Tarekh Adabeyat Dar Eran 1

mandegar.tarikhema.org tarikhema.
org
pdf.tarikhema.org
tarikhema.ir
mandegar.tarikhema.org tarikhema.org
pdf.tarikhema.org
tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
tarikhema.ir
‫‪tarikhema.org‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬
‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ذﺑﯿﺢاﷲ ﺻﻔﺎ‬
‫ﻧﺎﺷﺮ ﭼﺎﭘﯽ‪:‬‬
‫ﻓﺮدوس‬
‫ﻧﺎﺷﺮ دﯾﺠﯿﺘﺎﻟﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 5‬از ‪534‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﻓ ﻬ ﺮﺳ ﺖ‬
‫‪5‬‬ ‫ﻓ ﻬ ﺮﺳ ﺖ‬
‫‪15‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ﺟﻠﺪ ‪1‬‬
‫‪15‬‬ ‫ﻣ ﺸ ﺨ ﺼ ﺎ ت ﮐﺘ ﺎ ب‬
‫‪15‬‬ ‫ﺟﻠﺪ اول‬
‫‪15‬‬ ‫]ﻣﻘﺪﻣﻪ[‬
‫‪18‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫‪18‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪26‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان از ﻏﻠﺒﻪ ﻋﺮب ﺗﺎ ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر‬
‫‪26‬‬ ‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺮان ﻣﻘﺎرن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‬
‫‪28‬‬ ‫ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺎزﯾﺎن‬
‫‪30‬‬ ‫از ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح ﺗﺎ ﻗﯿﺎم اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ )‪ 129 -21‬ﻫﺠﺮي(‬
‫‪32‬‬ ‫از ﻗﯿﺎم اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ )‪(259 -129‬‬
‫‪34‬‬ ‫وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﺗﺎ ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب‬
‫‪39‬‬ ‫ﺷﻌﻮﺑﯿﻪ‬
‫‪42‬‬ ‫ﻗﯿﺎﻣﻬﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﺎ ﻇﻬﻮر ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر‬
‫‪44‬‬ ‫ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﺎري‬
‫‪49‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم وﺿﻊ دﯾﻨﯽ اﯾﺮان ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي‬
‫‪49‬‬ ‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ در اﯾﺮان‬
‫‪49‬‬ ‫آﻏﺎز اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫‪50‬‬ ‫ﺧﻮارج‬
‫‪52‬‬ ‫ﺷﯿﻌﻪ‬
‫‪54‬‬ ‫ﻣﺮﺟﺌﻪ‬
‫‪55‬‬ ‫اﺧﺘﻼف در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫‪55‬‬ ‫ﻗﺪرّﯾﻪ‬
‫‪56‬‬ ‫ﻣﺠّﺒﺮه‬
‫‪56‬‬ ‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬
‫‪60‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻓﺮﻗﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫‪61‬‬ ‫ﺣﻠﻮﻟﯿﻪ و اﻫﻞ ﺗﻨﺎﺳﺦ‬
‫‪63‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم وﺿﻊ ﻋﻠﻮم در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي‬
‫‪63‬‬ ‫ﺗ ﻘ ﺴﯿ ﻢ ﻋ ﻠ ﻮ م‬
‫‪63‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪64‬‬ ‫‪ -1‬ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯿﻪ‬
‫‪64‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪65‬‬ ‫ﻋﻠﻢ اﻟﻘﺮاءة‬
‫‪66‬‬ ‫ﻋ ﻠ ﻢ ﺗ ﻔ ﺴﯿ ﺮ‬
‫‪68‬‬ ‫ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺪﯾﺚ‬
‫‪70‬‬ ‫ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ‬
‫‪73‬‬ ‫ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼم‬
‫‪76‬‬ ‫‪ -2‬ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠّﯿﻪ‬
‫‪76‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾ ﻒ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫‪77‬‬ ‫ﺗﺎزﯾﺎن و ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫‪78‬‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﺗﺪوﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫‪79‬‬ ‫آﻏﺎز ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻌﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫‪80‬‬ ‫ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺣﻮزه ﺑﻐﺪاد‬
‫‪82‬‬ ‫ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‬
‫‪91‬‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫‪93‬‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻏﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫‪95‬‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺎر ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‬
‫‪96‬‬ ‫ﻋﻠﻤﺎي ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم‬
‫‪99‬‬ ‫‪ -3‬ﻋﻠﻮم ادﺑّﯿﻪ‬
‫‪99‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾ ﻒ و اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ‬
‫‪100‬‬ ‫ﻋﻠﻞ ﺗﻮﺳﻌﻪ ادب ﻋﺮﺑﯽ‬
‫‪101‬‬ ‫رواﯾﮥ و رواة‬
‫‪102‬‬ ‫ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ‬
‫‪105‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم وﺿﻊ ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﺳﻪ ﻗﺮن اّول ﻫﺠﺮي‬
‫‪105‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪105‬‬ ‫‪ -1‬ادﺑﯿﺎت ﭘﻬﻠﻮي‬
‫‪105‬‬ ‫اداﻣﻪ ادب ﭘﻬﻠﻮي‬
‫‪108‬‬ ‫ﻧﺎﻗﻼن ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫‪112‬‬ ‫‪ -2‬وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺎ آﻏﺎز ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫‪112‬‬ ‫ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ‬
‫‪112‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪116‬‬ ‫ﺷﻌﺮ در ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ‬
‫‪119‬‬ ‫ورود ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ‬
‫‪121‬‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫‪123‬‬ ‫‪ -3‬ﻟﻬﺠﻪ دري‬
‫‪127‬‬ ‫‪ -4‬آﻏﺎز ادب ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫‪127‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪128‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي‬
‫‪138‬‬ ‫‪ -5‬ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان‬
‫‪138‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪139‬‬ ‫ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫‪143‬‬ ‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫‪145‬‬ ‫]ﺑﺎب دوم[ ‪ 2‬وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اّول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي‬
‫‪145‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪145‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اّول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪145‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪146‬‬ ‫‪ -1‬وﺿﻊ ﺑﻐﺪاد و ﺧﻠﻔﺎ ﺗﺎ ﺗﺴّﻠﻂ ﻃﻐﺮل ﺑﯿﮓ )‪ 447‬ﻫﺠﺮي(‬
‫‪149‬‬ ‫‪ -2‬ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي اﯾﺮان از آﻏﺎز ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﺗﺴّﻠﻂ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن‬
‫‪149‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪149‬‬ ‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﺎرﯾﺎن‬
‫‪149‬‬ ‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‬
‫‪151‬‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﺗﺎﺑﻊ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‬
‫‪153‬‬ ‫اﻣﺮاي ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫‪154‬‬ ‫دﯾﺎﻟﻤﻪ آل زﯾﺎر‬
‫‪155‬‬ ‫دﯾﺎﻟﻤﻪ آل ﺑﻮﯾﻪ‬
‫‪156‬‬ ‫دﯾﺎﻟﻤﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪156‬‬ ‫دوره اول ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي‬
‫‪157‬‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﻐﺮب‬
‫‪158‬‬ ‫‪ -3‬وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪158‬‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫‪159‬‬ ‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫‪160‬‬ ‫رﺳﻮم و آداب اﯾﺮاﻧﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ و ﺛﺮوت‬
‫‪162‬‬ ‫ﺑﺮدﮔﯽ و ﺑﺮدﮔﺎن‬
‫‪162‬‬ ‫ﻏﻼﻣﺎن و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن ﺗﺮك‬
‫‪165‬‬ ‫ﻣﺒﺎرزات ﻧﮋادي اﯾﺮان و ﺗﺮك‬
‫‪166‬‬ ‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺴّﻠﻂ ﻏﻼﻣﺎن‬
‫‪167‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم ﻋﻘﺎﯾﺪ و ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪167‬‬ ‫ﺑﻘﺎﯾﺎي ادﯾﺎن ﻗﺪﯾﻢ‬
‫‪169‬‬ ‫ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪170‬‬ ‫ﻋﺼﺒﯿﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫‪173‬‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ اﺷﻌﺮي‬
‫‪175‬‬ ‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﻔﻮذ اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ و اﺷﺎﻋﺮه‬
‫‪176‬‬ ‫وﺿﻊ ﺷﯿﻌﻪ‬
‫‪177‬‬ ‫ﻓﺮﻗﻪ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ‬
‫‪180‬‬ ‫ﻗﺮاﻣﻄﻪ‬
‫‪183‬‬ ‫ﺻﻮﻓﯿﻪ‬
‫‪185‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم وﺿﻊ ﻋﻠﻮم در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪185‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪185‬‬ ‫رواج ﻋﻠﻢ‬
‫‪186‬‬ ‫رواج ﮐﺘﺐ‬
‫‪186‬‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎ‬
‫‪188‬‬ ‫ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫‪188‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪191‬‬ ‫‪ -1‬ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋّﯿﻪ‬
‫‪191‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪197‬‬ ‫ﻋﻠﻢ ﮐﻼم‬
‫‪198‬‬ ‫‪ -2‬ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫‪198‬‬ ‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫‪199‬‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫‪201‬‬ ‫ﺳﯿﺮ ﻋﻠﻮم ﺣﮑﻤﯽ ﺗﺎ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪204‬‬ ‫ﺣﮑﻤﺎء ﺑﺰرگ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﺋﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪204‬‬ ‫اﺑﻮ زﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫‪204‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎء رازي‬
‫‪207‬‬ ‫ﻓﺎراﺑﯽ‬
‫‪211‬‬ ‫اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ‬
‫‪211‬‬ ‫اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‬
‫‪212‬‬ ‫اﺑﻦ ﻃّﯿﺐ‬
‫‪212‬‬ ‫اﺑﻦ ﻫﻨﺪو‬
‫‪213‬‬ ‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ »‪«1‬‬
‫‪223‬‬ ‫ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫‪223‬‬ ‫اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ‬
‫‪232‬‬ ‫ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪238‬‬ ‫ﻋ ﻠﻢ ﻃ ﺐ‬
‫‪241‬‬ ‫ﺻﯿﺪﻧﻪ و ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫‪242‬‬ ‫ﺟ ﻐ ﺮ ا ﻓﯿ ﺎ‬
‫‪244‬‬ ‫‪ -3‬ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ‬
‫‪246‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم وﺿﻊ ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪246‬‬ ‫‪ -1‬وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫‪248‬‬ ‫‪ -2‬ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ و ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪248‬‬ ‫ﺧﺼﺎﺋﺺ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫‪252‬‬ ‫اﻧﻮاع ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت آن‬
‫‪252‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪254‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺴﻌﻮدي ﻣﺮوزي‬
‫‪255‬‬ ‫‪ -2‬رودﮐﯽ‬
‫‪267‬‬ ‫‪ -3‬ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫‪270‬‬ ‫‪ -4‬اﺑﻮ ﻃّﯿﺐ ﻣﺼﻌﺒﯽ‬
‫‪271‬‬ ‫‪ -5‬ﻓﺮاﻻوي‬
‫‪271‬‬ ‫‪ -6‬اﺑﻮ ﺷﻌﯿﺐ ﻫﺮوي‬
‫‪272‬‬ ‫‪ -7‬اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس رﺑﻨﺠﻨﯽ‬
‫‪273‬‬ ‫‪ -8‬اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﺟﻮﯾﺒﺎري‬
‫‪273‬‬ ‫‪ -9‬اﺑﻮ زراﻋﻪ ﻣﻌّﻤﺮي‬
‫‪274‬‬ ‫‪ -10‬ﺧﺴﺮواﻧﯽ‬
‫‪275‬‬ ‫‪ -11‬ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺨﺎري‬
‫‪276‬‬ ‫‪ -12‬اﺑﻮ اﻟﻤﺆّﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫‪277‬‬ ‫‪ -13‬ﺑﻮﺷﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ‬
‫‪280‬‬ ‫‪ -14‬دﻗﯿﻘﯽ‬
‫‪288‬‬ ‫‪ -16‬وﻟﻮاﻟﺠﯽ‬
‫‪289‬‬ ‫‪ -17‬ﻟﻮﮐﺮي‬
‫‪290‬‬ ‫‪ -18‬ﺑﺪﯾﻊ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫‪291‬‬ ‫‪ -19‬ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺗﺮﻣﺬي‬
‫‪294‬‬ ‫‪ -20‬ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﭼﻐﺎﻧﯽ‬
‫‪295‬‬ ‫‪ -21‬آﻏﺎﺟﯽ‬
‫‪297‬‬ ‫‪ -23‬ﺧﺴﺮوي ﺳﺮﺧﺴﯽ‬
‫‪300‬‬ ‫‪ -25‬ﯾﻮﺳ ﻒ ﻋﺮوﺿﯽ‬
‫‪300‬‬ ‫‪ -26‬اﺳﺘﻐﻨﺎﺋﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‬
‫‪301‬‬ ‫‪ -27‬ﺧّﺒﺎزي ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‬
‫‪301‬‬ ‫‪ -28‬اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﺷﻮﺷﺘﺮي‬
‫‪302‬‬ ‫‪ -29‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه‬
‫‪303‬‬ ‫‪ -30‬ﺟﻨﯿﺪي‬
‫‪303‬‬ ‫‪ -31‬ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﺮوزي‬
‫‪309‬‬ ‫‪ -33‬ﺑّﺸﺎر ﻣﺮﻏﺰي‬
‫‪310‬‬ ‫‪ -34‬ﻋﻤﺎره ﻣﺮوزي‬
‫‪312‬‬ ‫‪ -35‬اﯾﻼﻗﯽ‬
‫‪313‬‬ ‫‪ -36‬اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﺑﺴﺘﯽ‬
‫‪314‬‬ ‫‪ -37‬ﻓﺮدوﺳﯽ »‪«2‬‬
‫‪314‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪340‬‬ ‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﯾﺮج ﺑﺪﺳﺖ ﺳﻠﻢ و ﺗﻮر‬
‫‪342‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻨﮓ رﺳﺘﻢ ﺑﺎ اﻓﺮاﺳﯿﺎب‬
‫‪343‬‬ ‫ر ﺳﺘ ﻢ‬
‫‪344‬‬ ‫ﺟﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﺗﻮراﻧﯿﺎن‬
‫‪344‬‬ ‫ﺷﺐ‬
‫‪345‬‬ ‫رﻓﺘﻦ زال ﻧﺰد روداﺑﻪ‬
‫‪347‬‬ ‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﻬﺮاب‬
‫‪350‬‬ ‫رزم رﺳﺘﻢ ﺑﺎ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‬
‫‪354‬‬ ‫ﻧﺎﻣﻪ رﺳﺘﻢ ﻓّﺮﺧﺰاد‬
‫‪357‬‬ ‫ﻣ ﻮا ﻋ ﻆ و ﺣ ﮑ ﻢ‬
‫‪358‬‬ ‫‪ -38‬اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ »‪«1‬‬
‫‪362‬‬ ‫‪ -39‬ﻓّﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫‪374‬‬ ‫‪ -40‬ﻟﺒﯿﺒﯽ‬
‫‪376‬‬ ‫‪ -41‬زﯾﻨﺒﯽ ﻋﻠﻮي ﻣﺤﻤﻮدي‬
‫‪379‬‬ ‫‪ -43‬ﻣﺴﻌﻮدي ﻏﺰﻧﻮي )رازي(‬
‫‪381‬‬ ‫‪ -44‬ﻣﺨّﻠﺪي ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‬
‫‪382‬‬ ‫‪ -45‬ﻋﻨﺼﺮي‬
‫‪387‬‬ ‫‪ -46‬ﺑﻬﺮاﻣﯽ‬
‫‪389‬‬ ‫‪ -47‬ﺑﺰرﺟﻤﻬﺮ ﻗﺎﯾﻨﯽ‬
‫‪390‬‬ ‫‪ -48‬ﻏﻀﺎﯾﺮي‬
‫‪393‬‬ ‫‪ -49‬ﻣﺴﺮور ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ‬
‫‪394‬‬ ‫‪ -50‬ﻋﺴﺠﺪي‬
‫‪396‬‬ ‫‪ -51‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‬
‫‪407‬‬ ‫‪ -52‬ﻋﻄﺎردي‬
‫‪408‬‬ ‫‪ -53‬ﺑﺎﻟﯿﺚ ﻃﺒﺮي‬
‫‪409‬‬ ‫‪ -54‬اﻣﯿﻨﯽ ﻧّﺠﺎر‬
‫‪409‬‬ ‫‪ -55‬روزﺑﻪ ﻧﮑﺘﯽ‬
‫‪410‬‬ ‫‪ -56‬ﻋّﯿﻮﻗﯽ‬
‫‪412‬‬ ‫‪ -57‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ‬
‫‪413‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪432‬‬ ‫‪ -4‬ﺗﺎزيﮔﻮﯾﺎن اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪432‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪433‬‬ ‫ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫‪437‬‬ ‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫‪438‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻋﺎم اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و اﻣﺎﮐﻦ و اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺘﺐ و ﻓﺮق و اﻗﻮام‬
‫‪438‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪438‬‬ ‫‪ -1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ »‪«1‬‬
‫‪489‬‬ ‫‪ -2‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت و ﻣﻘﺎﻻت‬
‫‪512‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﯽ ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻓﺮق و اﻗﻮام‬
‫‪520‬‬ ‫‪ -4‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻣﺎﮐﻦ و اﻋﻼم ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫‪531‬‬ ‫درﺑﺎره ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 15‬از ‪534‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ﺟﻠﺪ ‪1‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ﺟﻠﺪ ‪1‬‬

‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﮐﺘﺎب‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻪ ‪ :‬ﺻﻔﺎ‪ ،‬ذﺑﯿﺢ اﷲ‪.1378 - 1290 ،‬‬
‫ﻋﻨﻮان و ﻧﺎم ﭘﺪﯾﺪآور ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان‪ /‬ﺗﺎﻟﯿﻒ ذﺑﯿﺢاﷲ ﺻﻔﺎ؛ ﺗﻠﺨﯿﺺ از ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺮاﺑﯽ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪ :‬ﻣﺠﯿﺪ ‪1355- ،‬‬
‫ﺷﺎﺑﮏ ‪ : :‬ج‪36500-17-5509-964 : 2.‬رﯾﺎل ؛ ‪ :‬ج‪36500-17-5509-964 : 2.‬رﯾﺎل‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻮﯾﺴﯽ ‪ :‬ﺑﺮونﺳﭙﺎري‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ‪ :‬ج‪ :2 .‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪1369 :‬؛ ﺑﻬﺎ‪ 750 :‬رﯾﺎل‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪ :‬ج‪ .1 .‬ﺧﻼﺻﻪ ﺟﻠﺪ اول و دوم‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ :‬از آﻏﺎز ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﺗﺎ اواﯾﻞ ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي ‪ /...‬ذﺑﯿﺢاﷲ ﺻﻔﺎ‬
‫‪ --.‬ج‪ .2 .‬ﺧﻼﺻﻪ ﺟﻠـﺪ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺨﺶ اول ‪ -‬دوم‪ :‬ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ :‬از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﻫﺸـﺘﻢ‪ /‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺗﺮاﺑﯽ‪ISBN‬‬
‫‪964-5500-17-3‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ‪ :‬ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ‪ --‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﻧﻘﺪ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻪ اﻓﺰوده ‪ :‬ﺗﺮاﺑﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪ‪ ، - 1328 ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫رده ﺑﻨﺪي ﮐﻨﮕﺮه ‪/PIR3374 :‬ص‪7‬ت‪2‬‬
‫رده ﺑﻨﺪي دﯾﻮﯾﯽ ‪0 :‬ﻓﺎ‪8/9‬‬
‫ﺷﻤﺎره ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﻠﯽ ‪ :‬م‪2820-74‬‬
‫ﺟﻠﺪ اول‬
‫]ﻣﻘﺪﻣﻪ[‬
‫ﺑﻨﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪه ﺑﺨﺸﺎﯾﺸﮕﺮ‬
‫از ﻣﯿـﺎن ﻣﻠﺘﻬـﺎي ﻗـﺪﯾﻢ ﺟﻬـﺎن ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻠﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن داراي ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﻣﻤﺘـﺪ ادﺑﯽ و آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ دلاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻠﻬﺠﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﺴﺖ‪ .‬از‬
‫ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮ ادﺑﯽ اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎﺛﺎﻫـﺎي زردﺷﺖ ﺗـﺎ ﺟﺪﯾـﺪﺗﺮﯾﻦ آﺛـﺎر ﺟﺎﻧﺒﺨﺶ ﭘﺎرﺳـﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪﺟﺎ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭘﺮﺗﻮ روح ﺧﻼق و اﻧﺪﯾﺸـﻪ‬
‫ﺗﺎﺑﻨـﺎك اﯾﺮاﻧﯽ آﺷـﮑﺎر و ﻫﻮﯾـﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ﮐﺘﺐ و ﻣﻨﻈﻮﻣﻬـﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺣـﺪود ﻫﺰار ﺳـﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ دو ﻫﺰار‬
‫ﺳﺎل از ﻣﯿﻼد ﻣﺴـﯿﺢ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻓﺎﺻـﻠﻪﯾﯽ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﺷﻤﺴـﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺰﺑﺎﻧﻬﺎي اوﺳـﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮي ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﯾﺎ‬
‫اﺷـﮑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮي ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳـﻐﺪي‪ ،‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﮐﺮدي و ﭘﺎرﺳـﯽ دري ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه از ﺣﺪ ﺷﻤﺎر ﺑﯿﺮوﻧﺴﺖ‪ ،‬و از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﯿﺸﻤﺎر ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري در زﻣﺮه دﻟﮑﺶﺗﺮﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﻗﺮﯾﺤﻪ ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌﻀـﯽ را در ردﯾﻒ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻫﮑﺎرﻫـﺎي ادب و ﻓﮑﺮ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﯿﺘﻮان درآورد‪.‬‬
‫ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ارزش ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ و رﺑﺎﻋﯿـﺎت ﺧﯿـﺎم و ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻮﻟﻮي و ﻏﺰﻟﻬﺎي ﺣﺎﻓﻆ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷـﺪ؟ و ﭼﻪﺑﺴﺎ آﺛﺎر ﺑـﺪﯾﻊ‬
‫دﯾﮕﺮﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻌﺮض ﻋﻠﻢ و اﻃﻼع ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد در ﺷﻤﺎر اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ آﺛﺎر ﺑﺰرگ درآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪج‪ ،1‬ص‪2 :‬‬
‫ﻣﻠﺖ اﯾﺮان ﻋﻼـوه ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﻠﻬﺠﻪﻫـﺎي اﯾﺮاﻧﯽ آﺛﺎر ﻣﻨﺜﻮر و ﻣﻨﻈﻮم ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎده‪ ،‬در اﯾﺠﺎد ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ادﺑﯿﺎت ﺟﻬﺎﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ادﺑﯿﺎت‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﺳـﻬﻢ ﻋﻤـﺪه و اﺳﺎﺳـﯽ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗـﺪوﯾﻦ ﻟﻐﺖ و ﻗﻮاﻋـﺪ ﻟﺴﺎﻧﯽ و ﺗﺠـﺪد و ﺗﺮﻗﯽ ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ آن زﺑﺎن را ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻮاﻗﻊ و‬
‫ﺑﯽوﺳﻮﺳﻪ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺗﻌﺼﺐ و ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻣﺮﻫﻮن اﯾﺮاﻧﯿﺎن داﻧﺴﺖ و اﯾﻦ ﻗﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﮕﯽ ﺑﺮآﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ وﺳـﻌﺖ داﯾﺮه ﮐﺎر و ﻋﻤﻞ در ادب اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان را در دو دوره ﻣﻤﺘﺎز از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻮرد‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼﻣﺴﺖ ﺟـﺪا و آﻧﭽﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوره اﺳـﻼﻣﯽ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص زﺑﺎن ﭘﺎرﺳـﯽ دري‬
‫اﺳﺖ ﺟـﺪا ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﮐﻪ ﺗﺘﺒﻊ در ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان ﻋﻬﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ﺧﻮد ﻣﺤﺘﺎج رﻧﺠﻬﺎي ﻣﺘﻤﺎدي و ﺗﺴﻮﯾﺪ اوراق‬
‫ﮐﺜﯿﺮ و ﺟﺴﺖوﺟﻮ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﻮﻻﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه اﯾﻦ اوراق ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﺧﻮد را ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻋﻬـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻬـﺪ اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺳـﺎﺧﺖ و‬
‫ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿـﺮ را ﺑﺸـﺮح ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﻋﻬـﺪ ﻣـﺬﮐﻮر اﺧﺘﺼﺎص داد و ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت ﻋﻬـﺪ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﺘﺎج زﺣﻤﺎت ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﺎري ﻃﻠﺒﯿﺪ و ﻗﺪم در اﯾﻦ راه دﺷﻮار ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻗﺪام اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺗﻬﻮر ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ آﻧﺮا دﻟﯿﻞ ﺧﯿﺮﮔﯽ و ﺑﯽﺑﺎﮐﯽ ﻣﺆﻟﻒ داﻧﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ‬
‫و ﻋـﺪم اﻃﻼع و ﻓﻘﺪان اﺳـﺘﺤﻘﺎق ﺧﻮد ﺑﺎ ﺑﺮﮔﺰاﺷـﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺷـﮕﺮف ﺧﻮاﺳـﺘﻪام ﺗﻨﻬﺎ راﻫﯽ ﺑﺮاي آﯾﻨﺪﮔﺎن ﮔﺸﻮده و ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺷـﺮف‬
‫ﺗﻘﺪم در آن ﮐﺎر ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﺸـﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﺰﺑﺎﻧﻬﺎي ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻏﯿﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ درﺑﺎره ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از آن‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻮﺷﺸـﻬﺎي ﻣﺮﺣﻮم ادوارد ﺑﺮون و دﮐﺘﺮ اﺗﻪ )ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﺧﻮد را ﺑﺰﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و دوﻣﯿﻦ ﺑﺰﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ(‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪات داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻐﻔﻮر ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﯾﻨﯽ و ﺷﺎدروان ﺑﻬﺸﺖآﺷﯿﺎن ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر و‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺮﺣﻮم ﻓﺎﺿﻞ و‬
‫ﭘﺎكاﻧـﺪﯾﺸﻪام ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ ﻃﺎب ﺛﺮاﻫﻤﺎ و آﻗﺎي ﺳـﯿﺪ ﺣﺴﻦ ﺗﻘﯽزاده و آﻗﺎي ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ و آﻗﺎي ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ‬
‫و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ رﺿﺎزاده ﺷـﻔﻖ و آﻗﺎي ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴـﯽ و ﭘﯿﺶ از آﻧﺎن ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻨﺨﺎن ﻓﺮوﻏﯽ را ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس و اﺣﺘﺮام و‬
‫اﻏﺘﻨـﺎم ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﯾـﮏ ﺑﻄﺮﯾﻘﯽ در اﯾﻦ ﺑـﺎب ﯾﺎ در ﯾﮑﯽ از اﺟﺰاء آن رﻧـﺞ ﺑﺮده و ﮐﺎر ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﯽ روش ﮐﺎر در آﻧﻬﺎ ﻧﺤﻮي‬
‫دﯾﮕﺮ داﺷـﺖ و در اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب ﻧﺎﻗﺎﺑـﻞ ﺑﻨـﻮﻋﯽ دﯾﮕﺮﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻦ ﺑﻬﺮﺣـﺎل ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﮐـﺎر ﺧـﻮد را ﻣﺮﻫـﻮن ﮐﻮﺷﺸـﻬﺎ و رﻧﺠﻬـﺎي اﯾﻦ‬
‫آزادهﻣﺮدان داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣﯽداﻧﻢ و آن ﻓﺎﺿـﻼن ﭘﺎكﺳـﺮﺷﺖ را راﻫﺒﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﺷـﻤﺎرم ﺧﺎﺻﻪ آﻗﺎي ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ اﺳـﺘﺎد ﻓﺎﺿﻞ داﻧﺸﮕﺎه را‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫روش ﮐﺎر در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﺮﻫﻮن ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺸﺎﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ورود در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ وﺿﻊ ادﺑﯽ ﻫﺮﻋﻬـﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﻘـﺪﻣﺎت آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﻓﮑﺮي و ﺳـﯿﺮ اﻓﮑـﺎر و ﻋﻘﺎﯾـﺪ و ﻋﻠﻮم را در آن دوره ﻓﺮاﻫﻢ آورد زﯾﺮا ﺑﻨﻈﺮ ﺣﻘﯿﺮ ادب ﻓﻦ ﺑﯿـﺎن ﻋﻘﺎﯾـﺪ و اﻓﮑﺎر و ﻋﻮاﻃﻒ اﺳﺖ و ﻋﻠﻮم‬
‫ادﺑﯽ ﻧﯿﺰ داﻧﺸـﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯿﺴـﺮ ﺳـﺎزد‪ .‬ﻋﻘﺎﯾـﺪ و اﻓﮑﺎر و ﻋﻮاﻃﻒ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﻼـم ﺗـﺎﺑﻊ ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﻫﺮﻋﻬـﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﻬﯿـﭻ روي از آن ﻣﺴـﺘﻘﻞ و ﺟـﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﯽ اﻟﻤﺜﻞ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﻋﻠﻞ‬
‫ﺗﺮﻗﯽ و اﻧﺤﻄﺎط اﻓﮑﺎر و اﺷﻌﺎر ﺣﻤﺎﺳﯽ را در ﯾﮏ ﻋﻬﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺘﻤﺎ وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و دﯾﻨﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را در آن ﻋﻬﺪ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻮرد‬
‫ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ زﯾﺮا اﯾﻦ اوﺿﺎﻋﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﯾﮏ ﻣﻠﺖ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻔﺎﺧﺮات ﻧﮋادي و ﺑﯿﺎن اﻓﺘﺨﺎرات ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﯽ و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ و ﻣﻠﯽ‬
‫ﺳﻮق دﻫﺪ و ﯾﺎ از آن ﺑﺎزدارد‪.‬‬
‫ﺑـﺎ اﯾﻦ اﺷﺎره ﻣﺨﺘﺼـﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت ﻫﺮﯾﮏ از ادوار ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻘـﺪﻣﻪ‪ ،‬وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و دﯾﻨﯽ و‬
‫ﻋﻠﻤﯽ آن دوره ﻫﻢ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﻣﻨﺘﻬﯽ اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﻪ دارد ﻧﺒﺎﯾﺪ از ذي اﻟﻤﻘﺪﻣﻪ درازﺗﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ادﺑﯿﺎت را‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻋﻢ آن ﻣﻮرد ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬و از ﺟﻨﺒﻪ ﺧـﺎص آن ﺻـﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻃﺒﻌـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ ﻫﻤﻪ آﺛـﺎر ﻓﮑﺮي ﯾﮏ ﻣﻠﺖ را ﺑﻪ ﻫﺮﻟﻬﺠﻪ و‬
‫زﺑـﺎن و در ﻫﺮ ﻣﻮﺿـﻮع و ﻣﻄﻠـﺒﯽ ﺑﺎﺷـﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ادﺑﯿـﺎت ﯾـﮏ ﻣﻠﺖ در ادوار ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﺷـﻌﺮ و ﻧـﺜﺮ ادﺑﯽ ﺗﺠـﺎوز‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع آﺛـﺎر ﻓﻨﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ و دﯾﻨﯽ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﯿﺰ آﻧﭽﻪ از آﺛﺎر ﻓﮑﺮي ﯾﮏ ﻣﻠﺖ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﻏﯿﺮ از زﺑﺎن ﻣﺘـﺪاول آن ﻗﻮم وﺟﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﻢ در ﺷـﻤﺎر آﺛﺎر ادﺑﯽ او درﻣﯿﺂﯾـﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﺎ وﻗﺘﯽ در ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت دوره اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ از ﺣﺎل ﻟﻬﺠﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﮑﺘﻮب اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻬﻠﻮي و ﺳـﻐﺪي و ﺗﺨﺎري و ﺧﻮارزﻣﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ دري و ﮐﺮدي و‬
‫ﻃﺒﺮي و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم آﺛﺎري ﮐﻪ ﺑﺂن ﻟﻬﺠﺎت ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾـﺪ از وﺿﻊ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر و آﺛﺎري‬
‫ﮐﻪ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺧﺒﺮ ﯾﺎﺑﯿﻢ ﭼﻪ اﯾﻨﻬﺎ ﻫﻢ آﺛﺎر اﻧﺪﯾﺸﻪ و ذوق اﯾﺮاﻧﯽ و ﺟﻠﻮاﺗﯽ از‬
‫ﺟﻠﻮهﻫـﺎي ﻓﮑﺮي اﯾﻦ ﻗﻮم اﺳﺖ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻗﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ از زﺑـﺎن ﺷـﻌﺮ و ﻧـﺜﺮ ﺗﺮﮐﯽ در ﻗﺮون ﻣﺘـﺄﺧﺮ ﮐﻪ ﻋـﺪهﯾﯽ از‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن آن اﯾﺮاﻧﯽﻧﮋاد ﯾـﺎ ﺳـﺎﮐﻦ اﯾﺮان ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﻋﻠﺖ ورود ﻣﺎ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻤﯽ‬
‫)اﻋﻢ از ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ﻋﻘﻠﯽ و ادﺑﯽ( و ذﮐﺮ ﻋﻠﻤـﺎي ﺑﺰرگ و آﺛـﺎر آﻧـﺎن و ﺛﺒﺖ ﻧﺎم ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺗﺎزيﮔﻮي اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ در ﺑﺎدي اﻣﺮ ﺧﺎرج از ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻨﻈﺮ آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾـﻞ ﻫﺮﯾـﮏ از ﻣﺒـﺎﺣﺚ و ﺑﻌـﺪ از ﻓﺮاغ از ﺑﯿـﺎن ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺳـﯿﺮ ﻋﻠﻮم و ادﺑﯿـﺎت در ﻫﺮﯾـﮏ از ادوار‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺣﺎﻟﯽ از رﺟﺎل‬
‫ﻣﺸـﻬﻮر در ﻫﺮ رﺷـﺘﻪﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺷـﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ از آن ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺟﺎل ﻋﻠﻢ و ادﺑﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﻟﻮد وﺿﻊ ﻣﺤﯿﻄﻨـﺪ ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ در اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﺤﯿـﻂ ﺧﺎﺻـﯽ ﺑﻌـﺪ از ﺧﻮد ﻣﺆﺛﺮﻧـﺪ و ﺑﻌﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻂ اﯾﺠﺎد ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺧﻮد‬
‫ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﺘﻨﺎﺳﺐ ﻗﺪرت و اﺛﺮ وﺟﻮدي او اﻣﺘﺪاد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﺳﻮم و‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻈﻬﻮر ﺣﻤﺎﺳﻪﮔﻮﯾﺎن ﻣﻠﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﻣﺎ اﺳـﺘﺎد اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬او ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺸﺄ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻣﺤﯿﻂ ﺧﺎص ادﺑﯽ در ﻋﺎﻟﻢ ﺣﻤﺎﺳﻪﺳـﺮاﯾﯽ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺰار ﺳـﺎل از آن ﻣﯽﮔـﺬرد و ﻫﻨﻮز اداﻣﻪ دارد و ﻫﻤﯿﻦ ﺣـﺎل را ﻣﯽﺗﻮان در ﻧﻮاﺑﻐﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻣﻮﻟﻮي و ﺳـﻌﺪي و ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﯿﺎن اﺣﻮال و آﺛﺎر ﻫﺮﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧـﺪازه در ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻻزﻣﺴﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻣﻘﺪﻣﺎت‬
‫ﻇﻬﻮر آﻧﺎن‪ ،‬و از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﮐﻮﺷـﯿﺪهاﯾﻢ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻻزﻣﺴﺖ ﺳـﺨﻦ از رﺟﺎل ﺑﺰرگ ﻋﻠﻢ و ادب رود و اﺣﻮال و اﻓﮑﺎر و آﺛﺎر آﻧﺎن‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﮑﻪ در ﻣﻘﺪرت و اﻣﮑﺎن ﻣﺎﺳﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﯿـﺪ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﻓﯿﻖ اداﻣﻪ اﯾﻦ ﺧـﺪﻣﺖ را ﮐﺮاﻣﺖ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺪه ﻓﺮﺻﺖ دﻫﺪ ﺗﺎ ﮐﺎري را ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪام ﺑﭙﺎﯾﺎن‬
‫ﺑﺮم‪.‬‬
‫در ذﯾـﻞ اﯾﻦ ﻣﻘﺎل ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻧﯿﺰ ﻻزم ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت را ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯿﺘﻮان ﻧﻮﺷﺖ ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ ﺗﻮﺿـﯿﺢ داده ﺷـﺪ‪ ،‬و از‬
‫آن راه ﻣﯿﺘﻮان ﺗﻤﺎم ﻣﺠﺎﻫﺪات ادﺑﯽ ﯾﮏ ﻣﻠﺖ را ﺑﻬﺮ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ و ﺗﮑﺎﻣﻞ زﺑﺎن و ادب و ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ادﺑﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿـﺎن ﮐﺮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺤﺚ در اﻧﻮاع اﺻـﻠﯽ و اﺳﺎﺳـﯽ ﺷـﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺤﺚ در ﻧﺜﺮ و ﺳـﺒﮑﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن و ﺷـﻌﺮ و اﻧﻮاع‬
‫اﺳﺎﺳـﯽ آن )ﺷﻌﺮ ﺣﻤﺎﺳﯽ‪ -‬ﺷﻌﺮ ﻏﻨﺎﯾﯽ‪ -‬ﺷﻌﺮ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ‪ -‬ﺷﻌﺮ ﺣﮑﻤﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ‪ .(...‬در اﯾﻦ راه ﻧﯿﺰ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻣﯿﺎن ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺠﻠﺪات ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺳﺒﮏﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر در ذﮐﺮ ﺳﺒﮑﻬﺎي‬
‫ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬و دوم ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺼﻞ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ ﺳﻄﻮر را ﺑﻨﺎم »ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان از ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﺎ ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻫﺠﺮي«‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ذﮐﺮ ﮐﺮد و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ در ﺳﺎﯾﺮ ﺷـﻘﻮق ادب ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺎﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻢ ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺘﻔﺎده اﻫﻞ ذوق و ﻓﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺪوﯾﻦ ﮔﺮدد و‬
‫اﯾﻦ ﻧﻘﯿﺼﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﻤﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪان از ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان ‪ 1332‬ﺷﻤﺴﯽ ﻫﺠﺮي ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺸـﺮ اوﻟﯿﻦ ﻣﺠﻠـﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ﺑﺴﺎل ‪ 1332‬ﺷﻤﺴـﯽ ﻫﺠﺮي آﻧﺮا ﺑﻪ ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮارم ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ ﺻﻔﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫داﺷـﺘﻢ و اﯾﻨـﮏ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾـﮏ دوازده ﺳـﺎﻟﺴﺖ ﺗﺎ روح ﭘﺮﻓﺘﻮﺣﺶ ﺑﺎﻧﻮار ﻗﺪوﺳـﯽ ﺣﻖ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺠﻠـﺪ و دﯾﮕﺮ ﻣﺠﻠـﺪات آﻧﺮا‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻧﺎﭼﯿﺰي و ﺑﯽﻣﻘﺪاري‪ ،‬ﻧﺜﺎر روان ﭘﺎﮐﺶ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬رﺣﻤﻪ اﷲ رﺣﻤﮥ واﺳﻌﮥ‬
‫ﺧﺮدادﻣﺎه ‪ 1363‬ﺷﻤﺴﯽ ﻫﺠﺮي ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ص‪ :‬ﯾﻮ‪ -‬ﯾﻂ‬
‫ﺑﺎب اول وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ اﯾﺮان از ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮب ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ص‪ 193 -1 :‬ﻓﺼﻞ اول‬
‫وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان از ﻏﻠﺒﻪ ﻋﺮب ﺗﺎ ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ص‪40 -3 :‬‬
‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺮان ﻣﻘﺎرن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم )‪(7 -3‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺎزﯾﺎن )‪(10 -7‬‬
‫از ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح ﺗﺎ ﻗﯿﺎم اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ )‪(13 -10‬‬
‫از ﻗﯿﺎم اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ )‪(17 -13‬‬
‫وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﺗﺎ ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب )‪(25 -17‬‬
‫ﺷﻌﻮﺑﯿﻪ )‪(29 -25‬‬
‫ﻗﯿﺎﻣﻬﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﺎ ﻇﻬﻮر ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر )‪(33 -29‬‬
‫ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﺎري )‪(40 -33‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫وﺿﻊ دﯾﻨﯽ اﯾﺮان ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ص‪64 -41 :‬‬
‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ در اﯾﺮان )‪(42 -41‬‬
‫آﻏﺎز اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ )‪(44 -42‬‬
‫ﺧﻮارج )‪(46 -44‬‬
‫ﺷﯿﻌﻪ )‪(50 -46‬‬
‫ﻣﺮﺟﺌﻪ )‪(51 -50‬‬
‫اﺧﺘﻼف در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ )‪(52 -51‬‬
‫ﻗﺪرﯾﻪ )‪(53 -52‬‬
‫ﻣﺠﺒﺮه )‪(53‬‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ )‪(59 -53‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻓﺮﻗﻪ دﯾﮕﺮ )‪(61 -59‬‬
‫ﺣﻠﻮﻟﯿﻪ و اﻫﻞ ﺗﻨﺎﺳﺦ )‪(63 -61‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ وﺿﻊ دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ )‪(64 -63‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫وﺿﻊ ﻋﻠﻮم در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ص‪129 -65 :‬‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻠﻮم )‪(66 -65‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯿﻪ‪85 -66 :‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﻘﺮاءة )‪(69 -66‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ )‪(72 -69‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺪﯾﺚ )‪(75 -72‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ )‪(81 -75‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼم )‪(85 -81‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯿﻪ‪119 -85 :‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ )‪(87 -85‬‬
‫ﺗﺎزﯾﺎن و ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ )‪(88 -87‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﺗﺪوﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ )‪(90 -88‬‬
‫آﻏﺎز ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻌﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ )‪(92 -90‬‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺣﻮزه ﺑﻐﺪاد )‪(94 -92‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم )‪(108 -94‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﯾﺮاﻧﯽ )‪(110 -108‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻏﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯽ )‪(113 -110‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺎر ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن )‪(114 -113‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم )‪(119 -114‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻠﻮم ادﺑﯿﻪ‪129 -119 :‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ )‪(120 -119‬‬
‫ﻋﻠﻞ ﺗﻮﺳﻌﻪ ادب ﻋﺮﺑﯽ )‪(122 -120‬‬
‫رواﯾﮥ و رواة )‪(124 -122‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ )‪(129 -125‬‬
‫ﻓ ﺼﻞ ﭼ ﻬ ﺎر م‬
‫وﺿﻊ ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ص‪193 -130 :‬‬
‫‪ -1‬ادﺑﯿﺎت ﭘﻬﻠﻮي‪140 -131 :‬‬
‫اداﻣﻪ ادب ﭘﻬﻠﻮي )‪(134 -131‬‬
‫ﻧﺎﻗﻼن ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي )‪(135 -134‬‬
‫ﮐﺘﺐ ﻣﺸﻬﻮر ﭘﻬﻠﻮي )‪(140 -135‬‬
‫‪ -2‬وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺎ آﻏﺎز ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪156 -140 :‬‬
‫ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ )‪(146 -140‬‬
‫ﺷﻌﺮ در ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ )‪(151 -147‬‬
‫ورود ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ )‪(154 -151‬‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ )‪(156 -154‬‬
‫‪ -3‬ﻟﻬﺠﻪ دري‪163 -157 :‬‬
‫‪ -4‬آﻏﺎز ادب ﻓﺎرﺳﯽ‪182 -163 :‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي )‪(176 -165‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﮔﻮر )؟( )‪(178 -176‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﻣﺮوزي ﯾﺎ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺮوزي ﯾﺎ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﺑﻦ ﺣﻨﻮذ اﻟﻤﺮوزي )‪(178‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ اﺣﻮص ﺳﻐﺪي )‪(179 -178‬‬
‫ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﯿﺴﯽ )‪(180 -179‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد وراق ﻫﺮوي )‪(181 -180‬‬
‫ﻓﯿﺮوز ﻣﺸﺮﻗﯽ )‪(181‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻠﯿﮏ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ )‪(182 -181‬‬
‫‪ -5‬ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان‪193 -182 :‬‬
‫ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ )‪(189 -182‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ )‪(193 -190‬‬
‫ﺑﺎب دوم وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ص‪ 645 -197 :‬ﻓﺼﻞ اول‬
‫وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ص‪229 -197 :‬‬
‫‪ -1‬وﺿﻊ ﺑﻐﺪاد و ﺧﻠﻔﺎ ﺗﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﻃﻐﺮل ﺑﯿﮏ ‪202 -198‬‬
‫‪ -2‬ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي اﯾﺮان از آﻏﺎز ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن‪217 -202 :‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﺎرﯾﺎن )‪(204 -203‬‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن )‪(207 -204‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﺗﺎﺑﻊ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن )‪(209 -207‬‬
‫اﻣﺮاي ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن )‪(211 -209‬‬
‫دﯾﺎﻟﻤﻪ آل زﯾﺎر )‪(212 -211‬‬
‫دﯾﺎﻟﻤﻪ آل ﺑﻮﯾﻪ )‪(214 -213‬‬
‫دﯾﺎﻟﻤﻪ اﺻﻔﻬﺎن )‪(214‬‬
‫دوره اول ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي )‪(216 -214‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﻐﺮب )‪(217 -216‬‬
‫‪ -3‬وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪229 -217 :‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ )‪(219 -217‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯽ )‪(220 -219‬‬
‫رﺳﻮم و آداب اﯾﺮاﻧﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ و ﺛﺮوت )‪(222 -221‬‬
‫ﺑﺮدﮔﯽ و ﺑﺮدﮔﺎن )‪(223 -222‬‬
‫ﻏﻼﻣﺎن و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن ﺗﺮك )‪(227 -223‬‬
‫ﻣﺒﺎرزات ﻧﮋادي اﯾﺮان و ﺗﺮك )‪(229 -228‬‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺴﻠﻂ ﻏﻼﻣﺎن )‪(229‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ و ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ص‪258 -230 :‬‬
‫ﺑﻘﺎﯾﺎي ادﯾﺎن ﻗﺪﯾﻢ )‪(233 -230‬‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﯽ )‪(234 -233‬‬
‫ﻋﺼﺒﯿﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ )‪(240 -234‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ اﺷﻌﺮي )‪(243 -240‬‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﻔﻮذ اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ و اﺷﺎﻋﺮه )‪(244 -243‬‬
‫وﺿﻊ ﺷﯿﻌﻪ )‪(245 -244‬‬
‫ﻓﺮﻗﻪ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ )‪(250 -245‬‬
‫ﻗﺮاﻣﻄﻪ )‪(254 -250‬‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ )‪(258 -254‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫وﺿﻊ ﻋﻠﻮم در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ص‪355 -259 :‬‬
‫رواج ﻋﻠﻢ )‪(260 -259‬‬
‫رواج ﮐﺘﺐ )‪(260‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎ )‪(263 -260‬‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﻌﻠﯿﻢ )‪(268 -263‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯿﻪ‪279 -268 :‬‬
‫ﻗﺮاءت ﻗﺮآن )‪(269 -268‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن )‪(272 -269‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺪﯾﺚ )‪(274 -272‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ )‪(276 -274‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﮐﻼم )‪(279 -277‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‪355 -279 :‬‬
‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ )‪(281 -279‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ )‪(283 -281‬‬
‫ﺳﯿﺮ ﻋﻠﻮم ﺣﮑﻤﯽ ﺗﺎ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ )‪(288 -283‬‬
‫ﺣﮑﻤﺎء ﺑﺰرگ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ )‪(332 -288‬‬
‫اﺑﻮ زﯾـﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ اﻟﺒﻠﺨﯽ )‪ -(288‬اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾـﺎي رازي )‪ -(292 - 289‬اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻓﺎراﺑﯽ )‪ -(299 -293‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ‬
‫ﺷﻬﯿـﺪ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻠﺨﯽ )‪ -(299‬اﺑـﻮ زﮐﺮﯾـﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑـﻦ ﻋـﺪي اﻟﻤﻨﻄﻘﯽ )‪ -(299‬اﺑـﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ )‪ -(300 - 299‬اﺑﻮ ﺣﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿـﺪي‬
‫)‪ -(300‬اﺑﻦ ﻣﺴـﮑﻮﯾﻪ )‪ -(302 -300‬اﺑـﻮ اﻟﻔﺮج ﺑﻦ اﻟﻄﯿﺐ )‪ -(302‬اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﺑﻦ ﻫﻨـﺪو )‪ -(303 -302‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ )‪ -(318 -303‬اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﯿـﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ )‪ -(318‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻬﻤﻨﯿـﺎر )‪ -(319 - 318‬اﺑﻦ زﯾﻠﻪ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ )‪ -(319‬اﺑـﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﯽ )‪ -(319‬اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ‬
‫)‪(332 -319‬‬
‫ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ )‪(343 -333‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻮﻓﺎء اﻟﺒﻮزﺟﺎﻧﯽ )‪ -(337 -334‬اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ اﻻﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ )‪ -(335 -334‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺧـﺎزن ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ )‪ -(335‬اﺑﻮ ﺳـﻬﻞ و ﯾﺠﻦ ﺑﻦ رﺳﺘﻢ‬
‫اﻟﮑﻮﻫﯽ )‪ -(335‬اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﻠﯿﻞ اﻟﺴـﺠﺰي )‪ -(336 -335‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺼﻮﻓﯽ اﻟﺮازي‬
‫)‪ -(336‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﺼﻮﻓﯽ )‪ -(336‬ﮐﻮﺷﯿﺎر ﮔﯿﻠﯽ )‪ -(336‬اﺑﻮ ﻧﺼﺮ اﻟﻘﻤﯽ )‪ -(336‬اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺴﺮﺧﺴﯽ‬
‫)‪ -(337‬اﺑﻮ ﻟا ﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻧﺴﻮي )‪ -(337‬اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ )‪ -(342 -337‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ )‪(343 -342‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻃﺐ )‪(347 -343‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾـﺎي رازي )‪ -(345 - 344‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﻄـﺒﺮي )‪ -(345‬اﺑـﻮ ﻣﻨﺼـﻮر ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻧﻮح اﻟﻘﻤﺮي اﻟﺒﺨـﺎراﯾﯽ‬
‫)‪ -(346 -345‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺠﻮﺳﯽ اﻫﻮازي )‪ -(346‬اﺑﻮ ﺳﻬﻞ ﻣﺴﯿﺤﯽ )‪ -(346‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ )‪(347 -346‬‬
‫ﺻﯿﺪﻧﻪ و ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ )‪(349 -347‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ )‪(351 -349‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ )‪ -(351 -350‬اﺑﻮ زﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ )‪ -(350‬ﻣﺴﻌﻮدي )‪ -(350‬اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ )‪ -(350‬اﺻﻄﺨﺮي )‪ -(351‬اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ )‪ -(351‬ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ‬
‫)‪ -(351‬ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ )‪ -(351‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ )‪(351‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ‪355 -352 :‬‬
‫اﺑﻦ درﯾﺪ )‪ -(353‬اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﺳﯿﺮاﻓﯽ )‪ -(354 - 353‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ )‪ -(354‬ﺻـﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد )‪ -(354‬اﺑﻦ ﻓـﺎرس رازي )‪ -(354‬اﺑﻮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ازﻫﺮي )‪ -(354‬ﺟﻮﻫﺮ ﻓﺎراﺑﯽ )‪ -(354‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮو زوزﻧﯽ )‪ (355‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ )‪ -(355‬ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎﻫﺮ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ )‪(355‬‬
‫ﻓ ﺼﻞ ﭼ ﻬ ﺎر م‬
‫وﺿﻊ ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ص‪645 -356 :‬‬
‫‪ -1‬وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﯽ‪359 -356 :‬‬
‫‪ -2‬ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪606 -359 :‬‬
‫ﺧﺼﺎﺋﺺ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ )‪(366 -359‬‬
‫اﻧﻮاع ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت آن )‪(369 -366‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺴﻌﻮدي ﻣﺮوزي )‪(371 -369‬‬
‫‪ -2‬رودﮐﯽ )‪(389 -371‬‬
‫‪ -3‬ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ )‪(393 -389‬‬
‫‪ -4‬اﺑﻮ ﻃﯿﺐ ﻣﺼﻌﺒﯽ )‪(394 -393‬‬
‫‪ -5‬ﻓﺮاﻻوي )‪(395 -394‬‬
‫‪ -6‬اﺑﻮ ﺷﻌﯿﺐ ﻫﺮوي )‪(395‬‬
‫‪ -7‬اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس رﺑﻨﺠﻨﯽ )‪(396 -395‬‬
‫‪ -8‬اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﺟﻮﯾﺒﺎري )‪(397 -396‬‬
‫‪ -9‬اﺑﻮ زراﻋﻪ ﻣﻌﻤﺮي ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ )‪(397‬‬
‫‪ -10‬ﺧﺴﺮواﻧﯽ )‪(399 -398‬‬
‫‪ -11‬ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺨﺎري )‪(401 -399‬‬
‫‪ -12‬اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ )‪(403 -401‬‬
‫‪ -13‬ﺑﻮ ﺷﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ )‪(408 -403‬‬
‫‪ -14‬دﻗﯿﻘﯽ )‪(419 -408‬‬
‫‪ -15‬ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻠﺨﯽ )‪(421 -419‬‬
‫‪ -16‬وﻟﻮاﻟﺠﯽ )‪(421‬‬
‫‪ -17‬ﻟﻮﮐﺮي )‪(422 -421‬‬
‫‪ -18‬ﺑﺪﯾﻊ ﺑﻠﺨﯽ )‪(423 -422‬‬
‫‪ -19‬ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺗﺮﻣﺬي )‪(428 -424‬‬
‫‪ -20‬ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﭼﻐﺎﻧﯽ )‪(429 -428‬‬
‫‪ -21‬آﻏﺎﺟﯽ )‪(431 -429‬‬
‫‪ -22‬ﻣﻨﻄﻘﯽ رازي )‪(433 -431‬‬
‫‪ -23‬ﺧﺴﺮوي ﺳﺮﺧﺴﯽ )‪(435 -433‬‬
‫‪ -24‬ﻗﻤﺮي ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ )‪(437 -435‬‬
‫‪ -25‬ﯾﻮﺳﻒ ﻋﺮوﺿﯽ )‪(438 -437‬‬
‫‪ -26‬اﺳﺘﻐﻨﺎﯾﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )‪(438‬‬
‫‪ -27‬ﺧﺒﺎزي ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )‪(438‬‬
‫‪ -28‬اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﺷﻮﺷﺘﺮي )‪(439 -438‬‬
‫‪ -29‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه )‪(441 -439‬‬
‫‪ -30‬ﺟﻨﯿﺪي )‪(441‬‬
‫‪ -31‬ﮐﺴﺎﯾﯽ ﻣﺮوزي )‪(449 -441‬‬
‫‪ -32‬راﺑﻌﻪ ﻗﺰداري )‪(451 -449‬‬
‫‪ -33‬ﺑﺸﺎر ﻣﺮﻏﺰي )‪(452 -451‬‬
‫‪ -34‬ﻋﻤﺎره ﻣﺮوزي )‪(455 -452‬‬
‫‪ -35‬اﯾﻼﻗﯽ )‪(456 -455‬‬
‫‪ -36‬اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﺑﺴﺘﯽ )‪(458 -457‬‬
‫‪ -37‬ﻓﺮدوﺳﯽ )‪(521 -458‬‬
‫‪ -38‬اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ )‪(531 -521‬‬
‫‪ -39‬ﻓﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ )‪(546 -531‬‬
‫‪ -40‬ﻟﺒﯿﺒﯽ )‪(550 -547‬‬
‫‪ -41‬زﯾﻨﺒﯽ ﻋﻠﻮي ﻣﺤﻤﻮدي )‪(553 -550‬‬
‫‪ -42‬ﻣﻨﺸﻮري )‪(555 -553‬‬
‫‪ -43‬ﻣﺴﻌﻮدي ﻏﺰﻧﻮي )رازي( )‪(557 -555‬‬
‫‪ -44‬ﻣﺨﻠﺪي ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ )‪(559 -557‬‬
‫‪ -45‬ﻋﻨﺼﺮي )‪(567 -559‬‬
‫‪ -46‬ﺑﻬﺮاﻣﯽ )‪(569 -567‬‬
‫‪ -47‬ﺑﺰرﺟﻤﻬﺮ ﻗﺎﺋﻨﯽ )‪(570‬‬
‫‪ -48‬ﻏﻀﺎﯾﺮي )‪(575 -570‬‬
‫‪ -49‬ﻣﺴﺮور ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ )‪(577 -576‬‬
‫‪ -50‬ﻋﺴﺠﺪي )‪(580 -577‬‬
‫‪ -51‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي )‪(597 -580‬‬
‫‪ -52‬ﻋﻄﺎردي )‪(597‬‬
‫‪ -53‬ﺑﺎﻟﯿﺚ ﻃﺒﺮي )‪(599 -598‬‬
‫‪ -54‬اﻣﯿﻨﯽ ﻧﺠﺎر )‪(600 -599‬‬
‫‪ -55‬روزﺑﻪ ﻧﮑﺘﯽ )‪(601 -600‬‬
‫‪ -56‬ﻋﯿﻮﻗﯽ )‪(603 -601‬‬
‫‪ -57‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ )‪(606 -603‬‬
‫‪ -3‬ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪636 -606 :‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت و ﮐﻠﯿﺎت )‪(609 -606‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از آﺛﺎر ﻣﻔﻘﻮد )‪(610 -609‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻬﺎ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ )‪(617 -611‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪ در اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻬﯽ )‪(617‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري )‪(618 -617‬‬
‫ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﺒﻠﺪان )‪(618‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ )‪(619 -618‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي )‪(620 -619‬‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﺒﺎرع )‪(620‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن )‪(621‬‬
‫ﻫﺪاﯾﮥ اﻟﻤﺘﻌﻠﻤﯿﻦ )‪(621‬‬
‫ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮق اﻟﯽ اﻟﻤﻐﺮب )‪(622 -621‬‬
‫ﻧﻮر اﻟﻌﻠﻮم )‪(623 -622‬‬
‫ﺷﺮح ﻗﺼﯿﺪه اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ )‪(624 -623‬‬
‫ﮐﺘﺎب اﻻﺑﻨﯿﮥ )‪(625‬‬
‫ﮐﺘﺐ ﻓﺎرﺳﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ )‪(628 -625‬‬
‫ﺷﺮح ﺗﻌﺮف )‪(629 -628‬‬
‫اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ ﻻواﺋﻞ ﺻﻨﺎﻋﮥ اﻟﺘﻨﺠﯿﻢ )‪(630 -629‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح رﺳﺎﻟﻪ ﺣﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن )‪(632 -630‬‬
‫ﺷﺶ ﻓﺼﻞ و رﺳﺎﻟﻪ اﺳﺘﺨﺮاج )‪(632‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن )‪(633 -632‬‬
‫ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب )‪(634 -633‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺸﮑﺎن )‪(634‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ رﯾﺎﺿﯽ داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﯾﯽ )‪(635 -634‬‬
‫زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر )‪(635‬‬
‫ﻗﺼﺺ اﻻﻧﺒﯿﺎ )‪(636‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺎزيﮔﻮﯾﺎن اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪645 -636 :‬‬
‫ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ )‪(643 -637‬‬
‫ﺑﺤﺚ در ﻣﻘـﺪﻣﺎت )‪ (638 - 637‬اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿـﺪ )‪ -(639 - 638‬ﺻـﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد )‪ -(639‬اﺑـﻮ ﺑﮑﺮ ﺧﻮارزﻣﯽ )‪ -(640 - 639‬ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن‬
‫ﻫﻤﺪاﻧﯽ )‪ -(640‬ﺷـﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس )‪ -(641 - 640‬اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻋﺘﺒﯽ )‪ -(641‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺛﻌـﺎﻟﺒﯽ )‪ -(642 - 641‬اﺑﻮ ﺣﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿـﺪي‬
‫)‪ -(642‬اﺑﻮ اﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ )‪ -(642‬اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ )‪ -(643‬اﺑﻮ ﻫﻼل ﻋﺴﮑﺮي )‪ -(643‬ﺣﻤﺰه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ )‪ -(643‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ )‪(643‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ )‪(645 -644‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﻓﺮق و اﻗﻮام و ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت از ص ‪ 646‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪1 :‬‬
‫]ﺑﺎب اول[ ‪ 1‬وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ اﯾﺮان از ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮب ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺳّﻮم ﻫﺠﺮي‬
‫ﻓﺼﻞ اول وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان از ﻏﻠﺒﻪ ﻋﺮب ﺗﺎ ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر‬
‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺮان ﻣﻘﺎرن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‬
‫ﻇﻬﻮر اﺳـﻼم و ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم )در ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ 611‬ﻣﯿﻼدي( و ﻫﺠﺮت آن ﺣﻀـﺮت از ﻣﮑﻪ ﺑﻤـﺪﯾﻨﻪ )‪ 622‬ﻣﯿﻼدي( ﻣﺼﺎدف ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ دوران ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺧﺴﺮو دوم اﭘﺮوﯾﮋ )‪ 627 -590‬م( و ﺟﻨﮕﻬﺎي وي ﺑﺎ ﻫﺮﻗﻞ اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﻣﻌﺮوف روم‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﯾﺎم دو دوﻟﺖ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺑﯿﺰاﻧﺲ )ﺑﯿﺰﻧﻄﻪ( و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ دﻧﯿﺎي ﻣﺘﻤـﺪن آن ﻋﻬﺪ ﺣﮑﻤﺮواﯾﯽ داﺷـﺘﻪ و از دﯾﺮﺑﺎز ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺴـّﻠﻂ ﺑﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺟﻨﮓ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﻤﺘﺪي ﮐﻪ از ﻋﻬﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺧﺴـﺮو اول اﻧﻮﺷﺮوان ﻣﯿﺎن روﻣﯿﺎن و اﯾﺮاﻧﯿﺎن آﻏﺎز‬
‫ﺷـﺪ‪ ،‬و ﺟﺰ در ﻓﻮاﺻﻞ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 539‬ﺗﺎ آﻏﺎز ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻗﺒﺎد دوم ﺑﺴﺮ ﺧﺴﺮو اﭘﺮوﯾﮋ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل ‪ 628‬ﻣﯿﻼدي اﻣﺘﺪاد داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻫﺮدو دوﻟﺖ ﺑﺰرگ دﻧﯿـﺎي آﻧﺮوز را ﺧﺴـﺘﻪ و ﻓﺮﺳﻮده ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺘﻞ ﻋﺎﻣﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻬﺐﻫﺎ و ﻏﺎرﺗﻬﺎي ﺑﻼد روﻣﯽ و اﯾﺮاﻧﯽ و ﻣﺨﺎرج ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮ دو دوﻟﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯿﺸﺪ و ﺗﻠﻔﺎت ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر ﻧﯿﺮوي ﺟﻨﮕﯽ ﻫﺮدو ﻃﺮف را ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ ﺧﺴﺘﮕﯽ اﻓﮕﻨﺪ و‬
‫ﺑﻀـﻌﻔﯽ ﻋﻈﯿﻢ دﭼـﺎر ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ اوﺿـﺎع اﯾﺮاﻧﺮا از ﺣﯿﺚ ﻧﯿﺮوي ﺟﻨﮕﯽ و آﺷـﻔﺘﮕﯽ درﺑـﺎر ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑـﺪاﻧﯿﻢ ﺑﻬﺘﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از زﻣـﺎن‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﺴﺮو اﭘﺮوﯾﮋ ﺗﺎ آﻏﺎز ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮب را ﺑﺎﺧﺘﺼﺎر ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺮو اﭘﺮوﯾﮋ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺟﻠﻮس ﮐﺮد اﯾﺮان دﭼﺎر‬
‫اﻏﺘﺸﺎش و ﻃﻐﯿﺎن ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ ﺳـﺮدار ﻣﻌﺮوف ﻫﺮﻣﺰ ﭘـﺪر ﺧﺴـﺮو ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺴـﺮو ﺑﺎ اﻟﺘﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻮرﯾﺲ »‪ «1‬اﻣﭙﺮاﻃﻮر روم ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ از‬
‫دﺳﺖ رﻓﺘﻪ را دوﺑـﺎره ﺑﭽﻨﮓ آرد و ﺻـﻠﺤﯽ را ﺑﺎ دوﻟﺖ روم ﭘﯽ اﻓﮕﻨـﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 603‬ﺑﻄﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿـﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﺒﻬﺎﻧﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻮرﯾﺲ‬
‫ﺟﻨﮕﻬـﺎﯾﯽ ﻣﯿـﺎن اﯾﺮان و روم درﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬـﺎر ﺳـﺎل ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 628‬ﻣﯿﻼدي ﺑﻄﻮل ﮐﺸـﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺘـﺢ ﺑﺎ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﺴـﺮو ﺑﻮد و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 622‬ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن اﯾﺮاﻧﯽ از ﯾﮏ ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺴـﺮداري »ﺷﺎﻫﯿﻦ« ﺗﺎ ﮐﺎﻟﺴﺪون »‪ «2‬در ﻗﺮب ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ و از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﻔﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ »ﺷـﻬﺮﺑﺮاز« ﺗﺎ اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻪ و وﺳﻌﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ اﯾﺮاﻧﺮا در ﻣﻐﺮب ﺑﺤﺪود ﻋﻬﺪ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ از اﯾﻦ ﺳﺎل ﻫﺮﻗﻞ اﻣﭙﺮاﻃﻮر روم ﺷﺮﻗﯽ ﺷﺮوع ﺑﺤﻤﻼت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد ﮐﺮد و در ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺗﺢ ﺷﺪ ﭼﻨﺪاﻧﮑﻪ ﺟﻨﮓ را ﺑﺪاﺧﻠﻪ اﯾﺮان‬
‫ﮐﺸﺎﻧﯿـﺪ و ﺗﺎ »ﻧﯿﻨﻮا« ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ و ﺗﯿﺴـﻔﻮن را ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻗﺮار داد و ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﺴـﺮو در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ اﯾﺴـﺘﺎدﮔﯽ ﺷﺪﯾﺪ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺴـﺮو ﺑﺮ اﺛﺮ اﺳﺘﯿﻼـء ﺑﯿﻢ و ﻫﺮاس ﺑﯿﻬﻮده از ﺑﺮاﺑﺮ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﻫﺮﻗﻞ ﮔﺮﯾﺨﺖ و اﮔﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻧﻤﯽﺑﻮد ﺗﯿﺴـﻔﻮن ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫روﻣﯿـﺎن ﻣﯿﺎﻓﺘـﺎد و ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﻣﻘـﺎوﻣﺖ ﻫﺮﻗـﻞ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ از ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺗﯿﺴـﻔﻮن ﻣﻨﺼـﺮف ﺷﻮد و ﺑﺂذرﺑﺎﯾﺠـﺎن ﺑﺘﺎزد‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ‬
‫ﺧﺴـﺮو ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺮار از ﺑﺮاﺑﺮ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن روم و ﮐﺸـﺘﻦ ﻋﺪهﯾﯽ از ﺳـﺮداران و ﻗﺼﺪ ﺟﺎن ﺷﻬﺮﺑﺮاز ﻣﻨﻔﻮر درﺑﺎرﯾﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد دﺳﺘﮕﯿﺮ )‪627‬‬
‫ﻣﯿﻼدي( و ﻣﻘﺘﻮل )‪ 628‬ﻣﯿﻼدي( ﮔﺸﺖ و ﭘﺴﺮش ﻗﺒﺎد دوم ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺷﯿﺮوﯾﻪ« ﺑﺠﺎي او ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑـﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺤﻮادث ﻋﻬـﺪ ﺧﺴـﺮو اﭘﺮوﯾﮋ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺟﻨﮕﻬـﺎي ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬـﺎر ﺳـﺎﻟﻪ وي ﺑـﺎ روﻣﯿـﺎن ﻧﻪﺗﻨﻬـﺎ ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺮا دﭼﺎر ﺿﻌﻒ و اﻧﺤﻄﺎط ﻋﻈﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺠّﻤﻼت درﺑﺎري در ﻋﻬﺪ ﺧﺴـﺮو اﭘﺮوﯾﮋ از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺟﻼل و ﺷـﮑﻮه ﺑﺎرﮔﺎه او ﻧﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪﯾﯽ داﺷﺖ و ﻧﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﻧﻈﯿﺮي در‬
‫اﯾﺮان ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﻋﺪه زﻧﺎن و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن و ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن و ﻧﻮازﻧﺪﮔﺎن ﺣﺮﻣﺴﺮاي او ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺑﭽﻨﺪ ﻫﺰار ﺗﻦ ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯿﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺮﻣﺴﺮاي ﺑﺰرگ و ﻣﺨﺎرج ﻫﻨﮕﻔﺖ دﯾﮕﺮ درﺑﺎر و ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽﻫﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪Maurice-(1‬‬
‫)‪Calcedon-(2‬‬
‫ﻣﺘﻤﺎدي‪ ،‬ﺧﺴـﺮو اﭘﺮوﯾﮋ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺒﺲ ﺧﻮد ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدي ﺧﺰاﻧﻪ اﯾﺮاﻧﺮا ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ از ﻇﻠﻢ و ﺗﺤﻤﯿﻞ او ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدم اﯾﺮان ﺣﮑﺎﯾﺖ روﺷﻨﯽ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺧﺴـﺮو اﭘﺮوﯾﮋ ﭼﻪ از ﺣﯿﺚ اﯾﺠﺎد ﻣﺤﯿﻂ ﻓﺎﺳﺪ در درﺑﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﭼﻪ از ﺟﻬﺖ ﺧﻮدﺳـﺮي و ﻇﻠﻢ و اﺳﺘﺒﺪاد‬
‫رأي و ﭼﻪ از ﺑﺎب ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﻤﺘـﺪ ﺑﯿﺤﺎﺻﻞ ﺧﻮد دوﻟﺖ اﯾﺮاﻧﺮا ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ ﺿـﻌﯿﻒ ﮐﺮد و ﺑﺠﺎﻧﺐ اﻧﺤﻄﺎط ﺑﺮد و ﺣﻘﺎ و واﻗﻌﺎ ﺑﺎﯾﺪ او را ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﺴﺒﺒﯿﻦ اﻧﺤﻄﺎط و اﻧﻘﺮاض اﯾﺮان ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺴـﺮ ﺧﺴـﺮو ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﺎد دوم ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺷﯿﺮوﯾﻪ« ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در آﻏﺎز ﮐﺎر ﺑﺎ ﻫﺮﻗﻞ از در ﺻﻠﺢ درآﻣﺪ و ﺑﺒﺮﺧﯽ اﺻﻼﺣﺎت داﺧﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻫّﻤﺖ‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺰودي ﺗﻐﯿﯿﺮ روش داد و ﻫﻤﻪ ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﮐﺸﺖ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻫﻔﺖﺳﺎﻟﻪ وي اردﺷﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻃﻐﯿﺎن ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداران ﺑﻨﺎم‬
‫ﺷﻬﺮﺑﺮاز ﺷـﺪ و از ﻣﯿـﺎن رﻓﺖ و ﺷـﻬﺮﺑﺮاز ﻫﻢ ﭘﺲ از دو ﻣﺎه ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑـﺪﺳﺖ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﻘﺘﻞ آﻣـﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ اﺛﻨﺎء ﻃﻮاﯾﻒ ﺧﺰر ﺑﺮ‬
‫ارﻣﻨﺴـﺘﺎن ﺗﺴّﻠﻂ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ ﺷﻬﺮﺑﺮاز ﻫﺮجوﻣﺮج ﻋﺠﯿﺒﯽ در درﺑﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ اﯾﺮان رخ داد و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از زﻧﺎن و‬
‫ﻣﺮدان ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ ﻫﻢ ﺑﺴﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﻫﺮﯾﮏ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪه اﯾﻨﺎن را ﺑﻌﺾ ﻣﻮرﺧﺎن ﺗﺎ ﯾﺎزده ﺗﻦ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ »‪ «1‬و ﺑـﺎﯾﻦ ﺣﺴﺎب از ﺳﺎل ‪ 628‬ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺘﻞ ﺧﺴـﺮو اﭘﺮوﯾﮋ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺎل ﺟﻠﻮس ﯾﺰدﮔﺮد ﺳﻮم )‪ 632‬ﻣﯿﻼدي( ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﻣـﺪت ﭘﻨـﺞ ﺳـﺎل دوازده ﺗﻦ ﺑﺮ ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳـﻠﻄﻨﺖ آﻧﺎن ﺟﺰ اﻏﺘﺸﺎش و ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﺒﻮد و ﭼﻮن ﯾﺰدﮔﺮد‬
‫ﺳﻮم ﺑﺴـﻠﻄﻨﺖ رﺳـﯿﺪ ﺑﺮ ﮐﺸﻮري آﺷـﻔﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد آراﻣﺶ داﺧﻠﯽ و رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺻﻼح وﺿﻊ درﺑﺎري و اداري آن ﻣﺤﺘﺎج‬
‫ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺳـﺎل ﮐﻮﺷـﺶ و زﺣﻤﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾـﺎﻓﺖ وﻟﯽ ﻧﻪﺗﻨﻬـﺎ ﯾﺰدﮔﺮد ﻫﻤﭽﻮن دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻫﺰادﮔـﺎن اﺧﯿﺮ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﻟﯿـﺎﻗﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺷـﺮوع ﺣﻤﻼت ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺴﺮ ﺣﺪات اﯾﺮان و وﻗﻮع ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮﺻﺘﯽ را از وي و ﻫﻤﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺮاي‬
‫اﻋﺎده ﻗﺪرت از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺳﻠﺐ ﮐﺮد‪.‬‬
‫وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ اﯾﺎم ﺑﻬﯿﭻ روي ﺑﻬﺘﺮ از وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﺖ و درﺑﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺪﯾﻦﺷـﺮح‪ :‬ﻗﺒـﺎد دوم‪ -‬اردﺷـﯿﺮ ﺳﻮم‪ -‬ﺧﺴـﺮو ﺳﻮم‪ -‬ﺟﻮاﻧﺸـﯿﺮ‪ -‬ﭘﻮراﻧـﺪﺧﺖ‪ -‬ﮔﺸـﻨﺴﺐﺑﻨﺪه‪ -‬آزرﻣﯿـﺪﺧﺖ‪ -‬ﻫﺮﻣﺰ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺧﺴـﺮو‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻓﯿﺮوز دوم‪ -‬ﺧﺴﺮو ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻃﺒﻘـﺎﺗﯽ ﮐﻪ از دﯾﺮﺑـﺎز در اﯾﺮان وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ و در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺑﺸﺪﯾـﺪﺗﺮﯾﻦ وﺟﻬﯽ درآﻣـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ اﻓﺘﺮاق ﻃﺒﻘﺎت‬
‫اﺷـﺮاف و روﺣﺎﻧﯿﺎن از ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮم ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺸﻪوران و زارﻋﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺤﻤﯿﻼت درﺑﺎر و اﺷـﺮاف ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺧﺎﺻﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﺑـﺪرﺟﻪﯾﯽ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺤﻤﻞﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ ﻣﯿﻨﻤﻮد‪ .‬ﺗﻤـﺎﻣﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑﻄﺒﻘﺎت اﺷـﺮاف و روﺣﺎﻧﯿﺎن و آزادان و دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻃﺒﻘـﺎت ﻋـﺎﻟﯿﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎﻗﯽ ﺟﺰ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﺷـﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮕﻬﺎ وﻇﯿﻔﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮذ ﻃﺒﻘﺎت اﺷـﺮاﻓﯽ و روﺣﺎﻧﯽ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮم ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻮد ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن در وﺿﻊ درﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻨﻬﺎﯾﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺑﻌـﺪ از ﺧﺴـﺮو اﭘﺮوﯾﮋ ﻣﯿﺘﻮان ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻋﻠـﻞ وﺿـﻊ آﺷـﻔﺘﻪ دوﻟـﺖ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ را ﺑﯿﺶ از ﻫﺮﭼﯿﺰ دﺧﺎﻟﺘﻬـﺎ و ﺗﺼـّﺮﻓﺎت ﺳـﻮء اﯾـﻦ دو ﻃﺒﻘﻪ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺗﺤﺼـﯿﻞ داﻧﺶ ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﻣﻨﺤﺼـﺮ‬
‫ﺑﺨﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي اﺷـﺮاﻓﯽ و روﺣﺎﻧﯿﺎن و دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺑﻮد و دﯾﮕﺮان ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ اﺳـﺘﻔﺎدهﯾﯽ ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﺮد ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺘﺤﺼﯿﻞ آن ﻧﯿﺰ رﻏﺒﺘﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﺎﻏﻞ و ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻣﻮروث ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺖ از ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺴﺖ ﺑﻄﺒﻘﺎت ﻋﺎﻟﯽ راه ﺟﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺷﮑﺎل ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ذﮐﺮ آن ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮد ﺗﺸّﺘﺖ و اﺧﺘﻼف آراء دﯾﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ دﯾﻦ رﺳﻤﯽ‬
‫و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻠﺖ آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﯿﻦ از ﻃﺮف درﺑـﺎر ﺑﺸـّﺪت ﺣﻤـﺎﯾﺖ ﻣﯿﺸـﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻧﯿﺰ روﺣﺎﻧﯿـﺎن زرﺗﺸﺘﯽ ﺧـﺎﺻﻪ ﻣﻮﺑـﺪان ﻣﻮﺑـﺪ در درﺑﺎر ﻧﻔﻮذي ﻓﺮاوان‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮذ روﺣﺎﻧﯿﺎن در اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﺑﺤﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺒﺎد ﻣﺨﺎﻟﻒ آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ و ﯾﺎ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯿﺸﻤﺮدﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫وي از در ﺧﻼف در ﻣﯿﺂﻣﺪﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و اﻗﺘﺪار او ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ و ﺣﺘﯽ در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﻋﺰل ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي‬
‫آﻧﺎن دﺷﻮار ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻧﻔﻮذي ﮐﻪ ﻣﻮﺑـﺪان و ﻫﯿﺮﺑﺪان در ﮐﺸﻮر داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺤﻤﯿﻼت و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎر آﻧﺎن‬
‫و ﯾﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗـﺪﻣﺖ آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﺘﺪرﯾـﺞ اﺧﺘﻼف ﮐﻠﻤﻪ در ﻣﯿﺎن ﭘﯿﺮوان آن ﮐﯿﺶ ﺑﺮوز ﮐﺮد و روزﺑﺮوز ﺷﺪت ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﮐﻠﻤﻪ‬
‫اﯾﺮاﻧﯿـﺎن در آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص از آن اﯾـﺎم آﻏﺎز ﺷـﺪ ﮐﻪ آﯾﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯽ در اﯾﺮان راه ﺟﺴﺖ‪ .‬ﻧﻔﻮذ ﮐﯿﺶ ﺗﺮﺳﺎﯾﯽ ﺑﺸﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﺨﺴﺖ از ﺷـﻬﺮ رﻫﺎ و ﻧﺼـﯿﺒﯿﻦ آﻏﺎز ﺷـﺪ و از ﻋﻬﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻓﯿﺮوز ﺑﺒﻌﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ آﻧﮑﻪ زﻋﻤﺎي ﻣﺪرﺳﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮐﻪ دررﻫﺎ داﯾﺮ ﺑﻮد‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻧﺴﻄﻮرﯾﻮس را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﺧﺮاج از رﻫـﺎ و ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ روﻣﯿـﺎن ﺑﻪ ﻧﺼـﯿﺒﯿﻦ ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪه ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣـﺬﻫﺐ در اﯾﺮان ﻗﻮت ﯾﺎﻓﺖ و ﺣﺘﯽ ﮔﺎه از ﻃﺮف ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﺎن‬
‫ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽرﻏﻢ روﻣﯿـﺎن ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷـﺪ و ﮐﻠﯿﺴﺎﻫـﺎي ﻧﺴـﻄﻮرﯾﺎن در ﺑﺴـﯿﺎري از ﻧﻘﺎط اﯾﺮان و ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻼد ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ داﯾﺮ ﮔﺮدﯾـﺪ و‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن در ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در ﺑﺴﯿﺎري از ﺑﻼد اﯾﺮان ﺑﻮﻓﻮر ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آﯾﯿﻦ ﺧـﺎرﺟﯽ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﻧﻔـﻮذ داﺷﺖ دﯾﻦ ﺑﻮدا ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان آن در ﻧﻮاﺣﯽ ﺷـﺮﻗﯽ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺑﺘﮑﺪه آﻧﺎن ﻧﻮﺑﻬﺎر ﺑﻠﺦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ رؤﺳﺎي آن ﻟﻘﺐ ﺑﺮﻣﮏ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺮﻣﮑﯽ اﺻﻼ رﯾﺎﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﺘﮑـﺪه را داﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻇﻬﻮر ادﯾﺎن و ﻣـﺬاﻫﺐ داﺧﻠﯽ دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ دﯾﻦ ﻣﺎﻧﯽ )در آﻏﺎز ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎﭘﻮر( و دﯾﻦ ﻣﺰدك )در ﻋﻬﺪ ﻗﺒﺎد( و‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ زرواﻧﯽ و ﮔﯿﻮﻣﺮﺛﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺸﺘﺖ ﺗﺎزهﯾﯽ در ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن آن ﻋﺼﺮ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑـﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻘﺎرن ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮب وﺿﻊ آﺷـﻔﺘﻪﯾﯽ داﺷﺖ و آﺛﺎر ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳـﯽ و‬
‫درﺑﺎري و ﻧﻈﺎﻣﯽ و دﯾﻨﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﺷـﮑﺎر ﺷﺪه و دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﻣﺴﺘﻌّﺪ ﺷﮑﺴﺖ ﮐﺮده و ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ اﯾﺮان را ﺑﮑﻨﺎر ﭘﺮﺗﮕﺎه‬
‫اﻧﻘﺮاض ﮐﺸﺎﻧﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺎزﯾﺎن‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﺣـﺎل و ﺑـﺎ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺷـﺮاﯾﻄﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮب ﺑﺎﯾﺮان آﻏﺎز ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻠﺖ ﻋﺮب ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ در اﯾﺎم ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم از ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪهﯾﯽ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯿﺸﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺗﺤﺎدي ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﺎم ﺣﯿﺎت آﻧﺎن ﺑﺰد و ﺧﻮرد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯿﮕﺬﺷﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾـﻞ ﭘﺮاﮔﻨـﺪه ﻣﺮاﮐﺰي ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﻮك ﺣﻤﯿﺮ در ﯾﻤﻦ و آل ﻏّﺴـ ﺎن در ﺟـﺎﻧﺐ ﺷﺎم و ﻣﻨﺎذره در ﺣﯿﺮه وﺟﻮد داﺷﺖ و‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻗﺮﯾﺶ در ﺣﺠﺎز ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﻣﯿـﺎن اﯾـﻦ ﻗـﺒﯿﻠﻪ در اواﺳـﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠـﻢ ﻣﯿﻼـدي ﻣﺮدي زﯾﺮك ﺑﻨـﺎم ﻗﺼـﯽ ﺑـﻦ ﮐﻼـب ﺑﻦ ﻣﺮه ﻣﻘـﺎم ﺳـﺪاﻧﺖ )ﭘﺮدهداري( ﮐﻌﺒﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺑﺘﮑـﺪه و ﻣﻌﺒـﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺮب ﺑﻮد ﺑـﺪﺳﺖ آورد و از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺳـﺪاﻧﺖ ﮐﻌﺒﻪ و ﻓﯽ اﻟﻮاﻗﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﮑﻪ ﺑﭽﻨﮓ ﻗﺮﯾﺶ اﻓﺘﺎد و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ آن ﻗﻮم در ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ رﺳﯿﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را رﯾﺎﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻋﺮب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺳﻪ دﯾﻦ ﻋﻤﺪه ﺷﻬﺮت داﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از دﯾﻦ ﺻﺎﺑﺌﯽ‬
‫و ﯾﻬﻮدي و ﻧﺼـﺮاﻧﯽ‪ .‬ﻋﻼـوه ﺑﺮ آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺒﺎﯾـﻞ رب اﻟﻨﻮﻋﻬﺎ و اﺻـﻨﺎﻣﯽ را ﻣﯿﭙﺮﺳﺘﯿﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻻت و ﻣﻨﺎت و ﻋﺰي‬
‫ﺷﻬﺮت ﺑﺴـﯿﺎر داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺘﻬﺎ در ﮐﻌﺒﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺒـﺪ ﻣﻌﺮوف ﻣﮑﻪ ﮔﺮد آﻣـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﯾﻤﻦ و ﺣﯿﺮه ﺑﻌﻀـﯽ از رﺳﻮم و‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ دﯾﻨﯽ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺎزﯾﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻤﺮاﮐﺰ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﻔﻮذ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﺳـﻼم در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 611‬ﻣﯿﻼدي در ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺷـﺮوع ﺑـﺪﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﺪﯾﻦ ﺣﻨﯿﻒ اﺳـﻼم ﮐﺮد و اﻫﺎﻟﯽ ﭘﺮاﮔﻨﺪه و‬
‫ﻣﺘﺸـّﺘﺖ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن را ﺑﺘﺮك ادﯾﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮﺣـﺪت ﮐﻠﻤﻪ و اﺗﻔﺎق و ﺑﺮادري و ﺑﺮاﺑﺮي ﺧﻮاﻧـﺪ و دﯾﺮﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﺗﻌﺼﺐ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد از آن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮد و اﮔﺮﭼﻪ اﻧﺪكاﻧـﺪك در ﻣﮑﻪ ﭘﯿﺮواﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ ﺑﺎ ﯾﺎران ﺧﻮد ﺑﻪ »ﯾﺜﺮب« روي‬
‫آورد و در آن ﻣﺤﻞ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از آن ﻣﺪﯾﻨـﮥ اﻟﻨﺒﯽ )ﻣـﺪﯾﻨﻪ( ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﮔﺮدد )‪ 622‬ﻣﯿﻼـدي‪ -‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺎل ﻫﺠﺮي(‪ .‬از اﯾﻦ ﭘﺲ‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺴﺮﻋﺖ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن رواج ﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﺎل ﯾﺎزدﻫﻢ از ﻫﺠﺮت ﮐﻪ ﺳﺎل رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﺳﺖ اﺟﺮاي‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﻧﺸﺮ آﯾﯿﻦ اﺳﻼم در ﺧﺎرج از ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل اﮔﺮﭼﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﯽ ﺷﺪﯾﺪي در ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺷﺮوع ﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺴﺮﻋﺖ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻗـﺪرت ﺑﺴـﯿﺎر ﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻘﺸﻪﯾﯽ را ﮐﻪ از اواﺧﺮ ﺣﯿﺎت ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﺑﺮاي ﺗﺴـﺨﯿﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد اﺟﺮا‬
‫ﮐﻨﺪ و دﺳﺘﻪﯾﯽ از ﻣﺠﺎﻫﺪان را ﺑﺠﺎﻧﺐ ﻣﻤﺎﻟﮏ روم و اﯾﺮان ﮔﺴﯿﻞ دارد‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ دو اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم ﺷـﺮﻗﯽ و اﯾﺮان در اﯾﻦ اﯾـﺎم ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﻨﮕﻬـﺎي ﻃﻮﻻـﻧﯽ و ﻣﺸـﮑﻼت داﺧﻠﯽ دﭼـﺎر ﺿـﻌﻒ‬
‫ﺷﺪﯾـﺪ ﮔﺮدﯾـﺪه و ﻋﻮاﻣـﻞ اﻧﺤﻄـﺎط و ﺷـﮑﺴﺖ و اﻧﻘﺮاض آﻧﻬـﺎ از ﻫﺮﺣﯿﺚ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷـﺪه ﺑﻮد اﻣـﺎ ﺑـﺎﻟﻌﮑﺲ ﻋﺮب را ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﭼﻨـﺪ در اﯾﻦ‬
‫ﺣﻤﻼـت و ﻓﺘﻮح ﯾـﺎوري ﻣﯿﮑﺮد ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬـﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬وﺣـﺪت ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻨﮕﯽ ﻣﻌﯿﺸﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺎدت ﺑﺴـﺨﺘﯽ و ﺗﺤّﻤﻞ‬
‫ﺷﺪاﺋﺪ و ﻣﺸـﻘﺎت‪ ،‬اﻧﻀـﺒﺎط و روﺣﯿﻪ ﻗﻮي‪ ،‬ﺳـﺮﻋﺖ ﻋﻤﻞ در ﻃﯽ ﺻـﺤﺮاﻫﺎ و راﻫﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻬﺎرت در ﺳﻮاري‪ ،‬داﺷﺘﻦ رﺟﺎل ﻗﻮي و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي‬
‫ﮐﻪ زﯾﺮدﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدان ﺟﻬﺎن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ وﻗﺘﯽ ﺑﺎﻫﻢ ﮔﺮد آﻣﺪ ﻓﺘﺢ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫و ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻬﺎي آﻧﺎﻧﺮا در ﻣﺪﺗﯽ ﻗﻠﯿﻞ ﻣﯿﺴـﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ده ﺳﺎل و اﻧﺪي از ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺷﺎم و ﻓﻠﺴـﻄﯿﻦ و ﻣﺼﺮ و ﻋﺮاق و‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﯾﺮان را ﻓﺘﺢ ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﻓﺘﻮﺣﺎت آﻧﺎن در ﻋﻬﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن و در دوره ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪﯾﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ آﻧﺮا ﻻـزم ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻮذ ﻋﺮب و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﯿﺎن ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮم ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺒﻘﻪ ﻧﺎراﺿـﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮده اﺳـﺖ‬
‫واﻻـ ﻃﺒﻘـﺎت ﻋـﺎﻟﯿﻪ اﯾﺮاﻧﯽ و روﺣﺎﻧﯿﺎن و آزادان و دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺰرگ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﻔﻆ آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﺗﻌﺼﺐ ﻣﯿﻮرزﯾـﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖﻫﺎ ﺑﺪﯾﺪه ﺑﻐﺾ و ﻧﺎﺧﺸـﻨﻮدي ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴـﺘﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺮوه و ﺑﻘﺎﯾﺎ و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت آﻧﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ دﮔﺮﺑﺎره اﺳـﺒﺎب اﺳـﺘﻘﻼل ﻣّﻠﺖ‬
‫اﯾﺮان و ﺷﮑﺴﺖ ﻣﻌﻨﻮي ﻗﻮم ﻋﺮب را ﯾﮏ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ ﻣﯿّﺴﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در ﻣﻤﺎﻟﮏ روم ﺷـﺮﻗﯽ ﭘﯿﺶ از رﺳـﯿﺪن ﺑﻘﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﺎﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ در اﯾﺮان ﺑﺎ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻗﺎدﺳﯿﻪ )ﺳﺎل ‪14‬‬
‫ﻫﺠﺮي( ﺑﺴـﺮداري ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص و رﺳﺘﻢ ﻓﺮﺧﺰاد و ﺟﻠﻮﻻء )ﺳﺎل ‪ 16‬ﻫﺠﺮي( ﺑﺴـﺮداري ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ و ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﻋﻤﺮو و ﺟﻨﮓ‬
‫ﻧﻬﺎوﻧـﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻔﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح )در ﺳﺎل ‪ 21‬ﻫﺠﺮي( ﺑﺴـﺮداري ﻧﻌﻤﺎن و ﻓﯿﺮوزان و ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﮐﻮﭼﮏ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺑﻼد و ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﺎخ ﻋﻈﯿﻢ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻓﺮورﯾﺨﺖ و ﻣﻠﺖ اﯾﺮان از ﺳﯿﺎدت ﺑﺒﻨﺪﮔﯽ و اﺳﺎرت اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺟﻨـﮓ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ در ﻏـﺎﻟﺐ ﺷـﻬﺮﻫﺎ و وﻻﯾـﺎت و ﻗﻼع اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻬﺎي ﮐﻮﺗﺎه ﯾﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﺳـﭙﺎه ﻋﺮب ﺑـﺪان‬
‫آﺳـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺼّﻮر ﻣﯿﺮود ﺑﻔﺘـﺢ ﻫﻤﻪ اﯾﺮان ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸـﺪ و ﻓﺘـﺢ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺗﺎ آﻧﺴﻮي ﺟﯿﺤﻮن ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻋﻬـﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﻄﻮل‬
‫اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ و در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و دﯾﻠﻤﺎن و ﮔﯿﻼن و دﻣﺎوﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﻧﯿﺰ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺗﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از دوره‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻫﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻬﺎي ﻣﻨﻔﺮد ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ اﯾﺮان ﺳـﻘﻮط ﮐﺮده و‬
‫دوﻟﺖ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻮدي ﻧﺪاﺷﺖ و ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي از ﻣﯿﺎن ﻣﯿﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻃﯽ ﻫﻤـﻪ ﺟﻨﮕﻬـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻗـﻮاي ﻣﺤﻠﯽ اﯾﺮان ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﻋﺮب ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﯾﺰدﮔﺮد ﺷـﻬﺮﯾﺎر از ﺷـﻬﺮي ﺑﺸـﻬﺮي و از وﻻـﯾﺘﯽ ﺑﻮﻻـﯾﺘﯽ‬
‫ﻣﯿﮕﺮﯾﺨﺖ‪ .‬وي از ﻣﺪاﯾﻦ ﺑﺮي و از آﻧﺠﺎ ﺑﺎﺻﻔﻬﺎن و از آﻧﺠﺎ ﺑﮑﺮﻣﺎن و ﺑﻠﺦ ﮔﺮﯾﺨﺖ و از ﻓﻐﻔﻮر ﭼﯿﻦ و ﺧﺎﻗﺎن ﺗﺮك ﻣﺪد ﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫آﻧﺎن او را ﯾﺎري ﻧﮑﺮدﻧﺪ و او ﺑﺴﺎل ‪ 31‬ﻫﺠﺮي )‪ 652‬ﻣﯿﻼدي( ﺑﻌﻬﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن در ﻣﺮو ﺑﺪﺳﺖ آﺳﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫زﻧﺪه ﻣﯿﻤﺎﻧﺪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد از ﺳﺴﺘﯽ ﮐﺎر ﺧﻼﻓﺖ در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﻋﺜﻤﺎن ﻃﺮﻓﯽ ﺑﺮﺑﻨﺪد‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﻗﺘـﻞ ﯾﺰدﮔﺮد ﭘﺴـﺮ او ﻓﯿﺮوز ﺳﻮم ﺧﻮد را ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎه اﯾﺮان ﺧﻮاﻧـﺪ و ﭼﻨـﺪي در ﺣـﺎل ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻋﺮب ﺑﻮد ﻟﯿﮑﻦ ﮐﺎري از‬
‫ﭘﯿﺶ ﻧﺒﺮد و ﺑﭽﯿﻦ ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺑﻌـﺪ ازﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ 732‬ﻣﯿﻼدي )‪ 114‬ﻫﺠﺮي( از اﻋﻘـﺎب ﯾﺰدﮔﺮد ﺳﻮم ﺑﻨﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮان در‬
‫ﺗﻮارﯾﺦ ﭼﯿﻦ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻓﻐﻔﻮران ﭼﯿﻦ ﺑﻌﻨﻮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ »‪.«1‬‬
‫از ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح ﺗﺎ ﻗﯿﺎم اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ )‪ 129 -21‬ﻫﺠﺮي(‬
‫ﻋﻤﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﺳـﻼم در ﺳـﺎل ‪ 23‬از ﻫﺠﺮت ﺑـﺪﺳﺖ ﻏﻼـﻣﯽ ﻣﮑّﻨﯽ ﺑـﺎﺑﻮ ﻟﺆﻟﺆة ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ و ﭘﺲ از وي ﻋﺜﻤـﺎن ﺗـﺎ ﺳﺎل ‪ 35‬ﻫﺠﺮي )‪656‬‬
‫ﻣﯿﻼدي( ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ را داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺮ در اﯾﺮان ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ در ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان ﻃﻐﯿﺎن و ﺷﻮرش آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ وﻟﯽ‬
‫ﭼﻮن ﺳـﺮداران ﮐﺎﻓﯽ و ﻻﯾﻘﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻣﯿﺎن ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﮐﺎر اﯾﻦ ﺷﻮرﺷـﻬﺎ و ﻃﻐﯿﺎﻧﻬﺎ ﺑﺠﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﻘﺎﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﺘﺎ از دﺳـﺖ‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ ﺑﻮد دوﺑـﺎره ﺑـﺪﺳﺖ آﻧـﺎن اﻓﺘﺎد و ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺼـﺮه ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻓﺘـﺢ اﯾﺮان را‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﻨـﺪ و او ﺑﻔﺎرس و ﻗﻬﺴـﺘﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﺗﻤﺎﻣﯽ آن ﻧﻮاﺣﯽ را ﺑﺂﺳﺎﻧﯽ ﮔﺸﻮد و در ﻫﻤﯿﻦ اﺛﻨﺎء ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ ﯾﺰدﮔﺮد ﺷﺎﯾﻊ‬
‫ﮔﺸﺖ و اﺑﻦ ﻋـﺎﻣﺮ ﻓﺘﻮح ﺧﻮد را دﻧﺒﺎل ﮐﺮد و ﺗﺎ ﺟﯿﺤﻮن رﺳـﯿﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺳـﺮداران او ﺑﮑﺎﺑﻞ روي ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و از آﻧﺮاه ﺑﺴﯿﺴـﺘﺎن و ﮐﺮﻣﺎن‬
‫ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و آن ﻧﻮاﺣﯽ را ﻣﺴﺨﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑـﺎ ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن در ﺳﺎل ‪ 35‬ﻫﺠﺮي و ﺧﻼـﻓﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم و ﺑﺮوز اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ آﻧﺎن در‬
‫اﯾﺮان ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﺎﻧـﺪ و ﺣﺘﯽ اﺧﺘﻼﻓـﺎت داﺧﻠﯽ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑـﺎﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﺳـﺮاﯾﺖ ﮐﺮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﺎل ‪ 38‬ﻫﺠﺮي ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮداران ﻋﺮب ﺑﻨـﺎم‬
‫ﺧّﺮﯾﺖ ﺑﻦ راﺷـﺪ اﻟﻨـﺎﺟﯽ در ﺟﻨﻮب اﯾﺮان ﺑﻤﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ ﺣﻀـﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﺮوﻫﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺪاﺳـﺘﺎن‬
‫ﮐﺮد ﺗﺎ آﻧﮑﻪ زﯾﺎد ﺑﻦ اﺑﯿﻪ از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘﺎﻟﻪ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﯾﺰدﮔﺮد ﺳﻮم در ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺷﻤﺎره ‪ 4‬ﺳﺎل اول ﺑﻘﻠﻢ آﻗﺎي ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﺤﮑﻮﻣﺖ ﻓﺎرس ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و ﻓﺘﻨﻪ ﺧّﺮﯾﺖ را ﺑﺮاﻓﮕﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ ﭘﺲ از ﺷـﻬﺎدت ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم )‪ 40‬ﻫﺠﺮي‪ 661 ،‬ﻣﯿﻼدي( ﻓﺮزﻧـﺪ او ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ﭘﺲ از ﻣـﺪت‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ از ﺧﻼﻓﺖ ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺑﻤﻌﺎوﯾﻪ ﻣﻌﺎرض ﺑﺰرگ ﭘﺪر ﺧﻮد واﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم دوره ﺟﺪﯾﺪي در ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ آﻏﺎز ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 132‬ﻫﺠﺮي )‪ 750‬ﻣﯿﻼـدي( اداﻣﻪ ﯾـﺎﻓﺖ‪ .‬در آﻏـﺎز ﺧﻼـﻓﺖ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل ‪ 41‬ﻫﺠﺮي در ﻫﺮات‬
‫ﻃﻐﯿـﺎﻧﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻼﻓﺖ اﺳـﻼﻣﯽ روي داد وﻟﯽ ﺑﺰودي از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪ .‬زﯾﺎد ﺑﻦ اﺑﯿﻪ ﮐﻪ در ﻋﻬـﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﺎرس داﺷﺖ در‬
‫دوره ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺼـﺮه و ﮐﻮﻓﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﺣﯿﻄﻪ اﻗﺘـﺪار او ﺗﺎ اﻗﺼـﯽ ﻧﻘﺎط ﺷـﺮﻗﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﺸـﯿﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎ از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﺴـﻨﺪ رﺳﯿﺪﻧﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ از ﺟﯿﺤﻮن ﻋﺒﻮر ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻼد آﻧﺴﻮي ﺟﯿﺤﻮن را ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﻧﯿﺰ‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ اﯾـﺎم ﺑﻨﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان ﺧﺎﺻﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺗﺎ ﻋﻬـﺪ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠﮏ در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺮﮐﺰي و ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫اﯾﺮان اﻧﻘﻼﺑﻬﺎ و ﻃﻐﯿﺎﻧﻬﺎﯾﯽ رخ داد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﻠﮑﻪ ﺑﺨﺎرا ﺑﻬﻤﺮاﻫﯽ ﺧﺎﻗﺎن ﺗﺮك ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﺳـﻠﻢ ﺑﻦ زﯾﺎد از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‬
‫و دﯾﮕﺮ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﻮﺳـﯽ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺧﺎزم اﺳﺖ ﮐﻪ وﻻﯾﺖ ﺗﺮﻣﺪرا ﻓﺘﺢ ﮐﺮد و ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﺳـﺘﻘﻼل ﺣﮑﻮﻣﺖ راﻧﺪ‪ .‬در ﻋﻬﺪ‬
‫وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ )‪ 96 -86‬ﻫﺠﺮي( ﻗﺘﯿﺒﮥ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎﻫﻠﯽ از ﺳﺮداران ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب در وﻻﯾﺎت ﺷﺮﻗﯽ اﯾﺮان دﺳﺖ ﺑﻤﺤﺎرﺑﺎت ﺑﺰرگ‬
‫زد و ﺑﻠﺦ و ﻃﺨﺎرﺳـﺘﺎن و ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ و ﺑﺨﺎرا و ﺑﯿﮑﻨﺪ و ﺧﯿﻮه و ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﻧﻮاﺣﯽ دﯾﮕﺮ را ﮔﺸﻮد و ﺗﺎ ﮐﺎﺷﻐﺮ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺮدار‬
‫ﭘﺲ از ﻓﻮت وﻟﯿـﺪ و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺳـﺮﺑﻄﻐﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺖ وﻟﯽ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪ و ﭘﺲ ازو ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﻠّﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺮاﺳﺎن ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻓﺮاﻏﺖ از اﻣﻮر آن دﯾﺎر ﺑﮕﺮﮔﺎن ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد ﺗﺎﺧﺖ و ﮔﺮﮔﺎن را ﻓﺘﺢ ﮐﺮد و ﺑﻤﺎزﻧﺪران ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ‬
‫ﺳﺎري ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﺎﻗﺐ دﺷﻤﻦ در درهﯾﯽ ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪ و دﺳﺘﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺳﭙﺎﻫﺎن او از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ و او آﺧﺮ اﻻﻣﺮ ﺑﺎ ﺳﯿﺼﺪ ﻫﺰار دﯾﻨﺎر ﺟﺎن‬
‫ﺧﻮد را ﺧﺮﯾـﺪ و در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﮕﺮﮔﺎن دﭼﺎر ﻃﻐﯿﺎن ﻣﺮزﺑﺎن آﻧﺠﺎ ﮔﺮدﯾـﺪ و ﻫﻔﺖ ﻣﺎه ﺳـﺮﮔﺮم ﺟﻨﮓ و ﺟـﺪال ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ و ﻏﻠﺒﻪ‬
‫ﮔﺮوه ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﺮﮔﺎﻧﯿﺎن را ﺑﻘﺘﻞ آورد و ﭼﻮن ﻗﺴﻢ ﺧﻮرده ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺧﻮن ﮔﺮﮔﺎﻧﯿﺎن آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﯽﮔﻨﺎه را از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻋﻤـﺎل و ﺳـﺨﺘﮕﯿﺮيﻫﺎ و ﻇﻠﻢﻫﺎي ﺑﯽاﻧـﺪازه ﻋّﻤﺎل ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ در اﯾﺮان ﻣﺎﯾﻪ ﻋـﺪم رﺿﺎي اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﯿﮕﺮدﯾـﺪ و روزﺑﺮوز ﺑﺮ ﻧﺎﺧﺸـﻨﻮدي‬
‫آﻧﺎن اﻓﺰوده ﻣﯿﺸـﺪ و اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺪﺳـﺘﻮر ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ )‪ (101 -99‬ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺎﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑﻌﺪل و اﻧﺼﺎف رﻓﺘﺎر ﺷﺪ و‬
‫ﺣﺘﯽ زرﺗﺸﺘﯿﺎن ﻧﯿﺰ در ﭘﻨﺎه ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ آزادي ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آﺗﺶ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺪﯾﻦ آﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﺮوﻧﻤﯽﻧﺸـﺴﺖ و ﻫﺮوﻗﺖ ﺷـﻮرش و ﻃﻐﯿـﺎن در ﯾﮑﯽ از ﻧـﻮاﺣﯽ ﺷـﺮﻗﯽ اﯾﺮان در ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ و وﺳـﯿﻠﻪ ﺿـﻌﻒ ﺣﮑـﻮﻣﺖ اﻣﻮي و ﻗﯿﺎﻣﻬـﺎي‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯿﺸﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﺎر ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ رﻗﯿﺒﺎن ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺴﺘﻌّﺪ ﻣﯿﮕﺸﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ و ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ اﻣﺮي ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ و اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﻈﺎﻟﻢ ﻣﻌﺎوﯾﻪ و ﯾﺰﯾﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻌﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم و‬
‫اوﻻد او ﺑﺸـّﺪت ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﯾﺎﻓﺖ و آﻧﻘـﺪر دﻧﺒﺎل ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺰوال ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ اﺗﮑﺎء ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ و‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺒﻠﯿﻎ آﻧﺎن و اﻓﺰاﯾﺶ ﭘﯿﺮوان اﯾﺸﺎن اﯾﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ را دﻻﯾﻠﯽ ﭼﻨـﺪﺳﺖ از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﯾﮑﯽ ﺗﻌﺪي ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﻋﻤﺎل‬
‫آﻧﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﻠﻞ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﺧﺎﺻﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻨﺤﻮ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻋﻤﺎﻟﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺛﻘﻔﯽ و ﻗﺘﯿﺒﮥ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴـﻠﻢ ﺑﺎﻫﻠﯽ و ﯾﺰﯾـﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺻـﻔﺮه ﻣﻮرد ﺳـﺨﺘﮕﯿﺮي و ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ دﻟﯿﻞ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي رﻣﯿﺪﮔﯽ اﯾﺸﺎن از‬
‫ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮﻗﺒـﺎي آﻧـﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﯽ ﻫـﺎﺷﻢ ﻣﯿﺸـﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳـﯿﺎدت ﻋﺮب و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﻠـﻞ ﺗـﺎﺑﻊ ﺧﺎﺻـﻪ‬
‫اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺑـﻮد و اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠـﻞ ﺳـﻘﻮط آﻧـﺎن ﺑـﺪﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮ اﻋﺘﻘـﺎد ﻣّﻠﺖ اﯾﺮان‬
‫ﺑﺤﮑﻮﻣﺖ ﻧﮋادي و اﺳـﺘﺤﻘﺎق ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺤﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼم ﺑﻮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻗﯿﺎﻣﻬﺎي ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ ﺧﻮاه از آل‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ و ﺧﻮاه از آل ﻋﺒﺎس روي ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ و اﻏﻠﺐ ﻗﯿﺎﻣﻬﺎي ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ در ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮﻗﯽ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺪود‬
‫اﯾﺮان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺮوج زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺴﺎل ‪ 121‬و ‪ 122‬در ﺣﺪود ﮐﻮﻓﻪ ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ او ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎن وي‬
‫ﺑﭙﺴﺮش ﯾﺤﯿﯽ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺠﺎﻧﺐ ﺧﺮاﺳﺎن رود زﯾﺮا اﻫﻞ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوان آﻧﺎﻧﻨﺪ »‪ «1‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ از اوﻻد ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ در ﺑﯿﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 127‬و ‪ 129‬در ﻓﺎرس و اﺻﻔﻬﺎن و ري و ﻗﻢ‬
‫ﻃﺮﻓـﺪاراﻧﯽ ﺑـﺪﺳﺖ آورد و ﺑﺎﻻـﺗﺮ از ﻫﻤﻪ اﯾﻨﻬـﺎ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ آل ﻋﺒﺎس ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ دﺳـﺘﻪﯾﯽ از ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺣﺎﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮد ﺧﻼﻓﺖ را از دﺳﺖ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﯿﺮون ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ﺻﺪم از ﻫﺠﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻄﻠﺐ ﮐﻪ در ﺣﻤﯿﻤﻪ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺷﺮاة از اﻋﻤﺎل ﺑﻠﻘﺎء ﺷﺎم ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ‬
‫ﺑﺎ اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﻨﻔﯿﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد ﺑﺠـﺎﻧﺐ ﺣﻤﯿﻤﻪ رﻓﺖ و در آﻧﺠـﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ دﯾـﺪار ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﭘﺲ از ﻣﻦ اﻣﺮ دﻋﻮت ﺑﻔﺮزﻧـﺪان ﺗﻮ ﻣﯽرﺳـﺪ و ﺑﺪوﺳـﺘﺎن و‬
‫ﻃﺮﻓـﺪاران ﺧـﻮد ﮐﻪ از ﺧﺮاﺳـﺎن و ﻋﺮاق ﻧﺰد او ﻣﯿﺂﻣﺪﻧـﺪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻮﺿـﻮع را اﻇﻬـﺎر ﮐﺮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﺲ از اﺑﻮ ﻫـﺎﺷﻢ ﻃﺮﻓـﺪاران او‬
‫ﺑﻤﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ و او ﺑﻌـﺪﻫﺎ دﻋﺎﺗﯽ ﺑـﺪﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و دوازده ﻧﻘﯿﺐ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد و ﺑﻮﻻﯾﺖ ﺧﻮد در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬ﺑـﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اوﻻد ﻋﺒﺎس ﺑﺎﯾﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮐﻪ اوﻻد اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ از ﺣﻖ ﺧﻮد ﺑﻨﻔﻊ آﻧﺎن ﺻـﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﻨﺎي دﻋﻮت و‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ را ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺒﺎرت دﯾﮕﺮ از ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ آل اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻨﻔﻊ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻗﯿﺎم اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ )‪(259 -129‬‬
‫درﯾﻦ اﯾﺎم ﮐﺎر دوﻟﺖ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ رﺳـﯿﺪه و ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ دﭼﺎر اﻏﺘﺸﺎش و اﺿﻄﺮاب ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻫﺮروز از ﮔﻮﺷﻪﯾﯽ ﺳﺮ‬
‫ﺑﺮﻣﯿﺂوردﻧـﺪ ﺧﺎﺻﻪ در اﯾﺮان ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﻬﺎ و ﻃﻐﯿﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻌـﺪد رخ ﻣﯿـﺪاد‪ .‬ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس در ﺳﺎﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻊ آﺷـﻔﺘﻪﯾﯽ ﺷـﺮوع ﺑﺘﺸﺪﯾﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫دﯾﻨﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن از ﻋﺪم رﺿﺎﯾﺖ ﻣﻮاﻟﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻠﻞ ﻏﯿﺮ ﻋﺮب ﺧﺎﺻﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﻋﻤﺎل اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮاي ﻗﯿﺎم ﺧﻮﯾﺶ از آﻧﺎن اﺳﺘﻤﺪاد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن ﺟﻤﯿﻊ اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺴﺒﺐ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺮده و آزارﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺪه و ﺧﺴﺮاﻧﻬﺎ و ﺗﺤﻘﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ ﻣﻬﯿﺎﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و اﺗﻔﺎق را دﻋﻮت ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس در اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮﺟﺎي دﯾﮕﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺎﻣﻞ ﻟا ﺘﻮارﯾﺦ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪122‬‬
‫ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ داﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ اوان اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮاي دﻋﻮت ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن ﺑﻮد ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺎﻟﯿﺎﻗﺖ را ﺑﻨﺎم ﺑا ﻮ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺴـﻠﻢ ﻣﺮورودي ﮐﻪ اﺻـﻼ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﺎﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد و ﺧﻮد را از اوﻻد ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺣﮑﯿﻢ ﻣﯿـﺪاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﯾﺎﺳﺖ ﺷـﯿﻌﻪ ﺧﻮد در‬
‫ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪ و اﻧﺘﺨـﺎب او را ﺑﻪ اﺑﻮ ﺳـﻠﻤﻪ ﺧّﻠـﺎل داﻋﯽ و وزﯾﺮ آل ﻋﺒـﺎس در ﮐﻮﻓﻪ ﻧﯿﺰ اﻃﻼع داد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺼﺎدف ﺑﻮد ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﺳﯿﺎر واﻟﯽ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺧﻮد و ﻟﯿﺎﻗﺖ و دراﯾﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ دﭼﺎر ﺟﻨﮕﻬﺎﯾﯽ داﺧﻠﯽ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫در ﺧﺮاﺳـﺎن ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻫﻤﻪ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ از ﺳﺎل ‪ 126‬ﻣﯿﺎن ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﺳـﯿﺎر و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن او ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﻀـﺮّﯾﻪ و‬
‫ﯾﻤﺎﻧّﯿﻪ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪه و ﺷّﺪﺗﯽ ﻋﻈﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺧﻼل اﯾﻦ اﺣﻮال ﭘﯿﺮوان ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس در ﺧﺮاﺳﺎن ﻓﺮﺻﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺮ وﺳـﻌﺖ داﯾﺮه دﻋﻮت‬
‫ﺧﻮد اﻓﺰوده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ »اﻟﺮﺿـﺎ ﻣﻦ آل رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ ﺻـﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و اﻟﻪ و ﺳـﻠﻢ« ﯾـﺎ »اﻟﺮﺿـﺎ ﻣﻦ آل ﻣﺤﻤـﺪ« دﻋﻮت ﻣﯿﻨﻤﻮدﻧـﺪ و‬
‫داﻋﯿﺎن آﻧﺎن در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻗﺮاء و ﻗﺼﺒﺎت ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺑﮑﺎر ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯿﺪادﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 129‬از ﺟﺎﻧﺐ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺑﺎﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ دﻋﻮت ﺧﻮد را اﻇﻬﺎر ﮐﻨﺪ و او ﻣﺄﻣﻮراﻧﯽ ﺑﺒﺴـﯿﺎري از ﻗﺮاء ﺧﺮاﺳﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد و در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺷـﺮوع ﺑﺎﻇﻬﺎر دﻋﻮت‬
‫ﮐﺮد و ﻣﺮدم ﺑﺴـﯿﺎري از ﻧـﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﮐﻪ دﻋﻮت دﻋـﺎت ﻋﺒﺎﺳـﯽ را ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ در ﻗﺮﯾﻪ »اﺳـﻔﯿﺬﻧﺞ« از ﻗﺮاء »ﻣﺮورود« ﺑﺮ او ﮔﺮد‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و او ﻟﻮاﺋﯽ را ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ و دﻋﻮت آﺷﮑﺎر ﮐﺮد و ﺑﻨﺼﺮ ﺑﻦ ﺳﯿﺎر ﮐﻪ در اﯾﻦ اﯾﺎم ﺳﺮﮔﺮم‬
‫ﺟﻨﮕﻬـﺎي داﺧﻠﯽ ﺑـﺎ ﯾﻤـﺎﻧﯿﻪ ﺑﻮد ﻧـﺎﻣﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و او را ﺑﺎﻃـﺎﻋﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاﻧـﺪ و ﭼﻮن ﻧﺼـﺮ از اﯾﻦ اﻣﺮ آﮔﻬﯽ ﯾـﺎﻓﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﯾﺰﯾـﺪ ﭘﺲ از ﻫﺠـﺪه ﻣﺎه از ﻗﯿﺎم او ﺑﺠﻨﮓ وي ﻓﺮﺳـﺘﺎد و اﯾﻦ ﺳـﺮدار ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﺷـﮑﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ و اﺳـﯿﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮ‬
‫ﻣﺴـﻠﻢ او را ﻣﻌـﺎﻟﺠﻪ ﮐﺮد و آزاد ﻧﻤـﻮد وﻟﯽ از وي ﻗـﻮل ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي در ﺑـﺎب او و ﭘﯿﺮواﻧﺶ از وي ﭘﺮﺳـﻨﺪ ﺟﺰ راﺳﺖ ﻧﮕﻮﯾـﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺰﯾـﺪ ﭼـﻮن ﺑﻨﺰد ﻧﺼـﺮ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ اﻇﻬـﺎر داﺷـﺖ اﯾﻨﮑـﻪ اﺑـﻮ ﻣﺴـﻠﻢ و ﭘﯿﺮوان او را ﺑﻌﺒـﺎدت ﺑﺖ و اﺳـﺘﺤﻼل دﻣـﺎء و اﻣـﻮال ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯿـﺪارﻧﺪ‬
‫دروﻏﺴﺖ و اﯾﺸـﺎن ﺑﻄﺮﯾـﻖ راﺳﺖ و ﺑﺮ دﯾﻦ ﺧﺪاﯾﻨـﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﭘﺲ ﮐـﺎر اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ و ﭘﯿﺮوان او ﺑﺎﻻـ ﮔﺮﻓﺖ و ﺷـﺮوع ﺑﻔﺘـﺢ ﺑﻼـد ﺧﺮاﺳـﺎن‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﺼﺮ ﯾﻌﻨﯽ »ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ« ﺳﺎزش ﮐﺮد و ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﺼﺮ‬
‫ﺑﻘﺘﻞ رﺳـﯿﺪ ﺑﺎ ﭘﺴـﺮ او از در اﺗﺤﺎد درآﻣﺪ و ﮐﺎر را ﺑﺮ ﻧﺼـﺮ دﺷﻮار ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﺧﺮوج اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ و ﻗﻮت ﮐﺎر او را ﺑﻤﺮوان ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻣﻮي‬
‫اﻃﻼـع داد و ﭼﻨـﺪان ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﺗﺎ ﺟﻤﯿﻊ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﮐﻪ درﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم در ﺧﺮاﺳﺎن زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ ﺑﺮ ﺿـﺪ اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺣﺎل ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﺑﻮد و ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﺑﺘﺼـﺮف ﻋﻤﺎل او درﻣﯿﺂﻣﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪130‬‬
‫ﻫﺠﺮي اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ از »ﻣﺎﺧﻮان« ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳـﻔﯿﺬﻧﺞ ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻤﺮو ﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﺟﻤﻌﯽ را ﻧﺰد ﻧﺼـﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد و او را ﺑﻪ »ﮐﺘﺎب اﻟّﻠﻪ« و‬
‫»اﻟﺮﺿـﺎ ﻣﻦ آل ﻣﺤﻤـﺪ« ﺧﻮاﻧـﺪ و ﭼﻮن ﻧﺼـﺮ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺒﯽ دﭼﺎر ﻃﻐﯿﺎن ﯾﻤﺎﻧﯿﻪ و رﺑﯿﻌﯿﻪ و از ﺟﺎﻧﺒﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺼـﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﺷﺒﺎﻧﻪ از ﻣﺮو ﮔﺮﯾﺨﺖ و اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﭘﺲ از اﻃﻼع از ﻓﺮار او ﺑﻠﺸﮑﺮﮔﺎه وي رﻓﺖ و ﺑﺴﯿﺎري از اﻣﺮاي او را اﺳﯿﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﺧﻼـل اﯾﻦ اﺣﻮال اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﻋﻠﯽ و ﻋﺜﻤـﺎن ﭘﺴـﺮان ﮐﺮﻣـﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﻮﻗﺘـﺎ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن از در اﺗﺤﺎد درآﻣـﺪه ﺑﻮد ﮐﺸﺖ و ﺳـﭙﺲ ﺑﺴـﺮﻋﺘﯽ‬
‫ﻋﺠﯿﺐ ﺑﯿﺎري ﮔﺮوﻫﯽ از ﺳـﺮداران ﺧﻮد و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺤﻄﺒـﮥ ﺑﻦ ﺷﺒﯿﺐ ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن و ﺑﻼد ﺷـﺮﻗﯽ اﯾﺮان و ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ و ﮔﺮﮔﺎن ﺗﺴـّﻠﻂ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﺳـﯿﺎر در دو ﻣﺤﻞ از اﯾﻦ ﺳﺮدار ﻻﯾﻖ ﺷﮑﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﯾﮑﯽ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و دﯾﮕﺮ در ﮔﺮﮔﺎن و از اﯾﻦ ﭘﺲ رو ﺑﻬﺰﯾﻤﺖ ﻧﻬﺎد‬
‫و ﺑﺴﺎل ‪ 131‬در ﺳـﺎوه درﮔـﺬﺷﺖ و ﺑـﺪﯾﻨﻄﺮﯾﻖ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣـﺪاﻓﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻣﻮي در اﯾﺮان از ﻣﯿـﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﻗﺤﻄﺒﻪ در ري ﺑﺎ ﻟﺸـﮑﺮي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮوان ﺑﺮاي ﺳـﺮﮐﻮب اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺸﺖ و آﻧﺎﻧﺮا ﺑﺸﮑﺴﺖ و ﺳﭙﺲ ﺗﺎ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و از آﻧﺠﺎ ﺑﮑﻮﻓﻪ ﺗﺎﺧﺖ و در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺮوان در ﻋﺮاق ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﯿﺮه ﺟﻨﮕﯽ ﺳﺨﺖ ﮐﺮد و اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ وﻟﯽ ﻓﺘﺢ ﺑﺎ ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺤﻄﺒﻪ ﭘﯿﺶ از ﻓﻮت ﺑﺮؤﺳﺎي ﻟﺸـﮑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﮑﻮﻓﻪ درآﻣﺪﯾﺪ اﺑﻮ ﺳﻠﻤﻪ ﺧّﻠﺎل وزﯾﺮ آل ﻣﺤﻤﺪ آﻧﺠﺎﺳﺖ و ﺷﻤﺎ اﻣﺮ را ﺑﺎو‬
‫واﮔﺬار ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻗﺤﻄﺒﻪ ﭘﺴﺮش ﺣﺴﻦ ﺑﺠﺎي وي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺪي ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻣﺎم ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻣﺮوان ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻣﻮي ﻣﻘﯿﺪ و ﻣﺤﺒﻮس ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد و از آن ﭘﺲ ﻣﺮوان ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫از ﮐﺎر ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻮد در ﻃﻠﺐ ﺑﺮادر وي ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺳّﻔﺎح ﻣﻌﺮوف‬
‫ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬ﮐﺲ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و او ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎ ﺑﺮادر ﺧﻮد اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر و ﺑﺮادرزادﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻋﺒـﺪ اﻟﻮﻫﺎب و ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺴـﺮان اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﻋّﻤﺎن‬
‫ﺧـﻮد داود و ﻋﯿﺴـﯽ و ﺻﺎﻟـﺢ و اﺳـﻤﻌﯿﻞ و ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ و ﻋﺒـﺪ اﻟﺼـﻤﺪ ﭘﺴـﺮان ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺎس و ﺑﻘﯿﻪ ﺑﺴـﺘﮕﺎن ﺧـﻮﯾﺶ ﺑﮑﻮﻓﻪ‬
‫ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻨﺰدﯾﮏ ﮐﻮﻓﻪ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﺳـﻠﻤﻪ ﺧﻼل ﮐﻪ از اﻫﻞ اﯾﺮان و داﻋﯽ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس در ﮐﻮﻓﻪ‬
‫ﺑﻮد و ﺑﻮزﯾﺮ آل ﻣﺤﻤـﺪ ﺷـﻬﺮت داﺷﺖ آﻧﺎن را در ﺧﺎﻧﻪ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺸﺎن ﻣﺨﻔﯽ ﮐﺮد و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﭼﻬﻞ روز ﺧﺒﺮ ورود اﯾﺸﺎن را ﻣﮑﺘﻮم‬
‫داﺷﺖ و ﻣﺮاد او ازﯾﻦ اﻗـﺪام آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﮕﺮ ﮐﺴـﯽ از آل ﻋﻠﯽ را ﺑﺮاي ﺧﻼـﻓﺖ اﻧﺘﺨـﺎب ﮐﻨـﺪ و ﺳﻪ ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻪ ﺳﻪ ﺗﻦ از آﻧﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑﺠﻌﻔﺮ اﻟﺼـﺎدق و دوم ﺑﻌﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ و ﺳﻮم ﺑﻌﻤﺮ ﺑﻦ زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑـﺪﯾﻦ وﻟﯽ ﻫﯿﭽﯿـﮏ از آﻧـﺎن ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻘﺒﻮل ﺧﻼﻓﺖ‬
‫ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﭼﻮن در اﯾﻨﺤﺎل ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﮑﻮﻓﻪ درآﻣﺪﻧﺪ و ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺮوان ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﻃﺮﻓﺪاران آل‬
‫ﻋﺒﺎس اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ او را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد ﺑﺨﻼﻓﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ )‪ 132‬ﻫﺠﺮي(‪ .‬اﺑﻮ ﺳﻠﻤﻪ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻗﺤﻄﺒﻪ و‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒـﺎس ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ اﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﭘﺲ از ﺟﻠﻮس ﺑﺨﻼـﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻫﺮﮐـﺎر ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﺑﻦ ﻣﺮوان ﺑﻦ اﻟﺤﮑﻢ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻣﻮي ﺷﺪﻧﺪ و ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎﻧﯽ ﺑﺴـﺮداري ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻋّﻢ ﺳّﻔﺎح ﺑﺠﻨﮓ او ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﻣﺮوان در ﺳﺎﺣﻞ زاب ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ ﯾﺎﻓﺖ‬
‫و ﻣﻨﻬﺰم ﺷﺪ ﺗﺎ در ﺑﻮﺻﯿﺮ از اﻋﻤﺎل ﻣﺼﺮ در ‪ 27‬ذي اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل ‪ 132‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻨﻄﺮﯾﻖ دوﻟﺖ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﺪﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‬
‫و دوره ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﺑﯿﺎري آﻧﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ و اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺘﺢ ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﭘﺲ از ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻬﺎوﻧﺪ )ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح( اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬درﺑـﺎره اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺧﺮاﺳـﺎﻧﯽ و ﻗﯿﺎم او و ﮐﯿﻔﯿﺖ وﺻﻮل ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﺑﺨﻼﻓﺖ از‪ :‬اﻟﮑﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﻻﺛﯿﺮ ﻣﺠﻠـﺪ ﭘﻨﺠﻢ در ﺣﻮادث ﺳﺎﻟﻬﺎي‬
‫ﻣﺮﺑﻮط‪ -‬ﻋﻘـﺪ اﻟﻔﺮﯾﺪ ج ‪ 2‬ﭼﺎپ ﻣﺼـﺮ‪ -‬ﺗﺒﺼـﺮة اﻟﻌﻮام ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﮥ ﻣﻘﺎﻻت اﻻﻧﺎم ﺳـﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀـﯽ ﺑﻦ داﻋﯽ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪ -‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن اﺑﻦ‬
‫ﺧﻠﮑﺎن ﭼﺎپ ﻣﺼـﺮ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ روﯾﺎن اوﻟﯿﺎء اﷲ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻮزراء و اﻟﮑﺘﺎب ﺟﻬﺸﯿﺎري ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺨﺎراي ﻧﺮﺷﺨﯽ ﭼﺎپ‬
‫ﺗﻬﺮان‪ -‬ﻣﺠﻤـﻞ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ و اﻟﻘﺼـﺺ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪ -‬ﺗﺠﺎرب اﻟﺴـﻠﻒ ﻫﻨـﺪو ﺷﺎه ﺑﻦ ﺳـﻨﺠﺮ ﻧﺨﺠﻮاﻧﯽ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪ -‬اﻟﻔﺨﺮي اﺑﻦ ﻟا ﻄﻘﻄﻘﯽ‬
‫ﭼـﺎپ ﻣﺼـﺮ‪ -‬اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق اﻟﺒﻐـﺪادي ﭼـﺎپ ﻣﺼـﺮ‪ -‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﯽ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪ -‬اﺧﺒﺎر اﺻـﻔﻬﺎن اﺑﯽ ﻧﻌﯿﻢ ﭼﺎپ ﻟﯿـﺪن‪-‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪ -‬و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺄﺧﺬ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒـﺎس از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺗـﺎ ‪ 656‬ﻫﺠﺮي ﺑـﺎ ﻏـﺪر و ﻣﮑﺮ و ﭘﯿﻤﺎنﺷـﮑﻨﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻬﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑـﺪاﻧﺎن ﺧـﺪﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﺣﮑـﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻋﻬـﺪ آﻧـﺎن ﻣﻤﺎﻟـﮏ اﺳـﻼﻣﯽ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬در اﯾﺮان ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﻘـﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣﺪ‬
‫ﺳﻠﺴـﻠﻪﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺪﻟﺲ را ﮔﺮوﻫﯽ از ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻨﺘﺰع ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﯿﯿﻦ ﻣﺼﺮ را در ﺣﯿﻄﻪ اﻗﺘﺪار‬
‫ﺧﻮد درآوردﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻐﺪاد را ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻬـﺪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ را ﺑـﺪو دوره ﻣﻤﺘﺎز از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯿﺘﻮان ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﮐﺮد‪ :‬دوره اول ﮐﻪ دوره ﺗﺮﻗﯽ و ﻋﻈﻤﺖ اﺳﺖ و ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﻣﺄﻣﻮن اﻣﺘﺪاد‬
‫داﺷﺖ )‪ .(218 - 132‬دوره دوم ﮐﻪ دوره اﻧﺤﻄـﺎط و ﺿـﻌﻒ اﺳﺖ و از آﻏـﺎز ﺧﻼـﻓﺖ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﺗﺎ اﻧﻘﺮاض ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﻣﻤﺘـﺪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ )‪ .(656 - 218‬دوره اول دوره ﻏﻠﺒـﻪ ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ و ﻧﻔـﻮذ ﻗﻄﻌﯽ آن ﻗـﻮم در درﺑـﺎر ﺑﻨﯽ ﻋﺒـﺎس اﺳﺖ وﻟﯽ از ﻋﻬـﺪ ﺧﻼـﻓﺖ ﻣﻌﺘﺼـﻢ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺴـّﻠﻂ ﺗﺮﮐﺎن و ﺷـﮑﺴﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﻗّﻮاد و ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد را از ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ او ﻋﻨﺼﺮ ﻋﺮب ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺧﺬﻻن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ وﻟﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺘﺪرﯾﺞ از ﺻﺤﻨﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ درﺑﺎر ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎز ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ اﺳﺘﯿﻼء آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺮ ﺑﻐـﺪاد ﺑﺰور و ﻏﻠﺒﻪ ﺳـﯿﺎدت ﻗﺒﻠﯽ را ﺑﺮاي ﻣـﺪت ﻣﺤﺪودي ﮐﻪ ﺑﻐﻠﺒﻪ ﺳـﻼﺟﻘﻪ در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺧﺘﻢ ﻣﯿﺸﻮد‪،‬‬
‫ﺑـﺪﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮذ ﺗﺮﮐﺎن در درﺑﺎر ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﯾﮑﯽ از اﺳـﺒﺎب ﻋﻤﺪه و اﺳﺎﺳـﯽ ﺿـﻌﻒ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ و اﯾﺠﺎد ﻋﻠﻞ ﺳـﻘﻮط آﻧﺎن‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و از ﻫﻤﯿﻦ دوره ﺑﺒﻌﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ و اﻧﺤﻄﺎط ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ و ﺿـﻌﻒ دوﻟﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪.‬‬
‫وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﺗﺎ ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب‬
‫ﭘﺲ از ﺷـﮑﺴﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺰرگ از اﯾﺸﺎن ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از روﺣﺎﻧﯿﺎن و اﻫﻞ ﺑﯿﻮﺗﺎت ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﺟﺰﯾﻪ‬
‫و ﺧﺮاج دﯾﻦ آﺑﺎ و اﺟﺪاد و رﺳﻮم و آﯾﯿﻦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻧﺎﻧﺮا ﻣﺤﻔﻮظ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺰد اﯾﻦ ﮔﺮوه ﮐﻪ از ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﯿﺴﻮي و زرﺗﺸﺘﯽ‬
‫و ﻣﺎﻧﻮي و ﻣﺰدﮐﯽ و ﺑﻮداﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ رواﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﮐﻬﻦ و ﮐﺘﺐ دﯾﻨﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن و ﺧﻂ اوﺳـﺘﺎﯾﯽ و ﭘﻬﻠﻮي ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻄﻮط‬
‫و اﻟﺴﻨﻪ ﻣﺘﺪاول ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد ﻣﺤﻔﻮظ ﮔﺸﺖ و اﻓﺘﺨـﺎرات ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻫﯿﭽﮕـﺎه از ﯾـﺎد آﻧـﺎن ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻮﺑـﺪان و داﻧﺸـﻤﻨﺪان اﯾﻦ ﮔﺮوه در اداﻣﻪ و ﺣﻔـﻆ ﺗﻤـﺪن‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﺗﺎ دﯾﺮﮔﺎﻫﯽ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از ﻋﻠﻤـﺎي ﻣـﺬﻫﺒﯽ زرﺗﺸﺘﯿـﺎن در اﯾﻦ اﯾﺎم و ﺣﺘﯽ ﻗﺮﻧﻬﺎي دوم و ﺳﻮم ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ و ﺗـﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺐ دﯾﻨﯽ و ﺗﻠﺨﯿﺺ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ اوﺳـﺘﺎ و‬
‫اﻣﺜﺎل اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻋـﺪهﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ رﺳﺎﻻت و ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ دارﯾﻢ از اﯾﻦ روزﮔﺎران ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دوﻣﯿﻦ دﺳـﺘﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑـﺪﯾﻦ اﺳـﻼم درآﻣﺪﻧـﺪ و ﺑﺰور ﺷﻤﺸـﯿﺮ و اﺣﯿﺎﻧـﺎ ﺑﺴـﺎﺋﻘﻪ اﯾﻤـﺎن و ﻋﻘﯿـﺪه و ﯾـﺎ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺣﻮاﺋﺞ‬
‫اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ آﻧﺮا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﯾـﺎ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻓﺎﺗـﺢ آﻧـﺎﻧﺮا ﺑﺎﺳـﺎرت ﻣﯿﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺧﻮد ﺑﺮدﻧـﺪ و در آن دﯾﺎر ﺑﺒﻨـﺪﮔﯽ‬
‫ﮔﻤﺎﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﮔﺮوه اﺣﯿﺎﻧﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺑﺰرگ و از اﺷﺮاف و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﭘﺲ از آﺷﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺰﺑﺎن و ﺗﻤﺪن ﻋﺮب در ﺷﺆن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺪﻧﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻔﻮذ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﮑﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ دﺳﺖ زدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳـﯿﺮان و ﺑﺮدﮔـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزﯾﺎن از اﯾﺮان و ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدﻧـﺪ ﻣﯿﺎن اﻓﺮاد و ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴـﯿﻢ و ﻫﺮدﺳـﺘﻪﯾﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﺑﻘﺒﯿﻠﻪﯾﯽ ﻣﻨﺴﻮب و ﺑﻪ ﻣﻮاﻟﯽ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺘﻮح ﭘﯿـﺎﭘﯽ و ﭼﯿﺮﮔﯿﻬـﺎ و ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﺮ ﻣﻠـﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻋﺮب را اﻧﺪكاﻧـﺪك ﻏّﺮه و ﺧﻮدﺑﯿﻦ ﺳـﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻠﻞ ﻣﻐﻠﻮب را‬
‫ﺑﭽﺸﻢ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴـﺘﻨﺪ و آﻧﺎﻧﺮا ﻣﻮﻟﯽ و ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻔﺮﻣﺎﻧﺒﺮي و ﺳـﺮاﻓﮑﻨﺪﮔﯽ ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺒﺮﯾﺎ و ﻏﺮور ﻋﺠﯿﺐ در ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﭼﻨﺎن‬
‫ﻗـﻮت ﯾـﺎﻓﺖ ﮐـﻪ ﺑﻌﺾ از ﺳـﻔﻬﺎء ﻣﺘﻌﺼـﺒﯿﻦ ﻋﺮب ﻫﯿﭽﮑﺲ را از ﻋﺠﻤـﺎن ﻻـﯾﻖ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻧﻤﯿﺪاﻧﺴـﺘﻨﺪ و ﮔﻔـﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯿﭙﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻋﺮب را از ﻣﯿﺎن ﺧﻼﯾﻖ ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮان را از آن روي ﭘﺪﯾﺪ آورده ﮐﻪ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار‬
‫و ﻣﻨﮑـﻮب و ﻣﻘﻬـﻮر وي ﺑﺎﺷــﻨﺪ و ﺑﮑـﺎري ﺟﺰ ﺑﻨـﺪﮔﯽ و ﻓﺮﻣـﺎﻧﺒﺮي دﺳـﺖ ﻧﺰﻧﻨـﺪ و اﻣـﺎرت و ﺣﮑـﻮﻣﺖ و ﻧﻈـﺎﯾﺮ اﯾـﻦ اﻣـﻮر را ﺑـﺎﻋﺮاب‬
‫ﺑﺎزﮔﺬارﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻌـﺎﻣﻠﻪ ﻋﺮب دوره اﻣﻮي ﺑـﺎ اﯾﻦ ﻃﺒﻘـﺎت ﻣﻌـﺎﻣﻠﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﺑـﺎ ﺑﻨـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آﻧـﺎن ﺧﻮد را ﺻـﺎﺣﺐ ﺣﻖ و اﺣﺴـﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﻮاﻟﯽ‬
‫ﻣﯿﺸـﻤﺮدﻧﺪ زﯾﺮا ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ آﻧـﺎﻧﺮا از ﮐﻔﺮ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ رﻫﺎﻧﯿﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻮاﻟﯽ از ﮐﻨﯿﻪ و اﻟﻘـﺎب ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻋﺮاب ﺑﺎ آﻧﺎن در ﯾﮏ‬
‫ردﯾﻒ راه ﻧﻤﯿﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺠﻠﺲ‬
‫اﯾﺸـﺎن ﻣﻮﻟﯽ ﻣﯿﺒـﺎﯾﺴﺖ ﺑﺮ ﭘـﺎي اﯾﺴـﺘﺪ و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاﻟﯽ ﻣﺮدي از آﻧﺎن را ﭘﯿﺎده ﻣﯿﺪﯾـﺪ ﺑﺮ او ﺑﻮد ﮐﻪ از اﺳﺐ ﻓﺮود آﯾـﺪ و اﻋﺮاﺑﯽ را‬
‫ﺑﺮﻧﺸﺎﻧـﺪ و ﺧﻮد در رﮐـﺎب او ﭘﯿـﺎده رود‪ ،‬در ﺟﻨﮕﻬـﺎ ﺟﺰو ﭘﯿﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺷـﺪ و از ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺑﻬﺮهﯾﯽ ﻧﮕﯿﺮد »‪ «1‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت دﯾﻦ اﺳـﻼم ﺑﺎ‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﮑﺎر ﺑﮑﻠﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ اﺳـﻼم ﻣﻔﺎﺧﺮت ﺑﺎﻧﺴﺎب را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮداﺷـﺘﻪ و ﻓﺨﺮ و ﻣﺒﺎﻫﺎت و ﺷﺮف و ﺑﺰرﮔﯽ را‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﻮي و درﺳﺘﮑﺎري ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از وﺟﻮه ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺴﺎﯾﺮ اﻣﻢ اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎﻧﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻮن وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻮد و ﺑﻤﺜﺎﺑﻪ رزق ﺣﻼﻟﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯿﭙﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﺳـﻌﯽ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺣﺪ اﺳـﺘﻔﺎده را از آﻧﺎن ﺑﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻇﻠﻢ و آزار ﻋﻤﺎل ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﻮاﻟﯽ ﺧﺎﺻﻪ در‬
‫اﯾﺮان و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑـﺪرﺟﻪﯾﯽ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﻄﻐﯿﺎن و ﺷﻮرش آﻧﺎن و ﯾﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﺑﻘﯿﺎمﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه و ﯾﺎ‬
‫اﺷﻌﺚ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯿﮕﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻣﯿﺘﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﺎ ﻗﯿﺎم اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺴﺮﻋﺘﯽ ﻋﺠﯿﺐ ﻋﺪه ﺑﯿﺸﻤﺎري ﺑﺮ او ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﺮﻫـﺎ و آزارﻫﺎ و ﺷـﮑﻨﺠﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺻـﺤﺎﯾﻒ ﺗﻮارﯾـﺦ اﺳـﻼم و ﮐﺘﺐ اﺧﺒﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﯾﻦ دوره ﻣﻤﻠﻮ از آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﺠﺎد‬
‫ﻧﻔﺎق ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﯿﺮ ﻋﺮب اﻏﻠﺐ از ﻣﻠﻞ ﺑﺰرگ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺟﻬﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﺳﺎﺑﻘﻪﯾﯽ ﻣﻤﺘﺪ‬
‫در ﻋﻠﻢ و ادب و ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮي و ﺟﻬﺎﻧﺪاري داﺷﺘﻨﺪ و از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ روﻣﯿﺎن و اﯾﺮاﻧﯿﺎن از دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾـﻦ ﺣـﺎل ﺑﺮ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن دﺷـﻮارﺗﺮ ﺑـﻮد زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﺮدم ﺻـﺎﺣﺐ ﺣﺲ ﻣﻠﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺗـﻮﺟﻪ آﻧـﺎن ﺑﻤﻮﺿـﻮع ﻣﻠﯿﺖ و ﻋﻼـﻗﻪ ﺑـﺎﯾﺮان از‬
‫ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر ادﺑﯽ و ﻣـﺬﻫﺒﯽ آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اوﺳـﺘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﻣﻌﺮوف ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﻫﻤﻪﺟﺎ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﺎﻣﻞ ﻻﯾـﺢ و آﺷـﮑﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬رواﯾـﺎت ﻣّﻠﯽ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ آﮔـﺎﻫﯿﻢ ﺑﺼﻮرﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﺑﮕﺬﺷـﺘﻪ ﺧﻮد ﻣﻐﺮور و از ﺣﺎل ﻧﺎراﺿـﯽ ﻣﯿﺴﺎﺧﺖ و از اﯾﻦ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻨﻮز ﯾﺎد ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﻮاري‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در ﺑﺎب ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﺗﺎرﯾـﺦ اﻟﺘﻤـﺪن اﻻﺳـﻼﻣﯽ ﭼﺎپ دوم ج ‪ 4‬از ص ‪ 18‬ﺑﺒﻌﺪ و ص ‪96 -91‬؛ ﺿﺤﯽ اﻻﺳﻼم‬
‫ﭼﺎپ ﺳﻮم ج ‪ 1‬از ص ‪ 18‬ﺑﺒﻌﺪ و اﺷﺎراﺗﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ادب ﻗﺪﯾﻢ از ﻗﺒﯿﻞ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺒﺮد )ج ‪ 1‬ص ‪ (273‬و اﻻﻏﺎﻧﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ )ج ‪ 14‬ص‬
‫‪ (150‬و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ از ﺧـﺎﻃﺮ اﯾﺸـﺎن ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑـﺎ اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺎت ﺗﺤﻘﯿﺮﻫﺎي ﺗﺎزﯾﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳـﺨﺖ ﮔﺮان ﻣﯿﺂﻣـﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﺎﯾﻪ ﻗﯿﺎم ﺳـﺨﺖ‬
‫اﯾﺸﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﮑﺎر ﻋﺮب ﺷﺪ و ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺑﺘﺤﻘﯿﺮ ﻋﺮب و ﭘﺴﺖ ﺷـﻤﺮدن اﯾﺸﺎن از ﻃﺮﻓﯽ و ﺑﯿﺎن ﻣﻔﺎﺧﺮ و ﻣﺂﺛﺮ اﺟﺪاد ﺧﻮد از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﻗﯿﺎم ﮐﺮد اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر از ﻣﻮاﻟﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻧﮋاد و ﺷﺎﻋﺮ ﻋﻬﺪ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺗﻔﺎﺧﺮ‬
‫ﺑﺎﺟﺪاد اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮد و ﺗﺮﺟﯿﺢ آﻧﺎن ﺑﺮ ﻋﺮب ﻣﺮداﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯿﮕﻔﺖ‪ .‬وي در ﯾﮑﯽ از ﻗﺼﺎﯾﺪ ﺧﻮد اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ را ﺑﺮ ﻫﺸﺎم ﻓﺮوﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺻﻠﯽ ﮐﺮﯾﻢ و ﻣﺠﺪي ﻻ ﯾﻘﺎس ﺑﻪوﻟﯽ ﻟﺴﺎن ﮐﺤّﺪ اﻟﺴﯿﻒ ﻣﺴﻤﻮم‬
‫أﺣﻤﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﺪ اﻗﻮام ذوي ﺣﺴﺐﻣﻦ ﮐّﻞ ﻗﺮم ﺑﺘﺎج اﻟﻤﻠﮏ ﻣﻌﻤﻮم‬
‫ﺟﺤﺎﺟﺢ »‪ «1‬ﺳﺎدة ﺑﻠﺞ »‪ «2‬ﻣﺮازﺑﮥﺟﺮد »‪ «3‬ﻋﺘﺎق »‪ «4‬ﻣﺴﺎﻣﯿﺢ »‪ «5‬ﻣﻄﺎﻋﯿﻢ »‪«6‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﺜﻞ ﮐﺴﺮي و ﺳﺎﺑﻮر اﻟﺠﻨﻮد ﻣﻌﺎو اﻟﻬﺮﻣﺰان ﻟﻔﺨﺮ او ﻟﺘﻌﻈﯿﻢ‬
‫اﺳﺪ اﻟﮑﺘﺎﺋﺐ ﯾﻮم اﻟﺮوع ان زﺣﻔﻮا »‪«7‬و ﻫﻢ اذﻟّﻮا ﻣﻠﻮك اﻟﺘﺮك و اﻟﺮوم‬
‫ﻫﻨـﺎك ان ﺗﺴـﺄﻟﯽ ﺗﻨﺒﯽ ﺑـﺄّن ﻟﻨﺎﺟﺮﺛﻮﻣـﮥ ﻗﻬﺮت ﻋّﺰ اﻟﺠﺮاﺛﯿﻢ ﻫﺸﺎم از ﺷـﻨﯿﺪن اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر ﺑﺨﺸﻢ آﻣـﺪ و ﮔﻔﺖ آﯾﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻔﺎﺧﺮه و ﻣﺒﺎﻫﺎت‬
‫ﻣﯿﮑﻨﯽ و ﻧﺰد ﻣﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﻣﯿﺨﻮاﻧﯽ و ﺧﻮد و ﮐّﻔﺎر ﻗﻮم را ﻣﯿﺴـﺘﺎﯾﯽ؟ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ او را در آب اﻧﺪازﻧﺪ و ﺧﻔﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎز ﮔﻔﺖ او‬
‫را از آب ﺑﺮآورﻧﺪ و ﺑﺤﺠﺎز ﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر ازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﻌﺎر ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ و ﭘﺪر ﻫﻤﯿﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺴﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺂل ﻣﺮوان ﺗﺎ‬
‫ﺑﺪاﻧﺠﺎ دﺷﻤﻨﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺑﺠﺎي ﺑﯿﺎن ﮐﻠﻤﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ )ﻻ اﻟﻪ اﻟّﺎ اﻟﻠّﻪ( ﻣﯿﮕﻔﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮوان را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺎد! »‪«8‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷـﻤﻨﯽ ﺷﺪﯾﺪ ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻨﮋاد ﻋﺮب و ﺧﺎﺻﻪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ روز ﺑﺮوز در ﺗﺰاﯾﺪ ﺑﻮد و اﻏﻠﺐ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﺑﻘﯿﺎﻣﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯿﺸﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راﻫﯽ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﮋادي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺟﺤﺠﺢ‪ :‬ﺳﯿﺪ ﮐﺮﯾﻢ‬
‫)‪ -(2‬ﺑﻠﺞ‪ :‬ﺳﻔﯿﺪرو‬
‫)‪ -(3‬اﺟﺮد‪ :‬ﻧﺠﯿﺐ‬
‫)‪ -(4‬ﻋﺘﺎق‪ :‬آزادﮔﺎن‬
‫)‪ -(5‬ﻣﺴﺎﻣﯿﺢ‪ :‬اﺳﺨﯿﺎ‬
‫)‪ -(6‬ﻣﻄﺎﻋﯿﻢ‪ :‬ﻃﻌﺎمدﻫﻨﺪﮔﺎن‬
‫)‪ -(7‬زﺣﻒ‪ :‬ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدن‬
‫)‪ -(8‬ﺿﺤﯽ اﻻﺳﻼم ج ‪ 1‬ص ‪32 -31‬‬
‫ﻋﺮب ﺑﻮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮔـﺬﺷﺖ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ دﻋﻮت ﺑﻨﯽ ﻫـﺎﺷﻢ و ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ﻧﻀـﺠﯽ ﮔﺮﻓﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺴـﺮﻋﺘﯽ ﻋﺠﯿﺐ ﻣﺘﻮﺟﻪ آن‬
‫دﻋﻮت ﺷﺪﻧﺪ و از ﮐﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ اﻗﺼﯽ ﻧﻘﺎط ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺮوع ﺑﺠﻤﻊآوري ﭘﯿﺮواﻧﯽ ﺑﺮاي آل ﻋﺒﺎس و آل اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ﻫﻢ ﮐﻪ در ﺳـﯿﺎﺳﺖ از ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪﺗﺮ رﻓﺘﺎر ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﭼﻮن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﺿـﻌﻒ ﺳـﯿﺎﺳﺖ اﻣﻮي ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ در ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت‬
‫ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد ﺟـﺎﻧﺐ اﯾﺮان را ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﮑﻨـﺪ »‪ «1‬در ﻧـﺎﻣﻪﯾﯽ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻣﺎم ﺑﺎﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﺮوان اﻓﺘﺎد وي ﺑﺎﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﯽ ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺰﺑﺎن ﺗﺎزي ﺳـﺨﻦ ﮔﻮﯾـﺪ ﺑﻘﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎن!« در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫دﯾﺪﯾﻢ ﺧﺮاﺳﺎن دﭼﺎر ﺗﺎﺧﺖوﺗﺎز و اذﯾﺖ و آزار ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺳﺎﮐﻦ آن ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪو دﺳـﺘﻪ ﯾﻤﺎﻧّﯿﻪ و ﻣﻀـﺮّﯾﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ و ﻻﯾﻖ و ﻣﺪﺑّﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ دﻋﻮت ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس در اﯾﻦ ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻮد از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و دودﺳﺘﮕﯽ اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﻋﺮب‬
‫اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮد و ﺣـﺘﯽ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺗﺎزﯾـﺎن ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼـﻮص ﻗﺤﻄﺒﻪ ﻃـﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿـﺎن ﻗـﻮم ﺧﻮد ﻧﻔﻮذي ﻋﻈﯿﻢ داﺷﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﯾﻤﺎﻧﯿﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ وي ﻫﻤﺪاﺳـﺘﺎن ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻗﺤﻄﺒﻪ در ﺧﻄﺒﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺧﺮاﺳﺎن اﻧﺸﺎء ﮐﺮد ﺑﻨﮋاد ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺮب ﺗﺎﺧﺖ و‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺑﮑﺸـﺘﺎر آﻧﺎن ﺗﺤﺮﯾﺾ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷـﻤﺎ را ﺑﺮ آن ﻗﻮم ﻣﺴـّﻠﻂ ﮐﺮد ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮑﺸـﯿﺪ ﺗﺎ رﻧﺞ و ﻋﺬاب آﻧﺎن‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺻﺪﻣﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﺮدد »‪ .«2‬ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺗﺎزﯾﺎن ﺟﻨﮓ را ﺧﺎﺗﻤﻪ دادﻧﺪ اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺳﺮداران اﯾﺸﺎن را ﮐﺸﺖ و اﻗﻮام ﻋﺮب را ﭘﺮاﮔﻨﺪه‬
‫ﮐﺮد و ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺑﺂل ﻋﺒﺎس ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﻌﻨﯽ روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ﺑﺘﻮﺳﻂ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺧﺎﺻﻪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯿﺎن ﻣﺎﯾﻪ ﻧﻔﻮذ ﮐﻠّﯽ آﻧﺎن در ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺷﺪ و ﮔﻔﺘﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫ﻣﺼـﻤﻢ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ازﯾﻦ ﭘﺲ ﻋﺮب و ﺗﻤـّﺪن و ﺧﻼـﻓﺖ و ﺳـﻠﻄﻨﺖ او را ﻣﻄﯿﻊ اﯾﺮان و اﯾﺮاﻧﯽ ﮔﺮداﻧﻨـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﺘﯽ در ﻃﺮز ﻟﺒﺎس‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻧﯿﺰ دﺧـﺎﻟﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻃـﺒﺮي ﭼﻨﯿﻦ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺻـﺎﺣﺐ اﻟـﺪﻋﻮة ﭼﻮن ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ را ﻫﻼـك ﮐﺮد و‬
‫ﺧﻠﯿﻔﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس داد‪ ،‬ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪي و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﺎﻣﻪ ﺳﺒﺰ ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪي و ﮔﻔﺘﻨﺪي ﮐﻪ اﯾﻦ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ از ﺑﻬﺸﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪130‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺧﻮاﺳﺖ رﺳـﻤﻬﺎي ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﮕﺮداﻧـﺪ و ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﺟـﺎﻣﻪ ﺑﺮ آن رﻧـﮓ ﭘﻮﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑـﺎﻫﯿﺒﺖﺗﺮ ﺑﻮد ﭘﺲ ‪...‬‬
‫ﺑﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﺳـﯿﺎه ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﻘﻮط ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ را ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ از اﻣﺜﺎل اﻓﻌﺎل‬
‫آﻧـﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌّﺼﺐ در ﻋﺮﺑﯿﺖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﻠـﻞ ﻏﯿﺮ ﻋﺮب ﺧـﺎﺻﻪ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن اﺣﺘﺮاز واﺟﺐ ﺷـﻤﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن و ﯾﺎران و ﻃﺮﻓـﺪاران و‬
‫ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺧﻮﯾﺶ را از ﭘﺎرﺳﯿﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻧﺪ و »ﺳﭙﺎه ﺗﺎزي« را ﮐﻪ از ﻗﺒﯿﻠﻪ رﺑﯿﻌﻪ و ﻣﻀﺮ ﺑﻮد ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻋﺼﺒﯿﺖ ﻧﮋادي ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮم ﺣﺘﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺗﻌﺎدل را ﺑﯿﻦ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ دو ﻗﻮم اﯾﺮاﻧﯽ و ﺗﺎزي ﺑﺮﻗﺮار دارﻧﺪ ﭼﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ ﺑﺎﺧﺘﻼط ﺑﺎ ﭘﺎرﺳﯿﺎن ﻣﯿﻞ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺰّي اﯾﺸـﺎن درﻣﯿﺂﻣﺪﻧـﺪ و رﻋـﺎﯾﺖ اﯾﻦ اﻣﻮر را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ واﺟﺐ ﻣﯿﺸـﻤﺮدﻧﺪ و اوﻟﯿﻦ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻠﺒﺎس اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﻠﺒﺲ ﺷـﺪ و ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﭙﻮﺷـﯿﺪن آن اﻣﺮ ﮐﺮد ﻣﻨﺼـﻮر اﺳـﺖ )‪ 153‬ﻫﺠﺮي( و اﻧﺪكاﻧـﺪك ﮐـﺎر ﺑﺠـﺎﯾﯽ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻠﻔـﺎ زﻧﺎن ﺧﻮﯾﺸـﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﭘﺎرﺳـﯿﺎن‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﻣﺎدر وﻟﯿﻌﻬـﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮد و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯿﺸـﺪ ﮐﻪ در ﺧﻠﻔﺎ ﻣﯿﻠﯽ ﻓﻄﺮي ﺑﻌﻨﺼـﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮔﺮدد و ﻏﻠﺒﻪ ﻋﻨﺼـﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ روﺑﻤﻨﺘﻬﯽ ﺣﺪ ﻓﺰوﻧﯽ ﻧﻬﺎد ﮐﻪ ﺧﻠﻔﺎ وزراء و رﺟﺎل ﺷﻮراي ﺧﻮد را از ﺑﺮاﻣﮑﻪ و اﻣﺜﺎل اﯾﺸﺎن اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ ﺧﻠﻔـﺎ ﺗﺮﻗﯽ رﺟـﺎل ﭘﺎرﺳـﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯿﮑﻪ ﻣﻬـﺪي اراده ﺷﻮري ﮐﺮد و ﺧﻮاص درﺑﺎر را ﮔﺮد آورد‬
‫اوﻟﯿﻦ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺷـﺮوع ﺑﺴـﺨﻦ ﮐﺮد از ﻣﻮاﻟﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮد و ﺑـﺎﻗﯽ را ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﯿـﺎس ﺑﺎﯾـﺪ ﮐﺮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ درﺑﺎرﯾﺎن و رﺟﺎل دوﻟﺖ و ﺧﻮاص‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻠﻔﺎ را ﻣﻮاﻟﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن را ﻧﻈﻢ ﻣﯿﺪادﻧﺪ و دواوﯾﻦ آﻧﺎﻧﺮا در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ و وزراء و‬
‫ﻗّﻮاد و ﻋّﻤـ ﺎل و ﮐّﺘـﺎب و ﺣـّﺠ ﺎب از ﻣﯿـﺎن اﯾﺸـﺎن اﻧﺘﺨـﺎب ﻣﯿﺸﺪﻧـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔـﺘﯽ اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ از آن اﯾﺸـﺎﻧﺴﺖ‪ .‬در اﻏﻠﺐ اﯾﻦ ﻣﻮارد‬
‫ﻣﻨﺼﺒﯽ از ﭘـﺪر ﺑﭙﺴـﺮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻨﺼﺐ ﺧﻼـﻓﺖ ﺑﺎرث ﻣﯿﺮﺳـﯿﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎ ﺑﻮزارت و وﻻﯾﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯿﺸـﺪ ﻣﺜﻞ آل ﺑﺮﻣﮏ و آل‬
‫وﻫﺐ و آل ﺳـﻬﻞ و آل ﻃـﺎﻫﺮ و ﺟﺰ آﻧﺎن‪ .‬ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس در ﻋﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪﯾـﺪ ﺑﺎﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻫﯿﭽﻮﻗﺖ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯿﮑﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﯽ‬
‫ﻫـﺎﺷﻢ و از ﻧﮋاد ﻋﺮﺑﻨـﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻫﻢ ﮔـﺎه از ﻧﻔﻮذ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﯿﻤﻨﺎك ﻣﯿﺸﺪﻧـﺪ و ﺑﮑﺸـﺘﻦ و ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﺎن ﻗﯿﺎم ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳّﻔﺎح اﺑﻮ ﺳﻠﻤﻪ ﺧﻼل را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد و ﻣﻨﺼﻮر اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ را‬
‫و ﻫﺎرون آل ﺑﺮﻣﮏ را و ﻣﺄﻣﻮن ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ را و ﻣﻌﺘﺼﻢ اﻓﺸـﯿﻦ را‪ ،‬و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮔﺎﻫﯽ ﺳﺮداران و ﻋّﻤﺎﻟﯽ از ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ وﻟﯽ اﮔﺮ اﻣﺮ داﺋﺮ ﺑﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮔﺮدد ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺧﺎﻧـﺪان ﺑﺮﻣﮑﯽ و وزارت ﻓﻀﻞ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﭼﻨﺪﮔﺎﻫﯽ ﻧﻔﻮذ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در دوﻟﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ روﺑﻀـﻌﻒ رﻓﺖ ﻟﯿﮑﻦ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺮدن اﻣﯿﻦ و ﺑﺮﮐﺸﯿﺪن ﻣﺄﻣﻮن اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮد را از ﻋﺮب ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﺎز ﻧﻔﻮذ آﻧﺎن در درﺑﺎر ﺧﻠﻔﺎ ﻓﺰوﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮب را اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺮان آﻣﺪ ﭼﻨﺪاﻧﮑﻪ اراده ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺪﯾﮕﺮي ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻨﺪﯾﻦﺑﺎر ﻣﺄﻣﻮن را ﺑﺮ اﺛﺮ اﺣﺘﺮام ﭘﺎرﺳﯿﺎن ﻣﻮرد ﻋﺘﺎب ﻗﺮار دادﻧﺪ‬
‫و ﯾﮑﺒﺎر در ﺷﺎم ﻣﺮدي ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ا»ي اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﻌﺮب ﺷـﺎم ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻧﻈﺮ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺑﭙﺎرﺳـﯿﺎن ﻣﯿﻨﮕﺮي! ﻣﺄﻣﻮن در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺰاﻓﻪ ﻣﮕﻮي! ﺑﺨـﺪا ﮐﻪ ﻣﻦ اﻓﺮاد ﻃﺎﯾﻔﻪ‬
‫ﻗﯿﺲ را از ﭘﺸﺖ اﺳـﺒﺎﻧﺸﺎن ﻓﺮود ﻧﯿﺎوردم ﻣﮕﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺘﻢ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﺸﺎن در ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل ﻣﻦ درﻫﻤﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧـﺪ و اّﻣﺎ ﯾﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺪا ﮐﻪ‬
‫ﻧﻪ ﻣﻦ آﻧﺮا دوﺳﺖ دارم و ﻧﻪ اﻫﺎﻟﯽ آن دوﺳـﺘﺪار ﻣﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻨﯽ ﻗﻀﺎﻋﻪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎﻧﺶ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﮐﺴـﯽ از آل ﺳﻔﯿﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ از ﻃﺮﻓﺪاران وي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻨﯽ رﺑﯿﻌﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺮ ﺧﺪاي ﺧﻮﯾﺶ از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮد را از ﻣﯿﺎن ﻣﻀﺮ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯿﺒﺎﺷﻨﺪ« »‪.«1‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻌّﺼﺐ و ﺟﻨﺒﺶ ﻋﺮب در ﻗﺒـﺎل اﯾﺮاﻧﯿـﺎن دوﺑـﺎره ﺑـﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﻧﻬﻀﺖ ﺷﺪﯾـﺪي در ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺷـﺪ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ ﺑﻨﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮدﯾـﺪ و آن ﻋﺒـﺎرت از اﻇﻬﺎر ﺣﯿﺎت و ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ و ﻣﺘﻌﺼﺐﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره ﻇﻬﻮر‬
‫ﮐﺮده و اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ را در اﺷـﻌﺎر ﺧـﻮد ﻣﺠﺴﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺑّﺸـ ﺎر ﺑﻦ ﺑﺮد ﺑﻦ ﯾﺮﺟﻮخ ﻃﺨﺎرﺳـﺘﺎﻧﯽ ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴـﺎل ‪ 167‬ﻫﺠﺮي اﺳـﺖ‪ .‬وي‬
‫اﺷـﻌﺎر ﻓﺮاوان در ذّم ﻋﺮب و ﺗﻔـﺎﺧﺮ ﺑﻨﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ دارد و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺑﯿـﺎت ﮐﻪ در آن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﮑﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺮب اﻇﻬﺎر‬
‫ﻣﻮاﻻت ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﺗﺎﺧﺘﻪ و ﻗﻮم ﻋﺮب را ﺑﺸّﺪت ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻠﯿﻠﯽ ﻻ أﻧﺎم ﻋﻠﯽ اﻗﺘﺴﺎرو ﻻ آﺑﯽ ﻋﻠﯽ ﻣﻮﻟﯽ و ﺟﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬راﺟﻊ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺘﻤﺪن اﻻﺳﻼﻣﯽ ﻃﺒﻊ دوم ج ‪ 2‬ص ‪ 29‬و ‪ 30‬و ‪ -31‬ج ‪ 4‬ص ‪120‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 24 :‬ﺳﺎﺧﺒﺮ ﻓﺎﺧﺮ اﻻﻋﺮاب ﻋّﻨﯽو ﻋﻨﻪ ﺣﯿﻦ ﺗﺄذن ﺑﺎﻟﻔﺨﺎر‬
‫اﺣﯿﻦ ﮐﺴﯿﺖ ﺑﻌﺪ اﻟﻌﺮي »‪ «1‬ﺧّﺰاو ﻧﺎدﻣﺖ اﻟﮑﺮام ﻋﻠﯽ اﻟﻌﻘﺎر »‪«2‬‬
‫ﺗﻔﺎﺧﺮ ﯾﺎ اﺑﻦ راﻋﯿﮥ و راعﺑﻨﯽ اﻻﺣﺮار ﺣﺴﺒﮏ ﻣﻦ ﺧﺴﺎر‬
‫و ﮐﻨﺖ اذا ﻇﻤﺌﺖ اﻟﯽ ﻗﺮاحﺷﺮﮐﺖ اﻟﮑﻠﺐ ﻓﯽ وﻟﻎ اﻻﻃﺎر »‪«3‬‬
‫ﺗﺮﯾﻎ »‪ «4‬ﺑﺨﻄﺒﮥ ﮐﺴﺮ اﻟﻤﻮاﻟﯽو ﯾﻨﺴﯿﮏ اﻟﻤﮑﺎرم ﺻﯿﺪ ﻓﺎر‬
‫و ﺗﻐﺪو ﻟﻠﻘﻨﺎﻓﺬ ﺗّﺪرﯾﻬﺎو ﻟﻢ ﺗﻌﻘﻞ ﺑﺪّراج اﻟﺪﯾﺎر‬
‫و ﺗّﺘﺸﺢ »‪ «5‬اﻟﺸﻤﺎل ﻟﻼ ﺑﺴﯿﻬﺎو ﺗﺮﻋﯽ اﻟﻀﺄن ﺑﺎﻟﺒﻠﺪ اﻟﻘﻔﺎر‬
‫ﻣﻘﺎﻣﮏ ﺑﯿﻨﻨﺎ دﻧﺲ ﻋﻠﯿﻨﺎﻓﻠﯿﺘﮏ ﻏﺎﺋﺐ ﻓﯽ ﺣّﺮ ﻧﺎر‬
‫و ﻓﺨﺮك ﺑﯿﻦ ﺧﻨﺰﯾﺮ و ﮐﻠﺐﻋﻠﯽ ﻣﺜﻠﯽ ﻣﻦ اﻟﺤـﺪث اﻟﮑﺒﺎر »‪ «6‬از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻨﮋاد ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﯽاﻧـﺪازه ﺷﺪت ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺤﺪي ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﻋﺮي از ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺘﻬﺰاء ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫و أﻫـﻞ اﻟﻘﺮي ﮐﻠّﻬﻢ ﯾﻨﺘﻤﻮنﻟﮑﺴـﺮي اّدﻋـﺎء ﻓـﺄﯾﻦ اﻟّﻨﺒﯿﻂ »‪ «7‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪﯾـﺪ ﺧﻠﻔـﺎي ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﺎﯾﺮاﻧﯿـﺎن و ﺧﻮدداري آﻧـﺎن از دادن ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﻌﺮب ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﻦ اﻣﺮ ﺷﺪت ﻣﯿﺪاد‪ .‬ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ و ﻣﻬﺪي ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ وي در ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺨﻮد ﻏﻠﻮ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و در‬
‫دوره ﻫـﺎرون ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ ﺑﺎ روي ﮐﺎر آﻣـﺪن ﺑﺮاﻣﮑﻪ و ﻧﻔﻮذ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ آﻧﺎن در دﺳـﺘﮕﺎه ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺳـﯿﺎدت و ﻧﻔﻮذ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺤﺪ‬
‫اﻋﻼي ﺧﻮد رﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻔﻮذ ﻋﺠﯿﺐ ﻋﻨﺼﺮ ﻋﺮب را ﺑﺸّﺪت ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ و ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس را ﻫﺮاﺳﺎن ﺳﺎﺧﺖ و اﯾﻦ ﺑﯿﻢ و ﻫﺮاس ﺑﺘﻮﻃﺌﻪ ﻧﺎﻣﺮداﻧﻪ‬
‫آﻧﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﺑﺮاﻣﮑﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺖ وﻟﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺰودي ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﯿﺪ )‪ 193‬ﻫﺠﺮي( اﻧﺘﻘﺎم ﺳﺨﺘﯽ از اﻋﺮاب ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﻣﯿﻦ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ را ﮐﻪ از ﻣﺎدري ﻫﺎﺷﻤﯽﻧﮋاد و ﺣﺎﻣﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد ﺑﻔﺠﯿﻊﺗﺮﯾﻦ وﺿﻌﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 197‬در ﺑﻐﺪاد ﮐﺸﺘﻨﺪ و ﻣﺄﻣﻮن را ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺎدري اﯾﺮاﻧﯽﻧﮋاد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻋﺮي‪ :‬ﺑﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫)‪ -(2‬ﻋﻘﺎر‪ :‬ﺷﺮاب‬
‫)‪ -(3‬اﻃﺎر‪ :‬ﻇﺮف ﻣﺪور‬
‫)‪ -(4‬روغ‪ :‬ﻣﮑﺮ و اﺣﺘﯿﺎل‬
‫)‪ -(5‬اﺗﺸﺎح‪ :‬ﺑﻮﺷﺎح ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﻞ ﺑﺴﺘﻦ‬
‫)‪ -(6‬اﻻﻏﺎﻧﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 3‬ص ‪23‬‬
‫)‪ -(7‬ﻧﺒﯿﻂ‪ :‬ﻧﺒﻄﯽ‪ ،‬ﻣﺮاد روﺳﺘﺎﯾﯽ زارع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑـﻮد ﺑﺠـﺎي وي ﻧﺸﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﺮدار ﺑﺰرگ ﻣـﺄﻣﻮن در اﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﻃـﺎﻫﺮ ذو اﻟﯿﻤﯿﻨﯿﻦ و وزﯾﺮ او ﻓﻀـﻞ ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ ﺳﺮﺧﺴـﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮدو از‬
‫ﻣﺘﻌّﺼﺒﯿﻦ ﺑﺴـﯿﺎﺳﺖ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ ﻓﺘﺢ ﺳـﯿﺎدت ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺷﺪ و ﻣﺄﻣﻮن ﻧﯿﺰ ﺧﺼﻮﺻﺎ ﺑﺎﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد و دﺳﺖ‬
‫آﻧـﺎﻧﺮا در اﻣﻮر ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑـﺎز ﮔـﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻓﻮت ﻣﺄﻣﻮن و ﺟﻠﻮس ﻣﻌﺘﺼﻢ )‪ 218‬ﻫﺠﺮي( ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ در ﺳﯿﺎﺳـﺖ‬
‫ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒـﺎس ﺗﻐﯿﯿﺮي ﺣﺎﺻـﻞ ﺷـﺪ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﭼﻮن از ﻃﺮﻓﯽ از ﻧﻔﻮذ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻫﺮاﺳﺎن ﺷـﺪ و از ﺟﺎﻧﺒﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻌﺮب‬
‫اﻋﺘﻤﺎد واﻓﺮي ﻧـﺪاﺷﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﮔﺸﺖ و از آﻧﺎن ﺳـﭙﺎﻫﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ داد و اﻣﺮا و ﻗﻮاد ﺧﻮﯾﺶ را از ﻣﯿﺎن ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪ و‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﻓﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و اﻋﺮاب ﻫﺮدو ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻘﺪﻣﺎت اﻧﺤﻄﺎط ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﻮذ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در دﺳﺘﮕﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ داﺷﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬رﺳﻮخ ﺗﻤـّﺪن و ﻋﺎدات و رﺳﻮم و ﺗﺸـﮑﯿﻼت اداري و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ‪ -2 .‬اﻧﺤﺼﺎر ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪ ﺑﺎﯾﺮ ﻧا ﯿﺎن‪-3 .‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺰرگ ﻋﻠﻤﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﺘﺸﮑﯿﻞ ﺗﻤﺪن ﻋﻈﯿﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻌﻮﺑﯿﻪ‬
‫در ذﯾﻞ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﻻزم اﺳﺖ از ﯾﮏ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺰرگ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ از اﺳـﺒﺎب ﺑﺰرگ واژﮔﻮن ﺷـﺪن ﻗﺪرت ﻋﺮب و ﺑﺮ روي ﮐﺎر آﻣﺪن‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﺴﺖ ﺻﺤﺒﺖ ﺑﺪارﯾﻢ و آن ﻧﻬﻀﺖ ﺷﻌﻮﺑﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳـﻼم دﯾﻦ ﺻـﻠﺢ و ﺳﻠﻢ و ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮادري اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ دﯾﻦ از ﻫﺮﻗﺒﯿﻠﻪ و ﻗﻮم ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﻣﺘﯿﺎز و رﺟﺤﺎﻧﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﺎﯾﻪ رﺟﺤﺎن ﻣﯿﺎن اﻓﺮاد در آﯾﯿﻦ اﺳـﻼم ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﯾﻪ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪» :‬ﯾﺎ َأﱡﯾَﻬﺎ اﻟﻨﱠﺎُس ِإﻧﱠﺎ َﺧَﻠْﻘﻨﺎُﮐْﻢ ﻣِْﻦ َذَﮐٍﺮ وَ‬
‫ُأﻧ ْﺜﯽ َو َﺟَﻌﻠْﻨﺎُﮐْﻢ ُﺷـ ُﻌﻮﺑًﺎ َو َﻗﺒﺎﺋَِﻞ ﻟ َِﺘﻌﺎَرﻓُﻮا ِإﱠن َأْﮐَﺮَﻣُﮑْﻢ ِﻋﻨَْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َأﺗ ْﻘﺎُﮐْﻢ ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﻋﻠِﯿٌﻢ َﺧﺒِﯿٌﺮ« )ﺣﺠﺮات‪ .(13 ،‬ﻋﺮب در ﺻﺪر اﺳﻼم و ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻧﺸـﺮ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺸـﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺻﻞ ﺑﻮد وﻟﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ و واﻗﻊ ﮐﻤﺘﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎﯾﻦ اﺻﻞ ﻋﺎﻟﯽ اﺧﻼﻗﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨـﺪ ﺧﺎﺻﻪ در ﻋﻬـﺪ ﺑﻨﯽ‬
‫اﻣﯿﻪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺤﺾ در ﻣﯿﺎن آﻣﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺸﺎﻏﻞ ﺑﻌﺮب اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻗﻮام‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻤـﺎل ﺗﺤﻘﯿﺮ و اﻫـﺎﻧﺖ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﺮ و اﻫـﺎﻧﺖ ﺑﺮ ﻣﻠـﻞ ﺗـﺎﺑﻌﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﺧـﺎﺻﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮐﻪ ﺣﺲ ﻣﻠﯿﺖ و ﺳﻮاﺑﻖ‬
‫درﺧﺸـﺎن ﺗـﺎرﯾﺨﯽ آﻧـﺎن ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺑﻮد ﺳـﺨﺖ ﮔﺮان ﻣﯿﺂﻣـﺪ و ازﯾﻨﺮوي آﻧـﺎﻧﺮا ﺑﻤﻘـﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻏﺮور و ﮐﺒﺮﯾﺎ ﺑﺮﻣﯿﺎﻧﮕﯿﺨﺖ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫ازﯾﻦ ﭘﺲ ﺳﻪ راه ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻋﺮب ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﯿﺎم ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻏﺪر و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺑﻮ ﺳﻠﻤﻪ ﺧﻼل و اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﺑﺸﺪت اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﺎﯾﺠﺎد دوﻟﺘﻬﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ اﯾﺮاﻧﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻗﯿﺎم ﻋﻠﯿﻪ آﯾﯿﻦ اﺳـﻼم و ﺗﻌّﻤﺪ در ﺗﺨﺮﯾﺐ آنﮐﻪ ﻓﯽ اﻟﻮاﻗﻊ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻮد و در ﻋﺼـﺮ اول ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺪﺗﯽ ﻋﺠﯿﺐ ﺷﯿﻮع داﺷﺖ و ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﺨﺖ ﺧﻠﻔﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻗﯿـﺎم اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ادﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ دﺳـﺘﻪﯾﯽ ﺑﻨﺎم ﺷـﻌﻮﺑﯿﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻇﻬﻮر اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ از ﻋﻬـﺪ اﻣﻮي اﺳﺖ و اﯾﻨﺎن در آﻏﺎز ﮐﺎر‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧـﺪ از ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻏﺮور و ﺧﻮدﭘﺴـﻨﺪي ﻋﺮﺑﺎن و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺳﺎﯾﺮ اﻗﻮام ﺑﺪﯾﺪه اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯿﻨﮕﺮﯾﺴـﺘﻨﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺳـﻼم ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﮑﺮي ﻣﺨـﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﯿﻦ اﺣﺰاب و ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺰرﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاري اﻓﺮاد را ﻧﯿﺰ ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‬
‫داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻮن اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ ﺑﺂﯾﻪ )ﯾﺎ اﯾﻬﺎ اﻟﻨﺎس ‪ ...‬اﻵﯾـﮥ( ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺗﻤﺜﻞ ﻣﯽﺟﺴـﺘﻨﺪ و اﺳـﺘﺪﻻل ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ آﻧﺎﻧﺮا ﺷـﻌﻮﺑﯿﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر ﭘﯿﺪا ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل ﻣﻔﺎﺧﺮت اﻋﺮاب ﺑﻨﮋاد ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺷﺮوع ﺑﺘﻔﺎﺧﺮ ﺑﻤﻠﯿﺖ و اﺟـﺪاد و ﺳﻮاﺑﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮد ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ از آن ﭼﻮن ﮔﺮوه ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ ﺷـﻌﻮﺑﯿﻪ ﺑﺠﺎي‬
‫آﻧﮑﻪ ﺑﺮ »اﻫﻞ ﺗﺴﻮﯾﻪ« اﻃﻼق ﺷﻮد ﺑﺮ اﻫﻞ ﺗﻔﻀﯿﻞ ﻋﺠﻢ ﺑﺮ ﻋﺮب اﻃﻼق ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻗـﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﺘﻔﻀـﯿﻞ ﻋﺠﻢ ﺑﺮ ﻋﺮب ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﺘﻤﺎم از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻋﻘﯿـﺪه ﺧﻮد دﻻﯾﻠﯽ ﭼﻨـﺪ اﻇﻬﺎر ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﺳﺎس‬
‫ﻓﮑﺮﺷﺎن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻋﺮب ﺑﻮد و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﻫﺮﻗﻮم و ﻣﻠﺘﯽ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻋﺮب ﺗﺮﺟﯿﺢ دارد‪ .‬اﯾﻨﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻ ﯾﺎ اﺻﻼ ﻗﺒﻮل‬
‫اﺳـﻼم ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل اﺳﻼم در ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻤﺬﻫﺐ اﺻﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﯾﺎ اﺻﻮﻻ ﺑﺴﺎﺋﻘﻪ ﻣﻠﯿﺖ و وﻃﻨﭙﺮﺳﺘﯽ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻋﺮاب‬
‫ﭼﯿﺮه و ﻗﺎﻫﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ ﺷـﻌﻮﺑﯿﻪ و ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﺧﺎص ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم از ﻣﺼـﻄﻠﺤﺎت ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس اﺳﺖ و در ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ دﺳﺘﻪ‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد وﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﻧﺎم ﺷﻌﻮﺑﯿﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن اﻃﻼق ﻧﻤﯿﺸﺪ‪.‬‬
‫در دوره ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﮔﺮﭼﻪ در دﺳـﺘﮕﺎه دوﻟﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﻔﻮذ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن از ﺟﺎﻧﺒﯽ ﮔﺎه ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻃﻐﯿﺎن ﻋﺮب ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫و از ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ ﻏﺪر و ﻣﮑﺮﻫﺎي ﺧﻠﻔﺎ آﻧﺎن را ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯿﺴﺎﺧﺖ‪ ،‬و از ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺑﺘﻤﺎم آرزوﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺷﺮوع‬
‫ﺑﮑﺸﺎﮐﺶ ﺷﺪﯾﺪ و ﺳـﺨﺘﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ازﯾﻨﺮوي ﺷـﻌﻮﺑﯿﻪ در اﯾﻦ اﯾﺎم ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺮاي ﻧﺸـﺮ اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ و‬
‫رﺳﺎﻻت و ﺳﺮودن اﺷﻌﺎري در ﺑﺎب ﺗﻔﻀﯿﻞ ﻗﻮم اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﻋﺮب و ﯾﺎ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻨﮋاد ﺧﻮد و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻋﺮب‪ ،‬آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن و رﺟﺎل ﻣﻌﺮوف اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻢ آﻧﺎن را درﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻣﻮر ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﻣﺜﻼ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻼن ﺷﻌﻮﺑﯽ در ﭘﺎداش‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ذﮐﺮ ﻣﺜﺎﻟﺐ ﻋﺮب ﺻﻠﺘﯽ ﺟﺰﯾﻞ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻌﻮﺑﯿﻪ از اواﯾﻞ ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﺗﺎ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺳـﺨﺖ ﻣﺸـﻐﻮل ﺗﺒﻠﯿﻎ اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧـﺪ و درﯾﻦ ﻣﺪت ﺷـﻌﺮاي ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎ ﻓﮑﺮ ﺷـﻌﻮﺑﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ و ﺑﺸـﺪت ﺑﺎﻇﻬﺎر ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و از آﻧﺠﻤﻠﻪاﻧﺪ ﺧﺮﯾﻤﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺸـﻬﻮر ﺳـﻌﺪي و اﻟﻤﺘﻮّﮐﻠﯽ از‬
‫ﻧﺪﻣﺎء ﻣﺘﻮﮐﻞ و ﺑّﺸﺎر ﺑﻦ ﺑﺮد ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ از او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬ﺧﺮﯾﻤﯽ اﺑﯿﺎت ﻣﺸﻬﻮري در دﻓﺎع از ﻧﮋاد و ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻨﺴﺐ ﺧﻮد دارد‬
‫و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫أﺑﺎ ﻟﺼﻐﺪ ﺑﺄس إذ ﺗﻌّﯿﺮﻧﯽ »‪ «1‬ﺟﻤﻞ »‪«2‬ﺳﻔﺎﻫﺎ و ﻣﻦ اﺧﻼق ﺟﺎرﺗﯽ اﻟﺠﻬﻞ‬
‫ﻓﺎن ﺗﻔﺨﺮي ﯾﺎ ﺟﻤﻞ او ﺗﺘﺠّﻤﻠﯽﻓﻼ ﻓﺨﺮ اﻟّﺎ ﻓﻮﻗﻪ اﻟﺪﯾﻦ و اﻟﻌﻘﻞ‬
‫أري اﻟﻨﺎس ﺷﺮﻋﺎ ﻓﯽ اﻟﺤﯿﺎة و ﻻ ﯾﺮيﻟﻘﺒﺮ ﻋﻠﯽ ﻗﺒﺮ ﻋﻼء و ﻻ ﻓﻀﻞ‬
‫و ﻣﺎ ﺿّﺮﻧﯽ ان ﻟﻢ ﺗﻠﺪﻧﯽ ﯾﺤﺎﺑﺮ »‪«3‬و ﻟﻢ ﺗﺸﺘﻤﻞ ﺟﺮم »‪ «4‬ﻋﻠّﯽ و ﻻ ﻋﮑﻞ »‪«5‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﻌﯿﯿﺮ‪ :‬ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮدن‬
‫)‪ -(2‬ﻧﺎم ﻣﻌﺸﻮق ﺷﺎﻋﺮ‬
‫)‪ -(3‬ﯾﺤﺎﺑﺮ ﻧﺎم ﻗﺒﯿﻠﻪﯾﯿﺴﺖ‬
‫)‪ -(4‬ﺟﺮم‪:‬‬
‫ﻧﺎم ﻗﺒﯿﻠﻪ‬
‫)‪ -(5‬ﻋﮑﻞ ﻧﺎم ﻗﺒﯿﻠﻪ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 28 :‬إذا أﻧﺖ ﻟﻢ ﺗﺤﻢ اﻟﻘﺪﯾﻢ ﺑﺤﺎدثﻣﻦ اﻟﻤﺠﺪ ﻟﻢ ﯾﻨﻔﻌﮏ ﻣﺎ ﮐﺎن ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ***‬
‫و ﻧﺎدﯾﺖ ﻣﻦ ﻣﺮو و ﺑﻠﺦ ﻓﻮارﺳﺎﻟﻬﻢ ﺣﺴﺐ ﻓﯽ اﻻﮐﺮﻣﯿﻦ ﺣﺴﯿﺐ‬
‫ﻓﯿﺎ ﺣﺴﺮﺗﺎ ﻻ دار ﻗﻮﻣﯽ ﻗﺮﯾﺒﮥﻓﯿﮑﺜﺮ ﻣﻨﻬﻢ ﻧﺎﺻﺮي و ﯾﻄﯿﺐ‬
‫و إّن اﺑﯽ ﺳﺎﺳﺎن ﮐﺴﺮي ﺑﻦ ﻫﺮﻣﺰو ﺧﺎﻗﺎن ﻟﯽ ﻟﻮ ﺗﻌﻠﻤﯿﻦ ﻧﺴﯿﺐ »‪«1‬‬
‫ﻣﻠﮑﻨﺎ رﻗﺎب اﻟﻨﺎس ﻓﯽ اﻟّﺸﺮك ﮐﻠّﻬﻢﻟﻨﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻃﻮع اﻟﻘﯿﺎد ﺟﻨﯿﺐ »‪«2‬‬
‫ﻧﺴﻮﻣﮑﻤﻮ »‪ «3‬ﺧﺴﻔﺎ »‪ «4‬و ﻧﻘﻀﯽ ﻋﻠﯿﮑﻤﻮﺑﻤﺎ ﺷﺎء ﻣّﻨﺎ ﻣﺨﻄﺊ و ﻣﺼﯿﺐ‬
‫ﻓﻠﻤﺎ أﺗﯽ اﻻﺳﻼم و اﻧﺸﺮﺣﺖ ﻟﻪﺻﺪور ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﻻﻧﺎم ﺗﻨﯿﺐ‬
‫ﺗﺒﻌﻨﺎ رﺳﻮل ﻟا ّﻠﻪ ﺣّﺘﯽ ﮐﺄﻧّﻤﺎﺳـﻤﺎء ﻋﻠﯿﻨﺎ ﺑﺎﻟﺮﺟﺎل ﺗﺼﻮب »‪ «6» ،«5‬ﻣﺘﻮﮐﻠﯽ در ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﺑﺮاي ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻟﻤﻌﺘﻤﺪ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫أﻧﺎ اﺑﻦ اﻻﮐﺎرم ﻣﻦ ﻧﺴﻞ ﺟّﻢو ﺣﺎﺋﺰ أرث ﻣﻠﻮك اﻟﻌﺠﻢ‬
‫و ﻣﺤﯿﯽ اﻟّﺬي ﺑﺎد ﻣﻦ ﻋّﺰﻫﻢو ﻋّﻔﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻃﻮال اﻟﻘﺪم‬
‫و ﻃﺎﻟﺐ او ﺗﺎرﻫﻢ ﺟﻬﺮةﻓﻤﻦ ﻧﺎم ﻋﻦ ﺣّﻘﻬﻢ ﻟﻢ أﻧﻢ‬
‫ﯾﻬّﻢ اﻻﻧﺎم ﺑﻠّﺬاﺗﻬﻢو ﻧﻔﺴﯽ ﺗﻬّﻢ ﺑﺴﻮق اﻟﻬﻤﻢ‬
‫إﻟﯽ ﮐّﻞ أﻣﺮ رﻓﯿﻊ اﻟﻌﻤﺎدﻃﻮﯾﻞ اﻟﻨﺠﺎد ﻣﻨﯿﻒ اﻟﻌﻠﻢ‬
‫و إﻧّﯽ ﻵﻣﻞ ﻣﻦ ذي اﻟﻌﻼﺑﻠﻮغ ﻣﺮادي ﺑﺨﯿﺮ اﻟّﻨﺴﻢ‬
‫ﻣﻌﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﮑﺎﺑﯿﺎن اﻟّﺬيﺑﻪ ارﺗﺠﯽ أن أﺳﻮد اﻻﻣﻢ‬
‫ﻓﻘﻞ ﻟﺒﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ اﺟﻤﻌﯿﻦﻫﻠّﻤﻮا اﻟﯽ اﻟﺨﻠﻊ ﻗﺒﻞ اﻟّﻨﺪم‬
‫ﻣﻠﮑﻨﺎ ﮐﻢ ﻋﻨﻮة ﺑﺎﻟّﺮﻣﺎح ﻃﻌﻨﺎ و ﺿﺮﺑﺎ ﺑﺴﯿﻒ ﺧﺬم‬
‫و أوﻻﮐﻢ اﻟﻤﻠﮏ آﺑﺎؤﻧﺎﻓﻤﺎ إن و ﻓﯿﺘﻢ ﺑﺸﮑﺮ اﻟّﻨﻌﻢ‬
‫ﻓﻌﻮدوا إﻟﯽ أرﺿﮑﻢ ﺑﺎﻟﺤﺠﺎزﻻﮐﻞ اﻟّﻀﺒﺎب و رﻋﯽ اﻟﻐﻨﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‬
‫)‪ -(2‬ﺟﻨﯿﺐ‪ :‬ﺑﺴﺘﻪ ﻓﺘﺮاك‬
‫)‪ -(3‬ﺳﻮم‪ :‬ﭼﺸﺎﻧﯿﺪن‬
‫)‪ -(4‬ﺧﺴﻒ‪ :‬ﺧﻮاري‬
‫)‪ -(5‬ﺗﺼﻮب‪ :‬ﻣﯿﺒﺎرد‬
‫)‪ -(6‬ﺿﺤﯽ اﻻﺳﻼم ج ‪ 1‬ص ‪.66‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 29 :‬ﻓﺈﻧّﯽ ﺳﺄﻋﻠﻮ ﺳﺮﯾﺮ اﻟﻤﻠﻮكﺑﺤّﺪ اﻟﺤﺴﺎم و ﺣﺮف اﻟﻘﻠﻢ »‪ «1‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺆﻟّﻔﺎن ﺷﻌﻮﺑﯽ اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن ﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺣﻤﯿـﺪ ﺑﺨﺘﮑـﺎن از ﻧﺠﯿﺐزادﮔـﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘـﺎب‪» :‬اﻧﺘﺼـﺎف اﻟﻌﺠﻢ ﻣﻦ اﻟﻌﺮب« و »ﻓﻀـﻞ اﻟﻌﺠﻢ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﺮب و اﻓﺘﺨﺎرﻫﺎ« »‪ «2‬و‬
‫ﻫﯿﺜﻢ ﺑﻦ ﻋـﺪّي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻣﻨﺼﻮر و ﻣﻬـﺪي و ﻫـﺎدي و ﻫـﺎرون ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺜﺎﻟﺐ اﻟﺼـﻐﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺜﺎﻟﺐ اﻟﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺜﺎﻟﺐ رﺑﯿﻌﻪ‪،‬‬
‫اﺧﺒﺎر اﻟﻔﺮس و ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ »‪ «3‬و ﺳـﻬﻞ ﺑﻦ ﻫﺎرون دﺷﺖﻣﯿﺸﺎﻧﯽ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻣﺄﻣﻮن رﺋﯿﺲ ﺑﯿﺖ اﻟﺤﮑﻤﮥ ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ذﮐﺮ‬
‫ﻣﺜـﺎﻟﺐ اﻋﺮاب داﺷﺖ »‪ «4‬و ﻋﻼـن ﺷـﻌﻮﺑﯽ ﺻـﺎﺣﺐ ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﯿـﺪان ﻓﯽ اﻟﻤﺜـﺎﻟﺐ‪ ،‬و اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪه ﻣﻌّﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﻤﺜّﻨﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘـﺎب »ﻟﺼﻮص‬
‫اﻟﻌﺮب« و »ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﻔﺮس« »‪ «5‬و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از ﻣﺮدان وﻃﻦدوﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ آﻧﺎن در ﮐﺘﺐ ﺗﺮاﺟﻢ و ﻓﻬﺎرس آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺐ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ روش ﻓﮑﺮي اﯾﺮاﻧﯿـﺎن در اﻋﺼﺎر ﺑﻌـﺪ و ﻧﻔﻮذ ﺷﺪﯾـﺪ اﺳـﻼم و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ وﻟﯽ از آﻧﻬﺎ ﯾﮏ اﺛﺮ ﻣﻬّﻢ و‬
‫ﺟﺎوﯾـﺪ ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ و آن ﻋﺒـﺎرﺗﺴﺖ از ﺗﺤﺮﯾـﮏ ﺣﺲ ﻣﻠﯽ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن و ﺑﯿـﺪار ﮐﺮدن آﻧﺎن ﺑﺮاي ﻣﻔﺎﺧﺮه و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻗﻮم ﻋﺮب و ﻗﯿﺎم ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ اﺳﺘﻘﻼل از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ »‪.«6‬‬
‫ﻗﯿﺎﻣﻬﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﺎ ﻇﻬﻮر ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻗﯿﺎم دﯾﻨﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻣﺎﻧﻮّﯾﻪ و ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺘﺪرﯾـﺞ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﯿﺎم ادﺑﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﺎن ﺑﻬﻤﺖ ﺷـﻌﻮﺑﯿﻪ‬
‫ﺿﺮﺑـﺎت ﺷﺪﯾـﺪي ﺑﺮ ﻧﻔﻮذ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﮋاد ﻋﺮب وارد آورد وﻟﯽ ﻗﯿﺎم واﻗﻌﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻨﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺬﮐﻮر و ﻧﻔﻮذ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر ﮐﻪ ﺑﺘﻔﺼﯿﻞ از آﻧﻬﺎ ﯾﺎد‬
‫ﺷـﺪه اﺳـﺖ دو ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴـﺖ ﺑﯿـﺪار ﮐﺮدن اﯾﺮاﻧﯿـﺎن و ﺗﺤﺮﯾـﮏ ﺣﺲ ﻣﻠﯿـﺖ اﯾﺸـﺎن ﮐـﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﻇﻬـﻮر ﻣﺮدان‬
‫اﺳﺘﻘﻼلﻃﻠﺐ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎزﯾﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 2‬ص ‪18 -17‬‬
‫)‪ -(2‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ص ‪179‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 19‬ص ‪312 -304‬‬
‫)‪ -(4‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪ .174‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 11‬ص ‪266‬‬
‫)‪ -(5‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 19‬ص ‪154‬‬
‫)‪ -(6‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺂﺧـﺬي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ درﺑﺎره ﺷـﻌﻮﺑﯿﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺸـﺮح ﻣﻔﺼﻞ ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤـﺪ اﻣﯿﻦ در ﮐﺘﺎب ﺿـﺤﯽ اﻻﺳـﻼم ج ‪ 1‬در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎره و ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ ﺑﻌﻨﻮان ﺷﻌﻮﺑﯿﻪ در ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺳﺎل دوم‪.‬‬
‫و ﯾﻌﻘﻮب و ﻣﺮداوﯾـﺞ و ﻧﻈـﺎﯾﺮ آﻧـﺎن ﮔﺸﺖ‪ .‬دوم اﯾﺠﺎد ﺿـﻌﻒ و ﺳـﺴﺘﯽ در دﺳـﺘﮕﺎه اﻗﺘـﺪار و ﻧﻔﻮذ ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺮب‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﯽ اﯾﻦ اﻣﻮر را در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﯾـﺪ در ﺣﮑﻢ ﻣﻘـﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺑﺮاي اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺷـﻤﺮد اﻣﺎ در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﻪ ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺸﺪت‬
‫اداﻣﻪ داﺷﺖ ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﺑﺮ ﺿـﺪ دﺳـﺘﮕﺎه ﻋﺮب ﺻﻮرت ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻫﺮﻧﻬﻀﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﺿـﺮﺑﺖ ﺗﺎزهﯾﯽ ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﮑﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻋﺮب وارد ﻣﯽآﻣﺪ ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎ و زﺑﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ادﺑﯽ )ﻓﺎرﺳﯽ دري( در اﯾﺮان ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻗـﺪم اول در ﻧﻬﻀﺖﻫـﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻧﻈـﺎﻣﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧـﺪ دﻟﯿﺮ اﯾﺮان اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻬﻀـﺖ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﺪ ﺑﺎ دو ﻣﻨﻈﻮر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺤﺾ و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﺴﺎط ﺟﻮر و‬
‫اﻋﺘﺴﺎف آﻧﺎن ﺑﻌﻨﺼـﺮ اﯾﺮاﻧﯽ‪ .‬دوم وارد ﮐﺮدن ﻋﻨﺼـﺮ اﯾﺮاﻧﯽ در دﺳﺘﮕﺎه ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و اﯾﺠﺎد ﻧﻔﻮذ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺤﺪي ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻗﻮم‬
‫ﺷﺮﯾﻒ و ﺑﺎﺳﺎﺑﻘﻪﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﯿﺎم ﺑﺮ ﺿـﺪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﺑﺮ روي ﮐﺎر آوردن ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﺑﺰودي درﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد دﺳـﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ دﺳـﺘﻪ ﺗﺎزه و ﻣﺰّوري روﺑﺮو ﺷﺪهاﻧـﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻘـﺪرت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧـﺪ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻣﻘﺎﺻﺪ اﺻـﻠﯽ و اﺳﺎﺳـﯽ آﻧﺎن‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺰّوراﻧﻪ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس از آﻏﺎز ﮐﺎر آﻧﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﺘﻞ اﺑﻮ ﺳﻠﻤﻪ ﺧﻠّﺎل و اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و ﻋﺪهﯾﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ و ﺑّﺸﺎر ﺑﻦ ﺑﺮد ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎﻧﯽ و ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺮﻣﮏ و ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ذو اﻟﺮﯾﺎﺳﺘﯿﻦ ﺑﺨﻮﺑﯽ آﺷﮑﺎر ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻗﺘﻞ اﺑﻮ ﺳﻠﻤﻪ‬
‫ﺧﻼـل ﮐﻪ ﺑﻮزﯾﺮ آل ﻣﺤﻤـﺪ ﺷـﻬﺮت داﺷﺖ و ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ وزﯾﺮ آل ﻋﺒـﺎس و از ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در اوﻟﯿﻦ ﺳـﺎل ﺧﻼـﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ )‪ 132‬ﻫﺠﺮي( و ﺳـﭙﺲ ﺗﻤـﺎم ﻋﻤـﺎل او را در ﻓﺎرس ﺑﻘﺘﻞ آوردﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪي ﺑﻌـﺪ ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل ‪ 137‬اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻗﻬﺮﻣﺎن‬
‫ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻮﺿﻌﯽ ﻓﺠﯿﻊ و ﻧﺎﻣﺮداﻧﻪ ﺑﻘﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ در اﯾﺮان ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﺷﺪ و آن ﻧﺎﻣﺮدﻣﯽ ﻋﺠﯿﺐ از ﻣﻨﺼﻮر ﺳﺮزد‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺳﺨﺖ ﺑﺸﻮراﻧﯿﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‬
‫‪ 137‬ﻫﺠﺮي )ﺑﻨﻘﻞ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ( اﺳـﭙﻬﺒﺪ ﻓﯿﺮوز ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺳﻨﺒﺎد« از ﺳﺮداران ﺑﺰرگ اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺨﻮﻧﺨﻮاﻫﯽ وي در ﺧﺮاﺳﺎن ﻗﯿﺎم ﮐﺮد‪ .‬ﺳﻨﺒﺎد‬
‫ﻣﺮدي زردﺷﺘﯽ از ﻗﺮﯾﻪ اﻫﺮواﻧﻪ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﻮد و ﻗﯿﺎم او ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﻏﻀﺐ و ﺗﺄﺛﺮ از ﻗﺘﻞ اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوان ﺳﻨﺒﺎد ﺑﺰودي ﻓﺰوﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺎن از اﻫﻞ ﺟﺒﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﺮ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و ﻗﻮﻣﺲ و‬
‫ري دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﭼﻮن ﺑﺮ ري ﻣﺴـّﻠﻂ ﺷـﺪ ﺧﺰاﺋﻦ اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ را ﺗﺼـﺮف ﮐﺮد )اﯾﻦ ﺧﺰاﺋﻦ را اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﭙﺎﯾﺘﺨﺖ ﻣﻨﺼﻮر در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ (.‬وي ﻣﯿﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﮐﻌﺒﻪ و وﯾﺮان ﮐﺮدن آن دارد‪.‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺟﻤﻬﻮر ﺑﻦ ﻣﺮار اﻟﻌﺠﻠﯽ را ﺑﺎ ده ﻫﺰار ﺳـﭙﺎﻫﯽ ﺑﺠﻨﮓ او ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺳـﭙﺎه ﺳـﻨﺒﺎد ﺑﺮ اﺛﺮ رﻣﯿﺪن ﺷﺘﺮان و دراﻓﺘﺎدن ﺑﻠﺸﮑﺮﮔﺎه ﻣﻨﻬﺰم‬
‫ﺷﺪ و ﺳﻨﺒﺎد ﺧﻮد در ﺑﯿﻦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﻗﻮﻣﺲ ﺑﻘﺘﻞ آﻣﺪ »‪ .«1‬ﺑﺪﻧﺒﺎل اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﺳﭙﺲ در ري و دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺟﻨﮓﻫـﺎﯾﯽ رخ داد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 150‬ﻫﺠﺮي ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ﺑﻨـﺎم اﺳﺘﺎذﺳـﯿﺲ ﺑـﺪﻋﻮي ﭘﯿﻐﻤﺒﺮي در ﺧﺮاﺳـﺎن ﻗﯿـﺎم ﮐﺮد و ﺑﺴـﯿﺎري از ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن را ﺗﺎ ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد آورد و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 151‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺒﺴﻂ داﺋﺮه ﻧﻔﻮذ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ وﻟﯽ درﯾﻦ ﺳﺎل ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و‬
‫‪ 7000‬ﺗﻦ از ﭘﯿﺮوان او ﺑﻘﺘﻞ آﻣﺪﻧﺪ و ‪ 14000‬ﺗﻦ اﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ »‪.«2‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻨﺼﻮر در ﻋﻬـﺪ ﻣﻬـﺪي ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺴـﺎل ‪ 159‬ﻫﺠﺮي ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ﺑﻨـﺎم اﻟﻤﻘّﻨﻊ ﻫﺸـﺎم )ﯾـﺎ ﻫـﺎﺷﻢ( ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ ﮐﻪ از دﺑﯿﺮان اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ‬
‫ﺧﺮاﺳـﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﺑـﺎ آوردن دﯾﻨﯽ ﺟﺪﯾـﺪ آﻏﺎز ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ﮐﺮد و ﭘﺲ از ﻣـﺪﺗﯽ ﺧﻼف و ﻋﻨﺎد و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺳـﺨﺖ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در‬
‫ﺳﺎل ‪ 161‬ﻫﺠﺮي از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ »‪.«3‬‬
‫ﺑـﺎ اﯾﻦ ﻗﯿﺎﻣﻬـﺎي ﭘﯿـﺎﭘﯽ ﺟﻨﮕﻬـﺎي رﺳـﻤﯽ و آﺷـﮑﺎر اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ آﻏﺎز ﺷـﺪ و ﻗﺼـﺪ ﻏﺎﺋﯽ اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻗﯿﺎمﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺮب از اﯾﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑـﺎ ﻇﻬﻮر ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ذو اﻟﯿﻤﯿﻨﯿﻦ و اﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻮروث ﻃﺎﻫﺮي در ﺧﺮاﺳﺎن آرزوي اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﺗﺤﺼـﯿﻞ اﺳـﺘﻘﻼل ﺗﺎ‬
‫درﺟﻪﯾﯽ ﺑﺤﺼﻮل ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺿﺮﺑﺖ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺮب در اﯾﺮان وارد آﻣﺪ ﯾﻌﻨﯽ اوﻟﯿﻦﺑﺎر ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪ 21‬ﻫﺠﺮي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪ 137‬و ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ ﺳﻄﻮر در ﻣﺠﻠﻪ ارﺗﺶ ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪ 150‬و ‪ 151‬و ﺑﻤﻘﺎﻟﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻌﻨﻮان اﺳﺘﺎﺳﯿﺲ در ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﻣﺠﻠﻪ ارﺗﺶ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه ﺑﻌﻨﻮان ﻧﻘﺎﺑﺪار ﺧﺮاﺳﺎن و اﻟﻤﻘﻨﻊ در ﺷـﻤﺎره ‪ 12‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم و ﺷﻤﺎره ‪ 1‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﻬﺪي ﯾﮑﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺷـﮑﺴﺖ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ( ﺑﺠـﺎي ﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﻔﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﻣﯿﺸﺪﻧـﺪ در ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﺮان اﻣﺮاﯾﯽ از ﯾﮏ ﺧﺎﻧـﺪان اﯾﺮاﻧﯽ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از‬
‫دﯾﮕﺮي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﻘﻂ در ﻇﺎﻫﺮ اﻣﺮ از ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻇﻬﻮر اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪاﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻣﺴـﺘﻘﻞ را در اﯾﺮان‬
‫ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻈﺎﻫﺮ از ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﻬﺪ و ﻟﻮا داﺷﺘﻨﺪ ﻣﯿﺴﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻃـﺎﻫﺮ ذو اﻟﯿﻤﯿﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ از اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺧﺮاﺳـﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣـﺄﻣﻮن ﺑﺴﺎل ‪ 194‬ﻫﺠﺮي ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﺎﻣﯿﻦ آﺷـﮑﺎر ﮐﺮد ﺑﺎ وي‬
‫ﻫﻤﺪاﺳـﺘﺎن ﺷﺪ و ﺑﺴـﺮداري ﺳﭙﺎه وي در ﭼﻨﺪ ﺟﻨﮓ ﺳﺮداران اﻣﯿﻦ را ﺑﺸﮑﺴﺖ و ﺑﺴﺎل ‪ 198‬ﺑﻐﺪاد را ﻣﺤﺎﺻـﺮه و ﺗﺴﺨﯿﺮ ﮐﺮد و اﻣﯿﻦ را‬
‫ﮐﺸﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺑﺎز ﺑﺪﺳﺖ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯿﺎن اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻃـﺎﻫﺮ ذو اﻟﯿﻤﯿﻨﯿﻦ در ﺳﺎل ‪ 205‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﻼد واﻗﻊ در ﻣﺸـﺮق ﺑﻐﺪاد ﺗﺎ اﻗﺼـﯽ ﻧﻘﺎط ﻣﺸـﺮق ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ را از ﻣﺄﻣﻮن ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑـﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﯿﻢ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺗﻤـﺎم اﯾﺮان ﺑـﺪﺳﺖ ﯾﮏ ﺗﻦ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﻓﺘﺎد و اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﯿﻢ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﭘﺲ از ﻓﻮت ﻃﺎﻫﺮ )‪ (207‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻠﺤﻪ ﭘﺴـﺮ وي و ﺑﻌـﺪ ازو ﺑﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ واﮔـﺬار ﺷـﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن در اﯾﻦ ﺧﺎﻧـﺪان ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﭘﻬﻨﺎور و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ از اﯾﺮان ﻓﺎرغ از ﻧﻔﻮذ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺴﺎل ‪ 259‬آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮد از ﺧﺎﻧﺪان اﯾﺸﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ و ﺑﺴﺎط ﺣﮑﻮﻣﺖ آل ﻃﺎﻫﺮ ﺑﺮﭼﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن اﯾﺎم ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻮروث ﻃﺎﻫﺮي ﭘﺪﯾـﺪ ﻣﯿﺂﻣـﺪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻧﻘﺎط دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻘﯿﺎﻣﻬﺎي ﻣﺮداﻧﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﻠﻔﺎي ﻋﺒﺎﺳـﯽ دﺳﺖ زدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﯿﭽﯿـﮏ ﺑﻨﺘﯿﺠﻪ ﻗﻄﻌﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪ وﻟﯽ در ﺿـﻌﯿﻒ ﮐﺮدن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻋﺮب و اﯾﺠـﺎد ﻣﻘـﺪﻣﺎت اﺳـﺘﻘﻼل ﺑﻘﯿﻪ ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﯿﺎم ﺑﺎﺑﮏ ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 201‬در آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎﺑﮏ ﺧﺮمدﯾﻦ ﯾﺎ ﺑﺎﺑﮏ ﺧﺮمدﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﺑﺎﺑﮏ ﺧﺮﻣﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﺤﻘﻖ اﺳـﺖ‬
‫در ﻗﯿـﺎم دﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻈـﺎﻫﺮ دﻧﺒـﺎﻟﻪﯾﯽ از دﯾﻦ ﻣﺰدك ﺑﻮد ﻗﺼـﺪ ﻣﻠﯽ داﺷﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑـﺎ ﻋﺮب و ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﮐﯿﻨﻪﯾﯽ ﺳـﺨﺖ‬
‫ﻣﯿﻮرزﯾﺪ و ﻋﺪه ﻣﻘﺘﻮﻟﯿﻦ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را ﺑﺪﺳﺖ ﭘﯿﺮوان او ﺗﺎ ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻦ ﻫﻢ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺑﮏ ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻣﺒﺎرزه و ﮐﻮﺷﺶ در ﺳﺎل ‪) 223‬ﺑﻨﻘﻞ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ در ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ(‬
‫ﺑﺪﺳﺖ اﻓﺸﯿﻦ ﺳﺮدار اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻌﺘﺼﻢ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ »‪.«1‬‬
‫‪ -2‬ﻗﯿﺎم ﻣﺎزﯾﺎر ﺑﻦ ﻗﺎرن در ﻣﺎزﻧﺪران ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 224‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻗﯿﺎم اﯾﻦ ﻣﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿّﺪ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﺑﻮد ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺎ اﺳـﻼم و‬
‫ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ آن از ﺳﺮاﺳﺮ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﺗﺠﺪﯾﺪ رﺳﻮم آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﺧﻄﺎﻫﺎ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﭘﺴﺮ ﻋﻢ او ﮐﻮﻫﯿﺎر و ﻓﺸﺎر‬
‫ﺷﺪﯾﺪي ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻠﯿﻔﻪ و ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن آل ﻃﺎﻫﺮ از دو ﻃﺮف ﺑﺮ او وارد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺴﺎل ‪ 224‬اﺳﯿﺮ ﺷﺪ و ﺑﺴﺎل ‪ 225‬در ﺳﺎﻣﺮا‬
‫ﺑﻘﺘﻞ رﺳﯿﺪ »‪.«2‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺎل اﻓﺸـﯿﻦ ﺧﯿـﺬر ﭘﺴـﺮ ﮐـﺎوس ﺳـﺮدار ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑـﺎﻣﺮ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﻣﺄﺧﻮذ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬زﯾﺮا او ﭘﺲ از ﻣﻨﻬﺰم ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺎﺑﮏ ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﻈﺎﻫﺮ ﺧﯿﺎل ﻗﯿﺎم داﺷﺖ و ﺑﺎ ﻣﺎزﯾﺎر ﻧﯿﺰ ﻣﮑﺎﺗﺒﻪ ﻣﯿﮑﺮد و وﯾﺮا ﺑﻤﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺮﻣﯿﺎﻧﮕﯿﺨﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺴﺎل ‪ 226‬در ﺣﺒﺲ ﻣﻌﺘﺼﻢ ﺑﻤﺮد‬
‫و ﯾﮑﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻤﻠﯿﺖ و ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﺳﻼم و زﻧﺪﻗﻪ و ﮐﻔﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ »‪.«3‬‬
‫ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﺎري‬
‫ﻗﯿﺎﻣﻬﺎي ﻣـﺬﮐﻮر اﮔﺮﭼﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻨﺘﺎﯾـﺞ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪ وﻟﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻬﻢ آﻧﻬﺎ در دﺳـﺘﮕﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻠﻔﺎ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺿـﻌﻒ و ﺧﻼف در آن‬
‫اﯾﺠـﺎد ﮐﺮد و ﺑﺴـﺎﯾﺮ ﺳـﺮﮐﺸﺎن و اﺳـﺘﻘﻼلﺟﻮﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﻓﺮﺻﺖ ﻗﯿـﺎم داد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘـﺎﯾﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺧﻠﻔﺎ را ﺳـﺴﺖ ﮐﺮد و ﺑﺮاي ﻣﻠﺖ‬
‫اﯾﺮان ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﺑﻮﺟﻮد آورد ﮐﻪ واﻗﻌـﺎ ﺑﺎﯾﺠـﺎد اﺳـﺘﻘﻼل ﺧﻮد ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎرﻧـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺒﻌـﺪ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان از ﺧﻼـﻓﺖ ﺑﻐـﺪاد ﻣﻨﺘﺰع ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮدان ﺳﺎﺑﻖ اﻟـﺬﮐﺮ ﻗﯿﺎم ﮐﺮد و ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻈﯿﻤﯽ از اﯾﺮاﻧﺮا ﺑﺰور‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ در رﺑﻘﻪ ﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮﯾﺶ آورد ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر از ﻣﺮدم ﺳﯿﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺴـﺘﺎن از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﺎﻻـﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻬـﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن در ﺳﺎل ‪ 30‬ﻫﺠﺮي ﭘﺲ از ﻧﺒﺮدي ﺳـﺨﺖ ﮔﺸﻮده ﺷـﺪ و ﻣﺮزﺑﺎن آن »اﯾﺮان ﭘﺴـﺮ‬
‫رﺳﺘﻢ« وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺰد ﺳﺮدار ﻋﺮب رﻓﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎﺑﮏ ﺧﺮمدﯾﻦ ﺑﻘﻠﻢ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه اﯾﻦ ﺳـﻄﻮر در ﻣﺠﻠﻪ ارﺗﺶ ﺳﺎل ‪ 8‬و ﺑﻘﻠﻢ آﻗﺎي ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ در ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺳﺎل‬
‫اول‪.‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺎزﯾﺎر ﺑﻦ ﻗﺎرن ﺑﻘﻠﻢ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﻣﺠﻠﻪ ارﺗﺶ ﺳﺎل ‪9‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﻓﺸﯿﻦ در ﻣﺠﻠﻪ ارﺗﺶ ﺳﺎل ‪8‬‬
‫او را ﺑﺎﻫﺮﯾﻤﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ اﻫﺮﻣﻦ ﺑﺮوز ﻓﺮادﯾـﺪ ﻧﯿﺎﯾـﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮏ اﻫﺮﻣﻦ ﻓﺮادﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ اﻧﺪرﯾﻦ ﻫﯿﭻ ﺷﮏ ﻧﯿﺴﺖ »‪ «!«1‬و‬
‫ﺑﻌﺪ از آن ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺪﯾﻦﺑﺎر از ﻗﺒﻮل ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﮕﺸـﺘﻨﺪ و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﺰرگ در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ آن ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯿﺎن رخ‬
‫داد‪ .‬اﯾﻦ وﻻﯾﺖ از ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﻬﻢ ﺧﻮارج ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن از ﻣﺮﮐﺰ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ دور ﺑﻮد آﻧﺮا از ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻬﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ و در‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯿﺎن اﻓﺘﺎد اﯾﻦ وﻻﯾﺖ ﮐﻤﺘﺮ وﻗﺘﯽ از ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺷﺪﯾﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﺧﻠﻔﺎ‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺧﻮارج ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻤﻠﯿﺖ اﯾﺮان و ﻣـﺬﻫﺐ زرﺗﺸﺘﯽ در ﺳﯿﺴـﺘﺎن در ﺗﻤﺎم ﻋﻬـﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻠﻔﺎ ﺑﺤـﺪ اﻋﻼي ﺧﻮد وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻮﺑـﺪان و ﻫﯿﺮﺑﺪان در‬
‫آﺗﺸـﮕﺎﻫﻬﺎ ﺑﺂزادي ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯿﺪادﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﯿﺴـﺘﺎن از ﻧﻘﺎﻃﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﺂن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺘﻘﺪﯾﺲ ﺑﺴـﯿﺎرﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻓﺮوﻫﺮﻫﺎ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯿﺸﻮد و ﺳﻮﺷﯿﺎﻧﺲ در آﺧﺮ اﻟﺰﻣﺎن از آﻧﺠﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻫﻢ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﻣﺬﻫﺐ زرﺗﺸﺘﯽ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺬﻫﺒﯽ آن در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫رواﯾﺎت ﻣﻠﯽ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺳﺎﻣﺎن ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد و ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از آن رواﯾﺎت ﻫﻢ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ ﺑﺎﯾﻦ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ دارد و آن داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺨﺎﻧﺪان ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺗﻤﺎم داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﻠﯽ ﻣﺎ وﺳﻌﺖ و اﻫﻤﯿﺖ‬
‫دارد‪ .‬ﺗﻤـﺎم اﯾﻦ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ در ﺳﯿﺴـﺘﺎن زﺑـﺎن ﺑﺰﺑـﺎن ﻣﯿﮕﺸﺖ و ﭼﻮن ﻫﻤﻪ آﻧﻬـﺎ ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ و ﺣﺎوي اﻓﺘﺨﺎرات ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﻃﺒﻌﺎ ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ‬
‫ﺣﺲ ﻣﻠﯿﺖ در ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﯿﮕﺸﺖ‪.‬‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دوري از ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻘﺎي آﯾﯿﻦ و ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨﯽ زرﺗﺸﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﺑﺴـﯿﺎري از اﻫﻞ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ‪ ،‬ﻗﯿﺎﻣﻬﺎي ﭘﯿﺎﭘﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺿـﺪ ﻋﺮب و ﻋﻤﺎل ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬وﺟﻮد داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺨﺎﻧﺪان ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ‪ ،‬ﻗﯿﺎﻣﻬﺎي ﺧﻮارج در اﯾﻦ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﻣﺮدم ﺳﯿﺴـﺘﺎن را ﻃﺒﻌـﺎ ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺖ و ﻣﺘـﻮﺟﻪ ﻣﻠﯿﺖ و ﻣﺘﻤﺴـﮏ ﺑﻌـﺎدات و ﻋﻘﺎﯾـﺪ و رﺳـﻮم ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣـﺪﻋﯽ اﺳـﺘﻘﻼل و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧـﺎص و‬
‫ﺑﯽﻋﻘﯿﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﺳﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺒﺎر آورد و در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﯿﻂ و ﻣﯿﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدﻣﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪82‬‬
‫ﻇﻬﻮر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶ از ورود در ﻗﯿﺎم ﯾﻌﻘﻮب و ﺷـﺮح ﺧﺼﺎﺋﻞ و اﻫﻤﯿﺖ ﻗﯿﺎم او ﺑﺎﯾـﺪ از ﻟﺤﺎظ ﺑﺴـﺘﮕﯽ ﺷﺪﯾﺪي ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ او ﺑﺎ ﺧﻮارج و ﻋﯿﺎران دارد‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺤﺜﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﻬﻢ ﺧﻮارج ﺑﻮد زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧـﺎﺣﯿﻪ از ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻼﻓﺖ دور و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ رﯾﮕﻬﺎي وﺳـﯿﻊ از‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﻣﺠﺰا ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺧﻮارج آﻧﺠﺎ را ﯾﮑﯽ از ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﺧﻮد ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻮارج ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﻫﺎﻟﯽ ﺳﯿﺴـﺘﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ و ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺮاد اﯾﺸـﺎن از اﯾﻦ ﻗﯿـﺎم دﯾﻨﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ رﻫﺎﻧﯿـﺪن ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ از ﭼﻨـﮓ اﻋﺮاب ﻏـﺎﻟﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﺗﻔﺎﻗـﺎ ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن اﯾﻦ ﮔﺮوه در ﺳﯿﺴﺘﺎن از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺧـﺎرﺟﯽ ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﭼﻨـﺪي ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﻮر ﯾﻌﻘﻮب در ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﻗﯿﺎم ﻧﻤﻮده و در ﻓﺎرس و ﮐﺮﻣﺎن و ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﺎر را ﺑﺮ‬
‫ﻋﻤـﺎل ﺧﻠﻔﺎ ﺗﻨﮓ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺣﻤﺰه ﭘﺴـﺮ آذرك ﺷﺎري ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺧﺎرﺟﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻧﺴـﺒﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ »زو«‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﯿﺪ »‪ «1‬و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﻋﻤﺎل ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﺪو ﺑﯽادﺑﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد او ﺳﺘﯿﺰه آﻏﺎز ﻧﻬﺎد و ﺑﺤـﺞ رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﯾﺎران‬
‫ﺧﻠﻒ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺮ او ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳـﭙﺎﻫﯽ ﻋﻈﯿﻢ ﻓﺮاﻫﻢ آورد و ﻋﻤﺎل ﻫﺮون اﻟﺮﺷﯿﺪ را ﺑﺸﮑﺴﺖ و ﻣﺮدم ﺳﯿﺴﺘﺎن را از اداي ﺧﺮاج‬
‫ﺑﻌﻤﺎل ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺎزداﺷﺖ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ از آﻧﺎن ﭼﯿﺰي ﻧﮕﺮﻓﺖ و از اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺒﻌﺪ ﺧﺮاﺟﯽ از ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﺒﻐﺪاد ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻧﺸﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺣﻤﺰة‬
‫ﺑـﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﯿﺴـﯽ ﻋﺎﻣـﻞ ﺧﺮاﺳـﺎن و ﺳـﺮداران او ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﺰرگ ﮐﺮد و ﮐﺮﻣﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﯿﺴـﺘﺎن را ﺑﺮ ﺧﻠﯿﻌﻪ و ﻋﻤﺎل او ﺗﺒﺎه ﻧﻤﻮد‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﮑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ از ﻫﺮون ﻣﺪد ﺧﻮاﺳﺖ و ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺘﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺴﺎل ‪ 192‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺨﺮاﺳﺎن رﻓﺖ و ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻧﺎﻣﻪﯾﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﻣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺣﻤﺰه ﻧﮕﺎﺷﺖ او ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﻧﺸﺪ و ﺳﯽ ﻫﺰار ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﮔﺮد آورد و ﺗﺎ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﭘﯿﺶ راﻧﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺷﻨﯿـﺪ ﮐﻪ ﻫﺮون در ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻐﺰو ﺳـﻨﺪ و ﻫﻨﺪ رﻓﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻨﺠﻬﺰار ﺗﻦ از ﺳﻮاران ﺧﻮد را در ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﭘﺎرس و ﮐﺮﻣﺎن‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺖ و »ﮔﻔﺘﺎ ﻧﮕﺬارﯾﺪ اﯾﻦ ﻇﺎﻟﻤﺎن ﺑﺮ ﺿﻌﻔﺎ ﺟﻮر ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺣﻤﺰه در ﻋﻬﺪ ﻣﺄﻣﻮن و ﻣﺪﺗﯽ از ﻋﻬﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪156‬‬
‫ﻃﺎﻫﺮﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ و ﺑﺴﺎل ‪ 213‬ﻫﺠﺮي درﮔﺬﺷﺖ »‪.«1‬‬
‫ﭘﺲ از ﺣﻤﺰه ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﭘﯿﺸﻮاي ﺧﻮارج ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﻋّﻤﺎر ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻬـﺪ ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻤﺘﻮﮐﻞ ﻋﻠﯽ اﻟّﻠﻪ از ﻧﺎﺣﯿﺖ ﮐﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و در‬
‫ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻧﻔﻮذ ﯾﺎﻓﺖ و ﻇﻬﻮر او ﻣﺼﺎدف ﺑﻮد ﺑﺎ آﻏﺎز ﮐﺎر ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎر‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ در ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻨﺎم ﻋّﯿﺎران‪ .‬ﻋﯿﺎران ﯾﺎ ﺟﻮاﻧﻤﺮدان ﯾﺎ ﻓﺘﯿﺎن ﻃﺒﻘﻪﯾﯽ از ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان و از ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﺟﻠﺪ و ﻫﻮﺷﯿﺎر از ﻃﺒﻘﻪ ﻋﻮام اﻟﻨﺎس و ﻣﺮدﻣﯽ ﺧﺎﻣﻞ ذﮐﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮم و آداب و ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻪ و در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻏﻮﻏﺎﻫﺎ‬
‫ﯾﺎ در ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﺳﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﯿﺪاده و ﮔﺎه ﺑﯿﺎري اﻣﺮا و ﯾﺎ دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻧﺎن ﺑﺮﻣﯿﺨﺎﺳﺘﻪ و در‬
‫ﺟﺰو ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن آﻧﺎن ﻣﯿﺠﻨﮕﯿﺪهاﻧـﺪ و از ﺗﻮارﯾـﺦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮدم در ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس در ﺑﻐﺪاد و ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ اﯾﻦ دﺳـﺘﻪﻫﺎ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و رؤﺳﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻘﻮل ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن آﻧﺎﻧﺮا »ﺳـﺮﻫﻨﮓ« ﻣﯿﻨﺎﻣﯿﺪﻧﺪ »‪ .«2‬ﻋﯿﺎران‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ ﺟﻨﮕﺠﻮ و ﺷـﺠﺎع و ﺟﻮاﻧﻤﺮد و داراي ﺻـﻔﺎت ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺮداﻧﮕﯽ و ﺿﻌﯿﻒﻧﻮازي ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن از‬
‫اﯾﺸﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪ و ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﻋﺪد آﻧﺎن در ﺑﻌﻀـﯽ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﭽﻨﺪ ﻫﺰار ﺗﻦ ﺑﺮﺳﺪ و در ﻫﺮﺷﻬﺮ رﺋﯿﺴﯽ داﺷﺘﻪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫او را ﺳﺮﻫﻨﮓ ﻣﯿﻨﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ و ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﻨﺴﺒﺖ ﻋﺪه ﻋﯿﺎران در ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺮﻫﻨﮓ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﯿﺎران ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دوﻟﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﻫﻤﺪاﺳﺘﺎن ﻣﯿﺸﺪه و در ﺟﺰء ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن آﻧﺎن‬
‫وارد ﻣﯿﮕﺮدﯾﺪهاﻧـﺪ ﻣﺜﻼ در ﻗﯿﺎم ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮﻫﻨﮕﺎن ﻋﯿﺎران ﺑﻨﺎم اﺑﻮ اﻟﻌﺮﯾﺎن ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد »و اﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﻌﺮﯾﺎن‬
‫ﻣﺮدي ﻋﯿـﺎر ﺑﻮد از ﺳﯿﺴـﺘﺎن و از ﺳﺮﻫﻨﮓﺷـﻤﺎران ﺑﻮد و ﻏﻮﻏـﺎ ﯾﺎر او ﺑﻮدﻧـﺪ »‪ ««3‬و ﭘﺲ ازو ﻧـﺎم ﮐﺴـﯽ دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮب ﺑﻦ ﻋﺒﯿـﺪه را‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ در ﺧﻮاش ﻇﻬﻮر ﮐﺮد »و ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺴﯿﺎر از ﻏﻮﻏﺎ ﺑﺎ او ﺑﻮدﻧﺪ »‪ ««4‬و او ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻻﺷﻌﺚ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪161‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ص ‪161‬‬
‫)‪ -(4‬اﯾﻀﺎ ص ‪172‬‬
‫را ﺑﺸـﮑﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﻋﻤﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آﻧﺎن از در ﻟﻄﻒ و ﻣﺪارا درﻣﯿﺂﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ از دﺳﺖ اﯾﺸﺎن در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از اﺷـﻌﺚ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻻﺷـﻌﺚ واﻟﯽ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد »ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺴﯿﺴﺘﺎن ﺑﺪﺳﺖ ﮐﺮدي ﻃﻌﺎم ﺳﺎﺧﺘﯽ و ﻋّﯿﺎران ﺳﯿﺴﺘﺎن را ﻣﻬﻤﺎن ﮐﺮدي‬
‫و ﺧﻠﻌﺖ دادي« »‪ .«1‬در ﻋﻬـﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﻃﺎﻫﺮﯾﺎن در ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﯾﮑﯽ از ﻋﯿﺎران ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﻗﯿﺎم ﮐﺮد و ﭼﻨﺪي ﺑﺎ او و ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﺎﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﻃﺎﻫﺮي در ﺟﻨﮓ ﺑﻮد‪» .‬ﺑﺎز ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ از ﺑﺴﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ اﺣﻤـﺪ ﻗﻮﻟﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻋﯿﺎران و ﻣﺮدان ﻣﺮد ﺑﺮ او ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﭼﻪ از ﺑﺴﺖ و ﭼﻪ از ﺳﯿﺴﺘﺎن« »‪» «2‬و ﺑﺎز ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ اﻟﻨﺼﺮ ﺑﺮادر ﻋﺸﺎن ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺒﺴﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻣﺮدم ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮ او ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫از ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﺑﺴﺖ و ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﻟﻠﯿﺚ و ﻋﯿﺎران ﺳﯿﺴـﺘﺎن او را ﻗﻮت ﮐﺮدﻧﺪ« »‪» ... «3‬و ﮐﺎر ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺑﺒﺴﺖ ﺑﺰرگ ﺷﺪ ﺑﺴـﻼح و‬
‫ﺳﭙﺎه و ﺧﺰﯾﻨﻪ و ﻣﺮدان‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﻗﻮت ﺳﭙﺎه او از ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﻟﻠﯿﺚ و ﻋﯿﺎران ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﻮد و اﯾﻦ اﻧﺪر اﺑﺘﺪاء ﮐﺎر ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻮد »‪.««4‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﻨﻘﻮﻻت ﻣﺎ از ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن در ﺑﺎب ﻋﯿﺎران ﺑﯿﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﻟﻠﯿﺚ ﮐﺸـﯿﺪ و ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺰرگ اﯾﺮان از‬
‫دﺳـﺘﻪ ﻋﯿﺎران ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑﻮد و در آﻏﺎز ﮐﺎر ﺧﻮد در دﺳـﺘﮕﺎه ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﻃﺎﻫﺮﯾﺎن ﺧﺮوج ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﺴﺮ‬
‫ﻣﯿﺒﺮد‪ .‬ﺑﺮادر اﯾﻦ ﺻﺎﻟـﺢ ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺸﺎن ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ در ﻋﻬﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ در ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻋﺎﻣـﻞ او ﺧﺮوج ﮐﺮد و ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ و ﺑﺮادرش ﺻﺎﻟـﺢ ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ وي ﺑﺨﻮﻧﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺰودي ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﺑﺰرگ از ﻣﺮدم ﺳﯿﺴـﺘﺎن‬
‫ﺧـﺎﺻﻪ ﻋﯿـﺎران ﺑﺮ او ﮔﺮوﯾﺪﻧـﺪ و در ﻣﯿـﺎن آﻧـﺎن ﺳـﺮﻫﻨﮕﯽ از ﻋﯿـﺎران ﺑـﻮد ﺑﻨـﺎم ﯾﻌﻘـﻮب ﺑـﻦ اﻟﻠﯿـﺚ اﻟﺼـﻔﺎر‪ .‬وي ﮐـﻪ ﻧﺴـﺐ ﺧـﻮد را ﺑﻪ‬
‫»ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ« و از او ﺑﻪ »ﺟﻤﺸـﯿﺪ« ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﯿﺪ ﭘﺴـﺮ روﯾﮕﺮي از اﻫﺎﻟﯽ ﻗﺮﻧﯿﻦ )ﺳﺘﻮرﮔﺎه اﺳﺒﺎن رﺳﺘﻢ( از ﻗﺮاء ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯿﺎن‬
‫آن ﻋﺼـﺮ ﻣﺮدي ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺖ و ﻣﺘﺨﻠﻖ ﺑﺎﺧﻼق و آﯾﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯽ و از دﺳﺘﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﻋﯿﺎران ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫و ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ﻣﺤﺒﻮب ﯾـﺎران و ﻫﻤﺴـﻠﮑﺎن ﺧﻮد ﺷـﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺮ وي ﮔﺮد آﻣﺪﻧـﺪ و او در ﺷـﻤﺎر ﺳـﺮﻫﻨﮕﺎن ﻋﯿﺎران ﺳﯿﺴـﺘﺎن درآﻣـﺪ و‬
‫ﻫﻨ ﮕ ﺎ ﻣ ﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪176 -175‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪192 -191‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ص ‪192‬‬
‫)‪ -(4‬اﯾﻀﺎ ص ‪193‬‬
‫ﮐﻪ ﺻﺎﻟـﺢ ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ )‪ (248 -320‬ﺧﺮوج ﮐﺮد‪ ،‬از ﯾﺎران و ﻃﺮﻓـﺪاران وي ﺷـﺪ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾـﺪﯾﻢ ﺑﺰودي ﻣﺎﯾﻪ‬
‫روﻧﻖ ﮐﺎر ﺻﺎﻟـﺢ ﮔﺸﺖ و او ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﯿﺎري ﯾﻌﻘﻮب و دﯾﮕﺮ ﻋﯿﺎران ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل ﻋﻤﺎر ﺧﺎرﺟﯽ در‬
‫ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﻇﻬﻮر ﮐﺮد و ﯾﻌﻘﻮب او را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد و ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ و روز و ﺷﺐ در ﻣﺒﺎرزه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻋﯿﺎران‬
‫ﺑﺮ ﺻﺎﻟـﺢ ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﮐﻪ ﺑﯿﻬﻮده ﻣﺮدم را ﻣﺼﺎدره و ﺷـﻬﺮﻫﺎ را ﻏﺎرت ﻣﯿﮑﺮد ﺑﺸﻮرﯾـﺪ و او را در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 248‬ﺑـﺎ وي ﮐﺮده ﺑﻮد از‬
‫ﻣﯿـﺎن ﺑﺮد و در ﻣﺤﺮم ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﻣﺮدم ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑﺎ او ﺑﺎﻣﺎرت ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ و او از اﯾﻦ ﺳﺎل ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 254‬ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد‬
‫در ﺳﯿﺴـﺘﺎن از ﻗﺒﯿﻞ ﺻﺎﻟـﺢ ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺳﺎﺑﻖ اﻟـﺬﮐﺮ و ﻋﻤﺎر ﺧﺎرﺟﯽ و زﻧﺒﯿﻞ )رﺗﺒﯿﻞ( ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺎﺑﻞ و ﺑﺪﺳﺖ آوردن آﻟﺖ وﻋﺪت ﺑﻮد و از‬
‫اﯾﻦ ﺳﺎل ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻣﺴـﺘﻤﻠﮑﺎت ﺧﻮد ﮐﺮد و ﮐﺮﻣﺎن را ﺑﯿﮏ ﺗﺎﺧﺘﻦ در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد درآورد و ﺑﺴﺎل ‪ 259‬ﺧﺮاﺳﺎن را ﻓﺘﺢ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮد از ﻃﺎﻫﺮﯾﺎن را اﺳـﯿﺮ ﮐﺮد و ﺑﺴﯿﺴﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد و از ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﮕﺮﮔﺎن و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن رﻓﺖ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﯾﺪ ﻋﻠﻮي را‬
‫ﺑﺸـﮑﺴﺖ و ﺑﺴﺎل ‪ 261‬ﻓـﺎرس را ﮔﺸﻮد و در اﯾﻦ ﺣـﺎل ﻧـﺎﻣﻪﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺘﻤـﺪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻧﻮﺷﺖ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻮي و ﻣﻮﻓﻖ ﺑﺮادر و وﻟﯿﻌﻬـﺪ او اﻇﻬﺎر‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد و ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن و ﮔﺮﮔﺎن و ﻓﺎرس و ﮐﺮﻣﺎن و ﺳﻨﺪ و ﻫﻨﺪ و ﺷﺮﻃﻪ ﺑﻐﺪاد را در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎل‬
‫ﺑﺮاي ﯾﻌﻘﻮب ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬اﻣﺎ ﯾﻌﻘﻮب در اﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﺪون ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺧﻼف ﺧﻮﯾﺸـﺮا ﺑﻤﻌﺘﻤﺪ ﺧﻠﯿﻔﻪ آﺷﮑﺎر ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺒﻐﺪاد ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﺮد‪ .‬در ﺟﻨﮕﯽ ﮐـﻪ ﻣﯿـﺎن ﯾﻌﻘـﻮب و ﻣﻮﻓـﻖ ﺑﺮادر ﻣﻌﺘﻤـﺪ درﮔﺮﻓـﺖ ﻧﺨﺴـﺖ ﺷـﮑﺴﺖ در ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻠﯿﻔـﻪ اﻓﺘـﺎد وﻟﯽ آﻧـﺎن آب دﺟﻠﻪ را‬
‫ﺑﻠﺸـﮑﺮﮔﺎه ﯾﻌﻘﻮب اﻓﮕﻨﺪﻧﺪ و ﺷـﮑﺴﺖ در ﮐﺎر او آﻣﺪ و او ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺎز ﺗﻬﯿﻪ ﺳﭙﺎه ﺑﯿﻨﺪ وﻟﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻤﺮض ﻗﻮﻟﻨﺞ‬
‫درﮔﺬﺷﺖ )‪ (265‬و ﺑﻌـﺪ از او ﺑﺮادرش ﻋﻤﺮو ﺑـﺎ ﺧﻠﯿﻔـﻪ از در وﻓـﺎق درآﻣـﺪ و او ﻫﻤـﻪ ﻣﻤـﺎﻟﮑﯽ را ﮐﻪ ﺑـﺒﺮادرش داده ﺑـﻮد ﻋﯿﻨـﺎ ﺑﻌﻤﺮو‬
‫واﮔـﺬاﺷﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﯾﮏ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻗﻮي و ﺑﺎﺷﻮﮐﺖ در اﯾﺮان ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 287‬ﻫﺠﺮي اﻣﯿﺮ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻟﻘﺎآت‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﮐﻪ از ﻋﻤﺮو ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺑﻮد ﺑﺎ او ﺟﻨﮕﯿﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺎدﺛﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮي ﻋﻤﺮو را ﺷﮑﺴﺖ داد و از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﺎري از روﻧﻖ و‬
‫ﺟﻼل ﺧﻮد اﻓﺘﺎد وﻟﯽ اﻣﺮاي ﮐﻮﭼﮏ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻋﻤﺮو ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺴﺎل ‪ 393‬ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺧﺎﻧﺪان آﻧﺎن را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑـﺎ ﺗﺤﻘﯿـﻖ در زﻧـﺪﮔﯽ ﯾﻌﻘـﻮب آﺷـﮑﺎر ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ وي ﻣﺮدي وﻃﻦﭘﺮﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻤﻠﯿﺖ ﺑﻮد و ﻋﻼـﻗﻪ او ﺑﻤﻠﯿﺖ ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﯿـﻂ وي و ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼـ از آﻧﻬﺎ ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ﯾﺎد ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻫﻤﺎن ﻋﻮاﻣﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺂﯾـﺪ ﮐﻪ ﯾﻌﻘﻮب در ﻗﯿﺎم‬
‫ﺧـﻮد ﺗﻨﻬـﺎ ﻧﻈﺮ ﮐﺸﻮرﮔﯿﺮي و ﻣﻤﻠﮑﺖﮔﺸـﺎﯾﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻮﺷـﺶ ﻣﯿﮑﺮد ﻣﺤﻘﻘـﺎ اﺳـﺘﻤﺎﻟﺘﻬﺎي ﺧﻠﯿﻔﻪ را‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﺑﺠﺎﻧﺐ ﺑﻐﺪاد ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻤﻤﺎﻟﮏ وﺳـﯿﻌﯽ ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺪو ﻣﯿﺪاد راﺿـﯽ ﻣﯿﺸﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﯾﻌﻘﻮب ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﻘﺸﻪﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻌـﺪ ازو ﻣﺮداوﯾـﺞ ﺑﻦ زﯾـﺎر داﺷﺖ و آن ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﯾـﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻞ وﺳـﯿﻊ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮد ﺑﺒﻐـﺪاد ﺗـﺎﺧﺖ‪ .‬او »ﺑﺴـﯿﺎر ﮔﻔـﺘﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﻋﺒﺎﺳـﯿﺎن ﺑﺮ ﻏـﺪر و ﻣﮑﺮ ﺑﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺑﻮ ﺳـﻠﻤﻪ و ﺑﻮﻣﺴـﻠﻢ و آل ﺑﺮاﻣﮑﻪ و ﻓﻀﻞ ﺳـﻬﻞ ﺑﺎ ﭼﻨﺪان ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﮐﺎﯾﺸﺎن را اﻧﺪر آن‬
‫دوﻟﺖ ﺑﻮد ﭼﻪ ﮐﺮدﻧﺪ؟ ﮐﺴﯽ ﻣﺒﺎد ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﺪ!« »‪.«1‬‬
‫ﯾﻌﻘﻮب ﺑﺂﯾﯿﻦ و رﺳﻮم اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﺎﺻﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﺧﻮد ﻋﻼﻗﻪﯾﯽ ﺗﺎم داﺷﺖ و زﺑﺎن ﺗﺎزي ﻧﻤﯿﺪاﻧﺴﺖ و ﯾﺎ در ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻨﺪاﻧﺴﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺗﻌﻤﺪي‬
‫ﻣﯿﻮرزﯾـﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ وي ﺷﺎﻋﺮان را دﺳـﺘﻮر دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻌﺮﺑﯽ او را در ﻓﺘﺤﻬﺎ ﺗﻬﻨﯿﺖ ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ و ﺑﻔﺎرﺳـﯽ‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﺎﯾﻪ رواج ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ در درﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻼﻃﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺸﺮق ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن ﯾﻌﻘﻮب ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﺳﯿﺮت او رﻓﺘﻨﺪ و از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﻠﻒ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺧﻮد ﻣﺮدﻣﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪ‬
‫و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻌﻠﻢ و ادب ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻠﻒ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﻗﺮآن ﻧﻮﯾﺴﻨﺪ و ﺧﻮد ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﺷﺎﻋﺮان را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯿﮑﺮد‪.‬‬
‫ﺑـﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﯾﻌﻘﻮب ﺑـﺎ اﯾﺠـﺎد ﯾـﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻞ اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اوﻻـ وﺿﻊ ﺳـﺎﺑﻖ را ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ )ﺣﺘﯽ ﻃﺎﻫﺮﯾـﺎن( ﺑﻮد از ﻣﯿـﺎن ﺑﺒﺮد و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ واﻗﻌـﺎ در ﺗﻤـﺎم اﻣﻮر ﺧﻮد اﺳـﺘﻘﻼل داﺷﺖ و ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﻈﺎﻫﺮ از ﻣﻘﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻣﯿﺒﺮد‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻘﻼل او و اﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﺎري‪ ،‬و ﻋﻼﻗﻪﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪268 -267‬‬
‫وي ﺑﺰﺑﺎن ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬و ﻣﺘﺪاول ﻧﺒﻮدن زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در درﺑﺎر‪ ،‬ﻣﻠﺖ اﯾﺮان ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺎﯾﻪ اﺳـﺘﻘﻼل ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ زﺑﺎن ﻣﻠﯽ را زﻧﺪه‬
‫ﮐﻨﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﮐﻪ زﺑﺎن رﺳـﻤﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد ﻟﻬﺠﻪ دري را ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ آن ﺳﺎزد و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﺑﻌﺪ‬
‫از آن ﺑﯽﮐﻢوﮐﺎﺳﺖ در دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن دﻧﺒﺎل ﺷﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ادﺑﯿﺎت وﺳـﯿﻊ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ و ﻣﻠّﺖ اﯾﺮان ﺑﻮاﻗﻊ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻠﻞ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺟﺪا ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﯾﻌﻘﻮب و ﻋﻤﺮو ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﯾﻖ دﯾﻨﯽ و ﺣﻔﻆ آداب و رﺳﻮم و ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺎ ﺑﻐﺪاد ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ ﺳّﺪ‬
‫ﻋﻈﯿﻤﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳـﺘﻘﻼل اﯾﺮاﻧﯿﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن و زﯾﺎرﯾﺎن و ﺑﻮﯾﻬﯿﺎن و ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن و دﯾﮕﺮ‬
‫اﻣﯿﺮان اﯾﺮان ﻫﻤﻪ ﺑﻈﺎﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ درﺑﺎر ﺧﻠﯿﻔﻪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ و داراي ﺗﺸﮑﯿﻼت درﺑﺎري و ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم وﺿﻊ دﯾﻨﯽ اﯾﺮان ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي‬
‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ در اﯾﺮان‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ اﯾﺮان ﺑﺪﺳﺖ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن اﺳـﻼﻣﯽ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬در ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ آﯾﯿﻨﻬﺎي زردﺷﺘﯽ و ﻣﺴﯿﺤﯽ و ﻣﺎﻧﻮي و‬
‫ﻣﺰدﮐﯽ و ﺑـﻮداﯾﯽ و ﯾﻬﻮد رواج داﺷﺖ‪ .‬ﺧﻼـف آﻧﭽﻪ ﺗﺼّﻮر ﻣﯿﺮود ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﯾﺮان را ﺗﺼـﺮف ﮐﺮدﻧـﺪ آﯾﯿﻦ اﺳـﻼم ﺳﺮاﺳـﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ را ﻓﺮاﻧﮕﺮﻓﺖ ﺑﻠﮑﻪ در آﻏﺎز ﮐﺎر ﺟﺰ ﻋـﺪهﯾﯽ از ﮐﺸﺎورزان و اﻫﻞ ﺣﺮف و ﺻـﻨﺎﯾﻊ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ دﯾﻦ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺗﺎ‬
‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺠﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺪﯾﻦ اﺳـﻼم درآﻣﺪﻧﺪ و اﻫّﻢ اﯾﻦ اﺳـﺒﺎب ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻓﺮار از ﺗﺄدﯾﻪ ﺟﺰﯾﻪ ﺳـﻨﮕﯿﻦ‬
‫ﺑﻤﺴـﻠﻤﯿﻦ‪ .‬در دوره ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻓﺸـﺎر اﻗﺘﺼـﺎدي ﻋﺮب ﺑﻤﻠﺘﻬـﺎي ﺗـﺎﺑﻊ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺑﺎﯾﺮاﻧﯿـﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﯾـﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﯿﺒﺎﯾﺴﺖ ﺑﻌﻨﺎوﯾﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺤﮑﺎم اﻣﻮي ﺧﺮاج دﻫﻨﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺿﻌﻒ ﺑﻨﯿﻪ ﻣﺎﻟﯽ آﻧﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﻨﺤﻮﯾﮑﻪ از اواﺳﻂ دوره ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ رﻫﺎ‬
‫ﮐﺮدن دﯾﻦ ﻗـﺪﯾﻢ و ﻗﺒﻮل اﺳـﻼم اﻣﺮي ﻣﺘـﺪاول ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﻠﻔـﺎ و ﻋﻤﺎل ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻣﻮي از اﯾﻦ اﻣﺮ راﺿـﯽ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ زﯾﺮا ﻣﺎﯾﻪ ﻧﻘﺼﺎن‬
‫ﻋﻮاﯾﺪ آﻧﺎن ﻣﯿﺸﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌﻀـﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ از اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻣﯿﻨﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻋﺪه ﮐﺜﯿﺮي از ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺒﻮل‬
‫آﯾﯿﻦ اﺳﻼم ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺟﺰﯾﻪ و ﺧﺮاج رﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺑﻘﺒﻮل ﮐﯿﺶ اﺳﻼم ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯿﮑﺮد ورود در ﺧﺪﻣﺎت‬
‫اداري و درﺑﺎري و ﺳﯿﺎﺳـﯽ در اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎري از اﺷـﺨﺎص را ﻣﯿﺸﻨﺎﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ورود در ﺧﺪﻣﺎت اداري ﺗﻈﺎﻫﺮ‬
‫ﺑﺎﺳﻼم ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و واﻗﻌﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﯾﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﺎﻟﺤﺎد و زﻧﺪﻗﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ »‪.«1‬‬
‫ﻋـﺪه ﮐـﺜﯿﺮ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ اﻧﺪكاﻧـﺪك در ﻃﻮل اﯾﻦ ﺳﻪ ﭼﻬـﺎر ﻗﺮن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و ﻓﺮق دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾـﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﻌﺎﺷـﺮت و‬
‫ﻣﺠـﺎورت ﺑﺎ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑـﺪﯾﻦ اﺳـﻼم درآﻣﺪﻧـﺪ و ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺘﻮان اﻓﺮاد آﻧﺮا ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻣﻌﺘﻘـﺪان واﻗﻌﯽ دﯾﻦ اﺳـﻼم در آن‬
‫روزﮔﺎران داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﻘﺎب و اﺧﻼف اﯾﻦ دﺳﺘﻪ اﺧﯿﺮ و دﺳﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺎدت و وراﺛﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺎك اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﺒﺎر آﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺎﺗﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم اﮐﺜﺮﯾﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻗﺒﻮل اﺳﻼم ﮐﺮده و دﺳﺖ از ادﯾﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑـﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ در ﭘﺎﯾـﺎن ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و آﻏـﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻨﻮز ﻋـﺪه ﮐﺜﯿﺮي از زرﺗﺸﺘﯿـﺎن و ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن و ﭘﯿﺮوان ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ در اﯾﺮان ﺧﺎﺻﻪ در ﻓﺎرس و ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و دﯾﻠﻤﺎن ﺑﺂزادي ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را ادا ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﺮ اﺳـﻼم در اﯾﺮان اﻓﺰوده ﺷـﺪ ﺑﺮ درﺟﻪ اﻋﺘﻘـﺎد ﻣﺮدم و ﺗﻌﺼﺐ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎﯾﻦ آﯾﯿﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺸﺖ و از ﺷـﻤﺎره ﭘﯿﺮوان ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐ ﺎ ﺳﺘ ﻪ ﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫آﻏﺎز اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﺎﯾـﺪ دﯾـﺪ ﮐﻪ وﺿﻊ داﺧﻠﯽ اﯾﺮان از ﺣﯿﺚ ﻣـﺬاﻫﺐ اﺳـﻼﻣﯽ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﺳـﻼم ﺧﯿﻠﯽ زودﺗﺮ از ﺑﻌﺾ ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ‬
‫دﭼﺎر ﺗﺸـّﻌﺐ و ﺗﻔّﺮق ﮔﺮدﯾﺪ و دﯾﺮي از رﺣﻠﺖ ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺰرگ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ و ﻫﺮﯾﮏ از ﻓﺮق ﺑﺸﻌﺐ‬
‫ﺟﺪﯾـﺪ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﮔﺮدﯾﺪﻧـﺪ‪ .‬ﮐﺸـﻮر اﯾﺮان ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺎﯾﺮ ﻣﻤﺎﻟـﮏ اﺳـﻼﻣﯽ ﻋﺮﺻﻪ ﮐﺸـﺎﮐﺶ و ﻣﺒـﺎرزات اﯾﻦ ﻓﺮق و ﺷـﻌﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷﻌﺒﯽ ﮐﻪ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي در اﯾﺮان اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ ﻣﺬاﻫﺐ اﻫﻞ ﺳّﻨﺖ‪ ،‬ﻣﺬاﻫﺐ اﻫﻞ ﺗﺸّﯿﻊ و ﻣﺬاﻫﺐ ﺧﻮارج ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺮوز ﮐﺮد ﺳﻪ ﻣﺒﻨﺎي اﺳﺎﺳﯽ دارد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮاﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ‪ ،‬اﻓﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎزﯾﺎر و ﺟﺰ آﻧﺎن‪.‬‬
‫ﻣﺴـﺄﻟﻪ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ )ﺧﻼﻓﺖ‪ -‬اﻣﺎﻣﺖ(‪ .‬دوم اﺧﺘﻼف در روش ﻓﻘﻬﯽ )ﻓﺮوع اﺣﮑﺎم(‪ .‬ﺳﻮم اﺧﺘﻼف در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾـﺪ‪ .‬ﻇﻬﻮر ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮق و ﺑﺤﺚ و ﻣﺸﺎﺟﺮه در ﺻـﺤﺖ ﯾﺎ ﺑﻄﻼن ﻣﻌﺘﻘﺪات آﻧﻬﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﺮان ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي و ﻗﺮون ﺑﻌﺪ در اﻓﮑﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫و ادﺑﯽ اﯾﻦ ﻣﻠﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده و از ﻫﺮﯾﮏ آﺛﺎري در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺨﺘﺼﺮي در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺮ ﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﺠﺎد اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺣﻀﺮت ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫّﻢ ﻓﺮق اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ آن‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ و ﺷﯿﻌﻪ و ﺧﻮارج اﯾﻦ ﻓﺮق در آﻏﺎز ﮐﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ رﻧﮓ ﺳﯿﺎﺳﯽ داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ اﻧﺪكاﻧﺪك ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫ﻣـﺬﻫﺒﯽ آﻧﻬـﺎ ﻃﻮري در اذﻫـﺎن رﺳﻮخ ﮐﺮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﻣﺮ از ﻣﯿـﺎن رﻓﺖ و ﺟﻨﺒﻪ ﺧـﺎﻟﺺ ﻣـﺬﻫﺒﯽ در آن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬در اﻣﺮ‬
‫ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در ﺳﺎﻋﺎت رﺣﻠﺖ آن ﺣﻀـﺮت ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﮑﺮد ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه اﻣﺖ ﮔﺬاﺷﺖ و اﻣﺖ ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﯾﺎران ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ از ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ ﯾﺎ اﻧﺼﺎر ﮐﺴـﯽ را‬
‫ﺑﺠﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ از اﮐﺜﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻗﺼﺪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ در ﺳﻘﯿﻔﻪ ﺑﻨﯽ ﺳﺎﻋﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﺨﺘﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ »ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ« و »اﻧﺼﺎر« درﮔﺮﻓﺖ و ﻋﺎﻗﺒﮥ اﻻﻣﺮ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺻّﺪﯾﻖ از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺮﯾﺶ و ﭘﺪر زن ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﮐﻪ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ذي ﻧﻔﻮذ ﺑﻮد‬
‫از ﻣﯿـﺎن ﻣﻬـﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﺨﻼﻓﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻌﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ﮐﻪ از آن ﻣﺠﻠﺲ ﻏﺎﯾﺐ ﺑﻮد رﺳـﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ‬
‫اﻋﺘﺮاض ﮐﺮد و ﻧﻈﺮ ﺛـﺎﻟﺜﯽ را اﻇﻬـﺎر ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺎﯾـﺪ در ﺧﺎﻧـﺪان ﻧﺒﯽ ﺑﺎﺷـﺪ و ﭼﻮن ﺑﻌـﺪ از رﺣﻠﺖ رﺳﻮل ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﮐﺴﺎن ﺑـﺪو‬
‫ﻋّﻤﺶ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻄﻠﺐ و ﭘﺴﺮ ﻋّﻤﺶ ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺒﻨﺪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺗﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻼﻓﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺑﻘﻮل‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ اﻗﺮب ﺑﺮﺳﻮل ﻫﺴﺘﯿﻢ ﺗﻤﺴﮏ ﻣﯿﮑﺮد و ﻫﻤﯿﻦ اﺣﺘﺠﺎج ﮔﺮوﻫﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺻـﺤﺎﺑﻪ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪهﯾﯽ از ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ‬
‫و زﺑﯿﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﻮام و ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و اﺑﺎ ذر ﻏﻔﺎري و ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ ﺑﺮ ﮔﺮد او ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﺳﻪ دﺳـﺘﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺻﻒ آراﺳـﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﻣﺎﻣﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ‪ .‬ﻃﺮﻓﺪاران‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ از ﻣﯿﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﺰودي ﺿـﻌﯿﻒ ﺷﺪﻧـﺪ و از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ ﻟﯿﮑﻦ دو دﺳـﺘﻪ دﯾﮕﺮ در ﺗﻤﺎم ﺗﺎرﯾﺦ اﺳـﻼم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸـﻐﻮل‬
‫زدوﺧﻮرد ﺷﺪﻧﺪ »‪.«1‬‬
‫ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﻋﺜﻤﺎن ﻃﺮﻓﺪاران ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﻮت ﺷـﯿﺨﯿﻦ و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻋﻬﺪ آﻧﺎن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ از رﻓﺘﺎر ﻋﺜﻤﺎن ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪﯾﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮوز ﮐﺮد ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﺧﻼﻓﺖ آﻧﺤﻀﺮت ﻗﻮﺗﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن )‪ 35‬ﻫﺠﺮي( ﺑﺮ او ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﺷﺪﯾـﺪ ﺗﺎزهﯾﯽ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻮد از آﻧﺎن ﺑﻮد و ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷـﻢ‬
‫ﺑﺮوز ﮐﺮد و ﮐﺎر ﺑﺠﻨﮓ ﺷﺪﯾﺪ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺻّﻔﯿﻦ و ﻣﻮﺿﻮع ﺣﮑﻤﯿﺖ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮارج‬
‫ﺑﻌﺪ از داﺳـﺘﺎن ﺣﮑﻤﯿﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺳـﺨﺘﯽ از ﺟﺎﻧﺐ دﺳﺘﻪﯾﯽ از ﻃﺮﻓﺪاران ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رأي ﺣﮑﻤﯿﻦ اﻇﻬﺎر ﺷﺪ‬
‫و ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾـﻦ اﺧﺘﻼـف دﺳـﺘﻪ ﺧﺎﺻـﯽ ﺑﻨـﺎم ﺧـﻮارج ﻇﻬـﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ آﻧﻬـﺎ را ﺣﺮورّﯾﻪ و ﻣﺤّﮑﻤﻪ و ﺷـﺮاة »‪ «2‬ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ .‬ﺧـﻮارج ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﺨﺼﻮص در دوره ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻗﺪرت ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺪﺳﺖ آوردﻧﺪ و ﺑﺪو ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﻗﺴﻤﺘﯽ در ﻋﺮاق و ﻓﺎرس و ﮐﺮﻣﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫دﺳـﺘﻪﯾﯽ در ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﻋﻈﯿﻢ در ﻋﻬﺪ اﻣﻮﯾﺎن ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﺑﺰرگ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و در دوره ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﻫﻢ ﺗﺎ‬
‫ﭼﻨﺪي ﮐﺮوﻓﺮي داﺷـﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﻏﺎﻟﺐ ﺷـﻌﺐ آن از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺧﻮارج ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ در اﺳـﻼم ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ وﻟﯽ ﺑﺘﺪرﯾـﺞ از ﺟﻨﺒﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺖ و ﻇﻮاﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨـﺪ و در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺻﻮﻟﯽ و اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻤﺒﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪات اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻢ وارد ﺑﺤﺚ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﺨﻼﻓﺖ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨﺎب اﻋﺘﻘﺎد دارﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﻘﯿﺪه آﻧﺎن ﺧﻼﻓﺖ اﻣﺮي اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ و اﺧﺘﯿﺎري اﺳﺖ و ﺑﺎﻧﺘﺨﺎب اﻣﺖ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﺑﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺻـﺪﯾﻖ و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻫﻞ ﺳـﻨﺖ ﻣﺸـﻬﻮرﻧﺪ و‬
‫اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻫﻤﻮاره ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺴﺒﺐ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺟﺎن ﺧﻮد را در راه ﺧﺪا ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻘﻮل ﺑﺎرﯾﺘﻌﺎﻟﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ :‬و ﻣﻦ اﻟﻨﺎس ﻣﻦ‬
‫ﯾﺸﺮي ﻧﻔﺴﻪ اﺑﺘﻐﺎء ﻣﺮﺿﺎت اﻟّﻠﻪ‪.‬‬
‫از ﺗﻌـﺎﻟﯿﻢ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﯿﻦ ﺗﻤـﺎم دﺳـﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻧﻬﺎ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬اوﻻ راﺟﻊ ﺑﺨﻼﻓﺖ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺧﻼﻓﺖ و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﮑﻪ ﺑﺤﮑﻢ ﺗﻦ درﻧـﺪاد ﻣﻌﺘﺮف و ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻣﻮﺿﻮع ﺣﮑﻤﯿﺖ ﺑﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ و ﺑﻌﺪ از وي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻬﻤﻪ‬
‫ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪ داﺷـﺘﻨﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص از ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﺪﺷﻨﺎﻣﻬﺎي زﺷﺖ ﯾﺎد ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ راﺟﻊ ﺑﺨﻼﻓﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺎﯾﺪ از روي اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺮدم از ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺧﻮاه ﻗﺮﯾﺶ و ﻋﺮب و ﺧﻮاه از ﻫﺮﻗﻮم و ﻣﻠﺖ دﯾﮕﺮ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﻮارج ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻧﮋاد را در ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻼﻓﺖ ﺷﺮط ﻧﻤﯿﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺨﺎب ﺑﺎﯾﺪ اواﻣﺮ اﻟﻬﯽ را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و اﻻ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﺰول ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از آﻧﮑﻪ ﺧﻮارج ﺑﻔﺮق ﻣﺘﻌـﺪد ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺷﺪﻧـﺪ ﻫﺮﯾﮏ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺤﺜﻬﺎﯾﯽ راﺟﻊ ﺑﻤﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﻨﻮي در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﺤﺜﻬـﺎي اﯾﻦ ﻓﺮق ﯾﮑﯽ ﺑﺤﺚ راﺟـﻊ ﺑﻪ »اﯾﻤـﺎن« ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﻫﻤﻪ ﻓﺮق ﺧﻮارج ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ ﻋﻤـﻞ ﺑﺎﺣﮑـﺎم دﯾﻦ ﺟﺰء اﯾﻤـﺎﻧﺴﺖ و اﯾﻤـﺎن ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺎﻋﺘﻘﺎد ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺣﺪاﻧﯿﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻧﺒﻮت ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻠﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و اﻟﻪ و ﺳﻠّﻢ اﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﻔﺮاﺋﺾ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ و‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺎﺻـﯽ ﮔﺮدد ﮐﺎﻓﺮ و واﺟﺐ اﻟﻘﺘﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از آﻧﮑﻪ در ﻣﯿﺎن ﺧﻮارج ﺷـﻌﺐ ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﻫﻤﻪ در ﻫﻤﯿﻦ اﺻﻞ و‬
‫اﺻﻮل ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺷـﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮق ﺧﻮارج ﯾﮑﯽ ﻓﺮﻗﻪ ازارﻗﻪ »‪ «1‬و دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻗﻪ اﻟّﻨﺠـﺪات »‪ «2‬و دﯾﮕﺮ‬
‫اﻻﺑﺎﺿّﯿﻪ »‪ «3‬و دﯾﮕﺮ اﻟﺼﻔﺮﯾﻪ »‪ «4‬اﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ازارﻗﻪ ﭘﯿﺮوان ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ازرقاﻧﺪ ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻓﻘﻬﺎء آﻧﺎن ﺑﻮد و ﻫﻤﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ را ﻏﯿﺮ از ﻓﺮﻗﻪ ﺧﻮد ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯿﺪاﻧﺴﺖ و ﻣﯿﮕﻔﺖ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫در ﻧﻤﺎز آﻧﺎن ﺣﺎﺿـﺮ ﺷﺪ و ذﺑﺎﺋﺢ اﯾﺸﺎن را ﺧﻮرد و ﺑﺎ آﻧﺎن وﺻﻠﺖ ﮐﺮد ﭼﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻔﺎر و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪ و آﻧﻬﺎ را‬
‫ﮐﺸﺖ ﺣﺘﯽ ﻗﺘﻞ اﻃﻔﺎل و زﻧﺎﻧﺸﺎن ﺣﻼل اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﯿﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻏـﺪر ﺑﻤﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯿـﺪاﻧﺴﺖ و ﻗﻌﺪه )ﻗﺎﻋﺪﯾﻦ از ﻗﺘﺎل( را‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯿﺸﻤﺮد‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﻟّﻨﺠـﺪات ﺗـﺎﺑﻊ ﻧﺠـﺪة ﺑﻦ ﻋـﺎﻣﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬از اﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﺒﺸـﺎن آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﻄﯽ ﺑﻌـﺪ از اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻌـﺬور اﺳﺖ و دﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع اﺳـﺖ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪا و ﻣﻌﺮﻓﺖ رﺳﻮل و ﻣﺮدم در ﺟﻬﻞ اﯾﻦ دو ﻣﻌﺬورﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻓﻊ ﺑﺎ ﻧﺠﺪة اﺧﺘﻼف و ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﻔﺼﻞ داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬اﻻﺑﺎﺿـّﯿﮥ ﺗﺎﺑﻊ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﺎض اﻟﺘﻤﯿﻤﯽ )ﻧﯿﻤﻪ دوم از ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي( اﻧـﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮواﻧﺶ در ﻣﻐﺮب ﻫﻨﻮز ﻫﻢ وﺟﻮد دارﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻨﺎن‬
‫ﺑﻌﮑﺲ ازارﻗﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﺣﺘﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ ﻣﯿﺘﻮان ﺑﺎ آﻧﺎن وﺻـﻠﺖ ﮐﺮد و از ﺧﺎرﺟﯽ ﻫﻢ ارث ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺮ روي ﻫﻢ‬
‫ﺑﻤﺴﺎﻟﻤﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﻧﺪ‪ .‬ﻗﺘﺎل ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را ﺑﻄﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯿﺪاﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻌﺪ از دﻋﻮت و اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ و اﻋﻼن ﻗﺘﺎل‪.‬‬
‫)‪ -(4‬اﻟﺼﻔﺮﯾﻪ اﺗﺒﺎع زﯾﺎد ﺑﻦ اﻻﺻﻔﺮاﻧﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ازارﻗﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮارج از ﺣﯿﺚ ﺗﺄﺛﯿﺮ در اوﺿﺎع ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ و ﻣﺆﺛﺮي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯿﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾـﻦ ﻗـﻮم ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﺘﻌﺼـﺐ و ﺳــﺨﺘﮕﯿﺮ و ﺧﺸـﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در دﯾـﻦ و اﺟﺮاي اﺣﮑـﺎم آن ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﺷـﺪت را ﺑﮑـﺎر ﻣﯿﺒﺮدﻧـﺪ و ﺧـﻮد ﻣﺮدﻣﯽ‬
‫ﭘﺎكاﻋﺘﻘﺎد و ﺷـﺠﺎع و ﺟﻨﮕﺎور و ﺑﯽﺑﺎك ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ و ﺑﺎ ﺧﻠﻔﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﺧﺎﺻﻪ ﺑﺎ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس در‬
‫ﻣﺒﺎرزه و زدوﺧﻮرد ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﺎرزات ﺳﺨﺖ ﻃﺒﻌﺎ در اﯾﺠﺎد ﺿﻌﻒ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﺤﻠﯽ و ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺧﻠﻔـﺎي راﺷـﺪﯾﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄـﺎﻟﺐ ﺑـﺪﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﻮارج ﻣﻘﺘﻮل ﺷـﺪ و ﭼﻮن ﺑـﺎﻗﯽ ﺧﻠﻔـﺎ را ﻏﺎﺻﺐ و ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯿﺸـﻤﺮدﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤـﻮاره در ﺟﻨـﮓ ﺑﻮده و از ﻗﺘـﻞ آﻧـﺎن در ﺻﻮرت اﻣﮑـﺎن اﻣﺘﻨـﺎع ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد اﯾﺸـﺎن ﻣـﺎﯾﻪ رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﺑﺰرﮔﯽ در‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮارج در ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮارج اﯾﺮان ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﺧﺮاﺳـﺎن ﻗـﺪرت داﺷـﺘﻨﺪ و در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﻏـﺎﻟﺒﺎ‬
‫ﺗﺸـﮑﯿﻞ دﺳﺘﻪﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻣﯿﺪاده و ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻠﻔﺎ را ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ دﺷﻮار ﻣﯿﺴﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻠﻔﺎ ﮔﺎه ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ ﺑﺘﻦ ﺧﻮد ﺑﺮاي رﻓﻊ‬
‫ﻣﺰاﺣﻤﺖ آﻧﺎن ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ روش ﺧﻮارج در ﻧﻮاﺣﯽ ﺷـﺮﻗﯽ اﯾﺮان وﺳـﯿﻠﻪﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‬
‫اﺳﻼم ﺷﺪه ﺑﻮد و اﺷﺨﺎﺻﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻌﺮوف از ﻣﯿﺎن ﺧﻮارج ﻣﺸﺮق ﻇﻬﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در رأس ﻫﻤﻪ آﻧﺎن ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺧﺎرﺟﯽ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ و ﻣﺎ در ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﻇﻬﻮر ﯾﻌﻘﻮب و ﺗﺤﺼﯿﻞ اﺳﺘﻘﻼل ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺷﯿﻌﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻌـﺪ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﺧﺒﺮ اﻧﺘﺨﺎب اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺻـّﺪﯾﻖ از ﺑﺎب اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻘﺒﯿﻠﻪ ﻗﺮﯾﺶ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺎ رﺳﻮل و ﺗﻘـّﺪم در‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ دﯾﻦ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪهﯾﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ از در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ درآﻣﺪﻧﺪ زﯾﺮا ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر را در ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺘﺮﺿـﯿﻦ ﻧﺨﺴﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺑﻮد و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳـﺮ‪ ،‬اﺑﺎ ذر ﻏﻔﺎري‪ ،‬ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬اﺑّﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ،‬ﺣـﺬﯾﻔﻪ و ﺟﺰ آﻧﺎن ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﺪﯾﻨﻄﺮﯾﻖ درﺳﺖ در اوان رﺣﻠﺖ ﺣﻀـﺮت‬
‫رﺳﻮل ﯾﮑﺪﺳـﺘﻪ ﮐﻮﭼﮏ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در اﻣﺮ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﺴـﺘﻪ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺰرگ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻨﺎم ﺷﯿﻌﻪ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻇﻬﻮر اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻋﺘﺮاض ﺳﺎده ﺷﺮوع ﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺘﺪرﯾﺞ در ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺸﺖ و ﺑﺮ روﯾﻬﻢ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻮﺟﻮد‬
‫آﻣـﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ اﻣﺎﻣﺖ در ﺻـﻼﺣﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻖ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻣﺎم و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﻧﺪارﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺒﻮت اﻣﺮي اﻟﻬﯽ و رﮐﻦ‬
‫دﯾﻦ و ﻗﺎﻋﺪه اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻫﻢ ﻧﺒﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺂن ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد و ﺣﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻣﺎم از ﺑﺎب ﺣﻔﻆ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻣﺖ‬
‫ﺑﺮ او واﺟﺐ ﺑﻮد و او ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮ ﺧﻄﯿﺮي را ﺑﺎﻣﺖ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﻧﻤﯿﮑﺮد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻣﯿﺒﺎﯾﺴﺖ ﺑﺠﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ ﻻزم ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﺼﻮم از ﺻـﻐﺎﯾﺮ و ﮐﺒﺎﯾﺮ و از ﺧﺎﻧﺪان رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او را در ﻏﺪﯾﺮ ﺧﻢ ﻋﻠﯽ‬
‫رؤس اﻻﺷـﻬﺎد ﺑﺎﻣـﺎﻣﺖ اﻣﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺷـﯿﻌﻪ در اﺛﺒـﺎت اﯾﻦ ﻣﻄـﺎﻟﺐ ﻧﺼﻮﺻـﯽ دارﻧـﺪ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﻣﻘﺒﻮل اﺋﻤﻪ اﻫـﻞ ﺳـﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷـﯿﻌﻪ‬
‫ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ ﻋﻠﯽ وﺻـﯽ ﭘﯿﻐـﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎم ﺑﺘﻌﯿﯿﻦ و ﻧّﺺ اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﻧﺺ ﺷـﺮط اﺻـﻠﯽ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯿﺒﺎﺷـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﺋﻤﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﺮﯾـﮏ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﺧﻮد را ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن ﻋﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﺎﻗﯽ اﺋﻤﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺼﻮم از ﻣﻌﺎﺻـﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺧﻄـﺎ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨـﺪ دﺷـﻤﻦ ﺧـﺪا و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﻔﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ دوزﺧﯽ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺸـﯿﺨﯿﻦ ﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺧﺮوج ﺧﻼﻓﺖ ﺻﻮري از دﺳﺖ ﻋﻠﯽ ﺷﺪﻧـﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻘﯿـﺪه را دارﻧـﺪ‪ ،‬دﺳـﺘﻪﯾﯽ آﻧﻬﺎ و اﻋﻮاﻧﺸﺎن را ﮐﺎﻓﺮ و دﺳـﺘﻪﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺧﻄﺎﮐﺎر‬
‫ﻣﯿﺸﻤﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻗﻪ ﺷـﯿﻌﻪ ﺑﺮروﯾﻬﻢ ﺑﺪو دﺳـﺘﻪ ﻣﻘﺘﺼﺪ و ﻏﺎﻟﯽ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣﯿﺸﻮد‪ :‬ﻏﻼت ﺷـﯿﻌﻪ دﺳﺘﻪﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻮﻫﯿﺖ ﻋﻠﯽ رأي داده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻣﺎم و‬
‫اﻋﻤـﺎل و اﻗﻮال و اﻓﮑـﺎر او ﻏﻠّﻮ و ﻣﺒـﺎﻟﻐﻪ ﺷﺪﯾـﺪ ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﻏﻼت ﺷـﯿﻌﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﺟﺰء اﻟﻬﯽ در ﻋﻠﯽ ﺣﻠﻮل ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺟﺴـﺪش‬
‫ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻧﺤﻀﺮت ﺧﻮارق ﻋﺎدات ﺳﺮﻣﯿﺰد‪ :‬ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻐﯿﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﻣﯿﺠﻨﮕﯿﺪ و ﻇﻔﺮ ﻣﯿﯿﺎﻓﺖ و در ﺧﯿﺒﺮ را از‬
‫ﺟﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪ ...‬و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ آن‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﯿﻔﺮﻣﻮد‪» :‬و اﻟﻠّﻪ ﻣﺎ ﻗﻠﻌﺖ ﺑﺎب ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻘﻮة ﺟﺴﺪاﻧﯿﮥ و ﻻ ﺑﺤﺮﮐﮥ ﻏﺬاﺋﯿﮥ و ﻟﮑﻦ ﻗﻠﻌﺘﻪ ﺑﻘّﻮة ﻣﻠﮑﻮﺗﯿﮥ«‪ .‬ﻏﻼت ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫اﻟﺴـﻼم ﻧﻤﺮده اﺳﺖ و ﮔﺎه ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺪر آواي او و درﺧﺶ ﺧﻨﺪه اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﺳـﺲ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ را ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺳـﺒﺎ ﻣﯿﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﺻﻼ از ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﯾﻤﻦ و از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺟّﺪي ﻋﺜﻤﺎن و ﻣﺒّﻠﻎ ﺧﻼﻓﺖ و اﻣﺎﻣﺖ و وﺻﺎﯾﺖ ﻋﻠﯽ در ﺑﻼد اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ در ﺑﺼﺮه و‬
‫ﭼﻨـﺪي در ﮐﻮﻓﻪ ﺳـﺮﮔﺮم ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺑﻮد و آﻧﮕـﺎه ﺑﻤﺼـﺮ رﻓﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﺻﻮل ﺗﻌـﺎﻟﯿﻢ وي دو اﺻﻞ وﺻﺎﯾﺖ و رﺟﻌﺖ ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﺧﯿﺮ ﻧﺨﺴـﺖ ﺑﺮﺟﻌﺖ ﻣﺤﻤـﺪ ﺻـﻠﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و اﻟﻪ و ﺳـﻠﻢ و ﺳـﭙﺲ ﺑﺮﺟﻌﺖ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ﻗﺎﺋـﻞ ﮔﺮدﯾـﺪ و ﭼـﻮن آﻧﺤﻀـﺮت ﺷـﺮﺑﺖ‬
‫ﺷﻬﺎدت ﻧﻮﺷـﯿﺪ و ﺧﺒﺮ ﺑﻌﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻫﺰار ﺑﺎر ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ او را ﺑﯿﺎورﯾـﺪ ﺑﺎور ﻧﻤﯿﺪارم و او ﻧﻤﯿﻤﯿﺮد ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺟﻬﺎن را ﭘﺮ از‬
‫ﻋﺪل و داد ﮐﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از رﺟﻌﺖ(‪ .‬ﮔﻮﯾﻨﺪ او ﻓﮑﺮ رﺟﻌﺖ ﻋﻠﯽ را از ﯾﻬﻮد ﮔﺮﻓﺖ زﯾﺮا ﯾﻬﻮد ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ اﻟﯿﺎس ﻧﺒﯽ ﺑﺂﺳـﻤﺎن رﻓﺖ و در‬
‫آﺧﺮ اﻟﺰﻣﺎن ﺑﺮﻣﯿﮕﺮدد و دﯾﻦ و ﻗﺎﻧﻮن از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ را ﺑﺎزﻣﯿﺂورد‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ 48 1‬ﺷﯿﻌﻪ ‪ .....‬ص ‪46 :‬‬
‫ﺟـﻊ ﺑﻌﯿﺴـﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﮑﺮي وﺟـﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻌـﺪﻫﺎ در ﻓﺮق ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺷـﯿﻌﻪ ﺑﻤﻮﺿـﻮع ﻏﯿﺒﺖ و رﺟﻌﺖ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺷـﺪ ﻣﺜﻞ‬
‫اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و ﻗﺮاﻣﻄﻪ و ﮐﯿﺴـﺎﻧﯿﻪ و اﻣـﺎﻣﯿﻪ و ﺟﻌﻔﺮﯾﻪ )ﻣﻌﺘﻘـﺪﯾﻦ ﺑﻐﯿﺒﺖ اﻣـﺎم ﺟﻌﻔﺮ( و ﺟﺰ آﻧﻬـﺎ‪ .‬در اﯾﺮان ﻗـﺪﯾﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪه ﻣﻌﻤـﻮل ﺑﻮد‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﭽﻨﺪ ﻣﻮﻋﻮد و ﻋﺪهﯾﯽ ﺟﺎوﯾﺪاﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از رﻫﺎ ﺷﺪن ﺿـﺤﺎك از دﻣﺎوﻧﺪ و ﺑﺎﻻﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺎر ﻇﻠﻢ و اﻋﻤﺎل اﻫﺮﯾﻤﻨﯽ او‬
‫ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ و ﻣﻮﻋﻮد واﻗﻌﯽ و ﺑﺰرگ آﻧﺎن ﺳﻮﺷﯿﺎﻧﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮﺿﻮع اﻃﻼـع اﻣـﺎم از ﻣﻐﯿﺒﺎت‪ ،‬ﺷـﯿﻌﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم از »ﻣﺎ ﮐﺎن و ﻣﺎﺳـﯿﮑﻮن اﻟﯽ ﯾﻮم اﻟـﺪﯾﻦ« ﻣﻄﻠﻊ اﺳﺖ و در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻗﻪ رواﯾﺎت و ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳـﺎس ﻧﻈﺮ ﺷـﯿﻌﻪ ﺑﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻣﺎم ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ و ﺗﺴـﻠﺴﻞ اﻣﺎﻣﺖ در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧـﺪان و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن او اﺳـﺘﻮارﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم در ﻧﺰد ﺷـﯿﻌﻪ ﻏﯿﺮ از‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ در ﻧﺰد اﻫـﻞ ﺳـّﻨﺖ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻓﻘـﻂ ﻣـﺄﻣﻮر اﺟﺮاي اﺣﮑـﺎم ﻗﺮآن و ﺳـّﻨﺖ رﺳﻮل اﺳﺖ اﻣـﺎ اﻣـﺎم ﻣﻌّﻠﻢ اول و ﻣﻄﻠﻊ از ﻏﯿﺐ و‬
‫وارث ﻋﻠﻮم ﻧﺒﯽ و ﺷﺨﺼﯽ ﻓﻮق ﺑﺸﺮ و ﻣﻌﺼﻮم از ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ اﻣﺎم ﺑﻌﻠﻢ ﻇﺎﻫﺮ و ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻃﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯿﺸﻮد و ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﻫﺮدو ﻋﻠﻢ‬
‫را از ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﻗﺮآن ﺧﺒﺮ داﺷﺖ و اﺳﺮار ﮐﻮن و ﺧﻔﺎﯾﺎي ﻣﻐﯿﺒﺎت را ﻣﯿﺪاﻧﺴﺖ و ﻫﺮاﻣﺎﻣﯽ در اﯾﻦ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫وارث او ﺑﻮد و ﻫﺮﮐـﺪام ﻣﺮدم ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد را ﺑﻘـﺪر اﺳـﺘﻄﺎﻋﺖ آﻧـﺎن از ﻋﻠﻮم ﺧﻮد ﻣﻄﻠﻊ و ﺑـﺎ ﺧـﺒﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺷـﯿﻌﻪ ﺑﺮواﯾﺖ و‬
‫ﺣـﺪﯾﺜﯽ ﻋﻘﯿـﺪه ﻧﺪارﻧـﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ از اﻣـﺎم ﻧﻘـﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻼـوه ﺑﺮ اﯾﻦ اﻫـﻞ ﺳـّﻨﺖ در ﻣﺮﺟﻊ اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﻘﻂ ﺑﯿﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ و ﺣـﺎل آﻧﮑﻪ ﺷـﯿﻌﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از اﺣﺎدﯾﺚ را از ﻗﻮل اﺋﻤﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف اﻫﻞ ﺗﺸـّﯿﻊ در ﻣﻮﺿﻮع اﻣﺎﻣﺖ زﯾﺎد‬
‫اﺳﺖ و ﺷـﻌﺐ ﻣﺘﻌـﺪد از اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪه ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ در اﯾﻨﺠﺎ زاﺋـﺪ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳـﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﺘﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد »‪ .«1‬از‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺷﻌﺐ ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ زﯾﺪﯾﻪ و اﻣﺎﻣﯿﻪ »‪ «2‬اﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﺻﻮل ﻣﻬّﻢ ﺷـﯿﻌﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻘّﯿﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا در دوره ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺷـّﺪت ﺑﺮ ﺿـّﺪ اﯾﺸﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷـﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻟﺰوم ﺗﻘّﯿﻪ را ﭘﯿﺶ‬
‫آورد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﯿﻌﻪ در ﺧﻔﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﺤﮑﯿﻢ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺤّﻤﻞ ﻣﺼﺎﺋﺐ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ در ﺧﻔﺎ ادﺑﯿﺎت ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰ ﺷﯿﻌﻪ و‬
‫ﺧﺮﺳﻨﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﺑﺘﻼآت و ذﮐﺮ ﻣﺼﺎﺋﺐ و آﻻم را ﺑﻮﺟﻮد آورد‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺷـﯿﻌﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﻗﯿﺎﻣﻬﺎي ﭘﯿﺸـﺮوان ﺷﻌﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﻋﻬﺪ ﻣﺬﮐﻮر در‬
‫اﯾﺮان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ از ﻗﺒﯿﻞ ﻗﯿﺎم‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ﭼﺎپ ﻣﺼـﺮ ص ‪ 44 -22‬اﻟﻤﻠـﻞ و اﻟﻨﺤﻞ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪ 94 -67‬ﺗﺒﺼﺮة اﻟﻌﻮام ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص‬
‫‪ 211 -167‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ص ‪64 -30‬‬
‫)‪ -(2‬زﯾﺪﯾﻪ ﺑﺎﻣﺎﻣﺖ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﺣﻀـﺮت اﻣﺎم زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪ .‬زﯾﺪ ﺷﺎﮔﺮد واﺻﻞ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻄﺎ ﻣﺆﺳـﺲ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و در ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﻣﯿﺎﻧﻪرو ﺑﻮده و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻔﻀﻮل را ﺑﺎ وﺟﻮد اﻓﻀﻞ ﺟﺎﯾﺰ ﺷـﻤﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄـﺎﻟﺐ اﻓﻀـﻞ ﺷـﯿﺨﯿﻦ ﺑﻮد ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﺧﻼﻓﺖ آﻧـﺪو ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻧﺺ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻣﺎم ﻧﺰول وﺣﯽ‬
‫ﻻزم ﻧﻤﯿﺒﺎﺷـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻓﺎﻃﻤﯽ ﻋﺎﻟﻢ زاﻫـﺪ ﺷـﺠﺎع ﺳـﺨﯽ و ﻗﺎدر ﺑﺮ ﺟﻨﮓ در راه ﺣﻖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺣﻖ ﻗﯿﺎم ﺑﺴـﯿﻒ ﮐﻨـﺪ ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ اﻣﺎم‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺸـﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﺮ اﻣﺮا و ﺳـﻼﻃﯿﻦ در ﻃﻠﺐ ﺧﻼﻓﺖ ﺧﺮوج ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ اﻣﻮي ﺧﺮوج ﮐﺮد و در ﺳﺎل‬
‫‪ 121‬ﻫﺠﺮي ﻣﻘﺘـﻮل و ﻣﺼـﻠﻮب ﺷـﺪ و ﺑﻌـﺪ ازو ﭘﺴـﺮش ﯾﺤﯿﯽ ﺑـﺎ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻤﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧـﺎﺳﺖ و او ﻫﻢ در ﺳـﺎل ‪ 125‬ﻫﺠﺮي ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﯾﻤﻦ اﻣﺮوز ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻬﻢ ﺷﯿﻌﻪ زﯾﺪﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ دﺳـﺘﻪ اﺳﺎﺳـﯽ ﺷـﯿﻌﻪاﻧﺪ ﮐﻪ دﻋﻮﺗﺸﺎن ﺣﻮل اﻣﺎم ﺑﺘﻌﯿﯿﻦ و ﻧﺺ دور ﻣﯿﺰﻧﺪ و اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺰرگ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﺑﺸـﻌﺐ ﻣﺘﻌﺪدي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺛﻨﯽ ﻋﺸﺮﯾﻪ‪ ،‬اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺎﻧﯿﻪ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫ﮐﯿﺴﺎﻧﯿﻪ ﺑﭙﯿﺸﻮاﯾﯽ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﺛﻘﻔﯽ ﺑﺨﻮﻧﺨﻮاﻫﯽ ﺷﻬﺪاي ﮐﺮﺑﻼ و ﻗﯿﺎم ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ و ﻗﯿﺎم ﺷﯿﻌﻪ آل ﻋﺒﺎس ﺑﭙﯿﺸﻮاﯾﯽ اﺑﻮ‬
‫ﻣﺴـﻠﻢ در ﺧﺮاﺳـﺎن و اﺑﻮ ﺳـﻠﻤﻪ در ﻋﺮاق و ﻗﯿـﺎم ﺳـﺎدات ﻃـﺎﻟﺒﯿﻪ در ﻣﺎزﻧـﺪران و ﻏﯿﺮه‪ ،‬و از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻗﯿﺎﻣﻬﺎ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص دو ﻗﯿﺎم اﺧﯿﺮ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻋﻤﻮﻣﺎ و اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺧﺼﻮﺻﺎ اﺛﺮ ﻇﺎﻫﺮ و آﺷﮑﺎر داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از ﺳﻪ دﺳـﺘﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺧﻮارج و اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ و ﺷـﯿﻌﻪ ﮐﻪ ﻧﺰاع آﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻮد ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ در‬
‫ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ آﻧﺎن ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ اﻣﻮي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد و آن ﻓﺮﻗﻪ ﻣﺮﺟﺌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺟﺌﻪ‬
‫ﻇﻬﻮر ﻣﺮﺟﺌﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺧﺘﻼف ﺷﺪﯾـﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن و داﺳـﺘﺎن ﺣﮑﻤﯿﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﻓﺘﺎد و ﮐﺎر را ﺑﺂﻧﺠﺎ ﮐﺸﺎﻧـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻟﻌﻦ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﮐﺎﻓﺮ و دوزﺧﯽ ﻣﯿﺸﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن دﺳﺘﻪ ﻣﺮﺟﺌﻪ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮﻓﺪاران ﻋﻠﯽ و ﻋﺜﻤﺎن ﻫﺮدو ﮐﻨﺎره‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻫﺮدو ﻣﺮد ﺻﺎﻟـﺢ و ﺛﻘﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻣـﺎ از ﻫﯿﭽﯿـﮏ ﺗﺒّﺮي ﻧﻤﯿﮑﻨﯿﻢ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﯿﻦ‬
‫آﻧـﺪو ﺣﮑﻢ ﮐﻨـﺪ؛ و ﺑﻌـﺪ ﮐﻪ ﻧﺰاع ﺧﻮارج و ﺷـﯿﻌﻪ و اﻣﻮﯾﺎن ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ رﺳـﯿﺪ ﻫﻤﯿﻦ روش را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂﻧﺎن ﺑﮑﺎر ﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ را از ﺑﺎب‬
‫ارﺟـﺎء ﺣﮑﻢ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻬﺮﯾـﮏ از ﻓﺮق »ﻣﺮﺟﺌﻪ« ﺧﻮاﻧﺪهاﻧـﺪ‪ .‬در ﺑﺤﺒـﻮﺣﻪ ﻣﺒـﺎرزه ﺧـﻮارج و ﺷـﯿﻌﻪ و ﻣﻮاﻓﻘـﺎن ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺧﻮارج‬
‫ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ و ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ‪ ،‬و ﺷـﯿﻌﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن و اﻣﻮﯾﻪ را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﻮﯾﻪ ﻫﻢ آﻧﺎﻧﺮا ﻣﺒﻄﻞ ﻣﯿﺪاﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺟﺌﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ‬
‫راه ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﭘﯿﻤﻮدﻧـﺪ و ﻫﯿﭽﯿﮏ را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻧﮑﺮدﻧـﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ اﯾﻦ ﻫﺮﺳﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﺆﻣﻨﻨﺪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﺨﻄﯽ و ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﺼـﯿﺐاﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺨﻄﯽ را از ﻣﺼـﯿﺐ ﺗﻤﯿﺰ دﻫﯿﻢ و ﺑﺎﯾـﺪ اﻣﺮ ﻫﻤﻪ را ﺑﺨﺪاوﻧـﺪ واﮔـﺬارﯾﻢ‪ .‬ﻫﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻨﺎن ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﺑﺘﻮﺣﯿـﺪ و رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ و ﺑـﺎﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ را ﻫﻢ ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﺳـﻠﺒﯽ ﻧﻪ اﯾﺠـﺎﺑﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻧـﺎﻧﺮا ﻏﯿﺮ ﺷـﺮﻋﯽ‬
‫ﻧﻤﯿﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ ﻣﺮﺟﺌﻪ ﻫﻢ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﯾﮏ ﻓﺮﻗﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓﺮق ﺳﺎﺑﻖ اﻟـﺬﮐﺮ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﺰودي ﺑﺒﺤﺜﻬﺎي ﻧﻈﺮي‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص‬
‫در ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻤـﺎن و ﮐﻔﺮ و ﺗﺸـﺨﯿﺺ ﻣﺆﻣﻦ از ﮐـﺎﻓﺮ ﺑﺤﺜﻬـﺎي ﻃﻮﻻـﻧﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌﻘﯿـﺪه اﯾﻦ ﻗﻮم اﯾﻤـﺎن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧـﺪا و‬
‫ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮان و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻠﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و اﻟﻪ و ﺳﻠﻢ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن و ﺧﻮارج در اﯾﻦ اﻣﺮ اﺧﺘﻼف وﺟﻮد داﺷﺖ ﭼﻪ ﺧﻮارج‬
‫ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ‪» :‬اّن اﻻﯾﻤﺎن ﻣﻌﺮﻓـﮥ ﺑﺎﻟّﻠﻪ و ﺑﺮﺳـﻠﻪ و اﻻﺗﯿﺎن ﺑﺎﻟﻔﺮاﺋﺾ و اﻟﮑّﻒ ﻋﻦ اﻟﮑﺒﺎﺋﺮ«‪ ،‬و ﺑـﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺮﺟﺌﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮد‬
‫اﺷـﮑﺎﻟﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ ﮐﻪ در ﻧﺰد ﺧﻮارج ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺟﺌﻪ از اﯾﻤﺎن ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﻗﻮل ﺷـﯿﻌﻪ را ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﺰﺋﯽ از‬
‫اﯾﻤـﺎﻧﺴﺖ رد ﻣﯿﻨﻤﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﻌﺾ از ﻣﺮﺟﺌﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ اﯾﻤـﺎن ﺗﻨﻬـﺎ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑﻘﻠﺐ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺆﻣﻦ اﻋﻼـن ﮐﻔﺮ ﺑﻠﺴﺎن و ﯾﺎ‬
‫ﻋﺒـﺎدت اﺻـﻨﺎم و ﻣﻼزﻣﺖ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎري و ﺳـﺘﺎﯾﺶ ﺻـﻠﯿﺐ و اﻇﻬﺎر ﺑﻪ ﺗﺜﻠﯿﺚ ﻧﻤﺎﯾـﺪ وﻟﯽ ﻗﻠﺒﺎ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﺟﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ‬
‫آﻧـﺎن در ﻣﻌﺘﻘـﺪات اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤـﻞ اﯾﻤﺎن ﻗﻠﺐ اﺳﺖ و ﮐﺴـﯽ را از دل دﯾﮕﺮي ﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺧﺪاوﻧـﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴـﯽ ﺣّﻖ ﺗﮑﻔﯿﺮ‬
‫دﯾﮕﺮان را ﻧـﺪارد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﻣﺮﺟﺌﻪ ارﺗﮑﺎب ﻣﻌﺎﺻـﯽ را زاﺋﻞﮐﻨﻨـﺪه اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯿﺸـﻤﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﺗﻀـّﺮ ﻣﻊ اﻻﯾﻤﺎن ﻣﻌﺼـﯿﮥ‬
‫ﮐﻤﺎ ﻻ ﺗﻨﻔﻊ ﻣﻊ اﻟﮑﻔﺮ ﻃﺎﻋـﮥ«‪ ،‬و ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪه آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺘﻤﺎم ﻓﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﮑﻔﯿﺮ ﺷـﺪه و ﯾﺎ ﺧﺎرج از دﯾﻦ ﺑﺸـﻤﺎر‬
‫آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ رﻓﻊ اﺷـﮑﺎل ﻣﯿﺸﺪ ﺣﺘﯽ از ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و از ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﺴـﯿﺎري از اﻋﻤﺎل ﻣﻠﺤﺪاﻧﻪ ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻬﻤﯿﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻫﻢ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ اﻣﻮي ﻣﺮﺟﺌﻪ ﮐﺮوﻓﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫اﮔﺮ از اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻨﺠﺮ ﺑﺎﺧﺘﻼف ﻻﻫﻮﺗﯽ ﻫﻢ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯿﺮﺳـﯿﻢ ﺑﺎﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﯽ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮدﯾﻦ از دو ﺟﺰء ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﺰء آن ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻈﺮي و دﯾﮕﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﻠﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﺧﺘﻼﻓـﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﻌﺾ ادﯾـﺎن از ﻗﺒﯿـﻞ دﯾﻦ ﻧﺼـﺮاﻧﯽ و زردﺷـﺘﯽ اﯾﺠـﺎد ﺷـﺪ ﻣﻨﺒﻌﺚ از اﺧﺘﻼـف در ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻧﻈﺮي ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﯿـﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم از اواﺧﺮ ﻗﺮن اول آﻏﺎز ﺷﺪ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت‬
‫ﻓﯽ اﻟﻮاﻗﻊ دﻧﺒـﺎﻟﻪ اﺧﺘﻼﻓـﺎﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﯿـﺎن ﻣﻠـﻞ ﺗﺎﺑﻌﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼم وﺟﻮد داﺷﺖ از ﻗﺒﯿﻞ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﯿﺎر و ﻗـﺪم ﯾﺎ‬
‫ﺣﺪوث ﮐﻠﻤﮥ اﻟّﻠﻪ‬
‫و ﮐﻼـم اﻟّﻠﻪ و ﺟﺴـﻤﯿﺖ ﺧﺎﻟﻖ ﯾﺎ ﻋـﺪم ﺟﺴـﻤﯿﺖ و ﻣﺤـﺪود ﺑﻮدن ﯾﺎ ﻻﯾﺘﻨﺎﻫﯽ ﺑﻮدن آن و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اوﻟﯿﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ‬
‫اﻟﻄﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻓﮑﺮ ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﯿﺎرﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺪﯾﻢ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﻗﻮام ﺗﺎﺑﻌﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﺳـﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﯿﻨﺎ ﺑﺪوره اﺳـﻼﻣﯽ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﻮاردي ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺟﺒﺮ در اﻣﻮر »‪ «1‬ﯾﺎ اﺧﺘﯿﺎر در آﻧﻬﺎ »‪ «2‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﻌﺪد‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮاردﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺎﯾﻪ اﯾﺠﺎد دودﺳـﺘﮕﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﮔﺮدﯾـﺪ ﮐﻪ از اواﺧﺮ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي آﻏﺎز ﻣﺸﺎﺟﺮه ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ دو ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻣﺠّﺒﺮه و ﻗﺪرﯾﻪ‪.‬‬
‫ﻗﺪرّﯾﻪ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺘﺮوﯾﺞ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻗﺪرﯾﻪ ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻌﺒﺪ اﻟﺠﻬﻨﯽ و ﻏﯿﻼن اﻟﺪﻣﺸﻘﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﺮدو ﺗﻦ از ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻧﺼـﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮدو ﺑﺴـﺒﺐ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺤّﺮﯾﺖ اﻧﺴﺎن در اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﻣﻮرد ﻃﻌﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در ﻣﻮرد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن و ﭘﯿﺮواﻧﺸﺎن ﺑﺎﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯿﺠﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪» :‬اﻟﻘﺪرﯾﮥ ﻣﺠﻮس ﻫﺬه اﻻﻣﮥ«‪ .‬ﻏﯿﻼن دﻣﺸﻘﯽ‬
‫را ﺑﺴﺒﺐ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻘﺪر ﺑﺎﻣﺮ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻮﺿﻌﯽ ﻓﺠﯿﻊ ﮐﺸﺘﻨﺪ ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ را ﺑﺮﯾﺪﻧﺪ و آﻧﮕﺎه‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫* َﺧَﺘَﻢ اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ﻗُﻠُﻮﺑ ِِﻬْﻢ َو َﻋﻠﯽ َﺳْﻤِﻌِﻬْﻢ َو َﻋﻠﯽ َأﺑ ْﺼﺎِرِﻫْﻢ ِﻏﺸﺎَوٌة َو ﻟَُﻬْﻢ َﻋﺬاٌب َﻋِﻈﯿٌﻢ‬
‫* ِإﱠن اﻟﻠﱠَﻪ َﯾْﺮُزُق َﻣْﻦ َﯾﺸﺎُء ﺑ َِﻐﯿِْﺮ ِﺣﺴﺎٍب‬
‫* َو ِإْن ﺗُِﺼﺒُْﻬْﻢ َﺣَﺴَﻨٌﮥ َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮا ﻫِﺬِه ﻣِْﻦ ِﻋﻨِْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ َو ِإْن ﺗُِﺼﺒُْﻬْﻢ َﺳﯿﱢَﺌٌﮥ َﯾُﻘﻮﻟ ُﻮا ﻫِﺬِه ﻣِْﻦ ِﻋﻨِْﺪَك ﻗُْﻞ ُﮐﱞﻞ ﻣِْﻦ ِﻋﻨِْﺪ اﻟﻠﱠِﻪ‬
‫* َو ﻟ ِﻠﱠِﻪ ُﻣﻠُْﮏ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض َو ﻣﺎ ﺑَﯿَْﻨُﻬﻤﺎ َﯾْﺨﻠُُﻖ ﻣﺎ َﯾﺸﺎُء َو اﻟﻠﱠُﻪ َﻋﻠﯽ ُﮐﱢﻞ َﺷْﯽٍء َﻗِﺪﯾٌﺮ‬
‫* َﯾْﻐِﻔُﺮ ﻟ َِﻤْﻦ َﯾﺸﺎُء َو ﯾَُﻌﱢﺬُب َﻣْﻦ َﯾﺸﺎُء َو ﻟ ِﻠﱠِﻪ ُﻣﻠُْﮏ اﻟﱠﺴﻤﺎواِت َو اﻟ َْﺄْرِض َو ﻣﺎ ﺑَﯿَْﻨُﻬﻤﺎ َو ِإﻟَﯿِْﻪ اﻟ َْﻤِﺼﯿُﺮ‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫* ِإﻧﱠﺎ َﻫَﺪﯾْﻨﺎُه اﻟﱠﺴﺒِﯿَﻞ ِإﱠﻣﺎ ﺷﺎِﮐﺮًا َو ِإﱠﻣﺎ َﮐُﻔﻮرًا‬
‫* َﻓَﻤْﻦ ﺷﺎَء َﻓﻠْﯿُْﺆﻣِْﻦ َو َﻣْﻦ ﺷﺎَء َﻓﻠَْﯿْﮑُﻔْﺮ‬
‫* َﻣْﻦ َﯾْﮑِﺴْﺐ ِإﺛ ْﻤًﺎ َﻓِﺈﻧﱠﻤﺎ َﯾْﮑِﺴﺒُُﻪ َﻋﻠﯽ َﻧْﻔِﺴِﻪ‬
‫* َﻓَﻤْﻦ ﺷﺎَء اﺗﱠَﺨَﺬ ِإﻟﯽ َرﺑ ﱢِﻪ َﺳﺒِﯿًﻠﺎ‬
‫او را ﺑﺮدار ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺒﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻣﺮ ﺣﺠﺎج ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻣﻮي )‪ (101 -99‬ﻫﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯿﮑﺮد و آﻧﺎﻧﺮا‬
‫ﺑﺰﻧﺪان ﻣﯽاﻓﮕﻨﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﻬﺎ ﻓﺮوع را ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﺻﻮل را رﻫﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠّﺒﺮه‬
‫اﻣـﺎ ﻣﺠّﺒﺮه‪ ،‬از ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺸـﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪه در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺮدي ﺑﻨﺎم ﺟﻬﻢ ﺑﻦ ﺻـﻔﻮان از ﻣﻮاﻟﯽ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ در ﮐﻮﻓﻪ ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮد و ﺑﻌﺪ ﮐﺎﺗﺐ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺳﺮﯾﺞ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﺳﯿﺎر ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺧﺮوج ﮐﺮد و ﻣﻨﻬﺰم ﮔﺮدﯾﺪ‬
‫و ﺟﻬﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﻘﯿﺪ و ﻣﻘﺘﻮل ﺷﺪ )‪ 128‬ﻫﺠﺮي( و ﭘﯿﺮوان او را ﺟﻬﻤﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻨﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻫﻤﻪ اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﻣﺠﺒﻮرﺳـﺖ‬
‫و ﺧﺪاوﻧـﺪ اﻋﻤﺎل او را ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻘﺪر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮگ را ﻣﯿﺮﯾﺰد و آﺑﺮا ﺟﺎري ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﻓﻌﻞ و ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و اﻧﺘﺴﺎب‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﻤﺨﻠﻮق از راه ﻣﺠﺎزﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﻢ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺒﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬّﻢ دﯾﮕﺮي را از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﻔﯽ ﺻﻔﺎت و ﺣﺪوث ﮐﻼم اﻟّﻠﻪ و‬
‫اﻧﮑـﺎر رؤﯾﺖ و داﺋﻢ ﻧﺒـﻮدن ﺟﻨﺖ و دوزخ )ﺑﺴـﺒﺐ ﺗﻨـﺎﻫﯽ ﺣﺮﮐـﺎت و ﻣﻮﺟﻮدات( ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺮار داد‪ .‬و ﺑﺴـﺒﺐ ﻋﻘﯿـﺪه او ﺑﺘـﺄوﯾﻞ‬
‫آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺳﺨﺘﯽ از ﻃﺮف ﻋﻠﻤﺎء اﻣﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺮوان او ﺷﺮوع ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﻇﻬﻮر اﯾﻦ دو ﻓﺮﻗﻪ و ﺑﺤﺜﻬـﺎي ﻓﺮق دﯾﮕﺮ در ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻔﺮ و اﯾﻤـﺎن ﮐﻪ ﻣﻘـﺎرن ﻫﻤﯿﻦ اّﯾﺎم در ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻇﻬﻮر ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬
‫اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻗﻪ اﺧﯿﺮ را از ﺑـﺎب آﻧﮑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﺑﻘـﺪرت اﻧﺴﺎن را از ﻗـﺪرﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮔﺎه ﺑﻨﺎم ﻗـﺪرﯾﻪ و از آﻧﺮوي ﮐﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﺑﻨﻔﯽ‬
‫رؤﯾﺖ و ﺧﻠﻖ ﻗﺮآن و ذاﺗﯽ ﺑﻮدن ﺻـﻔﺎت را از ﺟﻬﻤﯿﻪ اﺧـﺬ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺎه ﺟﻬﻤﯿﻪ ﻣﯿﺨﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و آﻧﺎن ﺧﻮد از اﯾﻦ ﻫﺮدو ﻧﺴـﺒﺖ ﺗﺒّﺮي‬
‫ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ از اول ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن در ﺗﻤّﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷﺪﯾﺪ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺆﺳﺲ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي )م‪ 110 .‬ﻫﺠﺮي( اﺳﺖ ﺑﻨﺎم واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺎﺻـﯽ ﮐﺒﯿﺮه و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣـﺪود ﮐﻔﺮ و اﯾﻤـﺎن اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﯾﺎﻓﺖ و از ﻣﺠﻠﺲ درس او ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ و ﺳـﭙﺲ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان‬
