Bronzano doba Srbije

Tekst iz kataloga izložbe "Bronzano doba Srbije", Narodni muzej, Beograd, 1972.

Bronzano doba, period čiji arheološki prikaz čini temu ove izložbe, predstavlja u istoriji,
umetnosti i društveno-ekonomskim odnosima, značajnu etapu najstarije istorije Evrope.
Formalno, period bronzanog doba koji, sa manjim ili većim odstupanjima, obuhvata vremensko
razdoblje druge hiljade godina pre n. e. (vreme oko 2000-1000 godina pre naše ere) jeste etapa u
kojoj se ovlađivanjem tehnike obrade metala i njegovog dobijanja iz određenih ruda dolazi i do
izrade savršenijih sredstava za proizvodnju oruđa, do savršenijih oblika oružja, do različitijih i
bogatijih oblika nakita. Ali, ne sme se zaboraviti ni činjenica da ovi oblici zavise i od novih,
posebno razvijenih i specifičnih oblika obrade i dobijanja određenih sirovina, jer rudarska
tehnika i tehnika obrade metala u određenim oblicima iziskuju i posebnu, specijalizovanu
aktivnost čitavih ljudskih grupa u njihovim zajednicama. U ovom dobu više se ne može, kao u
ranijem periodu neolita, govoriti samo o podeli posla izmeću muškarca i žene. Sem toga,
neravnomerna rasprostranjenost rudnog blaga, pogotovu onda kad se ima u vidu da korišćenje
bronze nameće istovremeno i korišćenje dveju vrsta rudnih ležišta, prvenstveno bakra i kalaja,
nužno je nametala užu trgovinsku razmenu između raznih oblasti i područja. A isto tako, ova
neravnomernost stvarala je i osnove za izvesnu neravnotežu u odnosima raznih ljudskih grupa, a
samim tim i veću nesigurnost i češće sukobe, koji se odražavaju u sve većoj potrebi za
stvaranjem određene, unutrašnje organizacije odbrane ili napada. Bronzano doba bilo bi u isto
vreme i ona epoha, kad se neminovno nameće i jače raslojavanje u okviru primitivnih ljudskih
zajednica, prvi začeci one podele koja dovodi konačno i do društvenog razdvajanja, u krajnjoj
liniji do formiranja izdvojene, bogatije i vodeće plemenske aristokratije, kakvu, u razvijenim
etapama gvozdenog doba, možemo ustanoviti na primer u kneževskim grobovima Trebeništa ili
Novog Pazara, u oblastima tada već formiranih ilirskih plemena Desidijata ili Autarijata. Odatle,
do kasnijeg formiranja prvih ilirskih državnih organizacija koje, kako se sve jasnije vidi,
predstavljaju izvesnu prelaznu etapu izmeću plemenskih saveza i robovlasničkih državnih
zajednica rimskog tipa ili helenističkih država, postojao je još samo jedan korak, koji je u raznim
oblastima pod raznim posebnim uslovima, učinjen sa izvesnim odstupanjima. Poređenje
takozvane ilirske i dačke države, bilo bi po našem mišljenju veoma poučno u ovom smislu, ali
prevazilazi uže granice ovde obrađene problematike.

Drugo je pitanje etničke i jezičke pripadnosti nosilaca kulture bronzanog doba. O tome je u
arheologiji, donekle i u lingvistici, mnogo raspravljano, pogotovu u jugoistočnoj Evropi i na
Balkanu. Prihvatajući teze pojedinih arheologa koje su dobrim delom bazirane i na kritičnom
korišćenju lingvističkih rezultata, može se reći da, u tom smislu, početak bronzanog doba
predstavlja etapu stabilizacije posle dugog perioda prelaza iz neolita u metalno doba kad, u nizu
često arheološki neuhvatljivih talasa, prodiru ka Evropi i posebno njenom jugoistoku,
indoevropski stočari iz ruskih stepa. Dovoljno je, osobito od strane arheologa, isticano da ovi
prodori ne moraju nužno značiti, niti znače potpuno uništavanje starijeg, neolitskog stanovništva.
Bilo je tu, u pojedinim momentima, nesumnjivo i spaljivanja naselja, pljački i potpunog
uništavanja. Ipak, u toku dugog procesa ovih i sličnih kretanja, došlo je konačno do sažimanja,
simbioze, starog zemljoradničkog elementa neolita, sa pridošlicama koje sa sobom donose
svakako primitivniju materijalnu kulturu, ali isto tako i savršeniju i razvijeniju patrijarhalnu
organizaciju, a zajedno s tim i nove elemente u jeziku. Tako bi bronzano doba, onako kako to
misle mnogi arheolozi balkanskih zemalja, predstavljalo period indoevropeizacije domorodačkog
stanovništva, vreme u kojem se i stvara osnova za kasniji razvoj širih starobalkanskih etničkih
grupacija kao što su Iliri, Tračani, a eventualno i Dako-Mizijci, južno od Save i Dunava, a
severno od Dunava u kasnijoj Dakiji - Dačani i Geti.
Poslednja etapa ovog razvoja vezuje se, pre svega, za kraj bronzanog doba i prelaz ka
gvozdenom dobu, za ono vreme koje je u srednjoj Evropi, prema karakterističnom načinu
sahranjivanja te epohe, obeleženo kao period polja sa urnama (Urnenfelderzeit). I ovde se, svuda
na Balkanu i na donjem Dunavu, može računati sa novim pomeranjima i kretanjima plemena
koja nastaju, kako izgleda, pod pritiskom opet sa Ponta, novih grupacija koje se kreću u pravcu
donjeg Dunava. Ovo, sada, izaziva dalja pomeranja i pokretanja čiji istorijski refleks, kako je to
već u više mahova isticano, predstavljaju takozvana Egejska seoba ili najezda pomorskih naroda,
pad Troje, rušenje mikenskih država i propast hetitskog kraljevstva, kao i prodor pomorskih
naroda do Egipta, zabeležen na poznatom natpisu Ramzesa III u hramu u Medinet Habu.

Kako kulturno, tako i ekonomski i istorijski, bronzano doba predstavlja, prema tome, izvanredno
važnu etapu u razvoju Evrope, pri čemu težište pada na njen jugoistočni deo koji je već samim
svojim geografskim položajem bio predodređen da u ovom smislu odigra veoma značajnu ulogu.

***

Kako su sada, u okviru ovog istorijskog razvoja, pojedina područja, odnosno oblasti došli do
manjeg ili većeg izražaja, kako su se oni uklapali u šire kulturne celine i njihovu određenu
evoluciju, predstavlja u izvesnom smislu drugi problem. Ne može se sporiti da je geomorfološki
momenat u ovom pogledu igrao veoma značajnu ulogu. Pri tome je područje Srbije, na jednoj od
glavnih prirodnih saobraćajnica starog Balkana, moravsko-vardarskom putu, čiji je značaj na
osnovu arheoloških istraživanja danas već dovoljno utvrđen, bila oblast u kojoj se, kako je
poznato, sučeljavaju kulturni uticaji raznih velikih područja ranih civilizacija: egejsko-
maloazijske oblasti, panonsko-karpatske, uže balkanske sa njenim posebnim specifičnostima i,
konačno, od kraja neolita i u toku viševekovnog perioda prelaza iz neolita u metalnog doba,
nomadsko-stepskih, već pomenutih elemenata koji sa sobom donose prelaz na indoevropske
jezike i nove forme ekonomskog života koje sačinjavaju značajnu komponentu u stvaranju
kulture bronzanog doba. I ovde, prirodne odlike pojedinih zona igraju značajnu ulogu: tako se
mogu izdvojiti i nekoliko velikih kulturnih oblasti u kojima se, baš u toku bronzanog doba,
stvaraju osnove za dalje kulturno i etničko izdvajanje. U širem smislu one se vezuju i za šira
kulturna područja. Dok, na primer, centralna Srbija, vezana za dolinu Morave i njenih pritoka, u
kulturnom smislu stoji u vezi s jedne strane sa čitavom oblašću donje podunavske ravnice
između Stare planine i Karpata, a s druge strane sa uticajima iz egejskog sveta i oblasti
formiranje u današnjoj Grčkoj visoke mikenske kulture, područje užeg Podunavlja, široko
vezano za Panonsku niziju i Karpate, pokazuje, u suštini sličan kulturni razvoj, u kojem je,
međutim, jači uticaj srednjoevropske komponente. A zapadna Srbija, brežuljkasto i planinsko
područje južno od posavske ravnice, usko se vezuje, već sada za oblast zapadnog dela
Balkanskog poluostrva, oblast u kojoj se formiraju i razvijaju ona međusobno srodna plemena
koja će kasniji pisci obeležiti imenom Ilira, šireći tako na šira područja jednu etničku
determinaciju koja je, u suštini prvobitno obuhvatala samo južni deo ove zone: Albaniju i Crnu
Goru, ilirsko jezgro, ali isto tako oblast koja je pogotovu kasnije, u prvoj hiljadi godina pre n. e.
bitno uticala na determinaciju kulturnog razvoja tih područja. Odmah se mora reći da granice u
bronzano doba još uvek nisu dovoljno jasne, te se pojave pojedinih od ovih velikih kulturnih
kompleksa: balkansko-karpatskog, tračkog, shvaćenog u smislu geografskog područja Trakije u
južnoj Bugarskoj i zapadno-balkanskog, često se međusobno ukrštaju, spajaju i asimiluju, što u
krajnjoj liniji znači proces etnogeneze kasnije poznatih starobalkanskih naroda. I ovde se
ostvaruju široke perspektive daljih proučavanja i konfrontacije već postojećih podataka i izvorne,
arheološke građe što, međutim, prelazi okvire ove izložbe i njenih zadataka.

