употреби rei vindicatio,
практично бил без заштита. Преторот Publicius (се претпоставува дека живеел
кон крајот на републиката или почетокот на принципатот), со цел да го заштити
бонитарниот сопственик и во таквите случаи, вовел посебна actio ficticia – фи-
ктивна тужба. Фикцијата кај оваа тужба, наречена actio Publiciana, се состоела во
претпоставка дека поминал рокот за одршка, иако тој сѐ уште течел. Во сѐ друго
оваа тужба била замислена како rei vindicatio. Тужбата имала дејство против са-
миот отуѓувач на стварта, како и против секое трето лице што не било во состој-
ба да докаже дека е квиритски сопственик на стварта или барем дека е бонита-
рен сопственик, а што предметот на спорот го примило порано од рацете на ис-
тиот отуѓувач. Во последниов случај, според правилото „qui prior est tempore est

260 Во подоцнежното класично време била воведена и посебна actio prohibitoria што ја употре-

бувал сопственикот кој го признавал постоењето на туѓото право врз своја ствар, но тврдел де-
ка правото престанало поради „usucapio libertatis“ или долго невршење (D 7, 6, 5 pr.; D 8, 5, 11).

202
jure“, тужбеното барање било одбивано. Ако ниедна од странките не успеала да
го докаже своето право на сопственост, стварта останувала кај владетелот: in pari
causa potior est causa possidentis.
Кога во правото на Јустинијан била укината разликата меѓу квиритската и
бонитарната сопственост, actio Publiciana се употребувала за заштита на совесни-
те држатели, на носителите на правата на лични службености, како и на лицата
со права од долгорочните договори за закуп на земјиште.

§ 154. Посебни средства за заштита на сопствениците

Покрај наведениве правни средства предвидени за заштита на квирит-

ските и на бонитарните сопственици, во римското право постоеле и многу други
заштитни средства што им стоеле на располагање на сопствениците во случаите
кога биле загрозени нивните овластувања: 1) во случај на нарушување или загу-
ба на владението, врз основа на правилото „non debet, cui plus licet, quod minus est
non licere“,261 сопствениците можеле да се послужат со интердикти, предвидени
за заштита на оние што имале владение; 2) во случај на оштетување, однесување
или уништување на стварта од страна на лице што не ја почитувало наметнатата
должност на пасивност спрема правото на сопственост, сопствениците имале
право да употребат цела низа пенални или деликтни тужби; 3) против сопстве-
ниците што не ги почитувале прописите за ограничува-ње на правото на соп-
ственост (легални сервитути), како и против оние што ги злоупотребувале свои-
те права со цел да им нанесат штета на други (malitis non est indulgendum), овлас-
тените и загрозените сопственици имале на располагање: actio finium
regundorum - тужба за уредување на односите по повод меѓите; actio aquae fluviae
arcendae - тужба за спречување на измена на природниот тек на водата; actio de
glande legenda - тужба за прибирање плодови што паднале врз имотот на соседот;
operis novi nuntiatio - барање за престан на изведување работи врз имотот на
соседот што биле непосредно штетни за имотот во близина; interdictum quod vi
aut clam - интердикт со кој се барало запирање на работите што биле вршени врз
имотот на тужителот, а против неговата волја; cautio damni infecti - барања за до-
бивање осигурување во случај да настапи штета за тужителот од опасни орудија
на туѓо земјиште, како и многу други тужби и разновидни други правни сред-
ства.

§ 155. Престан на правото на сопственост

Правото на сопственост како трајно право не се воспоставувало ни со ре-

золутивни рокови нуту пак под резолутивни услови: ако еднаш правилно наста-

261 D 50, 17, 2.

203
нало, тоа траело сѐ додека не згаснело поради природен настан, волја на сопстве-
никот, со одлука на надлежен државен орган или поради некои дејствија на тре-
ти лица. Поради природен настан правото на сопственост се гасело тогаш кога ќе
пропаднел преметот на сопственоста, во случај на ослободување на окупираните
диви животни, како и во случај на бегство на роб од територијата на Рим. По вол-
ја на сопственикот, правото на сопственост се гасело: со физичко уништување на
стварта, со вбројување на стварта меѓу res sacrae (in sacrum dedicere), со дерелик-
ција на стварта, како и со пренесување на сопственоста врз друго лице по пат на
правни работи од транслативен карактер. Со одлука на надлежен државен орган
правото на сопственост се гасело во случај на експропријација, конфискација и
претворање на предметот на сопственоста во res extra patrimonium (национали-
зација). Конечно, правото на сопственост можело да престане и со деликтни и
квазиделиктни дејствија на трети лица, што имале за резултат унишување на
предметот. Меѓутоа, во таквите случаи се јавувала одговорноста на деликвенти-
те за надомест на „omne damnum“. Тоа право престанувало со акти на трети лица
и тогаш кога тие со venditio или со sectio bonorum ги продавале стварите на ин-
солвентните должници.

Петта глава
ВЛАДЕНИЕ

§ 156. Поим и видови владение

Секој сопственик, врз основа на правото на сопственост, имал plenam in re

potestatem, што подразбирало и овластување физички да ја држи сопствената
ствар и да ги ужива сите користи што таквото владение ги носело. Меѓутоа, ужи-
вањето на правото на сопственост не секогаш било поврзано со физичко владе-
ние врз стварта и со собирање на непосредните користи од неа. Многу сопстве-
ници, привремено или трајно, се одречувале од физичкото владение врз стварта
и од собирањето на непосредните користи од неа, за да можат, искористувајќи го
правото на сопственост, да прибираат т.н. цивилни или граѓански плодови од
стварта: тие по сопствена волја им го отстапувале физичкото владение врз
стварта на лицата што се обврзувале да им даваат определен надомест за тоа.
Сопствениците немале физичко владение врз стварта ни во случај кога стварта
им ја доверувале на други лица на чување, како ни во случај кога им ја давале на
користење без надомест. Физичко владение врз стварта немале ни сопственици-
те што го загубиле предметот на сопственоста или пак тој им бил одземен насил-
но или потајно. Во сиве наброени случаи, кога сопствениците биле лишени од
физичката власт врз предметот на сопственоста или по своја волја, или со стек на

204
околности, или поради противправни дејствија на трети лица, правото на соп-
ственост останувало неповредено: правната власт на сопственикот постоела и
натаму. На сопственикот му недостасувала само физичката власт врз стварта, на-
речена possessio (владение, државина). Сите лица што имале владение врз ствар-
та, па дури и самиот сопственик, кога предметот на сопственоста се наоѓал во не-
гови раце, се викале possessores (владетели или држатели).262
Possessio (владение, државина) претставувала физичка или материјална
власт врз стварта. Ваква власт имало секое лице што можело стварта фактички
да ја употребува и да ја искористува.263 Владението немало ништо заедничко со
сопственоста.264 Сопственик било лицето што засновало највисока правна власт
врз некоја ствар на начин пропишан со правото, а држател (владетел, possessor),
секое лице што ја имало стварта во свои раце, без оглед на начинот на кој со неа
се здобило. Држатели биле и сопствениците што владееле со сопствениот пред-
мет, и лицата на кои сопствениците трајно или привремено им го пренеле својот
предмет, и лицата што држеле некој предмет сметајќи дека се сопственици, а тоа,
всушност, не биле, и крадците, односно лицата што не биле свесни дека држат
предмет со кој се здобиле на противправен или недозволен начин. На сите нив
заеднички им била физичката или материјалната власт врз предметот, односно
државината или владението врз стварта.
Освен сопственикот, кој имал право да владее со стварта врз основа на
правото на сопственост, сите други држатели стварта ја поседувале или врз осно-
ва на некоја правна работа склучена со сопственикот, или врз основа на некоја
привидно валидна правна работа што требало да ги направи сопственици, или
врз основа на некое противправно дејствие што не можело да го оправда владе-
нието врз стварта. Со оглед на наброените разлики меѓу одделните држатели на
стварта, во римското право се одделувале неколку видови владе-ние:
а) Лицата што своето владение врз некоја ствар го изведувале од правна
работа со сопственикот имале физичка (фактичка или материјална) власт врз
стварта; тие имале corpus или тело на стварта. Оваа власт тие ја вршеле призна-
вајќи дека не се сопственици на стварта: ја вршеле во туѓо име. Тие имале форми-
рана волја стварта да ја држат за друг: animus alieno nomine possidendi. Ваквите
држатели се наречувале природни владетели или detentores, а нивната државина
била призната како possesio naturalis или природна државина (detentio).
Лицата што владението врз стварта не го изведувале од некоја правна ра-
бота склучена со сопственикот, туку од некоја привидно валидна транслативна
работа склучена со несопственик или од некое противправно дејствие, имале, ис-
то така, corpus врз стварта или физичка власт врз предметот на владението. Ос-

262 D 43, 17, 1, 2.

263 Festo s.v. possessio.
264 D 41, 2, 12, 1.

205
вен тоа, таквите држатели имале формирано волја стварта да ја држат за себе:
animus rem sibi habendi. Државината при која држателите имале физичка власт
врз предметот на државината (corpus) и формирана волја предметот да го држат
за себе (animus rem sibi habendi) се наречувала цивилна или интердиктна држа-
вина (possessio civilis или possessio ad interdicta).
Основната разлика меѓу детенцијата или природната државина и цивилна-
та или интердиктната државина се состела во заштита на држателите. Лицата
што имале владение во туѓо име немале некоја посебна правна заштита, освен
заштитата што можеле да ја бараат од самиот сопственик. Спротивно на тоа, др-
жателите што стварта ја држеле во свое име, не можеле да бараат заштита од
сопственикот та затоа односите по повод владението биле заштитени со посебни
правни средства наречени интердикти. Таквите држатели имале право на зашти-
та и спрема сопственикот, доколку тој ќе се обидел да им го одземе владението
на некој друг, а на начин пропишан со правото.
Онака како што по пат на интердикти биле заштитени држателите на ства-
ри во свое име, со интердиктите биле заштитени и некои држатели на ствари во
туѓо име (cum animo alieno nomine possidendi). Ова било потребно поради специ-
јалните својства на нивните овластувања. Вакви исклучоци биле случаите на др-
жателите врз основа на долгорочен договор за закуп на земјиште, врз основа на
договор за pignus, precarium и секвестар, како и врз основа на личната службе-
ност ususfructus. Споменатиот посебен вид држатели, од Савињи наваму, редовно
се означува како случај на т.н. изведено владение (герм. abgeleiteter Besitz). Спо-
ред тоа, изведеното владение претставувало преоден вид владение и се наоѓало
меѓу чистата детенција и цивилната или интердиктната државина.
б) Со оглед на фактите што му претходеле на засновањето на владението
на цивилните или интердиктни држатели, ова владение се делело на т.н. possesio
justa (possesio non vitiosa) и на possesio injusta (possessio vitiosa), односно на фор-
мално правилна и формално неправилна државина.
Possessio justa постоела тогаш кога држателот на стварта не се здобил со
предметот на државината на погрешен или вициозен начин, што ќе рече - не се
здобил со предметот clam, vi или precario: потајно, насилно или со отстапување
на предметот на привремено користење од страна на самиот господар. Со други
зборови, possessio justa постоела во случај кога држателот на стварта можел да се
повика на некоја правна причина (titulus) што во еден редовен тек на работите
би имала за последица создавање право на сопственост, а што во дадениот случај
таа последица ја немала поради некој недостаток (стварта била купена и приме-
на од несопственик, бил окупиран предмет што не бил res derelicta или res nullus,
стварта била добиена на формално неправилен начин).
Possessio injusta (possessio vitiosa) била државина што држателот ја зановал
на вициозен начин (vi, clam или precario), односно што држателот ја засновал

206
употребувајќи притоа сила, одземајќи туѓи ствари потајно или негирајќи ја при-
мената обврска стварта да му ја реституира на господарот од кого што и ја добил.
в) Possesio justa се делела на два посебни вида: на possessio bonae fidei или
совесна државина и на possessio malae fidei или несовесна државина. Possessio
bonae fidei постоела тогаш кога држателот на стварта во моментот на засновање-
то на државината не бил, ниту пак можел да биде, свесен дека титулусот на него-
вото здобивање со стварта не е полноважен, бидејќи содржел мани поради кои
не можел да послужи како основа за пренесување на сопственоста. Спротивно на
ова, possessio malae fidei постоела во случаите кога држателот на стварта веќе во
моментот на здобивањето со неа ја знаел причината поради која не можел да се
здобие со правото на сопственост (бил свесен дека стварта ја добил од несоп-
ственик, дека окупирал ствар што не е derelicta или nullus).265 Само цивилниот
држател, што бил possessor justus и possessor bonae fidei, имал т.н. квалификува-
на државнина или possessio ad usucapionem, односно се наоѓал во положба да мо-
же да се здобие со правото на сопственост по пат на одршка.

§ 157. Содржина на владението

Содржината на природното владение (детенција), што го имале детенто-

рите врз основа на спогодба со сопственикот, била изразена во правната работа
што му претходела на засновањето на владението. Детенторите можеле да бидат
овластени или да ја употребуваат стварта на сопственикот, или да прибираат
плодови од неа, или и да ја употребуваат и да ги прибираат плодовите. Освен тоа,
во одделни случаи детенторите можеле да бидат задолжени само да ја чуваат
стварта, а плодовите да ги прибираат во полза на сопственикот на стварта. Поне-
когаш, детенторите биле должни стварта да ја чуваат и да ги употребуваат нејзи-
ните плодови во полза на цела група луѓе, во која се вбројувале и сопственикот е
детенторот.
Држателите bona fide имале право да ги прибираат плодовите од стварта
и да ги трошат во сопствена полза. Како награда „pro cultura et cura“, тие се здо-
бивале со сопственост врз плодовите во моментот на сепарацијата и тоа сѐ до
посткласичното право, поточно сѐ додека не биле должни да му ги реституираат
на сопственикот сите плодови што не ги потрошиле до моментот на litis contesta-
tio (fructus extentes). Од тоа време тие се здобивале со сопственост врз плодовите
во моментот на консумпцијата или трошењето (fructus consumpti). Освен тоа,
possessores bonae fidei, според условите предвидени за одршка на стварите, мо-
желе да се здобијат и со сопственост врз предметот на владението.

265 Држателот mala fide никогаш не можел да стане држател bona fide (D 41, 2, 19). По исклу-

чок - при usucapio pro herede, usureceptio ex fiducia и usureceptio ex praediatura - како државина
bona fide се сметала и државината на оние лица што веќе во моментот на здобивањето знаеле
дека поседуваат или туѓ предмет или дека се здобиле со него на погрешен начин.

207
 Држателите mala fide намале ниедно од овластувањата што им припаѓале
на држателите bonae fidei. Па, сепак, тие не биле лишени од сите права: според
praescriptio longissimi temporis од посткласичното време, за која не се барал
„justum intium possessionis“, тие можеле да ѝ се спротивстават на rei vindicatio на
сопственикот и да го задржат владението врз туѓиот предмет. Најважното право
што го имале држателите mala fide, а што им било и заедничко и со држателите
bona fide и со сите други видови држатели, било правото да бараат заштита на
своето владение спрема сите лица што не биле сопственици, па дури и спрема са-
миот сопственик, доколку овој се обидел да им го одземе владението на неправи-
лен начин. Со други зборови, држателите mala fide биле заштитени спрема сите
лица, освен спрема сопственикот кој, по пат на rei vindicatio, ја барал својата
ствар.

§ 158. Заштита на владението

Интердиктните или цивилните држатели биле заштитени со посебни

правни средства што се наречувале interdicta или интердикти. Интердиктите би-
ле куси и условни налози што ги издавале римските магистрати, пред сѐ прето-
рите, на барање од заинтересираните лица, а се состоеле во наредба упатена до
некој граѓанин нешто да стори или да пропушти некое дејствие. Интердиктите
предвидени како средства за заштита на владението се делеле на два вида: ин-
тердикти определени за заштита на владението на дотогашниот држател или
interdicta retinendae possessionis и на интердикти предвидени за повторно вос-
поставување на владението во интерес на држателот што противправно го загу-
бил владението или interdicta recuperandae possessionis.
а) Држателот кому му било попречувано мирното владеење и кому му се за-
канувала опасност да го загуби тоа владение, доколку се работело за владение
врз неподвижни ствари (земјишта и згради), имал право да бара заштита со
interdictum retinendae possessionis, што бил наречен „uti possidetis“266 - според пр-
вите зборови од налогот на надлежниот орган. Врз основа на барањето на држа-
телот, надлежниот орган му издавал налог на лицето што го вознемирувало да
престане со употребата на сила: vim fieri veto и на тој начин му обезбедувал вла-
дение на држателот. Ова осигурување на држателот било условно и се давало са-
мо доколку држателот со владението врз стварта не се здобил по вициозен пат
во однос на лицето што сега него го вознемирувало: uti eas aedes, quibus de agitur,
nec vi nec clam nec precario alter ab altero possidetis.267 Ако лицето кому што му бил
упатен налогот не му се покорело, тоа било принудувано на покорност со
missiones in possessionem и со преторски стипулации. Ако пак тоа лице било соп-

266 D 43, 17, 1.

267 D 43, 17, 1.

208
ственик, тоа можело да се здобие со владение врз предметот по пат на rei
vindicatio или по пат на actio Publiciana.
Кога се работело за вознемирување на владение врз подвижни ствари, др-
жателот имал на располагање т.н. interdictum utrubi, што исто така влегувал меѓу
interdicta retinendae possessionis. Овој интердикт можеле да го бараат само држа-
телите што владееле со предметот поголем дел од годината во која бил преземен
интердиктот: utrubi vestrum hic homo, quo de agitur nec vi nec clam nec precario ab
altero fuit, apud quem majore parte huiusce anni fuit, quominus is eum ducat, vim fieri
veto.268
Според тоа, interdictum utrubi не гласел во полза на последниот држател,
туку во полза на држателот што го држел предметот подолго време во текот на
последната календарска година. И овој интердикт бил условен: тој важел само во
случај ако лицето што го имало владението повеќе време во текот на последната
календарска година со тоа владение не се здобило на вициозен начин во однос
на лицето што го вознемирувало. Во посткласичното право и interdictum uti
possidetis и interdictum utrubi гласеле во полза на последниот држател на ствар-
та.269
б) Држателите на кои им било одземено владението врз стварта можеле да
употребат повеќе различни интердикти recuperandae possessionis:
- Interdictum unde vi го употребувале лицата на кои владението им било од-
земено со сила. Во старо време interdictum unde vi можеле успешно да го употре-
бат само лицата на кои владението им било одземено со употреба на оружје (vi
armata), а во класично време тоа било можно и за случаи на одземање на предме-
тот по пат на т.н. обична сила (vis quotidiana). Оттогаш се разликувале два интер-
дикта unde vi: interdictum de vi armata и interdictum de vi privata. Interdictum de vi
armata можел да го употреби со успех секој држател, па дури и оној што со владе-
нието се здобил на вициозен начин - vi, clam или precario - во однос на узурпато-
рот. Interdictum de vi privata, меѓутоа, можеле да го употребат само држателите
што биле совесни спрема противникот. Јустинијан ги обединил двата интердик-
та и определил дека секоја употреба на сила во односите по повод владението ќе
биде казнета со загуба на правото на сопственост, со реституција на одземената
ствар и со парична казна до висина на нејзината вредност.
- Друг реституторен интердикт или интердикт насочен кон враќање на вла-
дението бил interdictum de precario. Interdictum de precario можеле да го употре-
бат лица на кои прекаристот не сакал да им го врати предметот примен во
precarium. Успехот на интердиктот зависел од фактот дали држателот навистина
бил прекарист на лицето што го презело интердиктот.

268 Lenel, Das Edictum perpetuum, 264.

269 I 4, 15, 4а.

209
 - Во изворите на римското право нема поблиски известувања за третиот ин-
тердикт за воспоставување на нарушено владение (interdictum de clandestina
possessione). Зачувано е само името на тој интердикт и неговото соодветно место
во ситемот на интердиктна заштита.
в) Интердиктната заштита на држателите била многу значајна. Самите соп-
ственици честопати ги употребувале интердиктите, а ја одбегнувале rei
vindicatio, доколку постоеле услови за нивна успешна примена. Имено, доколку
со помош на интердиктот ќе успееле да го зачуваат или да се здобијат со владе-
ние врз сопствената ствар, тие го принудувале противникот тој - во реивиндика-
циониот спор - да го преземе товарот на докажување за постоење на правото на
сопственост.270
Причината за ваквата заштита на држателите некои историчари ја наоѓале
во потребата за се зачува редот и мирот како и да се спречи самопомошта и само-
властието, што би настапиле доколку на сопствениците и на трети лица би им
било дозволено сами, без интервенција на државен орган, да ги нарушуваат ед-
наш веќе воспоставените односи на владение (Савињи). Други историчари, ос-
новната причина за заштита на владението ја наоѓале токму во интересот на соп-
ственикот (герм. Ihering). По пат на интердиктите, сопствениците - што редовно
биле и држатели на своите ствари - добивале побрзи и поедноставни средства за
заштита на владението, а посредно и за заштита на сопственоста. Обете причини
секако биле земени предвид при создавањето на системот на заштита на држате-
лите. Меѓутоа решавачката причина за воведувањето на интердиктите, како и за
создавањето на целата установа на римското владение траба да се бара токму во
историјата на развитокот на римската сопственост. Владејачките слоеви на Рим
долго време (сѐ до 201 год. ст.е.) не биле сопственици на латифундиите што ги
искористувале. Тие биле окупатори или држатели на ager publicus. За да се заш-
титат интересите на големите земјосопственици и да се уредат нивните меѓусеб-
ни односи, како и за да се овозможи натамошна концентрација на земјишните
парцели во рамките на постојните латифундии, било неопходно, покрај правила-
та за регулирање на сопственоста, да се создаде цврст систем на правни правила
за овластувањата и заемните односи на држателите или на лицата што имале
владение врз стварта.

§ 159. Владение врз право

Државината врз стварите се засновувала corpore et animo и значела има-

ње физичка власт врз предмет, што секогаш бил телесна ствар: possideri autem

270 D 6, 1, 24.

210
possunt quae sunt corporalia.271 Бестелесните ствари или права не можеле да би-
дат предмет на владение. Ова било цврст став на класичното право.
Меѓутоа, кога биле установени долгорочните закупи на земјишта и кога
интердиктната заштита им се признавала и на лицата што не владееле со туѓи
ствари cum animo rem sibi habendi, а уште повеќе кога оваа заштита им била
призната и на титуларите на земјишните службености - што не владееле со туѓи-
те предмети ни corpore, ни animo - започнал развитокот на теоријата за владение
врз право (quasipossessio). Аналогно на владението врз телесни ствари, се смета-
ло дека владение врз право или juris quasipossessio имаат лицата што формира-
ле волја да се служат со некое право во свој интерес и што навистина со тоа пра-
во се служеле. Волјата некој да се служи со туѓо право се толкувала како аналогна
со волјата за поседување ствар (animus rem sibi habendi), а користењето со такво-
то право било сфатено како аналогно со corpus или со физичката власт врз теле-
сен предмет. Во сѐ друго квазивладението или juris quasipossessio било изедначе-
но со владението врз телесни ствари.

Шеста глава
СТВАРНИ ПРАВА ВРЗ ТУЃИ СТВАРИ

§ 160. Поим и видови стварни права врз туѓи ствари

Иако правото на сопственост во принцип било ексклузивно, во римскиот

правен поредок биле формирани два вида ограничувања на ексклузивните права
на сопствениците. Првиот вид ограничувања бил пропишан заради уредување на
односите меѓу самите сопственици и заради заштита на општествените интере-
си. За да се зачува редот и мирот и за да може да опстане правото на сопственост,
било потребно сопствениците да се одбранат од прекумерните овластувања на
другите сопственици, поточно, било потребно тие заемно да се ограничат за да
можат да опстанат токму како сопственици. Оваа цел била постигната со проши-
рувањето на правилата на т.н. легални сервитути или законски службености, од-
носно правилата за општи или генерални ограничувања во ползувањето со пра-
вото на сопственост кај сите сопственици. Таквите ограничувања дејствувале по
силата на самиот закон (ex lege).
Вториот вид ограничувања на ексклузивноста на правото на сопственост
немал ваков законски или општ карактер. Одделни сопственици, согласно со раз-
ни правни факти, биле ограничувани во ползувањето со сопствените предмети и
требало да трпат несопствениците самостојно да го користат нивниот предмет
или барем некој дел или сектор од нивните сопственички овластувања. На вакви

271 D 41, 2, 3 pr.

211
ограничувања сопствениците биле принудени или врз основа на склучени спо-
годби или врз основа на други правни акти преземени или заради подобро еко-
номско искористување на одделни ствари, или заради добивање траен надомест
за отстапувањето на друг некој сектор од сопственичките овластувања, или за-
ради извршување некои семејни или општествени обврски, или заради обезбе-
дување на добиениот кредит или слично. Во секој таков случај, кога сопствени-
ците или врз основа на склучена сопгодба или на кој и да било друг начин пред-
виден со правото биле должни да трпат влијание врз своите ствари и на несоп-
ствениците да им допуштаат непречено со нив целосно или делумно да се ползу-
ваат, без каква и да е правна можност тоа да го спречат со својата волја, овласту-
вањата на несопствениците се наречувале jura in re aliena или стварни права врз
туѓи ствари.
Според тоа, jura in re aliena или стварни права врз туѓи ствари биле такви
ограничувања на сопственичките права на одделни сопственици што настанува-
ле или со спогодба или на некој друг начин, при што несопствениците - индиви-
дуално, па дури и наследно - се здобивале со правото целосно или делумно да
влијаат врз туѓа ствар (jus in re aliena) и тоа право можеле да го штитат не само
од трети лица, туку и од самиот сопственик (дејство erga omnes).
Стварните права врз туѓи ствари биле различни со оглед на фактот дека
биле многубројни и видовите на ползување со туѓи ствари. Па, сепак, со оглед на
некои заеднички својства, тие се делеле на три одделни вида: службености или
servitutes, долгорочни договори за закуп на земјиште (jus perpetuum) и заложни
договори (pignus).
Групата службености или servitutes ја сочинувале оние стварни права врз
туѓи ствари при кои сопственикот на предметот или се лишувал од овластување-
то да го спречи стварноправниот овластеник во определено искористување на
некоја своја ствар или се обврзувал некоја своја ствар да не ја ползува на опреде-
лен начин; групата долгорочни закупи на земјиште ја сочинувале оние стварни
права врз туѓи ствари при кои сопственикот му отстапувал на закупецот опреде-
лено земјиште на трајно користење со обврска на последниов трајно да му дава
закупнина, а групата заложни договори ја сочинувале оние стварни права при
кои сопственикот условно го пренесувал правото на конечно располагање со соп-
ствената ствар на стварно-правниот овластеник.

А) С л у ж б е н о с т и

§ 161. Поим на службеностите

Службеностите или сервитутите (servitutes) заземале важно место меѓу

стварните права врз туѓи ствари. Целиот систем на службеностите бил изграден

212
дури во времето на Јустинијан. Според извесни белези, службеностите јасно се
одделувале од другите стварни права врз туѓи ствари (jura in re aliena). Од залож-
ните договори тие се одделувале по тоа што биле самостојни и трајни права, а од
долгорочните договори за закуп на земјиште - по тоа што биле бесплатни и па-
сивни задолженија за сопственикот на предметот врз кој службеноста била зас-
нована. Поточно службеностите биле самостојни, трајни, по правило безусловни,
пасивни и бесплатни задолженија за сопственикот на предметот на службеноста,
кој или бил лишуван од овластувањето да го спречува носителот на правото на
службеност (титулар на службеноста) во целосното или делумното искористува-
ње на некоја своја ствар, или бил должен да не ползува некоја ствар на определен
начин, за да има такво право кога службеноста не била заснована. Наведената де-
финиција на службеностите ѝ одговарала на суштината на службеностите гледа-
но од страната на сопствениците на предметите врз кои службеностите биле
засновани. Од друга страна, од гледна точка на носителите на правото на службе-
ност, службеностите биле одредени како стварни права врз туѓи ствари што но-
сителот на тоа право го овластувале бесплатно, целосно или делумно, доживот-
но, па дури и наследно да ја искористува туѓата ствар или од сопственикот да ба-
ра овој да не го ползува на определен начин сопствениот предмет.272
Наведените варијанти на дефиницијата на службеностите не била дадена
во делата на римските правници. Во нивните дела постојат само елементи, пот-
ребни за нивното изведување. Елементите или општите белези на правото на
службеност, истакнати во делата на класичните правници, се делат во две групи:
на нужни претпоставки за засновање на правото на службеност и на рестрикции
или ограничувања на содржината на тоа право.
Нужни претпоставки за постоење на правото на службеност биле: 1)
трајност на правото на службеност - causa servitutis perpetua esse debet.273 Трај-
носта на службеностите била или објективна или субјективна: објективната трај-
ност произлегувала од трајните потреби на титуларите на службеноста да го ко-
ристат послужниот имот за подобра економска експлоатација на своето земјиш-
те; субјективната трајност се мерела според траењето на животот на титуларот,
особено кај личните службености; 2) пасивност на господарот на послужните
ствари - servitus in faciendo consistere nequit274 - означувала дека господарот на
послужните ствари не можел да биде должен активно да работи за титутларот на
службеноста, односно тој лично да придонесува за остварувањето на целите и

272 Суштината на правото на службеност римските правници ја изразиле на следниов начин:

Servitutes ipso quidem jure neque ex tempore neque sub condicione neque ad certam condicionem
[verbi graita „quamdiu volam“] constitui possunt (D 8, 1, 4 pr.) или servitutium non ea natura est, ut
aliquid faciat quis, veluti viridia tollat aut amoeniorem prospectum praestet, aut in hoc ut in suo
pignat sed ut aliquid patiatur aut non faciat (D 8, 1, 15, 1).
273 D 8, 2, 28.
274 D 8, 1, 15, 1.

213
интересите на титуларот на службеноста. Според тоа, содржината на службенос-
та се сведувала на „pati“ и „non facere“. Ова значело дека господарот на послужни-
те ствари бил лишуван од определени права што, инаку, би ги имал кога не би
постоело правото на службеност. Лишувањето можело да биде од два вида: гос-
подарот требало или да трпи титуларот на службеноста позитивно да влијае врз
предметот во негова сопственост (позитивна службеност на титуларот, а службе-
ност на „pati“ или „трпење“ за господарот на послужните ствари) или во полза на
титуларот да се одречува од дејствија насочени кон искористување на сопстве-
ниот предмет (негативна службеност за титуларот, а службеност на „non facere“
или „несторување“ за господарот). Единствен исклучок од правилото за пасив-
ност на службеноста бил т.н. servitus oneris ferendi. Кај оваа службеност, господа-
рот на послужниот ѕид бил должен да ги врши потребните поправки за да не
страда зградата на соседот, кој се здобил со правото да ја потпре на тој ѕид.
Со оглед на тоа дека службеностите биле исклучок од правилото за ре-
довната содржина на правото на сопственост, според римското право било нуж-
но тие стриктно да се толкуваат. За таа цел биле создадени правилата:
servitutibus civiliter uti debemus275 - содржината на службеностите се сведувала на
разумна мера во рамките на оние потреби заради кои службеностите и биле зас-
новани: servitus servitutis esse non debet276 - титуларите на правото на службе-
ност немале овластување својата службеност да ја оптоваруваат со нови права на
службености во интерес на трети лица. Со други зборови, службеностите биле
неделиви и единствени права. Секое делење и проширување на правото на служ-
беност би значело ново оптоварување за господарот на правото на послужниот
имот и затоа било забрането; nemini res sua servit277 - никој не можел да има пра-
во на службеност врз своја ствар. Наведеното правило, во случај на confusio или
соединување на активниот и пасивниот субјект кај службеностите, доведувало
до повторно оживување на целосното право на сопственост.

а) Начини на настанување и видови службености

§ 162. Начини на настанување на службеностите

Во старото римското право службеностите се засновувале по пат на ман-

ципација и in jure cessio. По пат на манципација се засновувале т.н. селски служ-
бености, а по пат на in jure cessio и селските и другите нивни видови. Освен не-
посредното засновување на службености по пат на манципација и in jure cessio,
постоела и deductio servitutis или посредно засновање на правото на службеност

275 D 8, 1, 9.
276 D 33, 2, 1.
277 D 8, 2, 26.

214
со придржување на тоа право. Придржувањето на правото на службеност се слу-
чувало кај правните работи со транслативно дејство: господарот ја пренесувал
сопственоста врз здобивачот задржувајќи го правото пренесената ствар и натаму
да ја ползува на определен начин. Освен тоа, службеностите можеле да бидат
воспоставени и по пат на еднострани наредби (легат, тестамент, решение, пресу-
да).
Покрај наведениве начини, особено во класичното време, како начини на
засновување на службености се јавиле и „pactiones et stipulationes“ или нефор-
мални и формални договори. Наведените начини на здобивање со службености,
освен манципацијата и in jure cessio, се задржале и во Јустинијановата кодифика-
ција.

§ 163. Видови службености

За време на Јустинијан била извршена систематска поделба на службе-

ностите на две големи групи: на реални или стварни и лични или персонални
службености: servitutes aut parsonarum sunt ut usus et ususfructus, aut rerum, ut
servitutes rusticorum praediorum et urbanorum.278
Стварните или реалните службености се однесувале на земјиштата и за-
тоа се наречувале земјишни или jura praeditorum (servitutes praediorium). Зем-
јишните службености биле стварни права врз туѓи земјишта засновани во полза
на лицето што било сопственик на повластеното земјиште. Според тоа, со зем-
јишните службености биле оптоварени сопствениците на послужните (praedium
serviens), а повластени сопствениците на повластените имоти (praedium
dominans). Тие службености биле трајни права и затоа било без значење кои ли-
ца биле сопственици на повластените или пак на послужните имоти. Сопствени-
ците можеле да се менуват - службеноста останувала.279 За засновување на зем-
јишни службености се барало економско оправдување: servitus fundo utilis esse
debet.280 Не можеле да се засновуваат земјишни службености што на господарот
на повластениот имот би му носеле само задоволства.281 За службеноста да ја ис-

278 D 8, 1, 1.
279 D 8, 4, 12. Поради наведената формулација „fundus fundo servit“ како и поради формулаци-
јата „aedificia fundis et fundi aedificiis serviunt“, во делата за римското право службеностите, и
тоа земјишните, честопати се одредуваат како стварни права врз туѓи ствари засновани во
полза на повластениот имот, а на товар на послужниот имот. Ваквото гледање е погрешно би-
дејќи не постојат правни односи меѓу предметите на службеностите или стварите, туку меѓу
господарите на стварите. Фактот дека односите од земјишните службености објективно по-
долго траат од животот на одделните господари на земјиштето, не менува ништо. Носителите
на правото на службеност достано се определени според квалитетот на сопственик на повлас-
тен и на послужен имот.
280 D 8, 3, 5.
281 D 8, 1, 8 pr.: Ut pomum decerpere liceat et ut spatiari et ut cenare in alieno possimus, servitus

imponi non potest.

215
полни својата економска цел - подобро искористување на повластениот имот –
било потребно да постои таков просторен однос меѓу повластениот и послужни-
от имот што овозможувал постигање на предвидените користи: praedia esse
debent vicinia.282 Еднаш засновани, службеностите станувале неделиви права: per
partes servitus neque adquiri neque imponi potest.283 Неделивоста на земјишните
службености произлегувала од неделивоста на користите што му биле неопход-
ни на сопственикот на повластениот имот за неговото рационално користење.284
Со оглед на тоа дали биле воспоставувани со цел да се подобри селскостопанска-
та експлоатација на повластениот имот или со цел да се подобри изградбата на
градежни парцели, земјишните службености се делеле на селскостопански или
селски земјишни (реални, стварни) службености и на градежни или градски
(реални, стварни) службености - servitutes praediorum rusticorum или servitutes
praediorum urbanorum.
Од друга страна, личните службености биле стварни права врз туѓи ства-
ри воспоставени во полза на индивидуално определени лица, а на товар на лице-
то што било сопственик на предметот на службеноста. Сопствениците на предме-
тите можеле да се менуваат, а личната службеност сепак да престане, додека пак
носителите на тоа право не можеле да бидат променети. Личните службености,
по правило, траеле толку колку што траел животот на титуларот (тие биле дожи-
вотни права), односно траел барем толку колку што титуларот се наоѓал во пред-
видената правна положба.285 За разлика од земјишните, предмет на личните
службености можеле да бидат сите ствари in patrimonio и in commercio. Со оглед
на содржината на овластувањата на носителите на личните службености, како и
со оглед на предметот, сите овие службености се делеле на четири вида;
ususfructus, usus, habitatio и operae servorum vel animalium. Заедничко за обата ви-
да службености било дека за време на нивното постоење на господарот на пред-
метот не му се давала никаква надомест.

282 D 8, 3, 5; D 8, 3, 7, 1: In rusticis autem praediis impedit servitutem medium praedium, quod non

servit.
283 D 8, 1, 8; D 8, 3, 32; D 8, 4, 6, 1.
284 Иако земјишните службености биле неделиви во поглед на содржината (не било можно да

се воспостави право на половина пат или право на половина поење добиток), постоеле некои
службености кај кои било ограничувано времето на употребата и тие привидно се делеле на
повеќе титулари (различни титулари можеле да бидат овластени да црпат вода од зеднички
водовод: еден можел тоа да го прави во едно, а друг во друго време на денот – Aquae ductus et
haustus aquae per eundem locum ut ducatur etiam pluribus concedi potest).
285 I 2, 4, 3; D 8, 1, 4 pr.; D 33, 3, 1; D 45, 1, 56, 4.

216
 б) Земјишни службености

§ 164. Селски земјишни службености

Селските (селско-стопанските) земјишни службености или jura

praediorium rusticorum биле најстарите римски службености. Многу од нив биле
познати уште од Законот на 12 таблици. Селските земјишни службености биле
трајни и преносливи стварни права врз туѓи предмети воспоставени во полза на
лицето што било господар на повластениот имот, а на товар на лицето што било
господар на послужниот имот, со цел да се подобри селскостопанското производ-
ство на повластениот имот.
Бројот на селскостопанските службености бил голем. Тој можел да биде
толкав колку што биле можни видови побарувања и олеснувања на селскосто-
панското производство на повластениот имот со помош на извлекување некои
користи од послужниот имот. Па, сепак, сите овие службености се делеле на три
основни групи – службености на пат, службености на вода и разни други службе-
ности:
а) Во групата службености на пат се наоѓале ограничувањата на господарот
на послужниот имот извршени со цел на господарот на повластениот имот да му
се обезбеди непречен пристап кон неговото земјиште. Меѓу овие службености се
вбројувале „iter“ - право да се минува пеш преку послужниот имот, „actus“ - право
да се поминува на коњ и „via“ - право да се минува со кола.
б) Во групата службености на вода влегувале ограничувањата на господа-
рот на послужниот имот извршени со цел да му се обезбеди на господарот на
повластениот имот непречено снабдување со вода од послужниот имот или пре-
ку него. Во изворите на римското право биле познати три вида вакви службенос-
ти: aquae ductus - право на доведување вода преку послужниот имот: aquae
haustus - право на црпење вода од послужниот имот и pecoris ad aquam adpulsus -
право да се напојува добиток на послужниот имот.
в) Третата група селскостопански службености била разновидна по содр-
жина. Меѓу другите, тука влегувало правото на вадење песок од туѓ имот -
servitus harenae fodiendae (harenae eximendae); правото да се пече вар на туѓ имот
- servitus calcus coquendae; правото да се има стовариште на камен и руда на туѓ
имот - servitus ut in tuum lapides provolvantur ibique posite habeantur indeque
exportentur; правото да се земаат колци од туѓ имот - servitus pedamenta ad
vineam ex vicini praedio sumere; правото да се чуваат селскостопански плодови на
туѓ имот - servitus ut fructus in vicini villa cogantur coactique habeantur; правото да
се истерува добиток на туѓ имот - servitus pascendi, како и многу други права што
биле корисни за економски цели на повластениот имот.

217
 § 165. Градски земјишни службености

Градските земјишни службености или jura (servitutes) praediorum

urbanorum биле трајни и наследни стварни права врз туѓи ствари воспоставени
во полза на лицето што било господар на повластениот имот, а на товар на лицe-
то што било господар на послужниот имот, со цел да се подобри состојбата на
градежните парцели и на постојните градби. Овие службености главно се делеле
на четири вида – службености на потпирање, службености на простор, службе-
ности на видик и службености на истекување:
а) Службеностите на потпирање го овластувале господарот на повластени-
от имот да употреби туѓ ѕид или туѓа зграда за потпирање на зградата на своето
земјиште. Тука влегувале: servitus tigni immitendi – право на вовлекување соп-
ствена греда во туѓ ѕид и servitus oneris ferendi – право на потпирање на сопстве-
ната зграда врз куќата на соседот.
б) Службеностите на простор го овластувале господарот на повластениот
имот да протегне делови од своите згради во воздушниот простор на соседот.
Овде влегувало овластувањето да се протегне сопствениот балкон во воздушни-
от простор на соседот (servitus proiciendi), како и овластувањето покривот на
сопствената зграда да го надвиси имотот на соседот (servitus protegendi).
в) Службеностите на видик се состоеле во ограничување на господарот на
послужниот имот да презема градежни работи што би го расипале постојниот
видик или редовното осветлување на зградите подигнати врз повластениот
имот. Тука влегувале: servitus altius non tollendi ne luminibus officiatur - обврска на
господарот на послужниот имот да не презема работи што би го попречувале ре-
довното и нужно осветлување на зградите на повластениот имот и servitus ne
prospectui officiatur - обврска на господарот на послужниот имот да не гради
згради што би го расипувале погледот од повластениот имот.
г) Службеностите на истекување се состоеле во правото на господарот на
повластениот имот да одведува преку послужното добро дождовница, вода и
други течности што таму се собирале. Во оваа група влегувале: servitus stillicidii –
правото на одведување на дождовницата; servitus fluminis – правото на одведува-
ње вода во поголеми количества и servitus cloacae – правото на одведување из-
мет.286

286 D 8, 2, 1–2; D 8, 3, 2; D 8, 1, 7. Покрај наведените службености, постоеле и службености со

спротивно дејство: servitus stillicidii non avertendi, servitus fluminis non avertendi, servitus
luminibus officiendi, servitus altius tollendi и сл. (D 8, 2, 2). Наведениве службености имале за цел,
одбегнување на извесни прописи за изведување градежни работи, како и одбегнување на из-
весни оптоварувања според правилата за општите ограничувања на правата на сопственици-
те.

218
 в) Лични службености

§ 166. Плодоуживање (ususfructus)

Плодоуживањето или ususfructus било лична службеност врз основа на

која овластеното лице или плодоуживателот (ususfructuarius) се здобивал со пра-
во бесплатно и, по правило, доживотно да употребува туѓа ствар и да ги собира
нејзините плодови со обврска, по завршеното плодоуживање, стварта да му ја
врати на сопственикот суштински неоштетена: ususfructus est jus alienis rebus
utendi, fruendi salva rerum substantia.287
Плодоужувањето се јавило како посебен вид стварно право врз туѓи ства-
ри дури кон крајот на републиката. Во тоа време предмет на плодоуживање мо-
желе да бидат само непотрошни ствари или res non consumptibiles, бидејќи само
овие ствари, по завршеното плодоуживање, можеле да му бидат суштински не-
оштетени реституирани на господарот (salva rerum substantia). Потрошните
ствари или res consumptibiles не можеле да бидат предмет на плодоуживање, би-
дејќи сета супстанција на овие ствари исчезнувала при првата употреба. Тогаш
кога во римското право навлегла мислата за стварите quae ex distantibus constant,
односно мислата за цели имотни маси составени од потрошни и од непотрошни
делови како единствени universitas facti или iniversitas juris, со еден senatus
consulum, било определено дека како предмет на плодоуживање можат да се ја-
ват и такви ствари, та според тоа и други потрошни добра (res consumptibiles).288
Одредбите од споменатиот senatus consultum вовеле битни измени во установата
на плодоуживањето. Плодоуживањето било поделено на два подвида: плодоужи-
вање во строго значење т.е. плодоуживање врз непотрошни ствари и плодоужи-
вaње во преносно значење т.е. плодоуживање врз потрошни ствари, наречено
quasiususfructus.
а) Кај редовното плодоужување плодоуживателот ги добивал предметите
на плодоуживањето во детенција, за да може да ги собира плодовите и да го упо-
требува самиот предмет. Тој имал право да ги собира сите природни и граѓански
плодови. Со сопственост врз плодовите се здобивал во моментот на перцепција-
та. Меѓутоа, тоа право било од строго лична природа и можело да трае најмногу
до смртта на плодоуживателот,289 но било можно пренесување на ползувањето
со правото, односно било можно да се овластат трети лица да го употребуваат
предметот на ususfructus и да ги собираат неговите плодови, но ова право траело

287 D 7, 1, 1.
288 D 7, 5, 1.
289 Поради ова барање долго време не бил допуштен ususfructus во полза на правни лица „што

не умираат“. Во посткласично време бил допуштен и таков ususfructus, но се сметало дека тој
може да трае најмногу сто години (D 7, 1, 56; D 33, 2, 8).

219
најмногу до моментот кога се гасело правото на ususfructus во личноста на сами-
от овластеник.
Основните обврски на плодоуживателите биле да ја чуваат супстанцијата
на предметот на плодоуживањето, да го користат предметот како добри домаќи-
ни (bonus pater familias или boni viri arbitratu), да ги поднесуваат основните тро-
шоци околу одржувањето на предметот за време на плодоуживањето, да го пол-
зуваат предметот на плодоуживањето за онаа економска цел за која тој бил упо-
требуван во моментот на засновањето на плодоуживањето,290 на сопственикот
на предметот да му дадат гаранција дека совесно ќе го вршат своето право и дека
по завршувањето на плодоуживањето ќе му го реституираат „salva substantia“
(cautio ususfructuaria), како и да ги преземат сите потребни мерки по завршува-
њето на плодоуживањето предметот навистина да му биде реституиран на соп-
ственикот.
б) Кај вонредното плодоуживање или quasi ususfructus плодоуживателот ги
добивал во сопственост предметите на плодоуживањето. По истекот на плодоу-
живањето тој имал обврска на сопственикот да му врати исто количество исто-
родни ствари или барем нивната имотна вредност. За извршувањето на оваа об-
врска бил должен да положи cautio ususfructuaria.

§ 167. Употреба (usus)

Правото на употреба или usus било лична службеност, врз основа на која
овластеното лице или usuarius се здобивал со бесплатно и, по правило, доживот-
но право толку да употребува туѓа ствар и да собира од неа толку плодови колку
што било потребно за задоволување на потребите на носителот на правото и на
членовите на неговото потесно семејство.291 Остварувањето на правото на
usuarius најчесто не било врзано за исклучително владение врз стварта,292 па за-
тоа тој бил должен што помалку да му пречи на сопственикот.293 Освен тоа,
usuarius не бил овластен вршењето на своето право да го отстапува на трето
лице.

290 D 7, 4, 10. Во посткласичното право плодоуживателот бил овластен да изврши економска

преориентација на предметот на плодоуживањето. Тој бил овластен да отвори рудник, да поса-

ди овоштарник и, воопшто, да го подобри имотот добиен на плодоужување (D 7, 1, 13).
291 Во времето кога била воведена службеноста usus важело правилото: cui usus relictus est, uti

potest, frui non potest (D 7, 8, 2 pr.) што значи дека овластеното лице немало право да ги собира
плодовите. Бидејќи тоа се покажало како неодржливо при воспоставувањето usus кај предме-
ти што можеле да задоволуваат човечки потреби само преку плодовите што ги давале, над-
владеало мислењето дека usuaruis има право да собере толку плодови колку што е потребно
„ad victum sibi suisque“ (D 7, 8, 12, 1).
292 Освен ако предмет на usus не била зграда за живеење (I 2, 5, 2).
293 I 2, 5, 2.

220
 § 168. Право на стан (habitatio)

Правото на стан или habitatio била лична службеност врз основа на која
овластеното лице се здобивало со бесплатно и, по правило, доживотно право да
употребува туѓ стан за свои лични потреби, како и за потребите на своето семеј-
ство, па дури и со право станот да го издаде под наем, задржувајќи ја за себе при-
мената наемнина. Habitatio била издвоена како посебен вид лична службеност за-
тоа што правото на стан претставувало чест предмет на засновување лична
службеност. Во сѐ друго оваа службеност била изедначена со плодоуживањето.
Habitatio најчесто настанувала по пат на тестамент или легат во кој на универ-
залните наследници им била оставана сопственост врз куќите или становите, а
на сингуларните наследници – правото на доживотно живеење во таквите згра-
ди.

§ 169. Operae servorum vel animalium

Содржината на личната службеност operae servorum vel animalium се сос-

тоела во правото титуларот бесплатно и, по правило, доживотно да ја ползува ра-
ботната сила на туѓи робови и на туѓ работен добиток. Во прво време време ова
право било изедначено со правото на употреба, а потем надвладеало мислењето
дека ова право има содржина на плодоуживање. Овластеното лице тогаш можело
да ги дава и под наем робовите или добитокот, што биле предмет на оваа служ-
беност.

г) Заштита и престан на службеностите

§ 170. Заштита на правото на службеност

Носителите на правата на службеност биле заштитени со посебни тужби

и со посебни интердикти. Најстарата тужба за заштита на титуларот на службе-
носта била vindicatio servitutis. Петитумот на тужбата или правното барање на
тужителот гласело: да му се признае постоење на правото на службеност и да се
отстранат пречките што го нарушувале вршењето на тоа негово право. За да се
успее со тужбата било потребно да се докаже дека тоа право навистина постои.
Носителите на службеностите што биле засновани според прописите на претор-
ското право - pactionibus et stipulationibus - имале право да ја употребат оваа туж-
ба како vindicatio utilis. Кога во времето на Јустинијан отпаднала разликата меѓу
службеностите засновани врз прописите на цивилното и на преторското право,
била воведена единствена тужба за заштита на титуларите на службеностите
што била наречена actio confesoria.

221
 Освен по пат на тужби, носителите на правата на службеностите биле
заштитени и со многубројни интердикти. Носителите на селските земјишни
службености имале на располагање interdictum de itinere actuqe privato, како и
интердиктите de aqua, de rivis et de fonte. Носителите на градските земјишни
службености можеле да се послужат со interdictum de cloacis, со operis novi
nuntiatio, со cautio damni infecti, со interdictum quod vi aut clam, па дури и со
interdictum uti possidetis, доколку се работело за службености на потпирање. Но-
сителите на правата на лични службености, врзани за изведено владение врз
предметот на службеноста, можеле да ги употребат и другите посесорни интер-
дикти – како, на пример, interdicta utilia.

§ 171. Престан на правото на службеност

Правата на службености можеле да престанат под дејство на природни

настани или по волја на овластените лица или со стек на околности што имале за
последица нивно гасење.
Службеностите престанувале под дејство на природни настани во случај
на пропаѓање на предметите на службеноста, во случај на таква нивна промена
што го оневозможувала или го правела непотребно натамошното вршење на зас-
нованото право, како и со смрт на носителот на правото, во случај кога се работе-
ло за лични службености.
Службеностите престанувале по изрична волја на правно овластените ли-
ца кога тие, по пат на in jure cessio, свечено ќе се одречеле од службеноста, како и
тогаш кога ова станувало неформално по пат на обичен pactum. Тие престанува-
ле и врз основа на молкум изразената волја на титуларот, кога тој со долго невр-
шење на своите овластувања ќе допуштел да дојде до usucapio или до praescriptio
libertatis, односно до ослободување на господарот од товарот на службеноста со
протек на пропишаниот рок.
Службеностите престанувале и по пат на т.н. confusio, односно со совпаѓа-
ње на правото на сопственоста и правото на службеноста кај еден носител, како и
со истекот на рокот или со настапувањето на потестативен и резулутивен услов.
Ова особено кај личните службености, што понекогаш може-ле да бидат орочени
и условени.294

294 Paul. 3, 6, 33; D 45, 1, 56, 4; D 8, 1, 4 pr. Разните начини за престан на правото на службеност

биле концизно дадени во делото на Paulus - Sententiae, во вид на мнемотехнички стих: Usus
fructus amissus ad proprietatem recurrit. Amittitur autem quinque modis: captis minutione, rei muta-
tione, non utendo, in jure cessione, dominii comparatione.

222
 Б) Д о л г о р о ч н и з а к у п и н а з е м ј и ш т е (j u s p e r p e t u u m)

§ 172. Поим на долгорочните договори за закуп на земјиште

Договорите за долгорочен закуп на земјиште во системот на римското

право се јавиле многу доцна. Економско-општествените услови што довеле до
оваа група правни односи почнале да созреваат дури со одумирањето на класич-
ното робовладетелско стопанство и со преориентација на римското земјоделство
на обработка на со помош на слободни закупци. За регулирањето на односите
меѓу сопствениците на земјиштата и слободните закупци веќе не биле доволни
договорите за краткорочен закуп на земјиште, бидејќи краткороч-ните договори
не му давале достатно сигурност ни на закупецот ниту пак на сопственикот на
земјиштето: на закупците - затоа што постојано им се заканувала опасност да им
биде откажан договорот, што пак ги спречувало во преземањето какви било мер-
ки за подобрување на селскостопанското производство, а тоа можело да го дове-
де во прашање и самиот опстанок на закупецот и членовите на неговото семеј-
ство, особено кога му бил откажан договорот на закупецот што долгувал наемни-
на; тие договори не им одговарале ни на сопствениците на земјиштата бидејќи
не им обезбедувале постојана и сигурна рента што ја прибирале врз основа на
правото на сопственост врз закупените имоти. Со оглед на тоа дека сигурноста
во земјоделството била во интерес и на римската држава, римските императори
пропишале правила за т.н. долгорочни договори за закуп на земјиште.
Договорите за долгорочни закупи на земјиште биле извори на стварни
права врз туѓи ствари. Врз основа на долгорочните договори закупецот се здоби-
вал со изведено владение врз закупениот имот и овластување трајно да го иско-
ристува, да го поседува и да ги прибира неговите плодови, како и да го пренесува
ова право со правни работи inter vivos и mortis causa врз наследниците
(successores), а сето тоа под еден услов - на закуподавецот уредно да му ја плаќа
закупнината.
Долгорочните договори за закуп на земјиште се делеле на договори за за-
куп на селскостопански имоти (jus in agro vectigali и emphyteusis) и на договори
за закуп на градежни парцели (superficies).

§ 173. Jus in agro vectigali

Jus in agro vectigali или jus perpetuum, односно трајно право на искористу-
вање на туѓо земјиште, наменето за селскостопанско производство, се јавило во
времето на принципатот. Врз основа на jus perpetuum закупецот се здобивал со
правото трајно да искористува туѓо земјиште во сопствен интерес, со обврска за
тоа да плаќа закупнина или vectigal. Правото на закупецот било не само трајно,

223
туку и наследно и преносливо, а важело dum pro his vectigal pendatur295 сѐ додека
се плаќала закупнината. Во уживањето на ова право закупецот бил заштитен со
тужби (actio vectigalis) и интердикти (посесорните интердикти) против секој што
го вознемирувал, па дури и против самиот сопственик. Големите права на заку-
пецот навеле некои правници да мислат дека кај овој договор се работи за про-
дажба на земјиштето со здоговарање постојана рента како купопродажна цена
(сукцесивна облигација), но надвладеало мислењето дека jus in agro vectigali
претставува посебен вид договор за закуп.296

§ 174. Емфитеуза

Во посткласичното право се јавила емфитеузата како нов вид долгорочен

договор за закуп на земјиште. Предмет на емфитеузата (emphyteusis) биле зем-
јиштата на кои им била менувана културата, како и земјиштата што дотогаш не
биле обработувани, а се наоѓале, по правило, во состав на императорските салту-
си. Емфитеутот или закупецот на таквите земјишни парцели, поради инвестици-
ите што ги внел во нив, извесно време бил ослободен од плаќање на закупнина-
та. По протекот на таквиот рок, тој бил должен да плаќа canon, што бил нешто
помал од закупнината кај договорите за jus in agro vectigali. Другите права и об-
врски на емфитеутот биле исти како и правата и обврските на вектигалистот. За
заштита на признатите права тој можел да се послужи или со rei vindicatio utilis
или со посесорни интердикти.
Во Јустинијановата кодификација односите од договорот за емфитеуза
биле битно изменети во полза на сопственикот на земјиштето или закуподаве-
цот. Кај jus emphyteuticarium или contractus emphyteuticarius,297 покрај правото да
добива закупнина, Јустинијан одредил закуподавецот да има право на првенстве-
на купувачка во случај кога емфитеутот со правни работи inter vivos располагал
со своето овластување (jus protimiseos или praelationis). Закуподавецот што не ќе
го искористел тоа право требало да добие т.н. laudemium, односно емфитеутот
бил должен да му исплати 2% од добиената цена. Освен тоа, закуподавецот имал
право да бара уредно плаќање на данокот и на другите јавни давачки од страна
на емфитеутот, како и одржување на закупениот имот во добра состојба. Послед-
нава обврска на емфитеутот настанала поради тоа што во посткласично време,
по преодот на натурално стопанство, закупнината честопати била одредувана во
натура: во аликвотен дел од произведените добра. Правата на емфитеутот се га-

295 D 6, 3, 1.
296 Gai 6, 3, 1.
297 Овој контракт го опфатил и поранешниот jus in agro vectigal. Според тоа, во времето на Јус-

тинијан постоел само еден долгорочен договор за закуп на селскостопанско земјиште.

224
селе во случај кога тој три години едноподруго не ќе ја плател закупнината или
не ќе ги извршувал даночните обврски.298

§ 175. Superficies

Договорот за долгорочен закуп на градежни парцели се наречувал

superficies. Врз основа на овој договор закупецот на земјиштето (суперфиција-
рот) се здобивал со трајно, наследно и отуѓиво право да подигне зграда врз туѓо
земјиште и да ја употребува заедно со земјиштето сѐ додека уредно му ја плаќа
закупнината на сопственикот на земјиштето. Закупнината се викала solarium.
Правата на суперфицијарот биле заштитени со rei vindicatio utilis и со посесорни
интердикти, како и со посебен interdictum de superficiebus.299
Условите за настанување на договорот за superficies созреале дури во
класичното време: тогаш кога наполно била зацврстена приватната сопственост
врз земјиштата. Со оглед на тоа дека речиси целиот земјишен фонд се наоѓал во
рацете на мал број сопственици, а потребите на градското население за деловни
простории и станови за живеење биле големи, станало нужно да се пронајде не-
кое правно средство што ќе овозможи сопственоста врз градежното земјиште и
натаму да остане во рацете на дотогашните сопственици, а градбата и употреба-
та на таквите парцели сепак да може да се пренесе и врз други лица. За оваа цел
бил создаден договорот за superficies. Со воведувањето на договорот за
superficies во Рим конечно било отфрлено поранешното правно начело дека зем-
јиштето треба да му припадне на оној што го обработува или на оној што ќе го
изгради и се восопставило спротивното: земјиштето му припаѓало на сопствени-
кот дури и тогаш кога со негова волја го изградувал друг. Градителот врз такво-
то земјиште, иако градбата ја извел со сопствени средства, можел да има само
право на трајно користење.

298 C 4, 66, 2. Важна социјална новост што настанала кај емфитеузата во посткласично време

било тоа што непосредните поризводители веќе не доаѓале во допир со сопствениците на ла-
тифундиите и салтусите. Големите комплекси на латифундиите и салтусите ги земале под за-
куп богатите conductores и потоа ги давале во подзакуп на мали закупци. Ова било повод за
зголемување на закупнината и за бунтови на малите закупци, како и за чести интервенции од
страна на римските императори. Во општествена смисла, ова бил почеток на создавањето ска-
ла на хиерархиски поврзани феудалци.
299 D 12, 1, 1, 1.

225
 В) З а л о ж н и д о г о в о р и

§ 176. Поим на заложните договори

Заложните договори биле стара установа на римското право. Тие се јави-

ле како споредни договори при првите кредитни работи.300 Доверителите, што
при кредитните работи му го одложувале на должникот на определено време из-
вршувањето на примарната обврска, барале од должникот обезбедува-ње дека
по протекот на здоговорениот рок таа обврска уредно ќе ја изврши. Ова обезбе-
дување можело да биде различно: персонално или реално. Персоналното обезбе-
дување постоело тогаш кога, покрај должникот, и некои други лица, под опреде-
лени услови, се обврзувале дека ќе му го исплатат долгот на доверителот. Тоа
биле договори за гаранција. Реално обезбедување постоело тогаш кога доверите-
лите барале од должниците овие да им стават на располагање или барем да опре-
делат извесни ствари што ќе им послужат како гаранција дека навистина уредно
и навреме ќе ја примат исплатата на своето побарување. Во стариот Рим реално-
то обезбедување било мошне проширено. Се сметало дека тоа е најдобриот вид
обезбедување на доверителите: plus cautionis in re est quam in persona.301
Извори на реалното обезбедување на доверителите биле заложните дого-
вори: договори врз основа на кои должниците им гарантирале на доверителите
со своите ствари дека уредно и навреме ќе ја исплатат преземената обврска. Спо-
ред тоа, склучувањето и дејството на заложните договори зависело од постоење-
то на една претходна, главна или примарна обврска на должникот. Заложните
договори биле споредни, дополнителни или акцесорни.
Правата на доверителите врз основа на склучен акцесорен договор за за-
лог биле од стварноправна природа: сѐ додека траел договорот доверителот во
врска со заложениот предмет бил заштитен спрема сите, па и спрема сопствени-
кот на залогот. Доверителот го губел стварното право врз залогот само ако при-
марната обврска на должникот била згасната ipso jure. Во тој случај сопствени-
кот на залогот повторно се здобивал со правото на слободно располагање со сво-
јата ствар.
Договорите за залог, како извори на акцесорни стварни права врз туѓи
ствари, во текот на историјата на римското право минале низ три одделни етапи.
Во најстаро време како договор за залог служеле fiducia cum creditore, и во поче-
токот на развитокот на класичното право се јавил pignus, а потоа и хипотеката.

300 Ibid.
301 D 50, 17, 25.

226
 § 177. Fiducia cum creditore

Најстар заложен договор во Рим била fiducia cum creditore или договор
меѓу доверител и должник, склучен во форма per aes et libram или in jure cessio,
при кој должникот го пренесувал заложниот предмет во сопственост на довери-
телот, обврзувајќи го тој предмет да му го врати доколку уредно и навреме ја ис-
полни примарната обврска.302
Основна правна последица од договорот fiducia cum creditore било засно-
вањето право на сопственост на доверителот врз предметот на fiducia. Во старо-
то право таа сопственост настанувала со самото пренесување на предметот во
форма per aes et libram или во форма in jure cessio. Pactum fiduciae – или спогодба
според која доверителот ќе му го врати примениот предмет на должникот по ис-
полнувањето на примарната обврска - во тоа време не уживал правна заштита.
Исполнувањето на овој pactum зависело од волјата и чесноста на доверителот.
Имено, доверителот можел да одлучи или да бара исполнување на главната об-
врска или, наместо исплата, да го задржи предметот примен во fiducia. Ваквото
право на доверителите било незгодно за должниците, особено во случаите кога
предметот на залогот имал поголема вредност од предметот на главната обврс-
ка. Затоа ваквата алтернатива била укината со воведувањето на actio fiduciae. Со
actio fiduciae должниците што биле готови да ја исполнат примарната обврска
можеле да браат или враќање на предметот или надомест на штета, доколку до-
верителите не сакале да им го реституираат предметот на залогот. Пресудата по
ваквата тужба била следена со infamia. Actio fiduciae не можела да биде поднесена
против лицата на кои несовесниот доверител им го пренел заложениот предмет,
а не можела да биде употребена ни од страна на должниците што задоцниле со
извршувањето на примарната обврска. Во таквите случаи предметот на залогот,
колку и да бил повреден од примарната обврска, останувал во сопственост на до-
верителот.

§ 178. Рачен залог (pignus)

Рачниот залог или pignus бил заложен договор што настанувал со преда-
вање на подвижна и незаменлива ствар од страна на должникот на доверителот,
како гаранција дека уредно и навреме ќе ја изврши примарната обврска. Врз ос-
нова на pignus доверителот бил овластен стварта да ја поседува и да ја продаде, а
од добиената цена да го наплати примарното побарување, доколку самиот долж-
ник тоа не го стори во здоговорениот рок.303

Gai 2, 60.
302

D 50, 16, 238, 2. Во подоцнежниот развиток на римското право како предмет на пигнус мо-
303

желе да послужат и потрошни (заменливи) ствари, па дури и неподвижни ствари ствари. Освен

227
 Договорот за рачен залог или pignus отстранил некои негативни својства
на договорот fiducia cum creditore, особено во однос на пренесувањето на правото
на сопственост. Врз основа на договорот за pignus доверителите не се здобивале
со сопственост туку со владение врз предметот (jus possidendi), како и со услове-
ните права да го продадат предметот на залогот (jus distractionis) и да ја напла-
тат примарната обврска од постигната цена.
Jus possidendi им овозлможувал на доверителите да имаат владение врз
предметот на залогот за време додека не биде исполнета примарната обврска на
должникот. Ова право на доверителите било заштитено erga omnes.
Со јus distractionis или со правото да го продадат предметот на залогот
доверителите се здобиле по доцнење на должникот, односно тогаш кога должни-
ците не ќе ја исполнеле примарната обврска уредно и навреме. Кај pignus било
забрането здоговарање на т.н. lex commissoria – посебна спогодба, според која
предметот на залогот ќе останел во сопственост на доверителот доколку при-
марната обврска не ќе била уредно исполнета.
По продавањето на заложениот предмет доверителите биле овластени од
добиената цена да задржат онолку колку што изнесувало примарното побарува-
ње.
По исклучок, доверителите имале право од должниците да бараат и надо-
мест на трошоците нужни за одржување на предметот на залогот; тие можеле да
имаат и право предметот да го употребуваат, доколку бил здоговорен pactum за
антихреза.304 Ако не било можно предметот рационално да се продаде, доверите-
лите можеле да бараат од државните органи предметот на залогот да остане во
нивна сопственост (impetratio dominii).
Врз основа на склучен договор за pignus должниците имале право да ба-
раат од доверителите предметот на залогот да го чуваат и да не го употребуваат;
да им го вратат предметот доколку бидат уредно намирени, а да го продадат до-
колку примарната обврска не биде исполнета, со тоа што по продавањето на
предметот ќе им ја предадат целата разлика меѓу постигнатата цена и висината
на примарното побарување (hyperocha или superfluum).
За заштита на стварно правните овластувања на доверителите (jus possi-
dendi и jus distrahendi), што дејствувале erga omnes, па дури и спрема самиот
сопственик на предметот, служеле посесорните интердикти и actio quasi Serviana,
а за заштита на правата на должниците, особено на правото да им биде предаден
предметот на залогот по исполнувањето на примарната обврска, можела да се

тоа, бил познат и пигнус врз бестелесни ствари или права. Според тоа, кон крајот од развито-
кот на римското право како предмет на pignus можеле да се јават сите ствари in commercio.
304 D 30, 1, 11, 1; D 13, 7, 33. Доколку била здоговорена антихреза, плодовите од плодоносната

ствар се засметувале во каматата на главното побарување. Ако ваква спогодба не постоела,

плодовите од плодоносната ствар се засметувале во каматата до висината на законската стап-
ка, а вишокот на плодови требало да се засмета во исплатата на главниот долг.

228
употреби редовната rei vindicatio или actio Publiciana. Сите други меѓусебни поба-
рувања и обврски меѓу доверителите можеле да станат предмет на судски спор
по пат на actio pigneraticia directa и contraria. По пат на actio pigneraticia directa
должниците од примарната обврска ги остварувале своите права врз основа на
договорот за рачен залог, а по пат на actio pigneraticia contraria тоа го правеле до-
верителите.305

§ 179. Хипотека

Кога во Рим започнало да слабее робовладетелското стопанство и кога

сопствениците на големите латифундии биле принудени да отстапуваат делови
од своите имоти на мали закупци заради обработка, бил откриен големиот не-
достаток на договорот за рачен залог. Кога ги земале деловите од латифундиите
во закуп, ситните закупци по правило не располагале со друг имот освен со
„invecta et illata“ - со ствари внесени на имотот земен во закуп, што биле нужни за
обработка на земјиштето и за намирување на најнужните секојдневни потреби
на закупецот. Во тие услови земањето invecta et illata како залог дека ситниот за-
купец навистина ќе ја исплати здоговорената закупнина би значело оневозможу-
вање на обработката на латифундиите. Затоа, со оглед на тоа дека големите зем-
јопоседници не се согласувале да останат без какво и да е реално обезбедување,
во римското право се јавила установата хипотека, што му била позната и на грч-
кото право како залог без пренесување на владението врз заложниот доверител,
та според тоа, и без економска имобилизација на заложниот предмет: proprie
pignus dicimus, quod ad creditorem transit, hypothecam, cum non transit nec
possessio ad creditorem.306
Рецепцијата на хипотеката во системот на римското заложно право била
извршена по пат на т.н. interdictum Salvianum и actio Serviana. Сопствениците на
големите имоти можеле да бараат владение врз invecta et illata на ситните закуп-
ци по пат на наведените средства тогаш кога овие не ги исполниле обврските од
договорот за закуп. Можноста да се бара владение врз стварите на должникот ко-
га не била исполнета примарната обврска потоа била проширена и на многу слу-
чаи. Така се јавила хипотеката како заложен договор, без право на владение врз
заложната ствар сѐ до часот на доцнењето на должникот.
Според тоа, хипотеката била таков заложен договор или договор за га-
ранција дека примарната обврска ќе биде уредно извршена, врз основа на кој до-
верителите се здобивале со правото по доцнењето на должникот да бараат вла-

305 Освен тоа, по пат на actio pigneraticia in rem, должниците можеле да бараат реституирање

на предметот: creditor quoque, qui pignus accepit, re obligatur, qui et ipse de ea ipsa re, quam
accepit, restituenda tenetur actione pigneraticia (I 3, 14, 4).
306 D 13, 7, 9, 2.

229
дение врз заложената ствар, да ја продадат и од продадената цена да го намират
своето побарување.
а) Хипотеката настанувала со проста спогодба меѓу хипотекарниот довери-
тел и хипотекарниот должник, а во посткласичното време било вообичаено за
тоа да се составуваат јавни или приватни исправи. Јавните исправи (instrumenta
publice confecta или pignus piblicum) имале полна доказна сила за постоење на хи-
потеката. Иста сила имале и приватните исправи доколку биле потпишани од
најмалку тројца сведоци (instrumentum quasipublicum).
Покрај договорните хипотеки, римското право познавало и многу законски
или легални хипотеки, што се воспоставувале ipso jure, а дејствувале без прет-
ходна согласност на странките. Некои од тие хипотеки биле воведени по пат на
обичаи и се наречувале pignus tacitum молкумни хипотеки. Меѓу нив се вбројува-
ла хипотеката на закуподавецот врз invecta et illata на закупците на селскосто-
панските имоти и станови. Други хипотеки што настанувале ipso jure биле позна-
ти како изрични законски хипотеки, бидејќи биле воведени со прописи на рим-
ските императори. Меѓу изричните законски хипотеки се вбројувале хипотеката
на инвеститорот врз предметот на инвестициите, хипотеката на државата
(fiscus)307 врз имотот на должниците на јавни давачки, хипотека на штитеникот
врз имотот на туторот или старателот, хипотеката на жената врз имотот на ма-
жот за обезбедување на миразот и хипотеката на црквата врз имотот на закупци-
те на црквените имоти.
Освен договорите, обичаите и законите, како и извори на хипотеката се ја-
вувале и тестаментите и судските одлуки.308
б) Во класичното право предмет на хипотека можеле да бидат само телесни
ствари. Во посткласично време хипотекарните права можеле да бидат засновани
и врз бестелесни предмети (права).309 Како предмет на хипотека можеле да се
сретнат и цели имотни маси, како и целиот имот на некое лице. Хипотеките што
имале за предмет точно определена ствар или точно определен дел од имотот на
некое лице се наречувале специјални или посебни хипотеки. Хипотеките што се
засновувале врз целиот имот на некое лице се неречувале општи или генерални
хипотеки.
в) Хипотеката или заложниот договор при кој предметот на залогот не пре-
оѓал во владение на доверителите сѐ додека должникот не се наоѓал во доцнење,
давала можност за засновување повеќе хипотекарни права врз еден ист предмет,

307 D 49, 14, 46, 3.

308 Со судската одлука (missio in possessionem, pignus in causa judicati captum) настанувало пра-
вото на определено лице да завладее со туѓи ствари. Значи, право што било идентично со пра-
вото на хипотекарните доверители во поглед на jus possidendi. Меѓутоа, судскиот залог не мо-
жел да доведе до jus distrahendi.
309 D 20, 1–2. Дури и правото на pignus можело да биде заложено (pignus pignoris, subpignus).

230
односно дава можност за кумулација на хипотеките и на хипотекарните довери-
тели.
Во прво време проблемите во врска со кумулацијата на хипотеките или со
стекот на правата на повеќе хипотекарни доверители биле разрешувани според
правилото „qui prior est tempore potior est jure“ – оној што е прв по времето, поси-
лен е во правото. Врз основа на наведеното правило, хипотекарните доверители
од понова дата можеле да очекуваат наплата на своите побарувања дури по це-
лосното намирување на доверителите чиишто хипотеки биле склучени порано.
Доследна примена на наведеново правило била можна сѐ додека хипотеки-
те не почнале да се разликуваат и по ранг. Разликувањето на хипотеките по ранг
почнало во посткласичното право. Највисок ранг, односно најсилно дејство има-
ле т.н. привилегирани генерални и изричните законски хипотеки: хипотеката на
државата врз имотот на должниците поради неисплатени јавни давачки; хипоте-
ката на жената врз имотот на мажот за обезбедување на миразот и хипотеката на
инвеститорите врз предметот на инвестициите. Пониски по ранг биле другите
изрични законски и молкумните или обичајните генерални хипотеки. Меѓу дого-
ворните хипотеки повисок ранг имале оние за кои била составена јавна исправа,
по нив доаѓале хипотеките за кои биле составени приватни исправи и, на крајот,
хипотеките склучени со проста спогодба.
Откако била извршена оваа поделба на хипотеки од повисок ранг и хипоте-
ки од понизок ранг, правилото „qui prior est tempore, potior est jure“ се употребу-
вало за уредување на односите меѓу хипотекарните доверители од ист ранг, до-
дека хипотекарните доверители од повисок ранг, независно од часот на заснова-
њето на хипотекарното право, биле овластени своето побарување да го наплатат
пред хипотекарните доверители од понизок ранг. Со оглед на тоа што ваквото
решение ги загрозувало правата на пониските по ред хипотекарни доверители,
бил воведен т.н. jus offerendi. Jus offerendi претставувал право на пониските по
ранг хипотекарни доверители и на хипотеките засновани подоцна да ги испла-
тат хипотекарните доверители што биле повисоки по ранг и поранешни по вре-
ме, а потоа да го заземат местото на исплатените лица и самите да ја организира-
ат продажбата на предметот на залогот. Доколку не се ползувало со тоа право,
тие биле принудени да чекаат првин да бидат исплатени хипотекарните довери-
тели повисоки по ранг и поранешни по време, а своите побарувања да ги нами-
рат од евентуалниот остаток од добиената цена или од hyperocha (superfluum).
г) Врз основа на договорот за хипотека хипотекарните доверители се здо-
бивале со правото, во моментот на доцнењето на должникот да бараат владение
врз предметот на хипотеката или jus possidendi. По засновувањето владение врз
предметот на хипотеката, хипотекарните доверители биле должни да огранизи-
раат јавно продавање на стварите што ги добиле во вледение (jus distrahendi).
Продажбата на предметот на хипотеката требало да биде организирана на начин
што најдобро ќе ги заштити интересите на должникот. Доколку продажбата ја

231
организирал хипотекарен доверител што не бил од највисок ранг, со продавање-
то на предметот не биле загрозени правата на хипотекарните доверители пови-
соки по ранг и поранешни по време. Тие и понатаму го оптоварувале предметот.
По продавањето на предметот, хипотекар-ниот доверител што ја организирал
продажбата, го наплатувал своето побарува-ње од постигнатата цена. Хипотекар-
ните доверители што од него биле послаби по ранг имале можност своите поба-
рувања да ги намират од superfluum или hyperocha. Дури по намирувањето на
таквите хипотекарни доверители, остатокот од цената во процентуални износи
можеле да го добијат доверителите чиишто побарувања не биле заштитени со
хипотекарно право. Ако по намирувањето на таквите доверители останало уште
нешто од одбиената цена, тоа му било предавано на должникот.
Хипотекарните доверители немале право да засноваат сопственост врз
предметот на хипотеката. Договорите меѓу хипотекарните доверители и хипоте-
карните должници за засновање сопственост врз предметот на хипотеката (lex
commissoria) биле забранети, бидејќи биле спротивни со интересите на должни-
ците, со суштината на хипотеката, а посебно и со можноста за кумулација на хи-
потеката. По исклучок, со правото на сопственост врз предметот на хипотеката
можеле да се здобијат оние хипотекарни доверители што не успеале рационално
да го продадат предметот. Во тој случај, по барање на хипотекарниот доверител
(impetratio dominii), надлежен орган донесувал решение со кое правото на соп-
ственост минувало врз хипотекарниот доверител под единствен услов – должни-
кот да не го исплати долгот во дополнителен рок од две години.
д) Правата на хипотекраните доверители бие заштитени со interdictum
Salvianum и со actio Serviana. Interdictum Salvianum се вбројувал меѓу интердикти-
те за здобивање со владение (interdictum adipiscendae possessionis). Хипотекар-
ните доверители имале право да го употребат овој interdictum во моментот на
доцнењето на должникот, како и тогаш кога од страна на должникот се заканува-
ла опасност за хипотекарно заштитените побарувања. Со оглед на тоа дека хипо-
текарното право не било врзано за владение врз стварта, како и со оглед на тоа
дека била можна кумулација на хипотеките, можело да се случи хипотекарниот
должник да им го пренесе предметот на залогот на хипотекарните доверители
пониски по ранг и време или на трети лица. Во таквите случаи хипотекарните
доверители или оние од нив што биле повисоки по ранг имале право да го бараат
во владение предметот од лицето што го држело. За оваа цел им служела actio
Serviana. Во времето на Јустинијан, interdictum Salvianum и actio Serviana биле
обединети и се наречувале actio pigneraticia in rem или actio hypothecaria.
Хипотекарните должници, од своја страна, можеле да им се спротивстават
на неоправданите барања за владене од страна на доверителите. Тие можеле да
употребат или exceptio doli или посебна exceptio заснована врз „plus petitio
tempore“. Од друга страна, должникот што му ја платил обврската на доверите-
лот, доколку овој не сакал да му ги ослободи invecta et illata од закупениот имот,

232
можел да се заштити и со interdictum de migrando, што го принудувал доверите-
лот да не му прави пречки при иселувањето на должникот.
ѓ) Хипотеката како акцесорно право по правило се гасела со исполнување
на примарната обврска. Вакво дејство имало и продавањето на предметот на хи-
потеката од страна на хипотекарните доверители највисоки по ранг, додека про-
дажбата на предметот од страна на другите хипотекарни доверители го гасела
ова право само спрема нив и спрема хипотекарните доверители што биле уште
пониски по ранг. Хипотеката се гасела и со физичко пропаѓање на предметот, со
конфузија, со одречување на хипотекарните доверители, како и со долго неврше-
ње или застарување (longi temporis praescriptio). Меѓутоа, хипотеката како ствар-
но право врз туѓи стври не се гасела со ниедна транслативна работа преземена
од страна на хипотекарните должници.

II ОДДЕЛ
ОБЛИГАЦИОНО ПРАВО

Прва глава
ОБЛИГАЦИОНО ПРАВО И ОБЛИГАЦИОНИ ОДНОСИ

§ 180. Поим на облигационото право

Римското облигационо право е најважно и најсовршено правно наслед-

ство од Рим и „точна разработка на сите битни односи меѓу обичните сопствени-
ци на стока: купување и продавање, послуга, заем, договор и други обврски“.310
Токму поради овие својства римското облигационо право, иако во нешто измене-
та и дополнета форма, било реципирано во Францускиот граѓански законик
(Code civil) и во други граѓански законици од континентален тип.
Римското облигационо право било дел од имотното право (jus quod ad res
pertinet) со дејство inter vivos. Според ова својство облигационото право не се
разликувало од стварното право коешто, исто така, било дел од имотното право
со дејство inter vivos. Во сѐ друго облигационото и стварното право биле битно
различни.
Стварното право претставувало збир од правни правила што
воспоставувале трајни овластувања на носителите на правото, непосредно и во
свој интерес, целосно или делумно, да се ползуваат со стварите, а сите други
лица ги обврзувале да не им пречат во тоа (дејство erga omnes, ексклузивност на
стварните права, обврска на пасивност). Облигационото право претставувало

310 Маркс-Енгелс, Дела – XIV, стр. 672 (на руски).

233
збир од правни правила со кои се воспоставувале права на определени субјекти,
наречни доверители, од точно определени лица, наречни должници, да бараат
определени сторувања, што во крајна линија биле од имотна природа.
Врз основа на прописите на стварното право била воспоставувана
непосредна власт на носителите на стварноправни овластувања врз стварите, а
бидејќи притоа постоела и обврска за сите други лица, таа власт да ја почитува-
ат, врз стварноправните односи се засновувала и посредна власт врз тие лица.
Меѓутоа, таа власт била пасивна: стварноправно овластеното лице можело да ба-
ра од секого да не го спречува во искористувањето на предметот на стварноправ-
ниот однос, но немало можност од било кого да бара активни содејства заради
остварување на своите овластувања.
Спротивно на ова, прописите на облигационото право имале друга наме-
на. Врз основа на тие прописи се засновувала активна власт на доверителите врз
должниците: доверителите имале имотни права спрема должниците, а овие пак
спрема доверителите - имотни обврски. Ова право на доверителите да бараат
имотни вредности од должниците било jus in personam, односно тоа се воспоста-
вувало меѓу точно одредени лица што на посебен начин (по пат на договор, по
пат на деликт или на разни други начини) стапувале во меѓусебни правни одно-
си. Ова својство на облигационото право да дејствува меѓу точно определени ли-
ца или страни, било означувано како дејство inter partes. Според тоа, облигацио-
ното право било правото што регулирало имотни односи inter vivos, односи што
дејствувале inter partes а се јавиле како активно jus in persona или како право на
дoверителите од точно определени лица или должници да бараат имотни стору-
вања. Со други зборови, облигационото право претставувало збир од правни пра-
вила со кои биле регулирани односите меѓу доверителите, овластени да бараат
имотни сторувања, и должниците задолжени тиа барања да ги исполнат.

§ 181. Облигациони односи

Сѐ до посткласичното право не постоела дефиниција на облигационите

односи. Римските правници претпочитале казуистички да ги набројуваат и обра-
ботуваат случаите на облигации.311 Дури компилаторите на Јустинијан отстапи-
ле од ова гледање и во Институциите дале дефиниција на облигациите: „Obligatio
est juris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuis solvendae rei secundum
nostrae civitatis jura – облигација е правна врска што нѐ присилува да сториме
нешто за некого според прописите на правото на сопствената држава“.312 Освен
тоа, во Јустинијановите Дигести е зачувана и дефиницијата за содржината на об-

311 Терминот облигација бил изведен од глаголот obligare – врзува. Овој термин се преведува

како обврска, ако се гледа од страната на должникот, а како побарување, ако се гледа од стра-
ната на доверителот.
312 I 3, 13 pr.

234
лигационите односи, што му се припишува на познатиот правник Паул:
„Obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem
nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel
praestandum – суштината на облигациите не се состои во тоа некоја ствар или не-
која службеност да стане наша, туку во обврската на друг нешто да ни даде, неш-
то да ни стори или нешто да ни престира“.313
Од наведените дефиниции на облигационите односи, зачувани во Јусти-
нијановата кодификација, се гледа дека: а) облигационен однос постоел само ме-
ѓу две страни: меѓу доверителот (reus credendi, reus stipulandi, creditor) и должни-
кот (reus debendi, reus promittendi, debitor); б) врз основа на тој однос доверите-
лот се здобивал со имотно право да бара од должникот овој нешто да му даде
(dare), нешто да му стори (facere) или нешто друго да му престира (praestare);314
и в) должникот бил должен, под закана со економска санкција, да го исполни ба-
рањето на доверителот. Со други зборови, римските правници го определувале
облигациониот однос како имотен однос меѓу доверител, што бил овластен да
бара некое dare, facere или praestare, и должник што под закана на санкција од
облигационото право бил должен да го исполни барањето на доверителот.
Облигациониот однос - како однос меѓу доверител и должник врз основа
на кој доверителот бил овластен, а должникот должен на некое dare, facere или
praestare - морал да биде заснован врз некој правнорелевантен факт што, според
правните прописи, служел како причина за настанување или како извор на обли-
гационен однос. Најчести правнорелевантни факти што служеле како извори на
облигациите биле договорите и деликтите. Покрај нив, како основни извори на
облигациони односи, римското право познавало и многу други факти што имале
исто дејство и што се нарекувале variae causarum figurae.
Облигациониот однос бил заснован дури кога субјектите на облигацијата,
на начин пропишан со правото, ќе стапеле во меѓусебна врска по повод предмет
од облигациона природа - некое dare, facere или praestare. Заснованиот облига-
ционен однос претставувал jus in persona, односно давал овластување доверите-
лот лично од должникот да бара определено имотно сторување; овој однос бил
релативен бидејќи важел само меѓу доверителот и должникот - дејстувал само
inter partes.

313 D 44, 7, 3 pr.

314 Значењето на терминот praestаre било многустрано.

235
 Втора глава
СУБЈЕКТИ НА ОБЛИГАЦИОНИТЕ ОДНОСИ

§ 182. Облигациона правна и деловна способност

Кај облигационен однос морале да постојат субјекти на облигација или

лица во чија полза или на чиј товар била заснована облигацијата. Лицата во чија
полза гласеле облигациите се нарекувале активни субјекти на облигациите или
доверители (reus credendi, reus stipulandi, creditor). Пасивни субјекти на облига-
циите или должници (reus debendi, reus promittendi, debitor) биле лицата врз кои
паѓале облигационите сторувања.
Полна активна и пасивна облигациона способност имале римските граѓа-
ни sui juris, доколку биле и деловно способни. Само активна облигациона способ-
ност, односно способност да бидат доверители во облигационите односи, имале
и малолетните лица sui juris, како и другите деловно неспособни граѓани.
Самостојната активна облигациона способност на ваквите лица, како и нивната
пасивна способност поблиску биле регулирани со прописите за туторство и
старателство. Во посебни прописи за правната положба на латините и перегри-
ните биле регулирани и прашањата за нивна облигациона способност.
Лицата alieni juris и робовите и во облигационото право се сметале како
орудија на волјата на pater familias или како негови nuntii. Во тоа својство тие
можеле да склучуваат секакви правни работи со кои се стекнувала имотна
полза,315 односно можеле да бидат активни субјекти на облигационите односи.
Побарувањата на овие лица му користеле непосредно на pater familias кој над нив
ја вршел татковската власт.316 По исклучок, на лицата alieni juris и на робовите
им била призната и пасивна облигациона способност во случаи познати како
actiones adiecticiae qualitatis, actiones noxales и obligationes naturales.

а) Дејство на облигациите на лицата alieni juris и на робовите

§ 183. Actiones adiecticiae qualitatis

Кон крајот на републиката и во почетокот на принципатот, период на

жив стопански развиток, patres familias вршеле важни трговски, банкарски и дру-
ги стопански работи и преку лицата alieni juris и робовите. Со оглед на тоа дека
лицата alieni juris и робовите според законските прописи можеле да свршуваат
само работи со кој се стекнувал имот, со дејноста на овие лица patres familias мо-
желе да станат „locupletiores“ или побогати, но не биле должни да ги плаќаат

315 Gai 2, 86.

316 Gai 2, 87.

236
нивните долгови. Ваквиот став на римското право претставувал кочница во раз-
витокот на стопанскиот живот на Рим: тој ја исклучувал можноста со помош на
потчинетите лица да бидат склучувани онерозни работи односно работи типич-
ни за стоковниот промет. За да го отстранат овој недостаток, римските претори
ги вовеле т.н. actiones adjecticiae qualitatis.
Actiones adjecticiae qualitatis биле тужби што против pater familias можеле
да ги поднесат доверителите за побарувања настанати врз основа на договор
склучен со лица alieni juris или роб, кому pater familias му доверил или слободно
управување со некој дел од имотот или свршување на точно определени работи.
Кај некои actiones adjecticiae qualitatis, patres familias одговарале за полниот из-
нос на примените обврски, кај други само до висината на одделниот имот преда-
ден на управување на лицата alieni juris или на робовите.
а) До висина на одделниот имот patres familias им одговарале на доверите-
лите врз основа на т.н. actio de peculio, actio de in rem verso и actio tributoria:
- Actio de peculio служела за заштита на доверителите по повод правните ра-
боти склучени со лицата alieni juris или со робовите на коишто pater familias им
доверил на управување peculium. Лицата alieni juris и робовите при управување-
то со peculium - одделна имотна маса317 - биле овластени да ги склучуваат сите
правни работи, освен давањето подароци.318 Patres familias одговарале за обврс-
ките настанати при управувањето со peculium до висината на вредноста на од-
делниот имот, односно на самиот peculium. Actio de peculio можела да се употре-
би најдоцна една година по смртта или по ослободувањето на робот, односно по
еманципацијата на лицата alieni juris, а сето тоа под услов - пекулиумот и натаму
да се наоѓал во сопственост на pater familias или на неговите наследници. При ис-
платата на таквите долгови pater familias имал право на придржување (retentio),
односно бил овластен, пред да ги исплати доверителите, од peculium-от да ги од-
бие побарувањата што самиот ги имал спрема него.
- Actio de in rem verso служела за заштита на доверителите што стапиле во
правни односи со лицата alieni juris или со робовите коишто во полза на pater
familias преземале обврски што не биле акти на управување со peculium. Во таков
случај pater familias бил должен да одговара за обврските: quantum in rem patres
versum est - онолку колку што бил зголемен неговиот имот.
- Actio tributoria служела за заштита на доверителите што склучиле правни
работи со лица alieni juris или со робови, доколку овие во свое име и со знаење на
pater familias воделе некој трговски или занаетчиски дуќан. Во тој случај pater
familias одговарал до висината на активата на одделниот имот и немал право на
првенствена наплата на своите побарувања. За своето побарување тој конкури-
рал заедно со другите доверители на аликвотен или пропорционален дел.

317 D 15, 1, 5, 4.
318 D 39, 5, 7 pr.

237
 б) Patres familias одговарале до полниот износ на примените обврски
спрема доверителите на лицата alieni juris или на робовите врз основа на т.н.
actio exercitoria, actio institoria и actio quod jussu:
- Actio exercitoria служела за заштита на доверителите по повод правни рабо-
ти склучени со лица alieni juris или со робови, на кои pater familias им доверил
команда врз некој брод и вршење на работите во врска со пловењето и преку-
морската трговија. Заповедниците на бродовите (мн. magistri navium / ед.
magister navis), иако биле лица alieni juris или робови, се сметале како alter ego на
сопственикот на бродот (exercitor navis). Токму затоа сопствениците на бродови-
те биле неограничено одговорни за обврските преземени од бродските заповед-
ници.
- Actio institoria исто така доведувала до неогранична одговорност на pater
familias. Institor било лице што по налог и во име на pater familias водело некое
занаетчиско, трговско, крчмарско, банкарско или друго претпријатие. Со самото
поставување на инститорот или раководителот на работите се сметало дека тој се
здобива и со овластување да презема правни дејствија нужни за правилна работа
на претпријатието.319
- Actio quod jussu служела за заштита на доверителите што стапиле во правен
однос со лице alieni juris или роб врз основа на изречно овластување од pater
familias, што им било дадено на тие лица за склучување токму на таа правна ра-
бота (специјално полномошно).320 И во овој случај pater familias одговарал до
полниот износ на примениот долг.

