शंकर पाटील

मेहता पि ल शंग हाऊस

 अनु म
एक इरसाल गु जी
िब हाड
चौकशी
जागर
खुशखरे दी
तार
उपदेश सुतार
वळण
अधली
मागणी
शाळे चे साहेब
एक इरसाल गु जी
को हापूर िज ात या एका इरसाल खे ातली ही गो . अडीच-तीन हजार व तीचं हे
गाव, पण सबंध तालु यात नावाजलेलं होतं. येक गो ीत पुढं असायचं. इथं सहकाराचं
वारं आलं, िवकास सोसाय ा थापन होऊ लाग या, आिण पिहली अफरातफर याच
गावात झाली! गावंच असं नमुनेदार होतं. झुणका भाकरीपासून ते ीितभोजनापयत या
सग या गो ी इथं घडत हो या. अशा या राजकारणी गाव या शाळे चे हेडमा तर हणजे
तर एक खास नमुना होता! सावंत गु जी हणून ते सा या तालु याला प रिचत होते. काय
सांगा ात यां या एके क गो ी!

हे सावंत गु जी हणजे व न दसायला अगदी साधेभोळे , पण अंतरी नाना कळा. एक

खादीचा डगला आिण पांढरी टोपी असा साधा वेश. उं ची फार तर पाच फू ट तीन इं च, पण
हात आभाळाला लावेल अशी करामत! यांची एकच साधी गो सांगायची, तर गे या
पंधरा वषात यांनी आपली बदली होऊ दली न हती! एकाच ठकाणी ठाण मांडून ते
बसले होते. यांची बदली कर याचा य झाला नाही, असं नाही. अनेक वेळा बदली
झाली, पण सावंत गु ज नी आपला चाजच कु णाला दला नाही. बदली करणा यां या
बद या हाय या आिण हे ितथंच राहायचे.

अशा या सावंत गु ज नी आपला जम छान बसवला होता. ते सहसा कधी शाळे त

जायचेच नाहीत. शाळा तपासणी आली, हणजेच नाइलाजानं यांना शाळे त काही तास
राहावं लागायचं. एरवी यांचा मु ाम बाहेरच. यां यामागं ापही मोठे होते.
ामपंचायतीपासून िज हा प रषदेपयत सगळीकडे यांचा वावर असायचा. घरात
पुढा यांचं येणं-जाणं असायचं. सहकारी सोसायटीची लफडी असायची. एक ना दोन,
हजार भानगडी असाय या. उगवलेला दवस मावळे पयत शाळे ला जायला यांना सवडच
हायची नाही. गावचं राजकारण यां या हातात होतं. यांना वेळ िमळणार कु ठला?
दवस उगवला क सोपा माणसांनी भरायचा. कु णाला तगाई पािहजे असायची, तर
कु णाला काय – अशी नाना कामं घेऊन लोक गु ज याकडे यायचे. या सग यांची कामं
कर यात यांनाही आनंद असायचा. यामुळे या सावंत गु ज वर सबंध गावचा लोभ
जडला होता आिण गु ज नी िज ातले पुढारी आप या मुठीत ठे वले होते. यांना
दुखवायला कोणताही पुढारी राजी न हता. सग यांची या गु ज वर िभ त होती. एकू ण
झकास ब तान बसलं होतं. गे या पंधरा वषात हळू हळू मूळ या पाच एकर रानात भर
पडू न पंचवीस एकराची बागायत झाली होती. शाळे तली पोरं शाळा झाडत होती, घंटा
देत होती आिण शाळे चा गडी कायम गु ज या रानात व तीला होता. दर मिह या या
मिह याला याला सरकारी पगार िमळत होता. सगळं झकास आिण िबनबोभाट चाललं
होतं. सावंत गु जी हणजे एक चांगलंच थ झालं होतं. गावात, तालु यात आिण
िश णखा यातही यांचा दबदबा िनमाण झाला होता.
 कु ठं माशी शंकली कळलं नाही, पण एक दवस या सावंत गु ज ब ल एक िननावी अज
िज ा या िश णािधका यांकडे आला आिण कारवाईला सु वात झाली. अनेक त ारी
या अजात के या हो या. यांची चौकशी करणं, खा याला भागच होतं.
िश णािधका यांनी या कामी एका कत द अिधका याची नेमणूक के ली. य भेटीला
बोलावून ते या अिधका याला हणाले, ‘‘हे पहा िम टर थ े, तु हाला ही जी चौकशी
करायची आहे, ती फार द रा न करावी लागेल. हा सावंत गु जी हणजे बडी आसामी
आहे.’’

थ े हाडाचे कत द अिधकारी होते. ते लगेच हणाले, ‘‘आसामी बडी असो, नाहीतर

लहान असो. आपण आपलं काम चोख के यावर आप याला काय?’’

‘‘तसं न हे.’’ असं हणून अिधका यांनी न राहवून एकदोन सूचना यांना के या. ते
हणाले, ‘‘अहो, आप या िज हाप रषदे या अ य ांचा उजवा हात आहे तो.
महापाताळयं ी माणूस आहे. एवढं ल ात घेऊन चौकशी करा. एवढंच सांगतो.’’

‘‘ठीक आहे. माझं काम मी चोख करतो,’’ असं हणून यांनी त ार अज आप या हातात
घेतला. सव अज नीट काळजीपूवक वाचला. या मु ावर चौकशी करायची, ते सव मु े
एका कागदावर नीट एकाखाली एक असे िल न काढले. टपण तयार के लं. या अनुषंगानं
आव यक ते सगळं पूव चं रे कॉड पािहलं. सगळे संदभ गोळा के ले. कागदप ांची सव
जुळणी के ली आिण एक दवस चौकशी या कामासाठी ते या गावी िनघाले.

थ े कत द अिधकारी होते, एका परीनं यांना ही चालून आलेली संधीच वाटली.

चौकशीचं हे काम श य ितत या खोलात िश न अगदी चोख करायचं आिण खा याकडू न
शाबासक िमळवायची, असा यांनी अगदी िन यच के ला. सावंत गु ज ची पाळे मुळे
खणून काढ या या इरा ानं हे या गावी गेले खरे ; पण या गावी पोच यापूव च कोण
चौकशीला येणार आहे, के हा आिण कोण या गाडीनं, ही सगळी बारीकसारीक बातमी
सावंत गु ज ना आधीच जाऊन पोचली होती. गु जी मुळीच गाफ ल न हते. ते पूण
तयारीत होते. या िननावी अजाची एक न लसु ा यां या हातात गेली होती. यांची
चौकशी सु हो यापूव या िननावी अजाची चौकशी गु ज नीच आधी क न ठे वली
होती. करायचा तो बंदोब त पूण के ला होता. जो अिधकारी चौकशीला येणार होता,
याची सगळी मािहती गु ज नी गोळा के ली होती. याचा कसा काटा काढायचा, हे यांनी
मनाशीच ठरवलं होतं. सगळी आखणी पूण क न ते या अिधका याची वाटच बघत बसले
होते. यांनाही ही संधी चालून आ यासारखी वाटत होती; कारण या अिधका यानं एक
कत द आिण कडक अिधकारी हणून नाव िमळवलं असलं, तरी काही िश कांना
यांनी दुखवलं होतं. गेले दोन वष भागािधकारी हणून काम करत असताना या पूव
गाव या शाळे लाही यांनी काही वेळा भेटी द या हो या आिण शेरेबुकात दोनदा वाईट
शेरेही िलिहले होते. तो रागही गु ज या मनात होताच. नाकानं वांगी सोलणा या या
कडक अिधका याचा काटाच काढायचा चंग गु ज नी बांधला होता.

अिधका याचं पाऊल शाळे या आवारात पड या पड या सावंत गु जी हात जोडू न

अगदी अदबीनं पुढं झाले आिण अग यपूवक वागत क न हणाले, ‘‘नम कार, या
साहेब.’’

साहेब खरोखरच कडक होते. यां या चेह यावर या वागताचा कसलाही प रणाम
उमटला नाही. अितशय गंभीर चेह यानं ते गु ज या मागोमाग शाळे त गेल.े खुच त
बस या बस या हणाले, ‘‘मी भागािधकारी आहे.’’

‘‘माहीतच आहे क , हे काय सांगायला पािहजे?’’

‘‘मी शाळा तपासायला आलो नाही. तुम यािव एक िननावी त ारअज खा याकडे
आला आहे, याची चौकशी करायला आलो आहे.’’ असं व छ बोलून साहेबांनी आपला
हेतू प के ला व काहीही गुळमुळीत न ठे वता यांनी खाक लखो ातून तो अज व इतर
कागदप ं बाहेर काढली. या कागदप ांकडं शांतपणे बघत गु जी हणाले, ‘‘मा यािव
िननावी अज हणता?’’

‘‘होय. तुम यािव . हा अज वाचून बघा आिण यावर तु हाला काय हणायचं असेल
ते मला लेखी ा!’’

यावर गु जी हसले आिण हणाले, ‘‘हे दांडगं भडु ळं दसतंय कागदांचं. साहेब, असं क
– आधी या तर या.’’

साहेब बोलले, ‘‘चहा घेऊ, पण यासाठी काम कशाला थांबवायचं? आज या एका

मु ामात मला सगळं उरकायचंय. तुमचं लेखी हणणं यायचंय, िशवाय संबंिधतांचे
जाबजबाब यायचे आहेत.’’

‘‘ हणजे रा थोडी आिण स गं फार हणा क !’’

गु ज या बोल याकडं दुल क न साहेबांनी चौकशी या कामाला सु वातही के ली. ते

हणाले, ‘‘आधी हा अज वाचा.’’ पूव चांगली अनेक पारायणं यांनी के ली असली, तरी
‘अगदी न ानंच पाहतो,’ असा अिवभाव दाखवून गु ज नी तो अज हातात घेतला आिण
काळजीपूवक वाचला. साहेबांनी लगेच िवचारलं, ‘‘काय हणायचंय यावर तु हाला?’’

डोळे झाक यागत क न गु जी बोलले, ‘‘यावर मी तरी काय ह ार हो?’’

 ‘‘काय हणायचं ते हणा.’’

‘‘साहेब, हे सगळं झूट हाय.’’

‘‘ हणजे?’’

‘‘खोटं हाय.’’

‘‘खोटं?’’

‘‘तर, अगदी िनखालस खोटं!’’

साहेबांनी िवचारलं, ‘‘असं लेखी ायला तयार आहात?’’

‘‘ तर मग नुसतं त डी कशाला सांगायचं? एका ओळीत िल न देतो तुमाला, हे सगळं

खोटं आहे.ऽऽऽ’’

थोडा वेळ िवचार के यागत क न साहेब हणाले, ‘‘ ते ठीक आहे. ते तुमचं लेखी िल न
ाच, पण या संबंधी मी िवचारीन या ांची उ रं तु हाला ावी लागतील.’’

‘‘तु ही पािहजे ते िवचारा हो. िवचाराल या ांची उ रं देतो क !’’

साहेबानं आपलं टपण काढलं आिण चौकशी या कामी या गो चा खुलासा यांना

हवा होता, यापैक एके क गो ते िवचा लागले –‘‘असं सांगा, गेले कती वष तु ही या
शाळे वर आहात?’’

‘‘गेली पंधरा वष तीन मिहने याच शाळे त मु या यापक आहे.’’

‘‘यापूव कधी तुमची बदली झाली होती का?’’

‘‘होय, पाच वेळा बदली कर यात आली होती.’’

‘‘मग तु ही इथंच इतक वष कसे रािहलात?’’

‘‘साहेब, हा मला का िवचारता?’’

‘‘मग कु णाला िवचारायचा?’’

 ‘‘आपण तो खा याला िवचारा ना!’’

साहेब जरा चमकले. गु ज चं हणणं बरोबरच होतं. खा यानं यांना हलवलं न हतं,
हणूनच ते इथं रािहले होते. साहेबानं थोडा िवचार के ला आिण मग ते हणाले, ‘‘ याचं
असं आहे गु जी, येक वेळी तु ही बदली र क न घेताना कोणाचा तरी विशला
लावला असेल. या अजात हा आरोप आप यावर आहे, यावर काय हणायचंय?’’

गु जी हसून बोलले, ‘‘साहेब, विशला लाव यािशवाय चालंल कसं? मागं मी मं याचा
विशला लावला असंल, नाहीतर लाच दली असंल; पण मा या जबाबात मी नाहीच
हणणार क !’’

गु ज नी हा मु ा इतका प के यावरही साहेबानं िवचारलं, ‘‘ हणजे कोणाचा

विशला लावला नाही, असंच तु हाला हणायचंय?’’

‘‘तर काय मग? विशला लावला हणून सांग?ू ’’

खाकर यासारखं क न साहेब हणाले, ‘‘ठीक आहे. आता असं सांगा, आपण शाळे त
कधी उपि थत नसता, हे खरं आहे का?’’

‘‘शाळे त कधी नसतो?’’

‘‘होय.’’

‘‘मग काखेत धोपटी घेऊन कु णाची खरडायला जात असतो क काय?’’

साहेब त डाकडे बघतच रािहले. मग गु जीच हणाले, ‘‘अहो शाळे त असतो क नसतो,
हे बघायला शाळे चं रे कॉड बघा क ! रोज या स ा आहेत क नाहीत, बघा.’’

‘‘ते मी पाहीन.’’

असं हणून साहेबांनी दुसरा के ला,

‘‘शाळे चा गडी आप या रानात कामाला असतो, हे खरं काय?’’

‘‘शाळे चा गडी?’’

‘‘होय.’’
 ‘‘ याला पगार सरकार देतं, मी नाही.’’

‘‘पण तो काम कु ठे करतो?’’

गु जी हणाले, ‘‘अहो, मा या रानात काम करायला काय मी याला पगार देतो?’’

‘‘ हणजे तुम या रानात तो काम करत नसतो?’’

‘‘उघडच आहे.’’

‘‘बरं , असं सांगा.’’ असं हणून साहेब हणाले, ‘‘आवडाबाई नावाची कोणी बाई
गावात आहे. ित याशी आपला काही संबंध आहे?’’

गु जी हसून हणाले, ‘‘हा फार खाजगी िवचारता, साहेब.’’

‘‘तुम या वागणुक वर काश पड या या दृ ीनं हे िवचारणं आव यक आहे.’’

‘‘माझा काहीही संबंध नाही. वाट यास आपण पर पर या बाइचा जाब या.’’

गु ज नी हे मु ामच सुचवलं. साहेबासही बाई डो यांनी बघ याची इ छा होतीच.

बाक चे िवचा न झाले. शाळे या नोकराची आिण बाक या िश कां याही सा ी
घेत या आिण मग गावातील इतर संबंिधतांकडे चौकशी कर यासाठी बाहेर पडले. थम
गेले ते आवडाबाई या घरी.

आवडाबाई चांगली डो यांत काजळ घालून बसली होती. साहेबाचं आगत- वागत
क न हणाली, ‘‘का आलाय?’’

‘‘आप याकडं थोडी चौकशी करायची होती.’’

‘‘मग अनमान का? इचारा क .’’

‘‘अंऽऽऽ आपला आिण सावंत गु जी यांचा संबंध काय?’’

‘‘कसला संबंध?’’

कसं प करावं, हा च पडला. मग जरा धीर क न साहेब हणाले,

‘‘संबंध हणजे असं, क गु जी हे आपले कोण लागतात?’’

 ‘‘हे ऽऽऽ आपण यां याशी काही तसेऽऽऽ संबंध ठे वलेत का?’’

‘‘तसे हणजे?’’

‘‘हेच. अऽऽ आपण यां या ल ा या नाही!’’

अंऽऽऽ असं हणून आवडाबाईनं एके क डोळा असला के ला आिण साहेबा या त डाजवळ
हात नेऊन हणाली, ‘‘काय िवचारतोस रं मुड ा! हे िवचारायला सरकारनं लावून दलंय
तुला? बाईमाणसाला काय िवचारावं आिण काय हाई हे तरी कळतं का? कु णीकडं रं
साहेब झालायंस तू? ढु ंगणाला पाय लावून आता पळतोस का गप?’’ आवडाबाईनं सरब ी
सु के ली आिण आ खी ग ली दारात गोळा झाली. त ड घेऊन कसं बाहेर पडावं, हे
साहेबाला कळे ना झालं. खाली मान घालून तो कसाबसा बाहेर पडला आिण चौकशी
संपवून थेट शाळे त जाऊन ग प बसला. या न अिधक खोलात िशरायचं नाही, असं यांनी
ठरवून टाकलं आिण कागदप ं लखो ात घालून यांनी लखोटा बॅगेत ठे वूनही दला.
गु ज नीच िवचारलं, ‘‘साहेब, आणखी कु णाचे जाबजबाब यायचे आहेत?’’

‘‘नाही.’’

‘‘का, कोण रािहलं असंल तर बघा क !’’

‘‘कोणी रािहलं नाही. सकाळची पिहली गाडी के हा आहे?’’

‘‘का? घाई का?’’

‘‘ितकडं कामं आहेत. पिह या गाडीनं गेलं पािहजे.’’

‘‘अहो, झकास आता जेवणखाण क . रा ी झोप या आिण मग उठू न आंघोळ- बंघोळ

क न मग जावा क !’’

‘‘नाही, मला लवकर गेलं पािहजे.’’

साहेबांचा नूरच पार बदलून गेला होता, पण गु जी यांना असे सोडणार न हते. यांचा
कडकपणा चांगला मऊ के यािशवाय यांना बरं वाटणार न हतं. ती आखणी यांनी क न
ठे वली होती. साहेबाला याचा मुळीच प ा न हता. ते नुसते कत द होते. बाक ची
द ता कशी यावी, याची यांना काही क पना न हती.

गु ज नी साहेबाला रा ी पंचप ा ाचं भोजन दलं. पं ला गावातले सात-आठ लोक

जेवायला बोलावले होते. गु ज ची हाय खा लेले साहेब जेवण झा या झा या हणाले,
‘‘गु जी, मला जेवणाचं िबल ा.’’

‘‘अहो, ही काय खानावळ हाय का? िबल कसलं मागता?’’

‘‘नाही, तसं नाही. आ हाला सरकारी भ े िमळतात. फु कट खाणं यो य न हे. मला जे

असेल ते िबल ा.’’

गु ज नी यांना परोपरीनं िवनवलं, पण साहेबानं मंधं राहायचं नाही, असं ठरवलंच

होतं. ते िबल मागत रािहले. गु जी हणाले, ‘‘अहो, तु ही आमचे पा णे. तुम याकडू न
िबल कसं यायचं? आमी चार लोकांचं के लं, यातच तु ही जेवलात.’’

‘‘नाही, नाही, िबल ाच.’’

मग गु ज नी एक टपण के लं आिण दहा लोकां या जेवणाचं सगळं िबल साहेबांकडं

दलं. नाही हणायची आता सोयच न हती. सग यांचं िबल साहेबानं भरलं आिण उसासा
सोडला; पण एव ानं भागणार न हतं. गु जी हणाले, ‘‘चला, आता झोपायला जाऊ.
झोप याची व था गावात दुसरीकडं के ली आहे.

गु ज नी साहेबा या झोप याची व था खास के ली होती. एका रका या खोलीत

पलंगाभोवती जाळीदार म छरदाणी लावून सुरेख श यागृह तयार के लं होतं. साहेबाला
घेऊन ते ितथं आले. या खोलीत नुसता पलंग न हता. म छरदाणी या आत एक
तरणीबांड को हाटीण होती. पांघ णात लपून रािहली होती. साहेबाला या गुहत े सोडू न
गु ज नी िनरोप घेतला. साहेबानं दार आतून बंद के लं आिण गु ज नी बाहे न कडी
घातली. तोवर बाजू या बोळातून तालमीतली पोरं हळू हळू गोळा झाली. आत या
ओरड याची वाट बघत रािहली.

अंगातले कपडे काढू न साहेबांनी दवा बारीक के ला आिण ‘ ीराम’, ‘ ीराम’ हणून ते
म छरदाणीत िशरले. हात लांब क न यांनी पांघ ण ओढलं आिण बांग ा वाज या.
कु णा बाईची चा ल लागली. साहेबांची हबेलहंडीच उडाली. आप या अंथ णात कु णी
बाई आहे, हे बघून ित या आधी साहेबच ओरडले, ‘‘अगं आई गंऽऽ मेलोऽऽऽ –’’

को हाटीण चांगली तयारीची होती. गु ज नी िश णच तसं दलं होतं. अस या कामात

ती अगदी बी.ए., एल.एल.बी. होती. साहेबां या त डावर हात ठे वून ितनं यांचा आवाज
बंद के ला. मग जरा कु रवाळ यागत के लं. जवळ घेतलं. या याकडू न होते न हते तेवढे
सगळे पैसे घेतले. याला पुरता नागवला. याले या कोकरागत साहेबाची अव था झाली
होती. यातून के हा सुटका होईल असं याला झालं होतं, पण ते अ वल सोडायला तयारच
न हतं. मन मानेल एव ा गुदगु या क न झा या आिण मग को हाटणीनं आप या
अंगावरचा पदर बाजूला के ला. लाऊजची बटणं वतः या हातानं तोडली. बुचडा सोडला
आिण के स त डावर घेतले. एवढा मेकअप के यावर ती हणाली, ‘‘मे या, गु ज ची
चौकशी करायला आलायंस हय? आता चांगली फौजदाराकडनं तुझी चौकशी करते. थांब
तू! रा ीची मी एकटी िनघालेली बघून मला आत ओढलीस आिण मा यावर अ याचार
के लास, हणून तु यावर के सच भरते.’’

साहेबांचं अंग थरथ लागलं. त डाकडू न श द बाहेर पडेना झाला आिण को हाटणीनं
ख चून ब ब मा न झकास सूर काढला, ‘‘धावा, धावा, धावा, अहो कु णीतरी वाचवाऽऽऽ’’

पाचप ास लोक हाहा हणता गोळा झाले. काय सांगावी साहेबांची दैना! न
सांिगतलेलीच बरी.

पुढं साहेबाचीच चौकशी सु झाली – एक खा यामाफत आिण दुसरी पोिलसांमाफत.

ड बल चौकशीचं काम सु झालं!
िब हाड
सकाळ झाली तरी तावडे गु ज नी उठू न खोलीचं दार उघडलं नाही. ते अजून
अंथ णातच पडू न होते. सु ी होती, काही कशाची गडबड न हती. उठावं सावकाश, हणून
ते अजून पडू नच होते. लवकर उठू न तरी काय करायचं? रोज सकाळी उठू न चूल पेटवायचा
आिण चहा करायचा कं टाळा आला होता. हणून त डावरची चादर न काढता तावडे
गु जी पडू न रािहले होते. एव ात बाहेरनं दार वाजलं आिण पाठोपाठ ‘गु जी-गु जी’
अशा दोन कोव या हाका ऐकायला आ या.

त डावरचं पांघ ण काढत गु ज नी िवचारलं,

‘‘कोण ते?’’

‘‘मी नामू हाय.’’

‘‘कोण नामू?’’

‘‘मी परटाचा नामू हाय.’’

चौथी या वगातला एक चेहरा यां या डो यांपुढं उभा रािहला. ‘‘थांब हं,’’ असं
हणत ते अंथ णातनं उठले. दो ही हातानं कपाळावरची झुलपं मागे सारली. अंगात सदरा
अडकवला आिण छातीवर या गुं ा लावत यांनी दार उघडलं. नामू आत न जाता
बाहेरनंच हणाला, ‘‘आईनं िवचारलं, तु हाला दूध सु करायचं हाय काय?’’

गु ज या मनात जरा चलिबचल झाली. लगेच काही उ र न देता ते हणाले, ‘‘आत ए

क .’’

नामू आत गेला आिण भंतीला लागून गप उभा रािहला. गु जी हणाले,

‘‘बस क खाली.’’

नामू खाली बसला. मग गु ज नी चूळ भ न त ड धुतलं आिण वळकट गुंडाळत यांनी

िवचारलं,

‘‘कु नाचं दूध हनतोस?’’

‘‘आमचंच.’’
 ‘‘तुम या घरात हस हाय हय?’’

‘‘हाय क .’’

‘‘ कती हैत?’’

‘‘एक हाय.’’

‘‘असं हय.’’ असं हणून तेही खाली सतरं जीवर बसले आिण कांदा कापाय या सुरीनं
पाया या अंग ाचं नख काढत यांनी िवचारलं,

‘‘कोन उसाभर करतं रं ितची?’’

‘‘आईच क .’’

दुस या बोटा या नखाला सुरी लावत यांनी खाली बघतच दुसरा के ला,

‘‘आिन कोन कोन हाय घरात?’’

‘‘आिन एक भन हाय.’’

‘‘तु या पाठीवरची?’’

‘‘ हाई...ित या पाठीवरचा मी.’’

‘‘ हणजे ती थोरली आिण तू धाकटा हय?’’

‘‘ हय.’’

मग हातातली सुरी बाजूला ठे वत यांनी िवचारलं,

‘‘तु ही ितघंच घरात?’’

‘‘ितगंच क .’’

‘‘आिन शेतीिबती काय?’’

‘‘हाय थोडी.’’
 ‘‘ते कोन बघतंय?’’

‘‘आईच क .’’

‘‘अ सं.’’ असं हणून यांनी एक जांभई दली आिण आळस देत िवचारलं,

‘‘तुझी बहीन थोरली हाय न हं?’’

‘‘ हय.’’

‘‘मग ती हाई जात शेतावर?’’

‘‘कवा तरी जाती क .’’

‘‘ितला काय हणून हाक मारतोस तू?’’

‘‘चंदा ा.’’

‘‘चंदा ा का चं ा ा रं ?’’

नामूला काही कळलं नाही. जबाबी न देता तो गप बसून रािहला. मग गु ज नी हाताची

बोटं एकमेकांत अडकवून तणावा दला आिण ‘आहाहा’ करत पु हा एकवार आळस देऊन
िवचारलं,

‘‘काय भाव आहे रितबाचा?’’

‘‘मला काय द ल?’’

‘‘तुला हाईत हाई?’’

‘‘अंह.ं ’’

‘‘मग आईला िवचारायला पायजे क रं ऽऽऽ ’’

‘‘मी िवचा न येऊ?’’

जरा िवचार क न गु जी बोलले,

‘‘तू नको...मीच घराकडं ईन. हणजे रतीब सकाळी घालनार क रातीचं, हेबी
िवचाराय पायजे.’’

‘‘मग आता येता?’’

‘‘येऊ आता?’’

‘‘चला.’’

पेटी उघडू न गु ज नी चांगला सदरा बाहेर काढला. यावर चांगली िवजार घातली.
के सांना जरा तेल लावलं. पा याचा हात फरवला. पंधरा िमिनटं आरशात बघून भांग
पाडला आिण नामूला हणाले, ‘‘चल.’’

नामू बरोबर िनघाला. मधेच गु जी हणाले,

‘‘तू पुढं होतोस?’’

‘‘तु हाला घर सापडंल?’’

‘‘मला माहीत नसायला काय झालं? तू हो पुढं. मी येतोय हणून सांग.’’

‘‘बरं .’’ असं हणून नामू पळत सुटला. तो पळत सुटला आिण मा तर मागनं िनघाले. ते
जाऊन पोहोचेतोवर घरात जमखा याचं अंथ ण तयार होतं. नामूची आई दारात उभी
रा न वाट बघत होती आिण चं ा मध या चौकटीजवळ थांबली होती. पाय आत आिण
त ड बाहेर अशी. मा तर येऊन जमखा यावर बसले. यांची नजर आपसूक या मध या
चौकटीकडे वळली. झाडा या फांदीआडू न चं दसावा, तशी ती दसत होती!

नामू या आईबरोबर रितबाचं बोलणं झालं. मग हातारीनंच िवचारलं, ‘‘काय

हनतोय आम या नामूचा अ यास?’’

‘‘ शार हाय, पण रोज अ यास करायला पािहजे.’’

‘‘सारखा खेळतोय बघा. याचं िच ं सगळं खेळावरच.’’

‘‘मग असं करा क .’’

‘‘कसं?’’

‘‘वळकट घेऊन मा या खोलीवर येऊ ा.’’

 ‘‘चालंल?’’

‘‘न चालायला काय झालं?’’

‘‘मग देव पावला हनायचा क !’’ असं हणून हातारी बोलली, ‘‘आजपासनं लावून
देतो याला. एकु लता एक हाय. तेवडं जरा शानं जालं हंजे बरं होईल. रोज तुमी जरा
िशकवा. योबी तुमची खोली ते सगळं झाडू न ल ख ठे वत जाईल.’’

गु ज नी िवचारलं, ‘‘एकच मुलगा हय एवढा?’’

‘‘ ो एकच मुलगा आिण आता हाय ती एक लेक – हे दोघंच क .’’

गु ज नी नजर वळवून चौकटीकडं बिघतलं आिण फांदीआडू न दसणारा चं ढगाआड

जाऊन दसेनासा झाला. गु ज नी िवचारलं,

‘‘लेक ला काय शाळा िशकवली, का हाई?’’

‘‘ितला घातली होती शाळे त..’’

‘‘मग?’’

‘‘लुगडं नेसायला लाग यावर काडली.’’

‘‘ते बरं च के लं.’’

हातारीही हणाली, ‘‘खे ात कशाची शाळा गु जी! तुमी या या आधी तर लई

मचळा झाला होता.’’

‘‘थोडंफार आलंय कानावर मा या.’’

‘‘काय बोलायची म ा हाई बघा!’’

गु जी मूळ मु ाकडे वळत हणाले,

‘‘िलिह या-वाच यापुरतं येतंय न हं? ’’

‘‘आता ते तरी कु नाला द ल?’’

 ‘‘का?’’

‘‘शाळं तनं काढू न आता तीन सालं झाली.’’

‘‘ कतवीतनं काढली हणायची?’’

‘‘चौथीतच बसली होती दोन सालं.’’

‘‘ हणजे िशकलेलं आता िवसरलं असंल.’’

‘‘काय येतंय तर ितला!’’

‘‘जरा जरा घरात िशकावं.’’

‘‘कोन िशकवनार? आिन काय करायचं िशकू न?’’

‘‘असं कसं?’’ असं हणून गु जी बोलले, ‘‘आप या संसाराला शहाणं हायला पािहजे.
िश ण काही फु कट जात हाई.’’

तोवर आत कपबशी वाजली आिण हातारी हणाली, ‘‘ या झाला काय ग?’’

‘‘ हय.’’

‘‘आनून दे क भाईर.’’

एका हातात छ ी घेऊन तारे वरनं तोल सावरत चालावं, तशी कपबशी घेऊन ती बाहेर
आली आिण गरकन वळू न भरकन आत गेली. नुसती एक टोच मा न पाख िनघून जावं,
तसं वाटलं!

...यावर चार-आठ दवस गेले. नामू दवसातनं दोनदा खोली झाडत होता. रतीब सु
झालं होतं. सगळं सुराला लागलं आिण एक दवस शाळा सुट या सुट या गु जी नामू या
घराकडे गेल.े हातारी बाजारात गेलेली यांना माहीत होती. नामूही आ ापा ा
खेळायला गावाबाहेर माळाला गेला होता. दारात गु ज ना बघून चं फांदीआडू न
डोकावला. गु ज नी िवचारलं,

‘‘मावशी कु ठं हाय?’’

‘‘बाजाराला गेलीया.’’
 ‘‘कु ठ या?’’

‘‘तांबगाव या.’’

‘‘कवा येणार?’’

‘‘ितला यायला एक तासभर रात तरी ईल क .’’

एक उसासा टाकू न गु जी हणाले,

‘‘काय करायचं!’’

‘‘काय झालं?’’

िखशातनं पु ा काढत ते हणाले,

‘‘ या-साखर घेऊन आलो होतो.’’

‘‘कशाला?’’

‘‘दुपारपासनं अध िशसी उठ यागत झालीया. जरा चांगला चहा िमळे ल, हनत

होतो.’’

‘‘मग न िमळायला काय झालं?’’

‘‘देतीस क न?’’

‘‘का, करता याचा हाई का मला?’’ असं िवचा न तीच हणाली, ‘‘तासाभरात
पुरनाचा सैपाक क न वाढीन आिण याचं काय हो?’’

‘‘मग घे तर ा पु ा.’’

ती बाहेर आली – िसनेमा सु झा यावर पड ावर िहरॉईन यावी तशी! गु जी बघत

रािहले आिण ती रोखून बघत हणाली,

‘‘कस या पु ा देतासा?’’

‘‘चहा साखरे या.’’

 ती हसत बोलली.

‘‘ हंग िम या या एक दोन आना.’’

‘‘कशाला?’’

‘‘मग ा कशाला आन यात?’’

‘‘असू ा. घे क .’’ असं हणून ते बळे च ित या हातावर ठे वू लागले आिण यांचा हात
अडवत ती हणाली, ‘‘असू ा. ठे वा िखशात.’’

‘‘असं का?’’

‘‘घरात काय या-साखर हाई काय आम या?’’

मग गु ज नी पु ा िखशात ठे व या आिण ती चहा करायला आत गेली. म येच बाहेर

येऊन हणाली, ‘‘सु ं घालू का ये यात?’’

‘‘नको.’’

‘‘का?’’

‘‘लई ितखटजाळ ईल.’’

‘‘सोसायची हाई?’’

‘‘न सोसायला काय झालं?’’

‘‘मग घालतो तर.’’

‘‘घाऽऽल.’’

सुंठ घालून ितनं चहा के ला आिण आतनंच ती हणाली, ‘‘चहा भाईर आनू का आत
येता?’’

‘‘आत येऊ?’’

‘‘घरात या क . हंजे उगंच कु ना या नजरं स पडनार हाई.’’

 गु जी उठू न मधघरात गेल.े जमखाना पस न तयार होता. मागे टेकायला एक
वळकटीही ठे वली होती. ते येऊन बसले. हातात कपबशी देऊन ती लांब उभी रािहली.
एकदा कपाकडं आिण एकदा ित या त डाकडं बघत यांनी िवचारलं, ‘‘मी एकटाच घेऊ?’’

पदर त डाला लावून ती नुसती लाजली. दोनदा तीनदा मान वेळावली. उरावरचा पदर
एकदा सारखा के ला आिण डो यां या पाप यांची फडफड करत ती बोलली, ‘‘ या क ,
या.’’

‘‘एकटाच?’’

‘‘ ऽं ऽ ’’

‘‘ हंजे?’’

‘‘गप या क .’’

‘‘आतला एक कप आण.’’

‘‘कशाला ते?’’

‘‘ यात जरा घालतो.’’

‘‘ऊं .ं ’’

‘‘आण क .’’

‘‘नको.’’

‘‘मग ातलाच देऊ?’’

ती धीट होऊन बोलली,

‘‘असं दे यात का कवा?’’

‘‘लई मान घेतीस बाई!’’

‘‘तुमचं मन मोडत असलं तर जरा ठे वा कपातच.’’

 धडधड सु झाली. कसाबसा यांनी चहा बशीत ओतला आिण िन मा चहा कपात ठे वून
ते हणाले, ‘‘घे एवढा.’’

ितनं कप हातात घेतला. यांची बशी रकामी होईपयत ती वाट बघत रािहली. बशी
रकामी झाली आिण कपातला आणखी थोडा चहा या बशीत ओतून हणाली,

‘‘तुमी आिन येवढा या... मी एवढा घेतो.’’

चहा झाला तरी न उठता गु जी बसून रािहले. तीही भंतीला टेकून उभी रािहली. काय
बोलावं हे यांना समजत न हतं आिण फळावर पाख बसावं तसं ितला झालं होतं. त ड
जाऊन ती मुक झाली होती. नजरे तही धीर रािहला न हता. मान खाली घालून ती उभी
होती आिण गु जी हणाले,

‘‘अमृतांजन तर हाय का?’’

‘‘ हाई, उठा आता.’’

‘‘का?’’

‘‘कु णी बिघतलं तर बरं दसंल?’’

यांचं डोकं एकदम उतर यागत झालं. पण हातांनी कपाळ चोळत ते हणाले, ‘‘घण
घात यागत हायला लागलंय.’’

‘‘ हायचंच क !’’

‘‘अधिशसी उठली हंजे तंय तसं.’’

मनात चर झालं आिण गु जी बघत रािहले. पण ितला काय पा हा फु टला कु णास

ठाऊक! ती एकदम जवळ जाऊन हणाली,

‘‘खरं च लई दुकतंय?’’

‘‘काय सांगू?’’

‘‘मग कलंडा बगू जरा.’’

‘‘काय करतीस?’’
 ‘‘जरा शीर दाबतो.’’

वळकटीवर मान टेकवून, ते वर बघत रािहले आिण दो ही भुवयांवर अंगठे ठे वून ती

सावकाश दाबत हणाली, ‘‘सोसंना झालं हंजे सांगा.’’

‘‘अहाहा, बरं वाटतंय बघ.’’

‘‘बरं वाटतंय?’’

‘‘ .ं ’’

‘‘ हय.’’असं हणून ती थांबली आिण यांनी िवचारलं, ‘‘काय?’’

‘‘ ा यापरास िब हाड का करत हाई?’’

‘‘करायचं आता.’’

‘‘मग का थांबलाय?’’

‘‘काय सांगू तुला, चं ा!’’

‘‘सांगा क .’’

‘‘अंऽऽइं .’’

‘‘जरा शीर हलक पडली?’’

‘‘कला हाय बघ तु याजवळ एक!’’

‘‘आिन तुम याजवळ हाई!’’ असं हणून ती हसली. अंगावरनं वा याची झुळक जावी
तसं यांना झालं.