Konačno, dolazimo i do jednog za vremensko praćenje etapa kulturnog razvoja ne manje

značajnog pitanja: hronologije, vremenske podele perioda bronzanog doba.
Dugo vremena primenjivan je u tom pogledu sistem vremenske podele koji je, zasnivajući se na
srednjoevropskom materijalu, izgradio poznati nemački arheolog P. Rajneke (R. Reinecke).
Polazeći od karakterističnih pojava utvrđenih solidnom analizom sigurno zatvorenih celina
arheološkog inventara, predmeta koji su sigurno u isto vreme bili u upotrebi, nalazeći i elemente
za određivanje brojevima izraženih datuma, on je bronzano doba podelio u četiri velike faze
obeležene, kod njega kao bronzano doba A-D, a čiji vremenski okviri uglavnom idu između
1800. i 1200. pre n. e. Sistematska arheološka istraživanja na Balkanu i u donjem Podunavlju
pokazala su, nesumnjivo, da se ovaj sistem ne može i ne sme šematski preneti na naše oblasti.
Tako, uzeto u celini, mora se računati sa jednom fazom ranog bronzanog doba, koja obuhvata
vreme do oko 1600. godine pre n. e. i približno odgovara fazi A. Rajnekeovog hronološkog
sistema, iako se njeni počeci moraju verovatno staviti pre 1800. godine, zatim sa srednjim
bronzanim dobom koje obuhvata, po Rajnekeu već i njegovu poslednju etapu ranog bronzanog
doba (Rajneke A2) i traje do oko 1300/1200, završavajući se sa Rajnekeovom fazom S, i
konačno kasno bronzano doba, oko 1300/1200, Rajnekeova faza D, ili, po drugim arheolozima
početak takozvanog perioda polja sa urnama u srednjoj Evropi. Ovaj period obeležen je
karakteristikama kulture na početku velikog istorijskog događaja Egejske seobe, sa kojom
zapravo nastaje i prelaz iz bronzanog u gvozdeno doba, epoha tokom koje, u viševekovnom
procesu asimilacije i pregrupacije dolazi, po mišljenju mnogih balkanskih arheologa, do stvarnog
formiranja starobalkanskih naroda, u prvom redu Ilira i Tračana.

***

Polazeći od gore iznetih činjenica, odnosno njihove interpretacije, želeći da izložbu bronzanog
doba Srbije propratimo i odgovarajućim tekstom koji daje podatke o našim arheološkim
saznanjima i njihovom istorijskom tumačenju, potrebno je najpre se kratko osvrnuti na uvodni
deo ovog perioda, prelaz iz neolita u metalno doba, a zatim na kulturu bronzanog doba u njenom
razvoju po izdvojenim teritorijama, onako kako su one u ranijem izlaganju opredeljene i
ograničene odgovarajućim vremenskim etapama, ukazujući pri tome kako na posebne odlike
razvoja u svakoj od ovih oblasti, tako i na njihov uzajamni odnos i veze. U tom smislu i
nastavljamo ovo izlaganje.

***

Već je istaknuto da period prelaza iz neolita u metalno doba predstavlja epohu kad u nizu
uzastopnih prodora, dolazi do seobe indoevropskih stočara iz stepske oblasti u razne delove
Evrope, a posebno ka donjem Dunavu i Balkanu. Iz simbioze, sažimanja i spajanja
domorodačkih i pridošlih elemenata, ponikao je niz kulturnih grupa ovog vremena vezanih za
razna područja Panonije, Balkana, a posebno naše zemlje. Krajnja etapa ovog više vekova dugog
procesa, vreme kad se konačno donosi stabilizacija što se manifestuje i u odlikama izvesnih
kulturnih grupa na teritoriji današnje Srbije, zapravo je već faza ranog bronzanog doba u užem
smislu tot pojma.

Prelaznom periodu pripadaju na teritoriji današnje Srbije sledeće kulturne grupe: Tisapolgar i
Bodrogkerestur grupa (Tiszapolgar i Bodrogke resztur), raširene posebno u Potisju i Banatu, ali
čije elemente nalazimo čak i u zapadnoj Srbiji na Drini, u veoma zanimljivim i još uvek
nedovoljno objašnjenim nalazima iz Višesave kod Bajine Bašte; badenska grupa, raširena na
celoj teritoriji Vojvodine u okviru svodih posebnih prostorno, a donekle i vremenski izdvojenih
grupa kao badenske u užem smislu toga, čisto arheološkog pojma badensko-kostolačke grupe,
kao posebne pojave vezane za podunavsko područje Srbije i današnje Vojvodine; konačno tzv.
vučedolska grupa, čije elemente, kao i pojave badenske, nalazimo izmeću ostalog i u Šumadiji. U
svim ovim slučajevima, bez ulaženja u detalje radi se van svake sumnje o kombinaciji ranijih,
autohtonih i novih, pridošlih elemenata. Kako se sada sve pojave ove vrste, koje se, u okviru
izložbe, povezuju u zatvorene određene celine, imaju i mogu objasniti, pri čemu se arheologija,
već prema karakteru svoje dokumentacije prvenstveno ograničava na keramiku i njeno
tumačenje ostaje, naravno, još uvek otvoren problem. Teritorijalno izdvajanje zasada je još uvek
veoma teško. Uporedno s tim, u okviru raznih, izdvojenih grupa, pojavljuju se i izvesni utvrđeni
oblici metalnih predmeta - bakarnih sekira. Njihova izrada vezana je, pre svega za određene
centre metalurgije i za izvesne radionice. Iz ovakvih centara metalni objekti bili su rašireni u
daleko šire područje.

Prva etapa, rano bronzano doba prema ranije fiksiranim stavovima, doba definitivne stabilizacije
nastale iz sukoba i sažimanja domorodačkog i novog elementa, manifestuje se pojavom nekoliko
lokalno izdvojenih kulturnih grupa sa njihovim jasno opredeljenim odlikama. Tako, u užem
Pomoravlju, ovom periodu pripada kultura, obeležena od strane dosadašnjih istraživača kao
Bubanj-Hum III. Ranije faze ove evolucije u centralnom Pomoravlju Bubanj-Hum I i II, vezuju
se, bez sumnje za period prelaza iz neolitskog u metalno doba: njihovo praćenje pokazuje da se
već tokom prelaznog perioda mora računati sa izvesnim pomeranjem domorodačkog
stanovništva izvesnih delova donjeg Podunavlja, posebno iz današnje Oltenije, u pravcu juga.
Ovo pomeranje, o tome ne može biti nikakve sumnje, objašnjava kako se u Pomoravlju, a zatim i
dalje na jugu do Pelagonije, pa čak i do severne Tesalije i delova Albanije, može protumačiti
pojava kulturnih elemenata kakvi se vezuju za grupe Krivodol-Salkuca, Bubanj- Hum I i II i u
Makedoniji, na teritoriji Pelagonije, za grupu Suvodol- Šupljevac, kao i, posebno, u
jugoistočnom području Albanije za fazu Malič (Maliq) II. U pitanju su prva pomeranja nastala
pod pritiskom indoevropskih elemenata sa donjeg Dunava. Nasuprot tome u sistematskim, više
godina vođenim, iskopavanjima na Bubnju kod Niša konstatovano je postojanje već opredeljene
faze Bubanj-Hum III, okarakterisane intenzivnijim razvojem stočarstva (u slojevima ovog
perioda postoji izvanredan porast životinjskih kostiju), a posebno pojavom tipičnih oblika sudova
sa dve drške koji se, naročito vezuju za pojave kasne faze ranog bronzanog doba u Makedoniji,
osobito u Pelagoniji i severozapadnom delu egejske Makedonije, kao i za pojave vezane za
kulturnu etapu Malič III a-b u odgovarajućem delu Albanije. Vremenski, pomenute pojave
odgovaraju epohi pre početka mikenske civilizacije sa njenim bogatim kneževskim grobovima
tzv. "šaht"-grobovima (Schachtgraber). U kulturnoistorijskom smislu moguće je pomisliti na
definitivnu stabilizaciju indoevropeiziranog stanovništva, koja je, kako smo već istakli, osnova
daljeg razvoja i nastanka poznatih paleobalkanskih naroda.

