See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/329443755

Νικοδήμου Αγιορείτου, Εγχειρίδιον συμβουλευτικόν. Ποια είναι η πρώτη

έκδοση; Τεκμήριον, 10 (2011-2012), σ. 98-122 / Nicodemus the Hagiorite,
Enchiridion of Counsels. Which edition...

Article · December 2018

CITATIONS READS

0 20

1 author:

Ioannis Kokkonas
Ionian University
11 PUBLICATIONS   0 CITATIONS   

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Ioannis Kokkonas on 06 December 2018.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ
ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ;

Γιάννης Κόκκωνας

Τὸ Ἐγχειρίδιον συμβουλευτικόν, περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθήσεων, τῆς

τε φαντασίας, καὶ τῆς τοῦ Νοός, καὶ καρδίας. Καὶ περὶ τοῦ, ποῖαί εἰσιν
αἱ πνευματικαί, καὶ οἰκεῖαι τοῦ νοὸς ἡδοναί, εἶναι τὸ πλέον πρωτότυπο,
παρὰ τὶς ὀφειλές του σὲ μεταφρασμένα δυτικὰ ἔργα,1 καὶ ἕνα ἀπὸ τὰ
ἀξιολογότερα ἔργα τοῦ Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου. Στόχος του, σύμφωνα
μὲ τὸ προλογικὸ σημείωμα (σ. 3), νὰ «συμβουλεύῃ τὸν καθ’ ἕνα, ὁποῦ
ἀγαπᾶ νὰ σωθῇ, πῶς πρέπει νὰ φυλάττῃ τὰς πέντε Αἰσθήσεις του, διὰ
μέσου τῶν ὁποίων, ὡσὰν διὰ μέσου τινῶν παραθυρίων, ἐμβαίνει εἰς τὴν
καρδίαν τὸ κέντρον [=κεντρί] τῆς ἁμαρτίας, καὶ προξενεῖ εἰς τὴν ψυχὴν τὸν
ἀθά­νατον θάνατον». Γραμμένο τὸ 1782 σὲ μία πρώτη μορφή, τὴν ὁποία
δὲν γνωρί­ζουμε, καὶ τυπωμένο ὕστερα ἀπὸ διαδοχικὲς ἐπε­ξεργασίες2 γιὰ
πρώτη φορὰ στὴ Βιέννη τὸ 1801 μὲ ἐπιμέλεια τοῦ Ἀν­θί­­μου Γαζῆ καὶ ἔξοδα
τοῦ μητροπολίτη Ἰωαννίνων Ἱεροθέου, τὸ χαλ­κο­­­γραφημένο πορτραῖτο τοῦ
ὁποίου ἀποτελεῖ τὴν προμετωπίδα, δὲν ἀνή­­κει στὰ βιβλία ποὺ διαβάστηκαν
μόνο στὴν ἐποχή τους γιὰ νὰ ξεχα­σθοῦν στὴ συνέχεια. Σημαντικότατο τε­
κμή­­ριο γιὰ τὴν ἀναγέννηση τοῦ ἡσυ­­χασμοῦ στοὺς κόλπους τοῦ ὀρθό­δο­ξου
μοναχισμοῦ κατὰ τὸν 18ο αἰώνα, ἀφενὸς ἀποτέλεσε ἀπὸ νωρὶς καὶ ἐξακο­
λουθεῖ νὰ ἀποτελεῖ ἀντι­κεί­μενο ἐπιστημονικῶν προσεγγίσεων, ἀφε­­τέρου
δὲν σταμάτησε ποτὲ νὰ διαβάζεται ἀπὸ κληρικοὺς καὶ λαϊκούς, εἴτε στὸ
πρωτότυπο εἴτε σὲ με­τα­φράσεις καὶ διασκευές: φαί­νεται ὅτι παραμένει καὶ
σήμερα ἕνα ζωντα­νὸ βιβλίο.
Ἐνδεικτικὰ γιὰ τὴν τύχη του σημειώνω ὅτι τὸ 1826 κυκλοφόρησε μία
μετάφρασή του στὰ ρουμανικά,3 τὸ 1885 ἐκδόθηκε στὴν Ἀθήνα μία ἐπὶ τὸ
λογιώτερον διασκευή του καμωμένη ἀπὸ τὸν Ἁγιορείτη μοναχὸ Σωφρόνιο
Κεχαγιόγλου,4 ἡ ὁποία ἐπανεκδόθηκε δύο φορὲς πρόσφατα στὴν Ἀθήνα
1. Βλ. Ἐμμ. Ν. Φραγκίσκος, «Ἀόρατος Πόλεμος (1796) Γυμνάσματα Πνευματικά
(1800). Ἡ πατρότητα τῶν “μεταφράσεων” τοῦ Νικόδημου Ἁγιορείτη», Ὁ Ἐρανιστὴς
19 (1993), σ. 123-127 καὶ Elia Citterio, «Nicodemo Agiorita», στὸ Carmelo Giuseppe
Conti­cello καὶ Vassa Conticello [ἐπιμ.], La Théologie Byzantine et sa Tradition II
(XIIIe-XIXe s.), Centre d’Études des Religions du Livre, Turnhout 2002, σ. 930.
2. Ἐμμ. Ν. Φραγκίσκος, ὅ.π., σ. 127, σημ. 45.
3. Elia Citterio, ὅ.π., σ. 929.
4. Σύμφωνα μὲ τὸν Κεχαγιόγλου ἡ ἔκδοσή του βασίσθηκε σὲ ἀντίτυπο μὲ αὐτόγραφες
98 Γιάννης Κόκκωνας
(1995 καὶ 1999), τὸ 1927 ὁ Irénée Hausherr δημοσίευσε μεταφρασμένα
στὰ γαλλικὰ ἀπο­σπάσματα,5 τὰ ὁποῖα χρησιμοποίησε ἀργότερα καὶ ὁ Mir­
cea Eliade στὸ βιβλίο του γιὰ τὴ γιόγκα,6 τὸ 1927 ἐπίσης ὁ Ἀντώνιος Φ.
Χαλᾶς ἐξέδωσε στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ κατὰ Κεχαγιόγλου κείμενο,7
τὸ 1958 ἔγινε στὸν Βόλο μία νέα ἔκδο­ση τῆς ἐκδοχῆς αὐτῆς τοῦ κειμένου
ἀπὸ τὸν Σωτήριο Σχοινά, ἐνῶ στὴν τελευταία αὐτὴ ἔκ­δοση, τοῦ Βόλου,
στηρί­χθη­κε ἡ σχετικὰ πρόσφατη ἀγγλικὴ μετάφραση ποὺ κυκλοφόρησε
στὴν Ἀμε­ρικὴ τὸ 1989, στὴ σειρὰ Classics of Western Spirituality.8 Σήμερα
τὸ βι­βλίο κυ­κλο­φορεῖ στὰ βιβλιοπωλεῖα καὶ διασκευα­σμένο στὰ νέα ἑλ­
λη­νικά, μὲ τὴν ἔν­δει­ξη «Ἔκδοσις Συνοδία Σπυρίδωνος ἱερομονάχου,
Νέα Σκήτη Ἅγιον Ὄρος», καί, σὲ ὁρισμένους κύκλους, ἐξακολουθεῖ νὰ
θε­ω­ρεῖται πηγὴ ἔμπνευσης καὶ πνευματικὴ πυ­ξί­δα: ὁ νῦν μητροπολίτης
Ναυ­­­­­πά­κτου καὶ Ἁγίου Βλασίου Ἱερόθεος, ποὺ θεωρεῖ τὸ Ἐγχειρίδιον συμ­
βου­­λευτικὸν «πεμπτουσία τῆς νηπτικῆς ἡσυχαστικῆς παραδόσεως»9 ἔχει
γράψει ὅτι, ὅταν ἔγινε κληρικός, πῆρε ἐντολὴ ἀπὸ τὸν Γέροντά του νὰ τὸ
με­­λε­­τήσει,10 ἐνῶ γνωρίζουμε ὅτι τὴν ἴδια συμβουλὴ ἔδωσε καὶ ὁ ἴδιος στὰ
τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1990 σὲ δόκιμο μοναχό, προκειμένου αὐτὸς νὰ
κατα­­νοήσει «ποιά είναι η ουσία της Χριστιανικής ζωής, αλλά βεβαίως και
της μοναχικής ζωής».11 Τόσα νομίζω ὅτι ἀρκοῦν, γιὰ νὰ πάρουν, ὅσοι δὲν
τὴν εἶχαν, μία ἰδέα περὶ τοῦ Ἐγχειριδίου συμβουλευτικοῦ καὶ τῆς τύχης του.
Στόχος τῆς ἐργασίας αὐτῆς εἶναι ἡ ἐπίλυση ἑνὸς βιβλιογραφικοῦ προ­
βλήματος, σχετικοῦ μὲ τὴν πρώτη καὶ τὴν δεύτερη ἔκδοση τοῦ βι­βλί­ου·
προσθῆκες τοῦ ἴδιου τοῦ Νικοδήμου, τὶς ὁποῖες ἐνσωμάτωσε στὸ κείμενο. Βλ. Πανα­
γιώτης Γ. Νικολόπουλος, «Βιβλιογραφικὴ ἐπιστασία τῶν ἐκδόσεων Νικοδήμου τοῦ
Ἁγιορείτου», Πρακτικὰ Συμποσίου «Νικοδήμου Ἁγιορείτου τοῦ Ναξίου πνευμα­τικὴ
μαρτυρία», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν 16 (1996-2000) σ. 404, 524.
5. La Méthode d'oraison hésychaste, Orientalia Christiana ἀρ. 36, Ρώμη 1927, σ. 106-111.
6. Mircea Eliade, Le Yoga: immortalité et liberté, Παρίσι, 21983, σ. 73.
7. Παναγιώτης Γ. Νικολόπουλος, ὅ.π.
8. Nicodemos of the Holy Mountain, A Handbook of Spiritual Counsel, μετ. Peter A.
Chamberas, Νέα Ὑόρκη-Mahwah, Paulist Press, 1989.
9. «Η Ορθόδοξη νηπτική θεολογία της Εκκλησίας ως μέθοδος θεραπείας» (1ο μέρος),
Ἐφημ. Ἐκκλησιαστικὴ Παρέμβαση, 97 (Μάρτιος 2004), τεκμήριο διαθέσιμο στὸ Δια­
δίκτυο, URL: http://www.parembasis.gr/2004/frames_04_03.htm (ἡμερομηνία τε­λευ­
ταί­ας ἐπίσκεψης 20.11.2011).
10. «Παρουσίαση τοῦ βιβλίου “Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία” στὴν Γεωργία», ἐφημ.
Ἐκκλησιαστικὴ Παρέμβαση 157 (Αὔγουστος 2009), τεκμήριο διαθέσιμο στὸ Διαδίκτυο,
URL: http://www.parembasis.gr/2009/frames_09_08.htm (ἡμερομηνία τελευταίας
ἐπίσκεψης 20.11.2011).
11. «Ομιλία σε μοναχική κουρά», ἐφημ. Ἐκκλησιαστικὴ Παρέμβαση 45 (Ὀκτώβριος
1999), τεκμήριο διαθέσιμο στὸ Διαδίκτυο, URL: http://www.parembasis.gr/1999/
frames_99_10.htm (ἡμερομηνία τελευταίας ἐπίσκεψης 20.11.2011).
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 99
ἀκριβέστερα, ἡ παρουσίαση καὶ ἡ τεκμηρίωση μίας λύ­σης ὀρθότερης
ἀπὸ ἐκείνη ποὺ δόθηκε ὅταν ἐντοπίσθηκε τὸ πρόβλημα, ὅταν δηλαδὴ
δια­πιστώθηκε ὅτι τὰ θεωρούμενα ὡς ἀντίτυπα τῆς πρώτης ἔκδοσης τοῦ
βιβλίου εἶχαν διαφορές, οἱ ὁποῖες δείχνουν ὅτι ἔχουν προέλθει ἀπὸ δύο
διαφορετικὲς στοιχειοθεσίες. Καταπιάστηκα μὲ τὸ θέμα αὐτὸ μόνο καὶ μόνο
ἐπειδὴ ἡ περίπτωση παρουσιάζει μεθοδολογικὸ ἐνδιαφέρον: ἂν ὀργάνωνε
κανεὶς μαθήματα μὲ στόχο τὴν καλλιέργεια βιβλιογραφικῶν δεξιοτήτων
θὰ μποροῦσε νὰ τὴ χρησιμοποιήσει ὡς ἕνα χρήσιμο παράδειγμα, στὸ
πλαίσιο τῆς διδασκαλίας μεθόδων ποὺ θὰ πρέπει νὰ ἀκολουθοῦνται καὶ
τεχνικῶν ποὺ θὰ πρέπει νὰ ἐφαρμόζονται, προ­κειμένου νὰ διακριβωθεῖ ἡ
σχέ­ση ἀνάμεσα σὲ δύο ἐκδόσεις, ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἡ δεύτερη μιμήθηκε μὲ
σχε­τικὴ ἀκρίβεια τὴν πρώτη. Στὶς περιπτώσεις αὐτὲς ὁ βιβλιο­γρά­φος ἔχει
νὰ κάνει γιὰ λογαριασμὸ τῶν μελετητῶν μία πολὺ σο­βα­ρὴ δουλειά, νὰ
ἀπο­φασίσει δηλαδὴ ὀρθὰ σχετικὰ μὲ τὴ σειρὰ καὶ τὴ σχέση τῶν ἐκδόσεων
στὶς ὁποῖες ἀνήκουν τὰ ἀντίτυπα ποὺ ἔχουν σω­θεῖ. Ὅπως μὲ ἔμφαση ση­
μεί­ωνε παλαιό­τερα ὁ πολὺς Fredson Bowers σὲ ἕνα πολὺ διδακτικὸ κεί­
μενό του: «The descriptive bibliographer must gua­rantee to the scholar
the correct order of the editions, or otherwise a corrupt reprint text will be
stu­died as the original, and wrong scholarly assumptions will be based on
the bad text».12
Γιὰ τὸ ὅτι τὸ Ἐγχειρίδιον συμβουλευτικὸν εἶχε ἐκδοθεῖ δύο φορὲς στὴ
Βιέννη μᾶς εἶχε ὑποψιάσει ἕνας ἀπὸ τοὺς πρώτους βιογράφους τοῦ Νικο­
δήμου, ὁ Ὀνούφριος Ἰβηρίτης, μὲ μία κακοδιατυπωμένη καὶ ὡς ἐκ τούτου
ἀσαφὴ ὑποσημείωση στὴν πρώτη ἔκδοση τοῦ Συναξαριστή, τὸ 1819: «Ἐξε­
δόθη τῷ 1801. ἐν Βιέννῃ τὸ δεύτερον εἰς 8. μέγα»,13 δηλαδὴ «ἐκδόθηκε τὸ
1801. [Ἐκδόθηκε] γιὰ δεύτερη φορὰ στὴ Βιέννη σὲ σχῆμα 8ο μεγάλο».
Ὡστό­σο, ἡ σύγχρονη ἔρευνα ὀφείλει στὴν παρατηρητικότητα τῆς Πόπης
Πολέμη τὴ διαπίστωση τῆς ὕπαρξης διαφορῶν στὰ σωζόμενα ἀντίτυπα
τοῦ βιβλίου, καὶ συνακόλουθα τῆς ὀφείλει τὸ συμπέρασμα ὅτι ἔχουμε νὰ
κά­νουμε μὲ ἀντίτυπα ποὺ προῆλθαν ἀπὸ δύο διαφορετικὲς στοιχειοθεσίες,
μὲ ὅ,τι μπορεῖ νὰ σημαίνει αὐτὸ γιὰ τὴν πρώτη ὑποδοχὴ τοῦ βιβλίου. Τὴ
διαπίστωση τῆς Πόπης Πολέμη τὴ μάθαμε ὅταν ἐκδόθηκε ὁ πρῶτος τόμος
τῆς μνημειώδους Ἑλληνικῆς Βιβλιογραφίας τοῦ 19ου αἰώνα τοῦ Φίλιππου
Ἠλιού, ὁ ὁποῖος ἀπαρίθμησε καὶ ἑρμήνευσε τὶς διαφορές (ἀρ. 1801.13 καὶ
1801.14), προκειμένου νὰ ἀποφασίσει ποιὰ ἀντίτυπα προέρχονται ἀπὸ
τὴν πρώτη καὶ ποιὰ ἀπὸ τὴ δεύτερη στοιχειοθεσία. Ἂς παραθέσουμε τὶς
διαπιστώσεις του, συνοδευμένες μὲ ὁρισμένες παρατηρήσεις:
12. Fredson Bowers, «The Function of Bibliography», Library Trends 7/4 (Ἀπρίλιος
1959), σ. 505.
13. Παναγιώτης Γ. Νικολόπουλος, ὅ.π., 522.
100 Γιάννης Κόκκωνας ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 101