‫دﯾﮕﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﻨﺎم ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ ﺑﺎو‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ و اﯾﻦ دو ﺑﯿﺎري ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﺮﻗﻪ ﻧﻮي را ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ ﺑﻨﺎم ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﯾﺎ »اﻫﻞ ﻋﺪل و ﺗﻮﺣﯿﺪ« ﮐﻪ در ﻓﺎرﺳـﯽ آﻧﺎﻧﺮا »ﻋﺪﻟﯽ ﻣﺬﻫﺐ« ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »‪ .«1‬اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ در آﻏـﺎز ﮐـﺎر ﻓﻘـﻂ ﻧﻘﺶ ﻣﯿـﺎﻧﺠﯽ ﻣﯿـﺎن ﻣﻔﺮﻃﯿﻦ و ﻣﻔّﺮﻃﯿﻦ را در ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﺻـﯽ ﮐﺒﯿﺮه ﺑـﺎزي ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻘﻮل وﺳﻂ ﻣﯿﺎن ﺧﻮارج و ﻣﺮﺟﺌﻪ ﺷﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﮐﺎر اﯾﺸﺎن ﺑﺰودي از ﺣﺪود‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻋﻠﺖ ﺗﺴـﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻤﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﻣﺸـﻬﻮر اﻋﺘﺰال واﺻﻞ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﺳﺖ از ﻣﺠﻠﺲ درس ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي ﺑﺮ اﺛﺮ اﺧﺘﻼف‬
‫در ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﻣﻌﺎﺻـﯽ ﮐﺒﯿﺮه‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ اﯾﻦ ﻣﻘﺎل آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن اول و اواﯾﻞ ﻗﺮن دوم ﻣﯿﺎن ﻓﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ اﯾﻨﮑﻪ آﯾـﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨـﺎه ﮐـﺒﯿﺮه ﻣـﺆﻣﻦ اﺳﺖ ﯾـﺎ ﮐـﺎﻓﺮ‪ ،‬و اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻤـﺎن و ﮐﻔﺮ ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺜﻬـﺎﯾﯽ درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨـﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﻣﻨـﺎﻓﻖ اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻫﻢ در ﺣﮑﻢ ﮐﺎﻓﺮ ﻟﯿﮑﻦ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان او ﺑﻨﺎم واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ ﺑﺎ اﺳـﺘﺎد ﺧﻮد از در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫درآﻣـﺪ و ﺿـﻤﻨﺎ ﺑﺮ ﻗـﻮل ﻓﺮق دﯾﮕﺮ ﻫـﻢ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ ﺑﺎﯾﻤـﺎن و ﺑﺮﺧﯽ ﺑﮑﻔﺮ ﻣﺮﺗﮑـﺒﯿﻦ ﻣﻌﺎﺻـﯽ رأي داده ﺑﻮدﻧـﺪ اﻋـﺘﺮاض ﮐﺮد و ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻣﻌﺎﺻـﯽ را در ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ واﻗﻊ در ﻣﯿـﺎن دو ﻣﻨﺰﻟﺖ ﮐﻔﺮ و اﯾﻤـﺎن ﻗﺮار داد‪ .‬ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ واﺻـﻞ ﺑﻌـﺪ از ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي از ﻣﺠﻠﺲ درس ﺣﺴﻦ در‬
‫ﻣﺴـﺠﺪ ﺑﺼـﺮه ﺑﺮ ﺳـﺘﻮﻧﯽ ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮد و ﺷـﺮوع ﺑﺎﻟﻘﺎء ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺧﻮد ﻧﻤﻮد و ﭼﻮن ﺣﺴﻦ او را ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت دﯾﺪ ﮔﻔﺖ »اﻋﺘﺰل واﺻﻞ ﻋﻨﺎ« و‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ واﺻﻞ و ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ او را ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮل را دﺳﺘﻪﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻮل دوم در وﺟﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻤﻌﺘﺰﻟﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از ﺑﺎب اﻋﺘﺰال ﺧﻮد از ﻫﻤﻪ اﻗﻮال ﻣﺤـﺪﺛﻪ ﺑﺪﯾﻦ اﺳﻢ ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮاد از اﻗﻮال‬
‫ﻣﺤـﺪﺛﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ اﻗﻮاﻟﯿﺴﺖ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻤﺮﺗﮑﺐ ﮐﺒﯿﺮه ﺣـﺎدث ﺷـﺪه و آنﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺟﺌﻪ اﯾﺸﺎن را ﻣﺆﻣﻦ و ازارﻗﻪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻣﯿﺸﻤﺮد‪ .‬واﺻﻞ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﺮاﺗﺐ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮد و از ﻫﻤﻪ آن ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ اﻋﺘﺰال ﻧﻤﻮد و ﻋﻘﯿﺪه ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮد‬
‫را آورد و ﺑﺪﯾﻦ ﺳـﺒﺐ ﭘﯿﺮوان او را ﺑﻨﺎم ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر ﺑﻐﺪادي ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي وﻗﺘﯽ واﺻﻞ‬
‫را از ﻣﺠﻠﺲ ﺧﻮد ﻃﺮد ﮐﺮد او ﺑﯿﮑﯽ از ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎي ﻣﺴـﺠﺪ ﺑﺼـﺮه ﻧﺰدﯾـﮏ ﺷـﺪ و اﯾﺴـﺘﺎد‪ .‬دوﺳـﺘﺶ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿـﺪ ﺑـﺪو ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﻣﺮدم‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻧﻬﻤﺎ ﻗﺪ اﻋﺘﺰﻻ ﻗﻮل اﻻﻣﮥ« و ازﯾﻨﺮوي اﺗﺒﺎﻋﺸﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻌﻮدي در ﻣﺮوج اﻟـﺬﻫﺐ ﮔﻮﯾـﺪ ﻋﻠﺖ ﺗﺴـﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻤﻌﺘﺰﻟﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺒﯿﺮه از ﮐﻔﺎر و ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اﻋﺘﺰال ﺟﺴﺖ و‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﺎﻋﺘﺰال ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺒﺎﺋﺮ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺧﻮد از اﺷﺘﻬﺎر ﺑﻤﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺟﻬﻤﯿﻪ و ﻗﺪرﯾﻪ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﻮد را اﻫﻞ اﻟﻌﺪل و اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﻫﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ از آﻧﺠﻬﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻔﯽ ﺻـﻔﺎت ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و اﻫﻞ ﻋـﺪل از آﻧﺮوي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﮔﺮ ﺧﻠﻖ را ﺑﺎرﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﻣﺠﺒﻮر و آﻧﮕﺎه در ﭘﺎداش ﻋﻘﺎب‬
‫ﮐﻨـﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ ﺷـﺪه و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ او ﻋﺎدل اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻌﺪل ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺘﻮﺣﯿﺪ ﺟﺰو اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ درﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺠﺎوز ﮐﺮد و ﺑﻤﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬّﻢ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﺑﺎب اﯾﻤﺎن ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻤﺎن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺧﺼﺎل ﺧﯿﺮ ﮐﻪ ﭼﻮن در ﮐﺴـﯽ ﺟﻤﻊ ﺷـﺪ او را ﻣﺆﻣﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﻓﺎﺳﻖ از‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﺧﺼﺎل ﺧﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺆﻣﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ اّﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﻫﻢ ﻧﻤﯿﺒﺎﺷـﺪ زﯾﺮا ﺷـﻬﺎدت را ﺟﺎري ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﻋﻤﺎل‬
‫ﺧﯿﺮ ﻫﻢ از او ﺳـﺮ ﻣﯿﺰﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑـﺪﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧـﺪ ﺗﻤﺎم وﻗﺎﯾﻌﯽ را ﮐﻪ ﺗﺎ آﻧﻮﻗﺖ در اﺳـﻼم رخ داده ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﻗﺘـﻞ ﻋﺜﻤـﺎن و واﻗﻌﻪ ﺟﻤﻞ و ﺻـّﻔﯿﻦ ﺑﻨﺤﻮي ﺗﻮﺟﯿﻪ و ﺗﺄوﯾﻞ ﮐﻨﻨـﺪ و ﭼﻮن ﻏﺎﻟﺐ ﺗﺄوﯾﻼت آﻧﺎن در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺴﻮد اﻣﻮﯾﺎن ﺑﻮد ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺧﻠﻔﺎء اﺧﯿﺮ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻣﺜﻞ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﻟﻮﻟﯿﺪ )م‪ 126 .‬ﻫﺠﺮي( و ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )‪ (132 -127‬ﻣﺬﻫﺐ اﻋﺘﺰال را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻓﺮق ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در اﺟﺮاء ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺮ روي ﻫﻢ در ﭘﻨﺞ اﺻﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷـﺮﯾﮏ ﺑﻮدﻧﺪ و آن ﭘﻨﺞ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﻮل ﺑﻪ »اﻟﻤﻨﺰﻟـﮥ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻨﺰﻟﺘﯿﻦ« و اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺒﯿﺮه ﻧﻪ ﮐـﺎﻓﺮ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻠﮑﻪ ﻓـﺎﺳﻖ اﺳﺖ و ﻓﺎﺳﻖ از ﺟﻬﺖ ﻓﺴﻖ ﻣﺴـﺘﺤﻖ ﻧﺎر‬
‫ﺟﺤﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻗﻮل ﺑﺘﻮﺣﯿﺪ و آن اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺻـﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﯿﺮ ذات او ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ و ﻗﺎدر و ﺣّﯽ و ﺳﻤﯿﻊ و ﺑﺼﯿﺮ ﺑﺬاﺗﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﺻﻔﺎت زاﺋـﺪ ﺑﺮ ذات ﻧﯿﺴﺖ و ﻣّﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﻮل ﺑﻘﺪم ﺻـﻔﺎت ﻏﯿﺮ ذاﺗﯿﻪ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻗﺒﻮل ﻗﺪﻣﺎء ﻣﺘﻌﺪد و ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﺗﺼّﻮر ﺷـﺮﯾﮏ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻫﺮﯾﮏ از آﯾﺎت را ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﺎﺛﺒﺎت ﺻﻔﺎت زاﺋﺪ ﺑﺮ ذات ﻣﯿﺸﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﻔﺎﺗﯽ ﻣﺜﻞ ﺻﻔﺎت ﻣﺨﻠﻮق‬
‫اﺛﺒـﺎت ﻣﯿﻨﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻨﻮﻋﯽ ﺗﺎوﯾـﻞ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺑـﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﺠﺴـﯿﺪ واﺟﺐ و رؤﯾﺖ او ﺑﻨﺤﻮي از اﻧﺤﺎء ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣﺜﻞ‬
‫ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎء و ﮐّﺮاﻣﯿﻪ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺠﺴـﻤﻪ و ﻣﺸـّﺒﻬﻪ ﻫﻤﻮاره در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻗﻮل ﺑﻌـﺪل و آن ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﻗﻮل ﺑﻘـﺪر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌـﺘﺰﻟﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺤﺚ ﻓﺮاوان ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺧﻼـﺻﻪ اﻗﻮال آﻧـﺎن در اﯾﻦ ﺑـﺎب آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻠﻖ را ﺑﻐﺎﯾﺖ ﺧﻠﻘﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﺳـﯿﺮ ﻣﯿﺪﻫﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻣﯿﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اراﺋﻪ ﺑﺸـّﺮ ﻣﯿﮑﻨﺪ‬
‫و ﻧﻪ ﻃـﺎﻟﺐ ﺷـّﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻓﻌـﺎل ﻣﺨﻠﻮق را از ﺧﻮب و ﺑـﺪﺧﻠﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ ﺑﻠﮑﻪ اراده اﻧﺴـﺎن در اﻧﺘﺨﺎب آﻧﻬﺎ آزاد و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫آدﻣﯽ ﺧﺎﻟﻖ اﻓﻌﺎل ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻫﻢ ﻣﺜﺎب ﺑﺨﯿﺮ و ﻣﻌﺎﻗﺐ ﺑﺸّﺮ ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻗـﻮل ﺑﻮﻋـﺪ و وﻋﯿـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ در وﻋـﺪ و وﻋﯿـﺪ ﺧـﻮد در ﭘـﺎداش ﻣﺜﻮﺑـﺎت و ﮐﯿﻔﺮ ﮐﺒـﺎﺋﺮ ﺻـﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻠﻒ ﺧﺪاوﻧـﺪ از وﻋﺪ‬
‫ﻣﺴـﺘﻮﺟﺐ ﻧﻘﺺ اوﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﺧﻠﻒ از وﻋﯿـﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﻗﻠﻢ ﻋﻔﻮ ﺑﺮ ﺳـﯿﺎﻫﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺴـﯽ ﺑﮑﺸـﺪ‪ .‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺒﺎﺋﺮ ﻫﻢ ﺑﺎﻧﺪازه‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻋﻘﺎب و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﯾﻤﺎن و ﺟﻨﺒﻪ ﺧﯿﺮ ﺧﻮد ﺛﻮاب ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺨﻠّﺪ در ﻋﻘﺎب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﻣﺮ ﺑﻤﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪.‬‬
‫از ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﻬّﻢ ﻣﻌﺘﻘـﺪات ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻗﻮل ﺑﺴـﻠﻄﻪ ﻋﻘﻞ و ﻗـﺪرت آن در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﯿﮏ از ﺑـﺪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬در ﻣﻮردي ﮐﻪ ﺷـﺮع ﺳـﺨﻨﯽ از آن ﻧﮕﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ از ﺻـﻔﺎت و ﺧﻮاص ﻫﺮﭼﯿﺰ ﺧﻮﺑﯽ و ﺑـﺪي آن در ﻧﺰد ﻋﻘـﻞ آﺷـﮑﺎر اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﻤﯿﺰ ﺧﻄـﺎ از ﺻﻮاب ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﻣﻼك ﺧﻮﺑﯽ و ﺑﺪي ﻓﻘﻂ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﯾﻤـﺎن را ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻘﻠﺐ و اﻗﺮار ﺑﻠﺴﺎن و ﻋﻤﻞ ﺑﺠﻮارح ﻣﯿﺪاﻧﻨـﺪ و ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﺧﯿﺮ آدﻣﯽ اﻓﺰوده ﺷﻮد ﺑﺮ اﯾﻤﺎن او ﻫﻢ‬
‫ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ اﻓﺰوده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﻋﺼﯿﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎر ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﯿﺮد از اﯾﻤﺎن ﻫﻢ ﺑﻬﻤﺎن ﻣﯿﺰان ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯿﮕﺮدد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻓﺮﻗﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﻘﻠﺐ اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ آﻧﺮا ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻘﻠﺐ و اﻗﺮار ﺑﻠﺴﺎن ﻣﯿﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ دوره ﺗﺮﻗﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ از آﻏﺎز ﻗﺮن دوم ﺗﺎ وﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻨﺎن دﻋﺎﺗﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﻘﺎﻻت آﻧﺎﻧﺮا ﻧﺸـﺮ ﻣﯿﺪادﻧﺪ و ﭼﻮن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻠﻔﺎي ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺎ اﻟﻮاﺛﻖ ﺑﺎﻟّﻠﻪ )‪ (232 -227‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻃﺮﻓﺪار ﻋﻘﺎﯾﺪ آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ دوره آزادي اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾـﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻌﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﻧﺴـﺒﮥ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در اﯾﻦ دوره در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻗﺪرت ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻏﺎﻟﺐ‬
‫اﻣـﻮر دﺧـﺎﻟﺖ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎن آﻧـﺎن ﺑﺒﻬﺎﻧﻪﻫـﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ اﻣﺮ ﺑﻤﻌﺮوف و دﻓـﺎع از ﻋﻘﯿـﺪه ﺧﻠﻖ ﻗﺮآن ﻣﺰاﺣﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮﯾﻬﺎ ﻣﺤّﺪﺛﯿﻦ ﻗﻮﺗﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻓﺮق ﻣﺘﻌﺼﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ و اﺷﺎﻋﺮه ﻇﻬﻮر ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺮ روﯾﻬﻢ ﺑﺪو دﺳـﺘﻪ ﺑﺰرگ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯿﺸﻮﻧﺪ‪ :‬دﺳﺘﻪﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺼﺮه ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺸﺮ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و دﺳﺘﻪﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ‬
‫در ﺑﻐﺪاد ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از دﺳـﺘﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ واﺻـﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿـﺪ از ﻫﻤﻪ ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﻧـﺪ‪ .‬واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 80‬ﻫﺠﺮي در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﺷـﺪ و ﺑﻌـﺪ ﺑﺒﺼـﺮه رﻓﺖ و در ﻣﺠﻠﺲ درس ﺣﺴﻦ ﺑﺼـﺮي ﺣﺎﺿـﺮ ﺷـﺪ‪ .‬وﻓـﺎت او در ﺳﺎل ‪ 131‬ﻫﺠﺮي اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎد‪ .‬وي ﺧﻄﯿـﺒﯽ ﺑﻠﯿﻎ و‬
‫ﺳﺨﻨﻮري ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ و ﻣﺮدي ﻣﺘﻘﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺑﻮد و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ ﻧﯿﺰ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻮد و در ﺣﻠﻘﻪ درس ﺣﺴﻦ ﺑﺼـﺮي‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯿﺸﺪ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 145‬ﻫﺠﺮي اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و او ﻧﯿﺰ ﻣﺮدي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر و داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺼﻨﯿﻒ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﻣﺆﺳـﺲ واﻗﻌﯽ ﻣﮑﺘﺐ ﺑﺼـﺮهاﻧﺪ و از ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن ﻣﻌﺮوف آﻧـﺎن در آن ﺷـﻬﺮ ﻋﺜﻤـﺎن اﻟﻄﻮﯾﻞ‪ ،‬ﺣﻔﺾ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﻻﺻّﻢ‪ ،‬اﺑﻮ‬
‫اﻟﻬﺬﯾﻞ اﻟﻌّﻠﺎف )‪ (235 -131‬و اﺑﻮ اﺳـﺤﺎق اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺳـّﯿﺎر ﻧّﻈﺎم )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (221‬و اﺑﻮ ﻋﺜﻤـﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺑﺤﺮ ﺟﺎﺣـﻆ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل‬
‫‪ (255‬و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺟّﺒﺎﺋﯽ )‪ (303 -235‬و ﭘﺴـﺮش اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ ﺟّﺒﺎﺋﯽ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ .(321‬ﺷﺎﺧﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﯾﮑﯽ از ﺗﺮﺑﯿﺖﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﻣﮑﺘﺐ‬
‫ﺑﺼـﺮه ﺑﻨﺎم ﺑﺸﺮ ﺑﻦ اﻟﻤﻌﺘﻤﺮ )ﻣﺘﻮﻓﯽ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ (210‬ﮐﻪ ﺑﺒﻐـﺪاد اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺷـﺮوع ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ ازو از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ در دﺳـﺘﮕﺎه ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﻮذ و اﺛﺮ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﯿﺴـﯽ ﺑﻦ ﺻﺒﯿﺢ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﻤﺮدار )ﻣﺘﻮﻓﯽ در ﺣﺪود‬
‫‪ (226‬و ﻗﺎﺿـﯽ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ دؤاد )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴـﺎل ‪ (240‬و ﺛﻤﺎﻣـﮥ ﺑﻦ اﺷـﺮس اﻟﻨﻤﯿﺮي )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴـﺎل ‪ (213‬و اﺑـﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺨّﯿﺎط )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (290‬و اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﺒﻠﺨﯽ را ﻣﯿﺘﻮان ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺤﺪود ﺑﯿﺴﺖ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ »‪ «1‬ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ ﺑﻤﻮارد ﺧﺎﺻﯽ از ﻣﻌﺘﻘﺪات‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺳـﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻓﺮق ﻋﺒـﺎرﺗﺴﺖ از‪ :‬واﺻـﻠﯿﻪ ﭘﯿﺮوان واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ‪ -‬ﻋﻤﺮوﯾﻪ ﭘﯿﺮوان ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿـﺪ اﺑﻦ ﺑﺎب‪ -‬ﻫـﺬﻟﯿﻪ اﺗﺒﺎع اﺑﯽ اﻟﻬـﺬﯾﻞ‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﻟﻬـﺬﯾﻞ اﻟﻤﻌﺮوف ﺑﺎﻟﻌﻼـف‪ -‬ﻧﻈـﺎﻣﯿﻪ اﺗﺒـﺎع ﻧﻈﺎم‪ -‬اﺳﻮارﯾﻪ اﺗﺒﺎع ﻋﻠﯽ اﻻﺳﻮاري‪ -‬ﻣﻌﻤﺮﯾﻪ اﺗﺒﺎع ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد اﻟﺴـﻠﻤﯽ‪ .‬ﺑﺸـﺮﯾﻪ‬
‫اﺗﺒـﺎع ﺑﺸـﺮ ﺑﻦ اﻟﻤﻌﺘﻤﺮ‪ -‬ﻫﺸـﺎﻣﯿﻪ اﺗﺒـﺎع ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﻔﻮﻃﯽ‪ -‬ﻣﺮدارﯾﻪ اﺗﺒﺎع اﺑﻮ ﻣﻮﺳـﯽ اﻟﻤﺮدار‪ -‬ﺟﻌﻔﺮﯾﻪ ﭘﯿﺮوان ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺮب اﻟﺜﻘﻔﯽ‬
‫)ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ -(234‬ﺟﻌﻔﺮﯾﻪ اﺗﺒـﺎع ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺒﺸـﺮ ﻫﻤـﺪاﻧﯽ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ -(236‬اﺳـﮑﺎﻓﯿﻪ اﺗﺒﺎع ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ اﻻﺳـﮑﺎﻓﯽ )ﻣﺘﻮﻓﯽ‬
‫ﺑﺴﺎل ‪ -(240‬ﺛﻤـﺎﻣﯿﻪ اﺗﺒـﺎع ﺛﻤﺎﻣـﮥ ﺑﻦ اﺷـﺮس‪ -‬ﺟﺎﺣﻈﯿﻪ اﺗﺒﺎع ﺟﺎﺣﻆ ﺑﺼـﺮي‪ -‬ﺷـﺤﺎﻣﯿﻪ اﺗﺒﺎع اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ‬
‫اﻟﺸـﺤﺎم ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻟﻮاﺛﻖ‪ -‬ﺧﯿﺎﻃﯿﻪ اﺗﺒﺎع اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺨﯿﺎط‪ -‬ﮐﻌﺒﯿﻪ اﺗﺒﺎع اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد اﻟﺒﻠﺨﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻟﮑﻌﺒﯽ‬
‫)ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ -(319‬ﺟﺒﺎﺋﯿﻪ اﺗﺒﺎع اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺟﺒﺎﺋﯽ‪ -‬ﺑﻬﺸﻤﯿﻪ اﺗﺒﺎع اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ ﺟﺒﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫ﺧﻮد ﻣﺸﻬﻮر و از دﯾﮕﺮان ﻣﺘﻤﺎﯾﺰﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺮ روي ﻫﻢ ﻫﻤﻪ ﺷﻌﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در اﺻﻮل ﻣﻌﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﺳﺎس اﻓﮑﺎر ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﺎدي ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻧﻔﯽ ﺟﺴـﻤﯿﺖ و اﺳـﺘﺤﺎﻟﻪ رؤﯾﺖ و ﻋﺪل و اﺧﺘﯿﺎر و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻗﯿﻖ‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺎﺛﺒﺎت دارد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺛﺒﺎت ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻋﻘﻠﯽ و‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻫّﻤﺖ ﻣﯽﮔﻤﺎﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد ﯾﺎ ﻣﻌﺎرﺿﺎن اﺳـﻼم از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺠّﺒﺮه و ﻣﺮﺟﺌﻪ و ﻣﺠﺴﻤﻪ و ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ و ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎري و‬
‫ﻣﺠﻮس و زﻧﺎدﻗﻪ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از اﺻﻮل ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﻨﺎن ﻣﺮدﻣﯽ روﺷﻦﺑﯿﻦ و ﻏﺎﻟﺒﺎ دور از‬
‫ﺗﻌﺼـﺒﺎت دﯾﻨﯽ و ﺧﺸﮑﯽ و ﺗﻘّﺸﻒ اﻫﻞ ﺳّﻨﺖ و ﺣﺪﯾﺚ و ﻣﺠﺴﻤﻪ و ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺠﺎي ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺎﺣﺎدﯾﺚ و ﺳﻨﻦ ﻋﻘﻞ را وﺳﯿﻠﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﺴـﺘﻨﺪ و اﺳـﺎس ﮐـﺎر آﻧـﺎن ﺑﺮ اﺳـﺘﺪﻻل و ﻣﻨﻄﻖ اﺳـﺘﻮار ﺑﻮد ﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﻌـّﺒ ﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾـﺪ اذﻋﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﻘـﺪﻣﻪ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻓﮑﺮي ﻋﻈﯿﻢ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼم و ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻔﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم اواﺋﻞ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﻓﮑﺎر ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﺴـﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ دﺷـﻤﻨﯽ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎﺻﻪ ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ و اﺷﺎﻋﺮه ﺑﻮدﻧـﺪ و‬
‫ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑـﺎ آﻧـﺎن ﺧﻮاه از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺤﺚ و ﺧﻮاه از ﻃﺮﯾﻖ زور و ﺟﺒﺮ )ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ در ﻋﻬـﺪ ﻣﺄﻣﻮن و ﻣﻌﺘﺼﻢ و اﻟﻮاﺛﻖ( از در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻧﺰاع‬
‫درﻣﯿﺂﻣﺪﻧﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻠﻖ ﻗﺮآن را وﺳﯿﻠﻪ »ﻣﺤﻨﻪ« ﻣﺮدم ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺑﺂزار آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﺎر اﯾﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻔﺮق ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺑﺘﻌﺼﺐ ﮐﺸـﯿﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﺗﺤﺮﯾـﮏ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن و ﺷـﮑﺴﺖ اﯾﺸﺎن ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﺟﺴـﺘﻦ ﻣﻮارد‬
‫ﺿﻌﻒ ﻋﻘﺎﯾﺪ آﻧﺎن ﻫﻢ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻨﻤﻮده و آﻧﭽﻪ را از ﺳـﺨﻨﺎن اﺋﻤﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷـﺮع داﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻌﻨﻮان ﻓﻀﺎﺋﺢ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﻤﻠﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﺒﻐﺪادي )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (429‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق از ﻫﺮﻓﺮﻗﻪﯾﯽ از ﻓﺮق ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻓﻀﺎﯾﺢ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺮﺷـﻤﺮده اﺳﺖ ﻣﺜﻼ‬
‫از ﻫـﺬﻟﯿﻪ ده ﻓﻀـﯿﺨﺖ و از ﻧّﻈـ ﺎﻣﯿﻪ ﺑﯿﺴـﺖ و ﯾـﮏ ﻓﻀـﯿﺤﺖ و از ﻣﻌﻤﺮﯾﻪ ﺷـﺶ ﻓﻀـﯿﺤﺖ و از ﻫﺸـﺎﻣﯿﻪ ﻫﺸﺖ ﻓﻀـﯿﺤﺖ و از ﺑﻬﺸـﻤﯿﻪ ﻧﻪ‬
‫ﻓﻀﯿﺤﺖ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﻗﯽ ﮐﻪ از اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﻣﻘﺎﻻت ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻓﺮق ﺷﯿﻌﻪاﻧﺪ‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺷـﯿﻌﻪ اﻣﺎﻣﯿﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸـﺮﯾﻪ و اﻣﺎﻣﯿﻪ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و زﯾﺪﯾﻪ‪ .‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﺷﺎﮔﺮد واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ در‬
‫اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﺎﺳﺘﺎد ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از رﺟـﺎل ﺷـﯿﻌﻪ ﺷـﺎﮔﺮدان اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮده و ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾـﺪ آﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدهاﻧـﺪ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺻـﺎﺣﺐ ﮐﺎﻓﯽ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (385‬ﮐﻪ ﺷـﺎﮔﺮد اﺑﻮ ﻫـﺎﺷﻢ ﺟﺒﺎﺋﯽ ﺑﻮد و دﻋﻮت ﺑﻬﺸـﻤﯿﻪ را ﺗﺮوﯾـﺞ داد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﻏﺎز‬
‫ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ از اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ »‪.«1‬‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻌﺪ از آﻏﺎز ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻤﺘﻮﮐﻞ ﻋﻠﯽ اﻟّﻠﻪ )‪ (247 -232‬و اﻗـﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ او ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از »ﻣﺤﻨﻪ« و ﻣﺠﺎدﻟﻪ و ﻣﻨﺎﻇﺮه اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬
‫ﮐﺮد ﺑﻀﻌﻒ ﮔﺮاﯾﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل در ﺗﻤﺎم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﺧﺎﺻﻪ در ﺑﻐﺪاد و اﯾﺮان ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻓﺮاوان داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑـﺎ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺘﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف اﻫـﻞ ﺳـّﻨﺖ و ﺣـﺪﯾﺚ و ﺧﺼﻮﺻـﺎ اﺷﺎﻋﺮه ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﯿﺸـﺪ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ رﺟﺎل ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﺸﺎن ﻇﻬﻮر ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ ﺟﺎر اﷲ زﻣﺨﺸﺮي )‪ (538 -497‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ ازو در‬
‫ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾﺪ )‪ (655 -586‬را ﻣﯿﺘﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد و ﺷﺮوع ﺑﺒﺤﺚﻫﺎ و ﻣﺸﺎﺟﺮات و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪد‬
‫در اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺘﻘـﺪات ﺧﻮد و رّد اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾـﺪ دﯾﮕﺮان در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻨﯿﺎنﮔـﺬار ﻋﻠﻢ ﮐﻼم در اﺳـﻼم ﮔﺮدﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬از ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻋﻤﺎل اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻗﻪ ﺗﺄوﯾﻞ و ﺗﻮﺟﯿﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن و اﯾﺠﺎد روش ﺧﺎﺻﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ درﺑﺎره آن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻓﺮﻗﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫در ﻫﻤﺎن اّﯾﺎم ﮐﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﺸـﻐﻮل ﻧﺸـﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺮق دﯾﮕﺮي ﻫﻢ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﯽ ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺗﺎزه ﺧﻮد‬
‫را اﻇﻬﺎر ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﻓﺮق ﺷـﯿﻌﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺤﺚﻫﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﯿﺘﻮان اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ :‬ﺷـﯿﻄﺎﻧﯿﻪ )ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫اﻟﻄﺎق ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻨﻌﻤﺎن اﻟﺮاﻓﻀﯽ(؛ و ﯾﻮﻧﺴﯿﻪ )اﺗﺒﺎع ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﻘﻤﯽ(؛‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ص ‪111‬‬
‫و زرارﯾﻪ )اﺗﺒﺎع زرارة ﺑﻦ اﻋﯿﻦ ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 150‬ﻫﺠﺮي(؛ و ﻫﺸﺎﻣﯿﻪ )ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﻫﺸﺎم اﺑﻦ اﻟﺤﮑﻢ اﻟﺮاﻓﻀﯽ از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺑﺮاﻣﮑﻪ ﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪه‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ و ﺗﺠﺴـﯿﺪي ﺷﺪﯾﺪ داﺷﺖ(؛ و دﺳـﺘﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﭘﯿﺮوان ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ )ﮐﻪ زﻣﺎﻧﺎ ﻣﻘّﺪم ﺑﺮ ﻫﺸﺎم اﺑﻦ اﻟﺤﮑﻢ ﺑﻮد‬
‫و ﻋﻘﯿـﺪه ﺗﺠﺴـﯿﻢ و ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﻔﺮﻃﯽ داﺷﺖ و ﺗﺼّﻮر ﻣﯿﮑﺮد ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺮ ﺻﻮرت اﻧﺴـﺎن اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﮔﻮﺷﺖ و ﺧﻮن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻮر ﺳـﺎﻃﻊ‬
‫ﺳﻔﯿـﺪ رﻧﮕﯽ اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻧﺴـﺎن داراي ﺣـﻮاس ﭘﻨﺠﮕـﺎﻧﻪ اﺳﺖ و دﺳﺖ و ﭘـﺎ و ﭼﺸﻢ و ﮔـﻮش و ﺑﯿﻨﯽ و دﻫـﺎن دارد و ﻧﺼـﻒ اﻋﻠﯽ او‬
‫ﻣﺠّﻮف و ﻧﺼﻒ اﺳـﻔﻞ او ﻣﺼـﻤﺖ اﺳﺖ(؛ و اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ )ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺎﻣﺖ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ و ﻣﻘﺎﻻت اﯾﺸﺎن و‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺗﻌّﻤﻖ آﻧﺎن در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﮑﻤﺖ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﮐﻼم ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻓﺮﻗﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﻨـﺎم ﻧّﺠﺎرﯾﻪ از اﺗﺒﺎع ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﻨﺠﺎر )ﻣﺘﻮﻓﯽ در ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ (230‬در ﻗﺮن ﺳﻮم و ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺷـﻬﺮﺗﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬از‬
‫اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾـﺪ آﻧـﺎن ﺑﻌﻀـﯽ ﺑـﺎ ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻗـﺪرﯾﻪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑـﺎ ﻣﺠّﺒﺮه ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻮد و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻘﺎﻻـت آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﻣﻘﺎﻻت اﺷﺎﻋﺮه‬
‫ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻨﻔﯽ ﻋﻠﻢ واﺟﺐ و ﻧﻔﯽ روﯾﺖ او و ﺣـﺪوث ﮐﻼـم اﻟّﻠﻪ اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣـﻮرد اﯾﻤـﺎن ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ اﯾﻤـﺎن ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ و رﺳﻞ او و ﻓﺮاﺋﻀـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺮ آن اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺧﻀﻮع ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂن و اﻗﺮار ﺑﺰﺑﺎن‪ .‬ﻫﺮﺧﺼﻠﺘﯽ از ﺧﺼﺎل اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﺘﻨﻬﺎﯾﯽ ﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻤﺎن و اﯾﻤﺎن ﻣﺠﻤﻮع آﻧﻬﺎﺳﺖ و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﻧﻪ ﮐﺎﻫﺶ‪ .‬ﻧﺠﺎرﯾﻪ در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻣﺸـﺒﻌﯽ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﭽﻨﺪ دﺳـﺘﻪ ﺑﻨﺎم ﺑﺮﻏﻮﺛﯿﻪ )اﺗﺒﺎع ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﯿﺴـﯽ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺑﺮﻏﻮث( و زﻋﻔﺮاﻧﯿﻪ )اﺗﺒﺎع زﻋﻔﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ري ﺳـﮑﻮﻧﺖ داﺷﺖ( و ﻣﺴـﺘﺪر‬
‫ﮐ ﻪ ﺗ ﻘ ﺴﯿﻢ ﻣﯿ ﺸ ﺪ ﻧ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻗﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﻨـﺎم ﺿـﺮارﯾﻪ از اﺗﺒﺎع ﺿـﺮار ﺑﻦ ﻋﻤﺮو از ﻣﺆﻟﻔﯿﻦ و ﻣﺼـﻨﻔﯿﻦ ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي از ﭘﺎرهﯾﯽ ﺟﻬﺎت ﺑﻪ ﻣﺠّﺒﺮه و در ﺑﻌﺾ ﻣﻮارد‬
‫ﺑﻤﻌﺘﺰﻟﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺨﻨﺎن آﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﺎﻫّﯿﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺤﺎﺳﻪ ﺷﺸﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﻬّﻢ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻓﺮﻗﻪ ﮐّﺮاﻣﯿﻪاﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﮐّﺮام )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (255‬ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از اﻫﻞ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑﻮد‬
‫ﻟﯿﮑﻦ در ﻏﺮﺟﺴﺘﺎن ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮد و در زﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻨﯿﺸﺎﺑﻮر رﻓﺖ و دﻋﻮت ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﭘﺮاﮔﻨﺪ‪.‬‬
‫وي از ﻣﻔﺮﻃﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﺗﺠﺴـﯿﻢ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻮد و ﺑﭙﻨﺪار وي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺴﻢ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و از ﺗﺤﺖ ﯾﻌﻨﯽ از ﺟﻬﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻼﻗﯽ ﺑﺎ ﻋﺮش‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺘﻨـﺎﻫﯽ و از ﻓﻮق ﻧﺎﻣﺘﻨـﺎﻫﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﮔﻮﯾﺎ از اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻣﺎﻧﻮﯾﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮر را از ﺗﺤﺖ ﯾﻌﻨﯽ از ﺟﻨﻮب‬
‫ﻣﺤـﺪود ﺑﻈﻠﻤﺖ ﻣﯿﺸـﻤﺮدﻧﺪ وﻟﯽ از ﺳـﺎﯾﺮ ﺟﻬﺎت ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﻣﯿﺪاﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﮐﺮام از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ از ﺑﺎﺑﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺠﻮﻫﺮﯾﺖ وﺟﻮد‬
‫واﺟﺐ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺼﺎري ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮐّﺮاﻣﯿﻪ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﻤـﺎس ﺑﻌﺮش ﺧﻮد ﯾﺎ ﻣﺘﻘﺎرب ﺑﺂﻧﺴﺖ و در اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻋﺮش ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺟﺰﺋﯽ از آن در ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫»اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﺮش اﺳـﺘﻮي« اﺧﺘﻼف داﺷـﺘﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻣﺤﻞ ﺣﻮادث و اﻋﺮاض ﻣﯿﺪاﻧﺴـﺘﻨﺪ و در ﺗﻔﺴـﯿﺮ »اذا اﻟﺴﻤﺎء اﻧﻔﻄﺮت« او را‬
‫ﺑﺴﻨﮕﯿﻨﯽ وﺻﻒ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ اﻧّﻬﺎ اﻧﻔﻄﺮت ﻣﻦ ﺛﻘﻞ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋﻠﯿﻬﺎ‪ .‬اﺑﻦ ﮐّﺮام در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻨﺎم ﻋﺬاب اﻟﻘﺒﺮ ﺑﺎﺑﯽ در ﮐﯿﻔﻮﻓﯿﮥ اﻟّﻠﻪ‬
‫ﻋّﺰ و ﺟـّﻞ داﺷﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬و از ﻣﮑـﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﺑﻌﺾ ﮐﺘﺐ ﺧـﻮد ﺑﻪ ﺣﯿﺜﻮﺛﯿـﮥ اﻟّﻠﻪ ﺗﻌـﺒﯿﺮ ﮐﺮده و ﺑﺮﺧﯽ از ﮐّﺮاﻣﯿـﺎن‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ را ﺟﺴﻢ اﺟﺴﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺴـﻤﯽ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﺟﺴـﻤﻬﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﮐـﺎﻣﻠﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ و ﻣﻼﻗـﺎت و ﻣﻤﺎﺳـﺎت اﺟﺴـﺎم را ﺑﺮ او ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ او ﺑﺼﻮرﺗﻬﺎي زﯾﺒﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻓﺮود ﻣﯿﺂﯾﺪ »‪ .«1‬ﺗﺴﻠّﻂ و ﻧﻔﻮذ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد و ﻣﺎ در آن ﺑﺎب‬
‫ﺑﺠﺎي ﺧﻮد ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﻠﻮﻟﯿﻪ و اﻫﻞ ﺗﻨﺎﺳﺦ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ ﻓﺮق دﯾﮕﺮي از ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ و ﯾﺎ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ در ﻣﺤﯿﻂ اﺳـﻼﻣﯽ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در اﯾﺮان ﺳـﺮﮔﺮم اﺧﺘﻼﻓﺎت دﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺑﯽﻓﺎﯾـﺪه ﺑﻨﻈﺮ ﻧﻤﯿﺮﺳـﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻓﺮق ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺤﻠﻮل ﯾﺎ ﺗﻨﺎﺳﺦ اﻋﺘﻘﺎد داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻨﺎن ﺑﺸـﻌﺒﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻨﻘﺴـﻢ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﺮﯾﮏ ﺑﻨﺎﻣﯽ ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻨﺸﺮ اﻓﮑﺎر ﺣﻠﻮﻟﯽ ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴﺖ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﺳﺒﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻌﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم راه ﻏﻠﻮ ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﻟﻮﻫﯿﺖ او ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ او را ﺷـﻨﯿﺪ ﮔﻔﺖ ﻣﻘﺘﻮل‬
‫ﻋﻠﯽ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺷـﯿﻄﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت وي درآﻣﺪ و ﻋﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺂﺳـﻤﺎن ﺻـﻌﻮد ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﺳﺒﺎﺋﯿﻪ ﺗﺼّﻮر ﻣﯿﻨﻤﻮدﻧﺪ ﻋﻠﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن اﺑﺮﻫﺎ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬رﻋﺪ ﺻﻮت و ﺑﺮق ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ وﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ص ‪137 -130‬‬
‫اﯾﻨﺎن ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ ﻋﻠﯽ در آﺧﺮ ﮐﺎر از آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﻧﺰول ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎن را ﺗﺼّﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﺣﻠﻮﻟﯿﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ روح ﺧﺪاوﻧـﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻨﺎﺳـﺦ در اﻧﺒﯿـﺎ و اﺋﻤﻪ ﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﺤﻨﻔﯿﻪ رﺳﯿﺪ و ازو ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻐﯿﺮﯾﻪ اﺗﺒﺎع ﻣﻐﯿﺮة ﺑﻦ ﺳـﻌﯿﺪ اﻟﻌﺠﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﻬﺪوﯾﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ اﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﺘﺸﺒﯿﻪ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‬
‫و اﻋﻀﺎء ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺤﺮوف ﻫﺠﺎ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯿﮑﺮد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻗﻪ ﺣﺮﺑﯿﻪ اﺗﺒﺎع ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮب اﻟﮑﻨﺪياﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺤﻠﻮل روح اﻟّﻠﻪ در اﻧﺒﯿﺎ و اﺋﻤﻪ و اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺣﻨﻔﯿﻪ و ازو در ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮب ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ رّزاﻣﯿﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ آﻧﺎن در ﻣﺮو ﺑﻮد و در دوﺳـﺘﺪاري اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺪﻋﻮة ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻣﺎﻣﺖ را ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺳـّﻔﺎح ﺣّﻖ اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﻣﯿﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺷﻌﺒﻪﯾﯽ از اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻪ درﺑﺎره اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ راه اﻓﺮاط ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ او از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻠﻮل روح ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻤﺮﺗﺒﻪ اﻟﻮﻫﯿﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و از اﯾﻨﺮوي او را ﺑﺮﺗﺮ از ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻼﺋﮑﻪ ﻣﯿﺸﻤﺮدﻧﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ او زﻧـﺪه ﺟﺎوﯾﺪان اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره در اﻧﺘﻈﺎر وي ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﮐﺰ اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ در ﻣﺮو و ﻫﺮات ﺑﻮد و ﺑﻪ »ﺑﺮﮐﻮﮐﯿﻪ« ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻨﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴـﯽ از آﻧﺎن ﻣﯿﭙﺮﺳـﯿﺪ آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻣﻨﺼﻮر ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﺷـﯿﻄﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ در ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﺑﺼﻮرت اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫در آ ﻣ ﺪ ‪.‬‬
‫راوﻧـﺪﯾﻪ ﻧﯿﺰ در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻋﺮاق از ﻣﻌﺘﻘـﺪان ﺑﺤﻠﻮل ﺑﻮده و ﺑﭙﯿﺮوي از اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻪ و ﯾﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻨﻘﻞ ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ »‪» «1‬ﻋﻠﯽ رأي اﺑﯽ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺪﻋﻮة« ﺑﺘﻨﺎﺳﺦ ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎن ﻫﻤﺎن ﻗﻮﻣﻨﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 141‬در ﺑﻐﺪاد ﻓﺘﻨﻪﯾﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﯿﻔﻪ دوم را ﺧﺪاي ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و در ﻓﺘﻨﻪ آﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻮد ﻣﻨﺼﻮر از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ از ﺣﻠﻮﻟﯿﻪ ﻣﻘّﻨﻌﯿﻪ ﯾﺎ ﻣﺒﯿﻀﻪ )ﺳﭙﯿﺪ ﺟﺎﻣﮕﺎن‪ -‬ﺑﯿﺾ اﻟﺜﯿﺎب( ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪141‬‬
‫در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ‪ .‬اﯾﻨﺎن ﭘﯿﺮوان ﻋﻄﺎء )ﯾﺎ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﺎﺷﻢ( ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻟﻤﻘّﻨﻊ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﻻﻫﻮت در ﻫﯿﺎﮐﻞ ﺳـﯿﺮ ﻣﯿﮑﻨﺪ و‬
‫روح ﺧﺪاوﻧﺪ در آدم و ازو در ﻧﻮح و اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﻣﻮﺳـﯽ و ﻋﯿﺴـﯽ و ﻣﺤﻤﺪ و ﻋﻠﯽ و اوﻻد او و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ و ازو ﺑﻪ اﻟﻤﻘﻨﻊ ﺣﻠﻮل‬
‫ﮐﺮد و از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻟﻤﻘﻨﻊ ﺧﻮد را ﺧﺪا ﻣﯿﺪاﻧﺴﺖ و دﯾﻨﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮاي اﺗﺒﺎع ﺧﻮد آورد و ﺑﺮ اﺛﺮ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻃﻮاﯾﻒ ﺗﺮك ﭼﻨﺪ‬
‫ﺳﺎل ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﺳﻼم در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ ﺑﻮد ﺗﺎ آﺧﺮ در ﺳﺎل ‪ 161‬ﻣﻘﺘﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮوان وي ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻓﺮق ﺣﻠﻮﻟﯿﻪ ﻓﺮﻗﻪ »ﺣﻠﻤﺎﻧﯿﻪ« ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﺑﯽ ﺣﻠﻤﺎن اﻟﺪﻣﺸﻘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﻼ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻣﺬﻫﺐ وي در دﻣﺸﻖ رواج داﺷﺖ‬
‫و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺪﻣﺸـﻘﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﺷﺨﺎص زﯾﺒﺎ ﺣﻠﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﺮ ﺻﻮرت‬
‫زﯾﺒﺎ ﺳﺠﺪه ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺑﺎﺣﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣـﺬاﻫﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺘﻮان آﻧﻬﺎ را دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣـﺬاﻫﺐ اﯾﺮاﻧﯽ داﻧﺴﺖ ﻣـﺬﻫﺐ اﺑﺎﺣﯽ »ﺧّﺮﻣّﯿﻪ« ﯾﺎ »ﺧّﺮﻣـﺪﯾﻨّﯿﻪ« ﯾﺎ »ﻣﺤﻤّﺮه« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪﯾﻦ‬
‫آﻧﺮا ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪ ﺑﺎﺑﮑﯿﻪ )اﺗﺒﺎع ﺑﺎﺑﮏ ﺧﺮﻣﯽ( و ﻣﺎزﯾﺎرﯾﻪ )اﺗﺒﺎع ﻣﺎزﯾﺎر ﺑﻦ ﻗﺎرن( ﻣﻨﻘﺴﻢ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫دﺳـﺘﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎل در آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺑﺎ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن اﺳـﻼﻣﯽ در ﻣﺒﺎرزه ﺑﻮد و دﺳـﺘﻪ ﺛﺎﻧﻮي در ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬و ﻫﺮدو ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن‬
‫ﺳﻮم ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﻪ ﺧﺮﻣﯿﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺰدﮐﯿﺎن در دوره اﺳﻼﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫*** ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي ﮐﻪ از اوﺿﺎع دﯾﻨﯽ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي دادهاﯾﻢ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯿﺪﻫﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ادﯾﺎن و ﻣـﺬاﻫﺐ ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮان ﯾﮑﺒﺎره از ﻣﯿﺎن ﻧﺮﻓﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ اﻋﻢ از دﯾﻦ زرﺗﺸﺘﯽ و ﻣﺎﻧﻮي و ﻣﺰدﮐﯽ و ﻧﺼـﺮاﻧﯽ‬
‫و ﯾﻬﻮد در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﭘﯿﺮواﻧﯽ در ﻫﻤﻪ ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻋـﺪد اﯾﻦ ﭘﯿﺮوان در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯿﮑﺮد و دﻧﺒـﺎﻟﻪ ﺑﻘﺎء‬
‫اﯾﻦ ﻣﻠﻞ ﺑﻘﺮﻧﻬﺎي ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ و ﺣﺘﯽ در ﺑﺮﺧﯽ از ادﯾﺎن ﺑﻘﺮون ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻫﻢ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪن اﯾﻦ ادﯾﺎن در اﯾﺮان دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺎرهﯾﯽ از ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻣﻠﻞ ﻣﺘﻨﻮﻋﻪ در ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ در اﯾﺮان ﻧﻔﻮذ ﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﯿﺪه اﺑﻦ ﮐﺮام راﺟﻊ ﺑﺘﻨﺎﻫﯽ ﺧﺎﻟﻖ‬
‫از ﺗﺤﺖ و ﻋﺪم ﺗﻨﺎﻫﯽ آن از ﻓﻮق و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻤﻮﻋﻮد در ﺑﻌﺾ ﻣﺬاﻫﺐ و ﭘﺎرهﯾﯽ از ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻓﺮق ﺣﻠﻮﻟﯽ و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣـﺬاﻫﺐ اﺳـﻼﻣﯽ ﺧﻮاه در اﯾﺮان و ﺧﻮاه در ﺧﺎرج اﯾﺮان ﺑﺎ ﺷّﺪت ﮐﻢﻧﻈﯿﺮي ﻇﻬﻮر ﻣﯿﮑﺮد و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻓﺮق و ﻧﺤﻞ ﺧﺎرج از اﻧـﺪازه ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه و ﭘﺎﯾﻪ اﯾﺠﺎد ﻓﺮق دﯾﮕﺮ ﻫﻢ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن‬
‫ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺮﻧﻬﺎي دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﻫﻨﻮز ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ و ﯾﺎ ﻧﻮﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺸـﻐﻮل ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ دﯾﻦ‬
‫اﺳـﻼم از ﻣﯿﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺧﻼﻓﺖ و‬
‫اﻣﺎﻣﺖ و ﺣّﺪ و رﺳﻢ اﯾﻤﺎن و ﮐﻔﺮ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اداي وﻇﺎﯾﻒ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﺎوي ﺑﺎﻟﻀـﺮوره در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﻣﯿﺒﺎﯾﺴﺖ اداﻣﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از‬
‫ﻣﯿﺎن دﺳـﺘﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭼﻨﺪ دﺳـﺘﻪ در ﻫﺮﺑﺎب ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻏﻠﺒﻪ ﺟﻮﯾﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪات اﯾﺸﺎن ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻋﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮدد و‬
‫اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺣﺎﺻـﻞ ﺷـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣـﺬاﻫﺐ ﻣﻌﯿﻨﯽ در ﻫﺮﺑـﺎب اﻋﻢ از ﻓﻘﻪ و ﻗﺮاءت ﯾـﺎ ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﺑﺤﺚﻫﺎي‬
‫ﮐﻼﻣﯽ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎ ﺑﻘﯽ ﺑﻀﻌﻒ ﮔﺮاﯾﯿﺪ و اﻧﺪكاﻧﺪك از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت در اﻓﮑﺎر و اﺳﻠﻮبﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺎﻟﻨﺘﯿﺠﻪ در ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﻫﻢ ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از آﻧﮑﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ‬
‫اﯾﺠﺎد ادﺑّﯿﺎت ﭘﺮداﻣﻨﻪ دﯾﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﯾﻦ اﯾﺎم ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻠﺖ اﯾﺮان در اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﯽﻃﺮف ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪه و اﺳﺎﺳﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ اﺑﻮاب ﺗﻤّﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ او ﺑﻮد‬
‫و ﺑﺤﮑﻢ ﻗـﺎﻃﻊ ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻏـﺎﻟﺐ ﻣـﺬاﻫﺐ اﺳـﻼﻣﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص از اواﯾـﻞ ﻗﺮن دوم ﺗـﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﻋﺮاق ﻋﺮب و وﻻﯾﺎت‬
‫اﯾﺮان ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و آﻧﻬﺎ ﮐﻪ از آن ﻣﯿﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ اﻧﺪكاﻧﺪك ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺠﺎد اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺼﺮه و ﺑﻐﺪاد را ذﮐﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻼﻗﯽ دﺳﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ در آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻣﺴـﺘﻌّﺪي ﺑﺮاي ﻇﻬﻮر ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺟﺪﯾـﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺧﺮاﺳـﺎن و ﻋﺮاق ﻧﯿﺰ ﻣـﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﯿـﺎﭘﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد و در اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﯾﺠﺎد ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ اﺻﻮﻟﯽ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم وﺿﻊ ﻋﻠﻮم در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻠﻮم‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻋﻠﻮم در ﻧﻈﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻃﻼﻋـﺎت و داﻧﺶﻫـﺎﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و دﻧﯿـﺎوي ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨـﺪ اﻋّﻢ از ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﺷـﺮﻋﯽ و‬
‫ﻋﺮﻓﯽ و ادﺑﯽ و ﻋﻘﻠﯽ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤّﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺳﺨﻦ از ﻋﻠﻢ ﻣﯿﺮود ﺑﻨﺎﺑﺮ رﺳﻢ ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﻠﻮم اﺛﺒﺎﺗﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﺪارﯾﻢ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد ﻣﺎ ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺸـﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت را ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﺑﺪو دﺳـﺘﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻘﻮل ﺗﻘﺴـﯿﻢ‬
‫ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ ﮐﻪ دوﻣﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻮم ﻣﻨﻘﻮل ﺧﻮد ﺑﻌﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ و ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯿﮕﺮدد‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن ﺗﻘﺴـﯿﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻋﻠﻮم ﺷـﺪه و ﺑﺤﺚﻫﺎﯾﯿﮑﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﮑﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﻟا ﻤﻐﺮﺑﯽ‬
‫در ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺧﻮد »‪ «1‬آورده اﺳﺖ و اﯾﻨﮏ ﺑﺬﮐﺮ ﻟّﺐ و ﺧﻼﺻﻪ آن در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ »‪:«2‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺑﺸـﺮي ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﻧﺴﺎﻧﺴﺖ و از راه ﻓﮑﺮ ﺑﺪان ﻣﯿﺮﺳﺪ و ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ از راه ﻧﻘﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯿﺂﯾﺪ و آدﻣﯽ آﻧﺮا‬
‫از واﺿﻊ آن ﻣﯿﮕﯿﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ را ﻋﻠﻮم ﺣﮑﻤﯿﻪ ﻓﻠﺴـﻔﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن از راه ﻓﮑﺮ و ﻣـﺪارك ﺑﺸـﺮي از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﺑﺮاﻫﯿﻦ‬
‫آن اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯿﮑﻨﺪ و دوﻣﯿﻦ را ﻋﻠﻮم ﻧﻘﻠﯿﻪ وﺿـﻌﯿﻪ ﻧﺎﻣﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﺒﺮ از واﺿﻊ ﺷﺮع و ﻋﻘﻞ را در آن ﻣﺠﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ‬
‫در اﻟﺤﺎق ﻓﺮوع ﻣﺴﺎﺋﻞ آن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﻌﺒﺮ و دﯾﻮان اﻟﻤﺒﺘﺪاء و اﻟﺨﺒﺮ ﻓﯽ اﯾﺎم اﻟﻌﺮب و اﻟﻌﺠﻢ و اﻟﺒﺮﺑﺮ و ﻣﻦ ﻋﺎﺻﺮﻫﻢ ﻣﻦ ذوي اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﮐﺒﺮ‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ص ‪436 -435‬‬
‫ﺑـﺎﺻﻮل و ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺗﻨﺴـﯿﻖ اﺟﺰاء ﻣﺨﺘﻠﻒ آنﮐﻪ از راه ﻗﯿـﺎس اﻣﮑـﺎن ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد و اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻫﻤـﺎن ﻋﻠﻮم ﺷـﺮﻋّﯿﻪ و ﻋﻠﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را‬
‫ﻣﻬﯿﺎي ﻓﻬﻢ آﻧﻬﺎ ﮐﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﻟﺴﺎن ﻣﻠﺖ اﺳـﻼﻣﺴﺖ و ﻗﺮآن ﺑـﺪان ﻧﺎزل ﺷـﺪه‪ .‬اﺻـﻨﺎف ﻋﻠﻮم ﻧﻘﻠﯿﻪ ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﺮ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ واﺟﺒﺴﺖ ﮐﻪ اﺣﮑـﺎم اﻟﻬﯽ را از ﮐﺘـﺎب و ﺳـّﻨﺖ ﺑﻪ ﻧّﺺ و اﺟﻤـﺎع ﯾـﺎ ﺑﺎﻟﺤـﺎق درك ﮐﻨـﺪ ﭘﺲ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﺳﺖ ﮐﻪ اوﻻ ﺑﺎ ﻓﻬﻢ اﻟﻔﺎظ‬
‫ﻗﺮآن در آن ﻧﻈﺮ ﮐﻨـﺪ و ﻣﻌـﺎﻧﯽ آﻧﺮا درﯾﺎﺑـﺪ و از اﯾﻦ راه ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﭘﺪﯾـﺪ ﻣﯿﺂﯾـﺪ و ﺛﺎﻧﯿـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ اﺳـﻨﺎد ﻧﻘـﻞ و رواﯾﺖ آن را ﺗﺎ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ و‬
‫اﺧﺘﻼف ﻗﺮاءات ﻗﺮاء را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻢ اﻟﻘﺮاءات ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯿﮕﺮاﯾﺪ و ﺛﺎﻟﺜﺎ ﺑﺎﯾﺪ از اﺳﻨﺎد ﺳّﻨﺖ ﺑﺼﺎﺣﺐ ﺷﺮع و ﮐﻼم در روات‬
‫ﻧﺎﻗﻞ آﻧﻬﺎ و ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺣﻮال و ﻋﺪاﻟﺖ و اﻣﺎﻧﺖ آﻧﺎن در ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﯾﺚ ﺑﻤﯿﺎن ﻣﯿﺂﯾﺪ و راﺑﻌﺎ ﻻزﻣﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ اﺣﮑـﺎم را از اﺻﻮل آن ﺑﻮﺟﻬﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻮل اﻟﻔﻘﻪ اﺳﺖ و ﺧﺎﻣﺴﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﺑﺎﺣﮑﺎم‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ در اﻓﻌﺎل ﻣﮑﻠﻔﯿﻦ واﻗﻒ ﮔﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ اﺳﺖ و ﺳﺎدﺳﺎ ﺑﺮاي ﺷـﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻋﻘﺎﯾﺪ اﯾﻤﺎﻧﯿﻪ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﺬات و ﺻـﻔﺎت اﻟﻬﯽ و اﻣﻮر ﺣﺸﺮ و ﻧﻌﯿﻢ و ﻋﺬاب و ﻗﺪر اﺳﺖ‪ ،‬و اﺣﺘﺠﺎج در آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ادﻟّﻪ ﻋﻘﻠﯿﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ دﯾﮕﺮ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ‬
‫از ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼـم‪ .‬ﺳﺎﺑﻌـﺎ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﻗﺮآن و ﺣـﺪﯾﺚ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﻋﻠﻮم ﻟﺴـﺎﻧﯿﻪ ﻻزﻣﺴﺖ و آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ و ﺑﯿﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم‬
‫ادﺑﯿﻪ؛ و اﯾﻨﻬﺎ را ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﻋﻠﻮم ﻧﻘﻠﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻤّﻠﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﻣﯿﭙﺮدازﯾﻢ ﺑﺬﮐﺮ اﺣﻮال ﻫﺮﯾﮏ ازﯾﻦ ﻋﻠﻮم در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯿﻪ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻣﺮاد از ﻋﻠﻮم ﺷـﺮﻋﯿﻪ ﯾﺎ ﻋﻠﻢ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ﯾﺎ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﻮاﻣﯿﺲ ﯾﺎ ﻋﻠﻮم اﻋﺘﻘﺎدﯾﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮﻣﯿﺴﺖ ﮐﻪ در دﯾﻦ اﺳﻼم و اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺂن ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ‬
‫و ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﻢ اﻟﻘﺮاءة ﯾـﺎ ﻋﻠﻢ‪ -‬اﻟﻘﺮاءات و ﻓﺮوع آن‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﺘﻔﺴـﯿﺮ و ﻓﺮوع آن‪ ،‬و ﻋﻠﻢ اﻟﺤـﺪﯾﺚ و ﻓﺮوع آن و ﻋﻠﻢ اﻟﻔﻘﻪ و ﻓﺮوع‬
‫آن و ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼم‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﻘﺮاءة‬
‫ﭼﻮن ﺑﻨﺎي دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﻃﺒﻌﺎ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ از آﻏﺎز ﮐﺎر ﺑﺪان از ﻫﺮﭼﯿﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺗـﻮّﺟﻪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﺣـﺎوي دﺳـﺘﻮرﻫﺎي ﻗـﺎﻃﻊ ﺑﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و دﻧﯿـﺎوي اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺂن ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن رواج داﺷﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ راﺟﻊ ﺑﮑﯿﻔﯿﺖ ﻗﺮاءة آن‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻘﺼﺺ‬
‫و ﺣﮑﺎﯾـﺎت‪ ،‬اﺣﮑـﺎم‪ ،‬ﺷـﺄن ﻧﺰول آﯾﺎت‪ ،‬دﺳـﺘﻪﺑﻨﺪي آﯾﺎت ﺑﺼﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻮارد ﻓﺼﺎﺣﺖ و اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن و ﻏﯿﺮه ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ﺑﺤﺚ ﮐﺮده و‬
‫ﮐﺘﺐ ﻓﺮاوان در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در رأس ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻘﺮآن ﻋﻠﻢ اﻟﻘﺮاءة و ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﻘﺮاءة ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺻـﻮر ﻧﻈﻢ ﮐﻼـم اﻟﻠّﻪ از ﺣﯿﺚ وﺟـﻮه اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﻣﺘـﻮاﺗﺮ ﺑﺤﺚ ﻣﯿﮑﻨـﺪ و ﻣﺮاد از آن ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻣﻠﮑﻪ ﺿـﺒﻂ‬
‫اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﻣﺘﻮاﺗﺮ و ﻓﺎﯾـﺪه آن ﺻـﯿﺎﻧﺖ ﮐﻼم اﻟّﻠﻪ از ﺗﺤﺮﯾﻒ و ﺗﻐﯿﯿﺮﺳﺖ‪ .‬رواﯾﺖ ﺻـﺤﺎﺑﻪ از رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ در ﻣﻮرد ﻗﺮآن در ﺑﻌﺾ اﻟﻔﺎظ و‬
‫ﮐﯿﻔﯿـﺎت ﺣﺮوف و اداء آﻧﻬـﺎ ﺑﻄﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻗّﺮاء ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه و اﻣﺘـﺪاد ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺣﯿﻦ‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻫﺮﯾﮏ از ﺑﻼد و ﻣﺮاﮐﺰ اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮاءت ﺧﺎﺻﯽ ﺑﭙﯿﺮوي از ﯾﮑﯽ از ﻗّﺮاء ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮد رواج ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺘﺪرﯾﺞ‬
‫از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻗﺮاءﺗﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻔﺖ و ﺑﻘﻮﻟﯽ ده ﻗﺮاءت ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻃﺮف اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮد ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﮐﺜﺮ ﻃﺒﻘﺎت واﻗﻊ ﺷـﺪ و ﻧﻘﻞ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺘﻮاﺗﺮ رﺳـﯿﺪ و اﯾﻦ ﻗﺮاءات اﺻﻮل ﻗﺮاءات ﻗﺮآن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌـﺪ از اﯾﻦ ﻗﺮاءات دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ ﻗﺮاءات ﺳﺎﺑﻖ اﻓﺰوده ﺷـﺪ وﻟﯽ ﻗّﺮاء‬
‫ﻗﺮآن ﻫﻤﻮاره ﺑﻘﺮاءات ﻣﺸـﻬﻮر ﻣﺬﮐﻮر اﺳـﺘﻨﺎد ﻣﯿﺠﺴـﺘﻪ و آﻧﺮا رواﯾﺖ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳـﻼﻣﯽ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ و راﺟﻊ‬
‫ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﮐﺘﺒﯽ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣﺪ و ﺧﻮد ﺻـﻨﺎﻋﺘﯽ ﺧﺎص و ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻨﻔﺮد ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻗّﺮاء ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺮآن از ﺻـﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﺣﻀـﺮت رﺳﻮﻟﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب )م‪ 23 .‬ﻫﺠﺮي( و ﻋﺜﻤـﺎن ﺑﻦ ﻋّﻔﺎن )م‪ (35 .‬و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم )م‪ (40 .‬و اﺑّﯽ ﺑﻦ‬
‫ﮐﻌﺐ )م‪ (33 .‬و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ )م‪ (56 .‬و ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد )م‪ (32 .‬و اﺑﻮ اﻟﺪرداء ﻋﻮﯾﻤﺮ ﺑﻦ زﯾﺪ )م‪ (32 .‬و اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﻻﺷﻌﺮي )م‪44 .‬‬
‫ﯾﺎ ‪.(53‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ در ﻣﯿﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻋـﺪهﯾﯽ ﺑﻘﺮاءت و ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ ﻗّﺮاء ﺳـﺒﻊ و ﺑﻌﺪ از آﻧﺎن ﺳﻪ ﺗﻦ از‬
‫ﻗّﺮاء ﮐﻪ ﻋﺪه ﻗّﺮاء ﺳـﺒﻊ را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺮده و ﺑﺪه رﺳﺎﻧﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر ﻣﯿﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ﻗﺮاءت را از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺣﺒﺮ اﻻّﻣﮥ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس )م‪ (68 .‬و ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ )م‪ (70 .‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻋﺪه ﮐﺜﯿﺮي در ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫و ﺷـﺎم و ﮐـﻮﻓﻪ و ﺑﺼـﺮه در اﯾﻦ ﻓﻦ ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﯾـﮏ ﺳـﻨﺪ رواﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑﯿﮑﯽ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﯾـﺎ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﯿﺪﻧـﺪ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻗﺮاء اﺧﯿﺮ ﻫﻔﺖ ﺗﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﺑﻨﺎم ﻗّﺮاء اﻟﺴـﺒﻌﻪ ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﺮﺣﻤﻦ اﺑﻦ ﺑا ﯽ ﻧﻌﯿﻢ )ﯾﺎ اﺑﯽ رؤﯾﻢ( )م‪ (169 .‬و ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ )م‪ (120 .‬و اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﻼء )م‪ (154 .‬و ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ )م‪(118 .‬‬
‫و ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺑا ﯽ اﻟّﻨﺠﻮد ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻦ اﺑﯽ اﻟّﻨﺠﻮد )م‪ (129 .‬و ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ )م‪ 154 .‬ﯾﺎ ‪ (158‬و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﻤﺰة اﻟﮑﺴﺎﺋﯽ )م‪.‬‬
‫‪.(189‬‬
‫ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ ﻫﻔﺖ ﺗﻦ ﺳﻪ ﺗﻦ دﯾﮕﺮ از ﻗﺮاء در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺻﻠﻮة ﺑﺎ ﻗﺮاءت آﻧﺎن ﻫﻢ ﺟﺎﺋﺰ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ و آﻧﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﺤﻀﺮﻣﯽ )م‪ (205 .‬و اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﻟﻘﻌﻘﺎع اﻟﻤﺨﺰوﻣﯽ )م‪ 130 .‬ﯾﺎ ‪ (132‬و اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم‬
‫اﻟﺒّﺰار )م‪.(229 .‬‬
‫اﯾﻦ ده ﺗﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﯾﻢ ﻣﻘﺒﻮل اﻣﺖاﻧﺪ و ﻗﺒﻮل ﻗﺮاءت ﻫﺮﯾﮏ از آﻧﺎن ﻣﺠﺎزﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ده ﺗﻦ ﻋـﺪه دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪه و ﻫﺮﯾﮏ اﻗﻮال ﺷﺎّذي در ﻗﺮاءت آوردﻧـﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺗﺸـّﻌﺐ آراء در ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﻓﻘﻪ رواج ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻮن اﻗﻮال آﻧﺎن ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺸﺪﯾـﺪ ﺗﻔﺮﻗﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯿﺸـﺪ ﺧﻠﻔﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺎﯾﺸﺎن از‬
‫ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﺷـّﺪت ﺧﻮدداري ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﺳـﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣـﺎﻧﻊ اداﻣﻪ ﮐﺎر ﮔﺮوه ﻣـﺬﮐﻮر ﻧﺒﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻗّﺮاء ﺷﺎّذي‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﺷﻨﺒﻮذ اﻟﺒﻐﺪادي )م‪ (328 .‬و ﯾﻌﻘﻮب اﻟﻌﻄﺎر )م‪ (354 .‬ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻢ ﻗﺮاء آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت ﺻـﺤﺖ ﻗﺮاءت ﺧﻮد ﺑﺎﺳـﻨﺎد ﻣﺴـﻠﺴﻞ و ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﺗﺎ ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯿﺸﺪﻧـﺪ ﻣﺜﻼ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ‪» :‬ﻗﺮأ‬
‫ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ ﻋﻠﯽ ﺳـﻼم و ﻗﺮأ ﺳـﻼم ﻋﻠﯽ ﻋﺎﺻﻢ و ﻗﺮأ ﻋﺎﺻﻢ ﻋﻠﯽ اﺑﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ و ﻗﺮأ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ و‬
‫ﻗﺮأ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺑا ﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯽ اﻟﻨﺒﯽ‪«.‬‬
‫از ﺑـﺎب اﻫﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ اﻟﻘﺮاءة و ﻗّﺮاء ﻣﺸـﻬﻮر ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﮐﺘﺐ ﺑﺴـﯿﺎر در اﯾﻦ ﻓﻦ و در ﻃﺒﻘﺎت ﻗّﺮاء ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤﻮده و در‬
‫اﺻﻮل و ﻓﺮوع اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﮐـﺎر ﮐﺮدهاﻧـﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه اﯾﻨﻬـﺎﺳﺖ‪ :‬ﮐﺘﺎب اﻟﻘﺮاءات ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﺪان‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ ،‬اﺑﯽ اﻟﻄﯿﺐ ﺑﻦ اﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻓﻀﻞ‬
‫اﺑﻦ ﺷﺎذان‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﻼء‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﻬﺎ در ﺑﺎب ﻧﻘﻂ و ﺷﮑﻞ ﻗﺮآن‪ ،‬وﻗﻒ و اﺑﺘﺪاء ﻗﺮآن‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻣﺼﺎﺣﻒ‪ ،‬وﻗﻒ اﻟﺘﻤﺎم‪ ،‬ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻫﺠﺎء اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ‪ ،‬ﻗﻄﻊ و وﺻﻞ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺟﺰاء ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪدي درﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻓﺮوع ﻣﺸـﻬﻮر ﻋﻠﻢ اﻟﻘﺮاءة ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻟﺸﻮاذ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻣﺨﺎرج اﻟﺤﺮوف‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻣﺨﺎرج اﻻﻟﻔﺎظ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﻮﻗﻮف‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻋﻠﻞ اﻟﻘﺮاءات‪ ،‬ﻋﻠﻢ رﺳﻢ‬
‫اﻟﮑﺘﺎﺑﮥ ﻓﯽ اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ‪ ،‬ﻋﻠﻢ آداب ﮐﺘﺎﺑﮥ اﻟﻤﺼﺤﻒ را ﻣﯿﺘﻮان ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌـﺎﻧﯽ آﯾـﺎت ﻗﺮآن را ﺑﺤﺴﺐ ﻃـﺎﻗﺖ اﻧﺴﺎن و ﺑﻤﻘﺘﻀﺎي ﻗﻮاﻋـﺪ ﻟﻐﻮي و ﺻـﺮﻓﯽ و ﻧﺤﻮي و ﺑﻼﻏﯽ ﻋﺮب‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺮاد ﺧﺪا را از ﻗﺮآن آﺷﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﻣﻮرد ﻣﻔﺮدات و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت و ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ و اﺳﺒﺎب ﻧﺰول و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول و‬
‫ﺗﻮﺿـﯿﺢ اﺷـﺎرات و ﻣﺠﻤﻼـت و ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻧﺎﺳـﺨﺎت و ﻣﻨﺴﻮﺧـﺎت و ﻣﺤﮑﻤـﺎت و ﻣﺘﺸﺎﺑﻬـﺎت از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﺗﻔﺼـﯿﻞ ﺗﻌﺮﯾﻀﺎت و ﻗﺼـﺺ و‬
‫ﺣﮑﺎﯾـﺎت آن ﺑﺤﺚ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻏﺮض از آن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻌـﺎﻧﯽ و ﺣﻘـﺎﯾﻖ ﻗﺮآﻧﯿﻪ و ﻓﺎﯾـﺪه آن ﺣﺼﻮل ﻗـﺪرت در اﺳـﺘﻨﺒﺎط اﺣﮑﺎم ﺷـﺮﻋﯿﻪ ﺑﺮ وﺟﻪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻮﺿﻮع آن ﮐﻼم اﻟﻠّﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﻏﺎز دﻋﻮت اﺳـﻼم ﺑﺮاي ﻋﺮب ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ اﺷـﮑﺎﻟﯽ در ﻓﻬﻢ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن در ﻣﯿﺎن ﻧﺒﻮد زﯾﺮا ﻗﺮآن ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻓﺼـﯿﺢ و ﻣﺒﯿﻦ ﻧﺎزل ﺷـﺪه و‬
‫اﮔﺮ ﻫﻢ اﺷـﮑﺎﻟﯽ از ﭘﺎرهﯾﯽ ﺟﻬﺎت ﺑﺮاي ﺻﺤﺎﺑﻪ در درك ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻔﺮدات و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﯾﺎ اﺷﺎرات و ﻣﺠﻤﻼت آن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯿﺸﺪ از ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺳﺆال ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و وي ﺗﻮﺿـﯿﺤﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻣﯿـﺪاد ﺑـﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻌـﺎﻧﯽ و ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ آﯾـﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﺘﺪرﯾـﺞ در ﺑﯿـﺎن اﺻﻮل دﯾﻦ و ﻓﺮاﺋﺾ اﺣﮑـﺎم و ﯾـﺎ ﺑﺴـﺒﺐ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺣﮑﺎم ﻧﺎزل ﺷـﺪه و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺎﺳـﺦ و ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻨﺴﻮخ و‬
‫ﭘﺎرهﯾﯽ ﻣﻔﺼﻞ و دﺳﺘﻪﯾﯽ ﻣﺠﻤﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺣﻀﺮت ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺷﺄن ﻧﺰول آﻧﻬﺎ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺘﺎﺑﻌﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺳﯿﻨﻪ ﺑﺴﯿﻨﻪ ﻣﯿﮕﺸﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﺳﻼم از ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب ﺑﺴﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﺮده ﺷﺪ ﻣﺮدم ﺑﺎ دوﻟﺖ و ﺗﺸﮑﯿﻼﺗﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس اﺣﮑﺎم ﻗﺮآﻧﯽ اداره ﻣﯿﺸﺪ و از‬
‫اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﺮآن ﻣﺼـﺪر ﺗﻤﺎم اﺳـﺘﻨﺒﺎﻃﺎت و اﺣﮑﺎم آﻧﺎن ﮔﺮدﯾـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن ﻻزم ﺑﻨﻈﺮ آﻣـﺪ و‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻗّﺮاء و ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪر اﺳﺘﺨﺮاج اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻋﺪ از ﻗﺮآن ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﺳﺘﻪ ﻓﻘﻬﺎء را در اﺳﻼم ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻗﺮن اول ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻗﺮآن ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺷﻔﺎﻫﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﺸﺪ و از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣّﺪت از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺘﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﺧﻠﻔﺎء ارﺑﻌﻪ و اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑّﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﻻﺷﻌﺮي و ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟّﻠﻪ اﺑﻦ زﺑﯿﺮ و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮ ﻫﺮﯾﺮه و ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ از ﻫﺮﯾﮏ ﻋﺪهﯾﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ازﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﻌﺪ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس از ﻫﻤﻪ ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ او را ﺣﺒﺮ اﻻّﻣﮥ و ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﻘﺮآن و رﺋﯿﺲ اﻟﻤﻔّﺴﺮﯾﻦ ﻟﻘﺐ داده‬
‫»‪ «1‬و ازو ﭼﻨﺪ ﺗﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻔﺴـﺮﯾﻦ ﺷـﺪه اﺳـﺎس ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎي اوﻟﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯾﯽ از ﻫﻤﯿﻦ رواﯾﺎت ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺗﺼﻨﯿﻔﯽ دارد ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﻌﺾ رواﯾﺎت اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎو ﻧﺴﺨﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬
‫و ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪه وﻟﯽ از ﻇـﺎﻫﺮ اﻣﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ را اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺧﻮد ﻧﻨﻮﺷـﺘﻪ و ﺑﺮواﯾﺖ از او ﮔﺮد آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺮﺣﺎل اﺑﻦ‬
‫اﻟﻨﺪﯾﻢ »‪ «2‬در ﺿﻤﻦ ﮐﺘﺐ ﻗﺪﯾﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﺑﺎﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﺴﺒﺖ داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪ آﻧﺮا از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﭼﻨﺪ‬
‫ﺗﻦ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ آﻧﺮا از ﻣﺠﺎﻫﺪ رواﯾﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ »‪ .«3‬در ﻧﺰد ﺷﯿﻌﻪ ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﺎﻗﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‬
‫و اﯾﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ را اﺑﻦ اﻟﻨـﺪﯾﻢ ﻫﻢ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻗـﺪﯾﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﺑﻮ اﻟﺠﺎرود زﯾﺎد ﺑﻦ اﻟﻤﻨـﺬر رﺋﯿﺲ ﻓﺮﻗﻪ ﺟﺎرودﯾﻪ زﯾﺪﯾﻪ‬
‫آﻧﺮا از آن ﺣﻀـﺮت رواﯾـﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﻪ اﺑـﻮ ﺣﻤﺰة اﻟﺜﻤـﺎﻟﯽ )ﺛـﺎﺑﺖ ﺑﻦ دﯾﻨـﺎر( از اﺻـﺤﺎب ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم و از‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺛﻘﺎت ﻧﺴـﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪدي در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه و ﺷﻤﺎره ﮐﺮدن ﻫﻤﻪ‬
‫آﻧﻬـﺎ در اﯾﻨﺠﺎ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﻌﻀـﯽ اﻫﻤﯿﺖ و ﺷـﻬﺮت ﺑﯿﺸﺘﺮي ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ در رأس ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن ﻣﻌﺮوف ﺑﺘﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ص ‪429‬‬
‫)‪ -(3‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﻣﺼﺮ ﻃﺒﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮار دارد ﮐـﻪ از آﺛـﺎر ﻣـﻮرخ و ادﯾـﺐ و ﻓﻘﯿـﻪ ﺑﺰرگ اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄـﺒﺮي )م‪ (310 .‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻃﺒﺮي ﺗـﺎ ﻋﻬـﺪ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﺑﺰودي در ﻋﺎﻟﻢ اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﺴﺐ ﺷـﻬﺮت ﮐﺮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻋﻬﺪ‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﺑﺘﻔﺼـﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪ و از آن ﺗﺮﺟﻤﻪ اﮐﻨﻮن ﻧﺴـﺨﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻣﻘـّﺪم ﺑﺮ ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳّﺪي )م‪ (127 .‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن )م‪ (150 .‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ آﻧﮑﻪ ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴـﯿﺮ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ روش ﻋﻠﻢ ﺣـﺪﯾﺚ ﺑﻮد و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﮑﻢ ﺷـﻌﺒﻪﯾﯽ از آن ﻋﻠﻢ داﺷﺖ و‬
‫ﺗـﺪوﯾﻦ و ﺗﺒﻮﯾﺐ آن ﺑﺘﺪرﯾـﺞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻫﻢ ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴـﯿﺮ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺗﺎ ﻣـّﺪت ﻣﺪﯾـﺪي ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻘﻞ داﺷﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﮐﺜﺮ‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﻮﺿـﯿﺢ آﯾﺎت و ﻋﺒﺎرات ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ اﺳـﻨﺎد ﺻـﺤﯿﺢ و ﻣﻨﻘﻮل از اﻗﻮال ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺒـﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﻔّﺴـ ﺮ درﯾﻦ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﺑﺨﻮد اﺟـﺎزه ﺗﺄوﯾـﻞ و ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﻤﯿـﺪاد و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ آﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺮ اﯾﻦ روش ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ دﯾﮕﺮ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺟﺘﻬﺎد ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﯾﺎت و ﻋﺒﺎرات ﻗﺮآن را ﺑﻨﻈﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را آورد ﺟﻬﻢ ﺑﻦ ﺻـﻔﻮان ﻣﺆﺳـﺲ ﻓﺮﻗﻪ ﺟﻬﻤﯿﻪ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از ﺟﻬﻤﯿﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺸﺪت‬
‫در اﯾﻦﺑـﺎره ﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ و ﺑـﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺑـﺪو دﺳـﺘﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺷـﺪ‪ :‬ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﻬـﺞ ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ ﻣﯿﺮﻓﺘﻨـﺪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ذﮐﺮ‬
‫ﻣﻨﻘﻮﻻت ﺑﻮد و ﮐﺘﺐ آﻧﺪﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻬﺞ ﻋﻘﻠﯿﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﺮح اﺟﺘﻬﺎدات و ﺗﺄوﯾﻼت ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اﯾﻨﺠـﺎ ذﮐﺮ آن ﻻـزﻣﺴﺖ آﻧﮑﻪ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﮐﺘﺐ ﻣﺼـﺎﺣﻒ و ﻗﺮاءت و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻘﺮآن در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع آﻧﻬـﺎ در ﺗﺮﻗﯽ ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﮑﺎﻣـﻞ آن اﺛﺮ ﻓﺮاوان داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻼ‬
‫ﻧﺤﻮﯾﺎن و ﻟﻐﻮﯾﺎن ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌـﺪدي ﺑﻨﺎم ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم »ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن« ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﮐﺴﺎﺋﯽ و اﺧﻔﺶ و ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﯿﺐ و ﻣﺒﺮد و ﻗﻄﺮب اﻟﻨﺤﻮي و ﻓﺮاء و اﺑﯽ ﻋﺒﯿﺪه و زّﺟﺎج و ﺟﺰ آﻧﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ در ﻫﻤﯿﻦ رﺷﺘﻪ ﮐﺘﺒﯽ در ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺠﺎزات ﻗﺮآن و ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن و ﻟﻐﺎت اﻟﻘﺮآن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﻘﻬـﺎ ﺷـﺮوع ﺑﺠﻤﻊآوري آﯾـﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﺣﮑـﺎم ﻓﻘﻬﯿﻪ از آﻧﻬﺎ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻣﯿﺸـﺪه اﺳﺖ ﮐﺮده و آن اﺣﮑﺎم را ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻫﺮﯾﮏ از ﻣـﺬاﻫﺐ‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣـﺬﻫﺐ ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ ﻣـﺬﻫﺐ اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﻣﺬﻫﺐ ﻇﺎﻫﺮﯾﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﺘﺎب اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﻟﺮازي‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻣـﺬﻫﺐ اﻫـﻞ ﻋﺮاق و ﮐﺘﺎب اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن ﺗﺄﻟﯿﻒ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﮐﺘﺎب اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن ﺗﺄﻟﯿﻒ داود ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﻮاﻫﺮي‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن ﻫﻢ‬
‫ﻫﻨﮕـﺎم ﺟﻤﻊ ﺗﻮارﯾـﺦ ﻣﻠـﻞ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼـﺎري و اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﻏﯿﺮه از آﯾﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮآن اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮاد ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن ﻓﺮاﻫﻢ ﺷـﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﻮادي را ﮐﻪ ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ از راه ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻋﻘﻠﯿﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮاد اﻓﺰودهاﻧـﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﯿﺮﯾﻢ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم وﺳﻌﺖ داﻣﻨﻪ ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺗﻨﻬﺎ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺪﯾﺚ‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎري آن اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل و اﺣﻮال ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد و ﺧﻮد ﺑﺪو ﻋﻠﻢ رواﯾﮥ اﻟﺤﺪﯾﺚ و دراﯾﮥ‬
‫اﻟﺤﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯿﮕﺮدد‪ .‬ﻋﻠﻢ رواﯾﮥ اﻟﺤﺪﯾﺚ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺗﺼﺎل اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮﺳﻮل اﻟّﻠﻪ از ﺣﯿﺚ اﺣﻮال روات آﻧﻬﺎ در ﺿﺒﻂ‬
‫و ﻋـﺪاﻟﺖ و ﻧﻈـﺎﺋﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﯿﮑﻨـﺪ و ﺑﺎﺻﻮل اﻟﺤـﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ دراﯾـﮥ اﻟﺤـﺪﯾﺚ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻔﻬﻮم اﻟﻔﺎظ و‬
‫ﻣﺮاد از آﻧﻬـﺎ ﺑﺤﺚ ﮐﻨـﺪ و ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋـﺪ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﺿﻮاﺑﻂ ﺷـﺮﻋﯽ‪ .‬ﻣﺮاد از ﻋﻠﻢ اﻟﺤـﺪﯾﺚ ﭘﯿﺮوي از آداب ﻧﺒﻮي و دوري از‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺰد او ﻣﮑﺮوه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻠﻢ از ﺟﻬﺖ اﻫﻤﯿﺖ واﻓﺮي ﮐﻪ داﺷﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯿﻪ ﺷﻌﺐ و ﻓﺮوع ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﺷـﺮح اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ -‬ﻋﻠﻢ اﺳﺒﺎب ورود اﻻﺣﺎدﯾﺚ و ازﻣﻨﺘﻪ و اﻣﮑﻨﺘﻪ‪ -‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺤﺪﯾﺚ و ﻣﻨﺴﻮﺧﻪ‪ -‬ﻋﻠﻢ ﺗﺄوﯾﻞ اﻗﻮال‬
‫اﻟﻨﺒﯽ‪ -‬ﻋﻠﻢ رﻣﻮز اﻗﻮال اﻟﻨﺒﯽ‪ -‬ﻋﻠﻢ ﻏﺮاﺋﺐ ﻟﻐﺎت اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ -‬ﻋﻠﻢ ﺗﻠﻔﯿﻖ اﻻﺣﺎدﯾﺚ‪ -‬ﻋﻠﻢ رواة اﻻﺣﺎدﯾﺚ‪ -‬ﻋﻠﻢ اﻟﻨﻈﺮ ﻓﯽ اﻻﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫اﯾـﻦ ﻋﻠﻢ در ﻧﻈﺮ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ از اﺷـﺮف ﻋﻠـﻮم و اﻫّﻢ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻮده و ﻣـﻮرد ﮐﻤـﺎل ﺗـﻮّﺟﻪ ﮐـﺎﻓﻪ ﻃﺒﻘـﺎت ﻗﺮار ﻣﯿﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﻌـﺪ از ﻗﺮآن‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ اﻃﻼع از اﺣﮑﺎم دﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﻣﺮوّي از ﭘﯿﻐـﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺤـّﺪﺛﯿﻦ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ﺗـﺎﺑﻌﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺒﻌـﺪ ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد و اﻋﺘﻨﺎء ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﻣﯿﺰان اﻫﻤّﯿﺖ ﻣﺤّﺪﺛﯿﻦ ﺑﺴـﺘﮕﯽ ﺗﺎم ﺑﺤﻔﻆ و ﻧﻘﻞ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻـﺤﯿﺢ داﺷﺖ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺤﻔﻆ و ﻧﻘﻞ اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﻮّﺟﻪ ﻓﺮاوان‬
‫ﻣﺒﺬول ﻣﯿﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ در ﭘﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻗﺪام ﺑﻪ »رﺣﻠﻪ« در ﺑﻼد و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻇﻬﻮر اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑـﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﻣﺮﺑّﯽ ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮد در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻢ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ را‬
‫ﮐﻪ اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﯽ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﺑﻤﺮدم اﺑﻼـغ ﻣﯿﮑﺮد و ﻫﻢ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺜﻞ ﻓﻬﻢ در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن ﯾﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫اﺟﺮاء اﺣﮑـﺎم و ﻧﻈـﺎﺋﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر اﺷـﮑﺎﻟﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸـﮑﻼت آﻧـﺎن را رﻓﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﯾـﺎ از ﭘﯿﻐـﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﻮال و اﻓﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﺻﺎدر ﻣﯿﺸـﺪ ﮐﻪ ﺳـﺮﻣﺸﻖ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻗﻮال و اﻓﻌﺎﻟﺸﺎن ﻗﺮار ﻣﯿﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑـﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻘـﺪار ﮐﺜﯿﺮي ﺳـّﻨﺖ و دﺳـﺘﻮر و ﻗﻮل از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺪهﯾﯽ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺣﻔﻆ داﺷـﺘﻨﺪ و رواﯾﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺷـﺮوع ﺷﺪ و‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻨﺸـﺮ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺒﺎدرت ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ و ﺳـﻨﻦ ﻧﺒﻮي ﺑﺴـﺮﻋﺖ در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر‬
‫اﺳﻼﻣﯽ رواج ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در آﻏﺎز ﮐﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺤﻔﻆ و ﻧﻘﻞ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻮّﺟﻬﯽ ﺑﻀﺒﻂ آﻧﻬﺎ در ﮐﺘﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ در آن دوره ﮐﻪ‬
‫ﺗـﺎ اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ اﻣﻮي اﻣﺘـﺪاد ﯾـﺎﻓﺖ اﺧﺘﻼـط اﺣﺎدﯾﺚ ﺻـﺤﯿﺢ ﺑﺎ ﺳـﻘﯿﻢ و ﻣﺠﻌﻮل ﺑﺸـّﺪت ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ وﻟﯽ اﻧﺪكاﻧـﺪك ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ‬
‫اﺣـﺎدﯾﺚ و ﺳـﻨﻦ از ﺧﻠـﻞ و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﺿـﺒﻂ آﻧﻬﺎ ﺷـﺮوع ﺷـﺪ و در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن دوم ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣـﺪّوﻧﯿﻦ ﺑﺰرگ ﺣـﺪﯾﺚ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎﯾﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ ﮐﻪ از آﻧﺠﻤﻠﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺢ )م‪ (150 .‬در ﻣّﮑﻪ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ )م‪ (151 .‬و ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ )م‪ (179 .‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ و رﺑﯿﻊ ﺑﻦ ﺻﺒﯿﺢ )م‪ (160 .‬و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽ ﻋﺮوﺑﮥ )م‪ (156 .‬و ﺣّﻤﺎد ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ )م‪ (176 .‬در ﺑﺼﺮه و ﺳﻔﯿﺎن اﻟّﺜﻮري )م‪ (161 .‬در ﮐﻮﻓﻪ و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرك )م‪ (181 .‬در ﺧﺮاﺳﺎن‪ .‬از‬
‫ﻣﯿـﺎن اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫـﺎي ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن دوم اﮐﻨﻮن ﺟﺰ ﻣﻮّﻃـ ﺄ ﻣﺎﻟـﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫـﺎي دﯾﮕﺮ اوﺻـﺎﻓﯽ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه و از ﻣﺠﻤﻮع‬
‫اﯾﻦ اوﺻـﺎف و ﻧﯿﺰ از ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ در ﻣﻮﻃـﺄ ﻣﺎﻟـﮏ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ در آن اﯾـﺎم ﻗﺼـﺪ از ﺟﻤﻊ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧـﺪﻣﺖ ﺑﻌﻠﻢ ﻓﻘﻪ ﺑﻮده اﺳـﺖ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻮﻃﺄ ﻣﺎﻟﮏ داراي ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﻘﻬﯽ اﺳﺖ و ﮔﻮﯾﺎ ﻣﻘﺼﻮد از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﻘﻬﺎي ﻗﯿﺎﺳـﯽ ﻋﺮاق ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼوهﺑﺮاﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻮﻃﺄ‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﺴـﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻣﺤـّﺪﺛﯿﻦ آن ﺗﺎ ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل ﮐﺎﻣﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ( ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﻧﻬﺎ ﻣﺮﺳﻞ اﺳـﺖ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ اﺳـﻨﺎد ﺑﻨﺤﻮ ﮐﻤﺎل در آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺎﻣـﺪه( و ﻗﺴـﻤﺘﯽ ﻣﻨﻘﻄﻊ )ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ اﺻـﻼ ذﮐﺮ ﺳـﻨﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ( وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم روش ﮐﺎﻣﻠﺘﺮي در ﺗﺪوﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و آن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺴﺎﻧﯿﺪ )ﺟﻤﻊ ﻣﺴـﻨﺪ( اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴـﻨﺪ ﻋﺒﯿﺪ اﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻮﺳـﯽ اﻟﮑﻮﻓﯽ و ﻣﺴـّﺪد اﺑﻦ ﻣﺴـﺮﻫﺪ ﺑﺼـﺮي و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪ .‬در ﻣﺴﺎﻧﯿـﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗـﺪوﯾﻦ آن ﺑﻮد ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﺤﺴﺐ روات ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪ‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ اﺣـﺎدﯾﺚ ﻣﺮوي از ﻫﺮﺻـﺤﺎﺑﯽ را ﺟـﺪاﮔﺎﻧﻪ ﮔﺮد ﻣﯿﺂوردﻧـﺪ اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﻮﺿﻮﻋـﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺣـﺎل آﻧﮑﻪ در روش ﺳﺎﺑﻖ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﯾﺎ ﻓﺘﺎوي ﺻﺤﺎﺑﻪ را در ﻫﺮﻣﻮﺿﻮع ﻓﻘﻬﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻃﻬﺎرت و ﺗﺠﺎرت و ﻏﯿﺮه ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن اول و دوم ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺸﺎﮐﺶﻫﺎي ﺷﺪﯾـﺪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﮐﻼﻣﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣـﺪّون ﻧﺒﻮدن‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ و ﺑﻌﻀـﯽ ﻋﻠﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﺴـﯿﺎري اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺠﻌﻮل ﻣﺘﺪاول ﮔﺮدﯾﺪ و ﮐﺜﺮت اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﺣﺎدﯾﺚ و‬
‫ﺣﺘﯽ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑﺂﻧﻬـﺎ را دﺷﻮار ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑـﺎﯾﻦ ﺳـﺒﺐ در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻓﮑﺮ ﻧﻘـﺪ اﺣـﺎدﯾﺚ و ﺗﻤﯿﯿﺰ اﻧﻮاع آﻧﻬﺎ )ﺻـﺤﯿﺢ‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺿـﻌﯿﻒ‪ ،‬ﻣﺮﺳﻞ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻘﻄﻊ‪ ،‬ﻣﻌﻀـﻞ‪ ،‬ﺷـﺎذ‪ ،‬ﻏﺮﯾﺐ و ﻏﯿﺮه( از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ذﮐﺮ رﺟـﺎل ﺣـﺪﯾﺚ و ﺣﮑﻢ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂﻧﺎن ﺑﻤﯿﺎن آﻣـﺪ و دوره ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﺻـﺤﺎح‬
‫ﻓﺮارﺳـﯿﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ اﻣـﺎم ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ اﻟﺒﺨﺎري )م‪ (256 .‬ﮐﺘـﺎب ﻣﻌﺮوف ﺧـﻮد اﻟﺠـﺎﻣﻊ اﻟﺼـﺤﯿﺢ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺴـﻠﻢ ﺑﻦ ﻟا ﺤﺠـﺎج‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )م‪ (261 .‬ﮐﺘﺎب ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ اﻟﻘﺰوﯾﻨﯽ )‪ (273 -209‬ﮐﺘﺎب ﺳﻨﻦ و اﺑﯽ داود )م‪(275 .‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺳـﻨﻦ و اﻟﺘﺮﻣـﺬي )م‪ (279 .‬ﮐﺘـﺎب ﺟـﺎﻣﻊ و اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ )م‪ (303 .‬ﮐﺘـﺎب ﺳـﻨﻦ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﺷـﺶ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ارﮐﺎن‬
‫اﺳﺎﺳـﯽ ﻋﻠﻢ ﺣـﺪﯾﺚ در ﻣﯿﺎن ﻋﺎّﻣﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎم »ﮐﺘﺐ اﻟﺴـﺘﮥ« ﻣﺸـﻬﻮرﻧﺪ واﺻـّﺢ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﺷـﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮﻧﺪ و اﺣﯿﺎﻧﺎ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺴـﻨﺪ اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ )م‪ (241 .‬را ﻫﻢ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﯿﺎﻓﺰاﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎره اﺣـﺎدﯾﺚ ﻣﻘﺒﻮل اﺋّﻤﻪ ﺣـﺪﯾﺚ و ﻓﻘﻬـﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ وﺟﻮد اﺣـﺎدﯾﺚ ﻣﺠﻌﻮل ﺗﻔـﺎوت ﻣﯿﮑﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼـ اﻣﺎم اﺑﻮ‬
‫ﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ اﺑﻦ ﺧﻠـﺪون از ﻣﯿﺎن ﺟﻤﯿﻊ اﺣﺎدﯾﺚ در ﺣـﺪود ﻫﻔـﺪه ﺣـﺪﯾﺚ را ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﺎﻟﮏ در ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻮﻃﺄ در ﺣـﺪود ﺳﯿﺼـﺪ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﮐﺘﺎب ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤّﺪﺛﯿﻦ در رواﯾﺖ‬
‫ﺟﻨﺒﻪ اﻓﺮاط ﭘﯿﻤﻮدﻧﺪ و ﮔﺎه ﮐﺎر ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﭙﺎﻧﺼﺪ و ﺷﺸﺼﺪ ﻫﺰار و ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﮐﺘﺎب ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد‬
‫را از روي ﺳـﯿﺼﺪ ﻫﺰار ﺣـﺪﯾﺚ ﻣﺴـﻤﻮع ﺗﺮﺗﯿﺐ داد و اﻣـﺎم ﺑﺨـﺎري از روي ﺷﺸـﺼﺪ ﻫﺰار ﺣـﺪﯾﺚ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ از اﯾﻦ ﻣﯿﺎن در ﺣـﺪود‬
‫‪ 9200‬ﺣﺪﯾﺚ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ‬
‫ﻓﻘﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﺮوع ﻋﻤﻠﯽ اﺣﮑﺎم ﺷﺮع ﺑﺤﺚ ﮐﻨﺪ و ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﻠﮑﻪ اﻗﺘﺪار ﺑﺮ اﺟﺮاء اﻋﻤﺎل ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﺮ اﺳـﺘﻨﺒﺎط اﺣﮑﺎم اﺳﺖ از ﮐﺘﺎب و ﺳـّﻨﺖ و ﺑﺴﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﺤﻞ اﺟﺘﻬﺎدﺳﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺟﺘﻬﺎد اﺧﺘﻼف ﻓﻘﻬﺎ و اﯾﺠﺎد دﺳﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﺟﺪﯾﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﯿﺎت ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺣﮑﺎم را از او ﻓﺮاﻣﯿﮕﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﻣﺸﮑﻼت ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ ﺑﻮي ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در رﻓﻊ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺣﻮاﺋـﺞ ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﻗّﺮاء ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن را از ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ و ﻧﺎﺳـﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ‬
‫ﻣﯿﺸـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و از ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﯿﺎن ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﺧﻠﻔﺎء راﺷـﺪﯾﻦ و اﺑّﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ و ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد و ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺒﻞ و ﻋّﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و ﺳﻠﻤﺎن و اﺑﻮ اﻟﺪرداء و اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي ﺑﻔﺘﻮي ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﻓﺘﻮي ﺑﺘﺎﺑﻌﯿﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷـﺪ و از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻫﻔﺖ ﺗﻦ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺳـﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴـﯿﺐ و اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ و ﻗﺎﺳﻢ و ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ و ﻋﺮوة و ﺳـﻠﯿﻤﺎن و ﺧﺎرﺟﻪ ﮐﻪ ﻋﺪد آﻧﺎﻧﺮا ﻣﻮرﺧﺎن ﺗﺎ ده ﺗﻦ ﻧﯿﺰ رﺳﺎﻧﯿﺪهاﻧﺪ و ﻓﻘﻪ و ﻓﺘﻮي ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻗﻮم در ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ در اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﻘﻪ و ﻗﺮاءت و ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﻤﯽ واﺣﺪ ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﻬﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دﺷﻮار‬
‫ﻣﯿﻨﻤﻮد ﻟﯿﮑﻦ اﻧﺪكاﻧﺪك ﻫﺮﯾﮏ‬
‫از اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻮﺳـﻌﻪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺧﻮد از دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻮم ﺟﺪا ﺷﺪ و ﻋﻠﻢ ﺗﺸـﺮﯾﻊ از ﻣﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﺑﻌﻠﻢ ﻓﻘﻪ و اﺻﺤﺎب آن ﺑﻔﻘﻬﺎ ﻣﻌﺮوف‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﻓﻘﻬﺎ ﭼﻮن در ﮐﻠﯿﻪ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺣّﻖ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ اﻫﻤﯿﺖ واﻓﺮ ﮐﺴﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﻤـﺎم ﻗﺮن اول ﺑﺮ اﺛﺮ اﺟﺘﻤﺎع اﮐﺜﺮ ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ در ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻬّﻢ ﻓﺘﻮي آن ﺷـﻬﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ از اواﯾﻞ ﻗﺮن دوم ﻋﺮاق ﻧﯿﺰ‬
‫در اﯾﻦ ﺑـﺎب ﻣﺮﮐﺰّﯾﺖ و اﻫﻤﯿﺘﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﺮد و ﮔﺮوﻫﯽ از ﻓﻘﻬـﺎي ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ در آن دﯾﺎر ﻇﻬﻮر ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و ﻫﻤﯿﻦ دوﮔﺎﻧﮕﯽ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻓﻘﻪ ﺑـﺎﻋﺚ اﯾﺠـﺎد دو روش ﻣﻤﺘـﺎز در آن ﻋﻠﻢ ﮔﺮدﯾـﺪ ﯾﮑﯽ ﺑﻨـﺎم ﻃﺮﯾﻘﻪ اﻫـﻞ ﺣـﺪﯾﺚ و دﯾﮕﺮ ﺑﻨـﺎم ﻃﺮﯾﻘﻪ اﻫـﻞ رأي و ﻗﯿﺎس ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان‬
‫ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ دو روش را از آﻏﺎز ﮐﺎر ﺗﺎ ﻣـّﺪتﻫﺎي ﻣﺪﯾـﺪ ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸﺎﺟﺮات و ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﻮد و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﻮد ﻣﻨﺠﺮ ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌـﺪد ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﭘﯿﺸﻮاي اﻫـﻞ رأي اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ زوﻃﯽ از اﺻﻞ اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺟـّﺪش زوﻃﯽ در ﮐﺎﺑﻞ و ﺑﻘﻮﻟﯽ در‬
‫ﻧﺴـﺎ و ﺧﻮد اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ در ﮐﻮﻓﻪ ﺑﺴـﺎل ‪ 80‬ﻫﺠﺮي وﻻـدت ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﺑﻐـﺪاد ﺑﺴﺎل ‪ 150‬ﻫﺠﺮي درﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي در اواﯾـﻞ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺳﺮﮔﺮم ﻣﺒـﺎﺣﺚ ﮐﻼـﻣﯽ ﺑﻮده و ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎء ﮐﻼم ﻣﺮاوده داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ آﻧﮑﻪ ﺑّﺰاز ﺑﻮد در اﻣﻮر ﻋﻤﻠﯽ اﺟﺘﻤﺎع ﻫﻢ وارد‬
‫ﺑﻮده و از ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺿﻊ اﻗﺘﺼـﺎدي و ﺗﺠـﺎري ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد اﻃﻼـع داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑـﺎ وﺟﻮد ﺗﺄﯾﯿـﺪ و ﺗﻘﻮﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒـﺎس ازو ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﺗﻤـﺎﯾﻠﯽ ﺑﻌﻠﻮﯾﯿﻦ داﺷﺖ و آﻧـﺎﻧﺮا ﺑﺮاي ﺧﻼﻓﺖ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪﺗﺮ ﻣﯿـﺪاﻧﺴﺖ‪ .‬از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺸـﻬﻮر او اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ )م‪ (182 .‬ﻗﺎﺿـﯽ اﻟﻘﻀﺎة ﻫﺎرون‬
‫اﻟﺮﺷﯿﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪد و از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﺨﺮاج اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺸﯿﺒﺎﻧﯽ و دﯾﮕﺮ زﻓﺮ )م‪.(158 .‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺎﮔﺮدان در ﭘﺮاﮔﻨﺪن ﻧﻈﺮ و روش اﺳﺘﺎد ﺧﻮد اﺛﺮ ﻓﺮاوان داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ در ﻗﺒﻮل اﺣﺎدﯾﺚ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻣﺠﻤﻮع اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪود ﻫﻔﺪه ﺣﺪﯾﺚ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ او را‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯿﮑﺮد ﮐﻪ ﺑﻘﯿﺎس و اﺳﺘﺤﺴﺎن ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋّﻠﺖ ﻋﻤـﺪه اﯾﻦ ﻧﻈﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ وي اوﻻ ﻣﺮدي دﻗﯿﻖ اﻟﻨﻈﺮ و ﺳـﺮﯾﻊ اﻻﻧﺘﻘﺎل ﺑﻮد و ﺛﺎﻧﯿﺎ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑﺎ ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ و ﻣﺒﺎﺣﺚ آﻧﺎن آﺷـﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و ﺛﺎﻟﺜﺎ در ﻣﺤﯿﻂ اﯾﺮاﻧﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﻋﺮاق ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﺤﺚ و ﻧﻈﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﻨﯽ ﺑﻮد‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺴـﺘﻌّﺪ اﺧﺬ اﺣﺎدﯾﺚ و ﺳـﻨﻦ ﺻـﺤﺎح از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻧﺒﻮد ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯿﺒﺎﯾﺴﺖ روش دﯾﮕﺮي‬
‫ﻏﯿﺮ از آﻧﭽﻪ ﻓﻘﻬـﺎي ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﺑـﺂن ﺗﻮّﺟﻪ داﺷـﺘﻨﺪ اﺗﺨـﺎذ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻼـوهﺑﺮاﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻦ روش ﻗﯿـﺎس در ﻓﻘﻪ اﻣﺮي ﺗـﺎزه ﻧﺒﻮد و ﭘﯿﺶ از اﺑﻮ‬
‫ﺣﻨﯿﻔﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﯽ از رﺟﺎل ﮐﻢوﺑﯿﺶ ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺎس ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از آﻧﮑﻪ در ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﺣﮑﻤﯽ ﺑﺮاي اﻣﺮي ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ اﻣﻮر دﯾﮕﺮي را ﮐﻪ ﺑﺎ آن اﺗﺤﺎد در ﻋﻠّﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ آن‬
‫ﻗﯿﺎس ﮐﻨﻨـﺪ و ﻫﻤﺎن ﺣﮑﻢ را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂن اﻣﻮر ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻞ ﺑﻌﺪا ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻮاردي اﻃﻼق ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂﻧﻬﺎ‬
‫ﻧـّﺼ ﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﻘﯿﻪ ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ ﻣﻮازﯾﻦ ﺷـﺮﻋﯽ و ﻣﻘﺘﻀـﯿﺎت دﯾﻦ اﺣﮑﺎﻣﯽ در ﺑﺎب آﻧﻬﺎ ﺻﺎدر ﻣﯿﮑﺮد‪ .‬ﺑﺎﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﯿﺎس ﺑﺘﺪرﯾﺞ‬
‫ﻣﺮادف رأي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و رأي و ﻗﯿﺎس ﯾﻌﻨﯽ آﻧﮑﻪ ﻓﻘﯿﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻃﻮل ﻣﻤﺎرﺳﺖ ﺧﻮد در اﺣﮑﺎم ﺷـﺮﻋﯿﻪ اﯾﻦ ﻣﻠﮑﻪ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ را ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ در اﻣﻮر و ﻋﻠﻞ و اﺳـﺒﺎب آﻧﻬﺎ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ آن ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺷﺮط اﺻﻠﯽ رأي و ﻗﯿﺎس اﺟﺘﻬﺎدﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ اﮔﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺎﻣﺮي در ﻗﺮآن و ﺳـّﻨﺖ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ )ﻣﺸـﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﺛﻘﺎت آﻧﺮا رواﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﺗﺼﺮﯾﺤﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ ﻣﺘﻮﺳﻞ‬
‫ﺑﺎﺟﺘﻬﺎد ﻣﯿﺸﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﺳـﯿﺮﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﻣﯽرﻓﺖ و ﭼﻮن ﻣﺤﯿﻂ ﻋﺮاق و اﯾﺮان ﻣﺴﺘﻌّﺪ ﻗﺒﻮل اﯾﻦ روش ﺑﻮد ﻃﺮﯾﻘﻪ او ﺑﺴﺮﻋﺖ در اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ روش اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﻃﺮﯾﻘﻪ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﺑﺂن ﭘﯿﺮوان ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ را ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫اﻻﺻﻞ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮاﻟﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻻدت او در ﺳﺎل ‪ 97‬و وﻓﺎﺗﺶ در ‪ 179‬اﺗﻔـﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬وي ﺑﺮﻋﮑﺲ اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﺎﺣﺎدﯾﺚ و ﺳـﻨﻦ و اﻃﻼع از آﻧﻬﺎ و اﺳـﺘﻨﺎد ﺑﺮ آﻧﻬﺎ رﻏﺒﺖ‬
‫واﻓﺮ داﺷﺖ و ﻧﺸـﺄت در ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺳـﮑﻮﻧﺖ و وﻓﺎت ﻋـﺪه ﮐﺜﯿﺮي از ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﺮاي او ﺑﺂﺳﺎﻧﯽ ﻣﯿّﺴـ ﺮ‬
‫ﻣﯿﺴﺎﺧﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ او را ﺑﺮﯾﻦ روش ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯿﻨﻤﻮد‪ .‬اﻟﺒّﺘﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﺎﻟﮏ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﺘﻮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﺧﻠﻔﺎ و ﺻـﺤﺎﺑﻪ‬
‫و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﻗّﺮاء ﺑﺰرگ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑﺮ اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ و اﺣﺎدﯾﺚ و ﺳـﻨﻦ و اﺟﻤﺎع اّﻣﺖ ﺑـﺪادن ﻓﺘﻮاي ﺧﻮد ﺳـﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ از‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺸﻬﻮر آن ﺷﻬﺮ ﻓﻘﻪ آﻣﻮﺧﺖ و ﺑﻬﻤﺎن ﻃﺮﯾﻘﻪﯾﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎر آﻣﺪ و ﻫﻤﺎن روش را اداﻣﻪ داد‬
‫و ﺗﮑﻤﯿـﻞ ﮐﺮد و ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻮد را ﺑﻬﻤﺎن ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺸـﻬﻮر او ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ وﻫﺐ )م‪ (197 .‬و ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ‬
‫اﻟﻘﺎﺳﻢ )م‪ (191 .‬و اﺷـﻬﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ )م‪ (204 .‬و ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﮑﻢ )م‪ (214 .‬و ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﻠﯿـﺜﯽ )م‪ (234 .‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺤﺪﯾﺚ و ﻓﻘﻪ ﻣﺸﻬﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤّﺴﮏ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺤﺪﯾﺚ ﺗﺎ درﺟﻪﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺨﺒﺮ واﺣﺪي ﻫﻢ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﯾﺎ ﺣﺴﻦ ﺑﺎﺷﺪ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯿﮑﺮد و اﺣﮑﺎم ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺂﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ و ﺳﻨﻦ رﺳﻮل و ﺻﺤﺎﺑﻪ و اﺟﻤﺎع اّﻣﺖ ﺻﺎدر ﻣﯿﻨﻤﻮد و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺑﺎﺟﻤﺎع و اﺗﻔﺎق اﻫﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﯾﺎ اﮐﺜﺮ اﻫﻞ‬
‫آن ﺷـﻬﺮ ﺑﺮ ﺣﮑﻤﯽ درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺳـّﻨﺖ اﺳـﺘﻨﺎد ﻣﯿﻨﻤﻮد زﯾﺮا آﻧﺎن را ﻣﻄﻠﻊ و ﻣﻌﺘﺎد ﺑﺴـﻨﻦ ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل و ﺻـﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﺴﺖ و ﻣﯿﮕﻔﺖ ﻃﺒﻘﺎت اﻫﻞ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ اﻋﻤﺎل و اﺣﮑﺎم ﺧﻮد را ﺑﭙﯿﺮوي از ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻧﺠﺎم ﻣﯿﺪﻫﻨﺪ و آﻧﺎن ﺧﻮد از‬
‫آﻧﺤﻀـﺮت آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧـﺪ و او اﺟﻤـﺎع اﻫـﻞ ﻣـﺪﯾﻨﻪ را در ﮐﺘـﺎب ﻣﻮّﻃـ ﺄ ﺧﻮد ﺑﭽﻬﻞ و اﻧـﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ رﺳﺎﻧﯿـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﻤﻮّﻃﺄ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن اﺣﺎدﯾﺚ و ﺳﻨﻦ و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﻤﺎﻋﯽ اﻫﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﻘﻬﯽ ﻣﺮﺗﺐ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫روش ﻣﺸـﻬﻮر دﯾﮕﺮي ﮐﻪ اﻧـﺪﮐﯽ ﺑﻌـﺪ از دو روش اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ روش ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ادرﯾﺲ اﻟﺸﺎﻓﻌﯽ )‪ (204 -150‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي ﻣـﺪﺗﯽ در ﻣّﮑﻪ ﻧﺰد ﺳـﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ و ﻣﺴـﻠﻢ ﺑﻦ ﺧﺎﻟـﺪ اﻟﺰﻧﺠﯽ ﻓﻘﻪ آﻣﻮﺧﺖ و ﺳـﭙﺲ ﺑﻤﺪﯾﻨﻪ رﻓﺖ و در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺎﻟﮏ ﺗﻠّﻤﺬ ﮐﺮد و‬
‫ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻣﺎﻟﮏ ﺑﯿﻤﻦ رﻓﺖ و ﺳـﭙﺲ در ﺳﺎل ‪ 195‬ﺑﺒﻐـﺪاد ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد و ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻮد ﺗﺎ درﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ در اﺛﻨﺎء اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد در‬
‫ﻋﺮاق ﺑﺎ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ و ازو ﻓﻘﻪ را ﺑﺮوش ﻋﺮاﻗﯿﯿﻦ آﻣﻮﺧﺖ و ﺑـﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﻠﻢ اﻫﻞ ﺣـﺪﯾﺚ و اﻫﻞ‬
‫رأي ﻫﺮدو در او ﺟﻤﻊ ﺷﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه در اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺗﺼّﺮﻓﺎﺗﯽ ﮐﺮد و ﻗﻮاﻋﺪي ﺑﻮﺟﻮد آورد‪.‬‬
‫روش او در ﻓﻘﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺻـﻞ در ﻓﺘﻮي ﮐﺘﺎب و ﺳـّﻨﺖ و اﺟﻤﺎع و آﺛﺎر و ﻗﯿﺎس ﺑﺮ آﻧﻬﺎﺳﺖ و ﻗﯿﺎس ﻫﻢ ﺟﺰ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﮑﺘﺎب اﻟّﻠﻪ و‬
‫اﻃﻼع از اﻗﺎوﯾﻞ و ﺳـﻨﻦ ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن و اﺟﻤﺎع ﻧﺎس و اﺧﺘﻼف آﻧﺎن ﻣﯿّﺴـ ﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از آﺛﺎر ﻣﻬّﻢ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ اﺳﺖ رﺳﺎﻟﻪ او‬
‫در اﺻﻮل ﻓﻘﻪ و رﺳـﺎﻟﻪﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻨـﺎم »ﮐﺘـﺎب اﻻﻣﺎم« ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺷﺎﮔﺮداﻧﯽ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺮﯾﻘﻪ او را در ﻋﺮاق و اﯾﺮان و ﻣﺼـﺮ‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪﻧﺪ و ﻗﺒﻮل ﻣﺬﻫﺐ او در اﯾﺮان ﺗﺎ‬
‫درﺟﻪﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﺪﺗﻬﺎ ﻫﻤﺸﺄن ﻣﺬﻫﺐ اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ ازﯾﻦ ﭘﯿﺸﻮاي ﺑﺰرگ ﻓﻘﻪ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ را ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬اﺻﻞ او از ﻣﺮو وﻟﯽ وﻻدت و ﻧﺸﺄﺗﺶ در ﺑﻐﺪاد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 164‬وﻻدت ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺴﺎل ‪ 241‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺗﻮّﺟﻪ او ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻌﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻮد و در راه ﺟﻤﻊ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻮﻓﻪ و ﺑﺼـﺮه و ﻣّﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ و‬
‫ﺷﺎم و ﯾﻤﻦ و اﻟﺠﺰﯾﺮه را دﯾـﺪ‪ .‬ﻣـﺪﺗﯽ ﻣﺼﺎﺣﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻮد و از وي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻨﮑﻪ او از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺤـّﺪﺛﯿﻦ ﺑﻮد ﺗﺮدﯾﺪي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺰرگ او را ﺑﻔﻘﻪ ﻧﺸـﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻣﺬﻫﺐ او را در ﺧﻼف ﺑﯿﻦ ﻓﻘﻬﺎ ﻧﯿﺎورد و ﻣﯿﮕﻔﺖ او‬
‫ﻣﺮد ﺣـﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺮد ﻓﻘﻪ‪ .‬ﻓﻘﻪ او ﺑﺸـّﺪت ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺣـﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ اﺳـﺎس ﻋﻠﻢ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﮐﺘﺎب و ﺣـﺪﯾﺚ و ﺳـّﻨﺖ ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﻓﺘﻮي را ﮐﻪ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﻗﺒﻮل داﺷﺖ و از ﻣﯿﺎن ﭼﻨـﺪ ﻓﺘﻮي از ﺻـﺤﺎﺑﻪ در ﯾﮏ ﻣﻮرد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد آﻧﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻗﺮب ﺑﮑﺘـﺎب و ﺳـّﻨﺖ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺣـﺘﯽ ﺣـﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳـﻞ ﯾـﺎ ﺿـﻌﯿﻒ را ﻫﻢ ﺑﺮ ﻗﯿـﺎس ﺗﺮﺟﯿـﺢ داده اﺳﺖ و از ﻗﯿـﺎس ﺟﺰ در ﻣـﻮردي ﮐﻪ‬
‫ﺿﺮورت و اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ رﺳـﯿﺪه ﺑﺎﺷـﺪ اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﻓﻘﻪ ﺗﺼـﻨﯿﻒ ﻧﮑﺮد ﺑﻠﮑﻪ آﻧﭽﻪ ازو در ﻓﻘﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺆاﻻت ﻣﺮدم داده اﺳﺖ و ﺷﺎﮔﺮدان او آﻧﻬﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ آوردﻧﺪ و ﻣﺮﺗﺐ و ﻣﺪّون ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﮐﺴﺎن دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن داراي اﺛﺮي در ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﯾﮑﯽ اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن داود ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ داود اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ داود‬
‫اﻟﻈـﺎﻫﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 270‬در ﺑﻐـﺪاد درﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬وي ﻣﺆﺳـﺲ ﻓﺮﻗﻪ داودﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻪ را ﻧﺰد اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﻣﺴـﺘﻘّﻠﯽ ﺑﻨـﺎم ﻣـﺬﻫﺐ ﻇـﺎﻫﺮﯾﻪ آورد‪ .‬ﻣـﺬﻫﺐ او ﻧﻘﯿﺾ ﻣـﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮑّﻠﯽ ﻣﻨﮑﺮ ﻗﯿـﺎس ﺑﻮد و اﻋﺘﻘـﺎد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﮐﺘﻔﺎ‬
‫ﺑﻈﻮاﻫﺮ ﮐﺘﺎب و ﺳّﻨﺖ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ ﻇﺎﻫﺮي در ﻓﺎرس و اﻧﺪﻟﺲ راﯾﺞ ﺑﻮد و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻋﻬﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدي ﮐﻪ ﺑﺎﺋّﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ داﺷﺖ ﮐﺎر آﻧﺎن روﻧﻘﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﻌﺮوف ﻓﻘﻬﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﺛﻮرﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﺳـﺲ آن ﺳـﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺳـﻌﯿﺪ اﻟﺜﻮري )م‪ (161 .‬ﺑﻮد و ﻣـﺬﻫﺐ او در اواﺧﺮ ﻗﺮن‬
‫دوم ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ .‬اﺳﺎس ﻣﺬﻫﺐ ﺛﻮرﯾﻪ آن ﺑﻮد ﮐﻪ در اﺳﺘﺨﺮاج اﺣﮑﺎم ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺣﺎدﯾﺚ ﺗﻤّﺴﮏ ﮐﺮد‪ .‬دﯾﮕﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﻃﺒﺮّﯾﻪ‬
‫از اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄـﺒﺮي )‪ (310 -224‬ﺻـﺎﺣﺐ ﮐﺘـﺎب اﺧﺘﻼـف اﻟﻔﻘﻬﺎ و ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻘﺮآن و ﺗﺎرﯾـﺦ ﻟا ﺮﺳﻞ و‬
‫اﻟﻤﻠﻮك‪.‬‬
‫ﺑﺮ روي ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي از ﻫﻤﻪ ﻗﺮون و ادوار دﯾﮕﺮ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺴـﺘﻌّﺪ ﻇﻬﻮر ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻘﻬﯽ و دوره‬
‫اﺟﺘﻬﺎد و ﺻﺪور آراء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﮑﯿﻔﯿﺖ اﺳـﺘﺨﺮاج اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻬﯽ از ﮐﺘﺎب و ﺳّﻨﺖ ﯾﺎ رأي و ﻗﯿﺎس ﺑﻮده و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻢ ﮐﺘﺐ‬
‫ﺑﺴـﯿﺎر در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮﯾﮏ از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﺬاﻫﺐ و ﺷﺎﮔﺮدان و ﭘﯿﺮوان ﺑﺰرگ آﻧﺎن ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﺾ آﻧﻬﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ ﺗﻮّﺟﻪ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺷﺪﯾـﺪ ﻓﺮوع اﺣﮑﺎم اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ را ﻣﯿﺘﻮان دوره اداﻣﻪ‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﻬّﻢ ﻓﻘﻬﯽ ﺳﻪ ﻗﺮن اول و ﺣﺘﯽ دوره اﻧﺘﺨﺎب دﺳﺘﻪﯾﯽ از ﻣﺬاﻫﺐ و ﺗﺮك ﻣﺬاﻫﺐ دﯾﮕﺮ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤـﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﻓﻘﻬـﺎي اﻫـﻞ ﺳـّﻨﺖ و ﺟﻤـﺎﻋﺖ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺑـﺎ ﺣﺮارت و ﺷﻮق واﻓﺮ ﻣﺸـﻐﻮل ﺗﺄﻟﯿﻒ و اﺟﺘﻬﺎد در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﭘﯿﺸﺮوان ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮق اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﻄﯿﺮ ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﻓﺮق ﻣﺘﻌﺪد ﺷﯿﻌﻪ ﻫﺮﯾﮏ روش ﻓﻘﻬﯽ ﺧﺎص داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺪاء و ﻣﻨﺸﺄ ﻓﻘﻪ ﺷـﯿﻌﻪ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﺎﯾﺪ اﻓﺰود ﮐﻪ ﺷﯿﻌﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺘﺎب و اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﻧﺒﻮي اﺣﺎدﯾﺚ و ﺳﻨﻨﯽ ﻫﻢ از اﺋّﻤﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸﺮ دارد‪.‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻓﻘﻬﯽ او اﺳﺎس ﮐﺎر اﻫﻞ ﺗﺸّﯿﻊ ﺷﺪه ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد در ﻣﯿﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺧﻠﻔﺎ ﺑﻔﻘﻪ و‬
‫ﻓﺘﻮي ﺷـﻬﺮت دارد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻓﻘﻬﯽ ﺷـﯿﻌﻪ را ﺑﯿﮑﯽ از اﺻـﺤﺎب ﻣﺸﻬﻮر ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﻨﺎم ﺳﻠﯿﻢ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ اﻟﻬﻼﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت آﻧﺤﻀـﺮت ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺳﺎﯾﺮ اﺋّﻤﻪ ﻫﻢ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎﺗﯽ در ﻓﻘﻪ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﻌﻀـﯽ‬
‫ﺷﻬﺮت ﺑﯿﺸﺘﺮي در اﯾﻦ اﻣﺮ دارﻧـﺪ ﻣﺜﻞ اﻣﺎم اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﺒﺎﻗﺮ )م‪ (113 .‬و اﻣﺎم اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺼﺎدق )م‪ .(148 .‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ از اﻣـﺎم ﺑـﺎﻗﺮ و اﻣـﺎم ﺻﺎدق رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧـﺪ آل زرارة ﺑﻦ اﻋﯿﻦ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻓﻘﻬﺎي‬
‫دﯾﮕﺮ ﺷـﯿﻌﻪ ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ )از اﺻـﺤﺎب اﻣﺎم ﻣﻮﺳﯽ اﻟﮑﺎﻇﻢ ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (183‬ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﺼـﻨﯿﻔﺎت ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺒﺮﻗﯽ اﻟﻘﻤﯽ از اﺻﺤﺎب اﻣﺎم اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺮﺿﺎ )م‪ (202 .‬و ﻫﻢ از اﺻﺤﺎب آن اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻫﻮازي‬
‫و ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﺳـﻌﯿﺪ اﻫﻮازي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺧﻮد در ﻓﻘﻪ و آﺛﺎر و ﻣﻨﺎﻗﺐ و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﺷـﯿﻌﻪ ﻣﻄﻠﻊﺗﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن‬
‫ﺳﻮم ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮي در ﻣﯿﺎن ﺷﯿﻌﻪ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ وﻟﯽ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﻪ و ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﮑﻤﯿﻞ آن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯿّﺴﺮ‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌـﺪ از ﻏﯿﺒﺖ اﻣﺎم ﻣﻨﺘﻈﺮ ﮐﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 260‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻘﻪ ﺷـﯿﻌﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻘﻪ اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ ﺑﮑﺘﺎب و‬
‫ﺳّﻨﺖ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯿﺸﻮد ﻣﻨﺘﻬﯽ درﯾﻨﺠﺎ ﺣـﺪﯾﺚ و رأﯾﯽ را ﺟﺰ از اﻣﺎم ﯾﺎ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺷـﯿﻌﯽ و ﻣﺤـّﺪﺛﯽ ﺷـﯿﻌﯽ ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧـﺪ و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ اﺟﻤﺎع‬
‫ﻋﺎم را ﻣﻨﮑﺮﻧﺪ و ﺑﻘﯿﺎس اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪارﻧﺪ و ﻫﯿﭻ رأي را ﺟﺰ از ﺧﺪا و رﺳﻮل و اﺋّﻤﻪ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﯿـﺎن ﻓﺮوع ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﯾﮑﯽ ﻋﻠﻢ اﺻﻮل اﻟﻔﻘﻪ اﺳﺖ و آن ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿـﺎري آن ﻃﺮﯾﻘﻪ اﺳـﺘﻨﺒﺎط اﺣﮑـﺎم ﻓﺮﻋﯿﻪ از ادﻟّﻪ‬
‫اﺟﻤﺎﻟﯿﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع آن ادﻟّﻪ ﮐّﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ از آن ﺣﯿﺚ ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋّﯿﻪ از آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد و ﻣﺒﺎدي‬
‫آن از ﮐﻼـم و ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺣـﺪﯾﺚ و ﺑﻌﻀـﯽ از ﻋﻠـﻮم ﻋﻘﻠﯿـﻪ ﻣـﺄﺧﻮذ اﺳـﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ ﻋﻠـﻢ ﺧﻼـف اﺳـﺖ و آن ﻋﻠﻤﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ اﯾﺮاد‬
‫ﺣﺠﺖﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ و دﻓﻊ ﺷﺒﻬﺎت ﺑﺎ اﯾﺮاد ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﯿﺎري آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻢ اﻟﺠﺪل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن اﺻﻮل و ﺷﺮاﯾﻂ و‬
‫ﮐﯿﻔّﯿﺎت ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد و آﻧﺮا ﻫﻢ از ﻓﺮوع ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﯿﺸﻤﺮﻧﺪ و ﻫﻢ از ﻓﺮوع ﻋﻠﻢ اﺣﮑﺎم دﯾﻦ و در ﻫﺮﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮع و روش آن‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼم‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼم ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻀّﻤﻦ ﺑﯿﺎن دﻻﯾﻞ و ﺣﺠﺞ ﻋﻘﻠﯿﻪ در ﺑﺎب ﻋﻘﺎﯾﺪ اﯾﻤﺎﻧﯿﻪ و رّد ﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪﻋﻪ و اﻫﻞ ﮐﻔﺮ و ﺿﻼﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺤﺚﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻗﺸﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اواﺧﺮ ﻗﺮن اول ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻋﺘﻘﺎدي اﺳﻼم از ﻗﺒﯿﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺗﺠﺴﯿﻢ و‬
‫ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﯿـﺎر و ﺣـﺪود اﯾﻤـﺎن و ﮐﻔﺮ و اﻣﺜـﺎل اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ درﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻮن ﻃﺮﻓـﺪاران ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺤﺘﺎج دﻻﯾﻠﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮاﺳـﺘﺪﻻﻟﯽ ﻃﺒﻌﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻋﻘﻼﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ راه ﺑﺮاي ﻫﺮدﺳﺘﻪ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼم‬
‫ا ز آ ﻧ ﻬ ﺎ ﺗ ﺸ ﮑﯿ ﻞ ﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫اﯾﺠـﺎد و ﺗﺮﻗﯽ ﻋﻠﻢ ﮐﻼـم در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻠﻞ ﻣﺘﻌـﺪدﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ در اﺳـﻼم وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﺧﺎرج ﺑﻤﺤﯿﻂ‬
‫ا ﺳ ﻼ ﻣ ﯽ وا ر د ﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫‪ -1‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻞ ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻌﺚ از اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ اﯾﺮاداﺗﯿﺴﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻤﻠـﻞ ﻏﯿﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن در ﻋﻘﺎﯾـﺪ آﻧـﺎن ﺷـﺪه ﯾـﺎ اﺳـﺘﺪﻻﻻت ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳـﻼم ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و ﯾﺎ ﺑﺤﺜﻬﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﯿﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ »‪ .«1‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎء اّﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺑﺤﺚ در اﯾﻦ ﻣﻮارد و‬
‫اﺛﺒﺎت آﻧﻬﺎ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺷﺮﯾﻌﺖ از راه ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ و ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ درآﻣﺪهاﻧﺪ و از اﯾﻦ راه ﻓﺼﻮل ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎء ﮐﻼم ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از ﮐﺎر ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺧﻮد ﻓﺎرغ ﺷﺪﻧﺪ و ﮐﺎر ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي آﻧﺎن روﻧﻘﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ در‬
‫اﺻﻮل دﯾﻦ ﮔﺮدﯾﺪﻧـﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ اﯾﺠﺎد اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺷﺪﯾـﺪ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮدﺳـﺘﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺤﺘﺎج ﺑﺎﺳـﺘﻌﺎﻧﺖ از ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﯿﺸﻮﻧـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﯿﺎن زرﺗﺸﺘﯿﺎن و ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن و ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن و ﺟﺰ آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺑﺪﯾﻨﻄﺮﯾﻖ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻣﺜـﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻼـﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﺎﯾﺠـﺎد ﻓﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮدﯾـﺪ و اﯾﻦ ﻓﺮق ﻫﻢ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در اﺑﺘـﺪاء اﻣﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﯾﮏ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺳـﺎده ﻏﯿﺮ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺰودي ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺻﻮﻟﯽ ﻣﺘﻌـﺪد ﮔﺮدﯾـﺪه و ﻣﺤﺘﺎج ﺑﺎﺳـﺘﻌﺎﻧﺖ از‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ از ﺧﺎرج ﺑﻤﺤﯿﻂ اﺳﻼﻣﯽ راه ﺟﺴﺖ و در اﯾﺠﺎد ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪ اﯾﻨﻬﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻏﺎﻟﺐ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ اﺳـﻼم درآﻣﺪﻧﺪ از دﯾﺎﻧﺎت ﻗﺪﯾﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ادﯾﺎن ﯾﻬﻮدي و ﻧﺼﺮاﻧﯽ و ﻣﺎﻧﻮي و زرﺗﺸﺘﯽ‬
‫و ﺻـﺎﺑﺌﯽ و ﻏﯿﺮه ﺑﻮده و ﺑـﺎ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ اﯾﻦ دﯾﺎﻧﺎت ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻗﺒﻮل دﯾﻦ ﺟﺪﯾـﺪ ﺑﻌﺎدت ﻗـﺪﯾﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از اﺻﻮل‬
‫دﯾﺎﻧﺎت ﺷﺪه و ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻟﺒﺎس اﺳﻼﻣﯽ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﻤﻠﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﻌﺘﻘـﺪﯾﻦ اﻟﻮﻫﯿﺖ ﻋﯿﺴـﯽ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اّن ﻣﺜﻞ ﻋﯿﺴـﯽ ﻋﻨﺪ اﻟﻠّﻪ ﮐﻤﺜﻞ آدم ﺧﻠﻘﻪ ﻣﻦ ﺗﺮاب ﺛﻢ ﻗﺎل ﻟﻪ‬
‫ﮐﻦ ﻓﯿﮑﻮن‪ -‬و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﭘﯽﺟﻮﯾﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و وﺻﻮل ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ آن‪ -‬و اﻟّﻠﻪ اﻧﺰل ﻣﻦ اﻟﺴﻤﺎء ﻣﺎء ﻓﺎﺣﯿﺎ ﺑﻪ اﻻرض‬
‫ﺑﻌـﺪ ﻣﻮﺗﻬـﺎ اّن ﻓﯽ ذﻟـﮏ ﻵﯾـﮥ ﻟﻘﻮم ﯾﺴـﻤﻌﻮن‪ -‬ﻗﻞ ﻟﻮ ﮐﺎن ﻣﻌﻪ آﻟﻬـﮥ ﮐﻤﺎ ﯾﻘﻮﻟﻮن اذا ﻻﺑﺘﻐﻮا اﻟﯽ ذي اﻟﻌﺮش ﺳﺒﯿﻼ ﺳـﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﻤﺎ‬
‫ﯾﻘﻮﻟﻮن ﻋﻠﻮا ﮐﺒﯿﺮا‪ -‬ادع اﻟﯽ ﺳﺒﯿﻞ رﺑﮏ ﺑﺎﻟﺤﮑﻤﮥ و اﻟﻤﻮﻋﻈﮥ اﻟﺤﺴﻨﮥ و ﺟﺎدﻟﻬﻢ ﺑﺎﻟﺘﯽ ﻫﯽ اﺣﺴﻦ؛ و ﺟﺰ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﺮق اﻗﻮاﻟﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ از ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺎرع ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ دور اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﻧﺤﺎء ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻧﮓ اﺳﻼﻣﯽ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺮق اوﻟﯽ اﺳـﻼم ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﺠﺎﻫـﺪت ﺳـﺮﮔﺮم ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮق ﻏﯿﺮ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ و اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﻫﻢ ﺑﺮاي آن‬
‫ﻗﻮم ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯿﺸﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻌﺪ از اﻃﻼع از ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻗﻮال آﻧﺎن‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ در آﻏﺎز ﮐﺎر ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎﻗﻮال و دﻻﯾﻞ و‬
‫ﺣﺠـﺞ اﻗﻮام ﺧـﺎرﺟﯽ اﺣـﺎﻃﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺮاي رّد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻔّﮑﺮ و اﺳـﺘﺪﻻل ﺗﻮﺳﻞ ﺟﻮﯾﻨـﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎي ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﻦ ادﯾﺎن ﻗـﺪﯾﻢ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ دﯾﻦ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼـﺮاﻧﯽ ﺑﺴـﻼح ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﺴـﻠّﺢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﯿﻠﻮن اﻟﯿﻬﻮدي »‪ «1‬از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ ﯾﻬﻮد را ﺑـﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ‬
‫درآﻣﯿﺨﺖ و ﮐﻠﻤﺎن اﺳﮑﻨﺪراﻧﯽ »‪) «2‬ﻣﺘﻮﻓﯽ در ﺣﺪود ‪ 220‬ﻣﯿﻼدي( و اورﯾﮕﻦ »‪ 254 -158) «3‬ﻣﯿﻼدي( از اوﻟﯿﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ دﯾﻦ ﻧﺼـﺮاﻧﯽ را ﺑـﺎ ﻋﻘﺎﯾـﺪ اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺟﺪﯾـﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻧﺴـﻄﻮرﯾﺎن و ﯾﻌﻘﻮﺑﯿﺎن و ﻏﯿﺮه در اﯾﻦ ﮐﺎر از‬
‫ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻗـﺪﯾﻢ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﻧﺎن ﺑﺴـﻼح ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﺴـّﻠﺢ ﮔﺮدﻧـﺪ و ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺳﻼح ﺑﻤﺒﺎرزه ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﺳـﺘﻔﺎده از ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم را ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ را ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻣﺪت‬
‫ﻣﺘﻤـﺎدي ﺳـﺮﮔﺮم ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻤﯿﻖ ﻓﻠﺴـﻔﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎ رﺑﻄﯽ ﺑـﺪﯾﻦ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺤﺚ در ﺟﺰء ﻻﯾﺘﺠﺰي‪ ،‬ﻃﻔﺮه‪،‬‬
‫ﺟﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻋﺮض و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮ روي ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ اﯾﺠﺎد ﻋﻠﻢ ﮐﻼم در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻼـم اﺳـﻼﻣﯽ را ﺑﺎﯾـﺪ از ﻃﺮﻓﯽ ﻣﻨﺒﻌﺚ از اﺻﻮل دﯾﻦ اﺳـﻼم و اﺷـﺎرات و آﯾـﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ داﻧﺴﺖ و از ﻃﺮﻓﯽ آﻧﺮا ﻣﺘﺄﺛﺮ از‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻏﯿﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﻣﺒﺎﻧﯽ دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ و ﻣﺎﻧﯽ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و اﺳﮑﻨﺪراﻧﯽ و ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻨﺼﻮرت ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و ﮐﺎر آن ﺑﺤﺚ در اﺻﻮل دﯾﻦ اﺳـﻼم از ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد و ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺗﺠﺴﯿﻢ و ﺣﺪود اﯾﻤﺎن و ﺟﺒﺮ‬
‫و اﺧﺘﯿـﺎر و ﺧﻠﻖ و اﻣﺜـﺎل آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺑﺎ ذﮐﺮ ادﻟّﻪ ﻋﻘﻠﯽ و رّد ﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪ و ﻣﺸـﺘﻐﻞ ﺑـﺪان را‬
‫ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Philon le Jnif-(1‬‬
‫)‪Clement d'Alexandrie-(2‬‬
‫)‪Origene-(3‬‬
‫در ﻋّﻠﺖ ﺗﺴـﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﮑﻼم اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫راﺟﻊ ﺑـﺂن اﺧﺘﻼـف اﻓﺘـﺎد و ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ در آن ﺷـﺮوع ﺷـﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﮐﻼم اﻟّﻠﻪ و ﺧﻠﻖ ﻗﺮآﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را ﺑﺴـﺒﺐ ﺗﺴـﻤﯿﻪ ﺑﺎﻫّﻢ و اﻗـﺪم‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ آن »ﮐﻼم« ﻧﺎﻣﯿﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺎﻇﺮات ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻌﻘﺎﺋـﺪ اﺳﺖ و ﻧﻈﺮي ﺑﻌﻤﻞ در آﻧﻌﻠﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ آﻧﺮا »ﮐﻼم« ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﯾﺎ از آﻧﺮوي ﮐﻪ اﺻـﺤﺎب اﯾﻦ ﻋﻠﻢ در ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﺗﮑّﻠﻢ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن از ﺗﮑّﻠﻢ آن ﺧﻮدداري ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺮا ﮐﻼم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﯾﺎ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻃﺮق اﺳـﺘﺪﻻل اﯾﻦ ﻋﻠﻢ در ﺑﺎب اﺻﻮل دﯾﻦ ﺷـﺒﺎﻫﺖ واﻓﺮي ﺑﻤﻨﻄﻖ در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻃﺮق اﺳﺘﺪﻻل ﻓﻠﺴﻔﯽ دارد ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ را ﺑﺎﺳﻤﯽ‬
‫ﻣﺮادف دوﻣﯿﻦ ﻣﻮﺳﻮم داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺴـﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﮑﻼم در ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺳـﯿﺎن ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﺤﺚ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را »ﻓﻘﻪ اﻟﺪﯾﻦ« ﻣﻘﺎﺑﻞ » ﻟا ﻔﻘﻪ ﻓﯽ‬
‫اﻟﻌﻠﻢ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ »اﻟﻔﻘﻪ ﻓﯽ اﻟﺪﯾﻦ اﻓﻀﻞ ﻣﻦ اﻟﻔﻘﻪ ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ« و اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﮐﻪ در ﻋﻘﺎﺋﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد »اﻟﻔﻘﻪ اﻻﮐﺒﺮ«‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »‪ ...‬ﺛّﻢ ﻃﺎﻟﻊ ﺑﻌﺪ ذﻟﮏ ﺷﯿﻮخ اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﮥ ﮐﺘﺐ ﻟا ﻔﻼﺳﻔﮥ‬
‫ﺣﯿﻦ ﻓّﺴـ ﺮت اّﯾﺎم اﻟﻤﺄﻣﻮن ﻓﺨﻠﻄﺖ ﻣﻨﺎﻫﺠﻬﺎ ﺑﻤﻨﺎﻫﺞ اﻟﮑﻼم و اﻓﺮدﺗﻬﺎ ﻓﻨﺎ ﻣﻦ ﻓﻨﻮن اﻟﻌﻠﻢ و ﺳـّﻤﺘﻬﺎ ﺑﺎﺳﻢ اﻟﮑﻼم« ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد‬
‫ﭘﯿﺶ از ﮔﺰارش ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺑﺰﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﻗﺒﻞ از آﻣﯿﺰش ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺑﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﺼﻮرت ﻓّﻨﯽ ﺧﺎص درﻧﯿﺎﻣـﺪه و ﮐﻼم ﻧﺎﻣﯿـﺪه‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ ﻋﻠﻢ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﮐﻼم از ﺷـﯿﻮع ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﯿﺎد داﺷﺖ ﻣـّﺪﺗﻬﺎ ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﮑﻨﺪي و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن او ﻇﻬﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﮔﺮم ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﻖ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 258‬درﮔﺬﺷﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻨﯽ از ﻗﺒﯿﻞ واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ و اﺑﯽ‬
‫اﻟﻬـﺬﯾﻞ اﻟﻌّﻠـﺎف و ﻧّﻈـ ﺎم ﭼﻨـﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از آن ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺼـﻨﯿﻒ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺶ از آن دﺳـﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺣﺴـﻦ‬
‫ﺑﺼﺮي و ﻏﯿﻼن اﻟﺪﻣﺸﻘﯽ و ﺟﻬﻢ ﺑﻦ ﺻﻔﻮان ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ در ﻋﻬﺪ اﻣﻮي ﺳﺮﮔﺮم ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻪ ﻓﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﻼﻣﯽ در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼم ﻫﻢ در ﻧﺰد ﻫﺮﯾﮏ از آﻧﻬﺎ ﻧﺤﻮه ﺧﺎﺻﯽ‬
‫ﯾـﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ ﻓﺮق ﺷـﯿﻌﻪ اﻣـﺎﻣﯿﻪ و زﯾـﺪﯾﻪ و ﻣﺮﺟﺌﻪ و ﺧﻮارج و ﻣﺠّﺒﺮه و ﺟﺰ آﻧـﺎن ﻫﺮﯾـﮏ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﮐﻼـم و ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ ﺧـﺎص‬
‫داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻋﺪه ﮐﺜﯿﺮي از اﯾﻦ ﮔﺮوه در ﺗﻤّﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ و از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت در آن ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﺘﺎب اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠّﯿﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬

‫ﻣﺮاد از ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯿﻪ )ذﻫﻨﯿﻪ‪ -‬ﺣﮑﻤﯿﻪ‪ -‬ﻋﻠﻮم اواﺋﻞ( ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮﻣﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌّﻘﻞ و اﺳـﺘﺪﻻل ﺳـﺮوﮐﺎر داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﻫﻤﻪ‬
‫اﻧـﻮاع ﺣﮑﻤﺖ و اﺻـﻮل و ﻓﺮوع ﻫﺮﯾـﮏ از ﭼﻬـﺎر ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ و ﻃـﺒﯿﻌﯽ و رﯾﺎﺿـﯽ و اﺧﻼـق و ﻣﻘـّﺪﻣﻪ آﻧﻬـﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺑﺤﮑﻤﺖ ﻧﻈﺮي و ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯿﺪارﻧﺪ و ﻣﻨﻄﻖ را ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻘّﺪﻣﻪﯾﯽ در آﻏﺎز آن ﻗﺮار ﻣﯿﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮاد از ﺣﮑﻤﺖ ﻧﻈﺮي اﻧﻮاع ذﯾﻞ از ﻋﻠﻮﻣﺴﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬رﯾﺎﺿﯽ ﮐﻪ اﺻﻮل آن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‪ :‬ﻋﻠﻢ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻘﺎدﯾﺮ و اﺣﮑﺎم و ﻟﻮاﺣﻖ آﻧﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻋﺪد ﮐﻪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻋﺪاد و‬
‫ﺧﻮاص آﻧﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﮐﻪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺧﺘﻼف اوﺿﺎع اﺟﺮام ﻋﻠﻮي ﺑﻨﺴـﺒﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﺑﺎ اﺟﺮام ﺳﻔﻠﯽ و ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺣﺮﮐﺎت و اﺟﺮام و‬
‫اﺑﻌـﺎد آﻧﻬـﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺴﺐ ﻣـﺆﻟّﻔﻪ و اﺣـﻮال آﻧﺴﺖ و ﭼـﻮن در ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺻـﻮات و آﻫﻨﮕﻬـﺎ ﺑﮑـﺎر ﻣﯿﺮود آﻧﺮا ﻋﻠﻢ‬
‫ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿﯽ ﻓﺮوﻋﯽ ﻧﯿﺰ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﺎﻇﺮ و ﻣﺮاﯾﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺟﺒﺮ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺟّﺮ اﺛﻘﺎل و ﻧﯿﺮﻧﺠﺎت و ﺟﺰ آن‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ اﺻﻮل آن ﻫﺸﺖ اﺳﺖ و آﻧﻬـﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬ﻋﻠﻢ اﻟﺴـﻤﺎع اﻟﻄﺒﯿﻌﯽ »‪ «1‬در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺒـﺎدي ﻣﺘﻐّﯿﺮات از ﻗﺒﯿـﻞ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن و‬
‫ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﮑﻮن و ﻧﻬﺎﯾﺖ و ﻻﻧﻬﺎﯾﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﯾﺎ ﺳﻤﻊ اﻟﮑﯿﺎن‪La Physique‬‬
‫و ﺟﺰ آن‪ .‬اﻟﺴﻤﺎء و اﻟﻌﺎﻟﻢ »‪ «1‬در ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺟﺴﺎم ﺑﺴﯿﻄﻪ و ﻣﺮّﮐﺒﻪ و اﺣﮑﺎم ﺑﺴﺎﯾﻂ ﻋﻠﻮي و ﺳﻔﻠﯽ‪.‬‬
‫اﻟﮑﻮن و اﻟﻔﺴﺎد »‪ «2‬در ﻣﻌﺮﻓﺖ ارﮐﺎن و ﻋﻨﺎﺻـﺮ و ﺗﺒّﺪل ﺻﻮر ﺑﺮ ﻣﺎده ﻣﺸﺘﺮﮐﻪ‪ .‬اﻵﺛﺎر اﻟﻌﻠﻮّﯾﮥ »‪ «3‬در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻠﻞ ﺣﺪوث ﺣﻮادث ﺟّﻮي‬
‫و ارﺿـﯽ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻣﻌـﺎدن در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺮّﮐﺒـﺎت و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺮﮐﯿﺐ آﻧﻬﺎ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻧﺒﺎت در ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺟﺴﺎم ﻧﺎﻣﯿﻪ و ﻧﻔﻮس و ﻗﻮاي ﻧﺒﺎﺗﯽ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺣﯿﻮان‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﺎﻧـﺪاران و اﺟﺴﺎم ﻣﺘﺤّﺮﮐﻪ ﺑﺤﺮﮐﺖ ارادي و ﻧﻔﻮس و ﻗﻮاي آﻧﻬﺎ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻧﻔﺲ در ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺣﻮال ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫ﺗﺪﺑﯿﺮ آن در ﺟﺴﻢ‪ .‬از ﻓﺮوع ﻋﻠﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻋﻠﻢ ﻃّﺐ و ﻋﻠﻢ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم و ﻋﻠﻢ ﻓﻼﺣﺖ و ﻋﻠﻢ ﮐﯿﻤﯿﺎ و اﻣﺜﺎل آﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﮥ ﯾﺎ ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﮥ »‪ «4‬ﮐﻪ اﺻﻮل آن دو اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ در ﻣﻌﺮﻓﺖ واﺟﺐ و ﻋﻘﻮل و ﻧﻔﻮس‪ .‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬
‫اوﻟﯽ در ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻣﻮر ﮐّﻠﯽ اﺣﻮال ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺎﻧﻨـﺪ وﺣﺪت و ﮐﺜﺮت و وﺟﻮب و اﻣﮑﺎن و ﺣﺪوث و ﻗﺪم و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ‪ .‬از ﻓﺮوع اﯾﻦ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺒّﻮت و اﻣﺎﻣﺖ و ﻣﻌﺎدﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤـﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاد از آن ﻋﻠﻢ ﺑﻤﺼﺎﻟـﺢ ﺣﺮﮐـﺎت ارادي و اﻓﻌـﺎل ﺻـﻨﺎﻋﯽ اﻧﺴـﺎن ﺑﺮ وﺟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﻈـﺎم اﺣـﻮال ﻣﻌـﺎد و ﻣﻌـﺎش‬
‫ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ و ﺑﺮاي وﺻﻮل ﺑﮑﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧّﯿﺖ ﺑﮑﺎر آﯾﺪ‪ ،‬و آن ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﻋﻠﻢ ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻧﻔﺲ ﯾﺎ ﺗﻬﺬﯾﺐ اﺧﻼق‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻋﻠﻢ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﻨﺰل‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﻋﻠﻢ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪن‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯿﻪ ﯾﺎ ذﻫﻨﯿﻪ ﻋﻠﻮم آﻟﯿﻪ ﯾﺎ ﻋﻠﻮم ﻣﻨﻄﻘﯿﻪ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح‪:‬‬
‫اﻟﻤـﺪﺧﻞ )اﯾﺒﺴﺎﻏﻮﺟﯽ »‪ -(«5‬اﻟﻤﻘﻮﻻـت )ﻗﺎﻃﯿﻐﻮرﯾـﺎس »‪ -(«6‬اﻟﻌﺒـﺎرة )ﺑـﺎري ارﻣﯿﻨﯿﺎس »‪ -(«7‬ﺗﺤﻠﯿـﻞ اﻟﻘﯿـﺎس )اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘـﺎي اوﻟﯽ »‪-(«8‬‬
‫اﻟﺒﺮﻫﺎن )اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘﺎي ﺛﺎﻧﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﺎﺑﻮدﻗﻄﯿﻘﺎ »‪-(«9‬‬
‫______________________________‬
‫)‪le Ciel et le Monde-(1‬‬
‫)‪La Generation et la Corruption-(2‬‬
‫)‪La Meteorologie-(3‬‬
‫)‪Metaphysique-(4‬‬
‫)‪Isagoge-(5‬‬
‫)‪Categorias-(6‬‬
‫)‪Perihermeneias-(7‬‬
‫)‪Analytica priora-(8‬‬
‫)‪Apodictica Analytica posteriora-(9‬‬
‫ﺟﺪل )ﻃﻮﺑﯿﻘﺎ »‪ -(«1‬اﻟﻤﻐﺎﻟﻄﯿﻦ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﮥ اﻟﻤﻤّﻮﻫﮥ )ﺳﻮﻓﺴﻄﯿﻘﺎ »‪ -(«2‬اﻟﺨﻄﺎﺑﻪ )رﯾﻄﻮرﯾﻘﺎ »‪ -(«3‬اﻟﺸﻌﺮ )ﺑﻮﻃﯿﻘﺎ »‪.(«4‬‬
‫ﺗﺎزﯾﺎن و ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺗﻮارﯾﺦ و ﮐﺘﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻋﺮب در ﺻﺪر اﺳـﻼم و ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از دوره ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻌﻠﻮم ﻋﻘﻠﯿﻪ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﮐﺘﺎب اﻟّﻠﻪ و ﺳّﻨﺖ رﺳﻮل را ﺑﺮاي ﺳﻌﺎدت دارﯾﻦ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯿﺪاﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻤﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯿﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﺮب در ﺻـﺪر اﺳـﻼم ﺑﻬﯿﭽﯿﮏ از ﻋﻠﻮم ﻣﮕﺮ ﺑﺰﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺣﮑﺎم اﺳـﻼم و ﻓﻦ ﻃّﺐ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺎﺟﺖ ﻋﻤﻮم ﻧﺰد ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‬
‫آن ﻗﻮم ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد ﺑﭽﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺖ و اﯾﻦ ﻋﺪم ﺗﻮّﺟﻪ از ﺑﺎب ﺣﻔﻆ ﻗﻮاﻋﺪ اﺳـﻼم و دور داﺷـﺘﻦ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﭘﯿﺶ از رﺳﻮخ‬
‫و اﺳﺘﻮاري ﺑﻨﯿﺎن اﯾﻤﺎن‪ ،‬از ﺧﻠﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻔﻮذ ﻋﻠﻮم اواﺋﻞ اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻧﭽﻪ ﮐﺘﺎب در ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺑﻼد‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﺳﻮﺧﺘﻨـﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮ در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿـﻞ ﻫﻢ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد ﺗـﺎ اﺗﺤـﺎد و اﺟﺘﻤـﺎع ﮐﻠﻤﻪ در ﻓﻬﻢ و ﻋﻤﻞ ﮐﺘﺎب اﻟّﻠﻪ و ﺳـّﻨﺖ رﺳﻮل‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد و اﯾﻦ ﺣﺎل ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﺼﺮ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ دوام داﺷﺖ و از آن ﭘﺲ اﺧﺘﻼف آراء و اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺬاﻫﺐ رواج ﯾﺎﻓﺖ و ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺘﺪوﯾﻦ ﺑﻤﯿﺎن‬
‫آﻣ ﺪ ‪.‬‬
‫»‪» «5‬ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ﺗـﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺧﻠﻮص ﻧـّﯿ ﺘﯽ ﮐﻪ ﺑـﺒﺮﮐﺖ ﺻـﺤﺒﺖ رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ داﺷـﺘﻨﺪ و ﻗﺮب ﻋﻬـﺪ او و ﻗّﻠﺖ اﺧﺘﻼﻓـﺎت و اﻣﮑـﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﺑﺜﻘﺎت‪ ،‬از ﺗـﺪوﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺷـﺮاﯾﻊ و اﺣﮑﺎم ﻣﺴـﺘﻐﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن از ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻋﻠﻢ ﮐﺮاﻫﺖ داﺷـﺘﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺂﻧﭽﻪ از‬
‫ﺳﻌﯿﺪ اﻟﺨﺪري رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اذن ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻋﻠﻢ ﺧﻮاﺳﺖ اّﻣﺎ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ او را اﺟﺎزت ﻧﺪاد و از اﺑﻦ ﻋّﺒﺎس‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ او ﮐﺘﺎﺑﺖ را ﻧﻬﯽ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷـﻤﺎ ﺑﮑﺘﺎﺑﺖ دﺳﺖ زد ﮔﻤﺮاه ﺷﺪ و ﻣﺮدي ﻧﺰد ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪام و ﻣﯿﺨﻮاﻫﻢ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻢ و ﭼﻮن ﺑﺪو ﻧﺸﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪Topica-(1‬‬
‫)‪-(2‬‬
‫‪) Sophistici Elenchi) les refutations sophistiques‬‬
‫)‪Rhetorica-(3‬‬
‫)‪Poetica-(4‬‬
‫)‪ -(5‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﭼﺎپ ﺗﺮﮐﯿﻪ ج ‪ 1‬ص ‪33‬‬
‫داد از وي ﮔﺮﻓﺖ و ﺑـﺂب ﺷـﺴﺖ‪ .‬وي را ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدي؟ ﮔﻔﺖ زﯾﺮا ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻃﻼﻋـﺎت ﺧﻮد را ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ ﺑﮑﺘـﺎﺑﺖ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ و از ﺣﻔﻆ دﺳﺖ ﻣﯿﮑﺸﻨﺪ و ﻋﻠﻤﺸﺎن از ﻣﯿﺎن ﻣﯿﺮود‪«.‬‬
‫ﺑـﺪﯾﻦ ﺳـﺒﺐ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻋﺮب ﻫﺮﮔـﺎه ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺧﻮد ﺑﮑﺘﺒﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﺑﺴﻮﺧﺘﻦ و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﻮرزﯾـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﻣﺼﺮ را ﻓﺘﺢ ﮐﺮد و ﺑﺮ ذﺧﺎﺋﺮ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻋﻤﺮ آﻧﻬﺎ را ﺳﻮﺧﺖ و در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻋﺮب‬
‫از ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺧﻮدداري ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص ﺑﻔﺮﻣﺎن ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي ﮐﺘﺐ اﯾﺮان را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد‪«1» .‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﺗﺪوﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫در ﻣـّﺪﺗﯽ ﺑﯿﺶ از ﯾـﮏ ﻗﺮن ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳـﯿﺎﺳﺖ و ﺳـﯿﺎدت در دﺳﺖ ﻋﺮب ﺑﻮد ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮّﺟﻪ و اﻗﺒﺎﻟﯽ اﺳﺎﺳـﯽ ﺑﻌﻠﻢ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺮب اﺷـﺘﻐﺎل ﺑﻌﻠﻢ را ﻣﻬﻨﻪ ﻣﻮاﻟﯽ و ﺷـﻐﻞ ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﻣﯿـﺪاﻧﺴﺖ و از آن ﮐﺎر ﻧﻨﮓ داﺷﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﺗﺎ آﻧﺮوز ﮐﻪ ﺟﺰ ﻧﮋاد ﻋﺮب‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﺪاﺷﺖ اﺛﺮي از روﺷـﻨﯽ ﻋﻠﻢ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳـﻼم ﻣﺸـﻬﻮد ﻧﺒﻮد و ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻋﻨﺼـﺮ اﯾﺮاﻧﯽ و ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻣﻮي و‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ دوﻟﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﻧﻔﻮذ ﻣﻠﻞ ﻏﯿﺮ ﻋﺮب در دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻠﻔﺎ ﺷﺮوع ﺷﺪ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻌﻠﻮم ﻧﯿﺰ آﻏﺎز ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ »‪» :«2‬از اﻣﻮر ﻏﺮﯾﺐ ﯾﮑﯽ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻼن ﻋﻠﻢ در اﺳـﻼم ﻏﺎﻟﺒﺎ از ﻋﺠﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺧﻮاه در ﻋﻠﻮم ﺷـﺮﻋﯽ و ﺧﻮاه در‬
‫ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ و اﮔﺮ در ﻣﯿـﺎن ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺮدي در ﻧﺴـﺒﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد در زﺑﺎن و ﺟﺎي ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭘﺮورش از ﻋﺠﻢ ﺷـﻤﺮده ﻣﯿﺸـﺪ و اﯾﻦ از آن روي‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣّﻠﺖ اﺳـﻼم در آﻏﺎز اﻣﺮ ﻋﻠﻢ و ﺻـﻨﻌﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻤﻘﺘﻀﺎي ﺳﺎدﮔﯽ و ﺑـﺪاوت آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و اﺣﮑﺎم ﺷـﺮﯾﻌﺖ و اواﻣﺮ و‬
‫ﻧﻮاﻫﯽ ﺧﺪاوﻧـﺪ را رﺟﺎل ﺑﺴـﯿﻨﻪﻫﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و ﻣﺄﺧﺬ آﻧﺮا از ﮐﺘﺎب و ﺳـّﻨﺖ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ از ﺻﺎﺣﺐ ﺷـﺮع و اﺻـﺤﺎب او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻣﯿﺸﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻨﻬﺎ ﻗﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺮب ﺑﻮد ﮐﻪ از اﻣﺮ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺎﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎء ﻗﻔﻄﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ص ‪ -233‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺘﻤﺪن اﻻﺳﻼﻣﯽ ﻃﺒﻊ ﭼﻬﺎرم ج ‪ 3‬ص ‪ .47 -41‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ج‬
‫‪ 1‬ص ‪446‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ص ‪544 -543‬‬
‫اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺣﺎﺟﺘﯽ آﻧﺎن را ﺑﺪﯾﻦﮐﺎر ﺑﺮﻧﻤﯿﺎﻧﮕﯿﺨﺖ و در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ وﺿﻊ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮد ‪ ...‬ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﯽ اﻟّﻠﻪ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ و اﻟﻪ و ﺳـﻠﻢ ﮔﻔﺖ دو ﭼﯿﺰ ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﻧﻬﺎدهام ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑـﺪان ﺗﻤّﺴﮏ ﺟﻮﯾﯿـﺪ ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﯿﮕﺮدﯾﺪ و از آن دو ﯾﮑﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﻠّﻪ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺳّﻨﺖ ﻣﻨﺴﺖ؛ و ﭼﻮن ﻣـﺪت ﻧﻘـﻞ ﻃﻮﻻـﻧﯽ ﺷـﺪ اﺣﺘﯿـﺎج ﺑﻮﺿﻊ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻗﺮآﻧﯽ و ﺿـﺒﻂ اﺣـﺎدﯾﺚ از ﺑﯿﻢ ﺗﺒـﺎﻫﯽ آﻧﻬـﺎ ﻣﺤﺴﻮس ﮔﺮدﯾـﺪ و‬
‫ﺑﻤﻌﺮﻓﺖ ﺳـﻨﺪﻫﺎ و ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﻧﺎﻗﻼن ﺑﺮاي ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺣﺪﯾﺚ ﺻـﺤﯿﺢ از ﻣﻨﺴﻮب ﺣﺎﺟﺖ اﻓﺘﺎد و آﻧﮕﺎه اﺳـﺘﺨﺮاج اﺣﮑﺎم از ﮐﺘﺎب و ﺳـّﻨﺖ ﺷـﯿﻮع‬
‫ﯾـﺎﻓﺖ و ﺑـﺎ اﯾﻨﺤـﺎل زﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﺘﺒﺎﻫﯽ ﮔﺮاﯾﯿـﺪ و وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺤﻮي ﻻزم ﺷـﺪ و ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﺷـﺮﻋﯿﻪ ﺑﺎﺳـﺘﻨﺒﺎط و اﺳـﺘﺨﺮاج و ﻧﻈﺮ و ﻗﯿﺎس‬
‫اﺣﺘﯿﺎج ﯾﺎﻓﺖ و از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻌﻠﻮم دﯾﮕﺮ ﺣﺎﺟﺖ اﻓﺘﺎد و ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻣﺤﺘﺎج ﺑﺘﻌﻠﯿﻢ ﺷـﺪ و در زﻣﺮه ﻓﻨﻮن درآﻣـﺪ و ﻣﺎ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﻨﻮن‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﻀـﺎرت اﺳﺖ و ﻋﺮب دورﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم از آﻧﻨـﺪ ﭘﺲ ﻋﻠﻮم ﺧﺎص ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺘﻤـﺪن ﮔﺸﺖ و ﻋﺮب از آن دور ﻣﺎﻧـﺪ و ﻣﺘﻤـﺪﻧﯿﻦ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻬـﺪ ﻫﻤﻪ ﻋﺠﻢ و ﯾﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ از آن دﺳـﺘﻪ ﺷـﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮاﻟﯽ و اﻫﻞ ﺷـﻬﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤﺪن و ﺻـﻨﺎﯾﻊ و‬
‫ﺣﺮف ﭘﯿﺮو ﻋﺠﻤﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ زﯾﺮا اﯾﺸﺎن‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ رﺳﻮخ ﺗﻤـﺪن در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد از ﻫﻨﮕﺎم دوﻟﺖ ﭘﺎرﺳـﯿﺎن ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﺎر ﺑﻬﺘﺮ و ﺻﺎﻟﺢﺗﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﻤـﺎن ﻧﺤﻮ و ﺣـﺪﯾﺚ و اﺻﻮل ﻓﻘﻪ و ﮐﻼـم و اﮐﺜﺮ ﻣﻔّﺴـ ﺮان ﻫﻤﻪ از ﻋﺠﻢ ﯾﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ و زﺑﺎن ﻋﺠﻤﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و ﻫﯿﭻ‬
‫ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺤﻔﻆ و ﺗـﺪوﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻗﯿﺎم ﻧﮑﺮد ﻣﮕﺮ ﻋﺠﻤﺎن )اﯾﺮاﻧﯿﺎن( و ﻣﺼﺪاق ﮔﻔﺘﺎر ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و اﻟﻪ و ﺳـﻠﻢ آﺷـﮑﺎر ﺷﺪ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﮐﻨﺎف آﺳﻤﺎن ﺑﺎز ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻮﻣﯽ از اﻫﻞ ﻓﺎرس )اﯾﺮان( ﺑﺮ آن دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﯾﺎﻓﺖ ‪«...‬‬
‫ﻋﻠﻞ اﺻﻠﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را در ﻧﻘﻞ و ﺗﺪوﯾﻦ و ﻧﺸﺮ ﻋﻠﻮم در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯿﺘﻮان در ﺳﻄﻮر و ﻣﻮاد ذﯾﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬راه ﯾﺎﻓﺘﻦ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در دﺳـﺘﮕﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺑـﺪﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗـﺪرت دوﻟﺘﯽ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺳﻮاﺑﻖ ﻣﻤﺘﺪي در ﻋﻠﻮم داﺷـﺘﻨﺪ ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒـﺎس را روي ﮐـﺎر آوردﻧـﺪ از ﯾﮑﻄﺮف ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ رﺟـﺎل ﻣﻌﺮوف اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﯾـﺎ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﯾﺎ از ﺣﺎﻣﯿﺎن ﻋﻠﻢ و‬
‫ادب ﺑﻮدﻧـﺪ در ﺧﻠﻔـﺎ؛ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻌﺎﺷـﺮت ﺧﻠﻔـﺎ ﺑـﺎ آﻧـﺎن و ﻗﺒﻮل اﺛﺮ از اﯾﺸـﺎن و ﻫﻤﺮﻧـﮓ ﺷـﺪن ﺑـﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ از ﺑﻌﻀﯽ ﺟﻬﺎت رﺳﻮم و آداب‬
‫و ﺗﺸﮑﯿﻼت درﺑﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻠﻮم آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﭼﻮن اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﻫﻞ ﻧﻈﺮ ﺑﻮده و در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ رواج ادﯾﺎن و ﻣـﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ و اﯾﺠﺎد ﺑﺤﺜﻬﺎي دﯾﻨﯽ آﺷـﻨﺎ ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫دﯾﻨﯽ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ در اﺳـﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﺴـﺮﻋﺖ آﻏﺎز ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﺷﺪﯾـﺪ ﮐﺮدﻧـﺪ و در ﮐﺸﺎﮐﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ وارد ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺪرﯾﻪ و ﻣﺠّﺒﺮه و‬
‫ﺧﻮارج ﻣﺸـﺮق و ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻌﺐ ﺷﯿﻌﻪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺘﻤﺎم ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ‪ ...‬و اﯾﻦ ﻣﺒﺎرزات ﻣﺬﻫﺒﯽ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻞ ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪ .‬از‬
‫ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ادﯾﺎن ﻗﺪﯾﻢ و اﺳﺘﻮاري از ﻗﺒﯿﻞ دﯾﻦ ﻣﺎﻧﻮي و دﯾﻦ زرﺗﺸﺘﯽ و دﯾﻦ ﻣﺰدﮐﯽ و دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺤﯽ )ﻧﺴﻄﻮري( و دﯾﻦ ﺑﻮداﯾﯽ‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ و از ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﮐﯿﺶﻫﺎ ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﺟﺰﯾﻪ در دﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ و ﭘﺲ از ﺿـﻌﻒ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ از اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ‬
‫ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﺒﻌﺪ ﻓﺮﺻﺖ ﺷﺮوع ﺑﺒﺤﺜﻬﺎي ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﺷﺪﯾﺪ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ اﺿﻄﺮار ﺧﻠﻔﺎ در ﻧﻘﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم‬
‫ﻋﻘﻠﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺒﯿﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ و رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻃﺐ آﺷﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺷﺮوع‬
‫ﻧﻬﻀﺖ و ﺗﺮﺟﻤﻪ در ﻋﻬﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از آﻧﻬﺎ را‪ ،‬ﺧﻮاه آﻧﻬﺎ ﮐﻪ اﺻﻼ از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻫﻨﺪي ﺑﭙﻬﻠﻮي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺧﻮاه آﻧﻬﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻤﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﭙﻬﻠﻮي و ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻫﻢ ﮐﻪ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻏﯿﺮ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ دﺳﺖ زدﻧﺪ و از اﯾﻨﺮاه در ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪهﯾﯽ ﺑﺪﺳﺖ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻏﺎز ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻌﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن اول و ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﻤﺎم دوره ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ و ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﺎﻟﮏ‬
‫ﻣﺠﺎور ﺑﻔﺘﻮﺣﺎت ﺧﻮد ﺳـﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧﺪ و ازﯾﻨﺮوي ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﮑﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﺸـﮑﯿﻼت ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ‬
‫از آن ﻫﻨﮕـﺎم ﮐﻪ ﺳـﺎﯾﺮ ﻣﻠـﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم اﯾﺮان و ﻋﺮاق و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﺳـﯿﺎي ﺻـﻐﯿﺮ و ﻣﻠﻞ ﻣﺠﺎور ﺑﺤﺮ اﻟﺮوم ﺑﺎ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﺧﺘﻼط ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ و‬
‫ﺑﺘﺪرﯾﺞ در ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﻃﺒﻌﺎ اﻃﻼﻋﺎت و آداب و اﻓﮑﺎر ﺧﻮد را ﺑﺴﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ و ﯾﺎ ﺧﻮد از اﻃﻼﻋﺎت و داﻧﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ورود ﺑﺪﯾﻦ اﺳﻼم داﺷﺘﻨﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن اﯾﻦ اﻗﻮام داراي ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﻣﻤﺘـﺪي ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣﻌﺎﺷـﺮت آﻧـﺎن ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ اﻧﺪكاﻧـﺪك ﺑﮑﺎر ﻋﻠﻢ اﺷـﺘﻐﺎل ﺟﻮﯾﻨـﺪ‪ .‬ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرهﯾﯽ از‬
‫اﺣﺘﯿﺎﺟـﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻤﺴﺎﺋﻞ ﻃﺒﯽ و رﯾﺎﺿـﯽ ﻫﻢ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ را وادار ﺑﺘﻮﺟﻪ ﺑﻌﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﮐﺮد و ﺑﺮ روي ﻫﻢ از ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻠﻞ‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان در اﯾﺠـﺎد ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷـﺪ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻨﯽ‬
‫اﻣﯿﻪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﺑـﺪﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ اﯾﻦ ﻗﻮم در ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺎﻋﻠﯽ درﺟﻪ رﺳـﯿﺪ و رﺟﺎل‬
‫ﺑﺰرگ ﯾﻌﻨﯽ وزﯾﺮان و ﻧـﺪﯾﻤﺎن و دﺑﯿﺮان و ﻃﺒﯿﺒﺎن و ﻣﻨﺠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮﮐﺰ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻐﺪاد ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫زرﺗﺸﺘﯽ و ﯾـﺎ زرﺗﺸﺘﯿـﺎن و ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن و ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷـﺪه و ﯾﺎ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ در ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ و دﯾﺮﻫﺎي اﯾﺮان و ﻋﺮاق ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ رﺟﺎل ﮐﻪ داراي اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺘﺸﻮﯾﻖ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﻧﻮازش ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﻮرزﯾﺪﻧﺪ و ﺧﻠﻔﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و دوﺳـﺘﺪار ﻋﻠﻢ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗﺎ ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﺼﻮر و ﻣﻬﺪي و ﻫﺎرون و ﻣﺄﻣﻮن و‬
‫اﻟﻤﻌﺘﺼﻢ و اﻟﻮاﺛﻖ در ﺗﺮوﯾـﺞ ﻋﻠﻢ و ﺑﺰرﮔـﺪاﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻈﯿﺮي ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪﯾﺪ از ﻃﺮف رﺟﺎل دوﻟﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺧﻮاه ﺧﻠﯿﻔﮕﺎن و‬
‫ﺧﻮاه وزﯾﺮان و ﻋﺎﻣﻼن دوﻟﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ از وﺳﻂ ﻗﺮن دوم ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺠﯿﺐ و ﮐﻢﻧﻈﯿﺮي در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي ﮐﻪ دوره ﺑﻠﻮغ ﻋﻠﻢ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯿﺴﺖ ﺑﺎ ﺷﺪﺗﯽ ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ اﻣﺘﺪاد ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ و اﻇﻬـﺎر ﺗﻤﺎﯾﻞ و ﻋﻼﻗﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ اﻟﺠﺰﯾﺮه و ﻋﺮاق و اﯾﺮان ﮐﻪ از آﻏﺎز ﺗﺴـّﻠﻂ ﻋﺮب ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻬـﺪ اﻣﻮي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻗـﺪﯾﻢ ﺧﻮد را ﺑـﺎ ﺿـﻌﻒ و ﻓﺘﺮت اداﻣﻪ ﻣﯿﺪادﻧـﺪ ﺑﺠﻨﺒﺶ اﻓﺘﺎدﻧـﺪ و ﮐـﺎر ﻋﻠﻢ در اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ در روزﮔـﺎر ﻣﻘﺎرن ﻇﻬﻮر‬
‫اﺳـﻼم ﺑﻮد روﻧﻖ و اﻋﺘﺒﺎري ﮔﺮﻓﺖ و ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ روي ﺑﺪان ﻣﺮاﮐﺰ ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ درﺑﺎر ﺧﻼﻓﺖ ﺷﺪﻧﺪ و در‬
‫ﮐﻨﻒ ﺣﻤـﺎﯾﺖ ﺧﻠﻔـﺎ ﯾـﺎ وزﯾﺮان و ﻧـﺪﯾﻤﺎن اﯾﺮاﻧﯽ آﻧـﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﺑﻐـﺪاد ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺰرگ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﮔﺮدﯾـﺪ و ﺑﺠﺎي‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﭘﯿﺶ ﺑﺰﺑﺎن ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ و ﭘﻬﻠﻮي در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯿﺸﺪ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺮوف‬
‫و ﺑﺰرگ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪ و دوراﻧﯽ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﻋﻠﻮم ﺟﻬﺎن ﺑﻮﺟﻮد ﮔﺮاﯾﯿﺪ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ ادوار ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫داﻧﺶ در ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺣﻮزه ﺑﻐﺪاد‬
‫ﻣﺮاﮐﺰي ﮐـﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷــﻬﺮت ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻐـﺪاد و ﺳـﺎﯾﺮ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ اﺳــﻼﻣﯽ در ﺧﺎورﻣﯿـﺎﻧﻪ و ﻧﺰدﯾـﮏ وﺟـﻮد داﺷـﺖ ﻋﺒـﺎرﺗﺴﺖ از‬
‫اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ و ﺑﻌﺾ ﺑﻼد آﺳﯿﺎي ﺻﻐﯿﺮ و اﻟﺠﺰﯾﺮه و ﻋﺮاق و اﯾﺮان و ﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﻋﻠﻤﯽ اﺳـﮑﻨﺪرﯾﻪ از دوره ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس اول ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺳﻮﺗﺮ »‪ 282 -323) «1‬ق‪ .‬م( آﻏﺎز ﺷﺪه و ﺗﺎ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ و ﻗﺴﻤﺘﯽ از‬
‫ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻣﯿﻼدي اﻣﺘﺪاد ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷـﻬﺮ ﻣﺬﮐﻮر ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ آﺗﻦ و وارث ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن و ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﻼﻗﯽ اﻓﮑﺎر‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺷـﺮق و ﻏﺮب ﺷـﺪ و در آن ﻣـﺪرﺳﻪ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و رﺻـﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺸﺖ و ﻓﻼﺳـﻔﻪ و داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرﮔﯽ در‬
‫رﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻧﺠﻮم و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ از آﻧﺠﺎ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻗﺪﯾﻢ ﯾﻮﻧﺎن ﮔﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺑﻬﺮﺣﺎل در ﺗﻤـﺪن و ﻋﻠﻮم دﻧﯿﺎي ﺑﻌﺪ از ﺧﻮﯾﺶ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻮاﻓﻖ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﻓﻼﻃﻮن و‬
‫ارﺳـﻄﻮ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﻣﯿﺰش آراء ﻓﻠﺴﻔﯽ و دﯾﻨﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﯾﺪ دﯾﻨﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺮاﻧﯽ روشﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ روش اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ و روش ﻓﯿﺜﺎﻏﻮري‪ .‬از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﯾﮑﯽ ﻓﯿﻠﻮن ﯾﻬﻮدي و دﯾﮕﺮ اﻣﻮﻧﯿﻮس ﺳﮑﺎس »‪ «2‬ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار‬
‫ﻓﻠﺴـﻔﻪ اﻓﻼـﻃﻮﻧﯽ ﺟﺪﯾـﺪ و ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺸـﻬﻮرش اﻓﻠﻮﻃﯿﻦ »‪ «3‬ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﺎﺳﻮﻋﺎت »‪ «4‬و اورﯾﮕـﻦ و ﻓﺮﻓﻮرﯾــﻮس »‪ «5‬ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬
‫اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ را ﺑﮑﻤﺎل رﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ و ﺷـﺮوح ﻫﻤﯿﻦ دﺳـﺘﻪ و ﻫﻤﮑﺎران دﯾﮕﺮ آﻧﺎن ﺑﺮ ﮐﺘﺐ ارﺳﻄﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺰج ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺳﻄﻮ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫اﻓﻼﻃﻮن و ﻋﻘﺎﯾـﺪ اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺟﺪﯾـﺪ ﺷﺪه و از راه ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ آﺳـﯿﺎي ﺻـﻐﯿﺮ و ﻋﺮاق ﺑﻤﺴـﻠﻤﯿﻦ رﺳـﯿﺪه و ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﺑﻨﺎم ﻋﻘﺎﯾﺪ و آراء‬
‫ﺑﺤﺖ ارﺳﻄﻮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻪ و ﻋﻬﺪ زﻧﺪﮔﯽ او ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﻌﺾ‬
‫______________________________‬
‫)‪Ptolemee .)Ptolemaios( Soter-(1‬‬
‫)‪Ammonios Saccas-(2‬‬
‫)‪Plotinos-(3‬‬
‫)‪Enneades-(4‬‬
‫)‪Origene-(5‬‬
‫اﻗﻮال ﻣﻘﺎرن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﻨﺤﻮي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻤﺤﺐ اﻻﺟﺘﻬﺎد ﯾﺎ ﻣﺤﺐ اﻟﺘﻌﺐ »‪ «1‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻃﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺑﺴﯿﺎر‬
‫داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ در ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺒﺎﻧﯽ آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺢ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﮐﻮﺷﺶﻫﺎي آﻧﺎن در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺤﮑﻤﺎي آﺳﯿﺎي ﺻﻐﯿﺮ و ﺷﺎم و ﻋﺮاق و ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي رﻫﺎ و ﻧﺼﯿﺒﯿﻦ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫از ﺣـﺪود ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي ﺑﺒﻌـﺪ ﺑﺘﺪرﯾـﺞ ﻣﺮاﮐﺰي در آﺳـﯿﺎي ﺻـﻐﯿﺮ و ﺷﺎم ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯿﺰاﻧﺲ )ﺑﯿﺰﻧﻄﻪ( و‬
‫ازﻣﯿﺮ و اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ ﺷﻬﺮت دارد‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ ازﯾﻦ ﺑﻼد ﻧﻮﺑﺖ ﺑﺸـﻬﺮ ﺣﺮان )واﻗﻊ در ﻧﻮاﺣﯽ ﻋﻠﯿﺎي ﻋﺮاق ﻋﺮب ﺑﯿﻦ ﺷـﻬﺮ رﻫﺎ و رأس ﻋﯿﻦ( رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺻﺎﺑﺌﯿﻦ ﺑﻮد و ﻋﻠﻤﺎي‬
‫آن ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼـﻮص در رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻨﺪ و در دوره ﺗﺮﻗﯽ ﻋﻠـﻮم در اﺳـﻼم ﻫﻢ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺛـﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗّﺮة اﻟﺤّﺮاﻧﯽ )م‪288 .‬‬
‫ﻫﺠﺮي( و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ اﻟﺒّﺘﺎﻧﯽ )م‪ 317 .‬ﻫﺠﺮي( ﮐﻪ ﻫﺮدو از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در آﻏـﺎز دوره ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ ﻗﻮﻣﯽ از اﻗﻮام ﺳﺎﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ آراﻣﯿﺎن در ﻧﺎﺣﯿﻪ وﺳـﯿﻌﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺳﻮرﯾﻪ )ﻧﻮاﺣﯽ ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺮات( و اﻟﺠﺰﯾﺮه و‬
‫ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ و ﺷﻮش ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ از رﯾﺸﻪ آراﻣﯽ ﺑﻮد ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫درﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﻼد ﻣﻬﻤﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن و روﻣﯿﺎن دﺳﺖ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯿﮕﺸﺖ و ﻧﻔﻮذ ﻫﺮدو ﺗﻤﺪن در آﻧﻬﺎ آﺷـﮑﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺑﻼد ﻣﻬﻢ ﺷـﻬﺮ رﻫﺎ »‪ «2‬در ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﻟﺠﺰﯾﺮه و دﯾﮕﺮ ﻧﺼﯿﺒﯿﻦ »‪ «3‬در ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﯽ اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ و دﯾﮕﺮ ﻗّﻨﺴﺮﯾﻦ »‪ «4‬و‬
‫دﯾﮕﺮ آﻣﺪ »‪ «5‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎ از ﻫﻤﻪ زودﺗﺮ »رﻫﺎ« در اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم ﻣﯿﻼدي ﻣﯿـﺪان ﻧﻔﻮذ و اﻧﺘﺸﺎر آﯾﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺢ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻟﻬﺠﻪ آنﮐﻪ ﺷـﻌﺒﻪﯾﯽ از‬
‫زﺑـﺎن آراﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﻨـﺎم ﻟﻬﺠﻪ ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻌﻨﻮان زﺑـﺎن دﯾﻨﯽ ﺑﺮاي ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن اﯾﻦ ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﺑﮑﺎر رﻓﺖ و ﺑﻌـﺪ از آﻧﮑﻪ ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در ﮐﻠﯿﺴﺎي‬
‫آﻧﺸﻬﺮ و ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﻮاﺣﯽ آراﻣﯽﻧﺸﯿﻦ و ﯾﺎ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺂﻧﻬﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪Ioannes Philoponos-(1‬‬
‫)‪Orfa )Urfa( Edessa-(2‬‬
‫)‪Nisibis-(3‬‬
‫)‪Kennesrin-(4‬‬
‫)‪Amid-(5‬‬
‫ﻧﻔﻮذ ﯾﺎﻓﺖ از ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻬﺠﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﯾﮏ زﺑﺎن ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ و اﻧﺪكاﻧﺪك در ﺷﻌﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺎﯾﻦ زﺑﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ و‬
‫ﯾﺎ از زﺑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺣﺪود ﻗﺮن ﺷﺸﻢ و ﻫﻔﺘﻢ ﻣﯿﻼدي ادﺑﯿﺎت ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ از ﻫﻤﻪ ﺣﯿﺚ ﻏﻨﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ زﺑﺎن در ﻋﯿﻦ اﺛﺒﺎت اﺻﻮل ﻣﻌﺘﻘﺪات دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻌﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ از ﻣﻨﻄﻖ و رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و اﻟﻬﯿﺎت و ﻧﺠﻮم‬
‫و ﮐﯿﻤﯿﺎ و ﻃﺐ ﺳـﺮﮔﺮم ﺑﻮده و ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺧﺎﺻﻪ آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ و اﻓﻼﻃﻮن و اﻓﻼﻃﻮﻧﯿﺎن ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺴﺮﯾﺎﻧﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺘﻪ‬
‫و از ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﻣﻨﻘﻮل از ﺳﺎﻧﺴـﮑﺮﯾﺖ و اﺳـﮑﻨﺪرﻧﺎﻣﻪ ﻣﻨﻘﻮل از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي و ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ‬
‫و ﻏﯿﺮه(‪.‬‬
‫ﻣﺪارس ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ از دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ روﻧﻖ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻗﻮم واﺳﻄﻪ ﻧﻘﻞ ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺷﺪه و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ‬
‫ﻫﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻓﻼﺳـﻔﻪ و اﻃﺒـﺎ و رﯾﺎﺿـﯿﻮن و ﻣﻨﺠﻤﯿﻦ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ و اﺳـﮑﻨﺪراﻧﯽ و ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ را ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده و ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻮدهاﻧـﺪ و‬
‫ازﯾﻨﺮوي اﺛﺮ آﻧﺎن در ﻧﻘﻞ ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺘﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺶ از اﻗﻮام دﯾﮕﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‬
‫ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ و اﺳـﮑﻨﺪراﻧﯽ ﺑـﺎ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﺧﻮد در ﻣﺸـﺮق اﻧﺪكاﻧـﺪك ﺑـﺪاﺧﻠﻪ اراﺿـﯽ اﺻـﻠﯽ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬راه ﺟﺴﺖ و در ﺷـﻬﺮﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﻠﻮﮐﯿﻪ و ﺗﯿﺴﻔﻮن و ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر و رﯾﻮاردﺷﯿﺮ و ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻼد ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻬﻢ و ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻮﺟﻮد آورد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻧﻤﯿﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺗـﺎ اﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﯾﻌﻨﯽ دوره ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ از ﺗﺮﻗﯿـﺎﺗﯽ در ﻋﻠـﻮم ﺟﺪﯾـﺪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و در‬
‫ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ و رﯾﺎﺿـﯿﺎت‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﮐﻪ از ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﺑﺎ ﻣﻠﻞ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺪوان و ﺑﺎﺑﻠﯿﺎن و ﻣﻠﻞ آﺳﯿﺎي ﺻﻐﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد از ﻗـﺪﯾﻢ اﻻﯾﺎم ﮔﺮد آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖﻫﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از ﻧﻈﺮ دور ﻧﻤﯿـﺪارﯾﻢ ﮐﻪ در اﯾﺮان دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي و ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در آﺗﺸﮑﺪﻫﺎ و ﯾﺎ در ﺧﺎرج از آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎروﯾﻪ از ﺷﻬﺮ ﺟﯽ )ﮔﯽ( »‪ «1‬وﺟﻮد داﺷﺖ و اﯾﻨﻬﺎ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻧﻀـﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌـﺪدي ﮐﻪ از ﭘﻬﻠـﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ درآﻣـﺪ‪ ،‬دﻟﯿـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺑﻌﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ در اﯾﻨﺠـﺎ ﻣﺮاد ﻣـﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ در‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻔﻮذ ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در اﯾﺮاﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺳﻨﯽ ﻣﻠﻮك اﻻرض ﭼﺎپ ﺑﺮﻟﯿﻦ ص ‪ .172‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪336 -335‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ رواﯾﺎت ﻣﺆﻟﻔﯿﻦ ﻋﺮب و اﯾﺮاﻧﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ از اردﺷـﯿﺮ ﭘﺎﭘﮑﺎن و ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺒﻌﺪ وﺳﺎﯾﻞ آﺷﻨﺎﯾﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﯿﺂوردﻧـﺪ‪ .‬ﺑا ﻦ اﻟﻨـﺪﯾﻢ ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ ﮐﻪ اردﺷـﯿﺮ ﺑﺮاي ﮔﺮدآوردن ﮐﺘﺐ از ﻫﻨﺪ و روم و ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﺑﻘﺎﯾﺎي آﺛﺎري ﮐﻪ در ﻋﺮاق ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‬
‫ﮐﺴﺎن ﺑﺪان ﻧﺎﺣﯿﺖﻫﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و از آﻧﻬﺎ ﻫﺮﭼﻪ را ﻣﺘﻔﺮق ﺑﻮد ﮔﺮد آورد و آﻧﭽﻪ را ﻣﺘﺒﺎﯾﻦ ﺑﻮد ﺗﺄﻟﯿﻒ داد و ﭘﺴـﺮش ﺷﺎﭘﻮر ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫دﻧﺒﺎل ﮐﺮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺑﭙﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ »‪ «1‬و ﺣﺘﯽ ﻣﺴﻌﻮدي »‪ «2‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺬاﻫﺐ ﺳﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﻪ ﺗﻨﺴﺮ روﺣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﻋﻬﺪ اردﺷـﯿﺮ ﭘﺎﭘﮑﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯿﺪﻫﺪ‪ .‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺸﺎﭘﻮر ﭘﺴـﺮ اردﺷـﯿﺮ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ اﻟﻌﺒﺮي ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ او ﭘﺰﺷـﮑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ را‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻃﺐ ﺑﺎﯾﺮان ﺧﻮاﺳﺖ و در ﮐﺘﺎب ﭘﻬﻠﻮي »دﯾﻨﮑﺮت« اﻣﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻌﺾ ﮐﺘﺐ ﻫﻨـﺪي و ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺸﺎﭘﻮر ﻧﺴـﺒﺖ داده ﺷﺪه و در‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ اﺑﯽ اﻟﻔـﺪا ﻫﻢ اﯾﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺗﮑﺮار ﮔﺮدﯾﺪه و آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﮐﺘﺐ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي درآﯾﺪ و در ﺟﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر ﻧﮕﺎه‬
‫داﺷـﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺘﺐ ﻃﺐ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻣﻨﻄﻖ دو ﺧﻂ ﯾﮑﯽ ﺑﻨﺎم ﻧﯿﻢ ﮐﺴـﺘﺞ )ﻧﯿﻢ ﮔﺸـﺘﮓ( و دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺳﻢ »راس ﺳﻬﺮﯾﻪ« وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ و ﻇﺎﻫﺮا ﺧﻂ ﮐﺴﺘﺞ )ﮔﺸﺘﮓ( ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯿﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻔﻮذ ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ در اﯾﺮان ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑـﺎ رواج آﯾﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺢ در ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﻤـﺎن اوان ﮐﻪ ﻣـﺪرﺳﻪ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن در رﻫﺎ‬
‫ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽﯾـﺎﻓﺖ ﮔﺮوﻫﯽ از اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﮐﻪ ﻗﺒﻮل ﻋﯿﺴﻮﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ در ﮐﻠﯿﺴﺎﻫـﺎي اﻟﺠﺰﯾﺮه و ﺳﻮاﺣﻞ ﻓﺮات اﻫﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم ﯾﮑﯽ »ﻓﺮﻫﺎد« »‪ «3‬رﺋﯿﺲ دﯾﺮ »ﻣـﺎرﻣّﺘﯽ« در ﻣﻮﺻﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﻼدي ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ و‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او ﺑﺴﺮﯾﺎﻧﯽ ﺷﻬﺮت دارد و دﯾﮕﺮ »ﻣﺎراﺑﺎي اول« ﮐﻪ در آﻏﺎز اﻣﺮ زردﺷﺘﯽ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از ﻗﺒﻮل دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ ﮐﺴﺐ ﺷﻬﺮت ﮐﺮد و در‬
‫ﺳﺎل ‪ 536‬ﺑﻤﻘـﺎم ﺟﺎﺛﻠﯿﻘﯽ ارﺗﻘﺎء ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ »ﭘﻮﻟﺲ اﯾﺮاﻧﯽ« »‪ «4‬رﺋﯿﺲ ﺣﻮزه اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺼﯿﺒﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪334 -333‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 1‬ص ‪210‬‬
‫)‪Aphraate-(3‬‬
‫)‪Paulus Persa-(4‬‬
‫ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﻣﻨﻄﻖ ارﺳـﻄﻮ ﺑﺴﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان ﻧﻮﺷﺖ و در آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﺛﺒﺎت وﺟﻮد واﺟﺐ و ﺗﻮﺣﯿﺪ و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺒﺮﺗﺮي روش ﺣﮑﻤﺎ ﺑﺮ روش اﻫﻞ ادﯾﺎن اﺷﺎره ﮐﺮد »‪.«1‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺑﺴـﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺪرﺳﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن رﻫﺎ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﯿﻼدي اﻋﻀﺎء اﯾﻦ دﺑﺴـﺘﺎن ﺑﮑﺸﻮر ﺧﻮد )اﯾﺮان( ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺪرﺳﻪ‬
‫در ﺑﻼد اﯾﺮان ﺗﺸﮑﯿﻞ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﺑﺮﺳﻮﻣﺎ« ﻣﻄﺮان ﻧﺼـﯿﺒﯿﻦ آﻧﺎﻧﺮا ﺑﻨﯿﮑﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف »ﻧﺮﺳـﯽ« ﺗﻮاﻧﺴﺖ در آﻧﺠﺎ ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورد »‪ «2‬و ﺑﺴﯿﺎري‬
‫از ﻣﺤﺼﻼن را در آن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﺪ »‪.«3‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻠـﻞ ﺑﺰرگ روﻧﻖ ﻣـﺪرﺳﻪ ﻧﺼـﯿﺒﯿﻦ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه اﯾﺮان ﻓﯿﺮوز )‪ 483 -459‬ﻣﯿﻼدي( ﺑﺎ اﺳـﺘﺪﻻﻻت و راﻫﻨﻤﺎﯾﯿﻬﺎي ﺑﺮﺳﻮﻣﺎ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﺴـﻄﻮرﯾﺎن ﺑﺎ وﺿـﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﭘﯿﺶ آﻣـﺪه دﺷـﻤﻦ روﻣﯿﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﯿﺘﻮان از ﺧﻄﺮﺷﺎن در اﯾﺮان اﯾﻤﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺳﻮﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺪهﯾﯽ ﺳـﭙﺎﻫﯽ ﮐﻪ از ﻓﯿﺮوز ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺧﻮد را در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﯿﺴﻮيﻧﺸﯿﻦ ﻣﺘﺼﺮﻓﯽ اﯾﺮان از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد و ‪ 7700‬ﺗﻦ‬
‫را ﺑﻘﺘـﻞ آورد و آﮐﺎﺳـﯿﻮس را ﮐﻪ ﺑﻤﺮﺗﺒﻪ ﺟﺎﺛﻠﯿﻘﯽ ﺳـﻠﻮﮐﯿﻪ و ﺗﯿﺴـﻔﻮن رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻘﺒﻮل ﻣـﺬﻫﺐ ﻧﺴـﻄﻮري ﮐﺮد و ﺑـﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻣـﺬﻫﺐ ﻣـﺬﮐﻮر ﻧﺸـﺮ و ﻗّﻮت ﺑﺴـﯿﺎر در اﯾﺮان ﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﺴـﻄﻮرﯾﺎن در ﺑﺴـﯿﺎري از ﺑﻼد اﯾﺮان ﺑﺘﺒﻠﯿﻎ آﯾﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎﯾﯽ در ﺑﻼد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﮐﺎر ﻧﺸـﺮ ﻋﯿﺴﻮﯾﺖ را ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪﻧـﺪ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺣﺘﯽ در ﺑﻼد‬
‫ﻣﺸﺮق اﯾﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮات و ﻣﺮو و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺴـﻄﻮرﯾﺎن ﺑﺠـﺎي ادﺑﯿـﺎت ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎدﺑﯿﺎت ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﺗﻮﺟﻪ داﺷـﺘﻪ و ﮐﺘﺐ ﺧﻮد را ﺑﺎﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧـﺪ و ﺑﺎﯾـﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎن ادب ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮﻫﻮن زﺣﻤﺎت ﭘﯿﺸﺮوان »ﻣﺪرﺳﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن« و ﻧﺴﻄﻮرﯾﺎن اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻠﻤﯿﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺎﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن از آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴـﺘﻦ ﺳﻦ ﭼﺎپ دوم ص ‪ 427‬و ﻣﻘﺪﻣﻪﻧﺎﻣﻪ ارﺳـﻄﻮ درﺑﺎره ﻫﻨﺮ ﺷﻌﺮ ﺑﻘﻠﻢ آﻗﺎي‬
‫ﺳﻬﯿﻞ اﻓﻨﺎن ص ‪.35‬‬
‫)‪ -(2‬ﻧﺮﺳﯽ در ﺳﺎل ‪ 457‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ از ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن دﺑﺴﺘﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن رﻫﺎ )در ﺳﺎل ‪ (489‬ﺑﻪ ﻧﺼﯿﺒﯿﻦ رﻓﺖ و ﻣﺪرﺳﻪ ﺧﻮد را اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪L Ecole d'Edesse Paris I 930 p .2 I 0-(3‬‬
‫ﻧﺴـﻄﻮري در اﯾﺮان ﻫﻤﺎن روش ﮐﺎر دﺑﺴـﺘﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن رﻫﺎ را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﺂﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ در ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي ﺧﻮد ﮐﻪ در‬
‫اﯾﺮان ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ ﺑﺎ ﻗّﻮت ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ در روش اﯾﻦ اﺳـﺘﺎد ﯾﺎ ﺷـّﺮاح اﺳـﮑﻨﺪراﻧﯽ او ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺴـﯿﺎري ﮐﺘﺐ ﺑﺴـﺮﯾﺎﻧﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ و‬
‫ﭘﺎرهﯾﯽ از ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ را ﻫﻢ ﺑﭙﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪهﯾﯽ از دوﺳـﺘﺎن و ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺑﺮﺳﻮﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻄﺮان ﻣﺎد‪ ،‬و ﺑﻮﻟﺺ و ﯾﻮﺣﻨﺎ ﺑﯿﺖ ﺳﻠﻮﺧﯽ )ﮐﺮﮐﻮﮐﯽ( »‪ «1‬و ﻣﻌﻨﺎي ﺑﯿﺖ اردﺷﯿﺮي‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﺮﯾﮏ در ﻧﺎﺣﯿﺘﯽ ﺷﺮوع ﺑﺎداره ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ و اداﻣﻪ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت در دﯾﺮﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ ﻣﻬﻤﯽ در اﯾﺮان ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠـﻪ اﯾـﻦ ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﻬـﻢ ﯾﮑﯽ ﺑﯿﺖ اردﺷـﯿﺮ ﯾـﺎ رﯾﻮاردﺷـﯿﺮ )رﯾﺸـﻬﺮ( ﺑـﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﺖ اردﺷـﯿﺮي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﺮاﻧﯽ »‪ «2‬در آن‬
‫رﯾـﺎﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬وي در ﺷـﯿﺮاز وﻻـدت ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي داﺷـﺘﻪ و اﺷـﻌﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﺟﺮاء ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ در ﮐﻠﯿﺴـﺎ‬
‫ﺳﺮوده ﺑﻮد و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او در ﺑﻼد دوردﺳﺖ ﺣﺘﯽ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺷﻬﺮت و رواﺟﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺟﺎﻧﺒﺪار ﺑﺮﺳﻮﻣﺎ ﺑﻮد وﻟﯽ در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺟﺎﻧﺐ آﮐﺎﺳﯿﻮس را ﮔﺮﻓﺖ »‪.«3‬‬
‫ﺑﺴـﺒﺐ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻣﺮد داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﻧﺴـﻄﻮرﯾﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺎم ﺑﻔﻠﺴـﻔﻪ ارﺳﻄﻮ داﺷﺖ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در ﺣﻮزه دﯾﻨﯽ رﯾﻮاردﺷﯿﺮ‬
‫رواج ﯾـﺎﻓﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در رواﯾـﺎت ﻣﺆﻟﻔـﺎن اﺳـﻼﻣﯽ راﺟﻊ ﺑﺎﻫﻤﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ رﯾﻮاردﺷـﯿﺮ )رﯾﺸـﻬﺮ( ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ در رواﯾﺖ ﯾـﺎﻗﻮت در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ در آﻧﺠﺎ ﻋـﺪهﯾﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﮔﺮد آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﺎ ﺧﻄﯽ ﺑﻨﺎم ﮐﺴـﺘﺞ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ در ﻃﺐ و ﻧﺠﻮم و ﻋﻠﻮم ﻏﺮﯾﺒﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﻠﻮﮐﯿﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﯿﺴﻔﻮن ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻣﻤﺘﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺪن و آداب ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل ﻋﻠﻮم آن ﻗﻮم اﺳﺘﻌﺪاد واﻓﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﺼـﯿﺒﯿﻦ دﺑﺴﺘﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎراﺑﺎ« ﺟﺎﺛﻠﯿﻖ دوره اﻧﻮﺷﺮوان‪ ،‬از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ ﻣﺴﯿﺤﯽ در ﻣﺸﺮق‪ ،‬در آن ﺑﺘﺪرﯾﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ‪ .‬وي در ﺑﺎب ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﺑﺤﺚ در ﺗﺜﻠﯿﺚ‬
‫______________________________‬
‫)‪Jean de Beit SloRh-(1‬‬
‫)‪Maana de Perse-(2‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪l'Ecole d Edesse P .249 -250:‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ دارد‪ .‬آﮐﺎﺳﯿﻮس »‪ «1‬ﺟﺎﺛﻠﯿﻖ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ در دوره ﻗﺒﺎد ﭘﺪر اﻧﻮﺷـﺮوان‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﺮدي داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﮐﺘﺎﺑﯽ در‬
‫ﺑﺎب آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺢ ﺑﭙﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ذﮐﺮ دﯾﺮﻫﺎي ﻣﺘﻌـﺪد ﮐﻪ در ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان ﺧﻮاه ﺧﺎرج از ﺣﺪود ﻓﻌﻠﯽ و ﺧﻮاه داﺧﻞ ﻣﺮزﻫﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ آن ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﻫﺮﯾﮏ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺷـﻬﺮت و اﻫﻤﯿﺖ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ذﮐﺮ دﯾﺮﻫﺎي ﻣﺸـﺮق‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﯿّﺴﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي در‬
‫ﺑﺎب ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﯿﺴﻮي ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ آن ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﻬّﻢ ﻧﺼﺮاﻧﯿﺖ در اﯾﺮان ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪ ﻻزم‬
‫و آن ﺑﯿﺖ ﻻﺑـﺎط »‪ «2‬ﯾـﺎ ﮔﻨـﺪﯾﺸﺎﭘﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌّﺮب اﯾﻦ اﺳﻢ ﺟﻨـﺪﯾﺴﺎﺑﻮر ﻣﯿﺒﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎداﻧﺎن اﺳـﻼﻣﯽ آﻧﺮا ﺑﺨﺼﺐ ﻧﻌﻤﺖ و ﻧﺨﻞ و‬
‫زرع و رودﺧﺎﻧﻬﺎي ﺑﺴـﯿﺎر ﺳـﺘﻮدهاﻧﺪ »‪ «3‬و اﯾﻦ اﺳﻢ ﻧﺎم ﻋﺮﺑﯽﺷـﺪه ﮔﻨـﺪيﺷﺎهﭘﻮﻫﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻـﻼ »وهاﻧـﺪﺑﻮ ﺷﺎهﭘﻮﻫﺮ« »‪ «4‬ﯾﻌﻨﯽ »ﺑـﻪ از‬
‫اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ ﺷﺎﻫﭙﻮر« و ﺑﻌﺒﺎرت دﯾﮕﺮ »ﺷـﻬﺮ ﺷﺎﻫﭙﻮر ﺑﻬﺘﺮ از اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ« اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ »‪ «5‬ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺷﺎﭘﻮر ﯾﮑﯽ »ﺑﻪ از اﻧﺪﯾﻮﺷﺎﭘﻮر‪ ،‬ﺟﻨﺪﯾﻮﺷﺎﭘﻮرﺳﺖ از ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪.‬‬
‫اﻧﺪﯾﻮ ﻧﺎم اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ اﺳﺖ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﺑﻪ از اﻧﺪﯾﻮ ﯾﻌﻨﯽ از اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻬﺎد آن ﺑﺮ ﻣﺜﺎل ﻋﺮﺻﻪ ﺷـﻄﺮﻧﺞ ﻧﻬﺎدﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﺷﻬﺮ اﻧﺪر‪،‬‬
‫ﻫﺸﺖ راه اﻧﺪر ﻫﺸﺖ‪ ،‬و در آﻧﻮﻗﺖ ﺷﻄﺮﻧﺞ ﻧﺒﻮد و ﻟﯿﮑﻦ ﺷﮑﻠﺶ ﺑﺮ آن ﺳﺎﻧﺴﺖ و اﮐﻨﻮن )ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 520‬ﻫﺠﺮي( ﺧﺮاﺑﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻘـﺪاردﯾﻬﯽ ﺑﺠﺎﺳﺖ ﭘﺮاﮔﻨـﺪه ‪ «...‬اﺳﻢ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ و اﻟﻘﺼـﺺ ﭼﻨﺪﺑﺎر »ﮐﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر« آﻣﺪه »‪ .«6‬اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﺗﺴـﻤﯿﻪ در دوره ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده از ﺟﻤﻠﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑـﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ ﻧﺎمﮔـﺬاري ﺷـﺪه ﯾﮑﯽ ﺷـﻬﺮ ارﮔـﺎن )ارﻏـﺎن( ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻗﺪﯾﻢ آن ﺑﻪ »ﺑﻪ از آﻣﺪ ﮐﻮاذ« ﯾﺎ »ﺑﻪ از اﯾﻤﺪ ﮐﻮاد« »‪«7‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Acacius-(1‬‬
‫)‪Beit Lapat-(2‬‬
‫)‪ -(3‬ﺻﻮرة اﻻرض ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﻟﯿﺪن‪ .‬ص ‪ 256‬و ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ اﺻﻄﺨﺮي ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪93‬‬
‫)‪Veh -Andio i Shahpuhr-(4‬‬
‫)‪ -(5‬ﭼﺎپ ﻃﻬﺮان ‪ 1318‬ص ‪64‬‬
‫)‪ -(6‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺼﺤﺎﺋﻒ ‪ 65‬و ‪.67‬‬
‫)‪ -(7‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ ص ‪74‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ »ﺷﻬﺮ ﻗﺒﺎد ﺑﻬﺘﺮ از آﻣﺪ« ﺑﻮده‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﻬﺮ را ﻗﺒﺎد ﭘﺴﺮ ﻓﯿﺮوز ﭘﺪر اﻧﻮﺷﺮوان ﺑﻨﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﺷﻬﺮ »ﺑﻪ از اﻧﺪﯾﻮ ﺧﺴﺮه« ﮐﻪ اﻧﻮﺷﺮوان ﺑﺘﻘﻠﯿﺪ از اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ ﺳﺎﺧﺖ و اﺳﯿﺮان اﻧﻄﺎﮐﯽ را در آن ﺷﻬﺮ ﺟﺎي داد »‪.«1‬‬
‫ﻣﺤﻞ ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر در ﺧﻮزﺳـﺘﺎن واﻗﻊ در ﺷـﺮق ﺷﻮش و ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ دزﻓﻮل و ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮ ﺟﺎي دﻫﮑﺪه ﺷﺎهآﺑﺎد ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻧﯽ آن ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺎﭘﻮر اول )‪ 271 -241‬ﻣﯿﻼدي( ﺑﻮده ﮐﻪ از اﺳﯿﺮان روﻣﯽ دﺳﺘﻪﯾﯽ را ﺑﮑﺎر ﺑﻨﺎي آن ﺷﻬﺮ ﮔﻤﺎﺷﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻨـﺪﯾﺸﺎﭘﻮر از ﻫﻤـﺎن اواﯾﻞ اﻣﺮ ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﯾﺎﻓﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﻨﻘﻞ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﻣﺎن داد ﻋـﺪهﯾﯽ از ﮐﺘﺐ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻮد و آﻧﻬﺎ را در ﺷﻬﺮ ﻣﺬﮐﻮر ﮔﺮد آورﻧﺪ و ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﻃﺐ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺑﺎب ﺑﻨﺎي ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﺪرﺳﻪ ﻃﺐ و ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎن ﻣﺸـﻬﻮر آن و ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن اﻃﺒﺎء ﺑﺰرگ آن ﺷﻬﺮ ﻗﻔﻄﯽ ﺷﺮﺣﯽ‬
‫ﺗـﺎزه و اﻓﺴﺎﻧﻪﻣﺎﻧﻨـﺪ در اﺧﺒـﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎء دارد »‪ «2‬و در ﭘﺎﯾـﺎن اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ‪» :‬ﭼﻮن دﺧـﺘﺮ ﻗﯿﺼـﺮ ﺑﺪاﻧﺸـﻬﺮ رﻓﺖ ﺑـﺎ وي اﻓﺮادي از‬
‫ﺻﻨﻒﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ ﺑﺂﻧﺎن ﺣﺎﺟﺖ داﺷﺖ از اﻫﻞ ﺑﻠﺪ او ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﭘﺰﺷـﮑﺎﻧﯽ ﻓﺎﺿﻞ ﺑﺎ وي رﻓﺘﻨﺪ و ﭼﻮن در آﻧﺸـﻬﺮ ﺑﺎ او‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ ﺷﺮوع ﺑﺘﻌﻠﯿﻢ ﻧﻮآﻣﻮزان‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ص ‪.76‬‬
‫)‪ -(2‬ﺧﻼﺻﻪﯾﯽ از ﺷﺮح ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮاي ﺗﺘﻤﯿﻢ ﻓﺎﯾﺪه در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫»اﻫﻞ ﺟﻨﺪﯾﺴﺎﺑﻮر از ﭘﺰﺷـﮑﺎﻧﻨﺪ و در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن در اﯾﻦ ﻓﻦ ﻣﺮدﻣﺎن ﺣﺎذﻗﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ ﻓﻦ از ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن در آﻧﺠﺎ ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد و‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ از ﻋﻠﻢ رﺳـﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺳـﺒﺐ ﺑﻨﺎي اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺴـﺮ اردﺷﯿﺮ ﭘﺲ از ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﺳﻮرﯾﻪ و‬
‫ﻓﺘﺢ اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ ﺑﻘﯿﺼـﺮ ﭘﺎدﺷﺎه روم ﺗﺸﺒﻪ ﻣﯿﺠﺴﺖ و ازو ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ دﺧﺘﺮش را ﺑﻌﻘﺪ وي درآورد‪ .‬ﻗﯿﺼﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد و ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ دﺧﺘﺮ را‬
‫ﻧﺰد ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺮاي او ﺷﻬﺮي ﺑﺮ ﻫﯿﺄت ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺳﺎﺧﺖ و آن ﺷﻬﺮ ﺟﻨﺪﯾﺴﺎﺑﻮر اﺳﺖ و در ﺳﯿﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ اﺻﻼ ﻗﺮﯾﻪﯾﯽ ﺑﻮد ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻤﺮدي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺟﻨﺪا« و ﺷﺎﭘﻮر ﭼﻮن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻊ را ﺑﺮاي ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﻓﺮاوان ﺑﺼﺎﺣﺐ آن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺻﺎﺣﺐ آن ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر رﺿﺎ ﻧﺪاد ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺧﻮد آﻧﺸـﻬﺮ را ﺑﻨﺎ ﮐﻨﺪ و ﺷﺎﭘﻮر ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﺷـﺮط ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ او در ﺑﻨﺎي ﺷـﻬﺮ ﺷﺮﮐﺖ ورزد و ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ را »ﺟﻨﺪا« و »ﺳﺎﺑﻮر« ﺑﻨﺎ ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ آﻧﺮا ﺟﻨﺪﯾﺴﺎﺑﻮر ﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫)اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ﺳﺎل ‪ 1326‬ﻗﻤﺮي ص ‪(93‬‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮐﺎر اﯾﺸﺎن در ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻗﻮيﺗﺮ ﻣﯿﺸﺪ و ﺷﻤﺎره آﻧﺎن ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ «1» «.‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ ﺷﺮﺣﯽ را ﮐﻪ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ »‪ «2‬در‬
‫ﺑﺎب ﺑﻨﺎي ﮔﻨﺪﺷﺎﭘﻮر آورده ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ اﻟﻘﻔﻄﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ و از آﻧﻬﺎ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺮﺣﺎل روﻣﯿﺎن در ﺑﻨﺎي اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﯽاﺛﺮ‬
‫ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻋﻬـﺪ ﺷـﺎﭘﻮر دوم ذواﻻﮐﺘﺎف )‪ 379 - 310‬م‪ (.‬ﮔﻨـﺪﺷﺎﭘﻮر ﻇـﺎﻫﺮا دﭼـﺎر ﺣﻤﻼـت ﺧـﺎرﺟﯽ ﮔﺮدﯾـﺪه و وﯾﺮاﻧﯽ در آن راه ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎز‬
‫ﺑﺪﺳﺖ اﯾﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺗﻌﻤﯿﺮ ﺷﺪه و او ﺳـﯽ ﺳﺎل آﻧﺠﺎ را ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺧﻮد ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ )ص ‪ (67‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻋﻬـﺪ ﺷـﺎﭘﻮر ذواﻻﮐﺘـﺎف »ﺳـﯽ ﺳـﺎل دار اﻟﻤﻠـﮏ او ﺑﮕﻨـﺪﯾﺸﺎﺑﻮر ﺑـﻮد ﺗـﺎ ﺧﺮاب روﻣﯿـﺎن آﺑـﺎد ﮐﺮد ‪ ...‬و ﺣﻤﺰه ﮔﻔﺘﺴـﺖ ﮐﻪ دﯾـﻮار‬
‫ﺟﻨـﺪﯾﺸﺎﭘﻮر از آن ﻧﯿﻤﯽ ﮔﻠﺴﺖ و ﻧﯿﻤﯽ ﺧﺸﺖ ﭘﺨﺘﻪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ روﻣﯿﺎن ﺑﯿﺮان ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺨﺸﺖ و ﮔﭻ ﺑﺎز ﻓﺮﻣﻮدﺷﺎن ﮐﺮدن«‪ .‬ﺗﯿﺎدورس »‪«3‬‬
‫ﻃﺒﯿﺐ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺑﺪرﺑﺎر ﺧﻮاﻧﺪه و در ﮔﻨﺪﺷﺎﭘﻮر ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫وي در آن ﺷـﻬﺮ اﺷـﺘﻬﺎر ﯾﺎﻓﺖ و ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ او ﻣﻌﺮوف ﺷـﺪ و ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﻣﻨﺴﻮب ﺑـﺪو ﺑﻨﺎم »ﮐّﻨﺎش ﺗﯿﺎدورس« ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻌﺮﺑﯽ درآوردﻧﺪ‬
‫»‪ .«4‬اﯾﻦ ﻃـﺒﯿﺐ ﻋﯿﺴﻮي ﭼﻨـﺪان ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺷـﺎﭘﻮر ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣـﺎن داد ﮐﻠﯿﺴـﺎﯾﯽ ﺑﺮاي او ﺑﻨـﺎ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺶ وي ﺑﺴـﯿﺎري از اﺳـﺮاي‬
‫ﻫﻤﻮﻃﻨﺶ را آزاد ﮐﺮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﺳـﺮاي روﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﭘﻮر در ﮔﻨﺪﺷﺎﭘﻮر ﺟﺎي داد ﮔﻮﯾﺎ ﻋﺪهﯾﯽ از ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﻫﻢ ﺑﻌﺪ ﺑﺎﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ و‬
‫در آن ﻣﺘﻮﻃﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﺘﯿﺒﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺷﺎﭘﻮر در اﺻـﻄﺨﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺪارد ﮐﻪ از ﺻﻨﺎﯾﻊ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻫﻢ در اﯾﻦ روزﮔﺎر ﺣﺘﯽ‬
‫در داﺧﻠﻪ اﯾﺮان اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯿﺸﺪه اﺳﺖ »‪ .«5‬ﺑﻌﺪ از ﻧﺸـﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﻧﺴـﻄﻮري در اﯾﺮان »ﺑﯿﺖ ﻻﺑﺎط« ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﻤﺘﺪ در ﻋﯿﺴﻮﯾﺖ داﺷﺖ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻋﯿﺴﻮﯾـﺎن اﯾﺮان و ﯾﮏ ﺣﻮزه دﯾﻨﯽ )ﻣﺘﺮوﭘﻮﻟﯿﺘﻦ( ﺑﺰرگ و از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺠّﻤﻊ ﻋﻠﻤﺎي ﻋﯿﺴﻮي و ﻣﺤﻞ‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻃﺐ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و آﻣﯿﺰش آن ﺑﺎ ﻃﺐ اﯾﺮاﻧﯽ و ﻫﻨﺪي ﺷﺪ و اﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎء اﻟﻘﻔﻄﯽ ص ‪93‬‬
‫)‪ -(2‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ﺳﺎل ‪ 1348‬ﻗﻤﺮي ص ‪337 -336‬‬
‫)‪Theodoros-(3‬‬
‫)‪ -(4‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪422‬‬
‫)‪-(5‬‬
‫‪ .E. Browne: La medecine arabe trad. francaise par J. Renaud Paris 1933. p. 23‬ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت در‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪101 :‬‬
‫ﺗﺮﻗﯽ ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﻋﻬﺪ اﻧﻮﺷـﺮوان ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮاي آن ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ زﺑﺎن اﯾﺮاﻧﯽ و ﻋﻠﻤﺎي ﻫﻨﺪي و زردﺷﺘﯽ در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﺸـﻐﻮل ﮐﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎء ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻔﻠﺴـﻔﻪ و رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻄﺐ ﺑﻮد و اﺻﻮﻻ ﻣﺪرﺳﻪ ﻃﺐ ﮔﻨﺪﺷﺎﭘﻮر و ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن آن‬
‫در اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻤﺮاﺣﻞ ﻋﺎﻟﯽ ﺷـﻬﺮت ارﺗﻘﺎء ﺟﺴـﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺪرﺳﻪ از ﺗﺠﺎرب ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺐ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﻫﻨﺪوان و‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن و اﺳـﮑﻨﺪراﻧﯿﺎن و ﻋﻠﻤﺎي ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ زﺑﺎن اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯿﺸﺪ وﻟﯽ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﯽ ﻗﺒﻮل ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻃﺐ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻘﻮل‬
‫ﻗﻔﻄﯽ از ﻃﺐ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻠﺘﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻔﻄﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «1‬ﮐﻪ اﻃﺒﺎي ﮔﻨـﺪﺷﺎﭘﻮر »ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﻼج را ﺑﻤﻘﺘﻀﺎي اﻣﺰﺟﻪ ﺑﻼد ﺧﻮد ﻣﺮﺗﺐ و‬
‫ﻣـﺪّون ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﻋﻠﻮم ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ ﻋﻼج آﻧﺎﻧﺮا ﺑﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن و ﻫﻨـﺪوان ﻫﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﯿﺪادﻧﺪ زﯾﺮا اﯾﺸﺎن ﻓﻀﺎﯾﻞ‬
‫ﻫﺮﻓﺮﻗﻪ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻗﺒﻼ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه ﺑﻮد ﭼﯿﺰي اﻓﺰودﻧﺪ و دﺳﺘﻮرﻫﺎ و ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ و ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﺣﺎوي ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎزه و ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻮد ﭘﺪﯾـﺪ آوردﻧـﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﺳﺎل ﺑﯿﺴـﺘﻢ »‪ «2‬از ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ اﻧﻮﺷـﯿﺮوان اﻃﺒﺎء ﺟﻨـﺪﯾﺴﺎﺑﻮر ﺑﺎﻣﺮ ﺷﺎه ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﭘﺮﺳﺸـﻬﺎ و ﭘﺎﺳـﺨﻬﺎﯾﯽ ﺟﺮﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺛﺒﺖ ﺷﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮي ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ و واﺳـﻄﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ درﺳـﺘﺎﺑﺎذ »‪ «3‬ﺑﻮد زﯾﺮا او‬
‫ﻃﺒﯿﺐ ﮐﺴﺮي ﺑﻮد و دﯾﮕﺮ اﻟﺴﻮﻓﺴﻄﺎﺋﯽ و اﺻﺤﺎب او و ﯾﻮﺣﻨﺎ و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از اﻃﺒﺎ و ﺑﯿﻦ آﻧﺎن از ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﺗﻌﺮﯾﻔﺎت ﺑﺤﺚﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨـﺪه در آﻧﻬﺎ ﺗﺄﻣﻞ ﮐﻨـﺪ ﺑﺮ ﻓﻀﻞ و ﻏﺰارت ﻋﻠﻢ آﻧﺎن اﺳـﺘﺪﻻل ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﺮد و ﻋﻠﻤﺎي اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫ﺑﺨﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ و ﻣﺪﯾﻨﮥ اﻟﺴﻼم را ﺑﻨﺎ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻨﺤﺎل ﻣﺮﺿﯽ ﺑﺮ او ﻋﺎرض ﺷﺪ و از ﻋﻠﻤﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎء ص ‪93‬‬
‫)‪ -(2‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل ‪ 550‬ﻣﯿﻼدي‬
‫)‪ -(3‬درﺳـﺘﺎﺑﺎذ‪ -‬درﺳـﺘﺒﺬ(‪ )drustbadh drustpat‬در وذﯾﺴــﺖ ﭘـﺖ(‪ )drudhistpat drudhistpadh‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻬــﺪهدار‬
‫ﺳﻼـﻣﺖ‪ .‬اﯾـﻦ ﮐﻠﻤﻪ از دو ﺟﺰء درﺳﺖ(‪ )- drudhist ,drust‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺳـﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺗﻨـﺪرﺳﺖ؛ و ﭘﺖ ﺑﻤﻌﻨﯽ رﺋﯿﺲ‪ ،‬ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷـﺪه‬
‫اﺳـﺖ‪ .‬درﺳــﺘﺒﺬ )درﺳــﺘﺎﺑﺎذ( ﻋﻨــﻮان ﻃــﺒﯿﺐ درﺑــﺎري ﭘﺎدﺷــﺎه داﺷــﺘﻪ و ﻣﻌﻤﻮﻻــ‪ .‬از ﭘﺰﺷــﮑﺎن ﻋﯿﺴـﻮي ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬رﺟـﻮع ﺷـﻮد ﺑﻪ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ‪ drudhist:‬در‪:‬‬
‫‪H. S. Nyberg Hilfsbuch des Pehleui II. Uppsala, I 93 I, p. 59- 60‬‬
‫و راﺟﻊ ﺑﺪرﺳﺘﺒﺬ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ A. Christensen: L Iran sous les Sassanides, p. 396, 42 I :‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪102 :‬‬
‫ﺟﻨﺪﯾﺴﺎﺑﻮر ﺟﻮرﺟﯿﺲ ﭘﺴﺮ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ‪«...‬‬
‫در ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎن ﮔﻨﺪﺷﺎﭘﻮر ﻋﺪهﯾﯽ از اﻃﺒﺎء ﻫﻨﺪي ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻌﻠﯿﻢ اﺻﻮل ﻃﺐ ﻫﻨﺪي اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ و ﭼﻨﺪ ﮐﺘﺎب از آﺛﺎر ﻃﺒﯽ ﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﭙﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌـﺪا ﺑﻌﺮﺑﯽ درآﻣﺪ »‪ «1‬و در ﻃﺐ اﺳـﻼﻣﯽ از اﯾﻦ آﻣﯿﺰش اﺛﺮ ﻓﺮاوان ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه و از اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم‬
‫ﺑﺘﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮت ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن و ﻣﺪرﺳﻪ ﻃﺐ ﮔﻨﺪﺷﺎﭘﻮر ﻣﺤﺼﻠﯿﻦ ﻣﻠﻞ ﻣﺠﺎور را ﻫﻢ ﺑﺂﻧﺠﺎ ﺟﻠﺐ ﻣﯿﮑﺮد و از آﻧﺠﻤﻠﻪ‬
‫اﺳﺖ اﻟﺤﺎرث ﺑﻦ ﮐﻠﺪة اﻟﺜﻘﻔﯽ ﻃﺒﯿﺐ ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب »‪ .«2‬اﯾﻦ ﻣﺪرﺳﻪ و ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎن و ﺷﻬﺮت رؤﺳﺎي آن ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ از دوره اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫ﻗﻮت ﺳـﺎﺑﻖ ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭼﻮن اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﯿﻘﯽ در ﺳﺎل ‪ 148‬ﺑﻪ ﺑﯿﻤـﺎري ﻣﻌـﺪه ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷـﺪ و ﻃﺒﯿﺒﺎن درﮔﺎه در ﻋﻼج او‬
‫ﻓﺮوﻣﺎﻧﺪﻧﺪ وﯾﺮا ﺑﺮﺋﯿﺲ ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎن ﻣﺬﮐﻮر ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻮرﺟﯿﺲ ﭘﺴـﺮ ﺑﺨﺘﺸـﯿﻮع راﻫﺒﺮي ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮرﺟﯿﺲ ﺑﺎ واﮔﺬاﺷـﺘﻦ رﯾﺎﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎن‬
‫ﺑﭙﺴـﺮ ﺧﻮد ﺑﺨﺘﺸـﯿﻮع ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺧﻠﯿﻔﻪ درآﻣﺪ و ﭘﺲ از ﻣﻌﺎﻟﺠﺖ ﻣﻨﺼﻮر ﻧﺰد وي ﺗﻘّﺮب ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺎﺻﺮار ﺧﻠﯿﻔﻪ ﭼﻨﺪي در ﺑﻐﺪاد ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬وي‬
‫از دوﺳﺘﺪاران ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻮد و ﭼﻮن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﭘﻬﻠﻮي و ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﮏ ﻣﯿﺪاﻧﺴﺖ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻃﺐ از زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورد‪ .‬دﯾﮕﺮ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﻃﺒﺎي ﮔﻨﺪﺷﺎﭘﻮر ﮐﻪ در آﻏﺎز دوره ﻋﺒﺎﺳـﯽ در ﺑﻐﺪاد ﺷـﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع ﺑﻦ ﺟﻮرﺟﯿﺲ و ﻋﯿﺴﯽ‬
‫ﺑﻦ ﺷـﻬﻼﻓﺎ )ﯾﺎ ﺷﻬﻼ( و ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ ﺳﻬﻞ و ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ و ﭘﺴﺮ او ﯾﻮﺣﻨﺎ و ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﭼﻬﺎرﺑﺨﺖ )ﺻﻬﺎرﺑﺨﺖ( و دﻫﺸﺘﮏ و ﻣﯿﺨﺎﺋﯿﻞ ﺑﺮادرزاده‬
‫وي ﺑﻮدهاﻧﺪ »‪ .«3‬ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯽ ﮔﻨﺪﺷﺎﭘﻮر از ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﮐﻪ ﺑﻐﺪاد ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎم ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎﻫـﺪاﺗﯿﮑﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﺴﺮواﻧﻮﺷـﺮوان )‪ 579 - 531‬م‪ (.‬ﺷـﺪه ﺑـﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗـﻮﺟﻪ او ﺑـﻪ ﻋﻠـﻮم ﻓﺎﻗـﺪ اﻫﻤﯿـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه ﮐﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻣﺪﺑّﺮ و ﻫﻢ ﺳـﺮداري ﺷﺠﺎع ﺑﻮد ﺑﺤﮑﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ و از ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ آﮔﺎه ﺑﻮد و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﮐﺘﺐ اﯾﻦ‬
‫دو اﺳﺘﺎد را ﻣﯿﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪421‬‬
‫)‪ -(2‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 1‬ص ‪109‬‬
‫)‪ -(3‬دﮐﺘﺮ اﺣﻤـﺪ ﻋﯿﺴـﯽ ﺑﯿﮏ در ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺒﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎﻧﺎت ﻓﯽ اﻻﺳـﻼم )دﻣﺸﻖ ‪ (1939‬ص ‪ 65 -63‬ﺻﻮرﺗﯽ از اﯾﻦ ﻃﺒﯿﺒـﺎن ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﺟﺎي ﺟﺎي ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ و اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎء ﺗﺮﺗﯿﺐ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎت ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻋﻠﻤﯽ در دوره اﻧﻮﺷﺮوان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪن ﻫﻔﺖ ﺗﻦ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺸﻬﻮر ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎﯾﺮان‪ .‬در اﯾﻦ اوان در ﺑﯿﺰﻧﻄﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻌﺼﺐ اﻣـﭙﺮاﻃﻮر روم ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ آزادي ﻋﻘﯿـﺪه وﺟﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﯾﻮﺳﺘﯽ ﻧﯿـﺎﻧﻮس »‪ «1‬در ﺳـﺎل ‪ 529‬ﻣﯿﻼدي ﻓﺮﻣﺎن داد دﺑﺴـﺘﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ آﺗﻦ )اﺛﯿﻨﻪ( »‪ «2‬و اﺳـﮑﻨﺪرﯾﻪ و رﻫﺎ ﺑﺴـﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻔﺖ ﺗﻦ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣـﺪرﺳﻪ آﺗﻦ ﮐﻪ اﺑﺮﻗﻠﺲ »‪ «3‬داﯾﺮ ﮐﺮده‪ ،‬و ﭘﺮاﮔﻨﻨـﺪه روش‬
‫اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺟﺪﯾـﺪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ آن اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧـﺪ و ﺑﻪ ﺗﯿﺴـﻔﻮن روي آوردﻧـﺪ و از ﺟﺎﻧﺐ اﻧﻮﺷـﺮوان ﺑﮕﺮﻣﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺳﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻫﻔﺖ ﺗﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬دﻣﺴـﻘﯿﻮس »‪ «4‬از اﻫﻞ ﺳﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﺳﻨﺒﻠﯿﻘﯿﻮس »‪ «5‬از اﻫﻞ ﮐﯿﻠﯿﮑﯿﻪ‪ ،‬ﯾﻮﻻﻣﯿﻮس »‪ «6‬از اﻫﻞ ﻓﺮﯾﮕﯿﻪ‪،‬‬
‫ﭘﺮﯾﺴﮑﯿﺎﻧﻮس »‪ «7‬از اﻫـﻞ ﻟﯿـﺪﯾﻪ‪ ،‬ﻫﺮﻣﯿﺎس از ﻓﯿﻨﯿﻘﯿﻪ‪ ،‬دﯾﻮﺟﺎﻧﻮس »‪ «8‬از ﻓﯿﻨﯿﻘﯿﻪ‪ ،‬اﯾﺴـﯿﺪوروس »‪ «9‬از اﻫـﻞ ﻏّﺰه ﮐﻪ ﭼﻨـﺪﮔﺎﻫﯽ در اﯾﺮان‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ و ﺧﺴـﺮو ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻘـﺪ ﭘﯿﻤﺎن ﺻـﻠﺢ ﺑﺎ ﯾﻮﺳﺘﯽ ﻧﯿﺎﻧﻮس در ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎدهﯾﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ آزادي ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻣـﺬﮐﻮر در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺎوﻃﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺑـﺎﻣﭙﺮاﻃﻮر ﻗﺒﻮﻻﻧـﺪ‪ .‬اﻧﻮﺷـﺮوان ﺷـﺨﺼﺎ ﺑـﺎ ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮﻓـﺎن ﺧﺎﺻﻪ ﭘﺮﯾﺴـﮑﯿﺎﻧﻮس ﻣﺒﺎﺣﺜﺎﺗﯽ داﺷﺖ و ﺳﺆاﻻﺗﯽ از وي ﮐﺮد و‬
‫ﭘﺮﯾﺴـﮑﯿﺎﻧﻮس ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺸـﻬﺎي او ﺗﺮﺗﯿﺐ داد ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺎﻗﺼﯽ از آن ﺑﻪ ﻻﺗﯿﻨﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﺟﻮاﺑﻬﺎي ﻣﺨﺘﺼﺮ در‬
‫ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﻔﺲ و وﻇﺎﯾﻒ اﻻﻋﻀﺎء و ﺣﮑﻤﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻧﺠﻮم و ﺗﺎرﯾـﺦ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬از دﻣﺴـﻘﯿﻮس ﻧﯿﺰ رﺳﺎﻟﻪﯾﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه‬
‫اﺳﺖ »‪.«10‬‬
‫از ﺗﺴـﻠﻂ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﺒﻌﺪ و ﺧﺎﺻﻪ در ﻋﻬﺪ ﺗﺴـﻠﻂ اﺷـﮑﺎﻧﯿﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻼد ﺷﺮﻗﯽ اﯾﺮان ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﻤّﺪن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮده و در آن‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺮاﮐﺰي ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻋﻠﻮم وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﻣﯿﺘﻮان ﻣﺮو و ﺑﻠﺦ و ﺳﻐﺪ را ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و آﻏﺎز‬
‫ﻋﻬﺪ اﺳـﻼﻣﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﯽ در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در رﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻧﺠﻮم ﮐﺎر ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻣﻌﺮوف‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺮو در آﻏﺎز ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺳﯽ و اواﺋﻞ دوره ﻧﻘﻞ ﻋﻠﻮم ﯾﮑﯽ »ﻣﺎﺷﺎء اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺛﺮي« اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﻬﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ و از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪Ioustinianos-(1‬‬
‫)‪)Athenai )Athene-(2‬‬
‫)‪Proclus-(3‬‬
‫)‪DamasRios-(4‬‬
‫)‪SimpliRios-(5‬‬
‫)‪Eulamios-(6‬‬
‫)‪PrisRianos-(7‬‬
‫)‪Diogene-(8‬‬
‫)‪Isidoros-(9‬‬
‫)‪ -(10‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ داﻧﺸﻬﺎي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ص ‪28 -27‬‬
‫ﻣﻨﺠﻤﯿـﻦ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ رﺑّﻦ اﻟﻄـﺒﺮي ﮐﻪ از ﻋﻠﻤـﺎء و ﮐّﺘـﺎب ﻣﺮو و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن ﻋﺎﻟﯿﻤﻘـﺎم ﮐﺘﺐ رﯾﺎﺿـﯽ و ﭘـﺪر ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑّﻦ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻃﺒﯿﺐ ﻣﻌﺮوف ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﺴـﻠﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي از ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎ را اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﯾـﺎ ﭘﺴـﺮ او ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘـﻞ ﮐﺮدﻧـﺪ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻗﺎﻃﯿﻐﻮرﯾـﺎس و ﺑـﺎري ارﻣﯿﻨﯿـﺎس و‬
‫اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘﺎي ارﺳﻄﻮ و اﯾﺴﺎﻏﻮﺟﯽ ﻓﺮﻓﻮرﯾﻮس‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ ﯾـﺎدآور ﺷـﻮﯾﻢ ﮐﻪ در اﯾﺮان دوره ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﺑﺮﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻧﺠﻮم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﯿﺸـﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد زﯾﺠﻬـﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ زﯾﺞ‬
‫ﺷﻬﺮﯾـﺎر )زﯾـﮓ ﺷﺘﺮﯾـﺎر(‪ ،‬و ﻣﺮاﺻـﺪي ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻘﻠﯿـﺪ ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﻨﺠﻤﯿﻦ اﺳـﻼﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﺧـﺎرق‪ -‬اﻟﻌﺎده‬
‫اﯾﺮاﻧﯿـﺎن اواﯾـﻞ ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ در رﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻧﺠﻮم و ﻫﯿﺌﺖ‪ ،‬و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ در ﺑﺎب رﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻧﺠﻮم دﻟﯿﻞ ﺑﺎرز ﺗﺮﻗﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺎﻋـﺪ اﻧﺪﻟﺴـﯽ در ﻃﺒﻘـﺎت اﻻـﻣﻢ ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬از ﺧﺼـﺎﺋﺺ ﻣﺮدم اﯾﺮان ﺗﻮﺟﻪ آﻧـﺎﻧﺴﺖ ﺑﻄﺐ و اﺣﮑـﺎم ﻧﺠﻮم و ﻋﻠﻢ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐﻮاﮐﺐ در دﻧﯿﺎي‬
‫ﻓﺮودﯾﻦ و آﻧﺎﻧﺮا در ﺑﺎب ﺣﺮﮐﺎت ﮐﻮاﮐﺐ ارﺻﺎد ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮده و ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻓﻠﮑﯿﺎت داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﻃﺮﯾﻘﻪﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ‬
‫ﻣﻌﺸـﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻠﺨﯽ زﯾﺞ ﺧﻮد را ﺑﺮ آن ﺗﺮﺗﯿﺐ داد و در آن زﯾﺞ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺬﻫﺐ ﻋﻠﻤﺎء ﻣﺘﻘﺪم اﯾﺮان و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ اﺳـﺖ‬
‫‪ ...‬اﺑﻮ ﻣﻌﺸـﺮ ﻣـﺬﻫﺐ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را در ﺗﻨﻈﯿﻢ ادوار ﻋﺎﻟﻢ ﺳـﺘﻮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺣﺴﺎب از اﯾﺮان و ﺑﺎﺑﻞ و ﻫﻨـﺪ و ﭼﯿﻦ و اﮐﺜﺮ اﻣﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم دارﻧﺪ ﻣﺘﻔﻘﻨﺪ ﮐﻪ درﺳﺖﺗﺮﯾﻦ ادوار دوري اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده و »ﺳﻨﯽ اﻟﻌﺎﻟﻢ« ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ و ﻋﻠﻤﺎء ﻋﻬﺪ ﻣﺎ‬
‫آﻧﺮا »ﺳﻨﯽ اﻫﻞ ﻓﺎرس« ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺎﻋـﺪ اﻧﺪﻟﺴـﯽ دﻧﺒﺎل اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮐﺘﺐ ﻣﻬﻤﯽ در اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﺻﻮر درﺟﺎت ﻓﻠﮏ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ زردﺷﺖ و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﺎﺳﺐ اﺳﺖ »‪«1‬؛ و ﺑﻬﺮﺣﺎل اﻃﻼع ﻧﺠﻮﻣﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﭼﯿﻨﯿﺎن و ﮐﻠﺪاﻧﯿﺎن و ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن‬
‫ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮات ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻗﻮم در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﻤﺎل‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺠﻠﺲ ج ‪ 2‬ص ‪(93 -92‬‬
‫و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد »‪.«1‬‬
‫در ﭘﺎرهﯾﯽ از ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻓﺮاوان ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ و اﯾﻦ اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺮ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ ﺣﮑﻤﺖ ارﺳـﻄﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن اﯾﺮان ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺰﺑﺎن ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ادا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ زرﺗﺸﺘﯿﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑـﺪﯾﻦ ﮐـﺎر ﻣﺒـﺎدرت ﮐﺮده و زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي را ﺑﺎ ﻣﻌﺎدل آوردن ﺑﺴـﯿﺎري ﮐﻠﻤﺎت در ﺑﺮاﺑﺮ اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺻـﻄﻼﺣﺎت در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻬﯿﺎت و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻓﺮوع آﻧﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺎﺻﻄﻼﺣﺎت‬
‫ﻣﺘﻌـﺪد ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ در زﺑـﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﭘﯽ ﺑﺮد و ﻗـﺪرﺗﯿﺮا ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ زﺑﺎن در اداي ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﮐﻼﻣﯽ و ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻋﻤﯿﻖ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﺪه ﺑﻮد درﯾﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﮑﺘﺎب ﺷـﮑﻨﺪﮔﻤﺎﻧﯿﮏ وﯾﭽﺎر ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺮدان ﻓّﺮخ اورﻣﺰدداﺗﺎن »‪«2‬‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻇـﺎﻫﺮا در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻣﯿﻼدي )ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي( ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴـﻔﯽ را‬
‫ﻣﻄﺮح ﮐﺮده و ﭘﺎﺳـﺦ داده اﺳﺖ و ﻗﺼﺪ او از اﯾﻦ ﮐﺎر اﺛﺒﺎت اﺻﻮل آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﮐﺘﺎب او ﻧﻤﻮدارﯾﺴﺖ ازﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻼم زرﺗﺸﺘﯿﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن ادﯾﺎن آﻣﺎده ﺷﺪه و اﯾﻦ آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﺎ ﺳـﻼح ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﭽﻪ ﻧﺤﻮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮﯾﻦ از روي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺒﺴـﯿﺎري از اﺻﻮل ﻣﻌﺘﻘـﺪات اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﭘﯽ ﻣﯿﺒﺮﯾﻢ و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدان ﻓﺮخ در ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘـﺎب ﻓﯽ اﻟﻮاﻗﻊ دﻧﺒـﺎﻟﻪ ﮐﺎرﻫـﺎي اﺳـﻼف ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺧﻮد ﺑﺘﻨﻬـﺎﯾﯽ و ﯾـﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺎﺻـﺮان او ﮐﻪ ﻣﺸـﻐﻮل ﺗﺄﻟﯿﻒ دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي را آﻣﺎده ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ آﻧﻬﻤﻪ اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺷﮑﻨﺪ ﮔﻤﺎﻧﯿﮏ وﯾﭽﺎر و اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎرش اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﮐﺘﺎب ﺷـﮑﻨﺪﮔﻤﺎﻧﯿﮏ وﯾﭽﺎر ﺟﺰ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ دﻗﯿﻖ ﺑﺪان ﻣﯿﺴـﺮ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﭼﻨﺪ اﺻـﻄﻼح را‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯿﺪارﯾﻢ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫‪.P. Pierre Jean de Menasce: ShRand- GumaniR Vicar, Fribourg I 945, p. 45 sqq‬‬
‫)‪Martan Farrux i Ohrmazddatan-(2‬‬
‫ﮔﻮﻫﺮ »‪ «1‬ﮐﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻌّﺮب آﻧﺴﺖ ﺑـﺎ ﺗﺮﮐﯿﺒـﺎﺗﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ ﻫﻤﮕﻮﻫﺮﯾﻪ )اﺗﺤﺎد در ﺟﻮﻫﺮﯾﺖ( وﯾﻮت ﮔﻮﻫﺮﯾﻪ »‪) «2‬اﺧﺘﻼف در ﺟﻮﻫﺮﯾﺖ(‪،‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﺎرﯾﻪ »‪) «3‬ﻣﻌﺮﻓﺖ(‪ ،‬ﺟـﺎن )ﻧﻔﺲ(‪ ،‬روان )روح(‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮﻣﻨـﺪ )ذﯾﺮوح‪ -‬ﺻـﺎﺣﺐ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ(‪ ،‬داﻧﺶ )ﻋﻠﻢ(‪ ،‬ﺧﺮت »‪) «4‬ﻋﻘﻞ(‪ ،‬ﺧﯿﻢ‬
‫»‪) «5‬ﺧﻮي‪ ،‬ﻓﻄﺮت(‪ ،‬وﯾﺮ )ﺣـﺎﻓﻈﻪ(‪ ،‬ﻫﺴﺘﯿﻪ »‪) «6‬وﺟﻮد(‪ ،‬ﺑﻬﺮ )ﺑﺮ‪ ،‬ﺿـﺮب در‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ دو ﺑﻬﺮ دو ﭼﻬـﺎر ﯾﻌﻨﯽ دو ﺿـﺮﺑﺪر دو ﻣﺴﺎوﯾﺴﺖ ﺑﺎ‬
‫ﭼﻬﺎر(‪ ،‬ﻫﻤﺒﺴﺎن »‪) «7‬ﻧﻘﯿﺾ( ﻫﻤﺎﯾﯿﮑﯿﻪ »‪) «8‬ازﻟﯿﺖ(‪ ،‬ﻫﻤﺎﯾﯿﮏ )ازﻟﯽ(‪ ،‬ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎﯾﯿﻪ »‪) «9‬ﻓﻠﺴﻔﻪ( و ﺟﺰ آن ‪...‬‬
‫ﻧﻔﻮذﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺑﻌﻀـﯽ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻋﻠﻤﺎي زردﺷﺘﯽ )ﻣﺠﻮﺳـﯽ( در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻋﻬﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ﺷﺪه ﻣﺒّﯿﻦ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺗﻨﻬﺎ ﺑﯿﻮﻧﺎن و ﻫﻨـﺪ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮده و از ﻣﺂﺧـﺬ اﯾﺮاﻧﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ ﻣﺜﻼ اﺑﻦ ﺣﺰم ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎي رازي اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻘﺪﻣﺎء‬
‫ﺧﻤﺴﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧـﺎﻟﻖ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻫﯿﻮﻟﯽ اوﻟﯽ‪ ،‬ﻣﮑـﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﯾـﺎ ﺧﻼـء‪ ،‬زﻣـﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﯾـﺎ دﻫﺮ را از ﻣﺠﻮﺳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «10‬و در ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﻔﺼـﻞ ﺑﯿﻦ اﻫﻮاء اﻟﻤﻠـﻞ و اﻟﻨﺤﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺸـﻬﻮر ﻣﺠﻮس ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﻋﺎﻟﻢ ﯾﻌﻨﯽ اورﻣﺰد و اﺑﻠﯿﺲ ﯾﻌﻨﯽ اﻫﺮﻣﻦ‪ ،‬و ﮔﺎه‬
‫»‪ «11‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎن‪ ،‬و ﺟﺎي »‪ «12‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮑﺎن و ﺧﻼء‪ ،‬و ﺗﻮم »‪ «13‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻮﻫﺮ ﯾﺎ ﻫﯿﻮﻟﯽ ﯾﺎ ﺧﻤﯿﺮه‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻗﺪﯾﻤﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻌﻮدي ﻧﯿﺰ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل‬
‫را در اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷـﺮاف آورده اﺳﺖ وي ﮔﻮﯾﺪ ﻣﺠﻮس ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻘﺪﻣﺎء ﺧﻤﺴﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ اورﻣﺰد )ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ( و اﻫﺮﻣﻦ )ﺷـﯿﻄﺎن‬
‫ﺷﺮﯾﺮ( و ﮔﺎه )زﻣﺎن( و ﺟﺎي )ﻣﮑﺎن( و ﺗﻮم )ﻃﯿﻨﺖ و ﺧﻤﯿﺮه( ‪...‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ و دﺳﺘﻮرﻫﺎ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﺳﺘﻮر ﭘﺰﺷﮑﯽ )ﺑﯿﻄﺮه( ﮐﻪ در‬
‫______________________________‬
‫)‪Gohr-(1‬‬
‫)‪yutgohrh-(2‬‬
‫)‪shnaxtarlh-(3‬‬
‫)‪xrat-(4‬‬
‫)‪xem-(5‬‬
‫)‪hastlh-(6‬‬
‫)‪hambasan-(7‬‬
‫)‪hamaylRlh-(8‬‬
‫)‪filsofaylh-(9‬‬
‫)‪ -(10‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﯿﮥ ﻟﻤﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎء اﻟﺮازي‪ ،‬ﮔﺮدآورده ﭘﻮل ﮐﺮاوس‪ Paul Kraus.‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ﺳﺎل ‪ 1939‬ص ‪ 191‬ﺑﺒﻌﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(11‬در اﺻﻞ‪ :‬ﮐﺎم‬
‫)‪ -(12‬در اﺻﻞ‪ :‬ﺟﺎم‬
‫)‪ -(13‬در اﺻـﻞ ﻧﻮم و ﺑﺘﺼـﺤﯿﺢ ﭘﻮل ﮐﺮاوسﻫﻮم‪ ،‬وﻟﯽ ﻇﻦ ﻏـﺎﻟﺐ ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻮم ﻣﺤﺮف ﮐﻠﻤﻪ »ﺗﻮم« ﭘﻬﻠﻮي(‪ )tomotohm‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﻄﻔﻪ‪ ،‬ﺟﺮﺛﻮﻣﻪ‪ ،‬اﺻﻞ‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﯿﺸﺘﺮي در اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪H .S .Nyberg :Hilfsbuch des Pehlevi:‬‬
‫‪.II .226 -227‬‬
‫ﻫﻮﺳـﭙﺎرم ﻧﺴﮏ »‪ «1‬و ﻧﯿﮑـﺎذوم ﻧﺴﮏ »‪ «2‬از ﻧﺴـﮑﻬﺎي ﻣﻔﻘﻮد اوﺳـﺘﺎ و در دﯾﻨﮑﺮت آﻣـﺪه ﺧﺼﻮﺻـﺎ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘـﺎب ﺳﻮم‬
‫دﯾﻨﮑﺮت رﺳـﺎﻟﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ راﺟﻊ ﺑﻄﺐ ﻧﻘـﻞ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎ از ﯾـﮏ ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﯿﻤﺎري‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و روﺣﺎﻧﯽ را از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻤﯿﺰ داده و در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻣﻮاﻇﺒﺖﻫﺎي روﺣﺎﻧﯽ را ﻻزم داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«3‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﮐﺘﺐ ﻃﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه از ﻣﺆﻟﻔـﺎت ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﯾـﺎ ﭘﻬﻠﻮي ﻋﻠﻤـﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻋﻼـوه ﺑﺮ ﮐﺘﺐ ﻃﺒﯽ در اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﻧﺎم ﮐﺘﺐ‬
‫ﻣﺘﻌـﺪد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ درآﻣﺪه اﺳﺖ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﺘﺒﯽ درﺑﺎره‪ ،‬ﻓﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮوﺳـﯿﺖ‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺳـﺘﻮر‬
‫ﭘﺰﺷـﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺮﻏﺎن ﺷـﮑﺎري و اﻣﺮاض و ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻮدﮐﺎن و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﻬﺎ »‪ .«4‬از ﻣﯿـﺎن ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﺘﺎﺑﯽ را در ﮐﺸﺎورزي ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﺻـﻼ از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ و »ورزﻧﺎﻣﻪ« ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷﺪه و ﺳـﭙﺲ ﺑﻨﺎم »اﻟﻔﻼﺣﮥ اﻟﺮوﻣﯿﮥ«‬
‫ﺑﻌﺮﺑﯽ درآﻣﺪه ﺑﻮد و ﻧﺴﺨﻪ ﻋﺮﺑﯽ آن ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳـﺘﻔﺎده از داﻧﺸﻬﺎي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن از اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻫﻨﺪوان ﻧﯿﺰ ﻓﻮاﯾﺪي‬
‫ﺧﺎﺻﻪ در ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﺑﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ذﮐﺮ ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎن ﮔﻨﺪﺷﺎﭘﻮر آوردهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻣﯿﺰش ﻃﺐ اﯾﺮاﻧﯽ و ﻫﻨﺪي ﭘﺰﺷـﮑﺎﻧﯽ از ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن‬
‫دﻋﻮت ﺷـﺪه و در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻃﺒﯿﺒﺎن در ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻨﮑﻪ »‪ «5‬و اﺑﻦ دﻫﻦ ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻪ و‬
‫ﻣﺒﺎﺷـﺮ ﻧﻘﻞ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺐ ﻃﺒﯽ ﻫﻨـﺪ ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﻗـﺪﻣﺎ ﮐﻨﮑﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮوف ﺷﺎﻧﺎق »‪ «6‬ﻫﻨﺪي را ﺑﻨﺎم »ﮐﺘﺎب اﻟﺴـﻤﻮم« ﺑﯿﺎري اﺑﻮ‬
‫ﺣﺎﺗﻢ ﺑﻠﺨﯽ از ﻫﻨﺪي ﺑﭙﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد و ﺑﻌﺪﻫﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺪﺳﺖ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ‪-‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Husparam NasR-(1‬‬
‫)‪NiRadhum NasR-(2‬‬
‫)‪ -(3‬راﺟـﻊ ﺑـﺎﯾﻦ اﺷـﺎرات و وﺳﺎﯾـﻞ و اﻃﻼﻋـﺎت و ﻧﻈﺮﻫـﺎ و ﻣﻘﺮرات ﻃـﺒﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﻗـﺪﯾﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺒﺨﺶ اول از‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻃﺐ و ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﻬﺎ در اﯾﺮان ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ اوراق‪.‬‬
‫)‪ -(4‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ س ‪438 -436‬‬
‫)‪KanaRa-(5‬‬
‫)‪ -(6‬ﭼﺎﻧﺎﮐﯿﺎ‪ canaRya‬ﻃـﺒﯿﺐ ﺑﺰرگ وزﯾﺮ ﻣﻌﺮوف ﭼﺎﻧـﺪرا ﮔﻮﭘﺘﺎ‪ candragupta‬اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﮐﻪ در ﺣـﺪود ‪ 321‬اﻟﯽ‬
‫‪ 298‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﯿﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ اﻟﺠﻮﻫﺮي ﻣﻮﻻي ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺮاي آن ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ »‪.«1‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﯾﮏ رواﯾﺖ ﻗـﺪﯾﻢ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﺎدﯾﮕﺎن ﭼﺘﺮﻧﮓ »‪ «2‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎزي ﺷـﻄﺮﻧﺞ را از ﻫﻨﺪوان ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ در ﺟﺰء‬
‫ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻘﻮل از ﻫﻨﺪي ﺑﭙﻬﻠﻮي رﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻨﺎم ﺑﻠﻮﻫﺮ و ﺑﻮذاﺳﻒ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ ﺑﭙﻬﻠﻮي از آن زﺑﺎن ﺑﺴﺮﯾﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و از روي‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ رﻣﺎﻧﯽ ﺑﯿﻮﻧﺎﻧﯽ »‪ «3‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﺎﻓﺖ »‪ «4‬و ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎب ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺸﻬﻮر از زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮزوﯾﻪ ﻃﺒﯿﺐ‬
‫ﺑﭙﻬﻠﻮي درآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﺣﻮزهﻫـﺎي ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻘـﺎرن ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮب در اﯾﺮان وﺟﻮد داﺷـﺘﻨﺪ ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ در ﺗﻤﺎم ﻋﻬـﺪي ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺴﺖ ﺑﮑﺎر‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯿﺪادﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﻮزهﻫﺎ داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺘﺮﺑﯿﺖ ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻬﻤﺖ آﻧﺎن رﺷـﺘﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ در ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺬﮐﻮر ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯿﺸﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺮاﮐﺰﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻧﯽ در دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه و ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ و ﻧﻘﻞ ﮐﺘﺐ از زﺑﺎﻧﻬﺎي ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ و ﭘﻬﻠﻮي و‬
‫ﻫﻨﺪي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻧﺼـﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺎ ﻟﻐﺖ ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﺳـﺮوﮐﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺆﻟﻔﺎت ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ را ﺑﺰﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ و ﯾﺎ ﺑﺂن زﺑﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان دﯾﮕﺮي ﺑﻨﻘﻞ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﻣﯿﺘﻮان اﯾﻦ رﺟﺎل را ﻧﺎم ﺑﺮد‪:‬‬
‫ﺟﻮرﺟﯿﺲ ﺑﻦ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮري ﮐﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎن آن ﺷـﻬﺮ را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ و در ﻋﻬﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺎﺳﯽ )‪158 -136‬‬
‫ﻫﺠﺮي( ﭼﻨﺪي در ﺑﻐﺪاد ﺑﺴﺮ ﺑﺮد‪.‬‬
‫وي دوﺳـﺘﺪار ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺑﻮد و ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺐ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺒﯽ در ﻃﺐ ﺑﺰﺑﺎن ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ از‬
‫ﻫﻤﻪ اﻟﮑﻨﺎش ﺑﻮد ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺴﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 2‬ص ‪33 -32‬‬
‫)‪Madhigan i catrang-(2‬‬
‫)‪Barlaam et Yoaseph-(3‬‬
‫)‪-(4‬‬
‫‪ .A. Christensen: Iran sous les Sassanides, 2 eme ed. Copenhague. I 944, p. 429‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪109 :‬‬
‫ﺟﻮرﺟﯿﺲ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع و ﭘﺴـﺮ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ از ﻋﻬـﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﺗﺎ ﻫﺎرون در ﺑﻐـﺪاد ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ و از اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺰﺷﮑﺎﻧﯽ ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ ﯾﻮﺣﻨﺎ ﺑﻦ ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ از ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﺟﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر )م‪ (243 .‬ﮐﻪ از ﻋﻬﺪ ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﯿﺪ ﺑﺒﻌﺪ ﺑﺘﻌﻠﯿﻢ ﻃﺐ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻃﺒﯽ در‬
‫ﺑﻐﺪاد اﺷـﺘﻐﺎل داﺷﺖ و ﻣﺪﺗﯽ رﯾﺎﺳﺖ ﺑﯿﺖ اﻟﺤﮑﻤﮥ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻮد ﺑﺮ ﻋﻬﺪه او ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻮﺣﻨﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺪر ﯾﻮﺣﻨﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ و ﺑﺮادرش ﻣﯿﺨﺎﺋﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ ﻫﻢ ﻫﺮدو از ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻣﻌﺮوف ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺑّﻦ اﻟﻄﺒﺮي ﭘـﺪر ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑّﻦ ﻣﺸـﻬﻮر از ﺗﺮﺑﯿﺖﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺮو و ﺑﺮ دﯾﻦ ﻧﺼـﺮاﻧﯽ و ﺑﻘﻮﻟﯽ ﺑﺮ دﯾﻦ ﯾﻬﻮدي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي در‬
‫ﻃﺐ و ﻧﺠﻮم و رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﻣـﺎﻫﺮ و از ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن ﻣﻌﺮوف ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﻘﻮﻻـت وي ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ از اﻟﻤﺠﺴـﻄﯽ ﺑﻮد از ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻌﺮﺑﯽ ﮐﺎﻣﻠﺘﺮ از ﺳﺎﯾﺮ ﻧﺴﺦ ﻣﻨﻘﻮل‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﮐﻪ ذﮐﺮ او در ﺷـﻤﺎر ادﺑـﺎ و ﮐّﺘﺎب و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ ﻫﻢ ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣـﺪ‪ ،‬از ﻧﺎﻗﻼن ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي ﭘﻬﻠﻮي اﯾﺴﺎﻏﻮﺟﯽ و ﻗﺎﻃﯿﻐﻮرﯾﺎس و ﺑﺎري ارﻣﯿﻨﯿﺎس و اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘﺎي ارﺳـﻄﻮ را ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورد و از ﺗﺮﺟﻤﻪ او ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ در‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸـﮕﺎه ﺳﻦژزف ﺑﯿﺮوت و ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ دﯾﮕﺮ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺴـﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ اﺳﺖ و در ﻫﺮدو ﻧﺴﺨﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﻫﻢ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ ﺑﻤﺤﻤﺪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻌﻘﯿﺪه ﻣﺎ اﻧﺘﺴﺎب آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻌﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺑﺼﻮاﺑﺴﺖ »‪.«1‬‬
‫ﻧﻮﺑﺨﺖ اﻫﻮازي ﻣﻨﺠﻢ ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻨﺼﻮر و ﭘﺴﺮش اﺑﻮ ﺳﻬﻞ ﺧﺮﺷﺎذﻣﺎه ﻫﺮدو از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﮐﺘﺐ رﯾﺎﺿﯽ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ در‬
‫ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿـﯽ ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧـﺪان ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ از ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎي ﻣﺸـﻬﻮر در ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿـﯽ و ﮐﻼم ﺑﻮد و اﺑﻦ اﻟﻨـﺪﯾﻢ اﮐﺜﺮ اﻓﺮاد آن ﺧﺎﻧﺪان را از‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﭘﻬﻠﻮي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻓّﺮﺧﺎن اﻟﻄﺒﺮي ﻣﺮدي داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از رؤﺳﺎي ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ »ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‬
‫و ﻣﻄﻠﻌﯿﻦ از ﻋﻠﻮم ﻧﺠﻮم ﺑﻮد و در ﺧـﺪﻣﺖ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺧﺎﻟـﺪ ﺑﻦ ﺑﺮﻣـﮏ و ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ ذو اﻟﺮﯾﺎﺳﺘﯿﻦ و ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد‪ .‬وي ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺒﯽ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻧﺠﻮم ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ اﻟﻔﺰاري و ﭘﺴـﺮش ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﻔﺰاري ﻫﺮدو از ﻣﻨﺠﻤـﺎن و رﯾﺎﺿـﯽ داﻧﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮده و از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﮐﺘﺐ رﯾﺎﺿـﯽ ﻫﻨﺪي ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺠﻮﻣﯽ اﻟﺴﻨﺪ ﻫﻨﺪ )ﺳﯿﺪﻫﺎﻧﺘﺎ( »‪ «1‬را ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ‬
‫ﺑﺤﺪود ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﯿﻼدي اﺳﺖ ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ »اﻟﺴـﻨﺪ ﻫﻨﺪ‪ -‬اﻟﮑﺒﯿﺮ« ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺎ ﻋﻬﺪ ﻣﺄﻣﻮن در ﻧﺠﻮم ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ آﻧﺮا ﺗﻠﺨﯿﺺ ﮐﺮد و زﯾﺞ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ ﺗﺼﺮﻓﺎت و وارد ﮐﺮدن ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﺻﻮل اﯾﺮاﻧﯽ و‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آن ﺗﺮﺗﯿﺐ داد‪ .‬وﻓﺎت ﻣﺤﻤﺪ در ‪ 183‬ﻫﺠﺮي اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻟﺘﺮﺟﻤﺎن از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﭘﻬﻠﻮي و ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺳﺘﮥ ﻋﺸﺮ ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس را ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورد‪.‬‬
‫ﻋﯿﺴـﯽ ﺑﻦ ﭼﻬـﺎرﺑﺨﺖ )ﺻـﻬﺎرﺑﺨﺖ( از ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﺟﻨـﺪﯾﺸﺎﭘﻮر و از ﭘﺰﺷـﮑﺎن و دارو‪ -‬ﺷـﻨﺎﺳﺎن ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻐـﺪاد در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﭘﺎرهﯾﯽ از رﺳﺎﺋﻞ ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس را ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورد‪.‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ اﻟﻨﺎﻗﻞ ﺷﺎﮔﺮد ﻋﯿﺴﯽ از اﻫﻞ ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﺑﻮد و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻃﺒﯽ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺎد اﻟﺘﻤﯿﻤﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮده و زﯾﺞ ﺷﻬﺮﯾﺎر را از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻏﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﻏﯿﺮ از ﻧﺎﻗﻼـن اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧـﺎم دﺳـﺘﻪﯾﯽ از آﻧـﺎن در اﯾﻨﺠـﺎ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن دﯾﮕﺮي ﺑﻨﻘﻞ ﮐﺘﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻋﻠﻤﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ و‬
‫ﻧﺒﻄﯽ و ﻫﻨﺪي ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮدهاﻧﺪ و ذﮐﺮ آﻧﺎن در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزﻣﺴﺖ‪ .‬از آن ﻣﯿﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺸﻬﻮر ذﯾﻞ را ﻣﯿﺘﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪:‬‬
‫اﺻﻄﻔﺎن اﻟﻘﺪﯾﻢ وي ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ از ﮐﺘﺐ ﻃﺒﻘﺎت ﺣﮑﻤﺎ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪Siddhanta-(1‬‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ )م‪ 85 .‬ﻫﺠﺮي( ﺑﻨﻘﻞ ﺑﻌﺾ ﮐﺘﺐ ﮐﯿﻤﯿﺎ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﺳـﺮﺟﯿﺲ )ﻣﺎﺳﺮﺟﻮﯾﻪ( ﮐﺘﺎب ﮐﻨﺎش اﻫﺮون اﻻﺳﮑﻨﺪراﻧﯽ »‪ «1‬ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻪ اﻫﺮون اﻟﻘﺲ را ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورد‪ .‬ﻣﺎﺳـﺮﺟﯿﺲ و ﭘﺴﺮش ﻋﯿﺴﯽ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ در ﻃﺐ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﺒﻄﺮﯾﻖ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن آﻏﺎز ﻋﻬـﺪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﻮد و در ﺣﺪود ‪ 184‬ﻫﺠﺮي درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي وي ﻧﺴـﺨﻪ ﮐﺘﺎب اﻻرﺑﻌﻪ »‪«2‬‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس اﻟﻘﻠﻮذي در ﻧﺠﻮم در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﻟﺒﻄﺮﯾﻖ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻋﻬﺪ ﻣﺄﻣﻮن و در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺎﻫﺮ و اﻣﯿﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي او ﺑﻔﻠﺴـﻔﻪ و ﻃﺐ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ و ﻋﺪهﯾﯽ از ﮐﺘﺐ ارﺳـﻄﻮ و اﺑﻘﺮاط و اﺳﮑﻨﺪروس ﻃﺮاﻟﯿﻮس »‪ «3‬را ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورد‪ .‬وي‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ ﺑﺮادر ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ ذو اﻟﺮﯾﺎﺳﺘﯿﻦ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ .‬از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر او ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺳّﺮاﻻﺳﺮار »‪ «4‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎرﺳﻄﻮ در ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﻤﻮت از اﺑﻘﺮاط‪ ،‬اﻵﺛﺎر اﻟﻌﻠﻮﯾﮥ »‪ «5‬از ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺘﺮﯾﺎق »‪«6‬‬
‫از ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ )‪ (264 -149‬از ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﺣﯿﺮه و ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮐﺘﺐ ﻃﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﺴـﯿﺎري را از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ‬
‫درآورد و ﺑﺴـﯿﺎري از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي او اﮐﻨـﻮن در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﺘـﺎب ﻃﯿﻤـﺎوس »‪ «7‬اﻓﻼـﻃﻮن و ﻗﺼﻪ ﺳـﻼﻣﺎن و اﺑﺴـﺎل و ﮐﺘـﺒﯽ از‬
‫ﻣﺠﻤـﻮﻋﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸـﺮ اﺑﻘﺮاط )ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺗﻘﺪﻣـﮥ اﻟﻤﻌﺮﻓـﮥ »‪ ،«8‬ﻃﺒﯿﻌـﮥ اﻻﻧﺴـﺎن »‪ ،«9‬اﻟﮑﺴـﺮ و اﻟﺠـﺒﺮ‪ ،‬ﺣـﺎﻧﻮت اﻟﻄﺒﯿﺐ ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻪ ﻗـﺎﻃﯿﻄﯿﻮن‪،‬‬
‫اﻓﻮرﺳﻤﻮس ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻓﺼﻮل »‪ ،«10‬اﺑﯿﺬﯾﻤﯿﺎ »‪ «11‬ﯾﺎ اﻣﺮاض اﻟﻮاﻓﺪة‪ ،‬اﻣﺮاض اﻟﺤﺎدة و ﻏﯿﺮه( و رﺳﺎﻻﺗﯽ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺘﮥ ﻋﺸﺮ ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮق ﻟا ﻄﺐ »‪ ،«12‬اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ اﻟﺼﻐﯿﺮة‪ ،‬و اﻟﻨﺒﺾ ﻟﻠﻤﺘﻌﻠﻤﯿﻦ »‪ ،«13‬اﻟﺘﺄﺗّﯽ ﻟﺸﻔﺎء اﻻﻣﺮاض‪ ،‬اﻻﺳﻄﻘّﺴﺎت‬
‫______________________________‬
‫)‪Aaron d Alexandrie-(1‬‬
‫)‪Quadripartitum-(2‬‬
‫)‪Alexandros de Tralleis-(3‬‬
‫)‪Secreta Secretorum-(4‬‬
‫)‪Meteorologica-(5‬‬
‫)‪De Theriaca-(6‬‬
‫)‪Timaios-(7‬‬
‫)‪Pronostica ypocratis-(8‬‬
‫)‪Traite de la nature de l Homme-(9‬‬
‫)‪Aphorismus-(10‬‬
‫)‪des Epidemies-(11‬‬
‫)‪les sectes en medecine-(12‬‬
‫)‪De Pouls pour les eleves-(13‬‬
‫ﻋﻠﯽ رأي اﺑﻘﺮاط »‪ ،«1‬ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﺰاج‪ ،‬ﻋﻤـﻞ اﻟﺘﺸـﺮﯾﺢ »‪ ،«2‬اﻟﺼـﻨﺎﻋﮥ اﻟﮑﺒﯿﺮة »‪ ،«3‬ﺗـﺪﺑﯿﺮ اﻻﺻـّﺤﺎء‪ ،‬اﻟﺼـﻨﺎﻋﮥ‪ ،‬اﻟﻘﻮي اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﮥ‪ ،‬اﻟﻤﻘﺎﻻت‬
‫اﻟﺨﻤﺲ‪ ،‬اﻟﻨﺒﺾ‪ ،‬اﻟﺒﺤﺮان‪ ،‬اﯾﺎم اﻟﺒﺤﺮان( و ﺑﺴـﯿﺎري ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻫﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻫّﻢ آﻧﻬﺎ‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ و ﮐﺘﺎب اﻟﻌﯿﻦ در ﻃﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺤﻖ ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻦ )م‪ (298 .‬ﭘﺴـﺮ ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ ﻧﯿﺰ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺸـﻬﻮر و ﺗﻮﺟﻪ او ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ و رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي ﻣﻮﺟﻮد او ﻣﯿﺘﻮان اﯾﻦ ﮐﺘﺐ را ﻧـﺎم ﺑﺮد‪ :‬ﮐﺘـﺎب ﻗﺎﻃﯿﻐﻮرﯾـﺎس )اﻟﻤﻘﻮﻻـت(‪ ،‬ﺑﺎريارﻣﯿﻨﯿـﺎس )اﻟﻌﺒـﺎرة( ﻣﻘﺎﻟـﮥ اﻻـﻟﻒ‬
‫اﻟﺼـﻐﺮي از ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺮوف )اﻟﻬﯿﺎت(‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮥ اﻟﻼم از ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺮوف ارﺳـﻄﻮ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺛﺎﻣﺴـﻄﯿﻮس »‪ ،«4‬ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻔﺲ اﺳـﮑﻨﺪر اﻓﺮودﯾﺴﯽ‬
‫»‪ ،«5‬ﮐﺘﺎب اﻻﺻﻮل »‪ «6‬اﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬ﮐﺘﺎب‪ -‬اﻟﻤﻌﻄﯿﺎت »‪ «7‬اﻗﻠﯿﺪس‪ ،‬اﻟﻤﺠﺴﻄﯽ »‪ «8‬ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫ﻗﺴﻄﺎ ﺑﻦ ﻟﻮﻗﺎ اﻟﺒﻌﻠﺒﮑﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺸﻬﻮر و ﻫﻢﭘﺎﯾﻪ ﺣﻨﯿﻦ و اﺧﺘﺼﺎص او ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻋﺪهﯾﯽ از ﮐﺘﺐ ﻃﺐ و رﯾﺎﺿﯽ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻓﻠﮏ را از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورده و از آن ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺎب اﻻﮐﺮ و ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺴﺎﮐﻦ از ﺛﺎوذوﺳﯿﻮس »‪ «9‬و ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻄﺎﻟﻊ اﺑﺴﻘﻼوس‬
‫و ﮐﺘﺎب اﻟﻔﻼﺣﮥ اﻟﺮوﻣﯿﮥ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻗﺴـﻄﻮس در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴـﻄﺎ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺷﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﻨﺎم‬
‫اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻔﺲ و اﻟﺮوح ﮐﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺒﯿﺶ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻻﻋﺴﻢ ﺷﺎﮔﺮد ﺣﻨﯿﻦ از ﻧﺎﻗﻼن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯿﺴﺖ و از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي او ﭼﻨﺪ رﺳﺎﻟﻪ ﻃﺒﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗّﺮة اﻟﺤﺮاﻧﯽ )‪ (288 -211‬از ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن و ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در رﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻃﺐ و ﺣﮑﻤﺖ دﺳﺖ داﺷﺖ و در اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﮐﺜﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او اﮐﻨﻮن ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪد در دﺳﺖ اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪des Elements selon Hyppocrates-(1‬‬
‫)‪De anatomicis ad ministrationibus-(2‬‬
‫)‪la methode de guerire-(3‬‬
‫)‪Themistios de Paphlagonie-(4‬‬
‫)‪Alexandre d Aphrodise-(5‬‬
‫)‪les Elements de geometrie-(6‬‬
‫)‪le Donnees-(7‬‬
‫)‪l Almageste-(8‬‬
‫)‪Theodosios-(9‬‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮد اوﺳﺖ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺄﺧﻮذات ارﺷـﻤﯿﺪس‪ ،‬اﻟﮑﺮة اﻟﻤﺘﺤﺮﮐﮥ ﺗﺄﻟﯿﻒ او ﻃﻮﻟﻮﻗﻮس »‪ ،«1‬اﻟﻤﻔﺮوﺿﺎت ارﺷﻤﯿﺪس‪ ،‬اﺻﻮل ﻟا ﻬﻨﺪﺳﻪ‬
‫ارﺷﻤﯿﺪس‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫اﺻـﻄﻔﻦ ﺑﻦ ﺑﺴـﯿﻞ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻋﻬـﺪ ﻣﺄﻣﻮن و از ﺷﺎﮔﺮدان ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ ﺑﻮد و ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﺘﺐ ﻃﺐ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ را ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮد و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي او ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺸﺎﺋﺶ »‪ «2‬ﺗﺄﻟﯿﻒ دﯾﺴﻘﻮرﯾﺪس اﻟﻌﯿﻦ زرﺑﯽ »‪ «3‬در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻫﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﻨﻘﻞ ﮐﺘﺐ ﻧﺠﻮم و ﻃﺐ ﻫﻨﺪي ﺑﻌﺮﺑﯽ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ دو ﺗﻦ را ذﮐﺮ ﻣﯿﺘﻮان ﮐﺮد ﯾﮑﯽ ﮐﻨﮑﻪ و دﯾﮕﺮي اﺑﻦ دﻫﻦ‪.‬‬
‫ﮐﻨﮑﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻫـﺎرون و ﻣـﺄﻣﻮن ﺑـﻮده و در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي او ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔـﺘﯿﻢ‬
‫ﮐﺘـﺎب اﻟﺴـﻤﻮم ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺷﺎﻧـﺎق ﻃﺒﯿﺐ ﻫﻨـﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﺒﺎﺷـﺮت اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ اﻟﺒﻠﺨﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي و ﺳـﭙﺲ ﺑﻌﺮﺑﯽ درآﻣـﺪ‪ .‬اﺑﻦ دﻫﻦ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬
‫ﮐﻨﮑﻪ ﻣﺘﻌﻬﺪ اﻣﻮر ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺑﺮاﻣﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺐ ﻃﺐ ﻫﻨﺪي را ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑـﺬﮐﺮ ﻧﺎم آﻧﺎن ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮدهاﯾﻢ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاز‬
‫از اﻃﺎﻟﻪ ﮐﻼم از ذﮐﺮ ﻧﺎم آﻧﺎن ﺧﻮدداري ﻣﯿﺸﻮد »‪.«4‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺎر ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﻘـﻞ ﻋﻠﻮم ﮐﻪ در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﺑﺎ ﻗّﻮت ﺗﻤﺎم وﺟﻮد داﺷﺖ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻢ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ و در آن ﻗﺮن ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم آﻧﺎﻧﺮا در ﺟﺎي ﺧﻮد ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن اﯾﺮاﻧﯽ و ﻏﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﺘﺐ ﺑﺴـﯿﺎر در ﻣﻨﻄﻖ و ﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ اﻟﻄـﺒﯿﻌﻪ و ﻃﺐ و ﻫﻨـﺪﺳﻪ و ﺣﺴـﺎب و‬
‫ﻫﯿﺌﺖ و ﺗﻨﺠﯿﻢ و ﮐﯿﻤﯿﺎ و ﻓﻼﺣﺖ و ﺣﮑﻤﺖ و ﻏﯿﺮه ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ درآﻣﺪ و از اﯾﻦ راه ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻠﻞ ﻣﺸﻬﻮر و آﺛﺎر ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻤﺎي ﻃﺮاز‬
‫______________________________‬
‫)‪AutolyRos de Pythane-(1‬‬
‫)‪Traite des Plantes-(2‬‬
‫)‪DiosRouride d Anazarbas-(3‬‬
‫)‪ -(4‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﻃﻼـع ﮐﺎﻣـﻞ از اﺳﺎﻣﯽ ﻫﻤﻪ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و آﺛﺎر ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﻔﻘﻮد آﻧﺎن رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﮑﺘﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤـﺪن‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ اوراق ج ‪ 1‬ص ‪ 91 -50‬و ‪366 -327‬‬
‫اول دﻧﯿﺎي ﻗﺪﯾﻢ از ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﯾﻮﻧﺎن و اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ در دﺳﺘﺮس ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ از راه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در‬
‫آن ﮐﺘﺐ ﺑﻌﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻫﻨـﺪي و اﯾﺮاﻧﯽ و ﻏﯿﺮه آﺷـﻨﺎ ﺷﺪﻧـﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ درآﻣﯿﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت و ﺗﺠﺎرب ﺧﻮد‬
‫در ﭘﺎرهﯾﯽ از ﻋﻠﻮم اﺿﺎﻓﺎت و اﺻـﻼﺣﺎﺗﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬دوره ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم و ﻋﺼـﺮ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ از زﺣﻤﺎت ﺧﻮد درﺑﺎره‬
‫ﻧﻘـﻞ و ﺗـﺪوﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠﺮي اﺳﺖ و ﻣـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﺣﻮال آن ﻗﺮن در ﺑﺎب ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﻋﻠﻮم و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آﻧﻬﺎ در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم‬
‫ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم از ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻬﻤﻪ‬
‫آﻧﺎن در اﯾﻨﺠﺎ دﺷﻮارﺳﺖ و ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺬﮐﺮ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﮐﻪ از اواﺳﻂ ﻗﺮن دوم ﺑﺒﻌﺪ ﺑﺘﺪوﯾﻦ آﺛﺎر ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻻزﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﮑﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﻘﻞ ﮐﺘﺐ ﺷـﺮﮐﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺒﯽ در رﯾﺎﺿـﯽ و ﻃﺐ ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴـﺘﻨﺪ و ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ اﻃﻼﻋﺎت واﻓﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در دوره ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم از ﻋﻠﻮم ﺧﺎﺻﻪ دو‬
‫ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿﯽ و ﻃﺐ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺆﻟﻔﺎن رﯾﺎﺿﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ اﻟﻔﺰاري )م‪ 183 .‬ﻫﺠﺮي( رﯾﺎﺿﯽدان ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺶ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﯿﻔﻪ دوم ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﻨﻘﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺠﻮﻣﯽ »ﺳﯿﺪﻫﺎﻧﺘﺎ« از ﮐﺘﺐ ﻣﺸﻬﻮر رﯾﺎﺿﯽ ﻫﻨﺪ ﺑﻌﺮﺑﯽ دﺳﺖ زد و ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم‬
‫»اﻟﺴـﻨﺪ ﻫﻨﺪ اﻟﮑﺒﯿﺮ« ﻣﺪﺗﻬﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده رﯾﺎﺿﯽداﻧﺎن اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻓﺰاري ﭼﻨﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ را در ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ ﯾﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ از آن‬
‫ﻣﯿﺎن رﺳﺎﻟﻪ » ﻟا ﻤﻘﯿﺎس ﻟﻠﺰوال« در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﻟﻔﺰاري داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﻮﺑﺨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻮده و ﺑﺎو و ﭘﺴﺮش اﺑﻮ ﺳﻬﻞ ﺧﺮﺷﺎذﻣﺎه ﺗﺄﻟﯿﻒ ﭼﻨﺪ ﮐﺘﺎب را در‬
‫ﻫﯿﺌﺖ و ﻧﺠﻮم ﺑﺮوش اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از رﯾﺎﺿـﯽداﻧﺎن ﻗـﺪﯾﻢ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺶ )ﺣﺒﺶ( اﻟﺤـﺎﺳﺐ اﻟﻤﺮوزي )م‪ (220 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ از آﺛـﺎرش ﮐﺘـﺎب اﻻﺑﻌﺎد و‬
‫اﻻﺟﺮام و ﮐﺘﺎب زﯾﺞ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻋﻠﻤﺎي رﯾﺎﺿـﯽ اﯾﺮان در ﻋﺼﺮ اول ﻋﺒﺎﺳﯽ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺄﻣﻮن )‪ (218 -198‬اﺳﺖ‪ .‬وي از‬
‫ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻤـﺎي رﯾﺎﺿــﯽ دﻧﯿـﺎي ﻗـﺪﯾﻢ و ﮐﺴــﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﺛﺮ او در ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ اروﭘـﺎ از ﻗﺮن ‪ 12‬ﻣﯿﻼـدي ﺑﺒﻌﺪ‬
‫آﺷﮑﺎرﺳﺖ »‪ .«1‬ﮐﺘـﺎب ﺣﺴـﺎب او ﮐﻪ اﺻـﻞ ﻋﺮﺑﯽ آن از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻻﺗﯿﻨﯽ آنﮐﻪ در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در‬
‫دﺳﺖ اﺳﺖ اﺛﺮ ﺑّﯿﻨﯽ در ﺷـﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﺣﺴﺎب ﻫﻨﺪي ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺪﻧﯿﺎي ﻣﺴـﯿﺤﯽ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﺟﺒﺮ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺳﻬﻢ ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺎﻟﻢ دارد از آﺛﺎر او در اﯾﻦ ﻋﻠﻢ »ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ ﻓﯽ ﺣﺴﺎب اﻟﺠﺒﺮ و اﻟﻤﻘﺎﺑﻠﮥ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻻﺗﯿﻨﯽ‬
‫)ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ژراردوس ﮐﺮﻣﻮﻧﻨﺴﯿﺲ »‪ («2‬و ﻣﺘﻦ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ آن ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه و در ﺑﺎب اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت دﻗﯿﻘﯽ ﻧﯿﺰ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ اﻟﻨﯿﺮﯾﺰي ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺑﺰرگ رﯾﺎﺿـﯽ در ﻋﺼـﺮ اول ﻋﺒﺎﺳـﯽ اﺳﺖ )وﻓﺎت او در ﺣـﺪود ‪ 309‬ﻫﺠﺮي‬
‫اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ(‪ .‬از آﺛﺎر ﻣﻮﺟﻮد او ﺷﺮح ﮐﺘﺎب اﻻﺻﻮل ﺑﻄﻠﯿﻤﻮس و ﮐﺘﺎب ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺒﻠﻪ ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧـﺎم ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑﺰرگ ﺧﻮارزﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ اﻟﻔﺮﻏـﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﺴـﺒﺐ ﺗـﺄﺛﯿﺮي ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳـﻼﻣﯽ و ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻻﺗﯿﻦ داﺷـﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از آﺛﺎر او دو رﺳﺎﻟﻪ در اﺳﻄﺮﻻب و ﮐﺘﺎب او در اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻻﺗﯿﻨﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﻨﯽ ﻣﻮﺳـﯽ ﺑﻦ ﺷﺎﮐﺮ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺑﻨﯽ ﻣﻨﺠﻢ ﯾﺎ ﺑﻨﯽ ﺷﺎﮐﺮﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﻤﺪ و اﺣﻤﺪ و ﺣﺴﻦ‬
‫ﭘﺴـﺮان ﻣﻮﺳـﯽ ﮐـﻪ ﺧـﻮد در ﻋﻠﻢ ﻫﻨـﺪﺳﻪ اﺳـﺘﺎد ﺑـﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﯿـﺎن ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳـﯽ از ﻫﻤﻪ ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮ ﺑـﻮده اﺳﺖ و از آﺛـﺎر او ﮐﺘـﺎب‬
‫اﻟﻤﺨﺮوﻃـﺎت در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎت ﻣﺤﻤـﺪ در ﺳﺎل ‪ 259‬اﺗﻔـﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ از ﮐﺘﺐ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻨﯽ ﻣﻮﺳـﯽ ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮﻓـﮥ اﻻﺷـﮑﺎل‬
‫اﻟﺒﺴﯿﻄﮥ و اﻟﮑﺮﯾﮥ اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻻﺗﯿﻨﯽ او را‪ AlRhorism‬ﻣﯿﻨﺎﻣﻨﺪ‬
‫)‪Gerardus Cremonensis-(2‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻣﻨﺠﻤﺎن و رﯾﺎﺿـﯽداﻧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺮن ﺳﻮم اﺑﻮ اﻟﻌﻨﺒﺲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﺼﯿﻤﺮي )م‪ (275 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ از از او ﮐﺘﺎب اﺻﻞ‬
‫اﻻﺻﻮل در ﻫﯿﺌﺖ و ﻧﺠﻮم در دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺑﺴﯿﺎري از اﻗﻮال اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از رﯾﺎﺿـﯽداﻧﺎن ﻣﺸـﻬﻮر اﯾﺮاﻧﯽ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﻔّﺮﺧﺎن اﻟﻄﺒﺮي ﻣﻔّﺴـ ﺮ ﮐﺘﺎب اﻻرﺑﻌﻪ »‪ «1‬ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس اﻟﻘﻠﻮذي »‪ «2‬اﺳﺖ‪ .‬وي از ﻣﻌﺎﺻـﺮان‬
‫ﻣﺄﻣﻮن و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻮد‪.‬‬
‫از آﺛـﺎر او رﺳـﺎﻟﻪﯾﯽ در اﺣﮑـﺎم ﻧﺠﻮﻣﯿﻪ و رﺳـﺎﻟﻪﯾﯽ در اﺳـﺘﺨﺮاج ﺿـﻤﯿﺮ ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻧﺠﻮم و ﮐﺘﺎب ﺟﻮاﻣﻊ اﻻﺳـﺮار ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﺠﻮم و ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﺪﺧﻞ اﻟﻘﯿﺼﺮاﻧﯽ ﻓﯽ اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ رﺟﺎل ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﺧﻮد در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺗﻤﺎم اﺟﺰاء ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ و اﯾﺠﺎد ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪد در‬
‫ﻫﺮﯾﮏ از ﻓﻨﻮن و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺰرگ ﺷـﻬﺮت واﻓﺮ در ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ و دﻧﯿﺎي ﻗـﺪﯾﻢ دارد اﻟﮑﻨـﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ از ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻟﯿﮑﻦ ذﮐﺮ ﻧﺎم او در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزم ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳﺪ‪:‬‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮف اﻟﻌﺮب ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ اﻟﮑﻨـﺪي )وﻓﺎت در ﺣﺪود ‪ 258‬ﻫﺠﺮي( ﺻﺎﺣﺐ آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪد در ﻏﺎﻟﺐ ﺷـﻌﺐ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ و ﻣﻔّﺴـ ﺮ و‬
‫ﻣﺤّﺮر ﺑﺴـﯿﺎري از آﺛﺎر ﻣﻨﻘﻮل ﻋﻠﻤﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻌﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﺠﻤﻮع آﺛﺎر او اﮐﻨﻮن در ﺣﺪود ﺑﯿﺴﺖ رﺳﺎﻟﻪ از اﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ و ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي‬
‫ﻻـﺗﯿﻨﯽ آن در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﺎﻻـت او ﺑﻼـﺗﯿﻨﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑـﺪﺳﺖ ژراردوس ﮐﺮﻣﻮﻧﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﻌﺮوف ﻻـﺗﯿﻨﯽ در ﻗﺮن دوازدﻫﻢ‬
‫ﻣﯿﻼـدي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪ و ﻏـﺎﻟﺐ اﯾﻦ آﺛـﺎر ﻣﻨﻘﻮل از آﻏﺎز اﺧﺘﺮاع ﭼﺎپ ﺑﺒﻌـﺪ ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر ﻣﻮﺟﻮد او ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ »رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ‬
‫اﻟﻨﻔﺲ« و »ﻓﯽ اﻻﺑﺎﻧﮥ ﻋﻦ وﺣﺪاﻧﯿﮥ اﻟّﻠﻪ« و »ﻓﯽ ﻣﺎﺋﯿﮥ اﻟﻌﻘﻞ« ﯾﺎ »ﮐﺘﺎب ﻓﯽ اﻟﻌﻘﻞ« را ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﮐﻨﺪي در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺷـﻌﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻮم ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﻃﻼع و ﺗﺒﺤﺮ ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﺧﺎص ﯾﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭘﺎرهﯾﯽ از آﺛﺎر ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ ﻣﺒﺎدرت ﺟﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﮑﻨﺪي ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﻌﺮوﻓﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﺑﻮ ﻣﻌﺸﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻠﺨﯽ )م‪ .‬ﺳﺎل ‪(272‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Quadripartitum-(1‬‬
‫)‪Ptolemaios Klaudios-(2‬‬
‫رﯾﺎﺿـﯽدان ﻣﺸـﻬﻮر و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻄﯿﺐ اﻟﺴﺮﺧﺴـﯽ ﺣﮑﯿﻢ و رﯾﺎﺿـﯽدان داﻧﺸﻤﻨﺪ )م‪ (286 .‬و اﺑﻮ زﯾـﺪ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ اﻟﺒﻠﺨﯽ ﻣﺘﮑﻠﻢ و‬
‫ﺣﮑﯿﻢ ﻣﻌﺮوف )م‪ (322 .‬داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﻣﻌﺸﺮ ﺑﻠﺨﯽ از اﺟﻠﻪ رﯾﺎﺿﯽداﻧﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺖ ﮐﻪ از آن‬
‫ﻣﯿﺎن در ﺣﺪود ‪ 12‬ﮐﺘـﺎب اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﻮﺟﻮد او ﯾﮑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﮐﺘﺎﺑﯿﺴﺖ از وي ﺑﻨﺎم »رﺳﺎﻟﻪ در اﺗﺼﺎل‬
‫ﮐﻮاﮐﺐ و ﻗﺮاﻧـﺎت« اﺻـﻞ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘـﺎب ﻫﻢ ﺑـﺎﺳﻢ ﻗﺮاﻧـﺎت اﻟﮑﻮاﮐﺐ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ ﮐﺘـﺎب اﻻـدوار و اﻻﻟﻮف و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﻤﻮاﻟﯿﺪ و دﯾﮕﺮ اﺣﮑﺎم ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳـﻨﺒﯽ اﻟﻤﻮاﻟﯿﺪ و ﮐﺘﺎب اﻻﺻﻞ و ﺳـﺮاﺋﺮ اﻻﺳﺮار و اﻟﻤﺪﺧﻞ ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﺠﻮم و اﺣﮑﺎم ﺗﺤﺎوﯾﻞ ﺳﻨﯽ اﻟﻌﺎﻟﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ 117 1‬ﻋﻠﻤﺎي ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ‪ .....‬ص ‪114 :‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺆﻟﻔـﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﻋﺼـﺮ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻫﻤﯿﺖ واﻓﺮي ﮐﻪ دارد ﺑﺎﯾـﺪ ﺑـﺬﮐﺮ ﻧﺎم او ﭘﺮداﺧﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ‬
‫ﻗّﺮة اﻟﺤّﺮاﻧﯽ )‪ 288 -211‬ﻫﺠﺮي( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪدي ﮐﻪ از ﻋﻠﻤﺎي رﯾﺎﺿﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده رﺳﺎﻻت و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ‬
‫در ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿـﯽ ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻬﺎده و ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﻬﺎ اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬اﺑﻄﺎء اﻟﺤﺮﮐﮥ ﻓﯽ ﻓﻠﮏ اﻟﺒﺮوج و ﺳـﺮﻋﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ اﻟﻨﺴﺐ‪،‬‬
‫ﻓﯽ ﻣﺴﺎﺣﮥ اﻟﻤﺠّﺴـ ﻤﺎت اﻟﻤﺘﮑﺎﻓﯿﮥ »‪ ،«1‬ﻓﯽ ﻣﺴﺎﺣـﮥ ﻗﻄﻊ اﻟﻤﺨﺮوط اﻟـﺬي ﯾﺴـﻤﯽ اﻟﻤﮑـﺎﻓﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﻓﯽ اّن اﻟﺨﻄﯿﻦ اذا اﺧﺮﺟﺎ ﻋﻠﯽ اﻗﻞ ﻣﻦ‬
‫زاوﯾﺘﯿﻦ ﻗـﺎﺋﻤﺘﯿﻦ اﻟﺘﻘﯿﺎ‪ ،‬ﻓﯽ اﻟﺸـﮑﻞ اﻟﻘﻄﺎع‪ ،‬ﻓﯽ اﺳـﺘﺨﺮاج اﻻﻋـﺪاد اﻟﻤﺘﺤﺎﺑـﮥ‪ .‬اﻟﺘﺄﺗّﯽ ﻻﺳـﺘﺨﺮاج ﻋﻤﻞ اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﻬﻨﺪﺳـﯿﮥ و ﭼﻨـﺪ ﮐﺘﺎب و‬
‫رﺳﺎﻟﻪ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻـت ﻣﺘﻌـﺪد ﻃﺒﯽ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ و ﻫﻨـﺪي و ﻏﯿﺮه ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺷـﺪه و ﻏـﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ اﺳﺖ »‪ «2‬از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺑﺰرگ ﻋﻠﻢ ﻃﺐ در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﯿﺘﻮان ﮐﺘﺐ ذﯾﻞ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﮐﺘـﺎب اﻟﮑّﻨـﺎش ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺟﻮرﺟﯿﺲ ﺑﻦ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع ﺟﻨـﺪﯾﺸﺎﭘﻮري ﻃﺒﯿﺐ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﻀـﻤﺎم ﺷـﺮح آن از اﺑﻮ ﯾﺰﯾـﺪ ﭼﻬـﺎرﺑﺨﺖ از‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺼّﻨﻒ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧـﺪان ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮ در ﻋﻠﻢ ﻃﺐ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ آﻧﻬﺎ در ﮐﺘﺐ ﺣﮑﻤﺎ و اﻃﺒﺎء آﻣﺪه و اﯾﻨﮏ اﺛﺮي از آﻧﻬﺎ ﻣﺸـﻬﻮد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺆﻟﻔﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪Corps paraboliques-(1‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ ﺳﻄﻮر ج ‪1‬‬
‫ﻃﺐ ﺑﺰﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮده اﺑﻮ زﮐﺮﯾـﺎ ﯾﻮﺣﻨـﺎ ﺑﻦ ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ )م‪ (243 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ از ﺗﺮﺑﯿﺖﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﮔﻨـﺪﺷﺎﭘﻮر و از اﻃﺒﺎء ﻣﺸـﻬﻮر‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪدي ﮐﻪ او ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ داﺷﺖ ﮐﺘﺎب اﻟﺤّﻤﯿﺎت اﻟﻤﺸﺠﺮ ﺑﺎﻗﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن اﻃﺒﺎء اوﻟﯿﻦ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻠﻔﺎء اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﺎر ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ اﻟﻌّﺒﺎدي ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ‪ .‬ذﮐﺮ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫ﮐﻪ او از ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ و ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ در ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورد در اﯾﻨﺠـﺎ دﺷﻮارﺳﺖ‪ .‬وي ﺑـﺎ آﻧﮑﻪ داﺋﻤـﺎ ﺳـﺮﮔﺮم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ و ﯾﺎ ﺗﺼـﺤﯿﺢ و‬
‫اﺻـﻼح ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي ﺷﺎﮔﺮدان و زﯾﺮدﺳـﺘﺎن ﺧﻮد ﺑﻮده ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻﺗﯽ ﻫﻢ در ﻃﺐ ﺗﻮﺟﻪ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ در‬
‫ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﻤﺎ از ﻗﺒﯿﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨـﺪﯾﻢ و ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎء اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻـﯿﺒﻌﻪ و اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎء اﻟﻘﻔﻄﯽ و ﻏﯿﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن‬
‫آن آﺛـﺎر ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﯾﮑﯽ ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﺴﺎﺋـﻞ و دﯾﮕﺮ ﮐﺘـﺎب اﻟﻌﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮدو در دﺳﺖ اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻃﺒﯽ در اواﯾﻞ‬
‫ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬از ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ ﺷﺮوﺣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﯽ ﺻﺎدق و ﺟﺰ آن در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺘﺮﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ در ﻃﺐ ﺷﺪه ﮐﺘﺎب ﻓﺮدوس اﻟﺤﮑﻤﮥ از اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ رﺑّﻦ اﻟﻄﺒﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ رﺑّﻦ ﺗﺎ ﺳﺎل‬
‫‪ 224‬دﺑﯿﺮ ﻣﺎزﯾﺎر ﺑﻦ ﻗﺎرن ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺨﺪﻣﺖ اﻟﻤﻌﺘﺼﻢ ﺑﺎﻟﻠّﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ درآﻣﺪ و ﺑﻌﺪ ازو در ﺧﺪﻣﺖ اﻟﻮاﺛﻖ و اﻟﻤﺘﻮﮐﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﻮده‬
‫و ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد را در ﺳـﻮﻣﯿﻦ ﺳـﺎل از ﺧﻼـﻓﺖ اﻟﻤﺘﻮﮐـﻞ ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﺑـﻦ رﺑـﻦ ﻏﯿﺮ از ﻓﺮدوس اﻟﺤﮑﻤـﮥ ﮐﺘـﺐ دﯾﮕﺮ در ﻃﺐ و‬
‫داروﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺎب اﻟﺪﯾﻦ و اﻟﺪوﻟﮥ و ﮐﺘﺎب ﺣﻔﻆ اﻟﺼﺤﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻓﺮدوس اﻟﺤﮑﻤـﮥ اﺑﻦ رﺑﻦ ﺑﺴﺎل ‪ 1928‬ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪه و ﮐﺘـﺎب ﺟﺎﻣﻌﯽ اﺳﺖ در ﻃﺐ ﮐﻪ ﺑﺎ روش ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن‬
‫روش اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺠﻮﺳـﯽ در ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺼـﻨﺎﻋﮥ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ در ﮐﺘﺎب اﻟﻘﺎﻧﻮن ﺑﮑﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ رﺑﻦ در ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب از اﻃﻼﻋﺎت اﻃﺒﺎء ﺑﺰرگ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻘﺮاط »‪ «1‬و ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس »‪ «2‬و اورﯾﺒﺎﺳﯿﻮس »‪ «3‬و ﺟﺰ آﻧﺎن و ﮐﺘﺐ ﻣﺸﻬﻮر ﻃﺐ ﻫﻨﺪي‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺮﮐﺎ »‪ ،«4‬ﺳﺴﺮد »‪ ،«5‬ﻧﺪان »‪ ،«6‬و اﺷﺘﺎﻧﻘﻬﺮدي »‪ «7‬ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده‬
‫______________________________‬
‫)‪Hippocrate-(1‬‬
‫)‪Galien-(2‬‬
‫)‪Oribasios-(3‬‬