Slična, uz sve moguće regionalne razlike, bila bi i evolucija u panonskom delu pomenute
teritorije i zapadnoj Srbiji. U severnom delu Banata, području oko ušća Moriša, susrećemo, u
ovo doba pojavu takozvane mokrinsko-perjamoške grupe, o čijem su karakteru, nova
iskopavanja u Mokrinu kod Kikinde pružila osobito zanimljive podatke. Sahrane su ovde još
uvek u tradiciji onih tipičnih u neolitskoj epohi: ravni grobovi sa postavljanjem skeleta u
zgrčenom stavu. Grupisanje grobova u određene manje celine, upućuje na izvesne rodovske ili
porodične zajednice. U grnčariji, osnovni su oblici sudova sa jednom ili dve drške koje ne
prelaze obod suda, kao i izuzetno siromaštvo u ornamentici. Oblici, a posebno tehnika izrade,
upućuju na stare tradicije, metalni nalazi, grupisanje i raspored grobova na izvesne uticaje novih
elemenata sa strane. Zanimljivo je, međutim, da u ovoj oblasti sahrana pod humkama, posebna
karakteristika indoevropskih elemenata vezanih za stepske uticaje, ne dolazi do izražaja.
Međutim, u nizu elemenata materijalne kulture mađarski arheolozi utvrdili su, s jedne strane
nesumnjivi kulturni kontinuitet sa ranijim epohama, a sa druge strane izvesne pojave kao one u
tzv. Šomođvar grupi (Somogyvar), koje upućuju na manifestacije materijalne kulture i pojave, u
načinu sahranjivanja, što bez sumnje ukazuje, sahranom pod humkama, ne samo na vezu sa
stepskim područjem, već posebno sa načinom sahrane u zapadnoj Srbiji (Belotić-Bela Crkva,
Dragačevo). Sa ovim, konačno, dolazimo i do ocene, kulturno-istorijske, najranijih grobova pod
humkama na teritoriji zapadne Srbije, u okviru grupe Belotić- Bela Crkva kojoj se nesumnjivo
moraju pripisati i drugi nalazi ranog bronzanog doba ove oblasti. Način sahrane ovde je
nesumnjivo vezan za novu pojavu sahrane pod humkama, pogrebni ritual koji sa sobom donose
indoevropska stepska plemena. Pod ovim humkama sahranjivanje je vršeno u obliku skeletnih
grobova pri čemu je grob muškarca, kao starešine porodične zajednice bio posebno istaknut (na
primer, grob 24-25 u Beloj Crkvi - humka I, ili konstatacije učinjene u humci II nekropole u
Beloj Crkvi). Sastav i konstrukcija ovih humki upućuju na tesne veze sa područjem ruskih stepa.
Ovo, uostalom važi i za način sahranjivanja. Ali, pored skeletnih grobova sa sahranom u
zgrčenom stavu i odavanjem posebnog poštovanja muškarcu, što upućuje na patrijarhalno
uređenje ranih, indoevropskih stočara, nalazimo i sahrane sa spaljivanjem pokojnika, (na primer,
Belotić, humka XII), gde su spaljeni ostaci, zajedno sa darovima a bez stavljanja spaljenih
kostiju u sud-urnu bili ostavljeni na spalištu na kojem je spaljivanje bilo izvršeno. Od toga
vremena nadalje, ovaj isti običaj, uz izvesne promene, možemo pratiti u celoj oblasti zapadne
Srbije do rimske epohe, upravo do vremena kad ilirska etnička pripadnost stanovništva oblasti
više ne podleže nikakvoj sumnji.

Tako, dakle, u ranoj fazi bronzanog doba, uz još uvek nedovoljnu diferencijaciju po određenim
područjima, nalazimo, kako u oblicima materijalne kulture, tako i u drugim manifestacijama
konstatovanim arheološkim putem osnove one stabilizacije bronzanog doba, koja u kasnijoj
evoluciji pruža osnove daljeg etničkog razgraničenja na području starog Balkana. Nesigurnost
ovih razgraničenja, ali, s druge strane i kulturno jedinstvo, uz sva lokalna odstupanja koja jasno
proizlaze iz činjenica iznetih u ranijem izlaganju, potvrđuje, izmeću ostalog, i pojava, u Sremu i
Slavoniji takozvane vinkovačke grupe, koja u detaljima ostaje još uvek nedovoljno poznata, no
koja, po izvesnim oblicima materijalne kulture, posebno grnčarije, upućuje na tesne veze kako sa
grupom Belotić-Bela Crkva u zapadnoj Srbiji i ilirskom području, tako i sa pojavama u Panoniji,
gde, s druge strane pojava humki u Šomođvar grupi, takođe upućuje na kompleksnost problema
koji istorijski valja obeležiti kao pitanje indoevropeizacije u rano bronzano doba. Ne manje
značajni u tom pogledu bili bi i grobovi pod humkama u Vrbici u Olteniji, koji, danas je to
nesumnjivo, pokazuju tesne veze sa pojavama u Beloj Crkvi i samim tim doprinose daljem
rešavanju pitanja indoevropeizacije u ranom bronzanom periodu u svim ovim krajevima od
Karpata do zapadnog Balkana.

***

U sledećoj etapi, periodu razvijenog, srednjeg bronzanog doba koji, gotovo svuda i bez prekida
kontinuiteta kulture prelazi u kasno bronzano doba, epohu kad se može računati sa stvorenim
osnovama velike Egejske seobe, pojedina, geografski određena područja izdvajaju se već nešto
jasnije. Kako se različite pojave materijalne kulture uprkos izvesnim pojavama dublje unutrašnje
veze, a posebno prekoračenja većih zajednica i njihovih granica, imaju tumačiti sa stanovišta
istorije, pokušaćemo da objasnimo kroz interpretaciju arheološkog materijala, koji za ove epohe
predstavlja još uvek osnovni i glavni izvor. Tako se, u stvari, vraćamo na izvesne konstatacije
zasnovane na ranijim arheološkim istraživanjima i na njihovu interpretaciju, u istorijskom
smislu, onakvu kakva je bila data na Simpozijumu o teritorijalno i hronološkom razgraničenju
Ilira u praistorijsko doba, u Sarajevu 1964. godine. Čini se da nova arheološka proučavanja nisu
u osnovi izmenila tada izneta gledišta, već, naprotiv, da su pružila samo novu građu za njihovu
potvrdu.

U području Pomoravlja susrećemo se, tokom ovog razdoblja sa nekoliko arheološki jasno
izdvojenih kulturnih grupa. Takva je pre svega Slatinska grupa, koja svoje ime nosi po nalazištu
u Donjoj Slatini kod Leskovca, gde su, iskopavanjima, njene odlike najpre mogle da budu jasnije
utvrđene i opredeljene. Vremenski, ova se grupa vezuje za sam početak srednjeg bronzanog
doba, što, opet, odgovara fazama A2/V1 hronološkog sistema Rajnekea.
Njeno je postojanje za sada sa sigurnošću utvrđeno samo u južnom Pomoravlju. Nalazi koji joj
pripadaju poznati su, sem iz same Donje Slatine, sa Gradca kod Zlokućana u blizini Leskovca i
Velike Humske Čuke u Humu kod Niša. Položaj naselja po pravilu je dominantan, zgodan kako
za odbranu, tako i za kontrolu svakog kretanja prirodnim saobraćajnicama kroz kotline, polja
moravske doline: niško ili leskovačko. Kultura toga perioda još uvek je nedovoljno poznata, pre
svega na osnovu keramičkog materijala. Tehnikom izrade - fakturom, a delom i načinom
ukrašavanja - kose rebraste kanelure - grupa pokazuje veze sa bubanjsko-humskom u njenim
fazama I i II. S druge strane, izvesni oblici kao konične zdele sa drškom koja prelazi preko oboda
i završava se dugmastim ispupčenjem, ili veći sudovi sa širokim, zaravnjenim obodom,
predstavljaju početak jedne duge kulturne evolucije u Pomoravlju, koja, možda, može da se veže
za izvesne etape tzv. Černavoda kulture u Rumuniji čija je pojava zavisna od prodora novih
ljudskih grupa sa donjeg Dunava prema Olteniji. Kulturni odnosi ovde su još uvek nedovoljno
jasni. Dokle god ne bude moguće da se većim istraživanjima utvrdi karakter ove grupe sa svim
njenim manifestacijama, ono će morati da se ostavi manje ili više otvoreno.