होता होता गु ज चं जाणं-येणं वाढलं. घसट पडली. देण-ं घेणं सु झालं. लोकां या
डो यांवर यायला उशीर लागला नाही. लोक हातारीला फतवू लागले. ित या
डो यांनाही दसू लागलं. एक दवस ती गु ज ना हणाली,

‘‘आता िब हाड करा मा तर. हयं, बायका-पोरांना घेऊन या. परगावात एकटं हानं
बरं हाई.’’
 ‘‘खरं हाय, मावशी,’’ असं हणून यांनीही होकार भरला. दवाळीला िब हाड करायचं
ठरलं. हातारीला बरं वाटलं. बरं वाटणं साहिजक होतं. कारण गु ज चा संबंध वाढला
होता. यां या मनात पाप न हतं, पण बघणा याचे डोळे पापी होते. लोक अकारण आळ
घेत होते. हणून यांनी िब हाड करावं असं ितला वाटत होतं. एकदा याचं िब हाड झालं,
हणजे असं कोणतं कटाळ यायचं कारण न हतं. लोकां या त डाला आपोआप खीळ
बसेल, अशी ितची समजूत होती. यासाठी ती यां या मागेच लागली आिण दवाळीची
सु ी हो याची वाट बघत बसली. सु ी झाली. मा तर गावी िनघून गेले. येताना ते आपले
कु टुंब घेऊन येणार होते. हातारी यां या ये याची वाट बघत बसली होती आिण एक
दवस गु जी आले. आप या खोलीवर जाय या आधी ते नामू या घराकडं गेल.े

हातारी काही बोलाय या आत गु जी द

ं के देत हणाले, ‘‘मावशी देवानं वाईट के लं
हो माझं!’’

‘‘काय झालं गु जी?’’

‘‘आता कसा ा लेक चा सांभाळ क ?’’

‘‘असं का हो, गु जी?’’

‘‘मावशी, बायको मेली माझी! कशी जतन क ा लेक ला आता?’’

‘‘अरे भगवानाऽऽ’’ असं हणून हातारीनं या पोरीला जवळ ओढू न पोटाशी धरलं
आिण मायेनं त ड कु रवाळत ती हणाली,

‘‘काय अवघड वाटू न घेऊ नका, गु जी. आ ही हाऊमाकू घालू, वेनीफनी क . आनू ने,
तो संग देवानं आनलाय, काय करायचं?’’

हातारी या गळी पडू न मा तर धाड धाड रडला. चं ाही रडली आिण या

दवसापासनं बापलेक चं जेवणखाण ितथंच सु झालं. ा लेक ला घेऊन मा तर तरी
एकटे खोलीवर कसे राहणार? ितची वेणीफणी कोण करणार? हातारीनं दोघांनाही जवळ
ठे वून घेतलं आिण आपण होऊन िवचारलं,

‘‘गु जी, कसा झाला तरी आपला घरोबा जुळलाया. तुमीच चं ाला पदरात घेतली
तर?’’

गु जी हणाले, ‘‘मीच िवचारावं हनत होतो, ते तुम याकडू न आलं!’’

 ‘‘ हंजे काय हरकत हाई हवं?’’

‘‘काय हरकत?’’

‘‘मग कवा तांदळ

ू टाकायचं ते सांगा.’’

‘‘ याचाबी इचार क न ठे वलाय.’’

‘‘काय सांगा मग?’’

‘‘माझी आता चार वष स हस झाली. ये या जूनला े नंगची ऑडर ईल. े नंग झालं
क ल करायचं.’’

हातारीनं िवचारलं, ‘‘तवर थांबायचं?’’

‘‘मग ल क न तरी काय? दोन वष संसार करताच येनार हाई. तवर चं ाला िशकू
ा. ितची सातवी झाली हणजे तीही मा तरीन होईल. मग ल क न संसारच
करायचा.’’

गु जी शार होते. यांनी हा िवचार हातारी या गळी बरोबर उतरवला. आपली लेक
मा तरीण होणार, ाचं पाणी ित या त डाला सुटलं आिण तावडे गु जी जावयासारखे
घरात रा न रोज रा ी नेमानं चं ाचा अ यास करवून घेऊ लागले. चं ालाही या
अ यासाची चटक लागली. रा ी जेवण झालं क अ यासाला हणून ती वर माडीवर
पळायची. गु जी कु शीत घेऊन मो ानं हणायचे,

‘‘पान वीस, धडा बारा. उघड बघू पु तक आता. काय आहे यावर? नामा या जाती
कती? नाम, सवनाम, िवशेषनाम.. चं ा, हे काय?’’

ती हळू च हणायची, ‘‘ कती कला अंगात हैतशे!’’ ते मो ानं हणायचे, ‘‘कर, अ यास
कर.’’ मग म येच एखादा पाढा मो ानं हणून होई, तोवर हातारीला झोप लागे. ब धा
झोप यापूव ती एकदा खालनं हणे, ‘‘लई जागू नको गं बाई.’’ यावर गु जी हणत,
‘‘मग पास कशी हायची ती?’’

असा अ यास सु झाला. एकदा, दोनदा नको ते हातारी या दृ ी पडलं, पण या

दोघांचं ल च होणार होतं, ते हा ितनं ते तेवढं मनावर घेतलं नाही.

पुढे उ हाळा गेला आिण जून आला. े नंगची ऑडर आली नाही. असंच आणखी एक वष
गेलं. चं ाचा अ यास चोख होत आला. ितचं े नंग पुरं होत आलं आिण गु ज चं े नंग
लांबणीवर पडलं. असंच आणखी एक वष गेल.ं हातारीला धीर िनघेना झाला. ितनं
ल ाचं टु मणं मागे लावलं. ती तरी कती धीर दाखवणार? एकाला दोन वष ितनं जेवायला
घातलं होतं. लेक ची वेणीफणी क न या मायलेक दमत हो या. अखेर आता थारा
िमळणं कठीण झालं आिण हातारी ल ािशवाय बोलू देईना झाली. तसे गु जी गुपचूप
भागािधका यांना भेटून विशला लावून आले आिण एक दवस यांची बदली झाली.

बदलीची ऑडर आली आिण गु जीच हातारीला हणाले, ‘‘आता कसं करायचं
मावशी?’’

ितला दुसरं काही सुचतच न हतं. ती हणाली,

‘‘आधी ल ाचं बगा आिन मग बदलीचं.’’

‘‘आधी जाऊन हजर होतो आिण मग ल ाचं बघतो.’’

‘‘आधी लगीन करा आिन मग हजर हा.’’

घोळ संपेना झाला. एकाला चार दवस यातच गेले आिण एक दवस भ या सकाळी
आप या लेक ला घेऊन गु जी पसार झाले. थेट यांनी आपलं आधी वतःचं गाव गाठलं.
लेक ला आप या बायको या वाधीन करत ते हणाले,

‘‘बघ बघू पोरीला... चांगली सांभाळली का हाई? िहत यापरास चांगली उजळली
आिण िव ांती िमळू न तुझी त येतबी सुधारली.’’

लेक ला पोटाशी ध न ती नव याला हणाली,

‘‘कसं सांभाळता हीच काळजी मला होती. बाई, उगंच काळजी करत होते बघा मी.’’

‘‘मग िब हाड के लं हाई ते बरं झालं का हाई?’’

‘‘बेस झालं!’’ असं हणून ती बोलली, ‘‘अशीच पा-सा बष काढली हणजे एक चार
एकर जमीन घेता ईल बघा.’’

‘‘पा-सा का गं? चांगली धा-बारा वष अशी काढतो!’’

चौकशी
इं गळी गावाला हाय कू ल िनघून चार वष झाली, तरी अजून शाळे चं ब तान काही नीट
बसलं न हतं. या चार वषात हेडमा तरच पाच झाले होते! बाक ची आवक-जावकही
अशीच सु होती. अधमागधी आिण ॉइं ग िश कांचं काम तर फर या दवाखा यासारखं
होतं. आठव ात चार शाळा कराय या. िशवाय यांचं येणं मोटार िमळ यावर अवलंबून
असायचं. यामुळं सां कृ ितक तास सोडू न बाक चे तास कधी नीट हायचेच नाहीत. अशानं
अकरावीचा िनकाल कसा लागणार आिण हाय कू ल कसं चालणार, हा घोर गावाला
लागला आिण जादा पगार देऊन काही चांगले िश क सं थेनं या वष िमळवले. पण दोन-
तीन मिह यांतच या िश कांचं आिण इथ या मुलांचं काही जमेना झालं. इं जी
िशकिवणारे क ी सर जरा कडक होते. यांचं तर फार वाकडं आलं. लाडावले या पोरांनी
यां यावर नुसता दात ठे वला नाही, तर उभा दावा धरला! रोज काही ना काही कु रापती
सु झा या आिण शाळा काही नीट चालायचं ल ण दसेना झालं. येरे मा या माग या
आिण ताकक या चांग या, असं हण याची पाळी आली. नको या त ारी कानांवर येऊ
लाग या. हेडमा तरांचे के स आधीच िपकले होते, ते आणखी िपकू लागले. काय करावं, हे
कळे ना झालं आिण आज तर यां यापुढं एक नवंच ताट वाढू न आलं. ाथना होऊन शाळा
सु झाली आिण क ी सर आपला तास यायला वगावर न जाता हेडमा तरां या
ऑ फसात येऊन एकदम रागानं हणाले,

‘‘सर, मी राजीनामा देतोय.’’ असं हणून ते गप रािहले नाहीत. खरोखरच यांनी

िखशातनं राजीना याचा कागद बाहेर काढला आिण तो टेबलावर ठे वून ते उभे रािहले.
च कत झालेले हेडमा तर थोडा वेळ यां याकडं बघत रािहले आिण मग आप या िपक या
के सातून हाताची बोटं फरवत ते हणाले,

Please sit down उभे का?’’

क ी सर संतापानं लालेलाल झाले होते. यांचं अंग सगळं थरथरत होतं. ते कसेबसे
समोर या खुच वर बसले आिण हेडमा तरांनी शांतपणे िवचारलं,

‘‘एकदम राजीनामा दे यासारखं झालं तरी काय?’’

‘‘काय झालं?... आणखी काय हायचं?’’ असं िवचा न क ी सरच हणाले,

‘‘अस या या गावात आिण अशा या शाळे त आपलं जमायचं नाही.’’

‘‘पण मला कारण तरी सांगाल क नाही?’’

 ‘‘कारण?’’असं हणून क ी सर डोळे रोखून पाहात रािहले आिण असं पा न झा यावर
हातातलं प पुढे क न ते बोलले,

‘‘वाचा हे प .’’

‘‘प ?’’

‘‘होय. आप याच शाळे त या एका िव ा यानं पाठवलंय.’’

हे ऐकू न यां या अंगावर काटा उभा रािहला. यापूव ही अशी दोन-तीन प ं यांना
वाचायला िमळाली होती. यामुळं कोणा िव ा याचं प आलंय, हे कळू न ते जरा
सटपटलेच. हातात प घेऊन यांनी िवचारलं,

‘‘िननावीच आहे ना?’’

‘‘ ं – आपला एक िव ाथ , अशी सही आहे.’’

‘‘के हा आलं हे?’’

‘‘आजच.’’

‘‘काही िवशेष?...’’

‘‘बघा वाचून.’’ यापे ा काही अिधक न बोलता क ी सर ग प बसून रािहले आिण

हेडमा तरांनी ते प समोर धरलं. प भयानक होतं! मनात या मनात वाचतानाही
यांना भीती वाटू लागली. यात िलिहलं होतं...

‘ि य क ी सर याशी,

आप या ेमळ िव ा याचा सा ांग नम कार.िव.िव. प िलिह यास कारण क , तुमी

अलीकडे फार भकत चालला आहात. शाळे त या मुल वर तुमी नजर ठे वून आहात. तुमचे
बेत आमी सगळे िव ाथ वळकू न आहो. तुमी काय समजता? मुल या नादाला लागून
तुमी मुलां यावर दात खाता हे बरं नाही. एका बु त तुमचे दात पाडू हे समजून असा.
यापुढे नीट वागला तर बरे , नाही तर तुमाला पळवून लावू. रोज जैना या सुमन या
िविहरीत पवायला जाता, ते जाऊ नका. गेला त तुमचा गुड यातनं पाय काडू . याद राकू न
असा. ही इं गळी आहे! तुमची हाडं काशीला जातील. या परास जा त काय सांगायला
नको. पोरां यावर दात खा ला तर बगा. तीन दवसात सुधाराय पायजे, नाहीतर कं बरडं
मोडलंच हणून समजा. गप आपलं िशकवायचं काम करत चला. बाक ची काय भानगड
करायची नाही. पु ा आता वाक ा नजरे नं पोर याकडं बिगतलेलं आडळलं, तर
खुर यानं डोळं काडू हे धेनात ठे वून असावं. बरे असो.

आपला
एक िव ाथ

हे प वाचून झालं आिण हेडमा तर िवचार करत बसले. ते काही बोलेनात, हे पा न

क ी सरांनीच िवचारलं,

‘‘मग काय करता?’’

आप या कपाळावरचा घाम पुसत हेडमा तर हणाले,

‘‘आपण याची चौकशी क .’’

‘‘हा नेहमीचाच आशीवाद झाला! याचा काही उपयोग नाही.’’

हेडमा तरांना हे श द झ बणारे होते, पण ते मुका ानं िगळणं यांना भाग होतं. कारण
आपली नोकरी टकावी हणून मुलां या पुढे सु ा ते नेहमी पड खात आले होते. काही गुंड
मुलांची तर ते मज सांभाळू न होते. पिह यापासून यांनी धाक घातला असता, तर मुलं या
थराला गेली नसती. आता मा नाकापे ा मोती जड झालं होतं आिण मुलं िश कां याच
डो यावर बसून िमरी वाटू लागली होती! पण आता काही इलाज चालत न हता. यामुळं
काय करावं, हे हेडमा तरांना कळे ना झालं. तरीही ते हणाले,

‘‘मी याची चौकशी करतो. तु ही वगात जा.’’

‘‘तु ही काय चौकशी करणार?’’

‘‘कु णी िलिहलंय पा .’’

‘‘कसं पाहणार?’’

‘‘सग यां या व ा मागवून घेतो. ह ता राव न ताडता येईल.’’

समोर या टेबलावर बोट फरवत क ी सर हणाले,

‘‘असेच पाच-सहा दवस तु ही घोळ घालता आिण काही पाहत नाही आिण काही
नाही. It’s of no use.’’
 ही गो काही खोटी न हती. दोन-तीन वेळा असंच घडलं होतं. यामुळं ते िन र झाले
आिण क ी सर उठू न उभे राहत हणाले,

‘‘मी राजीनामा दला आहे. मला मु करा.’’ एवढं बोलून ते ितथं थांबले नाहीत. ते
ऑफ समधून तडक बाहेर पडले आिण यांनी थेट आपली खोली गाठली. दलेला
राजीनामा सुखासुखी परत यायचा नाही, असा यांनी िन यच के ला. ‘कशासाठी एवढं
लाचार हायचं? बाहेर काय कु ठं नोक या िमळत नाहीत?’...असा िवचार करत ते पडू न
रािहले. मन बेचैन झालं. असं वाटणं अगदी साहिजकच होतं. खरोखर यां या वाग यात
काही दोष न हता. धुत या तांदळासारखं यांचं चा र य होतं. यावरच शंतोडे
उडव यावर कोण बेचैन होणार नाही? आिण हेडमा तरांसारखं मूग िगळू न गप बस याचं
तरी यांना काय कारण होतं? ते काही नोकरीतून िनवृ होऊन साठी ओेलांडलेले िश क
न हते. आहे ती नोकरी कशी सांभाळावी, हा काही यां यापुढे न हता. यांना एक
सोडू न दहा नोक या िमळा या अस या. आधीच अशा आडवळणी गावी नोकरी करायला ते
राजी न हते. यातून असा अनुभव आ यावर कोण राहणार? याची नीट चौकशी होऊन
मुलांवर जरब बसणार असेल तर ठीक, नाहीतर दलेला राजीनामा परत न घेता आपण
आपलं गाव सोडायचं, असं यांनी आप या मनात प ं क न टाकलं आिण आप या
खोलीत ते व थ पडू न रािहले. लगेच कोणी भेटायला येईल असं यांना वाटलं न हतं, पण
मध या सुटीतच हेडमा तरखेरीज बाक चे सगळे िश क यांना भेटायला आले आिण
आ य हे, क सगळे च तडकाफडक राजीनामे देऊन आले होते. कारण असं वरचेवर होणं
कु णालाच पसंत न हतं आिण असं ग प बसलं, तर आज ना उ ा याची सग यांनाच झळ
लागणार होती, हे कळू न चुकलं होतं. मुलं आडदांड होती, गाव अडाणी होतं हे सगळं खरं ;
पण सारखा असा अकारण ास कोण सोसणार? के हा ना के हा तरी यावर उपाय करणं
भाग होतं. अनायसे संधी आली, असं वाटू न सग यांनी राजीनामे दले आिण शाळे पुढे पेच
पडला.

मध या सु ीत राजीनामे देऊन सगळे िश क िनघून गेले आिण हेडमा तरांचं धाबं

दणाणलं. आता आधी सं थाचालकांची भेट यावी, हणून ते िजनग ड पाटलां या घरी
गेले. यांना दारात बघून ढेलजेवर बसले या पाटलांनी यांचं वागत के लं.

‘‘या मा तर! दुपारचंच आलाऽऽऽ साळा कु ठं सोडू न दली?’’

हेडमा तर काय बोलणार? आधी या िजनग ड पाटलांना भेटणं यां या िजवावर येई,
यात यांना काही समजावून सांगणं हणजे तर महाकठीण! पाटलांचा धाकच तसा होता
आिण ती ही तशी अजब होती. यांचं नशीब बलव र होतं आिण हणूनच एरं डा या
झाडालासु ा जायफळं लागत होती. यांना पानम यानं वर काढलं होतं. गे या दहा-बारा
वषात अफाट पैका कमावला होता आिण आप यापे ा कु णी शहाणं माणूस या जगात आहे,
हे यांना मंजूर न हतं. गावही यांना तसंच भेटलं होतं. पाटील हणतील ते सई! अशा या
िजनग ड पाटलांनीच हाय कू ल काढलं होतं आिण सगळी सू ं यां याच हातात होती.
ते हा यांना भेटून हे सगळं यां या कानांवर घालणं हेडमा तरांना भाग होतं, पण कसं
सांगावं कळत न हतं. काही बोलायला हणून त ड उघडलं आिण यांनी आप यालाच
आडवं लावलं, तर काय करावं? यांना असा घोर लागला होता आिण पाटलांनीच
िवचारलं,

‘‘सुतकात अस यागत गपच का बसलाय, मा तर?’’ बोलायला हणून यांनी मान वर

के ली, पण यां या त डाकडं बघूनच मा तरांची जीभ चाचरली. आप या िपक या के सांत
बोटं फरवत ते हणाले,

‘‘मु ाम आलो होतो जरा...’’

‘‘जरा आिण का? बोला क मग...’’

पाटलां या बोल यानं यांना थोडा धीर आला. यांनी सांगायला सु वात के ली,

‘‘आपले क ी सर...’’

‘‘बरं , यांचं काय झालं?’’

‘‘ यांना आज एक प आलं...’’

‘‘घरचं?’’

‘‘नाही एका िव ा यानंच कु णी िलिहलंय.’’

‘‘मग?’’

हेडमा तरांनी हळू हळू सगळा उलगडा के ला आिण िजनग ड पाटलां या अंगाचा नुसता
ितळपापड झाला. बस या बस या ते दात-ओठ खाऊ लागले आिण िमशीला पीळ भरत
हणाले,

‘‘मा तर, तुमीच ढलं गावलंय! अशीच शाळा चालवायची?’’

काही उ र न देता हेडमा तर ग पच बसून रािहले, तसं पाटलांनी पु हा िवचारलं,

‘‘तुमचा दरारा हाय पोरां यावर?’’ बोलणं भाग होतं, पण काय बोलावं हे कळत
न हतं. ते कसेबसे हणाले,

‘‘ यांना अजून वळण नाही. हळू हळू िश त लावता येईल.’’

‘‘कशाची िश त लावता मा तर तुमी?’’ असं धुडकावून पाटीलच हणाले,

‘‘तुम यासारखी गोगलगाय ा रे ा ी काय िश त लावणार? मऊ गाव यावर

कोपरानं खनायचीच क ती!’’

पाटील भडकले होते. तेला या टाक लाच आग लाग यागत झालं होतं आिण याची
झळ जवळ बसले या हेडमा तरांना लागत होती. मा तर मऊ होते. पाटलांनी यांची गय
के ली नाही. ही कणीक तावडीत सापडली आिण पिह या रागा या भरात यांनी ती
चांगली तंबून काढली. बोलून बोलून यांचा राग ओसर यागत झाला आिण मग यांनी
िवचारलं,

‘‘बरं , मग आता फु डं कसं करायचं हंता?’’

‘‘चौकशी करायला पािहजे.’’

‘‘तुमी काय दगडाची चौकशी करता!’’ असं हणून ते हणाले,

‘‘असं करा!’’

‘‘कसं?’’

‘‘उ ा मी साळं त येतो. सग या मा तरा ी हजर ठे वा. कु नी असलं टपाल िलवलंय ते

बघू आिन चांगलं झाडू . जावा तुमी.’’

...सकाळी अकराला शाळे ची घंटा झाली आिण गाव सगळं शाळे त गोळा झालं.
चौकशी या या कामाला िजनग ड पाटील एकटे आले न हते. आ खी इं गळी लोटली
होती. झगडे, लगडे ही ापारी मंडळी होती. चौगली, जगदाळे हे आटालेदार शेतकरीही
गोळा झाले होते. ामपंचायतीचे सभासद लोकही आले होते. गावातले एक डॉ टरही
हजर होते. व तीतला उपा ये आला होता, तसाच रोज सकाळी बेल वाटणारा च या
जंगमही होता. नासका गूळ आंबत घालून रोज दा ची भ ी लावणारा िस ाम हंगिमरे
तर अ छेर दा िपऊन आला होता! आप या बोडले या िमशीवर ताव मारतच तो
झोकां ा खात उभा होता. असं सगळं गाव लोटलं होतं आिण जाहीर चौकशीला सु वात
होणार होती. खु या कु ठं मांडा ात आिण ही सगळी माणसं कशी बसवावीत, याचाच
खल चालू होता, तोवर पाटलांनी हेडमा तराकडं बघत हटलं,

‘‘काय कु चूकुचू बोलाय लागलाय तुमी?’’

‘‘ व थेचंच चाललंय.’’

‘‘काय ल ाचा मांडव घालायचा हाय काय? चार खु या ठे वा आिण पोरं गोळा करा
क .’’

‘‘तेच चाललंय.’’

पाटलांना कड िनघत न हता. के हा मुलांची त ड बघीन आिण िश ा हासडीन, असं

यांना झालं होतं. दम िनघत न हता. ते हेडमा तरांना हणाले,

‘‘आवरा, आवरा लवकर. कामं सोडू न लोक आ यात. गोळा करा पोरं .’’

‘‘सभा कु ठं यावी हाच आहे.’’

‘‘पैस पटांगणात बोलवा.’’

हेडमा तर हणाले,

‘‘पण ितथं ऊन लागेल.’’

‘‘मग लागू ा क ! काय या यायला बोलवायचं हाय काय या ी?’’

तोवर ि लमा तरांनी शंका काढली,

‘‘अजून ाथना झाली नाही.’’

पाटील हणाले,

‘‘ ाथना रडू ा तुमची! आधी पोरं पटांगणात गोळा करा... हात जोडू न ाथनाच
हणायला लावणार हाय या ी! मा तर, मारा िश ी.’’

मा तरांनी िश ी मारली. वगात क डलेली मढरं सगळी बाहेर पडली. दुपारचं ऊन वरनं
तावत होतं. अशा या उनात पोरं पटांगणात बसून रािहली. एका बाजूला भंतीची जरा
सावली होती. या सावलीत पंधरा-सोळा खु या मांड या. एक टेबल ठे वलं. पाटील
म यभागी बसले. यां या दो ही बाजूला गावक यांनी खु या अडव या. िश क सगळे
एका रांकेत या भंतीला लागून उभेच रािहले आिण काही ा तािवक बोलावं हणून
हेडमा तर टेबलाकडं गेल,े तसे पाटील हणाले,

‘‘तुमी काय बोलू नका.. गप एका बाजूला बसा तुमी मा तर. आता मी हाय, हे पालक
हैत आिण ही पोरं हैत. आमी आमचं बघून घेतो!’’ असं हणून िजनग डा पाटलांनी सभेची
सगळी सू ं हातात घेतली. हेडमा तरही गप या रांगेत एका कडेला लांब उभे रािहले
आिण सभा सु झाली. टेबलावर हाताची बु मा न पाटलांनी आप या भाषणाला
सु वात के ली –

‘‘मा ीय हेडमा तर साएब, िश क बंद ू आिण िहतं गोळा झालेले सम त नाग रक

आिण िव ात बंद-ू भिगन नो! आज आपून िहतं गोळा झालोय ते का? काय कारान?’’ असं
हणून यांनी आपली नजर चौफे र फरवली. जरा खाकरा काढला. एकदा एका अंगाची
िमशी िपरगळली आिण पुढं बोलायला सु वात के ली.

‘‘आप या इं गळी गावाचं हे हाय कू ल काढू न चार वष झाली. ते कु णा साटणी काढलं?

गाव या पोराबाळासाटणी. रोज तंग ा तोडत पाच-सा मैल दुस या गावाला जायला
नको, हनून आमी सोय करायला गेलो. भारोभार पैसा वतला. ही शाळा काढली, पर चार
वषात चार त हा झा या. मा तर टकत हाईत आिण पोरं िशकत हाईत. तुमी िहतं
िशकाय येता का आिण कशाला रं ?’’ असं िवचा न आिण यवढी तावना क न यांनी
मूळ मु ाला हात घातला,

‘‘तुमाला लेकानू शाळे ची सोय झाली हणून अशी अ ाबाई आठवाय लागलीया हय?
आज रोजी ा सग या मा तरांनी राजीनामा दलाय. मधीच शाळा सोडू न ते िनघून गेलं,
तर काय िशकनार तुमी? शाळा झाडायचं तर काम ईल का तुमाला लेकानू? ऐन येळंला
कु ठलं मा तर ध न आनायचं? मा तर काय असं वाटंवर पड यात? काय आम या
बांधा या झाडाला लाग यात?’’ असे एके क िवचा न ते मार या बैलागत बघत
रािहले. एका रांगेत उभे रािहलेले िश कही सगळे हादरले. पोरं उ हात तळपत होती.
समोर त डाकडं बघत ती गपच बसून रािहली. जरा िवसावा घेऊन पाटलांनी पु हा हजेरी
यायला सु वात के ली,

‘‘तुमी िशकणारी पोरं हाई, ढोरं हैसा ढोरं ! नको ते तुमाला आठवाय लागलाय. तुम या
आईबांनी तुमाला शाळे त घातलंय, का लांडा कारभार करायला िहतं आणून सोडलंय?
शाळे त येताना पाटीद र घेऊन येता का हा ाची धोपटी रं ? काय उ ोग चाल याला
असतोय तुमचा िहतं?’’ असं िवचा न यांनी आप या कोटा या िखशातनं चंची काढावी,
तसं ते प काढलं आिण ते सग यांना दाखवत ते हणाले,
 ‘‘काल हे प क ीमा तरांना आलंय. कु नी भा रानं घातलंय हे? कोन असंल यानं उठू न
उभा रा न सांगावं.’’ असं हणून ते थांबले आिण खुच त बसलेले झगडे हणाले,

‘‘असं कोन कबूल होनार पाटील?’’

‘‘असली िह मत तर बा हाईल. हाई तर यो ख या आई-बाचा नसंल! बघू कोन

हातंय...?’’

कोण उभा राहणार? अशी हंमत दाखवायला कोणी तयार झालं नाही आिण
नाग रकांपैक एकानं हटलं,

‘‘काय िलवलंय ते वाचून तर दावा?’’

मग पाटलांनी हेडमा तरांना हाक मा न हटलं,

‘‘मा तर, दावा वाचून!’’

क ी सरां या अंगावर काटा उभा रािहला आिण हेडमा तरांनी या प ाचं जाहीर
वाचन के लं. ते ऐकू न िस ाम हंगिमरे झोकां ा खातच टेबलाजवळ गेला आिण कु णाची
परवानगी न घेता बोलू लागला.

‘‘खुर यानं डोळं काढनार कोन वाघ हाय यो? गु जी ी असं टपाल घालायचं असतं?
कशी ई ा ईल रे लेकानू तुमाला! िहतं येऊन शाळा िशकता, का दा िपऊन धंगाना
घालत असता? लवकर कबूल करा कु नी असं िलवलंय ते, हाईतर एके काला टांगा घालून
मा ...’’ िस ाम हवेत हातवारे करत रािहला, तसं पाटलांनी याला शांत करत हटलं,

‘‘तू गप िस ाम!’’

‘‘काय गप? काय तरी हातात घेऊन हाना क लोका ी!’’

‘‘ते बघतो गा. तू लांब जाऊन गप बस बघू.’’

बळजबरीनं याला यांनी बाजूला नेऊन बसवलं. तोवर जगदाळे उठला. एक हात वर
क न आप या जागेपासनंच बोलू लागला,

‘‘कोन शाना असं टपाल घालनार बाबा! एके काला उठवून िवचारा पाटील!’’ आिण असं
हणून यानंच एका पोराला हटलं,
 ‘‘ऊठ बाळासाब, सांग बघू.’’

पाटलांचा बाळासाहेब उठू न उभा राहात हणाला,

‘‘मला काय ठाऊक हाई.’’

‘‘मग कु णाला ठाऊक हाय?’’

‘‘मला काय द ल!’’

‘‘मग कु णाला द ल रं ?’’

‘‘मी काय सांगू?’’

‘‘मग कोन सांगनार?’’ असं िवचा न जगदाळे हणाला,

‘‘काय माजूरी हैसारं हे तु ही!’’

यांचा नाद सोडू न जगदाळे खाली बसला आिण पाटलांनी एके का पोराला उठवून
िवचारायला सु वात के ली. कोणच सांगायला तयार न हतं. तसे पाटील बोलले,

‘‘आताच कबूल करा. एक डाव माफ क . आमी डकू न काढ यािशवाय हाणार नाही,
मग मा याची हाडं मऊ होतील! रगात वकाय लावू!’’

काही धाकदपटशा दाखवला, तरी यांचा उपयोग होईना आिण चौकशी कशी करावी हे
कळे ना. सभा अशी तीन तास उनात चालू होती. पोरांचा खवडा झाला होता. िश क उभे
रा न भडाळले होते. अखेर यांची दया येऊन पाटील हणाले,

‘‘िचमनीगत त ड क न मा तर उभा हाय यात. यां या त डाकडं बघून तरी सांगा

लेकानू. असलं मा तर िमळतील तर का तु हाला?’’ असं यांनी िवचारलं आिण सभेला
िनराळं वळण लागलं. जो तो उठू न यांचं गुणगान क लागला. झगडे उठले आिण सांगू
लागले,

‘‘लेकानू, तीन-तीन हैने मा तराचं पगार होत हईत, तरी त ार न करता िबचारे
तुमाला िशकव यात. पगार न होता कसं दवस काढत असतील ते, ाचा िवचार हाय
तु हाला? गुद ता पवार मा तरांची बायकू बाळं त झाली, तर तूप खायला यां याजवळ
पैसा न हता. चार ठीकानी या ी भीक मागायची पाळी आली, पर असं असलं तरी ते
िशकवत होतं का हाई तुमा ी?’’
 झग ांचं सांगून हाय या आत लगडे उभे रा न बोलू लागले,

‘‘ ा पावसा यात तुम या ही.के . सरांना खायला जुंधळा हवता. मागची बाक
भागीव यािशवाय दुकानदार उधार देत न हते. डो यांत पानी आनून मा याकडे आले. मी
कु नाला सांिगतलं हाई पर आज सांगतो. एक मनभर जुंधळा मी दला हनून आजवर
यांनी कड गाठली. ा अस या हागाईनं काय पगार पुरतोय यांचा? यात वेळेवर पगार
होत हाईत. अशा त हेनं ते दवस काढाया लाग यात आिन तु ही असं वागता?’’
झग ांनी असा के ला आिण कापड दुकानदार गुजर उठू न हणाला,

‘‘ ा सग या मा तरांची खाती मा या दुकानात हैत. गे या वैशाखातली गो सांगतो.

आपलं आंबनकर गु जी! ते तरी काय करनार? िबचा याला हा या धु या चार लेक
पदरात हैती. यां या अंगावर लुगडी नकोत? एकदम चार दोनी आठ नग यायचं! काय
घे यात हो! यांचं मन कचवचाय लागलं. मी उधार दली. यात एका लेक चं लगीन ठरलं.
झाली का बैदा! मी पाठीवर हायलो.’’

आंबणकर सर खाली मान घालून उभे रािहले होते. यांना हे ऐकू न घाम फु टला. कु जबूज
सु झाली आिण िजनग डा पाटील यांना धीर देत हणाले,

‘‘तुमी वाईट वाटू न घेऊ नका मा तर! ा पोरांचं बघून घेतो आ ही! यांची हाडं मोडू न
तुम या घरात या खुंटीला अडकिवतो बघा!’’ असं हणून यांनीही गुणगान गायला
सु वात के ली.

‘‘लेकानू, काय त हेनं मा तर दवस काडाय लाग यात आिण तुमी असं कराय
लागलाय? हे क ी सर,’’ असं हणून यांनी हात यां याकडं के ला आिण बोटानं दाखवत
सांगू लागले,

‘‘बघा यां याकडं. काव याचं िपतर आिन बरं ! अशा मानसाला रोज घागर खां ावर
घेऊन नदीचं पानी आनावं लागतं. शार गावात असते, तर नळाचं पानी पीत गप बसले
नसते? िहतं हातानं जेवन क न खा यात. यां यासार यानं जेवन करायचं, भांडी
घासायची आिण चुलीफु डं बसून सैपाक करायचा हे बरं दसतं? पर आप यासाठी ते हे
सगळं हाल सोसाय लाग यात. अरं , रोज सकाळी उठू न चूल फुं कायचं काय काम हय
यांचं?’’ पाटलांनी असं िवचारलं आिण एक द
ं का देऊन क ी सर गचके देत हणाले,

Stop it, please stop it.’’

‘‘का, काय झालं हो?’’

 ‘‘मी हात जोडू न िवनंती करतो, पाटील! ही चौकशी बंद करा.’’ खरोखरच हात जोडू न
ते उभे रािहले आिण हात वर क न पाटील हणाले,

‘‘तुमी रडू नका, क ीगु जी! मी हाय, तुमी का घाबरता? एके काची ह ीच मऊ करतो
बघा.’’

क ी सर कसेबसे हणाले,

‘‘हे सहन होत नाही.’’

पाटील बोलले,

‘‘आमी तर का सहन क ? पर जरा कळ सोसा.’’

‘‘नको ही चौकशी!’’

‘‘अहो, असं कसं होईल? हे हातात घेतलंय तर ते पुरंच करणार!’’

यांना कसं सांगावं, हे कु णाला कळे ना झालं आिण चौकशी पुढे सु च झाली. िश क
तरी कती सहन करणार? तीन-चार जण एकदम पुढे झाले आिण एकानं धीर ध न
सांिगतलं,

‘‘कृ पा क न हे बंद करा.’’

‘‘का हो?’’

‘‘तु ही चौकशी करताय खरं , पण अ ू चाललीय!’’

‘‘तुमची?’’

‘‘होय.’’

हे ऐकू न पाटील भडकले. ते रागाने हणाले,

‘‘तुमाला नको असली चौकशी तर हायली. आम या बाचं काय जातंय!’’

‘‘असं न हे...’’
 ‘‘काय तसं न हे?’’ असं िवचा न तेच हणाले,

‘‘ ो बरा हाय क याय! तुम या अ ूला जपावं हनून आमी सगळे गोळा होऊन
आलो, तर तुमचाच आिन एक पावशेर आम यावर ठे वता हय? आमचं तरी काय नडलंय?
ही पोरं हैत, ही शाळा हाय आिन तुमी हाय. काय ग धळ घालायचा यो घाला! सगळं च
ख ात जाऊन मरनासा का... आमचं काय जातंय?’’ असं हणून ते ताडकन उठू न उभे
रािहले आिण ख चून ओरडू न हणाले,

‘‘जावा रं पोरानू. तुमाला कसं समजंल तसं वागा. सभा मोडली!’’

आिण एका पोरानं पुढं येऊन िवचारलं,

‘‘वंदे मातरम हनायचं का?’’

जागर
ब ळ रा झाली तसे अंगणात बसलेले चार लोकं ही उठू न गेल.े भुईचं घ गडं घेऊन
तुकारामही घरात आला. लोकं ग पा छाटत बसले होते तोवर याला आधार वाटत होता.
लोक उठू न गेले आिण िभ या तुकारामाला कु णाची सोबत उरली नाही असं झालं. गावात
चो या सु झा यापासनं भ याभ याची पाचावर धारण बसली होती. मग तुकारामाची
कथा काय िवचारावी? आप याच सावलीला िभणारा माणूस! बोलत बसलेले लोक उठू न
गेले आिण तुकारामा या पोटात गोळा उठ यागत झाला. यात आवस जवळ आली होती.
अंधार काळािम दसत होता. तो अंधार बघूनच भय वाटत होतं! घरात आले या
तुकारामानं आधी दार बंद के लं. कडी घातली. तीत एक लोखंडी िखळा अडकवला आिण
माजघरात जाऊन गडद झोपले या बायकोला जागं करत हणाला, ‘‘ हय एऽऽ! जागी
झालीस का?’’