‫)‪caraRa-(4‬‬
‫)‪Susruta-(5‬‬
‫)‪Nidana-(6‬‬
‫)‪Ashtangahradaya-(7‬‬
‫و ﻧﮑﺎت ﻣﻔﯿﺪ آﻧﻬﺎ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ »‪ .«1‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮد ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ »‪ «2‬ﮐﺘﺐ اﻃﺒﺎء ﻗﺮﯾﺐ اﻟﻌﻬﺪ ﺑﺨﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻮﺣﻨﺎ ﺑﻦ ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ‬
‫و ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ و ﺟﺰ آﻧﺎن را ﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اردت ان ﯾﮑﻮن اﻟﮑﺘﺎب ﺟﺎﻣﻌﺎ ﻟﻄﺐ اﻻﺑﺪان و اﻻﻧﻔﺲ«‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻮﺟﻬﯽ‬
‫ﮐﻪ اﺑﻦ رﺑﻦ ﺑـﺬﮐﺮ ﻋﻠﻞ و اﺻﻮل ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻃﺐ داﺷﺖ در آﻏﺎز ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺒﺤﺚ در ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻫﯿﻮﻟﯽ و ﺻﻮرت و ﮐﻤﯿﺖ‬
‫و ﮐﯿﻔﯿﺖ و اﺳـﺘﺤﺎﻟﻪ و ﮐﻮن و ﻓﺴﺎد و ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل و ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن اﺷـﯿﺎء از ﻃﺒﺎﯾﻊ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻓﻠﮏ و ﻧّﯿﺮات در آﻧﻬﺎ و اﻧﻮاع ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺤﺮي‬
‫و ﺑّﺮي و ﻫﻮاﯾﯽ و ﺗﮑﻮﯾﻦ اﻋﻀﺎء ﻫﺮﯾﮏ و ﻏﯿﺮه ﭘﺮداﺧﺘﻪ و آﻧﮕﺎه ﺑـﺬﮐﺮ ﮐﻠﯿﺎت ﻃﺐ و ﺗﺸـﺮﯾﺢ و اﻣﺰﺟﻪ و اﻣﺮاض و ﻋﻠﻞ و ﻋﻼﻣﺎت آﻧﻬﺎ‬
‫و ادوﯾﻪ ﻣﻔﺮده و ﻣﺮّﮐﺒﻪ و ﻣﻨـﺎﻓﻊ اﻋﻀـﺎء ﺣﯿﻮاﻧـﺎت و ﺳـﻤﻮم و ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻓﺼﻮل و اﻫﻮﯾﻪ و اﻣﮑﻨﻪ و اﻗﺎﻟﯿﻢ در ﺑـﺪن و اﺣﻮال اﻓﻼك و ﻧﯿﺮات و‬
‫ﻓﻮاﯾﺪي ﮐﻪ از ﺟﻮاﻣﻊ ﮐﺘﺐ ﻃﺒﯽ ﻫﻨﺪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯿﺂﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻠﻮم ادﺑّﯿﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ‬

‫ﻋﻠﻮم ادﺑّﯿﻪ ﻋﻠﻮﻣﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮑﯿﻔﯿﺖ ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﺼﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ آن از ﻗﺒﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﺧﻄﺎﺑﻪ و اﻧﺸﺎء و ﺷـﻌﺮ ارﺗﺒﺎط داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺧﻄﯿﻪ ﮐﻪ در ﮐﯿﻔﯿﺖ وﺿﻊ ﺧـﻂ و ﮐﺘﺎﺑﺘﻬـﺎي اﻣﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺧـﻂ ﻋﺮﺑﯽ و ادوات ﺧﻂ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﺗﺤﺴـﯿﻦ ﺣﺮوف و ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﺣﺮوف ﺗﻬﺠﯽ و وﺿﻊ ﻧﻘﻂ و اﻋﺠﺎم و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺑﺴﺎﺋﻂ ﺣﺮوف و اﻣﻼء ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ و اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ آن و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﻟﻔﺎظ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﺨﺎرج اﻟﺤﺮوف‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﺷﺘﻘﺎق و ﻋﻠﻢ ﺻﺮف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻤﺮّﮐﺒـﺎت ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬـﺎ ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﻣﻌـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿـﺎن‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻊ‪ ،‬ﻋﺮوض‪ ،‬ﻗﻮاﻓﯽ‪ ،‬ﻗﺮض اﻟﺸـﻌﺮ‪ ،‬ﻣﺒـﺎدي اﻟﺸـﻌﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻻﻧﺸـﺎء‪ ،‬ﻣﺒﺎدي‬
‫اﻻﻧﺸﺎء و ادواﺗﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﻤﺤﺎﺿﺮة‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺘﺎب ﻓﺮدوس اﻟﺤﮑﻤﮥ ﭼﺎپ ﺑﺮﻟﯿﻦ ‪ 1928‬ص ‪557‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪8‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﺪواوﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﺘﻮارﯾﺦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﻓﺮوﻋﯽ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﻋﻠﻢ اﻻﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎﻻت اﻟﻔﺎظ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﺘﺮﺳﻞ و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در آﻏﺎز دوره اﺳـﻼﻣﯽ از ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺷـﻤﺮدهاﯾﻢ ﻫﯿﭽﯿﮏ وﺟﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ و ﯾﮑﺎﯾﮏ آﻧﻬﺎ در ﻃﻮل زﻣﺎن و ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻤـﺪﻧﻬﺎ و ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﭘﯿﺶ آﻣـﺪن ﺣﻮاﺋﺞ ﺗﺎزه ﺑﺮاي آﻧﺎن ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و ﺑﺪﯾﻦﻃﺮﯾﻖ ادب ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز اﻣﺮ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود و ﮐﻢارزش ﺑﻮد ﺑﺘﺪرﯾﺞ وﺳﻌﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ادب ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺟﻤﻊ و ﻧﻘﻞ اﻗﻮال ﻋﺮب و اﺷﻌﺎر و اﺧﺒﺎر و اﻣﺜﺎل و اﻧﺴﺎب آن ﻗﻮم ﺗﺎ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن و ﺿﺒﻂ‬
‫اﻟﻔﺎظ و ﻓﻬﻢ اﺳﺎﻟﯿﺐ آن و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﮑﺎر آﯾﺪ ﻟﯿﮑﻦ از اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﺒﻌﺪ ﺑﺘﺪرﯾﺞ داﻣﻨﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ وﺳـﻌﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻠﻮم‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ و ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ و اﻧﺸﺎء و ﻏﯿﺮه ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻞ ﺗﻮﺳﻌﻪ ادب ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﺗﺤّﻮل ﻋﻈﯿﻢ ﭼﻨﺪ اﻣﺮﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ورود اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﺧﺪﻣﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻔﻮذ آﻧﺎن در اﻣﻮر ﻣﻬﻢ‪ .‬ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﯾﺪهاﯾﻢ در دوره ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻫﻤﻪ ﺷﺆون ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﮐﺸﻮر وارد ﺷﺪه و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد درآورده ﺑﻮدﻧﺪ در دوره ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺟﺒﻠـﮥ اﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﮐﺎﺗﺐ ﻫﺸﺎم و ﻋﺒـﺪ اﻟﺤﻤﯿـﺪ ﮐﺎﺗﺐ ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻤﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪ در ﻓﻦ اﻧﺸﺎء ﻋﺮﺑﯽ رﺳـﯿﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﻇﻬﻮر واﻗﻌﯽ ﻧﺒﻮغ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻓﻦ اﻧﺸﺎء و ﺷـﻌﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻨﻮن و ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ در ﻋﻬﺪ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪه‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ورود آﻧﺎن در ﺗﻤﺎم ﺷﺆون ﮐﺸﻮري و ﻟﺸﮑﺮي و در دﺳﺖداﺷﺘﻦ ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻋﺎﻟﯽ از ﻗﺒﯿﻞ وزارت و ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺧﻠﻔﺎ و اﻣﺮا‬
‫و وزرا و اﺷـﺘﻐﺎل ﺑﻌﻠﻢ و ادب و ﺧـﺪﻣﺎت دﯾـﻮاﻧﯽ و ﻧﻈـﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣـﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﻗﻮم ﺳﻮاﺑﻖ ﻣﻤﺘـﺪي در ﻓﻨﻮن ادب و ﺗـﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﮐﺘﺐ داﺷـﺘﻪ و داراي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ادﺑﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﻃﺒﻌﺎ ﻓﺼﺎﺣﺖ را از زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و آﻧﺮا ﺑﺼﻮرت ﮐﺎﻣﻞ‬
‫درآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻘـﻞ ﮐﺘﺐ ادب و ﺗﺎرﯾـﺦ و ﻗﺼـﺺ و داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﻠّﯽ اﯾﺮان و ﺣﮑﻢ و اﻣﺜـﺎل و اﺧﻼـق و ﻧﻈـﺎﯾﺮ اﯾﻨﻬـﺎ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه اﺳـﻼﻣﯽ روزﺑﻪ ﭘﺴـﺮ دادوﯾﻪ )اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ( ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از او ﻧﯿﺰ ﻣﺪﺗﻬﺎ اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﭼﻮن اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ از اﻓﺎﺿـﻞ زﻣﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯿﺸـﺪ ﻃﺒﻌﺎ ﻣﺎﯾﻪ اﯾﺠﺎد ﻧﻬﻀﺖ ادﺑﯽ ﻋﻈﯿﻤﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﮔﺮدﯾـﺪ و آﻧﺎﻧﺮا ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ادب‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص اﻧﺸﺎء ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ورود ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻟﻐﺎت اﯾﺮاﻧﯽ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ از ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﻘﻞ ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬اﺧﺬ‬
‫ﻋـﺪهﯾﯽ از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻟﺸـﮑﺮي و دﯾﻮاﻧﯽ و ﻓّﻨﯽ و ﺗﺠﺎري و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر و ﺷﺆون ﻣـﺪﻧﯽ‪ ،‬آﻣﻮﺧﺘﻦ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻟﻐﺎت‬
‫ﻣﺘﺪاول در ﺑﻼد اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ و اﺳـﺘﻌﻤﺎل آﻧﻬﺎ در ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻨﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ ورود اﯾﻦ‬
‫ﻟﻐﺎت ﮐﻪ ﺷـﻤﺎره آﻧﻬﺎ ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ وﺳﻌﺘﯽ در زﺑﺎن و ادب ﻋﺮﺑﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و اﯾﻦ زﺑﺎن ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن اﻓﮑﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻣﺎده ﮔﺸﺖ ﺧﺎﺻﻪ ﮐﻪ‬
‫ورود ﻟﻐﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﻌﺮﯾﺐ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺄﺛﯿﺮ زﺑﺎن و ادب ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ ﻣﺎﯾﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻣﻬّﯿﺎ ﺷﺪن آن ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ‬
‫ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن از ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ و ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﺿـﻤﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد ﮔـﺎه ﺑﻨﻘـﻞ ﮐﺘﺒﯽ در ﺗﺎرﯾـﺦ و ادب ﺑﺰﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺒـﺎدرت‬
‫ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ وﺳـﯿﻠﻪ ﻧﻔـﻮذ ﭘـﺎرهﯾﯽ از ﻟﻐـﺎت ﻏﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ و ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ در زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯿﺸـﺪ و اﯾﻦ ﻓﺎﯾـﺪه ﻏﯿﺮ از‬
‫ﻓﺎﯾﺪهﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ از ﻟﻐﺎت و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ آن دو زﺑﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ و ﭘﻬﻠﻮي و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﺎر در آﻧﻬﺎ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ و ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ و‬
‫ﺷﻌﺮي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و اﺳـﺘﻔﺎده از ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯿﮑﻪ ارﺳـﻄﻮ و ﭘﯿﺮوان او در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻄﺎﺑﯽ و ﺷـﻌﺮي در ﺟﺰو ﻋﻠﻮم ﻣﻨﻄﻘﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﺧﻮد وﺳـﯿﻠﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺒﺤﺚﻫﺎي ادﺑﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻟﺴﺎﻧﯽ و ادﺑﯽ ﮔﺮدﯾـﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﺗﺮﻗﯽ ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﺑﻌﺪ‬
‫از آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ادﺑّﯿﺎت ﭘﻬﻠﻮي و ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺶ از آن ﻗﺪم ﻣﻬﻤﯽ در اﯾﻦ راه ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﻨﺪي و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺒﻄﯽ و روﻣﯽ و ﻏﯿﺮه‬
‫ﻧﯿﺰ ﺗﺄﺛﯿﺮاﺗﯽ در ﺗﻮﺳﻌﻪ زﺑﺎن و ادب ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻠﻞ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﯾﻪ آن ﺷـﺪ ﮐﻪ ادب ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺳﺎده و از ﺻﻮرت ﻋﻠﻤﯽ دور ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺪم در ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺮﻗﯽ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻧﻬﺪ‬
‫و ادﺑﯿـﺎت ﻣﻬﻢ اﺳـﻼﻣﯽ ﭘﺪﯾـﺪ آﯾـﺪ و ﭼﻮن ﺳـﻬﻢ و اﺛﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴـّﻠﻢ اﺳﺖ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ واﻓﯽ‬
‫ﺑﻨﻈﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﺑﺤﺚ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺨﺴﺖ در ﮐﯿﻔﯿﺖ اﯾﺠﺎد ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ ﺳـﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﯿﻢ و آﻧﮕﺎه ﺷـﺮوع ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ در اﻧﺸﺎء و ﺷﻌﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻨﻮن‬
‫ادب ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫رواﯾﮥ و رواة‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ادب ﺗﺎزي در آﻏﺎز اﻣﺮ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺟﻤﻊ و ﻧﻘﻞ اﻗﻮال و اﻣﺜﺎل و اﺷـﻌﺎر و اﺧﺒﺎر ﻋﺮب و اﯾﻦ در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺎس اﺑﺘـﺪاﺋﯽ‬
‫ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ و ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﺪر اول اﺳـﻼم ﻋﺮب ﺑﺮ اﺛﺮ اﺷـﺘﻐﺎل ﺑﺠﻨﮓ و ﺳﯿﺎﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳﺘﻐﻨﺎء از ﺗﺤﻘﯿﻖ در زﺑﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﺎدب ﻧﻤﯿﮑﺮد اﻣﺎ ﻧﻮﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺎرس و ﻋﺮاق و ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻮﻻء ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺧـﺪﻣﺖ و ﻫﺠﺮت ﺑﻤﯿﺎن اﻋﺮاب رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻔﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋـﺪ آن ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي اﺷـﺘﻐﺎل ﺑﺎﯾﻦ اﻣﺮ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﮑﻮﻓﻪ و ﺣﯿﺮه و ﺑﺼـﺮه ﮐﻪ در ﺣﺪود‬
‫ﺑﺎدﯾﻪ و واﺳﻄﻪ اﺗﺼﺎل ﺑﯿﻦ ﺑﺪاوت و ﺣﻀﺎرت ﺑﻮد رﻓﺘﻨﺪ و در دوره ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس اﯾﻦ آﻣﺪوﺷﺪ ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ در ﺑﺼـﺮه ﻋـﺪهﯾﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺳـﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧـﺪ و ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از آﻧﺎن ﮔﺮوﻫﯽ در ادب‬
‫ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ و ﺟﻤـﺎﻋﺘﯽ ازﯾﻦ ﻣﻮاﻟﯽ ﯾﺎ واﻓـﺪﯾﻦ ﻓﺎرس و ﻋﺮاق و ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺠﻤﻊ اﺷـﻌﺎر و اﺧﺒﺎر و اﻣﺜﺎل ﻋﺮب ﻣﺸـﺘﻐﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬رواة‬
‫ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷﺪﻧﺪ زﯾﺮا اﯾﻨﺎن آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﺗﺎزﯾﺎن ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﺑﺘﺪا راوي ﯾﺎ راوﯾﻪ ﺑﮑﺴـﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪ ﮐﻪ ﺷـﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ را از ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﺎﻋﺮان ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و اﺳـﻼم را راوي ﯾﺎ روات ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﺮﺑﻊ راوي ﺟﺮﯾﺮ و ﻓﺮزدق‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ راوي ﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن راوي ذو اﻟﺮّﻣﻪ ﺑﻮد ‪ «1» ...‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺷﺎﻋﺮان اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﯿﺰ در آﻏﺎز اﻣﺮ راوﯾﺎﻧﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺜﻼ رودﮐﯽ دو راوي داﺷﺖ ﯾﮑﯽ ﺑﻨﺎم ﻣـﺦ )‪ -‬ﻣﺎخ( )اﯾﻦ اﺳﻢ را ﺑﻐﻠﻂ ﻣﺞ ﺿـﺒﻂ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ( و دﯾﮕﺮي راذل ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫اي ﻣﺦ ﮐﻨﻮن ﺗﻮ ﺷﻌﺮ ﻣﻦ از ﺑﺮﮐﻦ و ﺑﺨﻮاناز ﻣﻦ دل و ﺳﮕﺎﻟﺶ از ﺗﻮ ﺗﻦ و روان‬
‫ﺗﺎ زﻧﺪه ﺷﻮد راذل راوي و ﺑﺨﻮاﻧﺪﻣﺪح و ﻏﺰل رودﮐﯽ اﻧﺪر ﺑﺮ ﻋﯿﺎر‬
‫ﻋﺪهﯾﯽ ﺑﺤﻔﻆ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮب و ﻧﻘﻞ و رواﯾﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎﻧﺮا راوي و راوﯾﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﮐﺎر اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑـﺎﺑﯽ از ادب و ﻣﻨﺸـﺎء ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻟﺴﺎﻧﯽ و ادﺑﯽ ﻋﺮب ﮔﺮدﯾـﺪ زﯾﺮا از اﯾﻨﻄﺮﯾﻖ اﺷـﻌﺎر و اﻣﺜﺎل و ﻟﻐﺎت و اﺧﺒﺎر ﻋﺮب اﺧـﺬ و در ﮐﺘﺐ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗـﺪوﯾﻦ ﺷﺪ و ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻋﻠﻤﺎي ﻟﻐﺖ و ﺻـﺮف و ﻧﺤﻮ و ادب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬روات در ﻫﺮﭼﻪ رواﯾﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﺳﻠﺴـﻠﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯿﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﺳـﻌﯽ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ رواﯾﺖ آﻧﺎن از اﻋﺮاب ﺑـﺪوي ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗﯿﺲ و ﺗﻤﯿﻢ و ﻫـﺬﯾﻞ و ﮐﻨﺎﻧﻪ و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫اﻋﺮاب ﺷﻬﺮ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻬﺮ ﭼﯿﺰي رواﯾﺖ ﻧﻤﯿﮑﺮدﻧﺪ زﯾﺮا زﺑﺎن آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺣﻼت ﻫﺮﯾﮏ از روات ﺑﺒﺎدﯾﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﭼﻨﺪﺑﺎر ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و ﮔﺎﻫﯽ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل در ﺑﺎدﯾﻪ ﺑﺴـﺮ ﺑﺮﻧﺪ و در ﻣﻮاﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﺮاي اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﺎﺿـﺮ ﺷﻮﻧـﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي روات در اﯾﻦ ﺳـﻔﺮﻫﺎ ﯾﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺪوﯾﺎن در ﺑﺼـﺮه و دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﻬﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮔﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺐ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪ‪ ،‬در ﮐﺘﺐ ﮔﺮد ﻣﯿﺂﻣﺪ و از اﯾﻦ راه ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪدي در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻟﺴﺎﻧﯽ و‬
‫ادﺑﯽ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ روات ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ در ﺗﺪوﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻟﻐﺖ و ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺻـﺪر دوﻟﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗـﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺧﻠﻔـﺎ و ﺑﺰرﮔـﺎن و ﻣﺮدم ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺮوات ﻣﯿﺸـﺪ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ روﻧـﻖ ﺑﺴـﯿﺎر داﺷﺖ و ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﺨﺼﻮص ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻠﻔـﺎي ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﻣـﺎل ﻓﺮاوان در اﯾﻦ راه ﺻـﺮف ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑـﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻋـﺪهﯾﯽ از روات وّﺿﺎع ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺮوﯾﺞ ﺑﺎزار ﻫﻨﺮ ﺧﻮد ﭘﺪﯾﺪ آﯾﻨﺪ و اﺷﻌﺎر ﻣﺠﻌﻮل و ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﺑﺎﺳﻢ ﺷﻌﺮاي ﺟﺎﻫﻠﯽ ﯾﺎ اﻋﺮاب ﺑﺎدﯾﻪ رواﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻋﺼـﺮ اول ﻋﺒﺎﺳـﯽ از ﻣﯿـﺎن روات ﻋـﺪهﯾﯽ در رواﯾﺖ اﺷـﻌﺎر و دﺳـﺘﻪﯾﯽ در رواﯾﺖ ﻟﻐـﺎت ﯾﺎ اﻣﺜﺎل و اﺧﺒﺎر ﻋﺮب و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺑﻮ اﻟﻘـﺎﺳﻢ ﺣّﻤـ ﺎد ﺑﻦ ﺷـﺎﭘﻮر دﯾﻠﻤﯽ ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻪ ﺣّﻤﺎد اﻟﺮاوﯾـﮥ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻨﯽ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ واﺋﻞ )م‪ 155 .‬ﻫﺠﺮي(‪ .‬وي از ﻣﺘﻬﻤﯿﻦ ﺑﺰﻧـﺪﻗﻪ و‬
‫اﻋﻠﻢ ﻧﺎس در اﯾﺎم و اﺷﻌﺎر و اﺧﺒﺎر و اﻧﺴﺎب ﻋﺮب ﺑﻮده و ﻣﻌﻠّﻘﺎت ﺳﺒﻊ را ﮔﺮد آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺑﻮ ﻣﺤﺮز ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﺣّﯿﺎن ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﺨﻠﻒ اﻻﺣﻤﺮ ﻣﻮﻟﯽ ﺑﻼل ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽ ﺑﺮدة ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻮﺳـﯽ اﺷـﻌﺮي‪ .‬وي در رواﯾﺖ اﺷـﻌﺎر ﺑﯽﺑﺪﯾﻞ ﺑﻮد و ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﺷـﻌﺎر ﺧﻮد را ﺑﺒﻌﺾ ﺷـﻌﺮاي ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯿﺪاد‪.‬‬
‫وﻓﺎﺗﺶ در ‪ 180‬ﻫﺠﺮي اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮو اﻟﺸـﯿﺒﺎﻧﯽ )اﺳـﺤﻖ ﺑﻦ ﻣﺮار( از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻨﯽ ﺷـﯿﺒﺎن ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ و ﺣـﺪﯾﺚ ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮد‪ .‬وي اﺷـﻌﺎر ﻋﺮب را در دﯾﻮاﻧﻬﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ ﺧﺎص ﻗﺒﯿﻠﻪﯾﯽ ﺑﻮد ﮔﺮد آورد‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ ﺑﺴﺎل ‪ 206‬در ﯾﮑﺼﺪ و ﻧﻮزده ﺳﺎﻟﮕﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺳـّﮑﺮي ﺑﻐﺪادي )اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ( از ﮐﺒﺎر روات و از ﺟﺎﻣﻌﯿﻦ ﺑﺰرگ ﺷـﻌﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي اﺷـﻌﺎر اﻣﺮؤ اﻟﻘﯿﺲ و ﻧﺎﺑﻐﻪ و‬
‫ﺟﻌﺪي و زﻫﯿﺮ و ﻟﺒﯿﺪ و اﺷﻌﺎر ﺑﺴﯿﺎري از ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﮔﺮدآورد‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ در ‪ 275‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﻟا ﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳـّﻠﺎم ﮐﻪ اﺻـﻼ ﺑﻨﺪه ﯾﮑﯽ از ﻣﺮدم ﻫﺮات ﺑﻮد و ﺑﺤﺪﯾﺚ و ادب و ﻓﻘﻪ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ و ﻣﺘﻔﻨﻦ در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ و‬
‫از ﻣﺨﺘّﺼﺎن ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻮد و از او ﺻـﻼت ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌـﺪدي در ﻏﺮﯾﺐ اﻟﺤﺪﯾﺚ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن و‬
‫ادب و ﺷﻌﺮ و ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻨﺮوي ﺑﺎﯾﺪ او را از ﺟﻤﻠﻪ روات ادب داﻧﺴﺖ وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 224‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -6‬اﺑﻮ زﯾﺪ اﻻﻧﺼﺎري ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺒﯽ در اﺧﺒﺎر و ﻧﻮادر ﻟﻐﺖ‪ .‬وﻓﺎت او در ‪ 215‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -7‬اﻻﺻـﻤﻌﯽ اﻟﺒﺼـﺮي )اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻗﺮﯾﺐ ‪ (216 -123‬ﺷـﺎﮔﺮد ﺧﻠﻒ اﻻﺣﻤﺮ‪ ،‬از روات ﺑﺰرگ اﺷـﻌﺎر و اﺧﺒﺎر و ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪدﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -8‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪة ﻣﻌّﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﻤﺜّﻨﯽ ﮐﻪ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ و ﻣﻘﯿﻢ ﺑﺼـﺮه ﺑﻮد و از روات ﺑﺰرگ اﺧﺒﺎر و اﻧﺴﺎب و ﻋﻠﻮم ﻋﺮب ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ )م‪(209 .‬‬
‫‪ -9‬اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ اﻟﺴﺠﺴﺘﺎﻧﯽ )ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ( ﮐﻪ از رواة ﮐﺜﯿﺮ اﻟﺮواﯾﻪ و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻮد‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ ﺑﺴﺎل ‪ 255‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ ازﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﯾﻢ روات دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ و ﻫﻤﻪ از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻠﻔﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و اﻣﺎﻟﯽ و ﮐﺘﺒﯽ در ﻓﻦ‬
‫رواﯾﺖ داﺷﺘﻪ و ﺷﺎﮔﺮداﻧﯽ زﯾﺮدﺳﺖ ﺧﻮد ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ادب ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺗﮑﻤﯿـﻞ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻋﻠﻢ رواﯾﺖ ﺑﻤﺮاﺣﻠﯽ از ﮐﻤﺎل رﺳـﯿﺪه ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺻـﺮف و اﺷـﺘﻘﺎق و ﻧﺤﻮ و‬
‫ﻟﻐﺖ‪ .‬در ﺗﻤﺎم دوره ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﻣﺪﺗﯽ از اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﻋﺮب اﺣﺴﺎس ﺣﺎﺟﺘﯽ ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺪوﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ و ﺻﺮف و اﺷﺘﻘﺎق‬
‫ﻧﻤﯿﮑﺮد اﻣﺎ در دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺠﻬﺎﺗﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻣﯿﺸﻮد ﺣﺎﺟﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺂﻣﻮﺧﺘﻦ ﻗﻮاﻋـﺪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺪوﯾﻦ آن ﻗﻮاﻋﺪ آﺷـﮑﺎر ﺷﺪ و‬
‫اﻫّﻢ اﯾﻦ ﻋﻠﻞ و اﺳﺒﺎب ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﺎﺟﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﯿﺮ ﻋﺮب ﺑﻔﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮاي درك ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ و اﺧﺒﺎر‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣـﺎﺟﺖ ﻋـﺪهﯾﯽ از اﻓﺮاد ﻣﻠـﻞ ﻏﯿﺮ ﻋﺮب ﺧـﺎﺻﻪ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺑﺪاﻧﺴـﺘﻦ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮاي ورود در ﺧـﺪﻣﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و دﯾﻮاﻧﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻧﺰد ﺧﻠﻔﺎ و اﻣﺮا و ﺣّﮑﺎم و رﺟﺎل دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻧﺘﻘـﺎل ﺗﺎزﯾـﺎن ﺑﺸـﻬﺮﻫﺎ و ﺗﻮﻗﻒ در آﻧﻬـﺎ و درآﻣﯿﺨﺘﻦ آﻧـﺎن ﺑـﺎ ﻣﻠـﻞ ﻏﯿﺮ ﻋﺮب و ﺷـﯿﻮع ﻟﺤﻦ در ﻣﯿـﺎن اﯾﺸﺎن و ﻗﺮاءت ﻏﻠﻂ آﯾﺎت و‬
‫اﺣﮑﺎم و اﺷﻌﺎر و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺎت و اﺳـﺒﺎﺑﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎﺳﺘﺨﺮاج و ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﻋﻘﻼ ﺑﺎﯾﺴﺖ آﻏﺎزﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻠﻢ‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﯾﺎ ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽزﺑﺎﻧﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل در ﺑﺎب واﺿﻊ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ اﺧﺘﻼف ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ واﺿﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ آن را ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ﻣﯿﺪاﻧﻨـﺪ و ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ او ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﻮاﻋـﺪ ﻧﺤﻮ را ﺑﻪ »اﺑﯽ اﻻﺳﻮد اﻟﺪؤﻟﯽ« آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ واﺿﻊ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ اﻟﺪؤﻟﯽ و ﺑﺮواﯾﺘﯽ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ اﻟﻠﯿﺜﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻫﺮﻣﺰان را ﻣﺒﺘﮑﺮ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻘﻞ ﻫﻤﯿﻦ رواﯾﺎت ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻗﺪﯾﻢ در ﺑﺎب واﺿﻊ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ اﺧﺘﻼف داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻬﺮﺣﺎل اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻧﺤـﻮ در ﻋﺮاق اﯾﺠـﺎد ﺷـﺪه اﺳﺖ و واﺿـﻌﯿﻦ آن ﺧـﻮاه ﻋﺮب و ﺧﻮاه ﻏﯿﺮ ﻋﺮب ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ و ﭘﻬﻠﻮي و ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑﺴـﯿﺎر ﺳﺎده و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑﻪ اﻋﺮاب اواﺧﺮ ﮐﻠﻤﺎت ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻋﻠﻞ آﻧﻬﺎ و ﯾﺎ ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫آن اﻋﺮاب در آﻏﺎز ﮐﺎر ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﯿﺸـﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﻧﺼﺐ را ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪﯾﯽ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺣﺮف ﻣﻨﺼﻮب و ﻋﻼﻣﺖ ﺟّﺮ را ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪﯾﯽ در زﯾﺮ ﺣﺮف و رﻓﻊ را ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪﯾﯽ‬
‫در ﭘﻬﻠﻮي آن ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪادﻧﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟّﻈﺎﻫﺮ اﯾﻦ رﺳﻢ را از ﺳﺮﯾﺎﻧﯿﺎن آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ در ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ در اواﯾﻞ ﮐﺎر ﻣﻘﺼﻮر ﺑﻮد ﺑﻤﺒﺎﺣﺜﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺣﺮف و اﺳﻢ و ﻓﻌﻞ‪ ،‬و ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل و ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ )رﻓﻊ و ﻧﺼـﺐ‬
‫و ﺟﺮ(‪ ،‬و ﺗﺪرﯾﺲ آن در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺼـﺮه و ﮐﻮﻓﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻣﻼء و ﻫﻤﺮاه ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮ ادب و ﻋﻠﻢ رواﯾﺖ ﺻﻮرت ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﻣﯿـﺎن ﻋﻠﻤـﺎء ﺑﺼـﺮه و ﮐﻮﻓﻪ در ﺗﻠﻘﯽ ﻗﻮاﻋـﺪ ﻧﺤﻮ اﺧﺘﻼـف ﺑﻮد‪ .‬از ﻣﺸـﺎﻫﯿﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺼـﺮه ﮐﻪ در اﺷـﺘﻐﺎل ﺑﻌﻠﻢ ﻧﺤﻮ و ﺗﻬـﺬﯾﺐ و ﺗﺸـﺮﯾﺢ و‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻗﻮاﻋﺪ آن ﺳﻤﺖ ﺗﻘّﺪم داﺷﺘﻪاﻧﺪ اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان را ﻧﺎم ﻣﯿﺒﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﻼـء )م‪ (154 .‬و ﺷﺎﮔﺮد او ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﺼـﺮي )‪ (170 -100‬و ﺷﺎﮔﺮد او ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ )اﺑﻮ ﺑﺸﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﻣﻮﻟﯽ ﺑﻨﯽ اﻟﺤﺎرث م‪ (183 .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺤﻮ و ﺻﺎﺣﺐ اوﻟﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرگ و ﺟﺎﻣﻊ در ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻟﮑﺘﺎب ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ‪ ،‬و ﺷﺎﮔﺮد‬
‫او اﺧﻔﺶ )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺳـﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﺪة( از ﻣﻮاﻟﯽ ﺧﻮارزم و ﺷﺎرح ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ و ﻣﺆﻟﻒ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ و اﺷﺘﻘﺎق و ادب‬
‫و اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺰّﺟﺎج )م‪.(310 .‬‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﮐﻮﻓﻪ اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﻣﺴـﻠﻢ اﻟﻬّﺮاء از ﻣﻮاﻟﯽ واﺿﻊ ﻋﻠﻢ ﺻـﺮف و اﻗﺪم ﻧﺤﺎة ﮐﻮﻓﻪ )م‪ ،(187 .‬و اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﺤﺴـﻦ اﻟّﺮّؤاﺳـّﯽ از ﻣـﺆﻟﻔﯿﻦ ﺑﺰرگ ﮐـﻮﻓﯿﯿﻦ‪ ،‬و ﺷـﺎﮔﺮد او ﮐﺴـﺎﺋﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ )ﻋﻠﯽ ﺑـﻦ ﺣﻤﺰه م‪ (189 .‬ﻣﻌّﻠﻢ ﻓﺮزﻧـﺪان ﻫـﺎرون و ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌـﺪد در ﻧﺤﻮ و ادب‪ ،‬و ﺷﺎﮔﺮد او ﻓّﺮاء )اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ زﯾﺎد( از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻨﯽ ﻣﻨﻘﺮ )م‪ (207 .‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﺑﺒﻐﺪاد ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﯿﺸﺘﺮ در آﻧﺠﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻪ و ﻣﻌّﻠﻢ اوﻻد ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻮده و ﮐﺘﺒﯽ در ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ و ﻗﺮآن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﺷـﺘﻬﺎر ﺑﻐﺪاد ﺑﻤﺮﮐﺰﯾﺖ ﻋﻠﻮم ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﻬﺪ ﻫﺎرون و ﻣﺄﻣﻮن ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻧﺤﻮﯾﺎن ﺑﺼـﺮه و ﮐﻮﻓﻪ ﺑﺪاﻧﺸﻬﺮ رﻓﺘﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺑـﺎداﻣﻪ ﺗﻌﻠﯿﻤـﺎت ﺧﻮد در ﻧﺤﻮ و اﺷـﺘﻘﺎق ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ دو ﻣـﺬﻫﺐ ﺑﺼـﺮي و ﮐﻮﻓﯽ در آﻧﺸـﻬﺮ ﺑـﺎﻫﻢ اﻣﺘﺰاج ﯾـﺎﻓﺖ و از آن‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﻧﺤﻮي ﺟﺪﯾﺪي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺑـﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﺳﺎﻣﯽ ﻧﺤﺎة ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﯾﺎد ﮐﺮدهاﯾﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻧﺤﻮ ﻏﺎﻟﺒﺎ از ﻣﻮاﻟﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮده و ﯾﺎ از ﺗﺎزﯾﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺤﯿﻂ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺼﺮه و ﮐﻮﻓﻪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﻧﻮﯾﺴﺎن ﺑﻪ »ﻣﺎه ﺑﺼﺮه« و »ﻣﺎه ﮐﻮﻓﻪ« ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎره ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺤﻮ و اﺷـﺘﻘﺎق و ﻣﺆﻟﻔﺎت آﻧﺎن در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ و ﭼﻮن ﺧﻠﻔﺎ و رﺟﺎل ﺑﺎﯾﻦ ﻗﻮم‪ ،‬از ﺑﺎب ﺣﺎﺟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ اوﻻد ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮّﺟﻪ ﻓﺮاوان ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﻋﻼﻗﻪ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻓﺮاوان و ﺷﻤﺎره ﻋﻠﻤﺎي اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻮم ﻟﺴـﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺮض ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ و اﺷـﺘﻘﺎق ﺗﻮﺳـﻌﻪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮاد از ﻋﻠﻢ اﻟﻠﻐـﮥ ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻣﻔﺮدات‬
‫اﻟﻔـﺎظ از ﺣﯿﺚ ﻣﻌـﺎﻧﯽ و اﺻﻮل و وﺟﻮه اﺷـﺘﻘﺎق آﻧﻬـﺎﺳﺖ‪ .‬از ﻫﻤـﺎن ﻣﻮﻗﻊ ﮐﻪ روات ﺷـﺮوع ﺑﮕﺮدآوردن اﺧﺒـﺎر و اﺷـﻌﺎر و اﻣﺜـﺎل ﻋﺮب‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻟﻐـﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﯿﺰ آﻏـﺎز ﺷـﺪ و در ﻣﻮﺿﻮﻋـﺎت ﺧﺎﺻـﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ اﺳـﻤﺎء وﺣﻮش‪ ،‬ﺧﻠﻖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻻﺑﻞ‪ ،‬اﻟﺨﯿﻞ‪ ،‬اﻟﻨﺒﺎت‪،‬‬
‫اﻟﺸـﺠﺮ و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ رﺳﺎﻻت ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ روات ﺑﺰرگ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺻـﻤﻌﯽ و اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري و ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳـّﻠﺎم و ﺟﺰ آﻧﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ روات ﻣﻔﺮداﺗﯽ را ﮐﻪ از اﻋﺮاب ﺑـﺪوي ﺷـﻨﯿﺪﻧﺪ ﺑـﺎ ذﮐﺮ ﻣﻌـﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ دﺳـﺘﻪﺑﻨﺪي و ﺟﻤﻊ و ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﺮﯾﮏ از ﮐﺘﺐ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮد از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻟﻐـﺎﺗﯽ در اﺳـﻤﺎء ﺣﯿﻮاﻧـﺎت و اﻋﻀـﺎء آﻧﻬـﺎ و اﻧﺴـﺎن و اﺳـﺎﻣﯽ اﻋﻀـﺎء و اﺣﻮال او و در اﻧﻮاع ﻧﺨـﻞ و ﮔﯿﺎﻫﺎن و‬
‫درﺧﺘـﺎن و اﻓﻌـﺎل و اﺳـﻤﺎء ﻫﺮﯾـﮏ در ﻫﺮﻣﻮرد‪ .‬اﯾﻦ ﻟﻐﺎت و ﻣﻔﺮدات ﺑﺎ زﺣﻤﺎت ﻓﺮاوان در ﺑﺎدﯾﻪ و ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺆال از ﻓﺼـﺤﺎء واﻓـﺪﯾﻦ‬
‫ﺑﺒﺼﺮه و ﮐﻮﻓﻪ ﺟﻤﻊ ﮔﺮدﯾﺪ و آﻧﻬﺎ را در ﮐﺘﺐ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺪون رﻋﺎﯾﺖ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﻣﻌﺠﻢ ﮔﺮدآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎ اﺳـﺎس ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﺑﺰرﮔﯽ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ را ﻟﻐﻮﯾﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫روش راوﯾـﺎن ﺑـﺎ ﮔﺮدش در ﺑﺎدﯾﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻧـﺪ ﻟﯿﮑﻦ اوﻻ از اﯾﻦ ﮐﺘﺐ در ﺟﻤﻊ ﻟﻐﺖ ﺳـﺮﻣﺸﻖ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎ از آﻧﻬﺎ ﮐﻤﺎل اﺳـﺘﻔﺎده را‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦﮐﺎر ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻤﻘﺼﻮد ﺟﻤﻊ ﻫﻤﻪ ﻟﻐﺎت زﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﻣﻌﺠﻢ ﺷﺮوع ﮐﺮد اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻓﺮاﻫﯿﺪي ازدي ﺑﺼﺮي اﺳﺖ )م‪ (170 .‬ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﺑﻮد‪ .‬وي از ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺰرگ ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ و ادﺑﯽ‬
‫و ﻣﺒﺘﮑﺮ ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض و واﺿﻊ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺠﻢ در ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻠﯿـﻞ ﻣﻔﺮدات ﻟﻐﺖ را ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﻣﻌﺠﻢ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﮔﺮدآورد و‬
‫در ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﻫﻢ ﻣﺨـﺎرج آﻧﻬـﺎ را ﻣﻨـﺎط اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺮار داد و ﻧﺨﺴﺖ از ﺣﺮوف ﺣﻠﻖ آﻏﺎز ﻧﻤﻮد و از ﺣﺮوف ﺣﻠﻖ ﺑﺂﻧﮑﻪ ﻣﺨﺮج آن از‬
‫ﻫﻤﻪ دﻧﺒﺎلﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﯿﻦ اﺑﺘﺪا ﮐﺮد »‪ «1‬و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ اﺛﺮ او ﺑﻪ »ﮐﺘﺎب اﻟﻌﯿﻦ« ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ‪.‬‬
‫ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎﯾﯽ در ﺑﻌﺾ ﮐﺘﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎب اﻟﻨﺤﻮ ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ و اﻟﻤﺰﻫﺮ ﺳـﯿﻮﻃﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﺟﺰ آن ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎي ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﭼﯿﺰي از آن‬
‫در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻣـﺎﯾﻪ اﯾﺠﺎد ﻧﻬﻀﺘﯽ در ﺗﻬﯿﻪ ﻣﻌﺎﺟﻢ ﮔﺮدﯾـﺪ وﻟﯽ ﺗﺮﻗﯽ ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ از ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺒﻌـﺪ و ﺧﺎﺻﻪ در ﻗﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎي ﻟﻐﺖ از ﻗﻮم اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎي ﻟﻐﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ روش آﻧﺎن در ﮐﺎر‬
‫ﺧﻮد ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ در ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﺬﮐﻮر ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺑﻼـﻏﺖ‪ -‬ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻗﻮاﻋـﺪ ﻓﺼـﺎﺣﺖ و ﺑﻼـﻏﺖ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﺑﺤﺚ و ﻧﻘـﺪ در اﺷـﻌﺎر و اﻟﻔﺎظ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫روزﮔﺎران ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺗﮑﺎﻣﻞ و ﺗﺮﻗﯽ آن ﺑﻌﺪ از ﺗﺪوﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻼﻏﯽ در ادب ﻋﺮﺑﯽ ﺷـﺪه ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ روات ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ در دﻻﯾﻞ اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و وﺟﻮه اﻣﺘﯿﺎزات ادﺑﯽ‬
‫آن ﻧﯿﺰ در آﻏﺎز دوره ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮد و ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻓﻦ در اﯾﻦ اﻣﺮ از ﻋﻬـﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺮآﯾﻨـﺪ دﻗﺖ در ﻣﻮارد‬
‫ﻗّﻮت و ﺿـﻌﻒ ﺳـﺨﻨﻮران ﻋﺮب ﻧﯿﺰ آﻏﺎز ﺷـﺪ و ﺑـﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﻫﺠﺮي در ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ ﻋﺮب ﺑﺤﺚﻫﺎﯾﯽ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺒﻮد ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻘـﺪﻣﻪﯾﯽ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺳﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﯾـﺪ ﺑﻨﺎم ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﺑﯿﺎن و ﺑﺪﯾﻊ در ادب ﻋﺮب ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﯾـﻦ ﺑﺤﺚﻫـﺎﺳﺖ آﻧﭽﻪ اﺑـﻮ ﻋﺒﯿـﺪه ﻣﻌّﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺜّﻨﯽ ﺷـﺎﮔﺮد ﺧﻠﯿـﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ در ﮐﺘـﺎب »ﻣﺠـﺎز‪ -‬اﻟﻘﺮآن« آورد‪ ،‬و اﺑﯽ ﺣـﺎﺗﻢ اﻟﺴﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺼﺎﺣﮥ و ﺟﺎﺣﻆ ﺑﺼـﺮي )م‪ (255 .‬در ﮐﺘـﺎب اﻋﺠﺎز اﻟﻘﺮآن و اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻗﺪاﻣـﮥ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ )م‪ (310 .‬در ﮐﺘﺎب ﻧﻘﺪ اﻟﻨﺜﺮ‬
‫)ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﺒﯿﺎن( و ﮐﺘﺎب ﻧﻘﺪ اﻟﺸـﻌﺮ و اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ دﯾﻨﻮري )م‪ (276 .‬در ﮐﺘﺎب اﻟﺸﻌﺮ و اﻟﺸﻌﺮا و ﻣﺒّﺮد )م‪ (285 .‬در ﮐﺘﺎب اﻟﮑﺎﻣﻞ‬
‫و ﮐﺘﺎب اﻟﺒﻼﻏﮥ ﺿﻤﻦ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ‪ :‬ع ح ه خ غ ق ك ج ش ص ض س ر ط د ت ظ ذ ث ز ل ن ف ب م و ا ي‬
‫ﺑﺤﺜﻬﺎي ادﺑﯽ در ﺑﺎب ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﻼﻏﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺑﺪﯾﻊ را در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻌﺘّﺰ )م‪ (396 .‬ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض و ﻋﻠﻢ اﻟﻘﻮاﻓﯽ ﻫﻢ درﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺑﻤﺮاﺣﻠﯽ از ﮐﻤﺎل رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض را ﺑﻨﺎﺑﺮواﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﻌﻠّﻢ‬
‫ﻧﺰد اﺳﺘﺎد ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮد و ﻗﺎﻓﯿﻪ را ﻫﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازو ﻋﻠﻤﺎي ادب ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺪّون درآورد‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺧﻠﯿـﻞ در ﺗﮑﻤﯿـﻞ ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض ﺳـﻬﯿﻢ اﺳﺖ اﺧﻔﺶ ﺷﺎﮔﺮد ﺳـﯿﺒﻮﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺤﺮ ﺑﺮ ﺑﺤﻮري ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻞ‬
‫ﮐﺸﻒ ﮐﺮده ﺑﻮد اﻓﺰود‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم وﺿﻊ ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﺳﻪ ﻗﺮن اّول ﻫﺠﺮي‬
‫اﺷﺎره‬
‫در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻮﺿﻊ ادﺑّﯿﺎت در اﯾﺮان ﻗﺮن اول و دوم و ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﺗﻮّﺟﻪ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨـﺎﻧﮑﻪ اﯾﺮان در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﻣﯿـﺪان ﻧﻔﻮذ ادﯾـﺎﻧﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ دﯾﻦ اﺳـﻼم و زرﺗﺸﺘﯽ و ﻣﺎﻧﻮي و ﻋﯿﺴﻮي و ﻏﯿﺮه ﺑﻮد ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ زﺑﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑﻬﺮﯾــﮏ از آﻧﻬـﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺮﺑﯽ و ﭘﻬﻠـﻮي و ﺳــﺮﯾﺎﻧﯽ و ﺟﺰ آن ﻫـﻢ در اﯾﺮان رواج داﺷـﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﻤـﺎن ﺣـﺎل ﮐـﻪ دﺳــﺘﻪﯾﯽ از‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﻋﺮب ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻣﻬﺎرت و ﺷـﻬﺮت ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬دﺳـﺘﻪﯾﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ادﺑﯿﺎت ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﯾﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﺑﻪ آن ﺳـﺮوﮐﺎر داﺷـﺘﻨﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ ﺳـﺮﮔﺮم ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ دﯾﻨﯽ و ﺗـﺎرﯾﺨﯽ و ادﺑﯽ ﺑﺰﺑـﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻫﻢ‬
‫ادﺑﯿـﺎت ﻣﺤﻠﯽ در وﻻﯾـﺎت اﯾﺮان دﻧﺒـﺎﻟﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﯿﻤﻮد و ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ از ﻃﺮﯾﻖ آﻣﯿﺰش ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤّﻮل‬
‫ﻣﯽﯾـﺎﻓﺖ و از ﻣﯿـﺎن آﻧﻬـﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻟﻬﺠﻪﻫـﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻟﻬﺠﻪ دري آﻣـﺎده آن ﻣﯿﺸـﺪ ﮐﻪ داراي ادﺑﯿﺎت وﺳـﯿﻌﯽ ﮔﺮدد و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻢﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ در ﭘﺎﯾـﺎن اﯾﻦ ﻋﻬـﺪﺳﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن دري ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺸـﺮق اﯾﺮان ﺑﻌﻨﻮان ﯾﮏ ﻟﻬﺠﻪ ادﺑﯽ ﻣﺴـﺘﻘﻞ درآﻣـﺪ و ﺗﺎ روزﮔﺎر ﻣﺎ ﺑﻌﻨﻮان‬
‫زﺑﺎن رﺳﻤﯽ ادﺑﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان را در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﺑﺎﯾﺪ از ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار داد‪ :‬ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﯾﻌﻨﯽ زﺑﺎن و ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﺗﺎزي را‬
‫از آﻧﺮوي ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن آن اﯾﺮاﻧﯽﻧﮋاد ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ و ادﺑﯿﺎت ﭘﻬﻠﻮي را از آﻧﺮوي ﮐﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﻟﻬﺠﻪ‬
‫رﺳـﻤﯽ و دﯾﻨﯽ و ادﺑﯽ دوره ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ادﺑﯿﺎت دري را از آﻧﺮوي ﮐﻪ زﺑﺎن ادﺑﯽ رﺳـﻤﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﯾﺮان در دوره اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ادﺑﯿﺎت ﭘﻬﻠﻮي‬
‫اداﻣﻪ ادب ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﻫﻨﮕـﺎم ﺗﺴـﻠّﻂ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺮ اﯾﺮان ﻟﻬﺠﻪ رﺳـﻤﯽ ادﺑﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ و دﯾﻨﯽ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﻫﻤﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﭙﻬﻠﻮي ﺟﻨﻮﺑﯽ ﯾﺎ ﭘﻬﻠﻮي ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﭘﺎرﺳـﯽ ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﺗﺼّﻮر ﻣﯿﺸﻮد ﺑﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻋﺮب اﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ ﯾﮑﺒﺎره از اﯾﺮان ﺑﺮﻧﯿﻔﺘﺎد ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن در اﯾﺮان رواج داﺷﺖ‬
‫و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎ ﺑﺪان ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﭽﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ و ﺑﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮي در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻌﺮﺑﯽ و‬
‫ﭘﺎرﺳـﯽ دري درآﻣـﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎن زردﺷﺘﯿﺎن اﯾﺮان ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻨﻮز در ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان ﺑﻮﻓﻮر دﯾﺪه ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﻧﺴـﮑﻬﺎي اوﺳـﺘﺎ ﻫﻤﻪ ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮ دﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ اوﺳﺘﺎ ﺑﭙﻬﻠﻮي ﺑﻮد و ﻏﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‬
‫ﻫﻢ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه و ﺣﺘﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﻘﺼﺪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ دﯾﻦ اﺳﻼم ﯾﺎ آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺢ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎزﯾﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺴـﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ از رﻣﻮز ﺗﺸـﮑﯿﻼﺗﯽ اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ دواوﯾﻦ ﻣﺤﻠﯽ را ﺑﺎ ﻣﺘﺼـﺪﯾﺎن آﻧﻬﺎ و‬
‫زﺑـﺎن و دﻓـﺎﺗﺮي ﮐﻪ ﻣﺘـﺪاول ﺑﻮد ﺑﺮﺟـﺎي ﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ .‬از آﻧﺠﻤﻠﻪ در ﻋﺮاق و اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ در ﻗﻠﻤﺮو ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻋﻤﺎل دﯾﻮان و ﺧﻂ و‬
‫زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي را ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻮد ﻧﮕﺎه داﺷـﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﺣﺎل اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ ﻋﻬﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺛﻘﻔﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎﺗﺒﺎن اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از اﺻﻞ ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻮد ﺑﻪ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ و زﯾﺮدﺳﺖ زاداﻧﻔّﺮخ ﺻﺎﺣﺐ دﯾﻮان ﺣﺠﺎج ﮐﺎر ﻣﯿﮑﺮد‪ ،‬ﺑﻔﮑﺮ ﻧﻘﻞ دﯾﻮان از‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ اﻓﺘـﺎد و ﺑﻌـﺪ از ﻓﻮت اﺳـﺘﺎد ﺧﻮد ﻋﻬـﺪهدار دﯾﻮان ﺷـﺪ و ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﺻـﺮار ﻣﺮداﻧﺸـﺎه ﭘﺴـﺮ زاد اﻧﻔّﺮخ ﺑﻨﻘﻞ دﯾﻮان از ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺮداﻧﺸﺎه ﭼﻮن از ﺗﺼﻤﯿﻢ او ﺑﺎﯾﻦ ﻋﻤﻞ و ﻗﺪرت وي ﺑﺮ آن ﮐﺎر اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ رﯾﺸﻪ ﺗﺮا از دﻧﯿﺎ ﺑﺒﺮاد ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ رﯾﺸﻪ ﻓﺎرﺳﯽ »‪ «1‬را ﺑﺮﯾﺪي!« و اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺮاد ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺿـﺮ ﺷﺪﻧـﺪ ﺻـﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﺎو ﺑﺪﻫﻨـﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﮐﺎر اﻇﻬﺎر ﻋﺠﺰ ﮐﻨﺪ و او ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ »‪ .«1‬ﺑـﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺗـﺪاول ﺧﻂ و ﻟﻬﺠﻪ ﭘﻬﻠﻮي در‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺎ ﺣﺪود ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ از ﻣﯿﺎن ﻧﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎي اﺑﻨﯿﻪ را ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﻂ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ )ﮐﻮﻓﯽ( ﺑﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ ﻣﯿﻨﻮﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﺘﯿﺒﻪ ﺑﺮج ﻻﺟﯿﻢ ﻧﺰدﯾﮏ زﯾﺮاب ﻣﺎزﻧـﺪران ﮐﻪ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ و ﯾﮏ ﺧﻂ آن‬
‫ﺑﭙﻬﻠﻮي و ﺧﻂ دﯾﮕﺮ آن ﺑﻌﺮﺑﯽ )ﮐﻮﻓﯽ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮج ﻗﺒﺮ ﮐﯿﺎ اﺑﻮ اﻟﻔﻮارس ﺷـﻬﺮﯾﺎر ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺷـﻬﺮﯾﺎر ﺑﻮده و در ﺗﺎرﯾـﺦ ‪ 413‬ﺑﻨـﺎ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮج دﯾﮕﺮي ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺮج ﻻﺟﯿﻢ در‬
‫ﻣﺤﻞ ﻗﺮﯾﻪ رﺳـﮕﺖ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ آﻧﻬﻢ ﻇﺎﻫﺮا از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﮐﺘﯿﺒﻪ آن ﺑﺨﻂ ﮐﻮﻓﯽ و ﻫﻢ ﺑﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮج رادﮐﺎن ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻨﺪر ﮔﺰ ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮجﻫﺎي ﻣﻘﺒﺮهﯾﯽ و داراي دو ﮐﺘﯿﺒﻪ ﺑﺨﻂ ﮐﻮﻓﯽ و ﭘﻬﻠﻮﯾﺴﺖ »‪.«2‬‬
‫در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺨﻂ و زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري و ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن ﺑﻌﻀـﯽ از دﻓﺘﺮﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي ﺑﭙﺎرﺳـﯽ در ﻫﻤﯿﻦ دوره رﺳﺎﻻﺗﯽ از ﭘﻬﻠﻮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﯾﺎﺗﮑﺎر‬
‫زرﯾﺮان و ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ اردﺷـﯿﺮ ﭘﺎﭘﮑﺎن و داﺳـﺘﺎن ﺑﻬﺮام ﮔﻮر و ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺑﺨﺘﮑﺎن و ﮔﺰارش ﺷﺘﺮﻧﮓ )ﺷـﻄﺮﻧﺞ( و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ رﺳﺎﻻت‬
‫را ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده و ﺟﺰو ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮذ ﻟﻬﺠﻪ و ادب ﭘﻬﻠﻮي در اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ ﺑﺤـّﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﻞ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺸﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ دﻗﯿﻘﯽ و ﻓﺮدوﺳﯽ ﻫﻢ وﺟﻮه ﺗﻘﺎرب ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺻﻞ ﭘﻬﻠﻮي ﻫﺮﯾﮏ ﻣﺸﻬﻮدﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫در اواﺳـﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺐ ﻣﺸـﻬﻮر ﮐﻪ ﮔﻮﯾـﺎ اﺻـﻞ آن از دوره اﺷـﮑﺎﻧﯽ ﺑـﻮده اﺳﺖ از ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠـﻮي ﺑـﺪﺳﺖ ﻓﺨﺮ اﻟـﺪﯾﻦ اﺳـﻌﺪ‬
‫ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ ﺑﺸـﻌﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ و ﭼﻮن ﺳـﺮاﯾﻨﺪه اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي آن ﮐﺎر داﺷﺘﻪ اﺛﺮ ﻟﻐﺎت و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت و ﺳﺒﮏ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ او )وﯾﺲ و راﻣﯿﻦ( ﺑﺸﺪت آﺷﮑﺎرﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﺮان ﺑﺎ ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي و ﻧﻘﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﭙﺎرﺳﯽ ﺗﺎ ﻗﺮن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ ص ‪338‬‬
‫)‪ -(2‬راﺟﻊ ﺑﺎﯾﻦ ﺑﺮﺟﻬﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﻨﺎﯾﻊ اﯾﺮان ص ‪140‬‬
‫)‪ -(3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﺎپ اول ص ‪132 -116‬‬
‫ﻫﻔﺘﻢ ﻫﻢ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻫﻤﯿﻦ اﯾﺎم ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻨﺎم زرﺗﺸﺖ ﺑﻬﺮام ﭘﮋدو ﮐﺘﺎب ارداوﯾﺮاﻓﻨﺎﻣﻪ را از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺸﻌﺮ‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻘﻞ اﯾﻦ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺴـﻠﻢ ﻣﯿﺪارد ﮐﻪ آﺷﻨﺎﯾﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎ ﺧﻂ و ﻟﻬﺠﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﻧﻘﺮاض ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﯾﮑﺒﺎره از ﺑﯿﻦ ﻧﺮﻓﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫دﯾﺮﮔﺎه اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺘﺐ ﻣﺸﻬﻮر ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ادﺑﯽ و ﺣﮑﻢ و ﻣﻮاﻋﻆ و ﻋﻬﻮد و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮد‬
‫ﺑﻌﺮﺑﯽ درآﻣﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺪاﯾﻨﺎﻣﻪ )ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺳـﯿﺮ اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس‪ ،‬ﺳﯿﺮة اﻟﻔﺮس( »‪ ،«1‬داﺳﺘﺎن اﺳﮑﻨﺪر »‪ ،«2‬ﺑﻠﻮﻫﺮ و ﺑﻮذاﺳﻒ‬
‫»‪ ،«3‬ﮐﺘـﺎب اﻟﺼﻮر »‪ ،«4‬ﮐﺘﺎب اﻟﺴﮑﺴﯿﮑﯿﻦ »‪ ،«5‬آﯾﯿﻦ ﻧـﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ »‪ ،«6‬داﺳـﺘﺎن ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ »‪ ،«7‬داﺳـﺘﺎن رﺳﺘﻢ و اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‪ ،‬داﺳﺘﺎن‬
‫ﭘﯿﺮان وﯾﺴﻪ‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در رأس ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻧﺎم ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺧـﺪاﯾﻨﺎﻣﻪ را ﻫﻢ ﺟﺰو اﺳﺎﻣﯽ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﭘﻬﻠﻮي ذﮐﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از اﺻﻞ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي درآﻣﺪ و ﺳﭙﺲ از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺴﺮﯾﺎﻧﯽ و ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ ﺑﭙﻬﻠﻮي و از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﺑﺎن ﺑﻦ اﻟﻼﺣﻖ ﺑﺸﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ درآﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ -(4‬ﮐﺘـﺎب اﻟﺼﻮر ﯾـﺎ ﮐﺘـﺎب ﺻﻮرت ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن ﺑﻨﯽ ﺳﺎﺳﺎن ﯾﺎ ﮐﺘﺎب ﺻﻮرة )ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ و اﻟﻘﺼـﺺ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪ 33‬و ‪-37‬‬
‫اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷـﺮاف ص ‪ (106‬ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺑﺴـﯿﺎري از اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك و اﺑﻨﯿﻪ و ﺳـﯿﺎﺳﺎت ﭘﺎرﺳـﯿﺎن‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺻﻮرت‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺖ ﻣﺮد و دو زن از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ در روز ﻣﺮگ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد وﺟﻮد داﺷﺖ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺮاي ﻫﺸﺎم ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻮﯾﺎ ﻣﺘﺮﺟﻢ آن ﺟﺒﻠﮥ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(5‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﺎوي اﺧﺒﺎر ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص رﺳﺘﻢ و ﻇﺎﻫﺮا ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان ﭼﺎپ اول ص ‪.44 -43‬‬
‫)‪ -(6‬اﯾﻦ دو ﮐﺘـﺎب ﺣـﺎوي اﻃﻼﻋـﺎﺗﯽ راﺟﻊ ﺑﺮﺳﻮم و آداب و اﺳـﻤﺎر و اﺧﺒﺎر و ﻣﺮاﺗﺐ دوﻟﺘﯽ و درﺟﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃﺒﻘﺎت آﻧﺎن و اﺳﺎﻣﯽ‬
‫ﺷﻬﺮداران و ﻋﻤﺎل دوﻟﺘﯽ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ -(7‬اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن را ﺟﺒﻠﮥ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورده و ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ﻧﺴﺒﯽ در اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ و در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي و در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﺳـﺘﺎن دارا و ﺑﺖ زرﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب زاد اﻧﻔﺮخ در ﺗﺄدﯾﺐ ﭘﺴـﺮش‪ ،‬ﻋﻬـﺪ ﮐﺴـﺮي ﺑﭙﺴـﺮش ﻫﺮﻣﺰ و ﭘﺎﺳـﺦ ﻫﺮﻣﺰ ﺑﺪان‪ ،‬ﻋﻬﺪ اردﺷـﯿﺮ ﺑﭙﺴـﺮش‬
‫ﺷﺎﭘﻮر‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ در ﺣﮑﻢ و ﺟﻮاﻣﻊ و آداب‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺰدك‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺘﺎج در ﺳـﯿﺮت اﻧﻮﺷـﺮوان‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮت اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﻨﯿﺎن دﺧﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺑﻬﺮام دﺧﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب زﺟﺮ اﻟﻔﺮس‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺎل‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻻﺧﺘﻼج‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي از ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﯾﺎ ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ‪ ،‬آﯾﯿﻦ‬
‫ﭼﻮﮔﺎن زدن‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺳـﺘﻮر ﭘﺰﺷﮑﯽ )ﺑﯿﻄﺮه(‪ ،‬زﯾﺞ ﺷﻬﺮﯾﺎر‪ ،‬ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ اﻧﻮﺷﺮوان‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﺮاز ﺑﺎ اﭘﺮوﯾﮋ‪ ،‬ﻟﻬﺮاﺳﭗﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﺎﺳﭗ‬
‫در ﮐﯿﻤﯿﺎ‪ ،‬ﮔﺰارش ﺷـﻄﺮﻧﺞ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴـﺮ‪ ،‬داﺳـﺘﺎن ﺧﺴـﺮو و ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻨﻄﻖ و ﺣﮑﻤﺖ و‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻓﻼﺣﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ و ادب و ﻗﺼﺺ و ﺣﮑﺎﯾﺎت و اﻣﺜﺎل و ﺣﮑﻢ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫از ﮐﺘﺐ ﻣﺎﻧﻮﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﻋـﺪه زﯾﺎدي ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ »‪ «1‬از ﮐﺘﺐ ﻣـﺎﻧﯽ ﻫﻔﺖ ﮐﺘـﺎب و از رﺳﺎﻻت ﻣﺎﻧﻮﯾﻪ ﻫﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﺴـﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت اﮔﺮ ﻫﻤﻪ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺪﯾﻦ زﺑﺎن‬
‫درآﻣﺪه و در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و‬
‫اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ آن ﮐﺘﺐ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدهاﻧـﺪ و اﺑﻮ رﯾﺤﺎن از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻓﺮﻗﻤﺎﻃﯿﺎ‪،‬‬
‫ﺳﻔﺮ اﻟﺠﺒﺎﺑﺮة‪ ،‬ﮐﻨﺰ اﻻﺣﯿﺎء‪ ،‬ﺻـﺒﺢ اﻟﯿﻘﯿﻦ‪ ،‬اﻟﺘﺄﺳـﯿﺲ‪ ،‬اﻻﻧﺠﯿﻞ‪ ،‬ﺷﺎﭘﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﺳـﻔﺮ اﻻﺳـﺮار را دﯾﺪه و در ﺗﻤﻠﮏ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«2‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﻧﻘﻞ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ از ﮐﺘﺐ ﻣﺎﻧﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي و ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺴﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻗﻼن ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫از ﻧﺎﻗﻼن ﮐﺘﺐ ﻣﺎﻧﻮي اﻃﻼﻋﯽ ﻧـﺪارﯾﻢ ﻟﯿﮑﻦ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي را ﺑﻌﺮﺑﯽ درآوردهاﻧﺪ و ﻧﺎم آﻧﺎن در ﺷـﻤﺎر ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‬
‫و ﻧﺎﻗﻼن ﮐﺘﺐ ﺑﻌﺮﺑﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ اﯾﻨﺎن را ﯾﺎد ﻣﯿﺘﻮان ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺟﺒﻠـﮥ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ‪ ،‬ﻧﻮﺑﺨﺖ ﻣﻨﺠﻢ و ﻓﺮزﻧـﺪان او‪ ،‬ﻣﻮﺳـﯽ ﺑﻦ ﺧﺎﻟـﺪ‪ ،‬ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺎد ﺗﻤﯿﻤﯽ ﻧﺎﻗﻞ زﯾﺞ‬
‫ﺷﻬﺮﯾﺎر‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪471 -470‬‬
‫)‪ -(2‬رﺳﺎﻟﮥ ﻟﻠﺒﯿﺮوﻧﯽ ﻓﯽ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎء اﻟﺮازي ﭼﺎپ ﭘﺎرﯾﺲ ‪ 1936‬ص ‪4 -3‬‬
‫ﻣﻨﺠﻢ‪ ،‬اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺟـﺎﺑﺮ اﻟﺒﻼـذري‪ ،‬اﺳـﺤﻖ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳـﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬اﺳـﺤﻖ ﺑﻦ ﯾﺰﯾـﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺟﻬﻢ اﻟﺒﺮﻣﮑﯽ‪ ،‬ﻫﺸﺎم ﺑﻦ اﻟﻘﺎﺳـﻢ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ اﻟﮑﺴﺮوي‪ ،‬زادوﯾﻪ ﭘﺴﺮ ﺷﺎﻫﻮﯾﻪ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﻬﺮام ﺑﻦ ﻣﻄﯿﺎر اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮام ﭘﺴﺮ ﻣﺮداﻧﺸﺎه‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻓﺮﺧﺎن ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪة اﻟﺮﯾﺤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮام ﻫﺮوي ﻣﺠﻮﺳـﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮام ﭘﺴـﺮ ﻣﻬﺮان اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ »‪ .«1‬اﯾﻨﺎن ﻏﯿﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﺘﻮن‬
‫ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻫﻨﺪي ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯿﮑﺮده و ﮐﺘﺒﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ درﻣﯿﺂوردهاﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻏﯿﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻧﻮﯾﻪ را‬
‫ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺮﺑﯽ درآﻣﺪ و ﻧﺎم ﻣﺘﺮﺟﻢ آﻧﻬﺎ در ﮐﺘﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺛﺒﺖ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻨﻘﻞ ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺳـﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻋﻠﻤﺎي زرﺗﺸﺘﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ را ﺑﻠﻬﺠﻪ و ﺧﻂ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي اداﻣﻪ ﻣﯿﺪادﻧـﺪ‪ .‬ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﻬـﺎ اﮐﻨﻮن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﺴـﮑﻬﺎي اوﺳـﺘﺎ و ﯾﺎ ﮐﺘﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺧﻼﻗﯽ و دﯾﻨﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ادﺑﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه و ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻘﺮون ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ ﻣﯿﻼدي و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬دﯾﻦﮐﺮت »‪ «2‬ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ و ﻣﻔﺼـﻞﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ دارﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب اﺻـﻼ در ﻧﻪ ﻣﺠّﻠـﺪ ﺑﻮد ﻟﯿﮑﻦ‬
‫اﮐﻨـﻮن از ﻣﺠّﻠـﺪات ﻧﻪﮔـﺎﻧﻪ آن دو ﻣﺠّﻠـﺪ اول در دﺳـﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧـﺎم اﺻـﻠﯽ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب »زﻧﺪآﮐﺎﺳـﯿﻪ« »‪ «3‬ﺑـﻮد وﻟﯽ در ادﺑﯿـﺎت ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮑﺮت ﻣﺸﻬﻮرﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ﮐﻠﻤﺎت اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را وﺳﺖ »‪ «4‬ﺑﺘﻘﺮﯾﺐ ‪ 169000‬داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻧﺪآﮐﺎﺳـﯿﻪ اﺻـﻼ ﺑـﺪﺳﺖ آﺗﻮر ﻓﺮنﺑﻎ ﻓّﺮﺧﺰاﺗﺎن )آذرﻓﺮنﺑﻎ ﭘﺴـﺮ ﻓﺮﺧﺰاد( ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﺮد ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر ﻣﺄﻣﻮن ﺧﻠﯿﻔﻪ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدي ﺑﻨﺎم »اﺑﺎﻟﯿﺶ« ﻣﻨﺎﻇﺮه ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ آذرﻓﺮﻧﺒﻎ در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ و ﮐﺘﺎب او ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻌﻠﻖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ ص ‪ 342 -341‬و ‪ 439‬و ‪164‬‬
‫)‪Den -Kart-(2‬‬
‫)‪Zand -aRasih-(3‬‬
‫)‪ W .West-(4‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ Pahlavi Literature:‬در ص ‪ 91‬ﻣﺠﻠﺪ دوم از‪. Grundriss der lranischen philologie‬‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻋﻬﺪﺳﺖ‪ .‬دﯾﻨﮑﺮت ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از اﻃﻼﻋﺎت دﯾﻨﯽ و ﻋﺎدات و ﻋﻘﺎﯾﺪ و رواﯾﺎت و ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻓﺎﯾﺪه‬
‫آن در اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﻧﺴﮏ اوﺳﺘﺎي ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﻣﺠّﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ آن ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﻧﺴﮑﻬﺎ‬
‫ﮐﻪ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻨﻬـﺎ از راه ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘـﺎب و ﯾـﺎ ﺑﻌﻀـﯽ ﮐﺘﺐ ﮐﻪ ﺣـﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ از آﻧﻬﺎﺳﺖ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ دارﯾﻢ‪ .‬در ﻣﺠّﻠـﺪ ﺳﻮم اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺣﺎوي ‪ 73000‬ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺖ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎرﯾﺨﯽ از اﺣﻮال ﺟﻤﺸﯿﺪ و ﻗﯿﺎم ﺿﺤﺎك ﺑﺮ او ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠّﻠﺪ ﭼﻬﺎرم ﻧﺰدﯾﮏ ‪ 4000‬ﮐﻠﻤﻪ و ﻣﺠّﻠـﺪ ﭘﻨﺠﻢ ‪ 6000‬و ﻣﺠّﻠﺪ ﺷﺸﻢ ‪ 23000‬ﮐﻠﻤﻪ دارد‪ .‬در ﻣﺠﻠـﺪ ﻫﻔﺘﻢ ﮐﻪ در ﺣﺪود ‪ 16000‬ﮐﻠﻤﻪ‬
‫دارد ﺧﺼﻮﺻـﺎ از ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان ﻗـﺪﯾﻢ از ﮔﯿﻮﻣﺮث ﺗﺎﮐﯽ ﮔﺸـﺘﺎﺳﭗ و ﻇﻬﻮر زردﺷﺖ ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ﺳـﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠّﻠـﺪ ﻫﺸـﺘﻢ دﯾﻨﮑﺮت‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ‪ 19000‬ﮐﻠﻤﻪ و ﺷﺎﻣﻞ ﺧﻼﺻﻪﯾﯽ از ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﻧﺴﮏ اوﺳـﺘﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺴﮑﻬﺎي اوﺳﺘﺎ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺠّﻠﺪ ﻧﻬﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ‪ 28000‬ﮐﻠﻤﻪ و ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺧﻼﺻﻪﯾﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺳﻪ ﻧﺴﮏ اوﺳﺘﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﻨﮑﺮت از ﺣﯿﺚ ﺣﻔﻆ رواﯾﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ و دﯾﻨﯽ و ﻣﻠﯽ و ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن و اواﯾﻞ ﻋﻬـﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻮده‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر دارد و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺄﺧﺬﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎري آن ﻣﯿﺘﻮان راﺟﻊ ﺑﺘﻤﺪن اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﻃﻼﻋﺎت ذﯾﻘﯿﻤﺖ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب دﯾﻨﮑﺮت در ﻧﻮزده ﻣﺠّﻠﺪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺸﻮﺗﻦ ﺳﻨﺠﺎﻧﺎ )‪ 9‬ﻣﺠّﻠﺪ( و ﭘﺴﺮش داراب ﺳﻨﺠﺎﻧﺎ )‪ 10‬ﻣﺠّﻠﺪ( ﺑﺎ ﺣﻮاﺷﯽ و ﻣﻼﺣﻈﺎت و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي و ﮔﺠﺮاﺗﯽ در ﺑﻤﺒﺌﯽ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ دوﻣﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻬﻢ و ﻣﻌﺮوف ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ از آن دو ﻧﺴـﺨﻪ ﻫﻨﺪي و اﯾﺮاﻧﯽ ﺷﻬﺮت دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ راﺟﻊ‬
‫ﺑﺨﻠﻘﺖ و ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮ دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺧﯽ اﻣﻮر ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺳـﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن ﻓﺼﻞ ‪ 33‬اﺳﺖ ﺑﻌﻨﻮان‬
‫»اﻧﺪر ﮔﺰﻧﺪ ﻫﺰاره ﻫﺰاره ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺮاﻧﺸـﻬﺮ رﺳـﯿﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﯾﮏ دوره از ﺗﺎرﯾﺦ داﺳﺘﺎﻧﯽ اﯾﺮاﻧﯽ را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻣﯿﺘﻮان دﯾﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﺧﻼﺻﻪﯾﯽ از داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ و ﺟﺎﻣﻊ آﻧﺴﺖ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر دارد‪ .‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﯾﻦ ﻓﺼﻞ را دار ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﻣﺠﻠّﺪ‬
‫دوم از ﮐﺘـﺎب زﻧﺪاوﺳـﺘﺎي ﺧﻮد ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد و ﺑﺮ آن ﺗﻮﺿـﯿﺤﺎﺗﯽ ﻧﮕﺎﺷﺖ »‪ .«1‬ﻓﺼـﻞ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺼﻞ ‪ 35‬در ﺑـﺎب اﺻﻞ و‬
‫ﻧﺴﺐ ﮐﯿﺎﻧﯿـﺎن و ﻓﺼﻞ ‪ 31‬در ﺑـﺎب ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﻬﻢ اﯾﺮاﻧﺸـﻬﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘّﺮ ﮐﯿﺎﻧﯿـﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ روي ﻫﻢ ﻣﻄـﺎﻟﺐ ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ راﺟﻊ‬
‫ﺑﺎﯾﺮان ﻗﺪﯾﻢ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ‪ .‬از ﮐﺘﺎب ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﯿﺰ اﺛﺮي ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه و آن در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﺴﺖ »‪ «2‬ﮐﻪ در‬
‫آن دوﺑـﺎر از ﮐﺘـﺎب ﻣـﺬﮐﻮر ﺳـﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧـﺎم آن ﺑﺎﺷـﺘﺒﺎه ﻧﺎﺳـﺦ »اﺑﻦ دﻫﺸـﺘﯽ« آﻣـﺪه و اﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺑﯿﻘﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺼـﺮف ﻧّﺴـ ﺎخ‬
‫ﺑﯽاﻃﻼﻋﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮت ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ در اروﭘﺎ و ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آﻧﮑﺘﯿﻞ دوﭘﺮون آﻏﺎز ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1771‬ﺗﺮﺟﻤﻪﯾﯽ از آﻧﺮا‬
‫ﻫﻤﺮاه زﻧﺪاوﺳﺘﺎي ﺧﻮد ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ »‪.«3‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑـﺪﺳﺖ وﺳﺘﺮﮔﺎرد »‪ «4‬و ﻫـﻮگ »‪ «5‬و وﻧﺪﯾﺸـﻤﻦ »‪ «6‬و وﺳﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺴـﺨﻪ ﮐﺎﻣـﻞ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب در ﺳﺎل ‪ 1908‬ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ »اروارد ﺗﻬﻤﻮرث دﯾﻨﺸﺎﺟﯽ اﻧﮑﻠﺴﺎرﯾﺎ« ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪﯾﯽ ﺑﻘﻠﻢ »ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﺗﻬﻤﻮرث اﻧﮑﻠﺴﺎرﯾﺎ« در ﺑﻤﺒﺌﯽ ﺑﭽﺎپ‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬داﺗﺴﺘﺎن دﯾﻨﯿﮓ‪ -‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺣﺪود ‪ 28600‬ﮐﻠﻤﻪ دارد و ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺐ ﺑﺰرگ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭘﻬﻠﻮﯾﺴﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻣﯿﻼدي ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﺷﺪ و ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﯿﺎري راﺟﻊ ﺑﺎﻣﻮر دﯾﻨﯽ و رواﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺂﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ارداوﯾﺮاﻓﻨﺎﻣﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺐ ﻣﻬﻢ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻣﺰدﯾﺴـﻨﺎن و ﺣﺎوي ‪ 8800‬ﮐﻠﻤـﻪ اﺳﺖ و راﺟﻌﺴﺖ ﺑﮑﯿﻔﯿﺖ ﻣﻌﺮاج ارداوﯾﺮاف از ﻣﻘﺪﺳـﯿﻦ‬
‫دﯾﻦ زرﺗﺸﺘﯽ و دﯾـﺪن ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ و اﻧﻮاع ﭘﺎداﺷـﻬﺎ و ﺑﺎداﻓﺮاﻫﻬﺎ‪ .‬ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻇﺎﻫﺮا در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻣﯿﻼدي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻘﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ارداوﯾﺮاﻓﻨﺎﻣﻪ را زرﺗﺸﺖ ﺑﻬﺮام ﭘﮋدو از ﺷـﻌﺮاي ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي‬
‫ﺑﺸـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ ﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در اروﭘﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﭘﻮپ ﺑﺴﺎل ‪ 1816‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و در ‪ 1887‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎرﺗﻠﻤﯽ »‪«7‬‬
‫آﻧﺮا ﺑﻔﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫‪J. Darmesteter: Le Zend- Avesta: vol II Paris, I 892 p. 398, 402‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان س ‪ 16‬و ‪17‬‬
‫)‪-(3‬‬
‫‪Anquetil du Perron: Zend- Avesta, Paris, I 77 I, Vol. II, p. 343- 422‬‬
‫)‪Westergard-(4‬‬
‫)‪Haug-(5‬‬
‫)‪Winaischmann-(6‬‬
‫)‪M .A .Barthelemy-(7‬‬
‫‪ -5‬ﺷـﮑﻨﺪ ﮔﻤﺎﻧﯿﮏ وﯾﮋار »‪ «1‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺐ ﻣﻬﻢ ﮐﻼـﻣﯽ زرﺗﺸﺘﯿـﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻘﺼـﺪ اﺛﺒﺎت اﺻﻮل دﯾﻦ زرﺗﺸﺖ و رّد ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ و اﺳـﻼم‬
‫ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب »ﻣﺮدان ﻓّﺮخ اورﻣﺰدداﺗﺎن« )ﻣﺮدان ﻓّﺮخ ﭘﺴﺮ اورﻣﺰددات( ﺑﻮد ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻣﯿﻼدي‬
‫)ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي( ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﮐﺘـﺎب ﺧﻮد ﻫﻨﮕـﺎم اﺛﺒـﺎت اﺻﻮل دﯾﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴـﻔﯽ را ﻣﻄﺮح‬
‫ﮐﺮده و ﭘﺎﺳـﺦ داده اﺳﺖ و ﮐﺘـﺎب او ﻧﻤﻮﻧﻪﯾﯿﺴﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻼـم زرﺗﺸﺘﯿـﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ ﺻﺎﺣﺒـﺎن ادﯾـﺎن آﻣـﺎده ﺷـﺪه و اﯾﻦ‬
‫آﻣـﺎدﮔﯽ ﺑـﺎ ﺳـﻼح ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺑﭽﻪ ﻧﺤﻮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻋﻼـوه ﺑﺮﯾﻦ از روي اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺑﺒﺴـﯽ از اﺻﻮل ﻣﻌﺘﻘـﺪات اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و ﺑﺴـﯿﺎري از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ را در زﺑـﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻣﯽﺷﻨﺎﺳـﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﯾﮑﺒﺎر ﺑﺴﺎل ‪ 1887‬در ﺑﻤﺒﺌﯽ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫»ﻫﻮﺷـﻨﮓ دﺳـﺘﻮر ﺟﺎﻣﺎﺳﭗ ﺟﯽ ﺟﺎﻣﺎﺳﭗ اﺳﺎﻧﺎ«‪ ،‬و »وﺳﺖ« ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﭘﺎزﻧﺪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ از »ﻧﺮﯾﻮﺳﻨﮓ« »‪ «2‬ﭼﺎپ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را »ﭘﯿﺮژان دوﻣﻨﺎس« »‪ «3‬اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﺴﺎل ‪ 1945‬در ﻓﺮﯾﺒﻮرگ ﺑﺎ اﻣﻼء ﻻﺗﯿﻦ ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺷـﺮح‬
‫و ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﺎﻧﻀﻤﺎم ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ از ﻟﻐﺎت آن ﭼﺎپ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬زاتﺳﭙﺮم »‪ -«4‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺣﺪود ‪ 19000‬ﮐﻠﻤﻪ دارد و ﺣﺎوي ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺘﺴﺖ‪.‬‬
‫وﺳﺖ آﻧﺮا ﺑﺎﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺷـﺎﯾﺴﺖ ﻧﺸﺎﯾﺴﺖ ﮐﻪ در ﺣـﺪود ‪ 13700‬ﮐﻠﻤﻪ دارد و ﺣـﺎوي ﺷـﺮح ﺟﺎﻣﻌﯽ راﺟﻊ ﺑﻮﻇﺎﺋﻒ و ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ و ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣـﺬﻫﺒﯽ‬
‫دﯾﮕﺮﺳﺖ‪ .‬وﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺴﺎل ‪ 1880‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﭼﺎپ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺷﺘﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎي اﯾﺮان‪ -‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﭘﻬﻠﻮي و ﺣﺎوي ‪ 880‬ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺖ و در آن از ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻣﻮﻗﻊ ﻫﺮﯾﮏ ﺳﺨﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳـﺎﻟﻪ راﺟﻌﺴﺖ ﺑﺒﻨـﺎي ﻋـﺪهﯾﯽ از ﺑﻼـد اﯾﺮان‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﺷـﻬﺮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از آن ﯾﺎد ﺷـﺪه ﺑﻐـﺪادﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺮ اﺑﻮ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ دواﻧﯿﮏ )اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﯿﻘﯽ دوﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ( ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه )ﺑﻨﺪ ‪ .(67‬ﻧﺴﺨﻪ ﻓﻌﻠﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ از ﻗﺮون ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﻼﻣﯿﺴﺖ‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪siRand -gumaniR -vijar-(1‬‬
‫)‪Neryosang-(2‬‬
‫)‪P .Pierre Jean de Menasce-(3‬‬
‫)‪Zut -sparam-(4‬‬
‫از ﺷـﻬﺮ ﺑﻐﺪاد و ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻨﺎي آن اﻟﺤﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ اﺻـﻠﯽ زﯾﺮا از ﻗﺮاﺋﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم ﻣﺪّون ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﻠﻤﺎت ﮐﻬﻦ اوﺳـﺘﺎﯾﯽ در ﺟﺎي ﺟﺎي آن اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺧﯿﻮن« و »ﺗﻮرّي« ﮐﻪ در اﯾﺎم اﺳـﻼﻣﯽ اﺻﻼ ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳـﺎﻟﻪ اوﻟﯿﻦﺑﺎر ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ »ادﮔﺎرﺑﻠﻮﺷﻪ« »‪ «1‬ﻣﺴﺘﺸـﺮق ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﺳـﭙﺲ دوﺑـﺎر در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﭼﺎپ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪ و‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺻـﺤﯿﺢ و ﻣﻨّﻘـ ﺢ آن ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﺎرﮐﻮارت »‪ «2‬ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﭘﺲ از ﻓـﻮت او ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻣﺴـﯿﻨﺎ »‪ «3‬ﭼﺎپ ﺷـﺪه و ﻣﺮﺣﻮم‬
‫ﺻﺎدق ﻫﺪاﯾﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ آن را در ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﻃﺒﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﺎﻣﻞ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﺑﺴﯿﺎري راﺟﻊ ﺑﺪاﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﻠﯽ اﯾﺮاﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﻣﺎدﯾﮕﺎن ﭼﺘﺮﻧﮓ ﯾﺎ ﭼﺘﺮﻧﮓﻧﺎﻣﮓ )ﺷـﻄﺮﻧﺞﻧﺎﻣﻪ( رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ در ﺑﺎب ﭘﯿﺪا ﺷﺪن ﺷـﻄﺮﻧﺞ و اﺧﺘﺮاع ﻧﺮد ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ‪.‬‬
‫اﯾﻦ داﺳﺘﺎن در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﭘﻬﻠﻮي و ﭘﺎزﻧﺪ و ﮔﺠﺮاﺗﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ آن ﻫﻤﺮاه رﺳﺎﻟﻪ »ﮔﻨﺞ‬
‫ﺷﺎﯾﮕﺎن« و رﺳﺎﻟﻪﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎم »ﭘﻨـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺑﺨﺘﮑﺎن« و »اﻧﺪرژ ﺧﺴـﺮو ﮐﻮاﺗﺎن« ﺑﺪﺳﺖ ﭘﺸﻮﺗﻦ دﺳـﺘﻮر ﺑﻬﺮام ﺟﯽ ﺳـﻨﺠﺎﻧﺎ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1885‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دو رﺳﺎﻟﻪ اﺧﯿﺮ ﻫﻢ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺛﺮي ﻣﺸﻬﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -10‬ﻣﺎدﯾﮕﺎن ﮔﺠﺴـﺘﮏ اﺑﺎﻟﯿﺶ »‪ «4‬ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 1200‬ﮐﻠﻤﻪ و ﻣﺘﻀـﻤﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜـﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن اﺑﺎﻟﯿﺶ زﻧـﺪﯾﻖ و آﺗﻮر ﻓﺮنﺑﻎ ﭘﺴـﺮ‬
‫ﻓّﺮﺧﺰاد در ﺣﻀﻮر ﻣﺄﻣﻮن ﺧﻠﯿﻔﻪ در ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ 825‬ﻣﯿﻼدي )‪ 210‬ﻫﺠﺮي( ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب را ﺑﺎرﺗﻠﻤﯽ در ﺳﺎل ‪1887‬‬
‫ﻃﺒﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -11‬اﻧـﺪرژ آﺗﻮرﭘـﺎت ﻣﺎرﺳـﭙﻨﺪان )آذرﺑﺎد ﭘﺴـﺮ ﻣﻬﺮاﺳـﭙﻨﺪ( ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي آذرﺑﺎد ﯾﮑﯽ از ﻣﻘﺪﺳـﯿﻦ دﯾﻦ زرﺗﺸﺘﯽ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ داراي‬
‫‪ 1730‬ﮐﻠﻤـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺘـﻦ ﭘﻬﻠـﻮي و ﭘﺎزﻧـﺪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺠﺮاﺗﯽ و اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ آن در ‪ 1869‬در ﺑﻤـﺒﺌﯽ ﻃﺒﻊ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬دوﻫـﺎرﻟﻪ »‪ «5‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ آﻧﺮا در ‪ 1887‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪E .Blochet-(1‬‬
‫)‪Marquart-(2‬‬
‫)‪G .Messina-(3‬‬
‫)‪Matlgan -l -GujastaR -Abalish-(4‬‬
‫)‪de Harlez-(5‬‬
‫اﯾﻦ ﭼﻨـﺪ ﮐﺘﺎب را ﺑﻌﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪﯾﯽ از ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺮﻧﻬﺎي ﻫﺠﺮي ﺑﺨﻂ و ﻟﻬﺠﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎد ﮐﺮدهاﯾﻢ و‬
‫ﻏﯿﺮ از آن ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب و رﺳﺎﻟﻪ دﯾﮕﺮ ﺧﻮاه ﻓﻘﻂ ﺑﺨﻂ و ﻟﻬﺠﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺧﻮاه از آن ﺧﻂ و ﻟﻬﺠﻪ ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﮔﺮداﻧـﺪه ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ )ﭘﺎزﻧﺪ( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫دﯾﻨـﺎي ﻣﯿﻨﻮگ ﺧﺮد‪ -‬ﺳـﺘﺎﯾﺶ ﺳـﯽ روزه‪ -‬ﻣﺎدﯾﮕـﺎن ﯾﻮﺷﺖ ﻓﺮﯾـﺎن‪ -‬اﻧـﺪرز اوﺷـﻨﺮداﻧﺎك‪ -‬ﺑﻬﻤﻦ ﯾﺸﺖ‪ -‬ﺟﺎﻣﺎﺳﭗﻧﺎﻣﮓ‪ -‬ﻣﺎدﯾﮕﺎن ﻣﺎه‬
‫ﻓﺮوردﯾﻦ روز ﺧﺮداد‪ -‬ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ زرﺗﺸﺖ‪ -‬اﻧﺪرژ ﺧﺴﺮو ﮐﻮاﺗﺎن‪ -‬داروي ﺧﺮﺳﻨﺪي‪ -‬اﻧﺪرژ داﻧﺎكﻣﺮت و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫‪ -2‬وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺎ آﻏﺎز ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻫﻤﭽﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻟﻬﺠﻪ و ﺧـﻂ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮب از ﻣﯿﺎن ﻧﺮﻓﺖ ﺑﺒﻘﺎء ﺳﺎﯾﺮ ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻏﻠﺒﻪ اﺳـﻼم آﺳـﯿﺒﯽ وارد ﻧﯿﺎﻣـﺪ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻟﻬﺠﺎت ﺑﺎ ﻗّﻮت دﯾﺮﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺴـﯿﺮ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺧﻮد اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺴّﻠﻂ‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ و ﺳـﻘﻮط دوﻟﺖ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺰرگ از اﯾﺮاﻧﯿـﺎن از راه اﺷـﺘﻐﺎﻻت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ و ادﺑﯽ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﺨـﻮﺑﯽ‬
‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در آن ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺼـﻨﯿﻒ و ﺗﺤﺮﯾﺮ و ﺳـﺮودن ﺷـﻌﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻫﯿﭻوﻗﺖ ﺳـﺒﺐ ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان زﺑﺎن ﻣﻠﯽ و‬
‫ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﺧﻮد را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ از اﺷـﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ در ﺗﻤﺎم دوره ﺗﺴـّﻠﻂ ﻋﺮب ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم در ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان ﺗﮑّﻠﻢ‬
‫ﺑﻠﻬﺠـﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و اﯾﻦ وﺿﻊ اﻟﺒﺘﻪ در ﻗﺮون ﺑﻌـﺪ ﻫﻢ اﻣﺘـﺪاد ﯾـﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬـﺎﺟﺮان ﻋﺮب و ﻣﻠـﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي‬
‫زﯾﺴـﺘﻦ در اﯾﺮان ﻣﺤﺘـﺎج ﺗﺮﺟﻤـﺎن و ﯾﺎ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻔﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ ﻟﻬﺠﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﺑﻮ اﻟﻄﯿﺐ ﻣﺘﻨﺒﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻨﮕﺎم ﺳـﯿﺎﺣﺖ در‬
‫»ﺷﻌﺐ ﺑّﻮان« از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫در آﻧﺠﺎ ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻧﻤﯿﺘﻮان ﺑﻮد ﮔﻠﻪ ﻣﯿﮑﻨﺪ »‪.«1‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﮑّﻠﻢ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﭼﻨـﺪان دﺷﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻧﻤـﺎز و آﯾـﺎت ﻗﺮآن را ﻫﻢ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ ﮔﺮداﻧﺪﻧـﺪ ﺗﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺂن‬
‫ﻣﻌﺘﺎد ﺷﻮﻧﺪ »‪.«2‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﻠﻬﺠﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﺘﺪاول ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺪﯾﻢ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ دادهاﻧﺪ از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻗﻮل ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻟﻐﺎت اﻟﻔﺎرﺳـﯿﮥ‪ :‬اﻟﻔﻬﻠﻮﯾﮥ و اﻟﺪرﯾﮥ و اﻟﻔﺎرﺳـﯿﮥ و اﻟﺨﻮزﯾﮥ و اﻟﺴـﺮﯾﺎﻧﯿﮥ‪ .‬ﻓﺎﻣﺎ اﻟﻔﻬﻠﻮﯾﮥ ﻓﻤﻨﺴﻮب اﻟﯽ ﻓﻬﻠﮥ اﺳﻢ ﯾﻘﻊ ﻋﻠﯽ ﺧﻤﺴﮥ ﺑﻠﺪان و ﻫﯽ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن و اﻟﺮي و ﻫﻤﺬان و ﻣﺎه ﻧﻬﺎوﻧﺪ و آذرﺑﯿﺠﺎن و اﻣﺎ اﻟﺪرﯾﮥ ﻓﻠﻐﮥ ﻣﺪن اﻟﻤﺪاﺋﻦ و ﺑﻬﺎ ﮐﺎن ﯾﺘﮑّﻠﻢ ﻣﻦ ﺑﺒﺎب اﻟﻤﻠﮏ و ﻫﯽ ﻣﻨﺴﻮﺑﮥ اﻟﯽ‬
‫ﺣﺎﺿـﺮة اﻟﺒﺎب و اﻟﻐﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻬﺎ ﻣﻦ ﻟﻐﮥ اﻫﻞ ﺧﺮاﺳﺎن و اﻟﻤﺸـﺮق ﻟﻐﮥ اﻫﻞ ﺑﻠﺦ و اﻣﺎ اﻟﻔﺎرﺳـﯿﮥ ﻓﯿﺘﮑّﻠﻢ ﺑﻬﺎ اﻟﻤﻮاﺑﺬة و اﻟﻌﻠﻤﺎ و اﺷﺒﺎﻫﻬﻢ و ﻫﯽ‬
‫ﻟﻐﮥ اﻫﻞ ﻓﺎرس و اﻣﺎ اﻟﺨﻮزﯾﮥ ﻓﺒﻬﺎ ﮐﺎن ﯾﺘﮑﻠّﻢ اﻟﻤﻠﻮك و اﻻﺷـﺮاف ﻓﯽ اﻟﺨﻠﻮة و ﻣﻮاﺿﻊ اﻟﻠﻌﺐ و اﻟﻠﺬة و ﻣﻊ اﻟﺤﺎﺷﯿﮥ و اﻣﺎ اﻟﺴﺮﯾﺎﻧﯿﮥ ﻓﮑﺎن‬
‫ﯾﺘﮑﻠّﻢ ﺑﻬﺎ اﻫﻞ اﻟﺴﻮاد ‪ «3» «...‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ ﺧﻮد آورد و ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‬
‫ﺑﻨﻘﻞ ازو ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪«4» :‬‬
‫»‪ ...‬ﺣﻤﺰه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﭘﻨﺞ زﺑﺎن ﺑﻮده‪:‬‬
‫ﭘﻬﻠـﻮي و دري و ﻓﺎرﺳـﯽ و ﺧـﻮزي و ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ‪ .‬ﭘﻬﻠـﻮي زﺑـﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن در ﻣﺠـﺎﻟﺲ ﺧﻮد ﺑـﺪان ﺗﮑﻠّﻢ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧـﺪ و اﯾﻦ زﺑـﺎن‬
‫ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻪ و ﭘﻬﻠﻪ اﺳﻢ ﭘﻨـﺞ ﺷـﻬﺮ اﺻـﻔﻬﺎن و ري و ﻫﻤﺪان و ﻣﺎه ﻧﻬﺎوﻧﺪ و آذرﺑﺎﯾﺠﺎﻧﺴﺖ و ﺷـﯿﺮوﯾﮥ ﺑﻦ ﺷـﻬﺮدار ﮔﻮﯾﺪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﭘﻬﻠﻮﯾﺎن ﻫﻔﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻤﺪان و ﻣﺎﺳﺒﺬان و ﻗﻢ و ﻣﺎه ﺑﺼﺮه و ﺻﻤﯿﺮه »‪ «5‬و ﻣﺎه ﮐﻮﻓﻪ و ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎﻫﺎن؛‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ از ﻣﺘﻨﺒﯽ در وﺻﻒ ﺷﻌﺐ ﺑﻮان ﻓﺎرس ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻟﮑّﻦ اﻟﻔﺘﯽ اﻟﻌﺮﺑﯽ ﻓﯿﻬﺎﻏﺮﯾﺐ اﻟﻮﺟﻪ واﻟﯿﺪ و اﻟﻠﺴﺎن‬
‫ﻣﻼﻋﺐ ﺟﻨﮥ ﻟﻮ ﺳﺎر ﻓﯿﻬﺎﺳﻠﯿﻤﺎن ﻟﺴﺎر ﺑﺘﺮﺟﻤﺎن‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺨﺎرا ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪57‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ذﯾﻞ اﺳﻢ ﻓﻬﻠﻮ‬
‫)‪ -(5‬ﻧﺎم ﻗﺪﯾﻢ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻬﺮﮔﺎن ﮐﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫و ﺷـﻬﺮﻫﺎي ري و اﺻﻔﻬﺎن و ﻗﻮﻣﺲ و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﺠﺴﺘﺎن و ﮐﺮﻣﺎن و ﻣﮑﺮان و ﻗﺰوﯾﻦ و دﯾﻠﻢ و ﻃﺎﻟﻘﺎن از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮﯾﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻟﻐﺖ ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺑﺪان و ﻣﻨﺴﻮﺑﺎن آﻧﺎن ﺑﺪان ﻟﻐﺖ ﺗﮑّﻠﻢ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ و آن زﺑﺎن ﻣﺮدم ﻓﺎرس اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺑﺎن دري زﺑﺎن ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣﺪاﯾﻦ اﺳﺖ و ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ درﮔﺎه ﺷﺎه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺪان زﺑﺎن ﺳـﺨﻦ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ و آن زﺑﺎن ﺧﺎص ﻣﺮدم درﺑﺎر ﺑﻮد و‬
‫ﻟﻐﺎت ﻣﺸﺮق و اﻫﻞ ﺑﻠﺦ در آن ﻏﻠﺒﻪ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﻐﺖ ﺧﻮزي زﺑﺎن ﻣﺮدم ﺧﻮزﺳﺘﺎن اﺳﺖ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن در ﺧﻠﻮتﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﮐﺸﻮر ﺑﺪان‬
‫زﺑﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻏﺖ و اﺳﺘﺤﻤﺎم و ﺷﺴﺖوﺷﻮ ﻫﻢ ﺑﺪﯾﻦ زﺑﺎن ﺗﮑّﻠﻢ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ دو ﻗﻮل ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻫﻤﻪ ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و اواﯾﻞ دوره اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻟﻬﺠﺎت و ﻟﻐﺎت دﯾﮕﺮي ﻫﻢ در‬
‫آن روزﮔـﺎر در اﯾﺮان ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻪ و ﺣـﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬـﺎ داراي ادﺑﯿـﺎت ﻣﮑﺘـﻮب ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﯿـﺎن ﯾﮑﯽ ﻟﻬﺠﻪ ﺳـﻐﺪي اﺳـﺖ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻨﺎﺣﯿﻪ ﺳـﻐﺪ در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ‪ .‬داﯾﺮه رواج اﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﺪرت ﺳـﻼﻃﯿﻦ ﺳـﻐﺪ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻣﺴﺘﻤﻠﮑﺎت آﻧﺎن ﮔﺎه در ﻫﻤﻪ آﺳﯿﺎي‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﺗﺎ ﺳـﺮﺣﺪات ﭼﯿﻦ اﻣﺘﺪاد ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ آﺛﺎر ﻣﮑﺘﻮب ﺑﺴـﯿﺎر در دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه و‬
‫دﺳـﺘﻮر و ﻓﺮﻫﻨﮓ آن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﯿﻦ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ و ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻣﯿﻼدي ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﭘﺪﯾـﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻂ‬
‫ﺳﻐـﺪي ﺑـﺎ ﺧـﻂ ﭘﻬﻠﻮي از ﯾـﮏ رﯾﺸﻪ و از ﻣﻨﺸـﺎء ﺧﻄﻮط اﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ﺳﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗـﺪﯾﻢ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﻠﻤﺎت و‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺳﻐﺪي و اﺳﺎﻣﯽ ﺷﻬﻮر و اﯾﺎم در آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫ﻟﻬﺠﻪ ﻣﻌﺮوف دﯾﮕﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي و ﭼﻨـﺪ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده ﻟﻬﺠﻪ ﺧﻮارزﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻬﺠﻪ ﺳـﻐﺪي‬
‫از ﺷﻌﺐ زﺑﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﮥ ﭼﺎپ ﻻﯾﭙﺰﯾﮓ ص ‪ 46‬و ‪ 240‬و ‪235 -233‬‬
‫ﺑﺮاي اﻃﻼـع از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫـﺎي ﻣﺘـﻮن ﺳـﻐﺪي و ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎﺗﯽ ﮐـﻪ راﺟـﻊ ﺑـﺎﯾﻦ ﻟﻬﺠـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ رﺟـﻮع ﺷـﻮد ﺑﻪ‪Bibliographie of :‬‬
‫‪.important studies on old Iranian Subject by Henning‬‬
‫‪Teheran ,I 950 ,p .3 I-34‬‬
‫ﻟﻬﺠﻪ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮارزم ﯾﻌﻨﯽ آﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم ﻣﺘـﺪاول ﺑﻮده ﺑﺨﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺧـﻂ ﺳـﻐﺪي و ﺳـﺎﯾﺮ ﺧﻄﻮط آﺳـﯿﺎي ﻣﺮﮐﺰي از ﺧﻂ‬
‫آراﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ در دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و در آن ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﻟﻐﺎﺗﯽ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳـﯽ دري ﻫﻢ راه ﺟﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﻬﺠﻪ ﺧﻮارزﻣﯽ از ﻣﯿﺎن ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻠﻬﺠﻪ ﺳﻐﺪي ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻟﻬﺠـﻪ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﯽ ﺧـﻮارزﻣﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿـﻦ از ﻟﻬﺠﻪ ﺧـﻮارزﻣﯽ ﺟﺪﯾـﺪ آﺛـﺎري در دﺳﺖ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ از ﻟﻬﺠﻪ ﺟﺪﯾـﺪ ﺧـﻮارزﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫ادﺑﯿﺎت ﻟﻬﺠﻪ ﺧﻮارزﻣﯽ دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺨﻂ ﻋﺮﺑﯽ در دﺳﺖ دارﯾﻢ اﯾﻨﻬﺎ را ﻣﯿﺘﻮان ذﮐﺮ ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﮐﺘـﺎب ﯾﺘﯿﻤـﮥ اﻟـﺪﻫﺮ ﻓﯽ ﻓﺘـﺎوي اﻫﻞ اﻟﻌﺼـﺮ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﻮد اﻟﺘﺮﺟﻤﺎﻧﯽ اﻟﻤﻠﮑﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ )م‪ (645 .‬ﻣﻘـﺪاري ﺟﻤﻼت ﺧﻮارزﻣﯽ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آﻗﺎي زﮐﯽ وﻟﯿﺪي ﻃﻐﺎن آﻧﻬﺎ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻃﺒﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫‪ -2‬ﻗﻨﯿـﮥ اﻟﻤﻨﯿـﮥ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﻟﻤﺨﺘﺎر اﻟﺰاﻫﺪي )م‪ (658 .‬ﮐﻪ در ﺣـﺪود ﻗﺮن ﻫﺸـﺘﻢ رﺳﺎﻟﻪﯾﯽ در ﺷـﺮح اﻟﻔﺎظ آن ﺑـﺪﺳﺖ ﮐﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻤﺎدي‬
‫ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﻫﺮ دو ﮐﺘﺎب ﻫﻢ ﻧﺴﺨﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﻮارزﻣﯽ ﻣﻘﺪﻣﮥ اﻻدب زﻣﺨﺸﺮي‪ .‬ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺰﺑﺎن ﺧﻮارزﻣﯽ اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ در ﮐﺘﺎب اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ ﺧﻮد اﺳﺎﻣﯽ ﺷﻬﻮر و اﯾﺎم و ﻣﻨﺎزل ﻗﻤﺮ را ﺑﻠﻬﺠﻪ ﺧﻮارزﻣﯽ آورده اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫زﺑﺎن ﺧﻮارزﻣﯽ ﭘﺲ از ﺗﺴـﻠّﻂ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺗﺮك و ﺳﮑﻮﻧﺖ آن اﻗﻮام در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮارزم اﻧﺪكاﻧﺪك ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ‬
‫ﻫﻨﻮز ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯿﺸﺪ »‪ .«4‬در ﺑﺎب اﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻠﻪ‪ IslamiRa‬ج ‪ 1927 ،3‬ص ‪ 195‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﻫﻢ آﻗﺎي زﮐﯽ وﻟﯿﺪي ﻃﻐﺎن ﺑﺎ ﭼﺎپ ﻋﮑﺴﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 1951‬ﻃﺒﻊ ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ -(3‬اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﮥ ص ‪ 48 -47‬و ‪ 70‬و ‪241 -236‬‬
‫)‪ -(4‬درﺑـﺎره زﺑـﺎن ﺧﻮارزﻣﯽ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ دو ﻣﻘـﺎﻟﻪ آﻗـﺎي دﮐﺘﺮ ﯾﺎرﺷـﺎﻃﺮ‪ :‬ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺷـﻤﺎره دﯾﻤـﺎه ‪ 1331‬و ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸـﮑﺪه ادﺑﯿﺎت‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ 2‬ﺳﺎل اول )دﯾﻤﺎه ‪(1333‬‬
‫و آﺛﺎر ﻣﮑﺸﻮﻓﻪ آن ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﻤّﺘﻌﯽ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ زﺑﺎﻧﺸﺎﺳﻨﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫ﻟﻬﺠﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮون اول ﻫﺠﺮت ﻣﺘـﺪاول ﺑﻮد ﻟﻬﺠﻪ ﺗﺨﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺨﺎرﺳـﺘﺎن ﯾﻌﻨﯽ وﻻﯾﺖ ﻣﯿﺎن ﺑﻠـﺦ و ﺑـﺪﺧﺸﺎن ﺗﮑّﻠﻢ‬
‫ﻣﯿﺸﺪه و ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ از اﺷﺎرات ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ از ﺷﻌﺐ ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ و ﺑﻠﻬﺠﻪ ﺑﻠﺨﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫ﻟﻬﺠﺎت دﯾﮕﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻬﺠﻪ ﻃﺒﺮي و ﻟﻬﺠﻪ ﮐﺮدي و آذري و ﺧﻮزي و ﻓﺎرﺳـﯽ )ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮﻻﯾﺖ ﻓﺎرس( و رازي و ﺟﺰ آنﻫﺎ ﻫﻢ در‬
‫اﯾﻦ دوره ﻣﺘـﺪاول ﺑﻮده و ﺑﻌﺾ آﻧﻬﺎ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن و ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪ آﺛﺎر ﻣﮑﺘﻮب داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﺗﻤﺎم ﻟﻬﺠﺎﺗﯽ ﮐﻪ در روزﮔﺎران‬
‫ﺑﻌـﺪ ﺑﺮﺟـﺎي ﻣﺎﻧـﺪه ﻃﺒﻌـﺎ در آن اﯾـﺎم ﻧﯿﺰ ﻣﺘـﺪاول و وﺳـﯿﻠﻪ ﺗﺨـﺎﻃﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ از اﺷـﺎرات ﮐﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮنﻫﺎي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﺠﺮي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﻮﺿﻮح و ﺻـﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺐ از ﻗﺒﯿﻞ ﺻﻮرة اﻻرض ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ و‬
‫اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳـﯿﻢ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﻤﺲ اﻟـﺪﯾﻦ اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ و ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﻻﺻـﻄﺨﺮي ﮐﻪ ﻣﻌّﻮل اﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺻﻮرة اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ زﯾﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ اﻟﺒﻠﺨﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف ﻗﺮن ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ از زﺑﺎن ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان ﺳـﺨﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻟﻬﺠﺎت ﻓﺎرﺳﯽ )اﯾﺮاﻧﯽ( ﺧﺎص ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺒﻌﺾ دﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﺜﻼ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﺧﻮزي ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ »‪ «3‬ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮزﺳـﺘﺎن ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪﯾﯽ از ﻓﺎرﺳﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯿﮑﺮده و آﻧﺮا ﺑﺎ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯿﺂﻣﯿﺨﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻣﺜﻼـ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب وﺻـﻼ ﮐﻦ«‪» ،‬اﯾﻦ ﮐـﺎر ﻗﻄﻌﺎ ﮐﻦ« و درﺑﺎره زﺑﺎن اّران ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ »‪ «4‬ﮐﻪ ﻣﺮدم اّران ﺑﺰﺑـﺎن اّراﻧﯽ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ و ﻓﺎرﺳـﯽ آن ﻣﻔﻬﻮم و از ﺣﯿﺚ ﺣﺮوف ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺰﺑﺎن ﺧﺮاﺳﺎﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و در ﺑﺎب ﻟﻬﺠﻪ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻣﺮاد از اﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ »ﻓﺎرﺳﯿﮥ« ﻟﻬﺠﻪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺘﺪاول در‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻫﻨﯿﻨﮓ؛ ﺗﺘﺒﻌﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ص ‪35‬‬
‫)‪ -(2‬اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ ص ‪ -222‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن‪ 1906 ،‬ص‬
‫‪335‬‬
‫)‪ -(3‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪ ،254‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ص ‪ ،91‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪418‬‬
‫)‪ -(4‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪378‬‬
‫)‪ -(5‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪348‬‬
‫ﻓـﺎرس ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در اﯾﻨﺠـﺎ از »ﻓﺎرﺳـﯿﮥ« ﻣﺮاد اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺮﺑﯽ‪ .‬و راﺟﻊ ﺑﻪ ﻟﺴﺎن اﻫﻞ ﻗﻮﻣﺲ و ﺟﺮﺟﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ »‪:«1‬‬
‫»زﺑﺎن ﻗﻮﻣﺲ و ﺟﺮﺟﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ و در زﺑﺎﻧﺸﺎن ﻫﺎ ﺑﮑﺎر ﻣﯿﺒﺮﻧـﺪ و ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ ﻫﺎده و ﻫﺎ ﮐﻦ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪه و ﺑﮑﻦ( و اﯾﻦ زﺑﺎن‬
‫را ﺣﻼـوﺗﯽ اﺳﺖ« ﻫﻤﯿﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ ﮐﻪ اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ ﺑﻌﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﮐﻨﻮن ﻫﻢ در ﻟﻬﺠﻪ ﭘﺎرهﯾﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ ﻗﻮﻣﺲ )ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺳـﻤﻨﺎن و‬
‫داﻣﻐﺎن و ﺷﺎﻫﺮود( ﻣﺴـﺘﻌﻤﻞ اﺳﺖ و ﻣﺜﻼ در ﺷﻬﻤﯿﺮزاد »ﻫﺎده« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪه و »ﻫﺎﮐﻮن« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮑﻦ و اﯾﻦ »ﻫﺎ« ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ در ﻟﻬﺠﻪ اﻫﻞ‬
‫ﻗﻮﻣﺲ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ اﮐﻨﻮن ﻧﯿﺰ در ﻟﻬﺠﺎت آن ﺳﺎﻣﺎن ﭘﯿﺶ از ﻣﺼﺎدر و اﻓﻌﺎل ﺑﺠﺎي »ب« ﻣﯿﺂﯾﺪ ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻫﺎﮔﯿﺘﻦ )‪ -‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ( و ﻫﺎﮔﯿﺮ‬
‫)‪ -‬ﺑﮕﯿﺮ( و ﻏﯿﺮه در ﻟﻬﺠﻪ ﺳﻤﻨﺎﻧﯽ و ﻫﺎﮔﺘﻦ )‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻦ( و ﻫﺎﮔﺘﻪ )‪ -‬ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ( در ﻟﻬﺠﻪ ﺷﻬﻤﯿﺮزادي و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫وﺟﻮد ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺸـﺎﺑﻪ در ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺤﻠﯽ اﻣﺮوز ﺳـﻤﻨﺎن و اﻃﺮاف آن ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ ﻗـﺪﯾﻢ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧـﺪ ﮐﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺤﻠﯽ ﻣـﺬﮐﻮر در اﺻﻞ و اﺳﺎس ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﮐّﻠﯽ ﻧﮑﺮده و ﻫﻤـﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ در آﻧﺮوزﮔـﺎر ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘـﺪاول ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ وﺿﻊ را ﺑﺎ اﻧـﺪك ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺳﺎﯾﺮ ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺘﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «2‬ﮐﻪ ﺑﺰﺑـﺎن اﻫـﻞ ﻗﻮﻣﺲ و ﺟﺮﺟـﺎن ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺸﺎﺑﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯿﺎن ﺑﻌﻀـﯽ از‬
‫ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﻗﻮﻣﺲ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮاء ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﺳﻤﻨﺎن و ﻟﻬﺠﻪ ﮔﺮﮔﺎن ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﻧﻪ در ﻟﻬﺠﻪ ﺳﻤﻨﺎن و ﻗﺮاء و ﻗﺼﺒﺎت‬
‫ﺟﻨﻮﺑﯽ آن‪.‬‬
‫در ﺑﻼـد ﺟﺒـﺎل ﯾﻌﻨﯽ ﻧـﻮاﺣﯽ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻋﺮاق ﻋﺠـﻢ ﻟﻬﺠـﺎت ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺘـﺪاول ﺑـﻮد ﻣﻨﺘﻬﯽ اﺧﺘﺼﺎﺻـﺎﺗﯽ در ﻟﻬﺠﻪ‬
‫ﻫﺮﻧﺎﺣﯿﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺴﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ وﺟﻮد دارد »‪.«3‬‬
‫ﻟﻬﺠﻪ ﮐﺮﻣﺎن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻌﻬﻮدﺳﺖ ﺑﻠﻬﺠﻪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد »‪ «4‬و در ﺑﺎب ﻟﻬﺠﻪ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺎء زﺑﺎن رﺳﻤﯽ و ادﺑﯽ‬
‫اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪368‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ص ‪398‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ص ‪ ،167‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪47‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ روي ﻫﻢ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﺴـﻠّﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﻬـﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ﻟﻬﺠـﺎت ﻧﻮاﺣﯽ ﻏﺮﺑﯽ و ﻣﺮﮐﺰي آﻣﯿﺰش ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺤﮑﻢ ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫داﺷﺖ و ﺣﺘﯽ ﺗﮑّﻠﻢ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آن ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ در ﻧﻮاﺣﯽ ﺷـﺮﻗﯽ اﯾﺮان‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺧﻮزﺳﺘﺎن زﺑﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ ﻋﺮﺑﯽ آﻣﯿﺰش ﻣﺤﺴﻮس داﺷﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ درﺑﺎره آﻧﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ »و ﮐﺜﯿﺮا ﻣﺎ ﯾﻤﺰﺟﻮن ﻓﺎرﺳـﯿﺘﻬﻢ ﺑﺎﻟﻌﺮﺑﯿـﮥ »‪ ««1‬و ﺗﮑّﻠﻢ ﺑﻌﺮﺑﯽ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﺴـﯿﺎر آﺳﺎن ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﮑّﻠﻢ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻟﺤﻦ و ﻟﻬﺠﻪﯾﯽ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ در دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ ...» :‬و اﺣﺴﻦ ﻣﺎ ﺗﺮاﻫﻢ ﯾﺘﮑﻠّﻤﻮن ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳﯿﮥ ﺣﺘﯽ ﯾﻨﺘﻘﻠﻮن اﻟﯽ اﻟﻌﺮﺑﯿﮥ و اذا ﺗﮑﻠﻤﻮا ﺑﺎﺣﺪ اﻟﻠﺴﺎﻧﯿﻦ ﻇﻨﻨﺖ اﻧﻬﻢ ﻻ ﯾﺤﺴﻨﻮن اﻵﺧﺮ ‪ «...‬و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻮد در آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﻦ و ﺗﺠﺎر ﻓﺎرﺳـﯽزﺑﺎن آﻧﺠﺎ )ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ از اﻗﻮام ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ارﻣﻦ و ﮔﺮج ﻧﺒﻮدﻧـﺪ( ﻋﺮﺑﯽ‬
‫را ﺧﻮب ﻣﯿﻔﻬﻤﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺂن ﺗﮑّﻠﻢ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ »‪.«2‬‬
‫ﺗـﻮّﺟﻪ ﺑـﺎﯾﻦ ﻣﻨﻘﻮﻻـت ﻣـﺪﻟﻞ ﻣﯿـﺪارد ﮐﻪ ﺗﺴـّﻠﻂ ﻋﺮب ﺑﺮ اﯾﺮان ﺑﻬﯿـﭻ روي ﻧﺘـﻮاﻧﺴﺖ از اداﻣﻪ ﻟﻬﺠـﺎت ﻣﺤﻠﯽ اﯾﺮاﻧﯽ در ﻧـﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ و اﮔﺮﭼﻪ ﻋﺮب ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن اﯾﻦ ﻟﻬﺠﺎت و اﻟﺴـﻨﻪ ﮐﻮﺷﯿﺪ ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﺎﺻﻞ ﻧﮑﺮد‪ .‬از ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻣﻮر آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺼـﺮاف ﻣﺮدم اﯾﺮان از ﺗﮑّﻠﻢ ﺑﻠﻬﺠـﺎت ﻣﺤﻠﯽ اﺣـﺎدﯾﺜﯽ ﻧﯿﺰ راﯾـﺞ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺣـﺪﯾﺜﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از اﺑﻮ ﻫﺮﯾﺮه ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه و او از ﺣﻀـﺮت رﺳﻮل رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ »‪ ...‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ ﺻـﻠﻌﻢ اﺑﻐﺾ اﻟﮑﻼم اﻟﯽ اﻟّﻠﻪ‬
‫اﻟﻔﺎرﺳـﯿﮥ و ﮐﻼـم اﻟﺸـﯿﺎﻃﯿﻦ اﻟﺨﻮزﯾـﮥ و ﮐﻼم اﻫﻞ اﻟﻨﺎر اﻟﺒﺨﺎرﯾـﮥ و ﮐﻼم اﻫﻞ اﻟﺠﻨـﮥ اﻟﻌﺮﺑﯿـﮥ« »‪ .«3‬ﺑـﺎ وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺣـﺪﯾﺜﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن آرام‬
‫ﻧﻨﺸﺴـﺘﻨﺪ و ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ »اﻫﻞ ﺟّﻨﺖ ﺑﻠﻐﺖ ﻓﺎرﺳﯽ دري ﯾﺎ ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ« »‪ «4‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻨﺪ »ﻣﻼﺋﮑﻪ آﺳﻤﺎن ﭼﻬﺎرم ﺑﻠﻐﺖ دري ﺗﮑّﻠﻢ ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ« »‪.«5‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪348‬‬
‫)‪ -(4‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ ذﯾﻞ ﻟﻐﺖ دري‬
‫)‪ -(5‬اﯾﻀﺎ ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‬
‫ﺷﻌﺮ در ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ‬
‫از ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ اﯾﺮان در اﯾﻦ دوره اﺷـﻌﺎري ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺎ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﭼﻮن ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻮده ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر ﻫﻤﻪ ﺑﺎ وزن ﻫﺠﺎﯾﯽ و ﺑﻌﻀﯽ داراي ﻗﺎﻓﯿﻪ و ﯾﺎ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻘﺎﻓﯿﻪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺴﺖ و ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﮕـﻮﻧﻪ ﺷـﻌﺮ در اﯾﺮان از اوزان ﻫﺠـﺎﯾﯽ ﻗـﺪﯾﻢ ﺑـﺎوزان ﻫﺠـﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾـﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑـﺎوزان ﻋﺮوﺿـﯽ اﺳﺖ ﺗﺤـّﻮل ﻣﯽﯾـﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺼﻮرﺗﯽ‬
‫درﻣﯿﺂﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺛﺎر ﺷﻌﺮاي ﻓﺎرﺳﯽزﺑﺎن ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﺳﻮم دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آن اﺷﻌﺎر اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺳـﺮود آﺗﺸـﮑﺪه ﮐﺮﮐﻮي‪ .‬اﯾﻦ ﺳـﺮود از ﺟﻤﻠﻪ اﺷـﻌﺎر ﺷـﺶ ﻫﺠﺎﯾﯽ اواﺧﺮ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﯾﺎ اواﯾﻞ ﻋﻬـﺪ اﺳـﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ‬
‫ﺑﯿﮑﯽ از رواﯾـﺎت ﮐﻬﻦ ﺣﻤﺎﺳـﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪه و ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳﺖ‪ .‬داﺳـﺘﺎن ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪن آﺗﺶ ﮐﺮﮐﻮي و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳـﺮود آن در ﮐﺘﺎب‬
‫ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ آﻣﺪه ﺑﻮد و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن آﻧﺮا از آن ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ »‪ .«1‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫داﺳـﺘﺎن آﺗﺸـﮕﺎه ﮐﺮﮐﻮي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﯿﺨﺴـﺮو اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﻋﺒﺎدت ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠﮏ اﻟﺸـﻌﺮاء ﺑﻬﺎر ﺳﺮود ﮐﺮﮐﻮي را از آﺛﺎر دوره‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «2‬وﻟﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻇﺎﻫﺮ آن ﻣﺸـﻬﻮدﺳﺖ اﯾﻦ ﺳﺮود ﺑﻠﻬﺠﻪ ﻧﺴﺒﮥ ﺟﺪﯾﺪ دري ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻬﺠﻪ ﺷﺮﻗﯽ اﯾﺮاﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎرن‬
‫ﻇﻬﻮر اﺳﻼم ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده و آن ﺳﺮود اﯾﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻓُﺮﺧﺘﻪ »‪ «3‬ﺑﺎذا ُروشُﺧﻨﯿﺬه »‪ «4‬ﮐﺮَﺷﺴﭗ ﻫﻮش »‪«5‬‬
‫ﻫﻤﯽ ﺑَﺮﺳﺖ از ﺟﻮشاﻧﻮش ﮐﻦ ﻣﯽ اﻧﻮش‬
‫دوﺳﺖ ﺑَﺬآﮔﻮش »‪«6‬ﺑﺂﻓﺮﯾﻦ ﻧﻬﺎذه ﮔﻮش‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻮش]ﮐﻪ[ دي ﮔﺬﺷﺖ و دوش‬
‫ﺷﺎﻫﺎ ﺧﺪا ﯾﮕﺎﻧﺎﺑﺂﻓﺮﯾﻦ ﺷﺎﻫﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ﺑﺎﻫﺘﻤﺎم ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻐﻔﻮر ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر اﺳﺘﺎد ﻓﻘﯿﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ص ‪37 -35‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺷﻤﺎره ‪ 3‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ص ‪219‬‬
‫)‪ -(3‬اﻓﺮوﺧﺘﻪ‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺸﻬﻮر‬
‫)‪ -(5‬روان‪ ،‬ﺟﺎن‬
‫)‪ -(6‬ﺑﺬآﮔﻮش‪ :‬ﺑﺂﻏﻮش‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ازﯾﻦ اﺑﯿـﺎت ﻣﻌﻠﻮﻣﺴﺖ اوﻻـ در آﻧﻬـﺎ ﻗﺎﻓﯿﻪ ﮐﺎﻣﻞ وﺟﻮد دارد و ﺛﺎﻧﯿﺎ وزن ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺷـﺶ ﻫﺠﺎﯾﯽ و از ﺣﯿﺚ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﮔﻮش ﺑﺎ‬
‫اﺷﻌﺎري ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭘﯿﺪا ﺷﺪه ﻫﻤﺴﺎﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷـﻌﺮ ﯾﺰﯾـﺪ ﺑﻦ ﻣﻔّﺮغ‪ .‬ﯾﺰﯾـﺪ ﺑﻦ ﻣﻔّﺮغ ﺷﺎﻋﺮي ﺗﺎزيﻧﮋادﺳﺖ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻋﻬﺪ اﻣﻮي در اﯾﺮان ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ و در ﺧﻮزﺳـﺘﺎن ﺑﺪﺧﺘﺮي ﺗﻌﻠّﻖ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﺠﻮ ﻋﺒﺎد ﺑﻦ زﯾﺎد ﺑﺮادر ﻋﺒﯿـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺎد ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ ﻋﺒﯿـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣـﺪﺗﯽ در ﺑﺼـﺮه ﻣﺤﺒﻮس‬
‫ﺑﻮد‪ .‬روزي ﻋﺒﯿـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻓﺮﻣﺎن داد او را ﻧﺒﯿـﺪ ﺷـﯿﺮﯾﻦ و ﺷﺒﺮم »‪ «1‬ﻧﻮﺷﺎﻧﯿﺪﻧﺪ و ﺧﻮك و ﮔﺮﺑﻪﯾﯽ را ﺑﺎوي ﺑﯿﮏ رﯾﺴـﻤﺎن ﺑﺴـﺘﻨﺪ و در ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﺼﺮه ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و او ﭘﻠﯿﺪ و ﻣﺴﺖ ﻣﯿﺮﻓﺖ و ﭼﻨﺪ ﮐﻮدك ﻓﺎرﺳﯽزﺑﺎن دﻧﺒﺎل او ﺑﺮاه اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ! ‪...‬‬
‫اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ! ‪ ...‬و ﯾﺰﯾﺪ در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن ﻣﯿﮕﻔﺖ‪:‬‬
‫آﺑﺴﺖ و ﻧﺒﯿﺬ اﺳﺖﻋﺼﺎرات زﺑﯿﺐ اﺳﺖ‬
‫ُﺳَﻤّﯿﻪ »‪ «2‬روﺳﺒﯿﺬ اﺳﺖ »‪«3‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺼـﺮاع ﺷـﻌﺮ ﻫﻔﺖ ﻫﺠﺎﯾﯽ و داراي ﻗﺎﻓﯿﻪ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﯾﺰﯾـﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ زﯾﺴـﺘﻦ در اﯾﺮان و ﻣﻌﺎﺷـﺮت ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺼـﺮه و‬
‫ﺧﻮزﺳـﺘﺎن و ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑﺎ زﺑﺎن آن ﺳﺎﻣﺎن و اﺷـﻌﺎرﺷﺎن آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از آن ﺑﺎﺑﺖ ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﻓﺎرﺳـﯽزﺑﺎن او را ﻣﻮرد ﻣﺨﺎﻃﺒﻪ ﻗﺮار‬
‫داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاب آﻧﺎن ﺑﺸﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ﻣﺘﺮﻧﻢ ﺷﺪه و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷـﻌﺮ ﺑﻠﺨﯿﺎن‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از اﺷـﻌﺎر ﮐﻬﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻟﻬﺠﻪ دري ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﺳـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﺮاﺳﺎن در ﺳﺎل ‪ 108‬ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻣﯿﺮ ﺧﺘﻼن و ﺧﺎﻗﺎن ﺗﺮك ﺑﺪان ﺳﺎﻣﺎن رﻓﺖ و ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرده‬
‫ﺑﺒﻠﺦ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻠﺨﯿﺎن او را ﻫﺠﻮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﻠﺦ آن ﻫﺠﻮ را ﻣﯿﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮔﯿﺎﻫﯽ زﻫﺮآﮔﯿﻦ و اﺳﻬﺎلاﻧﮕﯿﺰ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻧﺎم ﻣﺎدر زﯾﺎد ﺑﻦ اﺑﯿﻪ‪ ،‬ﺟﺪه ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ و ﻋﺒﺎد ﮐﻪ ﺑﻔﺴﺎد ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي در ﺗﺎرﯾـﺦ اﻟﺮﺳـﻞ و اﻟﻤﻠﻮك‪ :‬و اﺑﻮ اﻟﻔﺮج اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ در ﮐﺘـﺎب اﻻﻏﺎﻧﯽ ﻃﺒﻊ ﺑﻮﻻق ج ‪ 17‬ص‬
‫‪73 - 51‬؛ و ﺟﺎﺣـﻆ در اﻟﺒﯿﺎن و اﻟﺘﺒﯿﯿﻦ ﭼﺎپ ﻣﺼـﺮ )ج ‪ 1‬ص ‪ (109‬اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ آﻣﺪه و ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻣﺼﺮاع ﺳﻮم ﯾﮏ ﻣﺼﺮاع دﯾﮕﺮ ﻫﻢ دارد ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ‪ :‬و دﻧﺒﻪ ﻓﺮﺑﻪ و ﭘﯽ اﺳﺖ )ص ‪(96‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 149 :‬از ﺧﺘﻼن آﻣﺬﯾﻪﺑُﺮو ﺗﺒﺎه آﻣﺬﯾﻪ‬
‫آوار ﺑﺎز آﻣﺬﯾﻪﺑﯿـﺪل ﻓﺮاز آﻣﺬﯾﻪ »‪ «1‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ دﯾـﺪه ﻣﯿﺸﻮد اﯾﻦ ﺷـﻌﺮ ﻫﺸﺖ ﻫﺠﺎﯾﯽ داراي ﻗﺎﻓﯿﻪ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و ﻗﺮاﺑﺖ وزﻧﯽ آن ﺑﺎ اﺷـﻌﺎر‬
‫دري در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺑﻌﺪ آﺷﮑﺎر ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺷـﻌﺮ اﺑﻮ اﻟﯿﻨﺒﻐﯽ‪ -‬اﺑﻮ اﻟﯿﻨﺒﻐﯽ ﻋﺒـﺎس ﺑﻦ ﻃﺮﺧـﺎن ﯾﮑﯽ از ﺷـﺎﻋﺮان اﯾﺮاﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺰﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺷـﻌﺮ ﻣﯿﺴـﺎﺧﺘﻪ و در ﺧـﺪﻣﺖ آل ﺑﺮﻣﮏ‬
‫ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از او دو ﺑﯿﺖ ﺷﻌﺮ در ﺗﺄﺳﻒ ﺑﺮ ﺧﺮاﺑﯽ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ در ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ َﮐﻨﺪَﻣﻨﺪﺑﺬﯾﻨﺖ ﮐﯽ اﻓﮕﻨﺪ‬
‫از ﭼﺎچ ﺗﻪ ﺑﻬﯽﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﻪ َﺧﻬﯽ »‪ «2‬از اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻫﺮﭼﻬﺎر ﻣﺼﺮاع ﺷﺶ ﻫﺠﺎﯾﯿﺴﺖ »‪.«3‬‬
‫اﯾﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از اﺷـﻌﺎرﯾﺴﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎرهﯾﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي و در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎن ﺳﻘﻮط ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و آﻏﺎز‬
‫ادب ﻓﺎرﺳﯽ دري ﺳﺮوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر اﺷـﺎراﺗﯽ ﭼﻨـﺪ ﺑـﺎﺳﻢ ﺷـﻌﺮا ﯾﺎ ﺑﺎﺷـﻌﺎري در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﻣﺜﻼ در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺨﺎرا ﺑﺴﺮودﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺨﺎرا در ﻋﺸﻖ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺳﺮدار ﻋﺮب ﺑﻤﻠﮑﻪ ﺑﺨﺎرا ﺑﻠﻬﺠﻪ ﺑﺨﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد »‪ ،«4‬و ﺳﺮودﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻫـﻞ ﻫﻤـﺎن ﺷـﻬﺮ در ﻣﺎﺗﻢ ﺳـﯿﺎوش داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺮﺑﺎن آﻧﻬﺎ را »ﮐﯿﻦ ﺳـﯿﺎوش« »‪ «5‬ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺷـﺪه و ﺑﺎز در ﺗﺎرﯾـﺦ ﻃﺒﺮي ﻧﺎم‬
‫ﺷـﺎﻋﺮي آﻣـﺪه اﺳﺖ ﺑﻨـﺎم ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﻟﺒﻌﯿﺚ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺲ ﮐﻪ در ﺳـﺎل ‪ 235‬درﮔﺬﺷـﺘﻪ و ﭘﯿﺮان ﻣﺮاﻏﻪ اﺷـﻌﺎر ﻓﺎرﺳـﯽ او را ﻣﯿﺨﻮاﻧﺪهاﻧـﺪ و‬
‫ﺷﺎﻋﺮي دﯾﮕﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي ﻃﺒﻊ ﻗﺎﻫﺮه ص ‪ .191 -190‬ﻣﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﺧﺘﻼن آﻣﺪه اﺳﺖﺑﺎ روي ﺗﺒﺎه آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫آواره ﺑﺎزآﻣﺪه اﺳﺖﺑﯿﺪل ﻓﺮاز آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫)‪ -(2‬ﻣﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ آﺑﺎدان‪ -‬ﮐﻪ ﺗﺮا ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺎل اﻓﮕﻨﺪ؟‪ -‬ﺗﻮ از ﭼﺎچ ﺑﻬﺘﺮي‪ -‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﻮ ﺧﻮﺑﯽ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬راﺟﻊ ﺑـﺎﺑﻮ اﻟﯿﻨﺒﻐﯽ و اﺣﻮال و اﺷـﻌﺎر او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘـﺎﻟﻪ‪ :‬اﺑﻮ اﻟﯿﻨﺒﻐﯽ اﻟﻌﺒﺎس ﺑﻦ ﻃﺮﺧﺎن ﺑﻘﻠﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻐﻔﻮر ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺘﺎد ﻓﻘﯿﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺳﺎل اول ﺷﻤﺎره ‪10‬‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺨﺎرا ص ‪48‬‬
‫)‪ -(5‬اﯾﻀﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺨﺎرا ص ‪20‬‬
‫ﺑﺎﺳﻢ اﺑﻮ اﻻﺷـﻌﺚ ﻗﻤﯽ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ و ذﮐﺮ او در ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﯾﺎﻗﻮت آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ ازﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ‬
‫ﻟﻬﺠﺎت وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ در آن روزﮔﺎران ﻧﯿﺰ ﻣﺘـﺪاول و ﺷﺎﯾـﺪ ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ از ﺳـﺮودﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ راﯾﺞ در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﺷﻌﺎر در وﻻﯾﺎت ﺳﺎﺣﻠﯽ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم از ﺷﻌﺮاي ﻣﺘﻌﺪدي ﮐﻪ‬
‫از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷـﻌﺎر ﻣﯿﺴﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺮداﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺘﺎد ﻋﻠﯽ ﭘﯿﺮوزه و ﻣﺴﺘﻪ ﻣﺮد ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »دﯾﻮارهوز« و اﺻﻔﻬﺒﺪ ﻣﺮزﺑﺎن ﺑﻦ رﺳﺘﻢ اﺑﻦ ﺷﺮوﯾﻦ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺮزﺑﺎنﻧﺎﻣﻪ )ﮐﻪ دﯾﻮاﻧﯽ ﺑﺰﺑﺎن ﻃﺒﺮي داﺷﺖ ﺑﻨﺎم ﻧﯿﮑﯽﻧﺎﻣﻪ( از ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﺸﻬﻮرﻧﺪ »‪:«1‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺤّﻮل ﻟﻬﺠـﺎت اﯾﺮاﻧﯽ را از دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﮐﻢوﺑﯿﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫـﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص‬
‫ﺛـﺎﺑﺖ ﻣﯿﮑﻨـﺪ ﮐﻪ اوزان ﻓﺎرﺳـﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ در دﻧﺒـﺎل ﺗﺤّﻮل و ﺗﮑﺎﻣـﻞ ﺷـﻌﺮ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺼﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺮ ﺷـﻌﺮ ﻋﺮوﺿـﯽ ﻋﺮب اﺳـﺖ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯿﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ذﮐﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺧﻼـل ﻫﻤـﺎن اﺣﻮال ﮐﻪ در اﯾﺮان ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺷـﻌﺎر ﺑﻠﻬﺠﻪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ و ﺑﺎوزان ﻫﺠﺎﯾﯽ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺷﺎﻋﺮان اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺷﻌﺮ ﻣﯿﺴﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ در اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﮔﺎه ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ از ﻟﻬﺠﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮد از راه ﺗﻔّﻨﻦ وارد ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﯿـﺎن اﯾﻦ ﺷـﺎﻋﺮان ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ اﺑﻮ ﻧﻮاس ﺷـﺎﻋﺮ ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ ﮐﻪ در اﺷـﻌﺎر ﺧﻮد ﮐﻠﻤـﺎت و ﺣﺘﯽ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت و ﻋﺒﺎرات ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫آورده اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ »‪.«2‬‬
‫و اﻟﻤﻬﺮﺟﺎن ﻟا ﻤﺪارﻟﻮﻗﺘﻪ اﻟﮑّﺮار‬
‫واﻟﻨﻮ ﮐﺮوز اﻟﮑﺒﺎرو ﺟﺸﻦ ﮔﺎﻫﻨﺒﺎر‬
‫و آﺑﺴﺎل اﻟﻮﻫﺎرو ﺧّﺮه اﯾﺮاﻧﺸﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬راﺟﻊ ﺑﺎﯾﻦ ﻫﺮﺳﻪ ﺷﺎﻋﺮ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن اﺑﻦ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر ص ‪139 -137‬‬
‫)‪ -(2‬درﯾﻦﺑـﺎره رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘـﺎﻟﻪ آﻗـﺎي ﻣﺠﺘـﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي اﺳـﺘﺎد داﻧﺸـﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻌﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻓﺎرﺳـﯿﺎت اﺑﻮ ﻧﻮاس در ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸـﮑﺪه‬
‫ادﺑﯿﺎت ﺷﻤﺎره ‪ 3‬ﺳﺎل اول و ﺑﻤﻘﺎﻟﻪ ﺷﻌﺮ در اﯾﺮان از ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر در ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﻧﺮﺟﺴﯽ و ﺑﻬﺎريﺑﺪه ﻣﺮا ﯾﮏ ﺑﺎري ‪...‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﻤﻌﺸﻮﻗﯽ زردﺷﺘﯽ‪» ،‬ﺑﻬﺮوز« ﻧﺎم ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎﺳﻔﻬﺮ و ﻧﺎﻫﯿﺪ و ﺗﯿﺮو ﺣّﻖ اﻟﻤﺎه و اﻟﻤﻬﺮ اﻟّﺮﺋﯿﺲ‬
‫و ﺣّﻖ اﻵذر اﻟﺨﻮراء »‪ «1‬ﻧﻮرﻣﻦ اﻟﻤﯿﻨﻮ اﻟﮑﺮ زﻣﺎن »‪ «2‬اﻟّﻨﻔﯿﺲ‬
‫و ﺑﺎﻟﺠﻬﺒﺎر »‪ «3‬ﻓﯽ اﻟﺨﺮن »‪ «4‬اﻟﺒﺰرجﺑﺪور اﻟﮑﺄس ﮐﺄس اﻟﺨﻨﺪرﯾﺲ »‪«5‬‬
‫ﺑﺤّﻖ اﻟﻤﻬﺮﺟﺎن و ﻧﻮ ﮐﺮوزو ﻓّﺮ ﺧﺮوز اﺑﺴﺎل »‪ «6‬اﻟﮑﺒﯿﺲ‬
‫ﺑﻤﺎ ﯾﺘﻠﻮن ﻓﯽ اﻟﺒﺴﺘﺎق رﻣﺰاﮐﺘﺎب زرّذش داﻋﯽ اﻟﻤﺠﻮس‬
‫و ﻣﺎ ﯾﺘﻠﻮن ﻓﯽ ﺷﺮوﯾﻦ دﺳﺘﺒﯽ »‪«7‬و ﻓﺮ ﺟﺮدات راﻣﯿﻦ و وﯾﺲ‬
‫ﻟﻤﺎ ﮐّﻠﻤﺘﻨﯽ ورددت ﻧﻔﺴﯽﻓﺎﻧّﯽ ﻣﻦ ﺟﻔﺎﺋﮏ ﻓﯽ رﺳﯿﺲ »‪«8‬‬
‫ورود ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺑـﺎ ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ در ﺳـﻄﻮر ﻓﻮق اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ روﺷﻦ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻟﻬﺠـﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در اﯾﺎم ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ و ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ﺳﻮم ﺗﺎ روزﮔﺎر ﻣﺎ ﻣﺘﺪاول‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬آذر اﻟﺨﻮراء‪ -‬آذرﺧّﺮه‪ :‬ﯾﮑﯽ از آﺗﺸﻬﺎي ﺑﺰرگ اﯾﺮان ﮐﻪ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻋﻤﻮم ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﮐﺮ زﻣﺎن‪ :‬ﻋﺮش‪ -‬ﻋﻠﯿﯿﻦ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﺟﻬﺒﺎر‪ :‬دﻋﻮت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ .‬ﻣﻌﺮب ﮔﺎﻫﻨﺒﺎر‪.‬‬
‫)‪ -(4‬ﺧﺮن‪ :‬ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺮاب‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ و ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‪.‬‬
‫)‪ -(5‬ﺧﻨﺪرﯾﺲ‪ :‬ﺷﺮاب ﮐﻬﻨﻪ‪.‬‬
‫)‪ -(6‬آﺑﺴﺎل‪ :‬ﺟﺸﻨﯽ در آﻏﺎز ﺑﻬﺎر‪.‬‬
‫)‪ -(7‬ﺷـﺮوﯾﻦ دﺳـﺘﺒﯽ‪ :‬داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺸﻬﻮر در ادب ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ آﻧﺮا ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﯽ ﻣﻠﻮك اﻻرض و‬
‫دﯾﻨﻮري در اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال و ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮوﯾﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن از اﻫﻞ دﺳـﺘﺒﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و دﺳﺘﺒﯽ ﻣﻌﺮب دﺷﺘﺒﯽ ﯾﺎ دﺷﺘﻮه ﻧﺎم ﻧﺎﺣﯿﻪ وﺳﯿﻌﯽ ﺑﻮد ﺑﯿﻦ ري و ﻫﻤﺪان ﮐﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫ﻗﺰوﯾﻦ در آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫س و رﺳﯿﺲ‪ :‬دﺧﻮل و ﺛﺒﻮت ﻋﺸﻖ در ﻗﻠﺐ‪ -‬ﺑﻘﯿﻪ و اﺛﺮ ﻋﺸﻖ در ﻗﻠﺐ‪.‬‬ ‫)‪ -(8‬ر ّ‬
‫اﺳﺖ در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﻫﻢ ﻣﺘـﺪاول ﺑـﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑـﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻋﺮب و رواج زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﻧﺪكاﻧـﺪك آﺛـﺎري از آن در ﻟﻬﺠـﺎت‬
‫ﻣﺤﻠﯽ اﯾﺮان ﺑﺮﺟـﺎي ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ اوان ﻧﻔﻮذ ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ در ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از دو ﺟﻬﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ در ﻣﻮاردي‬
‫ﮐﻪ ﯾـﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺳـﺎدهﺗﺮ از ﯾـﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﮐﻬﻨﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺂﻣـﺪ و ﯾﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﺳﺎدهﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳـﺘﻌﻤﺎل آن ﻣﺎﯾﻪ ﮔﺸﺎﯾﺸـﯽ در زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﯿﮕﺮدﯾﺪ‪ .‬دوم در ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﺎدﻟﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻧﻤﯿﺸﺪ و اﺳـﺘﻌﻤﺎل آن ﻫﻢ ﻻزم ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ‪ .‬در ﺟﺰء ﻧﻮع‬
‫دوم ﮐﻠﻤـﺎت و اﺻــﻄﻼﺣﺎت دﯾﻨﯽ و ﭘـﺎرهﯾﯽ از اﺻــﻄﻼﺣﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و دﯾـﻮاﻧﯽ و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻗﺮار دارد و ﮔـﺎه ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﻦ‬
‫اﺻـﻄﻼﺣﺎت از رﯾﺸﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻌﺪ ﺑﺼﻮرت ﻣﻌّﺮب در ﻟﻬﺠﺎت رﺳﻮخ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ دو ﻣﻮرد ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ‬
‫در ﻟﻬﺠـﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻢ ﺑﻮد و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻐﻠﺒﻪ ﻋﺮب ﻧﺰدﯾﮑـﺘﺮ ﺷﻮﯾﻢ ﻃﺒﻌـﺎ ﺗـﺄﺛﯿﺮ آﻧﺮا ﮐﻤﺘﺮ ﻣﯽﯾـﺎﺑﯿﻢ و ﻫﺮﭼﻪ از آن ﺑﻘﺮون‬
‫ﻣﺘـﺄّﺧﺮ ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ اﺛﺮ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ را در ﻋﻤﻮم ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در زﺑﺎن ادﺑﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬از ﻟﻐﺎت ﻧﻮع دوم‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯿﺘﻮان اﯾﻨﻬـﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ :‬ﺻـﻠﻮة‪ ،‬ﺣـﺞ‪ ،‬ﺻﻮم‪ ،‬اﯾﻤـﺎن‪ ،‬ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﮐـﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﻓﺮﻗﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ‪ ،‬ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺳـﺠﻮد‪،‬‬
‫رﮐﻮع‪ ،‬ﺳـﺠﺪه‪ ،‬ﻣﺴـﺠﺪ‪ ،‬اﺳـﻼم‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻟﻮح‪ ،‬ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻋﺮش‪ ،‬ﻃﻼق‪ ،‬ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﻣﺤّﺮم‪ ،‬ﺻﻔﺮ )و ﺑﻘﯿﻪ ﻣﺎﻫﻬﺎ(‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﺧﻄﯿﺐ‪ ،‬ﺣﺮب‪ ،‬اﻣﯿﺮ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ‪،‬‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻓﻘﯿﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل‪ ،‬زﮐﻮة‪ ،‬ﺧﻤﺲ‪ ،‬ﺷﺮع‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬رﺳﻮل‪ ،‬ﻧﺒﯽ‪ ،‬اﻣﺎم‪ ،‬اﻣﺖ‪ ،‬و ‪...‬‬
‫از اﻧﻮاع ﻟﻐﺘﻬﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ درﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن در ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي اﯾﺮان راﯾﺞ ﺑﻮد ﻧﻤﯿﺘﻮان ﺳـﻨﺪي داد ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ در اﺷﻌﺎر ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي آﻣﺪه‬
‫و ﺑﺠﺎي ﺑﻌﻀـﯽ از ﻟﻐﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺧﻄﺮ‪ ،‬ﻋّﺰ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﺎب‪ ،‬ﻃﻌﺎم‪ ،‬ﻓﺨﺮ‪ ،‬آدم‪ ،‬ﺣّﻮا‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰ‪ ،‬ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﺣﺮم‪،‬‬
‫ﻋﺮب‪ ،‬ﻋﺠﻢ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم ﻣﻔﺮداﺗﯽ ﮐﻪ در اﺷـﻌﺎر اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﯾـﺪ از ﻧﻮع ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ داﻧﺴـﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن‬
‫ﺳﻮم در ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ راه ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﻨﺘﻬﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل آﻧﻬﺎ در ﺷﻌﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ و راﯾﺞﺗﺮ ﺑﻮد ﺗﺎ در ﻟﻬﺠﻪ ﺗﺨﺎﻃﺐ و زﺑﺎن ﻧﺜﺮ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻐﺎت و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در‬
‫ﻟﻬﺠـﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑﻌﺒـﺎرت دﯾﮕﺮ ﻗﻮاﻋـﺪ و اﺻﻮل ﻟﻬﺠـﺎت اﯾﺮاﻧﯽ درﯾﻦ ﻣﻮرد ﺗﺴـّﻠﻂ ﺧﻮد را ﺣﻔـﻆ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼـ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺨـﺎرج ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﯽ در ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧـﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎرج ﺣﺮوف ﻓﺎرﺳـﯽ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮد‪ -‬و از اول و آﺧﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از‬
‫ﮐﻠﻤﺎت اﺟﺰاﺋﯽ ﺣﺬف ﺷﺪ‪ -‬و ﻋﺪهﯾﯽ از ﮐﻠﻤﺎت در ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ داد‪ -‬و ﭘﺎرهﯾﯽ از اﻓﻌﺎل ﺑﻤﻌﻨﯽ وﺻـﻔﯽ ﯾﺎ اﺳـﻤﯽ ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﮔﺸﺖ‪ -‬و ﺑﺴـﯿﺎري از ﺻﯿﻐﻪﻫﺎي ﺟﻤﻊ ﻋﺮﺑﯽ در ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻔﺮد ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪ و ﯾﮑﺒﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﺟﻤﻊ ﺑﮑﺎر رﻓﺖ »‪-«1‬‬
‫و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻬﻤﻪ ﻟﻐﺎت از ﺣﯿﺚ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺑﺎ اﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ ﺧﻮد ﺗﻔﺎوت ﯾﺎﻓﺖ‪ -‬و ﺣﺘﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻗﺮﻧﻬﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﻤﻬﺎي ﻋﺮﺑﯽ را ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در ﻟﻬﺠـﺎت ﺧﻮد ﺑﮑـﺎر ﻣﯿﺒﺮدﻧـﺪ ﻣﺜﻼـ اﻫﻞ ري ﻋﻠﯽ و ﺣﺴﻦ و اﺣﻤـﺪ را »ﻋﻠﮑﺎ« و »ﺣﻤﮑﺎ« و »ﺣﺴـﮑﺎ« ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ و اﻫﻞ ﻫﻤـﺪان‬
‫اﺣﻤـﺪ و ﻣﺤﻤـﺪ و ﻋﯿﺴـﯽ را »اﺣﻤﺪﻻ« و »ﻣﺤﻤﺪﻻ« و »ﻋﯿﺸـﻼ« ﺗﻠﻔﻆ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و در ﺳﺎوه ﺑﻪ آﺧﺮ ﮐﻨﯿﻪﻫﺎ و اﺳﺎﻣﯽ اﻟﻒ و ﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫اﻟﻒ و ﻧﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮد ﻣﯿﺎﻓﺰودﻧﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ »اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎﺳﺎن« و »ﺣﺴﻨﺎن« و »ﺟﻌﻔﺮان« »‪ .«2‬در ﻟﻬﺠﻪ ﻏﻮري ﺗﺼّﺮف در اﻟﻔﺎظ از اﯾﻦ‬
‫ﻫﻢ اﻓﺰوﻧﺘﺮ ﺑﻮد و اداﻣﻪ اﯾﻦ وﺿﻊ ﻫﻢ از ﺑﺴـﯿﺎري ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﺜﻼ ﻣﺤﻤـﺪ را در ﻟﻬﺠﻪ ﻏﻮري »ﺣﻤـﺪ« ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ و »ﺣﻤﺪي«‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﻤﺪي »‪.«3‬‬
‫ﺑـﺎ ﺗﺼـﺮﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻇﻮاﻫﺮ ﻣﻔﺮدات ﻋﺮﺑﯽ و ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ ﮐﺮدﻧـﺪ وﺿـﻌﯽ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ ﮐﻪ ﻟﻐﺎت ﻏﺮﺑﯽ را ﮐﻪ در ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ راه‬
‫ﯾـﺎﻓﺖ اﻧﺪكاﻧـﺪك ﺑﺼـﻮرﺗﯽ ﻏﯿﺮ از آﻧﭽﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ درآورد ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻏـﺎﻟﺐ آﻧﻬـﺎ را ﺟﺰ در رﯾﺸﻪ ﻧﻤﯿﺘﻮان ﻋﺮﺑﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷـﯿﻢ ﮐﻪ روش دﺳـﺘﻪﯾﯽ از اﻓﺮاﻃﮑﺎران را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﺘﺮﺳـﻼن و ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ و ﻫﻔﺘﻢ در اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻋﺪه‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻧﻤﯿﺘﻮان اﺳﺎس ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﻮاﻟﯿﺎن‪ ،‬ﻋﺠﺎﯾﺒﻬﺎ‪ ،‬اواﻧﯿﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻠﻮﮐﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯿﻬﺎ‪ ،‬اﻟﺤﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎزﻟﻬﺎ‪ ،‬اﺑﺪاﻻن‪ ،‬ﺣﻮران و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻃﺒﻘﺎت ﻧﺎﺻﺮي ﭼﺎپ ﮐﺎﺑﻞ ج ‪ 1‬ص ‪ -383‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﻟﻬﺠﻪ ﮐﺮدي اوراﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪ را »ﺣﻤﮑﻞ« ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﻠﻞ ﻋﻤـﺪه رواج زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن در ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﯾﮑﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ زﺑﺎن ﺑﺎ ﺗﺴـﻠّﻂ اﺳـﻼم ﺟﺎي ﻟﻬﺠﻪ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫را ﮔﺮﻓـﺖ ﺑـﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐـﻪ در ﻣﺮاﺟـﻊ دﯾﻨﯽ )ﺑﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن( و ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻣﺘـﺪاول ﮔﺸـﺖ و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺼـﺪ ورود در اﻣـﻮر ﺳﯿﺎﺳـﯽ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﯿﺒﺎﯾﺴﺖ اﯾﻦ زﺑﺎن را ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧـﺪ و از رﻣﻮز ﺗﮑّﻠﻢ و ﮐﺘﺎﺑﺖ آن آﮔﻬﯽ ﯾﺎﺑﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﻧﺪكاﻧﺪك زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن رواج ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺷـﺮوع ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪﮔﯽ و ﺷﺎﻋﺮي ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت در‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﻪ ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻘّﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد و ﻟﻬﺠﻪ و ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺪرﯾﺠﺎ راه ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﯿﺴﭙﺮد زﺑﺎن و ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ و رواج‬
‫ﻣﯽﯾـﺎﻓﺖ و در ﻣﯿـﺎن اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﻣﻌﻤـﻮل ﻣﯿﮕﺸﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ﻋﻠﻮم اﺳـﻼﻣﯽ اﻋﻢ از ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ادﺑﯽ و ﻋﻘﻠﯽ ﻫﻤﻪ ﺑﺰﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺗـﺪوﯾﻦ ﺷـﺪ ﺑﺮاي آﻣﻮﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻫﻤﻮاره زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻮرد ﺣـﺎﺟﺖ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺧﻮد وﺳـﯿﻠﻪ ﺑﺰرﮔﯽ در ﺗﺮوﯾـﺞ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان‬
‫ﮔﺸﺖ ﻋﻠﯽ ﻟا ﺨﺼﻮص از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣـﺪارس در اﯾﺮان ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪ و ﺟﺰ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ادﺑﯽ ﭼﯿﺰي در آﻧﻬـﺎ ﺗـﺪرﯾﺲ ﻧﺸـﺪ‪ .‬از ﻋﻠﻞ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در ﻟﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯿﻬﺎي ﺗﺎزﯾﺎن در اﯾﺮان و ﺗﻮﻗﻒ ﺳﺮﺑﺎزان ﻋﺮب در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر و آﻣﯿﺨﺘﻦ آﻧﺎن‬
‫ﺑـﺎ اﯾﺮاﻧﯿـﺎﻧﺴﺖ و دﯾﮕﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮﺗﻬـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻗﺒﺎﯾـﻞ ﻋﺮب ﺑـﺎﯾﺮان ﮐﺮده و در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧـﻮاﺣﯽ اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼـﻮص ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﻣﺮﮐﺰي و ﺷﺮﻗﯽ آن ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن آﻣﯿﺰش ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ ﺑﺒﻌـﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺘﺮﺳـﻼن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻨﺜﺮ ﻣﺼـﻨﻮع اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣﻔﺮدات و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻋﺮﺑﯽ در ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺸـﺪت‬
‫رواج ﯾـﺎﻓﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر در ﻧﺰد ﺷﺎﻋﺮان ﻧﯿﺰ ﮐﻢوﺑﯿﺶ ﻣﻌﻤﻮل ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﻠﻤﺎت و ﻋﺒﺎرات ﻏﯿﺮ ﻻزم ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺰﺑﺎن‬
‫ادﺑﯽ و از آن ﺑﻠﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ اﯾﺮاﻧﯽ راه ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫از وﻗـﺘﯽ ﮐﻪ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﻋﺮب ﺑـﺎﯾﺮان ﻧﻔﻮذ ﮐﺮد ﺧـﻂ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﺑـﺎ آن ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬ﺧـﻂ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ در دوره اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد در زﻣﺎﻧﯽ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﺎﺳﻼم از دو ﻗﻮم اﺧﺬ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ از ﻗﻮم ﻧﺒﻄﯽ در ﺟﺎﻧﺐ ﺣﻮران و دوم از ﺳﺮﯾﺎﻧﯿﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﯿﺮه )ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻮﻓﻪ(‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﺮدو ﺧﻂ از ﺧﻄﻮط ﺳﺎﻣﯽ و ﺑﺮاي ﻋﺮب ﮐﺎﻣﻼ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﻠﯿـﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻂ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻨﺸﺎء ﺧﻂ ﻧﺴـﺦ و ﺧﻂ دوﻣﯿﻦ ﻣﺒﺪاء ﺧﻂ ﮐﻮﻓﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿـﯿﺢ آﻧﮑﻪ ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ ﺑﺰﺑﺎن ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ در ﻋﺮاق ﭼﻨﺪ ﻗﻠﻢ از ﺧﻂ ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﻣﯿﻨﻮﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ »اﻟﺴـﻄﺮ ﻧﺠﯿﻠﯽ« ﺑﻮد و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻧﺎم آن‬
‫ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﺖ اﺳـﻔﺎر ﮐﺘﺐ ﻣﻘـﺪس ﺑﮑﺎر ﻣﯿﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻂ را ﺗﺎزﯾﺎن در ﻗﺮن اول ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم اﻗﺘﺒﺎس ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦ ﺧﻂ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ در ﺷـﻬﺮ اﻧﺒـﺎر اﻗﺘﺒـﺎس و از آﻧﺠﺎ ﺑﺤﺠﺎز ﺑﺮده ﺷـﺪ و ﻣﻮرد ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻌﺜﺖ ﻋـﺪهﯾﯽ از ﻗﺮﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺑﺎﯾﻦ‬
‫ﺧﻂ را ﻣﯿﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻂ را در آﻏﺎز ﺧّﻂ ﺣﯿﺮي و ﺣﺠﺎزي ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﮐﻮﻓﯽ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪.‬‬
‫دو ﺧﻂ ﻧﺴـﺦ و ﮐﻮﻓﯽ ﻫﺮدو ﺑﻌﺪ از ﻏﻠﺒﻪ اﺳـﻼم ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﻫﺮدو ﺧﻂ را ﺑﺎﻫﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻂ ﻧﺴﺦ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﮑﺎر ﻣﯿﺮﻓﺖ و ﺧﻂ ﮐﻮﻓﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺧﻂ ﺳـﻄﺮ ﻧﺠﯿﻠﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﮑﺎر ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻣﯿﺂﻣﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ در‬
‫ﺗﺰﯾﯿﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺳﮑﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑﯽﻧﻘﻄﻪ و ﺑﯽﺷـﮑﻞ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸـﻬﻮر ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ واﺿـﻌﯿﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ اﻻﺳﻮد اﻟﺪؤﻟﯽ و ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ‬
‫اﺷﮑﺎل و اﻋﺠﺎم را در آن وارد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗـﺎ اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ اﻣﻮي اﻧﻮاع ﻣﻬﻤﯽ در ﺧـﻂ ﻋﺮﺑﯽ ﭘﺪﯾـﺪ ﻧﯿﺎﻣـﺪ وﻟﯽ در دوره ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒـﺎس ﮐﻪ ﻋﻬـﺪ ورود ﮐﺎﺗﺒﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي‬
‫دوﻟﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻤﻬـﺎي ﻣﺘﻌـﺪدي در ﺧـﻂ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد و ﺧّﻄﺎﻃـﺎن ﻣﺸـﻬﻮري ﭘﺪﯾـﺪ آﻣﺪﻧـﺪ و اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در ﺧـﻂ ﺑﻮﺟﻮد آوردﻧـﺪ ﻣﺜﻼ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻟّﺸـ ﺠﺮي از ﮐﺎﺗﺒﺎن اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم ﻗﻠﻢ ﺛﻠﺜﯿﻦ و ﺑﺮادرش ﯾﻮﺳﻒ ﻗﻠﻢرﺋﺎﺳـﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﺳﻢ ذو اﻟﺮﯾﺎﺳﺘﯿﻦ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ وزﯾﺮ ﻣﺄﻣﻮن‬
‫ﻣﺸـﻬﻮر ﺷـﺪه و ﻋﺒﺎرت از ﻗﻠﻢ ﺗﻮﻗﯿﻊ اﺳﺖ ﺑﻮﺟﻮد آورد‪ .‬ﺷﺎﮔﺮد اﺑﺮاﻫﻢ ﯾﻌﻨﯽ اﺣﻮل ﻣﺤّﺮر ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎن ﺑﺮاﻣﮑﻪ ﺑﻮد ﭼﻨﺪ ﻧﻮع از ﺧﻂ‬
‫را ﻣﺜﻞ ﻧﺼﻒ و ﺧﻔﯿﻒ و ﺛﻠﺚ و ﻣﺴﻠﺴﻞ و رﻗﺎع و ﻏﯿﺮه اﺧﺘﺮاع ﮐﺮد‪ .‬از ﺷﺎﮔﺮدان اﺣﻮل اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻘﻠﻪ )م‪ (328 .‬و ﺑﺮادرش اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺣﺴﻦ )م‪ (338 .‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻫﺮدو ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﺷـﮑﺎﻻت ﺧﻮد از ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮي آﺳﺎﻧﺘﺮﺳﺖ ﺑﺰودي ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻨﺤﻮي از‬
‫اﻧﺤﺎء آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﻗﺒﻮل ﺷﺪ ﺑﺨﺼﻮص ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻂ از ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد ﺣﺎﺟﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺧﻂ در اﯾﺮان‬
‫و ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺧّﻄﺎﻃﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻓﺎرﺳﯽ دري ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻬﺠﻪ رﺳﻤﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺘﯽ اﯾﺮان دوره اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫رواج ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان از ﭘﺎرهﯾﯽ ﺟﻬﺎت ﺑﻠﻬﺠﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺻـﺪﻣﺎﺗﯽ وارد آورد زﯾﺮا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ اﻋﺮاب ﺟﺰء ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫و از اﯾﻨﺮوي ﺗﻠﻔﻆ ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﻠﻤﺎت ﻓﺎرﺳﯽ در ﻃﻮل زﻣﺎن دﺳﺘﺨﻮش ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ اﯾﻦ و آن ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺼﻮرﺗﻬﺎي ﻏﯿﺮ اﺻﻠﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ‬
‫ﻣﺜﻼ ﻧﯿﺎﮐﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﺎ ﮐﺎف ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﺎ ﮔﺎف ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺷـﺪ و ﺑﺮﻧﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻀّﻢ اول ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻔﺘـﺢ اول در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ ﺿـﺒﻂ ﺷﺪه و‬
‫ﺑﺮزوﯾﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻀّﻢ اول ﺿـﺒﻂ ﺷﻮد ﺑﻔﺘﺢ اول ﻫﻢ ﺿـﺒﻂ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و »اﺳﭙﻨﺪﯾﺎت« )‪ -‬اﺳﭙﻨﺪدات( ﮐﻪ ﻣﯿﺒﺎﯾﺴﺖ در ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎد‬
‫ﺷﻮد ﺑﻪ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺸﺖ و ﺑﺮﯾﻦ ﻗﯿﺎس ﮐﻦ! ‪...‬‬
‫در ﺗﻤﺎم ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺣﺮف ﺧﻮ(‪ )xua‬از اﺻﻮات ﮐﻬﻦ اﯾﺮاﻧﯽ در ﮐﻠﻤﺎت ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﻣﯿﺸﻮد‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﺑﺮاي آن در ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن دو ﺣﺮف »خ« و »و« را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدﻧﺪ و ﻣﺜﻼ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ ﺧﻮاب‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﺧﻮارزم‪ ،‬ﺧﻮر‪ .‬در ﻃﻮل زﻣﺎن و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﯽﺧﺒﺮي ﻣﺘـﺄّﺧﺮان و اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺑﻌـﺪ از ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸـﺘﻢ ﺗﻠﻔـﻆ اﺻـﻠﯽ اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﻠﻤـﺎت ﻓﺮاﻣﻮش ﺷـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ »خ« در ﭘـﺎرهﯾﯽ از‬
‫اﯾﻨﮕـﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤـﺎت ﻣﻔﺘﻮح و در ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻮارد ﻣﻀـﻤﻮم ﮔﺮدﯾـﺪ و در ﻫﻤﻪ آﻧﻬـﺎ واو ﻏﯿﺮ ﻣﻠﻔﻮظ ﻣﺎﻧـﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﮐﻨﻮن ﺑﻮاو ﻣﻌـﺪوﻟﻪ‬
‫ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ در ﺗﻤـﺎم ﻣﻮاردي ﮐﻪ در آﺧﺮ ﮐﻠﻤـﺎت ﻗـﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﺎف ﯾﺎ ﮔﺎف ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﻣﯿﺸـﺪ ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻧﺎﻣﮓ‪ ،‬ﺑﻨـﺪگ‪ ،‬ﮔﺮﺑﮓ و‬
‫اﻣﺜـﺎل آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﮔﺎف در ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺘﺄّﺧﺮ ﺣـﺬف ﺷـﺪ و ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺣﺮف ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﮔﺎف ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻓﺘﺤﻪ دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن‬
‫ﺣﺮﮐﺖ »ه« ﺑـﺂﺧﺮ آﻧﻬﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻨـﺪه‪ ،‬ﮔﺮﺑﻪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻤﻞ در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺑﻌـﺪ اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ در ﻧﻮﺷـﺘﻦ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﻫﻨﮕـﺎم اﺗﺼـﺎل ﯾـﺎء ﻧﺴـﺒﺖ و اﻟﻒ و ﻧﻮن ﺟﻤﻊ و اﻣﺜـﺎل اﯾﻦ ﻣﻮارد اﯾﺠـﺎد ﻧﻤﻮد و ﺣﺘﯽ ﺗﻠﻔﻆ آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ ﻣﺨﺘﻞ ﺳﺎﺧﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﮐﻨﻮن در‬
‫ﭘﺎرهﯾﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در ﺗﻬﺮان ﮐﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳـﯽ در آن دﭼﺎر اﺧﺘﻼﻻﺗﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤﺎت را ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﮑﺴﺮ‬
‫آﺧﺮ ﻣﯿﺨﻮاﻧﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮف ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﻫﺎء ﺣﺮﮐﺖ را ﺑﮑﺴﺮ ﺗﻠﻔﻆ ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﻏﻠﻄﯽ آﺷﮑﺎرﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻟﻬﺠﻪ دري‬
‫از ﻟﻬﺠﻪﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺷـﺮاﺋﻂ ﻣـﺬﮐﻮر در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﯿﺸـﯿﻦ در دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ و ﺑﺘﺤّﻮل و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ و آﻣﯿﺰش ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ اداﻣﻪ داد ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺸﺮق اﯾﺮاﻧﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا »دري« ﯾﺎ »ﭘﺎرﺳﯽ دري« ﯾﺎ »ﻓﺎرﺳﯽ« و »ﭘﺎرﺳﯽ« ﻣﯿﺨﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫وﺟﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ اﯾﻦ زﺑـﺎن ﺑﻪ دري ﺗﻌﻠﻖ آن ﺑـﺪرﺑﺎر ﺷﺎﻫـﺎﻧﺴﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻗﺎﻋـﺪه از ﻗـﺪﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن ﻣﻮرد ﺗﮑّﻠﻢ در درﺑﺎر و‬
‫دﺳـﺘﮕﺎه دوﻟﺘﯽ و ﻣﺮاﮐﺰ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ را »دري« ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ »در« )‪ -‬درﺑﺎر‪ -‬درﮔﺎه(‪ .‬ﻣﺜﻼ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ از ﻗﻮل اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻟﻐﺖ ﻣﻌﻤﻮل در ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣﺪاﯾﻦ را دري ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻣﺎ اﻟﺪرﯾﮥ ﻓﻠﻐﮥ ﻣﺪن اﻟﻤﺪاﺋﻦ و ﺑﻬﺎ ﮐﺎن ﯾﺘﮑّﻠﻢ ﻣﻦ ﺑﺒﺎب‬
‫اﻟﻤﻠﮏ و ﻫﯽ ﻣﻨﺴﻮﺑـﮥ اﻟﯽ ﺣﺎﺿـﺮة اﻟﺒﺎب ‪ «1» «...‬و ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ در ﮐﺘـﺎب اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ آورده و‬
‫ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ذﯾﻞ اﺳﻢ ﻓﻬﻠﻮ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ در اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ﺑﻨﺤﻮ روﺷﻦﺗﺮي ﻣﻌﻨﯽ دري را ﺑﮕﻮﻧﻪﯾﯽ ﮐﻪ آوردهاﯾﻢ ﺑﯿﺎن ﻣﯿﮑﻨﺪ و آن در ﻣﻮرد زﺑﺎن اﻫﻞ ﺑﺨﺎراﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫درﺑـﺎره آن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ‪» :‬در زﺑـﺎن ﻣﺮدم ﺑﺨﺎرا ﺗﮑﺮاري وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ادرﻣﯽ‪ ،‬و دﯾـﺪم ﯾﮑﯽ‬
‫ﻣﺮدي و ﺑﺨﺸـﯿﺪم ادرﻣﯽ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﯿﺎس ﮐﻦ؛ و در ﻣﯿﺎن ﮐﻼم ﺧﻮد ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬داﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﻓﺎﯾـﺪهﯾﯽ در آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ زﺑﺎن دري اﺳﺖ و زﺑﺎﻧﻬﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ آﻧﺮا از آﻧﺠﻬﺖ دري ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ زﺑﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺪان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد و ﻋﺮﯾﻀﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑـﺎو ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﻣﯿﺪارﻧـﺪ ﺑـﺂن زﺑـﺎﻧﺴﺖ و اﺷـﺘﻘﺎق آن از در اﺳﺖ و آن ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺑـﺎب اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آﻧﮑﻪ زﺑـﺎن دري زﺑﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺑﺎب‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ اﻫﻞ درﮔﺎه ﭘﺎدﺷﺎه( ﺑﺪان ﺳﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ‪*«2» «.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪19‬‬
‫)‪ -(2‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪) 335‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻋﻼﻣﺖ* داده ﻣﯿﺸﻮد ﺑﺼﺤﯿﻔﻪ ﺑﻌﺪ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫درﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﮐﻨﻮن ﺑﺤﺜﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ از زﺑﺎن دري ﯾﺎ ﭘﺎرﺳـﯽ دري ﻣﯿﺮود ﻣﺮاد زﺑﺎن ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن و‬
‫ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮﺳﺖ و اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺷﻮاﻫـﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬ﻟﻬﺠﺎت ﺧﺮاﺳﺎن و ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺑﻼد ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﻫﻢ ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮏ و از‬
‫ﯾﮏ دﺳـﺘﻪ ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي ﻣﺘﻘﺎرب ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻫﺪ درﯾﻦ ﺑﺎب ﻗﻮل اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ اﺳﺖ در اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳـﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﺧﺮاﺳـﺎن و ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ در ذﮐﺮ اﻟﺴـﻨﻪ اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »‪» :«1‬زﺑﺎﻧﻬـﺎي ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ ،‬زﺑـﺎن ﻣﺮدم ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر‬
‫ﻓﺼـﯿﺢ و ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ اواﺋـﻞ ﮐﻠﻤـﺎت را ﮐﺴـﺮه ﻣﯿﺪﻫﻨـﺪ و ﺣﺮف »ﯾـﺎ« ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﯿﺎﻓﺰاﯾﻨـﺪ و ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ »ﺑﯿﮕﻮ« و »ﺑﯿﺸﻮ«‪ ،‬و ﺳـﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﻔﺎﯾـﺪهﯾﯽ ﺑﺮ ﮐﻠﻤﺎت اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﺑﺨﻮردﺳﺘﯽ و ﺑﮕﻔﺘﺴﺘﯽ و ﺑﺨﻔﺘﺴﺘﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﻬﺎ و در آن زﺑﺎن ﺳـﺴﺘﯽ و ﻟﺠﺎﺟﯽ اﺳﺖ‪ .‬و زﺑﺎن‬
‫اﻫـﻞ ﻃﻮس و ﻧﺴـﺎ ﺑﻬﺘﺮﺳﺖ و در ﮐﻼـم ﻣﺮدم ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺗﮑّﻠﻒ و ﺧﺸﻮﻧﺘﯽ وﺟﻮد دارد ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮐﻠﻤﺎت را از ﺳـﯿﻨﻪ ﺑﺮﻣﯿﺂورﻧـﺪ و ﺑﻠﻨـﺪ ادا‬
‫ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ و ﻟﺴﺎن ﺑﺴﺖ ﺑﻬﺘﺮﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫‪ *-‬در وﺟﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ دري ﺑﺎﻧﻮاع دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ و ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ ذﯾﻞ ﮐﻠﻤﻪ دري آﻣﺪه اﺳﺖ در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪» :‬دري ﺑﻔﺘﺢ اول ﺑﺮ وزن ﭘﺮي ﻟﻐﺖ ﭘﺎرﺳـﯽ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﯽ اﺳﺖ و وﺟﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ آﻧﺮا ﺑﻌﻀـﯽ ﺑﻔﺼﯿﺢ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻫﺮﻟﻐﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ در آن ﻧﻘﺼﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ دري ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ ﻫﻤﭽﻮ اﺷـﮑﻢ و ﺷـﮑﻢ و ﺑﮕﻮي و ﮔﻮي و ﺑﺸـﻨﻮد و ﺷـﻨﻮد و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ؛ ﭘﺲ اﺷـﮑﻢ و ﺑﮕﻮي و‬
‫ﺑﺸـﻨﻮد دري ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻤﻌﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻟﻐﺖ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﭼﻨﺪ ﺷـﻬﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ آن ﺑﻠﺦ و ﺑﺨﺎرا و ﺑﺪﺧﺸﺎن و ﻣﺮو اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ دري زﺑﺎن‬
‫اﻫﻞ ﺑﻬﺸـﺘﺴﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺻـﻠﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ »ﻟﺴﺎن اﻫﻞ اﻟﺠﻨـﮥ ﻋﺮﺑﯽ او ﻓﺎرﺳـﯽ دري« و ﻣﻼﺋﮑﻪ آﺳـﻤﺎن ﭼﻬﺎرم ﺑﻠﻐﺖ‬
‫دري ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯿﮑﻨﻨـﺪ‪ .‬و ﻃﺎﯾﻔﻪﯾﯽ ﺑﺮآﻧﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن درﮔﺎه ﮐﯿﺎن ﺑـﺪان ﻣﺘﮑﻠﻢ ﻣﯿﺸﺪهاﻧـﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺑﻬﻤﻦ اﺳـﻔﻨﺪﯾﺎر‬
‫ﭼﻮن ﻣﺮدم از اﻃﺮاف ﻋـﺎﻟﻢ ﺑـﺪرﮔﺎه او ﻣﯽآﻣﺪﻧـﺪ و زﺑـﺎن ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧـﺪ ﺑﻬﻤﻦ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ داﻧﺸـﻤﻨﺪان زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ را وﺿـﻊ‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ و آﻧﺮا دري ﻧﺎم ﻧﻬﺎدﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ زﺑﺎﻧﯿﮑﻪ ﺑﺪرﮔﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺗﮑﻠﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﮑﻢ ﮐﺮد ﺗﺎ در ﺗﻤﺎم ﻣﻤﺎﻟﮏ ﺑﺎﯾﻦ زﺑﺎن ﺳـﺨﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ و‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ وﺿﻊ اﯾﻦ زﺑﺎن در زﻣﺎن ﺟﻤﺸـﯿﺪ ﺷﺪه و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪ در زﻣﺎن ﺑﻬﺮام‪ .‬و دري ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‬
‫از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺮون آﯾﺪ ﺑﺎﯾﻦ زﺑﺎن ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺷﻮد و اﯾﻦ وﺟﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﺑﺮ ﻫﺮﺗﻘﺪﯾﺮ ﮐﻪ ﻓﺮض ﮐﻨﻨﺪ آﻧﺮا واﺿـﻌﯽ ﻣﯿﺒﺎﯾﺪ و وﺿﻊ آﻧﺮا‬
‫ﺳﺒﺒﯽ در ﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻨﺴﻮب ﺑـﺪره ﮐﻮه را ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻫﻤﭽﻮ ﮐﺒﮏ دري و اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮشﺧﻮاﻧﯽ ﻫﻢ ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﻐﺎت ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن دري اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(1‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪335 -334‬‬
‫و زﺑـﺎن اﻫـﺎﻟﯽ دو ﻣﺮو )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮورود و ﻣﺮو ﺷﺎﻫﺠـﺎن( را ﻋﯿـﺒﯽ ﻧﯿﺴـﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﮑـﻪ در آﻧﻬـﺎ ﺗﮑّﻠـﻒ و درازﮐﺸــﯽ و ﮐﺸﺸـﯽ در اواﺧﺮ‬
‫ﮐﻠﻤﺎﺗﺴﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﻫﻞ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ »ﺑﺮاي اﯾﻦ« و آﻧﺎن )ﯾﻌﻨﯽ اﻫﻞ دو ﻣﺮو( ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ ﺑﺘﺮاي »‪ «1‬اﯾﻦ »ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ اﺟﻞ ﻫﺬا«‬
‫و ﯾﮏ ﺣﺮف اﻓﺰودهاﻧـﺪ؟ در اﯾﻦ ﺗﺄﻣﻞ ﮐﻦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﻮاﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬و زﺑﺎن ﻣﺮدم ﺑﻠﺦ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﺑﺎﻧﻬﺎﺳﺖ ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ را‬
‫در اﯾﻦ زﺑـﺎن ﮐﻠﻤـﺎت زﺷﺘﯽ اﺳﺖ؛ و زﺑـﺎن ﻫﺮوﯾـﺎن وﺣﺸـﯽ اﺳﺖ و آﻧـﺎﻧﺮا ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﻤـﺎت را ﺑـﺪ ادا ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺗﮑﻠﻒ و ﺗﺤـﺎﻣﻞ‬
‫رواﻣﯿﺪارﻧـﺪ ‪ ...‬و زﺑـﺎن ﻃﻮس و ﻧﺴﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺰﺑﺎن ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري اﺳﺖ و زﺑﺎن ﺳـﺮﺧﺲ و اﺑﯿﻮرد ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺰﺑﺎن ﻣﺮو و زﺑﺎن ﻏﺮجﺷﺎر »‪ «2‬ﺑﯿﻦ‬
‫زﺑـﺎن ﻫﺮات و ﻣﺮو اﺳﺖ و زﺑـﺎن ﮔﻮزﮔﺎﻧـﺎن ﺑﯿﻦ زﺑـﺎن ﻣﺮوزي و ﺑﻠﺨﯽ اﺳﺖ و زﺑـﺎن ﺑﺎﻣﯿﺎن و ﻃﺨﺎرﺳـﺘﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺰﺑﺎن ﺑﻠﺨﯽ اﺳﺖ ﺟﺰ‬
‫آﻧﮑﻪ ﻣﻐﻠﻖ اﺳﺖ و زﺑﺎن ﺧﻮارزم ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ »‪ «3‬و در زﺑﺎن ﺑﺨﺎراﯾﯿﺎن ﺗﮑﺮاري اﺳﺖ ‪ «4» ...‬و اﻫﻞ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺣﺮﻓﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﺎف و ﻗﺎف‬
‫اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ و ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ ﺑﮑﺮد ﮐﻢ و ﺑﮑﻔﺘﮑﻢ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ و درﯾﻦ زﺑﺎن ﺳـﺮدي و ﺧﻨﮑﯽ اﺳﺖ و زﺑﺎن ﭼﺎچ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﺑﺎن ﻫﯿﻄﻞ اﺳﺖ‬
‫و ﻣﺮدم ﺳـﻐﺪ را زﺑﺎﻧﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺑﺨﺎرا ﺑﺪان ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺟﺪا ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻧﺰد ﻣﺮدم آﻧﺮوﺳﺘﺎﻫﺎ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻦ اﻣﺎم ﺟﻠﯿﻞ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﻟﻔﻀﻞ را دﯾـﺪم ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑـﺪان زﺑﺎن ﺳـﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ و از ﻣﯿﺎن ﺷـﻬﺮﻫﺎﯾﯿﮑﻪ ﯾﺎد ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻤﺘﺮ ﺷـﻬﺮي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در روﺳﺘﺎﻫﺎي آن ﺑﺰﺑﺎن دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‪«5» «.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻔﯿﺪ و ذي ﻗﯿﻤﺖ را ﮐﻼم اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ »‪ «6‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯿﮑﻨﺪ ﮐﻪ »زﺑﺎن ﻣﺮدم ﺑﺨﺎرا ﻫﻤﺎن زﺑﺎن اﻫﻞ ﺳﻐﺪاﺳﺖ ﺟﺰ آﻧﮑﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﻠﻤﺎت را ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ و آﻧﺎﻧﺮا‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در اﺻﻞ ﺑﺘﺮون‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻗﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺮاد ﻏﺮﺟﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﯽ آﻧﺠﺎ را ﺑﻠﻘﺐ ﺷﺎر ﻣﯿﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬زﯾﺮا ﻟﻬﺠﻪ ﺧﻮارزﻣﯽ ﺑﺼﻮرت ﮐﻬﻦﺗﺮي در آن وﻻـﯾﺖ ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ دري ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻬﺠﻪ ﺧﺮاﺳﺎن و ﺑﺨﺎرا و ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ و‬
‫ﻏﯿﺮه اﺧﺘﻼف داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺒﻼ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺼﻔﺤﻪ ‪ 157‬ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫)‪ -(5‬ﻣﺮاد ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي روﺳﺘﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮي اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(6‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪490‬‬
‫زﺑﺎن دري اﺳﺖ‪.«1» «.‬‬
‫وﻗﺘﯽ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﯾﻦ اﻗﻮال دﻗﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪﻫـﺎ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬـﺎ را از ﺑـﺎب ﺗـﺪاول در درﮔﺎه ﺳـﻠﻄﺎن »دري« ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾـﮏ و در اﺻﻞ و رﯾﺸﻪ ﻫﻤﺎن زﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺧﺮاﺳﺎن در ﻗﺮن ﺳﻮم و‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ وﻗﺘﯽ در دوره اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺎﻣﯽ از زﺑﺎن دري ﻣﯿﺒﺮﻧﺪ ﻣﺮاد زﺑﺎن ادﺑﯽ ﻣﺸﺮق و ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ اﯾﺮان ﮐﻬﻦ اﺳﺖ و‬
‫ﻋﻠﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ دوﻟﺘﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ در دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﻧﺨﺴﺖ از ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ و ﭼﻮن ﻟﻬﺠﻪ ﻣﻨﺘﺨﺐ اﯾﻦ درﺑﺎرﻫﺎ ﻟﻬﺠﻪ ﺷﺮﻗﯽ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻮرد ﻓﻬﻢ اﻣﺮاي اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ و رﺟـﺎل دﺳـﺘﮕﺎه ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ آﻧﺮا زﺑﺎن دري ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ و ﻫﺮوﺟﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ دﯾﮕﺮي‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي زﺑﺎن دري درﺳﺖ ﺷﺪه ﻣﺼﻨﻮع و ﺑﯽارزش اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﻣﯿﺮﺳـﯿﻢ ﺑـﺎﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﮔﻔﺖ زﺑـﺎن دري زﺑـﺎن ﺗﮑﻠﻢ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣـﺪاﺋﻦ ﺑﻮد و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ در درﮔـﺎه ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﺪان ﺳـﺨﻦ ﻣﯿﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻈﺎﻫﺮ اﯾﻦ ﮐﻼم ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد اﯾﻦ اﺷﮑﺎل ﭘﯿﺶ ﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻟﻬﺠﻪ دري زﺑﺎن ﻣﺮدم ﻣﺸﺮق ﺑﻮد ﭘﺲ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣـﺪاﺋﻦ و در درﮔﺎه ﺳـﻼﻃﯿﻦ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺗﮑﻠﻢ ﺑﮑﺎر ﻣﯿﺮﻓﺖ؟ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﯾﻦ اﺷـﮑﺎل ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو‬
‫ﭘﺎﺳـﺦ را داد ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻠﺖ ﺗﺴـﻤﯿﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﺗﺨـﺎﻃﺐ ﻣـﺪاﺋﻦ ﺑﻪ »دري« اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻪ درﮔﺎه ﺳـﻼﻃﯿﻦ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ از آﻧﺮوي ﮐﻪ آن ﻟﻬﺠﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺸـﺮق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ »دري« ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ؛ دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻟﻬﺠﻪ ﻣﻌﻤﻮل در ﻣﺪاﺋﻦ ﻫﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻋﻬﺪ اﺷـﮑﺎﻧﯿﺎن و ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ ﺗﺴـﻠﻂ ﻗﻮم ﺷـﺮﻗﯽ »ﭘﺮﺗﻮ« در ﺗﯿﺴـﻔﻮن ﻣﺘـﺪاول ﺷـﺪه و در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻫﻢ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﻌﻨﻮان ﻟﻬﺠﻪ ﺗﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬ﻧﻪ ﻟﻬﺠﻪ رﺳـﻤﯽ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗـﺪوﯾﻦ‪ ،‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و اﯾﻦ ﺣـﺪس را ﺗﺘﻤﻪ ﮐﻼم اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣﯿﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬و اﻟﻐﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻬﺎ ﻣﻦ ﻟﻐﮥ‬
‫اﻫـﻞ ﺧﺮاﺳـﺎن و اﻟﻤﺸـﺮق ﻟﻐـﮥ اﻫـﻞ ﺑﻠـﺦ« و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺧﻮد ﮔﻮاﻫﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻟﻬﺠﻪ اﻫـﻞ ﺷـﺮق ﺧـﺎﺻﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﺑﻠﺨﯿـﺎن در ﻟﻬﺠﻪ دري‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺪاﺋﻦ ﻏﻠﺒﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ اﯾﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻟﻐﺖ دري ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺘﺪاول‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﻮل ﻋﯿﻨﺎ در ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ اﺻﻄﺨﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ ص ‪314‬‬
‫در ﻣﺸـﺮق اﯾﺮان ﮐﻪ از ﺑﺎب اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ در )‪ -‬درﮔﺎه ﺳـﻼﻃﯿﻦ( ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻌﻀﯽ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪهاﻧﺪ ﻫﯿﭻ ﻧﺴﺒﺘﯽ ﺑﺪره و در‬
‫)ﺑﺎب اﻟﺒﯿﺖ( ﻧﺪارد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺴـﻠﻢ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻟﻬﺠﻪ دري زﺑﺎن اﻫﻞ ﻣﺸﺮق ﺧﺎﺻﻪ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻗﺒﻮل اﯾﻦ اﺻﻞ ﻫﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫آن ﻻـزم ﻣﯿﺸـﻮد ﮐﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﻣـﺬﮐﻮر دﻧﺒـﺎﻟﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﯾـﺎ ﭘﻬﻠﻮي اﺷـﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔـﺬﺷﺖ زﻣـﺎن و ﺗﺤّﻮل و ﺗﮑﺎﻣـﻞ و‬
‫آﻣﯿﺰش ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺼﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آﺛﺎر آﻧﺮا در ﻗﺮن ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻗﺮن ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﺑﺒﻌـﺪ اﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ را ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺸـﮑﯿﻞ درﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺸـﺮق در ﻋﻬـﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺼﻮرت زﺑﺎن رﺳـﻤﯽ درآﻣـﺪ ﺑﺎﺳﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬دري‪ ،‬ﭘﺎرﺳﯽ دري‪ ،‬ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و آﻧﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺮﺑﯽ )‪ -‬ﺗﺎزي( و ﭘﻬﻠﻮي )‪ -‬ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ( ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ »ﭘﺎرﺳـﯽ« ﮐﻪ در ﺗﺴـﻤﯿﻪ ﻓﻮق ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻏﯿﺮ از ﭘﺎرﺳـﯿﮏ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﭘﻬﻠﻮي ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﭘﺎرﺳـﯽ ﯾﺎ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺘﺪاول‬
‫در ﻓﺎرس اﺳﺖ )ﮐﻪ از ﻗـﺪﯾﻢ اﻻﯾﺎم ﺑـﺪﯾﻦﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯿﺸﺪ(‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﭘﺎرﺳـﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻋﺮﺑﯽ )‪ -‬ﺗﺎزي( و ﺗﺮﮐﯽ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻋّﻢ »اﯾﺮاﻧﯽ« اﺳﺖ »‪ «1‬ﻧﻪ ﺑﺮاي اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﻌﯿﻨﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼـ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻃﺒﺮي ﮐﻪ ﺑـﺎﻣﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ از ﺗـﺎزي ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﮔﺮداﻧـﺪه ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﺴﺖ از رواﯾﺖ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي رﺣﻤـﮥ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده ﺑﺰﺑـﺎن ﭘﺎرﺳـﯽ دري راه راﺳﺖ ‪ «...‬و ﭼﻨـﺪ ﺳـﻄﺮ ﺑﻌـﺪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ دﺷـﺨﻮار آﻣـﺬﺑﺮوي ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﻋﺒﺎرت ﮐﺮدن ﺑﺰﺑﺎن ﺗﺎزي و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﯽ ﻣﺮ اﯾﻦ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳـﯽ« و‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺷﻌﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻﯿﻒ و ﻣﻌﺎﺻﺮان او را ﮐﻪ درﺑﺎره ﯾﻌﻘﻮب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »ﭘﺎرﺳﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ »‪ «2‬و ﻓﺮدوﺳﯽ زﺑﺎﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﺑﺎﻣﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﺪان درآﻣﺪ »ﭘﺎرﺳﯽ دري« ﺧﻮاﻧﺪه‪:‬‬
‫ﺑﺘﺎزي ﻫﻤﯽ ﺑﻮد ﺗﺎ ﮔﺎه ﻧﺼﺮﺑﺪاﻧﮕﻪ ﮐﻪ ﺷﺪ در ﺟﻬﺎن ﺷﺎه ﻧﺼﺮ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﭘﺎرﺳﯽ دريﻧﺒﺸﺘﻨﺪ و ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪ داوري‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در ﻋﺮف ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻓﺎرس و ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻋﻢ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪449 -448‬‬
‫و زﺑـﺎن ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ را اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﻤﻌﻤﺮي در ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﺧﻮد »ﭘﺎرﺳـﯽ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﭘﻬﻠﻮي و ﺗـﺎزي‪» :‬ﻣﺄﻣﻮن آن ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﺳﺖ و آن ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺪﯾﺬ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮذ دﺑﯿﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺎ از زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺰﺑﺎن ﺗﺎزي ﮔﺮداﻧﯿﺬ‪ ،‬ﭘﺲ اﻣﯿﺮ ﺳﻌﯿﺪ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺸﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮش آﻣﺬش‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﻠﻌﻤﯽ‪ ،‬ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﺗﺎ از زﺑﺎن ﺗﺎزي ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﮔﺮداﻧﯿﺬ‪ «1» «.‬و ﺑﺎز ﻓﺮدوﺳﯽ زﺑﺎن ﺧﻮد را‬
‫در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﭘﺎرﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺴﯽ رﻧﺞ ﺑﺮدم در اﯾﻦ ﺳﺎل ﺳﯽﻋﺠﻢ زﻧﺪه ﮐﺮدم ﺑﺪﯾﻦ ﭘﺎرﺳﯽ و در ﻣﻮاردي »ﭘﺎرﺳﯽ« ﯾﺎ »دري« را در ﺑﺮاﺑﺮ »ﭘﻬﻠﻮي« )‪ -‬ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ( آورده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﺑﯿَﻮرﺳﭙﺶ ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎم ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﺠﺎ ﺑﯿَﻮر از ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ ﺷﻤﺎرﺑﻮد در زﺑﺎن دري ده ﻫﺰار‬
‫ﻧﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﺎر او ﺑﺸـﻨﻮياﮔﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ ﮔﻮﯾﺪ ار ﭘﻬﻠﻮي و ﺷﺎﻋﺮان دﯾﮕﺮ ﻗﺮﻧﻬﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﺠﺮي ﻫﻤﻪ ﺟﺎ اﺷـﻌﺎر و اﻟﻔﺎظ ﺧﻮد را دري و‬
‫ﮔﺎه ﭘﺎرﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫دل ﺑﺪان ﯾﺎﻓﺘﯽ از ﻣﻦ ﮐﻪ ﻧﮑﻮداﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻣﺪﺣﺖ ﺧﻮاﺟﻪ آزاده ﺑﺎﻟﻔﺎظ دري‬
‫ﺧﺎﺻﻪ آن ﺑﻨﺪه ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪه ﻣﻦ ﺑﻨﺪه ﺑﻮدﻣﺪح ﮔﻮﯾﻨﺪه و داﻧﻨﺪه اﻟﻔﺎظ دري )ﻓّﺮﺧﯽ(‬
‫ﻣﻦ آﻧﻢ ﮐﻪ در ﭘﺎي ﺧﻮﮐﺎن ﻧﺮﯾﺰمﻣﺮ اﯾﻦ ﻗﯿﻤﺘﯽ دّر ﻟﻔﻆ دري را )ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو(‬
‫ﺻﻔﺎت روي وي آﺳﺎن ﺑﻮد ﻣﺮا ﮔﻔﺘﻦﮔﻬﯽ ﺑﻠﻔﻆ دري و ﮔﻬﯽ ﺑﺸﻌﺮ دري )ﺳﻮزﻧﯽ(‬
‫اﻣﺎ ِﺻﺤﺎ ﺑﺘﺎزﯾﺴﺖ و ﻣﻦ ﻫﻤﯽﺑﭙﺎرﺳﯽ ﮐﻨﻢ اﻣﺎ ِﺻﺤﺎي او و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ در آﺛﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻗﺮون ﺑﻮﻓﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد »‪.«2‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﻣﻨﻘﻮل از ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺰوﯾﻨﯽ ج ‪ 2‬ص ‪22‬‬
‫)‪ -(2‬دوﺳﺖ ﻓﺎﺿـﻠﻢ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺴـﯿﺎري از اﯾﻦ ﺷﻮاﻫﺪ را در ﻣﻘﺪﻣﻪ ج ‪ 1‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ ص ﺳـﯽ و ﯾﮏ‪ -‬ﺳﯽ و ﺷﺶ ﺟﻤﻊ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫زﺑـﺎن دري ﯾـﺎ ﭘﺎرﺳـﯽ ﯾـﺎ ﭘﺎرﺳـﯽ دري‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣـﺪ وﺳﻂ ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي ﻣﺸـﺮق )ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن و ﭘﺎرهﯾﯽ از ﺑﻼد ﻣﺎوراء‬
‫اﻟﻨﻬﺮ( و وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ اﯾﺮاﻧﯽ در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺘﻔﺼﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫دﯾﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ درﺑﺎري و اداري ﯾﺎﻓﺖ و زﺑﺎن ﺷـﻌﺮ و ﻧﺜﺮ آن ﻧﻮاﺣﯽ ﺷﺪ و اﻧﺪكاﻧﺪك ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦ زﺑﺎن ﺷﺮوع ﺑﺸﺎﻋﺮي و‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻨﺪي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ اﺳـﺘﺎدان ﻣﺴﻠّﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ رودﮐﯽ و دﻗﯿﻘﯽ و ﻓﺮدوﺳﯽ و ﮐﺴﺎﺋﯽ و دﯾﮕﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻇﻬﻮر‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺪﯾﻦ ﻟﻬﺠﻪ آﺛـﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﭘﺪﯾـﺪ آوردﻧـﺪ و ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻨﺜﺮ در ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻬﺠﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪ و ﺑﻌـﺪ از آﻧﮑﻪ در‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﺮان ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﭙﺎرﺳﯽ ﺷﻌﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﮐﺘﺎب ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ از ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻬﺠﻪ آﻣﺎده و ﻣﻬﯿﺎ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ‬
‫زﺑـﺎن رﺳـﻤﯽ ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑـﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺎ ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ دواوﯾﻦ و ﮐﺘـﺒﯽ ﮐﻪ ﺑـﺪان ﻟﻬﺠﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣـﺪه ﺑـﻮد ﺧـﻮد را آﻣـﺎده ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﯽ و‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﯽ ﺑﺪان ﻟﻬﺠﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻬﺠﻪ دري ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﯾﮏ ﻟﻬﺠﻪ رﺳـﻤﯽ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ادﺑﯽ در ﻫﻤﻪ اﯾﺮان اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻬﻤﺎن وﺿﻊ اﺻـﻠﯽ و اﺑﺘﺪاﺋﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﺷـﻌﺮاي ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺮﮐﺰ و ﻣﻐﺮب و ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب اﯾﺮان ﻫﺮﯾﮏ ﻣﻘﺪاري از ﻣﻔﺮدات و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﺧﻮد را‬
‫در آن وارد ﮐﺮدﻧـﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻨـﺎ ﺑﻌﻠـﻞ و ﺟﻬـﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ ﺗـﺄﺛﯿﺮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در آن ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ از آﻏﺎز ﻏﻠﺒﻪ اﺳـﻼم‬
‫ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺑﺴـﯿﺎري از ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت و ﻣﻔﺮدات و ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﻮل ﺻـﺮف و اﺷﺘﻘﺎق زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در آن راه ﺟﺴﺖ‬
‫و ﻟﻬﺠﻪﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮون ﻣﺘﺄّﺧﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ از اﯾﻦ راه ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬آﻏﺎز ادب ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺻـﺤﺎﯾﻒ ﭘﯿﺸـﯿﻦ و دﻗﺖ در ﻣﺘﻮن ﺗﻮارﯾﺦ و آﺛﺎري ﮐﻪ از ادوار ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم ﺑﻤﺎ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ ﺳﺎﺑﻘﻪ ادﺑﯽ ﻗﻮم اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﺎﻣﻼ‬
‫روﺷﻦ و آﺷـﮑﺎر ﻣﯿﺸﻮد؛ و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎ ﺳﻘﻮط ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و از دﺳﺖ دادن اﺳﺘﻘﻼل ﺧﻮﯾﺶ‬
‫دﺳـﺖ از اداﻣـﻪ ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺧـﻮد ﻧﮑﺸــﯿﺪﻧﺪ و ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ دﯾـﺪهاﯾﻢ در ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﻗﺮن ﻫـﺎي ﻫﺠﺮي ﭼـﻪ ﺑﻠﻬﺠﻪﻫـﺎي ﭘﻬﻠـﻮي و ﺳـﻐﺪي و‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ و ﭼﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬آﺛﺎر ﻓﺮاوان‬
‫ﺑﻮﺟﻮد آوردﻧـﺪ ﻟﯿﮑﻦ در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮاد ﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ آﺛﺎرﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻠﻬﺠﻪ ﭘﺎرﺳـﯽ دري ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪه و در ﺻـﺤﺎﯾﻒ ﮐﺘﺐ ﺛﺒﺖ ﺷـﺪه و ﺑﻨﺎم‬
‫اوﻟﯿﻦ اﺷﻌﺎر و آﺛﺎر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻤﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﭘﺎرﺳـﯽ دري ﺑﻌﻨﻮان ﯾـﮏ زﺑﺎن رﺳـﻤﯽ در درﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺣّﮑﺎم ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻋﺮب و ﯾﺎ از اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ آﺷـﻨﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻪ و از ﺟﻤﯿﻊ ﺟﻬﺎت ﺗﺎﺑﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ در ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت رﺳﻤﯽ و ﺗﻬﻨﯿﺘﻬﺎي اﻋﯿﺎد و ﻓﺘﻮح ﺟﺰ‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮد و اﮔﺮ ﯾﮏ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﺑﺰﺑﺎن ﺧﻮد ﻣﯿﻨﻮﺷﺖ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از ﻟﻬﺠﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪه زﺑﺎن رﺳـﻤﯽ ﻋﻬﺪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻋﺮب ﺑﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯿﮑﺮد و اﮔﺮ در ﻣﺸـﺮق اﯾﺮان ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺷـﻌﺮي وﺟﻮد داﺷﺖ ﯾﺎ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯿﺂﻣـﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﯾﮏ اﺛﺮ ادﺑﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻤﻮم اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯿﺸـﺪ و ﺣﺘﯽ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﯿﻢ آن آﺛـﺎر را از ﻗﺒﯿـﻞ آﺛـﺎر ادﺑﯽ ﯾﮏ ﻟﻬﺠﻪ رﺳـﻤﯽ ﺑﺸـﻤﺎر‬
‫آورﯾﻢ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ آﻧﺮا از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر ادﺑﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺤﺴﻮب دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪن ﯾـﮏ ﻟﻬﺠﻪ ادﺑﯽ و رﺳـﻤﯿﺖ ﯾـﺎﻓﺘﻦ آن ﺑﻌﻨﻮان زﺑـﺎن ادﺑﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻋﻠﻤﯽ از وﻗﺘﯽ اﻣﮑـﺎن ﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻧﯿﻢ ﻣﺴـﺘﻘﻞ‬
‫ﻃـﺎﻫﺮي و دوﻟﺘﻬـﺎي ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺻـﻔﺎري و ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ و ﺑﻮﯾﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﻬـﺎي ﺟﺰء ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻄﺎﻫﺮﯾﺎن ﻫﯿـﭻ ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺼـﺪ ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ زﺑﺎن رﺳـﻤﯽ ﻋﺮﺑﯽ و روي ﮐﺎر آوردن ﻟﻬﺠﻪ‬
‫ﻣﺸـﺮق ﺑﻌﻨﻮان زﺑﺎن رﺳﻤﯽ درﺑﺎري داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ رواﯾﺎﺗﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ »‪ «1‬ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﻃﺎﻫﺮ ذو اﻟﯿﻤﯿﻨﯿﻦ از‬
‫ﻧﺸـﺮ ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و »اﯾﺸﺎن را در ﭘﺎرﺳﯽ و ﻟﻐﺖ دري اﻋﺘﻘﺎدي ﻧﺒﻮد‪ ،‬در آن ﻋﺼﺮ ﺷﻌﺮا درﯾﻦ ﻓﻦ ﮐﻤﺘﺮ ﺧﻮض‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ« »‪ «2‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺮﻋﮑﺲ آن ﺳﻠﺴﻠﻪ آل ﻟﯿﺚ ﺣﺎﻣﯽ ﺟّﺪي زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑـﺎ اﻃﻼﻋﯽ ﮐﻪ از اﺣﻮال و اﻓﮑﺎر ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ دارﯾﻢ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ او ﺑﻘﺼـﺪ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻞ اﯾﺮاﻧﯽ و ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﯾﺎ ﺿـﻌﯿﻒ‬
‫ﮐﺮدن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻐﺪاد ﺷﺮوع ﺑﻔﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺮد و ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ از ﺷﻌﺮ اﻟﻤﺘﻮﮐﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻪ از ﻗﻮل او ﺑﺮاي ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺬﮐﺮه دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﭼﺎپ ﻫﻨﺪ ص ‪2‬‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ج ‪ 2‬ص ‪2‬‬
‫ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﺎﯾﻪ درﻓﺶ ﮐﺎوﯾﺎن ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﻣﻢ ﺳـﯿﺎدت ﺟﻮﯾﺪ و ﺑﺮ ﺳـﺮﯾﺮ ﻣﻠﻮك ﻋﺠﻢ ﺑﺮآﯾﺪ و رﺳﻮم ﮐﻬﻦ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ‪ ،‬ﯾﺎ از آﻧﺮوي ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺸـﻌﺮ و ادب ﻋﺮب ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﻤﯿﮑﺮد و ﺷﺎﻋﺮان ﻋﺮﺑﯽ زﺑﺎن را ﻧﻤﯽﻧﻮاﺧﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮد زﺑﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯿﻔﻬﻤﺪ و ﺑﺪان ﺳﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ زﺑﺎن ادﺑﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺷﻌﺮ ﺷﻌﺮا را ﺑﺪان زﺑﺎن ﺑﺸﻨﻮد و ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻼﻗﻪ‬
‫اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﻟﻬﺠﻪ دري ﺑﻌﻨﻮان زﺑـﺎن رﺳـﻤﯽ و ادﺑﯽ در درﺑـﺎر او ﺗﻠﻘﯽ ﮔﺮدد و ﻣﻌﻤﻮل ﺷﻮد و ﺣـﺘﯽ ﺑﺮواﯾﺘﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮودن ﺷﻌﺮ ﺑﻠﻬﺠﻪ دري ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي‬
‫ﭘﺲ ﺑﺤﺚ در رﺳـﻤﯽ ﺷﺪن ﻟﻬﺠﻪ ﭘﺎرﺳـﯽ دري ﺗﻮأم اﺳﺖ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫و اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻣﻮﺟﻮد اوﻟﯿﻦﺑﺎر ﺷﺮوع ﺑﺸﺎﻋﺮي ﺑﺰﺑﺎن دري ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫رواﯾـﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳـﯽﮔﻮي دارﯾﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺎور ﻧﮑﺮدﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﻣﯿﺘﻮان آورد ﻗﻮل ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﯾﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن آن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻗﺴـﻤﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺴـﻤﺖ ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮ آن‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﺳـﺒﮏ ﺗﺤﺮﯾﺮ آن آﺷـﮑﺎرﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﯾﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﯾﺮ رواﯾﺎت اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫از ﻣﺂﺧـﺬ ﻗـﺪﯾﻢ ﻧﺸﺄت ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﺪ در ﮐﺘﺒﯽ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺑﺒﻌﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﺬﮐﺮ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺎت و ﻧﻘﺪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﯿﭙﺮدازﯾﻢ‪:‬‬
‫رواﯾﺖ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن‪ :‬ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺤﺚ در ﻓﺘﻮﺣـﺎت ﯾﻌﻘﻮب در ﺧﺮاﺳﺎن و ﮔﺸﻮدن ﻫﺮات و ﭘﻮﺷـﻨﮓ و ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﻨﺸﻮر ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﮐﺎﺑﻞ و ﮐﺮﻣﺎن و ﻓﺎرس از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ و ﺗﺎروﻣﺎر ﮐﺮدن ﺧﻮارج ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﺲ ﺷﻌﺮا او را ﺷﻌﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪي ﺑﺘﺎزي‬
‫ﻗﺪ اﮐﺮم اﻟّﻠﻪ اﻫﻞ اﻟﻤﺼـﺮ و اﻟﺒﻠﺪﺑﻤﻠﮏ ﯾﻌﻘﻮب ذي اﻻﻓﻀﺎل و اﻟﻌﺪد ﭼﻮن اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﺑﺮﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ او ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺒﻮد درﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻﯿﻒ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد و دﺑﯿﺮ رﺳﺎﯾﻞ او ﺑﻮد و ادب ﻧﯿﮑﻮ داﻧﺴﺖ و ﺑﺪان روزﮔﺎر ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺎرﺳﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﯾﻌﻘﻮب ﮔﻔﺖ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻦ اﻧﺪر ﻧﯿﺎﺑﻢ ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ؟ ﻣﺤﻤﺪ وﺻـﯿﻒ ﭘﺲ ﺷـﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ﮔﻔﺘﻦ ﮔﺮﻓﺖ و اول ﺷﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ اﻧﺪر ﻋﺠﻢ او ﮔﻔﺖ و ﭘﯿﺶ‬
‫ازو ﮐﺴـﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎرﺳـﯿﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺶ اﯾﺸﺎن ﺑﺮود ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻨﺪي ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻖ ﺧﺴﺮواﻧﯽ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻋﺠﻢ ﺑﺮﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﻋﺮب‬
‫آﻣﺪﻧﺪ ﺷـﻌﺮ ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﺑﺘﺎزي ﺑﻮد و ﻫﻤﮕﺎﻧﺮا ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷـﻌﺮ ﺗﺎزي ﺑﻮد و اﻧﺪر ﻋﺠﻢ ﮐﺴﯽ ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺰرﮔﯽ آن ﺑﻮد ﭘﯿﺶ از‬
‫ﯾﻌﻘﻮب ﮐﻪ اﻧـﺪرو ﺷـﻌﺮ ﮔﻔﺘﻨـﺪي ﻣﮕﺮ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺸﺎري و او ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮد و ﺗﺎزي داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺷـﻌﺮاء او ﺗﺎزي ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺳـﭙﺎه او ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻋﺮب ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺗﺎزﯾـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﯾﻌﻘﻮب زﻧﺒﯿﻞ و ﻋّﻤﺎر ﺧﺎرﺟﯽ را ﺑﮑﺸﺖ و ﻫﺮي ﺑﮕﺮﻓﺖ و ﮐﺮﻣﺎن و ﻓﺎرس او را دادﻧـﺪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ‬
‫وﺻﯿﻒ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﺑﮕﻔﺖ‪ ،‬ﺷﻌﺮ‪«1» :‬‬
‫اي اﻣﯿﺮي ﮐﻪ اﻣﯿﺮان ﺟﻬﺎن ﺧﺎﺻﻪ و ﻋﺎمﺑﻨﺪه و ﭼﺎﮐﺮ و ﻣﻮﻻي و ﺳﮓ ﺑﻨﺪ و ﻏﻼم‬
‫ازﻟﯽ ﺧﻄﯽ در ﻟﻮح ﮐﻪ ﻣﻠﮑﯽ ﺑﺪﻫﯿﺪﺑﺎﺑﯽ ﯾﻮﺳﻒ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﻟﻠﯿﺚ ﻫﻤﺎم‬
‫ﺑﻠﺘﺎم آﻣﺪ زﻧﺒﯿﻞ و ﻟﺘﯽ ﺧﻮرد ﺑﻠﻨﮏ »‪«2‬ﻟﺘﺮه »‪ «3‬ﺷﺪ ﻟﺸﮑﺮ زﻧﺒﯿﻞ و ﻫﺒﺎ ﮔﺸﺖ ﮐﻨﺎم‬
‫ﻟﻤﻦ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﺨﻮاﻧﺪي ﺗﻮ اﻣﯿﺮا ﺑﯿﻘﯿﻦﺑﺎ ﻗﻠﯿﻞ اﻟﻔﺌﮥ »‪ «4‬ﮐﺖ زاد در آن ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺎم‬
‫ﻋﻤﺮ ﻋّﻤﺎر ﺗﺮا ﺧﻮاﺳﺖ و زو ﮔﺸﺖ ﺑﺮيﺗﯿﻎ ﺗﻮ ﮐﺮد ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ ﺑﻤﯿﺎن دد و دام‬
‫ﻋﻤﺮ او ﻧﺰد ﺗـﻮ آﻣـﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭼﻮن ﻧﻮح ﺑﺰيَدِر آﮐـﺎر »‪ «5‬ﺗِﻦ او ﺳـﺮ او ﺑـﺎب ﻃﻌﺎم »‪ «6‬اﯾﻦ ﺷـﻌﺮ دراز اﺳﺖ اﻣﺎ اﻧـﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑّﺴﺎم‬
‫ﮐﻮرد از آن ﺧﻮارج ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺼـﻠﺢ ﻧﺰد ﯾﻌﻘﻮب آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻃﺮﯾﻖ ]ﭘﺴـﺮ[ وﺻـﯿﻒ ﺑﺪﯾﺪ اﻧﺪر ﺷـﻌﺮ‪ ،‬ﺷﻌﺮﻫﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﮔﺮﻓﺖ و ادﯾﺐ‬
‫ﺑﻮد و ﺣﺪﯾﺚ ﻋّﻤﺎر اﻧﺪر ﺷﻌﺮي ﯾﺎد ﮐﻨﺪ؛ ﺷﻌﺮ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﻧﺒﻮد او ﺑﺪل ﻣﺘﻬﻢﺑﺮ اﺛﺮ دﻋﻮت ﺗﻮ ﮐﺮد ﻧﻌﻢ‬
‫ﻋﻤﺮ ز ﻋﻤﺎر ﺑﺪان ﺷﺪ ﺑﺮيﮐﺎوي ﺧﻼف آورد ﺗﺎ ﻻﺟﺮم‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻦ اﺑﯿﺎت را ﺑﺼﻮرت ﺗﺼﺤﯿﺢﺷﺪه ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﻧﻪ آﻧﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﮐﺬا ﻓﯽ اﻻﺻﻞ و ﺷﺎﯾﺪ ﻟﺘﺎم اﺳﻢ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ ...‬وﻟﺖ ﻫﻢ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺿﺮب دﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮔﺮز اﺳﺖ )ﺣﻮاﺷﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻬﺎر(‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺘﺮه‪ :‬ﭘﺎرهﭘﺎره‪ ،‬از ﻫﻢ ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ‬
‫)‪ -(4‬اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﻪ‪ :‬ﮐﻢ ﻣﻦ ﻓﺌﮥ ﻗﻠﯿﻠﮥ ﻏﻠﺒﺖ ﻓﺌﮥ ﮐﺜﯿﺮة‬
‫)‪ -(5‬ﺑﺎب آﮐﺎر ﯾﮑﯽ از دروازﻫﺎي ﺷﻬﺮ زرﻧﺞ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﻮد‬
‫)‪ -(6‬ﺑﺎب اﻟﻄﻌﺎم ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از دروازﻫﺎي دﯾﮕﺮ زرﻧﺞ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 167 :‬دﯾﺪ ﺑﻼ ﺑﺮ ﺗﻦ و ﺑﺮ ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶﮔﺸﺖ ﺑﻌﺎﻟﻢ ﺗﻦ او در اﻟَﻢ‬
‫ﻣﮑﻪ ﺣﺮم ﮐﺮد ﻋﺮب را ﺧﺪايﻋﻬﺪ ﺗﺮا ﮐﺮد ﺣﺮم در ﻋﺠﻢ‬
‫ﻫﺮﮐﻪ درآﻣـﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﺷﺪﻧـﺪﺑﺎز ﻓﻨﺎ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪ اﯾﻦ ﺣﺮم ﺑﺎز ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺨّﻠﺪ ﻫﻢ ﺳـﮕﺰي ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮدي ﻓﺎﺿﻞ ﺑﻮد و ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭘﺎرﺳـﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﮔﺮﻓﺖ و اﯾﻦ ﺷﻌﺮ را ﺑﮕﻔﺖ‪ ،‬ﻧﻈﻢ‪:‬‬
‫ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﺰاد ﺣّﻮا‪ ،‬و آدم ﻧِﮑﺸﺖﺷﯿﺮ ﻧﻬﺎدي ﺑﺪل و ﺑﺮ َﻣﻨِﺸﺖ »‪«1‬‬
‫ﻣﻌﺠﺰ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻣﮑﯽ ﺗﻮﯾﯽﺑﮑﻨﺶ و ﺑﻤﻨﺶ و ﺑُﮕِﻮﺷﺖ‬
‫ﻓﺨﺮ ﮐﻨـﺪ ﻋﻤﺎر روزي »‪ «2‬ﺑﺰرگ »‪«3‬ﮐﻮ ﻫﻤﺎﻧﻢ ﻣﻦ ﮐﻪ ﯾﻌﻘﻮب ُﮐﺸﺖ ﭘﺲ از آن ﻫﺮﮐﺴـﯽ ﻃﺮﯾﻖ ﺷـﻌﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ اﻣﺎ اﺑﺘـﺪا اﯾﻨﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺲ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﺷﻌﺮ ﯾﺎد ﻧﮑﺮده ﺑﻮد اﻻﺑﻮﻧﻮاس ﻣﯿﺎن ﺷﻌﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﭘﺎرﺳﯽ ﻃﻨﺰ را ﯾﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد »‪.««4‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻔﺼﻠﺘﺮﯾﻦ و ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ اﺷﺎرهﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﺂﻏﺎز ﺷﻌﺮ و ادب ﭘﺎرﺳﯽ در ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ آﻣﺪه و ﺳﺎﯾﺮ اﺷﺎرات‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺰﻣﺎﻧﯽ ﻗﺪﯾﻤﺘﺮ‬
‫از دوره ﯾﻌﻘﻮب ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻗﻮل ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻣﺘﺄّﺧﺮﺗﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺸـﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻـﯿﻒ از دﺑﯿﺮان ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ از اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ ﻗﺪرت ﯾﻌﻘﻮب ﺑﺎ او ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ دوره اﻣﺮاي ﺑﻌﺪ از ﯾﻌﻘﻮب را ﻫﻢ درك ﮐﺮده و ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 297 -296‬ﻫﺠﺮي ﻫﻢ آﺛﺎري ازو دارﯾﻢ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺷﻌﺮ او ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻌـﺪ از ﺳﺎل ‪ 251‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا از ﻓﺤﻮاي ﻋﺒﺎرت وي و اﺷـﻌﺎري ﮐﻪ ﻣﻘﻠّـﺪان او ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﻪ‬
‫ﻋﻤﺎر ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺎﺳﯽ اﺷﻌﺎر آﻧﺎﻧﺴﺖ و ﻋﻤﺎر ﺧﺎرﺟﯽ در ﺟﻤﺎدي اﻵﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 251‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ »‪ .«5‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ اﮔﺮ ﻗﻮل‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻌـﺎدل ﻣﻨﺸﻦ ﭘﻬﻠﻮي و ﻣﻨﺶ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻧﻮ و اﯾﻦ ﺗـﺎء ﺑﺠـﺎي ﻧﻮن ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز در ﻟﻬﺠﻪ ﻋـﺎﻣﻪ ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﺖ و ﺧﻮرﺷﺖ و ﺑﺮﺷﺖ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﯾﺎء ﻋﻼﻣﺖ ﮐﺴﺮه اﺳﺖ‬
‫)‪ -(3‬روز ﺑﺰرگ ﯾﻌﻨﯽ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪212 -209‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن را ﺑﺎور دارﯾﻢ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷـﻌﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ دري ﮐﻪ ﺑﺘﻘﻠﯿـﺪ از ﻗﺼﺎﯾـﺪ و اﺷـﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺘﺼﻒ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻـﯿﻒ ﻏﯿﺮ از ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ آﻧﺮا آورده و ﺑﺎﻗﯽ را ﺑﺴـﺒﺐ درازي ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ رﻫﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺷـﻌﺎر دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ داﺷﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ ﺷﮑﺴﺖ راﻓﻊ ﺑﻦ ﻫﺮﺛﻤﻪ و ﻗﺘﻞ او در ﺳﺎل ‪ 283‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «1‬و ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﺑﺪﺳﺖ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ )‪ 287‬ﻫﺠﺮي( ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻧﺰد او ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻨﺪه ﺳﺒﺐ از ﺑﺨﺸﺶ اﺳﺖﮐﺎر ﻗﻀﺎ ﺑﻮد و ﺗﺮا ﻋﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻮدوﻧﺒﻮد از ﺻﻔﺖ اﯾﺰدﺳﺖﺑﻨﺪه درﻣﺎﻧﺪه ﺑﯿﭽﺎره ﮐﯿﺴﺖ‬
‫اول ﻣﺨﻠﻮق ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ زوالﮐﺎر ﺟﻬﺎن اول و آﺧﺮ ﯾﮑﯿﺴﺖ‬
‫ﻗﻮل ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺨﻮان ﻓﺎﺳـﺘﻘﻢﻣﻌﺘﻘﺪي ﺷﻮ و ﺑﺮ آن ﺑﺮﺑﺎﯾﺴﺖ »‪ «2‬و ﻗﺼـﯿﺪه دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ وﻗـﺎﯾﻊ ﺳﺎل ‪ 297 -296‬و ﮔﺮﻓﺘـﺎري ﻃﺎﻫﺮ و‬
‫ﯾﻌﻘﻮب ﭘﺴﺮان ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﺑﺪﺳﺖ ﺳﺒﮑﺮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﺑﻮد ﺷﺪه ﺑﯽﻗﯿﺎسﻋﻤﺮو ﺑﺮ آن ﻣﻠﮏ ﺷﺪه ﺑﻮد راس‬
‫از ﺣﺪ ﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺤﺪ ﭼﯿﻦ و ﺗﺮكاز ﺣﺪ زﻧﮓ ﺗﺎ ﺑﺤﺪ روم و ﮔﺎس »‪«3‬‬
‫رأس ذﻧﺐ ﮔﺸﺖ و ﺑﺸﺪ ﻣﻤﻠﮑﺖزّر زده ﺷﺪ ز ﻧﺤﻮﺳﺖ ﻧﺤﺎس‬
‫دوﻟﺖ ﯾﻌﻘﻮب درﯾﻐﺎ ﺑﺮﻓﺖﻣﺎﻧﺪ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺑﻌﻘﺐ ﺑﺮ ﺣﻮاس‬
‫اي ﻏّﻤﺎ ﮐﺂﻣﺪ و ﺷﺎدي ﮔﺬﺷﺖﺑﻮد دﻟﻢ داﯾﻢ ازﯾﻦ ﭘﺮﻫﺮاس‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﮑﺮدﯾﻢ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪﺳﻮد ﻧﺪارد ز ﻗﻀﺎ اﺣﺘﺮاس‬
‫ﻧﺎس ﺷﺪﻧﺪ ﻧﺴﻨﺎس آﻧﮕﻪ ﻫﻤﻪآن ﻫﻤﻪ ﻧﺴﻨﺎس ﮔﺸﺘﻨﺪ ﻧﺎس‬
‫ﻣﻠﮏ اﺑﺎ ﻫﺰل ﻧﮑﺮد اﻧﺘﺴﺎبﻧﻮر ز ﻇﻠﻤﺖ ﻧﮑﻨﺪ اﻗﺘﺒﺎس‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(3‬ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺮاد »ﻣﻤﻠﮑﮥ اﻟﺴﺮﯾﺮ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﻮد در ﻗﻔﻘﺎز ﺷﻤﺎﻟﯽ )ﺣﻮاﺷﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻬﺎر(‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 169 :‬ﺟﻬـﺪ وِﺟـ ِﺪ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﺎﯾـﺪ ﻫﻤﯽﺗﺎ ﮐﻪ ز ﺟـﺪه ﺑﺪر آﯾﺪ اﯾﺎس »‪ «1‬اﻣـﺎ از دو ﺷﺎﻋﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻﯿﻒ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑّﺴﺎم ﮐﻮرد و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺨﻠّﺪ‪ ،‬اﺛﺮي ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ دﯾﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن در اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻـﯿﻒ اﻗﺪم ﺷـﻌﺮاﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻮزﻧﻬﺎي ﻣﻌﻤﻮل در ادب ﻓﺎرﺳـﯽ )ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎوزان‬
‫ﻋﺮوﺿـﯽ ﻋﺮﺑﺴﺖ( ﺷـﺮوع ﺑﺴﺎﺧﺘﻦ ﺷـﻌﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﺎ ﺻـﺤﯿﺢﺗﺮ از ﺳﺎﯾﺮ اﻗﻮاﻟﺴﺖ و در اوﻟﯿﻦ ﻗﺼـﯿﺪه او و ﻣﻘﻠﺪان وي از ﺣﯿﺚ ﻟﻔﻆ و‬
‫ﻣﻌﻨﯽ و ﺻـﻌﻮﺑﺘﯽ ﮐﻪ در ﮔﻨﺠﺎﻧﯿـﺪن اﻟﻔـﺎظ ﻋﺮﺑﯽ دﯾـﺪه ﻣﯿﺸﻮد و اﺷـﮑﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻄـﺒﯿﻖ ﮐﻠﻤـﺎت و ﺗﺮﮐﯿﺒـﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑـﺎ اوزان ﻣﻮرد‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳﺪ‪ ،‬آﺛﺎر اﺑﺘﺪاﺋﯽ ﺑﻮدن ﺷـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ آﺷﮑﺎرﺳﺖ و ﻋﺠﺐ در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻﯿﻒ‬
‫در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﺑﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺼـﯿﺪه او از ﺣﯿﺚ رواﻧﯽ و ﺳـﻬﻮﻟﺖ اﻟﻔﺎظ و اﻧﻄﺒﺎق آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اوزان ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻓﺮق ﻋﻤـﺪهﯾﯽ ﻣﺸـﻬﻮد ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﯾﻨﺤﺎل ﭼﻮن ﻏﯿﺮ از ﻗﻮل ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن اﻗﻮال دﯾﮕﺮي ﻫﻢ در ذﮐﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺎرﺳـﯽزﺑﺎن ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻨﻘﻞ و ﻧﻘﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﺠﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻗﻮل ﻋﻮﻓﯽ‪ :‬ﻧﻮر اﻟـﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻮﻓﯽ اﻟﺒﺨﺎري ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﺸـﻬﻮر ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﮐﻪ آﻧﺮا در ﺣـﺪود ‪ 625 -617‬ﺑﻨﺎم ﻧﺎﺻﺮ‬
‫اﻟـﺪﯾﻦ ﻗﺒﺎﺟﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ »‪ «2‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺤﺜﯽ ﻣﻨﺸـﯿﺎﻧﻪ دارد »‪ «3‬ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑـﺬﮐﺮ ﺧﻼﺻﻪﯾﯽ از آن ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪» :‬اول ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻌﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ ﮔﻔﺖ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﺑﻮد ‪ ...‬در آن وﻗﺖ ﮐﻪ از ﻣﻠـﮏ ﻣﺮوﯾﺮا اﻧﺰﻋـﺎﺟﯽ اﻓﺘـﺎد از راه ﺿـﺮورت ﺑﺒـﺎدﯾﻪ رﻓﺖ و ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎء او در‬
‫ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و ﺑﺮ دﻗﺎﯾﻖ ﻟﻐﺖ ﻋﺮب واﻗﻒ و ﻋﺎرف ﮔﺸﺖ ‪ ...‬و او را ﺷـﻌﺮ ﺗﺎزﯾﺴﺖ ﺑﻐﺎﯾﺖ ﺑﻠﯿﻎ و اﺷﻌﺎر او ﻣﺪّون اﺳﺖ و ﺑﻨﺪه‬
‫در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ ﺳﺮ ﭘﻞ ﺑﺎزارﭼﻪ ﺑﺨﺎرا دﯾﻮان او دﯾﺪه اﺳﺖ و در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ درآورده اﺳﺖ و از‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻇـﺎﻫﺮا ﻣﺮاد اﯾـﺎس ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﻬـﺘﺮ ﻋﺮب ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﯾﻌﻘﻮب و ﻋﻤﺮو را ﺧـﺪﻣﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد و از ﻃـﺎﻫﺮ ﮐﻨـﺎره ﮔﺮﻓﺖ )از ﺣﻮاﺷـﯽ‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻬﺎر(‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪287 -286‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘﺪﻣﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ص‪ :‬ﯾﺢ‪ -‬ﯾﻂ‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪21 -19‬‬
‫آﻧﺠﺎ اﺷﻌﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ »‪ ... «1‬وﻗﺘﯽ آن ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻘﺎم ﻧﺸﺎط و ﻣﻮﻗﻒ اﻧﺒﺴﺎط اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﻮزون ﺑﻠﻔﻆ راﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻢ آن ﺷـﯿﺮ ﮔﻠﻪ ﻣﻨﻢ آن ﭘﯿﻞ ﯾﻠﻪﻧﺎم ﻣﻦ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﮐﻨﯿﺘﻢ ﺑﻮﺟﺒﻠﻪ »‪ «2‬ﭘﺲ اول ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﭘﺎرﺳﯽ را ﻣﻨﻈﻮم ﮔﻔﺖ او ﺑﻮد‪ .‬در ﻋﻬﺪ‬
‫ﭘﺮوﯾﺰ ﻧﻮاي ﺧﺴـﺮواﻧﯽ ﮐﻪ آﻧﺮا ﺑﺎرﺑـﺪ در ﺻﻮت آورده اﺳﺖ ﺑﺴـﯿﺎر اﺳﺖ ﻓﺎﻣﺎ از وزن ﺷـﻌﺮ و ﻗﺎﻓﯿﺖ و ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻈﺎﯾﺮ آن دورﺳﺖ ﺑـﺪان‬
‫ﺳﺒﺐ ﺗﻌّﺮض ﺑﯿﺎن آن ﮐﺮده ﻧﯿﺎﻣـﺪ ﺗﺎ ﻧﻮﺑﺖ ﺑـﺪور آﺧﺮ زﻣﺎن رﺳـﯿﺪ و آﻓﺘﺎب ﻣﻠﺖ ﺣﻨﯿﻔﯽ و دﯾﻦ ﻣﺤﻤـﺪي ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮ دﯾﺎر ﻋﺠﻢ اﻧﺪاﺧﺖ و‬
‫ﻟﻄﯿﻒﻃﺒﻌـﺎن ﻓﺮس را ﺑﺎ ﻓﻀـﻼء ﻋﺮب اﺗﻔﺎق ﻣﺤﺎوره ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪ و از اﻧﻮار ﻓﻀﺎﯾﻞ اﯾﺸﺎن اﻗﺘﺒﺎس ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎﻟﯿﺐ ﻟﻐﺖ ﻋﺮب وﻗﻮف‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و اﺷـﻌﺎر ﻣﻄﺒﻮع آﺑـﺪار ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻐﻮر آن ﻓﺮورﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮ دﻗﺎﯾﻖ ﺑﺤﻮر و دواﯾﺮ آن اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ‪ ...‬و در آن وﻗﺖ ﮐﻪ راﯾﺖ‬
‫دوﻟﺖ ﻣﺄﻣﻮن رﺿﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ ‪ ...‬ﺑﻤﺮو آﻣﺪ در ﺳﻨﻪ ﺛﻠﺚ و ﺗﺴﻌﯿﻦ و ﻣﺎﺋﮥ در ﺷﻬﺮ ﻣﺮو ﺧﻮاﺟﻪزاده ﺑﻮد ﻧﺎم ﻋﺒﺎس ﺑﺎ ﻓﻀﻠﯽ ﺑﯽﻗﯿﺎس‪ ،‬در ﻋﻠﻢ‬
‫ﺷﻌﺮ او را ﻣﻬﺎرﺗﯽ ﮐﺎﻣﻞ و در دﻗﺎﯾﻖ ﻫﺮدو ﻟﻐﺖ او را ﺑﺼﺎرﺗﯽ ﺷﺎﻣﻞ‪ ،‬در ﻣـﺪح اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﺷـﻌﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﻄﻠﻊ آن‬
‫ﻗﺼﯿﺪه اﯾﻨﺴﺖ‪ ،‬ﺷﻌﺮ‪:‬‬
‫اي رﺳﺎﻧﯿﺪه ﺑﺪوﻟﺖ ﻓﺮق ﺧﻮد ﺗﺎ ﻓﺮﻗﺪﯾﻦﮔﺴﺘﺮاﻧﯿﺪه ﺑﺠﻮد و ﻓﻀﻞ در ﻋﺎﻟﻢ ﯾﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ را ﺗﻮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭼﻮ ﻣﺮدم دﯾﺪه رادﯾﻦ ﯾﺰدان را ﺗﻮ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ ﭼﻮ رخ را ﻫﺮدو ﻋﯿﻦ و در اﺛﻨﺎء اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺲ ﺑﺮﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻌﺮي ﻧﮕﻔﺖﻣﺮزﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ را ﻫﺴﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺑﯿﻦ‬
‫ﻟﯿﮏ زان ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ اﯾﻦ ﻣﺪﺣﺖ ﺗﺮا ﺗﺎ اﯾﻦ ﻟﻐﺖﮔﯿﺮد از ﻣﺪح و ﺛﻨﺎء ﺣﻀﺮت ﺗﻮ زﯾﺐ و زﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺑﺬﮐﺮ ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ و دو ﻗﻄﻌﻪ ﻋﺮﺑﯽ از ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬در اﺻﻞ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر و ‪ ...‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻤﺼﺮاع اول ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ واو ﻋﻄﻒ در ﻣﺼﺮاع دوم زاﺋﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه در ﺣﻀـﺮت ﺧﻼﻓﺖ رواﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ او را ﺑﻨﻮاﺧﺖ و ﻫﺰار دﯾﻨﺎر ﻋﯿﻦ ﻣﺮوﯾﺮا ﺻﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد و ﺑﻤﺰﯾﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫و ﻋـﺎﻃﻔﺖ ﻣﺨﺼـﻮص ﮔﺮداﻧﯿـﺪ و ﭼﻮن ﻓﻀـﻼ آن ﺑﺪﯾﺪﻧـﺪ ﻫﺮﮐﺲ ﻃـﺒﯿﻌﺖ ﺑﺮو ﺑﺮﮔﻤـﺎﺷﺖ و ﺑﻘﻠﻢ ﺑﯿـﺎن ﺑﺮ ﺻـﻔﺤﻪ زﻣـﺎن ﻧﻘﺶ ﻓﻀـﻠﯽ‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از وي ﮐﺲ ﺷـﻌﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ ﻧﮕﻔﺖ ﺗﺎ در ﻧﻮﺑﺖ آل ﻃﺎﻫﺮ و آل ﻟﯿﺚ ﺷﺎﻋﺮي ﭼﻨـﺪ ﻣﻌـﺪود ﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﻧﻮﺑﺖ دوﻟﺖ آل‬
‫ﺳﺎﻣـﺎن درآﻣـﺪ راﯾﺖ ﺳـﺨﻦ ﺑﺎﻻـ ﮔﺮﻓﺖ و ﺷـﻌﺮاء ﺑﺰرگ ﭘﯿـﺪا آﻣﺪﻧـﺪ و ﺑﺴﺎط ﻓﻀﺎﯾﻞ را ﺑﺴـﯿﻂ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻈﻢ را ﻧﻈﺎﻣﯽ دادﻧـﺪ و‬
‫ﺷﺎﻋﺮي را ﺷﻌﺎر ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻗـﻮل ﻋـﻮﻓﯽ در اﯾﻨﺠـﺎ ﺑﭙﺎﯾـﺎن رﺳـﯿﺪ وﻟﯽ ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺑﻨﻘـﺪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷـﻮد ﺑﻬـﺘﺮ آﻧﺴﺖ ﺑﺮﺧﯽ از اﻗﻮال دﯾﮕﺮ را ﻫﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦﺑـﺎره‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻗﻮل ﺷـﻤﺲ ﻗﯿﺲ‪ :‬ﺷـﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ اﻟﺮازي ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻌﺠﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺎﯾﯿﺮ اﺷﻌﺎر اﻟﻌﺠﻢ ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮔﻮﯾﺪ »‪:«1‬‬
‫»‪ ...‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺑﺘـﺪاء ﺷـﻌﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و در ﻗﺼـﺺ ﻣﻠﻮك ﻋﺠﻢ آوردهاﻧـﺪ ﮐﯽ ﯾﺰدﮔﺮد ﺷﺎﭘﻮر را ﮐﯽ ﭘﺪر‬
‫ﺑﻬﺮام ﺑﻮذ ﻫﺮﻓﺮزﻧﺪ ﮐﯽ ﻣﯽآﻣﺬ ﻫﻢ در ﻣﺒﺎدي ﻃﻔﻮﻟﯿﺖ درﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻬﺮام ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺬ و اﻣﯿﺬ ﺑﻘﺎء او ﭘﺪﯾﺬ آﻣﺬ ‪...‬‬
‫ﯾﺰدﮔﺮد ﻣﻨـﺬر ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺪي ﻟﺨﻤﯽ را ﮐﯽ از دﺳﺖ او ﺑﺮ ﺣﯿﺮه ﭘﺎذﺷﺎه ﺑﻮذ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻬﺮام را ﺑﺬو ﺳﭙﺮد و ﭼﻨﺪ ﺑﺰرگ را از ارﮐﺎن‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺎ وي ﺑﺤﯿﺮه ﻓﺮﺳـﺘﺎذ ﺗﺎ در ﻣﯿﺎن ﻋﺮب ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺖ و ﻓﺼﯿﺢ و ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﺒﺎرز و ﻣﺮداﻧﻪ ﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻠﮏ ﺣﯿﺮه در‬
‫آنوﻗﺖ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨـﺬر ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﻨـﺬر ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻮذ ‪ ...‬و ﺣّﻤﺎد ﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺪار رواﯾﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺷـﻌﺎر ﻋﺮب ﺑﺮوﺳـﺖ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻗﻄﻌﻪ ﺗﺎزي از اﺷﻌﺎر ﺑﻬﺮام ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺗﮑﺎﺛﺮ از اﻫﻞ ﺣﯿﺮه رواﯾﺖ ﻣﯿﮑﻨﺪ و آﻧﭻ ﻋﺠﻢ آﻧﺮا اول اﺷﻌﺎر ﭘﺎرﺳﯽ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ و ﺑﻮي‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺮده اﯾﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻢ آن ﭘﯿﻞ دﻣﺎن و ﻣﻨﻢ آن ﺷﯿﺮ ﯾﻠﻪﻧﺎم ﻣﻦ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر و ﮐﻨﯿﺘﻢ ﺑﻮﺟﺒﻠﻪ و در ﺑﻌﻀﯽ ﮐﺘﺐ ﻓﺮس دﯾﺬهام ﮐﯽ ﻋﻠﻤﺎء ﻋﺼﺮ ﺑﻬﺮام ﻫﯿﭻﭼﯿﺰ از‬
‫اﺧﻼق و اﺣﻮال او‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪151 -148‬‬
‫ﻣﺴـﺘﻬﺠﻦ ﻧﺪﯾﺬﻧﺪ اﻻﻗﻮل ﺷـﻌﺮ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﻧﻮﺑﺖ ﭘﺎذﺷﺎﻫﯽ ﺑﺬو رﺳـﯿﺬ و ﻣﻠﮏ ﺑﺮ وي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ آذرﺑﺎذ زرادﺷﺘﺎن »‪ «1‬ﺣﮑﯿﻢ ﭘﯿﺶ وي‬
‫آﻣﺬ و در ﻣﻌﺮض ﻧﺼـﯿﺤﺖ ﮔﻔﺖ اي ﭘﺎذﺷﺎه ﺑﺪاﻧﮏ اﻧﺸﺎء ﺷـﻌﺮ از ﮐﺒﺎر ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻣﻠﻮك و دﻧّﯽ ﻋﺎدات ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎﻧﺴﺖ ‪ ...‬ﺑﻬﺮام ﮔﻮر از آن‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻌﺪ از آن ﺷـﻌﺮ ﻧﮕﻔﺖ و ﻧﺸﻨﻮذ و ﻓﺮزﻧﺪان و اﻗﺎرب ﺧﻮﯾﺶ را از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮد و ﻫﻤﺎﻧﺎ از اﯾﻦ اﻓﺘﺎذه اﺳﺖ ﮐﯽ ﺑﺎرﺑﺬ ﺟﻬﺮﻣﯽ‬
‫ﮐﯽ اﺳﺘﺎذ ﺑﺮﺑﻄﯽ ﺑﻮذ ﺑﻨﺎء ﻟﺤﻮن و اﻏﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ در ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺴﺮو ﮐﯽ آﻧﺮا ﺧﺴﺮواﻧﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ آﻧﮏ ﺳﺮﺑﺴﺮ ﻣﺪح و آﻓﺮﯾﻦ ﺧﺴﺮوﺳﺖ‬
‫ﺑﺮ ﻧﺜﺮ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ از ﮐﻼم ﻣﻨﻈﻮم در آن ﺑﮑﺎر ﻧﺪاﺷـﺘﻪ »‪ .«2‬و ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﯽ اول ﺷﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ اﺣﻮص‬
‫ﺳﻐﺪي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ از ﺳـﻐﺪ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ و او در ﺻﻨﺎﻋﺖ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ دﺳﺘﯽ ﺗﻤﺎم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻓﺎراﺑﯽ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮﯾﺶ ذﮐﺮ او آورده‬
‫اﺳﺖ و ﺻﻮرت آﻟﺘﯽ ﻣﻮﺳـﯿﻘﺎري ﻧﺎم آن ﺷﻬﺮود ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﻫﯿﭻﮐﺲ آﻧﺮا در ﻋﻤﻞ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آورد ﺑﺮﮐﺸﯿﺬه و ﻣﯽﮔﻮﯾﺬ او در‬
‫ﺳﻨﻪ ﺛﻠﺜﻤﺎﺋﻪ ﻫﺠﺮي ﺑﻮذه اﺳﺖ »‪ «3‬و ﺷﻌﺮي ﮐﯽ ﺑﻮي ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ اﯾﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫آﻫﻮي ﮐﻮﻫﯽ در دﺷﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ دوذاﭼﻮ ﻧـﺪارذ ﯾﺎر ﺑﯽﯾﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ روذا »‪ ««4‬ﻗﻮل ﻋﻼء اﻟﺪﯾﻦ دده‪ :‬در ﮐﺘﺎب ﻣﺤﺎﺿـﺮة اﻻواﯾﻞ و ﻣﺴﺎﻣﺮة‬
‫اﻻواﺧﺮ »‪ «5‬ﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬اول ﻣﻦ ﻧﻈﻢ اﻟﺸـﻌﺮ اﻟﻔﺎرﺳـﯽ اﺑـﻮ اﻟﻌﺒـﺎس ﺣﻨـﻮذ اﻟﻤﺮوزي ذﮐﺮه اﻟﺴـﯿﻮﻃﯽ و ﻏﯿﺮه ﻓﯽ ﻃﺒﻘـﺎت اﻟﻌﺠﻢ« و ﺑـﺎز ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ آن ﮐﺘﺎب ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ‪» :‬اول ﻣﻦ ﺗﮑّﻠﻢ ﺑﺎﻟﻌﺮاق ﻓﯽ ﺑﻠﺪة ﻣﺮو ﻓﯽ اﺣﻮال اﻟﺼﻮﻓﯿﮥ و ﮐﺎن ﻓﻘﯿﻬﺎ ﻣﺤّﺪﺛﺎ اﻣﺎﻣﺎ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس‬
‫اﻟﻤﺮوزي ﺷﯿﺦ اﻟﺘﺼّﻮف ﻓﯽ زﻣﺎﻧﻪ ﻣﺎت ﺳﻨﮥ ﺛﻠﺜﻤﺎﺋﮥ‪ :‬اواﯾﻞ اﻟﺴﯿﻮﻃﯽ‪«.‬‬
‫ﻗﻮل اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﻬﺮوي‪ :‬ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﻔﯿﺪ اﻟﻬﺮوي اﻟﺸﺎﻓﻌﯽ )م‪ (906 .‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »‪:«6‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در اﺻﻞ‪ :‬آذرﺑﺎدﯾﻦ زرادﺳﺘﺎن‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻗﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻬﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪﻣﺎء ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻮﺟﻮد ﺷﻌﺮ ﻫﺠﺎﯾﯽ در اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم داﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫)‪ -(3‬در ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺪل ﺻﻔﺤﻪ ‪ :151‬ﺛﻼث و ﻣﺎﺋﮥ‬
‫)‪ -(4‬در اﺻﻞ‪ :‬ﻧﺪارد ﯾﺎر ﺑﯽﯾﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ روذا‪ ،‬و ﺻﻮرت ﻓﻮق در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻧﺴﺨﻪ اﻟﻤﻌﺠﻢ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(5‬ﻣﻨﻘﻮل از اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر رودﮐﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ ج ‪ 3‬ص ‪1151‬‬
‫)‪ -(6‬اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر رودﮐﯽ ص ‪1151‬‬
‫»اول ﻣﻦ ﻗﺎل اﻟﺸﻌﺮ اﻟﻔﺎرﺳﯽ ﺑﻬﺮام ﺑﻦ ﯾﺰدﺟﺮد ﺑﻦ ﺳﺎﺑﻮر ﺣﯿﺚ ﻗﺎل‪:‬‬
‫ﻣﻨﻢ آن ﭘﯿـﻞ دﻣـﺎن و ﻣﻨﻢ آن ﺷـﯿﺮ ﮔﻠﻪﻧﺎم ﻣﻦ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر و ﮐﻨﯿﺘﻢ ﺑﻮﺟﺒﻠﻪ و ﻗﯿﻞ اﻻول اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺑﻦ اﺣﻮص ﻣﻦ ﺳـﻐﺪ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ ﮐﺎن ﻓﯽ‬
‫ﺳﻨﮥ ﺛﻠﺜﻤﺎﺋﮥ و اﻟﺸﻌﺮ ﻫﺬا‪:‬‬
‫آﻫﻮي ﮐﻮﻫﯽ در دﺷﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ دوداﯾﺎر ﻧـﺪارد ﭼﮕﻮﻧﻪ دودا )ﮐﺬا( ﻗﻮل دوﻟﺘﺸﺎه‪ :‬دوﻟﺘﺸﺎه ﺑﻦ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي در ﺗﺬﮐﺮة ﻟا ﺸـﻌﺮاء‬
‫ﺧﻮد ﮐﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 892‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﯿﻨﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻋﻠﻤﺎء و ﻓﻀـﻼء ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺷﻌﺮ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ذﮐﺮ اﺳﺎﻣﯽ ﺷﻌﺮا‬
‫را ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ اﻣﺎ در اﻓﻮاه اﻓﺘﺎده ﮐﻪ اول ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺷﻌﺮ ﮔﻔﺖ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﺑﻮد و ﺳﺒﺐ آن ﺑﻮد ﮐﻪ او را ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ وي را‬
‫دلآرام ﭼﻨﮕﯽ ﻣﯿﮕﻔﺘﻪاﻧـﺪ ‪ ...‬و ﺑﻬﺮام ﺑـﺪو ﻋـﺎﺷﻖ ﺑـﻮد و آن ﮐﻨﯿﺰك را داﺋﻢ ﺑﺘﻤﺎﺷـﺎي ﺷـﮑﺎرﮔﺎه ﺑﺮدي و دوﺳﺖﮐـﺎﻣﯽ و ﻋﺸـﺮت ﺑﻬﻢ‬
‫ﮐﺮدي‪ .‬روزي ﺑﻬﺮام ﺑﺤﻀﻮر دلآرام در ﺑﯿﺸﻪ ﺑﺸـﯿﺮي درآوﯾﺨﺖ و آن ﺷـﯿﺮ را دو ﮔﻮش ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮ ﻫﻢ ﺑﺴﺖ و از ﻏـﺎﯾﺖ ﺗﻔـﺎﺧﺮ ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﺑﻬﺮام ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﻨﻢ آن ﭘﯿﻞ دﻣﺎن و ﻣﻨﻢ آن ﺷﯿﺮ ﯾﻠﻪ«‬
‫و ﻫﺮﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ از ﺑﻬﺮام واﻗﻊ ﺷﺪي دلآرام ﻣﻨﺎﺳﺐ آن ﺟﻮاﺑﯽ ﮔﻔﺘﯽ‪ .‬ﺑﻬﺮام ﮔﻔﺖ ﺟﻮاب اﯾﻦ داري؟ دﻻرام ﻣﻨﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﺑﮕﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻧﺎم ﺑﻬﺮام ﺗﺮا و ﭘﺪرت ﺑﻮﺟﺒﻠﻪ«‬
‫ﭘﺎدﺷـﺎه را آن ﻃﺮز ﮐﻼـم ﺑﻤـﺬاق ﻣﻮاﻓﻖ اﻓﺘـﺎد‪ ،‬ﺑﺤﮑﻤـﺎ اﯾﻦ ﺳـﺨﻦ را ﻋﺮض ﮐﺮد‪ ،‬در ﻧﻈﻢ ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ ﭘﯿـﺪا ﮐﺮدﻧـﺪ ﻓﺎّﻣـﺎ از ﯾـﮏ ﺑﯿﺖ زﯾﺎده‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻨﺪي‪ .‬اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺧﺎﺗﻮﻧﯽ »‪ «1‬ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﻬﺪ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﻫﻨﻮز ﻗﺼـﺮ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﻮاﺣﯽ ﺧﺎﻧﻘﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻟﮑﻞ وﯾﺮان ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‬
‫و در ﮐﺘﺎﺑﻪ آن ﻗﺼﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﺳﺘﻮر ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﮋﺑﺮا ﺑﮕﯿﻬﺎن اﻧﻮﺷﻪ ﺑﺰيﺟﻬﺎﻧﺮا ﺑﺪﯾﺪار ﺗﻮﺷﻪ ﺑﺬي ﭘﺲ ﺑﺮﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﻠﮏ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻮﻓﻖ ﻟا ـﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﻃـﺎﻫﺮ ﺧـﺎﺗﻮﻧﯽ ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﮔﻮﻫﺮ ﺧﺎﺗﻮن زوﺟﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﻠﮑﺸﺎه و ﻣﺮدي ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺘﺎب او‬
‫ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ در ﺗﺬﮐﺮه ﺷـﻌﺮا ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﺸـﻌﺮا ﻧﺎم داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻟﺒﺎب‬
‫اﻻﻟﺒﺎب ص‪ :‬و‪ -‬ز‬
‫اﮐﺎﺳـﺮه ﻋﺠﻢ ﺑـﺪﺳﺖ ﻋﺮب اﻓﺘﺎد و آن ﻗﻮم ﻣﺒﺎرك ﺑﺪﯾﻦ اﺳـﻼم و ﻇﺎﻫﺮ ﮐﺮدن ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﻣﯿﮑﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ و راه و رﺳﻢ ﻋﺠﻢ را ﻣﯿﭙﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﻣﯿﺸﺎﯾـﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻊ ﺷـﻌﺮ ﻧﯿﺰ ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﯾـﺎ از ﺟﻬﺖ ﻗﺮاءت ﺷـﻌﺮ ﻣﺠﻬﻮل ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و در زﻣﺎن ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﺧﻠﻔﺎي ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺣّﮑﺎم اﯾﻦ دﯾﺎر ﻋﺮب ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺷـﻌﺮ و اﻧﺸﺎء اﻣﺜﻠﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﻮده و ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ در ﺳـﯿﺮ اﻟﻤﻠﻮك »‪ «1‬ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از زﻣﺎن‬
‫ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ ﺗﺎ ﺑﻮﻗﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻗﺎﻧﻮن و دﻓﺎﺗﺮ و اﻣﺜﻠﻪ و ﻣﻨﺎﺷﯿﺮ از درﮔﺎه ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻣﯿﻨﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻔﺎرﺳﯽ از درﮔﺎه‬
‫ﺳﻼـﻃﯿﻦ اﻣﺜﻠﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻋﯿﺐ ﺑﻮد و ﭼﻮن وﻗﺖ وزارت ﻋﻤﯿـﺪ اﻟﻤﻠـﮏ اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﮐﻨـﺪري رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ او وزﯾﺮ اﻟﺐارﺳـﻼن ﺑﻦ ﭼﻐﺮي ﺑﯿﮏ‬
‫ﺳﻠﺠـﻮﻗﯽ ﺑـﻮد از ﮐﻢﺑﻀـﺎﻋﺘﯽ ﺧـﻮد ﻓﺮﻣﻮد ﺗـﺎ آن ﻗﺎﻋـﺪه را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎﺧﺘﻨـﺪ و اﻣﺜﻠﻪ را از دواوﯾﻦ ﺳـﻼﻃﯿﻦ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ »‪ «2‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﮑـﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨـﺪ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻃـﺎﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﺮوزﮔﺎر ﺧﻠﻔﺎي ﻋﺒﺎﺳـﯽ اﻣﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد روزي در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮد ﺷﺨﺼـﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫آورد ﺑﺘﺤﻔﻪ ﭘﯿﺶ او ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﻗﺼﻪ واﻣﻖ و ﻋﺬراﺳﺖ و ﺧﻮب ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺎ ﺑﻨﺎم اﻧﻮﺷﯿﺮوان ﺟﻤﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺮدم ﻗﺮآن‬
‫ﺧﻮاﻧﯿﻢ و ﺑﻐﯿﺮ از ﻗﺮآن و ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻣـﺎ را از اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﺘـﺎب در ﮐـﺎر ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﻐﺎﻧﺴﺖ و ﭘﯿﺶ ﻣﺎ ﻣﺮدود اﺳﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ آن ﮐﺘﺎب را در آب اﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ و ﺣﮑﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ]او[ ﻫﺮﺟﺎ از ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ و ﻣﻘﺎل ﻋﺠﻢ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺴﻮزﻧﺪ از‬
‫اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﺎ روز آل ﺳﺎﻣﺎن اﺷـﻌﺎر ﻋﺠﻢ را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ اﮔﺮ اﺣﯿﺎﻧﺎ ﻧﯿﺰ ﺷـﻌﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻣﺪّون ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﻌﻘﻮب اﺑﻦ‬
‫ﻟﯿـﺚ ﺻـﻔﺎر ﮐﻪ در دﯾـﺎر ﻋﺠﻢ اول ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻠﻔـﺎي ﺑﻨﯽ ﻋﺒـﺎس ﺧﺮوج ﮐﺮد او ﺑـﻮد‪ ،‬ﭘﺴـﺮي داﺷﺖ و ]ﯾﻌﻘـﻮب[ ﻟﯿﺚ او را دوﺳـﺖ‬
‫ﻣﯿﺪاﺷﺖ‪ ،‬روز ﻋﯿﺪ آن ﮐﻮدك ﺑﺎ ﮐﻮدﮐﺎن دﯾﮕﺮ ﺟﻮز ﻣﯿﺒﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﺑﺴﺮ ﮐﻮي رﺳﯿﺪ و ﺑﺘﻤﺎﺷﺎي ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﺎﻋﺘﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش ﺟﻮز‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺮاد ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﻗﺪاﻣﯽ ﮐﻪ دوﻟﺘﺸﺎه ﺑﻪ ﻋﻤﯿﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﻧﺴـﺒﺖ داده و آﻧﺮا ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻢﺑﻀﺎﻋﺘﯽ او داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ در ﺣﻘﯿﻘﺖ از ﻋﻤﯿﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻋﺘﺒﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ آﻧﺮا ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳـﻔﺮاﯾﻨﯽ وزﯾﺮ ﻣﻌﺮوف ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺴـﺒﺖ داده اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦﺑﺎر دﺳـﺘﻮر‬
‫داد دواوﯾﻦ را از ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ ﺑﮕﺮداﻧﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ درﺳﺖ ﻋﮑﺲ ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم داد ﮐﻪ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن اﺑﻮ‬
‫اﻟﻌﺒﺎس ﺑﻌﺪ ازو ﺑﺎﻣﺮ ﺧﻮاﺟﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي ﻧﻘﺾ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺒـﺎﺧﺖ و ﻫﻔﺖ ﺟـﻮز ﺑﮕﻮ اﻓﺘـﺎد و ﯾﮑﯽ ﺑﯿﺮون ﺟﺴﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺮزاده ﻧﺎاﻣﯿـﺪ ﺷـﺪ ﭘﺲ از ﻟﻤﺤﻪ آن ﺟﻮز ﺑﺮ ﺳﺒﯿـﻞ رﺟﻊ اﻟﻘﻬﻘﺮي ﺑﺠـﺎﻧﺐ ﮔﻮ‬
‫ﻏﻠﻄﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺮزاده ﻣﺴﺮور ﮔﺸﺖ و از ﻏﺎﯾﺖ اﺑﺘﻬﺎج ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ع‬
‫ﻏﻠﻄﺎن ﻏﻠﻄﺎن ﻫﻤﯿﺮود ﺗﺎ ﻟﺐ َﮔﻮ‬
‫ﯾﻌﻘﻮب را اﯾﻦ ﮐﻼم ﺑﻤﺬاق ﺧﻮش آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺪﻣﺎ و وزرا را ﺣﺎﺿـﺮ ﮔﺮداﻧﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ از ﺟﻨﺲ ﺷﻌﺮﺳﺖ و اﺑﻮ دﻟﻒ ﻋﺠﻠﯽ و اﻟﮑﻌﺐ ﺑﺎﺗﻔﺎق‬
‫ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻘﻄﯿﻊ ﻣﺸـﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺼـﺮاع را ﻧﻮﻋﯽ از ﻫﺰج ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺮﻋﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺘﻘﻄﯿﻊ ﻣﻮاﻓﻖ اﯾﻦ ﻣﺼﺮع اﻓﺰودﻧﺪ و ﯾﮏ ﺑﯿﺖ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ آن ﺳﺎﺧﺘﻨـﺪ و دوﺑﯿﺘﯽ ﻧﺎم ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ دوﺑﯿﺘﯽ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﻟﻔﻆ دوﺑﯿﺘﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﺼـﺮاﻋﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬رﺑﺎﻋﯽ ﻣﯿﺸﺎﯾﺪ ﮔﻔﺘﻦ و ﭼﻨﺪﮔﺎه اﻫﺎﻟﯽ ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺑﺮﺑﺎﻋﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﻮش ﺧﻮش ﺑﺎﺻﻨﺎف ﺳﺨﻨﻮري ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ ‪«...‬‬
‫ﻗﻮل ﻫﺪاﯾﺖ‪ :‬رﺿﺎ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﻫﺪاﯾﺖ در ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎء آورده اﺳﺖ‪«1» :‬‬
‫»‪ ...‬در ﺗﻮارﯾـﺦ ﮐﻬﻦ از ﺷـﻌﺮاي زﻣﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺳـﺨﻨﺎن ﻣﻮزون ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ اول ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ زﺑﺎن ﺑﺴـﺨﻦ ﻣﻮزون‬
‫ﺑﺮﮔﺸـﺎد ﻫﻮﺷـﻨﮓ دوم ﭘﺎدﺷﺎه ﻗـﺪﯾﻢ ﻋﺠﻢ ﺑﻮد و ﺷـﻌﺮ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﺧﻮد ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷـﻌﺮ اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺳـﻐﺪي ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺖ‪:‬‬
‫آﻫﻮي ﮐﻮﻫﯽ در دﺷﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدااو ﻧﺪارد ﯾﺎر ﺑﯽﯾﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ دودا و ﻗﺒﻞ از زﻣﺎن ﻣﻠﻮك ﻋﺠﻢ و ﻏﯿﺮه ﻧﯿﺰ از ﺣﻀﺮت آدم اﺑﻮ اﻟﺒﺸﺮ در‬
‫ﻣﺮﺛﯿﻪ ﻫﺎﺑﯿﻞ ﺷـﻌﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ »‪ ... «2‬و ﻧﯿﺰ اﺷـﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ از ﺷـﻌﺮاي ﻋﺮب ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻇﻬﻮر ﺣﻀـﺮت ﻧﺒﻮي ﺻﻠﯽ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ و اﻟﻪ و ﺳﻠﻢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺴـﯿﺎر در ﻣﯿﺎﻧﺴﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺮب ﺑﻠﻐﺖ ﺧﻮد ﺳـﺨﻦ ﻣﻮزون راﻧﺪ و ﻋﺠﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻇﺎﻫﺮﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﻌﺎر ﻗﺪﯾﻢ‬
‫ﺷﻌﺮاي ﻋﺠﻢ ﺑﺴﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪ ﻋﺮب از ﻣﯿﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ج ‪ 1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺮاد اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺂدم اﺑﻮ اﻟﺒﺸﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻐّﯿﺮت اﻟﺒﻼد و ﻣﻦ ﻋﻠﯿﻬﺎو وﺟﻪ اﻻرض ﻣﻐّﺒﺮ ﻗﺒﯿﺢ‬
‫ﺗﻐّﯿﺮ ﮐﻞ ﻃﻌﻢ و ﮐﻞ ﻟﻮنو ﻗّﻞ ﺑﺸﺎﺷﮥ اﻟﻮﺟﻪ اﻟﺼﺒﯿﺢ‬
‫رﻓﺘﻪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم ﮐﺘﺐ و ﺗﻮارﯾـﺦ ﻋﺠﻤﯿﺎن را اﻋﺮاب ﺳﻮﺧﺘﻨـﺪ ‪ «1» ...‬ﭼﻮن ﻣﺮدم را ﻗـﺪﻏﻦ ﺑﻠﯿﻎ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﻗﺎﻋﺪه ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽ و ﺷـﻌﺮ ﻣﺘﺮوك ﺷـﺪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﮔﺬﺷﺖ و اوﺿﺎع ﺑﻨﻮﻋﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﺎز ﻓﻀـﻼ و ﺑﻠﻐﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺷـﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي ﮐﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺄﻣﻮن در ﺧﺮاﺳﺎن ﻓﻀـﻼ او را ﻣﺪاﯾـﺢ ﮔﻔﺘﻨﺪي و ﺻـﻠﻪﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪي از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺮوزي در ﺳـﻨﻪ ﯾﮑﺼﺪ و‬
‫ﻫﻔﺘﺎد و ﺳﻪ از ﻫﺠﺮت ﺷـﻌﺮي ﻓﺎرﺳﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺑﻤﺪح ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺮ او ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻣﺄﻣﻮﻧﺮا ﺧﻮش آﻣﺪه و ﻣﺒﻠﻎ ﯾﮑﻬﺰار دﯾﻨﺎر زرﻋﯿﻦ ﺑﺠﻬﮥ‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﻘّﺮر ﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﻬﺮام و اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺣﮑﯿﻢ ﺳﻐﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي در ﻧﻈﻢ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺗﻘّﺪم‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﻌﺪ از وي در روزﮔﺎر دوﻟﺖ آل ﻃﺎﻫﺮ و آل ﻟﯿﺚ ﺣﮑﯿﻢ ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﯿﺴﯽ و اﺑﻮ ﺷﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ و ﻣﺤﻤﻮد دوّراق و ﻓﯿﺮوز ﻣﺸﺮﻗﯽ‬
‫و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻀﻼ ﺑﮕﻔﺘﻦ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴﺘﻨﺪ ‪«...‬‬
‫*** اﯾﻨﺴﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪﯾﯽ از رواﯾﺎت ﻣﺘﻘّﺪﻣﺎن و ﻣﺘﺄّﺧﺮان در ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ رواﯾـﺎت ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺷـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‪ ،‬ﻋﺒـﺎس ﯾـﺎ اﺑﻮ اﻟﻌﺒـﺎس ﻣﺮوزي‪ ،‬ﭘﺴـﺮ‬
‫ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ‪ ،‬اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺳـﻐﺪي ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ در ﻋﻬﺪ دوﻟﺖ آل ﻃﺎﻫﺮ و آل ﻟﯿﺚ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ ﺻّﺤﺖ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺗﺎ ﭼﻪ ﭘﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‪ -‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻌﺮوف ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻪ ﺑﻬﺮام ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺸـﻬﻮر اﺳﺖ و از ‪ 420‬ﺗﺎ ‪ 438‬ﻣﯿﻼدي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬از‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺮ از ﺗﻨّﻌﻢ و ﺟﻨﮕﺎورﯾﻬﺎ و ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﯿﻬﺎي او داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﺑﺴﯿﺎر در ﮐﺘﺐ ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ ﮔﺮد آﻣﺪه ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از آﻧﻬﺎ‬
‫از ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻧﺘﺴﺎب ﺷـﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ و ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺳـﺮودﺳﺖ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺎو ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻓﺘﻦ ﺑﺤﯿﺮه و ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻫﻤﺎن اﻓﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﭽﻨﺪ رواﯾﺖ از ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺼﻮرﺗﯿﺴﺖ ﮐﻪ از اﺻﻠﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻤﺎن ﻗﻮل دوﻟﺘﺸﺎه راﺟﻊ ﺑﻌﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ و ﻗﺼﻪ واﻣﻖ و ﻋﺬرا ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه و وزن و ﮐﻠﻤﺎت آن ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ و اﺻﻼح ﺷﺪه و ﺑﻮزن ﻋﺮوﺿﯽ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻢ آن ﺷﯿﺮ ﮔﻠﻪﻣﻨﻢ آن ﭘﯿﻞ ﯾﻠﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻣﻦ ﺑﻬﺮام ﮔﻮرﮐﻨﯿﺘﻢ ﺑﻮﺟﺒﻠﻪ و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻢ آن ﭘﯿﻞ دﻣﺎن و ﻣﻨﻢ آن ﺷﯿﺮ ﯾﻠﻪﻧﺎم ﺑﻬﺮام ﺗﺮا و ﭘﺪرت ﺑﻮﺟﺒﻠﻪ و در ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻢ آن ﭘﯿـﻞ دﻣـﺎن و ﻣﻨﻢ آن ﺷـﯿﺮ )ﺑﺒﺮ( ﯾﻠﻪ )ﮔﻠﻪ(ﻧﺎم ﻣﻦ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر و ﭘـﺪرم )ﮐﻨﯿﺘﻢ( ﺑﻮﺟﺒﻠﻪ در ﺻﻮرت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷـﻌﺮ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﭼﻬﺎر‬
‫ﻣﺼـﺮاع ﻫﻔﺖ ﻫﺠـﺎﯾﯽ ﻣﻘّﻔﯽ اﺳﺖ و در دو ﺻﻮرت دﯾﮕﺮ ﯾـﮏ ﺑﯿﺖ ﺑﺮ وزن »ﻓﻌﻼـﺗﻦ ﻓﻌﻼﺗﻦ ﻓﻌﻼﺗﻦ ﻓﻌﻠﻦ« در ﻣﺼـﺮاع اول و »ﻓﺎﻋﻼﺗﻦ‬
‫ﻓﺎﻋﻼﺗﻦ ﻓﻌﻼﺗﻦ ﻓﻌﻠﻦ« در ﻣﺼـﺮاع دوم و از ﻣﺘﻔّﺮﻋﺎت ﺑﺤﺮ رﻣﻞ ﻣﺜﻤﻦ اﺳﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻣﺴﺖ ﮐﻪ در ﻇﺮف ﭼﻨﺪ ﻗﺮن از ﺻﻮرت اول ﺑﺼﻮرت‬
‫دوم درآﻣـﺪه و ﮐﻠﻤﺎت آن ﻫﻢ در ﺿـﻤﻦ اﯾﻦ اﺻـﻼح وزن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺣﺘﯽ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺟﺪﯾـﺪ ﺑﺮ آن اﻓﺰوده ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﺳـﺘﺒﻌﺎدي‬
‫ﻧـﺪارد ﮐﻪ ﺻﻮرت اول ﻫﻢ از اﺻﻞ دﯾﮕﺮي ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و آن اﺻﻞ ﻧﯿﺰ ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻠﻬﺠﻪﯾﯽ دﯾﮕﺮ و ﺑﺪون آﻣﯿﺰش ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻬﺠﻪ ﭘﻬﻠﻮي‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ را اﺷﺎرهﯾﯽ از اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او ﻫﻨﮕﺎم ذﮐﺮ »ﺷﻠﻨﺒﻪ« ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»و ﺷﻬﺮ دﻣﺎوﻧﺪ ﺷﻠﻨﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻢ ﺷﯿﺮ َﺷَﻠﻨﺒﻪُو ﻣﻨﻢ ﺑﺒﺮ ﯾﻠﻪ« »‪ «1‬اﯾﻦ ﺷﻌﺮ دو ﻣﺼﺮاع ﻫﻔﺖ ﻫﺠﺎﯾﯽ ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ از ﺣﯿﺚ ﺑﻠﻨﺪي و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻫﺠﺎﻫﺎ و ﻧﻪ از ﺟﻬﺖ‬
‫ﺗﻌـﺪاد ﻫﺠﺎﻫـﺎ ﺑـﺎ ﺷـﻌﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺒﻬﺮام ﮔﻮر در رواﯾﺖ ﻋﻮﻓﯽ ﺗﻔـﺎوت دارد و ﻣﻌﻠﻮﻣﺴﺖ ﮐﻪ آن رواﯾﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺴﺖ ﺑﺎوﻟﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ازﯾﻦ‬
‫ﺷﻌﺮ ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺒﻬﺮام ﮔﻮر ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﯾﮏ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ دري ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮﺟﻮد آورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ‪ :‬اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪118‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺒﻬﺮام ﮔﻮر اﮔﺮ ﻫﻢ ازو ﺑﺎﺷﺪ اﺻـﻼ از اﺷـﻌﺎر ﭘﻬﻠﻮﯾﺴﺖ ﻧﻪ ﺷـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ دري ﮐﻪ وزن آن ﺑﺎوزان ﻋﺮوﺿـﯽ ﻋﺮب ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻋﺒـﺎس ﻣﺮوزي ﯾـﺎ اﺑﻮ اﻟﻌﺒـﺎس ﻣﺮوزي ﯾﺎ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﺑﻦ ﺣﻨﻮذ اﻟﻤﺮوزي ﺑﺮواﯾﺖ ﺳـﯿﻮﻃﯽ ﻣﺮدي ﻓﻘﯿﻪ و ﻣﺤـّﺪث و ﺷـﯿﺦ ﺗﺼّﻮف در زﻣﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺑﻮد و ﺑﺴﺎل ‪ 300‬ﻫﺠﺮي درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ رواﯾﺖ ﺳﯿﻮﻃﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﻫﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﯿﺪه »اي رﺳﺎﻧﯿﺪه ‪ «...‬را ﺑﺎو ﻣﻨﺴﻮب‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺳﺮوده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺎرﺳﯽ دري‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺒﻮل رواﯾﺖ ﻋﻮﻓﯽ و رواﯾﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻪ او اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه را در ﺳﺎل ‪ 193‬ﯾﺎ ‪ 173‬ﯾﺎ ‪ «1» 170‬ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺄﻣﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫ﺑـﺎ ﺳـﺎﯾﺮ رواﯾـﺎت ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺒﺎﯾﻨﺖ دارد زﯾﺮا اﯾﻦ ﻫﺮدو ﺳﺎل ﻣﻘـّﺪم ﺑﺮ دوره ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺄﻣﻮﻧﺴﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮﯾﻦ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻫﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦ رواﯾﺎت‬
‫ﻧﻤﯿﺘﻮان ﻗﺼـﯿﺪه ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس را اﺻـﻠﯽ و ﻏﯿﺮ ﻣﺠﻌﻮل داﻧﺴﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﺑﺎ ﺳـﺒﮏ ﺳـﺨﻦ و ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺷﻌﺮي از ﻗﺒﯿﻞ ﺗﺮﺻﯿﻊ و‬
‫ﻣﻤـﺎﺛﻠﻪ و ﺗﺮﮐﯿﺒـﺎت ﭘﺨﺘﻪ و ﮐﺎﻣـﻞ ﻋﯿﺎر ﺧﻮد ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧـﺪ ﺷـﻌﺮ ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﺑﺎﺷـﺪ و ﺣﺘﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي ﻫﻢ ﯾﮏ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮي اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺷـﻌﺮ ﻧﻤﯿﺴﺎﺧﺖ و ﻧﺴـﺒﺖ دادن اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺑﻘﺮن ﺷﺸﻢ ﺧﯿﻠﯽ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪﺗﺮ اﺳﺖ از آﻧﮑﻪ آﻧﺮا ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﻘﺮن‬
‫دوم ﯾﺎ ﺳﻮم ﺑـﺪاﻧﯿﻢ و اﮔﺮ ﺗﺼّﻮر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﺒﺎس ﯾﺎ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻧﺎﻣﯽ در ﻗﺮن دوم ﺷـﻌﺮي ﺳﺎﺧﺘﻪ و در آن ﻣﺄﻣﻮن را ﻣﺪح ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺷﻌﺮ او ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ و از ﻗﺒﯿﻞ ﺷﻌﺮ اﺑﻮ اﻟﯿﻨﺒﻐﯽ و ﺷﻌﺮ ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﻠﺦ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ اﺣﻮص ﺳـﻐﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ او را اوﻟﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺎرﺳﯽﮔﻮي داﻧﺴﺘﻪ »‪ «2‬و ﺷﻌﺮ او را ﺑﺮواﯾﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ )در‬
‫ﻣﺼﺮاع دوم( ﺿﺒﻂ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﻬﯿﭽﺮوي ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﺪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺎرﺳﯽﮔﻮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ »اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ اﺣﻮص«‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻫـﺪاﯾﺖ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺟﻠﺪ اول ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس در ﺳﺎل ‪ 173‬ﻫﻨﮕﺎم ورود ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺨﺮاﺳﺎن ﻗﺼـﯿﺪه ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻨﺎم او ﺳﺎﺧﺖ و در ص ‪ 64‬از ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﺴﺎل ‪ 170‬ﻫﺠﺮي ﻧﺴﺒﺖ داده و ﻫﺮدو ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻫﺪاﯾﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬در ﻧﻈﻢ ﭘﺎرﺳﯽ ﭘﺲ از ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﻣﻘﺪم ﻓﺎرﺳﯽﮔﻮﯾﺎن و در ﻣﺎﺋﻪ اوﻟﯽ ﺑﻮده« ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪64‬‬
‫ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻪ » ﺑا ﻦ اﻻﺣﻮص« از ﻣﻮﺳـﯿﻘﯿﺪاﻧﺎن ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮد و ﺷﻬﺮود از ﻣﺨﺘﺮﻋﺎت اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﭘﺪﯾﺪ آورده‬
‫اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﯽ اﺧﺘﺮاع آن آﻟﺖ را ﺑﺪﺳﺖ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ اﺣﻮص در ﺳﺎل ‪ 300‬ﻫﺠﺮي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪«1‬‬
‫و ﺷﻤﺲ ﻗﯿﺲ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ از ﻓﺎراﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺷﻬﺮود را در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺼﺪ ﻫﺠﺮي اﺧﺘﺮاع ﮐﺮده و ﺻﻔﯽ اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ارﻣﻮي در رﺳﺎﻟﻪ ﺷﺮﻓﯿﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺮاع آﻟﺖ ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﺪﺳﺖ اﺑﻦ اﻻﺣﻮص در ﺳﺎل ‪ 306‬ﻫﺠﺮي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫ﭘﺲ اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ اﺣﻮص ﺳـﻐﺪي ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي ﻣﻮﺳـﯿﻘﯿﺪان و ﺷـﺎﻋﺮي در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻘﻮل‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﻘّﺪم ﺷﻌﺮاي ﻓﺎرﺳﯽزﺑﺎن‪.‬‬
‫ﻣﺼـﺮاع ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﭘﺴـﺮ ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي وزن و ﻧﻮع رﺑﺎﻋﯽ ﺷﺪه و دوﻟﺘﺸﺎه آﻧﺮا ﺟﺰو ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺷـﻌﺎر ﻓﺎرﺳﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﻣﺄﺧﻮذ از‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﭘﯿﺪا ﺷﺪن وزن رﺑﺎﻋﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﺷﻤﺲ ﻗﯿﺲ آﻧﺮا ﺑﺘﻔﺼﯿﻞ آورده اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫ﺑـﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮواﯾـﺎت ﻣﻨﻘﻮل و ﺑﺤﺚﻫـﺎ و ﻧﻘـﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﺷـﺪه ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن از ﺳﺎﯾﺮ رواﯾﺎت‬
‫ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺻـﺤﺖ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ و ﻫﯿﭽﮕﺎه دﻟﯿﻞ آن ﻧﻤﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻﯿﻒ و دو ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ او را واﻗﻌﺎ اﻗﺪم ﺷﻌﺮاي‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽﮔﻮي ﺑـﺪاﻧﯿﻢ ﭼﻪ در ﮐﺘﺐ ادب و ﺗﺮاﺟﻢ ﻧـﺎم ﺷـﻌﺮاي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اواﯾﻞ و اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﯿﺴـﯽ و ﻣﺤﻤـﻮد دوّراق ﻫﺮوي‪ ،‬و ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ را ﻫﻢ ﻧـﺎم ﺑﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ در ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﺳـﻮم ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓﯿﺮوز‬
‫ﻣﺸﺮﻗﯽ و اﺑﻮ ﺳﻠﯿﮏ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‪ .‬ﭘﺲ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ اﯾﻦ ﻣﻘّﺪﻣﻪ اﺷﺎرهﯾﯽ ﺑﺎﺣﻮال و اﺷﻌﺎر آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﯿﺴﯽ‪ -‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﮐﺘﺐ ادب و ﺗﺮاﺟﻢ او را از ﻣﻌﺎﺻﺮان دوﻟﺖ آل ﻃﺎﻫﺮ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ و ﻋﻮﻓﯽ اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ را ازو ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫»‪:«4‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻌﻠﻮم ﺧﻮارزﻣﯽ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه ص ‪137‬‬
‫)‪ -(2‬اﺳﺘﺎد ﻣﺤﺘﺮم آﻗﺎي ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ اﻗﻮال را در ﮐﺘﺎب اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر رودﮐﯽ ج ‪ 3‬ص ‪ 1154 -1150‬ﮔﺮد آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺎﯾﯿﺮ اﺷﻌﺎر اﻟﻌﺠﻢ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪85 -83‬‬
‫)‪ -(4‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪2‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 180 :‬ﯾﺎرم ﺳﭙﻨﺪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ آﺗﺶ ﻫﻤﯽ ﻓﮕﻨﺪاز ﺑﻬﺮ ﭼﺸﻢ ﺗﺎ ﻧﺮﺳﺪ ﻣﺮو را ﮔﺰﻧﺪ‬
‫او را ﺳـﭙﻨﺪ و آﺗﺶ ﻧﺎﯾـﺪ ﻫﻤﯽ ﺑﮑﺎرﺑﺎ روي ﻫﻤﭽﻮ آﺗﺶ و ﺑﺎ ﺧﺎل ﭼﻮن ﺳـﭙﻨﺪ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ »‪ «1‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‬
‫اﻟﺨﺠﺴﺘﺎﻧﯽ روزي در ﺑﺎدﻏﯿﺲ اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ را در دﯾﻮان ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﯿﺴﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻬﺘﺮي ﮔﺮ ﺑﮑﺎم ﺷﯿﺮ درﺳﺖﺷﻮ ﺧﻄﺮ ﮐﻦ ز ﮐﺎم ﺷﯿﺮ ﺑﺠﻮي‬
‫ﯾـﺎ ﺑﺰرﮔﯽ و ﻋّﺰ و ﻧﻌﻤﺖ و ﺟﺎهﯾـﺎ ﭼـﻮ ﻣﺮداﻧﺖ ﻣﺮگ روﺑـﺎروي اﯾﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺨﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ از اﻣﺮاي آل ﻃـﺎﻫﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از‬
‫اﻧﻘﺮاض آن ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺑﺨﺪﻣﺖ اﻣﺮاي ﺻﻔﺎري رﻓﺖ و در ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 262‬ﺑﺪﺳﺖ ﻏﻼﻣﺎن ﺧﻮد ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ »‪.«2‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ اﺳﺘﻤﺎع دو ﺑﯿﺖ اﺧﯿﺮ را ﺑﻪ ﺟّﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﻫﻢ دادهاﻧﺪ »‪ «3‬ﻫﺪاﯾﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «4‬ﮐﻪ ﻇﻬﻮر ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﯿﺴﯽ در ﺳﺪه دوم از ﻫﺠﺮت‬
‫ﺑﻮد و وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﻨﻪ ‪ 219‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺳﺎل وﻓﺎت او در ﺷﺎﻫـﺪ ﺻﺎدق ‪ 220‬ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻗﺒﻮل ﻫﺮﯾﮏ ازﯾﻦ دو ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮاي وﻓﺎت‬
‫ﺷـﺎﻋﺮ ﺑﺴـﯿﺎر دﺷﻮارﺳﺖ وﻟﯽ از روي ﻗﺮاﺋﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯿﺘﻮان ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺣﻨﻈﻠﻪ در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ زﻣﺎن ﺷﺎﻋﺮي او ﻣﻘّﺪم ﺑﺮ ﻋﻬﺪ ﺷﻌﺮاي درﺑﺎر ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺤﻨﻈﻠﻪ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ در اﻧﺴﺠﺎم و ﻓﺼﺎﺣﺖ‬
‫ﺑـﺪرﺟﻪﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﺎﺷـﻌﺎر اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻧﻤﯿﺘﻮان از ﺟﻤﻠﻪ اﻗﺪم اﺷـﻌﺎر ﻓﺎرﺳـﯽ دري ﺷـﻤﺮد ﻣﮕﺮ‬
‫آﻧﮑﻪ اﺑﯿﺎت ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻌﺪ ازو ﺑﻨﺎﺑﺮ رﺳﻢ ﻣﻌﻬﻮد اﺻﻼح ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺪاﯾﺖ ﺣﻨﻈﻠﻪ را ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻓﯿﺮوز ﻣﺸﺮﻗﯽ و وﻓﺎت ﻓﯿﺮوز را در‬
‫‪ 283‬داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺧﻮد ﻗﻮل ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﻘﺾ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد وّراق ﻫﺮوي‪ -‬ﻫﺪاﯾﺖ او را »ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻣﻠﻮك ﻃﺎﻫﺮﯾﻪ و ﺻﻔﺎرﯾﻪ« داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﻗﻠﻤﯽ ﻧﻤﻮده ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻨﯿﺰﮐﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺴﻦ ﺻﻮرت و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﻃﺎﻟﺐ آن ﺷﺪه ﺑﺎ دو ﻫﻤﯿﺎن زر ﺑﺨﺎﻧﻪ او اﻧﺪر آﻣﺪه ﭼﻮن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪26‬‬
‫)‪ -(2‬ﮐﺎﻣﻞ ﻟا ﺘﻮارﯾﺦ ﺣﻮادث ‪262‬‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺰﯾﺪه ص ‪20‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪199‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ و ﮐﻨﯿﺰك را ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻌّﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮﺳﺖ آن ﺧﻮاﻫﺶ را ﻋﯿﻦ ﺑﯽاﻧﺼﺎﻓﯽ داﻧﺴـﺘﻪ زرﻫﺎ را ﺑﺨﻮاﺟﻪ ﺑﺨﺸـﯿﺪه ﺑﯿﺮون آﻣﺪ! از اﺷﻌﺎر او‬
‫ﭼﯿﺰي در ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺴﺖ اﻻ اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ‪.‬‬
‫وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﻨﻪ ‪] 221‬ﺑﻮده اﺳﺖ[‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎرﯾﻨﺎ ﺑﻨﻘﺪ ﺟﺎﻧﺖ ﻧﺪﻫﻢﮔﺮاﻧﯽ در ﺑﻬﺎ ارزاﻧﺖ ﻧﺪﻫﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺴـﺘﻢ ﺑﺠـﺎن داﻣﺎن وﺻـﻠﺖﻧﻬﻢ ﺟﺎن از ﮐﻒ و داﻣﺎﻧﺖ ﻧـﺪﻫﻢ« »‪ «1‬درﺑـﺎره ﺳـﺎل وﻓـﺎت و ﺷـﻌﺮ روان و ﻣﻨﺴـﺠﻢ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻫﻢ ﻫﻤﺎن‬
‫اﻋﺘﺮاض در ﻣﯿﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﯿﺴﯽ داﺷﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻓﯿﺮوز ﻣﺸـﺮﻗﯽ‪ -‬ﺗﺬﮐﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن او را ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﯿﺚ )‪ (287 -265‬داﻧﺴﺘﻪ و وﻓﺎت او را در ﺳﺎل ‪ 283‬ﻧﻮﺷﺘﻪ و اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ را از او‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮﻏﯿﺴﺖ ﺧﺪﻧﮓ اي ﻋﺠﺐ دﯾﺪيﻣﺮﻏﯽ ﮐﻪ ﺷﮑﺎر او ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺎ‬
‫داده ﭘﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺮﮐﺴﺶ ﻫﺪﯾﻪﺗﺎ ﻧﻪ ﺑﭽﻪاش ﺑﺮد ﺑﻤﻬﻤﺎﻧﺎ »‪*** «2‬‬
‫ﺳﺮو ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺗﺮا در ﻣﺸﮏ ﺗﺮزﻟﻒ ﻣﺸﮑﯿﻦ ﺗﻮ ﺳﺮﺗﺎﭘﺎ ﮔﺮﻓﺖ و اﯾﻦ اﺑﯿﺎت را ﻧﯿﺰ ﺑﻨﺎم او در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس و اﻟﻤﻌﺠﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺨّﻂ و آن ﻟﺐ و دﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻨﮕﺮﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺮا دارﻧﺪ در ﺗﺎب‬
‫ﯾﮑﯽ ﻫﻤﭽﻮن َﭘَﺮن ﺑﺮ اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪﯾﮑﯽ ﭼﻮن ﺷﺎﯾَْﻮْرْد از ﮔﺮد ﻣﻬﺘﺎب »‪*** «3‬‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮ ﮐﺮده زﺑﺎن ﭼﻨﮓ ﺣﺰﯾﻦ از ﻏﻢ ﮔﻞﻣﻮي ﺑﮕﺸﺎده و ﺑﺮ روي زﻧﺎن ﻧﺎﺧﻮﻧﺎ‬
‫ﮔﻪ ﻗﻨﯿﻨﻪ ﺑﺴـﺠﻮد اﻓﺘـﺪ از ﺑﻬﺮ دﻋـﺎﮔﻪ ز ﻏﻢ ﺑﺮﻓﮕﻨـﺪ ﯾﮏ دﻫﻦ از دل ﺧﻮﻧﺎ »‪ «4‬اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﮏ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‪ -‬ﻋﻮﻓﯽ او را ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﯿﺚ‬
‫ﺷﻤﺮده اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪511‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع را ﻫﻤﻪ ﺟﺎ‬
‫»ﺗﺎ ﺑﭽﻪاش را ﺑﺮد ﺑﻤﻬﻤﺎﻧﺎ«‬
‫ﺿﺒﻂ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺻﻮرت ﻣﻨﺘﺨﺐ در ﻓﻮق ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪87‬‬
‫)‪ -(4‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪224‬‬
‫ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻓﯿﺮوز ﻣﺸـﺮﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي او را در ﺷﻤﺎر ﺷﻌﺮاي ﻗﺪﯾﻢ ﺧﺮاﺳﺎن ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﻧﺎم وﯾﺮا ﻫﻤﺮدﯾﻒ اﺳﺘﺎدان ﺑﺰرگ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد‬
‫آورده اﺳﺖ »‪ .«1‬اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ در ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ ﺑﻨﺎم او ﺿﺒﻂ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮن ﺧﻮد را ﮔﺮ ﺑﺮﯾﺰي ﺑﺮ زﻣﯿﻦﺑﻪ ﮐﻪ آِب روي رﯾﺰي در ﮐﻨﺎر‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻨﺪه ﺑﻪ از ﻣﺮدمﭘﺮﺳﺖﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮ و ﮐﺎر ﺑﻨﺪ و ﮔﻮش دار ***‬
‫ﺑﻤﮋه دل ز ﻣﻦ ﺑﺪزدﯾﺪياي ﺑﻠﺐ ﻗﺎﺿﯽ و ﺑﻤﮋﮔﺎن دزد‬
‫ﻣﺰد ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻪ دل ز ﻣﻦ ﺑﺒﺮياﯾﻦ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﮐﻪ دﯾﺪ دزد ﺑﻤﺰد‬
‫‪ -5‬ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻫﻨﮕـﺎم ذﮐﺮ وﺿﻊ ادﺑﯿـﺎت در اﯾﺮان از اﺑﺘـﺪاي ﻏﻠﺒﻪ ﻋﺮب ﺗـﺎ ﭘﺎﯾـﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ وﺿﻊ ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان ﻫﻢ ﻫﻤﭽﻨﺎن‬
‫ﻻـزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در وﺿﻊ ادﺑﯽ زﺑﺎﻧﻬـﺎي ﭘﻬﻠﻮي و دري و ﻟﻬﺠـﺎت ﻣﺤﻠﯽ اﯾﺮان‪ .‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺑﺴـﯿﺎري از اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻠﻞ و ﺟﻬﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺳﺮﮔﺮم زﺑﺎن و ادب ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺎ ﮐﺘﺎب ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺑﻌﺮﺑﯽ درآﻣﺪ و ﺑﺴﺎ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺴﺎ ﻗﻄﻌﺎت ﺑﻠﯿﻎ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺷﺎﻋﺮان اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺘﻌّﺼﺐ ﺑﻨﮋاد و‬
‫ﻗﻮﻣﯿﺖ ﺧﻮد ﺳـﺮودهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺒﺎرت دﯾﮕﺮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﻦ اﯾﺎم ﻫﻤﺎن رواج و ﺗﻮﺳـﻌﻪﯾﯽ را در اﯾﺮان داﺷﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن و ادب ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﭘﯿﺶ‬
‫از ﻏﻠﺒـﻪ ﻋﺮب داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑـﺪﯾﻦ ﺳـﺒﺐ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺤﺚ در وﺿـﻊ ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي و ﺑﻄـﻮر ﮐّﻠﯽ ﭘﯿﺶ از ﻏﻠﺒﻪ ﺗﺎﺗـﺎر و‬
‫ﺳﻘﻮط دوﻟﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻐـﺪاد ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ از ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ ﺑﻤﯿـﺎن آورﯾﻢ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ﺷـﻌﺮاﯾﯽ را ﮐﻪ از ﻣﯿـﺎن اﯾﺮاﻧﯿـﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺑﺎدب ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺮﮔﺮم ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑﺴـﯿﺎر اﺑﺘـﺪاﺋﯽ و ﺳﺎده ﺑﻮد در اواﺧﺮ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺑﻤﺮاﺣﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﮐﻤﺎل رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﻋﻼي ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ در‬
‫دوره اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از روش‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﺑﻮ اﻟﻌﻼء و ﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس و ﺑﻮ ﺳﻠﯿﮏ و ﺑﻮ ﻣﺜﻞو آﻧﮑﻪ آﻣﺪ از ﻧﻮاﯾﺢ و آﻧﮑﻪ آﻣﺪ ازﻫﺮي‬
‫آن در اﯾﺠﺎز و اﯾﺮاد ﮐﻠﻤﺎت و ﺟﻤﻞ ﻓﻮاﯾﺪ ﺑﯽﺷـﻤﺎر ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺘﯽ از آﯾﺎت آن ﺑﻨﺤﻮ ﻣﺜﻞ ﯾﺎ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﺳﺘﺸـﻬﺎد ﻫﻤﻮاره اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه در ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ و ﺧﻮاه در ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮاد ﻣﺎ از ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ دو ﻗﺴـﻤﺖ از آﻧﺴﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ رﺳﺎﺋﻞ دﯾﻮاﻧﯽ و اﺧﻮاﻧﯽ و‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﺘـﺐ و رﺳﺎﻻـت ادﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻀـّﻤﻦ ﺑﺤﺚﻫـﺎﯾﯽ در ادب و ﺣـﺎوي ﺣﮑﺎﯾـﺎت و اﻣﺜـﺎل و ﻗﺼـﺺ و ﺑﺤﺚﻫـﺎي اﺧﻼـﻗﯽ و اﺷـﺎرات‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ روﯾﻬﻢ اﯾﻦ اﺑﻮاب را ﻣﯿﺘﻮان ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎﺑﮥ اﻻﻧﺸﺎﺋﯿﮥ ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺖ رﺳﺎﺋﻞ در ﺻﺪر اﺳـﻼم و ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ از دوره ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﺧﺘﺼﺎر و در ﮐﻤﺎل اﯾﺠﺎز ﺑﻮد و اﯾﻦ اﯾﺠﺎز در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺻﻞ‬
‫ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺷـﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪ و اﯾﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ از روش ﻧﺜﺮ ﮐّﻬﺎن و ﺧﻄﺎﺑﻬﺎي ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم و ﯾﺎ ﺻﺪر اﺳـﻼم و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫در آﻧﻬـﺎ ﺳـﻌﯽ ﻣﯿﺸـﺪ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﺑﺴـﯿﺎر در ﮐﻠﻤـﺎت ﮐﻢ آﯾـﺪ ﺗﺎ ﺣﻔﻆ آﻧﻬﺎ آﺳﺎن ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﮑﺘﺎﺑﺖ ﮐﻪ ﻋﺮب از آن ﺑﻬﺮه واﻓﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﺣـﺎﺟﺖ اﻓﺘـﺪ‪ .‬در ﺗﻤـﺎم اﯾﻦ ﻣـﺪت ﻋﺮﺑﺎن ﺟﺰ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺎﺟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﻮاﻟﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از آﻧﺎن ﺑﺮاي اداره دﯾﻮاﻧﻬﺎي‬
‫ﺧﻮد ﯾﺎري ﻣﯽﻃﻠﺒﯿﺪﻧـﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﮐّﺘﺎب ﺧﺮاج از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮاﻗﻠﯿﻢ از ﮐّﺘﺎب ﻣﺤﻠّﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯿﺸﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﯾﺮان‬
‫و ﻋﺮاق دﯾﻮاﻧﻬﺎي ﺧﺮاج ﺑﭙﻬﻠﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪ ﺗﺎ ﺑﺸﺮﺣﯽ ﮐﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ »‪ «1‬ﺑﺪﺳﺖ ﯾﮑﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﻧﺘﺎﯾـﺞ آﻣﯿﺰش ﻋﺮب ﺑـﺎ ﺷﻬﺮﻧﺸــﯿﻨﺎن ﻏﯿﺮ ﻋﺮب آﺷــﮑﺎر ﮔﺸـﺖ و ﻋﻠﯽ‪ -‬اﻟﺨﺼـﻮص از آنوﻗـﺖ ﮐـﻪ اﺧﺘﻼـط ﺗﻤـّﺪن و‬
‫ﺗﺸـﮑﯿﻼت اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻤّﺪن اﺳـﻼﻣﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن اﯾﺮاﻧﯽﻧﮋاد ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺻـﻠﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮد از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ اﻃﻼع‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ در دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي اداري و درﺑﺎري ﻧﻔﻮذ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در روش اﻧﺸﺎء ﻋﺮﺑﯽ و ﻋﻠﻢ اﻻدب ﺗﺤّﻮل و ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و آﻧﺮا‬
‫ﺑﺮوﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎت آﻧﺎن ﺑﻮد درآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم و رﺳﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﺖ رﺳﺎﺋﻞ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧـﺪ ﯾﮑﯽ ﺟﺒﻠـﮥ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﻣﻮﻟﯽ و ﮐﺎﺗﺐ ﻫﺸﺎم‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ )م‪ (125 .‬اﺳﺖ‪ .‬وي اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﮐﺎﺗﺐ ﻣﺸﻬﻮر اﯾﺮاﻧﯿﺴﺖ و از ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﻘﻞ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﺎرهﯾﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 131‬از ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫از ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮد‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻦ اﻟﻨـﺪﯾﻢ در اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ داﺳـﺘﺎن ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫رﺳﺘﻢ و اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر را از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺑﺎو ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ »‪ .«1‬ﺷﺎﮔﺮد او ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻨﯽ ﻋﺎﻣﺮ و از ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮده‬
‫و ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ را در ﻋﻬـﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ارﻣﻨﺴـﺘﺎن و ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻬـﺪهدار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ ﻣﺮوان در ﺳﺎل ‪ 132‬ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ‬
‫ﭼﻨـﺪي ﻧﺰد دوﺳﺖ ﺧﻮد ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﮐﺎﺗﺐ ﻣﺸـﻬﻮر اﯾﺮاﻧﯽ ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﺄﻣﻮران ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﺮ او دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و او را در ﺳﺎل ‪132‬‬
‫ﮐﺸـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳـﺘﺎد ﺑﺰرگ در ﺗﺮّﺳﻞ ﺷﻤﺮده ﺷﺪ و اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺖ رﺳﺎﺋﻞ را ﺑﺮ ﻣﯿﺰان ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻬﺎده و آﻧﺮا‬
‫از اﯾﺠــﺎز ﺑﯿﺮون آورده و در ﺑﻌﺾ ﻣـﻮارد ﺑﺎﻃــﺎﻟﻪ ﮐﻼــم ﭘﺮداﺧﺘـﻪ و در ﭘـﺎرهﯾﯽ ﻣـﻮارد راه اﺧﺘﺼـﺎر را ﻧﺸـﺎن داده و ﺗﺤﻤﯿــﺪات را در‬
‫ﺻـﺪرﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﺻﻮر ﺧﺎﺻـﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ در ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻗﺪان ﺳـﺨﻦ اﺑﺘﺪاء ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻋﺮﺑﯽ را‬
‫ﺑﺎو داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫راﻫﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ در ﮐﺘﺎﺑﺖ ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻌﺪ ازو در دوره ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ و اﻣﺘﺪاد ﯾﺎﻓﺖ و ﮐّﺘﺎب ﺑﺰرگ ﻋﺮب ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻬﻤﻪ از‬
‫ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺗﺒـﺎن اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ از ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯿﺸﺪﻧـﺪ ﻃﺒﻘﻪ ﺧﺎﺻـﯽ را ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯿﺪادﻧـﺪ و ﻫﻤﻪ از اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋـﺪ اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﻘﻠﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﻤﺎن روﺷﯽ را ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺳﺮﺧﺴﯽ وزﯾﺮ ﻣﺄﻣﻮن ﻣﯿﮕﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻋﺼـﺮ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ آداب و رﺳﻮم ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﯽ ده ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻪ رﺳﻢ از آﻧﻬﺎ ﺷﻬﺮﮔﺎﻧﯽ و ﺳﻪ آﯾﯿﻦ دﯾﮕﺮ اﻧﻮﺷﯿﺮواﻧﯽ‬
‫و ﺳﻪ آﯾﯿﻦ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ آﻧﻬـﺎ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺷـﻬﺮﮔﺎﻧﯽ ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﻋﻮد و ﺑـﺎزي ﺷـﻄﺮﻧﺞ و ﭼﻮﮔﺎن‪ ،‬و ﻧﻮﺷـﯿﺮواﻧﯽ‬
‫ﻃّﺐ و ﻫﻨـﺪﺳﻪ و ﺳﻮاري‪ ،‬و ﻋﺮﺑﯽ ﺷـﻌﺮ و ﻧﺴﺐ و اﯾـﺎم ﻧـﺎس ﻣﯿﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬و آﻧﮑﻪ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ ﻣﻘﻄﻌﺎت ﺣـﺪﯾﺚ و ﺣﮑﺎﯾﺎت و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠـﺎﻟﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ «2» «.‬ﻋﺒـﺪ اﻟﺤﻤﯿـﺪ ﮐﺎﺗﺐ ﯾﮑﯽ از ﻟﻮازم ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﯽ را اﻃﻼع از ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺷـﻤﺮده و آﻧﺮا ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ‬
‫ﺣﻔﻆ اﺷﻌﺎر و ﻟﻐﺖ ﻋﺮب داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﺿﺤﯽ اﻻﺳﻼم ﭼﺎپ دوم ص ‪179 -178‬‬
‫ﺑـﺎ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮﻫـﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻋﺼـﺮ اول ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘـﺎﺑﺖ رﺳﺎﺋـﻞ و ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ ادب ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬اﻃﻼع از ادب ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ ﻻزم‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸـﺪ و ﻣﺜﻼ ﮐﺎﺗﺐ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ از ﺣﮑﻢ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ و اردﺷـﯿﺮ و اﻗﻮال اﻧﻮﺷـﯿﺮوان و ﺷﺎﭘﻮر و ﭘﺮوﯾﺰ و ﻋﻠﻮم و اﻃﻼﻋﺎت اﯾﺮ ﻧا ﯿﺎن ﻫﻢ‬
‫ﻣﻄﻠﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ آن ﺷـﺪ ﮐﻪ ادب در ﻋﺼـﺮ اول ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﻣﺴـﺘﻠﺰم اﻃﻼﻋﺎت وﺳـﯿﻊ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮدﯾـﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻓﮑﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫اﯾﺠﺎد اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪ ﮐﻪ‪» :‬اّن اﻻدب ﻫﻮ اﻻﺧﺬ ﻣﻦ ﮐﻞ ﺷﯽء ﺑﻄﺮف‪«.‬‬
‫اﻣﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺘﺸﺎر اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﯾﺎوري ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﯿﮑﺮد ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻗﺪﯾﻢ و از آن ﺟﻤﻠﻪ از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻮده و ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺻﻮل ﺑﻼﻏﺖ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد از ﻗﺒﯿﻞ آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ و ﺧﺪاﯾﻨﺎﻣﻪ و‬
‫ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ و ﻏﯿﺮه‪ .‬ﻧﻘﻞ و ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﺗﺤّﻮل ﻋﻈﯿﻤﯽ در ادب ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮر ﺑﺨﻄﺐ و اﺷﻌﺎر و رﺳﺎﺋﻞ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ وﺟﻮه اﯾﻦ ﺗـﺄﺛﯿﺮ از ﻣﯿـﺎن رﻓﺘﻦ اﯾﺠـﺎز و ﺳـﺠﻊ و دﯾﮕﺮ اﯾﺠـﺎد ﺗﻮّﺳﻊ در اﻟﻔﺎظ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و دﯾﮕﺮ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪن‬
‫ﺳﺒـﮏ ﺳـﺎده و ﻣﺮﺳـﻞ در ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﮑﺎﻣـﻞ ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ و وﺳـﯿﻠﻪ ﺑﺰرگ ﺗﺮﻗﯽ و آﻣﺎدﮔﯽ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦﺑـﺎر ﻣـﺎﯾﻪ اﯾﺠـﺎد اﯾﻦ ﺗﺤّﻮل ﻋﻈﯿﻢ در ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﺷـﺪ و ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ را ﺑﺰﺑـﺎن ﺗـﺎزي ﻣﺘـﺪاول ﮐﺮد‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ روزﺑﻪ ﭘﺴـﺮ دادوﯾﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎدﺑّﯿﺎت ﭘﻬﻠﻮي و ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻨﯿﮑﯽ آﮔﺎه ﺑﻮده و در ﺑﺼﺮه‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ از دو ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻬـّﻢ ادﺑﯽ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺴــﺮ ﻣﯿـﺒﺮده اﺳـﺖ‪ .‬وي ﺑـﺘﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘـﺐ ﻣﻌﺘـﺒﺮي از ﭘﻬﻠـﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻣﺒـﺎدرت ﮐﺮد از ﻗـﺒﯿﻞ‬
‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ‪ ،‬ﺧـﺪاﯾﻨﺎﻣﻪ )ﺳـﯿﺮ اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺳـﯿﺮة ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس(‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺰدك‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺘﺎج و ﻋﺪه زﯾﺎدي از ﮐﺘﺐ و‬
‫رﺳﺎﻻـت دﯾﮕﺮ‪ .‬اﯾﻦ آﺛـﺎر ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ درآﻣـﺪ و ازﯾﻨﺮوي ﺑﺴـﺮﻋﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺼﺎﺣﺖ و‬
‫ﺟﺰاﻟﺖ ﮐﻼم و ﺑﻼﻏﺖ روزﺑﻪ ﺑﻨﺤﻮي ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺷﺪ ﮐﻪ آﺛﺎر او را ﻫﻤﻮاره ﻣﺜﻞ اﻋﻼي ﺑﻼﻏﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺪر روزﺑﻪ ﯾﻌﻨﯽ دادوﯾﻪ ﻣﻠﻘﺐ‬
‫ﺑﻪ اﻟﻤﻘﻔﻊ از اﻫﻞ ﺟﻮر ﻓﺎرس و از ﻋﻤﺎل ﺧﺮاج اﻣﻮﯾﺎن در ﻋﺮاق ﺑﻮد و ﭘﺴﺮش‬
‫در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 106‬وﻻدت ﯾﺎﻓﺖ و در ﺑﺼـﺮه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷـﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺷـﻬﺮت در ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻣّﺪﺗﯽ ﮐﺎﺗﺐ داود ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﯾﮑﯽ از وﻻت ﺑﻨﯽ‬
‫اﻣﯿﻪ در ﻋﺮاق ﺑـﻮد و ﺑﻌـﺪ از زوال دوﻟﺖ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ در ﺧـﺪﻣﺖ ﻋﯿﺴـﯽ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻋّﻢ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر در اﯾـﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﻻـﯾﺖ ﮐﺮﻣـﺎن‬
‫داﺷﺖ درآﻣـﺪ و ﺑـﺪﺳﺖ او اﺳـﻼم آورد و ﺑﻌﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺷـﺪ و ﮐﻨﯿﻪ اﺑﻮ ﻣﺤﻤـﺪ ﯾﺎﻓﺖ )ﭘﯿﺶ از ﻗﺒﻮل اﺳـﻼم ﮐﻨﯿﻪ اﺑﻮ ﻋﻤﺮو داﺷﺖ(‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ از ﺧـﺪﻣﺖ ﻋﯿﺴـﯽ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﺨـﺪﻣﺖ ﺑﺮادرش اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ رﻓﺖ و ﻣﻌّﻠﻢ اوﻻـد او ﮔﺸﺖ و ﮔﻮﯾـﺎ در ﻫﻤﯿﻦ اوﻗﺎت ﺑﺎ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر آﺷﻨﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺮاي او ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﺑﭙﻬﻠﻮي ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮد ﺗﺎ در ‪ 142‬ﺑﺪﺳﺖ ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس‬
‫در ﺑﺼـﺮه ﺑﺎﺗﻬﺎم زﻧﺪﻗﻪ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻼم ﺳﻬﻞ و ﺧﺎﻟﯽ از اﺷﮑﺎﻟﯽ دارد و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﺗﺐ ﺑﺎﯾـﺪ اﻟﻔﺎظ ﺳﺎده را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨـﺪ وﻟﯽ از اﻟﻔﺎظ ﭘﺴﺖ و ﻏﯿﺮ ﻓﺼـﯿﺢ دوري ﺟﻮﯾـﺪ‪ .‬وي ﺗﺎﻟﯽ ﻋﺒـﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ در ﺗﻤﻬﯿﺪ اﺻﻮل ﮐﺘﺎﺑﺖ‬
‫ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﻣﮑّﻤﻞ ﻃﺮﯾﻘﻪ اوﺳﺖ و روﺷـﯽ ﮐﻪ او ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ ﻣﺪﺗﻬﺎ در ﻣﯿﺎن ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮﺑﯽزﺑﺎن ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ‬
‫ﺑﺎ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ در ﺗﻨﺴﯿﻖ اﺻﻮل ﮐﺘﺎﺑﺖ رﺳﺎﺋﻞ و آن در ﺗﻤﻬﯿﺪ ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺸﺎء ﮐﺘﺐ و ﺑﻌﺒﺎرت دﯾﮕﺮ در ﮐﺘﺎﺑﮥ اﻟﺘﺼﻨﯿﻒ و‬
‫اﻟﺘﺪوﯾﻦ ﭘﯿﺸﺮو ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﺟﺒﻠـﮥ ﺑﻦ ﺳـﺎﻟﻢ و ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻨﻘﻞ ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم آﻧﺎﻧﺮا ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ آوردهاﯾﻢ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ 186 1‬ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ ‪ .....‬ص ‪182 :‬‬
‫ﻧﻘـﻞ و ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ و ادﺑﯽ و ﺣﮑﻢ و اﻣﺜـﺎل و ﻧﺼﺎﯾـﺢ و ﻋﻬﻮد و ﻧﻈـﺎﯾﺮ اﯾﻨﻬـﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ادﺑﯿـﺎت‬
‫ﺑﯽﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ واﻓﺮي از ﺣﮑﻢ و اﻣﺜﺎل و ﻣﺒﺎﺣﺚ ادﺑﯽ و اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و ﮐﺘﺐ ادب ﻋﺮب ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫ﻏﺰﯾﺮ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬
‫در رأس ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺳﻪ اﺛﺮ ﻣﻌﺮوف اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﺑﻨﺎم اﻻدب اﻟﮑﺒﯿﺮ ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﺎﻟﺪرة اﻟﯿﺘﯿﻤﮥ‪ ،‬اﻻدب اﻟﺼـﻐﯿﺮ و رﺳﺎﻟﮥ اﻟﺼﺤﺎﺑﮥ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﻈـﺎﻫﺮ اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ اﯾﻦ ﺳﻪ ﮐﺘـﺎب را ﻣﺴـﺘﻘﯿﻤﺎ از ﯾـﮏ ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﮑﺮد ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻫﺮﺳﻪ ﮐﺘـﺎب از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎت ﺷﺨﺼـﯽ‬
‫اوﺳﺖ ﻣﻨﺘﻬﯽ در ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻧﻬﺎ و ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ از ﻣﺂﺧﺬ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫اﺳـﺘﻔﺎده ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺮد‪ .‬دو ﮐﺘﺎب اﻻدب اﻟﮑﺒﯿﺮ و اﻻدب اﻟﺼﻐﯿﺮ اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﻫﻤﻮاره در ﻣﯿﺎن ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﮐﺘﺐ ادب ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ در ﮐﺘﺎب ﻋﯿﻮن اﻻﺧﺒﺎر از آﻧﻬﺎ ﺑﺎرﻫﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده و اﺳﻢ ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﺮدو ﮐﺘﺎب اﺛﺮ ﺗﻤّﺪن و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺸﺪت آﺷﮑﺎرﺳﺖ ﻣﺜﻼ ﺑﻪ »ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ« ﺑﺮاي ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮﻟﯿﻌﻬﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻗﻮال ﺣﮑﻤﺎي اﯾﺮاﻧﯽ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﺸﻬﺎد‬
‫ﻧﻤﻮده و از ﮐﺘﺎب ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ در ﻣﻮاردي اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺎب اﻟﯿﺘﯿﻤﮥ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد ﻟﺬت‬
‫و ﺗﻔﻀﯿﻞ ﻟﺬاﺋﺬ ﻋﻘﻠﯽ و ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺮ ﻟﺬﺗﻬﺎي ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از اﺑﻦ ﻟا ﻤﻘﻔﻊ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺆﻟﻔﺎن ادب ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪة اﻟﺮﯾﺤﺎﻧﯽ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻣﺸـﻬﻮر ﻣﺄﻣﻮن ﻋﺒﺎﺳـﯽ و از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺑﻠﻐﺎي اﯾﺮاﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت ﺧﻮد ﻃﺮﯾﻖ ﺣﮑﻤﺖ ﻣﯽﭘﯿﻤﻮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﺰﻧﺪﻗﻪ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻧﯿﺰ در آﺛﺎر ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ رواﯾﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﺳـﻬﻞ ﺑﻦ ﻫـﺎرون دﺷﺖ ﻣﯿﺸـﺎﻧﯽ از ﺷـﻌﻮﺑﯽﻣﺬﻫﺒﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺼـﺎﺣﺖ او ﻣـﻮرد ﺗﺼـﺪﯾﻖ ﺟﺎﺣـﻆ ﺑﺼـﺮي ادﯾﺐ و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪ .‬از آﺛﺎر وي ﮐﺘﺎب دﯾﻮان اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ و ﮐﺘﺎب ﺗﺪﺑﯿﺮ اﻟﻤﻠﮏ و اﻟﺴﯿﺎﺳﮥ و ﭼﻨﺪ داﺳﺘﺎن ادﺑﯽ را ﻣﯿﺘﻮان ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﭼﻨـﺪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑﺰرگ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ در رأس آﻧﺎن اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ دﯾﻨﻮري و اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ دﯾﻨﻮري و اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن ﺟﺎﺣﻆ را ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ داود ﺑﻦ وﻧﻨـﺪ دﯾﻨﻮري از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ و در ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ و ادب و ﻫﻨـﺪﺳﻪ و ﺣﺴـﺎب و ﻧﺠﻮم و رواﯾﺖ اﺳـﺘﺎد‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ را در ﺣﺪود ‪ 281‬ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﺎﻗﺪان ﺳﺨﻦ او و ﺟﺎﺣﻆ و اﺑﻮ زﯾﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽ )از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺣﮑﻤﺎي اواﺧﺮ‬
‫ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم( را در ﺑﻼﻏﺖ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ »‪ .«1‬اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ در ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎﺗﯽ دارد و از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛـﺎر او‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﺸـﻌﺮ و اﻟﺸـﻌﺮاء‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺼﺎﺣـﮥ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻨﺒﺎت‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال و ﮐﺘﺎب اﻟﻮﺻﺎﯾﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﻨﺒﺎت اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن ادﺑﺎي ﺑﻌﺪ ازو ﺷـﻬﺮت واﻓﺮي داﺷﺖ ﻧﺴـﺨﻪ آن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ از آن در ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻤﺨﺼﺺ اﺑﻦ ﺳﯿﺪه و ﻣﻔﺮدات‬
‫اﺑﻦ اﻟﺒﯿﻄﺎر ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ در ﻋﻠﻮم‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 3‬ص ‪28 -27‬‬
‫رﯾﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺴـﻠﻢ اﻟﮑﻮﻓﯽ اﻟﻤﺮوزي اﻟـﺪﯾﻨﻮري اﺳﺖ )‪ .(276 -213‬ﻋﻠﺖ اﻧﺘﺴـﺎب او ﺑﮑﻮﻓﻪ‬
‫وﻻدت وي در آﻧﺸـﻬﺮ و ﺳـﺒﺐ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﺮو وﻻدت ﭘﺪرش در آﻧﺠﺎ و ﺟﻬﺖ اﺷـﺘﻬﺎرش ﺑﺪﯾﻨﻮري داﺷـﺘﻦ ﺳـﻤﺖ ﻗﻀﺎ در آن دﯾﺎر ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وي از ﮐﺒﺎر ﻣﺆﻟﻔﺎن و از داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ در ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ و دﯾﻨﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼـّﻨﻔﺎت اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﻟﻔﺎت ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮان او‬
‫در ﻗﺮن ﺳﻮم ﺟـﺎﻣﻊ ﺟﻤﯿﻊ ﻣﻌـﺎرف و اﻃﻼﻋـﺎت ﻋﺼـﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ او ﯾﮑﯽ ﮐﺘـﺎب ادب اﻟﮑـﺎﺗﺐ و ﮐﺘـﺎب ﻣﻌـﺎﻧﯽ‬
‫اﻟﺸـﻌﺮ )ﯾـﺎ اﺑﯿﺎت اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ( در دوازده ﺟﺰء و ﮐﺘﺎب ﻋﯿﻮن اﻻﺧﺒﺎر در ده ﺟﺰء و ﮐﺘﺎب اﻟﺸـﻌﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻏﯿﺮ ازﯾﻦ ﮐﺘﺐ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﭼﻨـﺪ ﮐﺘﺎب‬
‫دﯾﮕﺮ در ﻋﻠﻮم ﺣـﺪﯾﺚ و ﻗﺮآن و ﮐﻼم ﻫﻢ دارد‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ در ﻣﻘّﺪﻣﻪ ادب اﻟﮑﺎﺗﺐ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن دﯾﺪ ﮐّﺘﺎب ﻋﻬﺪ او ﺷـﯿﻔﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬
‫ﻧﻈﺮ در ﻧﺠﻮم و ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻮن و ﻓﺴﺎد و ﺳـﻤﻊ اﻟﮑﯿﺎن و ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﮐﻤّﯿﺖ و ﺟﻮﻫﺮ و ﻋﺮض و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻫﻨﺪﺳـﯽ ﺷﺪه و از‬
‫ﺗﺤﻘﯿـﻖ در ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺰﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻏﻔﻠﺖ ورزﯾﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬او ﮐﺘـﺎﺑﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗـﺎ آﻧﭽﻪ از ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ و ﺻـﺮف و‬
‫اﻣﻼـء ﻣﻮرد ﺣـﺎﺟﺖ ﮐـﺎﺗﺐ اﺳﺖ در آن ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻋﯿﻮن اﻻﺧﺒﺎر اﺑﻦ ﻗﺘﺒﻪ ﻣﺤﺘﻮي ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺼـﻨﻔﺎت ادﺑﯽ ﻋﺼـﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮدﺳـﺘﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟﻒ در ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ درآﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬درﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺴﯿﺎري از رواﯾﺎت اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫آﻣـﺪه و از ﮐﺘﺐ ﻣﺸـﻬﻮر ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﺘﺎب آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮﯾﻦ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‬
