Αλεξία ΑΛΤΟΥΒΑ

Εταιρικοί θίασοι: Ένας δημοκρατικός θεατρικός θεσμός

στα χρόνια της Μεταπολίτευσης

Τ ο θέμα της εισήγησής μου φιλοδοξεί να επαναφέρει στο επίκεντρο του ερευνητι-
κού ενδιαφέροντος τον θεσμό των Εταιρικών Θιάσων –με αφορμή την πρόσφατη
δημιουργία του φεστιβάλ Εταιρικών Θιάσων του Σ.Ε.Η., που αποτελεί νέο θεσμό στα
θεατρικά πράγματα–, στοχεύοντας παράλληλα σε μια πιο συστηματική καταγραφή του
πλαισίου λειτουργίας του και μια σφαιρικότερη προσέγγιση της προσφοράς του θεσμού
στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο.*
Στην παρούσα ανακοίνωση θα κάνω μία σύντομη αναφορά στην πορεία των
Εταιρικών Θιάσων, εστιάζοντας στην επαναδραστηριοποίησή τους την περίοδο της
Μεταπολίτευσης, θα περιγράψω το πλαίσιο λειτουργίας του θεσμού, τη δράση των
θιάσων, την παραστασιογραφία της περιόδου και την ενασχόληση του Τύπου.
Ειδικότερα θα αναφερθώ: α) στο ιστορικό δημιουργίας του θεσμού, τις βασικές αρχές,
τους στόχους και τις ανάγκες που οδήγησαν στη διαμόρφωση του πλαισίου λειτουργίας και
την ίδρυση του Ο.Ε.Θ. (Οργανισμού Εταιρικών Θιάσων) από το Σ.Ε.Η. (Σωματείο Ελλήνων
Ηθοποιών)· β) στον επαναπροσδιορισμό των στόχων και τις προοπτικές των εταιρικών
θιάσων, όπως διαμορφώθηκαν στο κλίμα γενικών ανακατατάξεων και επαναφοράς της
μεταπολιτευτικής περιόδου· ακόμα θα επιχειρήσω: γ) μία πρώτη προσπάθεια καταγραφής
των εταιρικών θιάσων που έδρασαν μέχρι το 1980, τις καινοτομίες που εφάρμοσαν, τον
χαρακτήρα που υιοθέτησαν, το δραματολόγιο, τον τρόπο λειτουργίας· και θα εστιάσω:
δ) στη δράση του πρώτου μεταπολιτευτικού θιάσου, Ελεύθεροι Καλλιτέχνες, τα μέλη και
τους συνεργάτες, το ρεπερτόριο, τους στόχους που υπηρέτησε, το ιδεολογικό πλαίσιο,
την απήχηση στο κοινό, την εξέλιξη στη διάρκεια της δεκαετούς παρουσίας του και τη
σύνδεση με τα κοινωνικοπολιτικά ζητούμενα της περιόδου.

Πλαίσιο λειτουργίας: Σύντομα ιστορικά στοιχεία

Προκειμένου να περιγράψουμε καλύτερα το πλαίσιο λειτουργίας των εταιρικών θιάσων,

ανατρέχουμε στα πρώτα χρόνια δημιουργίας του θεσμού. Μετά τη δημοσίευση του κα-
νονισμού συνεταιρικών θιάσων, που συντάσσεται στις 8-10-1918, το οποίο αποτελεί την

* Ευχαριστώ θερμά την Καθηγήτρια Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου και την υποψήφια Διδάκτορα στο
Τ.Θ.Σ. Ε.Κ.Π.Α. Μαρίζα Αττία, για την παραχώρηση πρωτογενούς υλικού για τις ανάγκες της έρευνας.
92 Α Λ Ε Ξ Ι Α Α ΛΤ Ο Υ Β Α

πρώτη ολοκληρωμένη προσπάθεια δημιουργίας ειδικού θεσμικού πλαισίου, και το κατα-

στατικό για τους συνεταιρικούς θιάσους, που συντάχθηκε στις 16/18-1-1932,1 πολύ αργό-
τερα –το 1958– το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών προχωράει στην ίδρυση του Οργανισμού
Εταιρικών Θιάσων και δημοσιεύει τον Κανονισμό συγκροτήσεως και λειτουργίας τους.2
Στο κείμενο του καταστατικού υπογραμμίζονται καταρχήν οι δυσκολίες, καλλιτε-
χνικές και οικονομικές, που αντιμετώπιζε το ελληνικό θέατρο και η επείγουσα ανάγκη
εξεύρεσης λύσεων, ενώ ως βασικός στόχος του εγχειρήματος προβάλλεται η οργάνωση
και παρακολούθηση του συνεταιρισμού στο θέατρο, προκειμένου να αντιμετωπιστούν
σειρά προβλημάτων, όπως ήταν α. η αδιαφορία της πολιτείας και η βαριά φορολογία,
β. η αναγωγή του θεάτρου σε κερδοσκοπική επιχείρηση και η δυσκολία εξασφάλισης
θεατρικής στέγης, γ. ο στείρος καλλιτεχνικός ανταγωνισμός, και δ. το μείζον πρόβλημα
της ανεργίας. Παραθέτω από την αρχή της Εγκυκλίου που απευθύνεται σε «Ηθοποιούς,
Σκηνοθέτες, Σκηνογράφους, Τεχνικούς, Κρατικούς αρμόδιους και Θεατρικούς παράγο-
ντες» το παρακάτω απόσπασμα:
Σ’ όλους είναι γνωστές οι συνθήκες –καλλιτεχνικές και οικονομικές– του Ελληνικού
Θεάτρου. […] Από το ένα μέρος η Κρατική αστοργία, οι βαρύτατες φορολογικές και
άλλες επιβαρύνσεις, η έλλειψη στέγης Θεατρικής, τα τεράστια ενοίκια που ζητούν
οι ιδιοκτήται αιθουσών θεάτρου στην πρωτεύουσα και στην Επαρχία, η αυξανόμενη
ανεργία των ηθοποιών και ο υπερκορεσμός του θεατρικού επαγγέλματος, κι
από το άλλο η αδιαφορία των εργοδοτών και σε πολλές περιπτώσεις η σκληρή
εκμετάλλευση που γίνεται σε βάρος των ηθοποιών και των άλλων εργαζομένων
του θεάτρου, έχουν δημιουργήσει μιαν αφόρητη κατάσταση, ένα αδιέξοδο, για την
παραπέρα εξέλιξη του Ελληνικού Θεάτρου […].3

Η εταιρική εργασία αποσκοπούσε στη δημιουργία θεατρικής εργασίας, ανεξάρτητης

από εργοδότες και προστάτες, η οποία θα συνέφερε και θα ενδιέφερε εξίσου το σύ-
νολο των παραγόντων που θα τη δημιουργούσαν. Σε αυτό το πλαίσιο, ο οργανισμός
αναλάμβανε τη χρηματοδότηση των νέων εταιρικών θιάσων, που θα λειτουργούσαν σε
συνεταιριστική βάση, με στόχο την αποκέντρωση του θεάτρου και την καλύτερη αξιο-
ποίηση των καλλιτεχνικών τους δυνάμεων. Συνοπτικά, στους σκοπούς του Οργανισμού,
όπως απαριθμούνται στο άρθρο 3 του σχεδίου ίδρυσης του Ο.Ε.Θ., περιλαμβάνονται με
την ακόλουθη σειρά: α. η ανάπτυξη της ιδέας της συνεταιρικής εργασίας, β. η βελτίωση
των όρων εργασίας των ηθοποιών τόσο καλλιτεχνικά όσο και οικονομικά, γ. η συνένωση
όλων των καλλιτεχνικών και τεχνικών δυνάμεων του θεάτρου με στόχο την απελευθέ-
ρωση της θεατρικής εργασίας από εξωθεατρικούς παράγοντες, μέσω της ανάληψης της
οικονομικής ευθύνης από τους ηθοποιούς, δ. η πρωτοβουλία συγκρότησης εταιρικών
θιάσων βάσει του κανονισμού του Σ.Ε.Η. και η ηθική και υλική ενίσχυσή τους, ε. ο
έλεγχος για την καλή λειτουργία των εταιρικών θιάσων σύμφωνα με τον Κανονισμό,
στ. η διευκόλυνση των άνεργων ηθοποιών προς ανεύρεση εργασίας και ζ. η ανάπτυξη

1. Βλ. σχετικά: Έλση Στεφανάκη, «Εταιρικοί θίασοι», Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου (επιμ.), Σ.Ε.Η.
Ογδόντα χρόνια, 1917-1997, Αθήνα, Σμπίλιας, σ. 229-240.
2. Σ.Ε.Η., Οργανισμός εταιρικών θιάσων και κανονισμός συγκροτήσεως και λειτουργίας εταιρικών
θιάσων, Αθήναι, 1958.
3. Ό.π., σ. 3-4.
Εταιρικοί θίασοι: Ένας δημοκρατικός θεατρικός θεσμός στα χρόνια της Μεταπολίτευσης 93

