PHOKAIA HELLEN‹ST‹K DÖNEM

KALIP YAPIMI KASELER‹

(LEV. 19-24)

Aynur C‹VELEK*

ABSTRACT
The term Megarian bowl, is commonly used between the modern archaeolo-
gists. This means Hellenistic, hemispherical, moldmade bowls without foot and
handles, decorated all over exterior surface with relief figures and designs. In Helle-
nistic times called emitomos by the ancient Greeks, was an invention of Athenian
potters. Soon, local imitations sprang up on many sites, e.g. Korinth, Sparta,
Pergamon, Kyme, Ephesos, Antiokhia on the Orontes. From the third century B.C.,
they have been used as drinking vessels instead of kantharoi. Megarian bowls are
never reported from the contexts together with the Early Roman pottery.
In ancient Phokaia, the Megarian bowls has been found at the top of the Mal-
tepe Tumulus. In this study, the material has been grouped by the type of decora-
tion : Imbricate bowls, net pattern bowls, concentric semi-circle bowls, figured and
floral bowls. The clay of the Phokaian material, is always micaceous and more
coarse-grained than the Attic one. The glaze is always matt grayish and orange-
brownish colour. Large part of the fragments found at Phokaia, belongs to the so
called Delian type. They must have been produced in workshops of Phokaia. There
are no imported fragments from Attica. The Megarian bowls of Phokaia, started to
occur from the beginning of the second century B.C. and continued to use until the
end of the first century B.C.

Hellenistik dönemin gözde seramik gruplar›ndan biri olan kal›p yap›m›

kaseler ya da yayg›n olarak kullan›lan di¤er ad›yla Megara kaseleri
Phokaia antik kenti (Eski Foça) kaz›lar›nda Maltepe tümülüsü olarak an›lan
alanda çok say›da ele geçmifltir1. 1992 y›l›nda kaz›lan Maltepe Tümülüsü,

* Dr. Aynur Civelek. Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü,
Ayd›n.
1 Antik Phokaia (Eski Foça) ‘da kaz›lar 1989 y›l›ndan itibaren Ege Üniversitesi Edebiyat Fakülte-
si Klasik Arkeoloji Bölümü ö¤retim üyesi Prof. Dr. Ömer Özyi¤it taraf›ndan yürütülmektedir.
De¤erli hocama, bu konuda çal›flmama destek sa¤lad›¤› için teflekkürü bir borç bilirim.
124 Aynur Civelek

Phokaia yar›madas›n›n 500 m. do¤usunda, bugünkü mezarl›¤›n hemen

karfl›s›nda yer al›r2. Daha önceleri höyük olarak nitelendirilen bu tepenin,
tümülüs oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Y›¤›n›n içerisinde Herodotos’un sözünü etti¤i
Arkaik dönem sur duvarlar› ile, tümülüsün üzerinde kal›nl›¤› yaklafl›k
2 m.’ye ulaflan toprak y›¤›n›nda, binlerce türdefl nitelikte çanak çömlek
parçalar›n›n aras›nda3, az bir bölümü profil veren, ço¤u parçalar halinde Hel-
lenistik döneme ait kal›p yap›m› kase ele geçmifltir. Bu çal›flmada Phokaia
malzemesinin tamam› yerine, gruplar› tan›tacak belirgin örnekler seçilmifltir.
Daha erken dönemlerde kullan›lan kantharoslar›n yerini ald›¤› ve Atina-
l› çömlekçilerin icad› oldu¤u düflünülen bu formun en belirgin özelli¤i,
kal›pta yap›lm›fl olmas›d›r. Yar› küresel gövdeli, üzerinde kabartma beze-
melerin yer ald›¤› bu seramik grubu K›ta Yunanistan’dan4 adalara5, Anado-
lu’da Karadeniz kolonileri6; Pergamon7, Kyme8, Labraunda9, Ephesos10,
Metropolis11, Tarsus12, Orontes nehri üzerindeki Antokhia’dan13; Suriye,
M›s›r, Rusya’ya14 dek yay›lan genifl bir co¤rafyada karfl›m›za ç›kar. Nere-
deyse Hellenistik dönem boyunca hiçbir de¤iflikli¤e u¤ramadan, yayg›n
flekilde kullan›lan bu malzeme, Bat› Anadolu’daki merkezlerde de erken
Roma dönemi kontekstlerinde bulunmaz.
Çal›flmam›zda incelenen malzemelerin daha önce yay›n› yap›lmam›fl
olup, Phokaia’da Hellenistik kal›p yap›m› kaselerin üretildi¤ini göster-
mesi aç›s›ndan önemlidir. Bunun yan› s›ra, üzerinde daha fazla ayr›nt›l›