‫ﺑﻌﻘﺎﯾﺪ و ﺛﻘﺎﻓﺎت ﻋﺮب و ﻫﻨﺪ ﻫﻢ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺸﻬﻮر ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﻦ دو ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺰرگ ﺑﻮد اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺑﺤﺮ ﺟﺎﺣﻆ ﺑﺼﺮي )‪ (255 -159‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ از‬
‫ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ اﺛﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽ در آﺛﺎر او آﺷـﮑﺎر و ﻫﻤﺮاه و ﻫﻤﻌﻨﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤّﺪن‬
‫اﺳﻼﻣﯽ راه ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬وي از ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ ﺑﺰرگ و از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻣﺆﺳﺲ ﻓﺮﻗﻪﯾﯽ از آن ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻨﺎم ﺟﺎﺣﻈﯿﻪ اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ اﻫﻤﯿﺖ او‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ در ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺸﻬﻮر ادﺑﯽ اوﺳﺖ ﮐﻪ در رأس آﻧﻬﺎ ﮐﺘﺎب اﻟﺒﯿﺎن و اﻟﺘﺒﯿﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺒﺨﻼء‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺤﯿﻮان‬
‫و دو ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮي ﺑﻨﺎم اﻟﺘﺎج ﻓﯽ اﺧﻼق اﻟﻤﻠﻮك و اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ و اﻻﺿﺪاد ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺳـﺎدﮔﯽ اﻧﺸـﺎء و ﻓﺼـﺎﺣﺖ و ﺑﻼـﻏﺖ او و ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﺳـﺨﻨﺶ در ﻣﯿـﺎن ﺗﻤـﺎم ﻧﺎﻗـﺪان ﺳـﺨﻦ ﻋﺮب ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ و او ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ در‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋـﺎت ﮐﻼـﻣﯽ ﻫﻢ ﮐﺘﺒﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ ﺧﻠﻖ اﻟﻘﺮآن و ﮐﺘـﺎب ﻓﯽ اﻟﺮّد ﻋﻠﯽ اﻟﻤﺸـّﺒﻬﻪ و ﮐﺘـﺎب ﻓﯽ اﻟﺮّد ﻋﻠﯽ اﻟﻨﺼﺎري و ﮐﺘﺎب اﻻﻋﺘﺰال و‬
‫ﮐﺘﺎب اﻻﻣﺎﻣﮥ داﺷﺘﻪ و در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺘﻔّﺮق دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ازو ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﺣـﻆ در ﻫﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﺧﻮد ﻋﻠﻢ و ادب و ﺟـّﺪ و ﻫﺰل و ﺣﮑﻢ و ﻇﺮاﺋﻒ را ﺑﺎ ﻫﻢ درﻣﯿﺂﻣﯿﺰد و ﺑﺎ زﺑﺎن ﺳﺎده ﺑﻠﯿﻎ ﺧﻮد ﻫﻤﻪ آن ﻣﻄﺎﻟﺐ را‬
‫ﺑﻮﺿـﻌﯽ دﻟﭽﺴﺐ ﺑﯿـﺎن ﻣﯿﮑﻨـﺪ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه او دﭼـﺎر ﻣﻼـﻟﺖ ﻧﺸﻮد‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم آﺛﺎر او از ﻟﺤﺎظ ادﺑﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﺒﯿﺎن و اﻟﺘﺒﯿﯿﻦ از‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻫﻤﯿﺖ دارد و آن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻣﺨﺘﺎراﺗﯽ از ادب و آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ و اﺣﺎدﯾﺚ و اﺷـﻌﺎر و ﺣﮑﻤﺖ و ﺧﻄﺐ ﮐﻪ ﺑﺎ آراء و ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻤّﺘﻌﯽ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ادﺑﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﺧﺘﻼف ﻋﺮب در اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻟﻔﺎظ و ﻋﯿﻮب ﻟﺴﺎن و ﺑﯿﺎن و ﺑﻼﻏﺖ و ﺷﻌﺮ‬
‫و ﺧﻄﺐ و اﺳﺠﺎع و اﺳﻤﺎء ﺧﻄﺒﺎ و ﺑﻠﻐﺎ و ﮐّﻬﺎن و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻨﻮن ادب ﮐﻪ ذﮐﺮ آن در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزم اﺳﺖ و ﺑﺴـﯿﺎري از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽﻧﮋاد ﻋﺮﺑﯽزﺑﺎن در ﺳﻪ ﻗﺮن اول در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺼـﻨﯿﻒ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﻓﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﻦ ﻧﯿﺰ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﻠﻞ اﺳـﻼﻣﯽ ﺳـﻬﻢ دارﻧﺪ زﯾﺮا ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ را‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ واﻗﻌﯽ ﺧﻮد ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻗﻮم ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدﻧـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺎرﯾـﺦ اﻟﺨﻠﻔـﺎء و ﮐﺘـﺎب اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ دﯾﻨﻮري و ﻋﯿﻮن‬
‫اﻻﺧﺒـﺎر از اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ دﯾﻨﻮري و ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ اﻟﺮﺳﻞ و اﻟﻤﻠﻮك از ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي )م‪ .(310 .‬ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ اﺑﻮ‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﺑﻔﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﺳﻨﻮات ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 302‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه و ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪312‬‬
‫ذﯾﻠﯽ ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﻮارﯾﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ دارد و در آﻧﻬﺎ از ﻣﺂﺧﺬ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺒﯽ در ﺳـﯿﺮ و ﻣﻐـﺎزي ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺘﻮح ﺗﺄﻟﯿﻒ واﻗـﺪي )اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ واﻗـﺪ ﻣﻮﻟﯽ ﺑﻨﯽ‬
‫ﻫﺎﺷﻢ م‪ (207 .‬و ﻣـﺪاﺋﻨﯽ )اﺑـﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ م ‪ .(225‬ﻋﻼـوه ﺑﺮ اﯾﻨﻬـﺎ در ﻓﻦ ﻃﺒﻘـﺎت رﺟـﺎل‪ ،‬ﻧﺴﺐ‪ ،‬اﺧﺒﺎر ﻋﺮب و اﯾﺎم آن‪،‬‬
‫ﻗﺼﺺ اﻧﺒﯿﺎء ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺒﯽ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ در ﺻـﺪر اﺳـﻼم از ﻟﺤـﺎظ ﺗﺼّﻮرات و ﺗﺨّﯿﻼـت ﺷـﻌﺮي و زﺑـﺎن ﺑـﺎ ﺷـﻌﺮ دوره ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧـﺪارد و ﻫﻤﺎن اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت و‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺘﻬـﺎي ﺑـﺪوي را ﮐﻪ در اﺷـﻌﺎر ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ در اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر ﻫﻢ ﮐﻢوﺑﯿﺶ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و اﯾﻦ وﺿﻊ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن اول اﻣﺘـﺪاد‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ دوره ﺷـﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﺧـﺎص ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺗﺎزي ﺑﻮده اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ اﻗﻮام در آن دﺧﺎﻟﺘﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ از اواﯾﻞ ﻗﺮن دوم ﯾﻌﻨﯽ اواﺧﺮ‬
‫ﻋﻬـﺪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و اواﯾﻞ دوره ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس آﺛﺎر ﻧﻔﻮذ ﺗﻤّﺪﻧﻬﺎي ﻏﯿﺮ ﻋﺮب در ﺷـﻌﺮ آﺷـﮑﺎر ﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﺗﻤّﺪﻧﻬﺎي ﻣﻠﻞ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﺑﻌـﺪ از آﻧﮑﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣـﺪود ﯾـﮏ ﻗﺮن ﺑـﺎ آﻧـﺎن ﻣﺠـﺎورت و ﻣﻌﺎﺷـﺮت داﺷـﺘﻨﺪ در اﯾﺸﺎن ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷـﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ از اواﯾﻞ ﻗﺮن دوم ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮوع ﺑﺪﻧﺒﺎل ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻤﺎن اﻣﻮري ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﻞ ﻣﻐﻠﻮب ﻣﺬﮐﻮر ﻣﻘﺎرن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم ﺳﺮﮔﺮم آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻨﺼـﺮي ﮐﻪ ﺑﺘﻤـّﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﺟﻠﻮه ﺗـﺎزه و ﺗﺮﻗﯽ و ﮐﻤـﺎﻟﯽ ﺑﺨﺸـﯿﺪ ﻋﻨﺼـﺮ اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ روي ﮐﺎر آوردن دوﻟﺖ‬
‫ﻋﺒﺎﺳـﯽ در ﻫﻤﻪ ﺷﺆون آن ﺗﻤﺪن و از آﻧﺠﻤﻠﻪ در ادب ﻋﺮﺑﯽ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺮد و اﺛﺮ اﯾﻦ دﺧﺎﻟﺖ در ﺷـﻌﺮ ﺑﻬﻤﺎن ﺣﺪ آﺷﮑﺎرﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺜﺮ‪.‬‬
‫از اواﯾـﻞ ﻗﺮن دوم ﺷـﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﺑـﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ دﻗﯿﻖ و دﻗﺖ در اﻓﮑﺎر ﮐﻪ ﺧﺎص ﻣﺘﻤـﺪﻧﯿﻦ و ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻧﺸـﯿﻦ و آﺷـﻨﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ و ﺟﺎي ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺧﺸﻦ ﺑﺪوي را ﻣﻀـﻤﻮنﻫﺎي ﻟﻄﯿﻒ ﻏﻨﺎﺋﯽ و اوﺻﺎف ﺟﻤﯿﻞ ﺑﺴﺎﺗﯿﻦ و ازﻫﺎر و ﺟﻮاري و ﻏﻠﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﺣﺠـﺖ و ﺑﺮﻫـﺎن و ﻗﯿـﺎس و ﺗﻤﺜﯿـﻞ در ﺳــﺨﻦ ﺷــﻌﺮا راه ﯾـﺎﻓﺖ و ﺑﻬﺮﺣـﺎل ﺷــﻌﺮ ﻋﺮب از ﺧﺸـﮑﯽ و ﯾﮑﻨﻮاﺧـﺘﯽ و ﻣﻀـﺎﻣﯿﻦ ﻣﺤـﺪود‬
‫ﺻﺤﺮاﮔﺮدان و اﻫﻞ ﻋﺼـﺒﻪ و ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و اﻟﻔﺎظ و اﺳﺎﻟﯿﺐ و اﻓﮑﺎر ﺟﺪﯾﺪي در آن راه ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﺗﻮّﺟﻪ‬
‫ﺑﺴﺎدﮔﯽ اﻟﻔﺎظ روﻧﻖ و ﺟﻠﻮهﯾﯽ ﺧﺎص ﺑﺸﻌﺮ داد‪ .‬از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ اوان در ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﻋﺮﺑﯽزﺑﺎن ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻧﮋاد ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫راه ﯾﺎﻓﺖ ذﮐﺮ ﻣﻔﺎﺧﺮات ﻧﮋادي و ﻣّﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮاي اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﻦ دوره ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﮕﺬﺷـﺘﮕﺎن ﺧﻮد و ذﮐﺮ ﺳـﻼﻃﯿﻦ ﺑﺰرگ اﯾﺮان و ﺷـﮑﻮه و ﺟﻼل آﻧﺎﻧﺮا در ﺷـﻌﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﻗﺮار‬
‫ﻣﯿـﺪاده و ﺷـﻌﺮاي ﺷـﻌﻮﺑﯽ ﻣـﺬﻫﺐ در اﯾﻦ راه و در ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻋﺮب ﻣﺒﺎﻟﻐﺎت ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وارد ﮐﺮدن ﺗﻤﺎم ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ در ﺷﻌﺮ اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﺑﻮﻓﻮر‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷﻌﺮاء اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺮوع ﺑﺴﺮودن ﺷﻌﺮ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﯾﮑﯽ زﯾﺎد اﻻﻋﺠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ و ﻣﻨﺸﺎء او اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد و‬
‫از آﻧﺠﺎ ﺑﺨﺮاﺳﺎن رﻓﺖ و در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻮد ﺗﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬او را از آﻧﺮوي اﻋﺠﻢ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻠﻬﺠﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ادا ﻣﯿﮑﺮد و در‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت و اﺷﻌﺎر ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻟﺤﻦ ﻣﯿﺸﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺻﺎد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﻦ ﺗﻠﻔﻆ ﻣﯿﮑﺮد و ﯾﮑﯽ از اﺑﯿﺎت او ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اذا ﻗﻠﺖ ﻗﺪ اﻗﺒﻠﺖ ادﺑﺮتﮐﻤﻦ ﻟﯿﺲ ﻏﺎد و ﻻ راﺋﺢ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻏﺎدﯾﺎ و ﻻ راﺋﺤﺎ«‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺷـﻌﺮاي اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ آﻏﺎز ﺷﺎﻋﺮي ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺧﺎﻧﺪان ﯾﺴﺎراﻧﺪ‪ .‬اﺳـﻤﻌﯿﻞ و اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺴـﺮان ﯾﺴﺎر از اﻫﻞ‬
‫ﻧﺴﺎي ﺧﺮاﺳﺎن و ﻫﺮﺳﻪ ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺖ و ﻣﺘﻔﺎﺧﺮ ﺑﺎﺻﻞ و ﻧﺴﺐ اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و از آن ﻣﯿﺎن اﺷﻌﺎر اﺳﻤﻌﯿﻞ ﻣﺸﻬﻮرﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫دﯾﮕﺮ ازﯾﻦ ﺷﻌﺮا اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس اﻋﻤﯽ و ﻣﻮﺳﯽ ﺷﻬﻮات را ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ ﻫﺮدو از ﻣﺮدم آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠـﻪ ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ ﺷــﻌﺮاي اﯾﺮاﻧﯽ ﮐـﻪ در ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳـﺒﮏ ﺷـﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ اﺛﺮ ﺑـّﯿ ﻦ و آﺷـﮑﺎري دارد ﺑّﺸـ ﺎر ﺑـﻦ ﺑﺮد )م‪ (167 .‬از ﺷﺎﻫﺰادﮔـﺎن‬
‫ﺗﺨﺎرﺳـﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﺎﺳﺎرت ﺑﻤﯿﺎن ﺑﻨﯽ ﻋﻘﯿﻞ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ آﻣـﺪ و در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷـﺪ‪ .‬وي ﮐﻪ ﭘﯿﺸـﺮو ﺷـﻌﺮاي ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮد در ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻨﺴﺐ ﺧﻮد و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻋﺮب و وﺻﻒ ﺟﻮاري و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن و اﻇﻬﺎر ﺑﺰﻧﺪﻗﻪ و ﻫﺠﻮ و آوردن ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت و اﺳـﺘﻌﺎرات‬
‫دﻗﯿﻖ و ﺣﮑﻢ و اﻣﺜﺎل ﻣﺸﻬﻮرﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷـﺎﻋﺮ ﻣﺸـﻬﻮر دﯾﮕﺮ اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ اﺑـﻮ ﻧﻮاس ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻫـﺎﻧﯽ )‪ (199 - 145‬از ﻣﺮدم ﺧﻮزﺳـﺘﺎﻧﺴﺖ ﮐـﻪ ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﺧﻤﺮﯾﻪ و ﻏﺰﻟﻬـﺎي او‬
‫ﻣﺸﻬﻮرﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻠﻤﻌﺎت او ﮐﻪ در آن از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻠﻤﯿﺢ ﮐﻠﻤﺎت ﻓﺎرﺳﯽ را ﺑﺎ ﻋﺮﺑﯽ درﻣﯿﺂﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺑﺸﺎر و اﺑﻮ ﻧﻮاس ﯾﮏ ﺷﺎﻋﺮ اﯾﺮاﻧﯽ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ اﻟﻌﺘﺎﻫﯿﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻬﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ص ‪20‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ )م‪ (211 .‬ﮐﻪ از ﻣﻮاﻟﯽ اﯾﺮاﻧﯽ »‪ «1‬و از ﻣﻘّﺪﻣﺎن ﻣﻮﻟﺪﯾﻦ و در ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺬﮐﻮر داراي اﺛﺮ ﺑﺰرگ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وي در ﻣﺪح و ﻏﺰل و وﻋﻆ اﺳﺘﺎد اﺳﺖ و از ﮐﺴﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺷﻌﺮ ﻋﺮب ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﻟﻤﺘﻮﮐﻠﯽ اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﻤﺸـﺎذ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬وي از ﺟﯽ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد و ﻣـﺪﺗﯽ ﺳـﻤﺖ ﮐﺘـﺎﺑﺖ ﻣﺘﻮﮐﻞ را داﺷﺖ و در‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻋﺮﺑﯽ در ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ و در ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻣﺜﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﻤﺸﺎد ﺑﻌـﺪ از ﻣﺘﻮﮐﻞ از ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ اوﻻد او ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﺑﯿﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﺻـﻔﺎر ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ در اﯾـﺎم ﻣﻌﺘﻤـﺪ ﺑﻌﻨﻮان رﺳـﺎﻟﺖ ﻧﺰد ﯾﻌﻘﻮب رﻓﺖ و ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ او را ﻧﺰد ﺧﻮد‬
‫ﻧﮕﺎﻫﺪاﺷﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮر اﻟﻤﺘﻮﮐﻠﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﯾﻌﻘﻮب ﻗﻄﻌﻪ ﻣﺸﻬﻮر »اﻧﺎ اﺑﻦ اﻻﮐﺎرم ﻣﻦ ﻧﺴﻞ ﺟﻢ ‪ «...‬را ﺑﺮاي ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد »‪.«2‬‬
‫از ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن دﯾﮕﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﻌّﻠﻘﯽ ﺑﻨﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ داﺷـﺘﻪ اﺑﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ اﺑﻦ ﻻﺣﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻘﻮل از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ‬
‫را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎب ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻮﻫﺮ و ﺑﻮذاﺳﻒ‪ ،‬ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ و ﮐﺘﺎب ﻣﺰدك ﺑﺸﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ درآورد‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺷﺎﻋﺮان اﯾﺮاﻧﯽﻧﮋاد اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻌﺮاﺋﯽ را ﮐﻪ از ﻧﮋاد ﻋﺮب ﺑﻮده وﻟﯽ در ﻣﺤﯿﻂ اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ اﻓﺰود‪ .‬اﯾﻨﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﺮان و ﻋﺮاق زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﻌﺎﺷـﺮت داﺷـﺘﻪ ﯾﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ آﺛﺎر ﻣﻨﻘﻮل اﯾﺮاﻧﯽ و ﺗﻤـﺪن اﯾﻦ ﻗﻮم واﻗﻊ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻃﺮّﻣﺎح و ﮐﻤﯿﺖ و اﺑﻮ اﻟﻨﺠﻢ اﻟﺮاﺟﺰ و ﺟﺮﯾﺮ و ﻓﺮزدق و ﺑﺤﺘﺮي »‪«3‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬وي از ﻣﻮاﻟﯽ ﻋﻨﺰة ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺷﻌﺮ وي ﻣﻮاﻻت و اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻌﺠﻢ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪:‬‬
‫اداﻟﺐ اﻧﺖ ﻓﯽ اﻟﻌﺮبﮐﻤﺜﻞ اﻟﺸﯿﺺ ﻓﯽ اﻟﺮﻃﺐ‬
‫ﻫﻠّﻢ اﻟﯽ اﻟﻤﻮاﻟﯽ اﻟﺼﯿﺪ ﻓﯽ ﺳﻌﮥ و ﻓﯽ رﺣﺐ‬
‫ﻓﺎﻧﺖ ﺑﻨﺎ ﻟﻌﻤﺮ اﷲ اﺷﺒﻪ ﻣﻨﮏ ﺑﺎﻟﻌﺮب ﺷﯿﺺ‪ :‬ﺧﺮﻣﺎي ﭘﺴﺖ‪ .‬اﺻﯿﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺮ از ﮐﺒﺮ ﺑﺮاﻓﺮازد‬
‫)‪ -(3‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺑﺤﺘﺮي ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺪارد ﻗﺼﯿﺪه ﺳﯿﻨﯿﻪ وي در ﻣﺪح ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ و ﺗﺄﺳﻒ ﺑﺮ ﺧﺮاﺑﯽ ﻣﺪاﯾﻦ اﺳﺖ‪-:‬‬
‫و اﺑﻮ ﺗّﻤـ ﺎم ﻃﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﻋﺮاق ﺳـﮑﻮﻧﺖ داﺷـﺘﻨﺪ و ﻧﻬﺎر ﺑﻦ ﺗﻮﺳـﻌﻪ و اﺑﻦ ﻣﻔّﺮغ اﻟﺤﻤﯿﺮي و ﻣﻐﯿﺮة ﺑﻦ ﺣﺒﻨﺎء و ﻏﯿﺮه ﮐﻪ ﻣـﺪﺗﯽ در ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫‪-‬‬
‫و ﻫﻮ ﯾﻨﺒﯿﮏ ﻋﻦ ﻋﺠﺎﺋﺐ ﻗﻮمﻻ ﯾﺸﺎب اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯿﻬﻢ ﺑﻠﺒﺲ‬
‫ذاك ﻋﻨﺪي و ﻟﯿﺴﺖ اﻟﺪار داريﺑﺎﻗﺘﺮاب ﻣﻨﻬﺎ و ﻻ اﻟﺠﻨﺲ ﺟﻨﺴﯽ‬
‫ﻏﯿﺮ ﻧﻌﻤﯽ ﻻﻫﻠﻬﺎ ﻋﻨﺪ اﻫﻠﯽﻏﺮﺳﻮا ﻣﻦ ذﮐﺎﺋﻬﺎ ﺧﯿﺮ ﻏﺮس‬
‫اّﯾﺪوا ﻣﻠﮑﻨﺎ و ﺷﺪّرا ﻗﻮاهﺑﮑﻤﺎة ﺗﺤﺖ اﻟﺴّﻨﻮر ﺣﻤﺲ ﮐّﻤﯽ‪ :‬ﺷﺠﺎع‪ -‬ﻻﺑﺲ اﻟﺴﻼح‪ .‬ج ﮐﻤﺎة‪.‬‬
‫ﺳّﻨﻮر‪ -‬ﻣﺠﻤﻮع ﭘﻮﺷﺸﻬﺎي ﺟﻨﮕﯽ از ﻗﺒﯿﻞ زره و ﺧﻔﺘﺎن‪.‬‬
‫]ﺑﺎب دوم[ ‪ 2‬وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اّول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻓﺼﻞ اول وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اّول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫اﺷﺎره‬
‫دورهﯾﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﯿﺮد دورهﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﯾـﺪ آﻧﺮا ﻋﻬـﺪ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﺮان داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دوره ﻋﺼـﺮ ﻃﻼﯾﯽ ﺗﻤّﺪن اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان و دوره ﺷـﮑﻮه و ﺟﻼل اﻣﺎرﺗﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ و ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ و ﺷـﻌﺮاي ﺑﺰرگ و ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺐ ﺑﯿﺸـﻤﺎرﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ دوﻟﺖ ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ ﺑـﺎ اﺣﯿـﺎء رﺳﻮم ﻗـﺪﯾﻢ ﺑﺮ ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ري و‬
‫ﮔﺮﮔـﺎن ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﯾﯽ داﺷﺖ و آل ﺑﻮﯾﻪ و آل زﯾـﺎر و ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن ﻣﺤّﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻬـﺪ ﺗﻤـﺎم اﯾﺮاﻧﺮا از ﻗﺒﻀﻪ ﻃﺎﻋﺖ ﺧﻠﻔﺎ ﺑﯿﺮون‬
‫آوردﻧـﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ دوره ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﮔﺮﭼﻪ ﺟﺎي دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﺎرﺗﻬﺎي‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﺮان ﻫﻢ ﺑﺪﺳﺖ اﻣﺮاي آل اﻓﺮاﺳﯿﺎب اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻮن ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ﺳّﻨﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‬
‫را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و آل اﻓﺮاﺳـﯿﺎب ﻧﯿﺰ در ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻋﻤﺪهﯾﯽ ﻧﺪادﻧﺪ ﻧﻤﯿﺘﻮان ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤّﺪن اﯾﺮاﻧﯽ آن ﻋﻬﺪ‬
‫ﻣﻐﺎﯾﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از ﺗﺴّﻠﻂ آﻧﺎن ﮔﺮﻓﺖ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮي را ﻧﻤﯿﺘﻮان در ردﯾﻒ دوﻟﺘﻬﺎي ﺗﺮك درآورد ﻣﮕﺮ از ﭘﺎرهﯾﯽ‬
‫ﺟﻬﺎت ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫اﯾﺮان اﮔﺮﭼﻪ در اﯾﻦ دوره اﺳـﺘﻘﻼل داﺷﺖ ﻟﯿﮑﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯿﺎن آن و ﺑﻐﺪاد از ﻫﻤﻪ ﺣﯿﺚ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد و وﺿﻊ آﻧﺸﻬﺮ ﺧﻮاه از ﺑﺎب ﺳﯿﺎﺳﺖ و‬
‫ﺧﻮاه از ﺣﯿﺚ ﻋﻠﻢ و ادب در ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ در اﯾﺮان اﺛﺮ داﺷﺖ و از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻐﺪاد را‬
‫ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺮ دور ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -1‬وﺿﻊ ﺑﻐﺪاد و ﺧﻠﻔﺎ ﺗﺎ ﺗﺴّﻠﻂ ﻃﻐﺮل ﺑﯿﮓ )‪ 447‬ﻫﺠﺮي(‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻋﻬـﺪ ﺿـﻌﻒ دﺳـﺘﮕﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ و ﻏﻠﺒﻪ ﻏﻼﻣـﺎن ﺗﺮك و اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺮآﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﻘـّﺪﻣﺎت ﻏﻠﺒﻪ ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك ﺑﺮ دﺳـﺘﮕﺎه‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ از ﻋﻬـﺪ ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻤﻌﺘﺼﻢ آﻏﺎز ﺷـﺪ و ﺑﻌـﺪ ازو در ﻋﻬـﺪ ﺧﻠﻔﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺒﻌـﺪ ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻨﺪ »‪ «1‬روزﺑﺮوز‬
‫ﺗﺰاﯾﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬از ﻋﻬﺪ اﻟﻤﺘﻮﮐﻞ آﺛﺎر ﺗﺴـﻠّﻂ ﺗﺮك آﺷـﮑﺎرﺗﺮ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ اﯾﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺎﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ و ﺳـﺨﺘﮕﯿﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻫﻞ اﻋﺘﺰال و‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﺮدم از ﺑﺤﺜﻬـﺎ و ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﻋﻘﻠﯽ ﺑﺒﻬﺎﻧﻪ اﺣﯿﺎء ﺳـّﻨﺖ و آزار ﻋﻠﻮﯾﺎن و ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻦ ﻧﺎﯾﺮه ﺗﻌّﺼﺐ‪ ،‬ﻣﺤﯿﻂ ﺑﻐـﺪاد روﻧﻘﯽ را ﮐﻪ در‬
‫دوره ﺗﺴـّﻠﻂ ﻋﻨﺼـﺮ اﯾﺮاﻧﯽ داﺷﺖ از دﺳﺖ داد‪ .‬ﻋﻼـوه ﺑﺮﯾﻦ از ﻋﻬـﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ دﺧﺎﻟﺘﻬـﺎي ﺑﯽوﺟﻪ ﻏﻼﻣﺎن اﻣﺎرتﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﺮك در اﻣﻮر‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷـّﺪت ﻋﺠﯿﺐ ﯾـﺎﻓﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻋﺰل و ﻧﺼﺐ ﺧﻠﻔـﺎ در دﺳﺖ آﻧﺎن اﻓﺘﺎد و ﺣﺒﺲ و ﻣﺼﺎدره رﺟﺎل و ﺻﺎﺣﺐ ﺛﺮوﺗﺎن ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن‬
‫ﻗﻮم اﻣﺮي ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﻌﺘﺎد ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺴـّﻠﻂ ﺗﺮﮐﺎن و ﺿﻌﻒ ﺷﺪﯾﺪي ﮐﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﺠﺎد ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺷﺮوع‬
‫ﺑﺘﻬﯿﻪ ﻣﻘـّﺪﻣﺎت اﺳـﺘﻘﻼل ﺧﻮد ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺗﺠﺰﯾﻪ رﺳـﻤﯽ ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان از ﻣﻤﺎﻟـﮏ ﺗـﺎﺑﻌﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي اﺳـﻼم از ﻫﻤﯿﻦ اﯾﺎم آﻏﺎز ﺷـﺪ‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ از اواﺳـﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺗـﺎ آﻏـﺎز ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺳﺎدات ﻃﺎﻟﺒﯿﻪ در ﻣﺎزﻧـﺪران و آل ﻟﯿﺚ در ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﻗﺴـﻤﺖ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ از اﯾﺮان و آل ﺳﺎﻣﺎن در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺧﻠﻔـﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﻌﺘﺼﻢ ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺧﻼﻓﺖ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬واﺛﻖ )م‪ (232 .‬ﻣﺘﻮﮐﻞ )م‪ (247 .‬ﻣﻨﺘﺼﺮ )م‪(248 .‬‬
‫ﻣﺴﺘﻌﯿﻦ )م‪ (251 .‬ﻣﻌﺘﺰ )م‪ (255 .‬ﻣﻬﺘﺪي )م‪ (256 .‬ﻣﻌﺘﻤﺪ )م‪ (279 .‬ﻣﻌﺘﻀﺪ )م‪ (289 .‬ﻣﮑﺘﻔﯽ )م‪ (295 .‬ﻣﻘﺘﺪر )م‪(320 .‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در آن ﻗﺮن ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﺮان ﺗﺴﻠّﻂ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﻐﺪاد ﻫﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺿﻌﻒ ﺷﺪﯾﺪ ﺧﻠﻔﺎ و ﺳﻠﺐ اﺧﺘﯿﺎرات از آﻧﺎن اداره اﻣﻮر‬
‫ﺑـﺪﺳﺖ ﺗﺮﮐـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﻘﺐ اﻣﯿﺮ اﻻـﻣﺮاء ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ اﻓﺘـﺎد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮاي ﺧﻼﻓﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎﻧﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ و اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﻤﺎﻟﮏ‬
‫ﭘﻬﻨﺎور اﺳـﻼﻣﯽ ﺟﺰ ﺑﻐﺪاد و ﻧﻮاﺣﯽ اﻃﺮاف آن ﭼﯿﺰي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﻣﻮرد ﻧﺰاع ﻣﺪﻋﯿﺎن اﻣﺎرت ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺜﻼ در ﻋﻬﺪ اﻟﺮاﺿـﯽ ﺑﺎﻟّﻠﻪ‬
‫)‪ (329 -322‬ﺑﻘﻮل اﺑﻦ اﺛﯿﺮ وﺿﻊ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮد‪ :‬ﺑﺼﺮه در دﺳﺖ اﺑﻦ راﺋﻖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮزﺳﺘﺎن در دﺳﺖ ﺑﺮﯾﺪي‪ ،‬ﻓﺎرس در‬
‫دﺳﺖ ﻋﻤﺎد اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﮐﺮﻣﺎن در دﺳﺖ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﯿﺎس‪ ،‬ري و اﺻﻔﻬﺎن و ﺟﺒﻞ در دﺳﺖ رﮐﻦ اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ و وﺷﻤﮕﯿﺮ‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺮداوﯾﺞ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰاع ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻞ و دﯾﺎرﺑﮑﺮ و ﻣﻀـﺮ و رﺑﯿﻌﮥ در دﺳﺖ ﺑﻨﯽ ﺣﻤﺪان‪ ،‬ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم در دﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻃﻐـﺞ‪ ،‬ﻣﻐﺮب و اﻓﺮﯾﻘـﺎ در دﺳـﺖ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤـﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﻠّﻘﺐ ﺑﻪ اﻟﻨﺎﺻـﺮ اﻻـﻣﻮي‪ ،‬ﺧﺮاﺳـﺎن و ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ در دﺳﺖ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﮔﺮﮔﺎن در دﺳﺖ دﯾﺎﻟﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﯾﻤﺎﻣﻪ در دﺳﺖ اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺟّﻨﺎﺑﯽ ﻗﺮﻣﻄﯽ‪.‬‬
‫در ﻋﻬﺪ ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻤﺘﻘﯽ )‪ (333 -329‬و اﻟﻤﺴﺘﮑﻔﯽ )‪ (334 -333‬وﺿﻊ ﺧﻼﻓﺖ از اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺪﺗﺮ ﺑﻮد و ﻣﺒﺎرزات ﻣﺪﻋﯿﺎن اﻣﺎرت ﻫﻤﭽﻨﺎن‬
‫اداﻣـﻪ داﺷـﺖ و ﮐـﺎر اﯾـﻦ ﻣﺒـﺎرزات ﺑﺠـﺎﯾﯽ ﮐﺸــﯿﺪه ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻣﺮدم ﺑﻐـﺪاد داﺋﻤـﺎ در اﺿـﻄﺮاب و ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ و ﻓﻘﺮ و ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ روزﮔـﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﺎﮐﻨﺎن آﻧﺸﻬﺮ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺘﺮك دﯾﺎر ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺴﺎﯾﺮ ﺑﻼد اﺳﻼﻣﯽ روي آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺿﻊ دﯾﻨﯽ ﺑﻐـﺪاد از اﯾﻦ دﺷﻮارﺗﺮ ﺑﻮد زﯾﺮا ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎن ﻗﻮم ﺧﺎﺻﻪ ﭘﯿﺮوان اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﭼﻨﺎن ﻗﺪرت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻧﻬﺎي اﻣﺮاء ﻣﯿﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺧﻤﻬﺎي ﺷـﺮاب و آﻻت ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ را ﻣﯿﺸﮑﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻐﻨﯿﺎن را ﻣﯿﺰدﻧﺪ و ﺑﻐﻼﻣﺎن و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن اﻫﺎﻧﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻗﺪرﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫و اﻣﺮا ﻫﻢ ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﺴﺖ از اﯾﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ادﺑﺎر و ﻣﺤﻨﺖ ﺧﻠﯿﻔﻪ در اﯾﻦ اﯾﺎم ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ‬
‫رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ ﺧﻮد از آل ﺑﻮﯾﻪ ﯾﺎوري ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ از اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم )ﺳﺎل ‪ 334‬ﻫﺠﺮي( ﺗﺎ ﺳﺎل ‪447‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﻋﻬﺪ ﺗﺴﻠّﻂ ﺳﻼﺟﻘﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﺘﺼّﺮف آل ﺑﻮﯾﻪ درآﻣﺪ و ﺑﺪﯾﻦﻃﺮﯾﻖ دوره ﺟﺪﯾﺪي از ﻏﻠﺒﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮاء ﮐﻪ از‬
‫ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﺒﻌﺪ ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ در ﻋﻬﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﺧﺴـﺮو اﻟﻤﻠﮏ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﺑﺪﺳﺖ ﻃﻐﺮل ﺑﯿﮏ ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ از ﻣﯿﺎن‬
‫رﻓﺘﻨﺪ )‪ .(447‬آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺮ ﺧﻠﻔـﺎء ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺗﺴـﻠّﻂ ﺑﺴـﯿﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺣﺘﯽ ﻋﺰل و ﻧﺼﺐ آﻧﺎن ﻫﻢ ﺑـﺪﺳﺖ اﯾﺸﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮق‬
‫ﻋﻤـﺪه دوره ﺗﺴـّﻠﻂ آﻧـﺎن ﺑـﺎ دوره اﻣﺎرت ﺗﺮﮐﺎن آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻐـﺪاد در ﻋﻬـﺪ آﻧﺎن روﻧﻖ دﯾﺮﯾﻦ را از ﺳـﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ و‬
‫ﻣﺮﺻـﺪﻫﺎ و ﺑﻨﺎﻫـﺎي ﺑﺴـﯿﺎر دﯾﮕﺮ در آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ و ﺗﻤـّﺪن و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮد و آراﻣﺶ و اﻣﻦ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺳـﯿﻤﺮغ و ﮐﯿﻤﯿﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫دوﺑﺎره ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫رﻓﺘﺎر آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺧﻠﻔﺎ ﺑﺤـّﺪي ﺷﺪﯾـﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺜﻼ ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﺴـﺘﮑﻔﯽ را ﮐﻮر ﮐﺮد و اﻟﻤﻄﯿﻊ را ﺑﺠﺎﯾﺶ ﻧﺸﺎﻧﺪ )‪ (363 -334‬و او ﺑﻤﺜﺎﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزﯾﭽﻪﯾﯽ در دﺳﺖ ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻮد و ﮐﺎر اﺳﺘﺨﻔﺎف او ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ ﮐﺎﺗﺒﯽ ﺑﺮاي ﺣﺴﺎب اﻗﻄﺎﻋﺎت و ﻣﺨﺎرج ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ اﺳﺎﺳـﯽ اﯾﻦ وﺿﻊ آن ﺑﻮد ﮐﻪ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺷـﯿﻌﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و آل ﻋﺒـﺎس را ﻏﺎﺻﺐ ﻣﻘﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﻣﯿﺸـﻤﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ از آﻧﺎن ﺑﻠﺰوم‬
‫دﯾﻨﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ را ﻋﺰل ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻟﻤﻌﺰ ﻟﺪﯾﻦ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﻮي ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺴـﺘﺎﻧﺪ وﻟﯽ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺧﻮاص او را ﻣﻨﻊ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ اﮐﻨﻮن ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻏﺎﺻﺒﯽ ﺑﺮ ﻣﺴـﻨﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﯿﺘﻮان او را ﺧﻠﻊ ﮐﺮد ﯾﺎ ﮐﺸﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪﯾﯽ از ﻋﻠﻮﯾﺎن ﺑﺨﻼﻓﺖ ﺑﻨﺸـﯿﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ او ﺗﺤّﮑﻢ ﻧﻤﯿﺘﻮان ﮐﺮد و ﻣﯿﺎن اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺗﻮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﺘﻞ ﺗﺮا ﺑﺪﻫﺪ از او‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺳـﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ از اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻠﻮﯾﺎن ﺑﺨﻼﻓﺖ ﻣﻨﺼـﺮف ﮔﺮدد ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ اﻧﺼﺮاف ﻣﺎﻧﻊ از آن ﻧﺸﺪ‬
‫ﮐﻪ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑـﺪاﻋﯿﺎن ﻓﺎﻃﻤﯿﻪ اﺟﺎزه ﺗﺒﻠﯿﻎ در ﺑﻼد ﺗﺎﺑﻌﻪ ﺧﻮد دﻫﻨﺪ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﺘﺮوﯾﺞ ﺗﺸـّﯿﻊ ﻣﺒﺎدرت ﺟﻮﯾﻨﺪ و ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺣﺘﯽ اﻫﻞ ﺗﺴـّﻨﻦ‬
‫را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺮاﺳﻢ اﯾﺎم ﻣﺸـﻬﻮره ﺑﺎ ﺷـﯿﻌﻪ ﺷﺮﮐﺖ ورزﻧﺪ و اﯾﻦ ﻃﺮﻓﺪاري ﺳﺨﺖ از ﺷﯿﻌﻪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺎ اﻫﻞ ﺳّﻨﺖ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﺎت و اﺿـﻄﺮاﺑﺎت ﺳـﺨﺘﯽ در ﻋﺮاق ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 351‬ﻣﻌﺰ اﻟـﺪوﻟﻪ اﻣﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺟـﺪ ﺑﻐﺪاد ﻟﻌﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ و ﻏﺎﺻﺒﯿﻦ ﺣّﻖ ﻓﺎﻃﻤﻪ‬
‫)ﻓـﺪك( و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم را از ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺤﺮوم ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﻮد و ﭼﻮن ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺤﮑﻮم رأي او ﺑﻮد ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﺴـﺖ‬
‫وﯾﺮا از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎزدارد‪ .‬ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ در روز ﻋﺎﺷﻮراي ﺳﺎل ‪ 352‬ﻣﺮدم را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﺒﺴﺘﻦ ﺑﺎزار ﮐﺮد و ﺧﻮاﻟﯿﮕﺮان را از ﻃﺒﺦ ﺑﺎزداﺷﺖ‬
‫و زﻧﺎن را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﺗﺎ از ﺧﺎﻧﻬﺎ ﺑﯿﺮون آﯾﻨﺪ و ﻣﻮي ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺳﺎزﻧﺪ و ﻟﻄﻤﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ و ﺻﻮرت زﻧﻨﺪ و ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‬
‫ﺷﯿﻮن ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ اوﻟﯿﻦﺑﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﻼء ﻋﺎم در ﺑﻐﺪاد ﺑﺮ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﻮﺣﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻨﺤﺎل ﺷﺼﺖ ﺳﺎل دوام داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺰ اﻟـﺪوﻟﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎر ﻫﻢ اﻟﻤﻄﯿﻊ را ﺑﮑﻨﺎرهﮔﯿﺮي از ﺧﻼﻓﺖ واداﺷﺖ و ﭘﺴـﺮ او اﻟﻄﺎﺋﻊ را ﺟﺎﻧﺸﻦ وي ﮐﺮد )‪ (363‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻮء ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻋﺰ‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ اﻟﻄﺎﺋﻊ ﺑﺎ ﻏﻼم و ﺣﺎﺟﺐ وي ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺷﺪ و او را اﻣﯿﺮ اﻻﻣﺮا ﮐﺮد و ﺑﺠﻨﮓ ﻋﺰ اﻟﺪوﻟﻪ در واﺳﻂ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻀـﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺪرﺧﻮاﺳﺖ ﻋﺰ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﯿﺎري او ﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎز ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺎ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺷﺪ و ﭼﻮن ﻋﺰ اﻟﺪوﻟﻪ ﻗﺪرت ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﺪاﺷـﺖ‬
‫ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺶ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﻗﺪرﺗﯽ ﻓﺮاوان در ﺑﻐﺪاد ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻟﻄﺎﺋﻊ ﺑﺎﻟّﻠﻪ از اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺒﻌـﺪ ﺑﻬﺮﯾﮏ از اﻣﺮاي دﯾﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻐـﺪاد ﺗﺴـّﻠﻂ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﺎﻣﺎرت ﺳـﻼم ﻣﯿﮑﺮد ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 381‬ﺑﻔﺮﻣﺎن ﺑﻬﺎء‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ ﺧﻠﻊ ﺷﺪ و اﻟﻘﺎدر ﺑﺎﻟّﻠﻪ را ﺑﺠﺎي وي ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و او ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 422‬ﺑﺎ اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﺮاي ﺑﻮﯾﯽ و ﮐﺸﺎﮐﺶ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﮐﺮد‬
‫و آﺧﺮﯾﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺗﺴـﻠّﻂ ﻃﻐﺮل ﺑﯿﮏ ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد اﺳـﯿﺮ دﺳﺖ ﺑﻮﯾﻬﯿﺎن ﺑﻮد اﻟﻘﺎﺋﻢ ﺑﺎﻣﺮ اﻟﻠّﻪ اﺳﺖ )‪ (467 -422‬ﮐﻪ در اواﺧﺮ اﯾﺎم‬
‫آل ﺑﻮﯾﻪ و ﻇﻬﻮر ﺿﻌﻒ در دﺳﺘﮕﺎه آﻧﺎن ﻃﻐﺮل ﺑﯿﮏ را ﺑﺒﻐﺪاد ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺤﮑﻮﻣﺖ آل ﺑﻮﯾﻪ در ﻋﺮاق ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺑﺨﺸﺪ )‪.(447‬‬
‫در اواﺧﺮ اﯾـﺎم آل ﺑﻮﯾﻪ ﻏﻼﻣـﺎن ﺗﺮك آﻧـﺎن ﻗـﺪرت ﺑﺴـﯿﺎر ﺣﺎﺻـﻞ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﺜﻼ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺑﻨﺎم ارﺳـﻼن ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻮ ﻟا ﺤﺎرث‬
‫اﻟﺒﺴﺎﺳـﯿﺮي ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺮو ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗـﺪرت اﻟﻤﻠﮏ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﺑﻮﯾﯽ و اﻟﻘﺎﺋﻢ را ﺗﺤﺖ ﺷـﻌﺎع ﻗﺮار داد و ﻧﻔﻮذ او ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﺑﻐﺪاد و‬
‫ﺗﺴﺮﯾﻊ ﺷﮑﺴﺖ آل ﺑﻮﯾﻪ از ﻃﻐﺮل ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫آل ﺑﻮﯾﻪ در اواﺧﺮ ﮐﺎر ﺧﻮد ﻓﯽ اﻟﻮاﻗﻊ ﻗـﺪرﺗﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ از اداره ﺑﻐـﺪاد ﻫﻢ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺧﻠﻔﺎ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺿـﻌﻒ آﻧﺎن اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﯿﻨﻮﻧﺖ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻗﻮم داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﯾﺸﺎن از در ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ درآﻣﺪﻧﺪ و دﻋﻮت ﻃﻐﺮل ﺑﺒﻐﺪاد ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اواﺳـﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺒﻌـﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺮوز ﺿـﻌﻒ ﺷﺪﯾـﺪ در دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻼـﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻣﻤﺎﻟـﮏ اﺳـﻼﻣﯽ آﻏـﺎز ﮔﺸﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﻃﻮﻟﻮﻧﯿﺎن )‪ (292 -254‬ﺑﺪﺳﺖ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﻮﻟﻮن در ﻣﺼﺮ و دوﻟﺖ ﻓﺎﻃﻤﯿﺎن ﺑﺪﺳﺖ ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﻬﺪي در ﻣﺼﺮ )‪ (567 -362‬و دوﻟﺖ‬
‫ﺣﻤﺪاﻧﯿﻪ در ﻣﻮﺻﻞ و ﺣﻠﺐ )‪ (394 -317‬ﺑﺪﺳﺖ ﻧﺎﺻـﺮ اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﺴﻦ در ﻣﻮﺻﻞ و ﺳﯿﻒ اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ در ﺣﻠﺐ؛ و‬
‫دوﻟﺖ اﺧﺸﯿﺪﯾﻪ در ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم )‪ (358 -323‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ اﻻﺧﺸـﯿﺪ اﺑﻦ ﻃﻐﺞ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ و در ﻣﺸﺮق ﻧﯿﺰ دوﻟﺘﻬﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎ ﮐﺎﻣﻼ از ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻐـﺪاد ﻣﻨﺘﺰع ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻇﺎﻫﺮي و اﺳـﻤﯽ از ﺧﻠﻔﺎ داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻃﺎﻫﺮي‬
‫)‪ (259 -205‬و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﺎري )‪ (393 -254‬و دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ )‪ (389 -266‬و دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮي )‪ (579 -366‬و آل ﺑﻮﯾﻪ )‪ (447 -334‬و‬
‫آل زﯾﺎر )‪ (434 - 316‬و ﺧـﺎﻧﯿﻪ ﯾﺎ آل اﻓﺮاﺳـﯿﺎب )از ‪ 389‬ﺑﺒﻌـﺪ( و ﺧﻮارزﻣﺸـﺎﻫﯿﻪ آل ﻋﺮاق و دوﻟﺖ ﻣـﺄﻣﻮﻧﯿﻪ ﮐﻪ در ﺳـﺎل ‪ 408‬ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ اوان ﻫﻢ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻣﻮي اﻧـﺪﻟﺲ ﮐﻪ ﺑﺴـﺎل ‪ 138‬ﺑﺪﺳﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎﺻـﺮ در اﻧﺪﻟﺲ ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و دوﻟﺖ ادارﺳﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﺎل ‪ 172‬ﺑـﺪﺳﺖ ادرﯾﺲ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ در ﻣﻐﺮب اﻻﻗﺼـﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪه ﺑﻮد و دوﻟﺖ اﻏـﺎﻟﺒﻪ ﮐﻪ از ﺳﺎل‬
‫‪ 184‬ﺑﺪﺳﺖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ اﻻﻏﻠﺐ در ﺗﻮﻧﺲ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺘﺴّﻠﻂ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺿﻌﻒ دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺪوﻟﺖ روم ﺷـﺮﻗﯽ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﺻﺖ داد ﮐﻪ ﺷـﺮوع ﺑﺘﺎﺧﺖوﺗﺎز در ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن آن دوﻟﺖ‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از ﺑﻼد آﺳـﯿﺎي ﺻـﻐﯿﺮ را ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﺘﻮﺣﺎت آﻧﺎن ﺗﺎ داﺧﻠﻪ ﺳﻮرﯾﻪ اﻣﺘﺪاد ﯾﺎﻓﺖ و از ﻧﻬﺮ ﻓﺮات ﻫﻢ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺒﻼد ﻣﻬﻤﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻫﺎ و ﻣﯿﺎﻓﺎرﻗﯿﻦ و ﻧﺼﯿﺒﯿﻦ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫در ذﯾﻞ اﯾﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﻇﻬﻮر دوﻟﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﺿـﻌﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي اﺳـﻼم ﮔﺮدﯾﺪ‬
‫وﻟﯽ ﺑﺘﺮﻗﯽ ادب و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺻـﻨﺎﯾﻊ اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﻤﮏ ﺑﺴـﯿﺎر ﻧﻤﻮد زﯾﺮا دوﻟﺘﻬﺎي ﻣـﺬﮐﻮر ﻫﺮﯾﮏ از ﻃﺮﯾﻖ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺑﻐـﺪاد ﺷـﺮوع‬
‫ﺑﺠﻤﻊآوري ادﺑﺎ و ﻋﻠﻤﺎ و اﻫﻞ ذوق و ﻫﻨﺮ در درﺑﺎر ﺧﻮد ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﭘﺎﯾﺘﺨﺘﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻗﺒﻠﻪ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ادب و ﻫﻨﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي اﯾﺮان از آﻏﺎز ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﺗﺴّﻠﻂ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ از ﺣﯿﺚ ﻋﻠﻢ و ادب اﻫﻤﯿﺖ واﻓﺮ دارد از ﻟﺤﺎظ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﻢ‬
‫در ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان ﺣـﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ و ارزش اﺳﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻗﺮن دوره اﺳـﺘﺤﺼﺎل اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﻗﯿﺎﻣﻬﺎ و ﻣﺠﺎﻫـﺪاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻗﺮن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﺎرﯾﺎن‬
‫از ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﺎري ﮐﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻗﺪرت آن ﺑﻘﺮن ﭼﻬﺎرم ﮐﺸﯿﺪ در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺷﮑﺴﺖ و اﺳﺎرت‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﯿﺚ در ﺳﺎل ‪ 287‬از اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ وﺳﯿﻊ ﺻﻔﺎري از روﻧﻖ و ﺷﮑﻮه اﻓﺘﺎد و ﻣﯿﺎن اﺧﻼف ﻋﻤﺮو ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﻧﺰاع ﺑﻮد و ﻏﺎﻟﺒـﺎ اﻣﺮاي ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ آن وﻻﯾﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ دور ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎﻣﯿﺮ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺑﺎﻧﻮﯾﻪ رﺳـﯿﺪ )‪ .(352 - 311‬وي ﻣﺮدي داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺑـﻮد و ﺑﻤﺠـﺎﻟﺴﺖ ﺑـﺎ ﺣﮑﻤـﺎ ﻣﯿﻠﯽ واﻓﺮ و از ﻋﻠﻮم ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد اﻃﻼـع‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻣﯿﺮ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ دوﻟﺖ ﺻـﻔﺎري از ﻧﻮ روﻧﻘﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻟﯿﮑﻦ در دوره ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﺴﺮش ﺧﻠﻒ )‪ (393 -352‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻣﺮدي‬
‫داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺑﻮد ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻮء ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ ﻋﺼﺒﯿﺖ و ﺧﻼف در ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑﺮوز ﮐﺮد و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﻮد ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻐﻠﺒﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺮ آن ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﺧﻠﻒ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﺮدي ادﯾﺐ و داﻧﺸـﻤﻨﺪ و ﺣﺎﻣﯽ ادﺑﺎ و ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻣﯿﺮ ﺧﻠﻒ از اﮐﺎﺑﺮ ﻣﻠﻮك ﺟﻬﺎن ﺑﻮد ﻣﻌﺮوف ﺑﻐﺰارت ﮐﺮم و ﺳـﺨﺎوت ﻃﺒﻊ و ﮐﻤﺎل ﻓﻀﻞ و وﻓﻮر ﻣﺠﺪ و ﺟﻼل‪ ،‬و اﻧﻌﺎم او‬
‫درﺑﺎره اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ارﺑﺎب ﻫﻨﺮ ﺷﺎﯾﻊ و ﻣﺴـﺘﻔﯿﺾ ﺑﻮد‪ ،‬اﻓﺎﺿﻞ زﻣﺎن و ﺷـﻌﺮاي ﺟﻬﺎن ﺑﻤـﺪح و اﻃﺮاي او زﺑﺎن ﮔﺸﺎده و ذﮐﺮ ﻓﻀﺎﺋﻞ و ﻣﺂﺛﺮ‬
‫او در اﻓﻮاه ﺧـﺎص و ﻋﺎم اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺼـﺮ و ﻓﻀـﻼي دﻫﺮ را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد ﺗﺎ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿـﺪ و ﮐﻼم ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺎري ﺟّﻞ ﺟﻼﻟﻪ و‬
‫ﻋﻈﻢ ﻗﺪرﺗﻪ و ﮐﻤﺎﻟﻪ ﺗﺼـﻨﯿﻔﯽ ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﻗﺎوﯾﻞ ﻣﻔّﺴﺮان و ﺗﺂوﯾﻞ ﻣﺘﻘّﺪﻣﺎن و ﻣﺘﺄّﺧﺮان و ﺑﯿﺎن وﺟﻮه ﻗﺮاآت و ﻋﻠﻞ ﻧﺤﻮ و‬
‫اﺷـﺘﻘﺎق ﻟﻐﺎت‪ ،‬ﻣﺸـﺤﻮن ﺑﺸﻮاﻫﺪ اﻣﺜﺎل و اﺑﯿﺎت و ﻣﻮﺷﺢ ﺑﺎﯾﺮاد اﺧﺒﺎر و اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬و از ﺛﻘﺎت ﺣﻀﺮت او ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار دﯾﻨﺎر ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﺆﻟﻔﺎن و ﻣﺼـّﻨﻔﺎن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺮج اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و ﻧﺴـﺨﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ در ﻣﺪرﺳﻪ ﺻﺎﺑﻮﻧﯿﻪ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﻣﺨﺰون ﺑﻮد ﺗﺎ ﺣﺎدﺛﻪ ﻏﺰ اﻓﺘﺎد در‬
‫ﺷﻬﻮر ﺳﻨﻪ ﺛﻤﺎن و ارﺑﻌﯿﻦ و ﺧﻤﺴﻤﺎﺋﮥ و اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ اﻣﺮوز ﺑﺘﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﺑﺎﺻﻔﻬﺎﻧﺴﺖ در ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺐ آل ﺧﺠﻨﺪ ‪...‬‬
‫و اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب ﺻـﺪ ﻣﺠّﻠـﺪ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮي ﺗﻤـﺎم در اﺳـﺘﻨﺴﺎخ آن ﻣﺴـﺘﻐﺮق ﺷـﻮد و ﺗﺤﺼـﯿﻞ آن ﺟﺰ ﺑﺴﺎﻟﻬـﺎي دراز ﻣﻤﮑﻦ ﻧﮕﺮدد و اﻻ‬
‫ﺑﻤﻌـﺎوﻧﺖ ﻧﺴـﺎخ و ﮐﺘﺒﻪ اﻣﯿﻦ ﺑﺨﻄﻮط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯿّﺴـ ﺮ ﻧﺸﻮد ‪ ««1» ...‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ او از ﺷـﻌﺮا و ﻓﻀـﻼ و ﺻـﻼت و اﻧﻌـﺎم ﺟﺰﯾﻞ او ﺑﺎﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ‬
‫ﻣﺸﻬﻮرﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‬
‫دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺳﻮﻣﯿﻦ دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪر و ﻣﻮروث اﯾﺮاﻧﯽ دوره اﺳـﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺪﺗﯽ ﻗﻠﯿﻞ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن را‬
‫ﺗﺎ ﺣـﺪود ري زﯾﺮ ﻧﮕﯿﻦ آورد‪ .‬ﺟـّﺪ اﯾﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﺧـﺪا در ﻋﻬـﺪ اﻣﻮﯾﺎن ﺑﺮ ﺑﻠﺦ ﺗﺴـﻠّﻂ داﺷﺖ و در دوره ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ‬
‫اﻟﻘﺴـﺮي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺴﺎل ‪ 116‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﮐﻪ در ﺑﻠـﺦ رخ داده ﺑﻮد ﺑﺎﺳـﺪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و اﺳﺪ ﺑﺎ وي ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ ﮐﺮد و او را‬
‫ﺑﺎﻣﺎرت ﺑﻠـﺦ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿـﺪ و ازﯾﻨﺮوي ﺳﺎﻣﺎن ﺧـﺪا ﺑﺎﺳـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ارادت ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت اﺳﺪ ﺑﯿﺎد او ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻨﺎم وي ﻣﻮﺳﻮم ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺎﻣﺎن ﺧﺪا در آﻏﺎز اﻣﺮ آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ داﺷﺖ و ﺳﭙﺲ ﻗﺒﻮل اﺳﻼم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺳﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ رواﯾﺎت ﺑﺒﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﻣﺎن ﺧﺪا در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﻫﺎرون ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﻤﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺪرﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺄﻣﻮن در رﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﺷـﻬﺮت و اﻋﺘﺒﺎري‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ و در ﻋﻬـﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻔﺮﻣﺎن او ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺤﮑﻮﻣﺖ ﯾﮑﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ ﺧﺮاﺳﺎن رﺳـﯿﺪﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﻮح ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﺮ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ وﻻﯾﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ )‪ 204‬ﻫﺠﺮي( و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﺮ ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ و ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﺮ ﭼﺎچ و اﺷﺮوﺳﻨﻪ و اﻟﯿﺎس ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﺮ ﻫﺮات‪ .‬ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻌﺪ از‬
‫آﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن اﻣﺎرت ﯾﺎﻓﺖ ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﺪ را در ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺴﺘﻘﺮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از وﻓﺎت ﻧﻮح ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﺮادر او اﺣﻤـﺪ ﺿـﻤﯿﻤﻪ ﺷﺪ و ﭼﻮن اﺣﻤﺪ درﮔﺬﺷﺖ از ﻣﯿﺎن ﻫﻔﺖ ﭘﺴـﺮ او ﻧﺼـﺮ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ وي‬
‫ﮔﺸﺖ )‪ (250‬و در ﺳﺎل ‪ 266‬ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻣﻌﺘﻀﺪ ﻋﺒﺎﺳﯽ اﻣﺎرت ﻫﻤﻪ ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه او ﻧﻬﺎده ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اوان ﯾﻌﻘـﻮب ﻟﯿﺚ در ﺧﺮاﺳـﺎن و ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و ﺑﺮ اﺛﺮ آﺷﻮب و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺮاﺳـﺎن وﺿﻊ ﺑﺨـﺎرا آﺷـﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻓﻘﯿﻪ ﺑﺰرگ ﺑﺨﺎرا ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﺑﻮ ﺣﻔﺺ از ﻧﺼﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﺮاي آﻧﺸﻬﺮ ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻨﺪ و او ﺑﺮادر ﺧﻮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ ص ‪253 -252‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ را ﮐﻪ ﻣﺮدي ﻣﺪﺑّﺮ و ﺷﺠﺎع ﺑﻮد ﺑﺎﯾﻦ ﺳﻤﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻧﺼﺮ در ﺳﺎل ‪ 279‬اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺻﺎﺣﺐ ﻫﻤﻪ ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫از ﻣﻌﺘﻀـﺪ ﻣﻨﺸﻮر اﻣﺎرت ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻌـﺪ از آﻧﮑﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﻓﺎﺗـﺢ ﺷﺪ )‪ (287‬ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﯿﺰ ﺿـﻤﯿﻤﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ او ﮔﺸﺖ و‬
‫ﮐﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ از اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺟﻨﮕﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﮐﻪ در ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن ﺑﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻃﻐﯿﺎن‬
‫ﮐﺮده و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻠﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ ﭘﺪﯾـﺪ آورده و ﺑﺨﺮاﺳﺎن ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺮد ﺗﺎ ري و ﻗﺰوﯾﻦ ﭘﯿﺶ راﻧﺪ و در ﺟﻨﮓ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﺎن ﮐﺮد ﺣـﺪود ﺷـﺮﻗﯽ اﯾﺮاﻧﺮا از ﺧﻄﺮ اﺳﺘﯿﻼي ﻃﻮاﯾﻒ زردﭘﻮﺳﺖ رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺸـﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﺳﺎل ‪ 295‬ﮐﻪ‬
‫وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﺴـﺘﻘﻞ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮﺟﻮد آورده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از اﯾﺮان ﺗﺴّﻠﻂ داﺷﺖ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪389‬‬
‫ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺗﺎ ﮐﺮﻣﺎن و ري ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ »‪.«1‬‬
‫ﻋﻠﺖ زوال دوﻟﺖ آل ﺳﺎﻣﺎن اﺧﺘﻼف ﺷﺪﯾـﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص از ﻋﻬﺪ اﻣﯿﺮ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﯿﺎن اﻣﺮاء دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن را در اواﺧﺮ اﻣﺮ ﻣﺴـﺘﺄﺻﻞ ﮐﺮد و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺘﯿﺼـﺎل ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر در ﺳﺎل ‪ 384‬از ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ اﻣﯿﺮ ﻏﺰﻧﻪ‬
‫ﯾﺎري ﺧﻮاﺳﺖ و ﺳﯿﻤﺠﻮرﯾﺎن و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻓﺎﺋﻖ را ﮐﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺧﺮوج ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ از آن ﺳﺎﻣﺎن ﺑﯿﺮون راﻧﺪ و ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺴﺮ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‬
‫را ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﺳﯿﻒ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺎﻣﺎرت ﺧﺮاﺳﺎن ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﻟﻘﺐ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ داد‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﻓـﻮت ﻧـﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻐﺮاﺧـﺎن ﺑﺮ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ ﺷـﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯿـﺎن ﻣﺤﻤﻮد و ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫ﺑﮑﺘﻮزون را ﺑﺮ ﺧﺮاﺳـﺎن اﻣﺎرت داده ﺑﻮد ﻧﺰاع درﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﭼﯿﺰي از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻨﺼﻮر ﻧﮕـﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﮑﺘﻮزون و ﻓﺎﺋﻖ او را ﮐﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﺑﺰﻧﺪان اﻓﮕﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮادر ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح را ﺑﺴﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ از اﻣﯿﺮ ﻣﺎﺿﯽ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻣﯿﺮ ﺷـﻬﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ )‪ .(301 -295‬اﻣﯿﺮ ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ )‪ .(331 -301‬اﻣﯿﺮ ﺣﻤﯿﺪ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ )‪ .(343 -331‬اﻣﯿﺮ رﺷﯿﺪ‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح )‪ .(350 -343‬اﻣﯿﺮ ﺳﺪﯾـﺪ اﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ )‪ .(366 -350‬اﻣﯿﺮ رﺿـﯽ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫)‪ .(387 -366‬ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح )‪ .(389 -387‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح )‪.(389‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺤﻤـﻮد ﺑﻦ ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺑﺮاي اﺳـﺘﺮداد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑﺠﻨـﮓ ﻓـﺎﺋﻖ و ﺑﮑﺘﻮزون و ﺳـﯿﻤﺠﻮرﯾﺎن ﺷـﺘﺎﻓﺖ و آﻧـﺎن را ﻧﺰدﯾـﮏ ﻣﺮو‬
‫ﺷﮑﺴﺖ داد )‪ (389‬و ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن را از آﻧﺠﺎ ﺑﺮاﻓﮕﻨﺪ‪ .‬اﯾﻠﮏ ﺑﻐﺮاﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻈﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح‬
‫از در دوﺳﺘﯽ درآﻣـﺪ و ﺑﺒﺨـﺎرا رﻓﺖ وﻟﯽ اﻧـﺪﮐﯽ ﺑﻌـﺪ اﻣﺮاي ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ و ﺳـﭙﺲ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠـﮏ را ﺑـﺎ ﺑﺰرﮔﺎن آن ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻘـّﯿ ﺪ و ﻣﺤﺒﻮس‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و دوره ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ را ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ )‪.(389‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﻮرﺧـﺎن ﻣﺘﻔﻘﻨـﺪ ﮐﻪ ﺻـﻐﺮ ﺳّﻦ ﺷﺎﻫـﺎن اﺧﯿﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و اﺧﺘﻼف اﻣﺮا و وزرا و دﺧﺎﻟﺖ ﺗﺮﮐﺎن و زﻧﺎن در اﻣﻮر ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﻣﺎﯾﻪ ﺿـﻌﻒ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و زوال آن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﻣﺮاي ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ اوﻻ از آﻧﺠﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن از ﯾﮏ ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻤﻠﯿﺖ ﺧﻮد ﻋﻼﻗﻪ ﺑﺴـﯿﺎر داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از رﺳﻮم و آداب ﻗـﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯽ را ﮐﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻃﺒﻘﺎت ﻗـﺪﯾﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻫﻘﺎﻧﺎن و‬
‫آزادان و اﻫﻞ ﺑﯿﻮﺗﺎت را ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد اﮐﺮام ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯿﺪادﻧﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎري از رﺳﻮم ﻗﺪﯾﻢ ﮔﺮدﯾﺪ و ﭼﻮن ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ اﻏﻠﺐ آن رﺳﻮم و ﻗﻮاﻋﺪ را ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺰﺑﺎن و ادب ﭘﺎرﺳـﯽ ﻫﻢ از ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻬﻢ ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫و ﻧﻈـﻢ و ﻧـﺜﺮ آن داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ازﯾﻨﺮوي ﺷـﻌﺮا را ﻣـﻮرد ﺗﺸﻮﯾـﻖ و اﻧﻌـﺎم ﻗﺮار ﻣﯿﺪادﻧـﺪ و ﺑـﺎ اﻏﻠﺐ آﻧـﺎن ﺑﻤﻬﺮ و اﺣـﺘﺮام رﻓﺘـﺎر ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن را ﺑـﺘﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻃﺒﺮي و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺟـﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿـﺎن ﻃﺒﺮي و ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ ﺑﻨﺜﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺑﺰﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ادﺑﯿﺎت ﭘﺎرﺳـﯽ ﮐﻪ از ﻋﻬﺪ ﻃﺎﻫﺮﯾﺎن و ﺻـﻔﺎرﯾﺎن ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه‬
‫ﺑﻮد ﺑﺎ ﺳـﺮﻋﺘﯽ ﻋﺠﯿﺐ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻤﺎل ﮔﯿﺮد و ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﯾﻨﺪ و ﺑﻨﯿﺎد ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻨﺤﻮي ﻧﻬﺎده ﺷﻮد ﮐﻪ اﺳﺒﺎب‬
‫اﺳﺘﻘﻼل ادﺑﯽ اﯾﺮان ﺑﺒﻬﺘﺮﯾﻦ وﺿﻌﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از اﻣﺮاي دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷـﻌﺮا ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﯿﺮ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﯿﺎس آﻏﺎﺟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎﺷـﺘﺒﺎه او را ﭘﺴـﺮ‬
‫اﻟﯿـﺎس ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ و در ﺑﺨﺎرا و ﺑﻠـﺦ ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ؛ و اﻣﯿﺮ اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻨﺘﺼـﺮ ﮐﻪ ﭘﺲ از زوال ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣ ﺪﺗ ﯽ‬
‫در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮاي ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻦ دوﻟﺖ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ ﻣﯿﮑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺪم ﻣﺰاﺣﻤﺖ آﻧﺎﻧﺴﺖ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻔﺮق و ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫اﺗﻔـﺎق ﻣﯿﺎﻓﺘﺎد ﮐﻪ در درﺑﺎر ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ اﻓﺮادي از ﻣـﺬاﻫﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣـﺬاﻫﺐ اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ و ﺷـﯿﻌﻪ و دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ و ﻋﯿﺴﻮي ﺑﺎ‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ آزادي ﻋﻘﯿـﺪه و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ زﻧـﺪﮔﯽ و ﮐﺎر ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ و ﻫﯿﭽﮑﺲ از ﺣﯿﺚ اﻇﻬﺎر ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ دﭼﺎر ﺗﻀـﯿﯿﻘﺎﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ در دوره ﻏﺰﻧﻮي و ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﺳـﺒﺎب رواج ﻋﻠﻢ و ﻧﻈﺮ و اﺷﺎﻋﻪ ﺣﮑﻤﺖ‬
‫و ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﻣﯿﺘﻮاﻧـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ و از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ دوره روﻧﻖ ادب و ﻋﻠﻢ و ﻋﺼـﺮ آزادي اﻓﮑﺎر و ﮐﻤﺎل ﺗﻤـّﺪن‬
‫اﺳﻼﻣﯽ در اﯾﺮاﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﺗﺎﺑﻊ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‬
‫در دورهﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرگ ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺧﺮاﺳـﺎن و ﻧـﻮاﺣﯽ دﯾﮕﺮ را در اﺧﺘﯿـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬـﺎ و اﻣﺮاﯾﯽ ﻫﻢ در ﻇّﻞ‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺎت آﻧﺎن ﻣﺴـﺘﻘﻼ در ﻣﺸﺮق ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺮاي ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن و ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﺎن آل ﻋﺮاق و ﻣﺄﻣﻮﻧﯿﻪ و ﺧﺎﻧﺪان ﺳﯿﻤﺠﻮرﯾﻪ و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻬﻞ و اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر و ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮزاق و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﭙﺎس ﺧـﺪﻣﺎت ﻣﻬﻢ اﯾﺸﺎن ﺑﻌﻠﻢ و ادب از ذﮐﺮ ﻧﺎم آﻧﺎن ﺧﻮدداري ﻧﻤﯿﺘﻮان‬
‫ﮐﺮد‪:‬‬
‫آل ﻋﺮاق از ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺧﻮارزم ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻗﺴﻤﺘﯽ از دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﻧﯿﺰ در ﺧﻮارزم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ از‬
‫اﯾـﺎم ﭘﯿﺶ از اﺳـﻼم در ﺧـﻮارزم ﺣﮑﻮﻣﺖ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و از آﺧﺮﯾﻦ اﻓﺮاد اﯾﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﯾﮑﯽ اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺮاق اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺧﻮارزم را اﺻـﻼح ﮐﺮد و دﯾﮕﺮ اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺮاق ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ وي ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 385‬ﺳﻠﺴﻠﻪ آل ﻋﺮاق ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﯾﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺷـﻬﺮ ﮐﺎث از ﺑﻼد ﺷـﺮﻗﯽ ﺟﯿﺤﻮن در ﺧﻮارزم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺤﺪودي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻠﻢ و ادب ﺗﻮﺟﻬﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن از آﻧـﺎن ﻧﯿﮑﯽﻫـﺎي ﺑﺴـﯿﺎر دﯾـﺪه و از اﻓﺮاد اﯾﻦ ﺧﺎﻧـﺪان ﯾﮑﯽ ﺑﻨـﺎم اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر اﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺮاق از رﯾﺎﺿﯽداﻧﺎن و ﻣﻨّﺠﻤﺎن ﺑﺰرگ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻮده و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﺎن آل ﻋﺮاق از ﯾﮏ دﺳـﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﺎن اﻃﻼع دارﯾﻢ ﺑﻨﺎم ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻣﺄﻣﻮﻧﯿﻪ ﮐﻪ در ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از‬
‫دوره ﻏﺰﻧﻮﯾـﺎن در ﺧﻮارزم اﺳـﺘﻘﻼﻟﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬از اﺑﺘـﺪاي ﮐﺎر اﯾﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ اﻃﻼع ﮐﺎﻓﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و از ﭼﻨـﺪ ﺳﺎل آﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‬
‫ﺑﺒﻌـﺪ اﺳـﺎﻣﯽ اﯾﺸـﺎن در ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان دﯾـﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳـﻼﻃﯿﻦ اﯾﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻣـﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻮارزﻣﺸـﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺮﮔـﺎﻧﺞ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ داﺷﺖ و در ‪ 385‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه را ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ و ﻣﻤﺎﻟﮏ او را ﺑﺘﺼﺮف درآورد و ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ ازو ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣـﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ وي ﺷـﺪ و اوﺳﺖ ﮐﻪ در درﺑـﺎر ﺧﻮد ﻫﻤﻮاره ﻋـﺪهﯾﯽ از ﺑﺰرﮔـﺎن ﻋﻠﻢ و ادب را ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑﻮ‬
‫رﯾﺤﺎن و اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻋﺮاق و اﺑﻮ ﺳﻬﻞ ﻣﺴﯿﺤﯽ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﯽداﺷﺖ‪ -‬دﯾﮕﺮ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺸّﻮق داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﻮد‪ .‬وي ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺶ ﻣﺤﻤﻮد ﺧﻄﺒﻪ و ﺳـﮑﻪ ﺑﻨﺎم او ﮐﺮد ﺑﺪﺳﺖ ﺳـﺮان ﺧﻮارزم ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺮادرزادهاش‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺎرث ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺪﺳﺖ اﻣﺮا ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸـﺴﺖ وﻟﯽ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺨﻮارزم ﮐﺸﯿﺪ و ﻣﺄﻣﻮﻧﯿﺎن را اﺳﯿﺮ ﮐﺮد و‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺄﻣﻮﻧﯿﻪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﯽ را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺖ )‪ 408‬ﻫﺠﺮي( و آﻟﺘﻮن ﺗﺎش ﺣﺎﺟﺐ را در آن دﯾﺎر ﺑﺤﮑﻮﻣﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﯽ داد‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮاﻗﻊ در ﻏﺮﺟﺴـﺘﺎن )واﻗﻊ در ﻣﺸﺮق ﻫﺮات و ﻣﻐﺮب ﻏﻮر و ﺷﻤﺎل ﻏﺰﻧﯿﻦ( ﻧﯿﺰ اﻣﺮاﯾﯽ ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﺷﺎر ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎران ﻏﺮﺟﺴﺘﺎن‬
‫در دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂﻧﺎن اﻇﻬﺎر ﻃﺎﻋﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻗﻮم ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺧﻮد ﺑﮑﺎر ﻋﻠﻢ و ادب اﺷـﺘﻐﺎل‬
‫ﻣﯿﻮرزﯾﺪﻧﺪ و اﻓﺎﺿﻞ ﺟﻬﺎن ﺑﺠﺎﻧﺐ اﯾﺸﺎن روي ﻣﯿﺂوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻏﺮﺟﺴـﺘﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎ »ﺑﻠﮑﯿﺎن« و ﮔﺎه »ﭘﺸـﯿﻦ« ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﺳﺘﯿﻼي ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻣﯿﺎن ﺷﺎر ﻏﺮﺟﺴـﺘﺎن )ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎر ﺷﺎه( و ﻣﺤﻤﻮد ﺧﻼف اﻓﺘﺎد و ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻣﺤﻤﻮد ارﺳـﻼن ﺟﺎذب و آﻟﺘﻮن ﺗﺎش ﻏﺮﺟﺴﺘﺎن را ﻓﺘﺢ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺷﺎر ﺷﺎه و ﭘـﺪرش اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺳـﺪ را ﮐﻪ ﻋﺰﻟﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ ﺑﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺑﺮاﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﺳﻠﺴـﻠﻪﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﻋﻬﺪ ﻏﺰﻧﻮي اﻣﺮاي آل ﻣﺤﺘﺎج ﯾﺎ اﻣﺮاي ﭼﻐﺎﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬آل ﻣﺤﺘﺎح از اﻋﻘﺎب ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮداران‬
‫ﺑﺰرگ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﻈﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﺘﺎج ﭼﻐﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 321‬ﺳﭙﻬﺴﺎﻻري ﺧﺮاﺳﺎن از ﺟﺎﻧﺐ اﻣﯿﺮ‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﺪو ﻣﻔّﻮض ﮔﺸﺖ )م‪ (329 .‬و ﭘﺲ از او ﭘﺴﺮش اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤﺪ ﻣﻨﺼﺐ ﭘﺪر ﯾﺎﻓﺖ و ري و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﺟﺒﺎل و ﮔﺮﮔﺎن را‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﻓﺘـﺢ ﮐﺮد و ﺑﻌـﺪ ﻣﯿﺎن او و ﻧﻮح ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺧﻼف اﻓﺘﺎد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﭼﻨـﺪﺑﺎر ﻧﻮح را ﺷـﮑﺴﺖ داد و ﻣـﺪﺗﯽ ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺑﻮد ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 344‬در ري درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان اﻓﺮاد داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﺷﺎﻋﺮ دوﺳﺘﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺑﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ )ﯾﺎ اﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ( ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺑﻐﺎﯾﺖ ﻓﺎﺿﻞ‬
‫و ﻫﻨﺮﭘﺮور ﺑـﻮد و ﺧﻮد ﺷـﻌﺮ ﻣﯿﮕﻔﺖ و ﺷـﺎﻋﺮان را دوﺳﺖ ﻣﯿـﺪاﺷﺖ )م‪(377 .‬؛ و ﻓﺨﺮ اﻟـﺪوﻟﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﺪوح‬
‫دﻗﯿﻘﯽ و ﻓّﺮﺧﯽ‪ ،‬و در ﺷـﺎﻋﺮدوﺳﺘﯽ ﺷـﻬﺮه ﻋﺼـﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎ اﺳﺘﯿﻼـي ﻣﺤﻤﻮد اﯾﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ادبﭘﺮور و ﻋﻠﻢدوﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮاﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫از ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎي ﺑﺰرگ دوره ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﺳﺘﯿﻼـي ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ ﺧﺎﻧـﺪان ﺳـﯿﻤﺠﻮري اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﮐﻪ ﻧﺎم او را در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ اﺑﻮ ﻋﻤﺮان ﺳـﯿﻤﺠﻮر دواﺗﯽ ﻏﻼم اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ و ﺳـﺮدار ﭘﺴـﺮش اﺣﻤﺪ و ﻧﻮادهاش‬
‫اﻣﯿﺮ ﻧﺼــﺮ ﺑـﻮده و ﺑﻌـﺪ ازو اﺑﺮاﻫﯿـﻢ ﺑـﻦ ﺳــﯿﻤﺠﻮر ﺟـﺎي ﭘـﺪر را ﮔﺮﻓـﺖ و ﭘﺲ از ﻋﺰل اﺑـﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﺘـﺎج از ﺟـﺎﻧﺐ اﻣﯿﺮ ﻧـﻮح ﺑـﻦ ﻧﺼـﺮ‬
‫ﺑﺴـﭙﻬﺴﺎﻻري ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺴـﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ و ﭘﺴﺮان ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ و اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ و ﭘﺴﺮ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻫﻤﻪ‬
‫از ﺑﺰرﮔﺎن دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳـﯿﻤﺠﻮرﯾﺎن ﺑﺸـﻌﺮ و ادب ﺗﻮﺟﻬﯽ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺷـﻌﺮاء ﻣﻌﺮوف آﻧﺎن اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﺳﮕﺰي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ او را اﺳﺘﺎد ﻋﻨﺼﺮي داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮاي ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫در اﯾﻦ دوره ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻣـﺎﺳﺖ در ﮔﺮﮔـﺎن و ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن و روﯾـﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬـﺎﯾﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﭙﯿﺶ از‬
‫اﺳـﻼم ﻣﯿﺮﺳـﯿﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آل ﺑﺎوﻧﺪ و آل ﻗﺎرن و ﻏﯿﺮه‪ .‬در ﻋﻬﺪ ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻤﺴـﺘﻌﯿﻦ )ﻣﺨﻠﻮع ﺑﺴﺎل ‪ (253‬ﯾﮑﯽ از اﺧﻼـف ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﺑﻨـﺎم ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﯾـﺪ اﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺣـﺎﻟﺐ اﻟﺤﺠﺎره ﻣﻠﻘﺐ ﺑـﺪاﻋﯽ ﮐﻪ در ري اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ ﺑـﺪﻋﻮت اﻫﻞ روﯾﺎن ﺑـﺪاﻧﺠﺎ رﻓﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ داد )‪ 250‬ﻫﺠﺮي( و ﭼﻮن ﻫﯿﭽﯿﮏ از ﻣﻠﻮك و اﺳـﭙﻬﺒﺪان ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﺣّﮑﺎم ﻋﺮب ﺑﺮ ﺳﺮ دوﺳﺘﯽ و ﻣﻬﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﺰودي ﺟﺎﻧﺐ او‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و وﯾﺮا ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اوس ازو ﺷﮑﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺰودي ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺎزﻧـﺪران و ﮔﺮﮔﺎن در ﻗﺒﻀﻪ اﻃﺎﻋﺖ او درآﻣـﺪ و او ﺧﻮد در ﺳﺎل ‪ 270‬درﮔـﺬﺷﺖ و ﺑﻌﺪ ازو ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ )‪ (287 -270‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫»داﻋﯽ ﮐﺒﯿﺮ« ﻫﻔـﺪه ﺳـﺎل ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮد و در ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ و ﮔﺮﮔﺎن و ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن ﺟﺰء ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن درآﻣﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 301‬ﮐﻪ ﺳﺎل ﻏﻠﺒﻪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺳﺎدات ﻃﺎﻟﺒﯿﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﺎﺑﻮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻻﻃﺮوش ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ اﻟﻨﺎﺻـﺮ‬
‫اﻟﮑﺒﯿﺮ اﺳﺖ ﺣّﮑﺎم و ﻋّﻤﺎل ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ در ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﮔﺮﮔﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و اﻟﻨﺎﺻﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ در اﯾﻦ ﻣﺪت در ﮔﯿﻼن ﻣﺸﻐﻮل ﻣﺠﺎﻫﺪت‬
‫ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪ 301‬ﺑﻄﺒﺮﺳـﺘﺎن ﺗﺎﺧﺖ و ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﻌﻠﻮك ﺣﺎﮐﻢ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮ ﮔﯿﻼن و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﻗﺴﻤﺘﯽ‬
‫از ﮔﺮﮔـﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ راﻧـﺪ ﺗـﺎ در ﺳﺎل ‪ 304‬درﮔـﺬﺷﺖ و ﺑﻌـﺪ از او اﻟـﺪاﻋﯽ اﻟﺼـﻐﯿﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﻟﻘـﺎﺳﻢ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ وي ﺷـﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪316‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮد ﺗﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﺳﻔﺎر ﭘﺴﺮ ﺷﯿﺮوﯾﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﻪ او ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ داﺷﺖ ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫و ﻧﻮادﮔﺎن ﻧﺎﺻـﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (311‬و اﺑﻮ اﻟﻘـﺎﺳﻢ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (312‬ﭘﺴـﺮان ﻧﺎﺻﺮ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﻟﻨﺎﺻﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ و اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي دﯾﮕﺮ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﮔﺮﮔﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در دﺳـﺘﮕﺎه ﻓﺮزﻧﺪان اﻟﻨﺎﺻﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺳﺮان ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﮔﺮﮔﺎن و دﯾﻠﻢ ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ ﺑﻨﺎم اﺳﻔﺎر ﺑﻦ ﺷﯿﺮوﯾﻪ و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و‬
‫ﻣﺎﮐﺎن ﺑﻦ ﮐﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ داﻋﯽ ﺻﻐﯿﺮ ﺳﺨﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺎﯾﻪ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﮐﺎر داﻋﯽ در اواﺧﺮ اﻣﺮ اﯾﻨﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﮐﺎن ﺑﻦ ﮐﺎﮐﯽ از ﺳـﺮان دﯾﺎﻟﻤﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﻧﺰد اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻧﺎﺻﺮ در ﮔﺮﮔﺎن ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮد و از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺮداران و ﻣﺘﻨﻔﺬﯾﻦ ﺑﺰرگ‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه او ﺑﻮد و ﻣﺪﺗﯽ از ﺟﺎﻧﺐ وي ﺑﺮ ﺗﻤﯿﺸﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮد‪ .‬در دوره اوﻻد ﻧﺎﺻﺮ ﻧﻔﻮذ ﻣﺎﮐﺎن ﻓﺰوﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫و روﯾﺎن اﺳﺘﯿﻼ داﺷﺖ و وﻻﯾﺖ ري را ﻧﯿﺰ ﺑﺘﺼـّﺮف درآورد و از آن ﭘﺲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺸﺎﮐﺶ ﺑﺎ اﺳﻔﺎر و آل ﺑﻮﯾﻪ و آل زﯾﺎر و ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﮔﺎه‬
‫در ري و ﮔـﺎه در ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن و ﮔـﺎه در ﮔﺮﮔـﺎن و ﮔﺎه در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 329‬ﮐﻪ ﺑﺮ ري و ﮔﺮﮔـﺎن ﻣﺴـّﻠﻂ ﺑﻮد در ﻋﻬﺪ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﯿﺎن او و ﺳﭙﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﺴﺮداري اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﺘﺎج ﺟﻨﮕﯽ ﺳﺨﺖ درﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎﮐﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از رﺟﺎل ﻣﺘﻨﻔﺬ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺻﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﺳﻔﺎر ﭘﺴﺮ ﺷﯿﺮوﯾﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺳﻔﺎك و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ و ﺷﺠﺎع ﺑﻮد و ﺑﺰودي در ﮔﺮﮔﺎن و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن دﺳﺘﮕﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﮔﺮﮔﺎن را از ﺳﯿﺪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺘﺰع‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺎزﻧﺪران را ﻓﺘﺢ ﮐﺮد و ﻣﺪﺗﯽ ﻣﯿﺎن او و ﻣﺎﮐﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﮔﺮﮔﺎن زدوﺧﻮرد داﯾﺮ ﺑﻮد ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 315‬ﺷﮑﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﺑﺨﺮاﺳﺎن ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﭼﻨـﺪي ﺑﻌـﺪ ﺑﻬﻤﺮاﻫﯽ ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮداران ﺧﻮد اﺑﻮ اﻟﺤﺠﺎج ﻣﺮداوﯾﺞ ﺑﻦ زﯾﺎر ﺑﻄﺒﺮﺳـﺘﺎن ﺗﺎﺧﺖ و درﯾﻦ ﺟﻨﮓ داﻋﯽ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺮداوﯾﺞ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪ و ﮔﺮﮔﺎن و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎر دﯾﮕﺮ اﺳﻔﺎر را ﻣﺴﻠﻢ ﺷﺪ و او از آﻧﺠﺎ ﺑﺮي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﻣﺎﮐﺎن را از آن دﯾﺎر ﺑﯿﺮون‬
‫راﻧﺪ و ﺑﺮ ﻗﺰوﯾﻦ و ﻗﻢ و زﻧﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﺗﺴـّﻠﻂ ﯾﺎﻓﺖ و ﺳـﭙﺲ ﭼﻮن ﻗﺰوﯾﻨﯿﺎن ﻋﺎﻣﻞ او را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺪان ﺷﻬﺮ ﺗﺎﺧﺖ و آﻧﺮا ﻏﺎرت ﮐﺮد‪ .‬در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮداوﯾﺞ ﺑﺎ او دل ﻧﺎﺧﻮش ﺷﺪ و از ﻗﺰوﯾﻦ ﺑﺰﻧﺠﺎن ﮐﻪ اﻗﻄﺎع او ﺑﻮد رﻓﺖ و از آﻧﺠﺎ ﻟﺸـﮑﺮي ﮔﺮد آورد و ﺑﺮ ﻗﺰوﯾﻦ ﺗﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﺳـﻔﺎر ازو ﺑﮕﺮﯾﺨﺖ و ﺑﺮي و ﻗﻮﻣﺲ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻄﺒﺲ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﭼﻮن دﺷـﻤﻦ او‪ ،‬ﻣﺎﮐﺎن‪ ،‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد از آﻧﺠﺎ ﺑﻘﺼـﺪ‬
‫دﯾﻠﻤﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻟﯿﮑﻦ در ﻃﺎﻟﻘﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﻣﺮداوﯾﺞ ﺷﺪ و ﺑﻘﺘﻞ رﺳﯿﺪ )‪ 318‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر و ‪ 316‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪(.‬‬
‫دﯾﺎﻟﻤﻪ آل زﯾﺎر‬
‫ﻣﺮداوﯾـﺞ ﭘﺴـﺮ زﯾﺎر ازﯾﻦ ﭘﺲ در ﻣﺎزﻧـﺪران و ﮔﺮﮔﺎن و ري و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت اﺳـﻔﺎر اﺳـﺘﻘﻼل ﯾﺎﻓﺖ و ﮐﺎر او ﺑﺰرگ ﺷـﺪ‪ .‬وي ﻣﺮدي‬
‫ﺷﺠﺎع و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳـﻔﺎر ﺳـﺨﺖﮔﯿﺮ و ﻫﻤﭽﻮن ﻫﻤﻪ دﯾﻠﻤﯿﺎن در ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺑﺮﭘﺎداﺷﺘﻦ رﺳﻮم و آداب ﻣﻠّﯽ ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت اﺳﻔﺎر ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ ﻣﺎﮐﺎن ﺑﺎ او از در ﺻﻠﺢ درآﻣﺪ و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن را ﺑﺪو ﺑﺎزﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﺮداوﯾﺞ ﭼﻮن ﻗّﻮت ﮔﺮﻓﺖ ﺷﺮوع ﺑﺘﺴﺨﯿﺮ‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﺟﺪﯾـﺪ ﮐﺮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﺎل ‪ 319‬ﺑﺮ ﻫﻤﺪان ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑﺠﻨﮓ ﻫﺎرون ﺑﻦ اﻟﻐﺮﯾﺐ ﺳـﺮدار اﻟﻤﻘﺘﺪر ﺑﺎﻟّﻠﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ او آﻣـﺪه ﺑﻮد رﻓﺖ و وي را ﺑﺸـﮑﺴﺖ و آﻧﮕـﺎه ﺑﺎﺻـﻔﻬﺎن ﻟﺸـﮑﺮ ﮐﺸـﯿﺪ و آﻧﺮا ﻓﺘـﺢ ﮐﺮد و از آﻧﺠﺎ ﺳـﺮدار ﻧا ﯽ ﺑﻔﺘﺢ‬
‫ﺧﻮزﺳـﺘﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد و آﻧﺮا ﺑﺮ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد اﻓﺰود و ﺧﻮد در اﺻﻔﻬﺎن ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد ﺗﺎ ﭘﺲ از اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﺟﺸﻦ ﺳﺪه ﺳﺎل ‪ 323‬ﺑﺠﺎﻧﺐ‬
‫ﺑﻐـﺪاد ﻟﺸـﮑﺮ ﮐﺸـﺪ و ﮐﺎري را ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺮگ ﯾﻌﻘﻮب ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧـﺪ و در ﻣﺪاﯾﻦ ﺑﺮ رﺳﻢ ﺳـﻼﻃﯿﻦ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ‬
‫ﻧﺸﯿﻨﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻗﺼﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺴﺮداران ﺧﻮد در ﺧﻮزﺳﺘﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﮐﺎخ ﻣﺪاﯾﻦ را آﺑﺎد ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻮﺿﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ وﻟﯽ در ﺳﺎل ‪ 323‬در ﺣﻤﺎم ﺑﺪﺳﺖ ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از وي ﺑﺮادرش وﺷـﻤﮕﯿﺮ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺮادر ﺣﺎﮐﻢ ري ﺑﻮد ﺑﺴـﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸـﺴﺖ وﻟﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر زدوﺧﻮرد ﺑﺎ آل ﺑﻮﯾﻪ و آل ﺳﺎﻣﺎن ﺷﺪ و‬
‫ري و ﮔﺮﮔﺎن و اﺻـﻔﻬﺎن ﻏﯿﺮ از ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن از دﺳﺖ او ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و اﮔﺮﭼﻪ از ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺠﻨﮕﺪ وﻟﯽ ﮐﺎري‬
‫از ﭘﯿﺶ ﻧﺒﺮد و در ﺳـﺎل ‪ 356‬درﮔﺬﺷﺖ و ﭘﺴﺮش ﺑﯿﺴﺘﻮن )‪ (366 -356‬و ﭘﺴﺮ دﯾﮕﺮش ﻗﺎﺑﻮس )‪ (403 -366‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﺛﺮ زدوﺧﻮرد ﺑﺎ آل‬
‫ﺑﻮﯾﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﺎري از ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮﻧـﺪ و ﺣﺘﯽ ﻗﺎﺑﻮس ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷـﮑﺴﺖ از ﻣﺆﯾـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ از ﺳﺎل ‪ 371‬ﺗﺎ ‪ 388‬ﺑﺨﺮاﺳـﺎن ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻣﺴﺎﻋـﺪت ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﯽ ﻧﯿـﺎﻓﺖ ﺗـﺎ ﻣﺠـﺪدا در ﺳـﺎل ‪ 388‬ﺑﺮ ﮔﺮﮔـﺎن و ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن و ﮔﯿﻼـن ﻣﺴـّﻠﻂ ﺷـﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪403‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮد و درﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﺘﻮﻃﺌﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮداران ﺧﻮد اﺳﯿﺮ و ﻣﻘﺘﻮل ﺷﺪ و ﭘﺴﺮش ﻓﻠﮏ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺟﺎي او را ﮔﺮﻓﺖ )‪-403‬‬
‫‪ (420‬و ﺑﻌﺪ از او اﻧﻮﺷـﯿﺮوان )دارا؟( )‪ (434 -420‬ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮد و ازﯾﻦ ﭘﺲ اﮔﺮﭼﻪ ﭼﻨـﺪﮔﺎه ﯾﻌﻨﯽ ﺗـﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻧﺎﻣﯽ از اﻣﺮاي‬
‫آل زﯾﺎر در ﻣﯿﺎﻧﺴﺖ ﻟﯿﮑﻦ از ﻗﺮاﺋﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺴﻠّﻂ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﺑﺮ اﯾﺮان ﻗﺪرت اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‬
‫ﻏﺎﻟﺐ اﻓﺮاد آل زﯾﺎر ﻣﺮدﻣﯽ ﻓﺎﺿﻞ و داﻧﺶدوﺳﺖ و ادبﭘﺮور ﺑﻮدهاﻧﺪ و از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻗﺎﺑﻮس ﺑﻦ وﺷـﻤﮕﯿﺮ از ﺟﻤﻠﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﮐﺘﺎب ﮐﻤﺎل اﻟﺒﻼﻏﮥ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮐﻤﺎل اﻃﻼع او ﺑﺮ ادب و ﺣﮑﻤﺖ و ﻗﺪرت وي در اﻧﺸﺎء ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‬
‫و اﺷـﻌﺎر ﺗـﺎزي و ﭘﺎرﺳـﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ از وي ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه ﻣﻬـﺎرت او را در ﺷـﻌﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫـﺪ‪ .‬وي از ﺑﺰرﮔـﺪاﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎء و ﺷـﻌﺮا ﻧﯿﺰ ﻏﻔﻠﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺴﺮوي ﺳﺮﺧﺴﯽ در دﺳﺘﮕﺎه او راﺗﺒﻪ ﺧﺎص داﺷﺖ و اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮐﺘﺎب اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ را در ‪ 391‬ﺑﻨﺎم وي ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﮐﺮد و اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻫﻨﺪو ادﯾﺐ و ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺰرگ )م‪ (420 .‬ﭼﻨﺪي در ﺧﺪﻣﺖ او ﺑﺎﻋﺰاز و اﮐﺮام ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﯿﮑﺎوس ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺎﺑﻮﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﯿﺰ از ﻣﺮدان داﻧﺸﻤﻨﺪ اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺳﺖ و ﮐﺘﺎب ﻗﺎﺑﻮسﻧﺎﻣﻪ او از اّﻣﻬﺎت ﮐﺘﺐ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺣﺎﻃﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد‬
‫ﺑﺮ ﻓﻨﻮن و ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ و او ﻋﻼوهﺑﺮﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ و ﻃﺒﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺳﺮود‪.‬‬
‫دﯾ ﺎ ﻟ ﻤ ﻪ آ ل ﺑ ﻮﯾ ﻪ‬
‫در ﻫﻤﺎن اﯾﺎم ﮐﻪ ﻣﺎﮐﺎن و اﺳـﻔﺎر در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﺴﺮان ﻧﺎﺻﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﮔﺮﮔﺎن و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ ﯾﮑﯽ از اﻫﺎﻟﯽ دﯾﻠﻢ ﺑﻨﺎم ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ‬
‫ﻧﯿﺰ در ﺟﺰء آﻧﺎن ﺑﻮد و در ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﮕﻬﺎي اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ ﮐﺒﯿﺮ و داﻋﯽ ﺻﻐﯿﺮ ﺑﺎ ﺳﯿﻤﺠﻮر دواﺗﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 310‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻧﺎم‬
‫او را در ﺷﻤﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ داﻋﯽ ﺻﻐﯿﺮ از ﭼﻨﮓ ﺳﯿﻤﺠﻮر رﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﻮ ﺷـﺠﺎع ﺑﻮﯾﮥ ﺑﻦ ﻓّﻨﺎﺧﺴـﺮو ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻮﯾﻪ ﺧﻮد را از اﻋﻘﺎب ﺳﻼﻃﯿﻦ ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮان ﻣﯿﺸﻤﺮد و ﻏﯿﺮ از ﻋﻠﯽ دو‬
‫ﭘﺴـﺮ دﯾﮕﺮ داﺷﺖ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴـﯿﻦ اﺣﻤـﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﮐﺎر اﯾﻦ ﺳﻪ ﺑﺮادر ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ و اﺣﻤﺪ ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد ﻣﺴـّﻠﻂ ﺷﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﻟﻘﺐ ﻋﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ و ﺣﺴﻦ ﻟﻘﺐ رﮐﻦ اﻟﺪوﻟﻪ و اﺣﻤﺪ ﻟﻘﺐ ﻣﻌّﺰ اﻟﺪوﻟﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺪرت ﭘﺴـﺮان ﺑﻮﯾﻪ از ﻋﻬﺪ ﻣﺮداوﯾﺞ آﻏﺎز ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﻠﯽ اﺑﺘﺪا از ﺟﺎﻧﺐ او ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮج اﺑﻮ دﻟﻒ ﯾﺎﻓﺖ و از آﻧﺠﺎ ﺑﺎﺻﻔﻬﺎن ﺗﺎﺧﺖ و‬
‫ﭼﻮن ﻣﺮداوﯾﺞ در ﺗﻌﻘﯿﺐ او ﻗﺼﺪ اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﺮد ﻋﻠﯽ از آن ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺑﺮ ارﺟﺎن ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ )‪ 319‬ﯾﺎ ‪ (320‬و از آﻧﺠﺎ ﺑﺸﯿﺮاز‬
‫ﺗﺎﺧﺖ و ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻠﯿﻔﻪ را از آﻧﺠﺎ راﻧﺪ )‪ (322‬و ﺑﺮ ﺧﺰاﺋﻦ او دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﺳﭙﺲ از ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﻨﺸﻮر ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 334‬اﺣﻤﺪ ﺑﺮادر ﮐﻮﭼﮏ ﻋﻠﯽ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺧﻮد در ﺧﻮزﺳـﺘﺎن ﺑﺒﻐﺪاد ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و آﻧﺮا ﺗﺼّﺮف ﮐﺮد و ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﺑﺮادران‬
‫از ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮﯾﻦ ﻋﻨﻮان اﻣﯿﺮ اﻻﻣﺮاﺋﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﮐﺮد و ازﯾﻦ ﭘﺲ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾـﺪهاﯾﻢ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 447‬ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎل ﻓﺘـﺢ ﺑﻐـﺪاد ﺑـﺪﺳﺖ ﻃﻐﺮل اﺳﺖ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد ﺗﺴـّﻠﻂ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮادر دﯾﮕﺮ ﻋﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ رﮐﻦ اﻟﺪوﻟﻪ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺰ ﻧﺨﺴﺖ اﺻـﻔﻬﺎن و‬
‫ﺳﭙﺲ ري را از وﺷـﻤﮕﯿﺮ ﺑﻦ زﯾﺎر ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺟﺒﺎل ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ ﺷـﺪ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﮔﺎه ﺣﺪود ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت آل ﺑﻮﯾﻪ ﺗﺎ ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن و‬
‫ﮔﺮﮔـﺎن ﻫﻢ ﺑﺴـﻂ ﻣﯽﯾـﺎﻓﺖ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻢﻣﺮز ﺑﻮدن ﺑـﺎ دوﻟﺖ ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﮐﺸﺎﮐﺶ و اﺧﺘﻼف وﺟﻮد داﺷﺖ و اﯾﻦ‬
‫اﺧﺘﻼف ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ﺿﻌﻒ اﯾﻦ ﻫﺮدو دوﻟﺖ اﯾﺮاﻧﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﻣﻌﺰ ﻟا ـﺪوﻟﻪ ﭘﺴـﺮش ﻋﺰ اﻟـﺪوﻟﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎر از ﻋﻬﺪه اداره اﻣﻮر ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪ و ﭘﺴـﺮﻋﻤﺶ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد اﺳﺘﯿﻼ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺰودي ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﻤﺎﻟﮏ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﻔﺮﻣﺎن او درآﻣﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ در ‪ 372‬و ﻣﺆﯾﺪ اﻟﺪوﻟﻪ در ‪ 373‬درﮔﺬﺷﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺮاق و ﻓﺎرس ﺑﻔﺮزﻧﺪان ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ري و‬
‫ﺟﺒﺎل ﺑﻔﺨﺮ ﻟا ﺪوﻟﻪ و اﻋﻘﺎب وي اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻋﻘﺎب ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 447‬و اﻋﻘﺎب ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 420‬ﺣﮑﻮﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دﯾﺎﻟﻤﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي دﯾﻠﻤﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺿـﻌﻒ دﯾﺎﻟﻤﻪ آل ﺑﻮﯾﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺴـّﻠﻂ آﻧﺎن ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ دﯾﺎﻟﻤﻪ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﺎم را ﺑﺮ ﻋﻼء اﻟـﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن او ﻣﯽﻧﻬﯿﻢ‪ .‬ﻋﻼء اﻟـﺪوﻟﻪ اﺳـﻔﻬﺴﺎﻻر اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس‬
‫دﺷـﻤﻨﺰار ﮐﺎﮐﻮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ ﭘﺴـﺮداﺋﯽ ﺷـﯿﺮﯾﻦ دﺧﺘﺮ اﺳـﭙﻬﺒﺪ ﺷـﺮوﯾﻦ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳـﯿﺪه )ﻣﺎدر ﻣﺠﺪ اﻟﺪوﻟﻪ و ﺷـﻤﺲ‬
‫اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ( و در آﻏﺎز اﻣﺮ از ﺳـﺮداران و ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻران اﻣﺮاي ﺑﻮﯾﻬﯽ در ﻋﺮاق و ﺟﺒﺎل ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦﺑﺎر در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 398‬از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺳﯿﺪه ﺑﺎﻣﺎرت اﺻـﻔﻬﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ در ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﻮادث ﻋﺮاق و ﺟﺒﺎل دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺮد و در ﺳﺎل ‪ 414‬ﺑﺮ ﻫﻤﺪان ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﮔﺸﺖ‬
‫و آﻧﺮا از دﺳﺖ ﺳﻤﺎء اﻟﺪوﻟﻪ ﭘﺴﺮ ﺷﻤﺲ اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﯿﺮون آورد و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن وي ﺗﺎ ﺣﺪود ﺣﻠﻮان ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨﺪ و او ﻏﯿﺮ از ﻫﻔﺖ‬
‫ﺳـﺎل از دوره ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﺴـﻌﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي )‪ (432 - 421‬ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن ﺧﺮاﺳـﺎن در ﻧﺰاع و ﻏﺎﻟﺒـﺎ در ﺣﺎل ﻓﺮار ﯾﺎ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﯾﺎ‬
‫ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 433‬ﺑﺮﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ وﺳﯿﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﺮاﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪان او ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 443‬ﺑﺮ ﻫﻤﺪان و اﺻﻔﻬﺎن و ﯾﺰد و ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺗﺴﻠّﻂ‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ و درﯾﻦ ﺳﺎل اﺳـﺘﻘﻼل آﻧﺎن ﺑـﺪﺳﺖ ﺳـﻼﺟﻘﻪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ وﻟﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺼﺎﻫﺮت اﯾﻦ ﺧﺎﻧـﺪان و ﺧﺎﻧﺪان ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ وﻻﯾﺖ ﯾﺰد و‬
‫اﺑﺮﻗﻮه در اﺧﺘﯿﺎر آﻧﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻔﻮذ آﻧﺎن ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ در دوره ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪.‬‬
‫دوره اول ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي‬

‫در اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺴـّﻠﻂ ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮكﻧﮋاد در دﺳـﺘﮕﺎه دوﻟﺘﯽ و ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف در ﻣﯿﺎن اﻣﺮا و وزراء و ﺻـﻐﺮ ﺳّﻦ ﺷﺎﻫﺎن و‬
‫ﺿﻌﻒ و ﻋﺪم ﺗﺪﺑﯿﺮ آﻧﺎن و ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﭘﯿﺎﭘﯽ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن زﻣﺎم اداره ﻣﻤﺎﻟﮏ وﺳﯿﻊ از دﺳﺖ اوﻟﯿﺎي آن دوﻟﺖ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ را ﻣـﺪﺗﯽ دراز ﺟﻨﮓ و اﺧﺘﻼف و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي و ﻧﻔﺎق ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺎﻟﺘﯽ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ درﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻓﺮدوﺳـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اوﺿﺎع‬
‫ﺑﻮد ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫زﻣـﺎﻧﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ ﭘﺮ از ﺟﻨـﮓ ﺑﻮدﺑﺠﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﺗﻨﮓ ﺑﻮد وﻗﺖ اﻣﺮاي دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ از وﺳﻂ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺒﻌـﺪ ﺑﺴـﻌﺎﯾﺖ و ﮐﺸـﺘﻦ‬
‫ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﻋﺼـﯿﺎن ﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن ﻣﯿﮕـﺬﺷﺖ و از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ وﺿـﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳـﻌﺎﯾﺖ اﻣﺮا ﻣﯿـﺎن ﻣﻨﺼـﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح )‪ (366 - 350‬و‬
‫اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ ﺣـﺎﺟﺐ از ﻏﻼﻣـﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﮐﻪ ﺑﻤﺮﺗﺒﻪ ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻري ﺧﺮاﺳـﺎن رﺳـﯿﺪه و ﭘﯿﺶ از ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﻨﺼـﻮر ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﻬـﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﻤﻠﮏ اﯾﻦ ﺳـﻤﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و او را ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﮐﺮد ﺑﺎ ﻏﻼﻣﺎن ﺧﻮد و دﺳﺘﻪﯾﯽ ﺳﭙﺎه ﻣﺠﻬﺰ از ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﯿﺮون رود و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬
‫در ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮو ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن در ﺷـﻬﺮ ﻋﺰﻧﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﺪ )‪ 351‬ﻫﺠﺮي(‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺪي از اﺳـﺘﻘﺮار او در آن دﯾﺎر ﻧﮕﺬﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ درﮔﺬﺷﺖ و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن او ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 366‬ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﺒﺮدﻧـﺪ‪ .‬درﯾﻦ ﺳﺎل ﯾﮑﯽ از ﻏﻼﻣﺎن اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ ﺑﻨﺎم ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﮐﻪ در‬
‫دﺳـﺘﮕﺎه اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ ﺑﻤﺮاﺗﺐ ﻋﺎﻟﯿﻪ ارﺗﻘﺎء ﺟﺴﺘﻪ و داﻣﺎد او ﺷﺪه ﺑﻮد ﺟﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ازﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي از ﻣﺸﺮق و‬
‫ﻣﻐﺮب ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﺎﺻﺮ اﻟّﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ در وﻻﯾﺖ ﺳﻨﺪ ﺷﺮوع ﺑﻔﺘﻮﺣﺎﺗﯽ ﮐﺮد و از ﺳﺎل ‪ 384‬ﻫﻢ ﺑﺪرﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫ﺑﺮاي اﻃﻔﺎء ﻧﺎﯾﺮه ﻃﻐﯿﺎن آل ﺳـﯿﻤﺠﻮر و ﻓﺎﺋﻖ ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن ﺗﺎﺧﺖ و آﻧﺮا ﺗﺼـﺮف ﮐﺮد و ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻري آﻧﺮا ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﺳـﯿﻒ اﻟـﺪوﻟﻪ ﺑﺮاي ﭘﺴـﺮ‬
‫ﺧـﻮد ﻣﺤﻤـﻮد ﮔﺮﻓﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﺑـﭙﯿﺮوي از ﺳـﯿﺮت اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﺎﻣﺮاي ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ ﺣﻖﻧﺎﺷﻨﺎﺳـﯽ ﻧﮑﺮد و اﻃـﺎﻋﺖ ﻇـﺎﻫﺮي ﺧﻮد را ﻫﻤﭽﻨـﺎن‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ داﺷﺖ و ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت او )‪ 387‬ﻫﺠﺮي( ﻣﺤﻤﻮد ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻري ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻣﺮاي‬
‫آل ﺳﺎﻣـﺎن راه اﻃـﺎﻋﺖ ﻣﯿﺴﭙﺮد ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 389‬ﻫﺠﺮي ﺑﻨﺤـﻮي ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ دﯾـﺪهاﯾﻢ »‪ «1‬از اﻃـﺎﻋﺖ آﻧﺎن ﺑﯿﺮون آﻣـﺪ و ﻣﻘﺎرن ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اوﻗـﺎت اﻣﺮاي آل اﻓﺮاﺳـﯿﺎب ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ را در ﻣﺎوراء‪ -‬اﻟﻨﻬﺮ ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ و ﻣﺤﻤﻮد رﺳـﻤﺎ ﺧﺮاﺳﺎن و ﺧﻮارزم را ﺑﺮ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد‬
‫اﻓﺰود‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد از ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن ﺑﺰرگ اﯾﺮان و ﯾﮑﯽ از ﻓﺎﺗﺤـﺎن ﻣﺸـﻬﻮر ﺗﺎرﯾـﺦ اﺳـﻼﻣﯽ و از ﻣﺮداﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان و اﺳـﻼم ﻣﻘﺎم ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ را ﺣﺎﺋﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮد اﺳﻤﻌﯿﻞ )‪ (388 -387‬را ﮐﻪ ﺑﻮﺻﯿﺖ ﭘﺪر ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﺑﻮد‪ ،‬از اﻣﺎرت‬
‫______________________________‬
‫ﻣﻌﺰول ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺑﻔﺘﻮﺣﺎت ﭘﯿﺎﭘﯽ در اﯾﺮان و ﻫﻨﺪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 421‬ﮐﻪ ﺳﺎل ﻓﻮت او ﺑﻮد از ﺣﺪود ري و اﺻـﻔﻬﺎن ﺗﺎ ﺧﻮارزم و وﻻﯾﺖ ﮔﺠﺮات و ﺳﻮاﺣﻞ ﻋﻤﺎن در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن در ﺗﺼـﺮف او‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﯿـﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن ﻋﻨﻮان ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﺮ وي ﻧﻬـﺎده ﺷـﺪ و اﯾﻦ از ﻟﻔـﻆ اﻣﯿﺮ ﺧﻠﻒ ﺑـﺎﻧﻮ ﺑﻮد »‪ .«1‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺮدي‬
‫ﺟﻨﮕﺠﻮ و ﻣﺪﺑّﺮ و ﺑﺎﺳـﯿﺎﺳﺖ و در ﻫﻤﺎﻧﺤﺎل ﻣﺘﻌﺼﺐ و ﺳـﺨﺘﮕﯿﺮ و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﺠﻤﻊ ﻣﺎل ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ ازو ﭘﺴﺮش ﻣﺤﻤﺪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﮐﺮد وﻟﯽ ﻣﺴﻌﻮد ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﻮت ﭘﺪر در ﻋﺮاق ﺑﻮد ﺑﺨﺮاﺳﺎن ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﯿﺪ و ﺳﺮان ﺳﭙﺎه ﻏﺰﻧﻮي ﻣﺤﻤﺪ را اﺳﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺠﺎي‬
‫ﭘﺪر ﺑﺴﻠﻄﻨﺖ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻨﺪ و او ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 432‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﯿﺮاﻧﺪ و اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدي ﺷﺠﺎع ﺑﻮد وﻟﯽ ﺷﺮاﺑﺨﻮارﮔﯽ و ﻋﯿﺎﺷﯽ و ﺳﻮء ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫او را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد و ﻣﺎﯾﻪ ﻏﻠﺒﻪ آل ﺳـﻠﺠﻮق ﺑﺮ اﯾﺮان ﺷﺪ و دوره اول ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺎ ﺷـﮑﺴﺖ او از ﺳـﻠﺠﻮﻗﯿﺎن در ﻧﺰدﯾﮏ ﺣﺼﺎر دﻧﺪاﻧﻘﺎن ﻣﺮو‬
‫)‪ (431‬و ﻗﺘـﻞ او ﺑـﺪﺳﺖ ﻏﻼﻣﺎﻧﺶ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮار از ﻏﺰﻧﯿﻦ )‪ (432‬ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳـﯿﺪ‪ .‬راﺟﻊ ﺑﺪوره دوم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن در ﺑﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫درﺑـﺎر ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن در دوره اول ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻧﺎن ﻣﺸـﺤﻮن ﺑﻮد ﺑﻮﺟﻮد ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ زﯾﺮا دوره آﻧﺎن از وﺟﻮد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه و در آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ و ﻋﻨﺼﺮي و ﻓﺮﺧﯽ و ﺟﺰ آﻧﺎن‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﻐﺮب‬
‫از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي ﭼﻨﺪ ﺧﺎﻧﺪان در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﻐﺮب و ﺷـﻤﺎل ﻏﺮب اﯾﺮان ﺣﮑﻮﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻫّﻢ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ‬
‫از ‪:‬‬
‫ﺑﻨﯽ دﻟﻒ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺮ ﮐﺮدﺳـﺘﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺆﺳـﺲ اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺑﻮ دﻟﻒ ﻋﺠﻠﯽ از ﺳﺮداران ﻋﺮﺑﯽﻧﮋاد ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 210‬ﻫﺠﺮي ﺑﺤﮑﻮﻣﺖ ﻫﻤﺪان ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﯾﺪ و او ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺷـﻬﺮ ﮐﺮج را واﻗﻊ در ﮐﻨﺎر »ﮐﺮهرود« ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻬﺮ اراك‬
‫اﻣﺮوزي ﺑﻮي ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯿﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﺑﯽ دﻟﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ او ﺑﺎرث در ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷـﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﻫﺮﯾﺎن‬
‫در ﻣﺸﺮق اﯾﺮان ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﺮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫______________________________‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 285‬ﺑﺮ ﮐﺮدﺳـﺘﺎن و ﮔﺎه ﺗﺎ ﺣـﺪود اﺻـﻔﻬﺎن و ﻧﻬﺎوﻧـﺪ ﻧﻔﻮذ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﻃﺎﻋﺖ از ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس در آن ﻧﻮاﺣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ‬
‫ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﺳـﺎج از ﻓﺮزﻧـﺪان ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺴـﺎج دﯾﻮداد از ﺳـﺎل ‪ 276‬ﺗـﺎ ﺳﺎل ‪ 319‬در آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن و ﮔﺎه ارﻣﻨﺴـﺘﺎن و زﻣﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺣـﺪود ري‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺣﺴﻨﻮﯾﻪ از ﺳﺎل ‪ 348‬ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 406‬در ﮐﺮدﺳـﺘﺎن و دﯾﻨﻮر و ﻫﻤﺪان و ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان را ﺳﻼﻃﯿﻦ‬
‫آل ﺑﻮﯾﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدﻧﺪ »‪.«1‬‬
‫‪ -3‬وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫دورهﯾﯽ ﮐﻪ وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳـﯽ آﻧﺮا ﺑﺎﺧﺘﺼﺎر ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دادهاﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﮐﻪ ﺑﺘﺴّﻠﻂ ﺳﻼﺟﻘﻪ ﺑﺮ‬
‫اﯾﺮان ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺷﺪ‪ ،‬دورهﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ در آن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻤﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﻣﺂﺧﺬ ذﯾﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ و اﻟﺪﯾﻨﯽ و اﻟﺜﻘﺎﻓﯽ و اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﺴﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺣﺴﻦ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ج ‪ 3‬ﻇﻬﺮ اﻻﺳﻼم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤﺪ‬
‫اﻣﯿﻦ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ اﺑﻦ اﻻﺛﯿﺮ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺨﺎراي ﻧﺮﺷﺨﯽ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ از اﺑﻮ اﻟﺸﺮف ﻧﺎﺻﺢ ﺑﻦ ﻇﻔﺮ ﺟﺮﻓﺎذﻗﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﻏﻨﯽ و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻓﯿﺎض‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن اﺑﻦ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ﺑﺘﺼﺤﯿﺢ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل‬
‫زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر ﮔﺮدﯾﺰي ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‬
‫ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ﺑﺘﺼﺤﯿﺢ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر‬
‫روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎ‪ .‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻃﺒﻘـﺎت ﺳـﻼﻃﯿﻦ اﺳـﻼم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻘﻠﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ و ﺣﻮاﺷـﯽ آن از ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻗﺰوﯾﻨﯽ‬
‫ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ ﭼﺎپ ﻣﺎر ﮔﻮﻟﯿﻮث‬
‫ﻃﺒﻘﺎت ﻧﺎﺻﺮي ﻣﻨﻬﺎج ﺳﺮاج ﻣﺠﻠﺪ اول ﭼﺎپ آﻗﺎي ﻋﺒﺪ اﻟﺤﯽ ﺣﺒﯿﺒﯽ‬
‫ﻏﻠﺒـﻪ ﺑـﺎ ﻋﻨﺼـﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑـﻮد و ﺣﮑـﻮﻣﺖ اﯾﺮان ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ در ﻫﻤـﻪ آن دوره در دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺑـﻮد ﻣﮕﺮ ﻣـﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﻏﻼﻣـﺎن ﺗﺮك ﻏﺰﻧـﻮي و‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺗﺮكﻧﮋاد اﯾﻠﮏ ﺧﺎﻧﯽ در ﻣﺸـﺮق اﯾﺮان ﻗﺪرت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺷـﺮوع ﺑﺒﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ در ﻫﻤﺎن ﻣﺪت ﻣﺮﮐﺰ‬
‫و ﺷــﻤﺎل و ﺟﻨـﻮب و ﻣﻐﺮب اﯾﺮان و ﻋﺮاق ﻋﺮب در دﺳـﺖ اﻣﺮاي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑـﻮد و ﺗﺎرﯾــﺦ ﻗﻄﻌﯽ ﺗﺴــﻠّﻂ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬـﺎي ﺗﺮكﻧﮋاد از ﺗﺴــﻠّﻂ‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن در ﺳﺎل ‪ 431‬ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ دوره ﻣﻠﺖ اﯾﺮان ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺠﺎﻫﺪاﺗﯽ ﮐﻪ از اواﺧﺮ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي آﻏﺎز ﮐﺮده و در ﻗﺮﻧﻬﺎي دوم و ﺳﻮم ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ ﺷﺪت رﺳﺎﻧﯿﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺳـﺘﻘﻼل از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ اﯾﺮاﻧﺮا ﺗﺠﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ و زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ را ﭼﻮن زﺑﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎ ادﺑﯿﺎت ﭘﺮﺛﺮوت آن ﺑﻮﺟﻮد آورد و آداب و‬
‫رﺳﻮم اﯾﺮاﻧﺮا از ﺧﻄﺮ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬اﯾﻦ دوره ﻋﻬﺪ ﻣﻔﺎﺧﺮت ﺑﻨﮋاد و ﻣﻠﯿﺖ اﯾﺮان و آزادي اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻓﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻋﺪم‬
‫ﺗﻌﺼﺐ اﻣﺮا و ﺣﻔﻆ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﻠﯽ و ﻧﮋادي اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪ و ﺑﻨﯿﺎد ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﻠﯽ‬
‫ﻣﺎ در اﯾﻦ دوره ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻬﺪ را ﺑﺎﯾﺪ دوره ﮐﻤﺎل ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ در اﯾﺮان و ﻋﺼـﺮ ﻇﻬﻮر اﻓﮑﺎر و آراء ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺷـﻤﺮد‪ .‬ﺧﺎﺻـﯿﺖ ﻧﮋادي اﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﺤﺪ ﮐﻤﺎل ﺑﻮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ در ﺳـﯿﺎﺳﺖ اﻓﺮادي ﻧﻈﯿﺮ اﺳﻤﻌﯿﻞ و ﻣﺮداوﯾﺞ و ﻋﻤﺎد‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ و ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ و ﺟﯿﻬﺎﻧﯿﺎن و ﺑﻠﻌﻤﯿﺎن و اﺑﻦ ﻋﻤﯿﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد و ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳـﻔﺮاﯾﻨﯽ و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي و ﻧﻈﺎﯾﺮ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬و در ﻋﻠﻢ اﻓﺮاد ﺑﺰرگ و ﻧﺎﻣﺒﺮداري ﭼﻮن ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑّﻦ و ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ و ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ و اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻓﺎراﺑﯽ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ و‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻋﺮاق و اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ و اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﺸﺎن‪ ،‬و در ادب ﻓﺎرﺳﯽ اﻓﺮادي از ﻗﺒﯿﻞ رودﮐﯽ و دﻗﯿﻘﯽ و ﻓﺮدوﺳﯽ و اﻣﺜﺎل‬
‫آﻧـﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﻓﯽ ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﺑﯽﺷـﺎﺋﺒﻪ ﺗﻌﺼﺐ دﯾﻨﯽ و ﺑـﺎ ﺟﺴـﺘﺠﻮي ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻃﻠﺐ داﻧﺶ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ ﻋﻠﻢ ﻣﺸـﻐﻮل ﮐـﺎر و ﮐﻮﺷـﺶ‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ در ﻃﺮﯾـﻖ ﺳـﺮﺑﻠﻨﺪي ﻣﻠﺖ و ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺑﻨﯿـﺎد اﻓﺘﺨـﺎرات ﻣﻠﯽ ﻣﺠﺎﻫـﺪت ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و اﯾﻦ اﺣﻮال درﺳﺖ ﻣﺘﻨـﺎﻗﺾ ﺑﺎ‬
‫اوﺿـﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺒﻌـﺪ در اﯾﺮان اﯾﺠﺎد ﺷـﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﺗﻤّﺴﮏ ﺑﻤﻠﯿﺖ و اﻓﺘﺨﺎرات ﻗﻮﻣﯽ و ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺤّﺮﯾﺖ ﻋﻘﺎﯾـﺪ و‬
‫آزادي آراء از ﻗﯿﻮد ﺗﻌﺼﺐ و ﺗﻘﺸﻒ ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧـﺪ و دورهﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﺪﯾﺪ داﯾﺮه اﻓﮑﺎر و اﺑﺘﮑﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﻌﺼﺐ در ﻣﺬاﻫﺐ و ﻋﺪم‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻤﻠﯿﺖ و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدن ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﺮاﻓﺘﺨﺎر و اﺣﯿﺎﻧﺎ ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم ﺗﻮأم ﺑﻮد آﻏﺎز ﺷﺪ و آن دورهﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺴﻠّﻂ ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن و ﻧﻔﻮذ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺗﺮك ﺑﺮ اﺛﺮ آن‪،‬‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻨﻮز ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎي ﻗـﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ و اﯾﻦ ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺑﻠﮑﻪ در اﻣﻮر‬
‫دﯾﻮاﻧﯽ و ﻋﻠﻤﯽ وارد ﻣﯿﺸﺪه و ﺷﻬﺮﺗﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯿﺂوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﻧﻮﯾﺴﺎن از ﻋﺎدات ﺧﻮب ﻓﺎرﺳـﯿﺎن اﺣﺘﺮام ﺑﺎﻫﻞ ﺑﯿﻮﺗﺎت ﻗـﺪﯾﻢ را ﺷـﻤﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ در ﻓﺎرس ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل دﯾﻮاﻧﯽ‬
‫را از ﻗﺪﯾﻢ اﻟﯽ ﯾﻮﻣﻨﺎ ﻫﺬا ﺑﺎرث ﻣﯿﺒﺮﻧﺪ ﻣﺜﻞ آل ﺣﺒﯿﺐ و آل اﺑﯽ ﺻﻔّﯿﻪ و آل ﻣﺮزﺑﺎن ﺑﻦ زادﺑﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن در ﺧﺪﻣﺖ ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ‬
‫و ﻋﻤﺮو ﻟﯿﺚ و آل ﻓﺮﯾﻐﻮن »‪ «1‬در ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن ﻫﻢ وارد ﺷﺪﻧﺪ »‪.«2‬‬
‫اﺻﻄﺨﺮي در ﺷﻤﺎر ﺑﯿﻮﺗﺎت ﻗﺪﯾﻢ آل ﺟﻠﻨﺪي و آل اﺑﯽ زﻫﯿﺮ و آل ﺣﻨﻈﻠﻪ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﮐﺮد ﻓﺎرس را ﻧﯿﺰ اﺳﻢ ﺑﺮده اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ اﺣﺘﺮام اﯾﻦ ﻗﺒﯿـﻞ ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎ ﻧﮕﺎﻫـﺪاري ﺳﻠﺴـﻠﻪ اﻧﺴـﺎب و اﺛﺒـﺎت ﺷـﺮف ﻧﺴﺒﯽ در ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﯾﻦ دوره اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎ ﻣﯿﮑﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺑﻮده ﯾﺎ ادﻋﺎ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧـﺪ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨـﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص رﻋﺎﯾﺖ ﻧﺴﺐ ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و اﻣﺮا‬
‫ﺿﺮوري ﺑﻮد ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻫﯿﭽﯿﮏ از ﺳـﻼﻃﯿﻦ و ﻣـﺪﻋﯿﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻧﺒﻮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﺑﻨﻮﻋﯽ ﺑﺸﺎﻫﺎن و‬
‫ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎن ﻗـﺪﯾﻢ ﻧﺮﺳﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺜﻼـ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﺑﺴﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﯿـﺪ »‪«4‬؛ و ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﻣـﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺐ اﯾﺸﺎن ﺑﺒﻬﺮام‬
‫ﭼﻮﺑﯿﻦ و ازو ﺑﻤﻨﻮﭼﻬﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﯿﺸﺪادي ﻣﯿﺮﺳﺪ »‪«5‬؛ و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ از اﻣﺮاي ﺑﺰرگ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬آل ﻓﺮﯾﻐﻮن ﯾـﺎ ﻓﺮﯾﻐﻮﻧﯿـﺎن ﯾﮑﯽ از ﺳﻠﺴـﻠﻪﻫﺎي ﺟﺰء اﻣﺮاء ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑـﺪﺳﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي از‬
‫ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺻﻮرة اﻻرض ﭼﺎپ دوم ص ‪ .294 -292‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ‪148 -147‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ص ‪ 141‬و ‪145 -144‬‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪201 -200‬‬
‫)‪ -(5‬زﯾﻦ اﻻﺧﺒـﺎر ﮔﺮدﯾﺰي ﭼـﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪ .13‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﺨـﺎرا ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪ .70‬ﻣﺴﺎﻟـﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ص ‪ .143‬ﺻﻮرة اﻻـرض ص‬
‫‪ 469 -468‬و ‪ .472‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪ .338‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ ص ‪.386‬‬
‫اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻋﻮي اﻣﺎرت داﺷﺖ و در ﻣﺮو ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮد ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﺑﯿﺰدﮔﺮد ﺷـﻬﺮﯾﺎر ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﯿﺪ »‪«1‬؛ و اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻر ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ داﻋﯿﻪ اﻣﺎرت داﺷﺖ ﺧﻮد را از ﺗﺨﻤﻪ ﺳـﭙﻬﺒﺪان اﯾﺮان ﻣﯽداﻧﺴﺖ »‪ «2‬و ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﻮ ﭘﺴﺮ‬
‫ﮔﻮدرز ﮐﺸﻮادﮐﺎن و ازو ﺑﻤﻨﻮﭼﻬﺮ و ﻓﺮﯾـﺪون و ﺟﻤﺸـﯿﺪ ﻣﯿﮑﺸﺎﻧﯿـﺪ »‪«3‬؛ و وزﯾﺮ او اﺑـﻮ ﻣﻨﺼـﻮر اﻟﻤﻌﻤﺮي ﻧﯿﺰ درﯾﻦ اﻣﺮ از ﻣﺨـﺪوم ﺧﻮد‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻣﯿﮑﺮد »‪«4‬؛ و ﭘﺴﺮان ﺑﻮﯾﻪ ﻣﺎﻫﯿﮕﯿﺮ ﭼﻮن ﺑﺎﻣﺎرت و ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﺑﺠﻌﻞ ﻧﺴﺐﻧﺎﻣﻪﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﮋاد ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑﺒﻬﺮام ﮔﻮر رﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ »‪«5‬؛ و آل زﯾﺎر ﻧﮋاد ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻏﺶ و ﻫﺎدان ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﯿﺪﻧﺪ »‪ «6‬و ﮐﺎر ﻏﻠّﻮ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻏﻼﻣﺎن ﻧﻮﺧﺎﺳـﺘﻪ ﺗﺮك و ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن زردﭘﻮﺳﺖ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻢ ﺑﺠﻌﻞ ﻧﺴﺐ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﻣﺜﻼ آل ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﯿﺰدﮔﺮد ﺷـﻬﺮﯾﺎر ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﯿﺪﻧـﺪ و ﺳـﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﻣـﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﮋادﺷﺎن ﺑﺎﻓﺮاﺳـﯿﺎب ﻣﯿﮑﺸﺪ »‪ .«7‬ﺟﻌـﻞ اﯾﻦ ﻧﺴﺐﻧﺎﻣﻪﻫـﺎ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬
‫اﻋـﺘﺮاض ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺤﻘﻘـﺎن آن ﻋﺼـﺮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑـﻮ رﯾﺤـﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘـﻪ دﻟﯿـﻞ ﻗـﺎﻃﻌﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم‬
‫ﺑﻤﻮﺿﻮع اﺻﺎﻟﺖ ﻧﮋادي اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯿﺪاد و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺳﺰاوار ﺳﺮوري ﻣﯿﺸﻤﺮد ﮐﻪ از ﺗﺨﻤﻪ ﺑﺰرﮔﺎن و آزادﮔﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از اﻣﺮا و ﻣـﺪﻋﯿﺎن اﻣـﺎرت ﺑﺴـﯿﺎري از ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎي ﻗـﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ ﺧﺎﻧـﺪان ﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼـ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﻫﻨﻮز در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﺑﻮدهاﻧـﺪ و از اﯾﻦ ﻣﯿـﺎن ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص دﻫﻘﺎﻧـﺎن را ﺑﺎﯾـﺪ ذﮐﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻮﻓﻮر در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮده و از‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﺎن اﻓﺮاد ﻣﺸـﻬﻮري از ﻗﺒﯿﻞ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ و ﻓﺮدوﺳﯽ و اﻣﺜﺎل آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‬
‫ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر ص ‪20‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺪﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ .‬ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﺟﺰء دوم ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪23‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ص ‪56 -52‬‬
‫)‪ -(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب ص ‪57‬‬
‫)‪ -(5‬اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ ﭼﺎپ ﻻﯾﭙﺰﯾﮓ ص ‪ .38‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ ص ‪391 -390‬‬
‫)‪ -(6‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ ص ‪ -388‬ﻗﺎﺑﻮﺳﻨﺎﻣﻪ ﭼﺎپ اﺻﻔﻬﺎن ص ‪) 2‬ارﻏﺶ ﻓﺮﻫﺎدان(‬
‫)‪ -(7‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ص ‪4‬‬
‫رﺳﻮم و آداب اﯾﺮاﻧﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ و ﺛﺮوت‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از رﺳﻮم و آﯾﯿﻨﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﻗـﺪﯾﻢ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻘّﻮت ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪه اﺻﻮل ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ اﯾﺮان ﻗﺪﯾﻢ در ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از درﺑﺎرﻫﺎ ﻫﻨﻮز رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯿﺸـﺪ »‪ «1‬و اﻋﯿـﺎد و رﺳﻮم ﻣّﻠﯽ ﺧﻮاه در درﺑﺎرﻫﺎي ﺳـﻼﻃﯿﻦ و ﺧﻮاه در ﻣﯿﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻣﺘـﺪاول ﺑﻮد و اﮔﺮﭼﻪ‬
‫آن رﺳﻮم و اﻋﯿـﺎد را ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﻤﺎﻟـﮏ اﺳـﻼﻣﯽ در زﻣﺮه آداب و ﻋـﺎدات ﮐّﻔـ ﺎر ﻣﯿﺸـﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿـﺎن از اﻗـﺎﻣﻪ آن رﺳﻮم‬
‫ﺧﻮدداري ﻧﻤﯿﻮرزﯾﺪﻧـﺪ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن اﻣﺮاء اﯾﻦ دوره ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در اﻗﺎﻣﻪ رﺳﻮم اﻋﯿﺎد اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺒﺎﻟﻐﺎت ﺷﺪﯾـﺪ ﻣﯿﻨﻤﻮد ﻣﺮداوﯾـﺞ ﺑﻦ زﯾﺎر دﯾﻠﻤﯽ‬
‫اﺳﺖ »‪ «2‬و اﻗﺎﻣﻪ رﺳﻮم اﻋﯿﺎد ﺣﺘﯽ در ﻣﯿﺎن اﻣﺮاي ﺗﺮك ﻫﻢ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﭙﯿﺮوي از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد »‪.«3‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﻧﻮﯾﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم راﺟﻊ ﺑـﺎﯾﺮان ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﯾـﺎ اﻗﺎوﯾـﻞ آﻧﺎن ﻣﻌّﻮل اﺳﺖ ﺑﺮ آﺛﺎر راﺣﻼن آن ﻗﺮن‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﺘـﺪاول‬
‫رﺳﻮم ﻣﺠﻮس و اﻋﯿﺎد ﻗﺪﯾﻢ و ﻫﻢآﻫﻨﮕﯽ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎ زرﺗﺸﺘﯿﺎن در ﺑﻌﺾ از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺷﺎراﺗﯽ دارﻧﺪ »‪.«4‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﮔﺎه ﺷـﻤﺎري ﻋﺮب ﺑﺤﮑﻢ اﺣﺘﯿﺎج در اﯾﺮان ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪه ﺑﻮد ﻟﯿﮑﻦ در اﯾﻦ ﻗﺮن ﻫﻨﻮز در ﺑﺴـﯿﺎري از ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﮔﺎهﺷـﻤﺎري اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﻮﯾﻢ اوﺳـﺘﺎﯾﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد اﻋﻢ از ﺧﻮارزم و ﺳـﻐﺪ و ﺳـﺎﯾﺮ ﻧﻘـﺎط ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺧﺮاﺳﺎن و ﻓﺎرس و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ و‬
‫ﺣﺴﺎب اﻋﯿﺎد ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﻢ اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﮕﺎه داﺷـﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺎﯾﺎم ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﻌﻤﻮل در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻫﻨﻮز رواج داﺷﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﻣﺖ روز اورﻣﺰد ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روز از ﻫﺮﻣﺎه ﮐﻪ از اﯾﺎم ﻣﺘﺒّﺮك اﺳﺖ در ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺜــﻞ ﺣﺮﻣـﺘﯽ ﮐـﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿــﺎن ﺑﺮاي »آزادان« )‪ -‬ﺣّﺮان( و دﻫﻘﺎﻧــﺎن ﻗﺎﺋــﻞ ﺑـﻮده و در اﯾــﺎم ﺑــﺎر آﻧـﺎﻧﺮا در ﺷــﻤﺎر ﺑﺰرﮔـﺎن ﮐﺸـﻮر‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﯿﺖ از رودﮐﯽ از ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ در آن وﺻﻒ ﻣﺠﻠﺲ اﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ و ﻣـﺪح اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮏ ﺻﻒ ﻣﯿﺮان و ﺑﻠﻌﻤﯽ ﺑﻨﺸﺴﺘﻪﯾﮏ ﺻﻒ ﺣّﺮان و ﭘﯿﺮ ﺻﺎﻟﺢ دﻫﻘﺎن‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ 1914‬ﻣﯿﻼدي ج ‪ 1‬ص ‪311 -310‬‬
‫)‪ -(3‬ﺑﺮاي ﻣﺜـﺎل رﺟـﻮع ﺷـﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼـﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ادﯾﺐ ص ‪ 276 - 275‬و ‪ 516‬و ‪ 539‬و ‪ 601‬و ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﺷـﻌﺮاي ﻋﻬﺪ اول‬
‫ﻏﺰﻧﻮي و ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪441 ،429‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 222 :‬روز ارَﻣﺰدﺳﺖ ﺷﺎﻫﺎ ﺷﺎد زيﺑﺮ َﮐﺖ »‪ «1‬ﺷﺎﻫﯽ ﻧﺸﯿﻦ و ﺑﺎده ﺧﻮر )ﺑﻮﺷﮑﻮر(‬
‫و درﯾﻦ ﺑﻨﺪ از ﻣﺴﻤﻂ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪:‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺑﺎﻧﺎ ﺣﺎل و ﺧﺒﺮ ﺑﺴﺘﺎن ﭼﯿﺴﺖوﻧﺪرﯾﻦ ﺑﺴﺘﺎن ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻃﺮب ﻣﺴﺘﺎن ﭼﯿﺴﺖ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮاﻫﺎ ﺑﮕﻞ از ﺑﻠﺒﻞ ﭘﺮدﺳﺘﺎن ﭼﯿﺴﺖﮔﻞ َﺳِﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻨﻤﻮد در آن دﺳﺘﺎن ﭼﯿﺴﺖ‬
‫دِر ﺳﺮوﺳـﺘﺎن ﺑﺎزﺳﺖ ﺑﺴﺮوﺳـﺘﺎن ﭼﯿﺴﺖاورﻣﺰدﺳﺖ ﺧﺠﺴﺘﻪ ﺳﺮ ﺳﺎل و ﺳﺮ ﻣﺎه از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم آﺑﺎداﻧﯽ و وﺳﻌﺖ ﺑﻼد‬
‫و ﮐﺜﺮت ﻗﺮاء و ﻗﺼـﺒﺎت و ﻧﻮاﺣﯽ آﺑﺎد و ﻓﺰوﻧﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖ و ﺳﺎﮐﻨﺎن آﻧﻬﺎ و ﺛﺮوت ﺳـﺮﺷﺎر اﻫﺎﻟﯽ و وﺟﻮد ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎي ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﻗـﺪﯾﻢ در‬
‫آﻧﻬـﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص از ﮐﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎ و ﺗﺎرﯾـﺦ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺮن ﯾـﺎ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﺂن ﻗﺮن و از روي ﻣـﺪارك ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﺂﻧﺪوره ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در وﺻﻒ ﮐﻤﺘﺮ ﺷـﻬﺮ و دﯾﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ از ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﻌﻤﺖ و ﮐﺜﺮت ﺟﻤﻌﯿﺖ و‬
‫رواج و روﻧﻖ ﺗﺠﺎرت و ﻓﻼﺣﺖ آن ﻧﺮود و از ﻗﺼﻮر و ﮐﻬﻨﺪژﻫﺎ و ﻗﻼع ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺤﺚ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺛﺮوت ﺷﺎﻫﺎن و اﻣﺮا ﻧﯿﺰ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﺜﻼ ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن در اﺧﺬ ﻣﺎﻟﯿﺎت رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻤﺎل ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف‬
‫را ﻣﯿﮑﺮدهاﻧـﺪ در ﺣـﺎل ﻋـﺎدي ﭼﻬـﻞ ﻣﯿﻠﯿـﻮن درﻫﻢ ﻋﻮاﯾـﺪ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺳﻢ اﯾﺮان ﻗـﺪﯾﻢ دوﺑـﺎر در ﺳـﺎل ﻫﺮﺑـﺎر ﺑﯿﺴﺖ ﻣﯿﻠﯿـﻮن درﻫﻢ‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﻣﯿﺸﺪ »‪ «2‬و اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯿﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ آل ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻮﻓﻮر ﻧﻌﻤﺖ و ﺛﺮوت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮدﮔﯽ و ﺑﺮدﮔﺎن‬
‫درﯾﻦ ﻗﺮن ﺑﻨﺎﺑﺮ رﺳﻢ ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ اﻧﻮاع ﺑﻨﺪه و ﺑﺮده در ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻨﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ اﺳﯿﺮاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻏﺰوﻫﺎ و‬
‫ﺣﻤﻼت ﺳـﺮﺣﺪي ﻫﻨﺪ و ﺳﻨﺪ و اﺻﻘﺎع ﺗﺮك و روم و ﺣﺒﺸﺴﺘﺎن و زﻧﮓ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯿﺎﻓﺘﺎدﻧﺪ و در داﺧﻠﻪ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻌﺪ از‬
‫آﻧﮑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﻤﻌﺮض ﺑﯿﻊوﺷﺮي درﻣﯿﺂﻣﺪﻧﺪ‪ .‬در دﺳﺘﮕﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن و دﯾﺎﻟﻤﻪ ﻏﻼﻣﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺖ‪ :‬ﺗﺨﺖ‬
‫)‪ -(2‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪470 -469‬‬
‫و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن ﺗﺮك ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ و از اﺳﺒﺎب اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎﺻﻪ ﺗﺮﮐﺎن آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﯿﺰﮐﺎﻧﺸﺎن در ﺣﺴﻦ و ﻏﻼﻣﺎﻧﺸﺎن در‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺟﻨﮕﺎوري ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ »‪ «1‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺗﺮك در ﺟﻬﺎن ﻧﻈﯿﺮ ﻧﺪارﻧﺪ و در ﺑﻬﺎ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻫﯿﭽﯿﮏ را ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﯾﺎراي ﻫﻤﺴـﺮي ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻦ ﻏﻼﻣﯽ را‬
‫دﯾـﺪهام ﮐﻪ در ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑﺴﻪ ﻫﺰار دﯾﻨـﺎر ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷـﺪ و ﻗﯿﻤﺖ ﮐﻨﯿﺰك ﺗﺮك در ﻣﯿـﺎن ﺧﺮاﺳﺎﻧﯿـﺎن ﺑﺴﻪ ﻫﺰار دﯾﻨﺎر ﻣﯿﺮﺳـﺪ و ﻣﻦ در ﻫﯿﭻ‬
‫ﺟـﺎي ﺟﻬـﺎن ﻧﺪﯾـﺪهام ﮐـﻪ ﻏﻼـم و ﮐﻨﯿﺰﮐﯽ از روﻣﯽ و ﻣﻮﻟـﺪ ﺑﭽﻨﯿﻦ ﻗﯿﻤﺖ ﮔﺮان ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷـﻮد و ازﯾﻦ ﺟﻨﺲ در دﺳـﺘﮕﺎه آل ﺳﺎﻣـﺎن و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن و ﻗّﻮاد ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ ﻏﻼﻣﺎن ﺻﻘﻼﺑﯽ و ﺧﺰري و دﯾﮕﺮ ﻃﻮاﯾﻒ ﺗﺮك را ﺗﺠﺎر ﺧﻮارزم و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻣﯿﻔﺮوﺧﺘﻪاﻧﺪ »‪«2‬‬
‫و در آن ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد‪ .‬در رﺳﻢ ﺑﺮده ﺧﺮﯾﺪن و اﻧﻮاع ﺑﺮدﮔﺎن و ﻧﮋادﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻧﺎن و ﺧﺪﻣﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺸﺎن واﮔﺬار ﻣﯿﺸﺪ آداب ﺧﺎﺻﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و اﺻﻮﻻ اﯾﻨﮑﺎر ﺧﻮد ﻋﻠﻤﯽ ﺧﺎص ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯿﺸﺪ »‪.«3‬‬
‫ﻏﻼﻣﺎن و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن ﺗﺮك‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻏﻼﻣـﺎن ﺗﺮك ﮐﻪ در دﺳـﺘﮕﺎهﻫﺎي اﻣﺮاي اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮدهاﻧـﺪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻣﻮر ﻟﺸـﮑﺮي ﺧﺮﯾـﺪه و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯿﺸﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ »‪ «4‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻏﻼﻣـﺎن را ﺑﺮاي ﺳـﭙﺎﻫﯿﮕﺮي ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ﺗﻮﺿـﯿﺢ داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﻨﻮز در ﻋﻬﺪ‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن اﯾﻦ ﻗﺎﻋـﺪه ﺑﺮﺟﺎي ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﺪرﯾـﺞ ﺑﺮ اﻧـﺪازه ﺧﺪﻣﺖ و ﻫﻨﺮ و ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ ﻏﻼﻣﺎن را درﺟﻪ ﻣﯽاﻓﺰودﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻏﻼﻣﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪﻧﺪي ﯾﮏ ﺳﺎل او را ﭘﯿﺎده ﺧﺪﻣﺖ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪي و در رﮐﺎب ﺑﺎ ﻗﺒﺎي زﻧﺪﻧﯿﺠﯽ »‪ «5‬ﺷﺪي و اﯾﻦ ﻏﻼم را ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺒﻮدي ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎن و‬
‫آﺷـﮑﺎرا درﯾﻦ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺮ اﺳﺐ ﻧﺸـﺴﺘﯽ و اﮔﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪي ﻣﺎﻟﺶ دادﻧﺪي و ﭼﻮن ﯾﮑﺴﺎل ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮدي و ﺷﺎق ﺑﺎﺷﯽ »‪ «6‬ﺑﺎ ﺣﺎﺟﺐ‬
‫ﺑﮕﻔﺘﯽ و ﺣﺎﺟﺐ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪452‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪ 368‬و ‪482 -481‬‬
‫)‪ -(3‬ﻗﺎﺑﻮﺳﻨﺎﻣﻪ ﭼﺎپ اﺻﻔﻬﺎن ‪ 1341‬ﻗﻤﺮي ‪82 -76‬‬
‫)‪ -(4‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ ص ‪130 -129‬‬
‫)‪ -(5‬زﻧﺪﻧﯿﺞ ﻧﻮﻋﯽ ﮐﺮﺑﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ در زﻧﺪﻧﯿﺞ ﺑﺨﺎرا ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪ‬
‫)‪ -(6‬ﻏﻼم ﺑﺎﺷﯽ‬
‫ﮐﺮدي‪ ،‬آﻧﮕﻪ او را ﻗﺒـﺎﯾﯽ و اﺳﺒﯽ ﺗﺮﮐﯽ ﺑﺪادﻧـﺪي ﺑـﺎزﯾﻨﮑﯽ در ﺧـﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻟﮕﺎﻣﯽ از دوال ﺳﺎده‪ ،‬و ﭼﻮن ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺎ اﺳﺐ و ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ‬
‫ﺧـﺪﻣﺖ ﮐﺮدي دﯾﮕﺮ او را ﻗﺮاﺟﻮري »‪ «1‬دادﻧـﺪي ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﯿﺎن ﺑﺴﺘﯽ و ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﮐﯿﺶ و ﻗﺮﺑﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪي ﺗﺎ وﻗﺖ ﺑﺮﻧﺸﺴـﺘﻦ ﺑﺒﺴﺘﯽ و‬
‫ﺳـﺎل ﭘﻨﺠﻢ زﯾﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ و ﻟﮕﺎم ﻣﮑﻮﮐﺐ و ﻗﺒﺎي روي داري »‪ «2‬و دﺑﻮﺳﯽ ﮐﻪ در دﺑﻮس ﺣﻠﻘﻪ آوﯾﺨﺘﯽ‪ ،‬و ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﺳﺎﻗﯿﯽ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪي ﺑﺎ‬
‫اﺳﺐ داري و ﻗـﺪﺣﯽ از ﻣﯿﺎن درآوﯾﺨﺘﯽ و ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ و ﺳﺎل ﻫﺸـﺘﻢ ﺧﯿﻤﻪ ﺷﺎﻧﺰده ﻣﯿﺨﯽ ﺑﺪادﻧـﺪي و ﺳﻪ ﻏﻼﻣﮑﯽ ﻧﻮ ﺧﺮﯾﺪه ﺑﺪادﻧﺪي و‬
‫در ﺧﯿﻞ او ﮐﺮدﻧـﺪي و او را و ﺷﺎق ﺑﺎﺷـﯽ ﻟﻘﺐ ﮐﺮدﻧـﺪي و ﮐﻼﻫﯽ ﻧﻤﺪﯾﻦ ﺳـﯿﻢ ﮐﺸـﯿﺪه و ﻗﺒﺎﯾﯽ ﮔﻨﺠﻪ در او ﭘﻮﺷـﯿﺪه و ﻫﺮﺳﺎل ﺟﺎه و‬
‫ﺗﺠّﻤﻞ و ﺧﯿﻞ و ﻣﺮﺗﺒﺖ او ﻣﯽاﻓﺰودﻧـﺪي ﺗﺎ ﺧﯿﻞ ﺑﺎﺷـﯽ ﺷـﺪي ﭘﺲ ﺣﺎﺟﺐ ﺷـﺪي‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ و ﻫﻨﺮ او ﻫﻤﻪﺟﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪي و ﮐﺎر‬
‫ﺑﺰرگ از دﺳﺖ او ﺑﺮآﻣـﺪي و ﻣﺮدمدار و ﺧﺪاوﻧـﺪدوﺳﺖ ﺑﻮدي‪ .‬آﻧﮕﻪ ﺗﺎ ﺳـﯽ و ﭘﻨـﺞ ﺳﺎﻟﻪ ﻧﺸﺪي او را اﻣﯿﺮي ﻧﺪادﻧﺪي و وﻻﯾﺖ ﻧﺎﻣﺰد‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪي و ﻟا ﺒﺘﮑﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه و ﭘﺮورده ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد ﺑﺴﯽ و ﭘﻨﺠﺴﺎﻟﮕﯽ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻري ﺧﺮاﺳﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪«.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﻋﺪهﯾﯽ از اﯾﻦ ﻏﻼﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﻤﺮاﺗﺐ ﻋﺎﻟﯿﻪ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ در دﺳـﺘﮕﺎه دوﻟﺘﯽ ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﻏﺘﺸﺎﺷﺎت‬
‫اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﻮﻟﻮد دﺳﺎﯾﺲ ﻫﻤﯿﻨﺎن ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻏﻼﻣﺎن ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﻌﺪ از وﺻﻮل ﺑﻤﺮاﺗﺐ ﺑﺰرگ ﺧﻮد ﻏﻼﻣﺎﻧﯽ ﺑﺨﺮﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﯿﺮون ﻣﯿﺮﻓﺖ دو ﻫﺰار و ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻏﻼم ﺗﺮك داﺷﺖ »‪.«3‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﺑﻌﻀـﯽ از اﻣﺮاي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﺸﻦ ﺑﻮد ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص اﺣﻤﺪ اﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ »‪ «4‬و ﺑﯿﺸﺘﺮ ازو ﻣﺮداوﯾﺞ ﺑﻦ زﯾﺎر ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻐﻼﻣﺎن ﺗﺮك ﺧﻮد اﻫﺎﻧﺘﻬﺎي ﻋﺠﯿﺐ روا ﻣﯿﺪاﺷﺖ »‪.«5‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻗﺮاﺟﻮر‪ :‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺳﺮﮐﺞ ﯾﺎ ﮐﻤﺮ ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫)‪ -(2‬داري‪ :‬ﻧﻮﻋﯽ از ﭘﺎرﭼﻪ و ﺷﺎﯾﺪ ﭘﺎرﭼﻪ داراﺋﯽ‬
‫)‪ -(3‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ ص ‪130‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ص ‪387‬‬
‫)‪ -(5‬ﮐﺎﻣﻞ ﻟا ﺘﻮارﯾﺦ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪323‬‬
‫ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ در ﺑﻐﺪاد از اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ ﺗﺴـﻠّﻂ ﺧﻮد ﺷﺮوع ﺑﺂزار و ﻗﺘﻞ ﺧﻠﻔﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮﺻﺘﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪان ﺧﻮد را ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪﻧـﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﺮوج ﮐﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ و ﻣﺮداوﯾﺞ »‪ «1‬و ﻣﺴـﻌﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد »‪ «2‬ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻏﻼﻣﺎن ﺧﻮد ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ و ﻓﺎﺋﻖ و ﺑﮑﺘﻮزون و ﺑﺴﺎﺳﯿﺮي و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از ﻏﻼﻣﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن و آل ﺑﻮﯾﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ آن دو‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﭙﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﺑﻮﯾﯽ ﻃﺮﯾﻖ ﻋﺼﯿﺎن ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺨﻠﻊ و ﺣﺒﺲ آﻧﺎن ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﺜﻼ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح را اﻣﺮاي‬
‫ﺗﺮك او ﮐﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ و از ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﺮادر او ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ را ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ »‪ «3‬و ﺳـﻠﻄﺎن اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ را ﻏﻼﻣﺎن‬
‫ﺗﺮك او ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺑﻐﺪاد ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ ﺑﻮد از ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺧﻠﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮادرش اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ را ﺑﺠﺎي او ﺑﺴـﻠﻄﻨﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‬
‫»‪.«4‬‬
‫ﭘﯿﺶآﻣـﺪن اﯾـﻦ اوﺿـﺎع را ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺧﺒﻄﯽ ﺑﺎﯾـﺪ داﻧﺴـﺖ ﮐﻪ اﻣﺮاي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑـﭙﯿﺮوي از ﻣﻌﺘﺼﻢ و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن او ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻧـﺪ و ﺑﯿﮕﺎﻧﮕـﺎن‬
‫ﻓﺰوﻧﯽﺟﻮي را در دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻮد راه دادﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﻮن ﺷﻤﺎره آﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪ ﺑﻨﯿﺎد ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن ﺗﺮك و ﺳـﻨﺪ و ﻫﻨـﺪ ﻫﻢ در دﺳـﺘﮕﺎه اﻣﺮا و رﺟﺎل و ﻣﺮدم ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و در ﺣﺮﻣﺴـﺮاي آﻧﺎن ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ و ﻃﺒﻌﺎ از آﻣﯿﺰش ﻣﺮدم‬
‫اﯾﺮان ﺑﺎ آﻧﺎن اﺧﺘﻼﻃﯽ در ﻧﺴﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺜﻼ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﭘﺴـﺮ رﮐﻦ اﻟﺪوﻟﻪ و ﺑﺮادرش اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ رﮐﻦ‪ -‬اﻟﺪوﻟﻪ ﻫﺮدو‬
‫ﺗﺮكزاد ﺑﻮدهاﻧﺪ »‪ «5‬و از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞاﻧـﺪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻠﻔﺎ و اﻣﺮا‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﻤﺬاق اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺤﻔﻆ ﻧﮋاد ﻋﻼﻗﻪ‬
‫داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺧﻮش ﻧﻤﯽآﻣـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺟﺎﻋﻼن ﻧﺎﻣﻪ رﺳـﺘﻢ ﻓّﺮﺧﺰاد ازﯾﻦ وﺿﻊ ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮده و ﻧﮋادي را ﮐﻪ ازﯾﻦ راه ﭘﺪﯾـﺪ ﻣﯿﺂﻣﺪه ﻧﮋادي‬
‫ﻧﺎﻣﻨـﺎﺳﺐ داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ و ﻋﻼـوه ﺑﺮﯾﻦ در ﻫﻤﯿﻦ ﻧـﺎﻣﻪ از ﻣﻔﺎﺳـﺪي ﮐﻪ ﻧـﺘﯿﺠﻪ ورود ﻏﻼﻣـﺎن ﺗﺮك در اﻣـﻮر اداري و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﺑـﻮد اﻇﻬـﺎر‬
‫ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ص ‪387‬؛ و ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺣﻮادث ‪.323‬‬
‫)‪ -(4‬اﯾﻀﺎ ص ‪402‬‬
‫)‪ -(5‬اﯾﻀﺎ ص ‪391‬‬
‫ﻧﺸـﺎﻧﻪ ﮐﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ از ﺗﺄﺛﺮي ﮐﻪ ﻧﮋادﮔﺎن اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم از ﻇﻬﻮر آﺛﺎر ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮب و ﻏﻠﺒﻪ و ﺗﺴـّﻠﻂ ﻋﻨﺼـﺮ ﺗﺮك در اﯾﺮان اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ »‪.«1‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن ﺗﺮك اﺛﺮ آﻧﺎن در ادب ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷـﻌﺮا ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺜﺮت ﺻﻼت اﻣﺮا ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﻏﻼﻣﺎن و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎﻧﯽ در دﺳـﺘﮕﺎه ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﺟﻤﻊ آﻣﺪﻧﺪ ﻣﻌﺎﺷﻘﺎت ﺷﻌﺮاء ﻓﺎرﺳﯽزﺑﺎن و ﺣﺘﯽ اﻣﺮاء اﯾﺮاﻧﯽ »‪ «2‬ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﭼﻮن ﻣﻌـﺎﻣﻠﻪ ﺷـﻌﺮا و اﻣﺮا در ﻣﻮرد آﻧـﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻـ ﻣﻌـﺎﻣﻠﻪ ﻣﺎﻟـﮏ و ﻣﻤﻠﻮك ﺑﻮده و ﻋﺸﻖ ﺷـﺎﻋﺮان ﺑﺎ ﺣﺮﻣﺎن و ﺳﻮز‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳـﺨﻨﺎن ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ آﻧﺎن ﮔﯿﺮﻧـﺪﮔﯽ اﺷـﻌﺎر ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ روزﮔﺎران ﺑﻌﺪ دﯾﺪه ﻧﻤﯿﺸﻮد و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻐﺰﻻت در ذﮐﺮ اوﺻﺎف‬
‫ﻣﻌﺸﻮﻗﮕﺎن اﺳﺖ و در اﺷـﻌﺎر ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﻗـﺪﯾﻢ اﯾﺮان ﺗﺎ ﺷـﻌﺮاي ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﯾﻦ وﺿﻊ ﺑﻨﺤﻮي روﺷﻦ آﺷـﮑﺎر ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ »‪ «3‬و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ از ﻗﺮن‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﺷﻮد ﺑﻨﺪه ﺑﯽﻫﻨﺮ ﺷﻬﺮﯾﺎرﻧﮋاد و ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺑﮑﺎر‬
‫ﺑﮕﯿﺘﯽ ﮐﺴﯽ را ﻧﻤﺎﻧﺪ وﻓﺎروان و زﺑﺎﻧﻬﺎ ﺷﻮد ﭘﺮﺟﻔﺎ‬
‫ز اﯾﺮان و از ﺗﺮك و از ﺗﺎزﯾﺎنﻧﮋادي ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ اﻧﺪر ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﻪ دﻫﻘﺎن ﻧﻪ ﺗﺮك و ﻧﻪ ﺗﺎزي ﺑﻮدﺳﺨﻦﻫﺎ ﺑﮑﺮدار ﺑﺎزي ﺑﻮد‬
‫ﻫﻤﻪ ﮔﻨﺠﻬﺎ زﯾﺮ داﻣﻦ ﻧﻬﻨﺪﺑﮑﻮﺷﻨﺪ و ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺪﺷﻤﻦ دﻫﻨﺪ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻓﺎش ﮔﺮدد ﻏﻢ و رﻧﺞ و ﺷﻮرﮐﻪ ﺷﺎدي ﺑﻬﻨﮕﺎم ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‬
‫ﻧﻪ ﺟﺸﻦ و ﻧﻪ راﻣﺶ ﻧﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻧﻪ ﮐﺎمﻫﻤﻪ ﭼﺎره و ﺗﻨﺒﻞ و ﺳﺎز و دام‬
‫زﯾﺎن ﮐﺴﺎن از ﭘﯽ ﺳﻮد ﺧﻮﯾﺶﺑﺠﻮﯾﻨﺪ و دﯾﻦ اﻧﺪر آرﻧﺪ ﭘﯿﺶ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺴﯿﺎر ازﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﮕﺬردﮐﺴﯽ ﺳﻮي آزادﮔﺎن ﻧﻨﮕﺮد‬
‫ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ ﺧﻮن از ﭘﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻪﺷﻮد روزﮔﺎر ﻣﻬﺎن ﮐﺎﺳﺘﻪ‬
‫)‪ -(2‬ﻗﺎﺑﻮﺳﻨﺎﻣﻪ ﭼﺎپ اﺻﻔﻬﺎن ص ‪59 -58‬‬
‫)‪ -(3‬در ﺷـﻌﺮ ﻣﺤﻤﻮد وّراق )ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ص ‪ (181‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﺬﮐﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺳﺨﻦ از ﻧﻔﺮوﺧﺘﻦ ﻣﻤﻠﻮك اﺳﺖ و در‬
‫ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ از دﻗﯿﻘﯽ ﺳﺨﻦ از ﺧﺮﯾﺪن ﻣﻌﺸﻮق ﻣﻤﻠﻮك و ﺑﯿﻌﺎﻧﻪ دادن‪:‬‬
‫اي ﺧﺮﯾﺪار ﻣﻦ ﺗﺮا ﺑﺪو ﭼﯿﺰﺑﺪل و ﺟﺎن و ﻣﻬﺮ داده رﺑﻮن و اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺑﻤﻌﺸﻮق ﻏﯿﺮ ﻣﻤﻠﻮك ﺧﻄﺎب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ اﺛﺮ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﻤﺎﻟﯿﮏ از آن ﻣﺸﻬﻮدﺳﺖ‪ .‬در اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﮐﻪ از رودﮐﯽ اﺳﺖ ﺗﺄﺳﻒ ﺷﺎﻋﺮ از ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﻣﻌﺸﻮق ﻣﻤﻠﻮك ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ُﮔﺴﯽ ﮐﺮدﻣﺖ ﺑﺪﺳﺘﮏ ﺧﻮﯾﺶﮔﻨﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﺗﻮ اﻓﮕﻨﺪم ‪-‬‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺗﺮك ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻣﻌﺸﻮق و ﺷﺎﻫﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫______________________________‬
‫‪-‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪ از روي ﺗﻮ ﺗﻬﯽ ﮐﺮدمدﯾﺪه از ﺧﻮن دل ﺑﯿﺎ ﮔﻨﺪم‬
‫ﻋﺠﺐ آﯾﺪ ﻣﺮا ز ﮐﺮده ﺧﻮﯾﺶﮐﺰ در ﮔﺮﯾﻪام ﻫﻤﯽ ﺧﻨﺪم و در اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ رودﮐﯽ ﻏﻼﻣﺎن ﭘﯿﺸﮕﺎه را وﺻﻒ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﻧﺸﺴﺘﻪﺷﺎه ﻣﻠﻮك ﺟﻬﺎن اﻣﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﺗﺮك ﻫﺰاران ﺑﭙﺎي ﭘﯿﺶ ﺻﻒ اﻧﺪرﻫﺮﯾﮏ ﭼﻮن ﻣﺎه ﺑﺮ دو ﻫﻔﺘﻪ درﺧﺸﺎن‬
‫ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺴﺎك ﻣﻮرد ﻧﻬﺎدهﻟﺒﺶ ﻣﯽ ﺳﺮخ و زﻟﻒ و ﺟﻌﺪش رﯾﺤﺎن‬
‫ﺑﺎدهدﻫﻨـﺪه ﺑـﺘﯽ ﺑـﺪﯾﻊ ز ﺧﻮﺑـﺎنﺑﭽﻪ ﺧـﺎﺗﻮن ﺗﺮك و ﺑﭽﻪ ﺧﺎﻗـﺎن ‪ ...‬و درﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻣﻌﺸﻮق ﻣﻮرد ﻓﺮﻣـﺎن ﻋـﺎﺷﻖ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﯿﺮد زﯾﺮا ﻣﻤﻠﻮك‬
‫اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻞ ﺑﻬﺎري ﺑﺖ ﺗﺘﺎريﻧﺒﯿﺪ داري ﭼﺮا ﻧﯿﺎري؟ )رودﮐﯽ(‬
‫ﻣﮑﻦ اي روي ﻧﮑﻮ زﺷﺘﯽ ﺑﺎ ﻋﺎﺷﻖ ﺧﻮﯾﺶﮐﺰ ﻧﮑﻮروﯾﯽ زﺷﺘﯽ ﻧﺒﻮد ﻓﺮزاﻣﺎ )دﻗﯿﻘﯽ(‬
‫اي ﺗﺮك دﮔﺮ ﺧﯿﺮه ﻏﻢ روز ﻧﺪاريﮐﺰ ﮐﻮه ﺑﺮون آﻣﺪ آن ﻋﯿﺪ ﺣﺼﺎري ‪...‬‬
‫‪ ...‬آن ﻣﺎه ﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺮا دوش ﭼﻪ ﮔﻔﺘﺴﺖﮔﻔﺘﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎه ﭼﺮا ﺑﺎده ﻧﯿﺎري‬
‫ﻣﻪ ﮔﻔﺖ و ﻧﮑﻮ ﮔﻔﺖ ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻧﭙﺴﻨﺪمﮔﺮ ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﻣﺎه ﻧﮑﻮ ﮔﻮش ﻧﺪاري‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﻓﺮاز آي و ﻗﺪح ﭘﺮ ﮐﻦ و ﭘﯿﺶ آرز آن ﺑﺎده ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻨﺪه ﺷﻮد زو ﺷﺐ ﺗﺎري ‪) ...‬ﻓﺮﺧﯽ(‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻠﺴﺖ اي ﺑﺪورخ ﭼﻮن ﮔﻞ ﺧﻮدرويﻫﻤﺮﻧﮓ رخ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺒﺎغ اﻧﺪر ﮔﻞ ﺟﻮي‬
‫‪ ...‬ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻠﺐ ﺟﻮي ﺑﺮاي ﺷﻤﺴﻪ ﺧﻮﺑﺎنﮐﺰ ﮔﻞ ﭼﻮ ﺑﻨﺎﮔﻮش ﺗﻮ ﮔﺸﺘﺴﺖ ﻟﺐ ﺟﻮي‬
‫از ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺎ ﻣﺮدم دو روي ﺑﺮون ﮐﻦﭘﯿﺶ آرﻣﻞ ﺳﺮخ و ﺑﺮاﻓﮕﻦ ﮔﻞ دو روي »ﻓﺮﺧﯽ«‬
‫در اﺷـﻌﺎر ﺷـﻌﺮاي آﻏـﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ آﺛـﺎر ﻋﺸﻖﺑـﺎزي ﺑـﺎ ﻏﻼﻣﺎن و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن ﺗﺮك ﺑﺎ ﺷـﺪت ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻣﺸـﻬﻮدﺳﺖ و در ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﻗﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻢ وﺻﻒ ﺗﺮﮐﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻇﻬﺮ اﻻﺳﻼم ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه ج ‪ 1‬ص ‪ 36‬ﺑﺒﻌﺪ و ‪ 136‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﺑﮕﻪ رﻓﺘﻦ ﮐﺂن ﺗﺮك ﻣﻦ اﻧﺪر زﯾﻦ ﺷﺪدل ﻣﻦ ز آن زﯾﻦ آﺗﺸﮑﺪه ﺑﺮزﯾﻦ ﺷﺪ )ﺑﻮﺷﮑﻮر(‬
‫ﺗﺮك ﻣﻦ ﺑﺮ دل ﻣﻦ ﮐﺎﻣﺮوا ﮔﺸﺖ و رواﺳﺖاز ﻫﻤﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﭼﻮن ﺗﺮك ﻣﻦ اﻣﺮوز ﮐﺠﺎﺳﺖ )ﻓﺮﺧﯽ(‬
‫ﻣﮑﻦ اي ﺗﺮك ﻣﮑﻦ ﻗﺪر ﭼﻨﯿﻦ روز ﺑﺪانﭼﻮ ﺷﺪ اﯾﻦروز درﯾﻦ روز رﺳﯿﺪن ﻧﺘﻮان )ﻓﺮﺧﯽ(‬
‫ﻣﺒﺎرزات ﻧﮋادي اﯾﺮان و ﺗﺮك‬
‫ﺑﺎ ورود ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك در دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي دوﻟﺘﯽ و ﻧﻔﻮذ و ﺗﺴـﻠّﻂ آﻧﺎن ﺑﺮ اﻣﻮر و آزار و اﯾـﺬاﺋﯽ ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﺮدم در ﺑﻐﺪاد و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ و در ﺧﺮاﺳـﺎن از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم روا ﻣﯿﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺸـﺎﮐﺶ ﺑﯿﻦ ﻋﻨﺎﺻـﺮ اﯾﺮاﻧﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﺑـﺎ آﻧـﺎن آﻏـﺎز ﺷـﺪ و در آﺛـﺎر ادﺑﯽ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺒﻌﺪ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻧﻌﮑﺎس اﯾﻦ وﺿﻊ از آﻧﺮوزﮔﺎر در ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﺎن در ﺑﻐﺪاد ﺷﺮوع‬
‫ﺑﻘﺘﻞ و آزار و ﺳﯿﻄﺮه و ﺗﺴّﻠﻂ ﻋﺠﯿﺐ ﺧﻮد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ اواﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﺣـﻆ رﺳـﺎﻟﻪ ﻣﻌﺮوف ﺧـﻮد را در ذﮐﺮ ﻣﻨـﺎﻗﺐ ﺗﺮك ﺑﺪﺳـﺘﻮر ﻓﺘـﺢ ﺑﻦ ﺧﺎﻗـﺎن اﻟـﺘﺮﮐﯽ ﻧـﻮﺷﺖ ﺗـﺎ ﻣﮕﺮ دﻻﯾـﻞ و‬
‫ﺷﻮاﻫـﺪي ﺑﺮاي ﺗﻔﻀـﯿﻞ ﺗﺮك ﺑﺮ ﻋﺠﻢ و ﻋﺮب ﻓﺮاﻫﻢ آﯾـﺪ ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﻣﺠﺎﻫـﺪت ﺑﻬﯿـﭻ روي ﻣﺎﻧﻊ آن ﻧﺸـﺪ ﮐﻪ ﻫﺮدو ﻧﮋاد ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﺴـﺎوي ﺗﺮﮐﺎن ﻣﺒﺎدرت ﺟﻮﯾﻨـﺪ و ﻗﻄﻌﺎﺗﯽ در ﻫﺠﻮ و ﺑﯿﺎن ﻣﺜﺎﻟﺐ آن ﻗﻮم ﭘﺪﯾـﺪ آورﻧـﺪ و اﯾﻦ ﻗﻮل دﻋﺒﻞ ﺧﺰاﻋﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪﯾﯽ از‬
‫اﻓﮑﺎر ﻣﺮدم درﺑﺎره اﯾﻦ ﻏﻼﻣﺎن داﻧﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻟﻘـﺪ ﺿﺎع اﻣﺮ اﻟﻨﺎس ﺣﯿﺚ ﯾﺴﻮﺳـﻬﻢو ﺻـﯿﻒ و اﺷـﻨﺎس و ﻗـﺪ ﻋﻈﻢ اﻟﺨﻄﺐ و ﯾﺎ اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪﯾﯽ اﺳﺖ از ﺗﺄﺛﺮ ﻣﺮدم در ﺳـﺨﺘﮕﯿﺮي‬
‫اﻣﺮاي ﺗﺮك ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺨﻠﻔﺎ‪:‬‬
‫ﺧﻠﯿﻔﮥ ﻓﯽ ﻗﻔﺺﺑﯿﻦ وﺻﯿﻒ و ﺑﻐﺎ‬
‫ﯾﻘﻮل ﻣـﺎ ﻗﺎﻻﻟﻪﮐﻤـﺎ ﯾﻘﻮل اﻟﺒﺒﻐـﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﮑﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷـﺮوع ﺑﺠﻌـﻞ اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎره ﺗﺮﮐﺎن و ذّم آﻧﺎن ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻣﺜﻼ اﯾﻦ‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ از اﺑﻦ اﻟﻌﺒـﺎس رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻟﯿﮑﻮﻧّﻦ اﻟﻤﻠـﮏ ﻓﯽ وﻟـﺪي ﺣﺘﯽ ﯾﻐﻠﺐ ﻋﻠﯽ ﻋّﺰﻫﻢ اﻟﺤﻤﺮ اﻟﻮﺟﻮه اﻟـﺬﯾﻦ ﮐـّﺎن وﺟﻮﻫﻬﻢ‬
‫اﻟﻤﺠـﺎّن اﻟﻤﻄّﺮﻗـﮥ« و اﯾﻦ رواﯾﺖ از اﺑﯽ ﻫﺮﯾﺮة ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻻ ﺗﻘﻮم اﻟﺴﺎﻋـﮥ ﺣﺘﯽ ﯾﺠﯽء ﻗﻮم ﻋﺮاض اﻟﻮﺟﻮه ﺻـﻐﺎر اﻻﻋﯿﻦ ﻓﻄﺲ‬
‫اﻻﻧﻮف ﺣﺘﯽ ﯾﺮﺑﻄﻮا ﺧﯿﻮﻟﻬﻢ ﺑﺸﺎﻃﯽء دﺟﻠﮥ«‪.‬‬
‫ﺷـﺪت ﻣﺒـﺎرزه ﻧﮋادي اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺑﺎ ﺗﺮﮐﺎن در ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﻣﻠﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ آﺷـﮑﺎرﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻮردﯾﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺗﺮﮐﺎن ﺑﻤﯿﺎن آﯾﺪ و از آﻧﺎن ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ از دﯾﻮان و دﯾﻮﭘﺮﺳـﺘﺎن و ﺳﺤﺮه و ﺟﺎدوان ﺳﺨﻦ ﻣﯿﺮود ﯾﺎد ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در‬
‫ﮔﺸﺘﺎﺳﭙﻨﺎﻣﻪ دﻗﯿﻘﯽ و ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺳﺘﺎد اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮدوﺳﯽ‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﻮّرﺧﯽ ﻏﯿﺮ درﺑﺎري ﺳـﺨﻦ از ﻏﻠﺒﻪ ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك ﺑﻤﯿﺎن آورده آﻧﺮا ﺑﺎ ﺗﺎﺛﺮ و ﺗﻠّﻬﻒ ﺗﻠّﻘﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﺜﻼ در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ ﻏﻠﺒﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ ﺧﻠﻒ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»و ﭼﻮن ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ اﺳـﻼم ﺑﻨﺎم ﺗﺮﮐﺎن ﺧﻄﺒﻪ ﮐﺮدﻧﺪ اﺑﺘﺪاء ﻣﺤﻨﺖ ﺳﯿﺴﺘﺎن آﻧﺮوز ﺑﻮد و ﺳﯿﺴﺘﺎن را ﻫﻨﻮز ﻫﯿﭻ آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦ وﻗﺖ‬
‫‪ ...‬ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﺧﻠﻒ را از ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﺒﺮدﻧﺪ ﺑﺨﻼف ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺮو ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ دﯾﺪﻧﺪ آﻧﭽﻪ دﯾﺪﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ« »‪.«1‬‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺴّﻠﻂ ﻏﻼﻣﺎن‬
‫از ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﺗﺴـّﻠﻂ ﻏﻼﻣﺎن ﺗﺮك ﯾﮑﯽ ﺑﺮاﻓﺘﺎدن ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎي ﻗـﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آل ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺑﺘﻨﻬﺎﯾﯽ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻣﺸـﺮق از ﻗﺒﯿﻞ‬
‫ﺻﻔﺎرﯾـﺎن و ﻓﺮﯾﻐﻮﻧﯿـﺎن و ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﺎن و اﻣﺮاي ﭼﻐﺎﻧﯽ و ﻏﯿﺮه را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدﻧـﺪ و ﻏﻼﻣﺎن ﻗـﺪرتﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﺮك در دوﻟﺖ آل ﺑﻮﯾﻪ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ ﺿﻌﻒ دﭼﺎر ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻣﺴﺘﻌّﺪ ﻓﻨﺎ و اﺿﻤﺤﻼل ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺛﺮ دﯾﮕﺮ ﻏﻼﻣﺎن در ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ و اﯾﺮان آن ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻨﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻃﻤﻊ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺠﻤﻊ و اّدﺧﺎر ﻣﺎل داﺋﻤﺎ در ﺣﺎل ﻣﺼﺎدره اﻣﻮال‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺘﻬﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺗﻬﻤﺖ »ﺑﺪدﯾﻨﯽ« ﻫﻢ آﻧﺎﻧﺮا وادار ﺑﺘﺴـﻠﯿﻢ اﻣﻮال ﺧﻮد ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ آن ﺷﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﻣﺮدم از دوﻟﺘﻬﺎ ﺳـﻠﺐ ﺷﻮد و ﻓﺴﺎد و ﺳﻮء رﻓﺘﺎر زورﻣﻨـﺪان ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻪ ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﯿﺮد و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻌﻠﻢ و ورع در ﻣﺸﺎﻏﻞ از دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺣّﮑﺎم و‬
‫اﻣﺮا رﺧﺖ ﺑﺮﺑﻨﺪد‪ .‬ازﯾﻦ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺗﺴـّﻠﻂ اﯾﻦ ﻗﻮم ﻣﺎﯾﻪ رواج ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي از اﺳﺎﻣﯽ ﺗﺮﮐﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻐﺎ‪ ،‬ﻃﻮﻟﻮن‪ ،‬ﺑﮑﺘﻮزون‪ ،‬ﺑﺠﮑﻢ‪ ،‬اﺷـﻨﺎس‪،‬‬
‫اﯾﺘﺎخ‪ ،‬ﺳﻨﻘﺮ‪ ،‬اﻧﻮﺷﺘﮑﯿﻦ‪ ،‬اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺪهﯾﯽ از ﻟﻐﺎت ﺗﺮﮐﯽ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﮔﺮدﯾﺪ و اﯾﻦ وﺿﻊ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‬
‫ﺑﺎ ﻫﺠﻮم ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن و ﻃﻮاﯾﻒ ﺗﺮك دﯾﮕﺮ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺷﺪت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺛﺮ دﯾﮕﺮ ﺗﺴـّﻠﻂ ﻏﻼﻣﺎن رواج ﺗﻌﺼﺐ دﯾﻨﯽ و ﺿـﻌﻒ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣـﺬاﻫﺐ و ﻗّﻮت ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﻗﻊ راﺟﻊ ﺑﺂن ﺳـﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در اﯾﻨﺠـﺎ ﻻـزﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺗﺴـﻠّﻂ ﻏﻼﻣﺎن در اﯾﺮان دﯾﺮﺗﺮ از ﺑﻐـﺪاد ﻣﯿـّﺴ ﺮ ﺷـﺪ ﻃﺒﻌﺎ اﺛﺮ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺑﻐـﺪاد زودﺗﺮ و در‬
‫اﯾﺮان دﯾﺮﺗﺮ آﺷﮑﺎر ﮔﺸﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﺶ از ﯾﮏ ﻗﺮن اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ اﯾﺮان و ﺑﻐﺪاد درﯾﻦ ﻣﻮرد ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ﻋﻘﺎﯾﺪ و ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺑﻘﺎﯾﺎي ادﯾﺎن ﻗﺪﯾﻢ‬
‫در اﯾﺮان ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ادﯾﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻫﻨﻮز ﻗّﻮت و اﻧﺘﺸﺎر داﺷﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان دﯾﻦ ﻋﯿﺴﻮي و ﯾﻬﻮدي و زرﺗﺸﺘﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﺑﻮد »‪ «1‬و ازﯾﻦ ﻣﯿﺎن آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ادﯾﺎن رواج داﺷﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﻗﺼﺒﺎت ﻓﺎرس درﯾﻦ ﻗﺮن دﺳﺘﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ از‬
‫ﻣﻌﺘﻘـﺪان ﺑﺎﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻨﺪ »‪ «2‬و در ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن و ﺧﺮاﺳـﺎن و ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﺧﻮزﺳـﺘﺎن ﺑﻨﺤـﻮي ﮐـﻪ از اﺷـﺎرات ﻣﻮرﺧـﺎن‬
‫ﻣﺸﻬﻮدﺳﺖ ﭘﯿﺮوان آﯾﯿﻦ ﻣﺠﻮس ﻓﺮاوان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻻﯾﺖ ﻏﻮر ﻋﺪد ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺤﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻧﻮﯾﺴﺎن‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم آﻧﺠﺎ را »دار اﻟﮑﻔﺮ« ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧـﺪ »‪ .«3‬در ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺣﺘﯽ در اﻗﺼـﯽ ﻧﻮاﺣﯽ آن اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﺑﺰرﮔﯽ از ﮔﺒﺮﮐﺎن و ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن‬
‫ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ »‪ .«4‬زرﺗﺸﺘﯿﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻠﻞ در اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﻮد آزادي داﺷﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ رﺳﻮم آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﺑﻌﺾ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟـﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﺻﻮرة اﻻـرض ص ‪ .344‬اﺳـﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﺑﺘﺼـﺤﯿﺢ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ‪ 1332‬ص ‪ 141‬و ‪ 143 -142‬و ‪ 266‬و‬
‫ﻏﯿﺮه‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ص ‪ .139‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪369 ،299‬‬
‫)‪ -(2‬ﺻﻮرة اﻻرض ص‪ .265 ،264 :‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ص ‪139 ،119‬‬
‫)‪ -(3‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪444‬‬
‫)‪ -(4‬ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪ 66‬و ‪72‬‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﻫﻢ ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ ﺑﻮد »‪ «1‬و در »اﻋﯿﺎد ﮐﻔﺮ« )ﻣﺮاد اﻋﯿﺎد اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﯿﺎد زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮد( ﺑﺎزارﻫﺎ را ﺗﺰﯾﯿﻦ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و در ﻧﻮروز و‬
‫ﻣﻬﺮﮔﺎن ﺑﺎ ﻣﺠﻮس ﻋﯿﺪ ﻣﯿﮕﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻋﺪد ﺷـﻬﻮر و اﯾﺎﻣﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ زرﺗﺸﺘﯿﺎن ﺑﻮد »‪ .«2‬آﺗﺸـﮑﺪﻫﺎي زرﺗﺸﺘﯿﺎن ﻫﻢ درﯾﻦ اﯾﺎم ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد و از‬
‫اﯾﻦ آﺗﺸـﮑﺪﻫﺎ در ﮐﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺗﺎرﯾﺦ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺴـﯿﺎر ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﻤﺎرش ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﯾﻪ ﻣﻼﻟﺖ اﺳﺖ »‪ «3‬و‬
‫ﺑﺮروﯾﻬﻢ زرﺗﺸﺘﯿﺎن در ﻓﺎرس ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺘﺐ زرﺗﺸﺘﯽ و آﺗﺸﮑﺪﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﺗﺎ‬
‫آن روزﮔﺎر ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮده »‪ «4‬و ﺧﻼف ﺑﻐﺪاد ﻏﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ »‪ .«5‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﮔﺎه ﺗﺼﺎدﻣﺎﺗﯽ ﻣﯿﺎن زرﺗﺸﺘﯿﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن دﯾﺎر رخ‬
‫ﻣﯿﺪاد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﺎل ‪ 369‬ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﯿﻦ ﻋﺎﻣﻪ اﻫﻞ ﺷﯿﺮاز و زرﺗﺸﺘﯿﺎن رخ داد و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ آن ﺷﻬﺮ ﺧﺎﻧﻬﺎي زرﺗﺸﺘﯿﺎن را ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﮔﺮوﻫﯽ از آﻧﻬﺎ را ﮐﺸـﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺧﺒﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ درﯾﻦ ﮐﺎر دﺳﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و در ﺗﺄدﯾﺐ‬
‫آﻧـﺎن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻧﻤﻮد »‪ .«6‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﻘـﻞ ﻣﻮرﺧـﺎن در ﺑﯿﺎﺑـﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺸـﺮق ﻓـﺎرس واﻗـﻊ ﺑـﻮد ﺷـﻬﺮ ﻗﺮﯾﻨﯿﻦ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم آن دﯾﻦ‬
‫زرﺗﺸﺘﯽ داﺷﺘﻪ و ﻫﻨﻮز ﻗﺒﻮل اﺳﻼم ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ »‪ .«7‬در ﻋﺮاق ﻧﯿﺰ ﻋﺪد ﻣﺠﻮس ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد »‪ «8‬وﻟﯽ در آﻧﺠﺎ ﻏﯿﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻣـﺬاﻫﺐ اﯾﺮاﻧﯽ دﯾﮕﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ آﯾﯿﻦ ﻣﺰدﮐﯽ ﺑﺎ ﻣـﺬاﻫﺒﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد درﯾﻦ ﻋﻬﺪ رواج داﺷﺖ و در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻗﺮاء دوردﺳـﺖ‬
‫ﭘﯿﺮوان آن ﺑﻌﻨﻮان اﺑﺎﺣﯿﻪ ﺑﺎداﻣﻪ آﯾﯿﻦ ﺧﻮد ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ﺑﻮﺟﻮد اﯾﻦ ﻗﻮم در ﺷﻤﺎل آذرﺑﺎﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪441 -439‬‬
‫)‪ -(3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرة اﻻرض ص‪ .273 ،265 ،264 :‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ص ‪ 119 -118‬و ‪139‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ص ‪139‬‬
‫)‪ -(7‬اﻟﺤﻀـﺎرة اﻻﺳـﻼﻣﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ اﻟﻬﺠﺮي ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﺗﺄﻟﯿﻒ آدام ﻣﺘﺰ‪ Adam Mez‬ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻬﺎدي اﺑﻮ رﯾﺪه ﭼﺎپ‬
‫ﻗﺎﻫﺮه ﺳﺎل ‪ 1930‬ﻣﯿﻼدي ج ‪ 1‬ص ‪64‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧّﺮﻣﯿﻪ از اﺗﺒﺎع ﺑﺎﺑﮑﻨﺪ و ﻗﺮآن ﻣﯿﺨﻮاﻧﻨﺪ وﻟﯽ در ﺑﺎﻃﻦ اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﺎﺳﻼم ﻧﺪارﻧﺪ »‪.«1‬‬
‫اﻟﺒﻐـﺪادي ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 429‬درﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ از ﻣﺬﻫﺐ ﺧّﺮﻣﯿﻪ ﮐﻪ ﺷـﻌﺒﻪﯾﯽ از آﯾﯿﻦ ﻣﺰدﮐﯽ ﺑﻮد و رﺳﻮﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺟﺒﺎل ﺧﻮد داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ و ﻣﺪﻋﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﺎﺳﻼم ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ وﻟﯽ در ﺳّﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯿﺨﻮاﻧﻨﺪ و روزه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫و ﺑﺠﻬـﺎد ﺑـﺎ ﮐّﻔـ ﺎر ﻋﻘﯿـﺪه ﻧﺪارﻧـﺪ و راﺟﻊ ﺑﻤﺎزﯾﺎرﯾﻪ اﺗﺒﺎع ﻣﺎزﯾﺎر ﺑﻦ ﻗﺎرن ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﻮل را دارد »‪ .«2‬ﻧﻈـﺎم اﻟﻤﻠﮏ ﻫﻢ در اﺷﺎرهﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨّﺮم دﯾﻨﺎن ﮐﺮده ﺑﻨﺤﻮي ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿـﺪارد آن ﻗﻮم در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدهاﻧـﺪ »‪ «3‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﮑﺮﯾﻢ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ ﺑﻮﺟﻮد ﺧّﺮﻣﯿﻪ و ﻣﺰدﮐﯿﻪ و ﺳﻨﺒﺎدﯾﻪ در ﻋﺮاق و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ »‪.«4‬‬
‫ﺷﻤـﺎره ﯾﻬﻮدﯾـﺎن ﻫﻢ در اﯾﺮان ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و آﻏـﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮد ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از اﻗﻮال در ﻫﻤـﺪان ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ‪ 30000‬و در‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ‪ 15000‬و در ﺷـﯿﺮاز ‪ 10000‬و در ﻏﺰﻧﯿـﻦ ‪ 8000‬و در ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ ‪ 30000‬ﯾﻬﻮدي زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ »‪ .«5‬اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ در‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﯾﻬﻮدي ﺑﺴﯿﺎر و ﻧﺼﺎري ﮐﻢاﻧﺪ »‪ «6‬و در ﺟﺒﻞ ﻫﻢ ﻋﺪد ﯾﻬﻮد از ﻧﺼﺎري ﺑﯿﺸﺘﺮﺳﺖ »‪.«7‬‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻧﺤﻮ ﻫﻢ در ﺧﻮزﺳـﺘﺎن ﻋـﺪد ﯾﻬﻮد و ﻣﺠﻮس ﺑﺮ ﻧﺼـﺎري ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺖ »‪ «8‬و ﻣﻌﻤﻮﻻـ رﺋﯿﺲ ﯾﻬﻮدﯾﺎن را در ﻃﺮف ﻣﺸـﺮق ﻣﻤﺎﻟﮏ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ »رأس اﻟﺠﺎﻟﻮت« ﻣﯿﻨﺎﻣﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﻐﺪاد ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺖ »‪.«9‬‬
‫از دوره ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺘﻮﮐﻞ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ اﻫﻞ ذّﻣﻪ ﺷﺮاﺋﻂ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪372‬‬
‫)‪ -(2‬اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ﭼﺎپ دوم ص ‪161‬‬
‫)‪ -(3‬ﺳﯿﺎﺳﺖﻧﺎﻣﻪ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ص ‪288 -287‬‬
‫)‪ -(4‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪ 81 -80‬و ‪124‬‬
‫)‪ -(5‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ ج ‪ 1‬ص ‪62‬‬
‫)‪ -(7‬اﯾﻀﺎ ص ‪394‬‬
‫)‪ -(8‬اﯾﻀﺎ ص ‪414‬‬
‫)‪ -(9‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ج ‪ 1‬ص ‪61‬‬
‫ﺧﺎص ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ ﺗﺎ از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻤﺘﺎز ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﺑﺎز ﻫﻤﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ اﻫﻞ ذّﻣﻪ ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ را ﻋﻬﺪهدار ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴـﺘﻠﺰم‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ »‪ «1‬و ﻣﻘﺘﺪر در ﺳﺎل ‪ 296‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺑﻨﺼﺎري و ﯾﻬﻮد ﺟﺰ ﺷـﻐﻞ ﻃّﺐ و ﺟﻤﻊ ﻣﺎﻟﯿﺎت واﮔـﺬار ﻧﺸﻮد »‪«2‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎﯾـﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎ اﺟﺮا ﻧﻤﯿﺸـﺪ و ﻣﻮارد ﻣﺘﻌـﺪدي از ﺧﻼف ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن اﺧﯿﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ »‪ «3‬ﻣﺜﻼ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﮐﺎﺗﺒﯽ ﻧﺼﺮاﻧﯽ از اﻫﻞ ري اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد »‪ «4‬و ﻣﻨﺼﺐ وزارت ﻋّﺰ اﻟﺪوﻟﻪ را ﻣﺪﺗﯽ اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﺻﺎﻋﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻟا ﻨﺼﺮاﻧﯽ‬
‫داﺷﺖ و ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ وزﯾﺮي ﻧﺼـﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺳﻢ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﻫﺎرون اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺎزه ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ و دﯾﺮﻫﺎي ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن را ﻣﺮﻣﺖ و‬
‫ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل درﯾﻦ دوره ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و ﻧﺼﺎري درﻣﯿﮕﺮﻓﺖ »‪.«5‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻏﻠﺒﻪ اﺳـﻼم ﻧﺼﺎري درﯾﻦ اﯾﺎم ﺑﯿﺶ از دو ﻗﺮن ﻣﻘـّﺪم ﺳـﺮﮔﺮم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در اﺛﺒﺎت اﺻﻮل آﯾﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺢ ﺑﻮدهاﻧﺪ و‬
‫ازﯾﻦ ﮐﺘﺐ اﮐﻨﻮن ﻣﻘﺪار ﮐﺜﯿﺮي در دﺳﺖ اﺳﺖ »‪.«6‬‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ اﺳـﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺬاﻫﺐ دو ﻗﺮن ﭘﯿﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﭘﯿﺎﭘﯽ‬
‫و ﻣﺴـﺘﻤّﺮي ﮐﻪ در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم رخ ﻣﯿـﺪاد در اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﮐﻤـﺘﺮ واﻗﻊ ﻣﯽﺷـﺪ زﯾﺮا ﺑﺮروﯾﻬﻢ اﯾﻦ دوره زﻣـﺎن اﺳـﺘﻘﺮار وﺿﻊ ﻣـﺬاﻫﺐ و‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺑﻌﻀـﯽ و ﺗﺮك ﺑﻌﻀـﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﻧﻮﯾﺴﺎن و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﮐﺘﺐ ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ و ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ و ادب از ﻣﺬاﻫﺐ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻐﻠﺒﻪ اﯾﻦ ﻣﺬاﻫﺐ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ج ‪ 1‬ص ‪85 ،84 ،61‬‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ ج ‪ 1‬ص ‪ 299‬و ‪300‬‬
‫)‪ -(5‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ص ‪89 -88‬‬
‫)‪ -(6‬رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻔﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﺎرون دواﺳﻼن‬
‫‪Cutalogue orientale, Manuscrits du fonds arabe par le Baron de Slan, Paris‬‬
‫‪ . 883I‬و ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ رﯾﻮ‬
‫‪Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, by Charles‬‬
‫‪ .Rieu. London I 894‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪234 :‬‬
‫در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺷـﺎره ﮐﺮدهاﻧـﺪ »‪ :«1‬ﺷـﺎﻓﻌﯿﻪ‪ ،‬ﺣﻨﻔﯿﻪ‪ ،‬ﺣﻨﺒﻠﯿﻪ‪ ،‬ﻧّﺠﺎرﯾﻪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮﯾﻪ )داودﯾﻪ(‪ ،‬ﺛﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﺷـﯿﻌﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸـﺮي‪ ،‬اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ‪ ،‬ﺷـﯿﻌﻪ‬
‫ﻏﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺮاﻣﻄﻪ‪ ،‬ﺧﻮارج‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬ﮐّﺮاﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬ﺳﭙﯿﺪﺟﺎﻣﮕﺎن )ﺑﯿﺾ اﻟﺜﯿﺎب(‪ ،‬ﺟﻬﻤﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺪرﯾﻪ‪.‬‬
‫ﻋﺼﺒﯿﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫ﺑﺮ روﯾﻬﻢ در اﯾﺮان ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻏﯿﺮ از آن ﻗﺴـﻤﺖ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺗﺴـﻠّﻂ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺷـﺪه ﺑﻮد ﺗﻌﺼﺐ در ادﯾﺎن ﺷـﺪﯾﺪ‬
‫ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﭘـﺎرهﯾﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺸﺎﻧﻬﺎﯾﯽ از آﺛﺎر ﺗﻌﺼﺐ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻣﺮدم داده ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر آنﮔﺎه ﺑﻨﺰاع و ﺟـﺪال و ﺳـﻔﮏ‬
‫دﻣﺎء ﻣﯽﮐﺸـﯿﺪ‪ .‬از ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﻬﻢ ﻋﺼﺒﯿﺎت ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺷـﯿﻌﻪ و ﮐّﺮاﻣﯿﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳـﺨﺖ ﺑﺮوز ﻣﯿﮑﺮد »‪ «2‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﻦ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﺎ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﮐﻪ ﮔﺎه ﮐﺎر ﺑﺘﻬﺪﯾـﺪ ﻗﺘﻞ ﻣﯿﺎﻧﺠﺎﻣﯿﺪ »‪ «3‬و در ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻋﺼﺒﯿﺎت ﺑﯿﻦ ﺳﻤﮑﯿﻪ »‪ «4‬و ﺻﺪﻗﯿﻪ »‪ «5‬ﺑﺸﺪت داﺋﺮ ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﻬـﺎ درﯾﻦ راه رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯿﺸـﺪ و ﮔﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖ وﻗﺖ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯿﮑﺮد و در ﺳـﺮﺧﺲ ﻫﻤﯿﻦ دﺷـﻤﻨﯽ ﻣﯿﺎن ﻋﺮوﺳـﯿﻪ »‪ «6‬و اﻫﻠﯿﻪ »‪«7‬‬
‫داﺋﺮ ﺑﻮد و در ﻫﺮات ﻣﯿـﺎن ﻋﻤﻠﯿﻪ و ﮐّﺮاﻣﯿﻪ و در ﻣﺮو ﻣﯿـﺎن ﻣـﺪﻧﯿﯿﻦ و ﺳﻮق اﻟﻌﺘﯿﻖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻮد در ﻧﺴـﺎ و اﺑﯿﻮرد و ﺑﻠـﺦ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ از ﻣﺸـﺮق ﺑﻮد ﮐﻪ ازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﺼﺒﯿﺎت ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷـﺪ »‪ «8‬و در ﻧﻮاﺣﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻧﻈـﺎﯾﺮ اﯾﻦ ﻋﺼﺒﯿـﺎت دﯾـﺪه ﻣﯽﺷـﺪ ﻣﺜﻼ در ري‬
‫ﻋﺼﺒﯿﺎﺗﯽ در ﺑﺎب اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺨﻠﻖ ﻗﺮآن درﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻻﺻـﻄﺨﺮي ص ‪ .292 ،148 ،139‬اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ص‪ .369 ،361 ،349 ،296 ،295 ،294 ،292 ،254 :‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‬
‫ﭼﺎپ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ اوراق ص ‪ .188 ،77‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪469 ،440 -439 ،415 -414 ،395 ،379 ،365 ،339 ،323‬‬
‫)‪ -(3‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﭼﺎپ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ ﺳﻄﻮر ص ‪82 -77‬‬
‫)‪ -(4‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﭙﯿﺮوان اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯿﺪادﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(5‬اﺳﻢ ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ در ﺳﯿﺴﺘﺎن‬
‫)‪ -(6‬اﺳﻢ اﺻﺤﺎب اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ در ﺳﺮﺧﺲ‬
‫)‪ -(7‬ﻋﻨﻮان اﺻﺤﺎب ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﺳﺮﺧﺲ‬
‫ﺑﻮد در ﻗﺰوﯾﻦ »‪ «1‬و ﮔﺎه ﺑﭙﯿﺮوي از اﻫﻞ ﻣـﺬاﻫﺐ ﻋﺼﺒﯿﺖﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻫﻢ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻼد ﺑﻤﯿﺎن ﻣﯿﺂﻣـﺪ و اﯾﻦ ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر ﺗﻤّﺪن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان ﺑﻮد زﯾﺮا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ ﻣﯿﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﮐﻪ از ﻗـﺪﯾﻢ اﻻﯾﺎم ﺑﻌﺼﺒﯿﺖ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﻗﺮن دوم دﺷـﻤﻨﯽ و اﺧﺘﻼف‬
‫ﺳﺨﺖ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮوز ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﻌﯿـﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺼﺒﯿﺖ ﻣﯿﺎن دﺳـﺘﻪﻫﺎﯾﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮐﻪ در ﺑﻼد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ از‬
‫ﻫﻤﯿﻨﺠﺎ ﻧﺸﺄت ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴـﻦ ﮐـﺎر در آن ﺑـﻮد ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺣﮑﻮﻣﺘﻬـﺎ درﯾﻦ ﻋﺼﺒﯿـﺎت وارد ﻧﻤﯽﺷﺪهاﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻـ از ﺷـﺪت اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﺟﻠـﻮﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﻟﯿﮑﻦ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺒﻌﺪ ﺗﺪرﯾﺠﺎ ﺷﺎﻫﺎن و رﺟﺎل ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮد در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﺼﺒﯿﺎت وارد ﺷﺪﻧﺪ »‪ «2‬و ﺑﺴﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺬاﻫﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﻠﻤﺎ و ﻓﻘﻬﺎ ﻧﯿﺰ درﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﺪاﺳﺘﺎن ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﻐـﺪاد از ﻋﻬﺪي ﮐﻪ ﻣﺘﻮﮐﻞ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺳـّﻨﺖ ﮐﺮد رواج ﺑﺎزار ﺗﻌﺼﺐ و ﻏﻠﺒﻪ ﻣﺘﻌﺼﺒﯿﻦ آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻣﺘﻮﮐﻞ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪﯾﯿﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدم را از ﻗﻮل ﺑﺨﻠﻖ ﻗﺮآن ﺑﺎزداﺷﺖ و ﺑﺤﺚ و ﺟـﺪل را ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎﺧﺖ و ﻋﺎﻣﻪ را ﺑﺘﺴـﻠﯿﻢ و ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻓﺮﻣﺎن داد و ﺷـﯿﻮخ ﻣﺤّﺪﺛﯿﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤـﺪﯾﺚ و اﻇﻬﺎر ﺳـّﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻣﺮ ﮐﺮد »‪ «3‬و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﻌﺘﺰﻟﻪ آﻏﺎز ﺳـﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮد و آﻧﺎﻧﺮا از ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺮﮐﻨﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﺳـﺨﺘﮕﯿﺮي‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﻌﺘﺰﻟﻪ از ﻫﻤﯿﻦ وﻗﺖ در ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ آﻏﺎز ﺷـﺪ ﻣﻨﺘﻬﯽ در اﯾﺮان ﺗﺎ آل ﺑﻮﯾﻪ و آل ﺳﺎﻣﺎن ﻗـﺪرت داﺷـﺘﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﻤﺎم ﻗﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﺸـﻐﻮل ﻧﺸـﺮ ﻣﻘﺎﻻت ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺴّﻠﻂ آل ﺑﻮﯾﻪ و در ﺑﻼد ﻓﺎرس و ﺟﺒﺎل و ﺧﻮزﺳﺘﺎن اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﻣـﺬﻫﺐ اﻋﺘﺰال ﺑﯿﺶ از ﺟﺎﯾﻬـﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻮد زﯾﺮا آل ﺑﻮﯾﻪ آن ﻓﺮﻗﻪ را ﺣﻤـﺎﯾﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و از ﻣﯿـﺎن رﺟﺎل آن دوﻟﺖ ﺑﻌﻀـﯽ ﺧﻮد ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و ﭘﺮاﮔﻨﻨﺪه ﻋﻘﺎﯾﺪ آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد وزﯾﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻤﺬﻫﺐ ﺑﻬﺸﻤﯿﻪ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ و آﻧﺮا ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺗﺮﮐﺎن در اﯾﺮان ﻧﻔﻮذ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﭙﯿﺮوي از رﻓﺘﺎر ﺳﺨﺖ ﺧﻠﻔﺎ و اﻣﺮاي ﺗﺮك‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺼﺤﺎﺋﻒ ﺑﻌﺪ در ﺑﺎب رﻓﺘﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻫﻞ ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 4‬ص ‪ 37‬و ‪246‬‬
‫ﺑﻐـﺪاد اذﯾﺖ و آزار ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺷـﺮوع ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد در ﻧﺎﻣﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻓﺘـﺢ ري ﺑﻪ اﻟﻘﺎدر ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﻧﮕﺎﺷﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳـﻼم ﺑﺮ‬
‫ﺳّﯿﺪ و ﻣﻮﻻي ﻣﺎ اﻣﺎم اﻟﻘﺎدر ﺑﺎﻟّﻠﻪ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺪه از ﻟﺸـﮑﺮﮔﺎه او ﺑﻈﺎﻫﺮ ﺷـﻬﺮ ري ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ در ﻏّﺮه ﺟﻤﺎدي اﻻوﻟﯽ ﺳﺎل ‪ ،420‬ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺖ ﺳﺘﻤﮑﺎراﻧﺮا ازﯾﻦ ﺑﻘﻌﻪ‬
‫ﮐﻮﺗـﺎه ﮐﺮده و آﻧﺮا از ﻟﻮث ﺑﺎﻃﻨﯿـﺎن ﺳﺘﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳـﻌﯽ و ﻣﺠﺎﻫـﺪت ﺑﻨـﺪه درﮔﺎه در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﺧﻠﯿﻔﻪ از ﺑﺎﺑﺖ ﻏﺰو ﺑﺎ اﻫﻞ ﮐﻔﺮ و‬
‫ﺿﻼﻟﺖ و ﻗﻤﻊ دﺳـﺘﻪﻫﺎي ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ آﺷـﮑﺎرﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻨﺎن ري را ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ و در آﻧﺠﺎ ﮐﻔﺮ ﺧﻮد را آﺷﮑﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و رواﻓﺾ درآﻣﯿﺨﺘﻪ و ﺑﺸـﺘﻢ ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﺗﺠـﺎﻫﺮ ﻧﻤﻮده و ﮐﻔﺮ و ﻣـﺬﻫﺐ اﺑﺎﺣـﮥ را ﻇﺎﻫﺮ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﭘﯿﺸﻮاي اﯾﺸﺎن رﺳـﺘﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟـﺪﯾﻠﻤﯽ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺑﻨـﺪه ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺑﺮ ﺳـﺮ او ﺗـﺎﺧﺘﻢ ‪ ...‬و دﯾـﺎﻟﻤﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد ﻣﻌﺘﺮف و ﺑﮑﻔﺮ و رﻓﺾ ﺧﻮد ﻣﻘّﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺷﺪﻧـﺪ و ﻣﻦ ﮐﺎر اﯾﺸﺎﻧﺮا ﺑﻔﻘﻬﺎ ﺑﺎزﮔﺬاﺷـﺘﻢ و آﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺘﻮي دادﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم از داﯾﺮه ﻃﺎﻋﺖ اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ ﻗﺪم ﺑﯿﺮون ﻧﻬﺎده و‬
‫ﺑﻔﺴـﺎد روي آوردهاﻧـﺪ و ﻗﺘـﻞ و ﻗﻄﻊ و ﻧﻔﯽ آﻧـﺎن ﺑﻤﺮاﺗﺐ ﺟﻨﺎﯾﺎﺗﺸـﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ از اﻫـﻞ اﻟﺤـﺎد ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ و اﯾﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ اﻋﺘﻘـﺎد اﯾﻦ ﻗﻮم از ﺗﺸـّﯿﻊ و رﻓﺾ و ﺑـﺎﻃﻦ ﺧـﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻓﻘﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارﻧـﺪ و زﮐﻮة‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺸـﺮاﺋﻂ دﯾﻦ ﻣﻌﺘﺮف ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﻘﺬف و ﺷﺘﻢ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺗﺠﺎﻫﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﯾﺸﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﺑﻤﺬﻫﺐ اﻋﺘﺰال و ﺑﺎﻃﻨﯿﻪاﻧﺪ و‬
‫اﯾﻨﺎن ﺧﻮد ﺑﺨـﺪا و روزﺷـﻤﺎر اﻋﺘﻘﺎدي ﻧﺪارﻧﺪ ‪ ...‬اﯾﻦ ﺑﻘﻌﻪ از دﻋﺎة ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ و اﻋﯿﺎن رواﻓﺾ ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪه و اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ را ﻧﺼـﺮت ﯾﺎر ﮔﺸـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ« »‪.«1‬‬
‫وﺻﻒ آزار ﺑﯽﻣﻨﺘﻬﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد و ﺣﺎﺟﺐ وي ﺑﻔﺮﻣﺎن او در ري ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻓّﺮﺧﯽ در ﻣﺪح ﻣﺤﻤﻮد در ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺑﻤﻄﻠﻊ ذﯾﻞ آورده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫اي َﻣﻠِﮏ ﮔﯿﺘﯽ ﮔﯿﺘﯽ ﺗﺮاﺳﺖﺣﮑﻢ ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ رواﺳﺖ‬
‫ُﻣﻠﮏ ري از ﻗﺮﻣﻄﯿﺎن ﺑﺴﺘﺪيﻣﯿﻞ ﺗﻮ اﮐﻨﻮن ﺑﻤﻨﺎ و ﺻﻔﺎﺳﺖ‬
‫دار ﻓﺮوﺑﺮدي ﺑﺎري دوﯾﺴﺖﮔﻔﺘﯽ ﮐﺎﯾﻦ درﺧﻮر ﺧﻮي ﺷﻤﺎﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾـﺦ اﻻﺳـﻼم اﻟﺴﯿﺎﺳـﯽ و اﻟـﺪﯾﻨﯽ و اﻟﺜﻘـﺎﻓﯽ و اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﺴﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺣﺴﻦ ﭼﺎپ ﻣﺼـﺮ ج ‪ 3‬ص ‪ 169 - 168‬ﻧﻘﻞ از‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ذﻫﺒﯽ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 237 :‬ﻫﺮﮐﻪ ازﯾﺸﺎن ﺑﻬﻮي ﮐﺎر ﮐﺮدﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻮﺑﯽ ﺧﺸﮏ اﻧﺪر ﻫﻮاﺳﺖ‬
‫ﺑﺴﮑﻪ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﺎﯾﻦدار ﻓﻼن ﻣﻬﺘﺮ و ﺑﻬﻤﺎن ﮐﯿﺎﺳﺖ ‪...‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﺮح را ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼـﺺ روﺷﻦﺗﺮ آورده اﺳﺖ »‪ «1‬آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ از ﺗﻐّﻠﺐ دﯾﻠﻤﺎن ﺑﺮ اﻣﻮر ﺟﺒﺎل در آﺧﺮ‬
‫ﮐﺎر آل ﺑﻮﯾﻪ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ...» :‬و ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻦ از ﺣـّﺪ ﮔـﺬﺷﺖ و ﻣﺬﻫﺐ راﻓﻀـﯽ و ﺑﺎﻃﻨﯽ آﺷـﮑﺎرا ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ »‪ ،«2‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را‬
‫ﭘﯿﺶ اﯾﺸﺎن ﻫﯿـﭻ وﻗﻌﯽ ﻧﻤﺎﻧـﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ را رﺣﻤﻪ اﻟﻠّﻪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺑﺮي آﻣﺪ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎه و روز‬
‫دوﺷـﻨﺒﻪ ﺗﺎﺳﻊ ﺟﻤﺎدي اﻻوﻟﯽ ﺳـﻨﻪ ﻋﺸـﺮﯾﻦ و ارﺑﻌﻤﺎﺋﻪ‪ ،‬اﯾﺸﺎﻧﺮا ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺒﺾ ﮐﺮد و ﭼﻨـﺪان ﺧﻮاﺳـﺘﻪ از ﻫﺮﻧﻮع ﺑﺠﺎي آﻣـﺪ ﮐﻪ آﻧﺮا ﺣـﺪ و‬
‫ﮐﺮاﻧﻪ ﻧﺒﻮد و ﺗﻔﺼـﯿﻞ آن در ﻓﺘﺢﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷـﺘﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺨﻠﯿﻔﻪ اﻟﻘﺎدر ﺑﺎﻟّﻠﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﺴﯿﺎر دارﻫﺎ ﺑﻔﺮﻣﻮد زدن و ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻠﻢ‬
‫را ﺑﺮ درﺧﺖ ﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻬﺮي را در ﭘﻮﺳﺖ ﮔـﺎو دوﺧﺖ و ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﻣﻘـﺪار ﭘﻨﺠـﺎه ﺧﺮوار دﻓﺘﺮ رواﻓﺾ و ﺑﺎﻃﻨﯿـﺎن و ﻓﻼﺳـﻔﻪ از‬
‫ﺳﺮاﯾﻬـﺎي اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون آورد و زﯾﺮ درﺧﺘﻬﺎي آوﯾﺨﺘﮕﺎن ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺳﻮﺧﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﻧـﺪم در ﻧﺴـﺨﺖﻧﺎﻣﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﻣﻮد ﻧﻮﺷـﺘﻦ‬
‫ﺳﻮي ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺘﺎزي ﮐﻪ ﭘﻨﺠﺎه زن آزاد اﻧـﺪر ﺳـﺮاي ﻣﻬﺘﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬رﺳـﺘﻢ اﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،‬و ﺳـﯽ ﻓﺮزﻧـﺪ داﺷﺖ ازﯾﻦ زﻧﺎن و ﺑﻤﺴـﻠﻤﺎﻧﯽ اﻧـﺪر‬
‫ﺑﯿﺸـﺘﺮ از ﭼﻬـﺎر زن رﺧﺼـﺖ ﻧﯿﺴﺖ ‪ ...‬و اﯾﻦ ﻣﻌـﺎﻣﻠﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤـﻮد آنوﻗﺖ ﮐﺮد ﺑـﺎ اﯾﺸـﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻤـﺎ و اﺋﻤﻪ ﺷـﻬﺮ ﺣﺎﺿـﺮ ﮐﺮد و‬
‫ﺑﺪﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺑﺪﺳﯿﺮﺗﯽ اﯾﺸﺎن درﺳﺖ ﮔﺸﺖ و ﺑﺰﺑﺎن ﺧﻮد ﻣﻌﺘﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ ﻫﻢ در ﯾﮑﯽ از ﺣﮑﺎﯾﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮد در ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺮا ﺑﻌﺮاق آﻣﺪن ﻧﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﺮاق ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺑﻬﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑﻐﺰو ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮدم ﻟﯿﮑﻦ از ﺑﺲﮐﻪ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻧﺒﺸﺘﻬﺎ ﺑﻤﻦ ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ دﯾﻠﻤـﺎن در ﻋﺮاق ﻓﺴﺎد و ﻇﻠﻢ و ﺑـﺪﻋﺖ آﺷـﮑﺎرا ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﺑﺮ راه ﮔـﺬرﻫﺎ ﺳﺎﺑﺎﻃﻬﺎ ﮐﺮدهاﻧـﺪ وزن و ﻓﺮزﻧـﺪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺘﻐّﻠﺐ در‬
‫ﺳﺮاي ﻣﯿﺒﺮﻧـﺪ و ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪ ...‬و ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺻﺪﯾﻘﻪ را زاﻧﯿﻪ ﻣﯿﺪاﻧﻨﺪ و ﺟﻤﻠﻪ ﯾﺎران رﺳﻮل ﺧﺪاﯾﺮا ﺑﺪ ﻣﯿﺪاﻧﻨﺪ ‪ ...‬و ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﮐﻪ او‬
‫را ﻣﺠﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪان ﻗﺎﻧﻊ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ص ‪404 -403‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺮاد ﻫﻤﺎن ﻣﺬﻫﺐ اﻋﺘﺰال اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ آن آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ زن دارد ﻫﻤﻪ ﺑﻨﮑﺎح‪ ،‬و ﺑﺎ رﻋﯿﺖ ﻫﺮﺟﺎي در ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺬاﻫﺐ زﻧﺎدﻗﻪ و ﺑﻮاﻃﻨﻪ آﺷـﮑﺎرا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و رﺳﻮل را ﻧﺎﺳـﺰا ﮔﻮﯾﻨـﺪ و ﻧﻔﯽ ﺻـﺎﻧﻊ ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻧﻤﺎز و روزه و ﺣـﺞ و زﮐﺎت را ﻣﻨﮑﺮﻧـﺪ ‪ ...‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑـﺪرﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﻌﻠـﻮم ﮔﺸـﺖ اﯾﻦ ﻣﻬﻢ را ﺑﺮ ﻏﺰاي ﻫﻨـﺪ اﺧﺘﯿـﺎر ﮐﺮدم و روي ﺑﻌﺮاق آوردم و ﻟﺸـﮑﺮ ﺗﺮك را ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن و ﭘـﺎك دﯾﻦ و ﺣﻨﻔﯽاﻧـﺪ ﺑﺮ‬
‫دﯾﻠﻤﺎن و زﻧﺎدﻗﻪ و ﺑﻮاﻃﻨﻪ ﮔﻤﺎﺷـﺘﻢ ﺗﺎ ﺗﺨﻢ اﯾﺸﺎن از ﺑﯿﺦ ﺑﺮﮐﻨﺪﻧﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﺸﻤﺸـﯿﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻨﺪ و زﻧﺪان‬
‫ﮔﺸـﺘﻨﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ در ﺟﻬـﺎن ﭘﺮاﮔﻨـﺪه ﺷﺪﻧـﺪ و ﺷـﻐﻞ و ﻋﻤـﻞ ﻫﻤﻪ ﺧﻮاﺟﮕـﺎن ﺧﺮاﺳـﺎن را ﻓﺮﻣـﻮدم ﮐﻪ ﭘـﺎﮐﯿﺰه ﻣﺬﻫﺒﻨـﺪ و ﯾـﺎ ﺣﻨﻔﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽاﻧـﺪ و ﻫﺮدو ﻃﺎﯾﻔﻪ دﺷـﻤﻦ ﺧﻮارج و ﺑﺎﻃﻨﯽاﻧـﺪ و رﺿﺎ ﻧـﺪادم ﮐﻪ دﺑﯿﺮ ﻋﺮاﻗﯽ ﻗﻠﻢ ﺑﺮ ﮐﺎﻏـﺬ ﻧﻬـﺪ از آﻧﮑﻪ داﻧﺴـﺘﻢ ﮐﻪ دﺑﯿﺮان ﻋﺮاق‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﯾﺸﺎناﻧـﺪ و ﮐـﺎر ﺑﺮ ﺗﺮﮐﺎن ﺷﻮرﯾـﺪه دارﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎﻧـﺪك روزﮔﺎر زﻣﯿﻦ ﻋﺮاق از ﺑﺪﻣـﺬﻫﺒﺎن ﭘﺎك ﮐﺮدم ﺑﺘﻮﻓﯿﻖ ﺧـﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫»‪«.«1‬‬
‫رﻓﺘـﺎري ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑـﺎ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻃﻮﺳـﯽ ﮐﺮد از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿـﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺮد و ﺑﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﺑـﺎ رﺟﺎل دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻮد »ﺗـﺪﺑﯿﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ را ﭼﻪ دﻫﯿﻢ؟ ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار درم و اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او ﻣﺮدي راﻓﻀـﯽ اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻣﺬﻫﺐ ‪ ...‬و ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺮدي ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪ ،‬درو اﯾﻦ ﺗﺨﻠﯿﻂ ﺑﮕﺮﻓﺖ و ﻣﺴﻤﻮع اﻓﺘﺎد« »‪«2‬‬
‫و اﯾﻦ ﺳـﺨﺘﮕﯿﺮي ﺗﺮﮐﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺸـﯿﻌﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و اﻫﻞ ﺑﺤﺚ و اﺳﺘﺪﻻل اﻣﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺗﺴّﻠﻂ ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد آﺷﮑﺎر ﺷﺪ و ﻫﺮﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺴﻠّﻂ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ اﯾﻦ ﺳﯿﺮت ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه را ﻣﻌﻤﻮل داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ وﺿﻊ از ﻃﺮف اﻫﻞ ﺗﺸـّﯿﻊ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﮐﺎر ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ روﺑﺮو ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ زد و ﺧﻮرد ﺷﯿﻌﻪ و اﻫﻞ ﺳّﻨﺖ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﺻﺘﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ اﻣﺮي ﻋﺎدي ﺑﻮد و از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺎﻟﻤﻪ ﭼﻮن ﺑﺮ ﺑﻐـﺪاد ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ ﺷـﺪه و ﺑﺘﻘﻮﯾﺖ ﺷـﯿﻌﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻣﯿﺎن اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ و‬
‫ﺗﺸّﯿﻊ داﺋﻤﺎ ﻧﺰاع در ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﯿﻦ اﯾﻦ ﺗﻌّﺼﺐ و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻔﺮق دﯾﮕﺮ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﻫﻞ ادﯾﺎن ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ص ‪77‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎري و ﻣﺠﻮس ﻧﺨﺴﺖ در ﺑﻐﺪاد و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪي در ﺳﺎﯾﺮ ﺑﻼد و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺸﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در آﻏﺎز ﻫﻤﻪ اﻫﻞ ذّﻣﻪ‬
‫ﺑﻐـﺪاد ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﻟﺒﺎس ﻋﺴـﻠﯽ ﺑﭙﻮﺷـﻨﺪ و ﺑﺮ زﯾﻨﻬﺎي ﭼﻮﺑﯿﻦ ﺳﻮار ﺷﻮﻧﺪ و ﮐﻼﻫﯽ ﺧﻼف رﻧﮓ ﮐﻼه ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻧﻬﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺠﺎي‬
‫ﻟﺒﺎس ﻋﺴـﻠﯽ دوﭘﺎره ﻏﯿﺎر ﻋﺴـﻠﯽرﻧﮓ ﯾﮑﯽ ﺑﺮ روي ﺳـﯿﻨﻪ و ﯾﮑﯽ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺪوزﻧـﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻘﺪر ﭼﻬﺎر اﻧﮕﺸﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺪ ﺑﺮﻧﮓ ﻋﺴﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ »‪ .«1‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻨﻮز در ﺑﺴـﯿﺎري از ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان ﻣﺮدم ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﺎﺻﻪ زرﺗﺸﺘﯿﺎن‬
‫ﻏﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ »‪ «2‬و اﯾﻦ اﻣﺮ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺒﻌﺪ در اﯾﺮان ﺷﯿﻮع ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ وﺿﻊ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ از دورهﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﺎن در ﺑﻐـﺪاد و ﺑﻌـﺪ از آن در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﮐﺎر آﻣﺪﻧـﺪ ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﻣﯿﺸﻮد و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻫﻞ ﺳّﻨﺖ و ﺣﺪﯾﺚ و ﻣﺸّﺒﻬﻪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻻﺗﺸﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺴﻠﯿﻘﻪ ﻣﺘﻌﺼﺒﯿﻦ ﺑﻮد ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺂزار ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد ﺧﺎﺻﻪ‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و درﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﭘﯿﺸﻘﺪم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺘﻮيﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺑﺮ ﺿﺪ آﻧﺎن ﻣﯿﺪاد و ﻗﺪرت او ﺑﺤﺪي در‬
‫ﺑﻐﺪاد زﯾﺎد ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺑﻌﺪ از وي ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎن ﺗﻔﺘﯿﺶ ﻣﻨﺎزل ﺑﺪﺳﺖ ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ و ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺧﻤﻬﺎي ﺷﺮاب و آﻻت ﻃﺮب و ﺿﺮب و‬
‫ﺷﺘﻢ ﺟﻮاري و ﻣﻐّﻨﯿﺎت ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﻗﺪرت داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﺎﻋﺘﺰال ﮐﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ در ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺴّﻠﻂ آل ﺑﻮﯾﻪ‪ .‬در‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﻧﯿﺰ از ﻋﻬﺪ ﺗﺮﮐﺎن ﺣﺎل ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﺎﻋﺘﺰال را ﺳـﺨﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار ﻣﯿﺪادﻧﺪ و ﺑﺂﻧﺎن‬
‫اﻧﻮاع ﺗﻬﻤﺖﻫﺎ را وارد ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺮاي ﺗﻤـّﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺴـﯿﺎر زﯾﺎنآور ﺑﻮد زﯾﺮا ﻏﺎﻟﺐ اﺋّﻤﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﭘﯿﺸـﺮوان ﺗﻔّﮑﺮ و ﺗﻌّﻘﻞ و ﻣﻌﺘﻘـﺪان ﺑﺎﺧﺘﯿﺎر و ﺗﻨﺰﯾﻪ و‬
‫دوﺳـﺘﺪاران ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺮي و اﺛﺒﺎﺗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻏﻠﺒﻪ آﻧﺎن ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﺗﻮﺳـﻌﻪ و ﮐﻤﺎل ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﺷﮑﺴـﺖ‬
‫آﻧﺎن وﺳﯿﻠﻪ ﻏﻠﺒﻪ ﺗﻌّﺼﺐ و ﺗﻘّﺸﻒ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و ﺷﮑﺴﺖ ﻋﻘﻞ و اﺳﺘﺪﻻل و ﻧﻈﺮ و ﻣﻘّﺪﻣﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﺗﻤّﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﺤﺚ و ﻧﻈﺮ در ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ﻏﯿﺮ دﯾﻨﯽ ﻣﺘﺮوك ﺷﺪ و ﺗﺴﻠﯿﻢ و ﺗﻘﻠﯿﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻇﻬﺮ اﻻﺳﻼم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه ‪ ،1945‬ص ‪43‬‬
‫اﻣﺮي ﻣﻌﺘﺎد ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺑﻘﻀﺎ و ﻗـﺪر و ﺗﻘﻠﯿـﺪ از اﺳـﻼف ﺑﺪون آوردن ﻧﻈﺮ ﺟﺪﯾﺪ! از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ و آﺛﺎر ﯾﺎ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻧﻘﻞ‬
‫اﻗﻮال و ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺒﻮل ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از اﺛﺒﺎت اﻗﻮال آﻧﺎن ﻻﻏﯿﺮ‪ ،‬و از ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﻔﻼﺳـﻔﻪ و ﻋﻠﻤﺎ ﻫﻢ ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺿﺮﺑﺖ ﻋﻈﯿﻢ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ و ﺳّﻨﺖ ﺑﺘﻤﺪن و ﻋﻠﻮم در آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻔّﮑﺮ را در اﺻﻮل دﯾﻦ و ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫و اﺣﮑـﺎم و اﺣـﺎدﯾﺚ و آﯾـﺎت و ﺗﻤﯿﺰ ﺧﻄﺎ را از ﺻﻮاب ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻋﻘﻞ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﻬﺎ اﻣﺮي زاﺋـﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﮑﻔﺮ و ﺟﺴﺎرت داﻧﺴـﺘﻨﺪ و در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺮا ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﺮدﻧـﺪ و داﺳـﺘﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻬﺎي ﺷﺪﯾـﺪ ﮔﺮوﻫﯽ از ﭘﯿﺸـﺮوان ﻣﺬاﻫﺐ اﺳـﻼﻣﯽ و ﻓﻘﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم اواﺋﻞ و ﺣﮑﻤﺎ و ﻋﻠﻤﺎ از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ اوان در ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗّﻮت آن ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﺑﻮد »‪.«1‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ اﺷﻌﺮي‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺑﺰرگ ﺿـﻌﻒ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﭘﯿﺪا ﺷﺪن ﻣﺬﻫﺐ اﺷـﻌﺮﯾﻪ اﺳﺖ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ اﻻﺷـﻌﺮي از اﻋﻘﺎب اﺑﻮ ﻣﻮﺳـﯽ اﺷﻌﺮي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴـﺎل ‪ 260‬ﻫﺠﺮي‪ ،‬دوازده ﺳـﺎل ﭘﯿﺶ از ﻗﺘـﻞ ﻣﺘﻮﮐـﻞ‪ ،‬وﻻـدت ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬وي ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺟّﺒﺎﺋﯽ ﺑﻮد و ﺑـﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷـﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﺑﺴـﻼح ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﺴـّﻠﺢ ﮔﺮدﯾﺪ و در ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﯽ از ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﺣﯿﺎت را در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻧﺎن ﮔﺬراﻧﺪ و ﮐﺘﺐ ﺑﺴﯿﺎر در اﺛﺒﺎت روش ﺧﻮد ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠّﮑﺎن »‪ «2‬ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﺷـﻌﺮي در آﻏﺎز اﻣﺮ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﺑﻮد ﺳـﭙﺲ روز آدﯾﻨﻪﯾﯽ در ﻣﺴـﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺼـﺮه آﺷﮑﺎرا از ﻗﻮل ﺑﻌﺪل و ﺧﻠﻖ‬
‫ﻗﺮآن ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد و ﺑﺮ ﺗﺨﺘﯽ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﺻﻮت ﺑﻠﻨـﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ ...» :‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺨﻠﻖ ﻗﺮآن ﺑﻮدهام و ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﭽﺸﻢ دﯾﺪه‬
‫ﻧﻤﯿﺸﻮد و ﻓﺎﻋﻞ اﻓﻌﺎل ﺑﺪ ﻣﻨﻢ »‪ «3‬و اﮐﻨﻮن ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدم و اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد را از ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺴـﻠﻮب ﺳﺎﺧﺘﻢ و ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﺮّد ﺑﺮ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪام و از ﻓﻀﺎﺋﺢ و‬
‫ﻣﻌﺎﯾﺐ آﻧﺎن دوري ﺟﺴﺘﻪام‪«.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از ﮐﯿﻔﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻬﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 1‬ﭼﺎپ اول ص ‪151 -138‬‬
‫)‪ -(2‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 1‬ص ‪464‬‬
‫)‪ -(3‬ﮐﻨﺎﯾﻪ اﺳﺖ از ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻪ از اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﯽ در ذﮐﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺷﻌﺮي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺬﻫﺐ او در وﻋﺪ و وﻋﯿﺪ و اﺳﻤﺎء و اﺣﮑﺎم و ﺳﻤﻊ و ﻋﻘﻞ از ﻫﺮﺣﯿﺚ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺑﻘﻠﺐ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻮل ﺑﻠﺴﺎن و ﻋﻤﻞ ﺑﺎرﮐﺎن از ﻓﺮوع آﻧﺴﺖ و ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﻘﻠﺐ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻮﺣﺪاﻧﯿﺖ ﺧﺪاي‬
‫ﺗﻌـﺎﻟﯽ اﻗﺮار آورد و ﺑﭙﯿﻐـﺎﻣﺒﺮان و آﻧﭽﻪ از ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺮﺳـﺎﻟﺖ آوردهاﻧـﺪ از روي ﻗﻠﺐ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻤـﺎن او درﺳﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻫﻢ در‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﺑﻤﯿﺮد ﻣﺆﻣﻦ و رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮد و ﻣﺆﻣﻦ ﺟﺰ ﺑﺎﻧﮑﺎر اﯾﻤﺎن و ﻟﻮازم آن از اﯾﻤﺎن ﺧﺎرج ﻧﻤﯿﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه اﮔﺮ ﺑـﺪون ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻤﯿﺮد ﺣﮑﻢ او ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ او را ﺑﺮﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻣﯿﺂﻣﺮزد و ﯾﺎ ﺑﺸـﻔﺎﻋﺖ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﻤﻘﺪار ﺟﺮﻣﺶ ﻋﺬاب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨـﺪ آﻣﺮزﯾـﺪن او ﺑﺮ ﺧﺪاوﻧـﺪ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﻤﯿﺸﻮد و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻘﺒﻮل ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻤﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺎﻟﮏ ﺧﻠﻖ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﯿﺨﻮاﻫـﺪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﻬﺮﭼﻪ اراده ﮐﺮد ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯿﺪﻫـﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪ ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎﻧﺮا ﺑﺒﻬﺸﺖ ﺑﺮد ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺣﯿﻔﯽ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻫﻤﻪ را ﺑﺂﺗﺶ اﻓﮕﻨـﺪ ﻇﻠﻤﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﭼﻪ ﻇﻠﻢ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺗﺼـّﺮف در آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﯾﻤﻠﮏ ﻣﺘﺼـّﺮف ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻋﺒـﺎرﺗﺴﺖ از وﺿـﻊ ﺷـﯽء در ﻏﯿﺮ ﻣﻮﺿـﻊ ﺧـﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺎﻟـﮏ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ازﯾﻨﺮوي ﻧﻪ ﻇﻠﻤﯽ ﺑﺮ او ﻣﺘﺼّﻮر اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﺟﻮري ﺑﺪو ﻣﻨﺴﻮب‪.‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﺮؤﯾﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮﺋﯿﺴﺖ و ﭼﻮن ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﭘﺲ ﻣﺮﺋﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺎل اﻟّﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫وﺟﻮه ﯾﻮﻣﺌﺬ ﻧﺎﺿﺮة اﻟﯽ رﺑّﻬﺎ ﻧﺎﻇﺮة‪.‬‬
‫در اﺛﺒﺎت ﺳﻤﻊ و ﺑﺼﺮ و ﯾﺪو وﺟﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺻﻔﺎت ﺟﺒﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺳﻤﻊ ﺑﺂن ورود ﯾﺎﻓﺘﻪ اﻗﺮار ﺑﺂن واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺑـﺂن ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﺷـﺮع ﺑـﺂن وارد اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎرﯾﺘﻌـﺎﻟﯽ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ ﺑﻌﻠﻢ و ﻗﺎدرﺳﺖ ﺑﻘـﺪرت و ﺣّﯽ اﺳﺖ ﺑﺤﯿﺎت و ﻣﺮﯾـﺪﺳﺖ ﺑﺎراده و ﻣﺘﮑﻠّﻢ‬
‫اﺳﺖ ﺑﮑﻼم و ﺳﻤﯿﻊ اﺳﺖ ﺑﺴﻤﻊ و ﺑﺼﯿﺮﺳﺖ ﺑﺒﺼﺮ و ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﻫﻢ ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻘﯿـﺪه او ﻣﻮﺟـﺪ اﻣﻮر »ﺑﻐﯿﺮ از واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﻧﺘﻮاﻧـﺪ ﺑﻮد ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ و ﻏﯿﺮ واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد از اﺳـﺒﺎب ﻣﻌّﺪات ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺒﻮل وﺟﻮد را ﻧﻪ آﻧﮑﻪ‬
‫اﺣﺪاث ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭘﯿﺶ اﺷﻌﺮي ﺧﻠﻖ ﻗﺪرﺗﺴﺖ ﺑﺮ ﻃﺎﻋﺖ و ﺧﺬﻻن ﺧﻠﻖ ﻗﺪرﺗﺴﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﺼﯿﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در ﺳـﻤﻊ واردﺳﺖ از اﺧﺒـﺎر اﻣﻮر ﻏـﺎﯾﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻟﻮح و ﻋﺮش و ﮐﺮﺳـﯽ و ﺟّﻨﺖ و ﻧﺎر‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺂن ﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آﻣـﺪه واﺟﺒﺴﺖ و‬
‫آﻧﭽﻪ راﺟﻊ ﺑﺎﻣﻮر ﻣﺴـﺘﻘﺒﻠﻪ در آﺧﺮت ورود ﯾﺎﻓﺘﻪ از ﻗﺒﯿﻞ ﺳﺆال ﻗﺒﺮ و ﺛﻮاب و ﻋﻘﺎب و ﻣﯿﺰان و ﺣﺴﺎب و ﺻﺮاط و اﻧﻘﺴﺎم ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ ﺑﺒﻬﺸﺘﯽ‬
‫و دوزﺧﯽ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺂن ﻧﯿﺰ واﺟﺒﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺎﺗﻔﺎق و اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻪ ﺑﻨّﺺ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯿﺸﻮد و ﺑﺎﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻃﺮﯾﻘﻪ اﻫﻞ ﺳّﻨﺖ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﻘﺮآن اﺷﻌﺮﯾﻪ ﺧﻼف ﻗﻮل ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻘﺪم آﻧﻨﺪ و ﻗﻮل ﺑﺨﻠﻖ ﻗﺮآﻧﺮا از ﻓﻀﺎﯾﺢ اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﯽﺷﻤﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮم ﻋّﻠﯿﺖ و ﻋـﺪاﻟﺖ ﻫﺮدو را اﻧﮑـﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑﺎ ﺑﻄﻼن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻌﺠﺰات را ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ ورود ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺎ ﺑﻄﻼن اﺻـﻞ‬
‫دوم ﭘﺎﯾﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﺧﺘﯿﺎر راﺳﺴﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ روﯾﻬﻢ ﻣﯿﺘﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﺷـﻌﺮﯾﻪ در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺧﻮد ﭘﯿﺮو ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺻـﺤﺎب ﺣـﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن ﻣﯿﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗـﺪم ﮐﻼـم اﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﺟﺒﺮ‪ ،‬اﮐﺘﻔـﺎ ﺑﻈﻮاﻫﺮ آﯾﺎت و اﺧﺒﺎر ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ ورود ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋـﺪم ﺗﺄوﯾﻞ‪ ،‬ﺗﻌـّﺒ ﺪ و ﺗﻘﻠﯿـﺪ و ﻋـﺪم ﺗﻮّﺳﻞ ﺑﻌﻘﻞ‪،‬‬
‫رؤﯾﺖ ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬زاﺋﺪ ﺑﻮدن ﺻﻔﺎت ﺑﺮ ذات و ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮدن ﻫﺮﯾﮏ‪ ،‬و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺺ ﻋﻤـﺪه اﯾﻦ ﻣـﺬﻫﺐ در اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻄﻠﻖ آن ﺑﻮرود اﺧﺒﺎر و ﺳـﻨﻦ اﺳﺖ ﺑـﺪون اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺘﻌّﻘﻞ و ﺗﺼـّﺮف و ﺗﺄوﯾﻞ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺷﺪﯾـﺪ اﺷـﻌﺮي‬
‫ﺑﺎﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒـﻞ ﻣﯿﺰان دﻗﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺳـﻨﺠﺶ اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾـﺪ او و ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ذﯾﻞ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﮑﻨﻪ اﻧـﺪﯾﺸﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬اﺷـﻌﺮي‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬دﯾﺎﻧﺖ ﻣﻦ ﺗﻤّﺴﮏ ﺑﮑﻼم اﻟّﻠﻪ و ﺳـّﻨﺖ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ از اﺻﺤﺎب او و اﺋﻤﻪ ﺣﺪﯾﺚ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ‬
‫ﭼﻨﮓ در اﯾﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ زدهام و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺑـﺪاﻧﭽﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﻧـّﻀ ﺮ اﻟّﻠﻪ وﺟﻬﻪ و رﻓﻊ درﺟﺘﻪ و اﺟﺰل ﻣﺜﻮﺑﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻗﻮل او اﺧﺘﻼف ﻣﯿﻮرزم زﯾﺮا اﺣﻤـﺪ اﻣﺎم ﻓﺎﺿﻞ و رﺋﯿﺲ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ او ﺣّﻖ را در ﺣﯿﻦ ﻇﻬﻮر ﺑﺎﻃﻞ آﺷـﮑﺎر‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪«1» «.‬‬
‫اﺷﻌﺮي در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﺻﻮل ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺸّﺪت اﺻﺮار ﻣﯿﻮرزﯾﺪ و ﺑﺎ دﻗﺖ در ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ ج ‪ 1‬ص ‪338‬‬
‫او ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او ﻫﻤﻪﺟﺎ ﮐﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ ﻋﮑﺲ اﻗﻮال و ﻗﻀﺎﯾﺎي آﻧﺎﻧﺮا ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺻﺮار در اﺛﺒﺎت ﺟﺒﺮ و اﻧﮑﺎر اﺧﺘﯿﺎر و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺗﺴﻠﯿﻢ را ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ از اﺻﻮل ﻣﺆﺛﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺷﻌﺮي در ﻗﺮون ﺑﻌﺪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﻔﻮذ اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ و اﺷﺎﻋﺮه‬
‫ﺑﺎ ﻏﻠﺒﻪ اﺷﺎﻋﺮه و اﻫﻞ ﺣـﺪﯾﺚ و ﺳـّﻨﺖ ﻃﺒﻌﺎ ﻓﺮق ﻣﺸـﺒّﻬﻪ و ﻣﺠﺴـﻤﻪ در اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻗّﻮت ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ اﯾﻦ دﺳـﺘﻪﻫﺎ ﮐﺎر ﺗﻌﺼﺐ ﺑﺎﻻ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و آزار ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﯾﻦ ﻓﺮق از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺻﻮﻓﯿﻪ و ﺷﯿﻌﻪ و ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﺣﮑﻤﺎ ﺷﺮوع ﺷﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﯿﻮع ﺗﻌّﺒﺪ و ﺗﻘﻠﯿﺪ و اﮐﺘﻔﺎ ﺑﺎﻗﻮال‬
‫و ﺳﻨﻦ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺗﻌّﻘﻞ و اﺳﺘﺪﻻل و ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺤﻄﺎط ﺳﭙﺮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻌﻠﻪ ذوق‬
‫و اﺳﺘﻌﺪاد ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و از آن ﺟﻤﻠﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻓﺮوﻧﺸﺴﺖ و اﻧﺪكاﻧﺪك ﺑﺎزار ﮐﺴﺎﻧﯽ روﻧﻖ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ را ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ و ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴـﻔﯽ و رﯾﺎﺿـﯽ را ﺳﻮﺧﺘﻨـﺪ و ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﻤﺎ را ﺑﺠﺮم آﻧﮑﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﺗﻌﻄﯿﻞ دارﻧـﺪ ﮐﺸـﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻋﺎﻟﯿﻘﺪر‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ را ﺑﺘﻬﻤﺖ اﻟﺤﺎد ﺣﻼل اﻟﺪم ﺷﻤﺮدﻧﺪ و از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑـﺎ ﺧﻼـﻓﺖ ﻟا ﻘﺎدر ﺑﺎﻟّﻠﻪ )‪ (422 - 381‬ﮐـﻪ ﺑﺰﻫـﺪ و ﺗﻘـﻮي ﻣﺸـﻬﻮر ﺑـﻮده و او را »راﻫﺐ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒـﺎس« »‪ «1‬ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي از ﻣﻌﺘﻘـﺪات‬
‫اﺻـﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ و ﺟﺎﻧﺒﺪاري از اﺷﺎﻋﺮه و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺷﺪت ﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد در اﯾﺮان ﺑﺎﻣﺘﺜﺎل اﻣﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺷﺮوع ﺑﻨﻔﯽ‬
‫و ﺣﺒﺲ و ﻗﺘﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد ﺧﺎﺻﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻓﺮق ﺷﯿﻌﻪ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ آﻧﺎﻧﺮا ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﺮ ﻟﻌﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻘﺎدر ﺑﺎﻟّﻠﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ در اﺻﻮل ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده و ﻓﻀﺎﺋﻞ ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ در آن آورده ﺑﻮد و در آن ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ‬
‫ﺑﺨﻠـﻖ ﻗﺮآن را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﮐﺮد و اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب در ﻫﺮروز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﻠﻘﻪ اﺻـﺤﺎب ﺣـﺪﯾﺚ ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣﯽﺷـﺪ و ﻣﺮدم ﺑﺮاي اﺳـﺘﻤﺎع آن ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ »‪ .«2‬ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻟﻘـﺎدر در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب و ﻧﯿﺰ در اﻋﺘﻘﺎد اﻟﻘﺎدري ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ را از اداﻣﻪ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺧﻮد ﻣﻨﻊ ﮐﺮده و در آﻧﻬﺎ ﺣـﺪود اﯾﻤﺎن و‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ اﻋﺘﻘﺎدي را ﺑﺘﻔﺼﯿﻞ آورده ﺑﻮد و اﯾﻦ آﺛﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ ج ‪ 3‬ص ‪ 207‬ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪381‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد ج ‪ 4‬ص ‪38‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻣﺘﻦﻫﺎي رﺳـﻤﯽ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺧﻠﻔﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷـﺪه و ﺑﺮ روش اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺷـﯿﻌﻪ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﺮق دﯾﮕﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﻬﺎت ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﻔﺎ و اﻣﺮا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻤﺬﻫﺐ اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯿﺸﺪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺆﺛﺮي ﺑﺮاي رواج آن ﻣﺬﻫﺐ و ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ‬
‫ﺑـﺂن و ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻠﯽ ﻣﺮدم ﺑـﺎﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﮔﺮدﯾـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ دوره ﻧﻔﻮذ ﺷﺪﯾـﺪ ﻓﻘﻬـﺎ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ و آن ﻗﻮم ﻧﻪﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺮﺟﻊ اﻣﻮر‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﮐّﻠﯽ ﻧﯿﺰ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺳـﺨﻦ آﻧﺎن در ﻧﺰد ﺷﺎﻫﺎن و وزراء و ﺣّﮑﺎم ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺴـﯿﺎر ﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺘﻐﯿﯿﺮ دادن ﻣﺬاﻫﺐ ﺷﺎﻫﺎن ﻫﻢ ﻣﺒﺎدرت ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﻣﺮوزي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗّﻔﺎل )‪ (417 -327‬از ﻓﻘﻬـﺎي ﺑﺰرگ ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻧﺰد ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي راﺟﻊ‬
‫ﺑﺘﻔﺎوﺗﻬﺎي دو ﻣـﺬﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺣﻨﻔﯽ ﺳـﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﻔﺖ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﻫﺮدو ﻣـﺬﻫﺐ در ﺧـﺪﻣﺖ او ﮔﺰارد و ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ داد ﺗﺎ ﺳـﻠﻄﺎن دﺳﺖ از‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﯽ ﮐﺸـﯿﺪ و ﺑﻤﺬﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﺮاﯾﯿﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺧّﻠﮑﺎن ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ آﯾﯿﻦ ﺣﻨﻔﯽ ﺑﻮد و ﺑﻌﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ و ﻟﻮﻋﯽ داﺷﺖ و‬
‫در ﺣﻀﻮر او ﺑﺤﺚ در اﺣﺎدﯾﺚ و ﻋﻠﻢ ﺣـﺪﯾﺚ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و ﺧﻮد از اﺣﺎدﯾﺚ اﺳـﺘﻔﺴﺎر ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﻮن ﻏﺎﻟﺐ اﺣﺎدﯾﺚ را ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻓﻘﻬﺎء ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ را در ﻣﺮو ﮔﺮد آورد و ازﯾﺸﺎن دﻟﯿﻞ رﺟﺤﺎن ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻣﺬﻫﺐ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﺪ و ﻗﺮار ﺑﺮ آن‬
‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ او دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺳّﻨﺖ ﺷﺎﻓﻌﯽ و دو رﮐﻌﺖ ﺑﺮ ﺳّﻨﺖ ﺣﻨﻔﯽ ﺑﮕﺰارﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻨﮕﺮد و ﺗﻔّﮑﺮ ﮐﻨﺪ و ﻫﺮﯾﮏ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ اﻣﺎم ﻗّﻔﺎل ﻣﺮوزي ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻋﻬﺪهدار اﯾﻦ اﻣﺮ ﺷﺪ و ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻤﺬﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﺮوﯾﺪ‪.‬‬
‫وﺿﻊ ﺷﯿﻌﻪ‬
‫وﺿﻊ ﺷـﯿﻌﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ از ﻣﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺮون ﻣﻤﺘﺎزﺳﺖ زﯾﺮا درﯾﻦ دوره ﺑﺮ اﺛﺮ ﻏﻠﺒﻪ ﺳﺎدات ﻃﺎﻟﺒﯿﻪ و اﻣﺮاي آﻧﺎن از‬
‫ﻗﺒﯿﻞ اﺳـﻔﺎر و ﻣﺎﮐﺎن و ﻣﺮداوﯾﺞ و آل ﺑﻮﯾﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از اﯾﺮان ﺗﺤﺖ ﺗﺴّﻠﻂ دوﻟﺖﻫﺎي ﻃﺮﻓﺪار ﺗﺸّﯿﻊ ﯾﺎ دوﻟﺖﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺰاﺣﻢ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﺸﯿﻌﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬آل ﺳﺎﻣﺎن ﻫﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﯽآزاري ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻫﻞ ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺧﺼﻮﺻﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ اﻟﻬﺠﺮي ج ‪ 1‬ص ‪343 -340‬‬
‫ﺑﺎ ﺷـﯿﻌﻪ از در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ در ﻧﻤﯽآﻣﺪﻧـﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ ﯾﮑﭽﻨﺪي ﺑﺎ دﻋﺎت اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ‬
‫اﺣﻤـﺪ ﺧﻮد در ﺷـﻤﺎر ﻃﺮﻓـﺪاران آﻧـﺎن درآﻣـﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ از درﺑﺎرﯾﺎن او ﻫﻢ ﺑﻔﺎﻃﻤﯿﯿﻦ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪﻧـﺪ و ﮔﻮﯾﺎ رودﮐﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از‬
‫آﻧﺎن ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻠﺨﯽ درﺑﺎره او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از رودﮐﯽ ﺷﻨﯿﺪم اﺳﺘﺎد ﺷﺎﻋﺮانﮐﺎﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﺑﮑﺲ ﻣﮕﺮ و ﺟﺰ ﺑﻔﺎﻃﻤﯽ و ﻣﺮاد او از ﻓﺎﻃﻤﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻗﺎﻫﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﻐـﺪاد و ﻣﻤﺎﻟـﮏ ﺗـﺎﺑﻌﻪ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺷـﯿﻌﻪ در اﻗﺎﻣﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد آزاد ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺣﺘﯽ در ﻟﻌﻦ و ﺳّﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﺎﻧـﺪان رﺳﺎﻟﺖ و‬
‫ﻏﺎﺻـﺒﺎن ﺣّﻖ و ﻗﺘﻠﻪ آﻧـﺎن ﺟﻨﺒﻪ اﻓﺮاط ﻣﯽﭘﯿﻤﻮدﻧـﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻫﻢ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺒﺮوز ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت و ﻣﺠﺎدﻻت ﺳـﺨﺖ ﻣﯿﺎن ﻓﺮق اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ و آﻧﺎن‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻏﻠﺒﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻋﺮاق و ﺗﺴـّﻠﻂ ﺳـﻼﺟﻘﻪ ﺑﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺷـﯿﻌﻪ دﭼﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺳﺨﺖ دوﻟﺘﻬﺎ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ و ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ در آزار اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ راه اﻓﺮاط ﻣﯽﭘﯿﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﺼﺎدف اﺳﺖ ﺑﺎ دوره ﻏﯿﺒﺖ اﻣﺎم ﻣﻨﺘﻈﺮ و اﯾﻦ اﻣﺮ از ﭼﻨﺪ ﺟﻬﺖ در ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺸّﯿﻊ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪ ﻧﺨﺴﺖ از آن ﺑﺎب ﮐﻪ از اداﻣﻪ‬
‫ﺗﺸـّﻌﺐ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮد و دوم از آﻧﺮوي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻏﯿﺒﺖ اﻣﺎم ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺟﺘﻬﺎد و ﻣﻮﺿﻮع اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺴﯽ از ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎي ﺷﯿﻌﻪ ﮐﻪ اﻋﻠﻢ و‬
‫اﺗﻘﯽ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻌﻨﻮان ﻧﺎﯾﺐ اﻣﺎم ﺑﻪ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻋﻠﻮم ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺷـﯿﻌﻪ از ﻗﺒﯿﻞ ﺣـﺪﯾﺚ و ﻓﻘﻪ و ﮐﻼم ﺷـﺪ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎي ﺷـﯿﻌﻪ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﮐﻠﯿﻨﯽ و ﺷـﯿﺦ ﺻﺪوق و ﺷﯿﺦ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻇﻬﻮر‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و اﻫّﻢ ﮐﺘﺐ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ و ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﯿﻪ و ﺗﻬﺬﯾﺐ و اﺳﺘﺒﺼﺎر را ﺑﻮﺟﻮد آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻗﻪ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻓﺮق ﺷـﯿﻌﻪ در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻓﺮﻗﻪ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ از ﺑﺎب ﺗﺄﺛﯿﺮي ﮐﻪ در اوﺿﺎع دوره ﻣﺬﮐﻮر دارﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻇﻬﻮر اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ اﺻـﻼ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺧﺘﻼف در اﻣﺎﻣﺖ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺼﺎدق ﺑﺎ ﺑﺮادر او ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ اﻣﺎﻣﺖ‬
‫در‬
‫ﺧﺎﻧـﺪان اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻪ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﯾـﺎ ﺑـﺎﻃﻨﯿﻪ ﻣﺸـﻬﻮرﻧﺪ و اﯾﻨـﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از رﺣﻠﺖ اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﭼﻮن ﭘﺴـﺮش اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﭘﯿﺶ از ﭘـﺪر‬
‫درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻤﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻊ ﺗﺎم اﺳﺖ و دور ﻫﻔﺖ ﺑﺪو ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻌﺪ از او اﻣﺎﻣﺖ در ﺧﺎﻧﺪان وي‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﺋﻤﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺪو دﺳـﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﻪﯾﯽ اﺋﻤﻪ ﻣﺴﺘﻮر ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ دﻋﺎت‬
‫اﯾﺸﺎن آﺷـﮑﺎرا ﻣﺸـﻐﻮل دﻋﻮت ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻌﺪ از اﺋﻤﻪ ﻣﺴـﺘﻮر دور ﺑﻪ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﻬﺪي رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ دﻋﻮت ﺧﻮد را آﺷـﮑﺎر ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ از او‬
‫اوﻻدش ﻧّﺼﺎ ﺑﻌﺪ ﻧﺺ اﻣﺎﻣﻨﺪ و ﻫﺮﮐﻪ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻤﯿﺮد »ﻣﺎت ﻣﯿﺘﮥ ﺟﺎﻫﻠﯿﮥ«‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن دﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻏﯿﺒﺖ اﻣﺎم ﻣﺸـﻐﻮل ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﭘﯽاﻓﮕﻨﺪن ﻣﺒﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻌﻘﯿﺪه اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﻣﯿﻤﻮن ﺑﻦ‬
‫دﯾﺼﺎن اﻫﻮازي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻟﻘـّﺪاح اﺳﺖ ﮐﻪ او و ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺶ ﻣـﺪﺗﯽ در ﺧﻮزﺳـﺘﺎن و ﻋﺮاق و ﺷﺎم ﻣﺸـﻐﻮل ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و دﻋﺎﺗﺸﺎن در‬
‫ﯾﻤﻦ و ﺑﻼد ﻣﻐﺮب ﺑﻨﺸـﺮ دﻋﻮت اﺳـﻤﻌﯿﻠﯽ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دﻋﺎت اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﷲ اﻟﺸـﯿﻌﯽ در ﺑﻼد ﻣﻐﺮب ﻗﺪرت ﺑﺴـﯿﺎر ﯾﺎﻓﺖ و دوﻟﺖ اﻏﺎﻟﺒﻪ را در آن ﺳﺎﻣﺎن از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد و اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﯿﺪ اﷲ اﻟﻤﻬﺪي را ﮐﻪ‬
‫در ﺳﺠﻠﻤﺎﺳﻪ ﻣﺤﺒﻮس ﺑﻮد آزاد ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ او ﻫﻤﺎن ﻣﻬﺪي ﻣﻨﺘﻈﺮ از آل ﻋﻠﯽ اﺳﺖ و اﻣﺎﻣﺖ از آن وﯾﺴﺖ و ﺑﺪﯾﻦﻃﺮﯾﻖ دوﻟﺖ ﻓﺎﻃﻤﯿﻪ‬
‫در ﺷﻤﺎل اﻓﺮﯾﻘﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ )‪ 297‬ﻫﺠﺮي(‪.‬‬
‫ﻧﺴﺐ اﯾﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﻬﺪي ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﻌﺾ رواﯾﺎت ﺑﻤﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ و ﺑﺮواﯾﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﻌﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮن اﻟﻘّﺪاح اﻫﻮازي ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از اﺳـﺘﻘﺮار در ﻗﯿﺮوان ﻣﺪﻋﯽ ﺧﻼﻓﺖ اﺳـﻼم ﺷﺪ و او و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺘﻮﺳـﻌﻪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد و ﻧﺸـﺮ دﻋﻮت اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 358‬ﻣﺼﺮ را در ﻋﻬﺪ اﻟﻤﻌﺰ ﻟﺪﯾﻦ اﻟّﻠﻪ ﺑﺘﺼﺮف درآوردﻧﺪ و ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺧﻮد را ﺑﻘﺎﻫﺮه اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ‪.‬‬
‫دﻋﻮت ﻓﺎﻃﻤﯿﯿﻦ ﺑﺴـﺮﻋﺖ در ﯾﻤﻦ و ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﺷﺎم و ﻓﻠﺴـﻄﯿﻦ و اﯾﺮان و ﺷـﻤﺎل اﻓﺮﯾﻘﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺸـﺮ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ در اﯾﺮان از اﯾﺎم ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻣﯿﻤـﻮن اﻟﻘـّﺪاح ﺷـﺮوع ﺷـﺪ‪ .‬وي ﯾﮑﯽ از دﻋـﺎت ﺧـﻮد را ﺑﻨـﺎم ﺧﻠـﻒ ﺑﻪ ري و ﻗﻢ و ﮐﺎﺷـﺎن و ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد و او ﻓﺮﻗﻪﯾﯽ از‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ را ﺑﻨﺎم ﺧﻠﻔّﯿﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد و ﺑﺮ اﺛﺮ دﻋﻮت او و دﻋﺎت وي ﮔﺮوﻫﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﺑﻤﺬﻫﺐ اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ درآﻣﺪﻧﺪ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ اﻟﺮازي )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (322‬ﺑﻮد ﮐﻪ دﻋﻮت ﺧﻠﻔّﯿﻪ را در ﻋﺮاق ﭘﺮاﮔﻨﺪ‪ .‬وي از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫دﻋﺎت اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ در اﯾﺮاﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در دﯾﻠﻢ و ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن و اﺻـﻔﻬﺎن و ري ﻣﺸـﻐﻮل ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﻮد و اﺳـﻔﺎر ﺑﻦ ﺷـﯿﺮوﯾﻪ و ﺳﺮدار او‬
‫ﻣﺮداوﯾﺞ ﺑﻦ زﯾﺎر دﯾﻠﻤﯽ و ﺑﺴـﯽ دﯾﮕﺮ از ﮐﺒﺎر رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﺣﺪود را ﺑﻤﺬﻫﺐ اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ درآورد و ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺴﺎج‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ري را ﭼﻨﺎن ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻓﺎﻃﻤﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ داﺷﺖ ﺧﻠﻊ ﻃﺎﻋﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ و ﻗﺒﻮل ﻃﺎﻋﺖ ﻓﺎﻃﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮداوﯾﺞ زﯾﺎر ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﻬﺪي ﻫﺪاﯾﺎ و اﻣﻮال ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎد و رﻏﺒﺖ ﺧﻮد را ﺑﺪﺧﻮل در اﻃﺎﻋﺖ او اﻇﻬﺎر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از دﻋﺎت ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺸـﻬﻮر اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ در اﯾﺮان ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ اﻟﻨﺴـﻔﯽ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (331‬اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدي ﻋـﺎﻟﻢ و ادﯾﺐ و‬
‫ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﺤّﺮﯾﺖ ﻓﮑﺮ ﺑﻮد و ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺟﻠﺐ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﯾﺎﺑﺪ و ﭼﻮن ﻧﺼـﺮ ﻗﺒﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﺮورودي را‬
‫ﺣﺒﺲ ﮐﺮده و در ﺣﺒﺲ او ﻣﺮده ﺑﻮد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻨﺴﻔﯽ او را وادار ﺑﭙﺮداﺧﺖ دﯾﻪ ﮐﺮد ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار ﮐﻪ ﯾﮑﺼﺪ و ﻧﻮزده دﯾﻨﺎر ﺑﭙﺮدازد‬
‫و ﺑﺎزاء ﻫﺮدﯾﻨﺎر ﻫﺰار دﯾﻨﺎر ﺑﺪﻫـﺪ و اﯾﻦ ﻣﺎل را ﺑﺼﺎﺣﺐ ﻣﻐﺮب و »ﻗّﯿﻢ اﻷﻣﺮ« ارﺳﺎل دارد‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪ 330‬رخ داد و ﻧﺼﺮ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ درﮔﺬﺷﺖ »‪ «1‬و از اﯾﻨﺠﺎ درﺟﻪ اﺧﻼص ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺨﻠﯿﻔﻪ ﻓﺎﻃﻤﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد و ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﻗﺴـﻤﺖ از ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ در اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻮن ﻧﺼـﺮ ﺑﻤﺬﻫﺐ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯽ درآﻣﺪه ﺑﻮد ﻗّﻮادش ﺑﺮ او ﺷﻮرﯾﺪﻧﺪ و او ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺑﭙﺴـﺮ ﺧﻮد‬
‫ﻧﻮح واﮔـﺬار ﮐﻨـﺪ ﺗﺎ ﺣـّﺪي ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯿﺸﻮد اﻣﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﺗﻮﺿـﯿﺤﺎت و اﺷﺎرات ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ در ﺗﻮارﯾـﺦ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ او آورده ﺛﺒﺖ‬
‫ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺒﻮل ﻣﺬﻫﺐ ﻓﺎﻃﻤﯽ ﺑﺨﻠﯿﻔﻪ ﻓﺎﻃﻤﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﻣﻤﻠﻮك ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺮ‬
‫اﻣﺎم آﻣﺎدهام »‪.«2‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻣﺒّﻠﻐﯿﻦ ﺑﺰرگ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ در اﯾﺮان اﺑﻮ ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺎﺻـﺮ ﺑﻦ ﺧﺴـﺮو اﻟﻘﺒﺎدﯾـﺎﻧﯽ )م‪ (481 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ او در آﻏﺎز ﻋﻬـﺪ ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯿﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪266‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ ‪ ...‬ج ‪ 3‬ص ‪157‬‬
‫ﻓﺎﻃﻤﯿﯿﻦ در ﻣﻤﺎﻟﮑﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﺴّﻠﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﻨﺸﺮ دﻋﻮت ﺧﻮد از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺴﯽ را ﺑﺰور ﺑﻘﺒﻮل‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد اﻟﺰام ﻧﻤﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﯾﺎدداﺷﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺘﺸـّﯿﻊ و آزار اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ ﭼﻮن ﻏﻠﺒﻪ ﻓﺎﻃﻤﯿﯿﻦ را ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد ﺳﺒﺐ زوال‬
‫ﻗـﺪرت ﺧﻮد ﻣﯽﺷـﻤﺮدﻧﺪ از ﻧﻔﻮذ آﻧﺎن در ﻋﺮاق ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻗﺮاﻣﻄﻪ را ﺑﺮ ﺿـﺪ آﻧﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻌﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ آﻧﺎن ﺑﺠﺎﻧﺐ ﻋﺮاق ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺧﻠﻔﺎي ﻓﺎﻃﻤﯽ از ﺟﻠﺐ آل ﺑﻮﯾﻪ ﻣﺄﯾﻮس ﻧﻤﯽﺷﺪﻧـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺜﻼ ﺑﺨـﺪﻣﺖ ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﮥ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ رﺳﻮل و ﻣﺒّﻠﻎ ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ او را ﺑﺨﻮد ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺳﺎزﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﮥ در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺼـﺮ را ﻓﺘﺢ‬
‫ﮐﻨـﺪ و ﺧﻼـﻓﺖ ﻓـﺎﻃﻤﯽ را از ﻣﯿـﺎن ﺑﺒﺮد و ﺗﺠﻬﯿﺰاﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﺑـﺎﯾﻦ ﻗﺼـﺪ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد و ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻧﮑـﺎر ﻧﺴﺐ ﺧﻠﻔـﺎي ﻓﺎﻃﻤﯽ از ﮐﺒﺎر‬
‫ﻋﻠﻮﯾﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ داد و ﺑـﺎ اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺠـﺎﻟﺲ و ﻣﺤﺎﺿـﺮي در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮاي اﻧﮑـﺎر اﻧﺘﺴـﺎب »ﻋﺒﯿـﺪﯾﯿﻦ« ﺑﻪ ﻋﻠﯽ و ﻓﺎﻃﻤﻪ از ﻃﺮف‬
‫ﺧﻠﻔـﺎي ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬـﺬا ﮔـﺎه آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺮاي ﺿـﻌﯿﻒ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﯽ ﻋﺒـﺎس ﺑﺎ ﺧﻠﻔﺎي ﻓﺎﻃﻤﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷـﺪه و آﻧﺎﻧﺮا ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷـﻌﺐ ﻣﻬﻢ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ درزﯾﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ روح ﺧﺪا در ﻋﻠﯽ و اﻟﻌﺰﯾﺰ و ﺳﭙﺲ در ﭘﺴﺮش اﻟﺤﺎﮐﻢ ﺣﻠﻮل ﮐﺮد و‬
‫رؤﺳـﺎي آﻧـﺎن ﻫﻤـﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻤﺰة ﺑـﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺰوزﻧﯽ‪ -‬ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ ﺣﯿـﺪرة اﻟﻔﺮﻏـﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑـﻪ اﺧﺮم‪ -‬ﻣﺤﻤـﺪ اﺑـﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ‬
‫اﻧﻮﺷﺘﮑﯿﻦ اﻟﺒﺨﺎري اﻟﺪرزي »‪.«1‬‬
‫اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ در دﻋﻮت ﺧﻮد ﻣﺮاﺣﻞ ﺧﺎﺻـﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و دﻋﺎت آﻧﺎن ﺑﺮﺣﺴﺐ درﺟﺎت ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﯾﻦ ﻣـﺬﻫﺐ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺣﺠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ دﻋﺎت ﻋـﺪه ﻣﻌـﺪودي ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺣﺎﺋﺰ آن رﺗﺒﻪ ﺷﻮﻧـﺪ و از ﻣﯿﺎن دﻋﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺎﺻـﺮ ﺑﻦ ﺧﺴـﺮو‬
‫ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ و ﺣﺴﻦ ﺻـﺒﺎح اﯾﻦ رﺗﺒﻪ را داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ در ﻣﺮاﺣﻞ ﻋﺎﻟﯽ دﻋﻮت ﺧﻮد ﻓﻠﺴﻔﻪ و دﯾﻦ را ﻣﮑّﻤﻞ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑﺰرگ را ﻫﻤﺮدﯾﻒ اﻧﺒﯿﺎء ﻗﺮار ﻣﯿﺪادﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻋﺎﻣﻪ را ﺗﻨﺴـﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺎﺻﻪ را‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ در دﻋﻮت ﺧﻮد از آﻏﺎز ﮐﺎر ذﻫﻦ ﭘﯿﺮوان ﺧﻮﯾﺶ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ ‪ ...‬ج ‪ 3‬ص ‪ 364‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫را ﺑﺎ اﺟﺰاء ﺣﮑﻤﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ آﺷﻨﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ازﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ در ﺗﻤّﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺣﺎﺋﺰ رﺗﺒﻪ ﻣﻬﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻋﺎت اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮاﻣﺎم دوازده‬
‫ﺣﺠﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در دوازده ﺟﺰﯾﺮه )‪ -‬ﻧﺎﺣﯿﻪ( ﺑﻨﺸﺮ دﻋﻮت ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ و در دﻋﻮت ﺧﻮد ﺑﻌﺪد ﻫﻔﺖ و ﻋﺪد دوازده اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻣﯿﺪادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم دﻋﺎت اﺳـﻤﻌﯿﻠﯽ رﺋﯿﺴـﯽ ﺑﻨﺎم داﻋﯽ اﻟﺪﻋﺎت در دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻓﺎﻃﻤﯽ ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد ﮐﻪ در اﯾﺎم ﻣﻌﯿﻨﯽ از ﻫﻔﺘﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ‬
‫دﻋﻮت ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯿﺪاد و اﯾﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ دﻋﻮت ﻧﻤﻮﻧﻪﯾﯽ ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺠﺎﻟﺲ دﻋﻮت و ﯾﺎ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﮐﻪ‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻗﻪ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﺒﺤﺚ و اﺳـﺘﺪﻻل و ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼﻣﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر دارﻧﺪ و ﭼﻮن ﻧﺸﺮ‬
‫دﻋﻮت آﻧﺎن ﺑﺎ دوره ﺗﻌﺼﺐ و ﻏﻠﺒﻪ ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ ﺑﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و اﺳـﺘﺪﻻل ﻣﺼﺎدف ﺑﻮد وﺟﻮد اﯾﺸﺎن در ﺣﻔﻆ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻓﺮاوان‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﺠـﺎﻟﺲ ﺑﺤﺚ و ﻣﻨـﺎﻇﺮه ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﺎن اﻣﺮي ﻣﻌﺘـﺎد ﺑﻮد اﻓﮑـﺎر ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻣـﺬﻫﺐ ﺑـﺎ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ آﺷـﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﻀﻮر در ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻠﺴﺎت ﺧﺼﻮﺻـﯽ و اﺳﺘﻤﺎع ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ راﺟﻊ ﺑﻌﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﻋﻠﻮم ﺷـﺪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺷﺎره ﺧﻮد در ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ ﺧﻮﯾﺶ از ﭘـﺪر و ﺑﺮادر ﺑﺰرﮔﺶ ذﮐﺮ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﺣﺴﺎب ﻫﻨﺪو ﺳـﺨﻦ از‬
‫ﻧﻔﺲ و ﻋﻘﻞ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد و ﭘﺪر اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ ﻣﺬﻫﺐ او ﺑﺮ اﺛﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻔﻠﺴﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎن او را وادار ﺑﺂﻣﻮﺧﺘﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻇـﻮاﻫﺮ دﯾﻦ را ﺑـﻮاﻃﻨﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬـﺎ اﻣـﺎم ﺑﺮ آﻧﻬـﺎ واﻗﻔﺴﺖ و ﺑﺎﯾـﺪ از او و ﯾـﺎ از ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ از وي ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ آﻣﻮﺧﺖ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ آن ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم از ﻗﺸـﺮ دﯾﻦ ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ و ﻟّﺐ آن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﺑﻮاﻃﻦ اﺣﮑﺎم‬
‫را از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄوﯾﻠﻬﺎي ﻋﻘﻠﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺎ ﺗﻔّﮑﺮ و اﺳـﺘﺪﻻل ﺧﻮ ﻣﯿﮕﺮﻓﺘﻨﺪ و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺳـﺘﻔﺎده از اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎن‬
‫را در دﻋﻮت ﺧﻮد ﺟﺎﺋﺰ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺘﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﻓﻠﺴﻔﯽ راﻏﺐ و ﺣﺎﻣﯽ ﺣﮑﻤﺎ و ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ در ادب ﻓﺎرﺳـﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴـﯿﺎر دارﻧﺪ و آن ﺗﻮّﺟﻪ ﺷﺪﯾﺪ آﻧﺎﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ‪ .‬ﭼﻮن اﺳﺎس‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ و دﻋﻮت ﺑﻮد ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد را ﺑﺰﺑﺎن ﻣﺮدم ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺪادﻧﺪ و از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت و ﺳـﺮودن اﺷـﻌﺎر ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺒﻌﺪ رﺳﺎﻻت و ﮐﺘﺐ و اﺷﻌﺎري از دﻋﺎت و ﺣﺠﺞ‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ در دﺳﺖ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷـﺎﻋﺮ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه اﺳـﻤﻌﯿﻠﯽ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو اﺳﺖ ﮐﻪ دوره دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗـﺄﻟﯿﻒ و ﺷﺎﻋﺮي او ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻮده اﺳـﺖ‬
‫»‪.«1‬‬
‫ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺑﻤﻘﺎﺻﺪ ﻣﻠﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در اﯾﺠﺎد ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺬﮐﺮ ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻌﺐ ﻣﻬﻢ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ و ﺧﻮد‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎدرت ﺟﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻗﺮاﻣﻄﻪ‬
‫از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﻋﺎت اﺳـﻤﻌﯿﻠﯽ در اﻫﻮاز ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧـﺪ و آﻏﺎز دﻋﻮت ﺑﺮاي اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ و اوﻻد او ﮐﺮدﻧﺪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ ﺧﻮد را ﺑﻨﺎم ﺣﺴﯿﻦ اﻫﻮازي ﺑﺴﻮاد ﮐﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫وي در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدي ﺑﻨﺎم ﺣﻤﺪان اﻻﺷﻌﺚ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻗﺮﻣﻂ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻤﺪان ﺑﺰودي دﻋﻮت ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و درﯾﻦ راه ﺑﺤﺴﯿﻦ‬
‫اﻫﻮازي ﯾﺎوري ﮐﺮد و ﭼﻨﺪان درﯾﻦ ﮐﺎر ﮐﻮﺷﺶ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺣﺴﯿﻦ اﻫﻮازي اﻣﺮ دﻋﻮت را در ﺳﻮاد ﻋﺮاق ﺑﺎو واﮔﺬاﺷﺖ و او‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬راﺟﻊ ﺑﺎﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪:‬‬
‫داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ ذﯾﻞ ﮐﻠﻤﻪ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ‪.‬‬
‫ﻧﻬﺎﯾﮥ اﻻرب ﻓﯽ ﻓﻨﻮن اﻻدب ﻧﻮﯾﺮي ج ‪.23‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ و اﻟﺪﯾﻨﯽ و اﻟﺜﻘﺎﻓﯽ و اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ج ‪ 3‬ص ‪.372 -320‬‬
‫ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ اﻟﻤﻬﺪي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﺴﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺣﺴﻦ و ﻃﻪ اﺣﻤﺪ ﺷﺮف‪ ،‬ﻣﺼﺮ ‪.1947‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ص ‪.277 -260‬‬
‫اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق اﻟﺒﻐﺪادي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم ص ‪.188 -169‬‬
‫ﺗﺒﺼﺮة اﻟﻌﻮام ﭼﺎپ ﻃﻬﺮان ص ‪.185 -181‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ دﯾﻮان ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﺑﻘﻠﻢ آﻗﺎي ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ ﺗﻘﯽزاده ص ﻣﻮ‪ -‬ن‪.‬‬
‫زاد اﻟﻤﺴﺎﻓﺮﯾﻦ و ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ و وﺟﻪ دﯾﻦ و دﯾﻮان و رﺳﺎﺋﻞ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪.‬‬
‫ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﺘﺼﺤﯿﺢ آﻗﺎي ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ و دﮐﺘﺮ ﻣﻌﯿﻦ ﭼﺎپ ﻃﻬﺮان‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎي ﺟﻮﯾﻨﯽ ﭼﺎپ آﻗﺎي ﺳﯿﺪ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻃﻬﺮاﻧﯽ ج ‪ 3‬ص ‪.97 -82‬‬
‫ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﯾﺰي ج ‪.1‬‬
‫اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ ص ‪269 -264‬‬
‫»ﮐﻠـﻮاذا« ﯾﮑﯽ از ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﻐـﺪاد را ﻣﺮﮐﺰ دﻋﻮت ﺧﻮد ﻧﻤﻮد و دﻋﻮت وي ﭼﻨـﺎن ﺑﺴـﺮﻋﺖ اﻧﺘﺸـﺎر ﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ در ﺳـﺎل ‪ 276‬ﻫﺠﺮي ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﺑﺨﺮﯾـﺪ اﺳـﻠﺤﻪ و ﺗﺸـﮑﯿﻞ دﺳـﺘﻪﯾﯽ از ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن ﭘﺮدازد‪ .‬اﯾﻨﺎن ﺑﺰودي ﺷـﺮوع ﺑﺨﻮﻧﺮﯾﺰي و ﻗﺘﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد ﮐﺮدﻧـﺪ و رﻋﺒﯽ ﻋﻈﯿﻢ از‬
‫آﻧﺎن در دل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﺮاق اﻓﺘﺎد و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم از ﺑﯿﻢ ﺟﺎن دﻋﻮت اﯾﺸﺎﻧﺮا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﻋﺮاق در ﺳـﺎل ‪ 277‬ﻗﻠﻌﻪ اﺳـﺘﻮاري در ﺳﻮاد ﮐﻮﻓﻪ ﺑﻨـﺎم »دار اﻟﻬﺠﺮة« ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧـﺪ‪ .‬ﺣﻤـﺪان ازﯾﻦ ﭘﺲ ﺑﻮﺿﻊ ﻣﻘﺮرات‬
‫ﻣﺎﻟﯽ و ﻧﻈﺎﻣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺘﻘﻨﯽ ﺑﺮاي اﺗﺒﺎع ﺧﻮد ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴﺖ و ﻫﺮﯾﮏ را ﻣﻮﻇﻒ ﺑﺨﺮﯾﺪ ﺳﻼح ﺑﺮاي ﺧﻮد ﮐﺮد‪.‬‬
‫داﻣـﺎد ﺣﻤـﺪان ﺑﻨـﺎم ﻋﺒـﺪان اﻟﮑـﺎﺗﺐ ﯾﮑﯽ از دﻋـﺎت ﭼﯿﺮهدﺳـﺖ او ﺑـﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ »اﻻﻣـﺎم ﻣﻦ آل رﺳـﻮل اﻟﻠّﻪ« دﻋـﻮت ﻣﯿﮑﺮد و او‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ دو ﺗﻦ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻧﺎﺷـﺮان دﻋﻮت ﻗﺮاﻣﻄﻪ را ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﺟّﻨﺎﺑﯽ و زﮐﺮوﯾـﮥ ﺑﻦ ﻣﻬﺮوﯾﻪ ﮐﻪ ﻫﺮدو اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫درآورد‪.‬‬
‫از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 280‬ﻣﯿﺎن ﺣﻤﺪان و ﻋﺒﺪان اﻟﮑﺎﺗﺐ ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺰ دﻋﻮت اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ در اﻫﻮاز اﺧﺘﻼف ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و ازﯾﻨﺮاه ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻨﺎم‬
‫ﻗﺮﻣﻄﯽ ﮐﻪ از ﺷﻌﺐ ﻣﺬﻫﺐ اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬
‫زﮐﺮوﯾﻪ ﭘﺴـﺮ ﻣﻬﺮوﯾﻪ و ﭘﺴـﺮاﻧﺶ ﯾﺤﯿﯽ و ﺣﺴـﯿﻦ در ﺷـﻤﺎل ﻋﺮاق و ﺑﻼد ﺷﺎم ﺷـﺮوع ﺑﻨﺸـﺮ ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻣـﺪﺗﯽ دﻣﺸﻖ را در‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻗﻮاﻓﻞ ﺣﺎج را ﻏﺎرت ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻓﺘﻨﻪ آﻧﺎن ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 294‬ﺑﻘّﻮت ﺧﻮد اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﺟّﻨﺎﺑﯽ )ﺣﺴـﯿﻦ ﭘﺴـﺮ ﺑﻬﺮام( از اﻫﺎﻟﯽ ﺟّﻨﺎﺑﻪ ﻓﺎرس ﺑﻮد ﮐﻪ دﻋﻮت ﺧﻮد را در ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﯾﻤﺎﻣﻪ و ﻓﺎرس ﭘﺮاﮔﻨﺪ و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻠﯿﻔﻪ‬
‫را ﻣﻨﻬﺰم ﺳﺎﺧﺖ و رﻋﺐ و ﻫﺮاﺳـﯽ ﻋﺠﯿﺐ ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﻓﮕﻨﺪ ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 301‬ﺑﺪﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﻏﻼﻣﺎن ﺧﻮد ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪ »‪ «1‬و ﺑﻌﺪ ازو‬
‫ﭘﺴـﺮش اﺑﻮ ﻃـﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺎﻋﻪ دﻋﻮت ﻗﺮاﻣﻄﻪ و ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت ﺑﻼد ﻋﺮب و ﻋﺮاق ﻋﺮب و ﮐﺸـﺘﻦ ﻗﻮاﻓﻞ ﺣﺎج اﺷـﺘﻐﺎل داﺷﺖ و اﻋﻘﺎﺑﺶ ﺗﺎ ﺳﺎل‬
‫‪ 367‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﻄﯽ اﻧﺘﺴﺎب آﻧﺎﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﺪان اﻻﺷﻌﺚ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﻂ‪.‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮐﻠﻤﻪ ﻗﺮﻣﻂ اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﻣﻄﮥ در ﻟﻐﺖ ﯾﻌﻨﯽ رﯾﺰ ﺑﻮدن ﺧﻂ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ ج ‪ 1‬ص ‪33‬‬
‫و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻠﻤﺎت و ﺧﻄﻮط ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ ﭼﻮن ﺣﻤـﺪان اﻻﺷـﻌﺚ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮد و ﭘﺎﻫﺎي ﺧﻮد را ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯿﻨﻬـﺎد ﺑـﺎﯾﻦ ﻟﻘﺐ ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه و ﺑﺎزﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﻟﻔـﻆ ﻗﺮﻣـﻂ از ﺑﺎب اﻧﺘﺴﺎب ﻗﺮاﻣﻄﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﻮّراق ﮐﻪ ﺧﻂ ﻣﻘﺮﻣﻂ را ﺧﻮب‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ و دﻋﻮت ﻓﺮﻗﻪ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯽ ﺑـﺪﺳﺖ او در ﻣﯿـﺎن ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﺑﮑﻤـﺎل رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﺣﻮال ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳـﺪ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻗﺮﻣﻄﯽ از‬
‫ﻟﻐﺖ ﻧﺒﻄﯽ »ﮐﺮﻣﯿﺘﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺮخﭼﺸﻢ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ اﻣﺎم ﻫﻔﺘﻢ و ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺰﻣﺎن اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻘﯿﺎم ﺑﺴـﯿﻒ و ﻗﺘﻞ و ﺣﺮق ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺬاﻫﺐ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر و ﺑﻮﺳﯿﺪن ﺳﻨﮓ ﮐﻌﺒﻪ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻈﻮاﻫﺮ در ﻣﺬﻫﺐ آﻧﺎن ﺣﺮام ﺑﻮد و در اﺣﮑﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺘﺄوﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺷﻌﺎرﺷﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ راﯾﺖ ﺳﻔﯿﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻮّرﺧﺎن و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮق ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ را اﻋﻢ از اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و ﻗﺮاﻣﻄﻪ و ﻏﯿﺮه ﻣﺘﻬﻢ ﺑﺨﺮوج از دﯾﻦ و ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﺎﺳﻼم ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن‬
‫آن و ﺗﺠﺪﯾﺪ رﺳﻮم ﻣﺠﻮس ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ دﻋـﻮي درﺳﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﻇﻬـﻮر اﯾﻦ ﻣـﺬﻫﺐ در اﯾﺮان ﺑـﺎ ﻣﻨﻈﻮر و ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻠّﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﻐـﺪادي ﺷﻮاﻫـﺪ ﻣﺘﻌـﺪدي ﺑﺮاي‬
‫اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻧﻈﺮ داده و آﻏﺎز دﻋﻮت اﯾﻦ ﻗﻮم را از زﻣﺎن ﻣﻌﺘﺼﻢ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﺑﮏ و ﻣﺎزﯾﺎر ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﯾـﺪ آﯾﯿﻦﻫﺎي ﻗـﺪﯾﻢ ﻗﯿﺎم ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وي ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ اﺻـﺤﺎب ﺗﻮارﯾـﺦ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ واﺿـﻌﯿﻦ اﺳﺎس ﻣـﺬﻫﺐ ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ از اوﻻد ﻣﺠﻮس و ﻣﺎﺋﻞ ﺑﺪﯾﻦ اﺳـﻼف ﺧﻮد ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﺟﺮأت ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه را ﺑﺼﺮاﺣﺖ اﻇﻬﺎر ﮐﻨﻨﺪ دﻋﻮت ﺧﻮد را در ﻟﺒﺎس ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺎﻃﻨﯽ اﻧﺘﺸﺎر دادﻧﺪ‪ .‬اﺳﺎس ﻣﻌﺘﻘﺪات اﯾﻦ ﻗﻮم ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ ﺗﺼـﺮﯾﺢ اﻟﺒﻐـﺪادي ﺑﺮ ﺛﻨﻮﯾﺖ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﻔﺲ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و ﺧﺪا )اﻟﻪ اﻻول( و ﻧﻔﺲ )اﻟﻪ اﻟﺜﺎﻧﯽ( ﻣﺸﺘﺮﮐﺎ اﻣﻮر‬
‫ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﺘـﺪﺑﯿﺮ ﮐﻮاﮐﺐ ﺳـﺒﻌﻪ )‪ -‬ﻫﻔﺖ اﻣﺸﺎﺳـﭙﻨﺪ( و ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻻول )‪ -‬اﯾﺰدان( اداره ﻣﯿﮑﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﺒﺮاﻓﺮوﺧﺘﻦ آﺗﺶ در‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﺮﻣﺴﺠﺪ آﺗﺸﺪاﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ داﺋﻤﺎ در آن ﻋﻮد ﺑﺴﻮزد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ ﺷـﺮوع ﺑﺘﺄوﯾﻞ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻣﺠﻮس ﺑﺸﻮد ﻣﺜﻼ ﺑﺮاي اﺗﺒﺎع ﺧﻮد ﻧﮑﺎح ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم و ﺷﺮب‬
‫ﺧﻤﺮ را ﺟﺎﯾﺰ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و اﻣﯿﺮ ﻗﺮﻣﻄﯽ اﺣﺴﺎء ﺑﻌﺪ از اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺟّﻨﺎﺑﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آﺗﺶ را ﺧﺎﻣﻮش‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در ﺑﺎب اﯾﻦ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺘﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ ج ‪ 3‬ص ‪325‬‬
‫ﮐﻨـﺪ دﺳـﺘﺶ را ﺑﺒﺮﻧـﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ آﻧﺮا ﺑـﺪم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻤﯿﺮاﻧﺪ زﺑﺎﻧﺶ را ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ ﻣﺮدي ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﻌﺮدي ﺑﻮد ﮐﻪ از‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﺧـﺒﺮ داﺷﺖ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺰرﺗﺸﺘﯿـﺎن ﺗﻌﺼﺐ ﻣﯿﻮرزﯾـﺪ‪ .‬وي ﺑـﺎ اﺗﮑـﺎء ﺑﻘﻮل ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺠﺎﻣـﺎﺳﭗ ﺣﮑﯿﻢ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﻘﺎرن اﯾﺎم ﻣﮑﺘﻔﯽ و ﻣﻘﺘـﺪر ﺣﮑﻮﻣﺖ از دﺳﺖ ﻋﺮب ﺑﯿﺮون ﻣﯿﺮود و ﺑـﺪﺳﺖ ﻋﺠﻢ ﻣﯿﺎﻓﺘـﺪ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﻮﻋﻮدي در‬
‫ﻫﻤـﺎن اﯾﺎم ﺑﻮدهاﻧـﺪ و ﭼﻨـﺪ ﺗﻦ از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻫﻢ ﺑﻬﻤﯿﻦ دﻋﻮي ﻗﯿﺎم ﮐﺮده و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ در اﺣﺴﺎء ﻗﯿﺎم ﻧﻤﻮد و ﺑﮑﻌﺒﻪ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺮدم و ﺣﺠﺎج را ﮐﺸﺖ و ﮐﻌﺒﻪ را ﻏﺎرت ﮐﺮد و ﭼﻮن ﺷﮑﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻤﺴﺘﻘّﺮ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻬﺮ »ﻫﺠﺮ« ﺑﺎزﮔﺸﺖ و‬
‫ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و در آن ﻗﺼﯿﺪه ﺧﻮد را ﻣﻮﻋﻮدي داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﺑﺰودي ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و ﺷﺮق و ﻏﺮب زﻣﯿﻦ‬
‫را در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ »‪.«1‬‬
‫ﺑﺴـﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼـﺪ ﻣﻠّﯽ دﻋﻮت ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ در اﯾﺮان ﻗﺮن ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم رواج ﺑﺴـﯿﺎر ﯾﺎﻓﺖ و اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺮ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ رﺟﺎل ﻋﺮﺿـﻪ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ رد ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼ اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان اﻟﻮرﺳﻨﺎﻧﯽ اﻟﺮازي از دﻋﺎت اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪﯾﻢ ﮔﺮوﻫﯽ از دﯾﻠﻤﯿﺎن را ﺑﻤﺬﻫﺐ ﺑﺎﻃﻨﯽ درآورد و در‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﻫﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﺸﻌﺮاﻧﯽ و ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﺮوزي و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻨﺴﻔﯽ و اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺑﻨﺪاﻧﻪ« ﻣﺸـﻐﻮل ﻧﺸﺮ دﻋﻮت اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ رﺟﺎل و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‬
‫را ﺑﺎ ﺑﺴـﯿﺎري از رﺟﺎل ﺑﺨﺎرا ﺑﻤﺬﻫﺐ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯽ درآوردﻧﺪ‪ .‬ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ در اواﺧﺮ ﺣﯿﺎت ﺧﻮد ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻤﺼـﺮ داﺷـﺖ‬
‫وﻟﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎن درﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ او ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻓﺎﻃﻤﯽ ﻋﺪهﯾﯽ از ﺳﻼﻃﯿﻦ و اﻣﺮاي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ اﺑﯿﺎت‪:‬‬
‫اﻏّﺮﮐﻢ ﻣﻨﯽ رﺟﻮﻋﯽ اﻟﯽ ﻫﺠﺮو ﻋﻤﺎ ﻗﻠﯿﻞ ﺳﻮف ﯾﺄﺗﯿﮑﻢ اﻟﺨﺒﺮ‬
‫اذا ﻃﻠﻊ اﻟﻤﺮﯾﺦ ﻓﯽ ارض ﺑﺎﺑﻞو ﻗﺎرﻧﻪ اﻟﻨﺠﻤﺎن ﻓﺎﻟﺤﺬر اﻟﺤﺬر‬
‫اﻟﺴﺖ اﻧﺎ اﻟﻤﺬﮐﻮر ﻓﯽ اﻟﮑﺘﺐ ﮐﻠﻬﺎاﻟﺴﺖ اﻧﺎ اﻟﻤﺒﻌﻮث ﻓﯽ ﺳﻮرة اﻟﺰﻣﺮ‬
‫ﺳﺎﻣﻠﮏ اﻫﻞ اﻻرض ﺷﺮﻗﺎ و ﻣﻐﺮﺑﺎاﻟﯽ ﻗﯿﺮوان اﻟﺮوم و اﻟﺘﺮك و اﻟﺨﺰر رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ﭼﺎپ دوم ص ‪173‬‬
‫اﯾﺮان را ﺑﻤـﺬاﻫﺐ ﻓﺎﻃﻤﯽ دﻋﻮت ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ ازﯾﻦ ﻗﻮم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺄﻣﻮﻧﯿﻪ ﺧﻮارزم دﻋﻮت او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ازﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻌﻀـﯽ از رﺟﺎل ﺧﺮاﺳﺎن ﻣـﺬﻫﺐ ﺑﺎﻃﻨﯽ را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧـﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻤﺠﻮري ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »داﻧﺸﻤﻨﺪ« ﻗﺒﻮل اﯾﻦ دﻋﻮت ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻣﺜﻞ اﻣﯿﺮك ﻃﻮﺳﯽ‪.‬‬
‫ﻋﻠّﺖ ﻋﺪم ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﻗﻄﻌﯽ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ در اﯾﻦ دﻋﻮات آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﻗﺪرت و رواﺟﯽ در ﮐﺎرﺷﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﺗﺮﮐﺎن‬
‫و ﻧﻔﻮذ آﻧﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺮﮐﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﺳـّﻨﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﻘﺎﯾﺪﺷﺎن ﻣﻘﺮون ﺑﺎ ﺗﻌﺼﺐ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮد و ﺿﻤﻨﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﯾﺮان و ﺣﻔﻆ رﺳﻮم آن‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﻣﺨﺎﻟﻒ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و ﻗﺮاﻣﻄﻪ و دﻋﺎﺗﺸﺎن ﻫﻤﮑﺎري ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮا در اﺿﻤﺤﻼل آﻧﺎن ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺒﺎرزه ﺷﺪﯾﺪي در ﻋﺮاق و اﯾﺮان ﺑﺎ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﺷـﺮوع ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﺤﻤﻮد ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻘﺘـﻞ ﺷـﯿﻌﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و ﻗﺮاﻣﻄﻪ و ﻟﻮﻋﯽ ﺗﻤـﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷـﺪت اﯾﻦ ﻣﺒﺎرزه اﻓﺰوده ﺷـﺪ و اﻧﺪكاﻧـﺪك اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻤـﺬﻫﺐ‬
‫ﺑـﺎﻃﻨﯽ وﺳـﯿﻠﻪﯾﯽ ﺑﺮاي اﺗﻬـﺎم ﻣﺮدم ﺷـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺼـﺪ ﻣﺼﺎدره اﻣﻮال ﯾﺎ ﺷـﮑﻨﺠﻪ و آزار و ﻗﺘﻞ ﮐﺴـﯽ در ﻣﯿﺎن ﺑﻮد او را ﺑﻘﺮاﻣﻄﻪ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯿﺪاﺷﺘﻨﺪ »‪ «1‬و ﻣﺤﻤـﻮد ﺧـﻮد ﻣﯿﮕﻔﺖ ﮐﻪ »ﻣﻦ از ﺑﻬﺮ ﻋّﺒﺎﺳـﯿﺎن اﻧﮕﺸﺖ در ﮐﺮدهام در ﻫﻤﻪ ﺟﻬـﺎن و ﻗﺮﻣﻄﯽ ﻣﯽﺟـﻮﯾﻢ و آﻧﭽﻪ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ آﯾﺪ و درﺳﺖ ﮔﺮدد ﺑﺮدار ﻣﯽﮐﺸـﻨﺪ« »‪ «2‬و ﺑﻬﺮﺣﺎل ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﻗﺮاﻣﻄﻪ و ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ را از ﻫﺮﻓﺮﻗﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺣﺘﯽ از ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎري و ﻣﺠﻮس ﻫﻢ ﺑﺮاي اﺳﻼم زﯾﺎنآورﺗﺮ و ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﺘﺮ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﻏﻨﯽ و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻓﯿﺎض ص ‪185 ،184 ،183 ،180‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ص ‪183‬‬
‫)‪ -(3‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﺣﻮال ﻗﺮاﻣﻄﻪ و ﻋﻘﺎﯾـﺪ آﻧﺎن رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق ﭼﺎپ دوم ص ‪ .188 -169‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪-295‬‬
‫‪ .296‬ﺗﺠـﺎرب اﻻﻣﻢ اﺑﻦ ﻣﺴـﮑﻮﯾﻪ ج ‪ 1‬ص ‪ 34 -33‬ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ ذﯾﻞ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪ .278‬ﺳﯿﺎﺳـﺘﻨﺎﻣﻪ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ص‬
‫‪ .282 -277‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ ج ‪ 3‬ص ‪ 330 -324‬و ‪ .338‬ﺗﺒﺼﺮة اﻟﻌﻮام ص ‪ .184‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎي ﺟﻮﯾﻨﯽ ج ‪ 3‬ص ‪.87‬‬
‫اﻟﺤﻀﺎره اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ ج ‪ 2‬ص ‪58 -53‬‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و آﻏـﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺗﺼـّﻮف ﯾﮑﯽ از ادوار ﻣﻬﻢ ﺷـﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و درﯾﻦ ﻋﺼـﺮ از اﯾﺮان ﻣﺮدان ﺑﺰرﮔﯽ در اﯾﻦ راه‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻨﺸﺮ ﻣﻘﺎﻻت ﻓﺮﻗﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻋـﺪه ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﺸﺎﯾـﺦ ﻋﺎﻟﯽﻣﻘـﺎم ﺗﺼّﻮف در ﺧﺮاﺳـﺎن ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪاﻧﺪ از ﻗﺒﯿـﻞ‪ :‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ اﻟﺮازي )م‪ (258 .‬و اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻀـﺮوﯾﻪ ﺑﻠﺨﯽ و اﺑﻮ ﺗﺮاب ﻧﺨﺸﺒﯽ )م‪ (245 .‬و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴـﻄﺎﻣﯽ )م‪ «1» (261 .‬و اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺣـﺪاد ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )م‪ (264 .‬و ﺣﻤﺪون ﻗّﺼﺎر‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﻧﺎﺷﺮ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻣﻼﻣﺘﯿﻪ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر )م‪ (271 .‬و اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن اﻟﻨﯿﺴﺎﺑﻮري )م ‪.(298‬‬
‫در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم دﻧﺒـﺎﻟﻪ ﺗﻌﻠﯿﻤـﺎت اﯾﻦ ﻣﺸﺎﯾـﺦ اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﻣﺮدان ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﯿﺎن ﺻﻮﻓﯿﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ ﻣﺰاﺣﻢ ﺷﯿﺮازي )م‪ (345 .‬در ﻓﺎرس و اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﺮازي )م‪ 303 .‬ﯾﺎ ‪ (304‬در ري و ﺟﺒﺎل و اﺑﻮ ﺑﮑﺮ وّراق‬
‫ﺗﺮﻣﺬي ﺷﺎﮔﺮد اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﻀـﺮوﯾﻪ در ﺑﻠﺦ و اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﮑﯿﻢ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي )م‪ (342 .‬و ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﺒﯿﻀﺎوي )ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺴﺎل ‪(309‬‬
‫ﮐﻪ در ﺑﻐﺪاد ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد و ﻣﻮﺳـﯽ اﻻﻧﺼﺎري از ﺷﺎﮔﺮدان ﺳـّﺮي ﺳﻘﻄﯽ ﮐﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 320‬ﻓﻮت ﮐﺮده و در ﻣﺮو ﺑﻨﺸـﺮ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﺛﻘﻔﯽ )م‪ (328 .‬ﮐﻪ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ و اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺮﺗﻌﺶ‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﮐﻪ ﺷﯿﺦ وﻗﺖ ﺧﻮد در ﺑﻐﺪاد ﺑﻮد )م‪ (328 .‬و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻨﺪار ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺷﯿﺮازي ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻦ ارﺟﺎن ﺑﻮد )م‪ (353 .‬و اﺑﻮ ﻋﺒﺪ‬
‫اﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﻔﯿﻒ ﺷـﯿﺮازي ﮐﻪ در ﺷﯿﺮاز ﺑﻨﺸﺮ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ )م‪ 371 .‬ﯾﺎ ‪ (391‬و ﺷﯿﺦ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﺴﺮﺧﺴﯽ ﭘﯿﺮ ﺷﯿﺦ‬
‫اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ در ﺳـﺮﺧﺲ و ﺷـﯿﺦ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس اﻟﻘﺼﺎب اﻵﻣﻠﯽ ﭘﯿﺮ ﺷﯿﺦ اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ در آﻣﻞ و ﺷﯿﺦ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ دّﻗﺎق ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‬
‫)م‪ (405 .‬در ﻧﯿﺸـﺎﺑﻮر و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺧﺮﻗـﺎﻧﯽ )م‪ (425 .‬در ﺧﺮﻗـﺎن و اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﻓﻀﻞ اﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ ﻣﯿﻬﻨﯽ )م‪ (440 .‬در‬
‫ﻣﯿﻬﻨﻪ و ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و ﺷﯿﺦ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻠّﻤﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )م‪ (412 .‬و ﺷﯿﺦ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬و ﺑﻘﻮﻟﯽ ‪ 304‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ ﭼﺎپ ﻫﻨﺪ ‪59‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﻗﺸﯿﺮي از داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺑﺰرگ ﺻﻮﻓﯿﻪ )م‪ (465 .‬در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺮﺷـﻤﺮدهاﯾﻢ ﻋﺪه ﻣﻌﺪودي از ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺑﺰرگ ﺗﺼّﻮف در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﮐﺜﺮت‬
‫ﻋـﺪد ﻣﺸﺎﯾـﺦ ﺻﻮﻓﯿﻪ در آن روزﮔﺎر آﮔﺎه ﺷﻮد ﺑﺎﯾـﺪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺟﻼﺑﯽ ﻫﺠﻮﯾﺮي را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﻋﻬﺪ او ﺳـﯿﺼﺪ ﺗﻦ از‬
‫ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺑﺰرگ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ را ﻣﺸﺮب ﺧﺎﺻﯽ در ﺗﺼّﻮف ﺑﻮد »‪ «1‬و در ﻫﻤﯿﻦ روزﮔﺎر اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫از ﺻﻮﻓﯿﻪ را در ﺷﯿﺮاز ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫در اﯾﻦ اﯾﺎم در ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در اﯾﺮان ﺧﺎﻧﻘﺎﻫﻬﺎي ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮد و در ﮐﺘﺎب اﺳـﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﻨﺎم ﭼﻨﺪ‬
‫ﺧﺎﻧﻘﺎه در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻨﺎ ﮐّﺮاﻣﯿﻪ ﻫﻢ ﺧﺎﻧﻘﺎﻫﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪدي در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﻫﺎد ﭘﺸﻤﯿﻨﻪ ﭘﻮش آن ﻃﺎﯾﻔﻪ در آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ »‪«3‬‬
‫در ﺧﺎﻧﻘﺎﻧﻬﺎي ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻫﻤﻮاره ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﯽ از اﻫﻞ ﺗﺼّﻮف ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺴﺐ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت در ﻧﺰد ﭘﯿﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و‬
‫اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در ﺑﻌﻀـﯽ از ﺧﺎﻧﻘﺎﻧﻬـﺎ زﯾﺎد ﻣﻌﻤﻮل ﺷـﺪه ﺑﻮد ﺳـﻤﺎع اﻏﺎﻧﯽ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ و ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ و رﻗﺺ ﺑﻮد و اﻟﺒﺘﻪ دﺳـﺘﻪﯾﯽ از ﺻﻮﻓﯿﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﯾﻦ اﻣﺮ اﻧﮑﺎري داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ روي ﻫﻢ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ زﻫﺪ و ﻧﯿﮑﻮرﻓﺘﺎري و ﻧﻈﻢ ﺧﺎﻧﻘﺎﻧﻬﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن و ﻋﺮاق و ﻓﺎرس دﺳﺘﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ از آﻧﺎن در ﺧﺎﻧﻘﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ و ﻣﯿﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻧﻔﻮذ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﯿﻦ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ و آﻧﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﺑﺮوز ﻣﯿﮑﺮد و ﮔﺎه ﮐﺎر اﯾﻦ اﻧﮑﺎر ﺑﺘﻬﺪﯾﺪ ﻗﺘﻞ و آزار و اﯾﺬاء ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫در اﺣﻮال اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ از ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﺪﺳﺖ اﺋﻤﻪ ﻓﻘﻪ آن ﺷـﻬﺮ ﺑﺮ ﺿﺪ او ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺷـﺮح ﻣﻔﺼـﻠﯽ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ »‪ «4‬و در ﺣﺪود ﯾﮑﻘﺮن ﭘﯿﺸﺘﺮ ازﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب ص ‪216 ،174‬‬
‫)‪ -(3‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ ج ‪ 2‬ص ‪21 -20‬‬
‫)‪ -(4‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﭼﺎپ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ ص ‪82 -77‬‬
‫واﻗﻌﻪ در ﺑﻐﺪاد ﮐﺎر آن اﻧﮑﺎر و اﺧﺘﻼف ﺑﻘﺘﻞ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺗﺼّﻮف ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺣّﻠﺎج ﺑﻮﺿﻌﯽ ﻓﺠﯿﻊ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺘـﻞ ﺑﻔﺘﻮاي ﻓﻘﻬـﺎ و ﺑﺎﻣﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﮑﺘﺎبﻓﺮوﺷﺎن ﻓﺮﻣﺎن داده ﺷـﺪ ﮐﻪ از ﺧﺮﯾـﺪ و ﻓﺮوش ﮐﺘﺐ ﺣّﻠﺎج ﺧﻮدداري ﮐﻨﻨﺪ‬
‫»‪.«1‬‬
‫ﻋﻠّﺖ اﺻـﻠﯽ اﺧﺘﻼف اﺋﻤﻪ دﯾﻦ ﺑﺎ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﻣﺮي اﺳﺎﺳـﯽ ﺑﻮد و آن اﺷﺎﻋﻪ ﻓﮑﺮ وﺣﺪت وﺟﻮدﺳﺖ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ دﺳـﺘﻪﯾﯽ از ﺻﻮﻓﯿﺎن‬
‫اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ‪ .‬ﻧـﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﺑـﺎﯾﻦ ﻣﯿﮑﺸـﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺸﺎﯾـﺦ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺳـﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ داّل ﺑﺮ ﻇﻬﻮر و ﺟﻠﻮه ﺣّﻖ در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ و از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ در ﺧﻮد آﻧـﺎﻧﺴﺖ ﺑﺮ زﺑـﺎن آورﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻔّﻮه ﺑـﺎﯾﻦ اﺻـﻞ ﻣﻌﻤﻮﻻـ ﺳـﺒﺐ ﺗﮑﻔﯿﺮ آﻧـﺎن ﺑﻮد و ﺣّﻠﺎج ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از آن ﻗﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﻓﻘﻬﺎء ﺑﻐﺪاد و ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪ 309‬ﺑﻘﺘﻞ رﺳـﯿﺪ و ﻗﺘﻞ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺸﻠﻤﻐﺎﻧﯽ »‪ «2‬در ﺳﺎل ‪ 322‬ﻫﻢ ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ در ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﺎ ﺷﺮح ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﺼّﻮف ﻫﻢ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺷﺮوع ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻫﻤﯿﻦ دوره اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟّﺘﻌّﺮف ﮐﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ اﻟﺒﺨﺎري ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﺑﻌﺪ ﺑﺪﺳﺖ اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺴـﺘﻤﻠﯽ ﺑﺨﺎري ﺑﭙﺎرﺳﯽ ﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪ‪ ،‬و ﮐﺘﺎب ﻗﻮت‬
‫اﻟﻘﻠﻮب از اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ ﻣّﮑﯽ )م‪ ،(386 .‬و ﮐﺘﺎب اﻟّﻠﻤﻊ از اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺳّﺮاج ﻃﻮﺳﯽ )م‪ (378 .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و اﯾﻦ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺳﺮاج را »ﻃﺎوس اﻟﻔﻘﺮا‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و او را ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﺳﺖ در ﻋﻠﻢ ﻃﺮﯾﻘﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻣﺴﮑﻦ وي ﻃﻮس ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺧﺎﮐﺶ آﻧﺠﺎﺳﺖ »‪«.«4‬‬
‫ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺻﻮﻓﯿﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻞ ﮐﺮاﻣﺎت آﻧﺎن ﻫﻢ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺷـﯿﻮع ﯾﺎﻓﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب درﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬وي در دو ﻧﻤﻂ اﺧﯿﺮ از ﮐﺘﺎب اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت ﺧﻮد ﺑﺤﺚ دﻗﯿﻘﯽ در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻋﺮﻓﺎ و ﺗﻌﺮﯾﻒ زاﻫﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرة اﻻـرض ص ‪ .294‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ ج ‪ 1‬ص ‪ .82 -76‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ ج ‪ 3‬ص ‪ .393 -388‬ﻟا ﺤﻀﺎرة‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ج ‪ 2‬ص ‪51 -43‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺸﻠﻤﻐﺎن ﯾﮑﯽ از ﻗﺮاء واﺳﻂ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﮐﺎﻣﻞ ﻟا ﺘﻮارﯾﺦ اﺑﻦ اﻻﺛﯿﺮ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪322‬‬
‫)‪ -(4‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﭼﺎپ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،1332‬ص ‪27‬‬
‫و ﻋﺎرف و ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺗﺼﺎل ﻧﻔﻮس ﺑﻌﻘﻞ ﻓّﻌﺎل و اﻃﻼع ﺑﺤﻘﺎﯾﻖ ازﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬و ﻣﺮاﺣﻞ ﮐﻤﺎل و ﺳﯿﺮ روﺣﯽ ﻋﺮﻓﺎ‪ ،‬و ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺸﻒ و ﺷﻬﻮد‬
‫و ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎء آورده و ﺑﺎﺗﮑﺎء ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺧﻮد اﯾﻦ اﻣﻮر را اﺛﺒﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ و ازﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻗﺴﻤﺘﯽ از رﺳﺎﻻت ﺧﻮد اﺷﺎرات‬
‫و رﻣﻮز و ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎﺗﯽ در ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺘﺼّﻮف دارد و از اﯾﻦ رﺳﺎﻻـﺗﺴﺖ‪ :‬ﺣّﺚ اﻟـﺬﮐﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻫـّﯿ ﮥ اﻟﺤﺰن‪ ،‬ﺣّﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن‪ ،‬اﻟﺨﻠﻮة‪ ،‬اﻟـﺪﻋﺎ‪،‬‬
‫اﻟﺰﻫﺪ‪ ،‬اﻟﺼﻼة و ﻣﺎﻫﯿﺘﻬﺎ‪ .‬رﺳﺎﻟﮥ اﻟﻄﯿﺮ‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﻌﺸﻖ‪ ،‬اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻠﺪﻧّﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﺳﻼﻣﺎن و اﺑﺴﺎل‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ﮐﻠﻤﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬ﻓﯽ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎت‬
‫اﻻرواح ﺑﻌﺪ ﻣﻔﺎرﻗﮥ اﻻﺷﺒﺎح‪ ،‬ﺑﯿﺎن اﻟﻤﻌﺠﺰات و اﻟﮑﺮاﻣﺎت‪ ،‬ﻣﻮاﻗﻊ اﻻﻟﻬﺎم‪.‬‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻌﻠﻮم ﻇﺎﻫﺮ و ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪاﻧﺴـﺘﻦ آن ﺑﺮاي وﺻﻮل ﺑﺤﻀـﺮت ﺣّﻖ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻔﻘﻬﺎ و ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ و ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﻧﮑﺎر‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﺣـﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﯿﻢ رﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻗـﺎل )ﻗـﺎﻟﺖ( و دور ﻣﺎﻧـﺪن از ﻋﻠﻢ ﺣﺎل )ﺣﺎﻟﺖ( ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻨﺎﺑﻮد ﮐﺮدن ﮐﺘﺐ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻋﻠﻢ ﻇﺎﻫﺮ را ﭼﻮن »ﻣﻄّﻠﻘﻪ« ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯿﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ »ﺑـﺪا ﻣﻦ ﻫﺬا اﻻﻣﺮ ﮐﺴـﺮ اﻟﻤﺤﺎﺑﺮ و‬
‫ﺧﺮق اﻟﺪﻓﺎﺗﺮ و ﻧﺴﯿﺎن اﻟﻌﻠﻮم« »‪.«1‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬راﺟﻊ ﺑﮑﯿﻔﯿﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﻇﺎﻫﺮ و از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﮐﺘﺐ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺳـﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﭼﺎپ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ ص‪:‬‬
‫‪50 -47‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم وﺿﻊ ﻋﻠﻮم در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫اﺷﺎره‬
‫دورهﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻣـﺎﺳﺖ از ﺣﯿﺚ ﺗﮑﺎﻣـﻞ ﻋﻠﻮم و ﻇﻬﻮر ﻋﻠﻤـﺎي ﺑﺰرگ ﻣﻬﻤـﺘﺮﯾﻦ دوره اﺳـﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺮن ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﻤﺎي دوره اﺳـﻼﻣﯽ در ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻌﺐ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﻘﻠﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﺎﺻﻞ زﺣﻤﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم‬
‫در اﯾﻦ دوره ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت اﻧﺤﻄﺎط ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﺧﺎﺻﻪ اﻟﻬﯿﺎت و رﯾﺎﺿﯿﺎت در ﻫﻤﯿﻦ دوره ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ ﻟﯿﮑﻦ اﺛﺮ‬
‫آن در دوره ﺑﻌﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ ﮐﻪ دوره ﺗﺴـّﻠﻂ ﺗﺮﮐﺎن و ﻗﺪرت ﻓﻘﻬﺎﺳﺖ آﺷـﮑﺎر ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره‬
‫ﺷﺎﻫـﺪ ﺟﺮﯾﺎﻧﻬـﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳـﻼﻣﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺧﺎّﺻﻪ ﮐﻼم و ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻓﺮوع آن ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ دوره از ﻃﺮﻓﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﻮم ﻣﺘﺪرﺟﺎ ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻗﺪرت ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و از ﺟﺎﻧﺒﯽ ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر را در ﻋﻠﻮم ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯿﺂوردﻧﺪ و ﭼﻮن ازﯾﻦ ﻋﻬﺪ‬
‫ﺑﮕﺬرﯾﻢ ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌّﻤﻖ ﻋﻠﻤﺎ و اﺗﻘﺎن ﻋﻤﻞ آﻧﻬﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ‪.‬‬
‫رواج ﻋﻠﻢ‬
‫راﺟﻊ ﺑﺮواج ﻋﻠﻢ در اﯾﺮان دوره ﻣﺬﮐﻮر اﺷﺎرات ﻣﺘﻌﺪد در دﺳﺖ دارﯾﻢ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﻧﻮﯾﺴﺎن ﻗﺮن ﻣﺬﮐﻮر از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺎل‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻋﻠﻤـﺎ در ﺑﻼد ﻣﻬﻢ از ﻗﺒﯿﻞ ﺷـﯿﺮاز و ري و اﺻـﻔﻬﺎن و دﯾﻨﻮر و ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و ﺑﺨﺎرا و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ دادهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ‬
‫رواج ﻋﻠﻢ و ادب‬
‫و اﺣﺘﺮام ﻋﻠﻤﺎ و ادﺑﺎﺳﺖ و ﻏﺎﻟﺐ ﮐﺘﺐ رﺟﺎل ﻫﻢ ﻧﺎﻃﻖ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﻣﺮدﻣﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪ و داﻧﺶدوﺳﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ و وزراء آﻧـﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻤﺘﺮ از ﺣﻠﯿﻪ ﻋﻠﻢ و ادب ﻋـﺎري و ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻋﻠﻤﺎ و ﺑﻠﻐﺎء ﻋﺼـﺮ ﺧﻮد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد و اﻟﻤﻬﻠﺒﯽ و ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ اردﺷـﯿﺮ و اﺑﻦ ﺳﻌﺪان و‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ از وزراء ﻣﺸـﻬﻮر آل ﺑﻮﯾﻪ و ﻫﺮﯾﮏ در ﯾﮑﯽ از ﻓﻨﻮن و ﻋﻠﻮم ﺳﺮآﻣﺪ اﻗﺮان ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﻌﻤﯽ و ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ و‬