हडबडू न जागी होत ितनं िवचारलं, ‘‘काय हो? मी जागीच हाय क !’’

‘‘बरं ते असू ा खरं ! आधी हे सांग –’’

‘‘काय हो?’’

‘‘पर ाचं दार नीट बंद के लंया काय?’’

अंगावर या पदरानं त डावरचा घाम पुशीत ती हणाली, ‘‘बाई गंऽऽ! मला घाम फु टला
बगा!’’

‘‘ यो फु टू ा खरं . मी काय िवचारतोय ते आधी सांग.’’

‘‘काय सांगू हो?’’

‘‘अगं, दार बंद के लंया का नीट?’’

‘‘पर ाचं?’’

‘‘तर मग आिन क चं?’’

चांगली जागी होत डोळे उघडू न ती हणाली, ‘‘के लंय क , आडना घालून दाराला
चांगला आिन पाटा-वरवंटा लावून ठे वलाय.’’
 ‘‘ठे वलाय न हं?’’

‘‘ हयं.’’ आिण असं हणून ितनं िवचारलं, ‘‘लोक गेलं हयं सगळं उठू न?’’

‘‘मग काय रा सारी तुझं घर राखत बसून हातील? कु णा या बाचं नोकर हैत हय ते?’’

‘‘ते झालं खरं .’’ असं हणून ती बोलली, ‘‘मग आता पडा गप.’’

‘‘गप काय पडतीस?’’

‘‘तर मग काय करायचं?’’

काय करायचं हे न सांगता तुकाराम ग पच रािहला. एक सोडू न दहा िवचार या या

मनात येऊ लागले. दवसच तसे आले होते! लागोपाठ चार दवस गावात चो या होत
हो या. चोरीला जायचं ते जायचं आिण वर मारही बसायचा. कु णाची कानासकट
िभकबाळी चोरांनी नेली होती, तर कु णाची डोक फोडली होती. अशी गावात हवा
पसरली होती आिण तुकारामा या पोटात गोळा उठला होता. उठणारच! कारण माणूस
खाऊनिपऊन सुखी होता. जरा पैसाअडका राखून होता. बायको या अंगावर चार
दागदािगने होते. आली धाड तर काय करा?.... जीव सुचत नसलेला तुकाराम न बोलता
खाटावर बसून रािहला. बायकोनंच पु हा िवचारलं,

‘‘बसून काय करायचं हनता?’’

‘‘तेच इचारतोय!’’

ती तरी काय सांगणार? पण तीच हणाली, ‘‘हो, तर रा सारी जागत बसू या.’’

‘‘अगं जागं हाऊन काय फायदा? गुंडा पा जागतच बसला ता हनं. पर आसपास या
घरा ी क ा लावून ये यात. तुमी जागं हाय हनून ते काय िभतात हय?’’

‘‘आिन मग हो?’’

‘‘मग काय?’’

‘‘असं हवंऽऽ!’’ असं हणून ती बोलली, ‘‘अहो, मग कु नालातरी सोबतीला तर बोलवू

या.’’

‘‘आप या घरची राखन करायची सोडू न तु या सोबतीला कोन ईल? खुळे!’’ असं हणून
तो हणाला, ‘‘झाडू न सगळी हारं सावकारा या आिण पाटला या घराला झोपायला
जा यात. रोज एक दर पडाय लागलाय!’’

‘‘ हंजे?’’

‘‘अगं, रोजानं झोपाय जा यात. आज काय मानसी पाच पये भाव झालाय हन!’’

‘‘आिन हो?’’

‘‘आिन या पानी हय हवं हे िनराळं च!’’

‘‘बिघतलासा का?’’

‘‘बघतीस आिन काय? असं रोजानं गडी सांगून आप याला कती दवस परवडंल?’’

‘‘तेबी खरं च क .’’

एव ा वेळात तुकारामाला एक िवचार सुचला. अडचण झाली, हणजे माणूस काही

तरी िवचार करतोच. मनात आलं आिण तो बोलला,

‘‘तु या हातात या पाट या-िबलवर काढ.’’

‘‘आिन!’’

‘‘दािगनं कु ठं तरी पु न ठे व.ू ’’

‘‘कु ठं पुरायचं?’’

‘‘भाईर जाऊन याला मातीत घालायचं हाई, घरातच पुरायचं.’’

‘‘अहो, मग कावता का असं?’’

‘‘काहीतरी इचारत बसतीस आिण मग काय क तर?’’ असं हणून तो हणाला,

‘‘काढ क बाई अंगावरचं दािगनं आता तर!’’

‘‘अहो, जागा तर तयार करा क तु ही.’’

तो हणाला, ‘‘जागा तयार हाय, चल सैपाकघरात.’’

 ‘‘ितथं कु ठं ?’’

‘‘अगं, एका ड यात घालू आिण डबा चुलीत ठे वून देऊ. नुसती राख वडली हंजे झालं!

‘‘ही इगत बरी काढली हं का!’’ असं हणून ितनं हातात या िबलवर, पाट या काढ या,
ग यातला एकसर काढला, ट ा काढला आिण हणाली, ‘‘चला!’’

रोखून बघत तो हणाला, ‘‘खुळे! बोटातली अंगठी काढ. कानासकट िभकबाळी

हे यात, बोटासकट अंगठी हेतील!’’

मग ितनं बोटातली अंगठी काढली. कानात या कु ाही काढ या. ंकेत दोन डाग होते
तेही काढू न हे सगळे दािगने एका ड यात भरले आिण डबा चुलीत ठे वून यावर राख
ओढली. राख ओढू न झाली आिण चुलीकडे पाहत तो हणाला,

‘‘काय येतंय का ओळखून?’’

‘‘काय ओळीकनार? चुलीकडं बघायचं कारान काय?’’

‘‘हंगाऽऽशी!’’ असं हणून तो बोलला, ‘‘अगं, लई झालं तर टरं का उचकटतील.’’

‘‘ हय.’’ असं हणून तीही बोलली, ‘‘लई तर उतरं डीत हात घालून बघतील.’’

‘‘मग चल तर आता. पड चल.’’

‘‘चला, पडा चला.’’

दोघंही माजघरात आली. ती पोरांजवळ खाली झोपली. तो खाटावर या गादीवर

पडला. ती सूचना देत हणाली, ‘‘जरा शारीनंच झोपा हं!’’

‘‘मी शारीनंच झोपतो. पर तुला काय चा ल लागली तर मला उठीव.’’ तीही

हणाली, ‘‘आिन तुमाला काय तसं वाटलं तर मला जागं करा.’’

‘‘ते कशाला?’’ असं िवचा न तो बोलला, ‘‘अंऽऽ? तुला कशाला जागं क गं? ‘चोर
आ यात. ऊठ! या ी हातपाय धुवायला पानी दे’ हनू हय?’’

तो असं तडक यावर ती ग पच रािहली. आज याचं मन ठकाणावर न हतं.

एव ातेव ाव न याचं डोकं सरकत होतं, याला तो तरी काय करणार आिण ती तरी
काय करणार? न बोलता दोघंही पडू न रािहली. आधीच डोळे तारवट यागत झाले होते.
बोलणं बंद झालं आिण मग डोळे ही िमटू न गेले. दोघांनाही गडद झोप लागली...

बारावर दोनचा टाईम झाला असेल नसेल, एव ात बाहेर कु ी भुंकू लागली. कु यांनी
कालवा के ला, तसा तुकाराम हडबडू न जागा झाला. घाईघाईनं उठू न यानं आधी
बायकोला जागं के लं. दंडाला ध न ितला हलवत तो हणाला,

‘‘अगं, ऊठ ऊठ!’’

चटिशरी उठू न बसत ती हणाली, ‘‘का हो?’’

‘‘भाईर कु ी भुंकाय लाग यात.’’

‘‘ हय क हो!’’

कु याचा आवाज ऐकू न ती बाई लटपटली. ित या हाता-पायातनं एकाएक वारं

गे यागत झालं आिण त डातनं श द बाहेर येईना झाला. अंग सारं लटलट कापू लागलं.
ितला उठवेना झालं आिण काय करावं हे सुधारे ना झालं. खु या काव यागत ती
नव या या त डाकडेच बघत रािहली. धडक च बसली आिण मग काय करणार? धीर देत
तुकारामच बोलला,

‘‘घाब नको. बघू तर काय हाय, काय हाई.’’

‘‘अहो काय बघता? आप या दाराफु डंच कु ी भुंकाय लाग यात हवं?’’

‘‘अगं दुस या कशाची तरी चा ल लागली असंल.’’

येव ात बाहे न पावलांचा आवाज कानावर येऊ लागला. ती ठाव सोडू न कशीबशी
हणाली, ‘ऐका! भाईर पावलांचा आवाज तोय हो!’’

दोघंही कान देऊन ऐकू लागली. आठ-दहा लोकांची झुंड या झुंड चालत आ यागत
झाली. दोघांचीही गाळण उडाली. काप या आवाजात तो बोलला, ‘‘अगं, खंदील तर मोठा
कर.’’

‘‘कशाला?’’

‘‘आ ाय याऽऽ! अगं, खंदील मोठा कर जरा. घरात उजेड तर दसू ा.’
 लांब हात क न कशीबशी ितनं वात चढवली आिण नेमका एका कु या या अंगावर
ब कन ध डा पड याचा आवाज ऐकू आला. कँ व कँ व क न एक कु ं ओरडलं आिण आवाज
न काढता बाक ची कु ी ग लीबोळात पसार झाली. यां या पळ याचा आवाजही
कानावर आला आिण लटलट अंगं कापू लागलं. एवढा पु षमाणूस, पण तुकारामही
लटपटला. बाईनं तर धीरच सोडला. दो ही लहान पोरं उराशी ध न ितनं एक कोपरा
गाठला आिण ितथनंच हणाली, ‘‘आता काय करायचं हो?’’

‘‘थांब, आधी कानोसा घेतो.’’

‘‘आता आिन काय कानोसा घेता?’’

‘‘अगं दारातनं बघतो क भाईर.’’

‘‘दार उघडिशला.’’

‘‘काय खुळी हैस काय?’’

‘‘थांबा.’’

‘‘काय?’’ असं िवचा न तो बघत रािहला.

हळू आवाजात ती बोलली, ‘‘त डावर हात घेऊन दंगा तर क या काय?’’

‘‘आिन शाने, कोन नसलं हंजे?’’

‘‘मग बघा तर दारा या फटीतनं आिण असं करा, आधी हातात काय तरी या बघू.’’

‘‘अगं, ही काय हातात भा याची काठी घेतलीया. दसंना हय?’’ असं हणून
चोरपावलांनी तो बाहेर सो यावर गेला आिण दारा या फटीतनं बाहेर बघत रािहला.
अंधारात नीट दसत न हतं, पण बराच वेळ फटीला डोळा लावून उभा रािह यावर दसू
लागलं. मघाशी पांगलेली कु ी पु हा येऊन र यावर उभी रािहली होती. माणूसकाणूस
कोणी काही दसत न हतं. तुकारामाला जरा धीर आला. मागं वळू न बायकोकडे येत तो
हणाला, ‘‘काय घाबरायचं कारान हाई!’’

‘‘ते कसं हो?’’

‘‘तशी कु नाची चा ल लागली असती, तर कु ी गप हायली असती का?’’

 ‘‘ती कशी गप बसतील?’’

‘‘मग बघ भाईर र यावर उभी हैत का हाई?’’

‘‘ध डा टाक यावर मघाशी पळाली वती क !’’

तो धीर देत हणाला, ‘‘पर आिन गोळा झा यात क ! हो तर फु डं होऊन बघ फटीतनं.

बघ क तु या डो यांन.ं ’’ एवढं सांिगत यावर ती बाई जागची हलली. ितला जरा धीर
आला. अंगासंग िबलगून घेतलेली पोरं ितनं पु हा अंथ णावर झोपवली आिण वतः या
डो यांनी बघायला बाहेर या सो यावर जाऊन ितनं दारा या फटीला त ड लावलं. जरा
बिघत यागत क न हणाली, ‘‘कु टं काय दसतंय?’’

‘‘भाईर काय ब ी लावून ठे व याली हाई. जरा नीट बघ.’’

नीट बिघत यावर ितलाही दसू लागलं. आनंद वाटू न ती हणाली, ‘‘हाऽऽ! हय क हो!
कु ी उभी हैत बगा!’’

‘‘हैत का हाईत?’’

‘‘तर हो!’’ ती हणाली, ‘‘मघाशी यांनी कालवा के ला तसं पळालं असतील बघा.
यां यामुळंच संकट टळलं बगा!’’

‘‘धाड आलतीच गं! चांगली पावलं ऐकू आली तर!’’

तीही हणाली, ‘‘ऐकू आिन कसली हनता? बंड आ यागत घरावर चालूनच आलतं हो
ते! ा कु यांनीच पळीवलं बघा!’’

‘‘कु ी जागी झाली आिण घरात उजेडबी दसला ग.’’

‘‘तर हो! तु ही बोल याब बर खंदील मोठा के ला क मी.’’

‘‘मला बी लगोलग कसं सुचलं बघ क !’’

‘‘येळच बरी हो!’’

‘‘तर!’’ तो बोलला, ‘‘अगं बरं तर बरं , हाईतर काय दशा झाली असती ा
टायमाला?’’
 ‘‘काय सांगता येतंया?’’ असं हणून ती या या त डाकडं बघत रािहली. तो हणाला,
‘‘अगं त हात हा झाली असती!’’

एव ात पु हा कु ी भुंकू लागली, तशी तुकारामाची हबेलहंडी उडाली. बायको तर

आतच पळाली. ितनं लगेच आपली दो ही पोरं जवळ घेतली आिण माजघराचा कोपरा
ध न ती उभी रािहली. तुकाराम बाहेर सो यावर होता, पण याला फटीतनं बाहेर
बघ याचा काही धीर होत न हता. कु ी जोरानं भुंकू लागली, तसे याचे हातपाय लटपटू
लागले. एक आवंढा िगळू न तो बायकोला हणाला -

‘‘अगं खंदील मोठा कर! ... खंदील मोठा कर.’’

‘‘अहो मोठाच के लाय क !’’

तो डाफ न बोलला, ‘‘आिन जरा वात चढवायला तु या बाचं काय जातंय?’’

‘‘आिन वात चढवू?’’

‘‘ हय, चढीव! जरा उजेड पडू ा!’’

घाईघाईत या बाईनं आधीच मो ा के ले या कं दलाची वात पु हा चढवली. तसा

काचे या को यात एकदम जाळ झा यागत झाला. हाता या ध यानं कं दलाला
हेलकावाही बसला आिण भ न आवाज होऊन ग पकन कं दीलच िवझला. उजेड गेला
आिण अंधार पसरला, तसा तुकाराम लगबगीनं आत येत हणाला,

‘‘काय झालं गं?’’

‘‘वात चढवायला गेले आिन खंदीलच िवझला क हो!’’

‘‘शाने! आधी घोडा वर कर. काडी लावतो.’’

गडबडीनं ितनं कं दलाचा घोडा वर के ला आिण ती हणाली, ‘‘वडा क काडी.’’

यानं काडी ओढू न कं दलाजवळ नेली आिण रागानं बघत तो हणाला, ‘‘दीडशाने! हे
काय के लंस?’’

‘‘अहो घोडा वर के लाय हवं? आिन काय क ?’’

तो रागानं बोलला, ‘‘आता ह ी वर कर!’’

 ‘‘ हंजे? असं का हो?’’

‘‘अगं शाने! खं दलात वात कु ठं हाय?’’

‘‘नसायला काय झाली?’’

‘‘तेला या टाक त पडली असंल!’’

‘‘ते कशी हो?’’

‘‘आपुन िहरीला आंघोळीला जात हाई? तशी गं!’’

‘‘असं का बोलता?’’

‘‘तर मग आता जवळ घेऊन चांगलं कु रवाळू न सांगू काय तुला?’’

‘‘मी काय के लं हो?’’

खॅस मा न तो बोलला, ‘‘वात चढवायला जाऊन तू खाली के लीस हय?’’

‘‘अहो असं का?’’ असं हणून ती बाजू मांडत हणाली, ‘‘चांगला भ न जाळ झाला
क !’’

‘‘क यान के लंस!’’ असं हणून यानं िवचारलं, ‘‘आता गं काय करायचं?’’

एव ात बाहे न पावलांचा आवाज कानावर आला. आठ-दहा लोकांची एक झुंड या

झुंड अंगणात आ यागत झाली. टाप टाप टाप बुटांचे पाय वाजावेत, तसा आवाज आला
आिण िभऊन गाबागाब झालेली बाई एक ढग टाकू न कोप यात गेली. या घाईत भुई या
एका पोराला पाय लागला आिण पोरगं मो ानं कं चाळलं. पोरानं आवाज काढला तसं
ग पकन ितनं याचं त ड बंद के लं. घो ाला लगाम घालावा, तसा ग पकन पोरा या
त डावर हात ठे वला. नाकात डात पाणी गे यागत पोरगं गुदमरलं आिण तुकारामाने
जवळ जाऊन या या त डावरचा हात काढू न हणाला –

‘‘अगं, पोरगं रडू ाक. ानं तर घरात जाग हाय असं वाटंल.’’

‘‘असं हनता?’’

‘‘ हय! उजेड हाई ते हाई, िनदान आवाज तर असू ा.’’

 पोरगं कं चाळू लागलं आिण बाहेरनं येणा या पावलांचा आवाज बंद झाला. हळू हळू
कु ीही भुंकायची थांबली. सगळं सामसूम झा यागत झालं आिण मग कानोसा घेऊन
तुकाराम हणाला, ‘‘आवाजाची चा ल लागून चोर गेलं जनू. पोरगं टायमाला रडलं
बघ!’’

‘‘अहो, चुकून माझा पाय लागला यो गुनकारी ठरला बगा!’’

‘‘शानेऽऽ! मला अ ल सुचली. मी त डावरचा हात काढला हणून यानं भोकाड पसरलं
आिण चोर गपगार झालं!’’

‘‘पन काय पाठ धरलीया हो यांनी! मघापासनं दोनदा धाड आली क हो!’’

‘‘अगं, आज हेरलं असलं हंजे रा ीतनं चारदा य करणारच ते! सकाळपयत या ी

काय काम?’’

‘‘ हय क !’’ असं हणून ती बसून रािहली.

तुकाराम बोलला, ‘‘ हय क हंजे, नुसती गौर पुज यागत बसून हाऊ नको. वात
काढायचं काय तरी बघ.’’

ती उठली आिण ितनं कं दील हातात घेतला. एव ात कु यांचं भुंकणं ऐकू येऊ लागलं.
घरालगत या बोळातच काही तरी धाडधाडधाड आवाज आला. काय ढासळलं कळायला
माग न हता. बोळाला लागून एक पडकं घर होतं. या ते या या घराची भंत ढासळली;
का कु सवाचे दगड िनखळले, िवटा पड या हे काही समजून येत न हतं आिण जीव तर
भेद न गेला होता. कसाबसा तुकाराम हणाला,

‘‘अगं पोराला िचमटा तर घे क !’’

काढू नकाढू न आई आप या पोराला कती िचमटा काढणार? िचमटा काढला, क तेवढं

पोरगं जरा कू स बदलायचं आिण त डानं नुसतं क ह यागत करायचं. दोनतीनदा असं झालं
आिण तुकारामच रागानं हणाला,

‘‘अगं, अंगात नेट हाय का हाई तु या? भाईर कु ी कालवा कराय लाग यात. िचमटा
काढ क चांगला!’’

या बाईनं तोड काढली. ती हणाली, ‘‘अहो, चा लच ाची, तर मग पोरा ी कशाला

िचमटा काढाय पायजे? पोरां या आवाजापरीस आपला आवाज मोठा हाई हय?’’
 ‘‘अगं, मग वराडाय काय िचमटा काढाय पायजे हयं?’’

‘‘तसं हवं,’’ ती बोलली, ‘‘आपुन नवराबायकू भांड यागत क क . तुमी आरडा आिन
मी बी वराडते.’’

येव ात पावलांचा आवाज घरालगत या बोळातनंच ऐकू आला. तशी ती हणाली,

‘‘अहो आरडा, ओरडा!’’

बायकोवर ओरडायलाबी अंगात अवसान न हतं. लाळे चा एक घुटका िगळू न तो

कसाबसा मो ानं हणाला, ‘‘तु या आयला तु या! चांडाळनेऽऽ! तूच सगळा घात के ला
माझा!’’

तीही मो ानं बोलू लागली, ‘‘मी काय घात के ला? काय वाटोळं के लं मी तुमचं?

ख या रागानं तो ओरडला, ‘‘वात चढवायला सांिगतली तर वात पाडू न मोकळी

झालीस हय?’’

याला एक िचमटा काढू न हळू आवाजात ती हणाली, ‘‘अहो शु ीत हैसा का? वात
पडली हे कशाला सांगता? आप याच हातानं भंग फोडता हय?’’

‘‘अगं पावलं जवळ ऐकू या लाग यात! ा बोळातनंच आवाज या लागलाय ग.’’

‘‘येऊ ा. मला तुमी मार यागत करा हंजे मी गळा काढते.’’

तो िव हळू न हणाला, ‘‘आई आई आई आई! मेलोऽ... आयला, मला असा िचमटा

काढतीस, तुला आता काय मार यागत क ?’’

‘‘अहो स ग करा क हो नुसतं!’’ असं हणून ितनंच एक काठी हातात घेतली आिण
पो या या थ पीवर चार का ा ओढू न तीच रडत हणाली, ‘‘मेले गंऽऽ बाई मेलेऽऽ! ो
नवरा हणायचा का दै य!... ए मा या हैवाना! जीव घेतोस हय माझाऽऽऽ? आई आई आई
आई!... सोडीव रे बाबा भगवाना, ं या तावडीतनं!...’’

बाईनं चांगला गळा काढला आिण झकास नाटक के लं. बाहेरनं पावलांचा आवाज
यायचा बंद झाला. कु ीही भुंकायची थांबली. तशी हणाली,

‘‘बाहेर कानोसा घेऊन फटफटलं का हाई ते तरी बघा, जावा आता.’’

येव ात कु णाची तरी पावलं वाजली िन दारावर धडक दली. तसा तुकाराम हळू
आवाजात हणाला, ‘‘अगं, भ गा सु कर.’’

‘‘पर तुमी आधी काठी तर आपटा.’’

कशीबशी यानं काठी आपटली. बळ नाही ते आपटले या काठीचा उगाच जरा आवाज
झाला आिण मग पाठोपाठ बाईनं त ड सु के लं. वतःच हातात काठी घेऊन ितनं दोनचार
दणके दले आिण झकास सूर ध न गळा काढला. ‘‘कु ठं फे डशील हे पांग? काळीज हाय का
फ र? िज या हातचं खातोस ितला जनावराला मार यागत मारतोस..! अगं आई आई
आई! हाड मोडलं रं देवा माझं! मेले रे बाबाऽऽऽ!’’

दारावर या धड या वाढतच चाल या. जसं दार धडकलं जाईल, तसा गळा मो ानं
काढू न ितनं दंगा सु के ला. पु हा कु ी भुंकू लागली, दार धडकलं जाऊ लागलं आिण
बाहेरनं श दही कानावर येऊ लागले. या दं यात हाक ओळखूच येत न हती. अखेर एकदा
ती कानावर आली आिण तुकारामच कावून हणाला –

‘‘अगं, थांब थांब जरा! गनू तेलीच हाक मारतोय जनू!... हे बघ आवाज!...’’

‘‘ हय क ! बघा बघू भाईर जाऊन.’’

ती रडायची थांबली. तुकाराम सो यावर गेला. माजघरात या अंधारात काही ओळखू

येत न हतं. पण सो यावर अंधार न हता. चांगलं फटफटलं होतं. अंदाज घेत तुकारामनं
िवचारलं –

‘‘कोन हाय?’’

‘‘मी गना तेली हाय. आिनबी धा लोक गोळा झा यात... दार उघडा, दार!’’

धीर येऊन तुकारामानं दार उघडलं. धा लोक समोर उभे होते. सगळे शेजारीपाजारी
गोळा झाले होते. यांतला एक जण हणाला, ‘‘तुकाराम, मदा, काय रं हे र सारी?’’

दुसरा एक जण बोलला, ‘‘येवढं कु टायचं हय बायकु ला?’’

आिण गणू तेली बोलला, ‘‘काय सांगायचं? आ हाला रा सारी झोप हाई. ते लोणारी
एक कोण आ यात, यांची गाढवं एक उ कर ाला लागलेली. ती गाढवं बघून कु ी
भुंकायची. यात आिन ंची हलगी सु झाली. जुगलबंदीच चालली होती बगा!’’

तुकारामानं िवचारलं, ‘‘गाढवा ी बघून कु ी भुंकत होती हय?’’

 ‘‘तर हो! धा गाढवांचा खांड या खांड आलेला! दगड टाकला तरी ितथंच! कु सवाची
दगडं पाडली हवं रे टारे टीनं. काय हे दसंना.’’

तुकाराम आिण याची बायको-दोघंही त डाकडे बघत रािहली. काय बोलावं, हे यांना
कळे ना झालं. अखेर गणूनं िवचारलं –

‘‘का एवढी हानामारी चालली ती?’’

या या ाचं उ र न देता तुकारामानं पु हा िवचारलं, ‘‘खरं च रा ी गाढवं आलती?’’

‘‘अहो, ही काय अजून तुम या बोळातच बी हैत!’’

लगबगीनं तुकाराम पुढं गेला. बघतोय तर आठ-दहा गाढवं बोळातच उभी होती. हसूही
आलं आिण रागही आला. रागा या या तावात खाली वाकू न यानं हाताला लागला तो
एक ध डा उचलला आिण हात वर क न तो हणाला,

‘‘तुम या आयला, तुम या गाढवा या मी... काय हनू तरी तु हाला आिन!....’’
खुशखरे दी
बाबू शेलार हा महािहकमती माणूस होता. िशकला होता जेमतेमच, पण िश णा या
मानाने याला ान मोठं होतं. अनेक कला याला अवगत हो या. घरबस या तो साबण
तयार करायचा. अमुक एक गो याला येत न हती, असं न हतं. पािहजे या गो ीत याचं
डोकं चालायचं. तो ज मतःच मेकॅिनक होता. सायकल दु ती हा तर या या हातचा मळ
होता. तालु याला गेला, हणजे ितथ या मोटार गॅरेजम ये तासन्तास याचं मन रमायचं.
असा हा िहकमती माणूस जीवनात खरं तर यश वी हायला पािहजे होता, पण वयाची
ितशी उलटली तरी तो अजून ि थर न हता. यश तर कशातच आलं नाही. जे करावं यात
अपयशच यायचं. लोकांनादेखील नवलच वाटायचं. लोक हणायचे, ‘‘बाबू, असं रे का?’’
यावर याचं एकच उ र असायचं, ‘‘भांडवल कमी पडतं.’’

ही गो खरी होती. बाबूजवळ भांडवल न हतं. घरचा आधार न हता. तीन भाऊ होते.
या ितघांची ल ं झा यावर वाट या झा या आिण ितघं भाऊ वेगवेगळे झाले. एक
टीचभर जमीन या या वा ाला आली. तेव ा जिमनीवर हा तरी काय करणार? बरं ,
या या मनाची धाव मोठी, झेप दांडगी. तो नेहमी लांब प याचा िवचार करायचा.
साधी शेती करायची झाली, तरी तीसु ा तो आधुिनक प तीनं करायचा. बोड िम ण,
फॉलीडॉल अशी सगळी औषधं याला पाठ होती. वा ाला आले या टचभर जिमनीत
यानं कोबी के ली. आधुिनक खतं घातली. वेळ या वेळी औषधं मारली. कोबी फ ट लास
आला. गावात कोबीचं पीक कु णाला मािहती न हतं. बाबूनं थमच ते आप या गावात
आणलं. उ म पीक काढलं. एक एक ग ा कव यात धरावा असा तयार झाला. लोक पीक
बघायला रानात जायचे आिण तासन्तास पीक बघत राहायचे. िपकाकडं बिघतलं, क
तहानभूक हरायची! शेतक दशनात या वष याला चांदीचा िब ला िमळाला! पण दैव
असं, क कोबीला बाजारात भाव आला नाही आिण िपकावर के लेला खचही िनघाला
नाही. शेती या या आत-ब ात गेली. यावर तोडगा होता. हाच माल िजथं जा त भाव
असेल ितकडं कनी पाठवायला हवा होता; पण याला भांडवल पािहजे. नेमकं ते
या याजवळ न हतं.

अशा या बाबूनं एक ना दोन सतरा उ ोग के ले, पण येक ठकाणी अपयशच आलं.

दुकान घातलं, यातही उधारीच रािहली. सायकलचं दुकान घातलं, यातही तोटाच
झाला. लो याचा िबझनेस के ला. फ रकामे डबे घरात रािहले. असे अनेक उ ोग के ले
आिण जी टीचभर जमीन वा ाला आली, तीही याला िवकावी लागली होती. ती जमीन
झाडू न तो मोकळा झाला, लोकांची देणी भागवली आिण चार पैसे जवळ ठे वून कोणता
तरी नवा उ ोग करायला तो गावाबाहेर पडला. यातही याचं त व होतं. नशीब
काढायचं असेल, तर आपलं नशीब िजथं असतं ितथं जावं लागतं. हणून यानं गाव सोडलं.
याचा िवचार ठीकच होता. िजथं िपकतं ितथं िवकत नसतं. नशीब काढ यासाठी बाबूनं
गाव सोडलं. पंधरा-वीस मैलांवर दुसरं एक गाव होतं, या गावात आला. गावा या एका
खां ावरनं मोठा र ता जात होता आिण दुस या खां ावरनं रे वेलाईन जात होती. याला
हे ठकाण आवडलं. दहा ठकाण या मोटारी या र यावरनं धावत हो या, ितथं यानं
हॉटेल काढलं. जुनी एक-दोन हॉटेलं होतीच, पण बाबूनं हॉटेल असं थाटलं क िग हाईक
या याच हॉटेलात येऊ लागले. हळू हळू जम बसला. कधी नाही ते यश याला आलं.
बाबूची झेप मोठी होतीच. अंगात कलाही होती. यानं चांगलं फ नचर तयार के लं.
शहरात या हॉटेलसारखी आकषक मांडणी के ली. गावात या ितिषठत लोकांशी वळण
पाडलं. रा ी या पा ासु ा या हॉटेलात होऊ लाग या. पंच, सरपंच, तालु याचे
सभापती यांचा तो एक अ ाच झाला. या लोकांत िमसळायचं, वावरायचं, याच
लोकांसारखा बाबूने वेष धारण के ला. तलम धोतर, कधी खादीचा पांढरा शु झ बा, तर
कधी िपवळं धमक िस क अंगावर झुळझुळू लागलं. कडक इ ीची पांढरी टोपी डो याला
घालू लागला आिण धंदा वाढव याचे िवचार मनात सु झाले. पैसा पेर यािशवाय उगवत
नसतो, हे याला ठाऊक होतं.

एक दवस बाबू लांब कारवार-गो ाला गेला. आठ-पंधरा दवस ितकडंच रािहला
आिण येताना एकटा आला नाही. आप याबरोबर यानं एक बाई आणली. अशी बाई क
लोकांनी बघत राहावं! कलम गो ाचं होतं. र ािगरी आंबा जसा िस , तशी गो ाची
नार िस . बाई फटाकडी होती. गोरीपान, नाक -डोळी नीटस, वाकडा भांग पाडायची,
दो ही कानांवर फु गे असायचे, डो यांत सदा काजळ घातलेलं आिण नजर िभरिभरती
असायची. डो याला डोळा लावायची हंमत हायची नाही. ितचे डोळे न हते, डो यांत
पाका या हो या. ओठ तर लालचुटूक, जपानी शगेगत वाटायचे. छाती के ळी या
को यागत होती. बाई एखा ा कबुतरागत दसायची. असं बाबूनं हे गो ाचं कलम आणलं
आिण गावाला भूलच पडली. बाई ग यावर बसू लागली. सारखा हातात पैसा खुळखुळू
लागला. िग हाईक वाढलं. येईल या याकडं ती नुसतं हसून बघायची. या हस यातच
लोकांचे पैसे फटायचे. बोलायची तर अशी गोड, जणू ित या कं ठात को कळाच बसली
होती! ितचं बोलणं नसायचं; ते गाणं असायचं, गाणं! सा या ग बोल यातही एक लय
असायची. लोक आपसात बोलायचे, ‘‘बाई काय ह ती! काय बोलती!’’ एक जण तर
हणाला, ‘‘ती बोलायला लागली, क नुसता तबला वाजवावा!’’

गो खोटी न हती. खरोखरच ठे का धरावा; असं ितचं बोलणं, हसणं होतं. ित या

बोल याचा एक खास ढंग होता. ित या हस याला एक नाजूक शान होती. मांजरपाट
कापड आिण कनखाप व यांत जसा फरक असतो, तसा एर ही या बाईत, ित या
बोल यात, चाल यात आिण ा बाईत फरक होता – तो कु णालाही जाणव यासारखाच
होता.

बाबूनं ही बाई आणून ग यावर बसवली आिण गाव खुळं झालं. सुगी या दवसात
परदेशी पाखरं जशी हजार हजार मैल वास क न िपकावर येऊन बसतात, तशी
लांबलांबची माणसंसु ा हॉटेलात येऊ लागली. बाबूनं आता नुसता चहा-पाणी ठे वलं
न हतं, खाटु म-खुटुमही सु के लं होतं. रा ी एक-एक, दीड-दीड वाजेपयत जेवणं
चालायची. पा ा झडाय या. बाईपे ा जेवणाची आिण जेवणापे ा बाईची याती
झाली. बाबू या हॉटेलचं नाव होतं ‘ व पिवराम’; पण लोक आत गेले क
पूणिवरामासारखी अव था हायची. बाई दसेल असा कोपरा साधून लोक बसायचे आिण
तासभर ठ या ायचे. गावातली तरणी पोरं तर उ लू झाली. यां या झोपा उडा या.
अनेकांना ितची व ं पडायला लागली. वषभरात बाबूनं झकास धंदा के ला, खो यानं पैसा
ओढला. भुईभाडं भ न यानं जागा घेतली होती, ती यानं खरे दी घेऊन टाकली.
िमळालेले पैसे जागेत घातले. माडी बांधली. वर फॅ िमली म काढ या. खास लोक वर
जाऊन बसायचे. थो ाच दवसात बाबू एक तालेवार माणूस झाला. पण हा िहकमती
माणूस, िमळतं यावर समाधान मानणारा न हता. आहे यात आणखी काही वाढ करावी,
आणखी धंदा वाढवावा, असं या या मनात येऊ लागलं. पण आता धंदा वाढवायचा, तर
याला भांडवल पािहजे होतं. जवळचे सगळे पैसे याने या जागेत आिण माडीत घातले
होते. नवं नवं फ नचर के लं होतं. ोकरी घेतली होती. यातच याला थोडं कज झालं होतं.
खरं तर हाच धंदा नीट क न सगळं यानं ि थर थावर करायला हवं होतं. पण या या
मनाची उभारी याला थांबू देत न हती.

आता बाबू या डो यात एक नवाच धंदा आला. हॉटेलचा धंदा तर याने िशगेला
पोहोचवला होता. यात काही वाढ कर याचं िश लक रािहलं न हतं. आजूबाजूचं सगळं
िग हाईक यानं िमळवलं होतं. चं ाबाई आता हा सगळा ाप सांभाळायला समथ झाली
होती. चं ा या ग यात हा सगळा ाप अडकवून आपण काही तरी नवा धंदा करावा,
याचा िवचार तो करत होता. अनेक गो चा िवचार के ला आिण सव िवचार क न यानं
असं ठरवलं, क आपण हशी पाळा ात. गावठी नाही, जाफराबादी! एके का टाईमाला
चार-चार शेर दूध देणा या पाच एक हशी आणा ात आिण दुधाचा धंदा करावा, असं
या या मनानं ठरवून टाकलं. एका दृ ीनं याचा िवचार बरोबर होता. दुधाचा धंदा
हणजे सो याचा धंदा! दुधाला तर भाव येतोच, पण यात या पा यालासु ा भाव येतो.
यात खोट ये याचं काही कारण न हतं. बरं , हॉटेलला जे दूध िवकत यावं लागतं, ते घरचं
िमळणार होतं. चहाबरोबर ल सी ठे वता आली असती. रबडी िवकायला आली असती.
खवा करता आला असता. ीखंड ठे वता आलं असतं. यातूनही उरणारं दूध बाहेर िवकता
आलं असतं. या या िवचाराची लाईन अगदी बरोबर होती. या लाईननं गेलं तर तो लांब
जाऊन पोहोचणार होता. दहा वषात लखपती हायला काही हरकत न हती. गडी
नादावला. चं ाचाही यानं स ला घेतला. ितला ही गो पटली. ितनंही संमती दली. घोडं
अडत होतं, एकाच ठकाणी, ते हणजे भांडवल. ते कसं िमळवावं, याचं कोडं पडलं होतं.
चं ानं ते बरोबर सोडवलं. ती हणाली, ‘‘अहो भांडवल, भांडवल काय करता? कती
भांडवल लागंल तु हाला?’’ बाबूनं पूण िवचार क नच ठे वला होता. सगळं गिणत पुढं
मांडत तो हणाला, ‘‘ कमान दहा हजार तरी पािहजेत.’’ चं ा गोड हसली आिण
हणाली, ‘‘हे काय जा त झालं? गावात एवढे धनवान लोक आहेत, आपण कोणालाही
श द टाकला तर झेलतील.’’