Mnogo zanimljivija u tom pogledu bila bi tzv. paraćinska grupa, raširena u celom području sliva
Velike Morave, tako da njene pojave možemo pratiti čak i do doline Timoka (Pišura česma kod
Zaječara). Grupa čija su zasada najvažnija nalazišta Gloždar u Paraćinu i Rutevac kod Aleksinca,
poznata nam je isključivo iz grobalja-nekropola. Naselja ove grupe zasada nisu ni utvrđena, ni
ispitana. Veoma značajan, međutim, je način sahranjivanja u ovim nekropolama: u pitanju su
grobovi sa urnama, gde su spaljeni ostaci pokojnika bili stavljani u sudove, urne, zajedno sa
nizom drugih darova: manjih sudova, delom i metalnih predmeta, uglavnom nakita. Takođe su
sudovi stavljani i pored urni. Ovim odlikama, paraćinska grupa se posebno vezuje za već ranije
pomenuti široki balkansko-karpatski kulturni kompleks na celom prostoru od Stare planine do
Karpata i u današnjoj Vojvodini. To opet, bez sumnje pokazuje, da ovo područje, u krajnjoj liniji,
ne može da se poveže ni sa užom oblašću nastanka Tračana, niti pak Ilira, već najpre za onu
oblast u kojoj se formiraju takozvana dako-mizijska plemena, na što je, uostalom, takođe
ukazivano u arheološkoj literaturi. Time bi pretpostavka koju iznose lingvisti (V. Georgijev), o
postojanju jedne posebne dako-mizijske jezičke grupe na Balkanu, mogla naći i svoju potvrdu,
pogotovu kad se ima u vidu da baš ove teritorije Pomoravlja pripadaju oblasti Mezije, kako je
ona i izdvojena kasnije, prilikom formiranja rimskih provincija na Balkanu. Što se pak tiče
arheološkog materijala, treba posebno istaći, da keramika paraćinske grupe, pokazuje takođe
izvesne veoma zanimljive odlike; sudovi sa jednom drškom sa dugmastim ispupčenjem, koja
prelazi preko samog oboda, neposredni su nastavak pojava poznatih u slatinskoj grupi. Sudovi sa
dve drške koje prelaze obod, nekada takođe sa takvim ispupčenjima, iako predstavljaju jednu od
najtipičnijih pojava u celoj jugoistočnoj Evropi tokom bronzanog doba, imaju, opet, najbliže
paralele u istočnoj Panoniji i Olteniji, pri čemu posebno valja ukazati na odgovarajuće oblike u
tzv. Verbičoara (Verbicioara) grupi u Rumuniji. Zdele sa uvučenim obodom, u krajnjoj liniji,
vode poreklo još iz bubanjsko-humske grupe u njenim fazama I-II. U vrlo oskudnom
ukrašavanju sudova paraćinske grupe, kanelure se vezuju kako za slatinsku, tako i, možda njenim
posredstvom, za raniju bubanjsko-humsku evoluciju. Urezani ukrasi, ornamenti, na sudovima,
naročito izvijeni motivi izvedeni u obliku spirala povezanih meću sobom motivom u obliku slova
M pokazuju vezu sa Verbičoara grupom. U celini, dakle, paraćinska grupa može se oceniti kao
lokalna pojava u slivu Velike Morave, vezana, svojim osnovnim odlikama, kako za kulturni
razvoj na ovom području, tako i za širu balkansko-karpatsku oblast a, samim tim, donekle i za
razvoj odgovarajućih i istovremenih pojava u Panoniji, pogotovu u Banatu, o čemu će u daljem
izlaganju još biti govora.

Veoma je zanimljiva, međutim, pojava da se na samom nalazištu Gloždar u Paraćinu nalaze i

izvesni grobovi koji, sigurno, pripadaju već kasnom bronzanom dobu, periodu koji neposredno
stoji u vezi sa Egejskom seobom. Ovu pojavu, na izložbi, ilustruje grob 1962-2 iz Paraćina.
Mnogi oblici sudova koji se kao darovi nalaze u ovom grobu, kao oni sa uvučenim obodom i
drškama preko oboda, zatim i ukrašavanje izvedeno kanelurama, upućuju na neposredno
povezivanje sa paraćinskom grupom srednjeg bronzanog doba. Ali, oblik urne u koju su
stavljene sagorele kosti pokojnika, sa visokim vratom i zaobljenim kanelovanim ramenom, kao i
oblici drški i njihov raspored na ovoj urni, povezuju je nesumnjivo sa kasnijim vremenom,
pojavom velikih polja sa urnama, bez humki, u Vojvodini, pre svega u Banatu. Tako se ovde,
mora, bez ikakve sumnje računati sa jednom unutrašnjom evolucijom svakako bez prekida u
sastavu stanovništva, od srednjeg do kasnog bronzanog doba i perioda prelaza u gvozdeno doba.

Kako se, uporedo s tim, u južnom Pomoravlju, razvija bronzano doba do kasne faze i perioda
prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba, nije još uvek dovoljno jasno. Posle slatinske grupe,
pojedini nalazi, kao urna iz Lapotinca sa svojim vertikalno bušenim drškama i urezanim
ornamentima šrafiranih trouglova, upućuju, kako je to već pokazano u dosadašnjim arheološkim
proučavanjima, na izvesne veze sa Makedonijom i tračkim kompleksom. Ali, tek sa kasnim
bronzanim dobom, moguće je ovde izdvojiti jednu potpuno jasno oformljenu kulturnu grupu koja
je ispitivana sistematskim iskopavanjima u Brzom Brodu kod Niša i u arheologiji obeležena
imenom Medijana grupe (glavno nalazište u Brzom Brodu, u neposrednoj blizini rimske
Medijane). Oblici grnčarije, sudovi sa uvučenim, na razne načine kanelovanim obodom,
predstavljaju evoluciju starih oblika čije se tradicije mogu pratiti čak do vremena prelaza iz
neolita u metalno doba i prodora ljudskih grupa iz Oltenije u naše Pomoravlje - do bubanjsko-
humske grupe. Oblici sudova sa jednom drškom koja prelazi preko oboda i završava se metalnim
ispupčenjem, forma koja tokom razvoja Medijana grupe doživljava izvesnu evoluciju, imaju
svoje korene u staroj tradiciji bronzanog doba Pomoravlja, slatinskoj i paraćinskoj grupi. S druge
strane, izvesne forme sudova najranije faze podsećaju i na oblike urni sa kraja paraćinskog
perioda, dok i zdele sa obodom, i sudovi sa širokim, ravnim, često kanelovanim obodom, moraju
da se vežu za sam kraj bronzanog doba i početak prelaza ka gvozdenom dobu u Panoniji i
Posavini, na primer u Donjoj dolini. Njihova veza sa tzv. grupom Bajerdorf-Velatice (Baierdorf-
Velatice) u alpskom području takođe upućuje na ovaj period, bronzano doba D po hronološkom
sistemu Rajnekea, iako pojedini naši arheolozi pokušavaju da ih opredele u nešto kasnije vreme.

Daleko značajnija bila bi, međutim, dalja istorijska interpretacija Medijana grupe, kako je ona u
našoj arheološkoj literaturi već predložena, a našla je i svoju potvrdu u novim, velikim
sistematskim iskopavanjima Medijane pod rukovodstvom M. Garašanina u 1972. godini. Ovim
iskopavanjima potvrđeno je, naime, da se u Medijana grupi sigurno mogu konstatovati, na
osnovu stratigrafije izdvajanja slojeva, tri faze (Medijana I-III), pri čemu se materijal prve od
njih osobito vezuje za pojave koje u Makedoniji prate rušenje starih naselja bronzanog doba,
propraćeno nasilnim uništavanjem i spaljivanjem naselja na samom početku Egejske seobe.
Otuda se može tvrditi da su u Egejskoj seobi učestvovala i plemena iz Pomoravlja, koja su,
predstavljala jednu od njenih komponenata, naime, onu koja se kretala dolinom Morave i
Vardara ka Grčkoj i mikenskom svetu, nasuprot drugoj iz Trakije i Dobrudže, koja je odigrala
značajnu ulogu u rušenju Prijamove Troje, čiji pesnički refleks nalazimo u homerskim epovima.
Važno je, takođe, da u Medijani, u vreme Egejske seobe, nema nikakvih tragova uništavanja
naselja, niti prodora došljaka sa strane. Drugim rečima iz Pomoravlja su nesumnjivo krenule ka
jugu grupe stanovnika ovih oblasti, privučene bogatstvom mikenskog sveta, svakako i pod
pritiskom plemena sa strane, ali, kulturni razvoj u toj oblasti nije u vezi s tim imao velikih
promena. Ovo su, dakle, arheološki podaci, koji umnogome doprinose rešavanju istorijskih
problema ove toliko važne epohe, bacajući novu svetlost kako na značaj i ulogu ove balkanske
oblasti, tako i na istorijske događaje i njihov tok u toj značajnoj epohi.