‫ﻋﺘﺒﯽ در دوﻟﺖ ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺴـﻬﻠﯽ )ﯾـﺎ اﻟﺴـﻬﯿﻠﯽ( در دوﻟﺖ ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫـﺎن ﮐﻪ ﭼﺮاﻏﻬـﺎي درﺧﺸـﻨﺪه ﻋﻠﻢ و ادب در ﻣﺸـﺮق‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل را در ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺎﻫﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻣﯿﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ و ﻋﺰ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﺨﺘﯿﺎر‪ ،‬و ﺗﺎج اﻟﺪوﻟﻪ ﭘﺴﺮ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻋﻠﻤﺎ و ادﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢ از ﻋﻠﻢ و ادب اﻃﻼﻋﺎت واﻓﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫رواج ﮐﺘﺐ‬
‫از ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯿﻬﺎي ﻋﻠﻤﺎي اﯾﻦ ﻋﺼﺮ رواج ﮐﺘﺐ و وﺟﻮد ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي از آﻧﻬﺎ در ﺑﺎزارﻫﺎي وّراﻗﺎن )ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﺎن( ﻫﺮﺷﻬﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از ﺑﺎزارﻫﺎي وّراﻗﺎن ﻣﺜﻞ ﺑﺎزار ﺑﻐﺪاد ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﮐﺘﺐ ﺑﺴﯿﺎر از اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد ﻣﺤﻠﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﺟﺘﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫ﺣﮑﻤﺎ و ﺑﺤﺚ و ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ از اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺳﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ و ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻐﺪاد ﮐﻪ در ﺑﺎزار‬
‫وّراﻗﺎن ﺑﻐﺪاد ﻧﺰدﯾﮏ دروازه ﺑﺼـﺮه ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯿﺪادﻧﺪ و اﺷـﺨﺎص ﻣﺸـﻬﻮري ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎي ﺻـﯿﻤﺮي و اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻧﻮﺷـﺠﺎﻧﯽ و اﺑﻮ ﺑﮑﺮ‬
‫ﻗﻮﻣﺴـﯽ و ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺪي و ﺟﺰ آﻧﺎن در آن اﺟﺘﻤﺎع ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺒﺤﺚ و ﻧﻈﺮ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و‬
‫اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪي اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﺎﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻨﺎم اﻟﻤﻘﺎﺑﺴﺎت دارد‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎ‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺮن در ﻫﺮﯾـﮏ از ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺰرگ ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪﯾﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺘﺐ آﻧﻬـﺎ از راه وﻗﻒ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﯿﺂﻣـﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را‬
‫ﺑﺠﻤﻊ ﮐﺘﺐ و ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬـﺎي ﺑﺰرگ وﻟﻊ ﺷﺪﯾـﺪ ﺑﻮد ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﺑﻐـﺪاد و ري و ﺑﺨـﺎرا و ﻏﯿﺮه ﺧﻠﻔـﺎ و ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن ﺑﻮﯾﯽ و ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎي ﻋﻈﯿﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻐﺮب ﻫﻢ ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي اﻧﺪﻟﺲ و ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻓﺎﻃﻤﯽ ﻣﺼﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎي ﺑﺰرگ‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺜﻼ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﺤﮑﻢ اﻣﻮي ﺻﺎﺣﺐ اﻧـﺪﻟﺲ )م‪ (366 .‬از ﭼﻬـﻞ و ﭼﻬﺎر دﻓﺘﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ ﺣﺎوي ﺑﯿﺴـﺖ‬
‫ورق ﺑﻮد و در آﻧﻬﺎ ﺟﺰ اﺳـﻤﺎء ﮐﺘﺐ ﭼﯿﺰي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻣﻮي ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﺘﺐ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺒﻼد ﻣﺸـﺮق ﻣﯿﻔﺮﺳﺘﺎد‪،‬‬
‫ﻣﯿﮕﻮﯾﻨـﺪ ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ اﻟﺤﮑﻢ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 400000‬ﻣﺠﻠّـﺪ ﮐﺘـﺎب ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ ﺑﺰرگ ﻗـﺎﻫﺮه در ﻗﺼـﺮ ﺧﻠﻔـﺎي ﻓﺎﻃﻤﯽ ﻣﺰّﯾﻦ ﺑﮑﺘﺐ ﻓﺮاوان ﺑﻮد‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﻤﺎره آﻧﻬﺎ را ﺗﺎ ‪ 1600000‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ازﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎره ﮐﺘﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻌﻠﻮم اواﺋﻞ ‪ 18000‬ﺑﻮد »‪.«1‬‬
‫در ﺑﻐـﺪاد ﻫﻢ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎي ﻋﻈﯿﻢ داﺋﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺸـﻬﻮر »ﺑﯿﺖ اﻟﺤﮑﻤـﮥ« ﯾﺎ »ﺧﺰاﻧﮥ اﻟﺤﮑﻤﮥ« ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠّﻤﻊ داﻧﺸـﻤﻨﺪان‪ ،‬ﮐﻪ از‬
‫دوره ﻫـﺎرون اﯾﺠـﺎد ﺷـﺪه و در ﻋﻬـﺪ ﺧﻼـﻓﺖ ﻣـﺄﻣﻮن ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم داﺋﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا اﺑﻦ اﻟﻨـﺪﯾﻢ اﻟﻮّراق ﻣﺆﻟﻒ‬
‫اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ )م‪ (385 .‬آﻧﺮا وﺻﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻌـﺪ از آن ﺗﺎرﯾـﺦ ﻫﻢ ﮔﻮﯾﺎ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﺗﺎﺗﺎر ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد )‪ 656‬ﻫﺠﺮي( ﻫﻤﭽﻨﺎن داﯾﺮ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺼـﺮ در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬـﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ را در ﺷـﯿﺮاز دﯾـﺪه و درﺑﺎره آن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﯿـﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺎ ﻋﻬﺪ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ در اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ در آن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺘﺐ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻬﺮﯾـﮏ از اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم در اﺗﺎﻗﻬـﺎي ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺟﻤﻊ آﻣـﺪه ﺑﻮد و اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖﻫـﺎﯾﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺘﺐ در آﻧﻬﺎ ﺛﺒﺖ ﺷـﺪه ﺑﻮد‬
‫»‪ .«3‬اﺑـﻮ اﻟﻔﻀـﻞ ﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿـﺪ وزﯾﺮ ﻣﻌﺮوف آل ﺑﻮﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺣـﺎوي ﺻـﺪﺑﺎر ﮐﺘـﺎب در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ و اﻧﻮاع ﺣﮑﻢ و آداب‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد او از ﻫﻤﻪ اﻣﻮاﻟﺶ ﻋﺰﯾﺰﺗﺮ ﺑﻮد و ﺧﺎزن آﻧﻬﺎ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ ادﯾﺐ و ﻣﻮرخ و ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪.«4‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮد و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد )م‪ (384 .‬ﻫﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ج ‪ 1‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ص ‪.155 -154‬‬
‫ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﯾﺰي ج ‪ 1‬ص ‪ 409‬و ‪ 458‬و ج ‪ 2‬ص ‪ .342‬اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ اﻟﻬﺠﺮي ج ‪ 1‬ص ‪287 -286‬‬
‫)‪ -(2‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﺤﮑﻤﮥ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺘﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 1‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ص ‪50 -48‬‬
‫)‪ -(4‬راﺟﻊ ﺑﺎﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺠﻠﺪ ﺳﻮم از ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‬
‫درﯾﻦ اﻣﺮ از اﺳـﺘﺎد ﺧﻮد ﭘﯿﺮوي ﮐﺮده ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ او را ﺑﻮزارت ﺧﻮد دﻋﻮت ﮐﺮد از ﻋـﺬرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ آورده‬
‫ﺑﻮد ﯾﮑﯽ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻤـﻞ اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺮاي او دﺷﻮارﺳﺖ زﯾﺮا ﻓﻘﻂ از ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻢ ﭼﻬﺎر ﺻـﺪﺑﺎر ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ دارد‪ .‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ او در ده‬
‫ﻣﺠّﻠـﺪ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ ﻋﻈﯿﻢ ﺑﻌـﺪ از ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﻫﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ري را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮد از آن ﺧﺰاﻧﻪ‬
‫ﮐﺘﺐ ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﮑﻼم را ﺑﯿﺮون ﮐﺸـﯿﺪ و آﺗﺶ زد و ﺑﺎز در ﺣﻮادث ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻐﻠﺒﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ ﺷﻬﺮ ري ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ او از‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺰرگ ﺷـﻬﺮ ري ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﻓﻼﺳـﻔﻪ و ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﮐﺘﺐ ﻧﺠﻮم را ﺳﻮﺧﺖ و از ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﮐﺘﺐ ﺻﺪﺑﺎر ﮐﺘﺎب از ري ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ‬
‫ﺑﺮد »‪.«1‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 383‬اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ اردﺷـﯿﺮ وزﯾﺮ ﺻـﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﻪ و ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ دار اﻟﻌﻠﻤﯽ در ﺑﻐﺪاد ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﮐﺮد و اﯾﻦ دار اﻟﻌﻠﻢ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻋﻈﯿﻤﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺴـﻠّﻂ ﺳﻼﺟﻘﻪ ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد در ﺳﺎل ‪ 447‬دﭼﺎر ﻧﻬﺐ و ﺣﺮق ﺷـﺪ و ﻋﺪد ﮐﺘﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ از ده ﻫﺰار‬
‫ﻣﺘﺠﺎوز ﺑﻮد »‪«2‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯿﮑﻪ اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ )م‪ (488 .‬وارد ﺑﻐﺪاد ﻣﯿﺸﺪ ده ﺑﺎر ﺷﺘﺮ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ »‪ .«3‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪262 1‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎ ‪ .....‬ص ‪260 :‬‬
‫ي از ﮐّﺘـﺎب ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﺑﻨـﺎم اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﻮار ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﯾﯽ در ﺷـﻬﺮ راﻣﻬﺮﻣﺰ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ دﯾﮕﺮي در ﺑﺼـﺮه اﯾﺠﺎد ﮐﺮد و ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺂن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ ﻣﻮاﺟﺒﯽ ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد و در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ راﻣﻬﺮﻣﺰ ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮخ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺪرﯾﺲ ﮐﻼم ﺑﺮ روش ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮد »‪.«4‬‬
‫در ﺑﺨﺎرا ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻋﻈﯿﻤﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﺣﺎوي اﻧﻮاع ﮐﺘﺐ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬وي درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺗﺎﻗﻬﺎي ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ و در ﻫﺮﯾﮏ ﺻﻨﺪوﻗﻬﺎﯾﯽ از ﮐﺘﺐ ﺑﻮد‪ ،‬در اﺗﺎﻗﯽ ﮐﺘﺐ ﻋﺮﺑﯽ و ﺷﻌﺮ و در دﯾﮕﺮي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء ﺳﯿﻮﻃﯽ و اﻟﮑﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﻻﺛﯿﺮ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪420‬‬
‫)‪ -(2‬ﮐﺎﻣﻞ ﻟا ﺘﻮارﯾﺦ اﺑﻦ اﻻﺛﯿﺮ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪383‬‬
‫)‪ -(3‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﺳﺒﮑﯽ ج ‪ 3‬ص ‪320‬‬
‫)‪ -(4‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪ .413‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪139‬‬
‫ﻓﻘﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻫﺮﯾـﮏ از اﺗﺎﻗﻬـﺎ ﮐﺘـﺒﯽ در ﯾﮑﯽ از اﺑـﻮاب ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺟـﻮد ﺑﻮد و ﻣﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ اواﺋـﻞ را ﺧﻮاﻧـﺪم و ﺑﻬﺮﭼﻪ ﺣـﺎﺟﺖ‬
‫داﺷﺘﻢ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدم و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم اﺳﻢ آﻧﻬﺎ را ﻫﻢ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺸﻨﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ آﻧﻬﺎ را ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم‬
‫و ﭘﺲ از آن ﻫﻢ ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ »‪ «1‬و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻔﺎده او دﭼﺎر ﺣﺮﯾﻖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺴﯿﺎري ازﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد و ﻣﺜﻼ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل در ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ در ﻣﺮو دوازده ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ دﯾـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﻧﺰدﯾﮏ دوازده ﻫﺰار ﻣﺠّﻠـﺪ ﮐﺘﺎب وﺟﻮد داﺷﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﺧﺰاﺋﻦ ﺑﻘﻮل ﯾﺎﻗﻮت »ﺳﻬﻠﮥ اﻟﺘﻨﺎول« ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﻫﯿﭽﮕﺎه از دوﯾﺴﺖ ﻣﺠّﻠﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﮐﺘﺐ آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﺒﻮد ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﮔﺮو‬
‫ﺑﺪﻫﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻗﯿﻤﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺪوﯾﺴﺖ دﯾﻨﺎر ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﺰاﺋﻦ ﮐﺘﺐ ﮐﻪ ﯾﺎد ﮐﺮدهاﯾﻢ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺎﻣﺸﺎن اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ »‪ «2‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ درﯾﻦ دوره ﭘﺮﺛﺮوت ﮐﻪ‬
‫ﻣﺰّﯾـﻦ ﺑـﻮده اﺳﺖ ﺑﻮﺟـﻮد داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﯽﺷـﻤﺎر و اﻣﺮاي دوﺳـﺘﺪار ﻋﻠﻢ و رﺟـﺎل و ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪان داﻧﺶدوﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬـﺎي ﺧﺼﻮﺻـﯽ و‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﮐﻪ وﻗﻒ ﻣﺪارس و ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻮده ﺷـﻤﺎره ﻧﺪاﺷﺖ و اﮔﺮ در ﺷـﺮح اﺣﻮال رﺟﺎل ﻋﻠﻢ و ادب ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻨﺎم ﺑﺴﯿﺎري ازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺧﺰاﺋﻦ ﺑﺎزﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺎﺟـﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴـﺠﺪ از آﻏﺎز دوره ﻫﺠﺮت ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠّﻤﻊ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ و اﺧـﺬ ﺗﺼـﻤﯿﻤﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت‬
‫دﯾﻨﯽ ﺑﻮد و ﺳـّﻨﺘﯽ ﮐﻪ از ﻋﻬـﺪ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ و ﺧﻠﻔﺎي راﺷـﺪﯾﻦ اﯾﺠﺎد ﺷـﺪ ﺑﻌـﺪ از آﻧﺎن دﯾﺮﮔﺎﻫﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ »‪ .«3‬در اﯾﺮان‬
‫دوره اﺳﻼﻣﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎء اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 2‬ص ‪) 4‬رﺳﺎﻟﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﮐﻪ در آن ﮐﺘﺎب ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ(‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ج ‪ 1‬ص ‪ 286‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫)‪ -(3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘﺎﻟﻪ‪ :‬آﻣﻮزﺷـﮕﺎﻫﻬﺎي اﯾﺮان اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻘﻠﻢ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ اوراق در ﻣﺠﻠﻪ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺳﺎل ﯾﺎزدﻫﻢ ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‬
‫و ﺷ ﺸﻢ‬
‫ﻫﻢ اﯾﻦ ﺳـّﻨﺖ از ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﺑﺒﻌﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و در ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮐﻪ در ﺑﻼد اﯾﻦ ﮐﺸﻮر اﯾﺠﺎد ﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت و ﺷﻮاﻫﺪي‬
‫ﮐﻪ در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﺣﻮزهﻫﺎي ﺗﺪرﯾﺲ داﯾﺮ ﺑﻮد و از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ در ﺳﯿﺴﺘﺎن »‪ «1‬و ﺑﺨﺎرا »‪ «2‬و ﺑﻠﺦ و ﻫﺮات و ﻓﺎرس و ﻏﯿﺮه »‪ .«3‬در‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل از اّﻣﻬﺎت ﺑﻼد اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻮد ازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﺗﻌﻠﯿﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺴﯿﺎر وﺟﻮد داﺷﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻄﺮزي »‪ «4‬و ﻣﺴـﺠﺪ ﻗﺪﯾﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻨﯿﻌﯽ‪ .‬ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻨﯿﻌﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﮐﻪ آﻧﺮا اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣّﺴﺎن ﺑﻦ ﺳـﻌﺪ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر )م‪.‬‬
‫‪ (463‬ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ ﻣﻌﺘـﺒﺮي داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺳـﺎل ‪ 548‬در ﺣﻤﻠـﻪ ﻏﺰان ﺑﻐـﺎرت رﻓـﺖ و داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرﮔﯽ در آﻧﺠـﺎ ﺗـﺪرﯾﺲ‬
‫ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳـﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد اﻟﻌﺘﺒﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺑﺴﺎل ‪ 404‬ﮐﻪ در آن ﻣﺴـﺠﺪ ﻣﺠﻠﺲ اﻣﻼء داﺷﺖ و درﯾﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺤـّﺪﺛﯿﻦ و‬
‫اﺋﻤﻪ وﻗﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ »‪ «5‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺠﺪ ﻋﻘﯿﻞ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺰرﮔﯽ داﺷﺖ »‪.«6‬‬
‫ﻫﺮﯾﮏ از اﺳـﺘﺎدان درﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎﯾﯽ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯿﺪادﻧﺪ و در آﻧﻬﺎ ﺑﺘﻌﻠﯿﻢ ﻋﻠﻮﻣﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺣﺪﯾﺚ و ﻗﺮاءت ﻗﺮآن و ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ و ﻓﻘﻪ‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﺸـﺪ و اﯾﻦ رﺳﻢ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺎﺟـﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ و اﻣﻼء اﺣﺎدﯾﺚ و ﻋﻠﻮم از ﻃﺮف داﻧﺸـﻤﻨﺪان و‬
‫اﺋﻤﻪ ﻣﺸـﻬﻮر ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎ ﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻤﻘﺎم اﺳـﺘﺎد و ارزش ﻣﻮﺿﻮع درس ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﺎه ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﻠﻘﺎت ﺑﯽاﻧﺪازه‬
‫وﺳﻌﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﺮان ﻫﻢ وﺿﻊ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮد و در ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﮐﻪ در ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣﻌﺮوف ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد ازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺣﻠﻘﺎت ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و‬
‫در آﻧﻬﺎ ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺤّﺪﺛﺎن و ﻣﻔّﺴﺮان و ﻗّﺮاء ﺑﺰرگ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺷﯿﺦ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺠﻮﯾﻨﯽ ﭘﺪر اﻣﺎم اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ ﺟﻮﯾﻨﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺨﺎرا ص ‪ 67‬و ‪69‬‬
‫)‪ -(3‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 3‬ص ‪401‬‬
‫)‪ -(4‬راﺣﮥ اﻟﺼﺪور ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪180‬‬
‫)‪ -(5‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 2‬ص ‪98 -97‬‬
‫)‪ -(6‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ ص ‪21‬‬
‫ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 438‬در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻨﺎﻇﺮه و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺧﺎص داﺷﺖ و اﺑﻮ ﺗﺮاب ﻋﺒـﺪ اﻟﺒﺎﻗﯽ اﻟﻤﺮاﻏﯽ در ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﻬﺮ ﺣﻠﻘﻪ‬
‫درس داﺷﺖ و اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ اﻟﺨّﺒﺎزي در ﻣﺴﺠﺪي ﮐﻪ ﺑﻨﺎم او ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯿﻨﻤﻮد و ﺣﺘﯽ ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺸﻬﻮري ﮐﻪ‬
‫از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ از ﻃﺮف ﺳﻼﻃﯿﻦ ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎﯾﯽ در ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻣﺎم ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺤﻠﯿﻤﯽ ﻓﻘﯿﻪ ﻣﻌﺮوف )م‪(403 .‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻨﯿﺸـﺎﺑﻮر رﺳـﯿﺪ از ﺟـﺎﻧﺐ ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﺰﻧﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﺣﻠﻘﻪﯾﯽ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﮔﺮدﯾـﺪ و او در ﺗﻤﺎم ﻣـﺪت اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر در‬
‫ﺣﻠﻘﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺸﻐﻮل اﻣﻼء ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻮد »‪.«1‬‬
‫ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﻬﺎ از ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﻬﻢ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﻮد در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص اﯾﺠﺎد اﻣﺎﮐﻦ ﺧﺎّﺻﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ادﺑﯽ ﺑﻨﺎم‬
‫ﻣـﺪارس ﻣﻌﻤﻮل ﺷـﺪ و اﯾﺮاﻧﯿﺎن در اﯾﺠﺎد اﯾﻦ ﻣـﺪارس از ﻣﯿﺎن ﻫﻤﻪ ﻣﻠﻞ اﺳـﻼﻣﯽ ﺳـﻤﺖ ﺗﻘـّﺪم دارﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺪارس ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮان ﯾﮑﯽ‬
‫ﻣﺪارﺳـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﻌﺮوف ﺑﺪاﻋﯽ ﺻـﻐﯿﺮ )ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺴﺎل ‪ (316‬در آﻣـﻞ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد »‪ .«2‬در ﻃـﺎﺑﺮان از اﻋﻤﺎل ﻃﻮس ﺑﺮاي‬
‫اﻟﺤﺎﺗﻤﯽ )م‪ (396 .‬داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣـﺪرﺳﻪﯾﯽ اﯾﺠﺎد ﺷـﺪ ﮐﻪ در آن ﺑﺘﺪرﯾﺲ ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮد و در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﻫﻢ ﭼﻨﺪ ﻣﺪرﺳـﻪ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻣـﺪرﺳﻪﯾﯽ ﮐﻪ اﻫﻞ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﺮاي اﺑﻦ ﻓﻮرك اﻻﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ )م‪ (406 .‬ﺳﺎﺧﺘﻪ و او را از اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻨﯿﺸﺎﺑﻮر‬
‫آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ در آﻧﺠﺎ ﺗﺪرﯾﺲ ﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﺪرﺳﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي رﮐﻦ اﻟﺪﯾﻦ اﻻﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ )م‪ (418 .‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ »‪.«3‬‬
‫ﻏﯿﺮ ازﯾﻦ ﻣـﺪارس ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﭼﻨـﺪ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮد از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﯿﻬﻘّﯿﻪ ﮐﻪ اﻣﺎم اﺑﻮ‬
‫اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺷـﻌﯿﺐ اﻟﺒﯿﻬﻘﯽ ﻓﻘﯿﻪ ﺷـﺎﻓﻌﯽ )م‪ (324 .‬در ﮐﻮي ﺳـّﯿﺎر ﻧﯿﺸـﺎﺑﻮر اﯾﺠـﺎد ﮐﺮده و اﺳـﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﻋﺘﺒﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﻓﻘﯿﻪ‬
‫ﻣﺸـﻬﻮر در آﻧﺠـﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪ .«4‬اﯾﻦ ﻣـﺪرﺳﻪ را ﻣـﺪرﺳﻪ ﮐﻮي ﺳـّﯿﺎر ﻧﯿﺸـﺎﺑﻮر ﻫﻢ ﻣﯿﮕﻔﺘﻪاﻧـﺪ و اﻣﺎم اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﺤﺴـﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در ﺑﺎب اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﺳﺒﮑﯽ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 3‬ص ‪ 208‬و ‪ 219‬و ‪ 252‬و ‪ 254‬و ‪ 147‬و ﻏﯿﺮه‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ اوﻟﯿﺎء اﻟّﻠﻪ آﻣﻠﯽ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪81‬‬
‫)‪ -(3‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 3‬ذﯾﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ ص ‪158‬‬
‫وي اوﻗﺎت ﻃﻼب اﯾﻦ ﻣـﺪرﺳﻪ را ﺑﺴﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﮐﺮد ﯾﮏ ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺮاي ﺗـﺪرﯾﺲ و ﯾﮏ ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺮاي اﻣﻼي ﺣﺪﯾﺚ و ﯾﮏ ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺬﮐﯿﺮ و وﻋﻆ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن »‪ ،«1‬و ﻫﻤﯿﻦ ﻣـﺪرﺳﻪ را اﻣﺎم ﺟﻤﺎل اﻻﺳـﻼم ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﻔﻮران )م‪ (519 .‬ﯾﮑﺒﺎر ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﺮد و‬
‫در آﻧﺠﺎ ﻣـﺪﻓﻮن ﺷﺪ »‪ «2‬و اﻣـﺎم اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ اﺑﻮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺟﻮﯾﻨﯽ )م‪ (478 .‬اﺳـﺘﺎد ﻏّﺰاﻟﯽ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﺰد اﺑﻮ‬
‫اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻻﺳﮑﺎف اﻻﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ اﺻﻮل ﻣﯿﺂﻣﻮﺧﺖ »‪.«3‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻣـﺪارس ﻣﺸـﻬﻮر ﻧﺸﺎﺑﻮر ﮐﻪ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ از آﺑﺎدي آن اﻃﻼع دارﯾﻢ ﻣـﺪرﺳﻪ ﺻﺎﻋـﺪّﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟـّﺪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫ﻗـﺎﺳﻢ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﯿﻬﻖ )م‪ (565 .‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻓﻨـﺪق ﺑﻦ اﯾﻮب در آن ﻓﻘﻪ ﺗـﺪرﯾﺲ ﻣﯿﮑﺮد »‪ «4‬و ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﺪرﺳـﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻـﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‪ ،‬ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺧﺮاﺳﺎن از ﻗﺒﻞ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 389‬آﻧﺮا در ﺟﻮار ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮ اﻟﻌﻼء‬
‫ﺻﺎﻋـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺳﺎﺧﺖ و در ﺑﻌﺾ ﻣﺂﺧـﺬ ﻧﺎم آن »ﺳـﻌﺪﯾﻪ« ﻫﻢ ﺿـﺒﻂ ﺷـﺪه اﺳﺖ »‪ .«5‬دﯾﮕﺮ ﻣـﺪرﺳﻪ ﺻـﺎﺑﻮﻧّﯿﻪ ﮐـﻪ ﭘﯿﺶ از ﺣﻤﻠﻪ ﻏﺰ‬
‫ﺑﺨﺮاﺳﺎن ﻣﻌﻤﻮر ﺑﻮد »‪ «6‬و دﯾﮕﺮ ﻣﺪرﺳﻪ ﺳّﺮاﺟﺎن ﮐﻪ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ داﺋﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪.«7‬‬
‫ﻋﻼـوه ﺑﺮ اﯾﻨﻬﺎ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﭼﻬﺎر ﻣـﺪرﺳﻪ ﺑﺰرگ ﺑﺮاي ﭼﻬﺎر ﻃﺎﯾﻔﻪ ﮐّﺮاﻣﯽ و ﺷـﯿﻌﯽ و ﺣﻨﻔﯽ و ﺷﺎﻓﻌﯽ وﺟﻮد داﺷـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﯿﻬﻖ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﯾﺎ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻤﺮو ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻨﺎم اﻣﺎم اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﺟّﺪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﯿﻬﻘﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﺮاي ﻓﺮﻗﻪ ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮐﻪ ﺗﺎ اواﺧﺮ‬
‫ﻗﺮن ﺷﺸﻢ از آﺑﺎدي آن ﺧﺒﺮ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم ﺑﺮاي ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺣّﻨﺎﻧﯽ واﻋﻆ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )م‪ (416 .‬در ﻧﻮﮐﻮي ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ ص ‪172‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪236‬‬
‫)‪ -(3‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﺳﺒﮑﯽ ج ‪ 3‬ص ‪ 252‬و ‪254‬‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ ص ‪186‬‬
‫)‪ -(5‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪441‬‬
‫)‪ -(6‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ ص ‪203‬‬
‫)‪ -(7‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﭼﺎپ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ ﺗﻬﺮان ‪ 1332‬ﺷﻤﺴﯽ ص ‪128‬‬
‫ﮐﻪ آن ﻫﻢ در ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ آﺑﺎد و ﻗﺒﺮ ﺣّﻨﺎﻧﯽ در آن واﻗﻊ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻮم ﺑﺮاي ﻃﺎﯾﻔﻪ ﮐّﺮاﻣﯿﻪ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﻋﺴـﮑﺮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ و اﺑﻮ ﺳـﻬﻞ ﭘﺴـﺮان اﺑﻮ ذر‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻄﻮﻋﯽ )م‪ (401 .‬در ﮐﻮي ﺷﺎدراه ﻧﺸﺎﺑﻮر ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ وﯾﺮان ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻬﺎرم ﺑﺮاي ﺳﺎدات و اﺗﺒﺎع اﯾﺸﺎن ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﯿﻌﻪ و ﻋـﺪﻟﯿﻪ )ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ( و زﯾـﺪﯾﻪ ﺑﻨﺎم اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻄﯿﺐ )م‪ (418 .‬در ﮐﻮي اﺳﻔﺮﯾﺲ‬
‫ﻧﺸﺎﺑﻮر »‪ .«1‬ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻤﺮو اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮد »ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺮﯾﺪ ﺑﺴـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد اﻧﻬﺎء ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﻏﻼم ﻓﺮﺳﺘﺎد و او را‬
‫ﺑﺤﻀـﺮت ﻏﺰﻧﯽ ﺑﺮدﻧﺪ ﻓﯽ ﺟﻤﺎدي اﻻوﻟﯽ ﺳـﻨﮥ ارﺑﻊ ﻋﺸﺮة و ارﺑﻌﻤﺎﺋﻪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺤﻀﺮت ﻏﺰﻧﯽ رﺳﯿﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎ وي ﻋﺘﺎب ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﯾﮏ‬
‫ﻣـﺬﻫﺐ را ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺗﺴﺖ ﻧﺼـﺮت ﻧﮑﻨﯽ و اﺋﻤﻪ آن ﻃـﺎﯾﻔﻪ را ﻣـﺪرﺳﻪ ﺑﻨـﺎ ﻧﻨﻬﯽ؟ ﺟﻤﻠﻪ ﻃﻮاﯾﻒ را ﭼﻮن ﯾـﮏ ﺷـﺨﺺ ﻣـﺪرﺳﻪ ﺳﺎزد و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺎري ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺎري ﮐﻨﺪ رﯾﺎ و ﺳـﻤﻌﻪ را ﺑﻮد ﻧﻪ ﺗﻘّﺮب را ﺑﺤّﻖ‬
‫ﺗﻌـﺎﻟﯽ‪ .‬ﭘﺲ ﺷـﻔﻌﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﺷـﻔﺎﻋﺖ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ ﺗﺎ ﺧﻼص ﯾﺎﻓﺖ!« »‪ .«2‬ﺑﺮاي اﻣـﺎم اﺑﻮ اﻟﻘـﺎﺳﻢ ﻗﺸـﯿﺮي ﻫﻢ در ﺳﺎل ‪ 437‬ﻣﺪرﺳﻪﯾﯽ در‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺷـﻬﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﯾﺮان ﻫـﻢ ﺗـﺎ اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠـﻢ ﭼﻨـﺪ ﻣـﺪرﺳﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ ﻣﺜﻼـ در ﺳـﺒﺰوار ﺧـﻮاﺟﻪ اﻣﯿﺮك از ﺑﺰرﮔـﺎن ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم‬
‫ﻣـﺪرﺳﻪﯾﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ داﯾﺮ ﺑﻮد و اﻣﺎم اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﺧﺴـﺮو ﮔﺮدي ﻓﻘﯿﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﻣﺮ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ از ﺧﺴـﺮو ﮔﺮد‬
‫)در ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﺑﯿﻬﻖ( ﺑﺴﺒﺰوار ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﺷـﺪ و در آن ﻣـﺪرﺳﻪ ﻣﺄوي ﺳﺎﺧﺖ »‪ .«3‬اﺑﻮ اﻟﻌﺒـﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ اﺳـﻔﺮاﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 401‬وزﯾﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻮد در ﺑﻠﺦ ﻣﺪرﺳﻪﯾﯽ ﺑﻨﺎ ﮐﺮد »‪.«4‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (421‬از ﻓﺘـﺢ ﻗّﻨﻮج ﺑـﺎزﻣﯿﮕﺸﺖ )‪ (409‬ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻌﯽ در ﻏﺰﻧﯿﻦ ﺑﻨـﺎ ﮐﺮد و »در ﺟـﻮار اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴـﺠﺪ ﻣـﺪرﺳﻪﯾﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و آﻧﺮا ﺑﻨﻔﺎﺋﺲ ﮐﺘﺐ و ﻏﺮاﺋﺐ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﺋﻤﻪ ﻣﺸـﺤﻮن ﮐﺮد ﻣﮑﺘﻮب ﺑﺨﻄﻮط ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﻣﻘـّﯿ ﺪ ﺑﺘﺼـﺤﯿﺢ ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫ﻓ ﻘ ﻬ ﺎ‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ ص ‪ 195 -194‬و ﺻﺤﺎﺋﻒ ‪ 185‬و ‪ 205‬و ‪221 -220‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ ص ‪195 -194‬‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ ص ‪207‬‬
‫)‪ -(4‬ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺤﮑﺎﯾﺎت و ﻟﻮاﻣﻊ اﻟﺮواﯾﺎت ﻋﻮﻓﯽ‬
‫و اﺋﻤﻪ ﻓﻘﻪ و ﻃﻠﺒﻪ ﻋﻠﻢ روي ﺑـﺪان ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و ﺑﺘﺤﺼـﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﺸـﻐﻮل ﺷﺪﻧـﺪ و از اوﻗـﺎف ﻣـﺪرﺳﻪ وﺟـﻮه رواﺗﺐ و ﻣﻮاﺟﺐ اﯾﺸـﺎن ﻣﻮّﻇﻒ‬
‫ﻣﯿﮕﺸﺖ »‪ .««1‬ﺣﻤﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﻧﯿﺰ از وﺟﻮد ﻣﺪرﺳﻪﯾﯽ در ﻏﺰﻧﯿﻦ ﺑﻌﻬﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ازﯾﻦ ﺷـﺮح ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ ﺷـﻤﺎره ﻣـﺪارس ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑـﺎ آﻧﮑﻪ ﻫﻨـﻮز اﺑﺘـﺪاي ﺗﺄﺳـﯿﺲ آﻧﻬـﺎ در ﻣﻤﺎﻟـﮏ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗـﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﺴﺖ و اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗـﺪﯾﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎﻧﯽ ﻣﺪارس اﺳﺖ ﻣﺘﻮّﺟﻪ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻣﺪارس ﭘﯿﺶ از ﻋﻬﺪ‬
‫ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﺼﺎﺋﺺ اﯾﻦ ﻣﺪارس ﯾﮑﯽ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻫﺮﯾﮏ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌّﯿﻨﯽ از ﻓﺮق اﺳـﻼﻣﯽ ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﻣﯽﺷﺪ و ﭘﯿﺮوان ﻓﺮق دﯾﮕﺮ‬
‫را در آن اﺟـﺎزه ورود ﻧﻤﯽدادﻧـﺪ و ﻓﻘـﻂ ﻣﺒـﺎﺣﺚ ﻓﻘﻬﯽ و ﮐﻼﻣﯽ آن ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﯿﻦ را در آﻧﺠﺎ ﺗـﺪرﯾﺲ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﺮﯾﮏ ازﯾﻦ ﻣـﺪارس‬
‫ﻣﺪّرﺳﺎن ﻣﺨﺼﻮص داﺷﺖ و در ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﺪّرﺳﺎن و ﻣﺤـّﺼ ﻼن راﺗﺒﻪ ﺧﺎص ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯿﺸﺪ‪ .‬ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻋﻠﻮم ﺣﮑﻤﯽ در اﯾﻦ ﻣﺪارس‬
‫ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد زﯾﺮا واﻗﻔﺎن اﯾﻦ ﻣـﺪارس ﺑﻘﺼـﺪ اﺟﺮ اﺧﺮوي ﺑﺘﺄﺳـﯿﺲ ﻣـﺪارس ﻣـﺬﮐﻮر ﻗﯿﺎم ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺘﻌﻠﯿﻢ ﻋﻠﻮم اواﯾﻞ ﮐﻪ ﻣﮑﺮوه و‬
‫ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮده در آﻧﻬـﺎ رﺿـﺎ ﻧﻤﯿﺪادﻧـﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﻣـﺪارس وﺳـﯿﻠﻪ ﻧﺸـﺮ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻮم ﻟﺴـﺎﻧﯽ و ادﺑﯽ ﻋﺮب‪ ،‬ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺷﺪ و از رواج ﻋﻠﻮم ﺣﮑﻤﯽ ﻣﯿﮑﺎﺳﺖ و در ﻫﻤﺎﻧﺤﺎل وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺆﺛﺮي ﺑﺮاي ﺗﺮوﯾﺞ زﺑﺎن و ادب ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﺮاﮐﺰ رﺳـﻤﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺣﻮزهﻫﺎي درس اﺧﺘﺼﺎﺻـﯽ ﺑﻮد ﻣﮕﺮ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻓّﻦ ﻃﺐ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻣﯿﭙﺮدازﯾﻢ ﺑﺬﮐﺮ ﻫﺮﯾﮏ از ﻋﻠﻮم درﯾﻦ ﻋﻬﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋّﯿﻪ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯿﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺗﺮﻗﯿﺎت ﻗﺮﻧﻬﺎي دوم و ﺳﻮم را درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻃﯽ ﻣﯿﮑﺮد‪.‬‬
‫در ﻋﻠﻢ ﻗﺮاءت ﻗﺮآن از اواﯾﻞ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ دﺳﺘﻪﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺰﯾﺪه ص ‪401‬‬
‫اﺑﻦ اﯾﻮب ﺑﻦ ﺷـﻨﺒﻮذ )م‪ (328 .‬و اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻟﺸـﻨﺒﻮذي )م‪ (388 .‬و اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﻟﻌﻄـﺎر اﻟﻤﻘﺮي )م‪ (354 .‬ﻇﻬﻮر‬
‫ﮐﺮده و ﺑـﺂوردن اﻗﻮال ﺷـﺎّذي ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ رﺟﺎل دوﻟﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ از اﺧﺘﻼف ﮐﻠﻤﻪ در ﺑﺎب ﻗﺮآن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺴـﺨﺘﯽ رﻓﺘﺎر ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﻘﻠﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﺷـﻨﺒﻮذ را ﭼﻮب زد و از راه ﺗﻬﺪﯾﺪ از او ﺧﻄﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮔﺮﻓﺖ و از‬
‫اﺑـﻮ ﺑﮑﺮ اﻟﻌﻄـﺎر ﻫﻢ ﺧﻄﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻧـﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ آن ﺷـﺪ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺟﻠﻮ اداﻣﻪ اﺧﺘﻼـف در ﻗﺮاءت ﻗﺮآن‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻘﻮل ﻗّﺮاء ﺳـﺒﻊ درﯾﻦ دوره ﺗﺴـﺠﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ و در ﻫﻤﻪ ﺑﻼد اﯾﺮان ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻗﻮل اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﻗﺮاءتﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﻘﺒﻮل ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن ﻫـﻢ درﯾﻦ دوره ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗﺮن ﺳـﻮم در ﺣـﺎل ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﺑـﻮد‪ .‬در آﻏـﺎز اﯾﻦ ﻗﺮن ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ ﻣﻔّﺴـ ﺮ ﻗﺮآن در ﻗﺮون اوﻟﯿﻪ ﻫﺠﺮت‬
‫ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ و او ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ راﺟﻊ ﺑﮑﺘﺎب او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬وي ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﺑﯿﻦ رواﯾﮥ‬
‫و دراﯾـﮥ را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﺎﻧﺐ رواﯾـﮥ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑـﺪﯾﻦ ﺳـﺒﺐ ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴـﯿﺮ وي ﻣﻘﺒﻮل ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن رأي دﺧﺎﻟﺘﯽ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ در ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻟﻐﻮي‪ .‬اﺻﻮﻻ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ رأي ﻣﻘﺒﻮل ﻧﻈﺮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻧﺒﻮد‬
‫و ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل از ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﻤّﯿﻪ در ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼم ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺄوﯾﻞ در آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺷﺮوع ﺷﺪ و در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم دﺳﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬
‫و اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺟﺪا اﯾﻦ ﻓﮑﺮ را دﻧﺒﺎل ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻔّﺴﺮان ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺟّﺒﺎﺋﯽ اﺳﺖ و اﺷﻌﺮي ﺷﺎﮔﺮد و ﺧﺼﻢ‬
‫او درﺑﺎره ﺗﻔﺴـﯿﺮ او ﻣﯿﮕﻔﺖ در اﯾﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺣﺮف واﺣﺪي ﻫﻢ از ﻣﻔـّﺴ ﺮان ﻗﺪﯾﻢ رواﯾﺖ ﻧﺸﺪ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ درﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻮﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷـﯿﻄﺎﻧﯽ‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮد »‪ .«1‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻧّﻘﺎش ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ )م‪ (351 .‬اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ را ﮐﻪ دوازده ﻫﺰار ورق داﺷﺖ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد »‪ .«2‬و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﯿﺎن ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ درﯾﻦ ﮐﺎر ازو ﭘﯿﺸـﯽ ﮔﯿﺮد ﻋﺒﺪ اﻟﺴﻼم ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﺷﯿﺦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮي در ﺳﯿﺼﺪ ﻣﺠّﻠﺪ و ﺑﻘﻮل‬
‫ﺳﺒﮑﯽ »‪«3‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ ص ‪50‬‬
‫)‪ -(3‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ج ‪ 3‬ص ‪32‬‬
‫در ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻣﺠّﻠﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﺗﻔﺼـﯿﻞ ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎي ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ آن ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم در ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﺧﻮد ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در‬
‫ﻫﺮﻣﻮرد ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻣﻔّﺼﻞ ﺑﻨﺎﺑﺮ رأي ﺧﻮد ﻣﯿﺪادﻧﺪ و درﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺧﻮد ﺗﻮّﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫روش ﺻﻮﻓﯿﻪ در ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮد ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﺎت ﺗﻮّﺟﻪ ﺧﺎص ﺑﺘﺄوﯾﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺧﻮد داﺷـﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﮔﺎه در ﻋﻈﻤﺖ دﺳﺖﮐﻢ از ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎي ﻣﻬّﻢ ﺻﻮﻓﯿﻪ در اﯾﺮان از ﺣﺪود ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺑﺒﻌـﺪ ﭘﯿﺪا ﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻧﺼﺎري ﺻﻮﻓﯽ ﻣﺸـﻬﻮر ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻧﻮﺷﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار و ﻋﺪة اﻻﺑﺮار ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ رﺷﯿﺪ اﻟﺪﯾﻦ اﻟﻤﯿﺒﺪي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و او ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﻈﯿﻢ ﺧﻮد را در ﺑﯿﺶ از دو ﻫﺰار‬
‫ﺻﺤﯿﻔﻪ ﻧـﻮﺷﺖ »‪ .«1‬ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ از روش ﺻـﻮﻓﯿﻪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن اﻃﻼـﻋﯽ ﺣﺎﺻـﻞ ﺷﻮد ﻣﺨﺘﺼـﺮي در ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﯿﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﯿﺒـﺪي در ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺮ آﯾﻪ از آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﺳﺎده و روان ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد و آﻧﮕﺎه ﺗﻔﺴـﯿﺮ آﯾﻪ و وﺟﻮه‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻗﺮاآت ﻣﺸـﻬﻮره و ﺳـﺒﺐ ﻧﺰول و ﺑﯿﺎن اﺣﮑﺎم و ذﮐﺮ اﺧﺒﺎر و آﺛﺎر و ﻧﻮادري را ﮐﻪ ﺗﻌّﻠﻖ ﺑﺂن آﯾﻪ دارد آورد و ﺑﻌـﺪ از آن ﺑﺬﮐﺮ‬
‫رﻣﻮز ﻋﺎرﻓـﺎن و اﺷـﺎرات ﺻﻮﻓﯿـﺎن و ﻟﻄـﺎﯾﻒ ﻣـﺬّﮐﺮان در ﺑـﺎب آن آﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ذﮐﺮ رﻣﻮز ﻋﺎرﻓﺎن و اﺷﺎرات ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺗﺄوﯾﻼت‬
‫ﺑﺴﯿﺎر و ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺧﺎرج از ﺣﺪود ﻟﺰوم در ﮐﺘﺎب آﻣﺪه و آﻧﺮا ﺑﻌﻈﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ درآورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻫﺮﯾﮏ ﺿﻤﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺧﻮد آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﺧﻮاه ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﺮﺳﺶ ﺣﺎﺿﺮان و ﻣﺮﯾﺪان و ﺧﻮاه ﺑﺘﻨﺎﺳﺐ ﮐﻼم ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﺗﺄوﯾﻼت را در ﮐﺘﺐ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯿﺘﻮان دﯾﺪ »‪.«2‬‬
‫ﺷﯿﻌﻪ ﻧﯿﺰ ازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺄوﯾﻼـت داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و ﻗﺮاﻣﻄﻪ ﺑﺴـﺒﺐ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑﺒﺎﻃﻦ ﺑﺮاي اﺣﮑﺎم و آﯾﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﺸـﺪت ﺗﺄوﯾﻞ‬
‫ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ازﯾﻨﺮوي ﻣﻮرد ﻃﻌﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪﯾﯽ ﮐﻪ ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 2343‬ﺻﺤﯿﻔﻪ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﻓﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻟﺸﯿﺦ اﺑﯽ ﺳﻌﯿﺪ ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺨﺘﻠﻒ از آن ﮐﺘﺎب‬
‫و ﻣﻼﻣﺖ ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﺮق دﯾﮕﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺄوﯾﻼـﺗﺴﺖ ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎي ﺣﮑﻤـﺎ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ دوره ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از ﺳﻮر ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ دارد ﮐﻪ ﻓﯽ‬
‫اﻟﻮاﻗﻊ ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع ﮐﺎرﻫﺎي اوﺳﺖ در ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ دﯾﻦ اﺳـﻼم و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺛّﻢ اﺳﺘﻮي اﻟﯽ اﻟﺴﻤﺎء‬
‫و ﻫﯽ دﺧﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺳﻮرة اﻻﺧﻼص‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرة اﻻﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرة اﻟﻔﻠﻖ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻟﻤﻌّﻮذة اﻻوﻟﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرة اﻟﻨﺎس ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫اﻟﻤﻌّﻮذة اﻟﺜﺎﻧﯿﮥ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ دﺳـﺘﻪﻫﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ دﺳـﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﮑﺎر ﺧﻮد در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﺘﻔﺼﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﺎﺧﺘﺼﺎر ﺑﺮ روش ﻗﺪﻣﺎ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯿﺪادﻧﺪ‪ .‬درﺑﺎره ﺧﻠﻒ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺻـّﻔﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار دﯾﻨﺎر ﺑﺮاي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻗﺮآن ﺑﺮ روش ﻋﻠﻤﺎ ﺻﺮف ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑﻮد ﺑﺮ اﻗﺎوﯾﻞ ﻣﻔـّﺴ ﺮان و ﺗﺂوﯾﻞ ﻣﺘﻘّﺪﻣﺎن و ﻣﺘﺄّﺧﺮان و ﺑﯿﺎن وﺟﻮه ﻗﺮاآت و ﻋﻠﻞ ﻧﺤﻮ و اﺷـﺘﻘﺎق ﻟﻐﺎت و اﺧﺒﺎر و‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬و ﻧﺴـﺨﻪ آن ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣـﺬﮐﻮر در ﺻـﺪ ﻣﺠﻠّـﺪ ﺑﻮد و اﺳـﺘﻨﺴﺎخ آن ﺟﺰ ﺑﻤﻌﺎوﻧﺖ ﻧﺴﺎخ اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷـﺖ‬
‫»‪ .«1‬ﻋﻈﻤﺖ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ و اﻃﻨﺎب درﺑﺎره ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ اﻣﺮي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ ﺷﺎﻫـﺎن و اﻣﺮاي ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑﺘﻬﯿﻪ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻣﺘﻘﻦ ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﯾـﮏ ﻣﻮرد ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﻧﻈﯿﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻤـﻞ را ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻧﻘﻞ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻃﺒﺮي از ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ ﺑـﺪﺳﺖ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺧﺮاﺳﺎن اﻧﺠﺎم داد و ﻣﺎ ﺷـﺮح آﻧﺮا ﺑﻌـﺪ ازﯾﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫دﯾﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔـّﺴ ﺮان ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم اﺑﻮ زﯾـﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽ )م‪ (322 .‬ﻣﺘﮑّﻠﻢ و ﻓﯿﻠﺴﻮف و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﮔﺮد‬
‫ﮐﻨـﺪي و اﺳـﺘﺎد اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬روش او در ﺗﻔﺴـﯿﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺗﺄوﯾﻼت ﺑﻌﯿﺪه ﺧﻮدداري ﻣﯿﮑﺮد و ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻈﻮاﻫﺮ آﯾﺎت و ﺗﺄوﯾﻼت اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯿﻨﻤﻮد و اﯾﻦ روش ﺧﻮد را در ﮐﺘﺎب ﻧﻈﻢ اﻟﻘﺮآن ﺑﮑﺎر ﺑﺮد »‪.«2‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎي ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺮآن در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻏﯿﺮ از آﻧﮑﻪ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 3‬ص ‪29‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟّﺒﺎﺋﯽ )م‪ (303 .‬را ﺑﻔﺎرﺳﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ »‪.«1‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺴـﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑﺴـﯿﺎر ﻣـﻮرد ﺗﺤﻘﯿـﻖ و ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ ﻗﺼـﺺ ﻗﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯿـﺪاﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﺧﺘﻼـف ﻓﺮق ﮔﺮدﯾـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔـّﺴ ﺮان در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻬﻤﺎن روش ﻗـﺪﻣﺎ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺧﻮد را ﻣّﺘﮑﯽ ﺑﺮ رواﯾﺎت‬
‫ﻣﻔـّﺴ ـ ﺮان اّوﻟﯽ ﻣﯿﻨﻤﻮدﻧــﺪ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ در ﺑــﺎب اﯾـﻦ ﻗﺼــﺺ و ﻫﻤﭽﻨﯿـﻦ در ﺑــﺎب ﻣﻌﺠﺰات ﻣــﺬﮐﻮر در ﻗﺮآن ﺑﺘﺄوﯾﻼـت ﻋﺠﯿﺐ‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ »‪.«2‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺪﯾﺚ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻤﺎن رواج و اﻫﻤﯿﺖ ﺳﻪ ﻗﺮن ﭘﯿﺸﯿﻦ را داﺷﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻠﻢ از ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﻬّﻢ اﺳﺘﺨﺮاج اﺣﮑﺎم و وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺰرگ‬
‫اﻃﻼـع از ﺳـﻨﻦ ﻧﺒـﻮي و آﻣـﻮﺧﺘﻦ آن ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻗﺮآن و ﻋﻠﻮم واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﺂن ﻻـزم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺑـﺎب اول دﯾـﺪﯾﻢ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﭙﯿﺸـﺮﻓﺘﻬﺎي اﺳﺎﺳـﯽ در ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم دﻧﺒﺎﻟﻪ ﮐﺎر اﺋﻤﻪ ﺣﺪﯾﺚ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺐ ﺳّﺘﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﺴﻨﻦ را اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫روش ﮐـﺎر در ﻋﻠﻢ ﻣـﺬﮐﻮر ﺗـﺎ اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﻣﺤـّﺪﺛﯽ ﺑـﺎ رﺣﻠﺖ در ﺑﻼد و ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺠّﻤﻊ اﺣﺎدﯾﺚ و ﻣﻼﻗﺎت‬
‫ﻣﺤـّﺪﺛﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را ﮔﺮد ﻣﯿﺂورد و ﺳﻠﺴـﻠﻪ رواﯾﺖ را ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺣﻔﻆ ﻣﯿﮑﺮد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺣـﺪﯾﺚ ﺑﺮواﯾﺎت‬
‫ﻣﮑّﺮر و ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺟﺰﺋﯽ ﭼﻨﺪﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯿﺸﺪ و ﮔﺮد آوردن اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮاي ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﺻﺮف وﻗﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد و ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺒﻮﯾﺐ‬
‫آﻧﻬـﺎ ﺑﺼﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻤﺘﺮ ﺗﯿﺴـﯿﺮ ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم روش دﯾﮕﺮي در ﻋﻠﻢ اﻟﺤـﺪﯾﺚ ﻣﻌﻤﻮل ﺷـﺪ و آن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از رواﯾﺖ‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ ﺑـﺪون ﻣﻼﻗﺎت رﺟﺎل آن ﻋﻠﻢ و ﺑـﺪون اﺟﺎزه ﻣﮑﺘﻮب از ﻣﺤّﺪﺛﯿﻦ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ روش آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺠﺎي ﺗﺤّﻤﻞ‬
‫ﺷﺪاﺋﺪ اﺳـﻔﺎر ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ازﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ و اﺷـﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ازﯾﻦ راه ﻫﻢ اﺋﻤﻪ ﺑﺰرﮔﯽ در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎي اﺻـﺤﺎب اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را در ﻗﺮون ﻣﺘﻘـّﺪم ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﻣﺜﻼ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ )‪ (347 -281‬ﺑﺪون آﻧﮑﻪ اﻗﺪام‬
‫ﺑﺮﺣﻠﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬در اﯾﻦ ﺑﺎب رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ج ‪ 1‬از ﺻﺤﯿﻔﻪ ‪ 327‬ﺑﺒﻌﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﻼد ﮐﻨـﺪ اﻣﺎم ﻣﺘﯿّﻘﻆ و ﺣﺎﻓﻆ ﺣـﺪﯾﺚ ﺷـﺪ »‪ .«1‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮﺳـﻮم ﺷـﺪن اﯾﻦ روش دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي از ﻣﯿـﺎن رﻓﺘﻦ روش ﻗـﺪﻣﺎ در ﺟﻤﻊآوري‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﯾﮑﯽ از رّﺣﺎﻻن ﺑﺰرگ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻓﻮت ﺷﺪه و او اﺑﻦ ﻣﻨﺪه )م‪ (395 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﺎ‬
‫ﻣﻘـﺪار ﮐﺜﯿﺮي از ﮐﺘﺐ ﺣـﺪﯾﺚ و اﺣـﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻤﻮﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي )م‪(354 .‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺎ ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ را از ﻫﺰار اﺳـﺘﺎد ﻣﯿﺎن ﭼﺎچ و اﺳـﮑﻨﺪرﯾﻪ اﺧﺬ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﻢ«‪ .‬او ﻣﺪﺗﯽ در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺳﻤﺖ ﻗﻀﺎ داﺷﺖ و‬
‫ﻋـﺪه زﯾﺎدي ﺑﺮاي اﺧـﺬ ﻋﻠﻢ از وي ﺑﺪاﻧﺸـﻬﺮ رﻓﺘﻨـﺪ »‪ ،«2‬و اﺑـﻮ ﯾﻌﻘـﻮب اﻟﻘﺮاب اﻟﺴـﺮﺧﯽ )م‪ (429 .‬ﻫـﻢ ﺑﺮوش ﻓـﻮق ﺑﯿﺸـﺘﺮ از ﯾﮑﻬﺰار و‬
‫دوﯾﺴﺖ اﺳﺘﺎد را ﺑﺮاي اﺧﺬ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد »‪.«3‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮﯾﻦ دو روش ﻣﺘﻀـﺎد در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ اﺣـﺎدﯾﺚ در ﻣﯿﺎن ﺑﻮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ درﯾﻦ ﺑﺎب اﺧﺘﻼﻓﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺎﺑﻮ اﻟﻔﺮج اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﺪار ﻗﻄﻨﯽ ﻣﺤّﺪث ﻣﺸـﻬﻮر ازو اﺳـﺘﻤﺎع ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺮده اﺳﺖ اﯾﻦ ﻋﯿﺐ را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ وارد‬
‫ﺳﻮق اﻟﻮّراﻗﯿﻦ )ﺑﺎزار ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﺎن( ﮐﻪ دﮐﺎنﻫﺎي آن ﻣﻤﻠﻮ از ﮐﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺷـﺪ و ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﮐﺘﺎب ﻣﯿﺨﺮﯾﺪ و ﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﯿﺒﺮد و‬
‫ﻫﻤﻪ رواﯾﺎت ﺧﻮد را از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد »‪.«4‬‬
‫ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم اﯾﻦ اﺣﻮال ﻣﻌﻤﻮل ﺷـﺪن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺣﺎدﯾﺚ در ﮐﺘﺐ ﻣﺸـﻬﻮر ﺣـﺪﯾﺚ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺣّﻔﺎظ ﺑﺰرﮔﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺮاي اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﭘﯿﺪا ﺷﻮﻧﺪ و ﺳﺮﻋﺖ در ﺗﻌﻠّﻢ ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﯿﺮد »‪.«5‬‬
‫از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺤـّﺪﺛﯿﻦ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻏﯿﺮ از آﻧﺎﻧﮑﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﯾﻢ رﺟﺎل ذﯾﻞ را در ﺑﻐـﺪاد و ﺷـﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان ﻣﯿﺘﻮان ﻧﺎم‬
‫ﺑﺮد‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺣﺴﻦ ﻟا ﻤﺤﺎﺿﺮة از ﺳﯿﻮﻃﯽ ج ‪ 2‬ص ‪ 164‬ﻧﻘﻞ از اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ‬
‫)‪ -(2‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﺳﺒﮑﯽ ج ‪ 2‬ص ‪141‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ج ‪ 3‬ص ‪114‬‬
‫)‪ -(5‬اﯾﻀﺎ ص ‪318 -317‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺒﻐﺪادي اﻟﺪار ﻗﻄﻨﯽ »‪ «1‬ﻣﺤّﺪث ﺑﺰرگ و ﻓﻘﯿﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﺧﺘﻼف اﻟﻔﻘﻬﺎ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺐ ﺑﺴﯿﺎر در‬
‫ﻓﻘﻪ و ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻮد و ﺑﺴﺎل ‪ 385‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺬر اﻟﻨﯿﺴﺎﺑﻮري از اﺋﻤﻪ ﺑﺰرگ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪316‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﺒﯿﻬﻘﯽ ﻣﺼّﻨﻒ ﺑﺰرگ در ﺣﺪﯾﺚ و ﻓﻘﻪ و ﻣﺆﻟﻒ اﻟﺴﻨﻦ اﻟﮑﺒﯿﺮ و اﻟﺴﻨﻦ اﻟﺼﻐﯿﺮ )م‪(458 .‬‬
‫ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم در اﺻـﻼح ﺗﺼـﺤﯿﻔﺎت اﺣـﺎدﯾﺚ و ﺗﺒﻮﯾﺐ و ﺟﺮح و ﺗﻌـﺪﯾﻞ آﻧﻬـﺎ ﮐﻮﺷـﺶ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺑﺎب رﺟﺎل‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ و ﺟـﺪا ﮐﺮدن ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ ﺛﻘﻪ و ﺿـﻌﯿﻒ از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﻃﺒﻘﺎت در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و ﺣﺘﯽ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ‬
‫ﻫﺮﯾﮏ از ﺑﻼد را ﻫﻢ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯿﺪادهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﺑﯽ ﻧﻌﯿﻢ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ )م‪ (430 .‬در ﮐﺘﺎب »ذﮐﺮ اﺧﺒﺎر اﺻﺒﻬﺎن«‬
‫»‪ «2‬و ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐـﺪادي )م‪ (463 .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻐﺪاد ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﯾﻦ دو ﺷـﻬﺮ را در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﺳـﺘﻘﺼﺎء آوردهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﺘﺐ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﯾﮑﯽ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻔﻘﻬﺎء اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﺷﯿﺮازي )م‪ (476 .‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻄﺮف ﺗﻮﻗﻒ و ﺗﺴـﺠﯿﻞ رﻓﺘﻪ و ﮐﻤﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺑﺘﮑـﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬دوره اﺑﺘﮑـﺎر در ﺗﺸـﺮﯾﻊ دوره ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ‬
‫ﻋﻬـﺪ ﺑﻮده و ﻋﻬـﺪي ﮐﻪ در آن ﻣﺸـﻐﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاﯾﻢ دوره اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻔﻘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﻗـﺪﯾﻢ و ﺑﺤﺚ در اﺣﻮال و اﺣﮑﺎم و ﻋﻘﺎﯾـﺪ آﻧﺎن و ﻗﺒﻮل‬
‫روش ﺑﺮﺧﯽ و ﺗﺮك روش ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﯾﻦ ﻗﺮن در ﺷـﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان ﻣـﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺟـﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻄﺮف ﺿـﻌﻒ و ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ ﻣﯿﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ ﻗـّﻮت ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ راﺟﻊ ﺑﻤـﺬاﻫﺐ ﻣﺮدم اﯾﺮان در ﻫﺮﻧﺎﺣﯿﻪ ﺗﻮﺿـﯿﺤﺎت و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ داده اﺳﺖ‪ .‬از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﻘﺎرن ﻓﻮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ‬
‫اﻟﻄﺒﺮي )‪ (310‬ﺣﻨـﺎﺑﻠﻪ در ﺑﻐـﺪاد ﻗّﻮت ﺑﺴـﯿﺎر ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و اﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻣـﺬﻫﺐ اﻫﻞ ﺣـﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ درﯾﻦ ﻗﺮن ﻗّﻮت ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد زﯾﺮا ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺪارﻗﻄﻦ ﯾﺎ دار اﻟﻘﻄﻦ ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻪﯾﯽ از ﺑﻐﺪاد‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﯾﺎﻗﻮت‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﺣﻮال او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﺳﺒﮑﯽ ج ص ‪11 -7‬‬
‫ﺛﻮرﯾﻪ راه اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﺷﻬﺮﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﺻﻔﻬﺎن و دﯾﻨﻮر ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﺑﻤﺬﻫﺐ ﺛﻮرﯾﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫»‪ «1‬اﻣﺎ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ آﺛﺎر ﺿـﻌﻒ در آن آﺷـﮑﺎر ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت ﻋﺒﺪ اﻟﻐﺎﻓﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺪﯾﻨﻮري ﻓﻘﯿﻪ ﺑﺰرگ ﺛﻮرﯾﻪ‬
‫در ﺑﻐﺪاد ﮐﺴﯽ از ﭘﯿﺮوان آن ﻣﺬﻫﺐ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻣـﺬاﻫﺐ دﯾﮕﺮ ﻓﻘﻬﯽ ﮐﻪ در ﻗﺴـﻤﺘﯽ ازﯾﻦ دوره در اﯾﺮان راﺋﺞ ﺑﻮد ﻣﺬﻫﺐ داودﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ﮐﺜﯿﺮ داﺷﺖ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ را در ﻓﺎرس ﻋﻠﻤﺎي اﯾﻦ ﻣـﺬﻫﺐ در دﺳﺖ داﺷـﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ ﺧﻮد از دوﺳـﺘﺪاران اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺸﻬﻮر ﻃﺒﺮﯾﻪ را در ﻓﻘﻪ آورد و ﻣﺬﻫﺐ او ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ از وي ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﻣـﺬاﻫﺒﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره رواج روزاﻓﺰون ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﯿﺎن ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯿﮑﺮد و ﺑﺮاي‬
‫ﺻﺤﺖ آن اﺳﺘﺪﻻﻻﺗﯽ ﻣﯽﺷﺪ »‪.«3‬‬
‫از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ را در ﻣﺸـﺮق اﯾﺮان رواج دادﻧـﺪ اﻣﺎم ﻗّﻔﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ را در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺧﺮاﺳﺎن ﭘﺮاﮔﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮ روي ﻫﻢ درﯾﻦ ﻋﻬـﺪ در ﭼـﺎچ و اﯾﻼـق و ﻃﻮس و ﻧﺴﺎ و اﺑﯿﻮرد و ﻃﺮاز و ﺳﻮاد ﺑﺨﺎرا و دﻧـﺪاﻧﻘﺎن و اﺳـﻔﺮاﯾﻦ و ﮐﺮﻣﺎن و ﺑﻌﻀـﯽ ﺑﻼد‬
‫دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻏﻠﺒﻪ داﺷـﺘﻨﺪ و در ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻼد ﻣﺸـﺮق ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺎ ﺣﻨﻔﯿﻪ ﺑﻮد ﻣﻌﻬـﺬا در ﺷـﻬﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺷـﺮق ﻫﻢ ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﺎه داراي ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻣﻬﻢ‬
‫ﻣﻨﺒﺮ و ﻣﺴﻨﺪ ﻗﻀﺎء ﺑﻮدﻧﺪ »‪ «4‬و در ﻏﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺑﻼد و ﻧﯿﺰ در ﺑﻼد ﺟﺒﺎل ﺑﯿﻦ ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ دو ﻣـﺬﻫﺐ ﻣﻬﻢ ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﻋﺼﺒﯿﺎﺗﯽ‬
‫رخ ﻣﯿﺪاد »‪ .«5‬ﻣﺮدم ﻗﻮﻣﺲ و ﺟﺮﺟﺎن و ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮدم ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺣﻨﻔﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮدﻧﺪ »‪،«6‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪439‬‬
‫)‪ -(3‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﻓﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻟﺸﯿﺦ اﺑﯽ ﺳﻌﯿﺪ ﭼﺎپ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ ص ‪22 -20‬‬
‫)‪ -(4‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪ 468‬و ‪ 469‬و ‪323‬‬
‫)‪ -(5‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻬﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ص ‪235 -234‬‬
‫در آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﻣـﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﯽ و ﺣﻨﺒﻠﯽ »‪ «1‬و در ري ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﺷـﯿﻌﻪﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﯽ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ ﺷـﯿﻌﻪ در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ آل ﺑﻮﯾﻪ ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﺑﻼد ﺟﺒﺎل و ﻓﺎرس و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن رواج ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ‪.‬‬
‫از ﺑﻐﺪاد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻨﺎم ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺸـﻬﻮر اﯾﻦ‬
‫دوره در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﯾﮑﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻗّﻔﺎل ﭼﺎﭼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺷﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫وي از ﻃﺮﻓـﺪاران اﻋﺘﺰال و ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎت ﺑﺴـﯿﺎر در ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل اﺳﺖ‪ .‬وﻓـﺎﺗﺶ در ﺳـﺎل ‪ 365‬اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎد و دﯾﮕﺮ اﺑﻮ اﻟﻠﯿﺚ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﻟﺴﻤﺮﻗﻨﺪي ﻣﻠّﻘﺐ ﺑﺎﻣﺎم اﻟﻬﺪي )م‪ (373 .‬و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﷲ اﻟﮑﺮﺧﯽ )م‪ (340 .‬رﺋﯿﺲ ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻋﺮاق و اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﻟﺠّﺼﺎص اﻟﺒﻐﺪادي )م‪.‬‬
‫‪ (370‬ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ ﮐﻪ از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او ﮐﺘﺎب اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن در دﺳﺖ اﺳﺖ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﺒﻐﺪادي ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﻘّﺼﺎر )م‪ (398 .‬رﺋﯿﺲ ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻋﺮاق ﮐﻪ ﻗﻀﺎء آن ﺷﻬﺮ را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﺎﻓﻌﯽ اﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧـﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻃﺒﺮي ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺤّﺮر در ﻋﻠﻢ ﺧﻼف و ﮐﺘﺎب اﻻﻓﺼﺎح در ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ‬
‫)م‪ (305 .‬و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳـﺮﯾﺞ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﻗﻀﺎء ﺷـﯿﺮاز را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﺷـﻤﺎره ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او ﺑﭽﻬﺎر ﺻﺪ ﻣﯿﺮﺳـﯿﺪ )م‪ (306 .‬و اﺑﻮ‬
‫اﺳـﺤﻖ ﻣﺮوزي ﮐﻪ ﻣـﺪﺗﻬﺎ در ﻋﺮاق ﻣﺸـﻐﻮل ﻧﺸـﺮ ﻣـﺬﻫﺐ ﺷـﺎﻓﻌﯽ ﺑﻮد )م‪ (340 .‬و اﺑـﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﻤـﺎوردي ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘـﺎب‬
‫اﻟﺤـﺎوي ﮐﻪ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻓﻘﻪ ﺷـﺎﻓﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﮐﺘـﺎب اﻻﺣﮑـﺎم اﻟﺴـﻠﻄﺎﻧﯿﮥ ﮐﻪ در آن ﻣﻨﺎﺻﺐ دوﻟﺘﯽ را از ﻟﺤﺎظ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺷـﺮح داد‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎﻣﺖ و ﺷـﺮاﺋﻂ آن و وزارت و اﻗﺴﺎم آن و ﻗﻀﺎء و ﺣﺴـﺒﺖ و ﺗﺼﺪي ﺧﺮاج و ﻏﯿﺮه‪ ،‬و ﮐﺘﺎب ادب اﻟﺪﯾﻦ و اﻟﺪﻧﯿﺎ در اﺧﻼق ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫اﺻﻮل دﯾﻨﯿﻪ‪ ،‬و ﮐﺘﺎب اﻻﻗﻨﺎع در ﻓﻘﻪ‪ ،‬و دﻻﯾﻞ اﻟﻨﺒّﻮة‪ ،‬و ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻮزارة‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 450‬در ﺑﻐﺪاد اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد »‪.«2‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﺋﻤﻪ ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺑﻦ داود ﺳﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ )م‪ (316 .‬و اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﺧﺮﻗﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺨﺘﺼـﺮ در ﻓﻘﻪ‬
‫ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ )م‪ (334 .‬را ﻣﯿﺘﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﺣﻮال او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ج ‪ 3‬ص ‪314 -303‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﮐﻼم‬
‫ﻋﻠﻢ ﮐﻼـم در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ از آن ﺑـﺎب ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ اﺋﻤﻪ ﻣﺸـﻬﻮر ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ ﻣﺸـﻬﻮر اﺷـﻌﺮي ﻣﺸـﻐﻮل‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴـﯿﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮﯾﻦ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻋﻬﺪ ﻇﻬﻮر ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑﺰرگ و دوره ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ در ﺷـﻌﺐ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﺑﻮد و ﻃﺒﻌـﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ در ﻇﻬﻮر ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ ﺑﺰرگ ﻫﻢ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﻣﯿﺸـﺪ‪ .‬اﺋﻤﻪ ﺑﺰرگ ﮐﻼـم در ﻣﯿـﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﯾﺮاﻧﯿـﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ از ﺑﻼد اﯾﺮان ﺑﺒﻐﺪاد ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﯿﮑﺮده و در آﻧﺠﺎ ﻣﯿﻤﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺪه ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺤﺚ در‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺻـﻔﺎت ﺧﺪا ﺑﻮد و اﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در آﻧﺎﻧﺴﺖ‪ .‬اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ درﺑﺎره ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻗﻮﻟﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻓﮑﺮ ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻣﺮدم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﻗﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي ﺿﻤﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﺻﻔﺎت ﻫﺮﯾﮏ از ﻓﺮق ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم راﺟﻊ ﺑﺎﯾﻦ ﻗﻮم ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮ دﯾﺪهام ﮐﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ از ﭼﻬﺎر ﭼﯿﺰ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» :‬اﻟﻠﻄﺎﻓﮥ و اﻟﺪراﯾﮥ و اﻟﻔﺴﻖ و اﻟﺴﺨﺮﯾﮥ« »‪.«1‬‬
‫و درﯾﻦ ﻗﺮن واﻗﻌﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺎ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﮑﺎر و ﺑﺎ اﮐﺮاه و ﺑﻐﺾ اﮐﺜﺮ اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ و ﺣـﺪﯾﺚ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪه اﻧﮑﺎر ﮐﺎّﻓﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂﻧﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻤﺪه اﯾﻦ ﻗﻮم ﺑﻔﻠﺴـﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎن و اﻧﮑﺎر ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ از ﻗﺒﯿﻞ ﮐﺮاﻣﺎت و ﻣﻌﺠﺰات‪ ،‬و ﺗﺄوﯾﻼت ﺑﻌﯿﺪه آﻧﺎن‬
‫در آﯾﺎت و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﻦ اﺧﺘﻼف ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯿﺎن اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ و دﺳـﺘﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﮑﺮ اﯾﺠﺎد‬
‫ﯾﮏ ﻣﺬﻫﺐ ﮐﻼﻣﯽ را ﮐﻪ ﺣّﺪ وﺳﻂ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻤﯿﺎن آورد و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺷـﻌﺮي را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﯿﻦ ﻋﻘﻞ و ﻣﺬﻫﺐ ﺳـّﻨﺖ ﻣﻮاﻓﻘﺘﯽ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫اﺷـﻌﺮي ﺗﻤّﺴﮏ ﺑﮑﺘﺎب و ﺳـّﻨﺖ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و اﺋﻤﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد دﯾﺎﻧﺖ ﺧﻮد اﻋﻼم ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺑﻬﻤﺎن ﻋﻘﺎﯾـﺪي ﻫﺴـﺘﻢ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﺑﻮد »‪ .«2‬ﺑـﺎ اﯾﻨﺤـﺎل ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑﺎ اﺷـﻌﺮي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ داﺷـﺘﻨﺪ و اﺷﺎﻋﺮه ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎ اﻫﻞ ﺳـّﻨﺖ و ﺣـﺪﯾﺚ و ﻣﺬاﻫﺐ ﻇﺎﻫﺮي ﻣﺪﺗﻬﺎ دﭼﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ و ﮐّﺮاﻣﯿﻪ و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺧﻮد‬
‫در ﺗﻤﺎم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻨﺤﻮي‬
‫______________________________‬
‫ﮐﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺷـﮑﺴﺖ در ﮐﺎر آﻧﺎن اﻓﺘﺎد‪ .‬از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﺋﻤﻪ اﺷﺎﻋﺮه در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ آن ﻣﺬﻫﺐ را اﺳﺘﻮار ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﯾﮑﯽ اﺑﻮ ﺣﺎﻣﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 370‬ﺗﺎ ‪ 406‬در ﺑﻐﺪاد ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺪرﯾﺲ ﺑﻮد و در ﺳﺎل اﺧﯿﺮ ﺑﺪرود ﺣﯿﺎت ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﻣﺎم اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻄﯿﺐ اﻟﺒﺎﻗﻼﻧﯽ )م‪ (403 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﻣﺘﻌﺪد داﺷﺖ و ﺑﻘّﻮه ﺟﺪل ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ ،‬از آﺛﺎر‬
‫ﻣﻌﺮوف او ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻤﻬﯿـﺪ ﻓﯽ اﻟﺮّد ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻠﺤﺪة و اﻟﻤﻌﻄﻠﮥ و اﻟﺮاﻓﻀﮥ و اﻟﺨﻮارج و اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﮥ اﺳﺖ )ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه ‪ 1947‬ﻣﯿﻼدي( و اﺑﻮ ﺑﮑﺮ‬
‫ﺑﻦ ﻓﻮرك اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺻﻮﻟﯽ و ﻣﺘﮑﻠّﻢ ﺑﺰرگ ﺑﻮد و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺘﯽ ﮐﻪ در ري ﺑـﺎ او ﻣﯽﺷـﺪه ﺑﻨﯿﺸـﺎﺑﻮر رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﻣـﺪرﺳﻪﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي او ﭘﯽاﻓﮕﻨﺪﻧﺪ و در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻮد ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 406‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬وي در ﺣﺪود ﺻﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ داﺷﺖ و از ﮐﺒﺎر ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ اﺷﺎﻋﺮه ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﺴـﯿﺎرﻧﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ آل ﺑﻮﯾﻪ ﻏﻠﺒﻪ و ﺷـﻬﺮﺗﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻈﺮ ﺑﺘﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑﻮ زﯾﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽ و اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﮑﻌﺒﯽ ﺑﻤﺒﺎﺣﺚ دﻗﯿﻖ ﻓﻠﺴـﻔﯽ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻔﻠﺴـﻔﻪ ﻣﺸـﻬﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬از ﮐﺒﺎر اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در اواﯾﻞ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤـﺎن اﻟﺨﯿـﺎط ﭘﯿﺸﻮاي ﻓﺮﻗﻪ »ﺧﯿـﺎﻃﯿﻪ« اﺳﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وي اﺳـﺘﺎد اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﮑﻌﺒﯽ و ﻣﺆﻟّﻒ ﮐﺘﺎب اﻻﻧﺘﺼﺎرﺳﺖ )ﻃﺒﻊ ﻗﺎﻫﺮه ‪ 1914‬ﻣﯿﻼـدي(‪ .‬دﯾﮕﺮ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در آن دوره‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﺟّﺒﺎﺋﯽ )م‪ (303 .‬از ﺟّﺒﺎي ﺧﻮزﺳـﺘﺎن و رﺋﯿﺲ ﻓﺮﻗﻪ ﺟّﺒﺎﺋﯿﻪ و اﺳـﺘﺎد اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻻﺷـﻌﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺴـﺮ اﺑﻮ‬
‫ﻋﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ ﻫـﺎﺷﻢ ﺟـّﺒ ﺎﺋﯽ رﺋﯿﺲ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻬﺸـﻤﯿﻪ ﻧﯿﺰ از ﺑﺰرﮔـﺎن اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ درﯾﻦ ﻋﻬـﺪﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿـﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ اﺛﺮ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺘﻪ و ﻣﺬﻫﺐ او درﯾﻦ ﻋﻬﺪ راﺋﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 429‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﻣﺸﺮق اﺑﻮ زﯾﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ اﻟﺒﻠﺨﯽ )م‪ (322 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯿﻪ و ادب را ﺟﻤﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫وي ﺷﺎﮔﺮد ﮐﻨﺪي و اﺳـﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي اﺳﺖ و در ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﭼﻨﺎن ﺷـﻬﺮت داﺷﺖ ﮐﻪ او را ﺗﺎﻟﯽ ﺟﺎﺣﻆ داﻧﺴـﺘﻪ و »ﺟﺎﺣﻆ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن« ﻟﻘﺐ دادهاﻧﺪ‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ او ﺑﯿﺸﺘﺮ در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺖ و ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫را وﻓﻖ داده ﺑﻮد‪ .‬وي در ﺣـﺪود ﺷـﺼﺖ ﮐﺘﺎب ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻮد اﻗﺴﺎم اﻟﻌﻠﻮم و ﺷـﺮاﺋﻊ اﻻدﯾﺎن و ﮐﺘﺎب اﻟﺴـﯿﺎﺳﮥ اﻟﮑﺒﯿﺮ و‬
‫اﻟﺼﻐﯿﺮ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘـﺎﺳﻢ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ اﻟﮑﻌﺒﯽ اﻟﺒﻠﺨﯽ )م‪ (319 .‬ﻫـﻢ از ﻣﺘﺒّﺤﺮﯾﻦ در ﻋﻠﻢ ﮐﻼـم و از ﺑﺰرﮔـﺎن ﻣﻌـﺘﺰﻟﻪ ﺑـﻮد و ﻓﺮﻗﻪ ﺧﺎﺻـﯽ درﯾﻦ‬
‫ﻣـﺬﻫﺐ ﺑﻨـﺎم ﮐﻌﺒّﯿﻪ ﭘﺪﯾـﺪ آورد‪ .‬وي در ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد رﺋﯿﺲ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻐـﺪاد ﺑﻮد و او و ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي رﺳﺎﻻﺗﯽ در رّد ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﮑﺎﻏﺪي )‪ (399 -308‬ﻫﻢ از ﺑﺰرﮔـﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮد و رﺳﺎﻻـﺗﯽ در رّد ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾـﺎي رازي و ﮐﺘﺒﯽ در‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻼﻣﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺿـﯽ ﻋﺒﺪ ﻟا ﺠّﺒﺎر ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﺰرگ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد و ﻗﺎﺿﯽ اﻟﻘﻀﺎة ري ﻫﻢ از ﺑﺰرﮔﺎن اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي در آﻏﺎز اﻣﺮ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫اﺷﻌﺮي داﺷﺖ و ﺑﻌﺪ ﺑﻌﻘﺎﯾﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﮔﺮوﯾﺪه و ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد )‪ 415‬ﻫﺠﺮي( در اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣـﺬاﻫﺐ ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺮن ﻧﺸﺄت ﮐﺮد ﻣـﺬﻫﺐ ﻣﺎﺗﺮﯾـﺪﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﺳـﺲ آن اﻣﺎم اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺎﺗﺮﯾـﺪي )م‪ «1» (333 .‬از‬
‫ﮐﺒﺎر اﺋﻤﻪ ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫او را ﺑﺴـﺒﺐ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﻣﺎﺗﺮﯾـﺪ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ »ﻣﺎﺗﺮﯾـﺪي« ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎﺗﺮﯾﺪي در اﺻﻮل ﺑﻤﺬﻫﺐ اﺷـﻌﺮي ﻧﺰدﯾﮏ و ﺑﺎ آن ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﻫﺮدو در ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺷﺘﺮاك داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﺑﯿﻦ اﺷـﻌﺮﯾﻪ و ﻣﺎﺗﺮﯾـﺪﯾﻪ ﻧﺰاع ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﺎﺗﺮﯾـﺪي‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬اوﻫﺎم اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﮥ‪ ،‬ﻣﺂﺧﺬ اﻟﺸﺮاﺋﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬
‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬

‫ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ از ﺣﯿﺚ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﻣﻬﻤـﺘﺮﯾﻦ ﻗﺮن دوره اﺳـﻼﻣﯽ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮﻧﻬـﺎي ﻃﻼـﯾﯽ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻋﻠﻮم در ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬در اواﯾﻞ و اواﺳﻂ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي و اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻓﺎراﺑﯽ و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺠﻮﺳـﯽ‬
‫اﻫﻮازي‪ ،‬و در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ دوره رﺟﺎل ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ و اﺑﻮ رﯾﺤﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﺣﻮال او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ج ‪ 3‬ص ‪86 -64‬‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ و اﺑﻮ ﺳـﻬﻞ ﻣﺴـﯿﺤﯽ و ﺟﺰ آﻧﺎن زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬در رﺷـﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﻣﻬﻢ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻌﻀـﯽ از آن ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎ ﺑـﺪرﺟﻪﯾﯽ از اﻫﻤﯿﺖ رﺳـﯿﺪه ﮐﻪ در ﺗﻤـﺎم دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻌﻨﻮان ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﮐﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺷﺮح و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﻀـﯿﯿﻖ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ و آزار ﺣﮑﻤﺎ از ﻫﻤﯿﻦ دوره ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﻟﯿﮑﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺷﺪﯾﺪ اﯾﻦ اﻓﮑﺎر در ﻗﺮن‬
‫ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﻫﻤﺎن ﻋﻬﺪﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ دﯾﮕﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ و ﻧﺎﻣﺒﺮداري در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺸﺮق ﻇﻬﻮر ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﻠﻞ ﻋﻤـﺪه ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ و ﺗﺮﻗﯽ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ درﯾﻦ دوره ﯾﮑﯽ وﺟﻮد ﻋﺪهﯾﯽ از اﻣﺮا و وزراي ﻣﺸّﻮق ﻋﻠﻢ اﺳﺖ در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺎﻟﺐ اﻣﺮا و وزراي آل ﺳﺎﻣﺎن و آل ﺑﻮﯾﻪ و آل زﯾﺎر و اﻣﺮاء ﺗﺎﺑﻊ آﻧﺎن و ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻠﻔﺎء ﻋﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ در اواﯾﻞ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﯿﺎﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺟﺎل اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ در ﺣﻀﻮر ﺧﻮد ﻣﺠﺎﻟﺴـﯽ ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯿﺪادﻧـﺪ و ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ را در آن‬
‫ﮔﺮد ﻣﯿﺂوردﻧﺪ و ﮔﺎه ﺧﻮد در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺷـﺮﮐﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﺑﮑﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت از ﻧﺪﻣﺎي داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺧﻮد ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ‬
‫و ﺣﮑﻤﺖ را از راﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﮑﺎر ﻋﻠﻢ و ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت آﻧﺎن ﺻـﻼت ﮔﺮان ﻣﯿﺪادﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫وﺳﺎﺋﻞ ﮐﺎر و زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﺮّﻓﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن در دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯿﺂوردﻧﺪ »‪ .«1‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﻤـﺎ ﺑﺎ ﻗّﻮت ﻗﻠﺐ‬
‫ﺑﮑـﺎر ﻋﻠﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ و ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﺑﺎزار ﻋﻠﻢ روﻧﻖ و رواج داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در اواﺋﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ آزار ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﻤﺎ و اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺪاران ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ ﺑﻮدﻧﺪ آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ و ازﯾﻦ وﻗﺘﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺎد ﺑﺎزار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﯾﯽ از ﻣﺠﻤﻮع آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﺑـﺪﺳﺖ آﯾـﺪ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﮐﺘﺎب ﺟﺸﻦﻧﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ ﺻـﻔﺎ ج ‪ 1‬ص‬
‫‪ 14 - 13‬و ص ‪ .32‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ ﺻـﻔﺎ ﭼﺎپ اول ج ‪ 1‬ص ‪ 128 -127‬و ص ‪ .130‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‬
‫ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 4‬ص ‪ 30‬و ‪ 31‬ﺑﺒﻌﺪ و ص ‪ .36‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ ج ‪ 3‬ص ‪ 518‬ﺑﺒﻌﺪ‪ .‬ﻇﻬﺮ اﻻﺳﻼم ص ‪ 231 -229‬و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺷـﺮوع ﺷـﺪ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤـﻮد ﻏﺰﻧـﻮي در ﻫﻤﻪ اﯾﺮان و ﻋﺮاق ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺸﺖ ﻃﺒﻌـﺎ از رﻏﺒﺖ ﻃﺎﻟﺒـﺎن ﻋﻠﻢ‬
‫ﺑﺘﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﮐﺎﺳﺘﻪ و ﺑﺮ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ آﻧﺎن ﺑﺘﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ اﻓﺰوده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻨﻮز دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﻘﻞ ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ از زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص زﺑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻫﻨـﺪي و‬
‫ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻫﻢ ﺑﻨﺎم ﻋﺪهﯾﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﺰرگ ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ و از آﻧﺠﻤﻠﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﺸﺮ ﻣّﺘﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ اﻟﻘّﻨﺎﺋﯽ )م‪ (328 .‬از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و داﻧﺸـﻤﻨﺪان اواﺋﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪ ،‬اﺳﺘﺎد اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻓﺎراﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر‬
‫ﻣﻨﻘﻮل او ﮐﺘﺐ ذﯾﻞ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﺸﻌﺮ )اﺑﻮ ﻃﯿﻘﺎ(‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘﺎي ﺛﺎﻧﯽ از ارﺳﻄﻮ‪ .‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻨﻬﺎ اﺑﻮ ﺑﺸﺮ ﻣّﺘﯽ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮي از آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ ﯾﺎ ﺷﺎرﺣﺎن او داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋـﺪي )م‪ (364 .‬از ﺣﮑﻤﺎ و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﺰرگ ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد ﺑﻮد و از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي او ﻧﻘﻠﯽ از ﺳﻮﻓﺴـﻄﯿﻘﺎي ارﺳـﻄﻮ‬
‫ﮐﻪ اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ آﻧﺮا از ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورده ﺑﻮد ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ و ﻏﯿﺮ ازﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ داﺷﺖ »‪.«2‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زرﻋﮥ )م‪ (398 .‬از ﻣﻼزﻣﺎن ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب از آﺛﺎر ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎن را از ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮد و ازو‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻮﻓﺴﻄﯿﻘﺎي ارﺳﻄﻮ در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ دارد »‪.«3‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ ﺑﻦ اﻟﺨّﻤـ ﺎر ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻮار ﺑﻦ ﺑﺎﺑـﺎ اﺑﻦ ﺑﻬﺮام از ﻧﺼـﺮاﻧﯿﺎن اﯾﺮان و از اﻃﺒﺎ و ﺣﮑﻤﺎ و از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﺰرگ ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺑﻮده و‬
‫ﮐﺘﺐ ﺑﺴـﯿﺎر از آن زﺑﺎن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻻدﺗﺶ ﺑﺴﺎل ‪ 331‬و وﻓﺎﺗﺶ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﺧﻮارزم ﺑﺪﺳﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ )‪ 408‬ﻫﺠﺮي( اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻣﺪﺗﯽ در ﺧﺪﻣﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮده ﻧﺎﭼﺎر ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ از ‪ 408‬ﻧﯿﺰ زﻧﺪه ﺑﻮد‬
‫و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎه دﯾﮕﺮي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 1‬ص ‪ 83‬و ‪359 -358‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪ 84 -83‬و ‪359‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب ص ‪ 84‬و ‪361 -360‬‬
‫را ﺑﻌﺪ از ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎو ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺪادهاﻧﺪ ﯾﻘﯿﻨﺎ ﭘﯿﺶ از ﺳﺎل ‪ 421‬ﮐﻪ ﺳﺎل ﻓﻮت آن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺴﺖ درﮔﺬﺷﺘﻪ‪ .‬اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮاﻋﺖ در‬
‫ﻋﻠﻮم ﻣـﺪﺗﯽ در ﺧـﺪﻣﺖ اﺑﻮ اﻟﻌﺒـﺎس ﻣـﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ و ﺑﻌـﺪ از ﻗﺘﻞ او و ﻓﺘـﺢ ﺧﻮارزم ﺑـﺪﺳﺖ ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﺤﻤـﻮد ﺑﻐﺰﻧﯿـﻦ رﻓﺘـﻪ اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد او ﯾﮑﯽ »اﻵﺛـﺎر اﻟﻤﺘﺨﯿﻠـﮥ ﻓﯽ اﻟﺠـّﻮ« اﺳﺖ از ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ و ﻏﯿﺮ از آن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴـﻔﯽ را ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘـﻞ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ از ﻣﻨﻄﻘﯿـﺎت ارﺳـﻄﻮ ﺑﺘﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺮﺗﯿﺐ داده و‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﺮ آن اﻓﺰوده ﺑﻮد و اﮐﻨﻮن ﻧﺴﺨﻪﯾﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه در دﺳﺖ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫ﻧﻈﯿﻒ اﻟﻘﺲ از ﭘﺰﺷـﮑﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ و از ﭼﻬـﺎر ﻃﺒﯿﺒﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ آن ﭘﺎدﺷـﺎه آﻧﺎﻧﺮا در ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎن ﺧﻮد در ﺑﻐـﺪاد ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد او ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺿﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺮ اﺷﮑﺎل ﻣﻘﺎﻟﻪ دﻫﻢ از ﮐﺘﺎب اﻗﻠﯿﺪس اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑـﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺤّﺮاﻧﯽ اﻟﺼـﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺛـﺎﺑﺖ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ زﻫﺮون )م‪ (369 .‬ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﻣﯿﺮ ﻋّﺰ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎر )‪ (367 -356‬و ﻋﻀـﺪ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي از ﭘﺰﺷﮑﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﻬﻢ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ در ﻃﺐ از ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻗﺪﯾﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺧﻮارزﻣﯽ )‪ (440 -362‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺟﻠﯿﻞ اﻟﻘﺪر ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﮐﺘﺐ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻨـﺪي ﺑﺰﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ و از ﻧﺎﻗﻼن ﺑﺮﺧﯽ از داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯿﺴﺖ‪ .‬آﺷـﻨﺎﯾﯽ او ﺑﺎ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴـﮑﺮﯾﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳـﻔﺮﻫﺎي ﻣﻤﺘـﺪ او‬
‫ﺑﺴﺮزﻣﯿﻦ ﻫﻨﺪ و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان آن ﺳﺎﻣﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠـﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي او ﯾﮑﯽ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻗﺴــﻤﺘﯽ از ﺳــﯿﺪﻫﺎﻧﺘﺎ در ﻃﺮق ﺣﺴـﺎب ﻫﻨــﺪ اﺳـﺖ و دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﻮاﻟﯿـﺪ اﻟﺼــﻐﯿﺮ از‬
‫واراﻫﺎﻣﯿﻬﯿﺮا »‪ «2‬ﻣﻨﺠﻢ و رﯾﺎﺿـﯽدان ﺑﺰرگ ﻫﻨـﺪ ﮐﻪ در اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ ﻣﯿﻼـدي ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب )ﮐﻠﺐﯾﺎره( ﮐﻪ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻫﻨﺪي در ﺑﺎب اﻣﺮاض ﻋﻔﻮﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﻇﺎﻫﺮا‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﺒﻘـﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 1‬ص ‪ .323 -322‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ ص ‪ .370‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ص ‪ .14 -12‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم‬
‫ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 1‬ص ‪ 85 -84‬و ‪382‬‬
‫)‪Varahamihira-(2‬‬
‫از زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ را‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻌﻠﻮم ﻧـﺪارد‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯿﺘﻮان ﮐﺮد‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺴـﯿﻢ اﻟﺴـﺮور )‪ -‬ﺷﺎدﺑﻬﺮ( و ﻋﯿﻦ‬
‫اﻟﺤﯿﻮة‪ -‬ﺣﺪﯾﺚ اورﻣﺰدﯾﺎر و ﻣﻬﺮﯾﺎر‪ -‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﻨﻤﯽ اﻟﺒﺎﻣﯿﺎن )‪ -‬ﺳﺮخﺑﺖ و ﺧﻨﮓﺑﺖ(‪ -‬ﺣﺪﯾﺚ دادﻣﻪ و ﮔﺮاﻣﯽدﺧﺖ »‪.«1‬‬
‫ﺳﯿﺮ ﻋﻠﻮم ﺣﮑﻤﯽ ﺗﺎ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم دوره ﻧﻀﺞ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎﻫـﺪات ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ در ﻗﺮﻧﻬﺎي دوم و ﺳﻮم ﺑﺮاي ﻧﻘﻞ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﻮﺷﺸـﯽ ﻣـﺪاوم و ﭘﺮﺣﺎﺻﻞ ﺑﻮده‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﮑﻢ ﻣﻘـﺪﻣﻪﯾﯽ ﺑﺮاي ﻇﻬﻮر واﻗﻌﯽ ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ دورهﯾﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ ﭘﺎﯾـﺎن ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺷـﺮوع ﺑﺘﺤﺼـﯿﻼت و ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﺧﻮد ﻣﯿﮑﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻨﻮز ﻏﺎﻟﺐ ﮐﺘﺐ ﺗﺤﺼـﯿﻠﯽ‬
‫ﻣﺘﻌّﻠﻤـﺎن ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮده اﺳﺖ از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آﺛـﺎر ﻋﻠﻤﺎي آﺗﻦ و اﺳـﮑﻨﺪرﯾﻪ ﯾﺎ ﺷﺎرﺣﺎن آﻧﺎن ﺑﺰﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﯾﺎ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﭘﺮاﮔﻨـﺪهﯾﯽ ﮐﻪ در اﺑﻮاب ﻋﻠﻮم اواﺋﻞ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت در ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم ﭘﺪﯾـﺪ ﻧﯿﺎﻣـﺪه و‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﮐﺎﻣـﻞ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺘﻌﻠّﻤﯽ آرزوي اﻃﻼـع از ﺟﻤﯿﻊ اﺑﻮاب ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﻠﻮم داﺷﺖ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ از آﺛﺎر ﻣﺆﻟّﻔﺎن ﻣﺘﻌـﺪد‬
‫اﺳﺘﻤﺪاد ﮐﻨﺪ و ﮐﺘﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻋﯿﺐ دﯾﮕﺮ ﮐﺎر در ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم اواﺋﻞ آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﮐﺘﺐ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﻣﻨﻘﻮل‬
‫از آﺛﺎر ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﺑﺘﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻧﺎرﺳﺎ ﺑﻮد زﯾﺮا اوﻻ ﺑﻌﺾ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن آن ﮐﺘﺐ ﺧﻮد از اﻫﻞ ﻓﻦ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﺬﮐﻮر را‬
‫ﺑـﺪان ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﺮدهاﻧـﺪ ﻫﻨﻮز ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺒـﺎﯾﺴﺖ آﻣﺎده ﻗﺒﻮل ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺸـﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷـﺪ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺘﻌّﻠﻤﺎن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺐ ﻣـﺬﮐﻮر در ﻓﻬﻢ آﻧﻬﺎ درﻣﺎﻧﻨـﺪ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ و ﻋﻠﻤﺎي ﭘﯿﺸـﯿﻦ ﻧﺮﺳـﻨﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻫﻢ از ﯾﮏ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﭼﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﺑﺴﯿﺎر وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻣﺘﻌّﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺮاي درك ﻫﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﮐﺘﺎب ﭼﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﺒﯿﻨﺪ و ﻣﺪﺗﯽ‬
‫وﻗﺖ درﯾﻦ راه ﺻﺮف ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ از اﻟﻤﺠﺴﻄﯽ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﻃﻼﻋﺎت وﺳﯿﻊ در ﻧﺠﻮم و رﯾﺎﺿﯿﺎت اﺳﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬راﺟـﻊ ﺑـﺎﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ رﺟـﻮع ﺷـﻮد ﺑـﻪ‪ :‬رﺳﺎﻟـﮥ ﻟﻠـﺒﯿﺮوﻧﯽ ﻓﯽ ﻓﻬﺮﺳـﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾـﺎء اﻟﺮازي ﺑﺘﺼـﺤﯿﺢ ﭘـﻮل‬
‫ﮐﺮاوس(‪ )Paul Kraus‬ﭘﺎرﯾﺲ ‪1936‬‬
‫از اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن و ﺳـﻠﻢ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﯿﺖ اﻟﺤﮑﻤﻪ ﻫﺎرون و ﻣﺄﻣﻮن و ﺣّﺠﺎج ﺑﻦ ﻣﻄﺮ و اﺳﺤﻖ ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻦ و ﻧﻘﻞ ﻗﺪﯾﻢ دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺻﻼح ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ »‪ «1‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﮐﺘﺐ ارﺳﻄﻮ ﮐﻪ از ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ و ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد »‪.«2‬‬
‫ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﺑﺎ آﻧﻬﻤﻪ اﺷـﮑﺎل ﻣﺘﻌّﻠﻢ را ﺧﺴـﺘﻪ و ﻏﺎﻟﺒﺎ از درك ﺟﻤﯿﻊ ﻋﻠﻮم ﻣﺄﯾﻮس و ﻣﻨﺼـﺮف ﻣﯿﮑﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ از ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﻨﻔﺲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎرﺳـﻄﻮ را ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﺘﻮﺑﯽ از ﻓﺎراﺑﯽ در آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺖ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺻـﺪﺑﺎر ﺧﻮاﻧﺪهام‪ .‬و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺑﺮاي‬
‫آﻧﮑﻪ ﺑﻤﻘﺎﺻـﺪ ارﺳـﻄﻮ در ﮐﺘﺎب ﻣﺎﺑﻌـﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ رﺳـﺪ ﭼﻬﻞ ﺑﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻧﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و درﻧﯿﺎﻓﺖ و آﺧﺮ از ﻓﻬﻢ آن ﻣﺄﯾﻮس ﺷﺪ ﺗﺎ آﺧﺮ ﮐﺎر‬
‫اﺷﮑﺎل ﺧﻮد را ﺑﻌﺪ از ﯾﺎﻓﺘﻦ ﮐﺘﺎب اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻓﺎراﺑﯽ رﻓﻊ ﮐﺮد »‪.«3‬‬
‫اﯾﻦ اﺷـﮑﺎل ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﻬﻤﺖ ﮐﺴـﺎﻧﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ اﺑﻦ ﻃّﯿﺐ ﺟـﺎﺛﻠﯿﻖ و اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻓـﺎراﺑﯽ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ ﮐﻪ ﺷـﺮوح و ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ و ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎﺗﯽ در ﺑﺎب‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺸﺎء داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ زﺑﺎن روﺷﻦ و ﺑﻌـﺪ از ﻓﻬﻢ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻣﺘﻘـّﺪم ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷـﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از اواﺧﺮ ﻗﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮاي ﻣﺘﻌّﻠﻤﯿﻦ ﻣﻨﻄﻖ و ﺣﮑﻤﺖ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﻠّﻘﯽ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺤﮑﻤﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﭼﻪ ﺑﻮده و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ و آراء ﺣﮑﻤﺎي آﺗﻦ و اﺳـﮑﻨﺪرﯾﻪ و ﺑﻼد دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴـﻔﯽ آﻧـﺎن ﺑﻌﺮﺑﯽ در ﻣﯿـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ دﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺣﮑﻤﺖ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳـﻄﻮ‬
‫ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ اﺻـﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ رﺳﯿﺪ و ﯾﺎ ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ ﺷﺎرﺣﺎن آن دو اﺳﺘﺎد ﺑﺮاي آن اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﻬﺮ دو ﺻﻮرت‪ ،‬و‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺣﮑﻤﺎي اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ و ﺑﻼد ﺧﺎور ﻧﺰدﯾﮏ در آن ﺗﺎ ﭼﻪ ﻣﯿﺰان ﺑﻮد؟‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ »‪ «4‬ﺑﻌـﺪ از ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ اﺳـﮑﻨﺪرﯾﻪ ﺑﺎ آﻣﯿﺨﺘﻦ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳـﻄﻮ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آراء ﻓﻠﺴـﻔﯽ و‬
‫دﯾﻨﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﯾﺪ دﯾﻨﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪374‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪352 -347‬‬
‫)‪ -(3‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 2‬ص ‪ .3‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ص ‪17 -16‬‬
‫ﯾﻬﻮد و ﻧﺼـﺮاﻧﯽ‪ ،‬روﺷـﻬﺎي ﺟﺪﯾـﺪي در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ روش اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ و ﻓﯿﺜﺎﻏﻮري ﺟﺪﯾﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮﻧﯿﺎن ﺟﺪﯾﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ در‬
‫ﺷﺮح ﮐﺘﺐ ارﺳـﻄﻮ ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ آراء آن ﻓﯿﻠﺴﻮف ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ درآﻣﯿﺨﺘﻨـﺪ و ﺣﺘﯽ ﮐﺎر اﯾﻦ آﻣﯿﺰش ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﺸـﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آن آﺛﺎر‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎب اﺛﻮﻟﻮﺟﯿﺎ »‪ «1‬ﮐﻪ از روي ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﮐﺘﺎب ﺗﺎﺳﻮﻋﺎت ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد و ﮐﺘﺎب اﻟﻌّﻠﮥ »‪ «2‬ﮐﻪ ﻣﺄﺧﻮذ از ﮐﺘﺎب اﻟﺮﺑﻮﺑﯿﻪ‬
‫»‪ «3‬اﺑﺮﻗﻠﺲ »‪ «4‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﯿﻼدي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎم ارﺳﻄﻮ ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن دوره اﺳـﻼﻣﯽ ﺿـﻤﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﺣﮑﻤﺎي ﯾﻮﻧﺎن ﺑﻨﻘﻞ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ و ﻏﺎﻟﺐ ﺷـﺮوح ﻣﻌﺮوف اﻓﻼﻃﻮﻧﯿﺎن ﺟﺪﯾـﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻨﻘﻞ‬
‫ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴـﯿﺤﯽ آﺳـﯿﺎي ﺻـﻐﯿﺮ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﺷـﻤﺎل ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻤﮑﺘﺐ ارﺳـﻄﻮ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻋﻘﺎﯾـﺪ دﯾﻨﯽ‬
‫ﺧﻮد ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺒـﺎدرت ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ آن ﺷـﺪ ﮐﻪ‪ :‬اوﻻ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻘﺎﯾـﺪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳـﻄﻮ را ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻟﺤﺎظ ﺷﺎرﺣﺎن‬
‫ﻣـﺬﮐﻮر و ﺑـﺎ اﺧﺘﻼط ﺑﻌﻘﺎﯾـﺪ آﻧﺎن ﺑﺸﻨﺎﺳـﻨﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺑﺴـﯿﺎري از ﺑﺤﺚﻫﺎي آﻧﺎﻧﺮا ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺒﺎﺣﺚ واﻗﻌﯽ ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺸﺎء در ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗـﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﺒـﺎﺣﺚ را در ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و در آﺛـﺎر ﺣﮑﻤـﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻟﮑﻨـﺪي و اﻟﻔﺎراﺑﯽ و اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ ﺑﻨﯿﮑﯽ ﻣﯿﺘﻮان اﺣﺴﺎس ﮐﺮد و از‬
‫ﻋﺠـﺎﯾﺐ اﻣﻮر آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻓـﺎراﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻫﻤﯿﻦ آﺛﺎر و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد را در وﺣـﺪت ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺣﮑﯿﻤﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ اﻓﻼﻃﻮن و‬
‫ارﺳﻄﻮ ﺑﻨﺎم » ﻟا ﺠﻤﻊ ﺑﯿﻦ اﻟﺮأﯾﯽ اﻟﺤﮑﯿﻤﯿﻦ« ﻧﮕﺎﺷﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺮ اﺛﺮ اﻣﺘﺰاج ﻋﻠﻮم و ﺣﮑﻤﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻠﻞ دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﻫﻨﺪوان و‬
‫ﻧﺒﻄﯿـﺎن و اﻓﺰوده ﺷـﺪن ﻫﻤﻪ آن ﻣﻄـﺎﻟﺐ ﺑﺮ ﺣﺎﺻـﻞ ﮐﺎر ﻋـﺪهﯾﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان وﺿﻊ ﺟﺪﯾـﺪي در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪه ﺑﻮد و ﻣﻌﻠّﻤﺎن و‬
‫ﻣﺘﻌّﻠﻤﺎن اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ اﯾﻦ وﺿﻊ را ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺮ دور‬
‫______________________________‬
‫)‪Theologia-(1‬‬
‫)‪de Causis-(2‬‬
‫)‪les Elements de Theologie-(3‬‬
‫)‪Proclus-(4‬‬
‫ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﺣﮑﻤـﺎي ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺴـﯽ از اﺻﻮل ﺣﮑﻤﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﻮﺷـﺶ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻧﺎن ﯾﮑﯽ ﯾﻌﻘﻮب اﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﮑﻨﺪي و دﯾﮕﺮ اﺑﻮ زﯾﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽ و دﯾﮕﺮ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ اﻟﻔﺎراﺑﯽ و دﯾﮕﺮ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ و‬
‫دﯾﮕﺮ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﻪ ﯾﮏ دﺳـﺘﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻧﺤﻮ ﻣﺸـﻐﻮل ﮐﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي در ﻋﯿﻦ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻔﻼﺳﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎن از‬
‫ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺧﺎﺻﻪ ﻣﺂﺧﺬ اﯾﺮاﻧﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﺑﺮده و ازﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﺳـﺨﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﺒّﻮت ﻧﻤﻮده و ﯾﺎ آﻧﮑﻪ در‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد ﺧﻼف روش ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺼﺒﯿﺖ و ﻋﻨﺎد ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﻌﺎﺻﺮان و آﯾﻨﺪﮔﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫دﺳـﺘﻪ دﯾﮕﺮي از آﺷﻨﺎﯾﺎن ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي آﺛﺎر ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و آﻧﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻏـﺎﯾﺖ ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن درآوردن اﺻﻮل دﯾﻦ ﺑﯿﮏ ﺻﻮرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﺑﺤﺚ در ذات و ﺻـﻔﺎت واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد و اﺣﻮال ﻣﻤﮑﻨﺎت از‬
‫ﻣﺒـﺪاء و ﻣﻌـﺎد ﺑﺮ وﻓـﻖ ﺷـﺮﯾﻌﺖ اﺳـﻼم ﺑـﻮده اﺳﺖ و ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ از ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي آﻏـﺎز ﺷـﺪ و ﺑـﺎ آﻧﮑﻪ ﻣﺼـﺪر ﺧـﺪﻣﺎت‬
‫ذﯾﻘﯿﻤﺘﯽ ﺑﺎﺳـﻼم ﮔﺮدﯾﺪﻧـﺪ ﺑﺠﺮم اﺳـﺘﻔﺎده از ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن و اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﻫﻨﺪوان ﭼﻨﺪي ﻣﻮرد ﺑﻐﺾ و ﻧﻔﺮت ﺑﻮدﻧﺪ و آﺧﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫ﻏﻠﺒﻪ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ و ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺘﺸّﺮﻋﺎن و اﺻﺤﺎب ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ راه زوال ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺿﻌﻒ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ آﺷﮑﺎر ﻣﯿﺸﺪ ﺑﻬﻤﺎن ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﺻﺤﺎب آن ﻣﻮرد ﺑﻐﺾ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار‬
‫ﻣﯿﮕﺮﻓﺘﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌـﺪ از ﻏﻠﺒﻪ ﺳـﻼﺟﻘﻪ و از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﺧﺎﻧـﺪانﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ و ﺗﺴـﻠّﻂ ﻓﻘﻬﺎ و اﻫﻞ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻬﺪ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﺣﮑﻤﺎ ﻓﺮارﺳﯿﺪ و ﺣﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻓﺎراﺑﯽ و اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﮐﻪ در ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدن ﻣﺒﺎﻧﯽ دﯾﻦ‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﻮﺷﺸﻬﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻣّﺘﻬﻢ ﺑﺎﻟﺤﺎد ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﻌﻀـﯽ از اﻫﻞ اﻋﺘﺰال ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺎ از در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ درﻣﯿﺂﻣﺪﻧـﺪ ﻣﺜﻼ اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪي داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣﺸـﻬﻮر‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد راﺟﻊ ﺑﺎو ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ »ﺻﺎﺣﺐ« ﮐﻼم ﻣﺘﮑﻠّﻤﯿﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻏﻠﺒﻪ داﺷﺖ و ﺧﻮد ﺑﺎ اﻫﻞ ﺣﮑﻤﺖ و ﻧﺎﻇﺮان‬
‫در اﺟﺰاء ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﻃﺐ و ﻧﺠﻮم و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ و ﻣﻨﻄﻖ و ﻋﺪد دﺷﻤﻨﯽ ﺷﺪﯾﺪ داﺷﺖ و او را از ﺟﺰء اﻟﻬﯽ ﺧﺒﺮي ﻧﺒﻮد »‪.«1‬‬
‫درﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻣﯿـﺎن ﺣﮑﻤـﺎ ﺑﺤﺜﻬـﺎ و ﻣﺸﺎﺟﺮات ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ زﯾﺮا ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﻤﺎي ﻗـﺪﯾﻢ ﺑﺎ‬
‫روﺷـﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﻗﺒﻮل اﯾﻦ روﺷـﻬﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ وارد ﻣﺸﺎﺟﺮه و ﺑﺤﺚ ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ و اﺧﺘﻼف ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي‬
‫رازي ﺑـﺎ ﻏـﺎﻟﺐ ﻣﺘﻔّﮑﺮان ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﻌﻀـﯽ از اﻫﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ از ﭼﻨـﺪﯾﻦ روش ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ در ﭘـﺎرهﯾﯽ از ﻣﻮارد از روش ﺣﮑﻤـﺎء ﻣﺸـﺎء و ﮔـﺎه از ﻓﯿﺜـﺎﻏﻮرﯾﻮن و زﻣﺎﻧﯽ از ﺣﮑﻤﺎي ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﯽ و ﮔﺎه ﻫﻢ از‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻗﺒﻮل اﺛﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬آوردن ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد‪ ،‬و ﺑﺤﺚ در رّد ﯾﺎ ﻗﺒﻮل آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﮔﺎه ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺤﺚ و ﻣﺸﺎﺟﺮه‬
‫ﺣﮑﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯿﺸﺪ و اﯾﻦ وﺿﻊ ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿـﺎن ﺣﮑﻤـﺎ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و اﻫﻞ ادب ﻫﻢ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎ و ﻣﺸﺎﺟﺮات وﺟﻮد داﺷﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺤﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣّﺘﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ و ﺳـﯿﺮاﻓﯽ و ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ زﮐﺮﯾـﺎي رازي و اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ رازي داﻋﯽ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ درﮔﺮﻓﺖ »‪ «2‬ﮐﻪ در ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻔﻀـﯿﻞ ﻧﺤﻮ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ و در ﺛـﺎﻧﻮي‬
‫ﻣﻘﺼﻮد اﺛﺒﺎت ﻧﺒّﻮت و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل ﻣﻌﺘﻘﺪات رازي ﯾﻌﻨﯽ اﻧﮑﺎر ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﺒّﻮت ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ دﺳـﺘﻪﯾﯽ از ﻓﯿﻠﺴﻮﻓـﺎن ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾـﺎي رازي و اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺳﯿﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺑﺸـﺪت از ﻧﺰدﯾـﮏ ﺷـﺪن ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺑﺎ دﯾﻦ‬
‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ وﻟﯽ ﺑﺮ روﯾﻬﻢ ﯾﮏ ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺎﺳـﯽ در ﻣﯿﺎن ﺣﮑﻤﺎي اﺳـﻼﻣﯽ از ﻋﻬـﺪ ﮐﻨﺪي و اﺋﻤﻪ ﺑﺰرگ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ وﺟﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ و آن‬
‫اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺸﺎء )ﮐﻪ ﻗﻮﯾﺘﺮﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻓﻠﺴﻔﯽ در ﺗﻤّﺪن اﺳﻼﻣﯿﺴﺖ( ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤـﺎم ﺑﺤﺚﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت ﺗﻮﺣﯿـﺪ و ﻧﺒّﻮت و اﻣـﺎﻣﺖ و ﻣﻌﺎد درﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ‬
‫درﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﯽ را ﺗﺎ آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﮑﻨﻨﺪ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻓﺎراﺑﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 6‬ص ‪175 -174‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 1‬ص ‪175‬‬
‫و اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻓﻼﺳـﻔﻪ در ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺻﻮل دﯾﻦ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻌّﻤﺪ و اﺻﺮاري داﺷﺘﻨﺪ و ازﯾﻨﺮوي در‬
‫ﺗﺄوﯾﻼﺗﯽ ﮐﻪ از آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ و اﺧﺒﺎر و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ ﺑﻨﺤﻮ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ را ﺑﻤﻘﺎﺻﺪ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﯿﮕﺮداﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺷـﻤﺎره ﻓﯿﻠﺴﻮﻓـﺎن و ﻣﺸـﺘﻐﻼن ﺑﺤﮑﻤﺖ و ﻓﺮوع آن ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮد ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺑﻮ ﺣﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿـﺪي ﻋـﺪه ﮐﺜﯿﺮي از ﺣﮑﻤﺎي‬
‫ﺑﺰرگ را در ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ »اﻻﻣﺘـﺎع« و »اﻟﻤﻘﺎﺑﺴـﺎت« ذﮐﺮ ﻣﯿﮑﻨـﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾـﺎ اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن اﺳـﺘﺎد او ﺑـﺎ آﻧﺎن ﺣﺸـﺮ داﺷـﺘﻪ و‬
‫ﻣﺠﺎﻟﺴﯽ ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯿﺪادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ ﺑﺒﻌـﺪ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﻨﻮز در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺸﺎء ﺑﻌﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ روش ﻗﻄﻌﯽ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻤﺎي اﯾﻦ ﻋﻬﺪ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﺣﺪود و ﻗﯿﻮد‬
‫ﮐﺘﺐ درﺳـﯽ ﺑﺎﺷﺪ وارد ﻣﯿﺸﺪه و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺂﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﯿﺪادهاﻧﺪ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮﺑﯽ ازﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎ در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي »اﻟﺸﻮاﻣﻞ« و »اﻻﻣﺘﺎع« و‬
‫»اﻟﻤﻘﺎﺑﺴﺎت« اﺑﻮ ﺣﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪي دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺸﺎء ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ در اواﯾﻞ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺷﺎﮔﺮدان ﮐﻨـﺪي و اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻓﺎراﺑﯽ »م‪ «339 .‬و در اواﺧﺮ اﯾﻦ‬
‫دوره ﺑـﺪﺳﺖ ﺧﺎﺗﻢ ﺣﮑﻤﺎي ﺑﺰرگ ﻣﺸـﺮق ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ )م‪ (428 .‬ﺑﻨﺤﻮي ﻣـﺪّون و ﻣﺮﺗﺐ ﮔﺸﺖ و ﺑﺎ اﻓﮑﺎر و ﺣﻮاﺋـﺞ ﻣﻌﻨﻮي‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺗﻄﺒﯿﻖ داده ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺘﻮان اﯾﻦ ﻋﻬﺪ را دوره ﺗﺴـّﻠﻂ روش ﻣﺬﮐﻮر و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺷﺪن آن ﺑﺼﻮرت ﻃﺮﯾﻘﻪ رﺳﻤﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﮑﻤﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﺎء ﺑﺰرگ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﺋﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫در آﻏﺎز ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺸـﻬﻮر ﮐﻨﺪي‪ ،‬اﺑﻮ زﯾﺪ اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﺳـﻬﻞ اﻟﺒﻠﺨﯽ ﻣﺘﮑّﻠﻢ و ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ ﺧﺮاﺳﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮد )م‪.‬‬
‫‪ .(322‬وي ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ در ﮐﻼم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻫﻢ در ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻋﻠﻮم داﺷﺖ از ﻗﺒﯿﻞ ﺣﺪود اﻟﻔﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﯾﺼﺢ ﻣﻦ‬
‫اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﺧﻼق اﻻﻣﻢ و ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر ﺻﻮر اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎء رازي‬
‫در ﻫﻤﺎن اوان ﮐﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮﺟﻮد اﺑﻮ زﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ آراﺳـﺘﻪ ﺑﻮد ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ دﯾﮕﺮي در ري روزﮔﺎر ﻣﯿﮕﺬراﻧﯿﺪ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫زﮐﺮﯾﺎء ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﺮازي ﮐﻪ در ﻃﺐ و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻣﺨﯽ داﺷـﺘﻪ و از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﺟﻬﺎن و ﯾﮑﯽ از ﻧﻮاﺑﻎ روزﮔﺎر ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻻدت او در ﻏّﺮه ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ‪ 251‬در ري اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و در ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﺘﺤﺼﯿﻼت ژرف ﺧﻮد در ﻓﻠﺴﻔﻪ و رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻧﺠﻮم و ادﺑﯿﺎت‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮد و ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮّﺟﻪ او ﺑﺘﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﮐﯿﻤﯿﺎ ﻧﯿﺰ در اﯾﺎم ﺟﻮاﻧﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ و اﺷـﺘﻐﺎل وي ﺑﻌﻠﻢ ﻃﺐ ﺑﻌـﺪ از ﺳـﻨﯿﻦ ﺟﻮاﻧﯽ و ﺑﻘﻮل اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت و ﺗﺠﺎرب آن اﺳـﺘﺎد در ﮐﯿﻤﯿﺎ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺎرﺿﻪﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﭼﺸﻢ وي از ﺗﺠﺎرب ﮐﯿﻤﯿﺎ وي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻣﻌّﻠﻢ او را در ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑّﻦ اﻟﻄﺒﺮي داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺂﯾـﺪ زﯾﺮا اﺑﻦ رﺑّﻦ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 224‬ﻫﺠﺮي ﮐﻪ ﺳﺎل اﺳﺎرت ﻣﺎزﯾﺎر ﺑﻦ ﻗﺎرﻧﺴﺖ دﺑﯿﺮ او ﺑﻮد و ﺑﻌـﺪ از آن ﺑﺒﻐـﺪاد‬
‫رﻓﺖ و ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ و ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ‪ 27‬ﺳﺎل اﺳﺖ و ﭼﻮن رازي ﺑﺘﺼـﺮﯾﺢ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن و اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ ﻃﺐ را در‬
‫ﺳﻨﯿﻦ ﮐﺒﺮ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺖ ﺳـﺎل دﺳﺖﮐﻢ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨـﺞ ﺳﺎل دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﻢ و ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻌﯿـﺪ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳـﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫رﺑّﻦ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻏﺎﯾﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ اواﺳﻂ ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﯿﺸﺪه زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌّﻠﻢ رازي در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫اﻟﻨﺪﯾﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «1‬ﻣﺮدي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »اﻟﺒﻠﺨﯽ« ﮐﻪ در ﺑﻼد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯿﮕﺸﺖ اﺳـﺘﺎد رازي در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺑﻮده و ﻣـﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺒﯽ را‬
‫در ﻋﻠـﻮم ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺑﺨـﻂ او دﯾـﺪه و در ﻋﻬـﺪ او آﺛـﺎر ﺑﻠﺨﯽ در ﺧﺮاﺳـﺎن ﺷـﻬﺮت ﻓﺮاوان داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻇـﺎﻫﺮا ﻣﺮاد ازﯾﻦ »اﻟﺒﻠﺨﯽ« ﮐﻪ در‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺷـﻬﺮت ﺑﺴـﯿﺎر داﺷﺘﻪ ﻫﻤﺎن اﺑﻮ زﯾﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ اﻟﺒﻠﺨﯽ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ ﺧﺮاﺳﺎن و ﺷﺎﮔﺮد ﮐﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ او ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮ ﺑﻦ ﺧﺴﺮو ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ ﺳﻤﺖ اﺳﺘﺎدي رازي را در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻤﺮدي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ »اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮي« داده و آورده اﺳﺖ ﮐﻪ رازي ﺳﺨﻨﺎن او را ﮐﻪ‬
‫اﺳﺘﺎد و ﻣﻘّﺪم وي ﺑﻮد ﺑﺎﻟﻔﺎظ زﺷﺖ ﻣﻠﺤﺪاﻧﻪ ﺑﺎزﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«2‬ﺑﻬﺮﺣﺎل رازي ﭘﺲ از ﺷﻬﺮت در ﻃﺐ ﺑﺨﺪﻣﺖ اﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪416‬‬
‫)‪ -(2‬زاد اﻟﻤﺴﺎﻓﺮﯾﻦ ﭼﺎپ ﺑﺮﻟﯿﻦ ص ‪98‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺣﺎﮐﻢ ري درآﻣـﺪ و ﺑﺰودي رﯾﺎﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در آﻧﺸـﻬﺮ ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ‬
‫ﭼﻨﺪي در ﺑﻐﺪاد ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺷـﻐﻞ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺪت ﺗﻮﻗﻒ او در آﻧﺸـﻬﺮ ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﭼﻮن او ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻃﺒﯿﺐ ﻋﻬﺪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﻮرد دﻋﻮت اﻣﺮاي ﻋﺼـﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎ در ﻫﯿﭽﯿﮏ از درﺑﺎرﻫﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺣﯿﺎت ﺧﻮد‬
‫را در ري ﮔﺬراﻧـﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﻬﺮ ﻧﯿﺰ ﭘﻨـﺞ روز ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﺷـﻌﺒﺎن ﺳـﺎل ‪ 313‬وﻓـﺎت ﯾﺎﻓﺖ »‪ «1‬و ﻋﻤﺮش در اﯾـﻦ وﻗﺖ ﺑﺘﺎرﯾـﺦ ﻗﻤﺮي‬
‫ﺷﺼﺖ و دو ﺳﺎل و ﭘﻨـﺞ روز و ﺑﺘﺎرﯾﺦ ﺷﻤﺴـﯽ ﺷـﺼﺖ ﺳﺎل و دو ﻣﺎه ﺑﻮد‪ .‬رازي در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺜﺮت ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﺮﯾﺮ و ﺗﺠﺎرب‬
‫ﮐﯿﻤﯿﺎوي ﺑﺂبرﯾﺰي ﭼﺸﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﮑﻮري دﭼﺎر ﺷﺪ‪.‬‬
‫ذﮐﺮ آﺛـﺎر ﻃﺒﯽ رازي ﺑﻌـﺪ ازﯾﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣـﺪ اﻣـﺎ از آﺛﺎر ﻓﻠﺴـﻔﯽ او ﮐﻪ ﻣﺘﻌـﺪد و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻮد و ﺗﻤﺎﻣﯽ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ‬
‫زﮐﺮﯾـﺎ ﮐـﻪ اﺑـﻮ رﯾﺤـﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺗﺮﺗﯿـﺐ داده اﺳﺖ آﻣـﺪه‪ ،‬اﮐﻨـﻮن ﻣﻘـﺪار ﻗﻠﯿﻠﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻘـﻮاﻧﯿﻦ اﻟﻄﺒﯿﻌﯿـﮥ ﻓﯽ‬
‫اﻟﺤﮑﻤﮥ اﻟﻔﻠﺴﻔﯿﮥ‪ -‬اﻟﻄﺐ اﻟﺮوﺣﺎﻧﯽ‪ -‬اﻟﺴﯿﺮة اﻟﻔﻠﺴﻔﯿﮥ‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻓﯽ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﮥ‪ -‬ﻗﻄﻌﺎﺗﯽ از ﮐﺘﺎب اﻟﻠﺬة‪ -‬اﻟﻌﻠﻢ اﻻﻟﻬﯽ‪ -‬اﻟﻘﻮل ﻓﯽ اﻟﻘﺪﻣﺎء‬
‫اﻟﺨﻤﺴﮥ‪ -‬اﻟﻘﻮل ﻓﯽ اﻟﻬﯿﻮﻟﯽ‪ -‬اﻟﻘﻮل ﻓﯽ اﻟﺰﻣﺎن و اﻟﻤﮑﺎن‪ -‬اﻟﻘﻮل ﻓﯽ اﻟﻨﻔﺲ و اﻟﻌﺎﻟﻢ‪.‬‬
‫ﭘﻮل ﮐﺮاوس »‪ «2‬از آﺛﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯾﯽ ﺑﻨﺎم »رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﯿﮥ ﻻﺑﯽ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎء اﻟﺮازي« ﺗﺮﺗﯿﺐ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ رازي در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺧﻼف ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺧﻮد در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﺎﺻـﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ‬
‫آراء ارﺳﻄﻮ ﺑﻮد‪ ،‬داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ »‪» «3‬ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﻣﺘﺄّﺧﺮان ﮐﺘﺒﯽ ﺑﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس و ﭘﯿﺮوان او ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و‬
‫در آﻧﻬﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻃﺒﯿﻌﯿﻪ ﻗﺪﯾﻢ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ و از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﯾﻦ ﺑﺎب ﺗﺄﻟﯿﻔﯽ دارد اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎء اﻟﺮازي اﺳﺖ ﮐﻪ از رأي‬
‫ارﺳﻄﺎﻃﺎﻟﯿﺲ ﺷﺪﯾﺪا ﻣﻨﺤﺮف ﺑﻮد و او را ﺑﺴﺒﺐ ﺟﺪا ﺷﺪن از ﻏﺎﻟﺐ آراء ﻣﻌﻠﻢ ﺧﻮد اﻓﻼﻃﻮن و دﯾﮕﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻘّﺪم ﺑﺮ او‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﻟﮥ ﻟﻠﺒﯿﺮوﻧﯽ ﻓﯽ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎء اﻟﺮازي ص ‪6‬‬
‫)‪Paul Kraus-(2‬‬
‫)‪ -(3‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻣﻢ ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ص ‪33‬‬
‫ﻋﯿﺐ ﻣﯿﮑﺮد و ﻣﯽﭘﻨـﺪاﺷﺖ ﮐﻪ او ﻓﻠﺴـﻔﻪ را ﺗﺒﺎه ﮐﺮده و ﺑﺴـﯿﺎري از اﺻﻮل آﻧﺮا ﺗﻐﯿﯿﺮ داده اﺳﺖ ‪ «...‬اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ »‪» «1‬ﻣﻦ‬
‫ﮐﺘـﺎب ﻣﺤﻤــﺪ ﺑـﻦ زﮐﺮﯾـﺎء اﻟﺮازي را در ﻋﻠـﻢ اﻟﻬﯽ ﺧﻮاﻧـﺪهام و او در آن ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﮐﺘـﺐ ﻣـﺎﻧﯽ و ﺧـﺎﺻﻪ ﮐﺘـﺎب او ﻣﻮﺳـﻮم ﺑﺴــﻔﺮ‬
‫اﻻﺳﺮارﺳﺖ«‪.‬‬
‫رازي در ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮﺟﻮد ﭘﻨﺞ ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮد ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﮐّﻠﯽ‪ ،‬ﻫﯿﻮﻟﯽ اوﻟﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﯾﺎ ﺧﻼء‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﯾﺎ دﻫﺮ؛ و‬
‫ﻇﺎﻫﺮا رازي اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه را از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد زﯾﺮا ﺣﮑﻤﺎي اﯾﺮان ﻫﻢ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻗﺪﯾﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‪:‬‬
‫اورﻣﺰد و اﻫﺮﻣﻦ )‪ -‬ﺧﺎﻟﻖ(‪ ،‬ﮔﺎه )‪ -‬زﻣﺎن(‪ ،‬ﺟﺎي )‪ -‬ﻣﮑﺎن(‪ ،‬ﺗﻮم )‪ -‬ﺟﻮﻫﺮ ﯾﺎ ﻫﯿﻮﻟﯽ ﯾﺎ ﺳﺮﺷﺖ و ﺧﻤﯿﺮه(‪ ،‬ﺧﻼء‪.‬‬
‫ازﯾﻦ ﭘﻨـﺞ ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻌﻘﯿﺪه رازي دو ﻗﺪﯾﻢ ﺣّﯽ و ﻓﺎﻋﻠﻨﺪ و آﻧﺪو ﺧﺎﻟﻖ و ﻧﻔﺲ ﮐّﻠﯽاﻧﺪ و ﯾﮑﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﺣﯿﺎت و ﻣﻨﻔﻌﻞ و آن ﻫﯿﻮﻟﯽ اوﻟﯽ اﺳـﺖ‬
‫و دو ﻗﺪﯾﻢ دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻼء و دﻫﺮ ﻧﻪ ﺣّﯽ و ﻧﻪ ﻓﺎﻋﻞاﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﻨﻔﻌﻞ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻟﻖ ﺗﺎم اﻟﺤﮑﻤﮥ و ﻋﻘﻞ ﺗﺎم و ﻣﺤﺾ اﺳﺖ و ﺳـﻬﻮ و ﻏﻔﻠﺖ ﺑﺮ او راه ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺣﯿﺎت ازو ﭼﻮن ﻧﻮر از ﻗﺮص ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻓﯿﻀﺎن ﻣﯿﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻔﺲ ﮐﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﯿﺎت ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﻮر ﭘﺮاﮔﻨـﺪه ﻣﯽﺷﻮد و او ﺑﻨﺎ ﺑﺨﻮاﺳﺖ ﺻﺎﻧﻊ ﺑﻬﯿﻮﻟﯽ ﺗﻌﻠّﻖ ﺟﺴﺖ و ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ ﺗﻌﻠّﻖ ﺑﺼﻮرﺗﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﺑﺎ او ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪ و ازﯾﻦ اﻧﻮاع ﺗﺮاﮐﯿﺐ ﺳـﻤﻮات و ﻋﻨﺎﺻـﺮ و اﺟﺴﺎم ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻮﺟﻪ اﮐﻤﻞ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺧﺎﻟﻖ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ اﻓﺎﺿﻪ ﻋﻘﻞ‬
‫ﮐﺮد و ﻋﻘﻞ را از ﺟﻮﻫﺮ اﻟﻬﯿﺖ ﺧﻮد ﺳﻮي ﻣﺮدم ﻋﺎﻟﻢ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗﺎ ﻧﻔﺲ را در ﻫﯿﮑﻞ آدﻣﯽ از ﺧﻮاب ﮔﺮان ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد و ﺑﺪو ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺎي وي ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﯿﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ رﻫﺎﯾﯽ از آﻻم ﻣﺘﺼّﻮر ﻧﻤﯿﺒﺎﺷـﺪ و ﭼﻮن ﻧﻔﺲ ازﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ آﮔﻬﯽ ﯾﺎﻓﺖ و داﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎص ﺧﻮﯾﺶ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻮي ﺑﺮاﺣﺖ ﺑﺎزرﺳـﺪ ﺑـﺪان ﻣﺸـﺘﺎق و ازﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺮﺣـﺬر ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻣﻔﺎرﻗﺖ ﺳﻮي آن‬
‫ﺟﻬﺎن ﻋﺮوج ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و اﺑﺪ اﻵﺑﺎد در آن ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻔﺲ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﻧﺮﺳﺪ ﻣﮕﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﯿﺎﻣﻮزد‬
‫و ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺸـﻨﺎﺳﺪ و ﮐﻢ آزار ﺑﺎﺷـﺪ و داﻧﺶ آﻣﻮزد ازﯾﻦ ﺷـﺪت رﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﺑـﺪ و دﯾﮕﺮ ﻧﻔﻮس درﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﭼﻨـﺪان ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻫﺮﻧﻔﺴﯽ در ﻫﯿﮑﻞ ﻣﺮدي ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺳﻤﺖ ﺗﻬﺬﯾﺐ ﯾﺎﺑﺪ و ﻗﺼﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ص ‪3‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﻔﻮس ﺑﺸﺮي ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﺑﻨﻔﺲ ﮐّﻠﯽ ﺑﺎزﺷﺪﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ اﻣﮑﺎن راه ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮔﯿﺮد و ﻫﯿﻮﻟﯽ از ﺑﻨﺪ ﺻﻮرت ﮔﺸﺎده ﺷﻮد و‬
‫ﺑﺪان ﺣﺎل ﺑﺎزﮔﺮدد ﮐﻪ در روز ازل ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻘﯿـﺪه رازي ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤـﺪث اﺳﺖ و ﻫﯿﻮﻟﯽ ﻣﻄﻠﻖ از اﺟﺰاء ﻻﯾﺘﺠﺰي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴـﯿﻢ و ﻣﺮّﮐﺐ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﯿﻮﻟﯽ ﺑﺴـﯿﻂ و‬
‫ﻣـﺎده ﺟﺴﻢ اﺳﺖ و ﺗﺮﮐﯿﺐ اﺟﺴـﺎم از اﺟﺰاء ﻻـﯾﺘﺠﺰا و ﺟﻮﻫﺮ ﺧﻼـء اﺳﺖ و اﺧﺘﻼـف اﺟﺴﺎم در ﭼﮕﻮﻧﮕﯿﻬﺎ )ﮐﯿﻔﯿﺎت( ﺑﺴـﺒﺐ اﻧـﺪﮐﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ ﺧﻼء در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺎ اﺟﺰاء اﺳﺖ‪.‬‬
‫رازي در اﺧﻼق ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺰﻫﺪ و ﺗﺮك دﻧﯿﺎ و اﻧﺰوا ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ ﻓﺮد ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷـﺮﮐﺖ ﺟﻮﯾﺪ و از ﻓﺮورﻓﺘﻦ در ﺷﻬﻮات‬
‫ﺧﻮدداري ﮐﻨـﺪ و از ﻫﺮﭼﯿﺰ ﺑﻤﻘـﺪاري ﮐﻪ ﺣﺎﺟﺖ ﺟﻢ اﺳﺖ و اﯾﺠﺎد اﻟﻤﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻟّﺬت ﺣﺎﺻﻞ از آن ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬت ﺑﻌﻘﯿﺪه‬
‫رازي اﻣﺮي وﺟﻮدي ﻧﯿﺴﺖ و ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻌـﺪ از ﺧﺮوج از آن و ﯾﺎرﻫﺎﯾﯽ از اﻟﻢ‪ .‬رازي ﻣﻌﺘﻘـﺪﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫ﻟـّﺬات ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺣﺎﺟﺖ ﺟﺴﻢ ﺑﺪاﻧﻬﺎﺳﺖ ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷـﯿﻢ و ﺑﺎﯾﺪ ﻫّﻢ ﺧﻮد را ﻣﺼـﺮوف ﺗﺸـّﺒﻪ ﺑﺨﺪاوﻧﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻢ و ﻋﺪل‬
‫ﮐﻨﯿﻢ و ﺳـﯿﺮت ﻓﺎﺿـﻠﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﻮرد اﺗّﺒﺎع ﻫﺮﺟﻮﯾﻨـﺪه ﮐﻤﺎل ﺑﺎﺷـﺪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻌﺪل و ﻋّﻔﺖ و رﺣﻤﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ و در ﺣﻔﻆ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮم ﻣﮕﺮ ﺑﺪﮐﺎران و ﻇﺎﻟﻤﺎن ﺑﮑﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻟﺐ ﺻﻠﺢ و ﺳﻼﻣﺖ اﮐﺜﺮ آﻧﺎن ﮔﺮدد و ﻣﺤﺒﺖ آﻧﺎﻧﺮا ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد‪.‬‬
‫رازي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﺒّﻮت ﻣﯿﮕﻔﺖ ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻋﺎدل اﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﻣﺴﺎوي ﺧﻠﻖ ﮐﺮده و ﻫﯿﭽﮑﺲ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺪاده‬
‫اﺳﺖ و ﺣﮑﻤﺖ ﺑـﺎﻟﻐﻪ او ﺑﺮاي راﻫﻨﻤـﺎﯾﯽ ﺧﻠﻖ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺘﻀـﺎ ﻣﯿﮑﻨـﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ را ﺑﻤﻨـﺎﻓﻊ و ﻣﻀـﺎّر ﺧﻮد آﺷـﻨﺎ ﮐﻨـﺪ و درﯾﻦ ﺑـﺎب ﺑﻤﯿـﺎﻧﺠﯽ‬
‫ﺣـﺎﺟﺖ ﻧـﺪارد و ﺣﺘﯽ ﻋـﺪل او اﻗﺘﻀـﺎ ﻧﻤﯿﮑﻨـﺪ ﮐﻪ ازﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺠﺎد ﺗﻔﺮﻗﻪ ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻖ ﻧﻤﺎﯾـﺪ و ﭘﯿﺮوان ﻫﺮﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺠﻨﮓ و‬
‫ﺳﺘﯿﺰ وادار ﺳﺎزد و ﻣﻌﺠﺰات ﻣـﺪﻋﯿﺎن ﻧﺒّﻮت را ﻧﯿﺰ ﺧﺪﻋﻪ و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻣﯿﺪاﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻓﮑﺮ رازي و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي او ﺑﺎ ﻓﮑﺮ ارﺳـﻄﻮ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﺳـﺨﺖ ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ و اﻫﻞ ادﯾﺎن ﺑﺎ او ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ او را ﻣﻠﺤﺪ و ﻧﺎدان و ﺟﺎﻫﻞ و ﻏﺎﻓﻞ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﮑﻤﺎ و‬
‫ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ ﺑﺰرگ ﻣﺜـﻞ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﮐﻌﺒﯽ و اﺑﻦ ﺣﺰم اﻧﺪﻟﺴـﯽ )م‪ (456 .‬و اﺑـﻦ ﻫﯿﺜﻢ )م‪ (430 .‬و اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻓﺎراﺑﯽ )م‪ (339 .‬و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫)م‪ (428 .‬و ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو )م‪ (481 .‬و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ )م‪ (325 .‬ﻫﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﻄﺮﯾﻘﯽ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﯾﺪ او ﺑﻤﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎراﺑﯽ‬
‫ﺑﻌـﺪ از رازي ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﻔﺎراﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬وي از ﻓﺎراب ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﻧﮋاد او‬
‫ﺑﺤﺚ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺻﺎﺣﺒـﺎن ﺗﺮاﺟﻢ اﺻـﻞ او را از ﺗﺮﮐـﺎن داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ در ﻫﻤـﺎن ﺣﺎل ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ »ﮐﺎن اﺑﻮه ﻗﺎﺋـﺪ ﺟﯿﺶ و ﻫﻮ ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫اﻟﻤﻨﺘﺴﺐ« »‪ «1‬و ﺷـﻬﺮ زوري در ﺗﺎرﯾـﺦ اﻟﺤﮑﻤﺎ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪرش از ﺳـﺮداران ﺳـﭙﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﻓﺎراﺑﯽ از ﺳـﻼﻟﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻮد و اﺑﻦ‬
‫اﻟﻨﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ آن ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﻮده اﺻﻼ ﺑﺘﺮك ﺑﻮدن وي اﺷﺎرهﯾﯽ ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺑﺘﺮك ﺑﻮدن ﻓﺎراﺑﯽ در آﺛﺎر ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي و‬
‫ﺑﻌﺪ از آن دﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓـﺎراﺑﯽ از ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﻘﺼـﺪ ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻋﻠـﻮم ﺑﺒﻐـﺪاد رﻓﺖ و ﺑﻌـﺪ از ﮐﺴﺐ ﻣﻬـﺎرت در ﻋﺮﺑﯿﺖ در ﺣﻠﻘﻪ درس اﺑﻮ ﺑﺸـﺮ ﻣـّﺘﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‬
‫ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ از ﺑﻐﺪاد ﺑﺤّﺮان رﻓﺖ و از ﯾﻮﺣّﻨﺎ ﺑﻦ ﺣﯿﻼن ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻣﻨﻄﻖ را آﻣﻮﺧﺖ و ﺑﺎز ﺑﺒﻐﺪاد ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻋﻠﻮم ﻓﻠﺴﻔﯽ‬
‫را آﻧﺠـﺎ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﻪ ﮐﺘﺐ ارﺳـﻄﻮ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد و ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ واﻗﻒ ﺷـﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﻐـﺪاد ﺑﻤﺼـﺮ رﻓﺖ و آﻧﮕﺎه ﺑﺨـﺪﻣﺖ ﺳـﯿﻒ‬
‫اﻟـﺪوﻟﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان اﻟﺘﻐﻠﺒﯽ )‪ (356 -333‬درآﻣـﺪ و ﻧﺰد او در ﺣﻠﺐ و دﻣﺸﻖ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﺸـﺘﻐﻞ‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 339‬درﮔﺬﺷﺖ و درﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل داﺷﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ وﻻدت او در ﺣﺪود ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 259‬ﯾﺎ ‪ 260‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺎراﺑﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺷﺮحﻫﺎي اوﺳﺖ ﺑﺮ آﺛﺎر ارﺳﻄﻮ و ﺑﺴﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺮوح ﻫﻢ او را »اﻟﻤﻌّﻠﻢ اﻟﺜﺎﻧﯽ« ﺧﻮاﻧﺪه و در ﻣﻘﺎم ﺑﻌﺪ از ارﺳﻄﻮ‬
‫ﻗﺮار دادهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻘـﻮل اﻟﻘﻔﻄﯽ او ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻄﻘﯿﻪ را ﺷـﺮح ﻧﻤﻮد و ﻣﺸـﮑﻼت آﻧﻬـﺎ را ﺗﻮﺿـﯿﺢ داد و اﺳـﺮار آﻧﻬـﺎ را ﮐﺸﻒ ﮐﺮد و از ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻮرد ﺣﺎﺟﺖ اﺳﺖ در ﮐﺘﺐ ﺻـﺤﯿﺢ اﻟﻌﺒﺎرة ﮔﺮد آورد و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﻟﮑﻨـﺪي و ﺟﺰ او ﻓﻮت ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﯿﺎن ﮐﺮد و‬
‫درﯾﻦ ﺑـﺎب ﮐﺘﺐ او در ﻧﻬـﺎﯾﺖ اﺗﻘـﺎن و ﮐﻤـﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔﺖ ﺑﻬﻤـﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ و ﺷﺎﮔﺮدان او ﺑﺎ ﻧﻘﻞ و ﺗﻠﺨﯿﺺ آﺛﺎر‬
‫ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس او را ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻌﻨﻮان ﻃﺒﯿﺐ ﻣﻄﻠﻖ و ﻻزم اﻻﺗّﺒﺎع ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﻓﺎراﺑﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎء‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪134‬‬
‫ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ آﺛﺎر ارﺳـﻄﻮ در ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ او را ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ ﺳﯿﻄﺮه در ﻣﯿﺪان ﻓﻠﺴﻔﻪ رﺳﺎﻧﯿﺪ و ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﺳـﺘﺎد اﯾﻦ ﻓﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد‪ .‬وي ﻗﺎﻃﯿﻐﻮرﯾـﺎس و ﺑـﺎري ارﻣﯿﻨﯿﺎس و اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘﺎي اول و اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘﺎي ﺛﺎﻧﯽ و ﻃﻮﺑﯿﻘﺎ و ﺳﻮﻓﺴـﻄﯿﻘﺎ و‬
‫رﯾﻄﻮرﯾﻘﺎ و ﺑﻮﻃﯿﻘﺎي ارﺳﻄﻮ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﻄﻘﯿﺎت آن اﺳﺘﺎد را ﺷﺮح ﮐﺮد و ﺑﺮﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻨﻄﻘﯿﺎت ﯾﻌﻨﯽ »ارﻏﻨﻮن« »‪ «1‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﺴﺎﻏﻮﺟﯽ‬
‫ﻓﺮﻓﻮرﯾـﻮس را ﺑﯿﻔﺰود‪ .‬از ﺧﻠﻘﯿــﺎت ارﺳــﻄﻮ ﻫـﻢ ﻓـﺎراﺑﯽ ﮐﺘـﺎب اﯾـﺜﯿﻘﻮن ﻧﯿﻘﻮﻣـﺎﺧﺲ »‪ «2‬و در ﻋﻠــﻢ اﻟﻨﻔﺲ ﮐﺘــﺎب اﻟﻨﻔﺲ اﻻﺳــﮑﻨﺪر‬
‫اﻻﻓﺮودﯾﺴـﯽ )ﻣﻨﺴـﻮب ﺑﺎرﺳـﻄﻮ( و در ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻋﻠﻤﯽ اﻟﺴـﻤﺎع اﻟﻄـﺒﯿﻌﯽ و اﻵﺛـﺎر اﻟﻌﻠﻮﯾـﮥ و اﻟﺴـﻤﺎء و اﻟﻌـﺎﻟﻢ و ﮐﺘـﺎب اﻟﺤﺮوف ارﺳـﻄﻮ و‬
‫اﻟﻤﺠﺴـﻄﯽ ﺑﻄﻠﯿﻤﻮس را ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺮد و ﺑـﺎﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺎي ﺷﺎرﺣﺎن ﺑﺰرگ اﺳـﮑﻨﺪرﯾﻪ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺧﺎﻃﺮه آﻧﺎﻧﺮا ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺣـﺪ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ آﺛﺎر ﻣﻬﻤﯽ اﺑﺪاع ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﻬﻤﯽ از آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﺴـﯿﺎري‬
‫ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻃﺒﻊ ﯾﺎ ﺑﺰﺑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ﻣﺒﺎدي آراء اﻫﻞ اﻟﻤﺪﯾﻨﮥ اﻟﻔﺎﺿﻠﮥ ﮐﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻓﺮدرﯾﮏ دﯾﺘﺮﯾﺴﯽ »‪ «3‬ﺑﺂﻟﻤﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ -‬اﻟﺠﻤﻊ ﺑﯿﻦ رأﯾﯽ اﻟﺤﮑﯿﻤﯿﻦ اﻓﻼﻃﻮن‬
‫اﻻﻟﻬﯽ و ارﺳـﻄﻮ‪ -‬ﻓﯽ اﻏﺮاض اﻟﺤﮑﯿﻢ ﻓﯽ ﮐﻞ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻣﻦ اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻤﻮﺳﻮم ﺑﺎﻟﺤﺮوف ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻏﺮاض ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﮥ‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻓﯽ ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫اﻟﻌﻘﻞ‪ -‬رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ ﻣﺎ ﯾﻨﺒﻐﯽ ان ﯾﻘّﺪم ﻗﺒﻞ ﺗﻌّﻠﻢ اﻟﻔﻠﺴـﻔﮥ‪ -‬ﻋﯿﻮن اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪ -‬ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ‪ -‬ﻓﯽ ﻣﺎ ﯾﺼﺢ و ﻣﺎ ﻻ ﯾﺼﺢ ﻣﻦ اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم‪-‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﺴـﯿﺎﺳﮥ‪ -‬اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﻔﻠﺴـﻔﯿﮥ‪ -‬اﺣﺼﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪ .‬ﮐﺘﺎب اﺣﺼﺎء اﻟﻌﻠﻮم ﻓﺎراﺑﯽ راژراردوس ﮐﺮﻣﻮﻧﻨﺴﯿﺲ »‪ «4‬و ﯾﻮﺣﻨﺎ ﻫﯿﺴﭙﺎﻟﻨﺴﯿﺲ‬
‫»‪ «5‬و دوﻣﯽ ﻧﯿﮑﻮس ﮔﻮﻧﺪﯾﺴﺎﻟﻮي »‪ «6‬در ﻗﺮون وﺳـﻄﯽ ﺑﻪ ﻻﺗﯿﻨﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﺪﯾﺴﺎﻟﻮي ﮐﺘﺎب ﻣﺮاﺗﺐ اﻟﻌﻠﻮم ﻓﺎراﺑﯽ را ﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫اﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ آن ﻣﻔﻘﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ ﻻﺗﯿﻨﯽ درآورد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Organon-(1‬‬
‫)‪Ethique de Nicomaque-(2‬‬
‫)‪Friedrich Dieterici-(3‬‬
‫)‪Gerardus Cremonensis-(4‬‬
‫)‪Johannes Hispalensis-(5‬‬
‫)‪Dominicus Gundisalvi-(6‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﮐﺘﺐ ﻣﻮﺟﻮد ﻓﺎراﺑﯽ اﯾﻨﻬﺎﺳﺖ‪ :‬ﻓﯽ اﺛﺒﺎت اﻟﻤﻔﺎرﻗﺎت‪ -‬ﻓﯽ ﻣﺎﻫﯿـﮥ اﻻﻧﺴﺎن‪ -‬اﻟﺪﻋﺎوي اﻟﻔﻠﺴـﻔﯿﮥ‪ -‬اﻻﻟﻔﺎظ اﻟﯿﻮﻧﺎﻧﯿﮥ و ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺳﯿﺎﺳـﮥ‬
‫اﻟﻤﻠﻮﮐﯿـﮥ و اﻻﺧﻼـق‪ -‬رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ اﻻـﻋﻠﯽ‪ -‬ﺗﻌـﺎﻟﯿﻖ ﻓﯽ اﻟﺤﮑﻤـﮥ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺎت‪ -‬رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ اﻟﻤﺎﻫﯿـﮥ و اﻟﻬﻮﯾـﮥ‪ -‬رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ ﻋﻠﻢ‬
‫اﻟﻔﺮاﺳـﮥ‪ -‬رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ ﻣﺒـﺎدي اﻟﺘﯽ ﺑﻬـﺎ ﻗﻮام اﻻﺟﺴـﺎم و اﻻﻋﺮاض‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻘﯿﺎس ﮐﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮي اﺳﺖ از اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘﺎي ارﺳـﻄﻮ‪ -‬ﺷـﺮح ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﻤﻘﻮﻻت )ﻗﺎﻃﯿﻐﻮرﯾﺎس( ارﺳﻄﻮ‪ -‬ﺷﺮح ﮐﺘﺎب اﻟﺸﻌﺮ ارﺳﻄﻮ‪.‬‬
‫ﺑﻔﺎراﺑﯽ اﺷﻌﺎري ﭘﺎرﺳﯽ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ و رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ »‪ «1‬اﯾﻦ دو رﺑﺎﻋﯽ را از او ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺳﺮار وﺟﻮد ﺧﺎم و ﻧﺎﭘﺨﺘﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪو آن ﮔﻮﻫﺮ ﺑﺲ ﺷﺮﯾﻒ ﻧﺎﺳﻔﺘﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺪﻟﯿﻞ ﻋﻘﻞ ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻨﺪآن ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ اﺻﻞ ﺑﻮد ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ***‬
‫اي آﻧﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺮ و ﺟﻮان دﯾﺪارﯾﺪازرقﭘﻮﺷﺎن اﯾﻦ ﮐﻬﻦ دﯾﻮارﯾﺪ‬
‫ﻃﻔﻠﯽ ز ﺷـﻤﺎ در ﺑﺮ ﻣـﺎ ﻣﺤﺒﻮس اﺳﺖاو را ﺑﺨﻼـص ﻫﻤﺘﯽ ﺑﮕﻤﺎرﯾـﺪ ﻓـﺎراﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻓﻼﺳـﻔﻪ اﺳـﮑﻨﺪرﯾﻪ و ﺧـﺎور ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﮑﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ را اﻟﺘﯿﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺒﺤﺚ در اﺗﻔﺎق آراء اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺳﻌﯽ ﺑﻠﯿﻎ‬
‫درﯾﻦ راه ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺼـﺤﺖ ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﺳﺘﺤﮑﺎم دﻻﯾﻞ اﯾﻦ دو ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻓﻠﺴـﻔﻪ را ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑﺴـﺨﻨﺎن آن دو ﺣﮑﯿﻢ ﻣﯿﺸﻤﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن اﺧﺘﻼف ﻋﻘﺎﯾﺪ اﯾﻦ دو ﻣﺘﻔّﮑﺮ را ﻣﺎﯾﻪ اﺧﻼل در ﺻﺤﺖ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ در ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻋﻘﺎﯾﺪ آن دو ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﮐﺘـﺎب اﻟﺠﻤﻊ ﺑﯿﻦ رأﯾﯽ اﻟﺤﮑﯿﻤﯿﻦ اﻓﻼـﻃﻮن اﻻـﻟﻬﯽ و ارﺳـﻄﻮ ﻃـﺎﻟﯿﺲ« از ﮐﺘﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎراﺑﯽ در آن ﮐﻮﺷـﯿﺪه اﺳﺖ ﻋﻘﺎﯾـﺪ اﯾﻦ دو‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮف را ﺑﻬﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ و در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدي ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻗﻮل اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳـﻄﻮ را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻔﺲ‪،‬‬
‫ﺛﻮاب و ﻋﻘﺎب‪ ،‬ﻃﺒﻊ و ﻋﺎدت‪ ،‬ﻗـﺪم و ﺣـﺪوث ﻋﺎﻟﻢ و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﻬﺎ‪ .‬در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻼف ﺑﯿﻦ ارﺳـﻄﻮ و اﺳـﺘﺎدش ﺷﺪﯾﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪات‬
‫آﻧﺪو ﻧﺎﻗﺾ ﻫﻢ و ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪83 -82‬‬
‫ﮐﺮدن آراء آﻧـﺪو ﺟﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄوﯾﻞ و ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻋﻘﺎﯾـﺪ آﻧﺎن اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ و اﻣﺮي ﮐﻪ ﻓﺎراﺑﯽ را ﺑﺮﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺤﺎل داﺷـﺘﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ او‬
‫آراء اﻓﻼـﻃﻮن و ارﺳـﻄﻮ را دور از ﺷـﻮاﺋﺐ آراء و ﻣـﺬاﻫﺐ اﺳـﮑﻨﺪراﻧﯿﺎن و ﺧـﺎﻟﯽ از اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن ﻧﺸـﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺘﻔﻠﺴـﻔﯿﻦ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻧﻘﺺ دﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻓﺎراﺑﯽ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳـﻄﻮ را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ وﻓﻖ ﻧﺪاده ﺑﻠﮑﻪ‬
‫در اﮐـﺜﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﯿﻦ آراء ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﯿـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﺎﯾـﺪ اﻓﻼـﻃﻮن را ﺑﺴـﻠﯿﻘﻪ ﺧﻮد ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺮده و ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﯿـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﺄوﯾـﻞ ﻋﻘـﺎﯾﺪ‬
‫ارﺳﻄﻮ ﺑﻨﻈﺮ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻓﻖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در رﺳـﺎﻟﻪ ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ ﻓـﺎراﺑﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺻﻮل و ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻧﻮ اﻓﻼﻃﻮﻧﯿﺎن و ﻋﺮﻓﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷـﺪه و در رﺳﺎﻟﻪ آراء اﻫﻞ‬
‫اﻟﻤﺪﯾﻨـﮥ اﻟﻔﺎﺿـﻠﮥ ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺳـﻌﺎدت ﺑﺸـﺮ را در اﯾﺠﺎد اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺎﻣﻠﯽ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ اﺟﺘﻤﺎع روﺣﺎﻧﯽ‬
‫ﺑ ﺎﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻓـﺎراﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻫﻤﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﻋﻨـﻮان ﻓﯿﻠﺴﻮف داﺷـﺘﻪاﻧﺪ از ﺳﺮاﺳـﺮ ﻋﻠﻮم ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد ﻣّﻄﻠﻊ و در آﻧﻬـﺎ ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻃﻼﻋﺎت وي در رﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺧﻮب وﻟﯽ در ﻃﺐ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬روش ﻓﻠﺴﻔﯽ او را ﺑﺎﯾﺪ ﻓﯽ اﻟﺤﻘﯿﻘﮥ‬
‫ﯾﮏ روش ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﯽ اﺳـﻼﻣﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻓﺎراﺑﯽ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﮐﻨﺪي ﺷﺮوع ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ ازو از ﻃﺮﻓﯽ در آﺛﺎر‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ و از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ در ﮐﺘﺐ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻤﺮﺣﻠﻪ ﮐﻤﺎل رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ ﻓﺎراﺑﯽ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد ﺑﺎ ﮐﻨﺪي و ﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫اﺧﺘﻼف دارد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﻮن آﺛﺎر او ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﻪ روش ﻋﻤﺪه اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ و ﻓﻠﻮﻃﯿﻨﺲ واﻗﻊ اﺳﺖ ﮔﺎه ﻣﻮارد اﺧﺘﻼﻓﯽ در آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯿﺸﻮد و وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك ﻫﻤﻪ اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎ اﺻﻮل دﯾﻨﯽ اﺳـﻼم و ﻓﻠﺴﻔﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺎراﺑﯽ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻓﻼﺳـﻔﻪ و ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺧﻮد ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد و از آﻧﺠﻤﻠﻪ رّدي ﺑﺮ رازي‬
‫ﻧﻮﺷﺖ زﯾﺮا روش ﻗﯿﺎﺳـﯽ و ﻋﻘﻠﯽ ﻓﺎراﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻈﺮي اﺳـﺘﻮارﺳﺖ ﺑﺎ روش اﺳﺘﻘﺮاﺋﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ رازي ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻣﻮر و‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺤّﻘﻖ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻮده ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪاﺷﺖ اﻣﺎ در ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻓﺎراﺑﯽ و اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻋﺮﻓﺎﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻋﺮﻓﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ذﯾﻠﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫آﺛﺎر ﻓﺎراﺑﯽ اﺻﻮل ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ در اﺻﻞ ﻋﻘﺎﯾﺪ راه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺻﻮﻓﯿﻪ در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد ﮐﺘﺐ او دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻏﺎﯾﺖ و ﻏﺮض از ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻧﻈﺮ ﻓﺎراﺑﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻓﯿﺾ و اﺷﺮاق ﺧﻠﻖ ﮐﺮد ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻋﻘﻞ اول‬
‫ازو اﻓـﺎﺿﻪ ﺷـﺪ و از ﻋﻘـﻞ اول ﻓﻠـﮏ اﻋﻠﯽ و ﻋﻘـﻞ دوم ﺑﻮﺟـﻮد آﻣـﺪ و ﺑـﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﻘـﻮل اﻓﻼـك ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺠّﺮد از ﻣﺎدهاﻧـﺪ ﺑﻮﺟـﻮد‬
‫ﮔﺮاﯾﯿﺪﻧـﺪ ﺗـﺎ ﻋﻘـﻞ ﻓّﻌﺎل ﮐﻪ ﺳـﺒﺐ وﺟﻮد ﻧﻔﻮس ارﺿـﯿﻪ و ارﮐﺎن و ﺻﻮرت و ﻫﯿﻮﻟﯽ ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ ﮐﻪ از ﻋﻘﻞ ﻓّﻌﺎل ﻣـﺪد‬
‫ﻣﯿﮕﯿﺮد ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺟﻮد آدﻣﯽ اﺳﺖ و ﺑﻌـﺪ از ﻓﻨﺎي ﺟﺴﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯿﻤﺎﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻔﻮس زﮐّﯿﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻓﻨﺎي ﺟﺴﻢ ﺑﻌﻘﻞ ﻓّﻌﺎل ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯿﮕﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ‬
‫اﺗﺼـﺎل ﺑﻌﻘـﻞ ﻓّﻌـ ﺎل ﺗﻨﻬـﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ رﯾﺎﺿﺖ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻣﯿﺴـﺮ اﺳﺖ و ﻣﻘـﺪﻣﻪ وﺻﻮل ﺑﺎﯾﻦ ﮐﻤﺎل ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﺧﻼق و روح اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺲ داراي‬
‫ﻗﻮاﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﻗﻮه ﻏﺎذﯾﻪ و ﻗّﻮه ﺣﺎﺳﻪ و ﻗّﻮه ﻣﺨّﯿﻠﻪ و ﻗّﻮه ﻧﺎﻃﻘﻪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺨّﯿﻠﻪ ﻓﺮدي از آﺣﺎد اﻧﺴﺎن ﺑﺤـﺪي ﻗﻮي و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺑﻨﻘﻞ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت از اﻋﻀﺎء ﺣﺎﺳﻪ ﺑـﺪﻣﺎغ ﻣﺒﺎدرت ﺟﻮﯾﺪ و ﺑﺎ ذﮐﺮﯾﺎت و ﺧﯿﺎﻻت ﺧﻮد در وﻗﺖ واﺣﺪ و در ﺣﺎل ﺑﯿﺪاري ﺑﺎزي‬
‫ﮐﻨـﺪ‪ ،‬درﯾﻦ ﺣـﺎل ﻣﯿﺘﻮاﻧـﺪ اﺷـﯿﺎﺋﯽ را ﮐﻪ ﺗﺨّﯿﻞ ﻣﯿﮑﻨـﺪ ﺑـﺪرﺟﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از وﺿﻮح و ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ از ﮐﻤﺎل و ﻧﻘﺺ ﯾﺎ ﺟﻤﺎل و ﻗﺒﺢ‬
‫ﺗﻮّﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫وي ﮔـﺎه اﺷـﯿﺎء ﻏﺮﯾﺐ و ﻋﺠﯿﺒﯽ را ﮐﻪ رؤﯾﺖ آﻧﻬـﺎ ﺑﺮاي ﻫﯿﭽﯿـﮏ از ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﯽﺑﯿﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗّﻮه ﻣﺘﺨّﯿﻠﻪ ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﻤـﺎل رﺳـﯿﺪ ﺑﺮاي اﻧﺴـﺎن اﻣﺘﻨـﺎﻋﯽ ﻧـﺪارد ﮐﻪ در ﺣـﺎل ﺑﯿـﺪاري از ﻋﻘـﻞ ﻓّﻌـ ﺎل ﺟﺰﺋﯿـﺎت اﻣـﻮر ﺣﺎﺿـﺮ و ﻣﺴـﺘﻘﺒﻞ و ﯾـﺎ ﻧﻈـﺎﯾﺮ آﻧﻬـﺎ را از‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ﻣﻌﻘﻮﻻت ﻣﻔﺎرق ﻗﺒﻮل ﮐﻨـﺪ و ﺑﺒﯿﻨـﺪ و ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آﻧﭽﻪ در ﻧﻔﺲ او ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ از ﻣﺴﺎﺋﻞ و اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ ﺧﺒﺮ دﻫﺪ )ﻧﺒّﻮت( و‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﻮه ﻣﺨّﯿﻠﻪ ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺪان ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴـﺎن ﺑﺮاي ﺑﻠﻮغ ﺑﻤﺮاﺗﺐ ﮐﻤـﺎل ﻣﺤﺘـﺎج اﺟﺘﻤـﺎع و ﺗﻌـﺎوﻧﺴﺖ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت از ﺣﯿﺚ ﮐﻤـﺎل و ﻧﻘﺺ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨـﺪ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﮐﺎﻣـﻞ ﺑﺮ ﺳـﻪ‬
‫ﻧﻮﻋﺴﺖ‪ :‬ﻋﻈﻤﯽ‪ ،‬وﺳﻄﯽ‪ ،‬ﺻﻐﺮي‪.‬‬
‫ﻋﻈﻤﯽ اﺟﺘﻤﺎع ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ در ﻣﻌﻤﻮره ارض و وﺳـﻄﯽ اﺟﺘﻤﺎع ﯾﮏ اّﻣﺖ در ﺟﺰﺋﯽ از ﻣﻌﻤﻮره ارض و ﺻـﻐﺮي اﺟﺘﻤﺎع اﻫﻞ‬
‫ﻗﺮﯾﻪ و اﻫﻞ ﻣﺤﻠﻪ و اﻫﻞ ﯾﮏ ﮐﻮي و اﺟﺘﻤﺎع‬
‫در ﻣﻨﺰل اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ وﺳﻌﺖ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﮑﻤﺎل ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ و ﻣﺎدون آن ﺧﺎدم آﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻣﺮاد از اﺟﺘﻤﺎع ﺗﻌﺎون اﻓﺮاد‬
‫در اﻣﻮرﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﻣﯿﺘﻮان ﺑﺴـﻌﺎدت واﻗﻌﯽ ﻧﺎﯾﻞ ﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿـﻠﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺒﺪن ﺗﺎم و ﺻـﺤﯿﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎء آن ﺑﺮاي‬
‫ﺗﮑﻤﯿـﻞ ﺣﯿـﺎت ﺣﯿﻮاﻧﯽ و ﺣﻔﻆ آن ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨـﺪ و ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺟﺴﻢ اﻋﻀﺎء ﻣﺘﻔﺎوت از ﺣﯿﺚ ﻗّﻮت و ﻋﻤﻞ وﺟﻮد دارﻧـﺪ و‬
‫ﺗﻨﻬـﺎ ﯾـﮏ ﻋﻀﻮ در آن رﺋﯿﺲ و آن ﻗﻠﺐ اﺳﺖ و ﺑـﺎﻗﯽ اﻋﻀـﺎء ﻗﻠﺐ را ﺧـﺪﻣﺖ ﻣﯿﮑﻨﻨـﺪ و ﻫﻤﭽﻨـﺎن اﻋﻀـﺎء دﯾﮕﺮي ﺧﺎدم اﻋﻀﺎء ﻣﺎﻓﻮق‬
‫ﺧﻮدﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺑﺎﻋﻀﺎﺋﯽ ﺑﺮﺳـﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎدوﻧﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻧﺤﻮ ﻧﯿﺰ در اﺟﺘﻤﺎع درﺟﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ و ﻓﺮدي در آن رﯾﺎﺳﺖ دارد و‬
‫دﺳـﺘﻪﯾﯽ ﺑﺮاي اﺟﺮاء اواﻣﺮ رﺋﯿﺲ ﺑﺮ ﮔﺮد او ﻫﺴـﺘﻨﺪ و زﯾﺮدﺳـﺖ آﻧـﺎن اﻓﺮاد دﯾﮕﺮ ‪ ...‬ﺗـﺎ ﺑﺮﺳـﯿﻢ ﺑﺎﺷﺨﺎﺻـﯽ ﮐﻪ ﻓﻘـﻂ ﺧـﺪﻣﺖ ﻣﯿﮑﻨﻨـﺪ و‬
‫رﯾـﺎﺳﺘﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ و ﻓﯽ اﻟﻮاﻗﻊ در ادﻧﯽ ﻣﺮاﺗﺒﻨـﺪ‪ .‬ﺗﻔـﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن اﻋﻀﺎء ﺑـﺪن و اﻋﻀﺎء ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯿﺒﺎﺷـﺪ در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اﻋﻀﺎء ﺑـﺪن‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻟﯿﮑﻦ اﻋﻤﺎل اﻋﻀﺎء اﺟﺘﻤﺎع ارادي اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺋﯿﺲ ﮐﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺳﺒﺐ وﺟﻮد ﻧﻈﻢ آن و رﯾﺎﺳﺖ او ﻣﺸﺮوط اﺳﺖ ﺑﺸﺮاﺋﻄﯽ‪.‬‬
‫رﺋﯿﺲ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻣﺎم و رﺋﯿﺲ اول ﻣـﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿـﻠﻪ و رﺋﯿﺲ اّﻣﺖ ﻓﺎﺿﻞ و رﺋﯿﺲ ﻣﻌﻤﻮره ارض اﺳﺖ و وﺻﻮل ﺑﺎﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺑﺪاﺷـﺘﻦ دوازده ﺧﺼـﻠﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﻄﻮر ﺑﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ و آن ﭼﻨﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ (1 :‬ﺗﺎم اﻻﻋﻀﺎء ﺑﺎﺷـﺪ و ‪ (2‬آﻧﭽﻪ را درك ﮐﻨﺪ و ﺑﺒﯿﻨﺪ و ﺑﺸـﻨﻮد و‬
‫ﺗﻌّﻘﻞ ﮐﻨـﺪ ﺑﺨﻮﺑﯽ در ﺣﻔﻆ ﻧﮕﺎه دارد و ‪ (3‬ﺑﺎﻫﻮش و زﯾﺮك ﺑﺎﺷﺪ و ‪ (4‬ﻧﯿﮑﻮ ﻋﺒﺎرت و ‪ (5‬دوﺳﺘﺪار ﺗﻌﻠﯿﻢ و ‪ (6‬ﻣﯿﺎﻧﻪرو و ‪ (7‬دوﺳﺘﺪار‬
‫راﺳﺘﯽ و دﺷـﻤﻦ دروغ و ‪ (8‬ﺑﺰرگﻣﻨﺶ و دوﺳـﺘﺪار ﮐﺮاﻣﺖ و ‪ (9‬دور از ﺣّﺐ دﻧﯿـﺎ و ‪ (10‬دوﺳـﺘﺪار ﻋﺎدﻻن و دﺷـﻤﻦ ﻇﺎﻟﻤﺎن و ‪(11‬‬
‫دادﮔﺮ و ﻧﺮم و ‪ (12‬ﻗﻮي اراده و ﺷﺠﺎع در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣّﻖ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت در ﯾﮑﯽ از رؤﺳﺎي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﺟﻤﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ اﮐﺜﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ در او ﮔﺮد آﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺎدت و ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻘﺎم ﻓﯿﻠﺴﻮف در ﺗﺮك ﻋﻼﺋﻖ و ﺗﺠّﺮد و ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﻈﺮ ﻓﺎراﺑﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻋﻠﻢ و ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺳﻌﺎدت اﺧﻼق اﺳﺖ و‬
‫ﻋﺎﻟﻤﯽ ﮐﻪ از ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺧﻼق ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﺪ از ﺳـﻌﺎدت و ﮐﻤﺎل ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻧﺒﺎﯾﺪ آداب ﻧﯿﮑﺎن را از دﺳﺖ دﻫﺪ‬
‫و ﺑﺎﯾـﺪ ﻋﻠﻢ ﺷـﺮع و ﻗﺮآن و ﻟﻐﺖ آﻣﻮزد و ﻋﻔﯿﻒ و راﺳـﺘﮕﻮ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻏـّﺪار و ﺣﯿﻠﻪﮔﺮ و ﺧﺎﺋﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻤﺼﺎﻟﺢ زﻧﺪﮔﯽ و اداي وﻇﺎﺋﻒ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭽﯿﮏ از آداب‬
‫و ارﮐﺎن ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺗﺮك ﻧﮕﻮﯾﺪ و ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺣﺮﻓﻪ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺛﺮ ﻓﺎراﺑﯽ در ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل از اﻧﺘﻘﺎدات ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ رﺷﺪ آﺳﻮده ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ رﺷﺪ در ﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﻮرد از ﮐﺘﺎب ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﺘﻬﺎﻓﺖ ﺑﺮ ﻓﺎراﺑﯽ ﺗﺎﺧﺘﻪ و او را در ﺷﻤﺎر ﻣﺘﮑّﻠﻤﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻧﻪ در زﻣﺮه ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻓﺎراﺑﯽ ﮐﻼم‬
‫ارﺳﻄﻮ را ﺧﺎﺻﻪ در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺻﺪور ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﻌﺪد اﻟﺼﻮر و ﻣﺘﮑّﺜﺮ اﻟﻤﻮﺟﻮدات از ﻣﻮﺟﻮد اول ﻧﻔﻬﻤﯿﺪه اﺳﺖ و ﺿﻤﻨﺎ ﺧﻄﺎﻫﺎي او را ﻣﻨﺒﻌﺚ‬
‫از ﺧﻄﺎﯾـﺎي ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن و ﻧﺎﻗﻼـن ﺷـﻤﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ را ﺑﻠﻐﺖ ﻋﺮﺑﯽ درآوردﻧـﺪ اﺷـﺘﺒﺎه ﮐﺮده و ﻓﺎراﺑﯽ را‬
‫ﮔﻤﺮاه ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ »‪ .«1‬اﺑﻦ ﻃﻔﯿﻞ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻔﺎراﺑﯽ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻓﻠﺴﻔﻪ او را ﭘﺮ از ﺷﮑﻮك و ﺗﻨﺎﻗﺾ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫اﺑـﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺷـﻬﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻠﺨﯽ )م‪ (325 .‬ﮐﻪ ﺷـﺮح او را در ذﮐﺮ ﺷـﻌﺮاي ﭘﺎرﺳـﯽ زﺑـﺎن اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺧـﻮاﻫﯿﻢ آورد ﻧﯿﺰ از ﻣﺘﮑّﻠﻤـﺎن و‬
‫ﺣﮑﻤﺎي ﺑﺰرگ اﯾﻦ دوره و داراي رﺳﺎﻻﺗﯽ در رّد رازي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺰرگ اﺑﻮ ﺑﺸﺮ ﻣّﺘﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺪّي اﻟﻤﻨﻄﻘﯽ از ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ ﺷﻬﺮ ﺗﮑﺮﯾﺖ )در ﺳﺎﺣﻞ دﺟﻠﻪ(‬
‫و ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻐـﺪاد ﺑﻮد‪ .‬وي ﻣـﺪﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺰد ﻓﺎراﺑﯽ ﺗﻠّﻤﺬ ﮐﺮد و ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﺑﺴـﯿﺎر در ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ داﺷﺖ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در اﺛﺒﺎت اﺻﻮل آﯾﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﯿﺢ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﮐﻼم ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪدي ﻧﮕﺎﺷﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﺰرگ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ ﺑﺴﺎل ‪ 364‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد »‪.«3‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺰرگ ﻣّﺘﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﻫﻢ در ﺧﺪﻣﺖ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺗﻠّﻤﺬ ﮐﺮد اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﺘﻬﺎﻓﺖ ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ﻣﻄﺒﻌﻪ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮑﯽ‪ 1930 ،‬ص ‪ 54‬و ‪ 180 -179‬و ‪372 -371‬‬
‫)‪ -(2‬ﺣﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن ﭼﺎپ دﻣﺸﻖ ‪ -1354‬ص ‪16 -15‬‬
‫ﺑﺮاي اﻃﻼع ﮐﺎﻣﻞ از اﺣﻮال و ﻋﻘﺎﯾـﺪ و آﺛﺎر ﻓﺎراﺑﯽ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺘﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ج ‪ 1‬ﭼﺎپ اول ص ‪ 194 -179‬و‬
‫‪375 -374‬‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 1‬ﭼﺎپ اول ص ‪195 -194‬‬
‫ﺑﻬﺮام اﻟﺴﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ اﻟﻤﻨﻄﻘﯽ ﻓﯿﻠﺴﻮف و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺎ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ و ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ و از اﻗﺒﺎل و ﺗﻮّﺟﻪ‬
‫اﻣﺮا و وزراء آل ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ ﺑﻌـﺪ از ﺳﺎل ‪ 391‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و از اﺣﻮال او ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ ﮐﻪ در ﻋﯿﻦ ﮐﻮري‬
‫و ﺧـﺎﻧﻪ ﻧﺸـﯿﻨﯽ از ﺣﮑﻤﺎي ﻣﺸـﻬﻮر ﻋﺼـﺮ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻪ او ﻣﺠﻤﻊ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﻮده و در ﻣﺤﻀـﺮ وي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯿﺸـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺪو ﺗﻮّﺟﻪ و اﻗﺒﺎﻟﯽ ﺑﺰرگ داﺷﺖ و او رﺳﺎﺋﻠﯽ ﺑﻨﺎم اﻣﯿﺮ ﺑﻮﯾﯽ در ﺷـﺮح ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﮑﻤﺖ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﺘﺐ ارﺳﻄﻮ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺷـﻌﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﻌﺮﺑﯽ ازو ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬از آﺛـﺎر او رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ اﻟﻤﺤّﺮك اﻻول و ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺟﺮام ﻋﻠﻮي و ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﻓﯽ اﻟﮑﻤﺎل اﻟﺨﺎص‬
‫ﺑﻨﻮع اﻻﻧﺴﺎن و اﺧﺘﺼﺎري از ﮐﺘﺎب ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤـﮥ ﮐﻪ ﺑـﺪﺳﺖ ﻓﺨﺮ اﻟـﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ در ﺣـﺪود ‪ 692‬ﻫﺠﺮي ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺧﻼف ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﺑﻬﯿﭻ روي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺂﻣﯿﺨﺘﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫و دﯾﻦ ﻧﺒﻮد و ﺗﻤﺎم ﮐﻮﺷﺸـﻬﺎي اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ را درﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﯽﺣﺎﺻﻞ ﻣﯿـﺪاﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﻋﻘﺎﯾـﺪ و آراء اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن را ﺷﺎﮔﺮد او اﺑﻮ‬
‫ﺣـّﯿ ﺎن در »اﻻﻣﺘـﺎع« و »اﻟﻤﻘﺎﺑﺴـﺎت« آورده و از آن ﻣﯿﺎن ﺧﺼﻮﺻﺎ آراء او راﺟﻊ ﺑﻨﻔﺲ و ﻓﻌﻞ ﺑﺎرﯾﺘﻌﺎﻟﯽ و ﻓﮑﺮ و اﻟﻬﺎم و ﻗـﺪم و ﺣـﺪوث‬
‫ﻋﺎﻟﻢ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي از ﺳﺎﯾﺮ اﻗﻮال وي دارد »‪.«1‬‬
‫از ﻣﯿﺎن ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﻟﻌّﺒﺎس ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن اﻟﺘﻮﺣﯿـﺪي ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻣﺸـﻬﻮر اﯾﺮان )م‪ (400 .‬ﺷﻬﺮت‬
‫ﺑﺴﯿﺎر دارد و ﻧﺎم او را در ﺷﻤﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ آورد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺣﮑﻤﺎ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﯾﮑﯽ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺎزن اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﻮّرﺧﺎن وي ﯾﺎ ﭘﺪر او در آﻏﺎز اﻣﺮ زردﺷﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬راﺟﻊ ﺑﻪ اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن و ﻋﻘﺎﯾﺪ و آراء او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪ .369‬اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎء ﻗﻔﻄﯽ ص ‪ .186 -185‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج‬
‫‪ 1‬در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد‪ .‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ص ‪.75 -74‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪ اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺳﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﭼﺎپ ﺷﺎﻟﻮن ﺳﻮرﺳﻮن‪Chalon Sur -Saone 2531‬‬
‫ﻗﻤﺮي )‪ 1933‬ﻣﯿﻼدي(‪ .‬اﻟﻤﻘﺎﺑﺴﺎت و اﻻﻣﺘﺎع و اﻟﻤﺆاﻧﺴﻪ اﺑﻮ ﺣﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿـﺪي ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ‬
‫ﺻﻔﺎ ج ‪ 1‬ﭼﺎپ اول ص ‪198 -195‬‬
‫و ﺑﻌـﺪ اﺳـﻼم آوردﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻧﺨﺴﺖ در ﺧﺪﻣﺖ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻬﻠّﺒﯽ وزﯾﺮ ﻣﻌّﺰ اﻟﺪوﻟﻪ )م‪ (352 .‬ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد و ﺑﻌﺪ از آن ﻧﺰد اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ‬
‫رﻓﺖ و ﺧﺎزن ﮐﺘﺐ او ﺑﻮد و ﺑﻌـﺪ از وﻓﺎت اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ ﭼﻨﺪي در ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ و ﺻـﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﻪ ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻌﻠﻮم‬
‫اواﺋﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺴـﯿﺎر داﺷﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﺑﻔﻠﺴـﻔﻪ و ﻃﺐ و ﮐﯿﻤﯿﺎ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد‪ .‬وي از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرگ و از ﻣﻮّرﺧﺎن ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬وﻓـﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 421‬ﻫﺠﺮي اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎد و از ﺟﻤﻠـﻪ آﺛـﺎر ﻓﻠﺴـﻔﯽ او آﻧﭽﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ را ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪ :‬اﻟﻄﻬـﺎرة ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻻﺧﻼـق‪ -‬ﮐﺘـﺎب ﻓﯽ ﺟﻮاب اﻟﻤﺴﺎﺋـﻞ اﻟﺜﻠﺚ )در ﺳﻪ ﻣﺴـﺄﻟﻪ‪ :‬اول در اﺛﺒـﺎت ﺻﺎﻧﻊ‪ .‬دوم در ﻧﻔﺲ و اﺣﻮال آن‪.‬‬
‫ﺳﻮم در ﻧﺒّﻮات(‪ -‬ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﻻﺧﻼق ﮐﻪ ﭼﻨـﺪﺑﺎر ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪ‪ -‬آداب اﻟﻌﺮب و اﻟﻔﺮس ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ آن در ﻋﻬـﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ ﻫﻨـﺪ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻻرﺟﺎﻧﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ داده ﺷﺪ و ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪ‪ -‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد )‪ -‬ﺟﺎودان ﺧﺮد( ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻌﺎدة‪ -‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ در ﺗﺎرﯾﺦ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ در ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﺳﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺻﺎﻧﻊ و ﻧﻔﺲ و ﻧﺒّﻮت‬
‫را ﺑﺎ روش ﺗﺎزهﯾﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬وي اﺛﺒﺎت ﺻﺎﻧﻊ را از ﻟﺤﺎﻇﯽ آﺳﺎن و از ﺟﻬﺘﯽ دﺷﻮار ﻣﯿﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻬﻮﻟﺖ آن در وﺿﻮح وﺟﻮد اﻟﻬﯽ و ﺻـﻌﻮﺑﺖ آن در ﺿـﻌﻒ ﻋﻘﻮل اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻋﺠﺰ آن از درك ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻣﻮرﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﻣﻌﺘﻘﺪﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺴـﯽ اراده وﺻﻮل ﺑﺤﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﺮد ﺑﺂن ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ ﺑﺪان ﺷﺮط ﮐﻪ در ﮐﺎر ﺧﻮد ﺻﺎﺑﺮ و ﭘﺎيﺑﺮﺟﺎي ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺸﮑﻼت آﻧﺮا آﺳﺎن‬
‫ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﺛﺒﺎت و اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ وﺟﻮد واﺟﺐ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﻤﺎل ﻧﻔﺲ را ﺳﻌﺎدت ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺳﻌﺎدت ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ او را ﺑﮑﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و آن ﺳﻌﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻠﻢ ﯾﺎ ﺻﻨﺎﻋﺖ ﻓﺎﺿﻠﻪﯾﯽ ﺑﺪان ﻣﯿﺮﺳﺪ و ﺑﺮ ﻫﺮﻓﺮد از آدﻣﯿﺎﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺤﺴﺐ ﻃﺒﻘﻪ و ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﻮد ﺳـﻌﺎدﺗﯽ را ﮐﻪ ﺧـﺎص اوﺳﺖ ﺑﮑـﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ و ﺑﺎﻻـﺗﺮﯾﻦ ﺣـّﺪ اﻣﮑـﺎن و ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ در ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اوﺳـﺖ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺳـﻌﺎدت ﺑﺴـﯿﺎر و از اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﺳـﻌﯿﺪ واﻗﻌﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﯿﻊ اﺟﺰاء ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮده و ﻫﻤﻪ‬
‫ﺻﻨﺎﻋﺎت را ﻓﻬﻤﯿﺪه و از ﺣﮑﻤﺖ ﺑﻬﺮه ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺴـﻌﺎدت ﻗﺼﻮي رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﻮاره ﺷﺎدﻣﺎن و ﺧّﺮم‪ ،‬ﮔﺸﺎده آرزو‪،‬‬
‫اﻣﯿﺪوار و آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻣﻮر دﻧﯿﻮي ﺟﺰ ﺑﻤﻘﺪار ﮐﻢ ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﺎن در ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت و ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ارﺗﺒﺎط دارد اﻣﺎ‬
‫ﺑـﺎﻃﻦ او ﺑـﺎ آﻧﺎن ﻣﺒﺎﯾﻦ اﺳﺖ و او در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺳـﺮﮔﺮم و ﺑـﺪان ﺧﻮﺷـﺪل اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻐﯿﺮ آن و اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﻼزم وﯾﺴﺖ و ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ در اﺧﻼق وﺻﻮل ﺑﮑﻤﺎل ﻣﻌﻨﯽ آدﻣﯿﺖ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫اﺑﻦ ﻃّﯿﺐ‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺣﮑﻤﺎي اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺑﻦ اﻟﻄّﯿﺐ اﻟﺠﺎﺛﻠﯿﻖ )م‪ (435 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ ﻣﻌﺎرﺿﺎﺗﯽ ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ او ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺷـﺮوح ﻣﻔﺼـﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺘﺐ ارﺳـﻄﻮ و ﺟـﺎﻟﯿﻨﻮس ﻧﻮﺷﺖ و ازﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻨﺸـﺮ اﻓﮑـﺎر و آﺛـﺎر آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﯾﺎوري ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻟﻘﻔﻄﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ‪» ،‬اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻫﺮﭼﻪ را از ﻋﻠﻮم ﻗﺪﯾﻢ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه و ﭘﻨﻬﺎن ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد زﻧﺪه و‬
‫آﺷﮑﺎر ﮐﺮد«‪ .‬از ﮐﺘﺐ او ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﻮﻻت ارﺳﻄﻮ ﻃﺎﻟﯿﺲ و ﭼﻨﺪ رﺳﺎﻟﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼم ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﺎﻗﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻫﻨﺪو‬
‫از ﺣﮑﻤﺎي ﻣﻌﺮوف ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ اﺑﻦ ﻫﻨـﺪو اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدي ادﯾﺐ و ﺣﮑﯿﻢ و ﮐﺎﺗﺐ و ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺑﻮده و در ﻋﻠﻮم اواﯾـﻞ اﻃﻼﻋـﺎت ﺑﺴـﯿﺎر داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ اﻫﻞ ري داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ و اﺑﻦ اﺳـﻔﻨﺪﯾﺎر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﭘـﺪران او ﻗﻤﯽ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﻮﻟﺪ و ﻣﻨﺸﺎء او ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻮد و ﻣﻀﺠﻊ و ﻣﺮﻗﺪ ﺑﺎﺳﺘﺮاﺑﺎد ﺑﺴﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﮏ او ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻫﻨﺪو ﻋﻠﻮم اواﯾﻞ را در ﺧﺪﻣﺖ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻮاﺋﻠﯽ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و ﭘﺲ از آن در ﻣﺤﻀـﺮ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ ﺑﻦ اﻟﺨّﻤﺎر ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ در ﺑﻐﺪاد ﮔﺬراﻧﺪ ﺑﮕﺮﮔﺎن روي ﻧﻬﺎد و آﻧﺠﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس ﺑﻦ وﺷﻤﮕﯿﺮ )‪ (403 -366‬و ﭘﺴﺮ او ﻓﻠﮏ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ )‪ (420 -403‬ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد و ﺑﻌﻬﺪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ از دﺳﺘﮕﺎه او ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺑﻨﯿﺸﺎﺑﻮر رﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺴﺎل ‪ 410‬ﯾﺎ ‪ 420‬ﻓﻮت ﮐﺮد »‪.«2‬‬
‫از آﺛﺎر او در ﺣﮑﻤﺖ ﮐﺘﺐ ذﯾﻞ در دﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺮاي اﻃﻼـع از اﺣﻮال و آﺛﺎر اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺴـﮑﻮﯾﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎء ص‪ .218 -217 :‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﯾﺎﻗﻮت ج ‪ 5‬ص ‪-5‬‬
‫‪ .19‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳـﻼﻣﯽ ذﯾﻞ ﻋﻨﻮان اﺑﻦ ﻣﺴـﮑﻮﯾﻪ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ج ‪ 1‬ﭼﺎپ اول ص ‪202 -200‬‬
‫و ‪.381 -378‬‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺮاي اﻃﻼـع از اﺣﻮال او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 1‬ص ‪ .327 -323‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ص ‪ .88 -85‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ج ‪13‬‬
‫ص ‪ .146 - 136‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ذﯾـﻞ اﺳﻢ ﻣﻔﺘـﺎح اﻟﻄﺐ‪ .‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن اﺑﻦ اﺳـﻔﻨﺪﯾﺎر ص ‪ .138 - 125‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤـﺪن‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 1‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ص ‪321‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﻟﮑﻠﻢ اﻟﺮوﺣﺎﻧﯿﮥ‪ -‬اﻟﺮﺳﺎﻟﮥ اﻟﻤﺸّﻮﻗﮥ ﻓﯽ اﻟﻤﺪﺧﻞ اﻟﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻔﻠﺴﻔﮥ‪ -‬ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻔﺲ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ »‪«1‬‬
‫ﺣّﺠﮥ اﻟﺤﻖ ﺷـﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ ﺷـﺮف اﻟﻤﻠﮏ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻓﯿﻠﺴﻮف و ﻃﺒﯿﺐ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و وزﯾﺮ ﻣﺸﻬﻮر اﯾﺮاﻧﯽ و ﺧﺎﺗﻢ‬
‫ﺣﮑﻤﺎي ﻣﺸـﺮق و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺣﮑﻤﺎي اﺳـﻼم و ﯾﮑﯽ از اﺟّﻠﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺎﻟﻤﺴﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ‪ .‬ﭘﺪرش ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‬
‫از اﻫﻞ ﺑﻠﺦ و از ﻋّﻤﺎل دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻬﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر )‪ (387 -366‬ﺑﺒﺨﺎرا ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و ﻋﻤﻞ ﻗﺮﯾﻪﯾﯽ ﺑﻨﺎم ﺧﺮﻣﯿﺜﻦ‬
‫)‪ -‬ﺧﻮرﻣﯿﺜﻦ( از ﻗﺮاء ﺑﺨﺎرا ﯾﺎﻓﺖ و زﻧﯽ را از ﻗﺮﯾﻪ اﻓﺸـﻨﻪ ﺑﻨﺎم ﺳﺘﺎره ﺑﺨﻮاﺳﺖ و ازو در ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ‪ 370‬ﻓﺮزﻧﺪي آورد ﺑﻨﺎم ﺣﺴﯿﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ‬
‫ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ از وﻻدت ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﻋﻠﯽ و ﺣﺴـﯿﻦ و ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺒﺨﺎرا رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ اﺳـﺒﺎب ﺗﻌّﻠﻢ و ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آورد و ﺣﺴـﯿﻦ ﻣـﺪﺗﯽ ﺑﺘﻌّﻠﻢ ﻗﺮآن و ﻋﻠﻮم ادب و ﻓﻘﻪ و ﺣﺴـﺎب ﻫﻨـﺪي ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮد ﺗـﺎ اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ اﻟﻨﺎﺗﻠﯽ از‬
‫ﻣﺸـﺎﻫﯿﺮ رﺟـﺎل ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺒﺨﺎرا وارد ﺷـﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺶ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ در ﺧﺎﻧﻪ او ﻓﺮود آﻣـﺪ و ﺑﺘﺮﺑﯿﺖ ﺣﺴـﯿﻦ ﻫّﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ و او ﺑﺴـﺮﻋﺖ‬
‫ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻄﻖ و اﻗﻠﯿـﺪس و اﻟﻤﺠﺴـﻄﯽ را ﺑﻌﻀـﯽ ﻧﺰد اﺳـﺘﺎد و ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﺷﺨﺼـﯽ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻧﺎﺗﻠﯽ از ﺑﺨﺎرا ﺑﺨﻮارزم رﻓﺖ‪.‬‬
‫آﻧﮕـﺎه اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻃﺐ و رﯾﺎﺿـﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و در ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم اﺳـﺘﻮار ﺷـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﺪﺳـﺘﮕﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن راه ﯾﺎﻓﺖ و از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﺮد و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻫﺠـﺪه ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳـﯿﺪ )‪-‬‬
‫‪ 387‬ﻫﺠﺮي( از ﺗﻌّﻠﻢ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﻓـﺎرغ ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ درﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم از ﺣﯿﺚ ﺣﻔـﻆ از اﯾـﺎم ﺑﻌـﺪ ﭘﯿﺸـﺘﺮ وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از آن در‬
‫ﭘﺨﺘﮕﯽ و اﺗﻘﺎن ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ واﻻ در ﻣﻘـﺪار ﻋﻠﻢ وي ﺑﻌـﺪ از آن ﺗﺎرﯾـﺦ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ از ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺷـﺮوع‬
‫ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد و در ﺑﯿﺴﺖ و دو ﺳﺎﻟﮕﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺷـﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ او را ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ﺗﻤﺎم در ﮐﺘﺎب ﺟﺸﻦﻧﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ )ﻣﺠﻠﺪ اول‪ ،‬ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت و اﺷـﻌﺎر و آراء‬
‫اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ 1331‬ﺷﻤﺴـﯽ( و ﺗﺎرﯾـﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ج ‪ 1‬ﭼـﺎپ اول ص ‪ 281 -206‬آوردهام و اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ ﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﺗﻔﺼـﯿﻞ درﯾﻦ ﺑﺎب و ﺧﻮاﻫﺎن اﻃﻼع از ﻣﺂﺧـﺬ و اﺳـﻨﺎد ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﺣﻮال اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﺂن دو ﮐﺘﺎب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨـﺪ و آﻧﭽﻪ اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﻣﯽآورم ﺧﻼﺻﻪﯾﯿﺴﺖ از آﻧﺪو ﻣﺄﺧﺬ‪.‬‬
‫او ﭘـﺪرش درﮔـﺬﺷﺖ و او ﭼﻨـﺪي در ﺑﺨﺎرا ﻣﺘﻘﻠّـﺪ ﺷـﻐﻞ ﭘﺪر ﺑﻮد و ﭼﻮن درﯾﻦ اوان ﺑﺮ اﺛﺮ ﻏﻠﺒﻪ آل اﻓﺮاﺳـﯿﺎب ﺑﺮ ﺑﺨﺎرا ﮐﺎر آن ﺳﺎﻣﺎن‬
‫آﺷـﻔﺘﻪ ﺑﻮد اﺑﻮ ﻋﻠﯽ از ﺑﺨﺎرا ﺑﻘﺼﺪ ﮔﺮﮔﺎﻧﺞ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﻣﺮاء ﻣﺄﻣﻮﻧﯿﻪ ﺧﻮارزم ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫رﺳـﯿﺪ و ﻧﺰد او و وزﯾﺮش اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺴﻬﻠﯽ )ﯾﺎ اﻟﺴﻬﯿﻠﯽ( ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 418‬ﮐﻪ ﺧﻮد از اﮐﺎﺑﺮ ﻓﻀﻼي ﻋﺼﺮ ﺑﻮد ﻗﺮﺑﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و ﭼﻨـﺪي در آن دﯾﺎر ﺑﺴـﺮ ﺑﺮد و ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺐ ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻔﻮذ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ در‬
‫ﺧﻮارزم و ﺑﺮ اﺛﺮ دﻋﻮت ﻣﺤﻤﻮد از ﻓﻀـﻼي درﺑـﺎر آل ﻣـﺄﻣﻮن و وﺣﺸﺖ از ﺗﻌﺼﺐ آن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻬﻤﺮاﻫﯽ اﺑﻮ ﺳـﻬﻞ ﻣﺴـﯿﺤﯽ ﭘﯿﺶ از ﺳﺎل‬
‫‪ 403‬از راه ﺑﯿﺎﺑـﺎن ﺧﻮارزم از ﮔﺮﮔﺎﻧـﺞ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و از راه ﻧﺴـﺎ و اﺑﯿﻮرد و ﻃﻮس و ﺳـﻤﻨﮕﺎن و ﺷـﻘﺎن و ﺟـﺎﺟﺮم ﺑﮕﺮﮔﺎن روي ﻧﻬﺎد و‬
‫ﻗﺼﺪ او از ﺳـﻔﺮ ﮔﺮﮔﺎن وﺻﻮل ﺑﺪرﮔﺎه ﺷـﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس ﺑﻮد ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺼﺎدف ﺑﻮد ﺑﺎ ﺣﺒﺲ و ﻗﺘﻞ ﻗﺎﺑﻮس وﺷﻤﮕﯿﺮ )ﺳﺎل‬
‫‪ .(403‬ﭘﺲ ﺑﻮ ﻋﻠﯽ از ﮔﺮﮔـﺎن ﺑﺪﻫﺴـﺘﺎن رﻓﺖ و از آﻧﺠﺎ ﺑﮕﺮﮔﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﭼﻨـﺪي در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧـﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﺘﺐ ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد و ﻣﻘﺎرن ﺳﺎل ‪ 405‬ﺑﺮي رﻓﺖ و ﻣﺠﺪ اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ رﺳﺘﻢ ﺑﻦ ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ )‪ (420 -387‬را ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﮐﺮد و در ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻌﺎد ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ و در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 405‬ﯾﺎ اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ 406‬از ري ﺑﻘﺰوﯾﻦ و ﻫﻤﺪان رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪ و ﻣﺪﺗﯽ دراز ﻇﺎﻫﺮا‬
‫ﺣﺪود ﻧﻪ ﺳﺎل در ﺷـﻬﺮ اﺧﯿﺮ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ‪ 406‬و ﻗﺒﻞ از ﺳﺎل ‪ 411‬وزارت ﺷﻤﺲ اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺷﺎه ﺧﺴﺮو دﯾﻠﻤﯽ ﭘﺴﺮ‬
‫ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 387‬ﺗﺎ ‪ 412‬در ﻫﻤﺪان و ﺟﺒﺎل ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﯿﮑﺮد ﺑﻮي داده ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ در وزارت او ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺷﻤﺲ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫ﻃﻐﯿﺎن ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﺰل اﺑﻮ ﻋﻠﯽ را ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺷﺪﻧﺪ و او ﭼﻬﻞ روز در ﺧﺎﻧﻪ اﺑﻮ ﺳـﻌﺪ ﺑﻦ دﺧﺪوك ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻮزارت ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﺷـﺪ و در ﻫﻤﺎﻧﺤـﺎل ﺑﺘـﺄﻟﯿﻒ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﮐﺘﺎب اﻟﺸـﻔﺎ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮد و از ﺗـﺪرﯾﺲ ﻧﯿﺰ ﻓﺎرغ ﻧﺒﻮد و اﯾﻦ ﺣﺎل ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺷـﻤﺲ‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ در ﺳﺎل ‪ 412‬درﮔﺬﺷﺖ و ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﭙﺴـﺮش ﺳﻤﺎء اﻟﺪوﻟﻪ رﺳﯿﺪ و ﺑﺎز ﺗﮑﻠﯿﻒ وزارت ﺑﺎﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺷﺪ ﻟﯿﮑﻦ او ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﻦ ﻧﺪاد و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و اﻟﻬﯿﺎت ﺷﻔﺎ ﻫّﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺷﺮوع ﺑﺘﺤﺮﯾﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ از آن ﮐﺘﺎب ﮐﺮد‪ .‬درﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎج اﻟﻤﻠﮏ وزﯾﺮ ﺳﻤﺎء‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻤﮑﺎﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ ﮐﺮد و ﺑﻔﺮﻣﺎن ﺳﻤﺎء اﻟﺪوﻟﻪ او را در ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻓﺮدﺟﺎن )واﻗﻊ در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻓﺮاﻫﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ( ﻣﺤﺒﻮس ﺳﺎﺧﺖ و او ﭼﻬﺎر ﻣﺎه در آن ﻗﻠﻌﻪ ﻣﻘـّﯿ ﺪ ﺑﻮد و در آﻧﺠﺎ ﮐﺘﺎب اﻟﻬﺪاﯾـﮥ و رﺳﺎﻟﻪ ﺣّﯽ ﺑﻦ‬
‫ﯾﻘﻈـﺎن و ﮐﺘـﺎب اﻟﻘﻮﻟﻨـﺞ را ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤـﻮد و ﺑﻌـﺪ از رﻫـﺎﯾﯽ از ﺣﺒﺲ ﺑـﺎز ﻣـﺪﺗﯽ در ﻫﻤـﺪان ﺑﻮد ﺗـﺎ ﻣﺘﻨّﮑﺮوار ﺑـﺎ ﺷـﺎﮔﺮد ﺧﻮد ﺑا ﻮ ﻋـﺒﯿﺪ‬
‫ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ و ﺑﺮادر و دو ﻏﻼم ﺧﻮد در ﺟﺎﻣﻪ ﺻﻮﻓﯿﺎن از ﻫﻤﺪان ﺑﯿﺮون ﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﺑﺎﺻـﻔﻬﺎن ﻧﺰد ﻋﻼء‪ -‬اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ رﻓﺖ و در ﺧﺪﻣﺖ‬
‫آن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎ ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﻫﻤﻮاره در ﺳـﻔﺮ و ﺣﻀـﺮ و در ﺟﻨﮓ و ﺻـﻠﺢ ﺑﺎ او ﺑﻮد و ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺼـﻨﯿﻒ و ﺗﻌﻠﯿﻢ اﺷـﺘﻐﺎل‬
‫داﺷﺖ ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 428‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻬﻤﺪان ﻣﯿﺮﻓﺖ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ و در آن ﺷـﻬﺮ درﮔﺬﺷﺖ و ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﺪﻓﻮن ﮔﺸﺖ و اﯾﻨﮏ ﻧﯿﺰ ﻗﺒﺮ او‬
‫آﻧﺠﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺮدي ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و زﯾﺒﺎروي و ﻇﺮﯾﻒ و از ﺣﯿﺚ ﻗﻮاي ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﮑﻤﺎل ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي ﻓﺮاوان از ﮐﺎر اﺣﺴﺎس ﺧﺴـﺘﮕﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد و ازﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ وزارت و ﻣﻨﺎدﻣﺖ ﺳﻼﻃﯿﻦ و ﺗﺤّﻤﻞ رﻧﺞ ﺳﻔﺮ را ﺑﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ و‬
‫ﺗﺼـﻨﯿﻒ و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻫﻤﺮاه ﻣﯿﮑﺮد و ﺷـﺒﻬﺎ ﺗﺎ دﯾﺮﮔﺎه ﺑﺘﺤﺮﯾﺮ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت اﺷـﺘﻐﺎل ﻣﯿﻮرزﯾﺪ و درﯾﻦ ﮐﺎر اﻓﺮاط ﻣﯿﻨﻤﻮد و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل از‬
‫ﺻﺮف ﻗﻮاي ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ ﻫﻢ اﻣﺘﻨﺎﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬از ﺣّﺪت ذﻫﻦ و ذﮐﺎي او ﻧﯿﺰ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻋﺠﯿﺐ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﻫﻤﯿﻦ ﺣّﺪت ذﻫﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او‬
‫را در ﻫﺠـﺪه ﺳـﺎﻟﮕﯽ ﻗـﺎدر ﺑﻔﺮاغ از ﻋﻠﻮم ﻋﺼـﺮ ﺧﻮد ﮐﺮده و در ﻃﺐ ﺑﻤﻌﺎﻟﺠـﺎت ﻋﺠﯿﺐ و ﮐﺸﻒ ﻃﺮق ﺟﺪﯾـﺪ ﻧﺎﯾﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻘﺺ‬
‫ﻋﻤﺪه اﺑﻮ ﻋﻠﯽ درﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﮔﻔﺘﺎر زﺷﺖ و ﺳـﺨﻨﺎن ﺗﻨﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻔﻀـﻼي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺧﻮد و ﺣﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﮕﺬﺷﺘﮕﺎﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﻓﻼﻃﻮن و‬
‫رازي ﻫﻢ ﺧﻮدداري ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺪ اﻟﺒﯿﻬﻘﯽ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ اﯾﻦ ﻋﺎدت‬
‫وﯾﺮا ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه و ﭼﻨﺪ ﺟﺎ از آن ﺑﺰﺷﺘﯽ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺑﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻌﺎرﯾﻒ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻌﺎﺷﺮت و ﻣﮑﺎﺗﺒﺖ ﯾﺎ رّد و اﯾﺮاد ﮐﺘﺐ آﻧﺎن راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ‬
‫اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟـﺒﺮﻗﯽ اﻟﺨـﻮارزﻣﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ رﺳـﺎﻟﻪ اﺿـﺤﻮّﯾﻪ را ﺑﻨـﺎم او ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬اﺑﻮ ﺳـﻬﻞ ﻋﯿﺴـﯽ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﻤﺴـﯿﺤﯽ‬
‫اﻟﺠﺮﺟﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﺎ او از ﺧﻮارزم ﺑﻘﺼـﺪ ﮔﺮﮔﺎن ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و اﺑﻮ ﺳـﻬﻞ در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺧﻮارزم ﺑﺪرود ﺣﯿﺎت ﮔﻔﺖ )ﺣﻮاﻟﯽ ‪ -(403‬اﺑﻮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻧﻮح اﻟﻘﻤﺮي اﻟﺒﺨﺎراﯾﯽ از اّﻃﺒﺎء‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ص ‪ 27‬و ‪ 30‬و ‪33‬‬
‫اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾﻨﺪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﭼﻨﺪي در ﺧﺪﻣﺖ او ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻓّﻦ ﻃّﺐ ﻣﯿﮑﺮد‪ -‬اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﻓﻀﻞ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ ﺻﻮﻓﯽ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ )‪ (440 -357‬ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺷـﯿﺦ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎ وي ﻣﻼﻗﺎت و ﺧﻠﻮﺗﯽ داﺷﺖ و اﯾﻦ ﻣﻼﻗﺎت او در اﻋﺘﻘﺎد ﺷـﯿﺦ ﺑﻤﺒﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺼّﻮف و ﮐﺮاﻣﺎت ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪ -‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺴـﮑﻮﯾﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﻟﻄّﯿﺐ اﻟﺠﺎﺛﻠﯿﻖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﺑﻌﻀﯽ از رﺳﺎﻻت او را رّد ﮐﺮد‪ -‬اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﮑﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻣﻨﺎﻇﺮهﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ -‬اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺮاق رﯾﺎﺿـﯽدان ﻣﻌﺮوف ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ ﺷـﯿﺦ در دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﺎن آل ﻣﺄﻣﻮن ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮد‪ -‬اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳّﻮار‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻦ اﻟﺨّﻤﺎر ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ در درﺑﺎر ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮده اﺳﺖ‪ -‬اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﺒﯿﺮوﻧﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ‬
‫)م‪ (440 .‬ﮐﻪ در وﻗﺖ ﺗﻮﻗﻒ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن در ﻏﺰﻧﯿﻦ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﯿﺎن آﻧـﺪو از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺆال و ﺟﻮاب ﻣﺸﺎﺟﺮاﺗﯽ وﺟﻮد داﺷـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺴﻮء اﻻدب ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺸﺖ‪ -‬ارﺗﺒﺎط اﺑﻮ ﻋﻠﯽ را ﺑﺎ ﺷﺎﻫﺎن و وزراء ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﻫﻢ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﺑﯿﺎن داﺷـﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬اﺳﺎﻣﯽ ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﻮ ﻋﻠﯽ را‬
‫ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ ﻣﺬﮐﻮر ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ در ﻋﻠﻮم ﻣﺮد ذي ﻓﻨﻮﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻫﺮﯾﮏ ﭼﻮن ﻋﺎﻟﻤﯽ ذي ﻓﻦ وارد ﻣﯿﺸـﺪ و ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯿﮑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺎم ادﺑﯽ او‬
‫ﻧﯿﺰ در ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻋﺮﺑﯽ از دﯾﺮﺑـﺎز ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ و دﻗﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗـﺪرت او در زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﻣﻬـﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿـﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ داﺷﺖ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻧﺜﺮ او روﺷﻦ و واﻓﯽ ﺑﻤﻘﺼﻮد و در ﻋﯿﻦ اﻇﻬﺎر ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻠﻤﯽ از ﺣﯿﺚ ادﺑﯽ داراي ارزش و ﻣﺮﺗﺒﻪﯾﯽ ﺷﺎﻣﺦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺰﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ دري ﺗـﺎزه آﻏـﺎز ﺷـﺪه و ﻫﻨﻮز اﯾﻦ زﺑﺎن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾـﺪ آﻣﺎده ﺑﯿﺎن ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﻧﮕﺮدﯾـﺪه ﺑﻮد اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ از ﺗـﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺼـﻨﯿﻒ درﯾﻦ زﺑﺎن ﻫﻢ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﺎﻧـﺪه و در ﺟﻤﻊآوري و اﺣﯿﺎﻧﺎ اﯾﺠﺎد اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﺑﺰﺑﺎن ﻣﺎدري ﺧﻮد ﭘﯿﺸـﺮو ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻌﺪي اﯾﺮان ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ازﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ در ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻨﻮن ادب ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻌﺮ ﻫﻢ وارد‬
‫ﺷـﺪه و ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ از ﻣﺮدي ﮐﺜﯿﺮ اﻟﺘـﺄﻟﯿﻒ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت او در ﻣﺸﺎﻏﻞ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اداري ﻣﯿﮕـﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯿﺘﻮان داﺷﺖ‪ ،‬از ﻋﻬـﺪه‬
‫ﺑﺮآﻣـﺪه و اﺷـﻌﺎري ﺑﺘﺎزي و ﭘﺎرﺳـﯽ از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر ﻣﻨﻈﻮم او ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﻏﯿﺮ از آن‬
‫ارﺟﻮزهﻫـﺎ و ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬اﺑـﻮ ﻋﻠﯽ ﭼﻨـﺪ ﻗﻄﻌـﻪ و رﺑـﺎﻋﯽ و ﻗﺼـﯿﺪه ﺑﻔﺎرﺳـﯽ و ﻋﺮﺑﯽ دارد ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﺗﺮاﺟﻢ و ﮐّﺮاﺳﻪﻫـﺎ و ﺳـﻔﯿﻨﻪﻫﺎ‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪه اﺳﺖ و از ﺑﺮﺧﯽ ﺟﺰوهﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ داده ﺷﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺪﺑﺎر ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺷـﻌﺎر ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺟﻤﻌﺎ ﺑﯿﺴﺖ و دو ﻗﻄﻌﻪ و رﺑﺎﻋﯽ و ﻋﺪد اﺑﯿﺎت ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞ اﺳﺖ »‪ «1‬ﮐﻪ در ﺳﻔﺎﯾﻦ‬
‫و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ و ﺑﻌﺾ ﮐﺘﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺬﮐﺮه آﺗﺸﮑﺪه آذر و ﺗﺬﮐﺮه ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق ﻧﺎﻇﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰي و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎء و رﯾﺎض اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫و ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻗﺎﺿـﯽ ﻧﻮر اﻟﻠّﻪ و ﻧﺎﻣﻪ داﻧﺸﻮران و ﻏﯿﺮه ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﻣﺬﮐﻮر و اﻧﺘﺴﺎب ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﺸﯿﺦ ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪﺳﺖ و‬
‫ﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﺬﮐﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻏﺬاي روح ﺑﻮد ﺑﺎده رﺣﯿﻖ اﻟﺤﻖﮐﻪ رﻧﮓ و ﺑﻮش ﮐﻨﺪ رﻧﮓ و ﺑﻮي ﮔﻞ راَدّق‬
‫ﺑﺮﻧﮓ زﻧﮓ زداﯾﺪ ز ﺟﺎن اﻧُﺪﻫﮕﯿﻦﻫﻤﺎي ﮔﺮدد اﮔﺮ ﺟﺮﻋﻪﯾﯽ ﺑﻨﻮﺷﺪ ﺑَﻖ‬
‫ﺑﻄﻌﻢ ﺗﻠﺦ ﭼﻮ ﭘﻨﺪ ﭘﺪر و ﻟﯿﮏ ﻣﻔﯿﺪﺑﭙﯿﺶ ﻣﺒﻄﻞ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻨﺰد داﻧﺎ ﺣّﻖ‬
‫ﻣﯽ از ﺟﻬﺎﻟﺖ ﺟّﻬﺎل ﺷﺪ ﺑﺸﺮع ﺣﺮامﭼﻮ ﻣﻪ ﮐﻪ از ﺳﺒﺐ ﻣﻨﮑﺮان دﯾﻦ ﺷﺪ ﺷّﻖ‬
‫ﺣﻼل ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻔﺘﻮاي ﻋﻘﻞ ﺑﺮ داﻧﺎﺣﺮام ﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎﺣﮑﺎم ﺷﺮع ﺑﺮ اﺣﻤﻖ‬
‫ﺷﺮاب را ﭼﻪ ﮔﻨﻪ ز آﻧﮑﻪ اﺑﻠﻬﯽ ﻧﻮﺷﺪزﺑﺎن ﺑﻬﺮزه ﮔﺸﺎﯾﺪ دﻫﺪ ز دﺳﺖ ورق‬
‫ﺣﻼل ﺑﺮ ﻋﻘﻼ و ﺣﺮام ﺑﺮ ُﺟّﻬﺎلﮐﻪ ﻣﯽ ﻣﺤﮏ ﺑﻮد و ﺧﯿﺮ و ﺷّﺮ ازو ﻣﺸﺘّﻖ‬
‫ﻏﻼم آن ﻣﯽ ﺻﺎﻓﻢ ﮐﺰو رخ ﺧﻮﺑﺎنﺑﯿﮏ دو ﺟﺮﻋﻪ ﺑﺮآرد ﻫﺰارﮔﻮﻧﻪ ﻋﺮق‬
‫ﭼﻮ ﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﯽ ﻧﺎب ار ﺧﻮري ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪﺑﺤّﻖ ﺣّﻖ ﮐﻪ وﺟﻮدت ﺷﻮد ﺑﺤّﻖ ﻣﻠﺤﻖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯾﯽ از اﺷﻌﺎر ﭘﺎرﺳﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻣﻮرخ ﺑﺘﺎرﯾﺦ ‪ 994‬ﻫﺠﺮي در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ وﻟﯽ اﻟﺪﯾﻦ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴـﯽ اﺳـﺘﺎد داﻧﺸـﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻫﻤﻪ اﯾﻦ اﺷﻌﺎر را از ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ و ﺳﻔﺎﯾﻦ و ﮐﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮد آورده و در ﺷﻤﺎره ‪ 12‬از ﺳﺎل‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ در ﻣﻘﺎﻟﻪ »آﺛﺎر ﻓﺎرﺳﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ادوارد ﺑﺮون ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺷـﻌﺎر ﭘﺎرﺳـﯽ ﺷـﯿﺦ را در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان آورده اﺳﺖ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪E. Browne: A Literary :‬‬
‫‪ .History of Persia, II, p. I 08 sqq‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪308 :‬‬
‫***‬
‫دل ﮔﺮﭼﻪ درﯾﻦ ﺑﺎدﯾﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺘﺎﻓﺖﯾﮏ ﻣﻮي ﻧﺪاﻧﺴﺖ وﻟﯽ ﻣﻮي ﺷﮑﺎﻓﺖ‬
‫اﻧﺪر دل ﻣﻦ ﻫﺰار ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺘﺎﻓﺖو آﺧﺮ ﺑﮑﻤﺎل ذّرهﯾﯽ راه ﻧﯿﺎﻓﺖ ***‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎده ﻋﺸﻖ در ﻗﺪح رﯾﺨﺘﻪاﻧﺪوﻧﺪر ﭘﯽ ﻋﺸﻖ ﻋﺎﺷﻖ اﻧﮕﯿﺨﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎن و روان ﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﻬِﺮ ﻋﻠﯽﭼﻮن ﺷﯿﺮ و ﺷﮑﺮ ﺑﻬﻢ ﺑﺮآﻣﯿﺨﺘﻪاﻧﺪ ***‬
‫ﮐﻔﺮ ﭼﻮ ﻣﻨﯽ ﮔﺰاف و آﺳﺎن ﻧﺒﻮدﻣﺤﮑﻢﺗﺮ از اﯾﻤﺎِن ﻣﻦ اﯾﻤﺎن ﻧﺒﻮد‬
‫در دﻫﺮ ﭼﻮ ﻣﻦ ﯾﮑﯽ و او ﻫﻢ ﮐﺎﻓﺮﭘﺲ در ﻫﻤﻪ دﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﻮد ***‬
‫از ﻗﻌﺮ ﮔﻞ ﺳﯿﺎه ﺗﺎ اوج زﺣﻞﮐﺮدم ﻫﻤﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﮔﯿﺘﯽ را ﺣّﻞ‬
‫ﺑﯿﺮون ﺟﺴﺘﻢ ز ﻗﯿﺪ ﻫﺮﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻞﻫﺮﺑﻨﺪ ﮔﺸﺎده ﺷﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻨﺪ اﺟﻞ ***‬
‫اﯾﮑﺎش ﺑﺪاﻧﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﯿﺴﺘﻤﯽﺳﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻌﺎﻟﻢ از ﭘﯽ ﭼﯿﺴﺘﻤﯽ‬
‫ﮔﺮ ﻣﻘﺒﻠﻢ آﺳﻮده و ﺧﻮش زﯾﺴﺘﻤﯽورﻧﻪ ﺑﻬﺰار دﯾﺪه ﺑﮕﺮﯾﺴﺘﻤﯽ ***‬
‫رﻓﺖ آن ﮔﻬﺮي ﮐﻪ ﺑﻮد ﭘﯿﺮاﯾﻪ ﻋﻤﺮو آورد زﻣﺎﻧﻪ ﻃﺎق ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻋﻤﺮ‬
‫از ﻣﻮي ﺳﭙﯿﺪم ﺳﺮ ﭘﺴﺘﺎن اﻣﯿﺪﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﺳﯿﺎه ﻣﯿﮑﻨﺪ داﯾﻪ ﻋﻤﺮ ***‬
‫ﻣﺎﺋﯿﻢ ﺑﻌﻔِﻮ ﺗﻮ ﺗﻮﻟّﺎ ﮐﺮدهوز ﻃﺎﻋﺖ و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺗﺒّﺮا ﮐﺮده‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪﻧﺎﮐﺮده ﭼﻮ ﮐﺮده ﮐﺮده ﭼﻮن ﻧﺎﮐﺮده اﺷﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ ﺷﯿﺦ ﯾﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺪو از اﺷﻌﺎر ﻓﺎرﺳﯽ او ﺑﯿﺸﺘﺮﺳﺖ و در‬
‫اﻧﺘﺴﺎب ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ »‪ .«1‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﯿﺸﺘﺮ آﺛﺎر ﻋﺮﺑﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ و ﯾﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎورا اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ )ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 2‬ص ‪-(18 -10‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺼـﯿﺪه ﻋﯿﻨﯿﻪ روﺣﯿﻪ ﺷـﯿﺦ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﻋﺮﺑﯽ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻫﺒﻮط روح و ﺣﻠﻮل آن در ﺟﺴﻢ و‬
‫ﻋﻮد آن ﺑﻌـﺎﻟﻢ ﻣﺠّﺮد روﺣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺷـﯿﻮا آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع اﺑﯿﺎت آن در ﻃﺒﻘﺎت اﻻّﻃﺒﺎ )ج ‪ 2‬ص ‪ (11 -10‬ﺑﯿﺴﺖ و در ﭘﺎرهﯾﯽ از‬
‫ﻧﺴﺦ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺦ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﺑﻌﻨﻮان‪» :‬اﻟﻘﺼـﯿﺪة اﻟﻌﯿﻨﯿﮥ اﻟﺮوﺣﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻨﻔﺲ« در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﺑﺮﻟﯿﻦ و ﻣﻨﭽﺴﺘﺮ و ﺳـﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ ﺳﻮم و ﺣﻤﯿﺪﯾﻪ و ﻏﯿﺮه ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ و اﺧﯿﺮا ﺑﺨﻂ ﺛﻠﺚ در ﺟﺪار دروﻧﯽ ﮔﻨﺒﺪ ﻣﻘﺒﺮه اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﮐﺘﯿﺒﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮوح ﻣﺘﻌﺪدي ازﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷـﺮح ﺷﺎﮔﺮد ﺷـﯿﺦ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻮاﺣﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺠﻮزﺟﺎﻧﯽ؛ و ﺷﺮح ﻋﻔﯿﻒ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ اﻟﺘﻠﻤﺴﺎﻧﯽ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 690‬ﻫﺠﺮي( ﺑﻨﺎم اﻟﮑﺸﻒ و اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻻﻧﺴﺎن؛ و ﺷـﺮح ﺳـﻠﯿﻤﺎن اﻟﻤﺎﺣﻮزي اﻟﺒﺤﺮاﻧﯽ؛ و ﺷﺮح‬
‫داود اﻻﻧﻄﺎﮐﯽ؛ و ﺷـﺮح ﺳﺪﯾﺪ اﻟﺪﯾﻦ اﻟﻤﻨﺎﻧﯽ؛ و ﺷـﺮح ﻣﺤﯿﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ؛ و ﺷـﺮح ﻣﯿﺮ ﺳـّﯿﺪ ﺷﺮﯾﻒ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ؛ و ﺷﺮوح دﯾﮕﺮي از‬
‫ﻣﺘﺄّﺧﺮﯾﻦ »‪.«1‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه در ﻃﺒﻘـﺎت اﻻّﻃﺒـﺎء اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻـﯿﺒﻌﻪ )ج ‪ 2‬ص ‪ (11 - 10‬و ﻧـﺎﻣﻪ داﻧﺸﻮران و ﮐﺸـﮑﻮل ﺷـﯿﺦ ﺑﻬﺎﺋﯽ »‪ «2‬ﭼﺎپ ﺷـﺪه اﺳﺖ و‬
‫»ﮐﺎرادوو« »‪ «3‬آﻧﺮا در ﻣﺠﻠـﻪ آﺳـﯿﺎﯾﯽ )دوره ﻧﻬـﻢ ج ‪ 4‬ص ‪ (173 -157‬ﻃﺒـﻊ و ﺑﺰﺑـﺎن ﻓﺮاﻧﺴـﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺮﮐﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺼـﯿﺪه از »ﺣﺮﯾﻤﯽ« در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﯾﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﯾﻨﮏ ﻋﯿﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﻋﯿﻨﯿﻪ‬
‫»‪:«4‬‬
‫______________________________‬
‫‪ -‬آورده اﺳﺖ‪ .‬دو ﻧﺴـﺨﻪ از اﺷـﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ ﺷـﯿﺦ ﻫﻢ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﯾﺎﺻﻮﻓﯿﻪ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺷـﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ در‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻣﻨﻄﻖ اﻟﻤﺸﺮﻗﯿﯿﻦ ﻃﺒﻊ ﻗﺎﻫﺮه ‪ 1938‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎت اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﻻب ﺟﺮج ﺷﺤﺎﺗﻪ ﻗﻨﻮاﺗﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ص ‪ 154 -153‬و ﺑﻪ ﻣﺼّﻨﻔﺎت اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي‬
‫دﮐﺘﺮ ﯾﺤﯿﯽ ﻣﻬﺪوي اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ص ‪197 -195‬‬
‫)‪ -(2‬ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ ص ‪186‬‬
‫)‪Baron Carra de Vaux-(3‬‬
‫)‪ -(4‬درﯾﻦ ﻧﻘﻞ ﺑﻀﺒﻂ اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ در ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ و ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎء اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ در ﮐﺸﮑﻮل اﻋﺘﻤﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 310 :‬ﻫﺒﻄﺖ اﻟﯿﮏ ﻣﻦ اﻟﻤﺤّﻞ اﻻرﻓﻊو رﻗﺎء ذات ﺗﻌّﺰز »‪ «1‬و ﺗﻤّﻨﻊ »‪«2‬‬
‫ﻣﺤﺠﻮﺑﮥ ﻋﻦ ﮐّﻞ ﻣﻘﻠﮥ ﻋﺎرفو ﻫﯽ اﻟّﺘﯽ ﺳﻔﺮت »‪ «3‬و ﻟﻢ ﺗﺘﺒﺮﻗﻊ »‪«4‬‬
‫وﺻﻠﺖ ﻋﻠﯽ ﮐﺮه اﻟﯿﮏ و رﺑّﻤﺎﮐﺮﻫﺖ ﻓﺮاﻗﮏ و ﻫﯽ ذات ﺗﻔّﺠﻊ »‪«5‬‬
‫اﻧﻔﺖ »‪ «6‬و ﻣﺎ ﺳﮑﻨﺖ ﻓﻠّﻤﺎ و اﺻﻠﺖاﻟﻔﺖ ﻣﺠﺎورة اﻟﺨﺮاب اﻟﺒﻠﻘﻊ »‪«7‬‬
‫ﻓﺎﻇّﻨﻬﺎ ﻧﺴﯿﺖ ﻋﻬﻮدا ﺑﺎﻟﺤﻤﯽ »‪«8‬و ﻣﻨﺎزﻻ ﺑﻔﺮاﻗﻬﺎ ﻟﻢ ﺗﻘﻨﻊ‬
‫ﺣّﺘﯽ اذا اﺗّﺼﻠﺖ ﺑﻬﺎء ﻫﺒﻮﻃﻬﺎﻋﻦ ﻣﯿﻢ ﻣﺮﮐﺰﻫﺎ ﺑﺬات اﻻﺟﺮع »‪«9‬‬
‫ﻋﻠﻘﺖ »‪ «10‬ﺑﻬﺎ ﺛﺎء اﻟﺜﻘﯿﻞ ﻓﺎﺻﺒﺤﺖﺑﯿﻦ اﻟﻤﻌﺎﻟﻢ »‪ «11‬و اﻟّﻄﻠﻮل »‪ «12‬اﻟﺨّﻀﻊ »‪«13‬‬
‫ﺗﺒﮑﯽ اذا ذﮐﺮت ﻋﻬﻮدا ﺑﺎﻟﺤﻤﯽﺑﻤﺪاﻣﻊ ﺗﻬﻤﯽ »‪ «14‬و ﻟﻢ ﺗﺘﻘّﻄﻊ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﻌﺰز‪ -‬ﻋﺰﯾﺰي ﻧﻤﻮدن‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از دﺳﺘﺮس ﺑﻮدن‬
‫)‪ -(2‬ﺗﻤﻨﻊ‪ -‬دﺷﻮار دﺳﺖ دادن‪ ،‬دﺷﺨﻮار ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪن‬
‫)‪ -(3‬ﺳﻔﺮت‪ -‬ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺒﺮﻗﻊ‪ -‬ﻧﻘﺎب اﻓﮕﻨﺪن‬
‫)‪ -(5‬ﺗﻔﺠﻊ‪ -‬دردﻧﺎك ﺑﻮدن‬
‫)‪ -(6‬اﻧﺎﻓﺖ‪ -‬از ﮐﺴﯽ ﻧﻨﮓ داﺷﺘﻦ‬
‫)‪ -(7‬ﺑﻠﻘﻊ‪ -‬زﻣﯿﻦ ﺧﺎﻟﯽ از آدﻣﯿﺎن‬
‫)‪ -(8‬ﺣﻤﯽ‪ -‬روز ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ .‬ﻧﺎم ﻣﻮﺿﻌﯽ‪ ،‬و درﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻨﯽ دوم ﻣﺮاد اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺿﻊ اﺻﻠﯽ روح ﮐﻪ ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﻠﮑﻮت ﺑﺎﺷﺪ‬
‫)‪ -(9‬اﺟﺮع‪ -‬رﯾﮓ ﻫﻤﻮار و زﻣﯿﻦ درﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﯾﮓ ﻣﺎﻧﺪ و رﯾﮓ ﺗﻮدهﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﭼﯿﺰ ﺑﺮ وي ﻧﺮوﯾﺪ‬
‫)‪ -(10‬ﻋﻠﻘﻪ‪ -‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻦ‬
‫)‪ -(11‬ﻣﻌﻠﻢ‪ -‬ﻧﺸﺎن‬
‫)‪ -(12‬ﻃﻠﻞ‪ -‬ﻧﺸﺎن ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺮاﺑﻪ آن‬
‫)‪ -(13‬ﺧﻀﻊ‪ -‬ﺟﻤﻊ ﺧﺎﺿﻊ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻓﺮوﺗﻦ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(14‬ﻫﻤﯽ و ﻫﻤﯿﺎن‪ -‬ﻓﺮورﯾﺨﺘﻦ اﺷﮏ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 311 :‬و ﺗﻈّﻞ ﺳﺎﺟﻤﮥ »‪ «1‬ﻋﻠﯽ اﻟّﺪﻣﻦ »‪ «2‬اﻟّﺘﯽدرﺳﺖ »‪ «3‬ﺑﺘﮑﺮار اﻟﺮﯾﺎح اﻻرﺑﻊ »‪«4‬‬
‫اذﻋﺎﻗﻬﺎ »‪ «5‬اﻟّﺸﺮك »‪ «6‬اﻟﮑﺜﯿﻒ و ﺻّﺪﻫﺎ »‪«7‬ﻗﻔﺲ ﻋﻦ اﻻوج اﻟﻔﺴﯿﺢ »‪ «8‬اﻟﻤﺮﺑﻊ »‪«9‬‬
‫ﺣّﺘﯽ اذا ﻗﺮب اﻟﻤﺴﯿﺮ اﻟﯽ اﻟﺤﻤﯽو دﻧﺎ اﻟّﺮﺣﯿﻞ »‪ «10‬اﻟﯽ اﻟﻔﻀﺎء اﻻوﺳﻊ‬
‫وﻏﺪت ﻣﻔﺎرﻗﮥ ﻟﮑّﻞ ﻣﺨّﻠﻒ »‪«11‬ﻋﻨﻬﺎ ﺣﻠﯿﻒ »‪ «12‬اﻟّﺘﺮب ﻏﯿﺮ ﻣﺸّﯿﻊ »‪«13‬‬
‫ﻫﺠﻌﺖ »‪ «14‬و ﻗﺪ ﮐﺸﻒ اﻟﻐﻄﺎء ﻓﺎﺑﺼﺮتﻣﺎ ﻟﯿﺲ ﯾﺪرك ﺑﺎﻟﻌﯿﻮن اﻟﻬّﺠﻊ »‪«15‬‬
‫و ﺑﺪت ﺗﻐّﺮد »‪ «16‬ﻓﻮق دوح ﺷﺎﻫﻖ »‪«17‬و اﻟﻌﻠﻢ ﯾﺮﻓﻊ ﮐّﻞ ﻣﻦ ﻟﻢ ﯾﺮﻓﻊ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺳﺎﺟﻤﮥ‪ -‬اﺑﺮ ﺑﺎرﻧﺪه‪ :‬ﺗﻈﻞ ﺳﺎﺟﻤﮥ ﯾﻌﻨﯽ در ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﺒﺎرﯾﺪن اﺷﮏ ﮐﺮد‬
‫)‪ -(2‬دﻣﻦ‪ -‬ﺟﻤﻊ دﻣﻨﮥ‪ :‬ﻧﺸﺎن ﺳﺮاي ﺑﻌﺪ از ﺧﺮاﺑﯽ آن‬
‫)‪ -(3‬درس و دروس‪ -‬ﮐﻬﻨﻪ ﺷﺪن‬
‫)‪ -(4‬رﯾﺎح اﻻرﺑﻊ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎر ﺑﺎد ﺻﺒﺎ و دﺑﻮر و ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب‬
‫)‪ -(5‬ﻋﻮق‪ -‬ﺑﺎزاﯾﺴﺘﺎدن‬
‫)‪ -(6‬ﺷﺮك‪ -‬دام‪ .‬ﻣﺮاد ﻗﯿﺪ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(7‬ﺻّﺪ‪ -‬ﮔﺮداﻧﯿﺪن‬
‫)‪ -(8‬ﻓﺴﺤﺖ‪ -‬ﮔﺸﺎدﮔﯽ‪ .‬ﻓﺴﯿﺢ‪ -‬ﮔﺸﺎده‬
‫)‪ -(9‬ﻣﺮﺑﻊ‪ -‬ﺑﻠﻨﺪ‬
‫)‪ -(10‬رﺣﯿﻞ‪ -‬ﮐﻮچ ﮐﺮدن‬
‫)‪ -(11‬ﻣﺨﻠﻒ‪ -‬ﺑﺎزﭘﺲﻣﺎﻧﺪه‬
‫)‪ -(12‬ﺣﻠﯿﻒ‪ -‬ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن‪ .‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ‪ -‬ﺣﻠﯿﻒ اﻟﺘﺮب‪ -‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﺧﺎك‬
‫)‪ -(13‬ﻏﯿﺮ ﻣﺸﯿﻊ‪ -‬ﻣﺸﺎﯾﻌﺖ ﻧﺸﺪه‬
‫)‪ -(14‬ﻫﺠﻮع‪ -‬ﺧﻘﺘﻦ‬
‫)‪ -(15‬ﻋﯿﻮن اﻟﻬﺠﻊ‪ -‬ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮابآﻟﻮد‬
‫)‪ -(16‬ﺗﻐﺮد‪ -‬آواز ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫)‪ -(17‬ﺷﺎﻫﻖ‪ -‬ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 312 :‬ان ﮐﺎن ارﺳﻠﻬﺎ اﻻﻟﻪ ﻟﺤﮑﻤﮥﻃﻮﯾﺖ »‪ «1‬ﻋﻦ اﻟّﻨﺪب »‪ «2‬اﻟﻠﺒﯿﺐ »‪ «3‬اﻻروع »‪«4‬‬
‫ﻓﻬﺒﻮﻃﻬﺎ ان ﮐﺎن ﺿﺮﺑﮥ ﻻزب »‪«5‬ﻟﺘﮑﻮن ﺳﺎﻣﻌﮥ ﻟﻤﺎﻟﻢ ﺗﺴﻤﻊ‬
‫و ﺗﻌﻮد ﻋﺎﻟﻤﮥ ﺑﮑّﻞ ﺧﻔّﯿﮥﻓﯽ اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ ﻓﺨﺮﻗﻬﺎ »‪ «6‬ﻟﻢ ﯾﺮﻗﻊ »‪«7‬‬
‫و ﻫﯽ اﻟﺘﯽ ﻗﻄﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻃﺮﯾﻘﻬﺎﺣّﺘﯽ اذا ﻏﺮﺑﺖ ﺑﻐﯿﺮ اﻟﻤﻄﻠﻊ »‪«8‬‬
‫ﻓﮑﺎﻧّﻬﺎ ﺑﺮق ﺗﺄﻟّﻖ »‪ «9‬ﺑﺎﻟﺤﻤﯽﺛّﻢ اﻧﻄﻮي »‪ «10‬ﻓﮑﺎﻧّﻪ ﻟﻢ ﯾﻠﻤﻊ »‪ «11‬ازﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺷﺮﺣﯽ ﺧﻮب و ﺧﻮشﻋﺒﺎرت در ﺣﺪود ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي‬
‫ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻋّﺒﺎس اﻗﺒﺎل اﺳـﺘﺎد ﻓﻘﯿـﺪ داﻧﺸـﮕﺎه ﺗﻬﺮان آﻧﺮا در ﺷـﻤﺎره ﭼﻬﺎرم ﺳﺎل اول ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸـﮑﺪه ادﺑﯿﺎت ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾـﺎن ﻣﺠﻤـﻮﻋﻪﯾﯽ از ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ ﻣﻠّﯽ اﯾﺮان ﺑﺸـﻤﺎره ‪) 884‬ﺷﺎﻣـﻞ رﺳـﺎﻟﻪ ﺣّﯽ ﺑـﻦ ﯾﻘﻈـﺎن و ﺗﻔﺴـﯿﺮ آن از اﺑﯽ ﻣﻨﺼـﻮر ﺑـﻦ زﯾﻠـﻪ ﺑﺨﻂ‬
‫ﻏﻼﻣﺤﺴـﯿﻦ ﻃﺒﯿﺐ ﮐﻪ در ‪ 1299‬ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳـﯿﺪه( ﺷـﺮﺣﯽ از ﻗﺼـﯿﺪه ﻋﯿﻨﯿﻪ ﺷـﯿﺦ ﻫﺴﺖ ﺑﻌﻨﻮان‪» :‬ﻫﺬا ﺷـﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻋﻠﯽ اﻟﻘﺼﯿﺪة اﻟﺮوﺣﯿﮥ‬
‫ﻟﻠﺸـﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ رﺣﻤـﮥ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ« ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن آن ﭼﻨﯿﻦ آﻣـﺪه‪» :‬ﺗﻤﺖ ﺷـﺮح اﻟﺮﺳﺎﻟـﮥ اﻟﺮوﺣﯿﮥ اﻟﻤﺒﺎرﮐﮥ اﻟﺘﯽ ﻫﯽ ﻟﻠﺸـﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ ﺑا ﯽ ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﻋﻠﯽ ﯾﺪ اﺿـﻌﻒ ﻋﺒﺎد اﻟّﻠﻪ اﻗّﻞ اﻟﻄﻠﺒﮥ ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ اﻟﻄﺒﯿﺐ ﻓﯽ ﺷﻬﺮ ﺷﻌﺒﺎن اﻟﻤﻌﻈﻢ ﻣﻦ ﺷﻬﻮر ﺗﺴﻊ و ﺗﺴﻌﯿﻦ و‬
‫ﻣﺄﺗﯿﻦ ﺑﻌﺪ اﻻﻟﻒ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻃﯽ‪ -‬درﻧﻮردﯾﺪن‬
‫)‪ -(2‬ﻧﺪب‪ -‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺧﺮد‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﯿﺐ‪ -‬ﻋﺎﻗﻞ‬
‫)‪ -(4‬اروع‪ -‬زﯾﺮك‪ ،‬ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ‬
‫)‪ -(5‬ﻻزب‪ -‬ﻻزم‬
‫)‪ -(6‬ﺧﺮق‪ -‬درﯾﺪن‬
‫)‪ -(7‬رﻗﻊ‪ -‬ﭘﺎره دوﺧﺘﻦ‬
‫)‪ -(8‬ﻏﺮوب‪ -‬ﻓﺮورﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻏﺮوب ﮐﺮدن‪ .‬ﻏﯿﺮ اﻟﻤﻄﻠﻊ‪ -‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﺮآﻣﺪن آﻓﺘﺎب ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫)‪ -(9‬ﺗﺄﻟﻖ‪ -‬درﺧﺸﯿﺪن‬
‫)‪ -(10‬اﻧﻄﻮي‪ -‬درﻧﻮردﯾﺪه ﺷﺪن‬
‫)‪ -(11‬ﻟﻤﻌﺎن‪ -‬درﺧﺸﯿﺪن‬
‫ﻣﻦ اﻟﻬﺠﺮة اﻟﻨﺒﻮّﯾﮥ اﻟﻤﺼـﻄﻔﻮﯾﮥ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم«‪ .‬درﯾﻦ ﺷـﺮح ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺮﺑﯿﺖ از اﺑﯿﺎت ﻗﺼﯿﺪه ﻋﯿﻨﯿﻪ و ﺳﭙﺲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﯿﺖ ﺑﺸﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫آﻣﺪه و ﺑﺮﺧﯽ از آن اﺑﯿﺎت ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ در ﻧﺴـﺨﻪ ﻣﺬﮐﻮر دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﺳﺴﺖ و ﻋﺎري از ﻟﻮازم ﻓﺼﺎﺣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺼﯿﺪه ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺪﯾﻦ ﺑﯿﺖ‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫ﻧﺰول ﮐﺮد ﺑﻨﺰدت ز ﻋﺎﻟِﻢ ﺑﺎﻻز آﺷﯿﺎﻧﻪ ﻋّﺰت ﮐﺒﻮﺗﺮ ورﻗﺎ ‪...‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ در ﺷﺎﻧﺰده ﺑﯿﺖ در ﭘﯿﺮي و ﺣﮑﻤﺖ و زﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﯿﺖ آﻏﺎز ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫اﻣﺎ اﺻﺒﺤﺖ ﻋﻦ ﻟﯿﻞ اﻟﺘﺼﺎﺑﯽو ﻗﺪ اﺻﺒﺤﺖ ﻋﻦ ﻟﯿﻞ اﻟﺸﺒﺎب ‪ -3‬ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺷﮑﻮاﺋﯿﻪ در ﭼﻬﻞ و ﺳﻪ ﺑﯿﺖ ﺑﻤﻄﻠﻊ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫ﯾﺎ رﺑﻊ ﻧّﮑﺮك اﻻﺣﺪاث و اﻟﻘﺪمﻓﺼﺎر ﻋﯿﻨﮏ ﮐﺎﻵﺛﺎر ﺗﺘﻬﻢ ‪ -4‬ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ در ﻧﻮزده ﺑﯿﺖ ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﻫﻮ اﻟﺸﯿﺐ ﻻﺑّﺪ ﻣﻦ و ﺧﻄﻪﻓﻘّﺮﺿﻪ و اﺧﻀﺒﻪ او ﻏّﻄﻪ ‪ -5‬ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ در ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺑﯿﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﯿﺖ آﻏﺎز ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫ﻗﻔﺎ ﻧﺠﺰي ﻣﻌﺎﻫـﺪ ﻫﻢ ﻗﻠﯿﻼﻧﻐﯿﺚ ﺑـﺪ ﻣﻌﻨﺎ اﻟﺮﺑﻊ اﻟﻤﺤﯿﻼ ‪ -6‬ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ در ﺟﻮاب اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ اﻟﻌﻠﻮي وزﯾﺮ ﮐﻪ از ﺷـﯿﺦ دﺳـﺘﻮري ﺑﺮاي رﻓﻊ‬
‫ﺟﻮﺷﻬﺎي ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﯿﺖ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟّﻠـﻪ ﯾﺸـﻔﯽ و ﯾﻨﻔﯽ ﻣـﺎ ﺑﺠﺒﻬﺘﻪﻣﻦ اﻻـذي و ﯾﻌـﺎﻓﯿﻪ ﺑﺮﺣﻤﺘﻪ ‪ -7‬ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﺑﺰرگ در ‪ 53‬ﺑﯿﺖ ﺑﻌﻨﻮان »ﻗﺼـﯿﺪة ﻓﯿﻤـﺎ ﯾﺤـﺪث ﻣﻦ اﻻﻣﻮر و‬
‫اﻻﺣﻮال ﻋﻨﺪ ﻗﺮان اﻟﻤﺸﺘﺮي و زﺣﻞ ﻓﯽ ﺑﺮج اﻟﺠﺪي« ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﯿﺖ آﻏﺎز ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫اﺣـﺬر ﺑﻨﯽ ﻣﻦ اﻟﻘﺮان اﻟﻌﺎﺷـﺮو اﻧﻔﺮ ﺑﻨﻔﺴـﮏ ﻗﺒـﻞ ﻧﻔﺮ اﻟﻨـﺎﻓﺮ اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﺷﺎﻣـﻞ ﭘﯿﺸـﮕﻮﯾﯿﻬﺎﯾﯽ از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐـﻮل و وﯾﺮان ﮐﺮدن ﺧﻮارزم و‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن و دﯾﻠﻤﺎن و ري و ﻓﻮت ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه در آﺑﺴـﮑﻮن و ذﻟّﺖ ﺧﺎﻧﺪان او و ﻇﻬﻮر ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه و ﺷﮑﺴﺖ‬
‫وي و وﯾﺮاﻧﯽ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ﺑﻼد اﻟﺠﺰﯾﺮه و ﻗﺘﻞ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋّﺒﺎﺳـﯽ ﺗﺎ ﺷـﮑﺴﺖ ﻣﻐﻮل ﺑﺪﺳﺖ اﻟﻤﻠﮏ اﻟﻤﻈّﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ درﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه آﻣﺪه‬
‫ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ وﻗـﺎﯾﻊ ﺗـﺎرﯾﺨﯿﺴﺖ و ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﻈﻢ آن ﺑﮑﺘـﺎب ﺟﻔﺮ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم اﻋﺘﻤـﺎد ﺷـﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻـﯿﺒﻌﻪ در‬
‫اﻧﺘﺴﺎب اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺑﺎﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺗﺮدﯾﺪ دارد و ﺗﺮدﯾﺪ او ﺑﺠﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣّﻖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا از ﺷـﺎﻋﺮي از اﻫـﺎﻟﯽ ﻣﻐﺮب ﯾﺎ ﺣـﺪود ﺷﺎم و ﻓﻠﺴـﻄﯿﻦ ﺑـﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺼـﯿﺪه را در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻘﺎرن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻋﯿﻮن اﻻﻧﺒﺎء )‪ 643‬ﻫﺠﺮي( ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ازﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﻧﺴـﺨﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎي اﺳﻌﺪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و ﺑﺮﻟﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ و ﺗﻤﺎم آن در ﻋﯿﻮن اﻻﻧﺒﺎء‬
‫)ج ‪ 2‬ص ‪ (18 -16‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺷﯿﺦ ﻋﻼوه ﺑﺮﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﺳﯿﺰده ﻗﻄﻌﻪ دﯾﮕﺮ ﻋﺮﺑﯽ در ﮐﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت اﻻّﻃﺒﺎ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻗﺼﯿﺪه دﯾﮕﺮي ﺑﻤﻄﻠﻊ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺑّﮏ اّﯾﻬﺎ اﻟﻔﻠﮏ اﻟﻤﺪاراﻗﺼﺪ ذا اﻟﻤﺴـﯿﺮ ام اﺿـﻄﺮار در دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺴـﺨﻪ ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮﻟﯿﻦ ﺑﺎﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه‬
‫ﻟﯿﮑﻦ اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ »‪ «1‬اﻧﺘﺴﺎب آﻧﺮا ﺑﺎﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮار داده و آﻧﺮا از اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﺷﺒﻞ ﻣﻌﺮوف‬
‫ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﺸﺒﻞ ﺑﻐﺪادي )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (474‬داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ اﺷﺘﺮاك اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ و اﺑﻦ اﻟﺸﺒﻞ در ﮐﻨﯿﻪ و اﺳﻢ و اﺳﻢ ﭘﺪر ﻋﻠﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﺛﺎر اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ و آﻧﭽﻪ ﺑﺪو ﻣﻨﺴﻮب ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ و ﺑﺤﺪود ‪ 238‬ﮐﺘﺎب و رﺳﺎﻟﻪ و ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯿﺸﻮد و او ﺗﻨﻬﺎ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺰرﮔﯿﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻬﻤﻪ آﺛﺎرش ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﻬﺎ ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه و ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺰﺑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻـت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﻧﯿﺰ از ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﺷـﯿﺦ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ »‪ «2‬و ﮐﺘـﺐ رﯾﺎﺿـﯽ و ﻃﺐ و ﻃـﺒﯿﻌﯽ او و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺘﺐ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ او را ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ ﻣﺬﮐﻮر ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ و درﯾﻨﺠﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺬﮐﺮ آﺛﺎر ﻣﺸﻬﻮر وي در ﻣﻨﻄﻖ و ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﺠﻮﯾﯿﻢ »‪:«3‬‬
‫اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت ﺣﺎوي ﺧﻼﺻﻪ ﺟﺎﻣﻌﯽ از ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺷـﯿﺦ در ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻨﻄﻖ و ﻋﻠﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻟﻬﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ و از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺮوح آن ﺷﺮح ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ )م‪ (672 .‬ﺑﻨﺎم ﺣّﻞ ﻣﺸﮑﻼت اﻻﺷﺎراﺗﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻻﻧﺼﺎف از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﺷﯿﺦ ﺑﻮد و در آن ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﻗﻮال‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 1‬ص ‪247‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻬﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺻﻔﺤﺎت ‪ 258 -257‬و ‪271‬‬
‫)‪ -(3‬ﺷـﺮح ﺟـﺎﻣﻌﯽ از ﺗﻤـﺎم آﺛﺎر ﺣﮑﯿﻢ در ﮐﺘﺎب ﺟﺸﻦﻧﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ ﺻـﻔﺎ‪ ،‬ﻣﺠﻠـﺪ اول ص ‪ 107 -75‬آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺂﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸـﺮﻗﯿﯿﻦ )ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎرﺣﺎن ﮐﺘﺐ ارﺳﻄﻮ در ﺑﻐﺪاد و ﻣﻤﺎﻟﮏ ﺷﺮﻗﯽ اﺳﻼﻣﯽ( و ﻣﻐﺮﺑﯿﯿﻦ )ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎرﺣﺎن ﮐﺘﺐ ارﺳﻄﻮ در اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ زﺑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ( در ﺷـﺮح ﺣﮑﻤﺖ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﺎﻧﺼﺎف ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﯾﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺷﺮح‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ اﻟﻼم از ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺮوف ارﺳﻄﻮ و ﺷﺮح اﺛﻮﻟﻮﺟﯿﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎرﺳﻄﻮ و اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت ﻋﻠﯽ ﺣﻮاﺷﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻔﺲ ﻻرﺳﻄﺎﻃﺎﻟﯿﺲ‪.‬‬
‫اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت ﯾﺎ اﺑﺤﺎث ﻓﯽ اﻟﺤﮑﻤﮥ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻨﻄﻖ و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و اﻟﻬﯿﺎت‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ اﻟﺤﺪود ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻔﺘﺎد اﺻﻄﻼح در اﻗﺴﺎم ﻓﻠﺴﻔﻪ‪.‬‬
‫اﻟﺤﮑﻤـﮥ اﻟﻌﺮوﺿـﯿﮥ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ آﻧﺮا در ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﺴﺎﻟﮕﯽ ﺑﺎﺳﻢ اﺑﻮ اﻟﺤﺴـﯿﻦ اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ اﻟﻌﺮوﺿـﯽ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺧﻮد در ﺑﺨﺎرا‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺤﮑﻤﮥ اﻟﻤﺸﺮﻗﯿﮥ ﯾﺎ اﻟﻔﻠﺴﻔﮥ اﻟﻤﺸﺮﻗﯿﮥ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻖ آن در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎﻧﻀﻤﺎم ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺷﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ ﺷﯿﺦ در ﻗﺎﻫﺮه ﻃﺒﻊ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﮐﺘـﺎب اﻟﺸـﻔﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘـﺎب اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ در ﺣﮑﻤﺖ و ﺷﺎﻣـﻞ ﭼﻬـﺎر ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﻨﻄﻖ و ﻃﺒﯿﻌﯿـﺎت و رﯾﺎﺿـﯿﺎت و اﻟﻬﯿـﺎﺗﺴﺖ و ﻫﺮﯾﮏ ازﯾﻦ‬
‫ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎ ﺧﻮد ﺑﻔﻨﻮن و ﻣﻘﺎﻻت و ﻓﺼﻮﻟﯽ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣﯿﺸﻮد و از آن ﯾﺎ اﺟﺰاﺋﺶ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﻌﺒﺮي و آﻟﻤﺎﻧﯽ و ﻻﺗﯿﻦ و ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﯿﻮن اﻟﺤﮑﻤﮥ در ﻣﻨﻄﻖ و ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻟﻬﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻓﺨﺮ رازي ﺣﮑﯿﻢ ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮن ﺷﺸﻢ و آﻏﺎز ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ آﻧﺮا ﺷﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺒﺎﺣﺜـﺎت ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯾﯿﺴﺖ از ﺟﻮاﺑﻬـﺎي ﺷـﯿﺦ ﺑﺮ ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ از ﺷﺎﮔﺮد او ﺑﻬﻤﻨﯿﺎر ﺑﻦ ﻣﺮزﺑﺎن و ﺑﺎﻗﯽ از اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ زﯾﻠﻪ و‬
‫ﻏﯿﺮه اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ درﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺘﻔّﺮق ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘـﺎب اﻟﻨﺠﺎة ﺧﻼﺻﻪﯾﯿﺴﺖ از ﺷـﻔﺎ ﮐﻪ ﺷـﯿﺦ ﺗﺮﺗﯿﺐ داده و ﺑـﺪﯾﻦ ﺳـﺒﺐ ﺣﺎوي ﺧﻼﺻﻪ ﺟﺎﻣﻌﯽ از اﻃﻼﻋﺎت و ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺷـﯿﺦ در ﻣﻨﻄﻖ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ رﯾﺎﺿﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻮاﺣﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ ﺷﺎﮔﺮد ﺷﯿﺦ از ﻗﺴﻤﺖ رﯾﺎﺿﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﺸﻔﺎ ﺗﻠﺨﯿﺺ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺮ آن اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻮال اﻟﻨﻔﺲ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب ﺣﺎل اﻟﻤﻌﺎد ﯾﺎ رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﻔﺲ‪ -‬اﺧﺘﻼف اﻟﻨﺎس ﻓﯽ اﻣﺮ‬
‫اﻟﻨﻔﺲ‪ -‬ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﻓﯽ اﻟﻨﻔﺲ‪ -‬ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓـﮥ اﻟﻨﻔﺲ اﻟﻨﺎﻃﻘـﮥ‪ -‬اﻟﻤﺒـﺪاء اﻻـول‪ -‬ﺣﻘـﺎﯾﻖ ﻋﻠـﻢ اﻟﺘﻮﺣﯿـﺪ‪ -‬ﺳـّﺮ اﻟﻘـﺪر‪ -‬اﻟﻤﺒـﺪاء و اﻟﻤﻌـﺎد‪ -‬رﺳـﺎﻟﮥ‬
‫اﻻﺿﺤﻮّﯾﮥ ﻓﯽ اﻣﺮ اﻟﻤﻌﺎد‪ -‬اﺛﺒﺎت اﻟﻨﺒّﻮة‪ -‬اﻻﺧﻼق و اﻻﻧﻔﻌﺎﻻت اﻟﻨﻔﺴﺎﻧﯿﮥ‪ -‬اﻟﺴﯿﺎﺳﮥ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ‪...‬‬
‫آراء اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ‪ -‬اﻫﻤﯿﺖ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﺠﻬﺘﺴﺖ ﮐﻪ او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺟﺰاء‬
‫ﺣﮑﻤﺖ را ﮐﻪ در آن روزﮔـﺎر ﺣﮑﻢ داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﯽ از ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﻌﻘﻮل داﺷﺖ در ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌـﺪد ﺑﺎ ﺳـﺒﮏ روﺷﻦ ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺮار دﻫـﺪ‪ .‬وي در ﺷـﺮح ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﺘﺐ ﻗـﺪﻣﺎ ﺧـﺎﺻﻪ ارﺳـﻄﻮ ﻫﻢ ﮐﺘـﺒﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و در ﺑﺮﺧﯽ از آﺛـﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻻﻧﺼـﺎف‬
‫ﺑﻤﻘﺎﯾﺴﻪ اﻗﻮال ﻗﺪﻣﺎء ﯾﻮﻧﺎن و اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺎي ﻣﺸﺮق در ﺷﺮح ﺣﮑﻤﺖ ﻣّﺸﺎء ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮوش ﺧﺎﺻﯽ از ﺣﮑﻤﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﻣﻘّﯿﺪ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮﭼﻪ را از ﻗﺪﻣﺎ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ﺑﺮ او ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ در روش ﺧﻮد ﮔﻨﺠﺎﻧﯿﺪ‪ .‬وي ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺗﻌﻠّﻖ ﺧﻮد ﺑﺎرﺳﻄﻮ و ﭘﯿﺮوان او از ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﻼﻃﻮﻧﯿﺎن ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﻧﻤﺎﻧﺪه و از ﻓﺎراﺑﯽ ﻫﻢ در ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺒﻮل اﺛﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ در ﺗﮑﻤﯿﻞ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺮﺗﺒﺖ ﺑﺰرﮔﯽ دارد زﯾﺮا ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺒﺤﺚﻫﺎي ﻣﻨّﻈﻢ در ﻣﺴﺎﺋﻞ داﺷﺖ و ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮّﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻨﻈﯿﻢ ﻣﺒـﺎﺣﺚ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﯿﮑﺮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻣﻨﻄﻖ ﻧﯿﺰ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐـﺎﻣﻠﯽ اﯾﺠـﺎد ﮐﻨـﺪ و درﯾﻦ راه از ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻘـﺪﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺸـﯽ ﺟﻮﯾﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎري ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ در ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎن ﻣﻨﻄﻖ ﮐﺮد آراﺳﺘﻦ آن در ﭼﺸﻢ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮد ﺑﻨﺤﻮي ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم ﺑﺘﻮان‬
‫از آن ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺮد‪ .‬وي اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﺗﺮازوﯾﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﺨﺘﻦ ﻫﺮداﻧﺸﯽ ﺑﮑﺎر رود و آﻟﺘﯽ ﮐﻪ ذﻫﻦ را از ﺧﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎه در‬
‫آﻧﭽﻪ ﺗﺼّﻮر و ﺗﺼـﺪﯾﻖ ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ ﺑﺎزدارد و وﺳﺎﯾﻠﯽ ﺑﺪﺳﺖ دﻫﺪ و ﻃﺮﯾﻘﯽ اراءه ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ را در وﺻﻮل ﺑﺤﻖ ﯾﺎوري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ در ﻫﺮداﻧﺸـﯽ ﺑﮑـﺎر ﻣﯿﺂﯾـﺪ و ﺑﺮاي ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺣﮑﻢ ﻣـﺪﺧﻠﯽ دارد ﮐﻪ ﺟﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺮاي آﻣﺎده ﮐﺮدن ﻓﮑﺮ ﺑﺎﺛﺒﺎت و اﺳـﺘﺪﻻل و‬
‫ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺧﻄﺎ از ﺻﻮاب ﺑﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ در ﺟﻤﯿﻊ اﺑﻮاب ﺣﮑﻤﺖ ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﯽ داراي ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻏﺎﺋﯽ از ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻠﯽ در ﻧﻈﺮ او وﺻﻮل ﺑﺨﯿﺮ اﺳﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻬﺎﺋﯽ از ﺣﮑﻤﺖ ﻧﻈﺮي‬
‫رﺳـﯿﺪن ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ اﺣـﻮال اﻋﯿـﺎن ﻣﻮﺟـﻮدات‪ .‬در ﺣﮑﻤﺖ ﻧﻈﺮي رﯾﺎﺿـﯿﺎت را ﻋﻠﯽ اﻟﺮﺳﻢ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯿـﺪارد ﺑﭽﻬـﺎر ﻗﺴﻢ‪ :‬ﻋﻠﻢ اﻟﻌـﺪد و ﻋﻠﻢ‬
‫اﻟﻬﻨﺪﺳـﮥ و ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌـﮥ و ﻋﻠﻢ اﻟﻤﻮﺳـﯿﻘﯽ؛ و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و اﻟﻬﯿﺎت را دو ﻋﻠﻢ ﻣﺮﺑﻮط و واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ در ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺮار ﻣﯿﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺟﺴـﺎم ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺘﻐّﯿﺮات و ﺗﺒـّﺪﻻت و دﻗﺖ در اﻧﺤﺎء ﺣﺮﮐﺖ و ﺳـﮑﻮن آﻧﻬﺎ و ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺎﺳـﯽ آن اﺟﺴﺎم و‬
‫ﻋﺎﻟﻢ و ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺘﻤﺎم اﺣﻮال آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ در ﺗﻤـﺎم اﯾﻦ ﻣﺒـﺎﺣﺚ دﻧﺒـﺎﻟﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ارﺳـﻄﻮ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮐﻮﺷـﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﻣـﺬاﮐﺮه او را ﺑﻤﯿﺎن آورد و‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻠﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﻫﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮد از اﺧّﺲ ﻣﺮاﺣﻞ وﺟﻮد ﺗﺎ اﻋﻠﯽ درﺟﺎت آﻧﺮا در‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات از ﻣـّﺪﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯿﮕﺬراﻧـﺪ و از ﻣـﺎّده ﺗـﺎ ﻧﻔﺲ ﻧـﺎﻃﻘﻪ ﻫﻤﻪ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺗـﺪﻗﯿﻖ ﻗﺮار ﻣﯿﺪﻫـﺪ و در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻓﺮوع اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﺐ و ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﮐﯿﻤﯿﺎ و ﻏﯿﺮه ﺗﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ درﻣﯿﺂورد‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ وﺟﻮد ﻣﻄﻠﻖ و ﻟﻮاﺣﻘﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻟﺬاﺗﻪ دارد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺒﺎدي آن‪.‬‬
‫ﻣﺴـﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ درﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺳﺖ اﻗﺴـﺎم وﺟﻮد ﯾﻌﻨﯽ واﺣـﺪ و ﮐﺜﯿﺮ و ﻟﻮاﺣﻖ آن و ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل و ﻗـﺪﯾﻢ و ﺣـﺎدث و ﺗﺎّم و ﻧﺎﻗﺺ و‬
‫ﻓﻌﻞ و ﻗّﻮه و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻘﻮﻻت ﻋﺸﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺻـﺪور ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﮑّﺜﺮ از واﺣﺪ ﯾﻌﻨﯽ واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد و ﺧﻠﻖ ﻋﻘﻮل و ﻧﻔﻮس و اﻓﻼك و ارﮐﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻤﮑﻨﺎت‪ ،‬اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻧﻈﺮي را ﺗﻌﻘﯿـﺐ ﮐﺮده اﺳـﺖ ﮐﻪ اﺳـﻼف او داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻨﺘﻬﯽ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را ﺑﻨﺤـﻮ ﮐﺎﻣـﻞ و ﺑـﺎ روش ﻣﺘﻘﻦ و ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﮑﺮي‬
‫ﺧﺎﺻـﯽ ﻣـﻮرد ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ درآورده اﺳـﺖ و راﺟـﻊ ﺑﻨﻔﺲ ﻧـﺎﻃﻘﻪ و اﺣـﻮال آن و ﮐﯿﻔﯿـﺖ اﺗﺼـﺎل آن ﺑﻌﻘـﻞ ﻓّﻌـ ﺎل ﻧﯿﺰ روش او ﺑﻨﻈﺮ ﻓـﺎراﺑﯽ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺴﺖ و ﻧﺒّﻮت و ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺒﯿـﺎء و ﮐﺮاﻣـﺎت اوﻟﯿـﺎ را از ﻃﺮﯾﻖ اﺗﺼـﺎل ﻧﻔﻮس ﺟﺰﺋﯿﻪ ﺑﻌﻘـﻞ ﻓّﻌـ ﺎل ﮐﻪ ﻣـﺪﺑّﺮ ﻣﺎدون ﮐﺮه ﻗﻤﺮﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯿﮑﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ در اﺛﺒﺎت اﺻﻮل ﺗﺼّﻮف و ﮐﺸﻒ و ﺷـﻬﻮد‪ .‬ﺑﻌﻘﯿﺪه اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻣﻌﺎد ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﻔﻮس ﺑﺠﻮاﻫﺮ ﻋﺎﻟﯿﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻟّﺬت و ﺟﻤﺎل و ﺑﻬﺎء واﻗﻌﯽ ﺧﺎص آﻧﻬﺎﺳﺖ و اﻧﻘﻄﺎع از ﻋﺎﻟﻤﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﻔﺎرﻗﺖ ﺑﺪن در آن ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﻧﻔﻮس ﻣﻨّﺰه ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺳـﻌﺎدت ﻣﻄﻠﻖ اﺧﺮوي ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑـﺎﻗﯽ ﻧﻔﻮس ﺑﻨﺴـﺒﺖ درﺟﺎﺗﯽ ﮐﻪ دارﻧـﺪ در ﺷـﻘﺎوت اﺑـﺪي ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﯿﻦ ﺳـﻌﺎدت و‬
‫ﺷﻘﺎوت ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻠﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪن و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﻨﺰل و ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻧﻔﺲ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﻓﺎﯾـﺪه اﯾﻦ ﻋﻠﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﺎﺋﻞ و ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺴﺐ آﻧﻬﺎ و رذاﺋﻞ و راه اﺟﺘﻨﺎب از آﻧﻬﺎ را ﺑﻤﺎ ﻣﯿﺂﻣﻮزد و ﻣﺎ را از ﮐﻤﺎﻻت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯿﺴـﺎزد‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ در ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺸـﮑﯿﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت و ﻣﺮاﺗﺐ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رواﺑـﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎع را اﻋﻢ از‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺑﺰرگ )ﻣـﺪن( و ﮐﻮﭼﮏ )ﻣﻨﺰل( و وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ از اﻓﺮاد اﯾﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت دارﻧـﺪ ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﻣﯿﺪﻫـﺪ و ﻧﻈﺮ او درﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫دور از ﺗﺼّﻮرات ﻏﯿﺮ ﻋﻤﻠﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻮن ﺧﻮد وارد در اﺟﺘﻤـﺎع و ﻣﺸﺎﻏـﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮد ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﻞ را ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺳﺎﯾﺮ ﺣﮑﻤﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬

‫از ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﯽﻫﺎي اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﯾﮑﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺒّﺮز و داﻧﺸﻤﻨﺪ در زﯾﺮدﺳﺖ ﺧﻮد ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از وي آﺛﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ او‬
‫را ﻧﺸﺮ دادﻧﺪ و ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺑﺸﻤﺎر آﻣﺪﻧﺪ و از آﻧﺠﻤﻠﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪ ﻋﺒـﺪ اﻟﻮاﺣﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺠﻮزﺟﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 403‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ از دﻫﺴـﺘﺎن ﺑﺠﺮﺟﺎن ﻣﯿﺮﻓﺖ ﺑﺨـﺪﻣﺖ او ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺣﯿﺎت آن اﺳـﺘﺎد در ﺧﺪﻣﺘﺶ ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮد و از ﺧﻮاص او و ﻣﺤّﺮض وي در ﺗﺼﻨﯿﻒ ﮐﺘﺐ و ﮔﺮدآورﻧﺪه ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺷﯿﺦ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت‬
‫او ﺑﻮد‪ .‬اﺧﺘﺼﺎص اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﺑﻮده اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎرﻫﺎي او ﯾﮑﯽ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻗﺴﻤﺖ رﯾﺎﺿﯿﺎت از ﮐﺘﺎب ﻧﺠﺎت اﺑﻮ ﻋﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا از ﮐﺘﺐ رﯾﺎﺿـﯽ ﺷﯿﺦ ﺗﻠﺨﯿﺺ ﮐﺮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻗﺴﻤﺖ رﯾﺎﺿﯽ و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ از ﮐﺘﺎب داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﺋﯽ را ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﯿﺎق ﺑﺮ‬
‫آن ﮐﺘﺎب اﻓﺰود‪ .‬دﯾﮕﺮ از آﺛﺎر او ﺗﺘﻤﻪ ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آن ﺑﻘﻠﻢ ﺧﻮد ﺷﯿﺦ اﺳﺖ و اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﺣﻮادث ﺣﯿﺎت‬
‫ﺷﯿﺦ را ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ‪ 403‬ﺑﺮ آن اﻓﺰود‪ .‬دﯾﮕﺮ از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او را ﺷﺮح رﺳﺎﻟﻪ ﺣّﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻌﺮوف اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻬﻤﻨﯿﺎر ﺑﻦ ﻣﺮزﺑﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ از زردﺷﺘﯿﺎن آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺑﻮد و ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺒﺎﺣﺜﺎت ﺷـﯿﺦ ﺑﯿﺸﺘﺮ در‬
‫ﺟﻮاب ﺳﺆاﻻـت اوﺳﺖ‪ .‬وﻓـﺎت او را در ﺳـﺎل ‪ 458‬ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ آﺛـﺎر اوﺳﺖ‪ :‬اﻟﺘﺤﺼـﯿﻞ ﯾـﺎ اﻟﺘﺤﺼـﯿﻼت در ﻣﻨﻄﻖ و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و‬
‫اﻟﻬﯿـﺎت ﮐﻪ آﻧﺮا ﺑﻨـﺎم ﺧـﺎل ﺧـﻮد اﺑـﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻬﺮام ﺑﻦ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﺑﻦ ﯾﺰدﯾـﺎر ﻧﻮﺷﺖ و در ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻨﻈﯿﻢ آن از روش ﺷـﯿﺦ در داﻧﺸـﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻋﻼﯾﯽ ﭘﯿﺮوي ﮐﺮد و از ﻏﺎﻟﺐ ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت‬
‫ﺷﯿـﺦ و ﻣﺤﺎوراﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آﻧـﺪو ﺟﺎري ﺑﻮد ﺑﺎﺿﺎﻓﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد او ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد در ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳـﺘﻔﺎده ﺑﺮد‪ .‬ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ در ردﯾﻒ ﮐﺘﺐ ﻣﻬّﻢ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﺑﻮده و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺠﺎت و ﺷﻔﺎ اﺳﺎس ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬
‫ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ از آﺛـﺎر او »رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ ﻣﺮاﺗﺐ اﻟﻤﻮﺟـﻮدات« اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘـﻮﭘﺮ »‪ «1‬آﻧﺮا ﺑـﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻄﺒﻊ رﺳﺎﻧﯿـﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ رﺳﺎﻟﻪﯾﯿﺴﺖ ﺑﻌﻨﻮان »ﻓﯽ ﻣﻮﺿﻮع اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻤﻌﺮوف ﺑﻤﺎ ﺑﻌـﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﮥ« ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﻣﺮاﺗﺐ اﻟﻤﻮﺟﻮدات ﻃﺒﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ »ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﻔﺎرﻗﺎت و اﻟﻨﻔﻮس« و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب »ﻓﯽ اﺛﺒﺎت اﻟﻌﻘﻮل اﻟﻔّﻌﺎﻟـﮥ و اﻟﺪﻻﻟـﮥ ﻋﻠﯽ ﻋـﺪدﻫﺎ و اﺛﺒﺎت اﻟﻨﻔﻮس اﻟﺴـﻤﺎوﯾﮥ« ﺑﺎﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﻣﻨﺘﺨﺒﺎﺗﯽ از ﻣﺮاﺳﻼت او ﺑﺎ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ زﯾﻠﮥ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ ﻣﻬﺎرت داﺷﺖ‪ .‬از ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت او‬
‫»اﻻﺧﺘﺼﺎر ﻣﻦ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت اﻟﺸﻔﺎ« و ﺷﺮح رﺳﺎﻟﻪ ﺣّﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن و اﻟﮑﺎﻓﯽ ﻓﯽ اﻟﻤﻮﺳﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ در ﺳﺎل ‪ 440‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻤﻌﺼﻮﻣﯽ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﺎﮔﺮدان ﻧﺎﻣﺒﺮدار ﭘﺴﺮ ﺳﯿﻨﺎﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ رﺳﺎﻟﮥ اﻟﻌﺸﻖ ﺧﻮد را ﺑﺎﺳﻢ اﯾﻦ ﺷﺎﮔﺮد و‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺶ او ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬رّد اﻋﺘﺮاﺿﺎت اﺑﻮ رﯾﺤﺎن را ﺑﺮ ﺟﻮاﺑﻬﺎي اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻮي ﻧﺴـﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪ .‬وﻓﺎت او را ﺑﻌﻀـﯽ در ري داﻧﺴـﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﺑﺤﮑﻢ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ و اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺻﻮرت ﺻـّﺤﺖ ﻣﯿﺒﺎﯾﺴﺖ ﻣﻘﺎرن ﻓﺘـﺢ ري ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد و ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺣﮑﻤﺎ و اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در‬
‫آﻧﺸﻬﺮ رخ داده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل ‪ 420‬ﻫﺠﺮي و درﯾﻦ ﺻﻮرت او ﻣـﺪﺗﯽ ﭘﯿﺶ از ﻓﻮت اﺑﻮ ﻋﻠﯽ )‪ (428‬درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﻬّﻢ او‬
‫ﯾﮑﯽ »ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻔﺎرﻗﺎت و اﻋﺪاد اﻟﻌﻘﻮل و اﻻﻓﻼك و ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻤﺒﺪﻋﺎت« ﯾﺎ »رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﺛﺒﺎت اﻟﻤﻔﺎرﻗﺎت« اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸـﻢ‬
‫ﺷﻬﺮت و اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ و ﺧﻠّـﺎن اﻟﻮﻓـﺎ ﻃﺒﻘﻪﯾﯽ از ﺣﮑﻤـﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرﻣﻨـﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳـﺘﻪاﻧﺪ در ﻧﺰدﯾـﮏ ﮐﺮدن ﺣﮑﻤﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و دﯾﻦ اﺳـﻼم‬
‫اﺳـﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻗـﺪمﻫﺎ را ﺑﺮدارﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎن در ﺑﻐـﺪاد و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﻼد اﺳـﻼﻣﯽ ﺷـﺮوع ﺑﻤﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ‬
‫اﺻﺤﺎب‬
‫______________________________‬
‫)‪Popper-(1‬‬
‫ﻋﻠﻮم اواﯾﻞ و اﻫﻞ ﻧﻈﺮ و ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺤﺚ و اﺳـﺘﺪﻻل ﮐﺮدﻧـﺪ و ﭼﻨـﺪي ازﯾﻦ ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﺷـﺸﻢ ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻓﻼﺳـﻔﻪ و‬
‫ﺣﮑﻤـﺎ آﻏـﺎز ﺷـﺪ و ﻧﺴـﺒﺖ دادن اﻟﺤـﺎد و ﺗﻌﻄﯿـﻞ و زﻧـﺪﻗﻪ ﺑـﺪاﻧﺎن راﯾـﺞ ﮔﺸﺖ‪ .‬در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷـﺮوع اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ از ﻃﺮﻓﯽ و‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾـﺪي ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂﻣﯿﺨﺘﻦ دﯾﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﻇﻬﺎر ﻣﯿﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀـﯽ ﺑﺎﯾﻦ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺸـﺮ ﻋﻠﻮم‬
‫ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﺰدﯾـﮏ ﮐﺮدن دﯾﻦ و ﺣﮑﻤﺖ ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﻣّﻄﻠﻊ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻋـﺎّﻣﻪ از ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﮑﻤﺖ ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﯽ رﺳﺎﻻت ﻣﺨﺘﺼـﺮ و ﺳﺎدهﯾﯽ‬
‫ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﻧﺎم ﻣﺆﻟّﻒ آن آﺷﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ و اﻧﺘﺸﺎر دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻘﯿﺐ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﺳّﺮي از ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨـﺪي ﺑـﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺸـﻐﻮل ﻧﺸـﺮ ﻋﻘﺎﯾـﺪ و اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮد ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺧﻮد را‪» :‬اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ و ﺧّﻠﺎن اﻟﻮﻓﺎ« ﻣﯿﻨﺎﻣﯿﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺤﻘﻘﺎن‬
‫ﺗﺼّﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ از ﺷـﻌﺐ ﺷـﯿﻌﻪ و ﺑﺎﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮي از ﻓﺮﻗﻪ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪاﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺗﻌّﻠﻖ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﯿﮏ ﻓﺮﻗﻪ ﺧﺎص ﻣﺤﻘﻖ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﺴـّﻠﻤﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪات دﯾﻨﯽ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ اﻗﻮال ﺣﮑﻤﺎ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﯿﮑﺮده و ﯾﺎ در ﺷـﺮح‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺮوش ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺘﻮّﺳﻞ ﻣﯿﺸﺪه و ﺑﺮاي ﺗﺰﮐﯿﻪ ﺑﺎﻃﻦ و ﺻﻌﻮد ﺑﻤﺪارج ﮐﻤﺎل ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻮّﺳﻞ ﺑﻔﻠﺴﻔﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺗﻤّﺴﮏ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻮده و از ﭘﺎرهﯾﯽ ﺟﻬﺎت ﺑﻤﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺖ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ اﯾﻦ دو دﺳﺘﻪ اﺧﯿﺮ ﻣﯿﮑﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫دﯾﻦ را ﺑﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪ وﻓﻖ دﻫﻨﺪ و در ﺗﻮﺟﯿﻪ اﺻﻮل و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺣﮑﻤﺎء ﯾﻮﻧﺎن ﺳـﺨﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ‬
‫ﺳﻌﯽ داﺷـﺘﻨﺪ اﺻﻮل ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ را ﺑﺎ ﻣﺒﺎﻧﯽ دﯾﻦ اﺳـﻼم ﺳﺎزش دﻫﻨﺪ و ﻓﺎﺻـﻠﻪﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺣﮑﻤﺎ و اﻫﻞ دﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد از‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺮدارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎري ﻋﻠﻢ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺪﯾﻦ ﻣﯿﺘﻮان ﺑﺘﺼـﻔﯿﻪ ﺑﺎﻃﻦ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪ و ﺑﻤﺮﺣﻠﻪﯾﯽ از ﮐﻤﺎل ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﺷـﺮاﯾﻊ و ادﯾﺎﻧﺴﺖ رﺳﯿﺪ‬
‫و ﺣﻘﺎﯾﻖ آﻧﻬﺎ را ﺑﻬﺘﺮ ﻓﻬﻤﯿﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻤﺒﺎﻧﯽ دﯾﻦ اﺳـﻼم و اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ اﻓﻼﻃﻮﻧﯿﺎن و ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرﯾﺎن ﺟﺪﯾﺪ و ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﺎ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﻣﺎّدي‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷـﺘﻨﺪ و اﻗﻮال آﻧﺎﻧﺮا رد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻓﺎرغ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻫﻞ دﯾﻦ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻨﺸﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫رﺳﺎﻻﺗﯽ ﺑﯽذﮐﺮ ﻧﺎم ﻣﺆﻟّﻒ ﻣﯿﻨﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬درﯾﻦ رﺳﺎﺋﻞ ﺗﻤﺎﯾﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻌﻘﻼي ﯾﻮﻧﺎن و ﺑﻔﻠﺴﻔﻪ اﯾﺮان و ﻫﻨﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم ﻫﺮﻣﺲ و ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس و ﺳـﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳـﻄﻮ ﻏﺎﻟﺒﺎ درﯾﻦ رﺳﺎﺋﻞ آﻣﺪه و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺂﻧﺎن رﻋﺎﯾﺖ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و اﮐﺮام ﺷﺪه‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﻗﺒﻮل ﻣـﺬﻫﺐ ﻣﺤﺾ ارﺳـﻄﻮ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﺆﻟّﻔـﺎن اﯾﻦ ﺟﻤـﺎﻋﺖ ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔﺖ ﺟﺰ در ﻣﻨﻄﻖ آﺷـﻨﺎﯾﯽ آﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫ارﺳـﻄﻮ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺘﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺛﻮﻟﻮﺟﯿﺎي ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎرﺳﻄﻮ و ﮐﺘﺎب اﻟﺘّﻔﺎﺣﮥ »‪ «1‬اﺳﺖ ﻧﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻘﺎﯾـﺪ واﻗﻌﯽ او و ﺣﺘﯽ از ﻣّﺸﺎﺋﯿﻦ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻘّﺪم ﺑﺮ ﺧﻮد ﻫﻢ ﮐﻤﺘﺮ ﭼﯿﺰي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻘﻔﻄﯽ »‪ «2‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ را ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺸّﻮﻗﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ ادﻟّﻪ و اﺣﺘﺠﺎﺟﺎت ﻇﺎﻫﺮﯾﺴﺖ ﺗﻠّﻘﯽ ﮐﺮده و راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺼّﻨﻔﯿﻦ اﯾﻦ رﺳﺎﻻت‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﺳﻢ ﺧﻮد را ﭘﻨﻬـﺎن ﻣﯿﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺮدم در ﺑـﺎب آﻧﺎن اﺧﺘﻼف دارﻧـﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺣـﺪس ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻼ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺳﺎﻻت از ﯾﮑﯽ از اﺋﻤﻪ از ﻧﺴﻞ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ و در اﺳﻢ اﯾﻦ اﻣﺎم ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺗﺼـﻨﯿﻒ ﯾﮑﯽ از اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در آﻏﺎز ﮐﺎر اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ او ﺧﻮد در ﮐﻼم اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿـﺪي ﮐﻪ در ﺣﺪود ‪ 373‬در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪان »‪ «3‬وزﯾﺮ ﺻـﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﻪ ﭘﺴـﺮ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ رﺳﺎﻻت اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺸﺮ‬
‫اﻟﺒﺴﺘﯽ »‪ «4‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ؛ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻫﺎرون اﻟﺰﻧﺠﺎﻧﯽ »‪«5‬؛ و اﺑﻮ اﺣﻤﺪ اﻟﻤﻬﺮﺟﺎﻧﯽ »‪«6‬؛ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ راﻣﯿﻨﺎس‬
‫اﻟﻌﻮﻓﯽ »‪«7‬؛ و زﯾﺪ ﺑﻦ رﻓﺎﻋﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻗﻮم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺼﺪاﻗﺖ و ﻗﺪس و ﻃﻬﺎرت و ﯾﮑﺮﻧﮕﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ Livre de la pomme-(1‬از ﮐﺘﺐ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎرﺳﻄﻮﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ آن از اﻓﻀﻞ اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎ از ص ‪ 58‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫)‪ -(3‬وي اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺳـﻌﺪان وزﯾﺮ ﺻـﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟـﮥ ﺑﻦ ﻋﻀـﺪ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 373‬ﺑﻮزارت اﯾﻦ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ص ‪ :21‬اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﺮ اﻟﺒﺴﺘﯽ و ﯾﻌﺮف ﺑﺎﻟﻤﻘﺪﺳﯽ‪ .‬دّرة اﻻﺧﺒﺎر و ﻟﻤﻌﮥ اﻻﻧﻮار ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص‬
‫‪ :2‬اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺸﻌﺮ اﻟﺒﺴﺘﯽ اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ‪.‬‬
‫)‪ -(5‬ﺗﺘﻤﮥ ص ‪ :21‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﯽ زﻫﺮون اﻟﺮﯾﺤﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫)‪ -(6‬ﺗﺘﻤﮥ ص ‪ :21‬اﺑﻮ اﺣﻤﺪ اﻟﻨﻬﺮﺟﻮري‪.‬‬
‫)‪ -(7‬ﺗﺘﻤﮥ ص ‪ :64‬اﻟﺤﮑﯿﻢ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ راﻣﺴﺎس اﻟﻌﻮﻓﯽ‪ ،‬ﻟﻪ رﺳﺎﻟﮥ ﻟﻄﯿﻔﮥ ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻗﺴﺎم‪-‬‬
‫ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧـﺪ و ﺑﯿﻦ ﺧﻮد ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﭘﺪﯾـﺪ آوردﻧـﺪ و ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﺧﺸـﻨﻮدي ﺧﺪاي را ﮐﺴﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌـﺖ ﺑﻨﺎداﻧﯿﻬـﺎ و ﮔﻤﺮاﻫﯿﻬـﺎ آﻟـﻮده ﺷـﺪه و ﺑﺮاي ﭘـﺎك ﮐﺮدن آن راﻫﯽ ﺟﺰ ﻓﻠﺴــﻔﻪ ﻧﯿﺴـﺖ و اﮔﺮ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ و ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﻋﺮﺑﯽ را‬
‫ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ آﻣﯿﺰﻧـﺪ ﮐﻤـﺎل ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و ﭘﻨﺠﺎه رﺳﺎﻟﻪ در ﻫﻤﻪ اﺟﺰاء ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي آن رﺳﺎﻻت ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ و ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻨﺪ و رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ را ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﺎن ﭘﺮاﮔﻨﺪﻧﺪ و درﯾﻦ‬
‫رﺳﺎﺋﻞ ﮐﻠﻤﺎت دﯾﻨﯽ و اﻣﺜﺎل ﺷﺮﻋﯽ و ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺤﺘﻤﻞ و راﻫﻬﺎي دروغ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رﺳﺎﺋﻞ در ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻖ اﺧﺘﺼﺎر و در آﻧﻬﺎ ﺧﺮاﻓﺎت و ﮐﻨﺎﯾﺎت و ﺗﻠﻔﯿﻘﺎت ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ‪ .‬رﺳﺎﺋﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮ اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ‬
‫ﺳﯿﺴـﺘﺎﻧﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﺷـﺪ و او ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ از ﺑـﺎب ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدن ﻓﻠﺴـﻔﻪ و اﺟﺰاء آن ﺑﺎ ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﺑﺮ اﺧﻮان اﻋﺘﺮاض ﮐﺮد و اﯾﻦ را ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫داﻧﺴﺖ از آﻧﺮوي ﮐﻪ در ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﭼﻮنوﭼﺮا ﻧﯿﺴﺖ و اﻫﻞ دﯾﺎﻧﺎت را ﻣﻄﻠﻘﺎ ﺑﻔﻠﺴـﻔﻪ ﺣﺎﺟﺘﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ ﺗﻮّﺟﻪ آﻧﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻘﻮﻻت ﻣﺎﯾﻪ‬
‫اﻧﺸﻌﺎب و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸّﺘﺖ و اﻓﺘﺮاق اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻮم ﻣﻨﻄﻘﯽ و رﯾﺎﺿﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻟﻬﯽ و ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ دﻗﺖ در ﻣﻄﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ درﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ رﺳﺎﺋـﻞ ﭘﺲ از ﺗـﺪﻗﯿﻖ و اﻣﻌـﺎن ﻧﻈﺮ در ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻓﻮق و ﺑـﺎ ﻋﻠﻢ واﻓﺮ ﺑﻨﻮﺷـﺘﻦ آﻧﻬﺎ دﺳﺖ زده و در ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﻣﻮارد ﺑﺘﻄﺒﯿﻖ ﻋﻘﺎﯾـﺪ و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑـﺎ اﺻـﻄﻼﺣﺎت و اﺻﻮل دﯾﻨﯽ و ﺗﺄوﯾﻼـﺗﯽ در آﻧﻬـﺎ ﻣﺒـﺎدرت ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﺋـﻞ ﺑﭽﻬﺎر‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬رﺳﺎﺋﻞ رﯾﺎﺿﯿﻪ ﺗﻌﻠﯿﻤﯿﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎرده رﺳﺎﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ -2‬رﺳﺎﺋﻞ ﺟﺴﻤﺎﻧﯿﻪ ﻃﺒﯿﻌﯿﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻔﺪه رﺳﺎﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬رﺳﺎﺋﻞ ﻧﻔﺴﺎﻧﯿﻪ ﻋﻘﻠﯿﻪ ﺷﺎﻣﻞ ده رﺳﺎﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ -4‬رﺳﺎﺋﻞ ﻧﺎﻣﻮﺳﯿﻪ اﻟﻬﯿﻪ و ﺷﺮﻋﯿﻪ دﯾﻨﯿﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﺎزده رﺳﺎﻟﻪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫‪ -‬اﻟﻤﻮﺟـﻮدات‪ ،‬و ﺗﺼـﺎﻧﯿﻒ ﻟﻄﯿﻔـﮥ‪ -‬ﮐﺸـﻒ اﻟﻈﻨﻮن )ﻃﺒﻊ اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل ص ‪ :(541‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻤﻮﺟﻮدات‪ ،‬و ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎ ﻻﺑﯽ اﻟﺤﺴـﻦ‬
‫اﻟﻌﻮﻓﯽ و ﻫﻮ ﻣﻦ اﺻﺤﺎب اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ و ﻫﯽ رﺳﺎﻟﮥ ﻟﻄﯿﻔﮥ ذﮐﺮﻫﺎ اﻟﺸﻬﺮ زوري ﻓﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺤﮑﻤﺎء‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾـﺎن اﯾﻦ رﺳﺎﻻت ﯾﮏ رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣـﺬﮐﻮر در رﺳﺎﻻت ﻓﻮﻗﺴﺖ آﻣـﺪه و در ﻣﻘـﺪﻣﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﯾﮏ رﺳﺎﻟﻪ در ﺷـﺮح‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻫﺮرﺳﺎﻟﻪ و دﺳـﺘﻪﺑﻨﺪي و ﻏﺮض از ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار داده ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮع ﻫﻤﻪ اﯾﻦ رﺳﺎﻻت ﺑﻪ ‪ 54‬ﻣﯿﺮﺳﺪ و ﻣﺠﻤﻮع‬
‫رﺳﺎﻻت اﺻﻠﯽ ﮐﺘﺎب ‪ 52‬اﺳﺖ اﻣﺎ ﻗﻔﻄﯽ ﻋﺪد آﻧﻬﺎ را ‪ 51‬ذﮐﺮ ﮐﺮده »‪.«1‬‬
‫از رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﻗﯿﺴﺖ و ﺑﺴﺒﺐ ﺗﻮّﺟﻬﯽ ﮐﻪ از ﻗﺪﯾﻢ ﺑﺪان ﻣﯿﺸﺪ ﺗﻠﺨﯿﺺﻫﺎﯾﯽ از آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫آﻧﺠﻤﻠﻪ ﺧﻼـﺻﻪﯾﯽ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ آن در ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ »‪ «2‬و ﺗﻠﺨﯿﺼـﯽ دﯾﮕﺮ از آن ﺑﺘﺎزي ﺗﻬﯿﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ در رﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻣﻨﻄﻘﯿﺎت و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و اﻟﻬﯿﺎت ﺑﻨﺎم ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺤﮑﻤـﮥ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ آن در دﺳﺖ اﺳﺖ »‪ «3‬و ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺎره ﺣﺎﺟﯽ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ آﻧﺮا از ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺘﺮﮐﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ »‪.«4‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎ ص ‪58‬‬
‫)‪ -(2‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺠﻠﺲ ج ‪ 2‬ص ‪52‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ج ‪ 2‬ص ‪ 57‬و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺮون‪ ،‬ﮐﺎﻣﺒﺮﯾﺞ ‪ ،1932‬ص ‪.152‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺤﮑﻤﮥ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻋﻬﺪ ﺗﯿﻤﻮر ﮔﻮرﮐﺎن و ﺑﺪﺳﺘﻮر او ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻠﺨﯿﺺ ﺷﺪه و ﭘﯿﺶ‬
‫از آن ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺤﮑﻤـﮥ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻏﺮض ﻣﺘﺮﺟﻢ از ﮐﺎر ﺧﻮد آن ﺑﻮد ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮﭼﻪ ﺣﺸﻮ اﺳﺖ ازو دور ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻫﺮآﻧﭽﻪ ﻣﺮﻣﻮز آﺷﮑﺎرا ﮐﻨﺪ و آﻧﭽﻪ رﻣﺰ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﻨﺪ«‬
‫)‪ -(4‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﭼﺎپ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ 1943 ،‬ص ‪ .1604‬درﯾﻦ ﭼﺎپ ﺑﺠﺎي ﺗﺮﮐﯽ دري ﻧﻮﺷﺘﻪ‪.‬‬
‫* ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻤﺎم رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ در ﺳﺎل ‪ 1301‬ﻫﺠﺮي )ﻣﻄﺎﺑﻖ ‪ 1884‬ﻣﯿﻼدي( در ﺑﻤﺒﺌﯽ ﭼﺎپ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫اﯾﻦ رﺳﺎﺋـﻞ ﯾﮑﺒﺎر در ﺑﻤﺒﺌﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 1306 -1305‬ﻗﻤﺮي و اﻧﺘﺨﺎب آن در ﻟﻨـﺪن ﺑﺴﺎل ‪ 1830‬و اﺧﺘﺼﺎري دﯾﮕﺮ از آن در ﻻﯾﭙﺰﯾﮏ ﺑﺴﺎل‬
‫‪ 1883‬و ﭼﺎﭘﻬـﺎي دﯾﮕﺮي از ﺗﻤـﺎم رﺳﺎﺋـﻞ در ﮐﻠﮑﺘﻪ ﺑﺴﺎﻟﻬﺎي ‪ 1812‬و ‪ 1846‬ﻣﯿﻼدي و در ﻣﺼـﺮ ﺑﺴﺎلﻫﺎي ‪ 1306‬و ‪ 1318‬و ‪ 1331‬و‬
‫‪ 1347‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮدرﯾﮏ دﯾﻪ ﺗﺮﯾﺴـﯽ(‪ )Fr .Dieterici‬در ﺳﺎل ‪ 1886‬ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم »ﺧﻼﺻـﮥ اﻟﻮﻓﺎ ﻓﯽ اﺧﺘﺼﺎر رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان‬
‫اﻟﺼـﻔﺎ« ﺗﺼـﺤﯿﺢ و ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﮐﺮد‪ .‬اﺳﻢ ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﻠﺨﺺ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺸﺪه‪ .‬وي درﯾﻦ ﺗﻠﺨﯿﺺ ﻧﻈﻢ اﺻﻠﯽ رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ را ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫داده و ﻧﻈﻢ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﺪان ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮدرﯾـﮏ دﯾﻪ ﺗﺮﯾﺴـﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺴﺎل ‪ 1886‬ﻣﯿﻼـدي در ﻻﯾﭙﺰﯾـﮏ ﻃﺒﻊ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از رﺳﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﺤﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺎرﺳﻦ دوﺗﺎﺳﯽ(‪ )Garcin de Tassy‬ﺑﻔﺮاﻧﺴﻮي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و آن از روي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻨﺪي ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻣﻮﻟﻮي ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 1861‬در ﻟﻨﺪن ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ در ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻫﺮﯾﮏ از رﺳﺎﻻت ﺧﻮد ﻏﺮﺿﯽ ﺧﺎص داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺜﻼ ﻏﺮض از رﺳﺎﻟﻪ ﻋﺪد را رﯾﺎﺿﺖ ﻧﻔﺲ ﻣﺘﻌّﻠﻤﯿﻦ ﺑﺮاي ﺗﻌّﻠﻢ‬
‫ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺑﯿـﺎن ﮐﺮدهاﻧـﺪ؛ و ﻣﻘﺼﻮد از رﺳـﺎﻟﻪ ﻫﻨـﺪﺳﻪ را راﻫﻨﻤـﺎﯾﯽ ﻧﻔﻮس از ﻣﺤﺴﻮﺳـﺎت ﺑﻤﻌﻘﻮﻻت و از ﺟﺴـﻤﺎﻧﯿﺎت ﺑﺮوﺣﯿﺎت؛ و ﻣﺮاد از‬
‫رﺳـﺎﻟﻪ ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ را ﺑﯿـﺎن اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻐﻤـﺎت و اﻟﺤـﺎن ﻣﻮزون داراي ﻫﻤﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ در ﻧﻔﻮس ﻣﺴـﺘﻤﻌﯿﻦ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ادوﯾﻪ و اﺷـﺮﺑﻪ و ﺗﺮﯾﺎﻗﺎت در‬
‫اﺟﺴـﺎم ﺣﯿﻮاﻧﯽ دارﻧـﺪ و اﯾﻨﮑﻪ اﻓﻼـك را در ﺣﺮﮐـﺎت و ﮔﺮدشﻫـﺎ و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻌﻀـﯽ ﺑﺒﻌﺾ دﯾﮕﺮ ﻧﻐﻤـﺎت ﻃﺮباﻧﮕﯿﺰ و اﻟﺤﺎن ﻧﯿﮑﻮي‬
‫ﻣﻄﺒﻮﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻐﻤﺎت اوﺗﺎر ﻋﻮد و ﻃﻨﺒﻮر و ﻧﺎﯾﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻔﻮس ﻧﺎﻃﻘﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻠﮑﯽ در ﺻـﻌﻮد ﺑﺎﯾﻦ ﻣﺪارج ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺗﺮك اﺟﺴﺎد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﺣﺎﻟﺘﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﻣﯿﻨﺎﻣﻨﺪ زﯾﺮا ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻣﺪار ﺟﺴﺖ ﮐﻪ ارواح ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و راﺳـﺘﮕﻮﯾﺎن و ﺷﻬﯿﺪان و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‬
‫ﻋﺮوج داده ﻣﯿﺸﻮد ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اّن ﮐﺘـﺎب اﻻـﺑﺮار ﻟﻔﯽ ﻋّﻠﯿﯿﻦ و ﻣـﺎ ادراك ﻣـﺎ ﻋّﻠﯿﻮن ﮐﺘﺎب ﻣﺮﻗﻮم«؛ و ﻗﺼـﺪ از ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ »ﺑﯿﺎن اﺧﺘﻼف اﻻﺧﻼق« ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻧﻔﻮس و اﺻﻼح اﺧﻼق ﺑﺮاي وﺻﻮل ﺑﺒﻘﺎء داﺋﻢ و ﺳﻌﺎدت اﺑﺪي در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ‪...‬‬
‫ﻫﻤﻪ اﯾﻦ رﺳﺎﻻـت ﺑـﺎ ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﺷـﺮوع ﻣﯿﺸﻮد در اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺼـﺪ از ﺗﺤﺮﯾﺮ آن ﭼﯿﺴﺖ و درﯾﻦ ﺑﺎب ﻗﺒﻼ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﯾﺎ در رﺳﺎﺋﻞ‬
‫دﯾﮕﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﮔﻔﺖ و ﯾـﺎ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿـﻞ ﻣﻄـﺎﻟﺐ آن ﺑﮑـﺪاﻣﯿﮏ از رﺳﺎﺋـﻞ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد ‪ ...‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺐ درﯾﻦ‬
‫رﺳﺎﻻـت ﻣﮑّﺮرﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻣﮑّﻤﻞ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧـﺪ و ﮔﺎه ﻣﻮردي از ﻣﻮرد ﯾﺎ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ ﺗﻠﺨﯿﺺ ﺷـﺪه و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي اﻃﻼـع از ﻣﻘﺎﺻـﺪ اﺧﻮان در ﻣﺴـﺄﻟﻪﯾﯽ ﺧـﺎص ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻬﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻣﺮاﺟﻌﻪ و در آﻧﻬـﺎ دﻗﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮ روﯾﻬﻢ ﻧﻈﺮﻫـﺎي ﻣﺨـﺎﻟﻒ در‬
‫ﻣﺴـﺄﻟﻪ واﺣـﺪ ﮐﻤﺘﺮ در رﺳﺎﺋـﻞ اﺧﻮان ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬ﻋّﻠﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺤّﺮران اﯾﻦ رﺳﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌـﺪد ﺑﻮدﻧـﺪ ﻟﯿﮑﻦ اوﻻ ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫رواﺑﻂ ﻧﺰدﯾﮏ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎ از ﺣﯿﺚ ﺗﺼـﺤﯿﺢ اﻟﻔﺎظ و ﺗﻬﺬﯾﺐ آﻧﻬﺎ ﯾﮏ ﺗﻦ ﯾﻌﻨﯽ اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«1‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﮔﺎه‬
‫در ﻣﺴـﺄﻟﻪ واﺣـﺪ اﺛﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ درﯾﻦ رﺳﺎﺋﻞ آﺷـﮑﺎرﺳﺖ ﻣﺜﻼ در ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت دو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﯿﺜﺎﻏﻮري و اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ در‬
‫دو ﻣﻮرد آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺷﮑﺎل ﻋﻤﺪه درﯾﻦ رﺳﺎﻻت ﭘﺮاﮔﻨﺪﮔﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ در آﻧﻬﺎﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺟﻤﻊآوري‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ص ‪21‬‬
‫ﻋﻘﺎﯾـﺪ آﻧـﺎن و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﻼـﺻﻪ ﺟﺎﻣﻌﯽ را از آﻧﻬﺎ دﺷﻮار ﻣﯿﺴﺎزد‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را اﺧﻮان در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﻔﺼـﯿﻞ ﺑﯿﺎن داﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻟا ﺒﺘﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻔﺼـﯿﻞ در اﺻـﻞ ﻣﻮﺿـﻮع ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﻮﺿـﯿﺢ آﻧﺴﺖ و اﺧـﻮان ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ ﻫﺮﻣﻮﺿـﻮع ﻓﻠﺴـﻔﯽ را از ﻏﻤﻮض و اﺑﻬـﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎص ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴـﻔﯽ اﺳﺖ ﺑﯿﺮون آورﻧـﺪ آﻧﺮا ﺑﺎ ﺷﺎخ و ﺑﺮگ و ﺗﻤﺜﯿﻼت ﻓﺮاوان ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧـﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ﻗﺼﺪ آﻧﺎن ﻫﻤﻪﺟﺎ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺎ اﺻﻮل ادﯾﺎن و اﺷﺎرات دﯾﻨﯿﺴﺖ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﻨﻘﻞ آﯾﺎت و اﺧﺒﺎر و ﺗﻤّﺜﻞ ﺑﻘﺮآن و ﺗﻮرات و اﺷﺎره ﺑﺎﻗﻮال اﻧﺒﯿﺎء و‬
‫ﺣﮑﻤﺎي اﻟﻬﯽ ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ از رﺳﺎﺋﻞ رﯾﺎﺿﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﮕﺬرﯾﻢ ﻫﻤﻪﺟﺎ اول ﯾﮏ ﻣﻄﻠﺐ ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺬﮐﻮر اﻓﺘﺎده و ﺑﻌﺪ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎي‬
‫ﻣﺘﻌـﺪد ﺑﺮاي ﺗﻮﺿـﯿﺢ آورده ﺷـﺪه و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﮑﺎﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﮐﺘﺐ دﯾﻨﯽ و ﯾﺎ از ﻗﺼـﺾ و رواﯾﺎت ﻣﻨﻘﻮل ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧا ـﺪ ﺧﻮد‬
‫ﻫﻢ ﺣﮑﺎﯾـﺎت ﮐﻮﭼﮑﯽ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻤﺜﯿـﻞ ﺑﯿـﺎن ﮐﺮده و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﺎه ﺑﺤـﺪي ﻃﺮﯾﻖ اﻃﻨﺎب ﺳﭙﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ اﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ در‬
‫ﺗﻀﺎﻋﯿﻒ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﮔﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻠﺨﯿﺺ رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ را ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ و ﻋﻼﻗﻪ ﻗﺮار ﻣﯿﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺸـﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ دارﻧـﺪﮔﺎن رﺳﺎﺋﻞ را ﺑﺤﻔﻆ آﻧﻬﺎ از‬
‫ﻧﺎاﻫﻞ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﻏﺒﺘﯽ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻧﺪارد ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯿﻨﻤﻮدﻧﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻤﺴﺘﺤﻖ رﺳﺎﻧﺪ و از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه رﺷﺪ و ﺳﺪاد و در‬
‫ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮑﺮد و در ﺣﻔﻆ و ﺣﺮاﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﺮاﻗﺒﺖ را ﺑﮑﺎر ﺑﺮد »‪.«1‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻋﻼـوه ﺑﺮ رﺳﺎﺋـﻞ ﻣـﺬﮐﻮر‪ ،‬در ﺑﻼـد ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣﺠـﺎﻟﺲ ﺧﺎﺻـﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻌّﯿﻦ در آﻧﻬـﺎ ﮔﺮد‬
‫ﻣﯿﺂﻣﺪﻧـﺪ و ﮐﺴـﯽ ﺟﺰ آﻧﺎن درﯾﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﻤﯿﺸﺪ‪ .‬درﯾﻦ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻮم ﺧﻮد را ﻣﻮرد ﻣﺬاﮐﺮه ﻗﺮار ﻣﯿﺪادﻧﺪ و اﺳـﺮار ﺧﻮﯾﺶ را در‬
‫ﻣﻌﺮض ﻣﺤﺎوره و ﺑﺤﺚ درﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬درﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻐﺎﻟﺐ ﻋﻠﻮم ﺧﺎﺻﻪ اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﻏﺮض اﻗﺼﺎي اﺧﻮان ﺑﻮد ﺗﻮّﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺷـﺮط ﻋﻤﺪه‬
‫ﮐﺎر اﯾﺸﺎن آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻬﯿﭽﯿﮏ از ﻋﻠﻮم دﺷـﻤﻨﯽ ﻧﮑﻨﻨـﺪ و ﻫﯿﭻ ﮐﺘﺎب را ﺑﭽﺸﻢ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﻧﻨﮕﺮﻧﺪ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻬﯿﭽﯿﮏ از ﻣﺬاﻫﺐ‬
‫ﺗﻌّﺼﺐ ﻧﻮرزﻧﺪ زﯾﺮا ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ »رأﯾﻨﺎ و ﻣﺬﻫﺒﻨﺎ ﯾﺴﺘﻐﺮق اﻟﻤﺬاﻫﺐ ﮐّﻠﻬﺎ و ﯾﺠﻤﻊ اﻟﻌﻠﻮم‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ﺳﺎل ‪ 1347‬ج ‪ 1‬ص ‪21‬‬
‫ﺟﻤﯿﻌﻬﺎ« »‪ «1‬و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از اﺧﻮان ﻣﯿﺨﻮاﺳﺖ دوﺳﺘﯽ اﻧﺘﺨـﺎب ﮐﻨـﺪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ در اﺣﻮال او دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾـﺪ و اﺧﺒﺎر وي را ﺑـﺪﺳﺖ آرد و‬
‫اﺧﻼق او را آزﻣﺎﯾﺶ ﮐﻨﺪ و ﻣﺬﻫﺐ و اﻋﺘﻘﺎد او را ﺑﺸـﻨﺎﺳﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳـﺰاوار دوﺳﺘﯽ و ﺑﺮادرﯾﺴﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ و ﭼﻮن ﮐﺴﯽ را ﺑﺮﯾﻦ ﺻﻔﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻬﯿﭽﺮوي ازو دﺳﺖ ﺑﺎزﻧـﺪارد و از ﺑـﺬل ﻣﺎل و ﺟﺎن درﺑﺎره او ﺧﻮدداري ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﺎ وي ﭼﻮن ﻧﻔﺲ واﺣﺪ در اﺟﺴﺎم ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫در ﺣﻔﻆ ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﺎر و اداء ﺣﻘﻮق او ﺑﮑﻮﺷـﺪ و ﭼﻮن اﺣﺴﺎﻧﯽ درﺑﺎره ﺻـﺪﯾﻖ ﺧﻮد ﮐﺮد ﻣّﻨﺘﯽ ازﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺮ او ﻧﻨﻬﺪ و ﭼﻮن ﺑﺪي از وي‬
‫دﯾﺪ ﻧﺮﻣﺪ و او را ﺑﺮ ﺟﻤﯿﻊ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و دوﺳﺘﺎن و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺑﺮﺗﺮي ﻧﻬﺪ ﭼﻪ ﭼﻨﯿﻦ دوﺳﺘﯽ از ﭘﺴﺮ و ﺑﺮادر و ﻫﻤﺴﺮ ﺑﻬﺘﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻫﺮﯾﮏ از اﺧﻮان در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻌّﻠﻤﯽ ﻫﻮﺷـﯿﺎر و ﺧﻮشﻗﺮﯾﺤﻪ و روﺷﻦﺿﻤﯿﺮ و دوﺳﺘﺪار ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻬﯿﭽﯿﮏ از آﺛﺎر و ﻣﺬاﻫﺐ‬
‫ﺗﻌﺼﺒﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨـﺪ و از ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﮐﻮدﮐﯽ ﺑـﺎز ﺑـﺂراء ﻓﺎﺳـﺪ و ﻋﺎدات ﭘﺴﺖ و اﺧﻼق ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧـﺪ دوري‬
‫ﺟﻮﯾـﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ از اﺧﻮان ﮐﻪ از ﻣﺎل ﯾﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﺮﺧﻮردارﻧـﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮادران را ﻧﯿﺰ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺧﻮردار دارﻧﺪ و در دوﺳﺘﯽ و ﺻﺪاﻗﺖ از اﻧﺴﺎب‬
‫ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ و در ﻃﻠﺐ ﺻﻼح دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ ﺑﺎ اﺧﻮان ﯾﺎوري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺧﻮان از ﻟﺤﺎظ ﻗّﻮت ﻧﻔﻮس و ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺮ ﭼﻬﺎر دﺳـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ :‬اﺧﻮان اﻻﺑﺮار و اﻟﺮﺣﻤﺎء )ﺑﻌـﺪ از ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﯽ(‪ -‬اﺧﻮان اﻻﺧﯿﺎر و‬
‫اﻟﻔﻀـﻼء )ﺑﻌـﺪ از ﺳـﯽ ﺳﺎﻟﮕﯽ(‪ -‬اﺧﻮان اﻟﻔﻀـﻼء اﻟﮑﺮام )ﺑﻌﺪ از ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﯽ(‪ .‬ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ درﺟﻪ ﺑﻤﺮﺗﺒﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯿﺮﺳـﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺴـﻠﯿﻢ و‬
‫ﻗﺒﻮل ﺗﺄﯾﯿـﺪات ﺳـﻤﺎوي ﺑﻤﺸﺎﻫـﺪه ﺣّﻖ رﺳـﯿﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﻗّﻮه ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻌـﺪ از ﭘﻨﺠـﺎه ﺳـﺎﻟﮕﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯿﺸﻮد و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗّﻮه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺎرﻗﺖ از‬
‫ﻫﯿﻮﻟﯽ و ﻣﻌﺮاج و ﺻـﻌﻮد ﺑﻤﻠﮑﻮت آﺳـﻤﺎن و ﺷﻬﻮد اﺣﻮال ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﺑﻌﺚ و ﻧﺸﺮ و ﺣﺸﺮ و ﺣﺴﺎب و ﻣﯿﺰان و ﻋﺒﻮر از ﺻﺮاط و ﻣﺠﺎورت‬
‫ﺧﺪا و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﺣﻮال ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯿﮕﺮدد »‪.«2‬‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ »‪ «3‬ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﺰرﮔﺎن و ﻓﻀﻼء ﻃﺮﻓﺪاراﻧﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان ج ‪ 4‬ص ‪105‬‬
‫)‪ -(2‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ج ‪ 4‬ص ‪215‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ج ‪ 4‬از ص ‪ 105‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫از اوﻻد ﻣﻠﻮك و اﻣﺮا و وزرا و ﻋّﻤﺎل و ﮐّﺘﺎب و ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان اﺷـﺮاف و دﻫﻘﺎﻧﺎن »‪ «1‬و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و دﺳﺘﻪﯾﯽ از اوﻻد ﻋﻠﻤﺎ و ادﺑﺎ و‬
‫ﻓﻘﻬﺎ و ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻨﯽ و ﻃﺎﯾﻔﻪﯾﯽ از اوﻻد ﺻـﻨﻌﺘﮕﺮان و اﻫﻞ ﺣﺮﻓﻨـﺪ‪ .‬رﺳﻢ اﺧﻮان آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهﯾﯽ ﻧﺰد ﻫﺮﯾﮏ ازﯾﻦ ﻓﺮق در ﺷـﻬﺮﻫﺎ‬
‫داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ در راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ آﻧﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺼـﯿﺤﺖ و رﻓﻖ و ﺷﻔﻘﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﮑﻮﺷﺪ و اﺳﺮاري را ﮐﻪ از اﺧﻮان درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﻬـﺪ و اﯾﺸﺎن را از ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ و ﺟﻬﺎﻟﺖ ﺑﯿـﺪار ﮐﻨـﺪ و اﮔﺮ از آن ﻣﯿﺎن ﮐﺴـﯽ را از دﯾﮕﺮان ﺑﺎﻫﻮشﺗﺮ و ﭘﺮﻋﻼﻗﻪﺗﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﺎﺧﻮان‬
‫اﻃﻼع دﻫـﺪ ﺗﺎ او را ﯾﺎوري ﮐﻨﻨـﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻫﺮﯾﮏ از اﺧﻮان ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮد در ﻫﺮﻃﺒﻘﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻨﺴـﺒﺖ ﻗـﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ از‬