1. «Νέα ἐκτύπωση τοῦ ἀρ. 1801.13, ἴσως ψευδοχρονολογημένη». Ἡ εἶναι κοινὰ καὶ στὶς δύο ἐκδόσεις. Τὸ δεύτερο σκέλος εἶναι ἐντελῶς
διαπίστωση αὐτὴ θὰ ἦταν ὀρθή, μολονότι δὲν θὰ ἦταν ἀκριβής,14 ἂν ἦταν λανθασμένο, καθὼς βασίζεται σὲ λανθασμένη παραδοχὴ γιὰ τὴ σειρὰ τῶν
ὀρθὴ ἡ δεύτερη διαπίστωση. Ὁ χαρακτηρισμὸς «ψευδοχρονολογημένη» δύο ἐκδόσεων.
εἶναι σωστός, ἂν ἀποδοθεῖ στὴν ἔκδοση ποὺ πράγματι εἶναι ψευδοχρονο­ 6. «Οἱ δύο ἐκτυπώσεις διακρίνονται εὔκολα ἀπὸ τὴ σελίδα τῶν Παρο­
λογημένη. ραμάτων». Πράγματι, θὰ πρέπει ὅμως νὰ μελετήσουμε τὶς διαφορὲς στοὺς
2. «Ἡ στοιχειοθεσία εἶναι νέα καὶ διαφορετική». Ἡ διαπίστωση αὐτή, δύο πίνακες παροραμάτων καὶ νὰ τὶς ἑρμηνεύσουμε σωστά.
ποὺ εἶναι καὶ ἡ σημαντικότερη, θὰ ἦταν ὀρθή, ἂν στὴ θέση τοῦ ἐπιθέτου 7. «[Ἡ σελίδα Παροραμάτων] τῆς πρώτης ἐκτύπωσης περιέχει εἰκοσι­
«νέα» ὑπῆρχε τὸ «ἄλλη». επτὰ ἀρά­δες, ἐνῶ τῆς δεύτερης μόνο ἕξι». Συμβαίνει στὴν πραγμα­τικό­
3. «Ἔχουν χρησιμοποιηθεῖ διαφορετικὰ τυπογραφικὰ κοσμήματα». Σω­ τη­τα τὸ ἀντί­στροφο: τὰ ἀντίτυπα ποὺ ἔχουν ἕξι (διάβαζε πέντε)15 ἀράδες
στό, ἀλλὰ χρειάζεται ὁπωσδήποτε συμπλήρωση: δὲν ἔχουν χρησιμοποιη­ παρο­ραμάτων εἶναι ὅσα ἔχουν σωθεῖ ἀπὸ τὴν πρώτη ἔκδοση, ἐνῶ ἐκεῖνα
θεῖ μόνο διαφορετικὰ τυπογραφικὰ κοσμήματα, γιὰ τὴν ἀκρίβεια καλ­ ποὺ ἔχουν 27 ἀράδες παρο­ραμάτων ἀνήκουν στὴ δεύτερη ἔκδοση. Μὲ
λωπι­στικὲς γραμμές, ἀλλὰ καὶ διαφορετικὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα, τόσο ἄλλα λόγια, ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖον ἑρμηνεύθηκε ἡ διαφορὰ στὰ πα­ρο­
στὸ κυρίως κείμενο, ὅσο καὶ στὸν πίνακα περιεχομένων καὶ στὸν πίνα­κα ράματα, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν παράλειψη τῆς συγκριτικῆς ἐξέτασης τῶν
παροραμάτων, τυπογραφικὰ στοιχεῖα ποὺ θὰ μᾶς βοηθήσουν, σὲ συνδυ­ τυπογραφικῶν σφαλμάτων, εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα στὴν Ἑλληνικὴ Βιβλιο­
ασμὸ μὲ τὰ τυπογραφικὰ κοσμήματα, νὰ ἀπο­δώ­σουμε μὲ βεβαιότητα τὴ γραφία τοῦ 19ου αἰώ­να ἡ δεύτερη ἔκδοση τοῦ βιβλίου νὰ πάρει τὴ θέση
δεύτερη ἔκδοση σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ γνωστά μας τυπογραφεῖα τῆς Βιέννης. τῆς πρώτης καὶ ἀντιστρόφως.
4. «Τὸ πορτραῖτο τοῦ Ἱεροθέου φαίνεται νὰ προέρχεται ἀπὸ διαφο­ Ἂς ἐξετάσουμε τώρα ἀναλυτικὰ ὅσα μᾶς εἶναι χρήσιμα γιὰ νὰ τεκμη­
ρετικὴ χάραξη ποὺ ἀντιγράφει τὴν πρώτη». Ἂν τὸ δεχθοῦμε αὐτὸ θὰ ἔχου­ ριώ­σουμε τὶς παρατηρήσεις καὶ τὰ συμπέρασματά μας, προχω­ρώ­ντας ἀπὸ
με κάνει ἕνα λάθος, τὸ ὁποῖο θὰ δυσχεράνει τὴ διακρίβωση τῆς σχέσης τὸ τελευταῖο ζήτημα πρὸς τὸ πρῶτο, ἀρχίζοντας δηλαδὴ ἀπὸ τὴν ἐξέτα­ση
ἀνάμεσα στὶς δύο ἐκδόσεις. Ὅπως θὰ δείξουμε στὴ συνέχεια, εἶναι βέβαιο τῶν παροραμάτων. Γιὰ νὰ γίνει κατανοητὸ τὸ ἐπιμέ­ρους αὐτὸ πρό­βλη­
ὅτι οἱ προμετωπίδες ὅλων τῶν ἀντιτύπων μὲ τὸ πορτραῖτο τοῦ μη­τρο­­ μα θὰ παραθέσω τὰ δεδομένα, ὀνομάζοντας, γιὰ διευ­κό­λυνση τῆς παρα­­
πολίτη Ἰωαννίνων, καὶ τῆς πρώτης καὶ τῆς δεύτερης ἔκδοσης, προ­ῆλθαν κολούθησης τῶν συλλογισμῶν, τὴ μία ἔκδοση «Ἔκδο­ση 27 παρο­ρα­­­μά­
ἀπὸ τὴν ἴδια χάραξη, ἀπὸ τὴν ἴδια πλάκα. των» καὶ τὴν ἄλλη «Ἔκδοση 5 παροραμάτων», καὶ συντο­μο­γρα­φη­μένα
5. «Στὴ δεύτερη ἐκτύπωση τὰ τυπογραφικὰ λάθη ποὺ σημειώνονται «Ε27Π» και «Ε5Π», ἀντιστοίχως. Θὰ δοῦμε τώρα δύο πίνακες μὲ τὰ παρο­
στὸ τέλος τῆς πρώτης ἐκτύπωσης (σ. 1 χ.ἀ.), ἔχουν διορθωθεῖ, ἀλλὰ κατὰ ράματα τῶν δύο ἐκδόσεων, ποὺ ἀντιγράφουν τοὺς πρωτότυπους πί­νακες
τὴ διάρκεια τῆς νέας στοιχειοθεσίας ἔγιναν ἄλλα, μερικὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα παροραμάτων, μὲ τὴν προσθήκη μίας στήλης στὸν πίνακα κάθε ἔκδοσης,
ἐπισημαίνονται στὴ σελίδα τῶν παροραμάτων». Κατὰ τὸ πρῶτο σκέλος της στὴν ὁποία στήλη σημειώνεται ἂν τὸ τυπογραφικὸ σφάλμα ὑπάρχει καὶ
ἡ διαπίστωση αὐτὴ δὲν εἶναι ἀκριβής, ὅπως θὰ δοῦμε ἀναλυτικὰ παρακάτω, στὴν ἄλλη ἔκδοση.
ἀφοῦ ὑπάρχουν τυπογραφικὰ λάθη διορθωμένα στὰ παροράματα, ποὺ
Ἔκδοση 5 παροραμάτων
14. Ἂς μοῦ ἐπιτραπεῖ στὸ σημεῖο αὐτὸ μία ἀναγκαία διευκρίνιση, σχετικὴ μὲ τὴν
ἀκρίβεια τοῦ ὅρου ποὺ χρησιμοποιήθηκε ἀπὸ τὸν Ἠλιοὺ γιὰ νὰ χαρακτηρισθεῖ ἡ δια­ Σελίδ. στίχ. ἀντὶ ἀνάγν. Ε27Π
δικασία παραγωγῆς τῶν ὑπὸ ἐξέταση ἀντιτύπων, δηλαδὴ τοῦ ὅρου «ἐκτύπωση»: ὅταν 5 25 βροτώδη βροντώδη ὄχι
διαπιστώνουμε ὅτι ὑπάρχουν δύο διαφορετικὲς στοιχειοθεσίες, τότε συμπεραί­νου­ 28 15 τρὸ τοῦ πρὸ τοῦ ὄχι
με χωρὶς ἀμφιβολία ὅτι ἔχουμε νὰ κάνουμε μὲ δύο ἐκδόσεις, ὄχι μὲ τὴ φιλολογικὴ
101 18 ποπυτελείας πολυτελείας ὄχι
ἔννοια τοῦ ὅρου, ἀλλὰ μὲ τὴ βιβλιογραφική. Βεβαίως, ἀφοῦ οἱ ἐκδόσεις εἶναι δύο,
ἔχουμε καὶ δύο, τουλάχιστον, ἐκτυπώσεις, δὲν ἀκριβολογοῦμε ὅμως χρησιμοποιώντας 110 22 Ὥτι Ὅτι ὄχι
τὸν ὅρο «ἐκτύπωση», γιατὶ ὁ ὅρος «νέα ἐκτύπωση» δὲν σημαίνει ἀπαραιτήτως «νέα 224 26 ἐξαιρέστως ἐξαιρέτως ὄχι
ἔκδοση», ἀφοῦ στὸ πλαίσιο μίας ἔκδοσης μποροῦμε νὰ ἔχουμε δύο ἢ καὶ περισσότερες
ἐκτυπώσεις. Μὲ ἄλλα λόγια, ἐνῶ στὴν περίπτωσή μας ἔχουμε ἀναμφίβολα δύο ἐκδόσεις,
ἄρα ἀναγκαστικὰ καὶ δύο ἐκτυπώσεις, ὁ ὅρος που πρέπει νὰ χρησιμοποιήσουμε γιὰ νὰ 15. Ἔχουμε προφανὼς λάθος ἐκ παραδρομῆς: ἔχει λογαριαστεῖ στὸν ἀριθμὸ τῶν ἀρά­
εἴμαστε ἀκριβεῖς εἶναι «ἔκδοση» καὶ ὄχι «ἐκτύπωση». δων μὲ παροράματα καὶ ἡ ἀράδα μὲ τὶς κεφαλίδες τοῦ πίνακα.
102 Γιάννης Κόκκωνας ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 103
Ἔκδοση 27 παροραμάτων παρὰ νὰ συγκρίνουμε τὶς ἐκδόσεις καὶ νὰ ἐντοπίσουμε σημεῖα ἀπὸ τὰ ὁποῖα
Τὰ ἐρωτηματικὰ σημαίνουν ὅτι εἶναι λανθασμένες οἱ παρα­πομπὲς καί, παρὰ τὴν μπορεῖ νὰ ἀποδειχθεῖ ὅτι ὁ στοιχειοθέτης τῆς Ε27Π δούλεψε μὲ ἀντίτυπο
προσπάθεια δὲν μπόρεσα νὰ ἐντοπίσω τὰ λάθη. Ὅπου σημειώνω ἀντὶ «ναὶ» ἢ «ὄχι» τὶς τῆς Ε5Π ἀντὶ χειρογράφου. Τρία παραδείγματα, συνοδευμένα μὲ εὔ­γλωτ­
λέξεις, αὐτὸ στὴν οὐσία ἀντιστοιχεῖ μὲ «ναί», ἁπλῶς τὰ λάθη διαφοροποιοῦνται κά­πως.
τες εἰκόνες, νομίζω ὅτι ἀρκοῦν. Δὲν πρέπει νὰ ξεχνοῦμε στὶς περιπτώσεις
Σελίδ. Στίχ. [ἀντὶ] Ἀνάγνω. Ε5Π αὐτὲς ὅτι οἱ στοιχειοθέτες τῶν ἑλληνικῶν βιβλίων ποὺ τυπώνονταν στὴν
28 27 ἀνέκεκα ἀνακεκαλυ ναί Κεντρικὴ καὶ Δυτικὴ Εὐρώπη δὲν ἤξεραν ἑλληνικά, μὲ ὅ,τι αὐτὸ σημαίνει
56 7 δυγατέρας θυγατέρας ὄχι γιὰ τὶς περιπτώσεις χειρογράφων ποὺ εὐνοοῦσαν παραναγνώσεις.
56 18 τος τοὺς ναί
Παράδειγμα πρῶτο: παιγνίδια, εἶναι ἡ τελευταία λέξη τῆς σημείωσης
64(;) 17 βλελυρὸν βδελυρὸν ;
στὴ σελίδα 64. Ὅπως βλέπουμε στὴν πρώτη εἰκόνα (μεγέθυνση 200%),
71 (1) 14 γινάεται γίνεται ὄχι
86(;) 17 εἰρηκην εἴρηκε ;
ποὺ μᾶς δείχνει τὸ σημεῖο ἀπὸ τὴν ἔκδοση Ε5Π, οἱ κεραῖες στὸ ἄλφα τῆς
97 (1) 1 ἐκεῖνα ἐκείνου ὄχι δι­φθόγγου ἔτυχε νὰ εἶναι σπασμένες. Στὴ 2η ἔκδοση, δηλαδὴ τὴν Ε27Π,
100 ( ) 8 μάλισα μάλιστα ὄχι διαβάζουμε κα­θαρά: ποιγνίδια. Αὐτὸ δὲν μπορεῖ
102 19 ἀνθρώπον ἀνθρώπων ναί παρὰ νὰ σημαίνει ὅτι ὁ Αὐστρι­ακὸς στοιχειοθέτης,
110 7 ἑρμήνευε ἑρμηνεύει ὄχι ὁ ὁποῖος δὲν κα­­τα­­λά­βαινε τὸ κείμενο ποὺ στοιχειο­
124 21 φαλαξιν φύλαξιν ναί θε­τοῦσε, εἶδε τὸ μι­σο­­σπασμένο ἄλφα σὰν ὄμικρον,
126 25 αὐτοὺς αὐτὸς ναί καὶ ἔβα­λε ἀντὶ τοῦ ἄλφα γιῶτα, ὄμικρον γιῶτα. Καὶ
129 11 οὕτος οὕτως ὄχι αὐτὸ δὲν θὰ μποροῦσε νὰ συμβεῖ παρὰ μόνο στὴν περίπτωση ποὺ γιὰ τὴ
136 8 ἡ νίκας αἱ νίκαις ᾑ νίκαις στοιχειοθεσία τῆς Ε27Π χρησιμοποιήθηκε ἀντίτυπο τῆς Ε5Π.
136 (;) 20 αἰσθενὲ ἀσθενὲ ; Παράδειγμα δεύτερο: στὴν πρώτη ἀράδα τῆς σελίδας 277, στὴν ἔκδοση
140 (;) 15 τςόπον τρόπον ;
Ε27Π, διαβάζουμε: σκότος ὁ ρῶσι· σκότος ἀγαπῶσι. Πῶς τὸ ρῆμα ὁρῶσι
141 20 τροππς τρόπος ὄχι
κόπηκε στὰ δύο μποροῦμε νὰ τὸ καταλάβουμε ἂν δοῦμε τὴν ἀντίστοιχη
156 23 ἀκάθαρμον ἀκάθαρτον ὄχι
201 10 ἐχχρὸν ἐχθρὸν ναί
σελίδα τῆς πρώτης ἔκδοσης, τῆς Ε5Π. Ἐκεῖ τὸ ρῆμα εἶναι μοιρασμένο στὸ
211 (1) 9 ὁπουπερὶ ἂν ὅπου περ ἂν ὄχι τέλος τῆς σ. 276, ὅπου βρί­σκεται τὸ πρῶτο γράμμα του, καὶ στὴν ἀρχὴ τῆς
229 (1) 9 ποηθέντας ποιηθέντας ποιθέντας σ. 277· ὁ στοιχειοθέτης ὅμως εἶχε παραλείψει νὰ βάλει ἑνωτικὸ στὸ τέ­λος
238 5 κεκοσμημέων κεκοσμημένων ναί τῆς ἀράδας, δίπλα στὸ ὄμικρον δασεῖα, καὶ ὁ συνάδελφός του ποὺ στοι­
249 16 λέγον λέγων ὄχι χειοθετοῦσε τὴ δεύτερη ἔκδοση καὶ λόγω τῶν μικροδιαφορῶν στὴ στοι­
257 17 σχαρακτῆρα χαρακτῆρα ὄχι χειοθεσία τοποθέτησε τὴ λέξη ὁλόκληρη στὴν πρώτη ἀράδα τῆς σ. 277,
277 2 περευόμε πορευόμ ὄχι θεώρησε ἐκεῖνο τὸ ὄμικρον μὲ δα­σεῖα ἄρθρο, ὁπότε, μᾶς ἔδωσε τὸ ὁ ρῶσι.
296 5 γεγονείας γεγονυίας ναί Τρίτο καὶ τελευταῖο παράδειγμα: στὴν ἀράδα 9 τῆς σημείωσης ποὺ
295 6 ὅζαν ὅταν ὄχι βρίσκεται στὴ σ. 211 τῆς ἔκδοσης Ε27Π ὑπάρχει ἕνα παράξενο τυπογραφι­
Τί μᾶς δείχνουν οἱ πίνακες αὐτοί; Σύμφωνα μὲ τὸν πρῶτο, κανένα ἀπὸ κὸ λάθος: ὁ στοιχειοθέτης ἀντὶ ὅπου περ ἂν ἔβαλε ὅπου περὶ ἂν. Πῶς τοῦ
τὰ τυπογραφικὰ λάθη τῆς ἔκδοσης Ε5Π δὲν ὑπάρχει στὴν ἔκδοση Ε27Π, ἦρθε νὰ κάνει τὸ περ περὶ τὸ καταλαβαίνουμε ἂν δοῦμε τὸ ἀντίστοιχο
ἐνῶ ὁ δεύτερος μᾶς λέει ὅτι δέκα ἀπὸ τὰ εἴκοσι τρία λάθη τῆς ἔκδοσης σημεῖο τῆς ἔκδοσης Ε5Π: ὅπως φαίνεται στην
Ε27Π ὑπάρχουν καὶ στὴν ἔκδοση Ε5Π, ἁπλῶς ὁ συντάκτης τοῦ πίνακα εἰκόνα (μεγέθυνση 200%), τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ
παροραμάτων τῆς Ε5Π δὲν τὰ εἶχε ἐντοπίσει, ὅπως δὲν ἔχουν ἐντοπισθεῖ διαστήματα ποὺ χρησιμοποίησε ὁ στοιχειοθέτης
καὶ ἀρκετὰ ἄλλα καὶ στὶς δύο περιπτώσεις. Αὐτὸ ἀποδεικνύει ὅτι ἡ ἔκδοση τῆς πρώτης ἔκδοσης γιὰ νὰ χωρίσει τὸ περ ἀπὸ
Ε5Π χρησίμευσε ὡς «χειρόγραφο» γιὰ τὴ στοιχειοθεσία τῆς ἔκδοσης τὸ ἂν γιὰ κάποιο λόγο ἀνυψώθηκε, μελανώθηκε
Ε27Π, ἀφοῦ οἱ στοιχειοθέτες διόρθωσαν ὅσα λάθη εἶχαν ἐπισημανθεῖ στὸν καὶ ἄφησε τὸ ἴχνος του, τὸ ὁποῖο, ἂν δὲν εἶναι κανεὶς πολὺ προσεκτικὸς
πίνακα παροραμάτων τῆς Ε5Π, ἀλλὰ ἐπανέλαβαν ὅσα δὲν εἶχαν ἐπι­ση­ καὶ μὲ καλὴ ὄραση, μπορεῖ νὰ τὸ δεῖ ὡς γιῶτα μὲ βαρεῖα. Αὐτὸ τὸ λάθος τὸ
μανθεῖ. Ἂν μᾶς ἔχει μείνει ἔστω καὶ ἡ παραμικρὴ ἀμφιβολία, δὲν ἔχου­με πρόσεξε ὁ διορθωτὴς καὶ τὸ ἔβαλε στὰ παροράματα.
104 Γιάννης Κόκκωνας ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 105