U dosadašnjem izlaganju pokušali smo da na osnovu arheološke rpabe pružimo i sliku evolucije
Pomoravlja u toku bronzanog doba do vremena Egejske seobe. Ovo izlaganje bazira se na
arheološkoj građi kojom do sada raspolažemo i njenoj interpretaciji u istorijskom smislu, koja,
najzad, predstavlja i krajnji cilj i zadatak moderne arheologije, na koji je u našoj i stranoj
arheologiji ponovljeno i u više mahova iskazano od strane istraživača pojedinih područja (A.
Benac, M. Garašanin, I. Nestor, V. Dumitrescu, M. Korkuti, F. Prendi, autor ovih redova i
drugi). Namerno, pri tome nije govoreno o metalnim predmetima koji se, sa manje ili više
sigurnosti mogu vezati za pojedine kulturne grupe o kojima je bilo govora. U tom pogledu,
veoma je zanimljiva činjenica da ovi predmeti, velikim delom, predstavljaju tipične oblike
metalurgije srednjeg bronzanog doba u srednjoj Evropi i Karpatima. Neki od tih oblika, kao igle
sa glavom u obliku pečata (Petschaftkopfnadel) u paraćinskoj grupi vezani su za određeno
vremensko razdoblje srednjeg bronzanog doba (Rajneke V2-S). U Medijani dosada nisu nađeni
metalni predmeti, no pojava kalupa za njihovo livenje upućuje i na lokalnu metalurgiju. Na
žalost, iz oštećenih kalupa otkrivenih prilikom iskopavanja 1972. godine ne može se doći do
određenijih zaključaka o oblicima ovih predmeta. Posebno zanimljivu vrstu nalaza predstavljaju,
međutim, velike grivne sa proširenim završecima, tzv. šakaste grivne, bogato ukrašene
geometrijskim ornamentima a izvedene u tehnici livenja čija se rasprostranjenost uglavnom
koncentriše oko planine Juhora i u donjem Pomoravlju. Van ovih oblasti grivne ove vrste nađene
su samo u manjem broju u Banatu i u Pelagoniji (kod Bitolja). U ostavi bronzanih i zlatnih
predmeta iz Truđevca kod Svetozareva, koja pripada početku srednjeg bronzanog doba,
zastupljene su grivne ove vrste u primitivnoj formi. Sve ovo upućuje na činjenicu da je tokom
bronzanog doba, Pomoravlje stajalo u tesnoj vezi razmene sa srednjom Evropom, no da je isto
tako, verovatno, imalo i svoje lokalne radionice za izradu metalnih predmeta od kojih neki, kao
grivne juhorskog tipa, predstavljaju lokalnu formu zlatarske veštine u tim krajevima.

***

Sa Pomoravljem, u kulturnom razvoju u bronzano doba, usko se vezuje i područje Kosova. Ova
je veza razumljiva već kad se uzmu u obzir i mogućnosti prirodnih komunikacija, kao dolina
Toplice, koja je u rimskom periodu bila korišćena kao prirodna trasa značajnog puta Niš-Lješ
(Naissus-Lissus). S druge strane, nesumnjivo je da Kosovo već u to doba ima užih kulturnih, a
svakako i etničkih veza sa zapadnobalkanskim ilirskim područjem. U današnjem stanju naših
znanja o bronzanom dobu, na žalost je nemoguće o tome doneti potpuno siguran sud, niti pružiti
jasnu sliku. Ipak je značajno da nalazi sa naselja bronzanog doba u Ljušti kod Kosovske
Mitrovice i Gladnicama kod Prištine, upućuju na pojavu jedne kulture bronzanog doba veoma
bliske Medijani, a sudeći po oblicima sudova u svojoj genezi i paraćinskoj, pa i ranijoj slatinskoj
grupi. Urna otkrivena u Ljušti pokazuje, međutim, u svom obliku i ukrašavanju odlike koje je
bliže vezuju za Panoniju, ali je nemoguće na osnovu ovog jednog, usamljenog nalaza o tom
pitanju i tim kulturnim odnosima doneti određeniji sud.

Nasuprot tome, danas je potpuno sigurno da na Kosovu u bronzano doba, postoje i pojave koje se
bliže vezuju za zapadnobalkanski kompleks. U tom smislu osobito upućuju nalazi iz grobova pod
humkom u Rogovu. Ipak, način sahranjivanja koji je ovde konstatovan (postavljanje mrtvih na
kameno ležište) nije do sada našao svoje analogije u drugim krajevima. Metalni predmeti iz
jednog od rogovskih grobova: bronzane grivne sa krajevima proširenim u obliku pečata, kao i
igla sa glavom u obliku pečata upućuju na srednje bronzano doba i na tipove predmeta koji se
delom vezuju za srednju Evropu, no donekle (grivne) i za zapadnobalkanske oblasti. Svakako će
tek dalja iskopavanja i istraživanja u ovim krajevima omogućiti da se o tome stvori određeniji
sud.

***

Kao i Pomoravlje, tako se i područje Vojvodine, dobrim delom usko povezuje sa balkansko-
karpatskim kompleksom, iako se nalaze i izvesne pojave bliže vezane za ostala područja
Panonije. Danas se, uglavnom, može ustanoviti u ovim krajevima postojanje dveju kulturnih
grupa: vatinske, po glavnom nalazištu Vatinu kod Vršca i dubovačko-žutobrdske po nalazištima
Dubovcu kod Kovina i Žutom Brdu u selu Vincima kod Golupca u Srbiji. Odmah u vezi sa tim
treba podvući da se pojave ovih grupa mogu pratiti i u srpskom Podunavlju, na desnoj obali
Dunava, u istom obliku kao i u Vojvodini, iako, međutim, uglavnom ne prodiru dalje ka jugu, u
centralnu Srbiju i Pomoravlje. Pojave u zapadnoj Srbiji, koje u odlikama materijalne kulture
pokazuju tesne veze sa Vojvodinom, iako se načinom sahranjivanja i drugim odlikama bliže
vezuju za zapadnobalkanski kompleks, biće posebno tretirane u daljem izlaganju.

Vatinska grupa poznata je u arheologiji, kao izdvojena kulturna pojava, već od samog početka
ovog veka. Njeni tipični oblici i manifestacije rasprostranjeni su u celoj Vojvodini, pri čemu se
ipak, kao glavni centar mora oceniti oblast Banata, bliže Karpatima. U pitanju je tipična kultura
srednjeg bronzanog doba, koja je, izmeću ostalog, ispitivana i u pojedinim naseljima, kao u
Vatinu i Židovaru, gde su otkriveni i ostaci praistorijskih kuća četvrtastog oblika, građenih na
površini zemlje. Daleko više, međutim, poznati su grobovi ove grupe. Njihov oblik i raspored
odgovaraju uglavnom pojavama utvrđenim i u drugim područjima balkansko-karpatskog
kompleksa, uključujući tu, uz razlike u oblicima i načinu ukrašavanja predmeta i pojave
paraćinske grupe. Sahranjivanje je vršeno tako što su spaljeni ostaci kostiju stavljani u urne, pri
čemu se u grobovima nalaze kao darovi, raspoređeni oko urne i razni drugi sudovi, dok su
metalni predmeti uglavnom stavljani u urne. Ali, pored toga, postojalo je sigurno i sahranjivanje
sa skeletima u opruženom stavu. Nema, međutim, nikakvih podataka o tome da bi se sahrane
vršile pod humkama, onako kako je to utvrđeno u zapadnobalkanskoj oblasti. Očigledno se radi o
ravnim grobovima, grupisanim u izdvojene manje celine, koje po svemu sudeći odgovaraju
pojedinim porodicama ili rodovima.

Kao i u drugim kulturnim grupama bronzanog doba, tako i ovde osnovni elementi za utvrđivanje
i praćenje odlika kulture čini grnčarija, keramika. U njenim oblicima često do izražaja dolazi
imitiranje metalnih objekata, kako je naročito vidljivo na izvanrednom primerku suda sa dve
drške koje prelaze preko oboda iz Omoljice kod Pančeva. Pored ovih, karakteristični su i sudovi
sa jednom drškom koja prelazi obod, pehari na nozi, poklopci sa ukrštenim drškama, zatim urne,
često sa cilindričnim vratom, zaobljenim ramenom i trakastim i bradavičastim drškama na
trbuhu, raspoređenim u određene sisteme na način sličan onom koji se konstatuje i u Paraćinu
posebno u grobu kasne paraćinske faze (1962-2). Nasuprot bogatstvu oblika, a osobito drški,
tako se javljaju drške polumesečastog preseka, tzv. ansa lunata ili pak drške koje na gornjem
delu imaju rožasta ispupčenja ili dodatke uvijene u obliku voluta. Ornamentika je ovde
srazmerno siromašna. Široke, žlebljene, rebraste kanelure, postavljene koso i horizontalno,
javljaju se tek ponekad. Češći su urezani ornamenti izvedeni u obliku girlanda ili spiralno
uvijenih vreža. Često su na urnama ovakvi ornamenti izvedeni utiskivanjem kanapa (šnur
ornamentika). Ipak, u suštini, glavnu estetsku vrednost ove grnčarije čine skladni, oštro
profilisani oblici kod kojih se podražavanje metalu ne može dovesti u sumnju. Skulptura,
plastika, tako česta u neolitskom periodu, a koju ne susrećemo u grupama iz bronzanog doba
Pomoravlja, ovde je nešto bolje zastupljena, osobito sudovima u obliku životinjskih figura iz
Vatina, i poznatim sudom u obliku ptice iz Starčeva, gde je takođe otkriven grob kasne vatinske
faze.