§ 184. Actiones noxales

Уште според прописите на Законот на 12 табилици лицата alieni juris и

робовите имале пасивна облигациона способност, доколку по пат на противправ-
ни дејства ќе оштетеле некое лице (деликтна облигациона способност или де-
ликтна одговорност).321 Доколку овие лица сториле деликт со знаење на pater
familias или по негов налог (sciente domino),322 тој се сметал како непосреден сто-
рител на деликтот и како непосредно одговорен за надомест на штетата. Меѓу-
тоа, доколку овие лица сториле деликт без знаење на pater familias или против
негова волја (insciente domino), се применувале начелата на т.н. ноксална одго-
ворност.323

319 Gai 4, 71; D 14, 3; C 4, 25; D 14, 3, 11, 2.

320 D 15, 4, 1, 1; Gai 4, 70; D 15, 4, 1, pr.
321 Gai 4, 75; I 4, 8 pr.; Paul 2, 31, 7; D 9, 4.
322 D 9, 4, 2.
323 Покрај ноксалната одговорност на лицата alieni juris и на робовите во римското право би-

ле развиени и начелата за одговорност за штета сторена од страна на добиток, доколку штета-

та била предизвикана поради ненадејно подивување или непредвидливи раздразнувања на
инаку мирни животни. (I 4, 9; D 9, 1). Посебен случај на одговорност de pauperie претставувала

238
 Според правилата за ноксална одговорност pater familas имал
алтернативна можност или да ја надомести штетата што ја сториле лицата alieni
juris или робовите или на оштетените лица да им ги отстапи деликвентите за да
им го одработат долгот: aut litis aestimationem suferre, aut noxae dedere.324 Од
обврската за надомест на штетата што произлегла од деликтите на лица alieni
juris или на робови биле ослободувани оние patres familias коишто престанале да
ја вршат patria potestas врз деликвентите. Според правилото noxa caput sequitur,
во таквите случаи за надомест на штетата биле одговорни новите носители на
татковската власт или самите деликвенти, доколку станале лица sui juris.

§ 185. Природни обврски

Кога во класичното право наполно биле прифатени начелата за одговор-

ност на pater familias за обврските на лицата alieni juris и на робовите, презмени
во случаите на т.н. actiones adjecticiae qualitatis, во римското право надвладеало
мислењето дека „од причина на справедливост“325 во извесна смисла треба да им
се признае пасивна облигациона способност на овие лица и во случаите кога тие
склучиле определени правни работи без општо или специјално одобрение на
pater familias.
Така настанале природните обврски (obligationes naturales). Тие претста-
вувале специјален вид облигации бидејќи не биле правно заштитени: тие не мо-
желе да станат предмет на судски спор ни со цивилни ни со преторски тужби.
Според тоа, тие не претставувале облигациони односи во строгата смисла на збо-
рот. Основната правна последица на природните обврски настанувала по добро-
волната исплата на приодниот долг: должникот што доброволно ќе го исплател
природниот долг не можел да употреби condicio indebiti како средство за рести-
туција на сторената престација. Освен тоа, природните обврски можеле да бидат
обновени (novatio), можеле да бидат земени предвид при компензација, а можеле
да послужат и како основа за засновање персонално или реално обезбедување на
доверителите.
Освен обврските на лицата alieni juris и на робовите, како природни обвр-
ски се сметале и обврските на деловно неспособните лица преземени без одобре-
ние на туторот или старателот, а веројатно и обврските на деловно способните
лица, доколку биле извршени, иако не биле склучени во формата пропишана со
правото.

actio de pastu pecoris или тужбата за надомест на штета на уништување на посеви. (Paul 1, 15,
1).
324 Gai 4, 75.
325 D 46, 3, 95, 4.

239
 б) Дејство на облигациите спрема трети лица

§ 186. Облигации во полза или на товар на трети лица

Едно од основните правила на римското облигационо право гласело:

alteri stipulari nemo potest326 – никој не може да засновува обврски за друг. Тоа би-
ло последица на сфаќањето за облигационите односи како правни односи што
имаат дејство само inter partes или меѓу странките на самата облигација. Созда-
дениот облигационен однос за други лица бил res inter alios acta, односно нешто
што за нив е ирелевантно. Никој што не учествувал при создавањето на облига-
цијата во настанатиот облигационен однос не можел да се здобива ни со побару-
вања ниту пак со обврски.
Меѓутоа, ова бил само начелен став на римското право. Во правната прак-
тика правилото alteri stipulari nemo potest било ограничувано уште од Законот на
12 таблици. Уште оттогаш деликтните обврски и побарувања на лицата alieni
juris и на робовите се сметало како долгови и побарувања на самите patres
familias. Натамошно ограничување на споменатото правило било извршено по
воведувањето на actiones adjecticiae qualitatis, бидејќи тогаш практично немало
обврски и побарувања на лицата alieni juris или на робовите што не му биле од
полза или за кои не одговарале самите patres familias. Со оглед на тоа дека ова
правило било дерогирано и во односите меѓу лицата sui juris, на пример, кај лега-
тите со кои се воспоставувале обврски меѓу легатарите и наследниците, иако тие
сами не учествувале при нивното создавање, тоа во Јустинијановата кодифика-
ција, иако сѐ уште не било формално укинато, речиси сосема го загубило своето
значење. Тогаш постоеле и stipulationes poenae, што служеле како средство за
обезбедување на обврските при кои, било како доверители било како должници,
се јавувале лица што не учествувале при нивното склучување.

§ 187. Застапување во облигационите односи

Облигациите што настанувале со дејства на застапник или полномошник

го сочинувале делот од облигациите што гласеле на товар или во полза на трети
лица. Тоа биле сите облигации, што наместо властодавецот, ги склучувале за тоа
овластените слободни лица - лица sui juris.
Начините на повикување на застапникот да ги преземе работите на
застапување биле мошне различни. Во старо време постоеле само законски
застапници (тутори и старатели), именувани или со тестамент или според
непосредни законски одредби или со одлука на државен орган. Во класичниот
период, покрај законските застапници, многу често делувале и договорни или

326 D 45, 1, 38, 17; I 3, 19, 19.

240
процесни полномошници, односно застапници овластени пред судија или со
договор за застапување (mandatum), како и такви застапници, што ги преземале
работите на застапувањето „sua sponte et nulla necessitate cogente“ - по сопствена
волја и без каква и да е претходна спогодба.
Содржината на застапувањето во римското право, освен кај процесните
застапници, не била изедначена со содржината на модерното или т.н. непосред-
но застапување, при кое застапникот делува непосредно во име и за сметка на
властодавецот. Римското застапување имало посредно значење: застапникот
делувал во свое име и за своја сметка, а врз основа на односот на застапувањето
бил должен сите постигнати користи да ги пренесе врз властодавецот, а овлас-
тен од него да бара надомет на трошоците на застапувањето.
Поднесувањето на користите од застапувањето и надоместувањето на
трошоците околу него можело да биде извршено или непосредно или со парнич-
на цесија (actio par transpositionem) или пак со вонпарнично порамнување.

§ 188. Промена на субјектите во облигационите односи

Во старото римско право важело начело дека обврските не можат да се

пренесуваат со сингуларните начини на пренесување туку само како составен
дел на цели имотни маси (универзални начини на пренесување на обврски и
други имотни права, како што се, на пример, hereditas или bonorum venditio). Во
клсичното право била извршена поделба на обврски што можеле да се пренесу-
ваат и да обврски што биле непреносливи. Непреносливите обврски се викале
obligationes intuitu personae или строго лични обврски. Тие не можеле да се
пренесуваат врз други лица ни за време на животот ниту пак во случај на смрт на
странките од облигациониот однос. Другите обврски можеле да се пренесуваат.
Пренесувањето на обврските било познато како cessio (delegatio) или отстапува-
ње на облигациите. Активна цесија постоела во случаите кога се вршело отстапу-
вање на побарувањата, а пасивна во случај на преземање туѓи долгови.
а) Активната цесија на облигациите или отстапувањето на побарувањата се
состоело во промена на доверителите на облигацијата. При таа цесија
дотогашниот доверител (cedens) му отстапувал преносливо и отуѓиво побарува-
ње на нов доверител (цесионар) и истовремено го обврзувал должникот тоа по-
барување да го изврши во полза на тоа лице.
Најстарата форма на активна цесија била стипулацијата за новација inter
varias personas.327 Кај оваа стипулација должникот бил ослободуван од обврската
спрема стариот доверител токму затоа што по негов налог склучил нов, иденти-
чен договор со цесионарот: quod Titio debes, id tu mihi dare spondes. Кај ваквата
цесија на побарувањата, освен гасењето на старата обврска поради настанување-

327 Gai 2, 38–39.

241
то на новата, доаѓало и до гасење на сите акцесорни обврски. Освен тоа, таа не
можела да биде извршена без согласност на самиот должник или debitor cessus.
За да се отстранат тие незгоди на договорната цесија, за пренесување на
побарувањата послужила процесната цесија. Ова станувало по повод спор за
определена обврска. Поранешниот доверител или цедент при покренувањето на
спорот именувал cognitor или прокуратор (обата во овој случај биле цесионари) и
ги овластувал спорот натаму да го водат во сопствен интерес и за сопствена
сметка. На тој начин доаѓало до активна цесија и без согласноста на должникот,
како и до тоа акцесорните побарувања да не се гасат.
Конечно, кога на цесионарот со изјавата на цедентот му биле признати т.н.
actiones utiles, по пат на кои тој самостојно можел да го тужи должникот за цеди-
тарната облигација, била воведена нова форма на цесија - отстапување на поба-
рувањата со спогодба помеѓу стариот и новиот доверител, а без потреба за тоа да
се има согласноста на должникот. Цесијата можела да биде извршена со т.н.
denuntiatio или со просто известување на должникот за промената на доверите-
лот. По таквото известување должникот бил должен долгот да му го плати само
на цесионарот.
Врз основа на ваквата цесија, новиот доверител се здобивал со сите права
што ги имал и цедентот. Нему цедентот морал да му гарантира дека побарување-
то навистина постои (nomen verum esse), но не бил должен да му гарантира дека
тоа е и ликвидно и наплативо (nomen bonum esse). Интересно е дека според про-
писите на Lex Anastasiana цесионарот на онерозната цесија немал право од долж-
никот да наплати повеќе од она што како надомест за отстапеното побарување
му го имал платено на цедентот.
б) Пасивната цесија на облигациите или преземањето туѓ долг (delegatio
debitoris)328 била договор меѓу доверителот и лицето што во форма пропишана
со закон се согласило да исплати туѓ долг.
Формата на пасивна цесија или на преземањето туѓ долг била стипулација:
Quod Titius debet, id tu mihi dare spondes. Со оглед на тоа дека и ваквата пасивна
договорна цесија или делегација ги имала основните недостатоци како и дого-
ворната активна цесија, кон крајот на републиката била воведена и процесна па-
сивна делегација. Меѓутоа, кај процесното отстапување на долгот доверителот
не бил должен да се впушта во спор со делегатот, односно со новиот долж-ник,
доколку не била положена „cautio judicatum solvi“ - сума пари како гаранција дека
делeгатот навистина ќе ја изврши пресудата.329
Пасивна цесија заснована само со договор меѓу стариот (delegans) и новиот
(delegatus) должник, никогаш не била допуштена. Таква една цесија не можела да

328 D 46, 2, 11 pr.

329 Gai 4, 101.

242
има дејство спрема доверителот, но под определени услови можела да има некои
правни последици за лицата што ја склучиле.

в) Збирни облигациони односи

§ 189. Разделни збирни облигациони односи

По правило, облигационите односи настанувале меѓу еден активен и еден

пасивен субјект на облигацијата, односно меѓу еден доверител и еден должник.
Но, не биле ретки ни случаите кога во ист облигационен однос, било на активна-
та било на пасивната страна, се јавувале повеќе лица. Во таквите случаи постоеле
т.н. збирни облигации или збирни облигациони односи.
Во случај кога предметот на престацијата на збирните облигациони
односи била делива ствар, важела правна претпоставка (praesumptio juris) дека
се работи за разделни збирни облигациони односи или „obligatio plurium pro
parte rata“ – обврска на повеќе лица но со точно утврдени побарувања и долгува-
ња.330 Кај разделните збирни облигациони односи секој доверител имал право да
наплати само онолку колку што нему „pro parte rata“ му припаѓало, а секој долж-
ник бил должен да исплати само толку колку што тој „pro parte rata“ долгувал.
Поточно, кај разделните збирни облигациони односи имало толку побарувања и
толку долгувања колку што имало доверители и должници: nomina sunt ipso jure
divisa.331

§ 190. Солидарни обврски

Солидарните обврски или неразделните збирни облигациони односи пос-

тоеле кога на страната на доверителот или на страната на должникот имало по-
веќе лица, а било кој од доверителите имал право да го наплати сето побарува-
ње (in solidum) во името на сите, односно било кој од должниците бил должен да
го плати целиот долг исто така за сметка на сите.
Солидарните обврски во римското право се делеле на неколку групи, и
тоа според предметот и според начинот на настанувањето.
а) Доколку предмет на престацијата на збирните облигациони односи била
неделива ствар, солидарните обврски настанувале ipso jure: не било потребно
посебно здоговарање. Во таков случај било кој од доверителите имал право да ја
наплати целата ствар, а било кој од должниците бил должен да ја исполни целата
престација. Од изборот на доверителот (елективна солидарност) зависело кој од
должниците ќе треба да ја изврши облигационата престација. Кога облигациона-

330 D 45, 2, 11, 1–2 (pars virilis).

331 D 10, 2, 2, 5.

243
та престација ќе била извршена од избраниот должник, другите должници биле
ослободувани од обврската.332 И обратно: кога еден од доверителите ќе го напла-
тел побарувањето, другите доверители го губеле правото да бараат исполнување
на облигационата престација.
б) Солидарните обврски можеле да настанат и по пат на договор.
Договорните солидарни обврски се нарекувале кореални.333 Тие се создавале по
пат на стипулација склучена или меѓу еден доверител и повеќе должници, или
меѓу повеќе доверители и еден должник, или и меѓу повеќе доверители и повеќе
должници. По правило, предмет на кореална обврска биле деливи ствари. Според
тоа дали кај кореалните обврски постоеле „plures rei stipulandi“ или „plures rei
promittendi“, биле разликувани активни и пасивни кореални облигации.
Кај активните кореални обврски, односно кај обврските со повеќе
доверители, во принцип секој доверител спрема должникот ги имал сите права
што би ги имал во случај кога самиот би бил доверител на целата обврска.
Меѓутоа, обврската во целост можел да ја наплати само еден од нив. Кој ќе биде
тоа, зависело или од спогодбата меѓу доверителите или од иницијативата на
некој од нив. Доверителот, што по спогодба меѓу доверителите или по сопствена
иницијатива побарал од избраниот должник извршување на долгот, можел да го
наплати целиот долг, можел да тужи за него, можел да го изгаси на кој и да било
од начините за гасење на облигациите ipso jure. Кога облигацијата ќе згаснела на
еден од овие начини, ниеден друг доверител не бил овластен да бара наплатува-
ње на побарувањето. Должниците можеле да им се спротивстават на таквите
барања со exceptio doli или со exceptio rei in judicium deductae.
Меѓусебните односи на доверителите, откако еден од нив ќе го наплател
долгот, биле регулирани или според прописите за договорна заедница (societas)
или според прописите за случајна заедница (communio), или според прописите за
односите меѓу сонаследниците или според прописите за односите меѓу властода-
вецот и полномошникот (mandatum).
Спротивно на правото што го имале доверителите во наплатување на дол-
гот, кога еден од нив истапувал во името на сите, секој од нив имал право, но са-
мо во свое име, да се откаже од сопственото побарување. Откажувањето на еден
од доверителите,334 како и гаснењето на побарувањето во личноста на еден од
нив, што настанувало поради confusio или capitis deminutio, немале дејство врз
правата на другите доверители.
Кај пасивните кореални обврски, односно обврските кај коишто имало
повеќе должници, било кој од кореалните или солидарните должници, избран од
доверителот (елективна солидарност), бил должен да ја исплати сета обврска.

332 I 3,1 6, 1.
333 Името произлегло од терминот conreus – содолжник во стипулација.
334 Начинот на откажувањето бил pactum de non petendo.

244
Исплатата на обврската, извршена на еден од начините предвидени за гасење на
облигациите ipso jure, имала дејство спрема сите должници. Начините за гасење
на обврските што делувале ope exceptionis и што му користеле само на еден од
нив, не се сметале како начини за гасење на целата кореална обврска: должници-
те што немале право да истакнат приговор врз основа на кој спрема нив лично би
било одбиено побарувањето на доверителот, останувале и натаму под обврска.
Во еден случај долговите на солидарните должници можеле да бидат
згаснати ipso jure и без исплата на долгот од страна на избраниот должник. Ова
станувало со оглед на тоа што според прописите на класичното право постоело и
т.н. консумптивно дејство на поведување спор. Консумптивното дејство значело
дека со поднесување тужба, а во моментот на т.н. litis contestatio, доаѓа до гасење
на стариот облигационен однос и до создавање обврска на condemnari oportere,
односно обврска странките да ја чекаат пресудата и да ја исполнат судската
одлука. Затоа било решено - кога против еден од солидарните должници ќе била
извршена litis contestatio, со тоа се гаснеле и побарувањата спрема сите други.
Меѓутоа, со оглед на фактот дека доверителот при поднесувањето тужба не
секогаш можел да биде сигурен дали го избрал должникот што навистина бил во
состојба да ја исполни обврската, Јустинијан го укинал консумптивното дејство
на поведувањето спор и им допуштил на доверителите постепено да ги тужат
солидарните должници сѐ додека обврската не ќе им била наполно исплатена. Со
оглед на тоа дека на доверителите им ги дал наведените повластици, Јустинијан
вовел и т.н. beneficium divisionis, односно право на тужениот должник да бара од
доверителот овој да поведе спор против сите присутни и солвентни должници и
секој од нив да го тужи само за аликвотен дел на обврската. По овие измени
кореалните обврски биле речиси изедначени со разделните збирни облигациони
односи.335
Односите меѓу должникот што ја исплатил кореалната обврска и другите
пасивно обврзани лица, односно прашањето за барање регрес од другите
должници, биле регулирани или спред прописите за договорна заедница
(societas), или според прописите за случајна заедница (communio) и сл. Освен
правните средства предвидени за регулирање на таквите односи, по пат на кои
должниците што го исплатиле долгот можеле да бараат регрес од другите коре-
ални должници, доцна во класичното право бил установен и т.н. beneficium
cedenedarum actionum. Beneficium cedendarum actionum им давал право на дол-
жниците што ја исплатиле солидарната обврска да бараат доверителите да им ги
отстапат сите тужби што овие можеле да ги употребат против другите дол-
жници.

335 Разликата се состоела во тоа што кај разделните збирни облигациони односи обврските на

инсолвентните лица не можеле да бидат наплатени од други должници, а кај солидарните об-
врски од посткласичното право деловите од обврската на инсолвентните лица паѓале на товар
на солвентните должници.

245
 в) Неправи или кумулативни солидарни обврски настанувале по пат на
противправни дејства извршени од страна на повеќе сторители или со кои биле
повредени правно заштитените интереси на повеќе лица. Во случај на вакви
солидарни обврски, наречени деликтна солидарност, секој должник бил должен
да го плати целиот износ на казната (poena privata) предвидена за определено
противправно дело, и тоа на секое лице чијшто правно заштитен интерес бил
повреден. Исплатувањето на poena privata од страна на еден од должниците не ја
гасело обврската на другите должници; наплатата на побарувањето од стана на
еден од доверителите не им пречело на другите да бараат наплата на своите
побрувања. Според тоа, во овој случај не се работело за елективна туку за т.н.
кумулативна солидарност. По правило, кумулативната солидарност постоела кај
деликтите што ги навредувале личните добра на римските граѓани. Кај
деликтите што предизвикувале оштетување на имотот редовно важеле правила-
та за елективната солидарност.

Трета глава
СОДРЖИНА НА ОБЛИГАЦИОНИТЕ ОДНОСИ

§ 191. Предмет на облигационата престација

Врз основа на секоја облигација за должникот се создавала обврска да

стори нешто по барање на доверителот. Сторувањето што должникот требало да
го изврши врз основа на барањето на доверителот се нарекувало облигациона
престација. Таа секогаш се состоела во некое dare, facere или praestare, односно
во обврска на должникот нешто да му даде на доверителот, да стори нешто за не-
го, односно да не стори или да трпи нешто.
Обврските што должникот го задолжувале на dare се нарекувале
obligationes in dando. Врз основа на овие облигации должниците биле должни да
му предадат на доверителот некој ствар или во сопственост или во непречено
владение, или во негов интерес врз своја ствар да засноваат некое стварно право
(jus in re aliena).
Кај обврските на facere должниците со обврзувале дека за доверителот ќе
сторат нешто или дека ќе пропуштат да го сторат она на што инаку би биле
овластени кога облигацијата не би постоела. Овие обврски се нарекувале
obligationes in faciendo или non faciendo. Obligationes in faciendo го обврзувале
должникот да му предаде на доверителот некоја ствар на привремено користе-
ње, да чува некоја ствар на доверителот, во определено време да реституира
некоја ствар што ја примил од доверителот или да ги употреби сопствените
работни или интелектуални способности во интерес на доверителот. Obligationes

246
in non faciendo го обврзувале должникот да не стори нешто во сопствен интерес,
што инаку ќе можел да го стори доколку не постоела обврската.
Во изворите на римското право не било достатно јасно во што се состоеле
обврските на praestare, наречени obligationes in praestando. Меѓутоа, со оглед на
содржината на обврските на dare и facere (non facere), како облигации на praesta-
re биле сметани сите други облигации, односно како такви биле определувани
сите оние обврски при кои должниците биле задолжени или нешто да трпат или
да не му пречат на доверителот во преземањето извесни дејства, што инаку ќе
можеле да го сторат доколку не постоела обврската (obligationes in patiendo).
Без оглед на прашањето дали се работело за обврски in dando, in faciendo,
in non faciendo или in patiendo (in praestando), секоја облигациона престација мо-
рала да исполнува некои битни услови за воопшто да може да се јави како прес-
тација во облигационите односи. Условите биле следниве:
а) облигационата престација морала да биде можна (possibilis). Како можни
се сметале оние престации чиешто остварување не било спротивно на физичките
закони или на физиолошките можности на должниците. Престациите чиешто
остварување од тој аспект било невозможно336 не доведувале до засновање на
облигациони односи: impossibilium nulla est obligatio;337
б) облигационата престација не смеела да ги навредува моралните чувства
или bonos mores. Неморалните облигации, односно облигациите чијашто преста-
ција била спротивна на добрите обичаи, биле ништовни;338
в) облигационата престација не смеела да биде противправна или правно
забранета. Облигациите со престации спротивни на позитивните прописи или на
општите начела на правниот поредок биле ништовни, доколку не се работело за
престации забранети според прописите на leges minus quam perfectae или на leges
imperfectae. Во такви случаи, иако биле противправни, облигационите престации
можеле да имаат определени правни последици;
г) облигационата престација морала да биде одредена или барем
одредлива (obligationes certae). Одредени биле оние престации кај кои уште во
моментот на настанувањето на обврската било точно определено што и колку
должи должникот; кај одредливите престации, иако во моментот на нивното
настанување не се знаело точно што и колку должи должникот, сепак биле
дадени сите елементи за подоцна да се утврди предметот и висината на долгот
(obligationes incertae). Неодредените престации, односно престациите кај кои не
се знаело ниту пак можело да се знае што и колку должи должникот, предизвику-
вале ништовност на обврските;

336 Gai 97а и 98.

337 D 50, 17, 185.
338 D 45, 1, 26 sl.

247
 д) облигационата престација морала да биде проценлива во пари (pretio
aestimabilis). Тоа не значело дека како облигациони престации се јавувале само
оние сторувања што според законите на економскиот сообраќај имале утврдена
вредност во пари. Според прописите на римскиот правен поредок, а особено
според прописите за obligationes in faciendo или in praestando многу сторувања
што сами по себе немале економска вредност можеле да се јават како облигацио-
ни престации, бидејќи и тие, во случај да не биле извршени, се сведувале на пари-
чен израз утврден во пресудите на римските судови. Поточно, според прописите
на римското право како престации проценливи во пари биле одредени оние сто-
рувања што се повинувале на законите на економската размена, но и оние што
немале таква природа а што со пресудите на римските судови можеле да бидат
трансформирани или во надомест на штета или во poena privata, што должникот
требало да му ја исплати на доверителот.339

§ 192. Деливи и неделиви облигации

Со оглед на тоа дали облигационата престација била делива или недели-

ва, облигациите се делеле на obligationes divisibiles и obligationes indivisibiles. Де-
ливи облигации биле оние чија што престација можела да биде извршена „pro
parte rata“ од повеќе лица, а притоа да не бидат повредени интересите на довери-
телите. По правило тоа биле облигациите чијшто предмет била делива ствар. Не-
деливите облигации како предмет имале неделива ствар (res indivisibilis) и не
допуштале извршување „pro parte rata“. Поделбата на облигациите на деливи и
неделиви била од посебно значење кај збирните облигациони односи.

§ 193. Индивидуално и генерички одредени облигации

Индивидуално одредени облигации биле оние чии што престации гласе-

ле на индивидуално одредени ствари (res non fungibiles) или ствари одредени in
specie. Спротивно на тоа, облигациите чија што престација гласела на генерички
одредени ствари (res fungibiles), се нарекувале генерички одредени или одреде-
ни in genere. Поделбата на облигациите на одредени in specia и одредени in
genere била од значење кај престанот или гасењето на облигационите односи.
Облигациите одредени in specie се гаселе со природното пропаѓање на предме-
тот на облигацијата: species perit cui debetur. Облигациите одредени in genere не
се гаселе поради природното пропаѓање на количеството ствари што должникот
го подготвил за исплатување на обврската. Во такви случаи обврската на дол-
жникот останувала негибната, тој бил должен да му ја исплати на доверителот
обврската со друго количество предмети од здоговорениот или од просечен ква-

339 D 40, 7, 9, 2; D 17, 1, 54; Gai 4, 48.

248
литет. За овие обврски важело правилото: genus perire non censetur или senit
dominus.

§ 194. Моментни, трајни и сукцесивни облигации

Моментни биле оние облигации при коишто престацијата требало да се

изврши со едно единствено давање, сторување, несторување или трпење од стра-
на на должникот. Трајни биле оние облигации што го обврзувале должникот
нешто трајно да работи, трајно да се воздржува од одредени сторувања или трај-
но нешто да трпи. Кај сукцесивните облигации должникот ја исполнувал об-
врската спрема доверителот со повремени давања, повремени сторувања или по-
времени трпења. Збирот на сите тие давања и на сите тие дејства требало да ѝ
одговара на големината на целата обврска, односно кај овие облигации должни-
кот со парцијални периоднични или непериодични престации го исполнувал ин-
тегралниот долг.

§ 195. Алтернативни облигации и facultas alternativa

Алтернативни облигации, како и облигации со додадена спогодба за т.н.

faculats alternativa, биле оне облигации кај кои сѐ до моментот на исплатувањето
не се знаело точно што ќе биде предмет на престацијата.
Алтернативни облигации постоеле во случаите кога при самото
склучување на облигацијата се определувале две или повеќе престации, од кои
должникот требало да изврши само една за да се смета дека облигацијата е
згасната: duae vel plures res in obligatione, una in solutione. Изборот за тоа која од
така утврдените престации ќе ја изврши, по правило, му припаѓал на должникот.
Доколку извршувањето на една од нив станало неможно, обврската на должни-
кот не се гасела сѐ додека постоела можноста да биде извршена некоја од други-
те.
Облигациите со додадена спогодба за facultas alternativa биле такви кај
кои била здоговорувана една престација, но на должникот му било допуштено,
наместо здоговорената, на доверителот да му изврши некоја друга или факулта-
тивна: una res in obligatione, duae vel plures res in solutione. Кај овие облигации об-
врската на должникот се гасела доколку здоговорената престација станала не-
возможна иако и натаму постоела можност за извршување на факулатативната.

§ 196. Obligationes stricti juris и obligationes bonae fidei

Големо влијание врз содржината на облигационите односи имал фактот

дали облигациите настанувале според прописите на старото римско право (jus
strictum) или според прописите на преторското право (jus aequum).

249
 Кај обврските од старото римско право судијата не бил должен да
утврдува дали странките по повод определена правна работа ги постигнале
целите (causa) поради кои ја склучиле. Улогата на судијата била многу помала:
тој бил должен да утврди дали правната работа била склучена и колкаво било
побарувањето на доверителот. Да се утврди колкаво било побарувањето на
доверителот било едноставно доколку се работело за готови пари. Во таков
случај била поднесувана condictio certae creditae pecuniae. По повод оваа тужба
судијата го уважувал тужбеното барање доколку ќе се убедел дека доверителот
навистина имал право од должникот да ја бара сумата за која што го тужел.
Доколку таква обврска не постоела или пак доверителот барал повеќе од она
што должникот навистина го должел,340 тужбеното барање било одбивано. Кога
биле во прашање облигациони односи со престација што не гласела на сума пари
туку на некој точно одреден предмет, се употребувала condictio triticaria. Кога
донесувал пресуда по повод condictio triticaria или actio de omni certa re, судијата
бил должен да ја процени вредноста на предметот на спорот (quanti ea res est).341
Најодговорна задача имал судијата кај обврските stricti juris што гласеле на некој
incertum или на quidquid dare facere oportet. Во овие случаи судијата бил должен
да утврди: дали обврската постоела, што бил предмет на таа обврска и колкава
била вредноста на предметот. Кај овие тужби (actio incerti) не постоела опасност
од загуба на спорот поради барање поголем износ од оној што должникот
навистина го должел.
Сосема поинаку постапувале судиите при донесувањето пресуди за
obligationes bonae fidei, односно за облигациите што биле заштиени со делување-
то на римските магистрати, принудени да ги уважуваат потребите на економски-
от сообраќај. Пред потребите на економскиот сообраќај исчезнале формализмот
и крутоста на старото право и им отстапиле место на слободата во толкувањето
и на еластичноста во примената на правните правила. Токму затоа римските
претори, како основно начело во толкувањето на содржината на облигациите,
создадени во времето кога се усовршувало класичното право, го усвоиле начело-
то bonae fidei и пресудите по повод ваквите облигации ги донесувале не само врз
основа на надворешните манифестации на волјата на странките, туку во секој да-
ден случај го истражувале и она што странките навистина сакале да го постигнат
стапувајќи во облигациониот однос и какви биле нивните меѓусебни интенции.
Врз основа на начелото bonae fidei судијата бил должен да испитува дали во
дадениот случај, била постигната causa или правната цел на склучената обврска,
дали во дадениот случај немало измама (dolus), дали имало принудни дејства (vis
ac metus), дали имало заблуда, дали имало место за компензација или споредни

340 Доверителот можел да бара повеќе од она што должникот го должел или како plus petitio

re, или како plus petitio tempore, или како plus petitio loco, или како plus petitio causa (Gai 4, 53а).
341 Gai 4, 51.

250
спогодби и слично. Секако, судијата бил должен да постапува вака доколку тоа го
барале странките. Со други зборови, при утврдувањето на содржината на облига-
ционите односи bonae fidei, требало да се постапи согласно со вистинските окол-
ности остварени при засновањето, делувањето и гасењето на секоја облигација.
Римјаните тоа го изразиле преку упатството за судијата - пресудата да ја донесе
на „quidquid dare facere oportet ex aequo et bono“ (ex fide bona).342

§ 197. Надомест на штета

Доверителот кому должникот уредно, на здоговореното место и во здого-

вореното време не ќе му ја извршел ветената престација, имал право да употреби
тужба и да бара надомест на штета (reparatio damni). Право да бараат надомест
на штета имале и лицата чиишто добра од материјална природа биле повредени
со противправни дејства на деликвентите. Основните правила за утврдување на
договорните обврски (договорни деликти) и поради противправни повреди на
туѓи добра биле различни.
а) Одговорноста на должникот поради неизвршување на договорените
престации во старото право се ценела објективно: должникот бил должен да ја
надомести штетата без оглед на причините што му попречиле да ја изврши вете-
ната престација, односно при утврдувањето на обврската на должникот да му ја
надомести штетата на доверителот било ирелевантно дали обврската не била
извршена по вина на должникот или под дејство на виша сила.
Во текот на класичниот период принципите на објективната одговорност
постепено биле заменувани со принципи на субјективната одговорност на долж-
никот. Имено, според прописите на класичното право, должникот одговарал за
надомест на штета тогаш кога штетата била сторена со пропуштање да се испол-
ни ветената престација по вина на самиот должник. Степените на должниковата
вина во тоа време се определувале или како dolus или како culpa. Како dolus или
умисла се сметало секое намерно и свесно неизвршувњае на договорните обврс-
ки, а како culpa секое неизвршување од небрежност, односно секое неизвршува-
ње на договорните обврски поради тоа што должникот пропуштил да се грижи
за примената обврска онолку колку што би се грижел еден добар домаќин (bonus
pater familias). Ако должникот не бил крив за неизвршувањето на договорената
престација, тој бил ослободуван од обврската спрема доверителот. Во таквите
случаи неизвршувањето на обврската му се припишувало на дејството на виша
сила (vis major). Како vis major или casus maiores се сметале сите непредвидени и
непредвидливи околности, чиишто последици би било неможно да се отстранат
дури и да биле предвидени: quibus humana infirmitas resistere non potest.343 Меѓу-

342 Gai 4, 62; I 4, 6, 30.

343 D 44, 7, 1, 4; D 50, 17, 23: Casus a nullo praestantur.

251
тоа, и во класичното право, но само кај некои обврски, се задржала објективната
одговорност на должникот. Оваа одговорност се нарекувала custodia и постоела
кај договорот за послуга, кај договорите на бродарите, гостилничарите и анџии-
те, како и при некои варијанти на договорот за остава и наем. Одговорноста за
custodia или за чување ствари се толкувала како одговорност за т.н. casus
minores. Casus minores биле оние непредвидени и непредвидливи околности
чиишто последици би било можно да се отстранат, ако биле предвидени.344
Во Јустинијановото право биле наполно изградени начелата на одговорнос-
та на должниците за надомест на штета поради неизвршените договорни обвр-
ски.
Според правилата на Јустинијановата кодификација, барањето за надомест
на штета се однесувало на omne damnum, на сета штета што ја претрпел довери-
телот поради неизвршувањето на обврската од страна на должникот. Надомест
на сета штета го опфаќал надоместот за вистински претрпената штета или dam-
num emergens, како и надоместот за изгубената заработувачка или lucrum
cessans.
Ако до неизвршувањето на обврската дошло под дејство на виша сила (vis
major), односно по дејство на настани „quae vim habent divinam“345 и „quibus
resistere nemo potest“346 должниците биле ослободувани од одговорноста спрема
доверителот, но само кај обврските одредени in spectae. Оттогаш како виша сила
се сметале бродоломите, земјотресите, поплавите и слични природни катастро-
фи.
Кога неизвршувањето на договорената престација можело да ѝ се припише
на вината на должникот, односно на неговиот dolus, неговата culpa и некои други
видови небрежност, тој бил должен да ја надомести штетата.
Одговорноста за dolus и натаму се толкувала како свесно и намерно
неизвршување на примените обврски. За да се утврди постоењето на dolus не
било битно дали должникот не сакал или навистина не можел да ја изврши
должната престација. Одговорноста за dolus или свесното неизвршување на
обврските ги товарела сите должници.347 Одговорноста за culpa или небрежност
била поделена на неколку групи. Како culpa lata или груба небрежност се сметала
„nimia negligentia, id est non intellegere quod omnes intellegunt“348 т.е. неразбирање
на она што сите го разбираат. Во правните последици, грубата небрежност била
изедначена со dolus: magna culpa dolus est.349 За неа одговарале сите должници.

344 D 50, 17, 23; D 44, 7, 1, 4.

345 D 39, 2, 24, 4.
346 D 13, 6, 18 pr.
347 D 4, 2. Било дури и забрането договарањето дека ќе биде исклучена одговорност за dolus

(D 50, 17, 23).

348 D 16, 3, 32.
349 D 50, 16, 226; D 36, 4, 5, 15.

252
Спротивна на culpa lata била culpa levis или лесна небрежност. Culpa levis се
делела на два подвида: culpa levis in abstracto и на culpa levis in concreto. Culpa
levis in abstracto или апстрактната лесна небрежност се состоела во непредвиду-
вање и непреземање на оние мерки што би ги предвидел и би ги презел еден до-
бар домаќин (diligens или bonus pater familias) за извршување на договорните об-
врски: culpam autem esse, quod cum a diligente provideri poterit, non esset provisum
aut tum denuntiatum esset, cum periculum evitari non possit.350 Culpa levis in concreto
или diligentia quam in suis (конкретна лесна небрежност) се состоела во непред-
видување и непреземање такви мерки спрема извршувањето на обврските што
должникот би ги предвидел и би ги презел, ако се работело за негови лични ин-
тереси.351
Одговорноста за custodia во Јустинијановата кодификација била поделена
со culpa in elegendo и на culpa in custodiendo, што ќе рече - во одделни случаи
должниците одговарале иако неизвршувањето на обврската не можело да ѝ се
припише на нивната вина, затоа што сториле грешки при изборот на лицата што
ги зеле на работа во нивните работилници, или затоа што при чувањето на
доверените ствари не презеле мерки што би го оневозможиле нанесувањето на
штетата.
б) По донесувањето на Lex Aquilia, надоместот на штетата (reparatio damni)
или давањето еквивалент на оштетеното лице, започнало да се јавува и како
санкција за противправните дејствија со кои биле повредувани имотните инте-
реси на поединците. Противправните дејства што ги повредувале имотните ин-
тереси на одделни лица претставувале дел од деликтите и биле санкционирани
или со прост надомест на штетата (реиперсекуторни тужби врз основа на де-
ликт) или со мултиплициран износ на вредноста на уништената или однесената
ствар (пенални тужби) или и со надомест на штетата и со посебна парична казна
што деликвентот бил должен да ја плати на оштетениот (actiones mixtae).

§ 198. Приватна казна

Во најстарото римско право приватната казна (poena privata) преставувала

основна санкција за противправните повреди на туѓите и материјални и лични
(иматеријални) правно заштитени интереси. Висината на приватната казна за-
висела или од спогодбата на странките (период на доброволна композиција) или
од прописите на самиот закон (период на легална композиција). Казната му се

350D 9, 2, 31.
351Степените на одговорноста на должникот кај одделни договори се определувале според
начелото на т.н. утилитет, односно се сметало дека одговорноста на должникот е најмала, ако
договорите биле склучени само во интерес на доверителот, а најголема ако биле склучени
само во интерес на должникот (одговорност и за custodia). Кај билатералните договори
одговорноста била определена до culpa levis in abstracto.

253
исплатувала на оштетеното лице. Меѓу сторената неправда и утврдената казна
не морало да постои еднаквост или еквиваленција, бидејќи казната не служела
како средство за надомест на штетата, туку како задоволување поради сторената
неправда и како откуп од правото на освета (талион). Кога со прописите на Lex
Aquilia начелото за еквиваленција меѓу сторената штета и висината на откупот
продрело и во областа на деликтитите, што доведувале до повреди на материјал-
ните интереси на римските граѓани, poena privata како санкција за сторената не-
правда се задржала само кај деликтите што ги повредувале личните или имате-
ријални правно заштитени добра кај кои не било можно да се утврди постоење
на вредносен однос меѓу сторената повреда и висината на казната. Во таквите
случаи висината на poena privata се определувала по слободна оценка на судијата
(aestimatio litis): судијата водел сметка за личноста на деликвентот, за личноста
на оштетениот, за дејство на нападот, за загрозеното добро, за последиците што
настапиле, како и за времето и местото на загрозувањето.

§ 199. Камати

Каматите (usurae, foenus), договарани по повод најразлични облигациони

односи, битно ја зголемувале висината на примарната обврска на должникот.
Зголемувањето на примарната престација на должникот по пат на здоговарање
камати било многу раширено уште во старото право. Во старото право каматите
можеле да бидат определувани или во паушални износи или во проценти од
главнината (sors). Тие биле здоговорувани во нункупацијата на нексумот или во
посебна стипулација. Во класичното право каматите се вбројувале меѓу fructus
civiles и биле пресметувани само во процентуален или аликвотен дел од главни-
ната при обврските чиишто престации гласеле на готови пари или на определе-
но количество заменливи ствари. За здоговарање камати служеле или стипула-
цијата или pactum adjectum de usuris.352
Висината на каматите не била ограничувана сѐ до Законот на 12 таблици.
Како каматна стапка во тој закон биле допуштени usurae unciariae или двоен из-
нос на главнината во текот на една година. По многуте закони што или воопшто
ја забранувале каматата или утврдувале каматен максимум, Јустинијан одредил
редовните камати да изнесуваат 6%, во поморските заеми 12%, кај заемите меѓу
трговците 8%, а кај заемите што ги давале „illustres personae“ 4%. Освен тоа,
Јустинијан го забранил анатоцизмот, односно плаќањето камати на камати, како
и натамошното прибирање камата кога веќе платените каматни износи ја над-
минувале висината на главнината.

352 Pactum adjectum de usuris можел да биде здоговорен кај обврските bonae fidei. Кај овие об-

врски постоеле и судски или официјални камати што ги определувал судијата како надомест
за случај на доцнење на должникот (lucrum cessans) – D 19, 2, 54 pr.

254
 Четврта глава
ИЗВОРИ НА ОБЛИГАЦИИТЕ

§ 200. Поделба на изворите на облигационите односи

Врската меѓу доверителот и должникот, врз основа на која доверителот

имал право да бара, а должникот обврска - нешто да стори, нешто да не стори
или нешто да трпи, можела да настане само на начин пропишан со правото.
Начините за засновање на облигационите врски меѓу доверителите и должници-
те се нарекувале извори на облигациите.
Извори на облигациите биле оние правни факти што имале за последица
настанување на облигационен однос. Ваквите факти или facta juridica се делел на
природни настани (facta naturalia) и човечки дејствија (acta humana).
Природните настани како извори на облигационите односи создавале
облигации врз основа на прописите на правниот поредок, независно од волјата
на странките. Меѓу другите, вакви настани биле раѓањето, смртта, вишата сила,
природното трошење на предметот, определено својство на луѓето и слично. Во
ваквите случаи облигациите извирале од настанувањето на дадениот факт, а
според одредбите на самиот закон - ex lege.
Човечките дејствија како извори на облигационите односи се делеле на
допуштени и на недопуштени. Допуштените човечки дејствија се викале acta
humana licita или negotia juridica, а недопуштените acta prohibita или delicta:
- Допуштените човечки дејствија или negotia juridica, односно правните
работи, се делеле на negotia juridica unulateralia, negotia juridica bilateralia и
negotia juridica multilateralia. Negotia juridica unilateralia биле еднострани правни
работи при кои за настанување на облигацијата биле достатно да биде изразена
волјата само на едно лице, доколку тоа било сторено на начин пропишан со пра-
вото: negotia bilateralia или двострани правни работи биле оние кај кои за созда-
вање на облигацијата била неопходна согласност на најмалку два субјекта, а
negotia multilateralia - ако за настанување на определен вид правна работа се
барала согласност на најмалку три лица. Negotia juridica bilateralia и negotia
juridica multilateralia или двостраните и повеќестраните правни работи, со оглед
на тоа дека настанувале со согласна изјава на волјите на две или повеќе лица, се
нарекувале договори или contractus.
- Недопуштените човечки дејствија или delicta се делеле на delicta publica и
на delicta privata. Delicta publica (crimina) или кривични дела биле оние
противправни работи што го повредувале општиот и јавниот интерес, а едновре-
мено можеле да имаат за последица и повреда на интересите на приватните ли-
ца. Затоа, сторителите на кривичните дела не биле одговорни само спрема оште-
теното лице, туку врз основа на стореното кривично дело морале да претрпат и

255
јавна казна (poena publica), што можела да биде смртна или се состоела во одзе-
мање на слободата или граѓанството, или во телесно казнување или во одземање
на имотот, и тоа во плоза на државната благајна. Исклучително, извори на обли-
гации биле и delicta privata или приватните деликти. Приватни деликти биле
оние противправни дејства со кои се повредувале само правно заштитени инте-
реси на одделни лица и кои биле санкционирани со надмест на сторената штета
или со poena privata, што бил должен деликвентот да му ја плати на оштетениот.
Според тоа, облигациите во Рим настанале или независно од волјата на
странките во облигациониот однос - облигации што извирале од природните
настани врз основа на прописите на законот (ex lege), или во полза на должникот
па дури и на доверителот - облигации што извирале од деликти и облигации што
извирале од еднострани правни работи (negotia juridica unilateralia), или соглас-
носта на волјата на доверителот и на должникот - облигации што извирале од
negotia juridica bilateralia и multilateralia, односно облигации што извирале од
договор (contractus).
Класификацијата на изворите на облигациите во делата на римските
правници била нешто поинаква. Класичните правници главно ги делеле извори-
те на облигациите на два дела: omnis enim obligatio vel ex contractu nascitur vel ex
delicto - секоја облигација настанува или од договор или од деликт.353 Уште во
тоа време била согледувана непотполноста на таквата класификација. Зборувај-
ќи за contractus indebiti, Гај забележал: haec species obligationis non videtur ex
contractu consistere - изгледа дека овој вид облигации не извира од договор.354
Потем, во Гаjeвото дело „Ауреа“ тој недостаток бил наполно отстранет:
obligationes aut ex contractu nascitur, aut ex maleficio aut proprio quodam jure ex
variis causarum figuris - облигациите извираат или од договор или од деликт или
на некој посебен начин од различни правни причини.355 Така во римското право,
односно во теоријата на римското право била воведена трихотомна или тројна
поделба на изворите на облигации.356
Во посткласичното право, наместо тројната, била воведена четворна
класификација на изворите на облигациите: sequens divisio in quattuor species
diducitur - aut enim ex contractu sunt aut quasi ex contractu aut ex maleficio aut quasi
ex maleficio – следнава поделба на облигациите се сведува на четири дела:
облигациите настануваат или од договори или од квазидоговори или од деликти

353 Gai 3, 88.

354 Gai 3, 91.
355 D 44, 7, 1 pr.
356 Контурите на тројната поделба се гледале и во делата на правниците што се обидувале ка-

зуистички да ги набројат сите извори на облигациите: или со прием на стварта, или со изгова-
рање свечени зборови, или со постигната согласност (облигации од договори); или според
прописите на законот, или според прописите на хонорарното право, или од мака (облигации ex
variis causarum figuris); или поради сторен деликт (облигации од деликт) – D 44, 7, 52 pr.

256
или од квазиделикти.357 При утврдувањето на наведената класификација, члено-
вите на Јустинијановите комисии сметале дека variae causarum figurae на Гај мо-
жат да се разделат на два дела: облигации од квазидоговори (облигации што не
извирале од договор, но им биле слични на договорите) и облигации од квазиде-
ликти (облигации што не извирале од деликти но биле слични на нив). Откако
била извршена оваа поделба, многу облигациони односи, поради вообичаената
содржина на одделните од тие групи, останувале надвор од спомнатата класифи-
кација. Тројната поделба на Гај во тој поглед била поцелосна, бидејќи variaе
causarum figurae, во широкото значење, ги опфаќала сите облигации што не нас-
танувале ниту од договор, ниту пак од деликт.

Петта глава
ДОГОВОРИ

§ 201. Поим на договорите (contractus) како извори на облигациите

Договорите или contractus биле најчест извор на облигациите. Тоа биле

двострани или повеќестрани правни работи. За настанување на договорите се
барала согласност на најмалку две правно способни лица: duorum pluriumve in
idem placitum vel consensus.358 Па сепак, не секоја согласност на волјата на две
или повеќе правно способни лица била секогаш договор: таа можела да биде
проста спогодба без значење за правото (pactum, conventio). Conventiones
quaedam pariunt actiones ... quae pariunt actiones, in suo nomine non stant, sed tran-
seunt in proprium nomen contractus – само некои спогодби даваат право на тужба;
... спогодбите што даваат право на тужба не го задржуваат своето име туку доби-
ваат посебно име, договори или контракти.359 За да станат спогодбите или con-
ventiones (pacta) договори (contractus) не била достатна само согласноста на вол-
јите на две или повеќе лица, туку се барало тие да бидат склучени од субјекти на
кои им била призната правна и деловна способност за склучување договори; по-
тоа, било потребно согласноста на изјавите на волјите на правно и деловно спо-
собните субјекти да била изразена на начин или во форма пропишана со правото,
понатаму, се барало согласноста на волјата на правно и деловно способните суб-
јекти, изразена во форма пропишана со закон, да има за предмет некоја облига-
циона престација; некое dare, facere или praestare.360 Со други зборови, облигаци-

357 I 3, 13, 2.
358 D 2, 14, 1, 2.
359 D 2, 14, 7.
360 Ако договорите (contractus), склучени во форма пропишана со закон и од правно и деловно

способни субјекти, немале за предмет облигациона престација, туку некои други сторувања, не
се работело за договори како извори на облигации или облигациони договори. Тоа биле дого-
вори од разни други правни области (лични односи, брачни односи и сл.).

257
они договори или contractus биле само спогодбите засновани врз согласноста на
волјите на правно деловно способни субјекти, под услов таа согласнот да биде
постигната во форма пропишана со закон и да имала за предмет сторување спо-
собно да влезе во облигационото право.

§ 202. Елементи на облигационите договори

За настанување на облигационен договор се барало постоење на неколку

елементи без кои договорот не би постоел. Елементите без кои договорот не
можел да постои се нарекувале битни или есенцијални или конститутивни
елементи на контрактите (essentialia negotii или essentialia contractuum).
Втората група елементи на облигационите договори не биле неопходно
нужни за самото постоење и опстанување на договорите. Договорите можеле да
настанат и да постојат како правно релевантни и без постоењето на некои еле-
менти, иако таквите елементи по правило ја сочинувале содржината на догово-
рот. Тоа биле такви елементи што според прописите на самиот правен поредок ја
определувале содржината на договорот, но на странките им било допуштено
изрично да ги исклучат од содржината на настанатата обврска. Тие елементи на
договорите, што според прописите на правниот поредок ја сочинувале основната
содржина на договорот, но кои што по волјата на странките можеле да бидат
исклучени од нивните обврски, се нарекувале редовни или природни елементи
(naturalia negotii или naturalia contractuum).361
Трета група елементи на облигационите договори била групата во која
влегувале оние одредби со кои странките ги конкретизирале и ги модифицирале
со закон или со обичај утврдените околности значајни за извршувањето на
договорите. Ова се вршело со додавање на такви составни делови во договорите
со кои странките според своите потреби поблиску ги определувале условите, ро-
ковите и начините на извршување на договорените обврски без навлегување во
нивната основна содржина.362 Елементите на договорите со кои се модифицира-
ле околности значајни за нивното извршување, и тоа само оние што во договори-

361 Договорот што ги содржел сите битни и природни елементи бил типски договор, односно

договор каков што требало да постои врз основа на прописите на правниот поредок. Со оглед
на тоа дека облигационото право било од диспозитивна природа, странките биле слободни,
пред сѐ, да решат дали ќе стапат во облигациони односи. Кога веќе еднаш на тоа ќе се одлуче-
ле, странките во определена мерка можеле да го менуваат типскиот изглед на договорот, ис-
клучувајќи од содржината на конкретниот договор извесни елементи што без одредбата на
странките би се сметале како редовна содржина на обврската.
362 Додека судијата по службена должност внимавал на битните и природните елементи на

договорот и одлучувал дека без битни елементи нема договор, а дека натуралните елементи
секогаш постојат, доколку не било докажано дека странките изрично ги склучиле, за небитни-
те или акцидентални елементи судијата не бил должнен да води сметка сѐ додека странките
не ќе докажеле оти спогодбено ги внесле во договорот. Значи, за натуралнтие елементи посто-
ела претпоставка дека постојат во договорот, а за небитните дека во договорот ги нема.

258
те биле внесувани по волјата на странките, се нарекувале небитни или нередов-
ни, односно случајни или акцидентални елементи (accidentalia negotii или
accidentalia contractum).

а) Битни елементи на договорите

§ 203. Видови битни елементи на облигационите договори

Облигационите договори или контракти биле извори на облигации што

настанале со спогодби меѓу правно и деловно способните лица, склучена во
форма пропишана со правото, доколку се работело за предмет подобен да биде
предмет на облигациона престација. Според тоа, договор или контракт не можел
да постои: 1) ако не бил склучен меѓу субјекти што биле правно и деловно спо-
собни за склучување облигациони договори; 2) ако не бил заснован врз соглас-
носта на волјите на тие субјекти; 3) ако не бил заснован на предмет на облигаци-
она престација; и 4) ако согласност на субјектите не била изразена во форма про-
пишана со правото.
Со други зборови, кај секој облигационен договор или контракт морале да
постојат четири битни или есенцијални или конститутивни елементи и тоа: 1)
правно и деловно способни субјекти на договорот; 2) согласност на волјите на
субјектите на договорот; 3) предмет способен за облигациона престација; и 4) со
правото пропишана форма за изразување на согласноста на субјектите. Секогаш
кога не постоел некој од наведениве елементи, не можел да постои ни договор
како извор на облигации.

§ 204. Правно и деловно способни субјекти на договорот

Правната и деловната способност на субјектите на облигационите

договори била тесно поврзана со прашањето за имотната и за деловната способ-
ност на одделните лица, како и со прашањето дали се работело за договори пред-
видени со прописите на jus civile или за договори предвидени во прописите на jus
gentium.363

§ 205. Согласна изјава на договорните субјекти

Договорот како извор на облигации не можел да постои ако не бил засно-

ван врз спогодба на странките: nullum esse contractum, nullam obligationem, quae

363 За сите овие прашања се зборуваше кај излагањето на правилата за правната и деловната

способност на физичките и правните лица, како и на правилата за субјектите на облигациони-

те односи воопшто.

259
non habet in se conventionem.364 Спогодбата на странките или согласноста на изја-
вите на договорните субјекти се нарекувала conventio или consensus или pactum.
Римските правници сметале дека conventio или consensus или pactum (спогодба)
настанувала во оној момент кога странките за определен предмет имале исто
мислење: qui ex diversis animi motibus in unum consentiunt, id est in unam
sententiam decurrunt.365
а) При настанувањето на договорите било потребно една од странките да
преземе иницијатива за нивното склучување. Странката што ја презела иниција-
тивата за склучување на договорот била понудувач. Понудата за склучување
договор (offerta) им претходела на преговорите (inter se agere, negotiationes).
Преговорите можеле да завршат: или без постигнување согласност или со
постигнување согласност за склучување договор меѓу понудувачот и понудени-
от. Согласноста за склучување договор се нарекувала pactum de contrahendo.
Pactum de contrahendo, освен во случаите кога со пропис изрично било одредено
дека договорот настанува со проста согласност на волјите,366 не доведувал до
склучување договор сѐ додека постигнатата согласност на содоговорувачите не
била изразена или потврдена во форма пропишана со правото.
б) Согласноста на волјите можела да биде утврдена или expressis verbis или
со конклудентни дејства. Expressis verbis - означувало изрично изразување на
согласноста на странките. Согласноста била изразена со конклудентни дејства
тогаш кога странките на каков и да било начин или со каков и да било знак ги
покажале своите еднакви мислења.367 Во римското право биле познати случаи на
постигање согласност „nutu“, односно со каков и да е телесен знак, па дури и
„tacite“ или молкум. Меѓутоа согласноста на волјите, изразена „tacite“, била прав-
но релевантна само тогаш кога некој од содоговорувачите бил должен да изјави
што мисли, а тој тоа не ќе го сторел, како и тогаш кога без штета за себе можел да
ја изјави вистинската волја, а сепак тој молчел.368 Освен тоа, кога договорите се
склучувале меѓу отсутни (inter absentes), согласноста можела да биде постигната
и со помош на гласник (nuntius) или со писмо (per epistolas). Како момент во кој
се постигнувала согласност меѓу отсутни содоговрувачи се сметал моментот во

364 D 2, 14, 1, 3.
365 Ibid.
366 Тоа биле случаите на т.н. консенсуални договори и спогодби или pacta, заштитени со по-

себни прописи (pacta vestita). Наведениве случаи претставувале отстапување од општото пра-
вило „ex nudo pacto obligatio non nascitur“.
367 Употребениот знак доведувал до изнесување на интерната волја. Интерната волја што не

била покажана со некој надворешен знак не била правно релевантна. Важело правилото „de
internis non judicat praetor“.
368 Според тоа правилото „qui tacet consentire videtur“ не било римско. Тоа не важело секогаш.

Римското правило гласело: qui tacet non utique fatetur, sed tamen verum est eum non negare –
оној што молчи не значи дека се согласува, вистина е само дека тој не се спротивставува (D 50,
17, 142).

260
кој била манифестирана нивната интерна согласност. Кој бил тој момент, во из-
ворите на римското право не е точно одредено.369

§ 206. Неслагања меѓу изјавата и волјата на странките

Во старото jus civile не постоел проблем околу неслагањето меѓу изјавата

и волјата на странките. Според прописите на jus civile важела секоја свечено изја-
вена волја, независно од фактот дали странките го изјавиле токму она што на-
вистина го сакале. Во тоа време формата наполно ја консумирала волјата.
Проблемот околу неслагањето меѓу изјавата и волјата на странките се ја-
вил заедно со појавата на договорите bonae fidei. Договорите bonae fidei настана-
ле во она време кога во римските економски односи надвладеало мислењето де-
ка кај секоја правна работа треба да се води сметка за условите поради кои и за
условите под кои таа работа била склучена. Тогаш се сметало како природно
странките да стапуваат во одделни правни работи заради точно определени це-
ли, да разбираат за што станува збор и слободно да се решат за склучување опре-
делен договор. Врз основа на ова, а според начелата bonae fidei, за правовалидни
се сметале само оние договори при кои странките знаеле за што станува збор и
при кои слободно се решиле за склучување на договорот. Спротивно на тоа, за
неважечки се сметале сите договори за кои странките или не знаеле за што ста-
нува збор или не биле слободни при нивното склучување. Во таквите случаи пос-
тоело неслагање меѓу изјавата и волјата на странките. Тоа биле reservatio
mentalis, simulatio, error, dolus и vis ac metus.

§ 207. Reservatio mentalis и simulatio

Reservatio mentalis постоела во случаите кога странките свесно

изјавувале дека сакаат нешто што всушност не го сакале, но ова прикривање или
самоиницијативно или со оглед на должноста за чување на професионална тајна
не им го соопштиле на содоговарувачите. Ваквото неслагање меѓу изјавената и
вистинската волја на странките не било правно релевантно. Секогаш важела из-
јавената волја.
Симулацијата постоела во случаите кога странките спогодбено изјавиле
дека сакаат нешто што всушност не го сакале, со цел да постигнат некој правен

369 Со оглед на неслагањата во изворите на римското право, меѓу пандектистите се јавиле три

теории за прашањето кога ќе се смета дека меѓу отсутни лица е постигната согласност по по-
вод склучување одреден договор. Според теоријата на изјава се сметало дека договорот е склу-
чен во моментот кога понудениот изјавил дека ја прифаќа понудата. Според теоријата на при-
ем, кога понудувачот добил писмо за прифаќање на понудата, а според теоријата на сознание,
кога ја сознал содржината на писмото односно кога го прочитал писмото.

261
или вонправен ефект: aliud agitur et aliud agi simulatur.370 Симулацијата можела да
биде апсолутна и релативна. Кај апсолутната симулација странките воопшто не
сакале да го склучат договорот туку сакале кај трети лица да предизвикаат
впечаток дека договорот е навистина склучен.371 За релативна симулација се
зборувало тогаш кога странките навидум склучувале еден договор, а всушност се
стремеле да склучат сосема друг.
Апсолутната симулација немала никакви последици за правните односи
меѓу странките, но можела да доведе до нивна солидарна одговорност спрема
трети лица доколку овие биле оштетени со симулираната работа. Во такви
случаи симулацијата можела да се смета како деликт. Релативната симулација
можела да биде извор на правни односи и меѓу самите странки. Ова се случувало
тогаш, кога правната цел што странките навистина ја сакале (negotium
dissimulatum) била полноважна, бидејќи кај симулираната правна работа бил ис-
полнет минимумот на условите потребни за полноважност на дисимулираниот
договор. Тогаш се применувало начелото: plus valere quod agitur quam quod
simulate concipitur – повеќе чини она што навистина се прави од она што се симу-
лира.372

§ 208. Заблуда (error)

Заблудата или error (ignorantia) била погрешна претстава за некој факт

од важност за склучување на правната работа. Според тоа, кај заблудата или
error не се работело за неслагањето меѓу изјавената и внатрешната волја на
содоговорувачите. Тука се работело за формирање на волја спротивно на „bonis
moribus“ или „aequitati“. Токму затоа римските правници сметале дека заблудата
предизвикува неважност на правната работа: non consentiunt qui errаnt; quid enim
tam contrartium consensui est, quam error, qui imperitiam detigit - не постои соглас-
ност меѓу оние што грешат; навистина - што е поспротивно на согласноста од
заблуда што крие незнаење.373 За правните работи склучени во заблуда важело
правилото: nulla voluntas errantis est.374
Па, сепак, не секоја заблуда или секоја погрешна претстава за некој факт
од важност за склучување на правната работа била правно релевантна. За да би-

370 D 2, 14, 7, 9.
371 Многу слични на апсолутната симулација биле изјавите за склучување правни работи сто-
рени на шега, в театар, на училиште и слично (D 44, 7, 3, 2). Разликата меѓу овие изјави и апсо-
лутната симулација била во тоа што кај апсолутната симулација постоела намера кај симулан-
тите да доведат во заблуда трети лица, а кај изјавите дадени во наведените околности не пос-
тоеле вакви намери, што требало да се види од низа околности под кои изјавите биле дадени.
372 С 4, 22.
373 D 4, 22.
374 D 39, 3, 20.

262
де правно релевантна заблудата требало да исполнува неколку услови: требало
да биде поднослива, битна и да се однесува на непознавање на факти (error facti).
Заблудата била поднослива (error tolerabilis или error justus) кога не мо-
жела да ѝ се припише на крајната негрижа на лицето што се наоѓало во неа. Заб-
лудата била битна (error essentialis) кога се однесувала на непознавање на битни
факти од значење за содржината на договорот. Доколку се работело за непозна-
вање на небитни или неважни факти се применувало правилото: de minimis non
curat praetor - судијата не суди за ситници.
Заблудата не смеела да се однесува на непознавање на прописите на
правниот поредок (error juris), бидејќи важела правна претпоставка дека сите
граѓани го познаваат правото: juris quidem ignorantiam cuique nocere – секому му
штети непознавањето на правото.375 По исклучок, војниците, жените, малолетни-
ците и некои неучени луѓе понекогаш можеле да се повикуваат на error juris како
основа за поништување на правната работа.
Според тоа, за да биде правно релевантна, заблудата требало да се
однесува на непознавање факти важни за склучување на договорот (error facti).
Error facti или заблуда за фактите била правно релевантен доколку едновремено
била и tolerabilis и essentialis: facti vero ingnorantiam non nocere – никому не му
шети непознавањето на фактите.376
Подносливата и битна заблуда за факти важни за склучување на правна-
та работа (error facti) се делела на неколку вида:
- Error in negotio била заблуда за суштината и за содржината на правната
работа. Ваква заблуда се јавувала кога меѓу странките не биле точно и согласно
утврдени елементите на договорот што тие имале намера да го склучат (едната
странка мислела дека се работи за договор за заем, а другата за договор за пода-
рок). Постигнатата согласност во таквите случаи била привидна и затоа не доа-
ѓало до склучување на правната работа.
- Error in persona била заблуда за битните својства на содоговорувачите
или личноста на странката со која се склучувал договорот. Оваа заблуда била од
значење кај правните работи institutu personae, како и кај правните работи од на-
следното и од брачното право.
- Error in objecto или error in corpore била заблуда за предметот на прес-
тацијата. До ваква заблуда доаѓало кога странките при склучувањето на догово-
рот не мислеле на еден ист предмет, односно на иста престација (доверителот
мислел на куќа во Рим, а должникот на куќа во околината на Рим). Error in
objecto не постоел кога странките мислеле на една иста ствар иако погрешно ја

375 D 22, 6, 9, pr.

376 Ibid.; C 1, 18, 7.

263
опишале: falsa demonstratio non nocet – погрешното опишување на предметот не
штети.377
- Error substantia била заблуда за суштината или за битието на предметот
на престацијата, односно за материјата од која бил направен предметот (купува-
чот мислел дека купува златен пехар, а пехарот бил позлатен). Класичните прав-
ници на ваквите заблуди гледале доста недоверливо, но надвладеало мислењето
дека ваквите заблуди можат да предизвикаат неважност на договорите.

§ 209. Измама (dolus)

Измамата (dolus) се состоела во предизвикување погрешни претстави кај

содоговорувачот со намера тој да биде наведен да склучи некој договор што бил
штетен за него: dolo malo pactum fit, quotiens circumscribendi alterius causa alliud
agitur et alliud agi simulatur - договорот е склучен со измама секогаш кога поради
заведување на содоговорувачот се прави едно, а се прикажува дека се прави дру-
го.378 Измамата или намерното доведување на содоговорувачот во заблуда наста-
нувало со лукавство, претворање и лажно прикажување на фактите –
calliditatibus, fallaciis et machinationibus.379
Според тоа, ни кај измамата не се работело за неслагање меѓу изјавената
и внатрешната волја на странките: се работело за намерно потткнување на содо-
говорувачот да формира волја каква што тој не ќе сакал да формира кога би ги
познавал фактите.
Со оглед на тоа дека долусот им бил спротивен на начелата „bonae fidei“,
измамените лица кај договорите bonae fidei биле заштитени. Важело начелото:
exceptio doli inest bonae fidei judicibus.380 За да бидат заштитени и кај договорите
stricti juris, требало да биде здоговорена посебна „clausula doli“.381
За заштита на измамените лица служеле правните средства exceptio doli и
actio doli.
Право на exceptio doli имале измамените лица што сѐ уште не ја извршиле
ветената престација. Exceptio doli била општа (exceptio doli generalis seu doli
praesentis) кога оштетеното лице истакнувало дека исплатата на долгот би била
спротивна на начелата bonae fidei поради факти што биле остварени во момен-
тот кога извршувањето било побарано.382 Exceptio doli била специјална (exceptio
doli specialis seu doli praeteriti) кога измамената страна истакнувала дека кај до-

377 D 35, 1, 33 pr.

378 D 2, 14, 7, 9.
379 D 4, 3, 1, 2; D 2, 14, 7, 9.
380 D 19, 1, 6, 9.
381 D 45, 1, 22; D 45, 1, 121.
382 D 44, 4, 2, 5.

264
говорот уште во моментот на неговото засновање биле сторени дејства на изма-
ма.383
Actio doli можеле да ја употребат лицата што немале друг начин да обез-
бедат реституција на веќе извршената престација во полза на несовесниот содо-
говорувач. Несовесниот содоговорувач, што ни по „clasusula arbitraria“ (налог да
му ја реституирал сторената престација на оштетеното лице) не ќе ја реституи-
рал сторената престација, бил осудуван да ја надомесети штетата и бил прогла-
суван за инфамно лице.384

§ 210. Сила и страв (vis, metus)

Силата или принудата (vis) претставувала противправно дејствие врз

телото на содоговорувачот со цел тој физички да биде принуден да склучи
договор што инаку не би го склучил: necessitas imposita contraria voluntati.385 Деј-
ствијата на принуда врз содоговорувачот се делеле на дејствија на јавна (vis
publica) и дејствија на приватна принуда (vis privata). Ако принудениот не можел
да им се спротивстави на дејствијата на принуда без сериозна опасност за соп-
ствениот живот, се зборувало за vis absoluta. Употребата на сила или принуда не
доведувала до полноважна правна работа, а секое насилство било строго санкци-
онирано.
Од времето на Адријан, поимот сила или принуда се повеќе бил изедначу-
ван со поимот страв (metus). Се сметало дека стравот лежи во основата на секоја
принуда. Оттогаш терминот vis се употребувал со значење на јавен деликт на на-
силство, а терминот metus со значење на приватен деликт што можел да настане
со закана или со примена на физички притисок.
Metus или страв, од времето на Адријан, претставувало сѐ она што се ма-
нифестирало како противправна закана сторена со цел содоговорувачот да се на-
веде да се согласи на нешто, што инаку не го сакал: si liberum esset noluissem, sed
coactus volui.386 Според тоа, ни кај metus не било во прашање неслагање меѓу изја-
вената и внатрешната волја, туку за формирање волја спротивно на правните
прописи.
За стравот да биде правно релевантен било потребно да бидат против-
правни дејствијата што го предизвикале. Тие морале да претставуваат закана со
големо зло и требало да бидат преземени сериозно; понатаму, тие требало да
претставуваат закана со сигурно зло и морало да претставуваат закана со непос-
редно зло за содоговорувачот лично или за членовите на неговото најблиско се-

383 I 4, 13, 1; D 45, 1, 36.

384 Тужбата била супсидијарна (D 4, 3, 1, 4) и не им била допуштена на лицата од понизок оп-
штествен ранг против лицата од повисок општествен ранг (D 4, 3, 11, 1).
385 D 2, 4, 1.
386 D 4, 2, 21, 5.

265
мејство. Во такви случаи, односно случаи на vis impulsiva, правните работи презе-
мени „propter trepidationem mentis causa instantis vel futuri periculi – поради возне-
миреност од сегашна или идна опасност“387 не биле правовалидни: quod metus
causa gestum erit, ratum non habebo.388
Кон крајот на републиката, правните работи склучени под влијание на
страв можеле да бидат поништени со помош на formula Octaviana, а од времето на
Адријан или по пат на restitutio in integrum или со помош на actio quod metus
causa,389 или по пат на exceptio со исто име.

§ 211. Aetas и laesio enormis

Во некои случаи склучените договори биле неважечки и поради малолет-

носта на содоговорувачот или поради оштетување за преку половина (laesio
enormis), иако содоговорувачите не можеле да наведат ниедна од досега наведе-
ните мани на волјата како причина за неважност на договорот. Право да бараат
поништување на договорот поради недораснатост имале и лицата помлади од 25
години, доколку по повод склучениот договор претрпеле поголема штета. Со ова
право, но дури во посткласичното право, се здобиле и други содоговорувачи, до-
колку при склучувањето на договорот за купопродажба биле оштетени за преку
половина од вредноста на продадената ствар (laesio enormis).

§ 212. Толкување на волјата на странките

Сѐ до појавата на договорите bonae fidei толкувањето на волјата на стран-

ките кај склучените договори не задавало никакви тешкотии. Имено, внатрешна-
та волја на страните се сметала за правно ирелевантна: важела само изјавената
волја (теорија на изјавата): interpretatio secundum verba.390 Изјавената волја била
сознавана од низа објективни факти, што ја сочинувале формата на правните ра-
боти.
Со појавата на договорите bonae fidei во римското право започнала да
продира теоријата на волјата или теорија според која кај склучените договори не
треба да се цени толку она што странките го изјавиле туку пред сѐ она што
странките навистина го сакале, стапувајќи во договорни односи: interpretatio
secundum voluntatem.
Во класичното право теоријата на волјата сѐ уште била секундарна. Таа
доаѓала до примена само тогаш кога изјавената волја не била наполно јасна: cum

387 D 4, 2, 1.
388 D 4, 2, 1.
389 Actio quod metus causa или in rem scripta, а тоа значи дека можела да биде поднесена и

против лица што не биле виновни за предизвиканиот страв, но имале владение врз предметот.
390 Ова правило било изразено уште во Законот на 12 таблици.

266
in verbis nulla ambiguitas est, non debet admitti voluntatis quaestio – кога не постои
сомневање во значењето на изјавата, не треба да се допушта испитување на вна-
трешната волја на странките.391
Сепак, теоријата на волјата постепено надвладувала. Таа наполно се за-
цврстила во времето на Јустинијан: in conventionibus contrahentium voluntatem
potius quem verba spectari placuit – во спогодбите на содоговорувачите повеќе
треба да се цени волјата отколку зборовите што биле употребени.392 Оттогаш,
граматичката смисла на изјавата била појдовна точка при утврдувањето на содр-
жината на договорните обврски, а вистинската волја на странките, та според тоа
и нивна вистинска содржина, била утврдувана врз основа на целиот сплет на
околности што му претходела и што го следеле договорот.

§ 213. Предмет на договорот

Предмет на договорот можеле да бидат сите оние ствари што можеле да

бидат предмет на престација на облигационите односи воопшто. Според овој
елемент договорите не се разликувале од другите облигациони односи: тие биле
само еден од видовите облигации.

§ 214. Форма на договорот

Четвртиот битен елемент на секој договор била неговата форма. Формата

била еден од најважните елементи, бидејќи особено старото римско право стоело
на гледиштето: forma dat esse rei – формата ја сочинува суштината на стварта.
Иако ова гледиште на старото право било ублажувано, и во класичното и во пост-
класичното право сѐ уште се сметало: mutata forma prope interemit substanti-am
rei393 измената на формата речиси ја поништува супстанцијата на стварта.
Начелниот став на римското право за вонредната важност на формата
при правните работи воопшто, а при договорите посебно, бил истакнат во прав-
ните правила, што дословно се применувале во старото право, а со низа исклучо-
ци и во класичниот и во посткласичниот период. Основното правило гласело:
convetiones quaedam actiones pariunt ... quae pariunt actiones in suo nomine non
stant, sed transeunt in proprium nomen contractus – некои спогодби раѓаат тужби...
спогодбите што раѓаат тужби не се викаат спогодби туку добиваат сопствено
име - договори.394 Само спогодбите што раѓале тужби (договорите) биле извори
на облигации. Тоа биле спогодби склучени во форма пропишана со правото. Спо-
годбите склучени со проста изјава на волја на содоговорувачите или голите спо-

391 D 32, 25, 1.

392 50, 16, 219; D 35, 1, 101 pr.; D 50, 17, 12.
393 D 41, 1, 7, 5.
394 D 41, 2, 14, 7 pr.

267
годби - спогодби при кои странките согласноста на волјите не ја изразиле во
форма пропишана со правото - не раѓале тужби, та според тоа и не биле извор на
облигации: nuda pactio obligationem non parit395 или ex nudo pacto obligatio non
nascitur.396 Врз основа на голите спогодби настанувале: pacta de contrahendo или
морални обврски договорот да биде склучен.397
Формите предвидени за склучување на договорите биле многубројни. Во
старото право договорите се склучувале на строго формалистички начин. Деј-
ствијата на странките при склучувањето на договорот биле проткаени со свече-
ни зборови, симболични гестови и јавни изјави, дадени во присуство на потре-
бен број сведоци. Формата на договорите во старото право била gestum per aes et
libram.
Кога големиот формализам на договорите склучувани во форма per aes et
libram станал кочница на стопанскиот живот, во Рим се јавила вербалната форма
на склучување договори. Кај вербалната форма отпаднале симбиличните гестови
и јавните изјави. Се задржале само свечените зборови. Се сметало дека договорот
е склучен кога должникот на свеченото прашање на доверителот свечено ќе изја-
вел дека ја прифаќа обврската.
Со појавата на реалната форма на договорите - околу III век од старата
ера - формализмот на старото право бил сериозно загрозен. Реалната форма на
договорите не содржела ни трага од поранешните формалности: кај реалната
форма немало ни свечени зборови, ни симболични гестови, ниту пак јавни изја-
ви. Таа се состоела од просто предавње на стварта.
Малку време по настанувањето на првите реални договори во Рим била
воведена и литерарната форма на склучување договори, односно форма при која
се сметало дека договорот е склучен кога странките ќе составеле пропишан до-
кумент или пропишана исправа за постигнатата спогодба. Оваа форма во Рим ни-
когаш не била особено проширена. Нејзината појава била врзана за организаци-
јата и делувањето на стопанските претпријатија.
Од сите форми за склучување договори најдоцна се јавила консенсуална-
та форма. Тоа била форма без форма: консенсуалните договори настанувале со
согласност на волјата на содоговорувачите постигната на кој и да било начин
(expressis verbis, nuti, tacite, per nuntium, per epistolam). Имено, се сметало дека кај
тие договори формата нема посебно значење и дека за нив е важна само соглас-
носта меѓу странките. Овој став зачел отфрлање на поранешното правило: ex
nudo pacto obligatio non nascitur. Па, сепак, отфрлањето на ова правило не било
целосно: тоа се протегало само на четири случаи договори - договорот за купо-

395 D 2, 14, 7, 4; D 2, 15, 7, 45.

396 C 2, 3, 20; C 4, 65, 27; D 2, 14, 6.
397 Juris gentium (D 2, 14, 7 pr.; D 2, 14, 7, 4 in fine).

268
продажба (emptio venditio), договорот за наем (locatio conductio), договорот за за-
едница (societas) и договорот за полномошно (mandatum).
По воведувањето на консенсуалните договори во системот на римското
право (некаде кон крајот на републиката), не било тешко да добијат правна заш-
тита и некои други голи спогодби или pacta nuda. Тогаш голите спогодби, т.е.
спогодбите без форма, биле поделени на две групи: pacta nuda и pacta vestitia, од-
носно на спогодби без правна заштита и на спогодби заштитени со тужби. Спо-
годбите заштитени со тужби биле pacta adjecta, pacta praetoria и pacta legitima.
И покрај давањето заштита на многу неформални спогодби, од кои едни
ја сочинувале групата на консенсуалните договори, а други групата на заштите-
ните пакти или pacta vestita, ни во Јустинијановата кодификација не било сосема
отфлено начелото „ex nudo pacto obligatio non nascitur“. Се сметало дека ова наче-
ло било дерогирано само за точно предвидени случаи. Другите договори и пона-
таму морале да бидат склучени или во вребална или во реална или во литерарна
форма.

б) Природни елементи на договорите

§ 215. Поим на природните елементи на договорите

Нормите на договорното право биле од пермисивна природа: на

странките им било препуштено слободно да одлучуваат дали ќе стапат во некој
договорен однос. Кога странките веќе еднаш одлучиле да склучат некој договор,
тој можел да настане само под услов ако тие строго се придржувале кон основни-
те правила за битните елементи на договорите. Правилата за битните елементи
на договорите имале принудна сила (jus cogens). Секакво непочитување на овие
правила доведувало до неважност на договорите.
Од друга страна, меѓу правните правила за регулирање на облигационите
односи постоеле и правила од диспозитивна природа: во определени рамки на
странките им било допуштено да не ги прифатат таквите правила при утврдува-
њето на т.н. lex contractus, односно при определувањето на своите конкретни об-
врски.
Правилата од диспозитивна природа биле двојни: некои од нив, со оглед
на тоа дека биле доволно конкретни, се применувале секогаш кога странките во
lex contractus нарочно не ги исклучиле, а другите, што претставувале модифици-
рање на законските одредби, се применувале само тогаш кога биле изрично
предвидени.
Диспозитивните правила, што се применувале за регулирање на договор-
ните односи секогаш кога странките изрично не ги исклучиле од договорот, се
нарекувале naturalia negotii или редовни (природни) елементи на договорот. За
овие правила важела соборлива правна претпоставка (praesumptio juris) дека

269
претставуваат содржина на договорот. Затоа, судијата бил повикан за нив да во-
ди сметка по службена должност (ex officio) и да ги примени во сите случаи кога
странките не одредиле поинаку.
Naturalia negotii или природните елементи на договорите биле познати и
како „condiciones quae insunt tacite“ – услови што биле молкум договорени.398

в) Небитни елементи на договорите

§ 216. Поим на небитните елементи на договорите

Небитните (споредни) елементи на договорот или acidentalia negotii биле

оние договорни одредби што во договорот биле внесувани по слободна диспози-
ција на странките заради модификација на неговата содржина. Најважни небит-
ни или акцидентални елементи што можеле да бидат содржани во lex contractus
биле условите, роковите и налозите.

§ 217. Услови

Како услови или condiciones се сметале идни и неизвесни настани од чие

што настапување или ненастапување зависел почетокот или престанот на деј-
ството на правната работа. Според тоа, условите биле оние небитни елементи,
додадени во договорот, што почетокот или престанот на неговото дејство го пра-
веле зависен од настанувањето или ненастанувањето на некој иден и неизвесен
настан.
Не секогаш било допуштено условувањето на правните работи. Работите
од старото римско право, т.н. actus legitimi, не можеле да бидат ни условени ниту
пак орочени: actus legitimi non recipiunt diem vel condicionem.399 Дури со појавата
на договорите bonae fidei, кога судијата бил должен да води сметка за сите окол-
ности што му претходеле и што го следеле склучувањето на договорот, условува-
њето на договорите било допуштено и често пати употребувано. Тогаш била соз-
дадена теоријата за т.н. прави и неправи услови.
а) Прави биле оние услови кај кои почетокот или престанот на дејството на
некој договор зависел од настапувањето или ненастапувањето на некој иден и
неизвесен настан. Со други зборови, за правите услови се барало: 1) договарање
на некој иден и неизвесен настан; 2) договорениот настан можел да биде предви-
ден како настан што треба или како настан што не треба да настапи; 3) настапу-
вањето или ненастапувањето на договорениот настан можело да зависи или од
природни сили или од човечки дејствија; и 4) од настапувањето или ненастапу-

398 D 35, 1, 99.

399 D 50, 17, 77. Actus legitmi биле, меѓу другите, mancipatio, in jure cessio и acceptilatio.

270
вањето на договорениот настан требало да зависи или почетокот или престанот
на дејството на склучениот договор. Со оглед на наведениве својства, прави усло-
ви се делеле на позитивни и негативни, на казуелни, потестативни и мешовити
(микстни) и на суспензивни и резолутивни.
- Позитивни биле оние услови кај кои почетокот или престанот на дејството
на некоја правна работа зависел од настапувањето на некој иден и неизвесен
настан (ако заврне до четврток); додека, пак, негативни биле оние кај кои поче-
токот или престанот на дејството на некоја правна работа бил врзан за ненаста-
нување на таков еден настан (ако не заврне до четврток).
- Казуелни или случајни настани биле оние услови кај кои настапувањето
или ненастапувањето на идниот и неизвесен настан зависело само од природни-
те сили или од дејствијата на луѓе што не биле заинтересирани за дадениот дого-
вор. Потестативни биле оние кај кои настапувањето или ненастапувањето на ид-
ниот и неизвесен настан зависело само од волјата на овластеното лице (довери-
телот).400 Мешовити или микстни пак оние кај кои настапувањето или ненаста-
пувањето на идниот и неизвесен настан зависело до волјата на овластеното лице
и од дејството на природните сили.
- Суспензивни или одложни биле оние услови кај кои почетокот на дејството
на правната работа се одлагал до настапувањето или ненастапувањето на некој
иден и неизвесен настан, а резолутивни или раскинувачки оние кај кои преста-
нот на дејството на некоја правна работа зависело до настапувањето или ненас-
тапувањето на некој таков настан. Според тоа, кај суспензивното или одложното
условување, иако правната работа била прописно склучена нејзиното дејство би-
ло одлагано сѐ додека не ќе се утврдело дали настапил (кај позитивното услову-
вање) или не настапил (кај негативното условување) идниот и неизвесен настан.
Кај резолутивното условување односите биле спротивни: склучената правна ра-
бота произведувала правни последици уште во моментот на склучувањето, но
таа била раскинлива т.е. престанувала да делува кога ќе настапел (кај позитив-
ното условување) или кога не ќе настапел идниот и неизвесен настан (кај нега-
тивното условување).401
б) Неправи биле оние услови кај кои почетокот или престанот на дејството
на некоја правна работа бил врзан за настани што биле или неодредени или не-
возможни, или морално и правно недопуштени, или сегашни или минати или си-
гурни, или предвидени со правото:
- Неодредени биле оние услови кај кои дејството на некоја правна работа би-
ло врзано за настапување или ненастапување на некој наполно неодреден нас-
тан. Овие услови можеле да бидат и перплексни или исклучувачки кога како ус-

400D 28, 5, 4 pr.

401За време додека не било сигурно дали ќе настапи или нема да настапи предвидениот нас-
тан Римјаните зборувале за пенденција на правната работа (condicio pendet).

271
лов било договорено настапувањето или ненастапувањето на повеќе настани
што биле противречни или што меѓусебно се исклучувале. Ако неодредените или
перплексните услови биле предвидени како суспензивни, правната работа била
ништовна, а ако биле предвидени како резолутивни, се сметале како недоговоре-
ни (pro non scriptis).
- Невозможни услови (condiciones impossibiles) биле оние кај кои странките
почетокот или престанот на дејството на некоја правна работа го врзувале со
настан што бил невозможен според природните закони: cui natura impedimento
est. Невозможните услови што биле договорени како суспензивни, значеле исто
што и dissensus, односно - предизвикувале ништовност на склучените договори.
Резолутивните такви услови немале правно дејство.
- Противправни (condiciones illicitae) и неморални (condiciones turpes) биле
условите кај кои почетокот или престанот на дејството на некои правни работи
бил врзан за настапување или ненастапување на некои идни и неизвесни про-
тивправни или неморални настани. Дејството на овие услови, по правило, било
изедначено со дејството на condiciones impossibiles.
- Условите на сегашност или на минатост (condiciones in praesens vel in
praeteritum collatae) се состоеле во привидно условување на правната работа со
настапување или ненастапување на некој настан што или веќе настапил или веќе
не можел да настапи. Правната работа, склучена под вакви привидни услови, се
сметала како безусловна, односно ако била суспензивно условена, веднаш произ-
ведувала дејство, а ако се работело за резолутивно условување таа воопшто и не
почнувала да дејствува.
- Сигурни услови (condiciones necessariae) биле оние што се состоеле во по-
грешно граматичко и логичко определување на некои настани како несигурни и
идни, иако всушност се работело за идни и сигурни настани. Во ваквите случаи
не се работело за условување туку за орочување на правните работи.
- Со право предвидени биле оние услови што според правните прописи прет-
ставувале елементи на некој договор (condiciones juris). Внесувањето вакви усло-
ви во lex contractus односно во договор на странките било непотребно, бидејќи
овие услови дејствувале и надвор од нивната волја (ex officio).402

§ 218. Рокови

Рокот или dies (terminus) бил иден и сигурен настан од чие што
настапување зависел почетокот или престанот на дејството на некоја правна
работа. Со други зборови, рокот претставувал временски период што го делел
моментот на склучувањето на правната работа од моментот на почетокот или од

402 Тука се работело за непотребно повторување на законските одредби, предвидени за

регулирање на битните и на природните елементи на договорот.

272
моментот на престанот на нејзиното дејство. Имено, роковите им биле додавани
на договорите или за да се утврди кога треба да започне или кога треба да прес-
тане дејството на примените обврски. Роковите со кои што бил определен мо-
ментот од кој требало да започне дејството на примените обврски се нарекувале
одложни или суспензивни (ex die), а оние што го определувале моментот на
нивниот престан - раскинувачки или резолутивни (ad diem).
Роковите, како идни и сигурни настани, се делеле на рокови утврдени
календарски, рокови утврдени со настанување на сигурни и идни периодични
настани и на рокови утврдени со настапување на идни и сигурни но непериодич-
ни настани. Календарски утврдени рокови и рокови утврдени со настапување на
сигурни периодични настани биле оние кај кои однапред точно се знаело до кој
ден ќе биде одложена односно до кој ден ќе трае обврската. Значи, кај календар-
ските рокови и роковите врзани за сигурни периодични настани сигурно се
знаело дека предвидениот иден настан ќе настапи, а се знаело и тоа кога тој ќе
настапи (dies certus an et certus quando). Од друга страна, кај роковите врзани за
настапувањето на идни и сигурни но непериодични настани било сигурно дека
настанот ќе настапи, но не се знаело точно кога тоа ќе се случи. Ваквите рокови
биле означувани како dies certus an et incertus quando.403
За да се утврди денот на почетокот или на престанот на орочените
правни работи требало да се определи начинот на пресметувањето на предвиде-
ните рокови. За тоа служеле, главно, два система: computatio naturalis и computa-
tio civilis. Кај computatio naturalis времето се сметало континуелно и математички
од моментот на настанувањето на обврската па сѐ до моментот на истекот на ро-
кот. Кај системот computatio civilis предвид доаѓале само цели денови, што биле
одредени како временски период од полноќ до полноќ. Како прв ден на рокот се
сметал денот на настанот (денот на склучувањето на договорот) а како момент
на истекувањето на рокот, доколку се работело за здобивање со право, полноќта
на претпоследниот ден од здоговорениот рок, бидејќи се применувало начелото:
dies coeptus pro completo habetur (започнатиот ден се смета небаре изминат). Ме-
ѓутоа, доколку се работело за губење на право, се сметало дека правото престана-
ло на полноќ од последниот ден на утврдениот рок. При сметањето на роковите
во месеци, секој месец се сметал како временски период од 30 дена, а при смета-
њето на роковите во години, секоја година била одредена како период од 365 де-
на.
Роковите што започнувале да течат и што течеле независно од прашање-
то дали странките биле во можност за време на нивниот тек да преземат дејстви-

403 Наспроти роковите, означени како dies certus an et certus quando и како dies certus an et

incertus quando, во науката на пандектистите условите биле означувани како dies incertus
quando и dies incertus an et incertus quando (не е сигурно кога ќе настапи денот, но е сигурно ко-
га би требало тоа да стане и несигурно е дали денот ќе настапи а несигурно е и кога тоа би тре-
бало да се случи).

273
ја за спречување на нивните последици (загубата на некое право) се нарекувале
tempus continuum. Спротивно на тоа, роковите кај кои странките имале можност
да ги спречат негативните последици со запирање на нивниот тек се нарекувале
tempus utile. Кај tempus utile, со оглед на тоа дали се работело за tempus utile rati-
one initii или за tempus utile ratione cursus, роковите или не почнувале да течат сѐ
додека странките не биле способни да преземат некоја правна работа или кога
веќе еднаш почнале да течат не течеле во деновите во кои на странките не им
било можно да ги штитат своите интереси.

§ 219. Налози

Налогот (modus), како спореден елемент на правните работи, бил сосема

различен и од условите и од роковите. Додека со додавањето на условите во
правната работа се јавувала определена неизвеснот, бидејќи дејството на прав-
ната работа било врзано за некои идни и неизвесни настани, а со додавањето на
роковите доаѓало до одлагање или до прекин на најзиното дејство, налогот вооп-
што немал слични влијанија врз дејството на правната работа. Налогот или
modus бил спореден елемент кај договорите и се состоел во наредба на налогода-
вачот, додадена кон правни работи inter vivos и mortis causa, врз основа на која
налогопримачот, што ја прифатил основната работа, бил должен да изврши и
некоја посебна и додатна престација: quod si cui in hoc legatum sit, ut ex eo aliquid
facerit, veluti monumentum testatori vel opus aut epulum municipibus facerit vel ex eo
ut partem alii restitueret: sub modo legatum videtur.404 Налогопримачот, според тоа,
прифаќајќи ја основната работа, го прифаќал и налогот и бил должен да го извр-
ши. Тужбата за извршување на налогот била или actio praescriptis verbis или
condictio causa non secuta.

г) Неважност на договорите

§ 220. Неважност на договорите

Не сите склучени договори биле полноважни. Полноважни биле само

оние кај кои постоеле неопходните елементи, односно оние кај кои правно и де-
ловно способни субјекти постигнале согласност за погоден предмет во форма
пропишана со закон. Доколку недостасувал некој од предвидените елементи, до-
говорите биле неважечки. Со оглед на интензитетот на неважноста, договорите
се делеле на непостојни, на апсолутно и на релативно ништовни.
Непостојни (negotium nullum) биле оние договори што се однесувале на
невозможна престација, како и оние кај кои не биле почитувани правилата за

404 D 35, 1, 17, 4.

274
формата на договорот. Ваквите договори или немале никакво правно дејство
или, можеби, создавале само морални обврски, служејќи како conventiones или
pacta de contrahendo.
Апсолутно ништовни биле договорите што имале мани за кои судијата
бил должен да води сметка по службена должност (ex officio). Тоа биле договори
склучени од неспособни лица, договори склучени за недопуштен предмет,
договори склучени под противправни и неморални одложни услови и слично.
Апсолутно ништовните договори или negotia irrita, кога ќе се утврдела причина-
та за нивната ништовност, биле сметани како неважечки уште од моментот на
нивното склучување (ex tunc) и не произведувале правно дејство.
Релативно ништовни или рушливи договори (negotia rescindibilia) биле
оние што имале мани за кои судијата не бил должен да ги поништи, доколку тоа
ќе го побарало заинтересираното лице.Тоа биле договори склучени во заблуда,
договори склучени со измама или од страв, како и штетните договори на мало-
летните лица. За понишувањето на овие договори служеле посебни ексцепции и
посебни акции (rescissoria actio).