2 Akurgal 1956, 34. Maltepe’deki ilk bilimsel çal›flmalar 1953-1955 y›llar› aras›nda Ord. Prof. Dr.
Ekrem Akurgal ile Nezih F›ratl› taraf›ndan yap›l›r ve aç›lan sondajlarla bu alan›n Arkaik dönem-
den itibaren Hellenistik ve Roma dönemlerinde bir yerleflim alan› oldu¤u ileri sürülür.
3 Özyi¤it 1993, 2.
4 Thompson 1934, 451-459; Rotroff 1982; Edwards 1975.
5 Laumonier 1978; Tölle 1974.
6 Bouzek 1990, 106-121.
7 Luca 1968, 73-75, 79 99, 101-102.
8 Rotroff 1982, dipnot 43.
9 Hellström 1965, 19-23, Pl. 9-11.
10 Mitsopoulos 1991.
11 Gürler 1994.
12 Jones 1950.
13 Waáge 1948, 1-60.
14 Rotroff 1982, 10.
 Phokaia Hellenistik Dönem Kal›p Yap›m› Kaseleri 125

incelemenin yap›ld›¤›, kullan›fll› kontekstlerle tarihlenebilen ve stil gelifli-

minin iyi izlenebildi¤i Arkaik ve Klasik dönem seramik gruplar›ndan
sonra, ‹.Ö. 3. yüzy›l›n son çeyre¤inden ‹.Ö.1.yüzy›l sonuna dek kullan›-
lan bu kaselerde tarihlemeye yard›mc› olabilecek stil gelifliminin kesin ay-
r›mlar›n›n olmay›fl› ve ayr›ca bu konuda özellikle Anadolu’daki buluntular
üzerine yay›nlar›n çok az olmas›, çal›flmam›z› zorlaflt›ran nedenlerdir.
Yanl›fl bir anlama sonucu yerleflen Megara kasesi terimi, uzun bir ta-
n›mlama gerektiren malzemeyi k›saca anlatt›¤›ndan dolay› günümüzde de
yayg›n olarak kullan›lmaya devam eder15. Bu kaseler için, antik isim ara-
ma çal›flmalar› ise sonuçsuz kalm›flt›r16. Yayg›n olarak kullan›lan “Megara
kasesi” ifadesi, ilk olarak O. Benndorf taraf›ndan kullan›lm›flt›r17. Fakat
daha sonraki çal›flmalar Benndorf’un bu tan›mlamay› kulland›¤› kaselerin,
Megara ile özel bir ba¤lant›s› olmad›¤›n› ortaya koyar. Edwards ise,
“kal›planm›fl rölyef kase” tan›mlamas›n› önerir18. Fakat, kaselerin dudak
ve ayak gibi çark yap›m› baz› k›s›mlar› oldu¤undan, bu tan›mlamada
eksiklik görülür. Hellenistik döneme ait, kal›p yap›m›, üzerinde kabartma
bezemelerin yer ald›¤›, yar› küresel gövdeli kaseleri belirten “Megara
kasesi” tan›mlamas›, yayg›n olarak kullan›lmaya devam eder. Bilinen ilk
örneklerinin metal oldu¤u bu kaselerin camdan yap›lm›fl olanlar› da birçok
müze ve koleksiyonda korunur19. Sözü edilen kal›p yap›m› kaselerin
ortaya ç›k›fllar› ve kronolojik problemleri üzerine birçok araflt›rma yap›l-
m›flt›r. Bunlardan ilki Courby’e20 aittir. Atina’da çeflitli kuyulardan gelen
malzemeleri Thompson21 ve Schwabacher22 inceler. Korinth’teki malzeme

15 Rotroff 1982, 2. Megara kasesi ismi ilk olarak, Atina’daki koleksiyonlarda bulunan ve Mega-
ra’dan geldi¤i söylenen malzemeyi inceleyen Otto Benndorf taraf›ndan kullan›l›r. Fakat daha
sonraki çal›flmalar bunlar›n Megara ile bir ilgilerinin olmad›¤›n› ortaya koyar.
16 ‹bid., 1982, 2-3.
17 ‹bid., 2. 1883 y›l›nda Otto Benndorf, Atina’da çeflitli koleksiyonlarda bulunan çok say›da kaseyi
inceler ve kendisine bunlar›n Megara’dan geldi¤i söylendi¤i üzere, Benndorf bunlar› Megaral›-
lar’›n kulland›¤› gualas olarak tan›mlar.
18 Edwards, VII, 3, 88-90.
19 Byvanck 1973, 120-122; Oliver 1969, 10-11; Oliver 1977, 26-32, 40-42, 76-78 Rotroff 1982, 6-
9 Kaselerdeki çeflitli motiflerin M›s›r’daki kaplarda ortaya ç›kmas›, bu kaselerin Ptolemaios
Aleksandria kökenli olduklar›n› düflündürür. Fakat piflmifl toprak örneklerin az say›da ele geçme-
si,buran›n metal örneklerin kopyalar›n›n yap›ld›¤› yer oldu¤unu akla getirir.
20 Rotroff 1982, dipnot 8. 21
Thompson 1934, 311-480.
22 Schwabacher, 182-228.
126 Aynur Civelek