Vremenski u okviru vatinske grupe moguće je danas izdvojiti tri faze. Ovo je učinjeno uglavnom
na osnovu razlika u materijalu pojedinih nalazišta i zatvorenih nalaza iz pojedinih grobova. Na
poznatom nalazištu Židovaru kod Vršca postoje i jasno izdvojeni slojevi vatinske grupe i drugih
kulturnih grupa metalnog doba, što će, nesumnjivo, kad materijal bude objavljen, takođe
doprineti jasnijoj slici. Najstariju fazu vatinske grupe predstavlja tzv. pančevačko-omoljička po
glavnim nalazištima u Pančevu i Omoljici. Ona se može staviti na sam početak srednjeg
bronzanog doba (Rajneke bronza A2/B1) i okarakterisana je uglavnom sudovima sa jednom ili
dve drške tipa ansa lunata, koji retko mogu imati već razvijenije oblike. U Pančevu, nađen je i
jedan sudić na tri noge koji pripada tzv. Mađarovce grupi srednje Evrope, što takođe odgovara
tome vremenu. Kasnija faza, vatinsko-vršačka, zapravo je klasična etapa vatinske grupe, kada su
zastupljene razne tipične forme keramike kao i one koje se zadržavaju još od ranijeg doba.
Inventar metalnih predmeta jednog groba iz samog Vatina, sa karakterističnom bronzanom
sekirom i iglom sa glavom u obliku pečata dopušta vremensko izdvajanje ove faze. Najzad,
velike nekropole sa urnama, ukrašenim često šnur ornamentima, kao što su Belegiš, Surčin,
Ilandža, zatim i nekropola na Rospi-ćupriji u Beogradu pripadaju kraju srednjeg bronzanog doba.
U ovom smislu upućuje i bronzana igla sa žljebljenom glavom iz jednog groba u Ilandži, koja
predstavlja tipičnu formu bronzanog doba C po hronološkom sistemu Rajnekea. Ova faza
nesumnjivo se produžuje i kasnije pa se mora računati sa neprekinutom evolucijom do u
neposredno sledeću kulturnu fazu prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba, kada se i na dalje
zadržava sahrana u urnama, no ove dobijaju nešto drukčije karakteristike, naročito primenom
kanelovanih ornamenata kao u grobu 1962-2 iz mlađe faze paraćinske grupe u Paraćinu ili iz
groba 13 na Rospi ćupriji. Ovde je urna sa višim vratom, zaobljenim kanelovanim ramenom i
drškama bila pokrivena zdelom čiji oblik nalazi najbližu analogiju u grobovima iz Dobrače kod
Kragujevca koji takođe pripadaju kasnom bronzanom dobu i samom početku prelaska ka
gvozdenom.

Teritorijalno, kako je već istaknuto, vatinska grupa sem Banata i srpskog Podunavlja, širi se i u
Srem, gde je zastupljena u jednoj posebnoj varijanti. Datiranje ovih nalaza omogućeno je
ostavama metalnih predmeta otkrivenim u Lovasu i Vukovaru, koje pripadaju srednjem
bronzanom dobu. Posebno ćemo se vratiti u daljem izlaganju na zapadno-srpsku varijantu ove
grupe.

Svojim karakterom vatinska se grupa nesumnjivo vezuje za balkansko-karpatski kompleks,

okarakterisan nizom grupa koje su sa njom istovremeno i slične kako u načinu sahranjivanja,
tako često i u karakteru i odlikama svog inventara. Takve su na primer, grupe Otomani,
Verbičoara ili Tej u Olteniji, Transilvaniji i Vlaškoj. Posebno zanimljiv u ovom pogledu je
položaj zapadno-srpske varijante kojoj, uprkos uskoj povezanosti sa vatinskom grupom treba, po
svemu sudeći, dati nešto drukčiju etničku interpretaciju.

Takođe u Banatu u srpskom Podunavlju, šireći se ka istoku i u podunavsku Olteniju i

severozapadnu Bugarsku - oblast Vidina, rasprostranjena je dubovačko-žutobrdska grupa.
Kulturno, ona se vezuje i za druge grupe okarakterisane osobito grnčarijom čiji su urezani
ornamenti ispunjeni belom inkrustacijom (inkrustirana keramika). Takve su južnopanonska i
zapadnopanonska inkrustirana keramika. U suštini se može reći da se radi o jednom istom
kulturnom kompleksu u kojem se izdvajaju razne grupe ili varijante, od kojih je dubovačko-
žutobrdska bez sumnje najbogatija. S druge strane i ovde postoje izvesne lokalne razlike i
odstupanja, koja se, međutim, još uvek ne mogu u potpunosti sagledati. Grupa je uglavnom
poznata iz grobnih nalaza, dok je o naseljima vrlo malo poznato. Najpotpunije ispitana nekropola
u Korbovu, pokazuje sahranjivanje na način sličan onom u vatinskoj i drugim grupama sa
poljima sa urnama bronzanog doba u panonskom i karpatskom području. Meću oblicima
grnčarije karakteristične su urne sa visokim vratom, nekada stepenasto profilisane, takozvane
etažne urne, sudovi sa jednom ili dve drške takođe često oštre profilacije, slični vatinskim razni
oblici profilisanih zdela koje su često služile kao poklopci urni, zatim postolja od pečene zemlje,
dvojni sudovi kakvi su poznati i iz vatinske i paraćinske grupe. Osobito značajno je izuzetno
bogatstvo ornamentike sa nizom raznih motiva od kojih su neki, kao duguljasti ornament
takozvanog grčkog meandra, tesno vezani i za kasniji fond motiva primenjivanih u grčkoj
umetnosti. Posebno valja pomenuti i zvečke urađene u obliku ptice, kao i bogatstvo statueta,
plastike, čime se dubrovačko žutobrdska grupa jasno izdvaja od drugih u bronzanom periodu.
Među statuetama, naročito su tipične one sa širokom zvonastom suknjom. Predstava ljudske
figure inače je jako uprošćena, ali bogata ornamentika ukazuje na prikazivanje metalnog nakita.
Ovakve statuete poznate su sa niza nalazišta, kao što su Vršac, Korbovo, razni lokaliteti na
Dunavu u nas, Krna u Olteniji, Novo Selo u Bugarskoj i drugi. Najpoznatiji, svakako i najlepši
do sada poznati primerak, bio je kličevački idol, nađen u jednom grobu u Kličevcu kod
Požarevca, koji je propao u Prvom svetskom ratu. Posebno značajne kultne predmete
predstavljaju dvoja kolica od pečene zemlje koja su nađena u Dupljaji kod Vršca. Na kolicima
koda vuku barske ptice prikazana je stojeća ljudska figura u odelu tipičnom za statuete ove
grupe. Na primerku iz Narodnog muzeja u Beogradu, radi se o muškoj figuri obučenoj u ženske
haljine. Ovakva predstava, nesumnjivo se povezuje sa mitom o delfijskom Apolonu koji boravi
šest meseci u zemlji Hiperborejaca, dalekoj i maglom pokrivenoj oblasti koja u koncepcijama
antike može da se veže za Panoniju i donje Podunavlje, da bi zatim narednih šest meseci proveo
u osunčanom grčkom svetu, kod svetilišta u Delfima. Ako se, međutim, ovi podaci antičkog mita
i arheologije dalje dovedu u vezu sa istorijskim podacima o najranijoj grčkoj istoriji i onim što
nam u tom smislu pruža arheološka građa, vidi se da u Grčkoj, baš u periodu prelaza iz
bronzanog u gvozdeno doba, ili, u smislu grčke istorije i mitologije u periodu vezanom manje ili
više za epohu trojanskog rata, nalazimo niz pojava u materijalnoj kulturi (ornament meandra) u
religijskim koncepcijama (kult delfijskog Apolona) a, konačno i drugde, što upućuje na tesnu
povezanost sa balkanskim područjem. Ovde posebno treba istaći i činjenicu da su, u nekim
grobovima na Keramejkosu kod Atine, nađeni, u vreme kad oblici više materijalne kulture
grčkog sveta protogeometrijskog i geometrijskog doba dolaze do punog izražaja, i oblici i
predmeti koji, tehnikom izrade, formom i ukrašavanjem, stoje u najtešnjoj vezi sa dubovačko-
žutobrdskom grupom. Moralo bi se, prema tome pretpostaviti, da su u toliko puta već pomenutoj
Egejskoj seobi i nosioci ove kulturne grupe iz panonske, karpatske i donje podunavske oblasti
igrali određenu ulogu. Vremenski položaj dubrovačko-žutobrdske grupe u okviru kulturnog
razvoja jugoistočne Evrope u toku bronzanog doba ne podleže nikakvoj sumnji. Sigurno je da
ona obuhvata razdoblje srednjeg pa i kasnog bronzanog doba (Rajnekeove faze A2/V1 do faze
D). Veoma je zanimljivo da izvesne dubovačko-žutobrdske vrste predmeta nalazimo čak i u
grobovima sa tipičnim formama urni prelaznog perioda ka gvozdenom dobu, onakvim kakvi su
poznati iz Paraćina ili iz groba br. 13 u značajnoj nekropoli na Rospi ćupriji. Takav je slučaj u
grobu br. 32 iz poznate nekropole u Kručen (Cruceni) u rumunskom Banatu. U istorijskom
smislu ovo treba da znači da su elementi ove kulturne grupe, koji su nastali već tokom bronzanog
doba, nadživeli ovaj period tako da se mogu, makar i delimično, pratiti u kasnijoj kulturnoj
evoluciji. Nasuprot tome, nejasno je kakav je ovde odnos prema već ranije obrađenoj vatinskoj
grupi. Kulturno i istorijski teško je pretpostaviti da su pojave, bez obzira koliko su one
međusobno slične mogle kroz nekoliko vekova da se razvijaju uporedo na jednoj istoj, užoj
teritoriji, i to tako da bi u neposrednoj blizini, na odstojanju od jedva nekoliko kilometara,
uporedo i istovremeno, uz puno izdvajanje posebnih odlika materijalne kulture mogle živeti dve
različite kulturne grupe (vatinska i dubovačko-žutobrdska). Arheologija, svojim dosadašnjim
istraživanjima pruža u tom smislu sigurne podatke. Istorijski, međutim, ove je podatke nemoguće
objasniti. Očigledno je da se još uvek radi o nedovoljnom naučnom saznanju i da će tek buduća
sistematska, u prvom redu arheološka istraživanja moći da u ovom smislu pruže koliko-toliko
zadovoljavajuće rešenje.

