‫سوانح حيات صوفي بزرگ‬

‫فھرست‬

‫پيج نمبر‬ ‫مضمون‬ ‫نمبر‬

‫رحه‬
‫‪۱‬‬ ‫حضرت ابو حاشم صوفي‬ ‫‪.۱‬‬
‫رحه‬
‫‪٢‬‬ ‫حضرت ذوالنون مصري‬ ‫‪.٢‬‬
‫‪۵‬‬ ‫رحه‬
‫ضيل بن عياض‬ ‫حضرت َف ِ‬ ‫‪.٣‬‬
‫رحه‬
‫‪۶‬‬ ‫حضرت ابراھيم بن ادھم‬ ‫‪.۴‬‬
‫‪۸‬‬ ‫رحه‬
‫حضرت بشر بن الحارث عبدالرحمٰ ن حافي‬ ‫‪.۵‬‬
‫رحه‬
‫‪۸‬‬ ‫حضرت احمد بن خضرويه بلخي‬ ‫‪.۶‬‬
‫رحه‬
‫‪۹‬‬ ‫يحي بن معاذ رازي‬ ‫ٰ‬ ‫حضرت‬ ‫‪.۷‬‬
‫رحه‬
‫‪۱٠‬‬ ‫حضرت بايزيد بسطامي‬ ‫‪.۸‬‬
‫رحه‬
‫‪۱۱‬‬ ‫حضرت حمدون قصار‬ ‫‪.۹‬‬
‫رحه‬
‫‪۱٢‬‬ ‫حضرت سهل بن عبداهلل تشتري‬ ‫‪.۱٠‬‬
‫رحه‬
‫‪۱۴‬‬ ‫حضرت ابو حمزه خراساني‬ ‫‪.۱۱‬‬
‫رحه‬
‫‪۱۵‬‬ ‫حضرت ممثاد علو دينوري‬ ‫‪.۱٢‬‬
‫رحه‬
‫‪۱۶‬‬ ‫حضرت ابو عبداهلل خاقاني صوفي‬ ‫‪.۱٣‬‬
‫رحه‬
‫‪۱۷‬‬ ‫حضرت ابو عبداهلل چائوپاره صوفي حمداني‬ ‫‪.۱۴‬‬
‫رحه‬
‫‪۱۹‬‬ ‫حضرت ابوبڪر وراق ترمذي‬ ‫‪.۱۵‬‬
‫رحه‬
‫‪۱۹‬‬ ‫حضرت ابوالقاسم حڪيم سمرقندي‬ ‫‪.۱۶‬‬
‫رحه‬
‫‪٢٠‬‬ ‫حضرت ابو علي جورجاني‬ ‫‪.۱۷‬‬
‫رحه‬
‫‪٢۱‬‬ ‫حضرت ابو يعقوب نهرجوري‬ ‫‪.۱۸‬‬
‫رحه‬
‫‪٢۱‬‬ ‫حضرت ابو العباس دينوري‬ ‫‪.۱۹‬‬
‫رحه‬
‫‪٢٢‬‬ ‫حضرت عبدالملڪ اسڪاف (موچي)‬ ‫‪.٢٠‬‬
‫رحه‬
‫‪٢٢‬‬ ‫عيسي بغدادي‬ ‫ٰ‬ ‫حضرت فارس بن‬ ‫‪.٢۱‬‬
‫رحه‬
‫‪٢٣‬‬ ‫حضرت ابو عمرو دمشقي‬ ‫‪.٢٢‬‬
‫رحه‬
‫‪٢۴‬‬ ‫حضرت ابراهيم بن دائود قصار (ڌوٻي) زقي‬ ‫‪.٢٣‬‬
 ‫رحه‬
‫‪٢۶‬‬ ‫حضرت ابو جعفر معاذ مصري‬ ‫‪.٢۴‬‬
‫رحه‬
‫‪٢۷‬‬ ‫حضرت ابوالحسين سالمي‬ ‫‪.٢۵‬‬
‫رحه‬
‫‪٢۷‬‬ ‫حضرت ابوبڪر واسطي‬ ‫‪.٢۶‬‬
‫رحه‬
‫‪٢۸‬‬ ‫حضرت ابوبڪر خباز (نان بائي) بغدادي‬ ‫‪.٢۷‬‬
‫رحه‬
‫‪٢۸‬‬ ‫حضرت ابو علي ڪاتب مصري‬ ‫‪.٢۸‬‬
‫رحه‬
‫‪٢۹‬‬ ‫حضرت ابوالخير عسقالني‬ ‫‪.٢۹‬‬
‫رحه‬
‫‪٢۹‬‬ ‫حضرت ابو جعفر محمد بن علي النسوي المعروف بمحمد عليان‬ ‫‪.٣٠‬‬
‫رحه‬
‫‪٣٠‬‬ ‫حضرت ابو سعيد االعرابي‬ ‫‪.٣۱‬‬
‫رحه‬
‫‪٣۱‬‬ ‫حضرت ابو الحسن الصوفي الفوشنجي‬ ‫‪.٣٢‬‬
‫رحه‬
‫‪٣٢‬‬ ‫حضرت ابو سليمان نيلي‬ ‫‪.٣٣‬‬
‫‪٣٢‬‬ ‫حضرت شيخ احمد حراني رحه (يا خراساني)‬ ‫‪.٣۴‬‬
‫رحه‬
‫‪٣٢‬‬ ‫حضرت شيخ ابو محمد خفاف‬ ‫‪.٣۵‬‬
‫رحه‬
‫‪٣٣‬‬ ‫حضرت ابو القاسم قصري‬ ‫‪.٣۶‬‬
‫رحه‬
‫‪٣۵‬‬ ‫حضرت ابو العزيز بحراني‬ ‫‪.٣۷‬‬
‫رحه‬
‫‪٣۵‬‬ ‫ابو الحسن الحڪيمي‬ ‫‪.٣۸‬‬
‫‪٣۶‬‬ ‫رحه‬
‫حق ابراهيم بن شهريار گازروني‬ ‫حضرت ابو اس ٰ‬ ‫‪.٣۹‬‬
‫رحه‬
‫‪٣۷‬‬ ‫حضرت شيخ روزبهان بقلي‬ ‫‪.۴٠‬‬
‫رحه‬
‫‪٣۹‬‬ ‫حضرت شيخ جمال الدين محمد باڪلخبار‬ ‫‪.۴۱‬‬
‫رحه‬
‫‪۴٠‬‬ ‫حضرت موسى بن عمران جيروفتي‬ ‫‪.۴٢‬‬
‫رحه‬
‫‪۴٠‬‬ ‫حضرت ميره نيشاپوري‬ ‫‪.۴٣‬‬
‫رحه‬
‫‪۴۱‬‬ ‫حضرت شريف حمزه عقيلي‬ ‫‪.۴۴‬‬
‫رحه‬
‫‪۴٢‬‬ ‫حضرت شيخ علي وقاق‬ ‫‪.۴۵‬‬
‫رحه‬
‫‪۴۴‬‬ ‫حضرت معشوق طوسي‬ ‫‪.۴۶‬‬
‫رحه‬
‫‪۴۵‬‬ ‫حضرت امير علي عبو‬ ‫‪.۴۷‬‬
‫‪۴۶‬‬ ‫رحه‬
‫حضرت شيخ عبدالرحمٰ ن سلمٰ ي نيشاپوري‬ ‫‪.۴۸‬‬
‫رحه‬
‫‪۴۷‬‬ ‫حضرت خواجه يوسف بن محمد بن سمعان‬ ‫‪.۴۹‬‬
‫رحه‬
‫‪۴۸‬‬ ‫حضرت خواجه قطب الدين مودود چشتي‬ ‫‪.۵٠‬‬
‫رحه‬
‫‪۵۱‬‬ ‫حضرت خواجه احمد بن مودود بن يوسف چشتي‬ ‫‪.۵۱‬‬
‫رحه‬
‫‪۵٢‬‬ ‫يحي بن عمار الشيباني‬ ‫ٰ‬ ‫خواجه‬ ‫‪.۵٢‬‬
‫رحه‬
‫‪۵۴‬‬ ‫حضرت ابو حفص غاروداني‬ ‫‪.۵٣‬‬
‫رحه‬
‫‪۵۴‬‬ ‫حضرت ابو بشر ڪواشاني‬ ‫‪.۵۴‬‬
‫رحه‬
‫‪۵۴‬‬ ‫حضرت خواجه خيرجه‬ ‫‪.۵۵‬‬
‫رحه‬
‫‪۵۵‬‬ ‫حضرت سلطان مجد الدين طالبه‬ ‫‪.۵۶‬‬
‫رحه‬
‫‪۵۶‬‬ ‫حضرت شيخ احمد غزالي‬ ‫‪.۵۸‬‬
 ‫رحه‬
‫‪۵۷‬‬ ‫حضرت خواجه عبدالخالق غجدواني‬ ‫‪.۵۹‬‬
‫رحه‬
‫‪۵۹‬‬ ‫حضرت شيخ مجد الدين بغدادي‬ ‫‪.۶٠‬‬
‫رحه‬
‫‪۶٣‬‬ ‫حضرت بابا ڪمال جندي‬ ‫‪.۶۱‬‬
‫رحه‬
‫‪۶۴‬‬ ‫حضرت شيخ نجم الدين رازي المعروف بدايه‬ ‫‪.۶٢‬‬
‫رحه‬
‫‪۶۵‬‬ ‫حضرت شيخ جمال الدين احد جوزفاني‬ ‫‪.۶٣‬‬
‫رحه‬
‫‪۶۵‬‬ ‫حضرت بابا محمود طوسي‬ ‫‪.۶۴‬‬
‫رحه‬
‫‪۶۶‬‬ ‫حضرت موالنا شمس الدين محمد اسد‬ ‫‪.۶۵‬‬
‫رحه‬
‫‪۶۷‬‬ ‫حضرت موالنا جالل الدين محمد البلخي‬ ‫‪.۶۶‬‬
‫رحه‬
‫‪۷۱‬‬ ‫حضرت موالنا شمس الدين محمد بن علي بن ملڪ داؤد التبريزي‬ ‫‪.۶۷‬‬
‫رحه‬
‫‪۷۴‬‬ ‫حضرت شيخ حسام الدين حسن بن محمد بن الحسن بن اخي ترڪ‬ ‫‪.۶۸‬‬
‫رحه‬
‫‪۷۶‬‬ ‫حضرت شهاب الدين سهروردي‬ ‫‪.۶۹‬‬
‫رحه‬
‫‪۷۷‬‬ ‫حضرت شيخ ابراهيم مجذوب‬ ‫‪.۷٠‬‬
‫رحه‬
‫‪۷۸‬‬ ‫حضرت شيخ جمال الدين لور‬ ‫‪.۷۱‬‬
‫رحه‬
‫‪۷۹‬‬ ‫حضرت شيخ رڪن الدين عالؤالدوله‬ ‫‪.۷٢‬‬
‫رحه‬
‫‪۸٠‬‬ ‫حضرت شيخ نظام الدين خالدي معروف شيخ نظام الدين اولياء‬ ‫‪.۷٣‬‬
‫رحه‬
‫‪۸٢‬‬ ‫حضرت شيخ صدرالدين محمد بن اسحق قونيوي‬ ‫‪.۷۴‬‬
‫رحه‬
‫‪۸۴‬‬ ‫حضرت شيخ ابو العباس المرسي‬ ‫‪.۷۵‬‬
‫رحه‬
‫‪۸۵‬‬ ‫حضرت شيخ سعد حداد (لوهار) ۽ انهن جا مريد شيخ جوهر رحمھما اهلل‬ ‫‪.۷۶‬‬
‫رحه‬
‫‪۸۶‬‬ ‫يحي جامي نيشاپوري‬
‫ٰ‬ ‫حضرت خواجه قطب الدين‬ ‫‪.۷۷‬‬
‫رحه‬
‫‪۸۷‬‬ ‫حضرت حڪيم سنائي غزنوي‬ ‫‪.۷۸‬‬
‫رحه‬
‫‪۹٠‬‬ ‫حضرت شيخ فريد الدين عطار نيشاپوري‬ ‫‪.۷۹‬‬
‫رحه‬
‫‪۹۱‬‬ ‫حضرت حسن دهلوي‬ ‫‪.۸٠‬‬
‫رحه‬
‫‪۹٢‬‬ ‫حضرت شيخ ڪمال خجندي‬ ‫‪.۸۱‬‬
‫رحه‬
‫‪۹٣‬‬ ‫حضرت شمس الدين محمد الحافظ الشيرازي‬ ‫‪.۸٢‬‬
 ‫رحه‬
‫‪ .۱‬حضرت ابو حاشم صوفي‬

‫پاڻ پنهنجي ڪنيت مان ئي مشهور آهن‪ .‬پاڻ شام جي عالئقي جا شيخ آھن‪ .‬در اصل ڪوفي آهن‬
‫جا همعصر آهن‪ .‬سفيان ثوريرحه بصره ۾ ‪ ۱۶۱‬هجري ۾ وصال ڪيو آهي‪ .‬انهن‬ ‫رحه‬
‫۽ سفيان ثوري‬
‫فرمايو آهي ته ”لوال ابو ھاشم الصوفی ماعرفت دقائق الريا“ (يعني اگر ابو الهاشم صوفي نه هجي‬
‫ها ته مان ريا جي باريڪين کي نه پهنچان هان‪ ).‬۽ اهو به فرمايو ته جيسيتائين مان ابو هاشم‬
‫صوفي کي نه ڏٺو هو مونکي خبر نه هئي ته صوفي ڪئين ٿيندا آهن‪ .‬انکان پهريان گھڻا ئي‬
‫بزرگ ٿي گذريا آهن جيڪي زهد‪ ،‬پرهيزگاري‪ ،‬توڪل ۽ محبت جي طريقي ۾ نيڪ عمل هئا‪ .‬پر‬
‫پهريان جنهن شخص کي صوفي چيو ويو اهو هي حضرترحه آهن‪ .‬هننرحه کان پهريان ڪنهن کي به‬
‫رحه‬
‫ان نالي سان نه سڏيو ويو هو‪ .‬اعلى صوفين جي الِء پھريان خانقاھ ٺاھڻ وارو ھي ئي آھي‪ .‬ھنن‬
‫شام جي ڀٽ جي خانقاھ ٺاھي‪ .‬ان جو سبب ھي ٿيو جو ھڪ امير آتش پرست شڪار تي ويو‬
‫رستي ۾ ھن ھڪ ٽولي جي ٻن ماڻھن کي ڏٺو ته گڏ آهن ۽ هڪٻئي سان ڀاڪر پائي اتي ئي‬
‫ويهي رهيا‪ .‬جيڪو ڪجھ به کائڻ پيئڻ جو سامان وٽن هئن گڏجي کائڻ لڳا ۽ پوِء هلڻ لڳا‪ .‬ان‬
‫امير کي هنن جي اها ادا ۽ هڪ ٻئي سان الفت پسند آئي‪ .‬انهن مان هڪڙي کي سڏي معلوم‬
‫ڪيائين ته ٻيو ڪير آهي‪ ،‬جواب مليو ته مونکي خبر ناهي‪ .‬وري معلوم ڪيائين ته تنهنجو ٻئي‬
‫۾ ڇا مطلب هو‪ ،‬جواب مليو ته ڪجھ به نه‪ .‬وري معلوم ڪيائين ته ٻيو ڪٿان آيو هو‪ ،‬جواب مليو‬
‫ته مونکي خبر ناهي‪ .‬وري معلوم ڪيائين ته پوِء هي محبت ڪئين؟ جو توهان هڪ ٻئي سان گڏ‬
‫هيئو‪ .‬تنهن تي درويش وراڻيو ته هي اسانجو طريقو آهي‪ .‬پڇائين ته توهان جو ڪو مڪان آهي‬
‫جتي پاڻ ۾ ملندا آهيو؟ درويش چيو ته نه‪ .‬امير شخص چيو ته توهان جي الِء هڪ مڪان ٺاهيان ٿو‬
‫جتي توهان سڀ گڏ ٿيندا ڪيو‪ .‬تڏهن هن هڪ خانقاه هڪ ڀٽ تي ٺاهي‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا‬

‫خير دارحل فيها خير ارباب الديار‬

‫الخيار‬ ‫خير‬ ‫وقديما وفق هللا‬
‫) يعني جنهن گھر ۾ بهترين گھر وارا اچن اهو بهتر گھر آهي ۽ هميشه کان حق تعالى چڱن کي‬
‫چڱي ڪم جي توفيق ڏيندو آهي‪ (.‬هي به انهي حضرترحه جو شعر آهي‪.‬‬

‫ھی المعالم واال طالل والدار‬

‫دار عليها من االحباب اثار‬
‫رحه‬
‫(يعني دراصل اهو ئي نشان‪ ،‬ڀٽ ۽ گھر آهن جنهن تي دوستان خدا جا آثار آهن) ابو الهاشم‬
‫فرمائين ٿا ته ”لقلع الجبال باال ابرا يسر من اخراج الکبر من القلوب“ (يعني پهاڙن کي سوئيِء‬

‫‪1|Page‬‬
‫کي‬ ‫رحه‬
‫قاضي شريڪ‬ ‫سان ُاڊيڙي ڇڏڻ‪ ،‬دلين مان ڪبر ڪڍڻ کان تمام آسان آهي‪ ).‬ابو الهاشم‬
‫رحه‬

‫رحه‬
‫جي گھر مان نڪرندي ڏٺو ته رنو ۽ چيائين ”اعوذباهلل من علم ال ينفع“ (يعني مان‬ ‫يحي خالد‬
‫ٰ‬
‫پناهه گھران ٿو اهڙي علم کان جيڪو فائدو نه ڏي‪ ).‬هي پڻ فرمايائون ”اخذ المرء نفسه بحسن‬
‫االدب تاديب اھله“ (يعني پاڻ انسان جو حسن ادب کي اختيار ڪرڻ پنھنجي پاڻ کي ادب سيکارڻ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫مرض موت جي بيماري واري‬ ‫فرمائين ٿا ته ابو ھاشم صوفي‬ ‫آھي‪ ).‬منصور عماد دمشقي‬
‫حالت ۾ ھو‪ .‬مون انھن کي چيو ته پنهنجو پاڻ کي ڪئين حاصل ڪندا آهيو‪ ،‬فرمايائون مان وڏي‬
‫بال ڏسندو آهيان پر ٿيو يعني محبت ۽ دوستي بال کان وڌيڪ آهن‪ .‬يعني بال ته وڏي آهي پر‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته اگر بال به عشق جي برابر هجي ها‬ ‫محبت جي مقابلي ۾ حقير آهي‪ .‬شيخ السالم‬
‫ته پوِء عشق نه هجي ها‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٢‬حضرت ذوالنون مصري‬

‫ھي حضرت اول درجي جا آھن‪ .‬سنڌن جو نالو ثوبان بن ابراھيم آھي‪ .‬سنڌن جي ڪنيت‬
‫ابوالفيض آھي ۽ لقب ذوالنون‪ ،‬ان کانسواِء ٻيا به لقب اٿن پر وڌيڪ صحيح ذوالنون ئي آھي‪ .‬پاڻ‬
‫موضح اخميم مصر ۾ رھندا ھئا‪ .‬جتي امام شافيرحه جو مقبرو آھي‪ .‬سندس جا والد نوبي (منسوب‬
‫به نوبه) هئا‪ .‬قريش جا موالي (مولى اهو غالم جيڪو آزاد ڪيو ويو هجي) هئا‪ .‬نوبه صيعد مصر ۽‬
‫حبش جي وچ ۾ هڪ عالئقو آهي‪ .‬سنڌن جو هڪ ڀاُء ذوالڪفل هو‪ .‬جن کان معامالت وغيره ۾‬
‫رحه‬
‫قصعا درج ٿيل آهن‪ .‬ڪجھ چون ٿا ته انهن جو نالو ميمڻ هو ۽ ذوالڪفل لقب هئن‪ .‬ذوالنون‬
‫امام مالڪرحه بن انس جي شاگردن مان آهن‪ .‬مذهب مالڪي رکندا هئا‪ .‬موطا انهن کان ٻڌي ۽ فِقه به‬
‫ير مغربي ماڻهون هئا جنهن جو نالو اسرافيل هو‪ .‬شيخ‬ ‫انهن کان پڙهيو هيائون‪ .‬سنڌن جا ِپ َ‬
‫السالمرحه چون ٿا ته ذوالنونرحه اهو ماڻهون نه آهي جنهن کي ماڻهون ڪرامات کان آراستا ۽ مقامن‬
‫رحه‬
‫سان تعريف ڪن‪ .‬مقام‪ ،‬حال‪ ،‬وقت هنن جي هٿ ۾ معمولي راند ۽ نڪمي شيِء ھئي‪ .‬ھي امام‬
‫رحه‬
‫طرف کان نسبت آهي‪.‬‬ ‫وقت‪ ،‬يگانه روزگار ۽ ان ٽولي جا سرادار هئا‪ .‬تمام مشائخن کي هنن‬
‫هنن کان پهريان به مشائخ گذريا آهن پر هي اهي پهريان شخص آهن جن شعرن کي بيان ۾ آندو ۽‬
‫رحه‬
‫ظاهر ٿيا ته انهن هن‬ ‫اهڙي طريقي سان ڳالهيون ڪيون ۽ جڏهن ٻئي طبقي ۾ حضرت جنيد‬
‫رحه‬
‫پيدا ٿيا ته انهن هن علم‬ ‫علم کي ترتيب ڏنو ۽ تفصيلي شرح سان لکيو‪ .‬وري حضرت شبلي‬
‫کي منبر تي وڃي ظاهر ڪيو‪ .‬حضرت جنيدرحه چوندا هئا ته اسان هن علم کي سردابون ۽ گھرن ۾‬
‫رحه‬
‫آيو جنهن ان کي منبر تي وٺي ماڻهن تي ظاهر ڪري ڇڏيو ۽‬ ‫لڪليل رکندا هئاسين پر شبلي‬
‫ذوالنونرحه فرمائين ٿا ته مان ٽي سفر ڪيا آهن ۽ ٽي علم کڻي آيو آهيان‪ .‬پهرين سفر ۾ اهو علم‬

‫‪2|Page‬‬
‫آندو جيڪو نه خاص قبوليو نه عام‪” .‬فبقيت سريداً طريداً وحيداً“ (يعني اسان مان ماڻهن کان ڀڳل‪،‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته پهريون توبه جو علم هيو جو جنهن‬ ‫پري ڪيل‪ ،‬اڪيلو رهجي ويو‪ ).‬شيخ السالم‬
‫کي خاص و عام قبول ڪري وٺندا هئا‪ .‬ٻيو علم توڪل ۽ معامله محبت جو هيو جو جنهن کي‬
‫خاص قبول ڪري وٺندا آهن پر عام ماڻهون قبول نه ڪندا آهن‪ .‬ٽيون علم حقيقت جو هيو جو‬
‫ماڻهن جي علم ۽ عقل جي طاقت کان ٻاهر هيو ان جي ڪري ڳولهي نه سگھيا بلڪه هن کي ڇڏي‬
‫رحه‬
‫ڏنو ۽ انکان انڪار ڪرڻ لڳا ايتري قدر جو هو دنيا کان ‪ ٢۴۵‬هجري ۾ گذري ويا جڏهن هنن‬
‫رحه‬
‫جي جنازي تي جانورن جو ٽولو ڏٺو ويو جنهن ماڻهن کي پنهنجي‬ ‫جو جنازو کنيو ويو ته هنن‬
‫پاڇي ۾ لڪائي ڇڏيو هو پر انکان بعد امام مزقيرحه شاگرد امام شافيرحه جي جنازي تي ڏٺو ويو‪.‬‬
‫ذوالنونرحه عامن ۾ مقبول ٿي ويا ٻئي ڏينهن انهن جي قبر تي هي عبارت لکيل ڏٺي وئي جيڪا‬
‫ماڻهن جي لکت سان نه ملندڙ هئي‪” .‬ذوالنون حبيب هللا من الشوق قتيل هللا“ (يعني ذوالنون خدا جا‬
‫محبوب آھن ۽ شوق محبت سان خدا جا مقتول آھن‪ ).‬جڏھن ان تحرير کي ڊاھيندا ھئا ته وري‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته ھو ٽيون محبوب سفر پيرن سان ھو‪ ،‬اھي‬ ‫اھوئي لکيل ڏسندا ھئا‪ .‬شيخ السالم‬
‫قدمن سان نه گھمندا آهن بلڪه همٿ سان هلندا آهن‪ .‬ذوالنون فرمائين ٿا ته ”ما اعز هللا عبدالعزا‬
‫اعز اله من ان يذل له علی نفسه“ (يعني انکان وڌيڪ خدا تعالى ڪنھن بندي کي عزت ناھين ڏني‬
‫پر انکي جيڪو پنھنجي نفس کي خدا ڪارڻ ذليل ڪري‪ ).‬۽ ھي به انهن فرمايو آهي ”اخفي‬
‫الحجاب واشده روية النفس و تدبيرھا“ (يعني وڏو ۽ سخت پردو نفس جو ڏسڻ ۽ انجي تدبير‬
‫آهي‪ ).‬۽ هي به انهن جو قول آهي‪” .‬التفکر في ذات هللا تعالى جهل واال شارة اليه شرک والحقيقة‬
‫المعرفة حيرة“ (يعني خدا جي ذات ۾ سوچڻ جهالت آھي ۽ انجي طرف اشارو ڪرڻ شرڪ آھي ۽‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته حيرت ٻن قسمن تي آهي‪ .‬پهرين‬ ‫معرفت جي حقيقت حيرت آھي‪ ).‬شيخ السالم‬
‫حيرت عام آهي جيڪا حق کان ڦرڻ آهي ۽ گمراهي آهي‪ .‬ٻئي حيرت موجودات ۾ آهي ۽ اها‬
‫حيرت مشاهدو ۽ يافت آهي‪ .‬اهو به چيو ته پهريون ٽوڙڻ ۽ جوڙڻ آهي ۽ آخر ۾ نه ٽوڙڻ آهي نه‬
‫جوڙڻ‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا‬

‫ھما فی اال صل واحد‬ ‫کيف يحکي وصل اثنين‬

‫جاحد‬ ‫بالواحد‬ ‫فهو‬ ‫من قسم الواحد جهال‬

‫(يعني ٻن جي وصل جي ڳالھ ڪئين ڪري ٿا سگهون حاالنڪه اهي ٻئي در حقيقت هڪ ئي آهن‬
‫رحه‬
‫کان‬ ‫جيڪو شخص جھالت جي ڪري هڪ کي ورهائي ٿو اهو هڪ جو منڪر آهي‪ ).‬ذوالنون‬
‫ماڻهن پڇيو ته مريد ڇا آهي؟ ۽ مراد ڇا آهي؟ فرمايائون ”المريد يطلب والمراد يهرب“ (يعني مريد‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته مريد طلب ڪندو آهي ۽ ان‬ ‫ته طلب ڪندو آهي ۽ مراد ڀڄندو آهي‪ ).‬شيخ السالم‬
‫سان گڏ هزارين نياز هوندا آهن ۽ مراد ڀڄندو آهي ان وٽ هزارين ناز هوندا آهن‪ .‬اهو به فرمايو ته‬

‫‪3|Page‬‬
 ‫رحه‬
‫اهو آهي جنهن پهريون پنهنجا اڇا وار منهنجن پيرن تي مليا آهن ۽ هڪ دفعي جو‬ ‫احمد چشتي‬
‫ذڪر آهي ته هو ابو سعيد معلمرحه (جن جي شيخ ابو الحق شهرياررحه جي آرامگاه سان گڏ پارس ۾‬
‫آرامگاه آهي) پيل گردن جي بازار ۾ مون سان مليا انهن جو ان ۾ مناظرو هيو ته مريد بھتر آھي‬
‫يا مراد جڏھن مونسان مليا ته چوڻ لڳا ته هي حاڪم اچي ويو آهي‪ .‬مون چيو ”ال مريد وال مراد‬
‫وال خبر وال استخيار وال حد وال رسم وھوالکل بلکل“ (يعني نه ڪوئي مريد آهي‪ ،‬نه مراد آهي‪ ،‬نه‬
‫رحه‬
‫جي‬ ‫خبر آهي‪ ،‬نه خبر جي طلب‪ ،‬نه حد آهي‪ ،‬نه رسم آهي ۽ هو قل آهي قل سان گڏ‪ ).‬ابو سعيد‬
‫مٿي تي پهراڻ هئي جيڪا الهي اڇالئي ڇڏي ۽ چند نعرا هڻي هلڻ لڳو ۽ چشتي منهنجي پيرن ۾‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته هڪ دفعي مان ڪجھ‬ ‫ڪري پيو ۽ اڇا وار منهنجي پيرن تي ملڻ لڳو‪ .‬ذوالنون‬
‫ماڻهن سان گڏ ٻيڙي ۾ ويٺو هئس ته جئين مصر کان جده جي طرف وڃان‪ .‬هڪ جوان چادر پهريل‬
‫اسان سان گڏ ٻيڙي ۾ هو ۽ مونکي ان سان محبت جي خواهش هئي ليڪن هن جي حيبت‬
‫مونکي هن سان ڳالهيون ڪرڻ جي اجازت نه ڏيندي هئي‪ .‬ڇو جو زماني ۾ هو هڪ عزيز شخص‬
‫هو ۽ ڪڏهن عبادت کان خالي نه رهندو هو ايتري قدر جو هڪ ڏينهن هڪ ماڻهو جي زر ۽‬
‫جواهرات جي ٿيلي چورائجي وئي‪ ،‬ٿيلي واري خاص ان نوجوان تي ئي تحمت هنئي‪ ،‬ماڻهن‬
‫چاهيو ٿي ته هن تي ظلم ڪن‪ .‬مان انهن کي چيو ته هن کان توهان ان باري ۾ ڪجھ نه پڇيو‬
‫جيسيتائين مان پاڻ ان هن کان پڇي نه وٺان‪ ،‬مان هن جي ويجھو آيس ۽ نرمي سان ڳالهايو ته هنن‬
‫ماڻهن جو مال ويندو رهندو آهي ۽ توهان تي بدگمان ٿي ويا آهن مون انهن کي سختي ۽ ظلم‬
‫کان روڪي ڇڏيو آهي‪ .‬هاڻي ڇا ڪرڻ گھرجي‪ ،‬هن آسمان جي طرف منهن کنيو ۽ ڪجھ پڙهيو‬
‫دريا جون مڇيون پاڻي تي اچي ويون ۽ هر هڪ جي وات ۾ هڪ موتي هيو‪ ،‬هن هڪ موتي کڻي‬
‫ان ماڻهونَء کي ڏنو ۽ پاڻ پاڻي تي قدم رکي هليو ويو پوِء جنهن شخص ٿيلي کنئي هئي ان‬
‫ٿيلي اڇالئي ڇڏي ۽ چوري ٿيل مال ملي ويو‪ .‬تمام ٻيڙي وارا شرم سار ٿيا‪ .‬ذوالنونرحه سياح به‬
‫هئا چون ٿا ته هڪ ڀيري مان سفر ۾ هيس ته مان هڪ نوجوان کي ڏٺو جنهن جي دماغ ۾ ُهل هيو‬
‫مان هن کان پڇيو ته صاحب ڪٿان پيا اچو؟ هن وراڻيو ته مسافر ته اهو هوندو آهي جيڪو خدا‬
‫ڪري پيس جڏهن هوش ۾‬
‫سان محبت نه رکندو هجي‪ .‬مون بي اختيار نعرو هنيو ۽ بيهوش ٿي ِ‬
‫رحه‬
‫آيس ته هن پڇيو ته ڇا ٿيو؟ مون چيو عالج بيماري جي موافق ٿي ويو هيو‪ .‬شيخ السالم‬
‫فرمائين ٿا ته خدا جو حال جڏهن بندي تي ظاهر ٿيندو آهي تڏهن جيڪو شخص ان کي ڏسندو‬
‫آهي‪ ،‬ان جي تن ۾ جان ان جي عاشق ٿي ويندي آهي ھو جتي آرام فرمائيندو آھي اتي دشمن‬
‫فرمابردار ٿي ويندو آھي انڪري جو هو غريبن جو وطن آھي ۽ مفلسن جي مايه دوستن جي همراه‬
‫آهي‪ .‬جنھن وقت اھڙو شخص ملي وڃي جو تنھنجو مال ھن جي ھٿ ۾ ھجي ۽ تنھنجي بيماري‬
‫رحه‬
‫ھن جي عالج موافق ٿي وڃي ته ان جي دامن کي مضبوتي سان پڪڙي وٺ‪ .‬ذوالنون مصري‬
‫ھڪ مسئلو معلوم ڪرڻ جي الِء مغرب ۾ حضرت عزيزي جي خدمت ۾ جيڪي متقدمن مشائخ‬

‫‪4|Page‬‬
‫ھئا وٽ ويا‪ .‬انھن فرمايو ڇو آيو آھين؟ اگر ان الِء آيو آھين ته اولين ۽ آخرين جو علم سکين ته‬
‫اهو ممڪن ناهين انڪري جو ان جو عالم خدا تعالى آهي ۽ اگر انجي الِء آيو آھين ته انکي‬
‫رحه‬
‫چون ٿا ته اهلل تعالى‬ ‫ڳولهين ته جتان تون پهريون قدم کنيو هو ته اتي ئي هو‪ .‬شيخ السالم‬
‫پنھنجي ڳولڻ واري سان همراه آھي ھو ڳولڻ واري جو ھٿ پڪڙي پنھنجي طلب ۾ ڊوڙائيندو‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي پيرن‬ ‫فرمائين ٿا ته هو ذوالنون مصري‬ ‫متقدمين مان آھن‪ .‬شيخ السالم‬ ‫آھي‪ .‬اسرافيل‬
‫منجھان آهن مغرب جا رهڻ وارا هئا ۽ مصر ۾ اچي ويا هئا انهن جون ڳالهيون زهد و توڪل و‬
‫حسن اعمال ۾ گھڻيون ذڪر هيٺ آهن‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته فتح شنجرف ڇهه سئو فرنگ‬
‫رحه‬
‫کان پڇيو‬ ‫پورو ڪري مصر ۾ هڪ سوال جي حل الِء ويس ۽ جڏهن فرست ملي ته اسرافيل‬
‫”ھل تعذب اال شرار قبل الذلل“ (يعني ڇا ُبري ماڻهو برائي ۽ گناه کان پهريان جا عزاب ڏنا ويندا‪).‬‬
‫فرمايائون مونکي ٽن ڏينهن تائين صبر ڪرڻ ڏيو چوٿين ڏينهن فرمايائون ته مونکي هي جواب‬
‫مليو آهي ته عمل ڪرڻ کان پهريان ثواب ملڻ جائز آهي ته گناه کان پهريان عذاب به جائز ٿيندو‪.‬‬
‫اهو چئي هڪ رڙ ڪئي ۽ انکان پوِء ٽي ڏينهن زنده رهيا ۽ وصال ڪري ويا‪ .‬شيخ السالمرحه چيو‬
‫ته ٽن ڏينهن جي دير ڪرڻ ۽ پوِء جواب ڏيڻ در حقيقت وڌيڪ ٽن ڏينهن جي مهلت چاهڻ هو ورنه‬
‫اگر انهي وقت جواب ڏين ها ته انهي وقت مري وڃن ها‪ .‬شيخ السالمرحه چون ٿا ته ربوبيت به عين‬
‫عبوديت آهي هن مخلوق جي پيدا ٿيڻ کان پهريان ورهاست ڪري ڇڏيل آهي ۽ مخلوق انجي‬
‫مرضي ۽ حڪم جي ماتحت مقيد آهي ته جئين هر هڪ جي الِء ڪجھ سٺو لکيو آهي‪ .‬آخر اهو‬
‫ئي ڪندو آهي جيڪو پاڻ چاهيندو آهي ان جو ئي حڪم آهي‪ .‬ان ۾ هو عادل آهي‪ .‬ڪوئي ُچون و‬
‫چرا نه ڪري سگھندو ۽ نه ئي مناسب آهي انڪري جو سڀ ڪم علم ۽ حڪمت سان ڪندو آهي ۽‬
‫ڪري چڪو آهي‪ .‬خبر ناهين ڪنهن تي غضب ٿيندو آهي ۽ ڪنهن تي مهرباني آھي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٣‬حضرت َف ِ‬
‫ضيل بن عياض‬

‫ھي حضرت پھرين طبقي وارن مان آھن‪ .‬سنڌن جي ڪنيت ابوعلی آھي درحقيقت ڪوفي جا‬
‫رهاڪو آهن ڪن چيو آهي ته اصل خراسان اٿن‪ ،‬مرو جي عالئقي جا ۽ اهو به چوندا آهن سنڌن جي‬
‫والدت ثمرقند جي آهي ۽ باورو ۾ وڏا ٿيا ۽ ڪوفي اصل آهن‪ .‬اهو به چوندا آهن ته درحقيقت‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته‬ ‫بخاري آهن واهلل اعلم سنڌن جو وصال ‪ ۱۸۷‬هجري ۾ ٿي آهي‪ .‬حضرت فضيل‬
‫مون دوستيِء سان خدا جي عبادت ڪئي آهي مان اگر عبادت نه ڪيان ته مونکي صبر ناهين ايندو‪.‬‬
‫محمود وراق رحه فرمائين ٿا‪.‬‬

‫ھذا وربی فی القياس بديع‬ ‫تعصي اال له وانت تظهر حبه‬

‫‪5|Page‬‬
 ‫ان المحب لمن يحب مطيع‬ ‫لوکان حبک صادقاال طعة‬
‫(يعني تون خدا جي نافرماني ڪرين ٿو حاالنڪه هن جي محبت جو اظهار ڪرين ٿو‪ .‬خدا جو قسم‬
‫ان ڳالهه جو اندازو اچڻ عجيب آهي‪ .‬اگر تنهنجي سچي محبت هجي ها ته تون البته هن جي‬
‫اطاعت ڪرين ها بيشڪ انڪري جو دوست پنهنجي دوست جو اطاعت ڪرڻ وارو هوندو آهي‪).‬‬
‫رحه‬
‫چون ٿا ته جيڪو شخص خدا جي عبادت خوف جي وجه کان ڪندو آهي اهو‬ ‫شيخ السالم‬
‫پنهنجي عبادت ڪندو آهي ۽ پنهنجي نجات جي مقصد ۾ حرڪت ڪندو آهي ۽ نه ڪي محبت ۽‬
‫حڪم جي اطاعت جي ڪري ۽ جيڪو شخص ڪنهن اميد تي هن جي عبادت ڪندو آهي اهو به‬
‫پنهنجي پوجا ڪندو آهي ۽ نعمت ۽ راحت ۽ فرمانبرداري جي وجه کان‪ ،‬ليڪن مان هن جي عبادت‬
‫نه ڪنهن اميد تي ڪندو آهيان ۽ نه وري ڪنهن خوف جي وجه کان بلڪه هن جي حڪم جي وجه‬
‫ڪري عبادت ڪندو آهيان انڪري جو هن چيو آهي عبادت ڪر ته ڪندو آهيان ۽ هن جي رسول‬
‫صلی اهلل عليہ واليہ وسلم جي سنت جي دوستي ۾ پنھنجي قصور جو اقراري آھيان‪ .‬محمد بن‬
‫رحه‬
‫کان پڇيو وي ته ڪمينو شخص ڪير آهي؟ فرمايائون جيڪو شخص حق تعالى‬ ‫سعيد زنجي‬
‫جي عبادت خوف ۽ اميد تي ڪندو آهي‪ .‬وري پڇيو ويو ته توهان ڪهڙي عبادت ڪندا آهيو؟ پاڻ‬
‫رحه‬
‫مقتدمن‬ ‫فرمايائون ته هن جي محبت ۽ دوستي مونکي عبادت تي لڳائيندي آهي‪ .‬يوسف اسباط‬
‫مان آهن ۽ تشريح جا اهم گذر آهن‪ ،‬زهد ۾ سردار هئا‪ ،‬پرهيزگاري ۽ خوف هنن تي غلبو ڪري‬
‫ڇڏيو هو ۽ انهن جو علم جوش ۾ هو‪ ۱۹۶ .‬هجري ۾ وصال ڪيو‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا انهن‬
‫اهو چيو هو ته خدا جي دوستن کي ٽي شيون مليون آهن‪ .‬حالوت (مٺاس)‪ ،‬حيبت‪ ،‬محبت‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جو هڪ صاحبزادو هو جنهن جو نالو علي هو‪ .‬زهد‬ ‫فرمائين ٿا ته فضيل بن عياض‬ ‫السالم‬
‫عبادت ۽ خوف ۾ پيُء کان وڌيڪ هو‪ .‬هڪ ڏينهن مسجد حرام ۾ زم زم کوهه وٽ هڪ شخص‬
‫پڙهيو ”ويوم القيمه تری المجرمين“ (يعني قيامت جي ڏينهن توهان مجرمن کي ڏسندؤ)‪.‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته دوست جي طرف کان‬ ‫صاحبزادي ٻڌو ۽ رڙ ڪري جان ڏئي ڇڏي‪ .‬شيخ السالم‬
‫نشان ۽ عارف جي طرف کان‬

‫ال خير فی عشق بال موت‬ ‫من مات عاشقا فليمت ھکذا‬

‫(يعني جيڪو شخص عشق جي وجه کان مري ته گهرجي ائين مري‪ ،‬اهڙي عشق ۾ بهتري ناهين‬
‫جنهن ۾ موت نه هجي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۴‬حضرت ابراھيم بن ادھم‬

‫‪6|Page‬‬
‫پاڻ پھرين طبقي مان آھن سنڌن جي ڪنيت ابواسحق آھي‪ .‬سنڌن جو نسب ھئين آھي‪ .‬براھيم بن‬
‫ادھم بن سليمان بن منصور بلخي‪ .‬پاڻ شھزادن مان آھن‪ .‬پاڻ جواني ۾ توبه ڪيائون‪ .‬هڪ دفعو‬
‫جھنگ ۾ شڪار تي نڪتا ته غيب مان آواز آين ته‪ ،‬اي! ابراھيم توکي ان جي الِء پيدا ناھين‬
‫ڪيو ويو‪ .‬ان ئي وقت ھوش اچي ويو ۽ طريقت تي سٺي مضبوتي سان قائم ٿيا‪ .‬مڪه معظمه ۾‬
‫ويا ۽ اتي سفيان ثوري رحه‪ ،‬فضيل عياض رحه‪ ،‬ابو يوسف غسولي رحه سان صحبت رکيائون پوِء شام‬
‫ويا اتي مال حالل ڪمائيندا ھئا‪ .‬جهنگ جي حفاظت ڪندا ھئا‪ .‬پاڻ محدث ۽ اھل ڪرامات و‬
‫واليت آھن‪ .‬شام ملڪ ۾ وصال فرمايائون ‪ ۱۶۱‬يا ‪ ۱۶٢‬ھجري چند چون ٿا ‪ ۱۶۶‬ھجري‪ ،‬۽ ھي ئي‬
‫وڌيڪ مشھور آھي‪ .‬ھڪ شخص حضرت ابراھيم بن ادھمرحه جي ھمراھ رھيو ۽ ھمراھي دير تائين‬
‫رھي جڏھن ھو چاھيندو ته وڃان ته پاڻ چوندا هئا شايد ته تون هن محبت ۾ مونکان ناراض ٿي‬
‫ويو آهين بيهه ته مان تنهنجي ڏاڍي بي حرمتي ڪئي آهي‪ .‬ابراهيم چيو مان تنهنجو دوست ھيس‬
‫۽ دوستي تنهنجو عيب مون تي لڪائي ڇڏيو سو مون دوستي جي ڪري نه ڏٺو ته تون سٺو ٿو‬
‫ڪرين يا برو‪.‬‬

‫فتفعله يحسن منک ذاک‬ ‫ويقبح من سواک الفعل عندی‬

‫(يعني توکان سواِء ڪوئي ٻيو برو ڪم ڪري ته مونکي برو معلوم ٿيندو آهي‪ .‬پر تون اهوئي‬
‫رحه‬
‫چون ٿا ته مان حجر جي عالئقي ۾‬ ‫ڪم ڪندو آهين ته سٺو معلوم ٿيندو آهين‪ ).‬عثمان عمار‬
‫رحه‬
‫سان ملي پاڻ ۾ ڳالهيون ڪري‬ ‫‪ ،‬محمد بن ثوبانرحه‪ ،‬عباد منقري‬ ‫رحه‬
‫هئس ۽ ابراهيم بن ادهم‬
‫رهيا هئا‪ .‬ھڪ نوجوان پري ويٺو ھو ان پوري اعتقاد ۽ نياز سان اسان کي چيو اي! جوان مردو‬
‫مان ھڪ مرد آھيان جيڪو ان ڪم پويان پيو آھيان‪ .‬نه رات جو ننڊ آھي نه ڏينهن جو خوراڪ‬
‫پنهنجي عمر تڪليف ۾ گذاريندو آهيان‪ .‬هڪ سال حج ڪندو آهيان هڪ سال جهاد ڪندو آهيان پر‬
‫منهنجو ڪهڙو حال آهي جو اتي رسائي نه آهي ۽ دل ۾ ڪجھ معلوم نه ٿو ٿي مونکي خبر ناهين‬
‫ته توهان ان باري ۾ ڇا چوندؤ‪ .‬اسان مان ڪنهن هن کي جواب نه ڏنو پنهنجي ڳالهين ۾ لڳي‬
‫رهياسين‪ .‬آخر دوستن مان هڪ ڳالهايو ته منهنجو دل هن جي عاجزي تي سڙيو ۽ مان چيو اي!‬
‫جوان مرد هي جيڪي ماڻهون ان ڪم جي خواهش رکن ٿا اهي خدا جا طالب آهن هي نه ذياده‬
‫عبادت و خدمت جي ڪوشش ڪندا آهن پر هن جي ڏسڻ ۾ خوب ڪوشش ڪندا آهن‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬
‫چون ٿا ان جو مطلب اهو ناهين ته خدمت ۽ عبادت نه ڪرڻ گھرجي‪ ،‬مطلب اهو آهي ته‬ ‫السالم‬
‫ٻئي شيِء جي طرف متوجه نه ٿيڻ گھرجي‪ .‬صوفي عبادت و خدمت جي بغير ناهين هوندو پر‬
‫تصوف خدمت نه آهي‪ .‬صوفي عبادت ڇڏيندا نه آهن بلڪه تمام ماڻهن کان وڌيڪ ڪندا آهن ليڪن‬
‫جيڪو ڪجھ به ڪندا آهن ان کي خيال ۾ نه آڻيندا آهن‪ .‬يعني ان جي مزدوري ۽ بدلو‪ ،‬عيوض نه‬
‫وٺڻ چاهيندا آهن‪ .‬انهن جو سرمايو باطن ۾ ڪجھ ٻيو ئي آهي ظاهر ۾ گمان واري حالت گذاريندا‬

‫‪7|Page‬‬
‫آهن پر باطن ۾ هو ٻئي جھان ۾ زندگي گذاريندا آهن‪ .‬ابوالقاسم نصرآباديرحه چون ٿا ”جزبة من‬
‫جذبات الحق تربی علے عمل الثقلين“ (يعني خدا جي جذبات مان هڪ جذبو اهڙو آهي جيڪو‬
‫انسان و جن جي عمل کان وڌيڪ آهي‪ .‬ابراهيم بن ادهمرحه‪ ،‬علي بڪاررحه‪ ،‬حذيفه مرعشيرحه‪ ،‬سلم‬
‫رحه‬
‫هڪ ٻئي جا يار ۽ دوست آهن‪ .‬سڀني ملي ان ڳالھ جو احد ڪيو ته جيسيتائين ڪا به‬ ‫خواص‬
‫شيِء حالل معلوم نه ٿي وڃي نه کائينداسين پر جيڪڏهن خالص حالل جي ملڻ کان عاجز ٿيا ته‬
‫ٿورو ٿورو کائڻ لڳا ۽ اهو چوڻ لڳا ته اسان اهڙي قدر کائون جو جنهن سان گريز نه ٿي سگھي‪.‬‬
‫القصه شبه تمام ٿورو هوندو هو‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۵‬حضرت بشر بن الحارث عبدالرحمٰن حافي‬

‫هي حضرت پهرين طبقي مان آهن‪ .‬سنڌن جي ڪنيت ابوانصر آهي‪ .‬چوندا آهن ته دراصل پاڻ مرو‬
‫جي ڪجهه ٻهراڙي واري عالئقن جا رهاڪو هئا پوِء بغداد ۾ مقيم ٿيا ۽ اتي ئي بروز اربع ‪۱٠‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان پهريان وصال ڪيو‪ .‬ماڻهون هن‬ ‫محرم ‪ ٢٢۷‬هجري ۾ ڪيئي سال امام احمد بن حمبل‬
‫کي امام موصوف کان وڌيڪ بزرگ سمجھندا هئا ايتري قدر جو خلق قرآن جو فتنو واقع ٿيو ان‬
‫سامهون آيا‪ .‬حضرت بشر بن عبدالرحمٰ ن‬ ‫رحه‬
‫وقت هي گھر ۾ ويٺا رهيا ۽ امام احمد بن حمبنل‬
‫رحه‬
‫کان ماڻهن دريافت ڪيو ته توهان ٻاهر ڇو نه نڪرندا آهيو ۽ دين جي مدد‪ ،‬اهل سنت جي‬ ‫حافي‬
‫تقويت جي الِء ڳالهيون به ناهيو ڪندا‪ .‬تنهن تي پاڻ فرمايائون افسوس جڏهن امام احمد بن‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫اهو ڪم ڪري سگھي ٿو ته مونکي ڪائي‬ ‫پيغمبرن جي قائمقام ويٺو آهي ۽ هو‬ ‫حمبل‬
‫ضرورت نه آهي ۽ اهو به فرمايو ته ”ما اعظم مصيبة من فاته هللا عزوجل“ (يعني جنهن شخص کان‬
‫اهلل عز و جل فوت ٿي وڃي انکان وڌيڪ ڪنهن جي مصيبت آهي‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۶‬حضرت احمد بن خضرويه بلخي‬

‫پاڻ پهرين ماڻهن مان آهن‪ .‬سنڌن جي ڪنيت ابو حامد آهي‪ .‬خراسان جي وڏن مشائخن مان آهن‪.‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جا همصحبت رهيا آهن ۽ ابراهيم‬ ‫۽ حاتم اصم‬ ‫پاڻ بلخ جا رهواسي آهن‪ .‬ابو تراب نخشبي‬
‫بن ادهمرحه کي ڏٺو هيائون‪ .‬پاڻ فرمايائون ته ابراهيم بن ادهمرحه اهو فرمايو آهي ته ” التوبة ھی‬
‫الرجوع الی هللا بصفاء السر“ (يعني توبه اها آهي جو خدا جي طرف دل جي صفائي سان رجوع‬
‫ٿي‪ ).‬بايزيدرحه ۽ ابو حفصرحه حداد جي مثالن مان آهن‪ .‬حج جي سفر ۾ ابو حفصرحه جي نيشاپور ۽‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان ماڻهن پڇيو ته توهان صوفين جي‬ ‫جي بسطام ۾ زيارت ڪئي آهي‪ .‬ابو حفص‬ ‫بايزيد‬

‫‪8|Page‬‬
‫گروهه ۾ ڪنهن کي بزرگي کان ڀريل ڏٺو‪ .‬فرمايائون مون احمد بن خضرويهرحه کان وڌيڪ همٿ ۽‬
‫رحه‬
‫کان وصيحت چاهي‬ ‫صدق احوال ۾ ڪنهن کي ناهين ڏٺو‪ .‬هڪ شخص احمد بن خضرويه‬
‫فرمايائون ته ”الطريق واضح والحق والدعای قد اسمع فما التحير بعد ھذا اال من العمی“ (يعني‬
‫رستو واضع آهي ۽ حق روشن آهي ۽ پڪاريندڙ وارو وڏو ٻڌائيندڙ آهي‪ .‬بھرحال ان کانپوِء‬
‫حيراني صرف انڌهي پن جي وجه ڪري آهي‪ .‬هيرحه ‪ ٢۴۶‬هجري ۾ وصال ٿيا ۽ مقبرو بلخ شهر ۾‬
‫مشهور آهي جنهن جي زيارت ڪئي ويندي آهي ۽ ان سان برڪت حاصل ڪئي ويندي آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫يحي بن معاذ رازي‬
‫ٰ‬ ‫‪ .۷‬حضرت‬

‫پاڻ پهرين طبقي وارن مان آهن‪ ،‬سنڌن جي ڪنيت ابوذڪريا ۽ لقب واعظه آهي‪ .‬يوسف بن حسين‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته مان هڪ سو ويهه شهرن ۾ علماء‪ ،‬حڪماء ۽ مشائخن جي زيارت الِء ويو‬ ‫رازي‬
‫رحه‬
‫کان وڌيڪ ڳالهه ڪرڻ تي قادر ڪنهن کي به نه ڏٺو ۽ انهن جو‬ ‫يحي بن معاذ رازي‬
‫ٰ‬ ‫آهيان پر‬
‫قول آهي ته ”انکسار العاصين احب الی من صولة المطيعين“ (يعني منهنجي ويجھو گنهگارن جي‬
‫رحه‬
‫فرمايو آهي ته هڪ وقت‬ ‫عاجزي تعبيدارن جي دبدبي کان وڌيڪ محبوب آهي‪ ).‬شيخ السالم‬
‫اهڙو ايندو آهي‪ .‬مرد کي بندگي ۽ وري اتان ڪڍي غرور ۾ وجھي ڇڏيندو آهي ۽ پنهنجو پاڻ ۾‬
‫مغرور ٿي ويندو آهي ۽ هڪ وقت اهڙو هوندو آهي جو ڪنهن شغل يا گناهه ۾‪ .‬پوِء وري اتان ان‬
‫کي سٺي نموني ڪڍي وٺندو آھي ۽ ان غفلت ۾ انکي پنهنجي طرف مشغول ڪري ڇڏيندو آهي‪.‬‬
‫پنهنجو نظارو هن کي عنايت ڪندو آهي‪ .‬هو مالڪ آهي جيڪو چاهي ڪندو آهي ۽ ڪري‬
‫سگھندو آهي‪ .‬ان جي الئق اهو ئي امر آهي ۽ ٻن ڳالهين تي بيفڪر ٿي وڃڻ غرور ۽ مڪر آهي‪.‬‬
‫ڇو جو انجي حڪم کي تون نه ٿو ڄاڻين ۽ پنهنجو انجام به توکي خبر ناهين‪ .‬توکي دلير نه هجڻ‬
‫کپي انڪري جو اهلل تعالى اهڙي قوم جي شڪايت ٿو ڪري جيڪا دليري سان گناهه ۾ پئجي‬
‫ويندا آهن ۽ چوندا آهن‪ .‬سيغرلنا يعني هو اسان کي بخشي ڇڏيندو‪ ،‬گناهه ۾ انکان وڌيڪ حقير‬
‫سمجھڻ کان ڪائي شيِء بري ناهين‪ .‬ان جي حقارت جو خيال نه ڪر‪ .‬ان امر جي طرف ڏي ڏس‬
‫رحه‬
‫کان ماڻهن پڇيو ته جيڪا قوم اهو چوندي آهي ته‬ ‫ڪنهن جو گناهه ڪرين ٿو‪ .‬يح ٰي بن معاذ‬
‫اسان هاڻي اهڙي مقام تي پهچي ويا آهيون جو اسان کي نماز نه پڙهڻ گھرجي‪ ،‬اهي ڪئين آهن؟‬
‫فرمايائون اهي قبر تائين پهتا آهن پر دوزخ تائين ناهن پهتا ۽ اهو پڻ فرمايائون ”صدق المحبة‬
‫العمل بطاعة المحبوب“ (يعني سچي محبت اها آهي ته محبوب جي فرمانبرداري ڪئي وڃي) ۽‬
‫اهو به فرمايو ته زاهد ماڻهون دنيا جا غريب آهن ۽ عارف ماڻهون آخرت جا غربا‪ .‬وڌيڪ فرمايو ته‬
‫حق سبحانه تعالى جنهن قوم کي دوست رکندو آهي انهن جي دلين کي پنهنجي طرف لڳائي‬

‫‪9|Page‬‬
‫ڇڏيندو آهي‪ .‬جيڪو شخص ڪنهن کي دوست رکندو آهي انجي دل پنهنجي طرف مائل ڪري‬
‫وڌيڪ دوست رکندو آهي ۽ اهو به فرمايو ته دوست سوا دوست ۾ جيڪو ڪجھ ڏٺو ڄڻ ان دوست‬
‫کي نه ڏٺو ۽ چيائون ته معرفت وارا خدا جا وحشي آهن‪ .‬زمين ۾ انسانن سان محبت نه آهن ڪندا‬
‫۽اهو به فرمايو آهي ته محبت جي حقيقت اها آهي جو نيڪي کان نه وڌي ۽ ظلم کان نه گھٽي‪.‬‬
‫”قال اھل التاريخ خرج يحيٰ من معاذ الي بلخ واقام بهامده ثم رجع الی نيشابور ومات بها سنة‬
‫رحه‬
‫جي طرف ويو‪ ،‬ڪافي‬ ‫يحي بن معاذ بلخ‬
‫ٰ‬ ‫ثمان و خمسين و مائة“ يعني تاريخ وارا چون ٿا ته‬
‫عرصي تائين اتي رهيو پوِء نيشاپرو جي طرف واپس اچي ويا) ۽ اتي ئي ‪ ۱۵۸‬هجري ۾ وصال‬
‫ڪيو‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۸‬حضرت بايزيد بسطامي‬