ise Edwards taraf›ndan tahrip tabaklar›na dayan›larak tarihlenir23. Bu

konudaki en genifl çal›flma ise Rotroff’a aittir. Atina’daki kaselerin Thompson
taraf›ndan önerilen üretim tarihi ‹.Ö. 275’lerde bafllarken, Rotroff taraf›n-
dan bu tarih ‹.Ö. 240-220’lere dek çekilir24. Anadolu’da ise en erken örnek
Pergamon’da ‹.Ö. 3.yüzy›l›n son çeyre¤inden olmakla birlikte, büyük ço¤un-
luk ‹.Ö. 200’lere25, Labraunda’da ‹.Ö. 2.yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan ‹.Ö. 1.
yüzy›la26, Tarsus’ta ‹.Ö. 3.yüzy›l-erken 2. yüzy›la verilen az örne¤in yan›
s›ra büyük ço¤unluk ‹.Ö. 2. yüzy›la27, Antiokhia’da ‹.Ö. 3.-2. yüzy›la28
verilir.
Phokaia kal›p yap›m› kaseleri, di¤er antik kentlerde bulunan örnekleri
gibi, yar› küresel gövdeli, kulpsuz, üzerinde kal›pta yap›lan kabartma
motiflerin ve figürlerin yer ald›¤› kaplard›r. Genellikle k›rm›z›-sar›, k›rm›-
z›-kahve renkte, mikal› kile sahip; turuncu-kahveden koyu kahve-siyaha
dek de¤iflen mat boyal›d›r29. Elimizdeki örneklerin en küçü¤ü 7,8 cm., en
büyü¤ü ise 17,8 cm. çaptad›r. Neredeyse tamam› parçalar halinde bulunan
malzememizden tam profil veren iki kasenin yüksekli¤i ortalama 6,5 cm.’-
dir. Phokaia kaseleri aras›nda konik ve yar› küresel gövde profili izlenir
(Fig. 1-3). ‹çe dönük dudakl› örneklerin yan› s›ra d›fla çekik dudakl› örnek-
lerinin bulundu¤u kaselerin, profillerinin kronolojik aç›dan önemli olmad›k-
lar› bilinir. Delos, Pergamon ve Ephesos atölyelerindeki gibi gövde -a¤›z
kenar› çerçevesi d›fl›nda- figürler ve bezemelerin yer ald›¤› iki ya da üç
yatay frize ayr›l›r. Bu özellik Atina’daki çok az kase üzerinde vard›r30.
Di¤er antik kentlerdeki örnekler gibi, Phokaia kaseleri de bezeme
düzenine göre bindirme yaprak, file, konsantrik yar›m daire, figürlü ve
bitkisel bezemeli olarak gruplan›r. Bu tip kaselerdeki en erken bezeme
biçimli çam kozala¤› taklidi kaselere ise Phokaia malzemesi aras›nda
rastlanmaz.

23 Edwards 1975, 151-187.

24 Thompson 1934, 457; Rotroff 1982, 1-112.
25 Luca 1968, 123-125, no. 158 Taf. 43; 125-127, 130-131, no. 192-200 Taf. 45.
26 Hellström 1965, 21.
27 Jones 1950, 163.
28 Waáge 1948, 14-15, 30.
29 Firnisin rengi, seramiklerin tarihlenmesinde kesin bir sonuç vermemekle birlikte, baz› bilima-
damlar›na göre parlak siyah firnisli örnekler daha erkendir. Daha sonra bu firnis matlafl›r ve geç
dönemlerde grimsi siyah renge dönüflür.
30 Rotroff 1982.
 Phokaia Hellenistik Dönem Kal›p Yap›m› Kaseleri 127

Phokaia kaselerinin incelenmesinde yayg›n olarak kullan›lan terimler

seçilmifltir. Kaseler, genellikle taç yapraklardan veya seyrek olarak mask-
lardan oluflan ve madalyon olarak an›lan dip k›sm›na sahiptir. Madalyon-
dan hemen sonra bitkisel bezemenin yap›ld›¤› kalyks, daha sonra figürle-
rin yer ald›¤› duvar ile çeflitli geometrik ve bitkisel bezemelerin bulundu¤u
a¤›z kenar› çerçevesinden oluflur.

Bindirme yaprakl› kaseler (Fig. 4)

Gövde, madalyondan a¤›z kenar› bezeme alan›na dek, basit bir mühürün
yinelenmesiyle yap›lan üst üste binen küçük yapraklarla bezelidir. “Bal›k
pulu” bezemeli olarak da isimlendirilen31 bu kaseleri çevreleyen yapraklar,
iki grupta incelenir. Birinci grupta büyük yapraklar›n görüldü¤ü, ayn› zaman-
da daha erken olarak yorumlanan örnekler bulunur32. Daha geç oldu¤u
düflünülen küçük yaprakl› grup, ayn› zamanda Phokaia malzemesi aras›n-
da da daha s›k görülendir. Elimizde bulunan on adet parçada nymphaea
lotus ve mymphaea nelumbo s›kl›kla görülür. Profil veren tek örne¤imiz
11,6 cm. a¤›z çap›nda ve 5,5 cm. yükseklikte olup, içe dönük dudakl›d›r ve
a¤›z kenar› çerçevesinde aralar›nda rozetler bulunan Lesbos kymationu ve
onun alt›ndaki frizde, s›k karfl›lafl›lan bir bezeme olan inci-makara dizisi
yer al›r.
Atina’da ‹.Ö. 3. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan - ‹.Ö. 2. yüzy›l›n ilk yar›s›na;
Korinth’te ‹.Ö. 2. yüzy›l ortalar›na, Delos’ta ‹.Ö. 2. yüzy›l ortalar›na tarih-
lenirken, Phokaia örneklerinin en yak›n benzerlerinin oldu¤u Ephesos ve
Pergamon’da ‹.Ö. 2. yüzy›la, Labraunda’da ‹.Ö. 3. yüzy›l›n ikinci yar›s›n-
dan daha geçe verilir33.