Ἂς δοῦμε τώρα τί μπορεῖ νὰ μᾶς πεῖ τὸ χαλκογραφημένο πορτραῖτο. Ὁ

Ἠλιοὺ δὲν γράφει μὲ βάση ποιὲς ἀκριβῶς ἐνδείξεις ἔκλινε πρὸς τὸ συμπέ­
ρασμα ὅτι οἱ προμετωπίδες στὰ ἀντίτυπα τῶν δύο ἐκδόσεων τυπώθηκαν
ἀπὸ δύο διαφορετικὲς πλάκες. Ὑποθέτω ὅτι θὰ πρέπει νὰ στηρίχθηκε στὴ
γενικὴ ὀπτι­­κὴ ἐντύπωση ποὺ θὰ τοῦ ἔδωσαν δύο εἰκόνες ποὺ συνέκρινε.
Ἂν πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο, μπορεῖ νὰ καταλάβει κανεὶς τὴν ἔλλειψη
βε­βαι­ότητας στὸ συμπέρασμα, ἀλλὰ καὶ τὸ λάθος: δύο χαλκογραφίες ποὺ
προέρ­χονται ἀπὸ τὴν ἴδια πλάκα εἶναι δυνατὸν νὰ δώσουν διαφορετικὴ
ἐντύπωση, ὀφειλόμενη εἴτε σὲ ἀνομοιόμορφη μελάνωση τῆς πλάκας εἴτε
σὲ διαφορὲς πίεσης. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν ἀπαιτεῖται πολὺ προσεκτικὴ ἐξέ­
τα­ση τῶν εἰκόνων μὲ ἰσχυροὺς μεγεθυντικοὺς φακούς, ἢ ἡ σύγκριση ψηφι­­
ακῶν ἀντιγράφων σὲ ἀρκούντως ὑψηλὴ ἀνάλυση, προκειμένου νὰ ἐντο­
πισθοῦν χαρακτηριστικὰ τὰ ὁποῖα δὲν θὰ ἐπαναλαμβάνονταν στὴν περί­
πτωση ἀντιγραφῆς, ὅσο πιστὴ κι ἂν ἦταν αὐτή.
Καὶ μὲ τοὺς δύο τρόπους ἐντοπίσθηκαν τέτοια χαρακτηριστικά, κυ­
ρίως ἀτέλειες στὴ χάραξη, οἱ ὁποῖες καὶ δύσκολο θὰ ἦταν καὶ νόημα δὲν
θὰ εἶχε νὰ ἐπαναληφθοῦν ἂν ἡ πρωτότυπη πλάκα εἶχε ἀντιγραφεῖ γιὰ τὴ
δεύτερη ἔκδοση. Ἡ ταύτιση τῶν χα­ρα­κτηριστικῶν αὐτῶν σὲ ὅλες τὶς εἰ­
κόνες ποὺ ἐξετάσαμε, ὁδηγεῖ στὸ συμπέρασμα ὅτι ἔχουν προέλθει ἀπὸ τὴν
ἴδια, πρωτότυπη πλάκα, ποὺ εἶχε χαράξει τὸ 1800 ὁ γνωστὸς χαράκτης
Karl Robert Ignatz Johann Schindelmayer (1770-1839), γυναικάδελφος
τοῦ ἐκδότη Franz Anton Schrämbl. Παραθέτω ἐνδεικτικὰ δύο ζεύγη εἰκό­
νων (μεγέθυνση 300%), ἀπὸ σημεῖα ποὺ βοηθοῦν στὸν ἔλεγχο. Στὶς μικρὲς
εἰκόνες τμῆμα τοῦ πλαισίου στὴ δεξιὰ πλευρά, λίγο κάτω ἀπὸ τὴ μέση.

Ἡ κάτω δεξιὰ γωνία μὲ τὴν ὑπογραφὴ τοῦ χαράκτη (1η ἔκδ.)

Τὸ ἴδιο τμῆμα τῆς εἰκόνας ἀπὸ ἀντίτυπο τῆς δεύτερης ἔκδοσης

Ἀριστερὰ ἡ εἰκόνα σὲ φυσικὸ μέγεθος (Ἀντίτυπο τῆς βιβλιοθήκης μου. Γιὰ τὶς πιθανὲς
αἰτίες τοῦ μίσους ποὺ προκάλεσε τὴν κακοποίηση τοῦ πορτραίτου βλ. τὸ Παράρτημα).
106 Γιάννης Κόκκωνας ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 107