της Τέχνης του Θεάτρου μέσω της δημιουργίας θιάσων με καλλιτεχνική αποστολή και
αναζήτηση νέων μορφών καλλιτεχνικής εκφράσεως στο θέατρο.4
Σε γενικές γραμμές η στοχοθεσία του Οργανισμού, όπως περιγράφεται, συνοψίζει
τα βασικά σημεία της αρχικής ανάγκης που ώθησε στη δημιουργία του θεσμού, και
του οράματος των ανθρώπων του θεάτρου που καλούνταν να υπηρετήσει. Η απαίτηση
για ουσιαστική αλλαγή στο θεατρικό κατεστημένο έγινε εντονότερη στην περίοδο της
Μεταπολίτευσης, συνέπεια του γενικευμένου αιτήματος για εκδημοκρατισμό όλων των
θεσμών και διαδικασιών συλλογικού χαρακτήρα. Επιπλέον, το στοχοθετικό πλαίσιο
διευρύνεται περισσότερο και εστιάζει στην προσέλκυση ενός ευρύτερου, αριθμητικά
και ταξικά, κοινού, το οποίο δεν είχε έως τότε εύκολη πρόσβαση στα μεγάλα θέατρα
των αστικών κέντρων, καθώς ζητούμενο αποτελούσε η δημιουργία παραστάσεων με
κυρίαρχη την παρουσία του λαϊκού στοιχείου. Επομένως, η δυνατότητα παραστάσεων
στην επαρχία και τις απόκεντρες γειτονιές της Αθήνας σε συνδυασμό με τη χαμηλή τιμή
του εισιτηρίου, αναδεικνύονται τώρα σε πρωταρχικό στόχο, καθώς γίνεται επιτακτική
η ανάγκη παίδευσης, μέσω του θεάτρου, του κοινού που δεν είχε μέχρι πρότινος την
ευκαιρία να παρακολουθήσει θέατρο, ενώ παράλληλα, η μεγαλύτερη οικονομική στήριξη
αποτελεί προϋπόθεση για την επιβίωση των εταιρικών σχημάτων. Τo 1977, o Γιάννης
Καλατζόπουλος, μέλος τότε του Δ.Σ.5 του Σ.Ε.Η., αναφέρεται με έμφαση στην ανά-
γκη για μια πιο γόνιμη θεατρική δημιουργία, που να εκφράζει κοινό και καλλιτέχνες,
προκειμένου να αντιμετωπιστεί η οικονομική «ξηρασία» που επικρατούσε στον χώρο.6
Ένα χρόνο πριν, το 1976, είχε προηγηθεί η ανασύσταση του Ο.Ε.Θ., η λειτουργία του
οποίου είχε ανασταλεί στη διάρκεια της Επταετίας. Τον εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας
του επεξεργάστηκε επιτροπή μελών του Σ.Ε.Η. Σε αυτόν δίνεται και πάλι προτεραιότητα
στους δύο άξονες, τον καλλιτεχνικό και τον οικονομικό, με αυτή τη σειρά προτεραιό-
τητας. Συμβαδίζοντας με τα δεδομένα της εποχής, μαζί με την ανάπτυξη της ιδέας της
συνεταιριστικής και συλλογικής εργασίας, προβάλλεται η σημασία της βελτίωσης των
όρων εργασίας από καλλιτεχνικής άποψης, με βασική προϋπόθεση τη δημιουργία θεά-
τρου συνόλου και την αναζήτηση νέων μορφών καλλιτεχνικής έκφρασης, της εργασίας
των συντελεστών προς ίδιον όφελος με στόχο την επωφελή εργασία για όλους, και της
ανάπτυξης της ελληνικής θεατρικής παραγωγής, καθώς οι εταιρικοί θίασοι όφειλαν να
δίνουν προτεραιότητα στα ελληνικά θεατρικά έργα κατά τη σύσταση του δραματολογίου
τους. Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα του Εσωτερικού Κανονισμού, σύμφωνα με το
οποίο οι εταιρικοί θίασοι όφειλαν να δίνουν προτεραιότητα στους παρακάτω άξονες:
α. Την ανάπτυξη της ιδέας της εταιρικής εργασίας γενικά μεταξύ των ηθοποιών
και των λοιπών παραγόντων της θεατρικής εργασίας.

4. Ό.π., σ. 10-11.
5. Μέλη του Δ.Σ. του Ο.Ε.Θ. την ίδια περίοδο ήταν οι: Γιάννης Μόρτζος (πρόεδρος), Αιμιλία Υψηλάντη
(αντιπρόεδρος), Νίκος Γαλιάτσος (γενικός γραμματέας), Γ. Παπαδάτος (ταμίας), Ανθή Ανδρεοπούλου
(έφορος), Γιώργος Μάζης, Νικήτας Αστρινάκης, Μαλαίνα Ανουσάκη (μέλη) και Γιάννης Καλατζόπουλος
(αντεπιστέλλον μέλος του Σ.Ε.Η.). Μέλη της Γνωμοδοτικής Επιτροπής που είχε εκλεγεί από το Δ.Σ. και
λειτουργούσε στον Ο.Ε.Θ. ήταν οι: Δημήτρης Κεχαΐδης, Διαγόρας Χρονόπουλος, Λουκιανός Κηλαηδόνης,
Ιωάννα Παπαντωνίου, Γ. Τσιμπλάκος [Γιώργος Τσιπλάκος(;)], βλ. Ριζοσπάστης, 19-7-1978, σ. 4.
6. Έλενα Χουζούρη, «Ο θεσμός των εταιρικών θιάσων», Πάνθεον 613 (25-1-1977), σ. 114.
94 Α Λ Ε Ξ Ι Α Α ΛΤ Ο Υ Β Α

β. Τη συνένωση των καλλιτεχνικών και λοιπών παραγόντων του θεάτρου και

τη βελτίωση των όρων εργασίας τους από καλλιτεχνική και οικονομική άποψη.
Από καλλιτεχνική, γιατί η συλλογική εργασία των μελών κάθε εταιρικού θιάσου
θα συντείνει στη δημιουργία θεάτρου συνόλου. Από οικονομική, γιατί μια τέτοια
εργασία θα είναι επωφελέστερη για όλους τους παράγοντες που θα εργάζονται για
δικό τους όφελος.
γ. Την ανάπτυξη της ελληνικής θεατρικής παραγωγής. Για τον σκοπό αυτό οι
εταιρικοί θίασοι πρέπει στο δραματολόγιό τους να δίνουν προτεραιότητα στα
ελληνικά θεατρικά έργα.7

Το παραπάνω πλαίσιο στόχων γίνεται πιο συγκεκριμένο στο αναθεωρημένο Κατα-

στατικό του Ο.Ε.Θ./Σ.Ε.Η. που ψηφίστηκε στις 9 Μαΐου 1977 από τη Γ.Σ. του Σ.Ε.Η.
Σε αυτό τονίζεται επιπλέον η ανάγκη για τη συμμετοχή του θεσμού στη «γενικώτερη
προσπάθεια για την πνευματική καλλιέργεια του ελληνικού λαού και την άνοδο του
καλλιτεχνικού του αισθητηρίου, που θα συντελέσει και στη θεατρική αποκέντρωση».8
Τέλος, στα καθήκοντα του Οργανισμού περιλαμβάνονται η μίσθωση θεάτρων για τη
στέγαση εταιρικών θιάσων υπό μορφή δανειοδότησης, η συνεργασία με τους Δήμους της
χώρας για την ηθική και υλική στήριξη των θιάσων, αλλά και για την παραχώρηση των
Δημοτικών Θεάτρων, και η παροχή άτοκων δανείων στους θιάσους που θα επιστρέφο-
νται, εφόσον υπάρχουν κέρδη.9
Στα τέλη της δεκαετίας του ’70, στο πλαίσιο της συζήτησης που άνοιξε με αφορμή
τη μελέτη ανασύστασης του Οργανισμού Κρατικών Θεάτρων και δημιουργίας Κρατικών
Σκηνών, σημειώθηκε από τον Σ.Ε.Η. η ανάγκη συνεργασίας της Τοπικής Αυτοδιοίκησης
με τους εταιρικούς θιάσους και ο ρόλος που θα μπορούσε να παίξει το θέατρο στην
πολιτιστική δραστηριότητα των Δήμων. Ανάλογες συνεργασίες έγιναν με τους δήμους
Καισαριανής, Καλλιθέας, κ.ά., με βασικό στόχο την ανάπτυξη ευρύτερης σχέσης της
τοπικής αρχής με τους δημότες διά μέσου του θεάτρου.10
Από ιστορικής άποψης, τα καταστατικά και οι κανονισμοί των εταιρικών θιάσων
επαναφέρουν τα ζητούμενα περί λαϊκού θεάτρου, όπως έχουν διατυπωθεί ήδη από την
κατοχική και μετακατοχική περίοδο,11 αποτυπώνουν παράλληλα τις τάσεις της εποχής

7. «Εσωτερικός κανονισμός λειτουργίας εταιρικών θιάσων», Πρακτικά Δ.Σ. Σ.Ε.Η (1976). Αρχείο
Λυκούργου Καλλέργη.
8. «Καταστατικό Οργανισμού Εταιρικών Θιάσων Σ.Ε.Η.» Πρακτικά Δ.Σ. Σ.Ε.Η (1977). Αρχείο Λυ-
κούργου Καλλέργη.
9. Βλ. ακόμα «Ο Οργανισμός Εταιρικών Θιάσων του Σ.Ε.Η. μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στη
θεατρική ανάπτυξη της επαρχίας», Ριζοσπάστης, 26-8-1976, σ. 4· Δημ. Κ., «Αναμόρφωση του θεσμού
εταιρικών θιάσων Σ.Ε.Η.», Ριζοσπάστης, 19-7-1978, σ. 4.
10. Τις προτάσεις αναπτύσσει σε δημοσίευμα του Ριζοσπάστη η Αιμιλία Υψηλάντη, ως υποψήφια τότε
για το Δ.Σ. του Σ.Ε.Η. Βλ. Αιμιλία Υψηλάντη, «Το Σ.Ε.Η. φορέας πολιτισμού του λαού», Ριζοσπάστης,
15-4-1979, σ. 4. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μεταξύ άλλων, έχει η πρόταση που διατυπώνεται να ακολουθηθεί
το μοντέλο της Ιταλίας, όπου, σύμφωνα με το δημοσίευμα, Τοπική Αυτοδιοίκηση, λαϊκοί φορείς και καλ-
λιτέχνες αποφάσιζαν από κοινού για την επιλογή του έργου, ενώ την παραγωγή της παράστασης αναλάμ-
βανε ο Δήμος. Στο ίδιο δημοσίευμα γίνεται αναφορά σε δύο ακόμα εταιρικούς θιάσους, το Περιφερειακό
Θέατρο και το Κυκλαδικό.
11. Βλ. σχετικά την ανακοίνωση της Κυριακής Πετράκου με τίτλο «Από τον Εμφύλιο στη Δικτατορία:
Για ένα θέατρο του λαού» στον παρόντα τόμο.
Εταιρικοί θίασοι: Ένας δημοκρατικός θεατρικός θεσμός στα χρόνια της Μεταπολίτευσης 95