§ 221. Конвалидирање на неважечките договори

Непостојните правни работи не можеле да бидат конвалидирани: quod ab

initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere.405 Доколку сакале да го
постигнат дејството што требало да го има непостојниот договор, странките
требале да склучат нов договор кој што не смеел да ги има недостатоците поради
кои претходниот бил непостоен. Конвалидацијата не била можна ни кај
апсолутно ништовните договори сѐ додека постоеле причините за апсолутната
ништовност. Релативно ништовните договори можеле да бидат конвалидирани
или по волја на должникот што ќе се одречел од правото на тужба или од
примената на ексцепција или со протек на време (fructus temporis) односно со
пропуштање на роковите во кои што можеле да бидат употребени наведените
средства. Ваквото дополнително засилување на релативно ништовните правни
работи се нарекувало ratihabitio.
Поинакво дејство имала конверзијата на правните работи. Конверзија
постоела во оние случаи кога правната работа била невалидна според прописите
на jus civile, но ги содржела сите елементи за правовалидна правна работа според
прописите на jus honorarium или jus gentium. Во таквите случаи, за да ги остварат
своите интереси, странките не биле должни да склучат нов договор, бидејќи це-
лите на договорот можеле да ги постигнат и со примена на важечкото магистрат-
ско право.

405 D 50, 17, 210; D 20, 1, 22.

275
 д) Класификација на договорите

§ 222. Поделба на договорите

Сите договори имале еден заеднички белег: биле двострано правни

работи (negotia bilateralia). Другите белези им биле различни. Со оглед на
различните белези договорите се делеле на неколку вида.
а) Со оглед на правата и обврските што произлегувале од склучениот
договор, договорите се делеле на еднострани, двострано нееднакви и двострани
договори. Едностраните договори или contractus unilaterales биле такви догово-
ри кај кои едната странка била само доверител а другата само должник: кај нив
настанувало само едно побарување и само еден долг. Кај двострано нееднаквите
договори или contractus bilaterales inaequales во моментот на склучувањето
настанувало само едно побарување и само една обврска, но во текот на нивното
траење можеле да се јават и друго побарување и друга обврска, што не биле
корелативни на оние што настанале во моментот на договарањето. Двостраните
договори или contractus bilaterales, односно двостраните еднакви договори
(contractus bilaterales aequales) биле договори кај кои уште во моментот на
договарањето се создавале две побарувања и две обврски: доверителот на едно
побарување бил должник за еден долг, а должникот на првото побарување -
доверител на другото. Според тоа, двостраните еднакви договори доведувале до
заемни побарувања и до заемни обврски. Поради ова својство тие се нарекувале
синалагматични договори, а поради својството што побарувањата и долговите
по правило биле пропорционални се викале и комутативни договори.
б) Со оглед на прашањето дали при договорите била или не била воспоста-
вувана економска рамнотежа помеѓу странките, тие се делеле на лукративни и
на онерозни. Лукративни биле договорите склучени во полза на една од странки-
те, што не била должна да ѝ даде надомест на другата странка. Онерозни биле
оние договори кај кои странката во чијашто полза бил склучен договорот била
должна да ѝ даде надомест на другата странка.
в) Со оглед на прашањето дали од договорот се гледало зошто странките го
склучиле (cur debetur) или тоа не се гледало, договорите се делеле на каузални и
на апстрактни. Апстрактните биле оние договори од кои не се гледало зошто
странките склучиле (cur debetur), иако било јасно што се должи (quid debetur).
Кај апстрактните договори судијата не бил овластен да испитува дали е исполне-
та правната причина поради која странките го склучиле договорот: своите испи-
тувања тој ги сведувал на прашањето дали странките го склучиле договорот и
колкави се нивните обврски. Спротивно на тоа, каузалните договори ја покажу-
вале правната причина или causa заради која странките ги склучиле. Kaj каузал-
ните договори судијата не испитувал само дали странките го склучиле догово-
рот (an debetur) и колкави се нивните обврски (quid debetur), туку и дали е ис-

276
полнета правната причина заради која договорот бил склучен (cur debetur). Пре-
судата кај таквите договори можела да да биде донесена само тогаш кога била
исполнета правната причина заради која странките се согласиле да се обврзат.
г) Според начините на правната заштита, договорите се делеле на договори
stricti juris и на договори bonae fidei. Договорите stricti juris или договори од jus
civile биле заштитени со кодикции и со посебни тужби. Кај овие договори судија-
та не водел сметка за начелата bonae fidei. Договорите bonae fidei биле заштите-
ни со actiones bonae fidei, што го обврзувале судијата да донесе пресуда според jus
bonum, односно водејќи сметка за низа околности што му претходеле и што го
следеле склучувањето на договорот.
д) Со оглед на формата договорите се делеле на формалистички, вербални,
литерарни, реални и консенсуални. Поделбата на договорите со оглед на форма-
та биле најтипична за римското право.

Шеста глава
ФОРМАЛИСТИЧКИ ДОГОВОРИ

§ 223. Поим на формалистичките договори

Во старото римско право постоеле само формалистички договори. Тоа би-

ле договори при кои согласноста на странките да склучат договор требало да би-
де јавно изјавена со свечени и однапред утврдени зборови и со симболични деј-
ствија. Во тој поглед римското право не се разликувало од правата на другите
примитивни народи.
Јавното искажување на согласноста на волјите со свечени зборови и сим-
болични дејствија при склучувањето на формалистичките договори се вршело во
форма per aes et libram. Формата per aes et libram главно опфаќала три дела: пре-
давање на стварта, мерење на бакарот и изговорување свечени зборови. Преда-
вањето на стварта или предметот на договорот се вршело од рака в рака, ако
предметот бил подвижна ствар, а со други видови традиција ако предметот бил
недвижен. Мерењето на бакарот го вршел libripens, односно лице нарочно пови-
кано да ја врши оваа должност. За сето време додека во Рим како пари служеле
бакарни прачки, ова мерење било реално; тоа станало симболично кога започна-
ле да се коват метални парични апоени. Свечените зборови (нункупација) ги из-
говарале обете или само една од странките. Освен сево ова, за формата per aes et
libram да биде полноважна, при дејствијата на странките и либрипенсот морале
да присуствуваат најмалку пет сведоци, возрасни римски граѓани. Тие биле дол-
жни да ги следат сите преземени дејствија и да сведочат за сето она што виделе и

277
чуле.406 Најзначајно било да ги запаметат зборовите од нункупацијата, бидејќи
таа ја изразувала суштината на правната работа.407
Gestum per aes et libram бил погоден за склучување на сите договори што
му биле неопходни на стариот Рим: за размената на еквиваленти, за примитив-
ните кредитни работи, како и за осигурувањето на доверителите и предавањето
на ствари на чување кај друг. Со оглед на наведениве облигациони функции во
кои бил употребуван gestum per aes et libram, уште во старото право биле позна-
ти три посебни видови формалистички договори: mancipatio, nexum и fiducia.

§ 224. Mancipatio

Манципацијата била формалистички договор од најстарото право, кој

служел за размена на еквиваленти, односно за размена на предмет за цена. Склу-
чувањето на овој договор било следено со истовремено пренесување на сопстве-
носта врз предметот од манципантот на манципаторот и врз цената од манципа-
торот на манципатот. Тоа се вршело со свечените зборови: hunc ego hominem
meum esse aio isque mihi emtus esto hoc aere aeneaque libra.408 Според тоа, догово-
рот за манципација бил двостран еднаков договор (contractus bilateralis aequalis)
кај кој in uno instanti или истовремено со склучувањето на договорот доаѓало и
до неговото извршување, односно до пренесување на сопственоста и врз предме-
тот и врз цената. Сето тоа значело дека манципацијата, всушност, била само ре-
ална купопродажба, односно купопродажба што настанувала и била извршувана
во единствена и истовремена низа правно релевантни факти.
Врз основа на извршената манципација, манципантот бил должен да му
го гарантира на манципаторот правото на сопственост врз стекнатата ствар или
точна мера на продаденото земјиште. Обврските на манципантот можеле да ста-
нат предмет на судски спор по пат на actio auctoritatis и actio de modo agri.
Кога во Рим бил воведен консенсуален договор за купопродажба, манци-
пацијата престанала да се ползува како извор на облигации. Таа останала само
формалистички начин на здобивање или „привидна купопродажба“,409 сѐ додека
во времето на Јустинијан и во таа функција конечно не била заменета со тради-
цијата.

§ 225. Nexum

Нексумот бил формалистички договор од најстарото право што служел за

засновување примитивни кредитни односи. Кај нексумот, што бил склучуван во

406 Закон на 12 таблици 8, 22.

407 Закон на 12 таблици 6, 1.
408 Gai 1, 119.
409 Ibid.

278
формата per aes et libram, доверителите им одобрувале парични или натурални
кредити на должниците, верувајќи дека овие во одредениот рок ќе им ја извршат
истата или некоја друга ветена престација.410 Престацијата на должникот не мо-
рала да биде еквивалентна со престацијата на доверителот. Во нункупцијата на
нексумот должникот можел да се обврзе да плати и нешто повеќе од она што го
примил од доверителот. Со оглед на фактот дека во Рим било развиено лихвар-
ството, договарањето надомест кај нексумот било речиси редовно, а договорена-
та надомест многу висока. Според тоа, нексумот бил онерозен договор за долж-
никот, а влегувал во групата на еднострани договори (contractus unilateralis).
Со оглед на тоа дека нексумот бил едностран договор, врз основа на него
доверителите се здобивале со права, додека должниците имале само обврски. Ос-
новно право на доверителите било да бараат од должниците исплата на приме-
ната обврска, поточно, исплата на она што доверителите им го дале на должни-
ците, како и исплата на договорената надомест. Должникот што уредно и на вре-
ме не ќе ја исплател целата обврска бил изложен на мерките на т.н. персонална
егзекуција: паѓал во должничко ропство заедно со членовите на семејството - се
разбира во должничко ропство на доверителот. Доверителите биле овластени
таквиот должник да го продадат во ропство trans Tiberim, да го убијат или да го
задржат како роб во сопствената куќа.
Поради тоа што договорот за нексум и должничко ропство, како последи-
ца од неизвршениот нексум, доведувале до сериозни бунтови на должниците,
Lex Poetelis (326 год. ст.e.) го укинал нексумот како извор на облигации и како
извор на должничко ропство поради неизвршување на примените обврски.411

§ 226. Fiducia

Fiducia била формалистички договор од најстарото право што служел или

за осигурување на доверителите или за предавање на некоја ствар на пријател за
да ја чува.412
а) Фидуцијата склучена со цел да се обезбедат доверителите се нарекувала
fiducia cum creditore. Кај овој договор должникот му предавал на доверителот не-
која ствар во сопственост, и тоа во формата per aes et libram или in jure cessio, ба-
рајќи овој да му ја врати истата ствар доколку уредно и навреме ја изврши глав-
ната обврска. Со оглед на тоа дека сѐ до воведувањето на actio fuduciae таквото
барање на должникот упатено до доверителот не било правно заштитено, од тој
договор за доверителот не биле создавани правни туку само морални обврски.
б) Договорот за fiducia што имал за цел предавање на стварта на чување
или на користење од страна на друг се нарекувала fiducia cum amico. Кај овој

410 D 12, 1, 1, 1.
411 Ливиј 8, 28.
412 Gai 2, 59.

279
договор фидуцијантот му пренесувал на фидуцијарот некоја ствар во сопстве-
ност, обврзувајќи го стварта да ја чува и да му ја врати неоштетена. Врз основа на
договорот fiducia cum amico се создавале само права за фидуцијантот и, по прави-
ло, обврски за фидуцијарот. Тоа бил едностран договор. Фидуцијантот имал пра-
во да бара од фидуцијарот стварта да ја чува и да му ја врати неоштетена. Фиду-
цијарот имал обврска стварта да ја чува, да ја употребува само до допуштените
рамки како и на фидуцијантот да му ја врати неоштетена тогаш кога тоа било
предвидено со договорот или кога тоа ќе го побарал фидуцијантот. Со оглед на
тоа дека фидуцијарот, додека ја чувал стварта, можел да има трошоци околу неј-
зиното одржување, тој бил овластен да бара надомест на таквите трошоци. Спо-
ред тоа, договорот fiducia cum amico можел да стане и двостран нееднаков дого-
вор (contractus bilateralis inaequalis).
Во старо време правата на фидуцијантот спрема фидуцијарот не биле
правно заштитени. Заштитата им ја давало јавното мение и моралните чувства.
Кон крајот на републиката била воведена actio fiduciae. По пат на actio fiduciae
directa биле заштитени правата на доверителот (фидуцијантот), а по пат на actio
fiduciae contraria правата на должникот (фидуцијарот). Несовесните фидуцијари,
осудени по actio fiduciae, станувале инфамни.

Седма глава
ВЕРБАЛНИ ДОГОВОРИ

§ 227. Поим на вербалните договори

Вербалните договори биле еден од видовите на свечено договарање. Фор-

мата на овие договори била свечен збор: се сметало дека спогодбата постигната
меѓу странките не е валидна ако не била потврдена со свечени ветувања. Според
тоа, кај вербалните договори немало веќе симболика ни свечени гестови. Освен
тоа, ни свечените изјави не морале да бидат јавни. Од поранешната форма per aes
et libram се задржала само нункупацијата.413
Вербалните договори биле познати уште во Законот на 12 таблици, би-
дејќи уште во тоа време се употребувало sponsio или најстариот вид стипулаци-
ја.414
Појавата на вербалните договори била условена од стопанскиот развиток
и од потребата да се пронајде начин за регулирање на односите што не биле нај-
погодно регулирани со примена на формата per aes et libram. Излезот бил пронај-

Закон на 12 таблици 6, 1.
413
414Дека sponsio била позната и во времето на 12-те таблици, може да се заклучи од Антино-
пулските фрагменти на Гај.

280
ден во осамостојување на усниот дел од таа форма и така настанале вербалните
договори.
Најважен вербален договор била стипулацијата.

§ 228. Stipulatio

Стипулацијата била вербален договор од старото римско право што нас-

танувал со свечено прашање на доверителот и со свечен согласен и непосреден
одговор на должникот. Врз основа на таквото прашање на доверителот и соглас-
ност и непосреден одговор на должникот се раѓала обврска за должникот да ја
изврши ветената престација како и право за доверителот да го бара нејзиното
извршување.
Секоја стипулација била свечен договор: формата ѝ се состоела во свече-
но прашање на доверителот и свечен, согласен и непосреден одговор на должни-
кот. Секоја стипулација била едностран договор: од склучената стипулација за
доверителот се создавале само побарувања, а за должникот само долгови. Стипу-
лацијата била и апстрактен договор: обврската на должникот да ја исполни прес-
тацијата настанувала со самото изговорување на свечените зброви, без оглед на
вистинската причина (causa) поради која должникот се обврзал. Таа била и гене-
рален договор: по пат на стипулација можело да биде договорено секое облига-
ционо сторување.
а) Ступулацијата била правен акт што се состел од прашање на доверите-
лот и од согласен и непосреден одговор на должникот: stipulatio est verborum
conceptio quibus is qui interrogatur, daturum facturumque se, quod interrogatus est,
responderit.415
Немало стипулација доколку не постоела „unitas actus“ како што не постое-
ла стипулација ни тогаш кога било должникот било доверителот не биле во сос-
тојба да ги изговорат свечените зборови на стипулацијата.
Свечените зборови на стипулацијата биле однапред точно утврдени. Во нај-
старо време стипулацијата можела да биде склучена само во форма на sponsio.
Доверителот што сакал да ја склучи стипулацијата бил должен да праша:
Spondesne mihi centum dare. Кога на ова прашање ќе го добиел одговорот на дол-
жникот, што гласел: Spondeo – стипулацијата била склучена. Ниедно друго пра-
шање, ниеден друг одговор немале такво дејство. Стипулација во форма на
sponsio можеле да склучат само римски граѓани.
Меѓутоа во класичниот период, стипулацијата можела да биде склучена и
со прашањата „fide promittisne“, „fide tua esse jubes“ и одговорите „fidepromitto“,
„fide mea esse jubeo“, како и со други соодветни прашања и одговори. Во ваква
форма стипулацијата можеле да ја склучат не само римските граѓани, туку и дру-

415 D 45, 1, 5, 1.

281
гите жители на римската држава, доколку имале право да учествуваат во стопан-
скиот живот.
Конечно во посткласичното право императорот Леон го укинал барањето
за постоење полна согласност меѓу поставеното прашање и дадениот одговор кај
стипулацијата. Основно било јасно да се потврди согласноста на странките:
consonantem intellectum ab utraque parte desiderat, licet quibuscumque verbis
expressus est.416
б) Стипулацијата била договор што можел да се употреби во сите случаи
кога се засновала некоја еднострана обврска. Меѓутоа, стипулацијата можела да
се употреби и во случаите кога требало да се засноваат двострани обврски: во
таквите случаи биле употребувани две привидно одделени а всушност корела-
тивни стипулации. На таков начин стипулацијата станала договор што можел да
ги задоволи сите потреби на економскиот живот и правниот сообраќај.
в) Со оглед на содржината на ветената престација, стипулациите се делеле
на stipulatio certae creditae pecuniae, stipulatio certae rei и stipulatio incerta:
- Stipulatio certae creditae pecuniae постоела во случаите кога должникот бил
обврзан да му исплати на доверителот определена сума пари. Притоа не било
значајно што било правна причина на обврската: тоа можело да биде исплата на
цена врз основа на договор за купопродажба, сума пари добиена на заем, исплата
на закупнина, тоа можело да биде надомест на штета за сторен деликт, како и ис-
плата на која и да е друга обврска.
- Stipulatio certae rei постоела во случаите кога должникот бил обврзан на до-
верителот да му предаде некоја индивидуално определена ствар или точно утвр-
дено количество ствари определени in genere. Ни тука не било значајно што било
правна причина на обврската: тоа можело да биде предавање на ствар врз основа
на договор за купопродажба, предавање на ствари врз основа на трампа, предава-
ње на ствари врз основа на натурален заем, како и врз некоја друга транслативна
основа.
- Stipulatio incerta постоела во сите други случаи на стипулационо обврзува-
ње (стипулации на facere, non facere). Ни тука не било значајно што било, всуш-
ност, правна причина заради која дошло до стипулацијата.
г) Врз основа на стипулацијата доверителот имал право да бара, а должни-
кот обврска да изврши една ветена престација. Кај стипулациите на dare certam
pecuniam висината на побарувањето на доверителот (reus stipulandi) и висината
на долгот на должникот (reus promittendi) биле однапред утврдени; кај стипула-
циите на certam rem - паричната вредност на престацијата ја одредувал судијата,
а кај стипулациите incerti тој ги одредувал и натуралните и паричните рамки на
долгот.

416 I 3, 15, 1.

282
 д) Правата на доверителот од стипулацијата биле заштитени со посебни
тужби. Во старото право тие биле заштитени со legis actio per pignoris capionem,
сѐ додека не биле воведени condictiones или строгите тужби на цивилното право
(actiones stricti juris). Condictiones служеле за заштита на доверителите и во кла-
сичното и во посткласичното право.
Condictio certae creditae pecuniae служела како средство со кое доверителот
се здобивал со побарувањата на certam creditam pecuniam. Кај оваа тужба судија-
та донесувал пресуда кога ќе се уверел дека барањето на доверителот целосно
му одговара на она што должникот го имал ветено. Во спротивно, тужбата била
одбиена.
Condictio certae rei или condictio triticaria била правно средство за заштита
на побарувањата на certam rem. Во овој случај судијата бил должен да утврди не
само дали должникот навистина го должи она што доверителот го бара, туку бил
повикан да изврши и проценка на тој долг (litis aestimatio).
Condictio incerti или actio ex stipulatu била тужба кај стипулационите поба-
рувања на incertam rem. Пред да ја донесе пресудата судијата тука бил овластен
да утврди дали должникот навистина должел, што должел и колку чинел пред-
метот на долгот.
Стипулационите тужби биле апстрактни: кај овие тужби судијата не водел
сметка за правната основа на стипулацијата (cur debetur). Важно било да утврди,
не зошто се должело, туку дали некој навистина нешто должел и што должел (an
debetur et quid debetur). Сите стипулациони тужби биле и stricti juris: судијата не
водел сметка за bona fides на содоговарувачите ниту пак за околностите што му
претходеле и што го следеле склучувањето на стипулацијата. Важно било да се
утврди што ветиле странките, а не што навистина сакале. За да се избегнат так-
вите незгоди и кај стипулациите била воведена clausula doli: Spondesne dolum
malum huic rei promissionique abfuturumque esse. Кај стипулациите што ја содрже-
ле спомнатата клаузула, судијата бил должен да суди ex aequo et bono.

§ 229. Dotis dictio

Dotis dictio било свечено ветување мираз од страна на жената или од

страна на нејзин должник, доколку била лице sui juris или пак страна на нејзини-
от pater familias, доколку била лице alieni juris. Ветувањето требало да му се сто-
ри на младоженецот, доколку бил лице sui juris, или на неговиот pater familias.
Врз основа на ваквото свечено ветување настанувала обврска миразот да се ис-
плати. За нејзиното извршување можело да се тужи со condictio certae creditae
pecuniae, доколку се работело за мираз ветен во пари, или пак со некоја друга
кондикција, доколку се работело за мираз ветен во некои други ствари.

283
 § 230. Jusjurandum liberti

Втората вербална обврска што настанувала „uno loquente“ бил jusjuran-

dum liberti, односно ветување на ослободеникот дадено под заклетва дека ќе ги
извршува operae officiales и operae fabriles во полза на патронот: aut donus, aut
munus, aut operas.417 Според Гај, ова било и единствената римска обврска што
настанувала од заклетва.418

Осма глава
РЕАЛНИ ДОГОВОРИ

§ 231. Поим на реалните договори

Реалната форма на склучување договори се состоела во предавање на

стварта: предавањето на стварта се ценело како единствен правно релевантен
знак за тоа дека содоговорувачите навистина се согласиле да го склучат догово-
рот. Реалните договори се јавиле во Рим релативно рано. Кога било допуштено
да се употребат кондикциите de certa creditia pecunia и de omni certa re и надвор
од стипулацијата, практично бил санкциониран mutuum (заемот), како најстар
реален договор. Тоа се случило во третиот век од старата ера.
По воведувањето правна заштита врзана за предавање на стварта како
форма на mutuum, предавањето на стварта станало призната форма за склучува-
ње договори и во неколку други точно утврдени случаи: кога на должникот му
била предадена некоја ствар на користење, кога му била предадена некоја ствар
на чување, како и во случајот кога му била предадена некоја ствар како гаранција
за исполнување на некој поранешен долг. Така настанале четирите познати реал-
ни договори: mutuum, commodatum, depositum и pignus.
Со оглед на тоа дека покрај наведениве четири случаи или покрај наведе-
ниве четири правни причини (causa): предавање на ствар на заем, предавање на
ствар на послуга, предавање на ствар во остава и предавање на ствар во залога,
постоеле и многу други предавања на ствари, како и други видови сторувања од
некоја друга правна причина (трампа, precarium, подарок, трансакција, aestima-
tum и слично), преторите започнале да им даваат заштита и на оние содговору-
вачи што ќе извршеле некое од наведениве предавања или некое друго сторува-
ње, сметајќи дека е несправедливо да остане несанкционирано било кое сторува-
ње што му било извршено на некое лице, доколку тоа лице и самото ветило дека
ќе даде нешто или дека ќе изврши нешто како надомест за она што го примило.
Така настанала групата безимени реални договори (contractus reales innominati).

417 Gai 3, 96.

418 Ibid.

284
Групата безимени реални договори конечно била систематизирана во времето
на Јустинијан. Оттогаш важело правилото дека предавање ствар или извршување
некое друго сторување по било која облигациона основа, може да служи како
форма за создавање реален договор.

§ 232. Заем (mutuum)

Заемот или mutuum бил најстар и најважен реален договор. Како правно
незаштитен однос тој постоел уште од најстари времиња и се состоел во прија-
телско давање определено количество заменливи и потрошни ствари во сопстве-
ност на заемопримачот (должникот), кој, од своја страна, се обврзувал дека во
здоговорениот рок ќе му врати исто количество истовидни ствари на заемодава-
чот (доверителот). Кога биле воведени кондикциите како средства за заштита на
заемодавците по повод договор за пријателски заем, mutuum станал еден и тоа
прв од реалните контракти.
Оттогаш, заемот (muttum) бил реален, едностран и строг договор, што
настанувал со предавање без надомест на заменливи ствари во сопственост на
должникот, кој пак, од своја страна, се обврзувал дека на барање од доверителот
или во предвидениот рок ќе му врати на доверителот исто количество и ист вид
заменливи ствари.419
а) Mutuum бил реален договор што настанал со предавање на заменливи
ствари во сопственост на должникот.
Според тоа, за настанување на mutuum било потребно: 1) предавање на
ствар; 2) предавање на заменлива ствар; и 3) предавање на заменлива ствар во
сопственост на должникот.
- Предавањето на стварта кај mutuum претставувало форма на договорот. Без
предавање на стварта mutuum не постоел. Согласноста на странките за давање
заем била само правно незаштитен pacum de mutio dando. Предавањето на ствар-
та можело да биде извршено на кој и да било начин предвиден за правилна тра-
диција. Освен тоа, како предавање ствари кај mutuum биле предвидени и некои
случаи на цесија или делегација, односно овластувања дадени на должникот,
предметот на заемот да го подигне кај некое лице, што било обврзано таквиот
налог да го изврши.420
- Предмет на заемот можеле да бидат само заменливи ствари, односно заемот
постоел само тогаш кога должникот не бил должен да ја врати стварта што ја
примил, туку исто количество истовидни ствари. Кога странките при склучува-
њето некој договор изрично не ќе одределе дали се работи за заменлив или за

419Gai 3, 90.
420D 12,1 ,15. Интересен случај на заем бил т.н. contractus mohatrae, регулиран во D 12 1, 11 pr.
Во овој случај доверителот му давал на должникот некои ствари со овластување должникот да
ги продаде и да ја задржи примената цена на име заем.

285
незаменлив предмет, важеле правните претпоставки дека предметот ќе биде за-
менлив секогаш кога се работело за ствари што на пазар се сметале како res quae
pondere, numero, mensurave constant (определени in genere) или што според ре-
довната употребна вредност биле потрошни (res consumptibiles).
- Со предавањето на стварта требало да биде заснована сопственост на дол-
жникот. Тоа значи дека договорот за заем можел да го склучи само сопственик.
Привидниот заем - предавање на должникот заменливи ствари од страна на не-
сопственик - немал за последица засновање сопственост на должникот врз при-
мените предмети па, според тоа, не доведувал до склучување на заем. За враќање
на предметите во ваквите случаи служела или rei vindicatio, доколку стварта не
била потрошена, или condictio sine causa, доколку должникот ги потрошил доби-
ените предмети.
б) Mutuum бил едностран договор, што значи дека правата што произлегу-
вале од него ги имале само доверителите, а обврските ги имале само должници-
те.
Основно право на заемодавецот или доверителот кај договорот за заем би-
ло правото да бара враќање исто количество, истовидни ствари, поточно, право-
то да бара должникот да му врати само толку колку што примил во моментот на
склучувањето на договорот. Доверителот немал никакви други права, а особено
немал право да бара било каква надомест. Mutuum бил лукративен договор и за-
тоа кај него каматата не била можна.421
Основната обврска на заемопримачот или должникот била да му врати на
доверителот исто количество истовидни ствари, колку и какви што примил при
склучувањето на заемот. Оваа обврска должникот морал да ја изврши било на ба-
рање од доверителот, доколку рокот за исполнување на обврската не бил утвр-
ден, или во времето во кое се обврзал пред доверителот.422 Должникот немал
други обврски.
в) Договорот за mutuum бил договор stricti juris. Правните средства што му
стоеле на располагање на доверителот за враќање на заемот, доколку тоа не ќе
го сторел самиот должник, биле строги тужби: condictio certae creditae pecuniae и
condictio certae rei. И првата и втората тужба биле одбивани, доколку доверите-
лот барал од должникот повеќе од она што навистина му го дал, доколку тоа го
барал пред времето договорено со должникот, доколку тоа го барал на друго
место, а не на она што било предвидено во договорот или доколку тоа го барал
по друга основа од основата врз која должникот му ја должел утврдената преста-
ција.

421 Иако кај самиот mutuum не можело да се здоговори камата, каматата го следела mutuum.

За оваа цел биле многу погодни стипулациите.

422 D 45, 1, 41, 1. Во правото на Јустинијан кај барањата за враќање заем со неутврден рок тре-

бало да се внимава на природниот рок: требало да се внимава дали должникот можел да ја

постигне целта на заемот до времето во кое доверителот го барал враќањето.

286
 г) Освен редовниот договор за заем, во римското право биле познати и не-
кои видови нередовен заем. Foenus nauticum или pecunia trajecticia биле договори
за заем што ги склучувале доверителите со поморските трговци за водење пре-
куморска трговија. Кај овие заеми било допуштено земање висока камата. Освен
тоа, постоеле и јавни заеми или заеми на одделни самоуправни тела (civitates),
што биле склучувани врз основа на специјални прописи и независно од правила-
та за договорот за заем меѓу граѓаните.

§ 233. Послуга (commodatum)

Послугата или commodatum била реален и двострано-нееднаков договор,

што настанувал со предавање на некоја незаменлива ствар на бесплатна и прив-
ремена употреба на послугопримачот, којшто, од своја страна, се обврзувал
стварта да ја одржува, уредно да ја употребува, а по договорената употреба да му
ја врати неоштетена на послугодавачот.423
Предмет на договорот за послуга можеле да бидат само незаменливи
ствари, односно ствари што послугопримачот бил должен да ги врати in specie.
Ако како предмет на договорот се јавеле ствари што редовно биле определени in
genere или како потрошни ствари, а странките не истакнале дека бараат враќање
токму на дадените предмети, не постоел договор за послуга. Можел да постои
или договор за заем или договор за нередовна остава. За да постои договор за
послуга на такви ствари, требало да се бара враќање токму на оние предмети
што им биле дадени на должниците. Во таквите случаи постоел commodatum ad
pompam vel ostentationem.
Договорот за послуга бил двостран нееднаков договор: настанувал како
едностран, но во текот на траењето можел да стане двостран. Тоа значи во мо-
ментот на склучувањето на договорот за послугодавачот настанувале само пра-
ва, а за послугопримачот само обврски.
Основното право на послугодавачот било правото да бара од послугопри-
мачот одржување на предметот на послугата во смисла на договорот и неговото
неоштетено враќање во договореното време и на договореното место. За оства-
рување на овие права, послугодавачот можел да употреби actio commodati directa,
па дури и actio furti, доколку послугопримачот го употребувал предметот на пос-
лугата за други цели а не за оние за кои се договорил со послугодавачот.
Обврските на послугопримачот биле корелативни со правата на послуго-
давачот: врз основа на договорот за послуга послугопримачите биле должни да
го одржуваат предметот на послугата и да ги поднесуваат сите трошоци потреб-
ни за неговото редовно одржување. Тие имале право да го употребуваат предме-
тот но истовремено биле и должни предметот да го употребуваат само за онаа

423 D 2, 14, 7, 1; D 2, 14, 50; I 3, 14, 2.

287
цел за која се договориле со послугодавачот, како и предметот на послугата на
договореното место и во договореното време неоштетен да му го вратат на пос-
лугодавачот. За сите овие обврски послугопримачите одговарале дури и во слу-
чај на т.н. casus leviores, односно и за она упропастување на предметот што не мо-
жело да им се припише во вина. Големата одговорност на послугопримачите кај
договорот за послуга била последица на бесплатноста на послугата, односно на
фактот дека таа за должникот била лукративна.
По исклучок, врз основа на договор за послуга можеле да настанат извес-
ни права и за послугопримачот. Правата на послугопримачот врз основа на дого-
ворот за послуга настанувале во случаите кога тој поради несовесноста на послу-
годавачот претрпел некоја штета и кога поради мани на предметот бил прину-
ден за неговото оспособување да даде повеќе од трошоците за редовно одржува-
ње. Послугопримачите можеле да ги остварат овие права со actio commodati
contraria.

§ 234. Остава (depositum)

Оставата или depositum била реален и двострано-нееднаков договор, што

настанувал со предавање на некоја незаменлива ствар на оставопримачот, кој-
што, од своја страна, се обврзал стварта бесплатно да ја чува и на повик од оста-
водавачот или по протек на договорениот рок неоштетена да му ја врати.424
Предмет на договорот за остава биле незаменливи ствари. Доколку на ос-
тавопримачот му биле дадени на чување ствари определени in genere или по-
трошни ствари, а оставодавачот не барал изрично да му бидат вратени токму ис-
тите ствари, се работело за посебен вид депозитум.
Депозитумот настанувал како едностран, но во текот на траењето можел
да стане двострано-нееднаков договор. Оставодавачот имал само права, а оставо-
примачот само обврски. Оставодавачот имал право да бара оставопримачот да ги
чува доверените ствари и да му ги врати неоштетни. Ова право на оставодавачот
било заштитено со actio depositi directa.
Обврските на оставопримачот биле корелативни со правата на оставода-
вачот. Оставопримачот бил должен да го чува доверениот предмет, да го одржу-
ва во исправна состојба и да го врати или во договореното време или и порано
доколку тоа ќе побарал оставодавачот. Оставопримачот одговарал за надомест
на штета доколку дошло до оштетување на стварта или до неизвршување на об-
врската со негов dolus или со негова culpa lata. Кога до тоа дошло поради други
причини, тој бил ослободуван од секаква одговорност. Релативно малиот степен
на одговорност на оставопримачот поради неизвршување на обврските од дого-
ворот за остава бил последица на фактот што таа била договор склучен само во

424 D 16, 3, 6.

288
интерес на оставодавачот: лукративен за него. Оваа се гледа и од тоа што врз ос-
нова на депозитумот оставопримачот немал право да го употребува предметот,
ниту пак право да бара награда за чувањето. Дури и нешто повеќе - доколку тој
ќе го употребувал предметот, можел да одговара за furtum usus или кражба на
употребната вредност.
По исклучок ако оставопримачот претрпел некоја штета поради тоа што
ја чувал туѓата ствар или ако имал трошоци за нејзино одржување, тој се здоби-
вал со право да бара надомест за тоа. За ова побарување можела да му послужи
actio depositi contraria.
Освен редовниот договор за остава, римското право познавало и три по-
себни случаи на остава:
а) Прв случај на посебна остава била оставата во вонредни околности или
depositum miserabile. Оставодавачите што поради вонредни околности - какви
што се пожари, поплави, војни, земјотреси итн. - не биле во состојба слободно и
мирно да изберат лице кому што ќе му доверат некоја ствар на чување, можеле
да бараат остварување на своите права со посебна тужба, чијашто пресуда гласе-
ла на двократен износ на претрпената штета, доколку тие случајни оставоприма-
чи биле несовесни, при што се сметало дека постои нивна несовесност и кај culpa
levis in abstracto, па дури и кај culpa in custodiendo.
б) Втор случај на посебна остава бил sequestrum или судска остава.
Sequestrum бил договор меѓу странките во спорот за определен предмет и оста-
вопримачот, којшто се обврзувал да го сочува спорниот предмет, а по завршени-
от спор да ѝ го предаде на странката што ќе го добиела спорот. Ваквиот оставо-
примач или секвестар врз основа на договор за судска остава, сѐ додека траел
спорот, имал изведено владение врз предметот и во однос на сите, па дури и на
странките, бил заштитен со посесорните интердикти.425
в) Трет случај на посебна остава бил т.н. depositum irregulare или нередовна
остава. Depositum irregularre бил договор за остава на заменливи ствари. Кај овој
договор оставопримачот станувал сопственик на доверените предмети и бил
должен на оставодавачот во здоговорениот рок или на негово барање да му ги
предаде не предметите што ги примил, туку предмети од ист вид, од ист квали-
тет и во исто количество. Овој depositum бил мошне сличен со договорот за заем.
Разликата меѓу овие два договори била во тоа што заемот бил склучуван само во
интерес на должникот, а depositum irregulare во интерес на оставодавачот однос-
но доверителот.

425 D 16, 3, 6.

289
 § 235 Рачна залога (pignus)

Рачната залога или pignus била реален, акцесорен и двострано-нееднаков

договор. Тој настанувал со предавање на некоја незаменлива ствар како гаранци-
ја за залогопримачот. Врз основа на тој договор залогопримачот бил овластен да
владее со стварта како и да ја продаде и да го намири своето побарување од про-
дажната цена, доколку тоа не го сторел самиот залогодавач. Од друга страна, тој
бил должен да го чува предметот на залогата и неоштетен да го врати, ако зало-
годавачот уредно и навреме ја исполнил примарната обврска.426
Според тоа, од договорот за pignus настанувале две различни групи права
и обврски. Настанувало стварно право на доверителот од примарната обврска да
владее со предметот на пигнусот. Ова право било потестативно и резолутивно
условено: тоа траело до денот што бил предвиден за исполнување на примарна-
та обврска. Ако должникот ја исполнел обврската, престанувало jus possidendi на
доверителот. Ако должникот не ја исполнил таа обврска, jus possidendi на дове-
рителот се претворало во jus distractionis, односно во право доверителот да ја
продаде стварта и од продажната цена да го намири своето побарување, а на дол-
жникот да му ја предаде т.н. hyperocha. Засновањето на наведените стварно-
правни овластувања на залогопримачот било последица од акцесорноста на до-
говорот за рачна залога.
Втората група права и обврски што извирале од договорот за пигнус биле
од облигационо-правна природа. Залогодавачот (должникот од примарната об-
врска, кој, всушност, бил доверител кај договорот за рачна залога) бил овластен
да бара од залогопримачот (доверителот на примарната обврска) овој да го чува
предметот на пигнусот, да не го употребува и да му го врати неоштетен, доколку
примарната обврска биде уредно и навреме исплатена. Овие права на залогода-
вачот биле заштитени со actio pigneraticia directa. Со оглед на тоа дека договорот
за пигнус бил и двострано-нееднаков договор, во определени случаи со actio
pigneraticia contraria залогопримачот можел да бара надомест за штета што нас-
танала поради недостатоци на предметот како и поради трошоците околу него-
вото одржување. При договорот за пигнус и доверителот и должникот одговара-
ле за секоја несовесност до висина на culpa levis in abstracto.427

§ 236. Безимени реални договори

Покрај четирите именувани реални договори, што создавале облигацио-

ни односи меѓу доверителот и должникот со самото предавање на стварта, пос-
тоеле и многу други случаи во римскиот стопански живот во кои граѓаните им

426D 50, 16, 238, 3.

427На некои места во изворите на римското право се зборува за одговорност до висина на
culpa in custodiendo, па дури и за casus minores (D 13, 7, 13; C 8, 13, 19).

290
предавале некои свои ствари или им извршувале некои сторувања на лица што,
од своја страна, се обврзувале во замена за примената ствар или за извршеното
сторување и самите на нив нешто да им предадат или нешто да им сторат. Во
случаите кога таквото противсторување ќе изостанело, лицата што го извршиле
своето сторување немале правна заштита. Според jus civile таквите спогодби би-
ле незаштитени (pacta nuda). Кога случаите на неизвршување на примените об-
врски станале чести, римските претори ова го оцениле како спротивно на bona
fides, односно како несовесно, па затоа на лицата што на друг му предале некоја
ствар или нешто сториле за него под услов да добијат нешто за тоа или нешто да
им се стори, им ставиле на располагање цела низа правни средства: condictiones
sine causa, condictiones ex poenitentia, actiones in factum и actiones praescriptis
verbis:
- Condictiones sine causa им служеле на тие лица за реституција на
предметот на престацијата кога противсторувањето изостанало по вина на
должникот.
- Condictiones ex poenitentia можеле да им послужат за раскинување на пос-
тојниот однос во случаите кога должникот можеби сакал да ја изврши, но сѐ уште
не ја извршил, а и не започнал да ја извршува ветената престација.
- Actiones in factum и actione praescriptis verbis служеле за давање заштита
на доверителите што барале исполнување на ветеното сторување.
а) Со помош на наведените правни средства во римското право била созда-
дена група безимени реални договори. Откако тие средства биле воведени, не
постоело веќе ниедно давање ниту пак сторување што останало несанкционира-
но. Во Јустинијановата кодификација тие случаи, односно случаи на давање неко-
ја ствар или извршување некое сторување под услов да се добие некоја друга
ствар или да биде извршено некое друго сторување, биле поделени на четири гру-
пи; на групата do ut des; на групата do ut facias; на групата facio ut des и на групата
facio ut facias.
Кај договорите од групата do ut des, по извршеното давање на некоја ствар
во сопственост на должникот, доверителот бил овластен да бара од должникот
сопственост врз некоја друга ствар; договорите од групата do ut facias го овласту-
вале доверителот, откако исполнил престација на dare, да бара од должникот
престација на facere; кај договорите од групата facio ut des; по извршената прес-
тација на facere, доверителот бил овластен да бара престација на dare, и конечно,
кај договорите од групата facio ut facias, по престацијата на facere доверителот
бил овластен да бара истовидна престација.428
б) Меѓу безимените реални договори имало и такви што биле мошне раши-
рени, а имале и свое посебно име. Меѓутоа, и овие договори се сметале за безиме-
ни (contractus reales innominati), бидејќи односите меѓу содоговорувачите и кај

428 D 19, 5, 5.

291
нив биле заштитени со општи тужби предвидени за заштита на безимените до-
говори, а не со посебни правни средства какви што постоеле за заштита кај име-
нуваните реални договори. Најпознати меѓу безимените реални договори што
имале посебно име биле permutatio, precarium, donatio sub modo, transactio и
aestimatum:
- Трампата или permutatio била безимен реален договор што настанувал со
предавање на некоја ствар во сопственост на должникот, којшто, од своја страна,
се обврзувал да му предаде на доверителот во сопственост некоја друга ствар.
- Precarium бил договор за отповикливо ползување на некоја ствар и наста-
нувал со предавање на стварта на должникот кој, пак, се обврзувал совесно да ја
ползува и да му ја врати на доверителот кога овој тоа ќе го побара. Овој договор
бил многу сличен со послугата. Од послугата се разликувал по тоа што предмет
на precarium, главно, биле земјишта и што во овој случај не бил утврдуван рок во
кој должникот имал право да ја користи стварта.429
- Donatio sub modo или договор за подарок со налог настанувал со предавање
на подарок на лице, кое примајќи го подарокот, примало и обврска да го исполни
налогот.
- Transactio или договор за порамнување бил безимен реален договор што
настанувал со одрекување од некое побарување, извршено во полза на должни-
кот, којшто, пак, врз основа на тоа ветувал дека и самиот ќе се одрече од нешто
или дека ќе стори нешто друго.
- Aestimatum или договор за комисиона продажба и настанувал со предавање
на некоја стока на комисонарот, којшто се обврзувал дека стоката ќе ја продаде, а
на сопственикот ќе му ја исплати договорената цена. Можниот вишок од цената
во тој случај му припаѓал на комисионарот. Доколку комисионарот во договоре-
ниот рок не ја извршел примената обврска, бил должен на коминтентот да му ја
врати стоката.

Деветта глава
ЛИТЕРАРНИ ДОГОВОРИ

§ 237. Поим на литерарните договори

При литерарната форма на договорите согласноста на странките морала

да биде утврдена со пишување на акт дека договорот е склучен. Пред составува-
њето на пишаниот акт за постигнатата согласност немало договор, туку постоел
pactum de contrahendo.

429 D 43, 26, 1 pr.

292
 Римското право не било особено наклонето кон литерарната или пиша-
ната форма на договарање: Roma parla, Oriente scrive. Токму затоа и првите лите-
рарни договори настанале релативно доцна и биле производ на нараснатите
економски потреби на Рим по воведувањето на латифундиите и силниот разви-
ток на трговијата. Тогаш кон крајот на вториот век од старата ера, деловните лу-
ѓе биле принудени да организираат книговодство за да имаат преглед врз целос-
ното работење. Книговодството на Римјаните содржело две книги: liber accepti ex
expensi или книга на благајна и liber adversariorum или книга на тековни сметки.
Врз основа на водењето на овие две книги patres familias обезбедувале евиденци-
ја на активата и пасивата на своите претпријатија, а, освен тоа, и евиденција на
долговите и побарувањата спрема деловните пријатели. Од тоа примитивно кни-
говодство на римските patres familias настанале првите литерарни договори:
expensilatio или nomina transcripticia.
Во натамошниот развиток на римското право се јавиле уште и синграфи-
те и хирографите, како и еден посебен договор во времето на Јустинијан.

§ 238. Expensilatio или nomina transcripticia

Најстариот римски литерарен договор настанал во врска со книжењето

во паричните книги на pater familias. Договорот бил наречен expensilatio или no-
mina transcripticia, а познат е речиси само од Институциите на Гај. Според описот
на Гај, при книжењето во паричните книги настанувале следниве односи:
Паричните примања и издатоци на pater familias се книжеле на редовен
начин во книгата на благајната (codex accepti et expensi). Врз основа на тие кни-
жења не настанувале никакви нови обврски. Обврските настанувале или се гасе-
ле врз основа на предавање или на примање на парите. Книжењето имало за цел
да ја обезбеди евиденцијата на должниците и на доверителите.430
Меѓутоа, посебна литерарна обврска настанувала по пат на т.н. nomina
transcriptica или по пат на книговодствено новелирање или преправање на обвр-
ските.
Книговодственото новелирање или преправање на обврските се јавувало
или како transcriptio a re in personam или како transcriptio a persona in personam.
Transcriptio a re in personam настанувала во случаите кога некои од обврските bo-
na fidei (купопродажбата, наемот, заедницата) по книговодствен пат биле прет-
ворени во обврски stricti juris, односно во обврски на точно утврдена сума готови
пари. Ова станувало на тој начин што patres familias во своите парични книги ги
салдирале стоковните долгови и отварале нови ставки што гласеле на парични
побарувања во висината на вредноста на поранешната обврска. Доколку ваквото
книжење било спроведено согласно со должникот и во неговите парични книги,

430 Gai 3, 131.

293
каузалната обврска bona fidei се гасела и била заменувана со нова, апстрактна и
литерарна обврска. Transcriptio a persona in personam настанувала со измена на
субјектите на обврската. Во овој случај pater familias ги салдирал побарувањата и
долговите на поранешните субјекти и по спогодба со нови лица на нив ги прене-
сувал или долговите или побарувањата. Со тоа се гаселе старите обврски и наста-
нувале нови литерарни обврски. За заштитата на ваквите обврски служела стро-
га condictio certae creditae pecuniae.

§ 239. Chirographa и syngraphae

Хирографите и синграфите биле литерарни обврски што во римското

право навлегле од грчкото право. Како чест начин на склучување на поважни об-
врски во грчките земји се применувало составувањето и издавањето писмени об-
врзници (instrumentum, cautio). Писмено составената обврзница се сметала како
конститутивен елемент на договорот: без писмена исправа постоел само pactum
de contrahendo. Со оглед на формата на таа писмена обврзница, грчките писмени
договори, реципирани во римското право, се делеле на chirographa и syngraphae.
Chirographa биле литерарни договори што настанувале со предавање на
доверителот своерачно составена или барем своерачно потпишана обврзница од
страна на должникот. За таквата обврзница да биде полноважна и за со неа да
настане едностран долг не било потребно таа да ја содржи правната причина
(causa) што довела до пишувањето на обврзницата. Врз обврзницата во тоа вре-
ме настанувале апстрактни и еднострани должења.
Syngraphae биле литерарни договори што настанувале врз обврзници
составени од страна на јавни писари (tabelio или notarius) во присуство на стран-
ките и на сведоци. Сите тие биле должни да се потпишат на обврзницата, што ре-
довно била составувана во два примерока - по еден за секоја странка. Врз основа
на ваквите обврзници по правило настанувале двострани и апстрактни должења.

§ 240. Литерарниот договор во времето на Јустинијан

Стипулацијата, најтипичниот римски вербален договор, во посткласично-

то време, а под влијание на грчкото право, започнала да се претвора во литерен
договор. Исправата (cautio, instrumentum) што служела како доказ за склучената
стипулација, се рабира, доколку била правилно составена, доведувала до правна
претпоставка дека биле изречени и свечените зборови на стипулацијата, иако
тие всушност не биле изречени. Меѓутоа, правната претпоставка за точноста на
исправата, односно за тоа дека биле изречени зборовите на стипулацијата и дека
со тие зборови обврската настанала, била соборлива (praesumptio juris tantum).
Должникот што ја издал исправата можел да ја собори таа претпоставка во рок
од две години од денот на нејзиното издавање. Ова се однесувало и на паричните

294
обврзници издадени по повод земање заем. Ваквите обврзници можеле да бидат
обезвредени само во наведениот рок, под услов должникот да докаже дека ис-
правата ја издал, а парите не ги примил. За таа цел била употребувана querella
non numeratae pecuniae. Ако должникот го пропуштил наведениот рок, правната
претпоставка дека биле изречени зборовите од стипулацијата или дека му биле
исплатени парите на должникот станувала несоборлива. (praesumptio juris ac de
jure). На тој начин секоја писмена обврзница, доколку не била отповикана во рок
од две години, станувала извор на апстрактен литерарен договор.

Десетта глава
КОНСЕНЗУАЛНИ ДОГОВОРИ

§ 241. Поим за консенсуалните договори

Формата на склучување консенсуални договори била обична согласност

на волјите на содоговорувачите или обичен consensus. За склучување на овие до-
говори не се барало ни предавање на стварта, ниту пишана исправа, нуту, пак, из-
говарање свечени зборови.431 Обврската настанувала веднаш кога согласноста ќе
била постигната и без оглед на тоа како била постигната. Достатен бил каков и
да е надворешен знак (expressis verbis, nutu, tacite, per nuntium, per epistolam).
Вакво целосно напуштање на римското правило „ex nudo pacto obligatio
non nascitur“ било само исклучок. Тоа важело само во четири случаи: само во че-
тири случаи римското право го признавало обичниот consensus или обичната со-
гласност на содоговорувачите како форма на склучување договор. Четирите слу-
чаи на договори склучувани во „форма без форма“ биле: emptio venditio, locatio
conductio, societas и mandatum.
Четириве консенсуални договори биле најважните договори во стопанс-
киот сообраќај. При склучувањето вакви договори се барала голема слобода и го-
лема оперативност. Токму затоа, перегринските претори уште во времето на ре-
публиката, доколку се работело за односи меѓу римските граѓани и перегрините,
им давале заштита на содоговорувачите кај договорите за купопродажба, наем,
заедница и полномошно иако тие биле склучени само во консенсуална форма.
Кога ова решение од едиктот на перегринскиот претор било реципирано и во
едиктот на градскиот претор, консенсуалните договори станале општопризнати.

431 Gai 3, 135.

295
 § 242. Купопродажба (еmptio-venditio)

Купопродажбата или emptio venditio била консенсуален билатерален до-

говор што настанувал со проста согласност меѓу продавачот и купувачот. При тој
договор продавачот бил должен да му пренесе во непречено владение на купува-
чот некоја ствар, а купувачот да му ја плати цената.432
а) Во старото римското право договорот за купопродажба не бил склучуван
во консенсуална форма. Размената на еквиваленти, како основна цел на купопро-
дажбата,433 се постигнувала со реална купопродажба или со манципација, однос-
но со симултана и свечена размена на стока за цена. Истата таа цел можела да би-
де постигната и со т.н. корелативни стипулации, како и со некои други правни
средства. Договорот за купопродажба започнал да се склучува во консенсуална
форма дури од првиот век на старата ера. Оттогаш купопродажбата склучена во
таа форма не била валидна само доколку странките посебно барале нивниот до-
говор да биде склучен во писмена форма. Во тој случај, иако согласноста била
постигната, сѐ до составувањето на пишаната исправа странките можеле да се
откажат од договорот
б) Купопродажбата била билатерален договор и содржела две престации:
продавачот се обврзувал да му ја пренесе во непречено владение на купувачот
стоката (merx), а купувачот се обврзувал да му ја исплати на продавачот цената
(pretium).
Кај договорот за купопродажба стока (merx) можела да биде секоја ствар in
commercio доколку била физички можна: omnium rerum, quas quis habere vel
possidere vel persequi potest, venditio recte fit.434 Според тоа, предмет на купопро-
дажба можеле да бидат постојани телесни и бестелесни ствари (права), па дури и
идни ствари.435 Тоа можело да бидат и ствари што во моментот на склучувањето
на договорот не се наоѓале во сопственост на продавачот.436
Цената (pretium) кај договорот за купопродажба морала да биде
определена како сума пари или како pecunia numerata,437 а освен тоа таа морала
да биде и pretium certum, pretium verum и pretium justum:

432 Gai 3, 139.

433 D 18, 1, 1.
434 D 18, 1, 34, 1.
435 D 18, 1, 8; D 18, 4, 11. Идните ствари како предмети на купопродажба се делеле на res

speratae и spes. Res speratae биле ствари што не постоеле, но било однапред определено какви
треба да бидат (купопродажба на идната жетва на пченица). Како spes биле определени оние
идни ствари за кои не се знаело ни дали ќе ги има, ниту пак какви ќе бидат, доколку до нив
дојде (купување на она што ќе се улови со фрлање мрежа).
436 D 18, 1, 28.
437 Gai 3, 141; I 3, 23, 2; D 18, 1, 1, 1; C 4, 64. Класичните правници воделе тешки дискусии околу

прашањето дали цената треба да биде утврдена во пари или може да биде договорена и во на-
тура. Надвладеало мислењето дека договорот за купопродажба постои само тогаш кога цената
е утврдена во пари, додека во другиот случај постои трампа или permutatio.

296
 - Pretium certum или сигурно утврдена цена постоела кога странките се спо-
годиле за висината на сумата што купувачот бил должен да му ја плати на прода-
вачот, како и тогаш кога странките однапред не ја утврдиле цената, но го опреде-
лиле начинот на кој таа подоцна ќе биде утврдена.
- Pretium verum или вистинска цена постоела кога странките биле должни
договорената цена да ја исплатат како еквивалент за примената стока. Кога дого-
варањето на цената било само привидно, не постоела купопродажба, туку некоја
друга симулирана работа. Судбината на ваквата работа зависела од прашањето
дали биле остварени нужните услови за полноважност на дисимулираниот акт.
- Pretium justum или правична цена постоела кога цената барем приближно
била еквивалентна со вредноста на стоката. Во класичното право не било позна-
то барањето цената да биде еквивалентна со вредноста на стоката. Само по ис-
клучок, преторите тогаш допуштале restitutio in integrum поради поголеми ште-
ти што настанале при склучувањето на договор под неповолни и неправични ус-
лови од страна на малолетници, измамени лица, лица што биле принудени да
склучат договор и на лица што тоа го сториле во заблуда. Барањето цената да би-
де правична за прв пат се јавило во посткласичото право. Така, ситните земјишни
сопственици (tenuiores), што биле оштетени за преку половина (laesio enormis)
кога им ја продавале земјата на големопоседниците (potentiores), имале право да
бараат реституција. Не е наполно јасно дали во Јустинијановата кодификација ва-
жело вакво барање за правична цена и при прометот со подвижни ствари и дали
важело и во полза на купувачот.
в) Купопродажбата била не само билатерален, туку и комутативен и сина-
лагматички договор, што значи дека врз основа на неа и за продавачот и за купу-
вачот настанувале заемни и еднакви права и заемни и еднакви обврски: правата
на продавачот биле корелативни со обврските на купувачот, а правата на купува-
чот со обврските на продавачот.
г) Основната обврска на купувачот при договорот за купопродажба била да
му ја исплати цената на продавачот. Исплатата на цената морала да биде изврше-
на во оној износ, во она време и на она место, што странките го одредиле. Докол-
ку времето и местото на исплатата на цената не било определено, оваа обврска
купувачот требало да ја исполни симултано со испораката на стоката. За секое
задоцнување при исплатата на цената, предизвикано по вина на купувачот, која-
што била утврдена до висина на culpa levis in abstracto, купувачот одговарал за
надомест на damnum emergens и на lucrum cessans.
Друга обврска на купувачот била да го поднесе ризикот од случајното про-
паѓање на стварта. Оваа обврска на купувачот била изразена во правилото: res
perit emptori или periculum est emptoris. Со други зборови, купувачот го поднесу-
вал ризикот од случајното пропаѓање на стварта од склучувањето на договорот
па сѐ до предавањето на предметот, иако во тоа време сѐ уште не бил сопственик

297
на стварта.438 По исклучок, ризикот не паѓал на товар на купувачот во случаите
кога стварта била определена in genere, кога била конфискувана, кога пропад-
нала по вина на продавачот и кога договорот за купопродажба бил суспензивно
условен по барање на продавачот.
Трета обврска на купувачот била да ја прими испораката на стоката, докол-
ку оваа уредно, на здоговореното место и во здоговореното време му била пону-
дена од страна на продавачот. Ако не го сторел тоа, купувачот одговарал за ште-
тата што му ја предизвикал на продавачот.
д) Основна обврска на продавачот била да му ја предаде стоката на купува-
чот. Ако во моментот на склучувањето на договорот продадената стока не се нао-
ѓала во сопственост на продавачот, тој бил должен да ја произведе или да ја наба-
ви. Стварите што се наоѓале во негова сопственост од моментот на продажбата
па сѐ до моментот на испораката тој бил должен да ги чува како bonus pater
familias, бидеќи му одговарал на купувачот за секоја штета што стварите ќе ја
претрпеле по негова вина. Вината на продавачот била утврдена до степен на
culpa levis in abstracto. Понекогаш тој можел да одговара и за custodia, но никогаш
и за casus majores или за виша сила. Доколку странките посебно се спогодиле,
продавачот можел да одговара само за dolus и за culpa lata. Продавачот бил дол-
жен да му ја предаде стварта на купувачот во здоговореното време и на здогово-
реното место.439 Доколку немало таков договор, обврската на продавачот да ја
предаде стварта настанувала веднаш, и тоа под услов и купувачот веднаш да му
ја исплати цената. Доколку купувачот тоа не ќе го сторел, а ќе барал извршување
на договорот, можел да биде одбиен со exceptio non adimpleti contractus. Со оглед
на тоа дека исто вакво овластување имал и купувачот, иницијативата за извршу-
вање на договорот ѝ припаѓала на странката што била најнепосредно заинтере-
сирана во целата работа. Ако продавачот ја предал стварта, а не ја примил цена-
та, предавањето на стварта не му служело на купувачот како начин на здобивање
со сопственост. Продвачот можел да ја виндицира стварта, освен во случаите ко-
га од купувачот примил реално осигурување дека цената ќе биде исплатена и во
случаите кога биле склучени договори за кредитна купопродажба.
Продавачот бил должен да му ја предаде на купувачот онаа ствар или ствар
од оној квалитет и во она количество, како што се здоговориле. Освен тоа, прода-
вачот бил должен да му ги предаде на купувачот сите плодови собрани од ствар-
та од моментот на склучувањето на купопродажбата, па сѐ до нејзиното извршу-
вање: commodatum ejus esse debet, cuius est periculum. Ова правило било последи-

438 За потеклото и суштината на ова правило постојат многу мислења. Најверојатно, дека пра-

вилото претставувало остаток од времето кога постоеле само реални купопродажби.

439 Доколку странките не се спогодиле за местото на извршувањето на договорот, неподвиж-

ните ствари биле предавани таму каде што се наоѓале, а подвижните, по правило, во домици-
лот на продавачот.

298
ца и корелат на правилото: periculum est emptoris, односно правилото дека ризи-
кот од случајното пропаѓање на стварта паѓа врз купувачот.
Продавачот бил должен стварта да му ја предаде на купувачот во непрече-
но владение: praestare rem или vacuam possessionem tradere. Непречено владение
постоело кога ниедно лице со никакви правни средства не можело да му го одзе-
ме владението на купувачот. Решението според кое продавачот требало да му
обезбеди на купувачот непречено владение, а не и сопственост врз стварта, било
историски условено и се засновувало врз поделбата на римската сопственост на
квиритска и на бонитарна. Со други зборови, кај договорот за купопродажба, до-
колку се работело за res mancipi, било достатно продавачот да му обезбеди на ку-
пувачот бонитарна или преторска сопственост, што се нарекувала и vacua posse-
ssio, бидејќи била заштитена со exceptio rei venditae ac traditae и со actio Publicia-
na.
ѓ) Покрај основните обврски што извирале од суштината на договорите за
купопродажба и без кои тие не можеле да постојат, кај овие договори постоеле и
природни обврски, односно обврски што се сметале како нивни редовни и нор-
мални елементи, доколку странките изрично не ќе се договореле да ги исклучат
од својата спогодба. Најголемо значење меѓу природните елементи на секоја ку-
попродажба имале гаранцијата што продавачот требало да му ја даде на купува-
чот за природните и за правните недостатоци на продадениот предмет.
Гаранцијата на продавачот за природните мани или за скриените физички
недостатоци на продадениот предмет била регулирана со едилски тужби actio
redhibitoria и actio quanti minoris или actio aestimatoria. Овие тужби можеле да ги
употребат купувачите што од продавачот добиле ствар со сериозни скриени фи-
зички недостатоци. Actio redhibitoria им служела за раскинување на договорот, а
actio quanti minoris или actio aestimatoria за смалување на купопродажната цена.
Гаранцијата на продавачот за правните мани или за скриените физички не-
достатоци на продадениот премет била регулирана со едилски тужби actio redhi-
bitoria и actio quanti minoris или actio aestimatoria. Овие тужби можеле да ги упо-
требат купувачите што од продавачот добиле ствар со сериозни скриени физич-
ки недостатоци. Actio redhibitoria им служела за раскинување на договорот, а
actio minoris или actio aestimatoria за смалување на купопродажната цена.
Гаранцијата на продавачот за правните мани или недостатоци на продаде-
ниот предмет била позната како одговорност за евикција. Тоа било одговорност
за случај ако купениот предмет по судски пат му бил одземен на купувачот. Овој
случај бил регулиран со правилата за т.н. actio auctoritatis. Право да употребат ac-
tio auctoritatis имале купувачите на кои по судски пат им била одземена купената
ствар, под услов ако во текот на спорот побарале помош од продавачот но овој не
сакал да им помогне или го изгубил спорот (auctorem laudare). Таквите купувачи,
по одземањето или по евинцирањето на купената ствар, со actio auctoritatis по-
дигната против продавачот, добивале двојна вредност од изгубениот предмет.

299
 е) Кај договорот за купопродажба можеле да бидат склучувани и некои по-
себни спогодби било во полза на продавачот било во полза на купувачот:
- Во полза на купувачот можеле да бидат склучени pactum displicentiae pactum
degustationis и pactum de retrovendendo. Врз основа на pactum displicentiae купу-
вачот имал право извесно време да го употребува предметот и да го врати докол-
ку тој не му одговарал; pactum degustationis била спогодба за претходен квалита-
тивен прием на купената стока (пробање на вкусот и на аромата на виното; ква-
литетот на брашното), којшто му давал право на купувачот да ја одбие стоката,
што квалитативно не му одговарала; pactum de retrovendendo била спогодба што
му давала право на купувачот да бара од продавачот овој да ја откупи стоката
или по протек на договорениот рок или по остварувањето на некој резолутивен
услов.
- Во полза на продавачот можеле да бидат склучени pactum de retroemendo, in
diem addictio, lex commissoria и pactum protimiseos. Pactum de retroemendo била
спогодба што му давала право на продавачот, по истек на договорениот рок или
по остварување на некој резолутивен услов, да бара од купувачот да му ја отста-
пи стоката што овој претходно од него ја купил; in diem addictio била спогодба
што на продавачот му давала право до определен рок да бара подобар купувач и,
доколку го најде, да бара да му биде отстапена порано продадената стока. Во та-
ков случај, поранешниот купувач имал facultas alternativa: или да ја врати стоката
или да ја доплати цената; lex commissoria била спогодба според која продавачот
ја задржувал сопственоста врз продадениот предмет и бил овластен да отстапи
од продажбата на стварта, доколку купувачот во определениот рок не ќе му ја ис-
плател цената; pactum protimiseos била спогодба според која продавачот задржу-
вал право на првенствена купувачка во случај купувачот да се одлучи да ја отуѓи
купената ствар.
ж) Освен веќе спомнатите средства што служеле за заштита на правата на
купувачот и за заштита на правата на продавачот, при договорот за купопродаж-
ба или emptio venditio постоела и посебна actio empti и посебна actio venditi. Actio
empti служела за заштита на сите права на купувачот, а actio venditi за заштита на
сите права на продавачот. И едната и другата биле actiones bonae fidei: при доне-
сувањето на пресудата судијата бил должен да води сметка за низа околности
што му претходеле и што го придржувале договорот за купопродажба.

§ 243. Locatio conductio

Римската locatio conductio по содржина била многу комплексен договор.

Овој договор го склучувале лица на коишто им биле потребни туѓи ствари за со
нив привремено да се служат, под услов на господарот на стварта да му даваат
договорена закупнина; овој договор го склучувале и лица на коишто им биле по-
требни услуги на други луѓе, кои што, пак, од своја страна, се согласувале да из-

300
вршат таква услуга за определена надомест; овој договор го случувале и лица
коишто биле принудени своите работни способности да им ги ставаат на распо-
лагање на оние што тие способности сакале да ги употребуваат и на работникот
да му плаќаат определена надомест. Спомнатите три варијанти на договорот
locatio conductio биле нарекувани locatio conductio rei, locatio conductio operis и
locatio conductio operarum. Заедничко на овие варијанти им било тоа што сите би-
ле консенсуални и двострани договори за некој предмет или res и за некоја наг-
рада или merx. Со други зборови, locatio conductio била двостран договор што
настанувал со постигање согласност меѓу locator и conductor, а врз основа на кој
локаторот се обврзувал или да му предаде некоја своја работа, или да му ги от-
стапи своите работни способности на кондукторот, а овој пак бил овластен
стварта да ја ползува, или должен да изврши некоја работа за локаторот, или ов-
ластен во своја полза да ги употребува туѓите работни способности.
а) Првата варијанта на договорот locatio conductio била locatio conductio rei
или договор за закуп на ствари. Договорот за закуп на ствари бил консенсуален и
двостран и настанувал со согласна изјава на волјите на закуподавецот и закупе-
цот, според кој закуподавецот му предавал на привремено користење на закупе-
цот некоја ствар со обврската на закупецот стварта да ја чува, да ја употребува
само во предвидените граници и за утврдените цели, да му ја врати неоштетена
во определениот рок, а за употребувањето на стварта да му ја плаќа здоговорена-
та закупнина.
Предмет на договорот за закуп на ствари можеле да бидат сите незаменли-
ви, односно индивидуално определени (in specie) и непотрошни ствари. Доколку
се работело за предмети што по правило биле определени in genere или како пот-
рошни ствари, а било предвидено да бидат вратени тие исти предмети, догово-
рот за закуп на таквите ствари се сметал за locatio conductio rei ob pompam vel
ostentationem.
Надоместа што закупецот или conductor бил должен за му ја плаќа на заку-
подавецот (locator) се викала merx или закупнина. Закупнината можела да биде
определена во пари или во натурални давања, по правило, во процентуални де-
лови од доходот на закупените имоти.440 Освен тоа, закупнината морала да биде
certa и vera, односно точно утврдена или барем одредлива и вистинска. Исплата-
та на закупнината, по правило, била врзана за однапред определени рокови.
Договорот за закуп на ствари бил привремен или орочен. Доколку странки-
те не се договореле за времетраењето на договорот, секоја од нив била овластена
да го раскине, почитувајќи ги начелата bonae fidei: внимавајќи при ваквиот рас-
кин да не дојде до прекумерно оштетување на содоговорувачот. Доколку стран-

440 Договорите за закуп на ствари кај кои што закупнината била определувана во натура се

викале colonia partiaria. Кај ваквите договори постоела обврска на закупецот да го обработува
закупениот имот.

301
ките го утврдиле времетраењето на договорот, тој престанувал во предвидениот
рок, под услов - пред истекот на здоговорениот рок барем една од странките да
го најавила неговото прекинување. Ако ниедна од странките тоа не го сторила,
се сметало дека постои relocatio tacita или молкум сторено продолжување на до-
говорот. По исклучок, орочениот договор за закуп можел да престане и пред ис-
текот на здоговорениот рок, доколку странките така се согласиле, во случај кога
предметот на закупот пропаднал или станал неспособен да ги задоволи потреби-
те на закупецот, кога закуподавецот го отуѓил предметот или овој му станал не-
опходен, во случај кога закупецот неправилно и спротивно на договорот го пол-
зувал предметот, како и во случај кога не ја плаќал уредно закупнината.
Договорот за закуп на ствари бил двостран и комутативен, бидејќи од овој
договор извирале заемни и корелативни права и обврски и на закуподавецот и
на закупецот.
Врз основа на договорот за locatio conductio rei закуподавецот или locator
бил должен да му ја предаде стварта на употреба на закупецот за тој да ги пос-
тигне целите заради кои договорот и бил склучен (frui licere). Токму затоа locator
бил должен предметот на закупот да го предаде во исправна состојба, поточно,
предметот на закупот, барем во просек, требало да ги содржи својствата потреб-
ни за непосредно да може да биде ползуван. Закуподавецот бил должен да го
поднесе ризикот од случајното пропаѓање на стварта и да ги отстрани нејзините
недостатоци, доколку тие настанале поради природното трошење. Понатаму, би-
дејќи закупецот не се здобивал со стварно-правни овластувања врз закупениот
имот, туку само со детенција, закуподавецот бил должен закупецот да го штити
од лицата што му го попречувале уживањето на закупениот предмет.
Закупецот или conductor врз основа на договорот за закуп на стварта бил
должен уредно да ја плаќа закупнината или merx; да го употребува предметот на
закупот само за оние цели за кои тоа со договорот било предвидено; да го одржу-
ва предметот во исправна состојба и да ги отстранува недостатоците предизви-
кани по сопствена вина или по вина на лицата за кои тој одговарал, како и по
престанот на договорот предметот во исправна состојба да му го врати на заку-
подавецот.441
За извршување на заемните и корелативните права и обврски закуподаве-
цот и закупецот имале на располагање специјални тужби: actio locati и actio
conducti. Со actio locati бил заштитен locator (закуподавецот) кога неизвршување-
то на обврските од договорот можело да му се припише во вина на закупецот. Во
таквите случаи тој одговарал до висина на culpa levis in abstracto. За остварување
на правата на закупецот служела actio conducti, што дејствувала против закупо-

441 Закупците имале право предметот на закупот да го даваат во подзакуп или sublocatio. Тра-

ењето на подзакупот не можело да биде подолго од траењето на закупот.

302
давците кога тие биле виновни, и тоа како и закупците, до висината на culpa levis
in abstracto. Обете тужби биле actiones bonae fidei.
б) Втората варијанта на договорот locatio conductio била locatio conductio
operis или договор за дело. Договорот за дело бил консенсуален и двостран, што
настанувал со согласна изјава на волјите на порачувачот (locator) и изведувачот
(conductor) на делото (opus). Врз основа на тој договор, порачувачот му доверу-
вал на изведувачот изведување на некое физичко дело, а овој, пак, од своја стра-
на, се обврзувал дека за договорената награда (merx) ќе го изврши делото и ќе
му го предаде на порачувачот.
Делото (opus) што било предмет на договорот се состоело од извршување
на точно определени физички работи, нужни за постигање на однапред утврден
резултат (обработување на некое земјиште) или за производство на некоја ствар
(изградба на куќа).
Наградата (merx) што кондукторот или изведувачот ја добивал за изведу-
вање на делото се состоела, по правило, во сума пари, но било можно таа да биде
утврдена и во натурални давања (договори за исполница). Таа морала да биде
certa et vera, односно одредена и вистинска.
Договорот за дело бил орочен. Работите требало да бидат извршени и пре-
дадени во договорениот рок. Ако странките не го определиле рокот, се сметало
дека работите треба да бидат извршени во разумен рок, односно во рок вообича-
ен за завршување на преземените работи, со оглед на нивниот обем и квалитет.
И кај овој договор правата и обврските на содоговорувачите биле корела-
тивни. Порачувачот бил должен да му предаде на изведувачот материјал, потре-
бен за изведување на делото; предадениот материјал требало да биде од таков
квалитет што да овозможува успешно извршување на преземените работи; тој
бил должен да му ги даде на изведувачот и сите потребни упатства, како и да го
прими извршеното дело, доколку тоа им одговарало на предвидените услови, а
на изведувачот да му ја плати предвидената награда. По правило, исплатувањето
на наградата се совпаѓало со примопредавањето на порачаното дело.
Изведувачот на делото бил должен совесно да ги извршува сите работи а
резултатот од работата, односно готовиот производ, благовремено да му го пре-
даде на порачувачот. Во случај на несовесно работење, стручни пропусти или
пречекорување на рокот, изведувачот на работите одговарал и за imperitia и за
culpa in eligendo, па дури и за casus leviores.
За остварување на правата на порачувачот служела actio locati, а за оствару-
вање на правата на изведувачот actio conducti.
в) Посебен случај на locatio conductio operis бил предвиден во т.н. Lex Rhodia
de jactu, или во Родскиот закон за хавариите. Според прописите на Lex Rhodia de
jactu, во случај на морски хаварии, ризикот од пропаѓање на стварта не паѓал са-
мо врз сопствениците, чиишто ствари биле уништени заради спасување на бро-
дот, туку се делел пропорционално меѓу сите сопственици на стоката. Поради по-

303
делбата на ризикот, сопствениците на пропаднатата стока можеле да поднесат
actio locati против капетанот на бродот. Капетанот бил овластен да ја собере ис-
платената надомест од сопствениците на спасената стока со помош на actio
conducti.
г) Трета варијанта на договорот locatio conductio била locatio conductio
operarum или договор за наем на работна рака. Договорот за наем на работна ра-
ка бил консенсуален и двостран и настанувал со согласна волја меѓу работникот
(locator) и работодателот (conductor); според него работникот му ги ставал на
располагање на работодателот своите работни способности, а овој пак, како наг-
рада за присвојување на резултатите од работењето на работникот, бил должен
да му ја плати договорената наемнина.
Договорот за наем на работна рака или locatio conductio operarum не бил
особено раширен во Рим затоа што таму имало достатно робовска работна рака,
чиешто изнајмување се вршело по пат на locatio conductio rei, како и затоа што
слободните работници најчесто работеле на парче, односно според прописите
што важеле за договорот locatio conductio operis.
Формата на договорот за наем на работна рака не била секогаш консензу-
ална. Во стариот Рим тој бил склучуван во форма на mancipatio (или in mancipio)
или во форма на stipulatio. Со проста согласност на волјите (во консенсуална фор-
ма) започнал да се склучува дури од I-от век ст.е.
Предмет на locatio conductio operarum била работната сила или физичката
и интелектуалната активност на работникот (operae), реализирана врз пред-
метите на трудот што му припаѓале на кондукторот или работодателот.442
Надоместа за ползување на работните способности на наемодавецот или на
работникот, односно надоместа за собирање на резултатите од вложениот труд
на работникот се изрекувала merx или наемнина. Висината на наемнината се ут-
врдувала по слободна спогодба меѓу содоговорувачите.443 Освен едиктот de
pretiis rerum venalium на Диоклецијан, римското право немало прописи што би ја
уредувале висината на наемнината. Наемнината требало да биде certa et vera, но
не морала да биде утврдена во пари. Таа честопати содржела и натурален дел, а
за време на империјата речиси редовно била давана во натура.
Договорот за наем на работна рака бил орочен договор. И кај него постоела
можност за т.н. tacita relocatio или молкумно продолжување, кога тој бил склучен
на определено време. Договорот за наем на работната рака можел да престане и
пред договорениот рок, ако така сакале двете странки, а можел да биде и еднос-
трано раскинат било од работникот било од работодателот. Работникот бил ов-

442 Интересно е дека римскиот термин operas locare значи изнајмување работна рака (Paul. 2,

18, 1). Римската терминологија locator - работник или наемодавец и conductor - наемопримач
подобро ја илустрира содржината односно суштината на наемните односи од модерната тер-
минологија работопримач и работодател.
443 D 19, 2, 23, 3.

304
ластен да го раскине договорот доколку работодателот не се придржувал кон ус-
ловите за видот на работата за која бил ангажиран работникот. Работодателот
бил овластен да го раскине договорот или поради немање работа или поради не-
дисциплина, неспособност или болест на работникот, како и од било која друга
оправдана причина.
Правата и обврските на содоговорувачите и кај овој договор биле корела-
тивни. Работодателот (наемопримачот) или conductor бил должен да му ја испла-
ти на работникот договорената наемнина во висина и на начин предвиден во до-
говорот; да не го употребува работникот за работи што не биле предвидени во
договорот, а на работникот да му плати наемнина и за времето во кое тој не мо-
жел да работи по вина на работодателот или поради виша сила.444 За овие обвр-
ски работодателот одговарал до висината на culpa levis in abstracto.
Работникот или locator (наемодавачот) бил должен да работи сѐ што било
предвидено во договорот; да работи онака како што тоа го барал работодателот,
да работи онолку колку што било вообичаено, и да работи на местото што му би-
ло определено во договорот. Тој бил должен да ја употребува сета своја снаодли-
вост и стручност и да работи со внимание на добар домаќин, бидејќи за сторени-
те пропусти одговарал до висина на culpa levis in abstracto.
За заштитата на правата на работникот служела actio locati, а за заштита на
правата на работодателот actio conducti.

§ 244. Договор за заедница (societas)

Терминот societas во римското право имал две различни значења: тој оз-
начувал правни лица (universitates personarum) и случајни и договорни заедни-
ци, што доведувале до сосопственички односи меѓу заедничарите. Таквите заед-
ници, случајни и договорни, биле познати во римското право уште во Законот на
12 таблици. Дури и нешто повеќе, во тој закон постоела слобода на основање до-
говорни заедници: sodalibus potestatem facit lex pactionem quam velint sibi ferre,
dum ne quid ex publica lege corrumpant.445 Не е позната формата на склучување на
најстарите договорни заедници. Меѓутоа, содржината на заемните односи меѓу
договорните заедничари била регулирана според односите што постоеле во слу-
чајната заедница наречена consortium (неподелена семејна заедница меѓу
heredes sui), па токму затоа договорните заедници од старото право и биле наре-
чени „societates ad instar fratruum“.446
Во класичното право договорот за заедница (societas) бил консенсуален
двостран или повеќестран договор и настанувал со согласна волја на заеднича-

444 D 19, 2, 28 pr.

445 Закон на 12 таблици 8, 27.
446 Gai 3, 154а – Антинопулски фрагменти.

305
рите (socii) да создадат заеднички имот, со него заеднички да стопанисуваат и
меѓусебно да ја делат добивката постигната со заедничкото стопанисување.
Кога стапувале во договорна заедница, заедничарите или socii се стреме-
ле кон некоја цел. Со оглед на целта заради која биле основани, заедниците се де-
леле на два основни вида: на заедници за работа и за живеење и на заедници са-
мо за заедничко работење. Заедниците за заедничка работа и за заедничко живе-
ење биле societates omnium bonorum и постоеле во случите кога заедничарите се
договарале во заедниците да го внесат целиот сегашен и иден имот за заеднички
да работат и живеат делејќи меѓу себе сѐ што имале.447 Заедниците основани са-
мо за заедничко работење, или деловните заедници, односно ортаклаци настану-
вале или како societas quaestus, или како societas negotiationis, или како societas
unius rei. Societas quaestus постоела тогаш кога заедничарите се спогодиле во за-
едницата да внесат дел од сопствениот имот, со тоа заеднички целосно да стопа-
нисуваат и да им биде заедничко сѐ што како стопанственици ќе го остварат.448
Societas negotiationis постоела тогаш кога заедничарите се спогодиле во заедни-
цата да внесат дел од имотот за заеднички да се занимаваат со определена гран-
ка од стопанството, а заедничко да им биде она што во таа гранка ќе го постиг-
нат. Societas unius rei настанувала врз спогодбата на заедничарите за одделување
на дел од имотот, потребен за извршување точно определена работа, со цел да
им биде заедничка печалбата токму од таа работа.
Societas била двостран или повеќестран договор, врз основа на кој заед-
ничарите се здобивале со многубројни меѓусебни права и обврски.
Основната обврска на секој заедничар била во заедницата да го внесе или
целиот имот, доколку се работело за заедница на живот (omnium bonorum) или
договорениот дел, доколку се работело за други видови заедници. Уделите на за-
едничарите, од кои требало да се создаде заедничкиот имот, не секогаш морале
да бидат од телесна природа. Како удели можеле да се сметаат и некои права, па
дури и работните способности на одделни заедничари.449 Втората обврска на се-
кој заедничар била да учествува во управувањето и во стопанисувањето со заед-
ничкиот имот. Оваа должност заедничарите морале да ја вршат совесно, бидејќи
за секој пропуст одговарале за culpa levis in concreto. Третата должност на секој
заедничар била да им ја стави на располагање на другите socii сета добивка
(communicatio lucri)450 постигната со стопанисувањето со заедничките ствари, за
да можела да биде поделена меѓу нив според клучот што бил договорен при ос-
новањето на заедницата. Четвртата должност на секој заедничар била да учес-

447 Gai 3, 148; D 19, 2, 3; D 17, 2, 1, 1.

448 D 17, 2, 8; 17, 2, 71, 1. Кога странките не ќе се изјаснеле каков вид заедница основаат, важе-
ла претпоставката дека се работи за societas quaestus.
449 D 17, 2, 5, 1; Gai 3, 149.
450 Gai 3, 149; I 3, 25, 2; D 17, 2, 29, 2; Paul 2, 16.

306
твува во загубите на заедницата (communicatio damni) и тоа според клуч што не
морал секогаш да му одговара на клучот утврден за поделба на добивката.
Правата на заедничарите биле корелативни со нивните обврски: секој за-
едничар имал право да бара од другите да го внесат во заедницата договорениот
имот, да учествуваат во управувањето и стопанисувањето со заедницата; да ја
внесуваат постигнатата добивака и да учествуваат при подмирувањето на загу-
бите на заедницата. Со други зборови, секој заедничар бил овластен да се грижи
за правилното извршување на договорот за заедницата, односно да бара сите за-
едничари совесно да ги исполнуваат своите обврски за да се постигнат целите на
заедницата: поделба на постигнатата добивка според однапред утврден клуч.
За остварување на сопствените права секој заедничар можел да употреби
actio pro socio. Actio pro socio била bonae fidei. Пресудата по неа секогаш се засно-
вувала врз начелата „quod bonum et aequum est“. Покрај тоа, со оглед на фактот
дека овде се работело за тужба меѓу лица што се здружувале поради особени вр-
ски на пријателство и доверба (intuitu personae), судијата можел да ги осудува за-
едничарите само во рамките на нивните вистински можности (in id quod facere
potest), водејќи сметка да не ги доведе осудените лица во крајна беда (beneficium
competentiae).451 Од друга страна, со оглед на тоа дека кај овие тужби се работело
и за морални чувства, пресудата по actio pro socio доведувала и до инфамија.
Договорните заедници можеле да бидат склучени како трајни и како ре-
золутивно орочени или резолутивно условени.452 Резолутивно орочени и услове-
ните заедници престанувале по истекот на рокот или по остварувањето на усло-
вот. И трајните и привремените (орочени и условени) заедници престанувале со
смртта на заедничарите (бидејќи договорот за заедница влегувал меѓу договори-
те intuitu personae), како и со пропаѓање на целиот заеднички имот.453 Освен тоа,
тие можеле да престанат и со спогодба на сите заедничари (dissensus), но и со от-
каз на договорот за заедница од страна на кој и да било заедничар: nulla societas
in aeternum coitio est.454 Во случај на отказ или раскин на договорот за заедница
од страна на некој од заедничарите, требало да се внимава да не настапат не-
предвидени штети за другите заедничари. Доколку штетите не можеле да бидат
избегнати, важело правилото дека несовесниот заедничар „a se quidem liberare
socios suos, se autem ab iliis non liberare – ги ослободува заедничарите од самиот
себе, но себеси не се ослободува од нив“.455 Тоа значело, дека несовесниот заед-
ничар, што еднострано го раскинал договорот за заедница, немал право да учес-
твува во поделбата на добивката на заедницата, а бил должен сразмерно со наве-

451 D 17, 2, 63 pr.

452 D 17, 2, 1 pr.
453 D 17, 2, 4, 1.
454 D 17, 2, 70.
455 D 17, 2, 65, 3.

307
дениот клуч да ги поднесува товарите и целата штета што самиот ја предизви-
кал.
Доколку по повод престанокот на заедницата дошло до неслагање околу
поделбата на заедничкиот имот, се употребувала тужбата de communi dividundo.

§ 245. Договор за полномошно (mandatum)

Договорот за полномошно или mandatum бил консенсуален и двострано

нееднаков договор и настанувал со изјава на согласност меѓу властодавецот и
полномошникот, за тоа полномошникот во полза на властодавецот бесплатно да
изврши правна работа што овој ќе му ја доверел.456
Предмет на договорот за полномошно или mandatum била извршувањето
некоја правна работа во полза на властодавецот. Односно, од договорот за man-
datum извирала облигација на facere. Природата на сторувањето на должникот
можела да биде мошне различна: работата можела да биде и мануелна (operae
illiberales) и интелектуална (operae liberales).457 Со оглед на обемот и на природа-
та на работите што полномошникот бил должен да ги преземе, договорот за пол-
номошно се делел на неколку вида. Договорот за полномошно врз основа на кој
полномошникот бил должен да ги извршува сите работи нужни за правилното
управување со имотот на властодавецот се викал mandatum generale или procura-
tio omnium bonorum. Оној договор, според кој полномошникот бил должен да из-
врши точно определена работа, се нарекувал mandatum speciale или procuratio
unius rei. Договорот според кој полномошникот добивал налог да му даде на не-
кое лице определена сума пари на заем, при што властодавецот се здобивал со
положбата на гарант, се нарекувал mandatum qualificatum или mandatum pecuniae
credendae.
Договорот за полномошно бил двострано нееднаков: врз основа на овој
договор настанувале побарувања за властодавецот (dominus negotii) и обврски за
полномошникот (procurator), а само по исклучок - побарувања за полномошни-
кот и обврски за властодавецот.
Основната обврска за полномошникот од договорот за полномошно била
совесно да ја изврши работата, чиешто извршување му го ветил на властодаве-
цот. За совесното извршување на оваа обврска полномошникот одговарал до ви-
сината на culpa lata, а од посткласичното право и до висина на culpa levis in
abstracto. Втората обврска на полномошникот била да му ги предаде на властода-
вецот сите користи постигнати врз основа на извршената работа. Пренесувањето
на користите на властодавецот, особено во случај кога се работело за полномош-
но за склучување некој договор, морало да биде извршено или со традиција на

456 Gai 3, 155–156 и 4, 82–87.

457 Gai 3, 162; I 3, 26, 13; D 17, 1, 36, 1.

308
добиените ствари или со процесуално отстапување на побарувањата (actiones
per transpositionem). Вака било затоа што римскиот мандатум бил договор со кој
се засновувало т.н. посредно застапување: кај извршува-њето на налозите на
властодавецот полномошникот не истапувал и не дејствувал во име и за сметка
на властодавецот, туку договорите ги склучувал во свое име и за своја сметка.
Според тоа, сите права и сите обврски врз основа на склучените договори гласе-
ле во полза на полномошникот лично. Затоа, откако ќе го извршел договорот за
мандатум, полномошникот бил должен да му ги пренесе на властодавецот стече-
ните права.
Врз основа на договорот за мандатум, полномошникот по правило не до-
бивал никакви права: договорот за мандатум бил бесплатен договор458 и лукра-
тивен за властодавецот. Дури во посткласичното право можеле да се утврдуваат
скромни хонорари по повод договорот за полномошно.459 По исклучок, доколку
полномошникот по повод извршувањето на примената обврска имал трошоци,
тој бил овластен да бара од властодавецот нивно надоместување.
За заштитата на правата на властодавецот, како и за можните права на
полномошникот, служела actio mandati. Властодавецот ги штител своите права со
actio mandati directa, а полномошникот со actio mandati contraria. Обете тужби би-
ле actiones bonae fidei и доведувале до инфамија на осудените лица.
Односите меѓу властодавецот и полномошникот можеле да бидат разре-
шени и пред извршувањето на обврската на полномошникот во случаите кога
странките така се договориле (dissensus), или кога една од странките умрела или
доживеала capitis deminutio, или кога поминал рокот на траењето на договорот.
Освен тоа, договорот за мандатум можел да биде раскинат и со едностран отказ
на која и да било од странките. Доколку договорот ќе го раскинел полномошни-
кот, а бил свесен дека со тоа ќе му нанесе штета на властодавецот, тој одговарал
за надомест на штета.

Единаесетта глава
ПАКТИ

§ 246. Поим и поделба на пактите како извори на облигации

Правилото на римското право ex nudo pacto obligatio non nascitur или nuda
pactio obligationem non parit460 долго време се задржало како едно од основните
начела по прашањето за настанување на договорните облигации. За да настане
една договорна облигација било нужно таа да биде склучена во пропишана фор-

458 D 17, 1, 1, 4.
459 D 17, 1, 12; D 17, 1, 36, 1; D 50, 13, 1, 10.
460 D 2, 14, 7, 4.

309
ма. Спогодбите на странките, склучени надвор од рамките на пропишаните фор-
ми, се сметале како nuda pacta или како голи, незаштитени пакти, односно како
правно неважечки спогодби.
Санкиционирањето на консенсуалните договори било најважното
отстапување од споменатото правило. Со оглед на тоа дека консенсуалните
договори биле едни од најважните договори во облигационото право, правилото
nuda pactio obligationem non parit сериозно било доведено во прашање. Впрочем,
римското право не запрело само на тоа. Потребите на правниот и на економски-
от сообраќај барале и натамошни отстапувања од ставот дека спогодбените об-
лигации можат да настанат само со спогодби склучени во пропишана форма.
Преторите, правниците и императорите, задоволувајќи ги таквите потреби на
секојдневниот живот, одредиле многу спогодби или пакти на кои им признавале
правна заштита. Пактите на кои им била призната правна заштита и кои од тоа
време станале извор на облигации, за разлика од незаштитените пакти или pacta
nuda, се нарекувале pacta vestita или пакти облечени во тужби, односно заштите-
ни спогодби. Pacta vestita или заштитените спогодби се делеле на три основни
групи: pacta adjecta или дополнителни пакти, pacta praetoria или преторски пак-
ти и pacta legitima или законски пакти.

§ 247. Дополнителни спогодби (pacta adjecta)

Pacta adjecta биле неформални, несамостојни и дополнителни спогодби.