Ἡ διαπίστωση ὅτι οἱ προμετωπίδες καὶ τῶν δύο ἐκδόσεων ἔχουν ἐκτυ­ τῆς σελίδας τίτλου, ἐντοπίσθηκε καὶ αὐτὴ στὴ σελίδα τίτλου δύο βι­βλίων,
πωθεῖ ἀπὸ τὴν ἴδια πλάκα ἔχει τὴν ἀξία της, ἐπειδὴ περιορίζει, ἂν δὲν ἀπο­ ἐπίσης τοῦ τυπογραφείου Βεντότη, τυπωμένων τὸ 1803,17 καὶ μία ἀκόμα
κλείει, τὴν πιθα­νό­τητα τῆς πειρατικῆς ἔκδοσης, μᾶς βεβαιώνει δηλαδή, καλλωπιστικὴ γραμμὴ τῆς δεύτερης ἔκδοσής μας, ἐκείνη τῆς σελί­δας 3,
ὅσο μποροῦν νὰ ὑπάρχουν τέτοιου εἴδους βεβαιότητες, ὅτι ἡ δεύτερη ἔκ­ βρέθηκε νὰ κοσμεῖ τὴ σελίδα τίτλου δύο βιβλίων τοῦ Εὐγένιου Βούλ­γα­
δο­­ση πραγματοποιήθηκε μὲ πρωτοβουλία ἢ μὲ τὴ σύμφωνη γνώμη τοῦ ρη, τυπωμένων ἐπίσης στὸ τυπογραφεῖο Βεντότη τὸ 180518. Μὲ βά­ση τὰ
ἀνθρώ­­που στὰ χέρια τοῦ ὁποίου εἶχε φυλαχθεῖ ἡ χαλκογραφικὴ πλάκα, καὶ εὑρήματα αὐτὰ θεωρῶ ὅτι μποροῦμε νὰ ἰσχυρισθοῦμε, μὲ ὅση βε­βαι­ότητα
αὐτὸς στὴν περίπτωσή μας θὰ πρέπει νὰ ἦταν ὁ Ἄνθιμος Γαζῆς, ποὺ εἶχε μπορεῖ νὰ ἔχει κανεὶς σὲ τέτοιες περιπτώσεις, ὅτι ἡ δεύτερη ἔκδο­ση τοῦ
τὴν ἐπι­στασία τῆς πρώτης ἔκδοσης. Ἡ ἔκδοση, μαζὶ καὶ ἡ χαλκογραφία ποὺ Ἐγχειριδίου Συμβουλευτικοῦ τυπώθηκε στὸ τυπογραφεῖο ποὺ διηύ­θυνε ἡ
χρειά­σθηκε, χρηματοδοτήθηκαν ἀπὸ χορηγό, τὸν μητροπολίτη Ἰωαννίνων χήρα τοῦ Γεωργίου Βεντότη.
Ἱερόθεο, σὲ αὐτὸν λοιπὸν καὶ στὸν Νικόδημο ἀνῆκε ἡ χαλκογραφικὴ πλά­
κα, ἡ ὁποία, ἀφοῦ ὁλοκληρώθηκε ἡ πρώτη ἔκδοση, θὰ πρέπει νὰ ἔμεινε
στὰ χέρια τοῦ ἀντιπροσώπου τους ἐπιστάτη τῆς ἔκδοσης. Θὰ μπορούσαμε
λοι­­πὸν νὰ ὑποθέσουμε βάσιμα ὅτι καὶ ἡ δεύτερη ἔκδοση ἔγινε μὲ τὴν ἐπι­­
στασία, ἢ τουλάχιστον μὲ τὴ συγκατάθεση τοῦ Γαζῆ, εἴτε κατόπιν πα­
ραγγε­λίας τοῦ συγγραφέα, ἢ τοῦ χορηγοῦ, ἢ καὶ τῶν δύο, εἴτε ἁπλῶς μὲ τὴ
Πρώτη ἔκδοση (φυσικὸ μέγεθος, ἀντίτυπο τῆς βιβλιοθήκης μου).
σύμφω­νη γνώμη τους.
Ὥρα νὰ μιλήσουμε ἀναλυτικότερα γιὰ τὶς διαφορὲς τῶν δύο ἐκδόσεων
στὸ τυπογραφικὸ σχέδιο. Ὅπως σημειώσαμε παραπάνω τὶς διαφορὲς
στὶς καλλωπιστικὲς γραμμὲς ἐπεσήμανε, χωρὶς σχολιασμό, ὁ Ἠλιού. Μία
πρώτη παρατήρηση σχετικὴ μὲ τὸ συγκεκριμένο ζήτημα θὰ μποροῦσε νὰ
εἶναι ὅτι τὰ καλλωπίσματα τῆς ἔκδοσης ποὺ ἀποδείξαμε παραπάνω ὡς
δεύτερη εἶναι κομψότερα καὶ πιὸ λεπταίσθητα ἀπὸ τὰ ἁπλούστερα τῆς
πρώτης ἔκδοσης, τὰ ὁποῖα μοιάζουν παλαιότερης, καὶ ὁπωσδήποτε ὄχι Δεύτερη ἔκδοση (φυσικὸ μέγεθος, ἀντίτυπο τῆς Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου
μεγάλων καλλιτεχνικῶν ἀξιώσεων, κοπῆς. Ἀρκεῖ, γιὰ τοῦ λό­γου τὸ ἀληθές, Κρή­­της. Εὐχαριστῶ καὶ ἀπὸ τὴ θέση αὐτὴ τὴν κ. Ἑλένη Κωβαίου γιὰ τὰ ψηφιακὰ πα­
ἡ σύγκριση τοῦ μεγαλύτερου ἀπὸ τὰ καλλωπίσματα τῆς σελίδας τίτλου, μὲ νο­μοιότυπα τῶν σελίδων ποὺ χρειάσθηκα ἀπὸ τὸ ἀντίτυπο αὐτό).
τὴ βοήθεια τῶν εἰκόνων ποὺ παρατίθενται στὴν ἀντικρυνὴ σελίδα.
Προσπάθησα, χωρὶς ἐπιτυχία, νὰ ἐντοπίσω τὴν καλλωπιστικὴ γραμ­
μὴ τῆς πρώτης ἔκδοσης (τῆς κατὰ Ἠλιοὺ δεύτερης ἐκτύπωσης) σὲ ἄλλα
βιβλία τυπωμένα στὴ Βιέννη ἀπὸ τὸ 1800 ἕως τὸ 1810. Ἔκανα τὸ ἴδιο
γιὰ τὴν καλλωπιστικὴ γραμμὴ τῆς δεύτερης ἔκδοσης (κατὰ Ἠλιοὺ πρώ­
της ἐκτύπωσης) καὶ ἡ συγκομιδὴ ἦταν πλούσια: τὸ κομψότερο αὐτὸ καλ­
λώπισμα ἐντοπίσθηκε σὲ ἕξι βιβλία, τυπωμένα ἀπὸ τὸ 1802 ἕως τὸ 1808, Ἡ καλλωπιστικὴ γραμμὴ τῆς δεύτερης ἔκδοσης τοῦ Ἐγχειριδίου Συμβουλευτικοῦ στὸν
ὅλα στὸ τυπογραφεῖο Βεντότη.16 Ἡ ἄλλη, μικρότερη καλλωπιστικὴ γραμ­μὴ Ὀρθό­δοξο Ὑμνωδὸ τοῦ Σεργίου Μακραίου (Ἀπὸ τὸ πανομοιότυπο τῆς ψηφιακῆς
βιβλιοθήκης Ἀνέμη τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης).
16. Μὲ χρονολογικὴ σειρά. Ὄπου δὲν σημειώνεται ἡ θέση τῆς καλλωπιστικῆς
γραμμῆς ἐννοεῖται ὅτι βρίσκεται στὴ σελίδα τίτλου: Ὀρθόδοξος Ὑμνωδὸς [...] Σεργίου αἰώνα, Βιβλία-φυλλάδια, τόμος πρῶ­τος 1801-1818, Ἀθήνα 1997, ἀρ. 1802.48, 1802.51,
Μακραίου (1802), Ποίημα καρκινικὸν Ἀμβροσίου [...] τοῦ Παμπέρεως (1802), Λεξι­ 1804.41, 1806.19, 1807.37, 1808.31.
κὸν δίγλωσσον [...] Βεντότη (1804), Γραμματικῆς γαλλικῆς [...] διδασκαλία [...] Κα­ 17. Πρόκειται για δύο βιβλία τοῦ Δάρβαρη, τὸ Ἐγχειρίδιον Χριστιανικὸν καὶ τὴν
ρατζᾶ (1806), Ἱστορία τῶν τοῦ Βυζαντίου αὐτοκρατόρων [...] Ἀλεξανδρίδου (1807, ἡ Ἐπιτομὴ τῆς Ἱερᾶς Ἱστορίας. Βλ. Φίλιππος Ἠλιού, ὅ.π., 1803.27, 1803.32.
καλλωπιστικὴ γραμμὴ στὴ σ. 1), Στοιχεῖα τῆς Λογικῆς [...] Ἀϊνεκκίου (1808, ἡ καλ­ 18. Εἶναι ἡ μετάφραση τῶν Στοιχείων Γεωμετρίας του Tacquet καὶ Τὰ ἀρέσκοντα τοῖς
λω­πιστικὴ γραμμὴ στὴ σ. α΄). Βλ. Φίλιππος Ἠλιού, Ἑλληνικὴ Βιβλιογραφία τοῦ 19ου φιλοσόφοις. Βλ. Φίλιππος Ἠλιού, ὅ.π., 1805.15, 1805.94.
108 Γιάννης Κόκκωνας
Ἂς ἐξετάσουμε τώρα τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα. Στὴν πρώτη ἔκδοση
ἔχουν χρησιμο­ποιηθεῖ τρεῖς σειρὲς πεζῶν: ἡ μεγαλύτερη ἔχει μέγεθος
ὀφθαλμοῦ Grobe Mittel καὶ σώματος Tertia (σὰν νὰ λέμε στοιχεῖα 14
στιγμῶν μὲ 2 στιγμὲς διάστιχο), καὶ ἔχει χρησιμοποιηθεῖ στὶς ἀρά­δες 4-7
τῆς σελίδας τίτλου, στὸ ἐπίγραμμα (σ. 2), στὸν πρόλογο (σ. 3-4) καὶ στοὺς
τί­τλους τῶν κεφα­λαίων καὶ τῶν ὑποκεφαλαίων. Ἡ ἀμέσως μικρό­τερη ἔχει
ὀφθαλμὸ μεγέ­θους Cicero καὶ σῶμα Grobe Mittel (ποὺ θὰ ἀντιστοιχοῦσε
σὲ στοι­χεῖα 12 στιγμῶν μὲ δύο στιγμὲς διάστιχο), καὶ ἔχει χρησιμοποιηθεῖ
στὶς ἀράδες 2, 8, 9, 11, 17 καὶ 18-20 τῆς σελίδας τίτλου, στὸν τίτλο τοῦ
ἐπι­γράμ­­ματος τῆς σ. 2, στὸ κυρίως κείμενο, στὸν πίνακα περιεχομένων
καὶ στὴν ἀράδα μὲ τοὺς τίτλους τῶν στηλῶν στὰ παροράματα. Ἡ τρίτη
καὶ μικρό­­τερη ἔχει ὀφθαλμὸ Brevier καὶ σῶμα Cicero (ὅπως 10 στιγμὲς μὲ
δύο στιγμὲς διάστιχο) καὶ χρησιμοποιήθηκε στὶς ἀράδες 1, 12-15, 21-23
καὶ 25-27 τῆς σελίδας τίτλου, στὶς ὑποσημειώσεις καὶ στὰ παροράματα.
Στὴ δεύτερη ἔκδοση ἔχουν χρησιμοποιηθεῖ τέσσερις σειρὲς στοιχείων: ἡ
τέταρτη σειρὰ ἔχει μέγεθος ἴδιο μὲ τὴ μεσαία ποὺ περιγράψαμε παραπάνω,
Ci­­cero δηλαδὴ σὲ σῶμα Grobe Mittel· μὲ αὐτὴν ἔχουν στοιχειοθετηθεῖ οἱ
ἀράδες 21 καὶ 22 τῆς σελίδας τίτλου, 21-24 τῆς σ. 7, 17 καὶ 18 τῆς σ. 9, 21
τῆς σ. 12, 17 καὶ 18 τῆς σ. 13, 1 τῆς σ. 14 καὶ 11-16 τῆς σ. 57, ὁλό­­κληρος
ὁ πίνακας περιεχομένων (σ. 317-326) καὶ τὰ παροράματα. Οἱ ἄλλες τρεῖς
σειρὲς ἔχουν τὸ ἴδιο μέγεθος μὲ αὐτὲς τῆς πρώτης ἔκδοσης, καθὼς καὶ τὸ
ἴδιο σχεδιαστικὸ ὕφος, προέρχονται ὡστόσο ἀπὸ διαφορετικὲς χαράξεις.
Ἂς ἀρχίσουμε μὲ τὴν τέταρτη, ἐμφανῶς διαφορετικὴ σειρά, ποὺ χρη­σι­
μοποιήθηκε γιὰ νὰ δια­­κριθοῦν ὁρισμένα τμήματα τοῦ κειμένου. Ἡ χρήση
της μαρτυρεῖ δυνατότητα καὶ διά­θεση γιὰ πιὸ ἐκλεπτυσμένη τυπογραφικὴ
ἐπεξεργασία καὶ προϋποθέτει ἐπένδυση χρημάτων. Οἱ συγγραφεῖς καὶ τὸ
ἀναγνωστικὸ κοινὸ τοῦ ἑλλη­νι­κοῦ βιβλίου φαίνεται ὅτι ἤδη εἶχαν ἀρχίσει
νὰ ζητοῦν μεγαλύτερη ποι­κιλία τυπογραφικῶν στοιχείων γιὰ ὑποβοήθηση
τῆς ἀνάγνωσης,19 καὶ τὰ δύο τυπογραφεῖα ποὺ τύπωναν ἐκείνη τὴν ἐποχὴ
τὰ περισσότερα ἑλλη­νι­κὰ βιβλία στὴ Βιέννη, δηλαδὴ τὸ τυπογραφεῖο τοῦ
ἐκδότη Franz Anton Schrämbl καὶ τὸ τυπογραφεῖο Βεντότη, πρόσθεσαν σὲ
ὅσες σειρὲς διέθε­ταν ἕως τότε ἀπὸ μία νέα σειρὰ ἑλληνικῶν τυπογραφικῶν
στοιχείων, καὶ δὲν ἐπέλεξαν τὴν ἴδια.
19. Ὑπενθυμίζω τὴ λίγο μεταγενέστερη (1808) χαρακτηριστικὴ δια­­τύπωση τοῦ αἰτή­
ματος ἀπὸ τὸν Κυριακὸ Καπετανάκη, ποὺ θεωροῦσε σπουδαία «τὴν χαραγὴν ἄλλων
πολυποικίλων Ἑλληνικῶν τύπων, διὰ νὰ παριστάνωνται εἰς τὰ βι­βλία αἱ διάφοροι