κατά την οποία συντάχθηκαν, ενώ εξελικτικά επαναδιατυπώνουν όρους και προϋποθέ-
σεις προκειμένου να αποφευχθούν ατοπήματα που παρακώλυσαν τη σωστή λειτουργία
του θεσμού τα προηγούμενα χρόνια. Ο Κανονισμός του 1976 αντανακλά σε μεγάλο
βαθμό τα ζητούμενα της εποχής της Μεταπολίτευσης, προβάλλοντας τις καλλιτεχνικές
τάσεις που επικρατούσαν στην εγχώρια σκηνή, αλλά και θέτοντας βασικά κοινωνικά
αιτήματα περί ελληνικότητας στο δραματολόγιο και δημοκρατίας στη λήψη αποφάσεων
και τη διενέργεια διαδικασιών. Εξάλλου, είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι η προσπάθεια
δημιουργίας θεσμικού πλαισίου από τον Ο.Ε.Θ. για τους εταιρικούς θιάσους, έθεσε
παράλληλα τα όρια ενός ευρύτερου πλαισίου λειτουργίας θιάσων με συνεταιρικό χα-
ρακτήρα, που δεν επιδοτήθηκαν απαραίτητα από τον Οργανισμό, αλλά σχηματίστηκαν
και παρέμειναν ενεργοί θεατρικά την επόμενη περίοδο.

Εταιρικοί θίασοι της Μεταπολίτευσης: Μια πρώτη καταγραφή

Ολοκληρωμένη καταγραφή των θιάσων, που συστάθηκαν υπό συνεταιριστικό καθεστώς

σε όλα τα χρόνια λειτουργίας του θεσμού, δεν έχει γίνει ακόμα και, ως εκ τούτου, δεν
μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με το τελικό πλαίσιο λειτουργίας,
το δραματολόγιο, την απήχηση στο κοινό, την υποδοχή της κριτικής, τη διάρκεια των
θιάσων ή/και τους λόγους που οδήγησαν στη διακοπή των συνεργασιών, όπως και τη
συνολική, τελικά, προσφορά στο ελληνικό θέατρο αλλά και στη στήριξη του κλάδου.
Ήδη, την περίοδο που προηγήθηκε, δημιουργήθηκαν δύο από τα πιο σημαντικά θε-
ατρικά σχήματα της ιστορίας του σύγχρονου ελληνικού θεάτρου, τα οποία δραστηριο-
ποιήθηκαν χωρίς την κάλυψη του Σ.Ε.Η., που είχε αναστείλει τη λειτουργία του, αλλά
με εταιρική μορφή. Πρόκειται για το Ελεύθερο Θέατρο και το Θεατρικό Εργαστήρι
Θεσσαλονίκης. Το Ελεύθερο Θέατρο δημιουργήθηκε, τον Ιούνιο του 1970, από σπου-
δαστές της δραματικής σχολής του Εθνικού Θεάτρου και, το Πάσχα του 1971, ανέβασε
στο Θέατρο Καλουτά την ιστορική παράσταση του έργου Ιστορία του Αλή Ρέτζο του
Πέτρου Μάρκαρη, εφαρμόζοντας για πρώτη φορά το σύστημα του συλλογικού ανεβά-
σματος των παραστάσεων και θέτοντας τις βάσεις για την ομαδική δημιουργία και τη
συλλογική δουλειά στο ελληνικό θέατρο.12 Αντίστοιχα, το Θεατρικό Εργαστήρι ξεκίνησε
ως φοιτητικός θίασος, το 1964, αλλά συνέχισε τη δράση του μεταπολιτευτικά, ξεχωρί-
ζοντας για «τις νεομορφικές παρουσιάσεις έργων υψηλής στάθμης», όπως διαβάζουμε
χαρακτηριστικά σε άρθρο του Φοίβου Ταξιάρχη στον Ριζοσπάστη.13 Ανέβασε μεταξύ άλ-
λων τα έργα: Ο άνδρας είναι άνδρας και Ψωμάδικο του Μπρεχτ, Φαύστα του Μποστ,
Τρομπόνι του Μάριου Ποντίκα, Βόυτσεκ του Γκέοργκ Μπύχνερ, Απεργία του Γιώργου
Σκούρτη,14 Κυριακάτικος Περίπατος του Ζωρζ Μισέλ, Οι προσκυνημένοι του Ανάστου
Παπαπέτρου και Το ράντζο το δικό μας του Σάκη Σουντουλίδη.15
Περνώντας στην περίοδο της Μεταπολίτευσης, από πρόσφατη έρευνα στον Τύπο
προέκυψαν νέα στοιχεία σχετικά με τη σύσταση και δραστηριοποίηση εταιρικών θι-

12. Βλ. Γιώργος Χατζηδάκης, «Ελεύθερο Θέατρο», Θεατρικά (Ιανουάριος 1972), σ. 10.
13. Φοίβος Ταξιάρχης, «Γράμμα στο Ρ για τους εταιρικούς θιάσους», Ριζοσπάστης, 22-1-1976.
14. Βλ. Γιώργος Γάτος, «Πολιτιστικό άνοιγμα, ελεύθερες σκηνές», Τα Νέα, 5-5-1978, σ. 2
15. Στεφανάκη, «Εταιρικοί θίασοι».
96 Α Λ Ε Ξ Ι Α Α ΛΤ Ο Υ Β Α

άσων. Σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά την πτώση της δικτατορίας, παρατηρείται
σημαντική ανάπτυξη του θεσμού και συστήνονται αρκετοί εταιρικοί θίασοι. Στις αρχές
του 1977, στο Πάνθεον εντοπίζουμε εννέα σχήματα εταιρικών θιάσων, που φέρονται να
δραστηριοποιούνται σε προάστια της Αθήνας και πόλεις της επαρχίας, χωρίς να διευ-
κρινίζεται όμως πόσα από αυτά λειτουργούσαν στο πλαίσιο του θεσμού με επιδότηση
από τον Οργανισμό ή αν επρόκειτο για σχήματα που είχαν συνεταιρικό χαρακτήρα.
Ανάμεσά τους ήταν το Θέατρο Δραπετσώνας, που αυτήν την περίοδο ανέβαζε τον Μα-
κρινό Δρόμο του Αρμπούζοφ, σε σκηνοθεσία Βασίλη Ρίτσου, ο Οργανισμός Ηπειρωτικού
Θεάτρου με έδρα στα Γιάννενα, που ανέβαζε το Τζιώτικο ραβαΐσι του Τίμου Δεπάστα
και το Θεσσαλικό Θέατρο, που ανέβαζε την Τύχη της Μαρούλας του Δημητρίου Κο-
ρομηλά και επιθεώρηση σε κείμενα των Μήτσου Ευθυμιάδη, Γιώργου Σκούρτη, Κώστα
Μουρσελά.16
Παράλληλα, το Σύγχρονο Λαϊκό Θέατρο έδινε παραστάσεις στο θέατρο Αίγλη της
Δάφνης σε συλλογική σκηνοθεσία όλων των μελών του θιάσου. Στο σχήμα αυτό συμ-
μετείχαν οι ηθοποιοί: Φ. Κονδύλης, Χρυσούλα Τσάκαλου, Νίκος Ξυθάλης, Κυριάκος
Κατριβάνος, Γ. Φακής, Μ. Μπελής, Χρήστος Νάτσιος, Αδριανή Τουντοπούλου, Άρης
Διλβαρίδης, Δ. Παπάς, Έφη Παπαθεοδώρου. Μεταξύ άλλων ανέβασαν το έργο του Γερ-
μανού συγγραφέα Έρβιν Συλβάνους [Erwin Sylvanus], Βίκτωρ Χάρα, τραγουδώντας
τη Χιλή [Victor Jara (1975)], σε μετάφραση Θ. Φραγκόπουλου, σκηνικά - κουστούμια
Αφροδίτης Κουτσουδάκη και μουσική του Βίκτωρα Χάρα17 –στην πρεμιέρα του έργου
(2-12-1976) παρών ήταν ο συγγραφέας. Ο θίασος διέθετε σε κάθε παράσταση είκοσι
δωρεάν φοιτητικά εισιτήρια και ισάριθμα εργατικά.
Την ίδια περίοδο, ο εταιρικός θίασος Οι Θεατρίνοι ανέβασαν την Ηλικία της νύχτας
του Ιάκωβου Καμπανέλλη στο θέατρο Καλλιθέας (17-12-1976)18 και το σχήμα Θέατρο
της Αλήθειας ανέβασε στο θέατρο Μαμάϊ στο Μοσχάτο το έργο Έχω εμπιστοσύνη στη
Δικαιοσύνη της χώρας μου [J’ai confiance en la justice de mon pays (1974)] του Αλαίν
Σκόφφ [Alain Scoff], σε μετάφραση της Ελπίδας Μπραουδάκη, σκηνογραφία της Ντίνας
Φαραζή, κοστούμια του Σπύρου Ορνεράκη, χορογραφία της Λάννας Πάππας, μουσική
του Νίκου Δανίκα και σκηνοθεσία του Μιχάλη Παπανικολάου (3-3-1977).19 Μέλη του
θιάσου που λάμβαναν μέρος στην παράσταση ήταν οι Μ. Αγγελιδάκης, Στ. Δρίβας,
Κ. Ζιώγας, Χ. Εμμανουήλ, Γ. Κοζής, Μ. Κολιανδρή, Ν. Λάκκα, Π. Λαμπρινός, Τ. Πο-
λυχρονόπουλος, Τ. Παπαστεργίου και Β. Τσάγκλος. Εντοπίζεται, ακόμα, ο Εταιρικός
Θίασος Αθήνας, που συμμετείχε στο φεστιβάλ Ιθάκης με το έργο Ο μέγας τενόρος και
ο φονιάς του του Γιάννη Αντρίτσου, σε σκηνοθεσία Σίμωνα Πάτροκλου, σκηνικά Ιω-
σήφ Χατζηπαυλή, κοστούμια Κικής Σταυροπούλου, μουσική της Ιφιγένειας Ευθυμιάτου
και κινησιολογία της Μαρίας Γκούτη. Τον θίασο αποτελούσαν οι ηθοποιοί: Δημήτρης
Γκέκας, Έφη Κόντα, Νίκος Ξυθάλης, Μπάκης Παρίσης, Κάκια Πετράκου, Σίμωνας Πά-
τροκλος, Τάσος Σαρίδης και Ειρήνη Χαντζηκωνσταντή.20