Со тие пакти се вршело модифицирање на содржината на договорите bonae fidei,
а од посткласичното време и на содржината на договорите stricti juris.
Модификации на содржината на обврските можеле да бидат извршени
или во моментот на склучувањето на договорот (in continenti) или подоцна (ex
intervallo). Цел на извршеното модифицирање можело да биде или зголемување
(pacta ad augendam obligationem) или намалување (pacta ad minuendam
obligationem) на обврските, што редовно настанувале од склучениот договор.
Pacta ad minuendam obligationem се додавале кон договорите со цел да се
намалат обврските на должникот. Во преторскиот едикт било пропишано: pacta
conventa, quae neque dolo, neque adversus leges, plebiscita, senatus consulta, edicta
decreta principum, neque quo fraus eorum fiat, facta erunt, servabo.461 Врз основа на
наведениот став од преторскиот едикт, сите спогодби, склучени in continenti или
ex intervallo, доколку не биле спротивни на позитивните прописи, се здобивале
со правна заштита. Секој должник можел да го одбие барањето на доверителот
што не ќе водел сметка за склучената спогодба (exceptio pacti conventi).462

461 D 2, 14, 7, 7.
462 Gai 4, 119; 4, 122.

310
 Малку подоцна од признавањето заштита на неформалните спогодби,
склучени во интерес на должникот или ad minuendam obligationem, со правна
заштита се здобиле и pacta ad augendam obligationem или неформалните спо-
годби додавани кон договорите во полза на доверителите. Меѓу таквите пакти
единствено не можела да биде вклучена дополнителна спогодба за камати кај
договорот за заем. За утврдување на каматите секогаш била потребна специјална
stipulatio de usuris.463

§ 248. Преторски пакти (pacta praetoria)

Pacta praetoria или преторски пакти биле неформални спогодби заштите-

ни со преторски тужби, од кои настанувале самостојни облигации. Најчести меѓу
преторските пакти биле: jus jurandum, constitutum и recepta.
а) Jusjurandum или заклетвата во Рим не била често употребувана. Таа
служела како начин на засновање вербална обврска на ослободеникот спрема
патронот (jusjurandum liberti) и како доказно средство кај споровите во кои
спорното прашање не можело да биде решено на друг начин. Во тој случај таа
служела како maximum remedium expendiendarum litium - како последен лек за
довршување на споровите.464 Заклетвата како доказно средство се применувала
или врз основа на прописите на законот (jusjurandum necessarium) или по одлука
на судот (jusjurandum judiciale) или по волја на странките (jusjurandum voluntari-
um).465 Само заклетвата по волја на странките (jusjurandum voluntarium) претста-
вувала извор на посебни обврски, заштитени со преторски правни средства.
Странките што се спогодиле да го решат спорниот однос по пат на заклетва, по
полагањето на таквата заклетва не можеле повторно да го негираат постојниот
однос. Според тоа, дадената заклетва имала или дејство на трансакција или деј-
ство на спогодба за целосно или делумно простување на долгот. По давањето на
заклетвата должникот можел да ѝ се спротивстави на тужбата на доверителот со
exceptio jurisjurandi, а доверителот, за остварување на престацијата ветена со
заклетвата, можел да употреби actio de jurejurando.
б) Constitutum била неформална спогодба што се состоела од ветување дека
дополнително ќе биде исплатена една поранешна или, ако тоа не се случи, некоја
друга потешка парична обврска. Вакво ветување можел да даде или должникот
(constitutum debiti proprii) или некое друго лице во име и за сметка на должникот
(constitutum debiti alieni). Притоа, старата обврска не се гасела, но доверителот
добивал право да бара исплата на поранешната или исплата на новата обврска
утврдена со constitutum.

463 D 12, 1, 11, 1; D 19, 5, 24.

464 D 12, 2, 1.
465 D 12, 2.

311
 Според тоа, по пат на constitutum настанувала алтернативна облигација:
duae res in obligatione, una res in solutione. Обврските настанати по пат на constitu-
tum биле заштитени со actio de pecunia constituta.
в) Recepta биле неформални спогодби од кои настанувале самостојни и но-
ви обврски, и тоа во случаите наречени receptum arbitrii, receptum argentarii и
receptum nautarum, cauponum et stabulariorum.
Receptum arbitrii била спогодба меѓу арбитерот и странките, коишто прет-
ходно се согласиле решавањето на некое спорно прашање да му го доверат на
избран судија (compromisum). Врз основа на склучената спогодба со избраниот
судија или арбитер, овој бил должен да го пресуди спорот. Доколку не ќе ја ис-
полнел оваа обврска, преторот го казнувал или со глоба или со заплена на оддел-
ни делови од имотот.
Receptum argentarii била неформална спогодба меѓу банкарите и клиентите
врз основа на која банкарите се обврзувале дека ќе ги подмируваат нивните дол-
гови. Доколку не ќе ја извршеле примената обврска тие му одговарале или на
доверителот на клиентот или на самиот клиент. Во Јустинијановата кодифика-
ција receptum argentarii бил изедначен со constitutum debiti alieni. Со други
зборови, оттогаш ветувањето на банкарот дека ќе го исплати туѓиот долг важело
само тогаш кога претходно постоела некоја обврска што клиентот на банкарот
бил должен да му ја исплати на својот доверител. Од друга страна, тој не важел
во случаите на т.н. mandatum qualificatum, односно во случаите кога се работело
за тоа банкарот да го кредитира клиентот, кој врз основа на receptum argentarii
би станал доверител на сумите исплатени од страна на банкарот.
Receptum nautarum, cauponum et stabulariorum била неформална спогодба
меѓу сопствениците на бродови, гостилници и јавни штали и лицата што ги ко-
ристеле нивните услуги за тоа дека стварите внесени во нивните простории ќе
бидат зачувани од секаква штета (одговорност за custodia или casus minores). Се
сметало дека ваквата неформална спогодба му претходи на внесувањето на ства-
рите во гостилници, бродови и јавни штали. Барањата за надомест на штета мо-
желе да бидат поставени пред судот со actio ex recepto.

§ 249. Законски пакти (pacta legitima)

Pacta legitima или законски пакти биле неформални спогодби од кои

извирале самостојни облигации, заштитени со правни средства воведени со
конституции на римските императори. Меѓу овие пакти најпознати биле:
compromissum, dotis policitatio и donatio.
а) Compromissum била неформална спогодба врз основа на која содоговору-
вачите одлучувале решението на некој нивни спор да му го доверат на избран су-
дија или арбитер, со обврска да ја почитуваат донесената пресуда. Во класичното
право таков compromissum бил полноважен само доколку бил склучен во форма

312
на stipulatio, а во времето на Јустинијан, барем во одделни случаи, и кога бил склу-
чен со проста спогодба.
б) Dotis policitatio била неформална спогодба меѓу младоженецот и лицето
што на било кој начин му ветило дека ќе му го исплати миразот „ad onera
matrimonii sustinenda“. Врз основа на ваквото ветување младоженецот имал пра-
во со condictio ex lege да ја бара исплатата на миразот.
в) Donatio или спогодба за давање подарок станала извор на облигации во
време на империјата. Дури во тоа време спогодбите на странките за тоа дека да-
родавачот ќе му подари некоја ствар на даропримачот, без да бара каква и да е
надомест за тоа, станале правно заштитени.
Во старото и класичното римско право спогодбите за подарок или спогод-
бите врз основа на кои дародавачот ветувал дека ќе му пренесе на даропримачот
дел од својот имот cum animo donandi, со што самиот ќе стане посиромашен, а да-
ропримачот ќе се збогати: quae et donatem pauperiorem et accipientem facet
locupletiorem,466 не биле правно заштитени. Во тоа време подароците биле дава-
ни или со предавање на некој дел од имотот (traditio cum animo donandi,
mancipatio nummo uno, in jure cessio), или со склучување стипулации, или со фор-
малистичко или со неформално простување на долг (acceptilatio, pactum de non
petendo). Давањето подароци некогаш дури било и забрането. Така Lex Cincia de
donis et muneribus (204 год. ст.е.) генерално забранувала подароци, а ги допушта-
ла само по исклучок и во ограничен обем помеѓу personae exceptae, односно меѓу
најблиските роднини. Подароците дадени спротивно на прописите од Lex Cincia
можеле да бидат отповикани за време на животот на дародавачот.467 Lex
Calpurnia им забранувал на магистратите да примаат подароци од населението
на провинциите, а со oratio Antonini биле забранети и подароците меѓу брачните
другари. Меѓутоа, таквите подароци биле конвалидирани доколку дародавачот
умрел пред да го отповика подарокот.
Во времето на империјата, под влијание на распространетиот обичај да им
се даваат подароци на императорите и на христијанската црква, спогодбата за
подарок била регулирана на нов начин. Таа била призната како извор на облига-
ции, како pactum legitimum. Оттогаш, со изјава на волја на дародавачот дека ќе
даде подарок и со изјава на волја на даропримачот дека ќе го прими ветениот
предмет настанувала правно заштитена облигација. Извесни формалности за
ваквата облигација биле пропишани само за подароците чијашто вредност била
поголема од 500 солиди. За полноважноста на спогодбите за давање подароци се
барала инсинуација или регистрација пред надлежен орган.

466 D 24, 1, 5, 8.
467 Наследниците немале право на отповикување на подарокот: morte Cincia removetur (Fr.
Vat. 259).

313
 Врз основа на склучената спогодба за подарок настанувало право на
даропримачот, доколку тоа го сакал,468 да бара извршувањето на подарокот. Да-
родавачот од кого што се барало извршувањето на подарокот имал право на т.н.
beneficium competentiae, односно право да не биде осуден на предавање на пода-
рокот, доколку со тоа би била загрозена неговата егзистенција или егзистенција-
та на неговото семејство. Освен тоа, дародавачот имал право да го побива или да
го отповика подарокот (revocatio donationis), доколку даропримачот бил небла-
годарен, доколку на дародавачот по ветувањето или по давањето на подарокот
му се родило дете, како и доколку даропримачот не го извршил налогот што му
бил даден при предавањето на подарокот. Право на побивање и право на ревока-
ција на подароците имале и нужните наследници на дародавачот, доколку со да-
дените подароци бил намален нивниот нужен наследен дел, како и доверителите
на дародавецот, доколку подарокот бил сторен in fraudem creditorum.

Дванаесетта глава
ДЕЛИКТИ

§ 250. Поим и настанување на приватните деликти

Терминот delictum имал широко значење. Тој означувал секое против-

правно дејствие санкционирано со некоја казна или со некои други негативни
последици што му се заканувале на извршителот на таквото дејствие или на де-
ликвентот. Според санкцијата пропишана против деликвентот и според приро-
дата на штетата предизвикана со противправните дејствија, деликтите се делеле
на delicta privata и delicta publica.469
Delicta publica или crimina, поточно кривичните дела, биле противправни
дејствија, санкционирани со физичко зло, што му се заканувало на телото на из-
вршителот или со парична казна, што се исплатувала во полза на државната бла-
гајна. По правило, delicta publica биле оние противправни дејствија што по своите
последици и по својот интензитет претставувале голема општествена опасност.
Наспроти тоа, delicta privata биле противправни интереси, а кои биле санкцио-
нирани или со надомест на штета или со poena privata, односно со парична казна
што деликвентот му ја исплатувал на оштетениот.
Delicta publica или crimina, доколку биле санкционирани само со poena
publica, не биле извори на облигации. Извори на облигации биле главно delicta
privata. Врз основа на delicta privata настанувала правна врска што му давала пра-
во на оштетениот да бара од деликвентот еднократна или повеќекратна надо-

468 D 39, 5, 19, 2.

469 D 47; D 48. Тука би можеле да се вбројат и т.н. договорни деликти или деликти што
настанувале поради неизвршување на договорените обврски (контрактуални деликти).

314
мест за штета или исплата на определена сума пари, предвидена во римските
закони како санкција против сторителите на таквите противправни дејствија.
Меѓутоа, delicta privata не биле отсекогаш извори на облигации. Во најста-
ро време во случај на повреда на туѓи интереси, доколку оштетениот и деликвен-
тот им припаѓале на различни општествени групи, било обичај оштетениот или
целата негова група да му се одмаздува или на деликвентот или на членовите на
неговото семејство, односно на неговиот генс или на неговиот конзорциум. Тo-
гаш важело начелото на талионот: око за око, заб за заб – si membrum rupsit, ni
cum eo pacit, talio esto.470 Според тоа, во овој период - период на одмазда или
талион - сторените деликти не му давале право на оштетениот да бара надомест
на штета или исплата на poena privata. Од сторените деликти не настанувале об-
лигации туку состојба на судир, односно одмазда.
Системот на одмазда се задржал во Рим сѐ додека стопанските и другите
општествени односи не го условиле неговото укинување. Со оглед на фактот де-
ка Римјаните биле постојано населени и дека припадниците на различните оп-
штествени групи (генсови, конзорциуми и семејства) биле во чест допир, а и со
оглед на тоа дека развитокот на стопанството довел и до вишок на производи,
било материјално можно и социјално потребно да се избегнуваат опасностите од
одмаздата, како и правно да се елиминираат. Во тоа време по обичаен пат бил во-
веден договор за мирба или композиција. Договорот за композиција или мирба
го склучувале припадниците на оштетената општествена група со општествена-
та група на која ѝ припаѓал деликвентот. Врз основа на овој договор, припадни-
ците на оштетната општествена група се одрекувале од правото на одмазда, а
припадниците на општествената група на деликвентот им ветувале на оштете-
ните определено количество материјални добра како откуп од одмаздата. Спо-
ред тоа, ни на овој степен од општествениот развиток деликтите или против-
правните дејствија сѐ уште не биле непосреден извор на облигации. Непосреден
извор на облигации во тоа време бил договорот за композиција, додека непос-
редно од деликтот тогаш извирало само правото на одмазда: ni cum eo pacit, talio
esto. Со оглед на тоа дека договорот за композиција не морал да биде склучен по
повод секој сторен деликт, склучувањето на договорот зависело од волјата на
странките. Договорот бил факултативен начин на откуп од правото на одмазда.
Ова бил период на т.н. факултативна композиција.
Деликтите станале непосреден извор на облигации дури во периодот на
т.н. легална композиција: кога со правни прописи била забранета одмаздата, би-
дејќи однапред било утврдено колку деликвентот треба да му плати на оштете-
ниот доколку со противправни дејствија ги повредил неговите заштитени инте-
реси. Во тој случај оштетениот немал веќе право да му се одмаздува на деликвен-
тот, бидејќи правото на одмазда по пат на закон било претворено во побарување

470 Закон на 12 таблици 8, 2.

315
на однапред определена надомест (poena privata или на навистина сторената
штета). Освен ретки остатоци од талионот и од факултативната композиција, во
Законот на 12 таблици деликтите биле редовен извор на облигации, односно во
тоа време веќе надвладејала легалната композиција.

§ 251. Елементи на приватните деликти

Уште во законот на 12 таблици delicta privata биле сфатени како против-

правни повреди на заштитените интереси на римските граѓани, санкционирани
со poena privata или со надомест на штета, што деликвентот бил должен да му ја
исплати на оштетениот. За да постои деликт се барало остварување на неколку
услови што го сочинувале битието на самиот деликт и се јавувале како составни
делови или елементи на деликтот. Елементи на секој деликт биле:
а) деликтот настанувал со извршување на некое надворешно дејствие
(delicta in commissione). Дури во класичното право како деликтни дејствија се
сметале и пропуштањата на некои дејствија (delicta in omissione). Самата намера
да се преземе или да се пропушти некое дејствие, доколку не била ни соопштена
ниту пак остварена, не претставувала дејствие на деликт: de internis non judicat
praetor;
б) за деликтот се барало преземеното дејствие да претходи на некоја после-
дица. Ако преземеното дејствие не ѝ претходело на некоја последица, се сметало
дека приватно-правниот деликт не можел да постои. Таквото дејствие било оце-
нувано како обид да се стори нешто;
в) деликтот постоел само тогаш кога меѓу дејствието што ѝ претходело на
последицата и последицата што настапила постоела вистинска причинска врска
или каузален нексус. Ако врската меѓу тоа дејствие и последицата била само вре-
менска и привидна, не постоел деликт;
г) за постоење на деликтот било потребно преземеното дејствие да биде
противправно, а неговата последица да биде нанесување штета на друг. Дејстви-
ето што ќе го извршело некое лице за да оствари некое свое право, иако тоа дове-
ло до повреда на туѓи материјални или нематеријални добра, не можело да биде
дејствие на деликт: nullus videtur dolo facere qui suo jure utitur.471 Но, откако во
класичното римско право продрело начелото: malitiis non est indulgendum,472 за
противправни дејствија се сметале и оние дејствија што одредено лице имало
право да ги преземе, но ги презело не за да оствари некој свој интерес, туку за да
му нанесе штета на друг. Меѓутоа, се сметало дека преземените противправни
дејствија, и покрај предизвикувањето повреди врз туѓи добра, ја губат против-

471 D 50, 17, 55.

472 D 6, 1, 38.

316
правноста, доколку се работело за случаи на самоодбрана и состојба на нужда
(inculpata tutela);
д) за настанување на деликтот се барало сторителот на дејствието да бил
свесен или барем да можел да биде свесен за последиците на своето дејствие. Со
други зборови, за настанување на секој деликт се барала виност или одговорност
на деликвентот. Степени на одговорноста биле dolus или умисла473 culpa lata или
груба небрежност и culpa levis ли лесна небрежност. Меѓутоа, одговорноста на
деликвентот не се утврдувала секогаш само врз основа на субјективната вина. Во
старото право биле чести случаите на т.н. објективна одговорност, односно одго-
ворност поради физичко предизвикување на некоја последица, иако не можело
да се утврди дали сторителот бил свесен или барем дека можел да биде свесен за
последиците на своето дело, како и на одговорност за дела предизвикани од дру-
ги лица;
ѓ) и, на крајот, за настанување на приватниот деликт се барало тој да бил
на санкциониран или со poena privata или со недомест на штета. Poena privata би-
ла приватна казна однапред одредена со закон или по извршувањето на делик-
тот изречена од страна на судот. При нејзиното утврдување не се водело сметка
за релацијата меѓу вистински настанатата штета и паричната надомест, што на
оштетениот требало да му ја исплати деликвентот. За релацијата меѓу вистински
сторената штета, и паричната надомест, што требало да ја исплати деликвентот,
односно за надомест на штетата, за прв пат повела сметка Lex Aquilia. Од времето
на Lex Aquilia деликтите што ги повредувале имотните интереси на оштетениот
биле санкционирани со еднократен или повеќекратен износ на причинетата
штета, односно со надомест на штетата, а деликтите што ги повредувале немате-
ријалните добра биле санкционирани со poena privata или со сума пари опреде-
лена со закон или од страна на судот, што и натаму служела како откуп од право-
то на одмазада и како морална сатисфакција за повредените лица.

§ 252. Белези на облигациите од деликти

Облигациите што извирале од деликтите по некои свои белези се разли-

кувале од облигациите што извирале од договорите. Тие разлики произлегувале
од фактот што деликтите биле противправни дејствија кои ги повредувале заш-
титените интереси на римските граѓани и најјасно можеле да бидат согледани
кај деликтните тужби со кои биле заштитени жртвите на деликтот:
а) За разлика од договорните облигации коишто, освен облигационите од-
носи склучени intuitu personae, биле преносливи и наследиви, деликтните обли-
гации биле непреносливи и ненаследиви. Ненаследивноста и непреносливоста

473 Dolus можел да биде двоен: предвидување на последицата и желба таа да се оствари (dolus

directus и dolus indirectus).

317
на деликтните облигации се објаснувала со тоа што со исчезнувањето на заин-
тересираните личности од деликтниот облигационен однос исчезнувала и по-
требата од одмазда.
б) Доколку при извршувањето на деликтот имало повеќе деликвенти или
доколку со еден деликт биле повредени лични интереси на повеќе лица, делик-
тните облигации доведувале до кумулативна солидарност или до обврска секој
деликвент (сторител, соучесник, поттикнувач, помагач) да ја исплати целата
poena privata. Наспроти тоа, кај договорните обврски важеле начелата на елек-
тивната солидарност.
в) Деликтните облигации биле ноксални. Според принципите на ноксална-
та одговорност, pater familias објективно одговарал за деликтите на лицата alieni
juris и на робовите, па дури и за животните, сѐ додека овие лица или ствари се на-
оѓале под негова власт. Од друга страна, за нивните договори одговарал само во
случаите на т.н. actiones adjecticiae qualitatis.
г) Деликтните облигации, освен оние од старото jus civile, застарувале во
кус рок од една година, додека договорните облигации застарувале во подолги
рокови. Затоа деликтните облигации биле наречени привремени (temporariаe), а
договорните - трајни (perpetuae).
д) Деликтните облигации се гаселе ipso jure и со обична спогодба за просту-
вање на повредата, додека пак договорните облигации во таквите случаи се гасе-
ле ope exceptionis.
Со други зборови, основните белези на деликтните облигации, за разлика
од договорените, биле непреносливоста и ненаследливоста, кумулативноста,
ноксалноста, привременоста и гасењето ipso jure со обичен pactum.

§ 253. Поделба на приватните деликти

Римските приватни деликти, главно, се делеле според природата на пов-

редените интереси и според времето во кое настанале.
Врз основа на природата на повредените интереси деликтите се делеле
на деликти со кои биле повредувани имотни добра и на деликти што го повреду-
вале човековиот психофизики интегритет: телесниот интегритет, слободата,
честа, моралот. Поделбата на деликтите според оваа основа била од значење за
определување на санкциите со кои биле заштитени оштетените лица.
Врз основа на времето кога настанале, деликтите се делеле на деликти од
старото право или на деликти од Законот за 12 таблици и на деликти што, со во-
ведување посебни санкции, ги утврдиле римските претори.

318
 а) Деликти од Старото римско право

§ 254. Injuria

Според прописите на Законот на 12 таблици injuria била секоја повреда

на туѓи материјални и лични добра, што не била санкционирана со посебен про-
пис: Si unjuria faxit, viginti quinque aeris poenae sunto.474 Предмет на нападот кај
injuria биле материјални и лични добра на pater familias и на припадниците на
неговиот domus, а дејствијата на овој деликт - сите оние дејствија што не биле
предвидени како посебни деликти. Казната била единствена: изнесувала 25
аси.475
Кога била воведена Lex Aquilia (ок. 286 или 287 год. ст.е.), содржината на
стариот деликт injuria била поделена на два одделни деликта: оттогаш како де-
ликт damnum injuria datum се сметале сите напади врз материјалните добра на
одделните patres familias, а како деликт injuria во ново значење сите напади врз
личните или иматеријалните добра. Така injuria станала општ деликт со кој се
повредувале само личните добра на римските граѓани.
Општиот деликт injuria, како деликт со кој се повредувале личните добра
на римските граѓани, подробно бил регулиран и во едиктите на преторите. Со ог-
лед на дејствието на нападот, injuria се делела на неколку вида: на convicium или
усмена или јавна навреда; libellum famosum или пишување потсмешливи написи
и други погрдни списи; adtemtata pudicitia или навреда на моралот (особено одзе-
мањето на сексуалната невиност). Вината на деликвентот се определувала спо-
ред принципите на субјективната одговорност. Санкцијата веќе не била однап-
ред утврдена.476 Врз основа на тужбата, што се викала actio injuriarum
aestimatoria, санкцијата се утврдувала од случај до случај и зависела од фактот
дали се работело за injuria atrox или за обична injuria. Injuria atrox или тешка
injuria постоела кога нејзините дејствија биле квалифицирани: facto, tempore,
loco и persona, односно кога дејствијата на овој деликт биле особено тешки, сто-
рени во незгодно време (дење), на незгодно место (јавно) и против особено уг-
ледни лица.
Во времето на Сула деликтот injuria477 бил одново изменет. Оштетените
лица тогаш добиле право, доколку биле тепани или ранети, како и доколку некој
насилно им влегол в куќи, да се повикаат на Lex Cornelia de injuriis и за деликвен-
тите да бараат изречување на poena publica. Со давањето на ваква алтернатива

474 Закон на 12 таблици 8, 4.

475 Спротивно на изнесеново мислење, повеќето романисти сметаат дека injuria од Законот на
12 таблици биле деликт со кој се заштитувале само личните добра на pater familias и на лицата
што му биле потчинети.
476 Gai 3, 224.
477 I 4, 4, 8.

319
на повредените граѓани - личните добра да ги штитат или со actio injuriarum
aestimatoria или со кривично гонење на деликвентите пред quaestiones perpetuae
- започнало претворењето на деликтот injuria во delictum publicum или во кри-
вично дело. Оваа алтернатива продолжила и во посткласичното право.478

§ 255. Furtum

Според прописите на Законот на 12 таблици furtum бил деликт што се

состоел во одземање туѓи предмети со намера за прибавување полза на делик-
вентот. Според тоа, предмет на нападот била прибавување противправна имотна
полза. Дејствијата на нападот можеле да бидат различни:
- Furtum manifestum или јавна кражба било секое одземање на туѓ подви-
жен имот, при што деликвентот бил фатен на дело - на лице место или непосред-
но по земањето на стварите (cum corpore delicti). Во таков случај сопственикот на
стварите бил овластен да го убие деликвентот и тоа кога кражбата била изврше-
на ноќно време, а дење само ако давал оружен отпор.
- Furtum nec manifestum или тајна кражба (кражба во вистинска смисла на
зборот) бил секој напад врз туѓ имот што завршувал со тајно однесување на туѓа
подвижна ствар.
- Furtum conceptum или откриена кражба постоела во случаите кога кај не-
кое лице, иако можеби и не било крадец, била пронајдена украдената ствар.
- Furtum oblatum или подметната кражба постоела во случаите кога укра-
дената ствар некому му била подметната и пронајдена кај него.
- Furtum lance et licio била кражба откриена по свечено пребарување на ту-
ѓа куќа. Ова се случувало кога сомнителното лице не допуштало редовно преба-
рување на својот дом. Ќе се случело ли ова, сопственикот кому што му била укра-
дена стварта, доколку сепак сакал да влезе во куќата на сомнителното лице, мо-
рал да ги соблече алиштата и со чинија в рака (lance), опашан со престилка, да ја
пребара куќата. Ако пребарувањето било успешно, лицето во чија куќа била про-
најдена стварта, без оглед на фактот дали тоа самото ја извршило кражбата или
стварта му била подметната, одговарало за furtum manifestum.
Сиве наведени видови furtum не влегувале меѓу delicta privata. Delicta
privata во вистинската смисла биле furtum nec manifestum, furtum conceptum и
furtum oblatum. За furtum nec manifestum била пропишана казна во двоен, за
furtum conceptum и за furtum oblatum во троен износ од вредноста на украдениот
предмет. Furtum manifestum и furtum lance et licio влегувале меѓу delicta publica.
За furtum manifestum биле пропишани различни казни: доколку деликтот бил из-
вршен од страна на роб, тој бил фрлан од Тарпејската карпа; доколку го

478 И покрај постоењето на тужбата injuriarum aestimatoria деликтот injuria најчесто бил про-

гонуван како delictum publicum во постапка extra oridinem (I 4, 4, 10).

320
извршиле слободни и полнолетни лица, тие биле тепани и претворани во робо-
ви, а доколку тоа го сториле малолетници и тие биле тепани, со тоа што pater
familias требало да одлучи дали ќе ја плати казната или ќе ги предаде „in noxam“
за да ја одработат сторената штета. На ист начин бил казнуван и furtum lance et
licio.
Furtum од Законот на 12 таблици ги опфаќал сите случаи на противправ-
но присвојување на туѓи предмети. Тоа бил деликт со мошне широка содржина.
Разделувањето на furtum од времето на законот на 12 таблици на посеб-
ни видови деликти започнало во времето на Сула. Тогаш од содржината на ста-
риот деликт furtum била одделена rapina (разбојништво), што ги опфаќала нај-
тешките видови на поранешниот furtum manifestum, а тогаш исчезнал и furtum
lance et licio. Наместо него бил воведен furtum prohibitum или деликт што се сос-
тоел во одбивање да се дозволи претрес на куќата, како и furtum non exibitium
или деликт што се состоел во одбивање да се предаде пронајдената ствар. Според
тоа, деликтот, furtum во класичното право опфаќал furtum manifestum, furtum nec
manifestum, furtum conceptum, furtum oblatum, furtum prohibitum и furtum non
exibitum. Сите овие наведени видови furtum во класично време претставувале
delicta privata, бидејќи биле казнувани со повеќекратен износ на вредноста на ук-
радената ствар: furtum manifestum, furtum prohibitum и furtum exibitum биле каз-
нувани со четворен furtum conceptum и furtum oblatum со троен, а furtum nec
manifestum со двоен износ на вредноста на предметот на кражбата.
Сепак, по извршените измени, деликтот furtum и натаму останал општ де-
ликт што се состоел во противправно присвојување на туѓи подвижни ствари.
Меѓутоа, со оглед на фактот дека во класично време биле точно утврдени поими-
те на сопственост, на владение и на употреба на ствари, класичните правници,
дефинирајќи го furtum, го имале предвид и тоа дека имотната полза од туѓи ства-
ри може да се постигне и без присвојување на стварта, како и тоа дека и самите
сопственици, во случаите кога врз нивните ствари постои некој jus possidendi на
несопственици, можеле да си прибавуваат противправна полза од сопствените
предмети. Во првиот случај - кога некој неовластено ќе употребувал туѓа ствар за
да си прибави некоја полза, иако на тоа немал право - се зборувало за furtum usus,
а во вториот случај - кога сопственикот неовластено им го одземал владението
на лицата што имале право да владеат со стварта - за furtum possessionis. По ова
проширување на содржината, како furtum се сметало секое противправно прис-
војување на туѓа подвижна ствар (furtum usus), како и секое противправно одзе-
мање на владение од лице што на тоа имало право (furtum possesioonis): furtum
est contrectatio rei fraudulosa lucri faciendi gratia vel ipsius rei vel etiam usus ejus
possessionisque.479

479 D 47, 2, 1, 3.

321
 Во правото на Јустинијан деликтот furtum се делел на: furtum manifestum
и furtum nec manifestum. Furtum conceptum, furtum oblatum, furtum prohibitum
furtum non exibitum биле укинати.480 Казната за furtum manifestum била четворен,
а за furtum nec manifestum двоен износ на вредноста на украдената ствар. Со исти
казни биле казнувани и лицата што биле соучесници при одделни видови furtum.
Поради омраза спрема крадците (odio furum), лицата на кои им било украдено
нешто биле заштитени и со actio furti, и со condictio furtiva, и со редовни сопстве-
нички тужби, како и со посебна кривична тужба, бидејќи furtum започнал да се
претвора во delictum publicum.481

§ 256. Други деликти од Законот на 12 таблици

Деликтите injuria и furtum биле најзначајните приватни деликти предви-

дени со Законот на 12 таблици. Освен тоа, Законот на 12 таблици како приватни
деликти ги познавал: foenus или лихварство, што се казнувало со четворен износ
од неправилно земената камата; tignum junctum или неовластено вградување туѓ
материјал во сопствена зграда или туѓи колци во сопствено лозје; depositum или
затајување на ствари доверени на чување; продавање на туѓи ствари, како и ош-
тетување на имотот на штитеникот од страна на туторот или старателот.
Во сиве неведни случаи деликвентите биле казнувани со двоен износ на
вредноста на сторената штата. Меѓу delicta privata влегувале и ненамерните па-
лежи на селскостопански производи (frumentum combustum), како и уништување
и ноќни кражби на селскостопански насади (fruges aratro quaesitas), доколку би-
ле извршени од страна на малолетни лица. Ненамерните палежи биле казнувани
со износот на сторената штета,482 а уништувањата и кражбите на селскостопан-
ските насади - според принципите на ноксалната одговорност.483

§ 257. Damnum injuria datum

Според прописите на Lex Aquilia, што бил изгласан околу 286 год. ст.е., де-
ликтот injuria од времето на Законот на 12 таблици бил поделен на два одделни
вида: на injuria, што ги опфаќала сите повреди на личните добра, доколку не би-
ле санкционирани на некој друг начин, и на damnum injuria datum, што ги опфа-
ќал сите повреди на туѓите материјални добра, доколку не биле поврзани со при-
бавување на имотна полза за деликвентот.
Lex Aquilia опфаќала три глави во кои биле регулирани прашањата за на-
домест на шета, кога штетата била противправно предизвикана со уништување

480 I 4, 1, 4.
481 D 47, 2, 93.
482 Закон на 12 таблици 8, 10.
483 Закон на 12 таблици 8, 9.

322
на туѓи ствари или на туѓи побарувања. Во првата глава од законот на Аквилиј
било пропишано дека за убиство на роб и за уништување на работен добиток де-
ликвентот треба да плати надомест во висина на највисоката вредност што ја
имал убиениот роб или уништениот работен добиток во текот на последната го-
дина; во втората глава било одредено дека споредниот доверител (adstipulator),
кој со намера да го оштети главниот доверител му го простил долгот на должни-
кот, треба да му го плати простениот долг на доверителот; во третата глава било
одредено дека во случај на повреда на туѓи робови или на туѓ работен добиток
деликвентот треба да плати надомест во висина на највисоката вредност што
повредените робови или повредениот добиток ја имале во месецот кога била
сторена штетата.
Во класично време злонамерното простување на долг од страна на
adstipulator не влегувало во состав на деликтот damnum injuria datum, бидејќи по
санкционирањето на договорот за полномошно, оштетениот доверител можел да
употреби actio mandati directa.484 Оттогаш деликтот damnum injuria datum ги оп-
фаќал само противправно сторените штети врз телесни ствари без прибавување
имотна полза за деликвентот.
Според прописите на класичното право за настанување на деликтот
damnum injuria datum било потребно: 1) надворешно позитивно дејствие со кое
била сторена штетата. Овој деликт можел да настане само со позитивните деј-
ствија – сторувања (delictum in omissione). Ако штетата настанала со пропуштање
на некое дејствие, се работело за некој друг деликт, што можел да биде санкцио-
ниран со actiones utiles; 2) меѓу дејствието и последицата требало да постои не-
посредна причинска врска: damnum corpore corpori datum. Деликтите што наста-
нувале по пат на посредно предизвикување штета, биле санкционирани на друг
начин; 3) дејствието морало да биде противправно, односно забрането за делик-
вентот. Ако деликвентот имал право да го стори дејствието, деликтот damnum
injuria datum не постоел, иако штетата била предизвикана;485 4) за постоење на
деликтот damnum injuria datum се барало и постоење на одговорност на делик-
вентот. Деликвентите одговарале за секоја слабост (infirmitas) и за секоја несмас-
ност (imperitia), односно одговарале и за најмала и најнезначителна небрежност:
in lege Aquilia culpa levissima venit.486
Секое скривено, противправно и непосредно предизвикување штета врз
телесни предмети без прибавување имотна полза за деликвентот, односно
damnum injuria datum или аквилијанска штета, било санкционирано со казна во
висина на сторената штета.

484 Gai 3, 215.

485 I 4, 3, 2.
486 D 9, 2, 44.

323
 Висината на сторената штета се определувала како damnum emergens и
како lucrum cessans. Тужбата што служела за тоа била actio Aquiliana.
Во правото на Јустинијан деликтот damnum injuria datum останал главно
неизменет. Поважна измена било тоа што и слободните лица, кога ќе претрпеле
телесни повреди, можеле да бараат надомест на штета според прописите на Lex
Aquilia (actio aquiliana utilis), а не само со actio injuriarium aestimatoria.487

§ 258. Rapina

Rapina или разбојништво било деликт што во бурните времиња на гра-

ѓанските војни бил одделен од содржината на furtum manifestum. Според едиктот
на преторот Теренциј Лукул како rapina или разбојништво се казнувало секое од-
земање туѓи ствари сторено од банда деликвенти или со оружје в рака (homines
coacti vel armati). Против сторителите на разбојништвото била употребувана ac-
tio vi bonorum raptorum, чијашто пресуда гласела четворен износ на вредоста на
одземената или оштетената ствар.

б) Деликти од Хонорарното право

§ 259. Dolus

Кога во римското право продрело сфаќањето дека сите правни работи

треба да бидат засновани врз принципите на добрата вера и чесност (quod
aequum et bonum est, bona fides, aequitas), односно дека треба да му одговараат на
моралот на деловниот свет и дека треба да бидат толкувани сообразно на
сплетот од околности што им претходеле и ги следеле склучените правни
работи, преторот Аквилиј Гал во првиот век од старата ера вовел правни сред-
ства (actiones et exceptiones) што требало да ги отстранат негативните правни
последици на измамничките дејствија оставарени при склучувањето на догово-
рот или во текот на неговото траење. Така настанал посебниот деликт од при-
ватното право наречен dolus.
Dolus488 бил приватен деликт што настанувал со измама на содоговорува-
чот во моментот на склучувањето на договорот или со несовесно однесување кон
него во текот на траењето на облигациониот однос. За отстранување на негатив-
ните последици во однос на совесниот содоговорувач, како и заради казнување
на несовесните лица, постоеле exceptiones doli и actio doli. Exceptiones doli ги ко-
ристеле како средство за одбрана измамените лица, што биле тужени да ја извр-
шат примената обврска. Доколку се работело за правни работи bonae fidei, право-

487 D 9, 2, 13.
488 D 4, 3, 1, 2.

324
то да употребуваат exceptio doli не требало посебно да се договори (exceptio doli
inest bonae fidei judiciis).489 Биле разликувани два вида вакви приговори или
exceptiones. Exceptio doli specialis или exceptio doli praeteriti бил приговор во кој
тужениот истакнувал дека измамата постоела веќе во моментот на склучување-
то на договорот, а exceptio doli generalis или exceptio doli praesentis бил приговор
во кој тужениот истакнувал дека извршувањето на договорот би било спротивно
на начелата на добрата вера и чесноста поради долозното однесување на тужите-
лот за време додека траел договорниот однос или поради неговото генерално
противење на начелата на aequitas.490
Измамените лица што извршиле некоја обврска, доколку можело да се до-
каже дека обврската настанала поради измамнички дејствија на содоговорува-
чот, а не можеле да бидат заштитени на поинаков начин, имале право да подне-
сат actio doli: quae dolo malo facta esse dicentur si de his rebus alia actio non erit et
justa causa esse videbitur, intra annum judicium dabo.491 Тужбата можела да биде
поднесена во рок од една година по сторената измама. Пресудата во таквите слу-
чаи гласела на надомест на сторената штета и била следена со инфамија на осу-
деното лице.

§ 260. Metus

Некако во исто време кога dolus бил прогласен за delictum privatum, како
приватен деликт бил воведен и metus, односно стравот. Metus бил деликт што се
состоел од противправни дејствија од физичка природа (vis absoluta) и против-
правни дејствија од психичка природа или од страв предизвикан со цел некое ли-
це да се наведе да се согласи на нешто, што инаку не би го сакало: si liberum esset
noluissem sed coactus volui.492 За заштита на содоговорувачите што биле принуде-
ни да сторат нешто, што не би го сториле без постоењето на принудата, преторот
Октавиј вовел exceptiones quod metus causa и actio quod metus causa.
Exceptio quod metus causa или приговор дека некој договор не е полнова-
жен затоа што бил склучен под влијание на страв, можело да употреби секое ли-
це, што сѐ уште не ја извршило ветената престација, доколку можело да докаже
дека до правната работа дошло поради употреба на противправни, сериозни и
тешки закани со сегашно или идно зло од страна на содоговорувачот. „Quod
metus causa gestum erit, ratum non habebo“ – било пропишано во преторскиот
едикт.
Actio quod metus causa поднесувале странки што веќе извршиле некоја
престација ветена под влијание на страв. Рокот за поднесување на тужбата изне-

489 Кај judicia stricti juris требало посебно да се договори т.н. clausula doli.
490 D 44, 4, 2, 5.
491 D 4, 3, 1, 1.
492 D 4, 2, 1.

325
сувал една година. Таквата тужба се завршувала со пресуда на четрикратна вред-
ност на сторената престација, доколку тужениот не ќе се согласел предметот на
престацијата да го предаде во натура. Доколку тужбата била поднесена по рокот
од една година, таа завршувала со пресуда на казна во висина на вредноста на
сторената престација. Кај оваа тужба пасивно легитимирани биле сите лица кај
кои се наоѓал предметот на спорот. Тужбата била in rem scripta.

§ 261. Fraus creditorum

Во случаите кога должниците се обидувале свесно да ги изиграат довери-

телите и да го оневозможат наплатувањето на побарувањата, склучувајќи со
пријателите симулирани (фиктивни) товарни договори или подарувајќи им го
имотот, во тоа биле попречувани со прописите за т.н. fraus creditorum.493 Во наве-
дениве случаи, против несовесното постапување на должникот, доверителите
имале на располагање: interdictum fraudatorium, actio Pauliana и restitutio in
integrum ob fraudem.
Interdictum fraudatorium било брзо и ефикасно средство со кое преторот
го поречувал оштетувањето на доверителите преку измамничко отуѓување на
телесни предмети од имотот на должникот. Секој доверител имал право да про-
тестира против несовесното отуѓување на телесните ствари од имотот на долж-
никот и да бара отуѓените предмети повторно да бидат вклучени во тој имот. До-
колку лицето што се здобило со стварите на должникот не ќе се согласело со за-
поведта на интердиктот, доаѓало да редовен спор во кој доверителот морал да
докаже дека отуѓувањето на наведените ствари навистина било извршено in
fraudem creditorum.
Редовниот спор за несовесното смалување на должнико-виот имот, како
со отуѓување на телесни ствари така и со располагање со права (бестелесни ства-
ри), се водел според одредбите за actio Pauliana. Активна легитимација за пав-
лијанска тужба имале сите доверители на инсолвентниот должник. Пасивно ле-
гитимирани биле инсолвентните должници и сите лица што со нив склучиле
правни работи штетни за доверителите. Тужителот бил должен да докаже: 1) де-
ка со правната работа, чиешто дејство го побивал, настанало вистинско осирома-
шување на должникот. Осиромашувањето морало да настане со позитивна деј-
ност на должникот. Доколку се работело за дејствија на пропуштање (facta in
ommitendo), тужбата била одбивана; 2) дека со нападнатата правна работа наста-
нала вистинска штета за доверителите (eventus damni). Имено, доколку должни-
кот и покрај смалувањето на имотот и натаму бил солвентен, тужбата била одби-
вана; 3) дека должникот ја склучил побиваната правна работа свесен за фактот
дека со своето располагање им наштетил на доверителите (conscius fraudis или

493 D 42, 8; C 7, 75; D 42, 8, 1 pr.

326
consilium fraudandi). По правило, постоењето на ваква свест кај должникот се
претпоставувало, но должникот можел да го докажува и спротивното; 4) дека и
содоговорувачот на должникот бил свесен за фактот оти должникот постапува in
fraudem creditorum (conscius fraudis). Доколку содоговорувачот не бил свесен за
овој факт, тој одговарал само до висината на своето збогатување. Кога доверите-
лот ќе успеел да ги докаже наведениве околности, била донесувана пресуда која
имала за цел да ја отстрани сета штета настаната за доверителот со измамнички-
те дејствија на должникот.494
По исклучок, особено за заштита на малолетните доверители од fraus
creditorum, можело да послужи и барањето за restitutio in integrum ob fraudem.

§ 262. Други деликти од хонорарното право

Покрај наведениве поважни деликти што биле санкционирани како изво-

ри на облигации во преторискиот едикт, постоеле и некои други, иако помалку
важни, тужби што служеле за заштита на приватните интереси на одделните
граѓани, а чии што пресуди гласеле на poena privata. Меѓу овие тужби постоеле:
actio adversus mensorem qui falsum modum tulerit или тужба против геометарот
поради давање лажни податоци за големината на земјиштето; actio adversus
publicanos или тужба против лицата што прибирале даноци, поради извршени
злоупотреби; actio propter alienationem judici mutandi causa или тужба против ли-
цата што извршиле некои дејствија заради отежнување на rei vindicatio; actio
servi corrupti или тужба против лицата што влијаеле врз туѓите робови на таков
начин што на овие им се намалувале работните или моралните својства; actio
sepulchri violati или тужба поради повреда на гробница (jus sepulchri).

Тринаесетта глава
VARIAE CAUSARUM FIGURAE

§ 263. Variae causarum figurae како извори на облигации

Договорите, вклучувајќи ги и пактите, и деликтите биле основните изво-

ри на облигации. Покрај тоа, облигациите од римското право извирале и „proprio
quodam jure ex variis causarum figuris“ - на некој посебен начин од разни видови
правни причини.495 Разните видови правни причини или variae causarum figurae,
кои служеле како извори на облигации, биле: quasicontractus, quasidelicta, како и
многу други факти кои не се вбројувале ни во квазиконтрактите ниту пак во ква-

494 D 22, 1, 38, 4.

495 D 44, 7, 1 pr.

327
зиделиктите, а врз основа на кои по силата на самиот закон настанувале облига-
циони односи.

а) Quasicontractus

§ 264. Поим на квазиконтрактите како извори на облигации

Quasicontractus или квазиконтракти биле извори на облигации битно

различни од деликтите, а по нешто слични на договорите. Тие не настанувале од
противправни дејствија и затоа биле суштински различни од деликтите, а на до-
говорите им биле слични или по тоа што настанувале врз основа на претпоставе-
ната согласност на волјите на странките од облигациониот однос (negotiorum
gestio), или пак по тоа што односите меѓу странките, кога веќе еднаш ќе дошло
до квазиконтракти, биле регулирани на сличен начин како и односите меѓу ли-
цата што стапиле во договорни облигациони односи (condictiones sine causa,
communio incidens, legatum, tutela и сл.).

§ 265. Negotiorum gestio

Negotiorum gestio или неповикано вршење туѓи работи било квазикон-

тракт што настанувал меѓу negotiorum gestor или неповиканиот вршител на туѓи
работи (неполномоштен застапник) и dominus negotii или лицето во чија полза
била извршена работата. Оваа работа во туѓа полза negotiorum gestor ја вршел са-
моиницијативно, без претходна спогодба, без да има правна обврска за тоа, како
и без намера со тоа нешто да заработи, но со волја да ги наплати од господарот
ефективните трошоци.496
Според тоа, за настанување на квазиконтрактот negotiorum gestio се бара-
ло: 1) работата извршена од страна на negotiorum gestor да биде туѓа - negotium
alienum. Преземената работа можела да се состои од општо или од посебно распо-
лагање со туѓи права. Ако се работело за остварување на сопствени права не пос-
тоела negotiorum gestio; 2) работата извршена од страна на negotiorum gestor мо-
рало да биде преземена самоиницијативно и без да постои обврска за тоа: sua
sponte et nulla necessitate.497 Ако правната работа била преземена на туѓа иници-
јатива или за извршување на некоја договорна или на некоја друга обврска,
negotiorum gestio, не постоела; 3) работата извршена од страна на negotiorum
gestor требало да биде од полза за dominus negotii: negotium utiliter gestum.498 Ко-
рисноста на извршената работа не се ценела само објективно, туку и според суб-

496 D 3, 5, 3.
497 D 3, 5, 3, 10.
498 D 3, 5, 9, 1.

328
јективната оценка на господарот: не се сметало дека е корисно ако некој му поп-
равил куќа на еден господар што мислел да ја напушти;499 и 4) работата изврше-
на од страна на negotiorum gestor требало да биде презмена cum animo obligandi.
Со други зборови, секоја negotiorum gestio требало да биде преземена со намера
од dominus negotii да се бара надомест на трошоците што neogtiorum gestor ги
имал при извршувањето туѓи работи. Доколку извршувањето туѓи работи било
sine animo obligandi, настанувала т.н. неправа negotiorum gestio што на negotiorum
gestor му давала право да наплати од dominus negotii само онолку колку што овој
навистина се збогатил.
Врз основа на negotiorum gestio настанувале двострани нееднакви обвр-
ски. Negotiorum gestor бил должен да ја изврши преземената работа со внимание
на добар домаќин. За секоја грешка тој одговарал до висина на culpa levis in
abstracto. Потоа, тој бил должен на господарот да му предаде сметка за сето свое
работење и да му ги пренесе сите користи што настанале од тоа работење.
Dominus negotii бил должен на negotiorum gestor да му ги исплати трошо-
ците, да ги преземе обврските што овој ги сторил заради правилното извршува-
ње на работата, како и да ги прифати постигнатите користи. Границата на
одговорноста на господарот во поглед на исплатата на трошоците и во поглед на
прифаќањето на обврските спрема negotiorum gestor била определена со ползата
што тој требало да ја има од преземената работа.500
За остварување на своите побарувања dominus negotii можел да употреби
actio negotiorum gestorum directa, а negotiorum gestor – actio negotiorum gestorum
contraria.

§ 266. Condictiones sine causa

Најважната група меѓу квазиконтрактите ја сочинувале случаите на прав-

но неоснованото збогатување, санкционирани со condictiones sine sausa или со
строги тужби со кои се барало враќање на стварите од страна на лицата што ги
држеле без правна основа. Се сметало дека стварите ги држат без правна основа
(sine causa) сите оние лица кај кои се наоѓале туѓи ствари, до кои тие не дошле
противправно, но сепак не биле овластени да ги задржат, бидејќи немале право-
валидна основа да ги сметаат за свои. До вакви случаи доаѓало врз основа на заб-
луда, врз основа на извршени сторувања, условени со противсторувања што
изостанале или станале невозможни, врз основа на извршување непостојни об-
врски, врз основа на пронаоѓање туѓи предмети и слично.
Расправајќи за condictiones sine causa римските правници го прецизирале
следново: jure naturae aequum est neminem cum alterius detrimento et injuria fieri

D 3, 5, 9, 1.
499
500Во случаите кога negotiorum gestio била корисна само во почетокот (utiliter coeptum), гос-
подарот бил должен да плати.

329
locupletiorem - според природната правда не треба да се допушти некој да стане
побогат на штета и неправда на друг.501 Токму затоа, а со цел да ги спречат случа-
ите на правно неоснованото збогатување, римските правници сметале дека се-
кое правно неосновано владение врз некоја ствар доведува до засновање на ква-
зиконтракт меѓу сопственикот и владетелот, врз основа на кој владетелот стану-
вал обврзан или да му ја врати на сопственикот истата ствар или пак да му даде
ист вид и исто количество ствари, доколку се работело за заменливи предмети.
Сопственикот на стварите, за остварување на своите побарувања, можел да се
послужи или со condictio certae creditae pecuniae или со condictio certae rei или со
condictio incerti.
Теоријата за правно неоснованото збогатување, што започнала да се раз-
вива во класичното право, била довршена во времето на Јустинијан. Во Јустинија-
новата кодификација случаите на правно неоснованото збогатување биле поде-
лени на неколку вида:
а) првиот случај меѓу condictiones sine causa, како што биле наречни сите
случаи на правно неоснованото збогатување, била condictio indebiti. Condictio
indebiti служела за заштита на лицето што на друг му исплатило долг иако не му
должело.502 За успешната примена на оваа кондикција се барало долгот да не
постоел ни како obligatio naturalis, а исто така ни плаќачот ниту пак примачот на
исплатената сума да не знаеле дека долгот бил непостоен. Доколку плаќачот зна-
ел дека долгот не постоел, се сметало дека се работи за дисимулиран подарок, а
ако тоа го знаел само примачот, се работело за furtum;
б) Condictio causa data causa non secuta или condictio ob causam datorum слу-
жела како барање да им биде вратена ствар на оние лица што некому нешто да-
ле, обврзувајќи го и тој нешто да им даде или нешто да им стори (безимени реал-
ни договори), па таа обврска не била извршена. Во таков случај, лицето што ја из-
вршило престацијата имало право да бара не само да ја добие назад предадената
ствар туку и надомест на сторената штета;
в) Condictio ob turpem vel ob injustam causam служела за заштита на лицата
што некому му дале нешто да не стори некое противправно или неморално дело,
какво што овој и без тоа давање не би смеел да стори, како и во случаите кога не-
кој му исплатил некому една обврска што за него била правно или морално заб-
ранета. Правото да ја употребат оваа кондикција го имале само лицата што ефек-
тивно дале нешто, но под услов да не можело да им се приговори дека со преда-
вањето на стварта или со извршувањето на определено дејствие и самите поста-
пувале неморално или противправно: ubi autem et dantis et accipientis turpitudo
versatur non posse repeti dicimus: veluti si pecunia datur, ut male judicetur – во слу-
чаите кога се работи за неморалност и на оној што нешто дал и на оној што тоа

501 D 50, 17, 206.

502 Gai 3, 91.

330
го примил, не може да се бара враќање на даденото: како, на пример, кога некој
платил за да се суди лошо;503
г) Condictio ob causam finitam служела за заштита на лицата што некому му
предале некоја ствар за точно определена цел, што подоцна станала неостварли-
ва. Врз основа на condictio ob causam finitam било можно да се бара враќање на
подароците поради неблагодарност, враќање на капарот по раскинување на до-
говорот за купопродажба и слично;
д) Condictio furtiva служела за заштита на лицата на кои нешто им било ук-
радено, а била воведена odio furtum - поради омраза спрема крадците. Кај оваа
кондикција не се работело за тоа крадецот да го врати она што го држел без ос-
нова (sine causa), туку да го предаде предметот што го држел ex injusta causa;
ѓ) Condictio sine causa во општо значење ги опфаќала сите случаи на правно
неосновано збогатување (condictio generalis), а во посебно или потесно значење
само оние случаи што не биле опфатени со ниедна до веќе споменатите кондик-
ции (пронаоѓање туѓ предмет, земање туѓ предмет pro derelicto итн.).

§ 267. Communio incidens

Communio incidens или случјна заедница можела да настане врз основа на

наследство или врз основа на договор за подарок со налог или врз основа на слу-
чајно смешување ствари (confusio и comixtio). Сѐ додека случајната заедница тра-
ела, меѓу случајните заедничари постоеле определени права и определени обврс-
ки. Правата и обврските на случајните заедничари, главно, биле исти како и пра-
вата на договорните заедничари (странки кај договорот societas), односно исти
како и правата и обврските меѓу сосопствениците (condominium). За разлика од
правата и обврските на договорните заедничари (договорните сосопственици),
случајните заедничари имале право во секое време да бараат поделба на заед-
ничките ствари, и тоа или со actio de modo materiae, доколку се работело за слу-
чајно смешување на ствари, или со actio familiae erciscundae, доколку се работело
за заедници што настанале врз основа на наследство, или со actio finium
regundorum, доколку се работело за неуредени односи околу меѓи или со actio de
communi dividundo, доколку се работело за заедници настанати врз основа на до-
говор за подарок што во себе содржел некаков налог.

§ 268. Legatum и tutela

Врз основа на наредбата на оставителот меѓу наследниците, од една стра-

на, и легатарот и фидеикомисарот, од друга, настанувале облигациони односи
што се вбројувале меѓу квазиконтрактите.

503 D 12, 5, 4.

331
 Исти такви односи настанувале и меѓу штитеникот и туторот односно ста-
рателот сѐ додека траело туторството, односно старателството.

б) Quasidelicta

§ 269. Quasidelicta како извори на облигации

Quasidelicta биле извори на облигации многу слични на деликтите. Во по-

себна систематска група биле собрани дури во времето на Јустинијан. Против-
правноста била нивниот основен белег. Според овој белег квазиделиктите и об-
лигационите односи што извирале од нив биле исти со деликтите и со облигаци-
оните односи што од нив извирале. Основните разлики меѓу едната и другата од
овие групи на облигации биле следниве: деликтите не можеле да постојат докол-
ку не постоела штетна последица, а квазиделиктите постоеле и тогаш кога нема-
ло штетна последица, но постоела опасност од нејзино настапување (actio de
positis vel suspensis); деликтите на постоеле доколку сторителот не бил виновен,
а квазиделиктите можеле да постојат иако не постоела вина на страната на сто-
рителот (si judex litem suam fecit); деликтите не постоеле доколку не бил познат
сторителот, а квазиделиктите постоеле и тогаш кога не било точно утврдено кој
е сторител на противправното дејствие (actio de effusis vel dejectis); деликтите не
постоеле доколку делото го сториле непресметливи лица, животни или ствари, а
квазиделиктите постоеле и во таквите случаи.
Најпознати меѓу квазиделиктите биле: judex qui litem suam fecit, actio de
positis vel suspensis, actio de effusis vel dejectis, actio adversus nautas, caupones et
stabularios и actiones noxales et de pauperie.
а) Според Законот на 12 таблици судијата што намерно погрешно ќе пресу-
дел во некој спор бил казнуван со смрт. Во класичното и посткласичното време
казните за судиите биле малку ублажени. По правило, судијата одговарал за на-
домест на штета. Од друга страна, одговорноста на судијата во тоа време била и
проширена. Одговарал секој судија, па и во случаите кога предизвикал некаква
штета за странките од незнаење што не можело да му се припише во вина. Во тој
случај се сметало дека постои квазиделикт, што му се припишувал на незнаење-
то на судијата (imperitia). Квазиделиктот наречен „si judex litem suam fecit“504 им
давал можност на оштетените лица да бараат надомест на штета. Таа надомест
зависела од слободната оценка на судот што решавал по тужбата на оштетниот.
б) Actio de positis vel suspensis била тужба што можел да ја поднесе секој
римски граѓанин (quivis ex populo, actio popularis), кој ќе забележел дека на куќи-
те покрај јавните патишта постојат предмети што би можеле да паднат и да ги
повредат минувачите. Во таков случај се сметало дека постои квазиделикт: пос-

504 I 4, 5 pr.

332
ледицата сѐ уште не била предизвикана - постоела само опасност од нејзиното
настапување. Лицата што биле виновни за ова или лицата што ја трпеле опасна-
та состојба на своите згради можеле да бидат осудени на казна од 10.000 сестер-
ции или десет солиди. Казната му припаѓала на лицето што ја забележало опас-
носта и ја поднесло тужбата.
в) Actio de effusis vel dejectis била тужба што ја поднесувал граѓанин кој бил
повреден од некоја ствар фрлена од куќа, доколку не можело да се установи кој ја
фрлил стварта. Во таков случај сите жители на куќата биле солидарно одговорни
за надомест на штетата (објективна одговорност). Пресудата во овој случај гласе-
ла на двоен износ од причинетата штета. Меѓутоа, ако со спомнатото дејствие
бил убиен слободен човек, казната изнесувала 50.000 сестерици или 50 солиди, а
ако слободен човек бил само повреден, таа била утврдувана по слободна оценка
на судијата, кој бил должен да ги земе предвид сите трошоци околу лекувањето
и сите загуби на заработувачка на повреденото лице.
г) Actio adversus nautas, caupones et stabularios служела како барање за надо-
мест на штета што на корисниците на бродови, гостилници и јавни штали им ја
причиниле лицата што работеле во овие претпријатија. Во овој случај сопствени-
ците на споменатите претпријатија одговарале за culpa in eligendo, и тоа во виси-
на на двоен износ на вредноста на причинетата штета.
д) Во квазиделиктите влегувала и објективната одговорност на pater
familias за штетите предизвикани од лицата alieni juris, робовите и животните,
позната под името ноксална одговорност или одговорност de pauperie.

в) Други извори на облигации

§ 270. Облигации од еднострани ветувања

Едностраните ветувања дадени на неопределен круг лица или упатени на

определено лице, што сѐ уште не го прифатило ветувањето, не биле извори на
облигации. Во такви случаи се работело или за правно ирелевантна изјава на
волја или за понуда за склучување договор. По исклучок, доколку едностраните
ветувања биле сторени во полза на некој храм, во полза на државата или во пол-
за на некое неопределено лице што било повикано да изврши некоја престација,
едностраните ветувања можеле да бидат извори на облигации.
Едностраните ветувања на некој храм се нарекувале votum. Votum (завет)
се состоел во ветување на должникот дека условно ќе изврши некој престација
во полза на храмот на некој бог. Од ваквото ветување, доколку условот бил ос-
тварен, настанувала облигација што свештениците на храмот можеле да ја бара-
ат по судски пат.

333
 Едностраните ветувања во полза на државата се нарекувале policitatio.
Условните ветувања, дадени по повод избори или по повод наименувања на не-
која јавна должност, уживале правна заштита доколку условот бил остварен.
Едностраните ветувања, дадени на приватни лица, односно ветувањата
дека на неопределено лице, доколку пронајде некоја ствар или стори нешто дру-
го, ќе му биде исплатена награда, биле, исто така, правно заштитени.

§ 271. Облигации на сопствениците

Секој сопственик што не водел сметка за законските ограничувања на

правото на сопственост (легални сервитути), можел да биде принуден од страна
на лицата што биле овластени за тоа или да не презема определени дејствија (ob-
ligationes in non faciendo) или да им допушти на соседите непосредно влијание
врз сопствените ствари (obligationes in praestando). Во таквите случаи од правото
на сопственост и врз основа на пропишаните органичувања на тоа право наста-
нувале облигациони односи меѓу сопственикот на стварта и лицата што биле за-
интересирани сопственикот да ги почитува законските обврски.

§ 272. Облигации на владетелите

Секој владетел бил должен да се впушти во спор со лицето што тврдело

дека стварта нему му припаѓа или дека врз стварта има некое стварно право.
Владетелот што тврдел дека нема владение врз спорната ствар можел да биде
принуден со actio ad exhibendum или со некои ексхибиторни интердикти стварта
да ја изнесе и со тоа да го овозможи поведувањето на спорот. Actio ad exhibendum
и ексхибиторните интердикти, според тоа, служеле за решавање на прејудициел-
ното прашање кој е владетел врз стварта, за да можело да се утврди пасивната
легитимација за водење на сопственички спор или на некоја друга постапка.

§ 273. Облигации меѓу членовите на семејството и меѓу патронот и клиентот

Според прописите на семејното право, во римското семејство постоеле

многу имотни обврски меѓу родителите и децата, меѓу мажот и жената како и ме-
ѓу другите сродници. Таквите обврски се однесувале, пред сѐ, на правото на из-
дршка, на управувањето со заедничките ствари и слично. И од односите на пат-
ронатот настанувале обврски од имотна природа (operae officiales и operae fabri-
les). Сите овие обврски, иако според својата суштина биле од облигациона приро-
да, не биле регулирани според редовните прописи за облигациите, туку со посеб-
ни прописи, што важеле за регулирање на имотните обврски меѓу лицата поврза-
ни со сроднички врски и со врски од патронатот.

334
 Четиринаесетта глава
ОБЕЗБЕДУВАЊЕ НА ПОБАРУВАЊАТА

§ 274. Поим и поделба на начините на обезбедување на побарувањата

За доверителите во облигационите односи било од особена важност да

бидат сигурни дека должниците навистина уредно и навреме ќе ја исполнат ве-
тената престација. Општиот начин на обезбедување на обврските по пат на сан-
кции или по пат на тужби, што биле предвидени како средства за заштита на до-
верителите кај секоја одделна обврска, можел да претставува извесна тешкотија
за доверителите, особено во однос на времето на извршувањето на должната
престација и во однос на способноста на должникот да ја исполни таа престација.
За да се отстранат таквите тешкотии и за да се овозможи интензивен правен со-
обраќај, во римското право се јавиле бројни установи што им служеле на довери-
телите, покрај заштитата на побарувањата по пат на тужби, од должникот или од
некое друго лице да добијат и посебни гаранции дека тие уредно и навреме ќе
бидат исплатени.
Специјалните гаранции, добиени од страна на должникот или од страна
на некое друго лице, што им служеле на доверителите како осигурување дека
уредно и навреме ќе им биде извршена ветената престација, се состоеле или во
предавање на некоја ствар на доверителот (реално обезбедување) или во давање
специјални ветувања од страна на должникот или од страна на некое трето лице,
што доверителот можел да ги оствари во случај кога основниот долг уредно и на-
време не ќе му бил исплатен (персонално обезбедување).

а) Реално обезбедување на доверителите од страна на должникот

§ 275. Заложни договори

Заложните договори биле најчест случај на реално обезбедување на дове-

рителите. Ова обезбедување било познато во најстарото римско право, а се задр-
жало и до времето на Јустинијан. Правата на доверителите спрема заложените
предмети, што служеле како обезбедување дека уредно и навреме ќе им биде ис-
платен долгот, биле различни во зависност од тоа дали се работело за договор
fiducia cum creditore, за pignus или за хипотека.

§ 276. Капар

Во класичното и посткласичното римско право од источ-ните народи бил

реципиран обичајот, особено по повод договорот за купопродажба, една странка

335
да ѝ предаде на другата некоја ствар или мала сума пари како знак дека догово-
рот навистина е склучен: nam quod arrae nomine datur argumentum est emptionis
et venditionis contractae.505 Предадената ствар или предадената сума пари се наре-
кувала капар (arra). Предавањето на капарот во тој случај имало конфирмативно
значење (arra confirmatoria).
Нешто подоцна капарот се здобил со друго значење. Тој станал arra
poenitentialis. Кај arra poenitentialis странката што го предала капарот си го задр-
жувала правото да отстапи од договорот, оставајќи го капарот на име договорна
казна на содоговорувачот (српско-хрватски: одустаница). Во исто време се разви-
ло и корелативното право на содоговорувачот, што го примил капарот, да отста-
пи од договорот доколку врати двоен износ на она што го примил. Со оглед на
фактот дека капарот веќе не бил сосема мал, неговото исплатување или прифа-
ќање служело не само како однапред утврдена казна поради неизвршување на
договорот, туку и како средство за обезбедување дека договорот навистина ќе
биде извршен. Доколку таквиот договор бил извршен, капарот служел како акон-
тација од цената.

б) Персонално обезбедување на доверителите од страна на должникот

§ 277. Stipulatio poenae

Stipulationes poenae или стипулации за договорена казна претставувале

средство за заштита на доверителите доколку должникот уредно и навреме не
ќе ја исполнел обврската. Тие можеле да бидат договорани на два начина или in
continenti или ex intervallo. Доколку биле склучувани in continenti, односно исто-
времено со главната обврска, тоа станувало во форма на алтернативна стипула-
ција: duae res in obligatione, una in solutione. Со оглед на тоа дека едната од алтер-
нативите секогаш била потешка од другата, доверителот бил сигурен дека дол-
жникот ќе ја исполни полесната престација, зашто така ја избегнувал опасноста
да биде осуден да ја изврши потешката. Кога stipulationes poenae биле склучува-
ни ex intervallo, тоа станувало условно: доколку не биде изршена главната обвр-
ска. Последица од склучените stipulationes poenae била и обезбедување на дого-
ворната обврска.

505 Gai 3, 139.

336
 § 278. Други начини на персонално обезбедување на доверителите
од страна на должникот

Покрај stipulationes poenae како начини на персонално обезбедување на

доверителите од страна на должникот служеле и stipulationes de usuris,
constitutum debiti proprii и jusjurandum:
- Stipulationes de usuris или договори за камата, додадени кон договорот за
заем и кон други договори за кредит, можеле да послужат и како начин на обез-
бедување на доверителите. Со оглед на висината на здоговорената камата, обвр-
ската на должникот да ја плаќа каматата дејствувала ad urgendam praestationem
или како поттик должникот да побрза со исполнувањето на обврската.
- Constitutum debiti proprii во основата имал исто дејство како и stipulationes
poenae. Кај овој преторски pactum била здоговорувана алтернативна облигација.
Должникот можел да ги избегне негативните последици од здоговорената алтер-
нација само со извршување на примарната обврска.
- Jusjurandum или заклетва како средство за обезбедување на доверителите
се употребувала мошне ретко. На пример, тоа било случај кога едно лице помла-
до од 25 години ќе изјавело под заклетва дека нема да бара restitutio in integrum
ob aetatem.

в) Обезбедување на доверителите од страна на трети лица

§ 279. Договори за гаранција (аdpromissio)

Договори за гаранција (adpromissio) биле договори меѓу доверителот на

некоја примарна обврска и лицата што се обврзувале дека ќе му ја исплатат таа
обврска наместо должникот или солидарно со него или само во случај ако тој не
ја исплати. Во првиот случај гарантите стапувале на местото на должникот и са-
мо тие биле должни да го исплатат долгот (привативна интерцесија); во вториот
случај доверителот бил овластен да бара исплата или од главниот должник или
пак од гарантот (кумулативна интерцесија), а во третиот случај тој бил овластен
да бара исплата на побарувањето од гарантот само ако претходно не успеал да го
наплати од главниот должник (супсидијарна интерцесија).
а) Во старото римско право била многу раширена т.н. приватна интерцеси-
ја. До неа доаѓало или по пат на договор или по пат на некои процесни дејствија.
Случаите на ваква интецесија се нарекувале vadiatura, praeditura, vindex и сл. Нај-
познатите случаи од старата гаранција се јавувале во постапката in jure и apud
judicem и имале за цел да го обезбедат присуството на тужениот во процесните
дејствија. Во таквите случаи гарантите (vides) гарантирале дека должникот ќе
присуствува на тие дејствија, а во случај тоа да не го стори, тие сами одговарале
за долговите. Друг случај на гаранција бил случајот на т.н. vindex. Vindex бил оној

337
граѓанин што ќе се впуштел во спор со доверителот во случај кога поради некој
долг врз должникот веќе била извршена персонална егзекуција. Во таков случај
должникот бил ослободуван од обврската, а меѓу доверителот и vindex се водел
нов спор за валидноста на обврската. Доколку vindex ќе го загубел спорот, тој бил
должен да плати двојна вредност на спорната обврска. Трет случај на приватна
интерцесија, познат во старото право, бил случајот на т.н. praediatura. Praedes га-
рантирале дека туженото лице ќе му го исплати на тужителот или паричниот об-
лог (sacramentum) или ќе му го врати спорниот предмет, доколку го изгуби спо-
рот. Ако тоа не ќе се случело, одговарале тие самите.
б) Кумулативната интерцесија или гарантирањето за туѓи обврски исто-
времено и солидарно со главниот должник во римското право се јавило со поја-
вата на стипулацијата. Најстарите договори за кумулативна интерцесија или за
солидарна одговорност на гарантот со главниот должник биле склучувани по
пат на свечено прашање и свечен одговор: Idem dari spondes? Spondeo. Врз основа
на таквата sponsio доверителот се здобивал со правото да бара исполнување на
обврската или од главниот должник или од гарантот. Последниов немал право
да бара доверителот да го тужи за исплатата првин главниот должник: тој бил
гарант-плаќач. Покрај тоа, гарантот немал ни право да бара регрес од главниот
должник. Единственото право што го имал гарантот било правото да бара него-
вата обврска да не биде потешка од обврската на главниот должник (durior
causa). Обврските на гарантот биле строго лични и ненаследиви.
в) Тешката положба на гарантот (sponsor) кај договорот за гаранција, склу-
чен во форма на sponsio, довела до сериозни тешкотии при склучувањето на вак-
вите договори воопшто, па, според тоа, и до тешкотии при кредитните работи.
Токму затоа римското законодавство во текот на републиката постепено ја убла-
жувало претераната строгост на тоа гарантирање. Новиот договор за гаранција
бил склучуван по пат на прашање и одговор: „fidepromitis?“, „fidepromitto“ – и бил
наречен fidepromissio. Со повеќе закони биле воведени подобрувања на правната
положба на гарантот од овој договор за гаранција.
Според Lex Publilia фидепромисорите се здобиле со право на регрес од глав-
ниот должник, доколку го исплатиле неговиот долг. Ова право го остварувале со
actio depensi. Actio depensi можела да биде поднесена шест месеци по исплаќање-
то на долгот. Пресудата гласела на двоен износ од исплатената сума.
Според Lex Furia de sponsu обврските на гарантот не можеле да траат по-
долго од две години, а доколку имало повеќе гаранти, обврските требало да се
сметаат како разделени збирни облигациони односи. Со други зборови, во случај
кога за извршувањето на туѓа обврска гарантирале повеќе лица, доверителот,
доколку сакал да ги тужи гарантите, бил должен обврската да ја подели на онол-
ку делови, колку што имало гаранти и секој гарант да го тужи за онолкав дел од
обврската колку што нему му припаѓал. Доколку некој од гарантите умрел или
станал инсолвентен, ризикот паѓал врз доверителите. Било важно однапред да се

338
знае бројот на гарантите, за да можеле правилно да бидат утврдени квотите на
секој поединец, односно за да можеле да се избегнат измамите во случај на ис-
плата. Ова прашање го регулирала Lex Cicereia. Lex Cicereia определувала дека се
неважечки договорите за гаранција во кои не бил наведен точниот број на гаран-
тите и точната висина на нивниот долг. Конечно, Lex Cornelia определувала дека
еден гарант во текот на една година не можел да му гарантира на еден довери-
тел за сума поголема од 20.000 сестерици.
И по спроведените подобрувања на правната положба на гарантите, дого-
ворот за гаранција сѐ уште бил договор за кумулативна интерцесија, но веќе не
претставувал солидарен однос меѓу гарантите.
г) Подобрувањето на правната положба на гарантите, извршено во времето
на републиката, довело до тоа доверителите да не сакаат да склучуваат нови до-
говори за гаранција, бидејќи врз основа на таквите договори не биле сигурни де-
ка навистина ќе можат да го наплатат побарувањето. Со цел да се избегне тоа,
била воведена нова форма на договорот за гаранција, наречена fidejussio.
Fidejussio била вербален договор склучуван во форма на прашање и одговор:
„Fide tua esse jubes? Fidejubeo“ или со некои други случни термини.
Освен прописите на Lex Cornelia, врз договорот за fidejusio не биле приме-
нувани законите на републиката. Фидејусурите биле гаранти, солидарни и меѓу
себе и со главниот должник. По исклучок, доколку била здоговорена fudejussio
indemnitatis, доверителот бил овластен да ги тужи гарантите само за сумата што
не можел да ја наплати од главниот должник. Правото на регрес спрема главниот
должник фидејусорите го остварувале по пат на тужби што им ги отстапувале
доверителите. Односите меѓу самите гаранти ги регулирал Адријан. Тој одново
одредил дека доверителите мора да ги тужат сите присутни и сите солвентни
фидејусори и тоа само за вирилниот дел од побарувањата, што ќе рече тој одново
го вовел т.н. beneficium divisionis. Тужениот фидејусор можел да бара примена на
ова правило со помош на exceptio doli generalis seu praesentis. Ако не го сторел
тоа, не бил овластен да бара регрес врз основа на actio pro socio.
д) Во времето на Јустинијан договорот за гаранција бил регулиран на сосе-
ма нов начин. Форма на склучување на договорот била само fidejussio. Врз дого-
ворот за гаранција настанувала т.н. супсидијарна интерцесија, што ќе рече – до-
верителот бил овластен да бара од гарантот исплата на побарувањето само то-
гаш кога не успеал да го наплати од главниот должник. Ова го нарекувал т.н.
beneficium excussionis seu ordinis. По исклучок, кога главниот должник бил отсу-
тен, непосредно можеле да бидат тужени гарантите. Последниве одговарале за
вирилниот дел од побарувањето (beneficium divisionis). Вирилниот дел се утврду-
вал со оглед на бројот на присутните и солвентните гаранти. По пресудата, га-
рантите имале право на париционен рок од четри месеци за да го исплатат дове-
рителот. Право на регрес тие имале и спрема главниот должник и спрема гаран-
тите што не учествувале во исплатувањето на доверителот. Ова право го оства-

339
рувале по пат на тужби што им ги отстапувале доверителите (beneficium
cedendarum actionum).

§ 280. Други случаи на обезбедување на доверителите

од страна на трети лица

Покрај договорот за гаранција (adpromissio), за обезбедување на довери-

телите од страна на трети лица служеле и mandatum qualificatum, constitutum
debiti alieni и receptum agrentarii:
- Mandatum qualificatum или mandatum pecuniae credendae претставувал на-
лог даден на полномошникот да му исплати на трето лице определена сума пари.
Врз основа на извршувањето на ваков мандатум или налог, полномошникот ста-
нувал доверител на должникот, а властодавецот се здобивал со положба на га-
рант. Своите права спрема властодавецот полномошникот ги остварувал со actio
mandati contraria.
- Constitutum debiti alieni содржел ветување дека ќе биде исплатен туѓ долг
и имал природа на договор за гаранција.
- Receptum argentarii или ветување на еден банкар дека ќе исплати некоја
сума пари по налог на својот клиент особено кога тоа требало да послужи како
покритие за некоја негова поранешна обврска, содржел, исто така, извесни еле-
менти на договор за гаранција.

§ 281. Интерцесија на жените

Прашањето за правото на жените да склучуваат договори за гаранција и

да преземаат туѓи обврски се поставило во времето кога жените станале деловно
способни. Тогаш, и покрај тоа што на жените им била дадена деловна способност
воопшто, по прашањето за интерцесијата Римјаните сметале дека на жените не
треба да им се допушти склучување на договори за гаранција: facilius se mulier
obligat quam alicui donat. Затоа Senatus consultum Vellaeanum (46 год. н.е.) забра-
нил секаква интерцесија на жените. Жените не биле способни ни за приватна, ни
за кумулативна, ниту пак за супсидијарна интерцесија. Освен тоа, посебно им би-
ла забранета т.н. intercessio tacita или молкумна интерцесија, односно склучува-
ње договор во свое име, а всушност, за туѓа сметка.
По исклучок, во правото на Јустинијан била допуштена интерцесија на
жената во полза на мажот, но и тоа само во пишана форма или пред најмалку
тројца сведоци.

340
 Петнаесетта глава
ГАСЕЊЕ НА ОБЛИГАЦИИТЕ

§ 282. Поим и поделба на начините на гасење на облигациите

Облигациониот однос бил однос меѓу доверител и должник врз основа на

кој доверителот имал право да бара, а должникот обврска да изврши определена
престација. Тој однос се гасел во моментот кога ќе престанело правото на дове-
рителот да бара или пак ќе престанела барем обврската на должникот да ја извр-
ши должната престација. Ова се случувало по пат на правни факти што се смета-
ле за начини на гасење на облигационите односи: omnia quae jure constituuntur
contrario jure pereunt.
Правно релевантните факти што доведувале до гасење на облигационите
односи биле разновидни. Тие се разликувале и според времето на настанувањето
и според видот на облигациите и според дејството што го произведувале.
Според времето на настанувањето, начините на гасење на облигациите се
делеле на свечени начини на гасење од старото право и на неформални начини
на гасење на облигационите односи воведени во класичното и во посткласично-
то право. Според видот на облигациите, се разликувале начини на гасење на до-
говорните и начини на гасење на деликтните обврски. Според дејството што го
произведувале, начините на гасење на облигациите се делеле на начини што об-
лигациониот однос го гаселе ipso jure и на начини што тоа го правеле ope
exceptionis. Начини што облигациониот однос го гаселе ipso jure биле оние што
доведувале до престан на самата обврска, односно до престан на правото на до-
верителот да бара извршување на престацијата. Извршувањето на обврската,
згасена на некој од начините со дејство ipso jure, било извршување на недолгува-
но и доведувало до право за оној што ја извршил да употеби condictio sine causa
за да му биде реституирана сторената престација. Начините што облигациониот
однос го гаселе ope exceptionis не го гаселе правото на доверителот да бара ис-
плата на долгот. Тоа биле начини што му давале право на должникот ако сака да
не ја изврши обврската и да му се спротивстави на барањето на доверителот,
приговарајќи дека постојат определени факти што му даваат такво право. Докол-
ку должникот, и покрај фактите што го овластувале да не ја изврши постојната
обврска, тоа сепак ќе го сторел, се сметало дека го исплатил долгуваното па не-
мал право да бара реституција.

341
 а) Начини на гасење на обврските со дејство ipso jure

§ 283. Свечени начини на гасење на обврските од старото право

Обврските што настанувале по пат на старите формалистички договори

морале да бидат згасени на соодветен формалистички начин. Римјаните сметале:
Nihil tam naturale est quam eo genere quidque dissolvere quo colligatum est – ништо
не е поприродно одошто настанатите односи да се разрешуваат на начин на кој-
што и настанале.506 Токму затоа, обврските настанати во форма per aes et libram,
морале да бидат згасени по пат на solutio par aes et libram; а обврските настанати
во форма на стипулација - по пат на т.н. acceptilatio:
a) Solutio per aes et libram била начин на гасење на обврските при кои се
применувале истите формалности како и при склучувањето на формалистичките
договори (libripens, вага сведоци, нункупација). Од нункупацијата се гледало кога
таа форма била применувана со цел за гасење на облигациите. Во класично вре-
ме, кога исчезнале договорите per aes et libram, solutio per aes et libram и натаму
се употребувала за гасење на обврските што настанале со правосилни пресуди.
Освен тоа, таа можела да се употреби и за простување на долг (imaginaria solutio).
б) Acceptilatio била начин на гасење на обврските што настанале по пат на
стипулација. Формата на акцептилацијата била корелативна со формата на сти-
пулацијата. Должникот му го поставувал на доверителот следново прашање:
Acceptumne habes, а доверителот му одговарал: Acceptum hebeo. По ова прашање
и по ваквиот одговор обврската на должникот се гасела независно од тоа дали
таа навистина била или не била извршена. Acceptilatio имала апстрактно дејство
и затоа често служела и како свечен начин на простување на долг (imaginaria
acceptilatio).

§ 284. Исплаќање на обврската

Наједноставен и природен начин на гасење на обврските, како што веле-

ле римските правници, била solutio - исплатата, односно извршувањето на дол-
жната престација.507 Овој начин на гасење на облигационите односи бил корела-
тивен со реалната форма на склучување на договорите, но не служел само за га-
сење на обврските што настанале по реален пат. Таа била општ начин за гасење
на сите обврски: tollitur autem obligatio praecipue solutione ejus quid debetur.508
За гасење на обврските по пат на solutio било потребно должникот да ја
изврши должната престација, односно да го стори сето она што му го ветил на

506 D 50, 17, 35.

507 D 50, 16, 176.
508 Gai 3, 168.

342
доверителот. Престацијата морала да биде извршена целосно. По исклучок, до-
колку се работело за сукцесивни обврски, било допуштено парцијално извршува-
ње на долгуваното. Дури Јустинијан пропишал дека доверителот во одредени
околности мора да се задоволи и со делумни исплати, па дури и со нецелосно на-
мирување на долгот, во случај кога се работело за наплатување на побарувања од
должници што имале право на beneficium competentiae.
Исплатувањето на обврската морало да биде извршено во здовореното
време. Доколку странките не се договориле за времето на извршување на преста-
цијата, важело правилото дека обврската на должникот настанува во моментот
на склучувањето на договорот: quotiens in obligationibus dies non ponitur,
praesenti die pecunia debetur.509 Кај обврските чијашто природа барала определен
рок за постигање на целта на облигацијата, должникот бил должен да ја изврши
исплатата дури по протекот на тој рок: tunc enim incipit actio, cum ea per rerum
natura peraestari potest.510 Тоа биле т.н. природни рокови. Доверителот на смеел
да го тужи должникот до истекот на таквиот рок, бидејќи му се заканувала опас-
ност да биде одбиен поради plus petitio tempore.
Должната престација морала да биде извршена на здоговореното место.
Доколку страниките не се договориле за местото на извршувањето, обврската
требало да биде извршена во домицилот на должникот. Ако должникот тоа го са-
кал, тој можел да му понуди на доверителот извршување и на некое друго место.
Меѓутоа, доверителот имал право со actio de eo quod certo loco да бара извршува-
њето да биде сторено на здоговореното место или на местото што според приро-
дата на облигацијата можело да се смета за молкум здоговорено.
Должната престација морала да му биде извршена на доверителот или на
лице овластено од него (мандатор, тутор, старател, адстипулатор). Исплатата из-
вршена на неовластени лица не го гасела облигациониот однос.
Доколку се работело за обврски intuitu personae должната престација тре-
бало да биде извршена од страна на должникот лично. Во други случаи било
можно исплатата да ја изврши и некое трето лице, па дури и против волјата на
должникот, доколку со сторената исплата имало намера да го згасне постојниот
долг.

§ 285. Datio in solutum

Во класичното римско право било допуштено странките да се договараат

за т.н. facultas alternativa. Во таквите случаи должникот можел да се ослободи од
обврската доколку ќе му предадел на доверителот некоја друга ствар наместо
она што навистина го должел, а доверителот ќе ја примел таа ствар со цел обвр-

509 D 46, 3, 1–3.

510 D 45, 1, 73 pr.

343
ската да згасне. Ваквото предавање на некоја друга ствар, наместо исплата на
долгуваното, било наречено datio in solutum voluntaria и служело како еден од на-
чините на гасење на обврските со дејство ipso jure.
Во правото на Јустинијан, покрај datio in solutum voluntaria или добровол-
ната спогодба на странките за гасење на облигацијата со предавање некој пред-
мет што всушност не се должел, постоела и datio in solutum necessaria. Datio in
solutum necessaria била предвидена во полза на презадолжените сопственици на
земјишта. Таквите сопственици, наместо исплата на долговите во готови пари,
имале можност да им предадат на доверителите земјишни працели по цена утвр-
дена од страна на државните органи.

§ 286. Новација

Новацијата или преновувањето на долгот била вербален договор што

имал за цел гасење на некоја постојана обврска преку создавање нов долг:
novatio est prioris debiti in aliam obligationem vel civilem vel naturalem transfusio
atque translatio, hoc est cum ex praecedenti causa ita nova constituatur, ut prior
perematur.511 Според тоа, кај секоја новација се создавала нова обврска токму за-
тоа што се гасела старата: nova nascitur obligatio et prima tollitur translata in
posteriorem.512
За новацијата да послужи како начин на гасење на старата обврска зара-
ди создавање нова, требало да бидат исполнети следниве услови:
а) меѓу старата обврска што се гасела и новата што се создавала требало да
постои единство на должната престација (idem debitum). Доколку не се работело
за ист предмет, се сметало дека постојат две одделни правни работи: склучување
на некој вид спогодба за проштевање на стариот долг и создавање на сосема нова
и самостојна обврска;
б) старата обврска што се гасела и новата што се создавала требало да се
разликуваат во нешто. Требало да постои aliquid novi. Aliquid novi можел да биде
разновиден. Тој можел да се состои во модифицирање на новата обврска со дода-
вање нови рокови и нови услови, или со додавање некои поблиски одредби за
природните елементи на обврската или со промена на основата на долгот (про-
мена на каузалните обврски во апрстрактни).513 Тој aliquid novi најчесто се состо-
ел во промена на субјектите на облигациониот однос. Врз основа на извршените
промени новациите се делеле на novatio inter easdem personas и на novatio inter
novas personas. Novatio inter easdem personas била преновување на долгот меѓу
разни лица (novatio quaslificata). По пат на оваа новација доаѓало до цесија или на

511 D 46, 2, 1.
512 Gai 3, 176.
513 Gai 3, 177.

344
побарувањето или на долгот. Обврската останувала иста, а aliquid novi се
состоело во промена на активните или на пасивните субјекти во облигациониот
однос;
в) кај секоја новација требало да постои и animus novandi, односно изразена
волја на странките старата обврска да згасне затоа што настанала нова. Доколку
не постоел animus novandi, доаѓало до кумулација на обврските. Според прописи-
те на класичното право, доколку animus novandi не бил изречно утврден, судија-
та, според околностите на случајот, можел да цени дали странките имале намера
да склучат новација или некој нов и самостоен однос;
г) секоја правовалидно склучена новација предизвикувала две основни пос-
ледици: ipso jure се гасела старата обврска со сите акцесорни побарувања (реал-
ното и персоналното обезбедување, каматите и слично) и се раѓала нова обврска
stricti juris ex stipulatu. Во моментот на настанувањето новата обврска наполно се
одделувала од старата. Таа постоела и дејствувала дури и во случај кога старата
обврска не била правовалидна. За да ја отстранат оваа незгодна последица,
Римјаните ги склучувале новациите според следната формула: Spondesne mihi
dare quod debetur – „ветуваш ли дека ќе ми го дадеш она што го должиш“. Во та-
ков случај судијата бил должен да испита дали постоел стариот долг, бидејќи
постоењето на стариот долг претставувало услов за правовалидноста на новаци-
јата: novatio facta si conditio extiterit;
д) специјален вид новација била т.н. novatio necessaria или нужна новација.
Novatio necessaria настанувала по процесуален пат. Кога странките по повод не-
кој правен однос ќе се впуштеле во спор и кога спорот ќе бил доведен до т.н. litis
contestatio, Римјаните сметале дека поранешниот однос меѓу странките згаснал а
настанал нов, според кој обете странки добиле право да бараат пресуда;
condemnari oportere. Втората нужна новација настанувала во пресудата. Тогаш,
барањето да биде донесена пресуда се претворало во право на лицето во чија
полза гласела пресудата да бара: judicatum facere oportere, односно пресудата да
биде извршена.

§ 287. Compensatio

Compensatio или пребивање на долг за долг било начин на гасење на об-

врските со засметување на заемните долгови и побарувања: debiti et crediti inter
se contributio.514
Во старото римско право компензацијата можела да биде извршена само
со спогодба на странките. Во класичното право веќе постоела доброволна или за-
конска и судска компензација. Законската компензација била допуштена во по-
себно предвидени случаи, како на пример, компензација на мажот поради нужни-

514 D 16, 2, 1.

345
те издатоци што ги имал околу миразните добра, или компензација на послуго-
примачот поради непредвидени издатоци околу предметот на послугата и сл.
Судската компензација била ретка. Cum compensatione agere биле принудени са-
мо банкарите и купувачите на јавни лицитации (bonorum emptores). Банкарите
имале право да тужат само за салдото на своите клиенти: Si paret Titium sibi X
milia dare oportere amplius quam ipse Titio debet.515 Bonorum emptores имале право
да ја бараат од должниците на купената имотна маса само разликата меѓу долгот
што го имале и нивните побарувања. Од времето на Марк Аурелиј надвладеало
начелото дека компензацијата треба да постои кај сите обврски: dolo facit qui pe-
tit quod statum redditurus est – несовесно постапува оној што тужи за она што вед-
наш мора да го врати.
Јустинијан ја прифатил установата на компензација онаква каква што би-
ла создадена во класичното право и ѝ ја дал следнава содржина:
Освен побарувањата на депозитарите, за компензација биле способни си-
те правно заштитени обврски. Таквите обврски требало да бидат заемни, исто-
видни, ликвидни или јасни или барем лесно одредливи, а покрај тоа тие требало
да бидат и стасани. Не била допуштена компензација меѓу стасани обврски и по-
барувањата што допрва требало да стасаат.
Кога ќе биле остварени наведениве услови: правно заштитено, заемно,
истовидно, ликвидно и стасано побарување и должење, доаѓало до пребивање
или до засметување на долг за долг, односно до заемно гасење на побарувањата и
на долговите: ipso jure compensatur.

§ 288. Други начини на гасење на обврските ipso jure

Освен веќе наведениве, постоеле и многу други начини на гасење на об-

врските што дејствувале ipso jure:
а) Contrarius consensus бил начин на гасење на обврските што извирале од
консенсуалните договори: nudi consensus obligatio contrario consensu dissolvitur516
- обврските склучени со прости спогодби се разрешуваат со обратни спогодби.
Услов за ова било ниедна од странките сѐ уште да не започнала со извршување
на обврската: re adhuc interga. Сличен на простата спогодба за престан на об-
врската бил и отказот од договор. Тој бил, можен кај договорот за полномошно,
кај договорот за заедница и кај договорите за наем на работна рака и за закуп на
ствари. Меѓутоа, и во тие случаи отказот можел да биде употребен само тогаш
кога поради него содоговорувачите не трпеле противправна штета;

515 Gai 4, 64.

516 D 46, 3, 80; D 50, 17, 35.

346
 б) условените облигации престанувале или со неисполнување на суспен-
зивните или со исполнување на резолутивните услови, а орочените само со исте-
чување на резолутивните рокови;
в) со проста спогодба за простување на долг се гаселе облигационите одно-
си што настанале од деликти и облигационите односи од договорите bonae fidei:
pacta conventa inesse bonae fidei judiciis;
г) еден од начините на гасење на обврските ipso jure била и confusio или
случајот cum in eadem persona jus stipulatoris promittentisque devenit - кога во иста
личност ќе се стечеле и побарувањата и долговите. Ваквите случаи биле најчести
во наследното право: кога наследството ќе го добиело лице што било или долж-
ник или доверител на оставителот;
д) обврските од лукративна природа се гаселе и тогаш кога доверителот се
здобил со предметот на обврската по некој друг лукративен пат, а не со сторува-
ње од страна на должникот: concursus duarum causarum lucrativarum. Меѓутоа, до-
колку доверителот го купил предметот на престацијата, должникот бил должен
да му ја исплати вредноста на предметот или да му ги надомести трошоците што
ги имал околу прибавувањето на предметот;
ѓ) обврските се гаселе и со случајно пропаѓање на предметот на престација-
та, доколку се работело за обврски што како предмет имале ствари одредени in
species (незаменливи ствари): species perit cui debetur. Обврските што како пред-
мет имале ствари одредни in genere (заменливи ствари) не се гаселе сѐ до извр-
шувањето на престацијата: genera non pereunt;
е) смртта на странките во облигациониот однос дејствувала како начин на
гаснење на деликтните облигации, а од договорните само на облигациите intuitu
personae, односно обврските склучени поради индивидуалните својства на
содоговорувачот (обврските од договорот за заедница, од договорот за наем на
дело, од договорот за полномошно). Речиси исто дејство, освен кај ноксалните
обврски: noxa caput sequitur, имала и capitis deminutio на содоговорувачот;
ж) облигациите се гаселе на име казна поради употреба на недопуштена са-
мопомош и поради отстапување на побарувања ad potentiores;
з) обврските престанувале и со долго невршење односно со застарување.
Времето за застарувањето на облигациите било различно за т.н. obligationes
temporariae и за т.н. obligationes perpetuae. Obligationes temporariae застарувале
по протек на рок од една година, а obligationes perpetuae во рок од 30 години. Во
посткласичното право по истекот на пропишаниот рок не само што настанувало
право за должникот да употреби ексцепција, туку пропаѓало и овластувањето на
доверителот да го наплати побарувањето - се гасела самата облигација.