ὑποθέσεις μὲ χαρακτῆρας διαφόρους, καὶ οὕτω διὰ τῆς ἀναλόγου ποι­κιλίας νὰ ἡδύνεται
ἡ ὄρασις, καὶ νὰ βοηθῆται ἡ μνήμη». Βλ. τὴ μελέτη μου «Τὰ “δειγμα­τολόγια” τῶν
ἑλληνικῶν τυπογραφείων τῆς Βενετίας (1800, 1812). Συμβολὴ στὴν ἱστορία τῶν
ἑλληνικῶν τυπογραφικῶν στοιχείων», Τεκ­μή­ρι­ον 8 (2008) σ. 31, σημ. 37.
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 109
Τὰ γράμματα ποὺ διάλεξε ὁ Schrämbl ξεχωρίζουν πολὺ εὔκολα λόγω
τοῦ ἔντονα ἐπηρεασμένου ἀπὸ τὴν καλλιγραφία τῆς ἐποχῆς σχεδίου τους,20
ἐκεῖνα ποὺ προμηθεύθηκαν ἡ χήρα Βεντότη καὶ οἱ συνεργάτες της ἦσαν
πιὸ διακριτικά, λιγότερο ἐντυπωσιακά, δεξιοκλινὴ μὲ ὄρθια κεφαλαῖα.
Αὐτὴ τὴν τέταρτη σειρὰ πεζῶν ποὺ βρίσκουμε στὸ βιβλίο μας, δηλαδὴ
στὴ δεύτερη ἔκδοση τοῦ Ἐγχειριδίου συμβουλευτικοῦ, ἔχει χρησιμοποιηθεῖ
σὲ ἕξι τουλάχιστον βιβλία τοῦ τυπογραφείου Βεντότη, τυπωμένα ἀπὸ τὸ
1802 ἕως τὸ 1807.21 Τὸ βιβλίο γιὰ τὴ στοιχειοθεσία τοῦ ὁποίου χρειά­
σθηκαν περισσότερο τὰ νέα αὐτὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα νομίζω ὅτι ἦταν
ἡ Ἀκολουθία [...] Μανουήλ, Σαβὲλ καὶ Ἰσμαήλ (1803), καὶ ἴσως δὲν θὰ
ἔπεφτε ἔξω κανεὶς ἂν ὑπέθετε ὅτι κυρίως ἐν ὄψει τοῦ τυπογραφικὰ δύσκο­
λου αὐτοῦ λειτουργικοῦ βιβλίου, δύσκολου ἐννοῶ ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς
ἀνάγκης γιὰ πολλαπλὲς διακρίσεις τμημάτων τοῦ κειμένου ἐλλείψει καὶ
τῆς ἐρυθροτυπίας ποὺ συνηθιζόταν στὴ Βενετία, τὸ τυπογραφεῖο Βεντότη
προμηθεύθηκε τὴ νέα σειρὰ στὸ συγκεκριμένο μέγεθος.
Οἱ ἄλλες τρεῖς σειρὲς φαίνονται ἴδιες ἐκ πρώτης ὄψεως καὶ στὶς δύο
ἐκδόσεις, διαφέρουν ὡστόσο, ἐλάχιστα ἡ μεγάλη καὶ ἡ μικρή, περισ­
σότερο ἡ μεσαία (βλ. τὶς δύο πρῶτες εἰκόνες στὴν ἑπόμενη σελίδα). Καὶ
αὐτὰ τὰ γράμματα τὰ βρῆκα σὲ βιβλία τοῦ Βεντότη, ἐνῶ δὲν μπόρεσα νὰ
τὰ ἐντοπίσω σὲ κανένα βιβλίο τοῦ Schrämbl. Ὅπως καὶ οἱ καλλωπιστικὲς
γραμ­μὲς λοιπόν, καὶ οἱ δύο σειρὲς τυπογραφικῶν στοιχείων μὲ ὀφθαλμὸ
μεγέθους Cicero καὶ σῶμα Grobe Mittel μᾶς λένε ὅτι ἡ δεύτερη ἔκδοση
τοῦ βιβλίου ποὺ ἐξετάζουμε ἔγινε στὸ τυπογραφεῖο Βεντότη.
Ἂν ὅμως ἡ δεύτερη ἔκδοση (τὴν ὁποία ὁ Ἠλιοὺ θεωροῦσε πρώτη
ἐκτύπωση βγαλμένη ἀπὸ τὰ πιεστήρια τοῦ ἐκδότη Franz Anton Schrämbl),
τυπώθηκε στοῦ Βεντότη, τότε ἀπὸ ποιὸν τυπώθηκε ἡ πρώτη ἔκδοση (τὴν
20. Ἴσως τὰ πρῶτα βιβλία στὰ ὁποῖα χρησιμοποιήθηκαν αὐτὰ τὰ νέα στοιχεῖα εἶναι ἡ
Ὁμιλία φυσιολογικὴ τοῦ Γ. Χρυσοβελόνη, ἡ μεταφρασμένη ἀπὸ τὸν Κούμα Σύνοψις
τῶν κωνικῶν τομῶν τοῦ Guido Grandi, καὶ ἡ μεταφρασμένη ἀπὸ τὸν Θεοδόσιο Ἠλιάδη
Χημικὴ Φιλοσοφία τοῦ Antoine-François de Fourcroy, καὶ τὰ τρία τυπωμένα τὸ 1802.
Βλ. Φίλιππος Ἠλιού, ὅ.π., 1802.47, 1802.53, 1802.59. Τὰ καινούργια γράμματα στὰ
βιβλία αὐτὰ διακρίνονται εὔκολα λόγω τοῦ ἔντονου καλλιγραφικοῦ ὕφους ποὺ τὰ δια­
κρίνει. Ἔχουν χρησιμοποιηθεῖ καὶ στὶς σελίδες τίτλου καί, περιορισμένα πάντοτε, σὲ
διάφορα σημεῖα τῶν βιβλίων.
21. Πρόκειται γιὰ τὸν γνωστό μας ἤδη Ὀρθόδοξο Ὑμνωδὸ τοῦ Μακραίου (1802),
τὴν Ἀκολουθία [...] Μανουήλ, Σαβὲλ καὶ Ἰσμαήλ (1803), τὴ μεταφρασμένη ἀπὸ τὸν
Φιλιππίδη Ἐπιτομὴ ἀστρονομίας τοῦ Joseph Jérôme Lefrançois de Lalande (1803),
τὰ Ἀρέσκοντα τοῖς φιλοσόφοις τοῦ Βούλγαρη (1805), τὴ Γραμματικὴ ἁπλοελληνικὴ
τοῦ Δάρβαρη (1806) καὶ τοῦ Κούμα τὸ πολύτομο ἐράνισμα Σειρὰ στοιχειώδης τῶν
μαθηματικῶν καὶ φυσικῶν πραγματειῶν (1807). Βλ. Φίλιππος Ἠλιού, ὅ.π., 1802.48,
1803.6, 1803.31, 1805.94, 1806.17, 1807.53-60.
110 Γιάννης Κόκκωνας
Οἱ ἀράδες 2-5 ἀπὸ τὸ κυρίως κείμενο τῆς σ. 211, πάνω τῆς 1ης ἔκδοσης, κάτω τῆς
2ης. Ἐπισημαίνω πέντε τυπογραφικὰ στοιχεῖα μὲ ὀφθαλμοφανεῖς διαφορές. Τὰ ἴδια
ἐπισημαί­νονται παρακάτω, στὴν τελευταία εἰκόνα τῆς σελίδας, προκειμένου νὰ φανεῖ
καὶ ἀπὸ αὐτὴ τὴν πλευρὰ ἡ σχέση τῆς 2ης ἔκδοσης μὲ τὸ τυπογραφεῖο Βεντότη.
Τμῆμα τῶν περιεχομένων τῆς πρώτης ἔκδοσης (φυσικὸ μέγεθος, ἀντίτυπο τῆς βιβλιο­
θή­κης μου).
Τὸ ἴδιο στὴ δεύτερη ἔκδοση, μὲ τὴ νέα σειρὰ τυπογραφικῶν στοιχείων (Ἀντίτυπο τῆς
Βιβλιοθήκης τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης).
Παράλληλη χρήση τῆς παλαιᾶς καὶ τῆς νέας σειρᾶς τυπογραφικῶν στοιχείων στὸ βι­
βλίο τοῦ τυπογραφείου Βεντότη ποὺ ἀναφέραμε παραπάνω, τυπωμένο τὸ 1803 (Ἀπὸ
τὴν ψηφιακὴ βιβλιοθήκη Ἀνέμη).
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 111
ὁποία ὁ Ἠλιοὺ θεωροῦσε δεύτερη ἐκτύπωση, ἴσως ἐπίσης βγαλμένη,
ἄγνω­­στο πότε, ἀπὸ τὸ ἐργαστήριο τοῦ Franz Anton Schrämbl); Ὁ Ἠλιού,
περι­γράφοντας ὡς πρώτη ἐκτύπωση τὴ δεύτερη ἔκδοση σημείωνε: «Χωρὶς
ἔνδειξη τόπου ἔκδοσης, ἀλλά: Βιέννη, τυπογραφία Σχραίμβλ».22 Επειδὴ
δὲν ὑπάρχει παραπομπὴ σὲ κάποια πηγή, δὲν μποροῦμε νὰ γνωρίζουμε σὲ
τί στηρίχθηκε ἡ σύνδεση τῆς ἔκδοσης αὐτῆς τοῦ Ἐγχειριδίου συμβου­λευτι­
κοῦ μὲ τὸν ἐκδοτικὸ οἶκο Schrämbl. Περιγράφοντας τὴν πρώ­τη ἔκδοση,
ποὺ τὴ θεωροῦσε δεύτερη ἐκτύπωση,23 ὁ Ἠλιοὺ δὲν τὴ συνέδεσε μὲ κά­
ποιο τυπογραφεῖο, στὸ εὑρετήριο τυπογράφων ὡστόσο τὴν ἀποδίδει μὲ
ἐπι­φύλαξη στὸν Schrämbl. Ἡ μοναδικὴ ἔνδειξη ποὺ συνέδεε τὴν πρώτη
ἔκδο­ση τοῦ βιβλίου μὲ τὸν ἐκδοτικὸ οἶκο Schrämbl εἶναι ἡ σχετικὴ ὁμοι­ό­
τητα τῆς σελίδας τίτλου μὲ ἐκείνη ἑνὸς ἄλλου βιβλίου, τὸ ὁποῖο γνω­ρίζου­
με ἀπὸ ἐξωτερικὴ μαρτυρία ὅτι τυπώθηκε ἐπίσης τὸ 1801 καὶ ἐπίσης μὲ
ἐπιμέλεια τοῦ Γαζῆ στοῦ Schrämbl, καὶ τὸ βιβλίο αὐτὸ εἶναι ἡ Ἀδολεσχία
φιλόθεος τοῦ Εὐγένιου Βούλγαρη.24 Στὴ σελίδα τίτλου καὶ τῶν δύο βιβλίων
μία καλλωπιστικὴ γραμμὴ εἶναι ἴδια, ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἔχει δηλωθεῖ ἡ
χρονολογία (πρῶτα μὲ ἀραβικοὺς ἀριθμούς, μετὰ μὲ ἑλληνικοὺς στὴν ἴδια
ἀράδα) εἶναι πανομοιότυπος, καὶ στὶς δύο περιπτώσεις δὲν δηλώνεται τόπος
καὶ τυπογραφεῖο. Στὴν ἔνδειξη αὐτὴ μποροῦμε τώρα νὰ προσθέσουμε τὰ
τυπογραφικὰ στοιχεῖα τοῦ κυρίως κειμένου: εἶναι αὐτὰ ποὺ βρίσκουμε στὰ
ἑλληνικὰ βιβλία ποὺ τύπωσε ὁ Franz Anton Schrämbl τὴν ἴδια ἐποχή.
Γιατί ἄραγε καὶ στὶς δύο αὐτὲς ἐκδόσεις, δηλαδὴ στὴν Ἀδολεσχία
φιλόθεο τοῦ Βούλγαρη καὶ στὸ Ἐγχειρίδιον συμβουλευτικὸν τοῦ Νικοδήμου
δὲν ἀναγράφεται τόπος ἔκδοσης καὶ τυπογραφεῖο; Πότε καὶ γιατί ἔγινε ἡ
δεύτερη ἔκδοση τοῦ Ἐγχειριδίου συμβουλευτικοῦ, γιατὶ δὲν ἔγινε στὸ ἴδιο
τυπογραφεῖο, ἀφοῦ εἶναι προφανὲς ὅτι ἀπομιμεῖται ἐπιμελῶς τὴν πρώτη
ἔκδοση, καὶ πρὸς τί αὐτὴ ἡ ἀπομίμηση; Γιατί δὲν παρουσιάζεται ὡς δεύτερη
ἔκδοση οὔτε κὰν μέσω τῆς ἀλλαγῆς στὴ χρονολογία; Αὐτὰ τὰ ἐρωτήματα
μᾶς μετακινοῦν βέβαια ἀπὸ τὴ Βιβλιογραφία στὴν Ἱστορία τοῦ βιβλίου,
ἀλλὰ νόμιμη δὲν εἶναι ἡ μετακίνηση αὐτή, ἀκόμα καὶ στὸ πλαίσιο ἑνὸς
βιβλιογραφικοῦ μελετήματος; Ἀξίζει, νομίζω, νὰ ἐπιχειρήσουμε τὴ δια­τύ­
πωση κάποιων ὑποθέσεων, προκειμένου νὰ μὴ μείνουν τὰ ἐρωτήματα αὐτὰ
ἐντελῶς ἀναπάντητα. Γιατί λοιπὸν χωρὶς τόπο καὶ τυπογράφο; Μήπως οἱ
22. Φίλιππος Ἠλιού, ὅ.π., 1801.13.
23. Φίλιππος Ἠλιού, ὅ.π., 1801.14.
24. Ὅ.π., 1801.3. Ἡ ἐξωτερικὴ μαρτυρία στὴν ὁποία παραπέμπει ὁ Ἠλιοὺ εἶναι δύο
ἀγγελίες τοῦ F. K. Alter, στὸ περιοδικὸ Allgemeiner Litterarischer Anzeiger, ἀπὸ τὶς
ὁποῖες μαθαίνουμε ὅτι ἡ Ἀδολεσχία φιλόθεος τυπώθηκε «In Wien, bei Schrämbl», καὶ
ὅτι ὁ πρῶτος τόμος της εἶχε τυπωθεῖ ἤδη στὶς 12 Μαΐου 1801 καὶ τυπωνόταν ἤδη ὁ
δεύτερος.
112 Γιάννης Κόκκωνας ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 113