16. Χουζούρη, «Ο θεσμός των εταιρικών θιάσων».

17. Τα Νέα, 24-11-1976, σ. 2
18. Ό.π., 17-12-1976, σ. 2· Χουζούρη, «Ο θεσμός των εταιρικών θιάσων».
19. Τα Νέα, 16-2-1977, σ. 2· ό.π., 3-3-1977, σ. 2
20. Ό.π., 31-7-1978, σ. 2· ό.π., 28-8-1978, σ. 2.
Εταιρικοί θίασοι: Ένας δημοκρατικός θεατρικός θεσμός στα χρόνια της Μεταπολίτευσης 97

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’70, δημιουργήθηκαν σημαντικά σχήματα: οι Ελεύ-
θεροι Καλλιτέχνες –με τους οποίους θα ασχοληθούμε εκτενέστερα στο τρίτο μέρος της
ανακοίνωσης–, το Θέατρο του Λαού, που δραστηριοποιήθηκε την περίοδο 1976-78, και
το Θέατρο Καισαριανής, που δημιουργήθηκε ως εταιρικός θίασος τον Απρίλιο του 1977.
Το Θέατρο του Λαού στεγαζόταν στο Θέατρο της οδού Κεφαλληνίας, όπου ανέβασε
παραστάσεις των έργων Τσε του Μάριο Φράττι, Πέρα από τον ίσκιο των κυπαρισσιών
του Γιάννη Ρίτσου και Το κρανίο του Ναζίμ Χικμέτ, σε πρώτη παρουσίαση στο ελληνι-
κό θέατρο, σε σκηνοθεσία του Πάνου Κυπαρίσση, μέλους του θιάσου.21 Στις αρχές του
1976, ανέβηκε το έργο Πολεμάμε και τραγουδάμε, γραμμένο από τους ηθοποιούς του
θιάσου, που είχε μεγάλη ανταπόκριση και περιόδευσε σε χωριά όπου ποτέ ως τότε δεν
είχαν δοθεί παραστάσεις.22 Τον επόμενο χρόνο, παρουσιάστηκε ο Στρατηγός Μακρυ-
γιάννης κι ο Καραγκιόζης Λαός του Θανάση Φωτιάδη.23 Ο θίασος ήρθε αντιμέτωπος
με τη λογοκρισία και διώχθηκε ποινικά όταν παρουσίασε στη Λαμία το Πολεμάμε
και τραγουδάμε χωρίς άδεια,24 ενώ και η παράσταση του έργου του Φωτιάδη απαγο-
ρεύτηκε για τους ίδιους λόγους στη Δεσφίνα Φωκίδας από την τοπική χωροφυλακή.25
Δραστήρια μέλη του υπήρξαν οι Γιάννης Καλατζόπουλος και Δημήτρης Τόκας.
Το Θέατρο Καισαριανής λειτούργησε από το 1977, στο πλαίσιο του Πνευματικού
Κέντρου του Δήμου Καισαριανής, στον χώρο του οποίου υπήρχαν δύο σκηνές, μία
χειμερινή και μία καλοκαιρινή.26 Ο θίασος, που στηριζόταν από τον Δήμο και τον
Ο.Ε.Θ., στόχο είχε την ανάπτυξη της θεατρικής τέχνης και τη θεατρική αποκέντρωση,
πάγια ζητούμενα των εταιρικών θιάσων. Μέλη του ήταν ο Σταύρος Ντουφεξής, που
είχε αναλάβει καθήκοντα σκηνοθέτη, η Έρση Δρίνη, που επιμελούνταν τα σκηνικά και
τα κοστούμια των παραστάσεων, κι ακόμα οι ηθοποιοί: Ανδρέας Βαρούχας, Αντώνης
Βλησίδης, Έφη Καλογεροπούλου, Δημήτρης Κολοβός, Σπύρος Κωνσαντινίδης, Ηλιάννα
Παναγιωτούνη, Μαίρη Σαουσοπούλου, Όλγα Σταύρακα, Γιάννης Τότσικας, Ανδριανή
Τουντοπούλου, Ηλίας Χριστόπουλος, Μαθιός Μπαλαμπάνης κ.ά.27 Η πλούσια δράση του
επικεντρώθηκε στο ελληνικό έργο, κυρίως τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, στη
διάρκεια των οποίων ανέβηκαν τα έργα: Λεπρέντης του Μ. Χουρμούζη (1977), Πλούτος
του Αριστοφάνη (1978), Ιφιγένεια στην Αυλίδα του Ευριπίδη (1979).28 Ο θίασος διατή-

21. Τα Νέα, 29-9-1976, σ. 2· Χουζούρη, «Ο θεσμός των εταιρικών θιάσων».

22. (Ανυπόγραφο), «Μεγάλη επιτυχία σημειώνει στην Κρήτη το Θέατρο του Λαού», Ριζοσπάστης,
29-7-1976, σ. 4.
23. Η Ανθή Χοτζάκογλου που έχει μελετήσει το αρχείο του Θ. Φωτιάδη αναφέρει τους συντελεστές
της παράστασης: Μ. Παπανικολάου (σκηνοθεσία), Έρση Δρίνη – Ωρίων Αρκομάνης (σκηνογραφία), Μ.
Αντωνόπουλος (μουσική) και οι ηθοποιοί Γιάννης Καλαντζόπουλος, Μ. Μπασιάς, Τ. Παπαδάκης (Καρα-
γκιόζης) κ.ά. Στο αρχείο υπάρχει πλούσιο υλικό από τις παραστάσεις του έργου, βλ. Ανθή Γ. Χοτζάκο-
γλου, «Από τον Καραγκιόζη στον Μακρυγιάννη», Αμαρυσία, 12-8-2010, http://www.amarysia.gr/boreia-
proastia-xartis-eklogon/29782-από-τον-καραγκιόζη-στο-μακρυγιάννη?start=1.
24. (Ανυπόγραφο), «Να σταματήσει η δίωξη του Θεάτρου του Λαού», 18-3-1976, σ. 4.
25. Τα Νέα, 11-8-1977, σ. 2.
26. Ό.π., 7-7-1979, σ. 2.
27. Ό.π., 22-3-1979, σ. 2.
28. Για την παράσταση της Ιφιγένειας βλ. Έλλη Παπαδημητρίου, «Η παράσταση της Ιφιγένειας απ’
το Θέατρο Καισαριανής», Ριζοσπάστης, 19-5-1979, σ. 4.
98 Α Λ Ε Ξ Ι Α Α ΛΤ Ο Υ Β Α

ρησε την εταιρική του μορφή μέχρι το 1982 και στη συνέχεια μετατράπηκε σε αστική
μη κερδοσκοπική εταιρεία. Είχε μεγάλη απήχηση και συμμετείχε σε διεθνή φεστιβάλ.
Η έρευνα για την καταγραφή και τη δράση των εταιρικών θιάσων δεν έχει ολο-
κληρωθεί ακόμα. Από τα μέχρι στιγμής δεδομένα διαπιστώνεται σημαντική αύξηση
εταιρικών σχημάτων στην περίοδο της Μεταπολίτευσης και έντονο ενδιαφέρον από τον
κλάδο για ενίσχυση του θεσμού. Οι θίασοι που δραστηριοποιήθηκαν ακολούθησαν τις
επιταγές του κανονισμού του Ο.Ε.Θ., εφαρμόζοντας την αρχή της συλλογικότητας στην
προετοιμασία των παραστάσεων και εστιάζοντας στην προβολή του ελληνικού έργου,
συχνά συγγραφέων που ανήκαν στον χώρο της Αριστεράς. Εξάλλου, ο «αριστερός προ-
σανατολισμός» των εταιρικών θιάσων συνέχιζε να προκαλεί προστριβές με τις τοπικές
αρχές των περιοχών, όπου περιόδευαν, σε μία περίοδο που οι τακτικές λογοκρισίας και
απαγορεύσεων από την εποχή της δικτατορίας συνεχίζονταν, παρά το γεγονός ότι την
άνοιξη του 1976 είχε εκδοθεί εγκύκλιος που καταργούσε κάθε λογοκρισία.29