File bezemeli kaseler (Fig. 5)

Gövdenin, kabartma çizgilerden oluflan beflgenlerle bezendi¤i örnekler-
dir. Bu beflgenler a¤›z kenar›ndan bafllay›p madalyona dek uzan›r34. File

31 Rotroff 1982, 16-17.

32 ‹bid., 17. Büyük yaprakl› örnekleri ‹.Ö. 3. yüzy›l›n son çeyre¤i ile ‹.Ö. 2. yüzy›l bafllar›na; küçük
yaprakl›lar› ise ‹.Ö. 3. yüzy›l›n son çeyre¤inden ‹.Ö. 2. yüzy›l ortalar›na dek tarihler.
33 Mitsopoulos 1991, 68; Hellström 1965, 21.
34 Thompson 1934, 381. Atina Agoras›’nda D Grubuna ait ‹.Ö. 3. yüzy›la tarihlenen siyah boyal›,
üzerinde kaz›ma tekni¤i ile yap›lm›fl file bezemeli kaselerin ilk örnekler oldu¤u düflünülür.
128 Aynur Civelek

bezemesinde, tek ya da çift kabartma çizgilerin yan› s›ra, kabartma nokta-

c›klar›n da kullan›ld›¤› görülür. Kaplumba¤a kabu¤undan esinlenerek
yap›ld›¤› düflünülen bu bezemeye s›k rastlanmaz. Phokaia’da da di¤er
merkezlerde oldu¤u gibi çok az ele geçen parçalardan birinde file bezeme-
si için kabartma çizginin kullan›ld›¤› ve meander band›n›n bulundu¤u a¤›z
kenar› bezemesine ba¤lant› yerinde kabartma bir nokta, di¤er parçada ise
kabartma noktac›klar›n oluflturdu¤u beflgen alan›n içinde-her zaman görül-
meyen- bafl› arkaya çevrili sa¤a do¤ru koflar durumda bir geyik figürü yer
al›r . Atina ve Korinth’te35 de az say›da karfl›m›za ç›kan örneklerin Anado-
lu’da en yak›n benzerleri Pergamon, Antiokhia’da görülür36.

Konsantrik yar›m daire bezemeli kaseler (Fig. 6 )

‹ç içe geçmifl yar›m dairelerin, a¤›z kenar›ndan madalyona dek bütün
gövdeyi kaplad›¤› kaselerde, genellikle konsantrik yar›m dairelerin merke-
zinde rüzgar gülü bezemesi ve aralardaki boflluklarda kabartma noktac›k-
lar yer al›r37. A¤›z kenar› çerçevesinde yatay S bezemesinin oldu¤u d›fla
dönük dudakl› tek örnekle (Fig. 6a) birlikte verilen di¤erleri farkl› kasele-
re ait k›r›k gövde parçalar›d›r.
Genellikle ‹.Ö. 2. yüzy›ldan geç 1. yüzy›la dek kullan›ld›¤› düflünülen
bu kaselerin, Atina ve Korinth gibi merkezlerin yan› s›ra Anadolu’daki
buluntular aras›nda da az say›da olmas› dikkat çekerken38, Pergamon’daki
en erken örnekler ‹.Ö. 190’a, Labraunda’da ‹.Ö. 2. yüzy›l›n ikinci yar›s›na
tarihlenir39.

35 Edwards 1975, Pl. 79-80. File bezemeli kaselerin çeflitlerinin çok görüldü¤ü Korinth’te ‹.Ö. 160-
146 aras›na tarihlenir.
36 Luca 1968, K 39-41, Taf. 22-25. Pergamon’da ‹.Ö. 2. yüzy›l›n ilk yar›s›na verilir; Waáge 1948,
Fig. 15, 19-21.
37 Rotroff 1982, 38; Thompson 1934, 442-444; Callaghan 1981, 53-60. Zahn bu bezemenin Bat›
Yamac› seramikleri üzerindeki çiçeklerden al›nd›¤›n› söylerken, Thompson, bunun, Atina’da
Hellenistik dönemde tahrip edilen mezarlardan gelen protogeometrik vazolardan esinlenerek ya-
p›ld›¤›n› düflünür. Callaghan ise, ‹.Ö. 150’de Akha kuvvetleri taraf›ndan esir edilen Makedonia-
l› askerlerin kalkanlar›ndan esinlenerek yap›ld›¤›n› ileri sürer.
38 ‹bid., no. 8 Pl..2, no. 398 Pl. 68; Edwards 1975, Pl. 80-81.
39 Luca 1968, 356, Taf. 54; Hellström 1965, no. 152-154, Pl. 11.
 Phokaia Hellenistik Dönem Kal›p Yap›m› Kaseleri 129