‫ﺣﯿﺚ ﻣـﺎل و ﻣﮑﻨﺖ ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺮادران را ﯾﺎوري دﻫـﺪ‪ .‬اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ ﻣـﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻋّﻠﺖ ﮐﺘﻤﺎن اﺳـﺮار اﯾﺸﺎن ﻧﻪ از ﺑﯿﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﯾﺎ از‬
‫ﺗﺮس آﺷﻮب و ﻏﻮﻏـﺎي ﻋـﺎّﻣﻪ ﺑﻠﮑﻪ از ﺑـﺎب ﺻـﯿﺎﻧﺖ ﻣﻮاﻫﺐ ﺧﺪاوﻧـﺪﺳﺖ ﺑﻬﻤـﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﻋﯿﺴـﯽ ﻣﺴـﯿﺢ وﺻـﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ‪» :‬ﻻـ ﺗﻀـﻌﻮا‬
‫اﻟﺤﮑﻤﮥ ﻋﻨﺪ ﻏﯿﺮ اﻫﻠﻬﺎ ﻓﺘﻈﻠﻤﻮﻫﺎ و ﻻ ﺗﻤﻨﻌﻮﻫﺎ اﻫﻠﻬﺎ ﻓﺘﻈﻠﻤﻮﻫﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺼﺪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﺮاﺗﺐ اﻫﻞ دﻧﯿﺎ را ﻧﺪارﯾﻢ »‪ ،«2‬ﻣﺎ ﺳﻠﻄﻨﺖ آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﻣﺮاﺗﺐ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﻃﻠﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ زﯾﺮا ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺎ ﺟﻮﻫﺮي آﺳـﻤﺎﻧﯽ و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻋﻠﻮي اﺳﺖ و ﻣﺎ درﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺣﮑﻢ اﺳﯿﺮان ﻏﺮﯾﺒﯽ دارﯾﻢ و ﺑﺴﺒﺐ ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﭘـﺪر ﻣﺎ آدم اول ﺳـﺮ زد در درﯾﺎي ﻫﯿﻮﻟﯽ ﻏﺮﻗﻪاﯾﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺑﺮادران ﺑﺎﯾﺪ در اﻣﺮ دﯾﻦ و ﻃﻠﺐ آﺧﺮت ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﯾﺎري دﻫﻨﺪ ﻣﻨﺘﻬﯽ از‬
‫ﻫﯿـﭻ ﺑﺮادري ﻧﻤﯿﺘﻮان ﺗﻮﻗﻊ ﻣﻌـﺎوﻧﺖ در اﻣﺮ دﯾﻦ داﺷﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼـ وي را در اﻣﺮ دﻧﯿـﺎ ﯾـﺎري ﮐﺮد و او را ﻓﺎرغ اﻟﺒﺎل ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﺧﻮان‬
‫اﻟﺼﻔﺎ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨﺪ »‪ «3‬ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻫﯿﭽﯿﮏ از ﻋﻠﻮم و ﻫﯿﭽﯿﮏ از ﻣـﺬاﻫﺐ دﺷـﻤﻨﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ و ﻫﯿﭽﯿﮏ از ﮐﺘﺐ ﺣﮑﻤﺎ و ﻓﻼﺳـﻔﻪ را ﮐﻪ در ﻓﻨﻮن‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺮك ﻧﻤﯿﮕﻮﯾﻨﺪ ﻟﯿﮑﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻀﺎ ج ‪ 4‬از ص ‪ 214‬ﺑﺒﻌﺪ‪.‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﻄﺒﻘﻪ دﻫﻘﺎﻧﺎن رﺟﻮع ﮐﻨﯿـﺪ ﺑﻤﻘﺎﻟﻪ دﮐﺘﺮ ﺻـﻔﺎ‪ ،‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻋﻨﻮان در ﻣﺠﻠﻪ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺳﺎل ‪ 22‬ﺷﻤﺎره ‪ 1‬ص ‪ 43 -39‬و ﮐﺘﺎب‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ اول ص ‪61 -59‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺻﺮﯾﺢ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﯾﮏ ﻓﺮﻗﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ رد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان ج ‪ 4‬ص ‪216‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎد اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﮑﺘﺐ اﻧﺒﯿﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻠﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻼﺋﮑﻪ از ﻃﺮﯾﻖ اﻟﻬﺎم و وﺣﯽ ﺑـﺪاﻧﺎن اﻟﻘﺎء ﮐﺮدهاﻧـﺪ »‪ .«1‬از ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ادﻋﺎي‬
‫آﻧـﺎن ﺗـﺎ آﻧﻮﻗﺖ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺎﯾـﺪه ﻣﯿﺒﺮدﻧـﺪ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ »ﻣـﺎ را ﮐﺘـﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻫﯿـﭻﮐﺲ ﺑـﺎ ﻣﺎ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺴـﯽ ﺟﺰ ﻣﺎ آﻧﺮا ﻧﻤﯽﻓﻬﻤـﺪ و آن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﻔﻮس و ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻘﺎﻣﺎت آﻧﻬﺎ و اﺳﺘﯿﻼء ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ و ﺗﻨﻮع‬
‫ﻗﻮا و ﺗـﺄﺛﯿﺮات اﻓﻌﺎل آﻧﻬﺎﺳﺖ در اﺟﺴﺎم از اﻓﻼك و ﮐﻮاﮐﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ارﮐﺎن و ﻣﻌﺎدن و ﻧﺒﺎت و ﺣﯿﻮان و ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺮدم از اﻧﺒﯿﺎء و ﺣﮑﻤﺎ‬
‫و ﺷﺎﻫـﺎن و ﻋّﻤـ ﺎل ﻣﻠﻮك و ﺑﺎزارﯾـﺎن و ﯾﺎراﻧﺸـﺎن‪ ،‬و اﮔﺮ ﺗﻮ اي ﺑﺮادر ﻧﯿﮑﻮﮐـﺎر رﺣﯿﻢ‪ ،‬آﻫﻨـﮓ ﺧﻮاﻧـﺪن آن ﮐﺘﺎب داري ﺗﺎ از آﻧﭽﻪ در‬
‫آﻧﺴﺖ آﮔﻬﯽ ﯾﺎﺑﯽ و ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﺮا درﯾﺎﺑﯽ و اﺳﺮار آﻧﺮا ﺑﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬روي ﺑﻤﺠﻠﺲ اﺧﻮان ﻓﺎﺿﻞ و ﺻﺪﯾﻘﺎن ﮐﺮﯾﻢ ﺧﻮد ﻧﻪ ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺎن اﯾﺸﺎن را‬
‫ﺑﺸـﻨﻮي و ﺷﻤﺎﺋﻞ آﻧﺎﻧﺮا ﺑﺒﯿﻨﯽ و ﺧﻮد اﯾﺸﺎن را ﺑﺸﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﻣﮕﺮ ﺧﻮي آﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮي و ﺑﯿﺎري آداب اﯾﺸﺎن ﻣﻬّﺬب ﮔﺮدي و ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را از‬
‫ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ و ﺟﻬﺎﻟﺖ ﺑﯿﺪار ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺳـﯿﻨﻪ ﺗﻮ ﺑﺎز و ذﻫﻨﺖ روﺷﻦ و دﻟﺖ آﮔﺎه ﮔﺮدد‪ ،‬آﻧﮕﺎه آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﭽﺸﻢ دل دﯾﺪه و ﺑﺼﻔﺎي‬
‫ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﻔﻮس ﺧﻮد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺧﻮاﻫﯽ دﯾﺪ و ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﻨﻮر ﻋﻘﻞ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ اﻓﮕﻨﺪ ‪«...‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪﯾﻢ ﺑﻌﻀـﯽ ﮐﻮﺷـﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ را ﺑﻔﺮﻗﻪﯾﯽ ﺧﺎص ﻣﺜﻼ ﺷـﯿﻌﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸـﺮي‪ ،‬ﯾﺎ ﺷـﯿﻌﻪ اﺳـﻤﻌﯿﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺟﺰ آﻧﺎن‬
‫ﻣﻨﺘﺴﺐ دارﻧﺪ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ ﻻاﻗﻞ در ذﮐﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺧﻮد ﺑﺪﺳـﺘﻪ ﺧﺎﺻـﯽ ﺑﺴـﺘﮕﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ آﻧﺎن از‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺘﻔﺎداﺗﯽ ﮐﻪ از روﺷﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﺮوش ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرﯾﺎن و اﻓﻼﻃﻮﻧﯿﺎن ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﻠﺴـﻔﻪ اﺷﺮاﻗﯽ و از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﻫﻨﺪوان و‬
‫ﻋﺒﺮاﻧﯿﺎن و ﺗﺎ ﺣﺪي ﻫﻢ ﺑﻄﺮﯾﻘﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﺻﻮﻓﯿﻪ »‪ «2‬و در ﻣﻮارد ﻟﺰوم ﺧﺎﺻﻪ در ﻣﻨﻄﻘﯿﺎت و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻦ اﺷﺎرات ﺗﻌﻠّﻖ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ را ﺑﯿﮏ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎص ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪهاﻧﺪ ﻣﺮدود ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫)‪ -(2‬در آﻏﺎز رﺳﺎﻟﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ ﺗﻌﻠﻖ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺼﻮﻓﯿﻪ ﺑﺘﺼـﺮﯾﺢ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﺑـﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ؛ ﻫـﺬه ﻓﻬﺮﺳﺖ رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان‬
‫اﻟﺼﻔﺎ و ﺧّﻠﺎن اﻟﻮﻓﺎ و اﻫﻞ اﻟﻌﺪل و اﺑﻨﺎء اﻟﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﺠﻤﻞ ﻣﻌﺎﻧﯿﻬﺎ‪-‬‬
‫ﺑﺤﮑﻤﺖ ﻣّﺸﺎء ﺗﻮّﺟﻪ داﺷـﺘﻨﺪ و اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده ازﯾﻦ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯿﺪادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ روي ﻫﻢ آراء و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﻣـﺄﺧﻮذﺳﺖ از ﻣﺆﻟّﻔـﺎت ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻫﻨـﺪي و ﭘﻬﻠﻮي و ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و‬
‫ﺳﺮﯾـﺎﻧﯽ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌـﺪد در ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﺗﻤﺜﯿﻼت و ﻗﺼـﺺ و رواﯾﺎت ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯿﮑﺮده و از آن‬
‫آﺛـﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨـﺎب و ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻣﺴـﺎﺋﻠﯽ را ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺑـﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻤﺒـﺎﻧﯽ دﯾﻨﯽ اﺳـﻼم )در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻻـزم ﻣﯿﺪﯾﺪهاﻧـﺪ( اﻧﺸﺎء‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم اﺧﻮان ﻟا ﺼـﻔﺎ از ﭼﻬﺎر دﺳـﺘﻪ ﮐﺘﺐ دﯾﻨﯽ و رﯾﺎﺿﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻟﻬﯽ اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ »‪ «1‬و اﯾﻦ ﻗﻮم در اﺧـﺬ ﻋﻠﻮم و اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮد‬
‫ﺑﻬﻤﻪ ﮐﺘﺐ دﯾﻨﯽ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯿﺸﺪه و ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و ﻗﺮآن و ﯾﺎ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮﻣﺲ و ﺳﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن و‬
‫ارﺳـﻄﻮ و دﯾﮕﺮان ﺑﯿﮏ ﻧﻈﺮ ﻣﯿﻨﮕﺮﯾﺴـﺘﻪ و ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﺳـﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﺮ ارﺳـﻄﻮ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯿﺪادهاﻧﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺜﯿﻼت و اﺳﺘﺸﻬﺎدات ﺧﻮد‬
‫ﻫﻢ ﻣﯿﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﯾﻮﺳﻒ و ﻣﺴـﯿﺢ و ﻣﺤﻤـﺪ و ﺳـﻘﺮاط و ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس و ﻫﺮﻣﺲ و ﺑﻠﻮﻫﺮ »‪ «2‬و ﺣﮑﻤـﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﻧﻬﺎده و ﻫﻤﻪ را‬
‫ﺑﯿﮏ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴـﻔﻪ در ﻧﻈﺮ اﺧﻮان ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ را دارد ﮐﻪ ﻧﺰد ﺣﮑﻤﺎ داﺷﺖ و ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ »آﻏﺎز ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﻋﻠﻮم و ﻣﯿﺎن آن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻘﺎﺋﻖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺤﺴﺐ ﻃـﺎﻗﺖ اﻧﺴـﺎﻧﯽ و ﭘﺎﯾـﺎن آن ﮔﻔﺘـﺎر و ﮐﺮدار ﻣﻮاﻓﻖ ﺑـﺎ داﻧﺶ اﺳﺖ« »‪ «3‬و ﻣـﺬﻫﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﺧـﻮد را ﻧﻈﺮ در ﺟﻤﯿـﻊ ﻋﻠﻮم‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ از ﺟﻮاﻫﺮ و اﻋﺮاض و ﺑﺴﺎﺋﻂ و ﻣﺠّﺮدات و ﻣﻔﺮدات و ﻣﺮّﮐﺒﺎت و‬
‫______________________________‬
‫‪ -‬و ﻣﺎﻫﯿـﮥ اﻏﺮاﺿـﻬﻢ ﻓﯿﻬـﺎ و ﻫﯽ اﺛﻨﺘـﺎن و ﺧﻤﺴﻮن رﺳﺎﻟـﮥ ﻓﯽ ﻓﻨﻮن اﻟﻌﻠﻢ و ﻏﺮاﺋﺐ اﻟﺤﮑﻢ و ﻃﺮاﺋﻒ اﻵـداب و ﺣﻘﺎﺋﻖ اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ ﻋﻦ ﮐﻼم‬
‫اﻟﺨﻠﺼﺎء اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ ﺻﺎن اﻟّﻠﻪ ﻗﺪرﻫﻢ و ﺣﺮﺳﻬﻢ ﺣﯿﺚ ﮐﺎﻧﻮا ﻓﯽ اﻟﺒﻼد‪) .‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ج ‪ 1‬ص ‪(1‬‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان ج ‪ 4‬ص ‪106‬‬
‫)‪ -(2‬رﺳﺎﺋـﻞ اﺧـﻮان ج ‪ 4‬ص ‪ .120‬ﻗـﻮل ﺑﻠـﻮﻫﺮ را از ﮐﺘـﺎب ﻣﻌﺮوف ﺑﻠـﻮﻫﺮ و ﺑﻮذاﺳـﻒ ﻣﻨﻘـﻮل از ﺳﺎﻧﺴــﮑﺮﯾﺖ ﺑﭙﻬﻠـﻮي و ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان ج ‪ 1‬ص ‪23‬‬
‫ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻣﺒﺎدي و ﮐﻤّﯿﺖ اﺟﻨﺎس و اﻧﻮاع و ﺧﻮاص و ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﻧﻈﺎم ﻫﺮﯾﮏ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺣﺪوث و ﻧﺸﻮء آﻧﻬﺎ از ﻋﻠّﺖ‬
‫واﺣﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺪاﻧﺴـﺘﻪ و ﺑﺮاي ﺷـﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ آﻧﻬﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﯿﺎن واﺿﺢ و روﺷﻦ در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺎﻣﺜﺎل و ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت و ﺣﮑﺎﯾﺎت را ﻫﻢ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم در ﻧﻈﺮ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪ اﺻﻠﯽ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﻧﺨﺴﺖ ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻋﻠﻤﯽ دوم ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻋﻤﻠﯽ‪ .‬ﻣﺮاد از ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺮﯾﺴﺖ‬
‫و درﯾﻦ ﻣﻮرد ﺻﻮرﺗﯽ را ﮐﻪ در ﻓﮑﺮ دارﯾﻢ ﺑﺼﻮرت ﻫﯿﻮﻻـﻧﯽ ﻣﺼـﻨﻮع در ﻧﻤﯿﺂورﯾﻢ و اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳـﺘﻪ اﺳﺖ‪ (1 :‬ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯿﻪ ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯿﻪ وﺿﻌﯿﻪ ‪ (3‬ﻋﻠﻮم ﻓﻠﺴﻔﯿﻪ ﺣﻘﯿﻘﯿﻪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿـﯿﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺂداﺑﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮاي ﻃﻠﺐ ﻣﻌﺎش و ﺻﻼح ﮐﺎر زﻧﺪﮔﯽ وﺿﻊ ﺷﺪه و ﺑﺮ ﻧﻪ ﻗﺴﻤﺴﺖ‪ :‬ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ‬
‫و ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺣﺴـﺎب و ﻣﻌﺎﻣﻼـت‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺷـﻌﺮ و ﻋﺮوض‪ ،‬ﻋﻠﻢ زﺟﺮ و ﻓﺎل‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺳـﺤﺮ و ﻋﺰاﺋﻢ و ﮐﯿﻤﯿﺎ و ﺣﯿﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﭘﯿﺸﻪﻫﺎ و ﺻـﻨﺎﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻠﻢ‬
‫ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و زراﻋﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺳﯿﺮ و اﺧﺒﺎر‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي درﻣﺎن رواﻧﻬﺎ و ﻃﻠﺐ آﺧﺮت وﺿﻊ ﺷﺪه ﺑﺮ ﺷﺶ ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺗﻨﺰﯾـﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺗﺄوﯾـﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻢ رواﯾـﺎت و اﺧﺒـﺎر‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ و ﺳـﻨﻦ و اﺣﮑـﺎم‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺗـﺬﮐﺎر و ﻣﻮاﻋﻆ و زﻫـﺪ و ﺗﺼّﻮف‪ ،‬ﮔﺰارش ﺧﻮابﻫﺎ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﺗﻨﺰﯾﻞ ﻗّﺮاء و ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآﻧﻨﺪ و ﻋﻠﻤﺎي ﺗﺄوﯾﻞ اﺋﻤﻪ و ﺧﻠﻔﺎء اﻧﺒﯿﺎء و ﻋﻠﻤﺎي رواﯾﺎت اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ و ﻋﻠﻤﺎي اﺣﮑﺎم و ﺳﻨﻦ ﻓﻘﻬﺎ و‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﺗﺬﮐﺎر و ﻣﻮاﻋﻆ ﻋّﺒﺎد و زّﻫﺎد و راﻫﺒﺎن و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﺸﺎن و ﻋﻠﻤﺎي ﮔﺰارش ﺧﻮاﺑﻬﺎ ﺧﻮاﺑﮕﺰاران‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻓﻠﺴﻔﯿﻪ ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻧﻮﻋﺴﺖ‪ :‬رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﯿﺎت‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و اﻟﻬﯿﺎت‪ .‬رﯾﺎﺿﯿﺎت‪.‬‬
‫ﺧـﻮد ﺑﺮ ﭼﻬـﺎر ﻧـﻮع ارﺛﻤـﺎﻃﯿﻘﯽ )ﺣﺴـﺎب( و ﺟﻮﻣﻄﺮﯾـﺎ )ﻫﻨـﺪﺳﻪ( و اﺳـﻄﺮﻧﻮﻣﯿﺎ )ﻧﺠﻮم( و ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻨﻄﻘﯿـﺎت ﺑﻪ اﻧﻮاع‬
‫ﻗﺎﻃﯿﻐﻮرﯾﺎس و ﺑﺎري ارﻣﯿﻨﯿﺎس و اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘﺎ و رﯾﻄﻮرﯾﻘﺎ و ﻃﻮﺑﯿﻘﺎ و ﺑﻮﻃﯿﻘﺎ و ﺳﻮﻓﺴﻄﯿﻘﺎ ﺑﺎﺿﺎﻓﻪ ﻣﺪﺧﻞ )اﯾﺴﺎﻏﻮﺟﯽ( ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯿﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻃـﺒﯿﻌﯿﻪ ﺑﺮ ﻫﻔﺖ ﻧﻮﻋﺴﺖ‪ -1 :‬ﻋﻠﻢ ﻣﺒـﺎدي ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﯿﻮﻟﯽ و ﺻﻮرت و زﻣـﺎن و ﻣﮑﺎن و ﺣﺮﮐﺖ‪ -2 .‬اﻟﺴﻤﺎء و اﻟﻌﺎﻟﻢ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻮاﻫﺮ اﻓﻼـك و ﮐﻮاﮐﺐ و ﮐﻤّﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺮﮐﯿﺐ و ﻋﻠّﺖ دوران آﻧﻬـﺎ و اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ارﮐﺎن ارﺑﻌﻪ ﮐﻪ دون‬
‫ﻓﻠﮏ ﻗﻤﺮﻧﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﻮن و ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋّﻠﺖ ﺣﺮﮐﺎت ﮐﻮاﮐﺐ‬
‫و اﺧﺘﻼـف ﺳـﺮﻋﺖ و ﺑﻄﺆ آﻧﻬـﺎ و ﻋّﻠﺖ ﺣﺮﮐﺖ اﻓﻼـك و ﺳـﮑﻮن زﻣﯿﻦ در وﺳـﻂ ﻓﻠـﮏ و اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ در ﺧﺎرج اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺴﻢ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻫﺴﺖ و در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻮﺿﻊ ﻓﺎرﻏﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ وﺟﻮد دارد ﯾﺎ ﻧﻪ؟‪ -3 .‬ﻋﻠﻢ ﮐﻮن و ﻓﺴﺎد ﯾﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺟﻮاﻫﺮ ارﮐﺎن ارﺑﻌﻪ‬
‫و ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺳـﺘﺤﺎﻟﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺷـﺨﺎص ﻋﺎﻟﯿﻪ و ﮐﺎﺋﻨﺎﺗﯽ ﮐﻪ ازﯾﻦ راه ﺑﻨﺎم ﻣﻌﺎدن و ﻧﺒﺎت و ﺣﯿﻮان ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯿﺂﯾﺪ‪ -4 .‬ﻋﻠﻢ‬
‫ﺣﻮادث ﺟّﻮ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻫﻮا‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎدن ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻮاﻫﺮ ﻣﻌﺪﻧﯽ‪ -6 .‬ﻋﻠﻢ ﻧﺒﺎت ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﺮرﺳﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ و ﮐﻮﻫﻬﺎ و در درﯾﺎﻫﺎ و رودﻫﺎ ﺑﺮوﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻋﻠﻢ ﺣﯿﻮان و آن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﺮﺟﺴﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻐﺬﯾﻪ و ﻧﻤﻮ ﮐﻨﺪ و ﺣﺲ و ﺣﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم اﻟﻬﯿﻪ ﺑﺮ ﭘﻨـﺞ ﻧﻮﻋﺴﺖ‪ :‬اول ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑـﺎري ﺟّﻞ ﺟﻼﻟﻪ و ﺻـﻔﺖ وﺣـﺪاﻧﯿﺖ او و ﺑﺤﺚ در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺻـﺪور ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ازو و ﻏﯿﺮه‪ .‬دوم‬
‫ﻋﻠﻢ روﺣﺎﻧﯿـﺎت ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻮاﻫﺮ ﺑﺴـﯿﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﻼـﺋﮑﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ و ﺻﻮر ﻣﺠّﺮد از ﻫﯿﻮﻟﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮم ﻋﻠﻢ ﻧﻔﺴﺎﻧﯿﺎت ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﻮس و ارواح ﺳـﺎرﯾﻪ در اﺟﺴـﺎم ﻓﻠﮑﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬از ﻓﻠـﮏ ﻣﺤﯿﻂ ﺗﺎ ﻣﺮﮐﺰ زﻣﯿﻦ و اﯾﻨﮑﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻓﻼك را ﺑﺤﺮﮐﺖ ﻣﯿﺂورﻧـﺪ و‬
‫ﺣﯿـﻮان و ﻧﺒـﺎت را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯿﮑﻨﻨـﺪ و در ﺟّﺜﻪ ﺣﯿﻮاﻧـﺎت راه ﻣﯿﺠﻮﯾﻨـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻣﻮت ﺟﺴﻢ از آن ﺑﺮﻣﯿﺨﯿﺰﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻬـﺎرم ﻋﻠﻢ ﺳـﯿﺎﺳﺖ و آن‬
‫ﻣﻨﻘﺴﻢ اﺳﺖ ﺑﺮ‪ :‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﺒّﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﻠﻮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﺎﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎﺻﯿﻪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎد »‪.«1‬‬
‫دوﻣﯿﻦ دﺳـﺘﻪ ﻋﻠـﻮم ﮐﻪ ﻣـﻮرد ﺗـﻮّﺟﻪ ﺑﺸـﺮﺳﺖ ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﻋﻤﻠﯽ ﻧـﺎم دارد و ﻣﺮاد ازﯾﻦ ﻋﻠﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺻﻮرﺗﯽ را ﮐﻪ در ﻓﮑﺮ دارﯾﻢ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻫﯿﻮﻻﻧﯽ ﻣﺼﻨﻮع ﺧﻮد درآورﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﺼـﻨﻮع ﻣﺮّﮐﺒﺴﺖ از ﻫﯿﻮﻟﯽ و ﺻﻮرت‪ ،‬و ﻣﺼـﻨﻮﻋﺎت ﺑﺮ ﭼﻬـﺎر دﺳـﺘﻪ ﺑﺸـﺮي )ﻣﺜـﻞ آﻧﭽﻪ ﺻـﺎﻧﻌﯿﻦ ﻣﯿﺴﺎزﻧـﺪ( و ﻃﺒﯿﻌﯽ )ﻣﺜـﻞ ﻫﯿـﺎﮐﻞ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت( و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ )ﻣﺜﻞ ﺗﺮﮐﯿﺐ اﻓﻼك و ﻧﻈﺎم ﺻﻮرت ﮐّﻠﯽ ﻋﺎﻟﻢ( و اﻟﻬﯽ )ﻣﺜﻞ ﺻﻮر ﻣﺠّﺮد از ﻫﯿﻮﻟﯽ( ﻣﻨﻘﺴﻤﻨﺪ و ﻣﺮاد از ﻋﻠﻢ ﺻﻨﺎﯾﻊ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﻋﻠﻤﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪ آوردن ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﺑﺸﺮي را ﺑﻤﺎ آﻣﻮزد »‪.«2‬‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ در ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻢ ﺑﺘﻮﺿﯿﺤﺎت ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ زﺑﺎن ﺳﺎده‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان ج ‪ 1‬ص ‪209 -202‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ج ‪ 1‬ص ‪ 210‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫ﻣﺘﻮﺳـﻞ ﻣﯿﺸﺪهاﻧـﺪ و ﻫﻢ ﺑﺘﻤﺜﯿـﻞ و ﮔـﺎﻫﯽ اﺳـﺎس رﺳـﺎﻟﻪ و ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﯾـﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﻏـﺎﻣﺾ ﻋﻠﻤﯽ را ﺑﺮ ﺗﻤﺜﯿـﻞ و ﺑﯿـﺎن ﺣﮑﺎﯾـﺎت ﻣﻔـّﺼ ﻞ‬
‫ﻣﯽﻧﻬﺎدهاﻧـﺪ و درﯾﻦ ﻣﻮرد از ﮐﺘﺐ ﻗﺼـﺺ و رواﯾـﺎت ﺧـﺎﺻﻪ از ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي )ﻣﻨﻘﻮل ﺑﻌﺮﺑﯽ( ﺑﺸـﺪت ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧـﺪ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳـﺖ‬
‫داﺳـﺘﺎن آﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ و اﺧﺘﻼف اﻧﺲ و ﺟﺎن »‪ «1‬ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺎﻣﯽ ﺧﺎص ﻣﻮﺟﻮد در آن اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﯿﺮاﺳﺖ »‪ «2‬ﻣﻠّﻘﺐ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮداﻧﺸـﺎه ﭘﺎدﺷـﺎه ﺟﺰﯾﺮه ﻣﺮدان و وزﯾﺮ او ﺑﯿﺮاز‪ ،‬و ﺑـﺎ اﯾﻨﺤﺎل آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﺳﺎﻣﯽ از ﻧﻈﺮ ﻣﮑﺘﻮم ﻧﯿﺴﺖ »‪ «3‬و ﺑﻬﺮﺣﺎل‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﺑﺤﺚ در ﺧﻮاص و ﻣﺤـﺎﺳﻦ و ﻓﻮاﯾـﺪ اﻧﻮاع ﺣﯿﻮاﻧـﺎت و ﻃﺒﻘﺎت آدﻣﯿﺎﻧﺴﺖ از ﭼﻨـﺪ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از اﻃﻼﻋـﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد در ﺗﺤﺮﯾﺮ رﺳـﺎﻟﻪ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺳـﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻫﻢ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ ﺣـﺎل ﻣﺸـﻬﻮدﺳﺖ و ﮔﺎه ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺴﺄﻟﻪﯾﯽ واﺣﺪ ﺑﻤﯿﺎن ﻣﯿﺂﯾﺪ »‪.«4‬‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﺿﻤﻦ ﺗﻤّﺜﻞ ﺑﺎﺷﻌﺎر در رﺳﺎﺋﻞ ﺧﻮد اﺑﯿﺎﺗﯽ از ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ از اﺷﻌﺎر ﻓﺼﯿﺢ و دلاﻧﮕﯿﺰ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرﻣﺴﺖ و از آن‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ را درﯾﻨﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫وﻗﺖ ﺷﺒﮕﯿﺮ ﺑﺎﻧﮓ ﻧﺎﻟﻪ زﯾﺮﺧﻮﺷﺘﺮ آﯾﺪ ﺑﮕﻮﺷﻢ از ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫زاري زﯾﺮ و اﯾﻦ ﻣﺪار ﺷﮕﻔﺖﮔﺮ ز دﺷﺖ اﻧﺪر آورد ﻧﺨﭽﯿﺮ‬
‫ﺗﻦ او ﺗﯿﺮ ﻧﻪ‪ ،‬زﻣﺎن ﺑﺰﻣﺎنﺑﺪل اﻧﺪر ﻫﻤﯽﮔﺬارد ﺗﯿﺮ‬
‫ﮔﺎه ﮔﺮﯾﺎن و ﮔﻪ ﺑﻨﺎﻟﺪ زارﺑﺎﻣﺪادان و روز ﺗﺎ ﺷﺒﮕﯿﺮ‬
‫آن زﺑﺎن آور و زﺑﺎﻧﺶ ﻧﻪﺧﺒﺮ ﻋﺎﺷﻘﺎن ﮐﻨﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﮔﺎه دﯾﻮاﻧﻪ را ﮐﻨﺪ ﻫﺸﯿﺎرﮔﻪ ﺑﻬﺸﯿﺎر ﺑﺮﻧﻬﺪ زﻧﺠﯿﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان ج ‪ 2‬از ص ‪ 173‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫)‪ -(2‬ظ‪ :‬ﺑﯿﺮاﺳﺐ‬
‫)‪ -(3‬ج ‪ 2‬از ص ‪ 193‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫)‪ -(4‬ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻓﻠﺴـﻔﯽ اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ رﺳﺎﻟﻪ اﺧﻮان اﻟﺼـﻔﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ ﺻـﻔﺎ‪ :‬ﺗﻬﺮان ‪ 1330‬ﺷﻤﺴﯽ ص‬
‫‪26 -17‬‬
‫ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫رﯾﺎﺿـﯿﺎت در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﻣﺮاﺣﻞ ﺳـﺮﯾﻊ ﮐﻤﺎل ﭘﯿﺶ ﻣﯿﺮﻓﺖ‪ .‬در اواﯾﻞ اﯾﻦ ﻗﺮن ﻣﻨّﺠﻤﯿﻦ و‬
‫رﯾﺎﺿـﯿﻮن ﺑﺰرگ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ و ﺗـﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺐ و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺷﺎﮔﺮدان ﺳـﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺗﻌﻠﯿﻢﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﻫﻤﯿﻦ اﺳـﺘﺎدان ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر را در ﻓﻨﻮن رﯾﺎﺿﯽ ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﻋﻤـﺪه ﺗﺮﻗﯽ ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿـﯽ ﺧـﺎّﺻﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم و ﻋﻠﻢ ﺣﺴـﺎب و ﻫﻨـﺪﺳﻪ ﺣﺎﺟﺖ ﻣﺒﺮم ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺂﻧﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺷﺪﯾـﺪ ﻣﻠﻞ‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺘﺄﺛﯿﺮ ﺣﺮﮐﺎت ﮐﻮاﮐﺐ و ﺣﺎﻟﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻧﻬﺎ در اﺣﻮال آدﻣﯿﺎن و اﻋﻤﺎل آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ورود ﻣﻨّﺠﻤﺎن در دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺧﻠﻔﺎ و‬
‫اﻣﺮا و رﺟﺎل ﺑﺰرگ ﺑﻮد؛ و ﺣﺎﺟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻠﻢ ﺣﺴﺎب و ﻫﻨﺪﺳﻪ در اﻣﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮّﺟﻪ ﺷﺪﯾﺪ آﻧﺎن ﺑﻌﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ ﻣﯿﺸﺪ و ﺑﺎ‬
‫آﻧﮑﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن در ﻣﮑﺮوه ﺷﻤﺮدن اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺮدﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺣﺎﺟﺖ و اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺮدم ﺗﺎ ﺣّﺪي از ﺷﺪت ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺣﻤﻼـت ﮐﺎﺳﺖ ﻣﮕﺮ از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺒﻌـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯿﻪ راه اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﻓﺘﺮﺗﯽ در آﻧﻬﺎ ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺮﺻﺪ ﮐﻮاﮐﺐ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷـﺮف اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﮥ )‪ (379 -376‬رﺻـﺪﺧﺎﻧﻪﯾﯽ در ﺑﻐﺪاد ﺑﻨﺎ ﮐﺮد و‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ ﮐﻮﻫﯽ در آن ﻣﺮﺻﺪ ﮐﻮاﮐﺐ ﺳﺒﻌﻪ را رﺻﺪ ﻧﻤﻮد »‪ «1‬و ﺑﻨﯽ اﻻﻋﻠﻢ ﺑﺎﺳﻢ ﺧﻮد رﺻﺪﺧﺎﻧﻪﯾﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 425‬در ﺑﻐﺪاد ﺑﻨﺎ ﮐﺮدﻧﺪ »‪«2‬‬
‫و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ از ﺟـﺎﻧﺐ ﻋﻼـء اﻟـﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺷـﺪ رﺻـﺪﺧﺎﻧﻪﯾﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻫـﺪ و او ﺑﻬﻤﺮاﻫﯽ ﺷﺎﮔﺮد ﺧﻮد اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ‬
‫ﺟﻮزﺟـﺎﻧﯽ ﺑـﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮد و در ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻐﺮب ﻧﯿﺰ ﻣﺮاﺻـﺪي در دﻣﺸﻖ و ﻗﺎﻫﺮه اﺣـﺪاث ﺷـﺪ‪ .‬ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪333 1‬‬
‫ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ‪ .....‬ص ‪333 :‬‬
‫ن ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ذﮐﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﻄﻼـن اﺣﮑـﺎم ﻧﺠﻮم ﺑﺤﺚﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد داﺷـﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﮑﻤﺎ درﯾﻦﺑﺎره ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﺸﻌﺮا ﻫﻢ ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ ﻋﻠﻢ ﺣﺴﺎب و ﻋﻠﻢ ﺟﺒﺮ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺮﻗﯿﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺪول ص ‪307‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺘﻤﺪن اﻻﺳﻼﻣﯽ ج ‪ 3‬ﻃﺒﻊ ﭼﻬﺎرم ص ‪190 -189‬‬
‫ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﻃﻼﻋﺎت ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن و اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﻫﻨﺪوان در ﺑﺎب اﯾﻦ ﻋﻠﻮم اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﺘﻨﺒﻄﺎت و ﻣﮑﺘﺸﻔﺎت ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﻓﺰودﻧـﺪ و ازﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ در ﻋﻠﻮم ﻣـﺬﮐﻮر اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺗﺮﻗﯿﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ ﮐﻪ از اﺻﻮل ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿـﯽ اﺳﺖ در آﻏﺎز اﯾﻦ ﻗﺮن ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺪﺳﺖ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻓﺎراﺑﯽ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻫﻤﻮاره ﺷﻬﺮت و اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ رﯾﺎﺿﯿﻮن اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﺬﮐﺮ اﺳﺎﻣﯽ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻮﻓـﺎ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ اﻟﻌﺒﺎس اﻟﺒﻮزﺟﺎﻧﯽ )‪ (387 -328‬از ﺑﻮزﺟﺎن ﻧﯿﺸﺎﺑﻮرﺳﺖ‪ .‬وي ﺗﺤﺼـﯿﻼت رﯾﺎﺿـﯽ‬
‫ﺧﻮد را در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﻧﺰد ﻋّﻢ و ﺧﺎل ﺧﻮد اﻧﺠﺎم داد و در ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ )‪ (348 -‬ﺑﻌﺮاق رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﺘﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﻬﻢ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬وي‬
‫از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺸـﻬﻮر ﮐﺘﺐ رﯾﺎﺿﯽ از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺆﻟّﻔﺎن ﺑﺰرگ ﻋﻬﺪ ﺧﻮدﺳﺖ و اﺧﺘﺼﺎﺻﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﻧﺠﻮم ﺑﻮد‬
‫و درﯾﻦ ﻫﺮدو ﻋﻠﻢ در ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺧﻮد اﺛﺮ ﺑﺴـﯿﺎر داﺷﺖ »‪ .«1‬اﺑﻮ اﻟﻮﻓﺎ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌـﺪد و ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ در رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده و آﺛﺎر ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫رﯾﺎﺿﯿﻮن ﻗﺪﯾﻢ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ذﯾﻮﻓﻨﻄﺲ »‪ «2‬و اﺑﺮﺧﺲ »‪ «3‬و ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس و ﺧﻮارزﻣﯽ ﺷـﺮح و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر ﻣﻮﺟﻮد اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺠﺴﻄﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻔﺖ ﺟﺰء‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻓﯽ ﻣﺎ ﯾﺤﺘﺎج اﻟﯿﻪ اﻟﮑّﺘﺎب و اﻟﻌّﻤﺎل ﻣﻦ ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺴﺎب‪ .‬ﮐﺘﺎب اﻟﮑﺎﻣﻞ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﻬﻨﺪﺳﮥ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ اﻻﺻﻔﻬﺎﻧﯽ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و رﯾﺎﺿﯽ داﻧﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺨﺮوﻃﺎت »‪«4‬‬
‫اﺑﻮ ﻟﻮﻧﯿﻮس »‪ «5‬را ﮐﻪ ﻫﻼل ﺑﻦ اﺑﯽ ﻫﻼل اﻟﺤﻤﺼﯽ )ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ‪ (4 -1‬و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗّﺮه )ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ‪ (7 -5‬آﻧﺮا ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﮑﻤﯿﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ ص ‪ La Science arabe-394‬ﺗﺄﻟﯿﻒ‪ Aldo Mieli‬ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪ -108‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺪول ص ‪315‬‬
‫)‪Diophantos d ,Alexandreia-(2‬‬
‫)‪Hipparchos de NiReia-(3‬‬
‫)‪les Coniques-(4‬‬
‫)‪Apollonius de Perga-(5‬‬
‫ﻧﻤﻮد و ﺳﻪ ﮐﺘﺎب اﺧﯿﺮ آﻧﺮا ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورد و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮ آن ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ از آن ﺑﻼﺗﯿﻨﯽ و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫»‪.«1‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺨـﺎزن ﺧﺮاﺳـﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اواﺳـﻂ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم )ﺑﯿﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ (360 -349‬درﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬وي ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌـﺪد در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠﻮﻣﯽ و‬
‫رﯾﺎﺿـﯽ داﺷﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر ﻣﻮﺟﻮد او ﮐﺘﺎب اﻵﻻت اﻟﻌﺠﯿﺒـﮥ اﻟﺮﺻﺪﯾـﮥ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن آﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺻـﺪي را ﺷـﺮح داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ دﻫﻢ از ﮐﺘﺎب اﻻﺻﻮل »‪ «2‬اﻗﻠﯿﺪس اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ و ﯾﺠﻦ ﺑﻦ رﺳﺘﻢ اﻟﮑﻮﻫﯽ ﮐﻪ از ﺟﺒﺎل ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻮده و ﺑﻨﺎﺑﺮ رﺳﻢ آن وﻻﯾﺖ ﺑﻪ »ﮐﻮﻫﯽ« ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺣﺪود ﺳﺎل‬
‫‪ 377‬ﮐﻪ ﺷﺮف اﻟﺪوﻟﻪ رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﯿﮑﺮد ﻣﻨّﺠﻢ ﻣﺸﻬﻮري ﺑﻮد و در آن ﻣﺮﺻﺪ ﺑﺮﺻﺪ ﮐﻮاﮐﺐ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫»وﭘﮑﻪ« ﺑﻌﻀـﯽ از آﺛـﺎر او را در ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﮐﺘـﺎب ﺟـﺒﺮ ﺧـّﯿ ﺎم ﻧﻘـﻞ و ﺑﻔﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ «3‬و از آن ﺟﻤﻠـﻪ اﺳـﺖ »ﻣﺮاﮐﺰ اﻟـﺪواﯾﺮ‬
‫اﻟﻤﺘﻤﺎﺳـﮥ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﻄﻮط ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻟﺘﺤﻠﯿﻞ« و »ﮐﺘﺎب اﺧﺮاج اﻟﺨﻄﯿﻦ ﻣﻦ ﻧﻘﻄﮥ ﻋﻠﯽ زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮﻣﮥ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻟﺘﺤﻠﯿﻞ«‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫را ﺑﺎو ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ »‪.«4‬‬
‫اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﻠﯿﻞ اﻟﺴـﺠﺰي ﻣﻨّﺠﻢ و رﯾﺎﺿـﯽدان ﺑﺰرگ و ﻣﺸـﻬﻮر ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم اﺳﺖ )م‪ (414 .‬ﮐﻪ ﺑـﺎ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺻـّﻔﺎري و ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑﻮده و ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر او ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ دارﯾﻢ‬
‫اﯾﻨﻬﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯿﺘﻮان ﮐﺮد‪ :‬ﻧﺎﻣﻪﯾﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاب اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺻـّﻔﺎري در ﺑﺎب »اﻧﻘﺴﺎم ﺧﻂ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ذي ﻧﻬﺎﯾﮥ ﺑﻨﺼـﻔﯿﻦ« ﺑﺎو‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬و رﺳﺎﻟﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻈﯿﻒ ﺑﻦ ﯾﻤﻦ »ﻓﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﺜﻠﺚ ﺣﺎدي اﻟﺰواﯾﺎ ﻣﻦ ﺧﻄﯿﻦ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯿﻦ ﻣﺨﺘﻠﻔﯿﻦ« ﻧﻮﺷﺖ و رﺳﺎﻟﻪﯾﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﻌﻨﻮان »ﺧﻮاص اﻟﺸـﮑﻞ اﻟﻤﺠﺴﻢ اﻟﺤﺎدث ﻣﻦ ادارة اﻟﻘﻄﻊ اﻟﺰاﯾﺪ و اﻟﻤﮑﺎﻓﯽ« و رﺳﺎﻟﻪﯾﯽ در ﺣّﻞ ده ﻣﺴﺄﻟﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از رﯾﺎﺿﯿﻮن ﺷﯿﺮاز از‬
‫وي ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد و »ﮐﺘﺎب ﻓﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪Aldo Mieli :La Science arabe ,p .111:‬‬
‫)‪les Elemetns de geometrie-(2‬‬
‫)‪-(3‬‬
‫‪Fr. WoepcRe: l Algebre d Omar AlRhayyami, Paris, I 85 I‬‬
‫)‪ -(4‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ص ‪395‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﮥ اﻻﮐﺮ« و »رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﺧﺮاج اﻟﺨﻄﻮط ﻓﯽ اﻟﺪواﯾﺮ اﻟﻤﻮﺿﻮﻋﮥ ﻣﻦ اﻟﻨﻘﻂ اﻟﻤﻌﻄﺎة« و »ﺗﺤﺼﯿﻞ اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ اﻟﻬﻨﺪﺳﯿﮥ اﻟﻤﺤﺪودة« و »رﺳﺎﻟﮥ‬
‫ﻓﯽ اﻟﺠﻮاب ﻋﻦ اﻟﻤﺴﺎﺋـﻞ اﻟﺘﯽ ﺳـﺌﻞ ﻓﯽ ﺣـّﻞ اﻻﺷـﮑﺎل اﻟﻤـﺄﺧﻮذة ﻣﻦ ﮐﺘـﺎب اﻟﻤـﺄﺧﻮذات ﻻرﺷـﻤﯿﺪس« و »اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺸﺎﻫﯽ« ﮐﻪ آﻧﺮا ﺑﻨﺎم‬
‫ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤـﺪﺧﻞ در ﻧﺠﻮم ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺻـّﻔﺎري‪» ،‬ﺗﺤﺼـﯿﻞ اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ« راﺟﻊ ﺑﻘﻮاﻧﯿﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨّﺠﻢ در اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻗﻀﺎﯾـﺎي ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑـﺪان ﺣـﺎﺟﺖ دارد‪ .‬ﻣﻨﺘﺨﺐ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻮاﻟﯿـﺪ ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎر و اﻧﺘﺨﺎﺑﯿﺴﺖ از ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻮاﻟﯿـﺪ اﺑﻮ ﻣﻌﺸـﺮ‪،‬‬
‫زاﯾﺠﺎت اﻟﮑﻮاﮐﺐ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻻﺧﺘﯿﺎر‪ .‬ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﻦ ﮐﺘﺎب اﻻﻟﻮف ﮐﻪ از ﮐﺘﺎب اﻻﻟﻮف اﺑﻮ ﻣﻌﺸـﺮ ﺑﻠﺨﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﯽ اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺪﻻﺋﻞ ﻓﯽ اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫اﺑـﻮ اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺼﻮﻓﯽ اﻟﺮازي )‪ (376 -291‬ﻣﻌﻠّﻢ ﻋﻀـﺪ‪ -‬اﻟﺪوﻟﻪ »‪ «1‬و ﻣﺆﻟّـﻒ ﮐﺘـﺎب ﺻﻮر اﻟﮑﻮاﮐﺒﺴﺖ ﮐﻪ راﺟﻊ‬
‫ﺑﭽﻬﻞ و ﻫﺸﺖ ﺻﻮرت از ﺻﻮر ﻓﻠﮏ اﻟﺒﺮوج ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻌﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎﺳﻢ »اﻟﺼﻮر اﻟﺴـﻤﺎﺋﯿﮥ« و‬
‫»ﮐﻮاﮐﺐ اﻟﺜﺎﺑﺘﮥ« ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻬﻮر و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ آن ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ رﺳﺎﻟﻪﯾﯽ راﺟﻊ ﺑﺎﺻﻄﺮﻻب‪.‬‬
‫ﭘﺴـﺮ ﻫﻤﯿﻦ رﯾﺎﺿـﯽدان ﯾﻌﻨﯽ اﺑـﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺴـﯿﻦ اﻟﺼـﻮﻓﯽ ارﺟﻮزهﯾﯽ راﺟﻊ ﺑﮑﻮاﮐﺐ ﺛـﺎﺑﺘﻪ دارد ﮐﻪ آﻧﻬﻢ ﻣﺼّﻮر و ﻧﺴـﺨﯽ از آن‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑـﻮ اﻟﺤﺴـﻦ ﮐﻮﺷـﯿﺎر ﺑﻦ ﻟﺒـﺎن ﺑﺎﺷـﻬﺮي ﮔﯿﻠﯽ از اﺟﻠّﻪ رﯾﺎﺿـﯿﻮن و ﻣﻨّﺠﻤـﺎن ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و آﻏـﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺖ‪ .‬از آﺛـﺎر او ﮐﺘﺐ ذﯾﻞ‬
‫ﺑﺎﻗﯿﺴﺖ‪ :‬ﮐﺘﺎب اﻻﺻﻄﺮﻻب‪ -‬ﻋﯿﻮن اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ در ﻋﻠﻢ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪ -‬ﻣﺠﻤﻞ اﻻﺻﻮل »‪.«2‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﻘﻤﯽ از ﻣﻨّﺠﻤﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻮﯾﯽ )‪ (387 -366‬اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺐ او اﻟﻤﺪﺧﻞ اﻟﯽ اﺣﮑﺎم‬
‫اﻟﻨﺠﻮم در دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ رأي ﺣﺎج ﺧﻠﯿﻔﻪ در ‪ 357‬ﻫﺠﺮي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ »‪.«3‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺪول ص ‪304‬‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﺣﻮال او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﻮاﺷﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪203 -202‬‬
‫)‪ -(3‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ص ‪1642‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺴﺮﺧﺴـﯽ از ﻣﻨّﺠﻤﺎن و اّﻃﺒﺎء ﻗﺮن ﭼﻬﺎرﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 346‬درﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت او ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺪﺧﻞ اﻟﯽ‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﻨﺠﻮﻣﺴﺖ »‪.«1‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﻧﺴﻮي ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ رﯾﺎﺿـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ 420‬ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﻋﻠﻢ ﺣﺴﺎب ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ و‬
‫ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب را ﺑﻨﺎم »اﻟﻤﻐﻨﯽ ﻓﯽ اﻟﺤﺴﺎب اﻟﻬﻨـﺪي« ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ درآورده و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿـﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎب اﻻﺷﺒﺎع ﮐﻪ وﯾﺪﻣﻦ »‪ «2‬آﻧﺮا ﺑﺂﻟﻤﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺧﻮارزﻣﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋـﺎﻟﻢ رﯾﺎﺿـﯽ آﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺖ‪ .‬وﻻدت او ﺑﺴﺎل‬
‫‪ 362‬در ﺧﻮارزم اﺗﻔـﺎق اﻓﺘﺎد و ﺑﺴﺎل ‪ 440‬ﻫﺠﺮي در ﻏﺰﻧﻪ درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«3‬ﺗﺤﺼـﯿﻼت او در ﺧﻮارزم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و در ﺧﺪﻣﺖ‬
‫آل ﻋﺮاق ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد و ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ از اﺻـﻄﻨﺎع و ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺮاق رﯾﺎﺿـﯽدان ﺑﺰرگ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز‬
‫ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از آن ﭼﻨﺪي ﺑﺪرﺑﺎر ﺷﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس وﺷﻤﮕﯿﺮ رﻓﺘﻪ و ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ و اﻗﺒﺎل ﻓﺮاوان آن ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮐﺘﺎب اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ ﺧﻮد را ﺑﻨﺎم او در ﺳﺎل ‪ 391‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﻣـﺪﺗﯽ ﺗﻮﻗﻒ در ﮔﺮﮔـﺎن و ﻋﺮاق اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن دوﺑﺎره آﻫﻨﮓ ﺧﻮارزم ﮐﺮد و در ﺧـﺪﻣﺖ ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﺎن آل ﻣﺄﻣﻮن درآﻣـﺪ و در‬
‫دﺳـﺘﮕﺎه آﻧﺎن ﻣﺮﺗﺒﺖ ﺑﺰرگ و ﺣﺮﻣﺖ واﻓﺮ ﯾﺎﻓﺖ و ﭼﻨﺪان در ﺷﻬﺮ ﮔﺮﮔﺎﻧﺞ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ آن ﺳﺎﻣﺎن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ و اﺑﻮ رﯾﺤﺎن‬
‫را ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ ﺑﺮد و در دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻮد ﻧﮕﺎه داﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮ رﯾﺤﺎن از زﻧﺪﮔﯽ در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد و اوﻻد او اﺳـﺘﻔﺎده ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﺮد و آن ﺷﺮﮐﺖ در‬
‫ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻬﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﻬﺎي ﻣﻤﺘﺪ ﺑﺂن دﯾﺎر و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان آن ﺳﺎﻣﺎن و ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ژرف از زﺑﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ص ‪1642‬‬
‫)‪Wiedemann-(2‬‬
‫)‪ -(3‬ﯾـﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي وﻓـﺎت او را در ﺳـﺎل ‪ 403‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ )ج ‪ 17‬ص ‪ (186‬و در ﺟـﺎي دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳـﺎل ﻓﻮت ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﻮد زﻧﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ )ج ‪ 17‬ص ‪ (180‬و ﺧﻮد ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 427‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ )رﺳﺎﻟﮥ ﻟﻠﺒﯿﺮوﻧﯽ ﻓﯽ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ص ‪ (29‬و ﭼﻮن ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ درﯾﻦ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ او ‪ 65‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ وﻻدﺗﺶ ﺑﺴﺎل ‪ 362‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻧﺴـﮑﺮﯾﺖ و ﻋﻠﻮم و ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻫﻨـﺪوان ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑـﺎ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻫﻨـﺪﯾﺴﺖ ﮐﻪ او را در ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ذﯾﻘﯿﻤﺖ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨـﺪ و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب از زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴـﮑﺮﯾﺖ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﯾﺎوري ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺎ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﭼﻨﺪان ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻘﺎم ارﺟﻤﻨﺪ‬
‫آن ﻧـﺎﺑﻐﻪ ﺑﺰرگ ﻧﺒﻮد ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﻘـﻞ ﯾـﺎﻗﻮت ﺑـﺎ او در ﮐﻤـﺎل رأﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﯽ رﻓﺘـﺎر ﻣﯿﮑﺮد و او ﭼﻨـﺪ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد از‬
‫آﻧﺠﻤﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴـﻌﻮدي را ﺑﺎﺳﻢ آن ﺳـﻠﻄﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﺷﻬﺎب اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻣﻮدود ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد )‪ (440 -432‬ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﺑﻮ رﯾﺤﺎن‬
‫رﻓﺘـﺎر ﻣﻌﻘﻮﻟﯽ داﺷﺖ و اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﮐﺘـﺎب »اﻟﺪﺳـﺘﻮر« ﺧﻮد را ﺑﺎﺳﻢ او ﻧﻮﺷﺖ »‪ «1‬و ﻧﯿﺰ ﮐﺘـﺎب اﻟﺠﻤﺎﻫﺮ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓـﮥ اﻟﺠﻮاﻫﺮ ﺑﺎﺳﻢ ﻣﻮدود‬
‫ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آﺛـﺎر اوﺳﺖ‪ :‬اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ ﻻواﺋـﻞ ﺻـﻨﺎﻋﮥ اﻟﺘﻨﺠﯿﻢ ﮐﻪ در دو ﻧﺴـﺨﻪ ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳـﯽ در ﻋﻠﻢ ﺣﺴﺎب و ﻫﻨـﺪﺳﻪ و‬
‫ﻫﯿﺌﺖ و ﻧﺠﻮم ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮ رﯾﺤﺎن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را در ﺳﺎل ‪ 420‬ﺑﻨﺎم رﯾﺤﺎﻧﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﻮارزﻣﯽ ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﯿﺪ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﮥ ﮐﻪ آﻧﺮا‬
‫ﺑﻨـﺎم اﺑﻮ اﻟﻌﺒـﺎس ﻣﺮزﺑﺎن ﺑﻦ رﺳـﺘﻢ ﺑﻦ ﺷـﺮوﯾﻦ اﺳـﭙﻬﺒﺪ ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪ -‬اﻻﺳﺘﯿﻌﺎب ﻓﯽ ﺻـﻨﻌﮥ اﻻﺳـﻄﺮﻻب در ذﮐﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺳﻄﺮﻻب‪.‬‬
‫ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﭘﯿﺶ از ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﻵﺛـﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿـﮥ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧـﺎم آن در ﮐﺘﺎب اﺧﯿﺮ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ -‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺴـﻌﻮدي ﻓﯽ ﻟا ﻬﯿﺌـﮥ و‬
‫اﻟﻨﺠﻮم ﺷﺎﻣﻞ ﯾﺎزده ﺑﺎب ﮐﻪ ﻫﺮﺑﺎب ﺑﻔﺼﻮل ﻣﺘﻌﺪد ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﮑﻢ داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرﮔﯽ از ﻫﯿﺌﺖ و ﻧﺠﻮم دارد و در‬
‫آن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﻃﻼﻋـﺎت ﻗـﺪﻣﺎ اﺿﺎﻓـﺎت ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﮐﺘﺎب ﻣـﺬﮐﻮر را ﺑﺴـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪ -‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﺛـﺎر اﺑﻮ رﯾﺠـﺎن ﮐﺘـﺎب اﻵﺛـﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ اوﺳﺖ در ذﮐﺮ ﺗﻮارﯾـﺦ و اﻋﯿﺎد و اﯾﺎم ﻣﺸـﻬﻮره اﻣﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺧﺘﻼف ﺗﻘﻮﯾﻤﻬﺎ و‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﺠﻮﻣﯽ و ﻏﯿﺮه‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از اﻫّﻢ ﮐﺘﺐ اﺳﻼﻣﯽ و از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻨﺎد ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﺆﻟّﻔﺎن اﺳﻼﻣﯿﺴﺖ‪ -‬دﯾﮕﺮ »ﮐﺘﺎب ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ‬
‫ﻣﻦ ﻣﻘﻮﻟﮥ ﻣﻘﺒﻮﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﻌﻘﻞ او ﻣﺮذوﻟﮥ« ﮐﻪ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن آﻧﺮا در ذﮐﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ و آراء ﻫﻨﺪوان در ﺑﺎب ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﻧﺠﻮم و ﻫﯿﺌﺖ و ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫و ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﻨﯽ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺮاي اﺑﻮ رﯾﺤﺎن در ﺳـﻔﺮﻫﺎي ﻫﻨـﺪ و ﻣﻌﺎﺷـﺮت و ﻣﺠﺎﻟﺴﺖ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎي آن دﯾﺎر و ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﮐﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻨـﺪوان ﺣﺘﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﯿـﺪ )‪ -‬وﯾـﺪ‪ -‬ودا( و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» -‬ﮐﺘﺎب اﻻﺳـﺘﺨﺮاج اﻻوﺗﺎر ﻓﯽ اﻟﺪاﺋﺮة« و »ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﺘﺴﻄﯿﺢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 17‬ص ‪185 -184‬‬
‫و ﺗﺒﻄﯿـﺢ اﻟﮑﻮر« در ﻣﺴﺎﺋﻞ رﯾﺎﺿـﯿﺴﺖ‪» -‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻤﺎﻫﺮ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓـﮥ اﻟﺠﻮاﻫﺮ« از ﮐﺘﺐ ذﯾﻘﯿﻤﺖ ﻗـﺪﯾﻢ در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺠﻮاﻫﺮ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ و اوزان ﻣﺨﺼﻮص ﻣﻮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن درﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺤـﺪي دﻗﯿﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﯾﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪاﻧﻬﺎﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﺻﻮرﺗﯽ از ﻣﺆﻟّﻔﺎت ﺧﻮد را ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 427‬ﮐﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﺷـﺼﺖ و ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﺳﺎل زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ او ﺑﻮده داده و آن ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮑﺼﺪ و‬
‫ﺳﯿﺰده ﮐﺘـﺎﺑﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺐ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺒﯿﻞ ﻫﯿﺌﺖ و ﻃّﺐ و ﺣﮑﻤﺖ و ﺣﺴﺎب و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ و ﻋﻤﻞ آﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ازﻣﻨﻪ‬
‫و اوﻗﺎت‪ ،‬آﺛﺎر اﻟﻌﻠﻮﯾﮥ‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪ ،‬اﺳﻤﺎر و اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و داروﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻋﻘﺎﯾﺪﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ از اﻓﺮادﯾﺴﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎي ﻗـﺪﯾﻢ ﮐﻤﺘﺮ ﻧﻈﯿﺮ دارﻧﺪ و او را ﺑﺤّﻖ ﻣﯿﺘﻮان در ردﯾﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي و اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ‬
‫ﻓﺎراﺑﯽ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ ﻗﺮار داد‪ .‬روش او در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺤـﺪي دﻗﯿﻖ و اﻗﻮال وي ﺗﺎ ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ ﻣﻮﺛﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه ارزش ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد را‬
‫از دﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮد دﻗﯿﻖ اﻟﻨﻈﺮ دﻗﺖ و اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑﻮاﻗﻊ ﻣﺪﯾﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ اّﻣﺎ او در ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﭘﯿﺮو‬
‫روش ﻣﺘﻌﺎرف ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ آن روش ﮐﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﮐﻨﺪي و ﻓﺎراﺑﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﮑﯿﻢ و ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌﻘﺎﺋﺪ ﺧﺎص‬
‫و روش ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺷـﮑﻮك و اﯾﺮادات ﺧﻮد ﺑﺮ ارﺳـﻄﻮ ﻣﻤﺘﺎزﺳﺖ‪ .‬ﻓﮑﺮ دﻗﯿﻖ رﯾﺎﺿـﯽ او در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﻓﺎرغ از ﺷﮑﻮك و‬
‫اوﻫـﺎم و ﺑﻌﺒـﺎرت دﯾﮕﺮ ﺣﻘـﺎﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺻﻮل رﯾﺎﺿـﯽ ﻣﺴـّﻠﻢ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑـﻞ اﻧﮑـﺎر ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻤﻄـﺎﻟﻌﻪ روش ارﺳـﻄﻮ و ﭘﯿﺮوان او ﯾﺎ دﯾﮕﺮ ﺣﮑﻤﺎي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮد و ﺑﻌﻘﺎﯾـﺪ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻠﻞ ﻫﻢ ﺗﻮّﺟﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬وي از آﺛﺎر ﻓﻠﺴـﻔﯽ‬
‫ﻫﻨـﺪوان ﮐﺘـﺒﯽ ﺑﺘـﺎزي درآورده ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﮐﺘـﺎب ﺷﺎﻣـﻞ« در ﺑـﺎب ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺤﺴﻮس و ﻣﻌﻘﻮل و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ در ﮐﻠﯿـﺎت ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ داﺷﺖ و در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ذﮐﺮ ﻓﻬﺮﺳﺖ آﺛﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ و آﺛﺎر ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷـّﻤﻪﯾﯽ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮﯾﺶ را در‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪La Science arabe Leiden I 939 ,p .101:‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ رﺳﺎﻟﮥ ﻟﻠﺒﯿﺮوﻧﯽ ﻓﯽ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎء اﻟﺮازي ص ‪43 -29‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﮐﺮده و اﯾﺮاداﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻮاﺑﻬـﺎي آن ﺳﺆاﻻـت وارد داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﻧﺘـﺎﯾﺠﯽ از ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ او را ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫـﺪ و ﻣﺎ ﺑﻌﺪ‬
‫درﯾﻦ ﺑﺎب ﺳـﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬از ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﺗﻮّﺟﻪ او ﺑﺂﺛﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت او در‬
‫ﮐﺘﺐ ﻣـﺎﻧﻮﯾﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻘﺎﯾـﺪ آﻧـﺎﻧﺴﺖ وﻟﯽ اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﺑﻌـﺪ از ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺐ ﻣـﺎﻧﯽ از ﻗﺒﻮل آراء او اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾـﺪ »‪ .«1‬وي‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻣﺎﻧﻮﯾﻪ ﺑﻨﻈﺮﻫﺎي ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮق ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎري و ﻫﻨﺪوان و ﺻﺎﺑﺌﯿﻦ ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﺮده و آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻣﺪاﻗﻪ‬
‫درآورده اﺳـﺖ و ﮔﺬﺷـﺘﻪ ازﯾﻦ ﺑـﺎ ﻋﻠﻤـﺎي ﻓﺮق ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻫﻢ ﻣـﺬاﮐﺮات و ﻣﺒﺎﺣﺜـﺎﺗﯽ داﺷـﺘﻪ و ازﯾﻦ ﺗﻼﺷـﻬﺎي ذﻫﻨﯽ اﻃﻼﻋـﺎت ﻋﻤﯿـﻖ و‬
‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﯾﯽ از اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻓﺮق و ادﯾﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي وي ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ذﯾﻘﯿﻤﺖ او دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬در ﻣﺒﺎﺣﺜﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ‬
‫ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﻋﻤﻖ اﻃﻼﻋﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ اﺳـﺘﺎد و ﻋﺪم ﺗﻮﻗﻒ او در ﺑﺮاﺑﺮ روش ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﻣﻌﻤﻮل زﻣﺎن ﺑﻨﯿﮑﯽ آﺷـﮑﺎرﺳﺖ‪ .‬درﯾﻦ ﺳﺆاﻟﻬﺎي اﺑﻮ‬
‫رﯾﺤـﺎن و ﺟﻮاﺑﻬـﺎي اﺑﻮ ﻋﻠﯽ و اﯾﺮادات اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﺑﺮ آﻧﻬـﺎ ﮐﻪ ﻧﺴـﺦ ﻣﺘﻌـﺪد ﺑﺼﻮرت رﺳـﺎﻟﻪ ﺧـﺎص از آن در دﺳﺖ دارﯾﻢ‪ ،‬اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ده اﯾﺮاد ﺑﺮ ارﺳﻄﻮ وارد داﻧﺴﺖ و آن اﯾﺮادات را ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺳﺆال ﺑﺮاي اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ارﺳـﻄﻮ ﺑﺪﻟﯿﻞ آﻧﮑﻪ ﻓﻠﮏ ﻧﻪ از ﻣﺮﮐﺰ ﺣﺮﮐﺘﯽ دارد و ﻧﻪ ﺑﺴﻮي ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬آﻧﺮا ﻧﻪ ﺧﻔﯿﻒ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺛﻘﯿﻞ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﺧّﻔﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺛﻘﻞ ﻓﻠﮏ دور از اﻣﮑﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ اﻣﮑﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ آن ﺑﺎﻟﺬات و ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺴﺘﺪﯾﺮ آن ﺑﺎﻟﻘﺴﺮ و ﺑﺎﻟﻌﺮض‪.‬‬
‫‪ -2‬ﭼﺮا ارﺳـﻄﻮ ﺳـﺨﻦ ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن را در ﺑـﺎب ﻓﻠـﮏ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮ آن اﻋﺘﻤـﺎد روا داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در ﺑﻄﻼن ﻋﻘﺎﺋـﺪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ -3‬ارﺳـﻄﻮ ﺑﺸـﺶ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در ﻣﮑّﻌﺐ ﺑﯿﺶ از ﺷـﺶ ﺟﻬﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و ﺑﺎز ﭼﺮا ﺷـﺶ ﺟﻬﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮﺟﺴﻢ ﺗﺼّﻮر ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ در ﮐﺮه ﺳﻄﺢ واﺣﺪي ﻫﺴﺖ و ﺳﻄﺢ واﺣﺪ ﺟﻬﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﭼﺮا ارﺳﻄﻮ ﺟﺰء ﻻﯾﺘﺠّﺰا را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده و ﺟﺴﻢ را ﻣﺘﺼﻞ واﺣﺪ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﻟﮥ ﻟﻠﺒﯿﺮوﻧﯽ ص ‪4 -3‬‬
‫و اﮔﺮﭼﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﺠﺰء ﻻ ﯾﺘﺠّﺰا ﺧﻮد ﺧﺎﻟﯽ از ﻧﻘﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﺣﮑﻤﺎ )ﻣﺮاد ﻣّﺸﺎﺋﯿﻦ اﺳﺖ( از آن ﻓﻀﯿﺢﺗﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺑـﺎ آﻧﮑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺣﮑﻤـﺎ وﺟﻮد ﻋـﺎﻟﻤﯽ را ﻏﯿﺮ از ﻋـﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮس ﻣﺎ ﻣﻤﮑﻦ داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﭼﺮا ارﺳـﻄﻮ آﻧﺮا رد ﮐﺮده و ﺟﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﺤﺴﻮس وﺟﻮد ﻋـﺎﻟﻤﯽ دﯾﮕﺮ را ﻣﻤﺘﻨﻊ ﺷـﻤﺮده اﺳﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﻃﻼع ﻣﺎ ﺑﺮ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻮاس اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ دﻟﯿﻞ آن‬
‫ﻧﻤﯿﺸﻮد ﮐﻪ وﺟﻮد ﻫﺮﻋﺎﻟﻤﯽ را ﻏﯿﺮ از ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮس ﺧﻮد اﻧﮑﺎر ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -6‬ارﺳﻄﻮ ﮔﻮﯾﺪ ﺑﯿﻀﯽ و ﻋﺪﺳﯽ در ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺴﺘﺪﯾﺮ ﺑﺨﻼء ﺣﺎﺟﺖ دارﻧﺪ و ﮐﺮه ﺣﺎﺟﺘﯽ ﺑﺨﻼء ﻧﺪارد و اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﻄﻖ )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ارﺳﻄﻮ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺒﯿﻀﯽ و ﻋﺪﺳﯽ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -7‬ارﺳـﻄﻮ ﯾﻤﯿﻦ )راﺳﺖ( را ﻣﺒـﺪاء ﺣﺮﮐﺖ و ﻣﺒـﺪاء ﺣﺮﮐﺖ ﮐـﻮاﮐﺐ را ﻣﺸـﺮق ﻣﻌﻠـﻮم ﮐﺮده اﺳﺖ از آﻧﺠﻬﺖ ﮐﻪ ﯾﻤﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑـﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺮق دﭼﺎر ﺑﺮﻫﺎن دوري ﻣﯿﺸﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -8‬ارﺳـﻄﻮ ﺷـﮑﻞ ﮐﺮه ﻫﻮا و ﮐﺮه اﺛﯿﺮ را ﮐﺮوي ﻣﯿﺪاﻧـﺪ و ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮارﺗﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯿﮑﻨـﺪ و ﻣﺎ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺳـﺮﯾﻌﺘﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﺣﺮارت ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻨـﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﺣﺮارت ﮐﻤﺘﺮﺳﺖ و اﯾﻨﺮا ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺳـﺮﯾﻌﺘﺮﯾﻦ ﺣﺮﮐﺎت در ﺟﺴﻢ ﻓﻠﮏ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ داﯾﺮه ﻣﻌـّﺪل اﻟﻨﻬـﺎر و ﺑﻄﯽءﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﺿـﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ دو ﻗﻄﺐ ﺑﺎﺷـﺪ ﭘﺲ ﺑﺎﯾـﺪ ﻏﻠﻈﺖ و ﺣﺮارت ﻣﺘﮑّﻮن از ﻫﻮا در‬
‫اﻃﺮاف داﯾﺮه ﻣﻌّﺪل اﻟﻨﻬﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻘﻄﺒﯿﻦ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻤﺘﺮ ﮔﺮدد و ﻋﻨﺼﺮ ﻧﺎري ﺿﻌﯿﻔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -9‬اﮔﺮ ﺣﺮارت از ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻄﺮف ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺘﺼﺎﻋـﺪ ﻣﯿﺸﻮد ﭘﺲ ﭼﺮا ﺣﺮارت از ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﺷـﻌﺎﻋﺎت آن ﺑﻤﺎ ﻣﯿﺮﺳﺪ ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﺤﯿﻂ ﺑﻄﺮف‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﻣﯿﺂﯾﺪ؟ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﻌﺎﻋﺎت ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺟﺴﺎﻣﻨﺪ ﯾﺎ اﻋﺮاض ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آﻧﻬﺎ؟‬
‫‪ -10‬ﭼﺮا اﻧﻘﻼـب و اﺳـﺘﺤﺎﻟﻪ از ﺑﻌﺾ اﺷـﯿﺎء و ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﺑﺒﻌﺾ دﯾﮕﺮ دﺳﺖ ﻣﯿﺪﻫـﺪ‪ ،‬آﯾـﺎ اﻧﻘﻼـب و اﺳـﺘﺤﺎﻟﻪ ﺑﺮ ﺳﺒﯿـﻞ ﻣﺠـﺎورت ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ از راه ﺗﺪاﺧﻞ در ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ؟‬
‫اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﻋﻼوهﺑﺮﯾﻦ ده ﺳﺆال ﻫﺸﺖ ﺳﺆال دﯾﮕﺮ ﮐﺮد در‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻋﻠﺖ ﺳﺮﯾﺎن ﺣﺮارت در آب‬
‫‪ (2‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺮﮐﺎت ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺑﻌﻪ ﺑﻄﺮف ﻣﺮﮐﺰ ﯾﺎ ﺑﻄﺮف ﻣﺤﯿﻂ‬
‫‪ (3‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ادراك ﺑﺎﺻﺮه‬
‫‪ (4‬ﻋﻠّﺖ ﻣﺴﮑﻮن ﺑﻮدن رﺑﻊ ﺷﻤﺎﻟﯽ زﻣﯿﻦ و ﻧﺎﻣﺴﮑﻮن ﺑﻮدن ﺳﻪ رﺑﻊ دﯾﮕﺮ‬
‫‪ (5‬ﺟﻬﺎت ﺳﻄﻮح و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﻤﺎس آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫‪ (6‬وﺟﻮد ﯾﺎ ﻋﺪم ﺧﻼء‬
‫‪ (7‬ﺷﮑﺴﺘﻦ اﺷﯿﺎء در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺮارت و ﺑﺮودت ﺷﺪﯾﺪ‬
‫‪ (8‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪن ﯾﺦ ﺑﺮ روي آب‬
‫ﺗﻤـﺎم اﯾﻦ ﺳﺆاﻻـت اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﻧﻤﻮدار دﻗﺖ ذﻫﻦ ﻋﻠﻤﯽ او و ﻧﺸـﺎﻧﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﺒﻮدن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﮑﺎر ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﻏﺎﻟﺐ‬
‫آﺛﺎر او ﺑﻨﯿﮑﯽ ﻻﯾﺤﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ در ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت ﺟﻮاﺑﻬﺎﯾﯽ ﻧﮕﺎﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺳـﺨﻨﺎن ارﺳـﻄﻮ ﺑﻮد ﻧﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﯽﺟﻮﯾﯽ در ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻣﻮر‪ .‬ﭼﻮن‬
‫اﯾﻦ ﺟﻮاﺑﻬﺎ در ﻧﻈﺮ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨـﺪه ﻧﺒﻮد اﻋﺘﺮاﺿﺎﺗﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺎﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ارزش اﯾﻦ اﻋﺘﺮاﺿﺎت در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺘﻮان‬
‫از روي آﻧﻬﺎ ﺑﺒﻌﻀـﯽ از ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺧﺎص اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﭘﯽﺑﺮد ﻣﺜﻼ او ﺑﺮﺧﻼف ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ از ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﻣﺤﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﺎﺻـﯽ دارﻧـﺪ و ﯾﺎ ﻋﻘﯿﺪه ﻧﺪارد ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻣﺒﺪاء ﺣﺮﮐﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ارﺳـﻄﻮ ﮔﻔﺘﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ و ﺑﺎﻟﻨﺘﯿﺠﻪ ﻣﺒﺪاء ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮات‬
‫از ﻣﺸـﺮق اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮ او راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﻮر ﺑﺎ ارﺳﻄﻮ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺮق دارد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ آﻧﺮا ﮐﻤﺎل ﺟﺴﻢ ﺷﻔﺎف و از ﺟﻤﻠﻪ ﻟﻮازم‬
‫و ذاﺗﯿﺎت آن ﻣﯿﺪاﻧﺪ و اﺑﻮ رﯾﺤﺎن آﻧﺮا ﺟﺴﻢ ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ ﮐﻪ ﻧﺎم او را در ﺷـﻤﺎر ﺣﮑﻤﺎي ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ آوردهاﯾﻢ در ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿـﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﺣﮑﻤﯽ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت‬
‫ﻣﺘﻌـﺪد دارد و درﯾﻦ ﻓﻦ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺷـﺎﮔﺮد او اﺑﻮ ﻋﺒﯿـﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ ﺗـﺎزه و ﻣﺴـﺎﺋﻠﯽ ﻧﻮ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺮ ﻫﺮﯾﮏ از اﺧﺘﺼﺎرات‬
‫اﻗﻠﯿﺪس و ارﺛﻤﺎﻃﯿﻘﯽ )ﺣﺴﺎب( و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺷﻔﺎ ﮔﻨﺠﺎﻧﯿﺪه زﯾﺎداﺗﯽ آورده اﺳﺖ و در اﻟﻤﺠﺴﻄﯽ ده ﺷﮑﻞ در اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ‬
‫اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮده و در ﻋﻠﻢ ﻫﯿﺌﺖ در آﺧﺮ اﻟﻤﺠﺴـﻄﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازو دﯾـﺪه ﻧﺸـﺪه ﺑﻮد ذﮐﺮ ﮐﺮده و در ارﺛﻤﺎﻃﯿﻘﯽ ﺧﻮاﺻـﯽ ﻧﯿﮑﻮ و در‬
‫ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‬
‫اﺻﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن از آن ﻏﻔﻠﺖ ورزﯾـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬـﺎت ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر او را در اﺑﻮاب ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿـﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﻫﻤﺎن‬
‫داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﻟﺸﻔﺎ )ﺟﺰء ﺳﻮم ﺷﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫اﻻرﺛﻤﺎﻃﯿﻘﯽ‪ -‬ﻋﻠﻢ اﻟﻤﻮﺳـﯿﻘﯽ‪ -‬ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﮥ( ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل اﺑﻮ ﻋﻠﯽ را رﺳﺎﻻت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪﯾﯽ ﻫﻢ در اﺻﻮل و ﻓﺮوع ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿﯽ ﻫﺴﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬اﻟﺰاوﯾﮥ ﯾﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺒﺎدئ اﻟﻬﻨﺪﺳﮥ‪ -‬رؤﯾﮥ اﻟﮑﻮاﮐﺐ ﺑﺎﻟﻠﯿﻞ ﻻ ﺑﺎﻟﻨﻬﺎر‪ -‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﻤﻮﺳـﯿﻘﯽ‪ -‬اﻟﻔﻠﮏ و اﻟﻤﻨﺎزل ﯾﺎ اﻟﻤﺨﺘﺼـﺮ ﻓﯽ ﻋﻠﻢ‬
‫اﻟﻬﯿﺌﮥ‪ -‬ﻓﯽ ﺳﺒﺐ ﻗﯿﺎم اﻻرض ﻓﯽ وﺳﻂ اﻟﺴﻤﺎء‪ -‬اﺑﻄﺎل اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم‪ -‬ﻓﯽ اﺑﻌﺎد اﻟﻈﺎﻫﺮة ﻟﻼﺟﺮام اﻟﺴﻤﺎوﯾﮥ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻃﺐ‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﺼﻮل ﭘﯿﺸـﯿﻦ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد ﻋﻠﻢ ﻃﺐ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻬﻤﺖ ﭘﺰﺷـﮑﺎن ﮔﻨـﺪﯾﺸﺎﭘﻮر و ﺳـﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ و‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت دﺳـﺘﻪﯾﯽ از ﻃﺒﯿﺒﺎن ﮐﻪ از زﺑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﻃﻼع داﺷـﺘﻨﺪ و ﯾﺎ ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻘﻮﻟﻪ از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺴـﺮﯾﺎﻧﯽ را ﺑﻌﺮﺑﯽ درﻣﯿﺂوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻨﻘﻞ ﮐﺘﺐ ﻃﺒﯿﺒﺎن ﻣﺸﻬﻮر دﻧﯿﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻘﺮاط و روﻓﻮس »‪ «1‬و ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس و اورﯾﺒﺎﺳﯿﻮس »‪ «2‬و ﺟﺰ آﻧﺎن‪ ،‬و‬
‫ﺷﺮوح و ﺟﻮاﻣﻊ آﻧﻬﺎ ﺑﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑـﺪﺳﺖ آﻧﺎن ﺻﺪﻫﺎ ﮐﺘﺎب و رﺳﺎﻟﻪ و ﮐّﻨﺎش از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺳـﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ درآﻣﺪ و اﺳﺎس‬
‫ﮐﺎر ﭘﺰﺷـﮑﺎن ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺛﺎر ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﺒﯿﺒﺎن ﻫﻨﺪي از ﺗﺠﺎرب ﭘﺰﺷﮑﺎن آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ »‪ ،«3‬از ﻣﺪرﺳﻪ ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر ﻫﻢ )ﮐﻪ ﺧﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ در ﭘﺰﺷـﮑﯽ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻬﺎي ﺑﺴـﯿﺎر ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده و ﺣﺘﯽ در‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد از ﻣﺮاﮐﺰ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﭘﯿﺶ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد( ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻃﺒﻌﺎ اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اّﻃﺒﺎء ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آل ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع‬
‫و آل ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ و ﻏﯿﺮه ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺘﺐ ﺑﺴﯿﺎر از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و اﯾﺮاﻧﯽ و ﻫﻨﺪي ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ و ﻃﺐ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳﺘﻮار ﻧﻬﺎده‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺴﺮﻋﺖ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‪ .‬ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺪوﯾﻦ در ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب دﯾﺪهاﯾﻢ از ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي آﻏﺎز ﺷﺪ و در ﻗﺮن ﺳﻮم‬
‫______________________________‬
‫)‪ Rufus d'Ephese-(1‬ﻃﺒﯿﺐ ﻣﺸﻬﻮر اواﺧﺮ ﻗﺮن اول و اواﯾﻞ ﻗﺮن دوم ﻣﯿﻼدي‬
‫)‪ Oribasios-(2‬ﻃﺒﯿﺐ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﻼدي‬
‫)‪ -(3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ ص ‪ 342‬و ‪ 378‬و ‪421‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻃﺐ ﻋﺮﺑﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮدوس اﻟﺤﮑﻤﮥ ﺑﺪﺳﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑّﻦ اﻟﻄﺒﺮي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﻃﺒـﺎء ﺟﻬـﺎن ﮐﻪ او را ﺑﺤﻖ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﺟـﺎﻟﯿﻨﻮس داﻧﺴـﺘﻪ و »ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس اﻟﻌﺮب«‬
‫ﻟﻘﺐ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي ﮐﻪ ﺷـﺮح اﺣﻮال و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻓﻠﺴـﻔﯽ او را ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﺷـﺮوع ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﻣﻬّﻢ ﻃّﺒﯽ‬
‫ﺧـﻮد ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎت ﻃـّﺒﯽ او ﻣﺘﻌـﺪد و ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺑـﻮ رﯾﺤـﺎن از ﮐﺘﺐ او ذﮐﺮ ﮐﺮده ﻣﺘﺠـﺎوز از ﭘﻨﺠـﺎه و ﺷـﺶ ﮐﺘـﺎب ﺑﺰرگ و‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻃّﺒﯽ او ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺎوي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺒﻌﺪ ﻫﻤﻮاره از اّﻣﻬﺎت ﮐﺘﺐ ﻃﺐ ﺷـﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﮑﻢ‬
‫داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻔـّﺼ ﻠﯽ از ﻋﻠﻢ ﻃﺐ دارد و ﺑﺴـﺒﺐ ﺗﻔﺼـﯿﻞ ﺑﺴﯿﺎر از ﺗﻤﺎم اﺟﺰاء آنﮐﻪ ﺑﺴﯽ ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ ﻧﺴﺨﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﻧﭽﻪ از ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ آن در دﺳﺖ اﺳﺖ در ﺣـﺪود ﻧﺼﻒ آن ﮐﺘـﺎﺑﺴﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﺟﺰاء ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه ﺑﻪ ﻻﺗﯿﻦ ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ‬
‫‪ 25‬ﻣﯿﺮﺳﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺷﺎﮔﺮدان رازي ﺑﻌﺪ ازو ﺑﺪﺳـﺘﻮر اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ از روي ﯾﺎدداﺷـﺘﻬﺎي اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﻣﺮﺗّﺐ و از ﻣﺴﻮده ﺧﺎرج ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻔﺼـﯿﻞ و اﺷـﺘﻤﺎل ﺑﺮ اﻧﻮاع ﺷـﻌﺐ و ﻓﻨﻮن ﻋﻠﻢ ﻃﺐ و درﺑﺮداﺷـﺘﻦ ﮐﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻋﻬﺪ ﻣﺆﻟّﻒ آن‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ رازي ﺑﺴﯿﺎري از ﺗﺠﺎرب ﺷﺨﺼﯽ و ﯾﺎدداﺷﺘﻬﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﻣﺪت ﻋﻤﻞ و ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ آورده‬
‫ﺑﻮد در آن ﮔﻨﺠﺎﻧـﺪه و ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺧﺎﺻـﯽ ﺑـﺂن ﺑﺨﺸـﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺻـﻔﺖ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ در ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺐ ﻃّﺒﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺆﻟّﻔﺎن اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻠﮑﻪ در‬
‫دﯾﮕﺮ آﺛـﺎر رازي ﻫﻢ ﮐﻤﺘﺮ دﯾـﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎﺋﯿﺎن راﺟﻊ ﺑﺎﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ و ﻓﺮﺻﺖ ذﮐﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫درﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺴﺖ »‪.«1‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﮐﺘﺐ ﻣﺸـﻬﻮر رازي در ﻃﺐ ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﻨﺼﻮري ﯾـﺎ اﻟﻄﺐ اﻟﻤﻨﺼﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺣﺎﮐﻢ ري ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﺷـﺪه و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﮑﺘـﺎب اﻟﺤـﺎوي ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﻣﺨﺘﺼـﺮ وﻟﯽ ﺟﺰء ﮐﺘﺐ ﻣﻬّﻢ ﻃﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗـﺪﯾﻢ اﻻﯾﺎم ﻫﻤﻮاره ﻃﺮف ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب در ده ﺟﺰء‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ La Science arabe p .91 -92:‬و ﺑﻪ‪E. Browne: La Medecine arabe, trad, francaise :‬‬
‫‪ par Renaud p. 54- 59‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪345 :‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه و در ﻗﺮون وﺳـﻄﯽ ﭼﻨﺪﺑﺎر ﺑﺰﺑﺎن ﻻﺗﯿﻦ درآﻣﺪه و ﺑﻌﺪ ﺑﺪﻓﻌﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻏﯿﺮ ازﯾﻦ ﭼﻨﺪﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻮﭼﮏ او‬
‫ﻫﻢ در ﻗﺮون وﺳـﻄﯽ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻻﺗﯿﻨﯽ ﺑﺂن زﺑﺎن درآﻣﺪه و ﺑﻌﺪ از اﺧﺘﺮاع ﭼﺎپ ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺮوف دﯾﮕﺮ رازي‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﺸﮑﻮك اوﺳﺖ ﮐﻪ در آن اﯾﺮاداﻧﯽ ﺑﺮ ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس وارد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀـﺮه اﻟﻄﺒﯿﺐ ﮐﻪ ﺑﻘﻮل اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻـﯿﺒﻌﻪ ﺑﻪ »ﻃّﺐ اﻟﻔﻘﺮاء« ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا درﯾﻦ ﮐﺘﺎب دﺳـﺘﻮرﻫﺎي ﺳـﻬﻞ‬
‫اﻟﻮﺻﻮﻟﯽ ﺑﺮاي ﻋﻼﺟﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯽﺣﺎﺟﺖ ﺑﻄﺒﯿﺐ ﻣﯿﺘﻮان از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬دﯾﮕﺮ از ﮐﺘﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮّﺟﻪ رازي ﮐﺘﺎب »ﺑﺮء اﻟﺴﺎﻋﮥ« اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻀّﻤﻦ ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت ﺳﺮﯾﻊ ﺑﺮاي اﻣﺮاض اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ اﻟﻔﺎﺧﺮ ﻓﯽ اﻟﻄّﺐ و دﯾﮕﺮ دﻓﻊ ﻣﻀﺎر‪ -‬اﻻﻏﺬﯾﮥ و دﯾﮕﺮ اﻟﻤﺪﺧﻞ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ ،‬و اﻟﻔﺼﻮل ﻓﯽ‬
‫اﻟﻄّﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺷﺪ ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎي رازي ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از اﺟّﻠـﻪ اّﻃﺒـﺎء ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم اﺑـﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﻄـﺒﺮي ﻃـﺒﯿﺐ رﮐﻦ اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﺘـﺎب ﻣﺸـﻬﻮرش ﺑﻨـﺎم‬
‫»اﻟﻤﻌﺎﻟﺠـﮥ اﻟﺒﻘﺮاﻃﯿـﮥ« ﻧﺴـﺨﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب در ده ﺟﺰء و ﺣـﺎوي ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت اﻧﻮاع اﻣﺮاض در اﻋﻀﺎء ﻣﺨﺘﻠﻒ آدﻣﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺤﺚ در اﻣﺮاض و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻋﻼج آﻧﻬﺎ ﺑﺘﺸـﺮﯾﺢ اﻋﻀﺎء ﻫﻢ در آن ﺗﻮّﺟﻪ ﺷـﺪه و اﯾﻦ رﺳﻢ در ﺟﻤﯿﻊ ﮐﺘﺐ ﺑﺰرگ ﻃّﺒﯽ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺻﻼ ﺑﻔﺎرﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻌﺮﺑﯽ ﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ »‪.«2‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻧﻮح اﻟﻘﻤﺮي اﻟﺒﺨـﺎري از اّﻃﺒـﺎء ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻌﺮوف اواﺋـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻮده اﺳﺖ »‪ «3‬ﮐﻪ ﺷـﯿﺨﻮﺧﺖ او ﻣﺼﺎدف ﺑﻮد ﺑﺎ‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ و ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﭼﻨﺪي در ﺧﺪﻣﺖ او ﻋﻠﻤﺎ و ﻋﻤﻼ ﺑﺘﻌّﻠﻢ ﻋﻠﻢ ﻃّﺐ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ »‪ .«4‬ازو ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم ﻏﻨﯽ و ﻣﻨﯽ‬
‫در ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ )ﻣﻘﺎﻟﻪ اول‪ :‬ﻓﯽ اﻣﺮاض اﻟﺤﺎدﺛﮥ ﻣﻦ اﻟﻔﺮق اﻟﯽ اﻟﻘﺪم‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ دوم‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬راﺟﻊ ﺑﺎﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺷـﮑﻮك رازي ﺑﺮ ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي ﺑـﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ص ‪-43‬‬
‫‪45‬‬
‫)‪La Science arabe ,p .120-(2‬‬
‫)‪ -(3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 1‬ص ‪327‬‬
‫)‪ -(4‬ﻧﺎﻣﻪ داﻧﺸﻮران ج ‪ 1‬ص ‪ 55‬و ‪381‬‬
‫ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻞ اﻟﻈﺎﻫﺮة‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻮم‪ :‬ﻓﯽ اﻟﺤّﻤﯿﺎت(‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻃﺒﯿﺐ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﻌﺪ از رازي ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺠﻮﺳﯽ اﻫﻮازي ﻃﺒﯿﺐ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺷﺎﮔﺮد ﭘﺰﺷﮏ ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ اﺑﻮ‬
‫ﻣﺎﻫﺮ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺳّﯿﺎر ﻗﻤﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎت او در ﺳﺎل ‪ 384‬ﺑﻮده و ﭼﻮن ﺑﺮ دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ ﺑﻮد او را ﻣﺠﻮﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر‬
‫او ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺼـﻨﺎﻋﮥ ﻓﯽ اﻟﻄّﺐ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻟﻄّﺐ اﻟﻤﻠﮑﯽ و ﮐّﻨﺎش ﻋﻀـﺪي ﻧﺴـﺦ ﺑﺴـﯿﺎر در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﭼﻨـﺪﺑﺎر ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪه‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ دارد ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم اﺑﻮاب ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه و ﭘﯿﺶ از ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻓّﻦ ﻃﺐ ﺷـﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪ و ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﻗﺎﻧﻮن ﻫﻢ ﻫﻤﻮاره ﺟﺰو ﮐﺘﺐ ﻣﻬّﻢ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و اﺳـﺘﻔﺎده اﻫﻞ ﻓّﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻼﺗﯿﻨﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و آن ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﭼﻨﺪﺑﺎر ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺳـﻬﻞ ﻋﯿﺴـﯽ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﻤﺴـﯿﺤﯽ اﻟﺠﺮﺟـﺎﻧﯽ ﻃﺒﯿﺐ ﺑﺰرگ ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻘﻮﻟﯽ ﯾﮑﯽ از اﺳـﺘﺎدان او در ﻃّﺐ ﺑﻮده و در‬
‫درﺑـﺎر آل ﻣـﺄﻣﻮن در ﺧﻮارزم زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮده اﺳﺖ ﺗـﺎ در ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ 403‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﻤﺮاﻫﯽ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ از ﺑﯿﺎﺑـﺎن ﺧﻮارزم ﺑﺠﺎﻧﺐ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﯿﺮﻓﺘﻪ در آن ﺑﯿﺎﺑﺎن درﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣﺸـﻬﻮر او »اﻟﻤﺎﺋـﮥ ﻓﯽ اﻟﺼـﻨﺎﻋﮥ اﻟﻄﺒﯿـﮥ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﯽ ﺣﺎوي ﺗﻤﺎم اﺑﻮاب ﻃّﺐ‬
‫اﺳﺖ و ازو ﻋﻼـوه ﺑﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﻨـﺪ رﺳﺎﻟﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﺳـﻬﻞ در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮي از ﻗﺒﯿﻞ ﻫﻨـﺪﺳﻪ و ﻧﺠﻮم و ﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫آﺛﺎري داﺷﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻃﺒﯿﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ آﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃّﺐ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻤﻨﺘﻬﺎي ﮐﻤﺎل رﺳﺎﻧﯿﺪه و ﺑﺂن‬
‫ﻧﻈﻢ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﺎﻣـﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ رﺳﺎﻻـت و ارﺟﻮزهﻫـﺎ و ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌـﺪد در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃّﺐ در دﺳﺖ اﺳـﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻻدوﯾﮥ اﻟﻘﻠﺒﯿﮥ‪ ،‬ارﺟﻮزة ﻓﯽ اﻟﺘﺸـﺮﯾﺢ‪ ،‬ارﺟﻮزة ﻓﯽ اﻟﻤﺠّﺰﺑﺎت ﻓﯽ اﻟﻄﺐ‪ ،‬ارﺟﻮزة ﻓﯽ اﻟﻮﺻﺎﯾﺎ اﻟﻄﺒﯿﮥ‪ ،‬اﻻﻗﺮاﺑﺎذﯾﻦ‪ ،‬ﻓﯽ ﺣﻔﻆ اﻟﺼـﺤﮥ‪،‬‬
‫دﻓﻊ اﻟﻤﻀﺎر اﻟﮑﻠﯿﻪ ﻣﻦ اﻻﺑـﺪان اﻻﻧﺴﺎﻧﯿـﮥ‪ ،‬ﺳـﯿﺎﺳﮥ اﻟﺒـﺪن‪ ،‬اﻟﻔﺼـﺪ‪ ،‬ﻓﺼﻮل ﻓﯽ اﻟﻄﺐ‪ ،‬اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﻄﺒﯿﮥ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻻﻋﻀﺎء‪ ،‬ﻓﯽ ﺑﯿﺎن اﻟﻨﺒﺾ‪ ،‬ﻓﯽ‬
‫اﻟﻬﻨﺪﺑﺎء‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﻧﺒﺾ )ﺑﻔﺎرﺳﯽ(‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﺢ اﻻﻋﻀﺎء )ﺑﻔﺎرﺳﯽ(‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﺟﻮدﯾﻪ )ﺑﻔﺎرﺳﯽ(‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻘﺎﻧﻮن و ﻏﯿﺮه‪ .‬اﻟﻘﺎﻧﻮن ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺑﻮ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ در ﻃّﺐ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﻟﮥ ﻟﻠﺒﯿﺮوﻧﯽ ﻓﯽ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ص ‪45‬‬
‫و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ اﺳﻼﻣﯽ و از ارﮐﺎن اﯾﻦ ﻋﻠﻢ در دﻧﯿﺎي ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻘﺎﻧﻮن در ﭘﻨﺞ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬در اﻣﻮر ﮐﻠﯽ ﻋﻠﻢ ﻃّﺐ ﺷﺎﻣـﻞ ﭼﻬـﺎر ﻓّﻦ ‪ (2‬ادوﯾﻪ ﻣﻔﺮده ﺷﺎﻣـﻞ دو ﺟﻤﻠﻪ ‪ (3‬اﻣﺮاض ﺟﺰﺋﯿﻪ اﻋﻀـﺎء اﻧﺴـﺎن ﺷﺎﻣـﻞ ﺑﯿﺴﺖ و دو ﻓّﻦ ‪(4‬‬
‫اﻣﺮاض ﺟﺰﺋﯿﻪﯾﯽ ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺎﻋﻀﺎء ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﺪارد ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻔﺖ ﻓّﻦ ‪ (5‬در ادوﯾﻪ ﻣﺮّﮐﺒﻪ )اﻗﺮاﺑﺎذﯾﻦ( ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ و دو ﺟﻤﻠﻪ‪.‬‬
‫ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺴـﺦ ﻣﺘﻌـﺪد در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﭼﻨﺪﺑﺎر ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪه و از آن ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﺎﺟﺰاء ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻼﺗﯿﻨﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﻟﺴـﻨﻪ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺑﺴـﺒﺐ اﻫﻤﯿﺖ و اﻋﺘﺒـﺎري ﮐﻪ در ﻃﺐ اﺳـﻼﻣﯽ دارد از آﻏـﺎز ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ ﻋﻠﻤـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ واﻗﻊ ﺷـﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺷﺮوح ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺮ آن ﻧﮕﺎﺷـﺘﻨﺪ و ﻣﺨﺘﺼـﺮاﺗﯽ از آن ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ و ﺑﺎز آن ﻣﺨﺘﺼـﺮات را ﺷﺮح ﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﺎ ﺣﻮاﺷﯽ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‬
‫»‪.«1‬‬
‫ﺻﯿﺪﻧﻪ و ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫در ﺳـﺎﯾﺮ ﻋﻠـﻮم ﻃـﺒﯿﻌﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ ﺻـﯿﺪﻧﻪ )داروﺷﻨﺎﺳـﯽ( و ﺑﯿﻄﺮه )ﺳـﺘﻮر ﭘﺰﺷـﮑﯽ( و ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺸـﺎﺋﺶ )ﮔﯿﺎهﺷﻨﺎﺳـﯽ( و ﻋﻠﻢ اﻟﺤﯿﻮان و ﻋﻠﻢ‬
‫اﻟﻤﻌﺎدن ﻧﯿﺰ ﺗﺎ اواﺧﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻬﺎي ﺑﺴـﯿﺎر ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم در ﻋﻠﻢ ﻃّﺐ ﺑﮑﺎر ﻣﯿﺂﻣﺪ و از داﻧﺴـﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ‬
‫ﻓّﻦ ﻃّﺐ ﭼﺎره ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﻋﻠﻢ اﻟﮑﯿﻤﯿﺎ دﻧﺒﺎل زﺣﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻬﺪ ﻋﻠﻢ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﺑﻤﺮاﺣﻠﯽ از ﺗﺮﻗﯽ رﺳﯿﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﮐﺎر ﻣﻬﻤﯽ در آن ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ داروﺷﻨﺎﺳـﯽ در ﻏﺎﻟﺐ ﮐّﻨﺎشﻫﺎ و ﮐﺘﺐ ﺑﺰرگ ﻃﺐ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺑﺎب از اﺑﻮاب ﺑﺰرگ آﻧﻬﺎ را ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯿـﺪاد ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎه ادوﯾﻪ ﻣﻔﺮده و‬
‫ﻣﺮّﮐﺒﻪ را ﺟـﺪا از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﮔـﺎه در ﯾـﮏ ﺑـﺎب ﻣﻮرد ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯿﺪادﻧـﺪ و ﺑـﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻋﻠﯿﺤـﺪه ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻢ ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ درﯾﻦ ﻓﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾـﺎﻓﺘﻪ و در ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ و دﮐﺎﻧﻬـﺎي داروﻓﺮوﺷـﺎن ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﺑﻮد ﮐﺘـﺎب ﺷـﺎﭘﻮر ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ‬
‫ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮري )م‪ (255 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻘﻮل اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺠﺸﻦﻧﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺻـﻔﺎ‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪ 101‬و ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎي ﻣﺼـﻨﻔﺎت اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﯾﺤﯿﯽ ﻣﻬﺪوي ص‬
‫‪195 -189‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺑﯿﻤﺎرﺳـﺘﺎن ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر ﺑﻮد و ﮐﺘﺎب ﻣﺸـﻬﻮر او ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﮐﺘﺎب اﻻﻗﺮاﺑﺎذﯾﻦ« در ﺑﯿﺴﺖ و دو ﺑﺎب ﺑﻮده اﺳﺖ »‪ .«1‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در‬
‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و ﺗﻤﺎم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻗﺮن ﺷﺸﻢ در دﮐﺎﻧﻬﺎي داروﻓﺮوﺷﺎن و ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺑﻐﺪاد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫اﻗﺮاﺑﺎذﯾﻦ اﺑﻦ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ )م‪ (560 .‬ﺟﺎي آﻧﺮا ﮔﺮﻓﺖ در ﻫﻤﯿﻦ اوان ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺸـﻬﻮر دﯾﮕﺮي ﻫﻢ درﯾﻦ ﻓﻦ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮ‬
‫از ﻫﻤﻪ ﮐﺘﺎب اﻻﺑﻨﯿﮥ ﻋﻦ ﺣﻘﺎﺋﻖ اﻻدوﯾﮥ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻫﺮوي در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﯾﺎ ﭘﻨﺠﻢ )؟( ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪.‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﺎﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﻧﺎم ‪ 585‬داروي ﻣﺨﺘﻠﻒ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﯿﻦ اوان ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮري در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﯿﻮان در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒﯿﺪ اﷲ )ﯾﺎ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ( ﺑﻦ ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﷲ ﺑﻦ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع‬
‫)ﻣﺘﻮﻓﯽ در ﺣﺪود ‪ 449‬ﯾﺎ ‪ (450‬ﺑﺎﺳﻢ »ﻃﺒﺎﯾﻊ اﻟﺤﯿﻮان و ﺧﻮاﺻـﻬﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻋﻀﺎﺋﻬﺎ«‪ .‬از روي ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب و ﮐﺘﺎب ﻧﻌﺖ اﻟﺤﯿﻮان ارﺳـﻄﻮ‬
‫ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﺑﻨﺎم )ﻧﻌﺖ اﻟﺤﯿﻮان و ﻣﻨﺎﻓﻌﻪ« ﺗﺮﺗﯿﺐ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪ آن ﻫﻢ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺘﺒﺮي در ﻃّﺐ‬
‫ﺑﻨﺎم »اﻟﺮوﺿﮥ اﻟﻄﺒﯿﻌّﯿﮥ« در دﺳﺖ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮري ﮐﻪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻮاﻫﺮ و ﻣﻌﺎدن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻤﺎﻫﺮ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻟﺠﻮاﻫﺮﺳﺖ از اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ از‬
‫ﻟﺤﺎظ اﻃﻼﻋﺎت ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ و ﮐﯿﻤﯿﺎوي داراي اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﺴﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿـﺪارد ﮐﻪ در اواﺧﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻋﻠﻮم ﻣﺬﮐﻮر ﺑﮑﺪام ﻣﺮﺗﺒﻪ از ﺗﺮﻗﯽ‬
‫ر ﺳﯿ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﮐﯿﻤﯿﺎ )‪ -‬ﺷـﯿﻤﯽ( ﺑﻘﻮﻟﯽ از ﻋﻬـﺪ ﺑﻨﯽ اﻣّﯿﻪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺧﺎﻟـﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾـﺪ و ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ از ﻋﻬﺪي ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از اواﺳﻂ ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن راﺋﺞ ﮔﺸﺖ‪ ،‬و از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎي اﯾﻦ ﻋﻠﻢ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﯾﮑﯽ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺣّﯿﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در وﺟﻮد ﺗـﺎرﯾﺨﯽ او ﺗﺮدﯾـﺪ دارﻧـﺪ وﻟﯽ رﺳﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌـﺪدي در ﮐﯿﻤﯿﺎ ﺑﺎﺳﻢ او ﻣﺸـﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﯿﻤﯿﺎدان ﻗـﺪﯾﻢ ﮐﻪ در ﺗﻤـﺪن‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ از ذﮐﺮ ﻧـﺎم او ﭼـﺎرهﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾـﺎي رازي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت و ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت و ﺗﺠـﺎرب رازي در ﻋﻠﻢ ﮐﯿﻤﯿﺎ‬
‫ﺑﺤّﺪي ﻋﻠﻤﯽ و دﻗﯿﻘﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ او را ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤّﺪن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪413‬‬
‫اﺳـﻼﻣﯽ درﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ دﻗﯿﻖ وارد ﺷـﺪه و ﮐﺘﺎب ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ در ﮐﯿﻤﯿﺎ ﺑﺮازي ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫داده اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪ :‬اﻟﻤـﺪﺧﻞ اﻟﺘﻌﻠﯿﻤﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻞ اﻟﻤﻌﺎدن‪ ،‬اﺛﺒﺎت اﻟﺼـﻨﺎﻋﮥ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺠﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺘـﺪﺑﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻻﮐﺴـﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﺷﺮف اﻟﺼـﻨﺎﻋﮥ‪ ،‬ﮐﺘـﺎب اﻟﺘﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﮐﺘـﺎب اﻟﺸﻮاﻫـﺪ‪ ،‬ﮐﺘـﺎب اﻟﺴـّﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺳـّﺮ اﻟﺤﮑﻤﺎ و ﻏﯿﺮه‪ .‬از ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﺗﺠﺎرب و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت رازي در ﻋﻠﻢ‬
‫ﮐﯿﻤﯿﺎ ﮐﺸﻒ ﺟﻮﻫﺮ ﮔﻮﮔﺮد )‪ -‬زﯾﺖ اﻟﺰاج( و ﮐﺸﻒ اﻟﮑﻞ )‪ -‬اﻟﮑﺤﻞ‪ ،‬اﻟﮑﺤﻮل( اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻣﺆﻟّﻔﯿﻦ ﮐﺘﺐ ﮐﯿﻤﯿﺎ در اﯾﺮان ﻗﺎﺿـﯽ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠّﺒﺎر ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻬﻤﺪاﻧﯽ )م‪ (415 .‬را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وي در ﻋﻬﺪ ﺧﻮد از‬
‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺷﯿﻮخ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﮑﯿﻤﯿﺎ ﺑﺪو ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ ﻣﺸﻬﻮرﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﺑﻮ اﻟﺤﺎﮐﻢ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠﮏ اﻟﺼﺎﻟﺤﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ اﻟﮑﺎﺛﯽ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻐـﺪادﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ 425‬ﻫﺠﺮي رﺳﺎﻟﻪﯾﯽ ﺑﻨﺎم‬
‫ﻋﯿﻦ اﻟﺼﻨﻌﮥ و ﻋﻮن اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫ازﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ اﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ آن ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ رﺳﺎﻟﻪ در ﮐﯿﻤﯿﺎ ازو ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ ﺑﺎو ﻧﺴـﺒﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻻﮐﺴـﯿﺮ‪ ،‬ﯾﺎ اﻣﺮ ﻣﺴـﺘﻮر اﻟﺼـﻨﻌﮥ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫اﻟﮑﯿﻤﯿﺎ‪ ،‬اﻟﺪّر اﻟﻤﮑﻨﻮن و اﻟﺠﻮاﻫﺮ اﻟﻤﺼﻮن‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ اﻟﻌﺎﻟﯿﮥ‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫از ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺗﺮﻗﯿﺎت ﺷـﮕﺮف ﮐﺮده ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﺳﺖ و ﺳـﻬﻢ ﻋﻤﺪه و اﺳﺎﺳـﯽ در ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس و آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﺻﻮل آن ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪ و ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫اﻃﻼﻋـﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﺴﺎﻟﮏ و ﻣﻤﺎﻟﮏ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺟﻨﮕﯽ و اداري و دﯾﻮاﻧﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ راه ﺗﮑﺎﻣﻞ‬
‫ﭘﯿﻤﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﻋﻬـﺪ ﺗﺴـّﻠﻂ ﺳـﻼﺟﻘﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرﮔﯽ درﯾﻦ ﻓﻦ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ و ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷـﺮح ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻣﻤﺎﻟﮏ و ﻧﻮاﺣﯽ و ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﺻﻮل رﯾﺎﺿﯽ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ و ﺗﺮﺳﯿﻢ‬
‫ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ و ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺎﻓﺎت و ﻏﯿﺮه ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﻧﻮﯾﺲ ﺑﺰرگ ﮐﻪ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺧﺮداذﺑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘـﺎب ﻣﺸـﻬﻮر او ﺑﻨـﺎم »ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ« در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳـﻨﻪ ‪ 232‬ﻫﺠﺮي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه‪ .‬وي در ﺑﯿﺎن ﺣـﺪود‬
‫ارض و ﻣﺴﺎﻟﮏ و ﻣﻤﺎﻟﮏ آن ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﭼﻨـﺪ ﮐﺘﺎب ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﺘﺎب ﺻﻮر اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ از اﺑﻮ‬
‫زﯾـﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽ در ﺑﯿﺴﺖ ﺟﺰو در ذﮐﺮ اّﻣﻬﺎت ﻣﺪن و ﻧﻮاﺣﯽ »‪ .«1‬ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ از اّﻣﻬﺎت ﮐﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻮد ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﺧﯿﺮا ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﺑﻔﺎرﺳﯽ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪ آن از ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ و ﭼﻨﺪ ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ دارد‪.‬‬
‫در اواﺋـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم اﺑـﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﺤﺴـﯿﻦ اﻟﻤﺴـﻌﻮدي ﻣﻮّرخ ﺑﺰرگ )م‪ (346 .‬در ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﮐﺘـﺎب ذﯾﻘﯿﻤﺖ ﺧﻮد ﺑﻨـﺎم ﻣﺮوج‬
‫اﻟّـﺬﻫﺐ و ﻣﻌـﺎدن اﻟﺠـﻮﻫﺮ ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ دﻗﯿـﻖ ﮐﺮده و در آن ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﻤﺎﻟـﮏ و اﻣـﻢ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗﻮﺻـﯿﻔﺎﺗﯽ آورده و‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﭼﻨـﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﺧﺎّص اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ اﺳـﻼﻣﯽ در‬
‫ﻧﻮع ﺧﻮد ﺷـﻤﺮد‪ .‬ازﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾـﺪ ﻧﺎم اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ﺑﻐـﺪادي را ذﮐﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑﺎ اﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻨﺼﻮر اﺑﻦ ﻧﻮح‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ )‪ (366 -350‬ﺑﻮده و در اﯾـﺎم ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺎدﺷﺎه در اﯾﺮان ﺳـﯿﺎﺣﺖ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ .«2‬اﻃﻼﻋـﺎت دﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ در ﺑﺎب‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻫﻤﻪ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ از ﻏﺮب ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺷﺮق ﺟﻤﻊ ﮐﺮده و ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺟﻤﯿﻊ ﻣﻌﻤﻮره ارض و وﻻﯾﺎت و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫داده و ﺗﻮﺻـﯿﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﻗﺎﻟﯿﻢ و ﺑﻠـﺪان و ﺟﺒﺎﯾﺎت و ﺧﺮاﺟﺎت و اﻧﻬﺎر و ﺑﺤﺎر و ﻣﺴﺎﻓﺎت و ﻣـﺬاﻫﺐ و ادﯾﺎن و رﺳﻮم و آداب و ﻣﻠﻮك و‬
‫اﻣﺮاء و ﺗﺠـﺎرت و زراﻋﺖ ﻧـﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﮐﺮده ﺑﺴـﯿﺎر دﻗﯿـﻖ اﺳﺖ و اﻫﻤﯿﺖ آن ﺑﺮاي ﻣـﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ در ذﮐﺮ دﻗﯿـﻖ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎي اﯾﺮان ﺗﺎ‬
‫اﻗﺼـﺎي ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺳـﻨﺪﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻌّﻮﻟﺴﺖ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ و ﮐﺘﺎب اﻟﺨﺮاج ﻗﺪاﻣـﮥ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ )م‪.‬‬
‫‪.(310‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ص ‪4‬‬
‫)‪ -(2‬ﺻﻮرة اﻻرض ص ‪472‬‬
‫داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ اﺛﺮ ﻣﺸـﻬﻮري ازو در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ دارﯾﻢ اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻔﺎرﺳـﯽ اﻻﺻﻄﺨﺮي ﻣﻌﺮوف‬
‫ﺑﮑﺮﺧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ او ﻣﻌّﻮﻟﺴﺖ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺻﻮر اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ اﺑﻮ زﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ‪.‬‬
‫در ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﻧﻮﯾﺲ دﯾﮕﺮي ﺗﻤﺎم اﯾﺮاﻧﺮا ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ ﺳـﯿﺎﺣﺖ ﮐﺮد و ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺘﺒﺮي در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫ﺑﻨﺎم اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳـﯿﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ از ﺣﯿﺚ دﻗﺖ در ﺑﯿﺎن آداب و ﻋﺎدات و ﻣﺬاﻫﺐ و اﻟﺴـﻨﻪ اﻗﻮام و ﻣﻠﻞ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ و او ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺑّﺸﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﯾﮑﯽ از رﺟـﺎل ﺑﺰرگ ادب و ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺑﻨـﺎم اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﷲ اﺣﻤـﺪ اﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ )ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 365‬ﺑﻮزارت اﺑﻮ‬
‫ﺻﺎﻟـﺢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه »‪ «1‬و در ﺳـﺎل ‪ 367‬از وزارت ﻣﻌﺰول و ﻋﺘـﺒﯽ ﺑﺠـﺎي او ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﯾـﺪه »‪ («2‬ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤﻮد ﺑﻨـﺎم ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ﮐﻪ اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ وﺻﻒ ﻣﻔـّﺼ ﻠﯽ از آن ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻔﺼـﯿﻞ در ذﮐﺮ‬
‫راﻫﻬﺎ از ﺟﻬﺎت دﯾﮕﺮ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮد »‪.«3‬‬
‫درﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺐ ﻣﻬﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ ﺑﻨﺎم ﺣـﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻣﻦ اﻟﻤﺸـﺮق اﻟﯽ اﻟﻤﻐﺮب ﻻزﻣﺴﺖ ﮐﻪ از اّﻣﻬﺎت ﮐﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺰﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ و در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه و ﻣﺎ راﺟﻊ ﺑﺂن در ذﮐﺮ ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﯽ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ در ﻋﻬﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎ ﯾﮏ اﺛﺮ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﮐﻪ داراي ارزش ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ ﺑﯿﺎدﮔﺎر ﻧﻬﺎده‪ ،‬اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣﺸـﻬﻮر او ﺑﻨﺎم ﻣﺎ ﻟﻠﻬﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ذﮐﺮ آن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «4‬از ﺣﯿﺚ اﺷـﺘﻤﺎل ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻬﻤﯽ از ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﻫﻨﺪوان‬
‫در ﻋﻬـﺪ ﻣﺆﻟّﻒ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﭼﻨﺎن دﻗﺖ و ﺑﺎ ﭼﻨـﺪان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده و در‬
‫ﻧﻮع ﺧﻮد از ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻋﺎﻟﻤﺴﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺮدﯾﺰي ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪36‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪37‬‬
‫)‪ -(3‬اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ص ‪ .4 -3‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ص ‪1664‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ‬
‫ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻮم در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻤﻨﺘﻬـﺎي ﺗﺮﻗﯽ ﺧﻮد رﺳـﯿﺪ و ﺑﻬﻤـﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ در ﺳـﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ و ﮐﺘﺐ اﺳﺎﺳﯽ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻋﻠﻮم ادﺑﯿﻪ ﻋﺮب ﻫﻢ ﻋﻤﺪه ﮐﺘﺐ و ﻋﻤﺪه ﻋﻠﻤﺎ درﯾﻦ‬
‫دوره ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ در آﻏﺎز اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن روش ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯿﺸﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﺳـﺘﺎدان ﺑﺰرگ درﯾﻦ‬
‫ﻓﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻢ رواﯾﺖ وارد در ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ادب ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ ﻣﺜﻼ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﺤﺚ درﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﮐﻼـم ﻓﺼـﺤﺎ را ﻣﻄﺮح ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و در ﻓﻮاﺋـﺪ ﻟﻐﻮي و ﻧﺤﻮي آن ﺑـﺎ اﺳﺘﺸـﻬﺎد و اﺳـﺘﻨﺎد ﺑﺎﺷـﻌﺎر ﻋﺮب و آﯾـﺎت ﻗﺮآن و ﮐﻼـم ﺑﻠﻐﺎ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺎد ﺑـﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را اﻣﻼء ﻣﯿﮑﺮد و ﺷﺎﮔﺮدان اﺳـﺘﻤﻼء ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ازﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺘﺐ اﻣﺎﻟﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﻣﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﺘـﺎب اﻣﺎﻟﯽ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻗﺎﻟﯽ و اﻣﺎﻟﯽ اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ زّﺟﺎج‪ .‬ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ روش ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺠﺰﺋﯿﺎت و ﺻﻮر ﻣﻨﻔﺮده و ﮐﻠﻤﺎت واﺣـﺪ و‬
‫ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي واﺣـﺪ اﺳﺎس ﮐﺎر ﺑﻮد ﻧﻪ اﺑﺘـﺪا ﺑﮑﻠﯿﺎت و ذﮐﺮ اﺻﻮل ﮐﻠﯿﻪ و آوردن ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﻌﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ‪ .‬اﺳـﺘﻔﺎده ازﯾﻦ روش ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﻠّﻤﯿﻦ زﺑـﺎن و ﻟﻐﺖ ﻋﺮب در ﮐﺎر ﺧﻮد ورزﯾـﺪه ﺷﻮﻧـﺪ و در ﻋﯿﻦ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑﺎن ﺑﻘﻮاﻋـﺪ ﻟﺴﺎﻧﯽ آن ﭘﯽ ﺑﺮﻧـﺪ و اﯾﻨﺴﺖ ﯾﮑﯽ از اﺳـﺮار‬
‫ﻇﻬﻮر ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ در ﻗﺮون ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﺠﺮت ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻋﻬﺪي ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ رواج ﻋﻠﻮم‬
‫ﻋﻘﻠﯽ و آﺷـﻨﺎﯾﯽ ذﻫﻦ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﭘﺪﯾـﺪ آﻣﺪن ﻣﺆﻟّﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﻢ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻋﻠﻤﯽ داﺷـﺘﻪ‪ ،‬در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ادﺑﺎ در ﻋﻠﻮم‬
‫ادﺑﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﺣﺎﺻـﻞ ﺷـﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ از ﺻﻮرت اﻣﻼـء ﺑﯿﺮون آﻣـﺪ و ﻫﯿـﺄت ﻋﻠﻢ ﻣـﺪّوﻧﯽ را ﺑـﺎ ﻗﻮاﻋـﺪ ﻣﺮﺗّﺐ و ﻣﺒـﺎﺣﺚ ﻣﻨﻈﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻞ ﺗـﺪاول اﯾﻦ روش ﭘﺪﯾـﺪ آﻣﺪن ﻣﺪارس ﻣﻌّﯿﻦ و ﻣﺤـّﺼ ﻼن ﻣﻮﻇﻒ و ﺛﺎﺑﺖ و اﺣﺘﯿﺎج ﺑﺪاﺷـﺘﻦ ﮐﺘﺐ درﺳـﯽ ﻫﻢ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ ﻫﻢ وﺿﻊ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮد‪ .‬ﺗـﺎ ﻣـﺪﺗﯽ از ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﭘﯿﺮوي از روش ﻋﻠﻤـﺎي ﻟﻐﺖ در دوره ﻗﺒﻞ ﻣﺘـﺪاول ﺑﻮد‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻟﻐﻮي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﺤﻮي در ﺿـﻤﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻣﻼء ﺑﻤﯿﺎن ﻣﯿﺂﻣـﺪ و ﺗـﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﻫﻢ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺪﯾﺪ ﺑﺮ روش ﮐﺘﺎب اﻟﻌﯿﻦ ﺧﻠﯿﻞ‬
‫ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ ﺗﺎ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﺟﻮﻫﺮي ﻓﺎراﺑﯽ ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻤﺒﺎﻧﯽ اﺷـﺘﻘﺎق و ﻧﻈﻢ اﺑﺘﺜﯽ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺖ و ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﺑﺎﯾﻦ‬
‫ﺳﺒﮏ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻋﻠﻢ اﺷـﺘﻘﺎق ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﺑﻦ ﺟّﻨﯽ )م‪ (392 .‬و ﺑﺤﺚ در اﺷﺘﻘﺎق ﮐﻠﻤﺎت از ﺣﯿﺚ ﻣﻮاّد آﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫ﻧﻪ از ﺣﯿﺚ ﻫﯿﺄت ﻇﺎﻫﺮﺷﺎن‪ ،‬ﺗﺴﻬﯿﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻣﻄﻠﻌﯿﻦ از ﻋﻠﻮم زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان اﯾﻦ ﻋﻬﺪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ذﯾﻞ را اﺳﻢ ﻣﯿﺒﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ درﯾـﺪ اﻻزدي اﻟﺒﺼـﺮي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ درﯾﺪ )‪ (321 -223‬از ﻣﺸـﺎﻫﯿﺮ ﻋﻠﻤﺎي ادﺑﯽ‪ ،‬اﺳـﺘﺎد اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻗﺎﻟﯽ و اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ‬
‫ﺳﯿﺮاﻓﯽ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻗﺎﻟﯽ ﻗﺼـﺺ ادﺑﯽ ﻣﻄﺒﻮﻋﯽ ازو در ﮐﺘﺎب اﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﻠﻤﺎي ادب اﺷﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﻪﻧﻮﯾﺴﯽ را در ادب ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﮐﺮد‪ .‬از آﺛﺎر او ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻤﻬﺮة ﻓﯽ اﻟّﻠﻐﮥ‪ ،‬اﻟﻤﻘﺼﻮرة و ﮐﺘﺎب اﻻﺷﺘﻘﺎق اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺸـﺎﻫﯿﺮ ﺷـﺎﮔﺮدان او ﯾﮑﯽ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻗـﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ او ﮔـﺬﺷﺖ و دﯾﮕﺮ اﺑﻮ اﻟﻔﺮج اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧـﺎم او را در ﺷـﻤﺎر ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ آورد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺳـﯿﺮاﻓﯽ از اﺋّﻤﻪ ﻣﺸـﻬﻮر ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺖ و ﻓﻘﻪ و ﺣﺪﯾﺚ و ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن و ﮐﻼﻣﺴﺖ‪ .‬ﭘﺪر او ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ دﯾﻦ‬
‫زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮد و ﺑﻌـﺪ اﺳـﻼم آورد و اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﺧﻮد در ﻋﺮﺑﯿﺖ و زﻫـﺪ و ﺻـﻼح و ﻋﻔـﺎف ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر او ﺷـﺮح ﮐﺘﺎب‬
‫ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎت او در ﺳﺎل ‪ 368‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺸﻬﻮر در ﻋﻠﻮم ادﺑﯿﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﺳﯿﺮاﻓﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺳﯿﺮاﻓﯽ‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷـﻬﺮﺗﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﻣﺮا و ﻋﻠﻤـﺎ و اﻓﺎﺿـﻞ ﺑﻮد و از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ ﻧﺎﻣﻪﯾﯽ ﺑﺎو ﻧﻮﺷﺖ و ﭼﻬﺎر ﺻـﺪ ﺳﺆال ﮐﻪ‬
‫ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ اﻟﻔﺎظ ﻟﻐﻮﯾﻪ ﺑﻮد ازو ﮐﺮد و ﺑﻠﻌﻤﯽ وزﯾﺮ ﻧﺎﻣﻪﯾﯽ ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﺆاﻻﺗﯽ در ﺑﺎب ﻗﺮآن ﺑﺪو ﻧﻮﺷﺖ و ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻠﮏ دﯾﻠﻢ‬
‫از آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن ﯾﮑﺼـﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺆال در ﺑـﺎب ﻗﺮآن و ﺣـﺪﯾﺚ ﻧﺰد او ﻓﺮﺳـﺘﺎد و اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺻـّﻔﺎري ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺆال راﺟﻊ‬
‫ﺑﻘﺮآن و ﺻﺪ ﺳﺆال راﺟﻊ ﺑﮑﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ و ﺳﯿﺼﺪ ﺑﯿﺖ ﺷﻌﺮ و ﭼﻬﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ در اﺣﮑﺎم و ﺳﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ در اﺻﻮل ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺘﮑّﻠﻤﯿﻦ ازو ﮐﺮد‬
‫و او آﻧﻬﻤﻪ را ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺳـﯿﺮاﻓﯽ ﻫﻤـﺎن ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﺑﻮ ﺑﺸـﺮ ﻣّﺘﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ اﻟﻘّﻨـﺎﺋﯽ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺑﺰرﮔﯽ در رﺟﺤﺎن ﻧﺤﻮ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﺮد و ﺻﻮرت اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮه در ﮐﺘﺎب اﻻﻣﺘﺎع و اﻟﻤﺆاﻧﺴﮥ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺐ او ﮐﺘﺎب اﺧﺒﺎر اﻟﻨﺤﻮﯾﯿﻦ اﻟﺒﺼﺮﯾﯿﻦ‬
‫در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﯿﺮاﻓﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺑﺮوش ﺣﻔـﻆ و رواﯾﺖ ﻣّﺘﮑﯽ ﺑـﻮد وﻟﯽ ﺷـﺎﮔﺮد او اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﻓﺎرﺳـﯽ )‪ (377 -307‬ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﻘﯿـﺎس اﺗّﮑـﺎء داﺷﺖ‪ .‬او و ﺷـﺎﮔﺮدش اﺑﻦ ﺟّﻨﯽ اﺑﻮاب ﺟﺪﯾـﺪي در ﻧﺤﻮ و ﺗﺼـﺮﯾﻒ اﺑﺘﮑـﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ در ﻓـﺎرس وﻻدت ﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﺘﺤﺼـﯿﻞ ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ اﺷـﺘﻐﺎل ورزﯾﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺪﺗﯽ در ﺣﻠﺐ ﻧﺰد ﺳﯿﻒ اﻟﺪوﻟﻪ ﺣﻤﺪان ﺑﺴﺮ ﺑﺮد و در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻣﺘﻨّﺒﯽ ﻣﻨﺎﻇﺮاﺗﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻔﺎرس ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻤﺼﺎﺣﺒﺖ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺮدﯾﺪ و ﮐﺘﺎب اﻻﯾﻀﺎح و اﻟﺘﮑﻤﻠﮥ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ را ﺑﺮاي او ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺎﻓﯽ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد )م‪ (385 .‬وزﯾﺮ ﻣﺸـﻬﻮر دﯾﻠﻤﯽ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑﺰرگ از اﻓﺎﺿـﻞ ﻋﻠﻤﺎي ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮ ﻣﺸـﻬﻮر او در‬
‫ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺤﯿﻂ در ﻟﻐﺖ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اّﻣﻬﺎت ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﻋﺮب ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯿﺸﻮد و ﻧﺎم او را در ﺷﻤﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻬﺪ‬
‫ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ آورد‪.‬‬
‫اﺑـﻮ اﻟﺤﺴـﯿﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻓـﺎرس اﻟّﺮازي از اﺋّﻤﻪ ﺑﺰرگ ﻟﻐﺖ در ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد ﺑﻮد و ﮐﺘـﺎب اﻟﻤﺠﻤـﻞ در ﻟﻐﺖ ازوﺳﺖ‪ .‬وي ﻣـﺪﺗﯽ در ري و‬
‫ﻫﻤﺪان ﺗﻮﻗﻒ داﺷﺖ و ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﺷﺎﮔﺮد اوﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎﺗﺶ ﺑﺴﺎل ‪ 390‬در ﺷﻬﺮ ري اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺐ او ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در‬
‫دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﺘـﺎب اﻟﺼـﺎﺣﺒﯽ اﺳﺖ ﺑﻨـﺎم ﺻـﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋـّﺒ ﺎد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻣﺤﺘﻮي ﺑﺤﺜﻬﺎي ذﯾﻘﯿﻤﺘﯽ در اﺻﻞ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﺧﺼﺎﺋﺺ آن و‬
‫اﺧﺘﻼف ﻟﻬﺠﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺧﺘﻼف ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ اﻻـزﻫﺮي ﻫﺮوي )م‪ (370 .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻤـﺎي ادب درﯾﻦ ﻋﻬـﺪﺳﺖ‪ .‬وﻻـدت و وﻓـﺎت او در ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻫﺮات اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬وي ﻣﺪﺗﯽ در ﻋﺮاق و ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب ﺑﺠﻤﻊ ﻟﻐﺖ ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮد و ﭼﻨﺪي ﻫﻢ ﺑﺪﺳﺖ ﻗﺮاﻣﻄﻪ در ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن اﺳـﯿﺮ ﺷﺪ و در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ ﻋﺮﺑﺎن ﺑﺴﯿﺎري از ﻟﻐﺎت و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺣﻘﯿﻘﯽ زﺑﺎن ﻋﺮب را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر او در ﻟﻐﺖ اﻟﺘﻬﺬﯾﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻬﺬﯾﺐ ازﻫﺮي را از اّﻣﻬﺎت ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﺣّﻤﺎد ﺟﻮﻫﺮي ﻓﺎراﺑﯽ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻠﻒ ﺧﻮد ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﻟﻐﺖ در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺑﺴﺮ ﺑﺮد و ﺑﺎ ذﺧﯿﺮه ﺳﺮﺷﺎري از ﻟﻐﺖ‬
‫ﺑﻨﯿﺸـﺎﺑﻮر رﻓﺖ و در آﻧﺠـﺎ ﺑﺘـﺪرﯾﺲ ﭘﺮداﺧﺖ و ﮐﺘﺎب اﻟﺼـﺤﺎح ﻓﯽ اﻟﻠﻐـﮥ را ﮐﻪ آن ﻫﻢ از اّﻣﻬﺎت ﻟﻐﺖ ﺷـﻤﺮده ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪.‬‬
‫وﻓﺎت او در ﺳﺎل ‪ 398‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤـﺎي ﻟﻐـﺖ و ادب درﯾـﻦ ﻋﻬـﺪ اﺑـﻮ ﻋﻤﺮو اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ زوزﻧﯽ )م‪ (374 .‬از زوزن ﺧﺮاﺳـﺎن ﻣﯿـﺎن ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و‬
‫ﻫﺮاﺗﺴﺖ‪ .‬از آﺛﺎر ﻣﺸﻬﻮر او ﺷﺮح ﻣﻌّﻠﻘﺎت ﺳﺒﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺗﺎّﻣﯽ ﺑﺮ وﺳﻌﺖ اﻃﻼع زوزﻧﯽ در ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ و ﺗﺼﺮﯾﻒ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از اﺻﺤﺎب ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﺘﺄﻟﯿﻔﺎت ادﺑﯽ ﻧﺎم آﻧﺎن در ﺷﻤﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬در‬
‫ذﯾﻞ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآور ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺑﻼﻏﺖ درﯾﻦ ﻗﺮن ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻬﻤﯽ از ﺗﺮﻗﯽ را ﺳـﯿﺮ ﮐﺮد‪ .‬در ﺷـﺮح ﻗﺼﺎﯾﺪ و اﺷـﻌﺎر ﮐﻪ درﯾﻦ دوره ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و در ﻣﺠﺎﻟﺲ درﺳـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻣﻼـء ﺻﻮرت ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎﺗﯽ در ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﺑﻼﻏﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯿﺸـﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﮐﺎر اﺳﺎﺳـﯽ را درﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﻧﺠﺎم دادﻧـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺘﺐ ﺧﺎﺻـﯽ وﻗﻒ ﺑﺤﺚ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣـﺬﮐﻮر ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺜﻬﺎ ﯾﮑﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد در اﻧﺘﻘﺎد ﺑﺮ ﻣﺘﻨّﺒﯽ در رﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺻﺎﺣﺐ رﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد را در اﻇﻬﺎر ﻣﺴﺎوي ﻣﺘﻨّﺒﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد ﯾﮑﯽ از ادﺑﺎي ﻣﻌﺮوف ﻋﻬﺪ او ﺑﻨﺎم اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ )‪ (366 -290‬ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺻﺎﺣﺐ و ﻗﺎﺿﯽ ري ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم ﮐﺘﺎب اﻟﻮﺳﺎﻃﮥ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﺘﻨّﺒﯽ و ﺧﺼﻮﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﻋﺒـﺪ اﻟﻘـﺎﻫﺮ اﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺠﺮﺟﺎﻧﯽ )م‪ (474 .‬درﯾﻦ ﮐـﺎر از آن اﺳـﺘﺎد ﭘﯿﺸـﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺘـﺪوﯾﻦ اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﺑﻼـﻏﺖ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و دو ﮐﺘﺎب ﺧﻮد »دﻻﺋﻞ اﻻﻋﺠﺎز« و »اﺳﺮار اﻟﺒﻼﻏﮥ« را ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪«1» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ (1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﺣﻮال ادﺑﺎﺋﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ آﻧﺎن درﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ :‬اﺑﻦ درﯾﺪ ج ‪18‬‬
‫ص ‪ .143 -127‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺳﯿﺮاﻓﯽ ج ‪ 8‬ص ‪.232 -145‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ ج ‪ 7‬ص ‪ .261 -232‬ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد ج ‪ 6‬ص ‪ .317 -168‬ازﻫﺮي ﻫﺮوي ج ‪ 17‬ص ‪ .167 -164‬ﺟﻮﻫﺮي ﻓﺎراﺑﯽ ج ‪6‬‬
‫ص ‪ .165 -151‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ ج ‪ 14‬ص ‪35 -14‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم وﺿﻊ ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫‪ -1‬وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫دورهﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻬـﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗـﺪرت ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺧﺮاﺳﺎن آﻏﺎز ﺷـﺪه و ﺑﺘﺴـﻠّﻂ ﺳـﻼﺟﻘﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺑﻐـﺪاد ﺧﺘﻢ ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ آﻧﮑﻪ اﺑﺘـﺪاي ﺗﺮﻗﯽ ادب ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ادوار ادﺑﯽ ﻣﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯿﮕﺮدد‪ .‬در اﺑﺘـﺪاي اﯾﻦ‬
‫ﻋﻬﺪ رودﮐﯽ اﺳـﺘﺎد ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬و در اواﺧﺮ اﯾﻦ دوره ﻓﺮدوﺳﯽ و ﻋﻨﺼﺮي دو اﺳﺘﺎد ﻣﺴّﻠﻢ ﺷﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮان دﯾﮕﺮي‬
‫ﮐﻪ درﯾﻦ دوره ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﺮﯾﮏ ﺻﺎﺣﺐ ﺷـﻬﺮت و اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎص در ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻤﺘﺮ دورهﯾﯽ از ادوار ادﺑﯽ‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﻬﻤﻪ ﺷﺎﻋﺮ اﺳـﺘﺎد و ﺑﺰرگ‪ ،‬آﻧﻬﻢ از ﯾﮏ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺤﺪود‪ ،‬در آن زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮐﻤﺘﺮ ﻋﻬﺪﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺼﺎﺣﺖ‬
‫و ﺟﺰاﻟﺖ ﮐﻼـم ﺗـﺎ اﯾﻦ ﺣـّﺪ ﻓﻄﺮي و ﻣﻠﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن آن ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﮐﺜﺮت ﺷـﻌﺮ و ﺗﻌـّﺪد آﺛـﺎر ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻋﻤـﺪه اﯾﻦ ﻋﻬـﺪﺳﺖ‪ .‬ﻋّﻠﺖ ﻋﻤﺪه اﯾﻦ ﺗﻮﺳـﻌﻪ و رواج روزاﻓﺰون ﺷـﻌﺮ در ﻋﻬﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﺸﻌﺮا و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﻣﺮا و ﺷﺎﻫﺎن ﻣﺸﺮق درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎرﺳﯽزﺑﺎن و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﻌﺮاي‬
‫ﺗـﺎزيﮔﻮي اﯾﺮاﻧﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻤﺎل اﺣﺘﺮام را ﻣﯿﮑﺮدهاﻧـﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ اﺗﻔﺎﻗﺎ واﻗﻌﻪﯾﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﯿﺎن ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد و ﻓﺮدوﺳـﯽ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ‬
‫ﺑﻤﯿﺎن ﻣﯿﺂﻣﺪ ﻣﻌﻠﻮل ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺧﺎص ﺑﻮد ﻧﻪ ﻣﻌﻠﻮل ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﺷـﻌﺮا و ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن در ﻧﺰد اﯾﻦ ﺳﻼﻃﯿﻦ‪ .‬ﺻﻼت ﮔﺮان‬
‫و ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي ﺟﺰﯾﻞ و اﻣﻮال ﮐﺜﯿﺮي ﮐﻪ اﻣﺮا و ﺳﻼﻃﯿﻦ درﯾﻦ دوره در راه ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺎﻋﺮان ﺻﺮف ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ ﺑﺤّﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎﻧﺮا ﺑﺪرﺟﺎت‬
‫ﺑﻠﻨﺪي از ﺛﺮوت و ﺗﻨّﻌﻢ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎره رودﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﻪ او را ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺷﺘﺮ ﻣﯿﮑﺸـﯿﺪ »‪ «1‬و درﺑﺎره ﻋﻨﺼـﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻘﺮه دﯾﮑﺪان و از زرآﻻت‬
‫ﺧـﻮان ﺗﺮﺗﯿﺐ داد »‪ «2‬و ﺑﻌﻀـﯽ از ﺷـﺎﻋﺮان درﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﭼﻨﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﻣﯿﺸﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻣﺤﺴﻮد ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯿﮕﺮدﯾﺪﻧـﺪ »‪ «3‬و‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ از ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﭼﻨـﺪان ﺗﻨّﻌﻢ و ﺟﻼل داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻏﻼﻣﺎن ﺳـﯿﻤﯿﻦﮐﻤﺮ و زّرﯾﻦﮐﻤﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ »‪ «4‬و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣـﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﺎﻫﺎن ﺑﺎ ﻣﻮﮐﺐ ﺧﺎص از ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻣﯿﮕﺬﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ وﺿﻊ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﮕﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﻣـﺬﮐﻮر و اﻋﺰاز و اﮐﺮام آﻧﺎن ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺣﺎل ﻫﺮﮔﺰ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯿﺂﻣﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺎّص ﺷﺎﻫﺎن و اﻣﯿﺮان و وزﯾﺮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎدب و ﺷﻌﺮ‪.‬‬
‫در ﻣﯿـﺎن ﺳـﻼﻃﯿﻦ و اﻣﺮا و وزراي اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﺴﺎن دارﯾﻢ ﮐﻪ ﯾﺎ ﺧﻮد ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑﻮدهاﻧـﺪ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس و‬
‫آﻏـﺎﺟﯽ و ﻃـﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀـﻞ ﭼﻐﺎﻧﯽ و اﻣﯿﺮ اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﭼﻐﺎﻧﯽ و اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿـﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد و ﻋﺘﺒﯽ و ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ و اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ و اﺑﻮ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻠﻌﻤﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﺎن( و ﯾﺎ از ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي و ﺗﺎزيﮔﻮي ﺑﻬﯿﭽﺮوي ﻏﻔﻠﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪33‬‬
‫)‪ -(2‬اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﺑﯿﺖ از ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ از ﻧﻘﺮه زد دﯾﮑﺪانز زر ﺳﺎﺧﺖ آﻻن ﺧﻮان ﻋﻨﺼﺮي‬
‫)‪ -(3‬اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﺸﻌﺮ اﺑﻮ زراﻋﻪ ﻣﻌﻤﺮي درﺑﺎره رودﮐﯽ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺸﺮح ﺣﺎل رودﮐﯽ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻓﺮﺧﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺤﺴﻮد ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﺪم از ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺤﻤﻮدﺧﺪﻣﺘﮕﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮار‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﺧﺼﻮﺻـﺎ ﺑﻨـﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﭘﺎرﺳـﯽ ﺗﻮّﺟﻪ ﺧـﺎص ﻣﺒـﺬول ﻣﯿﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴـﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷـﺎﻋﺮان را آﻧﻬﻤﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﮑﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﻣﻨﻈﻮﻣﻬﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ اﺑﻦ اﻟﻤﻘّﻔﻊ »‪ «1‬و ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‬
‫ﻃﺒﺮي »‪ «2‬ﻓﺮﻣﺎﻧﻬـﺎﯾﯽ ﺻﺎدر ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از وزﯾﺮان آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﻣﺸّﻮق ﺷﺎﻋﺮان در ﻧﻈﻢ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ و ﮐﺘﺒﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‬
‫ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ ﯾﺎ اﻓﺮادي از ﻗﺒﯿﻞ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﺧﻮد ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺒﯽ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﻫّﻤﺖ ﻣﯽﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺑﺰرگ ﺗﺮوﯾـﺞ ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﭘﺎرﺳـﯽ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻓﮑﺮ اﺳـﺘﻘﻼل ادﺑﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و دﻧﺒﺎل ﮐﺮدن ﻧﻈﺮ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ‬
‫ﻟﯿﺚ درﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻋّﻠﺖ دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﻣﯿﮑﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ درﺑﺎر آﻧﺎن ﻫﻤﺎن ﻣﺮﺗﺒﺖ و ﻣﻘﺎﻣﯽ را ﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﻐﺪاد در زﯾﺮ ﺗﺴـّﻠﻂ‬
‫ﺧﻠﻔﺎي ﻋّﺒﺎﺳﯽ دارا ﺑﻮد و ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮان را ﺑﺴﺮودن ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺑﺮﻣﯿﺎﻧﮕﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﻣﺮوز ﺑﻬﺮﺣـﺎﻟﯽ ﺑﻐـﺪاد ﺑﺨﺎراﺳﺖﮐﺠﺎ ﻣﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎﻧﺴﺖ ﭘﯿﺮوزي آﻧﺠﺎﺳﺖ ﻏﯿﺮ از ﺑﺨﺎرا ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ادﺑﯽ اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻮد‪،‬‬
‫در ﻋﻬﺪي ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎﺳﺖ ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﻏﺰﻧﯿﻦ و ﮔﺮﮔﺎن و ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن و ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و ري و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﺮاي ادب‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ و در ﻣﺮاﮐﺰ ادﺑﯽ ﻣﺸـﺮق روﻧﻖ ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮ روﯾﻬﻢ در ﻣﺮاﮐﺰ ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺗـﺎ اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺷـﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ روﻧﻖ و رواﺟﯽ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻧـﺪاﺷﺖ زﯾﺮا اوﻻـ ﻫﻨﻮز زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت دري در آن ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﺎﻣﻼ‬
‫اﻧﺘﺸـﺎر ﻧﯿـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺛﺎﻧﯿـﺎ رﻗـﺎﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن اﻣﺮاي ﺑﻮﯾﯽ و ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻣـﺎﻧﻊ آن ﺑﻮد ﮐﻪ زﺑـﺎن ادﺑﯽ درﺑـﺎر آل ﺳﺎﻣﺎن در ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ آل ﺑﻮﯾﻪ روﻧﻖ ﺑﺴـﯿﺎر ﯾﺎﺑـﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮّﺟﻪ اﻣﺮاي ﻋﺮاق ﺑﻨﺜﺮ و ﻧﻈﻢ دري ﺑﯿﺸﺘﺮ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺒﻌﺪ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص‬
‫اواﺧﺮ اﯾـﺎم اﻣﺮاي ﺑﻮﯾﯽ ري و از درﺑـﺎر ﻋﻼـء اﻟـﺪوﻟﻪ ﮐـﺎﮐﻮﯾﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن آﻏـﺎز ﺷـﺪ و ﺑﺠﺎي زﺑﺎن دري درﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﻠّﯽ ﺑﺮاي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري )ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺰوﯾﻨﯽ ج ‪ 2‬ص ‪(22‬‬
‫)‪ -(2‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻫﺮدو ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺧﯿﺮ ﺷﺮح ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ دو ﮐﺘﺎب ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺘﻮﺿﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮي ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻦ اﺳـﻔﻨﺪﯾﺎر ﺑﻮﺟﻮد دو ﺷﺎﻋﺮ ﻃﺒﺮي در درﺑﺎر ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﻣﺖ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر در آﻧﺠﺎ ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮدهاﻧﺪ »‪ ،«1‬و ﺑﻨﺪار رازي ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺸﻬﻮر اﯾﻦ ﻋﻬﺪ در ري ﺑﻠﻬﺠﻪ ﻣﺤّﻠﯽ ﺧﻮد ﺷﻌﺮ ﻣﯿﺴﺮود‪.‬‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ دري در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ آﻣﯿﺰش ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﻗﺒﻮل ﻣﻘـﺪاري از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ و‬
‫دﯾﻨﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻦ آن ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷـﻌﺮي و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻠﻤﯽ و ﻏﯿﺮه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻘﺮن ﺳﻮم ﺗﮑﺎﻣﻞ و ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﯾﺎﻓﺖ ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل اﮔﺮ آﻧﺮا ﺑﺎ ادوار ادﺑﯽ ﺑﻌﺪ ﺑﺴـﻨﺠﯿﻢ ﺗﻌﺪاد ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻨﺴـﺒﺖ ﻣﺤﺴﻮﺳـﯽ ﮐﻤﺘﺮ و ﻏﻠﺒﻪ ﻟﻐﺎت اﺻﯿﻞ ﭘﺎرﺳﯽ را‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﮐﻤﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﺳـﺘﻮري زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ و رﻋﺎﯾﺖ ﻗﻮاﻋـﺪ ﭘﺎرﺳـﯽ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ و ﻣﺜﻼ ﺑﻨﺪرت از اوزان ﺟﻤﻊ ﻋﺮﺑﯽ در ﮐﻠﻤﺎت ﺗﺎزي اﯾﻦ ﻋﻬﺪ اﺛﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺒـﺎت ﻋﺮﺑﯽ را در زﺑـﺎن ﭘﺎرﺳـﯽ ﻧﺎﻓـﺬ و وارد ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ذﮐﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ ﺗﻌّﻤﺪي درآوردن ﮐﻠﻤﺎت ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺠﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻮن زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻫﻨﻮز ﺑﻨﺴﺒﺖ ﮐﻤﯽ ﺑﺎ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮد و ﺷـﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻫﻢ از ﻟﻬﺠﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﮐـﺎر ﺧﻮد ﭘﯿﺮوي ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ ﻃﺒﻌﺎ ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ را ﮐﻤﺘﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردﯾﮑﻪ ﺿﺮورت اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯿﮑﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ و ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺧﺼﺎﺋﺺ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻮﺟﻮد ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ و رواج اﺷـﻌﺎر ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آراﺳـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺰوﻧﯽ ﻋﺪد ﺷﺎﻋﺮان ﯾﮑﯽ از ﺧﺼﺎﺋﺺ‬
‫ﻋﻤﺪه ﺷﻌﺮ درﯾﻦ ﻋﻬﺪﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪه ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم آﻧﺎن ﺑﻤﺎ رﺳﯿﺪه و در ﺟﻨﮕﻬﺎ و ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ و ﮐﺘﺐ‬
‫______________________________‬
‫ادب اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﯾﺎ ﻋﻬﺪ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﺂن ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﺷـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ دري ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ از ﺣﺪود ﻣﺸـﺮق اﯾﺮان ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻨﻮز در ﺳﺮاﺳﺮ اﯾﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﻇﻬﻮر ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﺎرت ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن و ﻗﺪرت آﻧﺎن در ﺗﻠﻔﯿﻖ ﮐﻼم و ﺑﯿﺎن ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ و اﻓﮑﺎر ﺑﺪﯾﻊ و ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺧﻮد از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮّﺟﻪ درﯾﻦ‬
‫ﻋﻬـﺪﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ دوره ﻫﻤﻮاره ﺳـﺮﻣﺸﻖ ﺳـﺨﻨﻮران ﻋﻬﻮد ﺗﺎﻟﯿﻪ ﺑﻮدهاﻧـﺪ و اﺳـﺘﺎدان ﻧﺎمآوري ﮐﻪ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ رودﮐﯽ و اﺑﻮ ﺷـﮑﻮر و دﻗﯿﻘﯽ و ﻓﺮدوﺳـﯽ و ﻋﻨﺼـﺮي و ﻓّﺮﺧﯽ و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻫﻨﻮز ﻫﻢ اﻓﺼﺢ و اﺑﻠﻎ ﺷـﻌﺮاي ﭘﺎرﺳـﯽﮔﻮي ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯿﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋّﻠﺖ ﻋﻤﺪه اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻣﺎدﮔﯽ ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن اﻓﮑﺎر ﺗﺎزه و ﺑﺪﯾﻊ و روﺷﻨﯽ ذﻫﻦ و ﻓﮑﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻮدن زﺑﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺑـﺪاﻧﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﺎﻋﺮان اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺑﺮاي آﻣﻮﺧﺘﻦ زﺑـﺎن دري و آﮔﺎﻫﯽ از رﻣﻮز آن ﺑﺘﺤﺼـﯿﻞ و ﻣﻤﺎرﺳﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻤﺘﺮ ﺣﺎﺟﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻼف ﺳﺨﻨﻮراﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮن ﺷﺸﻢ در ﻋﺮاق و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و دﯾﮕﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﺮاي اﻃﻼع از دﻗﺎﯾﻖ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫دري ﺑﻤﻄﺎﻟﻌﻪ و دﻗﺖ در دﯾﻮاﻧﻬﺎي ﺷﺎﻋﺮان ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺣﺎﺟﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺜﺮت ﺷـﻌﺮ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻫﻢ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪد اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮودﮐﯽ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ ﺑﻘﻮﻟﯽ ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﺳﯿﺼﺪ ﻫﺰار و ﺑﻘﻮل‬
‫ﻣﻌﻘﻮلﺗﺮ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﺑﻮده و ﻋﺪد اﺷـﻌﺎر ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺷﺼﺖ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﺑﻮده و ﺑﺮاي دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻫﻢ اﺷﻌﺎر ﮐﺜﯿﺮ در ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ‬
‫ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﻣﻘﺪاري ﺑﻌﻨﻮان اﺳﺘﺸـﻬﺎد در ﮐﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ اﺷﻌﺎر ﺷﻌﺮاي دﯾﮕﺮ درآﻣﯿﺨﺘﻪ و ﻣﻘﺪار‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﻠﻞ ﻋﻤـﺪه ﻣﻔﻘﻮد ﺷـﺪن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﻈﻮﻣﻬﺎ و اﺷـﻌﺎر اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﯾﮑﯽ ﮐﻬﻨﻪ ﺑﻮدن زﺑﺎن و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت و ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس ﺑﻮدن ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدم‬
‫اﯾﺮان در ادوار ﻣﺘـﺄﺧﺮﺳﺖ و دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻤـﺪه رواج اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ و ﺧﺮاﺳـﺎن دﭼـﺎر ﻣﻬﺎﺟﻤﺎت ﭘﯿﺎﭘﯽ وﺣﺸـﯿﺎن‬
‫زردﭘﻮﺳﺖ و ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت و ﻧﻬﺐ و ﺗﺎراج و وﯾﺮاﻧﯽ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺷـﺪ و ﻫﺰاران ﮐﺘﺎب و دﯾﻮان و ﺻﺪﻫﺎ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ درﯾﻦ ﮔﯿﺮودار از ﻣﯿﺎن‬
‫رﻓﺖ و ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ ﺑﺴﯿﺎري از دﯾﻮاﻧﻬﺎي ﺷﺎﻋﺮان آن ﻋﻬﺪ ﻫﻢ در ﺟﺰو اﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ‬
‫از ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺎﺗﺎر در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮد ﮔﻮﯾـﺪ دﯾﻮان رودﮐﯽ ﺑﺼﺪ دﻓﺘﺮ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ »‪ .«1‬و ﭼﻨﺪي ﭘﯿﺶ ازو رﺷﯿﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﺷﺎﻋﺮ درﺑﺎر ﺧﻀﺮ‬
‫ﺧﺎن ﺧﺎﻗﺎن ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ ﻧﺴـﺨﻪ ﯾﺎ ﻧﺴـﺨﯽ از دﯾﻮان آن ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ را ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ دﯾـﺪه و ﻋـﺪد اﺑﯿﺎت آﻧﺮا ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪﺑﺎر ﺷـﻤﺮدن در ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻗﻄﻌـﺎت ﺧﻮد ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮده ﺑﻮد »‪ «2‬وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل اﺛﺮي ازﯾﻦ دﯾﻮان ﺟﺰ آﻧﭽﻪ در ﮐﺘﺐ ادب از آن ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه ﻣﺸـﻬﻮد ﻧﻤﺎﻧـﺪ و‬
‫ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ را ﻣﯿﺘﻮان ﺑﺮاي ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺗﺼّﻮر ﮐﺮد‪.‬‬
‫از اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ ﺗـﺎ ﭘﺎﯾـﺎن دوره اول ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻨﺎم و آﺛﺎر ﭼﻨـﺪ ﺗﻦ از ﺷﺎﻋﺮان ﮐﺜﯿﺮ اﻟﺸـﻌﺮ و اﺳـﺘﺎد ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷـﻬﺮت و‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻘﺎم و ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺟﺰاﻟﺖ ﮐﻼم آﺛﺎر آﻧﻬﺎ ﮐﻤﺘﺮ از دﯾﮕﺮ ﺷـﻌﺮا دﺳـﺘﺨﻮش ﺗﻄﺎول زﻣﺎن ﺷﺪ و از آن ﻗﺒﯿﻞاﻧﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ و ﻋﻨﺼﺮي‬
‫و ﻓّﺮﺧﯽ و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺘﻌﺪد اﺳـﺘﺎد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮّرﺧﺎن از وﺟﻮد اﯾﺸﺎن در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد و ﻣﺴـﻌﻮد‬
‫ﻏﺰﻧﻮي ﺧﺒﺮ دادهاﻧـﺪ ﮐﻢاﻧﺪ و ﻣﺜﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺿﺎﻣﻦ ﺑﻘﺎء ﻣﻘﺪاري از اﺷـﻌﺎر ﺷـﻌﺮاي اﯾﻦ ﻋﻬﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻮادث و‬
‫ﻣﺼـﺎﺋﺐ ﭘﯿﺎﭘﯽ روزﮔﺎران ﺑﻌـﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷـﻬﺮت و ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﻣﻄﺒﻮع ﺑﻮدن ﮐﻼم در ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آﻧﻬﺎ و اﻗﺒﺎل و ﺗﻮّﺟﻪ آﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺑـﺪاﻧﻬﺎ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل آﻧﭽﻪ از اﺷـﻌﺎر اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻤﺎ رﺳـﯿﺪه ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ و ﻣﺎ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﻣﺎﯾﻪ ﺷـﻌﺮ ﻣﯿﺘﻮاﻧﯿﻢ در ﺳﺒﮏ و روش اﻏﻠﺐ ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭘﺮدازﯾﻢ و ﺑﺮ روﯾﻬﻢ از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻌﺮ و ﺷﻌﺮا اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ‪.‬‬
‫از ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻋﻤﺪه ﺷﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺳﺎدﮔﯽ و رواﻧﯽ ﮐﻼم و ﻓﮑﺮ درآﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﺗﻌﻘﯿـﺪ و اﺑﻬـﺎم و ﺧﯿﺎﻻـت ﺑﺎرﯾﮏ دور از ذﻫﻦ و ذوق در آن ﮐﻤﺘﺮ اﺛﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﺘﺮوك ﭘﺎرﺳـﯽ دري را ﮐﻪ ﺑﺘﻨﺎﺳـﺐ‬
‫ﻣﺤﯿﻂ و دوره در اﺷﻌﺎر آن ﻋﻬﺪ آﻣﺪه و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻣﺸﺮق در آن روزﮔﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬آﺛﺎر ﺳﺎدﮔﯽ و رواﻧﯽ‬
‫ﮐﻼم را در ﺳﺮاﺳـﺮ اﺷﻌﺎر آن دوره ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ و ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ ﮐﻬﻨﻪ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺎ را در ﻓﻬﻢ زﯾﺒﺎﯾﯽ‬
‫و ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻣﻌﺠﺰهآﺳﺎي اﺷﻌﺎر آن ﻋﻬﺪ ﯾﺎوري‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪7‬‬
‫)‪ -(2‬ﺷﻌﺮ او را ﺑﺮﺷﻤﺮدم ﺳﯿﺰده ره ﺻﺪ ﻫﺰار ‪...‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺤّﻮل اوزان ﺷﻌﺮي و ﺗﮑﺎﻣﻞ آﻧﻬﺎ در اﺷﻌﺎر ﻓﺎرﺳﯽ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻘﺮن ﺳﻮم آﺷﮑﺎرﺳﺖ و اﯾﻦ ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ را در اﺷﻌﺎر ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و آﻏـﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻦ ﺳـﯿﺮ ﺗﮑـﺎﻣﻠﯽ ﮔﻨﺠﯿـﺪن اﻟﻔـﺎظ در ﺑﺤﻮر ﺳـﻬﻞﺗﺮ ﮔﺸﺖ و اوزان ﻣﻄﺒﻮﻋـﺘﺮ و‬
‫دﻟﻨﺸﯿﻦﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل درﯾﻦ دوره اوزاﻧﯽ از ﺷﻌﺮ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ادوار ﺑﻌﺪ ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﯽآرد ﺷﺮف ﻣﺮدﻣﯽ ﭘﺪﯾﺪآزادهﻧﮋاد از درم ﺧﺮﯾﺪ )رودﮐﯽ(‬
‫ﺑﺮ وزن »ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ﻓﺎﻋﻼن« )از ﻣﺘﻔّﺮﻋﺎت ﺑﺤﺮ ﻗﺮﯾﺐ(‬
‫ﺗﺮك از َدرم درآﻣﺪ ﺧﻨﺪاَﻧﮏآن ﺧﻮبروي ﭼﺎﺑﮏ ﻣﻬﻤﺎَﻧﮏ )راﺑﻌﻪ ﺑﻨﺖ ﮐﻌﺐ(‬
‫ﺑﺮ وزن »ﻣﻔﻌﻮل ﻓﺎعﻻﺗﻦ ﻣﻔﻌﻮﻟﻦ« )از ﻣﺘﻔّﺮﻋﺎت ﺑﺤﺮ ﻫﺰج(‬
‫ﭼﻨﺎن داﻧﯽ ﮐﻢ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻧﯿﺴﺖﯾﺎ ﺷﻬِﺮ ﻣﺮا ﺟﺰ ﺗﻮ ﯾﺎر ﻧﯿﺴﺖ )ﺧﺴﺮوي(‬
‫ﺑﺮ وزن »ﻣﻔﺎﻋﯿﻠﻦ ﻣﻔﻌﻮل ﻓﺎﻋﻼن« )از ﻣﺘﻔّﺮﻋﺎت ﺑﺤﺮ ﻗﺮﯾﺐ(‬
‫اي ﺑﺎد ز ﺑﻬﺮ ﻏﺮﯾﺐ رادرودي ﺑﺒﺮ از ﻣﻦ ﺣﺒﯿﺐ را )ﺑﻠﺤﺴﻦ اورﻣﺰدي(‬
‫ﻣﻔﻌﻮﻟﻦ ﻣﻔﺎﻋﯿﻠﻦ ﻓﺎﻋﻠﻦ )از ﻣﺘﻔّﺮﻋﺎت ﺑﺤﺮ ﻗﺮﯾﺐ(‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺴﺎز اي ﺑﻬﺎر ﭘﺪرامﺑﺎده دراﻓﮕﻦ ﺑﯿﮏ ﻣﻨﯽ ﺟﺎم )ﻓّﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ(‬
‫ﻣﺴﺘﻔﻌﻠﻦ ﻓﻊ ﻣﺴﺘﻔﻌﻠﻦ ﻓﺎع )از ﻣﺘﻔّﺮﻋﺎت ﺑﺤﺮ رﺟﺰ(‬
‫و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ ﺑا ﯿﺎت و اوزان ﮐﻪ در ﺷﻌﺮ دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و دوره اول ﻏﺰﻧﻮي ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺖ و در ادوار ﺑﻌﺪ ﻣﯿﺎن اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮان دﯾﺪه ﻧﻤﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾـﺎ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠـﻞ ﺑﺰرگ وﺟﻮد اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اوزان در ﺷـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ درﯾﻦ روزﮔﺎر ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫اﺷﻌﺎر ﺑﺎ اﻟﺤﺎن ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده‬
‫و ﻫﻤﺮاه ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣﯿﺸـﺪه اﺳﺖ و وﺟﻮد ﺑﺮﺧﯽ از رواﯾـﺎت اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﺗـﺎ ﺣـّﺪي روﺷﻦ ﻣﯿﺴﺎزد »‪ «1‬و اﺳـﺘﻔﺎده ﺻﻮﻓﯿﻪ از ﺗﺮاﻧﻪﻫـﺎ و اﺑﯿﺎت‬
‫دلاﻧﮕﯿﺰ در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺳـﻤﺎع ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻗّﻮاﻻن ﺧﻮد ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ »‪ «2‬و ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣـﺎل ﺧﻮاﻧـﺪن اﺑﯿﺎت ﺑﻬﺮ وزن ﺧﻮاه ﺳـﻬﻞ و‬
‫ﺧﻮاه ﺻﻌﺐ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﺧﺼﺎﺋﺺ ﺷـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺗﺎزه ﺑﻮدن ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ و اﻓﮑﺎر در آﻧﺴﺖ زﯾﺮا ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺎزهﯾﯽ ﺳـﺮوﮐﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آﻧـﺎن ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸـﺪه ﺑﻮد ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ از ادب ﻋﺮﺑﯽ اﻗﺘﺒﺎس ﻣﯿﺸـﺪه اﺳﺖ و ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎل ﮔﻮﯾﻨـﺪه ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺠﺎي ﺗﻘﻠﯿـﺪ و ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ از ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن ﺑﺎﺑﺘﮑﺎر دﺳﺖ زﻧـﺪ‪ .‬اﺛﺮ روﺣﯽ اﯾﻦ وﺿﻊ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻗّﻮه اﺑﺘﮑﺎر در ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﻬّﯿﺎ ﮐﺮدن اوﺳﺖ ﺑﺮاي ورود‬
‫در ﻣﻮارد و ﻣﻀﺎﯾﻖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺧﺮوج از آﻧﻬﺎ ﺑﯽآﻧﮑﻪ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ و ﺧﻄﺎ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗـﺎزﮔﯽ ﻣﻮاﺿـﯿﻊ و ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬـﺪ را ﻗﺎدر ﺑﺂوردن ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﺗﺎزه ﺑـﺪﯾﻊ ﮐﺮد و اﺻﻮﻻ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و‬
‫آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻬﺎرت ﺷﺎﻋﺮان در اﻧﻮاع ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت اﻋّﻢ از ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﻣﺤﺴﻮس و ﻣﻌﻘﻮل و ﺧﯿﺎﻟﯽ و وﻫﻤﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ ﻣﻨﺘﻬﯽ‬
‫ﺷـﺎﻋﺮان ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﻮﺷـﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮاد ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺧﻮد را از ﻋـﺎﻟﻢ ﺧـﺎرج ﮔﯿﺮﻧـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت آﻧﺎن ﻣﺤﺴﻮس ﯾﺎ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﻣﺮّﮐﺒﯽ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳـﺎس آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻧﻬﺎده ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﺳـﺘﻔﺎده از ﻣﻮارد ﺟﺰﺋﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﯾﺎ در ﻋﺮف ﻋﺎدت ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻗﺮار‬
‫دادن آﻧﻬﺎ در ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در ﻃﺮف ﻣﺸـﺒﻪ ﺑﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﻮرﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺟﻨﺒﻪ وﺻﻒ ﺑﺨﺸـﯿﺪه و ﯾﺎ آﻧﻬﺎ را ﺗﻮأم ﺑﺎ وﺻﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻮارد ﻣﺬﮐﻮر ﻧﻘﻞ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت را از ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ درﯾﻨﺠﺎ ﻻزم‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮ ﮔِﻞ دورﻧﮓ را ﻧﮕﻪ ﮐﻦُدّرﺳﺖ ﺑﺰﯾﺮ ﻋﻘﯿﻖ ﺳﺎده‬
‫ﺑﺎ ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸﻮق روز ﺧﻠﻮترﺧﺴﺎره ﺑﺮﺧﺴﺎره ﺑﺮﻧﻬﺎده )ﻣﻨﺠﯿﮏ(‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﺮح اﺣﻮال رودﮐﯽ )ص ‪ (33‬و ﻓﺮﺧﯽ )ص ‪ (39‬از ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻌﺪد از آن ﮐﺘﺎب‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 364 :‬ﺳﺎﻗﯿﺎ ﻣﺮ ﻣﺮا از آن ﻣﯽ دهﮐﻪ ﻏﻢ ﻣﻦ ﺑﺪو ﮔﺴﺎرده ﺷﺪ‬
‫از ﻗﻨﯿﻨﻪ ﺑﺮﻓﺖ ﭼﻮن ﻣﻪ ﻧﻮدر ﭘﯿﺎﻟﻪ ﻣﻪ ﭼﻬﺎرده ﺷﺪ )ﺑﻮﺷﮑﻮر(‬
‫ﺷﺎخ ﺑﯿﺪ ﺳﺒﺰ ﮔﺸﺘﻪ روز ﺑﺎدﭼﻮن ﯾﮑﯽ ﻣﺴﺖ ﻧﻮان ﺳﺮﻧﮕﻮن‬
‫ﻻﻟﻪ ﺑﺮگ ﻟﻌﻞ ﺑﻨﮕﺮ ﺑﺎﻣﺪادﭼﻮن ﺳِﺮ ﺷﻤﺸﯿﺮ آﻟﻮده ﺑﺨﻮن )ﻋﻤﺎره ﻣﺮوزي(‬
‫ﻧﺒﯿﺪي ﮐﻪ ﻧﺸﻨﺎﺳﯽ از آﻓﺘﺎبﭼﻮ ﺑﺎ آﻓﺘﺎﺑﺶ ﮐﻨﯽ ﻣﻘﺘَﺮن‬
‫ﭼﻨﺎن ﺗﺎﺑﺪ از ﺟﺎم ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖﻋﻘﯿِﻖ ﯾﻤﻦ در ﺳﻬﯿِﻞ ﯾﻤﻦ )روﻧﻘﯽ ﺑﺨﺎري(‬
‫ﺑﮕﺸﺎي ﭼﺸﻢ و ژرف ﻧﮕﻪ ﮐﻦ ﺑﺸﻨﺒﻠﯿﺪﺗﺎﺑﺎن ﺑﺴﺎِن ﮔﻮﻫﺮ اﻧﺪر ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺪ‬
‫ﺑﺮﺳﺎن ﻋﺎﺷﻘﯽ ﮐﻪ ز ﺷﺮم رﺧﺎن ﺧﻮﯾﺶدﯾﺒﺎي ﺳﺒﺰ را ﺑﺮِخ ﺧﻮﯾﺶ درﮐﺸﯿﺪ )ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﺮوزي(‬
‫در اواﺧﺮ اﯾﻦ دوره ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي از ﻣﯿﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺑﺪاﺷـﺘﻦ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت دﻗﯿﻖ از اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﺘﺎزﺳﺖ و او ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ‬
‫در آوردن ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﻣﺮّﮐﺐ و ﺧﯿﺎﻟﯽ ﻫﻨﺮﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﺜﻼ درﯾﻦ اﺑﯿﺎت‪:‬‬
‫ﻫﻤﯽ ﮔﺮدﯾﺪ ﮔﺮِد ﻗﻄﺐ ُﺟﱠﺪيﭼﻮ ﮔﺮد ﺑﺎﺑﺰن ﻣﺮغ ﻣﺴّﻤﻦ‬
‫ﺑﻨﺎت اﻟﻨﻌﺶ ﮔﺮِد او ﻫﻤﯽ ﮔﺸﺖﭼﻮ اﻧﺪر دﺳﺖ ﻣﺮِد ﭼﭗ ﻓﻼﺧﻦ‬
‫ﻫﻤﯽ راﻧﺪم ﻓﺮس را ﻣﻦ ﺑﺘﻘﺮﯾﺐﭼﻮ اﻧﮕﺸﺘﺎِن ﻣﺮِد ارﻏﻨﻮنزن‬
‫ز ﺻﺤﺮا ﺳﯿﻠﻬﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻫﺮﺳﻮدرازآﻫﻨﮓ و ﭘﯿﭽﺎن و زﻣﯿﻦﮐﻦ‬
‫ﭼﻮ ﻫﻨﮕﺎِم ﻋﺰاﯾﻢ زي ﻣﻌّﺰمﺑﺘﮏ ﺧﯿﺰﻧﺪ ﺛﻌﺒﺎﻧﺎن رﯾﻤﻦ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﻫﻼل از ﺟﺎﻧِﺐ ﮐﻮهﺑﺴﺎن زﻋﻔﺮان آﻟﻮده ﻣﺤﺠﻦ‬
‫ﭼﻨﺎن ﭼﻮن دو ﺳـﺮ از ﻫﻢ ﺑﺎز ﮐﺮدهز زّر ﻣﻐﺮﺑﯽ دﺳﺖآورﻧﺠﻦ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿـﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺗﺼّﻮر و دﻗﺖ ﺧﯿﺎل درﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ وﺻﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺠﺎﺳﺖ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت در اﺷﻌﺎر آن ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺘﺎد ﺑﺴﯿﺎر دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫وﺻﻒ در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﻮاردﯾﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻨﺮﻧﻤﺎﯾﯿﻬﺎي ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ ﻋﻬﺪ در آن ﻣﺸـﻬﻮد ﻣﯿﺸﻮد‪ ،‬اﺷـﻌﺎر اﯾﻦ دوره ﭘﺮ اﺳﺖ از ﺗﻮﺻﯿﻔﺎت ﻣﻄﺒﻮع درﺑﺎره ﻣﯿﺪاﻧﻬﺎي ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺲ و‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺳﻼﻃﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺸﻮﻗﮕﺎن‪ ،‬ﺟﺸﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻇﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و ﺟﻨﮕﺎوران و ﭼﯿﺰﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺐ و ﺷﻤﺸﯿﺮ و زﻟﻒ ﻣﻌﺸﻮق‬
‫و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ‪ .‬در ﻫﺮﯾﮏ ازﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻨﺮﻧﻤﺎﯾﯿﻬﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ رودﮐﯽ‪ ،‬ﻟﺒﯿﺒﯽ‪ ،‬دﻗﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻓﺮدوﺳـﯽ‪ ،‬ﻓّﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻋﻨﺼـﺮي و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﺴﯿﺎر‬
‫و ﮔﺎه ﺑﺤـّﺪ اﻋﺠﺎزﺳﺖ‪ .‬وﺻـﻔﻬﺎي ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺷـﻌﺮا ﺟﺎﻧـﺪار و زﻧـﺪه و ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ و ﺑﺤّﺪي درﯾﻦ ﻣﻮرد از ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج و واﻗﻊ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ﻣﻮاردي از ﻗﺒﯿﻞ وﺻﻒ ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻋﻤﺎل رﺳـﺘﻢ و ﯾﺎ ﺑﺪاﯾﻊ اﻋﻤﺎل ﺳـﻼﻃﯿﻨﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺧﺎرج از ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﻤﯿﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﺼﺎﺋﺺ اﺷـﻌﺎر اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﯾﮑﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ وﺿﻊ زﻧﺪﮔﯽ ﺷـﻌﺮا و اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺣﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت و درﺑﺎرﻫﺎ و ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ در آن ﻣﻨﻌﮑﺲ اﺳﺖ و ﻋﻠّﺖ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻫﻤﺎن واﻗﻊﺑﯿﻨﯽ و آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺎّدي و ﺧﺎرﺟﯽ و ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﺑﻌﻮاﻟﻢ ﺧﯿـﺎﻟﯽ و اوﻫـﺎم و ﺧﯿﺎﻻﺗﺴﺖ‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯿﻬﺎي ﺳـﻼﻃﯿﻦ و ﺳـﺨﻦ از زﻧـﺪﮔﯽ ﺧﺼﻮﺻـﯽ ﺷـﻌﺮا و اﻓﺮاد و ورود در‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻃﺮف ﺗﻮّﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﯿﭽﯿﺪن ﺑﺎوﻫﺎم و ﺧﯿﺎﻻت ﺑﺎرﯾﮏ ﻣﮕﺮ در اﺷﻌﺎر ﻏﻨﺎﺋﯽ و ﻏﺰﻟﯽ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺷـﻌﺮا ﺑﺎﺳـﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎﻧﯽ دﻗﯿﻖ و آوردن ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺗﺎزه و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺒﺘﮑﺮ و ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﻧﺎدر ﺗﻮّﺟﻪ ﺧﺎص ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺒﮏ ﺷﻌﺮ آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺴﺒﮏ اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و ﺣﺘﯽ در ﻧﺰد دﺳﺘﻪﯾﯽ از ﺷﻌﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻨﺼﺮي‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از اﻓﮑﺎر ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺷﻌﺮي ﻫﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫زﻧـﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺮّﻓﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﺼـﺮ و ﻣﻌﺎﺷـﺮت ﺑﺎ اﻣﺮا و وزراء و رﺟﺎل ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﯿﻬﺎي آﻧﺎن در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﭘﺮﺷـﮑﻮه‬
‫وﺳـﯿﻠﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ در ﺷـﻌﺮ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻫﻤـﻮاره ﺻـﺤﺒﺖ از ﮐﺎﻣﺮاﻧﯿﻬـﺎ و ﻋﯿﺸـﻬﺎ و ﻋﺸـﺮﺗﻬﺎ ﺷﻮد و ﮐﻤـﺘﺮ از ﻧﺎﮐـﺎﻣﯽ و‬
‫ﻧـﺎﻣﺮادي و ﯾـﺄس و ﺑـﺪﺑﯿﻨﯽ و اﻧﺰوا و اﻧﻘﻄﺎع از ﺧﻠﻖ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ در آن ﺳـﺨﻦ رود‪ .‬ازﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﺑﺎ ﻗﺮاءت اﺷـﻌﺎر اﯾﻦ‬
‫ﻋﻬﺪ از ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﻘﺮون ﺑﻨﺸﺎط ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻬﺮه ﻣﯿﺒﺮد ﺗﺎ از ﯾﮏ رﺧﻮت و ﺧﻠﺴﻪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﺷﻌﺎر ﺧﯿﺎلاﻧﮕﯿﺰ ﯾﺎ ﻏﻢآورﺳﺖ و ﺣﺘﯽ‬
‫در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از ﺑﯿﻮﻓﺎﯾﯽ ﺟﻬﺎن و ﻧﺎﻣﺮادي آدﻣﯿﺎن رود ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻋﺮان ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺜﺒﺖ از ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد ﻣﯿﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت آن‬

‫اﺷﺎره‬
‫ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ ﻋﻬﺪ در اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷـﻌﺮ از ﻣﺜﻨﻮي و ﻗﺼـﯿﺪه و ﻏﺰل و ﻣﺴﻤﻂ و ﺗﺮﺟﯿﻊﺑﻨﺪ و رﺑﺎﻋﯽ و دوﺑﯿﺘﯽ و ﻗﻄﻌﻪ و ﻏﯿﺮه ﻃﺒﻊ آزﻣﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ ازﯾﻦ اﻧﻮاع ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺮﺟﯿﻊﺑﻨـﺪ و ﻣﺴـﻤﻂ را در اواﺧﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ و ﻣﺒﺘﮑﺮ ﻣﺴـﻤﻂ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ دوره‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮاد و ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﻫﻢ ﺧﺎﻟﯽ از ﺗﻨّﻮع ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺪح و وﻋﻆ و وﺻﻒ و ﻏﺰل و ﺣﻤﺎﺳﻪ و ﻫﺠﻮ و ﻫﺰل و داﺳﺘﺎن و‬
‫ﻗﺼﻪ ﻫﻤﮕﯽ در اﺷﻌﺎر اﯾﻦ دوره ﺑﻮده و ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﻤﺎ رﺳﯿﺪه و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤـﺘﺮﯾﻦ دوره ﺣﻤﺎﺳﻪﺳـﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻬـﺪﺳﺖ‪ .‬روﻧﻖ ﺣﻤﺎﺳﻪﻫـﺎي ﻣّﻠﯽ درﯾﻦ دوره ﺑـﺪرﺟﻪﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛـﺎر ﺣﻤﺎﺳـﯽ‬
‫اﯾﺮان و ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﻣّﻠﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ در ﻫﻤﯿﻦ دوره ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اواﯾﻞ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻣﺴـﻌﻮدي ﻣﺮوزي و‬
‫در اواﺳﻂ اﯾﻦ دوره دﻗﯿﻘﯽ و در اواﺧﺮ آن اﺳـﺘﺎد ﺑﺰرگ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺳﻪ اﺛﺮ ﺣﻤﺎﺳـﯽ ﺧﻮد را ﭘﺪﯾـﺪ آوردﻧﺪ و ﻧﻈﻢ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﻣﻨﺜﻮر ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ و ﻣﻠّﯽ را ﻣﺘﺪاول ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از آﻧﺎن در ﻋﺼﺮ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺣﻤﺎﺳﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻨﻈﻢ درآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻏﺰل و اﺷـﻌﺎر ﻏﻨـﺎﺋﯽ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ دﻧﺒـﺎﻟﻪﯾﯿﺴﺖ از آﻧﭽﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬در آﻏـﺎز اﯾﻦ ﻗﺮن دو ﻏﺰﻟﺴـﺮاي‬
‫ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻌﺪ آﻧﺎﻧﺮا ﺑﺎﺳـﺘﺎدي درﯾﻦ ﻧﻮع ﺷﻌﺮ ﺳﺘﻮدهاﻧﺪ و از آﻧﺪو ﯾﮑﯽ رودﮐﯽ و دﯾﮕﺮ ﺷﻬﯿﺪﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت رودﮐﯽ در‬
‫ﻏﺰل ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﺼـﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﻪ دﻗﺖ ﺧﯿﺎل ﻏﺰﻟﻬﺎي او را ﺳـﺘﻮده و ﺧﻮد را از آوردن ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ دﻗﯿﻖ آﻧﻬﺎ ﻋﺎﺟﺰ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫ﻟﻄﻒ ﺳـﺨﻦ ﺷـﻬﯿﺪ و رّﻗﺖ اﺣﺴﺎﺳﺎت او و دلاﻧﮕﯿﺰي آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺤّﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺷـﯿﺮﯾﻦﺑﯿﺎﻧﯽ و دلاﻧﮕﯿﺰي ﮐﻼم آﻧﻬﺎ را ﻣﺜﻞ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ و دﻻوﯾﺰي ﺷﻤﺮده اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﻏﺰل رودﮐﯽوار ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻮدﻏﺰﻟﻬﺎي ﻣﻦ رودﮐﯽوار ﻧﯿﺴﺖ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﮑﻮﺷﻢ ﺑﺒﺎرﯾﮏ وﻫﻢﺑﺪﯾﻦ ﭘﺮده اﻧﺪر ﻣﺮا ﺑﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫)‪-(2‬‬
‫از دﻻراﻣﯽ و ﻧﻐﺰي ﭼﻮن ﻏﺰﻟﻬﺎي ﺷﻬﯿﺪوز دﻻوﯾﺰي و ﺧﻮﺑﯽ ﭼﻮن ﺗﺮاﻧﻪ ﺑﻮ ﻃﻠﺐ‬
‫ﺗﻐﺰﻻﺗﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻗﺼﺎﺋﺪ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﻧﻮﻋﯽ از اﺷـﻌﺎر ﻏﻨﺎﺋﯽ ﺑﺴـﯿﺎر دلاﻧﮕﯿﺰﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ از اواﺳﻂ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﺒﻌﺪ‬
‫راﺋـﺞ ﺑﻮد‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮي ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻋﻬـﺪه ﺳـﺮودن ﺗﻐﺰﻻت ﺷـﯿﺮﯾﻦ در آﻏﺎز ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺮآﯾـﺪ و در اﯾﺠﺎد ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن ﺗﻐﺰل و‬
‫ﻣـﺪح ﻣﻬﺎرت و ﻗـﺪرت ﻧﺸﺎن دﻫـﺪ دﻗﯿﻘﯽ اﺳﺖ و ﭼﻨﺪ ﻏﺰﻟﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ازو ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﻟﻄﻒ ﺧﺎص دارد‪ .‬ﺗﻐﺰﻻت ﻗﺼﯿﺪهﺳـﺮاﯾﺎن ﻣﯿﺪان‬
‫وﺳـﯿﻌﯽ ﺑﺮاي وﺻﻒ ﻣﻌﺎﺷـﻘﺎت ﺷـﻌﺮا ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮﻗﮕﺎن ﺧﻮد اﯾﺠﺎد ﮐﺮده و ﻫﺮﯾﮏ از ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن درﯾﻦ ﻣﯿـﺪان ﺑﻨﺤﻮي ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺷﺪهاﻧـﺪ و‬
‫ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻋﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ و ﻣﻄﺒﻮﻋﺘﺮﯾﻦ ﺗﻐﺰﻻت اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ را در ﻗﺼﺎﺋﺪ ﻓّﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴـﺘﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ زﯾﺮا او رواﻧﯽ ﮐﻼم و ﺳﺎدﮔﯽ‬
‫ﻓﮑﺮ و ﺻـﺮاﺣﺖ ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎت رﻗﯿﻖ ﻃﻮري آﻣﯿﺨﺘﻪ و ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﻣﻼﺣﺖ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﺧﻮاﻧﻨﺪه را در ﻫﺮ ﻋﺼـﺮ و‬
‫زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺠﺬوب ﻣﯿﮑﻨﺪ و ﻟّﺬت ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪي ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﻏﺰﻟﺴـﺮاي ﺧﻮب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻨﺼﺮي و ﻓّﺮﺧﯽ دارﯾﻢ‪ .‬در آﺛﺎر دﯾﮕﺮ ﺷﻌﺮاي ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮدوﺳـﯽ و ﺧﺴـﺮوي و راﺑﻌﻪ ﺑﻨﺖ ﮐﻌﺐ ﻗﺰداري و ﻟﻮﮐﺮي و ﺧﺴﺮواﻧﯽ و ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻠﺨﯽ و آﻏﺎﺟﯽ ﺑﺨﺎراﯾﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﻏﺰل و اﺑﯿﺎت ﻏﻨﺎﺋﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻏﺰﻟﻬﺎي ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﮔﺮﭼﻪ ﺣﺎوي ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺳﺎده و دلاﻧﮕﯿﺰ ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪاﻧﺪ اﻣﺎ از ﮐﻠﻤﺎت ﺧﺸﻦ و ﺑﻌﻀـﯽ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻣﻄﻨﻄﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻗﺼﺎﯾﺪﺳﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ذﮐﺮ ﻧﺎم ﺷﺎﻋﺮ در ﭘﺎﯾﺎن ﻏﺰلﻫﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ و ﻏﺰﻟﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﮐﻮﺗﺎﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺪﯾﺤﻪﺳـﺮاﯾﯽ از آﻏـﺎز ادب ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﭙﯿﺮوي از ﺷـﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﻤـﺎم اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺷـﻌﺮاي ﺑﺰرگ درﺑـﺎري ﺑﻤـﺪح ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و‬
‫ﺳﻼـﻃﯿﻦ و رﺟﺎل درﺑﺎري آﻧﺎن ﺳـﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻫﺮﺷﺎﻋﺮ ﻣـّﺪاح وﻇﯿﻔﻪ و راﺗﺒﻪﯾﯽ داﺷﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮد ﭘﺎدﺷﺎه را در‬
‫اﻋﯿﺎد و اﯾﺎم رﺳـﻤﯽ و ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﻏﯿﺮه ﻣﺪح ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺮﻣﺪﺣﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺻـﻼت ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ درﯾﺎﻓﺖ دارد‪ .‬ﺻﻼت وزرا و‬
‫اﻣﺮاء ﺑﺰرگ ﻫﻢ ﻋﻮاﯾـﺪ ﺗﺎزهﯾﯽ ﺑﺮاي ﺷﺎﻋﺮان ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯿـﺪاد‪ .‬ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﺑﻌﺪ از آﻧﺎن ﺳـﻼﻃﯿﻦ ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺎ ﺗﻤّﻮل ﺳـﺮﺷﺎر ﺧﻮد اﻧﻌﺎم‬
‫ﺟﺰﯾﻞ و ﺻﻼتﮔﺮان ﺑﻤّﺪاﺣﺎن ﺧﻮد ﻣﯿﺪادﻧﺪ و از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺧﺼﻮﺻﺎ‬
‫ﺳﻠﻄـﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي از ﺛﺮوت ﺑﯿﮑﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺮد آورده ﺑﻮد ﺻـﻠﺖﻫﺎي ﺑﯿﺴـﺎﺑﻘﻪ ﺑﺸـﺎﻋﺮان ﻣﯿـﺪاد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ ﺷﺎﯾـﺎن ﺗﻮّﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻠـﻞ ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﻣـﺎل ﻓﺮاوان در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺪاﯾـﺢ ﺷـﻌﺮا ﻋﻼـﻗﻪﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻫـﺎن ﺑﺒﻘﺎي ﻧﺎم و ﮐﺴﺐ ﺷـﻬﺮت و اﻫﻤﯿﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ درﯾﻦ ﮐﺎر از رﺳﻤﯽ ﮐﻪ در درﺑﺎر ﺧﻠﻔﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد ﭘﯿﺮوي ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪﯾﺤﻪ ﺳﺮاﯾﯽ در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد و ﻣﺴﻌﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﺨﺼﻮص ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﺳﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﻮاﻧﺎي ﻧﺎﻣﺒﺮدار ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻨﺼﺮي و ﻓّﺮﺧﯽ و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﺤّﺪ ﮐﻤﺎل رﺳﯿﺪ و ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﺳﻪ رودﮐﯽ و دﻗﯿﻘﯽ در‬
‫ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن از دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﮔﻮي ﺳـﺒﻘﺖ رﺑﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪاﯾﺢ ﺷﺎﻋﺮان درﺑﺎر ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد از ﻣﺪح ﮔﺬﺷـﺘﻪ و‬
‫ﺑﺸﻌﺮ ﺣﻤﺎﺳﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋّﻠﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﺪوح آﻧﺎن ﺑﻮاﻗﻊ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻋﺼﺮ ﺧﻮد در ﮐﺸﻮرﮔﯿﺮي و ﮐﺸﻮرداري ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﻬﺎي ﺑﺰرگ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯿﻬﺎي ﻋﻈﯿﻢ و ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﭼﻨﺎن در ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬﺪ او ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎده و آﻧﻘﺪر‬
‫ﻣﻀـﻤﻮن ﻋﺎﻟﯽ و ﺗﺎزه ﺣﻤﺎﺳـﯽ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻌﺮا ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺒﺎﻟﻐﺎت ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و ﺗﺼّﻮرات ﺧﻮد ﻣﯿﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺑﺪﯾﻌﯽ از آﻧﻬﺎ در ﻗﺼﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻫﻨﺪ و ازﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺻـﺤﻨﻪﻫﺎ در ﻗﺼﺎﺋﺪ ﻋﻨﺼـﺮي و ﻓّﺮﺧﯽ و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺷﺎﻋﺮ اﺧﯿﺮ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﮐﺎﻣﻞ و ﺗﻤﺎم را ﺑﺎ ﺗﺸﺒﯿﺐ و ﻣﺪح و دﻋﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﮐﺮد رودﮐﯽ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮان درﯾﻦ ﺑﺎب ﻫﻤﻪ ﺗﺎﺑﻊ او‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮﻧﺪ و او ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺴﯿﺎري از اﺑﻮاب ﺷﻌﺮ ﭘﯿﺸﻮاي ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮد درﯾﻦ ﻓﻦ ﻫﻢ راﻫﻨﻤﺎي آﻧﺎن ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از ﺷﻌﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺷﺮوع ﺷﺪه و در دوره ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﮑﻤﺖ و وﻋﻆ اﺳﺖ‪ .‬آوردن ﻣﻮاﻋﻆ و ﻧﺼﺎﯾﺢ‬
‫از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺮدﯾﺪه و ﺷﻌﺮا ﺷﺮوع ﺑﺴﺮودن ﻗﻄﻌﺎت ﮐﻮﭼﮏ و ﮐﻮﺗﺎه درﯾﻦ ﺑﺎب ﮐﺮدﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫واﻗﻌﺎ ﺑﺎﯾﻦ ﮐﺎر ﻫّﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﺗﻤﺎم و ﮐﺎﻣﻞ درﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﺮوزي اﺳﺖ و روﺷـﯽ ﮐﻪ او اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﺑﻌـﺪ ازو‬
‫ﻃﺮف ﺗﻘﻠﯿﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﻋﻬﺪ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ روي ﻫﻢ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺮﻓّﻪ و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯿﻬﺎي ﺷﻌﺮاي اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺎﻧﺮا ﺑﻄﺮف‬
‫ﻟﻬﻮ و آوردن اﻓﮑﺎر و ﻣﻀﺎﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺸﺎﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ازﯾﻦ روي در اﺷـﻌﺎر ﺷﻌﺮاي اﯾﻦ دوره ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﻘﻄﻌﺎت ﯾﺎ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در ﭘﺎرهﯾﯽ از اﺑﯿﺎت ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه رودﮐﯽ و در اﺷﻌﺎر ﻣﻨﺠﯿﮏ و ﻓّﺮﺧﯽ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎﻧﺴـﺮاﯾﯽ و ﻗﺼﻪﭘﺮدازي و آوردن ﺣﮑﺎﯾﺎت و اﻣﺜﺎل ﻫﻢ در اﺷـﻌﺎر اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬رودﮐﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺣﮑﻤﯽ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ و ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺼـﺺ و ﻣﻮاﻋﻆ ﺑﻮد ﺷـﺶ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻮزﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺘﻘﺎرت و‬
‫ﻫﺰج و ﺧﻔﯿﻒ و ﻏﯿﺮه ﺳـﺮوده و ﻣﻌﻠﻮﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬـﺎ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻏﯿﺮ ازﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻬﺎ‪ ،‬داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮم دﯾﮕﺮي ﻫﻢ درﯾﻦ ﻋﻬـﺪ داﺷـﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ از ﺑﺮﺧﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨـﺪهﯾﯽ و از ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎﻧﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺜﻨﻮي‬
‫ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨـﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑـﺎﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾـﺪ ﺑﻠﺨﯽ و ﻣﺜﻨﻮي آﻓﺮﯾﻦﻧـﺎﻣﻪ از اﺑﻮ ﺷـﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ و ﻣﺜﻨﻮﯾﻬﺎي دﯾﮕﺮي ازو ﺑﺒﺤﺮ ﻫﺰج ﻣﺴـﺪس و ﺑﺤﺮ‬
‫ﺧﻔﯿﻒ و ﻣﺜﻨﻮﯾﻬﺎي »واﻣﻖ و ﻋﺬرا« و »ﺷﺎدﺑﻬﺮ و ﻋﯿﻦ اﻟﺤﯿﻮة« و »ﺳﺮخﺑﺖ و ﺧﻨﮓﺑﺖ« از ﻋﻨﺼﺮي‪.‬‬
‫*** اﯾﻨﮏ ﺑﺮاي ﺗﺘﻤﯿﻢ ﻓﺎﺋـﺪه ﺑﺬﮐﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ اﯾﻦ دوره و اﺷـﻌﺎر آﻧﺎن ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﺠﻮﯾﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻋﺪد ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳـﯽﮔﻮي درﯾﻦ‬
‫دوره ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ذﮐﺮ ﻧﺎم و اﺷـﻌﺎر آﻧﺎن ﺧﻮد ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﻔﺮد دارد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺎ از ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻋﺮان آن دوره ﺑﺬﮐﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ و ﻧﺎمآورﺗﺮﻧﺪ درﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺴﻌﻮدي ﻣﺮوزي‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي ﻣﺮوزي ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﻋﺮان اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم اﺳﺖ ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻧﺎﻗﺼﯽ از اﺣﻮال او در دﺳﺖ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫وي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﺮوع ﺑﻨﻈﻢ رواﯾـﺎت ﺗـﺎرﯾﺨﯽ و ﺣﻤﺎﺳـﯽ اﯾﺮان ﮐﺮد و ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﯽ ﭘﺪﯾـﺪ آورد‪ .‬از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ او اﻃﻼع‬
‫زﯾـﺎد در دﺳـﺖ ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬در ﮐﺘـﺎب »اﻟﺒـﺪء و اﻟﺘﺄرﯾـﺦ« ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻣﻄّﻬﺮ ﺑﻦ ﻃـﺎﻫﺮ اﻟﻤﻘﺪﺳـﯽ ﮐﻪ از ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘـﺒﺮ ﺗﺎرﯾـﺦ و ﻣﺆﻟّـﻒ ﺑﺴـﺎل ‪355‬‬
‫ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ دوﺑـﺎر ازﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﯾـﺎد ﺷـﺪه اﺳﺖ ﯾﮑﯽ در ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ ﮔّﯿﻮﻣﺮث ﺑـﺪﯾﻦ ﻋﺒـﺎرت »و ﻗـﺪ ﻗﺎل اﻟﻤﺴـﻌﻮدي ﻓﯽ ﻗﺼـﯿﺪﺗﻪ اﻟﻤﺤّﺒﺮة‬
‫ﺑ ﺎ ﻟ ﻔ ﺎ ر ﺳﯿ ﮥ ‪:‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 370 :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ َﮔّﯿﻮﻣﺮث آﻣﺬ ﺑﺸﺎﻫﯽﺑﮕﯿﺘﯽ درﮔﺮﻓﺘﺶ ﭘﯿﺶ ﮔﺎﻫﯽ »‪«1‬‬
‫ﭼﻮ ﺳـﯽ ﺳـﺎﻟﯽ ﺑﮕﯿﺘﯽ ﭘﺎذﺷـﺎ ﺑﻮذﮐﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺑﻬﺮﺟﺎﯾﯽ روا ﺑﻮذ و اﻧﻤﺎ ذﮐﺮت ﻫـﺬه اﻻﺑﯿﺎت ﻻﻧّﯽ رأﯾﺖ اﻟﻔﺮس ﯾﻌّﻈﻤﻮن ﻫـﺬه اﻻﺑﯿﺎت و‬
‫اﻟﻘﺼﯿﺪة و ﯾﺼّﻮروﻧﻬﺎ و ﯾﺮوﻧﻬﺎ ﮐﺘﺎرﯾﺦ ﻟﻬﻢ »‪««2‬‬
‫ﯾﮑﺠـﺎي دﯾﮕﺮ در ﭘﺎﯾـﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬و اﻧﻘﻀـﯽ اﻣﺮ ﻣﻠـﻮك اﻟﻔﺮس و اﻇﻬﺮ اﻟّﻠـﻪ دﯾﻨﻪ و اﻧﺠﺰ وﻋـﺪه ‪ ...‬و ﯾﻘـﻮل‬
‫اﻟﻤﺴﻌﻮدي ﻓﯽ آﺧﺮ ﻗﺼﯿﺪﺗﻪ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳﯿﮥ‪:‬‬
‫ﺳﭙﺮي ﺷـﺬ زﻣﺎن ﺧﺴـﺮواﻧﺎﮐﻪ ﮐﺎم ﺧﻮﯾﺶ راﻧﺪﻧﺪ در ﺟﻬﺎﻧﺎ« »‪ «3‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﺳـﺨﻨﺎن ﻣﻨﻘﻮل ﻣﻄّﻬﺮ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ درﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ( ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﯾﯽ ﻣﺰّﯾﻦ )‪ -‬ﻣﺤّﺒﺮ( و ﻣﻤﺘﺎز و ﻧﺰد اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺤﺘﺮم و ﻋﺰﯾﺰ ﺑﻮد زﯾﺮا آﻧﺮا ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣّﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺼّﻮر ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‬
‫و ﺗﺼـﺎوﯾﺮي ﺑﺮ آن ﻣﯿﺎﻓﺰودﻧـﺪ‪ .‬وزن اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺑﺒﺤﺮ ﻫﺰج ﻣﺴـﺪس ﺑﻮد و ﺗﺎرﯾـﺦ آﻧﺮا ﻣﺤﻘﻘـﺎ از اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻓﺮوﺗﺮ ﻧﻤﯿﺘﻮان آورد‬
‫زﯾﺮا ﻧـﺎم آن در ﮐﺘـﺎب اﻟﺒـﺪء و اﻟﺘﺄرﯾـﺦ ﮐﻪ در وﺳﻂ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه‪ ،‬آﻣـﺪه اﺳﺖ و درﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم آن ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻣﺸـﻬﻮر و ﻃﺮف‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ و داراي ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﮔﻮﯾﻨـﺪه آن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮد را در ﺣﺪود‬
‫ﺳﺎل ‪ 300‬ﯾـﺎ اﻧـﺪﮐﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾـﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻟﻔـﺎظ و ﻋـﺪم اﻧﺴـﺠﺎم و ﻗّﻠﺖ ﻟﻄﻔﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﻠﻤﺎت اﺑﯿﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ آن‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ دﻟﯿﻞ روﺷـﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﻬﻨﮕﯽ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ و ﻧﺸﺎﻧﻪﯾﯽ از اﺷـﮑﺎل ﮐﺎر ﺷﺎﻋﺮ در ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻠﻤﺎت ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎ اوزان ﻋﺮوﺿﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺑﺎﯾـﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻬﻨﻪ و ﺣﺘﯽ ﮐﻬﻨﻪﺗﺮ از اﺷـﻌﺎر ﺷـﻌﺮاي درﺑﺎر ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﺑـﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺘﻌّﻠﻖ‬
‫ﺑﺎواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﺴﻌﻮدي ﻣﺮوزي در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻢ ﺷﻬﺮت و اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ و ﻃﺮف‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻦ ﺑﯿﺖ در اﺻﻞ ﭼﻨﯿﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﯿﻮﻣﺮث آﻣﺬ ﺑﺸﺎﻫﯽﮐﺮﻓﺘﺶ ﺑﮑﯿﺘﯽ درون ﺑﯿﺶ ﮐﺎﻫﯽ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻗﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﻟﺒﺪء و اﻟﺘﺄرﯾﺦ ﭼﺎپ‪ Huart‬ج ‪ 3‬ص ‪138‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ج ‪ 3‬ص ‪173‬‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻮد و ﻧﺎم آﻧﺮا در ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر ﻣﻌﺮوف ﻫﻤﺎن دوره ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ )ﮐﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺶ ﭘﯿﺶ از ﺳﺎل ‪ 412‬ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ( ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ در ﺷﺮح ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻃﻬﻤﻮرث ﮔﻮﯾﺪ »و زﻋﻢ اﻟﻤﺴﻌﻮدي ﻓﯽ ﻣﺰدوﺟﺘﻪ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳﯿﮥ اّن ﻃﻬﻤﻮرث ﺑﻨﯽ ﻗﻬﻨﺪ زﻣﺮو« »‪«1‬‬
‫و در ﺷﺮح ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻬﻤﻦ ﭘﺴﺮ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر و ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ او ﺑﺴﯿﺴﺘﺎن و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ زال ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻌﻔﺎ ﻋﻨﻪ )اي ﻋﻦ زال( و اﻣﺮ ﺑﺮّده اﻟﯽ ﻣﻨﺰﻟﻪ و اﻻﻓﺮاج ﻟﻪ ﻋﻦ ﻣﺴﮑﮥ ﻣﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ و ذﮐﺮ اﻟﻤﺴﻌﻮدي اﻟﻤﺮوزي ﻓﯽ ﻣﺰدوﺟﺘﻪ اﻟﻔﺎرﺳﯿﮥ اﻧّﻪ ﻗﺘﻠﻪ‬
‫و ﻟﻢ ﯾﺒﻖ ﻋﻠﯽ اﺣﺪ ﻣﻦ ذوﯾﻪ« »‪.«2‬‬
‫‪ -2‬رودﮐﯽ‬
‫رودﮐﯽ ﺷـﺎﻋﺮ اﺳـﺘﺎد آﻏﺎز ﻗﺮن ﭼﻬﺎرﻣﺴﺖ ﮐﻪ او را اﺳـﺘﺎد ﺷﺎﻋﺮان و ﻣﻘـّﺪم ﺷـﻌﺮاي ﻋﺠﻢ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﮐﻨﯿﻪ و ﻧﺎم و ﻧﺴـﺒﺶ در اﻻﻧﺴﺎب‬
‫ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ آدم ﯾﺎد ﺷﺪه و در ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺸﻌﺮاء دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي »‪ «3‬و آﺗﺸﮑﺪه‬
‫آذر ﺑﯿﮑﺪﻟﯽ »‪ «4‬و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎء ﻫﺪاﯾﺖ »‪ «5‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ آﻣﺪه و ﻗﻮل ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ را ﺑﺴﺒﺐ ﻗﺪﻣﺖ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ ﻣﯿﺘﻮان ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻟﻘﺐ ﺷﺎﻋﺮي او ﯾﻌﻨﯽ »رودﮐﯽ« ﻣﻘﺒﻮل ﻫﻤﮕﻨﺎﻧﺴﺖ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﭼﻨـﺪﺑﺎر ﺧﻮد را ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻟﻘﺐ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ »‪ «6‬و ﻣﻌﺎﺻﺮان و ﺷﻌﺮاء ﻗﺮﯾﺐ‬
‫اﻟﻌﻬﺪ ﺑﻮي ﻧﯿﺰ او را ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ »‪.«7‬‬
‫در وﺟﻪ اﺷﺘﻬﺎر ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎﯾﻦ ﻟﻘﺐ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻐﻠﻂ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن رود ﻧﯿﮏ ﻣﯽﻧﻮاﺧﺘﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس ﭼﺎپ ﭘﺎرﯾﺲ ص ‪10‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪388‬‬
‫)‪ -(3‬ﭼﺎپ ﻫﻨﺪ ص ‪13‬‬
‫)‪ -(4‬ﭼﺎپ ﺑﻤﺒﺌﯽ ص ‪320‬‬
‫)‪ -(5‬ج ‪ 1‬ص ‪236‬‬
‫)‪ -(6‬از ﺟﻤﻠﻪ درﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ‪:‬‬
‫رودﮐﯽ ﭼﻨﮓ ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻮاﺧﺖﺑﺎده اﻧﺪاز ﮐﺎو ﺳﺮود اﻧﺪاﺧﺖ‬
‫رودﮐﯿﺎ ﺑﺮ ﻧﻮرد ﻣﺪح ﻫﻤﻪ ﺧﻠﻖﻣﺪﺣﺖ او ﮔﻮي و ﻣﻬﺮ دوﻟﺖ ﺑﺴﺘﺎن‬
‫)‪ -(7‬اﺑﻮ زراﻋﻪ ﻣﻌﻤﺮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺪوﻟﺖ ﺑﺎ رودﮐﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﻢﻋﺠﺐ ﻣﮑﻦ ﺳﺨﻦ از رودﮐﯽ ﻧﻪ ﮐﻢ داﻧﻢ و ﮐﺴﺎﺋﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫رودﮐﯽ اﺳﺘﺎد ﺷﺎﻋﺮان ﺟﻬﺎن ﺑﻮدﺻﺪ ﯾﮏ از وي ﺗﻮﯾﯽ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﯾﺮﮔﺴﺖ‬
‫رودﮐﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ »‪ .«1‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯿﺒﻮد ﻣﯿﺒﺎﯾﺴﺖ »رودي« ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﺘﺼﻐﯿﺮ ﻟﯿﮑﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ ﻏﻠﻂ ﻗﻮل‬
‫درﺳﺖ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ وﯾﺮا ﺑﺴﺒﺐ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ رودك ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ رودﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »‪.«2‬‬
‫ﻣﻮﻟـﺪ رودﮐﯽ در ﻗﺮﯾﻪ ﺑﻨـﺞ از ﻗﺮاء رودك ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﻤﻌﺎﻧﯽ در اﻻﻧﺴـﺎب ﯾﮑﺒﺎر ﻫﻨﮕﺎم ذﮐﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻨﺠﯽ و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎم ذﮐﺮ‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ روذﮐﯽ ازﯾﻦ اﻣﺮ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺞ از ﻗﺮاء ﺑﺰرگ رودك و ﻣﺮﮐﺰ آن ﺑﻮده و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﺑﻪ ﺑﻨﺞ رودك ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان ازﯾﻦ ﻗﺮﯾﻪ ﯾﺎد ﮐﺮده و رودﮐﯽ را ﻣﻨﺴﻮب ﺑـﺪاﻧﺠﺎ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺞ دو ﻓﺮﺳـﻨﮓ از ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ‬
‫ﻣﺴـﺎﻓﺖ داﺷـﺖ‪ .‬ﻧﺴـﺒﺖ رودﮐﯽ را ﺑﺮودك ﺳـﻤﻌﺎﻧﯽ ﺻـﺮاﺣﮥ در ذﮐﺮ ﮐﻠﻤﻪ رودﮐﯽ ﺑﯿـﺎن داﺷـﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻟﺮوذﮐﯽ ﺑﻀّﻢ اﻟﺮاء و‬
‫ﺳﮑﻮن اﻟﻮاو و ﻓﺘـﺢ اﻟـﺬال اﻟﻤﻌﺠﻤـﮥ و ﻓﯽ آﺧﺮﻫﺎ اﻟﮑﺎف‪ ،‬ﻫﺬه اﻟﻨﺴـﺒﮥ اﻟﯽ روذك و ﻫﯽ ﻧﺎﺣﯿﮥ ﺑﺴـﻤﺮﻗﻨﺪ و ﺑﻬﺎ ﻗﺮﯾﮥ ﯾﻘﺎل ﻟﻬﺎ ﺑﻨﺞ و ﻫﺬه‬
‫اﻟﻘﺮﯾﮥ ﻗﻄﺐ روذك«‪.‬‬
‫رودﮐﯽ را ﺷـﺎﻋﺮان اﻏﻠﺐ ﺑﻨﻌﻮﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﺳـﺘﺎد ﺷﺎﻋﺮان »‪ «3‬و ﺳـﻠﻄﺎن ﺷﺎﻋﺮان »‪ «4‬ﯾـﺎد ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﻌﻮت ﺗﻨﻬـﺎ از راه اﺣﺘﺮام و‬
‫ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ آن اﺳﺘﺎدﺳﺖ ﻧﻪ ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫وﻻـدت رودﮐﯽ ﺑﺤـﺪس ﺑﺎﯾـﺪ در اواﺳـﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬از آﻏﺎز ﺣﯿﺎت او و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺤﺼـﯿﻼﺗﺶ اﻃﻼع دﻗﯿﻖ در دﺳـﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﭼﻨـﺎن ذﮐﯽ و ﺗﯿﺰﻓﻬﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻗﺮآن ﺗﻤﺎﻣﺖ ﺣﻔﻆ ﮐﺮد و ﻗﺮاءت ﺑﯿﺎﻣﻮﺧﺖ و ﺷـﻌﺮ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻌﺎﻧﯽ دﻗﯿﻖ ﻣﯿﮕﻔﺖ ﭼﻨﺎﻧﮏ ﺧﻠﻖ ﺑﺮ وي اﻗﺒﺎل ﻧﻤﻮدﻧﺪ و رﻏﺒﺖ او زﯾﺎدت ﺷﺪ و او را آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺗﻌﺎﻟﯽ آوازي ﺧﻮش و ﺻﻮﺗﯽ‬
‫دﻟﮑﺶ داده ﺑﻮد و ﺑﺴـﺒﺐ آواز در ﻣﻄﺮﺑﯽ اﻓﺘـﺎده ﺑﻮد و از اﺑﻮ اﻟﻌﺒـﮏ ﺑﺨﺘﯿﺎر ﮐﻪ در آن ﺻـﻨﻌﺖ ﺻﺎﺣﺐاﺧﺘﯿﺎر ﺑﻮد ﺑﺮﺑﻂ ﺑﯿﺎﻣﻮﺧﺖ و در‬
‫آن ﻣـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ و آوازه او ﺑﺎﻃﺮاف و اﮐﻨﺎف ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮﺳـﯿﺪ و اﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد او را ﺑﻘﺮﺑﺖ ﺣﻀـﺮت ﺧﻮد‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﮐﺎرش ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ ‪.«5» «...‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻦ ﻗﻮل را دوﻟﺘﺸﺎه و آذر و ﻫﺪاﯾﺖ آوردهاﻧﺪ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺼﺤﺎﺋﻒ ﻣﺬﮐﻮر در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫)‪ -(2‬ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ در اﻻﻧﺴﺎب او را ﺑﺴﺒﺐ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮودك »رودﮐﯽ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﮐﺴﺎﺋﯽ در ﺷﻌﺮ ﻣﺬﮐﻮر در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﻗﺒﻞ‬
‫)‪-(4‬‬
‫از رودﮐﯽ ﺷﻨﯿﺪم ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺎﻋﺮانﮐﺎﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﺑﮑﺲ ﻣﮕﺮ و ﺟﺰ ﺑﻔﺎﻃﻤﯽ‬
‫)‪ -(5‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪7 -6‬‬
‫ﻋﻮﻓﯽ در ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺨﻨﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »از ﻣﺎدر ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ آﻣـﺪه« ﻟﯿﮑﻦ ﺳـﻤﻌﺎﻧﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﯾﮏ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ درﺑﺎره رودﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻫﯿﭽﯿﮏ ﺑﮑﻮري او اﺷﺎرﺗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ اﻣﺎ از ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮﯾﺐ اﻟﻌﻬﺪ ﺑﺎو اﺷﺎرت ﺻﺮﯾﺢ درﯾﻦ ﺑﺎره در‬
‫دﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل اﺑﻮ زراﻋﻪ درﺑﺎره او‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﮑـﻮري ﭼﺸﻢ او ﺑﯿـﺎﻓﺖ ﮔﯿـﺘﯽ راز ﺑﻬﺮ ﮔﯿـﺘﯽ ﻣﻦ ﮐـﻮر ﺑﻮد ﻧﺘﻮاﻧﻢ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺷـﺎرهﯾﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ ﺣـّﯿ ﺎن ﺗﻮﺣﯿـﺪي در ﮐﺘـﺎب اﻟﻬﻮاﻣـﻞ و‬
‫اﻟﺸﻮاﻣـﻞ درﺑـﺎره ﮐـﻮري او ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬رودﮐﯽ را ﮐﻪ اﮐﻤﻪ ﺑـﻮد و از ﻣـﺎدر ﮐﻮر ﺑﺰاد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨـﺪ رﻧـﮓ در ﻧﺰد ﺗﻮ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ! »‪ .«1‬از ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻌﺪ از رودﮐﯽ ﻫﻢ اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﮑﻮري آن اﺳﺘﺎد دارﯾﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺷﻬﯿﺪ زﻧﺪه ﺑﺎﯾﺴﺘﯽو آن ﺷﺎﻋِﺮ ﺗﯿﺮهﭼﺸﻢ روﺷﻦﺑﯿﻦ‬
‫ﺗﺎ ﺷﺎه ﻣﺮا ﻣﺪﯾﺢ ﮔﻔﺘﻨﺪيﺑﺎﻟﻔﺎظ ﺧﻮش و ﻣﻌﺎﻧﯽ رﻧﮕﯿﻦ )دﻗﯿﻘﯽ(‬
‫اﺷﻌﺎر زﻫﺪ و ﭘﻨﺪ ﺑﺴﯽ ﮔﻔﺘﺴﺖآن ﺗﯿﺮهﭼﺸﻢ ﺷﺎﻋﺮ روﺷﻦﺑﯿﻦ )ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو(‬
‫و اﺳـﺘﺎد اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮدوﺳﯽ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از ﻧﻈﻢ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻨﺤﻮي ﺳﺨﻦ راﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮري رودﮐﯽ از ﮔﻔﺘﺎر او درﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫ﮔﺰارﻧﺪه را ﭘﯿﺶ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪﻧﺪﻫﻤﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮ رودﮐﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﭙﯿﻮﺳﺖ ﮔﻮﯾﺎ ﭘﺮاﮔﻨﺪه راﺑﺴـﻔﺖ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ دّر آﮔﻨﺪه را از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ در اﺷـﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎﺷﺎراﺗﯽ ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ او در‬
‫ﯾﮏ زﻣﺎن ﻣﯿﮑﻨﺪ »‪ «2‬و اﯾﻦ اﺷﺎرات ﻣﺎﯾﻪ ﺣﯿﺮت ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﺻـّﺤﺖ ﻧﺴـﺒﺖ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت و ﯾﺎ در ﺻـّﺤﺖ ﻧﻘﻞ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮد و ﯾﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ رودﮐﯽ در ﻗﺴـﻤﺘﯽ از زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ ﮐﻮر ﺷﺪ‪ .‬اﺷﺎره ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﺠﺎﺗﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑ ﺴ ﺎﺗﯿ ﻦ ا ﻟ ﻔ ﻀ ﻼ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻬﻮاﻣﻞ و اﻟﺸﻮاﻣﻞ ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه ﺳﺎل ‪ 1951‬ص ‪80‬‬
‫)‪-(2‬‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭼﺸﻤﺶ زي زﻟﻔﮑﺎن ﺧﻮﺷﺒﻮ ﺑﻮدﻫﻤﯿﺸﻪ ﮔﻮﺷﺶ زي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺪان ﺑﻮد ‪...‬‬
‫ﭼﺎدرﮐﯽ دﯾﺪم رﻧﮕﯿﻦ ﺑﺮ اورﻧﮓ ﺑﺴﯽ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮ آن ﭼﺎدرا ‪...‬‬
‫و رﯾﺎﺣﯿﻦ اﻟﻌﻘﻼ ﻓﯽ ﺷﺮح ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌﺘﺒﯽ )ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﺴﺎل ‪ 709‬ﻫﺠﺮي( ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رودﮐﯽ در آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﮐﻮر ﺷﺪ )و ﻗﺪ ﺳﻤﻞ ﻓﯽ‬
‫آﺧﺮ ﻋﻤﺮه(‪.‬‬
‫رودﮐﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻘّﺮب ﺑـﺎﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ و ﺻـﻼت و ﺟﻮاﺋﺰ او و وزﯾﺮان و رﺟـﺎل درﺑـﺎرش ﺛﺮوت و ﻣﮑﻨﺖ ﻓﺮاوان ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﮐﺮد ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺑﻘﻮل‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ از ﻫﺮات ﺑﺒﺨﺎرا ﻣﯿﺮﻓﺖ ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺷﺘﺮ زﯾﺮ ﺑﻨﻪ او ﺑﻮد »‪ .«1‬اﺷﺎرات دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﮐﻪ از‬
‫ﺷﻌﺮا ﺑﻤﺎ رﺳـﯿﺪه ﻣﺆﯾـﺪ اﯾﻦ ﻣـّﺪﻋﺎﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﺻـﻼﺗﯽ ﮐﻪ از اﻣﺮا ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ ﮔﺎه ﺑﻤﺒﺎﻟﻎ ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯿﺸﺪ ﻣﺜﻼ در ﭘﺎداش‬
‫ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم اﻣﯿﺮ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺻـّﻔﺎري ﺳﺎﺧﺖ ده ﻫﺰار دﯾﻨﺎر )؟ ﺷﺎﯾﺪ درﻫﻢ( ﮔﺮﻓﺖ »‪ «2‬و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﭼﻬﻞ‬
‫ﻫﺰار درﻫﻢ از اﻣﯿﺮ ﻧﺼﺮ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار درﻫﻢ از اﻣﯿﺮ ﻣﺎﮐﺎن ﺑﻦ ﮐﺎﮐﯽ و ﺷﺼﺖ ﻫﺰار درم از اﻣﺮاي ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎر ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺪاد ﻣﯿِﺮ ﺧﺮاﺳﺎﻧﺶ ﭼﻞ ﻫﺰار درموزو ﻓﺰوﻧﯽ ﯾﮏ ﭘﻨﺞ ﻣﯿﺮ ﻣﺎﮐﺎن ﺑﻮد ‪...‬‬
‫وز اوﻟﯿـﺎش ﭘﺮاﮔﻨـﺪه ﻧﯿﺰ ﺷـﺼﺖ ﻫﺰارﺑﻤﻦ رﺳـﯿﺪ و ﺑـﺪان وﻗﺖ ﺣـﺎل ﭼﻮﻧـﺎن ﺑﻮد و ﻋﻮﻓﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »او را دوﯾﺴﺖ ﻏﻼـم ﺑﻮد« »‪.«3‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﺛﺮوت رودﮐﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ و او در ﭘﯿﺮي ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﺷﺪ و ﺑﻤﺆﻧﺖ زن و ﻓﺮزﻧﺪ درﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻓﺎت رودﮐﯽ را ﻫﺪاﯾﺖ »‪ «4‬ﺑﺴﺎل ‪ 304‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ اﺷـﺘﺒﺎه از ﮐﺠﺎ ﺑﺮاي او ﭘﯿﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا رودﮐﯽ ﺷـﻬﯿﺪ را ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 325‬درﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺮﺛﯿﺖ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻤﻌـﺎﻧﯽ در اﻻﻧﺴـﺎب ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ رودﮐﯽ ﺑﺴـﺎل ‪ 329‬ﻫﺠﺮي در ﻣﻮﻟـﺪ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮﯾﻪ ﺑﻨـﺞ درﮔـﺬﺷﺖ و ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎ ﺑﺨﺎك‬
‫ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤـﺪوﺣﺎن رودﮐﯽ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ رودﮐﯽ ﺑـﺪرﺑﺎر آل ﺳﺎﻣﺎن و از ﻣﯿﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ‬
‫)‪ (331 -301‬اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ اّﻣﺎ ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﻣﯿﺮ ﻧﺼﺮ درﺑﺎر ﭘﺎدﺷﺎه دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻼ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ )م‪(301 .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻋﻮﻓﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ را ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺗﮑﺮار ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪7‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪7‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪237‬‬
‫را ﻧﯿﺰ درك ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻘّﺮب رودﮐﯽ ﺑﺎ ﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ از ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ در ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ آﺷـﮑﺎر ﻣﯿﺸﻮد »‪«1‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﺟﺰاي آن ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺗﻮﻗﻒ ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻟﻪ اﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ در ﻫﺮات درﺳﺖ ﺑﻨﻈﺮ ﻧﻤﯿﺂﯾـﺪ »‪ «2‬و ﮔﻮﯾﺎ ﻗﺼﯿﺪه‪» :‬ﺑﻮي‬
‫ﺟﻮي ﻣﻮﻟﯿﺎن آﯾﺪ ﻫﻤﯽ ‪ «...‬ﮐﻪ اﺳﺎس ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺪه در ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ ﺑﺒﺨﺎرا از ﯾﮑﯽ از ﺳـﻔﺮﻫﺎي ﭘﯿﺎﭘﯽ و ﻣﺘﻌﺪد او ﺳﺮوده‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻣﻤـﺪوﺣﺎن رودﮐﯽ اﻣﯿﺮ ﺷـﻬﯿﺪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ اﻟﻠﯿﺚ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺑﺎﻧﻮﯾﻪ« از اﻣﺮاي ﺻـّﻔﺎري ﺑﻮد ﮐﻪ از‬
‫ﺳﺎل ‪ 311‬ﺗﺎ ‪ 352‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮد‪ .‬وي ﻣﺮدي داﻧﺸـﻤﻨﺪ و ﻣّﻄﻠﻊ از ﻋﻠﻮم اواﯾﻞ و ﻋﻠﻮم ﻣـﺬﻫﺒﯽ و ادﺑﯽ و از ﻣﺸّﻮﻗﺎن ﺑﺰرگ ﻋﻠﻤﺎ و ادﺑﺎ و‬
‫ﺷﻌﺮا در ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﯿﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ رﻓﺘـﺎر ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎري ﮐﻪ ﻣﺎﮐﺎن ﺑﻦ ﮐﺎﮐﯽ ﺑﺎ رﺳﻮل او ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن اﻣﯿﺮ دﯾﻠﻤﯽ‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﻗﻄﻊ رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ در ﮐﺮﻣﺎن ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺮ او ﺗﺎﺧﺖ و او را ﻣﻘّﯿﺪ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺴﯿﺴـﺘﺎن ﺑﺮد و ﺑﻌﺪ از‬
‫ﭼﻨﺪي رﻫﺎ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ ﺑﻌﺪ از اﺳـﺘﻤﺎع اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﺑﯿﺎد اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎﻧﻮﯾﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ داد و ﻫﺪاﯾﺎﯾﯽ ﺑﺮاي او ﻓﺮﺳﺘﺎد و رودﮐﯽ ﻫﻤﺮاه‬
‫آن ﻫﺪاﯾﺎ ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ در وﺻﻒ ﻣﺠﻠﺲ اﻣﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺪح اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﻣﺎدر ﻣﯽ را ﺑﮑﺮد ﺑﺎﯾـﺪ ﻗﺮﺑﺎنﺑﭽﻪ او را ﮔﺮﻓﺖ و ﮐﺮد ﺑﺰﻧﺪان اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﮐﻪ در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﺴﺦ دﯾﻮان اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻗﻄﺮان ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻧﯿﺰ ﺛﺒﺖ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ »‪ «3‬و وﺻـﻔﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ در ﺗﺸﺒﯿﺐ آن ﻗﺼـﯿﺪه از ﺷﺮاب ﮐﺮده از زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺧﻤﺮﯾﺎت ﺷﻌﺮاي‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ زﺑﺎﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻣﻤـﺪوﺣﺎن رودﮐﯽ ﻣﺎﮐـﺎن ﺑـﻦ ﮐـﺎﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ او ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔـﺬﺷﺖ »‪ «4‬و رودﮐﯽ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺧـﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «5‬ازو‬
‫ﺻﻼت و ﺟﻮاﺋﺰي ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪33 -22‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ص ‪12‬‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪323 -317‬‬
‫)‪ -(5‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ص ‪374‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻣﻤـﺪوﺣﺎن رودﮐﯽ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ وزﯾﺮ ﻣﻌﺮوف ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم او را ﺑﻌـﺪ ازﯾﻦ در ذﮐﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﮐﻪ از ﭘﺴـﺮ اوﺳـﺖ‬
‫ﺧـﻮاﻫﯿﻢ آورد‪ .‬اﯾـﻦ وزﯾﺮ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺑﺮودﮐﯽ اﻋﺘﻘـﺎدي واﻓﺮ داﺷـﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮ واﯾﺖ ﺳـﻤﻌﺎﻧﯽ او را در ﻣﯿـﺎن ﺷـﺎﻋﺮان ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﺴﺖ و ﺻﻼت و ﺟﻮاﯾﺰ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﺑﻮي ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻧﻌﺎم ﺟﺰﯾﻞ او ﺑﺮودﮐﯽ زﺑﺎﻧﺰد ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻌﺪ ﺑﻮد »‪ «1‬و ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺸّﻮق رودﮐﯽ‬
‫در ﻧﻈﻢ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﻫﻤﯿﻦ وزﯾﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺷـﻌﺎر و آﺛـﺎر رودﮐﯽ‪ -‬رودﮐﯽ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ ﺷـﺎﻋﺮان اﯾﺮاﻧﺴﺖ‪ .‬ﺳـﻤﻌﺎﻧﯽ در وﺻﻒ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﻗﯿـﻞ أﻧّﻪ اّول ﻣﻦ ﻗـﺎل اﻟﺸـﻌﺮ‬
‫اﻟﺠـّﯿ ﺪ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳـﯿﮥ و ﻗﺎل اﺑﻮ ﺳـﻌﺪ اﻻدرﯾﺴـﯽ اﻟﺤﺎﻓﻆ‪ ،‬اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺮوذﮐﯽ ﮐﺎن ﻣﻘّﺪﻣﺎ ﻓﯽ اﻟﺸـﻌﺮ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳـﯿﮥ ﻓﯽ زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﯽ اﻗﺮاﻧﻪ« و ﺑﺎز‬
‫ﮔﻮﯾـﺪ »و ﮐـﺎن اﺑـﻮ اﻟﻔﻀـﻞ اﻟﺒﻠﻌﻤﯽ وزﯾﺮ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ واﻟﯽ ﺧﺮاﺳـﺎن ﯾﻘﻮل ﻟﯿﺲ ﻟﻠﺮوذﮐﯽ ﻓﯽ اﻟﻌﺮب و اﻟﻌﺠﻢ ﻧﻈﯿﺮ«‪ .‬ﺗﻮّﺟﻬﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻌﺮاي ﺑﺰرگ اﯾﺮان ﺑﺴـﺨﻦ رودﮐﯽ داﺷﺘﻪ و اﻏﻠﺐ ﺑﺘﻀﻤﯿﻦ اﺷﻌﺎر او ﯾﺎ ذﮐﺮ ﻋﻈﻤﺖ وي در ﺷﺎﻋﺮي ﻣﺒﺎدرت ورزﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮕﯽ ﻣﺆّﯾﺪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺳﻤﻌﺎﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺘﺎد و ﻣﻌﺎﺻﺮ رودﮐﯽ در ﺑﺎب وي ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺴﺨﻦ ﻣﺎَﻧﺪ ﺷﻌِﺮ ﺷﻌﺮارودﮐﯽ را ﺳﺨﻨﺶ ﺗﻠﻮﻧُﺒﯿﺴﺖ‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﺮا َﺧﻪ و اﺣﺴـﻨﺖ ﻣﺪﯾﺢرودﮐﯽ را َﺧﻪ و اﺣﺴـﻨﺖ ﻫﺠﯿﺴﺖ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ او را اﺳـﺘﺎد ﺷﺎﻋﺮان ﺷﻤﺮده و دﻗﯿﻘﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ذﮐﺮ او و ﺷﻬﯿﺪ در دوﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ در دو ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ او را ﺑﺒﺰرﮔﯽ ﺳﺘﻮده و ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺗﺮﺟﯿﺢ داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺮا رودﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺪﯾﺢ‪،‬اﻣﺎِم ﻓﻨﻮِن ﺳﺨﻦ ﺑﻮد ور‪،‬‬
‫دﻗﯿﻘﯽ ﻣﺪﯾﺢ آورد ﭘﯿﺶ اوﭼﻮ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻮد ﺑﺮده ﺳﻮي َﻫَﺠﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ وي را ﺻﺎﺣﺒﻘﺮان ﺷﺎﻋﺮي ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اي آﻧﮑﻪ ﻃﻌﻦ ﮐﺮدي در ﺷﻌﺮ رودﮐﯽاﯾﻦ ﻃﻌﻦ ﮐﺮدِن ﺗﻮ ز ﺟﻬﻞ وز ﮐﻮدﮐﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﺎﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺷﻌﺮ داﻧﺪ داﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎنﺻﺎﺣﺒﻘﺮان ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺘﺎد رودﮐﯿﺴﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫رودﮐﯽوار ﯾﮑﯽ ﺑﯿﺖ ز ﻣﻦ ﺑﺸﻨﯿﺪﺳﺖﺑﻠﻌﻤﯽوار ﺑﺪان ده ِﺻﻠﺘﻢ ﻓﺮﻣﻮدﺳﺖ )ﺳﻮزﻧﯽ(‬
‫و ﻋﻨﺼﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﺳﺘﺎدي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻘﺼﻮر ﺧﻮد در ﻏﺰﻟﺴﺮاﯾﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮودﮐﯽ اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻏﺰل رودﮐﯽوار ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻮدﻏﺰﻟﻬﺎي ﻣﻦ رودﮐﯽوار ﻧﯿﺴﺖ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﭙﯿﭽﻢ ﺑﺒﺎرﯾﮏ وﻫﻢﺑﺪﯾﻦ ﭘﺮده اﻧﺪر ﻣﺮا ﺑﺎر ﻧﯿﺴﺖ اﺳـﺘﺎد ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻮﻟﻮغ ﻓّﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴـﺘﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﺑﯿﺖ از اﺷﻌﺎر رودﮐﯽ را ﺑﺼﻮرت‬
‫ذﯾﻞ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﺷﻌﺮ ﯾﺎد ﮐﻨﻢ ز آﻧﮑﻪ رودﮐﯽﮔﺮﭼﻪ ﺗﺮا ﻧﮕﻔﺖ ﺳﺰاواِر آن ﺗﻮي‬
‫ﺟﺰ ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺠﻮﯾﯽ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ آﺗﺸـﯽﺟﺰ راﺳﺘﯽ ﻧﺨﻮاﻫﯽ ﻣﺎﻧﺎ ﺗﺮازوي و ﺳﻮزﻧﯽ ﯾﮏ ﺑﯿﺖ از ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ را ﮐﻪ رودﮐﯽ در ﻣﺪح اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ‬
‫ﺑﻠﻌﻤﯽ ﺳﺮوده ﺑﻮد در ﯾﮑﯽ از ﻗﺼﺎﺋﺪ ﺧﻮﯾﺶ آورده‪:‬‬
‫در ﻣﺪح ﺗﻮ ﺑﺼﻮرت ﺗﻀﻤﯿﻦ ادا ﮐﻨﻢﯾﮏ ﺑﯿﺖ رودﮐﯽ را در ﺣّﻖ ﺑﻠﻌﻤﯽ‬
‫ﺻـﺪِر ﺟﻬـﺎن ﺟﻬـﺎن ﻫﻤﻪ ﺗﺎرﯾـﮏ ﺷﺐ ﺷـﺪﺳﺖاز ﺑﻬﺮ ﻣـﺎ ﺳﭙﯿـﺪه ﺻﺎدق ﻫﻤﯽ دﻣﯽ و ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻀـﻤﯿﻦ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻠﺨﯽ ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼـﯿﺪه‬
‫رودﮐﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ درﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﻨﺎ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﻌّﻠﻖ رودﮐﯽ ﺑﻤﺬﻫﺐ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﺎن ﻣﯿﻨﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫از رودﮐﯽ ﺷـﻨﯿﺪم ﺳﻠﻄﺎِن ﺷﺎﻋﺮانﮐﺎﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﺑﮑﺲ ﻣﮕﺮو ﺟﺰ ﺑﻔﺎﻃﻤﯽ اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺘﺎد رودﮐﯽ در ﻣﺮگ‬
‫او ﺳﺮوده اﺳﺖ دﻟﯿﻞ ﻗﺎﻃﻌﯽ ﺑﺮ ﻋﻠّﻮ ﻣﻘﺎم آن ﺷﺎﻋﺮ در ﻧﺰد ﻣﻌﺎﺻﺮان و اﺳﺘﺎدان ﺳﺨﻦ ﻋﻬﺪ اوﺳﺖ‪:‬‬
‫رودﮐﯽ رﻓﺖ و ﻣﺎﻧﺪ ﺣﮑﻤﺖ اويﻣﯽ ﺑﺮﯾﺰد ﻧﺮﯾﺰد از ﻣﯽ ﺑﻮي‬
‫ﺷﺎﻋﺮت ﮐﻮ ﮐﻨﻮن ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ رﻓﺖﻧﺒﻮد ﻧﯿﺰ ﺟﺎوداﻧﻪ ﭼﻨﻮي‬
‫ﺧﻮن ﮔﺸﺖ آب ﭼﺸﻢ از ﻏِﻢ ويز اﻧﺪﻫﺶ ﻣﻮم ﮔﺸﺖ آﻫﻦ و روي‬
‫ﻧﺎﻟﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺮ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﺪارﺷﻮ ﺑﺸﺐ زارزار ﻧﺎل ﺑﺮ اوي‬
‫ﭼﻨـﺪ ﺟﻮﯾﯽ ﭼﻨﻮ ﻧﯿﺎﺑﯽ ﺑﺎزاز ﭼﻨﻮ در زﻣﺎﻧﻪ دﺳﺖ ﺑﺸﻮي »‪ «1‬از اﺑﯿﺎت و ﻗﻄﻌﺎت و ﻗﺼﺎﺋـﺪ و ﻏﺰﻟﻬﺎي ﻣﻌـﺪودي ﮐﻪ از رودﮐﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﻨﯿﮑﯽ ﻣﯿﺘﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ در ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻌﺮ اﺳﺘﺎد و ﻣﺎﻫﺮ ﺑﻮد و ﺳﺨﻨﺎن وي در ﻗّﻮت‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺎﯾﯿﺮ اﺷﻌﺎر اﻟﻌﺠﻢ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪189‬‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﻄﺒﯿﻌﺖ و وﺻﻒ ﮐﻢﻧﻈﯿﺮﺳﺖ و ﻟﻄﺎﻓﺖ و ﻣﺘﺎﻧﺖ و اﻧﺴـﺠﺎم ﺧﺎﺻـﯽ در اﺑﯿﺎت وي ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﮐﻼم در ﺧﻮاﻧﻨـﺪه و ﺷـﻨﻮﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻏﺎﻟﺐ اﺷـﻌﺎر او روح ﻃﺮب و ﺷﺎدي و ﻋﺪم ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺂﻧﭽﻪ ﻣﺎﯾﻪ اﻧﺪوه و ﺳـﺴﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺸـﻬﻮدﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﺛﺮ ﻣﺤﯿﻂ زﻧﺪﮔﯽ و ﻋﺼﺮ ﺣﯿﺎت ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﻌﻪ ﻋﯿﺶ و ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﺎل وي ﻧﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮐﺜﺮت اﺷﻌﺎر رودﮐﯽ ﺑﺤﺜﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺣّﺪاﻗﻞ اﺷﻌﺎر او را ﺑﺼﺪ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﺗﺨﻤﯿﻦ زده و ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺎ ﺣﺪود ‪ 1300000‬ﺑﯿﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻦ‬
‫اﺧﺘﻼف از آﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ از ﺳـّﯿﺪ اﻟﺸـﻌﺮا رﺷـﯿﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي از ﻣﻌﺎﺻﺮان آل اﻓﺮاﺳﯿﺎب را ﮐﻪ ﻋﻮﻓﯽ در ﺷﺮح ﺣﺎل رودﮐﯽ‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺪو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺮ ﺳﺮي ﯾﺎﺑﺪ ﺑﻌﺎﻟﻢ ﮐﺲ ﺑﻨﯿﮑﻮ ﺷﺎﻋﺮيرودﮐﯽ را ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺷﺎﻋﺮان زﯾﺒﺪ ﺳﺮي‬
‫ﺷﻌﺮ او را ﺑﺮﺷـﻤﺮدم ﺳـﯿﺰده ره ﺻﺪ ﻫﺰارﻫﻢ ﻓﺰون آﯾﺪ اﮔﺮ ﭼﻮﻧﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺸـﻤﺮي ﻧﺠﺎﺗﯽ در ﺑﺴﺎﺗﯿﻦ اﻟﻔﻀـﻼ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »و اﺷﻌﺎره اﻟﻒ‬
‫اﻟﻒ و ﺛﻠﺜﻤﺎﺋـﮥ اﻟﻒ ﺑﯿﺖ ﮐﺬا ﻗﺎﻟﻪ اﻟﺮﺷـﯿﺪي ﻓﯽ ﻗﺼـﯿﺪة ﻟﻪ اﻧﺸﺪﻫﺎ ﻓﯽ ﮐﺘﺎﺑﻪ اﻟﻤﻮﺳﻮم ﺑﺴـﻌﺪﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮔﺮﺳـﺮي ‪ «...‬و ﻋﻮﻓﯽ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻮﯾﻨـﺪ و اﻟﻌﻬـﺪة ﻋﻠﯽ اﻟﺮاوي ﮐﻪ اﺷـﻌﺎر او ﺻـﺪ دﻓﺘﺮ ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ« »‪ «1‬و اﯾﻦ ﻗﻮل ﻫﻢ دﻟﯿـﻞ ﺑﺮ ﮐﺜﺮت اﺷـﻌﺎر آن‬
‫اﺳـﺘﺎدﺳﺖ اﻣﺎ اﮐﻨﻮن از آنﻫﻤﻪ اﺷـﻌﺎر ﺟﺰ ﭼﻨـﺪ ﻗﻄﻌﻪ و ﻗﺼـﯿﺪه ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﻗـﺪﯾﻢ ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه و ﺑﻌﻀـﯽ اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﮐﻪ در ﺟﻨﮕﻬﺎ و‬
‫ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ و ﺗـﺬﮐﺮهﻫﺎ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﭼﯿﺰي در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪاري از اﺷـﻌﺎر رودﮐﯽ در دﯾﻮان ﻗﻄﺮان ﺗﺒﺮﯾﺰي راه ﺟﺴـﺘﻪ و دﯾﻮاﻧﯽ ﻫﻢ‬
‫ﮐﻪ از رودﮐﯽ ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه ﺣﺎوي اﺷﻌﺎري از ﻗﻄﺮاﻧﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ اﯾﻦ اﺧﺘﻼط آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﻤﺪوح رودﮐﯽ )ﻧﺼﺮ( ﺑﺎ ﮐﻨﯿﻪ‬
‫ﻣﻤﺪوح ﻗﻄﺮان )اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﻤﻼن ﭘﺴﺮ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر و ﻫﺴﻮدان ﺣﮑﻤﺮان آذرﺑﺎﯾﺠﺎن( اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮ رودﮐﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺟﺰ اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨـﺪهﯾﯽ از آن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﺴﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻋﻬﺪ اﻣﯿﺮ‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ و ﺑﻔﺮﻣﺎن او ﺑﺪﺳﺖ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ از‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻋﻮﻓﯽ ج ‪ 2‬ص ‪7‬‬
‫داﺳـﺘﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ »‪» :«1‬ﭘﺲ اﻣﯿﺮ ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺸﻨﯿﺬ‪ ،‬ﺧﻮش‬
‫آﻣـﺬش‪ .‬دﺳـﺘﻮر ﺧﻮﯾﺶ را ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﺗﺎ از زﺑﺎن ﺗﺎزي ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳـﯽ ﮔﺮداﻧﯿـﺬ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﺮدﻣﺎن اﻧﺪر اﻓﺘﺎذ و‬
‫ﻫﺮﮐﺴـﯽ دﺳﺖ ﺑـﺬو اﻧـﺪر زذﻧـﺪ و رودﮐﯽ را ﻓﺮﻣﻮذ ﺗـﺎ ﺑﻨﻈﻢ آورذ و ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ اﻧـﺪر زﺑـﺎن ﺧﺮد و ﺑﺰرگ اﻓﺘﺎذ و ﻧﺎم او ﺑـﺬﯾﻦ زﻧـﺪه‬
‫ﮔﺸﺖ و اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ازو ﯾﺎذﮔﺎري ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﯿﻨﯿﺎن ﺗﺼﺎوﯾﺮ اﻧـﺪر اﻓﺰوذﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﺮﮐﺴـﯽ را ﺧﻮش آﯾﺬ دﯾﺬن و ﺧﻮاﻧﺪن آن«‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ازﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﻢ ﮐﻠﯿﻠﻪ ﻫﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎن اﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ وﻟﯽ ﮔﻮﯾﺎ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ درﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬رودﮐﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻈﻢ‬
‫ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﮐﻮر ﺑﻮد زﯾﺮا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﮔﻔﺘﺎر ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﺑﺮاي ﻧﻘﻞ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﺑﺸﻌﺮ آﻧﺮا ﺑﺮ رودﮐﯽ ﻣﯿﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺘﺎزي ﻫﻤﯽ ﺑﻮد ﺗﺎ ﮔﺎِه ﻧﺼﺮﺑﺪاﻧﮕﻪ ﮐﻪ ﺷﺪ در ﺟﻬﺎن ﺷﺎه ﻧﺼﺮ‬
‫ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪ ﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ دﺳﺘﻮِر اويﮐﻪ اﻧﺪر ﺳﺨﻦ ﺑﻮد ﮔﻨﺠﻮر اوي‬
‫ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﭘﺎرﺳِﯽ َدريﺑﮕﻔﺘﻨﺪ و ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪ داوري‬
‫وزان ﭘﺲ ﺑﺪو رﺳﻢ و راي آﻣﺪشﺑﺮ او ﺑﺮ ﺧﺮد رﻫﻨﻤﺎي آﻣﺪش‬
‫ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺘﯽ آﺷﮑﺎر و ﻧﻬﺎنﮐﻪ زو ﯾﺎدﮔﺎري ﺑﻮد در ﺟﻬﺎن‬
‫ﮔﺰارﻧﺪه را ﭘﯿﺶ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪﻧﺪﻫﻤﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮ رودﮐﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﭙﯿﻮﺳﺖ ﮔﻮﯾﺎ ﭘﺮاﮔﻨـﺪه راﺑﺴـﻔﺖ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ در آﮔﻨـﺪه را ازﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ اﻣﺮوز اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪهﯾﯽ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ ﺿـﺒﻂ اﺳﺖ »‪ .«2‬اﯾﻦ ﻣﺜﻨﻮي‬
‫ﺑﺒﺤﺮ رﻣﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ج ‪ 2‬ص ‪23 -22‬‬
‫)‪ -(2‬آﻗﺎي ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ ﻏﺎﻟﺐ آن اﺑﯿﺎت را در ﮐﺘﺎب اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ رودﮐﯽ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﮔﺮد آورده اﺳﺖ‬
‫)ص ‪ (1095 -1076‬و ﻗﺴﻤﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ در ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻔﮥ اﻟﻤﻠﻮك آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫* ﺑﺮﺧﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ رودﮐﯽ در ﭘﺎداش اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار درم از اﻣﯿﺮ ﻧﺼﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻋﻨﺼﺮي اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭼﻬـﻞ ﻫﺰار درم رودﮐﯽ ز ﻣﻬـﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶﺑﯿـﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﻈﻢ ﮐﻠﯿﻠﻪ در ﮐﺸـﻮر وﻟﯽ اوﻻـ ﻣﺼـﺮاع دوم از ﻫﻤﯿﻦ ﺑﯿﺖ ﻋﻨﺼـﺮي ﺑﻨﺤـﻮ دﯾﮕﺮي‬
‫ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ »ﺑﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺘﻮزﯾﻊ ازﯾﻦ‪-‬‬
‫ﻣﺴّﺪس ﺳﺮوده ﺷﺪه و از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﯿﺎت ﺧﻮب آن اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﺑﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻔﮥ اﻟﻤﻠﻮك ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ »‪:«1‬‬
‫ﺗﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﻮد از ﺳِﺮ آدم ﻓﺮازﮐﺲ ﻧﺒﻮد از راز داﻧﺶ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﻣﺮدﻣﺎِن ﺑﺨﺮد اﻧﺪر ﻫﺮزﻣﺎنراز داﻧﺶ را ﺑﻬﺮﮔﻮﻧﻪ زﺑﺎن‬
‫ﮔﺮد ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻨﺪﺗﺎ ﺑﺴﻨﮓ اﻧﺪر ﻫﻤﯽ ﺑﻨﮕﺎﺷﺘﻨﺪ‬
‫داﻧﺶ اﻧـﺪر دل ﭼﺮاغ روﺷـﻨﺴﺖوز ﻫﻤﻪ ﺑـﺪ ﺑﺮ ﺗﻦ ﺗﻮ ﺟﻮﺷـﻨﺴﺖ رودﮐﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ﻣﺜﻨﻮﯾﻬـﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ داﺷﺖ و از‬
‫آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﯾـﮏ ﻣﺜﻨﻮي ﺑﺒﺤﺮ ﻣﺘﻘـﺎرب )ﻓﻌﻮﻟﻦ ﻓﻌﻮﻟﻦ ﻓﻌﻮﻟﻦ ﻓﻌﻮل( و ﯾـﮏ ﻣﺜﻨﻮي ﺑﺒﺤﺮ ﺧﻔﯿﻒ )ﻓﺎﻋﻼﺗﻦ ﻣﻔﺎﻋﻠﻦ ﻓﻌﻠﻦ( و ﯾﮏ ﻣﺜﻨﻮي‬
‫ﺑﺒﺤﺮ ﻫﺰج ﻣﺴـّﺪس )ﻣﻔـﺎﻋﯿﻠﻦ ﻣﻔﺎﻋﯿﻠﻦ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ( و ﯾﮏ ﻣﺜﻨﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺒﺤﺮ ﺳـﺮﯾﻊ )ﻣﻔﺘﻌﻠﻦ ﻣﻔﺘﻌﻠﻦ ﻓﺎﻋﻼت( ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨـﺪهﯾﯽ‬
‫در دﺳﺖ دارﯾﻢ »‪.«2‬‬
‫ﻏﯿﺮ ازﯾﻦ ﻣﺜﻨﻮﯾﻬـﺎ رودﮐﯽ اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ ﺷـﻌﺮ از ﻗﺒﯿـﻞ ﻗﺼـﯿﺪه و ﻗﻄﻌﻪ و ﻏﺰل و رﺑـﺎﻋﯽ در ﻣﻮﺿﻮﻋـﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣـﺪﺣﯽ و ﻏﻨﺎﺋﯽ و ﻫﺠﻮ و‬
‫وﻋﻆ و ﻫﺰل و رﺛﺎء و ﻏﯿﺮه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ اﮐﻨﻮن اﻧﺪﮐﯽ از آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫آﻣﺪ ﺑﻬﺎر ﺧّﺮم ﺑﺎ رﻧﮓ و ﺑﻮي ﻃﯿﺐﺑﺎ ﺻﺪ ﻫﺰار زﯾﻨﺖ و آراﯾﺶ ﻋﺠﯿﺐ‬
‫______________________________‬
‫‪ -‬در و آن در« و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﮔﻔﺘﺎر رودﮐﯽ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ از ﺻﻼت اﻣﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎن و اوﻟﯿﺎء او ﺳﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﺻﻼت آن اﻣﯿﺮ ﺑﺎو‬
‫ﭼﻬﻞ ﻫﺰار درم ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺻﻠﻪ ﻧﻈﻢ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺪاد ﻣﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎﻧﺶ ﭼﻞ ﻫﺰار درموزو ﻓﺰوﻧﯽ ﯾﮏ ﭘﻨﺞ ﻣﯿﺮ ﻣﺎﮐﺎن ﺑﻮد ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻈﻢ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ را ﻗﺪﻣﺎ از ﺳﺎل ‪ 320‬ﺗﺎ ﺳﺎل ﺳﯿﺼﺪ و ﺳﯽ‬
‫و اﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮدهاﻧﺪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ »ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر رودﮐﯽ« ﺣﺎﺷﯿﻪ ص ‪1076‬‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺤﻔﮥ ﻟا ﻤﻠﻮك ﭼﺎپ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻃﻬﺮان‪ 1317 ،‬ﺷﻤﺴﯽ ص ‪12‬‬
‫)‪ -(2‬ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر رودﮐﯽ ص ‪1112 -1096‬‬
‫)‪ -(3‬آﻗﺎي ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ ﺗﻤﺎم اﺷﻌﺎر ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺮودﮐﯽ و اﺷﻌﺎري را ﮐﻪ واﻗﻌﺎ ازوﺳﺖ در ج ‪ 3‬اﺣﻮال و آﺛﺎر رودﮐﯽ ﮔﺮد آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 381 :‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﭘﯿﺮ ﺑﺪﯾﻦ َﮔﻪ ﺟﻮان ﺷﻮدﮔﯿﺘﯽ ﺑَﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺒﺎب از ﭘﯽ َﻣﺸﯿﺐ »‪«1‬‬
‫ﭼﺮخ ﺑﺰرﮔﻮار ﯾﮑﯽ ﻟﺸﮑﺮي ﺑﮑﺮدﻟﺸﮑﺮش اﺑﺮ ﺗﯿﺮه و ﺑﺎد ﺻﺒﺎ ﻧﻘﯿﺐ »‪«2‬‬
‫َﻧّﻔﺎط »‪ «3‬ﺑﺮق روﺷﻦ و ﺗُﻨَْﺪرش ﻃﺒﻞزندﯾﺪم ﻫﺰار ﺧﯿﻞ و ﻧﺪﯾﺪم ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻬﯿﺐ‬
‫آن اﺑﺮ ﺑﯿﻦ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺪ ﭼﻮن ﻣﺮِد ﺳﻮﮔﻮارو آن رﻋﺪ ﺑﯿﻦ ﮐﻪ ﻧﺎﻟﺪ ﭼﻮن ﻋﺎﺷﻖ َﮐﺌﯿﺐ »‪«4‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ز اﺑﺮ ﺗﯿﺮه دﻫﺪ روي ﮔﺎهﮔﺎهﭼﻮﻧﺎن ﺣﺼﺎرﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﺬر دارد از رﻗﯿﺐ »‪«5‬‬
‫ﯾﮏ ﭼﻨﺪ روزﮔﺎر ﺟﻬﺎن دردﻣﻨﺪ ﺑﻮدﺑ ِﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻮي ﺳﻤﻦ را دواي ﻃﯿﺐ »‪«6‬‬
‫ﺑﺎراِن ُﻣﺸﮏ ﺑﻮي ﺑﺒﺎرﯾﺪ ﻧﻮ ﺑﻨﻮوز ﺑﺮف ﺑﺮﮐﺸﯿﺪ ﯾﮑﯽ ﺣّﻠﻪ ﻗﺼﯿﺐ‬
‫ﮔﻨﺠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮف ﭘﯿﺶ ﻫﻤﯽ داﺷﺖ ُﮔﻞ ﮔﺮﻓﺖﻫﺮﺟﻮ ﯾﮑﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﮏ ﻫﻤﯽ ﺑﻮد ﺷﺪ رﻃﯿﺐ »‪«7‬‬
‫ﻻﻟﻪ ﻣﯿﺎن ﮐﺸﺖ درﺧﺸﺪ ﻫﻤﯽ ز دورﭼﻮن ﭘﻨﺠﻪ ﻋﺮوس ﺑﺤّﻨﺎ ﺷﺪه ﺧﻀﯿﺐ‬
‫ﺑﻠﺒﻞ ﻫﻤﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ در ﺷﺎﺧﺴﺎر ﺑﯿﺪﺳﺎر از درﺧﺖ ﺳﺮو ﻣﺮ او را ﺷﺪه ُﻣﺠﯿﺐ‬
‫ﺻﻠﺼﻞ ﺑﺴﺮ و ﺑ ُﻦ ﺑﺮﺑﺎ ﻧﻐﻤﻪ ﮐﻬﻦﺑﻠﺒﻞ ﺑﺸﺎخ ﮔﻞ ﺑﺮﺑﺎ ﻟﺤﻨﮏ ﻏﺮﯾﺐ‬
‫اﮐﻨﻮن ﺧﻮرﯾﺪ ﺑﺎده و اﮐﻨﻮن زﯾﯿﺪ ﺷﺎدﮐﺎﮐﻨﻮن ﺑََﺮد ﻧﺼﯿﺐ ﺣﺒﯿﺐ از ﺑِﺮ ﺣﺒﯿﺐ ‪...‬‬
‫***‬
‫ﮔِﻞ ﺻﺪﺑﺮگ و ﻣﺸﮏ و ﻋﻨﺒﺮ و ﺳﯿﺐﯾﺎﺳﻤﯿﻦ ﺳﭙﯿﺪ و ﻣﻮرِد ﺑﺰﯾﺐ‬
‫اﯾﻦﻫﻤﻪ ﯾﮑﺴﺮه ﺗﻤﺎم ﺷﺪﺳﺖﻧﺰد ﺗﻮ اي ﺑﺖ ﻣﻠﻮك ﻓﺮﯾﺐ‬
‫ﺷﺐ ﻋﺎﺷﻘﺖ ﻟﯿﻠﮥ اﻟﻘﺪرﺳﺖﭼﻮن ﺗﻮ ﺑﯿﺮون ﮐﻨﯽ رخ از ِﺟﻠﺒﯿﺐ »‪*** «8‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺸﯿﺐ‪ :‬ﭘﯿﺮي‬
‫)‪ -(2‬ﻧﻘﯿﺐ‪ :‬رﺋﯿﺲ و ﺑﺰرگ ﻗﻮم‬
‫)‪ -(3‬ﻧّﻔﺎط‪ :‬ﻧﻔﺖاﻧﺪاز‬
‫)‪ -(4‬ﮐﺌﯿﺐ‪ :‬ﻏﻤﮕﯿﻦ‪ ،‬اﻧﺪوﻫﻨﺎك‬
‫)‪ -(5‬رﻗﯿﺐ‪ :‬ﻧﮕﻬﺒﺎن‬
‫)‪ -(6‬در ﻧﺴﺦ دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﻮي ﺳﻤﻦ را دوا ﻃﺒﯿﺐ‬
‫)‪ -(7‬رﻃﯿﺐ‪ :‬ﻧﻤﻨﺎك‬
‫)‪ -(8‬ﺟﻠﺒﺎب‪ :‬روﭘﻮش ﻓﺮاخ و ﺟﻠﺒﯿﺐ ﻣﻤﺎل آﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 382 :‬اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﭘﺎك ﺧﻮاب ﮐﺮدارﺳﺖآن ﺷﻨﺎﺳﺪ ﮐﻪ ِدﻟﺶ ﺑﯿﺪارﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ او ﺑﺠﺎﯾﮕﺎه ﺑﺪﯾﺴﺖﺷﺎدي او ﺑﺠﺎي ﺗﯿﻤﺎرﺳﺖ‬
‫ﭼﻪ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻮارﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺎِر او ﻧﻪ ﻫﻤﻮارﺳﺖ‬
‫ﮐﻨِﺶ او ﻧﻪ ﺧﻮب و ﭼﻬﺮش ﺧﻮبزﺷﺖﮐﺮدار و ﺧﻮبدﯾﺪارﺳﺖ ***‬
‫ﻣﺎدِر ﻣﯽ را ﺑﮑﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮﺑﺎنﺑﭽﻪ او را ﮔﺮﻓﺖ و ﮐﺮد ﺑﺰﻧﺪان‬
‫ﺑﭽﻪ او را ازو ﮔﺮﻓﺖ ﻧﺪاﻧﯽﺗﺎش ﻧﮑﻮﺑﯽ ﻧﺨﺴﺖ وزو ﻧﮑﺸﯽ ﺟﺎن‬
‫ﺟﺰ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺣﻼل دور ﺑﮑﺮدنﺑﭽﻪ ﮐﻮﭼﮏ ز ﺷﯿﺮ و ﻣﺎدر و ﭘﺴﺘﺎن‬
‫ﺗﺎ ﺑﺨﻮرد ﺷﯿﺮ ﻫﻔﺖ ﻣﻪ ﺑﺘﻤﺎﻣﯽاز ﺳِﺮ اردﯾﺒﻬﺸﺖ ﺗﺎ ﺑِﻦ آﺑﺎن‬
‫آﻧَﮕﻪ ﺷﺎﯾﺪ ز روي دﯾﻦ و ره دادﺑﭽﻪ ﺑﺰﻧﺪان ﺗﻨﮓ و ﻣﺎدر ﻗﺮﺑﺎن‬
‫ﭼﻮن ﺑﺴﭙﺎري ﺑﺤﺒﺲ ﺑﭽﻪ او راﻫﻔﺖ ﺷﺒﺎروز ﺧﯿﺮه ﻣﺎﻧﺪ و ﺣﯿﺮان‬
‫ﺑﺎز ﭼﻮ آﯾﺪ ﺑﻬﻮش و ﺣﺎل ﺑﺒﯿﻨﺪﺟﻮش ﺑﺮآرد ﺑﻨﺎﻟﺪ از دل ﺳﻮزان‬
‫ﮔﺎه زﺑﺮ زﯾﺮ ﮔﺮدد از ﻏﻢ و ﮔﻪ ﺑﺎززﯾﺮوزﺑﺮ ﻫﻤﭽﻨﺎن ز اﻧُﺪه ﺟﻮﺷﺎن‬
‫زّر ﺑﺮ آﺗﺶ ﮐﺠﺎ ﺑﺨﻮاﻫﯽ ﭘﺎﻟﻮدﺟﻮﺷﺪ ﻟﯿﮑﻦ ز ﻏﻢ ﻧﺠﻮﺷﺪ ﭼﻨﺪان‬
‫ﺑﺎز ﺑﮑﺮدار اﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﺑﻮد ﻣﺴﺖﮐﻔﮏ ﺑﺮآرد ز ﺧﺸﻢ و راﻧﺪ ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﺮد َﺣَﺮس »‪ «1‬ﮐﻔﮑﻬﺎش ﭘﺎك ﺑﮕﯿﺮدﺗﺎ ﺑﺸﻮد ﺗﯿﺮ ﮔﯿﺶ و ﮔﺮدد رﺧﺸﺎن‬
‫آﺧﺮ ﮐﺂرام ﮔﯿﺮد و ﻧﭽﺨﺪ »‪ «2‬ﻧﯿﺰدْرش ﮐﻨﺪ اﺳﺘﻮار ﻣﺮد ﻧﮕﻬﺒﺎن‬
‫ﭼﻮن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ ﺗﻤﺎم و ﺻﺎﻓﯽ ﮔﺮددﮔﻮﻧﻪ ﯾﺎﻗﻮت ﺳﺮخ ﮔﯿﺮد و ﻣﺮﺟﺎن‬
‫ﭼﻨﺪ »‪ «3‬ازو ﺳﺮخ ﭼﻮن ﻋﻘﯿِﻖ ﯾﻤﺎﻧﯽﭼﻨﺪ ازو ﻟﻌﻞ ﭼﻮن ﻧﮕﯿﻦ ﺑﺪﺧﺸﺎن‬
‫َوْرش ﺑﺒﻮﯾﯽ ﮔﻤﺎن ﺑﺮي ﮐﻪ ﮔﻞ ﺳﺮخﺑﻮي ﺑﺪو داد و ﻣﺸﮏ و ﻋﻨﺒﺮ ﺑﺎﺑﺎن »‪«4‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺣﺮس‪ :‬ﻧﮕﻬﺒﺎن‬
‫)‪ -(2‬ﭼﺨﯿﺪن‪ :‬ﻏﻮﻏﺎ ﮐﺮدن‬
‫)‪ -(3‬ﭼﻨﺪ‪ :‬ﻗﺴﻤﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري‬
‫)‪ -(4‬ﺑﺎن‪ :‬ﻣﺸﮏ ﺑﯿﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 383 :‬ﻫﻢ ﺑُﺨﻢ اﻧﺪر ﻫﻤﯽﮔﺬارد »‪ «1‬ﭼﻮﻧﯿﻦﺗﺎ ﺑَﮕِﻪ ﻧﻮﺑﻬﺎر و ﻧﯿﻤﻪ ﻧﯿﺴﺎن‬
‫آﻧﮕﻪ اﮔﺮ ﻧﯿﻢ ﺷﺐ درش ﺑﮕﺸﺎﯾﯽﭼﺸﻤﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﺒﯿﻨﯽ ﺗﺎﺑﺎن‬
‫ور ﺑﺒﻠﻮر اﻧﺪرون ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮔﻮﯾﯽﮔﻮﻫِﺮ ُﺳﺮﺧﺴﺖ ﺑﮑّﻒ ﻣﻮﺳﯽ ﻋﻤﺮان‬
‫ُزﻓﺖ »‪ «2‬ﺷﻮد رادﻣﺮد و ﺳﺴﺖ دﻻورﮔﺮ ﺑﭽﺸﺪ زوي و روِي زرد ﮔﻠﺴﺘﺎن‬
‫و آﻧْﮏ ﺑﺸﺎدي ﯾﮑﯽ ﻗﺪح ﺑﺨﻮرد زويرﻧﺞ ﻧﺒﯿﻨﺪ از آن ﻓﺮاز »‪ «3‬و ﻧﻪ اﺣﺰان‬
‫ﺑﺎﻣﯽ ﭼﻮﻧﯿﻦ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﺑﻮد ﭼﻨﺪﺟﺎﻣﻪ ﺑﮑﺮده ﻓﺮاز ﭘﻨَﺠﻪ ُﺧﻠﻘﺎن »‪«4‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺴﺎﺧﺘﻪ ﻣﻠﮑﺎﻧﻪاز ﮔﻞ و از ﯾﺎﺳﻤﯿﻦ و ﺧﯿﺮي اﻟﻮان‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﻓﺮدوس ﮔﺴﺘﺮﯾﺪه ﺑﻬﺮﺳﻮﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﺎري ﮐﻪ ﮐﺲ ﻧﺴﺎزد ﭼﻮﻧﺎن‬
‫ﺟﺎﻣﻪ زّرﯾﻦ و ﻓﺮﺷﻬﺎي ﻧﻮآﯾﯿﻦﺷﻬﺮه رﯾﺎﺣﯿﻦ و ﺗﺨﺘﻬﺎي ﻓﺮاوان‬
‫ﯾﮏ ﺻﻒ ﻣﯿﺮان و ﺑﻠﻌﻤﯽ ﺑﻨﺸﺴﺘﻪﯾﮏ ﺻﻒ ُﺣّﺮان و ﭘﯿﺮ ﺻﺎﻟﺢ دﻫﻘﺎن‬
‫ﺧﺴﺮو ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﻧﺸﺴﺘﻪﺷﺎِه ﻣﻠﻮِك ﺟﻬﺎن اﻣﯿِﺮ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﺗُﺮك ﻫﺰاران ﺑﭙﺎي ﭘﯿﺶ ﺻﻒ اﻧﺪرﻫﺮﯾﮏ ﭼﻮن ﻣﺎِه ﺑﺮ دو ﻫﻔﺘﻪ درﻓﺸﺎن‬
‫ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺴﺎِك »‪ «5‬ﻣﻮرد ﻧﻬﺎدهﻟَﺒْْﺶ ﻣﯽ ﺳﺮخ و زﻟﻒ و ﺟﻌﺪش رﯾﺤﺎن‬
‫ﺑﺎدهدﻫﻨﺪه ﺑﺘﯽ ﺑﺪﯾﻊ ز ﺧﻮﺑﺎنﺑﭽﻪ ﺧﺎﺗﻮن ﺗﺮك و ﺑﭽﻪ ﺧﺎﻗﺎن‬
‫ﭼﻮﻧﺶ ﺑﮕﺮدد ﻧﺒﯿﺪ ﭼﻨﺪ ﺑﺸﺎديﺷﺎه ﺟﻬﺎن ﺷﺎدﻣﺎن و ﺧّﺮم و ﺧﻨﺪان‬
‫از ﮐﻒ ﺗﺮﮐﯽ ﺳﯿﺎهﭼﺸﻢ ﭘﺮﯾﺮويﻗﺎﻣﺖ ﭼﻮن ﺳﺮو و زﻟﻔﮑﺎﻧﺶ ﭼﻮﮔﺎن‬
‫ز آن ﻣﯽ ﺧﻮﺷﺒﻮي ﺳﺎﻏﺮي ﺑﺴﺘﺎﻧﺪﯾﺎد ﮐﻨﺪ روي ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺳﺠﺴﺘﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺑﺨﻮرد ﻧﻮش و اوﻟﯿﺎش ﻫﻤﯿﺪونﮔﻮﯾﺪ ﻫﺮﯾﮏ ﭼﻮ ﻣﯽ ﺑﮕﯿﺮد ﺷﺎدان‬
‫ﺷﺎدي ﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ »‪«6‬آن ﻣِﻪ آزادﮔﺎن و ﻣﻔﺨﺮ اﯾﺮان‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮔﺬاردن‪ :‬ﺑﺴﺮ ﺑﺮدن‬
‫)‪ -(2‬زﻓﺖ‪ :‬ﻟﺌﯿﻢ‬
‫)‪ -(3‬از آن ﻓﺮاز‪ :‬از آن ﭘﺲ‬
‫)‪ -(4‬ﺧﻠﻘﺎن‪ ،‬ﺧﻠﻖ‪ :‬ﮐﻬﻨﻪ‬
‫)‪ -(5‬ﺑﺴﺎك‪ :‬ﺗﺎﺟﯽ ﮐﻪ از ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن ﯾﺎ از ﮔﻞ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫)‪ -(6‬ﻣﺮاد اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎﻧﻮﯾﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺠﺎع و داﻧﺸﻤﻨﺪ‪-‬‬
‫***‬
‫ﻣﯽآرد ﺷﺮف ﻣﺮدﻣﯽ ﭘﺪﯾﺪو آزادهﻧﮋاد از درم ﺧﺮﯾﺪ‬
‫ﻣﯽ آزاده ﺑﺮون آرد از ﺑَْﺪاﺻﻞﻓﺮاوان ﻫﻨﺮﺳﺖ اﻧﺪرﯾﻦ ﻧﺒﯿﺪ‬
‫ﻫﺮآﻧَﮕﻪ ﮐﻪ ﺧﻮري ﻣﯽ ﺧﻮش آﻧﮕﻬﺴﺖﺧﺎﺻﻪ ﭼﻮ ﮔﻞ و ﯾﺎﺳﻤﯿﻦ دﻣﯿﺪ‬
‫ﺑﺴﺎ ﺣﺼﻦ ﺑﻠﻨﺪا ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺸﺎدﺑﺴﺎ ﮐﺮه ﻧﻮزﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‬
‫ﺑﺴﺎ دون ﺑﺨﯿﻼ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺨﻮردﮐﺮﯾﻤﯽ ﺑﺠﻬﺎن در ﭘﺮاﮔﻨﯿﺪ ***‬
‫ﻣﺮا ﺑﺴﻮد و ﻓﺮورﯾﺨﺖ آﻧﭽﻪ دﻧﺪان ﺑﻮدﻧﺒﻮد دﻧﺪان ﻻﺑﻞ ﭼﺮاغ ﺗﺎﺑﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺳﭙﯿﺪ ﺳﯿِﻢ زده ﺑﻮد و دّر و ﻣﺮﺟﺎن ﺑﻮدﺳﺘﺎره ﺳﺤﺮي ﺑﻮد و ﻗﻄﺮه ﺑﺎران ﺑﻮد‬
‫ﯾﮑﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻨﻮن ز آن ﻫﻤﻪ ﺑﺴﻮد و ﺑﺮﯾﺨﺖﭼﻪ ﻧﺤﺲ ﺑﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ ﻧﺤﺲ ﮐﯿﻮان ﺑﻮد‬
‫ﻧﻪ ﻧﺤﺲ ﮐﯿﻮان ﺑﻮد و ﻧﻪ روزﮔﺎر درازﭼﻪ ﺑﻮد َﻣﻨْْﺖ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﻗﻀﺎي ﯾﺰدان ﺑﻮد‬
‫ﺟﻬﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭼﻨﯿﻨﺴﺖ ِﮔﺮد َﮔﺮداﻧﺴﺖﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﺎ ﺑﻮد آﯾﯿﻦِﮔﺮد َﮔﺮدان ﺑﻮد‬
‫ﻫﻤﺎنﮐﻪ درﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺠﺎي درد ﺷﻮدُو ﺑﺎز درد ﻫﻤﺎن ﮐﺰ ﻧﺨﺴﺖ درﻣﺎن ﺑﻮد‬
‫ﮐﻬﻦ ﮐﻨﺪ ﺑﺰﻣﺎﻧﯽ ﻫﻤﺎن ﮐﺠﺎ ﻧﻮ ﺑﻮدو ﻧﻮ ﮐﻨﺪ ﺑﺰﻣﺎﻧﯽ ﻫﻤﺎنﮐﻪ ُﺧﻠﻘﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺑﺴﺎ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﮐﻪ ﺑﺎغ ﺧّﺮم ﺑﻮدُو ﺑﺎغ ﺧّﺮم ﮔﺸﺖ آن ﮐﺠﺎ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺑﻮد‬
‫ﻫﻤﯽ ﭼﻪ داﻧﯽ اي ﻣﺎﻫﺮوي ﻣﺸﮑﯿﻦﻣﻮيﮐﻪ ﺣﺎِل ﺑﻨﺪه ازﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﺑﺮﭼﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺑﺰﻟﻒ ﭼﻮﮔﺎن ﻧﺎزش ﻫﻤﯽ ﮐﻨﯽ ﺗﻮ ﺑﺪوﻧﺪﯾﺪي آﻧَﮕﻪ او را ﮐﻪ زﻟﻒ ﭼﻮﮔﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺷﺪ آنزﻣﺎﻧﻪ ﮐﻪ روﯾﺶ ﺑﺴﺎن دﯾﺒﺎ ﺑﻮدﺷﺪ آنزﻣﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﯾﺶ ﺑﺴﺎن ﻗﻄﺮان ﺑﻮد‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻬﻤﺎن و دوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮد ﻋﺰﯾﺰﺑﺸﺪ ﮐﻪ ﺑﺎز ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻋﺰﯾﺰ ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺑﺴﺎ ﻧﮕﺎر ﮐﻪ ﺣﯿﺮان ﺑ ُﺪي ﺑﺪو در ﭼﺸﻢﺑﺮوي او در ﭼﺸﻤﻢ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺣﯿﺮان ﺑﻮد‬
‫ﺷﺪ آنزﻣﺎﻧﻪ ﮐﻪ او ﺷﺎد ﺑﻮد و ﺧّﺮم ﺑﻮدﻧﺸﺎط او ﺑﻔﺰون ﺑﻮد و ﺑﯿﻢ ﻧﻘﺼﺎن ﺑﻮد‬
‫______________________________‬
‫‪ -‬ﺻـﻔﺎري اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه را رودﮐﯽ در وﺻﻒ ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﺳـﺎﺧﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ ﺑﺎﻓﺘﺨﺎر ﻏﻠﺒﻪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺎﮐـﺎن ﮐـﺎﮐﯽ دﯾﻠﻤﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ داد‪ ،‬در آن ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺸﺎدي اﻣﯿﺮ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺷـﺮاب ﻧﻮﺷـﯿﺪ و ﺟﺎﻣﯽ ﺳـﺮ ﺑﻤﻬﺮ ﺑﺮاي او ﻓﺮﺳـﺘﺎد و رودﮐﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺼﯿﺪه را ﻫﻤﺮاه آن ﺟﺎم ﺳﺮ ﺑﻤﻬﺮ ﺑﺨﺪﻣﺖ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 385 :‬ﻫﻤﯽ ﺧﺮﯾﺪ و ﻫﻤﯽ ﺳﺨﺖ ﺑﯽﺷﻤﺎر درمﺑﺸﻬﺮ ﻫﺮَﮔﻪ ﯾﮏ ﺗﺮك ﻧﺎر ﭘﺴﺘﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺑﺴﺎ ﮐﻨﯿﺰك ﻧﯿﮑﻮ ﮐﻪ ﻣﯿﻞ داﺷﺖ ﺑﺪوﺑﺸﺐ زﯾﺎري او ﻧﺰد ﺟﻤﻠﻪ ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺑﺮوز ﭼﻮﻧﮑﻪ ﻧﯿﺎرﺳﺖ ﺷﺪ ﺑﺪﯾﺪِن اوﻧﻬﯿﺐ ﺧﻮاﺟﻪ او ﺑﻮد و ﺑﯿﻢ زﻧﺪان ﺑﻮد‬
‫ﻧﺒﯿﺪ روﺷﻦ و دﯾﺪار ﺧﻮب و روي ﻟﻄﯿﻒاﮔﺮ ﮔﺮان ﺑ ُﺪ زي ﻣﻦ ﻫﻤﯿﺸﻪ ارزان ﺑﻮد‬
‫دﻟﻢ ﺧﺰاﻧﻪ ﭘﺮﮔﻨﺞ ﺑﻮد و ﮔﻨﺞ ﺳﺨﻦﻧﺸﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎ ﻣﻬﺮ و ﺷﻌﺮ ﻋﻨﻮان ﺑﻮد‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺷﺎد و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﻏﻢ ﭼﻪ ﺑﻮددﻟﻢ ﻧﺸﺎط و ﻃﺮب را ﻓﺮاخ ﻣﯿﺪان ﺑﻮد‬
‫ﺑﺴﺎ دﻻ ﮐﻪ ﺑﺴﺎِن ﺣﺮﯾﺮ ﮐﺮده ﺑﺸﻌﺮاز آن ﺳﭙﺲ ﮐﻪ ﺑﮑﺮدار ﺳﻨﮓ و ﺳﻨﺪان ﺑﻮد‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭼﺸﻤﻢ زي زﻟﻔﮑﺎِن ﭼﺎﺑﮏ ﺑﻮدﻫﻤﯿﺸﻪ ﮔﻮﺷﻢ زي ﻣﺮدم ﺳﺨﻦدان ﺑﻮد‬
‫ﻋﯿﺎل ﻧﻪ زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﺆﻧﺖ ﻧﻪازﯾﻦ ﺳﺘﻢ ﻫﻤﻪ آﺳﻮده ﺑﻮد و آﺳﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺗﻮ رودﮐﯽ را اي ﻣﺎﻫﺮو ﮐﻨﻮن ﺑﯿﻨﯽﺑﺪان زﻣﺎﻧﻪ ﻧﺪﯾﺪي ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻨﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺑﺪان زﻣﺎﻧﻪ ﻧﺪﯾﺪي ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن رﻓﺘﯽﺳﺮودﮔﻮﯾﺎن ﮔﻮﯾﯽ ﻫﺰاردﺳﺘﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺷﺪ آن زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺎو اﻧﺲ رادﻣﺮدان ﺑﻮدﺷﺪ آن زﻣﺎﻧﻪ ﮐﻪ او ﭘﯿﺸﮑﺎِر ﻣﯿﺮان ﺑﻮد‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺷﻌﺮ ُورا زي ﻣﻠﻮك دﯾﻮاﻧﺴﺖﻫﻤﯿﺸﻪ ﺷﻌﺮ ُورا زي ﻣﻠﻮك دﯾﻮان ﺑﻮد ‪...‬‬
‫***‬
‫روي ﺑﻤﺤﺮاب ﻧﻬﺎدن ﭼﻪ ﺳﻮددل ﺑﺒﺨﺎرا و ﺑﺘﺎن ﻃﺮاز‬
‫اﯾﺰِد ﻣﺎ وﺳﻮﺳﻪ ﻋﺎﺷﻘﯽاز ﺗﻮ ﭘﺬﯾﺮد ﻧﭙﺬﯾﺮد ﻧﻤﺎز ***‬
‫ﺷﺎد زي ﺑﺎ ﺳﯿﺎه ﭼﺸﻤﺎن ﺷﺎدﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﻓﺴﺎﻧﻪ و ﺑﺎد‬
‫ز آﻣﺪه ﺗﻨﮕﺪل ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻮدوز ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﮑﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﻦ و آن ﺟﻌﺪ ﻣﻮي ﻏﺎﻟﯿﻪ ﺑﻮيﻣﻦ و آن ﻣﺎهروي ﺣﻮرﻧﮋاد‬
‫ﻧﯿﮏﺑﺨﺖ آن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داد و ﺑﺨﻮردﺷﻮرﺑﺨﺖ آﻧﮑﻪ او ﻧﺨﻮرد و ﻧﺪاد‬
‫ﺑﺎد و اﺑﺮﺳﺖ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن اﻓﺴﻮسﺑﺎده ﭘﯿﺶآر ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎدا ﺑﺎد ***‬
‫زﻣﺎﻧﻪ ﭘﻨﺪي آزادوار داد ﻣﺮازﻣﺎﻧﻪ را ﭼﻮ ﻧﮑﻮ ﺑﻨﮕﺮي ﻫﻤﻪ ﭘﻨﺪﺳﺖ‬
‫ﺑﺮوز ﻧﯿﮏ ﮐﺴﺎن ﮔﻔﺖ ﺗﺎ ﺗﻮ ﻏﻢ ﻧﺨﻮريﺑﺴﺎ ﮐﺴﺎﮐﻪ ﺑﺮوز ﺗﻮ آرزوﻣﻨﺪﺳﺖ‬
‫***‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﭼﻪ ﮐﻮﺗﻪ و ﭼﻪ درازﻧﻪ ﺑﺂﺧﺮ ﺑﻤﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎز؟‬
‫ﻫﻢ ﺑﭽﻨﺒﺮﮔﺬار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮداﯾﻦ َرَﺳﻦ را اﮔﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ دراز‬
‫ﺧﻮاﻫﯽ اﻧﺪر ﻋﻨﺎ و ﺷّﺪت زيﺧﻮاﻫﯽ اﻧﺪر اﻣﺎن ﺑﻨﻌﻤﺖ و ﻧﺎز‬
‫ﺧﻮاﻫﯽ اﻧﺪكﺗﺮ از ﺟﻬﺎن ﺑﭙﺬﯾﺮﺧﻮاﻫﯽ از ري ﺑﮕﯿﺮ ﺗﺎ ﺑﻄﺮاز‬
‫اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺑﺎد و ﺑﻮد ﺗﻮ ﺧﻮاﺑﺴﺖﺧﻮاب را ﺣﮑﻢ ﻧﯽ ﻣﮕﺮ ﺑﻤﺠﺎز‬
‫اﯾﻦﻫﻤﻪ روز ﻣﺮگ ﯾﮑﺴﺎﻧﻨﺪﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ز ﯾﮑﺪﮔﺮﺷﺎن ﺑﺎز ***‬
‫دﯾﺮ زﯾﺎد آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﺪاوﻧﺪﺟﺎِن ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺠﺎﻧﺶ اﻧﺪر ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫داﯾﻢ ﺑﺮ ﺟﺎن او ﺑﻠﺮزم از ﯾﺮاكﻣﺎدِر آزادﮔﺎن ﮐﻢ آرد ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫از ﻣﻠﮑﺎن ﮐﺲ ﭼﻨﻮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺟﻮاﻧﯽراد و ﺳﺨﻨﺪان و ﺷﯿﺮﻣﺮد و ﺧﺮدﻣﻨﺪ‬
‫ﮐﺲ ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ ﻫﻤﯽ ﮐﻪ ﮐﻮﺷﺶ او ﭼﻮنﺧﻠﻖ ﻧﺪاﻧﺪ ﻫﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﺶ او ﭼﻨﺪ‬
‫دﺳﺖ و زﺑﺎن زّر و در ﭘﺮاَﮔَﻨﺪ او راﻧﺎم ﺑﮕﯿﺘﯽ ﻧﻪ از ﮔﺰاف ﭘﺮاﮔﻨﺪ‬
‫در دِل ﻣﺎ ﺷﺎخ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻨﺸﺎﺳﺖ »‪«1‬دل ﻧﻪ ﺑ ِﺒﺎزي ز ﻣﻬﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺮﮐﻨﺪ‬
‫ﻫﻤﭽﻮ ﻣﻌّﻤﺎﺳﺖ ﻓﺨﺮ و ﻫّﻤﺖ او ﺷﺮحﻫﻤﭽﻮ اﺑﺴﺘﺎﺳﺖ ﻓﻀﻞ و ﺳﯿﺮِت او َزﻧﺪ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ ﺷﺎﻋﺮان زﻣﺎﻧﻪﻣﺪح ﮐﺴﯽ را ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﯿﺮِت او ﺗﺨﻢ ﮔﺸﺖ و ﻧﻌﻤﺖ او آبﺧﺎﻃِﺮ ﻣّﺪاح او زﻣﯿﻦ ﺑَﺮوﻣﻨﺪ‬
‫ﺳﯿﺮِت او ﺑﻮد وﺣﯽﻧﺎﻣﻪ ﺑﮑﺴﺮيﭼﻮﻧﮑﻪ ﺑﺂﺋﯿﻨﺶ ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﯿﺎﮔﻨﺪ‬
‫ﺳﯿﺮِت آن ﺷﺎه ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ اﺻﻠﯿﺴﺖز آﻧﮑﻪ ﻫﻤﯽ روزﮔﺎر ﮔﯿﺮد ازو ﭘﻨﺪ‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﺳﺮ از ﭘﻨِﺪ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺑﭙﯿﭽﺪﭘﺎي ﻃﺮب را ﺑﺪام ُﮔﺮم دراﻓﮕﻨﺪ‬
‫ﮐﯿﺴﺖ ﺑﮕﯿﺘﯽ؟ ﺧﻤﯿﺮﻣﺎﯾﻪ ادﺑﺎرآﻧﮑﻪ ﺑﺎﻗﺒﺎل او ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺧﺮﺳﻨﺪ‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻫﻤﯽ ﮔﺸﺎﯾﺶ ﮐﺎرشﮔﻮ ﺑﺸﻮ و دﺳﺖ روزﮔﺎر ﻓﺮوﺑﻨﺪ‬
‫اي ﻣﻠﮏ از ﺣﺎل دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻫﻤﯽ ﻧﺎزاي ﻓﻠﮏ از ﺣﺎل دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﻫﻤﯽ ﺧﻨﺪ‬
‫آﺧﺮ ﺷﻌﺮ آن ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اول ﮔﻔﺘﻢدﯾﺮ زﯾﺎد آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻧﺸﺎﺳﺘﻦ‪ :‬ﻧﺸﺎﻧﺪن‬
‫***‬
‫ﺑﺴﺮاي ﺳﭙﻨﺞ ﻣﻬﻤﺎن رادل ﻧﻬﺎدن ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﻧﻪ رواﺳﺖ‬
‫زﯾﺮ ﺧﺎك اﻧﺪروﻧﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻔﺖﮔﺮﭼﻪ اﮐﻨﻮﻧﺖ ﺧﻮاب ﺑﺮ دﯾﺒﺎﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﮐﺴﺎن ﺑﻮدﻧﺖ ﭼﻪ ﺳﻮد ﮐﻨﺪﮐﻪ ﺑﮕﻮر اﻧﺪرون ﺷﺪن ﺗﻨﻬﺎﺳﺖ‬
‫ﯾﺎِر ﺗﻮ زﯾﺮ ﺧﺎك ﻣﻮر و ﻣﮕﺲﺑََﺪِل آﻧﮑﻪ ﮔﯿﺴﻮت ﭘﯿﺮاﺳﺖ‬
‫آﻧﮑﻪ زﻟﻔﯿﻦ و ﮔﯿﺴﻮت ﭘﯿﺮ اﺳﺖﮔﺮﭼﻪ دﯾﻨﺎر ﯾﺎ درﻣﺶ ﺑﻬﺎﺳﺖ‬
‫ﭼﻮن ﺗﺮا دﯾﺪ زردﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪهﺳﺮد ﮔﺮدد دﻟﺶ ﻧﻪ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﺳﺖ ***‬
‫ﻣﻬﺘﺮاِن ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻪ ﻣﺮدﻧﺪﻣﺮگ را ﺳﺮ ﻫﻤﻪ ﻓﺮوﮐﺮدﻧﺪ‬
‫زﯾﺮ ﺧﺎك اﻧﺪرون ﺷﺪﻧﺪ آﻧﺎنﮐﻪ ﻫﻤﯽ ﮐﻮﺷﮑﻬﺎ ﺑﺮآوردﻧﺪ‬
‫از ﻫﺰارانﻫﺰار ﻧﻌﻤﺖ و ﻧﺎزﻧﻪ ﺑﺂﺧﺮ ﺟﺰ از ﮐﻔﻦ ﺑﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﻮد از ﻧﻌﻤﺖ آﻧﭽﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪو آﻧﭽﻪ دادﻧﺪ و آﻧﭽﻪ را ﺧﻮردﻧﺪ ***‬
‫ُﻣﺮد ﻣﺮادي »‪ «1‬ﻧﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ ُﻣﺮدﻣﺮگ ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻪ ﮐﺎرﯾﺴﺖ ﺧﺮد‬
‫ﺟﺎن ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﭙﺪر ﺑﺎز دادﮐﺎﻟﺒﺪ ﺗﯿﺮه ﺑﻤﺎدر ﺳﭙﺮد‬
‫آِن َﻣَﻠﮏ ﺑﺎ َﻣَﻠﮑﯽ رﻓﺖ ﺑﺎززﻧﺪه ﮐﻨﻮن ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ ﺑﻤﺮد‬
‫ﮐﺎه َﻧﺒُﺪ او ﮐﻪ ﺑﺒﺎدي ﭘﺮﯾﺪآب َﻧﺒُﺪ او ﮐﻪ ﺑﺴﺮﻣﺎ ﻓﺴﺮد‬
‫ﺷﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮد او ﮐﻪ ﺑﻤﻮﯾﯽ ﺷﮑﺴﺖداﻧﻪ ﻧﺒﻮد او ﮐﻪ زﻣﯿﻨﺶ ﻓﺸﺮد‬
‫ﮔﻨﺞ زري ﺑﻮد درﯾﻦ ﺧﺎﮐﺪانﮐﻮ دو ﺟﻬﺎن را ﺑﺠﻮي ﻣﯿﺸﻤﺮد‬
‫ﻗﺎﻟِﺐ ﺧﺎﮐﯽ ﺳﻮي ﺧﺎﮐﯽ ﻓﮕﻨﺪﺟﺎن و ﺧﺮد ﺳﻮي ﺳﻤﻮات ﺑﺮد‬
‫ﺻﺎف ﺑ ُﺪ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ُدرد ﻣﯽﺑﺮ ﺳﺮ ُﺧﻢ رﻓﺖ و ﺟﺪا ﺷﺪ ز ُدرد‬
‫در ﺳﻔﺮ اﻓﺘﻨﺪ ﺑﻬﻢ اي ﻋﺰﯾﺰﻣﺮوزي و رازي و روﻣﯽ و ُﮐﺮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮادي ﺑﺨﺎراﯾﯽ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي و ﺗﺎزيﮔﻮي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻮد‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻤﮥ اﻟﺪﻫﺮ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ﭼﺎپ دﻣﺸﻖ ج ‪ 4‬ص ‪ 13 -12‬و ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر رودﮐﯽ ج ‪ 2‬ص ‪514 -512‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 388 :‬ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﺑﺎز رود ﻫﺮﯾﮑﯽاﻃﻠﺲ ﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺘﺎي ﺑ ُﺮد‬
‫ﺧﺎُﻣﺶ ﮐﻦ ﭼﻮن ﻧﻘﻂ اﯾﺮاﻣﻠﮏﻧﺎم ﺗﻮ از دﻓﺘﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺘﺮد ***‬
‫ﻧﮕﺎرﯾﻨﺎ ﺷﻨﯿﺪﺳﺘﻢ ﮐﻪ ﮔﺎه ﻣﺤﻨﺖ و راﺣﺖﺳﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﺳﻠﺐ ﺑﻮدﺳﺖ ﯾﻮﺳﻒ را ﺑﻌﻤﺮ اﻧﺪر‬
‫ﯾﮑﯽ از َﮐﯿﺪ ﺷﺪ ﭘﺮﺧﻮن دوم ﺷﺪ ﭼﺎك از ﺗﻬﻤﺖﺳﻮم ﯾﻌﻘﻮب را از ﺑﻮش روﺷﻦ ﮔﺸﺖ ﭼﺸﻢﺗﺮ‬
‫رﺧﻢ ﻣﺎﻧﺪ ﺑﺪان اّول دﻟﻢ ﻣﺎﻧﺪ ﺑﺪان ﺛﺎﻧﯽﻧﺼﯿﺐ ﻣﻦ ﺷﻮد در وﺻﻞ آن ﭘﯿﺮاﻫﻦ دﯾﮕﺮ ***‬
‫ﺑﺎ آﻧﮑﻪ دﻟﻢ از ﻏﻢ ﻫﺠﺮت ﺧﻮﻧﺴﺖﺷﺎدي ﺑﻐﻢ ﺗﻮام ز ﻏﻢ اﻓﺰوﻧﺴﺖ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻨﻢ ﻫﺮﺷﺐ و ﮔﻮﯾﻢ ﯾﺎ ربﻫﺠﺮاﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ وﺻﺎﻟﺶ ﭼﻮﻧﺴﺖ ***‬
‫ﺑﯽروي ﺗﻮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺟﻬﺎﻧﺴﻮز ﻣﺒﺎدﻫﻢ ﺑﯽﺗﻮ ﭼﺮاغ ﻋﺎﻟﻢاﻓﺮوز ﻣﺒﺎد‬
‫ﺑﺎ وﺻﻞ ﺗﻮ ﮐﺲ ﭼﻮن ﻣﻦ ﺑﺪآﻣﻮز ﻣﺒﺎدروزي ﮐﻪ ﺗﺮا ﻧﺒﯿﻨﻢ آﻧﺮوز ﻣﺒﺎد ***‬
‫زﻟﻔﺶ ﺑَﮑﺸﯽ ﺷﺐ دراز اﻧﺪازدور ﺑﮕﺸﺎﯾﯽ ﭼﻨﮕِﻞ ﺑﺎزاﻧﺪازد‬
‫ور ﭘﯿﭻ و ﺧﻤﺶ ز ﯾﮑﺪﮔﺮ ﺑﮕﺸﺎﯾﻨﺪداﻣﻦ داﻣﻦ ﻣﺸﮏ ﻃﺮاز اﻧﺪازد ***‬
‫ﭼﻮن ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺒﯿﻨﯽام دو ﻟﺐ ﮔﺸﺘﻪ ﻓﺮازاز ﺟﺎن ﺗﻬﯽ اﯾﻦ ﻗﺎﻟﺐ ﻓﺮﺳﻮده ﺑﺂز‬
‫ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻨﻢ ﻧﺸﯿﻦ و ﻣﯽﮔﻮي ﺑﻨﺎزﮐﺎي ﮐﺸﺘﻪ ﺗﺮا ﻣﻦ و ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﺎز ***‬
‫در ﺟﺴﺘﻦ آن ﻧﮕﺎر ﭘﺮﮐﯿﻨﻪ و ﺟﻨﮓﮔﺸﺘﯿﻢ ﺳﺮاﭘﺎي ﺟﻬﺎن ﺑﺎ دل ﺗﻨﮓ‬
‫ﺷﺪ دﺳﺖ ز ﮐﺎر و رﻓﺖ ﭘﺎ از رﻓﺘﺎراﯾﻦ ﺑﺲﮐﻪ ﺑﺴﺮ زدﯾﻢ و آن ﺑﺲﮐﻪ ﺑﺴﻨﮓ ***‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 389 :‬ﭼﻮن ﮐﺎر دﻟﻢ ز زﻟﻒ او ﻣﺎﻧﺪ ﮔﺮهﺑﺮ ﻫﺮرگ ﺟﺎن ﺻﺪ آرزو ﻣﺎﻧﺪ ﮔﺮه‬
‫اﻣﯿﺪ ز ﮔﺮﯾﻪ ﺑﻮد اﻓﺴﻮس اﻓﺴﻮسﮐﺂن ﻫﻢ ﺷﺐ وﺻﻞ در ﮔﻠﻮ ﻣﺎﻧﺪ ﮔﺮه‬
‫‪ -3‬ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺷـﻬﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ ﺟﻬﻮداﻧﮑﯽ ﺑﻠﺨﯽ ﺷـﺎﻋﺮ اﺳـﺘﺎد ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام و اﻋﺘﻘﺎد رودﮐﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪ .«1‬وي از ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ و ﺣﮑﻤﺎي ﻋﻬﺪ ﺧﻮد و در ﻋﻠﻮم اواﯾﻞ اﺳﺘﺎد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ ﮔﻮﯾﺪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ دارد و او را ﺑﺎ‬
‫رازي ﻣﻨـﺎﻇﺮاﺗﯽ ﺑـﻮده و ﻫﺮﯾـﮏ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﻧﻘﻀـﯽ و رّدي داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻢ او را ﺳـﻬﯿﻞ »‪ «2‬و ﻋﻠﯽ »‪ «3‬ﻧﯿﺰ ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ در ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﺂﺧـﺬ ﻧـﺎم و ﮐﻨﯿﺖ او را ﺑﻬﻤـﺎن ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﻣـﺬﮐﻮر داﺷـﺘﻪاﯾﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﯾـﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻧـﺎم او را ذﯾﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﺟﻬﻮذاﻧﮏ در ﻣﻌﺠﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان اﺑﻮ ]اﻟﺤﺴﻦ[ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﺒﻠﺨﯽ اﻟﻮّراق اﻟﻤﺘﮑّﻠﻢ‪ .،‬و در ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ »‪ «4‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺷﻬﯿﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺷـﻬﯿﺪ ﺑـﺎ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾـﺎء رازي در ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﻣﻨﺎﻇﺮاﺗﯽ داﺷﺖ و از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ در ﺑﺎب ﻟـّﺬت و ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ و‬
‫ﺳﮑﻮن و ﺣﺮﮐﺖ و ﻣﻌـﺎد و او درﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻧﻘﻮﺿـﯽ ﺑﺮ رازي داﺷﺖ و رازي ﻧﯿﺰ ﮐﺘـﺒﯽ در رّد او ﻧﻮﺷﺖ‪ «5» .‬ﻋﻘﯿﺪه ﺷـﻬﯿﺪ در ﻟﺬت در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ آﻣﺪه ﺑﻮد و در اﺧﺘﺼﺎري ﮐﻪ از آن در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »‪» :«6‬ﺷﻬﯿﺪ‬
‫ﺑﻦ اﻟﺤﺴـﯿﻦ در ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺗﻔﻀـﯿﻞ ﻟّﺬات اﻟﻨﻔﺲ اﻟﺘﯽ ﻫﯽ ﻟّﺬات ﺑﺎﻟﺤﻘﯿﻘﮥ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﻟّﺬات اﻟﺒﺪن اﻟﺘﯽ ﻫﯽ اذا ﺣﺼﻠﺖ آﻻم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﻓﻀـﯿﻠﺖ ﻟّﺬات ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻟّﺬات ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ دوام و اﺗﺼﺎل آﻧﻬﺎﺳﺖ زﯾﺮا ﻟّﺬات ﻧﻔﺲ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴـّﺮﺗﯽ ﮐﻪ او ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﻠﻢ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯿﺂورد و ﺑﺴﺒﺐ اﯾﻘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻔﻀﯿﻠﺖ آن ﺑﺮ اﻣﻮر دﯾﮕﺮ دارد‪ ،‬داﺋﻢ و ﻣﺘّﺼﻞ اﺳﺖ و ﺳﭙﺮي‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺷﻬﯿﺪ و ﺷﻬﺮه ﻓﺮاﻻويو آن دﯾﮕﺮان ﺑﺠﻤﻠﻪ ﻫﻤﻪ راوي‬
‫)‪ -(3‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 1‬ص ‪ 319‬و ‪320‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 3‬ص ‪ 68‬و ‪80‬‬
‫)‪ -(5‬رﺳﺎﻟﮥ ﻟﻠﺒﯿﺮوﻧﯽ ﻓﯽ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ اﻟﺮازي ص ‪ 11‬و ‪ .18‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ص ‪ .419 -418‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 1‬ص ‪ 319‬و‬
‫‪320‬‬
‫)‪ -(6‬ﻣﻨﻘﻮل از‪ :‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﯿﮥ ﻻﺑﯽ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ﮔﺮدآورده ﭘﻮل ﮐﺮاوس ج ‪ 1‬ص ‪147‬‬
‫ﻧﻤﯿﺸﻮد و اﻧﻘﻄﺎع ﻧﻤﯽﭘـﺬﯾﺮد‪ .‬اّﻣﺎ ﻟـّﺬت ﺑـﺪن ﺑﺴـﺘﮕﯽ ﺑﻮﺟﻮد ﻗّﻮت ﺣﺎﺳﻪ دارد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻣﻨﻘﻀـﯽ و زاﺋﻞ اﺳﺖ و ﺑﺴـﺮﻋﺖ ﺗﺒـّﺪل و‬
‫اﺳـﺘﺤﺎﻟﻪ ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد‪ .‬دوﻣﯿﻦ ﻓﻀـﯿﻠﺖ ﻟـّﺬت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻟـّﺬت ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﻬﺎﯾﺖ و ﻏﺎﯾﺖ ﺑﺮاي آﻧﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻧﻔﺲ در‬
‫ﺗﮑـﺎﭘﻮي وﺻﻮل ﺑﻤﻄﻠﻮب ﺧﻮد ﺑﺮآﻣـﺪ ﻫﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑـﺪان رﺳـﯿﺪ ﺳـﻌﯽ او ﭘﺎﯾـﺎن ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد و ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎﻧﺠـﺎم ﻣﯿﺮﺳـﺪ و از ﺷـﻐﻞ ﺧﻮد ﻓﺮاﻏﺖ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯿﮑﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺪن ﻫﺮﮔﺎه آرزوي ﻣﺤﺴﻮس ﺧﻮد را ﯾﺎﻓﺖ از آن ﺑﻬﺮه ﺑﺮﻣﯿﮕﯿﺮد و ﺑﺎز ﺻﺎﺣﺐ او ﺑﺤﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻮد ﺑﺎزﻣﯿﮕﺮدد‪ .‬ازﯾﻨﺮوي‬
‫ﺣﺮﮐﺖ آن داﺋﻢ و ﺣﺎﺟﺖ آن ﻫﻤﯿﺸـﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﻣﯿﻦ وﺟﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﻟّﺬت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ ﻗّﻮت و ازدﯾﺎد آﻧﺴﺖ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ ﭼﻮن ﺑﺮ‬
‫ﻓﻀـﯿﻠﺘﯽ از ﻓﻀﺎﺋﻞ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﯾﺎ ﻟّﺬﺗﯽ از ﻟّﺬات ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ را ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ آن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ ﻣﯿﮕﺮدد و ﺑﺮ آن ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻈﯿﺮ آن‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑـﺪ و ﻟـّﺬﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﻻـﺗﺮ از آﻧﺴﺖ ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾـﺪ اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﻠـّﺬت ﻣﺤﺴﻮس رﺳـﯿﺪ ﺑﺮ ﻗّﻮت ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯿﺎﻓﺰاﯾـﺪ ﺗﺎ ﺑﻨﻈﯿﺮ آن ﺑﺮﺳـﺪ‬
‫ﻟﯿﮑﻦ آﻧﭽﻪ ﺑـﺪان ﻣﯿﺮﺳـﺪ ﺑﺮﺗﺮ از ﻟـّﺬت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در ﺟﻨﺲ ﺿـﻌﯿﻒﺗﺮ و ﭘﺴﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻀـﯿﻠﺖ ﭼﻬـﺎرم ﻟـّﺬت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﮐﻤﺎل‬
‫آﻧﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﭼﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺑﻠـّﺬات ﺧـﻮد ﻧﺎﺋـﻞ ﺷﻮد ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺑﮑﻤـﺎل ﻃﺒﻊ اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﻧﺰدﯾـﮏ ﻣﯿﮕﺮدد وﻟﯽ ﺑـﺪن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ در ﻟـّﺬات‬
‫ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ ﻣﻨﻐﻤﺮ و ﻣﻨﻬﻤـﮏ ﺷﻮد ﺑﺮ ﻗّﻮت ﺑﻬﯿﻤﯽ ﮐﻪ در اﻧﺴـﺎن ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻓﺰوده ﻣﯿﮕﺮدد و او را از ﮐﻤـﺎل ﻃﺒﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺷـﺮاﺋﻂ‬
‫آدﻣﯿﺖ دورﺗﺮ ﻣﯿﺴﺎزد‪«.‬‬
‫ﺑﺴﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﻬﺮت و ﺗﺴّﻠﻂ ﺷﻬﯿﺪ در ﺣﮑﻤﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ رودﮐﯽ او را در ﺷﻤﺎر ﺧﺮد از ﻫﺰاران ﺗﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ارج ﻣﯿﻨﻬﺎده اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪ در ﺧﻂ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﺎد ﺑﻮده و ﻓّﺮﺧﯽ او را ﺑﺪﯾﻦ ﻫﻨﺮ ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻂ ﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺸﻨﺎﺳـﻨﺪ از ﺧﻂ ﺷﻬﯿﺪﺷﻌﺮ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺸﻨﺎﺳﻨﺪ از ﺷﻌﺮ ﺟﺮﯾﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮﯾﻦ ﻋﻮﻓﯽ ﻧﻈﻢ اﺷﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ را ﻫﻢ ﺑﻮي ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫و ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ ازو ﺑﺘﺎزي ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﺎ ﻣﻦ رأي ﺣﺮﺟﺎ ﻋﻠﯿﻪ رﻋﺎﯾﺘﯽﻟّﻤﺎ اﺳﺘﺒﺎن ﻟﻪ ﻋﻈﯿﻢ ﮐﻔﺎﯾﺘﯽ‬
‫اﯾﻘﻨﺖ اﻧّﯽ ﮐﺎذب ﻓﯽ ﻣﺪﺣﮑﻢﻓﻠﺬاك ﻟﻢ ﯾﻌﺠﺒﮏ ﺣﺴﻦ رواﯾﺘﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫از ﺷﻤﺎر دو ﭼﺸﻢ ﯾﮏ ﺗﻦ ﮐﻢوز ﺷﻤﺎر ﺧﺮد ﻫﺰاران ﺑﯿﺶ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 391 :‬و ﯾﺴـّﻠﯿﺎﻧﯽ اﻧّﻨﯽ ﻻ اﻟﺘﻘﯽاﻻ اﻟّﺬي ﯾﺸـﮑﻮك ﻣﺜﻞ ﺷﮑﺎﯾﺘﯽ ﺑﻬﺮﺣﺎل ﺷﻬﯿﺪ ﭼﻪ در ﻋﻬﺪ ﺧﻮد و ﭼﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﺑﻮﻓﻮر داﻧﺶ و ﺣﺴﻦ ﺧﻂ و ﻗﺪرت ﻃﺒﻊ و ﻟﻄﻒ ذوق ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮده و در اﺳﺘﺎدي ﻫﻤﺮدﯾﻒ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ رودﮐﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪه‬
‫و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﻏﺰﻟﻬﺎي وي ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ او را ﯾﮑﯽ از ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﻠـﺦ ﺑﯿﺮون آﻣـﺪه و در‬
‫ﻫﻤﻪﺟﺎ ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮدهاﻧﺪ و آن ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﮐﻌﺒﯽ ﻣﺘﮑّﻠﻢ ﺑﺰرگ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ در ﮐﻼم‪ ،‬اﺑﻮ زﯾﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽ در ﺑﻼﻏﺖ و ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫و ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ در ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ‪.‬‬
‫از ﺷﺮح اﺣﻮال ﺷﻬﯿﺪ اﻃﻼع ﮐﺎﻓﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي وي ﺑﺎ اﺑﻮ زﯾﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻠﺨﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮده و ﺑﺎ او‬
‫ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ و اﺑﻮ ﺳﻬﻞ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ در اﺧﺒﺎر اﺑﻮ زﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ و ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد »‪ .«1‬ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺷﻬﯿﺪ از‬
‫ﺑﻠﺦ ﺑﭽﻐﺎﻧﯿﺎن ﻧﺰد اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﺘﺎج رﻓﺖ ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎﺑﻮ زﯾﺪ ﻧﻮﺷﺖ ﻟﯿﮑﻦ اﺑﻮ زﯾﺪ ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻧﺪاد و ﺷﻬﯿﺪ دو ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ را ﺑﺪو ﻓﺮﺳﺘﺎد‪:‬‬
‫اﻣّﻨﯽ اﻟﻨﻔﺲ ﻣﻨﮏ ﺟﻮاب ﮐﺘﺒﯽو اﻗﻄﻌﻬﺎ ﻟﺘﺴﮑﻦ و ﻫﯽ ﺗﺄﺑﯽ‬
‫اذا ﻣﺎ ﻗﻠﺖ ﺳﻮف ﯾﺠﯿﺐ ﻗﺎﻟﺖاذا رّد اﻟﻤﻨﯿّﺮي اﻟﺠﺮاﺑﺎ »‪ «2‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻤﺪوﺣﺎن ﺷـﻬﯿﺪ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ »‪ .«3‬وﻓﺎت او در ﺷﺎﻫﺪ ﺻﺎدق ﺑﺴﺎل ‪ 325‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و رودﮐﯽ در ﻣﺮﺛﯿﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺎروان ﺷﻬﯿﺪ رﻓﺖ از ﭘﯿﺶزان ﻣﺎ رﻓﺘﻪ ﮔﯿﺮ و ﻣﯽاﻧﺪﯾﺶ‬
‫از ﺷﻤﺎر دو ﭼﺸﻢ ﯾﮏ ﺗﻦ ﮐﻢوز ﺷﻤﺎر ﺧﺮد ﻫﺰاران ﺑﯿﺶ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 3‬ص ‪68‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 3‬ص ‪80‬‬
‫ﺟﺮاب ﺑﮑﺴـﺮ اﻧﺒﺎن‪ .‬داﺳﺘﺎن آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ زﯾﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ در اواﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻪ ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﺑﻮد از اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻨﯿﺮي ﮔﻨﺪم ﺧﻮاﺳﺖ و‬
‫او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد ﺑﺪان ﺷﺮط ﮐﻪ اﻧﺒﺎن ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺑﺒﺮد‪ ،‬اﺑﻮ زﯾﺪ اﻧﺒﺎﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻨﯿﺮي آﻧﺮا ﻧﺰد ﺧﻮد ﻧﮕﺎﻫﺪاﺷﺖ و ﺑﺎزﻧﻔﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪4 -3‬‬
‫ﺷﻬﯿـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ رودﮐﯽ ﻧﺰد ﺷـﻌﺮاي ﺑﻌـﺪ از ﺧﻮد ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻮد و او را ﻣﻌﻤﻮﻻـ در ردﯾﻒ رودﮐﯽ ﻗﺮار ﻣﯿﺪادهاﻧـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در دو ﺑﯿﺖ‬
‫ﻣﻨﻘﻮل از دﻗﯿﻘﯽ دﯾﺪهاﯾﻢ و درﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻓّﺮﺧﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﺖ ﭼﻮ رودﮐﯽ و ﺷﻬﯿﺪﻣﻄﺮﺑﺎﻧﺖ ﭼﻮ ﺳﺮﮐﺶ و ﺳﺮﮐﺐ و درﯾﻦ ﺑﯿﺖ از ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑ ُﺪﺳﺖ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ در ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ روانﺷﻌﺮ ﺷﻬﯿﺪ و رودﮐﯽ ﻧﻈﻢ ﻟﺒﯿﺪ و ﺑﺤﺘﺮي‬
‫در ﺻﻔﺖ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ آن ﺻﻒ ﭼﺎرﮔﺎﻧﻪ راﺑﻨﺪه ﺳﻪ ﺿﺮﺑﻪ ﻣﯽزﻧﺪ در دو زﺑﺎن ﺷﺎﻋﺮي از اﺷﻌﺎر ﺷﻬﯿﺪ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻧﻘﻞ ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻏﻢ را ﭼﻮ آﺗﺶ دود ﺑﻮديﺟﻬﺎن ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﻮدي ﺟﺎوداﻧﻪ‬
‫درﯾﻦ ﮔﯿﺘﯽ ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﺮ ﺑﮕﺮديﺧﺮدﻣﻨﺪي ﻧﯿﺎﺑﯽ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ ***‬
‫داﻧﺶ و ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺮﮔﺲ و ﮔﻞﮐﻪ ﺑﯿﮑﺠﺎي ﻧﺸﮑﻔﻨﺪ ﺑﻬﻢ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺮا داﻧﺶ اﺳﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖو آﻧﮑﻪ را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ داﻧﺶ ﮐﻢ ***‬
‫ﻣﺮا ﺑﺠﺎن ﺗﻮ ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﺻﻌﺐ ﺳﻮﮔﻨﺪيﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﺗﻮ ﻧﮕﺮدم ﻧﻪ ﺑﺸﻨﻮم ﭘﻨﺪي‬
‫دﻫﻨﺪ ﭘﻨﺪم و ﻣﻦ ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺪ ﻧﭙﺬﯾﺮمﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﺳﻮد ﻧﺪارد ﺑﺠﺎي ﺳﻮﮔﻨﺪي‬
‫ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ آن ﮐﺴﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﯾﺎﻓﺖﮐﻪ آرزو ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﺑﺂرزوﻣﻨﺪي‬
‫ﻫﺰار ﮐﺒﮏ ﻧﺪارد دل ﯾﮑﯽ ﺷﺎﻫﯿﻦﻫﺰار ﺑﻨﺪه ﻧﺪارد دل ﺧﺪاوﻧﺪي‬
‫ﺗﺮا اﮔﺮ ﻣﻠﮏ ﭼﯿﻨﯿﺎن ﺑﺪﯾﺪي رويﻧﻤﺎز ﺑﺮدي و دﯾﻨﺎر ﺑﺮ ﭘﺮاﮔﻨﺪي‬
‫ﺗﺮا اﮔﺮ ﻣﻠﮏ ﻫﻨﺪوان ﺑﺪﯾﺪي ﻣﻮيﺳﺠﻮد ﮐﺮدي و ﺑﺘﺨﺎﻧﻬﺎش ﺑﺮﮐﻨﺪي‬
‫ﺑﻤﻨﺠﻨﯿﻖ ﻋﺬاب اﻧﺪرم ﭼﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢﺑﺂﺗﺶ ﺣﺴﺮاﺗﻢ ﻓﮕﻨﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪي‬
‫ﺗﺮا ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎد اي ﮔﻞ ﺑﻬﺎر و ﺑﻬﺸﺖﮐﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﻠﻪ روﯾﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﻨﺪي ***‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 393 :‬ﯾﺮي ﻣﺤﻨﯽ ﺛّﻢ ﯾﺨﻔﺾ اﻟﺒﺼﺮاﻓﺪﺗﻪ ﻧﻔﺴﯽ ﺗﺮاه ﻗﺪ ﺳﻔﺮا‬
‫داﻧﺪ ﮐﺰ وي ﺑﻤﻦ ﻫﻤﯽ ﭼﻪ رﺳﺪدﯾﮕﺮﺑﺎره ز ﻋﺸﻖ ﺑﯽﺧﺒﺮا‬
‫اﻣﺎ ﯾﺮي و ﺟﻨﺘﯽ ﻣﻦ ﻋﺼﺮة )؟(وﺳﺎﯾﻼ ﮐﺎﻟﺠﻤﺎن ﻣﺒﺘﺪ را‬
‫ﭼﻮ َﺳّﺪ ﯾﺄﺟﻮج ﺑﺎﯾﺪي دل ﻣﻦﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪي ﻏﻤﺰﮔﺎﻧﺶ را َﺳَﭙﺮا‬
‫ﻓﻀﺎع ِﺣﻠﻤﯽ و ﺧﺎﻧﻨﯽ َﺟَﻠﺪيو َﻣﻦ ﯾُﻄﯿُﻖ اﻟﻘﻀﺎء و اﻟَﻘَﺪرا‬
‫وﮔﺮ ﺑﺪاﻧﺴﺘﻤﯽ ﮐﻪ دل ﺑﺸﻮدﻧﮑﺮدﻣﯽ ﺑﺮ ره ﺑﻼ ﮔﺬرا »‪*** «1‬‬
‫ﻋﺬر ﺑﺎ ﻫّﻤﺖ ﺗﻮ ﻧﺘﻮان ﺧﻮاﺳﺖﭘﯿﺶ ﺗﻮ ﺧﺎﻣﺶ و زﺑﺎن ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﻫّﻤﺖ ﺷﯿﺮ از آن ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﺳﺖﮐﻪ دلآزرده ﺑﺎﺷﺪ از روﺑﺎه »‪*** «2‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺑﺮدارد اﯾﻦ ﻫﺮﯾﻮه »‪ «3‬ﺧﺮوشﻧﺸﻮد ﺑﺎده ﺑﺮ ﺳﺮودش ﻧﻮش‬
‫راﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ در ﮔﻠﻮش ﮐﺴﯽﭘﻮَﺷﮑﯽ »‪ «4‬را ﻫﻤﯽ ﺑﻤﺎﻟﺪ ﮔﻮش »‪«5‬‬
‫‪ -4‬اﺑﻮ ﻃّﯿﺐ ﻣﺼﻌﺒﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻃّﯿﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ اﻟﻤﺼﻌﺒﯽ ﻣﺪﺗﯽ ﺻﺎﺣﺐ دﯾﻮان رﺳﺎﻟﺖ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ و از ﮐّﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻌﺪ از ﻋﺰل اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ‬
‫ﺑﻠﻌﻤﯽ در ﺳﺎل ‪ 326‬ﭼﻨﺪي ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺼﺐ وزارت داﺷﺖ و ﺑﻨﻘﻞ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ در ﯾﺘﯿﻤﮥ اﻟﺪﻫﺮ ﺑﻔﺮﻣﺎن آن ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ »‪.«6‬‬
‫وي از ﺷﺎﻋﺮان ﭼﯿﺮهدﺳﺖ در ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺎ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻓﺴﻮﺳﯽ و ﺑﺎزيﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺲ ﻧﭙﺎﯾﯽ و ﺑﺎ ﮐﺲ ﻧﺴﺎزي‬
‫ﭼﻮ ﻣﺎه از ﻧﻤﻮدن ﭼﻮ ﺧﻮر از ﺷﻨﻮدنﺑﮕﺎه رﺑﻮدن ﭼﻮ ﺷﺎﻫﯿﻦ و ﺑﺎزي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ ص ‪107‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ ص ‪84‬‬
‫)‪ -(3‬ﻫﺮﯾﻮه‪ :‬ﻫﺮوي‬
‫)‪ -(4‬ﭘﻮﺷﮏ‪ :‬ﮔﺮﺑﻪ‬
‫)‪ -(5‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي ص ‪221‬‬
‫)‪ -(6‬ﯾﺘﯿﻤﮥ اﻟﺪﻫﺮ ﭼﺎپ دﻣﺸﻖ ج ‪ 4‬ص ‪15‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 394 :‬ﭼﻮ زﻫﺮ از ﭼﺸﯿﺪن ﭼﻮ ﭼﻨﮓ از ﺷﻨﯿﺪنﭼﻮ ﺑﺎد از ﺑَﺰﯾﺪن ﭼﻮ اﻟﻤﺎس ﮔﺎزي »‪«1‬‬
‫ﭼﻮ ﻋﻮد َﻗﻤﺎري »‪ «2‬و ﭼﻮن ﻣﺸﮏ ﺗّﺒﺖﭼﻮ ﻋﻨﺒﺮ ﺳﺮﺷﺘﻪ ﯾﻤﺎن و ﺣﺠﺎزي‬
‫ﺑﻈﺎﻫﺮ ﯾﮑﯽ ﺑﯿﺖ »‪ «3‬ﭘﺮﻧﻘﺶ آزرﺑﺒﺎﻃﻦ ﭼﻮ ﺧﻮك ﭘﻠﯿﺪ و ُﮔﺮازي‬
‫ﯾﮑﯽ را ﻧﻌﯿﻤﯽ ﯾﮑﯽ را ﺟﺤﯿﻤﯽﯾﮑﯽ را ﻧﺸﯿﺒﯽ ﯾﮑﯽ را ﻓﺮازي‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﯽ ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﻧﻌﻤﺖﺑﺮﯾﻦ ﺳﺨﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮ آن ﻧﯿﮏ ﺑﺎزي‬
‫ﻫﻤﻪ آزﻣﺎﯾﺶ ﻫﻤﻪ ﭘﺮﻧﻤﺎﯾﺶﻫﻤﻪ ﭘُﺮَدراﯾﺶ »‪ «4‬ﭼﻮ ﮔﺮگ ﻃﺮازي‬
‫ﭼﺮا زﯾﺮﮐﺎﻧﻨﺪ ﺑﺲ ﺗﻨﮓ روزيﭼﺮا اﺑﻠﻬﺎن راﺳﺖ ﺑﺲ ﺑﯽﻧﯿﺎزي‬
‫ﭼﺮا ﻋﻤﺮ ﻃﺎوس و دّراج ﮐﻮﺗﻪﭼﺮا ﻣﺎر و ﮐﺮﮐﺲ زَﯾﺪ در درازي‬
‫ﺻﺪ و اﻧﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﯾﮑﯽ ﻣﺮد َﻏﺮﭼﻪﭼﺮا ﺷﺴﺖ و ﺳﻪ زﯾﺴﺖ آن ﻣﺮد ﺗﺎزي‬
‫اﮔﺮﻧﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺎر ﺗﻮ ﺑﺎژﮔﻮﻧﻪﭼﺮا آﻧﮑﻪ ﻧﺎﮐﺲﺗﺮ او را ﻧﻮازي‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺎ ﻫﻤﺎﻧﺎ ازﯾﻦ ﺑﯽﻧﯿﺎزيُﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﺎﯾﯿﻢ ﺗﻮ ﺟﺎي آزي »‪«5‬‬
‫‪ -5‬ﻓﺮاﻻوي‬
‫ﻋﻮﻓﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳـﯽ اﻟﻔﺮاﻻوي از ﺷـﻌﺮاي ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺤﺴﻦ ﻧﻈﻢ ﻣﻮﺻﻮف و او ﺑﺎ ﺷﻬﯿﺪ در ﯾﮏ‬
‫ﻗﺮن ﺑﻮدهاﻧﺪ و در ﯾﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬رودﮐﯽ ﻫﺮدو را در ﯾﮏ ﺳﻠﮏ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ و ذﮐﺮ ﻫﺮدو ﺑﯿﮏﺟﺎ آورده ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺷـﺎﻋﺮ ﺷـﻬﯿﺪ و ﺷـﻬﺮه ﻓﺮاﻻـويوﯾﻦ دﯾﮕﺮان ﺑﺠﻤﻠﻪ ﻫﻤﻪ راوي ذﮐﺮ اﯾﺸﺎن در ﻃﺒﻘﺎت ﺷـﻌﺮا ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ اﻣﺎ ﻧﻈﻢ اﯾﺸﺎن ﺑﺴـﺒﺐ ﺗﻘﺎدم ﭼﻮن‬
‫ﮐﺒﺮﯾﺖ اﺣﻤﺮ و ﯾﺎﻗﻮت اﺻﻔﺮ ﮐﻢﯾﺎﺑﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ از ﺷﻌﺮ ﻓﺮاﻻوي ﺑﺮ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد ﺗﺤﺮﯾﺮ اﻓﺘﺎد‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﺷﻐﻞ ﺑﺎﺷﺪ واﺟﺐﺗﺮ از زﯾﺎرت آﻧﮏاﮔﺮﭼﻪ ﻧﯿﮏ ﺑﮑﻮﺷﻢ ﺑﻮاﺟﺒﺶ ﻧﺮﺳﻢ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺷﻔﯿﻊ ﻧﯿﺎﺑﻢ ازو ﺑﻌﺬر ﮔﻨﺎهﮐﺮﯾﻢﻃﺒﻌﯽ او ﻧﺰد او ﺷﻔﯿﻊ ﺑﺴﻢ« »‪«6‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮔﺎز‪ :‬ﻣﻘﺮاض‬
‫)‪ -(2‬ﻗﻤﺎر‪ :‬ﺑﻔﺘﺢ اول ﻧﺎم ﻣﺤﻠﯽ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‬
‫)‪ -(3‬ﻇﺎﻫﺮا »ﺑﺖ« و اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺿﻤﻪ ﺑﺎء را ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻤﺪود ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻘﻄﯿﻊ دﺷﻮار ﻧﺸﻮد‬
‫)‪ -(4‬دراﯾﺶ‪ :‬از دراﯾﯿﺪن ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺑﺎﻧﮓ ﮐﺮدن و آواز ﺑﺮآوردن‬
‫)‪ -(5‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﻏﻨﯽ و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻓﯿﺎض‪ ،‬ص ‪378 -377‬‬
‫)‪ -(6‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪5‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ اﺑﯿﺎت دﯾﮕﺮي ازو ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ «1‬ﮐﻪ از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ را ﻣﯿﺂورﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺟﻮدّي ﭼﻨﺎن رﻓﯿﻊ ارﮐﺎنﻋﻤﺎن ﭼﻨﺎن ﺷﮕﺮف ﻣﺎﯾﻪ‬
‫از ﮔﺮﯾﻪ و آه آﺗﺸﯿﻨﻢﮔﺎﻫﯽ ﭘﺮه اﺳﺖ و ﮔﺎه ﭘﺎﯾﻪ »‪«2‬‬
‫‪ -6‬اﺑﻮ ﺷﻌﯿﺐ ﻫﺮوي‬
‫اﺑﻮ ﺷﻌﯿﺐ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻢ از ﺷﻌﺮاي ﻗﺪﯾﻢ دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ او را در ردﯾﻒ ﺷﻌﺮاي ﻣﺘﻘّﺪم آن ﻋﻬﺪ آورده و ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫»‪ «3‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او اواﺧﺮ زﻣﺎن رودﮐﯽ را درﯾﺎﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫از اﺷﻌﺎر او اﯾﻦ ﻏﺰل را آوردهاﻧﺪ‪:‬‬
‫دوزﺧﯽ ﮐﯿﺸﯽ ﺑﻬﺸﺘﯽ روي و ﻗّﺪآﻫﻮﭼﺸﻤﯽ ﺣﻠﻘﻪ زﻟﻔﯽ ﻻﻟﻪ ﺧّﺪ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﻌﺪي ﺑﻨﻔﺸﻪ ﻋﺎرﺿﯽﮐﺶ ﺳﯿﺎوش اﻓَﺪر »‪ «4‬و ﭘﺮوﯾﺰ ﺟﺪ‬
‫ﻟﺐ ﭼﻨﺎن ﮐﺰ ﺧﺎﻣﻪ ﻧّﻘﺎش ﭼﯿﻦﺑﺮﭼﮑﺪ از ﺳﯿﻢ ﺑﺮ ﺷﻨﮕﺮف ﻣّﺪ‬
‫ﮔﺮ ﺑﺒﺨﺸﺪ ُﺣﺴِﻦ ﺧﻮد ﺑﺮ زﻧﮕﯿﺎنﺗُﺮك را ﺑﯿﺸﮏ ز زﻧﮓ آﯾﺪ ﺣﺴﺪ‬
‫ﺑﯿﻨﯿﯽ ﭼﻮن ﺗﺎَرك »‪ «5‬اﺑﺮﯾﺸﻤﯿﻦﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮ ﺗﺎَرك »‪ «6‬ز اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻋﻘﺪ‬
‫از ﻓﺮوﺳﻮ ﮔﻨـﺞ و از ﺑﺮﺳﻮ ﺑﻬﺸﺖﺳﻮزﻧﯽ ﺳـﯿﻤﯿﻦ ﻣﯿـﺎن ﻫﺮدو ﺣـّﺪ ﻋﻼـوهﺑﺮﯾﻦ ﻏﺰل اﺑﯿﺎت دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از اﺑﻮ ﺷـﻌﯿﺐ ﻫﺮوي در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻟﻐﺎت آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -7‬اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس رﺑﻨﺠﻨﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎس رﺑﻨﺠﻨﯽ از ﺷﺎﻋﺮان اﺳﺘﺎد ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﻋﻮﻓﯽ »ﺷﻌﺮ او در ﻏﺎﯾﺖ دّﻗﺖ و ﻧﻬﺎﯾﺖ رّﻗﺖ« ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﺪ او رﺑﻨﺠﻦ )ﯾﺎ‪ :‬رﺑﻨﺠﺎن( »‪ «7‬از ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدت و وﻓﺎﺗﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﭼﻮن ﻋﻮﻓﯽ ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ ازو در ﻣﺮﺛﯿﺖ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎء ج ‪ 1‬ص ‪65‬‬
‫)‪ -(2‬ﭘﺎﯾﻪ‪ :‬ﭘﺎﯾﺎب‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭘﺎي ﺑﻘﻌﺮ آب رﺳﺪ‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪66‬‬
‫)‪ -(4‬اﻓﺪر‪ :‬ﻋّﻢ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺐ اﺳﺖ از دو ﺟﺰء »ا« از ادات ﻧﻔﯽ و »ﭘﺪر«‬
‫)‪ -(5‬ﺗﺎرك ﺑﻔﺘﺢ راء‪ :‬ﻣﺼﻐﺮ ﺗﺎر‬
‫)‪ -(6‬در اﺻﻞ ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب )ص ‪ :(5‬ﺑﯿﻨﯽ آن ﺗﺎري‬
‫)‪ -(7‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ﻟﯿﺪن ‪ ،1906‬ص ‪ .266‬اﯾﻦ اﺳﻢ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان رﺑﯿﺨﺎن ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘـﻞ ﮐﺮده ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ از ﻣﻌﺎﺻـﺮان آن ﭘﺎدﺷﺎه و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ او ﻧﻮح ﺑﻮده و ﻣﺴـﻠﻤﺎ در ﺳﺎل ‪ 331‬ﮐﻪ ﺳﺎل ﻓﻮت ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﺖ‬
‫ﺣﯿﺎت داﺷـﺘﻪ‪ .‬از ﻗﺼـﯿﺪه ﻣﺸـﻬﻮري ﮐﻪ در رﺛﺎء ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﭼﻨـﺪ ﺟﺎ ﯾﺎد ﺷـﺪه اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪ در ﻗﺼـﯿﺪه ﻓّﺮﺧﯽ در ﺗﻬﻨﯿﺖ‬
‫ﺟﻠﻮس اﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻤﻄﻠﻊ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻮد از ﯾﻤﯿﻦ دوﻟﺖ ﺷﺎددل ﺑﻤﻬﺮ اﻣﯿﻦ ﻣّﻠﺖ داد ﮐﻪ از آن ﻗﺼﯿﺪه ﺳﻪ ﺑﯿﺖ را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺨﺖ ﺧﻮب آﯾﺪ اﯾﻦ ﺳﻪ »‪ «1‬ﺑﯿﺖ ﻣﺮاﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪم ز ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺘﺎد‪:‬‬
‫»ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﭘﺎكﻧﮋادﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻧﺸﺴﺖ ﻓّﺮخزاد‬
‫ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎن ﻏﻤﮕﯿﻦﺑﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎن دﻟﺸﺎد‬
‫ﮔﺮ ﭼﺮاﻏﯽ ز ﻣـﺎ ﮔﺮﻓﺖ ﺟﻬﺎنﺑﺎز ﺷـﻤﻌﯽ ﺑﭙﯿﺶ ﻣﺎ ﺑﻨﻬﺎد« اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻪ ﺑﯿﺖ را ﺑﺘﻨﺎﺳﺐ آورده »‪ «2‬و ﻋﻮﻓﯽ »‪ «3‬ﻗﺴﻤﺘﯽ‬
‫از ﻗﺼﯿﺪه ﻣﺬﮐﻮر اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس را ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﺧﻮبﻧﮋادﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻧﺸﺴﺖ ﻓّﺮخزاد‬
‫ز آ ن ﮔ ﺬ ﺷ ﺘ ﻪ ز ﻣ ﺎ ﻧ ﯿ ﺎ ن ﻏ ﻤ ﮕ ﯿ ﻦ زﯾ ﻦ ﻧ ﺸ ﺴ ﺘ ﻪ ﺟ ﻬ ﺎ ﻧ ﯿ ﺎ ن د ﻟ ﺸ ﺎ د‬
‫ﺑﻨﮕﺮ اﮐﻨﻮن ﺑﭽﺸﻢ ﻋﻘﻞ و ﺑﮕﻮﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮﻣﺎ ز اﯾﺰد آﻣﺪ داد‬
‫ﮔﺮ ﭼﺮاﻏﯽ ز ﭘﯿﺶ ﻣﺎ ﺑﺮداﺷﺖﺑﺎز ﺷﻤﻌﯽ ﺑﺠﺎي او ﺑﻨﻬﺎد‬
‫ور ُزَﺣﻞ ﻧﺤﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻣﺸﺘﺮي ﻧﯿﺰ داد ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪاد ﻋﻼوه ﺑﺮﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻣﻘﺪاري از اﺷـﻌﺎر اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس رﺑﻨﺠﻨﯽ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﻟﻐﺎت آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -8‬اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﺟﻮﯾﺒﺎري‬
‫اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﺨﺎري اﻟﺠﻮﯾﺒﺎري ﺑﻨﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﻋﻮﻓﯽ زرﮔﺮي اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﻋﺮي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮد و از ﻏﺰل ﻟﻄﯿﻔﯽ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در ﻧﺴﺦ ﻣﻌﻤﻮل دﯾﻮان ﻓﺮﺧﯽ »دو« ﺑﺠﺎي »ﺳﻪ« آﻣﺪه ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﺎﺑﯿﺎت ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد »ﺳﻪ« درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ص ‪378‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪9‬‬
‫ﻋﻮﻓﯽ ﺑﺪو ﻧﺴﺒﺖ داده ﻟﻄﻒ ﻃﺒﻊ و ﻣﻬﺎرﺗﺶ درﯾﻦ ﻧﻮع از ﺷﻌﺮ آﺷﮑﺎر ﻣﯿﺸﻮد و آن ﻏﺰل اﯾﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎﺑﺮ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮد آﻓﺘﺎب ﺗﺎﺑﺎن راﺑﺴﺒﺰه ﺑﻨﻬﻔﺖ آن ﻻﻟﻪ ﺑﺮگ ﺧﻨﺪان را‬
‫ﺑﺮوي »‪ «1‬ﻫﺮدو ﻣﻬﺶ ﺑﺮ دو ﺷﺎخ رﯾﺤﺎن ﺑﻮدﺑﺸﺎخ ﻣﻮرد ﺑﭙﯿﻮﺳﺖ »‪ «2‬ﺷﺎخ رﯾﺤﺎن را‬
‫ﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺘﻪدﻻن را ﺑﺒﻮﺳﻪ درﻣﺎﻧﺴﺖدرﯾﻎ دارد ازﯾﻦ درد دﯾﺪه درﻣﺎن را‬
‫ﺑﺎﺑﺮ ﻧﯿﺴﺎن ﻣﺎﻧﻢ ﮐﻨﻮن ﻣﻦ از ﻏﻢ اوﺳﺰد ﮐﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﺧﻮﺑﺴﺖ اﺑﺮ ﻧﯿﺴﺎن را‬
‫ﺑﯿﮏ ﮔﺬر ﮐﻪ ﺳﺤﺮﮔﺎه ﺑﺮ ﮔﻠﺴﺘﺎن ﮐﺮدﺑﻬﺸﺖ ﮐﺮد ﺳﺮاﺳﺮ ﻫﻤﻪ ﮔﻠﺴﺘﺎن را‬
‫‪ -9‬اﺑﻮ زراﻋﻪ ﻣﻌّﻤﺮي‬
‫اﺑﻮ زراﻋﻪ ﻣﻌّﻤﺮي ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮﯾﺐ اﻟﻌﻬﺪ رودﮐﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ »اﻣﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎن او را ﮔﻔﺖ ﺷـﻌﺮ ﭼﻮن رودﮐﯽ ﮔﻮﯾﯽ؟‬
‫او ﮔﻔﺖ ﺣﺴﻦ ﻧﻈﻢ ﻣﻦ از آن ﺑﯿﺶ اﺳﺖ اﻣـﺎ اﺣﺴـﺎن و ﺑﺨﺸـﺶ ﺗﻮ در ﻣﯽﺑﺎﯾـﺪ! ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺮﺿـّﯽ ﻫﻤﮕﻨﺎن آﻧﮕﺎه ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻧﻈﺮ رﺿﺎي‬
‫ﻣﺨﺪوم ﺑﻮي ﻣﺘّﺼﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺳﻪ ﺑﯿﺖ در آن ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻈﻢ داد‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺪوﻟﺖ ﺑﺎ رودﮐﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﻢﻋﺠﺐ ﻣﮑﻦ ﺳﺨﻦ از رودﮐﯽ ﻧﻪ ﮐﻢ داﻧﻢ‬
‫اﮔﺮ ﺑﮑﻮري ﭼﺸﻢ او ﺑﯿﺎﻓﺖ ﮔﯿﺘﯽ راز ﺑﻬﺮ ﮔﯿﺘﯽ ﻣﻦ ﮐﻮر ﺑﻮد ﻧﺘﻮاﻧﻢ‬
‫ﻫﺰار ﯾﮏ ز آن ﮐﻮ ﯾﺎﻓﺖ از ﻋﻄﺎء ﻣﻠﻮكﺑﻤﻦ دﻫﯽ ﺳﺨﻦ آﯾﺪ ﻫﺰار ﭼﻨﺪاﻧﻢ« »‪ «3‬از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮآﻧﮑﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ز اﺧﺘﺮش اﻗﺒﺎلﺑﻮد ﻫﻤﻪ ﻫﻨﺮ او ﺑﺨﻠﻖ ﻧﺎﻣﻘﺒﻮل‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺘﺶ ﻫﻤﻪ دﯾﻮاﻧﮕﯽ‪ ،‬ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺣﺸﻮﺳﺨﺎ ﮔﺰاف و ﮐﺮﯾﻤﯽ ﻓﺴﺎد و ﻓﻀﻞ ﻓﻀﻮل ***‬
‫ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﮔﺸﺘﻢ ﺑﺮوزﮔﺎر درازﻧﯿﺎز و ﻧﺎز ﺑﺪﯾﺪم درﯾﻦ ﻧﺸﯿﺐوﻓﺮاز‬
‫ﻧﺪﯾﺪم از ﭘﺲ دﯾﻦ ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺘﺮ از ﻫﺴﺘﯽﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ از ﮐﺎﻓﺮي ﺑﺘﺮ ز ﻧﯿﺎز‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در ﻧﺴﺨﻪ ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب‪ ،‬ﺑﺴﻮي‬
‫)‪ -(2‬در ﻧﺴﺨﻪ ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﻮﺳﺖ‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻋﻮﻓﯽ ج ‪ 2‬ص ‪10‬‬
‫‪ -10‬ﺧﺴﺮواﻧﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﻃّﯿﺐ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺴـﺮواﻧﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﺒـﺪه )و ﺑﻘﻮﻟﯽ ﻓﺮدوﺳـﯽ( ازو ﺑﯿﺘﯽ را در‬
‫ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﯿﺎد ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻨﻮن ﻣﻮﯾﻪ دارمﺑﺮ آن ﺑﯿﺖ ﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺧﺴﺮواﻧﯽ‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺒﯿﻬﻮدﮔﯽ ﯾﺎد دارمدرﯾﻐﺎ ﺟﻮاﻧﯽ درﯾﻐﺎ ﺟﻮاﻧﯽ و ﺗﻀﻤﯿﻦ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ازو ﻣﺴّﻠﻢ ﻣﯿﺪارد ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﯿﺶ از اواﺧﺮ ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او »از اﻣﺎﺛﻞ ﺷﻌﺮاي آل ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻮده و در دوﻟﺖ اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﻋﯿﺸﯽ ﺗﻦآﺳﺎن«‪ .‬از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﻐﺎن زان درﻧﮕﺖ ﺑﻬﻨﮕﺎم ﺻﻠﺢﻓﻐﺎن ز آن ﺷﺘﺎﺑﺖ ﺑﻬﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ‬
‫درﻧﮕﻢ ﺑﺮاﺣﺖ ﻫﻤﻪ ز آن ﺷﺘﺎبﺷﺘﺎﺑﻢ ﺑﻤﺮدن ﻫﻤﻪ ز آن درﻧﮓ‬
‫ﻧﺒﻮدﺳﺖ ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﺑﯽﻫﺠﺮ ﻫﯿﭻﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ اﻧﺪر ز دﺳﺘﻨﺪ ﭼﻨﮓ‬
‫ﻧﻬﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﻫﺠﺮان و درﯾﺎﺳﺖ ﻋﺸﻖﺑﺪرﯾﺎ ﺑﻮد ﺟﺎوداﻧﻪ ﻧﻬﻨﮓ‬
‫ُرَﺧﺖ دﯾﺪ ﻧﺘﻮاﻧﻢ از آب ﭼﺸﻢﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﻧﺘﻮاﻧﻢ از ﺑﺲ ﻏﺮﻧﮓ »‪«1‬‬
‫رخ ﺗﺴﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺧﺎكﻟﺐ ﺗﺴﺖ ﯾﺎﻗﻮت و‪ ،‬ﯾﺎﻗﻮت ﺳﻨﮓ‬
‫ﻧﻪ ﭼﻮن ﺧﺴﺮواﻧﯽ ﻧﻪ ﭼﻮن ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺘﺎﺑﺖ و ﺑﺮﻫﻤﻦ دﯾﺪ ﻣﺸﮑﻮي و ﮔﻨﮓ ***‬
‫ﻋﺠﺐ آﯾﺪ ﻣﺮا ز ﻣﺮدم ﭘﯿﺮﮐﻪ ﻫﻤﯽ رﯾﺶ را ﺧﻀﺎب ﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﺨﻀﺎب از اﺟﻞ ﻫﻤﯽ ﻧﺮﻫﺪﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻫﻤﯽ ﻋﺬاب ﮐﻨﺪ »‪*** «2‬‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎز ﮐﺮدم از دل زﻧﮕﺎر آز و َﻃْﻤﻊزي ﻫﺮدري ﮐﻪ روي ﻧﻬﻢ در ﻓﺮاز ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺟﺎﻫﺴﺖ و ﻗﺪر و ﻣﻨﻔﻌﻪ آﻧﺮا ﮐﻪ ﻃﻤﻊ ﻧﯿﺴﺖﻋّﺰﺳﺖ و ﺻﺪر و ﻣﺮﺗﺒﻪ آﻧﺮا ﮐﻪ آز ﻧﯿﺴﺖ ***‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﻮﻧﻪ ﮐﺲ از ﻣﻦ ﺑﻌﺠﺰ ﺑﻨﺸﺴﺘﻨﺪﮐﺰان ﭼﻬﺎر ﺑﻤﻦ ذرهﯾﯽ ﺷﻔﺎ ﻧﺮﺳﯿﺬ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻏﺮﻧﮓ‪ :‬ﻏﺮﯾﻮ و ﻓﺮﯾﺎد‬
‫)‪ -(2‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ص ‪343‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 399 :‬ﻃﺒﯿﺐ و زاﻫﺪ و اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس و اﻓﺴﻮﻧﮕﺮﺑﺪارو و ﺑﺪﻋﺎ و ﺑﻄﺎﻟﻊ و ﺗﻌﻮﯾﺬ ***‬
‫ﺷﺐ وﺻﺎل ﺗﻮ ﭼﻮن ﺑﺎد ﺑﯽوﺻﺎل ﺑﻮدﻏﻢ ﻓﺮاق ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻮد‬
‫ﺷﺐ دراز و ﻏﻤﺎن دراز و ﺟﻨﮓ درازدرﯾﻦ ﺳﻪ ﮐﺎر ﺑﮕﻮ ﺗﺎ ﻣﺮا ﭼﻪ ﺣﺎل ﺑﻮد‬
‫ﺑﺴﺎ ﺷﺒﺎ ﮐﻪ ﻓﺮاق ﺗﺮا ﻧﺪﯾﻢ ﺷﺪماﻣﯿﺪ آﻧﮑﻪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻮام وﺻﺎل ﺑﻮد‬
‫ﺧﯿﺎل ﺗﻮ ﻫﻤﻪ ﺷﺐ زي ﻣﻦ آﯾﺪ اي ﻋﺠﺒﯽروان ﻣﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﺐ ﺧﺎدم ﺧﯿﺎل ﺑﻮد‬
‫ﻣﺮا ز ﺧﺎل ﺳﻪ ﺑﻮﺳﻪ ﺗﻮ وﻋﺪه ﮐﺮده ﺑ ُﺪيﺑﭙﺎي ﺗﺎ ﺑﺪﻫﻢ ﭘﯿﺶ ﮐﺖ و ﺑﺎل ﺑﻮد‬
‫ﺳﯿﺎه ﭼﺸﻤﺎ ﻣﺎﻫﺎ ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢﮐﻪ ﻣﺎه ﭼﺎرده را ﻏﻤﺰه از ﻏﺰال ﺑﻮد‬
‫ﺗﺮا ﻣﻄﯿﻌﻢ ﻧﺎﻣﺮدﻣﯽ ﻣﮑﻦ ﺻﻨﻤﺎز ﺧﻮﺑﺮوﯾﺎن ﻧﺎﻣﺮدﻣﯽ ﻣﺤﺎل ﺑﻮد‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﻨﺎﻣﻪ ﻋﺸﻖ اﻧﺪرون ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﻮيﮐﻪ ﺧﻮن دﻟﺸﺪﮔﺎن ﭘﯿﺶ ﺗﻮ ﺣﻼل ﺑﻮد‬
‫ﻃﻤﻊ ﺑﺠﺎن ﮐﻨﯽ و ﺧﯿﺮه ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل ﮐﻨﯽﭼﻮ ﺟﺎنودل ﺑﺘﻮ دادم ﭼﻪ ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل ﺑﻮد‬
‫وﻓﺎي و ﻣﺮدﻣﯽ اﻣﺮوز ﮐﻦ ﮐﻪ دﺳﺘﺮﺳﺴﺖﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدا اﯾﻦ ﺣﺎل را زوال ﺑﻮد »‪«1‬‬
‫‪ -11‬ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺨﺎري‬
‫ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺨﺎري از ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﺴﺖ ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎم او را رادوﯾﺎﻧﯽ »‪ «2‬و اﺳﺪي ﻃﻮﺳﯽ »‪ «3‬و‬
‫ﺷﻤﺲ ﻗﯿﺲ »‪ «4‬ﮔﺎه »ﺷﺎﮐﺮ« و ﮔﺎه »ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺨﺎري« آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﮐﺴـﯽ ﺑﻮي ﮐﻪ ﻧﺎم او را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﻃّﯿﺐ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺴـﺮواﻧﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم او را ﺑﺼﻮرت‬
‫ﺳﺎده »ﺷﺎﮐﺮ« ﻫﻤﺮاه ﻧﺎم دو ﻣﻌﺎﺻﺮ دﯾﮕﺮ ﺧﻮد ﺑﻮ اﻟﻤﺜﻞ و ﺟّﻠﺎب آورده اﺳﺖ درﯾﻦ ﺑﯿﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻤﯽ ﺣﺴﺪ ﮐﻨﻢ و ﺳﺎل و ﻣﺎه رﺷﮏ ﺑﺮمﺑﻤﺮگ ﺑﻮ اﻟَﻤَﺜﻞ و ﻣﺮگ ﺷﺎﮐﺮ ]و[ ُﺟّﻠﺎب »‪«5‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻧﻘﻞ از ﻣﺠﻠﻪ ﺷﺮق ﺳﺎل اول ص ‪136‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ ص ‪34 ،29 ،17‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ص ‪،498 ،459 ،441 ،407 ،378 ،363 ،350 ،299 ،287 ،217 ،216 ،205 ،179 ،173 ،132 ،93 ،80 ،66 ،61 ،60‬‬
‫ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم اﻗﺒﺎل‪.‬‬
‫)‪ -(4‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ص ‪189‬‬
‫)‪ -(5‬در اﺻﻞ ﺷﺎﮐﺮ ﺟّﻠﺎب‪ .‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ص ‪30‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ در ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ ﻧﯿﺎﻣﺪه و از اﺣﻮال او اﻃﻼﻋﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻮن ﺧﺴـﺮواﻧﯽ از ﻣﺮگ او و ﺟﻠّﺎب و ﺑﻮ اﻟﻤﺜﻞ‬
‫ﺑﺨﺎري در ﺷـﻌﺮ ﺧﻮد ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﺮ آﺳﺎﯾﺸـﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﯿﺎري ﻣﺮگ از ﺗﺤّﻤﻞ اﻋﺒﺎء ﺣﯿﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧـﺪ رﺷﮏ ﺑﺮده‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ او‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺧﺴﺮواﻧﯽ ﺑﻮده ﯾﻌﻨﯽ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﯾﺎ اواﯾﻞ ﻧﯿﻤﻪ دوم آن ﻗﺮن ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺑﺰرگ ﺷـﻬﺮت اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎﺳـﺘﺎدي و اﺷﻌﺎر راﺋﻊ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻧﺎم وي در ﮐﺘﺐ ﺑﻼﻏﺖ و ﻟﻐﺖ و اﺳﺘﺸﻬﺎد اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ در آﻧﻬﺎ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل‬
‫اﺷﻌﺎر وي ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺛﺎر ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﮐﺎم ﺣﻮادث ﻓﺮورﻓﺖ و ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ از آن ﭼﯿﺰي ﺑﻤﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ﻫﻨﮕـﺎم آوردن ﺑﯿﺖ ﻣـﺬﮐﻮر از اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺧﺴـﺮواﻧﯽ »واو« ﻋﻄﻒ ﺑﺎﺷـﺘﺒﺎه از ﻣﯿﺎن »ﺷﺎﮐﺮ« و »ﺟّﻠﺎب« اﻓﺘﺎده و اﺳﻢ اﯾﻦ‬
‫دو ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺼﻮرت ﻧﺎم واﺣـﺪي دﻧﺒﺎل اﺳﻢ ﺑﻮ اﻟﻤﺜﻞ و در ذﯾﻞ ﻧﺎم ﺟّﻠﺎب ﺑﺨﺎري )ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺷﺎﮐﺮ( آورده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺼـﺤﺢ و‬
‫ﻧﺎﺷﺮ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ »ﺷﺎﮐﺮ ﺟّﻠﺎب ﺑﺨﺎري« ﻧﺎم ﯾﮏ ﺷﺎﻋﺮﺳﺖ و ﻣﺴّﻮد اﯾﻦ اوراق ﻧﯿﺰ ﺑﭽﻨﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ دﭼﺎر‬
‫ﺷﺪه و اﯾﻦ اﺷـﺘﺒﺎه در ﻣﻘﺎﻟﻪ دو ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻤﻨﺎم ﮐﻪ در ﺷﻤﺎره ‪ 3‬از ﺳﺎل ‪ 2‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت درج ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻌﮑﺲ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺄﻣﻞ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ »ﺟّﻠﺎب« ﻧﺎم ﺷﺎﻋﺮي از اﻫﻞ ﺑﺨﺎرا و ﺷﺎﮐﺮ ﻧﺎم ﺷﺎﻋﺮي دﯾﮕﺮ از ﻫﻤﺎن ﺷـﻬﺮﺳﺖ و اﯾﻦ ﺣﺪس ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‬
‫از آﻧﺮاه ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ در ﻣﺂﺧـﺬي ﮐﻪ اﺷـﻌﺎر اﯾﻦ دو ﮔﻮﯾﻨﺪه در آﻧﻬﺎ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻧﺎم ﺟّﻠﺎب و اﺑﯿﺎت او »ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﯿﺖ« ﺟﺪا و ﻧﺎم‬
‫ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺎ اﺑﯿﺎت او ﺟﺪا ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﻧﺴﺨﻪ ﭼﺎﭘﯽ ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ﮐﻪ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺷﻌﺎر ﻣﻮﺟﻮد ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺨﺎرﯾﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺮدﺳﺖ روزﮔﺎر و دل از ﻣﻬﺮ ﺳﺮد ﻧﯽﻣﯽ ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﺑﺎﯾﺪ و ﻣﺎ ﺳﺎﻟﺨﻮرد ﻧﯽ‬
‫از ﺻﺪ ﻫﺰار دوﺳﺖ ﯾﮑﯽ دوﺳِﺖ دوﺳﺖ ﻧﯽوز ﺻﺪ ﻫﺰار ﻣﺮد ﯾﮑﯽ ﻣﺮِد ﻣﺮد ﻧﯽ ***‬
‫ﻫﻤﻪ ﻋﺸﻖ وي اﻧﺠﻤﻦ ﮔﺮد ﻣﻦﻫﻤﻪ ﻧﯿﮑﻮي ﮔﺮد وي اﻧﺠﻤﻦ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 401 :‬ﺑﺮادّي او راد ﻣﺎﻧﺪ ﺑُﺰﻓﺖﺑﻤﺮدّي او ﻣﺮد ﻣﺎﻧﺪ ﺑﺰن ***‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﻢ ز درد ﻓﻌﺎل زﻣﺎﻧﻪ راﮐﻮ ﮐﺒﺮ داد و ﻣﺮﺗﺒﺖ اﯾﻦ ﮐﻮﻓﺸﺎﻧﻪ »‪ «1‬را‬
‫آﻧﺮا ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﮑﻮي »‪ «2‬و ﮐﻼﺑﻪ »‪ «3‬ﺑﻮد ﺷﻤﺎرﺑﺮﺑﻂ ﮐﺠﺎ ﺷﻨﺎﺳﺪ و ﭼﻨﮓ و ﭼﻐﺎﻧﻪ را ***‬
‫ﺧﻮﺷﺎ ﻧﺒﯿﺪ ﻏﺎَرﺟﯽ »‪ «4‬ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﯾﮑﺪﻟﻪﮔﯿﺘﯽ ﺑﺂرام اﻧﺪرون ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺒﺎﻧﮓ و وﻟﻮﻟﻪ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺮاﺷﯿﺪه »‪ «5‬ﻫﻤﻪ ﻣﯿﻮه ﺧﺮاﺷﯿﺪه ﻫﻤﻪﻧُﻘﻞ ﺑﭙﺎﺷﯿﺪه ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﭼﺎﮐﺮان ﮐﺮده ﯾﻠﻪ ***‬
‫اﻧﺪام دﺷﻤﻨﺎن ﺗﻮ از ﺗﯿِﺮ ﻧﺎوﮐﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮك »‪ «6‬ﺧﻮﺷﻪ َﺟﻮﺑﺎد آژده »‪«7‬‬
‫زﯾﺒﺎ ﻧﻬﺎده ﻣﺠﻠﺲ و ﻋﺎﻟﯽ ﮔﺰﯾﺪه ﺟﺎيﺳﺎز ﺷﺮاب ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎده رده رده‬
‫‪ -12‬اﺑﻮ اﻟﻤﺆّﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﺆّﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم او را در ﺷﻤﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺸﻬﻮر آن ﻗﺮن ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﮐﻨﯿﻪ او ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺻﻮرت در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻋﻮﻓﯽ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎ و ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﺘﺐ ﻗـﺪﯾﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي و ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و‬
‫اﻟﻘﺼـﺺ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي و ﻗﺎﺑﻮﺳﻨﺎﻣﻪ »‪ «8‬و ﻏﯿﺮه آﻣﺪه و در ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن اﺑﻦ اﺳـﻔﻨﺪﯾﺎر »ﻣﺆﯾﺪ« ﺗﻨﻬﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟـﺪ او ﺑﻠـﺦ اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺷﺎرات ﺗـﺬﮐﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن اﯾﻦ ﺑﯿﺖ از ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﺑﻌﺾ ﻧﺴﺦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ دﻋﻮي را‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﻮﻓﺸﺎﻧﻪ‪ :‬ﺟﻮﻻﻫﻪ‬
‫)‪ -(2‬ﻣﮑﻮي‪ :‬اﻓﺰار ﺟﻮﻻﻫﮑﺎن ﮐﻪ ﻣﺎﺳﻮره را در ﻣﯿﺎن آن ﻧﺼﺐ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫)‪ -(3‬ﮐﻼﺑﻪ‪ :‬از اﻓﺰارﻫﺎي ﺟﻮﻻﻫﮑﺎن‬
‫)‪ -(4‬ﻏﺎرﺟﯽ‪ :‬ﺑﺎﻣﺪادي‪ ،‬ﺻﺒﻮﺣﯽ‬
‫)‪ -(5‬ﭘﺮاﺷﯿﺪه‪ :‬ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺷﺪه‬
‫)‪ -(6‬ﺳﻮك‪ :‬ﺧﺎر ﺧﻮﺷﻪ ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ‬
‫)‪ -(7‬آژدن‪ :‬ﭼﯿﻦ و ﻣﻮج دادن‬
‫)‪ -(8‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي ص ‪ .40‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ص ‪ .2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪.35‬‬
‫ﻗﺎﺑﻮﺳﻨﺎﻣﻪ ص ‪.2‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 402 :‬ﯾﮑﯽ ﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﮐﻪ از ﺑﻠﺦ ﺑﻮدﺑﺪاﻧﺶ ﻫﻤﯽ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ را ﺳـﺘﻮد ﻫﺪاﯾﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او روﻧﻘﯽ‬
‫ﺗﺨّﻠﺺ ﻣﯿﮑﺮده »‪ «1‬و ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ او را ﺑﺎ اﺑﻮ اﻟﻤﺆّﯾﺪ روﻧﻘﯽ ﺑﺨﺎراﯾﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺣﻮال او اﻃﻼع ﮐﺎﻣﻠﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻧﺎﻣﺶ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺎرن ﺳﺎل ‪ 352‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ آﻣﺪه‪،‬‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﺆّﯾـﺪ ﺑﻠﺨﯽ داراي آﺛـﺎر ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر ﻫﺮدو ﺑﻮده و او را ﺑﺎﯾـﺪ ﯾﮑﯽ از ﺷـﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮﮐﺎر ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﺂﺛﺎر‬
‫ﻣﻨﺜﻮر او ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﯾﻨﮏ ﺗﺤﻘﯿﻖ در آﺛﺎر ﻣﻨﻈﻮم او‪:‬‬
‫در ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﺴﺦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ در ذﮐﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﻈﻢ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮ اﯾﻦ ﻗﺼﻪ را ﭘﺎرﺳﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪﺑﺪو در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﮕﺴﺘﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه داﻧﺶ و ﻃﺒﻊ ﺧﻮﯾﺶﻧﻪ ﮐﻤﺘﺮ از آن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﯿﺶ‬
‫دو ﺷﺎﻋﺮ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺼﻪ را ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪﺑﻬﺮﺟﺎي ﻣﻌﺮوف و ﻧﻨﻬﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﮐﻪ از ﺑﻠﺦ ﺑﻮدﺑﺪاﻧﺶ ﻫﻤﯽ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺳﺘﻮد‬
‫ﻧﺨﺴﺖ او ﺑﺪﯾﻦ در ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻓﺘﺴﺖﺑﮕﻔﺘﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎﻧﮓ درﯾﺎﻓﺘﺴﺖ‬
‫ﭘﺲ از وي ﺳﺨﻦﺑﺎف اﯾﻦ داﺳﺘﺎنﯾﮑﯽ ﻣﺮد ﺑ ُﺪ ﺧﻮبروي و ﺟﻮان‬
‫ﻧﻬﺎده ورا ﺑﺨﺘﯿﺎري ﻟﻘﺐﮔﺸﺎدي ﺑﺮ اﺷﻌﺎر ﻫﺮﺟﺎي ﻟﺐ‬
‫ﺑﭽﺎره ﺑِﺮ ﻣﻬﺘﺮان ﺑﺮﺷﺪيﺑﺨﻮاﻧﺪي ﺛﻨﺎ و ﻋﻄﺎ ﺑﺴﺘﺪي ‪...‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﺆّﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ را ﺑﻨﻈﻢ آورده ﺑﻮد وﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﭽﻪ وزن‪ ،‬و از‬
‫اﺷـﻌﺎر ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎي او ﭼﯿﺰي در دﺳﺖ ﻧـﺪارﯾﻢ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﯿﺖ اﺧﯿﺮ را ﮐﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷـﻌﻮري آﻣـﺪه و ﻣﺤﻘﻘﺎ از ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﯾﯽ ﺑﻮده‬
‫ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ او ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫دﻟﯿﺮي ﮐﻪ ﺗﺮﺳﺪ ز ﭘﯿﮑﺎر ﺷﯿﺮزن زاج ﺧﻮاﻧﺶ ﻧﻪ ﻣﺮد دﻟﯿﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪81‬‬
‫و در ﺻﻮرت ﺻّﺤﺖ اﯾﻦ ﺣﺪس ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎي او ﻧﯿﺰ ﺑﺒﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨـﺎ اﺑﻮ اﻟﻤﺆّﯾـﺪ اﺷـﻌﺎر دﯾﮕﺮي داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌـﺪودي از آﻧﻬـﺎ در ﻟﺒـﺎب اﻻﻟﺒـﺎب و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎء و ﻟﻐﺖ ﻓﺮس‬
‫اﺳﺪي ذﮐﺮ ﺷﺪه و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻧﮕﺸﺖ را ز ﺧﻮن دل ﻣﻦ ﮐﻨﺪ ﺧﻀﺎبﮐّﻔﯽ ﮐﺰو ﺑﻼي ﺗﻦ و ﺟﺎن ﻫﺮﮐﺲ اﺳﺖ‬
‫ﻋّﻨﺎب و ﺳﯿﻢ اﮔﺮ ﻧﺒﻮدﻣﺎن روا ﺑﻮدﻋّﻨﺎب ﺑﺮ ﺳﺒﯿﮑﻪ ﺳﯿﻤﯿﻦ او ﺑﺲ اﺳﺖ ***‬
‫ﻧﺒﯿﺪي ﮐﻪ ﻧﺸﻨﺎﺳﯽ از آﻓﺘﺎبﭼﻮ ﺑﺎ آﻓﺘﺎﺑﺶ ﮐﻨﯽ ﻣﻘﺘَﺮن‬
‫ﭼﻨﺎن ﺗﺎﺑﺪ از ﺟﺎم ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖﻋﻘﯿﻖ ﯾﻤﻦ در ﺳﻬﯿﻞ ﯾﻤﻦ ***‬
‫ﺻﻔﺮاي ﻣﺮا ﺳﻮد ﻧﺪارد ﻧِﻠﮑﺎ »‪«1‬درِد ﺳِﺮ ﻣﻦ ﮐﺠﺎ ﻧﺸﺎﻧﺪ ِﻋﻠﮑﺎ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرم ﺑﻬﺮﭼﻪ دارم ﻣِﻠﮑﺎﮐﺰ ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﺑﮕﺪاﺧﺘﻪام ﭼﻮن ِﮐﻠﮑﺎ »‪ «2‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ - 13 403 1‬ﺑﻮﺷﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ ‪ .....‬ص ‪:‬‬
‫‪403‬‬
‫‪ -13‬ﺑﻮﺷﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ‬
‫ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ در ﻫﯿﭽﯿﮏ از ﻣﺂﺧﺬ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه و ﮐﻨﯿﻪ او از ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺂﺧﺬ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪:‬‬
‫از ﺣﮑﯿﻤﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻮ ﺷـﻬﯿﺪ و رودﮐﯽﺑﻮﺷـﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ و ﺑﻮ اﻟﻔﺘـﺢ ﺑﺴﺘﯽ ﻫﮑﺬي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي و ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ و ﻟﺒﺎب‬
‫اﻻﻟﺒﺎب و اﻟﻤﻌﺠﻢ و ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﻫﻤﻪﺟﺎ ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺻﻮرت ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺼـﺮ او ﻣﺤﻘﻘـﺎ ﻣﺼـﺎدف ﺑﺎ اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ رودﮐﯽ و اواﯾﻞ ﻋﻬـﺪ ﻓﺮدوﺳـﯽ اﺳﺖ و ﺑﻌﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اواﺧﺮ اّﯾﺎم ﺣﯿﺎت ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و اواﯾﻞ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺷﺎﻋﺮ دوم را درك ﮐﺮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﻌﺠﻢ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ ﺑﻮﺷﮑﻮر ﻣﻀﻤﻮن اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺧﻮد‪:‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﭘﯿﺶ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪت روزﮔﺎرﮐﻪ ﺑﻪ زو ﻧﯿﺎﺑﯽ ﺗﻮ آﻣﻮزﮔﺎر را از ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ از رودﮐﯽ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﻧﺎُﻣﺨﺖ از ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎرﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﻮزد ز ﻫﯿﭻ آﻣﻮزﮔﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻧﻠﮏ‪ :‬آﻟﻮي ﮐﻮﻫﯽ‬
‫)‪ -(2‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ص ‪286‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎﺻﻄﻼح ﺳﻠﺦ ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ «1‬و ازﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ اﺑﻮ ﺷـﮑﻮر ﺑﺎﯾﺪ اﻗﻠّﺎ اواﺧﺮ اّﯾﺎم رودﮐﯽ را درك ﮐﺮده و ﭘﺲ از ﻧﻈﻢ‬
‫ﮐﻠﯿﻠﻪ )ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ (325‬ﺑﯿﺖ ﻣﺬﮐﻮر را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﻀﻤﻮن اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ‪:‬‬
‫درﺧﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻠﺨﺴﺖ وﯾﺮا ﺳﺮﺷﺖﮔﺮش ﺑﺮﻧﺸﺎﻧﯽ ﺑﺒﺎغ ﺑﻬﺸﺖ ‪...‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮔﻮﻫﺮ ﺑﮑﺎر آوردﻫﻤﺎن ﻣﯿﻮه ﺗﻠﺦ ﺑﺎر آورد را از اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ اﺑﻮ ﺷﮑﻮر اﻗﺘﺒﺎس ﻧﻤﻮده‪:‬‬
‫درﺧﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻠﺨﺶ ﺑﻮد َﮔْﻮَﻫﺮااﮔﺮ ﭼﺮب و ﺷﯿﺮﯾﻦ دﻫﯽ ﻣﺮو را‬
‫ﻫﻤـﺎن ﻣﯿـﻮه ﺗﻠـﺦ آرد ﭘﺪﯾـﺪازو ﭼﺮب و ﺷـﯿﺮﯾﻦ ﻧﺨﻮاﻫﯽ ﻣﺰﯾـﺪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر ﺑﻮﺷـﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ ﺑـﺎﯾﺴﺖ ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑـﭙﯿﺶ از ﻧﻈﻢ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 370‬ﺷـﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ اﺑﻮ ﺷـﮑﻮر در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 333‬ﯾﺎ ‪336‬‬
‫ﺑﻨﻈﻢ آﻓﺮﯾﻦﻧﺎﻣﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮده و ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺴّﻠﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ او ﻣﺤﻘﻘﺎ در ﻧﯿﻤﻪ اّول ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟـﺪ او ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﻫﻤﻪ ﻣﺂﺧـﺬ اﺷـﺎره ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺑﻠـﺦ ﺑﻮده‪ .‬از اﺣﻮال وي در آﻏـﺎز ﺣﯿﺎت ﻫﯿـﭻﮔﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻮﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﻠﺦ در روزﮔﺎري ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺒﺨﺎرا ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮده و درﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻏﺮﯾﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﯾﮏ ﺑﯿﺖ از ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺸﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺧﻄﺎب ﻧﻤﻮده اﯾﻦ ﻣّﺪﻋﯽ را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪:‬‬
‫ادب ﻣﮕﯿﺮ و ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻣﮕﯿﺮ و ﺷﻌﺮ ﻣﮕﯿﺮﻧﻪ ﻣﻦ ﻏﺮﯾﺒﻢ و ﺷﺎه ﺟﻬﺎن ﻏﺮﯾﺐﻧﻮاز »‪ «2‬و از ﺑﻌﺾ اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪه او ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫را ﺑﻤﺪحﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺮغ ﻫﻮا َﭘّﺮ و ﺑﺎل ﺑﺮﻫﻨﺠﺪﺗﻮ ﺑﺮ ﺧﻼﯾﻖ ﺑَﺮ َﭘِﺮ ﻣﺮدﻣﯽ ﺑﺮﻫﻨﺞ‬
‫راﻋﯽ ﻋﺪل ﻣﻠﮏﭘﺮور اوﮔﺮگ را داد ﻣﻨﺼﺐ َﻧﺨﺮاز »‪«3‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺎﯾﯿﺮ اﺷﻌﺎر اﻟﻌﺠﻢ ص ‪343‬‬
‫)‪ -(2‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ص ‪ .330‬اﯾﻦ ﺑﯿﺖ را ﺑﺂﻏﺎﺟﯽ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‬
‫)‪ -(3‬ﻧﺨﺮاز‪ :‬ﭘﺎﺳﺒﺎن‬
‫ﺗﺎرﯾــﺦ ادﺑﯿـﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 405 :‬ﭼـﻮ دﯾﻨـﺎر ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺮا ﯾـﺎ درمﻓﺮاز آورم ﻣـﻦ ز ﻧـﻮك ﻗﻠـﻢ ﮐـﻪ ﻫﻤـﻪ دﻟﯿـﻞ ﺑﺮآﻧﺴـﺖ ﮐﻪ ﺷـﺎﻋﺮ‬
‫ﺑﻤﺪحﮔﻮﯾﯽ و ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﻌﺎش ازﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﺛﺎر او اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪهﯾﯽ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻘﺼﺎﺋﺪ اﺑﻮ ﺷﮑﻮر ﺑﻮده و ﻣﺎ ﺑﻘﯽ اﺷﻌﺎرﯾﺴﺖ ﺑﺒﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ از‬
‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﯾﯽ ﺑﻮده و اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻮﻓﯽ ﺑﻨﺎم آﻓﺮﯾﻦﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎﺑﻮ ﺷﮑﻮر ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮواﯾﺖ ﻋﻮﻓﯽ آﻓﺮﯾﻦﻧﺎﻣﻪ در ﺳﺎل ‪ 336‬ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ »‪ «1‬اﻣﺎ در ﯾﮑﯽ از اﺑﯿﺎت اﺑﻮ ﺷﮑﻮر ﺑﺴﺎل ‪ 333‬اﺷﺎره ﻣﯿﺸﻮد ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ‪:‬‬
‫ﻣﺮ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﮐﺶ ﺑﮕﻔﺖ از ﻓﯿـﺎل »‪«2‬اﺑﺮ ﺳـﯿﺼﺪ و ﺳـﯽ و ﺳﻪ ﺑﻮد ﺳﺎل »‪ «3‬و ﺑﻌﯿـﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻫﻢ از آﻓﺮﯾﻦﻧـﺎﻣﻪ او ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﻓﺮض و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﺻـّﺤﺖ ﻧﺴـﺨﻪ و ﻋـﺪم ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳـﯽ و ﺷـﺶ ﺑﻪ ﺳـﯽ و ﺳﻪ ﻣﯿﺘﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻦﻧﺎﻣﻪ در ﺳﺎل ‪333‬‬
‫ﺷﺮوع ﺷـﺪه و ﺑﺴﺎل ‪ 336‬ﺗﻤـﺎم ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺘﻢ آﻓﺮﯾﻦﻧﺎﻣﻪ در ‪ 336‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎ ﻇﻬﻮر اﺑﻮ‬
‫ﺷﮑﻮر را در ﺣﺪود ‪ 336‬ﺗﺼّﻮر ﮐﻨﺪ »‪ .«4‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺷﻌﺎر آﻓﺮﯾﻦﻧﺎﻣﻪ ﻣﯿﺘﻮان اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺑﺪﺷﻤﻦ ﺑﺮت اﺳﺘﻮاري ﻣﺒﺎدﮐﻪ دﺷﻤﻦ درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﺗﻠﺦ از ﻧﻬﺎد‬
‫درﺧﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻠﺨﺶ ﺑﻮد َﮔْﻮَﻫﺮااﮔﺮ ﭼﺮب و ﺷﯿﺮﯾﻦ دﻫﯽ ﻣﺮو را‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﯿﻮه ﺗﻠﺨﺖ آرد ﭘﺪﯾﺪازو ﭼﺮب و ﺷﯿﺮﯾﻦ ﻧﺨﻮاﻫﯽ ﻣﺰﯾﺪ‬
‫ز دﺷﻤﻦ ﮔﺮاﯾﺪ وﻧﮑﻪ ﯾﺎﺑﯽ ﺷﮑﺮﮔﻤﺎن ﺑﺮ ﮐﻪ زﻫﺮﺳﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺨﻮر ***‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﮔﻮﯾﺪ ﺧﺮد ﭘﺎدﺷﺎﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺎص و ﺑﺮ ﻋﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﺳﺖ‬
‫ﺧﺮد را ﺗﻦ آدﻣﯽ ﻟﺸﮑﺮﺳﺖﻫﻤﻪ ﺷﻬﻮت و آرزو ﭼﺎﮐﺮﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪21‬‬
‫)‪ -(2‬ﻓﯿﺎل‪ :‬اﺑﺘﺪا‪ ،‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ اول ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﺎرﻧﺪ‬
‫)‪ -(3‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪320‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪25‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 406 :‬ﺟﻬﺎن را ﺑﺪاﻧﺶ ﺗﻮان ﯾﺎﻓﺘﻦﺑﺪاﻧﺶ ﺗﻮان رﺷﺘﻦ و ﺑﺎﻓﺘﻦ ***‬
‫زدن ﻣﺮد را ﭼﻮب ﺑﺮ ﺗﺎر ﺧﻮﯾﺶﺑﻪ از ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ز ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ز داﻧﺎ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦزن ﺟﺎف ﺟﺎﻓﺴﺖ »‪ «1‬ﺑﻞ ﮐﻢ ز زن ***‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪﺗﺮﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ ﮔﺮدد ز ﮐﻢ ﭘﺎﯾﻪﺗﺮ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮐﺰ دﻫﺎن ﺑﺰرﮔﺎن رودﭼﻮ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻮد داﺳﺘﺎﻧﯽ ﺷﻮد‬
‫ﻧﮕﯿﻦ ﺑﺪﺧﺸﯽ ﺑﺮ اﻧﮕﺸﺘﺮيز ﮐﻤﺘﺮ ﺑﮑﻤﺘﺮ ﺧﺮد ﻣﺸﺘﺮي‬
‫ﺳﺨﻦ ﮐﺎﻧﺪرو ﺳﻮد ﻧﻪ ﺟﺰ زﯾﺎنﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﻪ راﻧﺪه ﺷﻮد ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﺑﺎن ﺳﺨﻦﭼﻮ اﻟﻤﺎس ﺑّﺮان و ﺗﯿﻎ ﮐﻬﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻔﮕﻨﺪ ﻣﻨﺒﺮ و دار راز ﺳﻮراخ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﺪ ﻣﺎر را‬
‫ﺳﺨﻦ زﻫﺮ و ﭘﺎزﻫﺮ و ﮔﺮﻣﺴﺖ و ﺳﺮدﺳﺨﻦ ﺗﻠﺦ و ﺷﯿﺮﯾﻦ و درﻣﺎن و درد‬
‫ﺳﺨﻦ ﮐﺰ دﻫﺎن ﻧﺎﻫﻤﺎﯾﻮن ﺟﻬﺪﭼﻮ ﻣﺎرﯾﺴﺖ ﮐﺰ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون ﺟﻬﺪ‬
‫ﻧﮕﻪدار ﺧﻮد را ازو ﭼﻮن ﺳﺰدﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ را ﺳﺒﮏﺗﺮ ﮔﺰد ***‬
‫ﺑﺪان ﮐﻮش ﺗﺎ زود داﻧﺎ ﺷﻮيﭼﻮ داﻧﺎ ﺷﻮي زود واﻻ ﺷﻮي‬
‫ﻧﻪ داﻧﺎﺗﺮ آﻧﮑﺲ ﮐﻪ واﻻﺗﺮﺳﺖﮐﻪ واﻻﺗﺮﺳﺖ آﻧﮑﻪ داﻧﺎﺗﺮﺳﺖ‬
‫ﻧﺒﯿﻨﯽ ز ﺷﺎﻫﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺘﮕﺎهز داﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎزﺟﻮﯾﻨﺪ راه‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ دﯾﺮ و درازﺑﺪاﻧﺎ ﺑﻮدﺷﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﯿﺎز‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎن ﮔﻨﺠﯽ ﺗﻮ از دﺷﻤﻨﺎنُو داﻧﺶ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺗﻮ ﺟﺎودان‬
‫ﺑﺪاﻧﺶ ﺷﻮد ﻣﺮد ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎرﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ آن ﺑﺨﺮد ﻫﻮﺷﯿﺎر‬
‫ﮐﻪ داﻧﺶ ز ﺗﻨﮕﯽ ﭘﻨﺎه آوردﭼﻮ ﺑﯿﺮاه ﮔﺮدي ﺑﺮاه آورد ﻏﯿﺮ از ﻣﺜﻨﻮي آﻓﺮﯾﻦﻧﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﺷﮑﻮر را ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺜﻨﻮﯾﻬﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫از اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪهﯾﯽ ﮐﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ ﺑﺪو ﻣﻨﺴﻮب داﺷﺘﻪاﻧﺪ اﺑﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮ وزن ﺑﺤﺮ ﻫﺰج‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺟﺎف ﺟﺎف‪ :‬روﺳﺒﯽ‪ ،‬ﻗﺤﺒﻪ‬
‫ﻣﺴّﺪس و ﺑﺤﺮ ﺧﻔﯿﻒ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا از دو ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻧﯿﺰ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺘﻀّﻤﻦ وﻋﻆ و ﻧﺼﯿﺤﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫درﺳﺘِﯽ ﻋﻤﻞ ﮔﺮ ﺧﻮاﻫﯽ اي ﯾﺎرز اﻟﻔﻨﺠﯿﺪن »‪ «1‬ﻋﻠﻤﺴﺖ ﻧﺎﭼﺎر‬
‫ز روز واﭘﺴﯿﻦ آﻧﮑﺶ ﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖﺟﺰ او رﻧﺪﯾﺪﻧﺶ »‪ «2‬ﮐﺎر دﮔﺮ ﻧﯿﺴﺖ ***‬
‫دﯾﻮ ﺑﮕﺮﻓﺘﻪ ﻣﺮ ﺗﺮا ﺑﻔﺴﻮسﺗﻮ ﺧﻮري ﺑﺮ زﯾﺎن ﻣﺎل اﻓﺴﻮس‬
‫ﻫﻤﻪ دﻋﻮي ﮐﻨﯽ و ﺧـﺎﯾﯽ ژاژدر ﻫﻤﻪ ﮐﺎرﻫـﺎ ﺣﻘﯿﺮي و ﻫـﺎژ »‪ «3‬اﺑﻮ ﺷـﮑﻮر ﻏﯿﺮ از ﻣﺜﻨﻮﯾﻬـﺎي ﺧﻮد ﻗﻄﻌﺎت و ﻗﺼﺎﯾـﺪي داﺷﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن‬
‫ﺑﻌﻀﯽ اﺑﯿﺎت از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از دور ﺑﺪﯾﺪار ﺗﻮ اﻧﺪر ﻧﮕِﺮﺳﺘﻢﻣﺠﺮوح ﺷﺪ آن ﭼﻬﺮه ﭘﺮُﺣﺴﻦ و ﻣﻼﺣﺖ‬
‫از ﻏﻤﺰه ﺗﻮ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ آزرده دل ﻣﻦوﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻗﻀﺎﯾﯿﺴﺖ ﺟﺮاﺣﺖ ﺑﺠﺮاﺣﺖ ***‬
‫اي ﮔﺸﺘﻪ ﻣﻦ از ﻏﻢ ﻓﺮاوان ﺗﻮ ﭘﺴﺖﺷﺪ ﻗﺎﻣﺖ ﻣﻦ ز درد ﻫﺠﺮان ﺗﻮ ﺷﺴﺖ »‪«4‬‬
‫اي ُﺷﺴﺘﻪ ﻣﻦ از ﻓﺮﯾﺐ و دﺳﺘﺎن ﺗﻮ دﺳﺖﺧﻮد ﻫﯿﭻﮐﺴﯽ ﺑﺴﯿﺮت و ﺳﺎن ﺗﻮ ﻫﺴﺖ ***‬
‫ﭼﻮن ﺑﭽﻪ ﮐﺒﻮﺗﺮ ﻣﻨﻘﺎر ﺳﺨﺖ ﮐﺮدﻫﻤﻮار ﮐﺮد ﻣﻮي و ﺑ َِﯿْﻮَﮔﻨﺪ »‪ «5‬ﻣﻮِي زرد‬
‫ﮐﺎﺑﻮك »‪ «6‬را ﻧﺸﺎﯾﺪ ﺷﺎخ آرزو ﮐﻨﺪوز ﺷﺎخ ﺳﻮي ﺑﺎم ﺷﻮد ﺑﺎز َﮔﺮد َﮔﺮد ***‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻟﻔﻨﺠﯿﺪن‪ :‬اﻧﺪوﺧﺘﻦ‬
‫)‪ -(2‬اورﻧﺪﯾﺪن‪ :‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ و ﺣﯿﻠﻪ ﮐﺮدن‬
‫)‪ -(3‬ﻫﺎژ‪ :‬ﻣﺘﺤﯿﺮ‪ ،‬درﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻫﺎج‬
‫)‪ -(4‬ﺷﺴﺖ‪ :‬ﺧﻤﯿﺪه‪ ،‬ﭼﻔﺘﻪ‪.‬‬
‫)‪ -(5‬اوﮔﻨﺪن‪ :‬ﺑﻔﺘﺢ اول‪ ،‬اﻓﮕﻨﺪن‬
‫)‪ -(6‬ﮐﺎﺑﻮك‪ :‬ﺟﺎي ﻣﺮغ ﺧﺎﻧﮕﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 408 :‬ﺟﺎن »‪ «1‬راﺳﻪ ﮔﻔﺖ ﻫﺮﮐﺲ وزي ﻣﻦ ﯾﮑﯿﺴﺖ ﺟﺎنورﺟﺎن ﮔﺴﺴﺖ ﺑﺎز ﭼﻪ ﺑﺮ ﺑﺮﻧﻬﺪ روان »‪«2‬‬
‫ﺟﺎن و روان ﯾﮑﯿﺴﺖ ﺑﻨﺰدﯾﮏ ﻓﯿﻠﺴﻮفورﭼﻪ ز راه ﻧﺎم دو آﯾﺪ روان و ﺟﺎن ***‬
‫ﯾﮑﯽ رﻫﯿﺴﺖ اﻣﯿﺮ ﻣﺮا ﮔﻨﻪﮐﺎرﺳﺖﮔﻨﺎه او را ﺑﺎ ﻋﻔﻮ ﻣﯿﺮ ﭘﯿﮑﺎرﺳﺖ‬
‫ﮔﻨﺎِه ﭼﯿﺮهﺗﺮ از ﻋﻔﻮ ﻣﯿﺮ زﺷﺖ ﺑﻮدﮐﻪ ﻋﻔﻮ ﻣﯿﺮ ﻓﺰون از ﮔﻨﺎه ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ‬
‫ﻣﺮ آدﻣﯽ را ز آدم ﮔﻨﺎه ﻣﯿﺮاﺛﺴﺖﻋﺠﺐ ﻣﺪار ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﺪر ﯾﺎرﺳﺖ‬
‫ﻧﻪ ﻣﻦ رﺳﻮِل ﮔﻨﻪﮐﺎرم و ﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﺷﻔﯿﻊﻧﻪ ﻣﺮ ﻣﺮا ﺑﭽﻨﯿﻦ ﺟﺎي ﺟﺎي ﮔﻔﺘﺎرﺳﺖ‬
‫و ﻟﯿﮑﻦ آنﮐﻪ ﺑﺠﺎي اﻣﯿﺮ َزﻟ ﱠﺖ ﮐﺮدﺑﺠﺎي ﺑﻨﺪه ﻣﯿﺮش ﻫﺰار ﮐﺮدارﺳﺖ‬
‫‪ -14‬دﻗﯿﻘﯽ‬
‫اﺳـﺘﺎد اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ »‪ «3‬دﻗﯿﻘﯽ از ﻓﺤﻮل ﺷـﻌﺮاي ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ و دوﻣﯿﻦ ﺷـﺎﻋﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﻗﯿـﺎم ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ‬
‫ﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬او را ﺑﺴـﺒﺐ دﻗﺖ ﻣﻌﺎﻧﯽ و رﻗﺖ اﻟﻔﺎظ دﻗﯿﻘﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪي« و ﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﺗﺼّﻮر اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﭘﯿﺶ از ﮐﺴـﺐ‬
‫ﻣﻬـﺎرت و وﺻـﻮل ﺑﻤﺮﺗﺒﻪ اﺳـﺘﺎدي ﻟﻘﺐ ﺷـﻌﺮي ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و اﯾﻦ ﺗﺼـّﻮري ﺑـﺎﻃﻠﺴﺖ‪ .‬ﺳـﺎل وﻻـدت او را ﺑﺘﺤﻘﯿـﻖ ﻧﻤﯿﺘـﻮان ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮد وﻟﯽ‬
‫ﺑﺎﺣﺘﻤﺎل اﻗﻮي در اواﺳﻂ ﻧﯿﻤﻪ اول از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ﻣﻤـﺪوﺣﺎن او ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺑﻮده ﮐﻪ از ‪ 350‬ﺗﺎ ‪ 365‬ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻣﯿﮑﺮده‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺟﺎن‪ :‬ﻧﻔﺲ‬
‫)‪ -(2‬روان‪ :‬روح‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 1‬ص ‪11‬‬
‫و اﮔﺮ ﺗﺼّﻮر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دﻗﯿﻘﯽ ﻣﺜﻼـ در ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪ 360‬ﺑـﺪرﺑﺎر او راه ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ درﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ اﻗﻼ ﺳـﯽ ﺳﺎل داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و درﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت وﻻدت او ﺑﺎﻗّﻞ اﺣﺘﻤﺎﻻت در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 330‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ در ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه و ﻗﺘﻞ او‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ‪ 365‬و ﭘﯿﺶ از ‪) 370‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ( اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯿﺘﻮان ﺳﺎل وﻻدت او را از ﺣﺪود ‪ 320‬ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮد‪.‬‬
‫در ﻣﻮﻟﺪ او اﺧﺘﻼﻓﺴﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ او را ﻃﻮﺳﯽ داﻧﺴﺘﻪ و ﻫﺪاﯾﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻠﺨﯽ و ﭼﻨﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي داﻧﻨﺪش« »‪ «1‬و ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺑﯿﮏ‬
‫آذر وﯾﺮا ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﺷﻤﺮده اﺳﺖ و درﯾﻦﺑﺎره رواﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ و راﺟﻊ ﺑﻬﯿﭽﯿﮏ ﺑﺼﺮاﺣﺖ ﻧﻤﯿﺘﻮان رأﯾﯽ داد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘـﻪﯾﯽ ﮐﻪ درﺑـﺎره او ﻗﺎﺑـﻞ ذﮐﺮﺳﺖ آﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ وﯾﺮا ﻫﻤـﺎن اﺑـﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﺷـﺎﻋﺮ داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑـﻮ رﯾﺤـﺎن ﺑـﺎو و‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪاش اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ «2‬وﻟﯽ ﻫﯿﭽﯿﮏ از دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ درﯾﻦﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨـﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮدن اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻠﺨﯽ و‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ از روي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ دﻟﯿﻞ آن ﻧﻤﯿﺸﻮد ﮐﻪ او ﻫﻤﺎن دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري را ﺑﻨﻈﻢ‬
‫درآورده و ﺑﺤﺜﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن در ﺑﺎب ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﮐﺮده ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺪارد ﮐﻪ آن ﺑﻨﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﻈﻢ‪.‬‬
‫دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺮ آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮده و ﺧﻮد ﺑﺮﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ دﻻﯾﻠﯽ دارد ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺴـﺒﺐ آﻧﮑﻪ وي اﺳﻢ و ﮐﻨﯿﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﯽ دارد در زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮدن او ﺗﺮدﯾـﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻗﺎﻃﻌﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ را‬
‫در ﺳﻪ ﭼﻬـﺎر ﻗﺮن اول دارﯾﻢ ﮐﻪ اﺳﻢ ﺧﻮد و ﭘـﺪرﺷﺎن اﺳـﺎﻣﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮده وﻟﯽ در زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺸـﺎن ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫ﻋّﺒﺎس ﻣﺠﻮﺳﯽ اﻫﻮازي ﻃﺒﯿﺐ ﻣﺸﻬﻮر‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ در اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮ دﻻﯾﻠﯽ ﺑﺮ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮدن او ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫دﻗﯿﻘﯽ ﭼﺎر ﺧﺼﻠﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﺳﺖﺑﮕﯿﺘﯽ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮﺑﯽ و زﺷﺘﯽ‬
‫ﻟﺐ ﯾﺎﻗﻮترﻧﮓ و ﻧﺎﻟﻪ ﭼﻨﮓﻣﯽ ﺧﻮنرﻧﮓ و ﮐﯿﺶ زردﻫﺸﺘﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎء ج ‪ 1‬ص ‪214‬‬
‫)‪ -(2‬آﻗـﺎي ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴـﯽ در ﺷـﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر رودﮐﯽ ص ‪ .1260‬و ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را در ﮐﺘـﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿـﺎت از ﻣﺮﺣـﻮم ﻓﺮوﻏﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫دﯾﺪهام‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 410 :‬ﯾﮑﯽ زردﺷﺖ وارم آرزوﯾﺴﺖﮐﻪ ﭘﯿﺸﺖ زﻧﺪ را ﺑﺮﺧﻮاﻧﻢ از ﺑﺮ **‬
‫ﺑﯿﺰدان ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﯿﻨﺪ ﺑﻬﺸﺖﮐﺴﯽ ﮐﺎو ﻧﺪارد ره زردﻫﺸﺖ **‬
‫ﺑﺒﯿﻨﻢ آﺧﺮ روزي ﺑﮑﺎم دل ﺧﻮد راﮔﻬﯽ اﯾﺎرده »‪ «1‬ﺧﻮاﻧﻢ ﺷﻬﺎ ﮔﻬﯽ ُﺧﺮده »‪** «2‬‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﺑﺮاﻓﺮوز ﻫﻼ ﻗﺒﻠﻪ زردﺷﺖﺑﻨﺸﯿﻦ و ﺑﺮاﻓﮕﻦ ﺷﮑﻢ ﻗﺎﻗﻢ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ‬
‫ﺑﺲ ﮐﺲ ﮐﻪ ز زردﺷﺖ ﺑﮕﺮدﯾـﺪ و دﮔﺮﺑﺎرﻧﺎﭼﺎر ﮐﻨﺪ رو ﺑﺴﻮي ﻗﺒﻠﻪ زردﺷﺖ »‪ «3‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﺣﻮال دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫در ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺸـﺎﻋﺮي دﺳﺖ زد و ﻫﻢ در ﺟﻮاﻧﯽ ﻣﻘﺘﻮل ﺷـﺪ‪ .‬ﻓﺮدوﺳـﯽ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ از ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ او را‬
‫ﺟﻮان ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﯿﺎﻣـﺪ ﮔﺸـﺎده زﺑﺎنﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﻮب و ﻃﺒﻊ روان ﭼﻮن ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﮑـﺎر ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ دﻗﯿﻘﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و او‬
‫در آن وﻗﺖ ﺷـﺎﻋﺮي ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮد ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾـﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺟﻮاﻧﯽ دﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﺷﺎﻋﺮي زد و ﻗﺼﺎﺋـﺪ و ﻗﻄﻌﺎت و ﻏﺰﻟﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻄﺒﻮع ﻃﺒﻊ ﻫﻤﮕﻨﺎن ﺑﻮد ﺳﺮود و ازﯾﻨﺠﺎ ﻧﺒﻮغ دﻗﯿﻘﯽ در ﺷﻌﺮ ﺑﺨﻮﺑﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺘﻞ دﻗﯿﻘﯽ در ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻏﻼﻣﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮدوﺳﯽ ﻋّﻠﺖ و واﻗﻌﻪ ﻗﺘﻞ او را ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻮاﻧﯿﺶ را ﺧﻮي ﺑﺪ ﯾﺎر ﺑﻮدﻫﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﺗﺎ ﺑ ُﺪ ﺑﭙﯿﮑﺎر ﺑﻮد‬
‫ﺑَﺮو ﺗﺎﺧﺘﻦ ﮐﺮد ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺮگﻧﻬﺎدش ﺑﺴﺮ ﺑﺮ ﯾﮑﯽ ﺗﯿﺮه ﺗﺮگ‬
‫ﺑﺪان ﺧﻮي ﺑﺪ ﺟﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺑﺪادﻧﺒﻮد از ﺟﻬﺎن دﻟﺶ ﯾﮏ روز ﺷﺎد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﺎرده‪ :‬ﭘﺎزﻧﺪ‬
‫)‪ -(2‬ﺧﺮده‪ :‬ﻣﺮاد ﺧﺮده اوﺳﺘﺎﺳﺖ‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ ﺑﺎ دو ﺑﯿﺖ دﯾﮕﺮ در دﯾﻮان ﺳﻨﺎﺋﯽ ﭼﺎپ آﻗﺎي ﻣﺪرس رﺿﻮي ص ‪ 770‬ﺑﺎﺳﻢ ﺳﻨﺎﺋﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿـﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 411 :‬ﯾﮑﺎﯾـﮏ ازو ﺑﺨﺖﺑﺮﮔﺸـﺘﻪ ﺷﺪﺑـﺪﺳﺖ ﯾﮑﯽ ﺑﻨـﺪه ﺑﺮﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎ ﭘﯿﺶ از ﺳﺎل‬
‫‪ 371 - 370‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد زﯾﺮا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺷـﺮح اﺣﻮال ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ اﺳـﺘﺎد ﻃﻮس در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 370‬ﯾﺎ ‪ 371‬ﺑﻨﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮري ﺷﺮوع ﮐﺮد و درﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﺳﺨﻨﺎن ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ دﻗﯿﻘﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎر ﻧﺎﺗﻤﺎم وي‬
‫را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ دﻗﯿﻘﯽ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر )‪ (387 -365‬را ﻣﺪح ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ در ﺳﺎل ‪ 365‬زﻧﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎز‬
‫ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎﻣﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺑﺤﮑﻢ ﻋﻘﻞ ﺑﺎﯾـﺪ ﻗﺘﻞ دﻗﯿﻘﯽ را در ﺣـﺪود ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪-367‬‬
‫‪ 369‬ﺗﺼّﻮر ﮐﺮد‪.‬‬
‫دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺎ اﻣﺮاي ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن ﻫﺮدو ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮده و آﻧﺎﻧﺮا ﻣﺪح ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻤﺪوﺣﺎن ﻣﻌﺮوف او اﯾﻨﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﯿﺮ ﺳﺪﯾﺪ اﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ )‪ (365 -350‬ﮐﻪ ﻋﻮﻓﯽ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب اﺑﯿﺎﺗﯽ از دﻗﯿﻘﯽ در ﻣﺪح او ذﮐﺮ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻣﯿﺮ رﺿـﯽ اﺑﻮ اﻟﻘـﺎﺳﻢ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح )‪ (387 -365‬ﮐﻪ ﺑـﺎز ﻋﻮﻓﯽ اﺑﯿـﺎﺗﯽ از دﻗﯿﻘﯽ را در ﻣـﺪح اﯾﻦ اﻣﯿﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺎﻣﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻨﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ دﺳﺖ زده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻣﯿﺮ ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟـﮥ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ از آل ﻣﺤﺘﺎج‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن ﮐﻪ ﻣﻤـﺪوح ﻣﻨﺠﯿﮏ و ﻓّﺮﺧﯽ و ﺧﻮد ﻣﺮدي ﺷﺎﻋﺮ و ﺷﻌﺮﺷـﻨﺎس ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﻗﯿﻘﯽ در ﺧﺪﻣﺖ آل ﻣﺤﺘﺎج ﺗﻘّﺮب و ﺣﺮﻣﺖ واﻓﺮ داﺷﺖ و ﺻﻼت ﺟﺰﯾﻞ ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﯿﺮ ﻣﻌّﺰي درﯾﻦ ﺑﺎب ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺮﺧﻨﺪه ﺑﻮد ﺑﺮ ﻣﺘﻨّﺒﯽ ﺑﺴﺎط ﺳـﯿﻒﭼﻮﻧﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﺣﮑﯿﻢ دﻗﯿﻘﯽ ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن و ﻓّﺮﺧﯽ در ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺪح اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ ذﮐﺮ‬
‫دﻗﯿﻘﯽ و ﻣﺪح او را ازﯾﻦ اﻣﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺎ ﻃﺮازﻧﺪه ﻣﺪﯾﺢ ﺗﻮ دﻗﯿﻘﯽ درﮔﺬﺷﺖز آﻓﺮﯾﻦ ﺗﻮ دل آﮔﻨﺪه ﭼﻨﺎن ﮐﺰ داﻧﻪ ﻧﺎر‬
‫ﺗﺎ ﺑﻮﻗﺖ اﯾﻦ زﻣﺎﻧﻪ ﻣﺮو را ﻣﺪت ﻧﻤﺎﻧﺪزﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﮔﺮ ﺑﻨﮕﺮي ز اﻣﺮوز ﺗﺎ روزﺷﻤﺎر‬
‫ﻫﺮ ﻧﺒﺎﺗﯽ ﮐﺰ ﺳـﺮ ﮔﻮِر دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺮ دﻣﺪﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳـﯽ ز آﻓﺮﯾﻦ ﺗﻮ ﺳـﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ ﻫﺰار و ﺑﺎز در ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﻤﯿﺪ اﺳـﻌﺪ‬
‫ﮐﺪﺧﺪاي اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﺂن اﻣﯿﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬اي ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﺮا ﺷﺎﻋﺮي آوردهام ﮐﻪ ﺗﺎ دﻗﯿﻘﯽ روي در ﻧﻘﺎب ﺧﺎك ﮐﺸـﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﺲ ﻣﺜﻞ او ﻧﺪﯾـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪«1» «.‬‬
‫‪ -4‬اﻣﯿﺮ اﺑﻮ ﺳـﻌﺪ ﻣﻈّﻔﺮ ﮐﻪ دﻗﯿﻘﯽ ﭼﻨﺪﺟﺎ در اﺷـﻌﺎر ﺧﻮد ﺑﻨﺎم او اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮا او ﻧﯿﺰ از اﻣﺮاي ﭼﻐﺎﻧﯽ ﺑﻮده و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽ او‬
‫را ﻫﻤﺎن اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ »‪ .«2‬ﻗﺼﯿﺪه ﻣﻌﺮوف دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻤﻄﻠﻊ‪» :‬ﭘﺮﯾﭽﻬﺮه ﺑﺘﯽ ﻋّﯿﺎر و دﻟﺒﺮ ‪ «...‬در‬
‫ﻣﺪح ﻫﻤﯿﻦ اﻣﯿﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﮐﻪ دﻗﯿﻘﯽ در ﻣﺮﺛﯿﻪ او دو ﺑﯿﺖ دارد‪:‬‬
‫درﯾﻐﺎ ﻣﯿﺮ ﺑﻮ ﻧﺼﺮا درﯾﻐﺎﮐﻪ ﺑﺲ ﺷﺎدي ﻧﺪﯾﺪي از ﺟﻮاﻧﯽ‬
‫و ﻟﯿﮑﻦ رادﻣﺮدان ﺟﻬﺎﻧﺪارﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻮﺗﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و اﯾﻦ ﻣﯿﺮ ﺑﻮ ﻧﺼﺮ‪ ،‬اﻣﯿﺮ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤﺪ ﭼﻐﺎﻧﯽ اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫آﺛﺎر و اﺷـﻌﺎر دﻗﯿﻘﯽ‪ :‬از دﻗﯿﻘﯽ ﻗﺼﺎﺋـﺪ و ﻏﺰﻟﻬﺎ و ﻗﻄﻌﺎت و اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨـﺪهﯾﯽ در ﮐﺘﺐ ﺗـﺬﮐﺮه ﺧﺎﺻﻪ ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎ و‬
‫ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ و ادب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ و ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ و ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ و اﻟﻤﻌﺠﻢ و ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫و ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ دﻻﻟﺖ ﺗﺎم ﺑﺮ اﺳـﺘﺎدي و ﻣﻬﺎرت و دﻗﺖ ﺧﯿﺎل و ﻟﻄﺎﻓﺖ ﻣﻌﻨﯽ و رواﻧﯽ اﻟﻔﺎظ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺳـﺘﺎد ﻣﯿﮑﻨـﺪ اﻣﺎ اﺛﺮ ﺟﺎوﯾﺪ و ﻣﻬﻢ او‬
‫ﮔﺸﺘﺎﺳـﭙﻨﺎﻣﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ در ﺷـﺮح ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮔﺸـﺘﺎﺳﭗ و ﻇﻬﻮر زردﺷﺖ و ﺟﻨﮓ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﯿﺎن ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ و ارﺟﺎﺳﭗ‬
‫ﺗﻮراﻧﯽ‪.‬‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻨﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﭘﺲ از ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري )‪ 346‬ﻫﺠﺮي( و اﺷـﺘﻬﺎر آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﮐﻪ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﻣﻨﺜﻮر ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻣﺘﻘﻦﺗﺮ و ﺟـﺎﻣﻌﺘﺮ از ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﺑﺘﺪرﯾـﺞ در ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺸـﻬﻮر ﺷـﺪه و در درﺑﺎر ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻃﺮف ﺗﻮّﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻓﮑﺮ ﻧﻈﻢ آن در ﻣﯿـﺎن ﺑﻮد ﺗـﺎ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در ﻋﻬـﺪ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﮐﻪ ﺟﻠﻮﺳـﺶ در ﺳـﺎل ‪ 365‬واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫دﻗﯿﻘﯽ ﻋﻬﺪهدار ﻧﻈﻢ آن ﮔﺸﺖ و ﻫﻨﻮز‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬آﻗﺎي ﺗﻘﯽزاده در ﺷﻤﺎره ‪ 4‬و ‪ 5‬از ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺎوه ص ‪18‬‬
‫)‪ -(3‬ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر رودﮐﯽ ص ‪1265‬‬
‫ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﻧﺴﺮوده ﺑﺪﺳﺖ ﻏﻼم ﺧﻮد ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮدوﺳﯽ دﻧﺒﺎل داﺳﺘﺎن ﮔﺮدآوري ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻮ از دﻓﺘﺮ اﯾﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑﺴﯽﻫﻤﯽ ﺧﻮاﻧﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺮ ﻫﺮﮐﺴﯽ‬
‫ﺟﻬﺎن دل ﻧﻬﺎده ﺑﺮﯾﻦ داﺳﺘﺎنﻫﻤﺎن ﺑﺨﺮدان و ﻫﻤﺎن راﺳﺘﺎن‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﯿﺎﻣﺪ ﮔﺸﺎدهزﺑﺎنﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﻮب و ﻃﺒﻊ روان‬
‫ﺑﻨﻈﻢ آرم اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﮔﻔﺖ ﻣﻦازو ﺷﺎدﻣﺎن ﺷﺪ دل اﻧﺠﻤﻦ‬
‫ﺟﻮاﻧﯿﺶ را ﺧﻮي ﺑﺪﯾﺎر ﺑﻮدﻫﻤﻪﺳﺎﻟﻪ ﺗﺎ ﺑ ُﺪ ﺑﭙﯿﮑﺎر ﺑﻮد‬
‫ﺑﺮ او ﺗﺎﺧﺘﻦ ﮐﺮد ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺮگﻧﻬﺎدش ﺑﺴﺮ ﺑﺮ ﯾﮑﯽ ﺗﯿﺮه ﺗﺮگ‬
‫ﺑﺪان ﺧﻮي ﺑﺪﺟﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺑﺪادﻧﺒﻮد از ﺟﻬﺎن ِدﻟْﺶ ﯾﮏ روز ﺷﺎد‬
‫ﯾﮑﺎﯾﮏ ازو ﺑﺨﺖﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺷﺪﺑﺪﺳﺖ ﯾﮑﯽ ﺑﻨﺪه ﺑﺮﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ز ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ و ارﺟﺎﺳﭗ ﺑﯿﺘﯽ ﻫﺰارﺑﮕﻔﺖ و ﺳﺮآﻣﺪ ﺑﺮ او روزﮔﺎر‬
‫ﺑﺮﻓﺖ او و اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪﭼﻨﺎن ﺑﺨﺖ ﺑﯿﺪار او ﺧﻔﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎز در آﻏﺎز داﺳـﺘﺎن ﮔﺸـﺘﺎﺳﭗ و ارﺟﺎﺳﭗ در ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺧﻮاب ﺧﻮﯾﺶ‬
‫از ﻗﻮل دﻗﯿﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ار ﭼﻨﺪ ﺑﺸﺘﺎﻓﺘﯽﮐﻨﻮن ﻫﺮﭼﻪ ﺟﺴﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﯾﺎﻓﺘﯽ‬
‫ازﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﻦ ﭘﯿﺶ ﮔﻔﺘﻢ ﺳُﺨﻦاﮔﺮ ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ ﺑﺨﯿﻠﯽ ﻣﮑﻦ‬
‫ز ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ و ارﺟﺎﺳﭗ ﺑﯿﺘﯽ ﻫﺰارﺑﮕﻔﺘﻢ ﺳﺮآﻣﺪ ﻣﺮا روزﮔﺎر و در ﭘﺎﯾﺎن ﮔﻔﺘﺎر دﻗﯿﻘﯽ ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ او ﭼﻨﯿﻦ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫دﻗﯿﻘﯽ رﺳﺎﻧﯿﺪ اﯾﻨﺠﺎ ﺳُﺨﻦزﻣﺎﻧﻪ ﺑﺮآورد ﻋﻤﺮش ﺑﺒُﻦ‬
‫رﺑﻮدش روان از ﺳﺮاي ﺳﭙﻨﺞاز آن ﭘﺲ ﮐﻪ ﺑﻨﻤﻮد ﺑﺴﯿﺎر رﻧﺞ‬
‫ﺑﮕﯿﺘﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪﺳﺖ ازو ﯾﺎدﮔﺎرﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﻬﺎي ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪي ﮐﻪ ﺑﺮدي ﺑﺴﺮ ﻧﺎﻣﻪ راﺑﺮاﻧﺪي ﺑﺮ او ﺳﺮﺑﺴﺮ ﺧﺎﻣﻪ را ***‬
‫ﯾﮑﯽ ﻧﺎﻣﻪ دﯾﺪم ﭘﺮ از داﺳﺘﺎنﺳﺨﻨﻬﺎي آن ﺑَﺮ َﻣﻨِﺶ راﺳﺘﺎن‬
‫ﻓﺴﺎﻧﻪ ﮐﻬﻦ ﺑﻮد و ﻣﻨﺜﻮر ﺑﻮدﻃﺒﺎﯾﻊ ز ﭘﯿﻮﻧﺪ او دور ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 414 :‬ﻧﺒﺮدي ﺑﭙﯿﻮﻧﺪ او ﮐﺲ ﮔﻤﺎنﭘﺮاﻧﺪﯾﺸﻪ ﮔﺸﺖ اﯾﻦ دل ﺷﺎدﻣﺎن‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮ او ﺳﺎﻟﯿﺎن دو ﻫﺰارﮔﺮاﯾﺪون ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪه ﺑﺮ آﻓﺮﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ را راه داد اﻧﺪرﯾﻦ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻧﭙﯿﻮﺳﺖ ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽز ﺑﺰم و ز رزم از ﻫﺰاران ﯾﮑﯽ‬
‫ﻫﻢ او ﺑﻮد ﮔﻮﯾﻨﺪه را راﻫﺒﺮﮐﻪ ﺷﺎﻫﯽ ﻧﺸﺎﻧﯿﺪ ﺑﺮ ﮔﺎه ﺑﺮ‬
‫ﺳﺘﺎﯾﻨﺪه ﺷﻬﺮ ﯾﺎران ﺑ ُﺪيﺑﻤﺪح اﻓﺴِﺮ ﺗﺎﺟﺪاران ﺑ ُﺪي‬
‫ﺑﻨﻘﻞ اﻧﺪرون ﺳﺴﺖ ﮔﺸﺘﺶ ﺳﺨﻦازو ﻧﻮ ﻧﺸﺪ روزﮔﺎِر ﮐﻬﻦ‬
‫ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧـﺎﻣﻪ ﻓّﺮخ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﻔﺎلﻫﻤﯽ رﻧـﺞ ﺑﺮدم در او ﻣﺎه و ﺳﺎل ﻫﺰار ﺑﯿﺖ دﻗﯿﻘﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﻦ ﺑﯿﺖ‬
‫آﻏﺎز ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ را داد ﻟﻬﺮاﺳﭗ ﺗﺨﺖﻓﺮود آﻣﺪ از ﺗﺨﺖ و ﺑﺮﺑﺴﺖ رﺧﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺧﺘﺎم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪:‬‬
‫ﺑـﺂواز ﺧﺴـﺮو ﻧﻬﺎدﻧـﺪ ﮔﻮشﺳﭙﺮدﻧـﺪ او را ﻫﻤﻪ ﮔﻮش و ﻫﻮش رﺷـﺘﻪ ﻣﻄـﺎﻟﺐ دﻗﯿﻘﯽ ﻫﻤﯿﻨﺠﺎ ﯾﻌﻨﯽ آﻫﻨﮓ ارﺟﺎﺳﭗ ﺗﻮراﻧﯽ ﺑﺠﻨﮓ دوم‬
‫ﺧـﻮد و ﮔﺮدآوردن ﺻـﺪ ﻫﺰار ﺳـﭙﺎﻫﯽ‪ ،‬ﯾﮑﺒـﺎره ﻗﻄـﻊ ﻣﯿﺸﻮد و ﻗﻄﻊ ﺷـﺪن ﮐﻼـم ﺑﻨﺤﻮﯾﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﻮع ﺣـﺎدﺛﻪﯾﯽ ﻧـﺎﻣﺘﺮﻗﺐ را ﺑﺮاي ﺷـﺎﻋﺮ‬
‫ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫّﻤﺖ و ﺟﻮاﻧﻤﺮدي اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ﻃﻮس ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ اﺑﺘﺮ را ﻣﺤﻔﻮظ و از دﺳﺘﺒﺮد زﻣﺎﻧﻪ اﯾﻤﻦ دارد‪.‬‬
‫ﻣﻄـﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﺟﺰ در ﺑﻌﺾ ﻣﻮارد ﻫﻤﻮاره ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ ﮐﺘـﺎب ﺣﻤﺎﺳـﯽ »اﯾﺎﺗﮑـﺎر زرﯾﺮان« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇـﺎﻫﺮا ﻫﻨﮕـﺎم ﻧﮕﺎرش داﺳـﺘﺎن‬
‫ﮔﺸـﺘﺎﺳﭗ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري از آن اﺳـﺘﻔﺎده ﺷﺪ و اﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﻗﺪان ﺟﺪﯾﺪ اﯾﺮاداﺗﯽ ﺑﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ وارد ﮐﺮدهاﻧﺪ وﻟﯽ ﺣﻘﺎ ﮔﺸﺘﺎﺳـﭙﻨﺎﻣﻪ‬
‫او ﭘﺲ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ از ﺑﺪاﯾﻊ آﺛﺎر ﺣﻤﺎﺳﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺪد اﺑﯿﺎت ﮔﺸﺘﺎﺳـﭙﻨﺎﻣﻪ را ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻫﺰار و ﻋﻮﻓﯽ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار »‪ «1‬و ﺣﻤـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﺳﻪ ﻫﺰار ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ و ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﻗﯿﻘﯽ ﻏﯿﺮ‬
‫ازﯾﻦ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ اﺑﯿﺎت دﯾﮕﺮي ﺑﺒﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب در ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻤﺎﺳـﯽ و ﺷﺎﯾـﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳـﺮوده ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در ﻣﯿﺎن اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪه‬
‫او ﺑﯿﺘﻬﺎي ﺣﻤﺎﺳﯽ ﺑﺒﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب ﭘﯿﺪا ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ در ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﮔﺸﺘﺎﺳﭙﻨﺎﻣﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪33‬‬
‫دﻗﯿﻘﯽ ﺑﯽﺗﺮدﯾـﺪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷـﺎﻋﺮان ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرﻣﺴﺖ‪ .‬ورود او در اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺷـﻌﺮ و ﻗـﺪرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ اﺑﻮاب آن ﻧﺸﺎن‬
‫داده دﻟﯿـﻞ ﺑـﺎرزﯾﺴﺖ ﺑﺮ ﻓﺼـﺎﺣﺖ ﮐﻼـم و رواﻧﯽ ﻃﺒﻊ و ﻗّﻮت ﺑﯿـﺎن و دﻗﺖ ذﻫﻦ او‪ .‬ﺗﻐّﺰﻻـت ﺑـﺪﯾﻊ و ﻏﺰﻟﻬـﺎي ﻟﻄﯿﻒ و ﻣﺪاﯾـﺢ ﻋﺎﻟﯽ و‬
‫اوﺻـﺎف راﯾﻊ او ﺑـﺎ ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﺑﺎرﯾـﮏ و ﻣﻀـﺎﻣﯿﻦ ﺗـﺎزه و دلاﻧﮕﯿﺰي ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﺑﺸـﻌﺮ او دﻻوﯾﺰي و روﻧﻖ و ﺟﻼي ﺧﺎص‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸـﺪ و ﺑﯿﻬﻮده ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ او را ﺑﻪ »ﮔﺸـﺎدﮔﯽ زﺑﺎن« و »ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﻮب« و »رواﻧﯽ ﻃﺒﻊ« وﺻﻒ ﻣﯿﮑﻨـﺪ و ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ ﮐﻪ‬
‫»ﺑﻤـﺪح اﻓﺴـﺮ ﺗﺎﺟـﺪاران« ﺑﻮد‪ .‬وي ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻗﺼﺎﺋﺪ ﻣﺪﺣﯽ را ﮐﻤﺎل ﺑﺨﺸـﯿﺪ و ﺧﻮد ﻫﻢ ﻣﺘﻮّﺟﻪ ﻣﻬﺎرت ﺧﻮﯾﺶ درﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺪﯾﺢ ﺗﺎ ﺑﺒِﺮ ﻣﻦ رﺳﯿﺪ ﻋﺮﯾﺎن ﺑﻮدز ﻓّﺮ و زﯾﻨﺖ ﻣﻦ ﯾﺎﻓﺖ ﻃﯿﻠﺴﺎن و ازار »‪ «1‬و ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﺼﺎﺋﺪ او ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺷﺎﻋﺮان‬
‫اﺳﺘﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮوع ﻣﯿﺸﻮد‪» :‬اي ﮐﺮده ﭼﺮخ ﺗﯿﻎ ﺗﺮا ﭘﺎﺳﺒﺎن ﺧﻮﯾﺶ« »‪«2‬‬
‫ﺷـﺎﻋﺮان ﺑﻌـﺪ ازو ﻫﻤﯿﺸـﻪ او را در ردﯾـﻒ ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓّﺮﺧﯽ آورده و ﺷـﻌﺮ او را ﺑﺮواﻧﯽ ﺳـﺘﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ادﯾﺐ ﺻـﺎﺑﺮ ﺑـﺎ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺷﯿﺮﯾﻦﺑﯿﺎﻧﯽ و ﻟﻄﺎﻓﺖ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺮ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﺑﻄﺒﻊ دﻗﯿﻘﯽ و ﻓّﺮﺧﯽﻫﺴﺘﻢ ﮐﻨﻮن ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﮐﺎروان ﺧﻮﯾﺶ از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺮﯾﭽﻬﺮه ﺑﺘﯽ ﻋّﯿﺎر و دﻟﺒﺮﻧﮕﺎري ﺳﺮوﻗّﺪ و ﻣﺎهﻣﻨﻈﺮ‬
‫ﺳﯿﻪﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ روﯾﺶ ﺑﺪﯾﺪمﺳﺮﺷﮑﻢ ﺧﻮن ﺷﺪﺳﺖ و ﺑَﺮ ُﻣَﺸﱠﺠﺮ‬
‫اﮔﺮﻧﻪ دل ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﻫﯽ ﺳﭙﺮدنﺑﺪان ﻣﮋﮔﺎن زﻫﺮآﻟﻮد ﻣﻨﮕﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ ﭼﺎپ ﺗﺮﮐﯿﻪ ‪ 1949‬ص ‪133‬‬
‫)‪ -(2‬ﻋﻮﻓﯽ اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع را ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪:‬‬
‫اي ﮐﺮده ﭼﺮخ ﺗﯿﻎ ﺗﺮا ﭘﺎﺳـﺒﺎن ﻣﻠﮏوي ﮐﺮده ﺟﻮد ﮐﻒ ﺗﺮا ﭘﺎﺳـﺒﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻟﯿﮑﻦ ادﯾﺐ ﺻﺎﺑﺮ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه را اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮده ﻣﺼﺮاع‬
‫اول را ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫آنﮐﺲ ﮐﻪ در ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﻤﺪوح ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻔﺖ ا»ي ﮐﺮده ﭼﺮخ ﺗﯿﻎ ﺗﺮا ﭘﺎﺳﺒﺎن ﺧﻮﯾﺶ«‬
‫ز آﺳﯿﺐ ﭼﺮخ اﮔﺮ ﺑﺮﻫﯿﺪي روان اوﮐﺮدي ﺑﻨﺎم ﺗﻮ ﻫﻤﻪ ﺷﻌﺮ روان ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 416 :‬وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺮ ﺑﻼ ﺧﻮاﻫﯽ ﮔﺬﺷﺘﻦﺑﺮ آﺗﺶ ﺑﮕﺬر و ﺑﺮ َدْرش ﻣﮕﺬر‬
‫ﺑﺴﺎن آﺗﺶ ﺗﯿﺰﺳﺖ ﻋﺸﻘﺶﭼﻨﺎن ﭼﻮن دو رﺧﺶ ﻫﻤﺮﻧﮓ آذر‬
‫ﺑﺴﺎن ﺳﺮو ﺳﯿﻤﯿﻨﺴﺖ ﻗّﺪشو ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻣﺎِه ﻣﻨّﻮر‬
‫ﻓﺮﯾﺶ آن روي دﯾﺒﺎرﻧﮓ ﭼﯿﻨﯽﮐﻪ رﺷﮏ آرد ﺑﺮ او ﮔﻠﺒﺮگ ﺗﺮﺑﺮ‬
‫ﻓﺮﯾﺶ آن ﻟﺐ ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﺪر ﻧﯿﺎﻣﺪز ُﺧﻠﺪ آﯾﯿﻦ ﺑﻮﺳﻪ ﻧﺎﻣﺪ اﯾﺪر‬
‫از آن ﺷّﮑﺮﻟﺒﺎﻧﺴﺖ اﯾﻨﮑﻪ داﯾﻢﮔﺪازاﻧﻢ ﭼﻮ اﻧﺪر آب َﺷﱠﮑﺮ‬
‫از آن ﻻﻏﺮ ﻣﯿﺎﻧﺴﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺸﻘﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺑﯽ ﺷﺪﺳﺖ و ﺻﺒﺮ ﻻﻏﺮ‬
‫ﺑﭽﻬﺮه ﯾﻮﺳﻒ دﯾﮕﺮ و ﻟﯿﮑﻦﺑﻬﺠﺮاﻧﺶ ﻣﻨﻢ ﯾﻌﻘﻮب دﯾﮕﺮ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺘﮕﺮ ﭼﻨﻮ ﭘﯿﮑﺮ ﻧﮕﺎردﻣﺮﯾﺰاد آن ﺧﺠﺴﺘﻪ دﺳﺖ ﺑﺘﮕﺮ‬
‫وﮔﺮ آزر ﭼﻨﻮ داﻧﺴﺖ ﮐﺮدندرود از ﺟﺎن ﻣﻦ ﺑﺮ ﺟﺎن آزر‬
‫ﺻﻨﻮﺑﺮ دﯾﺪم و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺪﯾﺪمدرﺧﺖ ﺳﯿﻢﮐﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺻﻨﻮﺑﺮ‬
‫ﻣﺮا ﮔﻮﯾﺪ ز ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻫﺎنُو ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﺷﻌﺮ ِدﻟﺒﺮ‬
‫ﮐﻢ از ﺷﻌﺮي ﮐﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ ﻓﺮﺳﺘﯽﻧﻪام اﻧﺪر ﺧﻮر ﮔﻔﺘﺎر وزدر »‪«1‬؟‬
‫ﻣﮕﺮ ﺧﻮد ﺷﻌﺮ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺮﻧﺰﯾﺒﺪﻣﮕﺮ ﺧﻮد ﻧﯿﺴﺘﻢ اي دوﺳﺖ درﺧﻮر‬
‫ﭼﺮا ﻧﻨﻮﯾﺴﯿﻢ ﺑﺎري ﻣﺪﯾﺤﯽز ﻣﯿﺮ ﻧﺎﻣﺪاران ﺷﺎه ﻣﻬﺘﺮ‬
‫ﺑﻤﻦ ده ﺗﺎ ﺑﺪارم ﯾﺎدﮔﺎريﺑﭙﺮده ﭼﺸﻢ ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ ﺑﻌﻨﺒﺮ‬
‫ﺑﺤﻠﻘﻪ زﻟﻔﮏ ﺧﻮﯾﺸﺶ ﺑﺒﻨﺪمﭼﻮ َﺗﻌﻮﯾﺬي ﻓﺮوآوﯾﺰم از ﺑﺮ‬
‫ﭼﻮ ﻧﺎم آن ﻧﮕﺎر آﻣﺪ ﺑﮕﻮﺷﻢﻓﺮوﺑﺎرﯾﺪم از ﭼﺸﻢ آب اﺣﻤﺮ‬
‫ﻓﺮاﻗﻢ ﺻﻮرﺗﯽ ﺷﺪ ﭘﯿﺸﻢ اﻧﺪرﺧﯿﺎﻟﯽ دﯾﺪﻣﺶ ﻣﮑﺮوه و ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﺑﺘﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺎﻫﺎن ﮐﻨﺎرمﺗﻬﯽ ﮔﺮداﻧﺪ از ﺑﺴﺘﺎن ﻋﺒﻬﺮ‬
‫ﭼﻮ از ﻣﻦ ﺑﮕﺴﻠﺪ ﮐﯽ ﺑﯿﻨﻤﺶ ﺑﺎزﮐﯽ آﯾﺪ اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ رﻧﺞ را ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮوﺑﺎرﯾﺪ اﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎﻧﻢﺑﺮ آن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﺶ ﺑﺎﻻ ﺻﻨﻮﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺑﮕﺮﯾﺴﺘﻢ ﺗﺎ ز آب ﭼﺸﻤﻢﭼﻮ روي ﯾﺎر ﻣﻦ ﺷﺪ روي ﮐﺸﻮر‬
‫ﭼﻮ روي ﯾﺎر ﻣﻦ ﺷﺪ دﻫﺮ ﮔﻮﯾﯽﻫﻤﯽ ﻋﺎرض ﺑﺸﻮﯾﺪ ﺑﺂب ﮐﻮﺛﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ازدر‪ :‬ﻻﯾﻖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ ﻻﯾﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﯿﺴﺘﻢ؟‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 417 :‬ﺑﮑﺮدار درﻓﺶ ﮐﺎوﯾﺎﻧﯽﺑﻨﻘﺶ َوَﺷﯽ و ﮐﻮﻓﯽ ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﺑﭙﻮﺷﯿﺪه ﻟﺒﺎس ﻓﺮودﯾﻨﯽﺑﯿﻔﮕﻨﺪه ﻟﺒﺎس ﻣﺎه آذر‬
‫ﮔﻞ اﻧﺪر ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﺎن ﺑﺸﮑﻔﯿﺪهﺑﺴﺎن ﮔﻠﺒﻨﺎن ﺑﺎغ ﭘُﺮﺑَﺮ‬
‫ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ ﻫﺮﯾﮑﯽ ﺣﻮر ﺑﻬﺸﺘﯿﺴﺖﺑﺪﺳﺖ ﻫﺮﯾﮏ از ﯾﺎﻗﻮت ﻣِْﺠَﻤﺮ‬
‫ﺑﺼﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎر آراﺳﺘﻪ ﺑﺎغﺑﻨﻘﺶ َوّﺷﯽ و ﻧﻘﺶ ﻣﺴّﻄﺮ‬
‫ﺑﮑﺎخ ﻣﯿﺮ ﻣﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﺑﺨﻮﺑﯽﮔﺸﺎده ﺑﺮ ﻫﻤﻪ آزادﮔﺎن در‬
‫ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن ﮐﻪ ﺑﺎد ﻧﺮم ﺟﻨﺒﺪﺑﺠﻨﺒﺎﻧﺪ درﺧﺖ ﺳﺮخ و اﺻﻔﺮ‬
‫ﺗﻮ ﭘﻨﺪاري ﮐﻪ از ﮔﺮدون ﺳﺘﺎرهﻫﻤﯽ ﺑﺎرﯾﺪ ﺑﺮ دﯾﺒﺎي اﺧﻀﺮ‬
‫ﻧﮕﺎر اﻧﺪر ﻧﮕﺎر و ﻟﻮن در ﻟﻮنﻫﺰاران در ﺷﺪه ﭘﯿﮑﺮ ﺑﭙﯿﮑﺮ‬
‫ﺑﺰﯾﺮ دﯾَﺒِﻪ ﺳﺒﺰ اﻧﺪر اﯾﻨﮏﺗﺮﻧﺞ ﺳﺒﺰ و زرد از ﺑﺎر ﺑﻨﮕﺮ‬
‫ﯾﮑﯽ ﭼﻮن ﺣﻘﻪﯾﯽ از زّر ﺧﻔﭽﻪ اﺳﺖﯾﮑﯽ ﭼﻮن ﺑﯿﻀﻪﯾﯽ ﺑﯿﻨﯽ ز ﻋﻨﺒﺮ‬
‫درﺧﺖ ﺳﺒﺰ ﺗﺎزه ﺷﺎم و ﺷﺒﮕﯿﺮﮐﻪ ﻣﺎه از ﺑﺮ ﻫﻤﯽﺗﺎﺑﺪ ﺑﺮ او ﺑﺮ‬
‫درﻓﺶ ﻣﯿﺮ ﺑﻮ ﺳﻌﺪﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽﻓﺮوزان ﺑﺮ ﺳﺮش ﺑﺮ ﺗﺎج ﮔﻮﻫﺮ ‪...‬‬
‫***‬
‫ﺷﺐ ﺳﯿﺎه ﺑﺪان زﻟﻔﮑﺎن ﺗﻮ ﻣﺎﻧﺪﺳﭙﯿﺪ روز ﺑﭙﺎﮐﯽ رﺧﺎن ﺗﻮ ﻣﺎﻧﺪ‬
‫ﻋﻘﯿﻖ را ﭼﻮ ﺑﺴﺎﯾﻨﺪ ﻧﯿﮏ ﺳﻮدهﮔﺮانﮔﺮ آﺑﺪار ﺑﻮد ﺑﺎ ﻟﺒﺎن ﺗﻮ ﻣﺎﻧﺪ‬
‫ﺑﺒﻮﺳﺘﺎن ﻣﻠﻮﮐﺎن ﻫﺰار ﮔﺸﺘﻢ ﺑﯿﺶﮔﻞ ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺑﺮﺧﺴﺎرﮐﺎن ﺗﻮ ﻣﺎﻧﺪ‬
‫دو ﭼﺸﻢ آﻫﻮ و دو ﻧﺮﮔﺲ ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺑﺒﺎردرﺳﺖ و راﺳﺖ ﺑﺪان ﭼﺸﻤﮑﺎن ﺗﻮ ﻣﺎﻧﺪ‬
‫ﮐﻤﺎن ﺑﺎﺑﻠﯿﺎن دﯾﺪم و ﻃﺮازي ﺗﯿﺮﮐﻪ ﺑﺮﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد ﺑﺎﺑﺮوان ﺗﻮ ﻣﺎﻧﺪ‬
‫ﺗﺮا ﺑﺴﺮو اﯾﻦ ﺑﺎﻻ ﻗﯿﺎس ﻧﺘﻮان ﮐﺮدﮐﻪ ﺳﺮو را ﻗﺪ و ﺑﺎﻻ ﺑﺪان ﺗﻮ ﻣﺎﻧﺪ ***‬
‫ﺑﺪو ﭼﯿﺰ ﮔﯿﺮﻧﺪ ﻣﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ راﯾﮑﯽ ﭘﺮﻧﯿﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ زﻋﻔﺮاﻧﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ َزﱢر ﻧﺎم َﻣﻠِﮏ ﺑﺮﻧﺒﺸﺘﻪدﮔﺮ آﻫﻦ آب داده ﯾﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺮا ﺑﻮﯾﻪ وﺻﻠﺖ ﻣﻠﮏ ﺧﯿﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻨﺒﺸﯽ ﺑﺎﯾﺪش آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫زﺑﺎﻧﯽ ﺳﺨﻨﮕﻮي و دﺳﺘﯽ ﮔﺸﺎدهدﻟﯽ َﻫْﻤْﺶ ﮐﯿﻨﻪ َﻫَﻤﺶ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 418 :‬ﮐﻪ ُﻣﻠَْﮑﺖ ﺷﮑﺎرﯾﺴﺖ ﮐﺎو را ﻧﮕﯿﺮدﻋﻘﺎب ﭘﺮﻧﺪه ﻧﻪ ﺷﯿﺮ ژﯾﺎﻧﯽ‬
‫دو ﭼﯿَﺰﺳﺖ ﮐﺎو را ﺑﺒﻨﺪ اﻧﺪر آردﯾﮑﯽ ﺗﯿﻎ ﻫﻨﺪي دﮔﺮ زﱢر ﮐﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺸﻤﺸﯿﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺮ او راﺑﺪﯾﻨﺎر ﺑَْﺴَﺘﻨْﺶ ﭘﺎي ار ﺗﻮاﻧﯽ‬
‫ﮐﺮا ﺑﺨﺖ و ﺷﻤﺸﯿﺮ و دﯾﻨﺎر ﺑﺎﺷﺪﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗِﻦ ﺗﯿﺮ و ﭘﺸﺖ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺮد ﺑﺎﯾﺪ آﻧﺠﺎ وﺟﻮد و ﺷﺠﺎﻋﺖﻓﻠﮏ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﮐﯽ دﻫﺪ راﯾﮕﺎﻧﯽ ***‬
‫ﺑﺮاﻓﮕﻨﺪ اي ﺻﻨﻢ اﺑﺮ ﺑﻬﺸﺘﯽزﻣﯿﻦ را ﺧﻠﻌﺖ اردﯾﺒﻬﺸﺘﯽ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻋﺪن را ﮔﻠﺰار ﻣﺎﻧﺪدرﺧﺖ آراﺳﺘﻪ ﺣﻮر ﺑﻬﺸﺘﯽ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﺮﺳﺎن ﺧﻮنآﻟﻮده دﯾﺒﺎﻫﻮا ﺑﺮﺳﺎن ﻧﯿﻞ اﻧﺪوده َوﺷﺘﯽ »‪«1‬‬
‫ﺑﻄﻌﻢ ﻧﻮش ﮔﺸﺘﻪ ﭼﺸﻤﻪ آبﺑﺮﻧﮓ دﯾﺪه آﻫﻮي دﺷﺘﯽ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮔﺮدد ﺟﻬﺎن َﻫْﺰﻣﺎن ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽﭘﻠﻨﮓ آﻫﻮ ﻧﮕﯿﺮد ﺟﺰ ﺑﮑﺸﺘﯽ‬
‫ﺑﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻨﻮن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭼﻬﺮهﻣﻬﯽ ﮐﺎو دارد از ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﺸﺘﯽ‬
‫ﺑﺘﯽ رﺧﺴﺎر او ﻫﻤﺮﻧﮓ ﯾﺎﻗﻮتﻣﯿﯽ ﺑﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﮐﻨﺸﺘﯽ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻃﺎوسﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪ ﺑﺪﯾﺪارﺑﺠﺎﯾﯽ ﻧﺮﻣﯽ و ﺟﺎﯾﯽ درﺷﺘﯽ‬
‫ﺑﺪان ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ از ﻣﯽ و ﻣﺸﮏﻣﺜﺎل دوﺳﺖ ﺑﺮ ﺻﺤﺮا ﻧﻮﺷﺘﯽ‬
‫ز ِﮔﻞ ﺑﻮي ُﮔﻼب آﯾﺪ ﺑﺪانﺳﺎنﮐﻪ ﭘﻨﺪاري ُﮔﻞ اﻧﺪر ِﮔﻞ ﺳﺮﺷﺘﯽ‬
‫دﻗﯿﻘﯽ ﭼﺎر ﺧﺼﻠﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﺳﺖﺑﮕﯿﺘﯽ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮﺑﯽ و زﺷﺘﯽ‬
‫ﻟِﺐ ﯾﺎﻗﻮترﻧﮓ و ﻧﺎﻟﻪ ﭼﻨﮓﻣﯽ ﺧﻮنرﻧﮓ و دﯾﻦ زردﻫﺸﺘﯽ ***‬
‫ﮐﺎﺷﮑﯽ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﺷﺐ ﻧﯿﺴﺘﯽﺗﺎ ﻣﺮا ﻫﺠﺮان آن ﻟﺐ ﻧﯿﺴﺘﯽ‬
‫َزْﺧِﻢ ﻋﻘﺮب ﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﺟﺎن ﻣﻦﮔﺮو را زﻟﻒ ُﻣَﻌْﻘَﺮب ﻧﯿﺴﺘﯽ‬
‫ور ﻧﺒﻮدي ﮐﻮﮐﺒﺶ در زﯾﺮ ﻟﺐﻣﻮﻧﺴﻢ ﺗﺎ روز ﮐﻮﮐﺐ ﻧﯿﺴﺘﯽ‬
‫ور ﻣﺮّﮐﺐ ﻧﯿﺴﺘﯽ از ﻧﯿﮑﻮيﺟﺎﻧﻢ از ﻋﺸﻘﺶ ﻣﺮّﮐﺐ ﻧﯿﺴﺘﯽ‬
‫ور ﻣﺮا ﺑﯽﯾﺎر ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺴﺘﻦزﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﺎش ﯾﺎ رب ﻧﯿﺴﺘﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬وﺷﺘﯽ‪ :‬وﺷﯽ‪ .‬در ﭘﺎرهﯾﯽ ﻧﺴﺦ »ﻣﺸﺘﯽ« ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ﭼﻮ ﯾﮑﭽﻨﺪﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮآﻣﺪ ﺑﺮﯾﻦدرﺧﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ اﻧﺪر زﻣﯿﻦ‬
‫از اﯾﻮان ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ ﺗﺎ ﭘﯿﺶ ﮐﺎخدرﺧﺘﯽ َﮐَﺸﻦ ﺑﯿﺦ و ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺎخ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺮگ او ﭘﻨﺪ و ﺑﺎرش ﺧﺮدﮐﺴﯽ ﮐﻮ ﭼﻨﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﯽ ﻣَِﺮد‬
‫ﺧﺠﺴﺘﻪ ﭘﯿﯽ ﻧﺎم او زردﻫﺸﺖﮐﻪ آﻫﺮﻣﻦ ﺑﺪﮐﻨﺶ را ﺑﮑﺸﺖ‬
‫ﺑﺸﺎه ﺟﻬﺎن ﮔﻔﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮمﺗﺮا ﺳﻮي ﯾﺰدان ﻫﻤﯽ رﻫﺒﺮم‬
‫ﯾﮑﯽ ﻣﺠﻤﺮ آﺗﺶ ﺑﯿﺎورد ﺑﺎزﺑﮕﻔﺖ از ﺑﻬﺸﺖ آورﯾﺪم ﻓﺮاز‬
‫ﺟﻬﺎنآﻓﺮﯾﻦ ﮔﻔﺖ ﺑﭙﺬﯾﺮ اﯾﻦﻧﮕﻪ ﮐﻦ ﺑﺪﯾﻦ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯽﺧﺎك و آﺑﺶ ﺑﺮآوردهامﻧﮕﻪ ﮐﻦ ﺑﺪو ﺗﺎش ﭼﻮن ﮐﺮدهام‬
‫ﻧﮕﺮ ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد ﮐﺲﻣﮕﺮ ﻣﻦ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﻢ ﺟﻬﺎﻧﺪار و ﺑﺲ‬
‫ﮔﺮاﯾﺪ و ﻧﮑﻪ داﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﺮدم اﯾﻦﻣﺮا ﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻬﺎنآﻓﺮﯾﻦ‬
‫ز ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺑﭙﺬﯾﺮ ﺑ ِﻪ دﯾﻦ اويﺑﯿﺎﻣﻮز ازو راه و آﯾﯿﻦ اوي‬
‫ﻧﮕﺮ ﺗﺎ ﭼﻪ ﮔﻮﯾﺪ ﺑﺮﯾﻦ ﮐﺎر ﮐﻦﺧﺮد ﺑﺮﮔﺰﯾﻦ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺧﻮار ﮐﻦ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﻮز آﯾﯿﻦ دﯾﻦ ﺑﻬﯽﮐﻪ ﺑﯽدﯾﻦ ﻧﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﻬﯽ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺸﻨﯿﺪ ازو ﺷﺎه ﺑﻪ دﯾﻦ ﺑ ِﻪﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ازو دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ ﺑ ِﻪ‬
‫َﻧﺒﺮده ﺑﺮاَدْرش َﻓّﺮخ َزرﯾﺮﮐﺠﺎ َژﻧﺪهﭘﯿﻞ آورﯾﺪي ﺑﺰﯾﺮ‬
‫ﭘَﺪْرْش آن ﺷﻪ ﭘﯿﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﺒﻠﺦﮐﻪ ﮔﯿﺘﯽ ﺑِﺪﻟﺶ اﻧﺪرون ﺑﻮد ﺗﻠﺦ‬
‫ﺳﺮان ﺑﺰرگ از ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮرانﭘﺰﺷﮑﺎن داﻧﺎ و ﮔﻨﺪآوران‬
‫ﻫﻤﻪ ﺳﻮي ﺷﺎه زﻣﯿﻦ آﻣﺪﻧﺪﺑﺒﺴﺘﻨﺪ ُﮐﺸﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ آﻣﺪﻧﺪ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ آن َﻓﱠﺮِه اﯾﺰديﺑﺮﻓﺖ از دل ﺑﺪﺳﮕﺎﻻن ﺑﺪي‬
‫‪ -15‬ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻠﺨﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮده و ﺑﻨﻘﻞ ﻋﻮﻓﯽ »‪ «1‬اﻣﯿﺮ رﺷﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح )‪(350 -343‬‬
‫را ﻣﺪح ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪16‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 420 :‬اي آﻧﮑﻪ ﻣﺮ ﻋﺪو را ﺻﺒﺮي و ﺣﻨﻈﻠﯽوي آﻧﮑﻪ ﻣﺮوﻟﯽ را ﺷﻬﺪي و ﺷّﮑﺮي‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮّﻓﻘﯽو آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺪﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻈّﻔﺮي ***‬
‫دوﺳﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻣﺖ ﭼﻮن ﺳﺮو ﺑﻤﻦ ﺑﺮﺑﮕﺬﺷﺖﺗﺎزه ﮔﺸﺘﻢ ﭼﻮ ﮔﻞ و ﺗﺎزه ﺷﺪ آن ﻣﻬﺮ ﻗﺪﯾﻢ‬
‫ﻣّﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺪش از ﺳﺎﺗِﮕﻨﯽ ﺳﺎﯾﻪ ﻓﮕﻨﺪﮔﻔﺘﯽ از ﻻﻟﻪ ﭘﺸﯿﺰﺳﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﺎﻫﯽ ﺷﯿﻢ »‪«1‬‬
‫و آن دو زﻟﻔﯿﻦ ﺑﺮ آن ﻋﺎرض او ﮔﻮﯾﯽ راﺳﺖﺑﺮ ﮔﻞ ﺧﯿﺮﯾﺴﺖ از ﻏﺎﻟﯿﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺳﯿﻢ‬
‫ﮐﺸﺖ ﭘﺮﮐﺸﺖ ﺳﯿﻪ ﺟﻌﺪ ﭼﻮ ﻋﯿﻦ اﻧﺪر ﻋﯿﻦﮔﺸﺖ ﭘﺮﺗﺎب ﺳﯿﻪ زﻟﻒ ﭼﻮ ﺟﯿﻢ اﻧﺪر ﺟﯿﻢ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦ ﻋﺸﻖ ﺳﻠﯿﻢ اﺳﺖ آريﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺎر َﮔﺰﯾﺪﺳﺖ ﺳﻠﯿﻢ‬
‫ﻣﻦ ﻫﻤﯽ ﺧﻨﺪم ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻮ ﮐﻨﻨﺪو اﻧﺪروِن دل دردي ﮐﻪ ُﻫَﻮ اﻟﻠُّﻪ ﻋﻠﯿﻢ »‪*** «2‬‬
‫اﯾﻦ دل ﻣﺴﮑﯿﻦ ﻣﻦ اﺳﯿﺮ ﻫﻮا ﺷﺪﭘﯿﺶ ﻫﺰارانﻫﺰار ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻼ ﺷﺪ‬
‫ﺟﺎدو ﮐﯽ ﺑﻨﺪ ﮐﺮد و ﺣﯿﻠﺖ ﺑﺮ ﻣﺎﺑﻨﺪش ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺮﻓﺖ و ﺣﯿﻠﻪ روا ﺷﺪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﻀﺎ ﺑﻮد‪ ،‬وﯾﻦ ﻗﻀﺎ ﺑﺪﻟﻢ ﺑﺮﻣﺤﮑﻢ از آن ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﺎر ﯾﺎر ﻗﻀﺎ ﺷﺪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ ز ﻣﻦ ﻧﮕﺮ ﮐﻪ ﻧﮕﯿﺮيﻋﻘﻞ ﺟﺪا ﺷﺪ ز ﻣﻦ ﮐﻪ ﯾﺎر ﺟﺪا ﺷﺪ »‪«3‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻦ ﯾﮏ ﺑﯿﺖ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻧﯿﺴﺖ و از ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ )ﭼﺎپ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ (1949‬ص ‪ 44‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب )ج ‪ 2‬ص ‪ :(16‬ﻧﻪ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻗﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ﺷﻤﺲ ﻗﯿﺲ ص ‪105‬‬
‫‪ -16‬وﻟﻮاﻟﺠﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ وﻟﻮاﻟﺠﯽ »‪ «1‬از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺸﻬﻮر ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺴﺖ‪ -‬ﻧﺴﺒﺖ او را ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﻧﻮاﯾﺤﯽ داﻧﺴﺘﻪ و اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﺼـﺮاع از ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪» :‬آﻧﮑﻪ آﻣـﺪ از ﻧﻮاﯾﺢ و آﻧﮑﻪ آﻣﺪ ازﻫﺮي« »‪ «2‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑﺸﻌﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﺑﯿﺖ او اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺪو ﺗﻦ ﺑﻨﺎم »وﻟﻮاﻟﺠﯽ« اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫آن دو ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ و دو رازي و دو وﻟﻮاﻟﺠﯽﺳﻪ ﺳﺮﺧﺴـﯽ و ﺳﻪ ﮐﺎﻧﺪر ﺳـﻐﺪ ﺑﻮده ﻣﻌﺘﮑﻦ ﮐﻪ از آن دو وﻟﻮاﻟﺠﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ را‬
‫ﻣﯿﺸﻨﺎﺳـﯿﻢ و از دﯾﮕﺮي ﺧﺒﺮ و اﺛﺮي در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪» :‬در ﻋﻬﺪ ﺳـﻠﻄﺎن ﯾﻤﯿﻦ اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺟﻤﻠﮕﯽ ﻓﻀـﻼ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫دو ﺑﯿﺖ ﻓﺎرﺳـﯽ او را ﺑﺘﺎزي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﻨـﺪ ﮐﺲ را ﻣﯿـّﺴ ﺮ ﻧﺸﺪ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺴـﺮ وزﯾﺮ اﺑﻮ اﻟﻌّﺒﺎس اﺳـﻔﺮاﯾﻨﯽ آﻧﺮا ﺑﺘﺎزي‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻫﻤﻪ ﻓﻀﻼ ﺑﭙﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و آن دو ﺑﯿﺖ ﻣﺤّﻤﺪ ﺻﺎﻟﺢ اﯾﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺳﯿﻢ دﻧﺪاﻧﮏ و ﺑﺲ داَﻧﮏ و ﺧﻨﺪاﻧﮏ و ﺷﻮخﮐﻪ ﺟﻬﺎن آﻧﮏ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻟﺐ او زﻧﺪان ﮐﺮد‬
‫ﻟﺐ او ﺑﯿﻨﯽ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ زﯾﺮ ﻋﻘﯿﻖﯾﺎ ﻣﯿﺎن دو ﮔﻞ اﻧﺪر‪ ،‬ﺷﮑﺮي ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮد« »‪ «3‬ﻫﻢ او راﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻌﺪ ﺑﺮ ﺳﯿﻤﯿﻦ ﭘﯿﺸﺎﻧﯿﺶ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﮕﺮﻟﺸﮑﺮ زﻧﮓ ﻫﻤﯽ ﻏﺎرت ﺑﻐﺪاد ﮐﻨﺪ‬
‫و آن ﺳﯿﻪ زﻟﻒ ﺑﺮ آن ﻋﺎرض ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﮕﺮﺑﭙﺮ زاغ ﮐﺴﯽ آﺗﺶ را ﺑﺎد ﮐﻨﺪ‬
‫‪ -17‬ﻟﻮﮐﺮي‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰواﻧﯽ »‪ «4‬ﻟﻮﮐﺮي از ﻟﻮﮐﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺮوﺳﺖ‪ .‬وي از ﻣﻌﺎﺻﺮان اﻣﯿﺮ رﺿﯽ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﺑﻦ ﻧﻮح‬
‫)‪ (387 -365‬ﺑﻮده و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ در ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬وﻟﻮاﻟﺞ‪ :‬از اﻋﻤﺎل ﺑﺪﺧﺸﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان(‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺣﻮاﺷﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪127‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪22‬‬
‫)‪ -(4‬ﻧﺴـﺒﺖ او در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب )ج ‪ 2‬ص ‪ (15‬ﻏﺰاﻟﯽ اﺳـﺖ و در اﻟﻤﻌﺠﻢ ص ‪ 195‬و ص ‪ 197‬ﻏﺰواﻧﯽ و اﯾﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﺻـﺤﯿﺢﺗﺮ ﻣﯿﺂﯾﺪ و‬
‫ﻏﺰوان ﻧﺎم ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮد در ﻫﺮات‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر وزﯾﺮش اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻋﺘﺒﯽ )م ‪ (372‬را ﻫﻢ ﻣﺪح ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﯿﺎت ﻗﻠﯿﻠﯽ ﮐﻪ ازو در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺑﺎرزﯾﺴﺖ ازﯾﻨﮑﻪ در ﺗﻐّﺰل و ﻗﺼﯿﺪه اﺳﺘﺎدي ﭼﯿﺮهدﺳﺖ ﺑﻮد‪ .‬از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺎﻗﯽ ﺑﺪه آن ﮔﻠﮕﻮن َﻗْﺮَﻗﻒ »‪ «1‬راﻧﺎﯾﺎﻓﺘﻪ از آَﺗﺶ ﮔﺰ ﺗﻒ را‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ اﻣﯿﺮ ﻧﻮح ﺑ ِﻦ ﻣﻨﺼﻮر » ﺑ‪«2‬ﺮ ﮐﻮﺷﮏ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ُﻣَﺮﱠدف را »‪*** «3‬‬
‫ز ﻋﻨﺒﺮ زره دارد او ﺑﺮ ﺳﻤﻦز ﺳﻨﺒﻞ ﮔﺮه دارد او ﺑﺮ ﻗﻤﺮ ‪...‬‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮداﺷﺖ ﺟﻮزا ﺳﺤﺮﮔﻪ ﮐﻤﺮﺑﺠﺴﺖ و ﺑﺒﺴﺖ از ﻓﻼﺧﻦ ﮐﻤﺮ‬
‫ﺑﺮون ﺑﺮد از ﭼﺸﻢ ﺳﻮداي ﺧﻮابدرآورد در دل ﻫﻮاي ﺳﻔﺮ‬
‫ﺑﺘﺎﺑﯿﺪ ﺳﺨﺖ و ﺑﭙﯿﭽﯿﺪ ﺳﺴﺖﺑﮕﺮد ﮐﻤﺮﮔﺎه دﺳﺘﺎِر ﺳﺮ‬
‫ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﯿﺎﻣﺪ ﺳﻮي ﮐﻮﻫﺴﺎرﺑﺂﻫﺴﺘﮕﯽ ﮐﺮد ﻫﺮﺳﻮ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﺮآورد از آن وﻫﻢ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﯿﺎنﯾﮑﯽ زرد ﮔﻮﯾﺎي ﻧﺎﺟﺎﻧﻮر‬
‫ﻧﻪ ﺑﻠﺒﻞ ز ﺑﻠﺒﻞ ﺑﺪﺳﺘﺎن ﻓﺰونﻧﻪ ﻃﻮﻃﯽ ز ﻃﻮﻃﯽ ﺳﺨﻨﮕﻮيﺗﺮ‬
‫ﭼﻮ دوﺷﯿﺰﮔﺎن زﯾﺮ ﭘﺮده ﻧﻬﺎنﭼﻮ دوﺷﯿﺰه ﺳﻔﺘﻪ ﻫﻤﻪ روي و ﺑﺮ‬
‫ﺑﺮﯾﺪه ﺳﺮ و ﭘﺎي او ﺑﯽﮔﻨﻪز ﻧﺎﻟﯿﺪﻧﺶ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ ﺑﺸﺮ‬
‫ز ﺑ ُّﺴﺪ ﺑﺰّرﯾﻨﻪ ﻧﯽ در دﻣﯿﺪﺑﺎرﺳﺎِل ﻧﯽ داد دم را ﮔﺬر‬
‫ﺑﺮخ ﺑﺮزد آن زﻟﻒ ﻋﻨﺒﺮﻓﺮوشﺑﻨﯽ ﺑﺮزد اﻧﮕﺸﺖ وﻗﺖ ﺳﺤﺮ‬
‫ﻫﻤﯽ ﮔﻔﺖ در ﻧﯽ ﮐﻪ اي ﻟَﻮَﮐﺮيﻏﻢ ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎه ﺧﻮردي ﻣﺨﻮر‬
‫‪ -18‬ﺑﺪﯾﻊ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﺪﯾﻊ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻠﺨﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﭼﻐﺎﻧﯽ )م‪ (381 .‬و ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﻨﺠﯿﮏ و‬
‫دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻮده و در ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻗﺮﻗﻒ‪ :‬ﺷﺮاب‬
‫)‪ -(2‬در اﺻـﻞ اﻟﻤﻌﺠﻢ )ص ‪ (196‬اﻣﯿﺮ اﺣﻤـﺪ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن وزن ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﺻـﺤﺖ ﻣﺘﻦ اﻟﻤﻌﺠﻢ ﺻـﺤﯿﺢ ﺑﻨﻈﺮ ﻧﻤﯿﺮﺳﺪ و ﻫﻢ از آﻧﺠﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺪاح ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻮده ﻣﺼﺮاع را ﻗﯿﺎﺳﺎ ﺑﺘﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ آورده ﺷﺪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ص ‪196‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﺎم او را ﺑﺪاﯾﻌﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻮده و ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ اﻧﻮﺷـﯿﺮوان را ﺑﻨﻈﻢ درآورده اﺳﺖ ﺑﻌﯿﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪاﯾﻌﯽ و ﺑﺪﯾﻊ دو ﺗﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ زﯾﺮا ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ اﻧﻮﺷـﯿﺮوان ﮐﻪ ﺑﺒﺪاﯾﻌﯽ ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ ﺑﺎﺷﻌﺎر ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺷﺒﯿﻪﺗﺮﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻮﯾﻨﺪه آن‬
‫در ﻋﻬـﺪ ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻗﺴـﻤﺘﯽ ازﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ را در ﺗﺬﮐﺮه ﺧﻮد آورده »‪ «1‬و ﺷﻔﺮ »‪ «2‬آن را ﺑﻨﺎم »راﺣـﮥ اﻻﻧﺴﺎن« ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ‬
‫)‪ 409‬ﺑﯿﺖ( در ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ ﺧﻮد »‪ «3‬ﮔﻨﺠﺎﻧﯿﺪه و آﻗﺎي ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴـﯽ ﻫﻢ آن را ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﺎرﺳـﯽ ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ اﻧﻮﺷﯿﺮوان در ﻣﺠﻠّﻪ ﻣﻬﺮ‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ »‪.«4‬‬
‫ﻫﻮا روي زﻣﯿﻦ را ﺷﺪ ﻣّﻄِﺮزﺑﺼﺎﻓﯽ آب درﯾﺎي ﺑﻘﺮﻣﺰ »‪«5‬‬
‫ﻧﻔﯿِﺮ اﺑﺮ َﻓﺮَوردي ﺑﺮآﻣﺪز ﺑﺎﻧﮓ ﻣﺮغ ﺑﺎﻧﮓ رود ﻋﺎﺟﺰ‬
‫ﺑﺪان ﻣﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﯽ ﻣﻨﻌﺴﺖ ﻣﯿﺨﻮرﻟﻮﻗِﺖ اﻟﻮرِد ُﺷﺮُب اﻟَﺨْﻤِﺮ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﮕﺎري ﺑﺎﯾﺪ اﮐﻨﻮن ﺧّﻠﺨﯽ زادﺑﺮﺧﺴﺎره ﺑﺖ ﭼﯿﻦ را ﻣﺠﺎﻫﺰ‬
‫ﺑﻤﯿﺪان ﻧﺸﺎط اﻧﺪر ﺧﺮاﻣﺪﻧِﺒﺸﺘِﻪ ﺑﺮ ﻗﺪح َﻫﻞ ﻣِﻦ ﻣﺒﺎرز‬
‫ﺑﯿﺎد ﺳّﯿﺪ ُﺣّﺮان ﻋﺎﻟﻢاﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ اﻟّﺬي ﯾُﺤﯿﯽ ﺑِﻪ اﻟﻌّﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﺎم او را آﻓﺮﯾﻦ ﺟﻔﺖﻫﻤﯿﺸﻪ ِﻋﺮض او را ﻣﺎل ُﻣﺤِﺮز‬
‫ﻣﮕﺮد اي ﭼﺮخ ﮔﺮدان ﺟﺰ ﺑﻨﯿﮑﯽﺑﺮﯾﻦ رﺳﺘﻢ دل ﺣﺎﺗﻢ ﺟﻮاﯾﺰ‬
‫ﻫﻤﻪ اﻣﺮش ﺑﮑﺎم دل روان ﺑﺎدﻫﻤﻪ آﻫﻨﮓ او را دﻫﺮ ﻣﻮﺟﺰ‬
‫ﺑﻘﺎي او ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻗﻮِل ﺑﺎريﺑﻘﺎي دﺷﻤﻨﺎن ﭼﻮن ﺑﯿﺖ راﺟﺰ ***‬
‫ﭼﻪ ﭘﻮﺷﯽ ﺟﻮﺷﻦ ﻏﻔﻠﺖ ﮐﻪ روزيﺗﻮ ﺑﺎﺷﯽ ﺗﯿﺮ ﻣﺤﻨﺖ را ﻧﺸﺎﻧﻪ‬
‫اﻣﻞ ﺑﺎ ﻋﻤﺮت اﻧﺪر ﻧﻪ ﺑﻤﻌﯿﺎرﻧﮕﻪ ﮐﻦ ﺗﺎ ﮐﺠﺎ ﮔﺮدد زﻣﺎﻧﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪175 -174‬‬
‫)‪Charles Scheffer-(2‬‬
‫)‪Chrestomatie persane-(3‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺳﺎل دوم ﺷﻤﺎره ‪ 2‬و ‪3‬‬
‫)‪ -(5‬ﻗﺮﻣﺰ‪ :‬ﻧﻮﻋﯽ ﺣﯿﻮان و رﻧﮓ ﺳﺮﺧﯽ ﮐﻪ از آن ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺼﺮاع روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -19‬ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺗﺮﻣﺬي‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺗﺮﻣـﺬي »‪ «1‬از ﺷـﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از دﻗﯿﻘﯽ در درﺑﺎر ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن ﺑﺴـﺮ‬
‫ﻣﯿﺒﺮده و ﻣـّﺪاح آﻧﺎن ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص اﻣﯿﺮ اﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﺘﺎج ﭼﻐﺎﻧﯽ و اﻣﯿﺮ اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﻓﺨﺮ اﻟـﺪوﻟﻪ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤّﻤﺪ ﭼﻐﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪاﯾﺖ او را ﻣّﺪاح ﻣﻠﻮك ﺻـّﻔﺎرﯾﻪ و ﻏﺰﻧﻮﯾﻪ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ در دﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ و اﺷﻌﺎري‬
‫ﮐﻪ از ﻣﻨﺠﯿﮏ در دﺳﺖ اﺳﺖ در ﻣﺪح دو اﻣﯿﺮ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺷﺎﻋﺮي زﺑﺎنآور و ﺳﺨﻦﭘﺮداز و ﻧﯿﮑﻮﺧﯿﺎل و ﺑﻠﯿﻎ و ﻧﮑﺘﻪدان ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻮﻓﯽ ﮐﻼـم او را از روي ﺣّﻖ ﺑـﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ وﺻﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺷـﻌﺮي ﻏﺮﯾﺐ و اﻟﻔﺎﻇﯽ ﺧﻮب و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﮑﺮ و ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﺑﻠﯿﻎ و اﺳـﺘﻌﺎراﺗﯽ‬
‫ﻧﺎدر« »‪ «2‬و اﯾﻦ اوﺻﺎف ﮐﻪ ﻋﻮﻓﯽ ﺑﺮﺷـﻤﺮده ﻫﻤﻪ در ﺷـﻌﺮ ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬دﯾﻮان ﻣﻨﺠﯿﮏ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در اﯾﺮان ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﻮرد‬
‫اﺳـﺘﻔﺎده اﻫﻞ ﺷـﻌﺮ و ادب ﺑﻮده اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو داﺳﺘﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻗﻄﺮان را از آن دﯾﻮان در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺠﯿﮏ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪح و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺼﺎﺋﺪ ﺑﺰرگ ﻣﺪﺣﯽ داﺷﺖ در ﻫﺠﻮ و ﻫﺰل ﻧﯿﺰ ﺳﺮآﻣﺪ ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪ و ﺑﻘﻮل‬
‫ﻫـﺪاﯾﺖ »ﮐﺴـﯽ از ﺗﯿﺮ ﻃﻌﻨﺶ ﻧﺮﺳـﺘﯽ و از ﮐﻤﻨـﺪ ﻫﺠـﻮش ﻧﺠﺴـﺘﯽ« »‪ «3‬اﺷـﻌﺎرش در ﺟﻨﮕﻬـﺎ و ﺗـﺬﮐﺮهﻫﺎ و ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﭘﺮاﮔﻨـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب و ﻫﻔﺖاﻗﻠﯿﻢ و ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي و ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ و اﻟﻤﻌﺠﻢ ﺷﻤﺲ ﻗﯿﺲ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎ و ﺣﺪاﺋﻖ ﻟا ﺴﺤﺮ‪.‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮ ﮔﻞ دو رﻧﮓ را ﻧﮕﻪ ﮐﻦُدﱠرﺳﺖ ﺑﺰﯾﺮ ﻋﻘﯿﻖ ﺳﺎده‬
‫ﯾﺎ ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸﻮق روز ﺧﻠﻮترﺧﺴﺎره ﺑﺮﺧﺴﺎره ﺑﺮ ﻧﻬﺎده ***‬
‫اي ﺑﺪرﯾﺎي ﻋﻘﻞ ﮐﺮده ﺷﻨﺎهوز ﺑﺪ و ﻧﯿﮏ روزﮔﺎر آﮔﺎه‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺗﺮﻣﺬ ﺷﻬﺮي ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ ﺟﯿﺤﻮن )ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان(‪ .‬وي ﻧﺎم ﺧﻮد را درﯾﻦ ﺑﯿﺖ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اي آﻧﮑﻪ ز ﺗﺎج ﺗﻮ ﺑﺘﺎﺑﺪ ﻣﻪ و زﻫﺮهﺗﺎ ﮐﯽ ﺑﻮد اﯾﻦ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺑﺤﺠﺮه‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪13‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪506‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 425 :‬ﭼﻮن ﮐﻨﯽ ﻃﺒﻊ ﭘﺎك ﺧﻮﯾﺶ ﭘﻠﯿﺪﭼﻪ ﮐﻨﯽ روي ﺳﺮخ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﯿﺎه‬
‫ﻧﺎن ﻓﺮوزن ﺑﺂب دﯾﺪه ﺧﻮﯾﺶوز َدِر ﻫﯿﭻ ﺳﻔﻠﻪ ﺷﯿﺮ ﻣﺨﻮاه »‪*** «1‬‬
‫در ﺑﺎغ ﮔﻞ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﻫﺮﻧﯿﻤﺸﺐ ﻋﺒﯿﺮوز ﺷﺎخ ﻋﻨﺪﻟﯿﺐ ﺑﺴﺎزد ﻫﻤﯽ ﺻﻔﯿﺮ‬
‫رﺧﺴﺎر آن ﻧﮕﺎر ﺑﮕﻞ ﺑﺮﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪو آﻧﺮوي را ﻧﻤﺎز ﺑﺮد ﻣﺎه ﻣﺴﺘﻨﯿﺮ‬
‫اي آﻓﺘﺎبﭼﻬﺮه ﺑﺖ زاد ﺳﺮوﻗﺪﮐﺰ زﻟﻒ ﻣﺸﮏ ﺑﺎري وز ﻧﻮك ﻏﻤﺰه ﺗﯿﺮ‬
‫ﺑﻨﮕﺎﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﻮد در ﺑﻬﺎر ﭼﯿﻦﺗﻤﺜﺎل روي ﯾﻮﺳﻒ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﺮ ﺣﺮﯾﺮ‬
‫از ﺑﺮگ ﻻﻟﻪ دو ﻟﺐ داري ﻓﺮاِز ويﯾﮑﻤﺸﺖ ﺣﻠﻘﻪ زره از ﻣﺸﮏ و از ﻋﺒﯿﺮ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ آزر از ﭘﯽ زﻫﺮه ﻧﮕﺎر ﮐﺮدﺳﯿﻤﯿﻨْﺶ ﻋﺎرَﺿﯿﻦ و ﺑﺮ او ﮔﯿﺴﻮان ﭼﻮ ﻗﯿﺮ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻤﻨﺪ رﺳﺘﻢ ﮔﺸﺖ آن ﮐﻤﻨﺪ زﻟﻒﮐﺰ ﺑﻮﺳﺘﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮔﻞ ﺳﺮخ را اﺳﯿﺮ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﺧﺪاﯾﺶ از ﻣﯽ ﭼﻮن ﻟﻌﻞ آﻓﺮﯾﺪﯾﺎ داﯾﮕﺎﻧﺶ »‪ «2‬داده ز ﯾﺎﻗﻮت ﺳﺮخ ﺷﯿﺮ ***‬
‫ﮔﻮﮔﺮد ﺳﺮخ ﺧﻮاﺳﺖ ز ﻣﻦ ﺳﺒﺰه ﻣﻦ ﭘﺮﯾﺮاﻣﺮوز اﮔﺮ ﻧﯿﺎﻓﺘﻤﯽ روي زردﻣﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﻧﯿﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﮔﺮد ﺳﺮخ ﺧﻮاﺳﺖﮔﺮ ﻧﺎن ﺧﻮاﺟﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯽ از ﻣﻦ ﭼﻪ ﮐﺮدﻣﯽ! ***‬
‫اي ﺧﻮﺑﺘﺮ ز ﭘﯿﮑﺮ دﯾﺒﺎي ارﻣﻨﯽاي ﭘﺎﮐﺘﺮ ز ﻗﻄﺮه ﺑﺎران ﺑﻬﻤﻨﯽ‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻮي ﺗﻮ ﻫﻤﻪ ﺑﺮزن ﺑﺰﯾﺮ ﻣﺸﮏو آﻧﺠﺎ ﮐﻪ روي ﺗﻮ ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮر ﺑﺮوﺷﻨﯽ‬
‫اﻧﺪر ﻓﺮات ﻏﺮﻗﻢ ﺗﺎ دﯾﺪه ﺑﺎ ﻣﻨﺴﺖو اﻧﺪر ﺑﻬﺎر ﺣﺴﻨﻢ ﺗﺎ ﺗﻮ ﺑِﺮ ﻣﻨﯽ‬
‫ار اﻧﮕﺒﯿﻦ ﻟﺒﯽ ﺳﺨﻦ ﺗﻠﺦ ﻣﺮ ﭼﺮاﺳﺖ؟ور ﯾﺎﺳﻤﯿﻦ ﺑﺮي ﺗﻮ ﺑﺪل ﭼﻮﻧﮑﻪ آﻫﻨﯽ؟‬
‫ﻣﻨﮕﺮ ﺑﻤﺎه‪ ،‬ﻧﻮرش ﺗﯿﺮه ﺷﻮد زرﺷﮏﻣﮕﺬر ﺑﺒﺎغ‪ ،‬ﺳﺮو ﺳﻬﯽ ﭘﺎك ﺑﺸﮑﻨﯽ‬
‫ﺧّﺮم ﺑﻬﺎر ﺧﻮاﻧﺪ ﻋﺎﺷﻖ ﺗﺮا ﮐﻪ ﺗﻮﻻﻟﻪ رخ و ﺑﻨﻔﺸﻪ ﺧﻂ و ﯾﺎﺳﻤﻦ ﺗﻨﯽ‬
‫ﻣﺎ را ﺟﮕﺮ ﺑﺘﯿﺮ ﻓﺮاق ﺗﻮ ﺧﺴﺘﻪ ﮔﺸﺖاي ﺻﺒﺮ ﺑﺮ ﻓﺮاق ﺑﺘﺎن ﻧﯿﮏ ﺟﻮﺷﻨﯽ »‪«3‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ در دﯾﻮان اﻧﻮري ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﺳﺖ آﻣﺪه و ﺑﯿﺖ دوم آن در ﻣﺄﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫)‪ -(2‬داﯾﮕﺎن‪ :‬داﯾﻪ‪ .‬ﻣﺮﺿﻌﻪ‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪80 ،50 ،38‬‬
‫***‬
‫ﻣﺎ ﻣﯽ ﺑﺨﻮاﺳﺘﯿﻢ زدن دوش ﺟﺎم ﺟﺎمﭼﻮن ﺗﻮ ﺑﯿﺎﻣﺪﯾﺶ ﺑﻤﺎﻧﺪﯾﻢ ﺧﺎم ﺧﺎم‬
‫از آدم اﻧﺪرون ز ﺗﺒﺎرت ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪﮐﻮرا ﻫﺠﺎ ﻧﮑﺮدﺳﺖ ﻣﻨﺠﯿﮏ ﻧﺎم ﻧﺎم »‪*** «1‬‬
‫اي ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺮ ﻣﺮا ﺑﻬﺠﺎ ﻗﺼﺪ ﺗﻮ ﻧﺒﻮدﺟﺰ ﻃﺒﻊ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺘﻮ ﺑﺮﮐﺮدم آزﻣﻮن‬
‫ﭼﻮن ﺗﯿﻎ ﻧﯿﮏ ﮐﺶ ﺑﺴﮕﯽ آزﻣﻮن ﮐﻨﻨﺪو آﻧﺴﮓ ﺑﻮد ﺑﻘﯿﻤﺖ آن ﺗﯿﻎ رﻫﻨﻤﻮن »‪*** «2‬‬
‫ﻣﺮا ز دﯾﺪه ﮔﺮﻓﺖ آﻓﺘﺎب ﺧﻮاب زوالﮐﺠﺎ »‪ «3‬ﺑﺘﺎﺑﺪ ﺧﯿﻞ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺧﯿﺎل‬
‫ﺑﺨﺎﻧﻪ در ﺑﻨﺸﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺠﺎِي ﻣﯽ ﺧﻮردمﺑﺠﺎم ﻧﺎﻟﻪ ﻣِﯽ داِغ دوﺳﺖ ﻣﺎﻻﻣﺎل‬
‫ﻫﺰار دﺳﺘﺎن آواز داد و ﮔﻔﺖ ﭼﻪ ﺑﻮدﻣﺮا ز ﺷﺎخ ﻓﮕﻨﺪي ﺑﻨﺎﻟﻪ ﺑﯿﺶ ﻣﻨﺎل‬
‫ﺟﻮاب دادم و ﮔﻔﺘﻢ ﺗﺮا ﻣﮕﺮ ﺑﻨﮑﺸﺖﻗﻀﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻓﺮاق اﻧﺪرون ﭼﺮاغ وﺻﺎل‬
‫ﻓﻐﺎن ﻣﻦ ﻫﻤﻪ زان زﻟﻒ ﮐﺎﻧﺪر آن ﻧﻘﺸﺴﺖﻫﻤﻪ ﻃﺮاز ﻣﻼﺣﺖ ﺑﺮ آﺳﺘﯿﻦ ﺟﻤﺎل‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻨﺎﻟﻢ اﮔﺮ دوﺳﺖ ﺑﺎِر ﻣﻦ ﻧﺪﻫﺪﮐﻪ ﺧﺎره ﺧﻮن ﺷﻮد اﻧﺪر َﺷﺦ و زرﻧﮓ »‪ُ «4‬زﮐﺎل »‪«5‬‬
‫ﺗﺒﺎرك اﻟّﻠﻪ از آن ﭼﻬﺮه ﺑﺪﯾﻊ و ﻟﻄﯿﻒﻫﻤﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻓﺘﻨﻪ را ﺗﻤﺜﺎل‬
‫ﺑﺰﻟﻒ ﺗﻨﮓ »‪ «6‬ﺑﺒﻨﺪد ﺑﺮ آﻫﻮي ﺗﻨﮕﯽﺑﺪﯾﺪه دﯾﺪه ﺑﺪوزد ز ﺟﺎدوي ﻣﺤﺘﺎل‬
‫ﻫﻮاي او ﺑﺪﻟﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﮐﺮدﻫﻮاي ﺧﻮﺑﺎن ﺟﺴﺘﻦ ﻫﻤﻪ ﻏﻤﺴﺖ و وﺑﺎل‬
‫ﭼﺮا ﺑﺼﺒﺮ ﻧﮑﻮﺷﻢ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ دوﺳﺖ ﺑﻮدﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻋﻘﻞ او ﮐﻤﺮ ﺑﮑﻤﺎل‬
‫ﺑﺘﺎزو آن ﻓﺮس ﺗﻨﺪﺳﯿﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آرﮐﻪ ﺳﺎق او ز ﺟﻨﻮﺑﺴﺖ و ُﺳّﻢ او ز ﺷﻤﺎل‬
‫ﻫﺮ آﻧﮕﻬﯽ ﮐﻪ ﺑﺒﯿﺸﻪ درون زﻧﺪ ﺷﯿﻬﻪز ﺑﯿﻢ ﺷﯿﻬﻪ او ﺷﯿﺮ ﺑﻔﮕﻨﺪ ﭼﻨﮕﺎل ‪...‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪95‬‬
‫)‪ -(3‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫)‪ -(4‬زرﻧﮓ‪ :‬درﺧﺖ ﮐﻮﻫﯽ ﺑﯽﺑﺎري ﮐﻪ ﻫﯿﺰم را ﺷﺎﯾﺪ و آﺗﺶ ﺑﺮ او ﮐﻢ ﮐﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(5‬زﮐﺎل‪ :‬زﻏﺎل‬
‫)‪ -(6‬ﺗﻨﮓ‪ :‬دره ﮐﻮه‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 427 :‬ﺑﮕﺎه ﭘﻮﯾﻪ ﺑﺮ او ﺑﺮ ﺗﺬرو ﺧﺎﯾﻪ ﻧﻬﺪﺑﮕﺎه ﺷﯿﺐ ﺑﺪرد ﮐﻤﻨﺪ رﺳﺘﻢ زال‬
‫ﺑﺴﺎن ﮐﺸﺘﯽ زّرﯾﻦ ﻫﻤﯽ ﺧﺮاﻣﺪ َﮐﺶ »‪«1‬ﻧﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﻧﻪ ﻫﯿﭻ رﻧﺞ و ﮐﻼل »‪«2‬‬
‫ﺑ ُﺮاق ﮔﺎم وره اﻧﺠﺎم و ﺷﺎدﮐﺎم و ﺗﻤﺎمﻧﻪ آدﻣﯽ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آدﻣﯽ ﺑﺨﺼﺎل‬
‫ﻋﻨﺎن او ﻧﮑﺸﻢ ﺗﺎ ﺟﻨﺎب آن ﻣﻠﮑﯽﮐﻪ ﺑﻮ ﻗَُﺒﯿﺲ »‪ «3‬ﺑﺸﺎﻫﯿﻦ ﺣﻠﻢ او ﻣﺜﻘﺎل‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﺷﺎه ﺟﻬﺎن ﮐﺠﺎ ﺑﺒﺮﯾﺪﺑﺘﯿﺰ دﺷﻨﻪ آزادﮔﯽ ﮔﻠﻮِي ﺳﺆال‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎرﺧﺪاﯾﯽ ﮐﺰو ﻫﺮاﻧﮕﺸﺘﯽﻫﺰار ﺣﺎﺗﻢ و َﻣﻌﻦ »‪ «4‬اﺳﺖ و ﺻﺪ ﻫﺰار اﻣﺜﺎل‬
‫ﺑﺮآرد اﺑﺮ ﺷﺠﺎﻋﺖ ز دل ﺑﺒﺎرد و زوﺑﺒﺎغ ﻋﻤﺮ ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮔﻞ آﺟﺎل‬
‫ﺑﺪاﻧﮕﻬﯽ ﮐﻪ دو ﺻﻒ َﮔﺮد را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰﻧﺪﻓﺮاخ ﺑﺎزﻧﻬﺪ ﮔﺎْم اژدﻫﺎي ﻗﺘﺎل‬
‫ﺑﭽﺎﺑﮑﯽ ﺑﺮﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﺎﻧﮏ ﻧﺎزاردز ﭘﻮﺳﺖ روي ﻣﺒﺎرز ﺑﻨﻮك ﭘﯿﮑﺎن ﺧﺎل‬
‫ﺑﻬﺮ ﮐﺠﺎ ﺑﺮﺳﯽ ﺑﺎد ﺧﺸﻢ ﺗﻮ ﺑﻮزدﻫﻤﻪ ﺟﺮاﺣﺖ ﺑﯿﻨﯽ ﺟﻮارح اﺑﻄﺎل‬
‫ﺑﻨﺎم ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺗﻮ ﻋﺪوت را َﻫﺰﻣﺎن »‪«5‬ﭼﻮ ﻃﻮق ﻓﺎﺧﺘﮕﺎن ﻃﻮق ﺑﺮدﻣﺪ ز ﻗﺬال »‪«6‬‬
‫ﭘﻠﻨﮏ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﯽاﻣﺮ ﺗﻮ ﺑﺮ آن ﻧﺸﻮدرود ﺑﮑﻮه و ﺑﺼﺤﺮا ﻫﻤﯽ ﺑﺼﯿﺪ ﻏﺰال‬
‫ﺧﺪاﯾﮕﺎﻧﺎ ﻓﺮﺧﻨﺪه ﻣﻬﺮﮔﺎن آﻣﺪز ﺑﺎغ ﮔﺸﺖ ﺑﺘﺤﻮﯾﻞ آﻓﺘﺎب اﺣﻮال‬
‫ﺳﺮاي ﭘﺮده ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺸﯿﺪ ﺳﯿﺐ و ﺗﺮﻧﺞﺑﻄﺒﻞ رﺣﻠﺖ ﺑﺮزد ﮔﻞ ﺑﻨﻔﺸﻪ دوال‬
‫ﺑﺴﺎن ﻣﺎﻫﯽ زرﯾﻦ ﮐﻨﻮن ﻓﺮورﯾﺰدز ﺑﯿﺪ ﺑﺮگ ﺑﯿﮏ زﻟﺰﻟﻪ ﺑﺮ آب زﻻل‬
‫ﮐﺠﺎﺳﺖ آﻧﮑﻪ ﭘﺪرش آﻫﻨﺴﺖ و ﻣﺎدر ﺳﻨﮓﻋﺪوي ﻋﻨﺒﺮ و ﻋﻮد و ﺟﺰاي ﮐﻔﺮ و ﺿﻼل »‪«7‬‬
‫ﺑﻄﺒﻊ ﭼﻮن ﺟﮕﺮ ﻋﺎﺷﻘﺎن ﻃﭙﯿﺪه و ﮔﺮمﺑﺮﻧﮓ ﭼﻮن ﻋﻠﻢ ﮐﺎوﯾﺎن ﺧﺠﺴﺘﻪ ﺑﻔﺎل‬
‫ﺑﮕﻮي ﺗﺎ ﺑﻔﺮوزﻧﺪ و ﺑﺮﻓﺮوزاﻧﻨﺪﺑﺪو ﺑﺴﻮزان دي را ﺻﺤﯿﻔﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺶ‪ :‬ﺧﻮش‪ ،‬ﺧﻮب‬
‫)‪ -(2‬ﮐﻼل‪ :‬ﺿﻌﻒ‬
‫)‪ -(3‬اﺑﻮ ﻗﺒﯿﺲ ﻧﺎم ﮐﻮﻫﯿﺴﺖ در ﻣﮑﻪ‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺮاد ﻣﻌﻦ ﺑﻦ زاﺋﺪه ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ از اﺳﺨﯿﺎي ﻋﺮﺑﺴﺖ‬
‫)‪ -(5‬ﻫﺰﻣﺎن‪ :‬ﻫﺮزﻣﺎن‬
‫)‪ -(6‬ﻗﺬال‪ :‬ﭘﺸﺖ ﮔﺮدن ﻣﯿﺎن دو ﮔﻮش‬
‫)‪ -(7‬ﻣﺮاد آﺗﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 428 :‬ﮐﺠﺎ ﺷﺪ آن ﺻﻨﻢ ﻣﺎﻫﺮوي ﻏﺎﻟﯿﻪ ﻣﻮيدﻟﯿﻞ ﻫﺮﺧﻄﺮي ﺑﺮ دل رﻫﯽ ﺑﺪﻻل‬
‫ﮐﺠﺎﺳﺖ آﻧﮑﻪ ﺑﺪل ﻗﻔﻞ ﺑﺮﻓﮕﻨﺪ ﺑﺨﺸﻢﭼﺮا ﻫﻤﯽ ﻧﮕﺸﺎﯾﺪ ﻗﻨﯿﻨﻪ را ﻗﯿﻔﺎل »‪«1‬‬
‫ﺑﺨﻮاه آﻧﮑﻪ ﺑﮑﺮدﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺸﯿﺸﻪ ﺑﻮدﺑﮕﻮﻧﻪ ﻗﺮﻣﺰ »‪ «2‬ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺒﻮي ﻣﺸﮏ ﻣﺤﺎل‬
‫ﭼﻮ از ﭼﻤﺎﻧﻪ ﺑﺠﺎم اﻧﺪرون ﻓﺮورﯾﺰدﻫﻮاي ﺳﺎﻏﺮ و ﺻﻬﺒﺎ ﮐﻨﺪ دل اﺑﺪال‬
‫ﺑﯿﺎد ﺟﺎم ﻓﺮﯾﺪون ﮔﺮﻓﺘﻪ رﻃﻞ ﺑﺪﺳﺖﺑﺨﯿﻞ ﺟﻮد ﮔﺸﺎده ﺣﺼﺎر ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل‬
‫ﺑﻘﺎت ﺑﺎدا ﭼﻨﺪاﻧﮑﻪ ﺗﺎ ﭼﻮ ﻣﺮزﻧﮕﻮشز روي آﺗﺶ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﺮوﯾﺪ ﻧﺎل‬
‫ﺗﻮ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ و اﻋﺪاي ﺗﻮ ﺑﺪرد درونﮐﻔﯿﺪه ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺘﻦ ﺑﺮ ﭼﻮ ﻣﻐﺰ َﮐﻔﺘﻪ ﺳﻔﺎل »‪«3‬‬
‫‪ -20‬ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﭼﻐﺎﻧﯽ‬
‫اﻣﯿﺮ اﺑـﻮ ﯾﺤﯿﯽ »‪ «4‬ﯾـﺎ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ »‪ «5‬ﯾـﺎ اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ »‪ «6‬ﻃـﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀـﻞ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﺘـﺎج ﭼﻐﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از اﻣﺮاي آل ﻣﺤﺘﺎج ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﭘﺴﺮ ﻋّﻢ اﻣﯿﺮ اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﭼﻐﺎﻧﯽ ﻣﻤﺪوح ﻣﻨﺠﯿﮏ و دﻗﯿﻘﯽ و ﭼﻨﺪي ﺑﺎ او در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺴﺎل ‪ «7» 381‬از ﭘﺴﺮ ﻋّﻢ ﺧﻮد ﺷﮑﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﻓﺮاري و ﻣﻘﺘﻮل ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺴﺮ ﻋّﻢ ﺧﻮد ﻣﺮدي ﺷﺎﻋﺮدوﺳﺖ ﺑﻮد و‬
‫ﻣﻨﺠﯿﮏ را ﻗﺼﺎﺋﺪي در ﻣﺪح اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻮﻓﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ »او را اﺷـﻌﺎر ﻟﻄﯿﻒ آﺑﺪارﺳﺖ« و ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ از اﺷـﻌﺎر او را ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ دﻟﯿﻞ ﻣﻬﺎرت ﮔﻮﯾﻨﺪه آﻧﻬﺎﺳﺖ‬
‫و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫آن ﺳﺎﻗﯽ ﻣﻬﺮوي ﺻﺒﻮﺣﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺧﻮردوز ﺧﻮاب دو ﭼﺸﻤﺶ ﭼﻮ دوﺗﺎ ﻧﺮﮔِﺲ ﺧّﺮم‬
‫و آن ﺟﺎم ﻣﯽ اﻧﺪر ﮐﻒ او ﻫﻤﭽﻮ ﺳﺘﺎرهﻧﺎﺧﻮرده ﯾﮑﯽ ﺟﺎم دﮔﺮ داده دﻣﺎَدم‬
‫و آن ﻣﯿﻎ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﭼﻮ ﯾﮑﯽ ﻣِﻄﺮف »‪ «8‬ﺧﻮر ﺑﻮدداﻣﻦ ﺑﺰﻣﯿﻦ ﺑﺮزده ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺐ ادﻫﻢ‬
‫ﺑﺮﺑﺴﺘﻪ ﻫﻮا ﭼﻮن ﮐﻤﺮي ﻗﻮِس ﻗﺰح رااز اﺻﻔﺮ و از اﺣﻤﺮ و از اﺑﯿﺾ ﻣﻌَﻠﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻗﯿﻔﺎل‪ :‬رگ ﺑﺎزو ﮐﻪ ﻓﺼﺪ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫)‪ -(2‬ﻗﺮﻣﺰ‪ :‬ﻗﺮﻣﺰداﻧﻪ‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺧﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﻧﺒﺎﺗﺎت زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و از آن رﻧﮕﯽ ﺳـﺮخ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯿﺂﯾﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ رﻧﮓ ﺳﺮخ را‬
‫ﻗﺮﻣﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﮐﻔﺘﻪ‪ :‬ﺑﻔﺘﺢ اول‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺪه‪ .‬ﺳﻔﺎل‪ :‬ﭘﻮﺳﺖ ﮔﺮدو و ﭘﺴﺘﻪ و ﻓﻨﺪق و آﻧﭽﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪ 22‬و اﯾﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﺎ اﺻﺢ اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻬﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ص ‪ 422‬س ‪18‬‬
‫)‪ -(5‬زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪ 1315 ،‬ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ص ‪41‬‬
‫)‪ -(6‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 1‬ص ‪ 27‬و ج ‪ 2‬ص ‪13‬‬
‫)‪ -(7‬زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر ص ‪41‬‬
‫)‪ -(8‬ﻣﻄﺮف‪ :‬ﺣﺠﺎب‪ ،‬ﭘﺮده‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 429 :‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ دو ﺳﻪ ﭘﯿﺮﻫﻨﺴﺖ از دو ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪوز داﻣﻦ ﻫﺮﯾﮏ ز دﮔﺮ ﭘﺎرﮔﮑﯽ ﮐﻢ ***‬
‫دﻟﻢ ﺗﻨﮓ دارد ﺑﺪان ﭼﺸﻢﺗﻨﮓﺧﺪاوﻧﺪ دﯾﺒﺎي ﻓﯿﺮوزه رﻧﮓ‬
‫ﺑﭽﺸﻢ ﮔﻮزﻧﺴﺖ و رﻓﺘﺎر ﮐﺒﮏﺑﮑّﺸِﯽ ﮔﻮرﺳﺖ و ﮐﺒﺮ ﭘﻠﻨﮓ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺶ ﺗﻠﺦ و ﺷﯿﺮﯾﻦ دو ﻟﺐﭼﻨﺎﻧﮏ از ﻣﯿﺎن دو ﺷّﮑﺮ ﺷﺮﻧﮓ‬
‫ﮐﻤﺎن دو اﺑﺮوش و آن ﻏﻤﺰﻫﺎﯾﮑﺎﯾﮏ ﺑﺪل ﺑﺮ ﭼﻮ ﺗﯿﺮ ﺧﺪﻧﮓ‬
‫ﺑﺪان ﻣﺎﻧﺪ آن ﺑﺖ ﮐﻪ ﺧﻮن ﻣﺮاﮐﺸﯿﺪﺳﺖ ﺑﺮ ﺑﻮر ﺗﺎزﯾﺶ ﺗﻨﮓ‬
‫ﯾﮑﯽ ﻓﺎل ﮔﯿﺮﯾﻢ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑ ُﺪنﮐﻪ ﮔﯿﺘﯽ ﺑﯿﮏﺳﺎن ﻧﺪارد درﻧﮓ ***‬
‫ﭼﺮا ﺑﺎده ﻧﯿﺎري ﻣﺎه روﯾﺎﮐﻪ ﺑﯽ ﻣﯽ ﺻﺒﺮ ﻧﺘﻮان ﺑﺮ ﻗﻠﻖ ﺑﺮ‬
‫ﺑﻨﺮﮔﺲ ﻧﻨﮕﺮي ﺗﺎ ﭼﻮن ﺷﮑﻔﺘﺴﺖﭼﻮ روﻣﯽ ﺟﺎم ﺑﺮ ﺳﯿﻤﯿﻦ ﻃﺒﻖ ﺑﺮ؟ ***‬
‫ﯾﮏ ﺷﻬﺮ ﻫﻤﯽ ﻓﺴﻮن و رﻧﮓ آﻣﯿﺰﻧﺪﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﻦ و ﺑﺮ ﺗﻮ رﺳﺘﺨﯿﺰ اﻧﮕﯿﺰﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺤﺪﯾﺚ ﻋﺸﻖ ﻣﺎ ﭼﻪ ﺳﺘﯿﺰﻧﺪ »‪«1‬ﻫﺮﻣﺮﻏﯽ را ﺑﭙﺎي ﺧﻮﯾﺶ آوﯾﺰﻧﺪ ***‬
‫ﺑﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺳﻮار ﻧﮕﺸﺘﯽ ﺗﻮ از ﮔﺰافو آزادﮔﺎﻧﺖ ﺑﻨﺪه ﻧﮕﺸﺘﻨﺪ ﺧﯿﺮ ﺧﯿﺮ‬
‫اﯾﺪون ﺑﻤﻮﻗﻌﯽ ﺑﻤﺪاراي روزﮔﺎرﮐﺰ ﻧﯿﺶ ﻧﻮش ﻣﮑﯽ و زﺑﺎده ﺷﯿﺮ ﺷﯿﺮ‬
‫‪ -21‬آﻏﺎﺟﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﯿﺎس آﻏﺎﺟﯽ ﺑﺨﺎراﯾﯽ از اﻣﺮاي ﻣﻌﺮوف ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و از ﻣﻌﺎﺻـﺮان دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻘﺐ او را آﻏﺠﯽ ﻫﻢ ﺿﺒﻂ‬
‫ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺗﺮﮐﯿﺴﺖ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺣﺎﺟﺐ و ﺧﺎﺻﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﻪ وﺳـﯿﻠﻪ رﺳﺎﻧﯿـﺪن ﻣﻄﺎﻟﺐ و رﺳﺎﯾﻞ ﻣﯿﺎن ﺳـﻼﻃﯿﻦ و اﻋﯿﺎن دوﻟﺖ‬
‫ﺑﻮد و در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﮐﺮارا ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﻣﺪه و ﻇﺎﻫﺮا ﯾﮑﯽ از ﻣﺼـﻄﻠﺤﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﺪاول درﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺮق اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺑـﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺑـﻮ اﻟﺤﺴﻦ آﻏـﺎﺟﯽ از اﻣﺮاي درﺑـﺎر ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن و ﺑـﺎ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ )‪ (387 - 366‬ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮه‪-‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﻠﻔﻆ ﺷﻮد‪ :‬ﭼﺴﺘﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮑﺴﺮ اول‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﺎن در ﺣـّﻖ وي ﻗﺎﺋـﻞ ﺷﺪهاﻧـﺪ ﮐﻪ در زﻣـﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯿـﺎن ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ و اﻣـﺎرت ﮐﺮﻣـﺎن داﺷﺖ وﻟﯽ در ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﯿﺮي را در‬
‫ﮐﺮﻣﺎن ﻧﺎم ﻧﺒﺮدهاﻧﺪ و ﻇّﻦ ﻏﺎﻟﺐ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ وي را ﮐﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﯿﺎس ﻧﺎم داﺷـﺘﻪ ﺑﺎ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﯿﺎس ﺳﻐﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‬
‫ﮐﻪ در ﺳـﺎل ‪ 315‬ﺑﺮ ﮐﺮﻣﺎن اﺳﺘﯿﻼ ﯾﺎﻓﺖ و از ﺳـﺮﻫﻨﮕﺎن آل ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻮد اﺷـﺘﺒﺎه ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬آﻏﺎﺟﯽ در ﺷـﻌﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ و ﺗﺎزي ﻫﺮدو دﺳـﺖ‬
‫داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺘﻤﮥ اﻟﯿﺘﯿﻤﮥ ﮐﻪ ﺧﺎص ﺷﺎﻋﺮان ﺗﺎزيﮔﻮي اﺳﺖ ﺑﺸـﻬﺮت او در ﺷﺎﻋﺮي اﺷﺎره ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫دﯾﻮاﻧﺶ در ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ »‪ .«1‬از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﺐ از دِر ﺷﺎدﯾﺴﺖ و ﺑﺎده ﺧﺴﺮوﯾﺎﻣﺮا ﻧﺸﺎط ﺿﻌﯿﻔﺴﺖ و درد دل ﻗﻮﯾﺎ‬
‫ﺷﺒﺎ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﯾﺪ ﻫﻤﯽ ﮐﺮاﻧﻪ ﺗﻮﺑﺮادر ﻏﻢ و ﺗﯿﻤﺎر ﻣﻦ ﻣﮕﺮ ﺗﻮﯾﺎ ‪...‬‬
‫ﺛﻨﺎء ُﺣّﺮان ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺴﺮ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮدﻫﺮآﻧﮕﻬﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺗﺸﺒﯿﺐ ﺷﻌﺮ ﻣﻦ ﺑ ُﻮﯾﺎ »‪*** «2‬‬
‫اي آﻧﮑﻪ ﻧﺪاري ﺧﺒﺮي از ﻫﻨﺮ ﻣﻦﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﻢﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮورد‬
‫اﺳﺐ آرو ﮐﻤﻨﺪ آرو ﮐﺘﺎب آرو ﮐﻤﺎن آرﺷﻌﺮ و ﻗﻠﻢ و ﺑﺮﺑﻂ و ﺷﻄﺮﻧﺞ و ﻣﯽ و ﻧﺮد ***‬
‫اﮔﺮ از دل ﺣﺼﺎر ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺮدﺟﺰ دل ﻣﻦ ﺗﺮا ﺣﺼﺎر ﻣﺒﺎد‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯿﺖ را ﺷﻤﺎري ﻧﯿﺴﺖزﻧﺪﮔﺎﻧﯿﺖ را ﺷﻤﺎر ﻣﺒﺎد ***‬
‫ﺑﻬﻮا درﻧﮕﺮ ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺮفﭼﻮن ﮐﻨﺪ اﻧﺪرو ﻫﻤﯽ ﭘﺮواز‬
‫راﺳﺖ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺒﻮﺗﺮان ﺳﻔﯿﺪراه ﮔﻢﮐﺮدﮔﺎن ز ﻫﯿﺒﺖ ﺑﺎز ***‬
‫ﻧﺎن ﻧﺎﮐﺲ ﺑﺘﺮ ز ﻣﺮگ ﻓﺠﯽء »‪ُ«3‬ذﱢل ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺘﺮ ز ُذﱢل ﻧﯿﺎز‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﺣﻮاﺷـﯽ ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 1‬ص ‪ .298 -297‬ﺣﻮاﺷـﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪ .130 -129‬ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر‬
‫رودﮐﯽ ص ‪ .517 -516‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 1‬ص ‪32 -31‬‬
‫)‪ -(2‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ﺷﻤﺲ ﻗﯿﺲ رازي ص ‪183 -182‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺮگ ﻓﺠﯽء‪ :‬ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 431 :‬ﻫﺮِك ﺑﺸﺘﺎﻓﺖ ﺑﺎز ﭘﺲﺗﺮ ﻣﺎﻧﺪزود ﺑﯽﺗﯿﺮ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﯿﺮاﻧﺪاز »‪*** «1‬‬
‫اﯾﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﻧﺪﯾﺸﮕﺎن ﺣﺰﯾﻦ و ﻧﮋﻧﺪﻫﻤﯿﺸﻪ اﺧﺘﺮ ﺗﻮ ﭘﺴﺖ و ﻫﻤﺖ ﺗﻮ ﺑﻠﻨﺪ ‪...‬‬
‫دو ﭼﺸﻢ ﻋﺒﺮﺗﻢ از ﻗﺪرت ﺗﻮ ﭼﻨﺪ ﻓﺮازدو ﮔﻮش ﻓﮑﺮت ﻣﻦ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻣﺎﻧﺪه ز ﭘﻨﺪ‬
‫ﮔﻨﺎه ﭼﻨﺪ ﮐﻨﻢ ﭼﻨﺪ ﻋﻬﺪ ﺗﻮ ﺷﮑﻨﻢﺑﺰرﮔﻮارِي ﺗﻮ ﭼﻨﺪ و اﯾﻦ وﻓﺎِي ﺗﻮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﮐﻨﻮن ﺧﺪاﯾﺎ ﻋﺎﺻﯿﺖ ﺑﺎ ﮔﻨﺎه ﮔﺮانﺳﻮي ﺗﻮ آﻣﺪ و اﻣﯿﺪ را ز ﺧﻠﻖ ﺑﮑﻨﺪ‬
‫ﻧﻪ ﻣﺤﻨﺘﯽ و ﻧﻪ دردي ﻧﻪ ﺳﺨﺘﯿﯿﺴﺖ ﺑﺮ اوﮐﻪ روزﮔﺎر ﭼﻮ ﺷﻬﺪﺳﺖ و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻗﻨﺪ‬
‫و ﻟﯿﮏ آﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻮن ﺗﻮ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮﯾﻢازو ﺑﻨﻌﻤﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﯽ ﺷﻮد ﺧﺮﺳﻨﺪ »‪«2‬‬
‫‪ -22‬ﻣﻨﻄﻘﯽ رازي‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻨﻄﻘﯽ رازي از ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد و در ﺷـﻌﺮ دري اﺳـﺘﺎد ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺷﺎﯾـﺪ ﺑﺘﻮان او را ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺎرﺳـﯽﮔﻮي ﻋﺮاق داﻧﺴﺖ‪ .‬وي ﻇﺎﻫﺮا در ﺑﯿﻦ ﺳﻨﻮات ‪) 367‬اﺑﺘﺪاي وزارت ﺻﺎﺣﺐ( و ‪ 380‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻫﻤﺪاﻧﯽ‬
‫ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﻓﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺒﺎد ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺷﻌﺎر او ﮐﺮدي و در آن وﻗﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﺑﺪﯾﻊ‬
‫اﻟﺰﻣﺎن ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﺑﺨﺪﻣﺖ او ﭘﯿﻮﺳﺖ دوازده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد و ﺷـﻌﺮ ﺗﺎزي ﺳـﺨﺖ ﺧﻮب ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻃﺒﻌﯽ ﻓّﯿﺎض داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫در آﻣﺪ او را ﮔﻔﺖ ﺷﻌﺮي ﺑﮕﻮي! ﮔﻔﺖ اﻣﺘﺤﺎن ﻓﺮﻣﺎي‪ ،‬و اﯾﻦ ﺳﻪ ﺑﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ اﯾﻦ را ﺑﺘﺎزي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻦ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎي‬
‫ﮐﻪ ﺑﮑﺪام ﻗﺎﻓﯿﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ﻃﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ﺑﺤﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻦ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﺮع ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻊ ﻓﯽ اﻟﺒﺤﺮ اﻟﺴﺮﯾﻊ! ﺑﯽﺗﺄﻣﻞ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺮﻗﺖ ﻣﻦ ﻃّﺮﺗﻪ ﺷﻌﺮةﺣﯿﻦ ﻏﺪا ﯾﻤﺸﻄﻬﺎ ﺑﺎﻟﻤﺸﺎط‬
‫ﺛّﻢ ﺗﺪﻟّﺤﺖ ﺑﻬﺎ ﻣﺜﻘﻼﺗﺪﻟّﺢ اﻟﻨﻤﻞ ﺑﺤّﺐ اﻟﺤﻨﺎط‬
‫ﻗﺎل اﺑﯽ ﻣﻦ وﻟﺪي ﻣﻨﮑﻤﺎﮐﻼ ﮐﻤﺎ ﯾﺪﺧﻞ ﺳّﻢ اﻟﺨﯿﺎط »‪ «3‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن از اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪ 35‬و ‪128‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪17‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 432 :‬ﯾﮏ ﻣﻮي ﺑﺪزدﯾﺪم از دو زﻟﻔﺖﭼﻮن زﻟﻒ زدي اي ﺻﻨﻢ ﺑﺸﺎﻧﻪ‬
‫ﭼﻮ ﻧﺎﻧﺶ ﺑﺴﺨﺘﯽ ﻫﻤﯽ ﮐﺸﯿﺪمﭼﻮن ﻣﻮر ﮐﻪ ﮔﻨﺪم ﮐﺸﺪ ﺑﺨﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮي ﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﺪم ﭘﺪر ﮔﻔﺖﻣﻨﺼﻮر ﮐﺪاﻣﺴﺖ ازﯾﻦ دوﮔﺎﻧﻪ! از اﺑﯿﺎت دﯾﮕﺮ اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻪ ﮔﺮدون ﻣﮕﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﮔﺸﺘﺴﺖﺑﻨﺎﻟﯿﺪ و ﺗﻨﺶ ﺑﮕﺮﻓﺖ ﻧﻘﺼﺎن‬
‫ﺳﭙﺮ ﮐﺮد ار ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺑﻮد و اﮐﻨﻮنﺑﺮآﻣﺪ ﺑﺮ ﻓﻠﮏ ﭼﻮن ﻧﻮك ﭼﻮﮔﺎن‬
‫ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﺧﻨﮓ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎﺧﺘﻦ ﮐﺮدﻓﮕﻨﺪ اﯾﻦ ﻧﻌﻞ زّرﯾﻦ در ﺑﯿﺎﺑﺎن‬
‫درم ﮔﺮ ﺟﻮد او داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮديزﮐﺎﻧﺶ ﻧﺎﻣﺪي ﺑﯿﺮون ﺑﭙﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﺴﺖ دﯾﻨﺎرﻧﺒﯿﻨﯽ زرد روﯾﺶ ﭼﻮن ﭘﺸﯿﻤﺎن؟ ***‬
‫ﻧﮕﺎري ﺳﻤﻦ ﺑﻮي و ﻣﺎﻫﯽ ﺳﻤﻨﺒﺮﻟﺒﺶ ﺟﺎي ﺟﺎن و رﺧﺶ ﺟﺎي آذر‬
‫ﺑﻬﺎر ﺑﺘﺎﻧﺴﺖ و ﻣﺤﺮاب ﺧﻮﺑﯽﺑﺮوي دﻻرام و زﻟﻔﯿﻦ دﻟﺒﺮ‬
‫ﺑﺪان ﭼﻨﺒﺮﯾﻦ زﻟﻒ و ﺑﺎﻻي ﺳﺮوﯾﻦز ﭼﻨﺒﺮ ﮐﻨﺪ ﺳﺮو و از ﺳﺮو ﭼﻨﺒﺮ‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ در ُﺧﻠﺪ َﮐْﮋُدم ﻧﺒﺎﺷﺪﭼﺮا ﺑﺎ رخ ﺗُﺴﺖ داﯾﻢ ﻣﺠﺎور‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﮋدم ﻋﻨﺒﺮﯾﻨﺴﺖ ﺷﺎﯾﺪُﮐﺠﺎ ﮐﮋدِم ُﺧﻠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ُﻣَﻌﻨَْﺒﺮ‬
‫ﺑﺎﻧُﮕﺸﺖ ﺑﻨﻤﺎﯾﻢ اْر دو ُرﺧﺎَﻧﺖﻫﻤﯽ ﺑﺎده ز اﻧﮕﺸﺘﻢ آﯾﺪ ُﻣَﻘﱠﻄﺮ‬
‫َﻓﺮي روي ﺗﺎﺑﺎﻧ ْْﺖ ﭼﻮن روِي دوﻟﺖَﻓﺮي َﻗّﺪ ﯾﺎزاﻧ ْْﺖ ﭼﻮن ﻋﻤﺮ اﺧﺘﺮ‬
‫ﭼﻮ ﺑﻨﺸﯿﻨﯽ از ﭘﺎي ﮔﻮﯾﯽ ز ﮔﺮدونﻫﻤﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ آﯾﺪي ِﺟْﺮِم ازﻫﺮ ***‬
‫ﺷﺪ آن ﻣﻮّدت و آن دوﺳﺘﯽ و آن اّﯾﺎمﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮاد دل ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﻬﺎدم ﮔﺎم‬
‫ﺑﺴﺎ ﺷﺒﺎ ﮐﻪ ﺑﺮوي ﻧﮕﺎر ﮐﺮدم روزﺳﭙﯿﺪ روز ﮐﻪ ﮐﺮدم ﺑﺰﻟﻒ ﺧﻮﺑﺎن ﺷﺎم‬
‫دو دﺳﺖ ﻋﺎدت ﮐﺮده ﻓﺮوﮐﺸﯿﺪن زﻟﻒدو ﻟﺐ ﺑﺒﻮﺳﻪ ﺧﻮﺑﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮي ﻣﺪام‬
‫ازﯾﻦ ﭘﺮي ﺑﺴﻮي ﻣﻦ ﻧﻮﯾﺪ ﺑﻮد و رﺳﻮلوزان ﻧﮕﺎر ﺑَِﺮ ﻣﻦ درود ﺑﻮد و ﺳﻼم‬
‫ﻣﺮا ز ﺟﻮد ﺳﻼﻃﯿﻦ و ﻣﻬﺘﺮان زﻣﯿﻦﺳﺮاِي زّرﯾﻦ دﯾﻮار ﺑﻮد و ﺳﯿﻤﯿﻦﺑﺎم‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺧﺎﻧﻪام از ﻧﯿﮑﻮان زﯾﺒﺎرويﭼﻮ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮد ﺑﻬﻨﮕﺎم ﮐﻔﺮ ﭘﺮاﺻﻨﺎم‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 433 :‬ﺑﻬﺎر ﺗﺎزه ﺷﮑﻔﺘﻪ ﻣﺮا ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﭙﯿﺶﭼﻮ ﻧﻮﺑﻬﺎر ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺑﺒﺎغ در ﺑﺎدام‬
‫ﻣﻦ و ﺟﻬﺎن دو ﻫﻤﺎل و ﻗﺮﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺧﻮيﺑﻤﻦ زﻣﺎﻧﻪ و ﯾﺎران ﻣﻦ ﺳﭙﺮده زﻣﺎم‬
‫ﻟﮕﺎم ﺑﻮد ﻣﺮا ﺑﺮ ﺳﺮ زﻣﺎﻧﻪ ﯾﮑﯽﮐﺸﯿﺪه ﮔﺸﺖ ﮐﻨﻮن و ﮔﺴﺴﺘﻪ ﮔﺸﺖ ﻟﮕﺎم‬
‫ﮐﻨﻮﻧﮑﻪ َﻧﻬﻤﺘﻢ اﻓﺰوﻧﺘﺮﺳﺖ و ﻧﻌﻤﺖ ﮐﻢدِل ﺑﺸﺎدي ﺧﻮ ﮐﺮده ﮐﯽ ِﮔَﺮد آرام‬
‫ﺑﺒﺎﻏﺒﺎن ﻧﮕﺮم ﮐﺰ ﯾﮑﯽ ﺿﻌﯿﻔﮏ ﺷﺎخﺑﺮوزﮔﺎري ﺳﺮوي ﮐﻨﺪ ﺑﻠﻨﺪ ﻗﯿﺎم‬
‫ﻫﻤﯽ ز ﺑﻬﺮ ﮔﻠﯽ ﮐﺂورد ﺑﺸﯿﻔﺘﻪ رﻧﺞﺑﺒﺎر دارد او را دوازده ﻣﻪ ﺗﺎم‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮﮐﻨﺪش ز ﺟﺎي و ﻧﻪ ﺑﺎزﮔﯿﺮد آبﻧﻪ ﺑﮕﺴﻼﻧﺪ از ﺷﺎخ و ﻧﺪﻫﺪش دﺷﻨﺎم‬
‫ﺑﺮوزﮔﺎر ﻓﺰوﻧﺘﺮ ﺷﻮد درﺧﺖ ﻫﻤﯽﻣﺮا ﮐﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﭙﯿﺮي ﻫﻤﯽ درﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﮐﺮا ﻫﻨﺮ ﺑﻔﺰاﯾﺪ ﭼﺮا ﺑﮑﺎﻫﺪ ﻣﺎلاﮔﺮﻧﻪ زﯾﻦ دو ﯾﮑﯽ ﻫﺴﺖ ﺑﺮ ﺣﮑﯿﻢ ﺣﺮام ***‬
‫ﯾﮏ ﻟﻔﻆ ﻧﺎﯾﺪ از دل ﻣﻦ َوْز دﻫﺎن ﺗﻮﯾﮏ ﻣﻮي ﻧﺎﯾﺪ از ﺗﻦ ﻣﻦ َوْز ﻣﯿﺎن ﺗﻮ‬
‫ﺷﺎَﯾﺪ ﺑ َُﺪن ﮐﻪ آﯾﺪ ُﺟﻔﺘﯽ ﮐﻤﺎِن ﺧﻮبزﯾﻦ ﺧﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭘﺸﺖ ﻣﻦ و اﺑﺮوان ﺗﻮ‬
‫ﺷﯿﺰ و ﺷﺒﻪ ﻧﺪﯾﺪم و ﻣﺸﮏ ﺳﯿﺎه و ﻗﯿﺮﻣﺎﻧﻨﺪ روزﮔﺎر ﻣﻦ و زﻟﻔﮑﺎن ﺗﻮ‬
‫ﻣﺎ ﻧﺎﻋﻘﯿﻖ ﻧﺎرد ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺲ از ﯾﻤﻦﻫﻢرﻧﮓ اﯾﻦ ﺳﺮﺷﮏ ﻣﻦ و دو ﻟﺒﺎن ﺗﻮ »‪«1‬‬
‫‪ -23‬ﺧﺴﺮوي ﺳﺮﺧﺴﯽ‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺧﺴﺮوي ﺳﺮﺧﺴﯽ از ﺷﻌﺮاي داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرﻣﺴﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ او را ﺑﻌﻨﻮان »اﻟﺤﮑﯿﻢ« ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﺣﮑﻤﯽ ﮐﻪ در اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﺑﮑﺎر ﺑﺮده و اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﻓﮑﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ ﮐﺮده ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ از ﻋﻠﻮم اواﺋﻞ ﺑﯽاﻃﻼع‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﺷـﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس و ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد و اﻣﯿﺮ ﻧﺎﺻـﺮ اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﯿﻤﺠﻮر )م‪ (377 .‬را ﻣﺪح‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و از ﺷـﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ و ﺻﺎﺣﺐ وﻇﯿﻔﻪ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«3‬ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎت ﺧﺴـﺮوي ﺳﺮﺧﺴﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﭼﻮن اﺑﻮ ﺑﮑﺮ‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ در ﻣﺮﺛﯿﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺳﺎل ‪ 383‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل ﻓﻮت ﺧﻮارزﻣﯽ درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«4‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪18‬‬
‫)‪ -(3‬ﺳﺨﻦ و ﺳﺨﻨﻮران ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ج ‪ 1‬ص ‪ .22‬ﺣﻮاﺷﯽ ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ از ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻐﻔﻮر ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ ص ‪145‬‬
‫)‪ -(4‬ﺣﻮاﺷﯽ ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ ص ‪145‬‬
‫ﺧﺴﺮوي ﺑﻬﺮ دو زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﺷﻌﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪ و ﻋﻮﻓﯽ ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ از اﺷﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ او را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﯿﺎت ﭘﺎرﺳﯽ اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ُﭼﻨﺎن داﻧﯽ ِﮐْﻢ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻧﯿﺴﺖﯾﺎ َﺷﻬِﺮ ﻣﺮا ﺟﺰ ﺗﻮ ﯾﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ُﭼﻨﺎن داﻧﯽ اي ﻣﺎﻫﺮوي دوﺳﺖﻧﮕﺎرﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺰ از ﺗﻮ ﻧﮕﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﻣﺮا ﭼﻮن ﺗﻮ ﻫﺰاران ﻫﺰار ﻫﺴﺖو ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺘﻮ ﺑﺮ اﺧﺘﯿﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫دﻟﯽ دادم‪ ،‬ﺑﻨﻤﻮَدَﻣﺖ ﺻﺤﯿﺢُو ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ َﻣﺮﯾﻦ را َﻋﻮار ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻤﻦ ﺑﺎزش دادي ﭼﻨﺎن َﺧَﻠﻖُﻣَﺴﻠَْﺴﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮو ﭘﻮد و ﺗﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﻫﻤﯽﮔﻮﯾﻢ ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻮ از دﻟﻢﺗﺮا ﺑﺎ دل ﻣﻦ ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ »‪*** «1‬‬
‫ﺑﺸﮕﻔﺘﻢ از آن دو َﮐﮋُدم ﺗﯿﺰﮐﻪ ﭼﺮا ﻻﻟﻪ را ﺑﺠﻔﺖ ُﮔُﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﺎ دو ﮐﮋدم ﻧﮑﺮد ُزﻓﺘﯽ ﻫﯿﭻﺑﺎ دل ﻣﻦ ﭼﺮاش ﺑﯿﻨﻢ ُزﻓﺖ »‪*** «2‬‬
‫ﻫّﻤﺘﯽ دارد او ﮐﻪ ﭘﻨﺪاريآﺳﻤﺎن زﯾﺮ و ﻫّﻤﺘﺶ زﺑََﺮﺳﺖ‬
‫او ﻗﻀﺎ ﮔﺸﺖ و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ َﺣَﺬروز ﻗﻀﺎ ﻣﺮد را ره َﺣَﺬرﺳﺖ‬
‫ور ﻓﻠﮏ ﺑﺴﭙﺮد ﺷﮕﻔﺖ ﻣﺪارﻗﺪم ﻫّﻤﺘﺶ ﻓﻠﮏ َﺳَﭙﺮﺳﺖ‬
‫ﮐﻮه ﺑﺎ ﺣﻠﻢ او ﺑﯿﮏ ﻧﺴﺒﺴﺖﻣﺮگ ﺑﺎ ﺑﺄس او ز ﯾﮏ ﮔﻬﺮﺳﺖ‬
‫َﻣْﮑُﺮﻣﺎﺗﺶ ﺑﻨﻮع ﻣﺎﻧﺪ راﺳﺖﻧﻮع ﺑﺎﻗﯽ و ﺷﺨﺺ ﺑﺮﮔﺬرﺳﺖ ***‬
‫اي ﺑﺴﺎ ﺧﺴﺘﻪ ﮐﺰ ﻓﻠﮏ ﺑﯿﻨﻢﺑﯽﺳﻼﺣﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ اﻓﮕﺎرﺳﺖ‬
‫وي ﺑﺴﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﮐﺰ ﻧﻮاﺋﺐ ﭼﺮخﺑﻨﺪ ﭘﻨﻬﺎن و او ﮔﺮﻓﺘﺎرﺳﺖ‬
‫وي ﺑﺴﺎ ﮐﺸﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﮔﺮد و ﻧﺮ اﺳﺖﻧﺪود ﺧﻮن و ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ ***‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬زﻓﺖ‪ :‬ﺑﺨﯿﻞ‪ .‬دو ﺑﯿﺖ ﻣﺬﮐﻮر از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺪي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪45‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 435 :‬ﻣﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻌﻘﻞ ﺷﻨﺎسﮐﻪ ﺑﺘﻮﺣﯿْﺪ َوْﻫﻢ »‪ «1‬ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه را ﻧﯿﺎﺑﺪ َوْﻫْﻢﮔﺮ ﺑَﻮْﻫْﻢ اﻧَﺪر آورﯾﺶ ﺧﻄﺎﺳﺖ‬
‫َوْﻫِﻢ ﻣﺎ ﯾﺎر َﺟﻮﻫﺮ و َﻋَﺮض اﺳﺖوﯾﻦ دو ﺑﺮ ﮐﺮدﮔﺎر ﻧﺎزﯾﺒﺎﺳﺖ‬
‫َﮐﯿﻒ ُﮔﻔَﺘﻦ ﺧﻄﺎﺳﺖ اﯾَﺰد راَﮐﯿْْﻒ ﭼﻮن ﺑﺎﺷﺪش ﮐﻪ ﺑﯽاْﮐﻔﺎﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ او ﻣﭙﺮس ﮐﻪ ﭼﯿﺴﺖﻧﺎﻣﮑﺎن ﮔﯿﺮ را ﻣﮕﻮ ﮐﻪ ﮐﺠﺎﺳﺖ ***‬
‫ﻣﺮده اﺳﺖ ز ﻣﯽ‪ ،‬اﺑﺮ ﺑﺮ اوﯾﺴﺖ ﻣﺴﯿﺤﺎﺑﯿﻤﺎر ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺎد ﺻﺒﺎ داروي ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﺗﺎ اﺑﺮ ﻣﺴﯿﺤﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﺒﻞ ﻫﻤﻪ اﻧﺠﯿﻞﺑﺮﺧﻮاَﻧﺪ و ﺑﺮ ﮐﻮه ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ ُزﻧّﺎر ***‬
‫از ﮐﯿﻮان ﺗﺎ ﻫّﻤﺖ ﺗﻮ ﭼﻨﺪانﭼﻨﺪ از ﻗﺪم ﻣﺎﻫﯽ ﺗﺎ ﮐﯿﻮان‬
‫ﻣﺎﻧﺎ ﮐﻪ ﻫﺰار ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎن داريﮐﯿﻦ ﻫّﻤِﺖ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﮑﺸﺪ ﯾﮑﺠﺎن‬
‫َﮔﻪﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺒﻨﺪي ﮐﻒاﻧﮕﺸﺖ ﻣﺮ او را ﻧﺒَﺮد ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺑﺮ ﺟﻮدي ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻨﯿﺎ ﺳﻮديﮐﺮ ﮐّﻒ ﺗﻮ ﺑﻮدي ﺳﺒﺐ ﻃﻮﻓﺎن »‪«2‬‬
‫‪ -24‬ﻗﻤﺮي ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘـﺎﺳﻢ زﯾـﺎد ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ اﻟﻘﻤﺮي اﻟﺠﺮﺟﺎﻧﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻗﺎﺑﻮس وﺷـﻤﮕﯿﺮ و ﻣـّﺪاح آن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮده و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ در ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن‬
‫ﭼﻬـﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ ﻧﺎم و ﻧﺴﺐ او را ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ آورده »‪ «3‬وﻟﯽ ﻫـﺪاﯾﺖ ﻧﺎم او را در ذﯾﻞ »ﻗﻤﺮي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ« اﺑﻮ‬
‫اﻟﻘﺎﺳﻢ زﯾﺎد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺠﺮﺟﺎﻧﯽ ﺿﺒﻂ ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ .«4‬از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮد ﭘﯿﺶ روي او ﺑﺖ ﭼﯿﻦﺧﯿﺎل او ﺑﻮد اﻧﺪر ﺑﻬﺸﺖ ﺣﻮر اﻟﻌﯿﻦ‬
‫اﻟﻒ ﺑﻘﺎﻣﺖ و ﻣﯿﻤﺶ دﻫﺎن و ﻧﻮﻧﺶ زﻟﻒﺑﻨﻔﺸﻪ ﺟﻌﺪ و ﺑﺮخ ﻻﻟﻪ و ز ﻧﺦ ﻧﺴﺮﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب )ج ‪ 2‬ص ‪ (19‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ از آﻧﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﺠﺎي وﻫﻢ »ﻋﻘﻞ« آﻣﺪه و ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪132‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪16‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪477‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 436 :‬ﺑﺰﻟﻔﺶ اﻧﺪر ﻣﺸﮏ و ﺑﻤﺸﮑﺶ اﻧﺪر َﺧﻢﺑﭽﯿﻨﺶ اﻧﺪر ﺗﺎب و ﺑﺘﺎﺑﺶ اﻧﺪر ﭼﯿﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺣﻠﻘﻪ زﻟﻔﺶ ﻣﻌّﻠﻘﺴﺖ دﻟﻢﻣﺜﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﯿﺎن ﻓﻠﮏ ﻫﻮا و زﻣﯿﻦ‬
‫ز ﺑﺎده ﻟﺐ او ﺗﻠﺨﯽ اﺳﺖ ﻋﻬﺪه ﻣﻦروا ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻮد ﺗﻠﺦ ﻣﯽ ﺑﻪ از ﺷﯿﺮﯾﻦ‬
‫ﺧﺮد ﺳﺘﺪ ز ﻣﻦ او ﭼﻮن ﺷﻪ از ﻣﻌﺎﻧﺪ ﺟﺎندﻟﻢ َﮐَﺸﺪ ز ﻣﻦ او ﭼﻮن ﺷﻪ از َﺗﻒ ﻣﯽ ﮐﯿﻦ ***‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﺎ ﺗﻮ ﭼﻮ ﻣﻦ ﮔﺸﺘﯽ و ﻣﻦ ﮔﺸﺘﻪ ﭼﻮ ﺗﻮﺗﻮ ﻣﮕﺮ ﺗﺎزه ﺷﺪي ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻦ از اﺑﺮ دﮔﺮ‬
‫ﺗﻮ ﭼﻨﺎن ﺗﺎزه ﺑﺎﺑﺮي ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺎزه ﺑﺎﺑﺮﺟﺰ ﮐﻪ اﺑﺮ ﺗﻮ دﮔﺮ ﺳﺎﻧﺴﺖ و اﺑﺮ ﻣﻦ دﮔﺮ‬
‫اﺑﺮ ﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎم رادي ﺷﺎدﻣﺎن و ﺧﻨﺪ ﺧﻨﺪاﺑﺮ ﺗﻮ ﻫﻨﮕﺎم رادي ﺳﻮﮔﻮار و دﯾﺪه ﺗﺮ‬
‫اﺑﺮ ﺗﻮ ﮔﻪﮔﺎه ﺑﺎرد و آﻧِﭻ ﺑﺎرد آِب ﻧﺎباﺑﺮ ﻣﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎرد و آﻧِﭻ ﺑﺎرد ﺳﯿﻢ و زر‬
‫اﺑﺮ ﺗﻮ ﭼﻮن رﻓﺖ ﺗﻮ ﻧﺎﺑﻬﺮهور ﻣﺎﻧﯽ ازواﺑﺮ ﻣﻦ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻦ ز ﺟﻮدش ﺑﻬﺮهور‬
‫ﺗﻮ ﻧﺪاﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﺪح اﺑﺮ ﺑﺎرانﺑﺎر ﻫﯿﭻﻣﻦ ز ﻧﻮر اﺑﺮ ﻣﺪح ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺧﻮاﻧﻢ زﺑﺮ »‪*** «1‬‬
‫ﭘﺪﯾﺪارﺳﺖ ﻋﺪل و ﻇﻠﻢ ﭘﻨﻬﺎنﻣﺨﺎﻟﻒ اﻧﺪك و ﻧﺎﺻﺢ ﻓﺮاوان‬
‫اﺑَﺮ ﺿّﺤﺎك ﭼﯿﺮه ﺷﺪ ﻓﺮﯾﺪونوز اﻫﺮﯾﻤﻦ ﺳﺘﺪ ﺧﺎﺗﻢ ﺳﻠﯿﻤﺎن ***‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﺎ ﺑَﻤَﺜﻞ ﻣﯽ ﺷﺪﺳﺖ و ﻣﺎ ﻣﯿﺨﻮارﺧﻮﺷﯿﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺘﻠﺨﯽ و ﺧّﺮﻣﯽ ﺑﺨﻤﺎر‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﺎ ﺑﺪو ﻧﯿﮑﺴﺖ و ﺑﺪش ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﮏﮔﻞ اﯾﭻ ﻧﯿﺴﺖ اﺑﯽ ﺧﺎر و ﻫﺴﺖ ﺑﯽﮔﻞ ﺧﺎر‬
‫ز ﺑﻬﺮ آﻧﮑﻪ ﻫﻤﯽ ﮔﺮﯾﺪ اﺑﺮ ﺑﯽﺳﺒﺒﯽﻫﻤﯽ ﺑﺨﻨﺪد ﺑﺮ روي ﻻﻟﻪ و ﮔﻞ ﻧﺎر ‪...‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪70 -69‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 437 :‬اﮔﺮ ز آﺗﺶ رﺧﺴﺎر ﺗﻮ ﻧﺴﻮزد ُﻣﺸﮏﭼﺮا ز دور ﺑﺴﻮزد ﻫﻤﯽ دل ﻣﻦ زار‬
‫ﺑﮕﺎه ﺧﻨﺪه ﻧﻤﺎﯾﯽ ﻫﻤﯽ دو ﺻﻒ ﮔﻮﻫﺮﺗﺮاﺳﺖ ﮔﻮﻫﺮ و ﭼﺸﻢ ﻣﻨﺴﺖ ﮔﻮﻫﺮﺑﺎر ‪...‬‬
‫ﮐﻼه و ﺗﺨﺖ و ﺑﺘﺎن و دﻋﺎ و دوﻟﺖ و ﻋّﺰزﺑﺮت و زﯾﺮت و ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ و ﯾﻤﯿﻦ و ﯾﺴﺎر‬
‫ﺷﻬﺎن رﻫﯽ ﻣﻠﮑﺎن ﺑﻨﺪه ﻋﻤﺮ ﺧﻮشدل ﺷﺎدﻇﻔﺮ ﻣﻌﯿﻦ ﻃﺮباﻓﺰون ﺗﻮ اﯾﻤﻦ اﯾﺰد ﯾﺎر »‪«1‬‬
‫‪ -25‬ﯾﻮﺳﻒ ﻋﺮوﺿﯽ‬
‫از ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ اﺷـﻌﺎر او در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳـﺪي و اﻟﻤﻌﺠﻢ ﺷـﻤﺲ ﻗﯿﺲ رازي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آﻏﺎز ﮐﺘﺎب ﺗﺮﺟﻤﺎن‬
‫اﻟﺒﻼﻏﻪ ﺳـﺨﻦ از ادﯾﺒﯽ ﺑﻨﺎم »اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮوﺿﯽ ﺑﭙﺎرﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد »‪ «2‬و ﻣﺴّﻮد اﯾﻦ اوراق در ﻣﻘﺎﻟﻪﯾﯽ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎره ‪3‬‬
‫ﺳﺎل دوم ﻣﺠﻠّﻪ داﻧﺸـﮑﺪه ادﺑﯿﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬درﺑﺎره اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﺆﻟّﻒ ﮐﺘﺎب ﻋﺮوض‪ ،‬و ﯾﻮﺳﻒ ﻋﺮوﺿﯽ ﻫﺮدو ﯾﮑﯽ‬
‫ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎ در ﻧﺴﺨﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ رادوﯾﺎﻧﯽ ﻧﺎم ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻪ اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ ﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺜﯽ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺷﻌﺎر‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﻋﺮوﺿﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮ ﭘﺎرﺳﺎ زﻧﯽ ﺷﻨﻮد ﺷﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯿﺶو آن دﺳﺖ ﺑﯿﻨﺪش ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺴﺎن ﻧﻮازﻧﺴﺖ‬
‫آن زن ز ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ ﭼﻨﺪان ﻧﻮازﻧﺪﺗﺎ ﻫﺮﮐﺴﯿﺶ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﺎﯾﻦ ﺑﯽﻧﻮا زﻧﺴﺖ »‪*** «3‬‬
‫ﮔﺮ ﺑﺮ َدِر اﯾﻦ اﻣﯿﺮ ﺗﻮ ﺑﺒﯿﻨﯽﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﻮد ﺧﻮار و ﺳﺮﻓﮕﻨﺪه‬
‫ﺑﺸﻨﺎس ﮐﻪ ﻣﺮدﯾﺴﺖ او ﺑ ِﻪاﻧﺪﯾﺶﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺧﺮد دارد و َﻧَﻮﻧﺪه »‪*** «4‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﯿﮑﻮاِن ﺑﺮزن »‪ «5‬اﮔﺮ ﺑﺮزﻧﺪ ﺑﺤﺴﻦﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮزﻧﻨﺪ ﻫﻢ او ﻣﯿﺮ ﺑﺮزﻧﺴﺖ‬
‫او ﻣﯿﺮ ﻧﯿﮑﻮان ﺟﻬﺎﻧﺴﺖ و ﻧﯿﮑﻮيﺗﺎﺟﺴﺖ ﺳﺎل و ﻣﺎه و ﻣﺮ او را ﭼﻮ َﮔﺮَزﻧﺴﺖ »‪«6‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯿﺸﻮد اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪهﯾﯽ از ﯾﮏ ﻗﺼﯿﺪه اﺳﺖ‬
‫)‪ -(3‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي ﺣﺎﺷﯿﻪ ص ‪8‬‬
‫)‪ -(4‬ﻧﻮﻧﺪه‪ :‬ﺗﯿﺰﻫﻮﺷﯽ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ص ‪ 475‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(5‬ﺑﺮزدن‪ :‬ﺑﺮاﺑﺮي ﮐﺮدن‬
‫)‪ -(6‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ص ‪359‬‬
‫در ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻌﺠﻢ »‪ «1‬دو ﺑﯿﺖ از ﻣﻨﺠﯿﮏ )اي ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺮ ﻣﺮا ﺑﻬﺠﺎ ﻗﺼﺪ ﺗﻮ ﻧﺒﻮد ‪...‬‬
‫ﮐﻪ در زﻣﺮه اﺷﻌﺎر آن ﺷﺎﻋﺮ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب آوردهاﯾﻢ( ﺑﻨﺎم ﯾﻮﺳﻒ ﻋﺮوﺿﯽ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -26‬اﺳﺘﻐﻨﺎﺋﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ اﺳﺘﻐﻨﺎﺋﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري را ﻫﺪاﯾﺖ »‪ «2‬از ﻣﻌﺎﺻﺮان آل ﺑﻮﯾﻪ و آل ﺳﺎﻣﺎن داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﺣﻮال او اﻃﻼﻋﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ را ازو ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻤﺎه ﻣﺎﻧﺪي اﮔﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﺶ زﻟﻒ ﺳﯿﺎهﺑﺰﻫﺮه ﻣﺎﻧﺪي اﮔﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﺶ ﻣﺸﮑﯿﻦ ﺧﺎل‬
‫رﺧﺎﻧﺶ را ﺑﯿﻘﯿﻦ ﮔﻔﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪﺳﺖاﮔﺮ ﻧﺒﻮدي ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﮐﺴﻮف و زوال‬
‫‪ -27‬ﺧّﺒﺎزي ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‬
‫وي از ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺪﯾﻤﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ را ﻋﺮوﺿـﯽ »‪ «3‬و ﻋﻮﻓﯽ »‪ «4‬و ﻫﺪاﯾﺖ »‪ «5‬در ﺷـﻤﺎر ﺷﻌﺮاي آل ﺳﺎﻣﺎن آوردهاﻧﺪ و ﻫﺪاﯾﺖ وﻓﺎﺗﺶ‬
‫را در ﺳﺎل ‪ 342‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﯿﺎت اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ آن دو زﻟﻒ ﮐﻪ ﺑﺎدش ﻫﻤﯽ ﺑﺮدﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻘﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﺶ ﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﯾﺎ ﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺣﺎﺟﺐ ﺳﺎﻻر ﮐﺸﻮرﺳﺖاز دور ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﺎﻣﺮوز ﺑﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫‪ -28‬اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﺷﻮﺷﺘﺮي‬
‫وي از ﮐﺴـﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻧـﺎم او را در ﺷـﻤﺎر ﺷـﺎﻋﺮان ﻗـﺪﯾﻢ آورده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻮ اﻟﻌﻼـء و ﺑﻮ اﻟﻌﺒـﺎس و ﺑﻮ ﺳـﻠﯿﮏ و ﺑﻮ اﻟﻤﺜﻞ ‪ «...‬و‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺧﻮد دﻟﯿﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ وي در ﻋﻬـﺪ ﺷﺎﻋﺮان دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن ﺑﺎ او ذﮐﺮ ﺷـﺪه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﻌﺮاي ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎم او‬
‫در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪88‬‬
‫)‪ -(3‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪28‬‬
‫)‪ -(4‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪27‬‬
‫)‪ -(5‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪199‬‬
‫اﺳـﺪي ﻧﯿﺰ ﭼﻨـﺪﺑﺎر آﻣـﺪه و اﯾﻦ ﻫﻢ دﻟﯿـﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ او ﭘﯿﺶ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼـوهﺑﺮﯾﻦ اﺷـﻌﺎري ازو در ﺗﺮﺟﻤﺎن‬
‫اﻟﺒﻼﻏﻪ و ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ ﺷﺎﻫﺪ آورده ﺷﺪه و ازﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ او در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎدي ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«1‬ﮔﺬﺷﺘﻪ ازﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺷﺎره رادوﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻌﻼء از ﻋﻠﻤﺎء ادب ﺑﻮده و ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﻋﺮوض ﺑﭙﺎرﺳـﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ او از‬
‫اﻗﺪم ﮐﺴﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﯿﺎور آﻧﮑﻪ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ز ﺟﺎم ﮐﻪ ﻣﻦﭼﻬﺎر ﮔﻮﻫﺮم اﻧﺪر ﭼﻬﺎر ﺟﺎي ﻣﺪام‬
‫ُزُﻣﱡﺮْد اﻧﺪر ﺗﺎ ﮐﻢ ﻋﻘﯿﻖ اﻧﺪر ﻏﮋب »‪«2‬ﺳﻬﯿﻠﻢ اﻧﺪر ﺧﻢ آﻓﺘﺎﺑﻢ اﻧﺪر ﺟﺎم ***‬
‫ﻫﻤﯽ ﮔِﺮﺳﺖ و ﻫﻤﯽ ﻧﺮﮔﺴﺎﻧﺶ ﻻﻟﻪ ﮔﺪاﺧﺖﺑﺰﯾﺮ ﻻﻟﻪ ﺑﮕﺪاﺧﺘﻪ ﻧﻬﻔﺘﻪ زرﯾﺮ ‪...‬‬
‫ﺧﻠﻖ ﺷﻮد ز ﻧﺸﺴﺖ دراز ُﺣّﻠﺖ ﻣﺮدﮐﻪ َﮔﻨﺪه ﮔﺮدد ﭼﻮن دﯾﺮ ﻣﺎﻧﺪ آب ﻏﺪﯾﺮ »‪*** «3‬‬
‫ﺗﯿﺮي و ﮐﻤﺎﻧﯽ و ﯾﮑﯽ ﻧﻘﺶ ﻧﺸﺎﻧﻪﺑﻨﮕﺎر و ﺑﭙﯿﻮﻧﺪ ﺑﺴﻮﻓﺎر ﯾﮑﯽ ﺗﯿﺮ‬
‫ﻧﺎم ﺑﺖ ﻣﻦ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺘﻤﺎﻣِﯽآن ﺑﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮﺑﯿﺶ ﻗﺮﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﮑﺸﻤﯿﺮ »‪«4‬‬
‫‪ -29‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه‬
‫ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪه اﻟﮑﺎﺗﺐ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺸﻬﻮر اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرﻣﺴﺖ ﮐﻪ دﺑﯿﺮ ﺑﻐﺮاﺧﺎن )از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﯿﻪ ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﻣﺘﻮﻓﯽ‬
‫ﺑﺴﺎل ‪ (383‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﻧﺎم او را در ﺷﻤﺎر اﺳﺘﺎداﻧﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮدﺑﯿﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻼﻏﺖ آﻣﻮزد‬
‫»‪«5‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘﺎﻟﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﺷﺸﺘﺮي در ﻣﺠﻠﻪ ﺷﺮق ﺳﺎل اول ص ‪268 -265‬‬
‫)‪ -(2‬ﻏﮋب‪ :‬داﻧﻪ اﻧﮕﻮر‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪ 49‬و ‪82‬‬
‫)‪ -(4‬ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ ص ‪ .70‬اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﻣﻌﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﻨﺎم ﻋﻠﯽ‬
‫)‪ -(5‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪13‬‬
‫و راﺟﻊ ﺑـﺎو ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪه اﻟﮑـﺎﺗﺐ ﮐﻪ دﺑﯿﺮ ﺑﻐﺮاﺧـﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻋﻠﻢ ﺗﻌّﻤﻘﯽ و در ﻓﻀـﻞ ﺗﻨّﻮﻗﯽ داﺷﺖ‪ ،‬و در ﻧﻈﻢ و ﻧـﺜﺮ‬
‫ﺗﺒّﺤﺮي‪ ،‬و از ﻓﻀـﻼء و ﺑﻠﻐﺎء اﺳﻼم ﯾﮑﯽ او ﺑﻮد ‪ «1» «...‬از اﺷﻌﺎر او اﺑﯿﺎﺗﯽ در ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ رادوﯾﺎﻧﯽ »‪ «2‬و ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ »‪ «3‬آﻣﺪه و‬
‫از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﻧﮕﺎري ﭼﻮ ﺗﻮ دﮔﺮ ﻧﺒﻮدﭼﻮ ﻣﻦ ﺻﺒﻮر و ﭼﻮ ﻣﻦ رازدار ﺑﺮﻧﺎﯾﯽ‬
‫ﺗﺮا و ﻣﻦ رﻫﯽ و ﺧﻮاﺟﻪ را ﮐﺴﯽ ﺑﺠﻬﺎنﺑﺤﺴﻦ و ﺻﺒﺮ و ﺳﺨﺎوت ﻧﺪﯾﺪ ﻫﻤﺘﺎﯾﯽ ***‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺮا ﭼﺮا ﮔﺮﯾﺰياز ﺻﺤﺒﺖ و ﮐﺎر اﻫﻞ دﯾﻮان‬
‫ﮔـﻮﯾﻢ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻫﻮﺷـﯿﺎرمدﯾﻮاﻧﻪ ﺑﻮد ﻗﺮﯾﻦ دﯾﻮان رادوﯾـﺎﻧﯽ »‪ «4‬ﺗﻀـﻤﯿﻦ ﻣﻌﺮوف از ﺷـﻌﺮ ﺧﺴـﺮواﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫ﻣﯿﺸﻮد ﺑﻪ ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﺒﺪه ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ و آﻧﺮا ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ آورده‪:‬‬
‫ﺑﯿﺎذ ﺟﻮاﻧﯽ ﻫﻤﯽ ﻣﻮﯾﻪ دارمﺑﺮ آن ﺑﯿﺖ ﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺧﺴﺮواﻧﯽ‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺒﯿﻬﻮذﮔﯽ ﯾﺎذ دارمدرﯾﻐﺎ ﺟﻮاﻧﯽ درﯾﻐﺎ ﺟﻮاﻧﯽ و ﭼﻮن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬و اﺳـﺘﻨﺴﺎخ ﻧﺴﺨﻪ‬
‫ﻣﻨﺤﺼـﺮ آن ﻫﻢ ﮐﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﺴﺎل ‪ 1949‬ﻣﯿﻼدي ﻃﺒﻊ ﺷﺪه ﺑﺴﺎل ‪ 507‬ﻫﺠﺮي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﻫﻢ ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﻫﻢ اﺳـﺘﻨﺴﺎخ آن ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫از ﯾﮏ ﻗﺮن ﺑﺮ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب )ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ (618‬ﺗﻘـّﺪم دارد‪ ،‬ﻗﺒﻮل رواﯾﺖ رادوﯾـﺎﻧﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ رواﯾﺖ ﻋﻮﻓﯽ اﻗﺮب ﺑﺼﻮاب‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺎﺻﻪ ﮐﻪ رادوﯾﺎﻧﯽ ﯾﮑﺠﺎي دﯾﮕﺮ »‪ «5‬ﺑﯿﺘﯽ را از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﯾﺎ ﻗﻄﻌﻪ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺎﺳﻢ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻋﺒﺪه ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﺑﻨﺎم ﻓﺮدوﺳﯽ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ﺑﺎ ﺗﮑﻤﯿﻞ آن ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ آﻣﺪه ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻬﯽ ﺳﺮوم از ﻧﺎﻟﻪ ﭼﻮن ﻧﺎل ﮔﺸﺘﻪﺳﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪه از ﻏﻢ ﺳﻬﯿﻞ ﯾﻤﺎﻧﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪ 24‬و ﻧﯿﺰ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﻮاﺷﯽ آن ﮐﺘﺎب ص ‪ 99‬و ﺣﻮاﺷﯽ ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ ص ‪146‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪104 ،87 ،24 ،15‬‬
‫)‪ -(3‬ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ص ‪78‬‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪104 -103‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 441 :‬ﺑﺴﯽ رﻧﺞ دﯾﺪم ﺑﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪمز ﮔﻔﺘﺎر ﺗﺎزي و از ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ‬
‫ﺑﭽﻨﺪﯾﻦ ﻫﻨﺮ ﺷﺴﺖ و دو ﺳﺎل ﺑﻮدمﮐﻪ ﺗﻮﺷﻪ ﺑﺮم ز آﺷﮑﺎر و ﻧﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺠﺰ ﺣﺴﺮت و ﺟﺰ وﺑﺎل ﮔﻨﺎﻫﺎنﻧﺪارم ﮐﻨﻮن از ﺟﻮاﻧﯽ ﻧﺸﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﯿﺎد ﺟﻮاﻧﯽ ﻫﻤﯽ ﻣﻮﯾﻪ دارمﺑﺮ آن ﺑﯿﺖ ﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺧﺴﺮواﻧﯽ‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺒﯿﻬﻮدﮔﯽ »‪ «1‬ﯾﺎد دارمدرﯾﻐﺎ ﺟﻮاﻧﯽ درﯾﻐﺎ ﺟﻮاﻧﯽ‬
‫‪ -30‬ﺟﻨﯿﺪي‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺠﻨﯿﺪي از ادﺑﺎ و ﻓﻀـﻼي ﻣﺸـﻬﻮر ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و از ﺷﻌﺮاء ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ذﮐﺮ او را‬
‫در ﺷﻤﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﺻﺎﺣﺐ آورده و دو ﺑﯿﺖ ﻋﺮﺑﯽ و ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ ﭘﺎرﺳﯽ از او ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و آن ﻗﻄﻌﻪ اﯾﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺒﮕﯿﺮ ﺻﺒﻮح را ز ﺳﺮﮔﯿﺮﺑﺮ ﺑﺎﻧﮓ ﺧﺮوس و ﻧﺎﻟﻪ زﯾﺮ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮزﻧﺪ ﺳﺮ از ﮐﻮهآن ﺑﻪ ﮐﻪ ﺧﻮرد ز ﺟﺎم ﺗﺸﻮﯾﺮ‬
‫از ﺟﺎم ﺑﺠﺎﻣﻪ رو ﺷﺒﺎﻧﮕﺎهوز ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺠﺎم رو ﺑﺸﺒﮕﯿﺮ‬
‫ﺷﯿﺮﺳﺖ ﻏﺬاي ﮐﻮدك ُﺧﺮدﺷﯿﺮه اﺳﺖ ﻏﺬاي ﻣﺮدم ﭘﯿﺮ‬
‫‪ -31‬ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﺮوزي‬
‫ﮐﻨﯿﻪ او ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ »‪ «2‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ آذر و ﻫـﺪاﯾﺖ اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ و ﻟﻘﺒﺶ ﻣﺠـﺪ اﻟـﺪﯾﻦ »‪ «3‬و ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ ﻣﻨﻌﻮت ﺑﻪ‬
‫»ﺣﮑﯿﻢ« اﺳﺖ و ﻧﺎﻣﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻋّﻠﺖ اﺷـﺘﻬﺎرش ﺑﮑﺴﺎﺋﯽ ﻫﺪاﯾﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﺗﺨّﻠﺺ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﻮت زﻫﺪ‬
‫درﺑﺮداﺷـﺘﻪ و ﮐﻼه ﻓﻘﺮ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ« و ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﯿﻬﺎت ﺧﺎﻟﯽ از دّﻗﺖ و ﺻـّﺤﺖ اﺳﺖ و ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺴـﺒﺐ ﺣﺮﻓﻪ‬
‫ﺧﻮد ﯾﺎ اﺳﻼﻓﺶ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﺪ او ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﻣﺮو ﺑﻮده و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ درﯾﻦ ﺑﯿﺖ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫زﯾﺒﺎ ﺑﻮد ار ﻣﺮو ﺑﻨﺎزد ﺑﮑﺴﺎﺋﯽﭼﻮﻧﺎﻧﮑﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎد ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ وﻻدﺗﺶ ﺑﺴﺎل ‪ 341‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب‪ :‬ﻣﻦ از ﮐﻮدﮐﯽ‬
‫)‪ -(2‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪28‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪482‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 442 :‬ﺑﺴﯿﺼﺪ و ﭼﻬﻞ و ﯾﮏ رﺳﯿﺪ ﻧﻮﺑﺖ ﺳﺎلﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ و ﺳﻪ روز ﺑﺎﻗﯽ از ﺷّﻮال‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺪم ﺑﺠﻬﺎن ﺗﺎ ﭼﻪ ﮔﻮﯾﻢ و ﭼﻪ ﮐﻨﻢﺳﺮود ﮔﻮﯾﻢ و ﺷﺎدي ﮐﻨﻢ ﺑﻨﻌﻤﺖ و ﻣﺎل ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ وﻻدت او ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﺲ از ﻓﻮت رودﮐﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده‬
‫و اﯾﻨﮑﻪ آذر و ﻫﺪاﯾﺖ او را از ﻣﻌﺎﺻﺮان رودﮐﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﺋﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫اﯾـﺎ ﮐﺴـﺎﺋﯽ ﭘﻨﺠﺎه ﺑﺮ ﺗﻮ ﭘﻨﺠﻪ ﮔﺬاﺷﺖﺑﮑﻨـﺪ ﺑﺎل ﺗﺮا زﺧﻢ ﭘﻨﺠﻪ و ﭼﻨﮕﺎل ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 391‬زﻧـﺪه ﺑﻮد و ﺑـﺎز ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس‬
‫ﺑﻨﺎم او ﺿﺒﻂ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺮي ﻣﺮا ﺑﺰرﮔﺮي اﻓﮕﻨﺪ اي ﺷﮕﻔﺖﺑﯽﮔﺎه »‪ «1‬و دود از دم و ﻫﻤﻮاره ُﺳﺮف ُﺳﺮف‬
‫زرﮔﺮ ﻓﺮوﻓﺸﺎﻧﺪ ُﮐﺮف »‪ «2‬ﺳﯿﻪ ﺑﺴﯿﻢﻣﻦ ﺑﺎز ﺑﺮﻧﺸﺎﻧﻢ ﺳﯿﻢ ﺳﺮه ﺑُﮑﺮف و دو ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ از ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪:‬‬
‫َﻧَﻮْرْد »‪ «3‬ﺑﻮدم ﺗﺎ َورد ﻣﻦ ُﻣَﻮﱠرد ﺑﻮدﺑﺮاي َورد ﻣﺮا ﺗﺮك ﻣﻦ ﻫﻤﯽ ﭘﺮود‬
‫ﮐﻨﻮن ﮔﺮان ﺷـﺪم و ﺳـﺮد و ﻧﺎَﻧَﻮْرد ﺷﺪماز آن ﺳـﺒﺐ ﮐﻪ ﺑﺨﯿﺮي ﻫﻤﯽ ﺑﭙﻮﺷﻢ َورد ﺑﭙﯿﺮي رﺳـﯿﺪه و ﻋﻤﺮ زﯾﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو ﻫﻢ‬
‫ﻫﻤﻪﺟﺎ ﺑﭙﯿﺮي و ﻓﺮﺳﻮدﮔﯽ ﮐﺴﺎﺋﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ و ﮔﻮﯾﺎ اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ اواﯾﻞ ﻋﻤﺮ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو )وﻻدت ﺑﺴﺎل ‪ (394‬ﻣﺼﺎدف‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ ﺷﻮاﻫـﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﺎﺋﯽ در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ ﻏﺰﻧﻮي ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻫﻢ ﻋﻮﻓﯽ او‬
‫را در ﺷﻤﺎر ﺷﻌﺮاء آل ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﺋﯽ در آﻏﺎز ﮐﺎر ﺷﺎﻋﺮي ﻣـّﺪاح ﺑﻮد و از ﻣﺪاﯾـﺢ او ﻗﻄﻌﺎﺗﯽ در ﺗـﺬﮐﺮهﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ وﻟﯽ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ازﯾﻨﮑﺎر ﭘﺸـﯿﻤﺎن ﺷﺪ و دو‬
‫ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﻧﯿﮏ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ رﻓﺖ و ﭘﻨﺪاري ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﭘﺪرودمﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺳﻮﺧﺘﻦ داﻧﻢ ﮐﻪ ﻫﻢ آﻧﺠﺎ ﺑﭙﯿﻬﻮدم »‪«4‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮔﺎه‪ :‬ﮐﻮره‬
‫)‪ -(2‬ﮐﺮف‪ :‬ﺷﺒﻪ‬
‫)‪ -(3‬ﻧﻮرد‪ :‬درﺧﻮر و زﯾﺒﺎ‬
‫)‪ -(4‬ﭘﯿﻬﻮد‪ :‬ﭘﺎرﭼﻪﯾﯽ ﮐﻪ از ﺗﺎﺑﺶ ﺣﺮارت و ﺗﻒ آﺗﺶ زرد و ﻧﯿﻢﺳﻮﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﻟﻐﺖ ﻓﺮس(‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 443 :‬ﺑﻤﺪﺣﺖ ﮐﺮدن ﻣﺨﻠﻮق روح ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺸـﺨﻮدم »‪«1‬ﻧﮑﻮﻫﺶ را ﺳـﺰاوارم ﮐﻪ ﺟﺰ ﻣﺨﻠﻮق ﻧﺴﺘﻮدم‬
‫»‪ «2‬و ازﯾﻨﺠﺎ ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﻮاﻋﻆ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻬﻤﯿﻦ دوره از زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ او ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻤﺪوﺣﺎن او ﯾﮑﯽ ﻋﺘﺒﯽ وزﯾﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻮزﻧﯽ در ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ ﺑﺎﻧﻌﺎم و اﺣﺴﺎن او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﮑﺴﺎﺋﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺮد ﻋﺘﺒﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺮدار ﺧﻮبﻣﺎﻧـﺪ ﻋﺘﺒﯽ از ﮐﺴﺎﺋﯽ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ زﻧﺪه ﻧﺎم اﯾﻦ ﻋﺘﺒﯽ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴـﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 365‬ﺑﻮزارت ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر رﺳـﯿﺪ و در ﺳﺎل ‪ 372‬در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺎم ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮ از ﻣﻤﺪوﺣﺎن ﮐﺴﺎﺋﯽ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ از ﮐﺴﺎﺋﯽ در ﺳﺘﺎﯾﺶ او ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﺋﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ از اﺷﺎرات ﻋﻠﻤﺎ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﺷﯿﻌﻪ »‪ «3‬و ﻧﯿﺰ از ﺳـﺨﻨﺎن او ﻻﯾﺤﺴﺖ ﺑﻤﺬﻫﺐ ﺗﺸّﯿﻊ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮده و ﺗﺸّﯿﻊ او ازﯾﻦ‬
‫ﻗﻄﻌﻪ ﮐﻪ ﺑﻮي ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ ﺑﻨﯿﮑﯽ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺪﺣﺖ ﮐﻦ و ﺑﺴﺘﺎي ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺒﺮﺑﺴﺘﻮد و ﺛﻨﺎ ﮐﺮد و ﺑﺪو داد ﻫﻤﻪ ﮐﺎر‬
‫آن ﮐﯿﺴﺖ ﺑﺪﯾﻨﺤﺎل و ﮐﻪﺑﻮدﺳﺖ و ﮐﻪﺑﺎﺷﺪﺟﺰ ﺷﯿﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻬﺎن ﺣﯿﺪر ﮐّﺮار‬
‫اﯾﻦ دﯾﻦ ُﻫﺪي را ﺑﻤﺜﻞ داﯾﺮهﯾﯽ دانﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻣﺎ ﻣﺮﮐﺰ و ﺣﯿﺪر ﺧﻂ ﭘﺮﮔﺎر‬
‫ﻋﻠﻢ ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻌﻠﯽ داد ﭘﯿﻤﺒﺮﭼﻮن اﺑﺮ ﺑﻬﺎري ﮐﻪ دﻫﺪ ﺳﯿﻞ ﺑﮕﻠﺰار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺷﺨﻮدن‪ :‬ﺧﺮاﺷﯿﺪن‬
‫)‪ -(2‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ص ‪ 113‬و ‪476‬‬
‫)‪ -(3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﺑﻌﺾ ﻣﺜﺎﻟﺐ اﻟﻨﻮاﺻﺐ ﻓﯽ ﻧﻘﺾ ﻓﻀﺎﯾﺢ اﻟﺮواﻓﺾ ﭼﺎپ آﻗﺎي ﻣﺤﺪث‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ 1331‬ص ‪ 252‬و ‪628‬‬
‫از اﺷﻌﺎر ﮐﺴﺎﺋﯽ ﭼﻨﺪان ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه و ﻣﺠﻤﻮع اﺷﻌﺎرش ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از آﻧﭽﻪ در ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ و ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ و ادب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪه‬
‫او ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه از ﻗﺼﺎﺋﺪﯾﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺘﺎد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﯾﮑﯽ از اﺑﯿﺎت او ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫اﻧﺪر آن ﻧﺎﺣﯿﺖ ﺑﻤﻌﺪن ﮐﻮچﮐﻮﭼﮕﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻮچ و ﺑﻠﻮچ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ وي ﻣﺜﻨﻮﯾﯽ ﺑﺒﺤﺮ ﺧﻔﯿﻒ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺷـﻌﺎر ﻣﻮﺟﻮد ﮐﺴﺎﺋﯽ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻣﯿﺘﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ او از اﺳﺘﺎدان ﻣﺴﻠّﻢ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺑﻮده و در اﺑﺪاع ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ و ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﺗﻮﺻﯿﻔﺎت و‬
‫اﯾﺮاد ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﻟﻄﯿﻒ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﻬﺎرت و ﻗﺪرت ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﺋﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﻮﺻﯿﻔﺎت و ﻣﺪاﯾﺢ ﺷﯿﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬در ﻣﻮﻋﻈﻪ و‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﻫﻢ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻤﺮاﺣﻞ ﻣﻬﻤﯽ از ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮد و در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺷﻌﺮ را در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‬
‫ﺑﮑﻤﺎل رﺳﺎﻧﺪ و ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﻇﻬﻮر ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﺎﺻﺮ ﺑﻦ ﺧﺴﺮو ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺪهﯾﯽ از ﻗﺪﻣﺎ و ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺑﻤﻄﻠﻊ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫ﺟﺎن و ﺧﺮد روﻧﺪه ﺑﺮﯾﻦ ﭼﺮخ اﺧﻀـﺮﻧﺪﯾﺎ ﻫﺮدوان ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﺮﯾﻦ ﮔﻮي اﻏﺒﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯿﺴﺖ ﺑﺘﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﻔـّﺼ ﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ در اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻞ و ﻧﻔﺲ و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮاﻋﻆ‪ ،‬ﺑﮑﺴﺎﺋﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻗﺼﯿﺪه ذﯾﻞ را‪:‬‬
‫ﺑﺎﻻـي ﻫﻔﺖ ﭼﺮخ ﻣـﺪّور دو ﮔﻮﻫﺮﻧـﺪﮐﺰ ﻧﻮر ﻫﺮدو ﻋـﺎﻟﻢ و آدم ﻣﻨّﻮرﻧـﺪ ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﻓﻠﺴـﻔﯽ در ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎﺑﺴﺖ‪ ،‬در ﺟﻮاب آن‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴـﺒﺖ ﻗﺼﯿﺪه ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﮑﺴﺎﺋﯽ ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪﺳﺖ زﯾﺮا‪ :‬اوﻻ ﺑﻬﯿﭻ روي ﺳﺒﮏ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﺎﺋﯽ از آن ﻣﺸﻬﻮد ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﭽﻪ را‬
‫از اﺷـﻌﺎر ﮐﺴﺎﺋﯽ در دﺳﺖ دارﯾﻢ از ﺣﯿﺚ ﻓﮑﺮ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﯿﺎن ﺑﺎ آن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﯿﺘﻮان ﮐﺮد؛ و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺳـﺒﮏ ﺳـﺨﻦ درﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺑﺘﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻘﺼﺎﺋﺪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو اﺳﺖ و ﻋﯿﻦ اﻓﮑﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو در آن دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد؛ و ﺛﺎﻟﺜﺎ وﺟﻮد ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫اي ﺣّﺠﺖ زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺴﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪﺗﺎ اﻫﻞ ﺟﻬﻞ روز و ﺷﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺸﻤﺮﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑﯿﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو ﻏﻼـم اوﺳﺖآﻧﮑﻮ ﺑﮕﻮﯾـﺪش ﮐﻪ دو ﮔﻮﻫﺮ ﭼﻪ ﮔﻮﻫﺮﻧـﺪ ﮐﻪ در آﺧﺮ آن ﻗﺼـﯿﺪه‪ ،‬آﻣـﺪه ﺑﺘﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﻗﺼﯿﺪه را ﺑﻨﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو اﺛﺒﺎت ﻣﯿﻨﻤﺎﯾﺪ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻗﺼـﯿﺪه دوم ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻗﺼﯿﺪه اّول اوﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻋّﻠﺖ اﻧﺘﺴﺎب ﻗﺼﯿﺪه ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﮑﺴﺎﺋﯽ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﺮدو‬
‫ﺑﯿـﮏ وزن و ﺑﺤﺮ و ﻗـﺎﻓﯿﻪ اﺳﺖ و در ﻧﻈﺮ اول ﺗﺼـّﻮر اﺳـﺘﻘﺒﺎل در ﯾﮑﯽ از آن دو ﻣﯿﺮود‪ ،‬و ﭼـﻮن ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو در ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﺧﻮد ﺑﺴـﯿﺎر از‬
‫ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻧﺎم ﺑﺮده و او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﻮده و ﮔﺎه ﻓﺮوﺗﺮ از ﺧﻮﯾﺶ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼّﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﯿﺪه دوم را ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‬
‫ﺑﺎﺳﺘﻘﺒﺎل از ﻗﺼﯿﺪه ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ )ﮐﻪ آن را از ﮐﺴﺎﺋﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ( ﺳﺮوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو در اﺷـﻌﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺑـﺎر ﺑﻨـﺎم ﮐﺴـﺎﺋﯽ اﺷـﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ و از ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻋّﻠﺖ ذﮐﺮ ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ در‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺼﺎﺋﺪ ﺣﮑﻤﯽ ﻧﺎﺻـﺮ‪ ،‬اﺷـﺘﻬﺎر ﮐﺴﺎﺋﯿﺴﺖ در ﻣﻮاﻋﻆ و ﻧﺼﺎﯾﺢ‪ ،‬و ﺷﻬﺮت آن ﻗﺼﺎﺋﺪﺳﺖ در ﻣﯿﺎن اﻫﻞ ﻣﺮو‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻗﺴﻤﺘﯽ‬
‫از زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را در آن ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ درﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ ﮐﺎﻣﻼ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫از ﺣّﺠﺖ ﮔﯿﺮ ﭘﻨﺪ و ﺣﮑﻤﺖﮔﺮ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ را ﺳﺰاﯾﯽ‬
‫ﺑﺎ َﻧﻮ ﺳـﺨﻨﺎن او ﮐﻬﻦ ﮔﺸﺖآن ُﺷـ ﻬﺮه ﻣﻘﺎﻟﺖ ﮐﺴﺎﯾﯽ و ﺣﺘﯽ ﻧﺎﺻﺮ در ﺑﻌﻀﯽ ازﯾﻦ ﻗﺼﺎﺋﺪ ﻗﺼﯿﺪهﻫﺎي ﮐﺴﺎﺋﯽ را اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮده و ﺟﻮاب‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺼﯿﺪه‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﻨﺒﺪ ﭘﯿﺮوزه ﺑﯽروزن ﮔﺮدانﭼﻮﻧﺴﺖ ﮔﻠﺴـﺘﺎن ﮔﻪ و ﮔﺎﻫﯽ ﭼﻮ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﮐﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎل اﺳﺖ از ﯾﮏ ﻗﺼﯿﺪه ﮐﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬و ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﺧﻮد‬
‫در آﺧﺮ آن ﻗﺼﯿﺪه ﺑﺎﯾﻦ اﻣﺮ اﺷﺎره ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﮋﻣﺮد ﺑﺪﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﻣﻦ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﮐﺴﺎﺋﯽ»اﯾﻦ ﮔﻨﺒﺪ ﮔﺮدان ﮐﻪ ﺑﺮآورد ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن« از ﻣﻮاﻋﻆ ﮐﺴﺎﺋﯽ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت را ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ﭘﺮاﮔﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻣﯿﺂورﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺸﺎﻫﺮاه ﻧﯿﺎز ﻧا ﺪرون ﺳﻔﺮ ﻣﺴﮕﺎلﮐﻪ ﻣﺮد ﮐﻮﻓﺘﻪ ﮔﺮدد ﺑﺪان ره اﻧﺪر ﺳﺨﺖ‬
‫وﮔﺮ ﺧﻼف ﮐﻨﯽ ﻃﻤﻊ را وﻫﻢ ﺑﺮويﺑﺪﱠرد ار ﺑَﻤَﺜﻞ آﻫﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﻫﻤَﻠﺨﺖ »‪*** «1‬‬
‫اي ﻃﺒﻊ ﺳﺎز و ارﭼﻪ ﮐﺮدم ﺗﺮا ﭼﻪ ﺑﻮدﺑﺎ ﻣﻦ ﻫﻤﯽ ﻧﺴﺎزي و داﯾﻢ ﻫﻤﯽ َژﮐﯽ »‪«2‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻫﻤﻠﺨﺖ‪ :‬ﺗﺨﺖ ﮐﻔﺶ‬
‫)‪ -(2‬ژﮐﯿﺪن‪ :‬ﭼﺨﯿﺪن‪ ،‬ﺷﻮر و ﻏﻮﻏﺎ ﮐﺮدن و آوا ﺑﺮآوردن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 446 :‬اﯾﺪون ﻓﺮوﮐﺸﯽ ﺑﺨﻮﺷﯽ آن ﻣﯽ ﺣﺮامﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﻣﺎم ز ﭘﺴﺘﺎن ﻫﻤﯽ َﻣﮑﯽ ***‬
‫ﭼﺮا اﯾﻦ ﻣﺮدم داﻧﺎ و زﯾﺮكﺳﺎر و ﻓﺮزاﻧﻪزﯾﺎﻧﺸﺎن ُﻣﻮل را ﺑﺎﺷﺪ دو درﺷﺎن ﻫﺴﺖ ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ »‪«1‬‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﯿﻞ ﻓﺮزاﻧﻪ ﺑﻔﺮزﻧﺪ و ﺑﺰن ﻫﺮﮔﺰﺑﺒّﺮد ﻧﺴﻞ اﯾﻦ ﻫﺮدو ﺑﺒّﺮد ﻧﺴﻞ ﻓﺮزاﻧﻪ‬
‫ﻃﺒﺎﯾﻊ ﮔﺮ ﺳﺘﻮن ﺗﻦ ﺳﺘﻮن را ﻫﻢ ﺑﭙﻮﺳﺪ ﺑ ُﻦﻧﮕﺮدد آن ﺳﺘﻮن ﻓﺎﻧﯽ ﮐﺶ از ﻃﺎﻋﺖ زﻧﯽ ﻓﺎﻧﻪ »‪«2‬‬
‫ﮐﻨﻮن ﺟﻮﯾﯽ ﻫﻤﯽ ﺣﯿﻠﺖ ﮐﻪ ﮔﺸﺘﯽ ﺳﺴﺖ و ﺑﯽﻃﺎﻗﺖﺗﺮا دﯾﺪم ﺑﺒﺮﻧﺎﯾﯽ ﻓﺴﺎر آِﻫﺨﺘﻪ و ﻻﻧﻪ »‪«3‬‬
‫اﮔﺮ اﺑﺮوش ﭼﯿﻦ آرد ﺳـﺰد ﮔﺮ روي ﻣﻦ ﺑﯿﻨـﺪﮐﻪ رﺧﺴـﺎرم ﭘﺮ از ﭼﯿﺴﺖ ﭼﻮن رﺧﺴﺎر ﭘﻬﻨﺎﻧﻪ »‪ «4‬اﺑﯿـﺎت ذﯾﻞ ﮐﻪ در وﺻﻒ ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻗّﻮت ﺷﺎﻋﺮ را در وﺻﻒ و ﻣﻬﺎرت او را در اﯾﺮاد ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﺑﺪﯾﻊ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫روز آﻣﺪ و ﻋﻼﻣِﺖ ﻣﺼﻘﻮل ﺑﺮﮐﺸﯿﺪوز آﺳﻤﺎن ﺷﻤﺎﻣﻪ ﮐﺎﻓﻮر ﺑﺮدﻣﯿﺪ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻗﺮﻃﻪ َﺷﻌِﺮ ﮐﺒﻮِد ﺧﻮﯾﺶﺗﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎِه ﻧﺎف ﺑَﻌﻤﺪا ﻓﺮوَدرﯾﺪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎ ُﺳَﻬﯿﻞ ﻋﺮوﺳﯽ ﮐﻨﺪ ﻫﻤﯽَﮐﺰ ﺑﺎﻣﺪاد ِﮐّﻠﻪ َﻣﺼﻘﻮل ﺑَﺮﮐﺸﯿﺪ‬
‫و آن ﻋﮑﺲ آﻓﺘﺎب ﻧﮕﻪ ﮐﻦ َﻋَﻠﻢ َﻋَﻠﻢﮔﻮﯾﯽ ﺑﻼ ﺟﻮرد ﻣﯽ ﺳﺮخ ﺑﺮﭼﮑﯿﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮ ﺑﻨﻔﺸﻪزار ﮔﻞ ﻧﺎر ﺳﺎﯾﻪ ﮐﺮدﯾﺎ ﺑﺮگ ﻻﻟﻪزار ﻫﻤﯽ ﺑﺮﻓﺘﺪ ﺑﺨﻮﯾﺪ‬
‫ﯾﺎ آﺗﺶ ﺷﻌﺎع ز ﻣﺸﺮق ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪﯾﺎ ﭘﺮﻧﯿﺎن ﻟﻌﻞ ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﺴﺘﺮﯾﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻮل‪ :‬درﻧﮓ و ﮐﻨﺪي )زﻧﺎﻧﺸﺎن ﻣﻮﻟﻪﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ دو درﺷﺎن ﻫﺴﺖ ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ‪ .‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ص ‪ .463‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻮل و ﻣﻮﻟﻪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻓﺎﺳﻖ‪ .‬ﺣﺮامزاده(‬
‫)‪ -(2‬ﻓﺎﻧﻪ‪ :‬آﻧﭽﻪ در ﭼﻮب زﻧﻨﺪ ﺗﺎ زود ﺷﮑﺎﻓﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻻﻧﻪ‪ :‬ﺑﯿﮑﺎره و ﺗﻨﺒﻞ‬
‫)‪ -(4‬ﭘﻬﻨﺎﻧﻪ‪ :‬ﺑﻮزﯾﻨﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 447 :‬ﭼﻮن ﺧﻮش ﺑﻮد َﻧﺒﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﯿﻎ آﻓﺘﺎبﺧﺎﺻﻪ ﮐﻪ ﻋﮑﺲ آن ﻧﺒﯿﺪ اﻧﺪرون ﭘﺪﯾﺪ‬
‫ﺟﺎم ﮐﺒﻮد و ﺳﺮخ ﻧﺒﯿﺪ آر ﮐﺂﺳﻤﺎنﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻬﺎي ﮐﺒﻮدﺳﺖ ﭘﺮﻧﺒﯿﺪ‬
‫ﺟﺎم ﮐﺒﻮد و ﺳﺮخ ﻧﺒﯿﺪ و ﺷﻌﺎع زردﮔﻮﯾﯽ ﺷﻘﺎﯾﻘﺴﺖ و ﺑﻨﻔﺸﻪ اﺳﺖ و ﺷﻨﺒﻠﯿﺪ‬
‫آن روﺷﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﭙﯿﺎﻟﻪ ﻓﺮوﭼَﮑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻋﻘﯿﻖ ﺳﺮخ ﺑﻠﺆﻟﻮ ﻓﺮوﭼﮑﯿﺪ‬
‫و آن ﺻﺎﻓﯿﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﮑﻒ دﺳﺖ ﺑﺮﻧﻬﯽﮐﻒ از َﻗَﺪح ﻧﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﻧﯽ از َﻗَﺪح َﻧﺒﯿﺪ **‬
‫ﻧﯿﻠﻮﻓِﺮ ﮐﺒﻮد ﻧﮕﻪ ﮐﻦ ﻣﯿﺎِن آبﭼﻮن ﺗﯿِﻎ آﺑﺪاده و ﯾﺎﻗﻮت آﺑﺪار‬
‫ﻫﻤﺮﻧﮓ آﺳﻤﺎن و ﺑِﮑﺮداِر آﺳﻤﺎنزردﯾﺶ ﺑﺮ ﻣﯿﺎﻧﻪ ﭼﻮ ﻣﺎِه َده و ﭼﻬﺎر‬
‫ﭼﻮن راﻫﺒﯽ ﮐﻪ دو ُرخ او ﺳﺎل و ﻣﺎه زردوز ﻣِﻄَﺮف »‪ «1‬ﮐﺒﻮد ِردا ﮐﺮده و ازار **‬
‫ﮔﻞ ﻧﻌﻤﺘﯿﺴﺖ ﻫﺪﯾﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده از ﺑﻬﺸﺖﻣﺮدم ﮐﺮﯾﻢﺗﺮ ﺷﻮد اﻧﺪر َﻧﻌﯿِﻢ ُﮔﻞ‬
‫اي ﮔﻞﻓﺮوش! ﮔﻞ ﭼﻪ ﻓﺮوﺷﯽ ﺑﺠﺎي ﺳﯿﻢوز ﮔﻞ ﻋﺰﯾﺰﺗﺮ ﭼﻪ ﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿِﻢ ﮔﻞ؟ **‬
‫ﺑﺮ ﭘﯿﻠﮕﻮش ﻗﻄﺮه ﺑﺎران ﻧﮕﺎه ﮐﻦﭼﻮن اﺷِﮏ ﭼﺸِﻢ ﻋﺎﺷِﻖ ﮔﺮﯾﺎن ﻫﻤﯽ ﺷﺪه‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﱢﺮ ﺑﺎِز ﺳﭙﯿﺪﺳﺖ ﺑﺮگ اوﻣﻨﻘﺎِر ﺑﺎز ﻟﺆﻟﺆ ﻧﺎﺳﻔﺘﻪ ﺑﺮ ِﭼﺪه **‬
‫دﺳﺘﺶ از ﭘﺮده ﺑﺮون آﻣﺪ ﭼﻮن ﻋﺎج ﺳﭙﯿﺪﮔﻔﺘﯽ از ﻣﯿﻎ ﻫﻤﯽ ﺗﯿﻎ زﻧﺪ زﻫﺮه و ﻣﺎه‬
‫ﭘﺸﺖ دﺳﺘﺶ ﺑَﻤَﺜﻞ ﭼﻮن ﺷﮑِﻢ ﻗﺎﻗُﻢ ﻧﺮمﭼﻮن ُدِم ﻗﺎﻗُﻢ ﮐﺮده َﺳِﺮاﻧﮕﺸﺖ ﺳﯿﺎه **‬
‫ﻧﺮﮔﺲ ﻧﮕﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﻤﯽ ﻋﺎﺷﻘﯽ ﮐﻨﺪﺑﺮ ﭼﺸﻤﮑﺎن آن ﺻﻨﻢ َﺧﱡﻠﺨﯽﻧﮋاد‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺸﺪ ‪ 4‬از آب زﻋﻔﺮاناﻧﮕﺸﺖ زرد ﮐﺮد و ﺑﮑﺎﻓﻮر ﺑﺮﻧﻬﺎد **‬
‫از ﺧﻀﺎب ﻣﻦ و از ﻣﻮي ﺳﯿﻪ ﮐﺮدن ﻣﻦﮔﺮ ﻫﻤﯽ رﻧﺞ ﺧﻮري ﺑﯿﺶ ﻣﺨﻮر‪ ،‬رﻧﺞ ﻣﺒﺮ!‬
‫ﻏﺮﺿﻢ زو ﻧﻪ ﺟﻮاﻧﯿﺴﺖ ﺑﺘﺮﺳﻢ ﮐﻪ ز ﻣﻦﺧﺮد ﭘﯿﺮان ﺟﻮﯾﻨﺪ و ﻧﯿﺎﺑﻨﺪ اﺛﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻄﺮف‪ :‬ردا‬
‫**‬
‫اي ز ﻋﮑِﺲ رِخ ﺗﻮ آﯾﻨﻪ ﻣﺎهﺷﺎه ﺣﺴﻨﯽ و ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﺖ ﺳﭙﺎه‬
‫ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﺑﻨﮕﺮي َدَﻣﺪ ﻧﺮﮔﺲﻫﺮﮐﺠﺎ ﺑﮕﺬري ﺑﺮآﯾﺪ ﻣﺎه‬
‫روي و ﻣﻮي ﺗﻮ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮﺑﯿﺴﺖﭼﻪ ﺑﻮد ﻧﺎﻣﻪ ﺟﺰ ﺳﭙﯿﺪ و ﺳﯿﺎه‬
‫ﺑﻠﺐ و ﭼﺸﻢ راﺣﺘﯽ و ﺑﻼﺑﺮخ و زﻟﻒ ﺗﻮﺑﻪﯾﯽ و ﮔﻨﺎه‬
‫دﺳﺖ ﻇﺎﻟﻢ ز ﺳﯿﻢ ﮐﻮﺗﻪ ﺑﻪاي ﺑﺮخ ﺳﯿﻢ زﻟﻒ ﮐﻦ ﮐﻮﺗﺎه **‬
‫دو دﯾﺪه ﻣﻦ و از دﯾﺪه اﺷﮏ دﯾﺪه ﻣﻦﻣﯿﺎن دﯾﺪه و ﻣﮋﮔﺎن ﺳﺘﺎرهوار ﭘﺪﯾﺪ‬
‫ﺑﺠﺰع ﻣﺎﻧﺪ ﯾﮏ ﺑﺮ دﮔﺮ ﺳﭙﯿﺪ و ﺳﯿﺎهﺑﺮﺷﺘﻪ ﮐﺮده ﻫﻤﻪ ﮔﺮد ﺟﺰع ﻣﺮوارﯾﺪ **‬
‫ﺑﺎد ﺻﺒﺎ درآﻣﺪ ﻓﺮدوس ﮔﺸﺖ ﺻﺤﺮاو آراﺳﺖ ﺑﻮﺳﺘﺎن را ﻧﯿﺴﺎن ﺑﻔﺮش دﯾﺒﺎ‬
‫آﻣﺪ ﻧﺴﯿﻢ ﺳﻨﺒﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﮏ و ﺑﺎ َﻗَﺮﻧُﻔﻞو آورد ﻧﺎﻣﻪ ﮔﻞ ﺑﺎد ﺻﺒﺎ ﺑﺼﻬﺒﺎ‬
‫آب ﮐﺒﻮد ﺑﻮده ﭼﻮن آﯾﻨﻪ زدودهَﺻﻨَﺪل ﺷَﺪﺳﺖ ﺳﻮده ﮐﺮده ﺑﻤﯽ ُﻣَﻄّﺮا‬
‫ﻧﺎرو ﺑﻨﺎرون ﺑﺮ ﺳﺎرو ﺑﻨﺴﺘﺮن ﺑﺮﻗُﻤﺮي ﺑﯿﺎﺳﻤﻦ ﺑﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ آوا‬
‫ُﮐﻬﺴﺎر ﭼﻮن ُزُﻣّﺮد ﻧﻘﻄﻪ زده ز ﺑ ُّﺴﺪدر ﻧﻌﺖ او ُﻣَﺸْﻌﺒِﺪ ﺣﯿﺮان ﺷَﺪﺳﺖ و َﺷﯿﺪا‬
‫اﺑﺮ آﻣﺪ از ﺑﯿﺎﺑﺎن ﭼﻮن َﻃﯿَﻠﺴﺎن ُرﻫﺒﺎنﺑﺮق از ﻣﯿﺎﻧﺶ ﺗﺎﺑﺎن ﭼﻮن ﺑ ُّﺴﺪﯾﻦ ﭼﻠﯿﭙﺎ‬
‫آﻫﻮ ﻫﻤﯽ ُﮔﺮازد ﮔﺮدن ﻫﻤﯽ ﻓﺮازدﮔﻪ ﺳﻮي ﮐﻮه ﺗﺎزد ﮔﻪ ﺳﻮي ﺑﺎغ و ﺻﺤﺮا‬
‫ﺑﺎغ از ﺣﺮﯾﺮ و ُﺣّﻠﻪ ﺑﺮ ﮔﻞ زﻧﺪ ﻣَِﻈﻠﱠﻪﻣﺎﻧﻨﺪ َﺳﺒْﺰ ِﮐّﻠﻪ ﺑﺮ ﺗﮑﯿﻪﮔﺎِه دارا‬
‫ﮔﻞ ﺑﺎز ﮐﺮده دﯾﺪه ﺑﺎران ﺑﺮ آن ﭼﮑﯿﺪهﭼﻮن ُﺧَﻮي ﻓﺮودوﯾﺪه ﺑﺮ ﻋﺎرض ﭼﻮ دﯾﺒﺎ‬
‫ﺳﺮخ و ﺳﯿﻪ ﺷﻘﺎﯾﻖ ﻫﻢ ﺿّﺪ و ﻫﻢ ﻣﻮاﻓﻖﭼﻮن ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﻨﺎﻓﻖ ﭘﻨﻬﺎن و آﺷﮑﺎرا‬
‫ُﺳﻮَﺳﻦ ﻟﻄﯿﻒ و ﻣﺸﮑﯿﻦ ﭼﻮن ﺧﻮَﺷﻬﺎي ﭘﺮوﯾﻦﺷﺎخ و ِﺳﺘﺎك ﻧﺴﺮﯾﻦ ﭼﻮن ﺑﺮج ﺛَﻮر و ﺟﻮزا‬
‫و آن ارﻏﻮان ﺑَﮑّﺸﯽ ﺑﺎ ﺻﺪ ﻫﺰار ُﺧﻮﺷﯽﺑﯿﺠﺎده ﺑﺪﺧﺸﯽ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻤﯿﻨﺎ‬
‫ﯾﺎﻗﻮتوار ﻻﻟﻪ ﺑﺮ ﺑﺮگ ﻻﻟﻪ ژاﻟﻪﮐﺮده ﺑﺪو ﺣﻮاﻟﻪ َﻏّﻮاص ُدﱢر درﯾﺎ ‪«1» ...‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﻌﺾ اﺑﯿﺎت اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي آﻣﺪه )ص ‪ (442‬و ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺮا ﻫﺪاﯾﺖ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎء ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ﺑﺴﯿﺼﺪ و ﭼﻬﻞ و ﯾﮏ رﺳﯿﺪ ﻧﻮﺑﺖ ﺳﺎلﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ و ﺳﻪ روز ﺑﺎﻗﯽ از ﺷّﻮال‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺪم ﺑﺠﻬﺎن ﺗﺎ ﭼﻪ ﮔﻮﯾﻢ و ﭼﻪ ﮐﻨﻢﺳﺮود ﮔﻮﯾﻢ و ﺷﺎدي ﮐﻨﻢ ﺑﻨﻌﻤﺖ و ﻣﺎل‬
‫ﺳﺘﻮروار ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻢ ﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮﮐﻪ ﺑَﺮده ﮔﺸﺘﻪ ﻓﺮزﻧﺪم و اﺳﯿﺮ ﻋﯿﺎل‬
‫ﺑﮑﻒ ﭼﻪ دارم ازﯾﻦ ﭘﻨَﺠِﻪ ﺷﻤﺮده ﺗﻤﺎمﺷﻤﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﺻﺪ ﻫﺰار ﮔﻮﻧﻪ وﺑﺎل‬
‫ﻣﻦ اﯾﻦ ﺷﻤﺎر ﺑﺂﺧﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺼﻞ ﮐﻨﻢﮐﻪ اﺑﺘﺪاش دروﻏﺴﺖ و اﻧﺘﻬﺎش ﺧﺠﺎل‬
‫درم ﺧﺮﯾﺪه آزم ﺳﺘﻢ رﺳﯿﺪه ﺣﺮصﻧﺸﺎﻧﻪ ﺣﺪﺛﺎﺗﻢ ﺷﮑﺎر ذّل ﺳﺆال‬
‫درﯾﻎ ﻓّﺮ ﺟﻮاﻧﯽ درﯾﻎ ﻋﻤﺮ ﻟﻄﯿﻒدرﯾﻎ ﺻﻮرت ﻧﯿﮑﻮ درﯾﻎ ﺣﺴﻦ و ﺟﻤﺎل‬
‫ﮐﺠﺎ ﺷﺪ آنﻫﻤﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﮐﺠﺎ ﺷﺪ آنﻫﻤﻪ ﻋﺸﻖﮐﺠﺎ ﺷﺪ آنﻫﻤﻪ ﻧﯿﺮو ﮐﺠﺎ ﺷﺪ آنﻫﻤﻪ ﺣﺎل‬
‫ﺳﺮم ﺑﮕﻮﻧﻪ ﺷﯿﺮﺳﺖ و دل ﺑﮕﻮﻧﻪ ﻗﯿﺮرﺧﻢ ﺑﮕﻮﻧﻪ ﻧﯿﻠﺴﺖ و ﺗﻦ ﺑﮕﻮﻧﻪ ﻧﺎل‬
‫ﻧﻬﯿﺐ ﻣﺮگ ﺑﻠﺮزاﻧﺪم ﻫﻤﯽ ﺷﺐ و روزﭼﻮ ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺪآﻣﻮز را ﻧﻬﯿﺐ دوال‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﯿﻢ و ﮔﺬﺷﺘﯿﻢ و ﺑﻮدﻧﯽ ﻫﻤﻪ ﺑﻮدﺷﺪﯾﻢ و ﺷﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ ﻓﺴﺎﻧﻪ اﻃﻔﺎل‬
‫اﯾﺎ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﭘﻨﺠﺎه ﺑﺮ ﺗﻮ ﭘﻨﺠﻪ ﮔﺬاردﺑﮑﻨﺪ ﺑﺎل ﺗﺮا زﺧﻢ ﭘﻨﺠﻪ و ﭼﻨﮕﺎل‬
‫ﺗﻮ ﮔﺮ ﺑﻤﺎل و اﻣﻞ ﺑﯿﺶ ازﯾﻦ ﻧﺪاري ﻣﯿﻞﺟﺪا ﺷﻮ از اﻣﻞ و ﮔﻮش وﻗﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻤﺎل‬
‫‪ -32‬راﺑﻌﻪ ﻗﺰداري‬
‫راﺑﻌﻪ ﺑﻨﺖ ﮐﻌﺐ ﻗﺰداري ﺑﻠﺨﯽ از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ او در ﻟﻄﺎﻓﺖ و اﺷﺘﻤﺎل ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ دلاﻧﮕﯿﺰ و ﻓﺼﺎﺣﺖ‬
‫و ﺣﺴﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ او »ﻓﺎرس ﻫﺮ دو ﻣﯿﺪان و واﻟﯽ ﻫﺮدو ﺑﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﻈﻢ ﺗﺎزي ﻗﺎدر و در ﺷـﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻐﺎﯾﺖ ﻣﺎﻫﺮ‪،‬‬
‫و ﺑﺎ ﻏﺎﯾﺖ ذﮐﺎء ﺧﺎﻃﺮ و ﺣّﺪت ﻃﺒﻊ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﻋﺸﻖ ﺑﺎﺧﺘﯽ و ﺷﺎﻫﺪﺑﺎزي ﮐﺮدي‪ ،‬و او را ﻣﮕﺲ روﯾﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪي و ﺳـﺒﺐ اﯾﻦ ﻧﯿﺰ آن ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺷﻌﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﺧﺒﺮ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎرﯾﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ اّﯾﻮبز آﺳﻤﺎن ﻣﻠﺨﺎن و ﺳﺮ ﻫﻤﻪ زّرﯾﻦ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺒﺎرد زّرﯾﻦ ﻣﻠﺦ ﺑﺮ او از ﺻﺒﺮﺳـﺰد ﮐﻪ ﺑﺎرد ﺑﺮ ﻣﻦ ﯾﮑﯽ ﻣﮕﺲ روﯾﯿﻦ »‪ ««1‬ﺟﺎﻣﯽ »‪ «2‬ﻧﺎم او را در ﺷﻤﺎر زﻧﺎن زاﻫﺪ و ﺻﻮﻓﯽ آورده‬
‫و از ﻗﻮل اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪62 -61‬‬
‫)‪ -(2‬ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ ﭼﺎپ ﻫﻨﺪ ص ‪564‬‬
‫ﮐﻪ دﺧﺘﺮ ﮐﻌﺐ ﻋـﺎﺷﻖ ﺑﻮد ﺑﺮ ﻏﻼـﻣﯽ اﻣـﺎ ﻋﺸﻖ او از ﻗﺒﯿﻞ ﻋﺸﻖﻫﺎي ﻣﺠﺎزي ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫـﺪاﯾﺖ »‪ «1‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او از »ﻣﻠﮏزادﮔﺎﻧﺴﺖ‪،‬‬
‫ﭘـﺪرش ﮐﻌﺐ ﻧـﺎم در اﺻـﻞ از اﻋﺮاب ﺑﻮد و در ﺑﻠـﺦ و ﻗﺰدار و ﺑﺴﺖ در ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﻨـﺪﻫﺎر و ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﺣﻮاﻟﯽ ﺑﻠـﺦ ﮐﺎﻣﺮاﻧﯿﻬﺎ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﮐﻌﺐ‬
‫ﭘﺴـﺮي ﺣـﺎرث ﻧـﺎم داﺷـﺘﻪ و دﺧﺘﺮي راﺑﻌﻪ ﻧـﺎم ﮐﻪ او را زﯾﻦ اﻟﻌﺮب ﻧﯿﺰ ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ‪ ،‬راﺑﻌﻪ ﻣـﺬﮐﻮره در ﺣﺴﻦ و ﺟﻤـﺎل و ﻓﻀـﻞ و ﮐﻤﺎل و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺣﺎل وﺣﯿـﺪه روزﮔﺎر و ﻓﺮﯾﺪه دﻫﺮ وادوار‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺸﻖ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﺠﺎزي و ﻓﺎرس ﻣﯿﺪان ﻓﺎرﺳـﯽ و ﺗﺎزي ﺑﻮده ‪ ...‬او را ﻣﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺑﮑﺘﺎش ﻧﺎم ﻏﻼﻣﯽ از ﻏﻼﻣﺎن ﺑﺮادر ﺧﻮد ﺑﻬﻤﺮﺳـﯿﺪه و اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺑﻌﺸﻖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺒﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮادر او را ﮐﺸﺘﻪ‪ .‬ﺣﮑﺎﯾﺖ او‬
‫را ﻓﻘﯿﺮ ﻧﻈﻢ ﮐﺮده ﻧﺎم آن ﻣﺜﻨﻮي را ﮔﻠﺴﺘﺎن ارم ﻧﻬﺎده‪ .‬ﻣﻌﺎﺻﺮ آل ﺳﺎﻣﺎن و رودﮐﯽ ﺑﻮده‪«.‬‬
‫ﻓﺸﺎﻧﺪ از ﺳﻮﺳﻦ و ﮔﻞ ﺳﯿﻢ و زر ﺑﺎدزﻫﯽ ﺑﺎدي ﮐﻪ رﺣﻤﺖ ﺑﺎد ﺑﺮ ﺑﺎد‬
‫ﺑﺪاد از ﻧﻘﺶ آزر ﺻﺪ ﻧﺸﺎن آبﻧﻤﻮد از ِﺳْﺤﺮ ﻣﺎﻧﯽ ﺻﺪ اﺛﺮ ﺑﺎد‬
‫ﻣﺜﺎل ﭼﺸﻢ آدم ﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﺑﺮدﻟﯿﻞ ﻟﻄﻒ ﻋﯿﺴﯽ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎد‬
‫ﮐﻪ ُدّر ﺑﺎرﯾﺪ ﻫﺮدم در ﭼﻤﻦ اﺑﺮﮐﻪ ﺟﺎن اﻓﺰود ﺧﻮش ﺧﻮش در ﺷﺠﺮ ﺑﺎد‬
‫اﮔﺮ دﯾﻮاﻧﻪ اﺑﺮ آﻣﺪ ﭼﺮا ﭘﺲﮐﻨﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﺻﺒﻮﺣﯽ ﺟﺎم زر ﺑﺎد‬
‫ﮔﻞ ﺧﻮﺷﺒﻮي ﺗﺮﺳﻢ آورد رﻧﮓازﯾﻦ ﻏّﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﭘﺮده در ﺑﺎد )؟(‬
‫ﺑﺮاي ﭼﺸﻢ ﻫﺮﻧﺎاﻫﻞ ﮔﻮﯾﯽﻋﺮوس ﺑﺎغ را ﺷﺪ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺑﺎد‬
‫ﻋﺠﺐ ﭼﻮن ﺻﺒﺢ ﺧﻮﺷﺘﺮ ﻣﯿﺒﺮد ﺧﻮاب )؟(ﭼﺮا اﻓﮕﻨﺪ ﮔﻞ را در ﺳﻬﺮ ﺑﺎد »‪*** «2‬‬
‫ﻋﺸﻖ او ﺑﺎز اﻧﺪر آوردم ﺑﺒﻨﺪﮐﻮﺷﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻣﺪ ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬
‫ﻋﺸﻖ درﯾﺎﯾﯽ ﮐﺮاﻧﻪ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪﮐﯽ ﺗﻮان ﮐﺮدن ﺷﻨﺎ اي ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ‬
‫ﻋﺸﻖ را ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮيﺑﺲﮐﻪ ﺑﭙﺴﻨﺪﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫زﺷﺖ ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ و اﻧﮕﺎرﯾﺪ ﺧﻮبزﻫﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮرد و اﻧﮕﺎرﯾﺪ ﻗﻨﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪222‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻠﻪ ﺷﺮق ﺳﺎل اول ص ‪182‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 451 :‬ﺗَﻮَﺳﻨﯽ ﮐﺮدم ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ ﻫﻤﯽﮐﺰ ﮐﺸﯿﺪن ﺗﻨﮕﺘﺮ ﮔﺮدد ﮐﻤﻨﺪ ***‬
‫دﻋﻮت ﻣﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ آن ﺷﺪ ﮐﺎﯾﺰدت ﻋﺎﺷﻖ ﮐﻨﺎدﺑﺮ ﯾﮑﯽ ﺳﻨﮕﯿﻦ دﻟﯽ ﻧﺎﻣﻬﺮﺑﺎن ﭼﻮن ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﯽ درد ﻋﺸﻖ و داغ ﻣﻬﺮ و ﻏﻢ ﺧﻮريﺗﺎ ﺑﻬﺠﺮ اﻧﺪر ﺑﭙﯿﭽﯽ و ﺑﺪاﻧﯽ ﻗﺪر ﻣﻦ ***‬
‫ﻣﺮا ﺑﻌﺸﻖ ﻫﻤﯽ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﮐﻨﯽ ﺑﺤﯿﻞﭼﻪ ﺣّﺠﺖ آري ﭘﯿﺶ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫ﺑﻌﺸﻘﺖ اﻧﺪر ﻋﺎﺻﯽ ﻫﻤﯽ ﻧﯿﺎرم ﺷﺪﺑﺪﯾﻨﻢ اﻧﺪر ﻃﺎﻏﯽ ﻫﻤﯽ ﺷﻮم ﺑَﻤَﺜﻞ‬
‫ﻧﻌﯿﻢ ﺑﯽﺗﻮ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺟﺤﯿﻢ ﺑﺎ ﺗﻮ رواﺳﺖﮐﻪ ﺑﯽﺗﻮ ﺷّﮑﺮ زﻫﺮﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮ زﻫﺮ ﻋﺴﻞ‬
‫ﺑﺮ وي ﻧﯿﮑﻮ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﮑﻦ ﮐﻪ ﺗﺎ ﯾﮑﭽﻨﺪﺑﺴﻨﺒﻞ اﻧﺪر ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﻨﺪ َﻧْﺠِﻢ ُزَﺣﻞ‬
‫ﻫﺮ آﯾﻨﻪ ﻧﻪ دروﻏﺴﺖ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺖ ﺣﮑﯿﻢﻓَﻤﻦ َﺗَﮑﺒﱠَﺮ ﯾﻮﻣﺎ ﻓﺒﻌﺪ ِﻋﱢﺰ َذّل ***‬
‫ز ﺑﺲ ﮔﻞ ﮐﻪ در ﺑﺎغ ﻣﺄوي ﮔﺮﻓﺖﭼﻤﻦ رﻧﮓ ار ﺗﻨﮓ ﻣﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﻣﮕﺮ ﭼﺸﻢ ﻣﺠﻨﻮن ﺑﺎﺑﺮ اﻧﺪرﺳﺖﮐﻪ ﮔﻞ رﻧﮓ رﺧﺴﺎر ﻟﯿﻠﯽ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﻫﻤﯽ ﻣﺎَﻧﺪ اﻧﺪر ﻋﻘﯿﻘﯿﻦ َﻗﺪحﺳﺮﺷﮑﯽ ﮐﻪ در ﻻﻟﻪ ﻣﺄوي ﮔﺮﻓﺖ‬
‫َﺳِﺮ ﻧﺮﮔﺲ ﺗﺎزه از زّر و ﺳﯿﻢﻧﺸﺎِن َﺳِﺮ ﺗﺎج ِﮐﺴﺮي ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﭼﻮ ُرﻫﺒﺎن ﺷﺪ اﻧﺪر ﻟﺒﺎس ﮐﺒﻮدﺑﻨﻔﺸﻪ ﻣﮕﺮ دﯾﻦ ﺗﺮﺳﯽ ﮔﺮﻓﺖ ***‬
‫ﮐﺎﺷﮏ ﺗﻨﻢ ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﯽ ﺧﺒِﺮ دلﮐﺎﺷﮏ دﻟﻢ ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﯽ ﺧﺒِﺮ ﺗﻦ‬
‫ﮐﺎﺷﮏ ﻣﻦ از ﺗﻮ ﺑََﺮﺳَﺘﻤﯽ ﺑﺴﻼﻣﺖاّي ﻓﺴﻮﺳﺎ ﮐﺠﺎ ﺗﻮاﻧﻢ َرﺳَﺘﻦ‬
‫‪ -33‬ﺑّﺸﺎر ﻣﺮﻏﺰي‬
‫از اﺣـﻮال او اﻃﻼـﻋﯽ در دﺳـﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧـﺎﻣﺶ را ﻫـﺪاﯾﺖ »‪ «1‬در ﺷـﻤﺎر ﺷـﻌﺮاي ﻗـﺪﯾﻢ آورده و ﮔﻔﺘـﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﭙﺎرﺳـﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﺷـﻌﺮ‬
‫ﻣﯿﺴﺮوده‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪171‬‬
‫اﺳﺖ و »در ﻗﯿﺪ اﺳﺎرت ﺑﺒﺼـﺮه اﻓﺘﺎده و اﺷـﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ ازو ﻣﺎﻧﺪه«‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺎره اﺧﯿﺮ ﺑﮕﻤﺎن ﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺷـﺘﺒﺎه اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺎرﺳﯽزﺑﺎن ﺑﺎ ﺑّﺸﺎر ﺑﻦ‬
‫ﺑﺮد ﻃﺨﺎرﺳـﺘﺎﻧﯽ ﺷﺎﻋﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺎزيﮔﻮﯾﺴﺖ ﮐﻪ در ﻗﯿﺪ اﺳﺎرت ﺑﺒﺼﺮه اﻓﺘﺎد و ﺑﺴﺎل ‪ 167‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬از ﺷﻌﺮ ﺑّﺸﺎر ﻣﺮﻏﺰي اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه را‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫َرز را ﺧﺪاي از ﻗَِﺒِﻞ ﺷﺎدي آﻓﺮﯾﺪﺷﺎدي و ُﺧّﺮﻣﯽ ﻫﻤﻪ از َرز ﺑﻮد ﭘﺪﯾﺪ‬
‫از ﺟﻮﻫﺮ ﻟﻄﺎﻓِﺖ ﻣﺤﺾ آﻓﺮﯾﺪ رزآﻧﮑﻮ ﺟﻬﺎن و ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن را ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﺪ‬
‫از َرز ﺑﻮد ﻃﻌﺎم و ﻫﻢ از رز ﺑﻮد ﺷﺮاباز َرز ﺑﻮدت ﻧﻘﻞ و ﻫﻢ از رز ﺑﻮد ﻧﺒﯿﺪ‬
‫ﺷﺎدي ﻓُُﺮْﺧﺖ و ُﺧّﺮﻣﯽ آﻧﮑﺲ ﮐﻪ َرز ﻓُُﺮْﺧﺖﺷﺎدي ﺧﺮﯾﺪ و ُﺧّﺮﻣﯽ آﻧﮑﺲ ﮐﻪ َرز ﺧﺮﯾﺪ‬
‫اﻧﮕﻮر و ﺗﺎك او ﻧﮕﺮ و وﺻﻒ او ﺷﻨﻮوﺻِﻒ ﺗﻤﺎم ﮔﻔْﺖ ز ﻣﻦ ﺑﺎَﯾَﺪت ﺷﻨﯿﺪ‬
‫آن ﺧﻮﺷﻪ ﺑﯿﻦ ﻓﺘﺎده ﺑﺮ او ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺳﺒﺰﻫﻢ دﯾﺪﻧﺶ ُﺧَﺠﺴﺘﻪ و ﻫﻢ ﺧﻮردﻧﺶ ﻟﺬﯾﺬ‬
‫دﯾﺪم ﺳﯿﺎﻫﺮوي ﻋﺮوﺳﺎن ﺳﺒﺰﭘﻮشﮐﺰ ﻏﻢ دﻟﻢ ﺑﺪﯾﺪن اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎرﻣﯿﺪ‬
‫ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺎِه زﻧﮓ ﯾﮑﯽ ﺳﺒﺰﭼﺎدريﺑﺮ دﺧﺘﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻌﻤﺪا ﺑُﮕﺴﺘﺮﯾﺪ‬
‫آَﮔﻪ ﻧﺒﻮدم اﯾﭻ ﮐﻪ دﻫﻘﺎن ﻣﺮا ز دورﺑﺎ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻋﺮوﺳﺎن ﻫﻤﯽ ﺑﺪﯾﺪ ‪...‬‬
‫آن َﮔﺮدن ﻟﻄﯿﻒ ﻋﺮوﺳﺎن ﻫﻤﯽ ﮔﺮﻓﺖﭘﯿﻮﻧﺪﺷﺎن ﺑﺘﯿﻎ ﺑ ُﺮﻧﺪه ﻫﻤﯽ ﺑ ُﺮﯾﺪ‬
‫زﯾﺮ ﻟﮕﺪ ﺑﺠﻤﻠﻪ ﻫﻤﯽ ﮐﺸﺘﺸﺎن ﺑﺰورﭼﻮﻧﺎن ﮐﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﻦ اﯾﺸﺎن ﻫﻤﯽ درﯾﺪ‬
‫اﻧﺪر ﻣﯿﺎن ﺳﻨﮓ ﻧﻬﺎن ﮐﺮد ﺧﻮﻧﺸﺎندﻫﻘﺎن و ﻟﺐ ز ﺧﺸﻢ ﺑﺪﻧﺪان ﻫﻤﯽ َﮔﺰﯾﺪ‬
‫ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﯾﺎد ﻧﮑﺮد اﯾﭽﮕﻮﻧﻪ زواز روي زﯾﺮﮐﯽ و ﺧﺮد ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺰﯾﺪ‬
‫ﭼﻮن ﻧﻮﺑﻬﺎْر ﺑﺎغ ﺑﯿﺎراﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﻬﺸﺖاز ﺳﻮﺳﻦ ﺳﻔﯿﺪ و ﮔﻞ ﺳﺮخ و ﺷﻨﺒﻠﯿﺪ‬
‫اﻧﺪر ﻣﯿﺎن ﺳﺒﺰه ﺑﺪﺷﺖ و ﺑﮑﻮﻫﺴﺎرﻣﺸﮑﯿﻦ ﺑﻨﻔﺸﻪ و ﺳﻤﻦ و ﻻﻟﻪ ﺑﺮدﻣﯿﺪ‬
‫ﺑﺮزد ﺷﻌﺎع زﻫﺮه و ﺑﻮي ﮔﻼب ازواز ﺑﻮي او ﮔﻞ ﻃﺮب و ﻟﻬﻮ ﺑﺸُﮑﻔﯿﺪ‬
‫داﻧﺎ ﮐﻠﯿﺪ ﻗﻔِﻞ ﻏﻤﺶ ﻧﺎم ﮐﺮد از آﻧﮏﺟﺰَﻣﯽ ﻧﺪﯾﺪ ﻗﻔﻞ ﻏﻢ و رﻧﺞ را ﮐﻠﯿﺪ‬
‫زﯾَﻨﺴﺖ ﻣﻬﺮ ﻣﻦ ﺑﻤﯽ ﺳﺮخ ﺑَْﺮ ﮐﺰوﺷﺪ ُﺧّﺮﻣﯽ ﭘﺪﯾﺪ و رخ ﻏﻢ ﺑﭙﮋﻣﺮﯾﺪ‬
‫‪ -34‬ﻋﻤﺎره ﻣﺮوزي‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﻤـﺎرة ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻣﺮوزي از ﺷـﻌﺮاي ﻣﻌﺮوف اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣـﺎﻧﯽ و اواﯾﻞ دوره ﻏﺰﻧﻮﯾﺴﺖ‪ .‬از ﻣﺠﻤﻮع اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﺎﺣﻮال او در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ وي آﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ را درك ﮐﺮده و ﺑﺎ‬
‫اﻣﯿﺮ اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﻠّﻘﺐ ﺑﻪ »اﻟﻤﻨﺘﺼـﺮ« ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮاﻓﺘﺎدن دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪي در ﻣﺎوراء‬
‫اﻟﻨﻬﺮ و ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑﺎ ﻋّﻤﺎل ﺳـﻼﻃﯿﻦ اﯾﻠﮏ ﺧﺎﻧﯽ و ﻏﺰﻧﻮي زدوﺧﻮرد ﻣﯿﮑﺮد و آﺧﺮ در ﺳﺎل ‪ 395‬در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻣﺮو ﺑﺪﺳﺖ ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﺎن ﻋﺮب‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﻋﻤﺎره در ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ را در رﺛﺎء آن اﻣﯿﺮ ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺳﺎﺧﺖ‪:‬‬
‫از ﺧﻮن او ﭼﻮ روي زﻣﯿﻦ ﻟﻌﻞﻓﺎم ﺷﺪروي وﻓﺎ ﺳﯿﻪ ﺷﺪ و ﭼﻬﺮ اﻣﯿﺪ زرد‬
‫ﺗﯿﻐﺶ ﺑﺨﻮاﺳﺖ ﺧﻮرد ﻫﻤﯽ ﺧﻮن ﻣﺮگ راﻣﺮگ از ﻧﻬﯿﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺮ آن ﺷﺎه را ﺑﺨﻮرد ﺑﻌـﺪ از آن اﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ را ﻣـﺪح‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و از ﻣﺪاﯾﺢ آن اﻣﯿﺮ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﮐّﻒ ﺷﺎه ﻧﻮر ﺑﻮد ﺑﺮ ﺟﺒﯿﻦ ﺧﻮرﺟﻮدش ﻣﺮا ﺳﻬﯿﻞ ﻧﻤﻮدﺳﺖ ﺑﺮ ﺟﺒﯿﻦ‬
‫ﮔﺮ ﺑﺮ ﮐﺮان دﺟﻠﻪ ﮐﺴـﯽ ﻧـﺎم او ﺑﺮدآب اﻧﮕﺒﯿﻦ ﻧـﺎب ﺷﻮد ـِﮔ ﻞ ُﮔـ ﻞ اﻧﮕﺒﯿﻦ ازﯾﻨﮑﻪ ﻋﻤﺎره در رﺛﺎء ﻣﻨﺘﺼـﺮ و ﻣـﺪح ﻣﺤﻤﻮد ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﺑﻌـﺪ از ﺳﺎل ‪ 395‬و ﺷﺎﯾـﺪ ﺗﺎ ﺣﺪود اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ در اواﺧﺮ اﯾﺎم اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ اﺑﻮ‬
‫اﻟﺨﯿﺮ )‪ (440 -375‬در ﻗﯿـﺪ ﺣﯿﺎت ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻗﻮل ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻪ وﻓﺎت او را در ‪ 360‬داﻧﺴـﺘﻪ ﺑﺎﻃﻠﺴﺖ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از اﺷﺎره ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺷﺒﺎﻧﮑﺎرهﯾﯽ در ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻧﺴﺎب ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﺮو ﺑﻮده و از آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫اﺷـﻌﺎر ﻋﻤﺎره ﺑﻌﺪ ازو ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ اﺳـﺘﺎدان ﻓّﻦ ﺑﻮده و »ﺷـﻌﺮاء ﻋﺼﺮ او را ﻣﻘﺘﺪاي ﺧﻮد داﻧﺴﺘﻪ و ﺷﻌﺮ او را ﺑﺠﻮدت ﺻﻔﺖ ﮐﺮده ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺷـﺎه ﺑﻮ ﻋﻠﯽ رﺟـﺎﺋﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ ،‬ﻣﺼـﺮاع‪ :‬ﻣﻦ ﺧﻮد ﺗﺮا ﺑﺸـﻌﺮ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻋﻤﺎره« »‪ .«2‬ﺷـﻬﺮت و ﻟﻄﻒ ﻏﺰﻟﻬـﺎي ﻋﻤـﺎره ازﯾﻨﺠـﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫»روزي ﻗّﻮال در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﯿﺦ ]اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ[ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺑﺮﻣﯿﮕﻔﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘـﺎﻟﻪ ﻋﻤـﺎره ﻣﺮوزي ﺑﻘﻠﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻐﻔﻮر ﻋﺒـﺎس اﻗﺒـﺎل اﺳـﺘﺎد ﻓﻘﯿـﺪ داﻧﺸـﮕﺎه در ﺳﺎل اول ﻣﺠﻠﻪ ﺷـﺮق ص ‪ 15 - 8‬و‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ از ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻧﺴﺎب ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﻣﻌﻠﻮﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻧﮑﺎرهﯾﯽ آﻧﺮا از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﯾﻤﺘﺮي ﺑﺪﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪24‬‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 454 :‬اﻧـﺪر ﻏﺰل ﺧـﻮﯾﺶ ﻧﻬـﺎن ﺧـﻮاﻫﻢ ﮔﺸـﺘﻦﺗﺎ ﺑﺮ ﻟﺐ ﺗﻮ ﺑﻮﺳﻪ دﻫﻢ ﭼﻮﻧﺶ ﺑﺨﻮاﻧﯽ ﺷـﯿﺦ از ﻗّﻮال‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﮐﺮاﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺎره ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺑﺰﯾﺎرت ﺧﺎك ﻋﻤﺎره ﺷﺪ« »‪.«1‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﺑﺴﯿﺎري از اﺑﯿﺎت ﻋﻤﺎره در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس و در ﮐﺘﺐ ادب ﺑﻌﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ دﻟﯿﻞ ﺷﻬﺮت اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﻔﺸﻪ داد ﻣﺮا ﻟﻌﺒﺖ ﺑﻨﻔﺸﻪ ﻗﺒﺎيﺑﻨﻔﺸﻪ ﺑﻮي ﺷﺪ از ﺑﻮي آن ﺑﻨﻔﺸﻪ ﺳﺮاي‬
‫ﺑﻨﻔﺸﻪ ﻫﺴﺖ و ﻧﺒﯿﺪ ﺑﻨﻔﺸﻪ ﺑﻮي ﺧﻮرﯾﻢﺑﯿﺎد ﻫّﻤﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺎه ﺑﺎرﺧﺪاي »‪** «2‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرم ﮐﺰ ﺗﻮ ﺑﺮد ﺣﻮرا ﺧﻮﺑﯽﺧﻮﺑﯿﺖ ﻋﯿﺎﻧﺴﺖ ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﺟﺎي ﮐﻤﺮت ﺷﻌﺮ ﻋﻤﺎره اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﺎﮐﺰ ﯾﺎﻓﺘﻨﺶ ﺧﯿﺮه ﺷﻮد و ﻫﻢ ﺧﺮدﻣﻨﺪ »‪** «3‬‬
‫آﻫﻮ ﻣﺮ ﺟﻔﺖ را ﺑﻐﺎﻟﺪ ﺑﺮﺧﻮﯾﺪﻋﺎﺷﻖ ﻣﻌﺸﻮق را ﺑﺒﺎغ ﺑﻐﺎﻟﯿﺪ »‪«4‬‬
‫اي ﺗﻮ َﻣﮏآﺳﺎ »‪ «5‬ﺑﯿﺎر ﺑﺎز ﻗﺪح راﮐﺂﻧﺖ َﻣﮑﺎَﮐﻔﺖ »‪ «6‬ازﯾﻦ ﺳﺮاي ﺑﮕﺎﻟﯿﺪ »‪«7‬‬
‫ﺑﺎد ﺑﺮآﻣﺪ ﺑﺸﺎخ ﺑﯿﺪ ﺷﮑﻔﺘﻪﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﯿﺨﻮاره ﺑﺮگ ﮔﻞ ﺑﻔﺘﺎﻟﯿﺪ »‪** «8‬‬
‫َﻧﺒَُﻮد اﯾﭻ ﻣﺮا ﺑﺎ ﺑﺘﻢ ﻋﺘﯿﺐﻣﺮا ﺑﯽﮔﻨﻬﯽ ﮐﺮد ﺷﯿﺐ ﺷﯿﺐ »‪«9‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ص ‪280‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻧﺴﺎب ﻧﻘﻞ از ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺮﺣﻮم اﻗﺒﺎل‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪ 28‬و ‪45‬‬
‫)‪ -(4‬ﻏﺎﻟﯿﺪن‪ :‬ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮدن‬
‫)‪ -(5‬ﻣﮏآﺳﺎ‪ :‬اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ‬
‫)‪ -(6‬ﻣﮑﺎﮐﻔﺖ‪ :‬آﻓﺖ و رﻧﺞ‬
‫)‪ -(7‬ﮔﺎﻟﯿﺪن‪ :‬ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺰاﻧﺪن‬
‫)‪ -(8‬ﻓﺘﺎﻟﯿﺪن‪ :‬از ﻫﻢ ﮔﺴﺴﺘﻦ و ﻓﺮودرﯾﺪن‪ .‬اﯾﻦ اﺑﯿﺎت از ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(9‬ﺷﯿﺐ ﺷﯿﺐ‪ :‬آﺷﻔﺘﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 455 :‬ﻧﺪارد ﺑَِﺮ آن زﻟﻒ ﻣﺸﮏ ﺑﻮيﻧﺪارد ﺑَِﺮ آن روي ﻻﻟﻪ زﯾﺐ‬
‫ﭼﻨﺎن ﺗﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ از ﻏﻤﺎنﮐﻪ ﮔﺸﺘﻢ از ﻏﻢ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﺎﺷﮑﯿﺐ **‬
‫ﺟﻬﺎن ز ﺑﺮف اﮔﺮ ﭼﻨﺪﮔﺎه ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺑﻮدزُﻣﱡﺮْد آﻣﺪ و ﺑﮕﺮﻓﺖ ﺟﺎي ﺗﻮده ﺳﯿﻢ‬
‫ﺑﻬﺎر ﺧﺎﻧﻪ ﮐﺸﻤﯿﺮﯾﺎن ﺑﻮﻗﺖ ﺑﻬﺎرﺑﺒﺎغ ﮐﺮد ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺶ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ‬
‫ﺑﺪور ﺑﺎد ﻫﻤﻪ روي آﺑﮕﯿﺮ ﻧﮕﺮﭘﺸﯿﺰه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮ ﺷﮑﻞ ﭘﺸﺖ ﻣﺎﻫﯽ ﺷﯿﻢ **‬
‫ﺑﺎ ﭼﻨﮓ ﺳﻐﺪﯾﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺑﺎﻟﻎ »‪ «1‬ﺷﺮابآﻣﺪ ﺑﺨﺎن ﭼﺎﮐﺮ ﺧﻮد ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﺻﻮاب‬
‫آﺗﺶ ﺑﺪﯾﺪي اي ﻋﺠﺐ و آب ﻣﻤﺘﺰجاﯾﻨﮏ ﻧﮕﺎه ﮐﻦ ﺗﻮ ﺑﺪان ﺟﺎم و آن ﺷﺮاب‬
‫ﺟﺎم ﺳﭙﯿﺪ و ﻟﻌﻞ ﻣﯽ ﺻﺎف اﻧﺪروﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ آﺗﺸﯽ اﺳﺖ ﺑﺮآﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺂب »‪** «2‬‬
‫ﺑﺮ روي او ﺷﻌﺎع ﻣﯽ از رﻃﻞ ﺑﺮﻓﺘﺎدروي ﻟﻄﯿﻒ و ﻧﺎزﮐﺶ از ﻧﺎزﮐﯽ ﺑﺨﺴﺖ‬
‫ﻣﯽ ﭼﻮن ﻣﯿﺎن ﺳﯿﻤﯿﻦ دﻧﺪان او رﺳﯿﺪﮔﻮﯾﯽ ﮐﺮان ﻣﺎه ﺑﭙﺮوﯾﻦ درون ﻧﺸﺴﺖ‬
‫‪ -35‬اﯾﻼﻗﯽ‬
‫ﻋـﻮﻓﯽ ﻧـﺎم او را »ﺗﺮﮐﯽ ﮐﺸـﯽ اﯾﻼـﻗﯽ« آورده »‪ «3‬و ﻫﯿﭽﮕـﻮﻧﻪ اﻃﻼـﻋﯽ از ﺣـﺎل او در دﺳـﺖ ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾـﺪ »ﺑـﻮ ذر ﺗﺮك ﮐﺸـﯽ« ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي در ﻗﺼـﯿﺪه ﺧﻮد ﺑـﺎو اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ «4‬ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧﯿﺰ ﺷﺎﯾـﺪ »ﺣﺴـﯿﻦ اﯾﻼﻗﯽ« ﮐﻪ رادوﯾﺎﻧﯽ ﺑﻨﺎم و ﺷـﻌﺮ او اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ «5‬ﻫﻤﯿﻦ اﯾﻼﻗﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎﯾﻼق ﻧﺰدﯾﮏ ﭼﺎچ در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺑﯿﺎت از اوﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻣﺮوز اﮔﺮ ﻣﺮاد ﺗﻮ ﺑﺮﻧﺎﯾﺪﻓﺮدا رﺳﯽ ﺑﺪوﻟﺖ آﺑﺎ ﺑﺮ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻫﺰار اﻣﯿﺪ ﺑﻨﯽ آدمﻃﻮﻗﯽ ﺷﺪه ﺑﮕﺮدن ﻓﺮدا ﺑﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺎﻟﻎ‪ :‬ﻗﺪح‬
‫)‪ -(2‬ﺑﯿﺖ اول ازﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ از ﻟﻐﺖ ﻓﺮس و دو ﺑﯿﺖ دﯾﮕﺮ از ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪26‬‬
‫)‪-(4‬‬
‫در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮ ﺷﻌﯿﺐ و ﺑﻮ ذر آن ﺗﺮك ﮐﺸﯽو آن ﺻﺒﻮر ﭘﺎرﺳﯽ و آن ﻟَْﻮَﮐﺮي ﭼﻨﮓزن‬
‫)‪ -(5‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪109 -108‬‬
‫**‬
‫رادﻣﺮدي ز ﻣﺮدداﻧﯽ ﭼﯿﺴﺖﺑﺎﻫﻨﺮﺗﺮ ز ﺧﻠﻖ ﮔﻮﯾﻢ ﮐﯿﺴﺖ‬
‫آﻧﮑﻪ ﺑﺎ دوﺳـﺘﺎن ﺑﺪاﻧﺪ ﺳﺎﺧﺖو آﻧﮑﻪ ﺑﺎ دﺷـﻤﻨﺎن ﺑﺪاﻧﺪ زﯾﺴﺖ اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ در ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ آﻣﺪه )ص ‪ (109‬و ﺑﻪ »ﺣﺴﯿﻦ اﯾﻼﻗﯽ« ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ و ﻣﺎ آﻧﺮا درﯾﻨﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ ﺧﻮاه ﺣﺴﯿﻦ اﯾﻼﻗﯽ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﮐﯽ اﯾﻼﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑا ﯿﺎت در‬
‫ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴـﺤﺮ رﺷـﯿﺪ وﻃﻮاط )ص ‪ (66 -65‬و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎء ﻫـﺪاﯾﺖ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣـﺪاﺋﻖ ﮔﻮﯾﻨـﺪه آن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ و در ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﻔﺼﺤﺎء ﺑﻪ ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺗﺮﻣﺪي ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و درﯾﻦ ﻫﺮدو ﻣﺄﺧﺬ ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت آوردهاﯾﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ دارد‪:‬‬
‫زﻟﻔﯿِﻦ ﺑﺮﺷﮑﺴﺘﻪ و ﻗﱢﺪ ﺻﻨﻮﺑﺮيزﯾﺮ دو زﻟﻒ ﺟﻌﺪش دو ﺧﻂ ﻋﻨﺒﺮي‬
‫دو ﻟﺐ ﻋﻘﯿﻖ و زﯾﺮ ﻋﻘﯿﻘﺶ دو َرﺳﺘﻪ ُدّرﻧﺮﮔﺲ دو ﭼﺸﻢ وزﯾﺮ دو ﻧﺮﮔﺲ ﮔﻞ ﻃﺮي‬
‫ﭼﺸﻢ و دو زﻟﻒ و دو رخ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﻌﺒﺪﻧﺪوز ﯾﮏ دﮔﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﺳﺤﺮ و دﻟﺒﺮي‬
‫ﺧﻠﺪ ﺑﺮﯾﻦ ﺷﺪﺳﺖ ﻧﮕﻪ ﮐﻦ ﺑﮑﻮه و دﺷﺖﺻﺪﮔﻮﻧﻪ ﮔﻞ ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺑﻬﺮﺳﻮ ﮐﻪ ﺑﻨﮕﺮي‬
‫ﺳﺮخ و ﺳﭙﯿﺪ و ﻟﻌﻞ و ﮐﺒﻮد و ﺑﻨﻔﺶ و زردﻧﻮروز ﮐﺮد ﺑﺮ ﮔﻞ ﺻﺪ ﺑﺮگ زرﮔﺮي‬
‫ﺧﯿﺮه ﺷﻮد دو ﭼﺸﻢ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻨﮕﺮي ﺑﺪوﮐﻮﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﺬري ﻧﺪﻫﺪ ره ﮐﻪ ﺑﮕﺬري‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮﯾﺴﺖ ﺑﻬﺮ ﻧﺮﮔﺴﯽ درونرﺧﺸﻨﺪه ﻫﻤﭽﻮ دو رِخ ﻣﻌﺸﻮق َﺳْﻌَﺘﺮي »‪«1‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺳﻌﺘﺮ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﮔﯿﺎه ﺧﻮﺷﺒﻮي‪ .‬ﺳﻌﺘﺮي‪ :‬ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺷﺠﺎع‪ ،‬ﺷﺎﻃﺮ‬
‫‪ -36‬اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﺑﺴﺘﯽ‬
‫ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ »‪ «1‬ﻋﻤﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﻟﮑﺎﺗﺐ اﻟﺒﺴﺘﯽ »‪ «2‬از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻣﺘﺮّﺳﻼن و‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ذو ﻟا ﻠﺴﺎﻧﯿﻦ آﻏﺎز ﻋﻬﺪ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن و اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫وي در آﻏﺎز ﮐﺎر در ﺧﺪﻣﺖ »ﺑﺎﯾﺘﻮز« اﻣﯿﺮ ﺑﺴﺖ ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮد و ﺳﻤﺖ دﺑﯿﺮي وي داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﺻـﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺑﺮ ﺑﺎﯾﺘﻮز ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﻓﺖ اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ از ﺑﯿﻢ او ﻣﺘﻮاري ﺷﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ او در داﻧﺶ وﻗﻮف‬
‫داﺷﺖ وﯾﺮا ﺑﺨـﺪﻣﺖ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺪﺑﯿﺮي ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ .‬اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺻﺎﺣﺒﺪﯾﻮان رﺳﺎﺋﻞ او ﺑﻮد و در اواﯾﻞ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺷﻐﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺠﻬﺎﺗﯽ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺮ او ﻣﺘﻐّﯿﺮ ﺷﺪ و ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ اﺑﯿﺎت را در ﻫﻤﯿﻦ اوﻗﺎت ﺳﺮوده ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻗﻞ ﻟﻼﻣﯿﺮ ادام رﺑّﯽ ﻋّﺰهو اﻧﺎﻟﻪ ﻣﻦ ﻓﻀﻠﻪ ﻣﮑﻨﻮﻧﻪ‬
‫اﻧّﯽ ﺧﺒﯿﺚ و ﻟﻢ ﯾﺰل اﻫﻞ اﻟّﻨﻬﯽﯾﻬﺒﻮن ﻟﻠﺨّﺪام ﻣﺎ ﯾﺠﻨﻮﻧﻪ‬
‫و ﻟﻘﺪ ﺟﻤﻌﺖ ﻣﻦ اﻟﻌﯿﻮب ﻓﻨﻮﻧﻬﺎﻓﺎﺟﻤﻊ ﻣﻦ اﻟﻌﻔﻮ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﻓﻨﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻦ ﮐـﺎن ﯾﺮﺟـﻮ ﻋﻔـﻮ ﻣﻦ ﻫـﻮ ﻓﻮﻗﻪﻋﻦ ذﻧﺒﻪ ﻓﻠﯿﻌﻒ ﻋّﻤﻦ دوﻧﻪ ﻋّﻠﺖ ﺗﻐّﯿﺮ ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﺮ اﺑﻮ اﻟﻔﺘـﺢ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﻣﺴـّﻠﻤﺴﺖ ﮐﻪ اﻋﺘـﺬار او‬
‫ﺑﻔﺎﯾﺪهﯾﯽ ﻧﯿﻨﺠﺎﻣﯿﺪ و او ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﺒﺎرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ »ﺑﺪﯾﺎر ﺗﺮك اﻓﺘﺎد و در آن ﻏﺮﺑﺖ ﻓﺮوﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠّﮑﺎن ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 400‬ﯾﺎ ‪ 401‬در ﺑﺨﺎرا درﮔﺬﺷﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﻫﺪاﯾﺖ وﻓﺎت او را ﺑﺴﺎل ‪ 403‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺘـﺢ در ﺷـﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻬـﺎرت ﺑﺴـﯿﺎر و در ﻫﺮدو ﺷـﻬﺮت داﺷﺖ و ﺑﻘﻮل ﻋﻮﻓﯽ »‪ «3‬او را دو دﯾـﻮان ﺑﻮد ﯾﮑﯽ ﺑﺘـﺎزي و دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﭙﺎرﺳﯽ و ﻋﻮﻓﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ آن ﻫﺮدو دﯾﺪهام‪ .‬از اﺷﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ او ﯾﮑﯽ ﻗﻄﻌﻪ ذﯾﻠﺴﺖ‪:‬‬
‫رﻣﯿﺘﮏ ﻋﻦ ﺣﮑﻢ اﻟﻘﻀﺎء ﺑﻨﻈﺮةو ﻣﺎﻟﯽ ﻋﻦ ﺣﮑﻢ اﻟﻘﺼﺎص ﻣﻨﺎص‬
‫ﻓﻠّﻤﺎ ﺟﺮﺣﺖ اﻟﺨّﺪ ﻣﻨﮏ ﺑﻤﻘﻠﺘﯽﺟﺮﺣﺖ ﻓﺆادي و اﻟﺠﺮوح ﻗﺼﺎص‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪70‬‬
‫)‪ -(2‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪ 509 -508‬و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ ص ‪33 -29‬‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 1‬ص ‪66 -64‬‬
‫ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ اﺳﺖ از اﺑﻮ ﺷﮑﻮر‪:‬‬
‫از دور ﺑﺪﯾﺪار ﺗﻮ اﻧﺪر ﻧﮕِﺮﺳﺘﻢﻣﺠﺮوح ﺷﺪ آن ﭼﻬﺮه ﭘﺮﺣﺴﻦ و ﻣﻼﺣﺖ‬
‫وز ﻏﻤﺰه ﺗﻮ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ آزرده دل ﻣﻦوﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻗﻀﺎﺋﯿﺴﺖ ﺟﺮاﺣﺖ ﺑﺠﺮاﺣﺖ »‪ «1‬از اﺷﻌﺎر ﻓﺎرﺳﯽ او اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ را ﻋﻮﻓﯽ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب‬
‫و ﻫﺪاﯾﺖ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻣﻦ ﮔﻮشدار و ﻓﺮﻣﺎن ﮐﻦﮐﻪ از ﻧﺼﯿﺤﺖ ﺳﻮد آن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﮐﺮد‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺼﻠﺢ ﮔﺮاي و ﻫﻤﻪ ﻣﺪارا ﮐﻦﮐﻪ از ﻣﺪارا ﮐﺮدن ﺳﺘﻮده ﮔﺮدد ﻣﺮد‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻗّﻮت داري و ُﻋﱠﺪت ﺑﺴﯿﺎرﺑﮕﺮد ﺻﻠﺢ ﮔﺮاي و ﺑﮕﺮد ﺟﻨﮓ ﻣﮕﺮد‬
‫ﻧﻪ ﻫﺮﮐﻪ دارد ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺣﺮب ﺑﺎﯾﺪ رﻓﺖﻧﻪ ﻫﺮﮐﻪ دارد ﭘﺎزﻫﺮ زﻫﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮرد‬
‫‪ -37‬ﻓﺮدوﺳﯽ »‪«2‬‬
‫اﺷﺎره‬
‫اﺳـﺘﺎد اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﺣﻤﺎﺳﻪﺳـﺮاي اﯾﺮان و ﯾﮑﯽ از ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺸـﻬﻮر ﻋﺎﻟﻢ و از ﺳـﺘﺎرﮔﺎن درﺧﺸـﻨﺪه آﺳﻤﺎن ادب‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽ و از ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻧﺎﻣﺒﺮدار ﻣّﻠﺖ اﯾﺮاﻧﺴﺖ و ﺑﺴـﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﺖ زﻧﺪﮔﯽ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺰرﮔﺎن درﺟﻪ اول اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ اﻓﺴﺎﻧﻬﺎ و‬
‫رواﯾـﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷـﺪه و ﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ اﯾﻦ اﻓﺴﺎﻧﻬﺎ و داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ را ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ارزش ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧـﺪارد ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﺮح واﻗﻌﯽ اﺣﻮال او‬
‫درﯾﻨﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﮐﻨﯿﻢ از روش ﮐﺎر ﺧﻮد دور ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺎم او و ﭘـﺪرش در ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻟﺒﻨـﺪاري ﮐﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 620‬ﻫﺠﺮي از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺷـﺪه ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﺣﺴﻦ آﻣـﺪه و در ﻣﺂﺧـﺬ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﮔﺰﯾـﺪه »ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ«؛ و در ﺗـﺬﮐﺮة اﻟﺸـﻌﺮاء دوﻟﺘﺸﺎه و آﺗﺸـﮑﺪه آذر »ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ ﺑﻦ ﺷـﺮف ﺷﺎه«؛ و در ﻣﺠﻤﻊ‪-‬‬
‫اﻟﻔﺼـﺤﺎء ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺸـﮑﻞ ﻏﻠﻂ و ﻣﻐﺸﻮش »ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺳـﺤﻖ ﺑﻦ ﺷـﺮف ﺷﺎه ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻓﺨﺮ اﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻓّﺮخ‬
‫)؟(« آﻣﺪه و ازﯾﻦ رواﯾﺎت ﻣﺘﺸّﺘﺖ ﻣﯿﺘﻮان ﺑﻘﻮل اﻟﺒﻨﺪاري ﮐﻪ اﻗﺪﻣﺴﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮد‪ .‬ﮐﻨﯿﻪ و ﻟﻘﺐ ﺷﺎﻋﺮي او ﻫﻤﻪﺟﺎ از ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬و اﻟﺴّﻦ ﺑﺎﻟﺴّﻦ و اﻟﺠﺮوح ﻗﺼﺎص‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺂﺧﺬ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ در آﺧﺮ اﺣﻮال و آﺛﺎر او ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ازﯾﻨﺮو ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﻣﻘﺎل از ذﮐﺮ ﺟﺰﺋﯿﺎت‬
‫ﻣﺂﺧﺬ ﺧﻮدداري ﺷﻮد ﻣﮕﺮ در ﻣﻮرد ﺣﺎﺟﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺂﺧـﺬ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺒﻌـﺪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮدوﺳـﯽ آﻣـﺪه و درﯾﻦ ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﺪ او را‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﻗﺮﯾﻪ »ﺑﺎژ« از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻃﺎﺑﺮان ﻃﻮس ﻧﻮﺷـﺘﻪ و دوﻟﺘﺸﺎه ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي ﻗﺮﯾﻪ رزان ﻃﻮس‪ ،‬و اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻮل ﻋﺮوﺿـﯽ را ﺑﺴـﺒﺐ ﻗﺪﻣﺖ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل و اﻋﺘﻘﺎد ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﺳـﺎل وﻻدت اﺳـﺘﺎد ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ از روي ﺗﺎرﯾـﺦ ﺧﺘﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ آن ﺑﺎ ﺳﻦ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻣﻄﻠﺐ را ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ دﭼﺎر‬
‫اﺷـﮑﺎﻻت ﻋﺠﯿﺐ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ ﻣﺜﻼ ﻓﺮدوﺳـﯽ از ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺎد و ﺷﺶ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺧﻮد را در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﺴـﺦ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﺗـﺎ ﻫﻔﺘـﺎد ﺳـﺎﻟﮕﯽ ﺷـﺎﻋﺮ را ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و آن در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ از ﺧﺎﺗﻤﻪ ﮐﺎر ﯾﺰدﮔﺮ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﺳﺎل اﻧﺪر آﻣﺪ ﺑﻬﻔﺘﺎد و ﯾﮏﻫﻤﯽ زﯾﺮ ﺷﻌﺮ اﻧﺪر آﻣﺪ ﻓﻠﮏ ‪...‬‬
‫و ﺗﻨﻬـﺎ ﻧﺴـﺨﯽ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ از ‪ 76‬ﺳـﺎﻟﮕﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﺳـﺨﻦ رﻓﺘﻪ دو ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﯾﮑﯽ ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﮑﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻟﯿـﺪن از ﺑﻼد ﻫﻠﻨـﺪ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﮑﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﺳﺘﺮازﺑﻮرگ از ﺑﻼد آﻟﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫ﮐﻨﻮن ﺳﺎﻟﻢ آﻣﺪ ﺑﻬﻔﺘﺎد و َﺷﺶﻏﻨﻮده ﻫﻤﯽ ﭼﺸﻢ ﻣﯿﺸﺎرَﻓﺶ و ﺷﺎﯾﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﻋﻤﺮش ﺑﻬﺸﺘﺎد ﻫﻢ اﺷﺎره ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻨﻮن ﻋﻤﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﻫﺸـﺘﺎد ﺷﺪاﻣﯿﺪم ﺑﯿﮑﺒﺎر ﺑﺮ ﺑﺎد ﺷﺪ »‪ «1‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ را ﻣﺤﻘﻘﺎ از ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑـﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬و ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در ﻧﺴـﺦ دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ اﺻﻠﯽ ﺑﺸﻤﺎرﯾﻢ‪ ،‬و ﺳﺎل ﺧﺘﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ را از ‪ 401‬ﺗﺎ ‪ 402‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﺗﺼّﻮر ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺣﺪود ‪ 325‬ﯾﺎ ‪326‬‬
‫اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪» .‬ﻧﻠﺪﮐﻪ« »‪ «2‬ﺗﺼّﻮر ﻣﯿﮑﻨﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ در اواﺧﺮ ﮐﺎر ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ‪ 76‬ﯾﺎ ‪ 77‬ﺳﺎل داﺷﺖ و ﺗﻮﻟﺪ او را ﺑﺎ ﺗﺼّﻮر اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 400‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 323‬ﯾﺎ ‪ 324‬ﻓﺮض ﻣﯿﮑﻨﺪ »‪.«3‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﮑﻢ ﺧﻮد را ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﺴﺦ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﮐﻨﯿﻢ ذﻫﻦ ﻣﺎ در ﺑﺎب ﺳﺎل‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺎوه ﺷﻤﺎره ‪ 10‬ﺳﺎل ‪ 2‬دوره ﺟﺪﯾﺪ ص ‪13‬‬
‫)‪NoldeRe-(2‬‬
‫)‪ Das Iranische Nationalepos-(3‬ﭼﺎپ دوم ص ‪25‬‬
‫ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺴﺎل ‪ 329‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯿﮕﺮدد و ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 329‬ﯾﺎ ‪ 330‬را ﻣﯿﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺸﻤﺎرﯾﻢ زﯾﺮا‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺳﺎل ‪ 387‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل ﺟﻠﻮس ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺠﺎي ﭘﺪر‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﺑﺤﮑﻢ اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪:‬‬
‫ﺑﭙﯿﻮﺳﺘﻢ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎنﭘﺴﻨﺪﯾﺪه از دﻓﺘﺮ راﺳﺘﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﭘﯿﺮي ﻣﺮا ﺑﺮدﻫﺪﺑﺰرﮔﯽ و دﯾﻨﺎر و اﻓﺴﺮ دﻫﺪ‬
‫ﻧﺪﯾﺪم ﺟﻬﺎﻧﺪار ﺑﺨﺸﻨﺪهﯾﯽﺑﮕﺎه ﮐﯿﺎن ﺑﺮ درﺧﺸﻨﺪهﯾﯽ‬
‫ﻫﻤﯿﺪاﺷﺘﻢ ﺗﺎ ﮐﯽ آﯾﺪ ﭘﺪﯾﺪﺟﻮادي ﮐﻪ ﺟﻮدش ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻠﯿﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎل ﺑﮕﺬاﺷﺘﻢ ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞﺑﺪروﯾﺸﯽ و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و رﻧﺞ‬
‫ﺑﺪاﻧﮕﻪ ﮐﻪ ﺑ ُﺪ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﺸﺖﺟﻮان ﺑﻮدم و ﭼﻮن ﺟﻮاﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﺧﺮوﺷﯽ ﺷﻨﯿﺪم ز ﮔﯿﺘﯽ ﺑﻠﻨﺪﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺪ ﭘﯿﺮ و ﻣﻦ ﺑﯽﮔﺰﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اي ﻧﺎﻣﺪاران و ﮔﺮدﻧﮑﺸﺎنﮐﻪ ﺟﺴﺖ از ﻓﺮﯾﺪون ﻓّﺮخ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻓﺮﯾﺪون ﺑﯿﺪاردل زﻧﺪه ﺷﺪزﻣﯿﻦ و زﻣﺎن ﭘﯿﺶ او ﺑﻨﺪه ﺷﺪ‬
‫ﺑﺪاد و ﺑﺒﺨﺸﺶ ﮔﺮﻓﺖ اﯾﻨﺠﻬﺎنﺳﺮش ﺑﺮﺗﺮ آﻣﺪ ز ﺷﺎﻫﻨﺸﻬﺎن‬
‫ﻓﺮوزان ﺷﺪ آﺛﺎر ﺗﺎرﯾﺦ اويﮐﻪ ﺟﺎوﯾﺪ ﺑﺎدا ﺑﺮو ﺑﯿﺦ اوي‬
‫از آن ﭘﺲ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﻢ ﺷﻨﯿﺪ اﯾﻦ ﺧﺮوشﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻧﻬﺎدن ﺑﺂواز ﮔﻮش‬
‫ﺑﭙﯿﻮﺳﺘﻢ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﻧﺎم اويﻫﻤﻪ ﻣﻬﺘﺮي ﺑﺎد ﻓﺮﺟﺎم اوي‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﭙﯿﺮي ﻣﺮا دﺳﺘﮕﯿﺮﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﺗﺎج و ﺳﺮﯾﺮ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﻫﻢ از ﮐﺮدﮔﺎر ﺑﻠﻨﺪﮐﻪ ﭼﻨﺪان ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﻨﻢ ﺑﯽﮔﺰﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧـﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﻧـﺎم ﺷـﺎه ﺟﻬﺎنﺑﮕﻮﯾﻢ ﻧﻤﺎﻧـﺪ ﺳـﺨﻦ در ﻧﻬﺎن ازﯾﻦ اﺑﯿﺎت و ﻓﺤﻮاي آﻧﻬﺎ )ﮐﻪ در ‪ 58‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺷـﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺷﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺨﺖ ﮐﯿﺎن ﻧﺸﺴـﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﭼﻮن آوازه او ﺷـﻨﯿﺪم ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﻧﺎم او ﻧﻈﻢ ﮐﺮدم(‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﺑﯿﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﻮد و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ وزﯾﺮ‬
‫او اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ را ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺴـﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸﺴﺖ و آوازه ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ او ﺑﺮﻓﻮر‬
‫ﺑﻔﺮدوﺳﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮس ﺑﻮد ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺼﺮاﺣﺖ ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﻢ ﮐﻪ ﺟﻠﻮس ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن در‬
‫‪ 58‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺷﺎﻋﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل ‪ 387‬ﻓﺮدوﺳﯽ ‪ 58‬ﺳﺎل داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ در ﺳﺎل ‪ 329‬ﺗﻮﻟﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﭘﺎﯾﺎن اﻏﻠﺐ ﻧﺴﺦ ﭼﺎﭘﯽ و ﺧﻄﯽ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﺳﺎل اﻧﺪر آﻣﺪ ﺑﻬﻔﺘﺎد و ﯾﮏﻫﻤﯽ زﯾﺮ ﺷﻌﺮ اﻧﺪر آﻣﺪ ﻓﻠﮏ‬
‫ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل از ﺳﺮاي ﺳﭙﻨﺞﺑﺴﯽ رﻧﺞ ﺑﺮدم ﺑﺎﻣﯿﺪ ﮔﻨﺞ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮ ﺑﺎد دادﻧﺪ رﻧﺞ ﻣﺮاَﻧﺒُﺪ ﺣﺎﺻﻠﯽ ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ ﻣﺮا‬
‫ﮐﻨﻮن ﻋﻤﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﻫﺸﺘﺎد ﺷﺪاﻣﯿﺪم ﺑﯿﮑﺒﺎر ﺑﺮ ﺑﺎد ﺷﺪ‬
‫ﺳﺮآﻣﺪ ﮐﻨﻮن ﻗﺼﻪ ﯾﺰد ﮔﺮدﺑﻤﺎه ﺳﭙﻨﺪار َﻣﺬ روز ارد »‪«1‬‬
‫ز ﻫﺠﺮت ﺷﺪه ﭘﻨﺞ ﻫﺸﺘﺎد ﺑﺎرﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﻫﻮار‬
‫ﺗﻦ ﺷـﺎه ﻣﺤﻤﻮدآﺑﺎد ﺑﺎدﺳـﺮش ﺳﺒﺰ ﺑﺎدا دﻟﺶ ﺷﺎد ﺑﺎد از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺑﯿﺖ دوم و ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻣﺤﻘﻘﺎ اﻟﺤﺎﻗﯽ و ﺑﻌـﺪي اﺳﺖ زﯾﺮا در‬
‫آﻧﻬﺎ ﺳـﺨﻦ از ﺑﺮﺑﺎد رﻓﺘﻦ رﻧﺞ ﺳـﯽ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﯿﺮود و اﯾﻦ ﯾﻘﯿﻨﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺒﻌﺪ از واﻗﻌﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﺿّﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺪح‬
‫ﻣﺤﻤﻮد و ﺳﺘﺎﯾﺶ وي در اﺑﯿﺎت ﺑﻌﺪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت را ﯾﺎ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺗﺠﺪﯾـﺪﻧﻈﺮي ﮐﻪ ﭼﻬﺎر و ﭘﻨـﺞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺣﺪود ‪ 400‬ﻫﺠﺮي )ﯾﺎ اﻧـﺪﮐﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ( در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﺑﯿﺎت اﺻﻠﯽ اﻓﺰود‪ ،‬و ﯾﺎ از اﺑﯿﺎت ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ درﯾﻨﺠﺎ راه ﯾﺎﻓﺖ و ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻈﻢ اﺻﻠﯽ اﺑﯿﺎت ﺑﺼﻮرت ذﯾﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪) :‬ﭼﻮ ﺳﺎل ‪...‬‬
‫ﺳﺮآﻣـﺪ ﮐﻨﻮن ‪ ...‬ز ﻫﺠﺮت ﺷﺪه ‪ (...‬و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 400‬ﻫﺠﺮي )ﯾﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ( ﻓﺮدوﺳﯽ ‪ 71‬ﺳﺎل داﺷﺖ‬
‫و اﯾﻦ درﺳﺖ ﻣﻘﺎرﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺳﺎل ﺷـﺸﻢ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﺷـﻨﺎﯾﯽ و راﺑﻄﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺎ درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد و ﭼﻮن ﻫﻔﺘﺎد و ﯾﮏ از ‪ 400‬ﮐﻢ ﺷﻮد ﺳﺎل‬
‫‪ 329‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯿﺂﯾﺪ و اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺎزﮔﺎر و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻣﯿﺘﻮان از روي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮدوﺳـﯽ را ﺣﺪود ﺳـﻨﯿﻦ ‪ 329‬و ‪ 330‬ﻓﺮض ﻧﻤﻮد و ﺑﻨـﺎﺑﺮﯾﻦ ‪ 76‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‬
‫ﺷـﺎﻋﺮ و ﯾـﺎ ﻧﺰدﯾـﮏ ﻫﺸـﺘﺎد ﺳـﺎﻟﮕﯽ او ﮐﻪ ﯾﮑﯽ دوﺑـﺎر در اﺷـﻌﺎر ﻓﺮدوﺳـﯽ آﻣـﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ در آﺧﺮﯾﻦ دﻓﻌﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﺠﺪﯾﺪﻧﻈﺮ ﻣﯿﮑﺮد اﻓﺰوده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮض ﻫﻢ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ اﺧﺘﻼف‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ارد‪ :‬ﻧﺎم روز ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ از ﻫﺮﻣﺎه‬
‫ﺳﯽ ﺳﺎل و ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل رﻧﺠﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺮاي ﺳﺮودن ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺪان اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﻣﯿﺎن ﻣﯿﺮود و ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ در‬
‫ﺣﺪود ‪ 76‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﮐﺎر ﮐﺮده ﺑﻮد ﻧﻪ در ﺣﺪود ‪ 71‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‪.‬‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ از ﺧﺎﻧﻮادهﯾﯽ دﻫﻘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ او را از دﻫﺎﻗﯿﻦ ﻃﻮس داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«1‬راﺟﻊ ﺑﺎﻫﻤﯿﺖ دﻫﻘﺎﻧﺎن در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ و ﺗﻌّﻠﻖ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﺎﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﻃﺒﻌﺎ ﺑﻌﻀـﯽ ﻧﮑﺎت را راﺟﻊ ﺑﺎﺣﻮال او روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﮑﻨﺖ و ﺿـﯿﺎع و ﻋﻘﺎر ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﺻﻞ ﻓﻮق ﻋﻘﻼ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬از اﺷﺎرات‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و اﻗﻮال ﮔﻮﯾﻨـﺪه در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌـﺪد ﻧﯿﺰ ﻣـﺪﻟّﻞ و ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯿﮕﺮدد‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در دﯾﻪ ﺑﺎز »ﺷﻮﮐﺘﯽ‬
‫ﺗﻤـﺎم داﺷﺖ و ﺑـﺪﺧﻞ آن ﺿـﯿﺎع از اﻣﺜـﺎل ﺧﻮد ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﻮد« و ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺧﻮد ﻫﻢ ﺑﺮﻓﺎه ﺣﺎل و ﺳـﻌﻪ ﻋﯿﺶ ﺧﻮد در ﺟﻮاﻧﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻻ اي ﺑﺮآورده ﭼﺮخ ﺑﻠﻨﺪﭼﻪ داري ﺑﭙﯿﺮي ﻣﺮا ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ‬
‫ﭼﻮ ﺑﻮدم ﺟﻮان ﺑﺮﺗﺮم داﺷﺘﯽﺑﭙﯿﺮي ﻣﺮا ﺧﻮار ﺑﮕﺬاﺷﺘﯽ ‪...‬‬
‫ﺑﺠـﺎي ﻋﻨـﺎﻧﻢ ﻋﺼـﺎ داد ﺳﺎلﭘﺮاﮔﻨـﺪه ﺷـﺪ ﻣﺎل و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺣﺎل اﻣﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻫﻤﯿﻦ اﺑﯿﺎت و اﺑﯿﺎت ﻣﺘﻌـﺪد دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ اﺳـﺘﺎد ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﮔﺬراﻧـﺪن ﻋﻤﺮ درﯾﻦ راه ﺛﺮوت ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد و در ﭘﯿﺮي ﺗﻬﯿـﺪﺳﺖ و ﺑﯽﭼﯿﺰ ﺷﺪ و اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ‬
‫از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﮔﻮاه ﻣّﺪﻋﺎي ﻣﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪم ﻧﻤﮑﺴﻮد و ﻫﯿﺰم ﻧﻪ ﺟﻮﻧﻪ ﭼﯿﺰي ﭘﺪﯾﺪﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﻮ درو ‪...‬‬
‫ﻧﻪ ﭼﻮن ﻣﻦ ﺑﻮد ﺧﻮار و ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﺨﺖﺑﺪوزخ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻧﺎﮐﺎم رﺧﺖ‬
‫ﻧﻪ اﻣﯿﺪ ﻋﻘﺒﯽ ﻧﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺪﺳﺖزﻫﺮ دو رﺳﯿﺪه ﺑﺠﺎﻧﻢ ﺷﮑﺴﺖ ‪...‬‬
‫دو ﮔﻮش و دو ﭘـﺎي ﻣﻦ آﻫﻮ ﮔﺮﻓﺖﺗﻬﯽدﺳـﺘﯽ و ﺳـﺎل ﻧﯿﺮو ﮔﺮﻓﺖ ‪ -2‬ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻣﺮدي وﻃﻦﭘﺮﺳﺖ و در ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳـﺘﻮار ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻧﯿﺰ ﮔﺬﺷﺘﻪ از آﻧﮑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻮد از ﺟﺎي ﺟﺎي ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﺧﺼﻮﺻﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪47‬‬
‫از ﺷﻮر ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺳـﺘﺎﯾﺶ اﯾﺮان و ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺨﻮﺑﯽ آﺷـﮑﺎرﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوهﺑﺮﯾﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻨﺴﺖ ﺷﺎﻋﺮي ﺳـﯽ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل رﻧﺞ ﺑﺮد و‬
‫ﻣﺎل و ﻣﮑﻨﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد را ﺟﺎوﯾﺪ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال ﻋﺮق وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺮدوﺳـﯽ از ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧﯿﺎﮐـﺎن ﺧﻮد و از داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ و اﻓﺴﺎﻧﻬـﺎ و ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان اﻃﻼـع و ﯾـﺎ ﺑﺪاﻧﺴـﺘﻦ آﻧﻬـﺎ ﺷﻮق و ﻋﻼـﻗﻪ داﺷﺖ و ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﺧـﺎﻧﻮادﮔﯽ او وي را ﺑﺮﯾﻦ ﻣﯿـﺪاﺷﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺪون ﻣﺸّﻮق و ﻣﺤّﺮك ﺧﻮد ﺑﺎﯾﻦ ﮐﺎر ﻋﻈﯿﻢ دﺳﺖ زد و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫دﯾـﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻓﻘﺮ و ﺗﻬﯿـﺪﺳﺘﯽ ﻧﮕﺸﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎل و ﺛﺮوت اﺟـﺪادي را ﺑﺮ ﺳـﺮ ﮐﺎر ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪرﺑﺎر ﺷﺎﻫﺎن و ﺟﻮاﺋﺰ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﻨﻤﻮد‪.‬‬
‫در ﺑـﺎب ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺤﺼـﯿﻼت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻓﺮدوﺳـﯽ اﻃﻼع ﺻـﺮﯾﺢ و درﺳﺘﯽ ﻧـﺪارﯾﻢ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ او در ادب ﻓﺎرﺳـﯽ و‬
‫ﻋﺮﺑﯽ دﺳﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻈﻢ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﺣﻤﺎﺳـﯽ‪ :‬ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻇﺎﻫﺮا در اوان ﻗﺘﻞ دﻗﯿﻘﯽ )در ﺣﺪود ‪ (369 -367‬ﺑﻨﻈﻢ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮده و آﻧﻬﺎ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﻨﻔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ داﺳﺘﺎن »ﺑﯿﮋن و ﮔﺮازان« را ﺑﺎﯾﺪ در رأس ﻫﻤﻪ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫داﺳـﺘﺎن ﺑﯿﮋن و ﮔﺮازان ﯾﺎ رزم ﺑﯿﮋن و ﮔﺮازان و ﯾﺎ داﺳـﺘﺎن ﻣﻨﯿﮋه و ﺑﯿﮋن از داﺳـﺘﺎن ﻫﺎي ﻣﺸـﻬﻮر ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﻓﺮدوﺳـﯽ از ﺑﻌﺾ‬
‫ﺷﻌﺮاي دﯾﮕﺮ ﻋﻬﺪ ﻏﺰﻧﻮي ﻧﯿﺰ اﺷﺎراﺗﯽ در ﺑﺎب آن دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد و اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﯾﮑﯽ از آن اﺷﺎراﺗﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺒﯽ ﭼﻮن ﭼﺎه ﺑﯿﮋن ﺗﻨﮓ و ﺗﺎرﯾﮏﭼﻮ ﺑﯿﮋن در ﻣﯿﺎن ﭼﺎه او ﻣﻦ‬
‫ﺛﺮﯾﺎ ﭼﻮن ﻣﻨﯿﮋه ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﺎهدو ﭼﺸﻢ ﻣﻦ ﺑﺮ او ﭼﻮن ﭼﺸﻢ ﺑﯿﮋن و در ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻔﺮدوﺳﯽ ﻧﯿﺰ اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﺪاﺳﺘﺎن ﺑﯿﮋن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫در اﯾﻮاﻧﻬﺎ ﻧﻘﺶ ﺑﯿﮋن ﻫﻨﻮزﺑﺰﻧﺪان اﻓﺮاﺳﯿﺎب اﻧﺪرﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﯿﺖ اﺧﯿﺮ از ﺷﻬﺮت ﻓﺮاوان داﺳﺘﺎن ﻣﻨﯿﮋه و ﺑﯿﮋن ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯿﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮ آﻧﺎن را در اﯾﻮاﻧﻬﺎ و ﺑﺮ دﯾﻮار ﺧﺎﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻘﺶ ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻇﺎﻫﺮا و ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ از ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺳـﺒﮏ ﮐﻼم وي در داﺳـﺘﺎن ﺑﯿﮋن و ﮔﺮازان ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎﻧﺮا در اﯾﺎم ﺟﻮاﻧﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ اﯾﻦ ﻣّﺪﻋﺎي ﻣﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫اﻟﻔﻬﺎي اﻃﻼﻗﯽ ﻓﺮاواﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﺘﻮاﻟﯽ و زﯾﺎده از ﺣـّﺪ ﻟﺰوم درﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﻣﯿﮕﺮدد و دﻟﯿﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻮارد ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ ﭘﺨﺘﮕﯽ و ﻣﻬﺎرت ﺧﻮد ﻧﺮﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﻣﯿﺎن ﻧﻮد ﺑﯿﺖ از ﯾﮏ ﻗﺴـﻤﺖ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن‬
‫اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ داراي اﻟﻔﻬﺎي اﻃﻼﻗﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺑﭙﯿﭽﯿﺪ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﯿﮋﻧﺎﮐﻪ ﭼﻮن رزم ﺳﺎزم ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺗﻨﺎ‬
‫ز ﺗﻮراﻧﯿﺎن ﻣﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﻨﺠﺮاﺑّﺒﺮم ﻓﺮاوان ﺳﺮاﻧﺮا ﺳﺮا‬
‫ﺑﭙﯿﻤﺎن ﺟﺪا ﮐﺮد ازو ﺧﻨﺠﺮاﺑﭽﺮﺑﯽ ﮐﺸﯿﺪش ﺑﺒﻨﺪ اﻧﺪرا‬
‫ﭼﻮ آﻣﺪ ﺑﻨﺰدﯾﮏ ﺷﺎه اﻧﺪراﮔﻮ دﺳﺖﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪﺳﺮا‬
‫ﯾﮑﯽ دﺳﺖﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪﺗﻨﺎﯾﮑﯽ را ز ﭘﻮﻻد ﭘﯿﺮاﻫﻨﺎ‬
‫ﻧﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺪﮐﻨﺶ رﯾﻤﻨﺎﻓﺰوﻧﯽ ﺳﮕﺎﻟﺪ ﻫﻤﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﺎ‬
‫ﮔﺮ اﯾﺰد ﺑﻤﻦ ﺑﺮﻧﺒﺨﺸﺎﯾﺪاﺗﻦ رزﻣﺠﻮﯾﻢ ﻧﻔﺮﺳﺎﯾﺪا‬
‫ز ﻧﺎﻣﺮدي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺮﺳﯿﺪﯾﺎز ﺟﺎن و رواﻧﻢ ﺗﻮ ﺑﺒﺮﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺰد اﺳﺐ و آﻣﺪ ﺑَِﺮ ﺑﯿﮋﻧﺎﺟﮕﺮ ﺧﺴﺘﻪ دﯾﺪش ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺗﻨﺎ ﯾﻌﻨﯽ ده درﺻﺪ اﺑﯿﺎت ﺑﺎ ﻗﺎﻓﯿﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻟﻔﻬﺎي زاﺋﺪه دارد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه و اﯾﻦ وﺿﻊ‬
‫در اﺷﻌﺎر دﯾﮕﺮ ﻓﺮدوﺳﯽ ﮐﻤﺘﺮ ﻣﺸﻬﻮدﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوهﺑﺮﯾﻦ ﻣﻘّﺪﻣﻪ داﺳـﺘﺎن ﻣﻨﯿﮋه و ﺑﯿﮋن و ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ در ذﮐﺮ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻧﻈﻢ آن ﺑﯿﺎن ﻣﯿﮑﻨﺪ ﺑﺼﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﻔﺮد ﺑﻮدن داﺳﺘﺎن‬
‫و اﺑﺘـﺪاي ﮐـﺎر ﺷـﺎﻋﺮ را در ﺳـﺮودن ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻨﻈﯿﺮ آن دﺳﺖ ﻧﺰده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯿﺮﺳﺎﻧـﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧﯽ ﻓﺮدوﺳـﯽ و ﺗﻤّﮑﻦ او در اﺑﺘـﺪاي‬
‫ﺣﯿﺎت ﻧﯿﺰ ازﯾﻦ ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ و ازﯾﻨﺠﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯿﮕﺮدد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺟﻮاﻧﯽ و اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺑﺴـﺮودن ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺑﯿﮋن و ﻣﻨﯿﮋه‬
‫دﺳﺖ زد و ﺣﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن از ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸـﺪه )ﺧﺎﺻﻪ ﮐﻪ در ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس ﻫﻢ‬
‫اﺛﺮي از آن ﻧﯿﺴﺖ( و دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮ ﻧﺴـﺨﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري و ﻧﻈﻢ آن ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ دﻗﯿﻘﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﺣﺘﯽ در ﻋﯿﻦ اﺳـﺘﻔﺎده از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾـﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨـﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﻬﻢ و ﻣﻨﻔﺮد دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ داﺳـﺘﺎن‬
‫ﺳﻬﺮاب‪ -‬اﮐﻮان دﯾﻮ‪ -‬رزﻣﻬﺎي رﺳﺘﻢ را ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ در ﻋﻬﺪ او ﺷﻬﺮت و رواﺟﯽ‬
‫ﻓﺮاوان داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ و آﻧﻬﺎ را ﺟﺪاﺟﺪا ﻧﻈﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎنﻫﺎ ﻣﺸـﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎ داراي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺴـﺒﮥ روﺷﻦ و آﺷـﮑﺎرﯾﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎن ﺳﯿﺎوش ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 387‬ﺳﺮوده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ »‪«1‬؛ و ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎن ﮐﯿﺨﺴﺮو‬
‫ﮐﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑﻌـﺪ از آن ﺷـﺮوع ﺷﺪ »‪«2‬؛ و داﺳـﺘﺎن ﻧﺨﺠﯿﺮ رﺳـﺘﻢ ﺑﺎ ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﺑﺸـﮑﺎرﮔﺎه اﻓﺮاﺳـﯿﺎب ﮐﻪ ﭼﻨـﺪ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺶ از داﺳـﺘﺎن‬
‫ﺳﯿﺎوش در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫آﻏـﺎز ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ‪ -‬ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷـﻬﺮت ﮐﺎر دﻗﯿﻘﯽ در دﻫﻪ دوم از ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي در ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬و رﺳـﯿﺪن‬
‫ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ از ﮔﺸﺘﺎﺳـﭙﻨﺎﻣﻪ دﻗﯿﻘﯽ در اواﺧﺮ ﻫﻤﯿﻦ دﻫﻪ ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮدوﺳـﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻃﺒﻊ ﺧﻮد را ﺗﺎ اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم در‬
‫ﻧﻈﻢ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﮐﻬﻦ ﭼﻨـﺪﺑﺎر آزﻣﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻔﮑﺮ اﻓﺘـﺎد ﮐﻪ ﮐـﺎر ﺷـﺎﻋﺮ ﺟﻮان درﺑﺎر ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺄﺧـﺬي را ﮐﻪ دﻗﯿﻘﯽ در‬
‫دﺳﺖ داﺷﺖ ﻣﺎﻟـﮏ ﻧﺒﻮد و ﻣﯿﺒـﺎﯾﺴﺖ ﭼﻨـﺪي در راه ﯾـﺎﻓﺘﻦ آن رﻧـﺞ ﺑﺮد‪ .‬اﺗﻔـﺎق را ﯾﮑﯽ از دوﺳـﺘﺎن او درﯾﻦ ﮐـﺎر ﺑـﺎ وي ﯾﺎري ﮐﺮد و‬
‫ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﻨﺜﻮر اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري را ﺑﺪو داد و ﻓﺮدوﺳﯽ از آن ﻫﻨﮕﺎم واﻗﻌﺎ ﺑﻨﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ دﺳﺖ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺼﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺪّون‬
‫و ﻣﺮﺗﺒﯽ از داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻬﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻫﺪ‪:‬‬
‫دل روﺷﻦ ﻣﻦ ﭼﻮ ﺑﺮﮔﺸﺖ از وي »‪«4‬ﺳﻮي ﺗﺨﺖ ﺷﺎه ﺟﻬﺎن ﮐﺮد روي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻓﺮدوﺳﯽ در ﭘﺎﯾﺎن داﺳﺘﺎن ﺳﯿﺎوش از ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮداﺷـﺘﻢ ﺟﺎم ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﺸﺖﻧﮕﯿﺮم ﺑﺠﺰ ﯾﺎد ﺗﺎﺑﻮت و دﺷﺖ و ﺑﺎ ﻓﺮض ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ در ‪ 329‬ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ او ﻣﺼﺎدف ﺑﻮد‬
‫ﺑﺎ ﺳﺎل ‪.387‬‬
‫)‪ -(2‬در آﻏﺎز اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ز ﺧﻮن ﺳﯿﺎوش ﮔﺬﺷﺘﻢ ﺑﮑﯿﻦﺑﺂوردن ﺷﻪ ز ﺗﻮران زﻣﯿﻦ ‪...‬‬
‫ﭼﻮ ﺷﺪ داﺳﺘﺎن ﺳﯿﺎوش ﺑﺒﻦز ﮐﯿﺨﺴﺮو آرﯾﻢ اﮐﻨﻮن ﺳﺨﻦ‬
‫)‪ -(3‬ﻓﺮدوﺳﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن از ﺷﺼﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ز ﮐﺎوس ﮐﯽ ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺘﻢﮐﻨﻮن رزم ﮔﺮدﻧﮑﺸﺎن ﺳﺎﺧﺘﻢ ‪...‬‬
‫ﻣﺮا ﻋﻤﺮ ﺑﺮ ﺷﺼﺖ ﺷﺪ ﺳﺎﻟﯿﺎنﺑﺮﻧﺞ و ﺑﺴﺨﺘﯽ ﺑﺒﺴﺘﻢ ﻣﯿﺎن و ﺑﺮ ﻓﺮض ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺳﺎل ‪ 329‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻈﻢ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 389‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬ﯾﻌﻨﯽ از دﻗﯿﻘﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 466 :‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ را دﺳﺖ ﭘﯿﺶ آورمز دﻓﺘﺮ ﺑﮕﻔﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ آورم‬
‫ﺑﭙﺮﺳﯿﺪم از ﻫﺮﮐﺴﯽ ﺑﯽﺷﻤﺎرﺑﺘﺮﺳﯿﺪم از ﮔﺮدش روزﮔﺎر‬
‫ﻣﮕﺮ ﺧﻮد درﻧﮕﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺴﯽﺑﺒﺎﯾﺪ ﺳﭙﺮدن ﺑﺪﯾﮕﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫دو دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﮔﻨﺠﻢ وﻓﺎدار ﻧﯿﺴﺖﻫﻤﺎن رﻧﺞ را ﮐﺲ ﺧﺮﯾﺪار ﻧﯿﺴﺖ‬
‫زﻣﺎﻧﻪﺳﺮاﯾﯽ ﭘﺮ از ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﺑﺠﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﺗﻨﮓ ﺑﻮد‬
‫ﺑﺸﻬﺮم ﯾﮑﯽ ﻣﻬﺮﺑﺎن دوﺳﺖ ﺑﻮدﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﯿﮏ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻮد‬
‫ﻣﺮا ﮔﻔﺖ ﺧﻮب آﻣﺪ اﯾﻦ راي ﺗﻮﺑﻨﯿﮑﯽ ﺧﺮاﻣﺪ ﻣﮕﺮ ﭘﺎي ﺗﻮ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻬﻠﻮيﺑﭙﯿﺶ ﺗﻮ آرم ﻣﮕﺮ ﺑﻐﻨﻮي‬
‫ﮔﺸﺎده زﺑﺎن و ﺟﻮاﻧﯿﺖ ﻫﺴﺖﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮاﻧﯿﺖ ﻫﺴﺖ‬
‫ﺷﻮ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﺴﺮوي ﺑﺎزﮔﻮيﺑﺪﯾﻦ ﺟﻮي ﻧﺰد ﻣﻬﺎن آب روي‬
‫ﭼﻮ آورد اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻦﺑﺮاﻓﺮوﺧﺖ اﯾﻦ ﺟﺎن ﺗﺎرﯾﮏ ﻣﻦ ‪...‬‬
‫‪ ...‬ﯾﮑﯽ ﻧﺎﻣﻪ دﯾﺪم ﭘﺮ از داﺳﺘﺎنﺳﺨﻨﻬﺎي آن ﺑﺮ ﻣﻨﺶ راﺳﺘﺎن‬
‫ﻓﺴﺎﻧﻪ ﮐﻬﻦ ﺑﻮد و ﻣﻨﺜﻮر ﺑﻮدﻃﺒﺎﯾﻊ ز ﭘﯿﻮﻧﺪ آن دور ﺑﻮد‬
‫ﻧﺒﺮدي ﺑﭙﯿﻮﻧﺪ او ﮐﺲ ﮔﻤﺎنﭘﺮاﻧﺪﯾﺸﻪ ﮔﺸﺖ اﯾﻦ دل ﺷﺎدﻣﺎن‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮ او ﺳﺎﻟﯿﺎن دو ﻫﺰارﮔﺮ اﯾﺪوﻧﮑﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎر ‪...‬‬
‫‪ ...‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻓّﺮخ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﻔﺎلﻫﻤﯽ رﻧﺞ ﺑﺮدم ﺑﺒﺴـﯿﺎر ﺳﺎل ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺮوع ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ درﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ از ﭼﻨﺪ‬
‫اﺷﺎره ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﯿﺘﻮان ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ آﻧﺮا ﻣﻌّﯿﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -1‬از ﻫﻤﯿﻦ ﭼﻨـﺪ ﺑﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﻨﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ دﺳﺖ ﭘﯿﺶ آورده ﺑﻮد اوﺿﺎع ﺧﺮاﺳﺎن آﺷـﻔﺘﻪ و ﭘﺮﯾﺸﺎن و‬
‫زﻣﺎﻧﻪﺳﺮاﯾﯽ ﭘﺮ از ﺟﻨﮓ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ وﻗـﺎﯾﻊ ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺮﺑﻮﻃﺴﺖ ﺑﺴﺎل ‪ 371‬و ﺧﻼﻓﻬـﺎي ﻣﯿـﺎن اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻤﺠﻮر و ﻓﺎﺋﻖ اﻟﺨﺎﺻﻪ ﺑﺎ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﺗﺎش )ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻر‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻌﺪ از اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺳـﯿﻤﺠﻮر(‪ ،‬و ﻗﺘﻞ ﻋﺘﺒﯽ وزﯾﺮ‪ ،‬و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺳﺨﺖ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﻣﺮاي آل ﺑﻮﯾﻪ‪ ،‬و ﻫﺠﻮم اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ دﯾﺎﻟﻤﻪ‬
‫ﺑﺨﺮاﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻃﻼع از ﻣﺮگ اﺑﻮ ﺷﺠﺎع ﻓﻨﺎ ﺧﺴﺮو ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ از آن ﮐﺎر و ﺗﻌﻘﯿﺐ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرده ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮواﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ »‪ .«1‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ اﺷﺎره ﻣﯿﺘﻮان ﺳﺎل اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺷـﺮوع ﮐﺎر ﻓﺮدوﺳـﯽ را ﺑﻨﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و آن ﺣﺪود ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 370‬و ‪ 371‬ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر ﯾﺰدﮔﺮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ دﯾـﺪهاﯾﻢ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ او در ﺳﺎل ‪ 400‬ﻫﺠﺮي ﺑﺎﻧﺠﺎم رﺳﯿﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل‬
‫از رﻧﺞ ﺳﯽ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 370‬ﯾﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ از آن آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ اﺷـﮑﺎﻧﯿﺎن از ﻗﺤﻂ و ﻏﻼي ﺑﺰرگ ﺧﺮاﺳﺎن و ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﺧﺮاج ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ ﺳـﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ و اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫اﺷﺎره ﻋﺘﺒﯽ ﻣﺮﺑﻮﻃﺴﺖ ﺑﺴﺎل ‪ 401‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل ﺳﺎل ‪ .«2» 402‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺎل ‪ 400‬در اﺑﯿﺎت ﻣﺬﮐﻮر ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺘﺨﺎب ﺳﺎل ﮐﺎﻣﻞ ‪ 370‬اﻧﺪﮐﯽ اﺣﺘﯿﺎط ﮐﺮد و ﺗﺎ ﯾﮑﯽ دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آﻧﺮا ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺷـﺮوع ﺑﻨﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﮐﺮد ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﻧﮕﺎﻫـﺪاﺷﺖ ﯾﮑﯽ از اﻣﺮاي ﻃﻮس ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﻧﺴـﺦ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎم اﯾﻦ اﻣﯿﺮ را ﻣﻨﺼﻮر ﯾﺎ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﯾﺎ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒـﺪ اﻟﺮزاق‪ ،‬ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺎﻃﻠﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﯿﺎن‬
‫آﻏﺎز ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و وﻓﺎت اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺷﻌﺎري ﮐﻪ ﺑﺪان اﻣﯿﺮ اﺷﺎراﺗﯽ دارد اﯾﻨﻬﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻮن دﺳﺖ ﺑﺮدم ﻓﺮازﯾﮑﯽ ﻣﻬﺘﺮي ﺑﻮد ﮔﺮدنﻓﺮاز‬
‫ﺟﻮان ﺑﻮد و از ﮔﻮﻫﺮ ﭘﻬﻠﻮانﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﺑﯿﺪار و روﺷﻦروان‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ راي و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺮمﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﻮب و آواي ﻧﺮم‬
‫ﻣﺮا ﮔﻔﺖ ﮐﺰ ﻣﻦ ﭼﻪ آﯾﺪ ﻫﻤﯽﮐﻪ ﺟﺎﻧﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﺮﮔﺮاﯾﺪ ﻫﻤﯽ‬
‫ﺑﭽﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮا دﺳﺘﺮسﺑﮑﻮﺷﻢ ﻧﯿﺎزت ﻧﯿﺎرم ﺑﮑﺲ‬
‫ﻫﻤﯽ داﺷﺘﻢ ﭼﻮن ﯾﮑﯽ ﺗﺎزه ﺳﯿﺐﮐﻪ از ﺑﺎد ﻧﺎﻣﺪ ﺑﻤﻦ ﺑﺮ ﻧﻬﯿﺐ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺮدﯾﺰي ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪ 37‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 468 :‬ﺑﮑﯿﻮان رﺳﯿﺪم ز ﺧﺎك ﻧﮋﻧﺪاز آن ﻧﯿﮑﺪل ﻧﺎﻣﻮر ارﺟﻤﻨﺪ ‪...‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻧﺎﻣﻮر ﮔﻢ ﺷﺪ از اﻧﺠﻤﻦﭼﻮ در ﺑﺎغ ﺳﺮو ﺳﻬﯽ از ﭼﻤﻦ ‪...‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد ﮐﻪ ﺑﻔﺤﻮاي ﺑﯿﺖ اﺧﯿﺮ و اﺑﯿﺎت ﺑﻌﺪ ﺑﻮﺿﻊ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻣﯽ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ را ﻧﯿﮑﻮ ﻣﯿﺪاﺷﺖ و در آﻏﺎز ﮐﺎر ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‬
‫و ﺑﻌـﺪ ازو ﻧﺎم ﺣﯿّﯽ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﯾﺎ ﺣﺴـﯿﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻃﻮس »‪ «1‬در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﯿﺂﯾـﺪ ﮐﻪ ﺑﺎز ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻓﺮدوﺳـﯽ و ﻧﮕﺎﻫﺪاﺷﺖ او را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪:‬‬
‫ُﺣَﯿﱢﯽ ﻗُﺘﯿﺒﻪ اﺳﺖ از آزادﮔﺎنﮐﻪ از ﻣﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺳﺨﻦ راﯾﮕﺎن‬
‫ازوﯾﻢ ﺧﻮر و ﭘﻮﺷﺶ و ﺳﯿﻢ و زرﺑﺪو ﯾﺎﻓﺘﻢ ﺟﻨﺒﺶ و ﭘﺎ و ﭘﺮ‬
‫ﻧﯿـﻢ آﮔﻪ از اﺻـﻞ و ﻓﺮع ﺧﺮاجﻫﻤﯽ ﻏﻠﻄﻢ اﻧـﺪر ﻣﯿـﺎن دواج »‪ «2‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ ازﯾﻦ‪ ،‬دو ﺗﻦ دﯾﮕﺮ از ﻧﺎﻣـﺪاران ﻣﻮﻃﻦ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﮐـﺎر ﻧﻈﻢ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎ او ﯾﺎري ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ و ﻓﺮدوﺳﯽ ﻧﺎم آﻧﺪو را ﻧﯿﺰ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫درﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ از ﻧﺎﻣﺪاران ﺷﻬﺮﻋﻠﯽ دﯾﻠﻢ و ﺑﻮدﻟﻒ راﺳﺖ ﺑﻬﺮ وﻟﯽ در ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺴﺦ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه‪:‬‬
‫از آن ﻧﺎﻣﻮر ﻧﺎﻣﺪاران ﺷﻬﺮﻋﻠﯽ دﯾﻠﻤﯽ ﺑﻮد ﮐﻮ راﺳﺖ ﺑﻬﺮ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﮐﺎرم ﺑﺨﻮﺑﯽ روانﻫﻤﯽ داﺷﺖ آﻧﻤﺮد روﺷﻦروان و ازﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ اﺧﯿﺮ ﻣﺴّﻠﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﻮدﻟﻒ« اﻟﺤﺎﻗﯿﺴﺖ ﻧﻪ اﺻﻠﯽ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮﺣـﺎل اﮔﺮ ﻫﻢ اﺳﻢ اﯾﻦ ﻫﺮدو ﺗﻦ اﺻـﻠﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﯾـﺎري آن دو ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ را ﻧﺎﺳﺦ و دﯾﮕﺮي را راوي ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﯿﺪاﻧﺪ وﻟﯽ ﻗﺒﻮل رواﯾﺖ او ﻫﻢ ﺧﺎﻟﯽ از اﺷﮑﺎل ﺑﻨﻈﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ از اﻣﺮاي ﻧﺰدﯾـﮏ ﮐﺴـﯽ را ﻻـﯾﻖ آن ﻧﻤﯿـﺪاﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﺛﺮ ﻋﻈﯿﻢ و ﺟـﺎودان ﺧﻮد را ﺑـﺪو ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﮐﻨـﺪ و ﻫﻤﻮاره در ﭘﯽ ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﻣﯿﮕﺸﺖ ﮐﻪ ﺳﺰاوار آن اﺛﺮ ﺑﺪﯾﻊ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻋﺼﺮ ﺧﻮد را ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻓّﺮخ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﻔﺎلﻫﻤﯽ رﻧﺞ ﺑﺮدم ﺑﺒﺴﯿﺎر ﺳﺎل‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪48‬‬
‫)‪ -(2‬دواج‪ :‬ﺑﺴﺘﺮ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 469 :‬ﻧﺪﯾﺪم ﺳﺮاﻓﺮاز ﺑﺨﺸﻨﺪهﯾﯽﺑﮕﺎه ﮐﯿﺎن ﺑﺮ درﺧﺸﻨﺪهﯾﯽ‬
‫ﻫﻤﻢ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺮ دل آﺳﺎن ﻧﺒﻮدﺟﺰ از ﺧﺎﻣﺸﯽ ﻫﯿﭻ درﻣﺎن ﻧﺒﻮد‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑﺎغ دﯾﺪم ﺳﺮاﺳﺮ درﺧﺖﻧﺸﺴﺘﻨﮕﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﮏﺑﺨﺖ‬
‫ﺑﺠﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮد اﯾﭻ ﭘﯿﺪا درشﺟﺰ از ﻧﺎم ﺷﺎﻫﯽ ﻧﺒﻮد اﻓﺴﺮش‬
‫ﮐﻪ اﻧﺪر ﺧﻮر ﺑﺎغ ﺑﺎﯾﺴﺘﻤﯽاﮔﺮ ﻧﯿﮏ ﺑﻮدي ﺑﺸﺎﯾﺴﺘﻤﯽ‬
‫ﺳﺨﻦ را ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻢ ﺳﺎل ﺑﯿﺴﺖﺑﺪان ﺗﺎ ﺳﺰاوار اﯾﻦ ﮔﻨﺞ ﮐﯿﺴﺖ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺪار ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﻓّﺮ وﺟﻮدﮐﻪ او را ﮐﻨﺪ ﻣﺎه و ﮐﯿﻮان ﺳﺠﻮد‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺪ ﻧﺸﺴﺖ از ﺑﺮ ﺗﺨﺖ دادﺟﻬﺎﻧﺪار ﭼﻮن او ﻧﺪارد ﺑﯿﺎد‬
‫ﺳﺮ ﻧـﺎﻣﻪ را ﻧﺎم او ﺗﺎج ﮔﺸﺖﺑﻔّﺮش دل ﺗﯿﺮه ﭼﻮن ﻋﺎج ﮔﺸﺖ ازﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻫﻤﻮاره در ﻓﮑﺮ آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﺑﻨﺎم وي ﮐﻨﺪ و آﺧﺮ ﮐﺎر ﻗﺮﻋﻪ ﻓﺎل ﺑﻨﺎم ﻣﺤﻤﻮد زد و اﯾﻦ ﺷﺮف او را ارزاﻧﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ در ﺷـﺼﺖ و ﭘﻨﺞ ﯾﺎ ﺷـﺼﺖ و ﺷـﺶ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 394‬ﯾﺎ ‪ 395‬اﺗﻔـﺎق اﻓﺘﺎد ﭼﻪ درﯾﻦ روزﮔﺎر ﻓﻘﺮ و ﺗﻬﯿـﺪﺳﺘﯽ او‬
‫ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ رﺳﯿﺪه و ﺿﯿﺎع و ﻋﻘﺎر ﻣﻮروث در راه ﻧﻈﻢ ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻣّﻠﯽ اﯾﺮان از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﺆّﯾﺪ ﻣّﺪﻋﺎي ﻣﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﭙﯿﻮﺳﺘﻢ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎنﭘﺴﻨﺪﯾﺪه از دﻓﺘﺮ راﺳﺘﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﭘﯿﺮي ﻣﺮا ﺑﺮدﻫﺪﺑﺰرﮔﯽ و دﯾﻨﺎر و اﻓﺴﺮ دﻫﺪ‬
‫ﻧﺪﯾﺪم ﺟﻬﺎﻧﺪار ﺑﺨﺸﻨﺪهﯾﯽﺑﮕﺎه ﮐﯿﺎن ﺑﺮ درﺧﺸﻨﺪهﯾﯽ‬
‫ﻫﻤﯽ داﺷﺘﻢ ﺗﺎ ﮐﯽ آﯾﺪ ﭘﺪﯾﺪﺟﻮادي ﮐﻪ ﺟﻮدش ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻠﯿﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎل ﺑﮕﺬاﺷﺘﻢ ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞﺑﺪروﯾﺸﯽ و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و رﻧﺞ‬
‫ﭼﻮ ﭘﻨﺞ از ﺑﺮ ﺳﺎل ﺷﺼﺘﻢ ﮔﺬﺷﺖﺑﺪاﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺑﺎد ﺑﻬﺎري ﺑﺪﺷﺖ‬
‫ﻣﻦ از ﺷﺼﺖ و ﺷﺶ ﺳﺴﺖ ﮔﺸﺘﻢ ﭼﻮ ﻣﺴﺖﺑﺠﺎي ﻋﻨﺎﻧﻢ ﻋﺼﺎ ﺷﺪ ﺑﺪﺳﺖ و در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﺑﮕﺬﺷﺖ ﺳﺎل از ﺑﺮم ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞﻓﺰون ﮐﺮدم اﻧﺪﯾﺸﻪ درد و رﻧﺞ‬
‫ﺑﺘﺎرﯾﺦ ﺷﺎﻫﺎن ﻧﯿﺎز آﻣﺪمﺑﭙﯿﺶ اﺧﺘﺮ دﯾﺮﺳﺎز آﻣﺪم‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 470 :‬ﺑﺰرﮔﺎن و ﺑﺎ داﻧﺶ آزادﮔﺎنﻧﺒﺸﺘﻨﺪ ﯾﮑﺴﺮ ﺳﺨﻦ راﯾﮕﺎن‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻈﺎره ﻣﻦ از دورﺷﺎنﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﺑ ُﺪم ﭘﯿﺶ ﻣﺰدورﺷﺎن‬
‫ﺟﺰ اﺣﺴﻨﺖ ازﯾﺸﺎن ﻧﺒﺪ ﺑﻬﺮهامﺑَﮑﻔﺖ اﻧﺪر اﺣﺴﻨﺘﺸﺎن زﻫﺮهام‬
‫ﺳﺮ ﺑﺪرهﻫﺎي ﮐﻬﻦ ﺑﺴـﺘﻪ ﺷﺪوزان ﺑﻨﺪ روﺷﻦ دﻟﻢ ﺧﺴـﺘﻪ ﺷﺪ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪود ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪395 -394‬‬
‫ﺷﻬﺮت داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﻨﻈﻮم ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺰرﮔﺎن و داﻧﺸـﻤﻨﺪان از ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ او ﻧﺴﺨﻬﺎ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ در ﭘﺎداش اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺰرگ دﺳﺖ او ﻧﮕﺮﻓﺖ و اﯾﻦ دﻫﻘﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرﮔﻮار در ﭘﯿﺮي ﺗﻬﯿﺪﺳﺖ و ﺑﺎﺛﺮ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎي ﺧﻮد ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﮔﺸﺖ و ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ‬
‫درآوردن آن ﺑﻨـﺎم ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤـﻮد ﺑﻤـﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ رﺳـﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺎل ﯾﻌﻨﯽ در ﺣـﺪود ‪ 395 - 394‬ﻣﯿـﺎن او و درﺑﺎر ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد‬
‫راﺑﻄﻪﯾﯽ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪ و دور ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﺳـﯿﻠﻪ اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ اﺳـﻔﺮاﯾﻨﯽ وزﯾﺮ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮده ﺑﺎﺷـﺪ زﯾﺮا در‬
‫ﻣﻘّﺪﻣﻪ اﺑﯿﺎت ﻣﻨﻘﻮل )ﺑﭙﯿﻮﺳـﺘﻢ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ‪ ...‬اﻟﺦ( و در ﺿﻤﻦ ﻣﺪح ﻣﺤﻤﻮد )در ﻣﻘّﺪﻣﻪ داﺳﺘﺎن ﺟﻨﮓ ﮐﯿﺨﺴﺮو و اﻓﺮاﺳﯿﺎب( ﻧﺎم اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺠﺎ ﻓﻀﻞ را ﻣﺴﻨﺪ و ﻣﺮﻗﺪﺳﺖﻧﺸﺴﺘﻨﮕﻪ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪﺳﺖ‬
‫َﻧﺒُﺪ ﺧﺴﺮو اﻧﺮا ﭼﻨﺎن ﮐﺪﺧﺪايﺑﭙﺮﻫﯿﺰ و داد و ﺑﺪﯾﻦ و ﺑﺮاي‬
‫ﮐﻪ آرام اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﺪوﺳﺖﮐﻪ او ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﺎﻣﺪاران ﻧﮑﻮﺳﺖ‬
‫ﮔﺸﺎدهزﺑﺎن و دل و ﭘﺎﮐﺪﺳﺖﭘﺮﺳﺘﻨﺪه ﺷﺎه و ﯾﺰدانﭘﺮﺳﺖ‬
‫ز دﺳﺘﻮر ﻓﺮزاﻧﻪ دادﮔﺮﭘﺮاﮔﻨﺪه رﻧﺞ ﻣﻦ آﻣﺪ ﺑﺴﺮ‬
‫ﺑﭙﯿﻮﺳـﺘﻢ اﯾﻦ ﻧـﺎﻣﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎنﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه از دﻓـﺘﺮ راﺳـﺘﺎن ازﯾﻦ اﺑﯿـﺎت ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴـﺘﻔﺎد ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻓﻀـﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ وزﯾﺮ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﻋﻼﻗﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ داﺷﺖ ﺑﻔﺮدوﺳﯽ و ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ وي اﻗﺒﺎﻟﯽ ﺗﻤﺎم ﮐﺮد و او را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم آن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ و ﺑﻨﻌﻤﺖ و ﻣﺎل ﻧﻮﯾﺪ داد‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ )م‪ (404 .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ وزﯾﺮ ﻣﺤﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬در اﺑﺘﺪاي ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ از دﺑﯿﺮان اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻓﺎﺋﻖ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻔﺎﺋﻖ اﻟﺨﺎﺻﻪ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (398‬و ﺳﭙﺲ ﭼﻨﺪﮔﺎﻫﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺮﯾﺪ ﻣﺮو ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪ 384‬ﮐﻪ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺑﺮ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻤﺠﻮر و ﻓﺎﺋﻖ ﮐﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻄﻐﯿﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس را از اﻣﯿﺮ ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮزارت ﻣﺤﻤﻮد ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد درﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﺳـﯿﻒ اﻟﺪوﻟﻪ ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻر ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس از ﺳﺎل ‪ 384‬ﺗﺎ ‪ 401‬وزارت ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﮑﺮد و درﯾﻦ‬
‫ﺳـﺎل ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻘـﺎري ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪه ﺑﻮد ﺑﭙﺎي ﺧﻮد ﺑﻘﻠﻌﻪ ﻏﺰﻧﯿﻦ رﻓﺖ و ﻧﺎﻣﻪﯾﯽ ﺑﻤﺤﻤﻮد ﻧﮕﺎﺷﺖ و ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﺤﺒﻮس‬
‫ﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤـﻮد ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻬﺰ ﻓﺮﺻﺖ ﺑـﻮد وي را ﻣﺼـﺎدره ﮐﺮد و ﺧـﺎﻧﻪ و ﺿـﯿﺎع و ﻋﻘـﺎر او را ﻓﺮوﮔﺮﻓﺖ »‪ .«1‬ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر ﻣﺮﺿـﯿﻪ اﺑﻮ‬
‫اﻟﻌﺒﺎس درآوردن ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ و ﻣﻨﺎﺷـﯿﺮ و دﻓﺘﺮﻫﺎي دﯾﻮاﻧﯿﺴﺖ از ﺗﺎزي ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﺰل او و آﻣﺪن اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي ﺑﺮ ﺳـﺮ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 394‬ﯾﺎ ‪ 395‬ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺎل آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺎ درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮدﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﯾﮑﺒﺎر ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد )ﺳﺎل ‪ ،(384‬و اﯾﻦﺑﺎر دوم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪﻧﻈﺮ ﻣﯿﮑﺮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا ﮐﺎﻣﻞ ﺳﺎزد و‬
‫ﺑﻨﺎم ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد درآورد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻻزﻣﺴﺖ اﯾﻨﺠﺎ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ در ﺑﺎب ﺳﻨﯿﻦ ﺧﺘﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﻘﺪﯾﻢ داﺷﺘﻦ آن ﺑﺴﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻨﯿﻢ و آﻧﮕﺎه ﺑﺸﺮح ﺑﺎﻗﯽ اﺣﻮال‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﺘﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و درآوردن آن ﺑﻨﺎم ﻣﺤﻤﻮد‪ -‬ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﭼﻨﺪﺑﺎر از رﻧﺞ ﺳﯽ ﺳﺎﻟﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺴﯽ ﺳﺎل اﻧﺪر ﺳﺮاي ﺳﭙﻨﺞﺑﺴﯽ رﻧﺞ ﺑﺮدم ﺑﺎﻣﯿﺪ ﮔﻨﺞ‬
‫ﺑﺴﯽ رﻧﺞ ﺑﺮدم درﯾﻦ ﺳﺎل ﺳﯽﻋﺠﻢ زﻧﺪه ﮐﺮدم ﺑﺪﯾﻦ ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫ﭼﻮ ﺳﯽ ﺳﺎل ﺑﺮدم ﺑﺸﻬﻨﺎﻣﻪ رﻧﺞﮐﻪ ﺷﺎﻫﻢ ﺑﺒﺨﺸﺪ ﺑﭙﺎداش ﮔﻨﺞ و ﯾﮑﺒﺎر از ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‪:‬‬
‫ﺳﯽ و ﭘﻨﺠﺴﺎل از ﺳﺮاي ﺳﭙﻨﺞﺑﺴﯽ رﻧﺞ ﺑﺮدم ﺑﺎﻣﯿﺪ ﮔﻨﺞ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮﺑﺎد دادﻧﺪ رﻧﺞ ﻣﺮاﻧﺒﺪ ﺣﺎﺻﻠﯽ ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ ﻣﺮا و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﺗﺎرﯾﺦ ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﻫﺠﺮي‪:‬‬
‫ز ﻫﺠﺮت ﺑﺸﺪ ﭘﻨﺞ ﻫﺸﺘﺎد ﺑﺎرﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﻫﻮار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ ص ‪361 -356‬‬
‫و ﯾﮑﺠـﺎ از واﻗﻌﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺴﺎل ‪ 401‬و ‪ 402‬ﻫﺴﺖ )واﻗﻌﻪ ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﺧﺮاج ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ درﯾﻦ اﺑﯿﺎت از ﻣﻘّﺪﻣﻪ داﺳﺘﺎن اﺷﮑﺎﻧﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪:‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ز ﺷّﻮال ده ﺑﺎ ﭼﻬﺎرﯾﮑﯽ آﻓﺮﯾﻦ ﺑﺎد ﺑﺮ ﺷﻬﺮﯾﺎر‬
‫ازﯾﻦ ﻣﮋده دادﻧﺪ ﺑﻬﺮ ﺧﺮاجﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑ ُﺪ از ﺷﺎه ﺑﺎ ﻓّﺮ و ﺗﺎج‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯽ ﺧﺮاﺟﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ز ﭘﯿﺶز دﯾﻨﺪار و ﺑﯿﺪار و زﻣﺮد ﮐﯿﺶ‬
‫ازﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎه دﺷﻤﻦﮔﺪازﮐﻪ ﺑﺎدا ﻫﻤﯽ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺎز‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم از ﺧﺎﻧﻬﺎ ﺷﺪ ﺑﺪﺷﺖﻧﯿﺎﯾﺶ ﻫﻤﯽ ز آﺳﻤﺎن ﺑﺮﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎوﯾـﺪ ﺑـﺎدا ﺳـﺮ ﺗﺎﺟﺪارﺧﺠﺴـﺘﻪ ﺑﺮ او ﮔﺮدش روزﮔـﺎر و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﺤﻂ و ﻏﻼﺋﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 401‬و اواﯾﻞ ‪ 402‬در ﺧﺮاﺳﺎن ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد(‪ ،‬ﺳـﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺎز در ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﺴﺦ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﺳﺨﻦ از ﺳﺎل ‪ 384‬آﻣﺪه و آن ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺎل ﺧﺘﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺷـﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣـﺎﯾﻪ ﺣﯿﺮت ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﻣﯿﮕﺮدد‪ .‬اﻣـﺎ دو ﺳـﺎل را ﺑﻮاﻗﻊ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺧﺘﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ در دو ﻣﻮﻗﻊ ﻣﯿﺘﻮان داﻧﺴﺖ ﯾﮑﯽ ‪ 384‬و‬
‫دﯾﮕﺮي ﺣﺪود ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 402 -401‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺴـﺨﻪ اول ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳـﯿﺪ و در ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﺎﻧﻮي ﻧﺴـﺨﻪ دوم‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺨﻦ از رﻧﺞ‬
‫ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺒﻌﺪ از ﺳﺎل ‪ 402‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺠﺪﯾﺪﻧﻈﺮ ﺧﻮد را در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﺗﻤﺎم اوﻟﯿﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣّﺪﺗﯽ ﭘﯿﺶ از ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻧﺴﺨﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري )در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪-370‬‬
‫‪ (371‬ﺑﻨﻈﻢ ﺑﻌﻀـﯽ از داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﺣﻤﺎﺳـﯽ اﯾﺮان ﻗـﺪﯾﻢ ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻨﻈﻢ ﻧﺴـﺨﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﻣـﺪ ﯾﻌﻨﯽ از آﻏـﺎز ﺗـﺎ اﻧﺠـﺎم آﻧﺮا ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﻧﻈﻢ ﻧﮑﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻗﺴـﻤﺖ را ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻣﯿـﻞ ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺤﮑﻢ ﻃﺒﻊ و ذوق ﺟﺪاﺟـﺪا‬
‫اﻧﺘﺨـﺎب ﮐﺮد و آﺧﺮ ﮐﺎر آﻧﻬﺎ را ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ داد و اﺑﯿﺎﺗﯽ را ﺑﺮاي ارﺗﺒﺎط آن داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ ﺑﯿﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺳـﺮود و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﺑﺤﺜﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ‬
‫در ﺑﺎب ﺑﻌﻀﯽ از داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻈﻢ آﻧﻬﺎ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻗﯿﻖ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ آن ﺑﺎ »ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس« ﮐﻪ‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ آن از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﻋﯿﻨﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ »‪ «1‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﻌﻀـﯽ از داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ را ﺑﯿﺮون از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮده و ﺑﻨﻈﻢ درآورده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳـﺘﺎن ﺑﯿﮋن و ﻣﻨﯿﮋه و رﺳﺘﻢ و ﺳﻬﺮاب و رﺳﺘﻢ و اﮐﻮان دﯾﻮ و ﺑﺴﯽ از داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي‬
‫دﯾﮕﺮ رﺳﺘﻢ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ از ﮐﺘﺎب »آزاد ﺳﺮو« ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺴـﺨﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري را ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 370‬ﯾﺎ ﺳﺎل ‪ 371‬ﺑﻨﻈﻢ آن آﻏـﺎز ﮐﺮده ﺑﻮد ﻇـﺎﻫﺮا ﯾﮑﺒﺎر ﭘﺲ از ﺳـﯿﺰده ﭼﻬﺎرده‬
‫ﺳﺎل در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 384‬ﯾﻌﻨﯽ ده ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬در دو ﻧﺴﺨﻪ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻬﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻟﻨﺪن اﯾﻦ‬
‫اﺑﯿﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺮآﻣﺪ ﮐﻨﻮن ﻗﺼﻪ ﯾﺰدﮔﺮدﺑﻤﺎه ﺳﻔﻨﺪار َﻣﺬ روز ارد‬
‫ز ﻫﺠﺮت ﺷﺪه ﺳﯿﺼﺪ از روزﮔﺎرﭼﻮ ﻫﺸﺘﺎد و ﭼﺎر از ﺑﺮش ﺑﺮﺷﻤﺎر و ﺑﺎز‪:‬‬
‫ز ﻫﺠﺮت ﺳﻪ ﺻﺪ ﺳﺎل و ﻫﺸـﺘﺎد و ﭼﺎرﺑﻨﺎم ﺟﻬﺎن داور ﮐﺮدﮔﺎر »‪ «2‬و در ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﮑﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻟﯿﻦ ﺑﺠﺎي ﻫﺸﺘﺎد و ﭼﺎر ﻫﻔﺘﺎد و‬
‫ﭼﺎر دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد »‪ «3‬و اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺼﻮرت ذﯾﻞ در ﻧﺴﺨﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﺳﺘﺮازﺑﻮرگ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﺳﺎل ﺳﯿﺼﺪ ﺷﻤﺎرﺑﺮو ﺑﺮﻓﺰون ﺑﻮد ﻫﺸﺘﺎد و ﭼﺎر »‪ «4‬و در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺘﺢ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ اﻟﺒﻨﺪاري اﻻﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ )ﺗﺮﺟﻤﻪ در‬
‫ﺣﺪود ‪ (624 - 620‬ﻧﯿﺰ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺧﺘـﻢ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ‪ 384‬اﺳﺖ و از ﻣﻘـﺎﯾﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻟﺒﻨـﺪاري ﺑـﺎ ﻧﺴـﺦ ﻣﻌﻤـﻮل ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺛـﺎﺑﺖ ﻣﯿﺸﻮد‬
‫ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ ﮐﻪ در دﺳﺘﺮس اﻟﺒﻨﺪاري ﺑﻮده ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺴﺦ ﻣﺘﺪاول ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪﯾﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﺘﺮ و ﻣﺨﺘﺼﺮﺗﺮ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄـﺎﻟﺐ ﺑﺠﻤﻠﮕﯽ ﻣﺆّﯾـﺪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﻧﺴـﺦ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺴـﺨﻪ ﻣﺨﺘﺼـﺮﺗﺮ و ﮐﻮﺗﺎﻫﺘﺮي از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ در ﺳﺎل ‪ 384‬ﺗﻬﯿﻪ و‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﮑﺘﺎب »ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان« ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ اول ص ‪103 -101‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺦ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ رﯾﻮ ص ‪132‬‬
‫)‪ -(3‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻟﯿﻦ ص ‪451‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺎوه ﺷﻤﺎره ‪ 10‬ﺳﺎل ‪ 2‬دوره ﺟﺪﯾﺪ ص ‪15‬‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ آﻧﺮا ﺑﻨﺎم ﮐﺴﯽ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾـﺎن ﯾﮑﯽ از ﻧﺴـﺦ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﻣﺤﻔـﻮظ در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿـﺎ )ﺑﺸـﻤﺎره‪ ) or 1403‬و ﻫﻤﭽﻨﯿـﻦ در ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﻧﺴـﺦ ﻣﻌﻤـﻮل ﯾﻮﺳـﻒ و زﻟﯿﺨﺎ‬
‫اﺑﯿـﺎﺗﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﻫﻢ اﯾﺠـﺎد اﯾﻦ ﺗﺼّﻮر را ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪ 384‬ﺳـﻔﺮي ﺑﺎﺻـﻔﻬﺎن و »ﺧﺎن ﻟﻨﺠﺎن« و ﺑﻐﺪاد ﮐﺮد و‬
‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ را در ﺑﻐﺪاد ﺑﺎﻣﯿﺮ ﻋﺮاق ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﻮد و ﻧﺴﺨﻪﯾﯽ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ را در ‪ 25‬ﻣﺤّﺮم ‪ 389‬در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺤﺎﮐﻢ ﺧﺎن ﻟﻨﺠﺎن‬
‫داد‪.‬‬
‫اﺑﯿﺎت ﺳﺴﺖ و ﺑﯽﻣﺎﯾﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ در آﺧﺮ آن آﻣﺪه ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﺷﺪ اﺳﭙﺮي داﺳﺘﺎن ﺑﺰرگﺳﺨﻨﻬﺎي آن ﺧﺴﺮوان ﺳﺘﺮگ‬
‫ﺑﺮوز ﺳﯿﻢ ﺷﻨﺒﺪي ﭼﺎﺷﺘﮕﺎهﺷﺪه ﭘﻨﺞ ره ﭘﻨﺞ روزان ز ﻣﺎه‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎزﯾﺶ ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﺤّﺮم ﺑﻨﺎمﮐﻪ از ارﺟﻤﻨﺪﯾﺶ ﻣﺎه ﺗﻤﺎم‬
‫اﮔﺮ ﺳﺎل ﻧﯿﺰ آرزو آﻣﺪﺳﺖﻧﻬﻢ ﺳﺎل و ﻫﺸﺘﺎد ﺑﺎ ﺳﯿﺼﺪﺳﺖ‬
‫ز ﺗﺎرﯾﺦ دﻫﻘﺎن ﺑﮕﻮَﯾْﻤﺖ ﻧﯿﺰز اﻧﺪﯾﺸﻪ دل را ﺑﺸﻮَﯾْﻤﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻪ ﺑﻬﻤﻦ و آﺳﻤﺎن روز »‪ «1‬ﺑﻮدﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﯿﺮوز ﺑﻮد‬
‫ﭼﻮ ﺧﻮاﻫﺸﮕﺮي و ﻧﯿﺎزم ﻧﻤﻮدﺑﺪﯾﻦ ﭘﺮﺳﺸﻢ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﺮﮔﺸﻮد‬
‫ﻫﻤﺎﯾﻮن ﻧﻬﺎد ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﮔﻞﺧﺮدﻣﻨﺪ و ارﻣﯿﺪه و ﻧﯿﮏدل‬
‫ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪ اﺣﻤﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎل اوﺑﺠﻮﯾﺪ ﺑﻬﺮﺟﺎ ازو آل او‬
‫ز ﺑﺎﺑﺎش ﺟﻮﯾﯽ ﺗﻮ ﻧﺎم درﺳﺖاﺑﻮ ﺑﮑﺮش آﺧﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﺎﻧﯽ و ﺧﺎن ﻧﺸﺴﺘﻨﮕﻬﺶﺑﻨﺰد ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﺘﻮده دﻫﺶ )ظ‪ :‬رﻫﺶ(‬
‫ﭼﻮ درﺧﺎن ﻟﻨﺠﺎن ﻓﺮاز آﻣﺪمﺑﻬﺮچ آن ﺑﮕﻮﯾﯽ ﻧﯿﺎز آﻣﺪم‬
‫ﻣﺮا ﺳﻮي ﺧﺎن ﺧﻮدش راه دادﭼﻮ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺪﯾﺪ او ﺑﺨﺮﮔﺎه داد‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ دﻓﺘﺮم ﺑﻨﺪه ﮐﺮدﻟﺐ ﻫﺮﻣﺮا دم ﭘﺮ از ﺧﻨﺪه ﮐﺮد‬
‫ز ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﯽ وز ﮔﺴﺘﺮدﻧﯽز اﻓﮕﻨﺪﻧﯽ و ﻫﻢ از ﺧﻮردﻧﯽ‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﭘﺎك درﺧﻮرد ﻣﻦﺑﺪادي ﺑﺸﺴﺘﯽ ز دلدرد ﻣﻦ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪﯾﺶ ﺑﺮ ﻣﻦ زﺑﺎن ﺑﺮﮔﺸﻮدﭼﻮ ﺧﺮ ژاژﻫﺮ زﺷﺘﯿﯽ ﻣﯽﺳﺮود‬
‫ﺑﮕﻮﺷﻢ رﺳﯿﺪ و ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﺮانﮐﻪ ﺗﺎ دﻟﺶ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﮕﺮدد ﮔﺮان‬
‫ﻣﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و از ﻣﻦ ﻧﯿﻮﺷﯿﺪ ﭼﯿﺰﭼﻮ ﺑﺎﯾﺪت ﮔﻔﺘﺎ ﺑﺒﺨﺸﻢ ﺑﻨﯿﺰ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺪﮔﻮي داﻧﻢ ﮐﻪ ﺑﺪﺧﻮاه ﺗﺴﺖﺑﺪاﻧﺪﯾﺶ ﺑﺮ ﺷﯿﻮه و راه ﺗﺴﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬آﺳﻤﺎن روز‪ :‬ﻧﺎم روز ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ از ﻫﺮﻣﺎه ﺷﻤﺴﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 475 :‬ﺗﻮ ﺑﯽﺑﯿﻢ ﺑﺎش و ﻣﺸﻮ دور ﻣﺎﮐﻪ ﺑﺪﮔﻮ ﻧﺸﺎﯾﺪ ﺑﻤﺰدور ﻣﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره رﻧﺠﻮر ﺑﺎدا ﺗﻨﺶﭼﻮ ﻣﺎدرش ﺑﺪﻧﺎم ﻫﺮﺟﺎ زﻧﺶ‬
‫ﭼﻮ از ﭘﺮدﮔﯿﺶ آﮔﻬﯽ ﯾﺎﻓﺘﻢﺳﻮي ﺧﺪﻣﺘﺶ ﺗﯿﺰ ﺑﺸﺘﺎﻓﺘﻢ‬
‫ﺑﻬﺮ ﮐﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮ او ﺷﺪمﺑﻨﯿﮑﻮ ﻧﻬﺎدﯾﺶ ﺧﺴﺘﻮ ﺷﺪم‬
‫ﺑﻔﺮزﻧﺪ او ﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﻫﺴﺖﻧﮕﺮ ﺗﺎ ﮐﺠﺎ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯿﺶ ﻫﺴﺖ )ﮐﺬا(‬
‫ﺑﻬﺎران ﺳﻮي رود زّرﯾﻦ ﺷﺪمز ﺑﻬﺮ ﻧﺸﺎط و ﺑﺎﯾﻦ ﺷﺪم )ﮐﺬا(‬
‫ﺑﺂب اﻧﺪر اﻓﺘﺎدم از ﻧﺎﮔﻬﺎنز ﯾﺎران ﺑﭙﯿﺸﻢ ﮐﻬﺎن و ﻣﻬﺎن‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪم ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮔﺮداب ﺳﺨﺖﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﯿﺪار ﺑﺨﺖ‬
‫ﭼﻮ آﮔﺎه ﺷﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻦ دوﯾﺪﺑﻤﻮﯾﻢ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮا ﺑﺮﮐﺸﯿﺪ‬
‫دﻟﺶ ﮔﺸﺖ ﺑﺮ دﯾﺪﻧﻢ ﻧﯿﮏ ﺷﺎدﺳﺒﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﺑﺪروﯾﺶ داد‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻮاﺳﺖ دادار ﯾﺰدان ﭘﺎكﺷﺪ اﯾﻤﻦ ازو ﺟﺎن ﻣﻦ از ﻫﻼك‬
‫ﮐﻨﻮن ﮔﺮ ﺑﺪﺳﺘﻢ ﺑﻮد ﺟﺎن و ﺗﻦﻧﺪارم درﯾﻎ ار ﺑﺨﻮاﻫﺪ ز ﻣﻦ‬
‫ﮐﻪ ﯾﺰدان ﻧﯿﮑﯽ دﻫﺶ ﯾﺎر ﺑﺎدﺑﺪاﻧـﺪﯾﺶ و ﺑـﺪﮔﻮي او ﺧﻮار ﺑﺎد »‪ «1‬اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر ﺳـﺴﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻓﺮدوﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮاي ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺤﺎﮐﻢ ﺧﺎن ﻟﻨﺠﺎن ﺑﺮ »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« اﻓﺰوده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ از ﺗﺄﻣﻞ درﯾﻦ ﺑﯿﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ دﻓﺘﺮم ﺑﻨﺪه ﮐﺮدﻟﺐ ﻫﺮﻣﺮا دم ﭘﺮاز ﺧﻨﺪه ﮐﺮد و ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫ﺑﻔﺮزﻧﺪ او ﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﻫﺴﺖﻧﮕﺮ ﺗﺎ ﮐﺠﺎ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯿﺶ ﻫﺴﺖ )ﮐﺬا( در ﻧﻬﺎﯾﺖ وﺿﻮح ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ‪ :‬اوﻻ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت در ﺷﮑﺮﮔﺰاري از‬
‫اﺣﺴﺎن اﺣﻤـﺪ ﯾﺎ ﭘﺪرش اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺣﮑﻤﺮان ﯾﺎ ﺳﺎﮐﻦ »ﺧﺎن ﻟﻨﺠﺎن« ﺑﺮ آﺧﺮ ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﺎو اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪ و درﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺷﺎﻋﺮ او را‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ دﻓﺘﺮ« ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺎﺣﺐ اﯾﻦ ﻧﺴـﺨﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻣﺴـّﻠﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر ﻣﺘﻌّﻠﻖ اﺳﺖ ﺑﮑﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻌّﻠﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻮده )ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﺷﺎﮔﺮد را ﻏﻠﻂ و ﻣﺼـّﺤﻒ ﺑﺪاﻧﯿﻢ( و در ﺧﺪﻣﺖ وي ﻣّﺪﺗﻬﺎ زﯾﺴـﺘﻪ و اﻧﻌﺎم و آﺳﺎﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﻤﯿﺎ ﺻـّﺤﺖ اﻧﺘﺴﺎب اﯾﻦ اﺑﯿﺎت را ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ در ﺳـﺴﺘﯽ آن اﺑﯿﺎت و ﻧﺎرواﯾﯽ آﻧﻬﺎ دﻗﺖ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻧﻘﻞ از ﺷﻤﺎره ‪ 10‬ﺳﺎل دوم دوره ﺟﺪﯾﺪ ﮐﺎوه ص ‪16‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ ازﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﻗﻊ اﻗﺎﻣﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ ﺧﻼف ﻣﺸـﻬﻮر اﺻـﻼ ﻣﺘﻌّﻠﻖ‬
‫ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺳـﻔﺮ او ﺑﺒﻐﺪاد و ﻧﻈﻢ داﺳـﺘﺎن ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 386‬ﺑﻨﺎم ﻣﻮﻓﻖ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ وزﯾﺮ‬
‫ﺑﻬﺎء اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ )ﮐﻪ در ‪ 387‬از وزارت ﻣﻌﺰول و در ‪ 390‬ﻣﺤﺒﻮس ﺷـﺪه( و ﺑﺎزﮔﺸﺖ از آﻧﺸـﻬﺮ و ﺗﻮﻗﻒ در »ﺧﺎن ﻟﻨﺠﺎن« و ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤـﺪ و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﻬﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﺎزهﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﺴﺦ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ در ﺑﺎب‬
‫اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺑﺪاع ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺘﻢ دوﻣﯿﻦ ﻧﺴـﺨﻪ و درآوردن آن ﺑﻨـﺎم ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ -‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ دﯾـﺪهاﯾﻢ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺴـﺨﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ در ﺳﺎل ‪ 384‬ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳـﯿﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻧﺴـﺨﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺑﺴـﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﺘﺮ از ﻧﺴﺨﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮده و ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺄﺧﺬ ﮐﺎر اﻟﺒﻨﺪاري در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺤﻘﻘﺎ ﭘﺲ ازﯾﻦ ﺳﺎل داﺋﻤﺎ در ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد و ﮐﺎر ﻣﯿﮑﺮد و درﯾﻦ ﺣﺎل ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ او ﺷﻬﺮت ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و از آن‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ آوازه ﺷﻬﺮت ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺪرﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد رﺳﯿﺪ و ﻓﺮدوﺳﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻧﺎﺻـﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﻮد )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (412‬ﯾﺎ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ )ﺣﺪود ﺳﺎل‬
‫‪ 394‬ﯾﺎ ‪ (395‬و ﺑﺮ آن ﺷـﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﺒـﺎر دﯾﮕﺮ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﻨـﺪ و در ﻣﻮارد ﻻزم ﻣـﺪح ﻣﺤﻤﻮد و ﺑﯿﺎن ﻣﺂﺛﺮ او را ﺑﯿﻔﺰاﯾـﺪ و اﺛﺮ ﺟﺎوﯾﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺸﺎه ﻏﺰﻧﯿﻦ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﮐﻨـﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻨﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻫﻢ از ﻓﻘﺮ و ﺗﻬﯿﺪﺳﺘﯽ رﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﺑﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد را از دﺳـﺘﺒﺮد ﺣﻮادث ﻣﺼﻮن ﻧﮕﺎه‬
‫دارد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺷﺶ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﻄﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آورده اﺳﺖ در ﺳﺎل ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﻫﺠﺮي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ز ﻫﺠﺮت ﺑﺸـﺪ ﭘﻨـﺞ ﻫﺸـﺘﺎد ﺑـﺎرﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﻫﻮار ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾـﺪهاﯾﻢ ﭼﻮن در آﻏﺎز داﺳـﺘﺎن اﺷـﮑﺎﻧﯿﺎن ﺳـﺨﻦ از ﺣﺎدﺛﻪ‬
‫ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﺧﺮاج ﯾﮑﺴـﺎﻟﻪ ﻣﯿﺮود ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﺴﺖ ﺑﺤـﺎدﺛﻪ ﻗﺤـﻂ ﺧﺮاﺳﺎن )‪ 401‬ﺗـﺎ اواﯾـﻞ ﺳﺎل ‪ (402‬و ﻣـﺪح و ﺳـﺘﺎﯾﺶ ﻣﺤﻤـﻮد ﻧﯿﺰ ﺑـﺎ آن‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﯾـﺎ ﺳـﺎل ‪ 400‬آﺧﺮﯾﻦ ﺳـﺎل ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﻧﻈﺮ در ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﻧﺒـﻮد و ﯾـﺎ اﯾﻦ ﺳـﺎل ﺑﺘﻘﺮﯾﺐ ذﮐﺮ ﺷـﺪه و ﻣﺮاد از آن‬
‫ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪ 400‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮﺣﺎل ﻓﺮدوﺳﯽ ﻇﺎﻫﺮا ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪ 402 -401‬ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ را ﺑﺪرﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد و درﯾﻦ وﻗﺖ ﺣﺎﻣﯽ او ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ‬
‫ﻣﻌﺰول و ﻣﻄﺮود ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻓﺮدوﺳﯽ ﻃﺮﻓﺪاري در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻨﻈﺮ ﻗﺒﻮل ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ -‬ﭘﺲ از ﺧﺘﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﯽ دﯾﻠﻤﯽ آﻧﺮا در ﻫﻔﺖ ﻣﺠّﻠـﺪ ﻧﻮﺷﺖ »‪ .«1‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﯽ دﯾﻠﻤﯽ ﯾﺎ ﻋﻠﯽ دﯾﻠﻢ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ از ﻧﺎﻣﺪاران ﺷـﻬﺮ ﻃﻮس داﻧﺴـﺘﻪ ﺷﺪه و از ﮐﺴﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ و اﺣﺴﺎن ﻣﯿﮑﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺑﻌﯿـﺪﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺳﺦ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﻗﻮل ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ را راﺳﺖ ﭘﻨﺪارﯾﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎر اﺳـﺘﻨﺴﺎخ ﻣﺪﺗﯽ ﭘﺲ از ﺳﺎل‬
‫‪ 402‬ﻫﻢ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺼﺖ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ در ﻫﻔﺖ ﻣﺠﻠّﺪ ﮐﺎر آﺳﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﺑﺎزﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺑﻮدﻟﻒ«‬
‫راوي ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﻮد و ﺑـﺎ وي ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ رﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺳﻢ اﮔﺮﭼﻪ در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﺴـﺦ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﭘﺲ از ﻧﺎم ﻋﻠﯽ دﯾﻠﻤﯽ آﻣـﺪه اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ و‬
‫واﻗﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﻤﺖ رواﯾﺖ ﺑﺪو داد زﯾﺮا او ﻫﻢ در آن ﻧﺴﺦ از ﺣﺎﻣﯿﺎن ﻓﺮدوﺳﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ از زﯾﺮدﺳﺘﺎن او »‪.«2‬‬
‫ﺑﻬﺮﺣﺎل ﻓﺮدوﺳـﯽ ﭘﺲ از ﺧﺘﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﻧﺮا از ﻃﻮس ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ ﺑﺮد و ﺑﻤﺤﻤﻮد ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪ .‬در ﺑﺎب ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺳـﻔﺮ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ و ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﺑﻤﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬از ﮐﺘﺎب او ﭼﯿﺰي ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾـﺪ و درﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺎﯾـﺪ از رواﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ رواﯾﺎت ﻣﺘﺸـّﺘﺖ و‬
‫اﻏﻠﺐ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯿﺘﻮان از روي آﻧﻬﺎ ﺳﻔﺮ ﻓﺮدوﺳﯽ را ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ درﺳﺖ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ ﭘﺲ از ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺎﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﺧﻮد ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ و ﻣﺤّﺒﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﺰﻧﻮي ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮواﯾﺎت ﻣـﺬﮐﻮر‬
‫ﭘﺎدﺷـﺎه ﻏﺰﻧﻮي ﺗﻌّﻬـ ﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮﺑﯿﺖ ﯾﮏ دﯾﻨﺎر ﺑـﺪو دﻫـﺪ ﺑﺠﺎي دﯾﻨﺎر درﻫﻢ داد و اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺎﯾﻪ ﺧﺸﻢ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﮔﺸـﺖ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻫﻤﺎن رواﯾﺎت ﻫﻤﻪ دراﻫﻢ ﻣﺤﻤﻮد را ﺑﺤّﻤﺎﻣﯽ و ﻓّﻘﺎﻋﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫درﯾﻦ ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ از ﮔﻔﺘﺎر ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و آﻧﮕﺎه ﺑﺬﮐﺮ دﻻﯾﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ ﭘﺮداﺧﺖ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪ 48‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ - 37 477 1‬ﻓﺮدوﺳﯽ ‪ .....‬ص ‪458 :‬‬
‫)‪ -(2‬و ﻧﯿﺰ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻬﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ص ‪468‬‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺷﺎراﺗﯽ دارد ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﯿﺮﮔﯽ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن او و ﻣﺤﻤﻮدﺳﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ از ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ‪:‬‬
‫ﻧﮑﺮدي درﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎهﺑﮕﻔﺘﺎر ﺑﺪﮔﻮي ﮔﺸﺘﯽ ز راه‬
‫ﻫﺮآنﮐﺲ ﮐﻪ ﺷﻌﺮ ﻣﺮا ﮐﺮد ﭘﺴﺖﻧﮕﯿﺮدش ﮔﺮدون ﮔﺮدﻧﺪه دﺳﺖ ‪...‬‬
‫ﻧﻪ زﯾﻨﮕﻮﻧﻪ دادي ﻣﺮا ﺗﻮ ﻧﻮﯾﺪﻧﻪ اﯾﻦ ﺑﻮدم از ﺷﺎه ﮔﯿﺘﯽ اﻣﯿﺪ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪﯾﺶ ﮐﺶ روز ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺒﺎدﺳﺨﻦﻫﺎي ﻧﯿﮑﻢ ﺑﺒﺪ ﮐﺮد ﯾﺎد‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎ ﭘﯿﮑﺮم زﺷﺖ ﮐﺮدﻓﺮوزﻧﺪه اﺧﺘﺮ ﭼﻮ اﻧِﮕﺸﺖ ﮐﺮد ‪...‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺪار اﮔﺮ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﺗﻨﮕﺪﺳﺖﻣﺮا ﺑﺮ ﺳﺮ ﮔﺎه ﺑﻮدي ﻧﺸﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻔﻠﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﯽ ﻣﺒﺎدﺟﻮاﻧﻤﺮد را ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ ﻣﺒﺎد‬
‫ﺑﺪاﻧﺶ َﻧﺒُﺪ ﺷﺎه را دﺳﺘﮕﺎهوﮔﺮﻧﻪ ﻣﺮا ﺑﺮﻧﺸﺎﻧﺪي ﺑﮕﺎه‬
‫ﭼﻮ دﯾﻬﯿﻢ دارش ﻧﺒﺪ در ﻧﮋادز دﯾﻬﯿﻢداران ﻧﯿﺎورد ﯾﺎد ‪...‬‬
‫ﭼﻮ اﻧﺪر ﺗﺒﺎرش ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﺒﻮدﻧﯿﺎرﺳﺖ ﻧﺎم ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻨﻮد ‪...‬‬
‫ﭼﻮ ﺳﯽ ﺳﺎل ﺑﺮدم ﺑﺸﻬﻨﺎﻣﻪ رﻧﺞﮐﻪ ﺷﺎﻫﻢ ﺑﺒﺨﺸﺪ ﺑﭙﺎداش ﮔﻨﺞ‬
‫ﻣﺮا زﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎزي دﻫﺪﻣﯿﺎن ﻣﻬﺎن ﺳﺮﻓﺮازي دﻫﺪ‬
‫ﺑﭙﺎداش ﮔﻨﺞ ﻣﺮا درﮔﺸﺎدﺑﻤﻦ ﺟﺰ ﺑﻬﺎي ﻓﻘﺎﻋﯽ ﻧﺪاد‬
‫ﻓﻘﺎﻋﯽ ﺑﯿﺮزﯾﺪم از ﮔﻨﺞ ﺷﺎهاز آن ﻣﻦ ﻓﻘﺎﻋﯽ ﺧﺮﯾﺪم ﺑﺮاه ‪...‬‬
‫اﯾﻦ اﺑﯿـﺎت دﻟﯿﻠﺴﺖ ﺑﺮ آﻧﮑﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻨﮕـﺎم ﺧﻮاﻧـﺪن ﻓﺮدوﺳـﯽ او را ﺑﺎﻧﻌـﺎم و ﺻـﻠﻪ ﺟﺰﯾﻞ ﻧﻮﯾـﺪ داده ﺑﻮد وﻟﯽ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺧﺘﻼف‬
‫ﻋﻘﯿـﺪه ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد در ﺑﺰرﮔـﺪاﺷﺖ ﺷﺎﻫﺎن و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﻋﺠﻢ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﺑﺪاﻧﺪﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﯽﻟﻄﻔﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﺰﻧﻮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و درآوردن آن ﺑﻨﺎم ﻣﺤﻤﻮد ﺻﻠﺘﯽ ﺣﻘﯿﺮ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺑﺪو رﺳﯿﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻫﻤﻪ آﻧﺮا ﺑﻔّﻘﺎﻋﯽ در راه ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫اﺑﯿﺎت دﯾﮕﺮي در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯿﺸﻮد ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺮﻣﺎن از ﻣﺮاﺣﻢ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺒﺮادر او ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻـﺮ اﻟـﺪﯾﻦ‬
‫ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﻣﺘﻮّﺳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ داﺳﺘﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﺧﺴﺮو ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻬﺮﯾﺎري و ﺑﺨﺸﻨﺪهﯾﯽﺑﮕﯿﺘﯽ ز ﺷﺎﻫﺎن درﺧﺸﻨﺪهﯾﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 479 :‬ﻧﮑﺮد اﻧﺪرﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎهز ﺑﺪﮔﻮي و ﺑﺨﺖ ﺑﺪ آﻣﺪ ﮔﻨﺎه‬
‫ﺣﺴﺪ ﺑﺮد ﺑﺪﮔﻮي در ﮐﺎر ﻣﻦﺗﺒﻪ ﺷﺪ ﺑِﺮ ﺷﺎه ﺑﺎزار ﻣﻦ‬
‫ﭼﻮ ﺳﺎﻻر ﺷﺎه اﯾﻦ ﺳﺨﻨﻬﺎي ﻧﻐﺰﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺒﯿﻨﺪ ﺑﭙﺎﮐﯿﺰه ﻣﻐﺰ‪،‬‬
‫ز ﮔﻨﺠﺶ ﻣﻦ اﯾﺪر ﺷﻮم ﺷﺎدﻣﺎنﮐﺰو دور ﺑﺎدا ﺑِﺪ ﺑﺪﮔﻤﺎن‬
‫وزان ﭘﺲ ﮐﻨﺪ ﯾﺎد ﺑﺮ ﺷﻬﺮﯾﺎرﻣﮕﺮ ﺗﺨﻢ رﻧﺞ ﻣﻦ آﯾﺪ ﺑﺒﺎر‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎوﯾﺪ ﺑﺎد اﻓﺴـﺮ و ﺗﺨﺖ اوز ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎﺑﻨﺪهﺗﺮ ﺑﺨﺖ او ازﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺑﺼﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﭘﺲ از ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﺣﺎﺳﺪ از ﭼﺸﻢ ﻣﺤﻤﻮد اﻓﺘﺎد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﻣﺘﻮّﺳﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ اوﻻ وي را ﺑﮕﻨﺞ ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺎدﻣﺎن‬
‫دارد‪ ،‬و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻧﺰد ﻣﺤﻤﻮد ازو ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و رﻧﺞ او را ﺑﺜﻤﺮ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﺳـﺨﻨﺎن ﺻـّﺤﺖ ﮐﻠﯽ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎﯾﺴـﻨﻘﺮي و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ در اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮدوﺳﯽ را ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻧﯿﮑـﻮ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺛـﺎﺑﺖ ﻣﯿﺸﻮد اﻣـﺎ ﺻـّﺤﺖ اﺟﺰاء ﺳـﺨﻨﺎن اﯾﺸـﺎن ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺷـﺼﺖ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﺠـﺎي ﺷـﺼﺖ ﻫﺰار دﯾﻨـﺎر‪ ،‬و رﻓﺘﻦ‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺤّﻤﺎم و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺼﺖ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻣﯿﺎن ﻓّﻘﺎﻋﯽ و ﺣّﻤﺎﻣﯽ‪ ،‬و ﻧﮕﺎﺷﺘﻦ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻣﻌﺮوف‪:‬‬
‫ﺣﮑﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﺖ واﻻ ﻧﯿﺴﺖﺑﻬﯿﭻ روي ﻣﺮ او را زﻣﺎﻧﻪ ﺟﻮﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﺮو ﻣﺠﺎور درﯾﺎ ﻧﺸﯿﻦ ﻣﮕﺮ روزيﺑﺪﺳﺘﺖ آﯾﺪ ُدّري ﮐﺠﺎش ﻫﻤﺘﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺧﺠﺴﺘﻪ درﮔﻪ ﻣﺤﻤﻮد ز اوﻟﯽ درﯾﺎﺳﺖﮐﺪام درﯾﺎ ﮐﺎو را ﮐﺮاﻧﻪ ﭘﯿﺪا ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺷـﺪم ﺑـﺪرﯾﺎ ﻏﻮﻃﻪ زدم ﻧﺪﯾـﺪم ُدّرﮔﻨﺎه ﺑﺨﺖ ﻣﻨﺴﺖ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه درﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻧﺴـﺨﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ از ﺧﺰﯾﻨﻪ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬و ﻧﮕﺎﺷـﺘﻦ‬
‫اﺑﯿﺎت ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ آن‪ ،‬و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن‪ ،‬اﺻﻼ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﻠﻞ ﻧﻘﺎر و ﮐﺪورت ﻓﺮدوﺳﯽ و ﻣﺤﻤﻮد را ﻣﯿﺘﻮان ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﯾﺎد ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺧﺘﻼف ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﯿﺎن ﻓﺮدوﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﺬﻫﺐ ﺗﺸّﯿﻊ‪ ،‬و ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﺴّﻨﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮدو در ﻋﻘﯿﺪه ﺧﻮد راﺳﺦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از‬
‫ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮا ﻏﻤﺰ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﺂن ﭘﺮﺳﺨﻦﺑﻤﻬﺮ ﻧﺒﯽ و ﻋﻠﯽ ﺷﺪ ﮐﻬﻦ ‪ ...‬اﻟﺦ‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﺳﺨﻨﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﮐﻪ از ﻗﻮل ﻣﻌﺎﻧﺪان ﻓﺮدوﺳﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ا»و ﻣﺮدي راﻓﻀﯽ اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻣﺬﻫﺐ و اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺑﺮ اﻋﺘﺰال او دﻟﯿﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺒﯿﻨﻨﺪﮔﺎن آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه راﻧﺒﯿﻨﯽ ﻣﺮﻧﺠﺎن دو ﺑﯿﻨﻨﺪه را و ﺑﺮ رﻓﺾ او اﯾﻦ ﺑﯿﺘﻬﺎ دﻟﯿﻠﺴﺖ ﮐﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﮔﯿﺘﯽ ﭼﻮ درﯾﺎ ﻧﻬﺎدﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﻮج ازو ﺗﻨﺪﺑﺎد‬
‫ﭼﻮ ﻫﻔﺘﺎد ﮐﺸﺘﯽ درو ﺳﺎﺧﺘﻪﻫﻤﻪ ﺑﺎدﺑﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮاﻓﺮاﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪ ﯾﮑﯽ ﺧﻮب ﮐﺸﺘﯽ ﻋﺮوسﺑﺮآراﺳﺘﻪ ﻫﻤﭽﻮ ﭼﺸﻢ ﺧﺮوس‬
‫ﭘﯿﻤﺒﺮ ﺑﺪو اﻧﺪرون ﺑﺎ ﻋﻠﯽﻫﻤﻪ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻧﺒﯽ و وﺻﯽ‬
‫اﮔﺮ ﺧﻠﺪ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺮايﺑﻨﺰد ﻧﺒﯽ و وﺻﯽ ﮔﯿﺮ ﺟﺎي‬
‫ﮔﺮت زﯾﻦ ﺑﺪ آﯾﺪ ﮔﻨﺎه ﻣﻨﺴﺖ؟ﭼﻨﯿﻦ دان و اﯾﻦ راه راه ﻣﻨﺴﺖ‬
‫ﺑﺮﯾﻦ زادم و ﻫﻢ ﺑﺮﯾﻦ ﺑﮕﺬرمﯾﻘﯿﻦ دان ﮐﻪ ﺧﺎك ﭘﯽ ﺣﯿﺪرم و ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺮدي ﻣﺘﻌّﺼﺐ ﺑﻮد و در او اﯾﻦ ﺗﺨﻠﯿﻂ ﺑﮕﺮﻓﺖ و ﻣﺴﻤﻮع‬
‫اﻓﺘﺎد‪ «1» «.‬و ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ او را ﺑﺪدﯾﻦ و ﺑﺪﮐﯿﺶ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪدﯾﻦ و ﺑﺪﮐﯿﺶ ﺧﻮاﻧﯽ ﻣﺮاﻣﻨﻢ ﺷﯿﺮ ﻧﺮﻣﯿﺶ ﺧﻮاﻧﯽ ﻣﺮا‬
‫ﻣﺮا ﻏﻤﺰ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﺂن ﭘﺮﺳﺨﻦﺑﻤﻬﺮ ﻧﺒﯽ و ﻋﻠﯽ ﺷﺪ ﮐﻬﻦ‬
‫ﻣﻦ از ﻣﻬﺮ اﯾﻦ ﻫﺮدو ﺷﻪ ﻧﮕﺬرماﮔﺮ ﺗﯿﻎ ﺷﻪ ﺑﮕﺬرد ﺑﺮ ﺳﺮم‬
‫ﻣﺮا ﺳﻬﻢ دادي ﮐﻪ در ﭘﺎي ﭘﯿﻞﺗﻨﺖ را ﺑﺴﺎﯾﻢ ﭼﻮ درﯾﺎي ﻧﯿﻞ‬
‫ﻧﺘﺮﺳﻢ ﮐﻪ دارم ز روﺷﻦدﻟﯽﺑﺪل ﻣﻬﺮ ﺟﺎن ﻧﺒﯽ و ﻋﻠﯽ ‪...‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﺎه ﻣﺤﻤﻮد ازﯾﻦ ﺑﮕﺬردﻣﺮ او را ﺑﯿﮑﺠﻮ ﻧﺴـﻨﺠﺪ ﺧﺮد ‪ -2‬اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ را ﻣﺪح ﮔﻔﺘﻪ و او را ﺑﺸﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ را ﻋﻠﯽ اﻟﺘﺤﻘﯿﻖ ﭘﺲ از ﻋﺰل اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﺑﻤﺤﻤﻮد ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﮐﺮد ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﻌﺎﻧـﺪان درﺑﺎري اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻣّﺪاح او را آزار ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺴـﻌﺎﯾﺖ و ﺗﺨﻠﯿﻂ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺨﻠﯿﻂ ﻣﻌﺎﻧﺪان و ﺣﺎﺳﺪان از ﺟﺎي ﺟﺎي ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ آﺷـﮑﺎر‬
‫ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬در ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ »ﺑﭙﺎﯾﻤﺮدي ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺰرگ اﺣﻤﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪49‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﮐـﺎﺗﺐ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد و ﻗﺒﻮل اﻓﺘـﺎد و ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد از ﺧﻮاﺟﻪ ﻣّﻨﺘﻬـﺎ داﺷﺖ اﻣـﺎ ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺰرگ ﻣﻨﺎزﻋـﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺧـﺎك‬
‫ﺗﺨﻠﯿﻂ در ﻗﺪح ﺟﺎه او ﻫﻤﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ آن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ را ﭼﻪ دﻫﯿﻢ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار درم‪ ،‬و اﯾﻦ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او ﻣﺮدي راﻓﻀـﯿﺴﺖ ‪ «1» «...‬اﯾﻦ ﻋﺒـﺎرات ﺑﻌﻘﯿـﺪه ﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎم »اﺣﻤـﺪ ﺣﺴﻦ« ﺑﻪ »ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ« از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫درﺳﺖ و ﻗﺮﯾﺐ ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ ﻣﯿﮕﺮدد زﯾﺮا از ﻗﺮاﺋﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس دوﺳﺘﺎن او ﻧﯿﺰ ﻃﺒﻌﺎ ﻣﻮرد ﺣﺴﺪ و‬
‫ﺑﺪﺳﮕﺎﻟﯽ آﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎ در ﺣﺪود ‪ 402‬ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻨﻮز ﻣﻌﺎﻧﺪان اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻗّﻮﺗﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﯾﻪ آزار ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺧﺘﻼـف ﻋﻘﯿـﺪه ﻣﺤﻤﻮد و ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻧﮋادي و ﻣّﻠﯽ‪ .‬ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻣﺤﻘﻘﺎ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻮده و در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺤﮑﻢ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻣﻠّﯽ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻫﻤﻮاره دﺷـﻤﻨﺎن اﯾﺮان را ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺎزﯾﺎن و ﺗﺮﮐﺎن ﺑﺒﺪي ﯾﺎد ﻣﯿﻨﻤﻮده اﺳﺖ )و ﻣﺤﻘﻘﺎ ﻣﺘﻦ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري‬
‫ﻫﻢ وﯾﺮا ﺑﭽﻨﯿﻦ اﻣﺮي وادار ﻣﯿﮑﺮد( و ﺑـﺎﻟﻌﮑﺲ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﻨﯿﮑﯽ ﺳـﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺎﯾﻪ ﮐـﺪورت ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺤﻤﻮد‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮﯾـﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻫﺮﭘﺎدﺷـﺎه اﺟﻨـﺒﯽ اﯾﺮان و ﻣﻤﺎﻟـﮏ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺒﯿـﺎن اﻓﺘﺨـﺎرات ﻣﻠـﻞ ﺧـﻮشدل ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﮔﺮدﯾـﺪه و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻫﻢ از اﺷـﻌﺎر‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ و ﻫﻢ از ﯾﮏ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻣﺪﻟﻞ ﻣﯿﮕﺮدد و آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ »‪» :«2‬و ﺣﺪﯾﺚ رﺳـﺘﻢ ﺑﺮ آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮ‬
‫اﻟﻘﺴﻢ ﻓﺮدوﺳـﯽ ]ﺑﻪ[ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺸـﻌﺮ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﺮ ﻧﺎم ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺮد و ﭼﻨـﺪﯾﻦ روز ﻫﻤﯽ ﺑﺮﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﮔﻔﺖ ﻫﻤﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺣﺪﯾﺚ رﺳﺘﻢ و اﻧﺪر ﺳﭙﺎه ﻣﻦ ﻫﺰار ﻣﺮد ﭼﻮن رﺳﺘﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻮ اﻟﻘﺴﻢ ﮔﻔﺖ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ دراز ﺑﺎد‪ ،‬ﻧﺪاﻧﻢ اﻧﺪر ﺳﭙﺎه‬
‫او ﭼﻨـﺪ ﻣﺮد ﭼﻮن رﺳـﺘﻢ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ اﯾﻦ داﻧﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ را ﻫﯿﭻ ﺑﻨﺪه ﭼﻮن رﺳـﺘﻢ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪ! اﯾﻦ ﺑﮕﻔﺖ و زﻣﯿﻦ ﺑﻮﺳـﻪ‬
‫ﮐﺮد و ﺑﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد وزﯾﺮ را ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﻣﺮدك ﻣﺮا ﺑﺘﻌﺮﯾﺾ دروغزن ﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬وزﯾﺮش ﮔﻔﺖ ﺑﺒﺎﯾـﺪ ﮐﺸﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻃﻠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﮕﻔﺖ رﻧﺞ ﺧﻮﯾﺶ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮد و ﺑﺮﻓﺖ ﻫﯿﭻ ﻋﻄﺎ ﻧﺎﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻐﺮﺑﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎﻓﺖ«‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪49 -48‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪8 -7‬‬
‫و اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺖ درﺳﺖ ﯾﺎدآور ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ از ﻓﺮدوﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭼﻮ اﻧﺪر ﺗﺒﺎرش ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﺒﻮدﻧﯿﺎرﺳﺖ ﻧﺎم ﺑﺰرﮔﺎن ﺷـﻨﻮد ‪ -4‬ﺧّﺴﺖ ذاﺗﯽ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﺂن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ او را از دادن ﺻـﻠﻪ‬
‫ﺟﺰﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺗﻮﻗﻊ داﺷﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺻﻠﻪ و اﻧﻌﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ رﻧﺞ ﺳﯽ ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺣﻘﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺑﻔﺮدوﺳﯽ داد ﮐﻪ ﺑﻘﻮل‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺒﻬﺎي ﻓﻘﺎﻋﯽ ﻣﯿﺎرزﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﭙﺎداش ﮔﻨﺞ ﻣﺮا درﮔﺸﺎدﺑﻤﻦ ﺟﺰ ﺑﻬﺎي ﻓُﻘﺎﻋﯽ ﻧﺪاد‬
‫ﻓُﻘﺎﻋﯽ ﺑﯿﺮزﯾﺪم از ﮔﻨﺞ ﺷﺎهاز آن ﻣﻦ ﻓُﻘﺎﻋﯽ ﺧﺮﯾﺪم ﺑﺮاه‬
‫ﭘﺮﺳـﺘﺎرزاده ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺑﮑﺎراﮔﺮ ﭼﻨﺪ دارد ﭘﺪر ﺷﻬﺮﯾﺎر از ﻣﺠﻤﻮع آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻓﺮدوﺳﯽ ﭘﺲ از ﺣﻀﻮر در ﻏﺰﻧﯿﻦ و ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﺑـﺪرﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ راﻓﻀـﯿﺎن داﺷﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻌّﺼﺒﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺒﺰرﮔﺎن اﯾﺮان‬
‫اﻇﻬﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳـﻌﺎﯾﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻀـﺮﯾﺐ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻌﺮا و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ اﻣﻮر‬
‫ﻣـﻮرد ﺑﯽﻣﻬﺮي ﻣﺤﻤﻮد واﻗﻊ ﺷـﺪ و ﺻـﻠﻪ ﺣﻘﯿﺮ و ﻧـﺎﭼﯿﺰي درﯾـﺎﻓﺖ و ﮐـﺎر ﻧﻘـﺎر ﺑﺠـﺎﯾﯽ ﮐﺸـﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻗﺼـﺪ ﻗﺘـﻞ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﮐﺮد و‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ از ﺗﺮس ﺟﺎن از ﻏﺰﻧﯿﻦ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﻪﭘﺮدازان ﺑﺼﻮرت ﺷﺮح اﺣﻮال ﻓﺮدوﺳﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﻬﺎ‪:‬‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎس ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ وارد ﺷﺪ‪ ،‬و در ﺑﺎﻏﯽ ﮐﻪ ﺷﻌﺮا ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺲ در آن ﺗﺮﺗﯿﺐ داده ﺑﻮدﻧﺪ درآﻣﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﺎﻋﺮه ﮐﺮد‪ ،‬و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ اﻋﺠﺎب آﻧﺎن ﺑﺸﺎه ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷـﺪ‪ ،‬و ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬و ﺷﺎه ﺑـﺪو وﻋـﺪه داد ﮐﻪ ﺑﺠﺎي ﻫﺮﺑﯿﺖ ﯾﮏ دﯾﻨﺎر ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ‬
‫درﻫﻢ داد »‪ «1‬و او آﻧﺮا ﻣﯿـﺎن ﺣّﻤـ ﺎﻣﯽ و ﻓﻘـﺎﻋﯽ ﻗﺴـﻤﺖ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﻧﺴـﺨﻪ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ را ﮐﻪ ﺑﺨﺰاﻧﻪ ﻣﺤﻤﻮد داده ﺑﻮد ﺑـﺪﺳﺖ آورد و‬
‫ﻫﺠﻮﻧـﺎﻣﻪ را ﺑﺮ آن ﻧﮕـﺎﺷﺖ و از ﻏﺰﻧﯿﻦ ﮔﺮﯾﺨﺖ ‪ ،...‬ﭼـﻮن ﻣﺄﺧـﺬ ﺻـﺮﯾﺢ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﻧـﺪارد ﻓﻌﻼـ ﺑﺼﻮرت وﻗـﺎﯾﻊ ﺻـﺤﯿﺢ در اﯾﻨﺠـﺎ ذﮐﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﯾﮑﺠﺎ ﻣﻘﺪار ﺻﻠﻪ ﻣﺤﻤﻮد را ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار درﻫﻢ و ﯾﮑﺠﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﮔﻔﺘﻪ و دﯾﮕﺮان ﺷﺼﺖ ﻫﺰار‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﭼﻮن »ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار درم ﺑﻔﺮدوﺳﯽ رﺳﯿﺪ ﺑﻐﺎﯾﺖ رﻧﺠﻮر ﺷﺪ و ﺑﮕﺮﻣﺎﺑﻪ رﻓﺖ و ﺑﺮآﻣﺪ‪ ،‬ﻓّﻘﺎﻋﯽ ﺑﺨﻮرد و آن ﺳﯿﻢ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺣّﻤﺎﻣﯽ و ﻓّﻘﺎﻋﯽ ﻗﺴﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺸﺐ از ﻏﺰﻧﯿﻦ ﺑﺮﻓﺖ و ﺑﻬﺮي ﺑﺪﮐﺎن اﺳـﻤﻌﯿﻞ وّراق ﭘﺪر ازرﻗﯽ ﻓﺮود آﻣﺪ‪،‬‬
‫و ﺷـﺶ ﻣﺎه در ﺧﺎﻧﻪ او ﻣﺘﻮاري ﺑﻮد ﺗﺎ ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻄﻮس رﺳـﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻓﺮدوﺳـﯽ اﯾﻤﻦ ﺷﺪ ازﻫﺮي روﺑﻄﻮس ﻧﻬﺎد و‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻄﺒﺮﺳـﺘﺎن ﺷﺪ ﺑﻨﺰدﯾﮏ ﺳﭙﻬﺒﺪ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﮐﻪ از آل ﺑﺎوﻧﺪ در ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎه او ﺑﻮد‪ ،‬و آن ﺧﺎﻧﺪاﻧﯿﺴﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫اﯾﺸـﺎن ﺑﯿﺰدﮔﺮد ﺷـﻬﺮﯾﺎر ﭘﯿﻮﻧـﺪد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺤﻤﻮد را ﻫﺠـﺎ ﮐﺮد در دﯾﺒـﺎﭼﻪ ﺑﯿﺘﯽ ﺻـﺪ و ﺑﺮ ﺷـﻬﺮﯾﺎر ﺧﻮاﻧـﺪ و ﮔﻔﺖ ﻣﻦ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب را از ﻧﺎم‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮدن ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻫﻤﻪ اﺧﺒﺎر و آﺛﺎر ﺟـّﺪان ﺗﺴﺖ‪ .‬ﺷـﻬﺮﯾﺎر او را ﺑﻨﻮاﺧﺖ و ﻧﯿﮑﻮﯾﯿﻬﺎ ﻓﺮﻣﻮد و ﮔﻔﺖ ﯾﺎ اﺳـﺘﺎد‬
‫ﻣﺤﻤﻮد را ﺑﺮ آن داﺷـﺘﻨﺪ و ﮐﺘﺎب را ﺑﺸـﺮﻃﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﺗﺮا ﺗﺨﻠﯿﻂ ﮐﺮدﻧﺪ و دﯾﮕﺮ ﺗﻮ ﻣﺮدي ﺷﯿﻌﯿﯿﯽ و ﻫﺮﮐﻪ ﺗﻮﻟّﯽ ﺑﺨﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﮐﻨـﺪ او را دﻧﯿـﺎوي ﺑﻬﯿـﭻ ﮐـﺎري ﻧﺮود ﮐﻪ اﯾﺸـﺎن را ﺧﻮد ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺧﺪاوﻧـﺪﮔﺎر ﻣﻨﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻨﺎم او رﻫﺎ ﮐﻦ و ﻫﺠﻮ او‬
‫ﺑﻤﻦ ده ﺗﺎ ﺑﺸﻮﯾﻢ و ﺗﺮا اﻧـﺪك ﭼﯿﺰي ﺑـﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺧﻮد ﺗﺮا ﺧﻮاﻧـﺪ و رﺿﺎي ﺗﻮ ﻃﻠﺒـﺪ و رﻧﺞ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬و دﯾﮕﺮ روز ﺻﺪ ﻫﺰار‬
‫درم ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﮔﻔﺖ ﻫﺮﺑﯿﺘﯽ ﺑﻬﺰار درم ﺧﺮﯾـﺪم آن ﺻﺪ ﺑﯿﺖ ﺑﻤﻦ ده و ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد دل ﺧﻮش ﮐﻦ‪ .‬ﻓﺮدوﺳـﯽ آن ﺑﯿﺘﻬﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺑﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮدوﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺳﻮاد ﺑﺸﺴﺖ و آن ﻫﺠﻮ ﻣﻨﺪرس ﮔﺸﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺷﺶ ﺑﯿﺖ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺮا ﻏﻤﺰ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﺎن ﭘﺮﺳﺨﻦﺑﻤﻬﺮ ﻧﺒﯽ و ﻋﻠﯽ ﺷﺪ ﮐﻬﻦ‬
‫اﮔﺮ ﻣﻬﺮﺷﺎن ﻣﻦ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﻢﭼﻮ ﻣﺤﻤﻮد را ﺻﺪ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﻢ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺎر »‪ «1‬زاده ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺑﮑﺎروﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺪر ﺷﻬﺮﯾﺎر‬
‫ازﯾﻦ در ﺳﺨﻦ ﭼﻨﺪ راﻧﻢ ﻫﻤﯽﭼﻮ درﯾﺎ ﮐﺮاﻧﻪ ﻧﺪاﻧﻢ ﻫﻤﯽ‬
‫ﺑﻨﯿﮑﯽ ﻧﺒﺪ ﺷﺎه را دﺳﺘﮕﺎهوﮔﺮﻧﻪ ﻣﺮا ﺑﺮﻧﺸﺎﻧﺪي ﺑﮕﺎه‬
‫ﭼﻮ اﻧﺪر ﺗﺒﺎرش ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪاﻧﺴﺖ ﻧﺎم ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻨﻮد« »‪«2‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭘﺮﺳﺘﺎر و ﭘﺮﺳﺘﻨﺪه‪ :‬ﺧﺪﻣﺘﮑﺎر‪ ،‬ﺑﻨﺪه‬
‫)‪ -(2‬ﭼﻬﺎرﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪50 -49‬‬
‫داﺳـﺘﺎن ﺳـﻔﺮ ﻓﺮدوﺳـﯽ از ﻣﺎزﻧـﺪران ﺑﺒﻐـﺪاد و ﻧﻈﻢ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨـﺎ در آﻧﺠـﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺠﻌﻮل و ﺧﻼف ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺑـﺎب اﯾﻦ ﺳـﻔﺮ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ او ﺑﺨـﺎن ﻟﻨﺠـﺎن و ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ درﯾﻨﺠﺎ ﺑﮑﻠﯽ زاﺋـﺪ و‬
‫ﺑﯽﺣﺎﺻﻞ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺂﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ از ﻣﺎزﻧـﺪران ﺑﺨﺮاﺳـﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣـﺪﺗﯽ در ﻣﻮﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﺎﻃﺮ اﻓﺴـﺮده و در ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ و ﺗﻨﮕـﺪﺳﺘﯽ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮد و ﺑﻌﯿﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ در ﻫﻤﯿﻦ اﯾـﺎم ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻓﺤﻮاي اﺑﯿـﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺼـﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻـﺮ اﻟـﺪﯾﻦ ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺧﻄﺎب ﮐﺮده ﺑﺎو ﻣﺘﻮّﺳﻞ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﺎ ﻣﮕﺮ از وي ﻧﺰد‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﯿﺎت وي ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ او ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻬﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﻣّﺪﻋﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي ﻫﻤﻮاره ﻣﺘﺮّﺻﺪ ﺷﻔﺎﻋﺖ از ﻓﺮدوﺳﯽ ﻧﺰد ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮد و آﺧﺮ در ﯾﮑﯽ از ﺳﻔﺮﻫﺎي‬
‫ﻫﻨﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﻮﻓﯿﻖ ﯾﺎﻓﺖ و ﺳـﻠﻄﺎن را واداﺷﺖ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ اﻧﻌﺎم و ﺻـﻠﻪ ﺷﺎﻋﺮ را ﺑﺪو ﺑﺎزﻓﺮﺳـﺘﺪ و اﺗﻔﺎﻗﺎ اﯾﻦ ﺻـﻠﻪ و اﻧﻌﺎم را‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از دروازه رودﺑﺎر ﻃﺒﺮان ﻣﯽآوردﻧﺪ ﺟﻨﺎزه ﻓﺮدوﺳﯽ را از دروازه رزان ﺑﯿﺮون ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻓﺮض ﺻـّﺤﺖ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﻫﻢ ﺑﺎﯾـﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺗﻬﯽدﺳﺖ و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺑﻮد و از ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ او ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎاﻣﯿﺪي وي ﺗﺎ ﯾﮑﯽ دو ﺳﺎل ﺑﺂﺧﺮ ﻋﻤﺮ او ﻣﺎﻧﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻨﻮن ﻋﻤﺮ ﻧﺰدﯾـﮏ ﻫﺸـﺘﺎد ﺷﺪاﻣﯿـﺪم ﺑﯿﮑﺒـﺎره ﺑﺮﺑـﺎد ﺷـﺪ ﺗﺠﺪﯾـﺪﻧﻈﺮ ﻧﻬـﺎﯾﯽ‪ -‬ﻣﻄﻠـﺒﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ آن درﯾﻨﺠـﺎ ﻻـزم ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺂﯾـﺪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺳﻨﯿﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻤﻮت ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺠﺪﯾﺪﻧﻈﺮ ﻧﻬﺎﯾﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻮد و در ﻫﻤﯿﻦ اوﻗﺎﺗﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ اﺑﯿﺎت ﺑﺮ آن اﻓﺰود و‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑا ﯿﺎت را ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﮐﺮد و ﺗﻐﯿﯿﺮ داد و اﯾﻦ آﺧﺮ ﺗﺠﺪﯾـﺪﻧﻈﺮ ﺷﺎﻋﺮﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﻤﻮده و اﮐﻨﻮن ﻧﺴـﺦ ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺸـﻬﻮر‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﺄﺧﻮذ از ﻫﻤﺎن آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺴـﺨﻪﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﻮده و در ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺴـﺨﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﻤﻮد وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻣﺮگ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﮔﺸﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮﯾﻦ ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﻗﻮل ﻧﻈـﺎﻣﯽ را ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻣﻨـﺪرس ﺷـﺪه و از آن ﺟﺰ ﺷـﺶ ﺑﯿﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ درﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺤﺪس »ﻧﻮﻟﺪﮐﻪ« ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫اﺳﺖ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻫﺠﻮﻧـﺎﻣﻪ ﻣﺤﻤﻮد را ﺗـﺎ ﭘﺎﯾـﺎن ﺣﯿـﺎت ﺧﻮد ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻧﺴـﺎﺧﺖ و ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻘﯿـﺪه دارم ﮐﻪ ﺑﺮﻓﺮض وﺟﻮد اﺑﯿـﺎت اﻟﺤـﺎﻗﯽ و‬
‫ﻣﺠﻌﻮل در ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ ﻋﺪه آﻧﻬﺎ از ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ ﻣﻌﺪود ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻘﯿﻪ ﻫﻤﻪ اﺻﻠﯽ و آﺛﺎر اﺻﺎﻟﺖ از آﻧﻬﺎ آﺷﮑﺎرﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻓﺎت ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﻘﻮل ﺣﻤـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ در ﺳﺎل ‪ 416‬و ﺑﻘﻮل دوﻟﺘﺸﺎه ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي »در ﺷـﻬﻮر ﺳﻨﻪ ‪ 411‬اﺣﺪي ﻋﺸـﺮ و ارﺑﻌﻤﺄﺋﮥ« اﺗﻔﺎق‬
‫اﻓﺘـﺎد‪ ،‬ﺻـّﺤﺖ ﯾـﺎ ﺳـﻘﻢ ﻣﺂﺧـﺬ ﻫﯿﭽﯿـﮏ ازﯾﻦ دو ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﺮ ﻣـﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و اﺑﯿﺎت ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮﻣﯽآﯾـﺪ ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 409‬و ‪ 410‬از ﻓﺮدوﺳﯽ اﺛﺮ و ﺧﺒﺮي در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ آﺧﺮﯾﻦ اﺷﺎرهﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﻦ ﺷﺎﻋﺮ در دﺳﺖ دارﯾﻢ‬
‫ﺑﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺑﻬﺸـﺘﺎد ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ وﻻدت ﻓﺮدوﺳـﯽ را ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ در ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪-329‬‬
‫‪ 330‬ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﻫﺸـﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﯽ او ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﺳﺎل ‪ 410 -409‬ﺑﻮد ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﺎﯾـﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺑﯿﺖ ﻣﺬﮐﻮر از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻋﻤﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺸـﺘﺎد ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻪ از ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺗﻤﺎم‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﯿﺘﻮان ﻗﻮل دوﻟﺘﺸﺎه را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎور داﺷﺖ و ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ‬
‫ﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﻣﺬّﮐﺮي ﮐﻪ در ﻃﺎﺑﺮان ﺑﻮد از ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻓﺮدوﺳﯽ در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮد »و‬
‫ﮔﻔﺖ ﻣﻦ رﻫﺎ ﻧﮑﻨﻢ ﺗﺎ ﺟﻨﺎزه او در ﮔﻮرﺳـﺘﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﻧـﺪ ﮐﻪ او راﻓﻀـﯽ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﮕﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎ آن داﻧﺸـﻤﻨﺪ درﻧﮕﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫درون دروازه ﺑﺎﻏﯽ ﺑﻮد ﻣﻠﮏ ﻓﺮدوﺳـﯽ‪ ،‬او را در آن ﺑﺎغ دﻓﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوز ﻫﻢ در آﻧﺠﺎﺳﺖ و ﻣﻦ در ﺳﻨﻪ ﻋﺸﺮ و ﺧﻤﺴﻤﺄﺋﮥ آن ﺧﺎك‬
‫را زﯾﺎرت ﮐﺮدم« »‪ .«1‬دوﻟﺘﺸﺎه اﻣﺘﻨﺎع از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﺷﺎﻋﺮ ﺑﯿﮑﯽ از ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ »‪ «2‬ﮐﻪ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ و در اﺳﺘﻮاري ﻗﻮل او ﺗﺮدﯾﺪﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﺮ ﻓﺮدوﺳﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﺑﻘﻮل ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ در درون دروازه ﻃﺒﺮان ﺑﻮد و او ﺧﻮد در ﺳﺎل ‪ 510‬آﻧﺮا زﯾﺎرت ﮐﺮد‪ .‬دوﻟﺘﺸﺎه ﻣﺤﻞ‬
‫آﻧﺮا در ﺷﻬﺮ ﻃﻮس ﭘﻬﻠﻮي ﻣﺰار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪51‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺸﻌﺮا ﭼﺎپ ﻫﻨﺪ ص ‪30‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﯿﻪ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن او ﻣﻌﺮوف و ﻣﺤﻞ زﯾﺎرت ﺑﻮده اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫ﻓﺮﯾﺰر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در ‪ 1236‬ﻫﺠﺮي ﺟﺎي ﻗﺒﺮ را ﮐﻪ ﻣﺰار ﻣﺤّﻘﺮي ﺑﻮده ﻧﺰدﯾﮏ ﮔﻨﺒﺪ ﻧﻘﺎرهﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﺎن داده »‪ «2‬و آن ﻫﻤﺎﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن‬
‫آراﻣﮕﺎه ﺟﺪﯾﺪ را ﺑﺮ آن ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻓﺮدوﺳـﯽ‪ -‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از ﻓﺮدوﺳـﯽ دﺧﺘﺮي ﻣﺎﻧﺪ ﺳـﺨﺖ ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺻـﻠﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪو ﺳﭙﺎرﻧﺪ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﮑﺮد و ﮔﻔﺖ ﺑﺪان ﻣﺤﺘﺎج ﻧﯿﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺖ ﺑﺮﯾﺪ ﺑﺤﻀـﺮت ﺑﻨﻮﺷﺖ و ﺑﺴـﻠﻄﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﺎل داد ‪ ...‬آن ﺑﺨﻮاﺟﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﺳـﺤﻖ ﮐّﺮاﻣﯽ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ رﺑﺎط ﭼﺎﻫﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫راه ﻧﺸﺎﺑﻮر و ﻣﺮوﺳﺖ در ﺣّﺪ ﻃﻮس ﻋﻤﺎرت ﮐﻨﺪ‪ -«3» «.‬و ﺑﺎز در آﻏﺎز ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻓﺮدوﺳﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ »از ﻋﻘﺐ ﯾﮏ دﺧﺘﺮ ﺑﯿﺶ ﻧﺪاﺷﺖ و‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻨﻈﻢ ﻫﻤﯽ ﮐﺮد و ﻫﻤﻪ اﻣﯿﺪ او آن ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺻـﻠﻪ آن ﮐﺘﺎب ﺟﻬﺎز آن دﺧﺘﺮ ﺑﺴﺎزد‪ -«4» «.‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﻦ اﻣﺮ اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﯾﻘﯿﻨﺎ ﻣﺄﺧﺬ ﻗﻮل اﯾﺸﺎن ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻣﺎ از وﺟﻮد اﯾﻦ دﺧﺘﺮ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺳﺘﺎد ﻃﻮس اﺛﺮي ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﯾﮑﺠﺎ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﻤﺮگ ﭘﺴـﺮ ﺧﻮد ﮐﻪ در ﺳـﯽ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻣﺮده ﺑﻮد اﺷﺎره ﻣﯿﮑﻨﺪ و آن در ﺿـﻤﻦ داﺳـﺘﺎن ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ اﺷﺎره در ﺷـﺼﺖ و ﭘﻨـﺞ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺪود ‪ 394‬ﯾﺎ ‪ 395‬ﭘﺴـﺮ او ﮐﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺳـﯽ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد )و‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺗﻮﻟﺪ او در ﺣﺪود ‪ 358‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﻮد( درﮔﺬﺷﺖ و ﭘﺪر را دردﻣﻨﺪ و ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮا ﺳﺎل ﺑﮕﺬﺷﺖ ﺑﺮ ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞﻧﻪ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻮد ﮔﺮ ﺑﯿﺎزم ﺑﮕﻨﺞ‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﻬﺮه ﺑﺮﮔﯿﺮم از ﭘﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶﺑﺮاﻧﺪﯾﺸﻢ از ﻣﺮگ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﺮا ﺑﻮد ﻧﻮﺑﺖ ﺑﺮﻓﺖ آن ﺟﻮانز دردش ﻣﻨﻢ ﭼﻮن ﺗﻦ ﺑﯿﺮوان‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺸﻌﺮا ص ‪30‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺎوه ﺷﻤﺎره ‪ 12‬ﺳﺎل دوم دوره ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﻘﻠﻢ آﻗﺎي ﺗﻘﯽزاده ص ‪24‬‬
‫)‪ -(3‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪51‬‬
‫)‪ -(4‬اﯾﻀﺎ ص ‪47‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 487 :‬ﺟﻮاﻧﺮا ﭼﻮ ﺷﺪ ﺳﺎل ﺑﺮ ﺳﯽ و ﻫﻔﺖﻧﻪ ﺑﺮ آرزو ﯾﺎﻓﺖ ﮔﯿﺘﯽ و رﻓﺖ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺑـﻮد ﻫﻤـﻮاره ﺑـﺎ ﻣﻦ درﺷﺖﺑﺮآﺷـﻔﺖ و ﯾﮑﺒـﺎره ﺑﻨﻤـﻮد ﭘﺸﺖ ﻣـﺬﻫﺐ و ﻋﻘﯿـﺪه ﻓﺮدوﺳـﯽ‪ -‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ از اﺑﯿـﺎت ﻣﻨﻘﻮل و ﻧﯿﺰ از آﻧﭽﻪ‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ در آﻏﺎز ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺎ ﻣﺮدي ﺷﯿﻌﯽﻣﺬﻫﺐ و در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻄﺮﯾﻘﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ ﺑﺮ اﻋﺘﺰال او دﻻﻟﺖ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺒﯿﻨﻨﺪﮔﺎن آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه راﻧﺒﯿﻨﯽ ﻣﺮﻧﺠﺎن دو ﺑﯿﻨﻨﺪه را و ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ در اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﻧﺎم ﺧﻠﻔﺎي ﺛﻼث را ﭘﯿﺶ از ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ذﮐﺮ ﮐﺮده‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻌﺪ از رﺳﻮﻻن ﻣﻪﻧﺘﺎﺑﯿﺪ ﺑﺮ ﮐﺲ ز ﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻪ‬
‫ُﻋَﻤﺮ ﮐﺮد اﺳﻼم را آﺷﮑﺎرﺑﯿﺎراﺳﺖ ﮔﯿﺘﯽ ﭼﻮ ﺑﺎغ ﺑﻬﺎر‬
‫ﭘﺲ از ﻫﺮدوان ﺑﻮد ﻋﺜﻤﺎن ُﮔﺰﯾﻦﺧﺪاوﻧﺪ ﺷـﺮم و ﺧﺪاوﻧﺪ دﯾﻦ وﻟﯽ ﭼﻮن در ﻣﺪح و ﻧﻌﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﺮده‬
‫و ﻧﯿﺰ در دو ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ ﺑﺼﺮاﺣﺖ ﺑﺘﺸّﯿﻊ ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﺸﻢ داري ﺑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺮايﺑﻨﺰد وﺻﯽ و ﻧﺒﯽ ﮔﯿﺮ ﺟﺎي‬
‫ﮔﺮت زﯾﻦ ﺑﺪآﯾـﺪ ﮔﻨـﺎه ﻣﻨﺴﺖﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ و آﯾﯿﻦ و راه ﻣﻨﺴﺖ و اﯾﻦ اﻋﺘﺮاﻓـﺎت او را اﺑﯿﺎت ﻣﺘﻌـﺪدي از ﻫﺠﻮﻧﺎﻣﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺣﮑﻢ اّوﻟﯽ ﻣﺎ درﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺷﯿﻌﯽ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻄﺮﯾﻘﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮد ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯿﺸﻮد »‪.«1‬‬
‫ﻋﻼـوه ﺑﺮﯾﻦ ﺑﺎﯾـﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﻋﻘﯿـﺪه دﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﺛﺎﺑﺖﻗـﺪم ﺑﻮد و ﺧﻼـف آﻧﭽﻪ ﺑﻌﻀـﯽ اﻧﺪﯾﺸـﯿﺪهاﻧﺪ ﺑـﺂﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺖ ﻣﯿﻞ و‬
‫ﻋﻼﻗﻪﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻌﺒﺎرت دﯾﮕﺮ وﻃﻦ دوﺳﺘﯽ وي دﻟﯿﻞ ﺗﻌّﻠﻖ او ﺑﺂﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺖ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻣﺮدي ﻣﻮّﺣﺪ ﺑﻮده و ﺑﺼﻮرﺗﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد در ﺳـﺘﺎﯾﺶ ﯾﺰدان و اﺛﺒﺎت وﺟﻮد و ﺗﺠّﺮد واﺟﺐ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺳﺘﺎﯾﺶ وي از ﺧﺎﻟﻖ در آﻏﺎز ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﯿﺎت ﻣﺸﻬﻮر آن ﮔﻮاه اﻋﺘﺰال ﻓﺮدوﺳﯽ اﺳﺖ و ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ از آن‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬و ﻧﯿﺰ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﮑﺘﺎب اﻟﻨﻘﺾ ص ‪252‬‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 488 :‬ﺟﻬـﺎﻧﺮا ﺑﻠﻨـﺪي و ﭘﺴﺘﯽ ﺗﻮ ايﻧـﺪاﻧﻢ ﭼﻪ اي ﻫﺮﭼﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﺗﻮ اي ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤـﺎل ﺗﻮﺣﯿـﺪ در ﻧﻈﺮ‬
‫اوﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﻌﻘﺎﯾﺪ ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪﯾﯽ ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﮑﺮ و ذوق ﺷـﺨﺺ ﺷﺎﻋﺮﺳﺖ‪ .‬درﯾﻦ ﻣﻮارد ﮔﺎه ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻓﻼﺳﻔﻪ‬
‫ﺑﺎﺛﺒـﺎت آﻣـﺪه اﺳﺖ ﻣﺜﻼ در ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺸـﮑﯿﻞ زﻣﯿﻦ و ﻋﻨﺎﺻـﺮ اﻓﻼك از ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﭘﯿﺮوي ﺷـﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ ﮔـﺎه ازﯾﻦ ﻗﻮم ﺑﺰﺷﺘﯽ ﯾـﺎد ﮐﺮده و آﻧـﺎﻧﺮا ﺑﺴـﯿﺎر ﮔﻮي و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﻌﯿﺖ و ﺗﻘﻠﯿـﺪ ﺷـﻤﺮده و در آﻏﺎز داﺳـﺘﺎن اﮐﻮان دﯾﻮ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﯾﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪدان ﺑﺴﯿﺎر ﮔﻮيﻧﭙﻮﯾﻢ ﺑﺮاﻫﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺑﭙﻮي‬
‫ﺳﺨﻦ ﻫﯿـﭻ ﺑﻬﺘﺮ ز ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﻧﯿﺴﺖﺑﻨﺎ ﮔﻔﺘﻦ و ﮔﻔﺘﻦ اﯾﺰد ﯾﮑﯿﺴﺖ ‪ ...‬اﻟـﺦ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻫﺮﺟﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ دﯾﺪه ﺑﻤﻮﻋﻈﻪ و ﻧﺼـﯿﺤﺖ و‬
‫اراءه ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ازﯾﻦ ﺑـﺎب ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﺷـﻌﺮاي ﺧﻮب اﯾﺮاﻧﺴﺖ‪ .‬از ﻧﺼﺎﯾﺤﯽ ﮐﻪ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﻤﺘﻮن اﺻـﻠﯽ و‬
‫ﺟﺰء داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎﺳﺖ و از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻧﺼﺎﯾـﺢ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﮐﻪ در رأس ﻫﻤﻪ ﻧﺼﺎﯾـﺢ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ واﻗﻌﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻨـﺪﻫﺎ و ﻣﻮاﻋﻈﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺟﺎري ﺷﺪه و ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﻤﺘﻮن اﺻـﻠﯽ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﻨﺜﻮر ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺷﺎﻫﺎن و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺘﻞ و‬
‫ﻣﺮگ آﻧـﺎن و اﻣﺜـﺎل اﯾـﻦ ﻣـﻮارد دﯾـﺪه ﻣﯿﺸـﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ اﻣﺮي ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻣﺮگ و ﻗﺘـﻞ ﭘﻬﻠـﻮاﻧﯽ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﻓﺮدوﺳـﯽ راه ﻣﯿﺠﺴﺖ ﺑﯽوﻓـﺎﯾﯽ و‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎري ﺟﻬﺎن ﺑﻮد اﻣﺎ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ در ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ در آن ﻧﺎﭘﺎﯾﺪارﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻨﯿﮑﯽ ﮐﻮﺷـﯿﺪ و ﮐﺮدار و ﮔﻔﺘﺎر و اﻧﺪﯾﺸـﻪ‬
‫را ﺑﺼﻼح آورد‪:‬‬
‫ﭼﻨﯿﻨﺴﺖ ﮔﯿﻬﺎن ﻧﺎﭘﺎﯾـﺪارﺗﻮ در وي ﺑﺠﺰ ﺗﺨﻢ ﻧﯿﮑﯽ ﻣﮑﺎر و ازﯾﻨﻄﺮﯾﻖ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ از ﺗﺤـّﺴ ﺮ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاري و ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎري‬
‫ﺟﻬﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯿﮕﯿﺮد و ﺑﺎﻓﮑﺎر ﮐﮋ و ﺑﯿﺮاه ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫آﺛﺎر ﻓﺮدوﺳـﯽ‪ -‬آﺛﺎر ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﺑﻌﻀـﯽ اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨـﺪه و ﻋﻼوه ﺑﺮﯾﻦ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﺑﻐﻠﻂ از ﺣـﺪود ﻗﺮن‬
‫ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ را ﮐﻪ ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﺸﺎﻋﺮي از درﺑﺎرﯾﺎن ﻃﻐﺎﻧﺸﺎه اﺳﺖ ﺑﺎو ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻗﻄﻌﺎت و اﺑﯿﺎت و ﻏﺰﻟﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮕﻬﺎ‬
‫و ﺗﺬﮐﺮﻫﺎ ﺑﺎو ﻧﺴـﺒﺖ داده ﺷﺪه و دﮐﺘﺮ اﺗﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﺟﻤﻊآوري ﮐﺮده اﺳﺖ وﻟﯽ در اﻧﺘﺴﺎب ﻏﺎﻟﺐ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ ﺗﺮدﯾﺪﺳﺖ و‬
‫از ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺘﺎد ﻣﺎ ﺟﺰ ﭼﻨﺪ ﻗﻄﻌﻪ و ﯾﮏ ﻏﺰل ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﺷﺒﯽ در ﺑﺮت ﮔﺮ ﺑﺮآﺳﻮدﻣﯽﺳﺮ ﻓﺨﺮ ﺑﺮ آﺳﻤﺎن ﺳﻮدﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﺎوﺳﺖ ﭼﯿﺰي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﺼﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ز اﺑﯿﺎت ﻏّﺮا دوره ﺳﯽ ﻫﺰار« در آﻧﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮع اﺑﯿﺎﺗﺶ ﺑﺸﺼﺖ ﻫﺰار‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ وﻟﯽ ﻧﺴﺦ ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺎه ﮐﻤﺘﺮ و ﮔﺎه ﺑﺮ اﺛﺮ اﻟﺤﺎق اﺑﯿﺎت ﻏﯿﺮ اﺻﻠﯽ زﯾﺎدﺗﺮ ازﯾﻦ ﺷﻤﺎر دارد‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﻗﺪﯾﻢ از آﻏﺎز ﺗﻤّﺪن ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺎ اﻧﻘﺮاض ﺣﮑﻮﻣﺖ آن ﺑﺪﺳﺖ ﻋﺮﺑﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ دوره ﻣﻤﺘﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ از ﺣﯿﺚ ﻃﻮل زﻣﺎن و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﯾﺎ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﺳﻪ دوره ﻣﺘﻔـﺎوت ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺸـﺨﯿﺺ داد‪ :‬اول دوره اﺳـﺎﻃﯿﺮي‪ ،‬دوم ﻋﻬـﺪ ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻮم دوران ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ .‬دوره اﺳﺎﻃﯿﺮي از‬
‫ﻋﻬـﺪ ﮔّﯿﻮﻣﺮث ﺗﺎ ﻇﻬﻮر ﻓﺮﯾـﺪون‪ ،‬و دوره ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ از ﻗﯿﺎم ﮐﺎوه ﺗﺎ ﻗﺘﻞ رﺳـﺘﻢ‪ ،‬و دوره ﺗﺎرﯾﺨﯽ از اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﮐﯿﺎن ﺑﺒﻌﺪﺳﺖ و ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻧﯿﺰ آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ ﺗﻤﺎم ﺑﺎ اﻓﺴﺎﻧﻬﺎ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺣﻤﺎﺳﯽ دارد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﭼﻨـﺪﺑﺎر ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ از ﻣﺂﺧﺬي اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ازﯾﻦ ﻣﺂﺧﺬ در درﺟﻪ اول ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮري را ﻧﺎم ﺑﺮد و ﺳـﭙﺲ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﺑﺎب رﺳـﺘﻢ و ﺧﺎﻧﺪان ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ و ﮔﻮﯾﺎ ﺟﺎﻣﻊ و راوي آﻧﻬﺎ آزاد ﺳـﺮو‬