Ο θίασος Ελεύθεροι Καλλιτέχνες

Ο θίασος Ελεύθεροι Καλλιτέχνες ιδρύθηκε τον Μάιο του 1975 και υπήρξε ο πρώτος
εταιρικός θίασος της Μεταπολίτευσης. Η σύσταση της εταιρείας έγινε υπό την επω-
νυμία «Φοίβος Ταξιάρχης – Κώστας Δαρλάσης – Σταύρος Αβδούλος Ε.Ε.» και τον
εμπορικό τίτλο «Ελεύθεροι Καλλιτέχνες – Εταιρικός θίασος Σ.Ε.Η. – 1917».30 Η χρο-
νολογία 1917 στον τίτλο προέκυψε από το γεγονός ότι το Σ.Ε.Η. έθεσε τον θίασο υπό
την αιγίδα του, με την προϋπόθεση ότι θα συμμορφωθεί με τις σχετικές διατάξεις του
πρώτου κανονισμού.31
Εκτός από την τριάδα των συνιδρυτών, στο πρώτο αυτό σχήμα συμμετείχαν ακόμα
οι εταίροι ηθοποιοί: Βασίλης Βγενόπουλος, Κώστας Γεωργούτσος, Ρίτα Λαμπρινού,
Δημήτρης Μεσιακάρης, Δημήτρης Σούλης, Μπάμπης Τιμοθέου και Συμεών Τσάκας.
Στις παραστάσεις συνεργάζονταν μαζί τους οι ηθοποιοί: Υβόνη Καλαφάτη, Κυριάκος
Κατριβάνος, Φώντας Κονδύλης, Γιώργος Παπαδόπουλος και οι μαθητές Δ. Καλατζής,
Γρ. Καραγιαννίδης, Κ. Λιόλιος, Ηλ. Μάρκου, Π. Ραπτάκης.
Στην παρουσίαση του Τύπου υπογραμμίζεται ότι το πλαίσιο λειτουργίας ακολουθεί
το καταστατικό που ίσχυε πριν την 21η Απριλίου και, επομένως, τόσο το συμφωνητικό
όσο και ο κανονισμός λειτουργίας «βασίζονται στην ελεύθερη και υπεύθυνη άσκηση της
εσωτερικής δημοκρατίας, που αντλεί τη δύναμή της από τη συνέλευση των εταίρων και
μόνο».32 Με δεδομένο τον αριστερών πεποιθήσεων πολιτικό προσανατολισμό των με-
λών του θιάσου και μέσα στο γενικότερο κλίμα έντονης πολιτικοποίησης της περιόδου,

29. Βλ. ενδεικτικά τα θέματα λογοκρισίας που αντιμετώπισε ο θίασος Θέατρο του Λαού (βλ. και
σημ.  23, 24). Παρόμοιο περιστατικό συνέβη και στα Γρεβενά, όταν η τοπική χωροφυλακή ζήτησε από το
Θέατρο Τέχνης Θεσσαλονίκης άδεια λογοκρισίας, γιατί σκόπευε να παρουσιάσει το έργο του Μπρεχτ,
Μικρό Μαχαγκόνυ, και απείλησε με μήνυση τα μέλη του εταιρικού θιάσου, Τα Νέα, 27-9-1977, σ. 2· Ρι-
ζοσπάστης, 28-9-1977, σ. 4.
30. Σύστασις Ετερόρρυθμου Εταιρείας, με ημερομηνία 29-5-1975.
31. Απόφαση συνεδρίασης Δ.Σ. Σ.Ε.Η. της 16-6-1975.
32. (Ανυπόγραφο), «Τι είναι ο εταιρικός θίασος του Σ.Ε.Η., Οι Ελεύθεροι Καλλιτέχνες και η φετινή
δουλειά τους», Αυγή, 8-11-1975.
Εταιρικοί θίασοι: Ένας δημοκρατικός θεατρικός θεσμός στα χρόνια της Μεταπολίτευσης 99

παρατηρούμε την έμφαση που δίνεται στη χρήση των όρων «ελεύθερη και υπεύθυνη
άσκηση της δημοκρατίας», ως άμεση αναφορά και σύνδεση με το νέο κοινωνικοπολιτικό
πλαίσιο, και την ανάγκη για την ταχύτερη απομάκρυνση από την περίοδο της δικτα-
τορίας, την αμεσότερη επιστροφή στη δημοκρατία και την επαναφορά της ελεύθερης
σκέψης και έκφρασης. Εξάλλου, η φυσική και πνευματική παρουσία του Βασίλη Ρώτα,
ως μέντορα του σχήματος, έπαιξε ρόλο τόσο στην επιλογή του ονόματος, το οποίο
παραπέμπει άμεσα στον ιστορικό εαμικό θίασο που ίδρυσαν το 1946 οι Γιώργος Σε-
βαστίκογλου και Αντώνης Γιαννίδης, όσο και στη στοχοθεσία του θιάσου, συνυφασμένη
με την αριστερή ιδεολογική τοποθέτηση των συντελεστών του.
Αργότερα, τον θίασο συνεπικουρούσε ειδική επιτροπή καλλιτεχνικής και πνευματικής
έρευνας, που αποτελούσαν η λογοτέχνιδα Βούλα Δαμιανάκου, ο ζωγράφος Γιώργος
Βαρλάμος, ο θεατρικός συγγραφέας Μήτσος Ευθυμιάδης κι ο κοινωνιολόγος Σταύρος
Ζορμπαλάς.33
Από καλλιτεχνικής άποψης, βασική προϋπόθεση αποτελεί η «απελευθέρωση των
καταπιεσμένων δυνάμεων και της δημιουργικής πρωτοβουλίας του ηθοποιού και κάθε
παράγοντα που συμβάλλει στη θεατρική ολοκλήρωση».34 Στους στόχους του θιάσου
περιλαμβάνεται η προβολή των πολιτιστικών παραδοσιακών αξιών και του σύγχρονου
θεατρικού προβληματισμού, κυρίως στις λαϊκές μάζες, που παρέμεναν απληροφόρητες
σε θέματα πολιτισμού. Επιπλέον, ο θίασος επιζητούσε την ανακάλυψη νέων εκφρα-
στικών δρόμων για το νεοελληνικό θέατρο μέσα από την επαφή με το ευρύ κοινό της
περιφέρειας και της επαρχίας. Τέλος, τόσο σε καλλιτεχνικό όσο και σε επαγγελματικό
επίπεδο, προβάλλεται η ανάγκη αλλαγής του κατεστημένου του εμπορικού θεάτρου,
που στηριζόταν στην κυριαρχία του βεντετισμού, και η επιβολή της συλλογικότητας σε
όλα τα πεδία της θεατρικής διαδικασίας.
Στο ίδιο πλαίσιο, των δημοκρατικών διαδικασιών και της διαφάνειας που απαιτείται,
στον Τύπο δημοσιεύονται ακόμα στοιχεία για τα οικονομικά του θιάσου, τις αμοιβές των
ηθοποιών, τους εξωτερικούς συνεργάτες και δηλώνεται ο αποκλεισμός κάθε προσωπικής
προβολής, που εξασφαλίζει η καταγραφή των συντελεστών με αλφαβητική πάντα σειρά.35
Στα επόμενα χρόνια υπογράφονται σε ετήσια βάση αντίστοιχα ιδιωτικά συμφωνη-
τικά σύστασης, τροποποίησης ή λύσης εταιρειών που επανασχηματίζονται υπό την ίδια
επωνυμία, αλλά με αλλαγές στα ονόματα των συμβαλλομένων. Σε αυτά οριζόταν το
ακριβές ποσό του εταιρικού κεφαλαίου που απαρτιζόταν από τις ισόποσες εισφορές
των εταίρων, αντίστοιχου των στόχων και των αναγκών της εταιρείας. Παρατηρούμε,
μάλιστα, ότι το ποσό αυξάνεται αναλογικά με την πάροδο των ετών. Έτσι, στο πρώ-
το συμφωνητικό του 1975 το κεφάλαιο ανερχόταν στις 8.000 δρχ., στο συμφωνητικό
που αφορούσε τη δραστηριοποίηση του θιάσου κατά την περίοδο 1976-77 το αρχικό
κεφάλαιο είχε οριστεί στις 11.000 δρχ.,36 στο συμφωνητικό που αφορούσε την περίοδο

33. Τα Νέα, 3-5-1978, σ. 2.