Figürlü Kaseler ( Fig. 2, 7)

Esas bezeme alan›nda çeflitli insan ve hayvan figürlerinin görüldü¤ü bu
örneklerde figürler tek tek bitkiler aras›nda dururken bazen belli bir konu
da ele al›n›r. “Homeros kaseleri” veya edebi konulu kaseler olarak an›lan
grup, mitolojiden, Homeros fliirlerinden veya tragedyadan al›nan konular›
ifller40.
Kozalak taklidi, bindirme yaprak bezemeli ve bitkisel bezemeli kase-
lerle birlikte incelenerek ‹.Ö. 3. yüzy›l›n son çeyre¤i ile ‹.Ö. 2. yüzy›l›n ilk
çeyre¤ine verilen41 bu kaselerde, figürler bazen kalyks üzerindeki alanda
bazen de madalyonun çevresindeki yapraklar›n aras›ndad›r. Figürlerin
genellikle kalyks ile çerçeve aras›nda oldu¤u Phokaia kaselerinde en çok
betimlenen savafl sahneleridir. Askerler yayan ya da atl› olarak, ellerinde
m›zrak ya da kalkanlarla birlikte görülür. Phokaia kaselerindeki savafl
sahnelerinin en yak›n benzerleri Delos’ta bulunur42. Amazonlar›n ellerin-
de m›zraklar ve kalkanlarla betimlendi¤i kaselerin benzerlerine Atina,
Korinth, Delos, Labraunda, Antiokhia’da rastlan›r43.
Ayn› atölyenin üretimi oldu¤unu düflündü¤ümüz iki kase üzerinde, a¤›z
kenar› kufla¤› ile kalyks aras›ndaki bantta, solda bir elinde kalkan› di¤er
elinde m›zra¤›yla betimlenen Athena ve sa¤da oturan ve bir elinde kartal
tutan Zeus’un betimlendi¤i dikkat çeker (Fig. 2). Her iki kasedeki figürler
ve kompozisyon birbirinin ayn›s›d›r; farkl› olan a¤›z bir örnekte a¤›z
kenar› kufla¤›nsa ucu k›vr›k üçgenlerin, di¤erinde ise sarmafl›k dallar›n›n
olmas›d›r. Phokaia’da Arkaik dönemden beri kuvvetli bir Athena kültünün
varl›¤›n› göz önünde bulundurursak, bu tür bir kompozisyonun belki de
daha fazla say›da kase üzerinde ifllenmifl olabilece¤i akla gelir44.
Eroslar da Phokaia kaselerinde çok görülür. Tek bafllar›na olabildi¤i
gibi, baflka figürlerle birlikte yürürken ya da uçarken gösterilir.

40 Byvanck, 1953, 3.
41 Rotroff 1982, 15.
42 Laumonier1978, no. 3343, Fig.31; no. 3352, 9252, Fig. 32.
43 ‹bid., no. 3342, Fig. 31, no. 3359, Fig. 37; Hellström 1965, no. 99 Pl. 9; Waáge 1948, no. 22,25,
29 Fig. 10; Edwards 1975 no. 844 Pl. 74; Thompson 1934, 355, Fig. 38 C 20.
44 Akurgal 1988.
130 Aynur Civelek

Figürlü kaseler aras›nda en çok ra¤bet gören, Atina, Korinth ve Delos’-

tan ele geçen örneklerde yayg›n olarak kullan›lan, “Dionysiak” sahneli
kaselere Phokaia malzemesi aras›nda rastlanmaz45.
Phokaia figürlü kaseleri aras›nda ayn› atölyeye ait olmas› gereken ve
belki de Phokaia’daki bir atölyede üretildi¤ini düflündüren, fazla piflmifl ya
da yanm›fl çok say›da parça bulunur.

