Professional Documents
Culture Documents
ვაზროვნებ, მაშასადამე, ვმოქმედებ
ვაზროვნებ, მაშასადამე, ვმოქმედებ
წინაისტორია
ერთ დღეს, ახალგაზრდა კაცი მანქანით ჩაუვლის გიგანტურ სარეკლამო დაფას. მასზე
ისლანდიაში დასვენების ფერადი რეკლამაა გამოსახული. რეკლამის ყველაზე თვალშისაცემი
ფიგურა ელეგანტური სკანდინავიელი ქალია, რომელიც გამომწვევად წრუპავს ცივ
კოქტეილს. მამაკაცი თითქმის არ აქცევს ყურადღებას − გაყინულ ტუნდრაში ერთი კვირის
გატარება არაფრით შეესაბამება მის წარმოდგენას ეგზოტიკურ დასვენებაზე. თუმცა,
რამდენიმე კვირის შემდეგ მან თითქმის გაუცნობიერებლად აღმოაჩინა, რომ რეიკიავიკში
მიფრინავდა. როგორ შეიძლებოდა, რომ წამიერად შემჩნეულ რეკლამას ასეთი
მნიშვნელოვანი ცვლილება მოეხდინა მის დამოკიდებულებაზე? პასუხი აშკარა გახდება, თუ
ყურადღებით განვიხილავთ ამ შემთხვევას. ქალის ჭიქაში ყინულის რამდენიმე ნატეხი იყო
ჩაგდებული. ყინულის ნატეხებზე არეკლილ სინათლეში გამოსჭვიოდა შიშველი ქალის
ვნებიანი სურათი. მამაკაცმა არაცნობიერად აღიქვა ეს სურათი. სურათი დაბინავდა მის
გონებაში და დაუკავშირდა ისლანდიასთან დაკავშირებულ წარმოდგენებს. მას შემდეგ,
ყოველთვის, როცა მისი ლიბიდო ამოქმედდებოდა, ის გრძნობდა, სირინოზივით როგორ
უხმობდა ჩრდილოეთ ატლანტიკა. ბოლოს და ბოლოს, ის იძულებული გახდა, ეყიდა
თვითმფრინავის ბილეთი.
მაგალითად, ავიღოთ ხშირად ნახვის გავლენა (Bornstein, 1989; იხ. თავი 11). ეს აღნიშნავს
ჩვენს ტენდენციას, უფრო მეტად მოგვწონდეს ის სტიმულები, რომლებსაც უფრო ხშირად
ვხედავთ (მანამდე მაინც, სანამ მოგვწყინდება). აღსანიშნავია, რომ ეს გავლენა მაშინაც
არსებობს, როცა სტიმულის ჩვენება სულ რამდენიმე მილიწამით ხდება, რაც ცნობიერი
აღქმის ზღურბლს ქვემოთაა. ძალიან მცირე ხნით ნაჩვენები სტიმულის შემთხვევაში ეს
გავლენა კი არ მცირდება, არამედ, ძლიერდება კიდევაც.
იდეომოტორული გავლენა ბევრ ცნობილ კვლევაში დადასტურდა (Bargh, Chen, & Burrows,
1996). ერთ კვლევაში, ცდის პირებს მიმართულებას აძლევდნენ თვისებებით: უხეში ან
ზრდილობიანი. ამას აღწევდნენ ამ თვისებებთან დაკავშირებული სიტყვების ისეთ
წინადადებებში ჩართვით, რომლებიც ცდის პირებს უნდა გაეშიფრათ. ამის შემდეგ, ისინი
ზომავდნენ, რამდენი ხნის შემდეგ შეაწყვეტინებდნენ ცდის პირები ექსპერიმენტატორს
თავის თანაშემწესთან საუბარს. ისინი, ვისაც უხეში თვისებით ჰქონდათ მიმართულება
მიღებული, უფრო მალე აწყვეტინებდნენ, ისინი კი, ვისაც ზრდილობიანი თვისებით ჰქონდა
მიმართულება მიღებული, უფრო მეტ ხანს აცლიდნენ ლაპარაკს, იმ ცდის პირებთან
შედარებით, რომლებსაც საერთოდ არ მიუღიათ არავითარი მიმართულება. ბარგმა და
კოლეგებმა (1996) ამ კვლევას მეორე მოაყოლეს, რომელშიც ნაჩვენები იყო, რომ ქცევის
პრაიმინგი არაპირდაპირაც შეიძლება, იმ სტერეოტიპების გაქტიურებით, რომლებიც
გარკვეულ თვისებას უკავშირდება. ისინი ცდის პირებს არაცნობიერად აძლევდნენ
მიმართულებას ნეიტრალური სიტყვებით, ან სიტყვებით, რომლებიც ხანშიშესული
ადამიანებისადმი არსებულ არასასიამოვნო სტერეოტიპებს უკავშირდება (მაგ., გულმავიწყი,
სუსტი). შემდეგ ისინი ზომავდნენ, რა დრო დასჭირდებოდათ ცდის პირებს დერეფნის
გასავლელად. იმის მიუხედავად, რომ თავად სიტყვა ნელი არსად ფიგურირებდა, ის ცდის
პირები, რომლებსაც მოხუცებულობასთან დაკავშირებული სტერეოტიპებით ჰქონდათ
მიმართულება მიცემული, უფრო მეტ დროს ანდომებდნენ ამ მოკლე მანძილის გავლას.