34. (Ανυπόγραφο), «Ελεύθεροι Καλλιτέχνες, ο πρώτος μεταδιδακτορικός εταιρικός θίασος του Σ.Ε.Η.
(1917)», Ριζοσπάστης, 30-7-1975, σ. 4.
35. Αυγή, 8-11-1975.
36. Βλ. το Ιδιωτικόν Συμφωνητικόν Λύσεως Ετερορρύθμου Εταιρείας, με χρονική ένδειξη Οκτώβριος 1978.
100 Α Λ Ε Ξ Ι Α Α ΛΤ Ο Υ Β Α

1978-79 το ποσό ανήλθε στις 20.000 δρχ.,37 ενώ στο συμφωνητικό του 1982 το ποσό
έφτασε τις 35.000 δρχ.38
Η εταιρεία λειτούργησε με το ίδιο καθεστώς μέχρι το 1979, οπότε, μετά την τρο-
ποποίηση του καταστατικού της, μετατράπηκε από εμπορική, όπως εμφανιζόταν μέχρι
τότε, βάσει του ισχύοντος νομικού πλαισίου, σε αστική και μη κερδοσκοπική, διευρύ-
νοντας παράλληλα σημαντικά τους στόχους της.39 Ως εκ τούτου και ακολουθώντας την
επικρατούσα τάση της περιόδου, οι στόχοι περιλάμβαναν πλέον εκτός των θεατρικών,
και άλλες δραστηριότητες, έχοντας πάντα ως βασικό άξονα, –όπως υπογραμμίζεται–
την προαγωγή της ελληνικής καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας και την ανά-
πτυξη και καλλιέργεια του καλλιτεχνικού αισθητηρίου και του πνευματικού επιπέδου
των κατοίκων.
Επομένως, στο ιδιωτικό συμφωνητικό του 1982 παρατηρούμε σημαντική απόκλιση
από το αρχικό του 1975 όσον αφορά τον σκοπό της εταιρείας, καθώς αυτός περι-
λαμβάνει πλέον την οργάνωση και πραγμάτωση όχι αποκλειστικά θεατρικών παρα-
στάσεων αλλά και κινηματογραφικών, ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών παραγωγών,
καθώς επίσης και κινηματογραφικών προβολών, διαλέξεων και συναυλιών στην Αθή-
να, τις συνοικίες, τις επαρχιακές πόλεις και τα χωριά, ακόμα και στο εξωτερικό «αν
χρειασθεί».
Μελετώντας το δραματολόγιο του θιάσου, διαπιστώνουμε κατ’ αρχήν ότι στο επίκεντρο
βρίσκεται το ελληνικό θεατρικό έργο, σύμφωνα με τη σχετική διάταξη του καταστατικού
για την προβολή της εγχώριας δραματουργίας. Η σύσταση των Ελεύθερων Καλλιτεχνών
συνδέθηκε με το ανέβασμα του Μακρυγιάννη του Δημήτρη Φωτιάδη, καθώς «βασική
αιτία και ιδεολογικό κίνητρο της ίδρυσης και λειτουργίας του, στάθηκαν η απήχηση
που είχαν οι παραστάσεις του έργου».40 Το έργο είχε ανεβεί τον προηγούμενο χειμώνα
του 1974-75, στο θέατρο Αίγλη του Υμηττού, από την Ελληνική Λαϊκή Σκηνή, θίασο
στον οποίο συμμετείχε η ομάδα των ηθοποιών που συγκρότησαν στη συνέχεια τους
Ελεύθερους Καλλιτέχνες. Συνολικά το έργο παίχτηκε 36 φορές στην Αθήνα, στους
γύρω Δήμους και την επαρχία, σε ανοιχτούς χώρους πάντα που ήταν γήπεδα, αρχαία

Το συμφωνητικό αφορούσε εταιρεία με την επωνυμία «Φ. Ταξιάρχης – Μ. Τιμοθέου – Σ. Τσάκας και Σία
Ε.Ε.» και τον εμπορικό τίτλο «Ελεύθεροι Καλλιτέχνες – Εταιρικός θίασος Σ.Ε.Η.».
37. Ιδιωτικόν Συμφωνητικόν Τροποποιήσεως Ετερορρύθμου Εταιρείας εις Ομόρρυθμον Εταιρείαν, με
ημερομηνία 22-2-1979. Το συμφωνητικό αφορούσε εταιρεία με την επωνυμία «Φοίβος Ταξιάρχης – Κώ-
στας Δαρλάσης Τιμοθέου - Συμεών Τσάκας και Σία Ε.Ε.» και τον εμπορικό τίτλο «Ελεύθεροι Καλλιτέ-
χνες – Εταιρικός θίασος Σ.Ε.Η.».
38. Ιδιωτικό Συμφωνητικό Σύστασης Ομόρρυθμης Εμπορική Εταιρίας, με ημερομηνία 23-11-1982.
Το συμφωνητικό αφορούσε εταιρεία με την επωνυμία «Φοίβος Ταξιάρχης – Κώστας Δαρλάσης Τιμοθέ-
ου – Συμεών Τσάκας και Σία Ο.Ε.» και τον εμπορικό τίτλο «Ελεύθεροι Καλλιτέχνες – Εταιρικός θίασος
Ο.Ε.Θ./Σ.Ε.Η.».
39. Καταστατικό Αστικής Εταιρείας Καλλιτεχνικών και Θεατρικών Εκδηλώσεων με το διακριτικό
τίτλο «Ελεύθεροι Καλλιτέχνες», με ημερομηνία 11-6-1979.
40. Αυγή, 8-11-1975. Σύμφωνα με το δημοσίευμα, το έργο παρακολουθούσαν κατά μέσο όρο 1000
θεατές στην κάθε παράσταση, ενώ τη μεγάλη προσέλευση ενίσχυσαν το φτηνό εισιτήριο και το χαμηλό
κόστος νεανικού εισιτηρίου.
Εταιρικοί θίασοι: Ένας δημοκρατικός θεατρικός θεσμός στα χρόνια της Μεταπολίτευσης 101

θέατρα, γυμναστήρια σχολείων και πλατείες,41 ενώ περιόδευσε και στη Σουηδία, στη
Στοκχόλμη και αλλού.42
Το έργο του Φωτιάδη ανέβηκε στο ευρύτερο πλαίσιο επιλογής έργων με ιστορικά
θέματα που χαρακτηρίζει τη δεδομένη χρονική περίοδο, καθώς και για ιδεολογικούς
λόγους.43 Ο συγγραφέας του, υποστηρικτής της άποψης περί λαϊκότητας του θεάτρου
–όπως και ο Ρώτας–44 προβάλλει μέσω του έργου του την ανάγκη για επιστροφή σε
ένα θέατρο τελετουργικό, με έντονη τη λαϊκή παρουσία και με χρήση ανοικτών χώρων
για τις παραστάσεις. Ο Μακρυγιάννης αφενός εξασφάλισε, λόγω εσόδων, την οικονο-
μική στήριξη που είχε ανάγκη ο θίασος, κι αφετέρου πέτυχε τη δημιουργία διαλόγου
με ένα κοινό αριστερών πεποιθήσεων, ανταποκρινόμενο στο απόλυτα πολιτικοποιημένο
κλίμα της εποχής. Το δεδομένο αυτό, σε συνδυασμό με το επιτακτικό αίτημα για άμεση
επαναφορά του θεσμού, οδήγησε στην απόφαση σύστασης των Ελεύθερων Καλλιτεχνών
και την επανεκκίνηση ουσιαστικά του συνεταιρικού θεάτρου.
Το δραματολόγιο παρέμεινε εστιασμένο στο ελληνικό θεατρικό έργο σε όλα τα
χρόνια παρουσίας του θιάσου, με σαφή προτεραιότητα σε συγγραφείς που ανήκαν
στον αριστερό χώρο και βασικό άξονα την προβολή έργων που είχαν «διωχτεί» για
πολιτικούς λόγους.
Οπότε, αμέσως μετά τον Μακρυγιάννη του Φωτιάδη, ανέβηκε, το 1976, το ηρωικό
δράμα, Κολοκοτρώνης, ή η νίλα του Δράμαλη (1955), του Βασίλη Ρώτα, που ο θίασος
επανέφερε στο επίκεντρο του θεατρικού ενδιαφέροντος έπειτα από τριάντα χρόνια45.
Έργο με ιστορικό θέμα, ανέβηκε στην ίδια λογική του λαϊκού πανηγυριού, σε συλλογική
σκηνοθεσία με ευθύνη του Φοίβου Ταξιάρχη, ρύθμιση σκηνικού χώρου και ενδυμασίες
Τάσου Ζωγράφου και μουσική Νικηφόρου Ρώτα.46 Το έργο περιόδευσε στη διάρκεια
του καλοκαιριού, ενώ τη χειμερινή περίοδο 1976-77 ανέβηκε από τη σκηνή του Δημοτι-
κού Θεάτρου Πειραιά.47 Την ίδια χρονιά, με τη συμπλήρωση των εκατό παραστάσεων