Bitkisel Bezemeli Kaseler (Fig. 3)

Kal›p yap›m› kaselerin en ilgi çekici ve en güzel örneklerinin bulundu¤u
bu grupta kaselerin ana bezeme alan›nda çeflitli yapraklar ve çiçekler kulla-
n›lm›flt›r. Bunlar de¤iflik isimlerle an›l›r46. Merkezi damarl› yuvarlak taç
yaprak nymphaea lotus, merkezi damarl› ucu sivri taç yaprak nymphaea
caerulea, merkezi damarl› yuvarlak taç yaprak nymphaea nelumbo, hem
merkezi hem de yatay damarlar› olan sivri uçlu e¤reltiotu, stilize birleflik
yaprak olan palmet ve kenarlar› y›rt›k, merkezi damarl› genifl yaprak akan-
thus kal›p yap›m› kaselerde, yayg›n olarak kullan›lan bitkilerdir.
Kozalak taklidi, figürlü ve bindirme yaprak bezemeli kaselerle birlikte
incelenen kaselerin madalyonun çevresini saran bitkiler kalyks k›sm›n›
oluflturur ve kalyks üzerindeki yatay alanlarda da yine çeflitli bitkiler bulu-
nur. Phokaia kaselerinde bitkilerin düzenleniflinde zengin kompozisyonlar
görülür. Genellikle alt› veya sekiz taç yapraktan oluflan madalyonun çev-
resinde bulunan yapraklar kalyks k›sm›ndad›r ve ayn› zamanda duvarda da
çeflitli yapraklar ya da k›vr›k asma dallar› kullan›l›r. A¤›z kenar› band›nda
ise inci dizileri, palmetler, saç örgüsü bezemesi yer al›r. Bitkisel bezemeli
metal kaplar ile piflmifl toprak kaseler aras›nda paralellik gözlenir47 ve
piflmifl toprak örneklerinin ilk olarak ‹.Ö.3.yüzy›l›n son çeyre¤inde üretil-
meye baflland›klar› genel olarak kabul edilen bir tarihtir. Bafllang›c› için
Atina’da ‹.Ö. 3. yüzy›l›n son çeyre¤i, Korinth’te ise ‹.Ö. 250’ler önerilirken,

45 Rotroff 1982, 42 Pl. 41; Edwards 1975, 807, 810; Laumonier 1978, no. 3247 Fig. 20, no. 3242
Fig. 37.
46 ‹bid., 3, Pl. 94.
47 Oliver 1977, 41, 78. ‹.Ö. erken 3. yüzy›la ait M›s›r’dan gelen bir kase üzerinde ve ‹.Ö. 2. yüzy›-
l›n ikinci yar›s›na ait, Toledo Müzesi’nde korunan gümüfl kasede benzer nymphaea nelumbo ve
nymphaea lotus yapraklar› görülür. ‹srail’de bulunan ve Rotschild Koleksiyonu’nda yer alan,
‹.Ö. 3. yüzy›l›n ilk yar›s›na ait alt›n ve cam kar›fl›m› kasede madalyonun çevresini saran lotus ve
akanthus yapraklar› izlenir
 Phokaia Hellenistik Dönem Kal›p Yap›m› Kaseleri 131

Anadolu’da Ephesos’ta ‹.Ö. 200’lere, Pergamon’da ‹.Ö. 2. yüzy›l›n ikinci

çeyre¤ine, Labraunda’da ise ‹.Ö. 2. yüzy›l›n ikinci yar›s›na verilirler48.

Çerçeveler (Fig. 1, 8)
Genel olarak incelendi¤inde kaselerin üzerinde yer alanlar›n yan›
s›ra, a¤›z kenar›nda da çeflitli bitkisel ve geometrik bezemeler kullan›l›r.
Phokaia malzemesi aras›nda en s›k görülenler, Lesbos kymationu, ‹on
kymationu, meander dizisi, yatay S’ler, inci makara dizisi, rozetler ve
palmetlerdir. A¤›z kenar›n›n alt›nda, gövde üzerinde yer alan bezemelere
s›n›r oluflturan, ince bir bant içinde yer alan bu bezemeler K›ta Yunanistan,
adalar ve Anadolu örneklerinde hemen hemen benzer biçimlerde ortaya
ç›kar, Hellenistik dönem içinde genellikle farkl›l›k göstermeden devam
ederler ve bu nedenle tek bafllar›na, kaselerin tarihi için kan›t de¤ildir.

Madalyonlar (Fig. 3)
Kal›p yap›m› kaselerin, genellikle tek ya da çift kabartma halka ile çev-
relendi¤i ve bazen taç yapraklar›n bazen de mask fleklinde bezemelerin yer
ald›¤› bölümdür. Phokaia örneklerinde alt›l› ya da sekizli taç yapraklar›n
kullan›ld›¤› görülür. Özellikle Atina örneklerinde yayg›n olarak kullan›lan
masklar Phokaia’da görülmez.
Bunun yan› s›ra tek bir örne¤in dip k›sm›nda kabartma halkalara bitiflik
olarak yap›lan deniz kabuklar›n›n ayak görevini üstlendikleri düflünülür.
Deniz kabuklar›n›n metal örneklerine ‹.Ö. 3. yüzy›lda rastlan›rken, piflmifl
toprak örnekler Atina’da ‹.Ö. 225-200’e verilir49.
Elimizde korunan madalyon örneklerinin çok az olmas› nedeniyle, yay-
g›n olarak kullan›lan bezemelerden ve say›lar›ndan söz etmek olanaks›zd›r.
Zaten tarihlendirme problemleri bulunan bu seramik grubunun Phokaia’-
dan ele geçen örnekleri için durum daha da zordur. Çünkü Maltepe Tümü-
lüsü gibi, içerisinde Arkaik dönemden Hellenistik döneme dek çok kar›fl›k
malzeme bulunduran bir alandan gelmeleri, elimizde kesin tarihlemeye
yard›mc› olacak toplu buluntu gruplar›n›n olmay›fl›, Phokaia örneklerinin
ancak di¤er antik kentlerden gelen örneklerle k›yaslanarak ve az da olsa