***

Po svom geomorfološkom položaju, a konačno i po karakteru svoje kulture iz ove oblasti se

nesumnjivo odvaja područje zapadne Srbije. U dosadašnjem izlaganju, u više mahova je
istaknuto da se po oblicima i odlikama pokretnog inventara te kulture ova oblast nesumnjivo
mora uže povezati sa vatinskom grupom, to jest sa panonskim i u krajnjoj liniji balkansko-
karpatskim područjem. S druge strane, imajući u vidu običaje sahranjivanja, čiji je izraz u
etničkom smislu posebno odlučujući, ovo se područje mora povezati za Bosnu i dalje za
evoluciju zapadnog dela Balkanskog poluostrva u celini gde na osnovi nastaloj simbiozom
indoevropskih stepskih nomada i domorodačkog stanovništva, dolazi do stvaranja preduslova za
dalji razvoj ilirskih plemena.

U takvoj, arheološki nedovoljno jasnoj situaciji, nužno je vratiti se, pre svega, na arheološke
podatke da bi se tek potom, na toj osnovi, pokušalo pristupiti rešavanju istorijskih problema u
širem smislu. Za zapadnosrpsku varijantu vatinske grupe, raširenu u celom području zapadne
Srbije, kao oblik naselja, izgleda da su karakteristična utvrđenja na dominantnim položajima,
takozvane gradine, čija se tradicija u ovim oblastima, uz razumljivo unutrašnju evoluciju kroz
razne etape praistorije, održava do perioda gvozdenog doba i epohe kada, sa mnogo više
sigurnosti možemo govoriti o nastajanju i postojanju ilirskih plemena. Na žalost, arheološka
proučavanja još uvek su nedovoljna da bi se, na osnovu ove vrste izvorne građe, mogla sa
sigurnošću pratiti ova duga evolucija koja vremenski obuhvata više stoleća. Na nalazištu u
Ljuljacima kod Kragujevca, gde je konstatovano postojanje ovakve gradine i gde arheološka
građa, iako nedovoljno razvrstana na osnovu modernih metoda istraživanja, bar u svojim
tipovima upućuje na nekoliko faza, izgleda da je pomenuta varijanta vatinske grupe zastupljena u
nekoliko svojih etapa. Izgleda takođe da bi ovde sistematskim iskopavanjima bilo moguće sa
odgovarajućom sigurnošću izdvojiti zgrade i delove naselja raznih faza. Na žalost, u tom smislu
nije gotovo još ništa učinjeno, te ovaj problem mora zasada biti ocenjen kao otvoren i nerešen. U
načinu sahranjivanja u ovoj grupi osobito je karakteristična pojava grobova pod humkama.
Postojanje nekropola ove vrste, vezanih za bronzano doba, poznato je već od kraja prošlog veka,
blagodareći pre svega iskopavanjima vršenim na čitavom nizu nalazišta-nekropola u području
Valjeva, Loznice i u Dragačevu u okolini Čačka. Tek u poslednje dve decenije sistematska
iskopavanja na pojedinim nekropolama, osobito u Belotiću i Beloj Crkvi, zatim, donekle u
okolini Čačka, pružila su u tom smislu nove i potpunije podatke.

Nesumnjivo je, da je u ovo vreme sahrana po pravilu vršena pod humkama, u okviru manjih ili
većih nekropola, koje verovatno čine groblja pojedinih porodičnih ili rodovskih zajednica. Gde
su se uz te nekropole nalazila njihova naselja zasada je još uvek nejasno. Sva nastojanja da se
prilikom iskopavanja na humkama pojedinih nekropola pronađu i ostaci odgovarajućih naseobina
ostala su do sada bez rezultata. Znači li to da su ta naselja bila sastavljena isključivo od koliba
građenih od tako prolaznog materijala da o njemu nije ostalo nikakvog traga, što, s obzirom na
visoku tehniku arheoloških iskopavanja koja se danas primenjuje kako u Jugoslaviji, tako i u
susednim zemljama izgleda malo verovatno? Ili, pak, da se radilo o provizornim, letnjim
nastambama na "bačijama", možda pod šatorima, o čemu nije ostalo, pogotovu s obzirom na
karakter zemljišta nikakvih vidljivih arheoloških tragova? To je pitanje koje dosada arheolozi
nisu sebi postavili a koje, čini nam se, može da pruži izvesne osnove za dalje rešavanje tog
problema. U samim humkama, sahranjivanje je vršeno prema dva osnovna principa, kako su oni
već konstatovani u rano bronzano doba u okviru grupe Belotić - Bela Crkva: spaljivanjem i
sahranjivanjem pokojnika. Konstrukcija i izgled humki pri tome ne pokazuju velikih razlika:
pored običnih humki, jednostavno nasutih od zemlje, postoje i takve, veoma tipične, na čijoj se
periferiji nalazi poseban od kamena izgrađen venac. Nasuprot tome, u grobovima sa spaljivanjem
nesumnjivo je postojanje izvesnih novih momenata: sada se, po pravilu, u središnjem delu
humke, nalazi kameno jezgro, nastalo nabacivanjem blokova kamena u obliku kupe, ispod kojeg
je postavljen sud, urna, u kojem se nalaze spaljeni ostaci pokojnika. Uz to se u samom sudu ili
pored njega nalaze i drugi grobni darovi, kao manji keramički sudovi ili razni metalni predmeti,
uglavnom nakit koji je pokojnika pratio u grob, takođe nakit od ćilibara. Uporedo s tim,
istovremeno, kako to pokazuje karakter grobnog inventara pojavljuju se, kao i u ranijem periodu,
u grupi Belotić - Bela Crkva, skeletni grobovi: ovde je pokojnik bio postavljen na zemlju, po
pravilu u opruženom a ne više u zgrčenom stavu kao u ranijem vremenu. Nekad je, ovako
postavljeno telo bilo ograđeno nekom vrstom kovčega od kamena, kao na primer, u središnjem
grobu humke br. 14 u Belotiću. Na sličan način bio je opružen i skelet u centralnom grobu
humke br. 19 u ovoj nekropoli, koji je, inače, od posebnog značaja za određivanje i praćenje
unutrašnje evolucije kulture bronzanog doba u ovim krajevima. U nekim slučajevima moguće je,
na osnovu sigurnih arheoloških zapažanja, doći i do daljih zanimljivih zaključaka. Tako, u humci
br. 16 postoji urna sa ostacima pokojnika, brižljivo sakupljenim u urnu. Sama humka postavljena
je na spalište na kojem je bilo izvršeno spaljivanje pokojnika, a čiji se ostaci jasno izdvajaju
ostacima pečene zemlje i pepela. Ispod spališta, na kojem je urna bila postavljena u naročitu
kamenu konstrukciju, otkriven je skeletni grob, tako da je potpuno jasno da spalište nije bilo
probijano u vezi sa njegovim postavljanjem, Grob je, prema tome, postojao pre izvršenja
spaljivanja i sakupljanja u urnu ostataka spaljenog pokojnika. U ovom grobu nađen je i sud koji
svojim tipom u potpunosti odgovara izvesnim drugim nalazima nekropole u Belotiću. Otuda se
može pretpostaviti da je ova skeletna sahrana izvršena pred postavljanje pomenutog groba sa
urnom, te da se, verovatno radi o prinošenju ljudske žrtve.