Ἡ σελίδα τίτλου τῆς πρώτης ἔκδοσης, Βιέννη, τυπογραφεῖο Schrämbl, 1801 (Ἀντίτυπο Ἡ σελίδα τίτλου τῆς δεύτερης ἔκδοσης, Βιέννη, τυπογραφεῖο Βεντότη, πιθανότατα
τῆς βιβλιοθήκης μου, φυσικὸ μέγεθος). 1803 (Ἀντίτυπο τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης, φυσικὸ μέγεθος).
114 Γιάννης Κόκκωνας
αὐστριακὲς Ἀρχὲς ἔδωσαν ἄδεια γιὰ τὴν ἔκδοση μὲ τὴν προϋπόθεση νὰ
μὴν ἀναγραφεῖ ὁ τόπος καὶ φυσικὰ τὸ τυπογραφεῖο; Να εἶναι ὁ καθολικὸς
Αὐστριακὸς τυπογράφος ποὺ δὲν θέλησε νὰ συνδέσει τὸ ὄνομά του μὲ τὴν
ἔκδοση δύο θεολογικῶν βιβλίων γραμμένων ἀπὸ Ἕλληνες ὀρθόδοξους
κληρικούς, ἢ οἱ ὀρθόδοξοι Ἕλληνες κληρικοί, οἱ συγγραφεῖς καὶ ὁ ἐπιμελη­
τής, δὲν θέλησαν στὰ βιβλία τους τὴν ὑπογραφὴ ἑνὸς καθολικοῦ ξένου
τυπογράφου, προκειμένου νὰ μὴν ἐπηρεασθεῖ καθόλου ἡ τύχη τους στὴν
Καθ᾿ ἡμᾶς Ἀνατολή; Δύσκολο νὰ ἀπαντήσει κανείς, οἱ ἐνδείξεις ὡστόσο
συνηγοροῦν ὑπὲρ τῆς τρίτης ὑποθετικῆς αἰτίας.
Ἐξηγοῦμαι: τόσο γιὰ τὴν Ἀδολεσχία ὅσο καὶ γιὰ τὸ Ἐγχειρίδιον δημο­
σιεύθηκαν σὲ γερμανόφωνες ἐφημερίδες ἀναγγελίες μὲ θετικὸ πρόσημο,
μάλιστα στὴν περίπτωση τῆς Ἀδολεσχίας στὶς δύο ἀναγγελίες τῆς ἔκδοσης
ἀναφέρεται ρητὰ ὁ τόπος τῆς ἔκδοσης καὶ ὁ τυπογράφος, πράγμα ποὺ
ὑποθέτω ὅτι δὲν θὰ γινόταν, ἂν ὁ τυπογράφος ἢ οἱ Ἀρχὲς εἶχαν λόγους
νὰ μὴν ἐπιθυμοῦν τὴ σύνδεση τῶν βιβλίων αὐτῶν μὲ τὴν Βιέννη καὶ μὲ
τὸ συγκεκριμένο τυπογραφεῖο. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ φαίνεται ὅτι ὁ Γαζῆς
φρόντισε ὥστε οἱ σελίδες τίτλου καὶ τῶν δύο βιβλίων νὰ θυμίζουν βενε­
τσιάνικες ἐκδόσεις: τόσο οἱ καλλωπιστικὲς γραμμὲς ποὺ διάλεξε, ὅσο καὶ
ἡ διπλὴ χρονολογία μὲ ἀραβικοὺς καὶ ἑλληνικοὺς ἀριθμούς, θυμίζουν πολὺ
ἔντονα τὸ ὕφος ποὺ εἶχαν τὴν ἴδια ἐποχὴ οἱ σελίδες τίτλου ποὺ ἔστηναν
στοῦ Γλυκὺ καὶ τοῦ Θεοδοσίου τὰ τυπογραφεῖα. Ἂν πράγματι ὑπῆρχε ἡ
πρόθεση αὐτή, ἔχουμε καὶ μία ἔνδειξη γιὰ ἐπιτυχία τῆς «παραπλάνησης»:
ὁ γνωστὸς βιβλιόφιλος Δημήτριος Ποστολάκας, ποὺ εἶχε τὴ σπουδαιότερη
ἑλληνικὴ βιβλιοθήκη στὴ Βιέννη κατὰ τὰ προεπαναστατικὰ χρόνια, ὅταν
κατέγραψε τὰ βιβλία του, περίπου τρεῖς δεκαετίες ἀργότερα, ἔχοντας
ξεχάσει φαίνεται τὰ καθέκαστα καὶ στηριγμένος στὴν ὄψη τῶν σελίδων
τίτλου ποὺ θυμίζουν, ὅπως σημείωσα, τὶς βενετσιάνικες ἐκδόσεις, ἴσως
καὶ ἐπη­ρεασμένος ἀπὸ τὴν ὀρθὴ γενικὴ αἴσθηση ὅτι ἡ Βιέννη ἦταν ὁ τόπος
παρα­γωγῆς τῶν νεοτερικῶν λόγιων καὶ ἐπιστημονικῶν βιβλίων, σημείωσε
ὡς τόπο ἔκδοσης καὶ τῆς Ἀδο­λεσχίας καὶ τοῦ Ἐγχειριδίου τὴ Βενετία.25
Στὰ ὑπόλοιπα ἐρωτήματα τώρα: πότε, γιατί καὶ γιὰ ποιὸ λόγο σὲ ἄλλο
τυπογραφεῖο ἡ δεύτερη, οἰονεὶ πανομοιότυπη, ἔκδοση μὲ τὴν ἴδια χρονο­
λογία; Ἐδῶ θὰ μᾶς βοηθήσει ὁ ἴδιος ὁ Νικόδημος: σύμφωνα μὲ μαρτυρία
25. Ἔτσι περιγράφει τὰ ἀντίτυπά του ὁ Ποστολάκας στὶς σ. 15 καὶ 16 τοῦ χειρόγραφου
καταλόγου ποὺ σώζεται στὸ Τμῆμα Χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης μὲ ἀριθμὸ
2934:
Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως Ἀδολεσχία φιλόθεος. κτλ. κτλ. Ἐν Βενετίᾳ 1801. Εἰς η΄. Τόμοι
δύω. Δέρμα μοσχαρήσιον. Καρτί κολλημένον.
Νικοδήμου Ἀγιορείτου Ἐγχειρίδιον περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθήσεων, κτλ. κτλ. Ἐν
Βενετίᾳ 1801. Εἰς δ΄. Ράχη δέρμα μοσχαρήσιον.
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 115
του, ὁ χορηγὸς τῆς ἔκδο­σης ἐξάδελφός του μητροπολίτης Ἰωαννίνων καὶ
πρώην Εὐρίπου Ἱερόθεος μοίραζε τὸ βιβλίο δωρεάν: «δὲν ἐδαπάνησεν ἤδη
νεωστὶ ἡ ὑμετέρα Πανιερότης μὲ δαπάνην φιλότιμον, καὶ ἐξέδωκε τύποις
ἐνδόξοις τὸ πρὸς αὐτήν μου Συμβουλευτικόν, καὶ δωρεὰν τοῦτο τοῖς ὀρθο­
δόξοις διένειμε;» Τὴ ρητορικὴ αὐτὴ ἐρώτηση βρίσκουμε σὲ ἐπιστολὴ
τοῦ Νικοδήμου πρὸς τὸν Ἱερόθεο, ποὺ προτάσσεται τοῦ κειμένου στὴν
Ἑρμη­νεία εἰς τὰς ἑπτὰ καθολικὰς ἐπιστολάς, τυπωμένη πάλι μὲ ἔξοδα τοῦ
Ἱεροθέου στὴ Βενετία τὸ 1806. Ἡ ἀπόσταση ἀπὸ τὸ 1801 ποὺ βγῆκε τὸ
Ἐγχειρίδιον συμβουλευτικὸν ὣς τὸ 1806 εἶναι πολὺ μεγάλη γιὰ νὰ εἶναι
δικαιολογημένο ἐκεῖνο τὸ «ἤδη νεωστί», ἡ ἐπιστολὴ ὅμως τοῦ Νικοδήμου
ἔχει ἡμερομηνία 19 Ἰουνίου 1803, ὁπότε ἡ ἀπόσταση μειώνεται, ὄχι ὅμως
τόσο, ὥστε νὰ εἶναι ἀπολύτως δικαιολογημένη ἡ χρήση τοῦ συγκεκριμένου
ἐπιρρηματικοῦ προσδιορισμοῦ: νεωστὶ σημαίνει «πρὸ ὀλίγου, πρὸ μικροῦ,
προσφάτως, ἀκριβῶς πρὸ ὀλί­γου, ἄρτι, μόλις» καὶ τὸ «ἤδη» γέρνει τὴ
ζυγαριὰ πρὸς τὶς τρεῖς τελευταῖες σημασίες. Λέω λοιπὸν νὰ πάρουμε τὴ
φράση τοῦ Νικοδήμου ἀπο­λύτως τοῖς μετρητοῖς, καὶ νὰ συμπεράνουμε,
μὲ κάποια ἐπιφύλαξη ἐννοεῖται, ὅτι ἡ δεύτερη ἔκδοση ἔγινε τὸ πρῶτο
ἑξάμηνο τοῦ 1803, πάλι μὲ ἔξοδα τοῦ Ἱερόθεου. Τὰ ἀντί­τυπα τῆς πρώτης
ἔκδοσης θὰ μποροῦσαν νὰ ἔχουν ἐξαντληθεῖ μέσα σὲ δύο χρόνια ἀπὸ τὴν
πρώτη ἔκδοση, καθὼς τὸ βιβλίο μοιραζόταν δωρεὰν ὅπως εἴδαμε, καὶ ὁ
μητροπολίτης ἤθελε ἐνδεχομένως νὰ συνεχίσει τὴ διανομή, εἰδικὰ ἂν ἦταν
καὶ ἀπο­δέκτης σχετικῶν αἰτημάτων: ἂν στὶς μέρες μας ἕνας μη­τρο­πολίτης
συστήνει τὴν ἀνάγνωση τοῦ αὐστηροῦ αὐτοῦ βιβλίου σὲ συγχρό­νους μας
δόκιμους μοναχούς, λογικὸ εἶναι νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ ζήτηση τὸν καιρὸ
ἐκεῖνο θὰ ἦταν ἀρκετὰ μεγάλη. Ἡ ὑπόθεση γιὰ τὸ ἔτος 1803 ὡς ἔτος τῆς
δεύτερης ἔκδοσης ταιριάζει ἄλλωστε καὶ μὲ ὅσα εἴπαμε παραπάνω γιὰ τὴ
χρονολόγηση τῆς χρήσης τῶν νέων τυπογραφικῶν στοιχείων καὶ τῶν καλ­­λω­
πιστικῶν γραμμῶν, ἀλλὰ καὶ μὲ ὅσα ἀκολουθοῦν στὴν ἑπόμενη παράγραφο.
Ἂν ἔτσι ὅπως ὑποθέτουμε ἔγιναν τὰ πράγματα, τὸ πιθανότερο εἶναι
ὅτι ὁ Νικόδημος καὶ ὁ Ἱερόθεος παράγγειλαν στὸν Γαζῆ νὰ ξαναβγάλει
τὸ βιβλίο ὅπως ἀκριβῶς εἶχε βγεῖ τὴν πρώτη φορὰ καὶ νὰ μὴν ξεχωρίζουν
τὰ ἀντίτυπα τῆς δεύτερης ἀπὸ ἐκεῖνα τῆς πρώτης ἔκδοσης. Ἡ βούληση
γιὰ πιστὴ ἀναπαραγωγὴ εἶναι δεδομένο ὅτι ὑπῆρξε, γι᾿ αὐτὸ ἄλλωστε καὶ
ἀργήσαμε τόσο πολὺ νὰ κατα­λάβουμε ὅτι ἔχουμε δύο ἐκδόσεις μὲ τὴν ἴδια
χρονολογία. Γιατί ὅμως νὰ ἀλλάξει τυπογραφεῖο ὁ Γαζῆς καὶ νὰ πάει στοῦ
Βεντότη, ἀφοῦ ὁ Schrämbl θὰ μποροῦσε νὰ τοῦ τὸ κάνει ἀκριβῶς ἴδιο, μὲ
τὰ ἴδια καλλωπίσματα καὶ μὲ τὰ ἴδια ἀκριβῶς γράμ­ματα; Ἐδῶ μᾶς βοηθάει
ἡ ἱστορία τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου: ἡ ἐπιχείρηση εἶχε καταρρεύσει οἰκονομικὰ
καὶ στὰ τέλη Ἀπριλίου τοῦ 1803 γνωρίζουμε ὅτι ἀνακοινώθηκε ἡ ἔναρξη
μίας πολύμηνης δια­δι­κασίας πτώχευσης. Ὁ ἴδιος ὁ Schrämbl πέθανε τὸν
116 Γιάννης Κόκκωνας
Δεκέμβριο τοῦ ἴδιου ἔτους, ἐνῶ ἀκόμη δὲν εἶχε τελειώσει ἡ διαδικασία
αὐτή,26 ἔμενε λοιπὸν ἐκεί­νη εἰδικὰ τὴ χρονιὰ τὸ τυπογραφεῖο Βεντότη
ποὺ μποροῦσε νὰ ἀνα­λάβει τὴ δουλειά, ὅπως καὶ τὴν ἀνέλαβε. Ἔτσι του­
λάχιστον φαίνεται ἀπὸ ὅσα ἐκθέσαμε παραπάνω.
Συνοψίζω, προσθέτοντας καὶ ὁρισμένα στοιχεῖα ποὺ βοηθοῦν στὴ
διά­­­κριση τῶν ἐκδόσεων, εἰδικὰ ὅταν ὑπάρχουν ἀκέφαλα ἢ/καὶ κολοβὰ
ἀντί­τυπα: Τὸ Ἐγχειρίδιον συμβουλευτικόν, περὶ φυλακῆς τῶν πέντε αἰσθή­
σεων τοῦ Νικόδημου Ἁγιορείτη τυπώθηκε γιὰ πρώτη φο­ρὰ στὴ Βιέννη,
στὸ τυπογρα­φεῖο Schrämbl τὸ 1801. Ἡ δεύτερη ἔκδοσή του ἔγινε πάλι
στὴ Βιέννη, ἀλλὰ στὸ τυπογραφεῖο Βεντότη, πιθανότατα τὸ 1803 καὶ
πάντως με­ταξὺ 1802 καὶ 1808, σὲ καμία περίπτωση ὅμως τὸ 1801, ὅπως
ἀνα­γρά­­φεται στὴ σελίδα τίτλου, ἡ ὁποία ἀντιγράφει πιστὰ τὴν ἀντί­στοιχη
σελίδα τῆς πρώτης ἔκδοσης. Γενικῶς ἐπιδιώχθηκε μὲ ἀρκετὰ μεγάλη ἐπι­
τυχία ἡ ἀπόλυτη ὁμοιό­τητα τῆς δεύτερης μὲ τὴν πρώτη ἔκδοση, κα­θὼς
χρησι­μοποιήθηκε ἡ ἴδια χαλκογραφικὴ πλάκα γιὰ τὴν ἐκτύπωση τῆς προ­
μετωπίδας, ἡ στοιχειοθεσία ἔγινε μὲ τυπογραφικὰ στοιχεῖα ποὺ ἔμοιαζαν
τόσο ὥστε μόνο πολὺ ἔμπειρο μάτι μπορεῖ νὰ διακρίνει τὶς διαφορές τους,