‫پاڻ پھرين طبقي جا آھن سنڌن جو نالو طيفور بن عيسى بن آدم سرو شان آھي‪ .‬سنڌن جو ڏاڏو‬
‫رحه‬
‫جا همعصر آهن ۽‬ ‫يحي ابن معاذ‬
‫ٰ‬ ‫بت پرست ھيو پر پوِء مسلمان ٿيو‪ .‬پاڻ خضرويه ابو حفص‬
‫شفيق بلخيرحه کي پاڻ ڏٺو هيائون‪ .‬سنڌن جو وصال ‪ ٢۶۱‬هجري ۾ ٿيو آهي ڪجھ جو چوڻ آهي‬
‫‪ ٢٣۴‬آهي پر صحيح پهرين آهي‪ .‬سنڌن جو استاد هڪ ُ‬
‫ڪردي هو پاڻ وصيحت ڪئي هيائون ته‬
‫منهنجي قبر منهنجي استاد کان تمام هيٺ ڪجو‪ .‬انهن ۾ استاد جو لحاظ هو پاڻ اصحاب راِء ۽‬
‫جدوجهد ڪندڙ هئا پر جيتوڻيڪ پاڻ ولي ٿي چڪا هئا انجي ڪري مذھب ھنن ۾ ظاھر نه ٿيو‪.‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫تي ماڻھن گھڻو ڪوڙ ھنيو آھي منجملو انھن جو اھو آھي ته‬ ‫چون ٿا ته بايزيد‬ ‫شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫چون ٿا ته اھا ڳالھ‬ ‫پاڻ چيائون ته مان مٿي ويس ۽ عرش تي وڃي خيمو ھنيو شيخ السالم‬
‫شريعت ۾ ڪفر آھي ۽ حقيقت ۾ دوري آهي‪ .‬حقيقت صحيح ڪرڻ آهي ته پنهنجو پاڻ کي ڏسي‬
‫ته حقيقت ڇا آهي؟ هي آهي ته پنهنجو پاڻ کان ُڇ ِٽي وڃڻ‪ ،‬حقيقت هڪ بنا آهي پاڻ صحيح ڪرڻ‬
‫۽ پنهنجي برابر ۾ ذڪر ڪرڻ ڪفر آهي ته توحيد کي دوئي سان درست ڪندو آهي ۽ هو پهتل‬
‫کان گھرجي نه اڳتي وڌڻ کي حصري چوندا آهن ته اگر مان عرش کي ڏسان ته ڪافر ٿي وڃان‪.‬‬
‫جنيدرحه برقرار هيو انڪري انهن کي بظاهر شرع جي خالف ڳالهيون ڪرڻ جي حالت نه هئي‪.‬‬
‫امرو نهي کي وڏو سمجھندا هئا ۽ انهنجي ڪم اصل ۽ َج َڙ حاصل ڪئي‪ .‬انهن کي ماڻهن قبول‬
‫ڪري ورتو‪ .‬هنن کي ماڻهن چيو ته توهان جو وطن ڪٿي آهي ته وراڻيائون ته عرش جي هيٺان‬
‫يعني منهنجي همٿ جي انتها ۽ منهنجي نظر جي حد ۽ منهنجي جان جو آرام ۽ منهنجي ڪم جو‬
‫انجام اهو آهي جو اهلل تعالى موسى کي چيو ته تون غريب مسافر آھين ۽ مان تنھنجو وطن‬
‫رحه‬
‫نماز پڙهندو هو ته انهنجي سيني جي هڏين مان آواز نڪرندي‬ ‫آھيان‪ .‬چوندا آھن ته جڏهن بايزيد‬
‫رحه‬
‫هئي جنهن کي ماڻهون ٻڌي وٺندا‪ .‬خدا جي حيبت ۽ شريعت جي تعليم جي وجه ڪري بايزيد‬
‫‪10 | P a g e‬‬
‫وصال جي دروازي يعني وصال جي وقت اهو چيو ”الهی ما ذکرتک اال عن غفلة وما خدمتک اال‬
‫عن فترة“ (يعني خدايا مان توکي ياد نه ڪيو مگر غفلت سان ۽ مان تنهنجي خدمت کانسواِء‬
‫نقصان جي ناهين ڪئي‪ ).‬ان کان بعد انھن جو وصال ٿي ويو‪ .‬ابو موسى سنڌن جا شاگرد چوندا‬
‫آھن ته بايزيدرحه چوندا ھئا‪ .‬مان اهلل تعالى کي خواب ۾ ڏٺو ۽ چيو ته اِالھي تو وٽ پھچڻ جو رستو‬
‫ڪئين آھي؟ چيائين ته جڏهن تون پنهنجي ڪوڙ کان وئين ته تون مون وٽ پهچي وئين‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته اهلل تعالى تائين پهچڻ جو رستو ته آسان آهي ليڪن انکي حاصل ڪري‬ ‫السالم‬
‫رحه‬
‫کي انهن جي وصال کانپوِء ڏٺو ۽ پڇيو ته سنڌن جو‬ ‫وٺڻ جو رستو مشڪل آهي‪ .‬ماڻهن بايزيد‬
‫حال ڇا آھي پاڻ جواب ۾ چيو ته مونکان پڇيو ويو ته اي! ڪراڙا تون ڇا کڻي آيو آهين مون‬
‫جواب ڏنو ته جيڪو درويش بادشاه جي بارگاه ۾ حاضر ٿيو انکان اهو سوال نه آهن ڪندا بلڪه‬
‫پڇبو آهي ته ڇا ٿا چاهيو‪ .‬نيشاپور ۾ هڪڙي ڪراڙي هئي جيڪا نالي عرافيهرحه هئي‪ .‬دروازن تي‬
‫سوال ڪندي ڦرندي هئي جڏهن اها فوت ٿي وئي ته ماڻهن هن کي خواب ۾ ڏٺو ۽ پڇيو تنهنجو‬
‫حال ڇا آهي چيائين ته مونکي چيو ويو ڇا کڻي آئي آهين مون چيو افسوس تمام عمر مونکي‬
‫ماڻهون اهو چوندا رهيا ته توکي خدا ڏي هاڻي چئو ٿا ته ڇا کڻي آئي آهين اهلل تعالى چيو ته هيَء‬
‫سچ ٿي چئي هن کي ڇڏي ڏيو‬

‫رحه‬
‫‪ .۹‬حضرت حمدون قصار‬

‫پاڻ پهرين طبقي ۾ آهن سنڌن ڪنيت ابو صالح آهي‪ .‬پاڻ مالمتيون جا شيخ ۽ امام آهن ۽‬
‫رحه‬
‫نيشاپور ۾ مالمتي طريق جو رواج ڏنو ھي پهريون مسئلو آهي جو انرحه جي طرف کان ۽ انهن‬
‫رحه‬
‫جي اصحاب جي طرفان عراق ۾ آندو ويو ۽ انهن جا حاالت ماڻهن بيان ڪيا‪ .‬سهلرحه و تستري‬
‫رحه‬
‫فرمايو ته اگر احمد مرسل صلی اهلل عليہ وسلم کانپوِء پيغمبر اچڻ ممڪن هجن ها ته‬ ‫و جنيد‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي مذهب تي هيا ۽ طريقت‬ ‫انهن مان هجي ها‪ .‬عالم ۽ فقيه هيا‪ .‬سفيان ثوري‬ ‫حمدون قصار‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جو‬ ‫جھڙي طرح هنن‬ ‫جا استاد آهن‪ .‬شاگردن مان ڪنهن به ابن منازل‬ ‫۾ عبداهلل منازل‬
‫طريقو اختيار نه ڪيو‪ .‬سنڌن جي صحبت سلم بن الباروسيرحه‪ ،‬ابوتراب نخشيرحه‪ ،‬علي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جا دوست هئا‪ .‬سنڌن جو وصال ‪ ٢۷۱‬هجري نيشاپور ۾ ٿيو‪.‬‬ ‫سان هئي ۽ ابو حفص‬ ‫نصرآبادي‬
‫آرامگاهه محله جبره ۾ آهي‪ .‬پاڻ فرمايائون آھي ته مان پنهنجي نفس کي فرعون جي نفس کان نه‬
‫ٿو وڌايان پر پنهنجي دل کي فرعون جي دل کان فضيلت ڏيان ٿو‪ .‬۽ اهو به فرمايا اٿئون ”نظر فی‬
‫سير السلف عرف تقصيره و تخلفه عن درجات الرجل“ (يعني جيڪو شخص سلف جا حاالت‬
‫ڏسندو ته اهو پنهنجي مقرر ۽ مردان خدا جي درجات کان پنهنجو پوئتي رهڻ ڄاڻي وٺندو‪ ).‬۽ هي‬

‫‪11 | P a g e‬‬
‫به فرمايو آهي ”رايت فيه خصلة من الخير فال تفارقه فانه يصببک من برکاة“ (يعني جنهن شخص‬
‫۾ توهان ڪا سٺي عادت ڏسو ته هن کان جدا نه رهو انڪري جو توهان کي انجون برڪتون‬
‫رحه‬
‫هڪ جڳهه مهمان هئا ميزبان ٻاهر ويل هو ۽ سنڌن کي هڪ ڪاغذ‬ ‫ملنديون‪ ).‬هڪ دفعو حمدون‬
‫جي ضرورت پيش آئي ميزبان جي گھر وارن ڪاغذ جو پرچو ٻاهر رکيو‪ .‬حمدونرحه ان کي کوليو‬
‫۽ فرمايون هن جو رکڻ جائز نه آهي انڪري جو گھروارو غير حاضر آهي ۽ مان نٿو ڄاڻان ته هو‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته‬ ‫زنده آهي يا مرده (يعني هي مال ان جو آهي يا ان جي وارثن جو) شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫جا تمام ڪم ۽ عادتون اهڙيون ئي هونديون هيون‪ .‬هاڻي هڪ جماعت بيباڪي ۽ سستي‬ ‫انهن‬
‫شروع ڪئي آهي ۽ زندقه‪ ،‬بي ادبي‪ ،‬بي حرمتي اخيتار ڪئي آهي ۽ ان ڳالهه کي مالمت چون ٿا‪.‬‬
‫ته اها مالمت نه آهي ته ڪوئي شخص شرع جي بيعزتي جو ڪم ڪري ۽ ماڻهون هن کي مالمت‬
‫ڪن‪ ،‬مالمت اها آهي ته خدا جي ڪمن ۾(جئين خدا فرمائي ٿو ال يخافون في هللا لومة التم يعني‬
‫هو خدا جي باري ۾ ڪنهن مالمت ڪرڻ واري جو خوف نه آهن رکندا) ماڻهن کان خوف نه ڪري‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۱٠‬حضرت سهل بن عبداهلل تشتري‬

‫پاڻ ٻئي طبقي مان آهن‪ .‬سنڌن جي ڪنيت ابو محمد آهي پاڻ هن گروهه ۽ گروهه علماء جي وڏن‬
‫ماڻهن مان آهن‪ .‬هي امام رباني ٿيا آھن جنھنجي پيروي گھرجي‪ .‬هننرحه جا حاالت مضبوط هئا پر‬
‫ڳالهه يعني توحيد ۾ ضعيف آهن‪ .‬ذوالنون مصريرحه جا شاگرد ۽ پنهنجي مامي محمد بن سوار جي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان پهريان اسي سال جي عمر ۾ محرم‬ ‫جا هم عصر آهن ۽ جنيد‬ ‫صحبت ۾ رهيا آهن‪ .‬جنيد‬
‫‪ ٢۸٣‬هجري ۾ وصال فرمايائون‪ .‬پاڻ فرمائين ٿا ته مان جڏهن ٽن سالن جو هئس رات جو جاڳندو‬
‫رهندو ۽ پنهنجي مامي محمد بن سوار کي نماز پرهندي ڏسندو هئس‪ .‬مونکي هو چوندا اي! سهل‬
‫تون سمهي پئه‪ ،‬سمهي رهه جو تون منهنجي دل کي مشغول رکي ٿو‪ .‬هڪ ڏينهن مونکي چيئون‬
‫ته تون پنهنجي خدا کي ياد نه آهين ڪندو‪ .‬مون پڇيو ڪئين ياد ڪيان جواب ڏنائون هر رات‬
‫پنهنجي سمهڻ جي لباس ۾ بنا زبان چوري دل ۾ ٽي دفعا چئو ”هللا معی هللا ناظری هللا شاھدی“‬
‫(يعني منهنجو اهلل مونسان گڏ آهي‪ ،‬منهنجو اهلل مونکي ڏسي ٿو‪ ،‬منهنجو اهلل منهجو گواهه‬
‫آهي‪ ).‬چند راتيون مون اهو وظيفو پڙهيو ۽ پوِء مامي کي اطالع ڏني‪ ،‬وري فرمايائون ته هاڻي‬
‫ست دفعه پڙهه‪ .‬چند راتيون مون ڪرڻ کانپوِء وري اطالع ڪيو ۽ وري فرمايائون ته هاڻي يارهن‬
‫دفع پڙهندو ڪر‪ .‬چند راتيون ان کي ڪيو ته مونکي پنهنجي دل ۾ انجي مٺاس معلوم ٿي‪ .‬جڏهن‬
‫ان کي هڪ سال گذري چڪو ته چيئون جيڪو ڪجھ مون توکي سيکاريو ان کي ياد رک ۽‬
‫هميشه ڪندو رهه ايتري قدر جو قبر ۾ هليو وڃي ڇو جو هي توکي دنيا ۽ آخرت ۾ نفعو ڏيندو‬

‫‪12 | P a g e‬‬
‫وري ڪجھ عرصي کانپوِء مونکي چيائون ”من کان هللا معه وھو ناظره و شاھده يعصيهه اياک‬
‫والمعصية“ (يعني ڇا هو شخص ان خدا جي نافرماني ڪندو آهي جيڪو هن سان گڏ هجي ۽ ان‬
‫رحه‬
‫کان ماڻهن دريافت ڪيو ته‬ ‫کي ڏسندو هجي ان جو گواهه هجي‪ .‬خبردار گناهه کان بچو‪ ).‬سهل‬
‫بدبختي جو نشان ڪهڙو آهي‪ ،‬فرمايائون ته توکي زيارت ۽ صحبت ڏي پر مقبوليت نه ٿي‪ .‬عتبه‬
‫رحه‬
‫کان ماڻهن پڇيو ته نيڪ بختي ۽ بدبختي جا نشان ڪهڙا آهن‪ ،‬فرمايائون ته نيڪ بختي‬ ‫غسال‬
‫جو نشان اهو آهي ته توکان خدمت وٺن ۽ توکي حاضر ڪري يعني حضوري به نصيب ٿئي ۽‬
‫رحه‬
‫اهو به فرمايو آهي ته‬ ‫بدبختي جو نشان اهو آهي ته خدمت وٺن پر حضوري نه ٿئي‪ .‬عتبه غسال‬
‫بدبختي اها جو شناخت هجڻ باوجود دوست تائين نه پهچڻ ۽ دوزخ ۾ وڃڻ آهي ۽ نيڪ بختي اها‬
‫آهي ته شناخت سان گڏوگڏ دوست سان ملڻ‪ ،‬بهشت ۾ وڃڻ‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته بدبختي‬
‫جو روشن نشان انکان وڌيڪ ڪوئي نشان ناهي ته ڏينهن بدتر هجي جيڪو شخص زيادتي ۾‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته ”اول ھذا االمر علم ال يدرک واخره علم ال ينفد“‬ ‫آهي اهو نقصان ۾ آهي‪ .‬سهل‬
‫(يعني ان امر جو شروع هڪ اهڙو علم آهي جو اوسيتائين نه پهچي سگھندو ۽ ان جو آخر هڪ‬
‫اهڙو علم آهي جيڪو ختم ناهي ٿيندو ۽ اهو به فرمايو ”ما دمت تخاف الفقر فانت منافق“ (يعني‬
‫جيسيتائين تون فقر کان ڊڄين ٿو تيسيتائين تون منافق آهين‪ ).‬۽ اهو به فرمايو اٿن ته درويش‬
‫جنهنجي دل ۾ ماڻهن کان ملندڙ مٺاس آهي نه وڃي‪ .‬هرگز ڪامياب نه ٿيندو ۽ هن آيت جي تفسير‬
‫۾ چيو ته ”واجعل لی من لدنک سلطانا نصير“ (يعني ڪري ڇڏ منهنجي الَء پاڻ وٽان دليل جيڪا‬
‫مددگار هجي‪ ).‬تفسير هي ڪئي اٿئون ”لسانا ينطق عنک وال ينطق عن غيرک“ (يعني اهڙي زبان‬
‫ڏي جيڪا تنهنجي طرف ڳالهائي ۽ تنهنجي غير جي طرف نه ڳالهائي‪ ).‬۽ هن آيت ”ان هللا يامر‬
‫بالعدل واالحسان“ (يعني اهلل تعالى عدل ۽ احسان جو حڪم ڪري ٿو‪ ).‬تفسير ۾ چيئون ته عدل‬
‫اهو آهي ته رفيق جو انصاف نعمت جي گرهه ۾ ڏي ۽ احسان اهو آهي ته انکي گرهه سان گڏ پاڻ‬
‫کان وڌيڪ مناسب سمجھي‪ .‬اهو به فرمايائون ته جيڪو شخص صبح جو اٿي ۽ انجي همٿ اها‬
‫هجي ته ڇا کائيندو ان کان ه ٿ ڌوئي ويهي ۽ اهو به فرمايائون ته شيطان بکايل سمهل کان ڀڄندو‬
‫آهي ۽ اهو به فرمايو اٿئون ته سٺو شخص اهو آهي جيڪو خدا جي دوستن کي ڳولهيندو آهي‪ .‬اگر‬
‫خدا جي دوستن کي حاصل ڪري ورتو ته نور حاصل ڪري ورتو ۽ اگر انهن جي طلب ۾ مري‬
‫ويو ته شفيح حاصل ڪري ورتو‪ .‬ماڻهن هنن کان پڇيو ته مسلمانن ۾ ڪافرت جي طرف ڪير‬
‫وڌيڪ آهي وراڻايائون اهو شخص جنهن جو امتحان هجي ۽ بي صبرو هجي‪ .‬سنڌن کي ڪيترا ئي‬
‫رحه‬
‫فرمايو ته‬ ‫سال بواسير رهيو ۽ بيمار ماڻهون هنن جي دعا سان صحيح ٿيندا هئا‪ .‬شيخ السالم‬
‫ڄاڻين ٿو ائين ڇو ٿيندو آهي‪ ،‬انجي ڪري ٿيندو آهي ته هو مخلوق جو شفيح هجي ۽ پنهنجي الِء‬
‫وڙهي نه‪ .‬ابو نصر حمر شيري رحه مونکي چيو ته سهلرحه کي بواسير باوجود اهڙو ولي ٿيڻ جي ڇو‬
‫هئي مون چيو ته سهلرحه واليت انهي بيماري سان حاصل ڪئي هئي‪ .‬انجي ڪري پنهنجي صحيح‬

‫‪13 | P a g e‬‬
‫ٿيڻ جي دعا نه ڪندا هئا چوندا آهن‪ .‬چوندا آھن ته هنن جي مريدن مان هڪ بي عيب نوجوان هو‬
‫رحه‬
‫کي ڏاڙهي جي درخواست ڪئي پاڻ فرمايائون ته هٿ رک ڪيسيتائين چاهين ٿو‬ ‫هن شيخ سهل‬
‫جڏهن هن هٿ ڪيو ته سٺي ڏاڙهي هن جي هٿ وٽان نڪري آئي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۱۱‬حضرت ابو حمزه خراساني‬

‫پاڻ ٽئين طبقي ۾ آھن چوندا آھن ته پاڻ دراصل نيشاپور جا رھواسي ھئا‪ .‬عراق جي مشائخن‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫سان گڏ رھيا ۽ سفر‬ ‫جا ھمعصر آھن‪ ،‬ابو تراب نخشي‬ ‫سان رھيا ۽ سفر ڪيو اٿئون‪ .‬جنيد‬
‫رحه‬
‫جا دوست رھيا آھن‪ .‬پاڻ مشائخن جي جوانن مان آھن‪ .‬سنڌن‬ ‫ڪيون اٿئون‪ ،‬ابو سعيد خراز‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کانپوِء ‪ ٢۹٠‬ھجري ۾ وصال فرمايائون‪ .‬پاڻ‬ ‫۽ ابو حمزھ‬ ‫کان پھريان خراز‬ ‫۽ نوري‬ ‫جنيد‬
‫ھڪ دفعو ري جي مسجد ۾ پائتانبھ گهريا‪ .‬ڪنھن ڏاڍو قيمتي جبو سنڌن جي طرف اڇاليون پاڻ‬
‫َ‬
‫ڪيو‪ ،‬ان جبي سان ته توھان گهڻا ئي‬ ‫انکي ڦاڙي پير تي ويڙھي ڇڏيو ماڻھن پڇين ته ھي ڇا‬
‫پائتانبھ خريد ڪري سگهو ھا‪ .‬پاڻ وراڻيائون ته ”ال اخون في المذھب“ (يعني مان مذھب ۾ خيانت‬
‫رحه‬
‫) فرمائين ٿا ته مون گزريل‬ ‫نه آھيان ڪندو‪ ).‬صاحب ڪشف المحجوب (حضرت داتا گنج بخش‬
‫بزرگن مان ھڪ درويش کي ڏٺو‪ .‬بادشاھ ھن کي ٽي ھزار مثقال سون موڪليو ته توھان ان کي‬
‫رحه‬
‫حمام ۾ خرچ ڪيو‪ .‬پاڻ حمام ۾ ويا ۽ سڄو مال حمامي کي ڏنو ۽ ھلڻ لڳا‪ .‬شيخ السالم‬
‫فرمايو ”التصوف والتصرف اليکون“ (يعني تصوف ۽ خرچ ٻئي جمع نه آهن ٿيندا‪ ).‬دنيا جو رنج‬
‫ڪرڻ مرد کي تصوف کان ٻاھر ڪڍي ٿو‪ .‬صوفي ماڻھون دنيا جي قيمت ايتري به ناھن رکندا‬
‫جيتري خمير جي وار جي آھي‪ .‬ان تي غم ناھن کائيندا اگر تمام دنيا ھڪ لقمو اجل ڪري‬
‫صوفي جي وات ۾ رکي ڏجي وٺو هي فضول خرچي نه آهي‪ .‬فضول خرچي هي آهي ته خدا جي‬
‫رضامندي ۾ خرچ نه ڪجي‪ .‬اهلل تعالى توکان ڪجھ ڏينھن الِء دنيا ترڪ نه ٿو چاھي بلڪه اھو‬
‫چاھيندو آھي ته دنيا جي دوستي توکان ويندي رھي‪.‬‬

‫الدنيا مدرة لک منها غبرة‬

‫رحه‬
‫(يعني تمام دنيا ھڪ ڪاھل آھي ۽ ان ڪاھلي سان تنھنجي نصيب ۾ مٽي آھي‪ ).‬حضرت شبلي‬
‫فرمائين ٿا ته جيڪو شخص دنيا ۾ زاھد ھجي ان خدا کي ڏيکاريو ته ان منھنجي قدر ڪئي آھي‪.‬‬
‫(يعني ائين چاھي ته زھد سان خدا تي احسان نه رکي) اگر خدا جي ويجھو دنيا ڪجھ قدر ۽ قيمت‬
‫رحه‬
‫وجد ۽ صحت حال ۾ نظير نه رکندو ھو‪.‬‬ ‫ھجي ھا ته ھو پنھنجي دشمنن کي نه ڏي ھا‪ .‬ابو حمزھ‬
‫چوندا آھن ته جڏھن ھوا جي آواز ٻڌندا ھئا ته انھن کي وجد اچي ويندو ھو‪ .‬ھڪ دفعو حارس ۾‬
‫محاسي جي گهر ۾ ھڪ ٻڪري جي آواز ٻڌي ته انھن کي وجد اچي ويو ۽ چيائون ”اعز هللا جل‬

‫‪14 | P a g e‬‬
‫جالله“ حارث چيو ته ھي ڪھڙو حال آھي‪ .‬اگر بيان ڪري ته بھتر ورنه مان توکي ماري ڇڏيندس‪.‬‬
‫ھسي مالئي ڪري ڪيئي سال کاُء تڏھن توکي ھي مسئلو‬ ‫فرمايائون اي ميان وڃي رک ۽ ُب ِ‬
‫معلوم ٿيندو‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۱٢‬حضرت ممثاد علو دينوري‬

‫پاڻ ٽئين طبقي ۾ آھن‪ .‬عراق جا وڏا مشائخ ۽ جوان مشائخن منجهان آھن‪ .‬علم ۾ يڪتا ھئا‪.‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫مشائخ جي صحبت‬ ‫۽ ازوري‬ ‫سنڌن جون ڪراماتون ظاھر ھيون ۽ حال عمده ھو‪ .‬يحيى جالد‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫وغيره جا ھم زمانه آھن‪ .‬چوندا آھن ته ‪٢۹۹‬‬ ‫۽ نوري‬ ‫۽ رويم‬ ‫۾ رھيا آھن‪ .‬حضرت جنيد‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫فرمايو آھي ته اهلل تعالى عارف کي آئينو ڏنو آھي‬ ‫جو وصال ٿيو آھي‪ .‬ھنن‬ ‫ھجري ۾ ھنن‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته مومن جي دل ۾‬ ‫جڏھن ان ۾ ڏسندو آھي ته اهلل تعالى ڏسندو آھي‪ .‬شيخ السالم‬
‫خدا جي جاِء آھي ان کانسواِء باطن ۾ ناھي پھنچندو‪ .‬جڏھن تفرقه ۾ رھجي ويندو آھي ته واپس‬
‫رحه‬
‫چوي ٿو ته مان ڪالهه سوچيندو ھئس ته‬ ‫ھليو ويندو آھي ۽ آرام حاصل ڪندو آھي‪ .‬حصري‬
‫ڪڏھن ڪڏھن مونکي به تفرقه ٿي ويندو آھي ته منھنجي شاگردن ۽ مريدن جو ڇا حال ٿيندو‬
‫ھوندو‪ .‬اگر مونکي خبر نه ھجي ھا ته پنھنجي دوستن جي دلين ۾ جاِء رکندو آھي ته بجاِء ان جي‬
‫ٻيو ڪوئي انکي پڪڙي نٿو سگهي ۽ سواِء انجي ٻيو ڪوئي اتي گذري نٿو سگهي ته مان ٽڪرا‬
‫ٽڪرا ٿي وڃان ھا‪.‬‬

‫لی فی سری مراة اری وجهک فيها‬ ‫ما ابالي بعيون و ظنون اتقيها‬
‫(يعني مونکي ڪائي پرواھ ناھين اگر منھنجي اکين ۽ منھنجي گمان مشاھده اِالھي کان بچو‪.‬‬
‫رحه‬
‫انڪري جو منھنجي اندر ھڪ آئينو آھي ته تنھنجي چھري کي ان ۾ ڏسي وٺندو آھيان‪ ).‬۽ ممثاد‬
‫اھو به فرمايو آھي ته چاليھ سال ٿي ويا آھن بھشت کي ۽ جيڪو ڪجھ ان ۾ آھي‪ .‬منھنجي‬
‫سامھون پيش ڪندا آھن ليڪن مون ڪڏھن خلوت جي نگاھ سان به اوڏنھن ناھي ڪئي‪ .‬شيخ‬
‫السالمرحه فرمايو آھي ته ھن جي محبت ۽ حضوري ۾ ڪنھن غير کي ڏسڻ شرڪ آھي‪ .‬اهلل تعالى‬
‫پيغمبر صلي اهلل عليہ وسلم کي فرمائي ٿو‪” .‬مازاغ البصروما طغى قل هللا ثم ذرھم“ (يعني اک‬
‫رحه‬
‫نه چٻي ٿي آھي ۽ نه سرڪش‪ ،‬چئي چڏ ته بس اهلل ھي آھي‪ .‬پوِء ان کي ڇڏي ڏي‪ ).‬۽ اھو به ممثاد‬
‫فرمايو آھي ته مان ڪنھن پير جي قريب نه ويس تيسين پنھنجي دل کي ڪنھن امير کان صاف نه‬
‫ڪري ورتو‪ ،‬ڪوئي سوال نه ڪيو ايتري قدر جو ھو ڏسندو پاڻ ڇا ٿا چون‪( .‬ان جو منظر رھيو‬
‫آھيا) ۽ اھو به انھن چيو آھي پوري معرفت خدا سان گڏ صدق ۽ چاھ آھي ۽ اھو به فرمايو آھي‪.‬‬
‫”طريق الحق بعيد والسير مع الحق شديد“ (يعني خدا جو رستو پري آھي ۽ خدا سان گڏ ھلڻ سخت‬

‫‪15 | P a g e‬‬
‫آھي‪ ).‬شيخ السالمرحه فرمايو آھي ته خدا تائين راھ پري آھي مگر ھو ھٿ پڪڙي ته آسان آھي‪ .‬خدا‬
‫سان ملڻ ۽ صبر ڪرڻ ۽ وقت گذارڻ سخت آھي مگر ھو غمخوار ھجي ته آسان آھي‪ .‬ممثادرحه اھو‬
‫به چون ٿا ته جيڪو شخص خدا جي دوستن مان ڪنھن دوست کان انڪار ڪندو ان تي گهٽ ۾‬
‫رحه‬
‫گهٽ اھو عذاب آھي ته ان دوست وٽ جيڪو آھي اھو ھر گز ھن کي ناھين ڏيندو‪ .‬ذوالنون‬
‫فرمائين ٿا ته ”اگر ڪوئي شخص ڪنھن مڪار فريبي نعري تي انڪار ڪري‪ ،‬ھر گروھ بجا نعرو‬
‫نه پائي سگهندو“ (يعني اصل نعري تي انڪار ڪري‪ ،‬توکي انجي مڪر جو ڇا نقصان آهي‬
‫انڪري جو انجي مڪر جو نقصان انکي آهي ته انکي صحيح ۽ سچو ڏس ته جئين فائدو حاصل‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫ممثاد جا شاگرد چون ٿا هڪ ڏينهن مان ممثاد‬ ‫فرمائين ٿا ته ابو عامر‬ ‫ڪرين‪ .‬شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ ويٺو هئس‪ .‬هڪ نوجوان مرد دروازي مان آيو ۽ مهماني جي اجازت گھري‪ .‬شيخ‬
‫فرمايو ڇا تون صوفين کي پنهنجي گھر وٺي وڃي سگھي ٿو‪ .‬اهڙي حالت ته جئين بازار وچ ۾ نه‬
‫پئي‪ .‬بهانو چاهن پيا تڏ هن دعوت قبول نه ڪئي جڏهن هو ٻاهر هليو ويو يارن چيو حضرت توهان‬
‫رحه‬
‫فرمايو هو انهن جوان مردن مان هو‬ ‫ته پهريان ائين ڪڏهن ناهين ڪيو‪ ،‬هي ڇا ڳالهه آهي‪ .‬شيخ‬
‫جنهن کي دنيا ملي ويئي آهي‪ .‬پوِء هن کان اها ڳالهه ويندي رهي آهي هاڻي ايندو آهي ڪجھ خرچ‬
‫ڪندو آهي ۽ چاهي ٿو ته پنهنجو سرمايو وري حاصل ڪري وٺي مگر جيسيتائين ان جي محبت‬
‫دل مان نه ڪڍندو هي فقيري واپس نه ايندس‪” .‬قال الشيخ وھو عبدهللا الطافي رحمة هللا سمعت‬
‫محمد بن خفيف يقول رايت ممثاد الدينوری في النوم کانه قائم رافع يديه الی السماء وھو يقول‬
‫يارب القلوب يارب القلوب والسماء تدن راسه حتی وقعت علی راسه وانشقت و حمل ممثاد“‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان ٻڌو آهي ته مون ممثاد‬ ‫فرمائين ٿا ته مون محمد بن خفيف‬ ‫(يعني شيخ عبداهلل طافي‬
‫رحه‬
‫کي خواب ڏٺو‪ .‬بيٺا آهن ۽ پنهنجي هٿن کي آسمان جي طرف کنيون بيٺا آهن ۽ اهو‬ ‫دينوري‬
‫چون ٿا‪ .‬اي دلين جا رب اي دلين جا رب ۽ آسمان انهن جي ويجھو ٿيندو ويندو هو ايتري قدر جو‬
‫انهن جي مٿي تي پيو ۽ ڦاٽي پيو ۽ ممثاد کي اٿاريو‪ ).‬هڪ ڏينهن ممثادرحه پنهنجي گهر کان ٻاهر‬
‫نڪتا ته ڪتو ڀونڪڻ لڳو پاڻ فرمايون ال الہ اال اهلل ڪتو انهي وقت مري ويو ”وقال مثال ادب‬
‫المريد فی التزام حرمات المشائخ و خدمتا ال خوان والخروج من االسباب و حفظ ادب الشرع فی‬
‫نفسه“ (يعني ممثادرحه فرمائين ٿا مريد جو ادب اهو آهي ته مشائخ جي عزت ۽ ڀائرن جي خدمت ۽‬
‫سببن جي نڪرڻ ۽ پنهنجي نفس تي آداب شرع جي حفاظت الزمي ڪري‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۱٣‬حضرت ابو عبداهلل خاقاني صوفي‬

‫پاڻ بغداد شهر جي وڏن صوفين مان آهن‪ .‬شيخ جعفر حدادرحه فرمائين ٿا ته هو صاحب ڪرامات هئا‪.‬‬
‫رحه‬
‫کان قول آهي ته منهنجو پيُء بغداد جي بازار ۾ دڪان هالئيندو هو ۽ مان‬ ‫ابن قصاب رازي‬

‫‪16 | P a g e‬‬
‫دڪان جي دروازي تي ويٺو هئس‪ .‬اتفاق سان هڪ شخص گذريو مونکي گمان ٿيو ته هي شخص‬
‫بغداد جي فقيرن مان آهي ۽ مان به اڃان بلوغت تائين نه پهتو هئس‪ .‬منهنجو دل هن جي طرف‬
‫ڇڪيو‪ .‬انڪري مان اٿيس ۽ کين سالم ڪيو‪ .‬مون وٽ هڪ اشرفي هئي مون انهن کي ڏني‪.‬‬
‫انهن ورتي ۽ هلڻ لڳا مون ڏي ايتري توجه نه ڪيائون‪ .‬مون دل ۾ چيو هي دينار ضايع ٿي ويو‪.‬‬
‫مون هنن جي پويان روانو ٿيس ايتري قدر جو شونيريه مسجد ۾ پهتس‪ .‬اتي ڏٺم ته ٽي ٻيا‬
‫درويش ويٺا هئا‪ .‬انهن دينار کي ڪنهن هڪ کي ڏنو ۽ پاڻ نماز پڙهڻ لڳا‪ .‬جنهن شخص دينار‬
‫ورتو اهو ٻاهر ويو ۽ مان ان جي پويان ٿيس ايسيتائين جو هن کاڌو ورتو ۽ يارن جي اڳيان آندو‬
‫۽ گڏجي کائي ورتو ۽ هو شخص اوئين ئي نماز پڙهندو رهيو‪ .‬جڏهن کاڌو کائي فارغ ٿيا ته انهن‬
‫ڏانهن رجوع ٿيو ۽ چيو توهانکي خبر آهي مونکي ڪهڙي ڳالهه توهانجي موافقت کان منع ٿي‪.‬‬
‫انهن چيو استاد اسانکي خبر ناهي‪ .‬فرمايائون ته اهو دينار مونکي هڪ نوجوان ڏنو هو‪ .‬مان هن‬
‫وقت تائين خدا کان گھران پيو ته هن کي دنيا جي بندگي مان آزاد ڪري ڇڏ‪ .‬سو هن آزاد ڪري‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي سامهون ويهي رهيس ۽ چيو استاد توهان درست‬ ‫چون ٿا ته مان هنن‬ ‫ڇڏيو‪ .‬ابن قصاب‬
‫فرمايو ۽ حضرت شيخ خاقاني رحه صوفي هئا ‪ ٢۷۹‬هجري ۾ انهن جو وصال ٿيو‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۱۴‬حضرت ابو عبداهلل چائوپاره صوفي حمداني‬

‫پاڻ وڏن مشائخن مان آهن‪ .‬روم جي سرحد ۾ چائوپاره هڪ مقام جو نالو آهي‪ .‬پاڻ عحد ڪيائون‬
‫جنهن شيِء کان منهنجو دل ڀڄي ۽ نفرت ڪري اها نه کائيندس‪ .‬هڪ دفعو مسجد شونيزه ۾ هئا‬
‫ته ماڻهون کاڌو کڻي آيا‪ .‬سنڌن جو دل انکان نفرت ٿيو نه کاڌائون‪ .‬يارن چين ته هر دفعي خالف‬
‫ڪندو آهين کاُء‪ ،‬آخر کاڌائين‪ .‬ان رات ان ئي مسجد ۾ رهيا سنڌن کي احتالم ٿي ويو‪ .‬خواب ۾‬
‫سنڌن کي چيو ويو اهو کاڌو کائين ٿو جنهن کان تنهنجي دل نفرت ڪري ٿي‪ .‬توکي معلوم نه هو‬
‫رحه‬
‫کان معلوم ڪيو‬ ‫ته تنهنجي مٿان بال پوندي‪ .‬پاڻ فرمايائون ته مون شيخ ابوبڪر زقاق مصري‬
‫هو ته ڪنهن سان محبت رکان‪ .‬فرمايائون ته ان شخص سان جيڪو ڪجھ اهلل تعالى تنهنجي‬
‫نسبت ڄاڻي ٿو‪ .‬انکي چئي ڇڏ ته توکان نه ڀڃي نه تعلق ختم ڪري‪.‬‬

‫شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته صحبت جو قبول ڪرڻ عيب ڏسڻ کانپوِء صحيح ٿيندو آهي‪ .‬انڪري‬
‫جو ماڻهون عيب جو چشم و آهي‪ .‬جڏهن هن کان سٺي ڳالهه ڏسندا آهيو ته هن جي صحبت ۾‬
‫رهندا ۽ جڏهن هن جو عيب ظاهر ٿي ته صحبت ڦيري ته اها صحبت ناهي‪ .‬صحبت ته دراصل عيب‬
‫سڄاڻڻ کانپوِء ئي معتبر هوندي آهي پر ها هڪ عيب ديني ۽ بدعتي ٿيندو آهي‪ .‬سو هي ٻئي‬
‫قسم جو عيب آهي‪ .‬انڪري ان جو اڻ ڏٺو ڪرڻ دين ۾ سستي ۽ نامردي آهي پر بي ضرورت‬

‫‪17 | P a g e‬‬
‫اهڙي عيب کان ته نه دين آهي نه بدعت آهي‪ .‬سو اهو امر جدا آهي ۽ انکان درگزر گھرجي‪ .‬انڪري‬
‫جو ماڻهو معصوم ناهين انکان عيب ۽ جرم ٿي ويندو آهي ۽ اهو ناشڪرو ظالم جاهل آهي‪.‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته اهو تنهجو دوست ناهين جنهن کان توکي خطرتواضع ڪرڻي پوي‪ .‬شيخ‬ ‫شافعي‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته جيڪو شخص اهڙو آهي جڏهن تون ڪائي عيب يا خطا ڪرين ته توکي‬ ‫السالم‬
‫هن کان عذر ڪرڻو پوي ۽ اگر تونسان ڀالئي ڪري ته توکي انجو شڪريو ادا ڪرڻو پوي ته ان‬
‫رحه‬
‫پڇيو ته مان ڪنهنجي صحبت ۾ رهان‬ ‫يحي معاذ‬
‫ٰ‬ ‫جو نالو دوستي ۽ صحبت ناهي‪ .‬هڪ شخص‬
‫فرمايائون انجي صحبت ۾ رهه ته جڏهن تون بيمار ٿي وڃين تنهنجي بيماري پرسي الِء اچي‪.‬‬
‫جڏهن توکان ڪوئي عيب ڏسي ته توکان پاڻ عذر گھري ۽ صحبت جي شرطن مان آهي ته صحبت‬
‫جو حق ادا ڪري ۽ پنهنجو حق نه طلب ڪري‪ .‬پنهنجو عيب ڏسي ۽ ٻين جي عيبن جو عذر ڪري‬
‫۽ مخلوق کي تقدير ۽ جبر جي ڄار ۾ بي اختيار و مجبور سمجھي‪ .‬ته جئين جھڳڙو ويندو رهي‬
‫۽ تاوان کي پنهنجي مٿان الزم ڪري ۽ عذر نه ڪري‪.‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کي گھڻو مال موڪليو‪ .‬پاڻ قبول نه‬ ‫شيخ ابو عبداهلل چائوپاره‬ ‫هڪ دفعو امير ڪافور‬
‫ڪيائون ۽ واپس ڪري ڏنائون‪ .‬يعني سپاهي کي ڪافوررحه چيو ”ای سر دله مافی السموت ومافی‬
‫االرض وما بينهما وما تحت الثری فاين الکافور“ (يعني اي خشڪ ڪالم‪ ،‬خدا جو ڪالم آهي ته‬
‫ان جو ئي آهي جيڪو ڪجھ آسمان ۽ زمين ۽ انهن جي وچ ۾ آهي ۽ جيڪو ڪجھ زمين جي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي ڳالهه انجي‬ ‫فرمائين ٿا ته هي ڪافور‬ ‫هيٺان آهي‪ .‬پوِء ڪافور ڪٿي آهي؟) شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫بهتر عمل ڪري هئي ليڪن اها به هن جي پير جي برڪت ڪري هئي‪ .‬شيخ ابو علي ڪاتب‬
‫کان ماڻهن دريافت ڪيو ته فالڻو شخص سپاهي آهي ڪجھ ناهين وٺندو ۽ فالڻو شخص وٺندو‬
‫آهي‪ .‬فرمايو جيڪو شخص ناهين وٺندو اهو علم کان ناهين وٺندو ۽ جيڪو وٺندو آهي ته اهو‬
‫عين مشاهدي سان وٺندو آهي‪.‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته ڪجھ مشائخن ائين ڪيو آهي ۽ اهو انهنجي عين مشاهدي سان‬ ‫شيخ السالم‬
‫صحيح هوندو آهي ۽ جڏهن باعلم هئا ته ائين نه ڪندا هئا‪ .‬اها نادر ڳالهه آهي ۽ اها بڪثرت آهي‬
‫انڪري جو تمام شيون نيڪ هجن يا بد‪ ،‬شادي هجي يا غمي‪ ،‬نعمت هجي يا بال سڀ ڪجھ هڪ‬
‫ئي جڳهه کان ڏسندا هئا ۽ سوا ان جي ڪنهن کي ڏسندا ئي نه هئا‪ .‬پر اهو شخص جنهن عين‬
‫پوِء هنن جيان ڪرڻ لڳي ته اهلل تعالى انجي پردي کي ڦاڙي ڇڏيندو‬
‫مشاهدو ۽ ديدار نه هجي ۽ ِ‬
‫آهي ۽ دين و شريعت ان تي غالب ڪري ڇڏيندو آهي‪ .‬خدا اسانکي ۽ تمام مسلمانن کي انکان‬
‫پناهه ۾ رکي‪.‬‬

‫‪18 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫‪ .۱۵‬حضرت ابوبڪر وراق ترمذي‬

‫پاڻ ٻئين طبقي مان آهن‪ .‬سنڌن جو نالو محمد بن عمرالحڪيم الترمذي آهي دراصل ترمذ جا رهڻ‬
‫عيسي ترمذي جا ماما هئا‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫وارا آهن‪ .‬سنڌن جي آرامگاه به اتي آهي‪ .‬پاڻ بلخ ۾ رهندا هئا ۽ ابو‬
‫رحه‬
‫کي پاڻ ڏٺو هيائون ۽ صحبت ۾ پڻ رهيا هئا‪.‬‬ ‫صاحب سنڌه (ڪتاب حديث) آهن‪ .‬احمد خزويه‬
‫سنڌن جون گھڻيون ئي تصنيفون آهن‪ .‬تورات‪ ،‬انجيل‪ ،‬زبور ۽ ڪتب آسماني پڙهيون آهن‪ .‬سنڌن‬
‫جو هڪڙو ديوان آهي‪ .‬پاڻ فرمائين ٿا ته اگر طمع کان پڇيو وڃي ته تنهنجو پيُء ڪير آهي ته‬
‫چوندي تقدير ۾ شڪ ڪرڻ ۽ اگر پڇئون ته تنهنجو پيشو ڇا آهي ته چوندي ذلت و خواري جو‬
‫ڪسب ۽ اگر پڇئون ته تنهنجي آخر ته چوندي محرومي‪” .‬وکان ابوبکر الوراق يمنع اصحابه عن‬
‫االسفار والسياحات ويقول مفتاح کل برکة الصبر فی موضع ارادتک الی ان تصح لک اال رادة‬
‫قد ظهر عليک اوائل البرکة“ (يعني ابوبڪر وارقرحه پنهنجي يارن کي سفر ۽ سياحت کان منع‬
‫ڪندا هئا ۽ چوندا هئا ته هر هر برڪت جي ڪنجي تنهنجي ارادي جي وقت صبر ڪرڻ آهي‪.‬‬
‫ايتري قدر جو تنهنجو ارادو صحيح ۽ پختو ٿي وڃين ته تنهنجي مٿان برڪت جا شروعاتي آثار‬
‫ظاهر ٿيڻ لڳندا‪.‬‬

‫شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته هاڻي جيڪو شخص سفر ۾ ويندو آهي‪ .‬نماز ۽ مذهب کي ڇڏي ڏيندو‬
‫۽ خدا جي حفاظت کان ٻاهر هوندو‪” .‬ان هللا مع الذين اتقواوالذين ھم محسنون“ (يعني اهلل تعالى‬
‫متقين ۽ انهن ماڻهن سان گڏ آهي جيڪي نيڪي ڪندا آهن‪ ).‬ابوبڪر وراقرحه اهو به فرمايو آهي‬
‫ته ماڻهون ٽن قسمن جا ٿيندا آهن‪ .‬هڪ امرا‪ ،‬ٻيا علماء‪ ،‬ٽيان فقرا‪ .‬جڏهن امرا بگڙي وڃن ته رعيت‬
‫جي معاش و ڪمائي بگڙي ويندي آهي ۽ جڏهن علماء بگڙي وڃن ته بندگي ۽ شريعت جا طريقا‬
‫بگڙي ويندا آهن ۽ فقير بگڙي وڃن ته ماڻهن جون عادتون خراب ٿي وينديون آهن‪ .‬امرا جو بگڙڻ‬
‫ظلم کان ٿيندو آهي‪ .‬علماء جو بگڙڻ طمع کان ۽ فقرا جو بگڙڻ ريا کان‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۱۶‬حضرت ابوالقاسم حڪيم سمرقندي‬

‫سنڌن جو نالو اسحق بن محمد بن اسمٰعيل آهي‪” .‬وقد قالو افی وصفه لم يکن نظره من العرش الی‬
‫الثری اال الی هللا سبحانه وکان معاملته مع الخلق طلبالحظوظهم دون حظه“ (يعني بيشڪ ماڻهن‬
‫هنن جي تعريف ۾ اها ڳالهه ڪئي آهي ته هنن جي نگاهه عرش کان وٺي فرش تائين سواِء اهلل‬
‫سبحانه جي ڪنهن ٻئي جي طرف نه هئي ۽ ماڻهن سان اهو معاملو انڪري هيو جو نه ان جو‬
‫فائدو طلب ڪن نه پنهنجو فائدو‪ ).‬پاڻ وڏن مشائخن مان آهن‪ .‬ابوبڪر وراقرحه جي صحبت ۾ رهيا‬
‫آهن‪ .‬سنڌن جون ڳاليهون ۽ معامالت نفس جي عيب ۽ اعمال جي براين مان ڏاڍي سٺيون آهن‪ .‬پاڻ‬

‫‪19 | P a g e‬‬
‫محرم مهيني ۾ عاشوري جي ڏينهن ‪ ٣۴٢‬هجري ۾ وصال ٿيا ۽ جاگر دهيزه جي مقبري ۾ رکيل‬
‫مصطفي صلي اهلل عليہ وسلم کانپوِء پيغمبري جائز هجي ها ته اسان‬
‫ٰ‬ ‫آهن‪ .‬پاڻرحه فرمائين ٿا ته اگر‬
‫جي زماني ۾ ابوبڪر وارقرحه هجي ها‪.‬‬

‫ان جيڪري انهن جي علم و حڪمت و مخلوق تي شفقت ڪرڻ ۽ عدل و انصاف‪ ،‬چون ٿا ته هڪ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جيڪو ان وقت جي بزرگن مان‬ ‫پنهنجي گھر ۾ ويٺا هئا‪ .‬ابو طاهر‬ ‫ڏينهن ابوالقاسم حڪيم‬
‫هو سنڌن جي دروازي تي آيو‪ .‬ڏٺائون ته هڪڙو پاڻي جو حوض آهي ۽ سرنهن جا وڻ آهن‪ .‬واپس‬
‫رحه‬
‫جن غالم کي چيو ته ڪهاڙي کڻي اچ ۽ انهن‬ ‫هليا ويا ۽ دڪان تي وڃي ويٺا‪ .‬شيخ ابو القاسم‬
‫رحه‬
‫کي سڏي اچ‪ .‬جڏهن اهي آيا ته‬ ‫جي سرنهن کي ڪٽي ڇڏ‪ .‬ان وقت چيائين ته وڃ ۽ ابو طاهر‬
‫رحه‬
‫جيڪا شيِء توکي حق سبحانه تعالى کان حجاب ٿي وئي هئي اسان ان کي‬ ‫چيائون اي ابوطاهر‬
‫وچان کڻي ڇڏيو‪ .‬پر خدا سان اهڙي صحبت رک جو ڪوئي وڻ توکي انکان پردو نه ٿي‪ .‬هڪ‬
‫ڏينهن ويٺا هئا ۽ ماڻهن تي حڪم هالئي رهيا هئا هڪ بزرگ هنن جي زيارت الِء آيو ۽ هنن کي‬
‫ان ۾ مشغول ڏٺو ته حوض تي مصلي وڇائي نماز پڙهڻ لڳو‪ .‬جڏهن فارغ ٿيو ته شيخ‬
‫رحه‬
‫انهن کي چيو ته اي ڀاُء هي ڪم ته ٻار به ڪندا آهن‪ .‬مرد اهو آهي جيڪو ايتري شغل‬ ‫ابوالقاسم‬
‫۾ دل کي خدا سان لڳائي رکي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۱۷‬حضرت ابو علي جورجاني‬

‫پاڻ ٻئين طبقي مان آهن ۽ سنڌن جو نالو حسن بن علي آهي‪ .‬خراسان جي وڏن مشائخن مان آهن‪.‬‬
‫پنهنجي وقت جا بينظير آهن‪ .‬سنڌن جون تضانيف معامالت ۽ آفات جي ڏسڻ ۾ آهن‪” .‬وربما يتکلم‬
‫فی شيئی من العلوم والمعارف والحکم“ (يعني اڪثر پاڻ علم ۽ معرفت ۽ حڪمت ۾ ڳالهيون‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي صحبت ۾ رهيا آهن ۽ انهن جا‬ ‫۽ محمد فضيل بلخي‬ ‫ڪندا هئا) محمد بن علي ترمذي‬
‫تقريبن هم سن آهن‪ .‬پاڻ فرمائين ٿا ته ”الخلق کلهم في ميادين الغفلة يرتضون وعلی الظنون‬
‫يعتمدون و عندھم انهم فی الحقيقة يتقلمون وعن المکاشفة ينطقون“ (يعني ماڻهون سڀ جا سڀ‬
‫غفلت جي ميدانن ۾ ڊوڙن ٿا پيا ۽ گمانن ۾ ڀروسو ڪري رهيا آهن ۽ انهن جو اهو اعتقاد آهي‬
‫ته هو ضرور حقيقت ۾ گشت لڳائي رهيا آهن ۽ راز کان ڳالهيون ڪري رهيا آهن ۽ اهي اهو به‬
‫چوندا آهن ته وڏو بدبخت اهو آهي جنهن جو گناهه حق سبحانه تعالى لڪائي ۽ هو وري ان جو‬
‫اظهار ڪري‪.‬‬

‫‪20 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫‪ .۱۸‬حضرت ابو يعقوب نهرجوري‬

‫۽‬ ‫رحه‬ ‫پاڻ چوٿين طبقي ۾ آهن‪ .‬سنڌن جو نالو اس ٰ‬

‫حق بن محمد آهي‪ .‬علماء مشائخن مان آهن‪ .‬جنيد‬
‫رحه‬
‫جا شاگرد آهن ڪيئي سال‬ ‫صحبت ۾ رهيا آهن‪ .‬ابو يعقوبرحه سوسي‬ ‫رحه‬
‫عمرو بن عثمان مڪي‬
‫مڪي معظمہ ۾ مجاور رهيا آهن ۽ اتي سنڌن وصال ‪ ٣٣٠‬هجري ۾ ٿيو‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين‬
‫ٿا ته مان هڪ شخص کي ڏٺو جيڪو چوي ٿو ته مان ان کي ڏٺو آهي پر مونکي يقين نه ٿيو‪ .‬ابو‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته جيسيتائين علم و عمل و مخلوق کي نه ڇڏيندو ان ڪم تائين‬ ‫يعقوب نهرجوري‬
‫نه پهچندو‪ .‬يعني ثواب جي الِء عمل نه ڪري يعني ثواب جي الِء نه رهي بلڪه ظاهر و باطن ۾ ان‬
‫سان گڏ رهي‪ .‬اهو نه ته عمل ڪري ۽ ان جو ثواب چاهي‪ .‬ابراهيم بن فاتڪرحه چون ٿا ته ابو يعقوب‬
‫بن نهرجوريرحه چون ٿا‪” .‬الدنيا بحر واالخرة ساحل والمرکب التقوی والناس علی سفر وانشدللنهر‬
‫جوری“ (يعني دنيا هڪ سمنڊ آهي ۽ آخرت ڪنارو آهي ۽ سواري تقويٰ آهي ۽ ماڻهون سفر‬
‫ڪري رهيا آهن) ۽ ابراهيم نهرجوريرحه جا هي شعر پڙهيا‪.‬‬

‫حتی التقيت فلم تعذل ولم تحکم‬ ‫العلم لی منک وطا العذر عندک لی‬
‫مقام شاھد عدل غير متهم‬ ‫اقام علمک فاجنح عندک لی‬
‫(يعني تنهنجي علم منهنجو عذر تنهنجي سامهون ھتي ڪيو‪ ،‬ايتري قدر جو مان توسان مليس‪.‬‬
‫بھرحال توهان مونکي مالمت ۽ طعنو نه ڪيو‪ .‬تنهنجي علم منهنجي الِء حجت قائم ڪئي ۽ عادل‬
‫رحه‬
‫اهو به فرمائين ٿا‬ ‫گواهه جو قائم مقام ٿيس‪ .‬جنهن تي تحمت ناهين لڳائي ويندي‪ ).‬ابو يعقوب‬
‫ته ”عرف الناس باهلل اشدھم تحير افيه“ (يعني خدا کي ماڻهن مان وڌيڪ سڃاڻڻ وارو اهو شخص‬
‫آهي جيڪو انهن مان خدا جي باري ۾ وڌيڪ حيرت انگيز آهي) ۽ اهو به فرمائين ٿا ته ”من اخذا‬
‫لتوحيد بالتقليد فهو عن الطريق بعيد“ (يعني جيڪو شخص توحيد کي تقليد جي طور تي حاصل‬
‫ڪري ٿو اهو در اصل راه کان پري پيل آهي‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۱۹‬حضرت ابو العباس دينوري‬

‫پاڻ پنجين طبقي مان آهن ۽ سنڌن جو نالو احمد بن محمد آهي‪ .‬پاڻ يوسف بن الحسينرحه سان گڏ‬
‫رحه‬
‫کي ڏٺو ھيائون‪ .‬سنڌن جو طريقو تمام سٺو‬ ‫رهيا آهن ۽ عبداهلل خراز جريري ابن عطا رويم‬
‫استقامت سان هو‪ .‬نيشاپور ۾ آيا ۽ اتي ڪجھ مدت تائين اقامت ڪئي ۽ ماڻهن کي معرفت ۾‬
‫رحه‬
‫ابوبڪر‬ ‫چڱي طرح نصيحت ڪندا هئا‪ .‬انکان بعد نيشاپور کان ترمذ آيا‪ .‬خواجه محمد حامد‬
‫وراقرحه جا شاگرد آيا ۽ انهن جي رڪاب (گهوڙي جي پير رکڻ جي جاِء) تي بوسو ڏنائون‪ ،‬شاگردن‬