Koliko se na osnovu dosadašnjih iskopavanja može zaključiti, postoje i neke lokalne, uže
regionalne razlike u načinu sahranjivanja koje se bar zasada ne mogu izdvojiti kao šira, opštija
pravila. Tako, u nekropoli pod humkama u Dobrači, u jednoj iskopanoj humci, grobovi sa
urnama pojavljuju se u vidu dva pravilna kovčega, građena od kamenih ploča, Ispred ovih
kovčega u kojima su se nalazile same urne, postavljeni su sudovi koji čine sastavni deo grobnog
inventara. Na jednom od kovčega na bočnoj strani poklopne ploče urezani su znaci koji, možda,
mogu da se protumače kao neka vrsta primitivnog pisma.

U arheološkom materijalu zapadnosrpske varijante vatinske grupe, osnovnu, najtipičniju pojavu

predstavlja grnčarija-keramika. Pored tipičnih urni, zdele, sudovi sa dve drške koji nekada imaju
oštru profilaciju, a po pravilu drške koje prelaze preko oboda i završavaju se dugmastim
ispupčenjem, zatim dvojni sudovi, kao i karakteristični urezani i kanelovani ornamenti, usko se
vezuju za tipične oblike vatinske grupe. Ipak, osnovnu karakteristiku predstavlja znatno
primitivniji i grublji način izvođenja, neveštija i nezgrapnija tehnika izrade. Ovo upućuje, uprkos
sigurnoj vezi sa vatinskom grupom, na lokalnu izradu ove grnčarije, nezavisnu od bilo kakvog
stalnog, neposrednog dodira, sem u samoj početnoj fazi nastanka.

Da je zapadnosrpska varijanta vatinske grupe postojala i živela kroz srazmerno dugo vremensko
razdoblje, svakako kroz celo srednje i do u kasno bronzano doba, pokazuje i metalni inventar
pojedinih grobova. Tako inventar groba sa urnom u kamenom kovčegu iz humke III nekropole u
Beloj Crkvi, pogotovu ukrasna ploča sa trnom, upućuje na srednje bronzano doba. Istom
vremenu ima se pripisati i kratak mač sa jezičkom iz groba pod humkom u Joševi, nađen zajedno
sa tipičnom vatinskom keramikom koja se, prema svom karakteru ima vezati za vatinsko-vršačku
fazu u Banatu. Velike igle sa pločastom glavom i nešto proširenim gornjim delom, ukrašene
geometrijskim ornamentima, predstavljaju jednu od lokalnih karakteristika nekropola zapadne
Srbije u srednje bronzano doba. Posebno zanimljiv bio bi, međutim, metalni inventar centralnog
groba humke 19 u Belotiću. Grivne elipsastog oblika sa naspramnim krajevima, koje potiču iz
tog groba, predstavljaju preteče poznatih oblika grivni tipa Gučevo-Barajevo-Jajčić, koje su
početkom perioda prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba (Rajneke bronzano doba B - halštat
A1), tipične gotovo svuda u metalnim nalazima, ostavama, a možda i u grobovima pod humkama
Srbije. Što se tiče velike igle u obliku vretena, čija se forma najpre pojavljuje krajem srednjeg
bronzanog doba (Rajneke bronzano doba C), njene prevelike, neprirodne dimenzije (dužina
117,5 cm) - možda se radi o oznaci dostojanstva, predstavljaju tipičnu pojavu u širem području
Evrope na kraju bronzanog doba i na samom početku perioda prelaza u gvozdeno doba. Da
ovakve pojave u Belotiću nisu niti usamljene, niti slučajne, pokazuju slični nalazi iz Ročevića
kod Zvornika, gde nalazi iz grobova pod humkama imaju i inače veoma usku vezu sa nalazima iz
nekropole u Belotiću. Najzad, u već pomenutoj humci u Dobrači u jednom od grobova, u
kičmenom pršljenu, nađena je bronzana strelica sa trnom, oružje koje je svakako ovde
sahranjenom pokojniku, zadalo smrtnu ranu. I oblik ove strelice pripada kasnom bronzanom
dobu i samom početku perioda prelaza u gvozdeno doba.
Karakter grnčarije zapadnosrpske varijante vatinske grupe, upućuje na najuže veze sa ovom
grupom u Vojvodini o čijoj je raširenosti tokom srednjeg i kasnog bronzanog doba u ovim
krajevima već bilo dovoljno govora u ranijem izlaganju. Metalni inventar koji se vremenski daje
rasporediti na nekoliko etapa, pokazuje i ovde, u prvom redu uže veze sa industrijom bronze u
srednjoevropskoj i karpatskoj oblasti. Po svemu tome, ovi nalazi mogli bi se, dakle, bez teškoća
uvrstiti u celinu kojoj pripada i vatinska grupa, to jest u balkansko-karpatski kompleks
bronzanog doba. Bitnu razliku, međutim, predstavlja ovde način sahranjivanja pod humkama.
Vezan za tradicije koje se u ovim krajevima mogu pratiti već od ranog bronzanog doba, za oblike
sahrane koje u raznim varijantama nalazimo tokom bronzanog doba na celom području zapadnog
Balkana i dalje ka jugu čak do Maratona, za pojave koje se bez prekida u zapadnobalkanskom
području mogu pratiti i tokom gvozdenog doba kada, sigurno u ovim krajevima dolazi do
formiranja i punog razvoja ilirskog etničkog življa, ovi oblici sahrane ukazuju na drukčiju
evoluciju nego u južnoj Panoniji. Pri tome se ne sme zaboraviti da su običaji sahranjivanja,

kako je to u arheološkoj literaturi već istaknuto, bili i ostali uvek veoma konzervativni: oni
prema tome pružaju daleko više mogućnosti etničke interpretacije, nego što je to slučaj sa
pokretnim inventarom materijalne kulture, koji se u datom momentu lakše može preuzeti i
adaptirati lokalnim formama i izradi. Otuda nam, pogotovu ako se ima u vidu neprekinuti
kontinuitet kulturnog razvoja u zapadnom delu Balkanskog poluostrva, izgleda jasno da se ovde
već može računati sa indoevropeiziranim stanovništvom koje predstavlja osnov za dalje
formiranje Ilira, koji nastaju u daljem procesu pregrupisavanja, asimilacije i sažimanja etničkih
elemenata na zapadnom delu Poluostrva u vreme velike Egejske seobe, na prelazu iz bronzanog
u gvozdeno doba posle 1200. godina pre nove ere.

***

U ovom izlaganju prikazana je, prema danas raspoloživom arheološkom materijalu, slika
bronzanog doba i njegovog razvoja u toku nekoliko vekova koji odgovaraju i kulturnoj i
hronološkoj podeli ove značajne etape praistorije. Izdvajanje u pojedine kulturne oblasti, zavisno
dobrim delom i od geografskog i topografskog karaktera zemlje, pokazuje i osnove za dalje
izdvajanje iz pisanih izvora poznatih paleobalkanskih naroda. Veoma je značajno pri tome da se
tokom celog bronzanog doba može pratiti neprekinut kulturni razvoj, kontinuitet koji se
produžuje i u narednu etapu prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba. Ova se povezanost
manifestuje kod svih kulturnih grupa, čak i dubovačko-žutobrdske, koju u Olteniji i južnoj
Vojvodini, sleduju nove grupe, kao ona poznata pod imenom Insula Banului u Olteniji, a kasnije
Basarabi grupa u ovim krajevima i Transilvaniji (uporedi i neke nalaze iz Saraoraca kod
Smedereva), dok se u Trakiji u to doba pojavljuje nova, Pšeničevo grupa koja je održavala uske
veze sa stanovništvom srednjeg Pomoravlja, sa takozvanom Medijana grupom. I, takođe, može
se konstatovati da je stanovništvo koje u ovo doba živi na teritoriji današnje Srbije u određenim
kulturnim grupama, učestvovalo, makar i delimično u velikim pomeranjima Egejske seobe. Tako
se bronzano doba ocrtava kao jedna značajna etapa u procesu formiranja starobalkanskih naroda,
njihovoj etnogenezi, i u istorijskim događajima koji su utisnuli svoj pečat kasnijoj, u užem
smislu reči, istorijskoj evoluciji starog Balkana. O svemu tome, arheologija, svojim sredstvima i
izvorima, prva je pozvana da pruži onu građu na kojoj se zasniva i istorijska interpretacija.
Dosada, nije posvećivana dovoljna pažnja afirmisanju, isticanju i vrednovanju ove značajne
etape najstarije istorije jugoistočne Evrope u širim okvirima, van najužeg zainteresovanog kruga
stručnjaka. Cilj ove izložbe bio je da tu prazninu, koliko-toliko popuni i da o ovoj nedovoljno
poznatoj epohi pruži potpuniju i jasniju sliku. Bićemo zadovoljni ako izložba i ovaj, kratki,
sintetički propratni tekst, doprinesu ostvarenju tog zadatka naše arheologije.

Dr Draga Garašanin