‘‘कु नाला िवचा न बघावं?’’

‘‘अहो, असं का करता?’’ असं हणून एका हाता या बोटावर दुस या हाताचं बोट ठे वत
ितनं पाच-दहा नावं घेतली आिण बाबू च कत झाला. या या डो यात हे कधी आलंच
न हतं. या चं ावळीवर हपाप यासारखी जीव टाकणारी सगळी माणसं ितचा श द
मोडणार न हती, हे या या डो यात कधी आलं नाही. ितनं सुचव यावर मा बरोबर ते
डो यात आलं. दोघांनी िमळू न डावच रचला.

गावात तवना पा मगदूम हणून एक बडी आसामी होती. शंभर एकर रान होतं. प ास-
साठ एकर तर बागायतच होती. दरसाल एक लाखाचा गूळच हायचा. या याकडे
पैशाला तोटाच न हता. पैशाचा िजवंत झराच होता. असा हा तवना पा चं ावळीवर खूष
होता. ती नुसती हसली, क वा याची झुळूक अंगाव न गे यासारखी वाटायची. ती दोन
श द बोलली, क गुलाबपाणी शंपड यासारखं हायचं. पैसे देता-घेताना ित या
गो यापान, लुसलुशीत बोटांचा पश झाला; हणजे रे शीम सळसळ यागत वाटायचं.
तवना पा असा जीव टाकत होता, हे या दोघांनाही माहीत होतं. याला जा यात
अडकवायचं ठरवलं.

याची काही क पना नसलेला तवना पा नेहमीसारखा हॉटेलात आला. रोज यासारखे
दोघं एकमेकांकडे बघून हसले. डो यांत या पाको या िभरिभर या. अधरावर काहीतरी
िनराळं च थरथरलं. असा काही आिवभाव के ला, क तवना पा ग ला ओलांडून पुढं गेलाच
नाही. आपोआप याचे पाय थांबले. नेमकं काय झालं आिण कसं झालं, हे श दांनी सांगता
येणार नाही. पोिलसांनी अटक करावी, तशी बाईनं याला अटकच क न ठे वली. कै दी
होऊन तो पुढे उभा रािहला. काय बोलावं हे याला समजत न हतं, पण ितला बरोबर
समजलं. उगीचच अंगाला एक-दोनदा ितनं हेलकावे दले. कसे ते सांगता येणार नाहीत,
पण यातली लचक काही िनराळीच होती. मानही अशी वेळावली, ती कशी, हेही वणन
करता येणार नाही. यात एक िनराळाच लोभसपणा होता. अंग लचकू न, मान वेळावून
ितनं नजरे ला नजर दली आिण को हापूर या शा पुरी पेठेतला गुळाचा खडा उ हात
पाघळावा, तशी तव ा पाची अव था झाली. गूळ पाघळायला लागला आिण ितची
लोभस वाणी साखर पेरत बोलली, ‘‘का, आम यावर ख पा मज के लीय?’’ असं बोलून
ितनं नजर रोखली. मधात िभजलेला बाणच उरात घुसला. आत या आत काही घुसळू न
िनघा यागत झालं. गडी येडबडला. तो हणाला, ‘‘चं ाबाई, असं हो का हणता? कसली
ख पा मज ?’’
 ‘‘ती काही सांगायला लागती होय?’’

‘‘अहो, काय झालं सांगा तरी?’’

याची चलिबचल पा न ती नुसती हसली. झ याचं पाणी खळखळावं तसं झालं. मंद
वा याची झुळूक अंगाव न गेली. हसून झा यावर ती बोलली, ‘‘चार दवसात आला
नाही, तुमचं दशन नाही.’’

‘‘अरे ा! दवसातनं चारचारदा येतोय आिण चार दवसांत आलो नाही?’’

‘‘आ हाला तु ही आ यागत वाटलं नाही, याला काय करायचं?’’

‘‘काय करायला पािहजे, सांगा क .’’

‘‘आ ा येता, नुसता चहा िपऊन जाता, याला काय आलं हणायचं?’’

याची िवनोदबु ी जागी झाली. तो हसून हणाला, ‘‘हे अ लं आिन आलेपाक बराय
तुमचं!’’

पिह याच दवशी चं ाबाईनं याला असा घोळात घेतला. श दां या पाकात याला
घोळवून काढला. असं आठ-पंधरा दवस घोळू न झालं. संघटन वाढलं आिण मग जे हा
ितची खा ी झाली, ते हा ती हणाली,

‘‘अ णा, आमचं एक काम होतं.’’

ितचा श द वर यावर झेलत तो हणाला, ‘‘ तं काय हनता, काय बोला क .’’

‘‘करणार हणा, हणजे बोलते.’’

‘‘ हनजे काय वचन देऊ होय?’’

‘‘ याला वचन कशाला पािहेज?े ’’

‘‘मग?’’

‘‘करतो हना, हनजे सांगते.’’

‘‘पन काय करतो?’’

 ‘‘काम हो!’’

‘‘मग यात हनायचं काय? तु ही सांगायचं आिन आ ही करायचं!’’

‘‘बघा, मागनं नाही हनशीला.’’

असं हणून चं ाबाईनं हात पुढं के ला. एखा ाचं वचन यावं, तसंच नकळत हातावर
हात मा न ितनं वचनच घेतलं. हात हातात गुंतवूनच ठे वला आिण हणाली, ‘‘रा ी वेळ
िमळे ल का?’’

‘‘वेळ काढू क .’’

‘‘मग असं करा, रातचं या. जेवायलाच या. मालक असतील. मग सम भेटू.’’

तवना पानं चांगले कपडेिबपडे के ले. अंगावर सट शंपडला आिण रा ी हॉटेलवर आला.
बाबू, चं ावळी आिण तवना पा वर माडीवर या खाजगीत या खोलीत बसले. बाबूनं
आप या न ा धं ाची क पना दली. तवना पाला दहा हजार हणजे काहीच न हते.
कस झाड का प ा! पण तो वहारचतुर होता. यानं ते पैसे नुसते हातउसने दले
नाहीत, रीतसर ािमसरी नोट के ली. दुस या दवशी दहा हजार पये बाबू या हातात
पडले. लगेच बाबू हशी आणायला द लीकडे गेला. मध या पंधरा-तीन आठव ांत
तवना पानं संघटन वाढवलं. बाई मोठी शार होती. ितनं याला जवळ के ला, पण एका
िविश अंतरावरच उभं के लं. जवळ क न लांब ठे वलं.

बाबूनं एकाला पाच जाफराबादी हशी खरे दी के या. वॅगनम ये घालून यांना सुरि त
घेऊन आला. तोवर चं ाबाईनं बाक ची सव व था के लीच होती. दावणं तयार के ली
होती. चाराही खरे दी क न ठे वला होता. बाबू न ा धं ात गुरफटला आिण या वेळी
याचं गिणत काहीतरी चुकलं. सगळे उलटे फासे पडले. पंधरा दवसां या आतच
ह ीसारखी एक हैस बांध या दावणीला पोट फु ग याचं िनिम होऊन एकाएक म न
गेली. कु णी हणालं, हशीला कराळ लागलं, कु णी हणालं, दृ लागली. कारण काय
घडलं हे कळलं नाही, पण बघता बघता दीड हजाराचं नुकसान झालं. यावर कसाबसा
एक मिहना गेला. दुस या एका हशीनं नेमका तसाच घात के ला. तीन हजाराची वाट
लागली. हे असं का घडलं, यावर इतर लोकच िवचार क लागले. एकानं आपण न
बाबूला सांिगतलं, ‘‘बाबूराव, याचं असं हाय, आवो, ो हशी इथं टकाय या हायीत.
यो मुलूख वेगळा, ो मुलूख वेगळा. आवो, हापूस आंबा र ािगरीत होनार. पर ठकानी
याची िनपज होईल कशी?’’

बाबू या पायात असा साप सोडला. याला अ गोड लागेना झालं. घरची माणसं
या यावर उलटली. खु चं ाबाईच याला हणाली, ‘‘झाला एवढा तोटा र गड झाला.
आता ितसरी हस मरायची वाट बघू नका, हैत या हशी िवकू न टाका.’’

बाबूला हे सग यांचं हणणं पटत होतं, पण वळत न हतं. िवकू न टाका, हे हणणं सोपं
होतं. तो िवकायला तयार होता, पण िग हाईकच िमळत न हतं. िग हाईक आलंच, तर ते
पैशात पटत न हतं. आपण दलेत तेवढे पैसे यावेत, ही बाबूची अपे ा होती. ती रा तही
होती. पण या हश ना इकडं िग हाईक िमळत न हतं आिण येवढा पैसा ायला कु णी
तयार न हतं. यात दोन मिहने गेले. काय झालं कु णास ठाऊक, हशीचं दूधच आटलं.
इकडचा चारा यांना मानवत न हता, का हवामान यांना मानवत न हतं, हे काही कळत
नाही. पण हशी उडा या आिण यांचा बोजा तेवढा अंगावर पडला. बाबू असं
सगळीकडनं आत आला. एकाला दहा बाजार फरला, यातही याचा खच झाला. अखेर
दीड हजाराची हैस पाचशे-सातशेला िवकू न टाकली. धं ात अशी खोट आली. पूव चं कज
तर फटलं नाहीच, पण नवीन कज होऊन बसलं. डो यावरही प रणाम झा यागत झाला.
आप या चालू धं ावरील याचं ल उडालं. असं याचं गिणत फसलं आिण सावकाराचे
तगादे सु झाले.

तवना पा सावधच होता. या या ािमसरीची मुदतही संपत आली होती. पण या

हेतूनं तो ात पडला होता, तो हेतूही तडीस गेला न हता. गोड बोलून बाईनं नुसतं
घोळतच ठे वलं होतं. ा जा यात अडकू न नुसतं तडफड याची पाळी या यावर आली.
यानं आप या पैशाचा तगादाच लावला. सग यांनी असं काव काव के यावर बाबूलाही
काय करावं सुचेनासं झालं. वेळ या वेळी पगार न िमळा यामुळे जे चांगले आचारी होते,
तेही याला सोडू न गेले. हॉटेलही बसलं. वषभरात बाबू चांगलाच कजबाजारी झाला.
तवना पाचे घेतलेले दहा हजार पये कशानं फे डायचे हे कळे ना झालं. िशवाय दुस यांची
देणी कशी भागवायची, तेही एक कोडं पडलं. अखेर यावर पंचाईत बसली आिण
सग यांनी िमळू न असं ठरवलं, बाबूनं हे हॉटेल कजापोटी तवना पाला िल न ावं आिण
तवना पानं यात आपलं कज वळतं करावं, इतरांचीही देणी भागवावीत आिण एक-दोन
हजार पये बाबूला रोख ावेत.

पंचाईतीत ठर या माणं सग या गो ी नमूद क न प ा कागद के ला. रोख पये दोन

हजार घेऊन खूश-खरे दी िल न दली. हॉटेलची मालक तवना पाकडे आली. सग या
फ नचरसह, सग या व तूंसह हॉटेल ता यात देऊन बाबू मोकळा झाला. कु णा यातरी
व थेखाली ‘ व पिवराम’ हॉटेल तवना पा चालवू लागला आिण बाबूनं रोख
िमळाले या पैशात जवळच दुसरं हॉटेल खोललं. असे आठ- पंधरा दवस गेले आिण गावात
जे अितशहाणे चार लोक होते, यांनी एक नवीच श ल काढली. यांनी तवना पाला
िशकवलं – ‘‘तू हॉटेल घेतलंस, पन बाई का सोडलीस?’’
 ‘‘का हंजे? आपला काय अिधकार?’’

अिधकार कसा पोहोचतो, हे यांनी याला बरोबर समजावून दलं. एक जण हणाला,

‘‘तवना पा, खरे दीप ात काय िल हलंय? झाड, झाडोरा, तदंगभूत व तूंसह खरे दी घेत
आहे आिण ही खरे दी नशापाणी न करता अ ल शारीनं मी िल न देत आहे. असं
असताना, बाईला सोडायची का? बाई एक हॉटेलातली व तूच होती. ित याकडं बघून
लोक हॉटेलात येत होते. ती हायी, तर हॉटेलात काय हाय?’’

हा मु ा तवना पाला एकदम पटला. याला पािहजे तोच मु ा होता. तवना पानं
रीतसर बाईची मागणी के ली.

बाबू काही खुळा न हता. यानं साफ नकार दला. तवना पानं धम या द या. एक
दवस दहा लोक घेऊन या याकडं गेला आिण साफ साफ सांिगतलं, ‘‘बाबू, मुका ानं
बाईचा ताबा दे.’’

हात जोडू न बाबू िवनवून हणाला, ‘‘अहो अ णा, असं कु ठं झालंय का? हे भलतंसलतं
काय बोलता?’’

तवना पानं िन ून सांिगतलं, ‘‘हे बघा, खरे दीप ात काय हटलंय, झाड, झाडोरा,
तदंगभूत व तूंसह खरे दी दे याचं आहे. बाईिशवाय या हॉटेलात काय हाय?’’

हा वाद चांगलाच पेटला. दो ही बाजूनं फु णगी घालायला लोक तयारच होते. काही
बाबू या मागे होते, काही तवना पा या मागे होते. कु णीकडू न तरी यांना खेळ बघायला
हवा होता. खेळ रं गात आला, तवना पाचा जोर पैशा या िजवावर होता. ती पाट
जोरातच होती. बाबू सगळीकडू न आत आला होता. याला वाटलं, हे काहीतरी क न
िमटवावं.

गावात अशी प त होती, क श यतो कु णी कोटात जायचं नाही. काही खटला िनमाण
झाला, तर त ार सरपंचाकडे करायची. दोन पंचां या मदतीनं सरपंच त ार ऐकू न
यायचे. कोटात जशा तारखा पडतात, तशा तारखाही ाय या आिण मिह या-दोन
मिह यात, चार-पाच बैठक क न िनकाल लावून टाकायचा.

बाईवरनं सु झालेलं हे भांडण अखेर एक दवस सरपंचांकडं आलं. सरपंचांनी दो ही

बाजू ऐकू न घेत या. खरे दीप ाचा कागदही आप या ता यात घेतला. बाईचाही
जाबजबाब घे यात आला. या कागदाबरोबर बाईलाही हजर ठे वलंच होतं. सरपंचांनी
पिह या दवशी काही जाबजबाब घेतले आिण पंधरा दवसांची तारीख दली. या
बाईव न हा खटला िनमाण झाला, या बाईला सरपंचानं आप या ता यात ठे वलं.
िनकाल लाग यािशवाय बाईला कु णाकडंच पाठिवता येणार नाही, असंच यांनी
सांिगतलं. तवना पाला हे मा य होतं. बाबूला हे मंजूर न हतं, पण या दांडगे रापुढं याचं
काही चाललं नाही. बाईला सरपंचां या वाधीन क न तो िबचारा हात चोळत िनघून
गेला.

ित या खचापायी सरपंचानं दोघांकडू नही पैसे घेतले. ितची िनराळी व था के ली.

क डवा ात जनावर घालावं, तशी ितची अव था झाली.

सरपंच भारी शार होता. मध या काळात यानं बाईशी सूत जमवलं, मु ेमाल
या याच ता यात होता. याला सूत जमवणं काही अवघड न हतं. िशवाय बाबूजवळ
आता काही िश लक रािहलं न हतं, हे ितला माहीत होतं. ितनंही आप या ज माचा
िवचार के ला. माल ह तगत झाला आहे, याची सरपंचाला खा ी पट यावर जुजबी एक-
दोन तारखा झा या आिण पंचा या मदतीनं िनकाल तयार के ला. िनकाल वाचून
दाखवला. िनकालप असं होतं – ‘वादी ी. तवना पा धनपाल आ पा मगदूम आिण
ितवादी ी. बाबूराव तुकाराम शेलार, या दोघांम ये झाले या खरे दीप ाचा व यावर
झाले या सा ीपुरा ा या सव बाजूंनी िवचार कर यात आला आिण आ हा पंचां या
एकमतानं असं ठरवलं, क ‘ व पिवराम’ या हॉटेलात ग यावर बसणारी चं ाबाई या
बाईशी बाबूराव तुकाराम शेलार कं वा तवना पा धनपालआ पा या दोघांचाही काडीमा
संबंध पोचत नाही. ित यावर कोणाचीही मालक शाबीत होत नाही. तशी ती शाबीत
झालेली नाही. खरे दीप नशापाणी न करता व अ ल शारीनं िल न दले-घेतले असले,
तरी खरे दीप िल न देणारांनी कं वा िल न घेणा यांनी खरे दीप ातील मालम ेत
चं ाबाईचा कु ठे ही प उ लेख के लेला नाही. जरी खरे दीप झाड, झाडोरा तदंगभूत
व तूंसह असे हणून िल न दले असले; तरी चं ाबाई ही झाड झाडो यात मोडत नस याने
व इतर व तूंतही ितची गणना होत नस याने ित यावर वादी व ितवादी यांपैक
कु णाचाही कस याही त हेचा ह पोचत नाही. चं ाबाई हा एक िजवंत ाणी अस याने
ितने कु ठे राहावे, कु णाचा आ य यावा हे ठरिव यास ितची ती मुख यार आहे. दोन
मिह यांत ित यावर कर यात आलेला खच जो कोणी देईल, या या ता यात ितला दले
जाईल. ित या पोटापा यासाठी व ले यानेस यासाठी आजवर झालेला खच एकू ण पये
३६८५-६० पैसे झालेला आहे.’

यायपंचायतीनं एकमताने दलेला हा िनकाल ऐकू न बाबूचं तर धाबंच दणाणलं.

तवना पाला ती र म यादा न हती. पण ती र म भ नही ती कु ठे ही राह यास मुख यार
अस याने ती र म भरावी क नाही, असा याला पडला.

आता या गो ीला एक वष लोटलं आहे. सरपंचाने मु ेमाल आप याच ता यात ठे वला

आहे. तवना पानं ता यात घेतलेलं हॉटेल गैर व थेमुळे पार बसलं आहे. बाबू शेलार
हॉटेल बंद क न आणखी न ा धं ा या शोधात आहे. ही अव था ल ात घेऊन सव
बाजूंनी िवचार क न सरपंचांनीच ितसरं हॉटेल काढलं आिण या हॉटेल या ग यावर
चं ाबाईचीच नेमणूक झालेली आहे. हॉटेल व बाईचा मालक या दो ही ना यांनी
सरपंचाचं नाव लागलं आहे!
तार
भारत-पा क तानचं यु सु झालं आिण मांजरे काका पार हाद न गेला. जसा यु ाचा
भडका उडाला, तसा या या काळजानं ठावच सोडला. अहोरा तीच एक काळजी
या या मनाला लागून रािहली. कारण याचं वतःचं एक पोरगं सै यात होतं आिण लांब
काि मरकडंच कु ठं तरी याची रवानगी झाली होती. ितथूनच तर सगळा वणवा पेटला
होता. हणजे पोरगं लढाई या ऐन खाईतच गाव यागत झालं होतं. मग मांजरे काकाला
अ तरी कसं गोड लागणार? याची तहानभूकच सगळी मे यागत झाली. एक महा चंता
लागून रािहली. कधी काय बातमी येऊन थडके ल आिण काय समजेल, याचा काय नेम
होता? आजचा दवस उगवला, पण उ ाचा दवस कसा उगवेल, हे सांगता येत न हतं.
अविचत हे एक गंडांतरच आ यागत झालं. काही सुचतच न हतं. नुस या काळजीनं
मरायची पाळी आली. चांगला हंडता फरता धडधाकट माणूस. पण ा काळजीनं चार
दवसांत आत आला. बसली जागा याला उठवेना झाली. एकाएक हातपायच हलायचे
बंद झा यागत झाले. गप एका जागी भुई भ न बसायचं आिण आला दवस कसाबसा
ढकलायचा, अशी याची अव था होऊन बसली. हातारीनं तर हात णच धरलं. एकू ण
अंशी सा या घराचीच कळा गेली. बरं , यांना धीर तरी कोण देणार? आिण कसा? यात
दुसरी एक काळजी लागून रािहली – पोराचं आठ-बारा रोजात टपालच न हतं. हणजे
ठाव ठकाणाच काही लागत न हता. िनदान अशा लढाई या वेळेला रोज एक-दोन ओळ चं
काड आलं, हणजे खुशाली तर कळती. तेवढाच िजवाला आधार वाटतो. पण ही लढाई
सु झाली. एकदम असा भडका उडाला आिण पोराचं टपालही यायचं बंद झालं.
माणसानं काय समजायचं! एक-दोन दवस दम काढता येतो, पण आता एकाला पंधरा
दवसांची भरती होत आली. अजून वाट तरी कती बघायची? धीर तर कसा काढायचा?

अशाच िनराश चेहे यानं मांजरे काका आप या घरा या सो याला एके जागी गप बसून
होता. नुसता एक बांधाचा ध डा असावा तसा! मनही दगडागत घ क नच बसला होता.
पो टमन ये याची वेळ आली होती. डोळे समोर वाटेकडे लागून रािहले होते. जीव का ीत
सापड यागत झाला होता. आज तरी काही कळं ल? िनदान दोन ओळ चं काड... आिण
एकाएक समोर पो टमन येताना दसला. मांजरे काकांचं काळीज ल न हललं. आज
टपाल आलं, असं याला वाटलं. आशा बळावली. पण पुढं गेलेला झोका याच वेगानं मागे
जावा, तसं घडलं. समोरनं येणारा पो टमन घराजवळ न थांबता तसाच पुढे िनघाला
आिण मग मांजरे काकालाच राहवलं नाही. यानं मान झुकवून िवचारलं, ‘‘आमचं काय
टपाल हाई हय?’’

पो टमन िबचारा हसून बोलला, ‘‘काका, असतं तर दलंच असतं क . मग न देता कसा
फु डं जाईल?’’
 ‘‘या या, जरा िहकडं या बघू...’’ असं हणून मांजरे काकानं याला हात क न जवळ
बोलावलं. तसा पो मन दारात आला आिण मांजरे काकानं खाजगी िवचारावं तसं
िवचारलं,

‘‘ हय, हेऽऽ लढाईवरची टपालं ये यात का हाई?’’

‘‘न याला काय झालं? ये यात क .’’

‘‘मग आम या पोराचं टपालच कसं हाई हो?’’

एवढं बोलून वाचा गे यागत हातारा या पो मन या त डाकडे बघत रािहला. मग

धीर देत पो टमनच हणाला, ‘‘रोज कसं येणार? टपाल घालायला सवड तर गावायला
नको?’’

‘‘अगा रोजची गो हाई... आज पंधरादी झालं. डाकच बंद झालीया.’’

‘‘मग काय तरी प यात घोटाळा असंल?’’

‘‘प यात कसला घोटाळा असतोय? काय कळं नाच झालंय हवं...’’

‘‘मग असं करा काका.’’

‘‘कसं?’’

‘‘तुमीच एक तार क न बघा...’’

‘‘असं हनता?’’

‘‘ हय, हणजे काय तरी उ र ईलच क ... बरं , येऊ मी?’’

असा स ला देऊन पो टमन पुढं गेला आिण गप भुई ध न बसलेला मांजरे काका
कसाबसा उठू न उभा रािहला. आत हात णाकडं बघून बाहेरनंच हणाला, ‘‘आजबी टपाल
आलं हाई...पो टमन हंतोय एक तार क न बघा.’’

हे ऐकू न हातारी गदगदून गेली. काळीज फाट यागत झालं. एकवार त डाकडे बघून ती
हणाली,

‘‘मग करा क तार...’’

 ‘‘आता तार कोन करनार?’’

हातारी तरी काय सांगणार? तार करा हे खरं , पण ती करायची कशी? ज मात कधी
असा संगच आला न हता. ना यागो यातलं कु णी मेलं तरी कधी तार करायची पाळी
आली न हती. महार धाडला क काम होत होतं. कधी कु णाची तार आलीही न हती. ती
कसली असती आिण काय, हे या िबचा याला काय ठाऊक असणार?... आता कु णाकडे
जावं, कु णाचे पाय धरावेत असा िवचार सु झाला आिण हातारीच हणाली –

‘‘जावा धनपाल अ ाकडं... येवडी अशी एक तार कर बाबा, असं हना येला. हंजे
करतोय बगा यो...’’

धनपाल अ णाचं नुसतं नाव ऐकू न मांजरे काका या त डावर टवटवी आली. एक
काळजीच िमट यासारखी झाली. धनपाल अ णा या हातानं पािहजे ते होत होतं. अमुक
एक करायचं तर करायचं. एकादी गो होणार नाही, असं कधी होतच न हतं. सग या
गावाचा या यावर असा भरवसा होता. आता एकच होतं, क कोणतं काम तो फु कट करत
न हता. चार पैसे काढायचा. पण यािशवाय याचं तरी कसं भागणार? आिण असं आहे,
तळं राखणार तो पाणी चाखणारच. यात काय एवढं दुःख मानायचं? दोन पैसे खाईल...
खाईना. आपलं काम झा याशी कारण. या याकडे गेलं तर काम फ े होणार. येवढी तार
कर हटली तर तार करणारच तो, असं वाटू न एक पच आला. मांजरे काकानं खुंटीवरचा
पटका लगेच आप या डो यावर ठे वला. आिण कोप यातली काठी हातात घेऊन तो बाहेर
पडला. दारातनंच हणाला, ‘‘जातो धनपाल अ ाकडं... बघतो काय तरी...’’

...धनपाल अ णा आप या घरा या सो यात बै ा डे कवर पाय टाकू न व थ आप या

त याला टेकून पडला होता. दवस रकामाच चालला होता. सकाळपासून आज काही
कामच िमळालं न हतं. कोणी िग हाईक ये याची तो वाटच बघत बसला होता. अशात
मांजरे काका दारात आला आिण उपाशी बो याला दुधानं भरलेलं गाडगं दसावं, तसं
झालं. एक पाय दारा या बाहेर असतानाच धनपाल अ णा मो ानं हणाला, ‘‘या
मांजरे काका, बसा... का येणं के लं?’’

‘‘आलोय जरा एक काम घेऊन,’’ असं हणत मांजरे काका भंतीला टेकून बसायचं, ते
समोर या डे कजवळ येऊन बसला. हातातली काठी यानं भुईला आडवी ठे वली आिण
मान वर क न त डाकडे बघत तो हणाला, ‘‘धनपाल अ ा, तार करायची हाय बगा...’’

‘‘असं?’’ असं हणून धनपाल अ णाही आरशात बघावं, तसं मांजरे काकां या त डाकडे
नुसता बघत रािहला. जनावर बिघत याबरोबर हे ानं पारख करावी, तशीच याची
नजर होती. नुसतं जरा असं याहाळू न बिघतलं, क हैस कती दूध देणार याचा याला
अंदाज लागत होता. नजर सराईत झाली होती. एखादं िग हाईक आलं हणजे ते का आलं
असावं, याची कु वत कती असावी, याची धाव कु ठवर असेल आिण कती खणलं हणजे
पाणी लागेल, हे याला न सांगता एका झट यात कळत असे. याला माणसाची पारखच
दांडगी होती. धनपाल अ णानं एका णात याची परी ा के ली आिण उलटा सवाल
के ला,

‘‘तार करायची?’’

‘‘ हय!’’

‘‘कु णाला करायची?’’

‘‘पोराला करायची बगा..’’

‘‘असं...?’’ असं हणून यानं परत एकदा याचा चेहरा नीट याहाळला आिण
िवचारलं,

‘‘काय हणून करायची?’’

‘‘काय हाई,’’ असं बोलून मांजरे काका डोळे झाकू न खाली बघत हणाला, ‘‘अशानं
अशी करायची बघा... हणावं तुझं पंधरातीन वारात टपाल हाई, फपाल नाही. आ ही
िहकडं काळजीनं मरायला लागलोय. तवा नु तं कसं हाय, हे कळीव हनायचं. खुशाली
कळवायला सांगायची बघा... ताबडतोब येवढं कळीव हनायचं... काय?’’

या या या बोल याचा धनपाल अ णाला एकू ण सगळा रोख कळला. ही लढाई सु

झा यावर पोरा या काळजीनं मांजरे काकांची काय दशा झाली असेल आिण काय त हेची
चंता लागली असेल, हे समजून चुकलं. उड या प ाची िपसं मोजणारा माणूस तो! इथं
खणायला चांगला वाव आहे, याचा याला लगेच अंदाज आला आिण ही तार थोड यात
पाडायची नाही, होता होईल तेवढी लांब प याला नेऊन िभडवायची, अशी यानं मनात
जुळणी के ली. का करणार नाही? माणसाची चंता जेवढी मोठी, तेवढा आपला लाभ मोठा,
हे याचं अनुभविस गिणत होतं. आिण हा गडी काही साधा न हता. धनपाल अ णा
हणजे लोणी जोखणा या माकडा या औलादीचा होता! गावाला हे ठाऊक होतं, पण हे
माहीत असूनही लो याचा गोळा घेऊन मांजरं नेमक या याकडे जायची. कु णाचं भांडण,
कु णाचा तंटा, कु णाचा क ा, कु णाचा खोकला अशी कामं चालून घराकडं यायची. मग तो
तरी काय करणार! दुसरं काही करायचं कारणच याला न हतं. घरबस या झकास धंदा
चालला होता. िशवाय िबनमेहनती आिण िबनभांडवली! शेती करायची, तर अंग मोडू न
राबावं लागतं. दुकान घालायचं, तर भरपेट भांडवल घालावं लागतं. मग यापे ा हे काय
वाईट होतं! साधं कु णाचं दोन-एक ओळ चं काड िलिहलं तरी दोन-चार आणे िमळत होते.
वक ल गाठू न दला आिण कोण या कामात विशला लावला, तर शे-दीडशे सहज काढता
येत होते. मिह याकाठी दोन-अडीचशेला मरण न हतं. गे या दहा वषात यानं हा चांगला
जम बसवला होता. पाच हजार व ती या गावात एवढा जम बस यावर याला आता काय
चंता होती? लोक ‘अ णा’ हणत आपण होऊन घरी येत होते. असा हा धनपाल अ णा
मांजरे काकांचा चेहरा याहाळत िवचार करत होता... ‘ही तार कु ठवर नेता येईल आिण
काय कमाई करता येईल?’ लांब प ला नजरे पुढे ठे वून यानं आपली चाल सु के ली,
‘‘पोरगा कु ठं का मीर ं टवर हाय हाईका?’’

‘‘ हय. ितकडं कासिमरातच हाय... ो बगा याचा प ा.’’ असं हणून यानं प ा
िलिहलेला एक कागद धनपाल अ णा या हातात दला. यानं तो प ा नीट
याहाळ यागत के ला. खरं हणजे यावर गावाचं नाव न हतं. िमिलटरी नंबर होता, पण
धनपाल अ णा हणाला,

‘‘मांजरे काका, अहो, ही काि मराची ितकडची सरह आली.’’

‘‘असं हाई का?’’

‘‘तर! पार पा क तानलाच जाऊन िभडलंय बघा.’’

मान डोलावून हातारा हणाला,

‘‘बघा कती लांबचा प ला गाठला ो!’’

तोच धागा हातात घेऊन धनपाल अ णा हणाला, ‘‘लांब? अहो, काय तरी दोन अडीच
हजार मैलाला गाठ आली हो!’’

हे ऐकू न मांजरे काका नुसतं त ड उघडं ठे वूनच ऐकत रािहला. धनपाल अ णा सांगत
होता –

‘‘ही तार कशी कशी जानार ठावं हाय काय?’’

‘‘िहतनं पुण-ं पु यापासनं मुंबई. मग मुंबईसनं एकदम द ली आिण द लीसनं थेट

का मीर. आिण का मीरासनं मग फु डं ती सरह ीवर जाणार! काय फे रा पडला हनायचा
ो?’’

‘‘तर हो! कु नीकड या काय फे रा हणायचा ो! लांबचा प ला झाला क !’’

‘‘तरी मधली गावं सांिगतली हाईत.’’ भाबडेपणानं यानं िवचारलं,

 ‘‘ हंजे मधी आिन गावं लाग यातच हाई का?’’

‘‘लागतात तर?’’ असं हणून तो बोलला, ‘‘आता हेच बघा क – मुंबईसनं तार जर
पंजाबमेलनं द लीला िनघाली; तर वा हेर, झाशी, भोपाळ, राज तान ा सग या
मुलखातनं जाणारच ती. मधली गावं सोडणार कु ठं ?’’

‘‘ हंजे बराच मुलूख तुडवून जावं लागतंय हना!’’

‘‘तर काय जवळ हाय हय ते?’’ असं िवचा न धनपाल अ णाच हणाला, ‘‘उगाच
सरकारनं आपली तारं ची सोय के लीया हणून हे जमतंय, हाई तर काय जमणार?’’

‘‘तर हो, तातडीनं गडी सोडू न काय काम णार? दा िनघाला तर फु ड या सालाला
पोचायचा.’’

‘‘अ सं!’’ असा दुजोरा देऊन धनपाल अ णानं िवचारलं, ‘‘मग काय करायचं? तार
करायची का कसं?’’

‘‘ यापायी तर आलोय, आन असं का िवचारता?’’

‘‘ हवं, हंजे हे काय हाय लांबचा प ला आला... जरा खचाचं कलम हाय.’’

‘‘असं ना? पोरापरीस काय पैसा या तीचा झालाय काय?’’ असा सवाल क न यानंच
िवचारलं, ‘‘सादारन काय घरात जाईल हणता?’’

हाता यानं मु ाचाच िवचार यावर कती र म सांगावी, हा धनपाल अ णालाच

पडला. दहावीस तर सहज िनघतील, पण येवढं खण यावर पाणी ब ळ लागायला
पािहजे, असं याला वाटलं. पण नेमका याचाच अंदाज करता येईना, हणून यानंच
उलटा सवाल के ला, ‘‘मांजरे काका, तुमची तयारी कु ठवर हाय हे तर कळू ा...’’

‘‘आम या तयारीचं काय हो? काय खच येणार हे सांगा, हंजे मग तशी तयारी क .
आम या तयारीवर ा खचाचं गिणत आखता येतंय काय?’’

‘‘ते काय हाई खरं . पर तुमाला झेपंल का हाई हे बघावं हटलं...’’

‘‘ते काय बघायचं हाई. तार करायची, तर मग लागेल ते घालाया नको? आता मागं
हटायचं नाही बघा... काय कमी पडलं तर दुस यापासून उसनंपासनं घेऊ... मग झालं?’’
 एकू ण तयारी जोरात आहे, असं कळ यावर धनपाल अ णानं मनात चांगलं शंभरचं
गिणत आखलं आिण तो हणाला,

‘‘मांजरे काका, ही जर तार करायची तर आता िहशोब क न सांगतो बघा तु हाला.

िहतनं पुनं पाच पये... मुंबई पाच... वा हेर पाच, इं दरू पाच..भोपाळ पाच... राज थान
पाच, मथुरा पाच... द ली पाच... ही सगळी गावं काय मला पाठ हाईत, पण ती
को कात सापडतील. ते बघू... हंजे साधारन शंभर पये तर लागनार बघा...’’

हा आकडा ऐकू न मांजरे काका हबकला. एकवार त डाकडे बघून नीट याहाळ यागत
के लं आिण मग भुई या जाजमा या दशा काढत तो कसाबसा बोलला, ‘‘एकदम शंभर
हंजे भलतंच झालं क हो हे! मला वाटलं धा-पाच पयात गिनत बसंल!’’

‘‘ते बरोबर हाय... पाच-दहा पयात साधी तार करता येती. पर एक तर ो मुलूख
लांबचा पडला... यात हा लढाईचा टाईम!’’

हाता यानं िवचारलं,

‘‘ येचा िन ेचा काय संबंध?’’

‘‘संबंध नसता तर?’’ असं हणून धनपाल अ णा बोलला, ‘‘लढाई या ा काळात

आप या तारा मह वा या का यां या? सेनापतीनं जर िमली ीला तार के ली असली, तर
ती आधी जाईल का आपली?’’

‘‘तीच आधी जाणार...’’

‘‘तसं होऊ नये हणून आपुन अजट आिण पेशल तार करायची!’’

‘‘ती कसली?’’

‘‘अजट हंजे तातडीची आिण पेशल हंजे खास! अशी तार एकदा सुटली, हंजे बाक
सग या तारा िजथ या ितथं रोख या जातात... हंजे ही तार आधी जाऊन पोचणार. मग
बाक यांचा कारभार...’’

‘‘असं हाय हाई का?’’

‘‘तर! हे बघा मं यांची गाडी ा वाटेनं जाणार असली, तर बाक या गा ा थोपवून

धर यात का हाई?’’
 ‘‘ हय क , ते कसं जाऊ देतील?’’

‘‘हे अजट आिण पेशल तारे चं तसंच हाय बघा. यापाई याला आकरणी जा त पडती.
यात बी काय हाय, ो लडाईचा टाईम हाय...’’ असं हणून तो सांगू लागला, ‘‘तुमचं
पोरगं कु ठं हाय हे काय सांगता येतंय काय? याला काय पेठ हाय का अमुक एक ग ली
हाय, काय ठरावीक घरनंबर हाय? कु ठं बी कँ प असा ड गरात हाई तर जंगलात
असणार.’’