‫‪21 | P a g e‬‬
‫کي اها ڳالهه چڱي نه لڳي ۽ چوڻ لڳا ته توهان هي ڇا ڪيو؟ فرمايائون ته مان اهو ٻڌو آهي ته هو‬
‫منهنجي خدا جي سٺي تعريف ڪندو آهي‪ .‬پاڻ ترمذ کان سمرقند ۾ ويا ۽ اتي ئي سنڌن وصال ‪٣۴٠‬‬
‫هجري ۾ ٿيا‪ .‬اهي هي به فرمائين ٿا ”ادنی الذکر ان ينسي مادونه ونهاية الذکر ان تغيب الذکر فی‬
‫الذکر عن الذکر ويستغرق بمذکوره عن الرجوع الی مقام الذکر وھذا حال فناء في الفناء“ (يعني‬
‫ادنا ذڪر اهو آهي ته خدا جي ماسواِء کي وساري ڇڏي ۽ نهايت ذڪر اهو آهي ته ذاڪر ذڪر ۾‬
‫پنهنجي ذڪر سان غائب ٿي وڃي ۽ پنهنجي مذڪور يعني خدا ۾ ائين غرق ٿي وڃي ته مقام‬
‫ذڪر تائين رجوع نه ڪري ۽ هي فنا در فنا جو حال آهي‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٢٠‬حضرت عبدالملڪ اسڪاف (موچي)‬

‫شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته عبدالملڪ اسڪافرحه منصور حالجرحه جا شاگرد آهن‪ .‬هننرحه جي عمر‬
‫هڪ سئو ويهه سال هئي‪ .‬بلخ ۾ شريف حمزه عقيليرحه سان گڏ رهندا هئا‪ .‬هو ۽ منهنجا والد ۽ پير‬
‫فارسيرحه ۽ ابوالحسن طبريرحه ابوالقاسم حنانهرحه هي سب شريف حمزهرحه جا يار هئا ۽ شريف حمزه‬
‫رحه‬
‫منهنجي والد کي سب کان بهتر سڄاڻيندو هو‪ .‬منهنجا والد اهو چوندو هو‪ .‬عبدالملڪ اسڪاف‬
‫رحه‬
‫کي چيو ته اي شيخ عارف ڪنهن کي چوندا آهن؟‬ ‫جن اهو چيو هو ته هڪ دفعو مان حالج‬
‫فرمايائون عارف اهو آهي جو اڱاري جي ڏينهن ذيقعد ‪ ٣٠۹‬هجري کان ڇهه ڏينهن اڃان رهندا ھجن‬
‫ته هن کي بغداد جي باب الطاق تي وٺي ويندا ۽ ان جا هٿ پير ڪٽيندا ۽ ان جون اکيون ڪڍندا ۽‬
‫سولي تي الٽو لٽڪائي ساڙيندا ۽ ان جي رک اڙاريندا‪ .‬عبدالملڪرحه چون ٿا ته مون ان جو انتظار‬
‫ڪيو ته اهو پاڻ نڪتا ۽ جيڪو ڪجھ انهن چيو هو سو انهن سان ڪيائون‪ .‬شيخ السالمرحه چون‬
‫ٿا مونکي معلوم ناهين ته هو ڄاڻن پيا ته هي معاملو انهن سان ٿيندو يا پاڻ ائين چوندا هئا پوِء‬
‫پاڻ انهن جو حال هي ٿيو‪ .‬هڪ هيڪل سنڌن جو شاگر هو‪ .‬انکي به انهن سان گڏ قتل ڪيو ويو‬
‫ان جو نالو شاگرد الحسين رکيو ويو ۽ ابو العباس عطاءرحه کي به انجي ڪري قتل ڪيو ويو‪.‬‬

‫رحه‬
‫عيسي بغدادي‬
‫ٰ‬ ‫‪ .٢۱‬حضرت فارس بن‬

‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي خليفن مان آهن‪ .‬فارس بغدادي‬ ‫سنڌن جي ڪنيت ابوالقاسم آهي ۽ حسين منصور حالج‬
‫مشائخ صوفين جي صورت اخيتار ڪرڻ وارن مان آهن‪ .‬انهن جو ڪالم باريڪ هوندو هو‪ .‬حاالت‬
‫۽ اشارات ۾ عمده ڪالم ڪندا هئا‪ .‬خراسان ۾ آيا ۽ اتان کان ثمرقند ۾ ويا ۽ اتي رهائش ڪئي ۽‬
‫جا همسفر ٿيا آهن‪ .‬شيخ ابو منصوررحه ‪٣٣۵‬‬ ‫رحه‬
‫وصال ڪيو‪ .‬شيخ علم الهديٰ ابو منصورما تريدي‬

‫‪22 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جا به ھمعصر ٿيا آهن‪ .‬هنن جي‬ ‫شيخ ابوالقاسم سمرقندي‬ ‫هجري ۾ وصال ڪيو آهي‪ .‬فارس‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫هڪ ٻئي جي صحبت ۾‬ ‫۽ شيخ ابوالقاسم‬ ‫تاريخ وصال گذري چڪي آهي‪ .‬شيخ ابوالمنصور‬
‫رهيا آهن ايتري قدر ساٿ نڀايو آهي جو صرف موت هنن کي هڪ ٻئي کان جدا ڪيو ۽ تفرقه جو‬
‫رحه‬
‫سڀن جا مقبول رهيا آهن‪ .‬هنن جي حال جي ماڻهن‬ ‫پٿر رستي ۾ وجھي ڇڏيو‪ .‬فارس بغدادي‬
‫تحصيح ڪئي آهي ۽ هنن جي ڳالهين کي پنهنجن تصنيفن ۾ به ذڪر ڪيو آهي‪.‬‬

‫جن پنهنجي ڪتاب هنن جون بواسطي گھڻيون‬ ‫رحه‬ ‫شيخ عارف ابوبڪر بن اس ٰ‬
‫حق ڪالبادي بخاري‬
‫ڳالهيون روايت ڪيون آهن‪ .‬شيخ عبدالرحمٰ ن سلميرحه ۽ امام قسيريرحه جن هڪ واسطو يا انکان‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته مان حالج‬ ‫وڌيڪ ۽ ٻين پڻ هنن جون ڳالهيون روايتون بيان ڪيون آهن‪ .‬فارس‬
‫کان پڇيو ته مريد ڪير آهي؟ فرمايائون ”ھوا الرامی باول قصده الی هللا سبحانه فال يعرج حتی‬
‫يصل“ (يعني مريد اهو آهي ته پهريان نشاني ۾ پنهنجو مقصد خدا کي بڻائي وٺي ۽ جيسيتائين‬
‫اتي نه پنهنچي ڪنهن شيِء سان ان کي آرام نه اچي ۽ ڪنهن شيِء سان مشثول نه ٿي) هو اهو به‬
‫يعارضه شيئی“ (يعني خدا جو دل ۾ انديشو اهو آهي ته‬‫ِ‬ ‫فرمائين ٿا ”خاطر الحق ھوالذي ال‬
‫ڪوئي شيِء انجي مقابل نه ٿي سگھي‪ ).‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا حالجرحه تي ماڻهن ڪوڙيون‬
‫ڳالهيون ڪيون آهن ۽ ڪوڙ بي سمجھي جون ڳالهيون ٺاهيون آهن ۽ مجمول ڪتاب هن جي‬
‫طرف منسوب ڪندا آهن‪ .‬جيڪا ڳالهه صحيح هئي اها ظاهر ٿيندي هئي ۽ ان جا شعر فصيح هوندا‬
‫هئا ۽ حالج جا هي شعر مونکي ماڻهن ٻڌايا آهن‪.‬‬

‫مثل جری الدموع فی االجفان‬ ‫انت بين الشغاف والقلب تجری‬

‫کحلول االرواح فی االبدان‬ ‫وتحل الضمير جوف فوادی‬
‫انت حرکه خفی المکان‬ ‫ليس من ساکن تحريک اال‬
‫اثمان ورابع واشتان‬ ‫ياھال ال بدال ربع عشر‬
‫(يعني تون دل جي وچ ۾ ۽ ان جي پردي سان ائين هلندو آهي جئين ڳوڙها اکين ۾‪ ،‬۽ دل جي‬
‫اندر اهڙي طرح داخل ٿي ويندو آهي جئين ارواح جسمن ۾‪ ،‬ڪوئي لڪل بيٺل مڪان ۾ تنهنجي‬
‫حرڪت ڏيڻ کان بغير ناهي هلندو‪ .‬اي محبوب تون ته چوڏهين جي رات جو چنڊ آهين‪ .‬يعني‬
‫‪ ۸،۴،٢‬جو مجموعو‪( .‬نوٽ منهنجي نقصي ۾ نالو فارس بن علي آهي‪ .‬نامي)‬

‫رحه‬
‫‪ .٢٢‬حضرت ابو عمرو دمشقي‬

‫‪23 | P a g e‬‬
‫پاڻ ٽئين طبقي جا آهن ۽ شام جا وڏا برگزيده مشائخ ابو عبداهلل جالرحه ۽ ذوالنونرحه جي اصحاب‬
‫جي صحبت ۾ رهيا آهن‪ ٣٢٠ .‬هجري ۾ وصال فرمايائون سنڌن جو قول آهي ته جهڙي طرح‬
‫پيغمبرن تي آياتن ۽ معجزن جو اظهار فرض آهي اهڙي طرح اولياء تي ڪراماتن جو لڪائڻ‬
‫فرض آهي ته جئين ماڻهون فتني ۾ نه پئجي وڃن‪ .‬سنڌن جو اهو به قول آهي ته موجودات کي‬
‫نقصان جي اک سان ڏسڻ جو نالو تصوف آهي بلڪه هر ناقص شيِء جي طرفان ان ذات جي‬
‫مشاهدي جي خاطر جيڪا تمام عيبن کان پاڪ آهي‪ .‬اک کي لڪائي ڇڏڻ‪ .‬پاڻ به اهو چوندا آهن ته‬
‫دل جي سختي جي عالمت اها آهي ته اهلل تعالى بندي کي انجي تدبير جي طرف لڳائي ڇڏي‬
‫تڏهن هو تدبير سان الفت ڪرڻ لڳي ۽ خدا کان سٺي حفاظت ۽ رعايت طلب نه ڪري‪ .‬نبي صلی‬
‫اهلل عليہ وسلم فرمائيندا هئا ته اِالهي منهنجي اهڙي طرح حفاظت ڪر جئين نئين ٻار جي ڪندو‬
‫آهين ۽ پاڻ اهو به فرمائيندا آهن ته جڏهن ارواح بوجه قرب اِالهي االئش کان پاڪ ۽ صاف ٿي‬
‫وڃي ته صورتن تي منهنجي موافقت يعني طاقت انوار و آثار ظاهر ٿي ويندا آهن‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٢٣‬حضرت ابراهيم بن دائود قصار (ڌوٻي) زقي‬

‫پاڻ ٽئين طبقي مان آهن‪ .‬ابو اسحق ڪنيت اٿن‪ .‬شام جا وڏن مشائخن مان آهن‪ .‬حضرت جنيد‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫وغيره جا همعصر آهن‪ .‬سنڌن جي عمر وڏي هئي ۽ ٽئين طبقي‬ ‫۽ ابوعبداهلل جال‬ ‫بغدادي‬
‫رحه‬
‫هنن کي ٽئين طبقي ۾ شمار ڪيو آهي ۽ ‪ ٣٣۶‬هجري ۾‬ ‫تائين رهي آهي‪ .‬شيخ شبلي سلمي‬
‫رحه‬
‫کي به‬ ‫دنيا کان رخصتي ڪيائون‪ .‬سنڌن جي صحبت شام جي مشائخن سان رهي آهي‪ .‬ذوالنون‬
‫ڏٺو هيائون‪ .‬فقر ۽ خلوت ۾ سٺي زندگي بسر ڪندا ۽ ان جي اهل سان دوستي رکڻ کي الزم‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته هنن ٽيهه سالن تائين هڪ سفر ڪيو ته جيئن ماڻهن‬ ‫قرار ڪيو هو‪ .‬شيخ السالم‬
‫جون دليون صوفين جي طرف ميالن ڪن ۽ صحيح ٿي وڃن‪ .‬جيڪي بي ادب صوفين غير‬
‫مناسب ڳالهيون ٺاهي رکيون آهن‪ .‬انهن سڀني کي درست ڪن‪ .‬ڏسو ڪهڙي جوان مردي ڪئي‬
‫آهي ته پنهنجي تمام عمر هن تي قربان ڪري ڇڏي ته انهن ماڻهن جي اصالح ڪجي جيڪي‬
‫صوفي چورائين ٿا‪ .‬اسالم ۽ صوفين جي طرف کان انهن کي جزاء خير ٿي‪.‬‬

‫ابراهيم قصار رحه فرمائين ٿا “قيمة کل انسان بقدر ھمته فان کانت ھمة الدنيا فالقيمة له وان کانت‬
‫ھمة رضي هللا اليمکن استدراک غاية قيمية واال الوقوف عيلها“ (يعني هر انسان جي قدر ۽ قيمت‬
‫انجي همٿ جي مطابق ٿيندي آهي‪ .‬سو اگر انجي همٿ دنيا طلبي آهي ته انجي ڪجھ قدر ناهين ۽‬
‫اگر انجي همٿ خدا جي رضامندي آهي ته انجي قيمت جي قدر جي انجام کي ماڻهون نه حاصل‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته هڪ شخص ابراهيم‬ ‫ڪري سگھندا نه ان کان واقف ٿي سگھندا‪ .‬ابراهيم مرادي‬

‫‪24 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫کان پڇيو ”ھل يبدي المحب ھبه اوھل ينطق به اوھل يطيق کتمانه فانشد يقول متمثال“‬ ‫قصار‬
‫(يعني ڇا عاشق پنهنجي محبت کي ظاهر ڪري يا محبت جي ڳالهه ڪري يا لڪائڻ جي طاقت‬
‫رکي ٿو‪ ).‬ته انهن هي شعر پڙهيو‪.‬‬

‫بکتمان دفعه الدھر يذرف‬ ‫ظفر تم بکتمان اللسان فمن لکم‬

‫ال عجز عن حمل القميص واضعف‬ ‫حماتم جبال الحب فوقی واننی‬
‫(يعني تون (بالفرض) زبان جي لڪائڻ تي قادر ٿي وئين مگر هي ٻڌاء ته تنهنجي ان ڳوڙهن کي‬
‫لڪائڻ جو ڪير ضامن آهي؟ جنهن کي زماني ڪيرايو آهي‪ .‬تون منهنجي مٿان محبت تو پهاڙ‬
‫رکي ڇڏيو آهي حاالنڪه مان قميص کڻڻ کان به وڌيڪ عاجز ۽ ضعيف آهيان‪ ).‬وانشدنا شيخ‬
‫رحه‬
‫اسان کي شعر‬ ‫االسالم قال انشدنا الشيخ عبدهللا الطاقي بعضهم رحمهم هللا (يعني شيخ السالم‬
‫ٻڌايا‪ .‬اهي فرمائين ٿا ته شيخ السالم رحه ابوعبداهلل طاقيرحه جن ڪنهن صوفي جا هي شعر پڙهيا‬

‫فبين فی عالمة الکتمان‬ ‫يبدوفا جهدان اکاتم حبه‬

‫وغبارلونی وانعقاد لسانی‬ ‫خفقان قلبی وارتعاد مفاصلی‬
‫وشهود کل قضيته اثنان‬ ‫فمنی يکذبنی شهود اربع‬
‫واشدنا ايضا َ بعضهم‬
‫ماليس يحمله سهل وال جبل‬ ‫حملتموني علے ضعفي بفرقتهم‬
‫(يعني جنهن سان انجي محبت ظاهر ٿيندي آهي ۽ مان ڪوشش ڪندو آهيان ته انجي محبت کي‬
‫لڪايان‪ ،‬پر مون ۾لڪائڻ جي عالمت ظاهر ٿيندي آهي‪ .‬يعني دل جو اضطراب ۽ جوڙن جي‬
‫لرزش‪ ،‬رنگ جي ڪاراڻ‪ ،‬زبان جي بند ٿيڻ‪ ،‬هاڻي مان ڪيئن محبت لڪائي سگھان ٿو‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ مونکي چار گواه ڪوڙو ڪن ٿا‪ .‬حاالنڪه هر معاملي عمومن ٻه گواهه هوندا آهن ۽ هن‬
‫اسانکي ڪنهن صوفي جا شعر به ٻڌايا‪ .‬توهان مون تي ڪمزور هجڻ جي باوجود هن جي جدائي‬
‫جو بار ايتري قدر رکيو آهي جنهن کي نه ته نرم زمين کڻي سگھي ٿي ۽ نه پهاڙ‪).‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا توهان کي دنيا مان ٻه شيون تمام سٺيون آهن‪ .‬هڪ ته ڪنهن‬ ‫ابراهيم قصار (ڌوٻي)‬
‫فقير سان محبت ۽ ٻئي خدا جي دوست جي خدمت ڪرڻ‪ .‬اهو به چوندا آهن ”من تعزد بشئی‬
‫غيرهللا فقد ذل فی عزه“ (يعني جيڪو شخص خدا کانسواِء پنهنجو پاڻ کي باعزت سمجھي‪ .‬لحاظه‬
‫رحه‬
‫اهو پنهنجي عزت (فرضي) ۾ دراصل ذليل آهي‪ .‬پاڻ اهو به چوندا آهن ته امام احمد بن حمبل‬
‫رحه‬
‫کي‬ ‫قرآن جي غير مخلوق چوڻ وقت قيدخاني ۾ هيو‪ .‬ماڻهن اها خبر ڏني ته ذوالنون مصري‬
‫رحه‬
‫جي‬ ‫قيدخاني ۾ وٺي ويندا آهن انڪري جو هو قرآن کي غير مخلوق چوندا هئا‪ .‬مون ذوالنون‬
‫‪25 | P a g e‬‬
‫شهرت ٻڌي هئي‪ .‬ماڻهون به هننرحه کي ڏسڻ وڃي رهيا هئا ۽ مان ان وقت جو ڇوڪرو هئس‪ ،‬مان‬
‫به ويس‪ .‬جڏهن مان انهن کي ڏٺو ته منهنجي نظر ۾ هو حقير معلوم ٿيا انڪري جو هو ظاهري‬
‫رحه‬
‫هي آهن‪ .‬انهي وقت‬ ‫صورت حقيرن مان هئا‪ .‬مون دل ۾ چيو ته باوجود اهڙي شهرت ذوالنون‬
‫ذوالنونرحه منهنجي طرف توجه ڪئي ۽ فرمايو اي ڇوڪرا جڏهن اهلل تعالى ڪنهن بندي کان منهن‬
‫موڙيندي آهي ان وقت ان جي زبان اولياءاهلل جي طعن جي الِء وڏي ٿي ويندي آهي‪ .‬مان اهو ٻڌي‬
‫بيهوش ٿي ويس ايتري قدر ته منهنجي منهن تي پاڻي جا ڇنڊا هنيا ويا تڏهن هوش آيو ۽ اٿيس‪.‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا‪ .‬اهڙن ماڻهن کي ڪئين ڏسي سگھندا آهن‪ .‬جنهن کي خدا‬ ‫صوفي شيخ السالم‬
‫پنهنجي پاڻ ۾ پوشيده ڪري رکيو آهي‪ .‬سڄي خلق هن جي پردي ۾ آهي ۽ هو پنهنجي دوستن‬
‫جي سامهون حجاب آهي‪ .‬قيامت جي ڏينهن جيڪون ماڻهون هن کي ڏسندا اتي به پاڻ نه سڃاڻيندا‬
‫جهڙي طرح هتي ڏسندا آهن ۽ سڃاڻيندا ناهن‪ .‬وتر ٰھم ينظرون اليک وھم ال يبصرون‪( .‬يعني‬
‫توهان ان کي سمجھندا آهيو ته جيڪو توهانجي طرف ڏسندو آهي حاالنڪه هو ڏسندا ناهن‪).‬‬
‫رحه‬
‫جي مقبري تي ويا‪ .‬هڪ درويش کي اتي ڏٺو ۽ پڇيو هي توهانجو‬ ‫محمود سبڪتگينرحه بايزيد‬
‫استاد ڇا چوندو هو؟ وراڻيو ته هو چوندا هئا جنهن مونکي ڏٺو آهي انکي (دوزخ ۾) نه ساڙيندا‪.‬‬
‫رحه‬
‫مصطفي صلي اهلل عليہ وسلم کي ڏٺو هو‬
‫ٰ‬ ‫چيو اها ڪائي ڳالهه ناهين‪ .‬ابو جھل محمد‬ ‫محمود‬
‫پر انکي ساڙيندا‪ .‬ان درويش چيو اي امير ان پاڻ حضور صلي اهلل عليہ وسلم کي ڏٺو پر نه ڏٺو‪.‬‬
‫(يعني ان ابو طالب جو ڀائيٽو سمجھي ڪري ڏٺو‪ ،‬پيغمبر خدا سمجھي نه‪ ،‬ورنه انکي نه ساڙن ها‪.‬‬
‫(نوٽ منهنجي نسخي ۾ نالو ابراهيم بن دائود القصاري لکيل آهي‪ .‬نامي)‬

‫رحه‬
‫‪ .٢۴‬حضرت ابو جعفر معاذ مصري‬

‫پاڻ ابوالحسن سيرواني خرورحه جا استاد آهن‪ .‬پاڻ فرمائين ٿا ته مان ابو جعفر حداد مصري رحه ۽ ابن‬
‫رحه‬
‫مصر کان آهن پڇيو ته تصوف ڪهڙي شيِء آهي؟ ٻنهي جواب ڏنو ته تصوف جو زمين‬ ‫البرقي‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته اگر‬ ‫تي اهو اثر آهي جو ڪڏهن ظاهر هوندو آهي ۽ ڪڏهن لڪيل‪ .‬شيخ السالم‬
‫توهان هڪ هزار سال عمر حاصل ڪيو تڏهن به انجي باري ۾ هن کان بهتر نه ٻڌنڌئو‪ .‬هن آسمان‬
‫زمين ۾ سڀ مخلوق پاڻ ظاهر ڪئي‪ .‬هو جئين پنهنجي دوستن جي اکين ۾ ظاهر آهي اهڙو‬
‫ڪنهن شيِء ۾ ظاهر ناهين‪ .‬هي انجي دوستن جو ڳولهڻ‪ .‬سفر ۽ انجي زيارت ڪرڻ انڪري آهي‪.‬‬
‫ڪنهن گودڙي پوش کي ڪنهن شخص سان جيسيتائين اهو هي نه ڄاڻي جائز ناهين ته انجو‬
‫ڏينهن رات ٿي وڃي‪ .‬انجي ديدار سان تنهنجي بدن ۾ تنهنجي روح هجي ۽ انجي دوستن جي‬
‫زيارت سان تنهنجي جان ۾ جان اچي وڃي‪.‬‬

‫‪26 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫‪ .٢۵‬حضرت ابوالحسين سالمي‬

‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته پاڻ هڪ بزرگ مرد ٿيا آهن ۽ صاحب تاريخ آهن‪ .‬فرمائين ٿا ته‬ ‫شيخ السالم‬
‫ٰ‬
‫عيسي موصلي راهب هئا چون ٿا ته مسلمانن تي هڪ آيت نازل ٿي آهي پر مان نه ٿو ڄاڻان ته ان‬
‫آيت کانپوِء ڇو تڪليف ڏئي ڇڏيندا آهن‪” .‬مايکون من نجوٰ ی ثلثة اال ھورابعهم االية“ (يعني ٽي‬
‫شخصن ۾ ڪوئي راز ناهين هوندو پر انهن جو چوٿون خدا هوندو آهي‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٢۶‬حضرت ابوبڪر واسطي‬

‫۽‬ ‫رحه‬ ‫ٰ‬

‫موسي آهي ۽ ابن فرغاني جي نالي سان مشهور هئا‪ .‬حضرت جنيد‬ ‫سنڌن جو نالو محمد بن‬
‫رحه‬
‫جي پراڻن مريدن منجھان آهي‪ .‬مشائخ صوفين جي عالمن مان هئا‪ .‬اصول تصوف ۾ هنن‬ ‫نوري‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته‬ ‫جو ساکسي جو ڪالم ناهين‪ .‬اصول ۽ علم ظاهري جا عالم هئا‪ .‬شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫توحيد جا امام آهن‪ .‬علم اشارات ۾ امام مشرق آهن‪ .‬جواني جي ڏينهن ۾ عراق آيا‬ ‫واسطي‬
‫رحه‬
‫چون ٿا ته مان شهر شهر‬ ‫هئا‪ .‬عراق ۾ سنڌن جو ڪالم گھٽ ٿيو آهي وري مرو ۾ آيا‪ .‬هو‬
‫ڪنهن ٻڌڻ واري جي آرزو ۾ گھمندو رهندو آهيان‪ .‬ماڻهن پڇيو ته پاڻ مرو ۾ ڇو قيام ڪيو؟‬
‫فرمايائون ته انهن کي مان ذهين تيز فهم ڏٺو آهي ۽ سنڌن اتي ئي ‪ ٣٢٠‬هجري کان پهرين وصال‬
‫ٿيو آهي اتي ئي مزار آهي جيڪا مشور آهي‪.‬‬

‫شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته هن گروهه مان ڪجھ اهڙا آهن جنهن کي پاڻ کان گھٽ رتبو ڏسان ٿو‬
‫يحي‬
‫ٰ‬ ‫۽ ڪجھ اهڙا آهن جنهن کي برابر ڏسان ٿو ۽ ڪجھ اهڙا آهن جنهن کي وڌيڪ ڏسان ٿو‪.‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کي وڌيڪ ڏسان ٿو‪ .‬شيخ‬ ‫کي برابر ۽ واسطي‬ ‫کي گھٽ درجي ۽ نصرآبادي‬ ‫معاذ رازي‬
‫رحه‬
‫جو بيان آهي ته (ائين چوڻ) مان ۽ هو‪ ،‬هو ۽ مان منهنجي عمل ۽ انجو بدلو‪ ،‬منهنجي‬ ‫السالم‬
‫رحه‬
‫دعا ۽ هن جو قبول ڪرڻ (اهي ڳالهيون) سڀ دوئي دوگانگي جون اثبات آهن‪ .‬شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫جي زبان کان توحيد ڦهلي آهي ٻئي ڪنهن جي‬ ‫فرمائين ٿا ته خراسان ۾ جهڙي قدر واسطي‬
‫زبان کان ناهين ڦهلي‪ .‬جڏهن عراق کان اچي نيشاپور ۾ پهتا ته ابو عثمان حيريرحه وصال ڪري‬
‫چڪا هئا‪ .‬انجي شاگردن کي ڏٺو ۽ انهن جي ڳالهين کي ٻڌو‪ .‬هنن کان ماڻهن پڇيو ته انهن جي‬
‫شاگردن کي توهان ڪئين ڏٺو؟ وراڻيائون ته انهن جي استاد انهن کي صرف مجوسيت ئي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫ابو‬ ‫فرمائين ٿا ته ابوبڪر قحطبي‬ ‫سيکاري آهي‪ .‬يعني دوئي منهنجي ۽ انجي‪ .‬شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫جي شاگردن مان آهن‪ .‬ڪنهن انهن کي بغداد ۾ ڏٺو ته چيو توهان کي توهان جو‬ ‫عثمان حيري‬

‫‪27 | P a g e‬‬
‫پير ڇا سيکاريندو هو‪ .‬جواب ۾ فرمايائون ته نماز پڙهڻي‪ ،‬عبادت ڪرڻي‪ ،‬گناهه کي قصور‬
‫سمجھڻ‪ .‬ان چيو هي ته محض ڪبر آهي‪ .‬تصوف (يعني تمام توجه صرف خدا جي طرف گھرجي نه‬
‫ظاهري عبادت ۽ گناهه جي طرف) ۾ توحيد و يگانگي گھرجي‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ”من لم‬
‫يندرج له وفاء العبودية فی عزالربوبية لم تصف له العبودية“ (يعني جنهن شخص جي بندگي‬
‫خدائي عزت ۾ فنا نه ٿي وڃي‪ ،‬انجي بندگي صاف ناهين هوندي‪).‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جو هڪ استاد آهي‪ ،‬هڪ شاگرد‪ .‬استاد ته حضرت جنيد‬ ‫فرمائين ٿا ته واسطي‬ ‫شيخ السالم‬
‫آهن ۽ شاگرد ابوالعباس سياررحه‪ .‬حضرت جنيد انهن کي خط لکيو هو جنهن جو سرنامو هي آهي‪.‬‬
‫”بسم هللا الرحمٰ ن الرحيم سالم عليک يا ابابکر رحمة هللا وبرکاتہ عافانا هللا واياک بالکرامة“‬
‫(يعني اي ابوبڪر توکي سالم هجي ۽ خدا جي رحمت و برڪت هجي‪ .‬خدا تعالى اسانکي ۽‬
‫توهانکي ڪرامت جو آرام ڏي) آخر ۾ لکيو‪ ،‬عالم ۽ حڪيم خدا جي طرف کان مخلوق تي‬
‫رحمت ٿيا ۽ پنهنجي الِء بال‪ .‬پنهنجي حال کان ٻاهر اچ ۽ انجي حال سان گڏ رهه‪ ،‬اگر ان سان‬
‫ڳالهيون ڪيو ته انجي طاقت ۽ حال جي مطابق ان سان ڳالهيون ڪريو ته جئين ان کي پايو‪.‬‬
‫اعلي‬
‫ٰ‬ ‫فهذالبلغ لک ولهم وقل لهم فی انفسهم قوال بليغا يعني ته هي توهانکي ۽ انکي تمام ئي‬
‫درجي جي ڳالهه آهي ۽ چئو انکي انجي باري ۾ اهڙي ڳالهه جيڪا ان تائين چڱي طرح پهچي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫ڄاڻي ورتو هو ته هو ماڻهن جي طاقت جي‬ ‫فرمائين ٿا‪ ،‬حضرت جنيد‬ ‫سگھي‪ .‬شيخ السالم‬
‫مطابق ڳالهيون نه ڪندا هئا انجي ڪري انهن کي نرمي ۽ مهرباني الِء حڪم ڏنو ويو‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جو هي قول آهي ته جيڪو هي چوندو آهي ته مان ويجھو آهيان‬ ‫فرمائين ٿا‪ ،‬واسطي‬ ‫السالم‬
‫اهو دراصل پري آهي ۽ جيڪو شخص چئي پري آهي ته انجي هستي ۾ نابود آهي ۽ تصوف انجو‬
‫ئي نالو آهي‪( .‬يعني جيڪو شخص توحيد جي مرطبي تائين ناهين پهتو‪ ،‬دراصل انجو وجود خدا‬
‫جي وجود ۾ فاني آهي ليڪن اهو ڄاڻي نه ٿو‪ ،‬پوِء ان فنا جو حاصل ڪرڻ تصوف آهي‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٢۷‬حضرت ابوبڪر خباز (نان بائي) بغدادي‬

‫پاڻ جريريرحه جي استادن مان آهن‪ .‬فرمائين ٿا ”العيال عقوبة تنقذ شهوات الحالل“ (يعني عيالداري‬
‫هڪ عذاب آهي‪ ،‬جيڪو حالل شهوتن جي پنجي کان ڇڏائڻ آهي‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٢۸‬حضرت ابو علي ڪاتب مصري‬

‫‪28 | P a g e‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫ابوعلي رودباري‬ ‫پاڻ چوٿين طبقي جا آهن‪ .‬مصر جي وڏن مشائخن مان آهن‪ .‬ابوبڪر مصري‬
‫رحه‬
‫جا پير ۽ صاحب ڪرامات ظاهر آهن‪ .‬ابو عثمان‬ ‫جي صحبت ۾ رهيا آهن‪ .‬ابو علي مشعولي‬
‫رحه‬
‫سنڌن جي بزرگي ۽ ڪثرت علم جي ڪري سنڌن کي بزرگ ڄاڻندا هئا‪ .‬انهن کي دربار‬ ‫مغربي‬
‫دربار جو چنڊ چوندا هئا‪ .‬هو فرمائين ٿا ته جڏهن مون تي ڪوئي مسئلو مشڪل ٿيندو هو ته‬
‫مصطفي صلي اهلل عليہ وسلم کي خواب ۾ ڏسندو هئس ۽ سنڌن ڪريمن کان مسئلو پڇي وٺندو‬
‫ٰ‬
‫هئس‪.‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جو مصر ۾ هڪ مريد هو جنهن کي اهو‬ ‫فرمائين ٿا ته شيخ ابو علي ڪاتب‬ ‫شيخ السالم‬
‫ڪجھ ڏيندا هئا اهو فوت ٿي ويو‪ .‬پاڻ انجي قبر تي ويا ۽ چيو خداوندا مون ۾ ۽ تو ۾ هي‬
‫واسطو هو‪ ،‬۽ شرڪ هو اهو هليو ويو منهنجي توحيد صحيح ڪري ويو‪ .‬ان حق جي بدلي انجي‬
‫مرڻ سان منهنجي توحيد درست ٿي وئي ان سان نيڪي ڪر‪ .‬پاڻ فرمائين ٿا ته اهلل تعالى فرمايو‬
‫وصل الينا من صبر الينا (يعني اسانجي طرف اهو شخص پهچي ويو جنهن تي اسان صبر ڪيو‪).‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان ماڻهن پڇيو ته فقر و فنا مان‬ ‫فرمائين ٿا ابو علي ڪاتب‬ ‫شيخ ابوالقاسم نصر آبادري‬
‫اوهان ڪهڙي طرف مائل آهيو‪ .‬فرمايائون انجي طرف جيڪو درجي ۾ سڀ کان اونچو آهي پوِء‬
‫هي ٻه شعر پڙهيا‪.‬‬

‫اذا کانت العلياء فی جانب الفقر‬ ‫ولست فنظار الی جانب الغنی‬
‫و حبک ان هللا اثنی علی الصير‬ ‫و انی بصار علی ما ينونبی‬
‫(يعني مان غني جي طرف هرگز نه ڏسندس جيسين فقر جي طرف بلند آهي‪ .‬مون تي جيڪا‬
‫مصيبت ايندي آهي ان تي صبر ڪرڻ وارو آهيان‪ .‬انجي بزرگي جي الِء اهو ئي ڪافي آهي ته خدا‬
‫تعريف ڪئي آهي‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٢۹‬حضرت ابوالخير عسقالني‬

‫پاڻ بغداد ۾ آيا ۽ ڪجھ عرصو اتي رهيا‪ .‬مشائخ جي صحبت ۾ رهيا هئا اتان کان هڪ ڳوٺ ۾‬
‫وڃي ڪري قبيل دار بڻجي ويا ۽ اتي ئي وفات فرمائي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٣٠‬حضرت ابو جعفر محمد بن علي النسوي المعروف بمحمد عليان‬

‫‪29 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫جي وڏن اصحابن مان‬ ‫پاڻ چوٿين طبقي ۽ نسا جي وڏن مشائخن مان آهن‪ .‬ابو عثمان حيري‬
‫آهن‪ .‬محفوظ چون ٿا ته هي عارفن جا امام آهن‪ .‬پاڻ نسا کان ابو عثمان جي خدمت ۾ مسئال پڇڻ‬
‫جي الِء آيا رستي ۾ ڪجھ نه کائيندا ۽ نه سمهندا هئا باوضو هلندا هئا ۽ جڏهن وضو ٽٽي ويندو ته‬
‫رحه‬
‫ڏي ويندا ته کاڌو‬ ‫بغير وضو ڪرڻ جي نه هلندا‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته اگر هو ابو عثمان‬
‫کائڻ ۽ بي وضو هلڻ جائز هو پر هو ابو عثمان رحه جي خدمت ۾ نه ويندا هئا انهن جو مقصد ڪجھ‬
‫ٻيو ئي هيو هو فرمائين ٿا جيڪو شخص پنهنجي اختيار ۽ خواهش سان ڪرامت کي ظاهر ڪندو‬
‫آهي اهو مدعي آهي ۽ جنهن شخص بغير پنهنجي چاهت جي ڪرامت ظاهر ٿيندي آهي اهو ولي‬
‫آهي‪ .‬هو اهو به چون ٿا ته تون اهڙي خدا کي دوست ڇو نه رکين جنهنجي نيڪي و احسان کان‬
‫هڪ لمحو به خالي ناهين ۽ ڇو ان شخص جي محبت جو ٰ‬
‫دعوي ڪرين ٿو جو هڪ لمحو به انجي‬
‫مطابق جي مقام ۾ نه آهي‪ .‬هو اهو به فرمائين ٿا جيڪو شخص غيراهلل سان آرام وٺندو آهي ته‬
‫اهلل تعالى انکي ڇڏي ڏيندو آهي ۽ جيڪو شخص خدا سان گڏ آرام وٺندو آهي ته ان جي ٻين سان‬
‫گڏ آرام وٺڻ جي طريقي کي انکان وڃائيندو آهي يعني هو غيراهلل سان آرام ڇڏي ڏيندو آهي‪.‬‬
‫موالنا جاميرحه فرمائين ٿا‬

‫گيرد‬ ‫آرام‬ ‫بالدرے‬ ‫چودل‬

‫زوصل ديگراں کے کام گيرد‬

‫رحه‬
‫‪ .٣۱‬حضرت ابو سعيد االعرابي‬

‫پاڻ پنجين طبقي مان آهن‪ .‬سنڌن جو نالو احمد بن محمد آهي‪ .‬بصره جا رهواسي هئا پوِء مڪي ۾‬
‫مقيم ٿيا‪ .‬عالم ۽ فقيه هئا‪ .‬انهن صوفين جي الِء گھڻيون ئي تصنيفون ۽ ڪتاب لکيا آهن‪ .‬حضرت‬
‫۽ عمرو بن عثمان ابوالحسين نوريرحه‪ ،‬حسن مسوجيرحه‪ ،‬ابو جعفر حفاررحه‪ ،‬ابوالفتح‬ ‫رحه‬
‫جنيد‬
‫حمالرحه جي صحبت ۾ رهيا آهن‪ .‬چوٿين طبقي جي ويجھو آهن‪ ٣۴٠ .‬هجري ‪ ٣۴۱‬هجري ۾ وصال‬
‫فرمايو اٿن‪ .‬پنهنجي وقت ۾ حرم جا شيخ هئا‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته توحيد جي مضمون ۾‬
‫انهن جو هڪ جزو نهايت عمده آهي اتي لکيل آهي ال يکون قرب االوثمه مسافة (يعني فاصلي‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا قرب ۾ دوئي آهي ته هڪ ٻئي جي ويجھو‬ ‫جي بغير قرب ناهين ٿيندو‪ .‬شيخ السالم‬
‫ٿيندو آهي‪ .‬بھرحال جڏهن چڱي طرح ڏسي ته قرب بعد اڃان دوري آهي‪ .‬تصوف يگانگي جو نالو‬
‫آهي هو فرمائين ٿا ”التصوف کله ترک الفضول والمعرفة کلها االعتراف بالجهل“ (يعني تصوف‬
‫فضول جو ترڪ ڪرڻ آهي ۽ پوري معرفت جهالت جو اقرار آهي هو اهو به فرمائين ٿا ”اليکون‬
‫الشوق االالی غائب“ (يعني شوق ته غائب جي ئي طرف هوندو آهي‪ ).‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته‬

‫‪30 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫کي ماڻهن چيو ته ڇا توهان مشتاق آهيو‪ .‬انهن فرمايو ته مان انکان دور ناهيان‪.‬‬ ‫دائود طائي‬
‫غائب مشتاق هوندو آهي منهنجو دوست ته حاضر آهي‪ .‬ابن االعرابيرحه اهو چيو آهي ته اهلل تعالى‬
‫پنهنجي دوستن جا بعض اخالق دشمنن کي ڏنا آهي ته هو انجي وجه کان دوستن تي مهرباني ڪن‬
‫۽ ان سبب ڪري ان جا دوست آرام سان رهن‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٣٢‬حضرت ابو الحسن الصوفي الفوشنجي‬

‫پاڻ پنجين طبقي مان آهن علي احمد بن سهل نالو اٿن‪ .‬خراسان جي يگانه مردن مان آهن‪ .‬ابو‬
‫عثمان حيريرحه کي ڏٺو هيائون‪ .‬عراق ۾ ابو العباس عطا جريريرحه جي صحبت ۾ رهيا آهن‪ .‬شام‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫سان مسئلن تي‬ ‫جي صحبت ۾ رهيا آهن‪ .‬شبلي‬ ‫‪ ،‬ابو عمرو دمشقي‬ ‫۾ طاهر مقدسي‬
‫ڳالهيون ڪندا هئا‪ .‬پنهنجي وقت جي مشائخن ۾ علم توحيد علم معامالت جا گھڻا عالم هئا‪.‬‬
‫فتوت جوانمردي‪ ،‬تجريد ۾ عمده طريقا رکندا هئا‪ .‬صاحب خلق و متدين فقراء جا خدمتگار هئا‬
‫‪ ٣۴۸‬هجري ۾ وصال ڪيو اٿئون‪ .‬بوشنگ جا رهواسي هئا‪ .‬نيشاپور ۾ مقيم هئا صوفين جي‬
‫طريقي کان چڱي طرح واقف هئا‪ .‬وڏا وڏا سفر طئي ڪيا اٿئون هي ئي اهي حضرت آهن جنهن‬
‫عحد ڪيو هو ته مونکي احتالم ٿي ته درويش کي ڪجھ نه ڏيندس انڪري جو هي خلل جي وجه‬
‫کان ٿيندو آهي‪ .‬جيڪو کاڌي ۾ هجي يا درست انديشه نه هجي‪ .‬هڪ دفعو جھنگ ۾ هئا ۽ هنن‬
‫کي احتالم ٿي ويو‪ .‬اڪيال هئا آزار مان پير ڪڍي ڇڏيا ۽ انکي سرنھن جي وڻ تي رکي ڇڏيو ته‬
‫جئين جيڪو شخص اچي کڻي وٺي هي صرف عحد جو وفا ڪرڻ هو‪ .‬ماڻهن هنن کان پڇيو‬
‫تصوف ڪهڙي شيِء آهي فرمايائون ”اسم وال حقيقة وقد کان قبل ذالک حقيقة وال اسم“ (يعني هاڻي‬
‫ته نالو ر هجي ويو آهي حقيقت نه ۽ انکان پهريان حقيقت هئي مگر نالو نه هو‪ ).‬ابو عثمان‬
‫مغربيرحه فرمائين ٿا ماڻهن هنن کان پڇيو ته ظريف يعني داناُء ڪير آهي‪ .‬فرمايائون ”الخفيف فی‬
‫ذاته واخالقه وافاله وشمائله من غير تکلف“ (يعني داناُء اهو شخص آهي جيڪو پنهنجي ذات‪،‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا مون ٻڌو‬ ‫اخالق‪ ،‬افعال‪ ،‬شمائل ۾ بال تڪليف هلڪو ڦلڪو هجي‪ ).‬ابوبڪر رازي‬
‫رحه‬
‫چوندا هئا ماڻهن جو ٽي قسمون ٿينديون آهن‪ .‬اولياء جنهنجو باطن‬ ‫آهي ته ابو الحسن فوشنجي‬
‫انهن جي ظاهر کان بهتر آهي‪ .‬علماء جنهنجو ظاهر باطن کان سٺو آهي‪ .‬جاهل جنهنجو ظاهر انهن‬
‫جي باطن کان بهتر آهي هو پاڻ ته انصاف نه آهن ڪندا ٻين کان انصاف چاهيندا آهن هو اهو به‬
‫چوندا آهن ”ليس فی الدنيا شی اسمج من محب بسبب و غرض“ (يعني دنيا ۾ ان دوست کان‬
‫ڪائي بري شيِء ناهين جيڪو ڪنهن غرض جي وجه کان دوست بڻيو هجي‪).‬‬

‫‪31 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫‪ .٣٣‬حضرت ابو سليمان نيلي‬

‫جي خدمت ۾ آيا ۽ قرانيرحه جي‬ ‫رحه‬

‫فرمائين ٿا ته حضرت ابو سليمان نيليرحه قراني‬ ‫رحه‬
‫شيخ السالم‬
‫مٿي تي اچي بوسه ڏنو‪ .‬ابو سليمانرحه ڏاڍا پراڻا ڪپڙا پهريندا رهندا‪ .‬قرانيرحه انهن کي ڏٺو ۽ چيو‬
‫اي ابا سليمان مان توکي ڏاڍا پراڻا ڪپڙا پهريل ڏسندو آهيان پر تنهنجي ٻنهي ابرن ۾ حڪومت‬
‫نظر ايندي آهي‪ .‬پاڻ مٿي هيٺان سر رکي ڇڏيندا آهيو ليڪن حاڪم آهيو ان عرصي ۾ صوفي‬
‫رحه‬
‫۾ آيا ۽ انهن کي چوڻ لڳا اي‬ ‫گري کانپوِء مغرب جو حاڪم بڻايو ويو‪ .‬ابوبڪر وقي قراني‬
‫رحه‬
‫هاڻي ماڻهون چوندا آهن تون جھان ۾ سڀ کان وڏا اڪيال آهيو ليڪن مان توکي ٻن‬ ‫ابوبڪر‬
‫گھوارن ۾ ڏسان ٿو‪ .‬بعد انجي ڪجھ عرصو به نه گزريو هو ته هڪ عورت سان نڪاهه ڪيو ۽‬
‫رح‬
‫جي ڳالهه کي ياد ڪندا هئا‪.‬‬ ‫انکان ٻه ڇوڪرا پيدا ٿيا جيڪي ٻن گھوارن ۾ ويٺا هئا‪ .‬قراني‬
‫دانائي ۾ انهن جا عجوبا گھڻا آهن ۽ ڪراماتون به گھڻيون آهن‪.‬‬

‫‪ .٣۴‬حضرت شيخ احمد حرانيرحه (يا خراساني)‬

‫هي اهي حضرت آهن جو ٽي رات ڏينهن مڪي ۾ هڪ نهاري تي مجاور هئا جنهن وقت جا اٺ‬
‫رحه‬
‫نهار هئا يعني ٽن ڏينهن تائين بکايل مجاور رهيا‪ .‬هو فرمائيندا هئا ته شيخ ابو الحسن معتمر‬
‫فرمائن ٿا‪ .‬مان حصريرحه وٽ ويٺو هئس هڪ مرد انهن کي چيو ته مونکي وصيحت ڪريو‪ .‬فرمايو‬
‫رحه‬
‫”افرد ھمتک“ (يعني پنهنجي همٿ کي يڪتا بڻاء) يعني صرف خدا سان تعلق رک‪ .‬بهم رقي‬
‫حاضر هئا چيئون اي شيخ هن کي توهان پري تائين وجھي ڇڏيو حصريرحه چوڻ لڳا ”اکيل عليه‬
‫کما کالو اعلی “ (يعني مان ان کي اهو ئي ڏيندو آهيان جيڪو مونکي ڏنو وي آهي‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٣۵‬حضرت شيخ ابو محمد خفاف‬

‫رحه‬ ‫رحه‬
‫مونکي لکيو ته دريا ۾ تنهنجو هڪ مريد‬ ‫فرمائين ٿا ته ابوالحسن مزين‬ ‫شيخ عبداهلل خفيف‬
‫رحه‬
‫آهي اگر هو نجات حاصل ڪري ته جلد تنهنجي الِء جواهر کڻي ايندو ان سان محمد خفاف‬
‫رحه‬
‫شيراز جي مشائخن سان هڪ جڳهه تي ويٺو‬ ‫مطلوب هو‪ .‬هو اهو به چون ٿا ته ابو محمد خفاف‬
‫هو مشاهدي ۾ ڳالهه ٿيندي هئي هر ڪو پنهنجي حال مطابق چوندو هو‪ .‬ابو محمدرحه خاموش ويٺو‬
‫هو‪ .‬مومل جساسرحه چين ته توهان به ڪجھ ڳالهايو‪ .‬فرمايائون جيڪي ڳالهيون ان باري ۾ سٺيون‬
‫رحه‬
‫وري چيو بهرحال وري به توهان ڪجھ چيو وراڻيائون توهان‬ ‫هيون اهو چئي چڪا آهيو‪ .‬مومل‬
‫جيڪو ڪجھ چيو اهو ئي علم جي حد آهي‪ .‬حقيقت مشاهدو ناهين‪ ،‬حقيقت مشاهدو هي آهي ته‬
‫‪32 | P a g e‬‬
‫حجاب اٿي وڃي‪ ،‬خدا تعالى کي عالنيه طور تي ڏسي‪ .‬انهن کي چيو ويو هي ڳالهه توهان ڪٿان‬
‫کان ڪئي ۽ توهان کي هي ڪئين معلوم ٿيو‪ .‬وراڻيائون ته مان تبوڪ جي جھنگ ۾ هئس‬
‫مونکي فاقي ڏاڍو پريشان ڪري ڇڏيو مان مناجات ۾ هئس ته اتفاقن حجاب اٿي ويو مون خدا کي‬
‫عرش تي ويٺي ڏٺو ۽ سجدو ڪيو ۽ چيو‪.‬‬

‫”موالئی ما ھذا امکاني وموضعي منک“ (يعني اي منهنجا موال منهنجو مرطبو ۽ مقام توهان کان‬
‫رحه‬
‫انهن کي چيو اٿو ته‬ ‫ڪئين آهي؟) جڏهن صوفين اها ڳالهه ٻڌي سڀ خاموش ٿي ويا‪ .‬مومل‬
‫رحه‬
‫هنن جي هٿ کي پڪڙيو ۽ ابن سعدان‬ ‫ڪجھ مشائخن جي زيارت ڪريون‪ .‬اٿي بيٺا مومل‬
‫محدثرحه جي گھر ۾ آيا‪ .‬ابن سعدانرحه تعظيم ۽ مرحبا ڪيو‪ .‬موملرحه فرمايو ”ايها الشيخ تروی لنا‬
‫الحديث المروي عن النبي عليه سالم انه قال لشيطان عرشابين السماء واالرض اذا اراد بعبد فتنة‬
‫کشف له“ابن سعدانرحه فرمايو ” حدثني فالن عن فالن واسند ان النبي صلي هللا عليه وسلم ان‬
‫رحه‬
‫چيو اي شيخ‬ ‫للشيطان عرشابين السماء واالرض اذا اراديعيد فتنة کشف له عنه“ (يعني مومل‬
‫هو حديث شيطان واري ٻڌايو ٿا ابن سعدانرحه چيو ها‪ .‬حديث مونکي فالڻي کان فالڻي شخص کي‬
‫ته آنحضرت صلي اهلل عليہ وسلم فرمايون آهي‪ .‬شيطان جو هڪ تخت آهي جيڪو آسمان ۽ زمين‬
‫جي وچ ۾ آهي‪ .‬جڏهن هو ڪنهن شخص سان فتني جو ارادو ڪندو آهي ته پردو کولي ڇڏيندو‬
‫آهي‪ .‬جڏهن ابو محمدرحه ان حديث کي ٻڌو ته چيو هڪ دفعو اڃان دوهرايو‪ .‬انهن ٻيهر حديث پڙهي‬
‫تڏهن هو روئي ويٺا ۽ اٿي ٻاهر هليا ويا‪.‬‬

‫ڪجھ ڏينهن اسان هنن نه ڏٺو بعد ۾ آيا ته اسان چيو ايترا ڏينهن ڪٿي غائب رهيئو‪ .‬فرمايائون‬
‫اهي نمازون جيڪي ان وقت کان ادا ڪيون هيون انهن جي قضا ڪندو رهيس انڪري جو مون‬
‫شيطان جي بندگي ڪئي هئي پوِء چيو مونکي ان سان هرج ناهين ته جنهن موقعي تي مان ڏٺو ۽‬
‫سجدو ڪيو هو اتي ٻيهر وڃان انتي لعنت ڪيان‪ .‬تڏهن هو ٻاهر هليو ويو ۽ انجي پوِء ڪائي خبر‬
‫اسان نه ٻڌي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٣۶‬حضرت ابو القاسم قصري‬

‫رحه‬ ‫رحه‬
‫فرمائين ٿا هڪ ڏينهن ابو‬ ‫جي وڏن يارن مان آهن‪ .‬شيخ ابو عبداهلل خفيف‬ ‫پاڻ حضرت جنيد‬
‫القاسمرحه مونکي چيو ته جھنگ ۾ مونکي وٺي هل‪ .‬هڪ جڳهه پهتا سي جتي مسافرخانو هو‪ .‬هڪ‬
‫جمائت کيڏي رهي هئي هو انهن سان گڏ کيڏڻ ويهي رهيا‪ .‬مان انهن کان بيزار ٿي ويس ۽‬
‫شرمندو ٿيس‪ .‬واپسي جي وقت ٻئي جڳهه پهتا سي جمائت کيڏي رهي هئي انهن سان هو بگڙيا ۽‬
‫اڳتي وڌي انهن جي وڇايل کي وکيري سڏيو‪ .‬اها جمائت ڇريون ڪڍي ويٺي‪ .‬انهن چيو ڇريون‬

‫‪33 | P a g e‬‬
‫مونکي ڏيو ته جئين مان کاوان‪ .‬مان انهن ٻنهي حالن مان تعجب ٿي پڇڻ لڳس جواب ڏيئون ته‬
‫مان لدني اک سان ڏسندا آهيون ته ائين ٿيندو آهي ۽ جڏهن لدني سان ناهيون ڏسندا ته هئين ٿيندو‬
‫آهي‪ .‬هي هڪايت پهريان گذري چڪي آهي پر اتي شيخ السالمرحه جن ابو بڪر بصريرحه کي بيان‬
‫ڪيو هو‪ .‬هو مقامات ۾ شيخ ابو عبداهللرحه ابو القاسم قصريرحه آهي ۽ ٿي سگھي ٿو ته انهن جون‬
‫ٻه ٻنيون هجن يا هڪ غلطي سان بيان ڪئي هجي‪ .‬واهلل تعالى اعلم‪.‬‬

‫رحه‬ ‫رحه‬
‫ڪثيراالطراق هئا‪ .‬ڪنڌ کي جھڪائي‬ ‫اهو به فرمائين ٿا ابوالقاسم قصر‬ ‫شيخ ابو عبداهلل‬
‫رکندا هئا‪ .‬مون انهن کان ان جو سبب پڇيو ته فرمايائون ته ان کان پهريون هميشه ست ڏينهن‬
‫راتين ۾ هڪ دفعو ڪجھ نه کائيندو هئس‪ .‬هڪ جن ايندو هو ۽ مونکي سالم ڪندو هو ليڪن‬
‫مان انکي نه ڏسندو هئس‪ .‬هڪ ڏينهن مان ان کي چيو ته اگر تون ظاهري طور سامهون اچين ته ڇا‬
‫مضائقه آهي‪ .‬اتفاقن مون ڏٺو ته هڪ شخص آهي جيڪو نهايت خوبصورت آهي مون چيو جڏهن‬
‫تون ويهندي ۽ ڳالهيون ڪندين ماڻهون توکي ڏسندا ۽ مونکي نه ڏسندا تون ڪير آهين‪ .‬چيئين ته‬
‫مومن جن آهيان جڏهن توهان جهڙي شخص کي ڏسندو آهيان ته دوست رکندو آهيان ته انجي‬
‫زيارت ڪريان‪ .‬پوِء مون چيو ته انکان پوِء هر وقت ظاهر طور تي آيندو ڪر‪ .‬ان مون سان دوستي‬
‫پيدا ڪئي ڏاڍي محبت ڪندو هو ۽ ڪيتريون ئي ڳالهيون مونکي سيکاريندو هو‪.‬‬

‫هڪ ڏينهن مون انکي چيو ته اچ مسجد ۾ هلون ۽ ڪجھ دير ويهون‪ .‬چيئين ته توکي وسوسا‬
‫چوندا‪ .‬مون چيو اچ مسجد جي آخري حصي ۾ ويهي رهندا سي جتي اسان کي هر شخص نه‬
‫ڏسندو تڏهن اسان آياسي ۽ ويهي رهياسي‪ .‬ان چيو توهان هنن ماڻهن کي ڪئين ٿا ڏسو‪ .‬مون چيو‬
‫ڪجھ کي اڌ ننڊ ۾ ۽ ڪجھ کي خبردار‪ .‬چيئين جيڪو انهن جي مٿي تي آهي انکي توهان ڏسو‬
‫ُ‬
‫ڪانو‬ ‫ٿا‪ .‬مون چيو نه پوِء هن منهنجي اک کي مليو تڏهن مان ڏٺو ته هر شخص جي مٿي تي‬
‫ويٺل آهي‪ .‬ڪجھ انهن جي اکين تي آهن ڪجھ انهن جي مٿي آهن ۽ ڪجھ ڪڏهن هيٺ ڪڏهن‬
‫مٿي اچن ٿا‪.‬‬