41. Αναφέρω ενδεικτικά τις παραστάσεις σε Χαλκίδα (30-7-1975) στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Ευ-
ρίπεια», Νέα Ιωνία Βόλου (γήπεδο «Νίκης», 10-8-1975), Αρχαίο Θέατρο Γυθείου (14-8-1975), Αρχαίο
Θέατρο Μεγαλόπολης (15-8-1975), Κάστρο Καλαμάτας (16-8-1975), Αρχαίο Θέατρο Ιθώμης (17-8-1975),
Παλαιό Φάληρο (κινηματογράφος Άδωνις, 28-8-1975), Αρχαίο Θέατρο Σικυώνος (31-8-1975), Δημοτικό
Στάδιο Αιγάλεω (6-9-1975), Λαύριο (κινηματογράφος Ολύμπια, 7-9-1975), βλ. Τα Νέα, 30-7-1975, σ. 2·
ό.π., 7-8-1975, σ. 2· ό.π., 28-8-1975, σ. 2· ό.π., 6-9-1975, σ. 2.
42. Ό.π., 26-2-1976, σ. 2.
43. Σχετικά με το έργο, βλ. Μήτσος Λυγίζος, «Ο Μακρυγιάννης Δημήτρη Φωτιάδη», Το Νεοελληνικό
πλάι στο Παγκόσμιο θέατρο, Δωδώνη, Αθήνα, 1980, τ. Β΄, σ. 367-368 και Θόδωρος Χατζηπανταζής, Το
ελληνικό Ιστορικό Δράμα, Από τον 19ο στον 20ό αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ινστιτούτο
Μεσογειακών Σπουδών, Ηράκλειο, 2006, σ. 452-453.
44. Βασίλης Ρώτας, «Για ένα θέατρο του λαού», Επιθεώρηση Τέχνης Γ (1956), σ. 32-36.
45. Σχετικά με το έργο, βλ. Λυγίζος, Το Νεοελληνικό πλάι στο Παγκόσμιο θέατρο, τ. Β΄, σ. 354-366
και Χατζηπανταζής, Το ελληνικό Ιστορικό Δράμα, Από τον 19ο στον 20ό αιώνα, σ. 488-489.
46. Θεατρικό πρόγραμμα της παράστασης.
47. Πρωτοανέβηκε στο γήπεδο της Κάτω Ηλιούπολης (27-6-1976) και ακολούθησαν παραστάσεις σε
Παλαιό Φάληρο (1-7-1976), Αγία Βαρβάρα (3-7-1976), γήπεδο Καλλιθέας (4-7-1976), Λιτόχωρο (φεστι-
βάλ Ολύμπου, Ιουλ. 1976), Αθήνα (Πνύκα, 8 έως 11-7-1976), Λέσβο (Κάστρο του Μολύβου, 17-7-1976 και
Μυτιλήνη 18-7-1976), Άργος (Στάδιο Άργους, 24-7-1976), Ναύπλιο (Στάδιο Ναυπλίου, 25-7-1976), Δερ-
βενάκια (26-7-1976), γήπεδο Καισαριανής, Αλίαρτο, Πειραιά (Τα Νέα, 24-6-1976, σ. 2· ό.π., 26-6-1976·
102 Α Λ Ε Ξ Ι Α Α ΛΤ Ο Υ Β Α

του έργου, οι Ελεύθεροι Καλλιτέχνες τίμησαν σε ειδική εκδήλωση τον συγγραφέα του
και μέντορα του θιάσου, Βασίλη Ρώτα.48 Από την πλευρά του, ο Ρώτας υπογράμμισε
τον δημοκρατικό και συνεργατικό χαρακτήρα του θιάσου αλλά και το γεγονός ότι νέοι
άνθρωποι ανακαλύπτουν «έργα από καιρό γραμμένα, λησμονημένα κι απαγορευμένα»
–σαν τον Κολοκοτρώνη– «που μιλά για τον λαϊκό αγώνα».49
Οι ηθοποιοί της παράστασης κλήθηκαν να αποδώσουν από σκηνής τους περίπου
εκατό ρόλους του έργου. Με δεδομένο ότι η πλειονότητα των μελών του θιάσου ήταν
πρωτόπειροι ηθοποιοί, το αποτέλεσμα ήταν ικανοποιητικό, αν και δεν αποδόθηκαν
εξίσου επιτυχημένα όλα τα πρόσωπα.50 Ξεχώρισαν ορισμένοι, με βασικότερο τον Φοίβο
Ταξιάρχη, που διακρίθηκε τόσο για την υποκριτική του όσο και για τις σκηνοθετικές
επιλογές του, που προσαρμόζονταν κάθε φορά ανάλογα με τον χώρο.
Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος σημειώνει:
Η σκηνοθεσία, όπως λειτούργησε στην Πνύκα, που είδα την παράσταση, λιτή, βασί-
στηκε στην κίνηση των ομάδων, στη δυναμική της γεωμετρίας, στην αναγλυφικότη-
τα. Σωστός ο λόγος, λιτή στάση και ορθή οικονομία στη σύνθεση.51

Το καλοκαίρι του 1977, ο θίασος περιόδευσε με τον Χάση του Γουζέλη, σε διασκευή
Κονίδη Πορφύρη. Η επιλογή του έργου ακολούθησε τη γενικότερη τάση της μεταπολι-
τευτικής περιόδου αναζήτησης της θεατρικής παράδοσης, μέσα από ιστορικά έργα της
νεοελληνικής δραματουργίας, και το ανέβασμά του βασίστηκε σε έρευνα των στοιχείων
της εποχής συγγραφής του, που εντάχθηκαν στην ερμηνευτική και σκηνοθετική απόδοση,
έχοντας πάντα ως κεντρικό άξονα τον λαϊκό χαρακτήρα.52 Στο ίδιο πλαίσιο, η παράστα-
ση ξεκινούσε με μία αναπαράσταση ζακυνθινής μασκαράτας, που περιλάμβανε χορούς,
τραγούδια και αυτοσχεδιαστικά δρώμενα, εμπνευσμένα από τη λαϊκή τοπική παράδοση,
και στη συνέχεια ακολουθούσε ένας σύντομος πρόλογος, που παρουσίαζε το έργο, το
ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της εποχής και τον συγγραφέα. Για το ανέβασμα του έργου
συνεργάστηκαν ο ζωγράφος-χαράχτης Γιώργος Βαρλάμης, που φιλοτέχνησε την αφίσα,
το πρόγραμμα και τις μακέτες, ο σκηνογράφος-ενδυματολόγος Τάσος Ζωγράφος, ο
συνθέτης Γιώργος Τσαγκάρης, που έγραψε μουσική για τα είκοσι ατομικά και ομαδικά
τραγούδια του έργου, ο Τάκης Βαρλάμος, που ανέλαβε τη χορογραφία, και ο Φοίβος

ό.π., 30-6-1976· ό.π., 8-7-1976, σ. 2· ό.π., 17-7-1976, σ. 2· ό.π., 24-7-1976, σ. 2· ό.π., 14-8-1976, σ. 2·
ό.π., 20-8-1976, σ. 2· ό.π., 9-9-1976, σ. 2· ό.π., 4-10-1976, σ. 2). Από το Θέατρο Πειραιά το έργο πρω-
τοανέβηκε ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1976, ενώ στις αρχές του επόμενου έτους δόθηκε εορταστική
παράσταση προς τιμήν του συγγραφέα Βασίλη Ρώτα, με την ευκαιρία των 88 χρόνων του. Στην τιμητική
εκδήλωση συμμετείχε ο Κώστας Γεωργουσόπουλος που μίλησε με θέμα «Ο Ρώτας και το Λαϊκό Θέατρο»,
βλ. ό.π., 4-1-1977, σ. 2.
48. Ό.π., 16-2-1977, σ. 2.
49. (Ανυπόγραφο), «Το θέατρο είναι λαϊκή τέχνη, Ο Β. Ρώτας μιλάει για τον Κολοκοτρώνη», Ριζο-
σπάστης, 9-6-1976, σ. 4.
50. Αλκιβιάδης Μαργαρίτης, «Κριτική: Βασίλη Ρώτα Κολοκοτρώνης με τον εταιρικό θίασο», Ριζοσπά-
στης, 14-8-1976, σ. 2· Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Κολοκοτρώνης ή η νίλα του Δράμαλη», Κλειδιά και
κώδικες θεάτρου, ΙΙ. Ελληνικό Θέατρο, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα, 1984, σ. 181.
51. Γεωργουσόπουλος, «Κολοκοτρώνης ή η νίλα του Δράμαλη», Κλειδιά και κώδικες θεάτρου, ΙΙ.
52. Τα Νέα, 5-2-1977, σ. 2.
Εταιρικοί θίασοι: Ένας δημοκρατικός θεατρικός θεσμός στα χρόνια της Μεταπολίτευσης 103

Ταξιάρχης, που συντόνισε τη σκηνοθεσία. Στην παράσταση έλαβαν μέρος οι ηθοποιοί:

Μπάμπης Τιμοθέου, Μύρτα Πολύζου, Θανάσης Ρουπακιώτης, Ανδρέας Παπασπύρος,
Συμεών Τσάκας, Δημήτρης Μεσιακάρης, Κώστας Δαρλάσης, Σοφία Ολυμπίου, Ιωσήφ
Λιζάρδης, Βασίλης Βγενόπουλος, Φοίβος Ταξιάρχης.53
Το αποτέλεσμα χαρακτηρίστηκε από ενιαίο ύφος, προσπάθεια απόδοσης των προ-
σώπων με χαρακτηρολογική ανάλυση και γλωσσική αμεσότητα. Η σκηνοθετική απόδοση
πάντως βασίστηκε στη διασκευή του Πορφύρη κι όχι στην πρωτότυπη γραφή του Γου-
ζέλη, θέλοντας ίσως να κρατήσει αποστάσεις από την ιστορική πρώτη παράσταση του
έργου από τη Νεοελληνική Σκηνή του Σπύρου Ευαγγελάτου, το 1964.54
Το 1978, λόγω του θανάτου του Βασίλη Ρώτα, ο θίασος επανήλθε στο έργο του για
να τον τιμήσει. Παρουσίασε αρχικά το δίπτυχο Ελληνικά νιάτα55 και Το πιάνο, ενώ το
καλοκαίρι του ίδιου έτους, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, ανέβασε στο θέατρο Λυ-
καβηττού το σπονδυλωτό έργο Πιάνο – Καραγκιόζικα, μια σύνθεση από μικρά αυτοτελή
μονόπρακτα, συνδυασμένα με τρόπο που το ένα οδηγούσε τον θεατή στο επόμενο. Το
αποτέλεσμα προήλθε και πάλι από συλλογική έρευνα, μελέτη και επεξεργασία. Στόχος
ήταν η οξεία πολιτική σάτιρα στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, που γινόταν με
τη βοήθεια των γνωστών μορφών του Θεάτρου Σκιών.56 Η παράσταση ήθελε να μιμηθεί
ως προς τη δομή και το ύφος το εμβληματικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, Το μεγάλο
μας τσίρκο. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι, όταν επαναλήφθηκε ένα χρόνο μετά, στο θέ-
ατρο Αθήναιον, πρωταγωνιστής αυτή τη φορά ήταν ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος –που
συνεργάστηκε εκτάκτως με τον εταιρικό θίασο–,57 ο οποίος εμφανίστηκε στον ρόλο του
Καραγκιόζη, με τον οποίο τον είχε συνδέσει ήδη το κοινό από Το μεγάλο μας τσίρκο.
Τα επόμενα χρόνια, στο ρεπερτόριο του θιάσου συμπεριλήφθηκαν ακόμα η Θεοδώρα,
σάτιρα του Δημήτρη Φωτιάδη, το Παραμύθι της ανέμης και οι Γραμματιζούμενοι του
Βασίλη Ρώτα,58 το σατυρικό δράμα Ιχνευτές του Σοφοκλή, τα Ιντερμέδια της Ερωφίλης
του Γεωργίου Χορτάτζη, Ο κόσμος ανάποδα, μια διασκευή από τους Μέναιχμους του
Πλαύτου, του Δημήτρη Φωτιάδη και πάλι, το έργο Πέρα απ’ τον ίσκιο των κυπα-
ρισσιών του Γιάννη Ρίτσου, η σατιρική κωμωδία ο Αζάρ δεν πεθαίνει ποτέ του Νότη
Περγιάλη, η Μαρία Πενταγιώτισσα του Μέντη Μποστατζόγλου (Μποστ) και άλλα.59

53. (Ανυπόγραφο), «Πολιτιστικές εκδηλώσεις στην Καλλιθέα», Ριζοσπάστης, 29-6-1977, σ. 4.

54. Βλ. Γεωργουσόπουλος, «Ο Χάσης: πατέρας της νεοελληνικής δραματουργίας», Κλειδιά και κώδι-
κες θεάτρου ΙΙ, σ. 204-209.
55. Ριζοσπάστης, 8-7-1978, σ. 2· Γεωργουσόπουλος, «Οικεία τραγωδία», Κλειδιά και κώδικες θεά-
τρου ΙΙ, σ. 238-241.
56. Μαρλένα Πολιτοπούλου, «Αφιέρωμα στον Β. Ρώτα», Τα Νέα, 9-8-1977, σ. 2.
57. (Ανυπόγραφο), «Ο Παπαγιαννόπουλος στα Καραγκιόζικα με τους Ελεύθερους Καλλιτέχνες», Τα
Νέα, 9-3-1979, σ. 2. Οι άλλοι συντελεστές της παράστασης ήταν: η Αγνή Βλάχου (Καραγκιόζαινα), Δ. Κα-
ραγιάννης (Κολλητήρι), Κώστας Δαρλάσης, Χάρης Εμμανουήλ, Δημήτρης Μεσσακάρης, Κυριάκος Παπα-
δημητρίου, Μύρτα Πολύζου, Βαγγέλης Ρικούδης, Νίκη Τουλουπάκη, Συμεών Τσάκας, Αιμιλία Υψηλάντη.
58. Για την παράσταση του έργου που ανέβηκε το 1981 στον Λυκαβηττό, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ,
βλ. Γιάννης Βαρβέρης, Η κρίση του θεάτρου, κείμενα θεατρικής κριτικής (1976-1984), εκδ. Καστανιώ-
της, Αθήνα, 1985, σ. 122.
59. Τα Νέα, 23-12-1976, σ. 2· Σοφία Αδαμίδου, «Φοίβος Ταξιάρχης: αγωνιστής στη σκηνή και τη
ζωή», Ριζοσπάστης, 7 μέρες μαζί, 21-10-2007, σ. 3. Ανάμεσα σε άλλα, το καλοκαίρι του 1980, ο θίασος
104 Α Λ Ε Ξ Ι Α Α ΛΤ Ο Υ Β Α

Από τη συνολική δράση του θιάσου, στη διάρκεια των δέκα περίπου χρόνων παρου-
σίας του, και σε συνάρτηση με τους στόχους της δημιουργίας του, όπως είχαν εκφραστεί
αρχικά,60 παρατηρούμε ότι σε αντιπαραβολή με το καθεστώς που ίσχυε στα μεγάλα
θιασαρχικά σχήματα του εμπορικού θεάτρου, ο θίασος διαφοροποιήθηκε σημαντικά
όσον αφορά την εσωτερική λειτουργία και τον τρόπο συνεργασίας ανάμεσα στα μέλη
του. Προώθησε τη συλλογικότητα στην έρευνα και την προετοιμασία των παραστάσεων,
σε αντίθεση με τα προσωποπαγή σχήματα των πρωταγωνιστικών θιάσων, που κατη-
γορούνταν για βεντετισμό και υπονόμευση της καλλιτεχνικής έκφρασης των ηθοποιών.
Επιπλέον, η σύνδεση της ελληνικότητας με τη δημοκρατία, όπως η έννοια εκφράζεται
μέσα από την αριστερή ιδεολογία, χρησιμοποιείται για να προβάλει την άποψη ότι η
τακτική αυτοπροβολής των πρωταγωνιστών του εμπορικού θεάτρου υπήρξε απόρροια
ξενόφερτων και άρα αντιδημοκρατικών επιρροών, ενώ το δημοκρατικό πλαίσιο λει-
τουργίας των εταιρικών θιάσων είναι μέρος της ελληνικής λαϊκής παράδοσης και συ-
νέχειας. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται η εστίαση στο ελληνικό έργο με αποτέλεσμα το
δραματολόγιο, όπως διαμορφώθηκε τελικά, να καλύπτει χρονικά όλη την ιστορία του
νεοελληνικού θεάτρου, από τον επτανησιακό Χάση ως το σύγχρονο θεατρικό έργο του
Νότη Περγιάλη ή του Μποστ. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο έργο του Βασίλη Ρώτα,
που ο θίασος επανέφερε στο προσκήνιο έπειτα από δεκαετίες, καθώς μέσα από αυτό
βρήκε κοινούς τόπους και τρόπους να επικοινωνήσει ιδέες και να μοιραστεί αναζητήσεις
με μία μεγάλη μερίδα κοινού, που δεν είχε πρόσβαση στις κεντρικές θεατρικές σκηνές.
Επιπλέον, η αμεσότητα της νεοελληνικής δημοτικής του Ρώτα αποτελούσε σημαντικό
εργαλείο για την επίτευξη των στόχων του θιάσου, που περιλάμβαναν το ανέβασμα
παραστάσεων υψηλής ποιοτικής στάθμης και σωστής σκηνικής ανάγνωσης του θεατρι-
κού έργου. Για τον λόγο αυτό, βασική προϋπόθεση για τους ηθοποιούς αποτελούσαν η
γνώση και η ορθή εκφορά της νεοελληνικής γλώσσας.
Εν κατακλείδι, εκκινώντας από το γεγονός ότι η επαναδραστηριοποίηση των εταιρι-
κών θιάσων την περίοδο της Μεταπολίτευσης συνδέεται αφενός με την ανάγκη επανα-
προσδιορισμού της ελληνικής κοινωνίας κι αφετέρου με το όραμα για την τοποθέτηση
του ελληνικού θεάτρου σε νέες βάσεις –τόσο ως προς το πλαίσιο λειτουργίας όσο και
ως προς τη σχέση με το θεατρικό έργο, το ανέβασμα της παράστασης και το κοινό–,
η ευρύτερη μελέτη της δράσης των εταιρικών θιάσων που φτάνει ως τις μέρες μας
παρουσιάζει ειδικό ενδιαφέρον, καθώς μπορεί να οδηγήσει στην εξαγωγή χρήσιμων
συμπερασμάτων σχετικά με τον τρόπο που τα παραπάνω ζητούμενα καθώς και οι
αρχικοί στόχοι σύστασης του θεσμού αναπροσαρμόζονται κάθε φορά και εκφράζονται
διαχρονικά κυρίως σε περιόδους κρίσεων.

σκόπευε να περιοδεύσει με το έργο του Δ. Φωτιάδη, Ο κόσμος ανάποδα, και μία σύνθεση με τίτλο Φω-
νές της Αγρύπνιας, ένα αντιστασιακό πολύπτυχο –όπως χαρακτηρίζεται– βασισμένο σε έργα και απο-
σπάσματα έργων των Λουκή Ακρίτα, Ηλία Βενέζη, Γιώργου Κοτζιούλα, Γιάννη Ρίτσου, Βασίλη Ρώτα και
Άγγελου Σικελιανού. Το δραματολόγιο κρίθηκε ακατάλληλο για περιοδεία από το Υπουργείο Πολιτισμού
και Επιστημών και διακόπηκε η επιχορήγηση του θιάσου· βλ. (Ανυπόγραφο), «Οι Ελεύθεροι Καλλιτέχνες
απαντούν στο Υπ. Πολιτισμού σχετικά με τις επιχορηγήσεις των θιάσων», Ριζοσπάστης, 24-7-1980, σ. 6.
60. Βλ. το προλογικό σημείωμα στο Θεατρικό Πρόγραμμα της παράστασης του έργου Κολοκοτρώ-
νης, ή η νίλα του Δράμαλη, 1976.