पट यागत क न हातारा हणाला, ‘‘ हय क ...’’

‘‘मग? यो असणार असा जंगलात, यात आता बाँब टाकाया लाग यात हंजे धोका
दांडगा आला का? आप या लोकांनी चरी खणलं असतील. बाँब लागूने हणून ख ात
उबं पडू न हा यात हो.’’

हाही भाग मांजरे काकाला पटला. मान डोलावून तो हणाला, ‘‘हे बरोबरच हाय...
बाँबगोळं पडलं का हंजे ते फु टू न याचं तुकडं उड यात... यातच माणूस जायबंदी तो...
तसं होऊने हणूनच या चरी खणले या असतात... गप आपलं ख ात जागा ध न
िजथ या ितथं पडू न हा यात बगा...’’

‘‘मग असा जर तुझा हादा कु ठं ख ात जागा ध न पडला असला, तर याला तार

िमळणार कशी?’’

‘‘ती कशी िमळायची हो?’’

‘‘तेच सांगतो..’’ असं हणून धनपाल अ णा हणाला, ‘‘ यासाठीच अपून ही पेशल तार
करायची आिण का मीर या फु डं तारे ला मानूस जोडायला सांगायचा.’’

‘‘अशी बी सोय करता येती हणा...’’

‘‘पैसा अस यावर सगळं करता येतंय... असा माणूस जोडला हंजे मग यो तार घेऊन
ड गरात जाईल हाई तर जंगलात जाईल... आता ितथं जर बाँब या यानं सगळी चरी
ध न बसली असंल, तर त डानं पोरा या नावाचा पुकारा करत याला हंडावं लागणार...
‘ हादा... हादा’ करत यो ख ं बघतच जाणार क ... याचं काम कती अवघाड?’’

‘‘तर याचा जीव ितथं धो यातच असणार!’’

‘‘अ सं! मग याला चार पैसे िमळायला नकोत? योच एक प ास पये घेतोय. याला
येवढं ाला नकोत.’’

हातारा झट यात हणाला,

‘‘तर! अहो, एवडा धोका प क न काम करायचं तर प ास काय जा त झालं?

बायकू चा कु कू पुसूनच याला भाईर पडावं लागत असंल आन्!’’

‘‘मग ते प ास अन् हे एक प ास असा मेळ बसलाच क शंभराचा... मग काय करायचं

बोला...’’

वेळ न लावता मांजरे काका हणाला –

‘‘तार करायचीय. घरात कती हैत बघतो. हाईतर जुळनी क न घेऊन येतो. तुमी
िनघाय या तयारीत असा.’’ असं सांगून मांजरे काका उठला आिण लगोलग आधी घरी
आला. घरात या उतरं डीत प ास पये सापडले. हणजे अजून प ास पयांची जुळणी
करणं भाग होतं. वेळ न दवडता तो तसाच बाहेर पडला आिण सरळ देसाई मा तरां या
घरी गेला. ती या या अगदी खा ीची जागा होती. मा तरांनी याला िवचारलं –

‘‘का काका, काय िवशेष?’’

मांजरे काका हणाला,

‘‘आमची जरा एक नड काढा... पये एक प ास ा. मा याजवळ प ास हैत. तुमी

प ास दला हंजे शंभराची भरती होती.’’

मा तरांनी िवचारलं,

‘‘काय, खरे दी करता काय?’’

‘‘ हाई. पोराला तार करायची हाय.’’

मा तर च कत झाले. त डाकडे बघतच रािहले आिण यांनी िवचारलं,

‘‘ याला शंभर पये काय करायचे? तार करायला शंभर पये काय पडतात हणून
कु णी सांिगतलं?’’

‘‘धनपाल अ णा हो आपलं... यांनी सगळा िहशोब क नच सांिगतलंय मला.’’

 ‘‘असं का? तार करायला शंभर पये?’’

‘‘अजट आिण पेशल करायची हाय!’’

‘‘बघू, चला... मीच िवचारतो याला.’’

मांजरे काका एकटा न येता देसाई मा तरांना बरोबर घेऊन आला, ते हाच धनपाल
अ णा मनात चरकला आिण मा तरांनी मांजरे काकासम याला िवचारलं,

‘‘धनपाल अ णा, ही कसली तार बाबा? रानात कू प घालायला काटेरी तार याची आहे
काय? कती बंडं घेणार आहे?’’

मांजरे काकाला याचा उलगडाच होईना आिण धनपाल अ णा येवढंच हणाला,

‘‘मा तर, माझं शंभर पयाचं कलम तुमी घालिवलं हे काय बरं के लं हाई!’’
उपदेश सुतार
भाया सुतार हणजे गावातली एक नमुनेदार होती. सकाळी उठ यापासून रा ी
झोपेपयत दुस याला स ला देणं एवढंच याचं काम होतं. लहानांपासून थोरांपयत
कु णालाही तो मोफत स ला देई. ऐन हंगामात आिण ताप ांतसु ा स ला दे याचं काम
तो नेमानं बजावत असे. यासाठी लोकांनी उठू न या या घरी जा याची आव यकता
न हती. तो चार-आठ दवसांनी आपण होऊन लोकां या घरी जायचा आिण बस या
बस या स ला देऊन मोकळा हायचा. तो एकदम बोलू लागला, क दवसभर बोलत
राहायचा. या या अंग या गुणांव न गावानं याचं मूळ नाव बदलून, याला एक नवीन
नाव दलं होतं. भाया सुतार या ा याला सारं गाव ‘उपदेश सुतार’ असं हणू लागलं
होतं. या न ा नावाला जागून तोही आपलं काम अिधक नेटानं बजावू लागला.

असा हा उपदेश सुतार एक दवस सकाळीच उठू न आबा देशपां ां या वा ावर

आला. या वेळी आबा ओसरीवर बसून नातवंडांना खेळवत होते. सुताराला बघून ते
मो ाने हणाले, ‘‘या उपदेशराव! फार दवसांनी फे री मारली?’’

आबांनी बा ा कारी याचं वागत के लं, पण मनातून ते चरकले होते. आता हा ाणी
दवसभर हलणार न हता!

‘‘आलो झालं सहज!’’ असं हणत सुतार ओसरीवर येऊन बसला आिण पानपुडा पुढं
ओढू न हणाला, ‘‘कसं काय चाललंय आबा? काय हनती कु रती आता?’’

कृ तीचं नाव काढताच आबा जरा हवाल दल झाले. चेहरा कसनुसा क न ते हणाले –

‘‘कशाची कृ ती आिण कसलं काय?’’

‘‘काय झालं हो, आबा?’’

‘‘काय हायचंय? वय झालं आता आमचं. नातवंडं बिघतली, सगळं झालं. आता काही
फार दवस हे शरीर साथ देईल, असं वाटत नाही.’’

आबा असे िनराश झालेले दसताच सुतार पुढं झुकून हणाला, ‘‘काय झालंय तुम या
बावडीला? चांगली बेस दसतीया त बेत! अजून धा-वीस वष डोळे झाकू न जगा.’’

‘‘तू सांगतोस हणून जगायचं होय?’’

‘‘तसं हवं, पर काय धाड झालीया तुम या कु रतीला?’’

 आबा सांगू लागले, ‘‘अरे , व न दसायला चांगली दसतेय, पर आतनं इमारत पोख न
गेलीय आता.’’

‘‘काय झालंय पोखरायला?’’ असं रोखठोक िवचा न सुतार आबांना धीर देऊ लागला,
‘‘तसं काय याचं कारन हाई, आबा. झकास हाय त येत तुमची! अजून इस-तीस वष तरी
तु हाला डग हाई.’’

सुतार जीवन-मरणासंबंधी इतकं उघड बोलू लागला, तसे आबा बोलायचे थांबले आिण
आप या तळहातावरची आयु यरे षा पारखू लागले. साठी ओलांडून स रीला आलेले आबा
मरणाचा शांतपणे िवचार क लागले.

ते फारच िवचारम झालेले बघून सुतार हणाला, ‘‘आबा, एके क दीड-दीडशे वष

जग यात. या मानानं इ यार के ला तर तुमचा प ला अजून लई लांब आहे.’’

पु हा मृ यूचीच भाषा ऐकू न आबांची वाचा बंद झाली. ते आप या नातवंडांची त डं

बघत बसून रािहले. तसा सुतार बोलला,

‘‘आ ा कु ठं तु हाला नातवंड झा यात. अजून पनतू आिण खापरपनतू बिघत यािबगार
कु ठं जाताय?’’

‘‘अरे , बोलावणं आलं तर जायला नको?’’

‘‘अहो, पर बोलावनं येईलच कसं?’’

‘‘कसं येईल हणजे?’’

‘‘अवो आबा, पु यवान मानूस हैसा तु ही! तु हाला काय हायचं हाई बघा. पैलं
मानूसच असं! ब ळ आयु य!’’ पिह या माणसाचं आयु यमान कसं ब ळ असतं, याचे
काही पुरावे देत सुतार पुढं हणाला, ‘‘आपला यो रामा कुं भार –शंबरीला आलाय, पर
अजून मरतोय का बघा क !’’

आबा हणाले, ‘‘जगतोय तर जगू दे िबचारा! याला का माराया लागलाहेस?’’

‘‘ हाई, जगू ा हो यो! याब ल माजी काय तकराद हाई. पर आपलं सांिगतलं.’’

एकं दरीत या जीवन-मरणा या फे यातनं काही लौकर सुटका हो याचं ल ण दसेना.

आबांनी िवषय बदल याचा पु कळ य के ला, तरी मूळ मु ा िवसरायला सुतार काही
तयार होईना. तसे आबा हणाले, ‘‘तशी औषधं चालू आहेत. िभ याचं काही कारण नाही.
जगीन तू हणतोस या माणं.’’

आबांना वाटलं, सुतार आता तरी दुस या िवषयावर बोलायला लागेल. पण तो

हणाला,

‘‘हां! आबा, ा औशीदा या नादाला अजाबात नका लागू. एक ितथं दोन भाकरी
खावा, पर या गो या फ या काय घेऊ नका.’’

आबा खुलासा क लागले, ‘‘अरे बाबा, स या ा औषधावर तर मी जगतो आहे.’’

‘‘ येच चुकतंय! अ ावर जगाय पायजे. आपला रामा कुं भार काय औशीदपानी घेतोय
काय? बघा याची बावडी, नुसती पोलादागत ठनठनीत हाय!’’

‘‘मग काय, औषध बंद करावं हणतोस?’’

‘‘बेशक! एकदम बंद कराच करा.’’

‘‘आिण औषध बंद क न काय क ?’’

‘‘ ायाम करा. ायामासारखं दुसरं औशीद हाई.’’ सुतार उपदेश क लागला.

‘‘आपलं धकर कशावर जग यात? िन ता सकाळ-सांचा ायाम बघा.’’

आबांनी िवचारलं, ‘‘अरे , पण या वयात आता ायाम झेपेल का मला?’’

‘‘झेपतोया आपुनच! ायामावर तडाखा मारा. याचं काय हाय! ते एक गिणत हाय.’’

‘‘कसलं गिणत हणतोस?’’

‘‘गिणत असं हाय – ायाम के ला क अंगात ताकद येती आिण अंगात ताकद आली
हणजे ायाम झेपतो.’’

ायामाचं गिणत असं सोपं होतं. भाया या दृ ीनं ते कु णालाही जम यासारखं होतं.
याला वयाचीही अट न हती. हे गिणत सांगून झालं आिण भायानं हळू च एक
िवचारला, ‘‘आबा, तुमी िबनदेठांची वांगी बंगी खाता का हाई?’’

या सो वळ माणसाला िबनदेठांची वांगी बंगी हा कार काही माहीत न हता. आबांनी

िवचारलं,
 ‘‘िबनदेठांची वांगी कशी असतील रे ?’’

‘‘अहो, पांढरी वांगी हो!’’

‘‘पांढरी वांगी?’’

काही काश पडेनासा झाला हे पा न सुतार अनमान न करता हणाला, ‘‘अहो बाबा,
ही वांगी हणजे एक टोपन नाव हाय. आपलं अंडं हो क बडीचं.’’ असं हणून तो हसायला
लागला. तसे आबा रागाने हणाले,

‘‘अरे मी ा ण आहे.’’

‘‘ ा न असा हाई तर आिन कोन असा, अंडं खायला काय होतंय? अंडी हनजेसु ा
एक भडीगत िशतळ पदाथ हाय.’’

‘‘अरे पण धम काय हणेल आमचा?’’

‘‘ यो काय हनतोय! एके का देवाला बकरं लागतंय, आिण तु हाला अंडी खायला काय
अडकाठी हाय? अवो, अंडी हंजेसु ा एक फळभाजीच हाय. डोळं झाकू न खावा.’’

‘‘मग काय, खाऊच हणतोस?’’

‘‘अवो, याचा गुन तरी बघा. गाजरा या बुड यागत दसाय लागता का हाई बघा!’’

आबा िवचार करत बसले. बोलणं थांबलं, तसं सुताराचं ल आबां या हाता-पायाकडे
जाऊन तो हणाला, ‘‘आबा, अंगावर काय उठलंय हो? सगळं लालभडक झालंय.’’

‘‘गे या आठ-पंधरा दवसांत हे असंच होऊ लागलंय.’’

िवचार के यागत क न सुतार हणाला, ‘‘बरोबर हाय! उ णता भडकलीया! एक दोन

पेनिशलीन ठोका क हो. आ ा उ णता पळतीया बघा.’’

इत या तडकाफडक सुतार डॉ टरी उपाय सांगू लागला, तसे आबा हणाले,

‘‘ही डॉ टरक के हापासून िशकलास रे ?’’

‘‘ याला िशकाय कशाय लागती? गावात डॉ टर हाईत का? यांचं बघून सांगतो हो
तु हाला.’’
 ‘‘अरे , मग यांचंच औषध चालू आहे क . यांनी का नाही दली इं जे शनं?’’

‘‘हांऽऽ’’ असा लांब सूर ओढू न सुतार हणाला, ‘‘ ात तर याची सारी खुबी हाय! अहो,
आज पेनिशलीन ठोकावं तर उ ा लगेच तु ही बरे होणार. रोगी बरा होऊन मग
डॉ टराचा फायदा काय?’’

एकं दरीत भाया सुताराचं ान अगाध होतं. डॉ टरी पेशावरील याचं हे बोलणं ऐकू न
आबासु ा िवचार क लागले, तसा आपला िवषय बदलून सुतारानं िवचारलं,

‘‘काय आबा, िपकं काय हन यात?’’

‘‘कशाची िपकं आिण काय?’’

‘‘काय झालं हो?’’

‘‘ वारीवर िचकटा पडलाय. तर तंबाकू वर मावा पडलाय!’’

भायानं लगेच सांिगतलं, ‘‘अवो, मग गप का बसलाय?’’

‘‘तर काय क हणतोस?’’

‘‘बोड मारा क . पीक आ ा सुधारतंय बघा!’’

‘‘तोच िवचार चाललाय. शेतक -अिधकारी काय हणतात, ते बघून उपाय योजना
करायचीय.’’

‘‘अवो, ते काय हन यात ाची कशाला वाट बघाय लागलाय? डोळं झाकू न बोड
मारा क .’’

भायानं िपकांवर पडणा या रोगावर आिण कडीवर झकास मािहती दली. फं गस

हणजे काय, तुडतु ा हे नाव कसं पडलं, मावा पडतो हणजे काय होतं, या सग यांवर
काय उपाय करायचा, याची सिव तर मािहती तो सांगू लागला. तसे आबा कं टाळू न
हणाले, ‘‘उपदेशराव, आता जावा घरला. नाहीतर बायकोचं सम स येईल तु या.’’

‘‘ हय ये या आयला! ती एक बेलीफच हाय. कु ठं एक घटका िनवांत बोलत बशीन

हनायची सोय हाई. ितला क ी उपदेश के ला, तरी ितचा गुन काय जात हाई.’’

आबा तगादा लावून हणाले, ‘‘ऊठ, ऊठ आता. नाही तर बायको त ड वाजवत येईल
बघ इथं.’’

बायको या दहशतीने सुतार उठू न उभा रािहला, पण तेव ात याला कसली तरी
आठवण होऊन तो पु हा खाली बसत हणाला,

‘‘आलतो का आिण िनगालो का?’’

आबांनी िवचारलं, ‘‘का आला होतास?’’

‘‘अवो, तुम या न ा जावया ी बघाय आलतो. ये आ यात हनून कळलं. हटलं भेटून
तरी यावं.’’

मग आबांनी आप या जावईबुवांना हाक मा न बाहेर बोलावलं. प ाप ांची

िवजार घातलेले जावई बाहेर आले आिण सुतारानं झट यात टाकला, ‘‘काय
जावईबापू, आतच काय कराय लागलाय?’’

अशाच इकड या ितकड या थो ा ग पा झा या. कु ठं असतात, काय असतात हे

िवचा न झालं आिण सुतारानं मोक या मनानं आपलं मत दशन के लं, ‘‘आबा, जावई
तरतरीत हैत. बावडीबी झनझनीत हाय.’’

यावर काय बोलावं हे कळे नासं होऊन आबा ग प बसून रािहले, पण सुतारानं
उपदेशाला आरं भ के ला, ‘‘पावनं तुमी व कली करा. तुमचा चेराबी छाप पाडंल असा हाय.
व कली बेस चालंल बघा.’’

आबा आिण जावई दोघंही हसू लागले. तसा उपदेशराव हणाला, ‘‘खोटं हाई सांगत.
खरं च, व कली चांगली चालंल बघा.’’

आबा हसताहसता हणाले, ‘‘अरे , ते एम.बी.बी.एस.ला बसलेत या वष .’’

‘‘मग येला काय तंय?’’ असं हणून सुतार सांगू लागला, ‘‘खरं च पावनं, तु ही
मागंफुडं न बघता सरळ कोटात जाऊन व कली कराय लागा.’’

आबांनी याला एम.बी.बी.एस.ची परी ा हणजे काय, हे समजावून सांिगतलं.

‘‘हे आता डॉ टर होणार आहेत.’’ आबा शेवटी हणाले.

‘‘छे छे! यात काय अथ हाई.’’ असं हणून सुतार बोलू लागला,
 ‘‘ड टार काय ग लोग ली झा यात. जे ते उठू न नाडी बघाय लागलंय. यात काय चव
हायलीया का?’’

‘‘अरे मग वक लसु ा ग लोग ली पाटी लावून बसलेले आहेतच क !’’

सुतार हणाला, ‘‘अहो, वक ल आसलं तरी समाजात मा यामा या, खून, भांडनतंटा
ाला काय तोटा हाय का? हाई पावनं, तु ही अंगात काळा कोट घालून सरळ कोटात
बा हावा. प कार आपुन न येतोय का हाई बघा.’’

व कली हा एक वेगळा कोस असून जावयांनी डॉ टरक चा अ यास के ला आहे, आता

व कली करता येणार नाही, हे नीट समजावून द यावर सुतार पट यागत क न हणाला,

‘‘असं हाय हय? अवो आबा, न जमंना का! मी प कार आनतो क ! पय यांदा हाई
जमनार. फु डं जमलं हाई तरी कु ठं सग या ी चांगली व कली जमती? पैसा िमळाला
हंजे झालं. याचं काय हाय, कालर ताठ क न बाबात जरा बोललं हणजे वजन पडतंय
हो! भाषन जोरदार करायचं!’’

या उपदेशाचा काही उपयोग होईनासा दसून आ यावर सुतार हणाला – ‘‘मग काय
डा टारक च करायची हनता हय? अवो, मग असं का करत हाई?’’

आबांनी िवचारलं, ‘‘काय करायचं हणतोस?’’

‘‘ हाई, हणजे िहतंच एक वरीसभर काढा क . कसं झालं तरी सासरे बुवांचं घर हेच.
तवा िहतंच हावा.’’

‘‘इथं कशाला?’’

‘‘ हणजे काय हाय, आपलं देसाई वै ां या हाताखाली एक वरीसभर काढायचं, ते काय

इं जी िशक यालं हाईत, पर नामां कत हैत. मी वाट यास यां याकडं विशला लावतो.’’

जावयांनी िवचारलं, ‘‘कशाला विशला लावायचा?’’

‘‘ हाई, हनजे हाताखाली ठे वून घे यापायी हो. मातुर यांचं काय हाय – पैले चारसा
हैनं िन या पु ा बांधाय िशकव यात. क चंबी प तशीर िश ान दमानंच याया
नको?’’

जावई बोलके झाले, यांनी खोदून िवचारलं –

 ‘‘आिण पुढ या चारसहा मिह यांत काय करायचं?’’

सुतार सांगू लागला, ‘‘पैले सा हैनं पु ा बांधून झालं हनजे मग आप या मनानं

एखादी गोळीिबळी देऊन बघायची. मंग जरा जरा धाडस करायचं हना ना.’’

‘‘मग आपण न गोळी ायची होय?’’

‘‘ ये का? अधनंमधनं इचारायचं या ी. यांचा स ला यायचा. अशा गो यािब या

मनानं देऊ लागला, हणजे एखादं पेनिशलीन ठोकू न बघायचं. आपली सुई टोचायची
हो!’’

जावयांनी िवचारलं, ‘‘असे कती दवस काढायचे?’’

‘‘आप याला पंख फु टू न उडाय येईतोवर काढायचे. एकदा उडाय आलं, क मग कशाला
हायचं?’’

जरा थांबून तो हणाला, ‘‘मह वाचं हणजे सुई टोचाय आली पायजे बघा. जरा
कापाकापीबी जमवायची. े एक डाव िशकू न घेतलं क मग कु टंबी जावा. एका हातात
कु पी आिण दुस या हातात सुई घेऊन र या या कडंला जरी बा हायला, तरी रोगी
चालत ईल तु हाकडं, मंग काय? हाता का एक वरीसभर िहतं?’’

जावईबुवा हसायला लागले आिण आबा लाल होऊन हणाले, ‘‘जा आता घरला. बारा
वाजून गेले. बायको वाट बघत असेल तुझी.’’

‘‘खरं च क ! इस नच गेलतो बघा.’’ असं हणून उपदेश सुतार घाईघाईनं उठला आिण
आप या घराकडे चालू लागला. तो गेला, तसे आबा आिण जावई पोट धरध न हसू
लागले. हसताहसता या दोघां याही डो यांत पाणी येऊन काही दसेनासं झालं आिण
नुसते श द ऐकायला आले –

‘‘आबा, मी पाच मंटंच बसलो होतो का हाई हो िहतं?’’

डो यांतलं पाणी पुसून आबांनी नीट िनरखून बिघतलं, तर उपदेश सुतार पु हा हजर!

पण आता तो एकटा न हता. पदर खोचून याची बायकोही आली होती. ती लगबगा पुढं
येऊन हणाली, ‘‘आमचं हे कती येळ बसलं होतं िहतं?’’

काय सांगावं, ही पंचाईत पडली. तसा सुतारच पुढं होऊन हणाला, ‘‘आगं चल, शानी
हैस. लोकां होरं काय बोलावं तुला कळतं का?’’
 ‘‘आता ां या होरं क तरी कसं?’’ असं हणून ती बाई एकाएक कपाळ बडवून घेऊ
लागली आिण ित या त डाचा प ा सु झाला. तसा हडबडलेला सुतार खाली बसून,
कपाळाला हात लावून हणाला – ‘‘सा या जगाला उपदेश करणारा मानूस मी! पर
बायकु फु डं काय मा ा चालत हाई!’’ वैतागून गेलेली ती बाई नव यापुढं बसून हणाली,
‘‘गावभर उपदेश करीत तु ही हंडतासा आिण मग मी तरी काय घोडं मारलं? आजपा ं
मीबी ोच धंदा करनार. पैला उपदेश तु हाला!’’

‘‘बरं झालं! मला उपदेश करनारं अजून कोन भेटलं न हतं. सांग, काय सांगायचंय ये!’’

ती हणाली, ‘‘पैला उपदेश ो क बायकू या ग यात एक िच ी बांधून ितला सोडू न

ा, हणजे तुम या उपदेशबाजीला जोर चढंल.’’

‘‘बरोबर हाय! फु डं?’’

‘‘फु डं माझं कपाळ! असं हणून ती उठली आिण चालू लागली. तसा तो हणाला, ‘‘कु ठं
िनगालीस गं?’’

‘‘आता दुपारपा ूर तु ही िन या गावाला उपदेश के ला आसंल, आता हाय याला

गावाला मी करायला जाते.’’

ती िनघून गेली, तसा सुतार हणाला – ‘‘बरं झालं गेली याद ते! कोन जायला बसलाय
घरला? िजथं बोलत बशीन ितथं देव भाकरी देतोय मला! कु नाला पायजे बायकू आिन
पोरं ? काय आबा?’’ असं हणून सुतार पु हा ओसरी चढू न वर आला आिण आबां या पुढं
बसून संसार, नवरा-बायको, पोरं -बाळं या िवषयांवर याचं बोलणं सु झालं. आबा काही
सांग याचा य क लागले, पण यांना एक श द बोलू न देता सुताराची गाडी फा ट
सुटली.

जेवणवेळ झाली तसे आबा हणाले, ‘‘चल, जेव चल.’’

उपदेश सुतार आबां या पं ला बसून झकास जेवला आिण जेवण झा यावर पान
खाताखाता पु हा बोलत बसला. वाटस दमला, तरी वाट दमत नाही; तसे ऐकणारे
दमले, पण बोलणारा दमला नाही. सुताराचं भा य चालूच होतं.

येव ात कु णीतरी येऊन हणालं,

‘‘अरं , तु या बायकू नं तडकं फास लावून घेतला आिण तू िहतं बोलत बसलाईस हय?
चल, ऊठ आधी!’’

बायकोनं फास लावून घेतलाय, असं कळताच सुतार उठू न पळत गेला आिण आबां या
घरातली सारी माणसं गोळा होऊन हळहळत बसली. इत यात सुतार पु हा माघारी
आला. नीट ओसरीवर येऊन बसला. सगळे लोक थ होऊन बघू लागले आिण सुतार हसून
हणाला,

‘‘ या बायली! बायकू नं क के ली हो! कु ठला फास आनी काय? मी चट यानं उठू न

यावं हनून डांबीसपना के ला. जीव ायचा काय फु कट हाय हय?’’ असं िवचा न यानं
‘आ मह या’ या िवषयावर सग यांदख े त न ानं बोलणं सु के लं आिण च कत होऊन
सगळे ऐकत बसले. सुताराची उपदेशाची गाडी पु हा सु झाली!
वळण
आम या जु यापुरा या घरात पूवापार चालत आले या सुभािषतांचा मोठाच ठे वा
होता. घराला अनेक तुळया हो या. यांना िनि त असा एक आकार न हता आिण या
काळ या सुतारानं यावर रं धा मारला होता क नाही, कोण जाणे! काही तुळया म येच
वाक या हो या – हाता या माणसाची कं बर वाकावी तशा. एकदोन तुळया गलोलीगत
दसाय या. थोड यात हणजे घर बांधाय या वेळी आम या रानात जी झाडं होती, ती
तोडू न यांचे बुंधे जसे िमळाले, तसेच ते आडवे टाकले होते आिण या तुळयांवर आम या
अ णांनी सुभािषतांचा िगलावा चढवला होता. ‘बोले तैसा चाले, याची वंदावी पाऊले’,
‘भावनेपे ा कत ेषठ आहे,’ ‘आळस हा माणसाचा वैरी होय’ अशी कतीतरी सुभािषतं
यावर ठाण मांडून बसली होती. दस यासार या सणासुदीला सारं घर सारवून सुरवून
व छ के लं जाई; पण तुळयांवरील सुभािषतांना ध ा लागू नये, हणून तुळयांना कधी
कु णाचा पश हायचा नाही. पुढं मा काही दु भुंगे ज माला आले आिण भावनेची कदर
न करता यांनी आपलं कत पार पाडायला आरं भ के ला. एखा ा सकाळी उठू न पाहावं,
तो सुभािषतातला एखादा कानामा ा कं वा एखादं अ र या भुं यांनी िगळ याचं दसून
येई. ितकडे आमचं ल नसायचं, पण अ णां या यानात मा ही गो हटकू न यायची
आिण पूवापार चालत आलेली ही सुभािषतं जणू मृ युपंथास लागली आहेत, या भावनेनं ते
फार हळहळायचे. आपला कामधंदा टाकू न ते गाव या शाळे त जायचे आिण खडू चा एखादा
तुकडा पैदा क न या सुभािषतांची डागडु जी करत बसायचे.

असं आम या अ णांना काही गो चं िवल ण वेड होतं. ते फारसे िशकलेले न हते, पण

िश णाब ल यांना फार आदर होता. आप या मुलांनी िशकावं, असं यांना वाटायचं.
आिण याचबरोबर आणखी एक वचन ते सदा बोलून दाखवायचे. ते हणजे ‘शरीर धड तर
सारं धड.’ यासाठी यांनी तालीमही बांधली होती. या तालमीत अ णां या
देखरे खीखाली आ हाला घाम गाळावा लागायचा. आिण हा घाम पुशीतच शाळे ला जावं
लागायचं.

शाळे त जाय या आधी अ णांनी आ हाला तालमीत घातलं. या वेळी रांगणं संपवून मी
नुकताच दुडू-दुडू धावू लागलो होतो. या वेळेपासून लाल मातीत लोळ याची सवय
लागावी, हणून अ णा मला तालमीत नेऊ लागले. लंगोट कसून ते वतःही आखा ात
उतरायचे आिण आ ही दो ही भाऊ यां या दो ही हातांशी झट यात हळू हळू पटाईत होऊ
लागलो. अ णा डा ा हातानं मा याशी आिण उज ा हातानं थोर या भावाशी छान
कु ती खेळायचे. सु वातीला काही दवस मोठी मजा वाटली. पुढं पुढं मा यातली मौज
गेली आिण तालीम आम या व ात येऊ लागली. वेळी-अवेळी अ णांचा पंजा त ड
ओचकारायला आ यागत दसू लागला. तालमीत उतर यापूव लंगोट कसायला आ ही
मु ाम वेळ लावू लागलो, पण कतीही वेळ लावला तरी पुढचं मरण काही टाळता यायचं
नाही. खैरा या गाठीगत अंग असलेले आमचे अ णा हौदा या म यभागी उभे राहायचे
आिण दो ही अंगांनी चालून येणा या आ हा पैलवानां या कानिशलावर यां या पंजाचे
फडाफड आवाज हायचे. ‘ब न’ कु ठं तरी गु ा बसायचा. ते एक पाय पुढं करायचे आिण
गुड यात पाय वाकवून धाडकन आ ही खाली कोसळायचो.

नुसती भुईला एकदा पाठ लावून भागायचं नाही.. उठायला जरा वेळ लागला, क
अ णा ओरडायचे, ‘‘काय लेका, झोप लागली काय? उठ आधी.’’

नुसतं उठू न भागायचं नाही. उठ याउठ या ते हणायचे, ‘‘मार श डू!’’

या वेळी आम या हातात बळ नसायचं. आ ही श डू मारला क ते गुरकवायचे–

‘‘ येका, जेवला हाईस आज? मार श डू जोरानं! आंग अ शी! येऊं ा आवाज!’’

आ ही श डू मारत रािहलो, क ते हणायचे, ‘‘आज मी तु हाला नवा डाव िशकवतो.’’

नवा डाव हटला क आम या अंगावर काटा उभा राहायचा, कारण येक न ा डावानं
आमचं अंग हबकू न िनघालं होतं. एक दवस ते हणाले –

‘‘चल पोरा, तुला धोबीपछाड िश कवतो.’’

या वेळेपयत मला टांगेसारखे साधेसुधे डाव माहीत झाले होते. मी श डू मा न चाल

के ली आिण कसं कु णास ठाऊक, बघता बघता अ णांनी मला पाठीवर घेतलं आिण
खां ावरचं बोचकं उ यानं टाकावं, तसं दाणकन मला खाली आपटलं. मा या डो या या
माग या अंगातनं एकाएक मुं या आ या आिण भीतीनं जीव घाबरा होऊन मी
कं चाळलो, ‘‘अया ईऽऽ गं! मेलो ऽ!’’ आिण आता भोकाड पसरणार एव ात अ णा
हणाले –

‘‘िहतं कु ठली येका आई तुझी? चल, ऊठ आधी.’’ मी न उठता तसाच पडू न रािहलो
आिण ज मदा या मातो ीचा जप सु के ला. तशी अ णा जवळ आले आिण रागानं
खा कन मा या कानिशलात मा न हणाले –

‘‘ येका, पैलवानानं असं रडायचं आसतं का?’’ कानातनं येणा या िझणिझ या

थांबिव यासाठी मी हात कानावर ठे वला आिण त डानं एवढंच हणालो –

‘‘माझा कान –’’ तोच अ णा दुस या कानावर तडाखा मा न हणाले, ‘‘ येका कान
बळकट हायला पािहजेत! ो एक परकारचा ायामच हाय.’’
 हा ायाम पुढं सु होणार, असं दसताच मी िवजे या चपळाईनं उठू न उभा रािहलो
आिण अ णा मला िवचा लागले –

‘‘उ ा जोडी या ग ाबरोबर आखा ात उभा रािहलास, तर असा रडणार काय?’’

मी मु यानंच मान हलवली.

‘‘खेळताना पडलास आन कु ठं लागलं, तर आईला हाक मारणार काय?’’

मी पु हा मान हलवली.

‘‘ येका नुसती मान काय हलवतोस?’’

मी पु हा मान हलवून त डानं हणालो, ‘‘ हाई हाई.’’

यावर अ णा समाधान पावून हणाले –

‘‘शा बास रे वाघा! तर मग तू आ ा काय िशकत होतास?’’ या वेळपयत मी डावाचं

नाव िवस न गेलो होतो. काय सांगावं, या िवचारानं मी भेद न गेलो. अ णा गरजले –

‘‘आरं सांग क ! काय िशकत होतास?’’

आठवतच न हतं, तर मी तरी काय सांगणार? मी खाली बघत उभा रािहलो आिण
माझी मान बळकट हो यासाठी काडकन मा या मानेवर एक पंजा मा न अ णा हणाले –

‘‘बोल क सुंभा ा!’’

‘‘मी नाव िवसारलो.’’

‘‘डावाचं नाव येत हाई, तर तुला डाव कसा रं येणार?’’

असं हणून अ णांनी मला पु हा पाठीवर घेतलं आिण हा हा हणता धाडकन उ यानं
खाली आदळलं. अंगाचा लोळागोळा होऊन मी पडलो होतो आिण अ णा िवचारत होते,

‘‘कळला का ो डाव?’’

मला काही कळला न हता तरी मी हणालो –

 ‘‘कळला, कळला.’’

लगेच यांनी िवचारलं, ‘‘काय कळला?’’

आता आली का पंचाईत? काही सांगाय या ऐवजी मी हळू च त ड पसरलं आिण बारीक
आवाजात सूर धरला. तशी अ णा जवळ आले आिण आप या लोखंडी पंजानं मा या
त डाचा भाता िमटवून हणाले,

‘‘अरे , याला धोबीपछाड हन यात. काय हन यात?’’

मी हटलं, ‘‘धोबीपछाड.’’

‘‘ ा डावात मी काय के लं?’’

मी रड ा सुरात हणालो,

‘‘उ यानं आदळलं.’’

‘‘तसं हवं लेका! डाव कसा के ला?’’

डाव कसा के ला, हे मला कळलं न हतं. पण आता ‘कळलं हाई’ असं सांिगतलं असतं,
तर अ णांनी पु हा डाव क न दाखवला असता; ही भीती मनात उभी रािहली आिण काय
सांगावं असा पेच पडला. बरगडीचं एक हाड ध न मी हणालो,

‘‘काय क ! िहतं चमक माराया लागलीया!’’

‘‘मग येल लावून चोळू मग. आधी डाव काय के ला हे सांग.’’

‘‘लई दुखतंय. हाडाला काई तरी लागलं वाटतं.’’

‘‘लागू े हाई तर मोडू !े डाव कळला का तुला?’’

मी बरगडी ध नच हणालो, ‘‘कळला?’’

‘‘कसा कळला?’’

असा एक-एक डाव अ णांनी आ हाला समजावून सांिगतला. आ ही टांग मारायला

िशकलो, पट काढू लागलो, सवारी भ लागलो, मानेवर गुडघा ठे वून िघ सा मा लागलो
आिण फु टबॉलला कक मारावी तशी ढाक मार यातही पटाईत झालो. हा सगळा कोस
‘कं लीट’ झाला, तरी रोजची ॉि टस सु च होती. आिण तालमीची मनानं घेतलेली हाय
काही के या जाईना. आता मानेवर चौघांनी िमळू न बु या मार या तरी मान दुखत
न हती, ही गो खरी; आिण शाळे त मा तरांनी कतीही दात खाऊन कानिशलात
लगावली, तरी मार खाऊन तयार झाले या कानातनं कधी िझणिझ या येत न ह या हेही
खरं ; तरीसु ा ायाम हटला, क अंगावर काटा उभा राहायचा, अंगातनं घाम गळे तोवर
जोर िन बैठका काढ या तरी अ णा हणायचे,

‘‘मारा आिणक एक प ास जोर!’’