‫مون چيو هي ڇا ڳالهه آهي‪ ،‬چيائين شايد توهان خدا جو قول ناهي پڙهيو ”ومن يعش عن ذکر‬
‫الرحمن فقيض له شيطانها فهو له قرين“ (يعني جيڪو شخص اهلل جي ذڪر کان انڌو دهند غافل‬
‫ٿي وڃي ته اسان انجي الِء هڪ شيطان کي مقرر ڪري ڇڏيندا آهيون جيڪو هن جو همنشين ٿي‬
‫بڻجندو آهي‪ ).‬هي شيطان آهن جيڪي هنن جي مٿن جي تي ويٺا آهن ۽ هر هڪ تي انهنجي غفلت‬
‫جي مطابق غلبو پايون ويٺا آهن‪ .‬اهو جن منهنجي ويجھو اهڙي طرح ايندو ۽ ظاهر ٿيندو ايتري‬
‫قدر جو هڪ ڏينهن مونکي سخت بک لڳي ۽ مون وٽ صدقي جي ماني مان ڪجھ باقي هيو‪.‬‬
‫افطار جي وقت جنهن شيِء جو مان عادي هئس چار ڏينهن باقي رهيا هئا ڪجھ مان ان مان کاڌو‬

‫‪34 | P a g e‬‬
‫ته منهنجي بک رڪجي وئي‪ .‬اتفاقن اهو جن اچي ويو مونکي سالم ڪيائين ليڪن ظاهر نه ٿيو‬
‫۽ چوڻ لڳو انهن رياضتن ۽ خير جي وجه کان مان توکي چاهيندو هئس‪ .‬جڏهن مان تنهنجو امتحان‬
‫ورتو تون ان تي صابر نه نڪتين اهو چئي هليو ويو پوِء اڃان تائين ناهي آيو هي منهنجو منهن‬
‫هيٺ وجھڻ ان وقت کان آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٣۷‬حضرت ابو العزيز بحراني‬

‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته عبدالعزيز بحراني سخت پارن ۾ شيراز آيو‪ .‬جنهن جا ڪپڙا‬ ‫شيخ ابو عبداهلل‬
‫پراڻا هئا ۽ جيڪو ڪجھ حاصل ٿيندو اهو فقراء کي ڏئي ڇڏيندا ٽي ڏينهن شيراز ۾ هئا‪ .‬انهن‬
‫سان ان باري ۾ ڳالهيون ڪيون ويون ته چيئون بس منهنجو نفس توهان جي ڪپڙن کان ڀڄندو‬
‫آهي‪ .‬پوِء مونکي چيائون اي ابو عبداهلل مونکي هن شهر مان ٻاهر ڪڍ انڪري جو منهنجي اها‬
‫نيت ناهين ته هن شهر ۾ نوان ڪپڙا پهريان مون معلوم ڪيو ته ڪيڏانهن ويندئو فرمايائون‬
‫سمنڊ ڪناري مون انهن جو ساٿ ڏنو‪ .‬ان دروازي تائين جو ان طرف ٻاهر ويا‪ .‬اتفاقن اسان ڏٺو ته‬
‫رحه‬
‫پنهنجي اٺ تي ويٺا آهن ۽ پير لوڏين ٿا اسان کي آواز ڏنئون هو پاڻ وٽ‬ ‫ابوالخير مالڪي‬
‫کاڌو رکن پيا‪ .‬اسان رڪجي وياسين ايتري قدر جو هو اسان اچي مليا ۽ چيئون مهرباني ڪريو ۽‬
‫ملي ڪري کاڌو کائو تڏهن اسان سڀ ويهي رهياسين ۽ کاڌو واپرايو‪ .‬بحراني رحه اٿي بيٺا ۽ مصلو‬
‫رحه‬
‫چوڻ لڳا ڪاش هن کاڌي مان ڪجھ کاڌو پاڻ سان گڏ کڻي‬ ‫پنهنجي قلهي تي رکيو‪ .‬ابوالخير‬
‫رحه‬
‫جن چيو اسان هن کاڌي جو ڇا‬ ‫وڃو‪ .‬فرمايائون منهنجي باورچي خانو اڳتي آهي‪ .‬ابوالخير‬
‫ڪنداسين بحراني رحه جن وراڻيو ڪتن جي اڳيان وجھي ڇڏيو ۽ هلڻ لڳا‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .٣۸‬ابو الحسن الحڪيمي‬

‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي‬ ‫کي اهو فرمائيندي ٻڌو هو ته هڪ ڏينهن مان سري سقطي‬ ‫هي فرمائين ٿا ته مون جنيد‬
‫رحه‬
‫جن پڇيو‬ ‫محفل ۾ هئس ۽ اتي گھڻا ماڻهون جمع هئا‪ .‬مان انهن سڀني ۾ ننڍو هئس‪ .‬سري‬
‫ڪهڙي شيِء جيڪا ننڊ وڃائي ڇڏيندي آهي‪ .‬هر شخص ڪجهه ڪجهه چيو‪ .‬هڪ چيو بک‪ ،‬ڪنهن‬
‫چيو پاڻي گھٽ پيئڻ جڏهن منهنجي واري آئي ته مون چيو ”علم القلوب باطالع هللا تعالى على کل‬
‫نفس بما کسبت“ (يعني ماڻهن جون دليون ان ڳالهه کي ڄاڻي وٺن ته اهلل تعالى کي هر نفس جي‬
‫علم جي اطالح آهي‪ ).‬تڏهن انهن چيو ”احسنت يابني“ (يعني اي فرزند توهان تمام بتهر چيو) ۽‬
‫مونکي پاڻ وٽ گھرائي ويهاري ڇڏيو‪ .‬ان ڏينهن کان پوِء جتي به هوندو آهيان سڀن تي مقدم ٿي‬

‫‪35 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن کان پڇيو ته اهڙو ڪوئي شيخ ٻڌايو‬ ‫اهو به فرمائين ٿا ته مون جنيد‬ ‫ويو آهيان‪ .‬حڪيم‬
‫جنهن جي فرمانبرداري ڪئي وڃي‪ .‬فرمايائون اگر ان ۾ پرهيزگاري ۽ قوت حالل جي طلب آهي ته‬
‫اهو فرمانبرداري جي الئق آهي ورنه ان کي ڇڏي ڏي‪.‬‬

‫رحه‬ ‫‪ .٣۹‬حضرت ابو اس ٰ‬

‫حق ابراهيم بن شهريار گازروني‬

‫پاڻ فارسي االصل آهن‪ .‬سنڌن جي پيدائش نورو گازرون ۾‪ ،‬سنڌن جو والد شهريار مسلمان ٿيو‬
‫هو‪ .‬شيخ ۽ انهنجي ٻئي اوالد جي پيدائش اسالم جي زماني ۾ ٿي آهي ۽ شيخ جي نسبت تصوف‬
‫۾ شيخ ابو علي حسين بن محمد فيروزآبادي االڪار رحه سان رهي آهي‪ .‬گازرون شيراز بصره مڪه‬
‫مدينه ۾ گھڻا ئي اصحاب حديث جي صحبت ۾ رهيا آهن‪ .‬انهن سڀني کان روايت ڪندا هئا‪.‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ”عليک بالقصد فان الرضا بقليل الرزق يزکی يسير العمل“ (يعني توهانکي‬ ‫ذوالنون‬
‫ميانه روي اخيتار ڪرڻ گھرجي) يعني ضرورت جي وقت قناعت ڪري ۽ زيادتي جو طالب نه ٿي‬
‫انڪري جو شڪ ٿوري رزق تي رضامندي ٿوري عمل کي پاڪ ڪري ڇڏيندي آهي ۽ بيشڪ‬
‫پاڪ عمل پاڪ درگاه جي قبول ٿيڻ جي الئق هوندي آهي‪ .‬هڪ وزير شيخ جو وڏو معتقد هو هر‬
‫چند ان ڪوشش ڪئي مگر شيخ جن ان کان ڪجھ به قبول نه ڪيو‪ .‬وزير جن شيخ جي خدمت ۾‬
‫پيغام موڪليو ته مون ڪيتري ڪوشش ڪئي پر حضور جن قبول نه فرمايو‪.‬‬
‫رحه‬
‫جن‬ ‫انجي الِء سنڌن جي الِء چند غالم آزاد ڪيا ۽ انهن جو ثواب توهان کي بخشي ڏنو‪ .‬شيخ‬
‫جواب ۾ چورائي موڪليو ته توهانجو پيغام مونکي پهتو شڪريه ادا ڪريان ٿو پر غالمن جو‬
‫آزاد ڪرڻ منهنجو مذهب نه آهي بلڪه منهنجو مذهب ته آزاد ماڻهن جو نرمي و احسان سان غالم‬
‫بڻائڻ آهي‪ .‬شيخ رحه جن حضرت رسالت صلی اهلل عليہ واليہ وسلم جن کي خواب ۾ ڏٺو‪ ،‬پڇيو ته‬
‫يا رسول اهلل تصوف ڪھڙي شيِء آھي؟ رسول صلی اهلل عليہ واليہ وسلم جن فرمايو ”التصوف‬
‫ترک الدعاوی وکتمان المعافی“ (يعني تصوف اهو آهي ته دعون کي ترڪ ڪري ڏيڻ ۽ مطلبن جو‬
‫لڪائڻ) ۽ عرض ڪيو ماالتوحيد يعني ڪهڙي شيِء آهي؟ رسول صلی اهلل عليہ واليہ وسلم جن‬
‫فرمايو ”کل ماھجس ببالک او خطر فی خيالک فاهلل سبحانه بخالف ذلک التوحيد ان تنزھه عن‬
‫الشک والشرک والتعطيل“ (يعني جيڪو ڪجھ تنهنجي دل ۾ آواز پئي يا تنهنجي خيال ۾ انجو‬
‫خطرو گزري ته اهلل سبحانه انجي برخالف آهي ۽ توحيد هي آهي ته خدا تعالیٰ کي شڪ و شرڪ و‬
‫تعطيل کان پاڪ سمجھي‪ ).‬ٻئي شخص پڇيو مالعقل ته عقل ڇا آهي؟ رسول صلی اهلل عليہ‬
‫واليہ وسلم جن فرمايو ”ادنا ترک الدنيا واعاله ترک التفکر فی ذات اهلل تعالیٰ “ (يعني اد ٰني‬

‫‪36 | P a g e‬‬
‫درجو اهو آهي ته دنيا کي ترڪ ڪري ڏي ۽ اعلیٰ هي آهي ته خدا جي ذات ۾ فڪر ڪرڻ ڇڏي ڏنو‬
‫وڃي) شيخ رضه ماه ذيقعد ‪ ۴٢۶‬هجري ۾ وصال ٿيا‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۴٠‬حضرت شيخ روزبهان بقلي‬

‫رحه‬
‫پوِء شيرازي آهي‪ .‬عارفن جا سلطان گزريا آهن‪.‬‬ ‫سنڌن جي ڪنيت ابو محمد النصر النسوري‬
‫عالمن جا برهان عشاق جا پيشوا شروع ۾ عراق حجاز شام جو سفر ڪيو آهي‪ .‬شيخ ابو نجيب‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي سماع ۾ اسڪندريه جي سرحد ۾ شريڪ رهيا آهن ۽‬ ‫سان گڏ صحيح بخاري‬ ‫سهروري‬
‫رحه‬
‫کان خرقو پهريو آهي‪.‬‬ ‫شيخ سراج الدين محمود بن خليفه بن عبدالسالم بن احمد سالسه‬
‫”واشتغل بالرياضات الشديدة فی اطراف الشيراز وجبالها کان صاحب ذوق و استغراق ووجد دائم‬
‫ال يسکن لوعته وال يرقاء دمعة وال يطمعن فی وقت من االوقات وال يسلو ساعتة من الحنين‬
‫والزرفزات تياوه کل ليلة بالبکاء والعويل“ (يعني هو شيراز جي طرف ۽ پهاڙن ۾ سخت ريازتن‬
‫۾ مشغول رهندا هئا‪ .‬ذوق استغراق و وجد وارا هئا‪ .‬انهن جي سوزش ڪڏهن لهندي هئي‪ .‬انهن‬
‫جا ڳوڙها بند نه ٿيندا هئا‪ .‬ڪنهن وقت هو اطمنان نه پائيندا هئا ڪنهن به گھڙي هو روئڻ ۽ رڙيون‬
‫ڪرڻ کان غافل نه هوندا هئا‪ .‬هر رات روئندا ۽ رڙيون ڪندا رهندا هئا‪ ).‬انهن جو اهڙيون ڳالهيون‬
‫به آهن جو وجد جي حال جي غلبي ۾ ان کان صادر ٿيون آهن جو هر شخص ان جي سمجھڻ کان‬
‫قاصر آهي انهن جي ڪالم ۾ هي به آهي‪.‬‬

‫آنچه نديدست دو چشم زمان وآنچه نه بشنيد دو گوش زمين‬

‫درگل مارنگ نموده است آن خيزو بيا در گل ما آن ببين‬

‫انهن جو تصنيفون گھڻيون آهن جئين تفسير عرائس شرح شطيحات عربي و فارسي ڪتاب‬
‫االنوار في ڪشف االسرار وغيره وغيره جن جي تعداد ڊگھي آهي‪ .‬ڪتاب االنوار في ڪشف‬
‫االسرار ۾ لکيل آهي ته قوال کي گھرجي خوبصورت هجي انڪري جو عارف ماڻهون سماع جي‬
‫مجمعي ۾ دلين جي راحت الِء ٽن شين جا محتاج آهن‪ .‬عمده خشبو ۽ خوبصورت چهره عمده آواز‪.‬‬
‫ڪجھ چوندا آهن ته اهڙن قوالن کان پرهيز بهتر آهي انڪري اهڙو ڪم عارف جي الِء مقرر آهي‬
‫ته جنهن جي دل جي طهارت ڪمال تائين پهتل هجي‪ .‬ان جي اک غير خدا جي ڏسڻ کان پوشيده‬
‫هجي‪ .‬چون ٿا ته پنجاهه سال شيراز جي پراڻي جامع مسجد ۾ وعظ ڪندا رهيا‪ .‬پاڻ پهريون دفعو‬
‫جڏهن شيراز ۾ آيا ۽ ان ارادي سان ويندا هئا ته وعظ چون‪ .‬ٻڌئون ته هڪ عورت ڇوڪري کي‬

‫‪37 | P a g e‬‬
‫نصيحت ڪري رهي هئي ته اي پٽ پنهنجو حسن ڪنهنجي اڳيون بيان نه ڪجان انڪري جو اهو‬
‫خوار ۽ بي اعتبار ٿي ويندو‪.‬‬

‫شيخ جن فرمايو حسن ته ان کان راضي ناهين جو تنها ۽ الحيدا رهي‪ .‬اهو چاهيندو آهي عشق جي‬
‫نزديڪ رهي‪ .‬حسن و عشق ازل ۾ عحد باهمي ڪيو آهي هرگز باهم جدا نه ٿيندا سي اصحاب تي‬
‫ان ڳالهه جي ٻڌڻ سان هڪ وجد و مال پيدا ٿيو ڪجھ ته ان ۾ فوت ٿي ويا‪ .‬شيخ ابوالحسن‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫سان گڏ مان به هئس ۽ مان‬ ‫فرمائين ٿا ڪجھ صوفين جي دعوت ۾ شيخ روزبهان‬ ‫ڪروديه‬
‫انهن کي سڄاڻيندو نه هئس‪ .‬منهنجي دل ۾ اهو خطرو گذريو ته مان علم ۽ حال ۾ ان کان وڌيڪ‬
‫رحه‬
‫ان خطري کي دل کان‬ ‫آهيان‪ .‬هو منهنجي راز تي مطلع ٿي ويا ۽ چوڻ لڳا اي شيخ ابوالحسن‬
‫رحه‬
‫جي مقابلي جو ڪوئي ناهين‪ .‬هو پنهنجي زماني جا يڪتا‬ ‫ڪڍي ڇڏ انڪري جو اڄ روز بهان‬
‫آهن ۽ هن شعر ۾ انهن ان امر جي طرف اشارو ڪيو آهي‪.‬‬

‫زحد خاور و تا آستانه اقصي‬ ‫دريں زمانه منم قائد صراط اهلل‬

‫که هست منزل و جانم بجا ورائي دری‬ ‫روندگان معارف مرا بجا بيند‬

‫پاڻ صاحب سماع ٿيا آهن‪ .‬آخر عمر ۾ ان کان باز رهيا انهن کان ان باري ۾ ماڻهن چيو ته جواب‬
‫ڏنئون‪” .‬انی ال سمع االن من ربی عز و جل فاستعرض مما سمعت غيره“ (يعني هاڻي مان‬
‫پنهنجي رب عز و جل کان ٻڌندو آهيان انڪري ان سماع کان جيڪو مان غير کان ٻڌو هو‪ .‬هاڻي‬
‫بچاُء ڪندو آهيا‪ ).‬چون ٿا آخر ۾ انهن کي فالج ٿي ويو هو‪ .‬هڪ مريد بغير انهن جي اجازت مصر‬
‫هليو ويو ۽ بادشاهه جي خزاني مان ڪجھ روغن بلسان خالص انهن جي دوا جي الِء کڻي آيو‪.‬‬
‫جڏهن انهن جي سامهون آندو ته فرمايائون‪” .‬جزاک هللا عن نيتک“ (يعني خدا تعالى توکي تنهنجي‬
‫نيت جو بدلو ڏي‪ ).‬خانقاهه جي دروازي کان ٻاهر وڃ اتي هڪ ڪتو خارشي سمهندو آهي‪ .‬هن‬
‫رحه‬
‫ڪنهن روغن سان صحيح ته ٿيندو انڪري‬ ‫روغن سان ان کي مل ڇڏ ۽ ڄاڻي وٺ ته روزبهان‬
‫جو هي هڪ عشق جو بند آهي‪ .‬جنهن کي خدا تعالى پنهنجي پير تي ٻڌو‪.‬‬
‫رحه‬
‫جيڪو شيخ‬ ‫ان زماني تائين جو ان جي مالقات جي سعادت کي پهچي‪ .‬شيخ ابوبڪري طاهره‬
‫جي مريدن منجھان آهي چون ٿا ته مان هر صبح واري واري شيخ سان قرآن پڙهندو هئس‪ .‬هڪ‬
‫عشرو هو ۽ هڪ عشرو مان‪ .‬جڏهن هو وصال ڪري ويا ته دنيا مون تي تنگ ٿي وئي‪ .‬آخر ۾ رات‬
‫جو اٿيس ۽ نماز پڙ هي شيخ جي مزار تي ويٺس ۽ قرآن پڙهڻ لڳس‪ .‬مون تي روئڻ غالب ٿي ويو‬
‫انڪري جو هنن کان تنها رهجي ويس‪ .‬جڏهن مان هڪ عشرو پڙهيو ته شيخ جي آواز ٻڌي جيڪا‬
‫قبر مان اچي رهي هئي هو ٻيو عشرو پڙهن پيا‪ .‬ان وقت وڌيڪ مريد جمع ٿي ويا ۽ اها آواز بند‬

‫‪38 | P a g e‬‬
‫ٿي وئي‪ .‬هڪ مدت تائين اهو حال رهيو‪ .‬هڪ ڏينهن مان انهن جي هڪ مريد کي ٻڏائي ڇڏيو‪.‬‬
‫رحه‬ ‫رضه‬
‫مڪي ۾ مجاور‬ ‫فرمائين ٿا شيخ روزبهان‬ ‫انکان پوِء اها آواز نه ٻڌي‪ .‬صاحب فتوحات يڪه‬
‫رهيا آهن‪” .‬وکان کثير الزعقات فی حال وجده فی هللا بحيث انه کان يشوش علی الطائفين بالبيت‬
‫فکان يطوف علی سطوح الحرم وکان صادق الحال“ (يعني هو وجد جي حالت ۾ ڏاڍو رڙيون‬
‫ڪندا جنهن کان بيت اهلل جي طواف ڪرڻ وارن کي تشويش ٿي ويندي‪ .‬هو حرم جي سطح تي‬
‫طواف ڪندا رهيا ۽ صادق حال هئا) اتفاقن هڪ گانو ڳائڻ واري جي عشق ۾ مبتال ٿي ويا‪.‬‬
‫ڪنهن کي اها ڳالهه معلوم نه هئي هو وجد ۽ آوازون جو خدائي وجد ۾ ڪندا هئا‪ .‬ائين ئي باقي‬
‫هيون پر پهريون ته خدا جي الِء هيون ۽ ان وقت به خدا جي الِء آهن‪ .‬حرم جي صوفين جي مجلس‬
‫۾ آيا ۽ پنهنجو خرقو الحيده ڪري انهن جي سامهون اڇاليو پنهنجو قصو ماڻهن کي بيان ڪري‬
‫ڏنو ۽ چيو ته هو وڏن اولياء اهلل مان آهن‪ .‬ان عورت توبه ڪئي انهنجي خدمت اخيار ڪئي‪ .‬تڏهن‬
‫ان عورت جي محبت دل کان ويندي رهي‪ .‬صوفين جي مجلس ۾ آيا ۽ پنهنجو خرقو پهري ورتو‪.‬‬
‫هو ‪ ۶٠۶‬هجري ۾ وصال ٿي ويا‪ .‬رحمة اهلل عليہ‬

‫رحه‬
‫‪ .۴۱‬حضرت شيخ جمال الدين محمد باڪلخبار‬

‫”کان شيخا وجيها بهی المنظر زکی المخبر ذا مجاھدات و خلوات و اوراد کثيره من العبادات و‬
‫الطاعات وله کلمات الروحانية و اشارات الرحمانية“ (يعني هو شيخ خوبصورت باوقار‪ ،‬پاڪيزه‬
‫حڪايتن مجاهدن ۽ خلوتن ۽ وڏن وظائفن وارا عابد مطيع هئا‪ .‬انهن جا روحاني ڪلمات‪ ،‬رحماني‬
‫اشارات آهن‪ ).‬شيخ ابو عبداهلل بلپاني قدس اهلل سره فرمائين ٿا مان جنهن زماني ۾ ٻار هئس‪.‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي صحبت ۾ رهندا هئا‪.‬‬ ‫منهنجي والد خواجه ضياالدين مسعود‬ ‫شيخ جمال الدين باڪلخبار‬
‫مان هميشه ذڪر ۾ مشغول رهندو هئس‪ .‬منهنجي آواز خوش هئي‪ .‬پنهنجي جميعت خاطر جي‬
‫ڪري اڪثر اوقات ڳالهين جي وچ ۾ ڪجھ شعر خوش آوازي سان پڙهندو هئس‪ .‬شيخ جمال‬
‫رحه‬
‫منهنجي آواز تي ڪن ڏيندا هئا ۽ ان سان انهن جو وقت خوش هوندو هو‪ .‬ليڪن مونکي‬ ‫الدين‬
‫انهن جي حال جي ڪجھ خبر نه هئي ته هو منهنجا شعر ٻڌندا آهن‪ .‬پوِء مان جيڪو ڪجھ پڙهندو‬
‫رحه‬
‫هئس ان کان چپ رهي ڪري ذڪر ۾ مشغول ٿي ويندو هئس هڪ ڏينهن شيخ جمال الدين‬
‫رحه‬
‫تون ائين ڇو ٿو ڪرين ذڪر جي وچ ۾ ڪجھ‬ ‫منهنجي وٽ آيا ۽ چوڻ لڳا اي شيخ عبداهلل‬
‫خوش شعر پڙهندو آهين ۽ مان تنهنجي طرف ڪن ڏيندو آهيان مگر پوِء تون خاموش ٿي ويندو‬
‫آهين ليڪن اسان کي اڌ بيقرار ڇڏي ڏيندا آهيو‪ ،‬ٻيهر ائين نه ڪجو ۽ درويشن جي دل جا خريدار‬
‫رحه‬
‫جن به اهو ائين‬ ‫بڻجو‪ .‬جڏهن توکان هو آواز خريد ڪندا آهن‪ ،‬منهنجي والد ضياءالدين مسعود‬

‫‪39 | P a g e‬‬
‫ئي فرمايو‪ .‬مون انهنجي ڳالهه قبول ڪئي‪ .‬هو فرمائين ٿا ته خدا جي ان قول جي ته ”واعبد ربک‬
‫حتی ياتيک اليقين“ (يعني پنهنجي رب جي عبادت ڪر ايتري قدر جو توکي يقين اچي وڃي) اهو‬
‫آهي ته بجز عين ذات قديم جي ڏسڻ جو يقين نه ٿي سگھندو‪ .‬بي صورت ذات قديم جي نيت عمل‬
‫عبادت آهي ۽ جو نيت عمل کان بهتر آهي اهو هي ته عمل جي صورت ذات قديم جي ڏسڻ جي‬
‫نيت جي بغير عبادت ناهين بلڪه رسم و عادت آهي‪ .‬طالب اهو آهي ته انجو مطلب بجز ذات قديم‬
‫جي ڏسڻ جي نه هجي ۽ سواِء ذات قديم جي ڏسڻ جي ٻيو ڪجھ هجي انجي سامهون محال و‬
‫باطل هجي‪ .‬شيخرحه ‪ ۷۵۶‬هجري ۾ وصال ٿيا انهنجو مقبرو شيراز ۾ آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۴٢‬حضرت موسى بن عمران جيروفتي‬

‫پاڻ بزرگ ھئا‪ .‬جيرفت ۾ رھندا ھئا‪ .‬شيخ ابو عبداهلل طاقيرحه جا پير آھن‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫سان رنجش ٿي وئي هئي انهن کي نامه يا‬ ‫کي شيخ موسى عمران‬ ‫ٿا ته ابو عبداهلل خفيف‬
‫پيغعام موڪليو ته شيراز ۾ منهنجا هزار مريد آهن‪ .‬اگر هر هڪ کان هزار دينار گھران ته رات‬
‫جي الِء ضمان نه وٺندا‪ .‬موسى عمرانرحه انهن کي جواب لکيو ته جيرفت ۾ منهنجا هزار دشمن آهن‬
‫ته جڏهن هو مون تي قابو پائن ته مونکي رات تائين مهلت نه ڏين ۽ زنده ڇڏين صوفي تون آهين‬
‫يا مان‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۴٣‬حضرت ميره نيشاپوري‬

‫پاڻ وڏا بزرگ صوفي پير مالمتي هئا‪ .‬نيشاپور ۾ زيارت يا ڪنهن ٻئي ڪم سان ويا هڪ خادم‬
‫سنڌن سان گڏ هو‪ .‬اتي هنن جي مقبوليت وڏي ٿي‪ .‬گھڻا ئي مريد ٿي ويا‪ .‬پاڻ انکان رنجيده هئا ۽‬
‫دل جو شغل وڌائيندا هئا‪ .‬جڏهن واپس آيا ته گھڻا ئي ماڻهون انهن سان گڏ ٻاهر آيا ۽ انهن سان گڏ‬
‫هلڻ ۾ بيٺا رهيا‪ .‬پاڻ خادم کان پڇيو هي ڪير ماڻهون آهن‪ .‬خادم چيو ته توهان جي خدمت جي الِء‬
‫آيا آهن‪ .‬صبر ڪيئون ۽ ڪجھ نه فرمايئون ايتري قدر جو هڪ بلند جڳهه پهتا ۽ پنهنجي شلوار‬
‫کولي پيشاب ڪرڻ شروع ڪري ڏنو‪ .‬اھڙي طرح انهن کي انهنجي ڪپڙن کي پليت ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫اهي ماڻهون چوڻ لڳا ته واه خوب سٺا شيخ آهن ڇا ته سٺو عمل آهي‪ .‬تڏهن هو سڀ منڪر ٿي ويا‬
‫۽ واپس هليا ويا‪.‬‬

‫خادم جيڪو انهن سان گڏ هو پويان پويان وڃي رهيو هو انجي دل ۾ به انڪار هيو ته هي ڇا‬
‫ڪيو‪ .‬مريدن جي هڪ جماعت خلوص ارادي و نيڪ نيت سان انهن سان گڏ اچي رهي هئي‪ .‬ڏسو‬

‫‪40 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫وڃي رهيا هئا ايتري قدر جو پاڻي تائين پهتا پنهنجي ڪپڙن سميت‬ ‫انهن هي ڇا ڪيو ميره‬
‫پاڻي ۾ گھري پيا ۽ پنهنجي ڪپڙن ۽ بدن کي چڳي طرح پاڪ ڪيو ۽ ٻاهر نڪري آيا هلڻ ۾‬
‫رڪجي ويا‪ .‬خادم جي طرف منهن ڪري چوڻ لڳا توکي گھرجي ته انڪار نه ڪندو ڪر انڪري‬
‫ان وڏي آفت کي ۽ ايتري وڏي شغل کي ان قدر پيشاب سان پري ڪري سگھجي ٿو‪ .‬ليڪن ان‬
‫محنت کي ڇو کڻئون هي ماڻهون ڪنهن ڪم نه ايندا بجز انجي ماڻهن کي غرور ۽ عجب ۾‬
‫وجھندا آهن ۽ ماڻهن جو مال کائن‪ .‬دل جي شغل کي وڌايون‪ .‬هي مقبوليت عيب جي ڏسڻ کان‬
‫پهريان ٿيندي آهي‪ .‬جڏهن ٿورڙو عيب ڏسي وٺن يا ڪوئي ڪم انهن جي مرضي جي برخالف ٿي‬
‫وڃي ته سڀ منڪر ٿي ويندا آهن‪ .‬شيخ السالم قدس سره فرمائين ٿا توهان ڄاڻون ٿا انهن ائين‬
‫ڇو ڪيو هو‪ .‬انهن جو نفس ان سان خوش ٿي ويو هو‪ .‬سو هي ڳالهه انهن تي ضروري هئي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۴۴‬حضرت شريف حمزه عقيلي‬

‫پاڻ هروي هئا ۽ بلخ ۾ مقيم ٿي ويا هئا‪ .‬صاحب ڪرامات و مقامات خضر عليه سالم جي صحبت‬
‫رحه‬
‫جا ڏاڏا پير آهن‪ .‬انهن جا مريد سڀ بزرگ صاحب ڪرامات‬ ‫دار مقبول الدعا هئا‪ .‬شيخ السالم‬
‫هئا‪ .‬جئين پير فارسيرحه‪ ،‬عبدالملڪ اسڪافرحه‪ ،‬ابوالقاسم حنارحه‪ ،‬حسن طبريرحه‪ ،‬عارف عياررحه‪،‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا منهنجا‬ ‫جا والد ابوالمنصور محمد بن علي االنصاريرحه‪ .‬شيخ السالم‬ ‫رحه‬
‫شيخ السالم‬
‫والد اهو چوندا آهن ته ابو المظفر ترمذيرحه جن اهو چيو جيڪو شخص توهان سان ڀالئي ڪري ان‬
‫توهان کي پنهنجو قيدي بڻائي ڇڏيو ۽ جنهن توهان تي ظلم ڪيو ان توهان ئي آزاد ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا زمين و آسمان ۾ جنهن‬ ‫جيتوڻيڪ آزاد ٿيڻ قيد ٿيڻ کان بهتر آهي‪ .‬شيخ السالم‬
‫ڪنهن کان به توهان آزاد رهو مفيد آهي‪.‬‬
‫رحه‬
‫آهن‪ .‬شروعات ۾ ارادت‬ ‫هڪ پير چوندو آهي ته مونکي هڪ پير سان ته محمد بن عبداهلل گاذر‬
‫هئي‪ .‬هو سفر جي ارادي سان نيشاپور ۾ آيا‪ .‬هڪ ڏينهن مسجد ۾ هئا هڪ ٻيو پير آيو ۽ جوش‬
‫سان چوڻ لڳو‪ .‬ڪاٿي وڃو ٿا فرمايائون سفر جي الِء‪ .‬چيوخرچ به رکو ٿا فرمايئون نه‪ .‬چيو ڪئين‬
‫ڪندئو فرمايئون جڏهن ضرورت ٿي ته گھري وٺندس‪ .‬چيو تون ڪنهن کي وڌيڪ دوست سمجھي‬
‫ٿو‪ ،‬انکي جيڪو توکي ڪجھ ڏي يا جيڪو ڪجھ نه ڏي فرمايائون مان انکي جيڪو ڪجھ ڏي‪.‬‬
‫چيو تون اڃان ڪچو آهين‪ .‬انکي دوست سمجھڻ کپي جيڪو ڪجھ ناهين ڏيندو‪ .‬انڪري جو‬
‫جيڪو شخص توکي ڪجھ ڏيندو آهي ته هو توکي خدا کان هٽائي ڪري پنهنجي ذات جي طرف‬
‫سڏيندو آهي‪ .‬يعني تنهنجي دل هن جي طرف عاشق ٿي ويندي آهي ۽ جيڪو شخص توکي ڪجھ‬
‫ناهين ڏيندو ته اهو توکي خدا جي طرف موڪليندو آهي‪ .‬سو انکي وڌيڪ دوست سمجهڻ گھرجي‬

‫‪41 | P a g e‬‬
‫ته توکي پاڻ کان هٽائي ڪري خدا جي راهه ٻڌائي ٿو‪ .‬هو فرمائين ٿا ته مان واپس اچي ويس ته‬
‫جئين پنهنجو پاڻ کي ان ڳالهه ۾ درست ڪري وٺان اڳتي جو ارادو بند ڪري هري ۾ آيا ۽ اتي‬
‫ئي رهيا جئين رهيا‪ .‬اهي ئي پير حڪايت ڪن ٿا ته هڪ پير فرمائين ٿا نيشاپور ۾ هڪ معتبر‬
‫پير قندزيرحه آيو ۽ چوڻ لڳو مان ته تمام جھان جي چوڌاري فِ ُ‬
‫ريس نه ڪوئي آزاد ڏٺو ۽ نه خود‬
‫آزاد ٿيل‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۴۵‬حضرت شيخ علي وقاق‬

‫سنڌن جو نالو حسن محمد وقاق آهي‪ .‬نيشاپور ۾ پنهنجي وقت جي زبان‪ ،‬پنهنجي وقت جا امام‪،‬‬
‫پنهنجي زماني ۾ بينظير هئا‪ .‬وسيح ڪامل ڳالهائڻ وارا هئا‪ .‬گھڻن ئي مشائخن کي ڏٺو هئائون‪.‬‬
‫رحه‬
‫جا مريد هئا‪ .‬وعظه ڪندا هئا‪ ،‬نيشاپور ۾ ماهه ذوالقعد ‪ ۴٠۵‬هجري ۾ وصال‬ ‫نصرآبادي‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته هر سال هر جاِء ويندا ٻين شهرن ۾ مقام ڪندا ۽ آخر ۾‬ ‫فرمايائون‪ .‬شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫انهن جا نياڻا ۽ شاگرد هئا‪ .‬انهن هنن جون مجلسون‬ ‫واپس اچي ويندا‪ .‬استاد ابوالقاسم قشيري‬
‫رحه‬
‫حال ۽ قال گرم طبعيت وارا هئا‪ .‬هو فرمائيندا مونکي گھرجي ته هري‬ ‫جمع ڪيو هيون‪ .‬وقاق‬
‫جي خيابان ۾ نعرو لڳايان انڪري هو هري وارن ۾ پري تائين وڌي ويا هئا‪ .‬ماڻهن چيو هري ۾‬
‫وڃو توکي نعري جي الِء اٿاريندا انڪري جو جيڪو شخص انهن جي محفل ۾ نعره هڻندو هو‬
‫انجي بمقابل هو به نعره هڻندا هئا‪ .‬شيخ السالم قدس سره فرمائين ٿا ته شيخ عمودرحه جن فرمايو‬
‫رحه‬
‫جي مجلس ۾ موجود هئس ڪنهن انهن کان خدا جي نزول بابت پڇيو ته پاڻ ٻن‬ ‫آهي‪ .‬مان وقاق‬
‫بيتن ۾جواب ڏنائون‪.‬‬

‫باکرم من رب يمشی الی عبدی‬ ‫خليلي ھل ابصر تم او سمعتما‬

‫اصونک من تعليق قبلک بالوعد‬ ‫انی زائرا من غير وعد وقال لی‬
‫(يعني اي منهنجا ٻه دوستو ڇا توهان ڏٺو يا ٻڌو آهي وڌيڪ مڪرم اهڙي رب کان جيڪو ايندو‬
‫آهي بندي جي ويجھو‪ .‬هو زيارت بغير وعده جي ايندو آهي ۽ مونکي چوندو آهي ته تنهنجي دل‬
‫کي مان بچائيندو آهيان ته هو وعدي تي متلق ٿي وڃي‪ ).‬هو اهو چون ٿا ته جڏهن ڪوئي مدئي‬
‫ڏسو ته انجو دامن مضبوطي سان پڪڙيو‪ .‬انڪري معني دار ۽ محقق ماڻهو هلي پوندا آهن‪.‬‬
‫صاحب ڪتاب ڪشف المحجوب فرمائين ٿا مون هڪ پير کان ٻڌو اهي هيئن فرمائين هئا مون‬
‫هڪ ڏينهن انهن جي مجلس ۾ ان نيت سان آيس ته توڪل جي بابت انهن کان پڇان‪ .‬عمده طبري‬
‫دستار ٻڌل هئا دل ان دستار کي توجه ڪيو‪ .‬اسان چيو ايها استاد توڪل ڇا شيِء آهي‪ .‬فرمايائون‬
‫رحه‬
‫هي ماڻهن جي پڳن جي طمع ڇڏي ڏي اهو چئي پڳ منهنجي طرف اڇالئي ڏني‪ .‬ابو علي وقاق‬
‫‪42 | P a g e‬‬
‫فرمائين ٿا ته اگر ڪنهن کي مردود ڪري ڇڏيون ۽ هو هليو وڃي ۽ وري نه اچي ته ڄاڻي وٺو هو‬
‫خالي رهجي ويندو‪.‬‬

‫شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته رد ڪرڻ ناز آهي واپس اچي ته قصه دراز آهي‪ .‬ابو علي وقاقرحه اهو‬
‫به فرمائين ٿا ته خود رو درخت کي ڪنهن نه پاليو هجي‪ ،‬پتا ته ڪڍندو آهي ليڪن ميوو ناهين‬
‫رحه‬
‫کڻي ايندو اگر کڻي ايندو آهي ته بدمزه کڻي ايندو آهي‪ .‬پوِء فرمايو ته مون اهو طريقو نصرآبادي‬
‫کان سکيو آهي‪ ،‬انهن شبليرحه کان‪ ،‬انهن جنيدرحه کان‪ .‬مان نصر آباديرحه جي خدمت ۾ بدون غصل‬
‫جي ڪڏهن نه ويندو هئس‪ .‬هڪ ڏينهن هڪ پير آيو هڪ انکي سڄاڻي ورتو ته هو ابو علي‬
‫رحه‬
‫جا استاد آهن‪ .‬بزرگ ماڻهون آيا ۽ درس جي التجا ڪئي پاڻ قبول نه ڪيئون‪ .‬هو ڏاڍو‬ ‫وقاق‬
‫اسرار ڪرڻ لڳا ۽ منبر رکيو ويو ته جئين وعظ چون‪ .‬پاڻ منبر تي ڇڙهيا ۽ سڄي پاسي اشارو‬
‫ڪيائون‪ .‬اهلل اڪبر ۽ قبلي جي طرف منهن ڪيئون ۽ فرمايو ”ورضوان من هللا اکبر“ (يعني خدا‬
‫جي رضامندي ڏاڍي وڏي آهي‪ ).‬کٻي پاسي اشارو ڪيائون ۽ چيو ”فاهلل خير وابقی“ (يعني اهلل‬
‫بهتر آهي ۽ وڏو باقي رهڻ وارو آهي‪ ).‬ماڻهون هڪدم گوڙ ڪرڻ لڳا ۽ ڪجھ ماڻهون اتي ئي‬
‫فوت ٿي ويا‪ .‬استاد ان گوڙ ۾ منبر تان لهي پيا ۽ هلي ڏنو‪ .‬انکان پوِء انهن جي تالش ڪئي وئي‬
‫ته نه مليا‪.‬‬

‫هڪ واپاري انهن جو مريد هو بيمار ٿي پيو‪ .‬شيخ انهن جي بيمار پرسي تي ويا پڇيو ته توکي‬
‫ڇا ٿيو آهي‪ .‬چيو ته مان رات جو اٿيو هئس ته وضو ڪيان ته پٺي تي پئجي ويس‪ .‬جنهن سان‬
‫سخت سور ٿيڻ لڳو ۽ تپ چڙهي ويو‪ .‬استاد جن چيو توکي ان فضولي سان ڪهڙو ڪم ته رات‬
‫جو نماز پڙهين‪ .‬توکي مردار دنيا پنهنجو پاڻ کان دور ڪرڻ گھرجي‪ .‬جنهن شخص جي مٿي ۾‬
‫سور هجي اهو پير تي ليپ ڪري ته ڪڏهن صحيح ناهين ٿيندو‪ .‬جڏهن هٿ ناپاڪ ٿي وڃي ۽ هو‬
‫رحه‬
‫اهو به پنهنجي مناجات ۾ فرمائيندا هئا‪.‬‬ ‫ٻاهون ڌوئڻ لڳي هرگز پاڪ نه ٿيندو‪ .‬استاد ابو علي‬
‫خداوند مونکي رسوا نه ڪجو‪ .‬انڪري توکان مون منبر تي ڏاڍيون ئي گهڻ ڳالھيون هنيون آهن‪.‬‬
‫اگر رسوا ڪندين ته مجلسن ۾ مونکي رسوا نه ڪجان‪ .‬مونکي ائين ئي صوفين جي گدڙي ۾‬
‫ڇڏي ڏجان‪ .‬منهنجي هڪ هٿ ۾ ڪوزو ۽ ٻئي هٿ ۾ عصو ڏي‪ .‬انڪري جو مان صوفين جي‬
‫طريقي کي پسند ڪندو آهيان‪ .‬پوِء مونکي ڪوزي ۽ عصي سان گڏ دوزخ جي جھنگن جي طرف‬
‫موڪلي ڇڏ ته مان فراق جو خالص رت پيان‪ .‬ان جھنگ ۾ رڙيون ڪندو رهان‪ .‬پنهنجي بدبختي‬
‫تي روئندو رهان‪ .‬پنهنجي ناڪامي جو ماتم برپا ڪيان ته جئين اگر تنهنجو قرب ميسر نه هجي ته‬
‫تنهنجو نوحه ئي هجي‪.‬‬

‫هو اهو به چون ٿا ته خداوندا اسان پنهنجو اعمالنامو ڪارو ڪري ورتو ۽ تون اسان جي وارن کي‬
‫اڇو ڪري ڇڏيو آهي‪ .‬خداوندا ڪارو اڇي تي فضل ڪر‪ .‬اسان جي ڪاري ٿيل کي پنهنجي اڇي‬

‫‪43 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫انکان پوِء انهن کي خواب ۾ ڏٺو ته هو ڏاڍي‬ ‫ڪيل سان مالئي ڇڏ‪ .‬استاد ابوالقاسم قشيري‬
‫بيقراري ڪن ٿا ۽ روئن ٿا‪ .‬چيئون اي استاد ڇا ٿيو‪ .‬شايد توهان دنيا جي طرف وري ورڻ ٿا‬
‫چاهيو‪ .‬فرمايائون ها پر دنيا جي مصلحت جي ڪري نه ۽ نه انجي ڪري ته آخر وعظ چوان‪ ،‬بلڪه‬
‫انڪري ته ڪمربند ٻڌان ۽ عصو وٺان‪ .‬هر روز هڪ دروازي تي وڃان حلقه(لوھ يا ڪاٺي ٽڪڙي‬
‫جو گول) ۽ عصا ان تي هڻان ۽ چوان اهو ڪم جيڪو توهان نه ٿا ڄاڻو ته ان کان باز رهندئو نه‬
‫ڪيو فرمائين ٿا ته آخر عمر ۾ استاد تي ايتري قدر سور طاري هو جو هر شام مڪان تي چڙهندا‪.‬‬
‫آسمان جي طرف منهن ڪندا ۽ هي چوندا اي مالڪ جا ناراض اڄ ڇا حال آهي‪ .‬آج ڪئين گزري‬
‫ڪنهن جڳهه ان ڳالهه جي غمزدن تي تون چمڪيو آهين ڪٿي ان ڪم جي هيٺين مٿين وارن جي‬
‫خبر معلوم آهي‪ .‬اهڙي قسم جون ڳالهيون ڪندا رهندا ايتري قدر جو مغرب ٿي ويندي چون ٿا ته‬
‫آخر عمر انهن جو ڳالهيون اهڙيون ٿي ويون ته ڪوئي انهن کي سمجھندو نه هو نه انجي طاقت‬
‫هوندي هئي‪ .‬ٿورڙا ماڻهون ‪ ۱۷‬يا ‪ ۱۸‬تائين انهن جي محفل ۾ ايندا‪ .‬شيخ السالمرحه فرمائين ٿا ته‬
‫رحه‬
‫جو ڳالهيون بلند ٿيون ته انجي مجلس ماڻهن کان خالي ٿي وئي‪ .‬وقت غروب‬ ‫جڏهن علي وقاق‬
‫جيڪا ربائي پاڻ پڙهندا هئا اهي هيٺ ڏنل آهي‪ .‬نامي‬

‫زيں ره رويم بده تو ره آوردے‬ ‫اے مہر که نيست جوں تو عالم گر دے‬
‫بودش گردی وبجانش درے‬ ‫امروز کرا ديدی کاندره ره عشق‬

‫رحه‬
‫‪ .۴۶‬حضرت معشوق طوسي‬

‫انهن جو نالو محمد آهي عاقل ۽ مجنون هئا‪ .‬وڏا بزرگ صاحب حال باڪمال هئا‪ .‬طوس ۾ رهندا‬
‫هئا سنڌن جو مقبرو به اتي ئي آهي‪ .‬جنهن وقت شيخ ابو سعيد ابوالخيررحه وات سان نيشاپور وڃڻ‬
‫جو ارادو ظاهر ڪيو هو‪ .‬هو طوس جي طرف هڪ ڳوٺ ۾ پهتا‪ .‬هڪ درويش کي چيو ته توکي‬
‫رحه‬
‫وٽ وڃڻ گھرجي ۽ اها اجازت وٺڻ گھرجي ته ڇا اسان‬ ‫شهر طوس ۾ خواجه محمد معشوق‬
‫توهان جي شهر و واليت ۾ حاضر ٿي سگھون ٿا‪ .‬جڏهن اهو درويش هليو ويو ته شيخرحه فرمايو ته‬
‫رحه‬
‫همراه هئا‪ .‬جڏهن‬ ‫گھوڙي تي زين وجھو ان درويش جي پويان سوار ٿي ويا تمام صوفي شيخ‬
‫هڪ فرسنگ تائين پهتا جتان شهر کي ڏسي سگھجي پيو‪ .‬شيخ جو گھوڙو اتي رڪجي ويو ۽‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جو‬ ‫جي خدمت ۾ پهتو ۽ شيخ‬ ‫سڀ ماڻهون بيهي رهيا‪ .‬جڏهن هو درويش خواجه معشوق‬
‫پيغام پهچايو‪ .‬خواجه معشوقرحه کلي پيا ۽ فرمايو وڃي چئي ڇڏ ها هليا اچو‪ .‬جڏهن معشوقرحه جن‬
‫رحه‬
‫اها ڳالهه چئي‪ .‬شيخرحه جن اتان گھوڙو هڪليو ۽ سڀ صوفي هليا رستي ۾ ئي اهو درويش شيخ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ آيا ۽‬ ‫به معشوق‬ ‫جي ڳالهه انهن کي چئي‪ .‬شيخ‬ ‫تائين پهچي ويو ۽ معشوق‬

‫‪44 | P a g e‬‬
‫انهن نه شيخ جو استقبال ڪيو ۽ ڀاڪر پاتو ۽ چيو ته توهان خاطري رکو ته هي نوبت جواب هتي‬
‫وڄايون ٿا‪ .‬چند ڏينهن کان تنهنجي گھر تي وڄندي‪ .‬عين القضاة همدانيرحه پنهنجي هڪ رسالي ۾‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫۽ خواجه امام احمد غزالي‬ ‫نماز نه پڙهندا هئا‪ .‬خواجه محمد عمويه‬ ‫لکن ٿا ته محمد معشوق‬
‫کان مون ٻڌو آهي ته قيامت جي ڏينهن تمام صديقن جي اها خواهش هوندي ته اسان خاڪ هجون‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن قبا‬ ‫هڪ قدم ان خاڪ تي رکي‪ .‬هن محمد معشوق ترڪ‬‫ته هڪ ڏينهن محمد معشوق‬
‫(اڳيان کان کليل پھراڻ) َٻڌي رکي هئي‪ .‬هڪ ڏينهن طوس جي جامع مسجد ۾ اچي ويا‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬
‫جن قبا تي‬ ‫ابوسعيد ابوالخير قدس اهلل روحه جن وعظ جي مجلس قائم رکي هئي‪ .‬هن محمد‬
‫هڪ گره لڳائي ۽ شيخ ابو سعيد کي چپ ڪرائي ڇڏيو‪ .‬انهن جي زبان بند ٿي وئي جڏهن هڪ‬
‫گھڙي گذري وئي ته شيخ ابو سعيد جن چيو ته اي سلطان زمانه ۽ اي وجود جا سرور قبا جا بند‬
‫کولي ڇڏيو انڪري جو سنڌن زمين ۽ آسمان جي ستن طبقن تي بند لڳائي ڇڏيو آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۴۷‬حضرت امير علي عبو‬

‫رحه‬
‫جن پنھنجي بعض ڪتابن ۾ لکيو آھي‪ .‬ان بيان ۾ ته ڪهڙي طرح حضور ۽ غائب‬ ‫عين القضاة‬
‫هڪ ئي وقت گڏ ناهن ٿيندا‪ .‬بلڪه دل يا وجود قرب القلوب ٿيڻ جي قرب پيدا ڪرڻ جو به تقاضو‬
‫ڪندو آهي‪ .‬ڏسو امير علي بزرگ ٿيو آهي انهن جو هڪ مريد هو‪ .‬جنهن جو نالو احمد شهرآبادي‬
‫هو‪ .‬انهن هڪ ڏينهن ان مريد کي موڪليو ته بازار مان ڪجھ آڻي‪ .‬هي مريد ويو‪ .‬اها شيِء موجود‬
‫نه هئي‪ .‬انهي وقت پنهنجو پاڻ کي وڪڻي ڏنو ۽ جيڪا شيِء امير جن گھري هئي‪ ،‬خريد ڪري‬
‫انهن کي موڪلي ڏني‪ .‬جڏهن چند ڏينهن ان ڳالهه کي ٿي ويا ته هو شخص جنهن ان مريد کي‬
‫خريد ڪيو هو ان حال کان واقف ٿيو ويو‪ ،‬انکي رخصت ڪري ڏنو ته پنهنجي پير وٽ وڃي‪.‬‬
‫رحه‬
‫جن انکي چيو اي‬ ‫ايتري قيدر تائين جو هو پنهنجي پير وٽ ويو‪ .‬جڏهن هو آيو ته امير علي‬
‫جوان مرد ڪيترا هزار سال اسانجي جان غائبانه تنهنجي پيدائش جي عشق ۾ سڙندي رهي هئي‪.‬‬
‫ڇا اهو ڪافي نه هو ته ظاهري جدائي به گھرجي پئي‪ .‬هڪ هفتو قرب ظاهري به گھرجي‪ .‬هو هي به‬
‫اهڙي جماعت جي حال ۾ چوندا آهن جو اجنبي راه ۾ بدون راهبر جي هليا هيا‪ .‬انهن ما بعض کي‬
‫عاجزي پنهنجي پناه ۾ لڳائي رکيو ۽ مستي انهن جي سر جي سائبان (مڪان جي اڳيون اس کان‬
‫بچڻ الِء ڇانو) بڻجي وئي ۽ جيڪي باتميز هئا انهن جو سر الڳ ڪري ڏنو ويو‪ .‬منجمله عاجزن جا‬
‫ٻه ترڪمان هئا ته حصين قصابرحه ان جو قصو بيان ڪندا آهن‪ .‬هڪ وڏي قافلي سان گڏ وڃي رهيا‬
‫هئا اتفاقن هو ٻنهي ترڪمان ان قافلي کان ٻاهر نڪري ويا ۽ اجنبي راه اختيار ڪئي‪ .‬مون دل ۾‬
‫چيو ته هي ٻئي ترڪمان شايد رستو نه آهن ڄاڻيندا جو ان مشهور کان وڌيڪ ويجھو هوندو مان‬
‫انهن جي پويا لڳي پيس ۽ هليو پيو وڃان قافلي کان مان اوئين ئي ڇڏي ڏنو‪ .‬رات اندهيري اچي‬
‫‪45 | P a g e‬‬
‫وئي جڏهن ٿوري پري هليس ته اتفاقن چنڊ لڪي ويو‪ .‬مانکان راه وسري وئي پر سوا هلڻ جي ٻيو‬
‫ڪو عالج نه هو‪ .‬جڏه ن اڌ رات گزري وئي ته بيهر بادلن کان چنڊ نڪري آيو ۽ ان جوان مردن جي‬
‫قدمن جا نشان مونکي ملي ويا مان هليو وڃي رهيو هيس‪ .‬جڏهن صبح ٿي ته هڪ جبل معلوم‬
‫ٿيو‪ .‬هو ٻئي ترڪمان مرد ان جبل جي تي چڙهيا ۽ هڪ گھڙي ۾ مٿي چڙهي ويا‪ .‬مان به سخت‬
‫ڪوشش ۾ هيس ڪڏهن ڪرندو ۽ ڪڏهن هلندو آخر ان جبل جي مٿان پهچي ويس‪ .‬مون هڪ‬
‫وڏو لشڪر ڏٺو وڏا خيما لڳل هئا‪ .‬انهن ۾ هڪ وڏو خيمو ڏسي ڪري مون پڇيو ته هي ڪنهنجو‬
‫خيمو آهي چيئون ان بادشاهه جو آهي‪ .‬مون سڄو پير گھوڙي جي پير رکڻ جي جاِء تان ڪڍيو ۽‬
‫آواز ُٻڌي ته سلطان خيمي ۾ نه آهي‪ .‬گھوڙي تي ويهي شڪار تي ويو آهي منهنجي عقل ويندي‬
‫رهي‪ .‬کٻو پير گھوڙي جي پير رکڻ جي جاِء ۾ ئي رهيو ۽ سڄو پير ٻاهر نڪتل هيو‪.‬‬

‫اڃان مان ان انتظار ۾ هئس ته سلطان موٽيو (خيمن مان مراد فرض بي نهايت آهن ۽ وڏن خيمي‬
‫مان ذات ڪبريا جو خيمو سلطان مان سلطان مطلق مراد آهي‪ .‬سڄي پير مان مراد قوت علم و‬
‫عمل آهي ته سالڪ جي رفيار انهي سان ٿيندي آهي‪ .‬قوت علم کي سڄي کان ۽ قوت عمل کي‬
‫کٻي کان قوت ۽ ڪمزور جي لحاظ کان تعبير ڪيو ويندو آهي‪ .‬على هذا هي اصالحات صوفيه‬
‫فرمائين ٿا ته هو ٻئي ترڪمان هڪ ته محمد معشوقرحه هيو ۽ ٻيو امير علي‬ ‫رحه‬
‫آهن) عين القضات‬
‫عبو قدس اهلل سرهما آهن‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۴۸‬حضرت شيخ عبدالرحمٰن سلمٰي نيشاپوري‬

‫سنڌن جو نالو محمد بن حسين بن موسى آهي‪ .‬صاحب تفسير حقائق و طبقات مشائخ وغيره آهن‪.‬‬
‫رحه‬
‫جا مريد آهن‪ .‬خرقو به انهن جي‬ ‫سنڌن جون تصنيفون گھڻيون آهن‪ .‬پاڻ ابوالقاسم نصرآبادي‬
‫هٿان پهريو هو‪ .‬شيخ شبليرحهجا به مريد آهن‪ .‬شيخ ابو سعيدرحه‪ ،‬ابوالخيررحه‪ ،‬پير افضلرحه جي وفات‬
‫کانپوِء انهنجي صحبت ۾ ويا ۽ انهنجي هٿن کان خرقو پهريو آهي‪ .‬شيخ ابو سعيدرحه فرمائين ٿا ته‬
‫مان شيخ ابواعبدالرحمٰ ن سلمٰ يرحه وٽ ويو هئس‪ .‬اول مرتبي ۾ انهن کي ڏٺو ته فرمايو ته تنهنجي‬
‫الِء تذڪره ۾ پنهنجي هٿ سان خوشخط لکان مون چيو ها لکو‪ .‬جيتوڻيڪ انهن پنهنجي هٿن سان‬
‫هي الفاظ لکيا ”سمعت جدی ابا عمر ونجيد السلمی يقول سمعت ابا القاسم الجنيد بن محمد‬
‫البغدادی يقول التصوف ھوالخلق زاد عليک بالخلق زاد عليک بالتصوف و احسن ماقيل فی‬
‫تفسير الخلق ما قال الشيخ اال مام ابوسهل الصعلو کی الخلق ھواال عراض عن االعراض“ (يعني‬
‫مون پنهنجي ڏاڏي ابو عمرنجيد سلمٰ ي کان ٻڌو هيو ته هنن فرمايو ته مون ابوالقاسم جنيد بن‬
‫رحه‬
‫کان ٻڌو هو ته هنن فرمايو تصوف هيَء ئي خلق آهي جنهنجو خلق وڌيڪ تر آهي‬ ‫محمد بغدادي‬