როგორც ჩანს, გაცნობიერების გარეშე გაჩენილი აზრები ავტომატურად იწვევს ქცევას,
რომელსაც ისინი სტერეოტიპულად უკავშირდება.
ჩვენ მიერ აღწერილი ფენომენი იმდენად განსაცვიფრებელი და ჯადოსნურია, რომ
დაუჯერებლად გვეჩვენება. თუმცა, ეს ექსპერიმენტები უკვე გაიმეორეს სხვადასხვა
სიტუაციაში. ჩვენ მიერ აქამდე აღწერილი მაგალითები უკავშირდებოდა შედარებით მარტივ
აზრებსა და ქცევებს, როგორიცაა ზოგადი მსჯელობები და იმპულსური მოქმედებები.
შესაძლებელია უფრო რთული აზრების და ქცევების − რომლებიც გაცნობიერებულ
განზრახვასა და ძალისხმევას საჭიროებს − პრაიმინგი? მაგალითად, შეიძლება თუ არა
ინტელექტუალური ქცევის − რომელიც საჭიროებს კონცენტრაციას, დასკვნის გამოტანასა და
მეხსიერებას − შეცვლა ისეთი მარტივი საშუალებით, როგორიცაა ისეთი მასალის
გააქტიურება გონებაში, რომელიც ინტელექტუალურ თვისებებს ეხება?
რა გააკეთეს მათ
დაიქსტერჰუსმა და ვან კნიპენბერგმა (1998) სულ ოთხი კვლევა ჩაატარეს. ჩვენ პირველ
მათგანს განვიხილავთ, დანარჩენი სამის შესახებ კი მოკლე კომენტარებით
შემოვიფარგლებით.
1
რედაქტორის შენიშვნა: პოპულარული თამაშია აშშ-სა და კანადაში, სადაც მოთამაშეები პასუხს სცემენ
კითხვებს, რომლებიც მათ ზოგად ცოდნას ავლენს.
რა აღმოაჩინეს მათ
100
90
80
70
59.5
60
46.4 49.9
50
40
30
20
10
0
ხ ებ ხ ებ ნე
ნ
სა სა რ
დ
შე შე წე
ის ის ს
ებ ნ ებ ერ
რ ფ
ო ივ ა
ეს მ დ არ
ფ
ო ნ ენ
პრ დ
ნ ენ წე
რ
დ
წ ერ
სურათი 13.2. იმ ცდის პირების მიერ ტესტში გაცემული სწორი პასუხების პროცენტული რაოდენობა, რომლებიც
წერდნენ პროფესორების შესახებ, მდივნების შესახებ და არავის შესახებ არ წერდნენ.
რა გამომდინარეობს აქედან?
2
რედაქორის შენიშვნა:აშშ-ს უმაღლეს სასწავლებელში, ბაკალავრიატში/კოლეჯში მიღების
წინაპირობაა, შეიძლება ჩავთვალოთ საქართველოში უნარების ტესტის ანალოგად.
საქმიანობას ამ ჯაჭვში? ამ დროისთვის ეს ჯერ კიდევ საკამათოა. კიდევ ერთხელ გავიხსენოთ
კვლევა, რომელშიც ჭკვიან პროფესორებზე ფიქრი აუმჯობესებდა ზოგადი ცოდნის ტესტის
შედეგებს. რა თქმა უნდა, აზროვნების პრაიმინგი ცდის პირებს მყისიერად არ შესძენს
ცოდნას. თუმცა, ეს საშუალებას აძლევს მათ, უფრო ეფექტურად გამოიყენონ არსებული
ცოდნა და უკეთესი სტრატეგიები დაიხმარონ პასუხების გასახსენებლად, ან დასკვნების
გამოსატანად. ამას გარდა, შეიძლება, ცდის პირებს მოტივაცია გაუჩინოს, რომ მეტი იფიქრონ.
დამატებითი მოსაზრებები
მთელი ამ უცნაური და წარმოუდგენელი გავლენების გათვალისწინებით, მკითხველმა,
შეიძლება, ისიც კი დაუშვას, რომ კეის პარანოია არაცნობიერი ცდუნების შესახებ
სიმართლესთან ახლოსაა. გვაჩვენეს თუ არა სოციალურმა ფსიქოლოგებმა, რომ როდესაც
საქმე არაცნობიერ გავლენებს ეხება, ჩვენ უბრალო მარიონეტები ვართ? ამ შემთხვევაშიც
რაციონალურ მსჯელობას და ემპირიულ მონაცემებს უნდა მოვუხმოთ. ჩვენი
ავტონომიურობა არც ისეთი უსაფუძვლოა, როგორც ერთი შეხედვით ჩანს.
აღმოჩენა