48 Luca 1968, 1, no. 294a, Taf. 50; Hellström 1965, 21, Pl. 9-10.
49 Rotroff 1982, no. 2 Pl. 1, no. 65 Pl.11.
132 Aynur Civelek

Maltepe Tümülüsü’nden gelen di¤er seramik gruplar›yla birlikte de¤erlen-

dirilmesine yol açar.
Çok say›da cüruf bulunmas›, bozuk ve defolu üretimlere rastlanmas›,
ayn› kap formundan birbirine yak›n olarak yüzlerce örne¤in bulunmas›n-
dan dolay› bir çöplü¤e ait olmal›d›r. Bu nedenlerle tümülüsün tafl dolgusu-
nun y›¤›lmas›ndan sonra, en yak›n çevrede bulunan seramik atölyelerine
ait çöplükler bozularak buraya tafl›nd›¤› ve tafl dolgu malzemeyle örtül-
dü¤ü düflünülür. 1992 y›l›nda yap›lan temel kaz›lar›n›n sonucuna göre,
bu çöplüklerin atölyelerinin bulundu¤u alan, tümülüsün do¤usundaki yer-
dir50. Buradan ç›kan seramiklerle tümülüsün do¤usundan gelen malzeme
paralellik gösterir.
Tümülüsün üzerine seramik atölyelerinden tafl›narak getirilen malze-
me, tümülüsün inflaat›n›n bitirilifl tarihinden sonra olmal›d›r. Tümülüsün
üst dolgusu içinden ele geçen her türlü çanak çömlek, tümülüsün tarihin-
den daha erkendir. Tümülüsün içinde ele geçen malzeme genellikle ‹.Ö. 3.
yüzy›la ait olup, bunun yan› s›ra ‹.Ö. 4. yüzy›l›n ikinci yar›s›na tarihlenen
malzeme de bulunur. Bronzdan yap›lm›fl, ‹.Ö. 3. yüzy›la verilen çok say›-
da sikkenin ön yüzünde petasoslu Hermes bafl›, arka yüzünde ise griffon
protomlar› bulunur51.
Burada üç ayr› at›m tabakas› saptan›r. En üstteki tabakada ince sera-
mi¤in yan› s›ra kaba parçalar, ikinci tabakada çok say›da ince seramik ile
terracottalar ve üçüncü tabakada ise ‹.Ö. 4. yüzy›l›n ortalar›ndan ‹.Ö. 2.
yüzy›l›n ilk yar›s›na dek verilen malzemeler vard›r. Sözünü etti¤imiz kal›p
yap›m› kaseler ikinci tabakada siyah firnisli Bat› Yamac›, bal›k tabaklar›,
içe ve d›fla dönük dudakl› kaseler, aplike keramik örnekleriyle birlikte ele
geçmifltir52.
Hellenistik döneme ait kal›p yap›m› kaselerin yayg›n olarak bulundu¤u
bütün merkezlerde ‹.Ö. 3. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren, özellikle
‹.Ö. 2. yüzy›lda s›k olarak kullan›ld›¤›n› ve ‹.Ö. 1. yüzy›l›n sonlar›na dek
devam etti¤i görülür. Phokaia’da ele geçen malzeme de di¤er antik kent-
lerdeki benzerlerinden hem yap›m tekni¤i hem de stil ve geliflim aç›s›ndan

50 Özyi¤it 1993, 2.
51 ‹bid.,
52 Özyi¤it 1995, 8.
 Phokaia Hellenistik Dönem Kal›p Yap›m› Kaseleri 133

farkl› de¤ildir. Bu tip kaselerin Anadolu’da bulundu¤u di¤er merkezlerde

göz önünde bulundurulursa, Phokaia malzemesinin de yo¤un olarak ‹.Ö. 2.
yüzy›l bafllar›ndan ‹.Ö. 1. yüzy›l sonuna dek kullan›ld›¤›n› söylemek
olas›d›r. Fakat son y›llara dek yap›lan kaz›larda kontekst buluntular›n
olmay›fl›, Phokaia malzemesi için kesin tarih vermemizi zorlaflt›r›r.
Maltepe Tümülüsü’nün üzerindeki toprak y›¤›nt› içinde bulunan kal›p
yap›m› kaselerin üretildi¤i atölyelerin yerleri saptanmam›flt›r. Bununla bir-
likte, özellikle Hellenistik ve Roma dönemine ait di¤er seramik gruplar›na
ait atölyelerin yerleri belirlenmifltir. Parçalar›n neredeyse tamam›n›n k›r›k
olarak ele geçmesi, piflirme hatalar›, ayr›ca ayn› seramik atölyelerinde üre-
tildi¤ini düflündü¤ümüz parçalar›n bulunmas›, kaselerin üretiminde yerel
kilin kullan›lmas› ve ayn› zamanda Maltepe Tümülüsü’nün üst y›¤›n›n›n
çeflitli atölyelerin üretim at›klar›ndan oluflmas›, Bat› Anadolu’daki önemli
merkezlerden biri olan Phokaia’da da “Megara kasesi” üretimi olmas›
gerekti¤ini düflündürür.
134 Aynur Civelek