‫‪46 | P a g e‬‬
‫رحه‬
‫اهو تصوف ۾ وڌيڪ تر آهي ۽ خلق جي تفسير عمده آهي جيڪا شيخ امام ابوسهل صعلوڪي‬
‫جن فرمايو ته خلق اها آهي جو منهن ڦيرڻ سان اڻ ڏٺي ڪئي وڃي‪ ).‬صاحب ڪتاب فتوحات مڪيه‬
‫قدس سره ‪ ۱۶۱‬باب ۾ ان مقام ۾ جيڪو ته صديقت ۽ نبوئت جي درميان ۾ لکن ٿا ته‪.‬‬

‫محرم ‪ ۵۹۷‬هجري ۾ مان ان مقام تي پهتس‪ .‬شهر مغرب جي سفر هيس‪ .‬مون تي حيرت غالب‬
‫ٿي تنهائي جي ڪري مونکي وحشت معلوم ٿي مونکي معلوم ناهين ته ان مقام جو ڇا نالو آهي‪.‬‬
‫هاالنڪه مونکي اهو مقام حاصل نه هو‪ .‬بهرحال باوجود حيرت وحشت جي ان منزل کان مان گذر‬
‫ڪيو‪ .‬عصر جي نماز کانپوِء هڪ شخص جي مڪان تي جيڪو منهنجو دوست هو ويو اتي لٿو‪.‬‬
‫ان حيرت و وحشت جي بابت ان سان ڳالهيون ڪندو هو‪ .‬اتفاقن ڏٺو ته هڪ شخص جو پاڇو ظاهر‬
‫ٿيو آهي‪ .‬تڏهن مان جھٽ ۾ پنهنجي جڳه کان اٿيس ته شايد ڪوئي شخص هجي ته جنهن کان‬
‫مونکي خوشي پيدا ٿي‪ .‬ان مون سان ڀاڪر پاتو‪ .‬جڏهن مان غور ڪيو ته ڏٺو شيخ ابوعبدالرحمٰ ن‬
‫آهن ته انهن جي روح جسماني شڪل ۾ اچي وئي آهي‪ .‬حق سبحانه جن پنهنجي رحمت‬ ‫سلمٰ ي‬
‫رحه‬

‫سان انهن کي مون وٽ موڪلي ڇڏيو‪ .‬مون انهن کي چيو ته توهان کي ان مقام تي ڏسان ٿو ته‬
‫انهي مقام ۾ منهنجي روح قبض ڪئي وئي هئي ۽ انهي جڳهه تي دنيا کان آخرت تائين ويو‬
‫هيس‪ .‬مان هميشه انهي مقام ۾ آهيان پوِء مان پنهنجي وحشت و حيرت جو ذڪر ڪيو ته چيو‬
‫”الغريب متوحش“ (يعني مسافر کي وحشت ٿيندي آهي‪ ).‬وري چيئون ” بعد ان سبقت لک العناية‬
‫اال لهية بالحصول فی ھذا المقام فاحمدهللا يااخی“‪.‬‬

‫(يعني بعد انجي ته توکي خدائي عنايت ان مقام ۾ حاصل ٿي آهي‪ .‬انڪري اي برادر من تون خدا‬
‫جي تعريف ڪر ۽ خوش ٿي ته تون خضر عليه السالم سان شريڪ ٿي وئين‪ .‬مون انهن کي چيو‬
‫اي ابوعبدالرحمٰ نرحه مان ان مقام جو نالو نه ٿو ڄاڻان فرمايائون ”ھذا يسمی مقام القربة فتحقق به“‬
‫(يعني ان مقام کي مقام قرب چوندا آهن بهرحال تون ان مقام ۾ ثابت رهه)‪ .‬شيخ‬
‫فرمائين ٿا ”الذی ال بدللصوفی منه شيئان الصدق فی االحوال واالدب فی‬ ‫رحه‬
‫ابوعبدالرحمٰ ن‬
‫المعامالت“ (يعني صوفي کي ٻن شين جو ڄاڻڻ ضروري آهي‪ .‬هڪ ته تمام حالتن ۾ سچ ڳالهائڻ‬
‫۽ ٻيو معامالت ۾ ادب ڪرڻ) تاريخ يافعي ۾ آهي ته سلمٰ يرحه ‪ ۴۱٢‬هجري ۾ وصال ٿيا آهن‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۴۹‬حضرت خواجه يوسف بن محمد بن سمعان‬

‫پاڻ محمد بن ابي احمد جي همشيره زاد ۽ ان جا مريد و تربيت يافته آهن‪ .‬خواجه محمد ‪ ۶۵‬سالن‬
‫تائين عيالدار نه ٿيا‪ .‬هنن جي همشيره هئي جنهنجي هو خدمت ڪندا هئا‪ .‬انهنجو کائڻ پيئڻ ان‬

‫‪47 | P a g e‬‬
‫جي هٿ کان کائيندي هوندي سان هوندو هو‪ .‬سنڌن جو سن چاليهه سالن تائين پهتو هو‪ .‬ڀاُء جي‬
‫خدمت ۽ خدا جي بندگي جي وجه ڪري نڪاح جي خواهش نه رکي هئائون‪.‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کي خواب ۾ ڏٺو ته هيئن‬ ‫انهن جي والد بزرگوار جن خواجه ابواحمد‬ ‫هڪ رات خواجه محمد‬
‫رحه‬
‫انهنجو نالو آهي جنهن علم‬ ‫چيئون ته تنهنجي والدت ۾ فالڻو شخص آهي‪ .‬محمد بن سعمان‬
‫قصيل ڪيو آهي ۽ زماني جي اصالح ڪري ڇڏي آهي‪ .‬توهان پنهنجي همشيره جو نڪاح ڪري‬
‫رحه‬
‫انهن کي طلب طلب ڪيو ۽ پنهنجي همشيره جو نڪاح انهن سان ڪري چڏيو پوِء‬ ‫ڏيو‪ .‬خواجه‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫‪ ۶۵‬کانپوِء‬ ‫انهن جا ئي فرزند آهن‪ .‬خواجه محمد‬ ‫هو به چشت ۾ رهجي ويا‪ .‬خواجه يوسف‬
‫رحه‬
‫کي بمنزله فرزند جي پروش‬ ‫عيالدار ٿيا آهن پر ڪوئي ڇوڪرو بزرگ نه ٿيو هو‪ .‬خواجه يوسف‬
‫ڪندا هئا‪ .‬علم ۽ خدا جي سلوڪ جي طرف اشارو ڪندا هئا‪ .‬انهنجي وفات کان بعد اهي ئي انهن‬
‫رحه‬
‫پنجاهه سالن کان پوِء گوشه نشيني ۽ قطع تعلق ٿيا‪ .‬انهن چاهيو‬ ‫جا قائم مقام ٿيا‪ .‬خواجه يوسف‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي مزار جي ويجھو جيڪي وڏا بزرگ گذريا آهن ۽ شيخ ابو اسحق‬ ‫ته خواجه حاجي مڪئي‬
‫انهنجي زيارت ڪندا هئا‪ .‬هڪ چله زمين ۾ هاتف(غيب جي آواز ڏيندڙ فرشتو) غيبي جي اشاري‬
‫سان ان موضوع کي ته هاڻي انهنجو چله خانو آهي اختيار ڪيو‪ .‬جڏهن ڍڳو ڪهاڙي آندئون ته‬
‫زمين ڏاڍي سخت هئي‪ .‬اهڙي طرح ڪوئي انکي ٽوڙي نه سگھندو هو‪ .‬خواجهرحه جن ڪهاڙي هٿ‬
‫۾ کنئي ۽ پنهنجي هٿن مبارڪن سان ڏهين بجي کان وٺي نماز ظهر تائين ان کي کوٽي پورو‬
‫ڪيو‪ .‬ٻارنهن سالن تائين اتي قيام ڪيو ايتري قدر حيرت و وحشت و شيفتگي انهن تي غالب‬
‫ٿي ته ڪڏهن ائين ٿيندو جڏهن خادم وضو جو پاڻي انهن جي هٿ تي وجھندو ته وضو جي حالت‬
‫۾ پنهنجو پاڻ کان غايب ٿي ويندا‪.‬‬

‫هڪ گھڙي ڪم و بيش ان غيبت جي حالت ۾ رهندا پوِء موجود ٿي ويندا ۽ وضو کي پورو‬
‫تعالي سره چشت جي‬
‫ٰ‬ ‫ابو اسمٰ عيل عبداهلل انصاري قدس اهلل‬ ‫رحه‬
‫ڪندا‪ .‬ان وقت ۾ شيخ السالم‬
‫مزار تي ويا ته انهن سان مالقات ڪئي هئي‪ .‬بعد واپسي جي هرات ۾ مجالس ۽ محفلن ۾‬
‫انهنجي تعريف پيا ڪندا‪ .‬هورحه ‪ ۴۵۹‬هجري ۾ وصال ٿيا ۽ انهنجي عمر ‪ ۸۴‬سال جي هئي‪ .‬وصال‬
‫رحه‬
‫کي تحصيل علوم جي وصيحت فرمائي‬ ‫جي وقت پنهنجي ننڍي پٽ قطب الدين مودود چشتي‬
‫۽ پنهنجو قائم مقام ڪيو‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۵٠‬حضرت خواجه قطب الدين مودود چشتي‬

‫پاڻ ست سال جي عمر ۾ قرآن کي ترجمي سان گڏ حفظ ڪري ورتو‪ .‬تحصيل علوم ۾ مشغول‬
‫ٿيا‪ .‬جڏهن ‪ ٢۶‬سال جي عمر تي پهتا ته انهنجي والد بزرگوار خواجه يوسفرحه وصال فرمائي ويا ۽‬

‫‪48 | P a g e‬‬
‫انهن کي پنهنجو قائم مقام بڻائي ويا‪ .‬پاڻ عمده خصلتن سان ماڻهون هئا ۽ افعال پسنديده سان‬
‫رحه‬
‫مشهور‪ .‬هن واليت جا تمام ماڻهون انهنجا معتقدان دوست فرمانبردار ارادتمند هئا‪ .‬شيخ السالم‬
‫تعالي روحه جو شرف صحبت ۽ دولت تربيت پائي هئي‪ .‬اهڙي وقت جو‬
‫ٰ‬ ‫احمد نامقي جامي قدس اهلل‬
‫رحه‬
‫جام جي واليت سان هرات ۾ تشريف وٺي آيا هئا ۽ خاص و عام انهنجي‬ ‫حضرت شيخ السالم‬
‫ڪرامات ۽ خرق عادت جو مشاهدو ڪيو هو‪ .‬سڀ انهنجا مريد ۽ معتقد ٿي ويا هئا ۽ هي قصو ان‬
‫واليت جي طرفن و جانبن ۾ ڦهلجي ويو هو‪ .‬هرات جي اطراف کان مزار متبرڪه چشت جي‬
‫رحه‬
‫جنهن گھڻا ئي مريد ڪٺا ڪري ورتا‬ ‫طرف متوجه ٿيا ۽ هي خبر ڦهلجي ته خواجه مودود چشتي‬
‫آهن‪ .‬انڪري تشريف آڻن ٿا ته شيخ السالمرحه کي واليت کان ڪڍي چڏن‪.‬‬
‫رحه‬
‫جا مريد ان ڳالهه کي پوشيده رکندا هئا ۽ هو سڀن کان بهتر ڄاڻيندا هئا‪ .‬جڏهن ته‬ ‫شيخ السالم‬
‫هڪ ڏينهن صبح جي وقت دسترخوان آندو ويو ته فرمايائون هڪ گھڙي کن صبر ڪيو‪ ،‬هڪ‬
‫قاصدن جي جماعت رستي ۾ آهي‪ .‬جڏهن هڪڙي گھڙي گذري ته خادم آيوم چيائين اها جماعت‬
‫اچي وئي آهي‪ .‬انهن کي وٺي آيا ۽ سڀن سالم ڪيو جواب ٻڌو ۽ کاڌو نوش ڪيو ۽ دسترخوان‬
‫رحه‬
‫جن چيو ته توهان چئو ٿا يا اسان ٻڌايون ته ڇا جي الِء آيا آهيون‪ .‬انهن‬ ‫کنيو ويو‪ .‬شيخ السالم‬
‫فرمايو توهان ئي ٻڌايو ڇڏيو‪ .‬چيئون ته خواجه زاهد مودودرحه اسان کي موڪليو آهي ته احمدرحه کي‬
‫چئو ته توهان اسان جي واليت ۾ ڇا جي الِء آيا آهيو‪ ،‬آرام سان هليا وڃو نه ته جئين موٽائڻ‬
‫گھرجي موٽائي ڇڏينداسي‪ .‬قاصدن ان ڳالهه جي تصديق ڪئي پوِء چيئون ته اگر واليت سان هي‬
‫ڳوٺ مراد آهي ته هي ملڪ ماڻهن جو آهي انهن جو نه منهنجو ۽ اگر واليت سان هي ماڻهون مراد‬
‫آهن ته هي ماڻهون سنجر جي رعايا آهن‪.‬‬

‫اهڙي طرح شيخ الشيوخ سنجر هوندو ۽ اگر واليت مان مراد هي آهي ته جنهن کي مان ڄاڻان ٿو ۽‬
‫خدا جا اولياء ڄاڻيندا آهن ته سڀاڻي انهن کي ڏيکاريندس ته واليت جو ڪم ڇا آهي ۽ ڪئين آهي‪.‬‬
‫جڏهن اها ڳالهه چئي ته وڏو ڪڪر اچي ويو رات ڏينهن وسڻ لڳو بلڪل بند نه ٿيو‪ .‬ٻئي ڏينهن‬
‫رحه‬
‫حڪم ڏنو ته گھوڙا ڇڪيو ته جئين اسان هلون‪ .‬يارن چيو ته هاڻي‬ ‫صبح جي وقت شيخ السالم‬
‫ته ممڪن ناهين انڪري جو ٻن ٽي ڏينهن ۾ بعد انجي ته وري نه وسي ته ڪوئي مالح به ان پاڻي‬
‫مان گذري نه سگھندو‪ .‬شيخ جن فرمايو هي آسان ڳالهه آهي‪ .‬اڄ اسان مالحي ڪنداسي‪ .‬بهرحال‬
‫روانه ٿيا‪ ،‬جڏهن ٻاهر جھنگ ۾ آيا شيخ السالمرحه جن ڏٺو ته هڪ جماعت هٿياربندن جي انهن سان‬
‫گڏ آهي‪ .‬پڇيئون ته هي ڪير ماڻهون آهن چوڻ لڳا ته اسان توهان جا مريد ۽ محتاج آهيون‪ .‬اسان‬
‫ٻڌو آهي ته هڪ جماعت سنڌن جي عداوت الِء آئي آهي‪ .‬فرمايائون ته انهن کي واپس ڪري ڇڏيو ته‬
‫تلوار‪ ،‬تير سنجر جو ڪم آهي ۽ هن گروهه صوفين جا ٻيا ئي هٿيار هوندا آهن‪.‬‬

‫‪49 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫چند ماڻهن سان گڏ رستي جي طرف متوجه ٿيا‪ .‬جڏهن دريا جي ڪپ تي پهتا ته‬ ‫شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو اڄ اسان جو اهو اقرار آهي ته اسان مالحي ڪنداسي‪.‬‬ ‫پاڻي گھڻو هو‪ .‬شيخ السالم‬
‫معرفت جو ڳالهيون شروع ڪري ڏنيون‪ .‬ايتري قدر مرده دلين کي معلوم ٿيو ته سڀ شيفته و‬
‫حيران ٿي ويا‪ .‬حڪم ڏنائون ته سڀ اکيون بند ڪيو ۽ چئو ٽي دفعا بسم اهلل الرحمٰ ن الرحيم‬
‫انجو دهرائڻ ڪيو‪ .‬جنهن شخص جلدي اکيون کوليون انجا پير تر ٿي ويا ۽ جنهن دير سان‬
‫کوليون ان پنهنجو پاڻ کي دريا جي هن طرف پاتو‪ ،‬ان جا پير بلڪل خشڪ هئا‪ .‬جڏهن قاصدن‬
‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ ڀڳا ۽ هي حال بيان ڪيو‪ .‬ڪنهن به ان جو‬ ‫اهو معاملو ڏٺو ته جلدي خواجه مودود‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫ٻه هزار وڌيڪ هٿيار پوشن سان گڏ متوجه ٿيو ۽ رستي ۾ شيخ‬ ‫اعتبار نه ڪيو‪ .‬خواجه مودوو‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي پيرن کي بوسو ڏنائون‪.‬‬ ‫جي نظر انهن تي پئي ته پيادو ٿي شيخ‬ ‫سان مليا‪ .‬جڏهن شيخ‬
‫رحه‬
‫جن هٿ هن جي پٺي تي هنيو ۽ چيو واليت جو ڪم ڪئين ڏٺو تون ڄاڻين نه ٿو ته مردن‬ ‫شيخ‬
‫جي واليت جسم ۽ هٿيار ناهين هوندي‪ ،‬وڃ ۽ سوار ٿي تون ٻار آهين اڃان ڄاڻين نه ٿو ته ڇا ٿو‬
‫ڪريان‪.‬‬
‫رحه‬
‫جڏهن ڳوٺ ۾ آيا‪ ،‬شيخ السالم پنهنجي اصحابن سان گڏ هڪ محلي ۾ لٿا ۽ خواجه مودود‬
‫پنهنجي مريد سان گڏ ٻئي محلي ۾‪ ،‬ٻئي ڏينهن خواجه مودودرحه جي مريدن چيو اسان آيا هياسي ته‬
‫رحه‬
‫کي واليت مان ٻاهر ڪڍون هو اسان سان گڏ ٻئي ڳوٺ ۾ ويٺو آهي‪ .‬ان مطلب ۾‬ ‫شيخ احمد‬
‫رحه‬
‫جن چيو ته اسان ائين بهتر معلوم ٿئي ٿو اسان صبح‬ ‫انکان بهتر سوچڻ گھرجي‪ .‬خواجه مودود‬
‫ئي اٿون ۽ انهن جي خدمت ۾ وڃون‪ .‬اجازت وٺي واپس اچي وڃون انڪري جو انهن جو اسانجي‬
‫قوت ۽ ٻانهن سان نه آهي‪ .‬مريدن چيو اسان هڪ ٻئي سان مشورو ڪري چڪا آهي‪ .‬بهتر اهو آهي‬
‫ته جاسوس مقرر ڪجي ته جڏهن شيخ جي قيلوله جو وقت هجي ۽ شيخ وٽ ڪوئي نه هجي‪ .‬چند‬
‫مريد سنڌن جي خدمت ۾ وڃن ۽ سماع شروع ڪن‪ .‬ان ۾ اسان کي حالت ٿي وڃي‪.‬‬

‫ان موقعي تي انهن تي حملو ڪيون‪ .‬خواجه مودودرحه جن چيو اهو بهتر نه آهي ته هو صاحب واليت‬
‫رحه‬
‫جا‬ ‫و ڪرامت هي آهن پر شيخ جي فرمائڻ جو فائدو نه ٿيو‪ .‬جڏهن قيلوله جو وقت ٿيو ۽ شيخ‬
‫رحه‬
‫حڪم ڏنو ته‬ ‫مريد متفرق ٿي ويا‪ .‬خادم چاهيو ته ڪپڙو وڇائي ته جئين شيخ قيلوله ڪن‪ .‬شيخ‬
‫هڪ گھڙي رڪجي وڃ هڪ ڪم درپيش آهي‪ .‬اتفاقن ڪنهن در کڙڪايو خادم جڏهن دروازو‬
‫رحه‬
‫هڪ وڏي جمجع سان گڏ اچي ويو ۽ سالم ڪيو ۽ سماع شروع ڪيو‪.‬‬ ‫کوليو ته خواجه مودود‬
‫رحه‬
‫مٿو ڪڍيو ۽ چيو ”ھی ھی سهال“ (يعني تو کاٿي آهين‪” ).‬واين‬ ‫نعرو هڻڻ لڳا شيخ السالم‬
‫سهال“ هڪ مرد سرخي هو جيڪو عاقل مجنو ۽ صاحب ڪرامات هو‪ .‬هميشه شيخی جي خدمت ۾‬
‫رهندو هو‪ .‬انهي وقت حاضر ٿيو ۽ انهن تي رڙيون ڪيون هي ماڻهون جتيون دستار سڀ ڇڏي‬
‫رحه‬
‫رهجي ويو‪ .‬شرمندو هيا اٿي بيٺا ۽ استغفار سان گڏ مٿو‬ ‫ڪري ڀڄي ويا‪ .‬صرف خواجه مودود‬

‫‪50 | P a g e‬‬
‫اگھاڙو ڪيو ۽ چيو ته سنڌن تي هي ڳالهه روشن ٿي وئي ته هن دفعي مان انهن کان راضي نه‬
‫هئس‪.‬‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو ته تون سچ ٿو چوين ليڪن انهن سان گڏ اچڻ ۾ تون موافقت ڪئي‪.‬‬ ‫شيخ السالم‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن چيو مون ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫جن چيو برو ڪيو توهان معاف فرمايو‪ .‬شيخ السالم‬ ‫خواجه مودود‬
‫وڃ ۽ انهن ماڻهن کي واپس ڪري ڇڏ‪ .‬خدمت پاڻ وٽ رک ۽ ٽي ڏينهن بيهه‪ ،‬انهن ائين ئي ڪيو‬
‫رحه‬
‫آيا ۽ چيو جئين توهان چيو هو مون اوئين ئي ڪيو هاڻي ٻيو ڇا ٿا فرمايو ته‬ ‫شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫جن چيو ته مصلي کي طاق تي رک ۽ وڃ علم سک‪ .‬انڪري جو‬ ‫اوئين ئي ڪيان‪ .‬شيخ السالم‬
‫بي علم زاهد شيطان جو مسخرو آهي چيئون مون قبول ڪيو ٻيو ڇا فرمايو ٿا‪ .‬فرمايائون ته‬
‫جڏهن تحصيل علم کان فارغ ٿي وڃين ته پنهنجي خاندان کي زنده ڪر ته تنهنجا ابا ڏاڏا بزرگ‬
‫رحه‬
‫جن چيو جڏهن مونکي خاندان جي زنده رهڻ جي الِء‬ ‫هيا ۽ صاحب ڪرامات‪ .‬خواجه مودود‬
‫فرمايو ٿا ته توهان ئي تبرڪ ۽ برڪت جي الِء مونکي ويهاريو‪.‬‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو ته اڳتي اچ انهن جو هٿ پڪڙيو ۽ پنهنجي مصلي تي ويهاري ڇڏيو ۽‬ ‫شيخ السالم‬
‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ هئا ۽ فائده حاصل‬ ‫ٽي دفعا چيو ته بشرط علم‪ .‬پوِء ٽي ڏينهن تائين شيخ السالم‬
‫ڪندا رهيا ۽ مهربانيون انعام وٺي واپس ويا‪ .‬انکان پوِء ٿوري زماني ۾ تحصيل علم ۽ معارف‬
‫جي تڪميل جي الِء بلخ ۽ بخارا جي طرف تشريف کڻي آيا‪ .‬چار سالن تائين بقدر گنجائش و همٿ‬
‫ان ڳالهه ۾ محنت ڪندا رهيا ۽ ان ملڪ ۾ هر جڳهه انهن کان نشان غريبه ۽ ڪرامات عجيبه ته‬
‫جنهنجي تفصيل طول تائين پهچن ظاهر ٿيون‪ .‬انکان بعد وري چشت ۾ پهتا ۽ مريدن طالبن جي‬
‫طربيت ۾ مشغول ٿيا‪.‬‬

‫تمام طرفن کان ماڻهون مريد ٿيڻ جي الِء انهنجي خدمت ۾ حاضر ٿيا‪ .‬شاه سنجانرحه جن جنهن جو‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫خواف جي ڳوٺ جا هئا‪ .‬خواجه صاحب جي‬ ‫آهي ۽ سنجان‬ ‫لقب ۽ نالو رڪن الدين محمود‬
‫صحبت جي شرافت حاصل ڪئي هئي ۽ چند وقت چشت ۾ اقامت ڪئي‪ .‬چوندا آهن ته اقامت جي‬
‫وقت ۾ به ڪڏهن ڪڏهن چشت ۾ بي وضو نه رهيا هئا جڏهن چاهيندا ته طهارت ڪن‪ ،‬سوار ٿيندا‬
‫۽ چشت کان ٻاهر وڃي ۽ طهارت ڪندا ۽ موٽي ايندا‪ .‬چون ٿا ته مزار چشت مبارڪ منزل ۽‬
‫رحه‬
‫متبرڪ مقام آهي‪ .‬جائز ناهين ته اتي بي ادبي ڪجي‪ .‬چون ٿا ته پهرين انهن کي خواجه سنجان‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جو لقب ڏنو هو‪ .‬هو هميشه ان تي فخر ۽‬ ‫جن انهن کي شاه سنجان‬ ‫چوندا هئا‪ .‬خواجه مودود‬
‫ناز ڪندا هئا‪ .‬خواجهرحه جي وفات ‪ ۵٢۷‬هجري ۾ ٿي ۽ شاه سنجانرحه جي ‪ ۵۹۹‬هجري ۾ ٿي آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۵۱‬حضرت خواجه احمد بن مودود بن يوسف چشتي‬

‫‪51 | P a g e‬‬
‫پاڻ وڏا بزرگ ٿيا آهن‪ .‬پيُء کانپوِء انهن جي مقام تي ويٺا آهن‪ .‬تمام گروه جا مقبول آهن‪ .‬تمام‬
‫ماڻهن تي عام شفقت ۽ پوري مروت رکندا هئا‪ .‬چوندا آهن ته هڪ رات حضرت رسالت صلي اهلل‬
‫عليه وسلم کي خواب ۾ ڏٺو‪ .‬پاڻ فرمايائون ته اي احمد اگر تون اسان جو مشتاق ناهين ته اسان‬
‫تنهنجا مشتاق آهيون‪ .‬جڏهن صبح ٿي ته ٽي دفعه يڪسانيت موافق ڪري مجمول جي طرح اهڙي‬
‫تعالي شرفا و تڪريما جي طرف‬
‫ٰ‬ ‫طرح ڪوئي انهن کي نه سڃاڻي‪ .‬حرمين شريفين زاد هما اهلل‬
‫متوجه ٿيا جڏهن حج جا شرط و ارڪان کان فارغ ٿيا‪ .‬حرم محترم مدينه منوره ۽ روضه شريف‬
‫علي زوار هاتحفه الحيات جي طرف متوجه ٿيا ۽ ڇهه مهينن تائين مجاور رهيا‪.‬‬
‫ٰ‬

‫چوندا آهن ته سنڌن جي مجاورت ۽ هميشگي هن حرم شريف تي خادمن کي ڳوري لڳي‪ .‬انهن‬
‫چاهيو ته سنڌن کي تڪليف پهچائجي‪ .‬روضه شريف کان آواز آئي اهڙي طرح سڀ حاضرين ٻڌي ته‬
‫انهن کي تڪليف نه ڏيو انڪري جو هي اسان جي مشتاقن منجهان آهي‪ .‬بعد مدينه شريف جي‬
‫رحه‬
‫واپس ٿيڻ جي بغداد شريف ۾ پهتا ۽ شيخ شهاب الدين سهرورديرحهجي خانقاه ۾ ترسيا‪ .‬شيخ‬
‫جن انهن جي وڏي تعظيم تڪريم ڪئي ۽ خليفه بغداد جن موافق ان خواب جي جيڪا انهن ڏٺي‬
‫هئي‪ .‬سنڌن کي طلب ڪيو‪ ،‬انعام واڪرام ڏاڍا پيش ڪيا‪ .‬پاڻ خليفه کي عمده نصيحتون فرمايون‬
‫۽ سب محل قبول ۾ پيون‪ .‬هنن گھڻو سارو مال آندو ليڪن خدا جي دل جي تسلي جي الِء ڪجھ‬
‫ٿورڙو مال کڻي ورتو‪ .‬ٻاهر نڪري آيا ۽ فقراء ۾ ورهائي ڪري ڏنو‪ .‬خراسان جي طرف متوجه ٿيا‪.‬‬
‫سنڌن جي والدت ‪ ۸٠۵‬هجري ۾ ۽ وصال ‪ ۸۷۷‬هجري ۾ ٿي آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫يحي بن عمار الشيباني‬
‫ٰ‬ ‫‪ .۵٢‬خواجه‬

‫رحه‬
‫کي شيراز ۾ ڏٺو هو‪ .‬انهن جي الِء مجلس مقرر ڪئي هئي‪ .‬شيخ‬ ‫پاڻ شيخ ابو عبداهلل خفيف‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫آندي هئي‪ .‬مجلس ڪرڻ ۽ دين‬ ‫يحي‬
‫ٰ‬ ‫فرمائين ٿا ته هرات ۾ علم جي رسم خواجه‬ ‫السالم‬
‫محمد صلي اهلل عليه وسلم کي سنت جي موافق ڪرڻ انهي جي سبب ڪري تازه ٿيو‪ .‬قاضي ابو‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي مجلس ۾ آيا جڏهن مجلس ختم ٿي‬ ‫يحي‬
‫ٰ‬ ‫هرات ۾ پهچي ڪري خواجه‬ ‫عمرو بسطامي‬
‫چڪي ته هيٺ لٿا ۽ انهن جي سامهون ويا هو اٿي بيٺا ۽ چيئون ته شرق کان وٺي غرب تائين‬
‫جھنگ ۽ دريائن ۾ ڦريو آهيان پر دين تازو تر هرات ۾ پايو‪ .‬نيشاپور ۾ به انهن بزرگن کي چيو‬
‫هو‪” .‬طفت الدنيا شرقا و غربا فوجدت الدين غضبا بهرات“ (يعني مون دنيا جي مشرق و مغرب‬
‫جو طواف ڪيو پر هرات ۾ دين کي تازو پاتو‪ ).‬قاضي ابو عمررحه و بزرگ ۽ امام يگانه هئا‪ .‬امام‬
‫يافعيرحه جي تاريخ ۾ آهي ته ابو عمرو بسطامي محمد بن حسين شافعيرحه نيشاپور ۾ ‪ ۴٠۸‬هجري‬
‫۾ وصال ٿيا هو شيراز ۾ شافعيه جا شيخ هئا‪.‬‬

‫‪52 | P a g e‬‬
‫اتان کان گذر ڪري گھڻن ئي مشائخن کان حديث ٻڌي هئي‪ .‬مذهب شافعي جا مدرس هئا‪ .‬طبراني‬
‫۽ انجي هم عصرن سان رسم الخط حديث ڪئي هئي‪ .‬شيخ السالمرحه اهو به فرمائين ٿا هڪ دفعو‬
‫يحي عمار بيمار ٿي ويو جڏهن تندرست ٿيا ته مجلس قائم ڪئي‪ .‬پنهنجي ڪرسي تي ويٺا‬
‫ٰ‬ ‫خواجه‬
‫رحه‬
‫پنهنجي تمام‬ ‫يحي عمار‬
‫ٰ‬ ‫غالم انهن جو هٿ پڪڙي ڪري منبر تي وٺي ويا‪ .‬پاڻ فرمايائون‬
‫عزت انهي ڪاٺيَء تي پاتي آهي‪ .‬يعني منبر و ڪرسي تي پر هاڻي مان ويهي نه ٿو سگھان پوِء‬
‫ٰ‬
‫مصطفي صلي‬ ‫يحي عماررحه جا پير ڇڪيا ويا‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫چيئون ته مان ٻڌو آهي ماڻهون اهو چوندا آهن ته‬
‫اهلل عليه وسلم جا پير ڇڪيا ويا ته ابوبڪررضه انهن جي جاِء تي ويٺو‪ .‬ابوبڪررضه جا پير ڇڪيا ويا‬
‫ته عمررضه انهن جي جڳهه تي ويٺو ۽ عمررضه جا پير ڇڪيا ويا ته عثمانرضه انهن جي جڳهه تي ويٺو‬
‫رضه‬ ‫رضه‬
‫انهن جي جڳهه تي ويٺو‪ .‬رضوان اهلل اجمعين منهنجا پير‬ ‫جا پير ڇڪيا ويا ته علي‬ ‫عثمان‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫هتي ايندو ۽ ويهندو‪ .‬ملحدن ۽ بدنيتن جو دماغ ماريندو‪ .‬شيخ السالم‬ ‫ڇڪيا ويا ته عبداهلل‬
‫فرمائين ٿا ته مان ان ڏينهن ڪرسي جي ويجھو ويٺو هئس خواجهرحه منهنجي طرف اشارو ڪيو ته‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫توهان ئي‬ ‫جن مونکي چيو ته عبداهلل‬ ‫جو ڇوڪرو آهي‪ .‬بعد انجي شيخ عمو‬ ‫هي عبداهلل‬
‫رحه‬
‫۾ آهي ته ‪۴٠٢‬‬ ‫هيئو ۽ مونکي پنهنجي جان جي قسم آهي ته ائين ئي ٿيو‪ .‬تاريخ امام يافعي‬
‫رحه‬
‫هرات وصال ٿيا آهن‪ .‬شيخ‬ ‫يحي بن عمار شيباني بحستاني ساڪن‬
‫ٰ‬ ‫هجري ۾ امام واعظ‬
‫السالمرحه فرمائين ٿا ته مشائخ مهنہ جو ديدار ان گروه جي نسبت سان آهي‪ .‬ان قوم جو وڏو مرتبو‬
‫هي چوندا آهن ته فالڻي پير کي ڏٺو آهي‪ ،‬فالڻي شيخ جي صحبت ڪئي هئي‪ .‬پاڻ فرمائن ٿا‬
‫مشائخ جي ديدار کي غنيمت سمجھڻ گھرجي‪ .‬انڪري جو پيرن جو ديدار اگر هٿ کان ويندو رهيو‬
‫ته انکي وري نه پائي سگھبو‪ .‬اهو هميشه ناهين هوندو‪ .‬معرفت هميشه هوندي آهي‪ .‬اگر انهن جي‬
‫زيارت نه هجي ته انهن جي وفا جو تدارڪ نه ٿي سگھندو ۽ نه انکي پائي سگھبو آهي‪.‬‬

‫اهي ئي قدس سره فرمائين ٿا ته منهنجي مشائخ حديث ۽ علم شرع ۾ گھڻا آهن پر منهنجا پير ان‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کي نه ڏسان ته حقيقت‬ ‫آهن اگر مان خرقاني‬ ‫ڪم يعني تصوف ۾ شيخ ابوالحسن خرقاني‬
‫معلوم نه ٿي ها‪ .‬هميشه هي ان سان گڏ ملجان ها‪ .‬يعني نفس حقيقت سان گڏ ملجي وڃي ۽ اهي‬
‫ئي قدس سره فرمائين ٿا ته هو منهنجو پير آهي‪ .‬هڪ ئي ڳالهه جي سبب کان ته انهن چئي هئي‪.‬‬
‫اها هي ته جيڪا شيِء کائيندي ۽ سمهندي آهي‪ .‬اها ٻي ئي آهي مونکي انکان پوِء ڪائي اهڙي‬
‫شيِء نه رهي ته علم حقيقت ۾ نه ڏٺو ۽ ڄاڻيو نه هجي ۽ اهي ئي قدس فرمائين ٿا ته مون حج‬
‫السالم جي نيت ڪئي‪ .‬ري تائين ويس‪ .‬ان سال قافلو بند هو‪ .‬واپسي جي وقت خرقاني جي‬
‫صحبت ۾ پهتا مونکي ڏٺائون ۽ چيئون ”ای من معشوکه“ (يعني مان تنهنجي معشوقا آهيان‪).‬‬
‫تون دريا کان جمع جي ٻيڙي ۾ آيا آهيو‪ .‬جزاه اهلل تعالى‪ ،‬هو نه ٿو ڄاڻين ته هي ڇا ڳالهه هئي‬
‫جيڪا انهن غيب مان چئي هئي‪ .‬هورحهفرمائين ٿا ته مونکي انهن جي وڏي ڪرامت اها ئي آهي ته‬
‫مونکي چيئون دريا کان آيا آهيو ۽ انهنجي علم سان اها ڳالهه آهي جيڪا انهن چئي‪.‬‬
‫‪53 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫فرمائين ٿا جڏهن مان اها ڳالهه ٻڌي ته‬ ‫هي جيڪو کائن ٿا ۽ سمهن ٿا ٻئي ئي شيِء آهي‪ .‬هو‬
‫رحه‬
‫جيڪو هيو منهنجي تعظيم ڪندو هو‪ .‬ڳالهين ۾ مونکي چوندو هو ته توهان مونسان‬ ‫خرقاني‬
‫مناظرو ڪيو ٿا‪ .‬توهان ته عالم آهيو ۽ مان جاهل آهيان‪ .‬مون ڪنهن کي نه ڏٺو آهي نه ڪنهن کي‬
‫رحه‬
‫جو چنڊ خرقان ۾ ۽ طاقي جو چنڊ هيرات ۾ ۽ مون‬ ‫ٻڌو آهي انهن ٻنهي جهڙي طرح خرقاني‬
‫ڪنهن نه ٻڌو نه ڏٺو آهي ته هي ٻئي بزرگ ڪنهن جي ايتري قدر تعظيم ڪندا هئا‪ .‬جيتري‬
‫رحه‬
‫جا مريد چوندا هئا ته اسان کي ٽيهه سال انهن جي صحبت ۾ گذري ويا آهن‬ ‫منهنجي‪ .‬خرقاني‬
‫اسان ڪڏهن ناهين ڏٺو ته ڪنهن جي ايتري تعظيم ڪئي هجي جيتري توهان جي ڪندا آهن‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا انجي ڪري هو ڪندا هئا ته مونکي انهن وٽ موڪليو ويو هو ۽ هو‬ ‫السالم‬
‫فرمائين ٿا ته مون انهن کي چيو اي شيخ منهنجو هڪ سوال آهي چيئون پڇ‪” .‬ای من معشوکه“‬
‫مون انهن کان پنج سوال ڪيا ٽي ته زبان سان ۽ ٻه دل سان انهن سڀن جو جواب ڏنو ۽ منهنجا‬
‫ٻئي هٿ پنهنجي ران ۾ ورتل هئا‪ .‬ان کان بيخبر هئا ۽ نعرو لڳائيندا هئا‪ ،‬ندي جيان پاڻي‬
‫انهنجي اکين مان جاري هيو ۽ مونسان ڳاليهون ڪن پيا‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۵٣‬حضرت ابو حفص غاروداني‬

‫ابو حفص جن غاردوان ۾ اکيون ۽ ڪن منهنجي طرف متوجه ڪيل هئا‪ .‬هو بيحد صاحب ڪرامت‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫غاردوان ۾ زنده هجن ته تون پنهنجا‬ ‫فرمائين ٿا ته اگر ابو حفص‬ ‫ظاهره هئا‪ .‬شيخ السالم‬
‫ڪپڙا انهن کان کسي ورتا ۽ انهنجي طرف نه ڏسندا پر مون ان بزرگ کي ڏٺو هو‪ ،‬هو ظاهري‬
‫ڪرامات ۽ وڏي دانائي وارا هئا‪ .‬هڪ دوست انهنجي دوستن مان هئو هو انهن سان گڏ لڪيل‬
‫رهندا هئا ان غيرت سان ته انهنجو ڪوئي دوست نه هجي‪ .‬انهنجي دوستن کي ماڻهون سڃاڻيندا نه‬
‫هئا‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۵۴‬حضرت ابو بشر ڪواشاني‬

‫جڏهن ابو بشر ڪواشان ۾ هئا‪ .‬ڪبوتر انهنجي ڳالهه سان هيٺ نه لهي آيو هو ۽ جئين‪.‬‬

‫‪ .۵۵‬حضرت خواجه خيرجه رحه (يا خرچه)‬

‫‪54 | P a g e‬‬
‫چون ٿا ته خيرجهرحه هڪ غالم هيا‪ .‬انهنجي گاذرگاه جي قبرستان ۾ قبر آهي‪ .‬انهن‬ ‫رحه‬
‫شيخ السالم‬
‫جا خواجه انهن سان عجيب شيون ڏسندا هئا ۽ وڏي ڪرامتون ان سان مشاهدو ڪندا هئا‪ .‬ان کي‬
‫آزاد ڪري ڏنو گاذرگاه ۾ آيا ۽ اتي ننڊڙو گھر ٺاهي ورتو ۽ مقام ڪيو‪ .‬شيخ السالمرحه چون ٿا ته‬
‫مون انهن کي خواجه جي فرزند کي ڏٺو آهي ۽ ان جي حڪايت مونسان بيان ڪئي هئي‪ .‬هو چون‬
‫ٿا ته هڪ دفعو طوفان آيو هو پٿر جي ڀث تي ويٺا هئا ۽ چون پيا‪ .‬خداوند جنهن کي چاندي‬
‫گھرجي انکي چاندي ڏي ۽ جنهن کي سون کپي ان کي سون ڏي‪ .‬جنهن کي غالم زمين گھرجي‬
‫انکي غالم زمين ڏي ۽ جيڪو جنهن کي چاهي ڏي‪ .‬خيرجهرحه کي ته تون ئي بس آهين ‪.‬‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته ان جو حال ڪنهن کي محل غيرت آهي پر خدائي تعالى جو اختيار‬ ‫شيخ السالم‬
‫بندن جي سبب ۽ ڏک کان نه آهي‪ .‬بالل کي حاالنڪه حبشي هيو گھرائي ورتو ۽ ابو جھل عتبه‬
‫شبيه کي جيڪو مڪي جو سردار هو دفع ڪري ڏنو‪ .‬هن ڇا ڇا ڪيو ۽ انهن ڇا ڇا ڪيو‪ .‬سڀ‬
‫ڪجھ انهي جي عنايت ۽ قسمت سان وابسته آهي ڪنهن کي ان حال ۾ مجال دم زدن ناهين‪.‬‬
‫چون ٿا ته جڏهن ڪوئي بيمار ٿيندو آهي يا ڪنهن کي سور ٿيندو خيرجهرحه خدمت‬ ‫رحه‬
‫شيخ السالم‬
‫۾ حاضر ٿيندو‪ .‬ايتري قدر ته هو الحمد پڙهندا ۽ دم ڪندا انهي وقت آرام اچي ويندو‪ .‬هڪ دفعو‬
‫هڪ داڻو (عالم) جي ڏندن ۾ سور ٿيو‪ .‬انهن جي خدمت هو ويا انهن الحمد پڙهيو ۽ ڦوڪيو هو‬
‫ٺيڪ ٿي ويو‪ .‬ان عالم چيو خيرجهرحه تون الحمد به صحيح ناهين پڙهندو مان توکي صحيح ڪرائي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان‬ ‫چون ٿا ته مون خرقاني‬ ‫ڇڏيان‪ .‬انهن فرمايو نه پنهنجي دل کي درست ڪر‪ .‬شيخ السالم‬
‫الحمدهلل ٻڌي هئي ته هو امي هئا‪ .‬الحمدهلل هو چڳي طرح پڙهي نه سگھندا هئا پر هو سرادر ۽‬
‫زمانه جا غوث هئا‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۵۶‬حضرت سلطان مجد الدين طالبه‬

‫چون ٿا ته هو لشڪر جا هڪ سپاهي هيا‪ .‬ترڪ دنيا تجريد توڪل ۾ يڪتا هئا‪ .‬درويش محمد چر‬
‫رحه‬
‫ته هڪ ابدال منجھان آهن‪ .‬جامع هرات ۾ رهندا هئا‪ .‬هڪ ڏينهن مسجد ۾ سمهي رهيا هئا‪،‬‬ ‫گر‬
‫پاڻي جو لوٽو ڪيرائي ڇڏيو‪ .‬مسجد جي خادم سمجھو ته انهن پيشاب ڪئي آهي‪ .‬انکي ان قدر‬
‫رحه‬
‫جن هڪ آهه ڪڍي ۽ هليو ويو‪ .‬مسجد لڪڙي جي‬ ‫ماريو ته انهن جا اعضا زخمي ٿي ويا‪ .‬چرگر‬
‫هئي‪ .‬انکي باهه لڳي وئي جنهن کان تمام مسجد سڙي وئي‪ .‬هو اتان کان ان بازار ۾ جو جنهن‬
‫رحه‬
‫کي انجي خبر ڏئي‬ ‫کي چله فروش جو بازار چوندا هئا ان ۾ اچي ويا‪ .‬سلطان مجد الدين طالبه‬
‫ڇڏي‪ .‬چرگررحه جي پويان روانا ٿيا‪ .‬جڏهن انهن سان مليا ته چيو ‪.‬‬

‫‪55 | P a g e‬‬
‫اي چرگررحه مسلمانن جا شهر ڇو ٿو ساڙين‪ .‬چرگررحه واپس ٿيو ۽ پنهنجي اک سان ڳوڙهو باهه تي‬
‫ڪيرايو‪ ،‬باهه ويسامجي گم ٿي وئي‪ .‬هي رباعي چوڻ لڳا‪.‬‬

‫او سوختن ازدل من آموخته بود‬ ‫آن آتش دوشين که برا فروخته بود‬
‫چه جمله فروشاں که ھرے سوخته بود‬ ‫گر آب دو چشم من ندادی ياری‬
‫چون ٿا ته هڪ دفعو ٻوڏ آئي ويجھي هئي ته هرات کي ٻوڙي کڻي وڃي‪ .‬سلطان مجد الدينرحه کي‬
‫خبر ڏني وئي‪ ،‬چوڻ لڳا ته منهنجي خرقي کي سيل جي سامهون رکي ڇڏيو‪ .‬جڏهن ائين ڪيو ويو‬
‫رحه‬
‫انهن جي وقت ۾ هئا ۽ انهنجي صحبت ۾ تقريب‬ ‫ته ٻوڏ واپس ٿي وئي‪ .‬امام فخرالدين رازي‬
‫تبرڪ ڳولهيندا هئا‪ .‬جڏهن انهن جي وفات جو وقت آيو ته شهر ۾ خشڪ دروازو ۽ فروزه باد جي‬
‫رحه‬
‫جيڪي رساله غاتيه هرات االمڪان في معرفته الزمان‬ ‫وچ ۾ دفن ڪيو‪ .‬شيخ محمود اشنوي‬
‫رحه‬
‫محمود موالنا شمس الدين‬ ‫والمڪان جا مصنف آهن‪ .‬انهن جي مقبري ۾ دفن ڪيا ويا ۽ شيخ‬
‫رحه‬
‫وڏا مشائخ محقق جا اصحاب ۽ شاگردن منجھان آهن ۽ زماني جي‬ ‫محمد بن عبدالملڪ دمچلي‬
‫حقيقت ۾ جيڪي ڳالهيون انهنجي تصنيف ۾ آهن‪ ،‬ٻين جي تصنيفن ۾ گھٽ ملنديون‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۵۸‬حضرت شيخ احمد غزالي‬

‫رحه‬
‫جا مريد آهن‪.‬انهن جون معتبر تصنيفون تاليفون (مختلف ڪتابن مان‬ ‫پاڻ شيخ ابوبڪر نساج‬
‫مضمون ڪڍي نئين پيرائي ۾ ترتيب ڏيڻ) ۽ بينظير رساال آهن‪ .‬انهن مان هڪ رسالو سوانح آهي‬
‫ته شيخ فخرالدين عراقيرحه جي لمعات انهي طرز تي آهي اهڙي طرح لمعات جي ديباچي ۾ انهن‬
‫لکيو آهي اما بعد هي چند ڪلمه مراتب عشق ۾ آهن جيڪي سوانح جي طرز تي زبان وقت ۾‬
‫لکيا ويا آهن‪ .‬سوانح جي فصلن مان هڪ فصل هي آهي ته معشوق هر حال ۾ خود معشوق آهي‪.‬‬
‫بهرحال بي نيازي ان جي صفت آهي ۽ عاشق هر حال ۾ پاڻ عاشق آهي‪ .‬بهرحال انجي صفت‬
‫خواهش آهي‪ .‬عاشق کي هميشه معشوق حاصل ڪري وٺندو آهي‪ .‬بهرحال هميشه جو خواهش انجي‬
‫صفت آهي ۽ معشوق کي ڪائي شيِء پائي نه ٿي سگھي‪ .‬انجي ڪري ان جي صفت بي نيازي‬
‫آهي‪.‬‬

‫غم ہيچ نياز موده معذوری‬ ‫معذوری‬ ‫ربوده‬ ‫دل‬ ‫تو‬ ‫ھمواره‬
‫تو بے تو شبے بنوده معذوری‬ ‫من بے تو ہزار شب نجون در بودم‬

‫‪56 | P a g e‬‬
‫هڪ ڏينهن وعظ جي مجلس ۾ قاري هي آيت پڙهي “يا عبادی الذين اسر فوا االيه” (يعني اي‬
‫منهنجا بندؤ جنهن پنهنجي جانن تي زيادتي ڪئي آهي خدا جي رحمت کان نااميد نه ٿيو‪ ،‬الخ‪ ).‬پاڻ‬
‫فرمايائون ”شهر فهم بياء اال ضافة الی نفسه بقوله يا عبادی ثم انشد“‬

‫و قوال ال عادی انه لخليع‬ ‫وھان علی اللوم فی جنب حبها‬

‫اذا قيل لی يا عبدھا لسميع‬ ‫اصم اذا لنا نوديت بسمی واننی‬

‫(يعني انهنجي شرف پائي اضافت جي وجه کان آهي جو خدا تعالى جن يا عبادی ته ڪر پنهنجي‬
‫نفس جي طرف انهن کي منسوب ڪيو آهي‪ ).‬پوِء هي شعر پڙهيو (يعني مون تي دشمنن جي‬
‫مالمت انجي محبت جي مقابلي ۾ ڏاڍي آسان معلوم ٿئي ٿي‪ .‬دشمنن جو اهو قول آهي ته هو‬
‫مفلس بي اعتبار آهن مونکي جڏهن منهنجي نالي سان پڪاريندا آهن ته ٻوڙو ٿي ويندو آهيان ۽‬
‫جڏهن مونکي هي چيو ويندو آهي ته فالڻي محبوب جو غالم آهي ته پوِء مان ٻڌڻ جي الِء تيار‬
‫آهيان‪ .‬هڪ ڏينهن هڪ شخص انهن کان انهنجي ڀاُء حجته السالم جو حال پڇيو ته هو ڪٿي آهن‬
‫رحه‬
‫جي‬ ‫فرمايائون ته هو رت ۾ آهي‪ .‬سائل انهن کي ڳولهڻ ڪيو ته مسجد ۾ مليا‪ .‬ان شيخ احمد‬
‫قول کان تعجب ڪيو ۽ ان قصي کي حجته السالم (امام غزالي) کي چيو‪ .‬هو فرمائڻ لڳا ته‬
‫منهنجي ڀاُء سچ چيو آهي مان ان وقت مستحاضه (اھا عورت جنھن کي معمول کان وڌيڪ عرصه‬
‫تائين خون اچي) عورت جي مسئلي جي فڪر ۾ هئس‪ .‬هڪ صوفي قزوين کان طوس ۾ آيو ۽‬
‫حجته السالم جي خدمت ۾ حاضر ٿيو‪ .‬پاڻ هن کان پنهنجي ڀاُء شيخ احمدرحه جو حال پڇيو‪ ،‬جيڪو‬
‫ڪجھ هو ڄاڻيندو هو ٻڌائي ڇڏيو‪ .‬حجته السالم جن چيو ته توهان وٽ هن جو ڪالم به آهي‪ .‬ان‬
‫چيو ها آهي‪ .‬هڪ جزو هئي جيڪا پيش ڪئي‪ .‬پاڻ ان ۾ غور ڪيائون ۽ چيو سبحان اهلل جنهن‬
‫رحه‬
‫جن حاصل ڪري ورتو آهي فرمائين ٿا ته هو نزع جي‬ ‫کي اسان طلب ڪندا هئاسي‪ .‬شيخ احمد‬
‫حالت ۾ هئا انهنجي گھوڙي کلي وئي ۽ ڀڄي وئي ماڻهن انهن کي بيان ڪيو يا پاڻ ڪشف سان‬
‫معلوم ڪري ورتو‪ .‬فرمايو جڏهن اسان ان کان لهي پياسي هاڻي جيڪو چاهي سوار ٿي وڃي‪.‬‬
‫‪ ۵۱۷‬هجري ۾ انهن جو وصال ٿيو انهن جو مقبرو قزوين ۾ آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۵۹‬حضرت خواجه عبدالخالق غجدواني‬

‫سنڌن جو روش طريقو صوفيه ۾ هڪ حجت ۽ سڀ فرقن ۾ مقبوليت آهي‪ .‬هميشه صدق ۽‬
‫صفائي جي راه ۾ شرع و سنت مصطفي صلي اهلل عليہ واليہ وسلم ۽ بدعت و هوي کان عليحده‬
‫رهڻ ان جي مخالفت ۾ ڪوشش ڪندا رهندا هئا‪ ،‬۽ پنهنجي پاڪ طريقي کي غيرن جي نگاه کان‬

‫‪57 | P a g e‬‬
‫لڪائي رکندا هئا‪ .‬انهن کي جواني ۾ ذڪر دل جو سبق حضرت خواجه خضر عليه سالم کان‬
‫رحه‬
‫جن انهن کي پنهنجي‬ ‫حاصل ٿيو هو‪ .‬ان سبق تي قيام ثابت ڪندا رهندا هئا‪ .‬خواجه خضر‬
‫فرزندي ۾ قبول ڪيو هو ۽ فرمايو پاڻي جي حوض ۾ اچ ۽ خوطو لڳاء دل سان چئه ال اله اال اهلل‬
‫محمد رسول اهلل انهن ائين ئي ڪيو‪ .‬اهو ئي سبق پچائي ورتو ۽ ڪم ۾ مشغول ٿيا‪ .‬انهن تي‬
‫گھڻو ڪشف ٿي ويو‪ .‬پهرين حال کان آخر تائين انهن جو زمانو تمام ماڻهن ۾ مقبول ۽ محمود‬
‫رهيو‪ .‬انکان بعد شيخ اشيوخ عالم عارف رباني خواجه امام يعقوب يوسف همداني قدس اهلل‬
‫رحه‬
‫انهنجي صحبت ۾ حاضر ٿيا‪ ،‬معلوم ڪيو ته انهن‬ ‫تعالي روحه بخارا ۾ آيا ۽ خواجه عبدالخالق‬
‫کي دلي ذڪر آهي‪ .‬جيسيتائين هو بخارا ۾ رهيا انهن جي صحبت ۾ رهيا‪ .‬چون ٿا ته خواجه خضر‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫پير صحبت و خرقه آهن‪ .‬خواجه يوسف‬ ‫عليه السالم انهنجي سبق جا پير آهن ۽ خواجه يوسف‬
‫رحه‬
‫رياضت ۽ مشغول ٿيا ۽ پنهنجي حاالت کي لڪائي رکندا‬ ‫کان بعد خواجه عبدالخالق غجدواني‬
‫هئا‪ .‬انهنجي واليت ائين هئي جو هڪ ئي وقت ۾ ڪعبي ۾ نماز پڙهندا هئا ۽ اچي ويندا هئا‪.‬‬
‫شام ۾ انهن جا گھڻا مريد ٿي ويا‪ .‬خانقاه آستانو بڻجي ويو‪.‬‬