347
 б) Гасење на обврските ope exceptionis

§ 289. Pactum de non petendo

Pactum de non petendo бил неформална спогодба со кој доверителот му го

проштевал долгот на должникот или во целост, или делумно, или привремено,
или трајно. Проштавањето на долгот во целост се нарекувало pactum de non pe-
tendo in rem, а делумното проштавање transactio. Привременото проштавање на
долг било pactum de non petendo ad tempus, а трајното - pactum de non petendo in
perpetuum. Со оглед на фактот дали проштавањето на долгот требало да важи
само спрема одреден должник или и спрема други лица, што по повод на истиот
долг ќе се нашле во положба на должник, се зборувало или за pactum de non pe-
tendo in rem или за pactum de non petendo in personam. Врз основа на неформал-
ните спогодби за проштевање на долгот, должникот што ќе бил тужен за из-
вршување на договорената престација можел да истакне приговор pacti conventi.
Доколку ќе успеел да ја докаже точноста на приговорот, доверителот бил одби-
ван поради plus petitio. Должникот што не ќе се послужел со ова право, туку ќе ја
извршел обврската, немал овластување да се користи со conditiones sine causa:
тој го платил она што го должел.

§ 290. Litis contestatio и пресуда во judicia imperio continentia

Litis contestatio и пресудата во споровите водени според прописите на хо-

норарното право немале значење на novatio necessaria. Па, сепак, поради принци-
пот „ne bis in idem“ од нив извирале или exceptio rei in judicium deductae или
exceptio rei juducatae. Доколку должникот ќе ги истакнел овие приговори, новата
тужба на доверителот била одбивана.

Шеснаесетта глава
ПОСЛЕДИЦИ ОД НЕИЗВРШУВАЊЕТО НА ОБВРСКИТЕ

§ 291. Стасаност на обврските

Обврските што не биле ни орочени ниту пак условени стасувале во мо-

ментот кога настанувале: quotiens in obligationibus dies non ponitur praesenti die
pecunia debetur.517 Орочените и условени обврски стасувале по истекот на рокот
или по исполнувањето на предвидениот услов: dies adjectus affecit, ne praesenti
die pecunia debetur.518 Основната последица од стасаноста на обврските била пра-

517 D 45, 1, 41,1.

518 Ibid.

348
вото на доверителот да бара извршување на должната престација без опасност
да биде одбиен поради plus petitio tempore.519 Должникот морал да го исполни
барањето на доверителот, доколку не ќе можел да докаже дека во извршувањето
на долгуваната престација бил спречен од дејство на некоја виша сила или од
страна на самиот доверител. Во првиот случај должникот, под определени усло-
ви, бил ослободуван од обврската, а во другиот случај неговата обврска била на-
малувана. Во случај кога должникот не можел да се повика на ниедна од наведе-
ните околности, тој му одговарал на доверителот за сета штета што му ја предиз-
викал со неблаговременото извршување на ветената престација.

§ 292. Vis major

Понекогаш кога извршувањето на обврските било невоз-можно поради

дејство на природни настани „quibus infirmitas humana resistere non potest“ на кои
човечката слабост не може да им се спротивстави,520 обврската на должникот се
гасела и тој не бил принудуван да ја исполни ветената престација: debitor securus
est. Сета штета во таквите случаи паѓала на товар на доверителот. Тоа се случува-
ло особено кај облигациите чијшто предмет биле res in specie. Species perit cui de-
betur. Меѓутоа, доколку се работело за обврски што како предмет имале ствари
определени in genere (заменливи ствари), обврската не се гасела: genus perire non
censetur521 сѐ додека постоела можност да бидат набавени други ствари од ист
род. Ова биле правилата за т.н. виша сила или vis major (casus majores).

§ 293. Доцнење на доверителот (mora creditoris)

Доцнењето на доверителот или mora creditoris постоела тогаш кога дове-

рителот неоправдано ќе го одбиел или неоправдано ќе му оневозможел на дол-
жникот уредно и навреме да ја изврши ветената престација. Вакво доцнење на
доверителот не постоело во случај кога понуденото извршување на облигацијата
не им одговарало на сите барања на една правилна солуција: ако тоа не било по-
нудено во здоговорениот износ и во здоговорениот квалитет, во здоговореното
време и на здоговореното место. Основната последица од доцнењето на довери-
телот било смалување на одговорноста на должникот. По доцнењето на довери-
телот тој одговарал само за dolus и за culpa lata. Освен тоа, по доцнењето на до-
верителот, должникот имал и право обврската да ја изврши со оставање на пред-
метот на престацијата или кај себе или во некој храм или на некое друго сигурно
место - tuto in loco, по правило кај државен орган. Се расправало дури и за тоа да-

519 Gai 4, 53.

520 D 44, 7, 1, 4.
521 D 44, 1, 7, 4.

349
ли должникот по mora creditoris не се здобивал и со право да го фрли предметот
на престацијата и на тој начин да се ослободи од обврската, особено кога се рабо-
тело за големи трошоци околу чувањето. Надвладеало мислењето дека должни-
кот во таквите случаи има право да го продаде предметот и да ја чува добиената
цена.522

§ 294. Доцнење на должникот (mora debitoris)

Доцнењето на должникот или mora debitoris настанувало тогаш кога дол-

жникот по своја вина не ќе ја исполнел ветената престација. Степенот на вината
на должникот кај одделни обврски се оценувал различно. Во некои случаи се сме-
тало дека доцнењето на должникот настанува само поради dolus и culpa lata, во
некои случаи и поради culpa levis in abstractio или culpa levis in concreto.
За да настапи доцнење на должникот, покрај барањето тоа да биде по не-
гова вина, се барало и следново:
а) до доцнење на должникот можело да дојде само ако постоела правно
заштитена обврска. Правно заштитени биле сите обврски што извирале од дого-
ворите, деликтите и variae causarum fugurae. Такви не биле obligationes naturales,
како ни обврските чија што исплата можела да биде отстранета или одбиена со
некоја ексцепција, што делувала in rem или in personam;
б) за да настапи доцнење на должникот било потребно да постои стасана
обврска. Стасани обврски или обврски на кои им стасал рокот за извршување
(dies veniens) биле сите оние обврски за кои доверителот можел да тужи без
опасност дека ќе биде одбиен поради plus petitio tempore;
в) за доцнење на должникот се барало доверителот да го побара од него из-
вршувањето на обврската: interpellatio creditoris. Доверителот не бил должен ова
да го стори само кај облигациите од деликтот кражба (fur semper moram facere
videtur), кај облигациите чиишто доверители биле малолетници, кај давањето
слобода по пат на фидекомис и кај побарувањата со календарски утврден рок на
плаќање. Во наведениве случаи должниците биле должни самоиницијативно да
ја исполнат ветената престација, а до нивно доцнење доаѓало ex ipsa re. Тука би-
ло применувано правилото: dies interpellat pro homine;
г) должникот што по своја вина и по повикот од доверителот не ќе ја испол-
нел стасаната правно заштитена обврска се изложувал на негативните последи-
ци од mora debitoris. По нејзиното настапување должниците одговарале и за слу-
чајното пропаѓање на стварта или со други зборови, одговарале и за дејството на
виша сила (casus leviores, casus minores), но само тогаш кога се работело за штети
што можеле да бидат спречени доколку должникот не бил во доцнење. Овој до-

522 D 18, 6, 1, 3. Продажбата требало да ја изврши така што „quam minime detrimento sit ea res

emptori“.

350
каз требало да го изведат доверителите. Доколку доверителите тоа ќе го докаже-
ле, сета одговорност паѓала врз должниците. Втора последица од доцнењето на
должникот била неговата одговорност за надомест на сета штета што ќе ја пре-
трпел доверителот поради неблаговременото извршување на облигацијата. Ште-
тата ги опфаќала damnum emergens или вистинската штета и lucrum cessans или
загубената заработувачка. Загубената заработувачка поради неисполнувањето
на парични и други побарувања во заменливи ствари се утврдувала по пат на т.н.
затезни или мораторни камати, а поради неизвршувањето на другите обврски се
утврдувала според околностите на секој случај. Меѓутоа, најважната последица
од доцнењето на должникот било правото на доверителот да поднесе против не-
го тужба предвидена за заштита на одделните облигациони односи, без опас-
ност дека таа ќе биде одбиена поради plus petitio tempore; како и правото, по
донесувањето на пресудата - доколку го докажал постоењето на своето побару-
вање - да бара извршување на пресудата или врз личноста на должникот или врз
неговиот имот.523

III ОДДЕЛ
НАСЛЕДНО ПРАВО

Прва глава
ПОИМ НА НАСЛЕДНОТО ПРАВО И НА НАСЛЕДНО-ПРАВНИОТ ОДНОС

§ 295. Поим на наследното право

Наследното право се развило со појавата на приватната сопственост, то-

гаш кога условите и средствата за производство се сконцентрирале во рацете на
одделните patres familias. Бидејќи за време на животот тие стапувале во многу-
бројни имотни односи, наследното право се развило како збир на правни пропи-
си кои регулирале што ќе стане со правата и обврските на некое лице по негова-
та смрт.
Во делата на римските правници прописите на наследното право биле об-
работувани меѓу начините за стекнување сопственост mortis causa - или во случај
на смрт на дотогашниот сопственик.524 Наследното право се јавувало како уни-
верзално или општо наследство (универзална сукцесија) - кога имототот на ум-
рените лица минувал во целост на наследниците и сингуларната сукцесија - кога

523 За проблематиката на jus publicum и jus privatum поопширно кај д-р И. Пухан, Римско право

– I и II, Скопје, 1960 (превела В. Христова); И. Пухан, Римско право, 1973 (превод од српско-
хрватски С. Стерјоска) и И. Пухан, Римско право, Научна књига, 1974.
524 D 50, 17, 62.

351
се наследувале одделни ствари на оставителот. Значи, наследното право било
збир на правни прописи што ја уредувале универзалната или сингуларната сук-
цесија mortis causa.

§ 296. Наследноправен однос

Наследноправен однос настанувал кога правилно повиканиот наследник,

способен за примање наследство, ќе изјавел дека го прифаќа наследството. До-
колку се работело, за наследство што го оставил способен оставител, како и за
ствари што можеле да бидат предмет на оставина, наследникот се здобивал со
сите права што претходно ги имал оставителот.525
Ова право на наследникот дејствувало erga omnes – спрема сите и mortis
causa – во случај на смрт на оставителот.526 Правата на наследниците биле заш-
титени со наследнички тужби или actio hereditariae.

§ 297. Оставител

Оставител, defunctus или de cuius било физичко лице што за време на жи-
вотот можело да биде носител на наследливи права и наследливи обврски. Ова
право го немале латините Јунијани, лицата alieni juris, доколку не располагале со
peculium castrense, и quasicastrense и приватните робови, додека јавните робови,
можеле да располагаат mortis causa со половина од пекулиумот.527
Правното лице немало својство на оставител. Физичкото лице што може-
ло да има својство на оставител тоа својство го добивало во моментот на смрт-
та.528

§ 298. Оставина

Оставина или hereditas била збирна ствар составена од наследливи имот-

ни права и обврски на оставителот – de cuius. Оставината била составена од соп-
ственичките овластувања на оставителот и од сите други сопственоправни одно-
си, со исклучок на личните службености и владението. Оставината била составе-
на и од облигационите побарувања како и од облигационите долгови, со исклу-
чок на побарувањата и долговите intuitu personae што се гаселе со смртта на ос-
тавителот, на пример договори intuitu personae и деликтните обврски.

525 D 50, 17, 59.

526 По исклучок, во некои случаи доаѓало до засновање односи што дејствувале inter partes;
меѓу универзалниот наследник и легатарот и фидекомисарот.
527 Ulp. 20, 16.
528 D 18, 4, 1.

352
 Личните и семејните права на оставителот не можеле да бидат предмет
на оставина.529

§ 299. Наследник

Својство на наследник, под одредени услови, можело да добие секое фи-

зичко лице, дури и робовите. За да се здобие со својството на наследник физич-
кото лице требало да биде живо во моментот на делацијата т.е. во моментот на
смртта на оставителот. Исклучок постои за потомците на оставителот родени по
неговата смрт.530
Својство на наследник можеле да добијат и правните лица. Приватните
правни лица се здобивале со ова својство врз основа на општите прописи. Во
посткласичниот период и црквата можела да добие својство на наследник.

§ 300. Начини на повикување на наследството (основи за наследување)

Прашањето кој ќе го наследи имотот се решавало со закон или со теста-

мент. Првенствено, од волјата на оставителот – de cuius зависело кој ќе го насле-
ди имотот. Тоа било тестаментално наследување. Законското наследување се ја-
вувало како диспозитивно законско или интестатско наследување и императив-
но законско или нужно наследување кое се применувало кога de cuius не изразил
волја или кога ќе ги пречекорел овластувањата што ги имал. Сите напред наведе-
ни начини се основи за универзална сукцесија. Сингуларните сукцесори de cuius
ги именувал во тестамент, во кодицил или во неформална изјава на последна
волја (фидеикомис).
а) Тестаменталното наследување зависело од волјата на de cuius кому што
му била призната testamenti factio activa или право да располага со својот имот по
пат на тестамент. Testamenti factio activa им била призната на сите римски граѓа-
ни што имале полна правна и деловна способност.
За наследници по пат на тестамент можеле да бидат именувани само лица-
та што имале testamenti factio passiva. Од физичките лица тоа биле римските гра-
ѓани и нивните робови, а од правните лица, римската држава, автономните еди-
ници и црквените организации.
б) Доколку при правењето на тестаментот de cuius ги занемарил најблиски-
те сродници, тие имале право да бараат поништување на тестаментот. Следела
нова распределба на имотот на оставителот и ова се нарекува императивно или

529 Семејната sacra или обврската за одржување на култот на семејството влегувала во состав

на оставината паѓајќи на товар на универзалниот сукцесот.

530 За нив важело правилото: infans conceptus pro jam nato habetur, quotiens de commodis, ejus

agitur.

353
нужно наследно право. Со него се ограничува волјата на оставителот во теста-
менталното располагање со сопствениот имот.
в) Кога de cuius-от не оставил тестамент или кога оставениот тестамент не
бил полноважен, наследството се делело според прописите на диспозитивниот
наследен законски ред или по интестатски пат. Во овој случај право да учеству-
ваат во поделбата на оставината имале само сродниците на оставителот, според
однапред утврден ред кој зависел од сфаќањето за сродничките врски што го вр-
зувале поединецот со de cuius. Поради тоа, во старото право наследните редови
се засноваат на агнатско сродство, а во класичното право на агнатско и когнат-
ско сродство, а во посткласичното право на когнатско сродство.

Втора глава
ЗАКОНСКИ НАСЛЕДЕН РЕД

§ 301. Законски наследен ред во Старото право

Во старото римско право законскиот наследен ред се засновувал врз аг-

натското сродство – луѓето се сметале роднини затоа што живееле и работеле за-
едно под власта на еден pater familias.
Оставината на римските граѓани најчесто се расправала според законски-
от или интестатскиот наследен ред, поради тоа што во стариот период ретко би-
ло pater familias да располага со својот имот mortis causa правејќи тестамент.
Законскиот или интестатскиот наследен ред од старото право бил уреден
со Законот на 12 таблици (петтата таблица): Si intestato moritur cui suus heres nec
escit, agnatus proximus familiam habeto. Si agnatus nec escit, gentilies familiam
habendo – ако некој умре без тестамент, а нема наследници од редот sui, остави-
ната нека ја прими најблискиот агнат. Ако нема ни агнати, оставината им припа-
ѓа на гентилите.531 Значи, биле формирани три наследни реда: sui, agnati, gentili.
а) Првиот наследен ред го сочинувале heredes sui. Тоа биле лица што живе-
еле заедно со pater familias и во моментот на неговата смрт станувале sui juris, со
право да управуваат со семејниот имот. Heredes sui биле легитимните и посвое-
ните деца на pater familias, неговата жена, а по исклучок и подалечните агнатски
сродници чии непосредни предци излегле од patria potestas пред смртта на pater
familias. Heredes sui од ист степен на сродство оставината ја делеле по глава - per
capita, агнатските сродници од различен степен на сродство оставината ја делеле
на тој начин што агнатскиот сродник од подалечен степен на сродство го доби-
вал она што ќе го добиел нивниот предок да бил жив во моментот на отворањето
на наследството - per stirpes или право на репрезентација.

531 Закон на 12 таблици 5, 4 и 5.

354
 б) Вториот законски наследен ред го сочинувале агнатите, со тоа што право
на наследство меѓу нив имал само најблискиот агнат - agnatus proximus. Повеќе
агнатски сродници од ист степен на сродство оставината ја делеле per capita. Не
постоело право на репрезентација, ниту право на деволуција ако најблискиот аг-
нат не го прифател наследството.532
в) Третиот наследен ред го сочинувале гентилите. Тие ја добивале остави-
ната доколку de cuius не направел тестамент, немало heredes sui, ниту agnatus
proximus.533 Имотот што ќе го наследеле гентилите, доколку била земја, се вкло-
пувал во ager gentilicus или се употребувал за издршка на установите на генсот.

§ 302. Законски наследен ред во Класичното право

Во текот на периодот на републиката римското општество трпело длабо-

ки општествени и стопански промени, особено во доменот на семејството, срод-
ството и сопственоста. Ова придонело, со посредство на преторот, да се создаде
нов законски или интестатски наследен ред, кој се базирал и на когнатското
сродство со de cuius. Имено, преторот со својот едикт им го доделувал наслед-
ството на блиски когнатски роднини со de cuius, и тоа спротивно на одредбите
на Законот на 12 таблици. Овие лица не се здобивале со положба на цивилно
правни наследници - heres туку со положба на преторски наследници - bonorum
possessores. Во случај на спор со heres, а врз основа на правото да ја покренат
hereditatis petitio, преторските наследници останувале без наследство, бидејќи
нивното право било „sine re“ - без заштита. Подоцна, преторот вовел правни
средства, exceptio doli generalis или denegatio actionis, со кои се одбивала тужбата
на цивилните наследници. Така, преторските наследници станале bonorum
possessores cum re,534 заштитени не само спрема цивилните наследници туку и
спрема сите.
Ова беше патот за воведување на интестатскиот наследен ред на прето-
рот. Овој наследен ред содржи четири групи наследници.
а) Првиот наследен ред, според едиктот на преторот, биле „unde liberi“. Во
него влегувале децата на оставителот, како легитимните така и посвоените (по
пат на адопција или агрогација), како и порано еманципираните деца, кои дото-
гаш не влегувале во heredes. Сите овие лица ја делеле оставината per capita и per
stirpes - според правото на репрезентација. Еманципираните деца и нивните по-
томци претходно морале да го внесат во оставината сето тоа што го стекнале со
сопствен труд или го добиле од de cuius (collatio bonorum).535

532 Gai 3, 12.

533 Во старото право не постоела деволуција на наследството – Paul 4, 8, 21; Ulp. 26, 5.
534 Ulp. 28, 1; Ulp. 28, 13.
535 Ulp. 28, 4.

355
 б) Вториот наследен ред ја сочинувале „unde legitimi“. Овде влегувале нас-
ледниците кои имале право да наследуваат и според Законот на 12 таблици,
обично agnatus proximus, бидејќи sui heredes наследувале во unde liberi, а правото
на наследство на гентилите престанало.
в) Третиот наследен ред го сочинувале „unde cognati“, когнатските сродни-
ци на оставителот, заклучно со шестиот, а по исклучок и седмиот, степен на срод-
ство. Сродниците од поблизок степен на сродство ги исклучувале оние од пода-
лечниот степен. Деволуцијата на наследството била можна и во рамките на нас-
ледниот ред и меѓу различните наследни редови.
г) Четвртиот наследен ред биле „unde vir et uxor“, значи преживеаниот бра-
чен другар, ако до смртта на de cuius бракот бил полноважен.
д) Се регулираат заемните наследни права меѓу мајката и потомците и тоа
со S.C. Orphitanum и S.C. Tertulianum.

§ 303. Законски наследен ред во Посткласичното право

Когнатскиот карактер на наследувањето и натаму се воведувал во закон-

скиот или интестатскиот наследен ред. Полна реформа на законскиот или интес-
татскиот наследен ред извршил Јустинијан со 118 и 127 Новела. Повикувањето
на законско-интестатско наследување можело да биде според следниов ред:
а) првиот наследен ред го сочинувале сите потомци на оставителот – дес-
ценденти. Потомците од ист степен на сродство ја делеле оставината per capita,
додека подалечните сродници - внуци и правнуци можеле да наследуваат per
stirpes - начело на репрезентација;536
б) вториот наследен ред се состоел од предците на оставителот – асценден-
ти, како и од полнородните браќа и сестри на оставителот. Поблиските асцен-
денти - мајката и таткото, ги исклучувале подалечните - бабата и дедото. Во кон-
куренција со браќата и сестрите, таткото и мајката ја делеле оставината per
capita. Право на репрезентација имале само внуците од браќата и сестрите;
в) третиот наследен ред го сочинувале полуродните браќа и сестри
(consanguinei и uterini). Сродниците од ист степен на сродство ја делеле остави-
ната per capita, со примена на начелото на репрезентација - per stirpes.
г) четвртиот наследен ред го сочинувале страничните крвни сродници –
collaterales. Поблиските странични сродници ги исклучувале подалечните. Срод-
ниците од ист степен на сродство ја делеле оставината per capita, со примена на
начелото на репрезентација (per stirpes);
д) петтиот наследен ред се состоел од мажот и жената (vir et uxor). Тие, спо-
ред преторското право, можеле да бараат bonorum possessio. Потребно било да се
подобри наследноправната положба на вдовицата без мираз, што е сторено со 53

536 N 118, 1.

356
и 117 Новела. Значи, Јустинијан за жената, која немала мираз ниту вонмиразни
добра, ѝ дал право да наследува заедно со децата, и тоа ист дел како и децата, со
тоа што таа немала право на располагање туку само право на плодоуживање
(ususfructus);
ѓ) оставината без наследници ѝ припаѓала на државата или на корпораци-
ите и таа била – bonum vacans.

Трета глава
ТЕСТАМЕНТАЛНО НАСЛЕДУВАЊЕ

§ 304. Поим на тестамент

Тестаментот бил лична, формална, свечена изјава на волја на оставителот

за тоа кому да му припадне и како да се распредели неговиот имот во случај на
смрт.537 Тој бил едностран акт на оставителот.
Тестаментот во Рим бил познат уште од времето на Законот на 12 табли-
ци и тестаменталното наследување во извесни случаи имало предност пред за-
конското или интестатското наследување. Важело правилото дека оставината на
еден ист оставител не може да биде расправана во исто време врз основа на за-
кон и врз основа на тестамент; предност се давало на тестаменталните наслед-
ници, а законските останувале без наследен дел.

а) Форми на тестаментот

§ 305. Форми на тестаментот во Старото право

а) Најстариот тестамент бил testamentum calatis comitiis. Овој тестамент

се составувал пред comitia calata, под претседателство на pontifex maximus, од
страна на возрасни римски граѓани, само два дена во годината, еднаш во март и
еднаш во мај. Комицијата донесувала одлука со која некој предложен од остави-
телот по негова смрт го наследувал неговиот имот.
б) Testamentum in procintu бил вонреден тестамент што имале право да го
направат војниците за време на војна, со тоа што оставителот изјавата ја давал
непосредно пред битка пред насобраните и построени соборци.
в) Testamentum per аes et libram се правел во формата per aes et libram, во
присуство на libripens, пет сведоци и familiae emptor. Најпрво, familiae emptor ста-

537 Ulp. 20, 1: Testamentum est mentis nostrae justa contestatio, in id sollemniter facta, ut post

mortem nostram valeant; или D 28, 1, 1: Voluntatis nostrae justa sententia se eo quod quis post
mortem suam fieri vellit.

357
нувал универзален наследник на оставителот, по извршената манципација и, от-
како ќе умрел оставителот. Меѓутоа, било можно оставителот во нункупација-
та538 да именувал лице на кое треба да му се предаде оставината и тогаш familiae
emptor бил должен тоа да го стори. Во втората развојна фаза familiae emptor имал
положба на извршител на тестаментот.539 За да не се нарушат односите во семеј-
ството било можно имињата на вистинските наследници да не бидат наведени
во тестаментот туку во писмената исправа што оставителот му ја предавал на
familiae emptor,540 така што тестаментот per aes et libram можел да биде таен и е
познат под називот mancipatio familiae dicis gratia.

§ 306. Форми на тестамент во Класичното право

За класичното право е карактеристичен тестаментот mancipatio familiae

dicis gratia, со тоа што формалностите карактеристични за старото право не се
применувале. Формата се сведувала на потписи од седум сведоци (петте пора-
нешни сведоци, либрипенсот и familiae emptor кои добивале положба на сведо-
ци). Овој тестамент бил преторски. Тогаш кога преторите обезбедиле заштита на
наследниците, според преторското право, најприменуван тестамент бил теста-
ментот со потписи од седум сведоци – tabulae septem signis testium signatae.541
Војниците можеле да направат тестамент без какви и да било формалнос-
ти со проста изјава на волјата.542

§ 307. Форми на тестамент во Посткласичното право

Во посткласичното право полноважен тестамент можел да се состави на

различни начини.
а) Редовни приватни тестаменти биле такви тестаменти каде што формал-
ностите биле строги. Во нивното склучување не учествувале државните органи.
Во оваа група тестаменти се вбројуваат: усниот (нункупативниот) теста-
мент - testamentum nuncupativum, кој се изјавувал пред седум возрасни римски
граѓани кои за таа цел биле посебно повикани, и писмениот тестамент, кој можел
да биде напишан од самиот оставител или пак оставителот да му го издиктирал
на друго лице. Писмениве тестаменти требало да бидат потпишани и потврдени
со печати од седуммина сведоци. Писмениот тестамент, не морал секогаш да со-
држи податоци за името на наследникот, туку тоа можело да биде забележано во

538 Gai 2, 102.

539 Gai 2, 104.
540 Ibid.
541 Gai 2, 119, 2, 147.
542 D 29, 1, 1; Pr. 2, 11.

358
посебна тајна исправа, додека тестаментот содржел податоци само за исправата
(testamentum mysticum).
б) Редовни јавни тестаменти биле такви тестаменти каде што формалнос-
тите биле строги, а во нивното составување учествувале државни органи. Вакви
тестаменти биле testamentum apud acta conditum – тестамент што оставителот го
изјавил во записник пред надлежен орган (суд или државен орган), и
testamentum principi oblatum – тестамент што се чувал од страна на императорот.
в) Вонредните тестаменти биле составувани во вонредни прилики и за нив
не се предвидувале посебни форми. Такви тестаменти биле testamentum pestis
tempore conditum – тестамент составен во време на чума, testamentum ruri
conditum – тестамент составен на село и testamentum parantis inter liberos –
тестамент во кој за наследници биле определувани децата на оставителот. За
овие тестаменти не било неопходно да присуствуваат предвидениот број сведо-
ци. За вонредниот тестамент на војниците не се барало никакви формалности.
Вонредните тестаменти на слепите и глувонемите обилувале со формал-
ности. Така тестаментот на слепите го потпишувало определено лице (на пр.
tabularius), а тестаментот на глувонемите бил полноважен ако бил напишан од
самиот оставител.

б) Содржина, полноважност и отворање на тестаментот

§ 308. Содржина на тестаментот

Секој тестамент содржел именување на наследници. Тоа било основата и

почетокот на секој тестамент.543 Именувањето на наследниците требало да биде
непосредно и заповедно и на латински јазик. Подоцна се допуштало составување
тестаменти на грчки јазик. Наследникот требало да биде јасно определен, неза-
висно од дикцијата на именувањето на наследник.
За наследници можеле да бидат именувани едно лице (heres ex asse) или
повеќе лица (heres ex partibus).
Можно било во тестаментот да не биде наведен целиот имот што бил во
сопственост на оставителот. Во тој случај, согласно правилото: nemo partim
testatus, partim intestatus decedere potest,544 доаѓало до зголемување на наследни-
те делови (jus accrescendi), така што heres ex asse го добивале целиот имот, а
heres ex partibus имале право на пропорционално зголемување на наследните де-
лови. Jus accrescendi се применувало и во случаите кога некој од тестаментални-
те наследници од разни причини не ќе го примел својот наследен дел.

543 I 2, 20, 34.

544 I 2, 14, 5.

359
 Во содржината на тестаментот, покрај именувањето на наследниците, би-
ле содржани и споредни одредби во кои се инкорпорирани услови и налози. До-
колку во тестаментот биле содржани неморални, противправни или невозможни
услови и налози, се сметало како да ги нема во тестаментот. Резолутивните усло-
ви и налози се противеле на начелото: semel heres, semper heres – еднаш наслед-
ник, секогаш наследник.545 Покрај споменатите одредби, во тестаментите може-
ло да биде содржано именување извршител на тестаментот, именување тутори и
старатели, ослободување на робови и друго.

§ 309. Тестаментални супституции

Се случувало некој од именуваните тестаментални наследници да не мо-

же или да не сака да го прими наследството и затоа тестаторот прибегнувал кон
повеќекратно именување на наследници. Првоименуваниот наследник се наре-
кувал institutus. Доколку тој умрел пред тестаторот или одбиел да го прифати
наследството, се повикувал второименуваниот наследник кој се нарекувал
substitutus.
Тестаменталнатата супституција се јавувала во повеќе форми.
Вулгарна или редовна супституција е онаа што се применувала кога ин-
ститутот ќе одбиел да го прими наследството или ќе умрел пред оставителот.
Пупиларната супституција е таков вид супституција каде што се одреду-
вал супститутот на малолетен наследник во случаите кога тој не сакал или не мо-
жел да стане наследник, но и во случаите кога ќе станел наследник но не бил спо-
собен да направи тестамент.
Квазипупиларната супституција е именување супститут на полнолетни,
но деловно неспособни лица.
Фидеикомисарната супституција е пренесување на наследната маса по
смртта на првиот наследник на некое друго лице. На овој начин наследството ве-
рижно се пренесувало од колено на колено во рамките на едно исто семејство –
семеен фидеикомис.

§ 310. Отповикување, ништовност и рушливост на тестаментот

Тестаментот направен од de cuius во секое време можел да биде отпови-

кан.546 Тоа можело да се стори на различни начини, на пример со уништување на
исправата, со составување нова исправа и друго.
Неважечки биле тестаментите кај кои не биле исполнети условите пред-
видени за полноважност на тестаментот.

545 D 28, 5, 89.

546 D 34, 4, 4.

360
 Непостојни биле тестаментите кај кои не се почитувале условите на фор-
мата, не се именувал наследник или лицата што го направиле немале testamenti
factio activa, а лицата кои се именувани за наследници немале testamenti factio
passiva.
Ништовни биле оние тестаметни каде што не се водело сметка за наслед-
ните права на синовите, релативно ништовни биле тестаментите каде што не се
водело сметка за наследните права на ќерките, на постумусот, како и за наслед-
ните права на другите нужни наследници.

§ 311. Отворање на тестаментот

Отворањето на тестаментот бил значаен чин за лицата кои ќе станеле

наследници. Тогаш ќе станело извесно кој ќе ја добие оставината. Во почетокот
отворањето на тестаментот се вршело пред сведоци, додека подоцна на отвора-
њето на тестаментот присуствувале и државни органи. Обично преторите го чи-
тале тестаментот, а потоа тој се запечатувал.
Бидејќи времето на читањето на тестаментот не било точно одредено, тој
се читал најдоцна една година по смртта на оставителот поради прописите на
usucapio heraditaris.

Четврта глава
НУЖНО НАСЛЕДНО ПРАВО

§ 312. Поим на нужното наследно право

Во старото римско право тестаментите биле ретки поради тоа што оста-
вителот немал право наполно слободно да располага со својот имот, особено кога
имал наследници од редот на heredes sui. Подоцна, кога оставителите правеле
тестаменти во кои не ги именувале како наследници своите најблиски сродници,
оштетените heredes sui барале поништување на ваквиот тестамент. Тогаш се ја-
вило нужното наследно право како право на определен круг законски наследни-
ци да бараат поништување на тестаментот во кој не биле почитувани нивните
наследни права.

§ 313. Формално нужно наследно право

Формалното нужно наследно право претставува право на heredes sui во

тестаментот, поединечно и поименично да бидат споменати синовите, или со оп-

361
шта формула, ќерките и другите домашни, макар што ќе биле исклучени од нас-
ледство.547
Причина за споменувањето на heredes sui во тестаментот била што тие
уште за животот на оставителот се сметале како да се господари на семејниот
имот, и, во согласност со семејната солидарност, ако веќе не станат наследници,
потребно било макар да се споменат во тестаментот и да се лишат од наследство.
Ако тоа било извршено правилно, heredes sui останувале без наследен дел.
Кога de cuius не ќе ги исклучел од наследството поименично синовите
или со општа формула ќерките и другите heredes sui, тестаментот бил апсолутно
ништовен или рушлив (релативно ништовен).

§ 314. Материјално нужно наследно право

Материјално нужно наследно право е правото на најблиските интестат-

ски наследници да добијат определен дел од оставината, доколку не постоеле
причини за нивно лишување од наследството (причини за недостојност за насле-
дување).
За појавата и развитокот на материјалното нужно наследно право придо-
неле преторот, правната наука и императоровите одлуки.
Тестаментите во кои како наследници не биле именувани unde libri, цен-
туријатскиот суд надлежен за тестаменталните спорови ги третирал како акти
во кои се навредува римското семејство и како акти на изразување на волјата на
умствено растроено лице кое не водело сметка за своите најблиски. Поради тоа
за правовалидни биле третирани оние тестаменти во кои најблиските интестат-
ски наследници добиле барем една четвртина од она што ќе го наследеле со закон
кога немало тестамент.
Тужбата што се поведувала за да се оствари правото на нужен дел е
quaerella inofficiosi testamenti. Се поаѓа од фикцијата дека оставителот бил луд. Ја
поведувале liberi – децата на оставителот, другите негови потомци а, по исклу-
чок, и браќата и сестрите.
Со quaerella inofficiosi testamenti биле тужени тестаменталните наследни-
ци. Кога судијата ќе се уверел дека не постојат оправдани причини за исклучува-
ње од наследството, запоставените наследници добивале bonorum possessio
contra tabulas cum re.

547 Ulp. 22, 14: Heredes vel institutiendi vel exheredandi sunt – heredes sui треба или да бидат по-

викани за наследници или исклучени од наследство.

362
 § 315. Материјалното нужно наследно право во времето на Јустинијан

Со Новелата 115 Јустинијан ја дооформил установата на материјално

нужно наследно право. Во неа биле изрично наведени причините поради кои ос-
тавителот можел да ги исклучи од наследство нужните наследници (на пример,
посегање врз животот на оставителот). Ако не постоела ниту една од причините
за исклучување од наследството, прво на нужен дел имале сите десценденти и
сите асценденти, а веројатно и браќата и сестрите на de cuius. За остварување на
нужното наследно право се користела и натаму quaerella inofficiosi testamenti, а за
добивање онолку колку им припаѓало според прописите се поведувала actio ad
supplendam legitimam.
Јустинијан го зголемил нужниот дел на законските наследници на една
третина од целото наследство, а на половина од делот што им припаѓал по зако-
нот.

Петта глава
ЗДОБИВАЊЕ СО НАСЛЕДСТВО

§ 316. Отворање или делација на наследството

За да може правовалидниот наследник да се здобие со правото на наслед-

ство, било потребно да настапи физичка смрт на оставителот.548 Тогаш настапу-
вала делација на наследството.
За да настапи субјективното наследно право наследникот да ја бара оста-
вината како што било определено во тестамент или закон, нужно било правилно
повиканиот наследник да е жив во тоа време и да е способен да го прифати нас-
ледството. Од правилото дека наследникот морал да биде жив во моментот на
делацијата се отстапувало во случајот кога по смртта на оставителот ќе се родел
postumus и кога се применувале правилата за комориентите.549
Настанатото субјективно наследно право не можело секогаш да биде ос-
тварено бидејќи биле донесени законите Julia de maritandis ordinibus и Papia
Poppea. Според овие закони, наследно право имале лицата кои биле во брак; ли-
цата кои имале деца го добивале делот од лицата што немале деца. Неспособни-
те и недостојните лица за наследување поради разни причини, меѓу кои се вбро-
јува на пример, убиство на оставителот, ја губеле оставината и таа припаѓала на
државата.

548 D 18, 4, 1.
549 Ulp. 22, 18 и D I, 5, 7; D 34, 5, 9, 4.

363
 § 317. Heredes sui et necessarii

Heredes sui et necessarii биле лицата кои во моментот на смртта на оста-

вителот биле под негова непосредна власт. Тоа биле лицата alieni juris и робови-
те. Се сметало дека овие лица се домашни наследници и дека на некој начин веќе
биле сопственици на наследениот имот и, доколку биле правилно повикани за
наследство, тие морале да ги прифатат користите и товарите од оставината.550
Роб бил определуван за наследник доколку бил под domenica potestas на
својот господар и кога оставителот бил презадолжен. Целта била робот да ги ис-
плати доверителите или да биде прогласен за инфамен.551
Подоцна со преторското право heredes sui et necesarii можеле да се отка-
жат од наследство (jus abstinendi) и со тоа да се избегнат лошите последици од
приемот на наследството.

§ 318. Heredes voluntarii

Heredes voluntarii биле правилно повиканите наследници што во момен-

тот на делацијата не се наоѓале под непосредна власт на оставителот. Heredes
voluntarii имале право да го прифатат или да го одбијат наследството.
Изјавата за прифаќање на наследството можела да биде дадена на раз-
лични начини.
Cretio била свечена изјава за прифаќање на наследството. Таа обично се
давала најдоцна 100 дена по делацијата.
Heredes voluntarii, кои не биле должни да даваат cretio, можеле неформал-
но да изјават дека го прифаќаат наследството што се нарекувало hereditatis
aditio. За нејзиното изјавување не постоеле строго пропишани рокови но, обично,
таа се изјавувала во рок од една година, поради опасноста да се присвои остави-
ната од владетелите во истиот рок (usucapio hereditatis).
Исто значење како и hereditatis aditio имала и pro herede gestio, која прет-
ставувала посредна изјава на волја, однесување како да е наследник, типичен
пример за конклудентни дејствија.
Можно било да се отстапат наследните права или in jure cessio hereditatis.
Ова можеле да го сторат hereditates voluntarii.
Пренесувањето на наследните права или transmisio hereditatis постоело
кога повиканиот наследник умрел по оставителот а пред да ја даде наследничка-
та изјава. Во истиот рок интестатските наследници на умреното лице можеле да
го прифатат наследството на кое би претендирал нивниот претходник да бил
жив.

550 Gai 2, 158.

551 Gai 2, 154.

364
 § 319. Hereditas jacens

Додека не се прифати од еден или од повеќе правилно повикани наслед-

ници, оставината била hereditas jacens – оставина што „лежи“. Во старото право
стварите на оставителот се сметале за одделни имотни маси (universitas iuris) и
тие се вбројувале во res nullius. Сопственоста врз овие ствари се здобивала со
окупација; доколку не станувало збор за наследници требало да истече рок за
одржувачка од една година. Тоа било usucapio hereditatis.
Во класичното и посткласичното римско право, меѓу делацијата и прие-
мот, наследството се сметало за посебно правно лице што се изведувало од фик-
цијата дека оставителот е сѐ уште жив.552

§ 320. Сонаследници

За прифаќање на оставината на de cuius едновремено може да бидат по-

викувани повеќе лица кои се нарекувале сонаследници. Во моментот на здобива-
њето со наследството сонаследниците станувале сосопственици на оставината
pro parte indivisa т.е. на аликвотни, процентуални или идеални делови од целата
оставина.
Модификацијата на наследниот дел на одделни сонаследници можела да
биде извршена на два начина:
а) Jus acrescedni - право на прираснување. Поаѓајќи од начелото дека секој
од сонаследниците бил повикуван да ја прими сета оставина на de cuius,553 до-
колку некој од сонаследниците ќе отпаднел, а не ќе дошло до примена на начело-
то jus representationis - право на претставување, деловите на отпадните наслед-
ници „прираснувал“ кон другите сонаследници;
б) Collatio bonorum - внесување на имотот. Со оваа установа се обврзувале
еманципираните потомци на оставителот да го внесат во оставината сето тоа
што го стекнале до моментот на делацијата ако сакале да учествуваат во подел-
бата на оставината рамноправно со нееманципираните лица.
Јустинијановото право collatio bonorum го предвидува и за миразот, donatio
propter nuptias и за другите подароци и примања што наследниците ги добиле од
оставителот.

552 D 46, 1, 22: Hereditas personam defuncti sustinet.

553 D 32, 80.

365
 § 321. Долгови на оставината

Сите побарувања и долгови на оставителот, освен строго личните поба-

рувања и долгови, преоѓале врз наследниците пропорционално со големината на
нивните наследнички квоти. Поради тоа наследниците биле овластени да ги
наплатат побарувањата, како и да ги исплатат долговите на оставителот.
Бидејќи постоела обврска наследниците да ги исплатат долговите на ос-
тавителот тогаш кога оставината е активна а наследникот презадолжен, за да се
заштитат доверителите на оставителот, била предвидена една мерка наречена
separatio bonorum или beneficium separationis. Врз основа на овој beneficium дове-
рителите на оставителот добивале гаранција дека оставинската маса нема да би-
де вклопена во имотот на наследниците сѐ додека тие не бидат наполно исплате-
ни.
Кога пасивата на оставината била поголема од активата, наследниците
добивале jus abstinendi или beneficium inventarii. Според jus abstinendi, heredes sui
имале право да се одречат од наследството. Според jus inventarii, сите наследни-
ци имале право да состават инвентар на наследството и да одговараат за долго-
вите на оставителот до висина на вредноста на оставината што била попишана.

§ 322. Заштита на наследничките права

Правилно повиканите наследници, за заштита на своите права, имале на

располагање три основни вида правни средства.
а) За остварување на правото на наследство служеле:
1. hereditatis petitio – тужба која им служела на heredes кога им биле оспору-
вани наследничките права;
2. quaerella inofficiosi testamenti – тужба намената за заштита на нужните нас-
ледници што биле или изоставени од тестаментот или според тестаментот не го
добиле portionem legitimam. Од посткласичното право нужните наследници има-
ле право на actio ad supplendam legitimam – тужба за дополнување на нужниот
дел;
3. interdictum quod bonorum – ја покренувале преторските наследници за заш-
тита на своите наследни права и со него се зашти-тувало владението врз насле-
дените добра. Други средства за заштита на преторските наследници биле
exceptio doli genrealis, како и hereditatis petitio utilis за заштита на нивните нас-
ледни права кога оставината не била во нивни раце.
б) За остварување на одделни права од наследството, на наследникот му
припаѓале сите тужби на кои имал право de cuius додека бил жив.
в) Распределбата на оставината меѓу наследниците се вршела со поведува-
ње actio familiae erciscundae. Таа била делбена тужба со која се разрешувале од-
носите во семејните заедници.

366
 Шеста глава
СИНГУЛАРНА СУКЦЕСИЈА – ЛЕГАТИ И ФИДЕИКОМИСИ

§ 323. Поим на легат

Legatum (порака) е начин на сунгуларна сукцесија или еднострана изјава

на волја на оставителот со која тој му наредува на наследникот, на товар на имо-
тот стекнат со наследство, на некое трето лице (легатар) да му даде некоја ствар
или точно утврдена вредност.554
а) Легатите биле можни само кај тестаменталното наследување, формите
на оставање легат биле во тестаментите и кодицилите.
Според прописите на старото право,555 легатари можело да се именуваат са-
мо со тестамент, по именувањето на тестаменталните наследници, но само до-
колку немало наследници од редот sui.
За време на Август легат можело да биде оставен и со кодицил кој претста-
вувал писмена желба на de cuius за распределба на неговата оставина доколку
тој не им одговарал на формите пропишани за полноважен тестамент. Потребно
било кодицилот да биде составен во писмена форма и, иако не содржел именува-
ње на универзални наследници, можел да биде полноважен ако оставителот го
потврдел со полноважен тестамент. Јустинијан ги смалил формалностите така
што за полноважен кодицил се сметал оној кој, било да е устен или писмен, бил
составен во присуство на најмалку пет сведоци.
б) Предмет на легат можеле да бидат сите ствари што биле предмет на нас-
ледување, па дури и ствари што не се наоѓале во оставината на оставителот.
в) Оставањето легати секогаш било ограничувано, и тоа почнувајќи од За-
конот на 12 таблици, каде што било предвидено да се нема наследници од редот
sui за да се остави легат, преку Lex Furia testamentaria (200 год. ст.е.), според кој
одделни легати не треба да бидат поголеми од 1.000 аси, и Lex Voconia (ок. 169
год. ст.е.), кој предвидувал дека никој од легатарите не може да наследи повеќе
од она што како наследен дел го остварувале наследниците, па сѐ до Lex Falcidia,
со кој било пропишано дека оставителот мора да им остави на наследниците ба-
рем 1/4 од наследството, а на легатарите најмногу 3/4 од наследството.

554 I 2, 20, 1; D 1, 30, 118 pr.

555 Закон на 12 таблици 5, 3: Uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita jus esto.

367
 § 324. Видови легати

Постоеле четири вида легати.

а) Legatum per vindicationem бил таков вид легат кај кој веќе во моментот
на примањето на наследството од страна на наследниците легатарот го добивал
предметот на легат во сопственост. Ова право на легатарот било заштитено со
сопственичката тужба rei vindicatio.
б) Legatum per damnationem бил најдобар вид легат.556 Со него можело да
бидат легирани сите ствари, па и туѓи ствари. Овој легат не му давал на легато-
рот право на сопственост или некое друго стварно право. Кај овој легат оставите-
лот му наредувал на наследникот да му предаде на легатарот некоја ствар. Отка-
ко наследникот ќе изјавел дека го прифаќа наследството, легатарот со actio ex
testamento можел да бара извршување на легатот. По оваа тужба наследникот
бил осудуван да ја реализира волјата на оставителот во врска со легатот, каде и
да се наоѓала легираната ствар.
в) Legatum sinendi modo бил таков вид легат чиј предмет можеле да бидат
ствари на оставителот, ствари на наследникот но не и ствари на трети лица. Нас-
ледникот оптоварен со ваков вид легат морал да не му пречи на легатарот сам да
ја земе и да ја однесе легираната ствар.557
г) Legatum per praeceptionem е спорен по својата содржина. Сабинијанците
сметале дека со овој легат може да биде легиран само имотот на оставителот, и
тоа на некој од тестаменталните наследници. Прокулеанците го третирале овој
легат како подвид legatum per vindicationem.
д) Јустинијан ги укинал сите видови легат со исклучок на легатот кој бил
идентификуван со фидеикомисот.558

§ 325. Правна положба и заштита на легатарите

Базирајќи се на наредбата на оставителот, легатарите се здобивале со

право да бараат од универзалните наследници извршување на тоа што оставите-
лот им го наредил. Значи, легатарите биле повластени лица а наследниците биле
лица оптоварени со товари. Правата на легатарите настанувале во моментот на
делацијата на оставителот, но биле суспензивно условени со прифаќање на нас-
ледството од универзалните сукцесори.
Легатарите имале положба на сингуларни сукцесори и, како такви (нас-
ледници на одделни ствари), не одговарале за долговите на оставината, освен за
оние што го оптоварувале легираниот предмет. За заштита на своите права лега-
тарите можеле да ја употребат rei vindicatio или actio ex testamento. Легатарите

556 Gai 2, 197.

557 Gai 2, 209.
558 I 2, 20, 2.

368
имале право со cautio legatorum servandorum causa да го обезбедат остварување-
то на легатот кога постоела опасност дека наследникот ќе го попречи неговото
извршување. Во времето на Јустинијан легатарите можеле да се обезбедат по пат
на законска хипотека врз целата оставина.

§ 326. Поим на фидеикомис

Фидеикомис бил неформална молба што оставителот ја упатувал до нас-

ледникот тој, на товар на наследството, на некое трето лице нешто да му даде
или да стори. Неформалната молба можела да биде упатена и до легатар, или
друго лице кое требало да се здобие со некоја имотна корист, од оставината неш-
то да даде или да стори за некое трето лице.559 Лицето на кое била наменета ко-
риста се викал фидеикомисар, а лицето до кое била упатена молбата се викало
фидуцијар.
Во времето на републиката фидеикомисот не уживал правна заштита. По-
доцна, во времето на Август, била допуштена заштита по вонреден правен пат со
cognatio extraordinaria.
Фидеикомисот можел да биде востановен со тестамент, со тестаментално
потврден кодицил, со тестаментално непотврден кодицил и со усна молба.
Предмет на фидеикомисот биле одделни ствари на оставителот, ствари
на трети лица а, по ислучок, и целата оставина.
Цел на фидеикомис била повластување на лицата што неможеле да бидат
именувани за наследници или легатари затоа што немале testamenti factio pasiva
или затоа што оставителот не сакал да ги оптовари со пасивата на оставината.560
Јустинијан фидеикомисот во целост го изедначил со легатот.

§ 327. Универзален фидеикомис

Универзален фидеикомис постоел кога предмет на фидеикомис била це-

лата оставина. Преку универзалниот фидеикомис оставителот ги молел наслед-
ниците севкупната актива на оставината да ја предадат на фидеикомисарот, до-
дека пак долговите на оставината си останувале на наследниците. Поради тоа
наследниците го користеле правото на jus abstinendi – не сакајќи да го примат
наследството. Се јавил обичајот фидеикомисарите, по пат на стипулации, да га-
рантираат на наследниците дека ќе ги преземат долговите од оставината докол-
ку наследниците го примат наследството. Подоцна, со S.C. Trebellianum, универ-
залните фидеикомисари ја наследувале активата и пасивата од оставината изед-
начувајќи се со универзалните наследници на оставителот. Меѓутоа, и во овој

559 Ulp. 25, 1.

560 I 2, 23.

369
случај постоел услов наследството да биде прифатено од страна на повиканите
наследници. Со S.C. Pegasianum било одредено дека секој наслед-ник има право
да задржи за себе една четвртина од вредноста на наследничкиот дел и дека по-
тоа е должен да го прифати наследството и да одговара за долговите и оставина-
та. Поради тоа се јавиле стипулации за поделба на активата и пасивата меѓу нас-
ледникот и универзалниот фидеикомисар.
Јустинијан ги соединил прописите меѓу горе споменатите сенатски мис-
лења, предвидувајќи дека наследниците имале право да задржат една четвртина
од наследничкиот дел, а универзалните фидеикомисари добивале положба на
heredis loco.

§ 328. Семеен фидеикомис

Семејниот фидеикомис или fideicommissum familiae relictum е посебен вид

фидеикомис кој постоел кога оставителот го молел наследникот тој, во случај на
сопствената смрт, да му ја пренесе целата оставина на лицето што во семејството
на наследникот ја имало истата положба што наследникот ја имал во семејството
на оставителот. Се работи за фидеикомисарна супституција и за начин семејниот
имот да премине од колено на колено, додека фидеикомисарите имале право да
ги користат само плодовите од оставината или usufructus hereditatis.

§ 329. Подарок во случај на смрт

Подарок во случај на смрт или donatio mortis causa бил договор склучен
меѓу продавачот, кој се наоѓал во смртна опасност, и даруваниот, со кој дародава-
чот му предавал на даруваниот некоја ствар, задржувајќи го правото да си ја земе
стварта назад доколку дародавачот ја избегне смртната опасност или го наджи-
вее даруваниот.561
За овој договор важеле ограничувањата пропишани за легатите во Lex
Furia, Lex Voconia и Lex Falcidia, како и прописите на кадукарните закони на
Август.
Јустинијановото право donatio mortis causa го изедначил фидеикомисот и
легатот. Формата на склучување била ветување дадено пред петмина сведоци
дека ќе биде даден подарокот доколку даруваниот го надживее дародавачот. Ве-
тувањето дека ќе биде даден подарокот било отповикливо.

561 D 39, 6, 1 pr.

370
 ДЕЛ ТРЕТИ
ГРАЃАНСКА ПОСТАПКА
(JUS QUOD AD ACTIONES PERTINET)

Прва глава
ПОИМ И НАСТАНУВАЊЕ НА ГРАЃАНСКАТА ПОСТАПКА

§ 330. Поим на граѓанската постапка

Остварувањето на субјективните права, засновани врз прописите на об-

јективниот или материјалниот правен поредок, во најголем број случаи на носи-
телите на тие права не им задавало посебни тешкотии. Носителите на субјектив-
ните права ги постигнувале целите заради кои субјективните права и постоеле
без отпор од страна на обврзаните лица.
Меѓутоа, доброволното подвргнување на обврзаните лица на правните
норми, доброволното почитување на туѓите права и доброволното извршување
на сопствените обврски никогаш не било автоматско и нужно. Откажувањето од
вршење на должностите пропишани со правото и нападите врз туѓи права биле
чести. Во таквите случаи самото признавање на праватаќе било декларативно и
без полза, кога едновремено не ќе биле пропишани и правила за средствата и за
дејствијата што можеле да ги преземат носителите на правните овластувања за
да го стават во движење државниот принуден апарат, со цел да ги заштитат
своите овластувања.
Правните правила што ги регулирале прашањата за средствата и за деј-
ствијата кои можеле да ги употребат носителите на субјективните права за да го
стават во движење државниот принуден апарат со цел да ги заштитат своите ов-
ластувања ги сочинувале правилата на граѓанската постапка или jus quod ad
actiones pertinet. Според тоа, со правилата на граѓанската постапка не биле созда-
вани нови права и нови обврски: тоа не биле правила на материјалното право. Со
правилата на граѓанската постапка биле пропишувани форми за заштита на пос-
тојните права:тоа биле правила на формалното право.
Правилата на граѓанската постапка (jus quod ad actiones pertinet) се одне-
сувале главно на две групи прашања: на прашањата за државните органи пови-
кани да им пружат заштита на повредените субјективни права на граѓаните, од-
носно на прашањата за организацијата и работењето на судовите како и за деј-
ствијата на странките пред судот или, со други зборови, тие се делеле на праша-
ња за организацијата и функционирањето на правосудството воопшто.
Во текот на развитокот на римското право, граѓанската постапка - и во
организационен и во функционален поглед - минала низ неколку битно различ-
ни етапи. Во старото право постоела легисакционата постапка, во класичното се

371
јавила формуларната, а во посткаличното право била воведена cognitio
extraordinaria или екстраординарната постапка.
Во првите етапи од развитокотна граѓанската постапка (во легисакцио-
ната и формуларната постапка) постоеле неколку допирни и заеднички својства
според кои обете овие постапки биле означени како ordo judicorum privatorum,
односно како „приватни судови“. Вака било затоа што во обете постапки, покрај
државните органи, чиишто прерогативи се повеќе се зголемувале, постоеле и
дејствувале и судии-лаици, што биле приватни римски граѓани. Од друга старна,
во cognitio extraordinaria ваквиот лаички елемент бил наполно напуштен. Тогаш
постапката веќе не била „ordo judicorum privatorum“. Целото правосудство им би-
ло доверено на државните службеници и било монополизирано од страна на др-
жавата. Постепената етатизација на граѓанската постапка било едно од значајни-
те својства на римското jus quod ad actiones pertinet.

§ 331. Настанување на граѓанската постапка

Во преддржавното уредување на Рим спорните прашања и повредите на

овластувањата признати со обичаите се решавале исто така по обичаен пат. Ако
се работело за заемни повреди на лица што му припаѓале на еден колектив, крај-
ната санкција за несовесните членови била нивното исклучување од колективот.
Исклучувањето (казната на сакеритетот) било изречувано на собирот на сите
членови. Ако пак се работело за заемни повреди на лица што им припаѓале на ли-
ца од различни колективи, крајната санкција била самопомош или употреба на
сила. Оваа едноставна организација била сосема доволна за приликите врз кои
никнала. Таа била само нивна сопсствена, природно настаната групација на овие
прилики, способна да ги израмни сите конфликти што можеле да се јават среде
така организираното општество. Спрема надвор, израмнувала војната.562
Заштитата на правата на одделните колективи со самопомош, со сила или
со одмазда, како единствен начин на регулирање на повредите што настанувале
меѓу членовите на различни колективи, не се задржала долго. Со создавањето на
римската држава, како организација на владејачката класа, што му ја наметнала
својата волја на целото римско општество, разделено на многу генсови, конзор-
циуми и агнатски семејства, започнала борбата против одмаздата и самопомош-
та - како начини на заштита на субјективните права. Приватаната одмазда и са-
мопомош биле опасни и сериозно ги загрозувале интересите на наовосоздадена-
та држава и на граѓаните поединци. На последниве особено, затоа што тие, оста-
вени сами на себе, не секогаш биле сигурни дека ќе можат да го остварат она што
им го гарантирал правниот поредок. Тоа било очигледно особено во периодите
на остри судири меѓу повластените и потлачените слоеви во примитивната др-

562 Енгелс, Потеклото на семејството, приватната сопственост и државата, Загреб, 144.

372
жава. Поради тоа се јавила потребата од интервенција на државата и на ова под-
рачје.
Интервенцијата на државните органи во споровите меѓу граѓаните во по-
четокот од развитокот на римската држава била случајна и несистематска. Др-
жавните органи, а пред се rex, немале, ниту пак претендирале да имаат право да
судат по сопствена иницијатива и по сила на својата положба. Тие суделе само то-
гаш каога странките во спорот, поради угледот што тие го уживале, ќе ги повика-
ле во својство на избрани судии или арбитри да утврдат која од нив е во право и
колкава треба да биде надоместа (композицијата) што штетникот или виновни-
кот, ќе треба да му ја испалти на оштетениот на име откупнина од одмазда. Вр-
шејќи ја оваа улога на арбитри, носителите на државната власт не настапувале
во функција на државни органи. Тие истапувале во свое име и во име на општес-
твото како и другите угледни гарѓани, што биле одредувани за арбитри. Исто та-
ка, ни нивните пресуди не биле извршувани со силата на државниот апарат. Си-
лата на пресудата се темелела врз обичаите и врз моралните сфаќања.
Меѓутоа обичајот државните органи да се повикуваат за арбитри, стану-
вал се пораширен, бидејќи носителите на државната власт уживале најголем уг-
лед. Затоа, уште од времето на кралството, рексовите, врз основа на создадениот
обичај, започнале да сметаат дека имаат и право да вршат улога на судија во се-
кој спор што ќе се појавел во Рим. Ова право тие го искористувале така штоне са-
мо донесувале пресуди, туку започнале да се грижат и за нивно извршување.
Иако тогаш сѐ уште не постоеле пишани правни правила, според кои секој граѓа-
нин би бил должен од државата да бара заштита на своите права, граѓаните се
служеле со оваа можност, бидејќи биле се посигурни дека на таков начин полес-
но ќе ги остварат правата одошто ако се потпираат врз сопствените сили. Така
започнала да се создава римската граѓанска постапка.

§ 332. Поделба на граѓанската постапка на in jure и apud judicem

Обичајот на римските граѓани да бараат од државата заштита на правата,

уште во почетокот на републиката довел до поделба на граѓанската постапка на
постапка in jure и постапка apud judicem.
Постапката in jure била дел од граѓанската постапка што се одвивала
пред римските магистрати. Римските магистрати што го наследиле рексот, го за-
држале правото да судат во приватните спорови меѓу граѓаните. Кога бројот на
приватните спорови, во екот на борбата меѓу патрициите и плебејците, станал
мошне голем, магистратите не можеле да се впуштаат во истражување на точ-
носта на фактите врз основа на кои одделните лица тврделе дека е повредено не-
кое нивно право. Затоа магистратите утврдувале само тоа дали странките на
правилен начин ги презеле процесните дејствија и дали во дадениот спор посто-
ело правилно и допуштено правно барање. Кога магистратот ќе се уверел дека

373
странките на формално правилен начин поставиле едно правно допуштено бара-
ње, тој ги испраќал странките пред избран судија и во исто време го овластувал
судијата да ја испита точноста на фактичките наводи и да донесе пресуда. Со упа-
тувањето на странките пред судијата завршувала постапката пред магистратот,
наречена постапка in jure.
Постапката apud judicem била дел од граѓанската постапка што се одвива-
ла пред избраниот судија или арбитарот. Избраниот судија бил должен на рас-
правата да утврди дали фактичките наводи на странките биле точни и врз осно-
ва на своето убедување, формирано низ спроведената доказна постапка, да доне-
се пресуда за тоа која од странките го имала правото за коешто бил воден спорот.
Со донесувањето на пресудата постапката apud judicem била завршена.

§ 333. Исчезнување на самопомошта

Кога во Рим била воведена граѓанска постапка како начин на заштита на

субјективните права, самопомошта или прибавувањето почитување на правата
по пат на сопствена сила не исчезнала веднаш. Граѓанската постапка и самопо-
мошта постоеле како алтернативни можности. Повредените можеле сами сло-
бодно да изберат една од нив. Одделените обиди да се ограничи самопомошта во
времето на републиката не биле особено успешни. Поголем успех во сузбивање-
то на самопомошта имале Lex Juliae de vi publica et de vi privata. Со овие закони
самопомошта била забранета и казнувана како кривично дело (crimen de vi). Ко-
нечно, самопомошта била забранета и според Decretum divi Marci во II-от век н.е.
Според тој декрет било забрането насилното наплатување на обврските vis est et
tunc, quotiens quis id quod deberi sibi putat, non per judicem reposcit.563 Оттогаш би-
ло забрането секое насилство, па дури и насилството сторено за заштита на суб-
јективните права, освен во случаите на самоодбрана и на состојба на крајна нуж-
да: vim enim vi defendere omnes leges omniaque jura permittunt.564 Во овие случаи
употребата на сопствена сила била допуштена само во рамките нужни за одбива-
ње на нападот или за спасување на сопственото добро. Секое пречекорување на
нужните рамки било санкционирано или кривично или гарѓанско-правно
inculpatae tutelae moderatione illatam vim propulsare licet.565 Дури по сите овие заб-
рани монополот на државата во областа на заштитата на субјективните права
бил конечно зацврстен и дури оттогаш граѓанската постапка станала единстве-
ното средство со кое можеле да се служат граѓаните во случај кога биле негирани
нивните права.

563 I 4, 2, 1; C 8, 4, 7; D 48, 7, 7.
564 D 9, 2, 45, 4: Qui qum aliter tueri se non possent, damni culpam dederint, innoxii sunt: vim enim
vi defendere omnes leges omniaque jura permittunt.
565 C 8, 4, 1; D 9, 2, 5; D 42, 8, 10, 16.

374
 Втора глава
ЛЕГИСАКЦИОНА ПОСТАПКА

§ 334. Белези на легисакционата постапка

Најстариот вид на римската граѓанска постапка била легисакционата пос-

тапка. Во легисакционата постапка постоеле пет основни тужби или легисакции:
lege autem agebatur modis quinque: sacramento, per judicis postulationem, per
condictionem, per manus injectionem, per pignoris capionem.566
Легисакциите имале неколку општи или заеднички белези според кои се
разликувале од подоцнежните тужби. Тие биле воведени и санкционирани со за-
кон, биле стого формалистички, а освен тоа, биле и мошне строги.
а) Сите тужби во легисакционата постапка биле воведени и регулирани со
закон - per legem. Оттаму го добиле и името. Во времето на воведувањето на оваа
постапка преторите сѐ уште немале право да создаваат тужби по пат на едикти.
Познатите легисакции, освен legis actio per condictionem биле утврдени во Зако-
нот на 12 таблици и со оглед на правниот развиток од тоа време биле достатни
за заштита на признатите права.
б) Легисакциите претставувале со закон пропишани форми за преземње
дејствија во постапката in jure. Со прописите за легисакциите биле утврдени све-
чени зборови и свечени гестови, што странките морале да ги употребат, доколку
сакале успешно да го водат спорот. Формализмот на легисакциите бил толкав
што секоја, па и најмала, грешка во пропишаниот ритуал доведувала до загуба на
спорот: ex nimia subtilitate veterum, qui tunc jura condiderunt, eo re perducta est, ut
vel qui minimum erasset, litem perderet.567 Како пример за ригорозноста на леги-
сакционата постапка калсичните правници наведувале дека тужителот, комушто
му било уништено лозје, бил одбиван со тужбата, доколку наместо зборот
„arbores“, пред видено во законот, ќе го употребел зборот „vites“, иако не се рабо-
тело за уништување на дрвја туку за уништување на лозје и тоа само затоа што
ва Законот на 12 таблици не бил спомнат зборот „vites“.568
в) Легисакциите биле actiones stricti juris односно тие се засновувале врз
строгото цивилно право. Затоа кај легисакциите постоела опасност тужбеното
барање (petitum) да биде одбиено доколку ќе се отстапело и најмалку од она што
должникот навистина го должел (plus petitio). Таквото зголемување можело да
биде стореноили како plus petitio re – кога тужителот барал нешто на што немал

566 Gai 4, 12.

567 Gai 4, 30.
568 Gai 4, 11: Unde enim qui de vitibus siccisit ita eggiset, ut in actione vites nominaret, responsum

est rem perdidisse, quia debuisset arbores nominare, eo quod lex XII tabularum ex qua de vitibus
succisis actio competeret, generaliter de arboribus succisis loqueretur.

375
право или немал право во износот што го барал, или како plus petitio loco – кога
барал нешто на она место каде што немал право или како plus petitio causa – кога
барал нешто по основа по која немал право, иако можеби на истото барање имал
право по некоја друга правна основа.
г) Претераниот формализам и претераната строгост на легисакциите и на
целата легисакциона постапка во времето на живиот правен сообраќај, односно
во времето кога во римското право продирале начелата bonae fidei, довеле до тоа
легисакциите „paulatim in odium venerunt“ - постепено да станат омразени. Затоа
и целта легисакциона постапка, според Lex Aebutia и duae leges Juliae, била заме-
нета со формуларната.

a) Органи на легисакционата постапка

§ 335. Органи на легисакционата постапка in jure

Во Рим не била извршена поделба на државните органи според вршењето

на функциите на власта. Затоа не постоеле одделни државни органи надлежни
само за законодавна, за управна или за судска функција. Сите државни органи –
собранијата, сенатот и магистратите - во определени рамки учествувале и во за-
конодавството и во управата и во судството.
Во времето кога се создавала римската република со правосудните рабо-
ти, како работи што не трпеле одлагање, најмногу се занимавале конзулите. Во
тоа време тие биле и единствените оперативни оргаи на римската република.
Кога проширувањето на задачите на државата ја наметнало потребата од проши-
рување на магистратурите, со правосудни работи започнале да се занимаваат и
преторите. Наскоро градскот претор, а подоцна и перегринскиот, се афирмирале
како главни правосудни органи. Градскиот претор станал таков орган во споро-
вите меѓу римските граѓани и перегрините. Откако преторите ги презеле рабо-
тите на правосудството, конзулите, задолжени со други државни прашања, само
од време на време учествувале во т.н. неспорна јурисдикција или во неспорното
правосудство (jurisdictio voluntaria); што ќе рече тие учествувале во правните
работи на странките што по форма личеле на спорови, иако во нив и немало спор
во вистинака смисла (in jure cessio, adoptio, emancipatio, manumissio vindicta и сл.).
Од друга страна, преторите учествувале не само во jurisdictio voluntaria туку и во
jurisdictio contentiosa, или во спорнaта јурисдикција во вистинска смисла. Учес-
твото на преторите во спорната јурисдикција било засновано врз нивниот магис-
тратски империум. Тие, врз основа на тој империум, имале право да вршат деј-
ствија во постапката in jure што биле означени како do, dico, addico. Впрочем, тие
биле овластени да го признаат правото на тужба и да определат судија (do), да
определуваат во чии раце ќе биде спорниот предмет до окончувањето на спорот
и со своите наредби да ги принудуваат странките на почитување на правилата

376
на процесното право (dico), како и да му го признаат бараното право на тужите-
лот во случаите кога тужениот не се бранел прописно (addico).
Во вршењето на спорното правосудство, освен преторите учествувале и
едилите, praefecti jure dicundo, duoviri и управниците на провинциите. Eдилите
учествувале во постапката in jure, особено во споровите за купопродажба на ро-
бови и стока, бидејќи тие биле задолжени за вршење надзор над пазарот во Рим.
Praefecti jure dicundo биле судски органи што преторите ги испраќале како свои
заменици во поголемите градови на Италија. Во помали предмети судска над-
лежност имале и дуовирите, односно самоуправните органи на одделните оп-
штини. Дуовирите суделе во споровите со вредност до 15.000 сестерции, а пого-
лемите спорови ги упатувале до преторите во Рим, земајќи притоа кауција од ту-
жениот дека тој навистина таму ќе се јави (vadimonium Roman faciendum). Откако
во римската држава биле создадени провинциите, судската должност во нив ја
вршеле управниците на провинциите (преторите и квесторите). Тие ја вршеле
судската функција на собири на граѓаните (conventio) во времето кога ја обико-
лувале провинцијата.

§ 336. Органи на легисакционата постапка apud judicem

Органи на судската постапка apud judicem, односно органи на кои над-

лежниот магистрат им го упатувал спорниот предмет за да ја утврдат точноста
на фактичката состојба и да донесат пресуда биле судиите, арбитрите, рекупера-
торите и постојаните судии.
Судијата (judex) бил пориватно лице што по налог и овластување на ма-
гистратот бил должен да пресуди во спорот. Судиите секогаш суделе како судии
поединци (judex unus). Именувањето на судијата магистратот го вршел на пред-
лог на странките, доколку овие биле согласни, а со фрлање на коцка, доколку тие
не се согласувале за личноста на која требало да и се довери спроведувањето на
расправата и пресудувањето во спорот. За судии можеле да бидат именувани са-
мо лицата чиишто имиња биле запишани во листата на судиите (album judicum).
Право на запишување на листата на судиите имале само најугледните римјани и
тоа по правило, сенаторите. Дури од времето на браќата Граси со ова право се
здобиле и еквестрите, а од времето на Август и т.н. ducennarii (граѓаните што
располагале со имот над 200.000 сестерции).
Арбитри биле судиите во споровите за делба на заедничкиот имот и во
сите други спорови што не гласеле на индивидуално определени ствари или на
точно определена сума пари. По правило тие заседавале во совети од по три или
пет лица, а пресудите ги донесувале со мнозинство на гласовите. Токму затоа,
бројот на арбитрите секогаш бил непарен. Кон крајот на Републиката, меѓу суди-
ите и арбитрите немало веќе точно определена разлика. Обата термини класич-
ните правници ги употребувале со исто значење.

377
 Рекуператори биле судиите надлежни за решавање на спорови меѓу пере-
грините од различни народности како и меѓу перегрините и римските граѓани.
Како правосудни органи, тие се јавиле тогаш кога перегрините биле вклучени во
составот на римската држава и кога им било допуштено во меѓусебните односи
да се служат со правните работи од jus gentium. Рекуператорите, како и арбитри-
те, суделе во совет и одлуките ги донесувале со мнозинство на гласовите.
Decemviri stilibus judicandis биле првиот постојан суд формиран во Рим.
Членовите на овој суд биле избирани на трибутските комиции и се вбројувале
меѓу вигинтивирите, односно меѓу пониските магистрати. Судот на децемвирите
судел во статусните спорови, пред се во споровите за слобода (vindicationes in
servitutem, vindicationes in libertatem) како и во некои спорови од стварното, се-
мејното и наследното право.
Кон крајот на Републиката децемврискиот суд бил заменет со судот на
центумвирите, составен од десет одделенија. Во тој суд поранешните децемвири
станале пртседатели на одделенијата. Надлежноста на судот била алтернативна
и субсидијарна. На странките им било допуштено да одлучат дали спорното пра-
шање ќе го изнесат пред редовни судии или пред судот на центумвирите, што
можеле да судат во спорови од стварното, семејното, статусното, а особено од
наследното право. Центумврискиот се задржал и по укинувањето на легисакцио-
ната постапка, за конечно да исчезне дури во III-от век н.е.

б) Постапка in jure и apud judicem

§ 337. Легисакциона постапка in jure

Општите белези на легисакционата постапка - ригорозниот формализам

и крајната строгост - најмногу биле изразени во постапката in jure, односно во
делот од легисакционата постапка што се одвивал пред надлежните државни ор-
гани. За спроведување на постапката било точно определено местото, кадешто
постапката можела да се спроведува, било точно определено времето кога пос-
тапката можела да започне и да заврши, биле точно определени дејствијата на
странките што требало да бидат преземени за успешно водење на спорот, како и
најситните подробности.
а) Местото на кое се одвивале постапката in jure се наоѓало на римскиот фо-
рум и се нарекувало „jus“. На тоа место магистратот седел на повисока столица
(pro tribunali), а странките пред него биле in plano. Целата постапка била јавна и
се одвивала под ведро небо, а сите граѓани слободно присуствувале на процесни-
те дејствија.
б) За преземање дејствија во постапката in jure биле предвидени dies fasti
или однапред утрврдени денови во кои такви дејствија можеле слободно да се
преземат. Во римскоит календар биле предвидени околу 40 такви денови. Освен

378
тоа дејствијата на постапката можеле да се преземаат и во т.н. dies comitiales – во
деновите предвидени за свикување на собранијата, доколку во тие денови собра-
нијата не ќе се состанеле. Од друга страна, преземањето на процесните дејствија
било забрането во т.н. dies nefasti – односно во деновите предвидени за религио-
зен церемонијал. Во деновите што биле допуштени за нејзино водење, постапка-
та започнувала со изгревот и можела да трае сѐ до зајдисонце.
в) За започнување на постапката in jure било нужно обете странки да се по-
јавата пред магистратот. Тужителот или actor - is qui agere vult - имал право да го
доведе пред суд туженото лице (reus - is cum quo agitur). Ова право го остварувал
со in jus vocatio. Тужениот имал обврска, по покана на на тужителот, да се појави
пред судот. Ова било утврдено уште во Законот на 12 таблици: si in jus vocatio.569
Недоаѓањето на тужениот било санкционирано така што тужителот се здобивал
со право да примени сила: Ni it, antestamino. Igitur em capito. Si calvitur pedemque
struit, manum endo jacito.570 Меѓутоа, на поканата да дојдат пред суд на биле дол-
жни да се одзовата болните и старите лица, доколку тужителот не им обезбедил
средство за да дојдат пред судот.571 На ваква покана, исто така, не морале да се
одзват ни лицата што на тужителот му дале vindex или грант, којшто гарантирал
дека во предвидениот рок тужениот ќе ја исполни својата обврска. Таков vindex
за земјопоседниците можел да биде само земјопоседник, додека за сиромашните
граѓани vindex можел да биде секој граѓанин: Assiduo vindex assiduus esto, proleta-
rio jam civi quis volet vindex esto.572 Доколку тужителот и покрај сите вакви обиди
не ќе успеел да го доведе тужениот пред магистратот, тој можел да ги оствари
своите права по вонсудски пат, со помош на интредиктите и со missiones in
possessionem.
г) Кога тужителот (actor) и тужениот (reus) ќе се нашле пред магистратот,
тужителот бил должен да го изложи тужбеното барање со свечени зборови и све-
чени гестови. Во однос на ова барање (petitium, intetntio) тужениот можел да за-
земе различни ставови: можел да ги признае наводите на тужителот; можел вед-
наш да го изврши барањето; мажел да молчи; можел да се брaни на непрописен
начин, а можел и со свечени зборови и свечени гестови, делумно или целосно да
го оспорува тужбеното барање. Ако тужениот веднаш го извршел барањето на
тужителот, се работело за cessio in jure. Меѓутоа, ако тој само го признаел тужбе-
ното барање, се сметало дека постои confessio in jure или признание пред суд,
што на тужителот му давало право по истек на пропишаниот рок да бара извршу-
вање. Од друга страна, ако тужениот молчел или се бранел непрописно, тој се
сметал како indefensus и по адикција на магистратот бил должен да го изврши
сето она што го барал тужителот.

569 Закон на XII таблици 1, 1.

570 Закон на XII таблици 1, 1 и 2.
571 Закон на XII таблици 1, 3.
572 Закон на XII таблици 1, 4.

379
 До вистински спор меѓу тужителот и тужениот доаѓало само тогаш кога ту-
жениот се бранел на пропишан начин, односно кога со свечени зборови и свече-
ни гестови, делумно или во целост, ја оспорувал точноста на тужбените наводи.
Во таквите случаи доаѓало до infitiatio litis, што можела да доведе и до пресуда на
повеќекратна вредност од тужбеното барање.573 Во таков случај, магистратот ги
повикувал сведоците пред кои го утврдувал прашањето на спорот, а потем цели-
от предмет го упатувал за донесување пресуда на судијата когошто ќе го имену-
вал и ќе му дадел овластување да суди - jussus judicandi. Свечениот и конечниот
акт на постапката in jure, т.е. утвдрдувањето на прашањето на спорот пред сведо-
ците и упатувањето на спорот до судијата за да го пресуди, се нарекувал litis
contestatio.
Litis contestatio имала двојно значење. Таа доведувала, прво, до гасење на
правото на тужба. Во римското право важело правилото: ne bis in idem. Со тоа
правило било меѓу исти странки, по повод ист предмет и по иста основа повтор-
но да се води спор, ако веќе еднаш по тој повод дошло до litis contestatio. Во тоа
дејствие се огледувало консумптивното значење на litis contestatio. Од друга
старна, litis contestatio имала и новационо значење: аnte litem contestatam dare
debitorem oportere, post litem contestatam condemnari oportere.574 До litis
contestatio тужителот имал право да бара едно сторување од должникот, а по litis
contestatio, и тужителот и тужениот имале право да бараат донесување на пресу-
да. Доколку должникот по litis contestatio ќе го исплател тужбеното барање, пра-
вото на тужителот да бара донесување пресуда со тао сепак не престанувало.575
Меѓутоа, доколку по litis contestatio пресудата не ќе била изречена, на секоја нова
тужба тужениот можел да и се спротистави со exceptio rei in judicium deductae.
Врз основа на овој приговор биле одбивани новите тужби меѓу исти лица, за исти
ствари и врз иста основа.

§ 338. Легисакциона постапка apud iudicem

По извршената litis contestatio на странките им се оставле два дена за под-

готовка на постапката apud judicem. Постапката apud judicem била неформална и
се одвивала на јвни места. За оваа фаза на постапката не се применувала подел-
бата на деновите на dies fasti и dies nefasti. Судиите не заседавале само за време
на жетвата, како и за време на јавните свечености.

573 Gai 4, 9: Rem vero et poenam persequimur vellut ex his causis, ex quibus adversus infitiantem in

duplum agimur; quod accidit per actionem judicati, depensi, damni injuriae legis Aquiliae, aut
legatorum nomine, quae per damnationem certa relicta sunt.
574 Gai 3, 180.
575 Дури во класичното право надвладејало начелото: omnia judicia absolutoria esse debent (Gai

4, 114). Врз основа на ова правило се сметало дека тужбата треба да се одбие, доколку тужени-
от го исплатил тужителот по litis contestatio.

380
 На здоговорениот ден странките се појавувале пред судијата, а доаѓале и
сведоците, што присуствувале на чинот litis contestatio, за на судијата да му пот-
врдат дека litis contestatio била извршена и да изјават за што се води спорот.
Странката што на здоговорениот ден не ќе се појавела пред судијата најдоцна до
пладне, го губела спорот.576 Во таквите случаи судијата донесувал контумациона
пресуда (eremodicium, lis deserta), што секогаш гласела во полза на присутната
странка.
Кога биле присутни обете странки, судијата водел главна расправа. целта
на расправата била утврдување на точноста на фактите, што странките ги навеле
како основа на своите барања. Утврдувањето на точноста на фактите се спрове-
дувало во доказна постапка. Во доказната постапка била допуштена употребата
на сите доказни средства. Како доказни средства служеле: признанието, сведоци-
те, исправите, увидот и индициите. Судиите не биел врзани за никакви формал-
ности во изведувањето на доказите и при утврдувањето на доказната сила на
одделните доказни средства. Во легисакционата постапка било доследно спрове-
дувано начелото на слобода на судиското уверување.
Судијата донесувал пресуда кога ќе се уверел во вистинитоста на наводи-
те на некоја од странките, односно кога ќе се уверел дека наводите на таа стран-
ка и одговараат на фактичката состојба (начело на материјалната вистина). По
правило, пресудата имала деклараторно значење. Таа не создавала нови односи
ниту, пак, нови обврски меѓу странките: нејзина цел била токму во тоа да се ут-
врди дали постои или не постои неко право. Таа била кондемнаторна доколку
тужбеното барање ќе било усвоено, а апсолуторна кога барањето ќе било одбие-
но. Меѓутоа, пресудите донесени во постапката apud judicem не можеле да се на-
паѓаат поради погрешно утврдена фактичка состојба – тие биле веднаш право-
силни и извршни. Тоа значи дека погрешно донесените пресуди имале конститу-
тивен карактер: тие создавале нови права и обврски што не постоеле пред доне-
сувањето на пресудата. Од формално-правна гледна точка пресудите имале нова-
ционо значење: post condemnationem judicatum facere oportere.577

в) Видови легисакции

§ 339. Поделба на легисакциите

Легисакциите или врз закон заснованите, формалистички и строги тужби

на старото право се делеле на деклараторни и егзекуторни. Деклараторни биле
легисакциите што имале за цел утврдување дали неко право постои или не пос-

576 Закон на 12 таблици 1, 6–8: Rem ubi pacunt, orato. Ni faciunt, ni comitio aut in foro ante

meridiem causam coiciunto. Com peroranto ambo praesentes post meridiem litem addicito.
577 Gai 3, 180.

381
тои. Тоа биле legis actio sacramento, legis actio per judicis postulationem и legis actio
per condictionem. Егзекуторни биле легисакциите кои што имале за цел извршу-
вање на неко право, чиешто постоење било утврдено или со пресуда донесена во
постапка по некоја деклараторна легисакција, или со адикција извршена од стра-
на на магистратот во постапката in jure врз основа на признание или врз основа
на непрописна одбрана на тужениот, или со јавнаоста на некои законски обвр-
ски. Тоа биле legis actio per manus injectionem и legis actio per pignoris capionem.

§ 340. Legis actio sacramento

Legis actio sacramento долго време била единствена деклараторна леги-

сакција. Таа била генерална или општа тужба од старото право, што можеле да ја
употребат граѓаните на Рим за заштита на своите права, како со дејство erga om-
nes така и со дејство inter patres. Во првиот случај legis actio sacramento се нареку-
вала actio in rem, а во вториот actio in personam.
а) Кај legis actio sacramento in rem, што служела за заштита на стварните и
на другите апсолутни права, предметот на спорот или некој негов симбол578 мо-
рале да бидат донесени пред магистратот. Тужителот бил должен пред магистра-
тот да стави стап врз предметот на спорот и да ги изговори свечените зборови:
Hunc ego homninem ex jure Quiritium meum esse aio secundum suam causam - sicut
dixi ecce tibi vindictam imposui – Tврдам дека овој човек (или некој предмет) е мој
според прописите на квиритското право и според начинот на кој сум се здобил со
него: како што тоа го реков, така од тебе и го присвојувам.579 Оваа свечена изјава
на тужителот се нарекувала vindicatio.
На виндикацијата на тужителот, тужениот, што не го признавал тужбеното
барање, требало да изјави контравиндикација, односно бил должен со истите
свечени зборови како и тужителот да тврди дека предметот на спорот му припа-
ѓа нему.
Магистратот, којшто ex tribunali ги набљудувал дејствијата на виндикација-
та и на контравиндикацијата, доколку тие дејствија биле правилни, наредувал:
Mittite ambo hominem - обајцата пуштете го човекот.580 Со оваа интервенција на
магистратот се завршувала симболичната борба меѓу странките.
Потоа стужителот бил должен да го предизвика тужениот на облог: Postulo
anne dicas, qua ex causa vindicaveris – Барам да кажеш по која основа ја присвоју-
ваш стварта. Тужениот морал да одговори: Jus feci, sicut vindictam imposui –
Правилно постапив кога изјавив дека предметот е мој. На тоа тужителот му
одговарал: Quando tu injuria vindicavisti, D vel L aeris sacramento te provoco –

578 Требало да се донесе симбол на спорот доколку се работело за недвижни ствари, како и за

ствари што тешко можеле да се донесат (Gai 4, 17).

579 Gai 4, 16. Vindicta или festuca била симбол на копје, а и симбол на присвојување.
580 Gai 4, 16.

382
Бидејќи бесправно ја присвојуваш стварта, те предизвикувам на облог од 500 или
50 аси. Ту-жениот морал да одговори: Et ego te – И јас тебе!581 Сумата за облог
требало или веднаш да се исплати или да се именуваат гаранти за нејзината
исплата - praedes sacramenti. Висината на sacramentum зависела од вредноста на
предметот. Sacramentum изнесувал 500 аси доколку предметот на спорот бил по-
веден од 1.000 аси, а 50 аси кога предметот на спорот бил од помала вредност
или кога се работело за спорови за слобода. Странката што ќе го загубела спорот,
го губела и облогот и тоа во полза на римските храмови (in sacrum).
По полагањето на облогот или именувањето на гaрантите, магистратот од-
лучувал која од странките ќе го чува предметот до окончување на спорот. Стран-
ката на која и било доделено владениоето врз предметот на спорот (интеример-
но владение) била должна да именува гаранти за тоа дека ќе го чува спорниот
предмет и дека ќе и го предаде на другата странка, доколку оваа го добие спорот
(praedes litis et vindicarum).
Веднаш по предавањето на интеримерното владение на една од странките,
настапувало именување на судија, или по предлог на странките или по одлука на
магистратот, како и сите други дејствија на litis contestatio.
Во постапката apud judicem судијата бил должен да утврди која од странки-
те била во право кога положила sacramentum: cuius sacramentum justum est. За да
го утврди тоа, тој требало да ја испита точноста на фактичките наводи како на
тужителот, така и на тужениот. Лицето чијшто sacramentum бил justum го доби-
вало спорот и му бил враќан облогот, доколку овој бил однапред исплатен. Ако
победникот во спорот не бил интеримерен владетел врз спорниот предмет, тој
можел да бара другата странка да му го предаде предметот или гарантите
(praеdes litis et vindicarium) да му ја платат неговата вредност (aestimatio litis).
б) Legis actio sacramento in personam служела за заштита на правата со деј-
ство inter partes, односно за заштита на облигационите права. Формалностите на
оваа тужба биле идентични со формалностите на legis actio sacramento in rem.

§ 341. Legis actio per judicis postulationem

Legis actio per judicis postulationem се развила по legis actio sacramento. Таа
се употребувала за заштита на обврските од стипулациите и за водење на делбе-
ни спорови. Кај оваа тужба немало облог. Судијата бил именуван непосредно по
барање на тужителот. Te, praetor, judicem sive arbitrum postulo uti des – Tе молам,
преторе, да определиш судија или арбитeр.582

581Ibid.
582Податоците за оваа тужба се содржани во т.н. Антинопулски фрагменти. Според спомена-
тите податоци постапката in jure се одвивала слично како и постапката по legis actio
sacramento. Тужителот тврдел дека постои некоe право и барал од тужениот тоа право да го
признае или негира (Ex sponsione te mihi X milla sesteriorum dare oportere aio:it postulo aies an

383
 § 342. Legis actio per condictionem

За заштита на сите обврски што гласеле на certam creditem pecuniam или

на ceratm rem во третиот век на старата ера биле воведени legis actiones per
condictionem. За заштита на обврските со барање на certam creditam pecuniam тие
биле воведени со Lex Silia, а за обврските на certam rem со Lex Calpurnia. Постап-
ката пред магистратот биле многу слична со постапката по тужбите per
sacramentum и per judicis postulationem. Меѓутоа, судијата бил определуван дури
на 30-oт ден: Quando tu negas, in diem tricensimum tibi judicis capiendi causa
condico.
Ни на старите правници не им било сосема јасно во што се состоела пол-
зата од воведувањето на кондикциите.583 Сите обврски што можеле да станат
предмет на спор по пат на кондикциите можеле да станат тоа и по пат на legis
actio per sacramento или legis actio per judicis postulationem. Затоа е најверојатно
дека кондикциите биле воведени заради давање заштита на некои новонастана-
ти обврски, што не биле наброени меѓу обврските што можеле да станат предмет
на спор по пат на legis actio per judicis postulationem и чијашто заштита била по-
врзана со legis actio per sacaramentum, па според тоа и со опасноста да се загуби
sacramentum, кога кондикциите не би биле воведени.

§ 343. Legis actio per manus injectionem

За време на легисакционата постапка основната егзекуторна тужба била

legis actio per manus injectionem. Право да употребат legis actio per manus
injectionnem имале сите лица во чија полза била донесена правосилана пресуда,
доколку должникот во рок од 30 дена, предвиден со законот (париционен рок),
доброволно не ќе ја извршел. Право да ја употребат оваа тужба имале и лицата
чиишто должници пред магистратот го признале долгот или пред него не се бра-
неле прописно (confesi vel indefensi),584 како и доверителите на некои специјални
побарувања кај кои немало потреба од претходно судско утврдување (manus
injectio pro indicato, manus injectio pura).585

negas). Ако должникот го признаел правото на доверителот, спорот се завршувал уште во

постапката in jure. Ако, пак, должникот го негирал постоењето на правото на тужителот,
спорот продолжу-вал со барање на доверителот да биде именуван судија или арбитер.
583 Gai 4, 20: Qua re autem haec actio desiderata sit, cum de eo, quod nobis dari oportet, potuerit aut

sacramento aut per juicis postulationem agi, valde quaeritur.

584 Закон на XII таблици 3, 1: Aeris confessi rebusque jure judicatis XXX dies justi sunto. Врз основа

на разликата меѓу manus injectio по основ на пресуда и по основ на confessio in jure, се разлику-
вале manus injectio judicati и manus injectio pro judicato.
585 Gai 4, 22 и 4, 23. Manus injectio pro judicato постоела и за побарувањето на гарантот против

должникот за кого што тој исплатил еден долг (Lex Publilia) за побарувањето на гарантот про-

384
 Кај редовната legis actio per manus injectionem доверителите го доведува-
ле должникот пред магистратот и од магистратот барале извршување н пресуда-
та односно исплата на долгот. Доколку должникот тоа не ќе го сторел, по налог
на магистратот тој требало да отиде во домашен затвор кај доверителот или да
посочи vindex односно лице што на доверителот ќе му го оспори правото да го
води должникот во домашен затвор. Таквиот vindex потем бил должен да се
впушти во спор со доверотелот за точноста на неговите побарувања. Ако го загу-
бел спорот, тој бил осудуван на двојна вредност од оспорениот долг.586
Должникот во чија полза не интревенирал vindex, бил одведуван во дома-
шен затвор кај доверителот. Таму бил фрлан во прангии и чуван шеесет дена.587
Во тој рок должникот три пати едно подруго требало да биде изведуван на фору-
мот кадешто јавно се истакнувало колку должел. Доколку ни должникот лично,
ниту пак некој од неговите пријатели во меѓувреме не ќе го исплател долгот, до-
верителите биле овластени да го убијат должникот или да го продадат во роп-
ство trans Tiberim,588 а во случај кога имало повеќе доверители, тие можеле не са-
мо да го убијат должникот туку и да го поделат неговото тело.589
Убивањето и продавањето на должниците trans Tiberim исчезнале кога
работната сила на инсолвентните должници станала потребна за обработување
на римските земјишта. Оттогаш инсолвентните должници биле претворани во
должнички робови (nexi) на своите доверители. Положбата на должничките ро-
бови била привремена - траела сѐ до одработувањето на долгот – и само во тоа
била нешто подобра од онаа на заробените непријатели. Освен тоа, должничките
робови имале право да се пријават за служба во римскте легии, а по ослободува-
њето од должничко ропство тие не станувале ослободеници туку ги имале сите
права како и граѓаните родени на слобода. Сепак, вистинската положба на дол-
жничките робови била мошне тешка. Тоа доведувало до бунтови на должнички-
те робови и конечно довело до Lex Poetelia со кој била укината legis actio per
manus injectionem. По укинувањето на legis actio per manus injectionem приорите-

тив доверителот којшто наплатил од гарантот повеќе од вирилниот дел (Lex Furia) и сл.
Manus injectio pura постоела и во полза на наследникот против легаторот којшто наплатил
легат од наследството во вредност поголема од 1.000 аси (Lex Furia testamentaria), како и про-
тив лихварите коишто наплатиле поголема камата од онаа што била предвидена со закон (Lex
Marcia).
586 Во подоцнежно време самиот должник можел да му го оспори правото на доверителот:

manum sibi depellere et pro se lege agere licebat (Gai 4, 24). Ова не било допуштено само кај
manus injectio judicati и depensi (Lex Publilia).
587 Во Законот на XII таблици било пропишано дека прангите не смеат да бидат потешки од

15 фунти и дека доверителот мора да го храни должникот до една фунта брашно дневно, до-
колку должникот не се хранел сам.
588 Закон на XII таблици 3, 5: Tertiis autem nundinis capite poenas dabant aut trans Tiberim

peregere venum ibant.