खरं हणजे आणखी पाच जोर मारणंही आम या िजवावर यायचं आिण अ णा प ास

जोर मारायला सांगायचे. हळू हळू अनुभवानं आ हीही तरबेज झालो, पण जोर काढ यात
न हे! जोरबैठका न काढताच या काढतो आहोत, हे दाखव याची एक श ल आ हाला
सापडली. आ ही ायाम क लागलो, क अ णा हौदा या कडेला कं वा तालमी या
दारात बसून राहायचे. अशा वेळी यांचे डोळे सारखे आम याकडेच असायचे असं नाही. ते
बस या बस या कधी बाहेर बघत, कधी भंतीला पाठ टेकवून आ ाकडे बघत, तर कधी
डोळे िमटवून घेत आिण शांत िवचार करत बसत. यांची नजर चुकवणं सोपं होतं, हे कळू न
आ ही अंधा या जागी कोप यात उभे रा न पिह या दहा-वीस बैठका ामिणकपणे
मारायचो आिण नंतर नुसतंच त डानं हाऽ ऽहाऽ करायचो. डोळे अ णां याकडे लावून
आमचा ायाम असा जोरात चालू असायचा. मधून मधून अ णा िवचारत –

‘‘ कती बैठका झा या रं ?’’

आिण आ ही उभे रा न ‘हाऽ ऽ’ करत हणायचो –

‘‘झा या प ास! ...झा या शंभर!’’ कु णी मोज यात आिण कु णी मार यात? त डानं
हाऽ ऽ के लं क झा या बैठका! भुईला नाक लावून पडलं क झाले जोर! आता तालमीचा
जाच हळू हळू कमी होऊ लागला.

पण तोवर शाळे त या पिह या एक-दोन इय ा होऊन आमची शाळा गुणाकार-

भागाकार यावर येऊन ठे पलेली होती. शाळे ला भाग कसा ावा, हे आ हाला कळत
न हतं. आधीच या काळचे मा तर मारकु टे असायचे. यात अ णांची तशी ‘ पेशल’
िशफारस असायची.

‘‘काय पोरांन,ू अ यास कसा काय?’’ असं िवचार याऐवजी ते आ हाला िवचारायचे –

‘‘काय रे लेकानू, मा तर मारतात क हाई?’’ मा तर मारत नाहीत, असं सांिगतलं, क

 यां या मनात मा तर िशकवतात क नाही, अशी शंका उभी राहायची. ते चंतातूर होऊन
िवचारायचे –

‘‘अरे , मग मा तर िशकव यात का हाई?’’

‘‘िशकव यात,’’ असं सांिगतलं तरी ते हणायचे, ‘‘कसले िशकिव यात!’’ एव ा

चौकशीनं यांचं समाधान हायचं नाही. मिहना, पंधरा दवसाला ते िश कांना भेटायचे
आिण आम या अ यासाब ल चौकशी करायचे. यांना मौिलक उपदेश ायचे –

‘‘मा तर, मारावर दणका लावा. चुक झाली क बडवत चला! ‘छडी लागे छमछम
िव ा येई घमघम’ जसं आपले वाडवडील हणत ते खोटं हाई. मार यािशवाय िव ा
येईल कशी!’’

अ णांची एवढी फू स िमळायचा अवकाश, आम या मा तरांनाही चेव यायचा. हातात

िहरवागार फोक घेऊनच ते िवचारायचे –

‘‘िशवाजीचा मृ यू?’’

आमची हमखास चूक हायची. ज ममृ यूत घोटाळा हायचा. तेवढा घोटाळा
मा तरांना दसून आला रे आला, क आमचा मृ यू ओढवायचा आिण सपासप छ ा
खाताना आमचा जीव खरोखरच घोटाळायचा! इितहास हणजे सग या सनावळी पाठ
करा ा लागाय या, आिण भूगोल हणजे पु तकातलं अ रन-अ र पाठ असावं
लागायचं. हे सारं पाठ हो यासाठी िजवाचा फारच आटािपटा करावा लागायचा. रा ी
झोपताना पु तक छातीवर ठे वून आ ही झोपायचो. पुढं ‘चे’ची गिणतं लागली आिण
कं सात कं स सु झाले. मा तरांनी ‘चे’ची गिणतं करायला सांिगतली, क मा या पाटीवर
िगरवून िगरवून काढलेलं धनु य असायचं. गिणतातली एवढीच गो मला बरी वाटायची.
शाळे त या तीन गो ी मी मो ा हौसेनं करायचो. पाटीपूजना या वेळी मी डौलदार
सर वती काढायचो. परी ा जवळ आली क शाडू ची छानदार िच ं करायचो आिण या
‘चे’ या गिणतातील हे धनु य रामा या खां ावर ठे वायचो. या तीन गो ी सोड या, तर
शाळे तली कोणतीही गो कर यात माझं मन लागायचं नाही.

पास-नापास, पास-नापास होत होत एकदाची मराठी शाळा संपली आिण आ ही

दोघंही भाऊ इं जी िशक यासाठी शहरात येऊन रािहलो. आ हाला िशकिव याचा
अ णांचा पही दांडगा होता. ते आम या िश णासाठी भाराभार पैसा ओतायला तयार
होते. काहीही क न आ ही िशकावं, अशी यांची इ छा होती. मा आ हाला शहरात
ठे वताना यांनी काही अटी घात या हो या. यांनी या दहादा सांिगत या हो या. ते
हणाले होते –
 ‘‘िहतं आपुन आप या िजवाचं राजे, असं समजून बेकार उं डगायचं हाई. हॉटेलात
जाऊन ‘ या’ यायचा हाई. नाटक-िसनेमा या थेटराकडे फरकायचं हाई. हाय कबूल?’’

आ ही माना डोलाव या. सारं कबूल के लं.

‘‘आता अट नं. २ – इं जी िशकायचं हणजे ायाम सोडायचा हाई. शहरात गेलं,

तरी तालमीत जायला पािहजे. जानार क हाई?’’

‘‘जाऊ क .’’

‘‘अट नंबर ३ – आपुन भलं आन् आपला अ यास भला. कु ठ या चांडाळ-चौकडीत

सामील हायचं हाई. असं वागायला पािहजे. मग आमचं काई ह ं हाई. खायािपयाचे
पािहजे ते लाड पुरव.’’

अ णा हणतील या गो ी कबूल क न आ ही एकदाचे शहरात येऊन दाखल झालो.

इथं आ हावर कोणाची नजर न हती. आ ही पिहली गो के ली ती ही क , दूध यायचं बंद
क न चहा िपऊ लागलो. मनाला येईल िततका वेळ िनवांत झोपू लागलो. तालीम व य
क न िसनेमा िन नाटकांची िथएटरं पालथी घालू लागलो. सारं कु रणच आ हाला मोकळं
होतं आिण आ हाला दावणीला बांधायला कु णी भला माणूस इथं न हता. गावात जे करता
आलं न हतं, ते ते सारं आ ही क न बघू लागलो. शहरगावची हवा आ हाला मानवूही
लागली. हळू हळू आम या शरीरात बराच फरक झाला. आखूड कान लांब झाले आिण
शंगंही फु टली. थोड यात हणजे आ ही चांगले बनेल झालो आिण अधूनमधून अ णांच
‘चे कं ग’ आलं, तरी यां या हातावर तुरी दे यात आ ही पटाईत झालो. इं जी िश णाचा
हा लाभ काही थोडा न हता.

अ णा यायचे. चौकशीदाखल िवचारायचे,

‘‘काय, जम बसला का हाई पोरांन?ू ’’

‘‘बसला क !’’

‘‘दूध घेता?’’

‘‘घेतो.’’

‘‘घरात काय फळं िबळं दसत हाईत. मोसंबी-सं ी काय तरी खात जावा क !’’

आ हाला चटक लागली होती िमसळ-भजी खा याची आिण नाटकिसनेमा पाह याची!
या गो नाच पैसा अपुरा पडत होता. ते हा मी हणालो,

‘‘फळं महाग आहेत.’’

अ णांनी सांिगतलं,

‘‘ती महाग असू ात, हाई तर स त असू ात. दाबून फळफळावळ खावा.’’

आ हाला एवढंच पािहजे होतं.

पुढं आम या गरजा वाढ या. फळांसाठी िमळणारा जादा पैसाही अपुरा पडू लागला. तो
कसा िमळवावा, ही िववंचना पडली. पण यावरही तोडगा सापडला. दर वेळी अ णा
आले क िवचारायचे,

‘‘आता काय गैरसोय हाई ना होत?’’

‘‘काही हाई. पण –’’ असं हणून आ ही घोटाळत असू. आ ही घोटाळलो क अ णा

िवचारायचे –

‘‘पण काय? काय कमी पडत असलं तर सांगा.’’

आ ही हणायचो, ‘‘अ जी ा नाही. तो यायला पािहजे.’’

‘‘तो कशाला लागतो?’’

‘‘तो लागतो इं जी शाळे त.’’

‘‘लागतो, तर याच. कवा लागेल तवा घेत चला. कोण याही गो ीची हयगय करायची
हाई.’’

हा अि ज ा हणजे आ हाला कामधेनूच वाटली. ती कधी अ णांनी बिघतली हाई

आिण आ ही गरजे माणे ितची धार काढत रािहलो. गरज लागली क अि ज ा यायचा.
पिह या वष एकं दर चार अि ज े घेतले आिण पुढं ही सं या वाढतच रािहली. िहशेबाचं
टपण तयार करतानाही या अि ज ाची चांगली मदत होऊ लागली. कतीही पैसा खच
झाला, तरी अि ज ा या नावावर खच पडू लागला आिण पुढं पुढं तर अ णाच वतः
होऊन िवचा लागले –

‘‘काय, ा पावटी अि ज ाचा खच कमी दसतोय? खचात कपातिबपात क नका.

शाळे या कामात हयगय नको!’’

आ ही तरी कु ठं हयगय करत होतो? एकएक िसनेमा आ ही चारचारदा बघू लागलो.

नाटक पाह यासाठी पिह या चार रांगां या आत जाऊन बसू लागलो. सगळं झाकपाक
आिण वि थत क लागलो.

एक दवस अ णा आले आिण हणाले,

‘‘पोरांन,ू तुम या बाव ा का रे खराब दसू लाग या? ायाम करता का हाई?’’

‘‘ ायाम करतो क ,’’

‘‘मग काय खुराक कमी पडतोय?’’

मी हटलं, ‘‘शहरगावात दूध कु ठलं चांगलं िमळतंय?’’

‘‘काय झालं?’’

‘‘ कतीही पैसे दले, तरी पाणी िमसळू न दूध देतात.’’

अ णांनी डोळे िमटू न थोडा वेळ िवचार के ला आिण ते हणाले –

‘‘बरं , करतो व था ती. आिन काय हयगय हाई ना?’’

‘‘काई हाई.’’

आिण लगेच थो ा दवसांत अ णां या खा ीतला एक मनु य घरचं दूध घेऊन, रोज
भ या पहाटे येऊन आ हाला उठवू लागला.

एक दवस आ ही नाटकाला गेलो होतो. रा ी अडीचतीन वाजेपयत जागरण झालं

होतं. दूधवाला येऊन दाराशी ओरडू न के हा परत गेला, हे माहीत न हतं. सकाळी साडेनऊ
वाजता खु अ णाच दाराशी आले, ते हा आ हाला हे कळलं. कोण हाका मारतंय, हणून
झोपेतून उठू न मी दार उघडलं आिण पाहतो तर अ णाच दारात उभे होते!

ते आत आले. खोलीचा कोपरा न् कोपरा यांनी नीट तपासून पािहला. आमची अंथ णं
अजून तशीच होती. मी भराभर पांघ णां या घ ा क लागलो. आ ही अजून अंथ णात
होतो, हे पा न आ हाला वाटलं, अ णा फार रागावतील. पण ते रागावले नाहीत. एखादी
दुःखद घटना कळू न माणसाचा चेहरा उतरावा, याच माणं यांचा चेहरा दसत होता.
मोठा ध ा बसावा, अशी यांची अव था झाली होती. ते शांतपणानं खाल या आवाजात
हणाले,

‘‘काय रे पोरांनू, अजून उठला हाई?’’

आ ही कोणीच काही बोलत न हतो. तशी तेच हणाले– ‘‘अरे दूधवाला वरडू न वरडू न
माघारी आला तवा हटलं, तुमचं काय झालंय, बघून तरी यावं. हणून आलो. यानं
शंभरएक हाका मार या. तरी तु ही उठला हाई, तवा माणसानं समजावं तरी काय? अरं ,
हातपाय गळलं क रं माजं! कु ठं गेला ता रात याला?’’

समयसूचकता दाखवून मी हणालो,

‘‘कु ठं जातो? इथंच तो. आता रा ी जागून अ यास करावा लागतो. परी ा जवळ
आलीय ना?’’

‘‘अरे , मग पहाटं उठू न अ यास करायचा होता! कोन नको हंतंय अ यास करायला?
हेच वळण लागलंय हय तुमाला?’’

ही आम या बु ीची परी ाच होती. अ णां या मनात असा संशय येणं बरं न हतं.
आप या पोरांना चांगलं वळण लागावं, हणून यांनी आप या िजवाचं रान के लं होतं.
यां या य ांचं आ ही काहीतरी चीज करतो, एवढं तरी समाधान यांना िमळणं
आव यक होतं. आम यासाठी ते भाराभार पैसा ओतत होते. कोण याही गो ीची आ हाला
कमतरता पडू देत न हते, तरी आम यात काही सुधारणा नाही असं यांना दसलं तर काय
वाटेल, ही गो णभर मा या मनाला चाटू न गेली. आिण आम या काळजीनं कासावीस
होऊन ितथनं इथपयत धावून आले या अ णांना काहीतरी समाधान दलं पािहजे, असा
िवचार क न मी हणालो –

‘‘आ ही रोज पहाटेच उठतो.’’

‘‘मग काल का रात याला जागरण के लं?’’

मी चाणा पणे उ रलो,

‘‘काल अि ज ा होता.’’

‘‘तो असला हणजे जागावं लागतंय हय?’’

‘‘ हय. मिह यातनं एकदोनदा जागरण करावं लागतं. कारण तो शाळे त असतो. चुकवून
चालत नसतो!’’

अ णांनी भाबडेपणानं िवचारलं –

‘‘ ो एक शाळे चाच भाग हाय हवं? मंग काही हरकत हाई, चालू ा.’’

अ णांचा संशय ता पुरता फटला. मनोमन समाधान पावून ते िनघून गेल.े सारं ठीक
चाललंय, या यां या भावनेला लगेच काही तडा गेला नाही. पण अशीच एकदोन वष
गेली. आ हाला नुकतं कु ठं सतरावं-अठरावं लागलं होतं. शाळा सु च होती. अजून आ ही
मॅ ीक पास झालो न हतो, हे सांगायला नकोच. दर यान कोणा भ या माणसानं चुग या
के या कु णास ठाऊक, पण एक दवस अ णा आले आिण उ याउ याच हणाले,

‘‘चला पोरांन,ू मोटार खाली तयार हाय. एक सोडू न छ पन पोरी दावतो. मनाला येईल
ती पसंत करा आिण लगीन झा यावर शाळा िशकायला पु हा िहतं या. तुमाला बेडी
अडकिव यािबगार तु ही सुधारनार हाईत. चला, घाला कापडं!’’

आ हाला वळण लाव याचा अ णांचा हा अखेरचा य होता.

पा णी
बाहेर उजेडाला हणून र ा खाली मान घालून सो यालाच ज धळे पाखडत बसली
होती. एव ात गौरामावशी लगालगा बाहेरनं आत आली. गठळं खाली ठे वून हणाली,
‘‘काय कराय लागिलयास र ?े ’’

मान वर क न र ानं त डाकडं बिघतलं आिण हरक यागत क न ती हणाली, ‘‘कसं

आला हो गौरामावशी?’’

‘‘आलो बाई बाजाराला हणून. जरा एक तां याभर थंड पाणी दे याला.’’

हातातलं काम सोडू न चटिशरी र ा उठली. गडबडीनं आत जाऊन एक ठो याचा तां या

घेऊन बाहेर आली. तां या पु ात ठे वत हणाली, ‘‘आधी हातपाय धून या. याला आिण
दुसरं पाणी घेऊन येतो.’’

‘काय करायचं गं दुसरं आिण ितसरं !’ असं हणून तोच तां या ितनं हातात घेतला आिण
मान वर क न घटाघटा ती पाणी िपऊ लागली. प हाळी लागावी तशी धार त डात पडत
होती. िन मा तां या रकामा क न पदरा या शेवटानं ितनं त ड पुसलं. ग या-
कपाळावरचा घाम टपला आिण चालून दमलेले पाय लांब करत ती हणाली, ‘‘तानच
लई लागली ती गं.’’

हस यागत क न र ा हणाली, ‘‘ हणून घराकडं आलासा हय?’’

‘‘ हाईगं बाई! पाणी कु ठं िमळत हाई? आज तुजी भेट घेऊनच जाणार तो.’’

‘‘बरं आठवणीनं आलासा?’’

गौरा मावशी ग पच बसली. उगंच त डाकडं बघत अंगावर या पदरानं वारा घेत
रािहली. र ानंच िवचारलं, ‘‘बरी हैत आम या घरची माणसं सगळी?’’

एकवार र ा या त डाकडं आिण एकवार खाल या भुईकडे बघत गौरामावशी

हणाली, ‘‘कशाचं बरं बाई! या आट रोजात तु या बाला एक जा त झालंय.’’

र ा या छातीत ध स झालं. वर के ले या एका पाया या गुढ यावर हाताचा कोपर

टेकवून ती बसून रािहली. गौरा मावशीच सांगू लागली, ‘‘काल या बे तरवारी
हाता यानं लई घाबरं के तं!’’
 ‘‘मग आता कसं हाय?’’

‘‘हाय, अजून तसंच हाय! मी बाजाराला जाणार हाय हनताना तुला येऊन बघून
जायाला सांगावा दलाय.’’

र ा त डाकडं बघत हणाली, ‘‘बे तरवारी जा त झालंतं आिण मला कसं कळवलं हाई
हो? जाऊन बघून आलो नसतो?’’

‘‘ते डा टर फ टर ा नादात तं बाई. कु ठं सग या ी कळवत बसतील?’’

‘‘थोरला अ णा ते कोण आ यात?’’

‘‘कोण आ यात हंजे?’’ असं िवचा न गौरामावशी हणाली, अगं बाई, आता पंदरादी
झालं यो येऊन बसलाय. सगळी बायका-पोरं घेऊन रजा काडू नच आलाय क !’’ र ा या
िजवाला चटका लाग यागत झाला – थोरला भाऊ बायका-पोरं घेऊन, रजा घेऊन आलाय
आिण इथ या इथं, आप याला कळवू नये? कळवलं असतं तर जाऊन बघून आलो नसतो?
आठव ाला माणसं बाजाराला येतात. कु णाकडनं तरी त डी िनरोप दला असता, तर
पंदरा दवसांत धा वेळा जाऊन आलो असतो. असं का करावं? ितचं ितला कळे ना झालं
आिण वर के ले या हाताला कपाळ टेकवून ती ग पच झाली. खाली ठे वलेलं गठळं उचलून
हातात घेत गौरामावशी हणाली, ‘‘बाई, जातो ग.’’

पाठोपाठ र ाही अंगणात गेली. एकवार ित याकडं मागं वळू न बघत गौरामावशीनं
िवचारलं, ‘‘मग कवा येतीस बाई?’’

‘‘आता कवा आिण काय! येतो क उ ा सकाळीच.’’

‘‘बरं , येतो बाई.’’

‘‘जावा.’’ असं हणून हात हलवत ती उभी रािहली.

गौरामावशी गेली. डो यांआड होऊन ती दसेनाशी झाली आिण पोटात ड बच

घात यागत झाला. भडभडू न येऊ लागलं – र ा पु हा सो याला आली. कपाळाला एक
हात लावून ग पच बसून रािहली. उगंच िवचार करत रािहली. काळा भ गा तुळीला
लागावा तसं मनाला भोकच पडलं. आतनं सगळं पोखरत चाललं – तीन सालामागं आई
गेली. ते हा ा थोर या अ णानंच घात के ला होता.

असाच रजा काढू न आलता बाबा माझा! एक दवसभर मांडी देऊन बसला होता! लेक
येईल, एकदा डो यानं बघीन, त डभेट होईल; हणून एक दवसभर आई रडत होती. पण
ा अ णानं कु णाची त डभेटच होऊ दली नाही. सगळा गोतवळा गोळा क न काय
जेवणं घालायची हैत काय हणाला! या यापुढं कु णाची मती चालणार? सगळे ग प
बसले. मे यावर सांगायला तेवढा महार आला. ते िनदान लगेच कळलं असतं तर जाऊन
डो यांनी मढं तरी बिघतलं असतं. येवढीही पु याई बाबानं पदरात बांधून घेतली नाही.
आईला मातीत पु न मोकळा झाला आिण मेली हे सांगायला तीन ा रोजी महार
सोडला. माती साडवायला बोलवायला आला. कशाला लवकर कावळा िशवंल! असला हा
थोरला अ णा! सगळं बगळ आलं असतं, जरा डो यांनी बिघतलं असतं, त डानं बोललं
असतं तर ाचं काय जात होतं? चार लोक गोळा झाले असते, दोन रोज रािहले असते तर
काय ाला द ळं दर आलं आसतं? का कु णी घर धुऊन नेलं असतं?

चालता चालता एकदम ठे च लागावी, तशी ितला आठवण झाली. आरपार पोटातनंच
एक कळ आली आिण दाडवाणाला पदर लावून ती बसून रािहली. दुसरं आिण कोण घर
धुऊन नेणार? जे होतं न हतं ते सगळं थोर या विहनीनंच गप के लतं! सासूला बघायला
हणून आली – ितची सेवा करायची रािहली बाजूला आिण घरच सगळं चाचपडत बसली
बाई माझी! यापायीच पोरं बाळं घेऊन िनघून आली होती. धाक ा विहनीलाही काही
तेवढं कळू न आलं नाही. आई खुळी! सो या या पुत या, जुंदळ ट ा, ग यातील बोरमाळ
हे सगळं नीट जा तानाला ठे वायचं सोडू न िबचारीनं कु ठं पािहजे ितथं हाताला लागेल असं
ठे वलं होतं. उतरं डी या गाड यात, शेवया या ड यात, असं सगळीकडं ितनं पे न ठे वलं
होतं. यािशवाय दुस याला ते कसं लाटता आलं असतं? सासूची सेवा करायला हणून
आली आिण सऽगळं गोळा क न घेऊन गेली!

अवघड जागी झालेलं दुखणं, बोलायला तरी येतंय? धाकटी विहनी यातनंही छाती
क न सांगायला गेली, तर सासरा ित यावरच डाफरला! कोण ितची ंक उघडू न
बघणार? कती के लं तरी थोरली सून ती! अ णा तसा, विहनी अशी. हे सगळं गोळा
करायला नाद लागला होता आिण कशाला सांगावा देत बसतील? काय कारण? बघायला
हणून लेक आली आिण माया फु टली तर काय करं ल? पुत या तेव ा लेक ला ा ात
हणून आई धडपडली, धडपडली माझी! छाती झाली नाही ितची. लेकांची ल झाली
आिण थोर या सुनेला िभऊन जलम काढला बाईनं मा या! कशावर स ाच रािहली नाही
ितची. पाच पैसे उचलून देवापुढे ठे वायचे, तर हात थरथर कापायचा ितचा! कशाला
लेक ला देतो हणंल? कसं ह ार?....

पुत यांची माळ डो यांपुढनं हलेना झाली. खापरीगत जाड, चोवीस पुत या हो या.
एके क पुतळी चांगली बुच ा या पयाएवढी! एवढी एक पुत याची माळ नुसती
ग यात घातली, हणजे बु ीभर दािगनं अंगावर घात यागत वाटायचं. गेली घेऊन – नेलं
हणून सांिगतलं नाही. पुत याची माळ गेली. जुंधळ ट ा गेला, सगळं गेलं. धीर क न
कु णी िवचारलंही नाही. इसर यापाणी आईनंच कु ठं तरी ठे वलं असंल आिण उं दरांनी नेलं
असंल हणून बानी सारं घर पालथं घातलं. िबळं सगळी खणून बिघतली. मातीत हात
घालून अ पा यावाचून तीन दवस बा माझा बसून रािहला.

घराची शाकारणी क न बिघतली. कशाला सापडंल? धाक ा सुनेनं सास याबरोबरच

दावा धरला. लेकानं बोलणं सोडू न दलं. नांद या घरावर िव तू ठे वून गेली! वाळीत
टाक यागत बा दवस कं ठत होता. याला तर देवानं धड ठे वूने होतं? तो पडला आिण
आता या या सेवेला लाजमुडी पोरं बाळं घेऊन आलीय. रजा काढू न िनघून आलाय. भाऊ
माझा पिह यापसनं माणूसघाणा. याला कु णाची खातरजमाच नाही. देवानं सगळं चांगलं
के लंय, कशाला कु णाची आठवण होईल? काय कारण? असलं काय के लं असेल भावाला
माझा? कशाची एवढी भूल पडली असंल? बघायला गेल,ं तर वडारणीगत दसती. ना प
ना गुण. कसा एवढा रमला असंल ित यात अ णा माझा? रमूऽन गेला बाबा! सगळं
िवस न बसला.

ठे व यासारखा भाऊिबजेला यायचा. सगळं आता सोडू न दलं – याला कु णाची मागची
आठवणच रािहली नाही. माणूसच नको झालं. आई गेली ते हा ती गत झाली! मिहनाभर
पोटात ड ब पडला मा या! आिण आता काय आिण करतोय कु णाला द ल? एवढं
बे तरवारी जा त झालतं, सांगावा धाडू नये? तो कु णाला काय कळवायचा नाही. जेवणं
घालायची हैत काय असं हणत बसला असंल! काय करावं?

काय करावं, हेच काही कळत न हतं. काही सुचतच न हतं. र ानं बाहेर बिघतलं. ऊन
अजून उतरलं न हतं. आभाळाकडं बघत ितनं अंदाज घेतला. मनात आलं वाट काही
लांबची न हती. दोन तासात ितला जाऊन पोचता आलं असतं. लगालगा चालत गे यावर
कती वेळ मोडतोय? मनात असा िवचार आला आिण झि शरी ती उठू न उभी रािहली.
पाखडायला घेतलेले दाणे तसेच सुपात पडू न होते. सुपातले दाणे ितनं ड यात ओलते.
ड याला टोपण लावून ितनं तो बाजूला ठे वनू दला. भराभरा सगळी आवराआवर के ली.

र ा रानात आली. मालक खोपी या त डालाच बसून होता. बायकोचं त ड बघून तो

हादरलाच.

‘‘का आलीस गं?’’ असं हणून तो त डाकडंच बघत रािहला. डो याला पदर लावून
र ा खाली बसली. ितचा गळाच सगळा दाटू न गेला होता. धड काही नीट सांगता येत
न हतं. कसेबसे दोन श द ितनं कानावर घातले. अशानं असं कळलं; आिण हातातील काठी
टेकत मालक उठू न उभा रािहला. रानाकडं बघत यानं पोरांना हळी दली. र ानं
िवचारलं, ‘‘काय करता?’’

‘‘जाऊन बघून याचं गं.’’

 ‘‘पोरांना घेऊन जाऊन येऊ?’’

‘‘आिण मी कशाला िहतं बसू?’’

कांदा कापताना डो याला पाणी यावं तसं एकाएक टचकन दो ही डो यांत पाणीच
भरलं. डबडबले या डो यांनी त डाकडं बघत ितनं िवचारलं, ‘‘ ो पाय घेऊन कसं
येणार?’’

‘‘हातात टेकायला काठी हाही? तसंच चालायचंच ग लंगडत लंगडत.’’

‘‘उ ा आिण पाय सुजून बंब झाला, तर ते कु ठं िन त ? असं हणत ती बोलली, दोन
पोरं घेऊन मीच जाऊन येतो. तुमी बसा घर राखत.’’

‘‘काय खुळी हैस काय?’’ असं हणून तो त डाकडंच बघत रािहला. आिण र ानं
िवचारलं, ‘‘सगळं च जाऊन येऊ या हंता?’’

‘‘कोण हायाचं नाई बग!’’

ित या मालकानं असा नेट धरला. र ालाच कोडं पडलं. थोडका िवचार के यागत
क न ती बोलली, ‘‘सगळं च िनघून गेलो, तर मागं हशीची धार तरी कोण काडनार हो?’’

‘‘तुला धारं चा घोर लागलाय हय?’’ असं हनून यानं खॅस मारली, ‘‘अगं कु णाला तरी
सांगून जाता येत नाही? दुसरा कोनचा इचार करायचा हाई बग...’’

एव ात दो ही पोरं ही गोळा झाली. पोरं आली. आईला रडताना बघून ती ग पच उभी

रािहली. यांचा बापच यांना हणाला, ‘‘बाबांनो, तुमचा आ ा लई आजारी पडलाय
हणं रं ! चला आवरा लवकर. जीवमान हाय तवर जाऊन बगून येऊ या रं .’’

पोरं येडबडली. ती त डाकडंच बघत रािहली; आिण डो यांचा पदर दातात ध न र ा

हणाली, ‘‘सगळं जायाचं तर मग आवराआवर क न सकाळीच िनघालं तर?’’

‘‘आता उ ा-परवा हणत बसू नको. आटप लवकर! असं हणत यानं वर आभाळाकडं
बिघतलं. दवस नुसता कलला होता. ऊन ितरपं झालं होतं. कपाळाला एक आडवा हात
लावून तो हणाला, ‘‘बसू नका. उटा. आजून दवस हाय तवर चालाय लागूया.’’

सगळे च उठू न घराकडं आले. पोरांनी फाट या च ा काढू न धड या च ा अंगात

घात या. र ा या मालकानंही ल ातला कोशा पटका बांधला. अंगात चांगली पैरण
घातली. दवाळीला घेऊन ठे वलेलं धोतराचं नवं कोरं पान तसंच बायकोनं जतन क न
ंकेत ठे वलं होतं. ते ितनं काढू न दलं. नव धोतर नेसून तोही तयार झाला. सास याकडं
जायचं तर जरा बरं तरी दसायला पािहजे! कळा खात कसं जाणार! हणून नाइलाजानं
नटणं भाग पडलं. कु लूप लावून सगळे बाहेर पडले. र ाला आप या मालकाकडं बघवत
न हतं – ना चा एक पाय घेऊन िबचारा लंगडत चालला होता.

गाव मागं गेल.ं िवरोबाचा माळ आला. बोटांना कु सळं ढसू लागली. मालक पाय ओढत
िनघाला होता. याला वाट वसरत न हती. म ये अंतर पडलं हणून र ा थांबली. ती उभी
रािहली; आिण हात वर क न तो लांबनंच हणाला, ‘‘चला, चला मी येतो.’’ कु ठं चला? –
िनराळा िवचार मनात आला; आिण पुढं न जाता माळावर बूड टेकवून ती खाली बसली.
मालक ये याची वाट बघत रािहली. जवळ येत तो हणाला, ‘‘का थांबला गं? का वाट
चुकती हय माझी?’’

‘‘तसं हवं. जरा टेका खाली.’’

‘‘टेकतीस कु ठं ? चल ऊट!’’

कशी बशी बोलली, ‘‘ हाई हो, जरा बसा खाली. सांगतो ऐका.’’

‘‘काय होत हाई ग पायाला मा या. काळजी क नको.’’ असं हणून तो खाली बसला
; आिण पायांवर आबदार बोट फरवत हणाला, ‘‘काय सांगती?’’

‘‘हे बगा, असं सगळं िमळू न जायला नको?’’

‘‘का गं?’’

‘‘िततं थोरली वैनी येऊन बसलीया. अ णा आलाय.’’

ितचा मालक भाबडा – हरक यागत क न हणाला, ‘‘अगं, मग बरं झालं क गं!
थोर या मे ह याला बघून कायतरी पाच सालं झाली असतील. लंगडी घालत गे यासारखं
कायतरी सातक ईल!’’

‘‘खुळं तर हवंसा!’’ असं हणून ती बोलली, ‘‘आदी या ी दुसरं माणूस खपत हाई.
यात असं मु ामाला गेलो तर अंगाचा सगळा हावळा होईल या बया या!’’ याचा चेहरा
सगळा कावराबावरा झाला. खु यागत त डाकडं बघत तो हणाला,

‘‘हावळा का तोय गं ित या अंगाचा?’’

 ‘‘का ते समजत हाई?’’ असं िवचा न ती हणाली, ‘‘पोरं बाळं ते सगळं घेऊन
आलीयास, िहतं काय लगीन हाय काय हणून थोर या भावानं िवचारलं, तर काय
सांगायचं?’’

‘‘खरं क बाई.’’ असं हणून तो पायावर बोट फरवत बसला. काही सुचेचना झालं.
काय करावं हा पडला. चाल या गाडीला घु णा लागावा तशातली गत झाली! आिण
र ाच हणाली, ‘‘मीच एकटी जाऊन बघून येतो.’’

‘‘तसं करतीस?’’

‘‘तुमी िहतनंच मागारी जाता?’’

‘‘काय क तर मग?’’

‘‘जावा पोरं घेऊन. मीच जाऊन येतो सडी.’’

दो ही पोरं घेऊन तो ितथनंच मागं वळला. र ाच एकटी वाट ध न चालू लागली. वर

दवसाकडं बघत गडबडीनं पाय उचलू लागली. कडू सं पडायला ती गावात गेली. घर आलं.
लगालगा जाऊन ती दारातच उभी रािहली. एवढी सगळी रानमाळ पायाखाली तुडवून
ितथनं इथवर ती चालत आली होती. एकदम गपकन आत कसं जायचं? कोण या पायानं
माणूस येतांय काय सांगता येतंय? याच पायानं लगेच आत जायला नको, जरा वेळ
बाहेरच उभं राहावं, हणून जो याजवळ ती उभी रािहली. काळजात काटाच मोड यागत
झाला! थोरला अ णा बाहेर सो याला बसला होता. चांगलं बघून साव न त डानं बोलला
नाही. आतही कु णाला सांिगतलं नाही. न बिघत यागत क न तो मान खाली घालून
बसला... ‘बस बाबा’ असं मनाला हणून ितनंच याला बोलावलं, ‘‘आ णा, कु णाला तरी
जरा पाणी ाला सांगा.’’

विहनी तां या घेऊन बाहेर आली. तां या हातात देवू नये? हात पुढं के ला तरी तां या
खाली ठे वून ती ग पच आत िनघून गेली. पायावर पाणी ओतून घेतलं, आिण र ा उं बरा
ओलांडून आत गेली. सो यालाच उभी रािहली. वर न बघता खाली मान घालूनच अ णा
बसून होता. ितनंच िवचारलं, ‘‘तुमी कवा आलाय, अ णा?’’

‘‘झाले पंधरा दवस.’’

‘‘कसं हाय आ पाला?’’

‘‘जरा जा तच हाय.’’
 र ा ग पच उभी रािहली. उगच त डाकडं बघत ती मनाला हणाली –‘यव ा
कपाळाला आ ा घालून का बोलतोस बाबा? काय तुजं घेऊन जायाला आलोय?
िवचारावं तेवढंच कसं सांगतोस? घडाघडा बोललास तर काय तुजं त ड दुकतंय? काय
तुजा-माजा कोणता दावा हाय! नाही बोलत तर रहा बाबा,’ असं आप या मनाला हणून
ती आत गेली. कु णाबरोबर न बोलतासवरता ती गप अंथ णाजवळ जाऊन बसली.

डोळा लाग यागत झाला होता. कु लूप काढू न ंक उघडी टाकावी, तसं त ड उघडंच
दसत होतं. बघवत न हतं! हाता या या अंगात काही रािहलं न हतं. दाढी वाढू न त ड
भुतागत दसत होतं. धाप लाग यागत छाती तेवढी वरखाली होत होती. तेवढंच िजवंत
होतं. यातच तेवढा जीव रािहला होता.

लुग ाचा बोळा त डात ध न र ा बसून रािहली. उघडझाप के यागत क न

हाता यानं त डाकडं बिघतलं. र ा पुढं वाकली. कपाळावर एक हात ठे वून हणाली,

‘‘मी आलोय आ पा.’’

‘‘र ा?’’

अ पा एवढंच हणाला आिण टक लावून त डाकडं बघत रािहला. एक डोळा गे यागत

झाला होता, एकच डोळा उघडा होता. र ाला भडभडू न आलं. पालथं पड यागत क न
ती कडकडू न भेटली. सग या अंगावर हात फरवला आिण कपाळ दाबत हणाली, ‘‘उगंच
आज गौरामावशी बाजाराला आली हणून मला कळलं तरी –’’

त ड उमल यागत दसू लागलं. कसंबसं हातारा बोलला, ‘‘आलीस, बरं झालं!’’

र ा हणाली, ‘‘अशानअसं हणून दुपारी कळलं. काय सुचंचना झालं क !’’

‘‘पोरं घेऊन येऊने तीस बाई?’’

िज हाळी लाग यागत झालं. एक झरा लागावा तसा उमाळा आला ; आिण मान
फरवून ती हणाली, ‘‘सगळी िनघालतो अ पा, पर – य या पायाला ना झालाय. तेबी
लंगडत येत तं. िब बा या माळापतूर आलो आिण मनात आलं – एकटंच जाऊन यावं!’’

‘‘ना आिण कवा झालाय ग?’’

‘‘झाला एक हैना.’’

‘‘काय कमी हाई?’’

 ‘‘एकदा हा ानं त ड के लंत, पर िन मा तातू भईर आलाय, िन मा आतच हायलाय!’’