‫عاشوري ج ي ڏينهن ۾ سنڌن جي خدمت ۾ هڪ وڏي جماعت ويٺي هئي ۽ هي ماڻهون معرفت‬
‫جون ڳالهيون ڪن پيا‪ .‬اتفاقن هڪ جوان آيو‪ .‬زاهدن جي صورت ۾ بغل ۾ خرقه ۽ قلهي تي‬
‫مصلي جي جڳهه ۾ اچي ڪري ويهي رهيا‪ .‬خواجه جن انهنجي طرف نظر ڪئي‪ .‬هڪ گھڙي بعد‬
‫هو جوان اٿيو ۽ چوڻ لڳو حضرت رسالت پناه صلي اهلل عليہ وسلم جن فرمايو آهي ”اتقو افر اسة‬
‫المومن فانه ينظر بنور هللا عزوجل“ (يعني مومن جي عقل کان ڊڄندا رهو انڪري جو هو خدائي‬
‫عزوجل جي نور سان ڏسندو آهي‪ ).‬ان حديث جي حڪمت ڇا آهي؟ خواجه رحمته اهلل عليه جن‬
‫فرمايو آهي ته ان حديث جو راز هي آهي ته تون زنار کي ڪٽي وجھ ۽ ايمان آڻ‪ .‬ان جوان چيو‬
‫نعوذ باهلل مون وٽ زنار هجي‪ .‬خواجه جن خادم کي اشارو ڪيو‪ .‬خادم اٿيو ۽ ان جوان جي مٿي‬
‫تان خرقي کي الهي ورتو ته خرقي جي هيٺان زنار هيو‪ .‬ان جوان في الضور ڪٽي ورتو ۽ ايمان‬
‫آندو‪ .‬حضرت خواجه جن فرمايو ته اي يارو اچو ته اسان به هن نوجوان جي پيروي ۾ پنهنجين‬
‫زنارن کي قطع ڪيون ۽ ايمان آڻيون ته جئين هن جي طرح اسان به بخشيا وڃيون‪ .‬يارن تي هڪ‬
‫رحه‬
‫جي قدمن تي سڀ جا سڀ ڪري پيا ۽ نئين سري کان توبه‬ ‫عجيب حالت پيدا ٿي آهي ۽ خواجه‬
‫رحه‬
‫جي سامهون چوندو هو ته اگر خدائي تعالى مونکي جنت‬ ‫ڪئي‪ .‬هڪ ڏينهن هڪ درويش خواجه‬
‫دوزخ ۾ اختيار ڏي ته مان دوزخ اخيتار ڪريان‪ .‬انڪري جو مان تمام عمر ۾ پنهنجي نفس جي‬
‫مراد جي موافق نه هليو آهيان ۽ ان حالت ۾ بهشت منهنجي مراد جي مطابق هوندي ۽ دوزخ خدا‬
‫رحه‬
‫جن ان ڳالهه کي رد ڪري ڇڏيو ۽ فرمايو ته بندي کي پنهنجي‬ ‫جي مرضي جي مطابق‪ .‬خواجه‬
‫اختيار سان ڇا مطلب‪ .‬جتي چوندو اتي اسان وينداسين ۽ جتي چوندو رهو اتي رهنداسين‪ .‬بندگي‬
‫اها آهي نه ته جيڪا تون چوندو آهين‪ .‬ان درويش چيو شيطان کي راه هلڻ وارن تي ڪجھ قابو‬
‫‪58 | P a g e‬‬
‫آهي‪ .‬خواجهرحه جن فرمايو ته اهو هلڻ وارو فنائي نفس جي حد تائين نه پهتل هجي‪ .‬جڏهن غصي ۾‬
‫ايندو آهي شيطان ان تي قابو پائندو آهي پر اهو هلڻ وارو جيڪو فنائي نفس تائين پهچي چڪو‬
‫هجي انکي غصو ناهين ٿيندو بلڪه غيرت ٿيندي آهي پوِء جتي غيرت هوندي آهي اتان کان‬
‫شيطان ڀڄندو آهي ۽ اهڙي صفت ان شخص کي مسلم آهي جيڪو خدا جي طرف توجه ڪندو‬
‫آهي‪ .‬خدا تعالى جو ڪتاب سڄي هٿ ۾ وٺندو آهي ۽ رسول صلي اهلل عليہ واليہ وسلم جي سنت‬
‫کي کٻي هٿ ۾ ۽ انهن ٻنهي روشناين ۾راه هلندو آهي‪ .‬هڪ ڏينهن هڪ مسافر پري کان حضرت‬
‫جي خدمت ۾ حاضر ٿيو اتفاقن هڪ خوبصورت جوان حضرت خواجهرحه جي خدمت ۾ آيو‬ ‫رحه‬
‫خواجه‬
‫رحه‬
‫جن دعا فرمائي پوِء هو جوان گم ٿي ويو‪ .‬ان مسافر پڇيو هي جوان‬ ‫۽ دعا جو طالب ٿيو‪ .‬خواجه‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو ته فرشتو هيو ان جو مقام چوٿين مقام تي هيو‪ .‬ڪنهن خطا جي‬ ‫ڪير هو؟ خواجه‬
‫سبب پنهنجي مقام کان پري پيو هيو دنيا جي آسمان تي اچي ويو هو ۽ فرشتن کي چيو ته مان‬
‫ڇا ڪريان؟ جنهن کان اهلل تعالى مونکي ان مقام تي پنهنچائي‪ .‬فرشتن ان کي منهنجو نشان‬
‫ٻڌايو انجي الِء آيو هيو‪ .‬اسان دعا گھري‪ ،‬خدا دعا قبول فرمائي ۽ پوِء پنهنجي مقام تي پهچي‬
‫ويو‪ .‬ان مسافر چيو اسان کي ايمان جي دعا سان مدد ڪيو‪ .‬شايد ته ان شيطان جي حال کان‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو وعده هي آهي ته ادائي فرض کان بعد هر شخص دعا‬ ‫سالمتي سان هليا وڃن‪ .‬خواجه‬
‫گھرندو آهي اها قبول ٿيندي آهي تون پنهنجو ڪم ڪر ۽ اسان کي دعائي خير سان فرائض کان‬
‫بعد ياد ڪندو ڪر‪ .‬اسان توکي ۽ تون اسان کي ياد ڪنداسي شايد ته ان اثناء ۾ دعا ظاهر ٿي وڃي‬
‫تنهنجي حق ۾ به ۽ اسانجي ۾ به‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۶٠‬حضرت شيخ مجد الدين بغدادي‬

‫سنڌن جي ڪنيت ابو سعيد آهي ۽ سنڌن جو نالو مجدالدين شرف بن مويد بن ابي الفتح بغدادي‬
‫رحمته اهلل عليه آهي‪ .‬پاڻ دراصل بغداد جا رهڻ وارا آهن‪ .‬خوارزم شاه جن خليفه بغداد کان ڪوئي‬
‫طبيب گھريو ته انهن سنڌن جي والد کي موڪلي ڇڏيو‪ .‬بعض چوندا آهن ته پاڻ بغداد ڪشت کان‬
‫آهن جيڪو خوارزم جي ٻهراڙي مان هڪ ڳوٺ آهي‪ .‬هو سلطان جي ويجھن مان هو‪ .‬شيخ رڪن‬
‫الدين عالؤ الدوله فرمائين ٿا ته جيڪي ماڻهون اهو چوندا آهن ته هو امرد (نوجوان ڇوڪرو جنهن‬
‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ پهتا‪ .‬هي خالف واقع آهي هو پورا‬ ‫جا خطه نه نڪتا هجن) صاف هئا‪ .‬جڏهن شيخ‬
‫رحه‬
‫جن انهن کي وضو جي پاڻي جي ڀرڻ جي خدمت ۾‬ ‫مرد هئا پر هئين خوبصورت هئا‪ .‬اول شيخ‬
‫رحه‬
‫به طبيب هئا‪ .‬انهن جي والده جن‬ ‫مشغول رکيو‪ .‬انهنجي والده جن ٻڌو هو طبيبہ هيون‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫هڪ نازڪ ماڻهو آهي هي ڪم انکان‬ ‫وٽ موڪليو ته فرزند مجدالدين‬ ‫ڪنهن کي شيخ‬
‫مشڪل ٿيندو اگر توهان فرمايو ته مان ڏهه غالم ترڪي موڪلي ڇڏيان ٿي ته هو پاڻي جي خدمت‬
‫‪59 | P a g e‬‬
‫ڪندا‪ .‬سنڌن کي ڪنهن ٻئي خدمت تي مقرر فرمائين‪ .‬شيخرحه جن فرمايو ته انهن کي وڃي چئو ته‬
‫هي توهان جي عجيب ڳالهه آهي علم طب پڙهيل آهيو توهان ڄاڻينديون آهيو ته اگر توهانجي پٽ‬
‫کي صفراوي تپ هجي ته مان انجي دوا ترڪي غالم کي ڏيان تو تنهنجو پٽ ڪڏهن درست‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي مريدن مان‬ ‫فرمائين ٿا ته هڪ ڏينهن سلطان بايزيد‬ ‫ٿيندو‪ .‬شيخ رڪن الدين عالؤ الدوله‬
‫هڪ مريد جيڪو مرد تجربيڪار هو مونکي چيو ته توهان ڇو هن خاندان سان ارادات ۽ عقيدت‬
‫ڪئي ۽ بايزيد جي موافق ج ي بغير سلوڪ ۾ هليا‪ .‬مون چيون مونکي معلوم ناهين پر مان هڪ‬
‫دفعو وضو ڪري رهيو هئس ان وچ ۾ مان ڏٺو قبله جي ديوار ڦاٽي پئي آهي ۽ ٻئي طرف هڪ‬
‫ميدان ظاهر ٿيو آهي‪ .‬آسمان ۽ ستارو مشتري نظر آچي ٿو مون پڇيو هي ڇا آهي‪ .‬هڪ چيو هي‬
‫رحه‬
‫جو آهي‪ .‬هڪ گھڙي ٿي ته هڪ ٻيو آسمان ڏٺو ته سڄو نوراني آهي‪ .‬آفتاب‬ ‫نور سلطان بايزيد‬
‫رحه‬
‫جو آهي هو‬ ‫جيان روشن آهي مون چيو هي ڇا آهي‪ .‬ڪنهن چيو هي نورمجدالدين بغدادي‬
‫درويش اهو ٻڌي تعجب ڪرڻ لڳو‪ .‬انکان پوِء مون چيو ته مون اها ڳالهه انڪري ناهيان ڪري‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫تي‬ ‫کي سلطان بايزيد‬ ‫رهيو ته انهن جو مرتبو بيان ڪري رهيو آهيان يا مان شيخ مجدالدين‬
‫ترجيح ڏيان ٿو پر هر هڪ کي خدا تعالى هڪ چشمو و مذهب جي حوالي ڪري ڇڏيو آهي جڏهن‬
‫ته هن ان چشمي جي طرف توجه ڪئي ۽ ان طريق جو تابع ٿيو‪ .‬حق تعالى جن ان جا قدم ثابت‬
‫ڪرڻ جي الِء انهي شيخ جي طريق ۾ اعلى مرتبي ۾ ان تي جلوه ڪيو آهي ورنه خصوصن قيامت‬
‫۾ مرتبا ظاهر ٿيندا ۽ بلند مرتبي جي نشاني هن جهان ۾ سوائي موافق حبيب مطلق صلي اهلل‬
‫عليہ والہ جي نه ٿي سگھندي‪ .‬جنهن شخص کي انجي موافق وڌيڪ تر آهي انجو مرتبو وڌيڪ تر‬
‫آهي‪ .‬هڪ ڏينهن شيخ مجدالدينرحه درويشن جي جمائت سان گڏ ويٺا هئا ته پاڻ تي بيهوشي غالب‬
‫رحه‬
‫ٿين‪ .‬چيئون ته اسان هڪ بدڪ جو آنو هياسين دريا جي ڪناري تي‪ ،‬۽ اسانجو شيخ نجم الدين‬
‫هڪ مرغ هيو تربيت جا پر اسان تي وڌا ايتري قدر جو اسان آني کان ٻاهر آياسي اسان بدڪ جي‬
‫رحه‬
‫جن ڪرامت جي‬ ‫ٻچي جي طرح دريا ۾ هليا وياسي ۽ شيخ ڪناري تي رهيو‪ .‬شيخ نجم الدين‬
‫نور سان ان کي معلوم ڪري ورتو‪ .‬سنڌن جي زبان تي گذريو ته دريا ۾ ويندا آهن‪.‬‬

‫شيخ مجدالدينرحه اھا ڳالھ ٻڌي ڊڄي ويو‪ ،‬۽ شيخ سعدالدين حموديرحه وٽ آيا ۽ ڏاڍي عاجزي ڪئي‬
‫ته جنهن ڏينهن شيخرحه جو وقت خوش هجي مونکي اطالح ڏجو ته جئين مان انهن جي حضور اچي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کي خبر‬ ‫عذر ڪريان‪ .‬شيخرحه جو حال سماع ۾ خوش ٿيو شيخ سعدالدين‬
‫جن شيخ مجدالدين‬
‫ڪئي ته شيخ مجدالدينرحه پيري اگهاڙي آيو ۽ ُ‬
‫ٿال باهه سان ڀري ورتو ۽ مٿي تي رکيو‪ .‬جتين جي‬
‫رحه‬
‫جن انهن جي طرف ڏٺو ۽ فرمايو جڏهن درويشن جي طريقن تي‬ ‫موقع تي بيهي رهيا‪ .‬شيخ‬
‫پريشان ڳالهه جو عذر چاهي ٿو‪ .‬ايمان ۽ دين سالمت وٺي ويندو پر تنهنجو سر ويندو رهيو آهي ۽‬
‫اسان به تنهنجي سر سان گڏ سر ڏينداسين سردارن ۽ بادشاه خوارزم جو سر به تنهنجي سر پويان‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي‬ ‫قدمن ۾ ڪري پيا ۽ تورڙي عرصي ۾ شيخ‬ ‫ويندو ۽ جتي خراب هوندو‪ .‬شيخ مجدالدين‬
‫‪60 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫خوارزم ۾ وعظ چوندا هئا ۽ سلطان محمد جي ماُء هڪ‬ ‫ڳالهه ظاهر ٿي وئي‪ .‬شيخ مجدالدين‬
‫رحه‬
‫جي وعظ ۾ آئي‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن انهن‬ ‫نيڪ ۽ نهايت خوبصورت عورت هئي‪ .‬شيخ مجدالدين‬
‫جي ذيارت الِء ويندي هئي‪ .‬مخالفن موقعو ڳولهيو ايتري قدر جو هڪ رات سلطان محمد نهايت‬
‫رحه‬
‫نشي ۾ مست هو ان وقت انهن جي سامهون بيان ڪيو ويو ته توهان جي والده امام ابو حنيفه‬
‫رحه‬
‫جي نڪاح ۾ اچي ويون آهن‪ .‬سلطان ناراض ٿي ويو‬ ‫جي مذهب جي مطابق شيخ مجدالدين‬
‫رحه‬
‫کي پهتي انهن‬ ‫حڪم ڏنو ته شيخرحه کي دريا دجله ۾ ڪيرائي ڇڏيو‪ .‬اها خبر شيخ نجم الدين‬
‫جي حالت بدلجي وئي ۽ فرمايو ”انا للّلہ وانا اليہ راجعون“‪ ،‬مجدالدينرحه جي پٽ کي دجله ۾‬
‫ڪيرايو ويو جو هو مري ويو پوِء سجدي ۾ مٿو رکيو ۽ دير تائين سجدي ۾ رهيا پوِء سجدي کان‬
‫مٿو مٿي کنيو ۽ چيو مون خدا کي درخواست ڪئي آهي ته منهنجي پٽ جي خون بها جي بدلي ۾‬
‫سلطان محمد جو ملڪ وٺي ڇڏي‪ .‬خدا منهنجي دعا قبول ڪئي آهي‪ .‬سلطان کي ان ڳالهه جي خبر‬
‫ڏني وئي تڏهن ڏاڍو پشيمان ٿيو‪ .‬پيادو حضرت جي خدمت ۾ حاضر ٿيو هڪ ُ‬
‫ٿال سون سان ڀريل‬
‫کڻي آيو‪ .‬تلوار ۽ ڪفن ان تي رکيل ۽ مٿو اگھاڙو ڪيل جتين جي صف ۾ بيهي رهيو ۽ چيو‬
‫اگر عيوض خون گھرجي ته هي زر موجود آهي ۽ اگر قصاص چاهيو ٿا ته هي تلوار موجود آهي‪.‬‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو ”کان ذالک فی الکتاب مسطور“ (يعني اها ڳالهه لوح محفوظ ۾ پهريان ئي‬ ‫شيخ‬
‫لکي وئي آهي‪ ).‬انجو خون بها تنهنجو ملڪ آهي ۽ تنهنجو سر ويندو رهندو بلڪه گھڻي ئي‬
‫مخلوق جا سر ۽ اسانجو سر به توهانجي سرن سان گڏ ويندو‪ .‬سلطان ٿي واپس هليو ويو ۽ ويجهو‬
‫رحه‬
‫جي مجلس ۾‬ ‫ئي چنگيزخان نڪتو ۽ گذريو جيڪو ڪجهه گذريو‪ .‬هڪ قوال شيخ مجدالدين‬
‫هي شعر پڙهيو‪:‬‬

‫گريک خط سبز برکنارش بودے‬ ‫خوش بافته اند در ازل جامه عشق‬

‫شيخ جن پنهنجي ڏاڙهي پڪڙي ۽ تلوار کي پنهنجي ڳلي تي رکيو ۽ چيو ”گريک خط سبز‬
‫برکنارش بودے“ بيشڪ ان سان پنهنجي شهادت جو اشارو ڪيو هو انکان بعد هي رباعي پڙهي‪:‬‬

‫يا غرق شدن يا گہرے آورون‬ ‫دربحر محيط غوطه خواهم خورون‬

‫يا سرخ کنم روئي زتو يا گردن‬ ‫کارتو مخاطر است خواهم کرون‬
‫رحه‬
‫جي خدمت هڪ درويش هيو موضع بڪرآباد جو رهڻ وارو‪ .‬ان کي هڪ‬ ‫شيخ نجم الدين‬
‫بڪروي چيو ويندو هو‪ .‬عالي مقام تائين پهچي چڪو هو ايتري قدر جو جيسيتائين هو خلوت‬
‫کان ٻاهر نه آيو هو سماع جي مجلس ختم نه ٿيندي هئي‪ .‬هڪ ڏينهن سماع جي حالت ۾ انهن جو‬
‫وقت خوش ٿيو‪ .‬زمين تان اٿيو ۽ اتي هڪ اونچو طاق هيو ان طاق تي وڃي ويٺو مٿان کان لهڻ‬
‫جي ڳچي تي اچي ٽپيو ۽ پير هيٺ لٽڪائي ڇڏيا‪ .‬شيخ مجدالدينرحه هوئين‬ ‫رحه‬
‫وقت شيخ مجدالدين‬

‫‪61 | P a g e‬‬
‫ئي چڪر هڻندا هئا هي مرد حبشي وڏو ڊگھو ۽ وزني هو‪ .‬شيخ مجدالدينرحه وڏا نازڪ لطيف هئا‪.‬‬
‫جڏهن سماع کان فارغ ٿيو ته شيخرحه جن فرمايو مونکي معلوم نه ٿيو ته منهنجي ڳچي تي حبشي‬
‫آهي يا ڪوئي پکي جڏهن هو نڙي تان لٿو ته سنڌن جي رخسارن کي ڏندن سان چڪيو جو انجو‬
‫رحه‬
‫جن فرمائين ٿا ته قيامت ۾ اهو ئي وڏو فخر هوندو ته‬ ‫نشان ٿي ويو‪ .‬بارھا شيخ مجدالدين‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته‬ ‫حبشي جي ڏندن جو اثر منهنجي چهري تي ٿيندو‪ .‬شيخ رڪن الدين عالؤ الدوله‬
‫رحه‬
‫جن هي فرمايو آهي ته مون خواب ۾ حضرت رسالت پناه صلي اهلل عليه‬ ‫شيخ مجدالدين بغدادي‬
‫واليه وسلم کان پڇيو ”مايقول فی حق ابن سينا قال صلے هللا عليه وسلم ھورجل ارادان يصلی‬
‫الی هللا بال واسطی فحجة بيدی ھکذا فسقط فی النار“ (يعني پاڻ ابن سينا جي حق ۾ ڇا ٿا فرمائين‬
‫آنحضرت صلي اهلل عليه واليه وسلم جن فرمايو ته هو هڪ مرد هو جنهن ارادو ڪيو هو ته‬
‫منهنجي واسطي جي بغير خدا تائين پنهنچي‪ .‬سو مون ان کي پنهنجي هٿ کان روڪي ڇڏيو‬
‫رحه‬
‫جي‬ ‫اهڙي جو طرح جو هو دوزخ ۾ ڪري پيو‪ ).‬مون اها حڪايت استاد موالنا جالالدين چلبي‬
‫سامهون بيان ڪئي ته انهن ان تي تعجب ظاهر ڪيو‪ .‬انکانپوِء فرمائين ٿا ته مان بغداد کان شام‬
‫ويندو هئس ته اتان کان روم وڃان‪ .‬جڏهن موصل تائين پهتس ته هڪ رات جامع مسجد ۾ هئس‪.‬‬
‫جڏهن مان سمهي پيس ته ڏٺس ته ڪوئي شخص چئي ٿو اتي نه ٿو وڃين ته فائدو حاصل ڪرين‪.‬‬
‫مون ڏٺو ته هڪ جمائت گهيرو ھڻي ويٺي هئي‪ .‬هڪ ماڻهون انهنجي وچ ۾ ويٺو هو جنهنجو نور‬
‫انهنجي مٿي کان وٺي آسمان تائين پهچي پيو هو ڳالهيون ڪن پيا ۽ سڀ ٻڌي رهيا هئا‪ .‬مون‬
‫چيو هي حضرت ڪير آهن ماڻهن چيو ته مصطفي صلي اهلل عليه واليه وسلم آهن اڳتي وڌيس ۽‬
‫سالم پيش عرض ڪيو‪.‬‬

‫پاڻ جواب ڏنائون ۽ مونکي گهيري ۾ جڳهه ڏني جڏهن مان ويهي رهيس ته پڇيو ”يارسول هللا‬
‫ماتقول فی حق ابن سينا“ (يعني پاڻ بوعلي سينا جي حق ۾ ڇا ٿا فرمايو؟ پاڻ فرمايائون ”ضل‬
‫اضله هللا تعالىٰ علی علم“ (يعني هو اهو شخص آهي جنهن کي خدائي تعالي باوجود علم جي‬
‫گمراه ڪري ڇڏيو‪ ).‬پوِء مان پڇيو ”ماتقول فی حق شهاب الدين المقتول“ (يعني پاڻ شهاب الدين‬
‫مقتول جي باري ۾ ڇا ٿا فرمائين) فرمايو ”ھومن متبعيه“ (يعني هو انهي جي تابع آهي‪ ).‬انکان‬
‫بعد مون علماء اسالم جي بابت پڇڻ شروع ڪيو‪ ،‬مون عرض ڪيو ”ماتقول فی حق فخر الدين‬
‫رازی“ (يعني فخرالدين رازي جي حق ۾ ڇا فرمايو ٿا) فرمايو ”ھورجل معاتبه“ (يعني هو مرد‬
‫آهي جنهن تي غضب ڪيو ويو آهي‪ ).‬پوِء مون عرض ڪيو ”ماتقول فی حق حجة اال اسالم محمد‬
‫الغزالی“ (يعني حجته اسالم امام غزالي جي الِء ڇا فرمايو ٿا‪ ).‬فرمايو ”ھورجل وصل الی‬
‫مقصوده“ (يعني هو هڪ شخص آهي جيڪو پنهنجي مقصد تائين پهچي ويو آهي‪ ).‬پوَء مون‬
‫عرض ڪيو ”ماتقول فی حق امام الحرمين“ (يعني پاڻ امام حرمين جي باري ۾ ڇا فرمايو‬

‫‪62 | P a g e‬‬
‫ٿا)فرمايو ”ھوممن نصر دينی“ (يعني هو شخص آهي جنهن منهنجي دين جي حمايت ڪئي آهي)‬
‫پوِء مان پڇيو ”ماتقول فی حق ابی الحسن االشعری“ (يعني امام ابوالحسن الشعري جي باري ۾‬
‫ڇا فرمايو ٿا) پاڻ فرمايائون ”انا قلت وقولی صدق االيمان بمان والحکمة يمانية“ (يعني مان پهريان‬
‫چئي چڪو آهيان ۽ منهنجي ڳالهه سچي آهي ته ايمان يمن وارن جو آهي ۽ حڪمت يماني آهي‪).‬‬
‫انکانپوِء هڪ شخص جيڪو منهنجي ويجھو ويٺو هو مونکي چيو ته انهن سوالن کي ڇو ٿو‬
‫ڪرين دعا جي الِء درخواست ڪر ته جنهن سان تنهنجو فائدو ٿئي‪ .‬ان کانپوِء مون عرض ڪيو ته‬
‫يارسول اهلل مونکي ڪائي دعا سيکاريو پاڻ فرمايائون چئه ”اللهم تب علی حتی اتوب و اعصمنی‬
‫حتی ال اعود وحبب الی الطاعات وکره الی الخينات“ (يعني اي پروردگار منهنجي طرف متوجه‬
‫ٿي ايتري قدر جو مان توبه ڪريان ۽ مونکي بچائي وٺ ايتري قدر جو وري مان گناهه نه ڪريان‬
‫مونکي عبادت جي محبت ۽ گناهن جي ڪراهت ڏي‪.‬‬

‫انکان بعد حضور مونکان پڇيو ڪيڏاهن وڃين ٿو مون عرض ڪيو ته روم جي طرف‪ .‬فرمايو‬
‫”الروم مادخله المعصوم“ (يعني روم ۾ معصوم داخل ناھين ٿيندو) جڏھن مان ان خواب مان‬
‫رحه‬
‫بيدار ٿيس اتي ھڪ باال خانه (مڪان جي مٿان ڪمرو) هو جنهن ۾ موالنا موفق الدين ڪواشي‬
‫رهندا هئا ۽ آخر عمر ۾ نابينا ٿي ويا هئا‪ .‬مان انهن جي زيارت الِء ويس‪ .‬پڇيئون ته تون ڪير‬
‫آهين مون ٻڌايو‪ .‬پڇيئون ته ڪٿان کان آيو آهين مون چيو بغداد کان‪ .‬پڇيئون هاڻي ڪيڏاهن‬
‫ويندين؟ مون چيو روم ڏي‪ ،‬چيئين روم ڏانهن ٿو وڃين مون چيو ها‪” .‬الروم مادخله المعصوم“‬
‫جڏه ن انهن اهو جملو چيو ته مان وڏو تعجب ڪرڻ لڳس مون چيو ته شايد توهان ڪلهه جي‬
‫مجلس ۾ موجود هئا چيو ”دعنی دعنی“ (يعني مونکي ڇڏ مونکي ڇڏ) يعني اها ڳالهه نه پڇ آخر‬
‫مان انهن جو پيڇو ڇڏيو ۽ واپس آيس‪ .‬شيخ رڪن الدين عالؤ الدولهرحه فرمائين ٿا ته موالنا جمال‬
‫رحه‬
‫هڪ بزرگ مرد هو‪ .‬جنهن جون مشهور تصنيفون علم ۾ گھڻيون آهن‪ .‬انهن ۾ ۽ امام‬ ‫الدين‬
‫۾ ٻن واسطن کان وڌيڪ نه آهن‪ .‬انهن جي هي حڪايت شيخ مجدالدينرحه جي خواب جي‬ ‫رحه‬
‫غزالي‬
‫صحت جي دليل آهي جڏهن شيخ مجد الدينرحه کي ‪ ۶٠۷‬هجري ۽ ڪجھ جي ويجھو ‪ ۶۱٠‬هجري ۾‬
‫شهيد ڪيو ويو ۽ انهن جي زوجه جيڪا نيشاپور جي هئي ان کي اتان وٺي ويا ۽ ‪ ۶۱٠‬هجري‬
‫انهن کي اسفراين ۾ وٺي ويا‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۶۱‬حضرت بابا ڪمال جندي‬

‫جڏهن بابا ڪمال جندي شيخ نجم الدين جي صحبت ۾ تڪميل ۽ ڪمال جو مرتبو حاصل ڪيو‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫انهن کي خرقو ڏنو ۽ چيو ته ترڪستان جي ملڪ ۾ موالنا شمس الدين مفتي‬ ‫حضرت شيخ‬

‫‪63 | P a g e‬‬
‫جو هڪ صاحبزادو آهي جنهنجو نالو احمد موالنارحه چوندا آهن هي اسانجو خرقو انهن کي پهچائي‬
‫ڏي ۽ انهن کان تربيت حاصل ڪرڻ ۾ انڪار نه ڪجان‪ .‬جڏهن بابا ڪمال جند ۾ پهتا ته ٻار کيڏي‬
‫رحه‬
‫جيڪي اڃان ٻار هئا انهن ۾ موجود هئا پر کيڏن نه پيا‪ .‬انهن جا ڪپڙا‬ ‫رهيا هئا ۽ احمد موالنا‬
‫رحه‬
‫کي ڏٺو ته اٿي بيٺا ۽ انهن جو استقبال ڪري سالم ڪيو ۽ پوِء‬ ‫سنڀالن پيا جڏهن بابا ڪمال‬
‫رحه‬
‫چيو جند اسان ٻين جا ڪپڙا سنڀاليندا آهيون ۽ تون اسانجي جامي کي سنڀالي ٿو‪ .‬بابا ڪمال‬
‫رحه‬
‫جن چيو اسانجو هي‬ ‫جن انهن کي کڻي ورتو ۽ مفتي صاحب جي مڪان ۾ آيا‪ .‬مفتي صاحب‬
‫فرزند مجزوب آهي شايد تنهنجي خدمت سٺي نه ڪري سگھي ان جو ننڍو ڀاُء دانشمند موالنا وڏو‬
‫رحه‬
‫جي‬ ‫داناء آهي ۽ باادب آهي‪ .‬بابا جن چيو هو به بانصيب هوندو ليڪن اسان ته پنهنجي شيخ‬
‫رحه‬
‫جن ٿوري ئي عرصي ۾ پوري تربيت‬ ‫حڪم سان هنن جي خدمت ۾ آيا آهيون احمد موالنا‬
‫حاصل ڪري ورتي انهن جي ڪماالت جو ڌوم ڌام پکڙجي ويوگھڻا ئي ڀائر دانشمند موالنارحه جي‬
‫رحه‬
‫جن پنهنجي‬ ‫تربيت جن جو نالو محمد آهي انهنجي حوالي ڪري ڇڏيو هو ۽ شيخ بهاؤالدين‬
‫رحه‬
‫جي سپرد ڪري ڇڏي هئي‪ .‬بيشڪ خواجه ابوالفاخ‬ ‫فرزند ابوالفتحرحه جي تربيت دانشمند موالنا‬
‫رحه‬
‫جي نسبت ابوالفتح سان گڏ آهي اهڙي طرح پنهنجي مشائخ جي سلسلي ۾ چوندا‬ ‫خوارزمي‬
‫آهن‪ .‬نظم‪:‬‬

‫پس از علی حسن آمد خزينه اسرار‬
‫دو بوعلی است وگر مغربی سر اخيار‬
‫امام احمد وپس سهروردی و عمار‬
‫که بود قدوه اخيار و سرور ابرار‬
‫دگر محمد و پس بو الفتوح فخر کبار‬
‫رسيد فيض علی راز احمد مخيتار‬
‫حبيب طائی و معروف بس سری و جنيد‬
‫عقيب ايں عمه ابوالقاسم وپس از نساج‬
‫پس از اکابر مذکور شيخ نجم الدين‬
‫کمال و احمد وانگه بهاء ملت و دين‬

‫رحه‬
‫‪ .۶٢‬حضرت شيخ نجم الدين رازي المعروف بدايه‬

‫رحه‬
‫جن انهن جي تربيت کي شيخ‬ ‫پاڻ به شيخ نجم الدين ڪبري جي مريدن منجھان آهن‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬
‫جي حوالي ڪري ڇڏيو هو‪” .‬مرصاد العباد“ ۽ ”تفسير بحرالحقائق“ سنڌن جون ئي‬ ‫مجدالدين‬
‫تصنيفون آهن‪ .‬سنڌن کي ڪشف حقائق ۽ شرح وقائق ۾ قوت و قدرت پوري هئي‪ .‬چنگيزخان جي‬
‫جھيڙي جي موقعي تي خوارزم کان ٻاهر نڪري آيا هئا ۽ روم ۾ هليا ويا هئا‪ .‬انهن کي شيخ‬
‫صدرالدين قوينويرحه ۽ موالنا جالل الدين روميرحه سان مالقات جو اتفاق ٿيو هو‪ .‬فرمائين ٿا هڪ‬
‫دفعو هڪ مجلس ۾ سڀ جمع هئا‪ .‬شام جي نماز بيٺي هئي‪ .‬سنڌ کي امامت جي درخواست ڪئي‬

‫‪64 | P a g e‬‬
‫وئي‪ .‬پاڻ ٻنهي رقعتن ۾ قل ياايهاالکافرون پڙهيو جڏهن نماز پوري ڪري چڪا ته موالنا جالل‬
‫الدين روميرحه جن شيخ صدرالدينرحه سان خوش طبعي جي طور تي چيو ته ظاهر ائين معلوم ٿئي‬
‫رحه‬
‫جن هڪ دفعي هي سورة تنهنجي الِء پڙهي آهي ۽ وري هڪ دفعو منهنجي الِء‪ .‬سنڌن‬ ‫ٿو ته شيخ‬
‫جو وصال ‪ ۶۵۴‬هجري ۾ ٿيو آهي‪ .‬چون ٿا شونيز بغداد ۾ شيخ سري سقطيرحه و شيخ جنيدرحه جي‬
‫مقبري جي ٻاهر انهن جي مزار آهي‪ .‬واهلل اعلم‪ .‬سنڌن جي شعرن مان هڪ رباعي آهي‪.‬‬

‫باگريه و سوز آشنائي دارد‬ ‫شمع ارچه چومن داغ جدائي داري‬

‫کان رشته سربر وشنائي دارد‬ ‫سررشته شمع يه که سر رشته من‬

‫رحه‬
‫‪ .۶٣‬حضرت شيخ جمال الدين احد جوزفاني‬

‫رحه‬ ‫رحه‬
‫فرمائين ٿا‬ ‫جي مريدن مان آهن‪ .‬شيخ رڪن الدين عالؤ الدوله‬ ‫پاڻ شيخ رضي الدين علي الال‬
‫رحه‬
‫عجب ذاڪر شخص ٿيا آهن‪ .‬انهن جو وڏو مرتبو آهي‪ .‬مون عالم غيب ۾ انهنجي‬ ‫شيخ احمد‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کي‬ ‫جي مناسب پاتو ۽ شيخ رضي الدين علي الال‬ ‫سلوڪ جو مرتبو شيخ ابوالحسن خرقاني‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا‬ ‫سلطان بايزيد قدس اهلل تعالي ارواصم جي مناسب پاتو‪ .‬شيخ رضي الدين علي الال‬
‫جنهن شخص کي اسانجي احمدرحه جي خاموشي جي موافقت ڪري ته جيڪو ڪجھ ماڻهن حضرت‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان حاصل ڪيو هو هن کان حاصل ڪن‪ .‬هڪ ڏينهن شيخ سعدالدين حمودي‬ ‫جنيدرحه ۽ شبلي‬
‫جورفان ۾ پهتا ڪنهن کي موڪليو ۽ شيخ احمدرحه کي طلب ڪيو‪ .‬شيخ احمدرحه جن گوشه نشيني‬
‫جي نيت ڪري ورتي هئي نه آيا‪ .‬وري موڪليو ته اچڻ گھرجي انڪري جو مونکي اشارو ٿيو آهي‬
‫جن اجازت نامه لکي ڏنو آهي‪ .‬مان به لکي ڏيان‪ .‬شيخ احمدرحه جن‬ ‫رحه‬
‫ته جڏهن تنهنجي الَء شيخ علي‬
‫جواب َچورائي موڪليو ته مان خدا تعالى جي اجازت نامه سان عبادت نه ڪندس‪ .‬شيخ رڪن الدين‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته انهن جي اها ڳالهه مونکي پسند نه آئي‪ .‬هڪ دفعو شيخ جمال الدين‬ ‫عالؤ الدوله‬
‫رحه‬
‫جن هڪ مريد کي ڏٺو ته مراقبو ڪيل هو‪ .‬جوتو ڪڍيو ۽ چند ڊبل جوتا انجي ڪنڌ تي‬ ‫احمد‬
‫هنيا‪ .‬ان چيو مان مراقبي ۾ هيس شيخ خفا ڇو ٿا ٿيو‪ .‬فرمايائون ته مراقبو ان شخص کي الئق‬
‫آهي ته جنهن هفتو کن کاڌو نه کاڌو هجي‪ .‬جڏهن پير جي آواز ٻڌي ته انجي دل ۾ اهو نه اچي ته‬
‫منهنجي الِء ماني آڻي ٿو‪ .‬پاڻ ربيع االخر جي آخر ‪ ۶۶۹‬هجري ۾ دنيا کان رحلت فرمائي آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۶۴‬حضرت بابا محمود طوسي‬

‫‪65 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن درويشن جي هڪ جمائت‬ ‫جي مريدن مان آهن‪ .‬هڪ دفعو شيخ عبداهلل‬ ‫پاڻ شيخ عبداهلل‬
‫کي چلي ۾ ويهاريو هيو‪ .‬هڪ رات خانقاه جي خادم کي چيو ته اڄ رات ٻن درويشن کي قو ٰمي‬
‫حال واقع ٿيندو خبردار رهه ته مستي نه ڪري سگھن ۽ خلوت جي دري کان ٻاهر نه نڪري وڃن‪.‬‬
‫رحه‬
‫نعرو لڳائيندي ۽ رڙيون ڪندي خلوت کان ٻاهر اچي ويا ۽‬ ‫خادم حاضر هو اتفاقن بابا محمود‬
‫هڪ ٻئي درويش جنهن جو نالو مهندو الياسرحه هو اهي به بابا محمودرحه جي پويان ٻاهر نڪري آيا‪.‬‬
‫رحه‬
‫تائين پهچي ويو ۽ انکي پڪڙي ورتو پر بابا‬ ‫خادم انهن ٻنهي جي پويان ڊوڙيو‪ .‬مهندو الياس‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي سٺي تربيت ۽ سياست‬ ‫شيخ‬ ‫جن جبل ۽ جھنگ جو رستو ورتو‪ .‬مهندو الياس‬ ‫محمود‬
‫رحه‬
‫ساڳي ئي مجذوب عمر گزاري ويا‪ .‬انهن کان‬ ‫کان في الجمله هوش ۾ اچي ويا ۽ بابا محمود‬
‫گھڻيون ئي ڪراماتون خرق عادت (عادت ۽ قانون قدرت جي خالف ڳالھ) ظاهر ٿيون آهن‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۶۵‬حضرت موالنا شمس الدين محمد اسد‬

‫پاڻ ظاهري علم ۾ طبيعت جي ذھين ۽ تيز فهمي ۾ پورا مشهور هئا‪ .‬فرمائيندا هئا ته تحصيل‬
‫رحه‬
‫جي زماني ۾ مونکي راه خدا جي سلوڪ جي خواهش سخت ٿي‪ .‬ان وقت زين الدين خواني‬
‫طالبن جي ارشاد ۽ مريدن جي تربيت ۾ مشغول هئا‪ .‬مان هڪ ڏينهن انهن جي مجلس ۾ پهتس‪.‬‬
‫هڪ جمائت کي بيعت ڪري رهيا هئا‪ .‬انهن کي توبه ۽ ذڪر جي تلقين ڪري رهيا هئا‪ .‬درويشن‬
‫جو قائدو هوندو آهي ته جڏهن درويش ڪنهن جي هٿ کي بيعت جي وقت پڪڙيندو آهي‪ ،‬ته ڪجھ‬
‫ان درويش جي دامن کي پڪڙي وٺندا آهن ۽ ڪجھ ان ٻئي جي دامن کي جيتري تائين پهچي‬
‫سگھي پڪڙيندا آهن‪ .‬مون به ان ڪجھن جو دامن پڪڙيو‪ .‬جڏهن مان ان مجلس کان ٻاهر نڪتس‬
‫ته مدرسي ۾ انهي حجري ۾ جتي مان پڙهندو هئس ذڪر ۾ مشغول ٿيس‪ .‬پنهنجي اندرون جسم‬
‫ذڪر جي تاثير وڌيڪ پائيندو هئس ايتري قدر جو منهنجو باطن بلڪل ان درسگاه جي طرف جذب‬
‫ٿي ويو‪ .‬انڪري مان تحصيل علم کي ترڪ ڪري ڇڏيو‪ .‬پاڻ شيخ بهاؤالدينرحه عمر جي خدمت ۾‬
‫گهڻا رهيا آهن‪ ،‬اتي هلي ڪيون ٿا‪ .‬اھڙي طرح ماڻهن جو اهو خيال ٿي ويو ته انهن جا مريد آهن‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ به رهيا آهن‪ .‬موالنا‬ ‫پر هو ان جو اقرار نه ڪندا هئا‪ .‬موالنا فخر لورستاني‬
‫پنهنجو جامو انهن کي پهرايو هو‪ .‬هو انکي به ڪڏهن ڪڏهن تبرڪ جي طور تي پهريندا هئا‪ .‬آخر‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫انهن جي ڏاڍي‬ ‫جي خدمت ۾ به رهيا آهن‪ ،‬موالنا سعدالدين‬ ‫۾ موالنا سعدالدين ڪاشغري‬
‫تعظيم ڪندا هئا‪ .‬هڪ دفعو انهن سان گڏ راه ۾ وڃي رهيو هئس‪ .‬انهن سان ڳالهيون ڪندي‬
‫ڪندي اوسيتائين پهتاسي ته هئين چيو مونکي انهن ٻنهي جو هڪ ڪم اچي پيو آهي ته مونکي‬
‫ً‬
‫مجمال ان طرف اشارو ڪيو ته مان انجي ان‬ ‫هرگز ان جو گمان نه هو ‪ ،‬نه مونکي انجي توقع هئي‪.‬‬
‫تحقيق سان مقام جمع سمجھي ويس‪” .‬وهللا تعالی اعلم قال بعض العارفين اذاتجلی هللا سبحان‬
‫‪66 | P a g e‬‬
‫بذاته الحديری کل الذوات والصفات واالفعال متال شيته فی اشعة وافعاله ويجد نفسه مع جميع‬
‫المخلوقات کانها مديرة لهاوھی اعضائها اليلم بواحد منها شئی اال ويراه ملمابه ويری ذاته الذات‬
‫الواحد وصفته صفتها وفعله فعلها الستهال که بااکليه فی عين التوحيد وليس لالنسان وراء ھذه‬
‫المرتبة مقام فی التوحيد ولما انجذب بصيرة الروح الی مشاھدة جمال الذات استتر نور العقل‬
‫الفارق بين االشياء فی غلبة نور الذات القدعية و ارتفع التميز بين القدم و الحدوث لزھوق الباطل‬
‫عند مجئی الحق وقسمی ھذه الحالة جمعا“ (يعني ڪجھ عارف چوندا آهن ته جڏهن خدائي تعالي‬
‫پنهنجي ذات سان ڪنهن تي تجلي ڪندو آهي‪ ،‬ته هي شخص تمام شيون و صفات و افعال کي ان‬
‫جي ذات وافعال جي شعائن ۾ فنا ڏسندو آهي‪ ،‬۽ تمام موجودات سان گڏ پنهنجي نفس جي اهڙي‬
‫نسبت پائيندو آهي ته خوش گهفتار هو ان موجودات جو عاقل آهي‪ ،‬۽ هي موجودات ان جا اعضاء‬
‫آهن ۽ ان موجودات مان ڪائي شي ناهين لهندي مگر هي ته خيال ڪندي آهي ته مان ان سان گڏ‬
‫ئي لٿي آهيان‪ .‬پنهنجي ذات کي اهائي هڪ ذات حق خيال ڪندي آهي‪ .‬پنهنجي صفت کي ان جي‬
‫صفت‪ ،‬۽ پنهنجي فعل کي انهي جو فعل سمجھندي آهي‪ .‬انڪري بلڪل عين توحيد ۾ حالڪ ٿي‬
‫چڪي آهي‪ .‬انسان جي الِء ان مرتبي کانسواِء ٻيو ڪوئي مقام توحيد نه آهي‪ ،‬۽ جڏهن روح جي‬
‫بينائي جمال ذات جي مشاهدي جي طرف ڇڪجي ويندي آهي ته عقل جو اهو نور جيڪو شين ۾‬
‫ذات قديمه جي نور جي غلبي ۾ لڪي ويندو‪ .‬قدم و حددث ۾ فرق ويندو‬
‫فرق ڪيو ويندو آهي‪ِ .‬‬
‫رهندو آهي‪ .‬انڪري جو حق جي اچڻ جي وقت باطل مٽجي ويندو آهي‪ .‬ان حالت جو نالو جمع‬
‫رکيو ويو آهي‪ ).‬هڪ ڏينهن انهن جي سامهون هنداڻون ڪثيو ويو جيڪو تمام عمده لطيف و‬
‫شيرين هيو‪ .‬جڏهن پاڻ چکيائون ته ان کان هٿ ڇڪي ورتائون‪ .‬ماڻهن ان جو سبب پڇيو ته‬
‫فرمايائون منهنجو ان کان لذت حاصل ڪرڻ مونکي ان حالت کان ته جنهن ۾ هاڻي آهيان پري‬
‫رکندو آهي‪ .‬سنڌن جو حال ۽ وجد ڪامل هيو‪ .‬هي ڪيفيت هئي ته جڏهن سماع جي مجلس ۾‬
‫سنڌن جي حالت بدلجندي ته رڙيون نعرا هڻندا جنهن سان اهل مجلس تي به اهو اثر ٿي ويندو ۽‬
‫سڀن جو وقت خوش ٿيندو‪ .‬پاڻ رات جمعه رمضان ‪ ۸۶۴‬هجري ۾ وصال فرمايو‪ .‬سنڌن جي مزار‬
‫ڌوبين جي گھاٽ تي شيخ السالمرحه جي مزار جي هيٺيان آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۶۶‬حضرت موالنا جالل الدين محمد البلخي‬

‫موالنا جي والدت ‪ ۶‬ربيع االول ‪ ۶٠۴‬هجري بلخ ۾ پيدا ٿيا آهن‪ .‬چون ٿا ته موالنا پنج سالن جي‬
‫عمر ۾ روحاني صورتن ۽ غيبي شڪلين يعني مالئڪه لکڻ وارا نيڪوڪار‪” ،‬جن“ خواص انسان‬
‫تي جيڪي ته عزت جي قبون ۾ ليڪل آهن‪ .‬ظاهر ٿيندا آهن‪ ،‬۽ انهن جا همشڪل بڻجي ويندا‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫شهر بلخ ۾ ڇهه‬ ‫جي تحرير ۾ لکيل پايو ويو آهي ته جالل الدين محمد‬ ‫آهن‪ .‬موالنا بهاؤالدين‬

‫‪67 | P a g e‬‬
‫سال جا هئا‪ .‬جمعه جي ڏينهن چند ٻين ڇوڪرن سان گڏ اسان جي گھرن جي ڇتن تي سير ڪري‬
‫رهيا هئا‪ .‬هڪ ٻار ٻئي ٻار کي چيو ته اچ هن مڪان کان ٻئي مڪان تي ٽپو ڏيون‪ .‬جالل الدين‬
‫رحه‬
‫جن چيو اهڙي قسم جي حرڪت ته ڪتا‪ ،‬ٻليون ۽ جانورن ۾ هوندي آهي افسوس آهي‬ ‫محمد‬
‫جو ماڻهون ان ۾ مشغول ٿي وڃي اگر تنهنجي جان ۾ قوت آهي ته اچ آسمان تي اڏرون‪ .‬ان حالت‬
‫۾ ٻارن جي نگاه کان غايب ٿي ويا‪ .‬ٻار فرياد ڪرڻ لڳا هڪ پل کان بعد انهن جو رنگ ٻئي طرح‬
‫جو ۽ اکيون بدليل واپس آيون ۽ چيو جڏهن مان توهان سان ڳالهيون ڪريان پيو مون ڏٺو ته هڪ‬
‫جماعت ساوا ڪپڙا پهريل اچي مونکي توهان کان کڻي ڪري وٺي وئي ۽ آسمانن جي اردگرد‬
‫چڪر ڏنو‪ .‬عالم باال جا عجائبات ڏيکاريا‪ ،‬پر جڏهن توهان جي فرياد جي آواز ٻڌي ته پوِء انهيَء‬
‫جڳهه الهي آيا‪ .‬چوندا آهن ته انهي عمر ۾ ٽي چار ڏينهن ۾ هڪ دفعو کائيندا هئا جڏهن ته پاڻ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن‬ ‫جي صحبت ۾ پهنچا هئا‪ .‬شيخ‬ ‫مڪه معظمه ويا‪ .‬۾ نيشاپور ۾ شيخ فريدالدين عطار‬
‫”ڪتاب اسرار نامه“ انهن کي ڏني هئي‪ .‬جنهن کي هميشه پاڻ سان گڏ رکندا هئا‪ .‬مولويرحه چون ٿا‬
‫ته مان هي جسم نه آهيان جو عاشقن جي نگاه ۾ منظور آهيان بلڪه اها ذوق ۽ اها خوشي آهيان ته‬
‫مريدن جي باطن ۾ منهنجي ڪالم سان سر نڪرندو آهي‪ .‬اهلل اهلل جڏهن ان دم کي پائي‪ ،‬۽ ذوق‬
‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ ماڻهن چيو‬ ‫کي چکي‪ ،‬ته غنيمت سمجھ ۽ شڪر ڪر ته مان اهو آهيان‪ .‬مولوي‬
‫فالڻو شخص چئي ٿو منهنجي دل و جان خدمت ۾ آهي‪ .‬فرمايائون چپ رهو‪ .‬ماڻهن ۾ اها ڳالهه‬
‫چوڻ ڪوڙ مثل آهي جيڪي هي چون ٿا‪ُ .‬ان اهڙي دل و جان ڪٿان پاتي ته مرد ان خدا جي خدمت‬
‫رحه‬
‫جي طرف متوجه ٿي ڪري چيو اهلل اهلل! اولياء خدا سان‬ ‫۾ رهي‪ .‬انکان بعد حسام الدين چلپي‬
‫گڏ گوڏو گوڏي سان ٿي ڪري ويهڻ کپي‪ .‬انڪري ان قرب جا وڏا آثار آهن‪ .‬رباعي‪:‬‬

‫که از دوری خرا بيہا فزايد‬ ‫يکے لحظ ازو دوری نشايد‬
‫که ازنزديک بودن مہر زايد‬ ‫بہرحاليکه باشی پيش اوباش‬
‫پاڻ فرمائين ٿا‪ ،‬جيڪو پکي زمين کان مٿي ڏي اڏري‪ ،‬باوجود آسمان تائين نه پهچي مگر قدر ته‬
‫ٿيندو آهي ته ڄار کان گھڻو پري وڃي رهندو آهي‪ .‬اهڙي طرح اگر ڪوئي درويش ٿي وڃي ۽‬
‫ڪمال درويشي تائين نه پنهنچي مگر اهڙي قدر ته ٿي ويندو آهي ته مخلوق ۽ بازاري ماڻهن جي‬
‫گروهه سان ممتاز هوندو آهي‪ .‬دنيا جون زحمتن کان ڇٽي ويندو آهي ۽ هلڪو ٿي ويندو آهي‪.‬‬
‫انڪري آيوآهي ”نجا المخففون وھلک المثقلون“ ( يعني هلڪا نجات پائي ويا ۽ ڳورا هالڪ ٿي‬
‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ اچي عذر ڪرڻ لڳو ته مان خدمت ڪرڻ کان قصوروار‬ ‫ويا‪ ).‬هڪ دنيادار ۽ موالنا‬
‫آهيان‪ .‬پاڻ فرمايائون عذر ڪرڻ جي ضرورت ناهين جهڙي قدر ته ٻيا ماڻهون تنهنجي اچڻ سان‬
‫احسان مند ٿيندا آهن اسان اهڙي قدر نه اچڻ سان احسان مند آهيون‪ .‬هڪ دوست کي غمناڪ ڏٺو ته‬
‫فرمايو ته هي سڄي ڪراھت هن جھان جي محبت جي وجه کان آهي‪ .‬مردمي اهو آهي ته هن جھان‬

‫‪68 | P a g e‬‬
‫کان آزاد رهي‪ .‬پنهنجو پاڻ کي مسافر سمجھي‪ .‬هر رنگ ۾ ته ڏسي ۽ هر مزو کي چکي ڄاڻي‬
‫وٺي ته ان سان گڏ نه رهندو پوِء ٻيهر ڪڏهن دلنسنگ نه ٿيندو‪ .‬فرمائين ٿا ته آزاد مرد اهي آهن‬
‫جيڪي ڪنهنجي تڪليف ڏيڻ سان رنجيده نه ٿي‪ .‬جوان مرد اهو آهي ته تڪليف ڏيڻ جي مستحق‬
‫صدر ۽ بزرگ وقت هيا پر مولويرحه سان‬ ‫رحه‬
‫کي تڪليف نه ڏي‪ .‬موالنا سراج الدين قونوي صاحب‬
‫رحه‬
‫هئين چوي ٿو‪ .‬مان تهتر مذهب سان‬ ‫خوش نه هئا‪ .‬ماڻهن انهن جي سامهون بيان ڪيو ته موالنا‬
‫رحه‬
‫کي تڪليف ڏين ۽ بي عزت‬ ‫گڏ هڪ آهيان‪ .‬جڏهن هو صاحب مطلب هئا‪ ،‬چاهيئون ته موالنا‬
‫ڪن‪ .‬پنهنجي قرب وارن مان هڪ شخص جيڪو وڏو داناء عالم هو‪ ،‬کي موڪليو ته موالنارحه کان‬
‫رحه‬
‫جن‬ ‫ماڻهن جي سامهون پڇ ته توهان ائين چيو آهي ته مان تهترمذهبن سان هڪ آهيان‪ .‬موالنا‬
‫چيو ها‪ ،‬مون چيو آهي‪ .‬ان شخص زبان کولي ۽ گاريون ۽ ڪمينوپن ڪرڻ لڳو‪ ،‬موالنارحه کلي پيو‬
‫۽ فرمايو ته مان ان سان به جيڪو تون چوندو آهي‪ ،‬هڪ آهيان‪ .‬هو شخص شرمندو ٿي واپس هليو‬
‫رحه‬
‫چون ٿا ته مونکي اها ڳالهه تمام چڳي معلوم ٿي‪.‬‬ ‫ويو‪ .‬شيخ رڪن الدين عالؤالدين الدوله‬
‫رحه‬
‫خادم کان هميشه اهو سوال ڪندا ته اڄ اسان جي گھر ۾ ڪجھ آهي‪ ،‬اگر چوندا ته خير‬ ‫مولوي‬
‫آهي‪ ،‬۽ ڪائي شيَء ناهين ته هو خوش ٿيندا ۽ شڪر ڪندا ته الحمدهلل اڄ اسانجي گھر محمد‬
‫صلي اهلل عليه وسلم جي گھر جي مشابه ۽ اگر چوندا ته اڄ باوچي خاني جي ضرورت جي موافق‬
‫آهي‪ ،‬ته شر مندا ٿيندا ۽ فرمائيندا ته ان گھر کان فرعون جي ڌپ اچي ٿي‪ .‬فرمائين ٿا‪ ،‬سنڌن جي‬
‫مجلس ۾ شمع نه ٻاريندا هئا مگر اتفاقن روغن ۽ چراغ جي عالوه چوندا ته ”ھذاللملوک‬
‫ھذاللصعلوک“ (يعني هي بادشاه ٿيڻ جي الِء رهيا ۽ هي مفلسن جي الِء‪ ).‬هڪ ڏينهن سنڌن جي‬
‫مجلس ۾ شيخ اوحدالدين ڪرمانيرحه جي حڪايت بيان ڪئي ته هو مرد حسن پرست هئا پر صاف‬
‫دل هئا‪ .‬غيرمناسب ڪم نه ڪندا هئا‪ .‬فرمايائون ڪاش ڪري ها ۽ گذري وڃي ها‪.‬‬

‫بر ہر آنچه مے رسے بروے مايست‬ ‫اے برادر بے نہايت در گهے است‬
‫هڪ ڏينهن فرمائين ٿا ته ارباب جي آواز بهشت جي دروازي جي آواز آهي‪ ،‬جيڪا اسان ٻڌندا‬
‫آهيون‪ .‬هڪ منڪر چيو اسان به اها ئي آواز ٻڌندا آهيون پر اها ڇا ڳالهه آهي ته اسان اوئين گرم نه‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو هر گز نه‪ ،‬بلڪل نه ته جيڪو ڪجھ‬ ‫آهيون ٿيندا جيئين موالنارحه ٿيندا آهن‪ .‬مولوي‬
‫اسان ٻڌندا آهيون اها ان جي ُکلڻ جي آواز آهي جيڪو ڪجھ هو ٻڌندو آهي اهو ان جي بند هجڻ‬
‫جي آواز آهي‪ .‬فرمائين ٿا ته هڪ شخص هڪ درويش جي خلوت ۾ آيو ۽ چيو تنها ڇو ويٺا آهيو؟‬
‫فرمايائون هن وقت جو تون آيو آهين ۽ خدا کان مونکي روڪيو آهي‪ ،‬تنها ٿيو آهيان‪ .‬هڪ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫به ان مجلس ۾‬ ‫کي امامت جي درخواست ڪئي‪ .‬شيخ صدرالدين قونوي‬ ‫جماعت مولوي‬
‫موجود هئا‪ .‬چيئون‪ ،‬اسان ابدال ماڻهون آهيون جتي ويندا آهيون اتي ئي ويهي رهندا آهيون ۽ اتي‬
‫رحه‬
‫کي‬ ‫ئي اٿندا آهيون‪ .‬امامت جي الِء تصوف و تمڪين جا ماڻهون مناسب آهن‪ .‬شيخ صدرالدين‬

‫‪69 | P a g e‬‬
‫اشارو ڪيو‪ .‬ايتري قدر جو اهي امام بڻيا‪ .‬فرمايائون ”من صلی خلف امام تقی فکانما صلی خلف‬
‫نبی“ (يعني جنهن متقي امام جي پويان نماز پڙهي ته معنى ان نبي جي پويان نماز پڙهي‪).‬‬
‫رحه‬
‫سماع ۾ هئا هڪ درويش جي دل ۾ هي گذريو ته سنڌن کان سوال ڪن‪ ،‬فقر ڇا شيِء‬ ‫موالنا‬
‫آهي؟ موالنارحه جن سماع جي حالت ۾ هي ربائي پڙهي‪.‬‬