καὶ οἱ στοιχειοθέτες κατέβαλαν προσπάθεια νὰ ἀκο­λουθήσουν πιστὰ τὴ
σελιδοποίηση. Ἡ στοιχειοθεσία τῆς δεύτερης ἔκδοσης ἔγινε ὄχι μὲ βάση τὸ
χειρόγραφο τοῦ Νικόδημου, ἀλλὰ μὲ βάση ἀντίτυπο τῆς πρώτης ἔκδοσης.
Οἱ δύο ἐκδόσεις διακρίνονται εὔκολα ἀπὸ τὸν ἀριθμὸ τῶν παροραμά­
των: στὴν πρώτη ἔκδοση ὁ σχετικὸς πίνακας ἔχει πέντε παροράματα, στὴ
δεύτε­ρη ἔκδοση ἔχει εἴκοσι ἑπτά. Ἂν σὲ κάποια ἀντίτυπα ἔχει ἐκπέσει τὸ
φύλλο μὲ τὰ παροράματα, μπορεῖ νὰ διακρίνει κανεὶς τὶς ἐκδόσεις ἐπίσης
εὔκολα, συγκρίνοντας τὸ ὄνομα τοῦ ἐπιμελητῆ Ἄνθιμου Γαζῆ στὴ σελίδα
τίτλου: στὴν πρώτη ἔκδοση ἔχει στοιχειοθετηθεῖ μὲ πλάγια μικρὰ κεφαλαῖα,
στὴ δεύτερη ἔκδοση μὲ ὄρθια. Ἂν τὸ ἀντίτυπο εἶναι ἀκέφαλο καὶ κολοβό,
μπορεῖ νὰ χρησιμοποιήσει κανεὶς ὡς κριτήριο διάκρισης τὰ τυπογραφικὰ
στοιχεῖα μὲ τὰ ὁποῖα εἶναι στοιχειοθετημένος ὁ πίνακας περιεχομένων:
ἂν τὰ στοιχεῖα εἶναι ἀκριβῶς ἴδια μὲ αὐτὰ τοῦ κειμένου, τότε πρόκειται
γιὰ ἀντίτυπο τῆς πρώτης ἔκδοσης. Ἂν διαφέρουν, ἔχουμε ἀντίτυπο τῆς
δεύτερης ἔκδο­σης. Συμπληρωματικὰ μπορεῖ νὰ χρησιμοποιήσει κανεὶς
ὡς κριτήριο τὸ σχέδιο τῶν πέντε χαρακτηριστικῶν γραμμάτων ποὺ ξεχω­­
ρίσαμε παραπάνω (σ. 110), καθὼς καὶ τὸ μῆκος τῶν γραμμῶν ποὺ δια­
χωρίζουν τὶς ὑποσημειώσεις ἀπὸ τὸ κεί­μενο: στὴν πρώτη ἔκδοση αὐτὸ
κυμαίνεται μεταξὺ 30 καὶ 34, στὴ δεύτερη μεταξὺ 36 καὶ 55 χιλιοστῶν.
26. Ursula Kohlmaier, Der Verlag Franz Anton Schrämbl, διδακτορικὴ διατριβή, Βι­έννη
2001, σ. 37-39. (Τεκμήριο διαθέσιμο στὸ Διαδίκτυο, URL: http://www.wienbibliothek.
at/dokumente/kohlmaier-ursula-2.pdf. Ἡμερομηνία τελευταίας ἐπίσκεψης 26.11.2011).
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 117
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Γιὰ τοὺς ἀναγνῶστες ποὺ θὰ ἀναζητοῦσαν πιθανὲς αἰτίες τῆς κα­κοποίησης τοῦ πορ­
τραί­του ποὺ εἴδαμε παραπάνω, θεώρησα χρήσιμο νὰ παραθέσω ὁρισμένα κείμενα ἢ
ἀποσπάσματα κειμένων ποὺ ἀφοροῦν στὸν εἰκονιζόμενο μητροπολίτη Ἰωαννίνων.
Ἴσως τὰ ἔντονα ἀρνητικὰ συναισθήματα ποὺ ὤθησαν τὸν ἀγνώστου ταυτότητος πα­
λαιὸ κτή­τορα νὰ βγάλει τὰ μάτια τοῦ Ἱεροθέου καὶ νὰ βάλει κέρατα στὸ μέτωπό του,
νὰ προκλήθηκαν ἀπὸ πράξεις καὶ συμπεριφορὲς σὰν αὐτὲς ποὺ φαίνονται στὰ παρα­
θέματα ποὺ ἀκολουθοῦν. Τὴν παραπομπὴ στὸν Pouqueville βρῆκα στὴν εἰσαγωγὴ τοῦ
Γ. Βαλέτα στὴν ἔκ­δοση τῆς Ἑλληνικῆς Νομαρχίας, Ἀθήνα, Βιβλιο­εκδο­τική, 1957, σ.
28. Ἀντιγράφω ἢ μεταφράζω ἀπὸ τὰ πρω­τότυπα δημο­σιεύματα.
1
Ὁ Ἱερόθεος στεφανώνει στὴν αὐλὴ τοῦ Ἀλῆ Πασᾶ τὸν Γάλλο ἀντιστράτηγο Rose καὶ
τὴ Ζωΐτσα καὶ χορεύει στὸ γαμήλιο γλέντι τὴν «καρμανιόλα». Πηγή: François Charles
H.L. Pouqueville, Histoire de la régénération de la Grèce, τ. 1, Παρίσι 1824, σ. 114-115.
Θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχει ζήσει κανεὶς στὴν Ἀνατολὴ ἐκείνη τὴν ἐποχή [=1797],
γιὰ νὰ καταλάβει πόση ἐντύπωση προκάλεσε ἡ ἄφιξη τῶν Γάλλων στὶς
θάλασσες τοῦ Ἰονίου. Τὸ ὄνομά τους ἀσκοῦσε ἀσύλληπτη γοητεία στὰ
ἔθνη. Ὑπερβολικὰ εὐτυχὴς τότε γιὰ νὰ φοβάται τὸ εὐμετάβλητο τῆς τύχης,
καὶ θεωρώντας ὅτι ἔχουν μόνο φίλους ἐπειδὴ παρουσιάζονταν παντοῦ
ὡς ἐλευθερωτές, ὁ ἀντιστράτηγος Rose, ἄνθρωπος τῶν καιρῶν ἐκεί­νων
τῆς αὐταπάτης, ἔρχεται νὰ συναδελφωθεῖ μὲ τὸν Ἀλῆ Πασᾶ, ὁ ὁποῖος
παρέλαβε ἀπὸ τὰ χέρια του τὴν τρίχρωμη κονκάρδα. Ὁ Rose εἶδε στὸ
πρόσωπο τοῦ τέκνου τῆς παρανομίας καὶ τῆς τύχης μία μεγάλη κατάκτηση.
Ὁ πανοῦργος σατράπης ὅμως, πιὸ ἐπιτήδειος ἀπὸ τὸν κήρυκα τῆς ἐλευθε­
ρίας, ἐνῶ ὑποδεχόταν μὲ διαχύσεις τὸν ἀπόστολο τῶν διδασκαλιῶν τοῦ
ἐνθουσιασμοῦ, μποροῦσε ἐπιδέξια νὰ ἐπωφελεῖται ἀπὸ τὴν ἀπειρία του,
γιὰ νὰ τὸν πείσει ὅτι εἶναι καὶ θὰ παραμείνει ὁ καλύτερος φίλος τῶν
Γάλλων. Τὸν περιέβαλε μὲ κύρος, διοργάνωσε τελετὲς πρὸς τιμήν του
καὶ κατέκτησε τὸ πνεῦμα του μὲ τὸ ἰσχυρότερο θέλγητρο: τοῦ προξένεψε
τὴν δεκαεφτάχρονη Ἑλληνίδα Ζωΐτσα, ξακουστὴ γιὰ τὴν ὀμορφιά της
ἀνά­μεσα στὶς γοητευτικὲς γυναῖκες, τῶν ὁποίων τὴν ἀφρόκρεμα δίκαια
καμαρώνουν ὅτι ἔχουν τὰ Γιάννενα. Ἡ Ἤπειρος φαινό­ταν νὰ πορεύεται
πρὸς νέα πεπρωμένα. Ἡ σημαία μίας Δημοκρατίας ποὺ γεννήθηκε στὴν
καρδιὰ τῆς φωτιᾶς κυμάτιζε δίπλα στὴν ἡμισέληνο τοῦ κάστρου τῆς λίμνης,
ὅπου γιορταζόταν ὁ γάμος τοῦ Rose καὶ τῆς μαυρομμάτας Ζωΐτσας. Ὁ
ἀρχιεπίσκοπος Ἱερόθεος εὐλόγησε τὸν ὑμέναιο, ὁ Μουχτάρ, ὁ μεγαλύτερος
γιὸς τοῦ Ἀλῆ ἦταν κουμπάρος, καί, ὅπως στὶς πιὸ φημισμένες μέρες τῶν
ἐπαναστατικῶν πανηγυρισμῶν, ὁ μητροπολίτης, οἱ γιοὶ τοῦ σατράπη καὶ
οἱ Ἀλβανοί χόρεψαν τὴν καρμανιόλα.
118 Γιάννης Κόκκωνας
2 τραβᾶτε χέρι, ὡς προεῖπα, ἀπὸ τὴν φιλίαν τῶν Σουλλιωτῶν καὶ συμβουλὰς
Γράμματα τοῦ συνεργαζόμενου μὲ τὸν Ἀλῆ Πασᾶ Ἱερόθεου πρὸς τὸν ἐπίσκοπο Παρα­
μυ­θιᾶς καὶ πρὸς τοὺς Παργινούς, γραμμένα καὶ τὰ δύο στὶς 5 Ἰουλίου τοῦ 1800 ἢ 1801.
Πηγή: Χριστόφορος Περραιβός, Ἱστορία τοῦ Σουλίου καὶ Πάργας, τ. Α΄, Βενετία 1815,
σ. 81 (2.1) καὶ τοῦ ἴδιου, Ἱστορία τοῦ Σουλλίου καὶ Πάργας, τ. Α΄, Ἀθήνα 1857, σ.
92-93 (2.2). Στὴν ἔκδοση τοῦ 1815 ὁ Περραιβὸς δημοσίευσε μόνο τὴν ἐπιστολὴ πρὸς
τὸν ἐπίσκοπο Παραμυθιᾶς μὲ ἡμερομηνία 15.7.1800, ἐνῶ τὴν ἐγκύκλιο πρὸς τοὺς
Παργινούς, γιὰ τὴν ὁποία κάνει λόγο στὴν ἐπιστολὴ πρὸς τὸν ἐπίσκοπο, τὴν δημοσίευσε
τὸ 1857 μὲ ἡμερομηνία 15.7.1801
2.1
Θεοφιλέστατε Ἐπίσκοπε Παραμυθίας ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀγαπητὲ ἀδελφέ,
καὶ συλλειτουργὲ κὺρ Χρύσανθε, χάρις εἴη σοι τῇ Θεοφιλίᾳ, καὶ εἰρήνη
παρὰ Θεοῦ. Φαίνεται οἱ ἐπαρχιῶταί σου οἱ Παργινοὶ πῶς ἔχασαν τὸν νοῦν
τους, καὶ δὲν ἰξεύρουν τί κάνουν· ὅθεν ἰδοὺ ὁποῦ τοὺς γράφω, διὰ νὰ
ἀπέχουν ἀπὸ τοὺς Σουλιώτας, καὶ νὰ μὴ τοὺς βοηθοῦν καὶ μὲ ἀνθρώπους,
καὶ μὲ βαρούτια, καὶ μὲ ζαϊρέδες· νὰ τοὺς συμβουλεύσῃς καὶ ἡ Θεοφιλία
σου, καθὼς τοὺς γράφω. Διατὶ ὕστερον ὅ,τι ἀκολουθήσῃ, ἂς ὄψωνται· μοῦ
κακοφαίνεται ὅμως ὁποῦ κοντὰ εἰς αὐτούς, κακοπαθαίνεις ὕστερον καὶ ἡ
Θεοφιλία σου. Ἡ δὲ τοῦ Θεοῦ χάρις εἴη μετὰ σοῦ.
1800. Ἰουλίου 5. Ἰωάννινα.
Ὁ Ἰωαννίνων Ἱερόθεος, καὶ ἐν Χριστῷ Ἀδελφός.
2.2
Εὐγενεῖς προεστῶτες καὶ λοιποὶ ἁπαξάπαντες κάτοικοι τῆς Πάργας [...] καὶ
ἄλλοτε σᾶς ἔγραψα, καὶ προφορικῶς, ὅταν ἀπέρασα ἀπὸ τὴν πατρίδα σας,
ὡμίλισα καὶ σᾶς ἐσυμβούλευσα πνευματικῶς καὶ πατρικῶς νὰ τραβήξητε
χέρι ἀπὸ τοὺς Σουλλιώτας, νὰ μὴ τοὺς δίδετε κᾀμμίαν βοήθειαν, οὔτε εἰς τὸν
τόπον σας νὰ τοὺς δέχησθε, ἐπειδὴ εἶναι κακοῦργοι καὶ φερμανλίδες ἀπὸ
τὸ δεβλέτι, καὶ ὅποιος δέχεται τοιούτους κακούργους πίπτει καὶ αὐτὸς εἰς
τὴν ἰδίαν ὀργὴν τοῦ ὑψηλοῦ δεβλετίου, καὶ εἰς τὸ τέλος ἀφανίζεται ἀπὸ τὸ
πρόσωπον τῆς γῆς· σεῖς ὅμως, ἢ ἀπὸ ἀνοησίαν σας, ἢ ἰσχυρογνωμίαν σας, ἢ
ξένας κακὰς συμβουλὰς παρακινούμενοι, δὲν ἐδώσατε ποτὲ ἀκρόασιν καὶ
κλίσιν εἰς πατρικὰς καὶ σωτηριώδεις διὰ τὴν πατρίδα σας νουθεσίας μου·
ἀκούετε καὶ ἀκολουθᾶτε, ὡς μανθάνω, τὰς συμβουλὰς τοῦ Πεῤῥαιβοῦ, ὁ
ὁποῖος σᾶς ἀπατᾷ, δὲν ἠξεύρετε ὅτι αὐτὸς μὲ κἄποιον Ῥῆγαν Θεσσαλὸν
καὶ ἄλλους μερικοὺς παρομοίους λογιωτάτους συνεννοημένοι μὲ τοὺς
Φραντζέζους ἐσκόπευον νὰ κάμνουν ἐπανάστασιν κατὰ τοῦ κραταιοτάτου
Σουλτάνου; ἀλλ’ ὁ μεγαλοδύναμος Θεὸς τοὺς ἐπαίδευσε, κατὰ τὰς πράξεις
των μὲ τὸν θάνατον, ὁποῦ τοὺς ἔπρεπε, μόνος δὲ ὁ Πεῤῥαιβὸς ἐσώθη διὰ
τὰς ἰδικάς σας ἁμαρτίας· λοιπὸν ἂν θέλητε τὴν σωτηρίαν καὶ εὐτυχίαν σας
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 119
τοῦ Πεῤῥαιβοῦ, καὶ ζητήσατε τὸ γρηγορότερον τὴν χάριν καὶ σκέπην τοῦ
ὑψηλοτάτου Βεζύρη, τὴν ὁποίαν ἐλπίζω νὰ τὴν λάβετε, ἐπειδὴ ὅταν ἰδῶ
τὴν μετάνοιάν σας θέλει προσπέσω εἰς τὰ γόνατά του νὰ τὸν παρακαλέσω