अजून भोग सरला हाई बाई तुजा! असं हणून हाता यानंच खुणावलं. मान वळवून
र ानं मागं बिघतलं. थोरली विहनी येऊन उभी रािहली होती. धाक ा पोराला बोलावं
तशी ती आप या सास याला हणाली, ‘‘लेक ला बगून त ड आलं हय? फु रं करा आता
बोलणं. आिण असं हणून ती नणंदल े ा बोलली, ‘‘आतगी, उटा आता. जरा गप पडू ा
या ी.’’ र ा उठली. गप वयंपाकघरात जाऊन बसली. एक कोपरा ध न! काय
करणार? उगंच बघत रािहली. कोण काही बोलतंय का? याची वाट बघून ितनंच
सग यांची चौकशी के ली. थोर या अ णांची पोरं पाटावर बसून जेवत होती. तीच यांना
हणाली, ‘‘बाबांनो, मी तुमची आ ी रं ! माजी वळक हाय का तुमाला?’’

याचं यान जेवणाकडं होतं. ती पोरं ही काही बोलली नाहीत. त डाकडं बघेनाच झाली.
यांना आहो-जाहो करत करत तीच िवचा लागली, ‘‘साळं ला जातासा का
आ णासाब?’’

राग आ यागत थोरली विहनी बोलली, ‘‘आ णासाब आिण कु टला काढला?’’

‘‘तर मग नाव काय हो ंचं?’’

‘‘तो रमेश, हा उमेश आिण ही सिवता. आता िवस नका बगा!’’ नावं यानात रािहली
नाहीत. पु हा िवचारायचा धीर झाला नाही. मनात या मनात ती आठवत बसली. काही
आठवेनाच झालं. धाकटी विहनी पर ातनं आत आली. ितनं तेवढं िवचारलं, ‘‘कवा
आलासा आतगी?’’

‘‘आलो वैनी आताच.’’

‘‘बरी हैसा सगळी?’’

‘‘हाय क . असं हणून र ानं िवचारलं, मगा धरनं पर ातच काय कराय
लागलायसा?’’

‘‘भंगी काम! दुसरं काय?’’ असं हणून ितनं नाक मुरड यागत के लं. खळाखळा हात
धुतले आिण बोलायला हणून जवळ येऊन बसली. हाता या बाईगत दो ही पायांची जुडी
क न सांगू लागली, ‘‘एक हैना झाला बगा. धड बरं बी वाटंना आिण देव घेऊनबी जाईना
झालाय!’’
 ‘‘असं का हो हंता वैनी?’’

‘‘तर बाई कती हाल सोसायचं यांनी तरी! आमाला बघवंना झालंय क !’’

त ड गे यागत र ा ग पच झाली. कु णाबरोबर काही बोलावं असं वाटेचना झालं.

पोरांना जवळ घेऊन बसावं तर ती बुज यागत क लागली. कोण जवळ येईना झालं.
यांना झोपवायला हणून थोरली विहनी वर माडीवर जाऊन बसली; आिण राग
आ यागत धाकटी विहनी बोलू लागली, ‘‘दो ही येळंला पोरा ी भात लागतोय सकाळी
शेर, साचं शेर. तांदळ
ू संपाय लाग यायत बगा! आिण असलं तुपाचं गोळं भातावर
घालती! कसं करायचं?’’ र ा काय बोलणार? ती सांगेल तेवढं गप ऐकू न घेत रािहली.
सऽगळं सांगून झालं आिण दात खाऊन आप या सास याब ल ती हणाली, ‘‘के यालं
फे डायचं आलंय बगा. तुमाला आिण राग ईल.’’

‘‘मला कसला राग बाई!’’

खाल या प ीत ती बोलू लागली, ‘‘आ यां या अंगावरचं एक गुंजभर सोनं मा या

वाटणीला आलं हाई. चोवीस पुत यांची माळ ती हो. तवा सांगताना हाता यानं ऐकलं
हाई. एके क डोळा असला क न आमालाच गप बशीवलं. यावर तीन सालंबी देवानं जाऊ
दली हाई.’’ एका हातानं ित या कानाचा ग ा ध न दुस या हातानं फाडकन् एक
थोबाडीत मारावी असा र ाला राग आला – ‘‘मी का आलेय आिण ही काय सांगाय
लागलीय! चांगले दोन श द त डातनं काढायला काय पैसा पडतोय? असं बोलायला
सासरा हणजे कोण परका झाला? त डातनं वावगं का यावं िह या? काय कराय
लागलाय, तर हणं भंगीकाम करतोय! का गं बाई? सून नाहीस तू? काय उपकाराला
करतीस तू? तुम या हातात स ा देऊन वर तुमचंच बोलून यायची पाळी आली हय
मा या बाला? कु ठं फे डिशला पांग हे? असं नका बाई दाढंत ध – हे देवा, काय ऐकायची
आिण का बघायची पाळी आणलीस तू ही? घरचं परकं झालं आिण परकं घरचं होऊन
बसलं! कसली स ा रािहली नाही. चहा या एका कपाला महाग क न ठे वलाय–’’ मन
सगळं सैरभैर होऊन गेल.ं एक कोपरा ध न बसलेली र ा उगंच िवचार करत बसली.
ितला येऊन दोन तास झाले, तरी एक कप चहा कु णी क न दला न हता. ती उगच बघत
होती. काय कळा आली ा घराला! कसं होतं आिण कसं झालं! नाती रािहली नाहीत,
गोती रािहली नाहीत. कसली रीतभातही रािहली नाही.

पोरं झोपून गेली. दो ही भाऊही जेवून गेले आिण मग ताट क न घेत विहनी हणाली,
‘‘उटा आतगी.’’

‘‘ हाई बाई जेवत मी.’’ पाल बोल यागत ती अशी पुटपुटली आिण ग प झाली. ितला
कसली भूकच रािहली न हती. मार या हशीगत त डाकडं बघत विहनी हणाली, ‘‘जेवत
हाई हणजे!’’

‘‘माजा सो मार हाय हो!’’

‘‘तो आिण कवापा ं कराय लागलाय?’’

‘‘ध न झाली दोन साल.’’

धाकटी विहनी हणाली, ‘‘मग आ याबरोबर सांगायचं तरी हाई? कायतरी फराळाचं
तरी के लं असतं.’’

‘‘कशाला सांग?ू मी काय फराळ करायला आलोय वैनी?’’

हस यागत क न थोरली विहनी हणाली, ‘‘सो मार आिण कशापायी कराय लागलाय
आतगी?’’

‘‘लागलोय बाई करायला!’’ असं हणून र ा बोलली, ‘‘आईनं सपनात येऊन सांिगतलं
– माजं सो मार तू कर.’’ थोर या विहनी या अंगाचा सगळा हावळा झा यागत दसला.
बोल याचा राग आला ितला... याचाच क ! खच करावा लागेल हणून आईचे सो मार
उजवू दले न हते या बयेन!ं चालढकल चालढकल के ली आिण आई तशीच म न गेली.
सोमवार करतच गेली बाई माजी!

या दोघी जेवायला बस या आिण र ा उठू न दुखणेक याजवळ जाऊन बसली. झोप

लागली होती. न बोलता ती ग पच बसून रािहली. उगच टक लावून बघत बसली... कसली
अव था ही? अंगावरची चादर कवा धुतिलया कु णाला द ल! कापडं सगळी वास मारत
होती. भुईचं अंथ ण घाणच होतं. नरक आिण बरा हणायचा... िवचार करत ती तशीच
बसून रािहली.

रा गेली, सकाळ झाली. आ यासारखं िनदान हातनं जरा सेवा तरी करावी हणून ितनं
अंगावरची चादर काढली. खालचं आंथ ण बदललं. वतः एक पभर चहा क न हातनं
पाजला. एक सहा मिह यांचं पोर जसं आईकडू न क न घेतं ; तसं यांनी लेक कडनं क न
घेतलं. सगळं झालं, आिण हातारा हणाला, ‘‘र ा, अंग जरा पुसून घेतीस का गं?’’

‘‘घेतो क अ पा.’’

चटिशरी ती उटली. आतनं जरा ऊन पाणी घेऊन ती जवळ येऊन बसली. पोट, छाती
पुसून झाली. हातारा बेतानं एका अंगावर वळला. उघ ा पाठीकडं बघताना ितला रडू च
आलं. डो याला पदर लावून ती हणाली, ‘‘अ पा, हे काय झालंय हो, हे सगळं ?’’

पडू न पडू न अंगाला जखमा झा या हो या. चार चार बोटांचा एके क चकांदा पडला
होता. कातडी तास यागत दसत होती. कु जून वास मारत होती.

ितनं सगळं अंग पुसून घेतलं आिण आत जाऊन धाक ा विहनीला ती हणाली, ‘‘वैनी,
अंगाला सगळं भसकं पड यागत झा यात. याला काय औशीद लावत हाई?’’

‘‘कु णी लावावं?’’

‘‘कु णी हणजे?’’

‘‘अहो करायला गेलं तर नीट काय क न देत हाईत. आयडीनची एक बाटली पडलीया
बगा तशीच. घेऊन लावा जावा जरा.’’

र ानं बाटली घेतली. सरक काढू न कापूस चांगला पंजला. जागजागी हल या हातानं
आयडीन फासलं आिण पु हा अंगावर चादर घालून ती ितथंच बसली. सकाळी उठू न
आप या गावाला जावं असं रा ी ितनं ठरवलं होतं; पण ितला अंथ णाजवळनं हलावंसंच
वाटेना झालं. दुपारपयत बसावं आिण ऊन खाली झा यावर घरातनं िनघावं, असं ठरवून
मन मुदाड क न ती बसून रािहली. बस या बस या पाय चेपू लागली. हस यागत क न
हातारा हणाला, ‘‘अगं सगळं कसं हलकं झालं बग!’’

र ा हणाली, ‘‘जरा बरं वाटू ा, हंजे एक गाडी क न घेऊन जातो.’’

‘‘कशाला बाई!’’

‘‘जरा हवापालट करायला याचं.’’

हातारा हसला – थरथर या बोटांनी आप या पाप या पुसत हणाला, ‘‘कु ठं जायाचा

अ दकारबी हायला हाई बग लेक !’’

‘‘काय झालं?’’

‘‘बरं वाट यावर लेक कडं गेला असं हंतील! बोल याला कशाला येऊ?’’ असं हणून
तो पुटपुटला, ‘‘आता ा तु ं गातच एक दवस पराण सोडायचा बग. जगनं नको झालंय
हणनास !’’

बोलणंच घुटमळलं. एकमेकांकडं नजर लावून दोघेही बसून रािहले – दुपार झाली. ऊन
उत लागलं. र ाचा जीव चुळबूळ क लागला. बोलून समाधान झालं न हतं. क न
के यासारखं वाटत न हतं. पण ितला िनघणं भागच होतं. कारण आभाळ गडगडायला
लागलं होतं. पावसानं आिण घोटाळा के ला तर काय करायचं? मु ाम करायची पाळी
नको. पावसाचं िनिम क न रािहली हणतील – असा िवचार क न र ा उठली आिण
मन घ क न हणाली, ‘‘अ पा, िनघतो आता मी.’’

हाता यानं टक लावून त डाकडं बिघतलं. घुटका िगळ यागत क न तो कसाबसा

बोलला, ‘‘कशी जानार गं? आभाळ गडगडाय लागलं क .’’

‘‘काय तंय यला? असं हणून ती बोलली, जातो लगलगा.’’

‘‘आिण ईज ते हाय लागली तर?’’

‘‘ती काय करती?’’

डो यांत पाणी आलं. आिण थरथर या हातानं लेक या त डावरनं हात फरवत
हातारा हणाला, ‘‘आता कवा येनार?’’

‘‘गाव काय लांब हाय?’’ असं िवचा न धीर देत र ा हणाली, ‘‘एक दसाआडनं येऊन
बघून जाईन क अ पा. सकाळी ईन, दुपारी जाईन, काय मु ाम करायचा हाय?’’

मान हलवत हातारा बोलला,

‘‘ते काय हाई खरं .’’ असं हणून तो त डाकडंच बघत रािहला. लेक चा एक हात
हातात ध न बसला. लेक िनघाली होती आिण हातातला हातच सोडवत न हता. र ाच
हणाली, ‘‘आज जातो. परवा दशी सकाळी येतो बघा.’’

‘‘येतीस?’’

‘‘येतो क अ पा.’’

‘‘पोरा ी घेऊन ये गं...’’

‘‘घेऊन येऊ?’’

‘‘ हय. सडी येऊ नको बघ.’’

ढग गडगडला. हात सोडू न हातारा हणाला, ‘‘जा बाई लवकर.’’

 िनरोप घेऊन र ा दारापयत गेली; आिण ितथनचं वळू न माघारी येत हणाली, ‘‘अ पा,
येताना काय क न घेऊन येऊ?’’

‘‘काय आनतीस बाई?’’

‘‘काय आणू सांगा.’’

हातानं दाखवून हल या आवाजात हातारा हणाला, ‘‘एवढा सांजा क न आन. तु या

हातचा सांजा जरा खावंसा झाला बग.’’

र ा घराबाहेर पडली, आभाळ भ न आलं होतं. एका अंगानं फळी ध न पाऊस

येताना दसत होता. दारा या त डाशी आलेली धाकटी विहनी हणाली, ‘‘पाऊस एक
काय करतोय काय क हो.’’

‘‘क ा काय तरी.’’ असं हणून र ा लगालगा चालायला लागली. ती चटाचटा पाय
उचलत होती. गाव मागं गेल.ं एकटी वाट तेवढी पायाखाली लागली. आिण एकाएक
सगळं अंधा नच आलं. उघडं घरदार िखड या लावून बंद क न यावं तसं झालं. आभाळ
ग झालं, चारी अंगांनी भ न आलं आिण पाल या कािहलीवर पोरं दणादणा नाचावीत
तसा गडगडाट सु झाला.

ढग गडगडायला लागले. वारं सुटलं. चारी बाजूंनी घेर यागत झालं. त ड सुटले या
पो यातनं ल ढा लागावा तसा समोरच एक ढग गळताना दसू लागला आिण र ा पाय
उचलू लागली. आभाळ फाटलं होतं. याला ती तरी काय करणार! सुईदोरा घेऊन काय
िशवता येत होतं! भोक पडलेलं आभाळ फाटत गेल.ं आरपार धस लागला आिण पावसानं
झोड उठवली. वरचं आभाळ खाली भुईला येऊन टेकलं.

िभजून चंब झलेली र ा आप या घरात आली. ना चा पाय घेऊन मालक सो यालाच

बसला होता. बायकोला बघून तो हणाला, ‘‘िभजतच आली?’’

‘‘आलो. काय क ?’’

‘‘पावसाचं िच ह बघून हायची होतीस.’’

‘‘ हाई हायलो.’’

‘‘कसं काय हाता याला?’’

‘‘हाय, बरं हाय.’’ असं हणून ती खाली टेकली. एक कोपरा ध न बसून रािहली.
अंगावरचं िभजलेलं लुगडं बदलायची शु द रािहली न हती. मन सगळं कळवळू न गेलं होतं.
तळमळ यागत क न ती हणाली, ‘‘मा या पोराबाळांची आठवण काढू न डो यांत पाणी
आणलं मा या बानं! परवा दशी पोरं घेऊन येतो हणून सांगून आलोय.’’

‘‘अगं, मग कालच संगट हेली असतीस तर बरं झालं असतं क .’’

‘‘बरं झालं असतं–’’

‘‘औशीद कु णाचं चालू हाय?’’

‘‘सा याचं.’’

‘‘प यपाणी ते काय?’’

‘‘सगळं खायाला सांिगतलंय हणं – खरं क न कु टं घाल यात?’’

‘‘ते का गं?’’

ते का, हे न सांगता डो यांत पाणी आणून ती हणाली, ‘‘काय सांगू तुमाला! मलाच
यवडा जरा सांजा क न घेऊन याला सांिगतलंय.’’

तो त डाकडंच बघत रािहला आिण पायावर बोट फरवत हणाला, ‘‘यवडं परदेशी
क न ठे वलं काय गं सास याला मा या!’’

‘‘बगा क कसा उपकाराचा न बसला बा माझा!’’

रा जाता जाईना झाली. वेध लाग यागतच झाले – डोळा कसा लागणार? जीव
सगळा अधा होऊन गेला होता. चांदणी उगवायलाच ती उठू न बसली. आप या मालकाला
जागं क न हणाली, ‘‘उ ा जायचं ते आजच यवडा सांजा क न घेऊन जाऊ?’’

‘‘जा क गं. काय िहकडं घोटाळा तोय?’’

लगेच ितनं चूल पेटवली. गडबडीनं रवा भाजून घेतला. रबरबीत तूप घालून चांगला
एवढा सांजा के ला. एका िपतळी ड यात घालून तो ितनं फड यात गुंडाळू न घेतला.
जायची सगळी तयारी के ली. आिण मालकानंच िवचारलं, ‘‘तू तयार झाली आिण पोरं
गं?’’

‘‘ या ी आता हेत बसत हाई.’’

 ‘‘घेऊन याला सांिगतलंय हवं?’’

‘‘सांिगतलंय खरं आिण कवातरी हीन हणं.’’

‘‘आिण कवा हेतीस गं?’’

‘‘गाव काय लांब हाय?’’ असं हणून ती एकटीच घरातनं बाहेर पडली. दवस उगवून
कासराभर वर याय या वेळेला ती आप या माहेरात जाऊन हजर झाली. गे या गे या
बाहेर सो यालाच खाली टेकत हणाली, ‘‘वैनी, जरा एक बशी ा हो.’’

‘‘बशी कशाला?’’

‘‘जरा एवढा सांजा क न घेऊन आलोय.’’

दाताडी मार या हशीगत त डाकडंच बघत रािहली आिण र ाला पुढं काही बोलवेना
झालं. विहनीच जवळ येत हणाली, ‘‘आगंतीनं सांजा क न घेऊन आलायसा हय. िततनं
िहतवर?’’

‘‘ हय. आनलाय यवडा – घासभर.’’

‘‘कु टं हाय यो?’’ असं हणत ितनं हात पुढं के ला; आिण पड यात गुंडाळलेला डबा
काढू न दाखवत ती हणाली, ‘‘ ातनं आणलाय जरा.’’

डोळे मोठे क न बघत विहनी बोलली, ‘‘उठू न आधी आत या.’’

विहनी पुढं झाली आिण सासू या आ ेत अस यागत न बोलता र ा उठली. हातात डबा
घेऊन मुका ानं आत वयंपाकघरात गेली. जाऊन उभी रािहली. र ाला आले या
वावरात कणीस खुडलेलं एक धाट असावं तशी ती दसत होती! खॅस मार यागत क न
विहनी हणाली, ‘‘बसा खाली.’’

‘‘असं का हो?’’

‘‘सांगतो. बसा.’’

र ा खाली बसली आिण जाब िवचारावा तसं विहनीनं िवचारलं, ‘‘कु णी तुमाला ो
उ ोग सांिगतला होता?’’

‘‘काय िबगडलं?’’
 ‘‘काय िबगडलं?’’ असं िवचा न विहनी हणाली, ‘‘तुमी सांजा घेऊन येिशला. बुंदीचं
लाडू आणिशला! तुमचं काय जातंय? हात ण घाण क न ठे वलं, तर ते काडायला कोण
घ हाय हय िहतं? कु णा या र ात बळ हाय बाई?’’

र ा त डाकडं बघत रािहली. काय बोलावं, ितला कळे ना झालं आिण एक हात पुढे
क न विहनी हणाली, ‘‘आणा यो डबा िहकडं. ठे वतो बाजूला.’’

बोलणं ऐकू न चा ल लाग यागत झाली. हाक मा न हातारा हणाला, ‘‘कोण, र ा

आली काय?’’

‘‘ हय अ पा. मीच आलोय.’’ असं हणत ितथंच डबा ठे वून र ा उठली; आिण जवळ
जाऊन उभी रािहली. लेक ला बघून चेहरा हसरा झाला. हाता यानं िवचारलं,

‘‘उ ा येनार हतीस हवं?’’

‘‘आलो आजच.’’

बरं झालं – पावसातच गेलीस! रा सारी डोळा लागला हाई बाई माझा! असं हणून
यानंच िवचारलं, ‘‘पोरा ी घेऊन आलीस?’’

‘‘ हाई अ पा.’’

‘‘का गं बाई?’’

काय सांगावं हा पेच पडला, आिण त ड एका बाजूला क न नजर चुकवत ती हणाली,
‘‘पोरं येतो हणून पाटी लागली होती. खरं यांची परी ा जवळ आलीया. मा तरांची
िशकवणी हाय. सुटी दवशी सवडीनं घेऊन ईन हणं.’’

मान हलवत हातारा बोलला, ‘‘साळं वर यान असून ा. िशक वणी लाविलयास ते
एक बर के लंस.’’

र ा हणाली, ‘‘पोरं िशकली तर िमळवून तर खातील. आमची जमीन तर कु ठं येवडी

ह या माराय लागलीया!’’

‘‘ हय, िशक व –’’

‘‘थोर या अ णागत शानं करतो बगा सग या ी!’’

 ‘‘कर बाई, कर.’’ असं हणून हातारा त ड उघडं ठे वून बघत रािहला; आिण उगाच
हस यागत क न यानं िवचारलं, ‘‘माजा सांजा क न आणलीस बाई?’’ धाबं
दणाण यागत झालं. मटकन ती खाली बसली आिण आतनं सगळं भडभडू न आलं. आवंढा
िगळता येईना झाला. दो ही गुड यांत मान खुपसून ती बसून रािहली आिण थरथरणारा
हात ित या पाठीवरनं फरवत हातारा हणाला, ‘‘लेक , असं का गं?’’

ितला त ड वर क न बघायचं होईना झालं. ती काय बोलणार? आिण कसं सांगणार?

मागणी
आईनं वाढलं तेवढं खाऊन पोरं गप बसली. यांची पोट अजून भकाळच होती. भूक
तशीच रािहली होती; पण खायालाच काय न हतं... मग ती तरी काय करणार? तां या
तां या पाणी ढोसून दो ही पोरं उठली आिण गप वाकळं त जाऊन पडली. न बोलतासवरता
िचपचाप झोपून गेली. आईला पडलेलं कोडं यांना कळत होतं. एकटी आई कती करणार?
ती राबराब राबती. जे िमळे ल ते क न घालती. पोरं ही िमळे ल ते खात होती आिण आई
देईल तसली कापडं लेत होती. कधी कर कर क नये, कसला ह ध नये, हे शहाणपण
यांना उपजतच होतं. ग रबां या पोरांना देवच असली बु दी घालतो. यािशवाय यांचं
चालणार कसं? तशी ही पोरं आप या आईला सुख देत होती. आताही ती अ या पोटानंच
उठली आिण िबचारी गप जाऊन अंथ णावर पडली. जनाबाई या पोटात मा ढवळू न
आलं. डो यांतनं टपाटपा थब पडू लागले. बस या जागी जनाई बसून रािहली आिण वर
के ले या एका गुड यावर हनुवटी टेकवून ती वतःशीच बोलू लागली... ही कसली वेळ
देवानं आणली? हे असलं कसलं कडसरीचं दवस काडायची पाळी आली! हे असं का
निशबात आलं असंल?

जनाई असाच िवचार करत बसली. एक हणता हजार गो ी मनात येऊ लाग या.
पलीकडं दरा या घरात अजून जेवणं हायची होती. खमंग फोडणीचा वास येत होता.
घराला एकच आढं होतं. म ये नुसता एक कू डच होता; पण पोरं काय खातात आिण काय
नाही याची कधी चवकशी दीर करत न हता. या याच भावाची पोरं ही! यांना उपाशी
मरायची पाळी आली, तरी या दराला तळतळ का वाटू नये? पोरं परदेशी झाली आिण
ही सगळीच अशी कशी दुरावली? माणसाचं मन तरी एवढं कसं घ होतं?...

फोडणी चरच लागली. वास दरवळला. असं बसून भागणार न हतं. जनाबाई आप या
पदरानं डोळे पुसले. मन घ के लं. कसाबसा चुलीला बोळा दला. राख सगळी त ात
भरली. मनात आलं – आता उ ा चूल कशानं पेटवायची? सकाळी पोरं उठली तर
यां यापुढं काय ठे वायचं? मागावं तरी कु णाकडं? रोजानं तरी कु ठं काम िमळं ल?

जनाई सगळं आव न बाहेर सो याला आली. पोरं पडली होती ितथंच भंतीला पाठ
लावून बसली. झोपले या लेकरांची त डं बघून ितला भडभडू न आलं. दो ही पोरां या
अंगावरनं ितनं एकवार हात फरवला, तशी थोर या पोरानं कू स बदलली. िनरखून बघत
जनाईनं हाक मारली, ‘‘ हादा...’’

हादा अजून जागाच होता. याला झोप लागली न हती. अंगावरचं पांघ ण काढू न
यानं डोळे उघडले आिण आईनं िवचारलं, ‘‘अजून झोप लागली हाई बाळा?’’
 ‘‘लागंल क आता...’’

‘‘मग हे बग...’’

‘‘काय?’’

‘‘अजून एक घटकाभर जागा हा... मी जरा जाऊन येत.े ..’’

‘‘पोरानं िवचारलं, कु ठं ग आई?’’

‘‘बघते बाबा कु ठं काम तरी िमळतंय काय! मी जाऊन येते तवर जरा जागा हाशील?’’

‘‘ हाईन क ...’’

‘‘ याबी काय वाटायचं हाई हवं?’’

‘‘ या?’’

‘‘ हय...’’

‘‘लवकर ए... मी जागा हातो... या कशाचं?’’

‘‘अरं मा या हरणा,’’ असं हणून ितनं याचं त ड कु रवाळलं आिण आता येते बघ असं
सांगून ती बाहेर पडली.

काम बघायला तरी कु ठं जाणार? घरोघर जाऊन तर काय िवचारता येत?ं या बाया
सदा रोजानं कामाला जात असतात यांनाच जाऊन िवचारावं, हणून जनाई थेट
मांगवा ातच िशरली. लाज-भीड बाळगून पोट कसं भरणार?

... मांगाची धुरपा आप या खोपटा या त डाशी बसून दातवण लावत होती. जनाईला
समोर बघून ितचं त डातलं दातवणाचं बोट बाहेर आलं. दुस या हातानं ितनं पदर
सावरला आिण मान पुढं क न आगतीनं िवचारलं, ‘‘काहो पाटलीनबाई, असं रातीइरे चं
इकडं कु नीकडं जी?’’

जनाई जवळ आली आिण उभी रा न बोलली, ‘‘आलोय बाई तुमाकडनीच!’’

‘‘ते का जी?’’
 ‘‘काय सांगू धुरपा?’’

‘‘काय झालं जी?’’

‘‘काय हाई.’’ असं हणून ितनं एकवार मागंपुढं पािहलं. जीव घ के ला आिण
दाडवाणाला पदर लावून ती हणाली, ‘‘बाई, हे दस एक असं कडसरीचं आ यात. येऊने
ती पाळी आ हावर आिलया बग. उ ा कु टं कामाला जानार असला तर मला सांग. यात
कसली आिलया लाज आिण अ ू? वेळ आ यावर कराय नगो?’’

धुरपालाच काय बोलावं हे कळे ना झालं. ितलाच लाज वाटली. न बोलता ती नुसती
ित या त डाकडं बघत रािहली. कती झालं तरी ती जातीनं मांगीण. जनाईची आिण
ितची कशी बरोबरी होणार? आज वेळ आली असली तरी जनाई नावाची का होईना, पण
पाटलीणबाई होती. बदराचा सण आला हणजे ाच जनाई या घराला ती तोरण
बांधायला जात असे. तीच पाटलीणबाई आज काम मागायला मांगवा ात यावी! देवानं
का अशी पाळी आणली असेल? धुरपाला कोडं पडलं. ती अबोल होऊन उभी रािहली आिण
जनाईच हणाली, ‘‘उ ा याला कु ठं बाया लागनार अस या तर सांग बाई. काय
करायचं... पोरं उपाशी मरायला लाग यात गं धुरपा माझी!’’

कशीबशी धुरपा हणाली, ‘‘पाटलीनबाई; येता उ ा; चौगु या या रानात िमर या

तोडाय या हैत. बगा येत असला तर...’’

‘‘उपकार झाला बाई तुझा!’’

‘‘ ात उपकार कसला जी?’’

‘‘उपकारच हनायचा. काम तरी कु टं िमळतंय?’’ असं िवचा न तीच बोलली, सकाळी
जाताजाता हाक मार मला. आम या दारावरनंच जानार हवं?’’

‘‘ हय जी... कासराभर दस आला हनजे ईन.’’

‘‘ये गं बाई. मी तयार हाईन...’’ असं हणून ती मागं वळली आिण धुरपाचाच जीव
राहवला नाही. ती हणाली, ‘‘दीर काय मदत करत हाई?’’

‘‘काय सांगू बाई तुला?’’ असं हणून ती सांगू लागली, ‘‘पोरं समोर दसली तरी कवा
या ी यो बोलवत हाई. मा यासंगं तर बोलनं-भाशानच बंद हाय.’’

‘‘असं हो का हनायचं हे?’’

 ‘‘का?... अगं बाई बोलावं तर काय तरी ावं लागलं. देवानं वेळ एक आमाला अशी
आनिलया हवं.’’

‘‘मग बळग हनायचं कशाला?’’ असं िवचा न धुरपा हणाली, ‘‘अशा येळंला हायचं
हाई तर मग ती मानसं कसली? काका हनून घे यात क चांगलं!’’

‘‘कशाचा काका आिण रानबोका बाई!’’ असं हणून जनाई सांगू लागली, ‘‘जवळ तं ते
सगळं औशीदा या म ावर घातलं. चार लोकांचं देणं एक उरावर बसलंय. ते आिण
कशानं फे डावं ा च ात सापडलोय. काय सांगू तुला धुरपा? घरातलं दानं संपून आज
दोन हैनं झालं; आिण कसं दस काढत अशीन मी? एक हैनाभर मधी नुसता मकाच
खा ला गं बाई आमी! पोरं भाकरी भाकरी कर यात, पर जुंदळा िमळं ना झालाय! काय
करायचं?’’

धुरपा तरी काय बोलणार? या िबचारी याच आिण डो यांत पाणी आलं, पदर
डो यांना लावून ती गप उभी रािहली, तशी जनाई हणाली, ‘‘पोरं घरात हैत... जाते
बाई... सकाळी हळी मार हं बाई माझे.’’ असं सांगून जनाई वळली आिण घरा या ओढीनं
लगालगा िनघाली.

दुस या दवशी सकाळी जनाई चौगु यां या रानात कामाला गेली. चार बायांबरोबर
तीही िमर या तोडू लागली. नवरा असेतोवर ती कधी रानात कामाला गेली न हती. आज
ा पोटासाठी आिण पोरांसाठी ितला दुस या या रानात रोजानं कामाला जायची पाळी
आली! नाही हटलं तरी मनाला अवघड वाटत होतं. पण अवघड वाटू न करायचं काय?
पाच सालांमागं ाच चौगु यां या ल ात तीनशे पये उसने दले होते! ते फे डायला यानं
तीन सालं लावली! आज एक पया मािगतला तर कोण देणार नाही. वेळ फरली हणजे
असे दवस येतात! आपलीच वेळ फरली याला काय करायचं? आिण सांगायचं तरी
कु णाला?... असं आप याच मनाशी बोलत जनाई काम करत रािहली. दवस डो यावर
आला. जेवणवेळ झाली. काम संपवून बायका भाकरी खायला बांधाला आ या. जनाईनं
एक कळ याची भाकरी फड यात बांधून आणली होती. सग या बसून भाकरी खाऊ
लाग या, तशी तीही बसली. फडकं सोडू न ितनं तुकडा मोडला आिण धुरपालाच आप या
पु ातली भाकरी जाईनाशी झाली. मोडलेला घास हातातच ठे वून ती बघत रािहली.
जनाई बोलली, ‘‘काय बाई धुरपा, जेव क फु डं बगून.’’

‘‘काय जेवू हो पाटनीलबाई?’’

‘‘काय झालं?’’

‘‘वाळ या चटणीला लावून तुमी असली कळ याची भाकरी खाया लागलाय आिण
आमाला घास िगळं ल तरी कसा?’’

धुरपा या पु ात चांग या फ ा ा तीन ज ध या या भाक या हो या. यावर खमंग

सांड याचं कोर ास होतं. िहर ा िमरचीचा खडा एक चांगला बचकभर होता. एकाला
दोन कांदे आिण चांग या येव ा शगाही फड यात हो या. हे बघून जनाई या त डाला
पाणी सुटलं. जाऊ नये पण लहान मुलागत ितची या अ ावर वासना गेली. हावच
सुट यागत झाली. रानात आधीच भूक जा त लागते. कामानं आिण ती खवळली होती.
जनाईला राहवलं नाही. आप या भाकरी या फड याचा हात पुढं क न ती हणाली,
‘‘तुला एवडं आवगाड वाटतंय तर घाल बाई मला तु यातली एक भाकरी.’’

‘‘मा यातनी घालू?’’

‘‘तर मग, आता कशाची जात आिन पात घेऊन बसिलयास! मांडीला मांडी लावून
सग या गावानं परवा झुनका-भाकरी खा ली हाई? आता िशवाशीव आिण िबवाशीव
काय हायली हाई बग...’’

ित या या बोल यानं धुरपाला बळ आलं. कोण बघतंय न बघतंय येव ात ितनं

आप यातली एक भाकरी ित या हातावर ठे वली. ितनं चांगलं येवढं यावर कोर ास
घातलं तो खमंग वास जनाई या नाकात िश लागला. ितनं घास मोडला.
कोर ासाबरोबर तो त डात घातला आिण नर ातनं तो खाली उतरं ना झाला. घास
त डात पड याबरोबर जनाईला आप या पोरांची आठवण झाली. ज ध याची भाकरी
खाऊन लइं दी झालं होतं. पोरां या त डाला बाभळी आली होती. यांना सोडू न ितला तरी
कसा घास िगळं ल? ितला वाटलं एवढी भाकरी पोरांना दली, तर ती िमट या मारत
खातील. यांनी खा लं हंजे आपुन खा यागतच झालं क !...

जनाईनं ती भाकरी दुस या भाकरीखाली दडवली कळ या याच भाकरीचं चार घास

मोडलं आिण फडकं गुंडाळू न ती पाणी यायला उठली. पाणी िपऊन ितचं जेवण झालं.
पु हा बाया कामाला लाग या. तशी तीही कामात गक झाली. पण हे ऊन के हा खाली
उतरतं आिण काम संपवून आपण घरी के हा जातो, असं ितला झालं होतं. एखादा मोठा
ऐवज सापडावा तशी ती भाकरी ितनं फड यात गुंडाळू न ठे वली होती. ितचं िच सगळं
ितकडंच लागून रािहलं होतं!

... दवस मावळायला काम संपवून बायका घरी िनघा या. जनाई कु णासाठी थांबली
नाही. सग यां या बरोबर बोलत यायचं तर वेळ लागणार. ती एकटीच लगालगा पुढं
झाली आिण घाईनं घरला आली. ित हीसांज झाली होती. पोरं वाट बघत दारातच बसली
होती. जनाईनं आ या आ या पोरांची त डं कु रवाळली. कसाबसा आत जाऊन दवा तेवढा
लावला आिण दो ही पोरांना हाक मा न ती हणाली, ‘‘यारं बाळानू... मी तुमाला काय
काय आनलंया बगा.’’

‘‘काय गं आई?’’ करत पोरं जवळ आली. जेवायला बस यागत मांडी घालून जवळ
बसली. जनाईनं फडकं सोडलं. सांड याचा वास उठला, तशी दो ही पोरं हरकू न गेली. सू
हो क न फड याकडं बघू लागली. आपोआपच हात पुढं गेले. जनाईनं अध -अध भाकरी
यां या हातावर ठे वली ज ध याची भाकरी बघून पोरां या त डाला लाळ सुटली.
हरक या मनानं गपागपा ती खाऊ लागली. जनाई नुसती बघत रािहली. ितला वाटलं,
काय दवस आले हे असले! भाकरीचीबी अपूवाई वाटावी? एकांदं िब कु ट खावं तशी पोरं
भाकरी खाया लाग यात!

हादानं म येच िवचारलं, ‘‘कु णी दली गं भाकरी आई?’’

‘‘ दली बाबा कु नीतरी...’’

काय सांगणार ती तरी? डो यांत तळी साचली. बघता बघता भाकरीची फ ा उडाला.
या अ या भाकरीनं काय कात होणार? कती दवसांची पोटात आग पडलेली! अध
भाकरी कु ठं गेली आिण कु ठं नाही याचा प ा लागला नाही. उलट दाढा खवळ यागत
झा या. याची आठवणच न हती, हेच बरं होतं. भाकरीची चव िवसर यागत झाली होती.
आता मा िपस यागत झालं. पोरं भाकरी संपली तरी बघत रािहली. जनाईला हे कळलं.
पोरां या त डावर अजून हावरे पणा दसत होता. ती हपाप यागत त डाकडं बघत होती.
जनाईला रागच आला. चुलीजवळचं एक िचपाड हातात घेऊन खेकसली, ‘‘उठा मा या
हां ांनू! काय बगाय लागलाय मा या त डाकडं असं?’’

पोरं उठली आिण गप जाऊन बाहेर सो याला उभी रािहली. सोपा समाईक होता.
यांची काक ितथंच एका पो याचं त ड सोडू न यातलं दाणं मापून घेत होती. जनाईचं
त ड अजून वाजत होतं. आवाज बाहेर येत होता. काक गालात हसून हणाली, ‘‘ हादा,
कारं तुमची आई एवडी तडाकिलया?’’

