Professional Documents
Culture Documents
Cemile Tuna-Teksti̇l Tasariminda Bi̇r Ar-Ge Örneği̇ Ehli̇ Hiref Teşki̇lati
Cemile Tuna-Teksti̇l Tasariminda Bi̇r Ar-Ge Örneği̇ Ehli̇ Hiref Teşki̇lati
Teşkilatı
Cemile TUNA1
Özet
Tekstil tasarım tarihimizde ilk örgütlü Ar-Ge modeli olarak, İstanbul’un fethinden sonra
Fatih Sultan Mehmet tarafından Eski Saray’da kurulan ve öncü üretim yapan Ehl-i Hiref
(Saray Meslek Ustaları) teşkilatını tanımlayabiliriz. Sarayın siyasal denetiminde; devletin yeni
geleneği, kimliği ve gücünün göstergesi olan ürünlerin geliştirilmesi için Ehl-i Hiref
teşkilatında görevli usta nakkaşlar görevlendirilmiştir.
Devletin yeni imajını betimleyen mimari yapılar, çadırlar, otağlar, halı, kumaş, çini, mücevher
gibi pek çok ürün Nakkaşan-ı Hassa bölüğünde teknoloji ve ustalığı birleştiren nakkaşlar
tarafından tasarlanmıştır. Devrin en pahalı malzemeleri, en modern teknolojileri ve özel
ustalarca üretilen eserler, imparatorluk sınırlarını aşarak Avrupa ülkelerinde Turquerie
modasını yaratmıştır. Türk dokumaları ve halılar kilise ve sarayların prestij malzemesi
olmuştur. Ehl-i Hiref teşkilatı Dokumacı Bölüğü’nde usta nakkaşların mimari mekanların
dekorasyonu ve elit bir çevre için tasarladıkları saray kimliğine uygun kumaş ve kıyafetler halk
tarafından olumlu bir model olarak taklit edilmiş, gündelik hayatta kullanılmıştır.
36 3nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı
powerful in quality, fashion and setting trends, due to cut-throat global competition, Turkish
yearly textile and clothing exports is unable to exceed 150 billion USD. Turkish textile
industry needs to shift from low-added value contract manufacturing for EU countries to
innovative and high technology products with high added value and know-how.
Ehl-i Hiref (Masters of Profession) organization, founded by Sultan Mehmet the Conqueror
in the old palace can be considered as the first organised R & D model in Turkish textile
design history. Master designers (Nakkaşan) of Ehl-i Hiref organisation were commissioned
and supported under the political supervision of the court to develop products which will
reflect the new tradition, identity and power of Ottoman Empire.
Numerous products like architectural buildings, tents, royal marquees, carpets, cloths, tiles
and jewellery which portrayed the new image of the empire were designed by the
distinguished artists of Nakkaşan-ı Hassa (Royal Designers) team who combined skill,
creativity and technology. The trend got far beyond the limits to create a Turquerie fashion in
European countries. The designs Ehl-i Hiref organisation were readily adopted and imitated
by the commonalties even for daily use.
This paper will discuss the importance of R&D in textile industry with due regard to Ehl-i
Hiref organisation structure.
GİRİŞ
Türk tekstil ve hazır giyim sektörü, ülke ekonomisini doğrudan etkileyen bir
potansiyele sahiptir. Milli gelirden aldığı pay, kazandırdığı katma değer ve
net döviz girdisi ile ekonomiye katkı sağlarken, yarattığı istihdamla ülkenin
en ciddi sosyal problemi olan işsizliğe de çözüm getirmektedir. Türkiye
İhracatçılar Meclisi tarafından raporlanan 2016 yılı Ocak-Aralık dönemi
verilerine göre Türkiye’nin hazır giyim ve konfeksiyon ihracatı 17 milyar
dolar olmuştur. Sektör %11,9’luk payı ile otomotiv sektöründen sonra en
fazla ihracata sahip ikinci sektör konumundadır. (İTKİB Raporu, 2016:17)
37 3nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
C.TUNA
(25/453) X 100 = %
5,5
Ge işbirliğiyle, katma değeri yüksek, yenilikçi, bilgi ve teknolojiye yönelik
ürünlerle ihracat potansiyelini yükseltmesi gerekmektedir. Devlet 28.02.2008
yılında çıkartılan Araştırma Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin
Desteklenmesi hakkındaki 5746 sayılı yasa ile ve Bilim Sanayi ve Teknoloji
Bakanlığı aracılığıyla öncü kurumlara Ar-Ge desteği sağlamaktadır.
Devlet destekli yenilikçi, nitelikli tasarımlar üreten ilk Ar-Ge örneği olarak,
Osmanlı Sarayı denetiminde kurularak üretime yaratıcı ve yenilikçi çözümler
getiren Ehl-i Hiref teşkilatını tanımlayabiliriz.