‫الفقر شفاء وسوی الفقر مرض‬ ‫الجوھر فقر وسوی الفقر عرض‬
‫والفقر من العالم سی وغرض‬ ‫غرور‬ ‫و‬ ‫خداع‬ ‫العالم کله‬
‫(يعني جو هر ته فقير آهي ۽ فقر جي سوا سڀ غرض آهي‪ ،‬فقر شفا آهي‪ ،‬فقر کانسواِء مرض آهي‪.‬‬
‫جتي تمام دوکو فريب آهي‪ ،‬فقر جهان جو راز ۽ غرض آهي‪ ).‬سنڌن کان پڇيو ويو ته درويش گناه‬
‫ڪندو آهي؟ فرامايائون نه پر ان وقت بنا بک کاڌو کائي‪ .‬انڪري بغير بک کاڌو کائڻ درويش الِء‬
‫وڏو گناه آهي‪ .‬فرمايائون ته صحبت پياري شيِء آهي‪” ،‬النصاحبوا غيرابنا الجنس“ (يعني ناجنسن‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ته‬ ‫سان گڏ صحبت نه رکو) ۽ چيو ان باري ۾ منهنجي خداوند شمس الدين تبريزي‬
‫مريد مقبول جي عالمت اها آهي ته هرگز بيگانه مردن جي صحبت ۾ نه وڃي سگھي اگر اتفاقن‬
‫ڪڏهن بيگاني صحبت ۾ وڃي ڦاسي ته ائين ويهي جئين منافق مسجد ۾ وڃي ويهي ۽ ٻار‬
‫مڪتب ۾ قيدي قيدخاني ۾ آخير مرض پنهنجي صحاب کي چيو ته منهنجي وصال سان غمناڪ‬
‫نه ٿجو جو منصوررحه جي روح ڏيڌ سئو سال بعد شيخ فريدالدين عطاررحه جي روح تي تجلي ڪئي‬
‫۽ انجي مرشد ٿي‪ .‬جنهن حالت ۾ ر هو ته مونسان رهجو ۽ مونکي ياد ڪجو ته جئين مان توهانجو‬
‫مددگار ۽ معاون ٿيندس ڀلي ڪهڙي به لباس ۾ هجان ۽ فرمايو ته جھان ۾ اسان جا ٻه تعلق آهن‪.‬‬
‫هڪ ته جسم سان گڏ ۽ ٻيو توهان سان گڏ ۽ جڏهن حق سبحانه جي مهرباني سان فرد ۽ مجرو‬
‫ٿيندو آهيان ۽ تجريد و تفريد جو عالم نظر ايندو آهي‪ .‬اهو تعلق به توهانجو ملڪ ٿي ويندو‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬
‫سنڌن جي عبادت کي آيا ته فرمايو ”شغالک هللا عاجال“ (يعني خدا توهانکي جلد شفا‬ ‫صدرالدين‬
‫رحه‬
‫جھان جي جان آهن‪ .‬فرمايو ته‬ ‫ڏي‪ ).‬سنڌن جا درجات بلند ٿين‪ ،‬اميد آهي ته صحت ٿيندي‪ .‬موالنا‬
‫انکان بعد شفاڪ اهلل توهان الِء ٿي‪ .‬بيشڪ عاشق و معشوق جي وچ ۾ شعر کان وڌيڪ تر‬
‫ڪوئي پردو ناهين رهيو‪ .‬توهان نه ٿا چاهيو ته نور نور سان ملي وڃين‪.‬‬

‫می خرامم ورنهايات الوصال‬ ‫من شدم عرياں زتن اواز خيال‬
‫شيخ اصحابن سان گڏجي روئڻ لڳا‪ .‬حضرت موالنارحه هي غزل چئي‪.‬‬

‫چه شاھے ھم نشين دارم‬ ‫چه دانی تو که در باطن‬

‫‪70 | P a g e‬‬
‫موالنارحه جن اصحابن جي وصيحت ۾ ائين فرمايو آهي‪” .‬اوصيکم بتقوی هللا فی السر والعالينه‬
‫ويقلة الطعام وقلة المنام وقلة الکالم وھجريان العاصی واالتام ومواظب الصيام ودوام القيام‬
‫وترک الشهوات علے الدوام واحتمال الجفاء من جميع االنام وترک مجالستة السفهاء والعلوم‬
‫ومصابه الصالحين والکرام وان خيرالناس من ينفع الناس وخير الکالم ماقل ودل والحمد هلل‬
‫وحده“ (يعني مان توهان کي وصيحت ٿو ڪريان ته خدا کان ظاهر ۽ باطن ۾ ڊڄندا رهو‪ ،‬گھٽ‬
‫کاڌو کائيندا ڪريو‪ ،‬گھٽ سمهندا ڪريو‪ ،‬گھٽ ڳالهائيندا ڪريو ۽ گناهه ڇڏي ڏيو‪ .‬هميشه روزو‬
‫رکندا ڪريو‪ ،‬هميشه قيام رات ڪندا ڪريو‪ ،‬هميشه شهوت کي ڇڏي ڏيو‪ ،‬سڀن ماڻهن جو ظلم‬
‫کڻندا رهو‪ ،‬ڪيمنن ۽ عام جي مجلس ترڪ ڪري ڇڏيو‪ ،‬بيڪ بختن ۽ بزرگن جي صحبت رکو‪.‬‬
‫بهتر شخص اهو آهي‪ ،‬جيڪو ماڻهن کي فائدو پهچائي‪ .‬بهتر ڪالم اهو آهي جيڪو گھٽ ۽‬
‫بامعني هجي ۽ خدا واحد جي تعريف آهي‪ ).‬سوال ڪيو ويو ته مولويرحه جي خالفت جي الِء ڪوئي‬
‫شخص مناسب آهي؟ فرمايائون چلپي حسام الدينرحه‪ .‬ٽئي دفعه اهو ئي سوال جواب مقرر ٿيو‪.‬‬
‫چوٿين دفعي ماڻهن چيو ته سلطان ولد جي نسبت نماز ڪير پڙهائيندو؟ فرمايائون شيخ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫هن طرف‬ ‫۽ فرمايائون يا ته مونکي هيڏانهن ڇڪيندا آهن‪ ،‬۽ موالنا شمس الدين‬ ‫صدرالدين‬
‫آهن‪“ .‬ياقومنا اجيبو اداعی هللا” (يعني اي اسانجي قوم جا پڪارڻ واري جي ڳالهه ٻڌو‪ ،‬ضرور‬
‫هليو وڃڻ آهي‪ ).‬پاڻ آفتاب جي لهڻ وقت ‪ ۵‬جمادي االخر ‪ ۶۷٢‬هجري ۾ وصال ڪيو‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي شان ۾ ڇا چئو ٿا؟‬ ‫کان سوال ڪيو ويو ته شيخ صدرالدين مولوي‬ ‫مويدالدين جندي‬
‫پنهنجي خاصن يارن جئين شمس الدين ايڪي ايڪرحه‪،‬‬ ‫رحه‬
‫فرمايائون واهلل هڪ ڏينهن شيخ‬
‫فخرالدين عراقيرحه‪ ،‬شرف الدين موصليرحه‪ ،‬شيخ سعيد فرغانيرحه وغيره اسان ويٺا هئاسين ايتري‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن فرمايو‪ ،‬اگر‬ ‫جي عادت و طبعيت جي نسبت ڳالهيون ٿيڻ لڳيون‪ .‬حضرت شيخ‬ ‫۾ موالنا‬
‫بايزيد بسطاميرحه ان زماني ۾ هجن ها ته هن مرد مردانه جا فرمانبردار برادر هجن ها ۽ ان کي وڏو‬
‫احسان سمجھن ها‪ .‬فقر محمدي جو خوان ساالر اهو آهي‪ .‬اسان انجي طفيل کان مزو وٺي رهيا‬
‫رحه‬
‫جن چيو مان ان‬ ‫آهيون تمام مريدن انجو انصاف ڪيو ۽ شاباش چيو‪ .‬انکان بعد شيخ مويد‬
‫سلطان جي نيازمندن مان آهيان ۽ هي شعر پڙهيو‪.‬‬

‫ھی انت الاکنی وال اتردد‬ ‫لوکان فينا لاللوھية صورة‬

‫(يعني اگر اسان ۾ خدا جي الِء ڪوئي صورت هجي ها ته اها اسان ئي هجون ها‪ ،‬نه ان ۾ منھم‬
‫ڳالھ ڪندو آهيان ۽ نه انديشو‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۶۷‬حضرت موالنا شمس الدين محمد بن علي بن ملڪ داؤد التبريزي‬

‫‪71 | P a g e‬‬
‫مولويرحه جن هنن جي لقبن ۾ لکيو آهي ته ”المولی االعزالداعی الی الخير خالصة االرواح سر‬
‫المشکوة والزجاجة والمصباح شمس الحق والدين نورهللا فی االولين واالخرين” (يعني هو مولى‬
‫عزيز تر خير جي طرف سڏڻ وارا روحن جا خالصه طاق ۽ شيشي جا ۽ ڏيئي جا راز آهن‪ .‬حق ۽‬
‫دين جا آفتاب اولين و آخرين ۾ خدا جا نور آهن‪ ).‬پاڻ فرمائين ٿا ته مان اڃان مڪتب ۾ هئس ۽‬
‫بالغ نه ٿيو هئس‪ .‬اگر چاليهه ڏينهن مون تي گزرندا‪ .‬سيرت محمدي جي عشق جي وجه کان مونکي‬
‫کاڌي جي آرزو نه ٿيندي هئي ۽ کائڻ جون ڳالهيون ڪندا ته مان هٿ ۽ مٿي سان منع ڪري ڏيندو‬
‫رحه‬
‫جا مريد آهن‪ .‬ڪجھ چوندا آهن ته شيخ رڪن الدين‬ ‫هئس‪ .‬پاڻ شيخ ابوبڪر زبنيل باف تجريري‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫به انهن جا مريد آهن‪ .‬بعض چون ٿا ته بابا‬ ‫جا مريد آھن‪ .‬شيخ اوحد الدين ڪرماني‬ ‫سنجاسي‬
‫ڪمال جندي جا مريد آهن‪ .‬ممڪن آهي ته سڀن جي خدمت ۾ پهتا هجن ۽ سڀن کان تربيت حاصل‬
‫ڪئي هجن‪ .‬آخر حال ۾ هميشه سفر ڪندا هئا‪ .‬ڪارو ُا َن وارو ڪپڙو پھريل رھندا ھئا‪ .‬جتي به‬
‫رحه‬
‫ويندا اتي ڪارونسراِء ۾ رهندا‪ .‬چوندا آهن ته جڏهن خطه بغداد ۾ پهتا‪ ،‬شيخ اوحدين ڪرماني‬
‫سان مليا ۽ پڇيو ته ڪنهن ڪم ۾ آهيو؟ فرمايو ته چنڊ کي پاڻي جي َٿ َ‬
‫ال ۾ ڏسان ٿو‪ .‬موالنا‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو اگر نڙي تي دنبل ناهين رکندو ته ڇو آسمان تي ناهين ڏسندو‪ .‬چوندا‬ ‫شمس الدين‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي صحبت ۾ هئا‪ .‬شيخ فخرالدين‬ ‫بابا ڪمال جندي‬ ‫آهن ان وقت جڏهن موالنا شمس الدين‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي فرمان مطابق اتي ئي رهندا هئا‪ .‬جيڪي فتح ۽ ڪشف‬ ‫به شيخ بهاوالدين زڪريا‬ ‫عراقي‬
‫رحه‬
‫جي هوندي هئي‪ .‬ان کي نظم و نثر جي لباس ۾ ظاهر ڪندا هئا ۽ بابا‬ ‫شيخ فخرالدين عراقي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫اظهار نه ڪندا هئا‪ .‬هڪ ڏينهن بابا‬ ‫جي نظر ۾ گذاريندا هئا‪ .‬شيخ شمس الدين‬ ‫ڪمال جندي‬
‫ڪمال جنديرحه جن انهن کي چيو اي پث شمس الدين! جيڪي اسرار و حقائق ته فرزند فخر الدين‬
‫رحه‬
‫ظاهر ڪندو آهي‪ ،‬تنهنجي مٿان انهن مان ڪجھ به ظاهر ناهين ٿيندو‪ .‬فرمايو‪ ،‬ان کان‬ ‫عراقي‬
‫وڌيڪ مشاهدو هوندو آهي ليڪن ان وجه ڪري ته هو بعض اصالحات اختيار ڪندو آهي‪ .‬هو ائين‬
‫ڪري سگھي ٿو جو انکي سٺي لباس ۾ جلوه ڏي‪ ،‬ليڪن مونکي انجي طاقت ناهين‪ .‬باب‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو ته حق سبحانه تعالى توکي مصاحبي نصيب ڪري ته اول ۽ آخرين جا معارف‬ ‫ڪمال‬
‫و حقائق تنهنجي نالي تي ظاهر ڪري ڏي ۽ حڪمت جا چشمان جيڪي انجي دل کان زبان تي‬
‫جاري ٿيندو آهن‪ ،‬حرف ۽ آواز جي لباس ۾ ايندا آهن‪ .‬ان لباس جا نقش تنهنجي نالي تي هجن‪.‬‬
‫چون ٿا ته موالنا شمس الدين ‪ ۶۴٢‬هجري ۾ مسافرت جي حالت ۾ قونيه ۾ پهتا‪ .‬شڪر ريزان جي‬
‫سرائي ۾ لٿا‪.‬‬

‫موالنارحه ان زماني ۾ تدريس علم ۾ مشغول هئا‪ .‬هڪ ڏينهن پاڻ فضالء جي هڪ جماعت سان گڏ‬
‫رحه‬
‫مدرسي کان ٻاهر نڪتا ۽ شڪر ريزان جي سرائي جي سامهون گذري رهيا هئا‪ .‬شمس الدين‬
‫رحه‬
‫جي سواري جي لگام پڪتي ۽ چيو يا امام المسليمن بايزيد وڏا بزرگ‬ ‫سامهون آيا ۽ موالنا‬
‫آهن يا مصطفى صلي اهلل عليه وسلم‪ .‬موالنا جن چيو‪ ،‬ان سوال جي حيبت کان معني ست آسمان‬
‫‪72 | P a g e‬‬
‫هڪ ٻئي کان جدا ٿي ويا ۽ زمين تي ڪري پيا‪ ،‬۽ وڏي باهه منهنجي دل کان دماغ تائين لڳي ۽‬
‫اتان کان مون ڏٺو ته دونهون عرش جي اونچي سري تائين نڪتو‪ .‬انکان بعد مون جواب ڏنو ته‬
‫مصطفى صلي اهلل عليه وسلم تمام جهان جي ماڻهن کان وڌيڪ بزرگ آهن چاهي ته بايزيدرحه‪.‬‬
‫انهن فرمايو حاالنڪه انجو مطلب مصطفى صلي اهلل عليه وسلم ته فرمائين ٿا ته ”ما عرنفاک حق‬
‫رحه‬
‫فرمائين ٿا ”سبحانی ما‬ ‫معرفتک“ (يعني اسان تنهنجو حق معرفت ناهين سڃانتو) ۽ ابويزيد‬
‫اعظم شانی وانا سلطان السالطين“ (يعني مان پاڪ آهيان‪ ،‬منهنجي وڏي شان آهي ۽ مان بادشاهن‬
‫جو بادشاهه آهيان)‪ .‬پاڻ اهو به فرمائين ٿا ته مون اهو جواب ڏنو ته ابويزيدرحه جي ُاڃ هڪ ُڍڪ کان‬
‫بعد ٿي وئي‪ .‬انڪري سيرابي جو دم هڻڻ لڳا‪ .‬ان سان انهنجي ادراڪ جو ڪوزو ڀرجي ويو‪ .‬اهو‬
‫نور انهنجي گھر جي سوراخ برابر هو‪ ،‬ليڪن مصطفى صلي اهلل عليه وسلم کي وڏي ُاڃ هئي‪،‬‬
‫سنڌن جو سينو مبارڪ ”الم نشرح لک صدرک“ (يعني اسان توهانجو سينو ناهين کولي ڇڏيو)‬
‫جي مطابق خدا جي وڏي فراخ زمين بڻيل هو‪ .‬انڪري پاڻ ُاڃ جو دم هنيو ۽ هر روز قريب جي‬
‫جن نعرو هنيو ۽ ڪري پيا‪ ،‬موالنارحه خچر کان لهي‬ ‫رحه‬
‫زيادتي جو تقاضو ڪيو‪ .‬موالنا شمس الدين‬
‫آيا‪ ،‬۽ شاگردن کي حڪم ڏنو ته انهن کي پڪڙي وٺن ۽ مدرسي ۾ وٺي وڃن‪ .‬جيسيتائين انهن‬
‫کي هوش نه آيو انهن جو سر مبارڪ رانن تي رکيو هو‪ .‬انکان بعد انهن جي هٿن کي پڪڙيو ۽‬
‫روانه ٿي ويا‪ .‬ٽي مهينه برابر ڏينهن رات صوم وصال سان گڏ خلوت ۾ ويٺا ۽ هرگز ٻاهر نه آيا‪.‬‬
‫ڪنهن کي طاقت نه هئي ته خلوت ۾ انهن جي ويجھو اچي‪ .‬هڪ ڏينهن موالنا شمس الدينرحه جن‬
‫رحه‬
‫کان معشوقي جي درخواست ڪئي‪ .‬موالنا پنهنجي روجه جو هٿ پڪڙي سامهون وٺي آيا‪.‬‬ ‫موالنا‬
‫رحه‬
‫فرمايو ته هو منهنجي جاني ڀيڻ آهي‪ .‬مونکي هڪ نازنين ڇوڪرو گھرجي‪ .‬انهي وقت‬ ‫پاڻ‬
‫پنهنجي فرزند سلطان ولد کي سامهون آندو‪ .‬فرمايائون ته هي منهنجو فرزند آهي‪ .‬هاڻي اگر قدري‬
‫رحه‬
‫ٻاهر آيا ۽ آتش پرستن جي محلي ۾ هڪ گھڙو شراب جو‬ ‫شراب هٿ اچي ته مزو ڏيندي‪ .‬موالنا‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کي فراخ مشرب جي طاقت جي قوت‬ ‫جن فرمايو ته مان‪ ،‬ته موالنا‬ ‫ڀريل کڻي آيا‪ .‬شمس الدين‬
‫جو امتحان ڪريان پيو‪ .‬جيتري قدر ماڻهون چوندا آهن‪ .‬انکان هو وڌيڪ آهن‪ .‬پاڻ فرمائن ٿا ته مان‬
‫انهن مشائخن کان پڇان ٿو ته ”لی مع هللا“ (يعني اهلل سان گڏ هڪ وقت آهي) ڇا اهڙو وقت هميشه‬
‫رحه‬
‫هي معلوم ٿئي ٿو ته هميشه‬ ‫رهندو آهي‪ ،‬ته فرمائين ٿا ته هميشه ناهين رهندو‪ ،‬مقصود موالنا‬
‫رهندو آهي ۽ هي نادر آهي‪.‬‬

‫فرمايائون ته هڪ شخص امت حضرت محمد صلي اهلل عليه وسلم جي هڪ درويش کي هي دعا‬
‫ڏني ۽ چيو ته خدائي تعالى توکي جميعت خاطر ڏي‪ .‬ان چيو ته هي هي اها دعا نه ڪر‪ ،‬بلڪه‬
‫منهنجي الِء هي دعا گھر ته اي رب هن کان جميعت خاطر وٺي ڇڏ‪ .‬خدايا هن کي تفرقه ڏي ته‬
‫جميعت کان عاجز ٿي ويو آهيان‪ .‬فرمائين ٿا‪ ،‬هڪ چيو ته غسل خاني ۾ خدا جو نالو نه وٺڻ‬

‫‪73 | P a g e‬‬
‫گھرجي‪ .‬قرآن نه پڙهڻ گھرجي‪ ،‬مگر آهستي‪ .‬مون چيو مان اهو ڪئين ڪري سگھان ٿو هن کي‬
‫پاڻ کان جدا نه ٿو ڪري سگھان‪ .‬بادشاه گھوڙي کان هيٺ لهندو‪ .‬گھوڙو ويچارو ڇا ڪري‪ .‬بعض‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي مجلس ۾ آيا ته موالنا‬ ‫قونيه ۾ پهتا ۽ موالنا‬ ‫چوندا آهن ته جڏهن موالنا شمس الدين‬
‫حوض جي ڪناري ويجھو ويٺا هئا‪ .‬چند ڪتاب پاڻ وٽ رکيون هيون‪ .‬پڇيئون ته هي ڪهڙا‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو ته انهن کي قيل وقال چوندا آهن‪ .‬توهان کي ان سان ڇا مطلب؟‬ ‫ڪتاب آهن؟ موالنا‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫وڏي‬ ‫شمس الدين جن هٿ وڌايو ۽ تمام ڪتاب کي حوض ۾ وجھي ڇڏيو‪ .‬موالنا‬ ‫موالنا‬
‫افسوس سان چوندا آهن ته هي هي درويش تو هي ڇا ڪري ڇڏيو؟ انهن مان بعض منهنجي والد‬
‫جون جوائد هيون ته هاڻي اهي ميسر نه ٿي سگھنديون‪ .‬شيخ شمس الدينرحه جن پاڻي ۾ هٿ وڌو ۽‬
‫هڪ هڪ ڪتاب کي ٻاهر ڪڍيو‪ .‬پاڻي جو زرو به اثر نه هو‪ .‬موالنارحه جن چيو ته هي ڇا راز آهي؟‬
‫شيخ شمس الدينرحه فرمايو هي ذوق و حال آهي توکي انجي ڪهڙي خبر‪ .‬انکان بعد هڪ ٻئي وٽ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ خلوت ۾ي ويٺا‬ ‫موالنا‬ ‫ايندا رهيا جيئين ته گذريو‪ .‬هڪ رات شيخ شمس الدين‬
‫رحه‬
‫کي اشارو ڪيو ته ٻاهر اچو‪ .‬في الحال اٿي بيٺا‪.‬‬ ‫هئا‪ .‬هڪ شخص دروازي جي ٻاهر شيخ‬
‫کي چيو‪ ،‬مونکي قتل جي الِء سڏن ٿا‪ .‬گھڻي دير کان پوِء موالنارحه جن فرمايو ” اال له‬ ‫رحه‬
‫موالنا‬
‫الخلق واالمر تبارک هللا رب العالمين“ (يعني ڏس! انھي جي الِء خلق ۽ امر آھي‪ .‬ھو اهلل رب‬
‫العالمين بابرڪت آھي) ست ماڻھون ھڪ ٻئي جو ھٿ پڪڙي تاڪ ۾ بيٺا ھئا‪ .‬انھن ُڇري ھالئي‬
‫رحه‬
‫جن نعرو ھنيو ايتري قدر جو اھا جماعت بيھوش ٿي وئي ڪري پئي‪ .‬انھن مان ھڪ‬ ‫شيخ‬
‫عالوالدين محمد ھو جيڪو موالنا جو فرزند ھو ۽ ان داغ کان داغ دار ھو‪” .‬انه ليس من اھلک“‬
‫(يعني بيشڪ ھو توھانجي اھل مان نه آهن‪ ).‬جڏهن اها جماعت هوش ۾ آئي ته سوائي خون جي‬
‫چند قطرن جي ٻيو ڪجھ نه ڏٺو‪ .‬ان ڏينهن کان اڄ تائين سلطان معني جو نشان ظاهر نه آهي ۽ هي‬
‫واقعو ‪ ۶۴۵‬هجري ٿيو هو‪ .‬هو سب ناالئق‪ ،‬هڪ هڪ بال ۾ مبتال ٿيا ۽ هالڪ ٿي ويا‪ .‬عالوالدين‬
‫رحه‬
‫انجي جنازي‬ ‫محمد کي عجب قسم جي بيماري ٿي‪ .‬انهن ئي ڏينهن ۾ فوت ٿي ويو ۽ موالنا‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي ڀرسان آرامي ٿيا‬ ‫موالنا بهاوالدين‬ ‫تي به حاضر نه ٿيا‪ .‬بعض چون ٿا ته شيخ شمس الدين‬
‫آهن‪ .‬بعض چون ٿا ته انهن ناالئقن سنڌن جي بدن مبارڪ کي کوهه ۾ وجھي ڇڏيو هو‪ .‬هڪ رات‬
‫رحه‬
‫جن اشارو ڪيو آهي ته فالڻي کوهه ۾ آرامي‬ ‫سلطان ولد جن خواب ۾ ڏٺو ته شيخ شمس الدين‬
‫آهيان‪ .‬تڏهن اڌ رات جو محرم دوستن کي جمع ڪيو ۽ موالنارحه جي مدرسي ۾ باني مدرسي امير‬
‫بدرالدينرحه جي ڀرسان دفن ڪري ڇڏيو‪ .‬واهلل اعلم‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۶۸‬حضرت شيخ حسام الدين حسن بن محمد بن الحسن بن اخي ترڪ‬

‫‪74 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي خدمت جي مهرباني ۽ انجي خالفت‬ ‫وصال فرمائي ويا ته موالنا‬ ‫جڏهن شيخ صالح الدين‬
‫چلپي حسام الدينرحه جي طرف منتقل ٿي وئي ۽ عشق بازي جي بنياد انهن سان رکي‪ .‬مثنوي جي‬
‫نظم جو زريعو هو ٿيا‪ .‬انڪري جڏهن چلپي حسام الدينرحه جن اصحاب جي ُرجهان خاطر االهي‬
‫نامه حڪيم سنائي ۽ منطق الطير شيخ عطار ۽ ان جي مصيبت نامه جي طرف ڏٺو‪ ،‬ته موالنارحه کان‬
‫درخواست ڪئي ته غزلن جا اسرار گھڻا ٿي ويا آهن‪ ،‬اگر اهڙي ڪتاب جنهنجي طرز االهي نامه‬
‫سنائي يا منطق الطير جي هجي‪ ،‬نظم ڪئي وڃي ته جئين دوستن جي الِء يادگار رهي‪ ،‬ته نهايت‬
‫مهرباني ٿيندي‪ .‬موالنارحه انهي وقت دستار جي سري کان هڪ ڪاغذ چلپيرحه جي هٿ ۾ ڏنو جنهن‬
‫تي ارڙانهن بيت اول مثنوي جي لکيل هئا‪ .‬ان شعر سان‬

‫از جدا نعا شکايت ميکند‬ ‫بشنواز نے چون حکايت ميکند‬

‫وٺي ڪري ھن شعر تائين پڙھيو‬

‫پس سخن کوتاه بايد والسالم‬

‫رحه‬
‫جن فرمايو‪ ،‬پھريان انکان ته تنهنجي دل کان اها خواهش پيدا ٿي‪ .‬عالم غيب کان‬ ‫بعد موالنا‬
‫منهنجي دل ۾ اها ڳالهه القا ڪئي وئي هئي ته ان قسم جي ڪتاب نظم ڪئي وڃي‪ .‬تڏهن پوري‬
‫احتمام سان مثنوي جي نظم شروع ڪري ڇڏي‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن ائين به ٿيندو ته شروعات صبح‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫لکندا ويندا هئا ۽ ان‬ ‫تصنيف ڪندا ۽ چلپي حسام الدين‬ ‫کان فجر جي لهڻ تائين موالنا‬
‫مجموعي کي موالنارحه جي خدمت ۾ بلند آواز سان پڙهندا هئا‪ .‬جڏهن پهرين جلد ختم ٿي چڪي ته‬
‫رحه‬
‫جي زال فوت ٿي وئي ۽ انهي وچ ۾ سستي اچي وئي‪ .‬ٻن سالن کان بعد‬ ‫چلپي حسام الدين‬
‫چلپي حسام الدينرحه جن موالنارحه جي خدمت ۾ وڏي عاجزي سان بقايا مثوي جي پوري ڪرڻ جي‬
‫درخواست ڪئي‪ .‬بھرحال ٻئي جلد جي شروع ۾ هن طرف اشارو ڪيو آهي‪.‬‬

‫مہلنے بايست تا خوں شيرشد‬ ‫مدتے ايں مثنوی تاخيرشد‬

‫رحه‬ ‫رحه‬
‫لکندا ويندا هئا‪ .‬هڪ ڏينهن‬ ‫فرمائيندا هئا ۽ چلپي حسام الدين‬ ‫ان کانپوِء آخر تائين موالنا‬
‫چلپي حسام الدينرحه جن چيو ته جنهن وقت اصحاب مثوي مخدومي کي پڙهندا آهن ۽ اهل حضور‬
‫ان جي نور ۾ مستغرق ٿي ويندا آهن‪ .‬ته مان ڏسندو آهيان ته هڪ غيبي جماعت هٿن ۾ تلوار‬
‫کنيل آهي‪ ،‬دور باش ڪندي حاضر ٿيندي آهي‪ .‬جيڪو شخص انکي اخالق سان ناهين ٻڌندو انهن‬
‫جي ايمان جون پاڙون ۽ دين جون شاخون کي ڪٽيندا آهن‪ ،‬۽ ڪشان ڪشان دوزخ جي کڏي ۾‬
‫وٺي ويندا آهن‪ .‬موالنارحه جن فرمايو ته ها ائين ئي آهي جئين تون ڏٺو آهي‪.‬‬

‫شدمثل سرنگوں اندر سقر‬ ‫درنظر‬ ‫دشمن ايں حرم ايندم‬

‫‪75 | P a g e‬‬
 ‫حق عوذت پاسخ افعال او‬ ‫اے حسام الدين تو ديدی حال او‬

‫رحه‬
‫‪ .۶۹‬حضرت شهاب الدين سهروردي‬

‫امام يافعي سندن جي لقبن مان آهي ائين چوندا آهن‪ ،‬استاد زمانه‪ ،‬فريد آدانه‪ ،‬مطلع االنوار‪ ،‬منبع‬
‫االسرار‪ ،‬دليل طريقه‪ ،‬ترجمان حقيقت‪ ،‬استاد اشيوخ‪ ،‬االڪابر الجامع‪ ،‬بين علم باطن وا لظاهر‪،‬‬
‫قدوة العارفين و عمده السالڪين العالم رباني شهاب الدين ابو حفص عمر بن البڪري‬
‫ا سهروردي قدس اهلل سره يعني پاڻ زماني جا فرد‪ ،‬انوار جا مطلع‪ ،‬اسرار جا سرچشما‪ ،‬طريقي جا‬
‫رهنما‪ ،‬حقيقت جا ترجمان‪ ،‬وڏن وڏن شيخن جا استاد‪ ،‬علم باطن و ظاهر جا جامع‪ ،‬عارفن جا‬
‫پيشوا‪ ،‬سالڪن ۾ عمده عالم رباني شهاب الدين ابو حفص عمر بن محمد بڪري سهروردي خدا‬
‫رضه‬
‫جي اوالد مان آهن ۽ تصوف ۾ سنڌن‬ ‫انهن جي سر کي پاڪ ڪري‪ .‬پاڻ حضرت ابوبڪر صديق‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي‬ ‫سان ملي ٿو ۽ شيخ عبدالقادر گيالني‬ ‫جو نسب سنڌن جي چاچي ابو النجيب سهروردي‬
‫صحبت ۾ رهيا آهن‪ .‬انهن کانسواِء گھڻن ئي مشائخن سان مليا آهن‪ .‬چون ٿا مدت تائين ڪجھ‬
‫ابدال سان گڏ عبادان جي جزيري ۾ رهيا آهن‪ ،‬خضر عليه السالم سان به مليا آهن‪ .‬شيخ‬
‫عبدالقادررضه جن سنڌن کي چيو آهي ”انت اخر المشهورين بالعراق“ (يعني تون انهن بزرگن جي‬
‫آخر ۾ آهين جيڪي عراق ۾ مشهور ٿيندا“ سنڌن جو تعينات آهن جئين عوارف‪ ،‬اشف النصائح‪،‬‬
‫اعالم الهدي‪ ،‬وغيره وغيره‪ .‬عوارف کي ته مڪه معظمه ۾ تصنيف ڪيو آهي‪ .‬جڏهن سنڌن تي‬
‫ڪوئي مسئلو مشڪل ٿي ويندو ته خدا تعالي جي طرف توجه ڪندا ۽ بيت اهلل جو طواف ڪندا ته‬
‫مشڪلون رفع ٿينديون ۽ حق امر ظاھر ٿيندو‪ .‬پنھنجي وقت ۾ بغداد جا شيخن شيخ ھئا‪ .‬اھل‬
‫طريقت پري ويجهو شھرن کان سنڌن کان مسئلن فتوي پڇندا ڪندا‪” .‬کتب اليه بعضهم يا سيدی‬
‫ان ترکت العمل اخلدت الی البطالة وان عملت دخلنی المجب فکتب فی جوابه اعمل واستغفرهللا‬
‫من العجب“ (يعني ھڪ شخص سنڌن کي ڏٺو اي منھنجا سردار اگر مان عمل ڇڏيان ٿو ته بيحوده‬
‫پن جي طرف وڃان ٿو ۽ اگر عمل ڪريان ٿو ته مون ۾ غرور اچي وڃين ٿو‪ ).‬ان جي جواب ۾ پاڻ‬
‫اهو لکيو آهي ته عمل ڪر ۽ تڪبر کان توبه ڪر‪ .‬رساله اقباليه ۾ آهي ته شيخ رڪن الدين‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان پڇيو ته شيخ محي الدين‬ ‫جن چيو آهي ته ماڻهن شيخ سعد الدين حمودي‬ ‫عالؤالدوله‬
‫رحه‬
‫کي توهان ڪئين پاتو؟ فرمايائون ”بحر مواج النهاية له“ (يعني هڪ موجزن سمنڊ هئا‬ ‫عربي‬
‫جنهنجي انتها ناهين‪ ).‬وري پڇيو ته شيخ شهاب الدين سهرورديرحه کي ڪئين پاتو؟ فرمايو ”نور‬
‫متابعة النبی صلی هللا عليه وسلم في جبين السهروردي شئی اخر“ (يعني سهروردي جي پيشاني‬
‫۾ نبي صلي اهلل عليه وسلم جي متابعت جو نور هڪ ٻئي ئي قسم جو آهي‪ .‬سنڌن جي والدت ماه‬
‫رجب ‪ ۵٣۹‬هجري ۽ وصال ‪ ۶٣٢‬هجري ۾ ٿي آهي‪.‬‬

‫‪76 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫‪ .۷٠‬حضرت شيخ ابراهيم مجذوب‬

‫رحه‬
‫جي حاالت ۾ گذريو آهي ته هو‬ ‫پاڻ اهي ئي آهن جن جو ذڪر شيخ نجب الدين علي برغش‬
‫عجيب ديوانه هئا‪ .‬ماڻهون چون ٿا ته هڪ اهڙو وقت ايندو آهي ته هو ڪجھ ڏينهن ڪجھ نه کائيندا‬
‫۽ ڪجھ وقت اهڙو ايندو ته هڪ ئي دفعي سئو سير کائي ويندا آهن‪ .‬انهن جا حاالت ۽ ڪرامات‬
‫عجيب بيان ڪندا آهن‪ .‬مونکي انهنجي مالقات جو شوق پيدا ٿيو‪ .‬مون انهن کي چيو اچ هڪ‬
‫ڏينهن ٻئي ملي ڪري رهون‪ .‬هو هڪ دفعو به نه مڃيندو هو‪ .‬آخر هڪ ڏينهن مون انهن کي بازار‬
‫۾ ڏٺو‪ .‬پاري جو موسم هو چيو ته هي وقت آهي ته هڪ جڳهه ملي ڪري رهون پر اها شرط آهي‬
‫ته اڄ جي رات بازار جي مسجد ۾ رهون پوِء انهن سان گڏ مسجد ۾ ويس‪ .‬مون چيو کاڌو وٺي‬
‫اچان؟ فرمايائون منهنجو پيٽ ڀريل آهي پوِء هو هليا ويا‪ .‬بارش ٿيڻ شروع ٿي پر ناليون به‬
‫نڪتيون جڏهن مغرب ۽ عشاء جي نماز اسان پڙهي ورتي ۽ ماڻهون مسجد کان ٻاهر هليا ويا‬
‫تڏهن هو ۽ مان اڪيال رهجي وياسي‪ .‬ان وقت چيئون ته مان بکايل آهيان ڪجھ کاڌو آڻ ته مان‬
‫کانوان‪ .‬اونداهي رات هئي ۽ برف پئجي رهي هئي‪ .‬بارش به ٿي رهي هئي‪ .‬مان چند دينار زر جا‬
‫جيڪي مون وٽ هئا انهن کي ڏنا ۽ چيو هن وقت معاف رک‪ .‬انڪري ظاهر آهي عذر آهي‪ .‬ان زر‬
‫سان سڀاڻي غذا وٺي وٺجان‪ .‬هو زر ته وٺي ورتو ۽ ڪجھ دير صبر ڪيو پر پوِء چيو ته مان بکايل‬
‫آهيان اٿ ۽ ڪجھ وٺي آُء ته مان کانوان‪ .‬منهنجو گھر مسجد کان پري هو پر ان مسجد جي ويجھو‬
‫منهنجي هڪ مائٽ مالدار هو‪ .‬مان انجي گھر ويس ۽ جئين مان ٻڌي چڪو هئس ته هو گھڻو کاڌو‬
‫کائيندو آهي‪ .‬مون چيو هڪ جماعت منهنجي مهمان اچي وئي آهي ۽ اهو مان ان معني ۾ چيس ته‬
‫هر شخص حقيقت ۾ هڪ جماعت آهي‪ .‬انڪري ان ۾ لطيفا آهن‪ .‬يعني نفس‪ ،‬قلب‪ ،‬روح وغيره ‪.‬‬
‫انهن چيو دير ٿي وئي آهي ۽ ايترو کاڌو پختو ناهين رهيو‪ .‬انهن جا خدمت گار هيا هر هڪ جي‬
‫ال ڪچا مٽر ۽ ڪجھ پنير ۽ ڪجھ چڻا و ڪڻڪ ۽‬ ‫مٿي تي هڪ ڀريل ڪچا چانورن جو‪ ،‬ڪجھ َٿ َ‬
‫هڪ گھٽو (ڀنيل گوشت) مون سان گڏ مسجد ۾ آندو ۽ چيو ته پاڻ پچايو‪ .‬مون هي سڀ َٿ َ‬
‫ال ان جي‬
‫سامهون رکي ڇڏيا ۽ دل ۾ تخمينو ڪيو ته اهي سڀ پنجاهه سير وزن هو‪ .‬مون چيو صبر ڪر ته‬
‫انکي پچائي وٺان‪ .‬چيائون مون ائين ئي کائيندس سڀن کي ڪچو کائي ويو‪ .‬هڪ گھڙي صبر‬
‫ڪيو هڪ سائل جي آواز آئي جيڪو گھرندو ڦرندو هو‪ .‬مسجد کان ٻاهر ڊوڙيا ۽ جيڪو ڪجھ‬
‫هن جمع ڪيو هو ان کان وٺي ورتو‪ .‬ڏهه سير جي قدر مانين جا ٽڪڙا ۽ کاڌو هو‪ .‬مسجد ۾ کڻي‬
‫آيو ۽ سڀ کائي ويو‪ .‬جڏهن اڌ رات گذري ته مونکي چيائين اٿ ۽ مسجد جي جڳھ ۾ وڃي ڪري‬
‫سمهي رهه انڪري جو تون مونکان وڌيڪ تڪليف کنئي آهي‪ ،‬اگر ڪائي حرڪت ڪيئي يا ُچرين‬
‫ته توکي ھالڪ ڪري ڇڏيندس‪ .‬مان مسجد جي جڳھ ۾ وڃي سمهي رهيس ۽ اها طاقت نه رکندو‬

‫‪77 | P a g e‬‬
‫هئس ته حرڪت ڪيان‪ .‬بھرحال اگر مونکي ڪٿي خارس ٿي ته مونکي کنهڻ جي جرائت نه هئي‪.‬‬
‫ان مسجد ۾ هڪ وڏو پٿر رکيل هو‪ .‬هر دم کڻندو ۽ ان پٿر کي پڪڙيندو ۽ منهنجي سرهاني‬
‫آڻيندو ۽ پنهنجي پاڻ کي چوندو ته هن پٿر سان انکي ماريندس ۽ هالڪ ڪندس‪ ،‬وري پاڻ ئي‬
‫چوندو ته اهو جائز نه آ هي‪ .‬انڪري جو ان جو پيُء پوڙهو آهي‪ .‬سڀاڻي روئندو‪ .‬ان پٿر کي اتي ئي‬
‫رکي ڇڏيندو چند دفعا ائين ئي ڪيو‪ .‬مونکي ڊپ جي ڪري ننڊ نه آئي هئي پر پنهنجي پاڻ کي‬
‫ائين ظاهر ڪيو ته مان سمهي رهيو آهيان‪ .‬وري چوڻ لڳو مان ڄاڻان ٿو ته تون نه سمهين ٿو تو‬
‫کي گھڻي تڪليف ڏيان ٿو‪ .‬هاڻي مان توکي خدا جي ڪري معاف ڪيو‪ .‬مان مسجد جي ڇت تي‬
‫وڃان ٿو ته تون آرام سان سمهي رهين پوِء هو ڇت تي هليو ويو‪ .‬مسجد جي ڏاڪن تي هڪ حجره‬
‫هيو‪ .‬ان ۾ اتان جي امام گھڻيون ئي ڪتابون رکيون هيون ان حجري ۾ هليو ويو‪ .‬مان ڊڄندو‬
‫ويس ۽ حجري جو دروازو ٻاهر کان بند ڪري ڇڏيو ۽ سمهي رهيس‪ .‬انجي کائڻ جو آوازون اچي‬
‫رهيون هيو مون تعجب ڪيو ته ڇا کائي پيو انڪري جو مونکي معلوم هو ته اندر ڪائي کائڻ‬
‫جي شيِء ناهين جڏهن صبح ٻا هر نڪتو ۽ هليو ويو ته مان حجري ۾ ويس ڏٺم ته ڪتابن جون‬
‫تمام جلدون کائي ويو هو‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۷۱‬حضرت شيخ جمال الدين لور‬

‫رحه‬
‫چون ٿا ته جڏهن ڪوئي مونکي چوندو ته لوري غريب هن شهر ۾ آيو آهي‪.‬‬ ‫شيخ نجب الدين‬
‫انهن جو نالو جمال الدين آهي‪ .‬هو قومي جذبو رکندو آهي‪ .‬مسجد جامع ۾ رهندو آهي‪ .‬تڏهن مان‬
‫مسجد جامع ۾ ويس‪ .‬ڏٺو ته وڏي جذبي وارو آهي ۽ پورو استغراق رکندو آهي ۽ انهن جون ٻئي‬
‫اکيون‪ ،‬ان جي اثر کان ٻن رت جي پيالن جي طرح هيون‪ .‬مان اڳتي ويس ۽ سالم چيو‪ .‬جواب ڏنو‬
‫ته مونکي اڇي ڪاري ڪرڻ وارن سان ڪم ناهين‪ .‬يعني مونکي فقها ۽ لکڻ وارن سان مطلب‬
‫ناهين‪ .‬هڪ شخص حاضر هيو‪ .‬ان چيو هي حضرت ته صوفي آهن‪ .‬مان انهن جي سامهون ويهي‬
‫رهيس ۽ ان جي حاالت بابت سوال ڪيو‪ .‬فرمايو هڪ مرد لور ۽ ُامي آهيان ڪجھ نه ٿو ڄاڻان‬
‫مان گھوڙن سان ڏاڍي رغبت رکندو هئس ۽ هميشه گھوڙا رکندو هئس‪ .‬هڪ ڏينهن صبح جي‬
‫وقت گھوڙن جي برابر ويٺو هئس اتفاقن مون تي حال ڪشف ٿي ويو ۽ جذبو ظاهر ٿيو‪ .‬تڪبر‬
‫جو حجاب مونکان کنيو ويو مان بيهوش ٿي ڪري پيس‪ .‬گھوڙن جي پيرن ۾ هئس جڏهن مونکي‬
‫رحه‬
‫اهو به فرمائين ٿا ته هو هميشه‬ ‫هوش آيو ته توحيد جو راز ظاهر ٿي ويو‪ .‬شيخ نجيب الدين‬
‫شطيحات چوندو هو (ظاهري شريعت جي برخالف ڳالهيون ڪرڻ جئين منصور جو اناالحق چوڻ‬
‫وغيره) بهرحال علماء ۽ صلحاء جي هڪ جماعت ان تي انڪار ڪرڻ لڳي ۽ انهن کي ڪافر چوڻ‬
‫لڳي‪ .‬انهن جي تفڪير جو فتويٰ لکي ڏنو ۽ اتابڪ ابوبڪر وٽ جيڪو ان وقت جو شيراز جو‬
‫‪78 | P a g e‬‬
‫بادشاه هو وٺي ويا‪ .‬عرض ڪيو لوري جي قتل جي اجازت ٿي وڃي‪ .‬اتابڪ جن چيو اگر ٻه ٻيا‬
‫شخص شيراز ۾ آهن‪ ،‬تفڪير جو فتويٰ ڏين ته مان اجازت ڏئي ڇڏيندس‪ .‬هڪ ته شيخ نجيب‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫ته ان وقت بزرگ هئا‪ .‬مون ان تي لکي ڏنو ته هو‬ ‫۽ هڪ شيخ معين الدين‬ ‫الدين برغش‬
‫رحه‬
‫جن به اهو‬ ‫مجذوب آهن ۽ مغلوب الحال انهن جو قتل ڪرڻ جائز ناهين ۽ شيخ معين الدين‬
‫لکيو آهي‪ .‬تڏهن اتابڪ جن انهنجي قتل جي اجازت نه ڏني‪ .‬هو اهو به چون ٿا ته مان هڪ ڏينهن‬
‫رحه‬
‫ڏسي رهيو هو‪ .‬جڏهن مان منهن تي پاڻي وڌو ته‬ ‫وضو ڪري رهيو هئس ۽ جمال الدين‬
‫چيو”ارفع المحدث“ (يعني مان بي وضو کي پري ڪريان ٿو) انهن چيو ڪوئي بي وضو باقي‬
‫رهي ٿو جو تون اهو چئين ٿو‪ .‬هئين چئو ”ارفع المحدث“ (يعني رفع ڪيان ٿو مخلوق و تعينات‬
‫کي‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۷٢‬حضرت شيخ رڪن الدين عالؤالدوله‬

‫”قل هللا ثم ذرھم فی خوضهم يلعبون“ (يعني چئي ڇڏ ته اهلل پوِء ڇڏيو انهن کي ته هو پنهنجي‬
‫خوض ۾ کيڏندا رهن‪ ).‬بزرگان دين ۽ راه يقين جا هلڻ وارا بالتفاق چون ٿا‪ .‬خدا جي معرفت سان‬
‫اهو شخص فائدو کڻندو آهي ته سٺو لقمه ۽ صدق گفتار پنهنجو وڇائڻي ٺاهيندو آهي ۽ جڏهن هي‬
‫ٻئي امر مقصود آهن ته ان بيحوده ڳالهين سان ڇا مطلب پر مون جيڪو ڪجھ ته نورالدين‬
‫عبدالر ٰحمن اسفرايني قدس اهلل روحه کان ڪئي روايت آهي‪ .‬اهو هي آهي ته مان ٻٽيهه سال انهن‬
‫جي شرف محبت ۾ رهيو آهيان‪ .‬هرگز مطلب انهنجي زبان تي نه آيو بلڪه هميشه مصنفات ابن‬
‫رحه‬
‫جي مطالعي کان منع ڪندا هئا ايتري تائين ته جڏهن پاڻ ٻڌو ته موالنا نورالدين‬ ‫العربي‬
‫حڪيمرحه‪ ،‬موالنا بدرالدين رجهم اهلل تعالي بعض طالبن کي فصوص جو درس ڏيندا آهن ته پاڻ‬
‫رات جو اوڏانهن ويا‪ .‬اهو نسخو انهن جي هٿ کان وٺي ورتو ۽ ڦاڙي ڇڏيو ۽ پوري طرح منع‬
‫ڪري ڏنو‪ .‬دوم جو ڪجھ منهنجي فرزند عزيز صاحب قرآن اعظم جن ته خدائي تعالى ان کي‬
‫توفيق جي لشڪر سان مدد ڪري ۽ ان جي دل جي اک کي نور تحقيق سان ٿڌو ڪري‪ .‬حوالو ڏنو‬
‫آهي‪ .‬انهن جي مبارڪ زبان تي هي جاري ٿيو ته مان ان اعتقاد ۽ معرفت کان بيعزار آهيان‪ .‬اي‬
‫عزيز مان پنهنجي خوش وقت ۾ اشاره جي موافق ”ڪتاب فتوحات“ جو حاثيو لکي رهيو هئس‪.‬‬
‫جڏهن مان ان تسبيح تائين پهتس ته انهن فرمايو آهي ”سبحان من اظهر االشياء وھوعينها“ (يعني‬
‫پاڪ آهي اها ذات ته جنهن شين کي پيدا ڪيو ۽ هو انهن جو عين آهي‪ ).‬ان تي مون هي حاثيو‬
‫لکيو ”ان هللا اليستيحی من الحق ايها الشيخ لوسمعت من احدانه يقول فضلة الشيخ عن وجود‬
‫الشيخ ال تسامحه البتة بل تغضب عليه فکيف يسوغ العاقل ان ينيب الی هللا ھذا الهذيان تب الی هللا‬
‫توبة النصو حا للتنجومن ھذه الور طة الوعرة النی يستنکف منها الدھريون والطييعيون‬
‫‪79 | P a g e‬‬
‫واليونانيون والسالم علی من اتبع الهدي“ (يعني اهلل تعالى حيا کان شرمائيندو ناهين‪ .‬اي شيخ اگر‬
‫تون ڪنهن کان ٻڌين ته هو ائين چوندو آهي ته شيخ جو پاخانو عين وجود شيخ آهي ته بيشڪ ان‬
‫۾ درگذر نه ڪجان بلڪه ان تي غصو ٿجان‪ .‬انڪري ڪئين الئق آهي‪ ،‬عقل کي ته ان قسم جو‬
‫هذيان خدا جي طرف منسوب ڪري‪ .‬خدا جي جناب ۾ خالص توبه ڪري ته ان سخت ڀنور کان‬
‫نجات پائي‪ .‬جنهن کان دهريه طبيعين يوناني ڪراهت ڪندا آهن ۽ سالم ان تي هجي جو هدايت‬
‫جي اتباع ڪندو آهي‪ ).‬پر پاڻ هي جيڪو لکيو آهي ته عروه جا دالئل درست نه آهن‪ .‬جڏهن ڳالهه‬
‫واقع جي مطابق هجي ته پاڻ خواه منطقي دالئل جي مطابق هجي يا نه هجي‪ ،‬پرواه ناهين ۽ جڏهن‬
‫نفس کي ڪنهن مسئلي ۾ اطمينان ٿي وڃين ۽ واقع جي مطابق هجي ۽ شيطان ان تي اعتراض‬
‫نه ڪري ته اسان کي ڪافي آهي‪” .‬والحمد علی المعارف التی ھی تطابق الواقع عقال ونقال بحيث‬
‫اليمکن للنفس تکذيبها وللشيطان تشکيها وتطمئن القلوب علی وجوب وجودالحق ووحدانية‬
‫ونزاھتة ومن لم يومن بوجوب وجوده فهو کافر حقيقی ومن لم يومن بوحدانية فهو مشرک حقيقی‬
‫ومن لم يومن بنزاھته من جميع ما يختص به الممکن فهو ظالم حقيقی النه ينيب اليه ماال يليق‬
‫بکمال قدسه والظلم وضع الشئی فی غير موضعه ولذلک لعنهم هللا فی محکم کتابه لقوله اال لعنة‬
‫هللا علی الظالمين سبحانه وتعالی عمايصيفه به الجاھلون“ (يعني خدا جي تعريف آهي‪ .‬ان معارف‬
‫ً‬
‫نقال اهڙي طرح ته نفس کي ان جي تڪذيب ۽ شيطان جو‬ ‫تي ته جو واقع جي مطابق آهن‪ .‬عقاماً‬

‫شڪ ۾ وجھڻ ممڪن ناهين‪ .‬دل خدا جي وجود ۽ ان جي توحيد ۽ تنزيه تي اطتمنان وٺندي آهي ۽‬
‫جيڪو شخص ته انجي واجب الوجود ٿيڻ جو منڪر آهي‪ ،‬اهو حقيقي ڪافر آهي ۽ جيڪو انجي‬
‫توحيد جو منڪر آهي‪ ،‬اهو حقيقي مشرڪ آهي ۽ جيڪو انجي اهڙي پاڪيزگي تي جنهن سان گڏ‬
‫ممڪن خاص آهي‪ .‬ايمان ناهين رکندو ته اهو ظالم حقيقي آهي‪ .‬انڪري خدا جي طرف اها ڳالهه‬
‫منصوب ڪندو آهي ته جيڪيو انجي ڪمال قدس جي الئق ناهين ۽ ظلم انجو نالو آهي ته شئي‬
‫کي انجي غير محل ۾ رکيو وڃي‪ .‬انڪري خدا جن ان کي پنهنجي محڪم ڪتاب سان لعنت‬
‫ڪئي آهي‪ .‬جيئين فرمايو آهي ته لعنت هجي ظالمن تي‪ .‬هو اهلل تعالى ان ڳالهين کان پاڪ آهي‪.‬‬
‫جنهن سان جاهل ماڻهون انکي وصف ڪندا آهن‪).‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۷٣‬حضرت شيخ نظام الدين خالدي معروف شيخ نظام الدين اولياء‬

‫پاڻ هندستان جا مشهور مشائخن منجھان آهن‪ .‬پاڻ علم ديني جي تحصيل و تڪميل کان بعد رات‬
‫جو دهلي جي جامع مسجد ۾ رهندا هئا‪ .‬صبح جي وقت موزن مناري تي چڙهي ڪري آيت پڙهي‪.‬‬
‫”الم يات للذين امنواان تخشع قلوبهم لذکر هللا“ (يعني ڇا ايماندارن جو اڃا اهو وقت نه آهي آيو ته‬
‫انهن جون دليون اهلل جي ذڪر کان ڊڄي وڃن‪ ).‬جڏهن هي آيت پاڻ ٻڌائون ته سنڌن جو حال دلجي‬