589 Закон на XII таблици 3, 6: Tertiis nundinis partis secanto. Si plus minusque sequerunt, se fraude

esto.

385
тен предмет на извршување на пресудите веќе не биле самите должници туку
целокупниот имот со кој тие располагале. Според тоа, извршувањето на пресуди-
те веќе не било предимно персонално, туку реално: Персоналната егзекуција и
натаму служела, но само како супсидијарна, во случаите кога должниците имале
достатно имот за да ги исплатат своите доверители.

§ 344. Legis actio per pignoris capionem

Legis actio per pignoris capionem била најстарата егзекуторна легисакција

што имала за цел реално извршување на повластените побарувања. Римските
правници сметале дека legis actio per pignoris capionemи не треба да се вбројува
меѓу легисакциите, бидејќи постапката по оваа тужба била вонсудска, а на про-
цесните дејствија не требало да присуствуваат обете странки.590 Па сепак, над-
владејало мислењето дека pignoris capio треба да се смета за legis actio бидејќи
лицето што се ползувало со pignoris capio (извршителот) морало да изговара све-
чени зборови и да ги извршува сите формалности, пропишани за постигање на
целите на оваа легисакција.591
Право да се ползуваат со legis actio per pignoris capionem и да запленуваат
туѓ имот имале војниците и тоа од лицата што им должеле aes militare (војничка
плата), aes equestre (купопродажна цена на коњ) и aes hordearium (надомест за
исхрана на коњ). Вакво право имале и продавачите на жртвени животни, на кои
не им била исплатена цената, како и закуподавците на добиток за испалата на за-
купнината, доколку оваа била наменета како подарок за храмовите. Истово пра-
во го имале и собирачите на даноци за даночните побарувања.

г) Постапка per sponsionem

§ 345. Воведување на постапката per sponsionem

По воведувањето на legis actio per judicis postulationem и legis actio per

condictionem, кај облигационите тужби ни за тужителот, ниту пак за тужениот на
постоела веќе опасност да го загубат облогот, бидејќи кај овие тужби и немало
облог.592 Опасноста од загуба на облогот постоела само кај стварно-правните
тужби што и натаму мoрале да се водат сопред прописите на legis actio

590 Gai 4, 29: Quibusdam autem placebat legis actionem non esse, primum quod pignoris capio extra

jus peragebatur, id est non apud praetorem, plerumque etiam absente adversario, cum alioquin
ceteris actionibus non aliter uti quis posset quam apud praetorem praesente adversario.
591 Gai 4, 39.
592 Кај кондикционите тужби можеле да постојат stipulationes и restipulationes tertiae partis,

што биле договарани на штета на оној што ќе го загубел, а во полза на оној што ќе го добиел
спорот (Gai 4, 13; 4, 171).

386
sacramento in rem. Со оглед на фактот дека тоа било незгодно и опасно, во Рим се
јавила постапката per sponsionem, што имала за цел да го отстрани плаќањето на
обложeната сума и кај стварно-правните спорови.
Тужителот што сакал да поднесе виндикациона тужба, за да го избегне
плаќањето на sacramentum, го повикувал тужениот на условна стипулација: Si
homo, quo de agitur, ex jure Quiritium meum est, sestertios XXV nummos dare spondes
- Aко робот за кој стануав збор е мој според квиритското право, ветуваш ли дека
ќе ми платиш 25 сестерции?593 Тужениот ја прифаќал ваквата стипулација, бидеј-
ќи таа и за него значела престан на опасноста да го изгуби sacramentum. По склу-
чувањето на ваквата стипулација тужителот подигал legis actio per condictionem
и барал исплата на 25 сестерции. При решавањето на ваквиот спор судијата, за да
може да одлучи кому му припаѓаат 25 сестерции, бил должен преходно да испита
дали робот за кој станувало збор навистина му припаѓал на тужителот и дури по-
тем можел да донесе пресуда. Инаку таа сосема мала сума пари од стипулацијата
и не била наплатувана по пресудата, а пак тужителот, доколку пресудата гласела
во негова полза, се здобивал со правото да бара извршување на основниот долг,
односно да ја добие својата ствар. Според тоа, постапката per sponsionem била по
форма облигациона, а по содржина стварно-правна. Решението за стварноправ-
ните односи било прејудициелно при решавање на прашањето за постоење на
облигации.594

Трета глава
ФОРМУЛАРНА ПОСТАПКА

§ 346. Настанување и белези на формуларната постапка

Големиот формализам на римските легисакции и пасивната улаога на ма-

гистратот во постапката in jure станале пречка за заштита на субјективните пра-
ва, кога кон крајот на републиката се развил жив правен сообраќај и кога била
воведена цела низа правни работи bonae fidei. Затоа „istae omnes legis actiones
paulatim in odium venerunt“ - сите легисакции полека станале омразени.595 Со ог-
лед на својата конзервативност, Римајните се обидувале да ги отстраната недос-
татоците на легисакците со извесни палијативни мерки. Како палијативна мерка
во извесна смисла се јавило и воведувањето на legis actio per judicis postulationem

593 Gai 4, 92.

594 Gai 4, 94: Non tamen haec summa sponsionis exigitur. Non enim poenalis est sed praejudicalis et
propter hoc solum fit, ut per eam de re judicetur; unde etiam is cum quo agitur, non restipulatur. Ideo
autem appellata est pro praede litis vindiciarum stipulatio, quia in locum praedium successit quia
olimcum lege agebatur, pro lite et vindiciis, id est pro re et fructibus a possessore petitori dabantur
praedes.
595 Gai 4, 30.

387
и на legis actio per condictionem. Со оглед на тоа дека палијтивните мерки не мо-
желе да ја сообразат римската постапка со потребите на новото време, римските
законодавци конечно биле принудени радикално да ја изменат. Тоа се случило со
Lex Aebutia и со duae Leges Juliae (меѓу 150 и 17 год. ст.е.). Со одредбите на наве-
дениве закони биле укинати легисакциите и била воведена нова постапка наре-
чена формуларна.
Корените на формуларната постапка се јавиле во дејноста на перегрин-
ските претори. Овие претори при судењето ги применувале начелата bonae fidei,
како основни начела за утврдување на суштината на сите правни односи. Затоа
тие им допуштале на парничните странки да ги изнесат во слободен говор сите
факти што им претходеле и што им следеле на нивните односи. Потоа тие ги
формулирале изнесените наводи на странките, правно ги квалифицирале и ги
испраќале на одлучување кај судијата. Судијата бил должен да ја испита точноста
на фактичките наводи на странките, врз кои преторот ја зановал својата правна
квалификација на спорот и да донесе пресуда. Начинот на кој постапувале пере-
гринските претори во сите спорови ги прифатиле и градските претори, нo само
во споровите bonae fidei.
Сѐ до Lex Aebutia и до duae Leges Juliae споменатата дејност на градскиот
претор во judicia bonae fidei не се сметала за judicium legitimum или за правосуд-
ство засновано врз закон.596 Тоа било judicia imperio continentia или правосудство
засновано врз imperium на магистратот.597 Според прописите на наведениве за-
кони таквата постапка на преторите станала judicium legitumum или единствено
правилна постапка. Тогаш била воведена постапката per formulas.598
Основаната карактеристика на постапката per formulas била неформал-
носта. Во постапката in jure странките го изнесувале тужбеното барање во невр-
зан говор, а преторите или други магистрати, надлежни за овој дел на постапка-
та врз основа на претпоставката дека се точни фактичките наводи на странките,
давале правна квалификација на спорот. Тоa го правеле во litis contestatio кога, во
соработка со странките, составувале куса писмена забелешка за дотогашното

596 Gai 4, 104: Legitima sunt judicia, quae in urbe Roma vel intra primus urbi Romae miliaruminter

omnes cives Romanos sub uno judice accipiuntur; eaque e lege Julia judiciaria, nisi ni ano et sex
mensibus judicata fuerunt, expirant. Et hoc est quod vulgo dicitur e lege Julia litem ano et sex
mensibus mori.
597 Gai 4, 105: Imperio vero continentur recuperatoria et quae sub uno judice accipiuntur

iinterveniente peregrini persona judicis aut litigatoris; in aedam cusam sunt, quaequmque extra
primum urbis Romae milierium tam inter cives Romanos quam inter peregrinos accipiuntur. Ideo
autem imperio contineri judicia dicuntur, quia tamdiu valent, quamdiu is qui ea praecepit imperium
habebit.
598 Формите на легисакционата постапка биле задржани само пред судот на центумвирите и

во постапката за damnum infectum: Itaque per legem Aebutiam et duas leges Julias sublatae sunt
istae legis actiones, effectumque est ut per concepta verba, id est per formulas, litigaremus. Tantum ex
duabus causis permissum est [id legis actionem facere] lege agere, damni infecti et si centumvirale
judicium futurum est (Gai 4, 30–31).

388
одвивање на спорот. Tаа куса писмена забелeшка, составена на крајот на постап-
ката in jure, се викала формула. Парничните странки биле должни да му ја преда-
дат формулата на судијата, кој требало да ја испита точноста на фактичките на-
води на странките и да донесе пресуда, сообразно со правната квалификација со-
држана во формулата.
Еден од битните белeзи на формуларната постапка претставувало и за-
јакнувањето на улогата на магистратот. Тој веќе не бил само пасивен набљуду-
вач на правилнаоста на борбата меѓу странките и пасивен извршител на буквата
на законот, туку станал активен создавач на формулата, а преку неа и активен
создавач на новите правни односи. Слободата на магистратот во создавањето на
формулата и во давањето нови правни квалификации на фактите, била најпого-
ден пат за натамошен развиток на римското право и за неговото постојано сооб-
разување со новите општествени потреби.

а) Органи на формуларната постапка

§ 347. Органи на формуларната постапка in jure

Органите на формуларната постапка in jure биле речиси исти како и орга-

ните на легисакционата постапка. Небитни измени во органите биле извршени
дури кон крајот на републиката и почетокот на принципатот. Оттогаш правосуд-
ството во Италија, чиишто жители се здобиле со граѓанство, го вршеле juridici и
consulares, а во провинциите промагистрати, што ги замениле поранешните пре-
тори. Од друга страна во самиот Рим мошне се зголемил бројот на преторите ка-
ко судии. Многу од нив биле специјализирани судии за точно определени праша-
ња. Освен тоа, конзулите повторно станале правосудни органи, бидејќи во време-
то на ширење на власта на принцепсот, тие ги загубиле другите права.

§ 348. Органи на формуларната постапка apud judicem

Органите на формуларната постапка apud judicem биле исти како и орга-

ните кај легисакционата постапка. Меѓутоа, листата на граѓаните повикани да
судат била многу проширена. Покрај граѓаните со имот преку 200.000 сестерции,
во листата на судиите биле вклучени и некои други лица. Во времето на Калигу-
ла album judicum опфаќал околу 5.000 имиња на лица што имале право да судат –
legitime Romae judicantium.599

599 Судиите од судиската листа (album judicum) биле поделени на декурии од по 1.000 лица.

Првите три декурии им припаѓале на сенаторите и еквестрите и суделе за важни работи. Дру-
гите две им припаѓале на сиромашните слоеви и суделе во мали спорови.

389
 б) Формуларна постапка in jure и apud judicem

§ 349. Формуларна постапка in jure

Правилата за формуларната постапка in jure во поглед на местото и вре-

мето на судењето се поклопувале со правилата на легисакционата постапка. Дру-
гите правила биле различни:
а) Повикувањето пред суд и натаму се вршело по пат на in jus vocatio. Лице-
то повикано пред суд било должно таму да се појави, доколку не постоеле оправ-
дани причини за одбивање на поканата. Причини за одбивање на поканата биле
спреченост од јавни или приватни работи.600 Ако поканата била одбиена, треба-
ло да се посочат гаранти (vadimonium), што гарантирале дека повиканото лице
ќе се јави пред судот на денот за кој странките се здоговориле: certo die judicio
sisti. Странката што не ќе се придржувала кон овие правила, била казнувана спо-
ред прописите содржани во преторскиот едикт.
б) Кога тужениот и ужителот ќе дошле пред магистратот, тужителот го из-
несувал тужбеното барање. Притоа тој не бил должен да употребува свечени збо-
рови и свечени гестови. Тој слободно ги изнесувал фактите врз основа на кои
сметал дека има право да бара од судот да му нареди на тужениот извршување
на неговото барање. Излагањето на тужителот претставувало т.н. editio actionis,
односно тоа се состоело во запознавање на тужениот со тужбеното барање.
Тужениот можел да заземе најразлични ставови во однос на тужбеното ба-
рање: тој можел да го изврши барањето на тужителот, можел да ја признае
оправданоста на барањето, можел да молчи, можел лошо да се брани, а можел и
да го оспори барањето и тоа делумно или во целост. Во првите четири спорот за-
вршувал уште во постапката in jure: confessus et indefensus pro judicato est.
Меѓутоа, кога тужениот ќе му се спротиставел на тужбеното барање и ќе ја
оспорувал неговата оправданост, започнувала судска постапка во вистинска
смисла (infitiatio litis). Сепак, тоа уште не значело дека тужителот ќе се здобие со
право започнатиот спор да биде испратен до судијата и да биде решен во постап-
ката apud judicem. Ова затоа што магистратот бил овластен да му го признае или
да му го одбие правото на тужба на тужителот (edition и denegatio actionis). Дури
и нешто повеќе - магистратот бил должен да го одбие по службена должност пра-
вото на тужба (denegatio actionis) доколку ќе се уверел дека тужбеното барање не
се засновувало ни врз законски прописи, ниту пак врз прописи од едиктите, како
и тогаш кога барањето било спротивно со начелата на bona fides и на aequitas
(начелата на добра вера и чесност). Во другите случаи магистратот, по правило,

600 Право да одбијат судска покана имале лицата што биле зафатени со принесување жртви на

боговите, со свадби, погреби, вршење судиска или некоја друга јавна служба. Ова право го има-
ле и родителите и патроните, доколку тужителот претходно не добил одобрение од магистра-
тот да ги повика пред суд (D 2, 4, 2–4; Gai 4,46 и 4, 183; I 3, 16, 3).

390
му го признавал правото на тужителот за неговото барање конечно да решава
избран судија, односно му го признавал правото на тужба (editio actionis).
По признавањето на правото на тужба магистратот или ја одобрувал однап-
ред составената писмена забелешка што му била поднесена и што го изложувала
тужбеното барање или самиот тој накусо ја составувал забелешката за она што
било предмет на спорот. Составувајќи ја таквата забелешка магистратот ги вне-
сувал во неа името на судијата што бил определен да одлучува во спорот, бара-
њето на тужителот, приговорите на тужениот и репликите на тужителот, како и
овластувањата што му биле дадени на судијата. Вака составената забелешка се
нарекувала формула.
Кога формулата ќе била составена, настанувала litis contestatio, односно
магистратот во присуство на сведоците му ја предавал формулата на тужителот,
а овој пак, од своја страна, му ја давал на тужениот. Доколку тужениот ќе ја при-
фател формулата, се сметало дека е извршена litis contestatio и дека настанува
обврска на тужениот да дојде пред судијата, кој конечно ќе го реши постојниот
спор. Од друга страна, доколку тужениот не ќе ја прифател формулата, спорот
бил решаван во уште во постапката in jure, бидејќи таквиот тужен се сметал за
indefensus.

§ 350. Формула

Кусата писмена забелешка што на крајот на постапката in jure магистра-

тот му ја предавал на тужителот, а овој на тужениот, се викала формула. Во неа
била изложена хипотетичната фактичка состојба од која тргнал магистратот, до-
несувајќи одлука да му ја одобри тужбата на тужителот и да го упати целиот
спор на конечно решавање пред судијата. Судијата требало да го реши спорот во
рамките на овластувањата добиени од магистратот, а наведени во формулата.
Во почетната етапа на формулараната постапка преторите составувале
посебна формула за секој конкретен спор. Со текот на времето некои од форму-
лите, особено оние што се употребувале почесто, станале постојани и биле внесу-
вани во трајниот дел од преторскиот едикт. Таквите формули (формули-приме-
роци) биле составувани апстрактно и хипотетично: во нив постоело и хипотетич-
но име на судијата, хипотетично име на тужителот (Aulus Agerius) и на тужениот
(Numeris Negidius); во нив постоело хипотетично правно барање на тужителот,
засновано врз хипотетична фактичка состојба; постоеле хипотетички овластува-
ња дадени на судијата тужениот да го осуди или да го ослободи. Употребувајќи ја
таквата формула-примерок, магистратот ги конкретизирал хипотетичните ими-
ња на судијата и на странките, хипотетичните тужбени барања и хипотетичните
овластувања со наведување на вистинските имиња, вистинските барања и вис-
тинските овластувања, со тоа што дури во постапката apud judicem требало да се

391
утврди точноста на наводите на странките што служеле како основа за настану-
вање или престан на некое право.
Во случаите кога определено тужбено барање не можело да биде вклопе-
но во ниедна од формулите-примероци, а магистратите сметале дека на тужите-
лот сепак треба да му се даде правна заштита, тие одобрувале специјални форму-
ли што требало да му послужат на судијата да донесе пресуда токму во даденит
случај. Со одобрувањето формули за одделни случаи (actiones in factum), форму-
ли што извирале од потребите на општестевениот живот во Рим, магистратите
вршеле значајна улога во сообразувањето на правниот поредок со животните те-
кови.

§ 351. Битни делови на формулата

Секоја формула содржела неопходни елементи за известување на судија-

та за суштината на спорот, за да можел успешно да го реши, откако ќе ја утврдел
точноста на фактичките наводи на странките. Неопходни или битни елементи на
формулата биле: judicis nominatio, intentio, demonstratio, condemnatio и
adjudicatio:601
а) Judicis nominatio или именување на судијата во строгата смисла на збо-
рот не влегувало во содржината на формулата, иако било составен дел на сите
формули, бидејќи без именување на судијата спорот не можел да се реши. Затоа
не постоела ни една формула во чиешто заглавие не стоело императивно: Titius
judex esto. Судијата бил определуван со претходна согласност на странките. Кога
странките не ќе се согласеле, судијата бил определуван од страна на магистратот
и тоа меѓу лицата чиишто имиња се наоѓале на судиската листа (album judicum).
Формулата му била упатувана на именуваниот судија. Токму затоа римските
правници не го сметале именувањето на судијата за составен дел на формулата.
б) Сите формули морале да имаат составен дел што се викал intentio или
тужбено барање: intentio est ea pars formulae, qua factor desiderium suum concludit.
Интенцијата била искажувана условно: Si paret hominem ex jure Quiritium Auli
Agerii esse. Вака било затоа што оправданоста на интенцијата или на тужбеното
барање требало допрва да биде утврдена во постапката apud judicem.
Тужбените барања биле различни. Некои од нив се засновувале врз пропи-
сите на jus civile; други, вистина, се засовувале врз jus civile, но исправено и про-
ширено од страна на преторите; а некои, пак, од тужбените барања се засновува-
ле само врз преторското право. Со оглед на тоа, интенциите или тужбените бара-
ња се делеле на: intentiones in jus, intentiones ficticiae и intentiones in factum.
Intentiones in factum и intentiones ficticiae се нарекувале и intentiones honorariae.

601 Gai 4, 39: Partes autem formularum hae sunt: demonstratio, intentio, adjudicatio, condemnatio.

392
 Втора поделба на тужбените барања била поделбата на intentiones in rem и
intentiones in personam. Intentiones in rem постоеле кога предмет на спор било не-
кое стварно или друго апсолутно право, а intentiones in personam, кога се работе-
ло за некое облигационо право или за неко релативно право, односно за некое
право со дејство inter partes.
Тужбените барања можеле да се однесуваат на точно определени или опре-
деливи ствари. Во првиот случај се работело за intentiones certae, а во вториот за
intentiones incertae. Intentio incerta била изразувана quidquid paret – што и да се
должи. Во таквите случаи судијата бил должен да испита не само дали постои, ту-
ку и колкаво е туженото барање.
Тужбените барања се јавувале и како прејудициелни или intentiones
praejudicales. Прејудициелни биле барањата што го обврзувале судијата да ја ис-
пита точноста на фактичките наводи на странките и да одлучи дали постои некој
однос, што се јавувал како претпоставка за остварување на некое право: certe
intentio aliquando solo invenitur sicut in praejudicalibus formulis, qualis est, qua
quaeritur, aliquis libertus sit, vel quanta dos sit, et aliae complures.602
в) Делот од формулата наречен demonstratio служел за поблиско објаснува-
ње на барањето на тужителот во случаите кога тоа не било наполно јасно од са-
мата интенција: demonstratio est ea pars formulae quae principio ideo inseritur ut
demonstretur res de qua agitur, velut haec pars formulae: Quod Aulus Agerius Numerio
Negidio hominem vendidit.603 Demonstratio, по правило постоела кај формулите со
барање на некоја ствар од редот на обврските bonae fidei, засновани врз хонорар-
ното право.
г) Во сите формули, освен во делбанеите и прејудициелните, постоел и де-
лот наречен condemnatio, што содржел овластување за судијата да го осуди или
ослободи тужениот: condemnatio est pars formulae, qua judici condemnandi
absolvendive potestas permittiur, velut haec pars formulae – Judex, Numerium
Negidium Aulo Agerio sestercium X milia condemna. Si non paret, absolve.604
д) Кај делбените тужби, наместо condemnatio, како дел на формулата се ја-
вувала adjudicatio или овластување на судијата да ги разреши постојните сосоп-
ственички односи: adjudicatio est ea pars formulae quae permittititur judici rem
aliquam ex litigatoribus adjudicare, velut si inter coheredes familiae erciscundae agatur
aut inter socios communi dividundo aut inter vicinos finium regundorum.605

602 Gai 4, 44.

603 Gai 4, 40.
604 Gai 4, 43.
605 Gai 4, 42.

393
 § 352. Небитни делови на формулата

Деловите на формулата што служеле за отстранување, ограничување или

поткрепување на тужбеното барање, а што во формулата биле внесувани на из-
речно барање на заинтересираните лица, биле нејзини небитни делови и се вика-
ле praescriptiones и exceptiones.
а) Praescriptiones биле небитни делови што во формулата се внесувале или
на барање на тужителот (praescriptiones pro actore) или на барање на тужениот
(praescriptiones pro reo).
Praescriptiones pro actore биле внесувани во формулата за да се утврди точ-
но тужбеното барање во поглед на местото, времето и количеството на бараната
престација. Целта на овие прескрипции била да се отстранат негативните после-
дици од евентуална plus petitio и да се спречи консумптивното дејство на litis
contestatio за оние делови на побарувањето што сѐ уште не стасале: ea res agatur,
cujus rei dies fuit.606
Од друга страна во Institutiones на Гај е наведен само еден пример за
praescriptiones pro reo: ea res agatur, si in ea re praejudicium hereditati non fiat.607
Оваа прескрипција на барање на тужениот била ставана на чело на формулата,
кога тој со rei vindicatio бил тужен од старна на лице што претендирало на ос-
тавина, а не сакало да подигне hereditatis peitio. Кога ќе била истакната спомена-
тата прескрипција, судијата не се впуштал во расправа за rei vindicatio сѐ додека
тужителот не ја добил hereditatis petitio. Другите прескрипции на тужителот -
како, на пример, praescriptio longi temporis, praescriptio longissimi temporis и сл. -
биле изедначени со ексцепциите.
б) Exceptiones или приговори биле небитни елементи што во формулата ги
внесувал магистратот на барање на тужениот. Употребувајќи ги ексцепциите ту-
жениот се повикувал на факти што тужбеното барање го правеле неоправдано,
иако тоа навистина постоело. Со други зборови, секој приговор на тужениот го
условувал донесувањето на пресуда не само по пат на утврдување на точноста на
наводите на тужителот, туку и по пат на утврдување на точноста на наводите на
тужениот: omnis exceptio obicitur quidem a reo, sed ita formulae inseritur, ut
condicionalem faciat condemnationem, id est, ne altier judex eum, cum quo agitur,
condemnet, quam si nihil in ea re, qua de agatur, dolo actoris factum sit.608
Exceptiones или приговорите на тужениот, истакнати против тужбеното
барање, се делеле на неколку групи: exceptiones civiles и exceptiones honorariae;
exceptiones peremptoriae и exceptiones dilatoriae; exceptiones in rem и exceptiones
in personam; exceptiones rei cohaerentes и exceptiones cohaerentes.

606 Gai 4, 131.

607 Gai 4, 133.
608 Gai 4, 119.

394
 - Exceptiones civiles биле приговори што извирале од прописите на jus civile
(exceptio legis Plaetoriae, exceptio legis Furiae, exceptio senatis consulti Macedoniani),
a exceptiones honorariae биле приговори што извирале од прописите на ма-
гистратите (exceptio rei venditae ac traditae, exceptio doli, exceptio quod metus
causa, exceptio quod errorem и сл.).
- Exceptiones peremptoriae или exceptiones perpetuae биле приговори што
трајно му давале право на должникот да го одбива тужбеното барање (pactum de
non petendo in perpetuum), a exceptiones dilatoriae или exceptiones temporales би-
ле приговори што должникот го заштитувале само на определено време (pactum
de non petendo ad tempus).
- Exceptiones in rem биле приговори што можеле да се употребат против секое
лице (exceptio quod metus causa), а exceptiones ad personam биле оние што може-
ле да се користат само против точно определени лица (exceptio doli).
- Exceptiones personae cohaerentes биле приговори што можеле да ги употре-
бат точно определени лица (pactum de non petendo in personam), а exceptiones rei
cohaerentes биле приговори што можеле да ги употрeбат сите лица што се нашле
во определен правен однос по повод некоја ствар (pactum de non petendo in rem).
Тужителот не морал секогаш да се согласува со приговорите на тужениот.
Тој можел против таквите приговори да изнесе факти врз основа на кои пригово-
рите можеле да бидат обезвредени, а со оглед на тоа била создавана состојба во
која и покрај точноста на приговорите, сепак била изречувана кондемнаторна
пресуда. Приговорите на тужителот со кои требало да се обезвредат приговори-
те на тужениот (exceptio exceptionis) се викале реплики (replicatio). Репликите на
тужителот доведувале до повеќекратна условеност на пресудите: доколку биле
точни интенцијата, ексцепциите и репликите, пресудата била кондемнаторна
или барем било модифицирано тужбеното барање. Доколку биле точни интенци-
јата и ексцепцијата, а репликата била лажна, пресудата била апсолуторна или ба-
рем и тука било модифицирано тужбеното барање. Поточно, тужениот бил осло-
бодуван целосно или делумно, доколку била неточна интенцијата, како и во слу-
чај кога била точна интенцијата и ексцепцијата, а била лажна репликата; а бил
осудуван целосно или барем делумно доколку биле точна интенцијата, а лажна
ексцепцијата, како и тогаш кога биле точни интенцијата и ексцепцијата и репли-
ката.
По повод репликата на тужителот, тужениот можел да изјави duplicatio или
приговор на репликата на тужителот (exceptio replicationis). На таквиот приго-
вор на тужениот тужителот одговарал со нова реплика. На новата реплика на ту-
жителот тужениот можел да одговори по пат на triplicatio, quadriplicatio итн.

395
 § 353. Помошници и застапници на странките

Во времето на формуларната постапка на странките можеле да им пома-

гаат стручни лица или полномошници, а наместо странките можеле да истапува-
ат нивните законски застапници и нивните полномошници:
а) Полномошниците на странките биле oratores и advocati. Oratores биле го-
ворници што во постапката in jure и во постапката apud judicem ги изнесувале ба-
рањата и предлозите на странките, доколку овие не се снаоѓале во говорничката
вештина. Адвокати биле правници што им помагале на странките со правни со-
вети во подготвувањето и во текот на спорот (agree, cavere и respondere).
б) Застапници биле лица што пред судот дејствувале наместо странките.
Во времето на легисакционата постапка застапувањето било ретко, но бидејќи
важело правилото: nemo alieno nomine lege agere potest.609 Во тоа време само во
точно предвидени случаи пред судот можеле да дејствуваат законски и процесни
застапници, коишто нарочно биле овластени да ги штитат интересите на опреде-
лени лица.610 Меѓутоа, во формулараната постапка застапувањето било поширо-
ко признаено. Тогаш постоеле два вида правни застапници: cognitores и
procuratores.
Cognitores биле застапници именувани пред судот на свечен начин и во
присуство на противната странка. Доколку когнитарот бил именуван од старна
на тужителот, за тужениот не настанувале никакви тешкотии: спорот и натаму
течел, небаре го водел самиот тужител, иако пресудата гласела во полза на ког-
ниторот. Од друга страна, доколку когниторот бил именуван од страна на туже-
ниот, тужителот не морал да се согласи со тоа сѐ додека не ќе била положена
cautio judicatum solvi - гаранција дека когниторот ќе ја изврши пресудата. На ва-
ков начин тужителот се бранел од инсолвентноста на когниторот, бидејќи пресу-
дата гласела на негов товар.
Прокуратор бил процесен застапник именуван на неформален начин и во
отсуство на противната странка. Прокуратор можело да биде и лице што по своја
волја се впуштило во спор (negotiorum gestor). Поради тоа, секој прокуратор на
тужителот бил должен да полжи cautio de rato или cautio ratam rem dominum
habiturum - кауција дека застапуваниот ќе ги одобри дејствијата на застапникот.
Прокураторот на должникот, како и когниторот, давал cautio judicatum solvi.
Во подоцнежно време, иако пресудата и натаму гласела на когниторот или
на прокураторот, застапниците на тужениот не морале да даваат cautio judicatum
solvi, бидејќи тужителот имал право со actio judicati да бара извршување на пре-
судата и од застапникот и од главниот должник, доколку застапникот не ќе го

609Gai 4, 82.
610Тоа биле случаите на vindex, тутори и старатели, како и случаите на тужители што подне-
ле actio furti, доклолку бил украден имот на заробени лица и лица отсутни поради државни ра-
боти (Lex Hostilia).

396
исплател долгот сам. Во исто време прокураторите на тужителот веќе не биле
должни да полагаат cautio de rato. Тие биле изедначени со когниторите на тужи-
телот. На таков начин, кон крајот на развитокот на класичното и во посткласич-
ното право, се развила прокуратурата како единствен начин на застапување.

§ 354. Litis contestatio

Litis contestatio била завршната точка на постапката in jure и се состоела

во тоа што магистратот пред сведоци му ја предавал формулата на тужителот, а
овој од своја страна му ја предавал на тужениот. Правните последици на litis
contestatio биле многу значајни.
Првата и најважна последица на litis contestatio била консумпцијата на
правото на тужба: ne bis in idem. Тужителот што еднаш започнал спор и го водел
до litis contestatio, не можел веќе да поднесе нова тужба за истата правна работа,
по истата основа и против истото лице. Таквата тужба ќе била одбиена со
exceptio rei in judicium deductae.611
Втора последица на litis contestatio била (novatio necessaria). Правото на
тужителот да го наплати своето побарување и обврската на должникот да му го
плати долгот на доверителот се трансформирале во право и обврска и на едниот
и на другиот да чекаат пресуда: condemnari oportere.
Litis contestatio била и решавачки момент за утврдување на постоењето
на побарувањето на доверителот во однос на предметот, времето, местото и
правната основа. Тужителот којшто го барал она што должникот му го должел
во моментот на litis contestatio не се изложувал на опасноста да биде одбиен по-
ради plus petitio.
Во одделни случаи по litis contestatio можело да дојде и до создавање об-
врска на двојно давање за лицата што се впуштиле во спор од бес или без сериоз-
на причина (lis infitiando crescit in duplum). Тоа биле случаите на actio legis
Aquiliae, actio judicati, actio depositi, actio legati per damnationem, actio expensi и сл.
Litis contestatio доведувала и до претворање на временските во трајни об-
врски, како и до претворање на строго личните и ненеаследливите во преносли-
ви и наследливи обврски (perpetuatio judicii).612

§ 355. Формуларна постапка apud iudicem

Формуларната постапка apud judicem во основа била иста како легисак-

ционата постапка. Целта на постапката била судијата да ја испита точноста на

Gai 3, 180–181.
611

D 27, 7, 8, 1. Врз основа на изложеново се гледа дека litis contestatio ги имала следниве пос-
612

ледици: consumptio, novatio, plus petitio infitiatio и perpetuatio.

397
фактичките наводи на странките и врз основа на утврдената материјална висти-
на да донесе пресуда.
Материјалната вистина се утврдувала во доказната постапка. Таа постап-
ка пред судијата ја спроведувале самите странки. Тужителот морал да го докаже
сето она што го тврдел: actori incumbit probatio. Истото тоа важело и за тужениот:
in excipiendo reus fit actor. Како доказни средства служеле сите докази што по до-
казна основа можеле да влијаат врз формирањето на слободното уверување на
судијата за точноста или неточноста на некои факти, важни за решавање на спо-
рот. Тоа главно биле сведоците, исправите, увидот, признанието, corpora delicti,
вештачењето, но и индициите. Изведувањето на доказите требало да се врши во
присуство на судијата (начело на непосредност). Единствен исклучок од начело-
то на непосредност било испитувањето нa робовите. Изјавите на робовите не се
сметале како доказно средство, доколку не биле дадени по мачење во затворени
простории, далеку од судот, а во присуство на слободни граѓани, што биле дол-
жни изјавите на робовите да му ги пренесат на судијата. Изведувањето на дока-
зите било усно и контрадикторно. Судијата бил должен да ги сослуша доказите и
на тужениот и на тужителот и да им допушти заемно вкрстено испитување. Це-
лата доказна постапка се одвивала на јавни места во присуство не само на стран-
ките туку и на други заинтересирани и незаинтересирани лица.
По спроведената усна, контрадикторна, јавна и непосредна доказна пос-
тапка, што требало да послужи за утврдување на материјалната вистина, судија-
та слободно ја оценувал доказната сила на одделните докази и кога ќе се убедел
дека тврдењата на странките и одговараат или не и одговараат на вистината, до-
несувал пресуда. Судијата што намерно судел криво, одговарал кривично; а, пак,
оној што ги оштетил странките од незнаење одговарал за надомест на штета (si
judex litem suam fecit). Судијата што не ќе можел да формира мислење за точноста
или неточноста на наводите на странките можел да положи заклетва: sibi non
liquere. Во таквите случаи доаѓало до translatio judicii, односно до именување нов
судија.

§ 356. Пресуда

По одржаната главна расправа, односно по спроведената доказна постап-

ка, судијата донесувал пресуда согласно со утврдените факти. Пресудата била
деклараторна: судијата се изјаснувал за тоа дали постои или не постои некој пра-
вен однос. Деклараторната пресуда можела да биде кондемнаторна или апсолу-
торна. Кондемнаторна била пресудата што гласела во полза на тужителот –
пресуда во која било усвоено тужбеното барање. Апсолуторна била пресудата
што гласела во полза на тужениот - во која тужбеното барање било одбиено. По
исклучок, пресудите можеле да имаат и конститутивнао значење: со пресудата
меѓу странките можеле да настанат нови правни односи, што не постоеле пред

398
донесувањето на пресудата. Тоа биле пресудите по делбените тужби и пресудите
засновани врз погрешно утвардена фактичка состојба.
Пресудата им била соопштувана на странките усно и тоa истиот ден кога
спорот ќе бил завршен. Самиот спор не смеел да трае подолго од 18 месеци кај
judicia legitima, а една година кај judicia imperio continentia.
Правни последици на донесените пресуди биле:
а) Новација на обврската што настанала во litis contestatio. Впрочем, по до-
несувањето на пресудата, обврската на тужителот и на тужениот да чекаат пре-
суда (condemnari oportere) се претворала во обврска „judicatum facere oportere“,
односно во обврска пресудата да биде извршена.
б) Како и кај litis contestatio, кај секоја пресуда постоело консумптивно деј-
ство. Тужителот што ќе поднесел нова тужба за истата ствар, против истиот дол-
жник и по истата основа, можел да биде одбиен со exceptio rei judicatae.
в) Правилно донесената пресуда не само што го гасела правото на тужите-
лот на повторно поднесување тужба против истиот должник и по истата основа,
туку доведувала до тоа сите други односи меѓу странките да мораат да се уредат
така како што тоа произлегувало од претпоставката дека пресудата е вистинска:
res judicata pro veritate accipitur.
г) Претпоставката дека пресудата е вистинска и дека односите меѓу стран-
ките треба да се уредат на начин како што тоа било изнесено во пресудата, важе-
ла само за тужителот и тужениот: res judicata pro veritate accipitur inter partes. За
сите други лица пресудите по правило биле res inter alios acta. Тоа значело дека
против тужениот што бил ослободен во спорот против еден тужител, друг тужи-
тел можел да поднесе тужба за истата ствар и по истата основа, наведени во
претходно одбиената тужба. По исклучок, деклараторните пресуди во статусните
спорови имале општо дејство (erga omnes), а ограничено такво дејство имале и
пресудите по повод солидарните обврски (societas, adstipulatio).
д) Во времето на формулараната постапка пресудите имале и дејство на
судска трансакција:тие требало да бидат изразени во сума готови пари.
Condemnatio autem vel certae pecuniae in formula proponitur vel incertae или omnis
sententia pecuniaria esse debet. Висината на сумата готови пари била однапред
позната кај тужбите на certam creditam pecuniam. Меѓутоа, во тужбите чиешто
тужбено барање гласело на certam rem должникот бил должен да му исплати на
тужителот сума пари што била утврдувана тогаш, доколку пред донесувањето
на пресудата тој не ќе ја извршел должната престација. Ако тужбеното барање
гласело на certam rem, одлуката за висината на надоместот судијата ја донесувал
по слободна оценка (clausula arbitraria), а ако тужбеното барање гласело на
incertumтој бил должен да ја определи висината на надоместа во рамките ут-
врдени од старана на магистратот (cum taxatione).

399
 § 357. Поништување на пресудата

Пресудите донесени во формуларната постапка биле правосилни веднаш

по изречувањето. Против објавените пресуди немало редовен правен лек. По ис-
клучок, доколку пресудата била донесена на неправилен начин (повреда на про-
цесните правила), било можно да се бара магистратот да ја поништи пресудата.
Тоа било т.н. revocatio in duplum. Странките можеле да поднесат барање за по-
ништување на пресудата во рок од една година од нејзиното донесување. Во
оправдани случаи магистратот допуштал обнова на постапката. Доколку revoca-
tio ќе била одбиена, странката што ја поднела плаќала двојна вредност од пора-
нешната пресуда.
Доколку странката што поднела revocatio можела да докаже дека пресу-
дата била донесена врз основа на употреба на лажни исправи, лажен исказ на
сведоци, поради подмитување на судијата или врз основа на некои други измам-
нички дејствија, била можна и restitutio in integrum ob dolum. Со restituitio in
integrum (враќање во поранешната состојба) биле поништувани и сите други
последици на поништената пресуда.

§ 358. Извршување на пресудите

Тужителот во чија полза била донесена правосилна пресуда морал да че-

ка триесет дена (dies justi, париционен рок) должникот да ја изврши престација-
та што му била наложена со пресудата. Доколку должникот тоа не ќе го сторел,
пресудата станувала извршна и доверителот се здобивал со право да бара нејзи-
но извршување. Тужбата со која се барало извршувањето на пресудата се викала
actio judicati. Со таа тужба била заменета поранешната legis actio per manus
injectionem.
Извршувањето на правосилната пресуда, што по истекот на парициониот
рок станала извршна, го одобрувале магистратите по поднесената actio judicati.
Таквото решение на магистратите се викало addictio. Пресудите или биле извр-
шувани или врз имотот (реална егзекуција) или врз личноста на должникот
(персонална егзекуција):
а) Реалната егзекуција го опфаќала сиот имот на должникот. Доверителот
го земал во владение тој имот и бил должен да го објави тој факт, за да можеле и
другите доверители на должникот да дознаат за стечајот на должникот
(concursus). Триесет дена по земањето во владение на имотот на должникот и по
објавувањето на стечајот, а со одобрение на магистратот, доверителите биле
должни да изберат ликвидатор на стечајната маса, кој требало да состави списо-
ци на имотот, на условите за продажбата, како и на сите доверители. Ликвидаци-
јата на стечајната маса требало да се изврши во рок од десет дена.

400
 Ликвидацијата на стечајната маса се вршела на јавни лицитации. Таа била
продавана целосно како universitas juris (venditio bonorum). Купувач на стечајна-
та маса (bonorum emptor) станувало лицето што ќе понудело највисока цена. Bo-
norum emptor се сметал за универзален сукцесор на должникот: тој се здобивал
со сета актива, а за долговите на поранешниот должник им одговарал на негови-
те доверители до висината на цената што ја понудил на лицитацијата. За напла-
тување на побарувањата на стечајната маса, bonorum emptor можел да се служи
со сите тужби што му припаѓале на должникот. Тоа било овозможено со formula
Rutiliana и со formula Serviana. Со formula Rutiliana bonorum emptor добивал пра-
во на т.н. тужби со преместување на субјектите, а со formula Serviana, што била
заснована врз фикцијата дека bonorum emptor е наследник на презадолжениот
должник, тој се здобивал со правото на употреба на сите тужби што инаку имале
право да ги употребат наследниците.
б) Персоналната егзекуција се вршела врз оние должници и во оние случаи
кога доверителите ни со продажбата на должниковиот имот не можеле да ги на-
мират своите побарувања. Во таквите случаи, доверителите имале право да го
одведат должникот во домашен затвор и да го држат таму се додека тој не ќе ги
одработел или не е ги исплател долговите. Тие веќе немале право да го убијат
должникот ли да го продаваат во ропство.

в) Видови на тужби во формуларната постапка

§ 359. Поделба на тужбите во формуларната постапка

Во времето на легисакционата постапка имало само неколку вида тужби

што биле доволни за заштита на субјективните права признати со старото ius
civile. Во периодот на класичното право, кога важела формуларната постапка,
римската законодавна активност не го следела достатно брзо живиот
општествено-економски развиток на Рим. Законодавството заостанувало, а пот-
ребите од правно регулирање на новонастанатите општествени односи биле пос-
тојани. Во тоа време задачата на сообразувањето на римскиот правен поредок со
општествените потреби главно ја вршеле правосудните органи.
Правосудните органи имале приоритетна должност adjuvare или
adimplare jus civile, што ќе рече - тие се грижеле за остварување на нормите на jus
civile. Покрај наведената основна задача, по силата на животните околности и по
силата на устројството на римската држава, магистратите биле принудени да
преземаат и две дополнителни задачи: corrigere и supplere jus civile. Corrigere jus
civile во случаите кога jus civile било во спротивност со новонастанатите прилики
и општествени потреби, а supplere во случаите кога определени правни односи
не биле регулирани во jus civile. Сиве наведени задачи магистратите, а особено
преторите, ги извршувале по процесен пат, односно со воведување на нови туж-

401
би и други процесни средства, а не со измени и дополнувања на материјалниот
правен поредок. Токму затоа е сосема точна констатацијата дека класичното
римско право повеќе било систем на тужби отколку систем на материјални прав-
ни правила.
Поделбата на тужбите во формуларната постапка била извршена според
формално-правни и според материјално-правни критериуми.

§ 360. Actiones civiles и actiones honorariae

Основната формално-правна поделба на тужбите во формуларната пос-

тапка била поделбата на actiones civiles и actiones honorariae.
Actiones civiles биле тужбите кај кои тужбеното барање било засновано
врз прописите на цивилното право. Тоа биле тужбите in jus conceptae.
Actiones honorariae биле тужбите што во римскиот правосуден систем ги
вовеле правосудните органи. Тие се делеле на преторски (actiones praetoriae) и
на едилски тужби (actiones ediliciae), со оглед на тоа дали биле предвидени во
преторските или пак во едилските едикти.
Со оглед на техниката на нивното дејствување и со оглед на значењето на
правните промени што ги воведувале, магистратските тужби или actiones
honorariae се делеле на неколку групи:
- Actiones utiles биле тужби што личеле на actiones civiles, но магистратите,
служејќи се со аналогија, го проширувале подрачјето на нивната примена. Магис-
тратите одобрувале actiones utiles кога од конкретниот случај било јасно дека
строгата и тесна примена на jus civile не им одговарала на новонастанатите
околности, односно кога сметале дека од причини на aequitas треба да се изврши
исправка на старото право (corrigere jus civile). Техниката на правосудните орга-
ни во таквите случаи се состоела во воведување на фикции и во преместување на
субјектите. Така настанале actiones ficticiae actiones per transpositionem. Кај
actiones ficticiae магистратите свесно претпоставувале дека некој услов за приме-
на на jus civile е исполнет, иако таков услов воопшто не постоел. Кај actiones per
transpositionem магистратите ја избегнувале строгата примена на начелото nemo
alieno nomine lege agere potest и допуштале тужби во чијашто интенција било
именувано едно, а во кондемнацијата друго лице.
- Најважната група од хонорарните тужби ја сочинувале actiones in factum.
Со actiones in factum, магистратите го ширеле материјалното право (supplere jus
civile) кога тоа го барала римската aequitas и bona fides. Actiones in factum биле
признавани како тужби откако магистратот ќе се убедел дека меѓу странките
постојат фактички односи што треба да бидат правно регулирани, односно на
кои треба да им се даде правна заштита, иако таквите односи не биле предвиде-
ни со ниедна норма на цивилното право. Со помош на actiones in factum римското
право станало сеопфатно. Веќе не постоел ниеден однос меѓу странките што не

402
ќе можел да биде правно регулиран и заштитен со тужба само затоа што таков
однос не бил предвиден во законските норми.

§ 361. Actiones stricti juris и actiones bonae fidei

Аctiones stricti juris по правило, биле тужби за заштита на апстрактните

облигациони односи, засновани врз прописите на старото и строго jus civile.
Actiones stricti juris се нарекувале уште и condictiones и се делеле на condictiones
certae creditae peciniae, condictiones certae rei и condictiones incerti (actio ex
stipulatu). Кај овите тужби судијата не водел сметка за причината поради која
должникот должел (cur debetur), туку само за тоа дели и колку должел (an et qiud
debetur).
Actiones bonae fidei биле тужби кај кои судијата имал широки можности
за одлучување, тргнувајќи од начелата на чесност и правичност (bona fides и
aequitas). Со други зборови, тука тој бил должен да води сметка за сето она што
му претходело и што го следело постојниот долг: пресудата морала да ја одразу-
ва обврската на должникот, гледано од стојалиште на „чесноста и правичноста“.

§ 362. Actiones in rem и actiones in personam

Actiones in rem биле реални или стварно-правни тужби што служеле за

заштита на стварните права. Ствaрно-правните тужби чиешто тужбено барање
било насочено кон тоа судот да констатира дека на тужителот му припаѓа некое
стварно право, се викале виндикации. Оние, пак, стварно-правни тужби со кои
тужителот барал судот да констатира дека на тужениот не му припаѓа некое
стварно право врз туѓа ствар биле наречени actiones negatoriae. Најголемо значе-
ње меѓу виндикациите имела петиторната или сопственичката rei vindicatio.
Actiones in personam биле персонални или лични тужби што служеле за
заштита на релативните права, односно правата со дејство inter partes. Со овие
тужби тужителот барал судот да констатира дека постои некоја обврска врз ос-
нова на која тужениот требало да му стори на тужитело некое dare, facere или
praestare. Одделните лични тужби имале свои посебни имиња во зависност од
името на правниот однос за чија заштита служеле.

§ 363. Actiones rei persecutoriae, actiones poenales и actiones mixtae

Actiones rei persecutoriae биле тужби со кои тужителот барал судот да му

нареди на должникот да го изврши она што навистина го должел, а actiones
poenales оние со кои тужителот барал судот да му нареди на должникт да ја
исплати казната поради сторениот деликт.

403
 Actiones mixtae биле тужби со кои тужителот барал судот да му нареди на
должникот не само да го изврши она што навистина го должел, туку и да ја плати
сумата, наредена на име казна поради тоа што постојната обврска не ја извршил
доброволно.

§ 364. Actiones populares

Право да поднесуваат тужби имале, по правило, само лицата што со нив

барале заштита на своите субјективни права. Меѓутоа, во посебно предвидени
случаи право да поднесуваат тужби имале и лица чиишто субјективни права не
биле непосредно загрозени. Ова особено во случаи кога се работело за заштита
на јавните нтереси или за интереси на поширок круг лица. Во таквите случаи се-
кој римски граѓанин - quivis ex populo - имал право да поднесе тужба и да бара от-
странување на постојната опасност и така да ги заштити јавните или народните
интереси: eam popularem actionem dicimus, quae suum jus populi tuetur. Тужбите
поднесувани од страна на римските граѓани заради заштита на јавните или на-
родните интереси се викале actiones populares.

§ 365. Actiones perpetuae и actiones temporales

Тужбите предвидени за заштита на правата што настанувале врз основа

на jus civile биле трајни и се викале actiones perpetuae, бидејќи jus civile по прави-
ло не предвидувало рокови во кои овластеното лице би било должно да ја подне-
се тужбата. Од друга страна, тужбите за заштита на правата што настанувале врз
основа на jus honorarium биле привремени и се викале actiones temporales, бидеј-
ќи преторите во своите едикти предвидувале преклузивни или строги рокови во
кои странките имале право да ја поднесат тужбата. По истекот на таквиот рок,
доколку тужбата не ќе била поднесена, се сметало дека згаснало и самото право.
Кога во римското право продреле начелата за застарување (praescriptio),
односно за правната установа што не доведувала до гасење на самото право ту-
ку до овластување на корисникот на некоја ствар или на некое право, по протек
на определен рок, да и се спротивстави на тужбата на сопственикот или на
правно-овластеното лице, како трајни тужби или actiones perpetuae се сметале
тужбите за правата што застарувале во долг рок од 10, 20, 30 или 40 години, а ка-
ко actiones temporales или привремени тужби – за правата што застарувале по ис-
тек на релативно куси рокови.

§ 366. Колизија на тужби

Со оглед на поголемиот број тужби со кои биле штитени одделните

граѓанско-правни односи, во римското право често доаѓало до судир или до ко-

404
лизија на тужби. Во таквите случаи тужителот можел слободно да ја избере онаа
тужба што најдобро ги штитела неговите интереси. Кога ќе била избрана една од
тужбите, другите биле консумирани. По исклучок, кога тоа посебно било допуш-
тено, постоела и кумулација на тужби, односно постоело право на тужителот
против еден ист должник, по повод на иста ствар, да поднесе и повеќе тужби.
Против еден крадец, на пример, било допуштено да се поднесе и actio furti, што
имала пенално значење и rei vindicatio што имала петиторно значење.

Четврта глава
ВОНРЕДНИ СРЕДСТВА ЗА ЗАШТИТА

§ 367. Поим на вонредните средства за заштита на субјективните права

Вонредните правни средства за заштита на субјективните права се упо-

требувале по правило тогаш кога редовните правни средства (тужбите) не обез-
бедувале достатно брза и ефикасна интервенција за заштита на постојните од-
носи (periculum est in mora), како и кога требало да се скрши отпорот што го да-
вале поединци во нормалното одвивање на граѓанската постапка. Тие се употре-
бувале и со цел за сузбивање на неоправданото ползување на парничните уста-
нови, како и тогаш кога требало да се отстранат неоправданите и несправедли-
вите последици на постојните правни односи, што не можеле да бидат отстране-
ти со редовните средства. Според тоа, вонредни правни средства за заштита на
субјективните права биле сите оние интервенции на правосудните органи што
служеле за дополнување, за подобрување и за отстранување на недостатоците на
граѓанската постапка или на редовните правни средства, предвидени за заштита
на субјективните права.

§ 368. Интердикти

Интердиктите биле важно вонредно средство за заштита на субјективни-

те права. Тие биле куси налози што надлежните магистрати им ги упатувале на
поединци на барање на заинтересираните лица, со цел да се засноваат нови, да се
зачуваат старите или да се воспостават нарушените фактички односи меѓу
странките. Налозите со кои магистратите му наредувале на поединецот да стори
нешто се нарекувале decreta, а оние со кои на поединецот му се забранувале не-
кои дејствија, се нарекувале intredicta. Меѓутоа, како заедничко име и за decretа
и за intredicta во потесно значење се зацврстило генеричкото име интердикти.
Според посебните белези што ги карактеризирале, интердиктите се деле-
ле на неколку групи:

405
 а) Со оглед на тоа дали со интердиктот требало да се зачува постојниот, да
се воспостави поранешниот или пак да се создаде нов фактички однос, интер-
диктите се делеле на interdicta prohibitoria, restitutoria и exhibitoria. Interdicta pro-
hibitoria биле интердикти со кои на определени лица им се забранувала секоја
насилна промена на постојните односи. Interdicta restitutoria биле интердикти со
кои се наредувало воспоставување на поранешната состојба, доколку односите
меѓу странките биле нарушени на противправен начин. Intredicta exhibitoria биле
интердикти со кои се наредувало засновање нови односи, доколку за тоа постое-
ла оправдана причина.
б) Втората поделба на интердиктите била поделбата на interdicta
adipiscendae, retinendae и recuperandae possessionis. Interdicta adipiscendae
possessionis биле интердикти со кои надлежните магистрати им наредувале на
дотогашните владетели да го пренесат владението врз стварта на нов владетел.
Тоа биле ексхибиторните интердикти. Interdicta retinendae possessionis биле ин-
тердикти со кои магистратите наредувале владениските односи меѓу странките
да останат такви какви што биле во моментот кога бил баран интердиктот. Тоа
биле прохибиторните интердикти. Interdicta recuperandae possessionis биле ин-
тердикти со кои магистратите наредувале да се воспостави состојбата на владе-
нието што постоела пред барањето на интердиктот. Тоа биле реституторните
интердикти.
в) Третата поделба на интердиктите биле поделбата на interdicta simplicia и
interdicta duplicia. Interdicta simplicia биле оние интердикти во кои наредбата на
магистратот му била упатена само на едно лице; на едно лице му се забранувало
или му се наредувало нешто. Interdicta simplicia биле ексхибиторните, реститу-
торните и некои прохибиторни интердикти, односно interdicta adipiscendae и
interdicta recuperandae possessionis како и некои интердикти retinendae
possessionnis. Intredicta duplicia биле интердикти со кои магистратите им го заб-
ранувале менувањето на постојните односи на обете странки. Interdicta duplicia
биле само некои од прохибиторните интердикти односно од interdicta retinendae
possessionis.
г) Интердиктите најчесто имале за цел да го подготват водењето на редо-
вен сопственички спор. За водењето на таквиот спор било неопходно да се утвр-
дат односите на владение за да можело да се знае кое лице ќе има активна, а кое
пасивна легитимација. По пат на интердикти се утврдувало кој треба да има вла-
дение врз стварта, а со самото тоа се утврдувало и местото на странките во вин-
дикациониот спор. Оној што го имал владението бил пасивно легитимиран, а пе-
титор требало да биде лицето што немало владение врз спорната ствар.
д) Утврдувањето на односите на владение со помош на интердиктите не се-
когаш било успешно. Странката на која и бил упатен налогот можела да му се
спротивстави, сметајќи дека налогот е неправилен. Тоа можело да се случи, затоа
што магистратите, при издавање на интердиктите, не ја испитувале вистинитос-

406
та на наведените факти. Тие биле издавани под претпоствака дека се точни наво-
дите на странката што ја барала интервенцијата на магистратот.
Кога странката на која и бил упатен налогот на магистратот ќе одбиела да
го изврши, настанувала интердиктна постапка. Интердиктната постапка била
sine poena или cum poena. Постапката sine poena или без штетни последици пос-
тоела кај реституторните и кај ексхибиторните интердикти. Во таков случај,
странките биле упатувани пред судија, кој бил должен да ја испита точноста на
наводите на странките, односно дали навистина постојат причини за воспоставу-
вање на поранешните или за засновање нови односи на владение, па доколку ќе
се убедел во тоа, со налогот што му го упатувал на владетелот - да му го предаде
предметот на барателот, тој едновремено одредувал и колкава сума ќе мора да
плати владетелот, доколку не му се покори на налогот. Таа сума била „quanti ea
res est“, односно адекватана на вредноста на предметот. Кај прохибиторните ин-
тердикти, а по желба на странките и кај ексхибиторните, се водела постапка cum
poena. Во таков случај тужителот го повикувал лицето што не му се покорило на
интердиктот да склучат меѓусебна стипулација и рестипулација дека не постојат
причини што го оправдуваат неизвршувањето на интердиктот. По склучената
стипулација тужителот подигал actio ex stipulatu. Доколку ќе успеел со таа тужба,
тој ја добивал и стипулационата сума и правото да му биде предададен предме-
тот на спорот.

§ 369. Stipulationes praetoriae

Stipulationes praetoriae или преторски стипулации биле вербални догово-

ри што странките не ги склучувале по сопствена иницијатива, туку по налог на
магистратот даден во конкретниот случај или во случај однапред предвиден во
преторскиот едикт. Целта на преторските стипулации била да се обезбедат из-
весни интереси на странките што не биле наполно заштитени со други правни
средства. Со оглед на природата на заштитените интереси, преторските стипула-
ции се делеле на: stipulationes judicales, stipulationes cautionales и stipulationes
communes.
- Stipulationes judicales служеле за регулирање на правилното одвивање на
спорот. Во нив се вбројувале stipulationes et restipulationes tertiae partis – што
биле склучувани на име казна за лицето што ќе го загуби спорот; cautio de rato –
барана од страна на прокураторот за тоа дека властодавачот ќе ги одобри него-
вите дејствија; cautio judicatum solvi – барана од страна на прокураторот дека
пресудата ќе биде извршена и сл.
- Stipulationes cautionales биле вонсудски стипулации, што морале да ги
склучат некои лица со специјални обврски. Тука влегувала обврската на туторот
да полжи cautio rem pupili salvam fore, обврската на наследникот да положи cautio

407
de legatis, како и обврската на сопственикот на стварта да положи cautio damni
infecti.
- Stipulationes communes биле стипулации што странките ги склучувале со
цел да обезбедат непречено одвивање на постапката, доколку за спроведување
на процесните дејствија било неопходно нивното присуство. Тоа биле стипулаци-
ите склучени „judicio sistendi causa“.

§ 370. Missiones in possessionem

Во случај кога доверителите не можеле на друг начина да го принудат

должникот да ги исполни должните престации, а ососбено заради тоа што дол-
жниците биле отсутни, или ја загубиле положбата на лица sui juris, како и во слу-
чај кога не сакале да се појават пред суд или одбивале да ја положат соодветната
кауција, преторите им допуштале на доверителите да засноват владение врз
имотот на должникот или врз неговите одделни делови (missio in bona и missio
in rem). Во одделни случаи доверителите се здобивале со право да го продадат
имотот врз кој засновале владение (venditio bonorum), а во други тие биле овлас-
тени само да го чуваат тој имот се додека должникот не ќе ги извршел долгот: ut
saltem taedio perpetuae custodiae extorquent heredi cautionem.613

§ 371. Restitutio in integrum

Restitutio in integrum или враќање во поранешна состојба било вонредно

правно средство (extraordinarium auxilium) со кое повисоките магистрати ја от-
странувале штетата што настанала за извесни лица поради извршување на не-
кои обврски што можеби биле правилни според jus civile, но биле спротивни на
римското сфаќање за добрата вера и чесност (bona fide, aequitas). Надлежните ма-
гистрати, употребувајќи ја restitutio in integrum, поаѓале од фикцијата дека ос-
порената правна работа и не била склучена и дека токму затоа односите меѓу
странките треба да бидат такви какви што би биле кога таа не би постоела.
За да биде одобрена restitutio in integrum, барањето требало да биде под-
несено до магистрат cum imperio; тоа да биде поднесено во рок од една година
откакo штетата била откриена; да биде поднесено за голема штета (laesio
enormis), што настанала поради измама (dolus), поради сила (vis ac metus), пора-
ди заблуда (error), поради загуба на статусот на лице sui iuris, поради отсутност
(absentia), поради малолетство (ob aetatem), како и поради пресуди засновани
врз погрешно утврдена фактичка состојба или донесени во формално неправил-
на постапка.

613 D 36, 4, 5 pr.

408
 Кога ќе биле исполнети пропишаниве услови, магистратот ја испитувал
точноста на фактите што ги наведувале странките. Ако се убедел во оправданос-
та на барањето, тој допуштал враќање во поранешна состојба.614

Петта глава
ЕКСТРАОРДИНАРНА ПОСТАПКА

§ 372. Настанување и основни белези на екстраординарната постапка

Екстраординарната постапка (cognitio extraordinaria) била постапка за

заштита на субјективните права на граѓаните во римската империја, кога сета
власт во римската држава му припаѓала на императорот и на неговиот бирократ-
ски апарат. Централизмот и бирократизмот на римската посткласична држава
биле причина за укинување на поранешните форми на граѓанската постапка и
воведување на нова форма на постапување во која сето раководење со дејствија-
та на странките, оценката на изведените докази, донесувањето на пресудата и
грижата околу нејзиното извршување им биле препуштени на чиновниците на
кои императорот им ја доверил јурисдикцијата или правото да судат.
Целосната етатизација (подржавување) на процесните дејствија била пр-
виот општ белег на новата граѓанска постапка in jure и на постапката apud
judicem. Сите процесни дејствија се одвивале пред еден ист државен службеник.
Државните службеници на кои им била доверена јурисдикцијата се наоѓа-
ле во меѓусебни хиерархиски односи. Меѓу нив постоеле пониски и повисоки
службеници; пониски и повисоки судии. Ова го условило вториот битен белег на
екстраординарната постапка: повеќестепеноста во постапката. Против пресуди-
те на пониските службеници на странките им била допуштена жалба до повисо-
ките, а во крајна линија и до самиот император, по чиишто овластувања или де-
легација суделе сите судии.
Со преземањето на правосудството, бирократијата донесла со себе и тај-
ност на постапката. Во претходните постапки процесните дејствија биле јавни и
се изведувале на отворени места, било под ведро небо, било под покриените ше-
талишта. Во времето на екстраординарната постапка процесните дејствија се од-
вивале во затворени простории (secretarium), а судиите биле одделени со завеси
(vella) или со решетки (cancelli) од странките или од другите присутни лица. Би-
рократијата со себе донесла и писменост во постапувањето. Во поранешните пе-
риоди важело начелото: Roma parla, Oriente scrive. Ова било едно од основните
начела и во спроведувањето на постапката. Римската граѓанска постапка била ус-

614 D 4, 1, 3: Omnes in integrum restitutiones causa cognita a praetore promittuntur, scilicet, et

justituam earum causarum examinet, an verae sint, quarum nomine singulus subvenit.

409
мена и контрадикторна, сѐ додека не биле воведени новините во екстраординар-
ната постапка. Речиси сите дејствија во таа постапка се вршеле по писмен пат.
Важна новост во екстраординарната постапка била и т.н. законска теори-
ја за доказната сила на одделните доказни средства. Поради големата корупција,
особено на пониските судии, императорите биле принудени да пропишат прави-
ла за тоа кога ќе се смета дека некој факт е докажан, односно биле принудени да
го укинат начелото на материјалната вистина и начелото на слободна оценка на
доказите (начелото на слободно судиско уверување). Судиите веќе не биле пови-
кани да утврдуваат дали фактите што ги наведувале странките ѝ одговараат на
вистинската состојба, а пресудата да ја донесат според своето слободно убедува-
ње, кога субјективно ќе се убеделе дека наводите на некоја од странките се точни
и вистинити. Судиите биле повикани да утврдуваат дали странките поднесле до-
кази на кои тие морале да им веруваат - било поради формата, било поради начи-
нот на изведувањето, иако можеби лично не биле убедени дека изведените дока-
зи и по својата суштина им одговараат на фактите на кои странките се повикува-
ле.
Скапото издржување на римскиот бирократски апарат во третиот период
од римската држава довело и до воведување на трошоци на постапката, што биле
речиси непознати во времето на легисакционата и на формуларната постапка. За
секое дејствие во постапката странките требало да платат однапред определена
такса (sportulae) што државните службеници ја собирале делум за себе, а делум
за подмирување на другите трошоци на државата.
И конечно во времето на екстраординарната постапка правосилните пре-
суди гласеле не секогаш на готова сума пари, како што тоа било во постапката
per formulas. Ако се работело за точно определена ствар, пресудите гласеле на
предавање на стварта. Извршувањето на пресудите во таквите случаи било вр-
шено manu militari или со одземање на предметот наведен во пресудата или со
затворање на инсолвентниот должник во државниот затвор.

§ 373. Органи на екстраординарната постапка

Во времето на римската империја не постоела н поделба на власта, ниту

пак поделба на функциите на власта. Само војската била одделена од цивилните
работи. Сите други римски органи биле задолжени и со норматива и со управа и
со судство во рамките што им ги определил имераторот. Затоа, судската органи-
зација во времето на империјата била идентична со организацијата на управата.
Императорот бил највисок судија во римската империја. Тој како dominus
ac deus, или единствен носител на суверените права, можел да ги решава и сите
судски спорови, а против неговите одлуки, немало правни лекови.
Втори по ранг, во поглед на правосудните овластувања, биле praefecti
praetorio, што во времето на доцната империја станале цивилни регионални

410
службеници. Ни против пресудите на praefecti praetorio немало редовен правен
лек. И тие суделе во последна инстанција. Се сметало дека тие судат vice principis
– наместо самиот принцепс.
Слични овластувања во областа на правосудството како praefecti
praetorrio имале и praefecti urbi во градот Рим и во градот Константинополис.
Praefecti urbi, на подрачјето на градот и сто милји околу градот, биле највисоки
судии и ги потиснале поранешните судски органи. Против пресудите на praefecti
urbi била допуштена само жалаба до императорот.
Викарите на диоцезите и управниците на провинциите биле највисоки
судии на територијата на диоцезата и на провинцијата. По правило, тие суделе
само за позначајни предмети и тоа во седиштето на диоцезата или провинцијата.
Против пресудите на управниците на провинциите била допуштена жалба до ви-
карот на диоцезата, а против пресудите на викарите на диоцезите до преторијан-
скиот префект на префектурата во чиј состав се наоѓала диоцезата.
Управниците на провинциите имале право да поставуваат специјални по-
ниски судии во одделните метрокимии, судии што суделе помалку важни правни
работи и против чии пресуди била допуштена жалаба до управникот на провин-
цијата кој ги именувал. Овие судии биле познати како judices podanei.

§ 374. Судска надлежност

Со оглед на повеќестепеноста и разновидноста на судовите, како и со ог-

лед на строгото определување на месните граници во кои работеле одделните
судови, во времето на екстраординарната постапка како многу значајно се поја-
вило прашањето за надлежноста или за компетенцијата на судовите, односно
прашањето за тоа кој суд ќе има право и должност да го пресуди спорот во даде-
ниот случај.
Прашањата за стварната надлежност или прашањата за тоа кој вид суд
ќе име право и должност да одлучува за конкретниот сопр, не создавале посебни
тешкотии. Judices pedanei биле надлежни да судат во сите спорови, што не биле
посебно ставени во надлежност на управниците на провинциите, диоцезите или
префектурите - било поради особеното значење на спорот, било поради личнос-
тите што биле странки во спорот.
Многу потешко и покомплицирано било прашањето за месната надлеж-
ност или прашањето кој од повеќето истовидни судови ќе биде надлежен да го
пресуди конкретнот спор со оглед на врзаноста на спорот за местото во кое рабо-
тел судот. Основното правило за утврдување на месно надлежниот суд било
forum prorogatum. Тоа ќе рече - на странките им било допуштено по слободна
волја да изберат еден од стварно надлежните судови и нему да му го препуштат
решавањето на спорот. Доколку странките спогодбено не ќе го определеле месно
надлежниот суд, како месно надлежен се сметал судот на тужениот: actor sequitur

411
forum rei. Како месно надлежен суд за тужениот се сметал или судот на неговата
родна општина (forum originis) или судот во местото во кое тужениот постојано
живеел (forum domicilii). Тужителот можел слободно да избира меѓу овие два су-
да и пред него да го изнесе спорот на решавање. Освен судот надлежен по спогод-
ба на странките и судот на родната општина или судот на домицилот на тужени-
от, месно надлежни можеле да бидат и некои други судови. Кога се работело за
извршување на договор, месно надлежен можел да биде и судот во местото каде
што договорот требало да се изврши (forum adimpleti contractus); кога се работе-
ло за деликти, месно надлежен бил судот во местото во кое бил сторен деликтот
(forum delicti commissi), а кога се работело за недвижни ствари, месно надлежен
бил судот на чие подрачје се наоѓал спорниот недвижен предмет (forum rei sitae).
Ако веќе еднаш бил определен стварно имесно надлежен суд, без оглед на сите
правила за надлежност, тужениот можел пред тој суд да тужи за сите противпо-
барувања против тужителот (forum mutuarum actionum).

§ 375. Повикување на суд

Екстраординарната постапка започнувала по иницијатива на тужите-

лот.615 Тужителот бил должен да состави тужба (libellus conventionis) или тужба-
та да ја изложи на записник пред судот. Оваа тужба судот му ја доставувал на ту-
жениот со налог да одговори на неа (libellus contradictionis) и во определениот
рок да дојде пред судијата. Рокот за јавување пред судијата не можел да биде
подлог од четири месеци. Примајќи ја поканата, тужениот морал да му ги испла-
ти sportulae (утврдена такса) на службеникот што му ја врачил поканата.
Доколку тужителот и тужениот на договорениот ден не ќе се јавеле пред
судот, судијата закажувал нова расправа. Закажување на ново рочиште било доз-
волено само три пати. Доколку некоја од странките не ќе се појавела пред судот
ни по третата покана, судијата донесувал пресуда на штета на отсутната странка
(eremodicium, lis deserta, контумација). Меѓутоа, според правото на Јустинијан и
во таков случај судијата бил должен да одржи главна расправа и да донесе пресу-
да сообразно успехот постигнат во доказната постапка. Таквата пресуда не мора-
ла секогаш да гласи на штета на отсутното лице. Од друга страна, странката што
- иако уредно поканета - не се појавила на рочиштето, немала право да ја побива
пресудата. За неа пресудта била веднаш правосилна: contumax non appellat. Се-
пак, во случај на контумација, било допуштено побивање на пресудата поради
повреда на процесуалните правила и поради причини што укажувале на непос-
тоење на контумацијата.

615 D 3, 7, 1: Invitu agerevel accusare nemo cognitur.

412
 § 376. Главна расправа

Главната расправа се одржувала во зградата на судот (secretarium). Суди-

ите биле одделени од странките со завеси или со решетки (cancelli). Просториите
заградени со решетки - канцеларии - овозможувале тајност во постапката. Судо-
вите работеле секој ден, освен во неделите и во деновите на христијанските
празници, како и за време на судските ферии што паѓале во времето на жетвата.
За време на судските ферии можеле да бидат преземени само најитни судски деј-
ствија.
Кога повиканите странки ќе се појавеле пред судот, започнувала главната
расправа. На неа требало да се утврди точноста на тужбеното барање. Тужениот
можел да се однесува на различни начини спрема тужбеното барање: тој можел
да го исполни - тогаш доаѓало до прекинување на главната расправа; можел да го
признае - се донесувала кондемнациона пресуда; можел да молчи или да се бра-
ни. Доколку тужениот молчел или се бранел со побивање на тужбеното барање
во целост или делум, или пак со истакнување приговори (exceptiones) судијата
бил должен да констатира дека спорот започнал. Тоа бил момент на litis
contestatio. Во ектраординарната постапка litis contestatio немала ни консумптив-
но, ни новационо дејство, не предизвикувала опасност од зголемување на
пресудата поради судење од бес, ниту пак доведувала до опасност од plus petitio -
како што тоа било во формуларната постапка. Единственото дејство на litis
contestatio се состоело во претворањето на привремените и ненаследливи тужби
во трајни и наследливи и во должност на судијата да го пресуди тужбеното бара-
ње до висината што тоа ја имало во моментот на започнувањето на спорот.
По извршената litis contestaitio, започнувала доказната постапка. Во неа
била допуштена употребата на сите доказни средства. Како доказни средства се
сметале распитот на странките, увидот, заклетвата, вештачењето, како и инди-
ректното докажување по пат на индиции. И во ова време, најзначајни доказни
средства биле исправите и исказите на сведоците. Со оглед на големата корупци-
ја што владеела во римското правосудство од тоа време,616 императорите биле
принудени да донесат правила според кои бил должен да постапува судијата при
оценката на доказната сила на исправите и на исказите на сведоците. Судијата
воопшто не можел да прифати изјава само на еден сведок: testis unus, testis nullus;
а бил должен да им подари полна верба на согласните изјави на двајца или на по-
веќе сведоци. Доколку постоела разлика во исказите на сведоците од рзаличен
општествен ранг, судијата бил должен да ги смета за вистинити изјавите на све-
доците од повисок општествен ранг. Во тоа време било пропишано дека јавните
исправи претставуваат полн доказ, а приватните само тогаш кога било можно да

616 Корупцијата на судските органи била толку голема што императорите во секој спор барале

заклетва на странките дека не ги поткупиле судиите (N 124, 1).

413
се докаже дека се тие автентични по пат на заклетва на лицето што ги составило
(tabellio) или на некој друг начин.
По завршувањето на доказната постапка и по сослушувањето на конечни-
те изјави на странките завршувала главаната расправа и судот се повлекувал да
ја донесе пресудата.

§ 377. Пресуда

Судијата ја донесувал пресудата врз основа на успехот во доказната пос-

тапка и врз основа на целиот тек на постапката. Пресудата (sententia) требало да
биде донесена најдоцна во рок од три години од моментот на започнувањето на
спорот.617 Судијата бил должен пресудата да ја напише и јавно да ја објави. Таа
содржела диспозитив и образложение. Кога судијата ќе го усвоел тужбеното ба-
рање - диспозитивот бил кондемнаторен, а кога тужбеното барање ќе го одбиел –
диспозитивот бил апсолуторен. Решавајќи го тужбеното барање, судијата сло-
бодно ја оценувал не само оправданоста туку и висината на тужбеното барање.
Тој имал право да го сведе во разумни граници. На таков начин отпаѓала опаснос-
та од plus petitio. Пресудата не морала да гласи на сума готови пари. Судијата бил
овластен да донесе пресуда ad ipsаm rem, доколку се работело за тужбено барање
на точно определени ствари. Во некои случаи, поради преминот на натурално
стопанство и некои парични побарувања судијата ги претворал во давање на
земјишни парцели.
Диспозитивот на пресудата опфаќал и одлука за трошоците. Кога пресу-
дата била кондемнаторна, трошоците паѓале на товар на тужениот, а кога била
апсолуторна - на товар на тужителот. Судијата што ќе пропуштел да ги определи
трошоците, самиот ги плаќал.
Во образложението на пресудата судиајта бил должен да наведе кои биле
основните причини поради кои пресудата била донесена - кои биле причините
поради кои го усвоил или одбил тужбеното барање.

§ 378. Appelatio

Само пресудите донесени во прв степен (во првa инстанца) од стрaна на

императорите или praefecti praetorio биле веднаш правосилни. Пресудите што ги
донесувале другите судии по составувањето и по објавувањето на странките, сѐ
уште не биле правосилни, бидејќи на незадоволната странка и било допуштено
да изјави жалба (appellatio) барајќи за пресудата да решава повисок суд (судот од
втора инстанца). Жалбата била изјавувана веднаш по соопштувањето на пресу-
дата, додека писмено изложените причини за побивање на пресудата (libelli

617 C 2, 113 pr. Lex properandum или Lex properandum actionum.

414
refutatorii или appellatorii) требало да се достават на судот во рок од два или три
дена. Судот што ја изрекол пресудата составувал известување за повисокиот суд
(libelli dimissorii или apostoli) и му го предавал на лицето што ја вложило жалбата
за тој да му го предаде на повисокиот суд. Повисокиот суд повторно го разгледу-
вал предметот и донесувал конечна пресуда. Доколку жалбата била усвоена, тро-
шоците на спорот ги плаќала странката што го загубила спорот. Доколку жалба-
та била одбиена, лицето што се жалелео било должно да ги плати не само трошо-
ците , туку и посебна, мошне голема, парична казна.

§ 379. Извршување на пресудите

Пресудите против кои веќе немало редовен правен лек, што ќе рече –
пресудите што не можеле да се напаѓаат со редовни правни средства, биле право-
силни пресуди. Тоа биле пресудите на судовите од прв степен, по истекот на ро-
кот предвиден за поднесување жалба , доколку жалбата не била поднесена и пре-
судите што ги донесувале повисоките судови , како судови од втор или трет сте-
пен, како и пресудите што во било која инстанција ги донесувале имепраторите
и praefecti praetorio.
Правосилните пресуди не биле веднаш извршни. За да станат извршни
(res judicata) требало да помине париционот рок од четири месеци, во кои дол-
жникот требало доброволно да ја изврши пресудтата. Доколку пресудата не ќе
била извршена и во тој рок, тужителот бил овластен да бара судско извршување.
За таа цел тој требало да употреби actio judicati. Решението на судот со кое било
одобрувано извршувањето на пресудата, претставувало извршен наслов (titulus
executionis) и ги обврзувало државните органи (executores).
Пониските државни службеници, надлежни за извршување на пресудите,
со оглед на содржината на пресудата, го спроведувале извршувањето на еден од
следниве начини:
- Кога пресудата гласела на предавање на точно определена ствар, таа
ствар му била одземана на должникот со сила manu militari - и му била предавана
на тужителот.
- Кога пресудата гласела на точно утврдена сума пари, биле запленувани
одделни ставри на должникот (pignus in causa judicati captum). Запленетите ства-
ри му биле предавани на тужителот во владение. Тужителот имал право по исте-
кот на рок од два месеци јавно да ги продаде доколку должникот и во тој рок не
ќе го исплател долгот. Во случај кога постоел остаток (hyperocha) тебало тој да
му биде предаден на должникот.
- Кога должникот бил инсолвентен, било можно и запленување на целиот
имот (missio in bona). Вака било особено тогаш кога имало повеќе доверители.
Меѓутоа, должниците или извршениците можеле и доброволно да го предадат
целиот имот (cessio bonorum). Кога ќе постапеле вака тие имале право на

415
beneficium competentiae. Во таквите случаи би избиран magister bonorum, којшто
можел да организира venditio bonorum – ако се работелo за humiliores, или
distractio bonorum – ако се работело за honestiores. Venditio bonorum била про-
дажба на целиот имот и била поврзана со инфамија, доколку должникот доб-
роволно не ја извршил цесијата на имотот, а distractio bonorum била продажба на
одделни делови на имотот и не доведувала до инфамија на должникот.
Доколку ни по извршеното продавање на должниковиот имот доверите-
лите не биле исплатени, извршеникот можел да биде упатен во јавен затвор. Од-
луката за затворање на инсолвентниот извршеник биле донесувана на барање на
извршителите.

§ 380. Видови на нередовна постапка

Во времето на екстраординарната постапка постоеле и неколку вида по-

себни постапки. Тоа биле рескрипционата постапка, сумарната постапка и
audientia episcopalis:
а) Рескрипционата постапка се јавила во времето на принципатот. Судијата
надлежен за решавање на спрот имал параво да се обрати до принцепсот барајќи
совет за тоа како да го реши спорот. Во таков случај тој му испраќал на императо-
рот посебно писмо во кое го изложувал тужбеното барање, мислењата на стран-
ките, како и своето мислење за тоа како треба да се реши спорот (consultatio или
relatio). Во одговорот на писмото императорот го решавал спорот но под услов si
preces veritate nituntur - молбата да се засновала врз точни податоци. Одговорот
на принцепсот се нарекувал rescriptum и го обврзувал судијата. По добиениот
rescriptum, судијата бил должен да ја испитува само точноста на фактичните на-
води на странките, што служеле како претпоставка за правното решение содржа-
но во рескриптумот. Доколку фактите биле точни, тој донесувал пресуда. Во вре-
мето на екстраординарната постапка употребата на рескриптумите била уште
пораширена бидејќи императорите биле врховните органи во правосудството.
Тогаш на секој граѓанин му било допуштено да му ги изнесе на императорот pre-
ces, supplicationes или libelli, молејќи го да даде свое мислење за тоа како би тре-
бало да се реши спорот. Во таквите случаи императорот, како и принцепсот во
претходниот период, решавал по пат на рескрипти само за правната страна на
спорот, под претпоставка дека се точни фактичните наводи. Рескриптумот на
императорот имал задолжителна сила како во случајот за кој бил донесен, така и
во други аналогни случаи (сила на прецедент).
б) Сумарната или брза постапка (summatim cognoscere, summaria cognitio)
се употребувала само во случаите кога требало да се отстрани опасност за инте-
ресите на странките до која би дошло доколку би се промениле правилата на ре-
довната постапка (periculum est in mora). Брзата постапка се карактеризирала со

416
куси рокови, со брзо постапување при изведувањето на доказите и со забрана на
правни лекови.
в) Audientia episcopalis или постапка пред црковните органи била постапка
допуштена само за христијаните. Ова право црквата го барала и го добила врз ос-
нова на учењето на Св. Павле: „Смее ли некој од вас да оди со тужба пред суд на
неправедните, а не пред судот на светите? Не знаете ли дека христијаните ќе му
судат на целиот свет! Според тоа, кога вие ќе му судите на целото човештво, не
можете ли да судите и во помали спорови“?618 Христијанските императори го ус-
воиле ова барање на црквата и им допуштиле на епископите да судат и во све-
товни спорови. Така се развило специјално црковно правосудство. Против пресу-
дите на црквените органи немало место за редовни правни лекови. За извршува-
њето на овие пресуди се грижеле државни извршни органи.

618 Апостол Павле, Послание до Коринтјаните 1, 6, 1–2.

417
418
 ТРЕТА КНИГА

РИМСКОТО КАЗНЕНО ПРАВО

419
420
 ДЕЛ ПРВИ
РИМСКО КРИВИЧНО ПРАВО

I ОДДЕЛ
ПЕРИОДИЗАЦИЈА
И КОНЦЕПТУАЛНА ПОДЕЛБА НА ДЕЛИКТИТЕ

Прва глава
ВОВЕД И ПЕРИОДИЗАЦИЈА

§ 381. Вовед

Проучувањето на римското право и на неговиот придонес за современото

право, во најголем број случаи се сведува на римското приватно право, односно
на влијанието на римското право врз општиот дел на граѓанското право, ствар-
ното, облигационото, наследното право и на семејното право, како и на граѓан-
ското процесно право. Оваа тенденција свој одраз наоѓа и во предметните прог-
рами на правните факултети, каде исто така доминира римското приватно пра-
во. Оттука, често пати во втор план се става значењето на институтите на рим-
ското кривично право, како материја која се наоѓа помеѓу ius publicum и ius priva-
tum.
Меѓу позначајните дела од областа на римското кривично право, секако
претставува маркантниот труд на Теодор Момзен,619 издаден во Лајпциг во 1899-
та година, под наслов Римско кривично право.620 Во него, тој со совршен анали-
тички пристап на преку илјада страници ја објаснува неопходноста од проучува-
њето на римското кривично право, развојот и карактеристиките на деликтите и
на кривичната постапка во текот на целата римска историја.
Меѓу современите истражувања на полето на римското кривично посебно
се издвојуваат оние на Robinson,621 Pőlőnen,622 Alexander,623 Auber,624 Harries,625
Latimer,626 Rives,627 Zlinszky628 и многу други.

619 Теодор Момзен (Theodor Mommsen / 1817-1903) бил професор по право, арехолог, класи-

чен филолог, историчар, новинар и политичар (член на Прускиот и на Германскиот Рајхстаг), и

добитник на Нобеловата награда за литература во 1902 год. Момзен е редактор на повеќето
извори на римското право, но и автор на гигантското дело од областа на латинската епиграфи-
ја Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL) – Збирка на латински натписи. Трудовите на Момзен од
областа на римското облигационо право имаат значајно влијание врз концпетот на Герман-
скиот граѓански законик.
620 T. Mommsen, Römisches Strafrecht, Leipzig, 1899.
621 O. F. Robinson, “The Criminal Law of Ancient Rome”, The Classical Review, New Ser., Vol. 47, No. 1

(1997), pp. 92–93; O. F. Robinson, Penal practice and penal policy in Аncient Rome, New York, 2007.

421
 Во македонската правна наука, проблемот на римското кривично право е
истражуван од втемелувачот на наставата по римско право на Правниот факул-
тет во Скопје, професорот Иво Пухан,629 a oдредени аспекти на римското кри-
вично право, како дел од историскиот развој на кривичното право се потенцира-
ни од професорот Ѓорѓи Марјановиќ.630
Во овој труд ќе биде направен обид за една од можните систематизации
на деликтите во римското право, со презентација на релевантните извори,631 ка-
ко и кус осврт на основните карактеристики и развитокот на некои од деликти-
те. Прашањата на кривичната одговорност, како и на санкциите во римското
право, поради нивната обемност неохподно е да бидат предмет на разработка во
посебен труд.

§ 382. Периодизација на римското кривично право

и на римската кривична постапка

Слично на останатите институти на римското право, правилата за делик-

тите биле изградувани низ еволуцијата на судската постапка.632
Според Kranjc, забележливи се две фази во развојот на римската кривич-
на постапка, односно на римското кривично право: 1. Период на отсуство на су-

622 J. Polonen, “Plebeians and Repression of Crime in the Roman Empire: From Torture of Convicts to

Torture of Suspects”, (2004) 51 Revue internationale des droits de l'Antiquité, 217–257.

623 M. C. Alexander, The case for the prosecution in the Ciceronian Era, Ann Arbor: University of

Michigan Press, 2002,

624 J. Auber, “Double Standard in Roman Criminal Law? Death Penalty and Social Structure in Late

Republican and Early Imperial Rome” in J.-J. Aubert and A.J.B. Sirks, eds., Speculum Iuris: Roman Law
as a Reflection of Economic and Social Life, Ann Arbour (Michigan), University of Michigan Press, 2002.
625 J. Harries, Law and Crime in the Roman World, Cambridge, 2007.
626 S. L Latimer, Senators, Equestrians and the Criminal Courts, 123-89 B.C., University of Cincinnati,

2000.
627 J. B. Rives, “Magic in Roman Law: The Reconstruction of a Crime", (2003) 22 Classical Antiquity

313–339.
628 J. Zlinszky, "La répression criminelle dans la Rome archaïque", (1990) 37 Revue internationale des

droits de l'Antiquité, 463–475;

629 I. Puhan, „Krivični postupak u rimskom pravu“, Građanski postupak u rimskom pravu, Naučna

knjiga, Beograd, 1955, 75–89; I. Puhan, „Injuria zakona XII tablica“, Годишник на Правно-
економскиот факултет во Скопје, том 2, 1956, 467–484.
630 Ѓ. Марјановиќ, Кривично право – општ дел, Студентски збор, Скопје, 1988, 17–18.
631 Поради прегледност, изворите на римското право релевантни за деликтите се дадени на

латински јазик. Презентираните извори се во редакција на Mommsen, Krueger (Corpus Iuris

Civilis, I, II, III, Berlin, 1954 ), Scott (S. P. Scott, The Civil Law, Cincinnati, 1932), Moyle (The Institutes of
Justinian, 1913) и Baviera ( J. Baviera, Fontes iuris Romani antejustiniani, II, Firenze, 1968).
632 Детално за римската кривична постапка види: Г. Бужаровска, Г. Наумовски, „Кривичната

постапка во римското право“, Зборник во чест на проф. Стефан Георгиевски, Правен факултет
„Јустинијан Први“, Скопје, 2009, 623–644.

422
дови (т.н. преддецемвирален период, кога судењето е во рацете на магистрати-
те); и 2. Период на посебни судови.633
Hemmer, Wüst и Knecht укажуваат на следната периодизација на римско-
то кривично право: кралство, рана република, доцна република и царство.634
Еsemin исто така се согласува со општо прифатениот став во римското
право дека за секоја категорија на деликти постоел посебен орган за пресудува-
ње, но и посебна постапка.635 Во однос на развојот на кривичната постапката во
римската историја, тој разликува неколку значајни моменти: рани судови (три-
бунали), кога пресудата била донесувана или пред судот на кралот, со помош на
совет, или со помош на други органи (квестори и сл.); quaestiones (perpetuae и
extraordinariae), етаблирани со специфични leges; и достапноста на судиската
функција на други лица (equites) покрај на сенаторите,636 што практично било
овозможено со донесувањето на Lex Aurelia Iudiciaria (70 год. пр.н.е.).

Втора глава
КОНЦЕПТОТ НА DELICTA PRIVATA И DELICTA PUBLICA

Широката лепеза на извори на правилата за деликтите во текот на исто-

рискиот развој на римската држава и право, денес ни е достапнa благодарение
на две книги од Дигестите (47 и 48),637 кои се познати под името libri terribiles
(„ужасни книги“), назив што им го дал Јустинијан, поради материјата што ја регу-
лираат.638 Прегледноста и пристапот на libri terribiles во текот на историјата бил
извонредна основа за развојот на кривично-правната наука, но и на законодав-
ството и на практиката на судовите во континентална Европа. Таков е случајот
со Холандија каде во XVII-от век, покрај Јустинијановите институции (во доменот
на приватното право), значајна улога во правничкото образование во сферата на
кривичното право имаат коментарите на libri terribiles, наречени Praelectiones ad
Jus Criminale („Лекции по кривично право“).639

633 J. Kranjc, “Delicta in crimina v rimskem kazenskem pravu”, Zbornik znastvenih razprav, XLII

letnik.
634 K. E. Hemmer, A.Wüst, Knecht: Rechtsgeschichte II, Roemische Rechtsgeschichte, 1. Auflage, Stand

10/2004, 69–118.
635 А. Esmein, A History of Continental Criminal Procedure With Special Reference to France, Little,

Brown and Company, Boston, 1913, 13–18.

636 Ibidem.
637 D 47, 1, 0 - De privatis delictis; 48, 1, 0 - De publicis iudiciis.
638 Constitutio Tanta, 8a: Et post hoc duo terribiles libri positi sunt pro delictis privatis et extraordi-

ninariis nec non publicis criminibus, qui omnem continent severitatem poenarumque atrocitatem.
Quibus permixta sunt et ea quae de audacibus hominibus cauta sunt, qui se celare conantur et contu-
maces existunt: et de poenis, quae condemnatis infliguntur vel conceduntur, nec non de eorum sub-
stantiis.
639 Види: Kееssel, D. G. van der (Dionysius Godefridus), 1738-1816, Cornelius van Eck, 1662-1732, B.