भंती या खुंटीला माग या बाजून हातानं ितडा घालत हादा बोलला, ‘‘का हाई.’’

‘‘तर मग ित हीसांचं का लागिलया एवडं त ड करायला?’’

पोरं मुक च झाली, पण काक नं पु हा िवचारलं ‘‘आिण दवसभर आज कु टं गेलीती रं

आई तुमची?’’

‘‘िमर या तोडाय गेलीती.’’

 ‘‘कु ना या रानात?’’

‘‘चौगु या या...’’

काक पु हा हसून हणाली, ‘‘आता मोलमजुरी कराय लागली हय ती? मग र गड

िमळवून घालती तुमाला!’’

धाकटा बाळू बोलला, ‘‘आज भाकरी आनली ती आईनं... खा ली क आमी.’’

‘‘कु नाकडची मागून आनली ती रं ?’’

‘‘काय क ...’’

एव ात बांधले या हशीनं दावणीजवळच पू घातला; तशी हशीला एक िशवी

हासडू न काक हणाली, ‘‘ हादा, जारं जरा तेवडं पायानं सार मागं. जा मा या बाळा.’’

हादा गेला आिण पायानं शेण मागं सा न पाय ितथंच दगडाला घासत उभा रािहला.
काक हणाली, ‘‘माझं हात गुत यात. तेवडा पायातला चगाळा घेक हातानं वडू न...
घेतोस? उ ा एक िशताफळ दीन तुला.’’

आज आठ दवस झाले, काका रोज सो याला बसून सीताफळ खात होता. मोठी
सीताफळ! पण काकानं कधी हे या आिण खावा असं हटलं न हतं. काकापे ा आिण
काक च बरी. ितनं सांिगतलेलं काम करायचा याला प आला. हातुपं मागं सा न तो
चट यानं पुढं गेला आिण हशी या पायातली पाक सारी घाण यानं ल ख के ली. काक
कौतुकानं याला हणाली, भुई लाट यागत च के लास क !

हात घाण झाले होते. हादा अवघड यागत उभा रािहला. एक वार या हशीकडं आिण
एकवार काक कडं बघत तो कचवचत बोलला, ‘‘काक , मी रोज तुम या हशीचं शान
काडत जाईन. आमाला एक भाकरी रोज खायाला देशील?’’

यावर काक काही बोलणार तोवर जनाईच बाहेर आली. हातात फु कणी घेऊनच आली
होती. ‘‘अरं , मा या हां ा तू! अरं मा या काळा! तुला तडाकाबी कसा ईना झालायरं
लवकर पटक चा! हा ा, काय बोलाय लागलायस रं हे! रोज िह या हशीचं शान काढतो
पर भाकरी ा हंतोस? िभका या या पोटचा हैस हय तू?’’

जनाईला कसला धरबंद रािहला नाही. एका हातानं ितनं याचा कान धरला आिण
दुस या हातात या फुं कणीनं ती याचं अंग सडकू लागली. कु ठं कळी या जागी
लागेलसवरे ल असा िवचारच मनात आला नाही. एक जनावराला झोडपावं तशी ती
याला मारत रािहली. पोरगं आरडलं, ओरडलं. पण जनाईचं मनच शांत होत न हतं.
टाक लाच आग लागावी तसं ितचं मन भडकलं होतं. अंगाचा ड ब उसळला होता. वाटे या
एखा ा वाटस कडं जरी ित या पोरानं हात पसरला असता तरी ितला असा राग आला
नसता. पण कोण काक आिण कोण काका! इत या दवसात यांनी कधी चवकशी के ली
होती? ितचं काळीजच सोलून िनघा यागत झालं. मागं-पुढं न बघता ितनं पोराला हा-हा
हाणलं. अखेर शेवटी हादा भुईला पडला आिण त ड गे यागत एकाएक ओरडायचा
थांबला. जनाई भानावर आली. ित या अंगाचा थरकाप उडाला. खाली वाकू न ितनं याचं
दाडवान हातात धरलं आिण ती हाक मा लागली, ‘‘ हादा, हादा... ए पोरा... अरं
मा या वासरा, बोल क रं ... हादा...’’

जनाईचं धाबं दणाणलं. त ड जाऊन पोरगं गपगार पडलं होतं. डो यांत या भाव या
वर सरक या हो या. जनाई या हातापायातलं वारं च गे यागत झालं. ती मटकन खाली
बसली. दो ही हातांनी पोराला उचलून ितनं उराशी धरलं आिण एक हंबरडा फोडावा
तशी या या ग यात पडू न ओरडली, ‘‘ हादाऽऽ’’

एक तास-घटकानं पोरगं शु दीवर आलं; पण ते काही बोलत न हतं... मागत न हतं.

अधनं मधनं नुसतं डोळं उघडू न बघत होतं आिण पु हा डोळं झाकू न गप पडत होतं. कसली
हलचालही करत न हतं. तापानं अंग भाजत होतं. तापच एकदम भडकला होता आिण
पोरगं िनपिचत पडू न रािहलं होतं. मांडीची उशी क न जनाई बसून रािहली होती. पोरानं
डोळे उघडले, क ती िवचारायची, कु ठं दुकतंय कारं हादा? पण काही बोलायला पोराचं
त डच उघडत न हतं. काय करायचं?...

रा गेली आिण दवस उगवला. पोरगं तसंच पडू न होतं. रगतचंदनाची भावली उगळू न
पाठीला ते सगळा लेप दला होता. शेक-भाज के ली होती; पण पोरगं कसली हालचालच
करत न हतं आिण तापही हटत न हता. रा ीतनं काही उतार पडला नाही. जनाई या
मनाला आत याआत झुरणी लाग यागत झाली. पण आता करायचं तरी काय?

असे एकाला दोन दवस गेल,े आिण ितस या रा ी पोराला एकाएक जा त झालं. ताप
भयंकर भडकला. पोरगं एकसारखं ब ं ाय लागलं. एकदा-दोनदा हातपाय वाकडे के ले.
यातच दातिखळीही बसू लागली. धाप लाग यात अधनंमधनं छाती उडू लागली. अशा
त हात हा होऊ लाग या. नुसतं जे होईल ते बघत बसायची पाळी आली. पं यानं वारा
घालावा तशी पदरानं ती रा भर वारा घालत बसली.

आिण मग पहाटेचा क बडा आरवला. पर ात या कु पावरनं एकदा दोनदा पंगळाही

बोलला आिण ितला काय वाटलं कु णास ठाऊक! एकाएक ती पोराजवळनं उठली. याला
तसाच टाकू न ती घराबाहेर पडली. जनाई कु णा या घरी गेली नाही. देवळाकडं गेली
नाही. गावातही कु ठं न जाता ितनं सरळ आप या शेताची वाट धरली. झपझाप पावलं
टाकत एक घटकाभरातच ती आप या रानात आली. दवसाचा ग डा फु टायला जनाई
शेता या बांधावर येऊन उभी रािहली. ित या एक टीचभर ह ा या प ीत िहरवंगार
वारीचं पीक डोलत होतं. ज धळा डंग आला होता. नुकती पोटरी पडू लागला होता.
डोळा उघडू न कणसं आताशी कु ठ बाहेर जगाकडं बघू लागली होती. रोज ित ही सांजेला
मीठमोह या उत न टाका ात असं ते बाळ प होतं! पहाटे या दिहवरानं धाट आिण
धाट हालेलं दसत होतं. पोटरी पडलेली, पदराला आलेली, िहरवागार शालू नेसलेली,
नुकती हालेली गभवती धाट गार वा याशी झ बी घेत उभी होती.

बांधाला उभी रा न जनाई बघत रािहली. ितचं सगळं देहभान हरप यागत झालं.
संकटसमयी आप या िजवाभावाचं माणूस भेटलं हणजे जसं आपण या या गळी पडतो,
तशी जनाई एकाएक या िपकात िशरली. दो ही हातांनी ती पोटरी पडलेली धाट
आप या उराशी ओढू न घेतली आिण तसेच हात जोडू न वर आभाळाकडं बघत ितनं हटलं,
‘‘देवा, ा टीचभर रानात मी एकटी राबले. तांदळू िनवडावा तसा ा शेतातला खडान्
खडा मी वेचलाय. एवडा मी घाम गाळला हणून हे असंल पीक आलंय. आता एकच
मागणं हाय... एवडी ाची कापणी-मळणी करते. एक ऊन ऊन भाकरी क न मा या
पोराला वाडू ा. तेवढी या या पोटात पडली हनजे मग याला खुशाल घेऊन जा. तू
हेनारच असलास तर काय ऐकनार हैस? पण एवडं माझं ऐक. मी काय लई मागत हाई.
एवडीच माझी मागणी हाय बग. दोन हैनं झालं. भाकरी भाकरी कर यात पोरं माझी.
तवा एवडं ऐक बाबा माझं. हात जोडू न इनंती हाय बग तुला!’’
शाळे चे साहेब
िश णखा यातला एक िशपाई आम या शेजारी राहतो. तो आता िनवृ झाला आहे.
वय ल ात घेऊन मी याला ‘रामजीकाका’ असं हणतो. हा रामजीकाका िनवृ झाला
असला तरी कु णाची मुलं शाळे ला घेऊन जा, कु णाचं रे श नंग आणून दे, कु णाला दुधा या
बाट या पोचव, असली काही कामं क न चार पैसे िमळवत असतो. अशाच काही
कामा या िनिम ानं तो मा या घरी येऊ-जाऊ लागला. अडीअडचणीला आ हीही याला
बोलवू लागलो. कधी घरात तांदळ ू लागले, ग लागला, क फ याला सांगायचा
अवकाश; सं याकाळपयत उ म माल घरी येऊन पडलेला असायचा. कधी कु णाला
चहाला, फराळाला बोलावलं हणजे रामजीकाका घरी हजर! सगळं कसं अगदी वि थत
करायचा आिण तेही फारशी अपे ा न करता. जे देऊ यात खूष. आ हालाही असा कु णी
मनु य हवाच होता. थो ा काळातच तो अगदी आम या घरचा झाला.

एक दवस दवाळीत मी काही मंडळ ना फराळाला बोलावलं होतं. यांत एक

िश णखा यातले सेवािनवृ िश ण-उपसंचालक होते. रामजीला पािह याबरोबर ते
हणाले, ‘‘हा कसा इथं?’’

मी हटलं, ‘‘आम याच बंग यातील आऊट हाऊसम ये राहतो. काही काम पडलं तर
येतो अग यानं... आपण ओळखता याला?’’

‘‘ओळखता हणजे काय?’’ असं हणून ते बोलले, ‘‘अहो, आमची चांगलीच ओळख
आहे. काय रामजी, ओळखलंस क नाही?’’

लाज यासारखा आिवभाव क न तो अदबीनं हणाला, ‘‘ हय साएब... वळीकतो तर!’’

‘‘मग आम या गो ीिब ी यांना कधी सांगतोस क नाही?’’

यावर तो भलताच लाजला. दोनदा-तीनदा मान हालवून तो बोलला, ‘‘ हाई हाई...’’

मग ते हणाले, ‘‘अहो, हा रामजी अशा गो ी सांगतो, क वा! नंबर एकचा

गो ीवे हाळ. मी ए.डी.आय. असताना हा आमचा िशपाई होता. टू रला यालाच मी बरोबर
घेऊन जात असे. कं टाळा आला, क हणायचं – ‘रामजी, सांग एखादा क सा...’ आिण
मग अशी एके क गो खुलवून सांगायचा! वा, वा! अरे , हे साहेब लेखक आहेत. गो ी
िलिहतात. यांना सांग तु या गो ी...’’

रामजीब ल या दवशी ही एक मला नवीच मािहती िमळाली. मलाही उ सुकता

होती; पण अजून मा याब लची याची भीड चेपली न हती. मा या घर या मंडळ शी तो
जेव ा मोकळे पणानं बोलायचा, तेवढा मोकळे पणा अजून आम यात न हता. मग मीच
हळू हळू या याशी जरा मोकळे पणानं बोलू लागलो. याची भीड कमी झाली. कोण याही
गो ीचा संकोच असा रािहला नाही. मग एका सं याकाळी, ग ीवर बस याबस या जरा
इकड या ितकड या गो ी के या आिण हणालो, ‘‘रामजीकाका, आज फार कं टाळा आला
आहे. सांगा क एखादी गो .’’

‘‘आम या कस या गो ी?’’ असं हणून यानं जरा आढेवेढे घेतले आिण थोडा आ ह
के यावर मग यानं बैठक मारली. आलकट-पालकट घालून मा या शेजारीच बसला आिण
कथनाला आरं भ के ला, ‘‘ याचं काय साएब, मा या काय राजारानी या गो ी हवंत बरं
का! हंजे एक आटपाट नगर तं आन् या नगरात एक राजा ता. याला दोन रा या
या... एक आवडती, एक नावडती. असं काय हाई बरं का...’’

मी हटलं, ‘‘मग छान आहे. या मी लहानपणी पु कळ ऐक यात. या नकोच आहेत

मला.’’

‘‘मग काय हरकत हाई.’’ असं हणून यानं जरा मांडी हलवली आिण अजून थोडी
तावना करत बोलला, ‘‘आम या आप या अनुभवा या गो ी हो. प तीस वरसं नोकरी
के ली. अनेक साएब आले, अनेक साएब गेले. र गड फरतीबी झाली. माणसांचं लई नमुनं
बिघतलं. अनुभव घेतलं. तेच गो ी हणून सांगतो बघा मी...’’

याला पु ी देत मी हणालो, ‘‘अहो, ाच ख या गो ी! याच ऐकायला ह ात. सांगा,

सांगा.’’ मग दो ही मां ां या गुड यांवर आपले दो ही हात ठे वून मा याकडं बघत तो
हणाला, ‘‘परवा फराळाला आले या या सायबाचीच गो सांगू का?’’

मी हटलं, ‘‘सांग.’’

‘‘ऐका, तर मग’’ असं हणून यानं आपले डोळे झाकले. मान खाली घालून एक दोन
िमिनटं आठव यासारखं के लं आिण ‘हे बगाऽऽ’ असा एक खास सूर लावून यानं कथा सु
के ली –

‘‘झाली असतील आता वीस-पंचवीस सालं बघा. तुमचे हे भ मेसाएब ए.डी.आय.

हणून आले. काय कां दवलीचा कु टला कोस क न आलं तं आिण लई ब ं दांडगं होतं
बगा! यां या पै या फरतीची गो हाय बगा ही...’’ असं हणून यानं मा याकडं बिघतलं
आिण हात पुढं क न अंगठा आिण जवळचं बोट एकमेकाला लावून बाक ची बोटं पसरली.
मी हटलं, ‘‘ यां या पिह या फरतीची? हणजे झकास असणार. सांगा.’’

‘‘आता खे ापा ाला साळा बगायला जायचं. मी यात मुर यालो. हे नवं नवरं हो!
 हटलं, बघू काय काय त हा कर यात. पाच गावची एकदम फरती काढली. नकाशा काढू न
बान मा न ते मला दावाय लागलं. मी हटलं – अहो मला सगळं पाठ हाय! धादा जाऊन
आलोय मी! तरी मला सगळा भूगोल िशक वलाच. ं ं हणून ऐकलं. काय करता? साएब
पडला! घेतलं ऐकू न आिण िनघालो बगा फरतीला. ग ाचा लॅन काय? साडेधा या आत
आपुन साळं त जायचं आिण मा तर कवा ये यात हे बगायला घ ाळ लावायचं. भ या
सकाळची पिहली मोटार धरली. आमी जाऊन नवाला हजर! साळं त जाऊन बसलो... ितथं
कोन कु ं असनार हो? जरा वेळ गेला आिण मग एक च र टाकू न येतो हणून भाईर
पडलो. थेट हेडमा तरा या घराकडं आलो. कती के लं तर क बडी-अंडी ते खा याली.
हटलं जाऊन इशारा ावा. माझं काम क न मी माघारी आलो. बरोबर साळा भराय या
टाइमाला सगळं मा तर हजर! एक परगावचा ता तेवढा जरा उिशरा आला. मी तोच
भाईर. हटलं – हवा सोडा सायकलची... आिण पं चर झाली हणून सांगा. साएब
आलाय, साएब!’’

मी हटलं, ‘‘शा बास! बरी यु काढली!’’

‘‘अहो, काय करता तर मग? ो बाबा एकदम शेरािबरा वाईट ाचा. याचं ज माचं
रे काड खराब हायचं! याला नको संभाळू न?’’

मी हटलं, ‘‘बरोबर आहे...’’

‘‘बरं , आमाला खाया याला घात यालं लोक हो हे!’’ असं हणून तो पुढं सांगू लागला,
‘‘सायकल पं चर झाली हणूनही गडी ऐकं ना. कु ठं पं चर झाली, कशी झाली, चालायला
कती वेळ लागला – अशी ांची फै रच सु के ली. हेऽऽ भंबेरी उडवून दली. मग सग या
वगात च र झाली. ‘चे’ची गिणतं घालायचा बगा... मा तरां ी याची हाईत!
सग यांची मग तासंप ी के ली आिण चार या टायमाला पोरं भाईर धाडू न पटांगणात
खेळ सु के लं!’’

मी िवचारलं, ‘‘कसले खेळ?’’

‘‘अहो, ते काय कां दवलीला जाऊन िशकू न आलतं. नवं नवं खेळ काडायचं. पोरावर
पोरं , पोरावर पोरं अशी उभी क न कसली सरकस करायचं! पोरा-पोर चा नाचबी याचं.
परकर घालून आले या पोरीसनी लुगडी नेसून याला लावायचं आिण पोरा ी धोतर
नेसवून को यांचा नाच यायचं! एके क त हाच हननासा...’’

मीही हसून हणालो, ‘‘मग मजा करीत होते तर!’’

‘‘म ा! अशी का तशी? अहो लई क ऽऽऽ’’ असं हणून तो सांगू लागला, ‘‘पोरं सगळी
भाईर पटांगणात आली – वाजवा हणालं हलगी. हलगी वाजू लागली आिण हे साएब फु डं
होऊन िशकवाय लागलं. एका या खां ावर एक, एका या खां ावर एक अशी पोरं उभी
कराय लागलं – हलगीबी जोरात वाजाय लागली. फु राण चडलं हो! चार मजली
इमारतीगत पोरावर पोरं उभी हाय याली – आिण काय झालं कु णाला द ल, वरनं
इमला ढासळावा तशी एकदम तीन पोरं कोलमडली क !’’

मी हटलं, ‘‘पोरं पडली?’’

अहो, पडली आिण कसलं? उ यानं ढासाळली!’’

‘‘बाप रे !’’

‘‘अहो, बाप रे आिण कसलं? आई गंऽऽ झालं! कोण त डावर पडला, कोण ढु ंगणावर
आदळला, दैना दैना झाली! सगळे मा तर पळू न खेळाय लागले. पोरांनी तर कालवा
उडीवला – आरडावरडा आिण रडारड सु झाली; आिण हे साएब इचार यात –
दवाखाना कु ठं हाय? आता हे साहेब येऊन असं पोरांचं हात-पाय मोडणार हाय हे काय
ठावं तं हय गावाला? तवा दवाखाना असंल? खे ात कु टला दवाखाना हो? डॉ टर
असला तर दवाखाना, का नसला तरबी? अहो, साळा सगळी भांबाव यागत झाली! एक-
दोगं बेसुदद् झालं! हे नुसतं बघून हं. आिण गावकरी आलं बगा – कोण बाई ऊर बडवत
येती, तर कोण गळा काडत येतंय. एकजण तर आली आिण त डावर हात घेतच बी
हायली. अहो, ित या पोराचा पाय मोडला होता. ते मो ानं वरडत तं. सोसाय नगो?’’

मी हटलं, ‘‘तर! मोठा िविच च संग हा!’’

‘‘इिच ? अहो, लई इिच !’’ असं हणून तो सांगू लागला, ‘‘बरं , हे अजून तरी गप
बस यात का? जायबंदी पोराचं हात वड, पाय वड, असं कराय लागलं! ती आिण मो ानं
वरडाय लागली. ावर तरी बाबा गप बसंल का हाई? छे, राव! नाव हाई! वर आिण
हात-पाय मोड याला पोरा ी हं यात कसं?’’

मी हटलं, ‘‘कसं?’’

‘‘ बा हाऊन दावा! हात वर करा, हात खाली करा. पाय आपटा. अहो, काय आपटा?
आदीच कु णाचा हात मोड याला, कु णाचा पाय मोड याला आिण काय वर करा आिण
काय खाली करा! आिण काय आपटा! भोवतीभर गावकरी जमा झालं होतं. यांतला एक
भा र फु डं झाला; आिण सायबाची मुंडी ध न हणाला, ‘काय सरकस लावलीया ही?
पाय मोड याला बघून वर आिण याला पाय आपटा हणता? हंजे यो चांगला मोडू ा
हय?’ अहो, आबदा आबदा झाली! मग गावकामगार पाटील आलं! आलं ते तरब र
होऊनच. आ याआ या इचारलं – ‘कु टं हाय यो साएब?’ सायबाची बोबडी वळली! हात
जोडू न साहेब फु डं झाले आिण वर हंतोय कसा, ‘हा खेळ हाय – खेळात अपघात घडतात,
याला काय करायचं?’ हे ऐकू न जे पाटील खवळले; ते गरजले, ‘कु णी सांिगतला ता धंदा
तुमाला ो? गप साळा तपासून जाता येत हवतं! आता आमीबी तुमचा एक हात आिण
एक पाय मोडू नच लावून देतो!’ अहो पाटलांची समजूत घालताघालता नाक नऊ आले!
काही के या पाटील ऐकायलाच तयार होईना. एकानं तोड काढली-कु णी तरी हणालं –
‘दंड बसावा क शेपा शे! तेवडं वसूल करा आिण ा सोडू न.’ छे राव! कशाचं जेवान आन
कशाचं काय! रातचं उपाशी झोपायची पाळी आली. हातापाया पडू न कसंतरी िमटीवलं
आिण भ या सकाळी उठू न दुस या गावाला िनघालो –’’

मी िवचारलं, ‘‘ हणजे सहीसलामत सोडलं हणता?’’

‘‘ते कु ठलं हो?’’ असं हणून तो बोलला, ‘‘हेडमा तर मधी पडलं. काय औशीदपा याचा
खच ईल यो देतो हणालं आिण अ णा, बाबा, हणून कसंतरी िमटीवलं झालं...
भागवाभागवी क न आ ही िनघालो. भ या सकाळीच, त डाला त ड दसाय या आतच
जाऊन गाडीची वाट बगत सडकं ला उभा हायलो. मी सायबाला हटलं – ‘‘आता झालं
एवडं र गड झालं! ा गावात आता असं काय क नका,’’ – यावर मला हणालं –
‘सगळीकडं तसं तं काय? अपघात काय रोज घडत नसतो...’ आता काय बोलायचं? मी
हात जोडू न हनालो – ‘अहो, येळ काय सांगून येत नसती. एकदा असं घडलंय, ात
कानाला खडा लावा.’ ‘कशाचा खडा?’ असं हणून तो मा याकडं बघत रािहला आिण मी
िवचारलं, ‘‘दुस या गावाला आिण काय के लं?’’

‘‘काय के लं?’’ असं मलाच िवचा न तो हणाला, ‘‘अहो, लई क त हा!’’

‘‘ हणजे? ितथं आिण काय परा म के ला?’’

‘‘आता ऐका क !’’ असं हणून तो बोलू लागला, ‘‘गेलो का दुस या साळं ला? ही साळा
मोठी होती. सातवीपतुर वग होतं. पोरीबी या. मी हातापाया पडू न सायबाला हटलं
तं – िहतं काय यो खेळ मांडू नका... दुपारचं चार वाजलं आिण काडली बाबा िहतंबी
पोरं भाईर! मी हटलं, साएब, काय करता हे? – ते मला हणाले, घाब नको... िहतं नाच
िशक वतो!’’

मी हटलं, ‘‘नाच?’’

‘‘ हय, ते को याचं हो! हात मागं-फु डं क न ‘व लव बाबा व लव’ ते काय हनायचं

आिण अंग हलवत पाय मागं- होरं टाकायचं – खु यागत आपलं हो! आिण िहतं ग मत
काय झाली?’’
 ‘‘काय?’’

‘‘अहो, लई क म ा! परकरात या मो ा मो ा पोरी ी चांगली चांगली लुगडी

नेसून नटू नथटू न या हनालं. फु लं असली तर गजरासु दक घाला आिण पावडर- फवडर
लावून झकास सजून या हनून पोरी ी घराकडं िपटाळलं आिण साएब, सांगायची गो
हंजे, यां या आया ी आली क हो शंका!’’

‘‘आिण?’’

‘‘आिण काय? एक ला चारपाचजणी िमळू न चांगला खल के ला; आिण पोरी ी घेऊन

यां या आया आ याक साळं वर! एक-दोघ चा बाबी आला, हनालं – ‘‘कोन साएब, यो
दावा!’’

मी पुढं झुकून बसलो आिण नकळत बोललो, ‘‘बाप रे ! हणजे भलताच संग गुदरला
हणायचा!’’

‘‘अहो लई भलता! ऐका तर खरं ,’’ असं हणून तो सांगू लागला, ‘‘आया नुस या आ या
न ह या. हातांत लाटणी ती लाटणी! एकजन तर हनाली – कोन यो मला दाव. याची
चांगली चारपदरी चपातीच करते! ‘काय झालं, काय झालं’ हणून सायब फु डं झाले;
आिण एक पोरगी हात क न हनाली, ‘ ोच बग यो!’ याबरोबर ितची आई फु डं झाली
आिण हातातलं लाटणं नाचवत हणाली – ‘का रं बाबा, कोन तू? चांगलं लुगडं नेसून ये
असं आम या लेक ला सांिगतलंस?’ – लगेच दुसरी फु डं होऊन हनाली, ‘आिण
गजरा फजरा घालून ये हनतोस! कशापायी रं ? काय बेत ता तुझा?’– ‘मी नाच
िशक वनार तो’ असं साएब हनाले – याबरोबर एकजन उसळली. लांबनंच लाटणं
फे कू न हनाली – ‘नाच िशकवाय आमी साळं त घातलंय काय रं ? आमी काय ड बा याचं
हाय?’ मग एक पालक फु डं होऊन हनाला, ‘काय हो मा तर, काय तमाशा ो! कोन
साएब, काय नाच – काय काय – काय भानगाड काय ही? साळं त कसला नाच काडलाय?’
एकजन होरं येऊन हनाली – ‘चांगली गचांडी ध न इचारा क उ ा ाला! बगा कसं
हाय ढांगूळमामा! गजरा घालून ए, पावडर लावून ए हनतोय? या ी आईबा हैत का
हाईत इचारायला?’– अशी फिजती झाली बगा! यां या तावडीतनं सुटणं मुि कल तं!’’

मी िवचारलं, ‘‘मग कशी सुटका झाली?’’

‘‘अखेर शेवटी मा तर मधी पडलं. यांनी समजावून सांिगतलं आिण कशीबशी सुटका
झाली – काय तरी आपलं वचावचा खाऊन आमी झोपलो का?’’

मी हटलं, ‘‘बरं मग?’’

 ‘‘आन् बगा, काय तरी धाचा टाईम असंल – गाव सगळं सामसूम झालं. आिण दोघंितघं
गडी हातांत का ा घेऊन आलं क साळं वर! का ा आपटतच हं का! मी हटलं, साएब,
कोन तरी आलं – एव ात दारावर धडका सु झा या!’’

‘‘आिण?’’

‘‘आता आिण काय? आमची पातळ हायची वेळ आली राव! मी सायबाला बाकाखाली
ढकलला. वर सतरं जी टाकली आिण झोपतनं जागा झा याचा आव आनत िखडक कडं गेलो
– हटलं, कोन हाय? वर जबाब आला – ‘दार उघडा – गावात या काय पोरी साळं त
आन यात हय? लुगडी ते नेसून बोलीवलतं हणं! कोन साएब आलाय यो!, ‘मी हटलं –
आलंता, पर यो गेला क ! सांचंच गेला बगा’ – एकजन हनाला – ‘ यो गेला आिण तू
कोन?’ – आली क मा यावर सं ांत! – मी हटलं – मला वळीकलं हाई? आहो, एक
या घेतलाय क आपून बसून! एकजन बोलला – ‘देसाई मा तरांचा हेवना काय–?’ मी
लगेच हनालो – ‘ हय!’ यां या तावडीत गावातच तो, पर सुटलो बगा – ते गे यावर
साएब इचारतोय – ‘कोन आलतं?’ मी हटलं, गप बसा क आता – यम आलता यम! –
अहो, तालमीतली पोरं आलती – का ािब ा घेऊन. ितकडं या गावात जे हातपाय
मोडायचं हायलं तं, ते िहतं मोडलं असतं बगा! मग भ या सकाळीच आमी िनगालो –’’

मी िवचारलं, ‘‘कु ठं ? ितस या गावाला?’’

‘‘ हय.’’

‘‘आता ितकडे काय?’’

‘‘ऐका क –’’ असं हणून तो सांगू लागला, ‘‘आमी िनगालो क भ या सकाळी.

चालतच चार मैल फु डं गेलो; आिण दुस या गावात जाऊन गाडीची वाट बगत हायलो.’’

‘‘ते का?’’

‘‘अहो, पु ा काई गडबड नको.’’ असं हणून तो पुढं सांगू लागला, ‘‘आमी हायलो का
बा, मी सायबाला हटलं – आता हे नाचबीच ितथं काय काडू नका! झालं एवडं हे र गड
झालं! – यावर साएब हणतोय कसा? – ‘लोक अडानी - या ी अ ल हाई – मी
चांगला नाच िशक वनार तो मशालीचा!’ – मी हटलं सायबाला – बरं झालं. िशक वला
हाईसा – लुगडं-िबगडं आिण कु नाचं पेटलं असतं हंजे हाई ती कलागत झाली असती –
आग लागली हणून तुमी आिण जाऊन लुग ाला हात घालनार. लोक याचा आिण अथ
िनराळा लावनार... काय लावला असता का हाई असा?’’ असा क न तो थांबला
आिण मी हणालो, ‘‘थांबू नका – पुढं सांगा. ितस या गावात काय झालं?’’
 ‘‘तो गावात जाय या अगुदरच झालं?’’

‘‘ हणजे?’’

‘‘ऐका तर खरं !’’ असं हणून यानं जरा आप या मांडीवर तबला वाजव यागत के ला
आिण कथा सु के ली, ‘‘साएब, सगळं सांगून मी या ी इनंती के लती हं का, पर सभाव
कसा बगा! काय तरी िबलामत अंगावर याची या ी सवंच बगा! गाडीतनं उतरलो. मी
फु डं झालो. हे आपली सायबी टोपीिबपी अडकवून झपाझपा मा या मागनं या लागलं.
एव ात काय झालं?’’

मी हटलं ‘‘काय?’’

‘‘र यातच एक नवरा आप या बायकू ला बेजान हानत ता! झं या ध न चोपत

होता. आता ांनी ग प बसावं का हाई? ग प साळं कडं जायाचं सोडू न ते एकदम हनालं
– ‘ठै रो!’– मा या अंगावर काटाच आला! तरी मी या ी आवरतोय बरं का! मलाच
हनालं – ‘चूप!’ आिण फडाफडा इं जीत लागलं बोलायला! गेलं क यां या अंगावर
धावून! या बाई या दंडाला ध न बाजूला के ली आिण हनालं – ‘चलो, चलो
चावडीपर!’ यो बाबाबी सायबाला बगून घाबरला. हंदी-इं जीत गार झालं हो लोक!
धंड चावडीवर आनली. पाटीलबी घाबारलं. या ीबी साएब हंदीत-इं जीत बोलला –
‘ए कॅ हाय? गाव हाय कॅ हाय? कोई पाटील हाय या नही?’ वाटेल ते त डाला ईल ते
बो लं! पाटलांनी तर क बडीचीच तयारी सु के ली. या ी वाटलं, कोन हापीसर हाय
आिण कोन हाई! या बाईला इचारलं, ‘तुझी इ छा काय?’ ती हनाली – ‘मला नांदायचं
हाई. मला हायरला जाऊ ा -’ साएब बो लं, जाव, अ बी जाव!’– आिण गेली क हो
ती िनघून! सग यांदख े त दा याला चार िश ा घालून आिण हातावर हात घासून
चांगला सराप देऊन िनघून गेली. मग ‘तुम रानटी आदमी है’, तुम जंगली है, तुम हैवान है’
असं कायबाय बो लं! िहकडं मा या पोटात गोळा उठ याला! पर मी तरी काय बोलनार
हो? हे सगळं झालं आिण मग मला हनालं, ‘चल आत साळं वर.’ आमी आलो क साळं वर.
तवर मागनं आला बगा ल ढा मानसांचा. यो नवरा हनाला – या आयलाऽऽ ो
साळं चा साएब हाय हय? याला दाखवतो आता इं गा!’’

मी हटलं, ‘‘पुढं?’’

‘‘आता काय सांगायचं साएब, साळं त येऊन लोकांनी धुतला क हो चांगला!’’

‘‘हाणला?’’

‘‘आता काय सांगायचं?’’ असं हणून तो बोलला, ‘‘अवो, असा का तसा? आमी मधी
पडलो तर आमची काही हाडं काशीला जाऊन पु ा माघारी आली! हे ढग उठलं हंजे
अजून माझं अंग दुकतंय क हो! मी जायबंदी, सगळं मा तर जायबंदी आिण साएब तर
इचा नका! यांचा एक पाय सा हैनं असा वर टांगला ता; आिण वाळू या िपश ा
याला डागदरांनी बांद या या!’’

मी हटलं, ‘‘इतकं मारलं?’’

यावर तो हणाला, ‘‘अहो, बाईचा हाय ो! नु ता ावर यो िमटला हाईऽऽ’’

‘‘मग?’’

‘‘साएब दवाखा यात ता तंवरच या ी सम स आलं!’’

‘‘काय हणून?’’

तो हसून हणाला, ‘‘नांद या बाईला काडू न हेली हनून नव यानं पोिलसात त ाद

के ली हो!’’

मी उ सुक होऊन िवचारलं, ‘‘पुढं काय झालं?’’

ते काय ठावं हाई... यावर यांची आिण माझी गाठ परवाच पडली बगा. यांची
बदलीच झाली हो लांब कु टंतरी... पर एक सांगतो, प ा काडत मा याकडं लोक आलंत?ं ’’

‘‘कशाला?’’

‘‘हाताला ध न बाई पळवून हेली हनून सा दे... तुला पा शे पय देतो हनत तं!
आपुन काय हारामाचा पैसा घेतला हाई...’’

‘‘बरं के लं...पण पुढं काय झालं हे कळलं हाई, होय?’’

तो हणाला, ‘‘ या दवशी मा याबी मनात तं; पर कसं इचारनार? आता तुमीच

कवातरी याचं काय झालं, हे इचारा आिण मला सांगा.’’ असं हणून यानं क सा
संपवला; आिण तो मा या मनात सु झाला...

अ सल मराठमो या खमंग चुरचुरीत कथा

 शंकर पाटील

पाटलांचं सारं सािह यिव श दकळे या लाव यानं रसरशीत, चैत यमय आिण सालंकृत
झालेलं आहे.

हणूनच यां या सािह याला अ सल मराठी मातीचा सुवास लाभला आहे आिण
रसरं गगंधानं ते चुरचुरीत खमंग झालं आहे.

यांची खास मराठमोळी भाषा, गितमान िनवेदन आिण चटपटीत संवाद यां या
लयकारीत एक खास शैली आहे.

यामुळं ते मराठी ामीण कथेचे एक शैलीदार, कसदार िश पकार हणून मा यता पावले
असून यांनी मराठी कथािव समथ, समृ आिण ीमंत के लं आहे. या सा या
गुणधमामुळं यां या सािह याला लोकमा यता आिण राजमा यता िमळाली आहे.

मराठी कथेला ‘ ीमंत’ करणा या कथा

शंकर पाटील
‘‘ या दा ला िशवलो हाई. श पत सांगतो, मी घेत याली हाई.

उगा इनाकारणी मा यावर अदावत घेऊ नका.’’

राऊ खोतानं साफ िझडकारलं तशी ती सारी चावडी खालवर झाली. लोक खदाखदा हसू
लागले आिण राऊ खोतच हणाला, ‘‘हसून दावू नका. खरं सांगतो. मी घेत याली
हाई.’’

रामभाऊ हसून हणाले,- ‘‘ग ा, तुझ डोळं सांग यात क रं !’’

‘‘अ णा, डोळं काय सांग यात? गपा, उगच ग प् बसा.’’

‘‘उतरं तवर गप् बसावं हणतोस हय राऊ?’’

‘‘अहो, काय चढलीया काय मला?’’

‘‘अजून चढली हाई हणतोस?’’

‘‘अहो, याचं नावसु दक घेऊ नगा. िशव याला हाई या याला!’’

एक सनदी पुढं झाला आिण मो ानं हणाला, ‘‘िशव यालं हाई, तर मग दडू न का
बसला होतास?’’

‘‘शेबास! मी काय दडू न बसलो होतो काय?’’

‘‘दडला न हतास तर मग मा यावर काय करत होतास?’’

‘‘मा यावर काय करतोय! गडद झोपलो होतो?’’

‘‘मग खाली जागा न हती काय?’’

‘‘ते तु हाला काय करायचं? आ ही खाली झोपू हाईतर वर झोपू!’’

राऊ असं आडवं बोलला आिण सबंध चावडी पोट ध न हसू लागली.