‫‪80 | P a g e‬‬
‫ويو ۽ هر طرف کان ان تي انوار وسڻ شروع ٿيا‪ .‬جڏهن صبح ٿي ته بغير سفر خرچ وغيره جي‬
‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ وڃڻ جي الِء روانه ٿي ويا‪ .‬اتي وڃي ڪري انهن جا‬ ‫شيخ فريدالدين شڪر گنج‬
‫رحه‬
‫جن انهن کي اورون جي تڪميل جي اجازت ڏئي‬ ‫مريد ٿيا ۽ مرتبه ڪمال تائين پهتا‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬
‫ڪري دهلي طرف واپس ڪري ڏنو‪ .‬اتي طالب علمن ۽ مريدن جي تربيت ۾ مشغول ٿيا‪ .‬حسن‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن خواجه قطب الدين بختيار‬ ‫هر دو سنڌن جا مريد آهن‪ .‬شيخ فريد الدين‬ ‫و خسرو دهلوي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان ۽ انهن خواجه عثمان‬ ‫کان خرقو ورتو ۽ انهن خواجه معين الدين حسن سنجري‬ ‫ڪاڪي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کان ۽ انهن شيخ السالم قطب الدين مودود چشتي‬ ‫۽ انهن حاجي شريف زنداني‬ ‫هاروني‬
‫رحهم اهلل کان خرقو حاصل ڪيو‪ .‬چون ٿا ته هڪ شخص جن هڪ ڪاغذ جنهن تي گھڻو ئي‬
‫روپيو لکيل هيو‪ ،‬وڃائي ڇڏيو‪ .‬حضرت نظام الدين اولياءرحه جي خدمت ۾ آيا ۽ ان ڪاغذ جي گم‬
‫ٿيڻ جو قصو عرض ڪيو‪ .‬ان ۾ هو ڏاڍو حيران مضطرب هيو‪ .‬شيخرحه جن هڪ درم هنن کي ڏنو‬
‫رحه‬
‫جي روح کي بخش ڪري درويشن کي کارائي ڏي‪.‬‬ ‫ته ان جو حلوا خريد ۽ شيخ فريد الدين‬
‫جڏهن ان شخص اهو درم حلوائي کي ڏنو ته حلوائي ٿورو حلوه ڪاغذ ۾ ويڙهي ڪري انکي ڏنو‪.‬‬
‫تڏهن هن جو غور سان ڏٺو ته ان جو اهو ئي ڪاغذ گمشده هيو‪ .‬هي قصو انجي قريب ويجھو آهي‬
‫ته هڪ شخص سئو دينار ڪنهن وٽ رکيا هئا‪ .‬ان باري ۾ ان سان جهگڙو ٿيو ويو‪ .‬جڏهن مطالبه‬
‫ڪيو ته ان وٽ هو گرفت نه هو‪ .‬هو شخص شيخ بنان جمال جي خدمت ۾ آيا ۽ دعا التماس ڪئي‪.‬‬
‫رحه‬
‫جن چيو مان هڪ پوڙهو مرد آهيان ۽ شينهڻ کي دوست رکندو آهيان‪ .‬وڃ ۽ هڪ رطل (اڌ‬ ‫شيخ‬
‫سير) حلوه خريد ڪري اچ ته پوِء دعا ڪريان‪ .‬هو مرد حلوه خريد ڪري آيو ۽ ڪاغذ ۾ ويڙهي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن چيو ڪاغذ کي کوليو‪ .‬جڏهن کوليو ته ان جو اهو ئي‬ ‫جن وٽ آندو‪ .‬شيخ‬ ‫ڪري شيخ‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو ڪاغذ به وٺي وٺ ۽ حلوه به کني وڃ‪ ،‬پاڻ به کاُء ۽ ٻارن‬ ‫ڪاغذ گرفت هيو‪ .‬پوِء شيخ‬
‫کي به کاراِء‪ .‬هو ٻنهي کي کڻي ويو‪ .‬چون ٿا هڪ ملتاني سوداگر کي چورن راه ۾ لٽي ورتو‪ .‬ان‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ جو سجادو‬ ‫شيخ بهاوالدين زڪريا‬ ‫جو مال کڻي ويا‪ .‬هو شخص شيخ صدرالدين‬
‫رحه‬
‫جي‬ ‫نشين هئا‪ .‬حاضر ٿيا ۽ چيو ته مان دهلي جو ارادو رکان ٿو‪ .‬پاڻ شيخ نظام الدين اولياء‬
‫خدمت سفارش لکي ڏيو ته پاڻ توجه ڪن ته جنهن کان تجارت جو سامان ٿي وڃي‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫کي‬ ‫جن انهن جي التماس قبول ڪري هڪ چٺي حضرت شيخ نظام الدين اولياء‬ ‫صدرالدين‬
‫رحه‬
‫جن خادم کي آواز ڏني ۽ فرمايو ته سڀاڻي صبح کان وٺي ڪري منجند جي‬ ‫ڏئي ڇڏي‪ .‬شيخ‬
‫وقت (‪ ١۰‬بجي) تائين جيتري قدر فتوح آمد ٿي‪ .‬اسان ان مهمان عزيز کي ڏئي ڇڏي‪ ،‬ان جي سپرد‬
‫ڪري ڏيجان‪ .‬خادم ٻئي ڏينهن انکي هڪ جڳهه ويهاري ڇڏيو ۽ نذر اچي پئي‪ ،‬انکي ڏيندو ويو‪.‬‬
‫ڏهين بجي تائين ٻارانهن هزار تنڪه حساب ۾ آيا‪ .‬هو کڻي ڪري وٺي ويو‪ .‬هڪ دفعه سلطان‬
‫عالوالدين محمد شاه خلجيرحه جن زر و جواهر جي ٿيلي ڀريل شيخرحه جي نذر موڪلي‪ .‬هڪ قلندر‬
‫رحه‬
‫جي برابر ويٺو هو‪ .‬اهو اڳتي وڌيو ۽ چيو‪ ،‬اي ايهاالشيخ هللا ھدايا مشترک (يعني اي شيخ‬ ‫شيخ‬

‫‪81 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫جن فرمايو‪ ،‬ليڪن تنها خوشترڪ قلندر پوِء پوئتي هٽي‬ ‫هديه شريڪ ٿيل هوندو آهي‪ ).‬شيخ‬
‫رحه‬
‫جن فرمايو ته اڳتي اچ‪ .‬مقصوديه هي هيو ته توکي تنها چڱو معلوم ٿئي ٿو‪ .‬جڏهن‬ ‫ويو‪ .‬شيخ‬
‫رحه‬
‫جي خادم جي مدد جو‬ ‫قلندر چاهيو ته ٿيلهي کي کڻي ته انکي کڻڻ جي همٿ نه پئي‪ .‬شيخ‬
‫محتاج ٿيو‪ .‬هڪ دفعو نئون وضو ڪيو هو‪ .‬چاهيئون ته ڏاڙهي ۾ ڦڻي ڪن‪ .‬ڦڻي طاق ۾ هئي ۽‬
‫ڪوئي ويجھو نه هو ته ان ڦڻي کي شيخرحه جي هٿ ۾ ڏي‪ .‬ڦڻي پاڻ طاق کان ُ‬
‫ڪڏي ۽ شيخرحه جي‬
‫هٿ ۾ وڃي پهتي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۷۴‬حضرت شيخ صدرالدين محمد بن اسحق قونيوي‬

‫سنڌن جي ڪنيت ابو المعالي آهي‪ .‬جامع العلوم هيا‪ ،‬توڙي ظاهري هجن يا باطني‪ .‬توڙي نقلي‬
‫هجي يا عقلي‪ .‬انهن ۾ ۽ خواجه نصيرالدين طوسيرحه ۾ سوال و جواب ٿيا آهن‪ .‬موالنا قطب الدين‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن ڪمال جامع االصول کي پنهنجي هٿ‬ ‫حديث ۾ انهن جا شاگرد آهن‪ .‬عالمه‬ ‫عالمه شيرازي‬
‫سان لکي ڪري انهن جي حضور ۾ پڙهيو آهي ۽ ان تي فخر ڪندا هئا ۽ ان گروهه صوفيه‬
‫منجھان شيخ مويدالدين جنديرحه‪ ،‬موالنا شمس الدين رايڪيرحه‪ ،‬شيخ فخرالدين عراقيرحه‪ ،‬شيخ‬
‫سعدالدين فرغاني قدس اهلل تعالي اروامهم وغيره اڪابر انهن جي بعيت جي جھولي ۾ آيا ۽‬
‫رحه‬
‫جي صحبت ۾ گھڻا رهيا آهن‬ ‫انهن جي صحبت ۾ پرورش پاتي‪ .‬پاڻ شيخ سعيد الدين حمومي‬
‫رحه‬
‫ان وقت ۾ ته بالد مغرب ۾ روم جي طرف متوجه ٿيا‬ ‫۽ ان مان سوال ڪيا آهن‪ .‬شيخ بزرگ‬
‫هئا‪ .‬پنهنجن بعض مشاهدن ۾ پنهنجي والدت ۽ استعداد علوم و تجليات‪ ،‬احوال مقامات ۽ جيڪو‬
‫ڪجھ تمام عمر ۾ ٿيو ۽ بعد معارفت جي عالم برزخ ۾ جو ٿيو ۽ بعد برزخ جي جو ٿيو‪ .‬غرض‬
‫سڀ ڪجھ سنڌن کي ڏيکاريو ويو هو‪” .‬بل شهد احوال اوالد االلهين ومشاھدھم ومقاماتهم‬
‫وتجلياتهم والسماءھم عندهللا وحبله کل واحدمنهم واحوالهم واخالقهم وکل مايجری لهم وعليهم‬
‫الی اخر اعمارھم ويعد الفرقة فی برزخهم وما بعدھا“ (يعني بلڪه ڏس اهڙو پنهنجي للهي اوالد‬
‫جا حاالت‪ ،‬مشاهدات‪ ،‬مقامات‪ ،‬تجليات ۽ ان جي نالي جيڪي خدا جي ويجھو آهن‪ .‬انهن مان هر‬
‫هڪ قبيله احوال‪ ،‬اخالق ۽ جيڪو ڪجھ معامله ان جي الِء يا ان تي هوندو‪ .‬ان جي تمام عمر ۽ ان‬
‫جي مقامات دنيا جي بعد عالم برزخ ۾ ۽ انکان بعد جيڪو ڪجھ ٿيندو سڀني کي ڏسي ورتو‬
‫هو‪ ).‬سنڌن جي والدت کان بعد ۽ سنڌن جي والد جي انتقال کان بعد‪ ،‬سنڌن جي والده شيخ (اڪبر)‬
‫رحه‬
‫جي خدمت و صحبت ۾ تربيت پاتي‪ .‬پاڻ شيخ جي ڪالمن جي‬ ‫جي نڪاح ۾ آيون‪ .‬سنڌن شيخ‬
‫نقاد (پرکڻ وارا) آهن مسئله وحدت الوجود ۾ شيخ جو مقصود اهڙي طرح سان ته عقل و شرع جي‬
‫مطابق هجي‪ .‬سنڌن جي تحقيقات جي تتبع بغير سمجھڻ آسان نه ٿو ٿي سگھي‪ .‬سنڌن جون‬
‫تصنيفون آهن‪ .‬جئين ”تفسير فاتحه“ ”مفتاح الغيب“ ”فصوص و فڪوڪ“ ”شرح حديث“ ”ڪتاب‬

‫‪82 | P a g e‬‬
‫نفحات االلهيسه“ ته پاڻ گھڻيون ئي قدسيه وارداتن جو اتي ذڪر ڪيو آهي ۽ جيڪو شخص چاهي‬
‫ته ان طريق ۾ ان جي ڪمال تي مطلع ٿي‪ .‬ان کي چئي ڇڏ ته ان جو مطالعه ڪري انڪري انهن ان‬
‫۾ پنهنجا گھڻا ئي احوال ذوق‪ ،‬مڪاشفات‪ ،‬منازالت‪ ،‬جو ذڪر ڪيو آهي‪ .‬اتي لکيل آهي ته ‪١۷‬‬
‫رحه‬
‫کي مون ڏٺو‪ .‬مون ۾ ۽ ان ۾‬ ‫شوال ‪ ۶۵۶‬هجري ۾ ڊگھي خواب ۾ حضرت شيخ (اڪبر)‬
‫گھڻيون ئي ڳالهيون ٿيون‪ .‬آثار احڪام‪ ،‬اسماء الهيه ۾ چند ڳالهيون چيون‪ .‬منهنجو بيان انهن کي‬
‫ڏاڍو سٺو معلوم ٿيو بھرحال انهن جو چهرو خوشي جي وجه کان چمڪڻ لڳو‪ .‬پنهنجي سرمبارڪ‬
‫کي مزي سان گھمائڻ لڳا ۽ ڪجھ ڳالهين کي دهرائڻ لڳا ۽ چوڻ لڳا‪ ،‬مليح‪ ،‬مليح‪ ،‬يعني هي‬
‫ڏاڍيون سٺيون ڳالهيون آهن‪ .‬مون چيو اي منهنجا سردار مليح ته توهان پاڻ آهيو ته توهانکي اها‬
‫قدرت آهي ته ماڻهون کي طربيت ڪيو ۽ اهڙي جڳهه تي پنهنچائي ڇڏيو ته اهڙي ڳالهين کي‬
‫دريافت ڪري وٺي ۽ مونکي پنهنجي جان جي قسم آهي‪ ،‬اگر تون انسان آهين ته تنهنجي ماسوا‬
‫ماڻهون سڀ الشون آهن‪ .‬بعد ۾ انهن جي ويجھو ٿيو‪ .‬انهن جي هٿ کي چميو ۽ چيو ته مونکي‬
‫توکان هڪ مطلب باقي رهيو آهي‪ .‬چيو ته گھر مون چيو مان چاهيان ٿو ته مونکي ابدي شهود‬
‫تجلي ذاتي جي ڪيفيت سنڌن جي طرح حاصل ٿي وڃي‪” .‬وکنت اعنی بذلک حصول ماکان‬
‫حامال له من شهودالتجلی الذاتی الذی الحجاب بعده وال ستقر للمکمل دونه“ (يعني منهنجو مقصد‬
‫ان کان هيو ته جو ڪجھ انهن کي ذاتي تجلي جو شهود ٿي ويو آهي جنهن کان بعد ڪوئي حجاب‬
‫نه آهي ۽ ڪاملن جو ٺڪاڻو‪ ،‬ان کانسواِء نه آهي‪ .‬مونکي به اهو ئي حاصل ٿي وڃي‪ ).‬تڏهن پاڻ‬
‫فرمايائون ته ها مون سوال کي منڃي ورتو ۽ چيو ته جيڪو ڪجھ تون چاهين ٿو ڏنو ويو‪ .‬باوجود‬
‫اهو ته تون پاڻ ڄاڻين ٿو ته منهنجي اوالد ۽ مريد هئا‪ .‬انهن مان گھڻن کي ئي مان ماريو ۽ زنده‬
‫ڪري ڏنو‪ .‬مريو جو مريو ۽ ڪشته ٿيو ۽ ڪنهن کي هي مطلب حاصل نه ٿيو‪ .‬مون چيو ”اے‬
‫سيدی الحمدهلل علی اختصاصی بهذه التفصيله اعلم انک تحيی وتميت“ (يعني خدا جي ان امر تي‬
‫تعريف آهي‪ ،‬جو ان مونکي ان فضيلت سان خاص ڪري ڏنو آهي ۽ ڄاڻي وٺ ته تون زنده ۽ مرده‬
‫ڪندو آهين‪ ).‬مون ٻيون ڳالهيون به چيون جنهن جو اظهار مناسب ناهين‪ .‬انکان بعد ان واقعي کان‬
‫ٻاهر نڪري آيس يعني جاڳ اچي وئي‪” .‬والمنة هلل علی ذلک“ (يعني خدا جو ان تي احسان آهي)‬
‫رحه‬
‫۾ خصوصيت صحبت گھڻي رهي آهي‪ .‬هڪ ڏينهن وڏي‬ ‫انهن ۾ ۽ موالنا جالل الدين رومي‬
‫رحه‬
‫جي صدر ۾ سجاده تي‬ ‫مجلس هئي ۽ قونيه جا وڏا وڏا ماڻهون جمع هئا‪ .‬شيخ صدرالدين صفه‬
‫ويٺا هئا ۽ مولويرحه آيا‪ .‬شيخرحه جن پنهنجو مصلو انهن جي الِء ڇڏي ڏنو‪ .‬موالنارحه نه ويٺا ۽ چيو ته‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن فرمايو ته هڪ‬ ‫جي شجاده تي ويهي رهيس‪ .‬شيخ‬ ‫مان قيامت جو ڇا جواب ڏيندس ته شيخ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن‬ ‫ويهي رهيو‪ .‬شيخ‬ ‫جڳهه تي پاڻ ويهي رهن ۽ هڪ جڳهه تي مان ويهي رهان ٿو‪ .‬موالنا‬
‫فرمايو ته سجاده تي توهان کي ويهي نه گھرجي ته اسان کي به نه گھرجي‪ .‬سجاده کي کڻي ڪري‬
‫پري ڦٽو ڪيو‪ .‬موالنارحه انهن کان پهرين وصال ڪيو هو ۽ پنهنجي جنازي جي نماز جي وصيحت‬

‫‪83 | P a g e‬‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جن شيخ صدرالدين قدس سرهما‬ ‫انهن کي ڪئي هئي‪ .‬چون ٿا ته شيخ شرف الدين قونيوي‬
‫کان پڇيو ”من اين الی اين وما الحاصل فی البين“ (يعني ڪٿان کان ڪيتري تائين ۽ ڇا حاصل‬
‫ٿيو) ۽ ان وچ ۾ شيخرحه جن جواب ڏنو‪” .‬من العلم الی العين والحاصل بين تجدو لتية جامعة بين‬
‫الطرفين ظاھرة ناظرة بالحکمين“ (يعني علم سان موجودات خارجيه تائين ۽ ان ۾ حاصل هي آهي‬
‫ته بسنت جامع جي تجديد ٿي وڃي جيڪو ته ٻنهي طرفن ۾ آهي‪ .‬جيڪو ته ظاهر و ناظر ٻن‬
‫حڪمن جون آهن‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۷۵‬حضرت شيخ ابو العباس المرسي‬

‫رحه‬
‫جا شاگرد آهن‪ .‬مقامات عاليه ۽ ڪرامات ظاهره وارا هئا‪ .‬هڪ ڏينهن‬ ‫پاڻ شيخ ابوالحسن شاذلي‬
‫هڪ شخص سنڌن کي ضيافت ۾ ورتو ويو‪ .‬انهن جي امتحان الِء اهڙو کاڌو پچايو جنهن شڪ‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي‬ ‫جن انهن کي چيو ته اگر حارث محاسبي‬ ‫جي سامهون اهو کاڌو رکيو شيخ‬ ‫هيو‪ .‬شيخ‬
‫هڪ رڳ آنڱر ۾ هئي ته جڏهن شڪ واري کاڌي تي هٿ وجھن ته هو حرڪت ڪرڻ لڳندي هئي‪.‬‬
‫ياد رهي ته منهنجي هٿ ۾ سٺ رڳون اهڙيون آهن ته انهي طرح حرڪت ڪنديون آهن‪ .‬کاڌي‬
‫رحه‬
‫چون ٿا ته هڪ بادشاه هڪ شيخ جو امتحان ڪيو ۽‬ ‫واري توبه ڪئي ۽ عذر ڪيو‪ .‬امام يافعي‬
‫رحه‬
‫جن چيلهه‬ ‫کاڌا گھرايا ته جنهن ۾ ڪجھ گوشت ته حالل ذبيحه هئا ۽ ڪجھ مرده جا هئا‪ .‬شيخ‬
‫ٻڌي ورتي ۽ چيو‪ ،‬اي درويشو! اڄ مان توهان جو خادم بڻجان ٿو‪ .‬اٿي بيٺا ۽ جنهن کاڌي ۾‬
‫گوشت ذبيحه هو اهو ته درويشن جي سامهون رکي ڏنو ۽ جنهن ۾ مرده جو هيو انکي پري ڪندا‬
‫۽ چوندا ته هي بادشاه جي سپاهن جي الِء آهي ۽ هي چون ٿا‪” .‬الطيب للطيب اولخبيث للخبيث“‬
‫(يعني پاڪ پاڪ جي الَء ۽ پليد پليد جي الِء) سلطان حاضر هو‪ .‬ان هن امتحان کان توبه ڪئي‪ .‬چون‬
‫ٿا ته يعقوب جن جيڪو مغرب جي ملڪ جو اميرالمومنين هو‪ .‬ملڪ جي غيرت کان پنهنجي ڀاُء‬
‫کي ماري وڌو ۽ انکان پشيمان ٿيو ۽ اهڙي توبه ڪئي ته جنهن ان ۾ پورو اثر ڪيو‪ .‬ان جا باطني‬
‫حاالت سٺا ظاهر ٿيڻ لڳا‪ .‬ارادات وارن جا واقعات ڏسندو هو‪ .‬ڪنهن شيخ جا طالب ٿيا ته پنهنجي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ ان‬ ‫جو نشان ڏنو‪ .‬شيخ‬ ‫پاڻ کي انجي حوالي ڪري‪ .‬ماڻهن انکي شيخ ابومدين‬
‫رحه‬
‫جن مڃي ورتي‪ .‬فرمايائون ته حاڪم جي اطاعت گھرجي پر مان ان تائين‬ ‫التماس ڪئي شيخ‬
‫پنهنچي نه ٿو سگھان‪ .‬مونکي حڪم ڏنو ويو آهي ته تلمسان ۾ وڃان اهو مغرب جو هڪڙو شهر‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي قاصدن کي چيو ته‬ ‫جنگ ۾ هئا‪ .‬جن تلمسان ۾ پنهنچا ته يعقوب‬ ‫آهي‪ .‬ان روز شيخ‬
‫رحه‬
‫جي هٿ ۾‬ ‫منهنجو سالم صاحب کي چئي ڏيو ۽ اهو ته هو توهانجي شفا شيخ الحسن مرسي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي‬ ‫جا پيادا انهنجي وٽ آيا ۽ شيخ‬ ‫جن تلمسان ۾ وصال پاتو‪ .‬يعقوب‬ ‫آهي‪ .‬شيخ ابومدين‬

‫‪84 | P a g e‬‬
‫وصيحت پهچائي‪ .‬يعقوب جن شيخ ابو العباسرحه کي درخواست ڪئي‪ .‬اهو به خدا جي درگاهه کان‬
‫يعقوب سان ملڻ تي مامور ٿيا‪ .‬مالقات جي ڏينهن يعقوبرحه جن حڪم ڏنو ته هڪ مرغي جو ٻچو‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي سامهون آندا‪ .‬شيخ‬ ‫ذبح ڪيو ۽ هڪ جو ڳلو دبائي ڪري عليحده عليحده آڻيو‪ .‬هو شيخ‬
‫جن خادم سان اشارو ڪيو ته انکي کڻي وٺو انڪري جو مردار آهي ۽ ٻئي کي کائڻ لڳا‪ .‬پوِء‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي سپرد ڪري ڏنو‪.‬‬ ‫پنهنجو ملڪ پٽ کي ڏئي ڇڏيو ۽ پنهنجو پاڻ کي بالڪل شيخ‬ ‫يعقوب‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي حسن تربيت سان انکي ڪشادگي‬ ‫جي دم جي برڪت ۽ شيخ ابو العباس‬ ‫شيخ ابومدين‬
‫حاصل ٿي ۽ واليت جي مرتبي ۾ ثابت قدم ٿي ويو‪ .‬هڪ شام بارش جي الِء محتاج ٿيا‪ .‬شيخ ابو‬
‫رحه‬ ‫رحه‬ ‫رحه‬
‫يعقوب کي چيو اي منهنجا سرادار توهان‬ ‫سان گڏ جھنگ ڏي ويا‪ .‬شيخ‬ ‫يعقوب‬ ‫العباس‬
‫جن چيو تنهنجي الِء انجو حڪم ٿيو آهي‪ .‬پوِء يعقوبرحه جن نماز‬ ‫رحه‬
‫انکان وڌيڪ الئق آهيو‪ .‬شيخ‬
‫پڙهي ۽ دعا گھري‪ .‬في الفور دعا جي مقبوليت جو اثر ظاهر ٿيو ۽ بارش ٿيڻ لڳي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۷۶‬حضرت شيخ سعد حداد (لوهار) ۽ انهن جا مريد شيخ جوهر رحمھما اهلل‬

‫شيخ جوهر شروع ۾ ڪنهن شخص جا غالم هئا‪ .‬پوِء آزاد ٿي ويا‪ .‬عدن جي بازار ۾ خريد و‬
‫فروخت ڪيا ويندا هئا ۽ فقرا جي مجلسن ۾ حاضر ٿيندا هئا ۽ انهن کان وڏو اعتقاد اخالص‬
‫رکندا هئا‪ .‬هو ُامي هئا‪ .‬جڏهن شيخ ڪبير حدادرحه جي وفات جو وقت آيو جيڪي عدن ۾ دفن آهن‬
‫ته فقراء جن انهن کي چيو ته سنڌن کان بعد شيخ ڪير ٿيندو؟ فرمايائون‪ ،‬منهنجي وصال کان بعد‬
‫ٽئين ڏينهن ان مقام تي فقرا جمع ٿيندا آهن‪ .‬هڪ سائو مرغ ايندو جنهنجي مٿي تي هو ويهي‬
‫رهي اهو ئي شيخ هوندو‪ .‬جڏهن ٽيون ڏينهن ٿيو ۽ فقرا قرآن ۽ ذڪر کان فارغ ٿيا ۽ شيخ جي‬
‫وعدي جا منتظر هئا‪ .‬ايتري ۾ ڏٺو ته هڪ سائو مرغ لٿو ۽ فقراء جي ويجھو ويهي رهيو‪ .‬وڏن‬
‫فقرا مان هر هڪ اهو چاهيندو هو ته مرغ منهنجي ئي مٿي تي ويهي‪ .‬ٿوري دير بعد اهو مرغ‬
‫اڏريو ۽ جوهر جي مٿي تي وڃي ويٺو‪ .‬اهو مطلب ان جي دل ۾ ۽ نه ڪنهن شيخ جي دل ۾ گذريو‬
‫هو‪ .‬سڀ انجي ويجھو آيا ته انهن کي شيخ جي جڳهه تي آڻن ۽ بجائي شيخ جي ان کي ويهارين‪.‬‬
‫هو روئي ڏنا ۽ چيو ته مونکي ان ڪم جي ڇا صالحيت آهي‪ .‬مان ته هڪ بازاري ماڻهون ۽ اڻپڙهه‬
‫آهيان‪ .‬فقراء جو طريق‪ .‬انهن جا آداب مونکي معلوم نه آهن‪ .‬مون تي ماڻهن جا حق آهن‪ .‬منهنجا‬
‫انهنجا معامالت آهن‪ .‬سڀ فقراء چوڻ لڳا‪ ،‬هي هڪ آسماني حڪم آهي ۽ توهانکي انکان گريز نه‬
‫ٿي سگھي‪ .‬خدائي تعالى سنڌن جي تاعيد ڪندو جيڪو مناسب هوندو انجي تعليم ڏيندو‪ .‬چيائون‬
‫ته صحيح مونکي ايتري محلت ڏيو ته بازار وڃان ۽ مسلمانن جا حق ڳچي مان الهي اچان‪ .‬تڏهن‬
‫هو بازار ۾ ويا ۽ هر هڪ جو حق ادا ڪري ڇڏيو‪ .‬ان وقت شيخ جي حجري ويهي رهيا ۽ فقراء‬
‫جي صحبت کي الزم ڪري ورتو‪” .‬فصار کاسمه جوھر اوله من الفضائل الکماالت مايطول‬
‫‪85 | P a g e‬‬
‫ذکره فسبحان الکريم المنان ذالک فضل هللا يوتيه من يشاء وهللا ذوالفضل العظيم“ (يعني تڏهن هو‬
‫پنهنجي نالي جي طرح جوهر بڻجي ويا‪ .‬انهن جا فضائل و ڪماالت ايترا آهن ته جن جو ذڪر تويل‬
‫آهي‪ .‬بھرحال ڪريم منان ئي پاڪ آهي‪ .‬اهو خدا جو فضل آهي‪ .‬جنهن کي چاهيندو آهي ڏيندو آهي‪.‬‬
‫اهلل وڏي فضل وارو آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫يحي جامي نيشاپوري‬
‫ٰ‬ ‫‪ .۷۷‬حضرت خواجه قطب الدين‬

‫سنڌن جي ڪنيت ابوالفضل آهي‪ .‬جام جا رهڻ وارا آهن‪ .‬نيشاپور جي پيدائش آهي‪ .‬علوم ظاهري‪،‬‬
‫رحه‬
‫۽ شيخ صفي الدين‬ ‫احوال ظاهري کان موصوف معروف هئا‪ .‬شيخ رڪن الدين عالوالدوله‬
‫رحه‬
‫جي صحبت ۾ رهيا آهن‪.‬‬ ‫اردبيليرحه‪ ،‬شيخ صدرالدين اردبيليرحه‪ ،‬شيخ شرف الدين ورڪزيني‬
‫ست دفعه حج ڪيو آهي‪ .‬هڪ جھنگ ۾ پنهنجي َا َن جي پويان هئا‪ .‬اتي انهن کي بيت اهلل جي‬
‫زيارت جو پختو ارادو ٿي ويو‪ .‬اتان ئي روانه ٿي ويا ۽ هي خط پنهنجي اصحاب کي لکيو ته‬
‫سڀاڻي مونکي هڪ جماعت سان گڏ جھنگ ۽ َا َن جي الِء ٻاهر سير وڃڻ جو اتفاق ٿيو‪.‬‬

‫برگل نظرے فگندم ازبے خبری‬ ‫يادوست ببوستان شدم رھگذری‬

‫رخسار من اينجا وتو برگل نگری‬ ‫ولدار بطعنه گفت شرمت بادا‬

‫اتفاقن خدا جي غيرت ”ال تدع مع هللا“ جي مورچي کان ٻاهر نڪتي‪ .‬يعني نه پڪار سوا خدا جي ۽‬
‫خدائي جذبن جي ڪمند کي مبتال جي دل جي ڳچي ۾ وجھي ڏنو ‪.‬‬

‫گرنيايد بخوشی سوئے کشائش آريد‬

‫وطن جي طرف نه ويا‪ .‬فڪر ڇڏ ته جھنگ ئي کان ان آيت جي اشارو سان ”واذن فی الناس بالحج‬
‫ياتوک رجاال“ (يعني ماڻهن ۾ ته حج جي الِء تو وٽ اچن‪ ).‬پيادل بيت اهلل جي طرف روانو ٿي ويا‬

‫آہوئے بيچاره بگردن اسير‬ ‫چون نروار پئے صاحب کمند‬

‫والسالم علی من اتبع الهدی (يعني سالم انهن ماڻهن تي جيڪي هدايت جي اتباع ڪندا آهن‪ ).‬پاڻ‬
‫جمعرات جي ڏينهن ‪ ۲١‬جماد االخر ‪ ۷۴۰‬هجري ۾ وصال ٿيا ۽ سنڌن جي قبر فيروزه باد جي‬
‫دروازي جي ٻاهر هرات ۾ آهي‪.‬‬

‫‪86 | P a g e‬‬
 ‫رحه‬
‫‪ .۷۸‬حضرت حڪيم سنائي غزنوي‬

‫رحه‬
‫جا والد علي‪ ،‬الال‬ ‫سنڌن جي ڪنيت و نالو ابوالمجد مجدد بن آدم آهي‪ .‬هو ۽ شيخ رضي الدين‬
‫ٻئي سئوٽ هئا‪ .‬صوفين منجھان وڏا شاعر گذريا آهن‪ ،‬۽ ماڻهون انهن جي شعرن کي پنهنجي‬
‫تصنيفن ۾ بطور دليل ڪندا آهن‪ .‬انهن جي ڪتاب ”حديقه الحقيقت“ انهنجي شعرداني ذوق ۽‬
‫ارباب معرفت جي وجد ۽ توحيد جا ڪمالن تي قاطع دليل ۽ روشن برهان آهي‪ .‬خواجه يوسف‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جا پاڻ مريد آهن‪ .‬سنڌن جي توبه جو اهو سبب هو ته سلطان محمود سبڪتگين سردي‬ ‫همداني‬
‫جي موسم ۾ ڪفار جي ڪجھ ملڪ وٺڻ جي الِء غزني کان ٻاهر آيا هئا‪ .‬سنائي جن انجي تعريف‬
‫۾ قصيده چيو هو‪ .‬ان وٽ ان کي وٺي ويندا هئا ته پيش ڪريون‪ .‬هڪ ڀٽي جي دروازي تي پهتا‪.‬‬
‫اتي هڪ مجذوب هيو جيڪو تڪليف جي حد کان ٻاهر نڪري ويو هو‪ .‬جيڪو الخوار جي نالي‬
‫سان مشهور هو انڪري هو هميشه رومي شراب پيئندو هو‪ .‬انجي آواز ٻڌي ته پنهنجي ساقي کي‬
‫رحه‬
‫جي قبر جي الِء ته مان پيان‪ .‬ساقي جن چيو ته محمود‬ ‫چوندو هو ته پيالو ڀر محمود سبڪتگين‬
‫رحه‬
‫مرد آهي‪ ،‬اسالم جو بادشاه آهي‪ .‬ان چيو ته هو وڏو مرد ناخوش آهي جيڪو ڪجھ‬ ‫هڪ غازي‬
‫انجي حڪم جي هيٺان آهي‪ .‬انکي ته ضبط نه ڪندو ويندو آهي ته ۽ ملڪ ليوي‪ ،‬هڪ پيالو ورتو‬
‫۽ پي ويو‪ .‬پوِء چيو ته ۽ پيالو ڀر سنائڪ شاعر جي قبر جي الِء‪ .‬ساقي جن چيو ته سنائي هڪ‬
‫فاضل لطيف الطبح مرد آهي‪ .‬چيو ته اگر هو لطيف الطبح مرد هجي ها ته ڪنهن ڪم مشغول‬
‫هجي ها جيڪو انجي ڪم اچي ها‪ .‬چند بي حوده شعر هڪ ڪاغذ تي لکيا آهن ته انجي ڪنهن‬
‫ڪم جا نه ٿو ڄاڻان ته ان کي ڪنهن ڪم جي الِء پيدا ڪيو ويو آهي‪ .‬سنائي جن جڏهن هي ڳالهه‬
‫ٻڌي ته انهن جو حال بدلجي ويو ۽ ان شرابي جي تنبيح ڪرڻ سان غفلت جي مستي کان هوشيار‬
‫ٿي ويا‪ .‬بھرحال ان رستي ۾ پير رکيا ۽ سلوڪ ۾ مشغول ٿيا‪ .‬موالنا جالل الدين رومي قدس سره‬
‫جا اشعار ۾ مذڪور آهي ته خواجه حڪيم سنائيرحه جنهن وقت ته حالت نزع ۾ هئا‪ ،‬زبان ۾ ڪجھ‬
‫چئي رهيا هئا‪ .‬جڏهن حاضرين انهنجي منهن جي ويجھو ڪن رکيا هي شعر پڙهن پيا‪.‬‬

‫در سخن و در معني سخن‬ ‫باز گشتم زانچه گفتم زانکه ھست‬
‫هڪ عزيز ٻڌو ته چيو عجب حال آهي ته شعر کان توبه جي وقت شعر ۾ ئي مشغول ٿيا‪ .‬پاڻ‬
‫هميشه گوشه نشين ۽ قطع تعلق و دنياوي ۾ رهيا‪ ،‬دنيادارن کان عليحده رهندا هئا‪ .‬هڪ شخص‬
‫رحه‬
‫وڏو جاه و جالل وارو هيو‪ .‬ان ارادو ڪيو ته سنڌن جي زيارت جي الِء خدمت ۾ حاضر هو‪ .‬شيخ‬
‫جن انکي هڪ خط لکيو‪ ،‬جو گھڻن ئي لطيفن تي مشتمل هو‪ .‬منجمله انهن جا هي هئا ته ان‬
‫دعاگو جي خدمت ۾ عقل و روح آهي‪ ،‬پر انجي بناوٽ اهڙي ضعيف آهي ته خدمت گذاري جي‬
‫طاقت ۽ عمده برآئي جي قوت ناهين‪” .‬ان الملوک اذاداخلو اقرية افسدوھا“ (يعني بادشاه جڏهن‬
‫ڪنهن ڳوٺ ۾ داخل ٿيندا آهن‪ ،‬ته انجو ستياناس ڪندا آهن‪ ).‬سو اهو پراڻو نڪمو جبارون جي‬

‫‪87 | P a g e‬‬
‫درگاهه جي ڇا طاقت رکندو آهي ۽ ڏاچي جدائي جي کير جي بک مريل هئي‪ ،‬شينهن جي پنجن‬
‫جو مقابلو ڇا ڪري سگھندي آهي‪ .‬خدائي تعالي ڄاڻيندو آهي ته جيتري دفعا سنڌن جي حشمت جو‬
‫خيمو هن زمين ۾ لڳو آهي‪ ،‬ته ان ضعيف گوشه جو سامان عافيت عرب خانه غوالن آهن قناعت جا‬
‫رحه‬
‫جي سپرد رهيو آهي‪ .‬هاڻي سنڌن کي ان بزرگي جي قسم جي آهي ته‬ ‫اسباب خضرو الياس‬
‫جنهن خدا تعالي جن دين دنيا ۾ بزرگ ڪيا آهن‪ .‬ان گوشه نشين جي گوشه دل کي پنهنجي تعريف‬
‫و عناي ت کان خراب نه ڪريو انڪري ان فقير بنده جي اک حضور جي اک جي الئق نه آهن‪ .‬سنڌن‬
‫جي مقبوالت ۾ هي شعر آهن‪.‬‬

‫خيزوبيا ملک سنائی ببين‬ ‫بس که شنيدی صفت روم وچين‬

‫تاھمه جان بينی بی کبرو کيں‬ ‫تاھمه دل بينی بی حرص و بخل‬
‫دست نهه ملک بزير نگيں‬ ‫نه ؤ چرغ بزير قدم‬ ‫پائی‬
‫جونهه واسپ فلکی زير ميں‬ ‫زرنهه و کان ملکے زير دست‬
‫هي به انهن جا شعر آهن‬

‫کر گساں اندر وھزار وھزار‬ ‫ايں جهاں پرمثال مرداريست‬

‫ديں مرايں راھمے زند مسقار‬ ‫ايں مرآنرا ھمی زند مخلب‬
‫دز ھمه باز ماند ايں مردار‬ ‫آخر االمر بگز رند ھمه‬
‫نظم‬

‫بيشتر گمره وکمتر برھند‬ ‫باھمه خلق جهان گرچه زان‬

‫نه چناں چوں تو بميری برھند‬ ‫تو چناں زی که بميری برھی‬

‫هي به انهن جا شعر آهن‬

‫تاچيست حقيقت ازپس پرده دروں‬ ‫دلهاھمه آب گشت وجانهاھمه خوں‬

‫ازتو دوجهان پرد توازھر دوبروں‬ ‫ووں‬ ‫اے باعلمت خردرو گردوں‬
‫نسيم‬ ‫اميدت به‬ ‫بيمت زسمومست‬ ‫ازاں شب دروز مقيم‬ ‫قائم بخودی‬
‫چوں سايه نشدی تراچه جيحوں چه حجيم‬ ‫بيم‬ ‫باشد‬ ‫وآتشت‬ ‫از آب‬ ‫بامانہ‬

‫‪88 | P a g e‬‬
 ‫برميم ملوک ملک ماھ آمد عشق‬
‫باايں ھمه يک قدم زراھ آمد عشق‬
‫بايدکہ بدون يار خود نگرايد‬
‫کزدوزخ وازبهشت يادش نايد‬
‫دے صومعہ ويراں کن وزنار پرست‬
‫گر دور کفر گردو گرد سرمست‬
‫درکار تو کردھ دين دنيا بهوس‬
‫سردي ھمہ ازبراۓ من واری وبس‬
‫دربر نگذارمش کہ سازد ھوسے‬
‫درسر نگذارمش کہ ماند نفسے‬
‫زنهار ھيچ آبے آلودھ مگرو‬
‫کز دريا خشک آيداز دوزخ سرد‬
‫وے دل زدے بگر دو ھمچوں خوں شو‬
‫بے چشم درآۓ وبے زباں بيروں شو‬
‫سوداۓ تراعقل مجرو مجمل‬
‫ازدست عمت دست سير پاۓ بگل‬
‫سنڌن جو قصيده رائيه آهي ته جنهن ۾ ‪ ۱۸٠‬شعر کان وڌيڪ آهن‪ .‬انجو نالو ”رموزاالنبيا‬
‫وکنوزاالوليا“ رکيو آهي‪ .‬انهن ۾ گھڻا ئي معارف حقيقتون لطيفا دقائق درج ڪيا آهن‪ .‬انجو‬
‫طرب اے نيکوان شيريں کار‬
‫تاکے از کعبہ بيں درخمار‬
‫درقدح جرعہ وماھشيار‬
‫زيں سپس گوش ما حلقہ يار‬
‫برسين سرير سپاھ آمد عشق‬
‫برکاف کمال کل کالھ آمد عشق‬
‫مردے کہ براھ عشق جاں فرسايد‬
‫عاشق براھ عشق چناں مے بايد‬
‫اے نيست شدھ ذات تو درپر َوھ ھست‬
‫مردانہ کنوں چو عاشقاں مے دردست‬
‫اے من تو زندھ ھمچو مردم بنفس‬
‫کرمت بينم چو بنگرم باھمہ کس‬
‫در ھجر تو گر دلم گرايد بخسے‬
‫درديد مانگہ کند بديدار کسے‬
‫چوں چهرھ توزکوۓ ماشد پرگرد‬
‫اندر رھ عاشقی چناں بايد مرد‬
‫اے عقل اگر چند شريفی دوں شو‬
‫درپردھ آن نگار ديگر گوں شو‬
‫اے عشق تراروح مقدس منزل‬
‫سياح جهان معرفت يعنی دل‬
‫پهريون شعر آهي‪.‬‬
‫طلب اے عاشقاں خويش رفتار‬
‫تاکے ازخانہ بيں رھ صحرا‬
‫درجهاں شاھدے وما فارخ‬
‫زيں سپس دست ماودامن ويست‬
‫‪89 | P a g e‬‬
‫سوائي ان ”حديقه الحقيقة“ جي انهن جون ٻيون ٽي مثنويون آهن‪ .‬حديقه جي وزن تي پر مختصر‬
‫آهن‪ ،‬انهن مان هي بيت آهن‪.‬‬

‫خويشتن رارھا شمردھ زبند‬ ‫اے بيپرواز بر پريدھ بلند‬

‫رشتہ دردست صورتست ھنوز‬ ‫باز پر سوۓ اليجوز و يجوز‬
‫تختہ ء نقش و کلک تکليفی‬ ‫تاتو دربند حبس و تاليفی‬

‫حديقه جي پوري ٿيڻ جي تاريخ جيئن ته خود نظم ۾ آندي آهي‪ ۵٢۵ .‬هجري ۾ ۽ بعض انهن جي‬
‫وفات جي تاريخ به اها ئي لکي آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۷۹‬حضرت شيخ فريد الدين عطار نيشاپوري‬

‫رحه‬
‫جا مريد آهن‪ .‬ڪتاب ”تذڪرة اولياء“ جي پيش لفظ ۾ انهن جي‬ ‫پاڻ شيخ مجد الدين بغدادي‬
‫رحه‬
‫جي خدمت ۾ آيس‪،‬‬ ‫طرف ئي منسوب آهي‪ .‬لکن ٿا ته مان هڪ ڏينهن امام مجد الدين بغدادي‬
‫انهن کي ڏٺو ته روئن پيا‪ .‬مون چيو خير ته آهي؟ فرمايائون سٺا سپاه ساالر آهن جو هن امت ۾‬
‫گذريا آهن ته هو انبياء عليهم السالم جي مشابه آهن‪” .‬علماء امتی کانبياء بنی اسرائيل“ (يعني‬
‫منهنجي امت جا علماء بني اسرائيل جي انبياء عليهم السالم جهڙا آهن‪ ).‬پوِء چيو ته مان ان جي‬
‫ڪري روئان پيو‪ .‬مون ڪلهه چيو هو‪ ،‬خداوند تنهنجا ڪم بي سبب نه آهن‪ .‬مونکي ان قوم ۾‬
‫بڻائي ڇڏ يا ان قوم جي ڏسڻ وارن ۾ بڻاء‪ .‬انڪري مان تنهنجي قسم نه چاهيان ٿو‪ ،‬روئان ٿو ته‬
‫هو دعا قبول ٿئي ٿي يا نه‪ .‬بعض چون ٿا ته پاڻ اويسي آهن‪ .‬موالنا جالل الدين قدس سره جي‬
‫رحه‬ ‫رحه‬
‫جي روح‬ ‫جو نور ڏيڍهه سئو سال کان بعد فريدالدين عطار‬ ‫ڪالم ۾ مذڪور آهي ته منصور‬
‫تي چمڪيو ۽ انجو پشت پناهه ٿيو‪ .‬چون ٿا ته انهنجي توبه جو اهو باعث هيو جو هڪ ڏينهن‬
‫عطاريرحه جي دڪان ۾ مشغول هيا‪ .‬هڪ درويش اتي پهتو ۽ چند دفعا شيئاً اهلل چيو‪ .‬درويش جي‬
‫طرف متوجه نه ٿيا‪ .‬درويش چيو‪ ،‬اي خواجه تون ڪيئن مرندين؟ عطاررحه فرمايو جيئن تون مرندين‪.‬‬
‫درويش چيو‪ ،‬تون مون جيان مرندين؟ عطاررحه جن چيو‪ ،‬ها ڇو نه‪ .‬درويش ڪاٺي جو پيالو مٿي جي‬
‫هيٺان رکيو ۽ اهلل چئي ڪري جان ڏئي ڇڏي‪ .‬عطاررحه جو حال بگڙي ويو‪ .‬دڪان کي بند ڪري ان‬
‫طريقي ۾ اچي ويا‪ .‬چون ٿا ته موالنا جالل الدين رومي قدس سره بلخ کان ويندا ۽ نيشاپور ۾‬
‫رحه‬
‫پهچڻ جي وقت انهنجي صحبت ۾ جڏهن ته هو پوڙها هئا پهتا هئا پاڻ ڪتاب ”اسرارنامه“ موالنا‬

‫‪90 | P a g e‬‬
‫کي ڏني‪ .‬هو هميشه انکي پاڻ وٽ رکندا هئا‪ .‬حقائق و معارف ۾ انهنجي پيروي ڪندا هئا جيئن‬
‫ته چون ٿا‪ .‬نظم‬

‫شربت ازدست شمس بودش دوش‬ ‫گرد عطار گشت موالنا‬

‫هڪ جڳهه فرمائين ٿا‬

‫ماازپۓ سنائی وعطار آمديم‬ ‫عطار روح بود وسنائی دو چشم او‬
‫جهڙي قدر توحيد حقائق ذوق وجدان جون غزلون مثنوين ۾ هونديون آهن‪ .‬صوفين ۾ هڪ جي‬
‫ڪم ۾ به نه آهن هونديون‪ .‬جزاه هللا سبحانه عن الطالبين المشتاقين خير الجزاء‪ .‬يعني اهلل تعالى‬
‫انھن کي طالب مشتاقن کان بھتر جزا ڏي‪ .‬انھنجي انفاس شريفه منجھان هي شعر آهي‪.‬‬

‫خلقے بايں طلسم گرفتار آمده‬ ‫اے روۓ درکشده ببازار آمده‬
‫هي قصيده ويهه بيتن کان وڌيڪ آهي‪ .‬بعض صوفين ان جي عمده شرح لکي آهي‪ .‬ان بيت جي‬
‫شرح ۾ اهڙو لکيو آهي‪ .‬مطلب هي آهي ته اي اها ذات جنهن پنهنجي چهري کي ته ظاهر وجود جو‬
‫نور آهي‪ .‬تعينات و صورتن جي برقعه ۾ لڪائي ڪري ظهور جي بازار ۾ اچي وئي آهي‪ .‬ماڻهون‬
‫ان صورتن جي طلسم تي ته ان مخفي تي ڇڪيل آهي‪ .‬ان وجه کان ڪثرت تعينات مختلف ۽‬
‫مخالف آثار جي بعد و هجر‪ ،‬غفلت تصور‪ ،‬غيرت ۾ گرفتار ٿي ويا آهن يا پاڻ ان وجه کان ان نور‬
‫جي جمال جي طحن جي اثر جي مظهرن ۽ عمده صورتن جي برقعه ۾ عشق محنت و محبت جي‬
‫بال ۾ گرفتار ٿيا آهن‪ .‬بعض معني جي عاشق ۽ صورت جي عاشق آهن‪.‬‬

‫گرشنا سندت وگرنه سوۓ تست‬ ‫ميل خلق جمله عالم تاابد‬

‫اھڙي طرح ان تمام قصيده جي شرح لکي آھي‪ .‬ڪوتاھي جي وجه کان ان تي ڪفايت ڪئي وئي‪.‬‬
‫حضرت شيخ ‪ ۶٢۷‬هجري ۾ ڪافر تاتار جي هٿان شهيد ٿيا آهن‪ .‬چون ٿا ته ان وقت سنڌن جي عمر‬
‫مبارڪ ‪ ۱۱۴‬سال جي هئي ۽ سنڌن جي قبر نيشاپور ۾ آهي‪.‬‬

‫رحه‬
‫‪ .۸٠‬حضرت حسن دهلوي‬

‫رحه‬
‫سنڌن جو لقب ۽ نسبت نجم الدين حسن بن عالء سنجري کان آهي‪ ،‬۽ شيخ نظام الدين اولياء‬
‫رحه‬
‫جا ڪاتب ۽ مريد آهن‪ .‬پسنديده اخالق و وضفن وارا هئا‪ .‬تاريخ هند جو مصنف چوي ٿو ته حسن‬
‫جئين مون ان وصفن ۾ ۽ گھٽ ڏٺو آهي‪ .‬عمده اخالق‪ ،‬لطافت‪ ،‬ظرافت‪ ،‬مجالس‪ ،‬استقامت‪ ،‬عقل‬

‫‪91 | P a g e‬‬
‫روشن‪ ،‬صوفيه‪ ،‬قناعت جو لزوم‪ ،‬پاڪيزه اعتقاد دنيا جي تعلقات کان مجرو رهڻ‪ .‬بي اسباب‬
‫ظاهري خوش رهڻ ۽ خوش گذران رهڻ‪ .‬اهڙيون شيرين مجلس مودب ومهذب هيون ته جيڪي‬
‫راحت انجي مجالست کان مونکي ملندي هئي ۽ ڪنهن مجلس ۾ نه ملندي هئي‪ ،‬۽ صاحب تاريخ‬
‫هند اهو به چوي ٿو ته َ‬
‫سال امير خسرورحه ۽ امير حسنرحه سان منهنجي دوستي رهي آهي‪ ،‬نه هي‬
‫ماڻهون منهنجي صحبت جي بغير رهي سگھندا هئا ۽ نه مان انهنجي صحبت جي بغير رهي‬
‫سگھندو هئس‪ .‬۽ منهنجي ذريعي هر دو استادن جي وچ ۾ اهڙي محبت جو رابطو مضبوط ٿي‬
‫ويو هو ته هڪ ٻئي جي گھر ۾ آمدرفت ڪندا هئا‪ .‬هو اهو به چوندو آهي ته جيتوڻيڪ امير حسن‬
‫رحه‬
‫کان ڪمال اعتقاد هيو‪ .‬انڪري شيخ جي انفاس متبرڪه کي ته‬ ‫کي شيخ نظام الدين اولياء‬
‫مجالس صحبت ۾ ٻڌا هئا‪ .‬چند جلد ۾ جمع ڪيو آهي‪ ،‬۽ ان جا فائده الفوائد نالو رکيو آهي‪ ،‬۽ ان‬
‫زماني ۾ ان ملڪ ۾ ارادتمندن جو اهو وظيفه ٿي ويو آهي‪ .‬ان کانسواِء انهن جا چند ديوان و‬
‫نثر‪ ،‬نظم‪ ،‬ڪتابون‪ ،‬گھڻيون ئي مثنويون آهن‪ .‬انهنجي رباعيات منجھان هي رباعي آهي‪.‬‬

‫صد واقعه درکميں بياسر زومپرس‬ ‫وارم دل کے غميں بيا مرزو مپرس‬
‫اے اکرم اکرمين بيا مير زومپرس‬ ‫شر منده شوم اگر بہر سی علم‬
‫يک حرف توھشت خلدرامائيه حور‬ ‫يک حرف تو چل صباح عالم رانور‬
‫زاں چار چهار رکن عالم معمور‬ ‫حرف سيميں چهل ولی راوستور‬

‫رحه‬
‫‪ .۸۱‬حضرت شيخ ڪمال خجندي‬

‫پاڻ وڏا بزرگ ٿي گذريا آھن‪ ،‬۽ انھن جو شعر و تڪلفات شاعري ۾ مشغول رھڻ شايد ستر حال‬
‫۽ مشابھي جي الِء ھوندو‪ .‬بلڪه ٿي سگھي ٿو ته ان جي ڪري ظاهر کان باطن غالب نه ٿي وڃي‪ ،‬۽‬
‫صورت عبوديت جي رعايت کان باز نه رهي‪ .‬بهرحال پاڻ ئي لکن ٿا‬

‫کلمينی ياحميير اے منست‬ ‫ايں تکلفهاۓ من در شعر من‬

‫يعني هي منهنجا تڪلف شعر ۾ ائين آهن جيئن ڪلميني يا حمير اي يعني ڪالم ڪر مونسان‬
‫رضه‬
‫کي‬ ‫اي حميرا (هي حديث آهي‪ ،‬جيڪو رسول اهلل صلي اهلل عليه وسلم جن حضرت عائشه‬
‫فرمائي هئي‪ .‬سنڌن جو لقب حميرا آهي‪ ).‬مطلب هي ته خدا جي طرف کان هٽي ڪري منهنجي‬
‫شعرن ۾ مشغول ٿيڻ‪ ،‬ائين ئي آهي جئين رسول صلي اهلل عليه وسلم بعض وقتن پنهنجي بيبين‬
‫سان مشغول ٿي ويندا‪ .‬هميشه رياضت و مجاهده ۾ مشغول رهندا هئا‪ .‬خواجه عبيد اهلل ادام اهلل‬
‫تعالى بقاء فرمائن ٿا ته هڪ مدت تائين موت ۾ رهيا آهن‪ .‬منهنجا والد چوندا هئا ته هو هڪ مدت‬

‫‪92 | P a g e‬‬
‫۾ ته اتي هئا‪ ،‬گوشت نه کائيندا هئا‪ .‬اسان هڪ دفعو انهن کي درخواست ڪئي ته ان ۾ ڇا‬
‫ڏڪيائي آهي‪ ،‬اگر گوشت کاڌو وڃي‪ .‬مون وٽ هڪ موٽي تازي ڳئون هئي‪ ،‬شيخ جن خوش طبعي‬
‫سان فرمايو ته جڏهن تون پنهنجي ڳئون ذبح ڪندين ته اسان گوشت کائينداسين‪ .‬مون بغير انجي‬
‫ته انهن کي اطالع ڏيان ڳئون کي ذبح ڪري ڏنو ۽ ان مان کاڌو تيار ڪيو‪ .‬پاڻ منهنجي خاطر جي‬
‫الِء ان گوشت کي کائي ويا‪ .‬تبريز ۾ هڪ عورت گوشه خلوت بڻائي رکيو هو‪ .‬رات جو اتي رهندا‬
‫هئا‪ ،‬۽ ڪوئي اتي گھٽ ويندو هو‪ .‬انهنجي وفات بعد جڏهن ماڻهن انهن کي ڏٺو ته سوا هڪ‬
‫رحه‬
‫چون ٿا ته‬ ‫ٻوري جي ته جنهن تي ويهندا هئا ٻيو ڪجھ به اتي نه هو‪ .‬شيخ زين الدين خواني‬
‫تبريز ۾ تحصيل علم جي وقت ۾ انهنجي صحبت ۾ ويندا هئا‪ .‬مونکي ان طريق جي طرف‬
‫اشارو ڪندا هئا‪ ،‬۽ چوندا هئا ته اسان جا مريد ٿي وڃون‪ .‬مون چيو ته مونکي توهانجي نسبت دل‬
‫۾ خدشات آهن‪ .‬چون لڳا‪ ،‬ٻڌاِء‪ .‬مان انهن جو جواب ڏيندس‪ .‬مون ڪجھ نه چيو‪ .‬آخر جڏهن مان ان‬
‫طريقه ۾ داخل ٿيس‪ ،‬۽ مونکي ان ۾ ڪجھ پتو لڳو‪ ،‬ته معلوم ٿيو ته انهن کي ارشاد جو مرتبو‬
‫هو ته جنهن وٽ ڪم ڪري سگھبو آهي‪ .‬چوندا آهن ته ان وقت هو سرائي ۾ رهندا هئا‪ .‬اها اهڙي‬
‫جڳهه هئي جو جڏهن پاڻي جو زور هوندو هو ته اتي گھڻو نقصان ٿيندو هو‪ .‬جڏهن طغياني جو‬
‫وقت آيو ته ماڻهن هي قصو انهن سان بيان ڪيو‪ .‬فرمايائون ته منهنجي خيمي کي ان جڳهه تي‬
‫لڳايو‪ .‬اتي ئي پاڻ ان قدر رهيا جو پاڻي جي طغياني جو وقت ويندو رهيو‪ ،‬۽ ان جڳهه تي ڪوئي‬
‫خرابي پيدا نه ٿي‪ .‬سنڌن جي وفات ‪ ۸٠٢‬هجري ۾ ٿي آهي ۽ سنڌن جي قبر تبريز ۾ آهي‪ .‬انهنجي‬
‫قبر جي لوح تي هي شعر لکيل آهي‪.‬‬

‫ہزارت آفرين مردانه رفتی‬ ‫کمال از کعبه بردريار‬

‫رحه‬
‫‪ .۸٢‬حضرت شمس الدين محمد الحافظ الشيرازي‬

‫پاڻ لسان الغيب ۽ ترجمان االسرار آهن‪ .‬گھڻا ئي غيبي اسرار ۽ حقيقي معاني آهن ته جن کي‬
‫صورت ۽ مجاز جي لباس ۾ ظاهر ڪيو آهي‪ .‬اگر جي اهو معلوم ناهين ته هو ڪنهن شيخ جا‬
‫مريد آهن ۽ نه آهن ۽ تصوف ۾ ان گروهه منجھان ڪنهن هڪ سان گڏ نسبت درست جي آهي يا نه‬
‫آهي ليڪن انهن جا شعر هن گروهه جي مشرب جا اهڙا موافق ٿي ويا آهن ته ڪنهن کي اهڙو‬
‫اتفاق نه پيو‪ .‬هڪ بزرگ خواجگان قدس اهلل اسرارهم جي سلسله ۾ فرمائين ٿا ته اگر مرد صوفي‬
‫آهي‪ ،‬ته ڪوئي ديوان‪ ،‬ديوان حافظ کان بهتر نه آهي‪ .‬جيتوڻيڪ ان جا شعر ان کان وڌيڪ مشهور‬
‫آهن ته انهنجي ذڪر ڪرڻ ضرورت هجي‪ .‬انجي ڪري نه آهن لکيا ويا‪ .‬انهن جي وفات ‪۷۹۲‬‬
‫هجري ۾ ٿي آهي‪.‬‬

‫‪93 | P a g e‬‬