Beinart and Paul Van Warmelo, Lectures on Books 47 and 48 of the Digest: setting out the criminal law

423
 Со тоа, во Јустинијановото законодавство целосно е дооформена система-
тизацијата на delicta privata и delicta publica (crimina). Покрај во Дигестите, пос-
тапката за јавните деликти во Јустинијановото законодавство е регулирана и во
Кодексот.640

§ 383. Delicta privata

На delicta privata се применувале правилата на облигационото право. Kа-

ко acta humana prohibita, односно забранети човечки дејствија, delicta privata би-
ле извори на облигациите. Delicta privata раѓале таканаречени деликтни облига-
ции (obligationes ex delictu), кои покрај договорните облигации (obligationes ex
contractu) и другите извори на облигациите (variae causarum figruae), биле суш-
тински елемент на тројната поделба на изворите на облигациите според Гај. Во
делото Aurea, Гај го изразува ставот дека „облигациите извираат или од договор
или од деликт или од различни правни причини по некое посебно право“.641
Delicta privata биле процесирани со пенални тужби, т.н. actiones poenales,
или actiones quibus poenam persequimur (тужби на кои следат казни). Тужителот
со actio poenailеs барал плаќање на граѓанска казна (poena privata), поради при-
ватниот деликт кој го сторил тужениот.642

§ 384. Delicta publica (crimina)

Јавни деликти (delicta publica или crimina) биле сите деликти чија цел би-
ла повреда на јавниот и општествениот поредок.643 Терминот crimina (crimen,
criminis), станал синоним за терминот „delicta publica“, во втората половина на
републиката. Правилата за crimina биле предвидени во посебни, специјални
закони (leges iudiciorum publicorum), кои предвидувале посебни казни. За crimina
биле предвидена и посебна постапка за пресудување, која или била предвидена
во конкретниот закон релевантен за секој облик crimen, или пак се одвивала спо-
ред Lex Iulia Iudiciorum Publicorum, донесен од Август во 17 год. пр.н.е.644
Во периодот на царството, се јавуваат нови облици на crimina (од кои дел
се диференцираат од delicta privata). Се појавила практика тие да бидат регули-

as applied in the courts of Holland (based on Cornelis Van Eck) and on the New criminal code, 1809 /
Latin text edited and translated into English by B. Beinart [and] P.Van Warmelo Praelectiones in libros
XLVII et XLVIII Digestorum, Cape Town: Juta, 1969.
640 C 3, 15, 0 - Ubi de criminibus agi oportet.
641 D 44, 7, 1, 0 - GAI. 2 AUR.: Obligationes aut ex contractu nascuntur aut ex maleficio aut proprio

quodam iure ex variis causarum figuris.

642 За граѓанската казна во римското право види: P. VOCI, Risarcimento e pena privata nel diritto

romano classico, Milano, 1939.

643 А. Berger, Encyclopaedic..., 418.
644 Овој закон заедно со Lex Iulia Iudiciorum Privatorum (релевантен за споровите од имотно-

правна природа), практично значат преод од легисакциона кон формуларна постапка.

424
рани со царски конституции. Пресудувањето било во екстраординарна постапка,
со што за нив се употребувал називот „crimina extraordinaria“ (crimina quae extra
ordinem coercentur).

II ОДДЕЛ
КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА НЕКОИ ВИДОВИ ДЕЛИКТИ

Поаѓајќи од фактот дека некои од деликтите во прво време биле delicta

privata, а потоа биле третирани и како delicta publica и со тоа имале и двоен ре-
жим на кривично гонење, во зависност од конкретниот случај, се чини дека нај-
целисходно е доколку деликтите во римското право се разгледуваат од аспект на
доброто кое го повредувале. Покрај презентација на еволутивниот преглед за
конкретниот деликт, тоа ќе овозможи и согледување на неговите основни карак-
теристики, како и предвидената санкција.
Би можело да се зборува за три групи деликти во римското право: делик-
ти против личноста, деликти против семејството и моралот, деликти против
имотот, и деликти против државата. Слични класификации се среќаваат кај пове-
ќето проучувачи на римското кривично право.645

Прва глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ ЛИЧНОСТА

§ 385. Iniuria

Деликтот iniuria (повреда, неправда) потекнува уште од Lex XII Tabularum,

каде ги опфаќа сите видови на повреда, без оглед дали се работи за лични или
материјални добра. Осмата таблица содржи одредба според која „…ако нанесе
повреда (inuria) казната нека биде дваесет и пет аса“.646
Концептот на inuria e доразработен со донесувањето на Lex Cornelia de
iniuriis (81 год. пр.н.е). Овој закон предвидувал iniuria, во зависност од дејствие-
то: pulsare (тепање), verberare (удирање, предизвикување болка) и introire (наси-
лен упад во нечиј дом).647

645 Според Robinson, деликтите во римското право се делат на: а) кражби и слични деликти;

насилства против личноста; б)сексуални престапи; в) престапи против државата; и г) други

престапи (против моралот и јавниот ред) [О. Robinson, The Criminal Law of Ancient Rome, The
Johns Hopkins University Press, Maryland, 1995].
646 Lex XII Tab. 8, 4: ...si iniuriam faxsit, viginti quinque poenae <asses> sunto.
647 A. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, The American Philosophical Society,

Philadelphia, 1953.

425
 Како примери на iniuria, во Lex Cornelia de iniuriis се посочуваат и: усме-
ната или јавната навреда на честа на личноста (convicium), посебно кога е напра-
вена со гласно викање во јавноста (vociferatio); пишувањето потсмешливи напи-
си и други погрдни списи (libellus famosus);648 повредата на моралот, вклучувајќи
го одземањето на сексуалната невиност (adtemtata pudicitia) и сл.649
Тешкиот квалифициран облик на iniuria, т.н. iniuria atrox,650 постоела во
случаите кога деликтот бил сторен или на јавно место или пак кога жртвата била
носител на јавна функција,651 односно произлегувала од начинот на неговото
извршување.
Иако настанал како delictum privatum, постепено iniuria се трансформирал
во crimen, односно се процесуирал во екстраординарна постапка.652 Оваа транс-
формација на iniuria случила во времето на Сула.653 Со тоа, покрај приватната
тужба (actio iniuriarum aestimatoria), постоела можност и за јавно гонење.654

§ 386. Parricidium, hommicidum

Со термините parricidium и hommicidum биле означувани убиствата како

деликти. Терминот parricidium е тесно врзан со терминот „parricidas“ кој е содр-
жан во еден закон на Нума Помпилиј, вториот римски крал. Овој закон содржи
одредба според која „ако некој свесно и со зла намера лиши од живот слободен

648 Во случаите на libellus famosus, можело да се работи само за напишано дело, за композици-
ја или за издадено дело. D. 47.10.5, 9: Si quis librum ad infamiam alicuius pertinentem scripserit
composuerit ediderit dolove malo fecerit, quo quid eorum fieret, etiamsi alterius nomine ediderit vel
sine nomine, uti de ea re agere liceret et, si condemnatus sit qui id fecit, intestabilis ex lege esse
iubetur.
649 И. Пухан и М. Поленак-Аќимовска, Римско право, Универзитет „Кирил и Методиј“, Скопје,

1991, 287.
650 Терминот atrocitas означува стравичност, ужасност, немилосрдност, суровост.
651 Inst. 4, 4, 9: Atrox iniuria aestimatur vel ex facto, veluti si quis ab aliquo vulneratus fuerit vel

fustibus caesus: vel ex loco, veluti si cui in theatro vel in foro vel in conspectu praetoris iniuria facta
sit: vel ex persona, veluti si magistratus iniuriam passus fuerit, vel si senatori ab humili iniuria facta
sit, aut parenti patronoque fiat a liberis vel libertis; aliter enim senatoris et parentis patronique, aliter
extranei et humilis personae iniuria aestimatur. nonnumquam et locus vulneris atrocem iniuriam
facit, veluti si in oculo quis percussus sit. parvi autem refert, utrum patrifamilias an filiofamilias talis
iniuria facta sit: nam et haec atrox aestimabitur.
652 Inst. 4, 4, 10: In summa sciendum est de omni inuria eum qui passus est posse vel criminaliter

agere vel civiliter. et si quidem civiliter agatur, aestimatione facta secundum quod dictum est, poena
imponitur. sin autem criminaliter, officio iudicis extraordinaria poena reo irrogatur: hoc videlicet
observando, quod Zenoniana constitutio introduxit, ut viri illustres quique supra eos sunt et per
procuratores possint actionem iniuriaram criminaliter vel persequi vel suscipere, secundum eius
tenorem qui ex ipsa manifestius apparet.
653 И. Пухан и М. Поленак-Аќимовска, Римско право, УКИМ, Скопје, 1991, 288.
654 Ibid.

426
човек, нека биде parricidas”.655 Надлежни за parricidium биле посебни органи, т.н.
quаestores parricidii, воведени уште со Lex XII Tabularum.656
Првите систематизирани правила за убиствата во денешна смисла на
зборот (вклучувајќи ги атентатите, убиствата со труење и сл.) биле содржани во
Lex Cornelia de sicariis et veneficis, донесен од диктаторот Сула (Lucius Cornelius
Sulla Felix / 81 год. пр.н.е.).657 Казната согласно овој закон можела да биде:
протерување на пуст остров или смртна казна (најчесто извршувана со фрлање
на диви ѕверови). Видот на казната зависел од статусот на сторителот.658 Инте-
ресно е што не било казниво убиството на дезертерите.659
Со донесувањето на Lex Pompeia de parricidio (53 год. пр.н.е.), parricidium
станал важечки термин за сите видови убиства. Во него биле пропишани повеќе
правила за parricidium. Parricidium имал карактер на crimen.
Lex Pompeia содржи опширни одредби за убиствата на членови од семеј-
ството набројувајќи ги речиси сите членови на когнатското семејство и предви-
дувајќи дека и за овие убиства важат правилата на Lex Cornelia de sicariis et
veneficis.660
Осудениот за parricidium бил казнуван со смрт, а казната била извршува-
на во вид на ритуал „како што е препишан од предците“. Се работело за т.н. poena
cullei. Осудениот бил прво тепан со палки натопени со неговата крв, а потоа бил
ставан во вреќа изработена од волчја кожа (culleus), заедно со пес, петел, змија и
мајмун. По сошивањето на вреќата, таа била фрлана во морето. Доколку, пак, во
близина немало море, осудениот бил фрлан на диви ѕверови.661
Hommicidium e подоцнежен термин за убиствата присутен во царските
конституции, но исто така се појавува и кај Кикерон, во неговиот говор за одбра-

655 Si quis hominem liberum dolo sciens morti duit, parricidas esto.
656 D 1, 2, 2, 23: Quaestores ...qui capitalibus rebus praeessent, ...appellantur quaestores parricidii,
quorum etiam meminit lex XII tabularum.
657 D 48, 8, 1: Lege Cornelia de sicariis et veneficis tenetur, qui hominem occiderit: cuiusve dolo malo

incendium factum erit: quive hominis occidendi furtive faciendi causa cum telo ambulaverit: quive,
cum magistratus esset publicove iudicio praeesset, operam dedisset, quo quis falsum iudicium
profiteretur, ut quis innocens conveniretur condemnaretur.
658 D 48, 8, 3, 5: Legis Corneliae de sicariis et veneficis poena insulae deportatio est et omnium

bonorum ademptio. Sed solent hodie capite puniri, nisi honestiore loco positi fuerint, ut poenam legis
sustineant: humiliores enim solent vel bestiis subici, altiores vero deportantur in insulam.
659 D 48, 8, 3, 6: Transfugas licet, ubicumque inventi fuerint, quasi hostes interficere.
660 D 48, 9, 1: Lege Pompeia de parricidiis cavetur, ut, si quis patrem matrem, avum aviam, fratrem

sororem patruelem matruelem, patruum avunculum amitam, consobrinum consobrinam, uxorem

virum generum socrum, vitricum, privignum privignam, patronum patronam occiderit cuiusve dolo
malo id factum erit, ut poena ea teneatur quae est legis Corneliae de sicariis. Sed et mater, quae filium
filiamve occiderit, eius legis poena adficitur, et avus, qui nepotem occiderit: et praeterea qui emit
venenum ut patri daret, quamvis non potuerit dare.
661 D 48, 8, 3, 9 pr.: Poena parricidii more maiorum haec instituta est, ut parricida virgis sanguineis

verberatus deinde Culleo insuatur cum cane, Gallo Gallinaceo et Vipera et Simia: deinde in mare
profundum Culleus iactatur. Hoc ita, si mare proximum sit: alioquin bestiis obicitur secundum divi
Hadriani constitutionem.

427
на на преторот Милон (Titus Annius Milo Papianus), обвинет за убиство на негови-
от политички ривал Публиј Клодиј.662 Иако Кикерон јасно укажал на постоењето
на нужна одбрана, поради политичките притисоци, обвинетиот бил осуден.
Hommicidium сe третирал како crimen за кој, исто така, важеле правилата од Lex
Cornelia de sicariis et veneficis, дури и во времето на Јустинијан.
Во рамките правилата за убиството, во изворите на римското право јасно
е детерминиран степенот на вината, односно се разликува умислата како најви-
сок степен на вина, при што важело правилото „dolus pro facto acipitur” (умислата
се смета како делото да е сторено).663 Притоа, за разлика од одговорноста во до-
говорното право, во случајот на убиствата не важел принципот „culpa lata dolus
est“ (големата небрежност е умисла т.е. измама).664 Според тоа, може да се збору-
ва и за постоење на убиство од небрежност во римското право.665
Соизвршителите на убиството биле еднакво третирани, односно не било
од значење дали се работи за фактички убиец или, пак, за лице кое го порачало
убиството.666
Oд одговорност за убиство биле ослободувани лицата кои немале делов-
на способност (infantes, furiosi), затоа што кај нив отсуствува намерата.667 Во
рамките на убиствата е регулирано и пометнувањето, односно намерното пре-
кинување на бременоста од страна на бремената жена, односно во случај кога таа
„ќе примени сила врз нејзиниот абдомен за да предизвика пометнување“.668
Санкцијата за овој деликт била протерување, односно депортација.669
Правилата за одредени деликти против телото, како што е кастрацијата,
исто така биле содржани во Lex Cornelia, паралелно со правилата за убиствата.

662 Cicero, Pro Tito Annio Milone ad iudicem oratio, IV. 11: Silent enim leges inter arma; nec se

exspectari iubent, cum ei qui exspectare velit, ante iniusta poena luenda sit, quam iusta repetenda.
Etsi persapienter et quodam modo tacite dat ipsa lex potestatem defendendi, quae non hominem
occidi, sed esse cum telo hominis occidendi causa vetat; ut, cum causa non telum quaereretur, qui sui
defendendi causa telo esset usus non minis occidendi causa habuisse telum iudicaretur. Quapropter
hoc maneat in causa, iudices, non enim dubito quin probaturus sim vobis defensionem meam, si id
memineritis quod oblivisci non potestis, insidiatorem iure interfici posse.
663 D 48, 8, 7: In lege Cornelia dolus pro facto accipitur. Neque in hac lege culpa lata pro dolo

accipitur. Quare si quis alto se praecipitaverit et super alium venerit eumque occiderit, aut putator, ex
arbore cum ramum deiceret, non praeclamaverit et praetereuntem occiderit, ad huius legis
coercitionem non pertinet.
664 Ibid.
665 Дел од фрагментот D 48, 8, 7 во превод на македонски јазик би гласел: „Ако некој се фрли

од височина и падне врз друг и го убие, или ако човек поткаструвајќи дрвја фрли гранка без
предупредување и со тоа убие минувач, нема да биде казнет по овој закон“ (заб. Lex Cornelia de
sicariis et veneficis).
666 D 48, 8, 15: Nihil interest, occidat quis an causam mortis praebeat.
667 D 48, 12: Infans vel furiosus si hominem occiderint, lege Cornelia non tenentur, cum alterum

innocentia consilii tuetur, alterum fati infelicitas excusat.

668 D 48, 8, 8: Si mulierem visceribus suis vim intulisse, quo partum abigeret, constiterit, eam in

exilium praeses provinciae exiget.

669 Ibid.

428
Така, било забрането претворањето во евнуси.670 Oбрежувањето им било дозво-
лено само на Евреите, а во спротивно било третирано како кастрирање.671

§ 387. Vis privata и vis publica

Терминот vis (сила) во римското право им неколку значења. Тој се среќа-

ва во ius quod ad res pertinet (имотното право), каде се зборува за т.н. vis ac metus
(сила и страв), како еден од облиците на несогласување меѓу изјавата и волјата
на странките. Дефиницијата на vis ac metus во овие рамки претставува против-
правно дејствие врз телото на содоговорувачот со цел тој физички да биде при-
моран да склучи договор што не би го склучил, односно да се согласи со нешто
што не го сакал.672
Од аспект на римското кривично право пак, значаен е концептот на vis
како приватен деликт, но и како еден од видовите crimina. Во првиот случај се
работи за vis privata, а во вториот за vis publica.673 За vis privata и vis publica се
применувале одредбите на следните закони: Lex Plautia de vi, Lex Iulia de vi
publica и Lex Iulia de vi privata.
Се смета дека vis privata е сила применувана со цел да се изврши грабеж,
со што vis privata била слична и на furtum, барем од аспект на кривичното гоне-
ње. Во случајот на vis privata, од страна на оштетениот се покренувала еднa од пе-
налните тужби, аctio vi bonorum raptorum,674 средство кое се применувало и кај
разбојништвото (rapina), токму поради сличноста и честопати поистоветеноста
на vis privata и на rapina.
Vis publica постоел секогаш кога во извршувањето на деликтот имало
барем еден елемент поврзан со римската држава, односно насилството било на-
сочено кон притисок врз орган на власта, имало за цел предизвикување на бунт,

670 D 48, 8, 4, 2: Idem divus Hadrianus rescripsit: „Constitutum quidem est, ne spadones fierent, eos

autem, qui hoc crimine arguerentur, Corneliae legis poena teneri eorumque bona merito fisco meo
vindicari debere, sed et in servos, qui spadones fecerint, ultimo supplicio animadvertendum esse: et
qui hoc crimine tenentur, si non adfuerint, de absentibus quoque, tamquam lege Cornelia teneantur,
pronuntiandum esse. Plane si ipsi, qui hanc iniuriam passi sunt, proclamaverint, audire eos praeses
provinciae debet, qui virilitatem amiserunt: nemo enim liberum servumve invitum sinentemve
castrare debet, neve quis se sponte castrandum praebere debet. At si quis adversus edictum meum
fecerit, medico quidem, qui exciderit, capitale erit, item ipsi qui se sponte excidendum praebuit“.
671 D 48, 8, 11 pr.: Circumcidere iudaeis filios suos tantum rescripto divi Pii permittitur: in non

eiusdem religionis qui hoc fecerit, castrantis poena irrogatur.

672 D 4, 2, 1: Ait praetor: ‘Quod metus causa gestum erit, ratum non habebo’. Olim ita edicebatur

‘quod vi metusve causa’: vis enim fiebat mentio propter necessitatem impositam contrariam
voluntati: metus instantis vel futuri periculi causa mentis trepidatio. Sed postea detracta est vis
mentio ideo, quia quodcumque vi atroci fit, id metu quoque fieri videtur.
673 D 50, 17, 152 pr.: Hoc iure utimur, ut quidquid omnino per vim fiat, aut in vis publicae aut in vis

privatae crimen incidat. 1. Deicit et qui mandat. 2. In maleficio ratihabitio mandato comparatur. 3. In
contractibus, quibus doli praestatio vel bona fides inest, heres in solidum tenetur.
674 A. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, The American Philosophical Society,

Philadelphia, 1953.

429
вознемирување на судот, дури и одредени случаи на злоупотреба на службената
положба.675
Во изворите на посткласичното право преку интервенциите во претход-
ните извори, основната разлика меѓу vis privata и vis publica понекогаш отсуству-
ва. Сепак, познато е дека за овој деликт санкцијата била прогонство, додека во
времето на Констатнин често била применувана и смртна казна.676

Втора глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ СЕМЕЈСТВОТО И МОРАЛОТ

§ 388. Adulterium и stuprum

Според римското обичајно право, во случај на прељуба извршена од стра-

на на мажена жена, мажот по консултација на домашниот совет (consilium
propinquorum) бил овластен веднаш да и определи казна.677
Прашањата за неморалните дејствија, во своите дела ги обработувале и
Хоратиј и Овидиј, сметајќи ги за гревови, односно за спротивни и на религиозни-
те правила (nefas).678
Сепак, прељубата, односно adulterium (crimen adulterii), како институт на
римското право прв пат детално бил уреден со Lex Iulia de adulteriis coercendis,
донесен од Август во 18 год. пр.н.е. Интересно е што според овој закон, поголеми
овластувања имал таткото на жената која извршила прељуба, бидејќи тој имал
право да ја убие неа и нејзиниот партнер.679
Казната за adulterium била различна во различните периоди на римска-
та историја и обично варирала од протерување (најчесто на пуст остров) или
конфискација на имотот (и загуба на миразот),680 па сѐ до смртна казна.681

675 Ibid.
676 Ibid.
677 Во оваа постапка практично одлучувaл домашниот суд (iudicium domesticum) со кој претсе-

давал pater familis, согласно правото на живот и смрт (ius vitae necisque) со кое располагал врз
лицата alieni iuris. Доколку пак жената била лице sui iuris во iudicium domesticum членувале и
нејзини блиски роднини (A. Berger, Encyclopedic…, 521).
678 Hor. Odes, IV, 5, 20: Nullis polluitur casta domus stupris, mos et lex maculosum edomuit nefas,

laudantur simili prole puerperae, culpam poena premit comes; Ovid. Fasti, II, 139: Tu rapis, hic castas
duce se iubet esse maritas; tu recipis luco, reppulit ille nefas.
679 D 48, 5, 20: Patri datur ius occidendi adulterum cum filia quam in potestate habet: itaque nemo

alius ex patribus idem iure faciet: sed nec filius familias pater.
680 P. Sententiae, 2, 26, 14: Adulterii convictas mulieres dimidia parte dotis et tertia parte bonorum

ac relegatione in insulam placuit coerceri: adulteris vero viris pari in insulam relegatione dimidiam
bonorum partem auferri, dummodo in diversas insulas relegentur.
681 Во времето на Александар Север постоела смртна казна за adulterium (C 9, 9, 9: Castitati

temporum meorum convenit lege Iulia de pudicitia damnatam in poenis legitimis perseverare. Qui
autem adulterii damnatam, si quocumque modo poenam capitalem evaserit, sciens duxit uxorem vel

430
 Во времето на Јустинијан, се практикувало покрај изрекувањето на телес-
на казна, жената осудена за adulterium да биде затворана во манастир.682 Според
тоа јустинијановото законодавство во поглед на adulterium, го карактеризира уб-
лажување на казната врз жената, како резултат на настојувањата за стабилиза-
ција на бракот.683
Stuprum бил сличен со adulterium, со тоа што станувало збор за обљуба со
немажена жена или, пак, со вдовица која припаѓала на висок општествен слој.684
Етимологијата на терминот stuprum, се врзува со „stupro“, што значи обљубува,
сквернави. И за овој деликт се применувале одредбите на Lex Iulia de adulteriis
coercendis. Се казнувале и обљубувачот и жената, а казната била конфискација на
по-ловина од нивниот имот.685

§ 389. Incestum

Родосквернавењето било забрането уште со најстарите обичајни правила

(mores), односно се сметало дека е деликт од старото право (ius vetum), поради
тоа што ги кршело религиозните правила (fas). Кикерон исто така потсетува де-
ка родосквернавењето е забрането со религиозните правила. 686
Покрај фрлањето од Тарпејската карпа,687 како казна се споменува и де-
портацијата и релегацијата,688 како и одземањето на имотот.689
Концептот на incestum се задржал до посткласичното право. Сторител на
инцест бил тој што ќе склучел брак со „жена од оние за кои уште со обичајното
право е забрането да се ожени“.690 Инцестуозниот брак бил ништовен, децата од
тој брак биле незаконски, a осудениот трпел низа последици во поглед на имот-
ните права.691

reduxit, eadem lege ex causa lenocinii punietur), како и во времето на Константин (C 9, 9, 29: ...
Sacrilegos autem nuptiarum gladio puniri oportet).
682 Nov. 134, 10: …Adulteram vero mulierem competentibus vulneribus subactam, in monasterium

mitti…
683 Повеќе за adulterium во посткласичното римско право види: I. Jaramaz-Rekušić, “Crimen

adulterii – postklasične inovacije“, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Z, 56 (4) 1011–1056 (2006).
684 D 48, 5, 6, 1: Lex stuprum et adulterium promiscui et kataxrystikwteron appellat. Sed proprie

adulterium in nupta committitur, propter partum ex altero conceptum composito nomine: stuprum
vero in virginem viduamve committitur, quod Graeci fvoran appellant.
685 C 9, 9: Ad legem Iuliam de adulteriis et de stupro.
686 Cic. Legg. 2, 9, 22: ...Incestum pontifices supremo supplicio sanciunto.
687 Тарпејската карпа (Rupes Tarpeia или Saxum Tarpeium), која постои и денес (Rupe Tarpea),

претставува висока стрмнина на јужниот дел на Капитол од која се гледа форумот.

688 Релегацијата претставувала облик на депортација, односно протерување на римски граѓа-

нин надвор од определена територија, често пати проследувано и со дополнителни санкции.

689 А. Berger, Encyclopaedic…, p. 497.
690 D 23, 2, 39, 1 : Si quis ex his, quas moribus prohibemur uxores ducere, duxerit, incestum dicitur

committere.
691 C 5, 5, 6: Si quis incesti vetitique coniugii sese nuptiis funestavit, proprias quamdiu vixerit teneat

facultates, sed neque uxorem neque filios ex ea editos habere credatur. 1. Nihil prorsus praedictis nec

431
 § 390. Lenocinium

Посредувањето во проституцијата, во римското право е познато под име-

то lenocinium. Посредник, подведувач (leno), бил секој оној што се занимавал со
овозможување на проституција, без оглед дали бил сопственик на бордел или
дејствијата ги вршел на друго место.
За посредување биле гонети и сопствениците на јавните бањи
(balneatores), доколку во нивните објекти се вршела проституција.692 Истовреме-
но, како посредник се сметал и мажот што не побарал развод, кога неговата жена
извршила adulterium.693 Лицата осудени за lenocinium биле прогласувани за ин-
фамни.694

Трета глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ ИМОТОТ

§ 391. Furtum

Зачетокот на концептот на кражбата (furtum) се наоѓа во два деликта

предвидени во Lex Duodecim Tabularum: tignum iunctum695 (кражба на греди и
метални конструкции) и т.н. arborum furtim caesarum (дрвокрадство, тајно сече-

per interpositam quidem personam vel donet superstes vel mortuus derelinquat; 2. Dos si qua forte
sollemniter aut data aut promissa fuerit, iuxta ius antiquum fisci nostri commodis cedat; 3.
Testamento suo extraneis nihil relinquat, sed sive testato sive intestato legibus ei et iure succedant, si
qui forte ex iusto et legitimo matrimonio editi fuerint, hoc est de descendentibus filius filia nepos
neptis pronepos proneptis, de ascendentibus pater mater avus avia, de latere frater soror patruus
amita; 4. Testandi sane ita demum habeat facultatem, ut his tantum personis pro iuris ac legum quod
voluerit arbitrio relinquat, quas succedere imperialis praecepti tenore mandavimus: ita tamen, ut
hereditate defuncti penitus arceatur, si quis ex his quos memoravimus in contrahendis incestis
nuptiis consilium inisse monstrabitur, successuro in locum illius, qui post eum gradum proximus
invenitur; 5. Ea sane, quae de viris cavimus, etiam de feminis, quae praedictorum sese consortiis
commaculaverint, custodiantur; 6. Memoratis vero personis non extantibus fisco locus pateat.
*ARCAD. ET HONOR. AA. EUTYCHIANO PP. <A 396 D. VI ID. DEC. CONSTANTINOPOLI ARCADIO IIII ET
HONORIO III AA. CONSS.>
692 D 3, 2, 4, 2.
693 C 9, 9, 2: Crimen lenocinii contrahunt, qui deprehensam in adulterio uxorem in matrimonio

detinuerunt, non qui suspectam adulteram habuerunt. *SEV. ET ANT. AA. CYRO. <A 199 PP.K.IUL.
ANULLINO ET FRONTONE CONSS.>
694 C 11, 41 - De spectaculis et scaenicis et lenonibus.
695 XII Tab, 6: Tignium iunctum aedibus vineave sei concapit ne solvito (Никој не смее да ги помес-

тува гредите од градбите и лозјата).

432
ње дрва од туѓ имот).696 Терминолошки, коренот на furtum потекнува од „fur“
(крадец, крадливец).697
Објектот на furtum бил подвижна ствар (res mobilеs) во сопственост на
друг, со цел да се присвои стварта или да се извлече одредена корист од стварта
(lucri faciendi, lucrandi causa). Покрај одземањето на владението врз стварта, во
пошироката дефиниција на furtum се вбројувало и секое злонамерно contrectatio
(посегање односно нечесно мешање во некое од сопственичките овластувања.698
Клучна кај furtum била намерата да се одземе стварта (animus furandi, affectus
furti faciendi).
На оштетениот му стоеле на располагање едната од двете тужби:
condictio furtiva и аctio furti. Со condictio furtiva (која можела да биде поднесена и
против наследникот на крадецот) се барало враќање на украдената ствар, додека
actio furtiva имала карактер на actio poenalis и пресудата по неа била повеќекрат-
на казна.
Римското право познавало и повеќе посебни облици на furtum,699 во за-
висност извршувањето на дејствието: furtum manifestum (јавна кражба); furtum
nec manifestum (тајна кражба); furtum conceptum (oткриена кражба); furtum
oblatum (подметната кражба); furtum lance et licio (кражба откриена со свечено
пребарување во куќата).700 Постоеле и специфични облици од аспект на стварта
која била украдена, или каде било извршено делото: furtum balnearium (кражба
на облека или други ствари во бањите);701 furtum domesticum (кражба од лице
кое припаѓа на семејството, домашна кражба) итн.702

§ 392. Damnum iniuria datum

Со донесувањето на Lex Aquilia,703 повредата на материјалните добра би-

ла издиференцирана од некогашниот деликт iniuria, односно бил воведен делик-

696 Казната изнесувала 25 аса, а по воведувањето на преторската actio de arboribus succisis,

казната била во двоен износ.
697 Се смета ло дека „fur“ потекнува или од furvum – црн, бидејќи кражбите најчесто се случу-

вале ноќе; од fraus – измама или, пак, од ferre – латински еквивалент на старогрчкото φἐρειυ
(носи, однесува). Inst. 4, 1, 2: Furtum autem vel a furvo id est nigro dictum est, quod clam et
obscure fit et plerumque nocte: vel a fraude: vel a ferendo, id est auferendo: vel a Graeco sermone,
qui φᾧρας appellant fures. Immo etiam Graeci ἀπὁ τοὕ φἐρειυ φᾧρας dixerunt.
698 Inst. 4, 1, 1: Furtum est contrectatio rei fraudulosa vel ipsius rei vel etiam usus eius

possessionisve, quod lege naturali prohibitum est admittere.

699 D 47, 2, 0 - De furtis.
700 Furtum lance et licio во класичниот период се трансформирал во furtum prohibitum и furtum

non exhibitum. За обата деликти биле поднесувани преторски тужби, казната била во чет-
ворен износ на вредноста на украдената ствар.
701 D 47, 17, 0 - De furibus balneariis.
702 М. Piques, Vol à l’intérieur de la domus, Dijon, 1938.
703 D 9, 2, 1 pr.: Lex Aquilia omnibus legibus, quae ante se de damno iniuria locutae sunt, derogavit,

sive duodecim tabulis, sive alia quae fuit: quas leges nunc referre non est necesse.

433
тот damnum iniuria datum, со што во некогашната iniuria останала само повредата
на личните добра.
Damnum iniuria datum го опфаќала „секое скривено, проптивправно и не-
посредно предизвикување штета врз телесни ствари, без притоа да се стекне
имотна полаза за деликвентот,704 што била една од основните разлики меѓу
damnum iniuria datum и furtum.
Кај damnum iniuria причинетата штета била материјална и резултат на
определено физичко дејствие (corpore), сторено „in commissione“. На оштетениот
му стоела на располагање actio legis аquiliae. Интересно е што во поглед на одго-
ворноста, во Lex Aquilia e предвидена и т.н. culpa levissima (најмала и најнезначи-
телна небрежност).705

§ 393. Rapina

Секоj облик на furtum сторен со примена на сила (vis) бил дефиниран ка-
ко rapina (разбојништво).706 Овој деликт бил воведен со преторското право,707 ка-
ко резултат на појавата на вооружени банди по целата територија на Италија,
поради последиците од граѓанските војни и немирите по смртта на Сула.
Гонењето за rapina било по барање на оштететниот со посебна actio vi
bonorum et raptorum, која требало да биде поднесена во рок од една година од
разбојништвото. Пресудата гласела на четворен износ, а осудениот бил прогласу-
ван за инфамен. Доколку тужбата била поднесена по истекот на една година,
пресудата била in simplum (во единечен износ).708

§ 394. Plagium

Во теоријата постојат дилеми дали етимолошкото значење на „plagium“ е

поврзано со грчкиот термин πλάγιος (злонамерен, превртлив) или, пак, произ-
легува од латинскиот збор „plaga“ (грчки корен: πλάξ), што значи „мрежа“.709
Plagium бил воведен со т.н. Lex Fabia de plagiariis. Точниот период на него-
вото донесување не е познат, но се претпоставува дека законот е од II или од I
век пр.н.е.710 Lex Fabia е спомнат и во еден од говорите на Кикерон.711

704 И. Пухан и М. Поленак-Аќимовска, Римско право, 1990, 290–291.

705 D 9, 2, 44 pr.: In lege Aquilia et levissima culpa venit.
706 D 47, 8, 0: Vi bonorum raptorum et de turba.
707 Gai, Inst. 3, 209.
708 Inst. 4, 2.
709 W. Smith, A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, John Murray, London, 1875.
710 A. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, The American Philosophical Society,

Philadelphia, 1953.
711 Cicero, Pro Rabirio Perduellionis Reo, 6.

434
 Сличен на денешниот институт „противправно лишување од слобода“
plagium ги опфаќал облици на задржување и затворање на слободен човек (лице
кое имало status libertatis или status civitatias). Plagium постоел и во случаите кога
како роб бил продаден човек за кој продавачот знаел дека е слободен.712 Од од-
говорност за plagium бил ослободуван bona fidei possesor на туѓ роб.713 Во завис-
ност од обликот на plagium била предвидена или смртна казна,714 или полесна
казна.715
Сторителот на plagium бил означуван како plagiarius. Интересно е што
терминот plagiarius, прв пат во римскaта епоха е употребен и во смислата која ја
има денес (плагијатор). Така, Marcus Valerius Martialis, поет од Хиспанија, во свои-
те епиграми, plagiarius го нарекува оној кој што лажно се претставува дека е
автор на определена книга.716

§ 395. Stellionatus

Одредувањето на stellionatus зависело од примената на критериумот „si

allium crimen non sit”,717 односно како stellionatus било сметано секое деликтно
дејствие кое не потпаѓало под веќе постоечките деликти, а кое на некаков начин
ја вклучувало измамата.
Изворите на римското право даваат имаат егземпларен пристап во однос
на овој деликт. Тие најчесто наведуваат неколку примери за stellionatus (замена
на една ствар со друга со измама; размена на ствар за пари, кога стварта му
припаѓа на друг а тој факт бил скриен и сл.), наведувајќи дека е невозможно да
се исцрпат сите видови на stellionatus.718

712 D 48, 15, 1: Si liberum hominem emptor sciens emerit, capitale crimen adversus eum ex lege

Fabia de plagio nascitur, quo venditor quoque fit obnoxius, si sciens liberum esse vendiderit.
713 D 48, 15, 3 pr.: Legis Fabiae crimine suppressi mancipii bona fide possessor non tenetur, id est

qui ignorabat servum alienum, et qui voluntate domini putabat id eum agere. Et ita de bona fide
possessore ipsa lex scripta est: nam adicitur “si sciens dolo malo hoc fecerit”: et saepissime a
principibus Severo et Antonino constitutum est, ne bonae fidei possessores hac lege teneantur.
714 C 9, 20 - Ad legem Fabiam.
715 Inst. 4, 18, 10: Est et inter publica iudicia lex Fabia de plagiariis, quae interdum capitis poenam ex

sacris constitutionibus irrogat interdum leviorem.

716 Marcelus, Epigrammaton libri XII, LII: Commendo tibi, Quintiane, nostros - Nostros dicere si

tamen libellos Possum, quos recitat tuus poeta: Si de servitio gravi queruntur, Adsertor venias
satisque praestes, Et, cum se dominum vocabit ille, Dicas esse meos manuque missos. Hoc si terque
quaterque clamitaris, Inpones plagiario pudorem; LIII: Una est in nostris tua, Fidentine, libellis, agina,
sed certa domini signata figura, Quae tua traducit manifesto carmina furto. Sic interpositus villo
contaminat uncto Urbica Lingonicus Tyrianthina bardocucullus, Sic Arretinae violant crystallina
testae, Sic niger in ripis errat cum forte Caystri, Inter Ledaeos ridetur corvus olores, Sic ubi multisona
fervet sacer Atthide lucus, Inproba Cecropias offendit pica querellas. Indice non opus est nostris nec
iudice libris, Stat contra dicitque tibi tua pagina ‘Fur es’.
717 Ако не се вбројува во друг јавен деликт.
718 D 47, 20, 3, 1: Stellionatum autem obici posse his, qui dolo quid fecerunt, sciendum est, scilicet si

aliud crimen non sit quod obiciatur: quod enim in privatis iudiciis est de dolo actio, hoc in criminibus

435
 Писмената заклетва, дека одредена заложена ствар (со pignus) е во соп-
ственост на оној што се заколнал, исто така се третирале како stellionatus, докол-
ку се докажело дека тоа не е вистина.719
Најчести случаи на stellionatus во трговските дејности биле: лажното
претставување (impostura) и лукавштината (caliditas).720
Stellionatus бил delictum privatum, но можел да биде процесуиран како
crimen, доколку така оценел магистратот (најчесто градскиот префект, praefectus
urbi).721
Санкцијата за лицата сторители на stellionatus со повисок статус била
привремено прогонство, додека за лицата со понизок статус (плебејците), санк-
цијата била присилна работа, не потешка од работата во рудници (аd metalla).722

§ 396. Аbigeatus

Иако сличен на римскиот furtum, abigeatus бил специфичен поради пора-

ди висината на казната, како и поради фактот дека сторителите (abigei) најчесто
носеле оружје.723 Од овие причини аbigeatus бил квалификуван како еден од но-
вите облици на criminа, за кој се судело во екстраординарна постапка.
Аbigeatus e пример за трансформација на еден од облиците на furtum од
delictum privatum во delictum publicum.724
Како причини за посебниот третман на abigeatus, одредeни автори
(Jaramaz Reskušić) ја наведуваат и потребата кривично правната регулација од
времето на Трајан, по пат на репресија, во постапка extra ordinem, да одговори на
зачестеното насилство и несигурност во Италија и Шпанија, односно разбојниш-
твото кое зело замав во сточарството и другите стопански дејности.725

stellionatus persecutio. Ubicumque igitur titulus criminis deficit, illic stellionatus obiciemus. Maxime
autem in his locum habet: si quis forte rem alii obligatam dissimulata obligatione per calliditatem alii
distraxerit vel permutaverit vel in solutum dederit: nam hae omnes species stellionatum continent.
Sed et si quis merces supposuerit vel obligatas averterit vel si corruperit, aeque stellionatus reus erit.
Item si quis imposturam fecerit vel collusionem in necem alterius, stellionatus poterit postulari. Et ut
generaliter dixerim, deficiente titulo criminis hoc crimen locum habet, nec est opus species
enumerare.
719 D 47, 20, 4: De periurio, si sua pignora esse quis in instrumento iuravit, crimen stellionatus fit, et

ideo ad tempus exulat.

720 A. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, The American Philosophical Society,

Philadelphia, 1953.
721 D 47, 20, 3, 2: Poena autem stellionatus nulla legitima est, cum nec legitimum crimen sit. Solent

autem ex hoc extra ordinem plecti, dummodo non debeat opus metalli haec poena in plebeis egredi. In
his autem, qui sunt in aliquo honore positi, ad tempus relegatio vel ab ordine motio remittenda est.
722 Ibid.
723 D 47, 14 - De abigeis; C 9, 37.
724 Y. Lassard, THÉORIE GÉNÉRALE DES OBLIGATIONS, 2007/08 (webu2.upmfgrenoble.fr/Haiti/

Cours/Pdf/Titre%202_1.pdf).
725 I. Jaramaz Reskušić, „Krađa u rimskom pravu – Delictum publicum i delictum privatum“, Zbornik

Pravnog Fakulteta u Zagrebu, 57 (2), 313–352 (2007).

436
 Во суштина, кај abigeatus се работело за насилно одземање на крупна сто-
ка од стадо, штала или воопшто место каде што се наоѓа.726 Дали се работело за
furtum или abigeatus, зависело од бројот на украдените животни. Како abigeatus
се третирале сите случаи кога бил украден коњ или вол, десет овци или пет сви-
њи.727

§ 397. Други деликти против имотот

Меѓу останатите деликти против имотот во римското право се вбројуваат

и: поткуп на робовите (servus corruptum);728 подметнувањето пожар на недвиж-
ности729 или на бродови и пловни објекти (de incendio ruina naufragio rate nave
expugnata);730 отстранување или менување на меѓите (de termino moto);731 краж-
ба на res religiosae (sacrilegium)732 и др.

Четврта глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ ДРЖАВАТА

§ 398. Peculatus

Случаите на проневера во службата во римската држава биле нарекувани

peculatus (поткрадување на државните пари). Овој деликт се среќава и под името
furtum publicum или furtum pecuniae publicae (кражба на јавен имот).

726 D 47, 14, 1, 1: Abigei autem proprie hi habentur, qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt

et quodammodo depraedantur, et abigendi studium quasi artem exercent, equos de gregibus vel
boves de armentis abducentes. Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos
abduxerit, non est abigeus, sed fur potius.
727 D 47, 14, 3 pr.: Oves pro numero abactarum aut furem aut abigeum faciunt. Quidam decem oves

gregem esse putaverunt: porcos etiam quinque vel quattuor abactos, equum bovem vel unum
abigeatus crimen facere.
728 D 11, 3, 0 - De servo corrupto. За овој деликт постоела посебна actio in factum, a пресудата

гласела in duplum.
729 Казната за подметнувачите на пожар била работа во рудници за пониските слоеви и про-

терување на остров на повисоките слоеви на граѓани. Квалификуваниот облик, подметнување

пожар заради грабеж, се казнувал со смрт (P. S. 5, 20, 1–2: De incendiariis 1. Incendiarii, qui quid in
oppido praedandi causa faciunt, capite puniuntur; 2. Qui casam aut villam inimicitiarum gratia
incenderunt, humiliores in metallum aut in opus publicum damnantur, honestiores in insulam
relegantur).
730 Повеќе за овој деликт види: J. F. Gerkens, L'action de incendio ruina naufragio rate nave

expugnata (D 47, 9) – достапно на http://hdl.handle.net/2268/57810.

731 Казната за овој деликт чија цел била противправно зголемување на површината на нед-

вижноста варирала од релегација, тепање, двогодишна присилна работа и слично (D 47, 21, 0 –
De termino moto).
732 D 48, 13; C 9,29. Подоцна сите дејствија на сквернавење на светите ствари биле наречени

sacrilegium.

437
 Посебниот закон за проневерата, наречен Lex Iulia Peculatus, донесен во
времето на Август, предвидувал забрана за присвојување пари од свети, религи-
озни и јавни извори, доколку за тоа нема законско овластување.733 За облик на
peculatus се сметала и појавата да не бидат потрошени парите наменети за точно
определена цел, како и мешањето и додавањето на друг материјал во државното
злато, сребро или бакар.734
Санкцијата за сторителот се состоела од аqua et igni interdictio,735 односно
егзил, кој бил проследуван и со губење на граѓанството и на слободата.736
Во времето на принципатот аqua et igni interdictio бил заменет со санкци-
јата deportatio, која најчесто се спроведувала или на остров или во оази во Либис-
ката пустина.737 Иако deportatio бил замислен како трајна санкција, сепак била
дозволена амнестија од страна на императорот, со која можеле да му бидат вра-
тени одземените права.738

§ 399. Crimen maiestatis

Во рамките на crimen maiestatis се вбројувале голем број на деликти про-

тив populus Romanus и неговата безбедност. Одредбите за Crimen maiestatis пр-
вично биле содржани во Lex Apuelia de maiestate (103 год. пр.н.е).739 Подетално
овој деликт бил регулиран подоцна, со т.н. Leges Iulia Maestatis, односно со два
Јулијанови закони, едниот донесен од Кајсар во 46 год. пр.н.е., а вториот од
Август во 8 год. пр.н.е.740
Како варијанти на crimen maestatis се спомнуваат следните случаи: кога
по вина на сторителот настапила смрт на заложници без наредба на императо-
рот; вооружен бунт против државата на група луѓе; заземање храмови или јавни
места; завера за убиство на магистратите или други носители на јавни функции;
недозволено носење на оружје и негова употреба против власта; комуникација со
непријателите на римскиот народ преку писма; сите облици на дејствија со кои

733 D 48, 13, 1: Lege Iulia peculatus cavetur, ne quis ex pecunia sacra religiosa publicave auferat neve

intercipiat neve in rem suam vertat neve faciat, quo quis auferat intercipiat vel in rem suam vertat, ni-
si cui utique lege licebit: neve quis in aurum argentum aes publicum quid indat neve immisceat neve
quo quid indatur immisceatur faciat sciens dolo malo, quo id peius fiat.
734 Ibid.
735 Aquae et ignis interdictio (забрана на вода и оган), претставувала исклучување на осудени-

от од заедницата, изречена од Сенатот или повисоките магистрати, односно протерување

проследено со губење на статусот и на имотот. Доколку се врател без дозвола, протераниот
(interdictus) можел дури да биде убиен од било кого во заедницата.
736 D 48, 13, 3: Peculatus poena aquae et ignis interdictionem, i n quam hodie successit deportatio,

continet. Porro qui in eum statum deducitur, sicut omnia pristina iura, ita et bona amittit.
737 D 48, 22, 6: Inter poenas est etiam insulae deportatio, quae poena adimit civitatem Romanam.
738 Во тој случај се работи за таканаречениот postliminum .
739 А. Berger, Paulys Realenzyklopädie der Klassischen Altertumswissenschaft, 12, 2325, 1894-1953.
740 Acta Divi Augusti, S. Riccobono, Regia Academia Italiana, Roma, 1945.

438
се помага на непријателите на римскиот народ во нивната намера против власта;
поттикнување на војниците на бунт против државата и сл.741
Правила за crimen maestatis се сретнуваат и во Lex Varia, како и во Lex
Cornelia de Maiestate. Lex Varia (90 год. пр.н.е.) предвидувал санкции во случајот
на т.н. ope et consilio (совет и помош), со кои сторителот поттикнувал држава
сојузник на Рим да преземе вооружен напад на Рим.742 Lex Cornelia de Maiestate
донесен од диктаторот Сула во 81 год. пр.н.е., ја предвидувал казната прогонство
за лицето кое без одлука на Сенатот регрутирал војска или сторил непријателски
дејствија против друга држава.
Во Јустинијановото законодавство, одредби за crimen maiestatis се содр-
жани во Кодексот, каде се реафирмирани решенијата за двата Јулијанови зако-
на.743
(a) Perduellio
Деликтот perduelio во суштина претставува варијанта на crimen maestatis,
иако во изворите на римското право честопати се спомнува како посебен вид на
деликт. Во суштина, perduelio претставувал повисок степен на предавство про-
тив државата и императорот, изразено и со употреба на оружје. Случаите на per-
duellio ги споменува и Ливиј.744
Правила за санкции на предавниците се сретнуваат уште во Lex XII
Tabularum, каде е предвидена смртна казна за поттикнување на непријателите
против Рим, како и во случај на предавање на римски граѓанин на непријате-
лот.745
Диференцијацијата во однос на останатите видови crimen maestatis може
да се види во фрагмент од Дигестите кој зборува за конфискација на имотот на
сторителот (perduellis), кој умрел откако против него било покренато обвинение,
а неговите наследници не успеале да докажат дека тој е невин.746

741 D 48, 4, 1 - Ulpianus libro septimo de officio proconsulis pr.: Proximum sacrilegio crimen est, quod

maiestatis dicitur: 1. Maiestatis autem crimen illud est, quod adversus populum Romanum vel
adversus securitatem eius committitur. Quo tenetur is, cuius opera dolo malo consilium initum erit,
quo obsides iniussu principis interciderent: quo armati homines cum telis lapidibusve in urbe sint
conveniantve adversus rem publicam, locave occupentur vel templa, quove coetus conventusve fiat
hominessve ad seditionem convocentur: cuiusve opera consilio malo consilium initum erit, quo quis
magistratus populi Romani quive imperium potestatemve habet occidatur: quove quis contra rem
publicam arma ferat: quive hostibus populi Romani nuntium litterasve miserit signumve dederit
feceritve dolo malo, quo hostes populi Romani consilio iuventur adversus rem publicam: quive milites
sollicitaverit concitaveritve, quo seditio tumultusve adversus rem publicam fiat...
742 G. Rotondi, Problemi di diritto pubblico romano, Scritti Giuridici 1, Milano, 1922.
743 C 9, 8, 0 - Ad legem Iuliam maiestatis.
744 Liv. I, 26, 28.
745 Lex XII Tab. 9, 5: ...Eum qui hostem concitauerit quiue ciuem hosti tradiderit capite puniri...
746 D 48, 4, 11: Is, qui in reatu decedit, integri status decedit: extinguitur enim crimen mortalitate.

Nisi forte quis maiestatis reus fuit: nam hoc crimine nisi a successoribus purgetur, hereditas fisco
vindicatur. Plane non quisque legis Iuliae maiestatis reus est, in eadem condicione est, sed qui

439
 За предавставата, уште до времето на кралството, постоеле специјализи-
рани судови, односно судии, т.н. duoviri perduellionis, a оваа практика продолжи-
ла и во времето на Републиката, кога тие биле назначувани од конзулите.747 Во
III-от век пр.н.е., случаите на perduellio преминале во надлежност на плебејските
трибуни.748
(б) Proditio
Постои дилема дали proditio (предавство, издајништво) е во суштина си-
ноним за perduellio, или пак е посебен деликт. Така на пример, Brecht не се согла-
сува со ставовите на Mommsen дека и proditio како предавство е облик на per-
duellio, од причина што за судењата за proditio биле исклучиво надлежни конзу-
лите кои можеле за тоа да побараат совет од Сенатот.749
Според Brecht, proditio како термин одговара на Landesverrat како инсти-
тут на германското кривично право. Како облик на proditio се сметало и прикри-
вањето, односно одрекувањето на деликтот кај властите.750
И покрај процесноправните разлики, неспорни се сличностите на proditio
со perduellio, посебно во поглед на концептот и на објектот на заштитата.
Токму поради овие причини, во теоријата често се сретнува ставот дека
proditio повеќе соодветствува на велепредавство, додека perduellio на вооружен
бунт.751

§ 400. Repetundae

Етимолошката анализа на терминот repetundae укажува дека се работи за

пари (pecunae), кои можеле да бидат барани назад (repetere), а му биле дадени на
носител на јавна функција како поткуп. Точниот назив на овој деликт бил crimen
repetundarum и ги означувал сите облици на примање поткуп.752
Меѓу најрелевантните извори на римското право за поткупот како де-
ликт, посебно во републиканскиот период, бил Lex Calpurnia de repetundis (149
год. пр.н.е.).753 И во овој закон, како и во Lex Iulia Repetundarum (59 год. пр.н.е.),
кругот на сторители ги опфаќал сите лица кои извршувале магистратска (суд-

perduellionis reus est, hostili animo adversus rem publicam vel principem animatus: ceterum si quis
ex alia causa legis Iuliae maiestatis reus sit, morte crimine liberatur.
747 W. Liebenam, Paulys Realenzyklopädie der Klassischen Altertumswissenschaft, 5, 1799, 1806.
748 Ibid.
749 D. Daube, Reviews and Notices of Publications; C. H. Brecht, “Zur Abgrenzung des Begriffes

Perduellio von den Verwandten Verbrechensbegriffen im Romischen Strafrecht bis zum Ausgang der
Republik” (Diss. Iur. Muenchen), The Journal of Roman Studies, Vol. 31, 1941 (1941), pp. 180–184.
750 C. H. Brecht, Perduellio, Munich, 1938.
751 M. Faustin-Hélie, “Le droit pénal dans la législation romaine”, 31e annnée, tome 11, Revue critique

de législation et de jurisprudence, 27–42 et 100–116; aussi publié: Paris, A. Cotillon, 1882.

752 А. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Transactions of the American Philosophical

Society, Vol. 43, Part 2, 1980, p. 675.

753 Ibid.

440
ска), старателска, дипломатска или било која друга јавна функција. Тие биле од-
говорни доколку во текот на вршењето на функцијата примиле пари за донесу-
вање на определена одлука.754
Даден е прецизен опис на повеќе можни случаи на примање поткуп, ка-
ко на пример, поткуп во случаите на изведувањето на јавни работи и јавни на-
бавки,755 како и примање на мито заради откажување од јавна функција.756
Примањето поткуп за продажба или закуп на ствари за повисока или по-
ниска цена од реалната, било пречка да се стекне сопственост врз овие ствари. 757
Во рамките на деликтот repetundae, бил регулиран и случајот на убиство по по-
рачка. За извршителот на убиството по порачка била предвидена смртна казна
или депортација на остров.758
Примањето поткуп како деликт се задржало во римското право дури и во
времето на Јустинијан, со истата концепција.759 Поради значењето и природата
на деликтот, постоеле посебни, специфични правилата за судската постапка во
случај на repetundae кои биле содржани во Lex Acilia repetundarum, донесен во
123 год. пр.н.е.

§ 401. Falsum

Секое фалсификување на исправи во римското право било означувано ка-

ко „falsum“. Според Дигестите „falsum е она што во стварноста не постои, а за него
се тврди дека е вистинито“.760
Одредбите за falsum биле содржани во посебен закон, Lex Cornelia de
falsis,761 донесен од Сула во 81 год. пр.н.е. Покрај одредби за фалсификувањето
воопшто, Lex Cornelia de falsis содржел одредби за фалсификувањето тестамент

754 D 48, 11, 1 pr.: Lex Iulia repetundarum pertinet ad eas pecunias, quas quis in magistratu potestate

curatione legatione vel quo alio officio munere ministeriove publico cepit, vel cum ex cohorte cuius
eorum est.
755 D 48, 11, 7, 2: Illud quoque cavetur, ne in acceptum feratur opus publicum faciendum, frumentum

publice dandum praebendum adprehendendum, sarta tecta tuenda, antequam perfecta probata
praestita lege erunt.
756 D 48, 11, 9: Qui munus publice mandatum accepta pecunia ruperunt, crimine repetundarum

postulantur.
757 D 48, 11, 8, 1: Eadem lex venditiones locationes eius rei causa pluris minorisve factas irritas facit

impeditque usucapionem, priusquam in potestatem eius, a quo profecta res sit, heredisve eius veniat.
758 D 48, 11, 7, 3: Vel, licet non acceperint, calore tamen inducti interfecerint vel innocentem vel

quem punire non debuerant? Capite plecti debent vel certe in insulam deportari, ut plerique puniti
sunt.
759 CJ 9, 27, 0 – Ad legem iuliam repetundarum.
760 Paul. Coll. 8, 6, 1.
761 D 48, 10, 0 - De lege Cornelia de falsis et de senatus consulto Liboniano.

441
(falsum testamentum)762 и за случаите на фалсификување пари и нивно пуштање
во оптек (falsa moneta). Останатите облици на фалсификување исправи (на
пример, rescripta или други законодавни акти на принцепсот) биле забранети со
senatus consulta,763 со кои се проширувало важењето на Lex Cornelia.
Казните за falsum варирале од aquae et ignis interdictio, депортација, одзе-
мање на имотот,764 a за потешките облици била предвидена и смртна казна.765

§ 402. Ambitus

Ambitus ги опфаќал облиците на изборна измама во времето на Републи-

ката, посебно при изборите за магистрати. Била донесена цела серија на закони
со цел да се спречат изборните манипулации, поткупот при гласањето и другите
коруптивни дејствија: Lex Aurelia, Lex Calpurnia, Lex Cornelia, Lex Cornelia Babia,
Lex Cornelia Fulvia, Lex Iulia, Lex Poetelia, Lex Pompeia.766

Петта глава
ДЕЛИКТИ ПРОТИВ ЈАВНИОТ ПОРЕДОК

§ 403. Деликти против јавниот поредок

Покрај деликтите по кои постапувале questiones perpetuae, во римското

право се разликувале и неколку категории на деликти кои во го повредувале јав-
ниот поредок во поширока смисла.767 Такви биле: деликтите против bonos mores
(добрите обичаи);768 затајувањето на данокот;769 зеленаштвото;770 комарот (со
исклучок на тесен семеен круг);771 маѓесништвото со цел да се наштети на друг
(magia) и астрологијата и другите облици на предвидување на иднината (ars

762 Фалсификуваниот тестамент се сметал за ништовен (D 50, 16, 221: Paulus respondit falsum

tutorem eum vere dici, qui tutor non est, sive habenti tutor datus est sive non: sicut falsum
testamentum, quod testamentum non est, et modius iniquus, qui modius non est).
763 Таквo сенатско мислење, на пример, било S.C. Geminianum, S.C. Libonianum и сл.
764 D 48, 10, 13: Poena falsi vel quasi falsi deportatio est et omnium bonorum publicatio: et si servus

eorum quid admiserit, ultimo supplicio adfici iubetur.

765 C 9, 22.
766 A. Berger, Encyclopedic…, p. 361.
767 Повеќе за овие видови на деликти види: O. Robinson, The Criminal Law of Ancient Rome, The

John Hopkins University Press, p. 90–103.

768 На пример, во овие деликти се вбројувало суровото постапување и изгладнувањето на

робовите, нивната присилна проституција; злоупотребата на правото на сопственост; инфам-

ните дејствија.
769 Основните облици на јавни давачки биле siliquae (данок на додадена вредност) и portoria

(давачка за увоз на стоки во градот Рим) и сл.

770 Lex Marcia ja ограничувал каматата на највисок износ на 12% од главнината.
771 Со Lex Cornelia de aleatoribus било дозволено обложување едниствено за спортските игри

во кои натпреварот бил доблест (virtus): D 11, 5, 2, 1.

442
mathematica);772 деликтите против статусот;773 деликтите против религијата;774
процедуралните деликти775 и низа други.
***
Анализата на концептот на римското кривично право, уште еднаш го пот-
врдува карактерот на римското право како научна дисциплина која е „анатомија“
и темел на современата правна наука. Придонесот на римското право за совреме-
ното кривично право се манифестира на само на етимолошки план,776 туку има
поширока димензија. Всушност, римското кривично право, посебно одредбите во
Јустинијановото законодавство, се своевиден speculum iuris т.е. „правно огледа-
ло“ на кривичното право во Антиката, создадено како обид за вечните предизви-
ци на правото воопшто, истакнати од Улпијан: чесно да се живее, на друг да не се
наштетува и секому да се даде она што му припаѓа.777 Затоа „Libri terribiles“, пора-
ди значењето и нивното влијание врз натамошната кодификаторска дејност, мо-
жат да се посматраат како еден од првите кривични законици во светот, инкор-
пориран во поширока кодификација, односно во Јустинијановото законодавство.
Како и во другите правни гранки, и во сферата на кривичното право, рим-
ското право е, како што вели Гете, пајка - нуркач, кое понекогаш е видливо на
езерската површина, понекогаш е во длабочините, но секогаш е тука.778 Од време
на време е скриено, но никогаш не е потполно изгубено, за пак да се појави, пов-
торно живо.779 Римската казуистика дала извонредно значајни резултати на пла-
нот на кривичното право, нудејќи одговори и на проблеми кои се актуелни и во
современата судска практика.780 Оттука, римското кривично право останува при-
влечна тема, која предизвикува натамошни истражувања.

772 C 9, 18: De maleficiis et mathematicis et ceteris similibus. Казните биле релегација или смртна

казна и јавно палење на маѓесничките книги.

773 Примери за овој тип деликти биле: неблагодарност на либертините кон некогашите гос-

подари, лажна продажба на себе си како роб и слично (О. Robinson, The Criminal..., p. 94).
774 Во времето на многубоштвото, во Рим биле гонети Христијаните (посебно за време на вла-

деењето на Нерон) и Евреите (во времето на Клавдиј).

775 Типичен облик на деликт сторен во судската постапка била т.н. calumnia (манипулација со

судот и со толкувањето на правните норми). Во кривичната постапка calumnia се манифести-

рала преку falsa accusatio (лажно обвининение, обвинение против лице за кое се знаело дека
не е виновно); tergiversatio (откажување од обвинението без оправдана причина или непојаву-
вање на тужителот пред судот) и слично [Gai, Inst. 4.178] .
776 Етимолошката компонента е детерминирачка и кај називот „кривично право“. Термините

crimen и poena сe основа за оформување на овој назив во повеќето правни системи: Criminal
law, Pеnal law, Droit pénal, Diritto penale, Kriminalrecht (како синоним за Strafrecht), Derecho
penal, Ποινικό Δίκαιο и сл.
777 D 1, 1, 10, 2; Inst. 1, 1, 3: Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum

cuique tribuere.
778 Eckermann, Gespräche mit Goethe in den letzten Jahren seines Lebens, Vol 1 & 11 (1836), Vol III.

(1848).
779 Ibid.
780 Голем број од форензичките говори нѝ даваат податоци за кривичната постапка и за секој-

дневието во судовите во Рим. За современото право се посебно значајни се судењата во кои ка-

443
 ДЕЛ ВТОРИ
РИМСКАТА КРИВИЧНА ПОСТАПКА781

§ 404. Општо за кривичната постапка во Рим

Проучувањето на историјата на Римското право би било непотполно без

проучување на историјата на римската кривична постапка. Имено, дејноста на
римската држава не се сведувала само на пропишување и санкционирање на пра-
вила од имотнотните или личните односи на граѓаните и на пропишување и
санкционирање на правила за работа на државните органи. Една од главните деј-
ности на римската држава била и заштитата од напади кои биле усмерени про-
тив основите на робовладетелскиот поредок и егзистенцијата на робовладетел-
ската држава. Римската робовладетелска држава, низ целата своја историја,
прилично грижливо – со многу острина и многу успешно, ја исполнувала оваа
своја задача. Едно од средствата за успешно извршување на оваа основна задача,
покрај нормите на материјалното кривично право, биле и нормите на формално-
то кривично право или правилата на кривичната постапка.
Римската кривична постапка претставувала збир на правни правила со
кои римската држава ги регулирала прашањата за судското утврдување на санк-
циите за конкретно извршено кривично дело, односно римската кривична пос-
тапка ја сочинувал збир на правни правила кои важеле во римската држава и
кои, како свој предмет, го имале спроведувањето на судската репресија при сто-
рено кривично дело.
Правилата на римската кривична постапка, слично како и оние на граѓан-
ската постапка, се делеле на: организациони и функционални. Организационите
правила се однесувале на организацијата, а функционалните - на делувањето на
кривичните судови.
И организационите и функционалните правила на римската кривична
постапка, во текот на римската историја, постојано се менувале. Римската кри-
вична постапка се појавува како антитеза на општествената репресија и ѝ се
спротивставувала преку многу груби форми. Во понатамошната историја на рим-
ската држава, оваа постапка сè повеќе се развивала и станувала сè посеопфатна и
попрецизна. Во втората половина на Републиката ја достигнала својата најсовр-

ко застапник се појавувал Кикерон. Види: J. G. F. Powell, Jeremy Paterson, Cicero the advocate,
Oxford 2004.
781 Овој дел е сепарат од книгата Граѓанската постапка во Римското право чиј автор е д-р

Пухан, тогашен доцент на Универзитетот во Скопје (Извор: Ivo Puhan, „Krivični postupak u
rimskom pravu“, Građanski postupak u rimskom pravu, Naučna knjiga, Beograd, 1955). Преводот на
македонски од српско-хрватски јазик го направи пом. асс. м-р Димитар Апасиев – докторант по
Римско право (2013).

444
шена форма. Потоа, и во кривичната постапка во Рим, како и во многу други
гранки на римскиот општествен и правен живот – настанал застој, а подоцна ду-
ри и опаѓање. И на крајот, во време на Доминатот, римската кривична постапка
била премногу сконцентрирана, со исклучок на одредени вонредни судови, во
рацете на императорот, односно на неговите чиновници.

I ОДДЕЛ
КРИВИЧНАТА ПОСТАПКА ВО КРАЛСТВОТО

Прва глава
САКРАЛНА ПОСТАПКА

§ 405. Сакралната кривична постапка

во време на создавањето на Римската држава

Сакралната кривична постапка била првата форма на кривично правосуд-

ство која е применувана во римската држава. Оваа постапка била директно про-
должение на преддржавното казнување на општествено опасните дејствија. Име-
но, и во родовското општествено уредување доаѓало до повреда на општествени-
те интереси. Во овие случаи гентилното општество применувало репресија која
се засновала на обичаите и на вкоренетата свест кај луѓето дека примената на
репресијата против сторителот на опасната работа ја штити егзистенцијата на
целото општество. Затоа, сакралната постапка во гентилното општество не прет-
ставува кривична постапка.
Кривичната постапка се јавила во римската држава тогаш кога, поради
променетите економско-општествени односи, на местото на поранешната соли-
дарност и обичајно регулирање се појавила класната подвоеност, а со неа и др-
жавната, односно правната репресија врз работите кои се покажувале како опас-
ни за интересите на владејачката класа.
И покрај променетата суштина, сакралната кривична постапка, чии фор-
ми се јавиле уште во времето на гентилното уредување, долго задржала одреде-
ни одлики од своето рано потекло. Имено, без оглед на класната содржина на
санкционираните дела, и понатаму се задржале старите обичаи при казнување-
то. Општата одлика на овие обичаи била церемонијалноста и свеченоста: церемо-
нијалното и свечено испитување на обвинетиот, свеченото присуство на наро-
дот, религиозните обреди на врховниот свештеник и принесувањето жртви на
боговите.
Органите на оваа постапка биле кралот (rex) и народот (populus).
Со оглед на единството на религиозната и на државната власт во перио-
дот на настанок на римската држава - до одвојување на овие власти дошло дури

445
во периодот на Републиката - очигледно е зошто рексот се јавувал како еден од
органите на сакралното правосудство. Меѓутоа, власта на рексот во ова право-
судство не била особено голема. Тој, како орган на сакралното правосудство, ис-
клучиво претседавал со гентилното собрание, бидејќи како религиски (а подоц-
на и државен) шеф тој бил овластен, во име на гентилите, да ја испитува волјата
на боговите и да ја истражува невиноста на обвинетите лица. Реалната власт во
сакралното правосудство ја имало собранието. Тоа дефинитивно одлучувало за
вината на обвинетото лице и за казната, којашто рексот - како извршен орган на
собранието - мораше да ја спроведе.
Притоа, формите на сакралната кривична постапка биле идентични со
оние на секое заседание на собранието. Понатамошни детали во врска со овие
форми не се познати.
По пресудата осуденикот, припадник на римската државна заедница, пос-
танувал homo sacer – посветен на боговите, доколку против него била изречена
најстрога т.е. смртна казна, а бил обврзуван на piaculum – помирување со богови-
те, во случаите на изрекување поблаги казни. Секоја изречена казна била веднаш
извршувана.
При извршување на казната соучествувал целиот народ кој, особено при
смртни или т.н. капитални пресуди, пеел horrendum carmen – страшна песна, и го
следел осудениот до местото на смртта.

II ОДДЕЛ
КРИВИЧНАТА ПОСТАПКА ВО РЕПУБЛИКАТА

Прва глава
КОЕРЦИЦИЈАТА НА МАГИСТРАТИТЕ

§ 406. Когниционата постапка и провокацијата

во времето на раната Република

Преминот кон Република претставувало и конечно зацврстување на др-

жавноста во Рим. Тогаш било извршено и разделувањето на jus и fas, односно
разграничувањето помеѓу правото и религијата, световната и духовната власт.
Ова одделување се одразило во сите подрачја на државното делување, па и во
римската кривична постапка - којашто се лаицизирала. Учеството на свештени-
ците во кривичното правосудство сè повеќе и повеќе се намалувало. Затоа и сак-
ралната кривична постапка битно се променила во два правца: прво, во поглед
на субјектите спрема кои важеше; и второ, во поглед на делата за кои се приме-
нуваше. Субјекти на сакралната кривична постапка – чијшто носител дотогаш бе-

446
ше pontifex maximus, кој на местото на рексот постанал врховен религиозен пог-
лавар - сега станаа сите свештени лица, односно сите припадници на свештенич-
ките колегиуми. Свештениците одговарале пред pontifex maximus, како свој ста-
решина, за сите кривични дела во форма на сакрално постапување. И другите
римски граѓани, по исклучок, можеле да одговараат пред pontifex maximus, но
само за религиски повреди. Власта на pontifex-от спрема нив била битно ограни-
чена. Тој имал право во однос на граѓаните, во сакрална форма, да ги примени ис-
клучиво религиските санкции – т.н. expiatio.

§ 407. Коерцицијата на римските магистрати

Уште за време на Кралството, а особено во периодот на Републиката, би-

ле извршувани бројни кривични дела и се случувале ситуации на непокорност
кон државните органи. Кривичните дела и насилниот отпор спрема државните
органи се здобивале со нови облици кои не можеле да бидат регулирани со про-
писите на сакралното правосудство. За репресија кон овие дела и за совладување
на настанатиот отпор, најпрво рексот, а подоцна и магистратите употребувале
принудни мерки.
Овластувањето на рексот и на магистратите за примена на принудни
мерки кон римските граѓани и останатите жители на римската држава извирало
од нивниот imperium, а се ширело и засилувало со развојот на државната власт.
Ова овластување на државните органи Римјаните го нарекувале коерциција
(coercitio).
Правото на римските државни органи на примена на коерцицијата, веќе
од почетокот на Републиката, формално не беше ограничено – иако римските
граѓани во време на мир и во градот Рим, по исклучок, против одлуките на магис-
тратот со кои тие биле осудени на смрт или на највисока парична казна беа ов-
ластени да вложат провокација до народот. Но, и ова единствено формално огра-
ничување на коерцицијата на магистратот не се однесуваше на коерцицијата на
диктаторот и на одлуките на останатите римски магистрати кои биле донесува-
ни за време на војна или вон границите на Градот. Коерцицијата на државните
органи беше ограничувана само по пат на класната борба. Честите плебејски по-
буни, всушност, биле предизвикани поради злоупотребите од страна на патри-
циските државни органи и имале за цел токму нивно спречување.
Во почетокот на Републиката право на употреба на коерцицијата имале
само конзулите, бидејќи тие во најстаро време биле единствените извршни орга-
ни на Републиката. Притоа конзулите, како свои помошници при вршењето на
ова свое право, именувале дуовири и квестори. Во екот на борбата меѓу патрици-
ите и плебејците, со правото на примена на коерциционите мерки се здобиле и
плебејските трибуни. Правото да ја употребат оваа принуда, постепено го здоби-
ле и плебејските едили. Во понатамошниот развој на римската држава, во грани-

447
ците потребни за спроведување на службените задачи, правото на коерциција го
добиле и сите останати новововедени магистрати.
При примената на коерцицијата не постоеле строго утврдени правила на
постапување. Магистратите, сепак, постапувале јавно - на форумот - во присуство
на граѓаните. Постапката пред магистратот, барем по правило, започнувала со
dici dictio – т.е. со утврдување на на денот кога ќе биде спроведено испитувањето
на обвинетиот. Ако обвинетиот на тој ден не се појавел пред магистратор, овој
можел да го приведе насила. За време на испитувањето обвинетиот имал право
да слуша совети од consilium-от, составен од негови роднини и пријатели – но
пред магистратот морал да се брани сам. Не се зачувани податоци дали обвине-
тиот имал право на банител. Одлуката за казната ја носел и за нејзиното извршу-
вање се грижел, со помош на субалтерните органи, самиот магистрат. Казнената
одлука била извршувана штом била изречена. Против оваа одлука немало пра-
вен лек, освен интерцесијата на плебејскиот трибун или на другите магистрати
од ист или од повисок ранг.

§ 408. Когнициска постапка

Во време на создавањето на римската држава, сакралното правосудство

било основната форма на кривичната постапка, но поради се посилниот развој на
државата, зајакнувањето на државните органи, лаицизирањето на државната
власт и појавата на нови кривични дела – сакралното правосудство, веќе во поче-
токот на Републиката, го изгубило речиси секое значење. На местото на сакрал-
ното правосудство продирала коерцицијата на римските магистрати. Сепак, не-
кои траги на поранешното постапување биле зачувани. Извесни реликти на сак-
ралното правосудство се задржале, во ограничен вид, не само во овластувањата
на pontifex maximus, туку и во облиците на когнициската постапка.
Когнициската постапка ја сочинувале правила на постапување до кои мо-
рал да се придржува надлежниот римски магистрат во случаите кога против
римски граѓанин, во мирнодопско време и во границите на градот Рим, требало
да се изрече смртна или, пак, најголема парична казна (преку 3.200 аса). Во овие
случаи, имено, била допуштена употребата на provocatio ad judicium populi – „по-
вик на судот на народот“. Според тоа, когнициската постапка ги опфаќала и пра-
вилата коишто важеле по повод употребената провокација. Поточно, когницис-
ката постапка претставувала збир на правила кои, во време на мир и во градот
Рим, за разлика од сите останати жители на римската држава, ја осигурале специ-
јалната и повластена положба на римскиот граѓанин во однос на коерциционата
власт на магистратот, при изрекувањето смртна или најголема парична казна
(poena capitalis; mulcta suprema).
Прашањето за потеклото на когнициската постапка е прилично спорно.
Вообичаено се смета дека когнициската постапка била воведена поради општата

448
демократизација на римското општество. Меѓутоа, целата оваа постапка е далеку
повеќе јасна и сфатлива ако се набљудува како остаток на поранешното сакрално
правосудство. За овој заклучок ни говорат повеќе причини. Во прв ред, jus provo-
cationis во текот на развојот на римската правна историја бил сè повеќе ограни-
чуван. Во почетокот на Републиката беше допуштен ab omni judicio poenaque. По-
тоа, во очи на ширењето на коерцицијата на магистратите, бил сведен на два слу-
чаја. А токму при овие два случаја на изрекување на највисоките казни, кадешто
било зачувано правото на провокација, а со тоа била ограничена коерцицијата на
магистратот, како и долготрајната борба со магистратите правото на провокаци-
ја да се одржи – се сигурен доказ дека когнициската постапка е остаток од пора-
нешната форма на судење. Другиот доказ за овој заклучок го дава историјата на
бројните закони за провокација и непрестајното намалување на практичната
примена на овие закони, поради отпорот кој на секоја провокација го пружале
римските магистрати. Имено, државната власт сè повеќе ојачувала, а правото на
провокација беше спротивно на оваа тенденција и поради тоа ова право, а со него
и целата когнициска постапка, веќе во периодот на Пунските војни, постепено се
потискувани - за целосно да исчезнат некаде пред крајот на Републиката.
Когнициската постапка се делела на две фази. Првата фаза на постапката
се одвивала пред магистратот. Улогата на магистратот во оваа фаза на постапка-
та била доста активна. Магистратот бил и тужител и иследник и судија, поточно
бил единствениот претставник на државата, која била повредена со стореното
кривично дело. Втората фаза од постапката, по вложената провокација, се одви-
вaла пред народните собранија.
Органи на првата фаза од когнициската постапка биле оние римски ма-
гистрати кои во римскиот државен живот имале најзначајна улога. Тоа, во прв
ред, беа конзулите. Меѓутоа, конзулите многу ретко го вршеле кривичното пра-
вораздавање сами. Ним ги заменувале duoviri perduellionis и quaestores parricidii.
Како органи на првата фаза од когнициската постапка се јавувале и трибуните.
Само во извесна и ограничена мера, во оваа постапка, можеле да учествуваат и
плебејските едили. Понатаму, исто така во ограничена мера, како органи на оваа
постапка можеле да се појават и цензорите, курулските едили и pontifex maximus,
кога против неговата пресуда која гласела на највисока казна провокација ќе би-
ла поднесена од страна на членовите на свештеничкиот колегиум.
Првата фаза на когнициската постапка започнувала со diei dictio или voca-
tio. Во постапката било задолжително присуството на обвинетото лице. Магис-
тратот го обезбедувал присуството на оптужениот со повик и кратко соопште-
ние за предметот на судењето, а во случај на нужда можел да употреби и превен-
тивен затвор (prehensio), односно парично емство (vadimonium) или лична га-
ранција (praedes). Ако ни овие средства не биле доволни да го обезбедат присус-
твото на тужениот, била донесувана пресудата „in contumaciam“ (во отсуство),
којашто гласела на aquae et ignis interdictio и конфискација на добрата.

449
 На денот одреден за судењето започнувал претресот или anquisitio. Ма-
гистратот, пред присутните граѓани (in contione), го испитувал тужениот и ја
спроведувал доказната постапка. Anquisitio била повторувана три пати во раз-
лични денови, а измеѓу секој нов претрес требало да одреди барем по еден ден за
одмор. Сите присутни граѓани имале право да учествуваат во претресот.
После anquisitio доаѓала пресудата – judicatio или mulctae inrogatio. Во ког-
нициската постапка пресудите секогаш гласеле или на смртна казна (judicium)
или на парична глоба од 3.020 аса (mulctam inrogare), којашто била наплатувана
во корист на државната благајна или на некој храм (in sacrum judicare). Во случа-
ите кога немало услови за изрекување на овие највисоки казни, пресудата била
апсолуторна или, пак, обвинетиот бил казнуван со коерцицијата на магистратот.

§ 409. Provocatio

Втората фаза на когнициската постапка била provocatio или „повик на су-

дот на народот“ [заб. призив на народниот суд]. Провокацијата им била допуште-
на исклучиво на римските граѓани против пресуда кој гласела на смртна казна
или, пак, на највисока парична глоба - доколку овие казни биле изречени во вре-
ме на мир и во границите на градот Рим. Ова право, во принцип, го поседувал се-
кој полнолетен римски граѓанин од машки пол (а не и жените - бидејќи тие не
биле овластени да учествуваат во работата на собранијата). Секој акт на
provocatio на римски граѓанин требало да има резолутивно дејство, односно тре-
бало да ја поништи пресудата на магистратот и конечното решавање на праша-
њето за казната и за вината да го пренесе на собранието. Меѓутоа, во праксата, не
било баш така. Римскиот граѓанин можел да вложи provocatio, но пресудата на
магистратот останувала во сила во сите случаи кога барањето на осуденото лице
не било поддржано од страна на некој магистрат кој имал jus agendi cum populo
т.е. прaво да го свикува собранието, односно ако ова барање не било поддржано
барем од еден магистрат кој можел да побара auspicia. Имено, до успешна
provocatio доаѓало многу ретко – и тоа, редовно, во политичките кривични про-
цеси против некои угледни луѓе. Затоа Жирар, со право, рекол: „Кога би постоела
криминална статистика од првите векови на Републиката, таа сигурно би пока-
жала дека римските граѓани усмртени од страна на ликторите по основ на
iudicium populi, во споредба со мноштвото граѓани, жени и странци убиени или
лишени од слобода по основ на магистратската коерциција – воопшто не би сочи-
нувале најголем број. Меѓутоа, и за едните и за другите од убиените сигурно е
тоа што ним им било судено со многу помалку елеганција, прецизност и егзактна
точност од суд-њата во прилично ситните граѓански спорови, кои се воделе за
околу стотина аси“.
Кога некој од магистратите би ја поддржал провокацијата на осуденото
лице, морал да ги свика собранијата (заб. прев. комициите), и тоа – центуријат-

450
ските, ако се работело за смртна казна или трибутските, ако се работело за
mulcta suprema.
При свикувањето на собранијата магистратот бил обврзан да се придржу-
ва до сите формалности кои биле пропишани за редовното собирање на народ-
ните собранија. Затоа, барем најмалку 24 дена пред свикувањето на собранијата
требало да истакне оглас на форумот. Во овој рок било потребно уште еднаш да
се испита обвинетото лице (quarta anquisitio). Кога ова испитување не би се слу-
чило, а собранието сепак се состанело – се сметало дека тужбата е повлечена, а
оптужениот бил ослободуван.
Кога собранието прописно ќе се состанело, на него се решавало и праша-
њето за вината и прашањето за казната на туженото лице. Не е познато дали и на
собранието одново се претресувала фактичката состојба, но веројатно е дека си-
те одлучувачки факти биле изнесувани на конциумот т.е. на расправата која и
претходеше на седницата на собранието, така што во собранието веднаш се
пристапувало кон гласање. Пресудата на собранието можела да биде апсолутор-
на или кондемнаторна. Кондемнаторна – кога собранието гласало за вината на
тужениот и за предлогот за казната, а апсолуторна – кога собранието се изјасни-
ло против казнувањето. На собранието не било вообичаено да се модификува
предложената казна. Во случај на апсолуторна пресуда, тужениот бил пуштан на
слобода, додека пак во случај на кондемнаторна пресуда – магистратот претседа-
вач на собранието се грижел за извршувањето на казната. Смтрната кзана, по на-
лог на магистратот, редовно ја извршувале ликторите или tres viri capitalеs, сè
додека не бил воведен посебен службеник – т.н. крвник (carnifex). Паричната гло-
ба во корист на државата или на храмот, по правило, биле наплатувани од страна
на плебејскиот едил.

§ 410. Jus exilii

Во врска со когнициската постапка во Рим, доста рано се развило свое-

видно право на одење во прогонство (jus exilii). Имено, се сметало дека граѓани-
нот кој нема да присуствува на кривичното судење, а за тоа нема оправдана при-
чина (а како таква се сметала болест и отсуство поради државни работи) – не мо-
же во отсуство да биде осуден на смрт, но исто така се сметало дека таквиот гра-
ѓанин, со таквото свое однесување, самиот се исклучувал себеси од римската за-
едица. Затоа секој граѓанин против кој била поведена контумациона кривична
постапка можел да отиде во прогонство. Освен тоа, во прогонство можел да оти-
де и оној граѓанин против кого веќе била водена кривична постапка, но сѐ уште
не била донесена дефинитивната кондемнаторна пресуда (т.е. кога собранието
сѐ уште не се произнело по повод провокацијата). Сите лица кои биле во конту-
мација и сите лица кои го напуштиле Рим пред кондемнаторната пресуда, биле
казнувани со aqae et ignis interdictio – „забрана за употреба на оган и вода“ во

451
Рим, и покрај тоа што во градот постоеле и странци кои добивале право на др-
жавјанство, имот и сите останати прерогативи на римски граѓани. Jus exilii, како
и целата когнициска постапка, имал извесни погодности само за угледните рим-
ски граѓани, бидејќи неговите предности, очигледно, можеле да ги користат само
оние кои имале доволно средства да си го обезбедат животот во туѓина.

Втора глава
НЕРЕДОВНИ И РЕДОВНИ КРИВИЧНИ СУДОВИ

§ 411. Quaestiones extraordinariae

Развојот на римската држава и класните судири во римското општество

напрaвиле Сенатот, кон средината на Републиката, да постане централен и нај-
значаен орган на државниот живот. Неговата надлежност, во ова време, била зна-
чително проширена, па тој почнал да интервенира и во кривичното правосуд-
ство. Интервенцијата на Сенатот во оваа сфера имала две основни цели: од една
страна, целта на Сенатот била ограничување на моќта на народните собранија.
Оваа цел била спроведена преку фактичкото укинување на провокацијата. Од
друга страна, како цел на Сенатот се покажувала и тенденцијата за ограничување
на коерцицијата на магистратот. И оваа цел била постигната, бидејќи на магис-
тратите во нововостановените судови им било оставено само правото да ја пред-
лагаат и да ја извршуваат казната, додека за Сенатот како целина или за одреде-
ни негови членови било резервирано правото да го решава прашањето за вината
на обвинетитот. Ова овластување на Сенатот било спроведено особено преку се-
наторските пороти.
Почетокот на интервенцијата на Сенатот во сферата на кривичната пос-
тапка бил поврзан со односите на Рим кон покорените народи. По плебисцитот
донесен во 172 год. пр.н.е. Сенатот бил повикан, со помош на магистратите име-
нувани од негова страна, да изврши истрага и евентуално да го казни конзулот
Попилиј Лен поради суровото постапување со Лигурците. Ова овластување на Се-
натот се повторило и во 150 год. пр.н.е. во случајот на Сулпициј Гал, кој уште по-
сурово постапувал со Лузитанците. Вонредна прилика за интервенција на Сена-
тот во кривичната постапка се пружила и во случајот на Постумиј, кој на држава-
та и продал одредена роба со тоа што, на нејзин ризик сакал да лиферува во Шпа-
нија – па така, во желба за поголем профит, на брод неспособен за пловидба нато-
варил безврени работи, па потоа го потопил бродот и од државата си ја наплатил
штетата. Во сите овие и слични случаи Сенатот успевал, на основа на посебни
плебисцити, да се основаат специјални судови – quaestiones extraordinariae. При
организирањето на овие нередовни судови Сенатот, според плебисцитите, бил
обврзан да именува магистрат за водење на истрагата. Оваа должност Сенатот

452
редовно им ја доверувал на преторите. Оттука Сенатот, според структурните пра-
вила за овие судови, по прашањето во врска со вината на обвинетите лица рас-
правал или во полн состав или по пат на делегирање на одреден број членови.
Quaestiones extraordinariae или нередовните кривични судови веќе во 149
год. пр.н.е. прераснале во постојани кривични судови – quaestiones perpetuae или
quaestiones ordinariae. Првиот quaestio perpetua или првиот постојан кривичен
суд бил основан со плебисцитот на Калпурниј Пизон и имал за цел судење на
кривичните дела „пљачкање“ во провинциите (quaestio perpetua de repetundis).
Од ова време бројот на постојаните кривични судови бил во непрестаен пораст.
За време на Сула веќе постоеле околу десет постојани кривични судови. Меѓу си-
те нив најважно место заземал споменатиот quaestio perpetua de repetundis, но
исто толку значајни биле и quaestio perpetua de peculatu et de sacrilegio (постоја-
ниот кривичен суд за проневера на државните пари и за „светогрдие“ т.е. сквер-
навење); questio perpetua inter siccarios et veneficios (постојаниот кривичен суд за
убијци и трујачи); quaestio perpetua de ambitu (постојаниот кривичен суд за из-
борна корупција) итн.

§ 412. Quaestiones ordinariae (Perpetuae)

Quaestiones perpetuae, постојаните кривични судови, како што се гледа и

од самиот назив, не биле општи кривични судови. Надлежноста на квестиите не
била одредувана според критериумот „казна“, како што тоа било во когнициска-
та постапка, туку биле одредувана според видот на кривичното дело. Притоа,
квестионите судови не суделе само за точно одредени дела, туку биле надлежни
за цели групи на сродни кривично-правни работи. Ваквото решение на прашања-
та во врска со надлежноста на квестиите се покажало како доста еластично. Квес-
тионите судови, во најбурните времиња во Рим, во голема мера ги истиснале по-
ранешните форми на кривично правосудство и се афирмирале речиси како един-
ствени кривични судови кон крајот на Републиката.
Организацијата на квестионите судови произлегла од целите поради кои
овие quaestiones и беа основани. Квестионите судови, како што беше споменато,
беа воведени поради зајакнувањето на положбата на Сенатот, односно поради
потполна заштита на нобилитетот. Затоа, при организацијата на квестионите су-
дови, основна важност имало прашањето за уредувањето на односите помеѓу
собранијата, магистратите и Сенатот. Народните собранија, притоа, биле потпол-
но истиснати, а прашањето за односите помеѓу магистратите и Сенатот било ре-
шено така што Сенатот го задржал во најважното прашање – прашањето да ре-
шава за вината, а преостанатите помалку важни работи им биле препуштени на
магистратите. На овој начин, магистратите во кривичната постапка, како впро-
чем и во останатите сфери на делување, постанале само извршни органи на се-
натската волја.

453
 На чело на секој квестионен суд, како претседател, се наоѓал еден од ма-
гистратите. Оваа задача станала постојана должност на преторите, чиишто број
бил зголемуван со секое зголемување на бројот на квестиите. Имено, само по ис-
клучок, истиот претор можел да претседава и со повеќе квестии, но тогаш доби-
вал помошник – judex quaestionis. Јudex quaestionis го заменувал преторот во вр-
шењето на претседателската должност секогаш кога преторот бил зафатен со
претседавање во некоја друга квестија.
Основна задача на претседателот на квестијата била грижата за правил-
ното работење на кривичниот суд, а должноста којашто притоа ја имал најјасно
ја означил Кикерон: „Должност на тужителот е да го докаже злочинот, а на бра-
нителот – да го негира и одбива. Сведокот треба да го говори она што го знае и
она што го слушнал. Претседателот на квестијата (quaesitor) треба секого од
овие да го држи во границите на вршењето на својата задача“.
Најважната улога во квестионите судови ја имала поротата. Нобилите, од-
носно Сенатот како орган на нобилитетот, тежнееле да состават порота којашто
цврсто ќе се задржи во рацете на нивните луѓе. Во тоа привремено и успеале. По-
ротата, барем во почетокот на квестионите судови, била бирана исклучиво од ре-
дот на сенаторите. Со цел одредување на поротата, целиот Сенат бил поделен на
десет декурии.
Меѓутоа, намерата на нобилите и на Сенатот вечно да ја задржат порота-
та во свои раце, не била остварена. Една од причините за борбата помеѓу нобили-
те и еквестрите, всушност, беше и прашањето за поротата на квестионите судо-
ви. Ова станало особено јасно кога еквестрите, врз основа на Семпрониевиот за-
кон за поротата (121 год. пр.н.е.), за прв пат преовладале во поротата. Од тоа вре-
ме борбата за поротата била постојана. Во историјата на Рим биле донесени десе-
тина закони коишто ги регулирале прашањата за именувањето на поротниците,
сè додека во време на Август во листата на поротници (album judicum) не биле
внесени и сенатори, и еквести, и трибуни ерарии – а покрај нив, за помалку важ-
ните процеси, биле направени и уште две декурии поротници бирани од редот
на помалку имотните граѓани.
Составувањето на списокот на поротниците (album judicum) кој содржел
имиња на 450 лица, му било доверено на еден од преторите и од него, во крајна
линија, зависело кој од способните и повикани лица навистина ќе влезат во ре-
дот на судиите.
Кога преторот го составувал списокот на судиите, сè уште не се знаело
точно кои лица ќе бидат повикани да пресудат во конкретен случај. За секој кон-
кретен случај се вршело специјално бирање на поротниците од листата на ими-
ња содржани во album-от. Ова избирање било или по пат на sortitio – бирање со
коц-ка, при што тужителот и тужениот имале право да отфрлат одреден број ва-
ка избрани судии; или по пат на editio – предавање на листа на поротници од
страна на тужителот на тужениот, при што тужениот претходно имал право од

454
album judicum да ги избрише сите оние лица за кои сметал дека не ги исполнува-
ат условите за поротник во тој конкретен случај. Значи тужителот, од вака преос-
танатите имиња, составувал широк список на поротници. Тужениот повторно
можел да избрише половина од предложените лица, а преостанатите – на чело со
претседателот на квестијата, го сочинувале поротниот суд.
Бројот на поротниците потребен за донесување одлука за вината на опту-
жениот не бил точно одреден. Се менувал од случај до случај, а се движел измеѓу
32–75 лица.
Постапката пред квестионите судови започнувала тогаш кога тужителот
пред претседателот на квестијата накратко ќе го изложел својот предлог. Ова пр-
во процесно дејствие се нарекувала nomen deferre. Веднаш по ова тужителот, по
правило, барал обвинетиот да се повика пред судот – nominis postulatio. Претсе-
дателот на квестијата можел ова барање да го одбие или да го прифати – recipit
nomen. Кога претседателот ќе го прифател барањето на тужителот, тоа барање
накратко било впишувано во судските книги – inscriptio. За понатамошниот тек
на процесот морало, по службена должност, да се грижи претседателот на квес-
тијата. Тој со помош на in jus vocatio или специјална citatio го известувал обвине-
тиот граѓанин за поднесената тужба и му го соопштувал денот одреден за прет-
рес пред квестијата. Во случај на потреба, тој можел и да го притвори обвинети-
от.
Во меѓувреме, од inscriptio до претресот пред квестијата, тужителот бил
обврзуван да ги прибави сите доказни средства потребни за спроведување на до-
кажувањето на главниот претрес. За оваа цел, претседателот на квестијата мо-
жел на тужителот да му даде посебни овластувања како, на пример, право на
претрес на станот, секвестрација на одредени ствари и сл.
Во истово ова време, претседателот на квестијата по службена должност
се грижел за составувањето на поротата и за таа цел вршел консултации и со об-
винетиот и со тужителот.
Кога сите овие припреми за работа биле завршени, во закажаниот ден за-
почнувал главниот претрес. Тој се одржувал на јавно место, воглавно in judicio
aut in foro и во доста свечена атмосфера. За време на главниот претрес се одвива-
ле следниве работи:
1) Orationes или излагањата на тужителот и на тужениот. Во овој дел на
постапката, покрај излагањата на тужителот [обвинител] и на тужениот [обви-
нет], значајна улога имале и излагањата на патронот, а подоцна и на избраниот
адвокат. Патроните сѐ уште не биле застапници на странките во вистинска смис-
ла на зборот, туку само нивни помагачи.
2) Altercationes или меѓусебните вкрстени испрашувања помеѓу тужителот
и тужениот.
3) Probatio или доказната постапка, била спроведувана со цел кај поротата
да се создаде убедување за вината, односно за невиноста на оптуженото лице. Ка-

455
ко доказно средство можело да се употреби сѐ што, според доказните основи, мо-
жело да има влијание врз одлуката на поротата. Меѓу останатите confessio или
признанието било сметано за доста силно доказно средство, особено кога тоа би-
ло изречено против сопствените интереси. Се појавувале и писмени докази. Исто
така, и индициите имале мошне значајно место. Увидот (inspectio), меѓутоа, ни-
когаш не е вршен за време на главниот претрес. Резултатите од увидот, извршен
во претходната истрага, на главниот претрес биле репродуцирани преку изјави-
те на сведоците и преку corpora delicti. Главното доказно средство, сепак, биле
исказите на сведоците. Испитувањето на сведоците, по правило, го вршело она
лице кое и ги повикало, но и другите заинтересирани лица имале право да им
поставуваат прашања. Сите сведоци не биле испитувани на ист начин. Имено, ис-
казите на робовите бисле сметани за вистинити само тогаш кога тие биле из-
нудени по пат на мачење. Секое прашање кое било упатувано до робот-сведок би-
ло пропратено со тортура и затоа робовите биле испитувани во посебна просто-
рија покрај трибуналот. При испитувањето на робовите присуствувале слободни
луѓе, кои нивните изјави му ги пренесувале на судот или, пак, за нив составувале
записник.
4) По доказната постапка доаѓале т.н. laudationes или пофалните говори. Во
овој дел од претресот, пред поротата излегувале познаниците и пријателите на
обвинетото лице и, независно од текот на претресот, ги изнесувале позитивните
карактеристики на обвинетиот – настојувајќи, со своите пофалби, да ја свртат по-
ротата и таа да заземе поблагонаклонет став кон обвинетиот.
5) По завршените laudationes, еден од пониските судски органи го објаву-
вал завршувањето на претресот со dixerunt – така [ми] рекоа!
Претресот имал за цел да ја убеди поротата во вината или во невиноста на
оптуженото лице – па поротата, после претресот, пристапувала кон гласање за
ова прашање. Гласањето, по правило, морало да биде тајно – но, по исклучок, и
тоа само по барање на обвинетиот, тоа можело да биде и јавно. Во случај на тајно
гласање, поротниците своето мислење го изразувале на плочки премачкани со
восок. Притоа, со бришење на буквата C (condemno) тие гласале за ослободување,
а со бришење на буквата A (absolvo) гласале за осуда. Потоа таблиците биле носе-
ни во посебен сад, а еден од поротниците оттаму ги вадел и ја соопштувал нивна-
та содржина. По соопштувањето на содржината од сите гласачки таблички, прет-
седателот ги пребројувал гласовите. Кога мнозинството или барем половина од
поротниците гласале за ослободување, обвинетиот бил пуштан на слобода; а бил
осудуван на казната која била предложена од обвинителот кога за вината гласа-
ле најмалку половината поротници, плус еден глас. Во случај на јавно гласање
поротниците многу често се наоѓале во тешка положба, бидејќи требало отворе-
но да го искажат сопственото мислење. Притоа се случувало „Клодиј... да биде ос-
лободен, бидејќи мнозинството поротници при гласањето се изјаснувале нејасно
или збунето – за да, во случај на осудителна пресуда не би избувнала опасност од

456
страна на масата, а во случај на ослободување не би се изложиле на презир од
страна на аристократијата“ (Плутарх).
Кога поротата ќе се изјаснела за вината, односно за невиноста на обвинето-
то лице нејзината задача била завршена. Сега, претседателот на квестијата, ако
обвинетиот бил прогласен за виновен, се грижел за извршување на казната која
ја предложил обвинителот. Претседателот, најпрво, на обвинетиот му ја сооп-
штувал пресудата, при што во знак на жалост, церемонијално ја фрлал тогата, а
веднаш потоа осудениот бил предаван на субалтерните органи, за тие врз него
да ја извршат досудената казна.
Со ова, судската улога на квестијата била завршена, па еден од пониските
судски службеници свечено соопштувал illicet – „слободно одете си“.