Osmanlı Devleti’nin özgün bir kimlik yaratmasında, Türk topluluklarının
Orta Asya’dan Anadolu’ya taşıdıkları sanat geleneği ve Anadolu yerleşik
medeniyetlerinden devraldıkları kültür mirası belirleyici olmuştur. Sınırları
3nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 38
Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı
39 3nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
C.TUNA
3nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 40
Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı
41 3nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
C.TUNA
on dört kürkçü, beş klaptan işlemecisi ve on biri usta, dördü şakird olmak
üzere on beş dokumacı bulunduğunu belirtir. (Atasoy, 2001:169)
Dokuma atölyelerinde saray mensuplarının özel istekleri doğrultusunda
giysiler ve kullanım eşyaları, mimari mekanların dekorasyonu için mekan
tekstilleri, çadır ve otağ-ı hümayunlar için farklı malzeme ve tekniklerle
kumaşlar dokunmuştur. Bu bölükte simkeşânlar altın, gümüş ve ipek alaşımlı
değerli ipliklerin hazırlığında, kazzazânlar Padişah ve saray mensuplarının
törenlerde giydikleri ipekli kumaştan hil-at (kaftan)ların dikimlerinde görev
almışlardır. Hil-at terzileri üç bölüktü ve mevcutları 21 ile 23 arasında idi;
terzilerin on altıncı asır ortalarında mevcutları 369, on yedinci asır başlarında
319 kişi idi. (Uzunçarşılı, 1988:444, 445)
Kanunnameler ve hükümlerle üretim kuralları belirlenen seraser, kemha,
3nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 42
Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı
Hiref teşkilatı usta kadrosunda küçülmeye gidilmiş, sanatçı sayısı 18. Yüzyıl
sonlarında yüz seksenlere kadar düşerek yok olmaya yüz tutmuştur. Bununla
birlikte, Osmanlı’ya giren batılı etkiler sonucunda ortaya çıkan yeni yaşam
biçimine ve sanat zevklerine uyum sağlayamayan Ehl-i Hiref teşkilatı,
18.yüzyılda etkinliğini yitirmiştir. (Kalyoncu, 2015:292)
1837 Sanayi Devrimi ve 1786 tarihinde Joseph-Marie Jacquard tarafından
makineleştirilerek seri üretime başlayan jakar tezgahları, el emeğiyle çalışan
Osmanlı dokuma sanatını zor duruma sokmuştur ve Ehl-i Hiref teşkilatı
makine sesleriyle ömrünü tamamlamıştır. 18. Yüzyıl’a kadar Osmanlı saray
sanatını biçimlendiren ve yaşatan Ehl-i Hiref teşkilatı Sanayi Devrimi’nin
üretim ekonomisine ve teknolojisine uyum sağlayamadığı için sona ermek
zorunda kalmıştır.
Sonuç:
Devlet güdümünde Osmanlı kimliğini, markasını yaratan Ehl-i Hiref örgütü
günümüz devlet destekli Ar-Ge çalışmaları için tarihi bir örnektir. Farklı
ülkelerden, farklı kültürlerden, farklı nedenlerle örgüte katılan küresel sanatçı
topluluğu en modern teknikler ve kıymetli malzemelerle çalışarak saray
kimliğini biçimlendirmişlerdir. Ehl-i Hiref örgütü nakkaşları tarafından
formüle edilen öncü tasarımlar ülkenin farklı kentlerinde de üretilerek saray
sanatının halk sanatına evrilmesine katkı sağlamıştır. Dokuma Bölüğü
denetiminde üretilen seçkin kumaşlar, giysiler ve halılar dünya müzelerinde
sergilenmektedir.
Ülkemizin ihracat lokomotifi olarak tekstil sektörünün 2023 hedefleri
doğrultusunda tasarım, moda, Ar-Ge ve inovasyona önem vermesi
gerekmektedir. Küresel rekabet için yenilikçi, bilgi ve ileri teknoloji içeren
katma değeri yüksek ürün ve hizmet sunumu için araştırma ve gelişmeye
yatırım yapması gereken tekstil sektöründe 2017 yılı verilerine göre toplam
25 kurumda yer alan Ar-Ge merkezleri yetersizdir kalmaktadır.
Ar-Ge tanınırlığı ve kurulumu için Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın
yasal desteğinin yanı sıra, devlet, sektör ve eğitim kurumları işbirliğiyle
kongre ve konferanslarla ortak bir bilinç oluşturmalıdır.
Kaynakça:
Atasoy, Nurhan (2001) İpek Osmanlı Dokuma Sanatı, TEB İletişim ve
Yayıncılık A.Ş. İstanbul
Bozcu, (Filiz) Pelin, (2010) Osmanlı Sarayında Sanatçı ve Zanaatçı Teşkilatı
Ehl-i Hiref, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve
Müzeler Genel Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi
43 3nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
C.TUNA
3nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 44