νὰ συγχωρήσῃ τὰ ἀπερασμένα σφάλματά σας, ὁποῦ ἀρνηθήκετε τὴν συμ­
φωνίαν ὁποῦ ἐκάμετε μὲ τὴν ὑψηλότητά του, καὶ εἶμαι βέβαιος ὅτι, δὲν θὰ
πέσει κάτω ὁ ῥιτζᾶς μου· ἐὰν ὅμως μείνητε ἀμετανόητοι, καθὼς ἕως τώρα,
τότε ὁ θεὸς μέλλει νὰ σᾶς παιδεύσῃ διὰ τὴν παρακοήν σας, καὶ τὸ κρίμα
τῶν φαμελιῶν σας ἂς ἦνε εἰς τὸν λαιμόν σας καὶ εἰς τοῦτον καὶ εἰς τὸν
ἄλλον κόσμον· ἐγὼ τὸ πνευματικὸν καὶ πατρικὸν χρέος τὸ ἔκαμα, ὅθεν δὲν
σᾶς μένει πλέον κἀνένα παράπονον ἐναντίον μου καὶ ὑγιαίνετε.
Ἰωάννινα 1801 Ἰουλίου 5.
Ἱερόθεος, Μητροπολίτης Ἰωαννίνων καὶ ἐν Χριστῷ εὐχέτης.
3
Ἐπιστολὴ Ἱεροθέου πρὸς ἐπίσκοπο Παραμυθιᾶς: συλλογὴ πληροφοριῶν γιὰ Σουλιῶτες
καὶ Παργινούς (1800 ἢ 1801). Πηγή: Χριστόφορος Περραιβός, ὅ.π., Βενετία 1815, σ.
82. Στὴν ἔκδοση τοῦ 1857 ἔχουμε 1801 ἀντὶ 1800.
Ἀδελφὲ Ἅγιε Παραμυθίας. Ἴξευρε ὅτι ὁ ἀδελφὸς τοῦ Κακοϊωσὴφ ἦλθεν
εἰς τὸν Ἐφέντην μας, καὶ τὸν ἐπαρακάλεσε διὰ τὸν ἀδελφόν του, καὶ μὲ
ἐπρόσταξεν· ὅθεν ἂν ἔλθῃ καὶ προσπέσῃ νὰ τὸν συμπαθήσῃς, καὶ νὰ μᾶς
γρά­ψῃς· ἂν θέλῃς ὅμως καὶ νὰ τὸν ἐξορίσω, καὶ νὰ κόψω καὶ τὰ μαλιά του,
νὰ μὲ γράψῃς καταλεπτῶς μόνος σου μυστικὰ πόθεν ἐπαρακινήθησαν οἱ
Παργινοὶ νὰ βοηθοῦν τοὺς Σουλιώτας, καὶ πόσην βοήθειαν τοὺς ἔδωκαν,
καὶ τί καὶ τί, καὶ τοὺς σκοποὺς τῶν Παργινῶν, καὶ τῶν Σουλιωτῶν. Μουτ­
λὰκ κάθε τὶ νὰ μὲ ἰδεάσῃς, διὰ νὰ ἠμπορέσω ὕστερον νὰ σὲ δια­φεντεύ­σω,
καὶ νὰ μὴ χαθῇς. Ἀγκαλὰ ἐδὼ ὅλα τὰ μανθάνομεν, μὰ θέλω νὰ μὲ τὰ γρά­
ψῃς διὰ τὸ καλόν σου.
1800. Σεπτεμβρίου 7.
Ὁ Ἰωαννίνων Ἱερόθεος.
4
Ὁ Ἱερόθεος ὡς παράδειγμα διεφθαρμένου ἱεράρχη. Πηγή: Ἑλληνικὴ Νομαρχία (1806).
4.1
Ἀνωνύμου τοῦ Ἕλληνος, Ἑλληνικὴ Νομαρχία, ἐν Ἰταλίᾳ, 1806, σ. 149, σημ. (α).
Ὁ νῦν ἀρχιερεὺς τῶν Ἰωαννίνων εἶναι μοιχὸς καὶ ἀρσενοκοίτης, χωρὶς τὴν
παραμικρὰν συστολήν.
4.2
Ἀνωνύμου τοῦ Ἕλληνος, ὅ.π., σ. 173, σημ. (α).
120 Γιάννης Κόκκωνας
Ὁ νῦν Ἰωαννίνων ἔλαβε τὴν αὐθάδειαν νὰ ἀφορίσῃ τὸν ἐνάρετον καὶ
φιλόσοφον Κὺρ Κοσμᾶ, διὰ νὰ μὴν ἠμπόρεσε νὰ τὸν καταπείσῃ εἰς τὰς
κακάς του θελήσεις.
4.3
Ἀνωνύμου τοῦ Ἕλληνος, ὅ.π., σ. 173, σημ. (β).
Ὁ νῦν Ἰωαννίνων, καθὼς ἤκουσα ἀπὸ ἕνα μάρτυρα αὐτόπτην, εἰς τὸ
πρόγευμα τρώγει δύο ὀκάδες γιαούρτι, καὶ εἰς τὸ δειλινὸν μισὴν ὀκᾶ
σαρδέλας ξεκοκκαλισμένας, τὰς ὁποίας τρώγει μὲ τὸ χουλιάρι.
4.4
Ἀνωνύμου τοῦ Ἕλληνος, ὅ.π., σ. 174, σημ. (α).
Ὁ Ἄρτης, ὁ Γρεβενῶν καὶ ὁ Ἰωαννίνων εἶναι οἱ πρῶτοι προδόται τοῦ
Τυράννου [=Ἀλῆ Πασᾶ], καθὼς ὅλοι τὸ γνωρίζουσι, ὁ ὕστερος ἀπὸ αὐτοὺς
ἰκέτευσεν τὸν τύραννον, καὶ ἐκούρευσεν τὸν ἐγγονά του, ὡς νὰ τοῦ ἐγίνετο
νουνός, ὁ Ἄρτης ἠπάτησεν καὶ ἐπρόδοσεν τοὺς ἥρωας Σουλιώτας, εἶναι δὲ
καὶ οἱ τρεῖς ἀσελγεῖς, ἄσωτοι εἰς τὸ ἄκρον, μοιχοί, πόρνοι καὶ ἀρσενοκοίται
φανεροί.
4.5
Ἀνωνύμου τοῦ Ἕλληνος, ὅ.π., σ. 174, σημ. (α).
Δὲν εἶναι κρυφὸν ἀλλ’ ὅλοι τὸ ἰξεύρουν ὅτι εἰς τὰ Ἰωάννινα οἱ Πνευματικοὶ
ἀναφέρουσι κάθε ὑπόθεσιν, ὁποῦ ἀκούουσιν ἀπὸ τοὺς χριστιανοὺς εἰς τὸν
Ἀρχιερέα, καὶ αὐτὸς εὐθὺς κάμνει ἕνα κατάλογον μὲ προσθήκην καὶ τὸν
προσφέρει τοῦ Τυράννου, εἰς τρόπον ὁποῦ ἡ ἐξομολόγησις, τὴν σήμερον,
εἶναι ἓν μέσον προδοσίας.
5 καὶ σαδίκης δουατζής σου
Ἀναφορὰ ποὺ ὑπέβαλε περὶ τὸ 1807 κάποιος Γιαννιώτης, ὀνό­ματι Μπαλάνος, ζη­
τώντας τὴν προστασία τοῦ Ἀλῆ Πασᾶ γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσει «μεγάλαις πείραξαις»
τοῦ μητροπολίτη Ἱεροθέου. Σύμφωνα μὲ τὸν συντάκτη τῆς ἀναφορᾶς, αἰτία τῆς κατα­­
δρομῆς ἦταν ὅτι ὁ «Γερομπαλάνος» δὲν προσέφυγε στὸν μητροπολίτη γιὰ τὴν ἐπί­
λυση κάποιας δικαστικῆς διαφορᾶς, ἀλλὰ στὸν Ἀλῆ Πασᾶ, πράγμα τὸ ὁποῖο προ­φα­
νῶς ζημίωνε οἰκονομικὰ τὸν Ἱερόθεο. Ὅπως ἐπισημαίνουν οἱ ἐκδότες τοῦ ἐγγρά­φου
στὸ εἰσαγωγικὸ σημείωμα: «Φαίνεται δηλαδὴ ὅτι μεγάλος ἀριθμὸς ὑπο­θέσεων, προ­
φανῶς ὄχι μόνον οἰκογενειακοῦ δικαίου, φθάνουν στὸν μη­τρο­πολίτη, γιὰ τὸν ὁποῖον
ἀποτελοῦν σπουδαία πηγὴ εἰσοδημάτων». Βλ. Βασίλης Πα­να­γιωτόπουλος μὲ τὴ
συνερ­γασία τῶν Δημήτρη Δημητρόπουλου - Παναγιώτη Μι­χα­ηλ­ άρη, Ἀρχεῖο Ἀλῆ Πα­
σᾶ συλλογῆς Ἰ. Χώτζη, Γενναδείου Βιβλιοθήκης τῆς Ἀμε­ρικα­νικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν, τ.
Γ΄, Ἀθήνα 2007, σ. 615-616.
Ὑψηλότατε καὶ ποληχρονημένε δεβλετλῆ, βεζίρη αὐθέντη, φιλῶ τὰ πατή­
ματα τῶν πανεκλάμπρων σου ποδῶν· Ὁ μεγαλοδύναμος θεὸς νὰ σοῦ
ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ; 121
αὐγα­τίζη τὴν ζωὴν καὶ τὸ δεβλέτι, νὰ στερεώνῃ τὸ λαμπρὸν ὀτζάκι σου
ὡς τὸ κιαμέτι, καὶ νὰ φέρῃ ὅλους τοὺς ἐχθρούς σου κάτω εἰς τὰ ποδάρια
σου, ἀμήν.
Αὐθέντη μου πολυχρονημένε, εἶναι κοντὰ εἴκοσι χρόνια ὁποῦ σὲ ἔφερε
ὁ θεὸς ἐδὼ εἰς τὰ Ἰωάννινα, καὶ ἀξιοθήκαμε νὰ σὲ ἔχωμεν αὐθέντην· καὶ
εἶσαι βοκούφης ὁποὺ ποτὲ μὲ κανένα δὲν ἐπιάσθήκαμεν νὰ μαλόσωμεν,
οὔτε ἑνοῦ παρέκει στέκα δὲν εἴπαμεν· καὶ ἀπὸ τὸν δουὰ τῆς ὑψηλότητός
σου δὲν ἐλείψαμεν ἡμέρα καὶ νύχτα. Σὲ αὐτὰ ὅλα αὐθέντη μας, τὴν ὑψη­
λότητά σου ἔχομεν μάρτυρα ὁποὺ εἶσαι βοκούφης. Τώρα ὁ δεσπότης
ἄρχησε νὰ μᾶς κάμνει [με]γάλαις πείραξαις καὶ ρεζαλέτια, καὶ τὸ σεμπέπι
τί ἐστάθη; γιὰ τί ἐ[κάμα]μεν νταβᾶ στὴν ὑψηλότητά σου, καὶ ἐζητήσαμεν
τὸ δίκαιόν μας ἀπὸ [σένα;], μᾶς ἔπιασε τὸ γινάτι αὐθέντη μας, καὶ μᾶς
κάμνει αὐτὰ τὰ ῥεζαλέ[τια]· ἤθελεν νὰ τοῦ εἰπῶμεν αὐτουνοῦ νὰ δώσῃ
νιζάμι στὴν δουλιάν μας, καθὼς δίδει νιζάμια σὲ ἄπειρους νταβάδες χωρὶς
τὸ ἤζνη τῆς ὑψηλότητός σου. Ἐμῆς καὶ ὅλος ὁ κόσμος, τὴν ὑψηλότητά
σου ἔχομεν αὐθέντην ὁποῦ μᾶς σὲ χάρισεν ὁ θεὸς καὶ τὸν δεσπότην τὸν
ἔχομεν διὰ τὴν ἐκκλησίαν μας μόνον, καθὼς ἔχουν τοὺς δεσποτάδες ὅλος
ὁ κόσμος. Αὐθέντη μας, αὐτὸς ἀνακατέβεται, χόνεται, καὶ θέλει νὰ κοιτάζῃ
τόσες δουλιὲς ὅσες κοιτάζεις ἡ ὑψηλότης σου χωρὶς τὸ ἤζνι σου καὶ τὴν
εἴδησίν σου· καὶ ἐμὴς οἱ φουκαράδες δουατζίδες καὶ σκλάβοι σου δὲν τοῦ
ἔχομεν ἄλλο φταίξιμον ὅσο διὰ τρίχα, χώρια ἀπὸ αὐτὸ ὁποῦ ἐκάμαμεν
νταβὰ στὴν ὑψηλότητά σου. Διὰ τοῦτο πέφτω εἰς τὰ ποδάρια σου μὲ
δάκρυα νὰ μὴ γενης καήλης νὰ μὲ παιδέβη τώρα στὰ γηράματά μου, μόνον
νὰ μὲ προστάξῃς τὸν σκλάβον σου πῶς νὰ κάμω, καὶ οἱ χρόνοι σου πολλοί.
σκλάβος σου ἀπὸ τόσους χρόνους
γερομπαλάνος
 122 Γιάννης Κόκκωνας

SUMMARY

Yannis Kokkonas
Nicodemus the Hagiorite, Enchiridion of Counsels
Which edition is the first one?

Τhis work aims to resolve a bibliographic problem of some methodolo­gi­

cal interest: in 1801 one of the most important books written by the Greek
orthodox monk and theologian Nicodemus the Hagiorite, the Enchiridion
of Counsels, was published in Vienna. The extant copies of this book differ
from each other, showing that they emanate from two type-settings, while,
according to the title page, they have all been printed in 1801. According
to the relevant bibliography there were two impressions of the book,
and, having the differences between the errata sheets as a criterion, it is
determined which impression was the first and which was the second one.
In the present work, by using comparative examination of the errata, of
the printing types and of the typographic ornaments, we prove that there
were not two impressions but two editions of this book; the first edition
was printed in 1801 in the publisher’s Franz Anton Schrämbl printing-
house, and the second edition was printed in circa 1803 in the Vendoti’s
Greek printing-house. We also prove that what was considered a second
impression is actually the first edition and what was considered a first
impression is actually the second edition of the book.

View publication stats