III ОДДЕЛ
КРИВИЧНАТА ПОСТАПКА ВО ИМПЕРИЈАТА

Прва глава
КОНЗУЛСКО-СЕНАТСКИТЕ КРИВИЧНИ СУДОВИ
И ПРИНЦЕПСОВОТО ПРАВОСУДСТВО

Промените во економско-општествената и државна структура на Рим из-

вршени во време на Принципатот се одразиле и на римското кривично правосуд-
ство. Навистина и во ова време сѐ уште постоеле остатоци од поранешната ког-
нициска постапка и сѐ уште цветале квестионите судови но, и покрај тоа, во
Принципатот биле воведени и нови форми на кривични судови.

§ 413. Конзулско-сенатски кривични судови

Конзулско-сенатските кривични судови ги вовел Август уште на самиот

почеток на Принципатот. Од формална гледна точка оваа Августова одлука, за
римското општество, не претставувала нешто којзнае колку ново. Сенатот спора-
дично и порано се јавувал како советодавен орган при вршењето на кривично-
правната репресија, а пак конзулите ова овластување принципиелно го имале од
секогаш.
Новиот конзулско-сенатски кривичен суд, по правило, не задирал во над-
лежноста на квестиите. Квестиите и понатаму важеле како редовни кривични су-
дови. Конзулско-сенатскиот кривичен суд повремено, од случај до случај, земал
да претресе и да пресуди извесни дела кои, поради поширокото значење или по-
ради личноста на деликвентот, биле сметани за особено важни, па оттука изиску-
вале да бидат и посебно пресудувани. Меѓутоа, со тек на времето се развило пра-

457
вилото дека конзулско-сенатскиот суд може, и покрај надлежноста на редовните
квестии, да го пресуди секое кривично дело, а особено секое кривично дело на
некој член на Сенатот. Притоа, конзулско-сенатскиот кривичен суд не бил врзан
за правилата на постапување кои важеле пред квестиите.
Конзулско-сенатскиот кривичен суд при споровите околу надлежноста
секогаш имал предност пред квестиите, но затоа пак наскоро му го отстапил мес-
тото на принцепсовото кривично правосудство. Имено, судирот на надлежности
помеѓу конзулско-сенатскиот кривичен суд и кривичниот суд на принцепсот, во
почетокот на Принципатот, бил решаван според временскиот приоритет, а во по-
доцнежниот период секогаш им била давана предност на принцепсовите судови.
Притоа Сенатот единствено што успеал е да го задржи апсолутниот приоритет и
апсолутната надлжност кога станувало збор за судења за кривични дела на не-
кој припадник на Сенатот. Така конзулско-сенатскиот кривичен суд наскоро ста-
нал специјален суд само за делата сторени од припадниците на Сенатот.
Покренувањето и текот на постапката пред конзулско-сенатскиот криви-
чен суд зависеле од волјата на конзулите и на Сенатот. Конзулите редовно при-
мале денунцијации и вршеле истраги за пријавените кривични дела. Кога конзу-
лите сметале дека работата е доволно разјаснета, свикувале седница на Сенатот.
Пред Сенатот бил вршен претрес, се сослушувале излагањата на тужителот и на
тужениот и се спроведувала доказната постапка. Кога работата била доволно
расправана, Сенатот донесувал пресуда.
Сенатската пресуда го носела „печатот“ на тоа дека Сенатот во тоа време
бил законодавно тело. Сите негови одлуки, издадени во пропишана форма, има-
ле сила на закон. Затоа и оваа пресуда донесена во кривичната постапка имала
сила на специјален закон. При носењето на пресудата Сенатот не бил врзан за
кривичните закони ниту во поглед на казната, ниту во поглед на делото, ниту во
поглед на вината. Во секој процес Сенатот одлучувал суверено. Основно раковод-
но начело при носењето на сенатските пресуди, како и при носењето на остана-
тите одлуки, била политичката целисходност.

§ 414. Принцепсовото кривично правосудство

Со оглед на реалните односи на силите и влијанието на Принцепсот при

именувањето на сенаторите и при изборот на конзулите, а според тоа и при до-
несувањето на сенатските одлуки, и конзулско-сенатскиот кривичен суд би мо-
жел да биде сместен во групата на принцепсовото кривично правосудство. Освен
преку овој суд принцепсот, во времето на Принципатот, својата кривично-правна
активност ја развил уште и во други четири правци.
Во прв ред принцепсот, врз основа на неограничениот империум
(princeps legibus solutus est и quidquid principi placuit legis habet vigorem), бил ов-
ластен да ги пресудува сите спорови кои ги сакал. Само од неговата волја зависе-

458
ло дали некоја правна работа ќе дојде до него како судија, или не. Притоа, прин-
цепсот редовно ги пресудувал само кривичните дела на оние лица кои тој сакал
или особено строго да ги казни или, пак, особено да ги заштити. Ова, првенстве-
но, се однесувало на делата и на лицата од најблиското окружување на принцеп-
сот.
Принцепсот при пресудувањето за кривичните дела не бил обврзан да се
придржува до било какви правила на постапката. Бил овластен одлуката да ја до-
несе и без никакво испитување, врз основа на доставената пријава или врз осно-
ва на сопственото самоволие. Во важните работи, сепак, принцепсот свикувал и
consilium, но по сопствено видување. Конзилиумот имал само советодавна улога.
Меѓутоа, со тек на времето, од овој конзилиум се искристализирал Дворскиот суд
со којшто „vice principis“ – наместо принцепсот, претседавал Praefectus praetorio.
Освен принцепсовиот (личен и дворски) кривичен суд, принцепсот имал
обичај кривично-судската надлежност да ја делегира и на други чиновници – па
така биле создадени и бројни други кривични судови. Пред ваквата кривично-
процесна делегација на надлежностите кон други органи и кон принцепсовите
чиновници – квестиите сѐ повеќе исчезнувале, за конечно да престанат да пос-
тојат во III век од нашата ера. Најважни органи на делегираното кривично право-
судство постанале Praefecti praetorio и Praefecti urbi кои имале генерална делега-
ција. Помалку значајни од нив, со помали и потесни ингеренции, биле управни-
ците на провинциите, praefecti annonae, praefecti vigilum и др.
Покрај овие постојано делегирани судии, во поединечни случаи, принцеп-
сот имал обичај да делегира и посебно овластени лица на кои им било доверува-
но судење на точно одредени кривични дела (т.н. лица со специјална делегација).
Кривичната постапка пред генерално и специјално делегираните судии
заличувала на вршењето коерциција од страна на римските магистрати, со таа
разлика што делегираните судии не биле обврзани да постапуваат јавно. Според
тоа, кривичната постапка пред делегираните органи зависела од волјата и од
сфаќањата на самите судии.
Од самиот факт на делегирање на кривичната судска надлежност се поја-
вила и апелацијата. Иако и во периодот на Републиката било можно да се пониш-
ти некој правосилен акт по пат на интерцесија, од страна на ист или повисок ма-
гистрат, во тоа време не постоела правна институција која би можела да се споре-
ди со апелацијата. Имено, апелацијата била установа со која осуденото лице (со
исклучок на лицето кое избегнало да присуствува на судењето – contumax non
appellat) можело да бара од принцепсот промена или поништување на пресудата
донесена од страна на делегираниот судија. Судејќи по сѐ, апелацијата била нов
институт во римското право, која можела да се појави само во хиерархиски уре-
дена држава, бидејќи секоја апелација изискувала интервенција на хиерархиски-
от старешина во одлуките на пониските државни органи, со овластување да ги

459
прифати и одобри овие одлуки, или истите да ги измени по сопствено убедува-
ње, односно да ги укине и да ги надомести со своја сопствена одлука.
Освен наведените форми на кривично правосудство, во Принципатот се
појавило и рескрипционото кривично правосудство. Од хиерархиската подреде-
ност на делегираните судии бил создаден обичај, при замрсените случаи – било
судијата, било заинтересираната странка да се обрати до принцепсот, односно до
неговата канцеларија за правно решение на поставеното прашање. Одговорот на
принцепсот (rescriptum) бил обврзувачки за делегираниот службеник.

Втора глава
ИМПЕРАТОРСКОТО КРИВИЧНО ПРАВОСУДСТВО

§ 415. Императорските кривични судови

За последниот период од развојот на римската држава било карактерис-

тично бирократското и хиерархиско уредување на државниот апарат, на чие че-
ло се наоѓал Императорот кој, благодарејќи му токму на овој апарат, ги контро-
лирал и управувал со сите работи во државата. Овој бирократско-хиерархиски
апарат на римските чиновници, којшто претставувал „полн процут на бирокра-
тијата“ (Mommsen) во вршењето на кривичното правосудство учествувал на
следниов начин.
Во првата инстанца, судии се гувернерите на провинциите. Во ова време
провинциите биле прилично мали. Римската држава ги имала околу 100-на. Од
власта на овие гувернери биле изземени единствено подрачјата на градот Рим и
на градот Константинопол со непосредната околина и тие биле поверени на уп-
равување на префектите, кои на овие подрачја ја вршеле и задачата на кривично-
то правораздавање.
Во втора инстанца судел судот на гувернерот на диоцезата – администра-
тивна единица составена од поголем број провинции. Викарите на диоцезите, во
поважните предмети, можеле да судат и во прва инстанца.
Во прва и во втора инстанца можеле да судат и praefecti praetorio – најви-
соките административни службеници на Империјата. Против нивните првосте-
пени и второстепени пресуди, по правило, не постоеле правни лекови. Со нив, во
судски поглед, биле изедначени и некои други високи службеници на Империја-
та.
На чело на целата хиерархиски организирана лествица од органите на
кривичното правосудство се наоѓал императорскиот суд – Consistorium sacrum,
кој претставувал суд од прва и последна инстанца. Consistorium sacrum бил
овластен, по свое убедување, без оглед на месната и стварната надлежност на ос-
танатите судови, да го пресудат било кој кривичен предмет и истиот да го решат

460
по своја волја. Претседател на Конзисториумот бил лично императорот, но по
правило него го заменувал еден од преторијанските префекти или quaestor sacri
palati. Членови на Конзисториумот биле comites intra palatium – највисоките
дворски достоинственици.
Постапката пред судовите за време на Доминатот имале наколку значај-
ни карактеристики, кои во основа биле исти како и обележјата на граѓанската
постапка од овој период. Во кривичната постапка за време на Доминатот сите ра-
ботни процеси ги вршеле исти органи. Исти државни органи се јавувале и во уло-
га на претседател на судот, и во улога на тужител, и во улога на истражител, а од
нив зависела и одлуката за вината и за казната на обвинетото лице. За разлика
од судовите во периодот на Републиката, судовите во Доминатот повеќе не суде-
ле јавно. Судиите се повлекувале во затворени простории и сите судски работи
ги извршувале зад затворени врати во „secretarium“-от, позади решетки (cancelli)
или позади завеси (vela). Исклученоста на јавноста, покрај концентрацијата на
власта во рацете на чиновниците, била битна одлика на постапката пред кривич-
ните судови во Доминатот.
Следна одлика на судската кривична постапка во Доминатот била преми-
нувањето кон [начелото на] писменост и врзаноста на судијата за законот при
одредувањето на доказната сила на одредени доказни средства. Ова било и раз-
бирливо, бидејќи судиите биле сметани за експоненти на централната власт, а
покрај тоа биле и премногу корумпирани – па било повеќе од потребно да се про-
пишат минуциозни правила кога треба да се смета дека одреден факт е докажан.
Овие правила (т.н. легална доказна теорија или начело на формална вистина) би-
ле главно применувани за двете најважни доказни средства – сведоците и испра-
вите.
Следното обележје на кривичното правосудство во Доминатот го давал
фактот што правосудството повеќе не било бесплатно. Секоја судска работа била
таксирана. И судските службеници биле плаќани – sportulae.
Кај апелацијата [жалбената постапка], која настанала уште во времето на
Принципатот, императорите не направиле некои позначајни измени. Таа и пона-
таму се поднесувала пред судот чијашто пресуда била нападната. Рокот за изјаву-
вање апелација, сѐ до Јустинијан, изнесувал два до три дена. Јустинијан овој рок
го продолжил на десет дена. Судот, против чија пресуда била поднесена апелаци-
ја, морал сите акти заедно со своето мислење да ги достави на повисокиот суд,
доколку сам не ги усвои причините за жалбата. Вишиот суд решавал за апелаци-
јата, по правило, без присуство на заинтересираните лица. Одлуката на судот мо-
жела да биде поништување, модификување или потврдување на првостепената
(а по исклучок и на второстепената) пресуда. Притоа апелациониот суд, доколку
дозволувале приликите, бил овластен и самиот да донесе нова пресуда.

461
 Освен ова редовно кривично правосудство, во Доминатот се задржала и
понатаму се доразвила и рескрипционата постапка во кривичните предмети. Им-
ператорот, во рескриптот кој му го упатувал на судијата или на заинтересирано-
то лице, ја решавал само правната страна на прашањето и тоа секогаш под прет-
поставката: si preces veritate nituntur.
Покрај рескрипционата кривична постапка во Доминатот се одржале или,
пак, настанале и некои други нередовни кривични судови, кои биле надлежни за
пресудување на кривичните дела сторени од деликвенти кои имале особено пов-
ластена положба. Меѓу вонредните кривични судови од овој период се вбројува-
ат: судовите за сенаторите, судовите за воените лица и судовите за свештеници-
те.
***
Римската кривична постапка се менувала во текот на целото траење на
римската држава. Во зависност од економско-општествените односи и државно-
то уредување на Рим, кривичното правосудство станувало се поразвиено и се по-
сеопфатно. Од неразвиените почетоци на кривичното правосудство во време на
настанокот на римската држава, ова правосудство до времето на Доминатот се
развило во строго хиерархиски уредено и потполно бирократизирано судство.
Единствениот постојан белег на кривичното правосудство, кој постоел за целото
времетраење на римската држава, бил фактот дека ова правосудство одговарало
на односите во римската робовладетелска држава, која по својата општествена
стуктура битно се разликувала од сите подоцнежни државни творби. Затоа е раз-
бирливо тоа што правилата на римската кривична постапка не можеле да бидат
реципирани кога била вршена рецепција на римските граѓанско-правни норми.
Ова, меѓутоа, никако не значи дека римската кривична постапка и римското кри-
вично право не биле воопшто развиени или дека не биле развиени токму во оној
правец кој најмногу и одговарал на римската робовладетелска држава – во пра-
вецот на нескриена експлоатација на робовите и делумна демократија меѓу гра-
ѓаните. И беглиот преглед на институтите на римската кривична постапка нѐ до-
ведува до ваквиот заклучок.

462
 ПРЕДМЕТЕН РЕГИСТАР

(Регистарот ги содржи најосновните места во текстот на кои се зборува за

одделни поими. Бројот се однесува на параграфот во кој се обработени дадените
поими).

Abigeatus, еден од новите облици на criminа за кој се судело во екстраорди-

нaрна постапка, 396.
Acceptilаtio, усмен свечен начин на гасење на обврските од вербалните дого-
вори, пред сѐ, стипулацијата, 283.
Accessio, прираснување на споредни со главни ствари, accessorium sequitur
principale, споредната ствар ја дели судбината на главната, споредната ствар ѝ при-
паѓа на главната, 147.
Acta humana, рационални волеви човечки дејности, извори на облигациите,
acta humana licita (negotis juridica) и acta humana illicita (delicta), допуштени човечки
дејности или правни работи и недопуштени човечки дејности или деликти, 200.
Actio ad supplendam legitimam, тужба за надополнување на нужниот дел, 315,
323.
Actio adversus mensorem, тужба против геометрите за давање лажни подато-
ци за големината на земјиштето, 262.
Actio adversus publicanos, тужба против собирачите на даноци поради злоу-
потреби при собирање на данокот, 262.
Actio auctoritatis, тужба што купувачот ја подигал против продавачот во слу-
чај кога на купувачот по rei vindicatio на трето лице му е одземен продадениот пред-
мет, 242.
Actio confesoria, тужба за заштита на правата на титуларите на службености-
те, 170.
Actio de effusis vel dejectis, тужба против група лица на која ѝ припаѓа непоз-
нат деликвент, тужба за квазиделикт поради исфрлени или истурени работи, 269.
Actio de in rem verso, тужба поради зголемен имот која не е во врска со упра-
вувањето со пекулиумот, една од actiones adjecticiae qualitatis, 183.
Actio de peculio, тужба за заштита на доверителите за правни работи склуче-
ни при управување со peculium (една од actiones adjecticiae qualitatis), 183.
Actio de positis vel suspensis, тужба која можел да ја подигне секој римски гра-
ѓанин против сопственик што на својот имот трпи опасни предмети, тужба за квази-
деликт поради ствари кои нестабилно стојат или висат од некоја зграда, 269.
Actio exercitoria, тужба за правни работи склучени од страна на лица alieni
juris или робови на кои pater familias им доверил управување со брод и занимавање
со прекуморска трговија (една од actiones adjecticiae qualitatis), 183.
Actio ex testamento, тужба на тестаменталните наследници и легатарите, 326.
Actio familliae erciscundae, тужба на наследниците за поделба на наследениот
имот, 323.
Actio hypothecaria, хипотекарна тужба, 179.
Actio institoria, тужба за заштита на доверителите за правните работи склуче-
ни од страна на лицата alieni juris и робовите на кои pater familias им доверил врше-
ње на занаетчиски или трговски работи (една од actiones adjecticiae qualitatis), 183.

463
 Actio judicati, извршна тужба, тужба за остварување на барања утврдени со
пресудата, се поднесува против должникот кој е осуден во претходната постапка да
плати одреден износ пари, 359, 380.
Actio negatoria, тужба со која квиритскиот сопственик бара утврдување дека
врз неговиот имот не постојат стварни права на други лица, 152.
Actio Pauliana, павлијанска тужба, тужба против должници што несовесно ги
отуѓуваат своите имоти а со намера да ги оштетат доверителите, 261.
Actio pigneraticia, тужба од договорните односи при рачниот залог, (pignus),
179.
Actio popularis, тужба на граѓаните заради заштита на општествените или за-
еднички интереси, 269, 365.
Actio Publiciana, тужба за заштита на бонитарниот или преторскиот сопстве-
ник подигната за враќање на одземениот предмет, 131, 153.
Actio redhibitoria, тужба која ја вовеле курулските едили, ја подигнал купува-
чот заради раскинување на договорот за купопродажба поради скриени недостатоци
на стварта, 242.
Actio quanti minoris, тужба која ја вовеле курулските едили, ја подигал купува-
чот за намалување на цената поради скриени физички недостатоци на предметот,
242.
Actio quod jussu, тужба кој ја подигале доверителите кои со лицата alieni juris
или робовите склучиле определена правна работа по посебен налог на pater familias
(една од actiones adjecticiae qualitatis), 183.
Actio sepulchri violati, тужба против лицата што повредиле туѓ гроб, 262.
Actio Serviana, сервијанска тужба, тужба за заштита на односите од хипотека-
та, 179.
Actio servi corrupti, тужби против лицата што влијаеле на туѓите робови на
таков начин што им се намалувале работните или моралните својства, 262.
Actio tributoria, тужба која ја подигале доверителите за правни работи, склу-
чени од страна на лицата alieni juris или робовите на кои pater familias им доверил уп-
равување со некоја занаетчиска или трговска работилница, (една од actiones
adjecticiae qualitatis), 183.
Actiones adjecticiae qualitatis, тужба против pater familias за правните работи
што по негово одобрение ги склучиле лицата alieni juris или робовите, 103, 183.
Actiones arbitrariae, тужби со кои судијата бил повикан да ја утврдува висти-
ната на побарувањата, claususla arbitraria, 357.
Actiones bonae fidei, тужби со кои судијата водел сметка за aequitas и bona
fides, за правичност и чесноста на странките, 362.
Actiones civiles, тужби со кои се заштитувале правата признати по jus civile,
361.
Actiones ficticiae, преторски тужби кои во себе содржеле одредена фикција де-
ка некој законски услов е исполнет, иако така не било, 361.
Actiones fiduciariae, тужби за заштита на односите од fiducia, 177.
Actiones honorariae, тужби засновани врз магистратското или хонорарното
право, 361.
Actiones in factum, тужби засновани врз магистратското или хонорарното
право кога за дадените односи не биле предвидени законски одредби, значи постое-
ле фактички односи што требало да бидат правно регулирани, 361.
Actiones in personam, тужби за заштита на односите од облигационото право,
363.

464
 Actiones in rem, тужби за заштита на односите од стварното право, 363.
Actiones mixtae, мешовити тужби, тужби во кои се содржани правни барања
од договорното и од деликтното право, 364.
Actiones negatoriae, тужби со кои се барало некое право што се вршело да би-
де прогласено за непостојано, 363.
Actiones noxales, ноксални тужби, тужби за надомест на штета или poena
privata поради деликти што ги сториле лицата alieni juris или робовите без знаење на
pater familias, 184.
Actiones perpetuae, трајни тужби, тужби што не застаруваат или што застару-
ваат по долги рокови, 366.
Actiones per transpositionem, тужби при кои доаѓа до промена на субјектите,
тужби во чија интенција било именувано едно лице а во кондемнацијата друго лице,
361.
Actiones poenales, тужби против деликвентите со кои се бара или надоместу-
вање на штета или изречување на poena privata против деликвентот, 364.
Actiones rei persecutoriae, тужби со кои се бара давање на некој предмет или
сторување на некоја друга престација, 364.
Actiones stricti juris, тужби засновани врз законските одредби на старото и
строго jus civile, тужби кај кои се води сметка за стриктното извршување на законите,
362.
Actiones temporales, тужби кои можеле да бидат подигнати успешно во рела-
тивно куси рокови, 366.
Actiones utiles, тужби од магистратското или хонорарното право засновани
врз коригирање на законските одредби тогаш кога строгата и тесна примена на jus
civile не е во согласност со новонастанатите околности, 361.
Adjudicatio, пресуда во делбени тужби, еден од начините на здобивање со соп-
ственост, 138, 352.
Adoptio, посвојување на лице alieni juris, еден од начините на засновање patria
potestas, 101.
Adpromissio, дополнително ветување, договор за гаранција, 279.
Adrogatio, посвојување на лице sui juris, еден од начините на засновање patria
potestas, 101.
Adulterium, прељуба извршена од стра-на на мажена жена, 388.
Адвокати, лица што им даваат правна помош на странките, agere, cavere,
respondere - делување на суд, бранење на нивните правни интереси, давање совети за
преземање правни дејствија, 354.
Aerarium populi Romani, државна благајна на римскиот народ, 41.
Aes rude, суров бакар што се употребувал како мерило на вредност, 6.
Aes signatum, сигниран или означен бакар што служел како мерило на вред-
ност, 6.
Aestimatum, комисиона продажба, еден од безимените реални договори, 236.
Aetas, старост, од годините зависи правната и деловната способност на од-
делни лица, 21.
Affinitas, сродство по сватовство, 89.
Ager publicus, државна земја, јавна земја, 15, 30.
Агнатско семејство, семејство што го сочинувале лица што живееле и работе-
ле заедно под власта на еден pater familias, 8.
Агнатско сродство, сродството меѓу лица што се засновува врз заедничко жи-
веење и заедничка работа под власта на еден pater familias, 89.

465
 Аквилијанска штета, штета што на друг му се создава со противправно оште-
тување на неговите имоти, 257.
Ambitus, изборна корупција, 402.
Антихреза спогодба со која на доверителот при рачниот залог му се одобрува
ползување на заложениот предмет, 178.
Appellatio, апелација, жалба до повисокиот орган или до повисокиот суд про-
тив решение или пресуда на хиерархиски понизок орган или суд, 379.
Арбитер, избран член на судски совет, 337.
Audientia episcopalis, посебен суд воведен за христијани во посткласичен Рим,
381.
Auspicia, резлигиозни обреди преку кои се утврдувала волјата на боговите
при преземање посебно значајни јавни работи, 16.

Bellum justum, праведна војна, војна при чие што започнување биле изврше-
ни сите профани и религиозни церемонии што ги налагале обичаите, 15.
Beneficium competentiae, повластица признаена на одделни должници при ис-
плата на долговите да можат да ги придржат најнужните средства за подмирување
на сопствените потреби, 380.
Beneficium inventarii, овластување признаено на наследниците да можат да
состават инвентар на наследството за да обезбедат за долговите на оставината да од-
говорат само до износот на активата што ја наследиле, 317, 322.
Beneficium separationis, овластување дадено на доверителите на оставината,
да бидат исплатени пред презадолжениот наследник да ја внесе оставината во соп-
ствениот имот, 322.
Безимени реални договори, contractus reales inominati, 236.
Bona adventicia, ствари што лицата alieni juris ги добиваат од pater familias
или од неговите роднини, 103.
Bona profecticia, ствари што лицата alieni juris ги добиваат од pater familias
или од неговите роднини, 103.
Бонитарна или преторска сопственот, сопственост на римските граѓани зас-
нована врз одредбите на магистратското или хонорарното право, 131.
Bonorum possessor, лица што врз основа на магистратското или хонорарното
право има засновано сопственост, лица на кое и е допуштена bonorum possessio, лице
што врз туѓи ствари има засновано некое стварно право поврзано со владение врз
стварта, 302, 320.
Браќата Грах, 34.
Брачни пречки, impendimenta matrimonii, околности што попречуваат пра-
вилно склучување на брак, 93.
Брак, matrimonium, justae nuptiae, 91.
Брак, услови за склучување, 92.

Caduca, предмети од имотот или ствари од наследството што наследниците

не можат да ги наследат поради пречките предизвикани во кондукарните закони,
316.
Canon, закупнина што се плаќа при договорот за емфитеуза, 174.
Captis deminutio, целосно или делумно губење на caput, т.е. еден од статусите
на римски граѓанин, губење на правната способност, 75, 104.
Casus maiores, случаи на виша сила за кои должникот не одговарал, 197, 202.

466
 Casus minores или leviores, случаи на виша сила за кои должникот во опреде-
лени услови можел да одговара, 197, 294.
Cautio de rato, процесна кауција дека водењето на постапката ќе биде одобре-
но, а пресудата извршена, 354.
Cautio judicatum solvi, процесна кауција дека пресудата ќе биде извршена,
354.
Cautio legatorum servandorum causa, кауција дека легатите ќе бидат зачувани,
326.
Cessio, активно и пасивно пренесување на облигациите, промена на субјекти-
те во облигационо правните односи, 187.
Cessio bonorum, делумно или целосно отстапување на имотот на доверители-
те од странана должникот, 380.
Centumviri, посебен суд во стариот Рим, 337.
Censori, државни органи задолжени за финансиско работење и за надзор над
поведението на граѓаните, 19.
Clasusula arbitraria, овластување дадено на судијата слободно да ја утврди ви-
сината на тужбеното барање, 357.
Cognatio servilis, крвно сродство меѓу робовите, 90.
Cognatio extraordinaria, граѓанска постапка во посткласичното римско право,
373.
Cognitores, застапници именувани меѓу присутни лица, 354.
Collatio bonorum, внесување на подароците меѓу наследната маса за да можат
да бидат утврдени наследните делови, 321.
Comitia calata, вид римски народни собранија, 10.
Comixtio, смешување на стварите, еден од начините за засновање на сосоп-
ственички односи, 149.
Commodatum, договор за послуга, еден од реалните договори, 233.
Communio incidens, случајна заедница, еден од начините на засновање сосоп-
ственички односи, еден од квазиконтрактите, 267.
Compensatio, меѓусебно пребивање, засметување на истовиден долг со друг
истовиден долг, еден од начините на гасење на облигационите односи, 287.
Competentia, надлежност, право и должност на некој орган да реши одделно
правно прашање, 375.
Compromissum, спогодба меѓу странките дека одделен спор ќе биде доверен
на решавање на избран судија, еден од законските пакти, 249.
Computatio, начин на пресметување на роковите, 218.
Codex, вид правна книга во која се содржани правни прописи од одделни об-
ласти или од одделни извори, вид правна книга во која законодавните органи, вршеј-
ќи ревизија на правото, прокламираат нов правен поредок, 71.
Coemptio, форма на склучување брак со реална или симболична продажба на
жената, 95.
Concilia plebis, плебејско собрание, собрание во кое членуваат само плебејци-
те, 16, 36.
Concursus duarum causarum lucrativarum, стек на две лукративни причини,
еден од начините на гасење на облигационо правните односи, 288.
Condemnatio, пресуда, овласување дадено на судијата да донесе пресуда, 352.
Condictiones, услови, небитни елементи кај договорите, 217.
Condictiones sine causa, тужби од облигационо правните односи во случаите
на правно неоснованото збогатување, 266.

467
 Condominium, сосопственост, сопственост на повеќе лица врз иста ствар, по
иста основа и истовремено, 134.
Confaerratio, свечен чин за склучување брак, придружен со религиозен цере-
монијал, 95.
Confusio, смешување на ствари, еден од начините за засновување на сосоп-
ственички односи, еден од начините на гасење на облигациите, 149, 288.
Consensus, согласност, еден од елементите на засновање на договорите, 205.
Consistorium sacrum, свет конзисториум, советодавно тело на римските импе-
ратори, 61.
Consortium, семејна заедница, заедница на лица кои заеднички работат и жи-
веат под власта на еден pater familias, 6, 90.
Constitutio, наредба на принцепс или император, извор на правото, 52.
Constitutum, утврдување, склучување посебен вид спогодба во врска со некој
поранешен долг, еден од преторските пакти, 248, 280.
Contiones, неформални собири на римските граѓани, 16, 36.
Contractus, правно заштитени спогодби, договори кои се еден од изворите на
облигациите, 201, 202, 203, 215, 216, 222.
Contrarius consensus, спогодба за раскинување на една поранешна спогодба,
еден од начините на гасење на облигационо правните односи, 182.
Contuberium, трајна животна заедница меѓу роб и робинка, 99.
Corpus juris civilis, целосна збирка на цивилното право, назив за Јустинијано-
вата кодификација, 71.
Creditor, is qui credit, reus credendi, доверител во облигаците односи, 182.
Cretio, најстар формалистички свечен начин на прифаќање на наследството
кое на некого му е оставено со тестамент, 318.
Crimen explillatae hereditatis, злостор со грабеж на добра од наследната маса,
319.
Crimen maiestatis, деликти против populus Romanus и неговата безбедност
399.
Crimina, деликт од јавното право, кривично дело, 384.
Culpa, небрежност, различни облици на интензитети на вина за кои е заед-
ничко пропуштањето на должното внимание, 197, 294.
Cura, старателство, установа со која се надоместува недостатокот на деловна-
та способност кај лица кои имаат лични недостатоци, 106.
Curia, курија или сојуз на повеќе генсови, 7.
Custodia, посебен вид одговорност при професионално вршење одделни за-
нимања, 197, 294.

Damnum emergens, стварна штета, настаната штета, дел од надомест на ште-

та, 197, 294
Damnum injuria datum, деликт што настанува со против-правно уништување
на туѓ имот, 257, 392.
Даночен систем, 55.
Datio in solutum, давање нешто друго наместо извршување на она што се дол-
жи, еден од начините на гасење на облигационите односи, 285.
Debitor, is qui debet, reus debendi, должник во облигационите односи, 182.
Decemviri, посебен суд во старото римско право составен од десетмина судии,
колегијален државен орган составен за попишување на обичајните правила за пове-
дение, 24, 337.

468
 De cuius, defunctus, de cuius hereditate agitur, оставител, лице за чија оставина
се работи, умрено лице, лице што престанало да постои, 297.
Делација, delatio hereditatisu, отворање на наследство, 299, 316.
Delicta privata, со правото забранети работи со кои се навредуваат интереси-
те на приватни лица, 250, 251, 253, 383.
Delicta publica, со правото забранети работи со кои се повредуваат општооп-
штествени или заеднички интереси на граѓаните, 250, 384.
Деликти од Законот на 12 таблици, 256.
Деликтни облигации, 252.
Деливи и неделиви ствари, res divisibiles и res indivisibiles, 119.
Деловна способност, capacitas agendi, 74, 80.
Деловна способност на лица помлади од 25 години, 83.
Деловна способност на лица со психички, морални и физички недостатоци,
82.
Деловна способност на малолетници, 80.
Деловна способност на правни лица, 84, 85, 86.
Деловна способност на жени, 81.
Demonstratio, докажување, дел од формулата во која тужителот ги наведува
основите на своето тужбено барање, 352.
Depositum, остава, договор за чување туѓи предмети, еден од реалните дого-
вори, 234, 256.
Depositum miserabile, договор за остава во вонредни околности, еден од дого-
ворите за остава, 234.
Depositum irregulare, договор за чување туѓи заменливи предмети, еден од
договорите за остава, 234.
Dies, ден, рок, време што треба да протече одделна правна работа да започне
или да престане да делува, спореден елемент на договорот, 218.
Dies fasti, денови одредени за преземање правни работи, 338.
Dies nefasti, денови во кои е забрането преземање на одделни правни работи,
338.
Digesta, зборник на сето право, енциклопедиски општ зборник, дел од Јусти-
нијановата кодификација, 71.
Диктатор, лице на кого му се дадени сите правни овластувања, 20, 37.
Диоцези, административни единици во посткласичниот Рим, 62.
Distractio bonorum, продажба на одделни предмети на јавна лицитација, 380.
Divortium, бракоразвод, престан на бракот со изразена волја на обајцата или
на еден од брачните другари, 98.
Доцнење на должникот, mora debitoris, последица од неисполнување на об-
врската, настанува тогаш кога должникот по своја вина не ќе ја исполнел должната
престација, 294.
Доцнење на доверителот, mora creditoris, последица од неисполнување на об-
врската, постоела тогаш кога доверителот неоправдано ќе одбиел или неоправдано
ќе му оневозможел на должникот уредно и навреме да ја изврши ветената престаци-
ја, 293.
Договори, правно заштитени спогодби, 201.
Долгорочни договори за закуп на земјиште, (jus perpetuum) посебен вид
стварни права врз туѓи ствари, 172, 54.
Долгови на оставината, 322.

469
 Dolus, измама, умисла, степен на вина, свесно и намерно неизвршување на
преземените обврски, 127.
Domus, дом семејство како заедница на лица и ствари кои се наоѓаат под
власта на pater familias, 90.
Donatio, подарок, donatio sub modo, подарок со налог, еден од начините за зас-
новување на правото на сопственост, еден од закон-ските пакти, еден од безимените
реални договори, 249.
Donatio ante vel propter nuptias, подарок од страна на мажот по повод склучу-
вањето на бракот, пред склучувањето на бракот или за време на бракот, 97.
Donatio mortis causa, договор за подарок што ќе биде извршен по смртта на
дародавачот, 330.
Dos, мираз, имот што жената или pater familias на жената му го донесува на
мажот по повод склучувањето на бракот, 97.
Dotis dictio, ветување мираз, еден од вербалните договори, 229.
Доверител, активна страна на облигационите односи, 182.
Дуовири, посебна магистратура во Рим задолжена за комуналните работи, 19.
Движни и недвижни ствари, res mobiles и res immobiles, 116.
Двор на императорот, palatium sacrum, 60.

Едикти, вид магистратски наредби и наредби на принцепсите со општа содр-

жина, 27.
Едили курулски, посебни магистрати за надзор над пазарот и за подготување
свечени игри, 19.
Едили плебејски, посебни плебејски органи што биле помошници на трибу-
ните, 21.
Единечни составени ствари, res quae continentur uno spiritu, res quae ex cohae-
rentibus vel ex contigentibus constant, res quae distantibus constant, 118.
Екстраординарна постапка, граѓанска постапка во посткласичен Рим, 373.
Еквестри, коњаници, витези, припадници на богатите римски слоеви, по
потекло не ѝ припаѓале на богатата наследна аристократија или на нобилите, ново-
печни богаташи, 32.
Елективна солидарност, изборна солидарност при која доверителите слобод-
но избираат еден од должниците кој ќе биде обврзан за целосно извршување на об-
врската, 190.
Еманципација, ослободување од partia potestas, ослободување од татковска
власт, 104.
Емфитеуза, долгорочен договор за закуп на необработени земјишни површи-
ни, 174.
Emptio-venditio, договор за купопродажба, консенсуален и билатерален дого-
вор за размена на стока или merx и цена или pretium, 242.
Ercto non cito, делбена тужба меѓу сонаследниците, 323.
Error, заблуда, погрешна претстава за битните елементи на договорите, 208.
Етрурци, 4.
Евикција, случај кога трето лице му се заканува по судски пат (со rei vindica-
tio) на купувачот дека ќе му го одземе купениот предмет, одговорноста за евикција
во таквите случаи го товари продвачот, бидејќи тој е одговорен за правните мани на
предметот; одговорност за правни мани на предметот, 242.
Exceptio, приговор, правно средство со кое се брани тужениот, 353.

470
 Exceptio doli, правно средство со кое измамените ѝ се спротивставуваат на
тужбата на измамникот, подигната со барање обврската да биде извршена, 209.
Exceptio pacti conventi, приговор дека странките имаат склучено спогодба за
менување на нивните меѓусебни облигациони односи, 289.
Exceptio rei judicatae, приговор заснован врз донесена пресуда, приговор за
пресудена ствар, 290, 357.
Exceptio rei venditae ac traditae, приговор со кој бонитарниот сопственик се
бранел од rei vindicatio на тужителот кој му го имал продадено и предадено спорниот
предмет, 153.
Expensilatio, еден од литерарните договори (најстар во Рим), кој се состоел во
книговодствено преиначување на обврските, 238.

Facta juridica, правно релативни факти, факти што доведуваат до засновање,

менување или престан на правните односи, 200.
Facta naturalia, природни настани кои влијаат врз засновањето, менувањето
или престанувањето на правните односи, 200.
Facultas alternativa, спогодба на странките здоговорената престација да биде
заменета со некоја друга, овластување на должникот наместо долгуваното сторува-
ње да исполни некое друго и така да престане облигациониот однос, 195.
Falsum, фалсификување исправи, 401.
Familia, семејство, 90.
Familia pecuniae, патријархално семејство на агнати, семејство како збир на
луѓе и ствари под власта на pater familias, 6.
Fas, обичајни одредби од религиозен карактер, 23.
Фецијали, колегиум од свештеници кој имал посебна улога во односите меѓу
Рим и другите народи, 15.
Fideicommissum, посебен вид сингуларна сукцесија mortis causa, заснована
врз молбата на de cuius, упатена до наследникот, 327.
Fidejussio, посебна форма на склучување на вербална стипулација и на дого-
ворите за гаранција, 279.
Fidepromissio, посебна форма за склучување на вербална стипулација и на до-
говорите за гаранција, 279.
Fiducia cum creditore, најстар заложен договор, со него се пренесувала соп-
ственоста врз заложениот предмет на заложниот доверител, 177.
Fiducia, доверба, договор од старото римското право, договор за реално обез-
бедување на доверителите, договор за предавање на сопствен предмет за чување кај
друг, 226.
Финансии, 31, 55.
Fiscus Caesaris, благајна на принцепсите и императорите, државна благајна,
41.
Физичко лице, еден од видовите субјекти во правото, 74.
Foedus, сојуз меѓудржавен сојуз, 15
Foenus, камата, лихва, граѓански плодови што се собираат при давање кредит
на друг, 199, 256.
Foenus nauticum, камата што се собира при двање заеми за занимавање со
прекуморска трговија, 232.
Формалистички договори, договори што се склучуваат со строги формалнос-
ти, во формата per aes et libram, 313.

471
 Форма на договори, битен елемент при склучување на договорите, елемент
според кој договорите се одделуваат од спогодбите (pacta), 214.
Форма на склучување брак, еден од условите за склучување правовалиден
римски брак, 95.
Формула, кратко писмено резиме на постапката in jure што во себе содржело
упатство на судијата кој требало да го реши спорот, воведена е во формуларната пос-
тапка, 350.
Формуларна постапка, граѓанска постапка во класичниот период, 350.
Forum, главен плоштад во Рим на кој се одвивале сите важни јавни работи;
надлежен орган за решавање одделни прашања; forum delicti commissi, орган надле-
жен за решавање одделни прашања со оглед на местото во кое е сторен деликтот;
forum mutuarum actionum, орган надлежен за разрешување на заемните тужби; forum
prorogatum, орган надлежен според спогодбата на странките; forum rei, орган надле-
жен за пресудување одделна работа според местото на живеење на тужениот; forum
rei sitae, орган надлежен за судење според местото во кое се наоѓа предметот на спор-
от, 375.
Fraus creditorum, измамничко отуѓување на имотот со цел да не се платат
долговите, еден од деликтите, 261.
Fructus, плодови, fructus naturales и fructus civiles, природни и граѓански пло-
дови, 121.
Fruges aratrom quaestas, посебен деликт кој се состоел во уништување на по-
севите, 256.
Frumentum combustum, посебен деликт кој се состоел во палење на туѓи сто-
гови жито или сено, 256.
Furiosi, ненормални лица што се наоѓаат под старателство, 82.
Furtum, кражба, одземање туѓи ствари со цел да се користат како свои; еден
од деликтите на старото римско право, 255, 391.

Гаранција, персонално обезбедување на доверителите од страна на трети ли-

ца, 279.
Генс, стара, преддржавна гобална општествена заедница, 7 и 8.
Genus, род на кого му припаѓа одредена ствар, res in genere, ствари определе-
ни според какрактеристиките на родот на кој му припаѓаат, 117.
Gestum per aes et libram, најстара форма на склучување правни работи со ста-
рото римско право; формата се состоела од изговарање свечени зборови, мерење на
бакарот, сето тоа во присуство на либрипенс и петмина возрасни римски граѓани,
214.
Главни предмети и припадоци, principale, accessorium, pertinens, 120.
Glebae adscripti, луѓе врзани за земјата, полуслободни луѓе што обработувале
туѓи земјишни парцели, 54.
Градски земјишни службености, servitutes praediorum urbanorum, еден од ви-
довите стварни права врз туѓи ствари, 165.
Граѓанска постапка, постапка за заштита на приватните права, 331.
Граѓански војни, 34.
Граси, 4.

Habitatio, лична службеност, право за бесплатно живеење во туѓа зграда, еден

од видовите стварни права врз туѓи ствари, 318.

472
 Heredes extranei, наследници именувани од страна на оставителот или опре-
делени со закон кои не живееле под негова patria potestas, 318.
Heredes sui ac necessarii, наследници од редот на лицата alieni juris или робо-
ви, 317.
Heredes voluntarii, лица кои по своја волја одлучувале дали ќе го прифатат
или ќе го одбијат наследството, 318.
Hereditas, наследна маса, предмети и права кои по смртта на оставителот
преминуваат врз неговите наследници, 298.
Hereditas jacens, наследство кое „лежи“, наследство кое сѐ уште не е отворено,
што сѐ уште не им е припаднато на наследниците, 319.
Hereditas aditio, посебна изјава на наследниците за прифаќање на наследство-
то, 318.
Hereditatis petitio, тужба со petitum за признавање на наследнички права, 323.
Heres, наследник, 299, 320.
Hommicidium, подоцнежен термин за убиствата присутен во царските кон-
ституции, 386.
Honestiores, припадници на повластени општествени слоеви во времето на
империјата, 56.
Hospites, гости, странци кои уживаат правна заштита, 15.
Humiliores, припадници на потчинети општествени слоеви за време на рим-
ската империја, 56.
Hyperocha, тоа што преостанува, износ на пари што ќе преостане откако за-
ложниот доверител при продажба на заложната ствар во целост ги намирил своите
побарувања, 178.
Hypotheca, заложен договор без право на владеење врз заложената ствар сѐ
до часот на задоцнувањето на должникот, 179.

Ignorantia, незнаење, заблуда, 208.

Имотна положба на лицата alieni jursi, 103.
Impensae, трошоци внесени во туѓите имоти, 152.
Император, 59.
Imperium, највисока државна власт, суверена власт во државата, 18.
Impetratio domini, можност дадена на заложните доверители да се здобијат со
право на сопственост врз заложената ствар, доколку продажбата на стварта не може
рационално да се оствари, 178, 179.
Inculpata tutela, право на самозаштита доколку е нужна за одбрана на соп-
ствените права, 251.
Indignitas heredum, недостојност на наследниците да се здобијат со наслед-
ство, 314, 315.
Infantes, лица пред пубертет или полнолетство, 80.
In jure cessio, пренесувњае на сопственост во форма на привиден спор, еден
од приватните начини на здобивање со сопственост според jus civile, 141.
In jure cessio hereditatis, пренесување на наследничките права во форма на
привидни спорови, 318.
Incestum, родосквернавење, 389.
Injuria, противправно повредување на туѓи лични и имотни права, најстар
римски деликт, 254, 385.
Institutiones, институции, правни установи, дел од Јустинијановата кодифика-
ција, уводен учебник во правната материја, 71.

473
 Intentio, тужбено барање, дел од формулата за време на формуларната пос-
тапка, 352.
Intentiones praejudiciales, барање да се разрешат одредени претходни праша-
ња, 352.
Интерцесија, работење или гаранција за друг, 279.
Интерцесија на жените, гаранција на жените, 281.
Interdicta, средства за вонсудска заштита на приватните права, 158, 369.
Interdictum de migrando, интердикт за добивање право на непречено напуш-
тање на туѓи имоти, 179.
Interdictum quorum bonorum, интердикт за заштита на наследниците според
магистратското или хонорарното право, 323.
Interdictum fraudatorium, интердикт воведен за заштита на доверителите
против долозните работи на должниците со кои овие ги намалувале своите имоти,
261.
Interdictum Salvianum, интердикт за заштита на хипотекарните доверители,
179.
Интеримерно владение, владение кое некому му е доделено за време на трае-
ње на сопственичкиот спор, 341.
Interpretatio, толкување на правото, толкување на правните правила или од-
реден дел од правен пропис; толкувањето во старото право го вршеле свештениците,
еден од изворите на правото во старото jus civile, 28.
Исплатување или извршување на долгот, solutio, еден од начините за гасење
на облигационите односи, 284.
Италици, жители на Италија, 4.
Измама, dolus, свесно наведување на содоговорувачот со лага да склучи некој
за него неповолен договор, 209.
Извори на облигации, fontes obligationum, правно релевантни факти од кои
извираат облигации, 200.
Извори за историјата на римската држава и право, исто-риски споменици од
кои се сознаваат факти за развитокот на Рим, 2.

Judex, судија, лице кое ќе го пресуди спорот, 337.

Judex qui litem suam fecit, судија кој погрешно ќе пресуди некој спор, еден од
квазиделиктите, 269.
Jura in re aliena, стварните права врз туѓи ствари, 160.
Jura praediorum, службености врз земјишта, 163.
Juridici, судии во римските покраини, 348.
Jurisdictio contentiosa, спорна надлежност, надлежност за разрешување на
спорни прашања, 336.
Jus, право, право што извира од законите и обичаите, 23, 60.
Jus abstinendi, право да се отфрли наследството, 317.
Jus accrescendi, право да се зголеми наследството, право на прираснување,
308, 321.
Jus distrahendi, право да се продадат туѓи имоти, 178.
Jus exilii, право на одење во прогонство, 410.
Jus in agro vectigali, еден од видовите долгорочни договори за закуп на зем-
јиште, 173.
Jus non scriptum, право кое не е запишано, право што извира од обичаите, 22,
23.

474
 Jus offerendi, право на хипотекарните должници кои подоцна ги исплатиле
поранешните хипотекарни должници, 179.
Jus possidendi, право да се поседува туѓа ствар, 178.
Jus praelationis, право да се откупи владението на сопствен имот ако врз тој
имот било засновано туѓо стварно право, 174.
Jus privatum, приватно право, право што се однесува на приватните лица, 1.
Jus promitiseos, право на првенствено купување при долгорочните договори
за закуп на земјиште и посебен pactum кој договорот за купопродажба, 174, 242.
Jus publicum, јавно право, право што се однесува на заштитата на општестве-
ните и на заедничките интереси, 1.
Jus representationis, право да се остварат наследните овластувања на претход-
но умрениот предок, право на претставување, 308, 321.
Jus quod ad res pertinet, права што се однесуваат на стварите, имотни права,
права во врска со имотната положба на грѓаните, 113.
Jus scriptum, право што е запишано, право што го создава државата, 24.
Jus vitae ac necis, право врз животот и смртта, 102.
Jusjurandum, заклетва, еден од преторските пакти, 248.
Jusjurandum liberti, заклетва на ослободеникот со која му ветува извршување
на некои имотни обврски на својот патрон, еден од вербалните договори, 230.

Камати, usurae, foenus, граѓански плодови добивани, главно, при склучување

посебни видови заем, 199.
Канцеларии на принцепсот, 41.
Капар, arra, сума пари давана како знак дека договорот е склучен, или како
гаранција во случај ако договорот не биде извршен, 276.
Класични правници, 46.
Клиенти, зависни лица во патронатскиот однос, 8, 79.
Кодификација, создавање правни зборници од страна на органи кои имаат
нормативна надлежност, 69, 70, 71.
Кодификација во Византија, 72.
Когнатско семејство, семејна заедница заснована врз крвно сродство, водење
потекло од еден заеднички предок, 90.
Когнатско сродство, сродството врз основа на потеклото од заеднички пред-
ци, 89.
Когнициона постапка, првиот лаицизиран облик на римската кривична пос-
тапка, 406.
Коерциција, овластување на рексот и на магистратите за примена на принуд-
ни мерки кон римските граѓани и останатите жители на римската држава, 407.
Колегии на занаетчии, здруженија на занаетчии, 54.
Колизија на тужби, судир меѓу разни тужби подигнати за исто правно праша-
ње, 367.
Колони, земјоделци врзани за земјиштата што ги обработуваат, полуслобод-
но население карактеристично за посткласичен Рим, 54.
Комисии, формални собири на римските граѓани и државни органи на рим-
ската држава, 10, 11, 16, 36.
Комориенти, лица што умреле во иста природна катастрофа, а за кои не може
да се утврди точниот момент на смртта, 299.
Композиција, договор за мирба, договор со кој се исклучува одмаздата како
начин на регулирање на меѓусебните односи, 250.

475
 Конкубинат, див брак, животна заедница меѓу невенчани маж и жена, 99.
Консенсуални договори, договори кои се склучуваат само со согласност на
договорните страни без посебни формалности, 241.
Конституции, правила за поведение создадени од страна на римските прав-
ници и императори, 67.
Конвалидација, конвалидирање на правните работи, отстранување на недос-
татоци во правните работи поради кои тие се сметаат за неважечки, 221.
Конзорциум, вид семејна задруга, заедница на лица што живеат и работат
под власта на еден pater familias, 90.
Конзули, римски државни органи, носители на imperium или на суверена др-
жавна власт, 19.
Кореални обврски, договорни солидарни обврски кои како предмет имаат
деливи ствари, 190.
Кралство, 9.
Кумултивна солидарност, солидарност меѓу повеќе деликвенти за отстрану-
вање на последиците од сторениот деликт, 190.
Купопродажба, еден од консенсуалните договори, 242.
Квестори, римски државни органи, носители на римските граѓани, заснована
врз законските и обичајните прописи, 130.

Легатари, вид сингуларни наследници, наследници врз одделни предмети од

оставината, 326.
Легати, еден од видовите сингуларно наследување, 324, 325.
Laesio enormis, големо оштетување за преку половина од вредноста на пред-
метот, 211, 242.
Латифундии, големи земјишни површини обработувани од робовска работна
сила, 30.
Латини, жители на стариот Lacium, лица со посебна правна положба, Лица со
status libertatis, 15, 32, 76.
Latini Juniani, робови ослободени спротивно од законските одредби или по
пат на некои неформални начини на ослбодување, 78.
Leges, закони, правила за поведение изгласани на римските комисии, прави-
ла за поведение донесени од римските императори, извори на правото, 25, 48, 67.
Легисакции, видови тужби во легисакционата постапка, 335, 340.
Легисакциона постапка, најстара граѓанска постапка во Рим, 335.
Legitimatio, позаконување на вонбрачни деца; legitimatio activa, овластување
да се биде тужител во конкретен спор, legitimatio pasiva, должност да се биде тужен
во конкретниот спор, 101, 74.
Lenocinium, посредување во проституција, 390.
Lex XII tabularum, законик на 12 таблици, 24.
Lex Aebutia, закон со кој била воведена формуларната постапка во Рим, 335.
Lex Aquilia, закон со кој бил воведен деликтот damnum injuria datum, 257.
Lex Calpurniа, закон со кој била воведена постапката per condictionem, 343.
Lex Commissoria, спогодба за задршка на правото на сопственост врз некој
предмет, 178, 179, 242.
Lex Falcidia, закон за воведување нужен наследен дел од една четвртина од
делот што би се добил кога наследството би било делено според законот, 324.
Lex Furia testamentaria, закон за определување големина на легатарите, 324.
Lex Poetelia, закон со кој е укинато долговното ропство, 14.

476
 Lex Rhodia de jactu, закон со кој биле уредени прашањата околу поделба на
ризикот при морски хаварии, 243.
Lex Silia, закон за воведување на постапката per condictionem, 343.
Libertini, ослободеници, лица ослободени од ропство, 32, 78.
Лица sui juris, лица што не биле под власта на pater familias, лица што не биле
подложни на patria potestas, 88.
Лица alieni juris, членови на семејството под власта на pater familias, 88.
Лични односи на брачните другари, 96.
Лична положба на лицата alieni juris, 102.
Лични службености, или servitutes personales, стварни права врз туѓи ствари
засновани во интерес на точно определени лица или како права intuitu personae, 166.
Лихварство, 30.
Литерални договори, договори што се склучуваат во пишана форма, 237.
Litis contestatio, утврдување од страна на магистратот дека се води спор меѓу
одредени странки, 290, 338, 350, 355, 377.
Locatio conductio, консенсуален и билатерален договор за закуп на предмети,
за извршување на некое дело или за наем на работна сила, комплексен консенсуален
договор, 243.
Локална самоуправа, 63.
Lucrum cessans, изгубена добивка, елемент при пресметувањето надомест на
штета, 197, 204.

Магистратури, избирани, колегијални, привремени и бесплатни органи на

римската држава, 18, 37, 39.
Магистатури помошни, 19.
Magister aequitum, заповедник на римската коњица, 20.
Mancipatio, начин на здобивање со сопственост со употреба на формата per
aes et libram, начин на засновање на облигационите односи од старото право, реална
купопродажба, 190, 223.
Mandatum, консенсуален едностран договор, за бесплатно вршење туѓи рабо-
ти, вид конституција на императорот, 245, 52, 112.
Manumissio, начин на ослободување на робовите со изразена волја на pater
familias, 77.
Материјално нужно наследно право, 314, 315.
Matrimonium, брак, врз закон заснована заедница меѓу маж и жена, 91.
Metus, психичка принуда, страв, 210, 260.
Мираз или dos, 97.
Missiones in possessionem, посебни средства за заштита на правата што се сос-
тоеле во запленување на туѓ имот, 371.
Modi domini adquirendi, начини на засновање на правото на сопственост,
правно-релевантни факти што доведуваат до засновање на правото сопственост, 135.
Modus, небитен елемент при склучување договори, налог врзан за доброчини
(лукративни) работи, 219.
Mora creditoris, доцнење на доверителот, оневозможување по вина на довери-
телот, должникот уредно и навреме да ја изврши обврската, 293.
Mora debitoris, задоцнување на должникот, неизвршување на обврската по
вина на должникот, 294.
Мораторни камати, камати што му се плаќаат на доверителот поради задоц-
нување на должникот во извршувањето на обврската, 294.

477
 Mutuum, договор за заем, еден од реалните договори, 232.

Начини на повикување на наследниците, modi heredem vocandi, правни пос-

ледици врз основа на кои определени лица ги засноваат своите наследни права, 300.
Начини на гасење на облигациите, modi obligationem tollendi, правни факти
врз основа кои се гаснат облигационите односи, 282.
Начини на здобивање со сопственост, правно-релевантни факти што доведу-
ваат со засновање на правото на сопственост, 135.
Надомест на штета, должност на должниците да им ја надоместат материјал-
ната и нематеријалната штета на доверителите поради сторен деликт или неизврше-
ни договорни обврски, 197.
Налози, modus, небитни елементи кај договорите, 219.
Наследник, heres, лице што се јавува како универзален сукцесор на оставите-
лот, 299.
Наследник, правна положба, 320.
Наследни тужби, actiones hereditariae, 323.
Наследно-правни односи, односи што настануваат по повод наследувањето,
296.
Наследно право, successiones или hereditates, збир на правни правила со кои
се регулираат наследно-правните односи, 295.
Negotia juridica, правна работа, волеви и свесни човечки дејствија од кои про-
излегуваат допуштени правни последици, 200.
Negotiorum gestio, неповикано вршење на туѓи работи, еден од квазиконтрак-
тите, 265.
Negotium irritum, неважечки правен акт, апсолутно ништовен правен акт,
220.
Negotium nullum, непостоен правен акт, 220.
Negotium rescindibile, рушлив правен акт, релативно ништо-вен правен акт,
220.
Nexum, најстар договор за кредит склучуван во формата per aes et libram, до-
говор од старото римско право, 225.
Нобили, аристократско римско население во времето на републиката и прин-
ципатот, богато римско население со „педигре“, 32.
Ноксална одговорност, одговорност на pater familias за деликтите на лицата
alieni juris и робовите, 184.
Nomina transcripticia, најстар литерален договор склучуван со запишување во
паричните книги на pater familias, 238.
Novatio, нови закони, дел од Јустинијановата кодификација што ги содржел
новите закони на Јустинијан, донесени по изработката на трите други нејзини дело-
ви, 71.
Nudum jus Quiritium, голо право на квиритска сопственост, правна положба
на квиритскиот сопственик кој по неформален начин ја пренел сопственоста врз
друг, 132.
Nundinae, пазарни денови во Рим, 6.
Nuptiae, брак, врз закон заснована животна заедница меѓу маж и жена, 91.
Нужно наследно право, право на најблиските наследници да добијат опреде-
лен дел од оставината и во случај кога оставителот по пат на тестамент располагал
со својот имот, 312.

478
 Обичаи, mores, diuturna consuetudo, долготрајно вршење на определен вид
поведение, извори на правото во најстариот период не Рим, влегува во jus non
scriptum, 23.
Објект на договори, предмети што ја сочинуваат содржи-ната на облигацио-
ната престација, 213.
Облигации, алтернативи, облигации што содржат повеќе договорени стору-
вања, со тоа што само со едно од наведените сторувања се гасне сиот облигационен
однос, 195.
Облигации, деливи и неделиви, облигации кои како предмет имаат сторува-
ња кои можат или не можат да бидат извршени делумно, 192.
Облигации, гасење, начин на кои престануваат облигационите односи, 282.
Облигации, генерички и индивидуални, 193.
Облигации, моментни, сукцесивни и трајни, 194.
Облигации на сопствениците, 271.
Облигации на владетелите, 272.
Облигации со еднострани ветувања, 270.
Облигации меѓу членовите на семејството, 273.
Облигации меѓу патроните и клиентите, 273.
Облигации во корист на трети лица, 186.
Облигации на товар на трети лица, 186.
Облигациони односи, 181.
Облигациони престации, 191.
Облигационо право, 180.
Obligationes bonae fidei, облигации при кои судијата треба да води сметка за
добрата вера и чесноста, како и за aequitas или правичноста, облигации кои се нор-
мирани од магистратското право, 196.
Obligationes in dando, облигации чија престација гласела на некое dare, 191.
Obligationes in faciendo, облигации чијашто престација гласи на некое facere,
во интерес на доверителот, 191.
Obligationes in praestando, облигации во кои должникот е обврзан да трпи
нешто во интерес на доверителот, 191.
Obligationes naturales, природни облигации, облигации кои не се правно заш-
титени, доколку бидат остварени не даваат право да се бара реституција на сторено-
то, 185.
Obligationes perpetuae, трајни облигации, облигации што не застаруваат или
застаруваат во долги рокови, 288.
Obligationes stricti juris, облигации на старото право, облигации што се засно-
вуваат врз римските закони и при кои судијата води сметка само за тоа дали се зас-
новани и посебно за формалностите кои биле предвидени, 288.
Occupatio, начин на здобивање со сопственост врз res nullius, еден од ориги-
нерните начини на здобивање со сопственост, 145.
Occupatio belica, воена окупација, 145.
Оддршка или usucapio, начин на здобивање со сопственост врз ствари што се
наоѓаат во непречено владение и често владение на узукапиентот, еден од цивилни-
те начини на здобивање на сопственост, 142.
Олигархија, власт на неколкумина, 35.
Operae servorum vel animalium, право на несопственик да се служи со туѓ до-
биток или туѓа работна сила, еден од личните службености, 169.
Optimati членки на аристокаратската странка во Рим, 32.

479
 Oratores, говорници, помошници на странките на приватно судство, 354.
Ordo judiciorum privatorum, организација на приватно судство, 331.
Осигурување на доверителите од страна на трети лица, 279.
Осигурување на побарувањата, видови и поим, 274.
Ослободеници, правна положба, 78.
Основање на Рим, 3.
Остава или deposititum, давање предмети на чување на друг, еден од реални-
те договори, 234.
Оставина или hereditas, наследна маса, 298.
Оставител, defunctus, de cuius hereditate agitur, умрениот, оној за чија остави-
на се работи, 297.
Отворање на наследство, delatio hereditatis, 316.

Pacta, правно незаштитени спогодби, неформални спогодби (pacta nuda) до-

колку биле заштитени се викале pacta vestita, 246.
Pacta adjecta, дополнителни спогодби со кои се модифицира содржината на
некоја договорна обврска, 247.
Pacta legitima, правно заштитени спогодби чијашто заштита била воведена со
конституциите на принцепсот или императорот, 249.
Pacta praetoria, правно заштитени спогодби чијашто заштита била воведена
со магистратското или хонорарното право, 248.
Pactum de contrahendo, претходна спогодба за тоа дека некој договор ќе биде
склучен, согласност меѓу понудувачот и понудениот да дојде до склучување на дого-
вор, 205.
Pactum de non petendo, посебна спогодба за целосно или делумно проштева-
ње на долгот, еден од начините за гасење на облигациите со дејство ope exeptionis,
289.
Пандектно право, право што го развила пандектистичката школа, 1.
Pandecate, исто што и Digesta, еден од деловите на Јустинијановата кодифика-
ција кој ги содржел правилата на севкупното jus, правна книга во која целосно се об-
работуваат или сите правни институти или редовни правни институти од одделни
извори на правото, 71.
Parricidium, [татко]убиство како посебен деликт од јавното право, 386.
Пари или pecunia, 55.
Париционен рок, рок во кој определено сторување треба доброволно да биде
извршено, 344, 359, 380.
Patria potestas, власт на pater familias во семејството, власт на таткото што се
однесува et in res et in personas - на стварите и на лицата внатре во семејството, 100
Patria potestas, престан, 104.
Patria potestas, содржина, 102, 103.
Patria potestas, засновање 101.
Patricii, припадници на најстарите римски генсови, 8, 14.
Патријархално семејство, 90.
Patrocinium, посебен договор со кој ситните сопственици на земјата се става-
ле под заштита на големите земјосопственици со цел да престане непосредната врс-
ка со државните органи а посебно со органите на општината, 54.
Патронат, правна установа врз основа на која определен слој лица им дава
правна заштита на луѓе што се полузависни од нив, односи меѓу патрони и клиенти,
78.

480
 Патрони, повластени лица во патронатскиот однос, 8, 78.
Pauperies, одговорност на сопственикот за штети причинети од добитокот,
184.
Peculatus, проневера во службата, поткрадување на државни пари, 398
Peculium, издвоени имотни маси дадени на управување на лицата alieni juris
и на робовите за да се поттикне нивната иницијатива во стопанството, 54, 193.
Peculium castrenese имоти кои лицата alieni juris ги печалат во војска и во врс-
ка со воената служба, 103.
Peculim quasicastrense, имоти кои лицата lieni juris ги печалат во јавна служба,
103.
Pecunia trajecticia, пари внесени во стопанисувањето во прекуокеанските зем-
ји, пари дадени на заем со цел да се осигури товарот во прекуморската трговија, 232.
Перегрини, лица од неримско и нелатинско потекло вклучени во состав на
римската држава, 13, 32, 34, 76.
Периодизација во историските изучувања, 3.
Permutatio или трампа, размена на стока за стока или ствар за ствар, еден од
безимените реални договори, 236.
Perpetuatio judici, престан на течењето на роковите за застарување на побару-
вањата ако по повод тужбеното барање е извршено litis contestatio, 355.
Персонално осигурување на доверителите, 277, 278.
Pignus, рачен залог, договор за обезбедување на доверителите со предавање
на некој предмет во владение на доверителот, еден од заложните договори, 178, 235.
Plagium, противправно лишување од слобода, задржување и затворање на
слободен човек, 394.
Плебејци, вонгентилно римско население, 8, 14.
Plebiscita, одлуки на плебејските собранија (concilia plebis), еден од изворите
на римското право, 26.
Plebs, римско сиромашно население, 32.
Плодокористење или usufructus, можност на несопственик да се служи со ту-
ѓи предмети и да ги собира сите нивни плодови, еден од личните службености како
стварни права врз туѓи ствари, 166.
Плодоносни ствари, или res fructifera ствари способни за создавање нови
вредности, граѓански и природни плодови, 121.
Плодови, вредности што ги собираат сопствениците од плодоносните ствари,
121.
Plus petitio, процесни барања поголеми од она што должникот навистина го
должи, 291, 335, 355.
Подарок во случај на смрт, подарок кој ќе биде извршен по смртта на дарода-
вачот, 330.
Подновување на долгот или novatio, еден од начините на гаснење на обврски-
те со гаснење на старата обврска поради тоа што настанала нова, 286.
Poena privata, сума пари што на име откуп од одмазда ја плаќале лицата што
повредиле туѓи правно заштитени нематеријални интереси, 198.
Politicitatio dotis, неформално ветување дека ќе биде платен мираз, еден од
законските пакти, 249.
Politicatio, еднострано ветување дека нешто ќе биде сторено во интерес на
државата, 270.

481
 Полномошно или mandatum, договор при кој полномошникот му ветува на
властодавецот дека во негова полза и бесплатно ќе изврши некоја правна работа,
еден од консенсуалните договори, 245.
Pontifex maximus, врховен свештеник, 19.
Populari, припадници на римската народна странка, 32.
Populus Romanus, римски народ, 7.
Portio legitima, нужен дел од оставината на кој имаат право нужните законски
наследници, 314, 315.
Послуга или commodatum, договор при кој се дава некој незаменлив прадмет
на бесплатно ползување на должникот, еден од реалните договори, 233.
Possessio или владение, физичка власт врз некоја ствар, 156.
Постапка apud judicem, дел од легисакционата и од формуларната постапка
што се одвивал пред судиите избрани од редот на граѓаните запишани во посебни
листи (album judicum), 333.
Постапка in jure, дел од легисакционата или формуларната постапка што се
одвивал пред римските државни органи (магистрати), 333.
Постапка per sponsionem, преодна форма на римската граѓанска постапка во
времето на создавањето на формуларната постапка, 346.
Посткласични правници, 64.
Посвојување, прифаќање на едно лице надвор од семејството за член на се-
мејството, 101.
Potestas, власт, власт државна, власт семејна, 18.
Потрошни и непотрошни ствари, res consumptibiles, res quae usu minuntur, res
non consumptibiles, ствари што се трошат со една употреба, ствари што релативно бр-
гу се трошат, ствари кај кои неможе да се утврди колку се трошат, 117.
Praediatura, еден од старите договори за гаранција, 279.
Praefectus urbi, заповедник на војската стационирана во градот, а потоа уп-
равник на градот, 20, 42.
Praescriptio, застареност, определено време во кое застаруваат облигациони-
те и другите побарувања и должења, 143, 353.
Pragmatica sanctio, законите донесени од императорот на едниот дел на импе-
ријата по пат на потврдувањето да се применуваат и на територијата на другиот дел
од империјата, 67.
Правна наука, 28, 43.
Правна способност или capacitas juris (capacitas juridica), својство на одделни
субјекти да бидат носители на права и обврски, 74.
Правна способност на правните лица, 84, 85, 86.
Правни лица, субјекти во правото што се јавуваат како заедници на луѓе или
како збирови на блага, (имоти) наменети за остварување на некои општи или заед-
нички интереси, 74, 84, 85, 86.
Право на стан или habitatio, право на еден несопственик да користи туѓ стан
бесплатно, целосно или делумно еден од личните службености, 168.
Precarium, бесплатно давање сопствени предмети на друг за да тој со нив се
служи се додека сопственикот не ги побара назад; еден од безимените реални дого-
вори, 54, 236.
Предбрачен подарок, подарок што ѝ го дава мажот на жената пред склучува-
њето на брак, 97.
Префектури, римски територијални единици, 62.

482
 Преработка или specificatio, спојување на сопствена работна сила со туѓи
предмети, еден од начините на засновување со правото на сопственост, 148.
Престација, содржина на облигацијата, вид на сторување што должникот тре-
ба да го изврши во полза на доверителот, 191.
Престан на бракот, 98.
Пресуда, 357, 378.
Пресуда, извршување или егзекуција, 359.
Пресуда, поништување, 358.
Пресуда во делбени спорови или adjucdicatio, еден од начините за распредел-
ба на заедничкиот имот и создавање индивидуална сопственост, 138.
Претори, римски магистрати задолжени меѓу другото за вршење судски
функции, 19, 37.
Принцепс, римски властодршци во принципатот, 40.
Principale и accessorium, главни ствари и припадок, 120.
Принципат, форма на владение во која навидум постои република иако всуш-
ност е власт на поединец, диархија, поделба на власта меѓу сенаторите и принцепсот,
38.
Природни обврски, obligationes naturales, 185.
Присвојување на плодови, 150.
Приватна казна, poena privata, 198.
Приватна сопственсот, појава, 6, 127.
Приватни деликти, delicta privata, 250.
Procuratores, застапници или полномошници именувани без знаење на друга-
та странка, 354.
Prodigi, расипници, лица што без причина го трошат семејниот имот, 82.
Pro herede gestio, начин на изјавување наследничка волја со вршење работи
со кои е овластен само наследникот, 318.
Прокулеанци, правна школа, 45.
Промагистрати, посебни државни функции воведени во Рим за време на не-
говото ширење, 37.
Proprietas, или сопственост, plena in re potestas, најголема власт врз стварите,
127.
Провниции, римски територијални единици во време на империјата, 62.
Провинциска сопственост, посебен вид сопственост врз земјиштето во про-
винциите сврзана со посебни воени и парични обврски на сопствениците, 133.
Provocatio, втората (жалбена) фаза на когнициската постапка, „повик на су-
дот на народот“, 409.

Quaerella inofficiosi testamenti, тужба со барање тестаментот да се прогласи за

неважечки, 314, 315, 323.
Quaerella non numeratae pecuniae, тужба со барање да се поништи признани-
цата што некому му е дадена како доказ дека постои долг што всушност не постоел;
еден од литератилните договори воведен во времето на Јустинијан, 240.
Quaestiones extraordinariae, специјални нередовни кривични судови, 411.
Quaestiones ordinariae, perpetuae, постојани кривични судови, 412.
Quaestores parricidii, посебни судии за извршени убиства, 19.
Quasicontractus или квазиконтракти, вид извори на облигации при кои обли-
гационите односи настануваат без согласна изјава на волјите на лицата што се наоѓа-

483
ат во однос должник и доверител, по своето дејство еднакви се на обврските од дого-
ворите, 264.
Quasidelictum, вид извори на облигации случни на деликтите при кои не се
остварени сите елементи на деликти, 269.
Quasipossessio, вид на владение врз безтелесни ствари или вид на вршење на
некое право што не е засновано согласно со законските прописи, 159.
Quasiservitutes или servitutes irregulares, земјишни службености засновани
како лични права на точно определени лица, 169.
Quasiususfructus, плодокористење засновани врз потрошни ствари, 166.

Рачна залога или pignus, 178, 235.

Rapina, разбојништво, посебен вид деликт на хонорарното право, одземање
туѓи ствари сторено од банда деликвенти или со оружје в рака, 258, 393.
Raptus mulierum, грабнување на жените, посебен религиозен церемонијал за
посветување на virgines Vestales на богињата Веста, 95.
Разделни збирни облигациони односи, облигациони односи со повеќе субјек-
ти што како објект имаат делива ствар, 189.
Реални договори, вид договори чија форма на склучување е предавање на
стварта, 231.
Реално осигурување на доверителите, 275, 276, 176.
Рецепција на римското право, 73.
Receptum arbitri, спогодба меѓу странките во спорот и избраниот арбитер, тој
да го пресуди нивниот спор, еден од преторските акти, 248.
Receptum argentarii, спогодба меѓу банкарот и неговиот клиент дека банка-
рот ќе ги плаќа долговите на клиентот; еден од преториските пакти, 248, 286.
Receptum nautarium, cauponum et stabulariorum, спогодба меѓу бродарите, гос-
тилничарите и шталарите, од една страна, и нивните клиенти, од друга, врз основа
на која тие им гарантирале на клиентите сигурност во поглед на стварите што овие
ги внесувале кај нив, еден од преторските пакти, 248.
Recuperatores, посебен вид судии, особено меѓу споровите на лица што им
припаѓале на различни правни поредци, 337.
Реформи на браќата Граси, 34.
Регионална управа во посткласичниот период на Рим, 62.
Rei vindicatio, петиторна тужба на квиритскиот сопственик со која бара вра-
ќање на одземениот предмет, 152.
Reparatio damni, или надомест на штета што се состои во надомест на omne
damnum или сета штета, надомест составена од damnum emergens и licrum cessans,
197.
Repetundae, примање поткуп, 400.
Реплика, процесно дејствие, одговор на тужителот на приговорот на тужени-
от, 353.
Repudium, прекин на брачната врска со еднострана волја на мажот или на не-
говиот pater familias, 98.
Res или ствари, 115.
Res consumptibiles и res non consumptibiles, потрошни и непотрошни ствари,
117.
Res corporales и res incorporales, телесни и бестелесни ствари, 112.
Res divisibiles и res indivisibiles, деливи и неделиви ствари, 119.

484
 Res extra commercium и res in patrimonio, ствари неспособни и ствари способ-
ни за приватно присвојување, 123.
Res fungibiles и res non fungibiles, заменливи и незаменливи ствари, 117.
Res mancipi и res nec mancipi, ствари што се пренесуваат на формалистички
начин и ствари за чие пренесување не е потребен формалистички начин, 125.
Res mobiles и res immobiles, движни и недвижни ствари, 116.
Reservatio mentalis, знаење што некој не сака или не смее да го употребува,
207.
Рескрипциона постапка, посебен вид граѓанска постапка во посткласичен
Рим, 381.
Restitutio in integrum, враќање во поранешна состојба, 372.
Reus credendi, доверител, 182.
Reus debendi, должник, 182.
Reus promittendi, должник, 182.
Reus stipulendi, должник, 182.
Revocatio in duplum, постапка за плаќање двојна вредност на причинетата
штета за неизвршена или погрешно извршена облигациона престација, 358.
Rex, крал, 10.
Робови, servi, лица кои се in statuu servitutis, 32, 77.
Робовски востанија, 34.
Рокови, dies, terminus, временски интервал меѓу настанувањето на одделен
правен однос и почетокот или престанот на неговото дејство, 218.
Roma quadrata, четворен Рим, 5.
Ропство, 8.

Сабинијанци, припадници на сабинијанската школа, 45.

Сакрална постапка, првата форма на кривично правосудство која е примену-
вана во римската држава, 405.
Saltusi, големи земјишни поседи, 54.
Самоодбрана, 334.
Самоуправа во општините, 63.
Селски земјишни службености, servitutes praediorum rusticurum, 164.
Семеен фидекомис, пренесување на имотот во семејството од колено на коле-
но, 329.
Семејно право, 87.
Семејство, 90.
Сенат, колегијален орган на римската република, 10, 17, 35, 39.
Senatus consultum, одлука на сенатот, избор на правото во класичниот пери-
од, 50.
Sententia, пресуда, 357, 378.
Septimontium, седумте ритчиња на Рим 5, 7.
Sequestrum, предавање на спорниот предмет на чување кај трето лице со не-
гова обврска предметот да го зачува и да му го предаде на лицето што ќе победи во
спорот, еден од видовите на договорот за оставина, 234.
Servi, робови, лица in statu servitutis, 32, 77.
Servitutes, службености, вид стварни права врз туѓи ствари, 161, 162, 163, 170.
Servitutes irregulares или quasiservitutes, случаи кога сужбеностите што влегу-
ваат во реалните службености им се одборуваат само на точно определени лица, 169.

485
 Servitutes personales, лични службености, вид стварни права врз туѓи ствари
засновани во полза на точно определени лица, 166, 167, 168, 169.
Servitutes praediales, земјишни службености, вид стварни права врз туѓи ства-
ри засновани во полза на секое лице со својство на сопственик врз определено зем-
јиште, 163, 164, 165.
Servitutes praediorum rusticorum, земјоделски службености, 165.
Servitutes praediorum urbanorum, градски службености, 165.
Сила, vis, физичка принуда врз некое лице, 210.
Simulatio, спогодбено изјавување на нешто што, всушност, не се сака: една од
маните при склучувањето на договорите, 207.
Сингуларна сукцесија, наследство врз точно определени предмети, 295, 296.
Службености или servitutes, стварни права врз туѓи ствари, 161.
Смешување на предмети, confusio и comixtio, еден од начините на засновање
сосопственички односи, 149.
Собранија на римскиот народ, 16, 36, 39.
Societas, мултилатерален и консенсуален договор за заедница на живеење и
работење или на работење, 244.
Солидарни облигации, облигации при кои постојат повеќе должници или по-
веќе доверители, доколку меѓу должничката и доверителската страна постојат един-
ствени интереси (societas), 90.
Solutio, извршување на должната престација, еден од начините на гасење на
облигациите, 284.
Solutio per aes et libram, гасење на облигациите во форма per aes et libram, 283.
Сонаследници, 321.
Сопственост, најцелосна стварна власт врз стварите, правно овластување за
стварите да се употребуваат, да се собираат нивните плодови и со нив да се распола-
га во рамките на правниот поредок, (jus utendi, fruendi, abutendi), 127.
Сосопственост, condominium, сопственост на повеќе лица на иста ствар, по ис-
та основа и истовремено, 134.
Состојба на нужда, 334.
Спартак, 34.
Species, вид, индивидуално определен предмет, 148.
Specificiatio, преработка на ствари, еден од начините на здобивање со соп-
ственост врз преработени ствари, 148.
Sponsalia, свршувачка, 94.
Sponsio, настар вид на stipulatio, 279.
Sportulae, судски трошоци, 373.
Сродство, врска која одделни лица ги обединува во семејство, 98.
Старателство, правна установа за надополнување или надоместување на де-
ловната способност на лицата што редовно би требало да бидат деловно способни,
106.
Старателство над лица помлади од 25 години, 111.
Старателство над луди лица, 109.
Старателство над расипници, 110.
Старателство, посебни случаи, 112.
Стасаност на обврските, 291.
Status civitatis, правна положба на римските граѓани, 75.
Status familiae, правна положба на лицата во семејството, 87.

486
 Status libertatis, правна положба на слободните жители на римската држава
што немале граѓанство на Рим, латини и перегрини, 76.
Статусни спорови, спорови за прашања поврзани за правната положба на од-
делни лица, 79.
Статусно право, збир на правни правила со кои се определува правната по-
ложба на одделни физички и правни лица, 74.
Stellionatus, секое деликтно дејствие кое не потпаѓало под веќе постоечките
деликти, а кое на некаков начин ја вклучувало измамата, 395.
Stipulatio, вербален генерален, унилатерален и апстрактен договор од старо-
то римско право, 228.
Stipulatio poenae, свечано ветување дека ќе биде платена здоговорената каз-
на, доколку уредно и навреме не биде извршена примарната облигација, 277.
Stipulatio praetoriae, посебни средства за заштита на субјективните права,
370.
Сточарство, 6, 30.
Страв, metus, психичка принуда, 210.
Stuprum, обљуба со немажена жена или пак со вдовица која припаѓала на ви-
сок општествен слој, 388.
Ствар или res, ствари што се јавуваат како предмети во имотно-правниот со-
обраќај, 115.
Ствари способни за приватно присвојување, res in patrimonio, ствари потреб-
ни за подмирување на индивидуалните потреби на римските граѓани и нивните се-
мејства, 123.
Ствари неспособни за приватно присвојување, res extra partimonium, ствари
наменети за подмирување на државните потреби и за заедничките потреби на граѓа-
ните, 123.
Ствари надвор од промет и во промет, res extra commercium и res in commer-
cio, ствари што се наоѓаат во слободен промет и ствари чиј промет се ограничувал
или забранувал заради заштита на општествените или заедничките интереси, 124.
Стварни права врз туѓи ствари, jura in re aliena, 160.
Стварно право, jus in re, правно овластување определен предмет целосно или
делумно да се ползува во сопствен интерес, 113.
Стварно-правни односи, jus in re, правно овластување определен предмет це-
лосно или делумно да се ползува во сопствен интерес, 113.
Стварно-правни односи, односи на сопственоста, односи на владението и од-
носи на сите видови стварни права на туѓи ствари, 114.
Субјекти на договорите, 204.
Субјекти на облигационите односи, 182.
Субјекти на правото, 74.
Сумарна постапка, посебен вид граѓанска постапка во посткласичниот Рим,
брз постапка, вонредна постапка, 381.
Superficies, договор за долгорочен закуп на туѓо градежно земјиште, целокуп-
на површина на земјиштето, 175.
Супституција, право на второстепено именувани лица да се здобијат со некои
правни овластувања по услов со тие овластувања да не се здобиле првоповиканите,
309.
Свештенички колегиуми, 19.
Свршувачка, sponsalia, 94.

487
 Syngraphae, вид литерарни договори склучени пред јавни писари и со потпи-
си на двете странки, 239.

Talion, приницип кој важел во старо време, кога државата не ги заштитувала

интересите на одделни лица, а врз основа на кои тие биле овластени да се одмаздува-
ат – око за око, заб за заб, 250.
Татковска власт, patria potestas, се однесува et in res et in personas, во домусот
на pater familias, 100.
Телесни и бестелесни ствари, res corporales i res incorporales, 122.
Terminus, dies, рок, меѓа, крај, 218.
Тестамент, наредба на последната волја на оставителот, составена во за тоа
пропишаните форми, 304.
Testamenti factio activa, способност на едно лице да може да направи теста-
мент, 300.
Testamenti factio passiva, правна способност на тестаментално определените
лица да можат да станат наследници на оставителот, 300.
Тетрархија, власт на четворица императори, 59.
Тезбина, роднинска врска врз основа на склучен брак, роднинска врска меѓу
мажот и когнатските роднини на жената и жената и когнатските роднини на мажот,
89.
Thesaurus, скриено богатство, оддамна скриени ствари чиј сопственик не мо-
же да се утврди, еден од начините на засновање на првото на сопственост, 146.
Tignum junctum, посебен деликт кој настанувал со вградување на туѓи мате-
ријали во сопствена зграда, 256.
Tractus, голем земјишен посед, 54.
Традитио, предавање, предавање на предмети, транслативна традиција како
најредовен начин на здобивање со сопственост според jus gentium, 144.
Трампа, permutatio, замена на предмет за предмет, еден од безимените реал-
ни договори, 236.
Transactio, договор за порамнување, еден од безимените реални договори,
236.
Translatio juridici, пренесување на судската функција од еден судија на друг,
356.
Transmissio hereditatis, пренесување на наследството од еден наследник на
друг, 318.
Трговија, 6, 30, 54.
Трибуни, политички водачи на плебсот, 21, 37.
Tribuni militum, воени команданти, 19.
Трибус, родовско племенска а подоцна и територијална поделба на римската
држава, 2, 12.
Триумвирати, политички сојузи и органи на власта во периодот на одумира-
њето на римското републиканско државно уредување, 34.
Тутела, туторство, правна институција за надополнување или за надоместу-
вање на недостатокот од деловната способност кај impuberes и кај жените, 106.
Туторство над малолетници, 107.
Туторство над жените, 108.

Universitas facti, збирна ствар, ствар составена од одделни делови кои според
законите на природата функционираат како една целина, 118.

488
 Universitas juris, збирна ствар, ствар составена од одвоени делови кои според
законите на луѓето се сметаат како единствена ствар, 118.
Универзална сукцесија, successio in comune jus, наследство врз сите наследи-
ви права на оставителот, 295, 296.
Универзален фидекомис, пренесување на целокупното наследство врз фидео-
комисарот, 328.
Употреба, usus, еден од секторите на сопственичките овластувања, право на
туѓ предмет да се употребува за подмирување на сопствените потреби, една од лич-
ните службености, 167.
Управа на градот Рим, 42.
Управа во Италија, 42.
Управа во провинциите, 42.
Услови, condictiones, небитни елементи на договорите, врзување за почето-
кот или крајот на дејството на облигационите односи за настанување и ненастанува-
ње на идни и несигурни настани, 217.
Usucapio, одршка, начин на здобивање со сопственост на совесен владател по
протек на со закон утврдено време, начин на здобивање со сопственост според jus
civile, 142.
Usucapio pro herede, одршка на предмети на оставината за лице што нема
својство на наследник, 301.
Usurae, камата, 199.
Usus, употреба, една од личните службености, 167.
Ususfructus, плодокористење, една од личните службености, 166.

Vadiatura, еден од старите договори за гаранција, 279.

Vadimonium, посебен вид гаранција, 350.
Variae causarum figuree, извори на облигации што не се договори и деликти,
263.
Варвари, 58.
Vectigal, данок, надомест што му се плаќал на сопственикот на земјишето врз
кој е заснован долгорочен закуп со jus in agro vectigali, 173.
Venditio bonorum, јавна продажба на сиот имот на определени лица, 359, 380.
Venditio sub hasta или sub corona, јавна продажба на државни предмети, еден
од јавните начини на здобивање со сопственост, 163.
Вербални договори, договори што се склучуваат со изговарање на точно ут-
врдени зборови, односно со точно утврдени формули, осамостојување на свечениот
збор од формата per aes et libram, 44.
Vindex, посебен вид гаранција во старото римско право, 279, 344.
Vindicationes, стварно-правни тужби, 363.
Vindicatio servituis, посебен спор за утврдување дека постои право на службе-
ност врз определени ствари, 176.
Vis, сила, физичка принуда, 210, 387.
Vis maior, природни настани на кои човек не може да им се спротивстави,
197, 292.
Виша сила, vis maior, 197, 292.
Владение, физичка власт врз туѓи ствари, possessio, 156.
Владение врз права, quasipossessio juris, 159.
Војни, 33.
Војничка демократија, 9, 13.

489
 Волја на странките, начини на толкување, 212.
Волја кај субјектите на договорите, 205.
Вонбрачни деца, 105.
Вонредни средства за заштита на субјективните права, 368.
Востанија на римската држава, 57.
Votum, совет, свечено ветување нешто дека ќе биде сторено во интерес на не-
кој храм, еден од изворите на облигациите, 270.

Заблуда, error, погрешна претстава за некој факт важен за склучувањето на

договорите, 208.
Заедница, societas, 244.
Заем, mutuum, еден од реалните договори, 232.
Закони, leges, извори на правото, одлуки на римските комисии, 24.
Законик на 12 таблици, најстар пишан извор на правото, 24.
Закон за цитирање, сенат на мртвите, закон за регулирање на употребата на
делата на римските класични правници, 66.
Законски наследен ред во класичното право, 302.
Законски наследен ред во старото право, 301.
Законски наследен ред во посткласичното право, 303.
Закуп, Locatio conductio rei, еден од консенсуалните договори, 243.
Заложни договори, договори за обезбедување на доверителите, 176, 275.
Заменливи и незаменливи ствари, res fungibiles и res non fungibiles, 117.
Занаетчиство, 6, 30, 54.
Застапување во правните односи, 187.

490
491