K›saltma ve Kaynakça
Akurgal 1956 Akurgal, E., “Foça Kaz›lar› ve Kyme Sondajlar›”, Anatolia
I,1956, 34 vd.
Akurgal 1988 Akurgal, E., Anadolu Uygarl›klar›, 1988.
Bouzek 1990 Bouzek, J., Studies of Greek Pottery in the Black Sea Area,
Prague, 1990.
Byvanck 1973 Byvanck, L.-Q. Van Ufford, “Un bol d’argent hellénique en
Suede”, BCH 1973, 119-123.
Byvank 1953 Byvank, L.-Q. Van Ufford, “Les bols megariens”, BABesch
28, 1953, 1-21.
Callaghan 1981 Callaghan, P.J., “The Little Palace Well and Knossian Pottery
of the Later Third and Second Centuries B.C.”, BSA 76,
1981, 35-58.
Edwards 1975 Edwards, G. R., Corinthian Hellenistic Pottery, Corinth VII,
3, Princeton, 1975.
Gürler 1994 Gürler, B., Metropolisin Hellenistik Dönem Serami¤i, E.Ü.
Sosyal Bilimler Enstitüsü (doktora tezi), ‹zmir, 1994.
Hellström 1965 Hellström, P., Labraunda, Swedish Excavations and Resear-
ches, II, i, Pottery of Classical and Later Date, Terracotta
Lamps and Glass, Lund, 1965.
Jones 1950 Jones, F.F., The Pottery in Excavations at Gözlü Kule, Tarsus
I, The Hellenistic and roman Periods, 1950.
Laumonier 1977 Laumonier, A., “Bols hellénistiques à reliefs”, BCH, Suppl. I,
Paris, 1973, 253-262.
Laumonier 1978 Laumonier, A., La ceramique hellénistique à reliefs, 1, Ateliers
“‹oniens”, Delos XXXI, Paris, 1978.
Luca 1968 Luca, G.-Ziegenaus O., Das Asklepieion, Pergamon XI,1,
Berlin, 1968.
Mitsopoulos 1991 Mitsopoulos, V.-Leon, Die Basilika am Staatsmarkt in Ephe-
sos Kleinfunde, Wien, 1991.
Oliver 1969 Oliver, A., “A Gold-Glass Fragment in the Metropolitan
Museum of Art”, JGS, 11, 1969, 9-16.
Oliver 1977 Oliver, A., Silver for the Gods: 800 Years of Greek and Roman
Silver. Catalogue of an Exhibition at the Toledo Museum of
Art, Toledo, Ohio, 1977.
Özyi¤it 1990 Özyi¤it, Ö., “1989 Y›l› Phokaia Kaz›lar›”, XII. Uluslararas›
Kaz›, Araflt›rma ve Arkeometri Sempozyumu, Ankara, 1990,
53-54.
Özyi¤it 1992 Özyi¤it, Ö., “1991 Y›l› Phokaia Kaz› Çal›flmalar›”, XIV.
Kaz›, Araflt›rma ve Arkeometri Sempozyumu, Ankara, 1992.
 Phokaia Hellenistik Dönem Kal›p Yap›m› Kaseleri 135

Rotroff 1982 Rotroff, S. I., The Athenian Agora XXII, Hellenistic Pottery
and Imported Moldmade Bowls, Princeton, 1982.
Schäfer Schäfer, J., Hellenistische Keramik aus Pergamon, Berlin,
1968.
Schwabacher Schwabacher, W., “Hellenistische Reliefkeramik am Keramei-
kos” AJA 45, 182-228.
Thompson 1934 Thompson, H., “Two Centuries of Hellenistic Pottery”,
Hesperia 3, 1934, 311-480.
Tölle 1974 Tölle-Kastenbein, I., Das Kastro Tigani, Die bauten und
funde griechischen römischen und byzantinischer zeit,
Samos, XIV, Bonn, 1974.
Waáge 1948 Waáge, F. O., Hellenistic and Roman Tableware of North
Syria in Antioch on the Orontes, IV,i, Ceramics and Islamic
Coins, Princeton, 1948.
 LEVHA 19

Fig. 1
LEVHA 20

Fig. 2
 LEVHA 21

Fig. 3
LEVHA 22

c
0 2 cm

Fig. 4
d

a
0 2 cm 0 2 cm b
Fig. 5
 LEVHA 23

a
c
0 2 cm

d
Fig. 6

0 2 cm

b
Fig. 7
LEVHA 24

c
0 2 cm Fig. 8