‫ﻧـﺎﻣﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ راﺟﻊ ﺑﺎو ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ و دﯾﮕﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻔﺮق آن ﻋﻬـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ داﺳـﺘﺎن رزم ﺑﯿﮋن و ﮔﺮازان و‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮح داﺳﺘﺎن اﺳﮑﻨﺪر ﻣﺘﺪاول ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ و رّد اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ‪ -‬در آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم ﻧﺴـﺦ ﻣﻌﻤﻮل ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ ﺑﺒﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻧّﺴﺎخ آﻧﺮا ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ دادهاﻧﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻫﻢ ﻣﺤﻘﻘﺎن اروﭘﺎﯾﯽ و ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺤﻘﻘﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﺷـﺘﺒﺎه ﺑﺮﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه رﻓﺘﻪ و ﺧﻮاﺳـﺘﻪاﻧﺪ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ از ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﯿﺎت ﻓﺮدوﺳﯽ ﯾﻌﻨﯽ رﻓﺘﻦ او ﺑﺒﻐﺪاد و وﺻﻮل ﺑﺤﻀﻮر ﻣﻮﻓﻖ و ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ و ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺑﻨﻈﻢ ﻗﺼﻪ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ ﺟﻌﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋّﻠﺖ ﺟﻌـﻞ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﺴـﺦ داﺳـﺘﺎن ﯾﻮﺳـﻒ و زﻟﯿﺨـﺎ ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﮑﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿـﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ آن ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺳﻔﺮي ﺑﻌﺮاق ﻋﺮب ﮐﺮده و ﻣﺪﺗﯽ در ﺑﻐﺪاد ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﻮده و در ﻣﺪت ﺗﻮﻗﻒ در ﺑﻐﺪاد ﺑﺨﻮاﻫﺶ ﻣﻮﻓﻖ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ )م‪ (394 .‬وزﯾﺮ دﯾـﺎﻟﻤﻪ ﺑﻨﻈﻢ داﺳـﺘﺎن ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮده و در آن ﻣﻘـّﺪﻣﻪ ﻣﻮﻓﻖ و اﻣﯿﺮ ﻋﺮاق را ﻣـﺪح‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و در آن ﺿـﻤﻦ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازو دو ﺗﻦ دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ اﻟﻤﺆّﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ و ﺑﺨﺘﯿﺎري ﺷﺎﻋﺮ ﻫﻢ اﯾﻦ ﻗﺼﻪ را ﺑﺸـﻌﺮ ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫درآوردهاﻧـﺪ و او ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮐﺴـﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﻈﻢ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﻣﺒـﺎدرت ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ .«1‬اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺳﻮم را ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ‪ ،‬ﻓﺮدوﺳـﯽ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ ﮐﻪ اﺑﯿـﺎت ﻣـﺬﮐﻮر را در آن ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺴﺖ ﺑﮑﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ و آن اﺑﯿﺎت در ﻧﺴـﺦ ﻣﻌﻤﻮل ﭼﺎﭘﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ و ﭼﺎﭘﯽ ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎي ﺑﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻧّﺴﺎخ ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و ﻫﻤﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺣﺘﯽ دﮐﺘﺮ اﺗﻪ و ﻧﻠﺪ‬
‫ﮐﻪ و ﺑﺮون اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ را ﻗﺒﻮل ﮐﺮده و در ﺻﺤﺖ آن اﺻﺮار ورزﯾﺪهاﻧﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺎﻣﻼ ﻏﻠﻂ و ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺳـﺒﮏ ﺷﺎﻋﺮي‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ زﯾﺎد‪ ،‬ﺳﺴﺘﯽ اﺷﻌﺎر و ﺗﻌّﻠﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺒﮑﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﺘﺤﻘﯿﻖ اﺻﻼ در ﻋﻬﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﯾﻌﻨﯽ اواﺧﺮ‬
‫ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺧﻮد دﻟﯿﻞ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎرﯾﺴﺖ ﺑﺮ آﻧﮑﻪ داﺳﺘﺎن ﻣﻨﻈﻮم ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﻔﺮدوﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺬﻫﺐ ﮔﻮﯾﻨﺪه اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﻣﺤﻘﻘﺎ ﺗﺸّﯿﻊ ﻧﺒﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﮔﻔﺘﺎري ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﺴﺘﺎﯾﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و اﺻﺤﺎب او دارد از ﭼﻬﺎر ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻨﯿﮑﯽ‬
‫ﯾﺎد ﻣﯿﮑﻨﺪ و درﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﻓﻀﺎ را ﯾﮑﯽ روز اﺧﺒﺎر آنﻫﻤﯽ راﻧﺪﻣﺶ ﺑﯽﻏﺮض ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﺑﻨﺰدﯾﮏ ﺗﺎج زﻣﺎﻧﻪ اﺟﻞﻣﻮﻓﻖ ﺳﭙﻬﺮ وﻓﺎ و ﻣﺤﻞ‬
‫ز ﻣﻦ اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺑﻮاﺟﺐ ﺷﻨﯿﺪﭘﺲ آﻧﮕﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ ﯾﮑﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‬
‫ﻣﺮا ﮔﻔﺖ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺗﻮ ﻧﯿﺰﺑﺒﺎﺷﯽ ﺑﮕﻔﺘﺎر و ﺷﻐﻠﯽ ﺑﻨﯿﺰ‬
‫ﻫﻢ از ﺑﻬﺮ اﯾﻦ ﻗﺼﻪ ﺳﺎز آوريز ﻫﺮﮔﻮﺷﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺮاز آوري‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮدوﺳﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﻏﻠّﻮ ﮐﺮده راه اﻋﺘﺪال ﭘﻮﯾﯿﺪه و ﻫﺮﭼﻬﺎر ﯾﺎر را ﺑﯿﮏ ﭼﺸﻢ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﺎن او ﺟﻤﻠﻪ اْﺧَﯿﺮ ﺑ ُﺪﻧﺪﻫﻤﻪ ﻫﺮﯾﮑﯽ ﻫﻤﭽﻮ اﺧﺘﺮ ﺑ ُﺪﻧﺪ‬
‫و ﻟﯿﮑﻦ ازﯾﺸﺎن ﭼﻬﺎر آﻣﺪﻧﺪﮐﻪ در دﯾﻦ ﺣّﻖ ﭘﺎﯾﺪار آﻣﺪﻧﺪ‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺻّﺪﯾﻖ ﺷﯿﺦ ﻋﺘﯿﻖﮐﻪ ﺑ ُﺪ روز و ﺷﺐ ﻣﺼﻄﻔﯽ را رﻓﯿﻖ‬
‫ﭘﺲ از وي ﻋﻤﺮ ﺑ ُﺪ ﮐﻪ ﻗﯿﺼﺮ ﺑﺮومز ﺳﻬﻤﺶ ﻧﯿﺎرﺳﺖ ﺧﻔﺘﻦ ﺑﺒﻮم‬
‫ﺳﯿﻢ ﻣﯿﺮ ﻋﺜﻤﺎن دﯾﻦدار ﺑﻮدﮐﻪ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ زو ﭘﺪﯾﺪار ﺑﻮد‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﻋّﻢ رﺳﻮلﺳِﺮ ﺷﯿﺮﻣﺮدان و ﺟﻔِﺖ ﺑﺘﻮل‬
‫از آزار اﯾﻦ ﭼﺎر دل را ﺑﺘﺎبﮐﻪ آزارﺷﺎن دوزخ آرد ﺑﺘﺎب اﻣﺎ ﻓﺮدوﺳﯽ در ﻋﯿﻦ آﻧﮑﻪ ازﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﯾﺎر ﺑﻨﯿﮑﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﭼﻮن ﺑﻌﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫اﻟﺴﻼم رﺳﯿﺪه راه اﻓﺮاط در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﻋﺘﻘﺎد ﺷﺪﯾﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪو اﻗﺮار ﮐﺮده و ﺣﺘﯽ ﮐﺎر را ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺟﺰ از ﺑﯽﭘﺪر دﺷـﻤﻨﺶﮐﻪ ﯾﺰدان ﺑﺴﻮزد ﺑﺂﺗﺶ ﺗﻨﺶ ‪ -3‬ﺳﻮﻣﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺰرگ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺪح ﺷـﻤﺲ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻮارس ﻃﻐﺎﻧﺸﺎه ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺐارﺳﻼن ﺑﺮادر ﻣﻠﮑﺸﺎه و ﻣﻤﺪوح ازرﻗﯽ ﺷﺎﻋﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮات ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯿﮑﺮد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎداد و دﯾﻦﮔﺸﺎﯾﻢ زﺑﺎن را اﺑﺮ آﻓﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮐﺎﺑﺘﺪا ﻣﺪح ﺧﺴﺮو ﺑﻮدﻫﻤﺎﯾﻮن ﻫﻤﻪ ﭼﻮن ﻣﻪ ﻧﻮ ﺑﻮد‬
‫ﺳﭙﻬﺮ ﻫﻨﺮ آﻓﺘﺎب اﻣﻞوﻟّﯽ اﻟﻨﻌﻢ ﺷﺎه ﺷﻤﺲ اﻟﺪول‬
‫ﺟﻬﺎن ﻓﺮوزﻧﺪه ﻓﺨﺮ ﻣﻠﻮكﻣﻨّﺰه دل ﭘﺎﮐﺶ از رﻧﺞ ﺳﻮك‬
‫ﻣﻠـﮏ ﺑﻮ اﻟﻔﻮارس ﭘﻨـﺎه ﺟﻬﺎنﻃﻮَﻏﻨﺸﺎِه ﺧﺴـﺮو اﻟﺐارﺳـﻼن ﮔﻮﯾﻨـﺪه اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﺘﺤﻘﯿﻖ ﻏﯿﺮ از ﻓﺮدوﺳـﯽ و ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺎﺻـﺮان‬
‫ﻃﻐﺎﻧﺸﺎه ﭘﺴـﺮ اﻟﺐارﺳـﻼﻧﺴﺖ درﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻣﻘﺪﻣﻪ داﺳـﺘﺎن او ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ آﺛﺎر دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ داﺷـﺘﻪ و ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ از ﻫﺮُدري ﺳﻔﺘﻪ دارم ﺑﺴﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﻦ ﻫﺮﮐﺴﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 492 :‬ﺳﺨﻨﻬﺎي ﺷﺎﻫﺎن ﺑﯿﺪاد و دادﺑﺴﺨﺖ و ﺑﺴﺴﺖ و ﺑﺒﻨﺪ و ﮔﺸﺎد‬
‫ﺑﺒﺰم و ﺑﺮزم و ﺑﮑﯿﻦ و ﺑﻤﻬﺮﯾﮑﯽ از زﻣﯿﻦ و ﯾﮑﯽ از ﺳﭙﻬﺮ‬
‫ﺑﺴﯽ ﮔﻮﻫﺮم داﺳﺘﺎن ﺳﻔﺘﻪامﺑﺴﯽ ﻧﺎﻣﻪ دوﺳﺘﺎن ﮔﻔﺘﻪام‬
‫ﺳﭙﺮدم ﺑﺴﯽ راه دل ﺧﺴﺘﮕﺎنزدم ﭘﺮده ﻣﻬﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﺎن‬
‫ﻫﻤﯿﺪون ﺑﺴﯽ راﻧﺪهام ﮔﻔﺘﮕﻮيز ﺧﻮﺑﺎن ﺷّﮑﺮ ﻟﺐ و ﻣﺎهروي‬
‫ﺑﺒﺎزار اﯾﺸﺎن ﺑﻤﻬﺮ و درودﺑﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪام ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ و ﺳﺮود‬
‫اﮔﺮ ﻧﯿﺰ از آن ﯾﺎﻓﺘﯽ دل ﻣﺰهﻫﻤﯽ ﮐﺎﺷﺘﻢ ﺗﺨﻢ رﻧﺞ و ﺑﺰه‬
‫ﻣﻦ از ﺗﺨﻢ ﮐﺸﺘﻦ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪمزﺑﺎن را و ﻟﺐ را ﮔﺮه ﺑﺮزدم‬
‫ﻧﮕﻮﯾﻢ دﮔﺮ ﻧﺎﻣﻬﺎي دروغﺳﺨﻦ را ز ﮔﻔﺘﺎر ﻧﺪﻫﻢ ﻓﺮوغ‬
‫ﻧﮑﺎرم دﮔﺮ ﺗﺨﻢ ﺷﻮره ﮔﯿﺎهﮐﻪ آﻣﺪ ﺳﻔﯿﺪي ﺑﺠﺎي ﺳﯿﺎه‬
‫ﺑﺠﺴﺘﻢ ز ﺑﻬﺰاد و اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﻧﺸﺴﺘﻢ ﺑﺮﯾﻦ ﭼﺮﻣﻪ راﻫﻮار‬
‫‪....................‬‬
‫ﻧﮕﻮﯾﻢ ﮐﻨﻮن داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﻬﺮﺑﮕﺮداﻧﻢ از ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻬﺮ ﭼﻬﺮ‬
‫ﮐﻪ آن داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ دروﻏﺴﺖ ﭘﺎكﺻـﺪ از آن ﻧﯿﺮزد ﺑﯿـﮏ ﻣﺸﺖ ﺧـﺎك و اﯾﻦ آﺛـﺎر ﻣﺤﻘﻘـﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮده اﺳﺖ از داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻋﺎﺷـﻘﺎﻧﻪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻤﮑﻨﺴﺖ ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ راﺟﻊ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﭙﻬﻠﻮاﻧﺎن داﺳﺘﺎﻧﯽ اﯾﺮان ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ در آﺧﺮ ﮐﺎر دﺳﺖ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺪاﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﺸﺎء آن ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﻮر ﻫﯿﭽﯿﮏ ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ در ﺑﻌﻀـﯽ ﻧﺴـﺦ ﻧﺎم رﺳـﺘﻢ و ﯾﺎ ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن دﯾﮕﺮ را ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ از ﮔﻔﺘﻦ داﺳـﺘﺎن‬
‫آﻧﺎن ﺗﻮﺑﻪ و ﺗﺒّﺮي ﻣﯿﮑﻨﺪ ﻣﻤﮑﻨﺴﺖ ﺗﺼّﻮر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﯾﺎ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺟﻌﻠﯽ و ﺑﻌﺪﯾﺴﺖ و ﯾﺎ آﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪه ﻫﻤﯿﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻌﻀﯽ از داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﺣﻤﺎﺳﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﻨﻈﻢ درﻣﯽآورده اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‪ -‬ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ ﺷﺪﯾﺪي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬درﺑـﺎره ﻣﻨﻈـﻮﻣﻪ ﯾﻮﺳـﻒ و زﻟﯿﺨـﺎ و رّد اﻧﺘﺴـﺎب آن ﺑﻔﺮدوﺳـﯽ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﻧﯿﺰ در ﮐﺘـﺎب ﺣﻤـﺎﺳﻪ ﺳـﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان ﮐﻪ ﻃﺒـﻊ آن در‬
‫اﺳﻔﻨﺪﻣﺎه ‪ 1324‬اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺤﺚ ﮐﺮدهام‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﭼﺎپ اول ﺣﺎﺷﯿﻪ ص ‪167 -166‬‬
‫ﮐﻪ در ﻣﯿـﺎن ﻃﺒﻘـﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﯾـﺎﻓﺖ‪ ،‬در ﺗﻤـﺎم ادوار ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻌـﺪ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻮرد ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻮد و ﺗﻮّﺟﻪ ﻋﻤﻮم ﻃﺒﻘﺎت و اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻣﻘﺎم ادﺑﯽ آن ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺎﺳﺘﻘﺒﺎل و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﯾﯽ ﻧﻈﯿﺮ آن ﻫّﻤﺖ ﮔﻤﺎرﻧﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺗـﺎ ﭼﻨــﺪ ﻗﺮن ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﯽ از ﺷـﺎﻋﺮان ﻣﻨﻈﻮﻣﻬـﺎي ﺣﻤﺎﺳــﯽ )ﻣّﻠﯽ ﯾـﺎ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﯾـﺎ دﯾﻨﯽ( ﺑﺘﻘﻠﯿــﺪ از آن ﭘﺪﯾـﺪ آوردهاﻧـﺪ وﻟﯽ ﻫﯿﭽﯿﮏ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻮن ﻓﺮدوﺳﯽ از ﻋﻬﺪه اﯾﻦ ﮐﺎر ﺷﮕﺮف ﺑﺮآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼـوهﺑﺮﯾﻦ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ در ادﺑﯿـﺎت دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫـﺎي ﺟﻬـﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺴـﺮﻋﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﮔﺸﺖ و آﺛﺎري ازﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑـﺪﺳﺖ ﻓﻘﯿﻪ اﺟّﻞ ﻗﻮام اﻟﺪﯾﻦ ﻓﺘﺢ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﻨﺪاري اﻻﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 642 -620‬ﺑﺎﻣﺮ اﻟﻤﻠﮏ اﻟﻤﻌّﻈﻢ ﻋﯿﺴﯽ‬
‫ﺑﻦ اﻟﻤﻠﮏ اﻟﻌﺎدل اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﯾﻮب )م ‪ (624‬در دﻣﺸﻖ از روي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺴـﺨﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﺘﺮﮐﯽ ﺑﺴﺎل‬
‫‪ 916‬ﺑـﺪﺳﺖ ﻋﻠﯽ اﻓﻨـﺪي از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺷﺪه و در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ -‬ﺑﺰﺑﺎﻧﻬﺎي ارﻣﻨﯽ‪ ،‬ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﮔﺠﺮاﺗﯽ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬روﺳـﯽ‪،‬‬
‫اﺳـﭙﺎﻧﯿﻮﻟﯽ‪ ،‬اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬داﻧﻤﺎرﮐﯽ‪ ،‬ﻻﺗﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻟﻬﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺎرﺳـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻮﺋﺪي‪ ،‬ﻫﺮﯾﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪﯾﯽ از ﺗﻤﺎم ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺪور ﻧﯿﺴﺖ »‪ «1‬و از ﻣﯿﺎن ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ ﯾﮑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺎك »‪ «2‬اﺳﺖ ﺑﺂﻟﻤﺎﻧﯽ و دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ژول ﻣﻮل »‪ «3‬اﺳﺖ‬
‫ﺑﻔﺮاﻧﺴﻮي و ﺗﺮﺟﻤﻪ »ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ روﮐﮑﺮت« »‪ «4‬از داﺳـﺘﺎن رﺳﺘﻢ و ﺳﻬﺮاب ﺑﻨﻈﻢ آﻟﻤﺎﻧﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ »اﺗﮑﯿﻨﺴﻦ« »‪ «5‬از ﻫﻤﯿﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻨﻈﻢ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ »ﭘﯿﺘﺰي« »‪ «6‬از ﺗﻤﺎم ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻨﻈﻢ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ »ژوﮐﻮﻓﺴﮑﯽ« »‪ «7‬از داﺳﺘﺎن رﺳﺘﻢ و ﺳﻬﺮاب ﺑﺸﻌﺮ روﺳﯽ و ﺟﺰ‬
‫آ ﻧﻬﺎ ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﮑﺘﺎب ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان ﭼﺎپ اول ص ‪212 -205‬‬
‫)‪SchacR-(2‬‬
‫)‪J .Mohl-(3‬‬
‫)‪Friedrich RucRert-(4‬‬
‫)‪AtRinson-(5‬‬
‫)‪Pizzi-(6‬‬
‫)‪JouRovsRy-(7‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﺎﺻﻪ ﻣﺘﺘّﺒﻌﺎن اروﭘﺎﯾﯽ درﺑﺎره ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﯿﺎن ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ درﯾﻨﺠﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺴﻂ‬
‫ﻣﻘﺎل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ »‪ «1‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﯾﮑﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ »ژول ﻣﻮل« اﺳﺖ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و دﯾﮕﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺸـﻬﻮر »ﻧﻠﺪﮐﻪ«‬
‫»‪ «2‬اﺳﺖ ﺑﺂﻟﻤـﺎﻧﯽ در رﺳﺎﻟﻪ »ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان« »‪ «3‬ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ آﻧﺮا در »ﮐﺘـﺎب ﻓﻘﻪ اﻟﻠﻐﻪ اﯾﺮاﻧﯽ« »‪ «4‬و ﺳـﭙﺲ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در ﺳﺎل ‪1920‬‬
‫ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺎم در ﺑﺮﻟﯿﻦ و ﻻﯾﭙﺰﯾﮏ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﻤﯿﻖ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ راﺟﻊ ﺑﻔﺮدوﺳﯽ ﺷﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي ﺳﯿﺪ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺗﻘﯽزاده اﺳﺖ در ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺎوه ﺑﻌﻨﻮان ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﻓﺮدوﺳﯽ‪.‬‬
‫ﺧﺼﺎﺋﺺ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ -‬درﺑﺎره اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﻓّﻨﯽ و ﺷـﻌﺮي ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺤﺜﯽ ﻣﻔﺼﻞ و ﻣﺸـﺒﻊ ﻻزﻣﺴﺖ و ﻣﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ درازي ﻣﻘﺎل درﺑﺎره ﻓﺮدوﺳـﯽ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ اﯾﻦ ﮐـﺎر را درﯾﻨﺠﺎ ﻧـﺪارﯾﻢ و ﺧﻮاﻧﻨـﺪه را ﺑﺘﺤﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ درﯾﻦﺑﺎره در ﮐﺘﺎب ﺣﻤﺎﺳﻪﺳـﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان )ﭼﺎپ دوم ص ‪(289 -229‬‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ راﻫﺒﺮي ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ آن درﺑﺎره ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻻزﻣﺴﺖ آﻧﮑﻪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﯾﻦ ﺷـﺎﻋﺮ در ﻧﻈﻢ اﯾﻦ ﻣﻨﻈـﻮﻣﻪ ﺑﺰرگ از رﻋـﺎﯾﺖ ﺟـﺎﻧﺐ اﻣـﺎﻧﺖ و ﺣﻔـﻆ رواﯾـﺎت ﮐﻬﻦ ﺧﻮدداري ﻧﮑﺮده و آﻧﭽﻪ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ و ﻣـﺂﺧﺬ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺪﺳﺖ آورده ﺑﯽﮐﻢوﮐﺎﺳﺖ و ﮔﺎه ﺑﻨﺤﻮ اﻧﺘﺨﺎب ﺑﺸﻌﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬در وﺻﻒ ﻣﻨـﺎﻇﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻣﯿـﺪاﻧﻬﺎي ﺟﻨـﮓ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎن‪ ،‬ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺗﻦ ﺑﺘﻦ‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯿﻬﺎ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻨﻬﺎ ﮐﻤﺎل ﻣﻬﺎرت و ﻗـﺪرت را ﺑﮑﺎر‬
‫ﺑﺮده و ﻫﻤﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ وﺻﻒ را در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮده و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و ﻧﺸﺎن دادن ﻗـﺪرت و ﭼﺎﻻﮐﯽ آﻧﺎن‬
‫ﺑﻤﺮاﺗﺐ ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻬﺎي ﺣﻤﺎﺳـﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺨﻮارق ﻋﺎدات‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﺎت ﻣﻄﺒﻮع‪ ،‬ذﮐﺮ اﻧﺘﻘﺎم و ﮐﯿﻨﻪﮐﺸﯽ و ﻏﺮور ﻣّﻠﯽ و ﻋﺸﻖ و‬
‫ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻨﻬﺎ ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرد و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان ﭼﺎپ دوم ص ‪225 -222‬‬
‫)‪NoldeRe-(2‬‬
‫)‪Das Iranische Nationalepos-(3‬‬
‫)‪Grundriss der Iranischen Philologie-(4‬‬
‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻋﺸﻘﯽ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺣﻤﺎﺳﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﻟﻄﻒ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺧﺎﺻﯽ دارد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ و آﻏـﺎز داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ در ﺣﮑﻤﺖ و ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﻋﺒﺮت از ﺧﻮد اﻓﺰوده و ﺿـﻤﻦ ﺳـﺮودن داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ در‬
‫ﻫﻤـﺎن ﺣـﺎل ﮐﻪ رﻋـﺎﯾﺖ اﻣـﺎﻧﺖ و ﺻـﺤﺖ ﻧﻘـﻞ را ﻣﯿﮑﺮده ﺗﺼـّﺮﻓﺎﺗﯽ ﺑﺮاي زﯾﺒﺎ ﮐﺮدن ﺑﯿﺎن و ﻓﺼﺎﺣﺖ ﮐﻼم و ﺑﻼﻏﺖ آن در ﺑﯿﺎن وﻗﺎﯾﻊ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮده و ازﯾﻦ راه ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﺴـﯿﺎر ﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼـّﺮف ﺷﺎﻋﺮ در ﺑﯿﺎن اوﺻﺎف و وﺻﻒ ﺣﺎل ﺧﻮد و ﻣﺪاﯾﺢ ﺷﺎﻫﺎن ﻫﻢ‬
‫آﺷﮑﺎرﺳﺖ و اﮔﺮ ازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺑﮕﺬرﯾﻢ آﺛﺎر ﻋﺪم ﺗﺼّﺮف او در ذﮐﺮ وﻗﺎﯾﻊ و اﻣﺎﻧﺖ در ﻧﻘﻞ از ﻫﻤﻪ ﺟﺎي ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﺷﮑﺎرﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (5‬زﺑـﺎن و اﺳـﻠﻮب ﺑﯿـﺎن ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺳـﺘﺎد ﻋـﺪﯾﻢ اﻟﻨﻈﯿﺮ در ﺑﯿﺎن اﻓﮑﺎر‪ ،‬و ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺎﻧﯽ از ﻧﺜﺮ ﺑﻨﻈﻢ‪ ،‬و رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﺳﺎدﮔﯽ زﺑﺎن و ﻓﮑﺮ‪ ،‬و ﺻـﺮاﺣﺖ و روﺷـﻨﯽ ﺳـﺨﻦ‪ ،‬و اﻧﺴـﺠﺎم و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﮐﻼم‪ ،‬ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ از ﻗﺪرت و ﻣﻬﺎرﺗﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ او ﻫﻤﻮاره در‬
‫ﻣﯿﺎن اﺳـﺘﺎدان ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﺳﺨﻦ ﺳﻬﻞ و ﻣﻤﺘﻨﻊ ﺗﻠّﻘﯽ ﻣﯿﺸﺪه و ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻋﻼي ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮑﺲ ﮐﻪ از رﻣﻮز زﺑﺎن و‬
‫ادب ﻓﺎرﺳـﯽ آﮔﻬﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﺻـﺤﯿﺢ و ﺳﺎﻟﻢ آﻧﺮا از ﻣﻐﺸﻮش و ﻣﻌﻠﻮل ﺗﻔﺎوت ﻧﻬـﺪ‪ ،‬و ذوق ﺧﺪاداده ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳـﻠﯿﻢ در ﻧﻬﺎد او‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻘﯿﺎس ﮐﻼم اﺳـﺘﺎد و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ و اﻓﮑﺎر او و ﻃﺮﯾﻖ ﺑﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ دﯾﮕﺮ اﺳـﺘﺎدان ﺳـﺨﻦ ﻓﺎرﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻫّﻤﺖ ﮔﻤﺎرد‪،‬‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ »اﻟﺤﻖ ﻫﯿﭻ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺖ و ﺳﺨﻦ را ﺑﺂﺳﻤﺎن ﻋﻠﯿﯿﻦ ﺑﺮد و در ﻋﺬوﺑﺖ ﺑﻤﺎء ﻣﻌﯿﻦ رﺳﺎﻧﯿﺪ« »‪ «1‬و ﺑﻠﻄﻒ و ﺟﻤﺎل‬
‫از ﻧﺴـﯿﻢ ﺳـﺤﺮﮔﺎﻫﯽ و ﺑﺴـﺎط ﻓﺮودﯾﻨﯽ درﮔﺬراﻧﯿـﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ درﺑﺎره ﺳـﺨﻦ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ در ﻋﺠﻢ ﺳـﺨﻨﯽ ﺑﺎﯾﻦ ﻓﺼﺎﺣﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ و در ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﺨﻦ ﻋﺮب ﻫﻢ« »‪.«2‬‬
‫زﺑﺎن ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺑﯿﺎن اﻓﮑﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎده و روان و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﺑﻨﻬﺎﯾﺖ ﺟﺰل و ﻣﺘﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﯿﺎن ﻣﻘﺼﻮد در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻋﺎدة ﺑﺴﺎدﮔﯽ‬
‫و ﺑﺪون ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺼـﻨﺎﯾﻊ ﻟﻔﻈﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد زﯾﺮا ﻋﻠّﻮ ﻃﺒﻊ و ﮐﻤﺎل ﻣﻬﺎرت ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺑﺪرﺟﻪﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺼّﻨﻊ را ﻣﻐﻠﻮب رواﻧﯽ و اﻧﺴﺠﺎم‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﺎه ﺑﺼـﻨﺎﯾﻊ ﻟﻔﻈﯽ ﺗﻮّﺟﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ )و اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎدر ﻧﯿﺴﺖ(‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﯿﺎن و ﺷـﯿﻮاﯾﯽ و رواﻧﯽ آن‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﺻﻨﺎﯾﻊ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪48 -47‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪48 -47‬‬
‫ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﺑﺮﺧﯽ از ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﻟﻔﻈﯽ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟّﻒ و ﻧﺸـﺮ »‪ «1‬و ﻃﺒﺎق ﯾﺎ ﺗﻀﺎد »‪ «2‬و ﺟﻨﺎس »‪ «3‬و اﺷﺘﻘﺎق »‪ «4‬و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻗﺎﺑـﻞ دﻗﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﺗـﻮّﺟﻪ ﺑﺂﻧﻬـﺎ ﺑﻨﯿﮑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺣـﺘﯽ در ﺣـﺎل آوردن ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﻫﻢ ﺑﺤﻠﯿﻪ ﺳـﺎدﮔﯽ و رواﻧﯽ‬
‫آراﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻬـﺎت و اﺳـﺘﻌﺎرات ﻓﺮدوﺳـﯽ از ﺳـﻨﺦ ﺗﺸﺒﯿﻬـﺎت و اﺳـﺘﻌﺎرات ﺷـﻌﺮاي دوره ﺳﺎﻣـﺎﻧﯿﺴﺖ و در ﻋﯿﻦ آﻧﮑﻪ ﻗّﻮت ﺧﯿـﺎل از آﻧﻬﺎ آﺷـﮑﺎر‬
‫ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ ﻣﻘﺮون ﺑﮑﻤﺎل ﺳﺎدﮔﯽ و ﺳﺎزش ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ذوق اﻫﻞ زﺑﺎﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﮐﻼـم اﯾﻦ ﺷـﺎﻋﺮ اﺳـﺘﺎد اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺳـﺒﮏ ﺳـﺨﻦ او ﮐﻪ ﺑﺴـﺎدﮔﯽ و ﺗﻨـﺎﺳﺐ ﺑـﺎ ﺧﺎرج‬
‫ﻣﻘﺘﺮﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳـﺘﻤﺪاد از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻣﺘﺼـّﻨﻌﺎﻧﺴﺖ ﺳﺎزش ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎﺻﻄﻼﺣﺎت‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﺗﻮّﺳﻞ ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻧﻌﺖ ﯾﺰدان و ﺧﻄﺐ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ﯾﺎ در ﺑﺤﺜﻬﺎﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻏﻠﺐ در ﭘﺎﯾﺎن داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﺣﮑﯿﻢ ﻃﻮس از ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم زﻣﺎن ﻧﺎدر و ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼﺣﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤـﻞ و ﻋﺒـﺎرات ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ در ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﺳـﺎدﮔﯽ و ﺑﯽﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﻘﯿـﺪ و اﺑﻬـﺎم ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﺮدات ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺤـﺪ اﻋﻼي‬
‫ﻓﺼـﺎﺣﺖ و در ﺟـﺎي ﺧﻮد در درﺟﻪ ﻧﻬـﺎﯾﯽ ﻟﺰوم و زﯾﺒﺎﯾﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻣﺎﯾﻪ ﺣﻔﻆ ﻋـﺪه ﮐﺜﯿﺮي از ﻣﻔﺮدات ﮐﻬﻦ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮون ﺑﻌـﺪ ﻣﯿـﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﻓﺎرﺳـﯽزﺑﺎن ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧـﺪه ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺳـﻔﺖ )دوش(‪ -‬ﮐﺸﻦ )اﻧﺒﻮه(‪ -‬ﭘﺎداﺷﻦ‪ -‬ﺑﺎداﻓﺮاه‪ -‬ﭘﺘﯿﺎره‬
‫)زﺷﺖ‪ ،‬اﻫﺮﯾﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺪ(‪َ -‬ﮐﺮگ )ﮐﺮﮔﺪن(‪ -‬ﺑﯿﻮر‪ -‬اﻧﻮﺷﻪ‪ -‬ﮐﯿﻤﯿﺎ )ﭼﺎره(‪ -‬ﻧﺎورد‪ -‬آوﯾﺰ )ﺟﻨﮓ(‪ -‬ﺗﻨﺒﻞ )ﻣﮑﺮ و اﻓﺴﻮن(‪ -‬ﻧﺎﻫﺎر )ﮔﺮﺳﻨﻪ‪-‬‬
‫ﻧﺎﺷﺘﺎ(‪ -‬اﮔﺮ )ﯾﺎ(‪ -‬ﻏﻮ‪ -‬ﮔﻮ‪ -‬ﺑﺴﯿﭻ‪ -‬ﺑﻮش )ﻗﻀﺎ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ(‪ -‬ﻓﺶ )دم( و ﺻﺪﻫﺎ ﻟﻐﺖ از اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﻓﺮورﻓﺖ و ﺑﺮرﻓﺖ روز ﻧﺒﺮدﺑﻤﺎﻫﯽ ﻧﻢ ﺧﻮن و ﺑﺮ ﻣﺎه ﮔﺮد‬
‫ﻓﺮوﺷﺪ ﺑﻤﺎﻫﯽ و ﺑﺮﺷﺪ ﺑﻤﺎهﺑﻦ ﻧﯿﺰه و ﻗﺒﻪ ﺑﺎرﮔﺎه‬
‫)‪-(2‬‬
‫ﮐﻪ از آﺗﺶ و آب و از ﺑﺎد و ﺧﺎكﺷﻮد ﺗﯿﺮه روي زﻣﯿﻦ ﺗﺎﺑﻨﺎك‬
‫)‪-(3‬‬
‫ﺗﺮا اي ﭘﺴﺮ ﭘﻨﺪ ﻣﻦ ﯾﺎد ﺑﺎدﺑﺠﺰ ﮔﻔﺖ ﻣﺎدر ﻫﻤﻪ ﺑﺎد ﺑﺎد‬
‫ﻫﻤﯽ رخ ﭼﻮ دﯾﺒﺎي روﻣﯽ ﺑﺮﻧﮓﺧﺮوﺷﺎن ز ﭼﻨﮓ ﭘﺮﯾﺰاده ﭼﻨﮓ‬
‫)‪-(4‬‬
‫ﭼﻨﺎن رﻧﺠﻪ ﺷﺪ رﺳﺘﻢ از رﻧﺞ راهﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮش ﺑﺮ رﻧﺞ ﺑﻮد از ﮐﻼه‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺘﻤﺎم اﻟﻔﺎظ آن ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺬب درﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﯿﮏ دﺳﺘﻪ از ﻣﻔﺮدات ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﺮدات ﻋﺎدة ﺳﺎده و ﻣﺴـﺘﻌﻤﻞ و ﻣﺘﺪاوﻟﺴﺖ و در آﺛﺎر ﺷـﻌﺮاي ﭘﯿﺶ از ﻓﺮدوﺳـﯽ و دوره او ﻧﯿﺰ ﺑﻮﻓﻮر دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬اﻟﻔﺎظ ﻣﻬﺠﻮر ﻋﺮﺑﯽ‬
‫در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﯾﺎ اﺻﻼ راه ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ و ﯾﺎ ﺑﺤّﺪي ﻧﺎدرﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﻌﺪوم دارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻟﻔﺎظ ﺳﺎده ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳـﻨﺎن‪ ،‬رﮐﯿﺐ‪ ،‬ﻋﻨﺎن‪ ،‬ﻏﻢ‪ ،‬ﻗﻄﺮه‪ ،‬ﻫﺰﯾﻤﺖ‪ ،‬ﺟﻮﺷﻦ‪ ،‬ﺳﻼح‪ ،‬ﻣﻨﺎدي‪ ،‬ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻌﺮه‪،‬‬
‫ﻣﺮﯾﺦ‪ ،‬ﻧﻈﺎره‪ ،‬ﺛﺮﯾﺎ‪ ،‬ﻧﺒﺎت‪ ،‬ﺣﺼﺎر‪ ،‬ﺳﺤﺎب‪ ،‬ﻋﻘﺎب‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﻓﻠﮏ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻠﯽ‪ ،‬درج‪ ،‬ﺻﻒ‪ ،‬ﻣﯿﻤﻨﻪ‪ ،‬ﺟﺎﺛﻠﯿﻖ‪ ،‬ﺻﻠﯿﺐ و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫در داﺳـﺘﺎن اﺳـﮑﻨﺪر از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﻧﻔﻮذ ﻣﻔﺮدات و ﺣﺘﯽ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻋﺮﺑﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺤﺐ اﻟﺼـﻠﯿﺐ‪ ،‬ﻗﺮﻃﺎس‪ ،‬ﺣﺮﯾﺮ‪ ،‬ﺟﺰع‪ ،‬اﻟّﻠﻪ اﮐﺒﺮ‪،‬‬
‫ﻋﻤﻮد‪ ،‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﺑﺆس و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ( ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ ﻣﺸـﻬﻮدﺳﺖ و ﻋّﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﺧﺬ ﮐﺎر اﺳـﺘﺎد ﻃﻮس درﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ اﺻﻞ ﯾﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺳﮑﻨﺪرﻧﺎﻣﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺻﻼ ﺑﯿﻮﻧﺎﻧﯽ ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﺑﭙﻬﻠﻮي و ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه و از راه زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺰﺑﺎن‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ درآﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و ﻋﻼﻗﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﺑﺂوردن ﻣﻔﺮدات ﭘﺎرﺳـﯽ و ﻋﺪم اﻓﺮاط در اﯾﺮاد ﻣﻔﺮدات ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫زﺑـﺎن ﻋـﺎدي و ﻋﻤـﻮﻣﯽ اﻫـﻞ زﻣـﺎن را ﮐﻪ در ﺧﺮاﺳـﺎن راﺋـﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﺧﻮد در ﺷـﺎﻋﺮي ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ ،‬و اﺑـﺪا ﺗﻌّﻤـ ﺪي‬
‫درآوردن ﮐﻠﻤﺎت ﭘﺎرﺳـﯽ ﯾﺎ ﺧﻮدداري از اﯾﺮاد ﻣﻔﺮدات ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﺿﻤﻨﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺎر ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺒﺐ در داﺳـﺘﺎن اﺳـﮑﻨﺪر ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﯾﮏ ﻣﺄﺧﺬ ﻋﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ آن‪ ،‬ﮐﻪ ﻃﺒﻌﺎ ﺣﺎوي ﻣﻔﺮدات ﺑﯿﺸﺘﺮي از ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﻟﻐﺎت ﺗﺎزي ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﺣﻮال و آﺛﺎر ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﺂﺧﺬ ذﯾﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻪﺳــﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬دﮐـﺘﺮ ﺻــﻔﺎ‪ ،‬ﭼـﺎپ ﺗﻬﺮان ‪ 1324‬و ‪J. Mohl: Liver des Rois. tome I: Paris 1883 1332‬‬
‫‪NoldeRe: Das Iranische Nationalepos, zweite auflage, Berlin und Leipzig 1920, s. 19- 34‬‬
‫‪ Henri Masse: Firdousi et l'epopee nationale Paris, 1935‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪498 :‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﺬﮐﺮ ﺑﻌﻀﯽ از اﺷﻌﺎر ﻓﺮدوﺳﯽ درﯾﻨﺠﺎ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫______________________________‬
‫‪-‬‬
‫‪Huart: Encyc. de l'Islam, Vol. 2, Art. Firdowsi, et La Grande‬‬
‫‪.26‬‬
‫‪:Encyclopedie, Vol Hermann Ethe: Firdausi als LyriRer, Munchen, 1872- 1873, und‬‬
‫‪dnaB II eigololihP nehcsinarI red ssirdnurG mi erutarettiL ehcsisreP ueN.‬‬
‫‪s 4091 -6981 grubssartS. 922- 132‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺎوه ﺳﺎل ‪ 2‬دوره ﺟﺪﯾﺪ ﺷﻤﺎرﻫﺎي ‪ 12 -11 -10‬ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي ﺗﻘﯽزاده راﺟﻊ ﺑﻔﺮدوﺳﯽ‪.‬‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽﻧﺎﻣﻪ ﻣﻬﺮ )ﺳﺎل دوم ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ(‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﺑﺎﺧﺘﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﻘﻠﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر ﺷﻤﺎره ‪ 12‬ﺳﺎل اول‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ﺑﺎ ﺣﻮاﺷﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﯾﻨﯽ ص ‪.51 -47‬‬
‫ﺗـﺬﮐﺮﻫﺎي ﻣﺘﺪاول ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻫﻔﺖ اﻗﻠﯿﻢ اﻣﯿﻦ اﺣﻤﺪ رازي‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎء رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ ج ‪ ،1‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺸﻌﺮاء دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‬
‫)ﭼﺎپ ﻫﻨﺪ(‪ ،‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻋﻮﻓﯽ ج ‪ 2‬ص ‪ 32‬و ﻏﯿﺮﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎﯾﺴﻨﻘﺮي‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺰﯾﺪه ﺣﻤﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﭼﺎپ ﺑﺮون ص ‪.828‬‬
‫ﻫﺰاره ﻓﺮدوﺳﯽ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن اﺑﻦ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر ج ‪ 2‬ص ‪.25 -21‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ »اﻟﺸﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« )ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻟﺒﻨﺪاري ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ‪ (1932‬ﺑﻘﻠﻢ اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﻋﺰام و ﻣﺘﻦ ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻪ در اﯾﺮان اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻘﻠﻢ ﺑﺮﺗﻠﺲ‪ Berthels‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس روﺳﯽ در ج ‪ 3‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ ذﯾﻞ ﻋﻨﻮان اﯾﺮان‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ﺑﺘﺼﺤﯿﺢ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ از ﮐﺎﺳﺘﻦ وﯾﺖ‪ Gaston Wiet‬در ﺷﻤﺎره ‪ 227‬از ﻣﺠﻠﻪ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺳﺎل ‪ 1935‬ص ‪22 -101‬‬
‫ﻣﻘـﺎﻟﻪ ب‪ .‬ﻧﯿﮑﯿﺘﯿﻦ‪ B .NiRitine‬در ﺑـﺎب ﻧﺸـﺮﯾﻪ ﻣﺆﺳـﺴﻪ ﺧﺎورﺷـﻨﺎﺳﺎن آﮐﺎدﻣﯽ ﻋﻠﻮم روﺳـﯿﻪ ﺑﺎﻓﺘﺨﺎر ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺳﺎل ‪ 1934‬ﻣﺠﻠﻪ‬
‫آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 228‬ص ‪164 -162‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ رﺳﺘﻮﻣﯿﺎﻧﯽ‪ Rostomiani‬ﺑﻘﻠﻢ ش‪ .‬ﺑﺮﯾﺪزه‪ Ch .Beridze‬در ﻣﺠﻠﻪ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 228‬ص ‪510 -509‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و زﺑﺎن ارﻣﻨﯽ« ﺑﻘﻠﻢ ﻓﺮدرﯾﮏ ﻣﺎكﻟﺮ‪ Frederic Macler‬در ﻣﺠﻠﻪ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺟﻠﺪ ﻣﺬﮐﻮر ص ‪559 -549‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 499 :‬ﺷﺒﯽ در ﺑﺮت ﮔﺮ ﺑﺮآﺳﻮدﻣﯽﺳﺮ ﻓﺨﺮ ﺑﺮ آﺳﻤﺎن ﺳﻮدﻣﯽ‬
‫ﻗﻠﻢ در ﮐﻒ ﺗﯿﺮ ﺑﺸﮑﺴﺘﻤﯽﮐﻼه از ﺳﺮ ﻣﺎه ﺑﺮ ﺑﻮدﻣﯽ‬
‫ﺟﻤﺎل ﺗﻮ ﮔﺮ ز آﻧﮑﻪ ﻣﻦ دارﻣﯽﺑﺠﺎي ﺗﻮ ﮔﺮ ز آﻧﮑﻪ ﻣﻦ ﺑﻮدﻣﯽ‬
‫ﺑﺒﯿﭽﺎرﮔﺎن رﺣﻤﺖ آوردﻣﯽﺑﺪﻟﺪادﮔﺎن ﺑﺮ ﺑﺒﺨﺸﻮدﻣﯽ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﯾﺮج ﺑﺪﺳﺖ ﺳﻠﻢ و ﺗﻮر‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮداﺷﺖ ﭘﺮده ز ﭘﯿﺶ آﻓﺘﺎبﺳﭙﯿﺪه ﺑﺮآﻣﺪ ﺑﭙﺎﻟﻮد ﺧﻮاب‬
‫دو ﺑﯿﻬﻮده را دل ﺑﺮ آن ﮐﺎرَﮔﺮمﮐﻪ دﯾﺪه ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ ﻫﺮدو ز َﺷﺮم‬
‫ﺑﺮﻓﺘﻨﺪ ﻫﺮدو ُﮔﺮازان ز ﺟﺎيﻧﻬﺎدﻧﺪ ﺳﺮ ﺳﻮي ﭘﺮدهﺳﺮاي‬
‫ﭼﻮ از ﺧﯿﻤﻪ اﯾﺮج ﺑﺮه ﺑﻨﮕﺮﯾﺪﭘﺮ از ﻣﻬﺮ دل ﺳﻮي اﯾﺸﺎن دوﯾﺪ‬
‫ﺑﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺎ او ﺑﺨﯿﻤﻪ درونﺳﺨﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﭼﺮا رﻓﺖ و ﭼﻮن‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﺗُﻮر ارﺗﻮ از ﻣﺎ ِﮐﻬﯽﭼﺮا ﺑﺮﻧﻬﺎدي ﮐﻼه ﻣِﻬﯽ‬
‫ﺗﺮا ﺑﺎﯾﺪ اﯾﺮان و ﺗﺨﺖ ﮐﯿﺎنﻣﺮا ﺑﺮ َدِر ﺗُﺮك ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺮادر ﮐﻪ ﻣﻬﺘﺮ ﺑﺨﺎور ﺑﺮﻧﺞﺑﺴﺮ ﺑﺮ ﺗﺮا اﻓﺴﺮ و زﯾﺮ ﮔﻨﺞ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﺂن ﺟﻬﺎﻧﺠﻮي ﮐﺮدﻫﻤﻪ ﺳﻮي ﮐﻬﺘﺮ ﭘﺴﺮ روي ﮐﺮد‬
‫ﭼﻮ از ﺗﻮر ﺑﺸﻨﯿﺪ اﯾﺮج َﺳُﺨﻦﯾﮑﯽ ﺧﻮﺑﺘﺮ ﭘﺎﺳﺦ اﻓﮕﻨﺪ ﺑ ُﻦ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﮐﺎي ﻣﻬﺘِﺮ ﻧﺎﻣﺠﻮياﮔﺮ ﮐﺎم دل ﺧﻮاﻫﯽ آرام ﺟﻮي‬
‫ﻧﻪ ﺗﺎج ﮐﯿﯽ ﺧﻮاﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﻧﻪ ﮔﺎهﻧﻪ ﻧﺎم ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﻪ اﯾﺮان ﺳﭙﺎه‬
‫ﻣﻦ اﯾﺮان ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻧﻪ ﺧﺎور ﻧﻪ ﭼﯿﻦﻧﻪ ﺷﺎﻫﯽ ﻧﻪ ﮔﺴﺘﺮده روي زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺟﺎم او ﺗﯿﺮﮔﯿﺴﺖﺑﺮ آن ﻣﻬﺘﺮي ﺑﺮﺑﺒﺎﯾﺪ ﮔﺮﯾﺴﺖ‬
‫ﺳﭙﻬﺮ ﺑﻠﻨﺪ ار ﮐﺸﺪ زﯾِﻦ ﺗﻮﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺸﺘﺴﺖ ﺑﺎﻟﯿﻦ ﺗﻮ‬
‫ﻣﺮا ﺗﺨﺖ اﯾﺮان اﮔﺮ ﺑﻮد زﯾﺮﮐﻨﻮن ﮔﺸﺘﻢ از ﺗﺨﺖ و از ﺗﺎج ﺳﯿﺮ‬
‫ﺳﭙﺮدم ﺷﻤﺎ را ﮐﻼه و ﻧﮕﯿﻦﻣﺪارﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﯿﻦ‬
‫ﻣﺮا ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﻨﮓ و ﻧﺒﺮدﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻤﻦ ﻫﯿﭻ دلرﻧﺠﻪ ﮐﺮد‬
‫زﻣﺎﻧﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺑﺂزارﺗﺎنوﮔﺮ دور ﻣﺎﻧﻢ ز دﯾﺪارﺗﺎن‬
‫ﺟﺰ از ﮐﻬﺘﺮي ﻧﯿﺴﺖ آﯾﯿﻦ ﻣﻦﻧﺒﺎﺷﺪ ﺟﺰ از ﻣﺮدﻣﯽ دﯾﻦ ﻣﻦ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 500 :‬ﭼﻮ ﺑﺸﻨﯿﺪ ﺗﻮر اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺳﺮﺑﺴﺮﺑﮕﻔﺘﺎرش اﻧﺪر ﻧﯿﺎورد ﺳﺮ‬
‫ﻧﯿﺎَﻣْﺪش ﮔﻔﺘﺎر اﯾﺮج ﭘﺴﻨﺪﻧﻪ ﻧﯿﺰ آﺷﺘﯽ ﻧﺰد او ارﺟﻤﻨﺪ‬
‫ز ﮐﺮﺳﯽ ﺑﺨﺸﻢ اﻧﺪر آورد ﭘﺎيﻫﻤﯽ ﮔﻔﺖ و ﻣﯽَﺟﺴﺖ َﻫْﺰﻣﺎن ز ﺟﺎي‬
‫َﯾﮑﺎَﯾﮏ ﺑﺮآﻣﺪ ز ﺟﺎي ﻧﺸﺴﺖﮔﺮﻓﺖ آن ﮔﺮان ﮐﺮﺳﯽ زر ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﺑﺰد ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﺴﺮو ﺗﺎجدارازو ﺧﻮاﺳﺖ اﯾﺮج ﺑﺠﺎن زﯾﻨﻬﺎر‬
‫ﻧﯿﺎَﻣْﺪْت ﮔﻔﺖ اﯾﭻ ﺗﺮس از ﺧﺪايﻧﻪ ﺷﺮم از ﭘﺪر‪ ،‬ﺧﻮد ﻫﻤﯿﻨﺴﺖ راي؟‬
‫ﻣﮑﺶ ﻣﺮ ﻣﺮاﮐﺖ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎرﺑﮕﯿﺮد ﺑﺨﻮن ﻣَﻨﺖ روزﮔﺎر‬
‫ﻣﮑﻦ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ز ﻣﺮدم ُﮐﺸﺎنﮐﺰﯾﻦ ﭘﺲ ﻧﯿﺎﺑﯽ ﺧﻮد از ﻣﻦ ﻧﺸﺎن‬
‫ﭘِﺴﻨﺪي و ﻫﻤﺪاﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻨﯽﮐﻪ ﺟﺎن داري و ﺟﺎنﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻨﯽ!‬
‫ﺑَﺴﻨﺪه ﮐﻨﻢ زﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﮔﻮﺷﻪﯾﯽﺑﮑﻮﺷﺶ ﻓﺮاز آورم ﺗﻮﺷﻪﯾﯽ‬
‫ﻣﯿﺎزار ﻣﻮري ﮐﻪ داﻧﻪ َﮐﺸﺴﺖﮐﻪ ﺟﺎن دارد و ﺟﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ ُﺧَﻮﺷﺴﺖ‬
‫ﺳﯿﺎه اﻧﺪرون ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻨﮕﺪلﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻮري ﺷﻮد ﺗﻨﮕﺪل‬
‫ﺑﺨﻮن ﺑﺮادر ﭼﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻤﺮﭼﻪ ﺳﻮزي دل ﭘﯿﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﭘﺪر‬
‫ﺟﻬﺎن ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻮن ﻣﺮﯾﺰﻣﮑﻦ ﺑﺎ ﺟﻬﺎﻧﺪار ﯾﺰدان ﺳﺘﯿﺰ‬
‫ﺳﺨﻦ ﭼﻨﺪ ﺑﺸﻨﯿﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪاددﻟﺶ ﺑﻮد ﭘﺮﺧﺸﻢ و ﺳﺮ ﭘﺮ ز ﺑﺎد‬
‫ﯾﮑﯽ ﺧﻨﺠﺮ از ﻣﻮزه ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪﺳﺮاﭘﺎي او ﭼﺎدر ﺧﻮن ﮐﺸﯿﺪ‬
‫ﺑﺪان ﺗﯿﺰ زﻫﺮ آﺑﮕﻮن ﺧﻨﺠﺮشﻫﻤﯽ ﮐﺮد ﭼﺎك آن ﮐﯿﺎﻧﯽ ﺑﺮش‬
‫ﻓﺮود آﻣﺪ از ﭘﺎي ﺳﺮو َﺳﻬﯽﮔﺴﺴﺖ آن ﮐﻤﺮﮔﺎه ﺷﺎﻫﻨَﺸﻬﯽ‬
‫دوان ﺧﻮن ﺑﺮ آن ﭼﻬﺮه ارﻏﻮانﺷﺪ آن ﻧﺎﻣﻮر ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺟﻬﺎن‬
‫ﺳﺮ ﺗﺎ ﺟﻮر از ﺗﻦ ﭘﯿﻠﻮارﺑﺨﻨﺠﺮ ﺟﺪا ﮐﺮد و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﮐﺎر‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺎ ﺑﭙﺮوردﯾﺶ در ﮐﻨﺎروز آن ﭘﺲ ﻧﺪادي ﺑﺠﺎن زﯾﻨﻬﺎر‬
‫ﻧﻬﺎﻧﯽ ﻧﺪاﻧﻢ ﺗﺮا دوﺳﺖ ﮐﯿﺴﺖﺑﺮ آن آﺷﮑﺎرت ﺑﺒﺎﯾﺪ ﮔﺮﯾﺴﺖ‬
‫ﭼﻮ ﺷﺎﻫﺎن ﺑﮑﯿﻨﻪُﮐﺸﯽ ﺧﯿﺮ ﺧﯿﺮاز اﯾﻦ دو ﺳﺘﻤﮑﺎره اﻧﺪازهﮔﯿﺮ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻨﮓ رﺳﺘﻢ ﺑﺎ اﻓﺮاﺳﯿﺎب‬

‫ﭼﻮ رﺳﺘﻢ ﺑﺪﯾﺪ آﻧﮑﻪ ﻗﺎرن ﭼﻪ ﮐﺮدﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﺳﺎز ﺟﻨﮓ و ﻧﺒﺮد‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 501 :‬ﺑﭙﯿﺶ ﭘﺪر ﺷﺪ ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ ازويﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺟﻬﺎن ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎ ﺑﮕﻮي‬
‫ﮐﻪ اﻓﺮاﺳﯿﺎب آن ﺑﺪاﻧﺪﯾﺶ ﻣﺮدﮐﺠﺎ ﺟﺎي ﮔﯿﺮد ﺑﺪﺷﺖ ﻧﺒﺮد‬
‫ﭼﻪ ﭘﻮﺷﺪ ﮐﺠﺎ ﺑﺮﻓﺮازد درﻓﺶﮐﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﺗﺎﺑﺎن درﻓﺶ ﺑﻨﻔﺶ‬
‫ﻧﺸﺎن ده ﮐﻪ ﭘﯿﮑﺎر ﺳﺎزم ﺑﺪويﻣﯿﺎن ﯾﻼن ﺳﺮﻓﺮازم ﺑﺪوي‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ زال اي ﭘﺴﺮ ﮔﻮش دار »‪«1‬ﯾﮏ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻫﻮش دار‬
‫ﮐﻪ آن ﺗُﺮك در ﺟﻨﮓ ﻧﺮ اژدﻫﺎﺳﺖَدم آَﻫﻨﺞ و در ﮐﯿﻨﻪ اﺑﺮ ﺑﻼﺳﺖ‬
‫درﻓﺸﺶ ﺳﯿﺎﻫﺴﺖ و َﺧﻔﺘﺎن ﺳﯿﺎهز آﻫﻨﺶ ﺳﺎﻋﺪ ز آﻫﻦ ﮐﻼه‬
‫ﻫﻤﻪ روي آﻫﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺰردرﻓﺶ ﺳﯿﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮ ُﺧﻮد ﺑﺮ‬
‫ﺑﯿﮑﺠﺎي ﺳﺎﮐﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺠﻨﮓﭼﻨﯿﻨﺴﺖ آﯾﯿﻦ ﭘﻮر ﭘﺸﻨﮓ‬
‫ﻧﻬﻨﮓ او ز درﯾﺎ ﺑﺮآَرد ﺑَﺪمز ﻫﺸﺘﺎد َرش ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎﻻش ﮐﻢ‬
‫ازو ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮕﻬﺪار ﺳﺨﺖﮐﻪ ﻣﺮد دﻟﯿﺮﺳﺖ و ﭘﯿﺮوزﺑﺨﺖ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻮه آﻫﻦ ﭼﻮ درﯾﺎي آباﮔﺮ ﺑﺸﻨﻮد ﻧﺎم اﻓﺮاﺳﯿﺎب‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ رﺳﺘﻢ ﮐﻪ اي ﭘﻬﻠﻮانﺗﻮ از ﻣﻦ ﻣﺪار اﯾﭻ رﻧﺠﻪ روان‬
‫ﺟﻬﺎن آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه ﯾﺎر ﻣَﻨﺴﺖدل و ﺗﯿﻎ و ﺑﺎزو ﺣﺼﺎر ﻣﻨﺴﺖ‬
‫اﮔﺮ اژدﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ و دﯾِﻮ َﻧﺮﺑﯿﺎَرﻣْْﺶ ﺑﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻨﺪ ﮐﻤﺮ‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻨﻮن در ﺻِﻒ ﮐﺎرزارﮐﺰ آن ﺷﺎه ﺟﻨﮕﯽ ﺑﺮآرم دﻣﺎر‬
‫ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ وي ﺑﺮآﯾﻢ ﺑﺠﻨﮓﮐﻪ ﺑﺮ وي ﺑﮕﺮﯾﺪ ﺳﭙﺎه ﭘﺸﻨﮓ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ آن رﺧﺶ روﯾﯿﻨﻪ ُﺳﻢﺑﺮآﻣﺪ ﺧﺮوﺷﯿﺪن ﮔﺎوُدم‬
‫دﻣﺎن رﻓﺖ ﺗﺎ ﺳﻮي ﺗﻮران ﺳﭙﺎهﯾﮑﯽ ﻧﻌﺮه زد ﺷﯿﺮ ﻟﺸﮑﺮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﭼﻮ اﻓﺮاﺳﯿﺎﺑﺶ ﺑﻬﺎﻣﻮن ﺑﺪﯾﺪﺷﮕﻔﺘﯿﺪ زان ﮐﻮدك ﻧﺎرﺳﯿﺪ‬
‫ز ﮔﺮدان ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ ﮐﺎﯾﻦ اژدﻫﺎﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ از ﺑﻨﺪ ﮔﺸﺘﻪ رﻫﺎ‬
‫ﮐﺪاﻣﺴﺖ ﮐﺎﯾﻦ را ﻧﺪاﻧﻢ ﺑﻨﺎمﯾﮑﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﺎﯾﻦ ﭘﻮردﺳﺘﺎِن ﺳﺎم‬
‫ﺑﻮد رﺳﺘﻤﺶ ﻧﺎم و ﺑﺲ ﺳﺮﮐﺸﺴﺖَﮔِﻪ ﺟﻨﮓ ﭼﻮن آب و ﭼﻮن آﺗﺸﺴﺖ‬
‫ﻧﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮز ﺳﺎم آﻣَﺪﺳﺖﺟﻮاﻧﺴﺖ و ﺟﻮﯾﺎي ﻧﺎم آﻣَﺪﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮔﻮش داﺷﺘﻦ‪ :‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﻮدن‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 502 :‬ﺑﭙﯿﺶ ﺳﭙﻪ آﻣﺪ اﻓﺮاﺳﯿﺎبﭼﻮ ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺶ ﺑﺮآرد ز آب‬
‫ﭼﻮ رﺳﺘﻢ ُورا دﯾﺪ ﺑﻔﺸﺎرد رانﺑﮕﺮدن ﺑﺮآورد ُﮔﺮِز َﮔﺮان‬
‫ﭼﻮ ﺗﻨﮓ اﻧﺪر آورد ﺑﺎ او زﻣﯿﻦﻓﺮو ﮐﺮد ُﮔﺮز ﮔﺮان را ﺑﺰﯾﻦ‬
‫ﭼﻮ اﻓﺮاﺳﯿﺎﺑﺶ ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ دﯾﺪﺑﺰد ﭼﻨﮓ و ﺗﯿﻎ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﮐﺸﯿﺪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﺑﺎ ﭘﻮر زالﺗﻬﻤﺘﻦ ﺑﺮاﻓﺮاﺧﺘﻪ ﭼﻨﮓ و ﯾﺎل‬
‫ﺑﺒﻨﺪ ﮐﻤﺮش اﻧﺪر آوﯾﺨﺖ ﭼﻨﮓﺟﺪا ﮐﺮدش از ﭘﺸﺖ زﯾِﻦ َﺧَﺪﻧﮓ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮدن ﺑﭙﯿﺶ َﻗﺒﺎددﻫﺪ ﺟﻨﮓ روز ﻧﺨﺴﺘﯿﻨْﺶ ﯾﺎد‬
‫زﻫﻨِﮓ ﺳﭙﻬﺪار و ﭼﻨِﮓ َﺳﻮارﻧﯿﺎﻣﺪ َدوال ﮐﻤﺮ ﭘﺎﯾﺪار‬
‫ُﮔﺴﺴﺖ و ﺑﺨﺎك اﻧﺪر آﻣﺪ َﺳَﺮشﺳﻮاران ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮔﺮد اﻧَﺪَرش‬
‫ﺗﻬﻤﺘﻦ ﻓﺮوﺑﺮد ﭼﻨِﮓ درازرﺑﻮد از ﺳﺮش ﺗﺎج آن ﺳﺮﻓﺮاز‬
‫ﺑﯿﮏ دﺳِﺖ رﺳﺘﻢ ﮐﻤﺮ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﺑﺪﺳِﺖ دﮔﺮ ﺗﺎﺟﺶ از ﺳﺮ رﺑﻮد‬
‫ﺳﭙﻬﺪار ﺗﺮﮐﺎن ﭼﻮ ﺷﺪ زﯾﺮ دﺳﺖﯾﮑﯽ ﺑﺎره ﺗﯿﺰﺗﮓ ﺑﺮﻧﺸﺴﺖ‬
‫ﭘﺲ آﻧﮕﺎه را ﺑﯿﺎﺑﺎن ﮔﺮﻓﺖﺳﭙﻪ را رﻫﺎ ﮐﺮد و ﺧﻮد ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﯾﮑﯽ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻨﺸﺴﺖ ﻧﺰدﯾﮏ رود »‪«1‬ﺑﻬﺸﺘﻢ ﺑﺮآراﺳﺖ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و دود‬
‫ﺑﺮﻓﺖ از ﻟَِﺐ رود ﻧﺰد ﭘﺸﻨﮓزﺑﺎن ﭘﺮ ز ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﻮﺗﺎه ﭼﻨﮓ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﮐﺎي ﻧﺎﻣﺒُﺮدار ﺷﺎهﺗﺮا ﺑﻮد اﯾﻦ رزم ُﺟﺴَﺘﻦ ﮔﻨﺎه‬
‫رﺳﺘﻢ‬
‫ﺳﻮاري ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ از ﭘﺸﺖ ﺳﺎمﮐﻪ َدﺳﺘﺎﻧ ْﺶ ُرﺳَﺘﻢ ﻧﻬﺎَدﺳﺖ ﻧﺎم‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺪ ﺑﺴﺎن ﻧﻬﻨﮓ ُدَژمﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ زﻣﯿﻦ را ﺑﺴﻮزد ﺑَﺪم‬
‫ﻫﻤﯽ ﺗﺎﺧﺖ اﻧﺪر ﻓﺮازوﻧﺸﯿﺐﻫﻤﯽ زد ﺑﮕﺮز و ﺑﺘﯿﻎ و ِرﮐﯿﺐ‬
‫ﻧﯿﺮزﯾﺪ ﺟﺎﻧﻢ ﺑﯿﮏ ﻣﺸﺖ ﺧﺎكز ﮔﺮزش ﻫﻮا ﺷﺪ ﭘﺮ از ﭼﺎكﭼﺎك‬
‫ﻫﻤﻪ ﻟﺸﮑﺮ ﻣﺎ ز ﻫﻢ ﺑﺮَدرﯾﺪﮐﺲ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن آن ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻧﺪﯾﺪ‬
‫درﻓﺶ ﻣﺮا دﯾﺪ ﺑﺮ ﯾﮏ ﮐﺮانﺑﺰﯾﻦ اﻧﺪر اﻓﮕﻨﺪ ﮔﺮز ﮔﺮان‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺪ ﮔﺮﻓﺘﺶ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﻣﻦﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﺴﺴﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﯾﻌﻨﯽ رود ﺟﯿﺤﻮن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 503 :‬ﭼﻨﺎن ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻢ ز زﯾﻦ ﺧﺪﻧﮓﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ ﻧﺪارم ﺑﯿﮏ ﭘﺸﻪ ﺳﻨﮓ‬
‫ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﺑﮕﺴﺴﺖ و ﺑﻨﺪ ﻗﺒﺎيز ﭼﻨﮕﺶ ﻓﺘﺎدم ﻧﮕﻮن زﯾﺮ ﭘﺎي‬
‫ﺑﺪان زور ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﺷﺪ ِﻫَﺰﺑﺮدو ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺨﺎك اﻧﺪرون ﺳﺮ ﺑﺎﺑﺮ‬
‫ﺳﻮاران ﺟﻨﮕﯽ ﻫﻤﻪ ﻫﻤﮕﺮوهﮐﺸﯿﺪﻧﺪم از ﭼﻨﮓ آن ﻟﺨﺖ ﮐﻮه‬
‫ﺗﻮ داﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﯽ دل و ﭼﻨﮓ ﻣﻦﺑﺠﻨﮓ اﻧﺪرون زور و آﻫﻨﮓ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺪﺳِﺖ وي اﻧﺪر ﯾﮑﯽ ﭘﺸﻪاموزﯾﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﭘﺮاﻧﺪﯾﺸﻪام‬
‫ﯾﮑﯽ ﭘﯿﻠﺘﻦ دﯾﺪم و ﺷﯿﺮ ﭼﻨﮓﻧﻪ ﻫﻮش و ﻧﻪ داﻧﺶ ﻧﻪ راي و ﻧﻪ َﻫﻨﮓ‬
‫ﻋﻨﺎﻧﺶ ﺳﭙﺮده ﺑﺪان ﭘﯿﻞ ﻣﺴﺖﻫﻤﺶ ﮐﻮه و ﻫﻢ ﻏﺎر و ﻫﻢ راه ﭘﺴﺖ‬
‫دﻟﯿﺮان و ﺷﯿﺮان ﺑﺴﯽ دﯾﺪهامﻋﻨﺎن ﭘﯿﭻ از آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻧﺸﻨﯿﺪهام‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ ﮐﻮﭘﺎل ﺳﯿﺼﺪ ﻫﺰارزدﻧﺪش ﺑﺮ آن ﺗﺎَرك ﻧﺎﻣﺪار‬
‫ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ از آﻫﻨﺶ ﮐﺮدهاﻧﺪﺑﺮوي و ﺑﺴﻨﮕﺶ ﺑﺮآوردهاﻧﺪ‬
‫ﭼﻪ درﯾﺎش ﭘﯿﺶ و ﭼﻪ ﺑﺒﺮ ﺑﯿﺎنﭼﻪ درﻧﺪه ﺷﯿﺮ و ﭼﻪ ﭘﯿﻞ ژﯾﺎن‬
‫ﻫﻤﯽ ﺗﺎﺧﺖ ﯾﮑﺴﺎن ﭼﻮ روز ﺷﮑﺎرﺑﺒﺎزي ﻫﻤﯽ آﻣﺪش ﮐﺎرزار‬
‫ُﭼﻨﻮ ﮔﺮ ﺑ ُﺪي ﺳﺎم را دﺳﺘﺒُﺮدز ﺗﺮﮐﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪي ﺳﺮاﻓﺮاز ﮔﺮد‬
‫ﺟﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﺗﻮراﻧﯿﺎن‬
‫ﺑﺮآﻣﺪ ﺧﺮوﺷﯿﺪن داروﮔﯿﺮدرﺧﺸﯿﺪن ﺧﻨﺠﺮ و زﺧﻢ ﺗﯿﺮ‬
‫ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ اﺑﺮي ﺑﺮآﻣﺪ ز ﮔﻨﺞز ﺷﻨﮕﺮف ﻧﯿﺮﻧﮓ زد ﺑﺮ ﺗﺮﻧﺞ‬
‫دو ﻟﺸﮑﺮ ﺑﯿﮑﺪﯾﮕﺮ آوﯾﺨﺘﻨﺪﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﺑﻬﻢ اﻧﺪر آﻣﯿﺨﺘﻨﺪ‬
‫ﻏﺮﯾﻮﯾﺪن ﻣﺮد و ُﻏّﺮﻧﺪه ﮐﻮسﻫﻤﯽ ﮐﺮد ﺑﺮ رﻋﺪ ُﻏّﺮان ﻓﺴﻮس‬
‫ز آﺳﯿﺐ ﺷﯿﺮان ﭘﻮﻻد ﭼﻨﮓدرﯾﺪه دل ﺷﯿﺮ و ﭼﺮم ﭘﻠﻨﮓ‬
‫زﻣﯿﻦ ﮐﺮده ﺑ ُﺪ ُﺳﺮخ رﺳﺘﻢ ﺑﺠﻨﮓﯾﮑﯽ ُﮔﺮزه ﮔﺎو ﭘﯿﮑﺮ ﺑﭽﻨﮓ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﻮ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﯽﭼﻮ ﺑﺮگ ﺧﺰان ﺳﺮ ﻓﺮورﯾﺨﺘﯽ‬
‫ﺑﺸﻤﺸﯿﺮ ﺑ ُّﺮان ﭼﻮ ﺑﮕﺬاﺷﺖ دﺳﺖﺳﺮ ﺳﺮﻓﺮازان ﻫﻤﯽ ﮐﺮد ﭘﺴﺖ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮزدي ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺳﺮﻓﺮازﺑﺪو ﻧﯿﻤﻪ ﮐﺮدﯾﺶ ﺑﺎ اﺳﺐ و ﺳﺎز‬
‫ﭼﻮ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮﮔﺮدن اﻓﺮاﺧﺘﯽﭼﻮ ﮐﻮه از ﺳﻮاران ﺳﺮاﻧﺪاﺧﺘﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 504 :‬ز ﺧﻮن دﻟﯿﺮان ﺑﺪﺷﺖ اﻧﺪرونﭼﻮ درﯾﺎ زﻣﯿﻦ ﻣﻮجزن ﺷﺪ ز ﺧﻮن‬
‫ﻫﻤﻪ روي ﺻﺤﺮا ﺳﺮ و دﺳﺖ و ﭘﺎيﺑﺰﯾﺮ ُﺳِﻢ اﺳِﺐ ﺟﻨﮓآزﻣﺎي‬
‫ز ُﺳﱢﻢ ﺳﺘﻮران در آن ﭘﻬﻦ دﺷﺖزﻣﯿﻦ ﺷﺪ ﺷﺶ و آﺳﻤﺎن ﮔﺸﺖ ﻫﺸﺖ‬
‫ﻓﺮورﻓﺖ و ﺑﺮرﻓﺖ روز ﻧﺒﺮدﺑﻤﺎﻫﯽ ﻧﻢ ﺧﻮن و ﺑﺮ ﻣﺎه ﮔﺮد‬
‫ﺑﺮوز ﻧﺒﺮد آن َﯾِﻞ ارﺟﻤﻨﺪﺑﺸﻤﺸﯿﺮ و ﺧﻨﺠﺮ ﺑﮕﺮز و ﮐﻤﻨﺪ‬
‫ﺑﺮﯾﺪ و درﯾﺪ و ﺷﮑﺴﺖ و ﺑﺒﺴﺖﯾﻼﻧﺮا ﺳﺮ و ﺳﯿﻨﻪ و ﭘﺎ و دﺳﺖ‬
‫ﻫﺰار و ﺻﺪ و ﺷﺼﺖ ُﮔﺮِد دﻟﯿﺮﺑﯿﮏ زﺧﻢ ﺷﺪ ﮐﺸﺘﻪ در ﭼﻨﮓ ﺷﯿﺮ‬
‫ﺑﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺮﮐﺎن ز ﭘﯿﺶ ﻣﻐﺎنﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﻟﺸﮑﺮ ﺳﻮي داﻣﻐﺎن‬
‫وز آﻧﺠﺎ ﺑﺠﯿﺤﻮن ﻧﻬﺎدﻧﺪ رويَﺧﻠﯿﺪه دل و ﺑﺎ ﻏﻢ و ﮔﻔﺖوﮔﻮي‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ ِﺳﻠﯿﺢ و ﮔﺴﺴﺘﻪ ﮐﻤﺮﻧﻪ ﺑﻮق و ﻧﻪ ﮐﻮس و ﻧﻪ ﭘﺎي و ﻧﻪ َﭘﺮ‬
‫ﺷﺐ‬
‫ﺷﺒﯽ ﭼﻮن ﺷﺒﻪ روي ﺷﺴﺘﻪ ﺑﻘﯿﺮﻧﻪ ﺑﻬﺮام ﭘﯿﺪا ﻧﻪ ﮐﯿﻮان ﻧﻪ ﺗﯿﺮ‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﻪ آراﯾﺸﯽ ﮐﺮد ﻣﺎهﺑَﺴﯿﺞ ﮔﺬر ﮐﺮد ﺑﺮ ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫ﺷﺪه ﺗﯿﺮه اﻧﺪر ﺳﺮاي دورﻧﮓﻣﯿﺎن ﮐﺮده ﺑﺎرﯾﮏ و دل ﮐﺮده ﺗﻨﮓ‬
‫ز ﺗﺎﺟﺶ ﺳﻪ ﺑﻬﺮه ﺷﺪه ﻻﺟﻮردﺳﭙﺮده ﻫﻮا را ﺑَﺰﻧﮕﺎر ﮔﺮد‬
‫ﺳﭙﺎه ﺷﺐ ﺗﯿﺮه ﺑﺮ دﺷﺖ و راغﯾﮑﯽ ﻓﺮش اﻓﮕﻨﺪه ﭼﻮن ﭘّﺮ زاغ‬
‫ﭼﻮ ﭘﻮﻻِد َزﻧﮕﺎرﺧﻮرده ﺳﭙﻬﺮﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﺑﻘﯿﺮ اﻧﺪر اﻧﺪوده ﭼﻬﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدم ز ﻫﺮﺳﻮ ﺑﭽﺸﻢ اﻫِﺮﻣﻦﭼﻮ ﻣﺎِر ﺳﯿﻪ ﺑﺎز ﮐﺮده دﻫﻦ‬
‫ﻫﺮ آﻧَﮕﻪ ﮐﻪ ﺑﺮَزد ﯾﮑﯽ ﺑﺎد ﺳﺮدﭼﻮ زﻧﮕﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ز اﻧِﮕﺸﺖ َﮔﺮد‬
‫ﭼﻨﺎن ﮔﺸﺖ ﺑﺎغ و ﻟِﺐ ﺟﻮﯾﺒﺎرﮐﺠﺎ ﻣﻮج ﺧﯿﺰد ز درﯾﺎِي ﻗﺎر‬
‫ﻓﺮوﻣﺎﻧﺪ ﮔﺮدوِن ﮔﺮدان ﺑﺠﺎيﺷﺪه ﺳﺴﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را دﺳﺖ و ﭘﺎي‬
‫زﻣﯿﻦ زﯾِﺮ آن ﭼﺎدر ﻗﯿﺮﮔﻮنﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﺷﺪﺳﺘﯽ ﺑﺨﻮاب اﻧﺪرون‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺮا دل از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﭘﺮﻫﺮاسَﺟَﺮس ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎِن ﭘﺎس‬
‫ﻧﻪ آواي ﻣﺮغ و ﻧﻪ َﻫّﺮاي َددزﻣﺎﻧﻪ زﺑﺎن ﺑﺴﺘﻪ از ﻧﯿﮏ و ﺑَﺪ‬
‫رﻓﺘﻦ زال ﻧﺰد روداﺑﻪ‬
‫ﭼﻮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﺷﺪ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪدر ﺣﺠﺮه ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﮔﻢ ﺷﺪ ﮐﻠﯿﺪ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻨﺪه »‪ «1‬ﺷﺪ ﺳﻮي دﺳﺘﺎن ﺳﺎمﮐﻪ ﺷﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﮕﺬار ﮔﺎم‬
‫ﺳﭙﻬَﺒﺪ ﺳﻮي ﮐﺎخ ﺑﻨﻬﺎد رويﭼﻨﺎن ﭼﻮن ﺑﻮد ﻣﺮدم ُﺟﻔﺖﺟﻮي‬
‫ﺑﺮآﻣﺪ ﺳﯿﻪﭼﺸْﻢ ُﮔﻠُﺮخ ﺑﺒﺎمﭼﻮ ﺳﺮو َﺳﻬﯽ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻣﺎِه ﺗﺎم‬
‫ﭼﻮ از دور َدﺳﺘﺎن ﺳﺎِم ﺳﻮارﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ ،‬آن دﺧﺘﺮ ﻧﺎﻣﺪار‬
‫دو ﺑﯿﺠﺎده ﺑﮕﺸﺎد و آواز دادﮐﻪ ﺷﺎد آﻣﺪي اي ﺟﻮاﻧﻤﺮد‪ ،‬ﺷﺎد‬
‫درود ﺟﻬﺎنآﻓﺮﯾﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎدَﺧﻢ ﭼﺮخ ﮔﺮدان زﻣﯿِﻦ ﺗﻮ ﺑﺎد‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻨﺪه ﺧّﺮمدل و ﺷﺎد ﺑﺎدﭼﻨﺎﻧﯽ ﺳﺮاﭘﺎي ﮐﺎو ﮐﺮد ﯾﺎد‬
‫ﭘﯿﺎده ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ز ﭘﺮدهﺳﺮايﺑﺮﻧﺠﯿﺪت آن ﺧﺴﺮواﻧﯽ دو ﭘﺎي‬
‫ﺳﭙﻬﺒﺪ ﭼﻮ از ﺑﺎره آوا ﺷﻨﯿﺪﻧﮕﻪ ﮐﺮد و ﺧﻮرﺷﯿﺪ رخ را ﺑﺪﯾﺪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎم ازو ﮔﻮﻫﺮ ﺗﺎﺑﻨﺎكز ﺗﺎب رﺧﺶ ﺳﺮخ ﯾﺎﻗﻮت ﺧﺎك‬
‫ﭼﻨﯿﻦ داد ﭘﺎﺳﺦ ﮐﻪ اي ﻣﺎه ﭼﻬﺮدرودت زﻣﻦ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻦ از ﺳﭙﻬﺮ‬
‫ﭼﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﺷﺒﺎن دﯾﺪه اﻧﺪر ﺳﻤﺎك »‪«2‬ﺧﺮوﺷﺎن ﺑ َُﺪم ﭘﯿﺶ ﯾﺰدان ﭘﺎك‬
‫ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺧﺪاي ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻤﻦ روﯾﺖ اﻧﺪر ﻧﻬﺎن‬
‫ﮐﻨﻮن ﺷﺎد ﮔﺸﺘﻢ ﺑﺂواز ﺗﻮﺑﺪﯾﻦ ﭼﺮب ﮔﻔﺘﺎِر ﺑﺎ ﻧﺎِز ﺗﻮ‬
‫ﯾﮑﯽ ﭼﺎره راِه دﯾﺪار ﺟﻮيﭼﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﺗﻮ ﺑﺮ ﺑﺎره و ﻣﻦ ﺑﮑﻮي‬
‫ﭘﺮﯾﭽﻬﺮ ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﻬﺒﺪ ﺷﻨﻮدز ﺳﺮ َﺷْﻌﺮ ﺷﺒﮕﻮن ﺳﺒﮏ ﺑﺮﮔﺸﻮد‬
‫ﮐﻤﻨﺪي ﮔﺸﺎد او ز ﺳﺮِو ﺑﻠﻨﺪﮐﺲ از ﻣﺸﮏ ز آﻧﺴﺎن ﻧﭙﯿﭽﺪ ﮐﻤﻨﺪ‬
‫ﺧﻢ اﻧﺪر ﺧﻢ و ﻣﺎر ﺑﺮ ﻣﺎر ﺑﺮﺑﺮ آن َﻏﺒَﻐﺒﺶ ﺗﺎر ﺑﺮ ﺗﺎر ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮوﻫﺸﺖ ﮔﯿﺴﻮ از آن ﮐﻨﮕﺮهﺑﺪل ﮔﻔﺖ زال اﯾﻦ ﮐﻤﻨﺪي َﺳَﺮه‬
‫ﭘﺲ از ﺑﺎره روداﺑﻪ آواز دادﮐﻪ اي ﭘﻬﻠﻮان ﺑﭽﻪ ُﮔﺮد زاد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭘﺮﺳﺘﻨﺪه‪ :‬ﺧﺪﻣﺘﮑﺎر‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺮاد ﯾﮑﯽ از دو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﻤﺎك راﻣﺢ ﯾﺎ ﻋﺎذل اﺳﺖ‪ .‬دﯾﺪه اﻧﺪر ﺳﻤﺎك‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﺪه ﺑﺠﺎﻧﺐ آﺳﻤﺎن ﮐﻪ ﺟﺎي ﺳﻤﺎﮐﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 506 :‬ﮐﻨﻮن زود ﺑﺮﺗﺎز و ﺑﺮﮐﺶ ﻣﯿﺎنﺑَِﺮ ﺷﯿﺮ ﺑﮕﺸﺎي و ﭼﻨﮓ ﮐﯿﺎن‬
‫ﺑﮕﯿﺮ اﯾﻦ ﺳﺮ ﮔﯿﺴﻮ از ﯾﮏ ُﺳَﻮمز ﺑﻬﺮ ﺗﻮ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯽ ﮔﯿُﺴَﻮم‬
‫ﻧﮕﻪ ﮐﺮد زال اﻧﺪر آن ﻣﺎهرويﺷﮕﻔﺖ آﻣﺪش ز آنﭼﻨﺎن ﮔﻔﺖوﮔﻮي‬
‫ﺑﺴﺎﯾﯿﺪ ﻣﺸﮑﯿﻦ ﮐﻤﻨﺪش ﺑﺒﻮسﮐﻪ ﺑﺸﻨﯿﺪ آواز ﺑﻮﺳﺶ ﻋﺮوس‬
‫ﭼﻨﯿﻦ داد ﭘﺎﺳﺦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ دادﺑﺪﯾﻦروز ﺧﻮرﺷﯿﺪ روﺷﻦ ﻣﺒﺎد‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ دﺳﺖ را ﺧﯿﺮه در ﺟﺎن زﻧﻢﺑﺮﯾﻦ ﺧﺴﺘﻪدل ﺗﯿﺰ ﭘﯿﮑﺎن زﻧﻢ‬
‫ﮐﻤﻨﺪ از َرﻫﯽ ﺑﺴﺘﺪ و داد َﺧﻢﺑﯿﻔﮕﻨﺪ ﺧﻮار و ﻧﺰد ﻫﯿﭻ َدم‬
‫ﺑﺤﻠﻘﻪ درآﻣﺪ ﺳﺮ ﮐﻨﮕﺮهﺑﺮآﻣﺪ زﺑﻦ ﺗﺎ ﺑﺴﺮ ﯾﮑﺴﺮه‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮﺑﺎم آن ﺑﺎره ﺑﻨﺸﺴﺖ ﺑﺎزﺑﯿﺎﻣﺪ ﭘﺮﯾﺮوي و ﺑﺮدش ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺮﻓﺖ آﻧﺰﻣﺎن دﺳﺖ دﺳﺘﺎن ﺑﺪﺳﺖﺑﺮﻓﺘﻨﺪ ﻫﺮدو ﺑﮑﺮدار ﻣﺴﺖ‬
‫ﻓﺮود آﻣﺪ از ﺑﺎم ﮐﺎخ ﺑﻠﻨﺪﺑﺪﺳﺖ اﻧﺪرون دﺳﺖ ﺷﺎخ ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪ زرﻧﮕﺎر آﻣﺪﻧﺪﺑﺪان ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻫﻮار آﻣﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑ ُﺪ آراﺳﺘﻪ ﭘﺮ ز ﻧﻮرﭘﺮﺳﺘﻨﺪه ﺑﺮﭘﺎي ﺑﺮ ﭘﯿِﺶ ﺣﻮر‬
‫ﺷﮕﻔﺖ اﻧﺪر و ﻣﺎﻧﺪه ﺑ ُﺪ زال زرﺑﺪان روي و آن ﻣﻮي و آن زﯾﺐ و ﻓّﺮ‬
‫اﺑﺎ ﯾﺎره و ﻃﻮق و ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻮارز دﯾﺒﺎي و ﮔﻮﻫﺮ ﭼﻮ ﺑﺎغ ﺑﻬﺎر‬
‫دو رﺧﺴﺎره ﭼﻮن ﻻﻟﻪ اﻧﺪر ﭼﻤﻦﺳﺮ َﺟﻌﺪ زﻟﻔﺶ ِﺷَﮑﻦ ﺑﺮِﺷَﮑﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن زال ﺑﺎ ﻓّﺮ ﺷﺎﻫﻨﺸﻬﯽﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑَِﺮ ﻣﺎه ﺑﺎ َﻓﱠﺮﻫﯽ‬
‫ﺣﻤﺎﯾﻞ ﯾﮑﯽ َدﺷﻨﻪ اﻧﺪر ﺑﺮشز ﯾﺎﻗﻮِت ﺳﺮخ اﻓﺴﺮي ﺑﺮ ﺳﺮش‬
‫ز دﯾَﺪﻧﺶ روداﺑﻪ ﻣﯽ ﻧﺎرﻣﯿﺪﺑﺪزدﯾﺪه در وي ﻫﻤﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‬
‫ﺑﺪان ﺷﺎخ و ﯾﺎل و ﺑﺮ آن ﻓّﺮ و ﺑ ُﺮزﮐﻪ ﺧﺎرا ﭼﻮ ﺧﺎر آﻣﺪي زو ﺑﮕﺮز‬
‫ﻓﺮوغ رﺧﺶ را ﮐﻪ ﺟﺎن ﺑﺮﻓﺮوﺧﺖَدُرو ﺑﯿﺶ دﯾﺪي دﻟﺶ ﺑﯿﺶ ﺳﻮﺧﺖ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺑﻮد ﺑﻮس و ﮐﻨﺎر و ﻧﺒﯿﺪﻣﮕﺮ ﺷﯿﺮ ﮐُﻮ ﮔﻮر را َﻧﺸَﮑﺮﯾﺪ »‪«1‬‬
‫ﺳﭙﻬَﺒﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﺮويﮐﻪ اي ﺳﺮِو ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺑَِﺮ ﻣﺸﮑﺒﻮي‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﭼﻮن ﺑﺸﻨﻮد داﺳﺘﺎنﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺮﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﻤﺪاﺳﺘﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺷﮑﺮدن‪ :‬ﺷﮑﺎر ﮐﺮدن‪ ،‬ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺣﯿﻮان درﻧﺪه ﺷﮑﺎر را‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 507 :‬ﻫﻤﺎن ﺳﺎِم ﻧﯿَﺮم ﺑﺮآرد ﺧﺮوشﮐﻒ اﻧﺪازد و ﺑﺮ ﻣﻦ آﯾﺪ ﺑﺠﻮش »‪«1‬‬
‫و ﻟﯿﮑﻦ ﻧﻪ ﭘُﺮﻣﺎﯾﻪ ﺟﺎﻧﺴﺖ و ﺗﻦﻫﻤﺎن ﺧﻮار ﮔﯿﺮم ﺑﭙﻮﺷﻢ ﮐﻔﻦ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ »‪ «2‬از دادﮔﺮ داورمﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ز ﭘﯿﻤﺎن ﺗﻮ ﻧﮕﺬرم‬
‫ﺷﻮم ﭘﯿﺶ ﯾﺰدان ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﻢﭼﻮ ﯾﺰدانﭘﺮﺳﺘﺎن ﻧﯿﺎﯾﺶ ﮐﻨﻢ‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐُﻮ دل ﺳﺎم و ﺷﺎه زﻣﯿﻦﺑﺸﻮﯾﺪ ز ﺧﺸﻢ و ز ﭘﯿﮑﺎر و ﮐﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺎنآﻓﺮﯾﻦ ﺑﺸﻨﻮد ُﮔﻔِﺖ ﻣﻦﻣﮕﺮ ﮐﺂﺷﮑﺎرا ﺷﻮي ﺟﻔﺖ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ روداﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ از داور ﮐﯿﺶ و دﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﺴﯽ ﭘﺎدﺷﺎﺟﻬﺎنآﻓﺮﯾﻦ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﻢ ُﮔﻮا‬
‫ﺟﺰ از ﭘﻬﻠﻮان ﺟﻬﺎن زاِل َزرﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺎج و ﮔﻨﺠﺴﺖ و ﺑﺎ ﻧﺎم و ﻓّﺮ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯽ ﻣﻬﺮﺷﺎن ﻫﺮزﻣﺎن ﺑﯿﺶ ﺑﻮدﺧﺮد دور ﺑﻮد آرزو ﭘﯿﺶ ﺑﻮد‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺎ ﺳﭙﯿﺪه ﺑﺮآﻣﺪ ز ﺟﺎيﺗﺒﯿﺮه ﺑﺮآﻣﺪ ز ﭘﺮده ﺳﺮاي‬
‫ﭘﺲ آن ﻣﺎه را ﺷﺎه ﭘِﺪرود ﮐﺮدﺗﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺎر و ﺑََﺮش ﭘﻮد ﮐﺮد‬
‫َﺳِﺮ ﻣﮋه ﮐﺮدﻧﺪ ﻫﺮدو ﭘﺮآبزﺑﺎن ﺑﺮﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﺑﺮ آﻓﺘﺎب‬
‫ﮐﻪ اي ﻓّﺮ ﮔﯿﺘﯽ ﯾﮑﯽ ﻟَﺨﺖ ﻧﯿﺰﻧﺒﺎﯾﺴﺖ آﻣﺪ ﭼﻨﯿﻦ در ﺳﺘﯿﺰ‬
‫ز ﺑﺎﻻ ﮐﻤﻨﺪ اﻧﺪر اﻓﮕﻨﺪ زالﻓﺮود آﻣﺪ از ﮐﺎِخ َﻓﱡﺮخ َﻫﻤﺎل‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﻬﺮاب‬
‫ﭼﻮ رﺳﺘﻢ ز ﭼﻨﮓ وي »‪ «3‬آزاد ﮔﺸﺖﺑﺴﺎِن ﯾﮑﯽ ﮐﻮِه ﭘﻮﻻد ﮔﺸﺖ‬
‫َﺧﺮاﻣﺎن ﺑﺸﺪ ﺳﻮِي آب روانﭼﻮ ﺟﺎن رﻓﺘﻪ ﮐﻮ ﺑﺎزﯾﺎﺑﺪ روان‬
‫ﺑﺨﻮرد آب و روي و ﺳﺮ و ﺗﻦ ﺑﺸﺴﺖﺑﭙﯿﺶ ﺟﻬﺎنآﻓﺮﯾﻦ ﺷﺪ ﻧُُﺨﺴﺖ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﯿﺮوزي و دﺳﺘﮕﺎهﻧﺒﻮد آَﮔﻪ از ﺑَﺨِﺶ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه‬
‫ﮐﻪ ﭼﻮن رﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﭙﻬﺮ از ﺑََﺮشﺑﺨﻮاﻫﺪ رﺑﻮدن ﮐﻼه از ﺳﺮش‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ رﺳﺘﻢ ز آﻏﺎز ﮐﺎرﭼﻨﺎن ﯾﺎﻓﺖ ﻧﯿﺮو ز ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻋﻠﺖ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻬﺎ آن ﺑﻮد ﮐﻪ روداﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﻬﺮاب ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺎﺑﻞ از اﻋﻘﺎب ﺿﺤﺎك ﺑﻮد‬
‫)‪ -(2‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ از ‪ :...‬ﻋﻬﺪ ﮐﺮدن ﺑﺎ ‪ ...‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ‪ :‬ﻗﻮل دادن‬
‫)‪ -(3‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻬﺮاب‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 508 :‬ﮐﻪ ﮔﺮ ﺳﻨﮓ را او ﺑﺴﺮ ﺑﺮﺷﺪيﻫﻤﯽ ﻫﺮدو ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺪو َدرﺷﺪي‬
‫از آن زور ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ رﻧﺠﻮر ﺑﻮددل او از آن آرزو »‪ «1‬دور ﺑﻮد‬
‫ﺑﻨﺎﻟﯿﺪ ﺑﺮ ﮐﺮدﮔﺎر ﺟﻬﺎنﺑﺰاري ﻫﻤﯽ آرزو ﮐﺮد آن‬
‫ﮐﻪ ﻟﺨﺘﯽ ز زورش ﺳﺘﺎﻧﺪ ﻫﻤﯽﮐﻪ رﻓﺘﻦ ﺑَﺮه ﺑﺮﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﯽ‬
‫ﺑﺪانﺳﺎن ﮐﻪ از ﭘﺎك ﯾﺰدان ﺑﺨﻮاﺳﺖز ﻧﯿﺮوي آن ﮐﻮهﭘﯿﮑﺮ ﺑﮑﺎﺳﺖ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺎز آنﭼﻨﺎن ﮐﺎر ﭘﯿﺶ آﻣﺪشدل از ﺑﯿﻢ ﺳﻬﺮاب رﯾﺶ آﻣﺪش‬
‫ﺑﯿﺰدان ﺑﻨﺎﻟﯿﺪ ﮐﺎي ﮐﺮدﮔﺎرﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر اﯾﻦ ﺑﻨﺪه را ﭘﺎسدار‬
‫ﻫﻤﺎن زور ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺰ آﻏﺎز ﮐﺎرﻣﺮا دادي اي ﭘﺎك ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺑﺪو ﺑﺎز داد آﻧﭽﻨﺎن ﮐﺶ ﺑﺨﻮاﺳﺖﺑﯿﻔﺰود در ﺗﻦ ﻫﺮآﻧﭽﺶ ﺑﮑﺎﺳﺖ‬
‫وز آن آﺑﺨﻮر ﺷﺪ ﺑﺠﺎي ﻧﺒﺮدﭘﺮاﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻮدش دل و روي زرد‬
‫ﻫﻤﯽ ﺗﺎﺧﺖ ﺳﻬﺮاب ﭼﻮن ﭘﯿِﻞ ﻣﺴﺖﮐﻤﻨﺪي ﺑﺒﺎزو ﮐﻤﺎﻧﯽ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ُﮔﺮازان و ﭼﻮن ﺷﯿﺮ ﻧﻌﺮهزﻧﺎنﺳﻤﻨﺪش َﺟﻬﺎن و ِﺟﻬﺎﻧﺮا َﮐﻨﺎن‬
‫ﺑﺮ آنﮔﻮﻧﻪ رﺳﺘﻢ ﭼﻮ او را ﺑﺪﯾﺪﻋﺠﺐ ﻣﺎﻧﺪ و در وي ﻫﻤﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‬
‫ﻏﻤﯿﻦ ﮔﺸﺖ و ُزو ﻣﺎﻧﺪ اﻧﺪر ﺷﮕﻔﺖز ﭘﯿﮑﺎرش اﻧﺪازﻫﺎ ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﭼﻮ ﺳﻬﺮاب ﺑﺎزآﻣﺪ او را ﺑﺪﯾﺪز ﺑﺎد ﺟﻮاﻧﯽ دﻟﺶ ﺑﺮدﻣﯿﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﺎي َرﺳﺘﻪ از ﭼﻨﮓ ﺷﯿﺮﭼﺮا آﻣﺪي ﺑﺎز ﻧﺰدم دﻟﯿﺮ‬
‫دﮔﺮﺑﺎره اﺳﺒﺎن ﺑﺒﺴﺘﻨﺪ ﺳﺨﺖﺑﺴﺮ ﺑَﺮ ﻫﻤﯽ ﮔﺸﺖ ﺑﺪﺧﻮاه ﺑﺨﺖ‬
‫ﻫﺮ آﻧَﮕﻪ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ آورد ﺑﺨﺖ ﺷﻮمﺷﻮد ﺳﻨﮓ ﺧﺎرا ﺑﮑﺮدار ﻣﻮم‬
‫ﺑﮑﺸﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﺳﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻫﺮدو دوال َﮐﻤﺮ‬
‫ﺳﭙﻬﺪار ﺳﻬﺮاب آن زور دﺳﺖﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﺮخ ﺑﻠﻨﺪش ﺑﺒﺴﺖ‬
‫ﻏﻤﯿﻦ ﮔﺸﺖ رﺳﺘﻢ ﺑﯿﺎزﯾﺪ ﭼﻨﮓﮔﺮﻓﺖ آن ﺳﺮ و ﯾﺎل ﺟﻨﮕﯽ ﭘﻠﻨﮓ‬
‫ﺧﻢ آورد ﭘﺸﺖ دﻻور ﺟﻮانزﻣﺎﻧﻪ ﺳﺮآﻣﺪ ﻧﺒﻮدش َﺗﻮان‬
‫زدش ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑَﺮ ﺑﮑﺮدار ﺷﯿﺮﺑﺪاﻧﺴﺖ ﮐﻮ ﻫﻢ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺑﺰﯾﺮ‬
‫ﺳﺒﮏ ﺗﯿﻎ ﺗﯿﺰ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﮐﺸﯿﺪﺑَِﺮ ﭘﻮِر ﺑﯿﺪار دل ﺑﺮدرﯾﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﯾﻌﻨﯽ آرزوي آن زور ﻧﺨﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 509 :‬ﻫﺮآﻧَﮕﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺗﺸﻨﻪ ﮔﺸﺘﯽ ﺑﺨﻮنﺑﭙﺎﻟﻮدي اﯾﻦ ﺧﻨﺠﺮ آﺑﮕﻮن‬
‫زﻣﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮن ﺗﻮ ﺗﺸﻨﻪ ﺷﻮدﺑﺮ اﻧﺪام ﺗﻮ ﻣﻮي َدﺷﻨﻪ ﺷﻮد‬
‫ﺑﭙﯿﭽﯿﺪ از آن ﭘﺲ ﯾﮑﯽ آه ﮐﺮدز ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﮐﺎﯾﻦ ﺑﺮ ﻣﻦ از ﻣﻦ رﺳﯿﺪزﻣﺎﻧﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻮ دادم ﮐﻠﯿﺪ‬
‫ﺗﻮ زﯾﻦ ﺑﯿﮕﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮژﭘﺸﺖﻣﺮا ﺑﺮﮐﺸﯿﺪ و ﺑﺰودي ﺑﮑﺸﺖ‬
‫ﺑﺒﺎزي ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﻫﻤﺴﺎل ﻣﻦﺑﺨﺎك اﻧﺪر آﻣﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎل ﻣﻦ‬
‫ﻧﺸﺎن داد ﻣﺎدر ﻣﺮا از ﭘﺪرز ﻣﻬﺮ اﻧﺪر آﻣﺪ رواﻧﻢ ﺑﺴﺮ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺟﺴﺘﻤﺶ ﺗﺎ ﺑﺒﯿَﻨﻤﺶ رويﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎن ﺑﺪادم درﯾﻦ آرزوي‬
‫درﯾﻐﺎ ﮐﻪ رﻧﺠﻢ ﻧﯿﺎﻣﺪ ﺑﺴﺮﻧﺪﯾﺪم درﯾﻦ رﻧﺞ روي ﭘﺪر‬
‫ﮐﻨﻮن ﮔﺮ ﺗﻮ در آب ﻣﺎﻫﯽ ﺷﻮيُو ﯾﺎ ﭼﻮن ﺷﺐ اﻧﺪر ﺳﯿﺎﻫﯽ ﺷﻮي‬
‫وﮔﺮ ﭼﻮن ﺳﺘﺎره ﺷﻮي ﺑﺮ ﺳﭙﻬﺮﺑﺒّﺮي ز روي زﻣﯿﻦ ﭘﺎك ﻣﻬﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻫﻢ از ﺗﻮ ﭘﺪر ﮐﯿﻦ ﻣﻦﭼﻮ ﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺸﺘﺴﺖ ﺑﺎﻟﯿﻦ ﻣﻦ‬
‫از آن ﻧﺎﻣﺪاران ﮔﺮدﻧَﮑﺸﺎنﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﺑﺮد ﻧﺰد رﺳﺘﻢ ﻧﺸﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺳﻬﺮاب ُﮐﺸَﺘﺴﺖ و اﻓﮕﻨﺪه ﺧﻮارﻫﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدن ﺗﺮا ﺧﻮاﺳﺘﺎر‬
‫ﭼﻮ ﺑﺸﻨﯿﺪ رﺳﺘﻢ ﺳﺮش ﺧﯿﺮه ﮔﺸﺖﺟﻬﺎن ﭘﯿﺶ ﭼﺸﻢ اﻧﺪرش ﺗﯿﺮه ﮔﺸﺖ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺑﯽﺗﻦ و ﺗﺎب و ﺑﯽﺗﻮش ﮔﺸﺖﺑﯿﻔﺘﺎد از ﭘﺎي و ﺑﯽﻫﻮش ﮔﺸﺖ‬
‫ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ از آن ﭘﺲ ﮐﻪ آﻣﺪ ﺑﻬﻮشﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﺑﺎ ﻧﺎﻟﻪ و ﺑﺎ ﺧﺮوش‬
‫ﺑﮕﻮ ﺗﺎ ﭼﻪ داري ز رﺳﺘﻢ ﻧﺸﺎنﮐﻪ ُﮔﻢ ﺑﺎد ﻧﺎﻣﺶ ز ﮔﺮدﻧﮑﺸﺎن‬
‫ﮐﻪ رﺳﺘﻢ ﻣﻨﻢ ﮐﻢ ﻣﻤﺎﻧﺎد ﻧﺎمﻧﺸﯿﻨﺎد ﺑﺮ ﻣﺎﺗﻤﻢ ﭘﻮِر ﺳﺎم‬
‫ﺑﺰد ﻧﻌﺮه و ﺧﻮﻧﺶ آﻣﺪ ﺑﺠﻮشﻫﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﻮي و ﻫﻤﯽ زد ﺧﺮُوش‬
‫ﭼﻮ ﺳﻬﺮاب رﺳﺘﻢ ﺑﺪانﺳﺎن ﺑﺪﯾﺪﺑﯿﻔﺘﺎد و ﻫﻮش از ﺳﺮش ﺑﺮﭘﺮﯾﺪ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﮔﺮ ز آﻧﮑﻪ رﺳﺘﻢ ﺗﻮيﺑُﮑﺸﺘﯽ ﻣﺮا ﺧﯿﺮه ﺑﺮ ﺑﺪﺧﻮي‬
‫ز ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدم ﺗﺮا رﻫﻨﻤﺎيﻧﺠﻨﺒﯿﺪ ﯾﮏ ذره ﻣﻬﺮت ز ﺟﺎي‬
‫ﮐﻨﻮن ﺑﻨﺪ ﺑﮕﺸﺎي از ﺟﻮﺷﻨﻢﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﺒﯿﻦ اﯾﻦ ﺗﻦ روﺷﻨﻢ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ آواز ﮐﻮس از درمﺑﯿﺎﻣﺪ ﭘﺮ از ﺧﻮن دو ُرخ ﻣﺎدرم‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 510 :‬ﻫﻤﯽ ﺟﺎﻧﺶ از رﻓﺘﻦ ﻣﻦ ﺑَﺨﺴﺖﯾﮑﯽ ُﻣﻬﺮه ﺑﺮ ﺑﺎزوي ﻣﻦ ﺑﺒﺴﺖ‬
‫ﻣﺮا ﮔﻔﺖ ﮐﺎﯾﻦ از ﭘﺪر ﯾﺎدﮔﺎرﺑﺪار و ﺑﺒﯿﻦ ﺗﺎ ﮐﯽ آﯾﺪ ﺑﮑﺎر‬
‫ﭼﻮ ﺑﮕﺸﺎد ﺧﻔﺘﺎن و آن ﻣﻬﺮه دﯾﺪﻫﻤﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺮدرﯾﺪ‬
‫ﻫﻤﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﺎي ُﮐﺸﺘﻪ ﺑﺮ دﺳﺖ ﻣﻦدﻟﯿﺮ و ﺳﺘﻮده ﺑﻬﺮ اﻧﺠﻤﻦ‬
‫ﻫﻤﯽ رﯾﺨﺖ ﺧﻮن و ﻫﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﻮيﺳﺮش ﭘﺮ ز ﺧﺎك و ﭘﺮ از آب روي‬
‫ﭼﻮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎﺑﺎن ز ﮔﻨﺒﺪ ﺑَﮕﺸﺖﺗﻬﻤﺘﻦ ﻧﯿﺎﻣﺪ ﺑﻠﺸﮑﺮ ز دﺷﺖ‬
‫ز ﻟﺸﮑﺮ ﺑﯿﺎﻣﺪ ُﻫﺸﯿﻮار ﺑﯿﺴﺖﮐﻪ ﺗﺎ اﻧﺪر آَورد َﮔﻪ ﮐﺎر ﭼﯿﺴﺖ‬
‫دو اﺳﺐ اﻧﺪر آن دﺷﺖ ﺑﺮ ﭘﺎي ﺑﻮدﭘﺮ از َﮔﺮدو‪ ،‬رﺳﺘﻢ دﮔﺮ ﺟﺎي ﺑﻮد‬
‫َﮔِﻮ ﭘﯿﻠﺘﻦ را ﭼﻮ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ زﯾﻦﻧﺪﯾﺪﻧﺪ ُﮔﺮدان در آن دﺷﺖ ﮐﯿﻦ‬
‫ُﭼﻨﯿﻦ ﺑ ُﺪُﮔﻤﺎﻧﺸﺎن ﮐﻪ او ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪَﺳِﺮ ﻧﺎﻣﺪاران ﻫﻤﻪ َﮔﺸﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ﺑﮑﺎُوِس ﮐﯽ ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ آﮔﻬﯽﮐﻪ ﺗﺨِﺖ ﻣِﻬﯽ ﺷﺪ ز رﺳﺘﻢ ﺗﻬﯽ‬
‫ز ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺮآﻣﺪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﺮوشﺑﺮآﻣﺪ زﻣﺎﻧﻪ َﯾﮑﺎَﯾﮏ »‪ «1‬ﺑﺠﻮش‬
‫ﭼﻮ آﺷﻮب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ از اﻧﺠﻤﻦُﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﺳﻬﺮاب ﺑﺎ ﭘﯿﻠﺘﻦ‬
‫ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﭼﻮ روز ﻣﻦ اﻧﺪر ﮔﺬﺷﺖﻫﻤﻪ ﮐﺎر ﺗُﺮﮐﺎن دﮔﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﺸﺖ‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺪان ُﮐﻦ ﮐﻪ ﺷﺎهﺳﻮي ﺟﻨﮓ ﺗﻮران ﻧﺮاﻧﺪ ﺳﭙﺎه‬
‫ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﭙﺸﺘّﯽ ﻣﻦ ﺟﻨﮕﺠﻮيﺳﻮي ﻣﺮز اﯾﺮان ﻧﻬﺎدﻧﺪ روي‬
‫ﺑَﺴﯽ روز را داده ﺑﻮدم َﻧﻮﯾﺪﺑﺴﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدم ز ﻫﺮَدر اﻣﯿﺪ‬
‫ﺑﮕﻔﺘﻢ اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﯿﻨﻢ ﭘﺪرﺑﮕﯿﺘﯽ ﻧﻤﺎﻧﻢ ﯾﮑﯽ ﺗﺎﺟَﻮر‬
‫ﭼﻪ داﻧﺴﺘﻢ اي َﭘﻬَﻠﻮ ﻧﺎﻣَﻮرﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ رواﻧﻢ ﺑﺪﺳﺖ ﭘﺪر‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻨﻨﺪ رﻧﺠﯽ ﺑﺮاهﻣﮑﻦ ﺟﺰ ﺑﻨﯿﮑﯽ َدرﯾﺸﺎن ﻧﮕﺎه‬
‫درﯾﻦ دژ دﻟﯿﺮي »‪ «2‬ﺑﺒﻨِﺪ ﻣﻨﺴﺖﮔﺮﻓﺘﺎر َﺧّﻢ ﮐﻤﻨﺪ ﻣﻨﺴﺖ‬
‫ﺑﺴﯽ زو ﻧﺸﺎن ﺗﻮ ﭘﺮﺳﯿﺪهامﻫﻤﻪ ﺑ ُﺪ ﺧﯿﺎِل ﺗﻮ در دﯾﺪهام‬
‫ﺟﺰ آن ﺑﻮد ﯾﮑﺴﺮ ﺳﺨﻨﻬﺎي اوازو ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪ ﺗﻬﯽ ﺟﺎي او‬
‫ﭼﻮ ﮔﺸﺘﻢ ز ﮔﻔﺘﺎر او ﻧﺎاﻣﯿﺪﺷﺪم ﻻَﺟَﺮم ﺗﯿﺮه روز ﺳﭙﯿﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﯾﮑﺎﯾﮏ‪ :‬ﯾﮑﺒﺎره‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺮاد ﻫﮋﯾﺮ اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 511 :‬ﺑﺒﯿﻦ ﺗﺎ ﮐﺪاﻣﺴﺖ از اﯾﺮاﻧﯿﺎنﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺪ ﺑﺠﺎﻧﺶ زﯾﺎن‬
‫ﻧﺸﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑ ُﺪ داده ﻣﺎدر ﻣﺮاﺑﺪﯾﺪم ﻧﺒُﺪ دﯾﺪه ﺑﺎَور ﻣﺮا‬
‫ﭼﻨﯿﻨﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑ ُﺪ اﺧﺘﺮ ﺑﺴﺮﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﺸﺘﻪ ﮔﺮدم ﺑﺪﺳﺖ ﭘﺪر‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮق آﻣﺪم رﻓﺘﻢ اﮐﻨﻮن ﭼﻮ ﺑﺎدﺑﻤﯿﻨﻮ ﻣﮕﺮ ﺑﯿﻨﻤﺖ ﺑﺎز ﺷﺎد‬
‫رزم رﺳﺘﻢ ﺑﺎ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‬
‫ﭼﻮ ﺷﺪ روز رﺳﺘﻢ ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ َﮔﺒﺮ »‪«1‬ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺗﻦ ﮐﺮد ﺑﺮ ﮔﺒﺮ ﺑﺒﺮ »‪«2‬‬
‫ﮐﻤﻨﺪي ﺑﻔﺘﺮاك زﯾﻦ ﺑﺮﺑﺒﺴﺖﺑﺮ آن ﺑﺎره ﭘﯿﻞﭘﯿﮑﺮ ﻧﺸﺴﺖ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺷﺪ زواره ﺑﺮشﻓﺮاوان ﺳﺨﻦ راﻧﺪ از ﻟﺸﮑﺮش‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ رو ﻟﺸﮑﺮ آراي ﺑﺎشﺑﺮ آن ﮐﻮﻫﻪ »‪ «3‬رﯾﮓ ﺑﺮﭘﺎي ﺑﺎش‬
‫زواره ﺑﯿﺎﻣﺪ ﺳﭙﻪ ﮔﺮد ﮐﺮدﺑﻤﯿﺪان‪ ،‬ﮐﻪ آرد ﺑﺪﺷﺖ ﻧﺒﺮد‬
‫ﺗﻬﻤﺘﻦ ﻫﻤﯽ رﻓﺖ ﻧﯿﺰه ﺑﺪﺳﺖﭼﻮ ﺑﯿﺮون ﺷﺪ از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﺸﺴﺖ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﺶ ﺑﺮ او ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ آﻓﺮﯾﻦﮐﻪ ﺑﯽﺗﻮ ﻣﺒﺎد اﺳﭗ و ﮐﻮﭘﺎل و زﯾﻦ‬
‫ﻫﻤﯽ رﻓﺖ رﺳﺘﻢ زواره ﭘﺴﺶﮐﻪ او ﺑﻮد در ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﮐﺴﺶ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺎ ﻟﺐ ﻫﯿﺮﻣﻨﺪﻫﻤﻪ ﻟﺐ ﭘﺮ از ﺑﺎد و ﺟﺎﻧﺶ ﻧﮋﻧﺪ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ از ﺑﺮ رود و ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖﻫﻤﯽ ﻣﺎﻧﺪ از ﮐﺎر ﮔﯿﺘﯽ ﺷﮕﻔﺖ‬
‫ﺧﺮوﺷﯿﺪ و ﮔﻔﺖ اي ﯾﻞ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﻫﻢ آوردت آﻣﺪ ﺑﺮ آراي ﮐﺎر‬
‫ﭼﻮ ﺑﺸﻨﯿﺪ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر اﯾﻦ ﺳﺨﻦاز آن ﺷﯿﺮ ﭘﺮﺧﺎﺷﺠﻮي ﮐﻬﻦ‬
‫ﺑﺨﻨﺪﯾﺪ و ﮔﻔﺖ اﯾﻨﮏ آراﺳﺘﻢﺑﺪاﻧﮕﻪ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺟﻮﺷﻦ و ﺧﻮد اويﻫﻤﺎن ﻧﯿﺰه و ﮔﺮزه ﮔﺎو روي‬
‫ﺑﺒﺮدﻧﺪ و ﭘﻮﺷﯿﺪ روﺷﻦ ﺑﺮشﻧﻬﺎد آن ﮐﻼه ﮐﯿﺎن ﺑﺮ ﺳﺮش‬
‫ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺗﺎ زﯾﻦ ﺑﺮ اﺳﭗ ﺳﯿﺎهﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﺮدﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺎه‬
‫ﭼﻮ اﺳﭗ ﺳﯿﻪ دﯾﺪ ﭘﺮﺧﺎﺷﺠﻮيز زور و ز ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﻮد اﻧﺪروي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮔﺒﺮ‪ :‬ﺧﻔﺘﺎن و ﺧﻮد‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺮاد ﺧﻔﺘﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﺳﺘﻢ از ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺒﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﺑﻮد‬
‫)‪ -(3‬ﮐﻮﻫﻪ‪ :‬ﺗﭙﻪ و ﭘﺸﺘﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 512 :‬ﻧﻬﺎد او ﺑﻦ ﻧﯿﺰه را ﺑﺮ زﻣﯿﻦز روي زﻣﯿﻦ اﻧﺪر آﻣﺪ ﺑﺰﯾﻦ‬
‫ﺑﺴﺎن ﭘﻠﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﮔﻮرﻧﺸﯿﻨﺪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد از ﮔﻮر ﺷﻮر‬
‫ﺳﭙﺎه از ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻓﺮوﻣﺎﻧﺪﻧﺪﺑﺮ آن ﻧﺎﻣﻮر آﻓﺮﯾﻦ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺷﺪ ﭼﻮ ﻧﺰد ﺗﻬﻤﺘﻦ رﺳﯿﺪﻣﺮ او را ﺑﺮ آن ﺑﺎره ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺪﯾﺪ‬
‫ﭘﺲ از ﺑﺎرﮔﯽ ﺑﺎ ﭘﺸﻮﺗﻦ ﺑﮕﻔﺖﮐﻪ ﻣﺎ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪو ﯾﺎر و ﺟﻔﺖ‬
‫ﭼﻮ ﺗﻨﻬﺎﺳﺖ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻮﯾﻢز ﭘﺴﺘﯽ ﺑﺮ آن ﺗﻨﺪ ﺑﺎﻻ روﯾﻢ‬
‫ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﻨﺪ ﻫﺮدو ﺑﺮزمﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺰم‬
‫ﭼﻮ ﮔﺸﺘﻨﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﭘﯿﺮ و ﺟﻮاندو ﺷﯿﺮ ﺳﺮاﻓﺮاز و دو ﭘﻬﻠﻮان‬
‫ﺧﺮوش آﻣﺪ از ﺑﺎره ﻫﺮدو ﻣﺮدﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﺑﺪّرﯾﺪ دﺷﺖ ﻧﺒﺮد‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ رﺳﺘﻢ ﺑﺂواز ﺳﺨﺖﮐﻪ اي ﺷﺎه ﺷﺎداندل و ﻧﯿﮑﺒﺨﺖ‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﯿﺰ و ﺗﻨﺪي ﻣﮑﻮشﺑﺪاﻧﻨﺪه ﺑﮕﺸﺎي ﯾﮑﺒﺎره ﮔﻮش‬
‫اﮔﺮ ﺟﻨﮓ ﺧﻮاﻫﯽ و ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻦﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺗﮑﺎﭘﻮي و آوﯾﺨﺘﻦ‬
‫ﺑﮕﻮ ﺗﺎ ﺳﻮار آورم زاﺑﻠﯽﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﺟﻮﺷﻦ ﮐﺎﺑﻠﯽ‬
‫ﺗﻮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺑﻔﺮﻣﺎي ﻧﯿﺰﮐﻪ ﺗﺎ ﮔﻮﻫﺮ آﯾﺪ ﭘﺪﯾﺪ از ﭘﺸﯿﺰ‬
‫ﺑﺒﺎﺷﺪ ﺑﮑﺎم ﺗﻮ ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻦﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮآوﯾﺨﺘﻦ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ آوردش اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﭼﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻫﻤﯽ ﻧﺎﺑﮑﺎر‬
‫از اﯾﻮان ﺑﺸﺒﮕﯿﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯽاز آن ﺗﻨﺪ ﺑﺎﻻ ﻣﺮا ﺧﻮاﺳﺘﯽ‬
‫ﭼﺮا ﺳﺎﺧﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ اﮐﻨﻮن ﻓﺮﯾﺐﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺪﯾﺪي ﺑﺘﻨﮕﯽ ﻧﺸﯿﺐ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮا ﺟﻨﮓ زاﺑﻠﺴﺘﺎنﻫﻤﺎن ﺟﻨﮓ اﯾﺮان و ﮐﺎﺑﻠﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﺒﺎدا ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﮔﺰ آﯾﯿﻦ ﻣﻦﺳﺰا ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر در دﯾﻦ ﻣﻦ‬
‫ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺑﮑﺸﺘﻦ دﻫﯿﻢﺧﻮد اﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﺗﺎج ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﯿﻢ‬
‫ﺗﺮا ﮔﺮ ﻫﻤﯽ ﯾﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺎرﻣﺮا ﯾﺎر ﻫﺮﮔﺰ ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﺮا ﯾﺎر در ﺟﻨﮓ ﯾﺰدان ﺑﻮدﺳﺮوﮐﺎر ﺑﺎ ﺑﺨﺖ ﺧﻨﺪان ﺑﻮد‬
‫ﺗﻮي ﺟﻨﮓﺟﻮي و ﻣﻨﻢ ﺟﻨﮕﺨﻮاهﺑﮕﺮدﯾﻢ ﯾﮏ ﺑﺎدﮔﺮ ﺑﯽﺳﭙﺎه‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﺗﺎ اﺳﭗ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﺳﻮي آﺧﺮ آﯾﺪ ﻫﻤﯽ ﺑﯽﺳﻮار‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 513 :‬و ﯾﺎ ﺑﺎره رﺳﺘﻢ ﺟﻨﮕﺠﻮيﺑﺎﯾﻮان ﻧﻬﺪ ﺑﯽﺧﺪاوﻧﺪ روي‬
‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﭘﯿﻤﺎن دو ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﮐﺲﻧﺒﺎﺷﺪ در آن ﺟﻨﮓ ﻓﺮﯾﺎدرس‬
‫ﻓﺮاوان ﺑﻨﯿﺰه ﺑﺮآوﯾﺨﺘﻨﺪﻫﻤﯽ ﺧﻮن ز ﺟﻮﺷﻦ ﻓﺮورﯾﺨﺘﻨﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺎ ﺳﻨﺎﻧﻬﺎ ﺑﻬﻢ ﺑﺮﺷﮑﺴﺖﺑﺸﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮدﻧﺪ ﻧﺎﭼﺎر دﺳﺖ‬
‫ﺑﺂورد ﮔﺮدن ﺑﺮاﻓﺮاﺧﺘﻨﺪﭼﭗ و راﺳﺖ ﻫﺮﺳﻮ ﻫﻤﯽﺗﺎﺧﺘﻨﺪ‬
‫ز ﻧﯿﺮوي ﮔﺮدان و زﺧﻢ ﺳﺮانﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ آن ﺗﯿﻐﻬﺎي ﮔﺮان‬
‫ﺑﺮاﻓﺮاﺧﺘﻨﺪ آن زﻣﺎن ﯾﺎل راز زﯾﻦ ﺑﺮﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﮐﻮﭘﺎل »‪ «1‬را‬
‫ﻫﻤﯽ رﯾﺨﺘﻨﺪ اﻧﺪر آورد ُﮔﺮزﭼﻮ ﺳﻨﮓ اﻧﺪر آﯾﺪ ز ﺑﺎﻻي ﺑ ُﺮز »‪«2‬‬
‫ﭼﻮ ﺷﯿﺮ ژﯾﺎن ﻫﺮدو آﺷﻮﻓﺘﻨﺪاز آن زﺧﻢ اﻧﺪاﻣﻬﺎ ﮐﻮﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﻫﻢ از دﺳﺘﻪ ﺑﺸﮑﺴﺖ ُﮔﺮز ﮔﺮانﻓﺮوﻣﺎﻧﺪ از ﮐﺎر دﺳﺖ ﺳﺮان‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ از آن ﭘﺲ دوال ﮐﻤﺮدو اﺳﭗ ﺗﮑﺎور ﺑﺮآورده ﭘﺮ‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑ ُﺪ ﺑﺪﺳﺖ ﯾﻞ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎردﮔﺮ ﺑ ُﺪ ﺑﺪﺳﺖ َﮔِﻮ ﻧﺎﻣﺪار‬
‫ﺑﻨﯿﺮو ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ زي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدو ُﮔﺮد ﺳﺮاﻓﺮاز و دو ﭘﯿﻠﺘﻦ‬
‫ﻫﻤﯽ زور ﮐﺮد اﯾﻦ ﺑﺮ آن آن ﺑﺮﯾﻦﻧﺠﻨﺒﯿﺪ ﯾﮏ ﺷﯿﺮ از ﭘﺸﺖ زﯾﻦ‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﮔﺸﺘﻨﺪ از آوردﮔﺎهﻏﻤﯽ ﮔﺸﺘﻪ ﮔﺮدان و اﺳﭙﺎن ﺗﺒﺎه‬
‫ﮐﻒ اﻧﺪر دﻫﺎﻧ ْﺸﺎن ﺷﺪه ﺧﻮن و ﺧﺎكﻫﻤﻪ ﮔﺒﺮ و ﺑﺮﮔﺴﺘﻮان ﭼﺎكﭼﺎك‬
‫ﮐﻤﺎن ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺗﯿﺮ ﺧﺪﻧﮓﻫﻤﯽ ﮔﻢ ﺷﺪ از روي ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﻧﮓ‬
‫ز ﭘﯿﮑﺎن ﻫﻤﯽ آﺗﺶ اﻓﺮوﺧﺘﻨﺪﺑﺘﻦ ﺑﺮ زره را ﻫﻤﯽ دوﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﭼﻮ ﺗﯿﺮ از ﮐﻒ ﺷﺎه رﺳﺘﻪ ﺷﺪيﺗﻦ رﺳﺘﻢ و رﺧﺶ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪي‬
‫ﺑﺪو ﺗﯿﺮ رﺳﺘﻢ ﻧﯿﺎﻣﺪ ﺑﮑﺎرﻓﺮوﻣﺎﻧﺪ رﺳﺘﻢ از آن ﮐﺎرزار‬
‫ﺑﮕﻔﺖ آﻧﮕﻬﯽ رﺳﺘﻢ ﻧﺎﻣﺪارﮐﻪ روﯾﯿﻦ ﺗﻨﺴﺖ اﯾﻦ ﯾﻞ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‬
‫ﺗﻦ رﺧﺶ از آن ﺗﯿﺮﻫﺎ ﮔﺸﺖ ﺳﺴﺖﻧﺒُﺪ ﺑﺎره و ﻣﺮد ﺟﻨﮕﯽ درﺳﺖ‬
‫ﭼﻮ ﻣﺎﻧﺪه ﺷﺪ از ﮐﺎر رﺧﺶ و ﺳﻮارﯾﮑﯽ ﭼﺎره ﺳﺎزﯾﺪ ﺑﯿﭽﺎرهوار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﻮﭘﺎل‪ :‬ﮔﺮز‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺮز‪ :‬ﺑﻠﻨﺪي‪ ،‬ﮐﻮه‪ ،‬ﻗﺎﻣﺖ و اﻧﺪام ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 514 :‬ﻓﺮود آﻣﺪ از رﺧﺶ رﺧﺸﺎن ﭼﻮ ﺑﺎدﺳﺮ ﻧﺎﻣﻮر ﺳﻮي ﺑﺎﻻ ﻧﻬﺎد‬
‫ﻫﻤﺎن رﺧﺶ ﺧﺴﺘﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺷﺪ‬
‫ز اﻧﺪام رﺳﺘﻢ ﻫﻤﯽ رﻓﺖ ﺧﻮنﺷﺪه ﺳﺴﺖ و ﻟﺮزان ُﮐﻪ ﺑ ِﯿﺴﺘﻮن‬
‫ﺑﺨﻨﺪﯾﺪ ﭼﻮن دﯾﺪش اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﮐﺎي رﺳﺘﻢ ﻧﺎﻣﺪار‬
‫ﭼﺮا ﮐﻢ ﺷﺪ آن ﻧﯿﺮوي ﭘﯿﻞ ﻣﺴﺖز ﭘﯿﮑﺎن ﭼﺮا ﮐﻮه آﻫﻦ ﺑﺨﺴﺖ‬
‫ﮐﺠﺎ رﻓﺖ آن ﻣﺮدي و ُﮔﺮز ﺗﻮﺑﺮزم اﻧﺪرون ﻓّﺮه و ﺑ ُﺮز ﺗﻮ‬
‫ﮔﺮﯾﺰان ﺑﺒﺎﻻ ﭼﺮا ﺑَﺮﺷﺪي؟ﭼﻮ آواز ﺷﯿﺮ ژﯾﺎن ﺑﺸﻨِﺪي‬
‫ﻧﻪ آﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﻮ از ﺗﻮ ﮔﺮﯾﺎن ﺷﺪيدد از َﺗﱢﻒ ﺗﯿﻎ ﺗﻮ ﺑﺮﯾﺎن ﺷﺪي؟‬
‫ﭼﺮا ﭘﯿﻞ ﺟﻨﮕﯽ ﭼﻮ روﺑﺎه ﮔﺸﺖز ﺟﻨﮕﺶ ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺖ ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺸﺖ؟‬
‫وز آن روي ﭼﻮن رﺧﺶ ﺧﺴﺘﻪ ﺑﺮﻓﺖﺳﻮي ﭘﺎﯾﮕﻪ »‪ «1‬ﻣﯽﺧﺮاﻣﯿﺪ ﺗﻔﺖ‬
‫زواره ﭘﯽ رﺧﺶ رﺧﺸﺎن ﺑﺪﯾﺪﮐﻪ از دور ﺑﺎ ﺧﺴﺘﮕﯽ دررﺳﯿﺪ‬
‫ﺳﯿﻪ ﺷﺪ ﺟﻬﺎن ﭘﯿﺶ ﭼﺸﻤﺶ ﺑﺮﻧﮓﺧﺮوﺷﺎن ﻫﻤﯽ رﻓﺖ ﺗﺎ ﺟﺎي ﺟﻨﮓ‬
‫ﺗﻦ ﭘﯿﻠﺘﻦ را ﭼﻨﺎن ﺧﺴﺘﻪ »‪ «2‬دﯾﺪﻫﻤﻪ ﺧﺴﺘﮕﯿﻬﺎش »‪ «3‬ﻧﺎﺑﺴﺘﻪ دﯾﺪ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﺧﯿﺰ اﺳﭗ ﻣﻦ ﺑﺮﻧﺸﯿﻦ »‪«4‬ﮐﻪ ﭘﻮﺷﻢ ز ﺑﻬﺮ ﺗﻮ ﺧﻔﺘﺎن ﮐﯿﻦ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ رو ﭘﯿﺶ دﺳﺘﺎن ﺑﮕﻮيﮐﻪ از دوده »‪ «5‬ﺳﺎم ﺷﺪ رﻧﮓ و ﺑﻮي‬
‫ﻧﮕﻪ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﺎره ﮐﺎر ﭼﯿﺴﺖﺑﺮﯾﻦ ﺧﺴﺘﮕﯿﻬﺎ ﭘﺮآزار ﮐﯿﺴﺖ‬
‫ﭼﻮ رﻓﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﺎره رﺧﺶ ﺳﺎزﻣﻦ آﯾﻢ ز ﭘﺲ ﮔﺮ ﺑﻤﺎﻧﻢ دراز‬
‫زواره ز ﭘﯿﺶ ﺑﺮادر ﺑﺮﻓﺖدو دﯾﺪه ﺳﻮي رﺧﺶ ﺑﻨﻬﺎد ﺗﻔﺖ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻫﻤﯽ ﺑﻮد اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﺧﺮوﺷﯿﺪ ﮐﺎي رﺳﺘﻢ ﻧﺎﻣﺪار‬
‫ﺑﺒﺎﻻ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﺑﺎﺷﯽ ﺑﭙﺎيﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺪن ﻣﺮ ﺗﺮا رﻫﻨﻤﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭘﺎﯾﮕﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﮕﺎه‪ :‬ﻃﻮﯾﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻄﺒﻞ‬
‫)‪ -(2‬ﺧﺴﺘﻪ‪ :‬ﻣﺠﺮوح‬
‫)‪ -(3‬ﺧﺴﺘﮕﯽ‪ :‬ﺟﺮاﺣﺖ‬
‫)‪ -(4‬ﺑﺮﻧﺸﺴﺘﻦ‪ :‬ﺳﻮار ﺷﺪن‬
‫)‪ -(5‬دوده‪ :‬ﻧﮋاد‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 515 :‬ﮐﻤﺎن ﺑﻔﮕﻦ از دﺳﺖ و ﺑﺒﺮ ﺑﯿﺎنﺑﺮ آﻫﯿﺦ »‪ «1‬و ﺑﮕﺸﺎي ﺑﻨﺪ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮ و دﺳﺖ را ده ﺑﺒﻨﺪﮐﺰﯾﻦ ﭘﺲ ﻧﯿﺎﺑﯽ ﺗﻮ از ﻣﻦ ﮔﺰﻧﺪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺶ ﺷﺎﻫﺖ ﺑﺮمز ﮐﺮدارﻫﺎ ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﺖ ﺑﺮم‬
‫وﮔﺮ ﺟﻨﮓ ﺳﺎزي ﺗﻮ اﻧﺪرز »‪ «2‬ﮐﻦﯾﮑﯽ را ﻧﮕﻬﺒﺎن اﯾﻦ ﻣﺮز ﮐﻦ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدي ز ﯾﺰدان ﺑﺨﻮاهﺑﭙﻮزش ﺳﺰد ﮔﺮ ﺑﺒﺨﺸﺪ ﮔﻨﺎه‬
‫ﻣﮕﺮ دادﮔﺮ ﺑﺎﺷﺪت رﻫﻨﻤﺎيﭼﻮ ﺑﯿﺮون ﺷﺪي زﯾﻦ ﺳﭙﻨﺠﯽ ﺳﺮاي‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ رﺳﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﯿﮕﺎه ﮔﺸﺖز ﻧﯿﮏ و ز ﺑﺪ دﺳﺖ ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺸﺖ‬
‫ﺗﻮ اﮐﻨﻮن ﺳﻮي ﻟﺸﮑﺮت ﺑﺎزﮔﺮدﺷﺐ ﺗﯿﺮه ﮐﺲ ﻣﯽ ﻧﺠﻮﯾﺪ ﻧﺒﺮد‬
‫ﻣﻦ اﮐﻨﻮن ﻫﻤﯽ ﺳﻮي اﯾﻮان ﺷﻮمﺑﯿﺎﺳﺎﯾﻢ و ﯾﮏ زﻣﺎن ﺑﻐﻨﻮم‬
‫ﺑﺒﻨﺪم ﻫﻤﻪ ﺧﺴﺘﮕﯿﻬﺎي ﺧﻮﯾﺶﺑﺨﻮاﻧﻢ ﮐﺴﯽ را ز ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺑﭙﯿﺶ‬
‫ﺑﺴﺎزم ﮐﻨﻮن ﻫﺮﭼﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﺴﺖﻫﻤﻪ راﺳﺘﯽ زﯾﺮ ﭘﯿﻤﺎن ﺗﺴﺖ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ روﯾﯿﻦﺗﻦ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﮐﻪ اي ﭘﺮﻣﻨﺶ ﭘﯿﺮ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر‬
‫ﺗﻮ ﻣﺮدي ﺑﺰرﮔﯽ و زورآزﻣﺎيﺑﺴﯽ ﭼﺎره داﻧﯽ و ﻧﯿﺮﻧﮓ و راي‬
‫ﺑﺪﯾﺪم ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﺮﯾﺐ ﺗﺮاﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﯿﻨﻢ ﻧﺸﯿﺐ ﺗﺮا‬
‫ﺑﺠﺎن اﻣﺸﺒﯽ دادﻣﺖ زﯾﻨﻬﺎرﺑﺎﯾﻮان رﺳﯽ ﮐﺎم ﮐﮋي ﻣﺨﺎر‬
‫ﺳﺨﻦ ﻫﺮﭼﻪ ﭘﺬرﻓﺘﯽ از ﻣﻦ ﺑﮑﻦوزﯾﻦ ﭘﺲ ﻣﭙﯿﻤﺎي ﺑﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ رﺳﺘﻢ ﮐﻪ اﯾﺪون ﮐﻨﻢﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺴﺘﮕﯿﻬﺎ ﺑﺮ اﻓﺴﻮن ﮐﻨﻢ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮﮔﺸﺖ از ﭘﯿﺶ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﻧﮕﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﭼﻮن ﺷﻮد ﻧﺎﻣﺪار‬
‫ﮔﺬر ﮐﺮد ﭘﺮ ﺧﺴﺘﮕﯿﻬﺎ ﺑﺮ آباز آن زﺧﻢ ﭘﯿﮑﺎن ﺷﺪه ﭘﺮﺷﺘﺎب‬
‫ﭼﻮ ﺑﮕﺬﺷﺖ رﺳﺘﻢ ﭼﻮ ﮐﺸﺘﯽ ز رودز ﯾﺰدان ﻫﻤﯽ داد ﺗﻦ را درود‬
‫ﻫﻤﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﺎي داور داد ﭘﺎكﮔﺮ از ﺧﺴﺘﮕﯿﻬﺎ ﺷﻮم ﻣﻦ ﻫﻼك‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ز ﮔﺮدﻧﮑﺸﺎن ﮐﯿﻦ ﻣﻦﮐﻪ ﮔﯿﺮد دل و راي و آﯾﯿﻦ ﻣﻦ‬
‫ﭼﻮ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر از ﭘﺴﺶ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪﺑﺮ آن ﺳﻮي رودش ﺑﺨﺸﮑﯽ ﺑﺪﯾﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺮآﻫﯿﺨﺘﻦ‪ :‬ﺑﺮﮐﺸﯿﺪن‬
‫)‪ -(2‬اﻧﺪرز‪ :‬وﺻﯿﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 516 :‬ﻫﻤﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﺂن را ﻧﺨﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺮدﯾﮑﯽ ژﻧﺪه ﭘﯿﻠﺴﺖ ﺑﺎدار و ﺑﺮد‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻓﺮوﻣﺎﻧﺪ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﻫﻤﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﺎي داور ﮐﺮدﮔﺎر‬
‫ﭼﻨﺎن آﻓﺮﯾﺪي ﮐﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺘﯽزﻣﺎن و زﻣﯿﻦ را ﺑﯿﺎراﺳﺘﯽ‬
‫ﭼﻮ ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺷﺎه ﺷﺪ ﺑﺎز ﺟﺎيﺧﺮوﺷﯿﺪن آﻣﺪ ز ﭘﺮدهﺳﺮاي‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﭘﺲ ﺑﺎ ﭘﺸﻮﺗﻦ ﮐﻪ ﺷﯿﺮﺑﭙﯿﭽﺪ ز ﭼﻨﮕﺎل ﻣﺮد دﻟﯿﺮ‬
‫ﺑﺮﺳﺘﻢ ﻧﮕﻪ ﮐﺮدم اﻣﺮوز ﻣﻦﺑﺪان ﺑ ُﺮز و ﺑﺎﻻي آن ﭘﯿﻠﺘﻦ‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﯿﺰدان ﭘﺎكﮐﺰوﯾﺴﺖ اﻣﯿﺪ و زوﯾﺴﺖ ﺑﺎك‬
‫ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﻨﺎن آﻓﺮﯾﺪﺑﺮ آن آﻓﺮﯾﻦ ﮐﺎو ﺟﻬﺎن آﻓﺮﯾﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎ رﻓﺖ ﺑﺮ دﺳﺖ اويرﺳﯿﺪه ﺑﺪرﯾﺎي ﭼﯿﻦ ﺷﺴﺖ اوي‬
‫ﺑﺪان ﺳﺎن ﺑﺨﺴﺘﻢ ﺗﻨﺶ را ﺑﺘﯿﺮﮐﻪ از ﺧﻮن او ﺧﺎك ﮔﺸﺖ آﺑﮕﯿﺮ‬
‫ﭘﯿﺎده ز ﻫﺎﻣﻮن ﺑﺒﺎﻻ ﺑﺮﻓﺖﺳﻮي رود ﺑﺎ ﮔﺒﺮ و ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺗﻔﺖ‬
‫ﺑﺮآﻣﺪ ﭼﻨﺎن ﺧﺴﺘﻪ از آﺑﮕﯿﺮﺳﺮاﺳﺮ ﺗﻨﺶ ﭘﺮ ز ﭘﯿﮑﺎن ﺗﯿﺮ‬
‫ﺑﺮآﻧﻢ ﮐﻪ او ﭼﻮن ﺑﺎﯾﻮان ﺷﻮدز اﯾﻮان رواﻧﺶ ﺑﮑﯿﻮان ﺷﻮد‬
‫ﻧﺎﻣﻪ رﺳﺘﻢ ﻓّﺮﺧﺰاد‬
‫ﯾﮑﯽ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﻮي ﺑﺮادر ﺑَﺪْرْدﻧﺒﺸﺖ و ﺳﺨﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﯾﺎد ﮐﺮد‬
‫ﻧﺨﺴﺖ آﻓﺮﯾﻦ ﮐﺮد ﺑﺮ ﮐﺮدﮔﺎرﮐﺰوﯾﺴﺖ ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ روزﮔﺎر‬
‫دﮔﺮ ﮔﻔﺖ ﮐﺰ ﮔﺮدش آﺳﻤﺎنﭘﮋوﻫﻨﺪه ﻣﺮدم ﺷﻮد ﺑﺪﮔﻤﺎن‬
‫ﮔﻨﻬﮑﺎرﺗﺮ در زﻣﺎﻧﻪ ﻣﻨﻢاز اﯾﺮا ﮔﺮﻓﺘﺎر اﻫﺮﯾﻤﻨﻢ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺗﻬﯿﺴﺖﻧﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﯿﺮوزي و ﻓّﺮﻫﯿﺴﺖ‬
‫ز ﭼﺎرم ﻫﻤﯽ ﺑﻨﮕﺮد آﻓﺘﺎبﺑﺠﻨﮓ ﺑﺰرﮔﺎﻧﺶ آﯾﺪ ﺷﺘﺎب‬
‫ز ﺑﻬﺮام و زﻫﺮه اﺳﺖ ﻣﺎ را ﮔﺰﻧﺪﻧﺸﺎﯾﺪ ﮔﺬﺷﺘﻦ ز ﭼﺮخ ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺗﯿﺮ و ﮐﯿﻮان ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪﺳﺖﻋﻄﺎرد ﺑﺒﺮج دو ﭘﯿﮑﺮ ﺷﺪﺳﺖ‬
‫ﭼﻨﯿﻨﺴﺖ و ﮐﺎري ﺑﺰرﮔﺴﺖ ﭘﯿﺶﻫﻤﯽ ﺳﯿﺮ ﮔﺮدد دل از ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﻮدﻧﯿﻬﺎ ﺑﺒﯿﻨﻢ ﻫﻤﯽوز آن ﺧﺎﻣﺸﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻢ ﻫﻤﯽ‬
‫ﭼﻮ آﮔﺎه ﮔﺸﺘﻢ ازﯾﻦ راز ﭼﺮخﮐﻪ ﻣﺎ را ازو ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ رﻧﺞ ﺑَﺮخ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 517 :‬ﺑﺎﯾﺮاﻧﯿﺎن زار و ﮔﺮﯾﺎن ﺷﺪمز ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮﯾﺎن ﺷﺪم‬
‫درﯾﻎ آن ﺳﺮو ﺗﺎج و او رﻧﮓ و ﺗﺨﺖدرﯾﻎ آن ﺑﺰرﮔﯽ و آن ﻓّﺮ و ﺑﺨﺖ‬
‫ﮐﺰﯾﻦ ﭘﺲ ﺷﮑﺴﺖ آﯾﺪ از ﺗﺎزﯾﺎنﺳﺘﺎره ﻧﮕﺮدد ﻣﮕﺮ ﺑﺮ زﯾﺎن‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎﻟﯿﺎن ﭼﺎرﺻﺪ ﺑﮕﺬردﮐﺰﯾﻦ ﺗﺨﻤﻪ ﮔﯿﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﻧﺴﭙﺮد‬
‫ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﺴﯽ راز ﮔﺮدان ﺳﭙﻬﺮدﮔﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﭽﻬﺮ‬
‫ﭼﻮ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯽ ﺗﻮ ﺑﺎ ﻣﻬﺘﺮانﺑﺮاﻧﺪاز »‪ «1‬و ﺑﺮﺳﺎز ﻟﺸﮑﺮ روان‬
‫ﻫﻤﻪ ﮔﺮد ﮐﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖﭘﺮﺳﺘﻨﺪه و ﺟﺎﻣﻬﺎي ﻧﺸﺴﺖ »‪«2‬‬
‫ﻫﻤﯽ ﺗﺎز ﺗﺎ آذر آﺑﺎدﮔﺎنﺑﺠﺎي ﺑﺰرﮔﺎن و آزادﮔﺎن‬
‫ز زاﺑﻠﺴﺘﺎن ﮔﺮ »‪ «3‬ز اﯾﺮان ﺳﭙﺎهﻫﺮآﻧﮑﺲ ﮐﻪ آﯾﻨﺪ زﻧﻬﺎر »‪ «4‬ﺧﻮاه‬
‫ﺑﺪار و ﺑﭙﻮزش ﺑﯿﺎراي ﻣﻬﺮﻧﮕﻪ ﮐﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎرﮔﺮدان ﺳﭙﻬﺮ‬
‫ﮐﺰو ﺷﺎدﻣﺎﻧﯿﻢ وزو ﭘﺮﻧﻬﯿﺐزﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮاز و زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺸﯿﺐ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻫﺮﭼﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﺑﻤﺎدر ﺑﮕﻮيﻧﺒﯿﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺮا ﻧﯿﺰ روي‬
‫درودش ده از ﻣﺎ و ﺑﺴﯿﺎر ﭘﻨﺪﺑﺪان ﺗﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﮕﯿﺘﯽ ﻧﮋﻧﺪ‬
‫ور از ﻣﻦ ﺑﺪآﮔﺎﻫﯽ آرد ﮐﺴﯽﻣﺒﺎش اﻧﺪرﯾﻦ ﮐﺎر ﻏﻤﮕﯿﻦ ﺑﺴﯽ‬
‫ﭼﻨﺎن دان ﮐﻪ اﻧﺪر ﺳﺮاي ﺳﭙﻨﺞﮐﺴﯽ ﮐﻮ ﻧﻬﺪ ﮔﻨﺞ ﺑﺎ دﺳﺘﺮﻧﺞ‬
‫ز ﮔﻨﺞ ﺟﻬﺎن رﻧﺞ ﭘﯿﺶ آورداز آن رﻧﺞ او دﯾﮕﺮي ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﯿﺰدان ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪﺟﻬﺎنآﻓﺮﯾﻦ را ﻧﯿﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﺴﺨﺘﯽ درمﺑﺮﻧﺞ و ﻏﻢ و ﺷﻮرﺑﺨﺘﯽ درم‬
‫رﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎﺑﻢ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ازﯾﻦﺧﻮﺷﺎ ﺑﺎد ﻧﻮﺷﯿﻦ اﯾﺮانزﻣﯿﻦ‬
‫ﭼﻮ ﮔﯿﺘﯽ ﺷﻮد ﺗﻨﮓ ﺑﺮ ﺷﻬﺮﯾﺎرﺗﻮ ﮔﻨﺞ و ﺗﻦ و ﺟﺎن ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﺪار‬
‫ﮐﺰ آن ﺗﺨﻤﻪ ﻧﺎمدار ارﺟﻤﻨﺪﻧﻤﺎﻧﺪﺳﺖ ﺟﺰ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺑﻠﻨﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ‪ :‬راي زدن‬
‫)‪ -(2‬ﺟﺎﻣﻪ ﻧﺸﺴﺖ‪ :‬ﻓﺮش‬
‫)‪ -(3‬اﮔﺮ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫)‪ -(4‬زﻧﻬﺎر‪ :‬اﻣﺎن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 518 :‬ﻧﮕﻬﺪار او را ﺑﺮوز و ﺑﺸﺐﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻮن ﺑﻮد ﮐﺎر ﻣﻦ ﺑﺎ ﻋﺮب‬
‫ز ﮐﻮﺷﺶ ﻣﮑﻦ اﯾﭻ ﺳﺴﺘﯽ ﺑﮑﺎرﺑﮕﯿﺘﯽ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ز ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﯾﺎدﮔﺎرﺳﺖ و ﺑﺲﮐﺰﯾﻦ ﭘﺲ ﻧﺒﯿﻨﻨﺪ ازﯾﻦ ﺗﺨﻤﻪ ﮐﺲ‬
‫درﯾﻎ آن ﺳﺮو ﺗﺎج و آن ﻣﻬﺮودادﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪن ﺗﺨﺖ ﺷﺎﻫﯽ ﺑﺒﺎد‬
‫ﺗﻮ ﺑﺪرود ﺑﺎش و ﺑﯽآزار ﺑﺎشﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﭙﯿﺶ ﺟﻬﺎﻧﺪار ﺑﺎش‬
‫ﮔﺮ او را ﺑﺪ آﯾﺪ ﺗﻮ ﺳﺮ ﭘﯿﺶ اويﺑﺸﻤﺸﯿﺮ ﺑﺴﭙﺎر و ﯾﺎوه ﻣﮕﻮي‬
‫ﭼﻮ ﺑﺎ ﺗﺨﺖ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮدﻫﻤﻪ ﻧﺎم ﺑﻮ ﺑﮑﺮ و ﻋّﻤﺮ ﺷﻮد‬
‫ﺗﺒﻪ ﮔﺮدد اﯾﻦ رﻧﺠﻬﺎي درازﻧﺸﯿﺒﯽ درازﺳﺖ ﭘﯿﺶ ﻓﺮاز‬
‫ﻧﻪ ﺗﺨﺖ و ﻧﻪ دﯾﻬﯿﻢ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﻪ ﺷﻬﺮز اﺧﺘﺮ ﻫﻤﻪ ﺗﺎزﯾﺎن راﺳﺖ ﺑﻬﺮ‬
‫ﭼﻮ روز اﻧﺪر آﯾﺪ ﺑﺮوز درازﺷﻮدﺷﺎن ﺳﺮ از ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ ازﯾﺸﺎن ﮔﺮوﻫﯽ ﺳﯿﺎهز دﯾﺒﺎ ﻧﻬﻨﺪ از ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﻼه‬
‫ﻧﻪ ﺗﺨﺖ و ﻧﻪ ﺗﺎج و ﻧﻪ زّرﯾﻨﻪﮐﻔﺶﻧﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﻧﻪ اﻓﺴﺮ ﻧﻪ رﺧﺸﺎن درﻓﺶ‬
‫ﺑﺮﻧﺠﺪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮي ﺑﺮﺧﻮردﺑﺪاد و ﺑﺒﺨﺸﺶ ﮐﺴﯽ ﻧﻨﮕﺮد‬
‫ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻫﻤﻪ روز و ﺷﺐ دﯾﮕﺮﺳﺖﮐﻤﺮ ﺑﺮ ﻣﯿﺎن و ُﮐَﻠﻪ ﺑﺮ ﺳﺮﺳﺖ‬
‫ز ﭘﯿﻤﺎن ﺑﮕﺮدﻧﺪ وز راﺳﺘﯽﮔﺮاﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﮋي و ﮐﺎﺳﺘﯽ‬
‫ﭘﯿﺎده ﺷﻮد ﻣﺮدم رزﻣﺠﻮيﺳﻮار آﻧﮑﻪ ﻻف آرد و ﮔﻔﺖوﮔﻮي‬
‫ﮐﺸﺎورز ﺟﻨﮕﯽ ﺷﻮد ﺑﯽﻫﻨﺮﻧﮋاد و ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺑﺒﺮ‬
‫رﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯽ اﯾﻦ از آن آن ازﯾﻦز ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﺑﺎزآﻓﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻬﺎﻧﯽ ﺑﺘﺮ ز آﺷﮑﺎرا ﺷﻮددل ﻣﺮدﻣﺎن ﺳﻨﮓ ﺧﺎرا ﺷﻮد‬
‫ﺑﺪاﻧﺪﯾﺶ ﮔﺮدد ﭘﺪر ﺑﺮ ﭘﺴﺮﭘﺴﺮ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﭘﺪر ﭼﺎرهﮔﺮ‬
‫ﺷﻮد ﺑﻨﺪه ﺑﯽﻫﻨﺮ ﺷﻬﺮﯾﺎرﻧﮋاد و ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺑﮑﺎر‬
‫ﺑﮕﯿﺘﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﺴﯽ را وﻓﺎروان و زﺑﺎﻧﻬﺎ ﺷﻮد ﭘﺮﺟﻔﺎ‬
‫از اﯾﺮان و از ﺗﺮك و از ﺗﺎزﯾﺎنﻧﮋادي ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ اﻧﺪر ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﻪ دﻫﻘﺎن ﻧﻪ ﺗﺮك و ﻧﻪ ﺗﺎزي ﺑﻮدﺳﺨﻨﻬﺎ ﺑﮑﺮدار ﺑﺎزي ﺑﻮد‬
‫ﻫﻤﻪ ﮔﻨﺠﻬﺎ زﯾﺮ داﻣﻦ ﻧﻬﻨﺪﺑﮑﻮﺷﻨﺪ و ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺪﺷﻤﻦ دﻫﻨﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 519 :‬ﭼﻨﺎن ﻓﺎش ﮔﺮدد ﻏﻢ و رﻧﺞ و ﺷﻮرﮐﻪ راﻣﺶ ﺑﻬﻨﮕﺎم ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‬
‫ﻧﻪ ﺟﺸﻦ و ﻧﻪ راﻣﺶ ﻧﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﻧﻪ ﻧﺎمﺑﮑﻮﺷﺶ ز ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎزﻧﺪ دام‬
‫زﯾﺎن ﮐﺴﺎن از ﭘﯽ ﺳﻮد ﺧﻮﯾﺶﺑﺠﻮﯾﻨﺪ و دﯾﻦ اﻧﺪر آرﻧﺪ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻬﺎر از زﻣﺴﺘﺎن ﭘﺪﯾﺪﻧﯿﺎرﻧﺪ ﻫﻨﮕﺎم راﻣﺶ ﻧﺒﯿﺪ‬
‫ز ﭘﯿﺸﯽ و ﺑﯿﺸﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﻫﻮشﺧﻮرش ﻧﺎن ﮐﺸﮑﯿﻦ و ﭘﺸﻤﯿﻨﻪﭘﻮش‬
‫ﭼﻮ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﮕﺬردﮐﺴﯽ ﺳﻮي آزادﮔﺎن ﻧﻨﮕﺮد‬
‫ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ ﺧﻮن از ﭘﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻪﺷﻮد روزﮔﺎر ﺑﺪ آراﺳﺘﻪ‬
‫دل ﻣﻦ ﭘﺮ از ﺧﻮن ﺷﺪ و روي زرددﻫﺎن ﺧﺸﮏ و ﻟﺒﻬﺎ ﭘﺮ از ﺑﺎد ﺳﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﺷﺪم ﭘﻬﻠﻮان از ﻣﯿﺎنﭼﻨﯿﻦ ﺗﯿﺮه ﺷﺪ ﺑﺨﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯽوﻓﺎ ﮔﺸﺖ ﮔﺮدان ﺳﭙﻬﺮُدژم ﮔﺸﺖ و از ﻣﺎ ﺑﺒّﺮﯾﺪ ﻣﻬﺮ‬
‫اﮔﺮ ﻧﯿﺰه ﺑﺮ ﮐﻮه ﻗﺎرن زﻧﻢﮔﺬاره ﮐﻨﻢ »‪ «1‬ز آﻧﮑﻪ روﯾﯿﻦ ﺗﻨﻢ‬
‫ﮐﻨﻮن ﺗﯿﺮ و ﭘﯿﮑﺎن آﻫﻦﮔﺬارﻫﻤﯽ ﺑﺮ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻧﯿﺎﯾﺪ ﺑﮑﺎر‬
‫ﻫﻤﺎن ﺗﯿﻎ ﮐﺂن ﮔﺮدن ﭘﯿﻞ و ﺷﯿﺮﻓﮕﻨﺪي ﺑﺰﺧﻢ اﻧﺪر آورد زﯾﺮ‬
‫ﻧﺒّﺮد ﻫﻤﯽ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﺎزﯾﺎنز داﻧﺶ زﯾﺎن آﻣﺪم ﺑﺮ زﯾﺎن‬
‫ﻣﺮا ﮐﺎﺷﮑﯽ ﮔﺮ ﺧﺮد ﻧﯿﺴﺘﯽﮔﺮ آﮔﺎﻫﯽ روز ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﮐﻪ در ﻗﺎدﺳﯽ ﺑﺎ ﻣﻨﻨﺪدرﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺎزﯾﺎن دﺷﻤﻨﻨﺪ‬
‫ﮔﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﯾﻦ ﺑﯿﺸﻪ ﭘﺮﺧﻮن ﺷﻮدز دﺷﻤﻦ زﻣﯿﻦ رود ﺟﯿﺤﻮن ﺷﻮد‬
‫ز راز ﺳﭙﻬﺮي ﮐﺲ آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖﻧﺪاﻧﻨﺪ ﮐﺎﯾﻦ رﻧﺞ ﮐﻮﺗﺎه ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮ ﺗﺨﻤﻪﯾﯽ ﺑﮕﺬرد روزﮔﺎرﭼﻪ ﺳﻮد آﯾﺪ از رﻧﺞ و از ﮐﺎرزار‬
‫ﺗﺮا اي ﺑﺮادر ﺗﻦ آﺑﺎد ﺑﺎددل ﺷﺎه اﯾﺮان ﺑﺘﻮ ﺷﺎد ﺑﺎد‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺎدﺳﯽ دﺧﻤﻪﮔﺎه ﻣﻨﺴﺖﮐﻔﻦ ﺟﻮﺷﻦ و ﺧﻮن ﮐﻼه ﻣﻨﺴﺖ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ راز ﺳﭙﻬﺮ ﺑﻠﻨﺪﺗﻮ دل را ﺑﺪرد ﻣﻦ اﻧﺪر ﻣﺒﻨﺪ‬
‫ﺗﻮ دﯾﺪه ز ﺷﺎه ﺟﻬﺎن ﺑﺮﻣﺪارﻓﺪا ﮐﻦ ﺗﻦ ﺧﻮﯾﺶ در ﮐﺎرزار‬
‫ﮐﻪ زود آﯾﺪ اﯾﻦروز اﻫﺮﯾﻤﻨﯽﭼﻮ ﮔﺮدون ﮔﺮدان ﮐﻨﺪ دﺷﻤﻨﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮔﺬاره ﮐﺮدن‪ ،‬ﮔﺬاردن‪ :‬ﻋﺒﻮر دادن‪ ،‬ﻋﺒﻮر ﮐﺮدن‬
‫ﻣﻮاﻋﻆ و ﺣﮑﻢ‬
‫ﺑﺒﺎزﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﺪ اﯾﻦ ﭼﺮخ ﻣﺴﺖﮐﻪ ﺑﺎزي ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻬﻔﺘﺎد دﺳﺖ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺒﺎد و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻤﯿﻎزﻣﺎﻧﯽ ﺑﺨﻨﺠﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺘﯿﻎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ دﻫﺪ ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج و ﮐﻼهزﻣﺎﻧﯽ ﻏﻢ و ﺧﻮاري و ﺑﻨﺪ و ﭼﺎه‬
‫ﻫﻤﯿﺨﻮرد ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻫﺴﺖﻣﻨﻢ ﺗﻨﮓدل ﺗﺎ ﺷﺪم ﺗﻨﮓدﺳﺖ **‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮد ﻧﺰادي ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻣﺮدﻧﺪﯾﺪي ﺑﮕﯿﺘﯽ ﻫﻤﯽ ﮔﺮم و ﺳﺮد‬
‫ﺑﺰاد و ﺑﺴﺨﺘﯽ و ﻧﺎﮐﺎم زﯾﺴﺖﺑﺮ آن زﯾﺴﺘﻦ زار ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮﯾﺴﺖ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺎﮐﺴﺖ ﺑﺎﻟﯿِﻦ اويدرﯾﻎ آن دل و راي و آﯾﯿِﻦ اوي **‬
‫ﻫﺮآﻧﮕﻪ ﮐﺖ آﻣﺪ ﺑﺒﺪ دﺳﺘﺮسز ﯾﺰدان ﺑﺘﺮس و ﻣﮑﻦ ﺑﺪ ﺑﮑﺲ‬
‫ﺑﻨﺰد ﮐﻬﺎن و ﺑﻨﺰد ﻣﻬﺎنﺑﺂزار ﻣﻮري ﻧﯿﺮزد ﺟﻬﺎن‬
‫درازﺳﺖ دﺳﺖ ﻓﻠﮏ ﺑﺮﺑﺪيﻫﻤﻪ ﻧﯿﮑﻮي ﮐﻦ اﮔﺮ ﺑﺨﺮدي‬
‫ﭼﻮ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯽ ﻧﯿﮑﯽ آﯾﺪ ﺑﺮتﺑﺪي را ﺑﺪي ﺑﺎﺷﺪ اﻧﺪر ﺧﻮرت **‬
‫ﭼﻮ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ وام ﺧﺮد ﺗﻮ ﺧﺘﻢﻫﻤﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﻢ آﻣﻮﺧﺘﻢ‬
‫ﯾﮑﯽ ﻧﻐﺰ ﺑﺎزي ﮐﻨﺪ روزﮔﺎرﮐﻪ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪت ﭘﯿﺶ آﻣﻮزﮔﺎر **‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺂﯾﯿﻦ و ﮐﯿﺶﮔﺮاﻣﯽ ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ ﮐﺲ را ﭼﻮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻧﺪادﻧﺪ ﺑﯿﻬﻮده دل را ز دﺳﺖﻧﮕﺸﺘﻨﺪ از ﺑﺎده ﻣﻬﺮ ﻣﺴﺖ‬
‫ﺷﺪ آﻫﻮي ﻣﺸﮑﯿﻦ ﺑﺨّﻢ ﮐﻤﻨﺪﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و دل را ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺑﻨﺪ‬
‫ﻓﺮﯾﺐ ﭘﺮي ﭘﯿﮑﺮان ﺟﻮانﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻮ ﺑﻮد ﭘﻬﻠﻮان‬
‫ﮐﺴﯽ را رﺳﺪ ُﮔﺮدي و ﻣﻬﺘﺮيﮐﻪ ﻣِﻬﺮ ﻓﻠﮏ را ﮐﻨﺪ ﻣﺸﺘﺮي‬
‫ﻧﻪ رﺳﻢ ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮي و ﻣﻬﺘﺮﯾﺴﺖﮐﻪ از ﻣﻬﺮ ﻣﺎﻫﯽ ﺑﺒﺎﯾﺪ ﮔﺮﯾﺴﺖ **‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 521 :‬ﺳﺨﻦ ﭼﻮن ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮد ﺑﺎ ﺧﺮدروان ﺳﺮاﯾﻨﺪه راﻣﺶ ﺑﺮد‬
‫ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﺎُﺧَﻮش ﺑﻮدﺑﺪان ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ راي او َﮐﺶ ﺑﻮد‬
‫ﻫﻤﯽ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﭼﻠﯿﭙﺎ ﮐﻨﺪﺑﭙﯿﺶ ﺧﺮدﻣﻨﺪ رﺳﻮا ﮐﻨﺪ‬
‫و ﻟﯿﮑﻦ ﻧﺒﯿﻨﺪ ﮐﺲ آﻫﻮي ﺧﻮﯾﺶﺗﺮا روﺷﻦ آﯾﺪ ﻫﻤﯽ ﺧﻮي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭼﻮ داﻧﺎ ﭘﺴﻨﺪد ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﮔﺸﺖﺑﺠﻮي ﺗﻮ در آب ﭼﻮن دﯾﺪه ﮔﺸﺖ‬
‫ﺗﻮ ﭼﻨﺪان ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﺳﺨﻨﮕﻮي ﺑﺎشﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺑﺎش و ﺟﻬﺎﻧﺠﻮي ﺑﺎش‬
‫ﭼﻮ رﻓﺘﯽ ﺳﺮوﮐﺎر ﺑﺎ اﯾﺰَدﺳﺖاﮔﺮ ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪت ﮐﺎر ار ﺑَﺪﺳﺖ **‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻮ ﺧﺮد ﺟﻮﯾﺪ و اﯾﻤﻨﯽﻧﯿﺎزد ﺳﻮي ﮐﯿﺶ اﻫﺮﯾﻤﻨﯽ‬
‫ﺗﻮ ﺑﯽرﻧﺞ را رﻧﺞ ﻣﻨﻤﺎي ﻫﯿﭻﻫﻤﻪ ﻣﺮدي و داد دادن ﺑﺴﯿﭻ‬
‫ﮐﻪ ﮔﯿﺘﯽ ﺳﭙﻨﺠﺴﺖ و ﺟﺎوﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖﻓﺮي ﺑﺮﺗﺮ از ﻓّﺮ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺳﭙﻬﺮ ﺑﻠﻨﺪش ﺑﭙﺎي آورﯾﺪﺟﻬﺎن را ﺟﺰ او ﮐﺪﺧﺪاي آورﯾﺪ **‬
‫زﻣﯿﻦ ﮔﺮ ﮔﺸﺎده ﮐﻨﺪ راز ﺧﻮﯾﺶﻧﻤﺎﯾﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم و آﻏﺎز ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﮐﻨﺎرش ﭘﺮ از ﺗﺎﺟﺪاران ﺑﻮدﺑﺮش ﭘﺮ ز ﺧﻮن ﺳﻮاران ﺑﻮد‬
‫ﭘﺮ از ﻣﺮد داﻧﺎ ﺑﻮد داﻣﻨﺶﭘﺮ از ﺧﻮبرخ َﺟﯿﺐ ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ‬
‫ﺑﻨﯿﮑﯽ ﺑﺒﺎﯾﺪ ﺗﻦ آراﺳﺘﻦﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺸﺎﯾﺪ ز ﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺘﻦ **‬
‫ز ﻧﺎدان ﺑﻨﺎﻟﺪ دل ﺳﻨﮓ و ﮐﻮهازﯾﺮا ﻧﺪارد ﺑَِﺮ ﮐﺲ ُﺷُﮑﻮه‬
‫ﻧﺪاﻧﺪ از آﻏﺎز اﻧﺠﺎم راﺑﻪ از ﻧﻨﮓ داﻧﺪ ﻫﻤﯽ ﻧﺎم را‬
‫ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه در ﮐﺎر ﻧﺰد ﮔﺮوهﻧﮑﻮﻫﯿﺪهﺗﺮ ﻧﺰد داﻧﺶﭘﮋوه‬
‫‪ -38‬اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ »‪«1‬‬
‫ﺧـﻮاﺟﻪ اﺑـﻮ ﻟا ﻬﯿﺜـﻢ اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺣﺴﻦ ﺟﺮﺟـﺎﻧﯽ از ﻓﻀـﻼ و ﺷـﻌﺮاي اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑـﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺣـﻮال و دوره‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ او اﻃﻼع ﮐﺎﻓﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت آﻗﺎﯾﺎن‪ :‬ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ و دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‪-‬‬
‫در ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ »‪ «1‬ازﯾﻦ ﻣﺮد ﻧﺎم ﺑﺮده و ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ را ازو ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ ﺷﺮح ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد آورده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﯿﻬﻘﯽ »‪«2‬‬
‫ذﮐﺮ اﯾـﻦ ﺣﮑﯿﻢ اﺑـﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ را آورده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ازو اﺛﺮي در ﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿـﺎﻓﺖ ﻣﮕﺮ ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ از وي ﮐﻪ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺳـﺮخ‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري آﻧﺮا ﺷـﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﺴﺦ ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ﻧﺎم اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﺑﺎﺷـﺘﺒﺎه اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﺷـﺘﺒﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧّﺴﺎخ ﻣﯿﺎن او و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﻬﯿﺜﻢ )اﺑﻦ اﻟﻬﯿﺜﻢ( رﯾﺎﺿـﯽدان ﻣﻌﺮوف ﻓﺮق ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ او ﻧﯿﺰ در ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﻧﺴﺦ ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ اﻟﺒﻮزﺟﺎﻧﯽ و در ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ اﻟﺠﻮزﺟﺎﻧﯽ و در ﻧﺴﺨﻪ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ اﻟﺠﺮﺟﺎﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ از ﻣﻌﺘﻘﺪان ﻣﺬﻫﺐ اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ ﺑﻮده و ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﺑﺮﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ )ص ‪ 86‬و ‪ (217‬ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ درﺑـﺎره اﺣﻮال ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ُﺳـ ﺮخ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ وي از ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﺑﻮده و ﺑﻘﻮل ﺧﻮد ﻧﻪ ﺳﺎل در ﺧـﺪﻣﺖ اﯾﻦ اﺳـﺘﺎد ﺗﻠّﻤﺬ‬
‫ﻣﯿﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ُﺳـ ﺮخ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﭘـﺪر اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻧﺴﻮي ﯾﺎ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري اﺳـﺘﺎد ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﺑﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫دوره زﻧـﺪﮔﺎﻧﯽ او را اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ داﻧﺴﺖ و ﭼﻮن او ﻧﻪ ﺳـﺎل ﻧﺰد اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﺷـﺎﮔﺮدي ﮐﺮده ﺑﻮد ﭘﺲ اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ‬
‫ﻣﯿﺒـﺎﯾﺴﺖ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم زﯾﺴـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺳـﺒﮏ ﺳـﺨﻦ او در ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ از وي ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪه اﺳﺖ ﺧﻮد ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺮ راﺳﺘﯽ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺷـﻌﺎر اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ در ﻫﺸﺘﺎد و ﻫﺸﺖ ﺑﯿﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﺆاﻻﺗﯽ درﺑﺎره ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﺧﻮد‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻌﺪ ازو دو ﺗﻦ آﻧﺮا ﺷـﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ ﯾﮑﯽ اﺑﻮ ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺎﺻـﺮ ﺑﻦ ﺧﺴـﺮو ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ ﺑﻠﺨﯽ ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺶ ﻋﯿﻦ اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرث اﻣﯿﺮ‬
‫______________________________‬
‫‪ -‬و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺟـﺎﻣﻊ اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ )ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ‪ 1332‬ﺷﻤﺴـﯽ( و ﺷﺮح ﻗﺼﯿﺪه ﻓﺎرﺳﯽ ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ )ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ‪ 1334‬ﺷﻤﺴﯽ( و ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫آﻗـﺎي دﮐﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴـﯿﻦ ﺻـﺪﯾﻘﯽ در ﻣﺠﻠﻪ ﯾﻐﻤﺎ ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم و ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي در ﺷـﻤﺎره ‪ 8‬از ﺳﺎل ‪ 2‬ﻣﺠﻠﻪ ﯾﺎدﮔﺎر و ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺧﯿﺮ در ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﻪ‪.‬‬
‫)‪ -(1‬ﭼﺎپ آﻗﺎي ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ ص ‪313 ،217 ،86 ،19 ،17‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ﭼﺎپ ﻫﻨﺪ ص ‪132‬‬
‫ﺑﺪﺧﺸﺎن ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ را درﯾﻦ ﺑﺎب ﻧﻮﺷﺖ و ﭘﯿﺶ ازو ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ُﺳﺮخ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ و ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﻔّﺼﻞ در ﺷﺮح ﻫﻔﺘﺎد و ﺷﺶ ﺑﯿﺖ ازﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺗﺮﺗﯿﺐ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺆاﻻﺗﯿﺴﺖ ﺑﺮ ﻣﺬاق ﻓﻠﺴﻔﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮﯾﮏ را ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿـﺪاﻧﯿﻢ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎر اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﺎن در ﺗﺒﻠﯿﻎ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣـﺪﻋّﻮ را ﺑﺎ ﺳﺆاﻻﺗﯽ درﺑﺎره ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ ﺑﺘﻨﮕﻨﺎ ﻣﯿﺎﻓﮕﻨﺪﻧـﺪ و آﻧﮕﺎه‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻣﺠﺬوب ﮐﺮدن او ﺑﺠﻮاب دادن آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺼـﯿﺪه اﺑﻮ ﻟا ﻬﯿﺜﻢ ﭘﺮ اﺳﺖ از ﻫﻤﯿﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺆاﻻت و از ﮐﺠﺎ ﮐﻪ او اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه را ﺑﺂن ﻗﺼـﺪ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﮑﯿﺸﺎن ﺧﻮد را از ﺳﺆاﻻت‬
‫دﺷﻮاري ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻬﻨﮕـﺎم ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻨﻨـﺪ آﮔـﺎه ﺳﺎزد‪ .‬و ﺑﻬﺮﺣﺎل ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣـﺬﻫﺒﯽ او در ﻃﺮح اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت دﺷﻮار و ﺑﯽﺟﻮاب ﮔﺬاﺷـﺘﻦ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ آن ﻗﺼﯿﺪه‪:‬‬
‫ﯾﮑﯿﺴﺖ ﺻﻮرت ﻫﺮﻧﻮع را و ﻧﯿﺴﺖ ﮔﺬارﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﻫﺮﺻﻮرﺗﯽ ﺑﻮد ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ز ﺑﻬﺮ ﭼﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﯾﮑﯽ و ﻧُﻪ ﻋﺮض اﺳﺖ »‪«1‬ﺑَﺪه ﻧﺮﻓﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮ ﻫﺸﺖ ﮐﺮد ﻧﯿﺰ ﻗﺮار‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ آﺑﺎ »‪ «2‬ﻫﻔﺖ و دوازده اﺳﺖ ﺑﻨﺎمُو اﱠﻣﻬﺎت »‪ «3‬ﺑﮕﻔﺘﺎر و اﺗﻔﺎق ﭼﻬﺎر‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻣﻮاﻟﯿﺪ »‪ «4‬از ﺳﻪ ﺑﺮﻧﮕﺬﺷﺖﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﮐﺰ ﯾﮏ ﻣﺎﯾﻪ اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﻤﺎر ﻧﮕﺎر‬
‫ﭼﺮا ﭼﻮ ﺗﻦ ز ﻏﺬا ﭘﺮ ﺷﻮد ﻧﮕﻨﺠﺪ ﻧﯿﺰاﻟﻢ َرﺳْﺪْش ﮔﺮ اﻓﺰون ﮐﻨﯽ ﺗﻮ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﻋﺮاض ﻧﻪﮔﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﮐﻢ‪ ،‬ﮐﯿﻒ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬ﺟﺪه‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﻪ‪ ،‬ﻣﮑﺎن‪ ،‬زﻣﺎن‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻌﻞ‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺮاد ﮐﻮاﮐﺐ ﺳﺒﻌﻪ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺮاد ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺑﻌﻪ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(4‬ﻣﻮاﻟﯿﺪ‪ :‬ﻣﻌﺪن‪ .‬ﻧﺒﺎت‪ .‬ﺣﯿﻮان‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ُ 524 :‬و َﮔﻮﻫﺮي دﮔﺮ اﯾﻨﺠﺎ ﮐﻪ ﭘُﺮ ﻧﮕﺮدد ﻫﯿﭻ »‪«1‬ﻧﻪ از ﻧُﺒّﯽ و ﻧﻪ از ﭘﯿﺸﻪ و ﻧﻪ از اﺷﻌﺎر‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰ آن و ﭼﻪ ﭼﯿﺰ اﯾﻦ و از ﭘﯽ ﭼﻪ ﭼﻨﯿﻦﭼﻪ ﭼﯿﺰ آنﮐﻪ ﺑﺮﯾﻦ ﻫﺮدو ﺑﺮﺑﻮد ﺳﺎﻻر »‪«2‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺶ آﻧﮑﻪ ﺑﻐﺎﺋﺐ ﺑﺮد ز ﺣﺎﺿﺮ ﭼﯿﺰدﻟﯿﻞ ﮔﯿﺮد و ﻫﺴﺘﺶ ﺑﻌﺎﻗﺒﺖ دﯾﺪار‬
‫ُو ﻫﻔﺖ ﻧﻮر ﺑﺘﺎﺑﺪ ﭼﻨﺎﻧﮏ ﻫﺮﯾﮏ راازو ﭘﺬﯾﺮد ﺑﺎﻧﺪازه »‪ «3‬ﻟﻄﺎﻓﺖ ﺑﺎر‬
‫ﻧﺨﺴﺖ دﻫﺮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰﺳﺖ و ﺑﺎز ﺣّﻖ و ﺳﺮورو ﺑﺎز ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬آﻧَﮕﻪ ﺣﯿﺎِت زودﮔﺬار‬
‫ﮐﻤﺎل و ﻏﯿﺒﺖ »‪ ،«4‬ﮐﺎﯾﻦ از ﻫﻤﻪ ﻟﻄﯿﻒﺗﺮﺳﺖﮐﻪ ﭼﺎره ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﺠﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭼﺎر‬
‫اﮔﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﮐﻠّﯽ ﺑﺎﱠوﻟّﯿِﺖ ﺣﺎلﺑﻤﻦ ﻧﻤﺎﯾﯽ داﻧﻢ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯽ از اﺑﺮار‬
‫ﻣﺜﺎﻟﺶ و ﺻﻔﺘﺶ ﺑﺎزﮔﻮي زود ﺑﻤﻦﮐﻪ دوﺳﺘﺮ ﺳﻮي ﻣﻦ ﺻﺪره اﯾﻦ ز ﻣﻮﺳﯿﻘﺎر‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ و ﭘﺮي و دﯾﻮ را ﺑﺪاﻧﺴﺘﯿﻢﮐﻪ ﻫﺴﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﺒﺎﯾﺪ ﺑﻬﺴﺖ ﺑﺮ َﺗﮑﺮار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺮاد ازﯾﻦ ﮔﻮﻫﺮ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(2‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﻞ‬
‫)‪ -(3‬ﺗﻠﻔﻆ ﺷﻮد ﺑﻨﺪازه‬
‫)‪ -(4‬اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ اﯾﻦ ﻫﻔﺖ ﻧﻮر را ﮐﻪ »اﻓـﺎﺿﺖ اﻟﻬﯽ« ﻣﯿﮕﻔﺘﻨـﺪ ﺑـﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ :‬دﻫﺮ ﺑﻨﻈﺮ آﻧـﺎن اﻓـﺎﺿﺖ ﻋﻘﻞ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ و‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ اﻓﺎﺿﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﻧﻔﺲ از ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺷﺪن اﯾﻤﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺣﻖ اﻓـﺎﺿﺘﯽ اﺳﺖ از ﻋﻘـﻞ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﮐﻪ او را از اﻓﺘـﺎدن در ﺑﺎﻃـﻞ ﺑـﺎزدارد‪ .‬ﺳـﺮور ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎدي ﻋﻠﻢ و رﻫﺎﯾﯽ از ﻏﻢ ﺟﻬﻞ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗـﺪرت‬
‫ﻧﻔﺲ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻗـﺎﻣﻪ ﺑﺮاﻫﯿﻦ در ﻫﺮﺣـﺎل‪ .‬ﺣﯿـﺎت ﯾﻌﻨﯽ رﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻮت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﻏﯿﺒﺖ آن ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻔﺲ ﮐﻪ ﺑـﺪون ﺗﻌﻠﻢ و ﺳﺆال ﺑﺮ ﺣﻘﺎﯾﻖ‬
‫اﻣﻮر آﮔﺎه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 525 :‬ز ﻣﺎ و ﮐﯿﻒ ﺑﮕﻮي و ﺑﺮﺳﻢ ﺑﺮﻫﺎن ﮔﻮيﮔﺮ آﻣﺪﺳﺖ ﺑﺮون اﯾﻦ ﺳَﺨﻨْْﺖ از اﺳﺘﺎر‬
‫ﯾﮑﯽ ﮐﺪام ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري اﻧﺪرو ﻣﻮﺟﻮد »‪«1‬ﯾﮑﱢﯽ ﻣﺤﺾ ﭼﺮا ﮔﻔﺖ ﺧﺎﻟﻖ َﺟّﺒﺎر »‪«2‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻀﻌﯿﻔﺶ روا و ﻧﻪ ﺗﻨﺼﯿﻒﻓﺰون ﻧﮕﺮدد و ﻧﻘﺼﺎﻧﺶ ﻧﯽ ز روي ﺷﻤﺎر‬
‫ﺑﺎﺿﻄﺮار و ﺑﺘﻘﺮﯾﺐ ﯾﮏ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺘﻦ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﮐﺪام ﺟﻨﺲ ﻧﻪ ﻧﻮع »‪ «3‬و ﮐﺪام ﻧﻮع ﻧﻪ ﺟﻨﺲ »‪«4‬ﮐﺪام ﺟﻨﺲ ﯾﮑﯽ ﺑﺎر و ﻧﻮع دﯾﮕﺮﺑﺎر »‪«5‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﻮد ﻋﺎﻟﻢ وﻗﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﺳﻌﺎدت ﺑﻮدو ﻫﺮدو ﻧﺤﺲ ﻓﺮواﯾﺴﺘﺎده از رﻓﺘﺎر‬
‫ﮐﻨﻮن ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻪ ﻧﺤﺴﺴﺖ و ﻫﺮدو ﺳﻌﺪ ﺑﺠﺎيﻫﻤﺎن ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب و ﻫﻤﺎن ﻣﺴﯿﺮ و ﻣﺪار‬
‫ُو ﺑﺎز ﻓﺮدا ﭼﻮن دي ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺒﺮﺳﺖاز اﻧﺒﯿﺎ و ﺣﮑﯿﻤﺎن و ِذّﻣﯿﺎن ﻫﻤﻮار‬
‫ﭼﻪ ﺑﻮد دّي و ﭼﻪ اﻣﺮوز و ﺑﺎز ﻓﺮدا ﭼﯿﺴﺖازﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ز ﭼﻪ روي و از آﻧﭽﻨﺎن ز ﭼﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ُﺳُﺮب اﻟﻤﺎس و ﺳﻨِﮓ آﻫﻦ ﮐﺶﭼﻪ ﻋّﻠﺘﺴﺖ ﻣﺮ اﯾﻦ ﻫﺮدو را ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺮاد واﺣﺪ ﻣﺘﮑﺜﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺒﺪع ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(2‬اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﻘﻮل ﺑﺎري ﻋﺰ اﺳﻤﻪ‪ :‬و ﻣﺎ اﻣﺮﻧﺎ اﻻ واﺣﺪة‬
‫)‪ -(3‬آن ﺟﻨﺲ ﮐﻪ ﻧﻮع ﻧﯿﺴﺖ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻄﻠﻘﺴﺖ ﮐﻪ او را ﺟﻨﺲ اﻻﺟﻨﺎس ﺧﻮاﻧﻨﺪ‬
‫)‪ -(4‬ﻧﻮع اﻻﻧﻮاع ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺟﻨﺲ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫)‪ -(5‬ﻣﺮاد ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ُ 526 :‬و رﻓﻊ ﮐﺮدن ﯾﺎﻗﻮت ﻣﺮ َوﺑﺎرا ﭼﯿﺴﺖُزُﻣﱡﺮْد از ﭼﻪ ﻫﻤﯽ ﺑﺮﮐﻨﺪ دو دﯾﺪه ﻣﺎر‬
‫ﭘﻠﻨﮓ اﮔﺮ ﺑﮕﺰد ﻣﺮد را ز ﺑﻬﺮﭼﻪ ﻣﻮشﺑﺤﯿﻠﻪ ﺑﺮ وي ﻣﯿَﺰد ز ﺑﺎم و از دﯾﻮار‬
‫ﺑﺸﻬﺮ اﻫﻮاز از ﺗﺐ ﮐﺴﯽ ﺟﺪا ﻧﺒﻮدﺑﺘﺒﺖ اﻧﺪر ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﺪﯾﺪ ﮐﺲ َدّﯾﺎر‬
‫ز ﻃﺒﻊ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ اﺳﺖ ﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦﭼﻪ اﺻﻞ ﮔﻔﺖ ﺑﺨﺎﺻﯿﺖ اﻧﺪرﯾﻦ ﻫﺸﯿﺎر‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﻄﻖ و ﻣﯿﺎن ﮐﻼم و ﻗﻮل ﭼﻪ ﻓﺮقﮐﻪ ﭘﺎرﺳﯽ ﯾﮑﯽ و ﻣﻌﻨﯽ اﻧﺪرو ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ازل ﻫﻤﯿﺸﻪ و َدﯾُﻤﻮَﻣﺖ »‪ «1‬و ُﺧﻠُﻮد و اﺑَﺪﻣﯿﺎن ﻫﺮﯾﮏ ﭼﻮن ﻓﺮق ﮐﺮد زﯾﺮكﺳﺎر‬
‫ﺳﺨﻦ ﭼﺮا ﮐﻪ ﭼﻬﺎرﺳﺖ‪ :‬اﻣﺮ و ﺑﺎز ﻧﺪاﺳﺪﯾﮕﺮش ﺧﺒﺮﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻬﺎرم اﺳﺘﺨﺒﺎر‬
‫ز ﺣﺎل ﻫﯿﺄت وز ﺧﺎﺻﻪ »‪ «2‬وز رﺳﻢ و ز ﺣّﺪﺧﺒﺮ ﭼﻪ داري و ﭼﻪ ﺷﻨﯿﺪهاي »‪ «3‬ﺑﯿﺎ و ﺑﯿﺎر‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻫﻤﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ »ﻣﻦ« ﻣﻀﺎف ﮐﻨﻨﺪاﺑﺮ ﭼﻪ اوﻓﺘﺪ اﯾﻦ »ﻣﻦ« ﺑﮕﻮي و رﯾﺶ ﻣﺨﺎر‬
‫ﺗﻨﺴﺖ ﯾﺎ دل ﯾﺎ ﻋﻘﻞ ﯾﺎ روان ﮐﻪ »ﻣﻦ« اﺳﺖو ﯾﺎ ﭼﻮ ﺣﺎﺿﺮ ﮔﺸﺖ اﺳﺐ ﻣﺮد ﮔﺸﺖ ﺳﻮار‬
‫ﻏﻠﻂ ﺷﻤﺮد ﮐﺴﯽ ﮐﺎو ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮدﺑﺴﺎ ﺳﻮار ﮐﻪ ﺑﺴﺘﻦ ﻧﺪاﻧﺪ او ﺷﻠﻮار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬دﯾﻤﻮﻣﺖ‪ :‬ﺟﺎوداﻧﯽ ﺑﻮدن‬
‫)‪ -(2‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ‪ .‬ﺧﻨﺪه و ﮔﺮﯾﻪ ﺧﺎﺻﻪ اﻧﺴﺎﻧﺴﺖ‬
‫)‪ -(3‬ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ :‬ﭼﺸﻨﯿﺪهاي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 527 :‬ﮐﺴﻮف ﺷﻤﺲ ﺑﺠﺮم ﻗﻤﺮ ﺑﻮد ﺑﯿﻘﯿﻦﻗﻤﺮ ﮐﻪ ﻋﻠﻮي و ﻧﻮراﻧﯽ از ﭼﻪ ﮔﺸﺖ ﭼﻮ ﻗﺎر‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﻮر ﻓﺮوﻧﮕﺬرد ز ﺷﻤﺲ ﺑﻤﺎهﭼﻮ آﺑﮕﯿﻨﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون ﮔﺬاﺷﺖ ﻧﻮر از ﻧﺎر‬
‫ﻫﺮ آﯾﻨﻪ ﮐﻪ ﻣﻪ از آﺑﮕﯿﻨﻪ ﺻﺎﻓﯽﺗﺮﭼﺮا ﮐﻪ ﻏﻮص ﺷﻌﺎﻋﺶ درو ﺑﻮد دﺷﻮار‬
‫ﻗﻮيﺗﺮﺳﺖ ﺑﻬﺮﺣﺎل ﻣﺮدم از ﺣﯿﻮانﺑﺤﯿﻠﻪ ﺑﯿﺶ و ﺑﻬﺮ داﻧﺸﯽ ﻣﺸﻌﺒﺪوار‬
‫ﭼﺮا ﺗﻌﺎﻫﺪ ﺑﺎﯾﺪش و داﯾﻪ و ﺗﺪﺑﯿﺮﺑﮕﺎه ﺧﻔﺘﻦ و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﺪوش و ﮐﻨﺎر‬
‫ﺳﺒﺎع و ﻣﺮغ و دده زو ﺑﺴﯽ ﺿﻌﯿﻒﺗﺮﺳﺖﺑﮑﺴﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮑﻮﺷﺪ ﺑﺨﻮرد و ﺑﺨﻔﺘﺎر‬
‫درﺧﺖ ﺑﺎز ﻓﺮوﺗﺮ ﺑﻘّﻮه از ﺣﯿﻮانﭼﺮا ﺑﺮآﯾﺪ ﺑﯽده ﺳﺘﻮن ﺑﺮ آن ﯾﮏ دار‬
‫روا ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﻣﺮدم آﻓﺮﯾﺪ ﺧﺪايُوَﻫﻢ ز ﺗﻨﺶ ﯾﮑﯽ ﺟﻔﺖ ﮐﺮداﻧﺪه ﺧﻮار‬
‫ﭘﺲ از ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻧﺴﻞ آﻓﺮﯾﺪ و ﻓﺮزﻧﺪانﻧﺒﯿﺮﮔﺎن ﻓﺮاوان و ﺑﯿﺸﻤﺎر ﺗﺒﺎر‬
‫اﮔﺮ ﻣﻘّﺮ ﻧﺸﻮي ﺳﻮرة اﻟﻨﺴﺎﺳﺖ دﻟﯿﻞﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪم َﯾّﮑّﯽ و زو ﻫﺰار ﻫﺰار‬
‫وﮔﺮ ُﻣِﻘّﺮ ﺷﻮي ﺷﺨﺺ ﭘﯿﺶ و ﻧﻮع ز ﭘﺲﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻮدن ﺧﺮد ﺑﺮﯾﻦ ﺑﮕﻤﺎر‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺟﻨﺲ و ﭘﺲ آﻧﮕﺎه ﻧﻮع و ز ﭘﺲ ﺷﺨﺺﻃﺮﯾﻖ ﺣﮑﻤﺖ اﯾﻦ ﺑﯽﺟﺪال و ﺑﯽﭘﯿﮑﺎر‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 528 :‬ﺗﻔﺎوت از ﭼﻪ در اﺷﺨﺎص ﺑﺪ ﺳﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪﺑﻠﻨﺪ و ﮐﻮﺗﻪ و ﻓﺮﺑّﯽ و ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﮏ و ﻧﺰار‬
‫زﻣﺎﻧﻪ داﻧﯽ وز اﺧﺘﻼف ﻫﺮاﺛﺮيﭼﻮ ﻃﻌﻢ ﺷّﮑﺮ و رﻧﮓ ﻋﻘﯿﻖ و ﺑﻮي ﺑﺨﺎر‬
‫ﺧﻼف ﻧﻔﺲ ﭼﻮ ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ وﺿﯿﻊ و ﺷﺮﯾﻒُو ﻋﻠﻢ و ﺟﻬﻞ ﺧﺪاوﻧِﺪ ُﮐﺸﺘﯽ و زﻧّﺎر‬
‫ﭼﺮاﺳﺖ آﻧﮏ ﺧﻼف اﻧﺪر آنﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪ اوﺳﺖاﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻨﺪي ﺗﻮ ﻗﺎﻋﺪه از »‪ «1‬ﺑﻦ و ﺑﺎر‬
‫وﮔﺮ ﺗﻔﺎوﺗﺶ از روي ﺷﺨﺺ داﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖﺧﻤﺎر ﭼﻮن ﺳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺮ ﭼﻨﺎن ﭼﻮ ﺧﻤﺎر‬
‫ﻧﮑﺮد راﺳﺖ ﮐﺴﯽ دﺳﺖ را ﺑﺂﻟﺘﻬﺎﭼﻮ دﺳﺖ ﺳﺎزد ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻤﯿﺸﻪ دﺳﺖاﻓﺰار‬
‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ از ﺗﻮ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﺑﺪاعﭼﻪ آوري ﮐﻪ ﻋﯿﺎﻧﻢ ﮐﻨﯽ ﺑﺪﯾﻦ اﺧﺒﺎر‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ از ﭼﯿﺰ ﭼﻮن ﻧﻤﺎﯾﯽ ﭼﯿﺰﭼﮕﻮﻧﻪ داﻧﯽ ﮐﺮد آﺷﮑﺎر اﯾﻦ اﺳﺮار‬
‫ﯾﮑﯽ ﺳﺆال ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻢ ﺷﺪﺳﺖ ﭼﻮن ﺷﻄﺮﻧﺞز ﺑﺲﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺟﺴﺖ اﻧﺪرﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺎزار‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮﺗﺮ ﯾﺎ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻓﻀﻞ ازﯾﻦ دو ﮐﺮاﺳﺖﺑﺪﯾﻦ درون ﺑﺸﻨﻮدم ﻓﻀﻮل ﺻﺪ ﺧﺮوار‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ داﻧﺪ ﻋﻠﻢ آﻧﮑﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺎُﻣﺨﺘﺴﺖز َﮐﱢﺮ ﻣﺎدر زادي ﺳﺨﻦ اﻣﯿﺪ ﻣﺪار‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﻧﺞ ﻧﻪ ﺑﺮداﺷﺘﺴﺖ از ﺗﻌﻠﯿﻢﺑﻌّﺰ ﻋﻠﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺴﯿﺶ دﺳﺖﮔﺬار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ :‬ﻗﺎﻋﺪز‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 529 :‬ﭼﻮ ﺣّﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﺪاﻧﻨﺪ و ﺣّﺪ ﻋﻘﻞ ﮐﻪ ﭼﯿﺴﺖﺳﺨﻦ ﮔﺰاﻓﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﺷﺮم ﻧّﯽ و ﻧﻪ ﻋﺎر‬
‫ز ﻋﻠﻢ ﺑﺎري ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﺧﻮد ﻗﯿﺎس ﮐﻨﻨﺪﺷﺪﻧﺪ ﻻﺟﺮم از راه راﺳﺘﯽ ﺑﯿﺰار‬
‫ﻣﯿﺎن ُﻣﺪِرك و ادراك ﻓﺮق ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮداﮔﺮ ﺷﺪﺳﺘﯽ از ﺧﻮاب ﻏﺎﻓﻠﯽ ﺑﯿﺪار‬
‫روا ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ آﺳﻤﺎن ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﮐﻪ او ﻗﻮﯾﺘﺮ و آﻧَﮕﻪ زﻣﯿﻦ و ﮐﻮه و ﺑﺤﺎر‬
‫و ﯾﺎ ﻧﺨﺴﺖ زﻣﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﺎوﺳﺖ ﻣﺮﮐِﺰ َدورُو داﯾﺮه ﻧﺒﻮد ﺟﺰ ﺑﻨﻘﻄﻪ ﭘﺮﮔﺎر‬
‫ﭘﺲ ار ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻤﺮي ﭼﻮن ﺑﺎﯾﺴﺘﺎد زﻣﯿﻦُو ِﮔﺮد ِﮔﺮدش ﺧﺎﻟﯽ ز داﯾﺮه َدّوار‬
‫وﺟﻮد ﮐّﻞ روا ﻫﺴﺖ و ﺟﺰِو او ﻣﻌﺪوم؟اﮔﺮ رواﺳﺖ اﺑﺎ ﺣﺠﺘﯽ ﺑﻤﻦ ﺑﺴﭙﺎر‬
‫وﮔﺮ رواﺳﺖ ﻧﻪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﻨﺲ ﺑﺎﯾﺪ آﻧَﮕﻪ ﻧﻮعُو ﺷﺨﺺ از ﭘﺲ ﻫﺮدو ﺑﮑﺮده راﺳﺖ ﭼﻮ ﺗﺎر‬
‫ﭼﺮا ﮐﻮاﮐﺐ را اول از ﺣﻤﻞ ﮔﻔﺘﻨﺪﺑﻄﺒﻊ آﺗﺶ از ﺑﻬﺮ ﭼﯿﺴﺖ ﺗﺨﻢ ﺑﻬﺎر‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺷﯿﺮ و ﺧﺎﻧﻪ اوز ﺑﺮج ﺳﺮﻃﺎن ﮐﺮدﻧﺪ اﺳﺘﻮار ﺣﺼﺎر‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﻫﺮدوان ﯾﮑﺎن ﺑﺲ ﺑﻮدُو دﯾﮕﺮان را ﺧﺎﻧﻪ دو از ﯾﻤﯿﻦ و ﯾﺴﺎر‬
‫ازﯾﻦ ﮐﻮاﮐﺐ دو ﻧﺤﺲ ﻣﺤﺾ ﭼﻮن و دو ﺳﻌﺪﺳﻪ ﻣﺎﻧﺪ آﻧﺠﺎ از ﺳﻌﺪ و ﻧﺤﺴﺸﺎن آﺛﺎر‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 530 :‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗّﺮي ﺑﺮ آب ﺑﺮ ﭘﺪﯾﺪﺗﺮﺳﺖﺑﺪو ﮐﻨﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺧﺸﮏ را ﻓﺮﻏﺎر »‪«1‬‬
‫ﻫﻮا ز روي ﺣﻘﯿﻘﺖ از آب ﺗّﺮ ﺗﺮﺳﺖز روي ﻃﺒﻊ ﺑﺘّﺮي ﻫﻮا ﺷﺪﺳﺖ ﻣﺸﺎر‬
‫ﺳﺨﻦ دراز ﺷﺪ اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﻪ ﻓﺮوﻫﺸﺘﻢﮔﺮان ﺷﺪ و ُﺷُﮑﻬﺎﻧﻢ »‪ «2‬ﻣﻦ از ﮔﺮاﻧِﯽ ﺑﺎر‬
‫ﺳﺆال ﮐﺮدم ﻗﺼﺪم ازﯾﻦ َﺗَﻌﱡﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖز ﺑﻬﺮ ﻓﺎﯾﺪه آوردم اﯾﻦ ﺑﺰرگ ﻧﺜﺎر‬
‫ﺟﻮاب ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮدن ﺑﻨﻈﻢ اﮔﺮﻧﻪ ﺑﻮدﭼﻨﯿﻦ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﮑﺎن ﺧﺮﻣﺎ ﺧﺎر‬
‫وﮔﺮ ﺑﻨﻈﻢ ﻧﮕﻮﯾﻢ ﺑﻨﺜﺮ و ﺑﺘﺸﺠﯿﺮ »‪«3‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺨﺮد ﻣﯿﻮه ِﭼَﻨﺪ از آن اﺷﺠﺎر‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﺤّﺠﺖ ﮔﻮﯾﻢ ﭘﺲ آﻧَﮕﻪ از ﺑﺮﻫﺎنرداش ﺳﺎزم َﯾّﮑّﯽ و از دﻟﯿﻞ ازار‬
‫ﺑﺠﻮي و ﺑﻨﻮﯾﺲ آﻧَﮕﻪ ﺑﺨﻮان و ﺑﺎزﺑﭙﺮسﭘﺴﺶ ﺑﯿﺎﻣﻮز آﻧَﮕﻪ ﺑﺪان و ﺑﺮ دل ﮐﺎر‬
‫ﺷﮑﺎر ﺷﯿﺮ ﮔﻮزﻧﺴﺖ و آِن ﯾﻮز آﻫﻮُو ﻣﺮد ﺑﺨﺮد را ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ ﺷﮑﺎر‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮد ﻋﻠﻢ ﺑﮕﻮر اﻧﺪرون ﻧﻪ ﻣﺮده ﺑﻮدُو ﻣﺮد ﺟﻬﻞ اﺑَﺮﺗﺨﺖ ﺑﺮﺑﻮد ﻣﺮدار‬
‫وﮔﺮ ﺟﻮاﺑﺶ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷﺎد ﺑﺎﺷﻢ ﺳﺨﺖﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻤﺎي و دﻋﻮيدار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻓﺮﻏﺎر‪ :‬ﺧﯿﺴﺎﻧﯿﺪه‪ ،‬ﺳﺮﺷﺘﻪ‬
‫)‪ -(2‬ﺷﮑﻮﻫﯿﺪن‪ :‬ﺗﺮﺳﯿﺪن‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺸﺠﯿﺮ‪ :‬ﻣﻨﻘﺶ ﮐﺮدن ﺑﺎﺷﺠﺎر‪ ،‬ﻣﺼﻮر ﮐﺮدن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 531 :‬ﻧﮕﻮﯾﺪ آﻧﮑﻪ ﻧﯿﺎﻣﻮﺧﺘﺴﺖ و اﺻﻠﺶ ﻧﯿﺴﺖﺳﺨﻦ ﺑﯿﺎرد َﺳﺨﺘﻪ ﺑﻮزن و ﺑﻤﻌﯿﺎر‬
‫اﯾﺎ ُﻣَﻘﱢﺪر ﺗﻘﺪﯾﺮ و ُﻣﺒِﺪَع اﻻﺷﯿﺎءﺑﺤّﻖ ﺣﺮﻣﺖ و آزرم اﺣﻤﺪ ﻣﺨﺘﺎر‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮ ﻣﺮا و ﻣﺮ آﻧﺮا ﮐﻪ ﻋﻠﻢ دﯾﻦ ﻃﻠﺒﺪز ﭼﻨﮓ ﻣﺤﻨﺖ ﺑﺮﻫﺎﻧﻤﺎن اﯾﺎ َﻏّﻔﺎر‬
‫ُو ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺪ ﮐﻨﺪ او ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪ ﻧﮑﻨﺪﺑﻠﻌﻨﺘﺶ ﮐﻦ ﯾﺎ رب وزو ﺑﺮآر دﻣﺎر‬
‫‪ -39‬ﻓّﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫اﺑـﻮ اﻟﺤﺴـﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻮﻟـﻮغ ﻓّﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺷـﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺳـﺮآﻣﺪان ﺳـﺨﻦ در ﻋﻬﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ و در ﻫﻤﻪ ادوار ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯽ اﯾﺮاﻧﺴﺖ‪ .‬ﺻﻮرت ﺻـﺤﯿﺢ اﺳﻢ ﭘﺪرش ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ آنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻮﻓﯽ و دوﻟﺘﺸﺎه آن را‬
‫»ﺟﻮﻟﻮغ« و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آذر و ﻫﺪاﯾﺖ »ﻗﻠﻮع« ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﻃﻦ وي ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﻮد و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ در ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ اﺷﺎره ﻣﯿﮑﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻗﯿﺎس از ﺳﯿﺴﺘﺎن دارم ﮐﻪ او ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺴﺖوز ﭘﯽ ﺧﻮﯾﺸﺎن ز ﺷﻬﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دارم ﺧﺒﺮ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﺰرﮔﺴﺖ و زﻣﯿﻨﺶ ﻧﺎﻣﺪارﻣﺮدﻣﺎن ﺷـﻬﺮ ﻣﻦ در ﺷـﯿﺮﻣﺮدي ﻧﺎﻣﻮر و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺳـﺨﻦ دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي »‪ «1‬ﮐـﻪ وﯾﺮا از اﻫﻞ‬
‫»ﺗﺮﻣﺬ« داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﻃﻠﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺪر ﻓّﺮﺧﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ »‪ «2‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﻏﻼم اﻣﯿﺮ ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻧﻮ« ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ اﻟﻠﯿﺚ ﺻـّﻔﺎري‬
‫ﺑﻮد‪ .‬از آﻏﺎز ﺣﯿﺎت ﺷﺎﻋﺮ ﻫﻤﯿﻨﻘﺪر ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺷـﻌﺮ ﺧﻮش ﮔﻔﺘﯽ و ﭼﻨﮓ ﺗﺮ زدي و ﺧﺪﻣﺖ دﻫﻘﺎﻧﯽ ﮐﺮدي از دﻫﺎﻗﯿﻦ ﺳﯿﺴﺘﺎن‪ ،‬و‬
‫اﯾﻦ دﻫﻘﺎن او را ﻫﺮﺳﺎل دوﯾﺴﺖ ﮐﯿﻞ ﭘﻨﺞ ﻣﻨﯽ ﻏﻠﻪ دادي و ﺻﺪ درم ﺳﯿﻢ ﻧﻮﺣﯽ« »‪.«3‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪36‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ﻫﻤﺎن ﺻﺤﯿﻔﻪ‬
‫دوﻟﺘﺸﺎه او را ﺷﺎﮔﺮد ﻋﻨﺼـﺮي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «1‬و اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎري ﻧﺎدرﺳـﺘﺴﺖ ﭼﻪ ﻋﻨﺼـﺮي ﺑﻠﺨﯽ ﻫﯿﭽﮕﺎه در ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﻓّﺮﺧﯽ در ﺧﺪﻣﺖ وي ﺗﻠّﻤﺬ ﮐﻨﺪ و ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺼـﺮي در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻫﻢ ﺷﺎﻋﺮي اﺳـﺘﺎد ﺑﻮد و ﺑﺎﺳﺘﺎدي ﻋﻨﺼﺮي‬
‫ﺣﺎﺟﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮﺣﺎل ﻣﺴـﻠّﻤﺴﺖ ﮐﻪ ﻓّﺮﺧﯽ در ﻋﻨﻔﻮان ﺷـﺒﺎب در ﺷﺎﻋﺮي ﻣﻬﺎرت ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻌـﺪ از آنﮐﻪ »زﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻢ از ﻣﻮاﻟﯽ ﺧﻠﻒ و ﺧﺮﺟﺶ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻓﺘﺎد ‪ ...‬ﺑﯽﺑﺮگ ﻣﺎﻧﺪ ‪...‬‬
‫ﻗﺼﻪ ﺑﺪﻫﻘﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺧﺮج ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ دﻫﻘﺎن از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮐﺮم اوﺳﺖ ﻏّﻠﻪ ﻣﻦ ﺳﯿﺼﺪ ﮐﯿﻞ ﮐﻨﺪ و ﺳﯿﻢ ﺻﺪ و‬
‫ﭘﻨﺠـﺎه درم ‪ ...‬دﻫﻘـﺎن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻗﺼﻪ ﺗﻮﻗﯿـﻊ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦﻗـﺪر از ﺗـﻮ درﯾـﻎ ﻧﯿﺴﺖ و اﻓﺰون ازﯾﻦ را روي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻓّﺮﺧﯽ ﭼﻮ ﺑﺸـﻨﯿﺪ ﻣـﺄﯾﻮس‬
‫ﮔﺸﺖ و از ﺻﺎدر و وارد اﺳـﺘﺨﺒﺎر ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ در اﻃﺮاف و اﮐﻨﺎف ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﻤﺪوﺣﯽ ﺷﻨﻮد ﺗﺎ روي ﺑﺪو آرد‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺻﺎﺑﺘﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﺧﺒﺮ ﮐﺮدﻧﺪ او را از اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﭼﻐﺎﻧﯽ ﺑﭽﻐﺎﻧﯿﺎن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺻﻠﻪ و ﺟﺎﯾﺰه ﻓﺎﺧﺮ ﻫﻤﯽ دﻫﺪ و اﻣﺮوز‬
‫از ﻣﻠﻮك ﻋﺼﺮ و اﻣﺮاء وﻗﺖ درﯾﻦ ﺑﺎب او را ﯾﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺑﮕﻔﺖ و ﻋﺰﯾﻤﺖ آن ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﺎروان ﺣّﻠﻪ ﺑﺮﻓﺘﻢ ز ﺳﯿﺴﺘﺎنﺑﺎ ﺣّﻠﻪ ﺗﻨﯿﺪه ز دل ﺑﺎﻓﺘﻪ ز ﺟﺎن ‪ ...‬ﭘﺲ ﺑﺮﮔﯽ ﺑﺴﺎﺧﺖ و روي ﺑﭽﻐﺎﻧﯿﺎن ﻧﻬﺎد و ﭼﻮن ﺑﺤﻀﺮت »‪ «2‬ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن‬
‫رﺳـﯿﺪ ﺑﻬﺎرﮔﺎه ﺑﻮد و اﻣﯿﺮ ﺑـﺪاﻏﮕﺎه ‪ ...‬و ﻋﻤﯿﺪ اﺳـﻌﺪ ﮐﻪ ﮐﺪﺧﺪاي اﻣﯿﺮ ﺑﻮد ﺑﺤﻀـﺮت ﺑﻮد ‪ ...‬ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﻨﺰدﯾﮏ او رﻓﺖ و او را ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﺷـﻌﺮ اﻣﯿﺮ ﺑﺮ او ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﻤﯿﺪ اﺳـﻌﺪ ﻣﺮدي ﻓﺎﺿﻞ ﺑﻮد و ﺷﺎﻋﺮدوﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻓّﺮﺧﯽ را ﺷﻌﺮي دﯾﺪ ﺗﺮ و ﻋﺬب‪ ،‬ﺧﻮش‬
‫و اﺳـﺘﺎداﻧﻪ‪ ،‬ﻓّﺮﺧﯽ را ﺳـﮕﺰي دﯾﺪ ﺑﯽاﻧﺪام‪ ،‬ﺟّﺒﻪ ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ ﭼﺎك ﭘﻮﺷـﯿﺪه‪ ،‬دﺳـﺘﺎري ﺑﺰرگ ﺳـﮕﺰيوار در ﺳـﺮ‪ ،‬و ﭘﺎي و ﮐﻔﺶ ﺑﺲ‬
‫ﻧﺎﺧﻮش و ﺷـﻌﺮي در آﺳـﻤﺎن ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﺑﺎور ﻧﮑﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﻌﺮ آن ﺳـﮕﺰي را ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺒﯿﻞ اﻣﺘﺤﺎن ﮔﻔﺖ اﻣﯿﺮ ﺑﺪاﻏﮕﺎه اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻦ ﻣﯿﺮوم ﭘﯿﺶ او و ﺗﺮا ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮم ﺑﺪاﻏﮕﺎه ﮐﻪ ﻋﻈﯿﻢ ﺧﻮش ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ ‪ ...‬ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﮔﻮي ﻻﺋﻖ وﻗﺖ‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺬﮐﺮه دوﻟﺘﺸﺎه ص ‪30‬‬
‫)‪ -(2‬ﺣﻀﺮت‪ :‬ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‬
‫و ﺻﻔﺖ داﻏﮕﺎه ﮐﻦ ﺗﺎ ﺗﺮا ﭘﯿﺶ اﻣﯿﺮ ﺑﺮم‪ ،‬ﻓّﺮﺧﯽ آن ﺷﺐ ﺑﺮﻓﺖ و ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﺳﺨﺖ ﻧﯿﮑﻮ و ﺑﺎﻣﺪاد در ﭘﯿﺶ ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﻤﯿﺪ اﺳﻌﺪ‬
‫آورد و آن ﻗﺼﯿﺪه اﯾﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﭘﺮﻧﺪ ﻧﯿﻠﮕﻮن ﺑﺮ روي ﭘﻮﺷﺪ ﻣﺮﻏﺰارﭘﺮﻧﯿﺎن ﻫﻔﺖ رﻧﮓ اﻧﺪر ﺳﺮ آرد ﮐﻮﻫﺴﺎر ‪...‬‬
‫ﭼﻮن ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﻤﯿﺪ اﺳﻌﺪ اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺑﺸﻨﯿﺪ ﺣﯿﺮان ﻓﺮوﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺜﻞ آن ﺑﮕﻮش او ﻓﺮوﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎرﻫﺎ ﻓﺮوﮔﺬاﺷﺖ و ﻓّﺮﺧﯽ‬
‫را ﺑﺮﻧﺸﺎﻧـﺪ و روي ﺑﺎﻣﯿﺮ ﻧﻬﺎد و آﻓﺘﺎب زرد ﭘﯿﺶ اﻣﯿﺮ آﻣـﺪ و ﮔﻔﺖ اي ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺗﺮا ﺷﺎﻋﺮي آوردهام ﮐﻪ ﺗﺎ دﻗﯿﻘﯽ روي در ﻧﻘﺎب ﺧﺎك‬
‫ﮐﺸـﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﺲ ﻣﺜﻞ او ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ و ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد آﻧﭽﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﻣﯿﺮ ﻓّﺮﺧﯽ را ﺑﺎرداد‪ ،‬ﭼﻮن درآﻣﺪ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﯿﺮ دﺳﺖ‬
‫داد و ﺟﺎي ﻧﯿﮑﻮ ﻧﺎﻣﺰد ﮐﺮد و ﺑﭙﺮﺳـﯿﺪ و ﺑﻨﻮاﺧﺘﺶ و ﺑﻌﺎﻃﻔﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﻣﯿﺪوارش ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺷـﺮاب دوري ﭼﻨﺪ درﮔﺬﺷﺖ ﻓّﺮﺧﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺂواز ﺣﺰﯾﻦ و ﺧﻮش اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺎ ﮐﺎروان ﺣّﻠﻪ ﺑﺮﻓﺘﻢ ز ﺳﯿﺴـﺘﺎن ‪ «...‬ﭼﻮن ﺗﻤﺎم ﺑﺮﺧﻮاﻧﺪ اﻣﯿﺮ ﺷﻌﺮﺷﻨﺎس ﺑﻮد و‬
‫ﻧﯿﺰ ﺷـﻌﺮ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ازﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﺑﺴـﯿﺎر ﺷـﮕﻔﺘﯿﻬﺎ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻋﻤﯿﺪ اﺳـﻌﺪ ﮔﻔﺖ اي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎش ﺗﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﯿﻨﯽ! ﭘﺲ ﻓّﺮﺧﯽ ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺸﺖ و دم‬
‫درﮐﺸـﯿﺪ ﺗﺎ ﻏﺎﯾﺖ ﻣﺴﺘﯽ اﻣﯿﺮ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و آن ﻗﺼـﯿﺪه داﻏﮕﺎه ﺑﺮﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮ ﺣﯿﺮت آورد‪ ،‬ﭘﺲ در آن ﺣﯿﺮت روي ﺑﻔّﺮﺧﯽ آورد و‬
‫ﮔﻔﺖ ﻫﺰار ﺳـﺮ ﮐﺮه آوردﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ روي ﺳﭙﯿـﺪ و ﭼﻬـﺎر دﺳﺖ و ﭘـﺎي ﺳﭙﯿـﺪ‪ ،‬ﺧﺘﻠﯽ‪ ،‬راه ﺗﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﺮدي ﺳـﮕﺰي و ﻋﯿﺎري‪ ،‬ﭼﻨـﺪاﻧﮑﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓّﺮﺧﯽ را ﺷـﺮاب ﺗﻤﺎم درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و اﺛﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و زود دﺳـﺘﺎر از ﺳـﺮ ﻓﺮوﮔﺮﻓﺖ و ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ را‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻓﺴﯿﻠﻪ »‪ «1‬اﻓﮕﻨـﺪ و ﯾﮏ ﮔﻠﻪ در ﭘﯿﺶ ﮐﺮد و ﺑـﺪان روي دﺷﺖ ﺑﯿﺮون ﮐﺮد و ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺮ ﭼﭗ و راﺳﺖ و از ﻫﺮﻃﺮف ﺑﺪواﻧﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﺧﺮ اﻻﻣﺮ رﺑﺎﻃﯽ وﯾﺮان ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﻟﺸـﮑﺮﮔﺎه ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﮐّﺮﮔﺎن در آن رﺑﺎط ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﻐﺎﯾﺖ ﻣﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫در دﻫﻠﯿﺰ رﺑﺎط دﺳﺘﺎر زﯾﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎد و ﺣﺎﻟﯽ در ﺧﻮاب ﺷﺪ‪ ،‬از ﻏﺎﯾﺖ ﻣﺴﺘﯽ و ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﮐّﺮﮔﺎن را ﺑﺸﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻬﻞ و دو ﺳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﻓﺘﻨﺪ‬
‫و اﺣﻮال ﺑﺎ اﻣﯿﺮ ﺑﮕﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺨﻨﺪﯾﺪ و ﺷﮕﻔﺘﯿﻬﺎ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ ﻣﺮدي ﻣﻘﺒﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎر او ﺑﺎﻻ ﮔﯿﺮد‪ ،‬او را و ﮐّﺮﮔﺎن را ﻧﮕﺎه دارﯾﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮔﻠﻪ اﺳﺒﺎن‬
‫و ﭼﻮن او ﺑﯿﺪار ﺷﻮد ﻣﺮا ﺑﯿﺪار ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﭘﺎدﺷﺎه را اﻣﺘﺜﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ روز ﺑﻄﻠﻮع آﻓﺘﺎب ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و اﻣﯿﺮ ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﻧﻤـﺎز ﮐﺮده‪ ،‬ﺑـﺎرداد و ﻓّﺮﺧﯽ را ﺑﻨﻮاﺧﺖ و آن ﮐّﺮﮔﺎن را ﺑﮑﺴﺎن او ﺳﭙﺮدﻧـﺪ و ﻓّﺮﺧﯽ را اﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ ﺧﺎﺻﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و دو ﺧﯿﻤﻪ و ﺳـﻪ‬
‫اﺳﺘﺮ و ﭘﻨﺞ ﺳﺮ ﺑﺮده و ﺟﺎﻣﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و ﮔﺴﺘﺮدﻧﯽ‪ ،‬و ﮐﺎر ﻓّﺮﺧﯽ در ﺧﺪﻣﺖ او ﻋﺎﻟﯽ ﺷﺪ و ﺗﺠّﻤﻠﯽ ﺗﻤﺎم ﺳﺎﺧﺖ ‪«1» «...‬‬
‫ورود ﻓّﺮﺧﯽ در ﺧـﺪﻣﺖ اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﭼﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﻓﺎﺿﻞ و ﺷﺎﻋﺮ و ﺷﺎﻋﺮﭘﺮور ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از اﺷﺎره او درﺑﺎره دﻗﯿﻘﯽ‪:‬‬
‫»ﺗﺎ ﻃﺮازﻧﺪه ﻣﺪﯾﺢ ﺗﻮ ‪ «2» «...‬ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ دﻗﯿﻘﯽ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺣﺪود ‪ 369 -367‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬و ﻣﺜﻼ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 380‬ﯾﺎ ‪ 381‬و ﻏﻠﺒﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﺮ ﭘﺴﺮ ﻋّﻢ ﺧﻮد اﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﭼﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ دوره دوم اﻣﺎرت اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮن ورود ﻓّﺮﺧﯽ ﺑـﺪرﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ دوره ﻗﺪرت و اﻫﻤﯿﺖ آن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎرﯾﺦ آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺒﻌﺪ از ﺳﺎل‬
‫‪ 390‬ﺑﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺧـﺪﻣﺖ او در درﺑـﺎر اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﺑﺮاي ﻓّﺮﺧﯽ ﺗﺠّﻤـ ﻞ و ﺟﻼـﻟﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد در او ﺑﺪﯾـﺪه‬
‫ﺣﺸﻤﺖ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ .‬از ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﻓّﺮﺧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮض ﻣﺤﻤﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺎﺷـﮑﯽ ﭼﺎره داﻧﻤﯽ ﮐﺮدنﮐﻪ ﺑﺪو ﺑﺨﺸﻤﯽ ﺟﻮاﻧﯽ و ﺟﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (421‬ﻓّﺮﺧﯽ ﻫﻨﻮز‬
‫در ﻣﺮاﺣـﻞ ﺷـﺒﺎب ﺳـﯿﺮ ﻣﯿﮑﺮده‪ ،‬و ﻧﯿﺰ از ﺗﺄﺳـﻔﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﯿـﺒﯽ ﺑﺮ ﻓﻮت ﻓّﺮﺧﯽ دارد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد وي ﺣـﺘﯽ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣﺮگ ﺧﻮد ﺟﻮان ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮ ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﻤﺮد ﭼﺮا ﻋﻨﺼﺮي ﻧﻤﺮدﭘﯿﺮي ﺑﻤﺎﻧﺪ دﯾﺮ و ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺮﻓﺖ زود‬
‫ﻓﺮزاﻧﻪﯾﯽ ﺑﺮﻓﺖ و ز رﻓﺘﻨﺶ ﻫﺮزﯾـﺎندﯾﻮاﻧﻪﯾﯽ ﺑﻤﺎﻧـﺪ و ز ﻣﺎﻧـﺪﻧﺶ ﻫﯿـﭻ ﺳـﻮد »‪ «3‬ﺑـﺎ اﯾﻦ ﺣـﺎل ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗـﺪرت ﺧﻮد در ﺷـﺎﻋﺮي و‬
‫ﻣﻬـﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺰد ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻗﺮﺑﺖ و ﻣﮑﺎﻧﺖ ﯾﺎﻓﺖ و در دﺳـﺘﮕﺎه او ﺑﺜﺮوت و ﺿـﯿﻌﺖ و ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺴـﯿﺎر رﺳـﯿﺪ و‬
‫اﺟﺎزت‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ص ‪40 -36‬‬
‫ﺣﻀـﻮر در ﻣﻮﮐﺐ و ﻣﺠﻠﺲ او ﺣﺎﺻـﻞ ﮐﺮد »‪ «1‬و ﻋﻼـوهﺑﺮﯾﻦ ﺑﺨﺸﺸـﻬﺎ از ﻣﺤﻤﻮد اﺟﺮي ﻣﺮﺗﺐ داﺷﺖ و در ﺣﻀـﺮ و ﺳـﻔﺮ و ﺣﺘﯽ در‬
‫ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ در ﺧﺪﻣﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮد »‪ «2‬و اﮔﺮ وﻗﺘﯽ اﺟﺎزت ﺳـﻔﺮ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ از در ﺧﻮاﻫﺸﮕﺮي درﻣﯿﺂﻣﺪ »‪ «3‬زﯾﺮا ازﯾﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ‬
‫ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻓﺮاوان ﺑﻬﻤﺮاﻫﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ و ﮔﺎه ﮐﺎر ﺑﺠﺎﯾﯽ ﻣﯿﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﺮاﻧﺘﺮﯾﻦ اﺷﯿﺎء ﺑﺒﻬﺎي اﻧﺪك‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﻓﻀﻞ ﺧﺪاوﻧﺪي و از دوﻟﺖ ﺳﻠﻄﺎناﻣﺮوز ﻣﻦ از دي ﺑﻪ و اﻣﺴﺎل ﻣﻦ از ﭘﺎر‬
‫ﺑﺎ ﺿﯿﻌﺖ آﺑﺎدم و ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪ آﺑﺎدﺑﺎ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺴﯿﺎرم و ﺑﺎ آﻟﺖ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ رﻣﻪ اﺳﺒﻢ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﮔﻠﻪ ﻣﯿﺶﻫﻢ ﺑﺎ ﺻﻨﻢ ﭼﯿﻨﻢ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﺑﺖ ﻓﺮﺧﺎر‬
‫ﺳﺎز ﺳﻔﺮم ﻫﺴﺖ و ﻧﻮاي ﺣﻀﺮم ﻫﺴﺖاﺳﺒﺎن ﺳﺒﮑﺒﺎر و ﺳﺘﻮران ﮔﺮاﻧﺒﺎر‬
‫ﻣﺤﺴﻮد ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﺪم از ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺤﻤﻮدﺧﺪﻣﺘﮕﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮار‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮﮐﺒﯿﺎن ﺟﻮﯾﻢ در ﻣﻮﮐﺐ او ﺟﺎيﺑﺎ ﻣﺠﻠﺴﯿﺎن ﯾﺎﺑﻢ در ﻣﺠﻠﺲ او ﺑﺎر‬
‫دوﺑﺎر ﻧﻪ دهﺑﺎر ﻧﻪ ﺻﺪﺑﺎر ﻓﺰون ﮐﺮددر داﻣﻦ ﻣﻦ ﺑﺨﺸﺶ او ﺑﺪره دﯾﻨﺎر **‬
‫ﺗﻮاﻧﮕﺮم ﺑﻐﻼم و ﺗﻮاﻧﮕﺮم ﺑﺴﺘﻮرﺗﻮاﻧﮕﺮم ﺑﻨﺸﺎط و ﺗﻮاﻧﮕﺮم ﺑﺴﺮور‬
‫ﻟﺒﺎس ﻣﻦ ﺑﺒﻬﺎران ز ﺗﻮزي و ﻗﺼﺐ اﺳﺖﺑﺘﯿﺮﻣﺎه ﺧﺰ ﻗﯿﻤﺘﯽ و ﻗّﺰ و ﺳﻤﻮر‬
‫)‪-(2‬‬
‫ﺳﯿﺰده ﺳﺎﻟﺴﺖ اﻣﺴﺎل و ﻓﺰون ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮدﮐﻪ ﻣﻦ اي ﺷﺎه ﺑﺪﯾﻦ درﮔﻪ ﻣﻌﻤﻮر درم‬
‫ﺗﺎ ﺗﻮ اﻧﺪر ﺣﻀﺮي ﻣﻦ ﺑﺤﻀﺮ ﭘﯿﺶ ﺗﻮامﺗﺎ ﺗﻮ اﻧﺪر ﺳﻔﺮي ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﻦ اﻧﺪر ﺳﻔﺮم‬
‫اﯾﻦ ﺑﺪان ﮔﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﺧﻠﻖ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ درم **‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺪرﯾﺎي ﺑﯽﮐﺮاﻧﻪ ﺷﺪمﻧﻪ ﻣﻮج دﯾﺪم ﻧﻪ ﻫﯿﺒﺖ و ﻧﻪ ﺷﻮر و ﻧﻪ ﺷﺮ **‬
‫ﺑﺎرﺧﺪاﯾﺎ ﺧﺪاﯾﮕﺎﻧﺎ ﺷﺎﻫﺎﺷﻌﺮ ﻣﺮا ﺳﻬﻞ ﺑﺮﮔﺬاره ﮐﻦ اﯾﻦﺑﺎر‬
‫ز آﻧﮑﻪ ﻣﺮا رﻧﺞ و ﺧﺴﺘﮕﯽ ره ﻗﻨﻮحﮐﻮﻓﺘﻪ ﮐﺮدﺳﺖ و ﺧﯿﺮه ﻣﻐﺰ و ﺳﺒﮑﺒﺎر **‬
‫ﻣﻦ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد را دﯾﺪﺳﺘﻢ اﻧﺪر ﭼﻨﺪ ﺟﻨﮓﭘﯿﺶ ﻟﺸﮑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﮐﺮده ﺳﭙﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﮐﺎر‬
‫)‪-(3‬‬
‫ﺑﺮ ﻋﺰم رﻓﺘﻨﯽ و ﻣﺮا راي رﻓﺘﻨﺴﺖاز ﺑﻬﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮ ﻣﻠﮏ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺗﻮ‬
‫ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮا ﺑﺮه اﻧﺪر ﻋﺪﯾﻞ ﮐﻦﺗﺎ در دو دﯾﺪه ﺳﺮﻣﻪ ﮐﻨﻢ ﺧﺎك راه ﺗﻮ‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪ »‪ «1‬و ﮔﻮﯾﺎ ﺧﻮي ﻋﯿﺎري او را ﺑﺮ آن ﻣﯿﺪاﺷﺖ ﮐﻪ درﯾﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ ﮔﺎه ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻗﺼﺪ دﺧﺎﻟﺖ در ﻣﺨﺎﺻﻤﺎت ﮐﻨﺪ »‪.«2‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﻓّﺮﺧﯽ و ﻣﺤﻤﻮد ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ او ﺑﯽاﺟﺎزت ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﻏﻼﻣﺎن ﺧﺎص ﺑﺸـﺮاﺑﺨﻮارﮔﯽ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﯿﺮه ﺷـﺪ و‬
‫ﺑﺒﯿﺮون راﻧـﺪن ﺷـﺎﻋﺮ از درﮔـﺎه ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺸﺖ ﺗـﺎ ﺑـﺎز اﺟـﺎزت ورود ﺑـﺪرﮔﺎه ﯾﺎﻓﺖ و ﺧﻮد ازﯾﻦ داﺳـﺘﺎن در ﻗﺼـﯿﺪه ذﯾﻞ ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯿ ﮑﻨ ﺪ ‪:‬‬
‫اي ﻧﺪﯾﻤﺎن ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺟﻬﺎناي ﺑﺰرﮔﺎن درَﮔِﻪ ﺳﻠﻄﺎن ‪...‬‬
‫ﭘﯿﺶ ﺷﺎه ﺟﻬﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﻮﯾﯿﺪﺳﺨﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺎه ﺟﻬﺎن ‪...‬‬
‫از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻓّﺮﺧﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺑﺎﻣﯿﺮ ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻧﺎﺻـﺮ اﻟـﺪﯾﻦ ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﻮد و ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻر او ارادت‬
‫داﺷﺖ و اﯾﻦ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣـﺪﺗﯽ ﭘﺲ از زﻧـﺪﮔﯽ ﻓّﺮﺧﯽ در درﮔﺎه ﻣﺤﻤﻮد ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓّﺮﺧﯽ در ﺧﺪﻣﺖ اﯾﻦ ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﻤﺎرﺳﺖ ﻣﯿﮑﺮد‬
‫و در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺠﺎﻟﺲ او ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و اﯾﻦ اﻣﯿﺮزاده ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺑﺨﺸـﻨﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﻓّﺮﺧﯽ رﻓﺘﺎر ﻣﯿﻨﻤﻮد و ﻓّﺮﺧﯽ ﺧﻮد ﭼﻨـﺪ ﺟﺎ ﺑﺎﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ .«3‬ﻇﺎﻫﺮا در ﺳﻔﺮ ﮐﺸﻤﯿﺮ ﻣﯿﺎن اﻣﯿﺮ ﯾﻮﺳﻒ و ﻓّﺮﺧﯽ ﻧﻘﺎري ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و اﻣﯿﺮ او را در ﮐﻨﺎر رود ﺟﯿﻠﻢ ﻣﺄﻣﻮر ﻓﺮﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﯾﮏ ﺗﻮده ﺷﺎرهﻫﺎي ﻧﮕﺎرﯾﻦ ﺑﺪه ُدُرﺳﺖﯾﮏ ﺧﯿﻤﻪ ﺑﺮدﮔﺎن ﻧﻮآﯾﯿﻦ ﺑﺪه درم‬
‫ﻫﺮ ﺳﺎل ﮐﺎو ﺑﻐﺰو رود ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ رازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺑﻮﺟﻮد آرد از ﻋﺪم‬
‫)‪-(2‬‬
‫ﺷﺎﻫﯿﺴﺖ ﺑﮑﺸﻤﯿﺮ اﮔﺮ اﯾﺰد ﺧﻮاﻫﺪاﻣﺴﺎل ﻧﯿﺎراﻣﻢ ﺗﺎ ﮐﯿﻦ ﻧﮑﺸﻢ زوي‬
‫ﻏﺰوﺳﺖ ﻣﺮا ﭘﯿﺸﻪ و ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎدﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﻮم از ﺑﺪﻋﺖ و از ﮐﻔﺮ ﺟﻬﺎن ﺷﻮي‬
‫ﮐﻮه و دره ﻫﻨﺪ ﻣﺮا ز آرزوي ﻏﺰوﺧﻮﺷﺘﺮ ﺑﻮد از ﺑﺎغ و ﺑﻬﺎر و ﻟﺐ ﻣﺮزوي‬
‫ﺧﺎري ﮐﻪ ﺑﻤﻦ در ﺧﻠﺪ اﻧﺪر ﺳﻔﺮ ﻫﻨﺪﺑﻪ ﭼﻮن ﺑﺤﻀﺮ در ﮐﻒ ﻣﻦ دﺳﺘﻪ ﺷﺐﺑﻮي‬
‫ﺑﺎ دﺷﻤﻦ دﯾﻦ ﺗﺎ ﻧﺰﻧﻢ ﺑﺎزﻧﮕﺮدمور ﻗﻠﻌﻪ او آﻫﻦ ﭼﯿﻨﯽ ﺑﻮد و روي ‪...‬‬
‫)‪-(3‬‬
‫اي ﻣﻦ ز دوﻟﺖ ﺗﻮ ﺷﺪه ﻣﺮدموز ﺟﺎه ﺗﻮ رﺳﯿﺪه ﺑﺂب و ﻧﺎن‬
‫ﻣﺎ ﺑﺸﺐ ﺧﻔﺘﻪ و از ﺗﻮ ﻫﻤﯽ آرﻧﺪ ﺑﻤﺎﮐﯿﺴﻪﻫﺎ ﭘﺮ درم و ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﺮﮐﯿﺴﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫ﭼﻮ ﺑﺰم ﮐﺮدي ﮔﻔﺘﺎ ﺑﯿﺎ ورود ﺑﺰنﭼﻮ ﺟﺸﻦ ﺑﻮدي ﮔﻔﺘﺎ ﺑﯿﺎ و ﺷﻌﺮ ﺑﺨﻮان‬
‫در ﺧﺰاﻧﻪ او ﭘﯿﺶ ﻣﻦ ﮔﺸﺎده و ﻣﻦﮔﺸﺎدهدﺳﺖ و ﮔﺸﺎدهدل و ﮔﺸﺎدهزﺑﺎن‬
‫ﮐﺮدن ﭼﻨﺪ ﭘﯿﻞ ﺿﻌﯿﻒ ﮐﺮد »‪ «1‬و ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻘﺎر ﻣﯿﺎن او و ﯾﻮﺳﻒ ﺳﻪ ﺳﺎل اﻣﺘﺪاد ﯾﺎﻓﺖ و ﻓّﺮﺧﯽ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎ ﻣﯿﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و‬
‫ازو ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮد »‪ .«2‬اﯾﻦ اﻣﯿﺮ ﯾﻮﺳﻒ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ )‪ 412‬ﻫﺠﺮي( ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻮن در ﺣﯿـﺎت ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻤﺤّﻤـ ﺪ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻣﯿﮑﺮد‪ ،‬و در ﻣـﺪت ﮐﻮﺗﺎه ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻري وي را ﺑﺮﻋﻬـﺪه داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از‬
‫اﺳﺎرت ﻣﺤّﻤﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ و ﺑﺴﺎل ‪ 423‬در ﺣﺒﺲ ﻣﺴﻌﻮد ﺟﺎن داد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮرد ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﻮده اﻣﯿﺮ ﻣﺤّﻤﺪ ﭘﺴﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮدﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت‬
‫ﻣﺤﻤﻮد در ﺳﺎل ‪ 421‬ﺑﺴـﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸـﺴﺖ و ﺑﻌﺪ از ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﻣﻌﺰول و ﻣﻘّﯿﺪ و ﮐﻮر ﺷﺪ و ﭼﻮن ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺴﻌﻮد در ﺳﺎل ‪ 432‬ﺑﺪﺳﺖ ﻏﻼﻣﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺑﻘﺘﻞ رﺳـﯿﺪ ﺑﺎز ﻣﺤّﻤﺪ را ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و اﯾﻦﺑﺎر ﺳﻪ ﻣﺎه ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻮدود ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﻐﻠﻮب و ﻣﻘﺘﻮل ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓّﺮﺧﯽ از اﻣﯿﺮ ﻣﺤّﻤﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﯿﺎت ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد و ﭼﻪ در دوره ﺳـﻠﻄﻨﺖ وي‪ ،‬ﻋﻄﺎﯾﺎي ﺟﺰﯾﻞ ﯾﺎﻓﺖ و ﺷﺮح اﯾﻦ ﺻﻼت و ﺟﻮاﯾﺰ ﮐﺜﯿﺮ‬
‫در ﻗﺼﺎﯾﺪي ﮐﻪ ﻓّﺮﺧﯽ در ﻣﺪح ﻣﺤّﻤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻋﺰل ﻣﺤّﻤﺪ ﻓّﺮﺧﯽ ﻫﻤﭽﻨﺎن در درﺑﺎر ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺪرﺑﺎر ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺴﻌﻮد )‪ (432 -421‬اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺖ و دوران زﻧﺪﮔﯽ‬
‫او در ﻋﻬﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﯿﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺮادر ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 412‬ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﺑﮕﺬاﺷﺘﯽ ﻣﺮا ﺑﻠﺐ ﺟﯿﻠﻢﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﭘﯿﻞ ﻻﻏﺮ ﺑﯽﭘﺎﻻن‬
‫ﮔﻔﺘﯽ ﻣﺮا ﮐﻪ ﭘﯿﻼن ﻓﺮﺑﻪ ﮐﻦﺑﺎﯾﺸﺎن ﻫﻤﯽ رﺳﺎن ﻋﻠﻒ اﯾﺸﺎن‬
‫آري ﻣﻦ آن ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎﯾﯽﻟﯿﮑﻦ ﺑﺤﺪ ﻣﻘﺪرت و اﻣﮑﺎن‬
‫ﭘﯿﻠﯽ ﺑﭙﻨﺞ ﻣﺎه ﺷﻮد ﻓﺮﺑﯽﮐﺂن ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﻦ ﭘﻨﺞ ﻣﻪ ﺟﺪا ﻧﺘﻮاﻧﻢ ﺑﻮداز درﮔﻪ ﻣﺒﺎرك ﺗﻮ زﯾﻨﺴﺎن‬
‫)‪-(2‬‬
‫ﭼﻮ ﭘﯿﺮ ﮔﺸﺘﻢ و ﻧﻮﻣﯿﺪ ﮔﺸﺘﻢ از ﻫﻤﻪ ﺧﻠﻖاﻣﯿﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﮕﻨﺪم ﺑﺪﺳﺘﮕﯿﺮ ﺟﻬﺎن‬
‫ﺟﻼل دوﻟﺖ ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﻮدﮐﻪ ﻋﻮن و ﻧﺎﺻﺮ او ﺑﺎد ﺟﺎودان ﯾﺰدان‬
‫ﺑﻨﺰد او ﺷﺪم و ﺣﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻔﺘﻢ ﺑﺎزﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻮد ﻧﮑﺮده زﯾﺎده و ﻧﻘﺼﺎن‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺖ و زﺑﺎن داد ﺷﺎد ﮐﺮد ﻣﺮاﺑﺪﺳﺘﺒﻮس ﺳﭙﻬﺪار ﺧﺴﺮو اﯾﺮان‬
‫ﻣﻌﯿﻦ دوﻟﺖ و دﯾﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ دﯾﻦاﻣﯿﺮ ﻋﺎﻟﻢ و ﻋﺎدل ﺑﺮادر ﺳﻠﻄﺎن‬
‫و ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﯾﺖ و ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺎص ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻤﺪوﺣﺎن ﻓّﺮﺧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از ﺷﺎﻫﺎن و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﻓّﺮﺧﯽ ﻋـﺪهﯾﯽ از رﺟﺎل ﺑﺰرگ درﺑﺎر ﻏﺰﻧﻮي را ﻧﯿﺰ ﻣﺪح ﮔﻔﺘﻪ و ﻧﺰد آﻧﺎن ﺗﻘّﺮب داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و از‬
‫آن ﺟﻤﻠﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺰرگ ﺷـﻤﺲ اﻟﮑﻔـﺎة اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨـﺪي ﮐﻪ از ﺳـﺎل ‪ 401‬ﺗﺎ ‪ 416‬وزﯾﺮ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤـﻮد ﺑﻮد و درﯾﻦ ﺳـﺎل ﻣﻐﻀﻮب‬
‫ﻣﺤﻤﻮد و ﻣﻌﺰول ﺷـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎز ﻣﺴـﻌﻮد او را در اواﯾـﻞ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد وزارت داد و او درﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺴﺎل ‪ 424‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻓّﺮﺧﯽ در‬
‫ﻣﺪح اﯾﻦ وزﯾﺮ ﻗﺼﺎﯾﺪ ﻣﺘﻌﺪد دارد و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻮﯾﺪ در ﺧﺪﻣﺖ او و ﭘﺴـﺮاﻧﺶ ﭘﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد »‪ «1‬و از ﻣﯿﺎن ﻣﺘﻌّﻠﻘﺎن او ﺧﺼﻮﺻﺎ ﺑﭙﺴﺮش اﺑﻮ‬
‫اﻟﻔﺘﺢ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق ﺑﯿﺸﺘﺮ ارادت ﻣﯽورزﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻣﯿﮑﺎﻟﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺣﺴـﻨﮏ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﭼﻨﺪي وزﯾﺮ او ﺑﻮد و ﺑﺮ اﺛﺮ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن او و ﻣﺴﻌﻮد وﺟﻮد داﺷﺖ در آﻏﺎز ﺳﻠﻄﻨﺖ آن ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻘﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺣﺼﯿﺮي از ﻧﺪﻣﺎي ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدي ﻓﺎﺿﻞ و ﺷﻌﺮدوﺳﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺑﻮ ﺳـﻬﻞ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺣﻤـﺪوي )ﯾﺎ‪ :‬ﺣﻤـﺪوﻧﯽ( از رﺟﺎل ﻣﻌﺮوف ﻋﻬـﺪ ﻣﺤﻤﻮد و ﻣﺴـﻌﻮد ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ وزارت و ﮐﺪﺧﺪاﯾﯽ ري و‬
‫ﺟﺒﺎل داﺷﺖ و او را ﺑﺎ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎﯾﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺑﻮ ﺳﻬﻞ زوزﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﺻﺎﺣﺒﺪﯾﻮان ﻋﺮض و ﺻﺎﺣﺒﺪﯾﻮان رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻮد )ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺸﮑﺎن در ﺳﺎل ‪.(430‬‬
‫‪ -6‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳـﻔﺮاﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدي ادﯾﺐ و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد و اﺷﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ ﺧﻮب داﺷﺖ و از رﺟﺎل ﺑﺰرگ‬
‫ﻋﻬﺪ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻓّﺮﺧﯽ در ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ ﻣﻬﺎرت داﺷﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ از اﺷﺎرات ﻣﺘﻌﺪد ﺷﺎﻋﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ و ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺗﻘّﺮب‬
‫او در ﻧﺰد ﺳﻼﻃﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫در ﺳﺮاي ﭘﺴﺮان ﺗﻮ و در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﭘﯿﺮ ﮔﺸﺘﻢ ﺗﻮ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮي ﺳﯿﺎﻫﻢ ﻣﻨﮕﺮ‬
‫)‪-(2‬‬
‫ﭼﻮ ﺑﺰم ﮐﺮدي ﮔﻔﺘﯽ ﺑﯿﺎ ورود ﺑﺰنﭼﻮ ﺟﺸﻦ ﮐﺮدي ﮔﻔﺘﯽ ﺑﯿﺎ و ﺷﻌﺮ ﺑﺨﻮان‬
‫ﺷﻪ روم ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻫﻤﭽﻮ ﻣﻦﻧﻬﺪ ﭘﯿﺶ او ﺑﺮﺑﻄﯽ در ﮐﻨﺎر‬
‫ﮔﺎه ﮔﻔﺘﯽ ﺑﯿﺎ و رود ﺑﺰنﮔﺎه ﮔﻔﺘﯽ ﺑﯿﺎ و ﺷﻌﺮ ﺑﺨﻮان‬
‫از اﻃﻼﻋـﺎت او در ﺳـﺎﯾﺮ ﻋﻠـﻮم ﺧـﺒﺮي ﻧـﺪارﯾﻢ و از ﺑﺲﮐﻪ ﺷـﻌﺮش روان و ﺳـﺎده و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻮاﻃـﻒ رﻗﯿﻘﺴﺖ ﺗﺒّﺤﺮ او را در ﻋﻠـﻮم از‬
‫ﺷﻌﺮش ﻧﻤﯿﺘﻮان درك ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ را ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ ﺑﺎو دادهاﻧـﺪ »‪ ،«1‬ﭘﯿـﺪا ﺷﺪن ﻧﺴـﺨﻪ ﻗﺪﯾﻢ آن ﮐﺘﺎب ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺤﺮﯾﺮ آن ﺳﺎل ‪ 507‬ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻃـﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺗﺄﻟﯿﻒ ﯾﮑﯽ از ادﺑﺎي اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ ﺑﻨﺎم‬
‫ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺮادوﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓّﺮﺧﯽ ﯾﮑﯽ از ﺑﻬـﺘﺮﯾﻦ ﺷـﺎﻋﺮان ﻗﺼﯿﺪهﺳـﺮاي اﯾﺮاﻧﺴﺖ‪ .‬ﺳـﺨﻨﺎن وي در ﻣﯿـﺎن ﻗﺼـﯿﺪه ﺳـﺮاﯾﺎن ﺑﺴـﺎدﮔﯽ و رواﻧﯽ و اﺳـﺘﺤﮑﺎم و ﻣﺘـﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﻤﺘﺎزﺳﺖ‪ .‬وي در اﺳـﺘﻔﺎده از اﻓﮑﺎر و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻋﺎدي و ﺑﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺰﺑﺎن ﺳﺎده روﺷﻦ و روان ﭼﻨـﺪان ﻣﻬﺎرت ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﮐﻪ ازﯾﻦ ﺣﯿﺚ‬
‫ﮔﺎه درﺳﺖ ﺑﭙﺎﯾﻪ ﺳـﻌﺪي ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ دو ﻗﺮن و ﻧﯿﻢ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﻣﯿﺮﺳﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﺳﺎدﮔﯽ و ﻟﻄﻒ ذوق و رﻗﺖ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ‬
‫ﺑﯿﺎن را ﮐﻪ ﺳﻌﺪي در ﻣﯿﺎن ﻏﺰل ﺳﺮاﯾﺎن دارد ﻓّﺮﺧﯽ در ﻣﯿﺎن ﻗﺼﯿﺪهﮔﻮﯾﺎن ﻋﻬﺪ ﺧﻮد داراﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﺳﻬﻞ ﻣﻤﺘﻨﻊ در‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺧﺎص اﺑﻮ ﻓﺮاس اﻟﺤﻤﺪاﻧﯽ )‪ (357 -320‬و در ﭘﺎرﺳﯽ ﺧﺎص ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻐّﺰﻻت ﻓّﺮﺧﯽ از ﺣﯿﺚ اﺷﺘﻤﺎل ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﺪﯾﻊ ﻋﺸﻘﯽ و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ ﺑﯽﭘﯿﺮاﯾﻪ ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﯽﭘﺮده اﻇﻬﺎر ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮرﺳﺖ و‬
‫او درﯾﻦ ﺗﻐّﺰﻻت اﻧﻮاع اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﺎﺷﻖ در اﺣﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ دﺳﺖ ﻣﯿﺪﻫـﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن داﺷـﺘﻪ و در ﻣـﺪح ﻧﯿﺰ ﻗﺪرت ﺧﻠّﺎﻗﻪ ﺧﻮد را در‬
‫اوﺻـﺎف راﯾﻊ ﻣﻤـﺪوﺣﺎن ﺑﮑﺎر اﻧـﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ از ﺳـﺨﻦ او ﭼﯿﺮهدﺳﺘﯽ در وﺻﻒ آﺷـﮑﺎرﺳﺖ و در اﻧﻮاع ﺗﻮﺻـﯿﻔﺎت او از ﻗﺒﯿﻞ‬
‫اوﺻـﺎف ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻣﻌﺎﺷـﯿﻖ و ﻣﻤـﺪوﺣﺎن و اﻋﻤـﺎل آﻧﻬـﺎ و ﻣﯿـﺪاﻧﻬﺎي ﺟﻨـﮓ و ﻧﻈـﺎﯾﺮ اﯾﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﻣﻬﺎرت ﻣﺸـﻬﻮدﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮخﻃﺒﻌﯽ ﺷﺎﻋﺮ و‬
‫ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻤﺪوﺣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ روﻧﻘﯽ ﺧﺎص ﺑﺎﺷﻌﺎرش ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻏﺰﻟﻬـﺎي ﻓّﺮﺧﯽ ﻫﻢ در ﻣﯿـﺎن ﺷـﺎﻋﺮان ﻫﻢﻋﻬـﺪ وي ﺧـﺎﻟﯽ از ﻟﻄـﺎﻓﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻮﯾـﺎ اﯾﻦ ﻏﺰﻟﻬـﺎ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل و ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺤﻤﻮد و ﺗﺸﻮﯾﻖ آن‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫وﻓـﺎت او ﺑﺴﺎل ‪ 429‬اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎده و ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ از ﺷـﻌﺮ ﻟﺒﯿﺒﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﻧﻘـﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ وي در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﭘﯿﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﻮاﻧﺶ در ﺣﺪود ﻧﻪ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ دارد و ﺑﻄﺒﻊ‬
‫______________________________‬
‫)‪-(2‬‬
‫ﺑﻐﺰل ﯾﺎﻓﺘﻢ ﻫﻤﯽ اﺣﺴﻨﺖﺑﺜﻨﺎ ﯾﺎﻓﺘﻢ ﻫﻤﯽ اﺣﺴﺎن‬
‫رﺳﯿﺪه‪ .‬از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫آﺷﺘﯽ ﮐﺮدم ﺑﺎ دوﺳﺖ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ درازﻫﻢ ﺑﺪان ﺷﺮط ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﮑﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﺎز‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﺮدﺳﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ و ﻋﺬر ﻫﻤﻪ ﺧﻮاﺳﺖﻋﺬر َﭘﺬُرﻓﺘﻢ و دل در ﮐﻒ او دادم ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮ ﻧﺒﻮدم ﺑﻤﺮاِد دل او دّي و َﭘﺮﯾﺮﺑﻤﺮاد دل او ﺑﺎﺷﻢ اﻣﺮوز و ﻓﺮاز‬
‫دوش ﻧﺎﮔﺎه رﺳﯿﺪم ﺑﺪر ﺣﺠﺮه اوﭼﻮن ﻣﺮا دﯾﺪ ﺑﺨﻨﺪﯾﺪ و ﻣﺮا ﺑﺮد ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﻔﺘﻢ اي ﺟﺎِن ﺟﻬﺎن ﺧﺪﻣِﺖ ﺗﻮ ﺑﻮﺳﻪ ﺗﺴﺖﭼﻪ ﺷﻮي رﻧﺠﻪ ﺑﺨﻢ دادن ﺑﺎﻻِي دراز‬
‫ﺗﻮ زﻣﯿﻦ ﺑﻮﺳﻪ ﻣﺪه ﺧﺪﻣِﺖ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻣﮑﻦﻣﺮ ﺗﺮا ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺪﻣِﺖ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻧﯿﺎز‬
‫ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺸﺖ و دو رﺧﺴﺎره ﭼﻮن ﮔﻞ ﺑﻔﺮوﺧﺖزﯾﺮ ﻟﺐ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺣﺴﻨﺖ و زِه اي ﺑﻨﺪهﻧﻮاز‬
‫ﺑِﺪِل ﻧﯿﮏ ﺗﻮ داَدﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺘﻮاﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤِﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻬﺎن وﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺳﺎز‬
‫ﺧﺴﺮو ﮔﯿﺘﯽ ﻣﺴﻌﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻌﻮد ﺷﻮدﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ روز ﺷﻮد ﺑﺮ در او ﺑﺎز ﻓﺮاز »‪** «1‬‬
‫ﯾﺎد ﺑﺎد آن ﺷﺐ ﮐﺂن َﺷﻤﺴﻪ ﺧﻮﺑﺎِن ﺗﺮازﺑﻄﺮب داﺷﺖ ﻣﺮا ﺗﺎ ﺑَﮕِﻪ ﺑﺎﻧِﮓ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻦ او ﻫﺮدو ﺑﺤﺠﺮه در و ﻣﯽ ﻣﻮﻧﺲ ﻣﺎﺑﺎز ﮐﺮده َدِر ﺷﺎدي و در ﺣﺠﺮه ﻓﺮاز‬
‫َﮔﻪ ﺑﺼﺤﺒﺖ ﺑَِﺮ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺑَِﺮ او ﺑﺴﺘﯽ ﻋﻬﺪﮔﻪ ﺑﺒﻮﺳﻪ ﻟﺐ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻟﺐ او ﮔﻔﺘﯽ راز‬
‫ﻣﻦ ﭼﻮ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻮﺷﺮواناﻧﺪر آوﯾﺨﺘﻪ ز آن ﺳﻠﺴﻠﻪ زﻟﻒ دراز‬
‫ﺧﯿﺮه ﮔﺸﺘﯽ ﻣﻪ ﮐﺂﻧﻤﺎه ﺑَﻤﯽ ﺑﺮدي ﻟﺐروز ﮔﺸﺘﯽ ﺷْﺐ ﮐﺂن زﻟﻒ ﺑﺮخ ﮐﺮدي ﺑﺎز‬
‫او ﻫﻮاي دل ﻣﻦ ﺟﺴﺘﻪ و ﻣﻦ ﺻﺤﺒﺖ اوﻣﻦ ﺳﺮاﯾﻨﺪه او ﮔﺸﺘﻪ و او رودﻧﻮاز‬
‫ﺑﯿﻨﯽ آن رودﻧﻮازﯾﺪن ﺑﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺒﺮﺑﯿﻨﯽ آن ﺷﻌﺮ ﺳﺮاﯾﯿﺪن ﺑﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﺎز‬
‫در دل از ﺷﺎدي ﺳﺎزي دﮔﺮ آراﺳﺖ ﻫﻤﯽﭼﻮن رِه ﻧﻮزدي آن ﻣﺎه و دﮔﺮ ﮐﺮدي ﺳﺎز‬
‫ﮔﺮ ﻣﺮا ﺑﺨﺖ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﻮد از دوﻟِﺖ ﻣﯿﺮﻫﻤﭽﻨﺎن ﺷﺐ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺘﺴﺖ ﺷﺒﯽ ﺳﺎزم ﺑﺎز‬
‫ﺟﻔﺖ ﻏﻢ ﺑﻮدم و اﻧﺒﺎز ﻃﺮب ﮐﺮد ﻣﺮاﯾﻮﺳﻒ ﻧﺎﺻﺮ دﯾﻦ آن ﻣﻠﮏ ﺑﯽاﻧﺒﺎز‬
‫آﻧﮑﻪ از ﺷﺎﻫﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﺑﻔﻀﻞ و ﺑﻬﻨﺮﭼﻮن ﻓﺮازي ز ﻧﺸﯿﺒﯽ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ز ﻣﺠﺎز **‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ازﯾﻦ ﺗﻐﺰل آﺛﺎر ﻋﺸﻖﺑﺎزي ﺑﺎ ﻣﻤﺎﻟﯿﮏ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﺑﺪان اﺷﺎره ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺑﺴﺨﺘﯽ ﻣﺸﻬﻮدﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 541 :‬ﭼﻮن ﭘﺮﻧﺪ ﻧﯿﻠﮕﻮن ﺑﺮ روي ﭘﻮﺷﺪ ﻣﺮﻏﺰارﭘﺮﻧﯿﺎن ﻫﻔﺖرﻧﮓ اﻧﺪر ﺳﺮآرد ﮐﻮﻫﺴﺎر‬
‫ﺧﺎك را ﭼﻮن ﻧﺎف آﻫﻮ ﻣﺸﮏ زاﯾﺪ ﺑﯽﻗﯿﺎسﺑﯿﺪ را ﭼﻮن ﭘّﺮ ﻃﻮﻃﯽ ﺑﺮگ روﯾﺪ ﺑﯽﺷﻤﺎر‬
‫دوش وﻗﺖ ﻧﯿﻤﺸﺐ ﺑﻮي ﺑﻬﺎر آورد ﺑﺎدﺣّﺒﺬا ﺑﺎد ﺷﻤﺎل و ﺧّﺮﻣﺎ ﺑﻮي ﺑﻬﺎر‬
‫ﺑﺎد ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺸﮏ ﺳﻮده دارد اﻧﺪر آﺳﺘﯿﻦﺑﺎغ ﮔﻮﯾﯽ ﻟﻌﺒﺘﺎن ﺳﺎده دارد در ﮐﻨﺎر‬
‫ارﻏﻮان ﻟﻌﻞ ﺑﺪﺧﺸﯽ دارد اﻧﺪر ﻣﺮﺳﻠﻪﻧﺴﺘﺮن ﻟﺆﻟﻮي ﻣﮑﻨﻮن دارد اﻧﺪر ﮔﻮﺷﻮار‬
‫ﺗﺎ رﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﻣﻬﺎي ﺳﺮخرﻧﮓ از ﺷﺎخ ﮔﻞﭘﻨﺠﻪﻫﺎ ﭼﻮن دﺳﺖ ﻣﺮدم ﺳﺮ ﺑﺮآورد از ﭼﻨﺎر‬
‫ﺑﺎغ ﺑﻮﻗﻠﻤﻮن ﻟﺒﺎس و راغ ﺑﻮﻗﻠﻤﻮن ﻧﻤﺎيآب ﻣﺮوارﯾﺪرﻧﮓ و اﺑﺮ ﻣﺮوارﯾﺪﺑﺎر‬
‫راﺳﺖ ﭘﻨﺪاري ﮐﻪ ﺧﻠﻌﺘﻬﺎي رﻧﮕﯿﻦ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪﺑﺎﻏﻬﺎي ﭘﺮﻧﮕﺎر از داﻏﮕﺎه ﺷﻬﺮﯾﺎر »‪«1‬‬
‫داﻏﮕﺎه ﺷﻬﺮﯾﺎر اﮐﻨﻮن ﭼﻨﺎن ﺧّﺮم ﺑﻮدﮐﺎﻧﺪرو از ﻧﯿﮑﻮي ﺣﯿﺮان ﺑﻤﺎﻧﺪ روزﮔﺎر‬
‫ﺳﺒﺰه اﻧﺪر ﺳﺒﺰه ﺑﯿﻨﯽ ﭼﻮن ﺳﭙﻬﺮ اﻧﺪر ﺳﭙﻬﺮﺧﯿﻤﻪ اﻧﺪر ﺧﯿﻤﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﭼﻮن ﺣﺼﺎر اﻧﺪر ﺣﺼﺎر‬
‫ﺳﺒﺰهﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ رود ﻣﻄﺮﺑﺎن ﭼﺮبدﺳﺖﺧﯿﻤﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻮش ﺳﺎﻗﯿﺎن ﻣﯽﮔﺴﺎر‬
‫ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﺧﯿﻤﻪ اﺳﺖ ﺧﻔﺘﻪ ﻋﺎﺷﻘﯽ ﺑﺎ دوﺳﺖ ﻣﺴﺖﻫﺮﮐﺠﺎ ﺳﺒﺰه اﺳﺖ ﺷﺎدان ﯾﺎري از دﯾﺪار ﯾﺎر‬
‫ﻋﺎﺷﻘﺎن ﺑﻮس و ﮐﻨﺎر و ﻧﯿﮑﻮان ﻧﺎز و ﻋﺘﺎبﻣﻄﺮﺑﺎن رود و ﺳﺮود و ﻣﯽﮐﺸﺎن ﺧﻮاب و ﺧﻤﺎر‬
‫روي ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﺰ ﭼﻮن ﮔﺮدوِن ﻧﺎﭘﯿﺪا ﮐﺮانروي ﺻﺤﺮا ﺳﺎده ﭼﻮن درﯾﺎِي ﻧﺎﭘﯿﺪا ﮐﻨﺎر‬
‫اﻧﺪر آن درﯾﺎ ﺳﻤﺎري »‪ «2‬و آن ﺳﻤﺎري ﺟﺎﻧﻮرو اﻧﺪر آن ﮔﺮدون ﺳﺘﺎره و آن ﺳﺘﺎره ﺑﯽﻣﺪار‬
‫ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﮐﻬﺴﺎر ﺑﺎﺷﺪ آن ﺳﻤﺎري ﮐﻮهﺑ ُﺮﻫﺮﮐﺠﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ آن ﺳﺘﺎره ﺳﺎﯾﻪدار‬
‫ﻣﻌﺠﺰه ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺘﺎره ﺳﺎﮐﻦ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﻮشﻧﺎدره ﺑﺎﺷﺪ ﺳﻤﺎري ُﮐﻪ ﺑ ُﺮو ﺻﺤﺮاﮔﺬار‬
‫ﺑﺮ در ﭘﺮدهﺳﺮاي ﺧﺴﺮو ﭘﯿﺮوز ﺑﺨﺖاز ﭘﯽ داغ آﺗﺸﯽ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪوار‬
‫ﺑﺮﮐﺸﯿﺪه آﺗﺸﯽ ﭼﻮن ﻣﻄﺮد »‪ «3‬دﯾﺒﺎي زردﮔﺮم ﭼﻮن ﻃﺒﻊ ﺟﻮان و زرد ﭼﻮن زّر ﻋﯿﺎر‬
‫داﻏﻬﺎ ﭼﻮن ﺷﺎﺧﻬﺎي ﺑ ُﱠﺴﺪ ﯾﺎﻗﻮترﻧﮓﻫﺮﯾﮑﯽ ﭼﻮن ﻧﺎرداﻧﻪ ﮔﺸﺘﻪ اﻧﺪر زﯾﺮ ﻧﺎر‬
‫رﯾﺪﮐﺎن »‪ «4‬ﺧﻮابﻧﺎدﯾﺪه »‪ «5‬ﻣﺼﺎف اﻧﺪر ﻣﺼﺎفﻣﺮﮐﺒﺎن داغ ﻧﺎﮐﺮده ﻗﻄﺎر اﻧﺪر ﻗﻄﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺮاد داﻏﮕﺎه اﻣﯿﺮ اﺑﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ ﭼﻐﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(2‬ﺳﻤﺎري‪ :‬ﻧﻮﻋﯽ از ﮐﺸﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(3‬ﻣﻄﺮد‪ :‬درﻓﺶ‬
‫)‪ -(4‬رﯾﺪك‪ :‬ﮐﻮدك‬
‫)‪ -(5‬ﺧﻮابﻧﺎدﯾﺪه‪ :‬ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 542 :‬ﺧﺴﺮو ﻓّﺮخﺳﯿﺮ ﺑﺮﺑﺎره درﯾﺎ ﮔﺬرﺑﺎ ﮐﻤﻨﺪ اﻧﺪر ﻣﯿﺎن دﺷﺖ ﭼﻮن اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‬
‫اژدﻫﺎ ﮐﺮدار ﭘﯿﭽﺎن در ﮐﻒ رادش ﮐﻤﻨﺪﭼﻮن ﻋﺼﺎي ﻣﻮﺳﯽ اﻧﺪر دﺳﺖ ﻣﻮﺳﯽ ﮔﺸﺘﻪ ﻣﺎر‬
‫ﻫﻤﭽﻮ زﻟﻒ ﻧﯿﮑﻮان ﺧﺮدﺳﺎﻟﻪ ﺗﺎب ﺧﻮردﻫﻤﭽﻮ ﻋﻬﺪ دوﺳﺘﺎن ﺳﺎﻟﺨﻮرده اﺳﺘﻮار‬
‫ﮔﺮدن ﻫﺮﻣﺮﮐﺒﯽ ﭼﻮن ﮔﺮدن ﻗﻤﺮي ﺑﻄﻮقاز ﮐﻤﻨﺪ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺷﻬﺮﮔﯿﺮ ﺷﻬﺮدار‬
‫ﻫﺮﮐﻪ را اﻧﺪر ﮐﻤﻨﺪ ﺷﺼﺖ ﯾﺎزي درﻓﮕﻨﺪﮔﺸﺖ داﻏﺶ ﺑﺮ ﺳﺮﯾﻦ و ﺷﺎﻧﻪ و روﯾﺶ ﻧﮕﺎر‬
‫ﻫﺮﭼﻪ زﯾﻨﺴﻮ داغ ﮐﺮد از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻫﺪﯾﻪ دادﺷﺎﻋﺮان را ﺑﺎ ﻟﮕﺎم و زاﺋﺮان را ﺑﺎ ﻓﺴﺎر‬
‫ﻓﺨﺮ دوﻟﺖ ﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﺷﺎه ﺑﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﺎنﺷﺎدﻣﺎن و ﺷﺎدﺧﻮار و ﮐﺎﻣﺮان و ﮐﺎﻣﮑﺎر ‪...‬‬
‫**‬
‫دل ﻣﻦ ﻫﻤﯽ داد ﮔﻮﯾﯽ ُﮔﻮاﯾﯽﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮا از ﺗﻮ روزي ﺟﺪاﯾﯽ‬
‫ﺑﻠﯽ ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪن ﺑﻤﺮدمﺑﺮ آن دل دﻫﺪ ﻫﺮزﻣﺎﻧﯽ ُﮔﻮاﯾﯽ‬
‫ﻣﻦ اﯾﻦروز را داﺷﺘﻢ ﭼﺸﻢ و زﯾﻦ ﻏﻢﻧﺒﻮَدﺳﺖ ﺑﺎ روز ﻣﻦ روﺷﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ ُﮔﻤﺎن ﺑﺮده ﺑﻮدم و ﻟﯿِﮑﻦﻧﻪ ﭼﻨﺪاﻧﮑﻪ ﯾﮑﺴﻮ ﻧﻬﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺠﺮم ﭼﻪ راﻧﺪي ﻣﺮا از َدِر ﺧﻮدﮔﻨﺎﻫﻢ ﻧﺒﻮَدﺳﺖ ﺟﺰ ﺑﯽُﮔﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ زودي از ﻣﻦ ﭼﺮا ﺳﯿﺮ ﮔﺸﺘﯽﻧﮕﺎرا ﺑﺪﯾﻦ زود ﺳﯿﺮي ﭼﺮاﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ داﻧﺴﺖ ﮐﺰ ﺗﻮ ﻣﺮا دﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪﺑﭽﻨﺪان وﻓﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺑﯽوﻓﺎﯾﯽ‬
‫ﺳﭙﺮدم ﺑﺘﻮ دل ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮدمﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﺠﻮر و ﺟﻔﺎﯾﯽ‬
‫درﯾﻐﺎ درﯾﻐﺎ ﮐﻪ آَﮔﻪ ﻧﺒﻮدمﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﯽوﻓﺎ در ﺟﻔﺎ ﺗﺎ ﮐﺠﺎﯾﯽ‬
‫ﻫﻤﻪ دﺷﻤﻨﯽ از ﺗﻮ دﯾﺪم و ﻟﯿﮑﻦﻧﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ دوﺳﺘﯽ را َﻧﺸﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﮕﺎرا ﻣﻦ از آزﻣﺎﯾﺶ ﺑ ِﻪ آﯾﻢﻣﺮا ﺑﺎش ﺗﺎ ﺑﯿﺶ ازﯾﻦ آزﻣﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺮا ﺧﻮار داري و ﺑﯽﻗﺪر ﺧﻮاﻫﯽﻧﮕﺮ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﻮ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﻧﭙﺎﯾﯽ‬
‫ز ﻗﺪر ﻣﻦ آﻧﮕﺎه آﮔﺎه ﮔﺮديﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺪرﮔﺎه ﺻﺎﺣﺐ درآﯾﯽ‬
‫وزﯾﺮ ﻣﻠﮏ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ »‪«1‬ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﺪو داد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ **‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺮاد اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 543 :‬ز ﺑﺎغ اي ﺑﺎﻏﺒﺎن ﻣﺎ را ﻫﻤﯽ ﺑﻮي ﺑﻬﺎر آﯾﺪﮐﻠﯿﺪ ﺑﺎغ ﻣﺎ را ده ﮐﻪ ﻓﺮداﻣﺎن ﺑﮑﺎر آﯾﺪ‬
‫ﮐﻠﯿﺪ ﺑﺎغ را ﻓﺮدا ﻫﺰاران ﺧﻮاﺳﺘﺎر آﯾﺪﺗﻮ ﻟﺨﺘﯽ ﺻﺒﺮ ﮐﻦ ﭼﻨﺪاﻧﮑﻪ ﻗﻤﺮي ﺑﺮ ﭼﻨﺎر آﯾﺪ‬
‫ﭼﻮ اﻧﺪر ﺑﺎغ ﺗﻮ ﺑﻠﺒﻞ ﺑﺪﯾﺪار ﺑﻬﺎر آﯾﺪﺗﺮا ﻣﻬﻤﺎن ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺮوزي ﺻﺪ ﻫﺰار آﯾﺪ‬
‫ﮐﻨﻮن ﮔﺮ ﮔﻠﺒﻨﯽ را ﭘﻨﺞ ﺷﺶ ﮔﻞ در ﺷﻤﺎر آﯾﺪﭼﻨﺎن داﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ را ﻫﻤﯽ زو ﺑﻮي ﯾﺎر آﯾﺪ‬
‫ﺑﻬﺎر اﻣﺴﺎل ﭘﻨﺪاري ﻫﻤﯽ ﺧﻮﺷﺘﺮ ز ﭘﺎر آﯾﺪازﯾﻦ ﺧﻮﺷﺘﺮ ﺷﻮد ﻓﺮدا ﮐﻪ ﺧﺴﺮو از ﺷﮑﺎر آﯾﺪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺟﺸﻨﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﮕﯽ روزيﻣﻠﮏ را در ﺟﻬﺎن ﻫﺮروز ﺟﺸﻨﯽ ﺑﺎ دو ﻧﻮروزي‬
‫ﮐﻨﻮن در زﯾﺮ ﻫﺮﮔﻠﺒﻦ ﻗﻨﯿﻨﻪ در ﻧﻤﺎز آﯾﺪﻧﺒﯿﻨﺪ ﮐﺲ ﮐﻪ از ﺧﻨﺪه دﻫﺎن ﮔﻞ ﻓﺮاز آﯾﺪ‬
‫ز ﻫﺮﺑﺎدي ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯿﺰد ﮔﻠﯽ ﺑﺎﻣﯽ ﺑﺮاز آﯾﺪﺑﭽﺸﻢ ﻋﺎﺷﻖ از ﻣﯽ ﺗﺎﺑﻤﯽ ﻋﻤﺮي دراز آﯾﺪ‬
‫ﺑﮕﻮش آواز ﻫﺮﻣﺮﻏﯽ ﻟﻄﯿﻒ و ﻃﺒﻊ ﺳﺎز آﯾﺪﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽ ز ﺷﺎدي ﻫﺮزﻣﺎن ﺑﺎﻧﮓ ﺟﻮاز آﯾﺪ‬
‫ﻫﻮا ﺧﻮش ﮔﺮدد و ﺑﺮ ﮐﻮه ﺑﺮف اﻧﺪر ﮔﺪاز آﯾﺪﻋﻠﻤﻬﺎي ﺑﻬﺎري از ﻧﺸﯿﺒﯽ ﺑﺮﻓﺮاز آﯾﺪ‬
‫ﮐﻨﻮن ﻣﺎ را ﺑﺪان ﻣﻌﺸﻮق ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺑﺮ ﻧﯿﺎز آﯾﺪﺑﺸﺎدي ﻋﻤﺮ ﺑﮕﺬارﯾﻢ اﮔﺮ ﻣﻌﺸﻮق ﺑﺎزآﯾﺪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺟﺸﻨﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﮕﯽ روزيﻣﻠﮏ را در ﺟﻬﺎن ﻫﺮروز ﺟﺸﻨﯽ ﺑﺎد و ﻧﻮروزي‬
‫زﻣﯿﻦ از ﺧﺮﻣﯽ ﮔﻮﯾﯽ ﮔﺸﺎده آﺳﻤﺎﻧﺴﺘﯽﮔﺸﺎده آﺳﻤﺎن ﮔﻮﯾﯽ ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﺼﺤﺮا ﻻﻟﻪ ﭘﻨﺪاري ز ﺑﯿﺠﺎده دﻫﺎﻧﺴﺘﯽدرﺧﺖ ﺳﺒﺰ را ﮔﻮﯾﯽ ﻫﺰار آوا زﺑﺎﻧﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﺸﺐ در ﺑﺎغ ﮔﻮﯾﯽ ﮔﻞ ﭼﺮاغ ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﺴﺘﯽﺳﺘﺎك ﻧﺴﺘﺮن ﮔﻮﯾﯽ ﺑﺖ ﻻﻏﺮ ﻣﯿﺎﻧﺴﺘﯽ‬
‫درﺧﺖ ﺳﯿﺐ را ﮔﻮﯾﯽ ز دﯾﺒﺎ ﻃﯿﻠﺴﺎﻧﺴﺘﯽﺟﻬﺎن ﮔﻮﯾﯽ ﻫﻤﻪ ﭘﺮ َوّﺷﯽ و ﭘﺮﭘﺮ ﻧﯿﺎﻧﺴﺘﯽ‬
‫ﻣﺮا ﮔﺮ دل ﻧﻪ اﻧﺪر دﺳﺖ آن ﻧﺎﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺴﺘﯽﺑﺪو دﺳﺘﻢ ﺑﺸﺎدي ﺑﺮ ﻣﯽ ﭼﻮن ارﻏﻮاﻧﺴﺘﯽ‬
‫دﻻ ﺑﺎزآي ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻏﻢ دﯾﺮﯾﻨﻪ ﺑﮕﺴﺎرمﺣﺪﯾﺜﯽ از ﺗﻮ ﺑﻨﯿﻮﺷﻢ ﻧﺼﯿﺒﯽ از ﺗﻮ ﺑﺮدارم‬
‫دﻻ ﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﺂﺳﺎﻧﯽ ﺗﺮا روزي ﺑﭽﻨﮓ آرمﭼﻮ ﺟﺎن دارم ﺗﺮا زﯾﺮا ﮐﻪ ﺑﯽﺗﻮ ﺧﻮارم و زارم‬
‫دﻻ ﺗﺎ ﺗﻮ ز ﻣﻦ دوري ﻧﻪ در ﺧﻮاﺑﻢ ﻧﻪ ﺑﯿﺪارمﻧﺸﺎن ﺑﯿﺪﻟﯽ ﭘﯿﺪاﺳﺖ از ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارم‬
‫دﻻ ﺗﺎ ﺗﻮ ز ﻣﻦ دوري ﻧﺪاﻧﻢ ﺑﺮﭼﻪ ﮐﺮدارمﻣﺮا ﺑﯿﻨﯽ ﭼﻨﺎن ﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ ﺑﯿﻤﺎرم‬
‫دﻻ ﺑﺎ ﺗﻮ وﻓﺎ ﮐﺮدم ﮐﺰﯾﻦ ﺑﯿﺸﺖ ﻧﯿﺎزارمﺑﯿﺎ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺑﻬﺎراﻧﺮا ﺑﺸﺎدي ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﮕﺬارم‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 544 :‬ﭼﻪ ﮐﺮد آن ﺳـﻨﮕﺪل ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺴـﺨﺘﯽ ﺻﺒﺮ ﭼﻮن ﮐﺮديﭼﺮا ﯾﮑﺒﺎرﮔﯽ ﺧﻮد را ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮار و زﺑﻮن‬
‫ﮐﺮدي‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮ داﺷﺘﯽ ﻫﻤﻮاره ﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﻮ ﮐﻨﻮن ﮐﺮديدو ﺑﻬﺮ از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﮕﺪاﺧﺘﯽ ﯾﮏ ﺑﻬﺮ ﺧﻮن ﮐﺮدي‬
‫ﻧﻤﻮدي ﺧﻮار ﺧﻮد را و ﻣﺮا ﭼﻮن ﺧﻮد زﺑﻮن ﮐﺮديﺗﺮا ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻢ ﮐﻦ اﯾﻦ ﺳﻮدا ﻓﺰون ﮐﺮدي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻢ ﺑﺮﮔﺮاﯾﯿﺪي و ﻟﺨﺘﯽ آزﻣﻮن ﮐﺮديﭼﻮ ﮔﻔﺘﻢ ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻦ ﻓﺴﺎر از ﺳﺮ ﺑﺮون ﮐﺮدي‬
‫ﺑﺮﻓﺘﯽ ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﯽ را ﺳﻮي ﻣﻦ رﻫﻨﻤﻮن ﮐﺮديﭼﻮ ﮔﻞ ﺧﻨﺪﻧﺪه ﮔﺸﺖ اي ﺑﺖ ﻣﺮا ﮔﺮﯾﻨﺪه ﭼﻮن ﮐﺮدي‬
‫ﺗﺮا ﮔﺮ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮ آن ﺳﺮو ﺳﯿﻤﯿﻦ راﺑﮕﻮ آن ﺳﺮو ﺳﯿﻤﯿﻦ را ﺑﮕﻮ آن ﻣﺎه و ﭘﺮوﯾﻦ را‬
‫ﺑﮕﻮ آن ﺗﻮده ﮔﻞ را ﺑﮕﻮ آن ﺷﺎخ ﻧﺴﺮﯾﻦ راﺑﮕﻮ آن ﻓﺨﺮ ﺧﻮﺑﺎن را ﻧﮕﺎر ﭼﯿﻦ و ﻣﺎﭼﯿﻦ را‬
‫ﮐﻪ دل ﺑﺮدي و دﻋﻮي ﮐﺮدهاي ﻣﺮﺟﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ راﮐﻢ از روﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﻦ ﻣﻬﺠﻮر ﻣﺴﮑﯿﻦ را‬
‫ﺑﯿﺎ ﺗﺎ ﺷﺎد ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﻣﺎ ﺑﺴﺘﺎن ﻏﺰﻧﯿﻦ راﻣﮑﻦ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺗﺒﺎه اﯾﻦ ﺟﺸﻦ ﻧﻮروز ﺧﻮشآﯾﯿﻦ را‬
‫ﻫﻤﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺷﻔﯿﻊ آرم ﺛﻨﺎي ﮔﻮﻫﺮ آﯾﯿﻦ راﺛﻨﺎي ﻣﯿﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ را‬
‫ﻧﺒﯿﻨﯽ ﺑﺎغ را ﮐﺰ ﮔﻞ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮب و دﻟﺒﺮ ﺷﺪﻧﺒﯿﻨﯽ راغ را ﮐﺰ ﻻﻟﻪ ﭼﻮن زﯾﺒﺎ و درﺧﻮر ﺷﺪ‬
‫زﻣﯿﻦ از ﻧﻘﺶ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭼﻮن دﯾﺒﺎي ﺷﺸﺘﺮ ﺷﺪﻫﺰار آواي ﻣﺴﺖ اﯾﻨﮏ ﺑﺸﻐﻞ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ درﺷﺪ‬
‫ﺗﺬرو ﺟﻔﺖ ﮔﻢ ﮐﺮده ﮐﻨﻮن ﺑﺎ ﺟﻔﺖ ﻫﻤﺒﺮ ﺷﺪﺟﻬﺎن ﭼﻮن ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺮ ﺑﺖ ﺷﺪ و ﻧﻮروز ﺑﺘﮕﺮ ﺷﺪ‬
‫درﺧﺖ ﺳﺎده از دﯾﻨﺎر و از ﮔﻮﻫﺮ ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺷﺪﮐﻨﻮن ﺑﺎ ﻻﻟﻪ اﻧﺪر دﺷﺖ ﻫﻢﺑﺎﻟﯿﻦ و ﺑﺴﺘﺮ ﺷﺪ‬
‫ز ﻫﺮﺑﯿﻐﻮﻟﻪ و ﺑﺎﻏﯽ ﻧﻮاي ﻣﻄﺮﺑﯽ ﺑﺮﺷﺪدﮔﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺪن ﻣﺎ را ﮐﻨﻮن ﮐﺂﻓﺎق دﯾﮕﺮ ﺷﺪ‬
‫ﻣﯽ اﻧﺪر ﺧﻢ ﻫﻤﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﺎﻗﻮت روان ﮔﺸﺘﻢدرﺧﺖ ارﻏﻮان ﺑﺸﮑﻔﺖ و ﻣﻦ ﭼﻮن ارﻏﻮان ﮔﺸﺘﻢ‬
‫اﮔﺮ زﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﺗﻦ ﺑﻮدم ﮐﻨﻮن ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺟﺎن ﮔﺸﺘﻢﺑﻤﻦ ﺷﺎدي ﮐﻨﺪ ﺷﺎدي ﮐﻪ ﺷﺎدﯾﺮا روان ﮔﺸﺘﻢ‬
‫ﻣﺮا زﯾﻦ ﭘﯿﺶ دﯾﺪﺳﺘﯽ ﻧﮕﻪ ﮐﻦ ﺗﺎ ﭼﺴﺎن ﮔﺸﺘﻢﻧﯿﻢ ز آﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻮدم دﮔﺮ ﮔﺸﺘﻢ ﺟﻮان ﮔﺸﺘﻢ‬
‫ز ﺧﻮﺷﺮﻧﮕﯽ ﭼﻮ ﮔﻞ ﮔﺸﺘﻢ ز ﺧﻮشﺑﻮﯾﯽ ﭼﻮﺑﺎن ﮔﺸﺘﻢز ﺑﯿﻢ ﺑﺎد و ﺑﺮف دي ﺑﺨﻢ اﻧﺪر ﻧﻬﺎن ﮔﺸﺘﻢ‬
‫ﺑﻬﺎر آﻣﺪ ﺑﺮون آﯾﻢ ﮐﻪ از دي ﺑﺎ اﻣﺎن ﮔﺸﺘﻢرواﻧﻬﺎ را ﻃﺮب ﮔﺸﺘﻢ ﻃﺮﺑﻬﺎ را روان ﮔﺸﺘﻢ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 545 :‬ﻣﯽ اﻧـﺪر ﮔﻔﺖوﮔﻮ آﻣـﺪ ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﺎر ﺟﻨﮓ آﻣـﺪﺧﻢ و ﺧﺎﻧﻪ ﺑﭽﺸﻢ ﻣﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﺎرﯾﮏ و ﺗﻨﮓ‬
‫آﻣ ﺪ‬
‫ﺑﮕﻮش ﻣﻦ ﻫﻤﯽ از ﺑﺎغ ﺑﺎﻧﮓ ﻧﺎي و ﭼﻨﮓ آﻣﺪﮐﺲ ار ﻣﯽ ﺧﻮرد ﺑﯽآواز ﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺮش ﺳﻨﮓ آﻣﺪ‬
‫ﻣﺮا ﺑﺎري ﻫﻤﻪ ﻣﻬﺮ از ﻣﯽ ﺑﯿﺠﺎده رﻧﮓ آﻣﺪُزُﻣﱡﺮْد را روان ﺧﻮاﻫﻢ ﭼﻮ از روي ﭘﺮﻧﮓ »‪ «1‬آﻣﺪ‬
‫ﺑﺨﺎﺻﻪ ﮐﺰ ﻫﻮا ﺷﺒﮕﯿﺮ آواز ﮐﻠﻨﮓ آﻣﺪز ﮐﺎخ ﻣﯿﺮ ﺑﺎﻧﮓ رود ﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﭘﻠﻨﮓ آﻣﺪ‬
‫ﮐﻨﻮن ﻫﺮﻋﺎﺷﻘﯽ ﮐﻮ را ﻣﯽ روﺷﻦ ﺑﭽﻨﮓ آﻣﺪﺑﻄﺮف ﺑﺎغ ﻫﻤﺪم ﺑﺎ ﻧﮕﺎري ﺷﻮخوﺷﻨﮓ آﻣﺪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺟﺸﻨﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﮕﯽ روزيﻣﻠﮏ را در ﺟﻬﺎن ﻫﺮروز ﺟﺸﻨﯽ ﺑﺎد و ﻧﻮروزي **‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻢ از ﻟَﻌِﻞ او دو ﺑﻮﺳﻪ و ﮔﻔﺘﻢﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﮐﻦ ﺑﺂب ﻟﻄﻒ ﺧﺴﯽ را‬
‫ﮔﻔﺖ ﯾﮑﯽ ﺑﺲ ﺑﻮد و ﮔﺮ دوﺳﺘﺎﻧﯽﻓﺘﻨﻪ ﺷﻮي آزﻣﻮدهاﯾﻢ ﺑﺴﯽ را‬
‫ﻋﻤِﺮ دوﺑﺎره اﺳﺖ ﺑﻮﺳﻪ ﻣﻦ و ﻫﺮﮔﺰﻋﻤﺮ دوﺑﺎره ﻧﺪادهاﻧﺪ ﮐﺴﯽ را **‬
‫دِل ﻣﺮدم ﺑﻨﮑﻮﯾﯽ ﺑﺘﻮان ﺑﺮد از راهﺑﺮ ﻧﮑﻮﮐﺎري ﻫﺮﮔﺰ ﻧﮑﻨﺪ ﺧﻠﻖ زﯾﺎن‬
‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﺮا ﺧﺮد و ﻋﻘﻞ ﺑﺪان داد ﺧﺪايﺗﺎ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﺑﺪ از ﻧﯿﮏ و ﺳﺮود از ﻗﺮآن‬
‫ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ ﻫﺮدو ﺗﻮان ﮐﺮد و ﻟﯿﮑﻦ ﺳﺨﻨﯿﺴﺖﻧﯿﮏ دﺷﻮار ﺗﻮان ﮐﺮدن و ﺑﺪ ﺳﺨﺖ آﺳﺎن‬
‫ﺗﻮ ﻫﻤﯽ رﻧﺞ ﻧﻬﯽ ﺑﺮ ﺗﻦ ﺗﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻨﯽﻫﻤﻪ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻮد اﺣﺴﻨﺖ وِزهاي ﻧﯿﮑﻮدان **‬
‫ﺷﺮف و ﻗﯿﻤﺖ و ﻗﺪر ﺗﻮ ﺑﻔﻀﻞ و ُﻫَﻨﺮﺳﺖﻧﻪ ﺑﺪﯾﺪار و ﺑﺪﯾﻨﺎر و ﺑﺴﻮد و ﺑﺰﯾﺎن‬
‫ﻫﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﻔﻀﻞ و ﺑﻬﻨﺮ ﮔﺸﺖ ﺑﺰرگﻧﺸﻮد ُﺧﺮد ﺑﺒﺪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻬﻤﺎن و ﻓﻼن‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺑﻨﯿﺎم اﻧﺪر ﺗﯿﻎﻧﺸﻮد ُﮐﻨﺪ و ﻧﮕﺮدد ﻫﻨﺮ ﺗﯿﻎ ﻧﻬﺎن‬
‫ورﭼﻪ از ﭼﺸﻢ ﻧﻬﺎن ﮔﺮدد ﻣﺎه اﻧﺪر ﻣﯿﻎﻧﺸﻮد ﺗﯿﺮه و اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻤﯿﺎن‬
‫ﺷﯿﺮ ﻫﻢ ﺷﯿﺮ ﺑﻮد ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺰﻧﺠﯿﺮ ﺑﻮدَﻧَﺒﺮد ﺑﻨﺪ و ﻗِﻼده ﺷﺮِف ﺷﯿﺮ ژﯾﺎن‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎز ﺑﻮد ﮔﺮﭼﻪ ﮐﻪ او ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﺷﺮف ﺑﺎزي از ﺑﺎزﻓﮕﻨﺪن ﻧﺘﻮان **‬
‫ﺑﺎز ﯾﺎ رب ﭼﻮَﻧﻢ از ﻫﺠﺮان دوﺳﺖﺑﺎز ﭼﻮن ُﮔﻢ ﮔﺸﺘﻪام ﺟﻮﯾﺎن دوﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭘﺮﻧﮓ‪ :‬ﭘﺸﺘﻪ و ﺗﭙﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 546 :‬ﺗﺎ ﻫﻤﯽ ﺧﺎﯾﻢ ﻟﺐ و دﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶز آرزوي آن ﻟﺐ و دﻧﺪان دوﺳﺖ‬
‫دﯾﺪﮔﺎﻧﻢ اﺑِﺮ ُدراﻓﺸﺎن ﺷﺪﺳﺖز آرزوي ﻟﻔﻆ ُدراﻓﺸﺎن دوﺳﺖ‬
‫ﻣﻦ ﻧُﺨﺴﺒﻢ ﺑﯽﺧﯿﺎل روي ﯾﺎرﻣﻦ ﻧﺨﻨﺪم ﺑﯽﻟﺐ ﺧﻨﺪان دوﺳﺖ‬
‫ﻣﻦ ﺑﺠﺎن ﺑﺎ دوﺳﺖ ﭘﯿﻤﺎن ﮐﺮدهامﻧﺸﮑﻨﻢ ﺗﺎ ﺟﺎن ﺑﻮد ﭘﯿﻤﺎن دوﺳﺖ **‬
‫َﺳِﺮ زﻟﻒ ﺗﻮ ﻧﻪ ُﻣﺸﮑﺴﺖ و ﺑﻤﺸِﮏ ﻧﺎب ﻣﺎﻧﺪرخ روﺷﻦ ﺗﻮ اي دوﺳﺖ ﺑﺂﻓﺘﺎب ﻣﺎﻧﺪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺷﺐ ز ﻏﻢ ﻧﺨﺴﺒﻢ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺒﺪ آنﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖﻣﻨﻢ آن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺪاري ﻣﻦ ﺑﺨﻮاب ﻣﺎﻧﺪ‬
‫ز ﻓﺮاق روي و ﻣﻮي ﺗﻮ ز دﯾﺪه ﺧﻮن ﭼﮑﺎﻧﻢﻋﺠﺒﺴﺖ ﺳﺨﺖ ﺧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮوﺷﻦ آب ﻣﺎﻧﺪ‬
‫ﺳﺮ زﻟﻒ را ﻣﺘﺎﺑﺎن ﺳﺮ زﻟﻒ را ﭼﻪ ﺗﺎﺑﯽﮐﻪ در آن دو زﻟﻒ ﻧﺎﺗﺎﻓﺘﮕﯽ ﺑﺘﺎب ﻣﺎﻧﺪ‬
‫ﺗﻮ ﺑﺂﻓﺘﺎب ﻣﺎﻧﯽ و ز ﻋﺸﻖ روي ﺧﻮﺑﺖرخ ﻋﺎﺷﻖ ﺗﻮ اي دوﺳﺖ ﺑﻤﺎﻫﺘﺎب ﻣﺎﻧﺪ **‬
‫اي دوﺳﺘﯽ ﻧﻤﻮده و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ دﺷﻤﻨﯽدر ﺷﺮط ﻣﺎ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺗﻮ اﯾﻦ ﮐﻨﯽ‬
‫دل ﭘﯿﺶ ﻣﻦ ﻧﻬﺎدي و ﺑﻔﺮﯾﻔﺘﯽ ﻣﺮاآﮔﻪ ﻧﺒﻮدهام ﮐﻪ ﻫﻤﯽ داﻧﻪ اﻓﮕﻨﯽ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻢ ﻫﻤﯽ ﮐﻪ دل از دوﺳﺘﯽ دﻫﯽﺑﺮ ﺗﻮ ُﮔﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﺮد ﮐﻪ ﺗﻮ دﺷﻤﻦ ﻣﻨﯽ‬
‫دل دادن ﺗﻮ از ﭘﯽ آن ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﺮااﻧﺪر ﻓﺮﯾﺒﯽ و دﻟﻢ از ﺟﺎي ﺑﺮﮐﻨﯽ‬
‫ﮐﺸﺘﯽ ﻣﺮا ﺑﺪوﺳﺘﯽ و ﮐﺲ ﻧﮑﺸﺘﻪ ﺑﻮدزﯾﻦ زارﺗﺮ ﮐﺴﯽ را ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺪﺷﻤﻨﯽ‬
‫ﺑﺴﺘﯽ ﺑﻤﻬﺮ ﺑﺎ دل ﻣﻦ ﭼﻨﺪﺑﺎر ﻋﻬﺪاز ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺳﺰد ﮐﻪ ﮐﻨﻮن ﻋﻬﺪ ﺑﺸﮑﻨﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮ َرﻫﯿﺖ را ﭼﻮ ﺑﺪل اﯾِﻤﻨﯽ ﻧﺒﻮدزﯾﻦﭘﺲ ﺑﺠﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺗﻮ اﯾِﻤﻨﯽ‬
‫َﺧﺮَﻣﻦ ز ﻣﺮغ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺠﺎ ﺑﻮدﻣﺎ ﻣﺮﻏﮑﺎن ﮔﺮﺳﻨﻪاﯾﻢ و ﺗﻮ َﺧﺮَﻣﻨﯽ‬
‫‪ -40‬ﻟﺒﯿﺒﯽ‬
‫ﻟﺒﯿﺒﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺸﻬﻮر اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ از ﻣﻌﺎﺻﺮان و دوﺳﺘﺎن ﻓّﺮﺧﯽ و ﮔﻮﯾﺎ از ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن دو ﺑﯿﺖ ازو در ﺗﺄﺳﻒ ﺑﺮ ﻓﻮت ﻓّﺮﺧﯽ در ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏـﮥ )ص ‪ (32‬آﻣﺪه ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 429‬زﻧﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭼﻮن‬
‫ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ازو در ﻣـﺪح اﺑـﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﭼﻐـﺎﻧﯽ دارﯾﻢ ﺷـﺎﻋﺮي او در ﭘﺎﯾـﺎن ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻣﺴـّﻠﻢ ﻣﯿﮕﺮدد و ﻣﻌﻠـﻮم ﻣﯿﺸـﻮد ﮐﻪ وي ﻣﻌﺎﺻـﺮ و‬
‫ﻫﻤـﺪوره ﻓّﺮﺧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ او را در ﺷـﻤﺎر ﺷـﻌﺮاي ﻋﻬﺪ ﻏﺰﻧﻮي آورده »‪ «1‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـّﺪاح اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻧﺎﺻـﺮ‬
‫اﻟـﺪﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ ازو در ﻣـﺪح اﺑﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ دارﯾﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿـﺪارد ﮐﻪ ﻣﺮاد ازﯾﻦ اﻣﯿﺮ‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ ﭼﻐﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺮادر ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد و ﻣﻤﺪوح ﻓّﺮﺧﯽ‪.‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎ »‪ «2‬ﻫﻢ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎزهﯾﯽ راﺟﻊ ﺑﺰﻧـﺪﮔﯽ او ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾـﺪ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﻫـﺪاﯾﺖ ﻗﺼـﯿﺪه ﻣﺸـﻬﻮر ﻟﺒﯿﺒﯽ را ﮐﻪ در ذﯾﻞ اﺣﻮال او‬
‫ﻣﯿﺂورﯾﻢ در ﺟﺰو اﺷﻌﺎر ﻓّﺮﺧﯽ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه را ﺑﻨﺎم ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده و در دﯾﻮان او آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺒﯿﺒﯽ در ﻣﯿﺎن ﺷﻌﺮاي ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﺷﻬﺮﺗﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺑﺎﺳﺘﻘﺒﺎل او ﺳﺎﺧﺘﻪ و در آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫درﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ اﻗﺘﻔﺎ ﮐﺮدمﺑﺎوﺳﺘﺎد ﻟﺒﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺳّﯿﺪ اﻟﺸﻌﺮاﺳﺖ‬
‫ﺑﺮ آن ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻨﺎ ﮐﺮدم اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ»ﺳـﺨﻦ ﮐﻪ ﻧﻈﻢ ﮐﻨﻨـﺪ آن درﺳﺖ ﺑﺎﯾـﺪ و راﺳﺖ« از اﺷـﻌﺎر او اﺑﯿﺎﺗﯽ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ و ﺗﺮﺟﻤﺎن‬
‫اﻟﺒﻼﻏﮥ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎ و ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻋﻮﻓﯽ آﻣﺪه و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺎرواﻧﯽ ﻫﻤﯽ از ري ﺑﺴﻮي دﺳﮑﺮه »‪ «3‬ﺷﺪآب ﭘﯿﺶ آﻣﺪ و ﻣﺮدم ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻗﻨﻄﺮه »‪ «4‬ﺷﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪41 -40‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ج ‪ 1‬ص ‪494‬‬
‫)‪ -(3‬دﺳﮑﺮه ﯾﮑﯽ از ﻗﺮاء ﺧﺮاﺳﺎن و ﻧﺎم ﭼﻨﺪ ﻗﺮﯾﻪ دﯾﮕﺮ در اﯾﺮان ﺑﻮد‬
‫)‪ -(4‬ﻗﻨﻄﺮه‪ :‬ﭘﻞ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 548 :‬ﮔﻠﻪ دزدان از دور ﺑﺪﯾﺪﻧﺪ ﭼﻮ آنﻫﺮﯾﮑﯽ ز اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﻗﺴﻮره »‪ «1‬ﺷﺪ‬
‫آﻧﭽﻪ دزدان را راي آﻣﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺷﺪﻧﺪﺑ ُﺪ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺎ دزد ﻫﻤﯽ ﯾﮑﺴﺮه ﺷﺪ؟‬
‫رﻫﺮوي ﺑﻮد در آن راه درم ﯾﺎﻓﺖ ﺑﺴﯽﭼﻮن ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺷﺪ ﮔﻔﺘﯽ ﺳﺨﻨﺶ ﻧﺎدره ﺷﺪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ او را ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﺟﻮابﮐﺎرواﻧﯽ زده ﺷﺪ ﮐﺎر ﮔﺮوﻫﯽ ﺳﺮه ﺷﺪ ***‬
‫»‪ «2‬ﭼﻮ ﺑﺮﮐﻨﺪم دل از دﯾﺪاِر دﻟﺒﺮﻧﻬﺎدم ُﻣﻬﺮ ُﺧﺮﺳﻨﺪي ﺑﺪل ﺑَﺮ‬
‫ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ داغ ﺳﻮزان ﺑﺮﻧﻬﺎدمﺑﺪل‪ ،‬ﮐﺰ دل ﺑﺪﯾﺪه در زد آذر‬
‫َﺷَﺮر دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮ روﯾﻢ ﻫﻤﯽ َﺟﺴﺖز ﻣﮋﮔﺎن ﻫﻤﭽﻮ ﺳﻮزان ُﺳﻮﻧِِﺶ زر‬
‫ﻣﺮا دﯾﺪ آن ﻧﮕﺎرﯾﻦ ﭼﺸﻢ ﮔﺮﯾﺎنﺟﮕﺮ ﺑﺮﯾﺎن‪ ،‬ﭘﺮ از ﺧﻮن ﻋﺎرض و ﺑَﺮ‬
‫ﺑﭽﺸﻢ اﻧﺪر َﺷﺮاِر آﺗﺶ ﻋﺸﻖﺑﭽﻨﮓ اﻧﺪر ﻋﻨﺎن ِﺧﻨِﮓ َرﻫَﺒﺮ‬
‫ﻣﺮا ﮔﻔﺖ آن دﻻرام اي ﺑﯽآرامﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﺎزﯾﺎن ﺑﯽﺧﻮاب و ﺑﯽُﺧَﻮر‬
‫ز ﺟﺎﺑ ُﻠﺴﺎ ﺑﺠﺎﺑ ُﻠﻘﺎ رﺳﯿﺪيﻫﻤﺎن از ﺑﺎﺧﺘﺮ رﻓﺘﯽ ﺑﺨﺎور‬
‫ﺳﮑﻨﺪر ﻧﯿﺴﺘﯽ ﻟﯿﮑﻦ دوﺑﺎرهﺑﮕﺸﺘﯽ در ﺟﻬﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺳﮑﻨﺪر‬
‫ﻧﺪاﻧﻢ ﺗﺎ ﺗﺮا ﭼﻨﺪ آزﻣﺎﯾﻢﭼﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﺑﯿﻨﻢ از ﮐﺎِر ﺗﻮ َﮐﯿَﻔﺮ‬
‫ﻣﺮا در آﺗﺶ ﺳﻮزان ﭼﻪ ﺳﻮزيﭼﻪ داري ﻋﯿﺶ ﻣﻦ ﺑﺮ ﻣﻦ ُﻣَﮑﱠﺪر‬
‫ﻓﻐﺎن زﯾﻦ ﺑﺎدﭘﺎي ﮐﻮه دﯾﺪارﻓﻐﺎن زﯾﻦ َرْﻫَﻨَﻮرِد ِﻫْﺠﺮ ُﮔﺴَﺘﺮ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ از ﻓﺮاﻗﺴﺖ آﻓﺮﯾﺪهﮐﻪ دارد دور ﻣﺎ را ﯾﮏ ز دﯾﮕﺮ‬
‫ﺧﺮد زﯾﻨﺴﻮ ﮐﺸﯿﺪ و ﻋﺸﻖ ز آﻧﺴﻮﻓﺮوﻣﺎﻧﺪم ﻣﻦ اﻧﺪر ﮐﺎر ُﻣﻀَﻄّﺮ‬
‫ﺑﺪﻟﺒﺮ ﮔﻔﺘﻢ اي از ﺟﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦﻣﺮا ﺑﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ‪َ ،‬وز ُﻋﻤﺮ ﺧﻮﺷﺘﺮ‬
‫ﺳﻔﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺮدم‪ ،‬راﺳﺖ ﮔﻔﺘﯽﺳﻔﺮﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﻪ ﺑﯽﺳﻮد و ﺑﯽَﺿّﺮ‬
‫ﺑﺪاﻧﻢ ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮدي روا ﺑﻮدﮔﺬﺷﺘﺴﺖ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﯾﺎد ﻧﺎَور‬
‫ﻣﺨﻮر ﻏﻢ ﻣﯿﺮوم دروﯾﺶ زﯾﻨﺠﺎو ﻟﯿﮑﻦ زود ﺑﺎزآﯾﻢ ﺗﻮاﻧﮕﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻗﺴﻮره‪ :‬ﺷﯿﺮ درﻧﺪه‬
‫)‪ -(2‬ﻧﻘﻞ از ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺷﻤﺎره ‪ 6‬ﺳﺎل ‪ .8‬اﺷﻌﺎر ﻟﺒﯿﺒﯽ ﮔﺮدآورده آﻗﺎي دﺑﺮﺳﯿﺎﻗﯽ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 549 :‬ﺑﺮﻓﺖ از ﭘﯿﺸﻢ و ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آوردﺑﯿﺎﺑﺎن ﺑ ُﺮ ره اﻧﺠﺎﻣﯽ ُﻣَﺸﱠﻤﺮ‬
‫رﻫﯽ دور و ﺷﺒﯽ ﺗﺎرﯾﮏ و ﺗﯿﺮهﻫﻮا ﭘﯿﺮوزه و ﻫﺎﻣﻮن ُﻣَﻘﯿﱠﺮ‬
‫ﻫﻮا اﻧﺪوده رﺧﺴﺎره ﺑﺪودهﺳﭙﻬﺮ آراﺳﺘﻪ ﭼﻬﺮه ﺑَﮕﻮَﻫﺮ‬
‫ُﮔﻤﺎن ﺑﺮدي ﮐﻪ ﺑﺎد اﻧﺪر ﭘﺮاﮔﻨﺪﺑﺮوي ﺳﺒﺰ درﯾﺎ ﺑﺮِگ َﻋﺒَْﻬﺮ‬
‫ﺧﻢ ﺷﻮﻟﻪ »‪ «1‬ﭼﻮ ﺧّﻢ زﻟﻒ ﺟﺎﻧﺎنﻣﻐّﺮق ﮔﺸﺘﻪ اﻧﺪر ﻟﺆﻟﻮِء ﺗﺮ‬
‫ﻣﮑّﻠﻞ ﮔﻮﻫﺮ اﻧﺪر ﺗﺎج اﮐﻠﯿﻞ »‪«2‬ﺑﺘﺎرك ﺑﺮﻧﻬﺎده ﻏﻔﺮه »‪ «3‬ﻣﻐﻔﺮ‬
‫َﻣَﺠّﺮه »‪ «4‬ﭼﻮن ﺑﺪرﯾﺎ راِه ﻣﻮﺳﯽﮐﻪ اﻧﺪر َﻗﻌِﺮ او ﺑﮕﺬﺷﺖ ﻟﺸﮑﺮ‬
‫ﺑﻨﺎُت اﻟّﻨﻌﺶ ﭼﻮن ﻃﺒﻄﺎب »‪ «5‬ﺳﯿﻤﯿﻦﻧﻬﺎده دﺳﺘﻪ زﯾﺮ و َﭘﻬﻨﻪ از ﺑَﺮ‬
‫ﻫﻤﯽ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﻃﺒﻄﺎب ﻓﻠﮏ راﭼﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﮔﻮي ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻮدن اﯾﺪر‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﻣﻪ ﺑﺮزد ﺳﺮ از ﮐﻮهﺑﺮﻧﮓ روي ﻣﻬﺠﻮران ُﻣَﺰْﻋَﻔﺮ‬
‫ﭼﻮ زراﻧﺪود ﮐﺮده ﮔﻮي ﺳﯿﻤﯿﻦﺷﺪ از اﻧﻮار او ﮔﯿﺘﯽ ُﻣَﻨﱠﻮر‬
‫ﻣﺮا ﭼﺸﻢ اﻧﺪر اﯾﺸﺎن ﺧﯿﺮه ﻣﺎﻧﺪهروان ﻣﺪﻫﻮش و ﻣﻐﺰ و دل ُﻣَﻔّﮑﺮ‬
‫ﺑﺮﯾﮓ اﻧﺪر ﻫﻤﯽ ﺷﺪ ﺑﺎره ز آﻧﺴﺎنﮐﻪ در ﻏﺮﻗﺎب ﻣﺮد آﺷﻨﺎَور‬
‫ﺑﺮون رﻓﺘﻢ ز رﯾﮓ و ﺷﮑﺮ ﮐﺮدمﺑﺴﺠﺪه ﭘﯿﺶ ﯾﺰدان َﮔﺮُوَﮔﺮ »‪«6‬‬
‫دﻣﻨﺪه اژدﻫﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻢ آﻣﺪﺧﺮوﺷﺎن و ﺑﯽآرام و زﻣﯿﻦ َدر‬
‫ﺷﮑﻢﻣﺎﻻن ﺑﻬﺎﻣﻮن ﺑﺮ ﻫﻤﯽ رﻓﺖﺷﺪه ﻫﺎﻣﻮن ﺑﺰﯾﺮ او ُﻣَﻘﱠﻌﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ داﻣﻦ ﺧﺎور ﺑﺪﻧﺒﺎلﻧﻬﺎده ﺑﺮ ﮐﺮان ﺑﺎﺧﺘﺮ ﺳﺮ‬
‫ﺑﺒﺎران ﺑﻬﺎري ﺑﻮده َﻓﺮﺑﯽز ﮔﺮﻣﺎي ﺣﺰﯾﺮان ﮔﺸﺘﻪ ﻻﻏﺮ‬
‫ازو زادﺳﺖ ﻫﺮچ اﻧﺪر ﺟﻬﺎﻧﺴﺖز ﻫﺮچ اﻧﺪر ﺟﻬﺎﻧﺴﺖ او ﺟﻮاﻧﺘﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺷﻮﻟﻪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎزل ﻗﻤﺮﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺳﺘﺎره روﺷﻦ در دم ﻋﻘﺮب اﺳﺖ‬
‫)‪ -(2‬اﮐﻠﯿﻞ از ﻣﻨﺎزل ﻗﻤﺮ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺳﺘﺎره اﺳﺖ‬
‫)‪ -(3‬ﻏﻔﺮه ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻨﺎزل ﻗﻤﺮﺳﺖ‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﺮه‪ :‬ﮐﻬﮑﺸﺎن‬
‫)‪ -(5‬ﻃﺒﻄﺎب‪ :‬ﭼﻮﮔﺎن‬
‫)‪ -(6‬ﮔﺮوﮔﺮ‪ :‬دادﮔﺮ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 550 :‬ﺷﮑﻮه آﻣﺪ ﻣﺮا و ﺟﺎي آن ﺑﻮدﮐﻪ ﺣﺎﻟﯽ او ﺧﯿﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﻣﻨَﮑﺮ‬
‫ﻣﺪﯾﺢ ﺷﺎه ﺑﺮﺧﻮاﻧﺪم ﺑﺠﯿﺤﻮنﺑﺮآﻣﺪ ﺑﺎﻧﮓ ازو اﻟّﻠﻪ اﮐﺒﺮ‬
‫ﺗﻮاﺿﻊ ﮐﺮد ﺑﺴﯿﺎر و ﻣﺮا ﮔﻔﺖز ﻣﻦ ﻣﺸﮑﻮه و ﺑﯽآزار ﺑﮕﺬر‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ ﺷﺎﮔﺮد ﮐّﻒ راد آﻧﻢﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﺪﺣﺶ ﻫﻤﯽ ﺑﺮﺧﻮاﻧﯽ از ﺑﺮ‬
‫ﺑَﻔّﺮ ﺷﺎه ازو ﺑﯿﺮون ﮔﺬﺷﺘﻢﯾﮑﯽ ﻣﻮي از ﺗﻦ ﻣﻦ ﻧﺎﺷﺪه ﺗﺮ‬
‫وز آﻧﺠﺎ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦ درﮔﺎه ﮔﻔﺘﯽﮔﺸﺎَدﺳﺘﻨﺪ َﻣﺮ ﻓﺮدوس را در‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻻ ﭘﺮ از دﯾﺒﺎي روﻣﯽﻫﻤﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﭘﺮ از ﮐﺎﻻي ُﺷﺸَﺘﺮ‬
‫ﮐﺠﺎ ﺳﺒﺰه اﺳﺖ ﺑﺮ ﻓﺮﻗﺶ ُﻣَﻌﱠﻘﺪﮐﺠﺎ ﺷﺎﺧﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺷﺎﺧﺶ ُﻣﺸﱠﺠﺮ‬
‫ﯾﮑﯽ ﭼﻮن ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎﻧﯽ ُﻣَﻨﱠﻘﺶﯾﮑﯽ ﭼﻮن ﺻﻮرت آَزر ُﻣَﺼﱠﻮر‬
‫ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ َﻫﯿَﮑﻞ زردﺷﺖ ﮔﺸَﺘﺴﺖز ﺑﺲ ﻻﻟﻪ ﻫﻤﻪ ﺻﺤﺮا ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﮔﻤﺎن ﺑﺮدي ﮐﻪ ﻫﺮﺳﺎﻋﺖ ﺑﺮآﯾﺪﻓﺮوزان آﺗﺶ از درﯾﺎي اﺧﻀﺮ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺣﻀﺮت ﺑﺪانﮔﻮﻧﻪ رﺳﯿﺪمﮐﻪ زي ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﻌﻘﻮب ﭘﯿﻤﺒﺮ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ درﮔﺎه ﻋﺎﻟﯽ ﭼﻮن رﺳﯿﺪمرﻫﺎ ﮐﺮدم ﺳﻮي ﺟﺎﻧﺎن ﮐﺒﻮﺗﺮ‬
‫ﮐﺒﻮﺗﺮ ﺳﻮي ﺟﺎﻧﺎن ﮐﺮد ﭘﺮوازﺑﺸﺎرتﻧﺎﻣﻪ زﯾﺮ ﭘّﺮش اﻧﺪر‬
‫ﺑﻨﺎﻣﻪ در ﻧﺒﺸﺘﻪ ﮐﺎي دﻻرامرﺳﯿﺪم دل ﺑﮑﺎم و ﮐﺎن ﺑﮕﻮﻫﺮ‬
‫ﺑﺪرﮔﺎﻫﯽ رﺳﯿﺪم ﮐﺰ ﺑﺮ اوﻧﯿﺎرد ﺗﻨﺪ رﻓﺘﻦ ﭼﺮخ ﻣﺤﻮر‬
‫ﺳﺮاﯾﯽ ﻣﺮ ﺳﻌﺎدت ﭘﯿﺸﮑﺎرشزﻣﺎﻧﻪ ﭼﺎﮐﺮ و دوﻟﺖ َﮐﺪﯾَﻮر‬
‫ﺑﺼﺪر اﻧﺪر ﻧﺸﺴﺘﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽﻇﻔﺮ ﯾﺎري ﺑُﮑﻨﯿﺖ ﺑﻮ اﻟﻤﻈّﻔﺮ‬
‫ﺑﺘﺎﺟﺶ ﺑﺮﻧﺒﺸﺘﻪ ﻋﻬﺪ آدمﺑﮑﯿﻨﺶ درﺳﺮﺷﺘﻪ ﻫﻮل ﻣﺤﺸﺮ‬
‫زن ار از ﻫﯿﺒﺖ او ﺑﺎر ﮔﯿﺮدﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ زاد؟ ﺗﻤﺴﺎح و ﻏﻀﻨﻔﺮ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺮا ﺧﻮر ﮐﻨﺪ روﺷﻦ و ﻟﯿﮑﻦز راي اوﺳﺖ داﯾﻢ روﺷﻨﯽ ﺧﻮر‬
‫ز ﺑﺎر ﻣّﻨﺖ او ﮔﺸﺖ ﮔﻮﯾﯽﺑﺪﯾﻦ ﮐﺮدار ﭘﺸﺖ ﭼﺮخ ﭼﻨﺒﺮ‬
‫‪ -41‬زﯾﻨﺒﯽ ﻋﻠﻮي ﻣﺤﻤﻮدي‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺠّﺒﺎر زﯾﻨﺒﯽ ﻋﻠﻮي ﻣﺤﻤﻮدي »‪ «1‬از ﺷﺎﻋﺮان اﺳﺘﺎد ﻋﻬﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد و ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺴﻌﻮدﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم او را ﻋﻮﻓﯽ »‪ «2‬زﯾﻨﺘﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪ .8‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼﺎپ دﮐﺘﺮ ﻓﯿﺎض و دﮐﺘﺮ ﻏﻨﯽ ﺻﺤﺎﺋﻒ ‪ 131‬و ‪ 274‬و ‪280‬‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪39‬‬
‫ﻋﻠﻮي ﻣﺤﻤﻮدي ﺿـﺒﻂ ﮐﺮده اﺳﺖ و ازﯾﻨﺠﻬﺖ ﺑﻌﻀـﯽ ﻧـﺎم او را ﺑﺠـﺎي زﯾﻨﺒﯽ »زﯾﻨﺘﯽ« ﻣﯿﺨﻮاﻧﻨـﺪ‪ .‬اﺑﻮ اﻟﻔﻀـﻞ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﻧـﺎم او را در ﺷـﻤﺎر‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﻋﻬﺪ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﺴـﻌﻮد ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﯾﮏﺑﺎر او را ﯾﮏ ﭘﯿﻞ ﺑﺎ ﻫﺰار ﻫﺰار درم ﺑﺨﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﻞ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و ﺑﺨﺎﻧﻪ او ﺑﺮدﻧـﺪ »‪ «1‬و ﯾﮑﺒـﺎر دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﭘﻨﺠـﺎه ﻫﺰار درم ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﭘﯿـﻞ ﺑﺨـﺎﻧﻪ ﻋﻠﻮي زﯾﻨﺒﯽ ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ »‪ «2‬و ازﯾﻦ دو ﻣـﻮرد‬
‫ﺑﺪرﺟﻪ ﺗﻘّﺮب زﯾﻨﺒﯽ ﭘﯽ ﻣﯿﺒﺮﯾﻢ »‪.«3‬‬
‫از اﺳـﺘﺎد زﯾﻨﺒﯽ اﺑﯿـﺎت ﻣﻌـﺪودي در ﺗﺮﺟﻤـﺎن اﻟﺒﻼﻏـﮥ و ﺣـﺪاﺋﻖ اﻟﺴـﺤﺮ و ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳـﺪي و ﻟﺒـﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻋﻮﻓﯽ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎ و‬
‫اﻟﻤﻌﺠﻢ آﻣﺪه و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫آن ﻗﻄﺮه ﺑﺎران ﺑﺎرﻏﻮان ﺑﺮﭼﻮن ﺧﻮي ﺑﺒﻨﺎﮔﻮش ﻧﯿﮑﻮان ﺑﺮ‬
‫و آن ﻓﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮ ﺷﺎخ او ﻧﺸﺴﺘﻪﻋﺎﺷﻖ ﺷﺪه ﺑﺮ وﺻﻒ اﯾﻦ و آن ﺑﺮ‬
‫و آن ﻧﺮﮔﺲ ﺑﯿﻦ ﭼﺸﻢ ﺑﺎز ﮐﺮدهﻧﺎزان ﺑﻬﻤﻪ ﺑﺎغ و ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻋّﻄﺎر ﻣﮕﺮ وﺻﻞ ﮐﺮد ﻋﻤﺪاﮐﺎﻓﻮر رﯾﺎﺣﯿﻦ ﺑﺰﻋﻔﺮان ﺑﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﻮﯾﺪ ﭼﮑﯿﺪه ﺳﺮﺷﮏ ﺑﺎرانﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺘﺎره ﺑﺮ آﺳﻤﺎن ﺑﺮ **‬
‫»‪ «4‬ﻣﻦ و آﺷﻨﺎ اﻧﺪر آن ﺟﺎم ﺑﺎدهاز آن ﭘﺲ ﮐﻪ اﻓﺘﺎدم اﯾﻦ آﺷﻨﺎﯾﯽ ‪...‬‬
‫ﻫﺮ آﻧﮕﻪ ﮐﺠﺎ آورد ﭘﺎرﺳﯿﻬﺎﻧﻤﺎﻧﺪ ﻫﻤﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻨﺎ رﺣﻤﺖ آن ﺧﻮب ﺗﺮك ﻧﻮآﯾﯿﻦدرآورد ﺑﯽﺻﺒﺮي و ﺑﯽﻧﻮاﯾﯽ ‪...‬‬
‫رﻫﯽ ﮔﻮي ﺧﻮش ﯾﺎ ﺑﺰن ﺧﻮب راﻫﯽﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺒﺎدم ز ﻋﺸﻘﺖ رﻫﺎﯾﯽ‬
‫زو ﺻﻔﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﺷﺎﻋﺮ ﺑَﺸﻌﺮيز ﻧﻌﺘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ راوي رواﯾﯽ‬
‫ﻫﻮاي ﺗﺮا ز آن ﮔﺰﯾﺪم ز ﻋﺎﻟﻢﮐﻪ ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ از ﺳﺮﺷﮏ ﻫﻮاﯾﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ص ‪131‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪274‬‬
‫)‪ -(3‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﻃﻼـع ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﺣﻮاﻟﺶ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﻮاﺷـﯽ ﺣـﺪاﺋﻖ اﻟﺴـﺤﺮ ﺑﻘﻠﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒـﺎس اﻗﺒﺎل ص ‪ 103 -101‬و ﺣﻮاﺷﯽ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻘﻠﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﯾﻨﯽ ص ‪133 -132‬‬
‫)‪ -(4‬ازﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 23‬و ‪ 24‬و ‪ 29‬و ‪ 30‬و ‪ 35‬و ‪ 41‬و ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ ص ‪ 20‬و‬
‫ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪ 39‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 552 :‬ﮔﺮ آﯾﯽ و اﯾﻦ ﺣﺎل ﻋﺎﺷﻖ ﺑﺒﯿﻨﯽﮐﻨﯽ رﺣﻢ در وﻗﺖ وزي ويﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ﭼﺮاﮔﺎه ﻣﻦ ﺑﻮد ﺷﯿﺮﯾﻦﻟﺒﺎﻧﺖﭼﺮاﯾﯽ ﺗﻮ از ﻣﻦ رﻣﯿﺪه ﭼﺮاﯾﯽ ‪...‬‬
‫اﯾﺎ ﺷﻬﺮﯾﺎري ﮐﻪ ﮔﺮد ﺳﺘﻮرتﻫﻤﯽ ﭼﺸﻢ دﯾﻦ را ﮐﻨﺪ ﺗﻮﺗﯿﺎﯾﯽ‬
‫اﯾﺎ داد ﺗﻮ ﻣﺮ ﺟﻬﺎن را ﻫﻤﯿﺸﻪﭼﻮ اﻧﺪام آزرده را ﻣﻮﻣﯿﺎﯾﯽ‬
‫ز ﺧﻮن ﻋﺪو ﮔﺮد ﻓﺘﻨﻪ ﻧﺸﺎﻧﯽﺑﺘﯿﻐﺖ ﻫﻤﯽ زﻧﮓ ﺑﺪﻋﺖ زداﯾﯽ‬
‫ﻣﮕﺮ ﻋﻬﺪ دادي ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﮑﻨﺪرﻣﻠﻮك زﻣﯿﻦ را ﺗﻮ ﻗﺪرتﻧﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﺰ ﺣﺮب ﺳﯿﺮي ﻧﯿﺎﺑﯽﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮﺟﺎي ﻫﺮﮔﺰ ﻧﭙﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﮕﺮ ﻧﺬر ﮐﺮدي ﮐﻪ ﻫﺮﻣﻪ ﮐﻪ َﻧﻮُﺷﺪﺷﻬﯽ را ﺑﺒﻨﺪي و ﺷﻬﺮي ﮔﺸﺎﯾﯽ **‬
‫ز ﻋﺸﻖ آن ﺑﺖ ﺳﯿﻤﯿﻦ ﻣﯿﺎن زّر ﮐﻤﺮﭼﻮ ﺳﺮو ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺑﻮدم ﺷﺪم ﭼﻮ زّرﯾﻦ ﻧﺎل‬
‫ﺗﻬﯽ ﻧﮑﺮده ﺑ ُﺪم ﺟﺎم ﻣﯽ ﻫﻨﻮز از ﻣﯽﮐﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدم از ﺧﻮن دﯾﺪه ﻣﺎﻻﻣﺎل‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺎ دو ﺗﻦ آﻣﯿﺨﺘﻪ دوﮔﻮﻧﻪ ﺳﺮﺷﮏﭼﻮ ﻟﻮءﻟﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﯽ ﺑﺎ ﻋﻘﯿﻖ ﺳﺮخ ﻫﻤﺎل‬
‫ﭼﻮ ﺑﺎز داﻧﺎ ﮐﻮ ﮔﯿﺮد از ﺣﺒﺎري ﺳﺮﺑﮕﺮدد ﻧﺐ ﻧﮕﺮدد ﺑﺘﺮﺳﺪ از ﭘﯿﺨﺎل »‪... «1‬‬
‫از آﻧﮑﻪ روي ﺳﭙﻪ ﺑﺎﺷﺪ او ﺑﻬﺮ ﻏﺰويﻫﻤﯽﮔﺬارد ﺷﻤﺸﯿﺮش از ﯾﻤﯿﻦ و ﺷﻤﺎل‬
‫ﭼﻮ ﭘﺸﺖ ﻗﻨﻔﺬ ﮔﺸﺘﻪ ﺗﻨﻮرش از ﭘﯿﮑﺎنﻫﺰار ﻣﯿﺦ ﺷﺪه درﻋﺶ از ﺑﺴﯽ ﺳﻮﻓﺎل »‪** «2‬‬
‫روز ﺑﺰﻣﺖ ﻧﺎﻣﺪارا ﻓﺎﺧﺘﻪ اﻧﺒﺎز ﺑﺎزروز رزﻣﺖ ﮐﺎﻣﮑﺎرا ﺷﯿﺮ ﺷﺎﮔﺮد ﺷﺒﺎن‬
‫ﻋﻬﺪ و ﻗّﻮت را ﻣﺪاري ﺳﻌﺪ و ﻧﺼﺮت را ﻣﺮادﻋّﺰ و دوﻟﺖ را ﻣﮑﯿﻨﯽ ﻣﻠﮏ و ﻣﻠﺖ را ﻣﮑﺎن‬
‫ﺗﯿﺮ و ﺗﯿﻐﺖ ﺗﺎزه دارد دﯾﻦ ﺗﺎزي را ﻫﻤﯽﭼﻮن ﮐﻤﯿﻦ دارد ﮐﻤﺎﻧﺖ ﺑﺮ ﮔﻤﺎن ﺑﺪﮔﻤﺎن‬
‫زﻫﺮه در ﺗﻦ زﻫﺮ ﮔﺮدد ﺑﯽﮔﺮه ﮔﺮدد زرهزﻫﺮه ﮔﻮﯾﺪ ِزه اﻣﯿﺮا! ﭼﻮن ﺑﺰه ﮐﺮدي ﮐﻤﺎن‬
‫ﮐﯽ ﺑﺘﺎﺑﺪ ﺗﺎ ﻧﯿﺎﺑﺪ ﻣﺸﺘﺮي از ﺗﻮ ﺟﻮازﮐﯽ ﺑﺮآﯾﺪ ﺗﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ َﺗﻮ اﻣﺎن »‪ «3‬از ﺗﻮ اﻣﺎن »‪«4‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭘﯿﺨﺎل‪ :‬ﺳﺮﮔﯿﻦ ﻣﺮغ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫)‪ -(2‬ﺳﻮﻓﺎل‪ :‬ﺳﻮﻓﺎر ﺗﯿﺮ‬
‫)‪ -(3‬ﺗﻮ اﻣﺎن‪ :‬ﺟﻮزا‪ ،‬دو ﭘﯿﮑﺮ‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪26 ،20 ،16 ،8‬‬
‫**‬
‫اي ﺧﺪاوﻧﺪ روزﮔﺎر ﭘﻨﺎهﻣﻄﺮﺑﺎن را ﺑﺨﻮان و ﺑﺎده ﺑﺨﻮاه‬
‫ﺗﺎ ﺑﺪان ﻟﻌﻞ ﻣﯽ ﻓﺮوﺷﻮﯾﯿﻢﮐﺎﻣﻬﺎ را ز ﮔﺮد و ﺧﺸﮑﯽ راه‬
‫ﭘﺲ ﺟﻮانﻣﺮدوار ﺑﺮﺳﺎزﯾﻢﻣﺠﻠﺴﯽ ﭘﺮﻧﻬﻨﮓ ﺷﯿﺮآﮔﺎه‬
‫ﻣﯿﺴﺮه ﻣﻄﺮﺑﺎن ﺧﻮش ﺳﺎزﯾﻢﻣﯿﻤﻨﻪ دوﺳﺘﺎن ﻧﯿﮑﻮﺧﻮاه‬
‫ﻋﻠﻢ از ﺳﺎﻗﯿﺎن ﺑﭙﺎي ﮐﻨﯿﻢﺑﺎز ﻣﻨﺠﻮﻗﻬﺎ ز زﻟﻒ ﺳﯿﺎه‬
‫ﺑََﺪل ﻧﯿﺰه دﺳَﺘﻬﺎ ﮔﯿﺮﯾﻢاز ﮔﻞ و ﺳﻨﺒﻞ ﺷﮑﻔﺘﻪ ﭘﮕﺎه‬
‫ﺑََﺪل ﺟﻮﺷﻦ و زره ﭘﻮﺷﯿﻢﺑﺮ ﺧﻮد از دوﺳﺘﺎن ﺧﻄﺎ و ﮔﻨﺎه‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ اﺳﭙﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ دارﯾﻢﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ز ﺗﯿﺮ ﻏﻤﺰه ﻧﮕﺎه‬
‫ﻏﻢ ﮔﺮﯾﺰد ز ﭘﯿﺶ ﻣﺎ ﭼﻮﻧﺎﻧﮏﺧﺎن و ﻗﯿﺼﺮ ز ﭘﯿﺶ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه‬
‫ﺧﺴﺮو ﺧﺴﺮوان ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮدﻣّﻠﺖ و ﻣﻠﮏ را ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭘﻨﺎه‬
‫‪ -42‬ﻣﻨﺸﻮري‬
‫اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﻨﺸﻮري ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي از ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﻋﻬﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ »‪ «1‬و ﻋﺮوﺿﯽ »‪ «2‬او را از ﺷـﺎﻋﺮان آل‬
‫ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬رﺷـﯿﺪ وﻃﻮاط ﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﻣﻨﺸﻮري ﻣﺨﺘﺼـﺮي در ﺻـﻨﻌﺖ ﻣﺘﻠّﻮن )ﺷـﻌﺮي ﮐﻪ ﺑﺪو وزن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد( ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و آﻧﺮا ﺧﻮرﺷـﯿﺪي ﺷـﺮح ﮐﺮده‪ ،‬ﻧـﺎﻣﺶ ﮐﻨﺰ اﻟﻐﺮاﺋﺐ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ آن ازﯾﻦ اﺑﯿـﺎت ﻣﺘﻠّﻮن اﺳﺖ‪ ،‬در آﻧﺠـﺎ ﺑﯿـﺘﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﯽ ﺑﺴـﯽ و‬
‫اﻧـﺪوزن ﺑﺘﻮان ﺧﻮاﻧﺪ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را اﯾﻦﻗﺪر ﺗﻤﺎﻣﺴﺖ« »‪ «3‬از اﺷـﻌﺎر او ﻗﻄﻌﺎت و اﺑﯿﺎﺗﯽ در ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ و ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴـﺤﺮ و ﻟﺒﺎب‬
‫اﻻﻟﺒﺎب و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎ و ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي آﻣﺪه و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت در وﺻﻒ آﺗﺶ ﺳﺪه و ﻣﺪح‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ درﯾﺎ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ زﻣﯿﻦ از ﻣﺸﮏ و آب از زرﻣﻌّﻠﻖ ﻣﻮج زّرﯾﻨﺶ ﺑﺎوج اﻧﺪر ﮐﺸﯿﺪه ﺳﺮ‬
‫ﻧﺸﯿﺐ و ﻗﻌﺮ آن درﯾﺎ ﻫﻤﻪ ﭘﺮرﺷﺘﻪ ﻣﺮﺟﺎنﻓﺮاز و ﻣﻮج او ﻫﺮﺳﻮ ﻫﻤﻪ ﭘﺮزﻫﺮه ازﻫﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪44‬‬
‫)‪ -(2‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪28‬‬
‫)‪ -(3‬ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ ص ‪55‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 554 :‬ﻧﻬﻨﮓ ﺳﻨﺪرو ﺳﯿﻨﺶ ﺑﺴﯿﻤﺎب اﻧﺪرون ﻏﻠﻄﺎندم ﺗﻤﺴﺎح زّرﯾﻨﺶ ﭘﺮﯾﺸﺎن از ﮔﻠﻮ ﮔﻮﻫﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﺸﺪ ﺳّﺮ او ﺑﯽرخ ﺑﻐّﺮد ﻏﻮر او ﺑﯽدلﭼﻮ ﺑﺮق از ﻣﯿﻎ ﺑﺮ درﯾﺎ ﭼﻮ رﻋﺪ از ﮐﻮه در َﮔﺮَدر‬
‫ﻓﻠﮏ ﭼﻮن ﻗﺼﺮ ﻣﺪﻫﻮن ﮔﺸﺖ ﺑﺮوي ﮐﻨﮕﺮه زّرﯾﻦدرﻓﺸﺎن ﻫﺮﯾﮑﯽ روﺷﻦ ﭼﻮ ﻗﺼﺮ ﻣﺮد ﻣﺪﻫﻮنﮔﺮ‬
‫ﭼﻮ ﭼﺸﻢ ﺑﺎز ازو روﺷﻦ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن اﻣﺸﺐﻧﻘﺎﺑﯽ ﺑﺴﺖ ﺑﺮ روي و ﺑﻨﺎﮔﻮش ﺗﺬرو ﻧﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﻮد اﻣﺸﺐ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺧﺎل و ﺳﺮ از ﺧﺎك زﻣﯿﻦ ﺑﺮزدﺧﻠﻮﻗﯽ »‪ «1‬رﻧﮓ ﺧﻮرﺷﯿﺪي ﺑﺸﻨﮕﺮف آزده ﭘﯿﮑﺮ‬
‫ﮔﻬﯽ ﭼﻮن ﻋﺒﻬﺮي ﺳﯿﻤﯿﻦ ﻫﻤﯽ ﺑﺮ آﺳﻤﺎن ﺗﺎزدﮔﻬﯽ ﭼﻮن اﺑﺮ ﯾﺎﻗﻮﺗﯿﻦ ﻫﻤﯽ ﻧﺎﻟﺪ ﺑﺎﺑﺮ اﻧﺪر‬
‫زرﯾﺮﯾﻦ ﮔﺮدد از رﻧﮕﺶ ﺑﺪرﯾﺎ درﻫﻤﯽ ﻟﺆﻟﺆﻋﻘﯿﻘﯿﻦ ﮔﺮدد از ﻋﮑﺴﺶ ﺑﮕﺮدون ﺑﺮ ﻫﻤﯽ اﺧﺘﺮ‬
‫ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ ﻫّﻤﺖ ﺧﺴﺮو ﺑﺮاي ﻧﻌﻤﺖ زاﯾﺮﯾﮑﯽ زّرﯾﻦ ﻓﻠﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮآوردن ﻫﻤﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ و ﺗﯿﻎ و ﺟﺎم و ﺟﺎن ﻣﯿﺎﺳﺎي از ﭼﻬﺎر آﯾﯿﻦﭼﻨﺎﻧﮏ از ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺘﺤﺖ ﻧﯿﺎﺳﺎﯾﺪ ﻫﻤﯽ رﻫﺒﺮ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ از ﻣﺎل ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﺘﯿﻎ از ﮐﯿﻨﻪ آﻫﺨﺘﻦﺑﺠﺎم از ﺑﺎده روﺷﻦ ﺑﺠﺎن از ﻣﺪت ﺑﯿﻤﺮ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮ ﺷﺎخ ﺳﯿﺴﻨﺒﺮ ﺑﺘﺎﺑﺪ ﺳﺎﯾﻪ ﺗﯿﻐﺖﺑﺮﻧﮓ روﯾﻦ روﻣﯽ ﺑﺮآﯾﺪ ﺷﺎخ ﺳﯿﺴﻨﺒﺮ‬
‫دﻫﺎن ﺧﺸﮑﯽ ﻧﻬﯿﺒﺖ را ﺑﺨﺸﻢ ار ﺗﺸﻨﮕﯽ ﯾﺎﺑﺪﻫﻤﻪ ﻃﻮﻓﺎن ﯾﮑﯽ ﺷﺮﺑﺖ ﻫﻤﻪ درﯾﺎ ﯾﮑﯽ ﺳﺎﻏﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺧﻠﻮق‪ :‬ﺑﻔﺘﺢ اول ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺎده ﺧﻮﺷﺒﻮي اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 555 :‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻓﺖ ﺧﺴـﺮو را ﭘﺲ دﺷـﻤﻦ ﺳﻮي ﻣﮑﺮانﺑﮕﻮ ﺗﺎ ﭼﻮن ﻧﻬﻨﮓ او را ﺑﺪم زي ﺧﻮد ﮐﺸـﺪ‬
‫ﻟَﺸﮑﺮ »‪** «1‬‬
‫ﭼﺮا زرد ﺷﺪ دﻫﺮ ﺑﯽﻣﻬﺮﮔﺎنازﯾﺮا ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﻮه ﺷﺪ آﺳﻤﺎن‬
‫ﭼﺮا ﻣﻌﺼﻔﺮ ﺑﺎر ﺷﺪ ﺗﯿﺮه ﺷﺐازﯾﺮا ﮐﻪ ﺷﺪ ﺑﺎرور زﻋﻔﺮان‬
‫ﭼﺮا ﺟﺎم ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺎﮔﺎه ﺷﺎهازﯾﺮا ﮐﺶ آﻣﺪ ﺳﺪه ﻧﺎﮔﻬﺎن‬
‫ﭼﺮا از ﻗﻀﺎ ﺑﺮﺗﺮﺳﺖ اﻣﺮ اوازﯾﺮا ﯾﻘﯿﻦ ﺑﺮﺗﺮﺳﺖ از ﮔﻤﺎن‬
‫ﭼﺮا رخ ﻣﺠّﺪر ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻋﺪوشازﯾﺮا ﮐﻪ از اﺷﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻬﺎن‬
‫ﭼﺮا ﺑﯽﮐﺮاﻧﺴﺖ ﻃﻮل ﺑﻘﺎشازﯾﺮا ﺑﻮد داﯾﺮه ﺑﯽﮐﺮان **‬
‫دو ﭼﯿﺰ ﯾﺎﻓﺖ ازﯾﻦ آﺗﺶ ﺳﺪه دو ﻫﻤﺎلﺳﺘﺎره ﯾﺎره زّرﯾﻦ و آﺳﻤﺎن ﺧﻠﺨﺎل‬
‫ز آﻓﺘﺎب ﯾﮑﯽ ﺟﺎم ﮐﺮد ﭼﺮخ اﻣﺸﺐﺑﯿﺎد ﺷﺎه ﺑﮑﻒ ﺑﺮﻧﻬﺎده ﻣﺎﻻﻣﺎل‬
‫‪ -43‬ﻣﺴﻌﻮدي ﻏﺰﻧﻮي )رازي(‬
‫در ﮐﺘﺎب ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏـﮥ ﮐﻪ ﻧﺴـﺨﻪ ﻣﻮﺟﻮد آن ﺑﺴﺎل ‪ 507‬ﺗﺤﺮﯾﺮ ﯾـﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻨـﺎﺑﺮﯾﻦ ﻫﻢزﻣﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﻫﻢزﻣﺎن ﺗﺤﺮﯾﺮ آن ﻣﻘـّﺪم اﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺎل ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب‪ ،‬از ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻨﺎم ﻣﺴـﻌﻮدي ﻏﺰﻧﻮي »‪ «2‬ﯾﺎد ﺷﺪه و ﭼﻬﺎر ﺑﯿﺖ از اﺷـﻌﺎر او در آن ﺿـﻤﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺑﯿﺖ‬
‫آن ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﺑﻨﺎم ﻣﺴـﻌﻮدي رازي ذﮐﺮ ﺷـﺪه و آن در ﺷـﺮح ﺟﺸﻦ ﻣﻬﺮﮔﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺴـﻌﻮد در ﺳﺎل ‪ 430‬ﺑﺮﭘﺎ‬
‫داﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬اﻣﯿﺮ رﺿـﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﺑﺠﺸﻦ ﻣﻬﺮﮔﺎن ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬روز ﺳﻪﺷـﻨﺒﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ ذو اﻟﺤﺠﻪ و ﺑﺴـﯿﺎر ﻫﺪﯾﻪ و ﻧﺜﺎر آوردﻧﺪ و ﺷﻌﺮا را‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﻔﺮﻣﻮد و ﺑﺮ ﻣﺴـﻌﻮد رازي ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ او را ﺑﻬﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ او ﻗﺼﯿﺪه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﻠﻄﺎن را در‬
‫آن ﻧﺼﯿﺤﺖﻫﺎ ﮐﺮده و در آن ﻗﺼﯿﺪه اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺗﻮ ﻣﻮران ﺑ ُﺪﻧﺪ و ﻣﺎر ﺷﺪﻧﺪﺑﺮآر زود ز ﻣﻮران ﻣﺎر ﮔﺸﺘﻪ دﻣﺎر‬
‫ﻣﺪه زﻣﺎﻧﺸﺎن زﯾﻦ ﺑﯿﺶ و روزﮔﺎر ﻣﺒﺮﮐﻪ اژدﻫﺎ ﺷﻮد ار روزﮔﺎر ﯾﺎﺑﺪ ﻣﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪ 45 -44‬و ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ ص ‪88 ،64‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪38 -36‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺳﺨﺖ ﻧﯿﮑﻮ ﻧﺼﯿﺤﺘﯽ ﮐﺮد ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻓﻀﻮل ﺑﻮد و ﺷﻌﺮا را ﺑﺎ ﻣﻠﻮﮐﺎن اﯾﻦ ﻧﺮﺳﺪ« »‪.«1‬‬
‫ازﯾﻨﺠﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ در ﭘﯿﺶ ﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺴﻌﻮدي ﻏﺰﻧﻮي ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎرهﯾﯽ ﻣﺂﺧﺬ ﻣﺴﻌﻮد ﯾﺎ ﻣﺴﻌﻮدي رازي ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ ﯾﺎ دﯾﮕﺮي؟‬
‫ﻋﻮﻓﯽ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب از ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻨﺎم ﻣﺴـﻌﻮد رازي ﻧﺎم ﺑﺮده ﮐﻪ در ﺳـﻠﮏ ﻣّﺪاﺣﺎن ﻣﺴﻌﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﻣﻨﺨﺮط ﺑﻮده اﺳﺖ »‪ .«2‬ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫را ﻫﺪاﯾﺖ »‪ «3‬اﻣﺎم ﻣﺴـﻌﻮد ﻣﺴﻌﻮدي رازي داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻮﯾﻨﺪ از ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺧﺎص ﺑﻮد و ﺑﺮ ﻧﻮر اﺧﻼص ﻣﻤﺘﺎز و ﺑﻤّﺪاﺣﯽ ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺳـﺮاﻓﺮاز ‪ ...‬ﻋﺮوﺿـﯽ در ﺷﻤﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬﺪ ﻏﺰﻧﻮي ﯾﮑﯽ را ﺑﻨﺎم »ﻣﺴﻌﻮدي« »‪ «4‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﻣﺎ از ﻧﺴـﺒﺖ او ﺑﺮي ﯾﺎ ﻏﺰﻧﻪ ذﮐﺮي‬
‫ﺑﻤﯿـﺎن ﻧﯿـﺎورده اﺳﺖ‪ .‬اﺳـﺪي ﻫﻢ ﺑﻨـﺎم ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﺎﻋﺮ اﺷـﺎره ﮐﺮده و او را ﯾـﮏ ﺟﺎ »‪ «5‬ﻣﺴـﻌﻮدي ﻏﺰﻧـﻮي و در ﺟـﺎي دﯾﮕﺮ »‪ «6‬ﻣﺴﻌﻮدي‬
‫ﺧﻮاﻧـﺪه اﺳﺖ‪ .‬رﺷـﯿﺪ وﻃـﻮاط دو ﺑﯿﺖ ﺷـﻌﺮ ﺑﻪ »ﻣﺴـﻌﻮد رازي« ﻧﺴـﺒﺖ داده »‪ «7‬ﮐـﻪ ﻫﻤـﺎن دو ﺑﯿﺖ در ﺗﺮﺟﻤـﺎن اﻟﺒﻼﻏـﮥ )ص ‪ (37‬ﺑﻨﺎم‬
‫ﻋﻨﺼﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻌﻮدي )ﻣﺴـﻌﻮد( رازي ﯾﺎ ﻣﺴـﻌﻮدي ﻏﺰﻧﻮي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺴﻌﻮد در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 430‬ﮐﻪ دﭼﺎر ﻏﻀﺐ ﺳـﻠﻄﺎن ﺷﺪه و ﺑﻬﻨﺪوﺳـﺘﺎن‬
‫ﺗﺒﻌﯿـﺪ ﮔﺮدﯾـﺪه ﺑﻮد ﺣﯿـﺎت داﺷﺖ و ﺑﻌـﺪ از آن ﺧﺒﺮ ﻣـﺎ از اﺣﻮال او ﻣﻨﺤﺼـﺮﺳﺖ ﺑـﺎﯾﻦ اﺷـﺎره از اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ در روز‬
‫ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ﻫﮋدﻫﻢ ﻣﺎه ﺟﻤﺎدي اﻻﺧﺮي ﺳﺎل ‪ 431‬ﻫﺠﺮي اﻣﯿﺮ ﻣﺴﻌﻮد »ﺑﺠﺸﻦ ﻧﻮروز ﺑﻨﺸﺴﺖ و ﻫﺪﯾﻬﺎي ﺑﺴﯿﺎر آورده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﮑّﻠﻒ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫رﻓﺖ و ﺷـﻌﺮ ﺷـﻨﻮد از ﺷـﻌﺮا ﮐﻪ ﺷﺎدﮐـﺎم ﺑﻮد درﯾﻦ روزﮔـﺎر زﻣﺴـﺘﺎن‪ ،‬و ﻓﺎرغدل‪ ،‬و ﻓﺘﺮﺗﯽ ﻧﯿﻔﺘﺎد‪ ،‬و ﺻـﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮد و ﻣﻄﺮﺑﺎن را ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻌﻮد ﺷـﺎﻋﺮ را ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺳـﯿﺼﺪ دﯾﻨـﺎر ﺻـﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮد ﺑﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬و ﻫﺰار دﯾﻨﺎر ﻣﺸﺎﻫﺮه ﻫﺮﻣﺎﻫﯽ از ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺟﯿﻠﻢ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ ﻫﻢ آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﺑﻮد‪«8» «.‬‬
‫از اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم ﻣﺴﻌﻮدي ﻏﺰﻧﻮي )ﻣﺴﻌﻮد ﯾﺎ ﻣﺴﻌﻮدي رازي( در ﮐﺘﺐ ﺗﺬﮐﺮه‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﻏﻨﯽ و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻓﯿﺎض ص ‪594‬‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪63‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪503‬‬
‫)‪ -(4‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪28‬‬
‫)‪ -(5‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪354‬‬
‫)‪ -(6‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ص ‪490 ،72‬‬
‫)‪ -(7‬ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ ص ‪27‬‬
‫)‪ -(8‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ص ‪611‬‬
‫و ادب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از دو ﺑﯿﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ آوردهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻨﻘﻞ اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﮑﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺟﺎه ﺟﻮي اي ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺠﻮﯾﯽ ﺳﯿﻢﺳﯿﻢ و ﺟﺰ ﺳﯿﻢ زﯾﺮ ﺟﺎه درﺳﺖ‬
‫ﺳﯿﻢ را ﻫﺮﮐﺴﯽ ﺑﯿﺎﺑﺪ و ﺑﺎزﺟﺎه ﺑﺎ اژدﻫﺎ ﺑﭽﺎه درﺳﺖ **‬
‫آن زﻟﻒ ﻧﮕﺮ ﺑﺮ رخ آن ُدّر ﯾﺘﯿﻢﭼﻮن ﺑﻨﮕﺎري ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻏﺎﻟﯿﻪ ﺟﯿﻢ‬
‫و آن ﺧﺎل ﺑﺮ آن ﻋﺎرض ﭼﻮن ﻣﺎﻫﯽ ﺷﯿﻢﻫﻤﭽﻮن ﻧﻘﻄﯽ ز ﻣﺸﮏ ﺑﺮ ﺗﺨﺘﻪ ﺳﯿﻢ **‬
‫ز ﻧﺨﺪاﻧﻬﺎي ﺗﺮﮐﺎﻧﺴﺖ ﮔﻮﯾﯽﻓﺮاز ﺷﺎخ ﺑﺮ آن ﺳﯿﺐ ﺧﻨﺪان‬
‫ﻣﻐﺎﮐﯽ در ﻣﯿﺎن ﻫﺮﯾﮏ آﻧﮏﭼﻮ آن ﭼﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ز ﻧﺨﺪان‬
‫ﭼﻮ ﺣّﻘﻪ ﺑ ُّﺴﺪﯾﻦ ﭘﺮﮔﻮﻫﺮ ﺳﺮخﺑﺒﯿﻦ آوﯾﺨﺘﻪ از ﺷﺎخ ُرّﻣﺎن‬
‫ﮐﻔﯿﺪه ﭼﻮن دﻫﺎن ﺷﯿﺮ و داﻧﻪاشﺑﺪو در ﻫﻤﭽﻮ ﺧﻮن آﻟﻮده دﻧﺪان **‬
‫اي دل ﺑﺮﻧﺪه ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻮاﻧﯽ ﻫﻤﯽ ﮐﻨﯽﻣﯿﺪان ﻓﺮاخ ﯾﺎﻓﺘﻪﯾﯽ ﮔﻮي زن ﻫﻼ‬
‫ﻋﺸﻖ ﺗﺮا وﻓﺎ ز ﺗﻮ ﺑﯿﺸﺴﺖ از آﻧﮑﻪ ﺗﻮاز ﻣﻦ ﺟﺪا ﺷﺪي و ﻧﺸﺪ ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﺟﺪا‬
‫‪ -44‬ﻣﺨّﻠﺪي ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺎم او را ﻋﻮﻓﯽ اﺑﻮ ﺷﺮﯾﻒ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﺠﻠّﺪي ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ »‪ «1‬آورده اﺳﺖ‪ .‬اﺷﻌﺎر او در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب و ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ )ﺑﻨﺎم ﻣﺨﻠّﺪي(‬
‫»‪ «2‬و ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ )ﺑﻨﺎم ﺷـﺮﯾﻒ ﻣﺠّﻠﺪي( »‪ «3‬و ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳـﺪي ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ﯾﮑﺒﺎر ﺑﻨﺎم ﻣﺨّﻠـﺪي »‪ «4‬و ﭼﻨـﺪﺑﺎر ﺑﻨﺎم ﻣﺠّﻠﺪي »‪ «5‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﻢ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ »ﺷﺮﯾﻒ ﻣﺠﻠﺪّي« )ﯾﺎ ﻣﺨّﻠﺪي( و ﯾﺎ »اﺑﻮ ﺷﺮﯾﻒ ﻣﺠّﻠﺪي«‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 1‬ص ‪14 -13‬‬
‫)‪ -(4‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ص ‪186‬‬
‫)‪ -(5‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ص‪511 ،500 ،403 ،399 ،156 :‬‬
‫)ﯾﺎ ﻣﺨّﻠﺪي( ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﭼﻮن در دو ﺑﯿﺖ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد از آﻧﭽﻪ از دوﻟﺖ ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﻧﺎم آن دوﻟﺖ را ﭼﻮن‬
‫دوﻟﺘﯽ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻫﻤﺮاه دوﻟﺖ آل ﺳﺎﺳﺎن آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻌﺪ از روزﮔﺎر اﻣﺮاي ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ؛ و ﭼﻮن ﻧﺎم او در ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ ﮐﻪ‬
‫ﻇـﺎﻫﺮا در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه اﺳﺖ آﻣـﺪه‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﭘﯿﺶ از ﻋﻬـﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ آن ﮐﺘﺎب زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮده و ﺑـﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ از ﺷﺎﻋﺮان‬
‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺷﻌﺎر او اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ در ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ و ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫از آن ﭼﻨﺪان ﻧﻌﯿﻢ اﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺎﻧﺪ از آل ﺳﺎﺳﺎن و آل ﺳﺎﻣﺎن‬
‫ﺛﻨﺎي رودﮐﯽ ﻣﺎﻧﺪﺳﺖ و ﻣﺪﺣﺖﻧﻮاي ﺑﺎر ﺑﺪ ﻣﺎﻧﺪﺳﺖ و دﺳﺘﺎن و اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ در ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ از ﻗﻮل او در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي‪» :‬ﻣﻦ‬
‫اﺻﺒﺢ ﻣﻨﮑﻢ آﻣﻨﺎ ﻓﯽ ﺳﺮﺑﻪ ﻣﻌﺎﻓﺎ ﻓﯽ ﺑﺪﻧﻪ و ﻟﻪ ﻗﻮت ﯾﻮﻣﻪ ﻓﮑﺄﻧّﻤﺎ ﺣﯿﺰت ﻟﻪ اﻟﺪﻧﯿﺎ ﺑﺤﺬاﻓﯿﺮﻫﺎ »‪ ««1‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮐﺮا ﺑﻬﺮه ﮐﺮد اﯾﺰِد ﻓﺮدداﻧﺶ و اﻣﻦ و ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ و ُﺧَﻮرد‬
‫زﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻬﺮه ﺗﻤﺎﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖﮔﻮ ﺑﮕﺮد دﮔﺮ ﻓﻀﻮل ﻣﮕﺮد‬
‫ﮐﺂرزو را ﮐﺮاﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺪﯾﺪآز را ﺧﺎك ﺳﯿﺮ داﻧﺪ ﮐﺮد از ﺷﺶ ﺑﯿﺖ او ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس آﻣﺪه اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ از ﯾﮏ ﻗﺼﯿﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫آن زﻧﮕﯽ زﻟﻔﯿﻦ ﺑﺪان رﻧﮕﯿﻦ رﺧﺴﺎرﭼﻮن ﺳﺎِر ﺳﯿﺎﻫﺴﺖ و ُﮔﻞ اﻧﺪر دﻫﻦ ﺳﺎر ‪...‬‬
‫ﺗﺎ دﯾﻮ ﭼﻪ اﻓﮕﻨﺪ ﻫﻮا ﺑﺮ زﻧﺦ ﺳﯿﺐﻣﻬﺘﺎب ﺑﮕﻠﮕﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎﻟﻮدش رﺧﺴﺎر ‪...‬‬
‫آﻗﺎي ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴـﯽ ﺳﻪ ﺑﯿﺖ از ﻗﻄﻌﻪ ذﯾﻞ را ﺑﻨﺎم ﻣﺠّﻠﺪي در ﯾﮏ ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ از ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي ﻣﮑﺘﻮب ﺑﺴﺎل ‪ 877‬ﻫﺠﺮي ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫»‪ .«2‬اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ در ﻧﺴﺦ دﯾﻮان ﻋﻨﺼﺮي ﻫﻢ دﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ازﯾﻦ دو ﻣﺄﺧﺬ ﻣﯿﺘﻮان ﻗﻄﻌﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺠﻠّﺪي )ﯾﺎ ﻋﻨﺼﺮي( را ﺑﻨﺤﻮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺤﺬاﻓﯿﺮﻫﺎ اي ﺑﺎﺳﺮﻫﺎ و ﺑﺠﻮاﻧﺒﻬﺎ‬
‫)‪ -(2‬دﯾﻮان رودﮐﯽ ص ‪1135 -1134‬‬
‫ذﯾﻞ آورد‪:‬‬
‫آﻣﺪ آن رگزن ﻣﺴﯿﺢﭘﺮﺳﺖﺷﺴﺖ »‪ «1‬اﻟﻤﺎﺳﮕﻮن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﮐﺮﺳﯽ اﻓﮕﻨﺪ و ﺑﺮﻧﺸﺴﺖ ﺑﺮويﺑﺎزوي ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﻤﯿﺪ ﺑﺒﺴﺖ‬
‫دﺳﺖ ﭼﻮن دﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻋّﺰ ﻋﻠﯿﮏاﯾﻦﭼﻨﯿﻦ دﺳﺖ را ﻧﺸﺎﯾﺪ َﺧﺴﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻓﺮوﺑﺮد و ﺑﻮﺳﻪﯾﯽ ﺑﺮﺑﻮدوز ﺳﻤﻦ ﺷﺎخ ارﻏﻮان ﺑﺮﺟﺴﺖ‬
‫‪ -45‬ﻋﻨﺼﺮي‬
‫ﺳﺮآﻣﺪ ﺳﺨﻨﻮران ﭘﺎرﺳﯽ در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد و ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬و اﺳﺘﺎد ﻣﻄﻠﻖ در ﻣﺪح و ﻏﺰل و ﻗﺼﯿﺪه ﺑﻌﺪ از رودﮐﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎد اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻋﻨﺼﺮي ﺑﻠﺨﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ او را »ﻣﻘّﺪم ﺷﻌﺮاء ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﺸﻮاي ﻓﻀﻼء زﻣﺎن« ﺧﻮاﻧﺪه »‪ «2‬و او ﺑﻮاﻗﻊ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻮﺗﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎم و ﻧﺴﺐ و ﺗﺨّﻠﺺ او را ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي درﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ از ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪح وي ﭘﺮداﺧﺘﻪ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻮ ﻫﻤﯽ ﺗﺎﺑﯽ و ﻣﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻫﻤﯽ ﺧﻮاﻧﻢ ﺑﻤﻬﺮﻫﺮ ﺷﺒﯽ ﺗﺎ روز دﯾﻮان اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻦ‬
‫اوﺳـﺘﺎد اوﺳـﺘﺎدان زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻨﺼﺮيﻋﻨﺼـﺮش ﺑﯽﻋﯿﺐ و دل ﺑﯽﻏّﺶ و دﯾﻨﺶ ﺑﯽﻓﺘﻦ ﻣﻮﻟـﺪ او را ﺷـﻬﺮ ﺑﻠﺦ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ »‪ .«3‬از آﻏـﺎز ﺣﯿﺎت او‬
‫اﻃﻼع روﺷـﻨﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ وي ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ ﭘـﺪر و ﻣﺎدر اﻣﻮال و اﺛﻘﺎل ﻣﻮروث ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺘﺠﺎرت‬
‫رﻓﺖ و در ﺿـﻤﻦ ﺳـﻔﺮ ﺑـﺪﺳﺖ ﻗﺎﻃﻌـﺎن ﻃﺮﯾﻖ اﻓﺘـﺎد و ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﺮﺑﺎد ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از آن آﻫﻨﮓ ﻓﺮاز آوردن ﻋﻠﻢ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ داﺳـﺘﺎن ﮐﻪ در‬
‫ﭘﺎرهﯾﯽ از ﮐﺘﺐ و ﻣﺂﺧـﺬ آﻣـﺪه و ﮔﺎه )در ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺮج ﺑﻌـﺪ اﻟﺸّﺪة( ﺑﺎ ﺗﻔﺼـﯿﻞ ﻫﻤﺮاﻫﺴﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻄﻠﺐ را ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ و آن ﺗﻤّﮑﻦ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻋﻨﺼـﺮي و ﭘﺮداﺧﺘﻦ او در ﻋﯿﻦ ﺗﻨّﻌﻢ ﺑﻔّﻦ ﺷﻌﺮ و ادﺑﺴﺖ‪ .‬درﯾﻨﮑﻪ ﻋﻨﺼﺮي از ﮐﻪ ﻋﻠﻢ آﻣﻮﺧﺖ اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪارﯾﻢ ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ دوﻟﺘﺸﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻨﺼﺮي ﺷﺎﮔﺮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻧﯿﺶ رگزن‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪29‬‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺸﻌﺮا ص ‪ 24‬و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪355‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﺳـﮕﺰي ﺷـﺎﻋﺮ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻮده اﺳﺖ »‪ .«1‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از اﺷـﻌﺎر اﺳـﺘﺎد ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد اﻃﻼﻋﺎت او ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑﺎدب و ﺷﻌﺮ‬
‫ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ او ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ از ﻋﻠﻮم اواﺋﻞ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﺧﺮاﺳﺎن راﺋﺞ ﺑﻮده اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺎﻓﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺼـﺮي ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﻣﯿﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﺗﻘّﺮب ﯾﺎﻓﺖ »‪ «2‬و اﯾﻦ دﻋﻮي را ﺑﻌﻀﯽ از اﺑﯿﺎت اﺳﺘﺎد ﻫﻢ ﺗﺎ‬
‫ﺣّﺪي ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻋﻨﺼﺮي در ﯾﮑﯽ از ﻗﺼﺎﺋﺪ ﺧﻮد ﮐﻪ در ﻣﺪح اﻣﯿﺮ ﻧﺼﺮﺳﺖ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﻮدم ﻣﻦ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﭘﯿﺶ ازﯾﻦﮐﻪ را ﺑﻮد در ﮔﯿﺘﯽ از ﻣﻦ ﺧﺒﺮ‬
‫ز ﺟﺎه ﺗﻮ ﻣﻌﺮوف ﮔﺸـﺘﻢ ﭼﻨﯿﻦﻣﻦ اﻧـﺪر ﺣﻀـﺮ ﻧﺎم ﻣﻦ در ﺳـﻔﺮ ورود ﻋﻨﺼـﺮي در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﻇﺎﻫﺮا در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳـﻠﻄﻨﺖ آن‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و ﺑﺴـﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﻗـﺪﻣﺖ و ﺳﺎﺑﻘﻪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻌّﺮف او ﺑﺮادر ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻔّﻮق در ﻋﻠﻢ و‬
‫ادب و ﺷـﻌﺮ‪ ،‬در ﻧﺰد ﺳـﻠﻄﺎن ﺗﻘّﺮب ﺑﺴـﯿﺎر ﯾـﺎﻓﺖ و در ﺷـﻤﺎر ﻧـﺪﻣﺎء ﺳـﻠﻄﺎن درآﻣـﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ »‪ «3‬راﺟﻊ‬
‫ﺑﭙﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﺤﻤﻮد از ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن زﻟﻒ اﯾﺎز و وارد ﺷﺪن ﻋﻨﺼﺮي ﺑﺮ او و ﺳﺎﺧﺘﻦ رﺑﺎﻋﯽ ﻣﻌﺮوف‬
‫)ﮐﯽ ﻋﯿﺐ ﺳﺮ زﻟﻒ ﺑﺖ از ﮐﺎﺳﺘﻦ اﺳﺖ ‪(...‬‬
‫روﺷﻦ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺴـﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻘّﺮب و ﺗﻘّﺪم ﺑﺮ ﺷـﻌﺮا‪ ،‬ﻋﻨﺼـﺮي ﺛﺮوت ﺑﺴـﯿﺎر ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻤﺎل و ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺴـﯿﺎر در ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻋﺮان‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد و ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ درﺑﺎره او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻠﯽ ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻮد ﺻﺎﺣﺒﻘﺮانز ﻣﻤﺪوح ﺻﺎﺣﺒﻘﺮان ﻋﻨﺼﺮي‬
‫ز ﻣﻌﺸﻮق ﻧﯿﮑﻮ و ﻣﻤﺪوح ﻧﯿﮏﻏﺰلﮔﻮ ﺷﺪ و ﻣﺪحﺧﻮان ﻋﻨﺼﺮي‬
‫ﺑﺪور ﮐﺮم ﺑﺨﺸﺸﯽ ﻧﯿﮏ دﯾﺪز ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺸﻮرﺳﺘﺎن ﻋﻨﺼﺮي‬
‫ﺑﺪه ﺑﯿﺖ ﺻﺪ ﺑﺪره و ﺑﺮده ﯾﺎﻓﺖز ﯾﮏ ﻓﺘﺢ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻋﻨﺼﺮي‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ از ﻧﻘﺮه زد دﯾﮏدانز زر ﺳﺎﺧﺖ آﻻت ﺧﻮان ﻋﻨﺼﺮي ﻋﻨﺼﺮي در ﻏﺎﻟﺐ ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻗﺼﺎﯾﺪش‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪355‬‬
‫)‪ -(3‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪36 -34‬‬
‫در وﺻﻒ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دوره ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻧﯿﺰ ﻋﻨﺼـﺮي ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﺮد و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻘّﺪم ﺷـﻌﺮا ﺷـﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪ و در ﻋﻬﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻗﺼﯿﺪه ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد را‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﻐﺰ ﺷﻤﻊ آﻏﺎز ﻣﯿﺸﻮد‪ ،‬در ﻣﺪح او ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮي از ﻣﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺑﺎﻣﯿﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﺮادر ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 412‬ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌّﻠﻖ ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ‬
‫و او را در ﻗﺼﺎﯾﺪ ﻏّﺮا ﻣﺪح ﮔﻔﺖ و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻓﺤﻮاي آن ﻗﺼﺎﯾﺪ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ از آن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺰاده اﺻﻄﻨﺎع ﻓﺮاوان دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺼـﺮي ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از اﺷـﻌﺎر او آﺷـﮑﺎرﺳﺖ ﻣﺮدي ﺑﻠﻨﺪﻫّﻤﺖ و ﺑﺰرگﻣﻨﺶ ﺑﻮد و ازﯾﻨﺮوي ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻗﺼﺎﺋﺪ ﺧﻮد را ﺑﻤﺪح اﺧﺘﺼﺎص داده‪،‬‬
‫در آﻧﻬﺎ ﮔﺎه از ﺑﯿﺎن ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ اﺧﻼﻗﯽ و اﺷـﻌﺎري ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻋﻠّﻮ ﻃﺒﻊ وي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺨّﻠﻒ ﻧﻮرزﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺎر و ﻣﺘﺎﻧﺖ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺣﺘﯽ در‬
‫ﺗﻐّﺰﻟﻬﺎ و ﻏﺰﻟﻬﺎي او ﻫﻢ آﺷﮑﺎرﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻓﺎت او را در ﺳﺎل ‪ 431‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫دﯾﻮان ﻋﻨﺼـﺮي را دوﻟﺘﺸﺎه ﻗﺮﯾﺐ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ »‪ «1‬وﻟﯽ اﮐﻨﻮن ﻣﺠﻤﻮع اﺷـﻌﺎر وي در دﯾﻮان او ﯾﺎ ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﺎن‬
‫اﻟﺒﻼﻏـﮥ و ﺣـﺪاﺋﻖ اﻟﺴـﺤﺮ و ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳـﺪي و اﻟﻤﻌﺠﻢ ﻓﯽ ﻣﻌـﺎﯾﯿﺮ اﺷـﻌﺎر اﻟﻌﺠﻢ و ﺟﺰ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬اﻧـﺪﮐﯽ از دو ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﺗﺠﺎوز ﻣﯿﮑﻨـﺪ و‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻠﺴﺖ ﺑﺮ ﻗﺼﺎﯾﺪ و ﭼﻨﺪ ﻏﺰل و رﺑﺎﻋﯽ و اﺑﯿﺎت ﭘﺮاﮔﻨﺪه از ﻣﺜﻨﻮﯾﻬﺎي او‪.‬‬
‫ﻋﻨﺼـﺮي ﻏﯿﺮ از دﯾﻮان ﺧﻮد ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫـﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﻋﻮﻓﯽ »‪ «2‬ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮده اﺳﺖ از‪» :‬ﺷـﺎد ﺑﻬﺮ و ﻋﯿﻦ اﻟﺤﯿﻮة« و »واﻣﻖ و‬
‫ﻋـﺬرا« و »ﺧﻨﮓ ﺑﺖ و ﺳـﺮخ ﺑﺖ«‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺜﻨﻮي ﺷﺎدﺑﻬﺮ و ﻋﯿﻦ اﻟﺤﯿﻮة ﻣﺄﺧﻮذ از داﺳـﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ آﻧﺮا ﺑﻨﺎم »ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻗﺴـﯿﻢ اﻟﺴﺮور و ﻋﯿﻦ اﻟﺤﯿﻮة« از ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد »‪ «3‬و ﺧﻨﮓ ﺑﺖ و ﺳـﺮخ ﺑﺖ داﺳـﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮده ﻣﺤّﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺪو ﺑﺖ در ﺑﺎﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﻠﺦ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺎﻗﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ﻫﻢ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﻌﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد و ﻧﺎم آﻧﺮا »ﺣﺪﯾﺚ ﺻﻨﻤﯽ اﻟﺒﺎﻣﯿﺎن« »‪ «4‬ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪32‬‬
‫)‪ -(3‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ص ‪39‬‬
‫)‪ -(4‬اﯾﻀﺎ ﻫﻤﺎن ﺻﺤﯿﻔﻪ‬
‫واﻣﻖ و ﻋـﺬرا داﺳـﺘﺎﻧﯽ ﮐﻬﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﺼـﺮي آﻧﺮا در ﺑﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب ﺑﻨﻈﻢ ﮐﺸـﯿﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از اﺑﯿﺎت آن در دﺳﺖ و در ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ ﭘﺮاﮔﻨـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي آﻣﺪه‪:‬‬
‫اﺑﺎ وﯾﮋﮔﺎن ﻣﺎﻧﺪ واﻣﻖ ﺑﺠﻨﮓﻧﻪ روي ﮔﺮﯾﺰ و ﻧﻪ ﺟﺎي درﻧﮓ ‪...‬‬
‫ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺗﺎ »آﺳﻨﺴﺘﺎن« »‪ «1‬ﭘﮕﺎهﺑﯿﺎﻣﺪ ﺑﻨﺰدﯾﮏ رﺧﺸﻨﺪه ﻣﺎه‬
‫ﺑﺪو داد ﻓﺮﺧﻨﺪه دﺧﺘﺮش راﺑﮕﻮﻫﺮ ﺑﯿﺎراﺳﺖ اﺧﺘﺮش را‬
‫ﺑﺘﻨﺠﯿﺪ »‪ «2‬ﻋﺬرا ﭼﻮ ﻣﺮدان ﺟﻨﮓﺗﺮﻧﺠﯿﺪ »‪ «3‬ﺑﺮ ﺑﺎرﮔﯽ ﺑﯽدرﻧﮓ اﯾﻦ ﺳﻪ ﺑﯿﺖ از ﯾﮏ ﻣﺜﻨﻮي دﯾﮕﺮ ﻋﻨﺼﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﺪاﻣﺴﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﯿﺎﻣﺪ ﺑﻮﻋﺪه ﺑﺮ »ﺳﺎﻣﻨﺪ«آن ﮐﻨﯿﺰك ﺳﺒﮏ ز ﺑﺎم ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﺑَﺮَﺳﻦ ﺳﻮي او ﻓﺮود آﻣﺪﮔﻔﺘﯽ از ﺟﻨﺒﺸﺶ درود آﻣﺪ‬
‫ﺟﺎن ﺳﺎﻣﻨﺪ را ﺑﻠﻮس »‪ «4‬ﮔﺮﻓﺖدﺳﺖ و ﭘﺎي و ﺳـﺮش ﺑﺒﻮس ﮔﺮﻓﺖ ﻋﻨﺼﺮي ﺷﺎﻋﺮي ﺗﻮاﻧﺎ و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ دﻗﯿﻖ و ﺧﯿﺎﻻت‬
‫ﺑﺎرﯾـﮏ ﻣﻬـﺎرت دارد‪ ،‬و ﮐﻤـﺘﺮ ﺑﯿﺖ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀـﻤﻮﻧﯽ ﺗـﺎزه ﮐﻪ از ذوق ﺧّﻠـﺎق او ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ در آن دﯾـﺪه ﻧﺸـﻮد‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣـّﺪﻋﯿﺴﺖ »ﺑﺒﺎرﯾـﮏ وﻫﻢ« درﻣﯿﺂﯾـﺪ در ادﻋـﺎي ﺧﻮد ﺻـﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاﺳﺘﯽ در ﺑﺎرﯾﮑﺘﺮﯾﻦ و دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻣﻀﺎﯾﻖ اﻧـﺪﯾﺸﻪ وارد ﺷـﺪه و‬
‫ﭘﯿﺮوز ﺑﯿﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ اﺣـﺎﻃﻪ ﺑﺎدب ﻋﺮﺑﯽ ﮔﺎه ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺧﻮد را از ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﺗﺎزيﮔﻮي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد اﻗﺘﺒﺎس ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻨﺎن رﻧﮓ ﺗﺎزه و‬
‫ﻫﯿﺄت ﺟﺪﯾـﺪ ﺑﺪان ﺑﺨﺸـﯿﺪه ﮐﻪ ﺻﻮرت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ در آن دﯾﺪه ﻧﻤﯿﺸﻮد‪ .‬از ﺧﺼﺎﺋﺺ ﺷـﻌﺮ او وﺟﻮد ﻓﮑﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ در آﻧﺴﺖ ﻣﻨﺘﻬﯽ درﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﻗﯿﺎﺳﺎت ﻣﻨﺘﺠﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﻣﻮﻫﻤﻪ‪ ،‬و اﺳـﺘﺪﻻﻻت اﺳـﺘﻮارﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ و اﺟﺰاء ﺧﯿﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت از آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺷﻌﺮي ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺘﻨﺘﺎج اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺎﺑﯿﺎت ﻋﻨﺼﺮي و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻣﺼﺮاﻋﻬﺎي آﺧﺮ او ﺻﻮرت‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬آﺳﻨﺴﺘﺎن ﻧﺎم ﭘﺪر زن واﻣﻖ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(2‬ﺗﻨﺠﯿﺪن‪ :‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺗﺮﻧﺠﯿﺪن رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎره ‪ 3‬از ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻔﺤﻪ‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺮﻧﺠﯿﺪن‪ :‬درﻫﻢ آﻣﺪن‪ ،‬ﺗﺮﻧﺠﯿﺪه‪ :‬درﻫﻢ ﮐﺸﯿﺪه )ﻓﺮﻫﻨﮓ رﺷﯿﺪي(‬
‫)‪ -(4‬ﻟﻮس‪ :‬ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ را ﺑﭽﺮبزﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ و ﻻﺑﻪ ﮐﺮدن )ﻟﻐﺖ ﻓﺮس(‬
‫ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺋﺮ داده اﺳﺖ و ازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺑﯿﺎت در دﯾﻮان او ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯿﺘﻮان ﯾﺎﻓﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻌﺖ ﻫﺮﮐﺲ را ﻫﻤﯽ ﯾﮑﺴﺎن ﺷﻮد اﺻﻞ ﺳﺨﻦﭼﻮن ﺑﻨﻌﺖ او رﺳﺪ اﺻﻞ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ ﺷﻮد‬
‫ﭼﻮن ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻢ ﺧﺮد ﻣﺮ ﻧﻈﻢ را ﻣﺎﻧﯽ ﺷﻮدﭼﻮن ﺑﻨﻈﻢ آرم زﺑﺎن ﻣﺮ ﻟﻔﻆ را آزر ﺷﻮد‬
‫ﻧﻌﺖﮔﻮﯾﯽ ﺟﺰ ﺑﻨﺎم وي ﺳﺨﻦ ﺿﺎﯾﻊ ﺑﻮدﺗﺨﻢ ﭼﻮن ﺑﺮ ﺷﻮره ﮐﺎري ﺿﺎﯾﻊ و ﺑﯽﺑﺮ ﺷﻮد‬
‫ﺷﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻟﻔﻆ را ﺗﺎ ﻧﻌﺖ او ﮔﻮﯾﯽ ﺑﺪانﭘﺨﺖ ﺑﺎﯾﺪ زّر را ﺗﺎ ﺗﺎج را درُﺧَﻮر ﺷﻮد‬
‫ﺧﺴﺮو ﻣﺸﺮق ﮐﻪ ﯾﺰداﻧﺶ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﺎﺻﺮﺳﺖﻫﺮﮐﻪ ﯾﺰدان را ﭘﺮﺳﺘﺪ ﻧﺎﺻﺮش ﯾﺰدان ﺑﻮد‬
‫ﻓﺨﺮ ﺑﺎﺧﯿﺮ آن ﺑﻮد ﮐﺰ رﺳﻢ او ﮔﯿﺮي و ﺑﺲﻋﻠﻢ ﻧﺎﻓﻊ آن ﺑﻮد ﮐﺶ ﺣّﺠﺖ از ﻓﺮﻗﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺎﺑﺪ ﺣﺎﺳﺪش راﺣﺖ ز رﻧﺞرﻧﺞ ﺑﺎ راﺣﺖ ﺑﻮد ﭼﻮن درد ﺑﯽدرﻣﺎن ﺑﻮد‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽﻫﺎ ﻫﻤﻪ دﻋﻮﯾﺴﺖ ﺑﺮﻫﺎن ﺗﯿﻎ اوآن ﻧﮑﻮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ از دﻋﻮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻮد‬
‫دّر ﻣﻌﻨﯽ را ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻗﻄﺮهﺑﺎراِن ﺳﺨﺎشدّر درﯾﺎ را ﺳﺒﺐ ﻫﻢ ﻗﻄﺮه ﺑﺎران ﺑﻮد‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﻧﺎﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد ﭼﻮن ﮐﺮد ﻗﺼﺪ ﻣﺪح اوﺷﺎﻋﺮي ﮔﺮدد ﮐﻪ ﺷﻌﺮش روﺿﻪ رﺿﻮان ﺑﻮد‬
‫ز آﻧﮑﻪ ﻧﻌﺘﺶ ﺟﻤﻊ ﮔﺮداﻧﯿﺪ ﻣﻌﻨﯿﻬﺎي ﻧﯿﮏﭼﻮن ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺟﻤﻊ ﮔﺮدد ﺷﺎﻋﺮي آﺳﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺑﯿﺶ ازﯾﻦ ﻧﺼﺮت ﻧﺸﺎﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﺎو را دادهاﻧﺪﭼﻮن ز ﻧﺼﺮت ﺑﮕﺬري ز آﻧﺴﻮ ﻫﻤﻪ ﺧﺬﻻن ﺑﻮد‬
‫از ﺗﻤﺎﻣﯽ دان ﮐﻪ ﭘﻨﺞ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮد راﺑﺎز ﭼﻮن ﺷـﺶ ﮔﺮدد آن اﻓﺰوﻧﯽ از ﻧﻘﺼﺎن ﺑﻮد ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺴـﻠّﻂ ﻋﻨﺼﺮي ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﻣﻘﺪاري‬
‫از اﻓﮑـﺎر و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ در اﺷـﻌﺎر او راه ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ اﺳـﺘﻔﺎده از اﻓﮑﺎر و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ از ﻃﺮﯾﻖ آﻣﯿﺰش ﺑﺎ‬
‫ﺗﺨّﯿﻼت ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﺎه ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺂوردن آﻧﻬﺎ ﺑﺪون ﺗﺼّﺮف و اﺳﺘﻔﺎده از آن اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺷﻌﺮي اﮐﺘﻔﺎ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﺟﻬﺎن اﻧﺪر ﺧﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺮدﺗﺎ ازو ﺳﺎﻣﺎن ﻧﮕﯿﺮد ﺳﺨﺖ ﺑﯽﺳﺎﻣﺎن ﺑﻮد ‪...‬‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎﺻﻞ اﻧﺪر روان را ﺑﺎ ﺧﺮد ﺧﻮﯾﺸﯽ ﺑﻮدﺗﺎ ﺑﻄﺒﻊ اﻧﺪر زﻣﺴﺘﺎن ﺿﺪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد ‪...‬‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻮدي ﺗﺄﺛﯿﺮ آﺳﻤﺎن ﺑﺰﻣﯿﻦز ﻓﻀﻞ اوﺳﺖ ﮐﻨﻮن اﻧﺪر آﺳﻤﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ ‪...‬‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ ﭼﯿﺴﺖ ﻣﺮدﻣﯽ ﻋﺮض اﺳﺖﺟﺰ دل ﭘﺎك اوش ﺟﻮﻫﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ذات آزادﮔﯽ اﺳﺖ ﺻﻮرت اوﮔﺮﭼﻪ آزادﮔﯽ ﻣﺼّﻮر ﻧﯿﺴﺖ ‪...‬‬
‫ﭼﻮن ز اﺣﮑﺎﻣﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﯽ ﺷﻮد ﺟﻮﻫﺮ ﻋﺮضﭼﻮن ز آﺛﺎرش ﺳﺨﻦ راﻧﯽ ﻋﺮض ﺟﻮﻫﺮ ﺷﻮد ‪...‬‬
‫ﺧﺪاﯾﺮا دو ﺟﻬﺎﻧﺴﺖ ﻓﻌﻠﯽ و ﻋﻘﻠﯽﯾﮑﯽ ﺑﻤﺎﯾﻪ ﻗﻠﯿﻞ و ﯾﮑﯽ ﺑﻤﺎﯾﻪ ﮐﺜﯿﺮ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 564 :‬ﺟﻬﺎن ﻓﻌﻠﯽ دﻧﯿﺎ ﺟﻬﺎن ﻋﻘﻠﯽ ﺷﺎهﯾﮑﯽ ﺟﻬﺎن ﺻﻐﯿﺮ و دﮔﺮ ﺟﻬﺎن ﮐﺒﯿﺮ ‪...‬‬
‫ﺑﺘﯿﻎ ﻗﻬﺮش اﻧﺪر ﻓﻠﺴﻔﯽ راﻧﺸﺎن ﺟﺒﺮ و آِن اﺧﺘﯿﺎرﺳﺖ‬
‫ﺑﺤـّﺪ ﻓﻀـﻠﺶ اﻧـﺪر ﻫﻨﺪﺳـﯽ راﻃﺮﯾﻖ ﻫﻨـﺪﺳﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺰارﺳﺖ دﻗﺖ ﺧﯿﺎل و ﺑﺎرﯾﮑﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺳـﻌﯽ در آوردن ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻧﻮ و اﺑﺪاﻋﯽ‪ ،‬ﻓﻬﻢ‬
‫اﺷـﻌﺎر ﻋﻨﺼـﺮي را ﺗﺎ ﺣّﺪي دﺷﻮار ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺴﺦ دﯾﻮان او ﻏﻠﻂ ﺑﺴﯿﺎر راه ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺤﺘﺎج ﺗﺼﺤﯿﺢ دﻗﯿﻖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺎ ﻫﻤﯽ ﺟﻮﻻن زﻟﻔﺶ ﮔﺮد ﻻﻟ ِﺴﺘﺎن ﺑﻮدﻋﺸِﻖ زﻟﻔﺶ را ﺑِﮕﺮِد ﻫﺮدﻟﯽ َﺟﻮﻻن ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ ﻫﻤﯽ ﻧﺎﺗﺎﻓﺘﻪ ﺗﺎب اوﻓﺘﺪ در َﺟﻌِﺪ اوﺗﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدن دل ُﻋّﺸﺎق را ﭘﯿﻤﺎن ﺑﻮد‬
‫ﻣﺮ ﻣﺮا ﭘﯿﺪا ﻧﯿﺎﻣﺪ ﺗﺎ ﻧﺪﯾﺪم زﻟﻒ اوﮐﺰ َﺷَﺒﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ز ﺷﺐ ُﭼﻮﮔﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﻮَدﺳﺖ ﮐﺲ ﺑﺮ ﻣﺎه ﻧﻔﺸﺎﻧﺪﺳﺖ ﻣﺸﮏزﻟﻒ او ﭼﻮن ﻫﺮﺷﺒﯽ ﺑﺮ ﻣﺎه ﻣﺸﮏاﻓﺸﺎن ﺑﻮد‬
‫اﺳﺐ َﮔﺮدوﻧﺴﺖ ازو ﮔﺮ ﺷﯿﺮ ﺑﺮ ﮔﺮدون رودﺧﺎﻧﻪ ﺑ ُﺴﺘﺎﻧﺴﺖ از او ﮔﺮ ﻣﺎه در ﺑ ُﺴﺘﺎن ﺑﻮد‬
‫راﻣﺶاﻓﺰاﯾﯽ ﮐﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮدﻟﺸﮑﺮآراﯾﯽ ﮐﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان ﺑﻮد‬
‫ﺷﺎدي اﻧﺪر ﺟﺎن ﻣﺎ ﻣﺄوي ﮔﺮﻓﺖ از ﻋﺸﻖ اوﺷﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎن آنﮐﺲ ﮐﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻧﺎن ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ ﻧﺪاري ﺑﺲ ﻋﺠﺐ ﮐﺰ ﻋﺸﻖ ﻧﯿﮏ آﻣﺪ ﻣﺮاﻧﯿﮏ آنﮐﺲ را ﺑﻮد ﮐﺎو ﺑﻨﺪه ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻮد ***‬
‫ﺑﺎد ﻧﻮروزي ﻫﻤﯽ در ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺑ ُﺘَْﮕﺮ ﺷﻮدﺗﺎ ز ُﺻﻨْﻌﺶ ﻫﺮدرﺧﺘﯽ ﻟ ُﻌﺒﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﺷﻮد‬
‫ﺑﺎغ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﻠﺒﻪ ﺑّﺰاز ﭘﺮدﯾﺒﺎ ﺷﻮدﺑﺎد ﻫﻤﭽﻮن َﻃﺒﻠﻪ ﻋّﻄﺎر ﭘﺮﻋﻨﺒﺮ ﺷﻮد‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ُ 565 :‬ﺳﻮَﺳَﻨﺶ ﺳﯿﻢ ﺳﭙﯿﺪ از ﺑﺎغ ﺑﺮدارد ﻫﻤﯽﺑﺎز ﻫﻤﭽﻮن ﻋﺎرض ﺧﻮﺑﺎن زﻣﯿﻦ اْﺧَﻀﺮ ﺷﻮد‬
‫رويﺑَﻨﺪ ﻫﺮزﻣﯿﻨﯽ ُﺣّﻠﻪ ﭼﯿﻨﯽ ﺷﻮدﮔﻮﺷﻮار ﻫﺮدرﺧﺘﯽ َرﺳﺘﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﺷﻮد‬
‫ﭼﻮن ﺣﺠﺎﺑﯽ ﻟﻌﺒﺘﺎن ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﯿﻨﯽ ز ﻧﺎزَﮔﻪ ﺑﺮون آﯾﺪ ز ﻣﯿﻎ و ﮔﻪ ﺑﻤﯿﻎ اﻧﺪر ﺷﻮد‬
‫اﻓﺴﺮ ﺳﯿﻤﯿﻦ ﻓﺮوﮔﯿﺮد ز ﺳﺮ ﮐﻮه ﺑﻠﻨﺪﺑﺎز ﻣﯿﻨﺎﭼﺸﻢ و دﯾﺒﺎروي و ﻣﺸﮑﯿﻦﭘﺮ ﺷﻮد‬
‫روز ﻫﺮروزي ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ ﭼﻮ ﻗﺪر ﺷﻬﺮﯾﺎرﺑﻮﺳﺘﺎن ﭼﻮن ﺑﺨﺖ او ﻫﺮروز ﺑ ُﺮﻧﺎﺗﺮ ﺷﻮد **‬
‫ﺳﺪه ﺟﺸﻦ ﻣﻠﻮك ﻧﺎﻣﺪارﺳﺖز اﻓﺮﯾﺪون و از ﺟﻢ ﯾﺎدﮔﺎرﺳﺖ‬
‫زﻣﯿﻦ اﻣﺸﺐ ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻮه ُﻃﻮَرﺳﺖﮐﺰو ﻧﻮر َﺗَﺠّﻠﯽ آﺷﮑﺎرﺳﺖ‬
‫ﮔﺮ اﯾﻦ روزﺳﺖ ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪش ﻧﺒﺎﯾﺪوﮔﺮ ﺷﺐ روز ﺷﺪ ﺧﻮش روزﮔﺎرﺳﺖ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮐﺎﯾﻦ دﯾﺎر اﻧﺪر ﺑﻬﺸﺘﺴﺖﮐﻪ ﺑﺲ ﭘﺮﻧﻮر و روﺣﺎﻧﯽ دﯾﺎرﺳﺖ‬
‫ﻓﻠﮏ را ﺑﺎ زﻣﯿﻦ اﻧﺒﺎزﯾﯽ ﻫﺴﺖﮐﻪ وَﻫﻢ ﻫﺮدو ﺗﻦ در ﯾﮏ ُﺷﻤﺎرﺳﺖ‬
‫ﻫﻤﻪ اﺟﺮام آن ارﮐﺎِن ﻧﻮرﺳﺖﻫﻤﻪ اﺟﺴﺎم اﯾﻦ اﺟﺰاي ﻧﺎَرﺳﺖ‬
‫اﮔﺮﻧﻪ ﮐﺎِن ﺑﯿﺠﺎده اﺳﺖ ﮔﺮدونﭼﺮا ﺑﺎِد ﻫﻮا ﺑﯿﺠﺎده ﺑﺎرﺳﺖ‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰﺳﺖ آن درﺧﺖ روﺷﻨﺎﯾﯽﮐﻪ ﺑﺮﮔﺶ اﺻﻞ و ﺷﺎﺧﺶ ﺻﺪ ﻫﺰارﺳﺖ‬
‫ﮔﻬﯽ ﺳﺮِو ﺑﻠﻨﺪﺳﺖ و ﮔﻬﯽ ﺑﺎزﻋﻘﯿﻘﯿﻦ ﮔﻨﺒﺪ زّرﯾﻦ ﻧﮕﺎرﺳﺖ‬
‫وراﯾﺪون ﮐﻮ ﺑﺼﻮرت روﺷﻦ آﻣﺪﭼﺮا ﺗﯿﺮهَوش و ﻫﻤﺮﻧﮓ ﻗﺎرﺳﺖ‬
‫ﮔﺮ از ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎﻧﺴﺖ ﺑﻬﻤﻦﭼﺮا اﻣﺸﺐ ﺟﻬﺎن ﭼﻮن ﻻﻟﻪزارﺳﺖ‬
‫ﺑﻼﻟﻪ ﻣﺎﻧﺪ اﯾﻦ ﻟﯿﮑﻦ ﻧﻪ ﻻﻟﻪ اﺳﺖﺷﺮار آﺗﺶ َﻧﻤﺮود و ﻧﺎرﺳﺖ **‬
‫ﺑ ُﺖ ﮐﻪ ﺑ ُﺘَْﮕﺮ ُﮐَﻨْﺪْش دﻟﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖدﻟﺒﺮي َدﺳﺘْﺒُﺮِد ﺑ ُﺘَْﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑِﺖ ﻣﻦ دل ﺑﺮد ﮐﻪ ﺻﻮرت اوﺳﺖآزريوار و ُﺻﻨﻊ آزر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫از ﺑﺪﯾﻌﯽ ﺑﺒﻮﺳﺘﺎن ﺑﻬﺸﺖﺟﻔﺖ ﺑﺎﻻي او ﺻﻨﻮﺑﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ آن َﺟْﻌﺪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﯽﺑﻮي ﻋﻨﺒﺮ ِدَﻫﺴﺖ و ﻋﻨﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﻮﯾﯽ ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ از »‪ «1‬ﺑﺎﻻ »‪«2‬زارﺗﺮ ز آن ﻣﯿﺎن ﻻﻏﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﻠﻔﻆ ﺷﻮد‪ :‬ﺷﮑﺎﻓﺘﺰ‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺎﻻ‪ :‬ﻗﺪ‪ ،‬درازا‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 566 :‬ﺑﯿﻨﯽ آن ﭼﺸﻢ ﭘﺮﮐﺮﺷﻤﻪ و ﻧﺎزﮐﻪ ﺑﺪان ﭼﺸﻢ ﻫﯿﭻ ﻋﺒﻬﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺳﯿِﻢ ﺑﯽﺑﺎر اﮔﺮﭼﻪ ﭘﺎك ﺑﻮدﭼﻮن ﺑﻨﺎﮔﻮش آن َﺳَﻤﻨَْﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ِﮔْﺮِد روز آن دو ُزﻟْﻒ داﯾﺮهﯾﯿﺴﺖﻧﻘﻄﻪﯾﯽ ز آن دﻫﺎﻧ ْْﺶ ﮐﻤَﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻠﻄﯿﻔﯽ دﮔﺮ ﭼﻮ ﺗﻮ ﻧﺒﻮدﺑﮑﺮﯾﻤﯽ ﭼﻮ ﻣﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ **‬
‫ﻣﯿﺎن زاِغ ﺳﯿﺎه و ﻣﯿﺎن ﺑﺎِز ﺳﭙﯿﺪﺷﻨﯿﺪهام ز ﺣﮑﯿﻤﯽ ﺣﮑﺎﯾﺖ دﻟﺒﺮ‬
‫ﺑﺒﺎز ﮔﻔﺖ ﻫﻤﯽ زاغ ﻫﺮدو ﯾﺎراﻧﯿﻢﮐﻪ ﻫﺮدو ﻣﺮﻏﯿﻢ از ﺟﻨﺲ و اﺻﻞ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺟﻮاب داد ﮐﻪ ﻣﺮﻏﯿﻢ ُﺟﺰ ﺑﺠﺎي ﻫﻨﺮﻣﯿﺎن ﻃﺒﻊ ﻣﻦ و ﺗﻮ ﻣﯿﺎﻧﻪﯾﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺧﻮرﻧﺪ از آﻧﮑﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ز ﻣﻦ ﻣﻠﻮك زﻣﯿﻦﺗﻮ از ﭘﻠﯿﺪي و ﻣﺮدار ﭘُﺮﮐﻨﯽ ژاَﻏﺮ »‪«1‬‬
‫ﻣﺮا ﻧﺸﺴﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻠﻮك و َدﯾﺮ و َﺳﺮ اﺳﺖﺗﺮا ﻧﺸﺴﺖ ﺑﻮﯾﺮاﻧﻪ و ُﺳﺘُﻮدان »‪ «2‬ﺑﺮ‬
‫ز راﺣﺘﺴﺖ ﻣﺮا رﻧﮓ و رﻧﮓ ﺗﻮ ز ﻋﺬابﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ز ﻣﻌﺮوﻓﻢ و ﺗﻮ از ُﻣﻨَْﮑﺮ‬
‫ﻣﻠﻮك َﻣﯿﻞ ﺳﻮي ﻣﻦ ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﻮي ﺗﻮ ﻧﻪﮐﻪ َﻣﯿِﻞ ﺧﯿﺮ ﺑﺨﯿﺮﺳﺖ و ﻣﯿﻞ َﺷّﺮ ﺳﻮِي َﺷّﺮ **‬
‫ﻋﺠﺐ ﻣﺪار ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺮد ﻣﺮدي آﻣﻮزداز آن ُﺧﺠﺴﺘﻪ رﺳﻮم و از آن ُﺳﺘُﻮده ﺳَﯿﺮ‬
‫ﺑﭽﻨﺪﮔﺎه دﻫﺪ ﺑﻮي ﻋﻨﺒﺮ آن ﺟﺎﻣﻪﮐﻪ ﭼﻨﺪ روز ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻧﻬﺎده ﺑﺎ ﻋﻨﺒﺮ‬
‫دﻟﯽ ﮐﻪ راﻣﺶ ﺟﻮﯾﺪ ﻧﯿﺎﺑﺪ آن داﻧﺶﺳﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﻟﺶ ﺟﻮﯾﺪ ﻧﯿﺎﺑﺪ آن اﻓﺴﺮ‬
‫ﭼﻮ ﺷﺪ ﺑﺪرﯾﺎ آب روان و ﮐﺮد ﻗﺮارﺗﺒﺎه و ﺑﯽﻣﺰه و ﺗﻠﺦ ﮔﺮدد و ﺑﯽﺑَﺮ‬
‫ز ﺑﻌﺪ آﻧﮑﻪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد ﭼﻮن ﻓﺮود آﻣﺪﺑﻠﻄِﻒ روح ﻓﺮود آﯾﺪ و ﺑﻄﻌِﻢ ﺷﮑﺮ **‬
‫ﺑﮕﺮِد ﻣﺎه ﺑﺮ از ﻏﺎﻟﯿﻪ ﺣﺼﺎر ﮐﻪ ﮐﺮدﺑﺮوي روز ﺑﺮ از ﺗﯿﺮه ﺷﺐ ﻧﮕﺎر ﮐﻪ ﮐﺮد‬
‫ﻧﺒﻮد ﯾﺎر ﺑﻄﺒﻊ و ﺑﺠﻨﺲ ﻇﻠﻤﺖ و ﻧﻮرﺑﺮوي ﺧﻮب ﺗﻮ اﯾﻦ ﻫﺮدو ﭼﯿﺰ ﯾﺎر ﮐﻪ ﮐﺮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ژاﻏﺮ‪ :‬ﭼﯿﻨﻪدان‬
‫)‪ -(2‬ﺳﺘﻮدان‪ :‬دﺧﻤﻪ‪ ،‬ﮔﻮرﺳﺘﺎن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 567 :‬ﺗﺮا ﮐﻪ ﮐﺮد ﺑ ُﺘﺎ از ﺑﻬﺎر ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮونﺟﻬﺎن ﺑﺮوي ﺗﻮ ﺑﺮ ﺟﺎن ﻣﻦ ﺑﻬﺎر ﮐﻪ ﮐﺮد‬
‫ﺑﻤﺎه ﻣﺎﻧﯽ آﻧَﮕﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺳﻮار ﺷﻮيﭼﮕﻮﻧﻪ اي ﻋﺠﺒﯽ ﻣﺎه را ﺳﻮار ﮐﻪ ﮐﺮد‬
‫اﮔﺮ ز ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﭘﺮﻧﺎر ﮔﺸﺖ ﺟﺎن و دﻟﻢﻣﺮا ﺑﮕﻮي رخ ﺗﻮ ﺑﺮﻧﮓ ﻧﺎر ﮐﻪ ﮐﺮد‬
‫ﮔﺮ اﺳﺘُﻮار ﻧﺒﻮدي ز دور ﺑﺮ دل ﻣﻦﻣﺮا ﺑﻤﻬﺮ ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮏ و اﺳﺘﻮار ﮐﻪ ﮐﺮد **‬
‫ﺗﺎ ﻧﺴﺮاﯾﯽ ﺳﺨﻦ دﻫﺎﻧﺖ ﻧﺒﻮدﺗﺎ ﻧﮕﺸﺎﯾﯽ ﮐﻤﺮ ﻣﯿﺎﻧﺖ ﻧﺒﻮد‬
‫ﺗﺎ از ﮐﻤﺮ و ﺳﺨﻦ ﻧﺸﺎﻧﺖ ﻧﺒﻮدﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرم ﮐﻪ اﯾﻦ و آﻧﺖ ﻧﺒﻮد **‬
‫از ﻣﺸﮏ ﺣﺼﺎر ﮔﻞ ﺧﻮدروي ﮐﻪ دﯾﺪﺑﺮ ُﮔﻞ َﺧّﻄﯽ ز ﻣﺸﮏ ﺧﻮﺷﺒﻮي ﮐﻪ دﯾﺪ‬
‫ﮔﻞ روي ﺑﺘﯽ ﺑﺎ دِل ﭼﻮن روي ﮐﻪ دﯾﺪﺑﺮ ﭘﺸﺖ زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎن روي ﮐﻪ دﯾﺪ **‬
‫در ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﮐﺲ ﭘﺎي ﻧﺪارد ﺟﺰ ﻣﻦﺑﺮ ﺷﻮره ﮐﺴﯽ ﺗﺨﻢ ﻧﮑﺎرد ﺟﺰ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺎ دﺷﻤﻦ و ﺑﺎ دوﺳﺖ ﺑﺪت ﻣﯿﮕﻮﯾﻢﺗﺎ ﻫﯿﭽﮑﺴﺖ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﺟﺰ ﻣﻦ‬
‫‪ -46‬ﺑﻬﺮاﻣﯽ‬
‫اﺳﺘﺎد اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻬﺮاﻣﯽ ﺳﺮﺧﺴﯽ »‪ «1‬از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﻋﺼـﺮ اول ﻏﺰﻧﻮﯾﺴﺖ‪ .‬وي ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﻌﺮ در ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻫﺮ و ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎم وي را ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﮑﻪ در ردﯾﻒ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ آل ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ آورده‪ ،‬در ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ در ﺷـﻤﺎر ﻣﺆﻟّﻔﺎن ﮐﺘﺐ‬
‫ﻋﻠﻤﯿﻪ ادﺑﯿﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده و دو ﮐﺘﺎب ﺑﻨﺎم »ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻌﺮوﺿـﯿﻦ« »‪ «2‬و »ﮐﻨﺰ اﻟﻘﺎﻓﯿﮥ« ﺑﺪو ﻣﻨﺴﻮب داﺷـﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ در ﺷـﻌﺮ‬
‫اﺳﺘﺎد ﺷﻮد ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪ .55‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪30‬‬
‫)‪ -(2‬در اﻟﻤﻌﺠﻢ ﺷﻤﺲ ﻗﯿﺲ )ص ‪ (141‬اﯾﻦ اﺳﻢ ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻌﺮوﺿﯿﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ در ﮔﺮد ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﺳـﺘﺎد اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺴﺮﺧﺴـﯽ اﻟﺒﻬﺮاﻣﯽ ﮔﺮدد ﭼﻮن ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻌﺮوﺿـﯿﻦ و ﮐﻨﺰ اﻟﻘﺎﻓﯿﮥ »‪ «1‬و‬
‫ازﯾﻨﺠـﺎ ﻣﻌﻠـﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﺗﺼـﺎﻧﯿﻒ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻬﺮاﻣﯽ از اّﻣﻬـﺎت ﮐﺘﺐ در ﻋﻠﻮم ﺷـﻌﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ »‪ «2‬ﺑﺮﯾﻦ دو ﮐﺘـﺎب اﺛﺮ دﯾﮕﺮي‬
‫اﻓﺰوده و ﮔﻔﺘـﻪ اﺳﺖ‪» :‬او را در ﻋﻠﻢ ﺷـﻌﺮ و ﻣﻌﺮﻓﺖ آن ﻣﻬـﺎرﺗﯽ ﮐﺎﻣـﻞ ﺑـﻮده و ﺧﺠﺴـﺘﻪﻧﺎﻣﻪ ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض ﺑﯽﻧﻈﯿﺮﺳﺖ از ﻣﻨﺸـﺂت‬
‫اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ﻋﺮوض ﻧﯿﺰ ﻧﺎم ﺑﻬﺮاﻣﯽ را ﭼﻨﺪﺑﺎر در ﺷﻤﺎر ﻋﺮوﺿﯿﺎن ﻋﺠﻢ آورده اﺳﺖ »‪ .«3‬ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ‬
‫ﺑﻬﺮاﻣﯽ را از ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ داﻧﺴﺘﻪ وﻓﺎﺗﺶ را در ﺳﺎل ‪ 500‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ و اﯾﻦ ﺑﺎﻃﻠﺴﺖ‪ .‬اﻣﯿﻦ اﺣﻤﺪ رازي در ﺗﺬﮐﺮه ﻫﻔﺖ اﻗﻠﯿﻢ او را از‬
‫ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«4‬ﮔﻮﯾﺎ وﻓﺎت ﺑﻬﺮاﻣﯽ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ از اﺷـﻌﺎر اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫﺪ ﮐﻪ او ﺑﺸﺪت از روش ﺷـﻌﺮاي ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮده و ﻫﻤﺎن ﺧﺼﺎﺋﺺ ﮐﻪ در اﺷﻌﺎر آﻧﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ در ﺷﻌﺮ او‬
‫ﻣﺸﻬﻮدﺳﺖ‪ .‬اﺷﻌﺎر او در ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ و ﮐﺘﺐ ادب ﭘﺮاﮔﻨﺪه اﺳﺖ و از آن ﻣﯿﺎن اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻧﻘﻞ ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺎ ﻫﺮدو ﺑﺘﺎ ﮔﻞ دو رﻧﮕﯿﻢﺑﻨﮕﺮ ﺑﭽﻪ ﺧﻮاﻫﻤﺖ ﺻﻔﺖ ﮐﺮد‬
‫ﯾﮏ ﻧﯿﻤﻪ آن ﺗﻮﯾﯽ ﺑﺴﺮﺧﯽوﯾﻦ ﻧﯿﻢ دﮔﺮ ﻣﻨﻢ ﭼﻨﯿﻦ زرد **‬
‫ﺷﺎه اﺳﭙﺮم ﭼﻮ ﺷﺎخ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﮕﺮد ﺧﻮﯾﺶﭼﻮن ﻗّﺒﻪ ُزُﻣﱡﺮْد ﺑﺮ ﺷﺎﺧﮑﯽ ﻧﺰار‬
‫ﯾﺎ ﺳﺒﺰ ﺟﺎﻣﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻮ ﺑﺮ ﻣﺎ ﮐﻨﺪ ﮔﺬراز ﺳﺎق ﺑﺮﮐﺸﺪ ﺑﮑﻒ او داﻣﻦ ازار **‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪30‬‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪56 -55‬‬
‫)‪ -(3‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺎﯾﯿﺮ اﺷﻌﺎر اﻟﻌﺠﻢ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪ 135‬و ‪141‬‬
‫)‪ -(4‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﯿﺎت ﻣﻨﻔﺮد ﺑﻬﺮاﻣﯽ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ در ذﯾﻞ ﻟﻐﺖ اﻧﺒﺎﺧﻮن )ﺣﺼﺎر( در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ز ﺳﻮي ﻫﻨـﺪ ﮔﺸﺎدي ﻫﺰار ﺗﺮﮐﺴـﺘﺎنز ﺳﻮي ﺳـﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﯽ ﻫﺰار اﻧﺒﺎﺧﻮن و آن ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﺪح ﻓﺎﺗﺢ ﺳـﻨﺪ و ﻫﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ازﯾﻨﺠﺎ ﺻﺤﺖ ﻗﻮل اﻣﯿﻦ اﺣﻤﺪ رازي ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯿﺸﻮد‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 569 :‬ﺑﺮ روي ﺑﺮف زاغ ﺳﯿﻪ را ﻧﮕﺎه ﮔﻦﭼﻮن زﻟﻒ ﺑﺮ رخ ﺑﺘﻢ آن ﺷﻤﺴﻪ ﺳﭙﺎه‬
‫ﯾﺎ ﭼﻮن ﯾﮑﯽ ﺑﺴﺎط ﻓﮕﻨﺪه ﺣﻮاﺻﻠﯽو اﻓﮕﻨﺪه ﺟﺎي ﺟﺎي ﺑﺪو روﯾﻪ ﺳﯿﺎه **‬
‫آن ﺧﻮﺷﻪ ﺑﯿﻦ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﯾﮑﯽ ﺧﯿﮏ ﭘﺮﻧﺒﯿﺪﺳﺮ ﺑﺴﺘﻪ و ﻧﺒﺮده ﺑﺪو دﺳﺖ ﻫﯿﭽﮑﺲ‬
‫ﺑﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﯿﺎﻫﯽ ﭼﺸﻤﺴﺖ ﻏﮋب »‪ «1‬اوﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﺜﺎل ﻣﺮدﻣﮏ ﭼﺸﻢ ازو َﺗَﮑﺲ »‪** «2‬‬
‫»‪ «3‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺧّﺮم و آﺑﺎد ﺑﺎد ﺗﺮﮐﺴﺘﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺷﻤﻨﺎﻧﺴﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺘﺎن‬
‫ﺑﺘﺎن او ﻫﻤﻪ ﮔﻮﯾﺎ و ﺷّﮑﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﻨﺪﺑﺒﻮﺳﻪ راﺣﺖ ﺟﺎن و ﺑﻐﻤﺰه آﻓﺖ ﺟﺎن‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑﯿﺎﻣﺪ ازﯾﺸﺎن و اﯾﻦ دﻟﻢ ﺑﺮﺑﻮدﺑﺠﺎن و دل ﺑﻨﻬﺎد آﺗﺸﯽ زﺑﺎﻧﻪزﻧﺎن‬
‫ﺑﺘﯽ ﺷﻤﻦﮐﺶ و ﺟﺎدوﻓﺮﯾﺐ و ﺳﺤﺮﻧﻤﺎﺑﺮخ ﺑﻬﺎر »‪ «4‬ﺑﻬﺎر و ﺑﻘﻬﺮ ﺑﺎد ﺧﺰان‬
‫ﺑﺠﻠﻮه اﻧﺪر ﭼﻮن آﻫﻮي رﻣﯿﺪه زﯾﻮزﺑﺮزم اﻧﺪر ﭼﻮن ﺷﯿﺮ و اژدﻫﺎي دﻣﺎن‬
‫ﺑﺰﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ زﻟﻔﺶ ﻫﻤﻪ زﯾﺎدت و ﺳﻮدﺑﺰﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﺗﯿﻐﺶ ﻫﻤﻪ ﺑﻼ و زﯾﺎن‬
‫ﮐﺸﻨﺪه ﺗﯿﻐﺶ ﺟﺎن ﻋﺪو ﮐﺸﯿﺪه ﺑﺪمدو زﻟﻒ و ﺟﻌﺪش ﺑﺎرﯾﺪه ﻣﺸﮏ ﺑﺮ ﺧﻔﺘﺎن‬
‫دو ﭼﺸﻢ ﺗﻨﮓ و دﻫﻦ ﺗﻨﮓ و ﺗﻨﮕﺪل ﺑﺤﺪﯾﺚﺷﮑﺴﺘﻪ زﻟﻒ و ﺑﮕﺎه ﺳﺨﻦ ﺷﮑﺴﺘﻪ زﺑﺎن‬
‫ﺑﻐﻤﺰه ﺗﯿﺮ و ﻣﮋه ﺗﯿﺮ و ﻗّﺪ و ﻗﺎﻣﺖ ﺗﯿﺮﺑﺮو ﮐﻤﺎن و ﺑﺒﺎز و ﻓﺮوﻓﮕﻨﺪه ﮐﻤﺎن‬
‫از آن ﮐﻤﺎﻧﺶ ﮐﻤﺎن ﮔﺸﺘﻪ ﭘﺸﺖ ﻋﺎﺷﻖ اووزﯾﻦ ﮐﻤﺎﻧﺶ ﻋﺪو ﮔﺸﺘﻪ از ﺷﻤﺎر ﮐﻢ آن‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﺪارد ﮔﻮﯾﯽ ﺑﮕﺎه ﺑﯽﮐﻤﺮيﺑﺨﺎﻣﺸﯽ در ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺘﯿﺶ دﻫﺎن‬
‫ﺑﺪان زﻣﺎن ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﺮﮔﺸﺎد و ﺑﺴﺖ ﮐﻤﺮﺳﺨﻦ دﻟﯿﻞ دﻫﺎن ﺷﺪ ﮐﻤﺮ دﻟﯿﻞ ﻣﯿﺎن‬
‫دﻟﻢ ﺑﺒﺮد و دل ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﺪاد ﺑﻤﻦﺑﺮﻓﺖ و ﻣﺎﻧﺪ ﻏِﻢ ﻋﺸﻖ و آﺗﺶ ﻫﺠﺮان‬
‫دﻟﻢ ﺗﻨﻮر ﺷﺪ و ﻫﺮدو ﭼﺸﻢ ﭼﺸﻤﻪ آبﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺎﺳﺖ َﮔِﻪ ﻧﻮح ﺟﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻃﻮﻓﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻏﮋب‪ :‬داﻧﻪ اﻧﮕﻮر ﺗﺎزه‬
‫)‪ -(2‬ﺗﮑﺲ‪ :‬ﻫﺴﺘﻪ اﻧﮕﻮر‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪173‬‬
‫)‪ -(4‬ﺑﻬﺎر‪ :‬درﯾﻨﺠﺎ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﮔﻞ اﺳﺖ‬
‫‪ -47‬ﺑﺰرﺟﻤﻬﺮ ﻗﺎﯾﻨﯽ‬
‫وي از ﺷﺎﻋﺮان و ادﺑﺎ و اﻣﺮاء ﻋﻬﺪ آل ﻧﺎﺻـﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ و از ﻣﺎدﺣﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻮده اﺳﺖ »‪ .«1‬ﻧﺎم و ﻧﺴﺐ او ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫در ﻟﺒـﺎب اﻻﻟﺒـﺎب و ﺗﺘﻤـﮥ اﻟﯿﺘﯿﻤﻪ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ »‪ «2‬آﻣـﺪه »اﻣﯿﺮ اﺑـﻮ ﻣﻨﺼـﻮر ﺑﺰرﺟﻤﻬﺮ ﻗﺴـﯿﻢ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻟﻘـﺎﯾﻨﯽ« اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﻤﺲ ﻗﯿﺲ در ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻋﺮوﺿـﯿﺎن ﻋﺠﻢ ﮐﺴـﯽ را ﺑﻨﺎم ﺑﺰرﺟﻤﻬﺮ ﻗﺴـﯿﻤﯽ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ «3‬ﮐﻪ ﻣﺴـّﻠﻤﺎ ﻣﺮاد ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺰرﺟﻤﻬﺮ ﻗﺴـﯿﻢ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﻌـﺎﻟﺒﯽ در‬
‫ﺗﺘﻤـﮥ اﻟﯿﺘﯿﻤـﮥ و ﻋﻮﻓﯽ در ﻟﺒـﺎب اﻻﻟﺒـﺎب او را از ﺷـﻌﺮاء ذو اﻟﻠﺴـﺎﻧﯿﻦ و در ﺷـﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳـﺘﺎد ﺷـﻤﺮده و اﺑﯿـﺎﺗﯽ ازو ﺑﻌﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺷﻌﺎر ﭘﺎرﺳﯽ اوﺳﺖ‪:‬‬
‫آن ﭘﺴﺘﻪ ﺳﺮﮔﺸﺎده را ﺑﯿﻦآورده ﺑﺪﺳﺖ ﺑﺮ ﺑﺼﺪ ﻧﺎز‬
‫ﭼﻮ ﻧﺎﻧﮏ دﻫﺎن ﻣﺎﻫﯽ ﺧﺮدآﻧَﮕﻪ ﮐﻪ ﮐﻨﺪ ز ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﺎز **‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺳﺮاي آن ﻣﻬﺘﺮﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻓﺨﺮ ﻣﺎ ﺑﺨﺪﻣﺖ اوﺳﺖ‬
‫دﯾﮓ روﯾﯿﻦ آب ﭘﻨﺪاريدﯾﺪه ﻋﺎﺷﻘﺴﺖ در دل دوﺳﺖ **‬
‫ﺟﻬﺎن از ﻃﻠﻌﺖ ﺳﻠﻄﺎن اﻋﻈﻢﻧﮕﺎر اﻧﺪر ﻧﮕﺎر اﻧﺪر ﻧﮕﺎرﺳﺖ‬
‫ز ﻧﻌﻞ ﻣﺮﮐﺒﺎﻧﺶ از ﺷﺮق ﺗﺎ ﻏﺮبﻏﺒﺎر اﻧﺪر ﻏﺒﺎر اﻧﺪر ﻏﺒﺎرﺳﺖ‬
‫ز ﻻﻟﻪ ﮐﻮه را وز ﮔﻞ ﭼﻤﻦ راﻧﺜﺎر اﻧﺪر ﻧﺜﺎر اﻧﺪر ﻧﺜﺎرﺳﺖ‬
‫‪ -48‬ﻏﻀﺎﯾﺮي‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﻐﻀﺎﯾﺮي اﻟﺮازي »‪ «4‬از ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﻋﺮاق و از ﻣّﺪاﺣﺎن اﻣﺮاي آﺧﺮ دﯾﻠﻤﯽ در ري و ﺳﺘﺎﯾﺸـﮕﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﯾﻤﯿﻦ‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮﯾﺴﺖ‪ .‬ﻟﻘﺐ ﺷﻌﺮي او را ﻏﻀﺎﯾﺮي و ﻏﻀﺎري ﻫﺮدو ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬او ﺧﻮد در اﺷﻌﺎرش ﻏﻀﺎﯾﺮي آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺠﺎ ﺷﺮﯾﻒ ﺑﻮد ﭼﻮن ﻏﻀﺎﯾﺮي ﺑَِﺮ ﺗﻮﺑﻄﺒﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮﻧﺎﻧﮑﻪ زّر ﺳﺮخ و ﺳﻔﺎل‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪28‬؛ ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 1‬ص ‪ 33‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ - 48 570 1‬ﻏﻀﺎﯾﺮي ‪ .....‬ص ‪570 :‬‬
‫)‪ -(2‬ﺣﻮاﺷﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪133‬‬
‫)‪ -(3‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺎﯾﯿﺮ اﺷﻌﺎر اﻟﻌﺠﻢ ص ‪135‬‬
‫)‪ -(4‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪ .59‬ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﯿﻪ او را اﺑﻮ ﯾﺰﯾﺪ ﺿﺒﻂ ﮐﺮده اﺳﺖ ج ‪ 1‬ص ‪368‬‬
‫وﻟﯽ ﭼﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﻏﻀﺎﯾﺮي ﺑﻐﻀﺎره »‪ «1‬اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﯿﺎﺳﺎ ﻏﻀﺎري ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ از ﻗﺪﯾﻢ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺎم او را ﻏﻀﺎري »‪ «2‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻫﻢ ﻧﺎم او را ﺑﻬﻤﯿﻦ ﻧﺤﻮ در ﺷﻌﺮ ﺧﻮﯾﺶ آورده‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﻦ ز ﻣﺪﺣﺖ ارﺟﻮ ﮐﺎن ﻓّﺮ و ﺟﺎه ﺑﺎﺷﺪﮐﺰ ﻓّﺮ ﺷﺎه ﻣﺎﺿـﯽ ﺑﻮدﺳﺖ ﺑﺎ ﻏﻀﺎري ﺗﺬﮐﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻣﺘﺄّﺧﺮ در ﺷﺮح اﺣﻮال ﻏﻀﺎﯾﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ او از وﻻـﯾﺖ ري ﺑﻌﺰم ﺧـﺪﻣﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤـﻮد ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ رﻓﺖ »‪ «3‬و در ﺧـﺪﻣﺖ او ﺗﻘّﺮب ﺑﺴـﯿﺎر ﯾـﺎﻓﺖ و ﻣﺤﺴﻮد ﺷﺎﻋﺮان درﺑﺎر ﺷـﺪ‬
‫ﭼﻨـﺪاﻧﮑﻪ ﻋﻨﺼـﺮي ﺑﺮ او رﺷـﮏ ﺑﺮد و دﯾـﻮان او را در ﺣﻀـﻮرش ﺑـﺂب ﺷـﺴﺖ »‪ .«4‬ﻟﯿﮑﻦ اوﻻـ ﻏﻀـﺎﯾﺮي در ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ ﮐﻪ در ﺟـﻮاب‬
‫ﻋﻨﺼﺮي ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺷﺎرت ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺪوري از ﻏﺰﻧﯿﻦ دارد‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎم داد ﺑﻤﻦ ﺑﻨﺪه دوش ﺑﺎد ﺷﻤﺎلز ﺣﻀﺮت ﻣﻠﮏ ﻣﺎلﺑﺨﺶ دﺷﻤﻦ ﻣﺎل‬
‫ﮐﻪ ﺷـﻌﺮ ﺷـﮑﺮ ﺑﺤﻀﺮت رﺳﯿﺪ و ﺑﭙﺴﻨﺪﯾﺪﺧﺪاﯾﮕﺎن ﺟﻬﺎن ﺧﺴﺮو ﺧﺠﺴﺘﻪ ﺧﺼﺎل و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن در اﺷﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻐﻀﺎﯾﺮي و‬
‫ﻗﺼﯿﺪه ﻻﻣﯿﻪ او دارد‪ ،‬ﺑﺪوري وي از ﻏﺰﻧﯿﻦ و ارﺳﺎل ﻫﺮﻗﺼﯿﺪه از ﺷﻬﺮ ري ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪:‬‬
‫ﯾﻤﯿﻦ دوﻟﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺎﺿﯽ از ﻏﺰﻧﯿﻦﺑﻤﺪحﮔﻮﯾﺎن ﺑﺮ وﻗﻒ داﺷﺘﯽ اﻣﻮال‬
‫ﻏﻀﺎﯾﺮي ﮐﻪ اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪي اﻣﺮوزﺑﺸﻌﺮ ﻣﻦ ﮐﻨﺪي ﻓﺨﺮ در ﻫﻤﻪ اﺣﻮال‬
‫ﺑﻬﺮ ﻗﺼﯿﺪه ﮐﻪ از ﺷﻬﺮ ري ﻓﺮﺳﺘﺎديﻫﺰار دﯾﻨﺎر او ﺑﺴﺘﺪي ز زّر ﺣﻼل‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪي ﮐﻪ ﺑﻤﻦ ﺗﺎ ﺑﺤﺸﺮ ﻓﺨﺮ ﮐﻨﺪ»ﻫﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﻣﻦ ﻧﻮﯾﺴﺪ ﻗﺎل«‬
‫»ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻟﺆﻟﺆ ﻓﺮوﺧﺘﻢ ﺑﺴﻠﻢﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻧﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﻓﺮوﺧﺘﻢ ﺑﺠﻮال«‬
‫ﺧﺪاي داﻧﺪ ﮐﺎﻧﺪر ﭘﻨﺎه ﺷﺎه ﺟﻬﺎنﻏﻀﺎﯾﺮي را ﻣﯽﻧﺸﻤﺮم ﺑﺸﻌﺮ ﻫﻤﺎل ‪...‬‬
‫و ﺛﺎﻟﺜﺎ ﻏﻀﺎﯾﺮي ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸـّﯿﻊ داﺷﺖ‪ ،‬و ﻣﺴـّﻠﻤﺎ ﯾﺎ از ﺑﯿﻢ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺗﻦ ﺑﻤﺴﺎﻓﺮت ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ در ﻧﻤﯿﺪاد‪ ،‬و ﯾﺎ اﮔﺮ ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ ﻣﯿﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﺴﺮﻧﻮﺷﺖ ﻓﺮدوﺳﯽ دﭼﺎر ﻣﯿﺸﺪ‪ .‬اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻏﻀﺎره‪ :‬ﮔﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﺳﻔﺎل ﺳﺎزﻧﺪ‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ ص ‪56 ،13‬‬
‫)‪ -(3‬دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺸﻌﺮا ص ‪14‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪368‬‬
‫از ﻏﻀﺎﯾﺮي ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و دﻟﯿﻞ ﺗﺸّﯿﻊ او ﻗﺮار دادهاﻧﺪ اﯾﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮا ﺷﻔﺎﻋﺖ اﯾﻦ ﭘﻨﺞ ﺗﻦ ﺑﺴﻨﺪه ﺑﻮدﮐﻪ روز ﺣﺸﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﭘﻨﺞ ﺗﻦ رﺳﺎﻧﻢ ﺗﻦ‬
‫ﺑﻬﯿﻦ ﺧﻠـﻖ و ﺑﺮادرش و دﺧـﺘﺮ و دو ﭘﺴـﺮﻣﺤﻤﺪ و ﻋﻠﯽ و ﻓـﺎﻃﻤﻪ ﺣﺴـﯿﻦ و ﺣﺴﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻏﻀـﺎﺋﺮي از ﮐـﺪام ﺗﺎرﯾـﺦ اﺷـﻌﺎر ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ ﻓﺮﺳـﺘﺎده و ﺑﻤﺪح ﻣﺤﻤﻮد زﺑﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺘﻮان از روي اﺷﻌﺎر او درﯾﻦﺑﺎره ﺑﺪﺳﺖ آورد از روي اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫دو ﺑـﺪره زر ﺑﮕﺮﻓﺘﻢ ﺑﻔﺘـﺢ ﻧﺎراﯾﯿﻦﺑﻔﺘﺢ روﻣﯿﻪ ﺻﺪ ﺑﺪره ﮔﯿﺮم و ﺧﺮﻃﺎل و ﭼﻮن ﻓﺘﺢ ﻧﺎراﯾﯿﻦ در ﺳﺎل ‪ 400‬ﻫﺠﺮي اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ ﻏﻀـﺎﯾﺮي ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از اﺷـﻌﺎر او ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ ﻣﻘﺎرن ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎل »‪ .«1‬ﺑﻌﺪ از آن ﺗﺎرﯾﺦ راﺑﻄﻪ ﺷـﻌﺮي ﻏﻀﺎﺋﺮي ﺑﺎ‬
‫درﺑﺎر ﻏﺰﻧﯿﻦ ﻫﻤﻮاره اﻣﺘﺪاد داﺷﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺼﺎﺋﺪي ﮐﻪ در ﻣﺪح ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻗﺼﯿﺪه ﻻﻣﯿﻪ ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﻤـﺎل ﺑﺠـﺎه اﻧـﺪرﺳﺖ و ﺟﺎه ﺑﻤﺎلﻣﺮا ﺑﺒﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻤﺎل را ﺑﮑﻤﺎل ﮐﻪ در آن از ﮐﺜﺮت ﻋﻄﺎﯾﺎي ﻣﺤﻤﻮدي اﻇﻬﺎر ﻣﻼل ﮐﺮده و از‬
‫ﺣﯿـﺚ اﺑﺘﮑـﺎر اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در ﻣﯿـﺎن ﺷـﺎﻋﺮان ﺷـﻬﺮت ﺧـﺎص ﯾـﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼـﻮن اﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ رﺳـﯿﺪ ﻋﻨﺼـﺮي اﻧﮕﺸﺖ ﺑﺮ آن ﻧﻬـﺎد و‬
‫ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺑﻤﻄﻠﻊ ذﯾﻞ در ﺟﻮاب آن ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺧﺪاﯾﮕﺎن ﺧﺮاﺳﺎن و آﻓﺘﺎب ﮐﻤﺎلﮐﻪ وﻗﻒ ﮐﺮد ﺑﺮ او ذو اﻟﺠﻼل ﻋّﺰ و ﺟﻼل و درﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﺷـﻌﺮ ﻏﻀﺎﯾﺮي را اﻧﺘﻘﺎد ﮐﺮد و اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه‬
‫ﻋﻨﺼـﺮي از ﺟﻤﻠﻪ ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘـﺪﻫﺎي ادﺑﯽ دﻗﯿﻘﺴﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑـﺪﺳﺖ ﻣﺎﻧـﺪه‪ .‬ﻏﻀﺎﯾﺮي در ﺟﻮاب ﻋﻨﺼـﺮي و رّد اﯾﺮادات او‬
‫ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺳﺮود و ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎم داد ﺑﻤﻦ ﺑﻨﺪهدوش ﺑﺎد ﺷـﻤﺎلز ﺣﻀـﺮت ﻣﻠﮏ ﻣﺎلﺑﺨﺶ دﺷـﻤﻦ ﻣﺎل و ﮔﻮﯾﺎ درﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺤﺚ ادﺑﯽ و اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﯿﺎن ﻋﻨﺼﺮي و‬
‫ﻏﻀﺎﺋﺮي ﻣﻨﺸﺎء ﺷـﯿﻮع داﺳـﺘﺎن ﺧﺸﻢ ﻋﻨﺼـﺮي ﺑﺮ ﻏﻀﺎﺋﺮي و ﺷﺴـﺘﻦ دﯾﻮان او ﺑﺂب ﺷـﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺪي ﺑﯿﺘﯽ از ﻏﻀﺎﯾﺮي را در ذﯾﻞ ﻟﻐﺖ‬
‫اﺑﺮﯾﺰ )زر ﺧﺎﻟﺺ( آورده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻏﻀﺎﯾﺮي ﮔﻮﯾﺪ در ﻫﺠﻮ ﻋﻨﺼﺮي‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺳﺨﻦ و ﺳﺨﻨﻮران ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ج ‪ 1‬ص ‪108‬‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 573 :‬ﺑـﺪﯾﻦ ﻓﺼـﺎﺣﺖ و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺷـﺎﻋﺮي ﮐﻪ ﺗﺮاﺳﺖﻣﮑﻮش ﺧﯿﺮهﮐﺶ اﺑﺮﯾﺰ ﮐﺮدي و اﮐﺴـﯿﺮ« »‪ «1‬و‬
‫ازﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد رواﺑﻂ ﻏﻀﺎﯾﺮي و ﻋﻨﺼﺮي ﺗﯿﺮهﺗﺮ از آن ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﺼّﻮر ﻣﯿﺮود‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ وﻓﺎت ﻏﻀﺎﯾﺮي را ﻫـﺪاﯾﺖ ﺳﺎل ‪ 426‬ﻫﺠﺮي ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﺷـﻌﺎر او ﻗﺼﺎﺋـﺪ و ﻣﻘﻄﻌـﺎﺗﯽ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎ و‬
‫ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ و ادب آﻣﺪه و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫دﯾﻨﺎرﮔﻮن ﺑﯿﺪ و اﺑﺮ ﺳﭙﯿﺪزﻣﯿﻦ ﮔﺸﺘﻪ َزّرﯾﻦ و ﺳﯿﻤﯿﻦ َﺳﻤﺎ‬
‫ﭼﺮا ﻧﺎﯾﺪ آﻫﻮِي ﺳﯿﻤﯿِﻦ ﻣﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﺸﻢ ﮐﺮدﻣﺶ ﺟﺎِي ﭼﺮا‬
‫ﻧﺴﯿﻢ دو زﻟﻔﯿﻦ او ﺑﮕﺬردﺑﺮآﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﯿﻢ ﺻﺒﺎ‬
‫ﭼﻪ ﮔﻮَﯾْﻤْﺶ ﮔﻮَﯾْﻤْﺶ ﭼﻮن ﺑﮕﺬرداﻻ ﯾﺎ ﻧﺴﯿَﻢ اﻟﱠﺼﺒﺎ ﻣﺮَﺣﺒﺎ‬
‫ﮐﻨﻢ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎ ﺗﺎ ﮐﻨﺪﻣﺮا ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑَﺮ ﭘﺎدﺷﺎ ﭘﺎدﺷﺎ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ اﻧﺪرش ﺑﺮق و زﯾﺮش ﺑﺮاقﮐﻪ ﯾﺎردش ﭘﯿﺶ آﻣﺪن وز ﮐﺠﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻪ ﻃﻌﻦ ژوﺑﯿﻨﺶ رد ﮐﺮد ﮐﺲﻧﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺷﺪش زﺧﻢ ﺧﻄﯽ ﺧﻄﺎ‬
‫ﻋﺼﺎ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻪ ﻣﻌﺠﺰ ﺑﻮدﻫﻤﯽ اژدﻫﺎ ﮐﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺼﺎ »‪** «2‬‬
‫ﺟﺎِم ﻣﯽ آورد ﺑﺎﻣﺪاد و ﺑﻤﻦ دادآﻧﮑﻪ ﻣﺮا ﺑﺎ ﻟﺒﺎﻧﺶ ﮐﺎر ﻓﺘﺎَدﺳﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﻣِﻬَﺮﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ ﻣﻬﺮش ﭘﺮوردﮔﻔﻢ ﻣﺎَﻫﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ ﻣﺎﻫﺶ زاَدﺳﺖ‬
‫ﺑﺎده ﺑﻤﻦ داد از ﻟﻄﺎﻓﺖ ﮔﻔﺘﻢﺟﺎم ﺑﻤﻦ داد ﻟﯿﮏ ﺑﺎده ﻧﺪاَدﺳﺖ **‬
‫ﻣﻄﺮﺑﯽ ﺧﻮﺑﺮوي و ﺑَﺮﺑَِﻂ اوﭼﻮ ﯾﮑﯽ ﮔﻮژﭘﺸﺖ ﻋﺎﺷﻖ ﭘﯿﺮ‬
‫ﻧﺎﻟﻪ ﺷﯿﺮﺧﻮار دارد و ﻟﯿﮏﺑﮑﻨﺎر اﻧﺪرون ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﯿﺮ **‬
‫ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن ﯾﮑﯽ ﻋﻤﺪا ﺑﺼﺤﺮا ﺑﺮﮔﺬر ﺑﻨﮕﺮدو ﮔﺮدد آﺳﻤﺎن ﮔﻮﯾﯽ ﯾﮑﯽ زﯾﺮ و دﮔﺮ از ﺑﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪187‬‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﻪ ص ‪ -98 ،39 ،29 ،24‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪ -59‬اﻟﻤﻌﺠﻢ ص ‪252 -243‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 574 :‬ﭼﻮ ﺑﺮق از ﻣﯿﻎ ﺑ ِﺪَرْﺧَﺸﺪ ﺗﻮ ﭘﻨﺪاري ﯾﮑﯽ زﻧﮕﯽز ﺧﺮﮔﺎﻫﯽ ﺑﺨﺮﮔﺎﻫﯽ دواﻧﺪ ﭘﺎره اﺧَﮕﺮ‬
‫وز آن اﺧَﮕﺮ ﺑﺴﻮزد دﺳﺘﺶ از ﮔﺮﻣﯽ و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽاز آن آﺳﯿﺐ ﺑ ِْﺨُﺮوﺷﺪ رواﻧﯽ ﺑﻔﮕﻨﺪ آذر **‬
‫اي ﺑﻬﺎر داد و دﯾﻦ آﻣﺪ ﺧﺠﺴﺘﻪ ﻧﻮﺑﻬﺎرﺑﻮﺳﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎﯾﯽ ﮐﺮد ﻫﻤﭽﻮن ﻗﻨﺪﻫﺎر‬
‫آﺑﺪاده ﺧﺸﺖ ﭘﻮﻻدﺳﺖ ﭘﻨﺪاري ﮔﯿﺎهﮐﺲ ﻧﺪاﻧﺪ ﭼﻮن ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﺸﺘﺰار از ﺧﺸﺘﺰار‬
‫ﻻﻟﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﻟﺮزﻟﺮزان ﭼﻮن دل ﺑﺪﺧﻮاه ﻣﻠﮏﻧﯿﻤﯽ اﻧﺪر ﺧﻮن ﻏﺮﯾﻖ و ﻧﯿﻤﯽ اﻧﺪر زﯾﺮ ﻗﺎر‬
‫ﺷﺎخ ﻫﺮﭼﻨﺪاﻧﮑﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﻮر دارد ﺑﺮ ﺟﺒﯿﻦراغ ﻫﺮﭼﻨﺪاﻧﮑﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﺣﻮر دارد در ﮐﻨﺎر‬
‫ﺑﻮﺳﺘﺎناﻓﺮوز ﺗﺎزه در ﻣﯿﺎن ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﻤﭽﻮ ﺧﻮنآﻟﻮده در ﻫﯿﺠﺎ ﺳﻨﺎن ﮐﺎرزار‬
‫دوش ﺗﺎ ﺷﺒﮕﯿﺮ ﻣﺮوارﯾﺪ ﺑﺎرﯾﺪ آﺳﻤﺎنﻻﻟﻪ را ﺑﺮ ﺗﺎج ﺑﺎرﯾﺪ و ﺳﻤﻦ را ﺑﺮ ﺳﻮار‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮروزﺳﺖ راغ و ﺑﺎغ و ﮐﻮه و دﺷﺖ و درزﻣﺮد و ﻣﺮﺟﺎن و ﻓﯿﺮوزج ﺑﺸﺎخ و ﺑﺮگ و ﺑﺎر‬
‫ﺧﺴﺮو ﭘﯿﺮوز ﮔﺮ ﺑﺮﺑﺎره ﭘﯿﺮوزﮔﯽﮐﺮد ﺑﺎ ﺷﺎدي و ﭘﯿﺮوزي ﺑﺼﺤﺮا ﺑﺮﮔﺬار **‬
‫»‪ «1‬اﮔﺮ ﮐﻤﺎل ﺑﺠﺎه اﻧﺪرﺳﺖ و ﺟﺎه ﺑﻤﺎلﻣﺮا ﺑﺒﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻤﺎل را ﺑﮑﻤﺎل‬
‫ﻣﻦ آﻧﮑﺴﻢ ﮐﻪ ﺑﻤﻦ ﺗﺎ ﺑﺤﺸﺮ ﻓﺨﺮ ﮐﻨﺪﻫﺮآﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﻣﻦ ﻧﻮﯾﺴﺪ ﻗﺎل‬
‫ﻫﻤﻪﮐﺲ از ﻗَِﺒِﻞ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﻓﻐﺎن دارﻧﺪَﮔِﻪ ﺿﻌﯿﻔﯽ و ﺑﯿﭽﺎرﮔﯽ و ﺳﺴﺘﯽ ﺣﺎل‬
‫ﻣﻦ آﻧﮑﺴﻢ ﮐﻪ ﻓﻐﺎﻧﻢ ﺑﭽﺮخ زﻫﺮه رﺳﯿﺪز ﺟﻮد آن ﻣﻠﮑﯽ ﮐﻢ ز ﻣﺎل داد ﻣﻼل‬
‫روا ﺑﻮد ﮐﻪ ز ﺑﺲ ﺑﺎر ﺷﮑﺮ ﻧﻌﻤﺖ ﺷﺎهﻓﻐﺎن ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﻼﻟﻢ ﮔﺮﻓﺖ زﯾﻦ اﻣﻮال‬
‫ﭼﻮ ﺷﻌﺮ ﺷﮑﺮ ﻓﺮﺳﺘﻢ ازﯾﻦ ﺳﭙﺲ ﺑَِﺮ ﺷﺎهﻧﮕﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺘﻦ ز ﮐﺒﺮ و ﻏﻨﺞ و دﻻل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻟﺆﻟﺆ ﻓﺮوﺧﺘﻢ ﺑﺴﻠﻢﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻧﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﻓﺮوﺧﺘﻢ ﺑﺠﻮال‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ازﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮي و ﺷﻌﺮ ﻣﺮاﻣﻠﮏ ﻓﺮﯾﺐ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺟﺎدوي ﻣﺤﺘﺎل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن را ﺑﺸﺒﻬﺖ اﻓﮕﻨﺪيﮐﻪ زّر ﺳﺮﺧﺴﺖ اﯾﻦ ﯾﺎ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺳﻨﮓ و ﺳﻔﺎل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﺿﯿﺎع ﻣﻦ و ﻋﻘﺎر ﻣﺮاﻧﻪ آﻓﺘﺎب ﻣﺴﺎﺣﺖ ﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺎد ﺷﻤﺎل‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪ 369 -368‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 575 :‬ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻗﺮآن ﺑﻤﻌﺠﺰ آوردمﮐﻪ ذو اﻟﺠﻼﻟﺶ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﻤﺎل داد و ﺟﻼل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻧﻪ ﮔﻮﮔﺮد ﺳﺮخ ﮔﺸﺖ ﺳﺨﻦﻧﻪ ﮐﯿﻤﯿﺎ ﮐﻪ ازو ﻫﯿﭽﮑﺲ ﻧﺪﯾﺪ ﺧﯿﺎل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ دﮔﺮ ﺟﺎي ﺷﻌﺮ ﺷﮑﺮ ﻧﻤﺎﻧﺪﻣﺮا ﺑﻬﺮ دو ﺟﻬﺎن در ﺻﺤﯿﻔﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻣﻦ اﻧﺪر ﺗﻮ آن ﻫﻤﯽ ﺷﻨﻮمﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺢ ﺷﻨﯿﺪم ز ﺟﻤﻠﻪ ﺟّﻬﺎل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ دو دﺳﺖ ﺗﺮا ﺑﮕﺎه ﻋﻄﺎﻧﻪ ﺑﺎ زﻣﺎﻧﻪ ﻗﯿﺎس و ﻧﻪ ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺜﺎل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺳﺮ ﺑﺴﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﺴﺖﻣﯿﺎن ﺣﺎﺳﺪ و ﻧﺎﺣﺎﺳﺪم ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﺪال‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﻋﯿﺎل ﻧﻌﻤﺖ ﺗﺴﺖﺑﻤﻦ رﻫﯽ ﭼﻪ رﺳﺪ زﯾﻦ ﻫﻤﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﻋﯿﺎل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﺗﺮا ﺻﺪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻘﺎﺳﺖﻗﯿﺎس ﮔﯿﺮ و ﺑﺘﻘﺪﯾﺮ ﺳﺎل ﺑﺨﺶ اﻣﻮال‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻋﻄﺎﯾﺖ ﺑﮕﻨﺞ و ﮐﺎن ﺳﻨﺠﻨﺪﻣﻠﻮك را ﻫﻤﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺜﻘﺎل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻣﻦ از ﺑﺲ ﻋﻄﺎت ﺳﯿﺮ ﺷﺪمﻧﻪ ز آﻧﮑﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﺮام ﮔﺸﺖ و وﺑﺎل‬
‫ﻫﻤﯽ ﺑﺘﺮﺳﻢ ﮐﺰ ﺷﺎﻋﺮي ﻣﻼل آرمﻣﻼل ﻣﺪح ﺗﻮ ﮐﻔﺮﺳﺖ و ﺟﺎوداﻧﻪ ﺿﻼل‬
‫ﺑﺲ اي ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﻣﻠﻮك از ﮔﺰاﻓﻪ ﮔﺮد ﮐﻨﻨﺪﺑﻬﺮ زﻣﯿﻦ و ﻧﺘﺮﺳﺪ ﮐﺲ از ﺣﺮام و ﺣﻼل‬
‫ﻫﻤﻪ ﯾﮑﺎﯾﮏ دﯾﻨﺎر و ﺑﺪره ﺗﻮ و ﮔﻨﺞاﺳﯿﺮ روز ﻣﺼﺎﻓﺴﺖ و ﺻﯿﺪ روز ﻗﺘﺎل‬
‫زﻫﯽ ﻣﻠﮏ ﮐﻪ ﺣﻼل اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺑﻮد دﯾﻨﺎرﺑﺘﯿﻎ ﭘﺎﻟﺪه در ﺧﻮن ﺧﺼﻢ داده ﺻﻘﺎل‬
‫ﺑﻼي ﺑﺮ ﻫﻤﻨﺎﻧﺴﺖ و ﻗﻬﺮ ﻗﺮﻣﻄﯿﺎنﻫﻼك اﻫﺮﻣﻨﺎﻧﺴﺖ و آﻓﺖ دّﺟﺎل‬
‫ﻣﻠﻮك را ﻫﻤﻪ ﺑﮕﺴﺴﺘﯽ از ﻣﺪﯾﺢ ﻃﻤﻊاﯾﺎ ﻣﻈّﻔﺮ ﻓﯿﺮوزﺑﺨﺖ ﺧﻮبﺧﺼﺎل‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺑﻬﺎ ﮐﻪ ﺗﻮ ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﻣﻦ ﺧﺮﯾﺪﺳﺘﯽﺳﺮﯾﺮ و ﻣﻠﮏ ﻧﺨّﺮﻧﺪ و ﺗﺎج و ﺟﺎه و ﺟﻤﺎل‬
‫ﺑﺸﻌﺮ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ روزﮔﺎر ﺑﺮﻣﮑﯿﺎندﻗﯿﻘﯽ آﻧَﮕﻪ ﮐﺂﺷﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺮو اﺣﻮال‬
‫ﺳﺤﺎق اﺑﻦ ﺑﺮاﻫﯿﻢ را ﭼﻪ ﺑﻬﺮه رﺳﯿﺪز ﻓﻀﻞ ﺑﺮﻣﮏ و آن ﺷﻌﺮ ﻗﺎﻓﯿﻪ ﺑﺮدال‬
‫ﺑﯿﮏ دو ﺑﯿﺖ ﻧﺪاﻧﻢ ﭼﻪ داد ﻓﻀﻞ ﺑﺪوﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﺎك ﻧﺪارد ز ﻧﺎﻣﺤﺎل و ﻣﺤﺎل‬
‫ﻣﺮا دو ﺑﯿﺖ ﺑﻔﺮﻣﻮد ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺟﻬﺎنﺑﺮ آن ﺻﻨﻮﺑﺮ ﻋﻨﺒﺮ ﻋﺬار ﻣﺸﮑﯿﻦ ﺧﺎل‬
‫دو ﺑﺪره زر ﺑﻔﺮﺳﺘﺎد و دو ﻫﺰار درمﺑﺮﻏﻢ ﺣﺎﺳﺪ و ﺗﯿﻤﺎر ﺑﺪﺳﮕﺎل و ﻧﮑﺎل‬
‫ﭼﻮ آﻓﺘﺎب ﺷﺪم در ﺟﻬﺎن ﮔﺸﺎدهزﺑﺎنﺑََﺪل ﭼﻮ داد و ﺑﯿﺖ ﻣﺮا دو ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل ‪...‬‬
‫ﻫﺰار ﺑﻮد و ﻫﺰار دﮔﺮ ﻣﻠﮏ ﺑﻔﺰودز ﯾﮏ ﻏﺰل ﮐﻪ ز ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮ ﻟﻄﯿﻒ ﻏﺰال‬
‫اﻣﯿﺪ دارم ﮐﺎﯾﻦ ﺑﺎر ﺻﺪ ﻫﺰار ﺗﻤﺎمﺑﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﺑﺮ ﺗﺎل ﻓﯿﻞ ﺑﺎ َﻓّﯿﺎل ‪...‬‬
‫‪ -49‬ﻣﺴﺮور ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺴﺮور ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ »‪ «1‬از ﺷﺎﻋﺮان اﺳﺘﺎد ﻋﻬﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻮد و اﺑﯿﺎت ﻣﻌﺪودي ﮐﻪ از وي ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ دﻻﻟﺖ‬
‫ﺗـﺎم ﺑﺮ ﻣﻬـﺎرت او در ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻋـﺬوﺑﺖ ﮔﻔﺘﺎر و ﻗـﺪرت درآوردن ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺑـﺪﯾﻊ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ دلاﻧﮕﯿﺰ دارد‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ ازو در‬
‫ﻣﺪح اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي آورده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه دﻟﯿﻠﯽ روﺷﻦ ﺑﺮ ﻋﻬﺪ زﻧﺪﮔﯽ اوﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﺟﺰ ﻧﻮزده ﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻮﻓﯽ‬
‫ازو ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺑﯿﺎت دﯾﮕﺮي ازو دﯾـﺪه ﻧﺸـﺪه و ﻫـﺪاﯾﺖ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ذﮐﺮي از اﺣﻮال و اﺷـﻌﺎرش در ذﯾﻞ اﺳﻢ »ﻣﺴـﺮور ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ« ﮐﺮده »‪«2‬‬
‫اﻃﻼع ﺗﺎزهﯾﯽ درﯾﻦ دو ﻣﻮرد ﺑﻤﺎ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ازو در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ از ﭼﺸﻢ ﭼﺸﻤﻪ روﺷﻦدراز ﮔﺸﺖ ﺷﺐ دﯾﺮ ﯾﺎز را داﻣﻦ‬
‫ﺑﺮوي ﮔﻨﺒﺪ ﮔﺮدﻧﺪه ﺑﺮﺷﺪﻧﺪ ﭘﺪﯾﺪﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻗﻮي ﻗّﻮت ﺑﺪﯾﻊ ﺑﺪن‬
‫ﭼﻮ ﺗﯿﻎ ﺑﺎﺧﺘﺮ اﻓﺮاﺧﺘﻪ ﻧﻤﻮد ﻫﻼلﭼﻮ ﻫﻔﺖ ﻓﻨﺪق ﺳﯿﻤﺎبرﻧﮓ ﻧﺠﻢ ﭘﺮن‬
‫ﻣﺪﺑّﺮان ﻓﻠﮏ ﺑﺮ ﻓﻠﮏ ﭼﻮ ﻫﻔﺖ ﻣﻠﮏﻧﻬﺎده روي ﺑﺘﺪوﯾﺮ زي ده و دو وﻃﻦ »‪«3‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﻗﺮﯾﻦ ﺷﺘﺎب و ﯾﮑﯽ ﻋﺪﯾﻞ درﻧﮓﻣﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﺑﺴﻮي ﻫﻨﺪ و ﺳﯿﺮ آن ﺑﻌﺪن‬
‫ﺑﺰﯾﺮ ﭘﺮده آﺳﺎﯾﺶ اﻧﺪرون ﺷﺪه روزﺷﺐ ﺳﯿﻪ ﺑﺴﺮ اﻧﺪر ﮐﺸﯿﺪه ﭘﯿﺮاﻫﻦ‬
‫از ارﺗﻔﺎع ﺷﺐ ﺗﯿﺮه ﺑﻬﺮهﯾﯽ ﭼﻮ ﮔﺬﺷﺖﺑﯿﺎﻣﺪ آن ﺑﺖ ﺷﺎدان ﺑﻬﺎر ﺳﻮي ﭼﻤﻦ‬
‫ﺑﺼﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش ﺑﺮد ز ﻧﺎز ﭘﺮيﺑﺰﯾﻨﺘﯽ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﻮﺳﺪش ﺑﻤﻬﺮ وﺛﻦ »‪«4‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮔﻨﺞ ﻣﻼﺣﺖ ز ﻗﻬﺮﻣﺎن »‪ «5‬ﺟﻤﺎلرﺑﻮده ﺧﺎﺗﻢ ﺧﻮﺑﯽ ز ﻧﯿﮑﻮان ﺧﺘﻦ‬
‫ﺑﻨﺮم ﻧﺮم ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﻣﺮ ﻣﺮا ﮐﻪ ﭼﺮاﻫﻤﯽ ﺟﺪاﯾﯽ ﺟﻮﯾﯽ ﺑﺨﯿﺮه ﺧﯿﺮ ز ﻣﻦ‬
‫ﻣﺮو ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺖ اﯾﺪر ﺧﺰان ﺑﻬﺎر ﺑﻮدﮐﻪ ﻫﻢ رﺧﻢ ﮔﻞ ﺳﻮرﯾﺴﺖ ﻫﻢ ز ﻧﺦ ﺳﻮﺳﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ص ‪44 -42‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪503‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺮاد ﺑﺮوج دوازدهﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‬
‫)‪ -(4‬وﺛﻦ‪ :‬ﺑﺖ‬
‫)‪ -(5‬ﻗﻬﺮﻣﺎن‪ :‬ﭘﯿﺸﮑﺎر و ﻣﺒﺎﺷﺮ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 577 :‬ﺑﺴﺎﻏﺮ ﻣﯽ اﮔﺮ ﺑﻨﮕﺮي ﻧﯿﺎري ﯾﺎدز ﺑﺮگ ﻻﻟﻪ ﺳﯿﺮاب و آﺑﺪار ﺳﻤﻦ‬
‫ﺟﻮاب دادم اﮔﺮ ﺿﺎﻣﻦ روان رﻫﯽ )؟(ﺑﺴﺴﺖ ﻋﻬﺪي ﺗﺎ ﮐﯽ ﺑﺮي ﺑﻤﻦ ﺑﺮ ﻇﻦ‬
‫ﺑﻄﺒﻊ و ﻃﻮع ﻫﻤﯽ ﺳﻮي او روم ﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪﭼﻨﻮ ﺟﻮاد ﺟﻬﺎن و ﭼﻨﻮ ﮐﺮﯾﻢ َزَﻣﻦ‬
‫ﺷﻬﺎب دوﻟﺖ ﺷﻤﺲ اﻟﮑﻔﺎة اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢﺣﻤﯿﺪ ﺣﻤﺪ ﻫﻨﺮ ﺧﻮاﺟﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ **‬
‫ﺑﻮﻗﺖ ﻧﺮﮔﺲ ار ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﺴﯽ ﻓﺮدوس ﮔﯿﺘﯽ راﺑﯿﮏ ﻣﻌﻨﯽ روا ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دلﻣﺎن داردش ﺑﺎور‬
‫ز ﺑﻬﺮ آﻧﮑﻪ ﺟﺰ در ﺧﻠﺪ ﮐﯽ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺪن ﻫﺮﮔﺰدرﺧﺘﯽ ﮐﺶ ﺗﻦ از ﻣﯿﻨﺎ و ﺑﺮگ از ﺳﯿﻢ و ﺑﺎر از زر **‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻢ ﮐﻪ ﻣﺠﻨﻮن ﻋﺎﻣﺮ ﻧﺒﻮدز ﺗﯿﻤﺎر ﻟﯿﻠﯽ ﺑﻠﯿﻞ و ﻧﻬﺎر‬
‫وﻓﺎدار ﻣﻬﺮ ﺗﻮام ﺗﺎ زَﯾﻢﺗﻮ ﺧﻮاﻫﯽ وﻓﺎدار و ﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺪار‬
‫‪ -50‬ﻋﺴﺠﺪي‬
‫اﺑﻮ ﻧﻈﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﻌﺴـﺠﺪي اﻟﻤﺮوزي »‪ «1‬را ﻫﺪاﯾﺖ »‪ «2‬ﻣﺮوزي ﻗﺰوﯾﻨﯽ داﻧﺴﺘﻪ و دوﻟﺘﺸﺎه »‪ «3‬ﻫﺮوي ﺷﻤﺮده و ﺻّﺤﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻫﺮدو ﻗﻮل ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪﺳﺖ‪ .‬از اﺣﻮال او اﻃﻼﻋﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺴـّﻠﻤﺴﺖ ﮐﻪ از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي و ﻣّﺪاح او ﺑﻮده و در‬
‫ﺧﺪﻣﺘﺶ ﺗﻘّﺮب داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ در ﻓﺘﺢ ﺳﻮﻣﻨﺎت‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 416‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﺗﺎ ﺷﺎه ﺧﺴـﺮوان ﺳـﻔﺮ ﺳﻮﻣﻨﺎت ﮐﺮدﮐﺮدار ﺧﻮﯾﺶ را ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺠﺰات ﮐﺮد دوﻟﺘﺸﺎه ﻋﺴـﺠﺪي را از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﮔﺮدان اﺳـﺘﺎد ﻋﻨﺼـﺮي داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و در ﺻـّﺤﺖ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻧﯿﺰ ﺗﺮدﯾﺪ ﮐّﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪاﯾﺖ وﻓﺎت او را در ﺳﺎل ‪ 432‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ او ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺴﺖ دوره‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد و ﻣﺴﻌﻮد را درك ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪53 -49‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪340‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ او در دوره ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻮدود ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد )‪ (440 -432‬زﻧﺪه ﺑﻮد و آن اﺷﺎره در ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ از اﻣﯿﺮ اﻟﺸﻌﺮا ﻣﻌّﺰي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣـﺪح ﺗﺎج اﻟـﺪﯾﻦ ﻧﺼـﯿﺮ اﻟﻤﻠﮏ ﻣﺠـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻣﻨﯿﻊ ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد از ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺸـﻬﻮر ﻣﻨﯿﻌﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﮔﻔﺘﻪ و ﺧﻄﺎب‬
‫ﺑﻤﻤﺪوح ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻤﺠﻠﺲ ﭘﺪرت َﻋﺴَﺠﺪي ز ﺑﻬﺮ ﻃﻤﻊﻣﺪﯾﺢ ﺑﺮد ﺑﺎّﯾﺎم ﺟﻐﺮي و ﻣﻮدود‬
‫ﺑﻤﺠﻠﺲ ﺗﻮ ﻣﻦ آوردهام ز ﺑﻬﺮ ﺷـﺮفﻋﺰﯾﺰ ﻋﻘﺪي ﺑﮕﺰﯾﺪه از ﻣﯿﺎن ﻋﻘﻮد و ﻣﺮاد از ﺟﻐﺮي اﺑﻮ ﺳـﻠﯿﻤﺎن داود ﺟﻐﺮي ﺑﯿﮏ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫از ‪ 429‬ﺗﺎ ‪ 450‬ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن اﻣﺎرت داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺴﺠﺪي ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ‪ 432‬ﻓﻮت ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﺷـﻌﺎر او ﺑا ﯿﺎﺗﯽ در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎ و ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ و ادب ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ و ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴـﺤﺮ و اﻟﻤﻌﺠﻢ و‬
‫ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮي و ﺟﻨﮕﻬﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﻗﺼﯿﺪه ﻣﺼﻨﻮع او را ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﺑـﺎران ﻗﻄﺮهﻗﻄﺮه ﻫﻤﯽ ﺑـﺎرم اﺑﺮوارﻫﺮروز ﺧﯿﺮهﺧﯿﺮه ازﯾﻦ ﭼﺸﻢ ﺳـﯿﻞﺑﺎر ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از اﺑﯿﺎت آن در ﮐﺘﺐ ﭘﺮاﮔﻨـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس‬
‫اﻗﺒﺎل اﺳـﺘﺎد ﻓﻘﯿـﺪ داﻧﺸـﮕﺎه ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ از ﯾﮏ ﺟﻨﮓ ﺧﻄﯽ در ﺣﻮاﺷـﯽ ﮐﺘﺎب ﺣـﺪاﺋﻖ اﻟﺴـﺤﺮ )ص ‪ (150 - 148‬آورده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨـﮏ ﺑﻨﻘﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﻌﺎر او درﯾﻨﺠﺎ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫ﭼﺮا ﻧﻪ ﻣﺮدم ﻋﺎﻗﻞ ﭼﻨﺎن ﺑ َُﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻤﺮﭼﻮ درِد ﺳﺮ ُﮐَﻨَﺪش ﻣﺮدﻣﺎن ُدَژم ﮔﺮدﻧﺪ‬
‫ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻮدن ﮐﻪ ﮔﺮ ﺳﺮش ﺑﺒُﺮيﺑﺴﺮ ﺑﺮﯾﺪِن او دوﺳﺘﺎن ُﺧَﺮم ﮔﺮدﻧﺪ **‬
‫ﺧﺠﺴﺘﻪ دوﻟﺖ ﻋﺎﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد اﯾﻦ ﻣﻠﮏ ﭘﯿﻤﺎنﮐﻪ ﻓﺘﺤﯽ ﻧﻮ دﻫﺪ ﻫﺮروز از ﯾﮏ ﮔﻮﺷﻪ ﮔﯿﻬﺎن‬
‫ﻓﺮود آرد ﺳﭙﺎﻫﺖ را ﺑﮕﺮد ﮐﺸﻮر ﻋﺎﺻﯽﺑﺮآرد ﮔﺮد از آن ﮐﺸﻮر ﺑﺴﻮي ﮔﻨﺒﺪ ﮔﺮدان‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد ز ﺷﺎدروان ﺳﭙﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ راﻧﺸﺎﻧﺪ ﯾﮏ ﻏﻼﻣﺖ را ﺑﺮ آن ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﺷﺎدروان ‪...‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 579 :‬ﭼﻮ ﺑﺎزﯾﮕﺮ ﻫﻤﯽ رﻓﺘﻨﺪ ﺧﻢ داده ﻣﯿﺎﻧﮏ راﺑﺤﻠﻖ اﻧﺪر ﯾﮑﯽ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺘﻦ ﻋﺮﯾﺎن ﺑﺪل ﺑﺮﯾﺎن‬
‫ﻧﻬﺎده دﺳﺖ ﭼﻮن ﮐﻮران ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻋﺼﺎي ﯾﮑﺪﮔﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﻧﮋﻧﺪ از ﺗﻬﻤﺖ ﻋﺼﯿﺎن ‪** «1» ...‬‬
‫ز ﺑﺲ ﺧﻮﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﯽرﯾﺰي ﺑَﻐﻤﺰهﺷﻤﺎر ﮐﺸﺘﮕﺎن ﻧﺎﯾﺪ ﺑﯿﺎدت‬
‫ﮔﺮ از ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻦ ﺷﺮﻣﺖ ﻧﯿﺎﯾﺪز رﻧﺞ َﻏﻤﺰه ﺑﺎري ﺷﺮم ﺑﺎدت **‬
‫ﺳﺎﻗﯽ ﺑﺂﺑﮕﯿﻨﻪ ﺑﻐﺪاد درﻓﮕﻨﺪﯾﺎﻗﻮترﻧﮓ ﺑﺎده ﺧﻮﺷﺨﻮار ﻣﺸﮑﺒﻮ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿِﺶ ﻋﺎﺷﻖ ﻣﻌﺸﻮِق ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺶﺑﮕﺮﯾﺴﺖ و ﺑﺮﻓﺘﺎد ﺑﺮﺧﺴﺎره اﺷﮏ او‬
‫از دل ﺑﺮآورﯾﺪ َدِم ﺳﺮد و آه ﮔﺮمﺑﻔﺸﺮد آب دﯾﺪه و ﺑﮕﺪاﺧﺖ رﻧِﮓ رو **‬
‫آن آﺗﺶ َﮐﺰ ﺑﻠﻨﺪِي ﺑﺎﻻﻣﺮ اﺑِﺮ ﺑﻠﻨﺪ را ﮐﻨﺪ روَزن‬
‫وز اﺑﺮ ﭼﻮ ﺳﺮ ﺑﺮون زﻧﺪ ﻧﻮرشﭼﻮن ﻣﺎه ﺑﺮ آﺳﻤﺎن زﻧﺪ ﺧﺮَﻣﻦ‬
‫ﻣﺎَﻧﺪ ﺗِﻦ او ﺑﺒﱠﺴﺪﯾﻦ اﺑﺮيزو ﻗﻄﺮهَﭼﮑﺎن ﭼﻮ زّرﮔﻮن ارَزن‬
‫ﻫﺮﻗﻄﺮه زر ﮐﻪ زو ﺟﺪا ﮔﺮددﭼﻮن ﺳﯿﻢ ﻓﺮوﻓﺘﺪ ﺑﭙﯿﺮاﻣﻦ‬
‫ﺑﺎز از ﺣﺮﮐﺎت ﭼﻮن ﺑﯿﺎﺳﺎﯾﺪاز ﻻﻟﻪ ﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺮَدَﻣﺪ ُﺳﻮﺳﻦ **‬
‫ُﺻﺒﺤﺴﺖ و ﺻﺒﺎ ﻣﺸﮏﻓﺸﺎن ﻣﯽﮔﺬرددرﯾﺎب ﮐﻪ از ﮐﻮي ﻓﻼن ﻣﯽﮔﺬرد‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰ ﭼﻪ ُﺧﺴﺒﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﯽﮔﺬردﺑﻮﯾﯽ ﺑﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﮐﺎروان ﻣﯽﮔﺬرد **‬
‫دل دوش ﻫﺰار ﭼﺎرهﺳﺎزي ﻣﯽﮐﺮدﺑﺎ وﻋﺪه دوﺳﺖ ﻋﺸﻘﺒﺎزي ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮ ﮐﻒ ﭘﺎي ﺗﻮ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻟﯿﺪدل را ﻫﻤﻪ ﺷﺐ دﯾﺪه ﻧﻤﺎزي ﻣﯽﮐﺮد **‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﯾﻦ اﺑﯿﺎت از ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ ص ‪ 24‬و ‪ 57‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ازﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺑﯿﺶ ازﯾﻦ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 580 :‬ﺑﺎران ﻗﻄﺮهﻗﻄﺮه ﻫﻤﯽ ﺑﺎرم اﺑﺮوارﻫﺮروز ﺧﯿﺮهﺧﯿﺮه ازﯾﻦ ﭼﺸﻢ ﺳﯿﻞﺑﺎر‬
‫ز آن ﻗﻄﺮهﻗﻄﺮه ﻗﻄﺮه ﺑﺎران ﺷﺪه ﺧﺠﻞز آن ﺧﯿﺮهﺧﯿﺮه ﺧﯿﺮه دل ﻣﻦ ز ﻫﺠﺮ ﯾﺎر‬
‫ﯾﺎري ﮐﻪ ذّرهذّره ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻣﺮا ﻧﻈﺮﻫﺠﺮاﻧﺶ ﺑﺎرهﺑﺎره ﺑﻤﻦ ﺑﺮﻧﻬﺎد ﺑﺎر‬
‫ز آن ذّرهذّره ذّره ﭼﻮ ﮐﻮه آﯾﺪم ﺑﺪلز آن ﺑﺎرهﺑﺎره ﺑﺎره ﺑﭽﺸﻢ آﯾﺪم ﺑﺨﺎر‬
‫دل ﮔﺸﺘﻪ رﺧﻨﻪرﺧﻨﻪ ﺑﺰاري ﺑﺘﯿﻎ ﻫﺠﺮز آن ﻣﺸﮏ ﺗﻮدهﺗﻮده ﺑﺮ آن ﮔﺮد ﻻﻟﻪزار‬
‫ز آن رﺧﻨﻪرﺧﻨﻪ رﺧﻨﻪ ﺷﺪه ﻋﻘﻞ و دﯾﻦ ﻣﺮاز آن ﺗﻮدهﺗﻮده ﺗﻮده ﺑﺪل ﺑﺮ ﻏﻢ ﻧﮕﺎر‬
‫دﻧﺪاﻧﺶ داﻧﻪداﻧﻪ ُدّرﺳﺖ ﺟﺎﻧﻔﺰايﻟﺒﻬﺎش ﭘﺎرهﭘﺎره ﻋﻘﯿﻘﺴﺖ آﺑﺪار‬
‫ز آن داﻧﻪداﻧﻪ داﻧﻪ ُدّر ﯾﺘﯿﻢ زردز آن ﭘﺎرهﭘﺎره ﭘﺎره ﯾﺎﻗﻮت ﺳﺮخﺧﻮار ‪...‬‬
‫زﻟﻔﯿﻨﺶ ﻧﺎﻓﻪﻧﺎﻓﻪ ﮔﺸﺎﯾﺪ ﻧﺜﺎر ﻣﺸﮏﻋﺎرﺿﺶ ﻻﻟﻪﻻﻟﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻓﺮوغ ﻧﺎر‬
‫ز آن ﻧﺎﻓﻪﻧﺎﻓﻪ ﻧﺎﻓﻪ ﺧﻮﺷﺒﻮي ﺑﺎ درﯾﻎز آن ﻻﻟﻪﻻﻟﻪ ﻻﻟﻪ ﺧﻮدروي ﺑﺎ ﺑﻬﺎر‬
‫ﺳﯿﻤﺴﺖ ﺑﯿﻀﻪﺑﯿﻀﻪ ﺑﺮ آن ﺳﯿﻢ ﺳﻨﮕﺪلرﯾﺤﺎن دﺳﺘﻪدﺳﺘﻪ ﺑﺮ آن ﻃﺮف ﮔﻞ ﻧﮕﺎر‬
‫ز آن ﺑﯿﻀﻪﺑﯿﻀﻪ ﺑﯿﻀﻪ ﮐﺎﻓﻮر ﺟﻔﺖ ﺧﺎكز آن دﺳﺘﻪدﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ ﺳﻨﺒﻞ ﺑﺒﻮي ﺧﺎر‬
‫ﺗﯿﻤﺎرش ﻋﻘﺪهﻋﻘﺪه اﻧﺪر دﻟﻢ زده اﺳﺖوز ﺧﻮاﺟﻪ ﺗﺤﻔﻪﺗﺤﻔﻪ ﻧﺸﺎط دل و ﻗﺮار‬
‫ز آن ﻋﻘﺪهﻋﻘﺪه ﻋﻘﺪه اﺑﺮوي او ﻣﺪامز آن ﺗﺤﻔﻪﺗﺤﻔﻪ ﺗﺤﻔﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺪح ﭘﺎﯾﺪار‬
‫‪ -51‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‬
‫اﺑﻮ اﻟﻨﺠﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮص »‪ «1‬ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي داﻣﻐﺎﻧﯽ »‪ «2‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻌﺮاي ﻃﺮاز اول اﯾﺮان در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻢ و ﻧﺴﺐ او ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ آورده ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺮ ﻫﺮﮐﺴـﯽ ﻟﻄﻒ ﮐﻨـﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻟﻄﻒﺑﺮ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻗﻮص ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﮐﻨـﺪ ﻫﻤﯽ دوﻟﺘﺸﺎه ﻣﻮﻟﺪ او را ﺑﻠﺦ داﻧﺴـﺘﻪ »‪ «3‬ﻟﯿﮑﻦ او ﺧـﻮد ﺑﻤﻮﻟﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﺷﺎره ﺻﺮﯾﺢ دارد‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻮي ﺗـﺎج ﻋﻤﺮاﻧﯿـﺎن ﻫﻢ ﺑﺮﯾﻨﺴﺎنﺑﯿﺎﻣـﺪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي داﻣﻐـﺎﻧﯽ وﻻـدت او ﻇـﺎﻫﺮا در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﯾﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﺗﻔﺎق‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ زﯾﺮا او در اﺷﻌﺎري ﮐﻪ ﺑﻌﻬﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد )‪ (432 -421‬ﺳﺮوده‪ ،‬ﭼﻨﺪﺑﺎر ﺑﺠﻮاﻧﯽ ﺧﻮد اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﻗﻮل ﻋﻮﻓﯽ ﻧﯿﺰ »اﻧﺪك ﻋﻤﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﻓﻀﻞ« ﺑﻮد و ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺿﺒﻂ اﯾﻦ اﺳﻢ ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‬
‫)‪ -(2‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪53‬‬
‫وﻓﺎﺗﺶ را ﻫﻢ در ﺳﺎل ‪ 432‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ وﻻدت او از ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ زودﺗﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺐ ﺗﺬﮐﺮه او را »ﺷـﺼﺖ ﮔﻠﻪ« و ﺷـﺼﺖ ﮐﻠﻪ »‪ «1‬ﻟﻘﺐ داده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »ﺳـﺒﺐ ﺗﺴـﻤﯿﻪ او ﺑﺸـﺼﺖ ﮔﻠﻪ ﮐﺜﺮت ﺧﯿﻮل و ﻣﻮاﺷﯿﺴﺖ و‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ اﺻـﺒﻊ اﺑﻬﺎم او ﺷﮑﺴـﺘﮕﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﭼﻮن ﮐﻞ و ﮐﻠﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻋﺮج و اﺷّﻞ آﻣﺪه« »‪ .«2‬ﮔﻮﯾﺎ ﻋّﻠﺖ اﺷـﺘﻬﺎر ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﺎﯾﻦ‬
‫ﻟﻘﺐ در ﻧﺰد ﺗﺬﮐﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن‪ ،‬اﺷـﺘﺒﺎه اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮﺳﺖ ﺑﺎ »اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺷـﺴﺖ ﮐﻠﻪ« از ﺷـﻌﺮاي ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ و از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺳﻼﺟﻘﻪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺴﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﺴﺖ ﮐﻪ دوﻟﺘﺸﺎه اﺳﻢ او را »ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺷﺼﺖ ﮐﻠﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﯿﺮ اﻟﺸﻌﺮا ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺷﺴﺖ ﮐﻠﻪ‬
‫از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻃﻐﺮل ﺑﻦ ارﺳﻼن )‪ (590 -573‬ﺑﻮده ﮐﻪ ذﮐﺮش در راﺣﮥ اﻟﺼﺪور راوﻧﺪي آﻣﺪه اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫ﺗﺨّﻠﺺ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﺴـﺒﺐ اﻧﺘﺴﺎب ﺷﺎﻋﺮﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﮏ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺑﻦ ﺷـﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس ﺑﻦ وﺷﻤﮕﯿﺮ ﺑﻦ زﯾﺎر دﯾﻠﻤﯽ ﮐﻪ از ﺳﺎل‬
‫‪ 403‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪) 423‬؟( در ﮔﺮﮔـﺎن و ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﯿﮑﺮده و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻇـﺎﻫﺮا در آﻏﺎز ﮐﺎر در درﺑﺎر او ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮده اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ از‬
‫ﻣﺪاﯾﺢ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي در ﺣّﻖ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯽ در دﯾﻮان او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬دوﻟﺘﺸﺎه در ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺸـﻌﺮا و ﻫﺪاﯾﺖ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎ ﺑﻨﻘﻞ از ﻣﯿﺮ‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺗﻘﯽ ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ در ﺧﻼﺻـﮥ اﻻﻓﮑﺎر ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﺳـﮕﺰي ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣـّﺪاح اﺑﻮ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻤﺠﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ اﻟﻔﺮج را اﺳـﺘﺎد ﻋﻨﺼـﺮي ﻫﻢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﻮل ﻗﻮل ﺗﺬﮐﺮه ﻧﻮﯾﺴﺎن درﺑﺎره ﺷﺎﮔﺮدي ﻋﻨﺼﺮي در ﺧﺪﻣﺖ اﺑﻮ‬
‫اﻟﻔﺮج ﭼﻨﺪان ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻨﻈﺮ ﻧﻤﯿﺂﯾﺪ ﻟﯿﮑﻦ در ﺗﻌّﻠﻢ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻧﺰد اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﺳﮕﺰي ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫـﺪاﯾﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي »روش ﻃﺮﯾﻘﺖ از اﻣﺎم اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ اﺑﻮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮﯾﻨﯽ و دﯾﮕﺮان اﮐﺘﺴﺎب ﻧﻤﻮده‬
‫»‪ ««4‬ﻟﯿﮑﻦ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﺟﻮﯾﻨﯽ در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪ 419‬وﻻدت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻗﻮل ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺎﻃﻞ و دور‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪ .542‬ﺗﺬﮐﺮه دوﻟﺘﺸﺎه ص ‪19‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪542‬‬
‫)‪ -(3‬راﺣﮥ اﻟﺼﺪور ص ‪58 -57‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪543‬‬
‫از ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ و اﺻﻼ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻣﺸﺮب ﺗﺼّﻮف ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ در ﻃﺮﯾﻘﺖ ﭘﯿﺮو ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻮﻓﯽ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي را‪:‬‬
‫ﻗﯿﺼـﺮ ﺷـﺮاﺑﺪار ﺗﻮ ﭼﯿﭙـﺎل ﭘﺎﺳـﺒﺎنﺑﯿﻐﻮ رﮐﺎﺑـﺪار ﺗﻮ ﻓﻐﻔﻮر ﭘﺮدهدار در ﻣـﺪح ﯾﻤﯿﻦ اﻟـﺪوﻟﻪ ﻣﺤﻤﻮد داﻧﺴـﺘﻪ و ﻫـﺪاﯾﺖ ﻫﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫»ﺑﺨﺪﻣﺖ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮده ﮔﻮﯾﻨﺪ در ﻣﺠﻠﺲ او ﻣﻨﺼﺐ ﺗﺮﺧﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮوﻗﺖ ﺑﯽرﺧﺼﺖ ﺳﺮزده ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ رﻓﺘﻦ‬
‫و او را ﻣﻨﻌﯽ ﻧﺒﻮدي« ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻮن ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ ﮐﻪ ورود ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي در درﺑـﺎر ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ﺑﻌـﺪ از ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ 421‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ ﺑﻄﻼن‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺬﮐﻮر آﺷﮑﺎر ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫از اواﯾـﻞ ﺣـﺎل ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي اﻃﻼﻋﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﻋﻮﻓﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ »در اّﯾﺎم ﮐﻮدﮐﯽ ﭼﻨﺎن ذﮐﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﻧﻮع ﮐﻪ ازو در‬
‫ﺷﻌﺮ اﻣﺘﺤـﺎن ﮐﺮدﻧـﺪي ﺑـﺪﯾﻬﻪ ﺑﮕﻔﺘﯽ و ﺧﺎﻃﺮ او ﺑﻤﺆاﺗﺎت آن ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﻧﮑﺮدي« »‪ .«1‬ﻫﻤﯿﻦ ﺣـّﺪت ذﻫﻦ و ذﮐﺎء ﺑﺴـﯿﺎر او را در ﻋﻨﻔﻮان‬
‫ﺷﺒﺎب ﺑﺂﻣﻮﺧﺘﻦ ادب ﻋﺮﺑﯽ و ﺣﻔﻆ اﺷـﻌﺎر ﺷﻌﺮاي ﺑﺰرگ ﺗﺎزيﮔﻮي و اﺣﺎﻃﻪ ﺑﺮ اﺣﻮال و آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﯽ و ﺗﺎزي و اﻃﻼع از ﻋﻠﻮم‬
‫دﯾﻨﯽ و ادﺑﯽ و ﻃّﺐ ﯾﺎوري ﮐﺮد و او ﺧﻮد ﺑﻌﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ ﺗﺒّﺤﺮ داﺷﺖ اﺷﺎره ﺻﺮﯾﺢ دارد‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺑـﺪاﻧﻢ ﻋﻠﻢ ﻃّﺐ و ﻋﻠﻢ دﯾﻦ و ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮﺗﻮ ﻧـﺪاﻧﯽ دال و ذال و راء و زاء و ﺳـﯿﻦ و ﺷـﯿﻦ و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن اﺳـﺘﻔﺎده از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻢ‬
‫ﻧﺠﻮم و ﻃّﺐ و اﺳﺘﻘﺒﺎل و ﺗﻀﻤﯿﻦ اﺷﻌﺎر ﺷﻌﺮاي ﻋﺮﺑﯽ زﺑﺎن و ذﮐﺮ اﺳﺎﻣﯽ ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺸﻬﻮر ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ دﻟﯿﻞ وﺳﻌﺖ اﻃﻼﻋﺎت اﯾﻦ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرﮔﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﮑﺜﺮت ﻣﺤﻔﻮﻇﺎت ﺧﻮد از اﺷﻌﺎر ﻋﺮﺑﯽ درﯾﻦ ﺑﯿﺖ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺴﯽ دﯾﻮان ﺷﻌﺮ ﺗﺎزﯾﺎن دارم ز ﺑﺮﺗﻮ ﻧﺪاﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪ اﻻﻫﺒﯽ ﺑﺼﺤﻨﮏ ﻓﺎﺻﺒﺤﯿﻦ »‪ «2‬از ﮐﯿﻔﯿﺖ ارﺗﺒﺎط ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﺎ درﺑﺎر ﻏﺰﻧﻮي اﻃﻼع‬
‫ﺻﺮﯾـﺢ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط اﻧـﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 421‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ زﯾﺮا ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪ 426‬در ﺳﺎري ﺑﺨﺪﻣﺖ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد رﺳﺪ‪ ،‬در ري ﺑﺴﺮ ﻣﯿﺒﺮده اﺳﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪ .53‬ﺟﻤﻠﻪ اﺧﯿﺮ در اﺻﻞ ﭼﻨﯿﻨﺴﺖ‪ :‬ﺑﻤﻮاﺛﺎت آن ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﮐﺮدي‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻦ ﺑﯿﺖ از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﮐﻠﺜﻮم ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﻗﺼﯿﺪه اوﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻻﻫﺒﯽ ﺑﺼﺤﻨﮏ ﻓﺎﺻﺒﺤﯿﻨﺎو ﻻ ﺗﺒﻘﯽ ﺧﻤﻮر اﻻﻧﺪرﯾﻨﺎ‬
‫و ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﺴـﻌﻮد را ﻣﻼﻗـﺎت ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣـﺎﻧﻊ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ورود ﺑﺮي ﺑـﺎ درﺑـﺎر ﻣﺴـﻌﻮد‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﻗﺼﺎﺋﺪ او ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ورود ﺑﺮي ﺳﺮوده ﯾﮑﯽ ﻗﺼﯿﺪهﯾﯿﺴﺖ ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﺑﯿﻨﯽ آن ﺑﯿﺠـﺎده ﻋﺎرض ﻟﻌﺒﺖ ﺣﻤﺮي ﻗﺒﺎيﺳـﻨﺒﻠﺶ ﭼﻮن ﭘّﺮ ﻃﻮﻃﯽ روي ﭼﻮن ﻓّﺮ ﻫﻤﺎي ﮐﻪ در ﻣـﺪح ﺧﻮاﺟﻪ ﻃﺎﻫﺮ دﺑﯿﺮ ﺳـﺮوده اﺳﺖ و‬
‫ﭼﻮن ﺧﻮاﺟﻪ ﻃـﺎﻫﺮ دﺑﯿﺮ در ﺟﻤﺎدي اﻵﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 424‬از ﮐﺪﺧﺪاﯾﯽ ﻋﺮاق ﻣﻌﺰول و ﺑﻮ ﺳـﻬﻞ ﺣﻤﺪوﻧﯽ )ﺣﻤﺪوي( ﺑﺠﺎي او ﮔﻤﺎﺷـﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫»‪ ،«1‬ﭘﺲ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻗﺼﯿﺪه ﺧﻮد را در ﻣﺪح او ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 426‬ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻘﺼﺪ ﮔﺮﮔﺎن و ﻣﺎزﻧﺪران از ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﺪاﻧﺠﺎﻧﺐ ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﯿﺪ »‪ «2‬و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي را در ﻣﺎزﻧﺪران از ري ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺧﻮد‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و او ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺎ اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ اﻣﺮاي دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮي در ري ﺑﺎ درﮔﺎه ﻣﺴﻌﻮد ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﭘﯿﺎده از ري ﺑﻤﺎزﻧﺪران رﻓﺖ‬
‫و ﺑﺨﺪﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﺰﻧﻮي رﺳﯿﺪ و ﺑﻘﻮل ﺧﻮد از ﻓﺮاق ﺳﻠﻄﺎن رﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺸﮑﺮ ﮐﻪ آورد و ﮐﻪ ﺑﺮداز ﻋﺮاق اﻧﺪر ﺧﺮاﺳﺎن وز ﺧﺮاﺳﺎن در ﻋﺮاق‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎز از ﺧﺮاﺳﺎن آﻣﺪي ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﭘﯿﻞﮐﺎﺣﻤﺪ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﺴﻮي ﺟّﻨﺖ آﯾﺪ ﺑﺮ ﺑﺮاق‬
‫اي ﻓﺮاق ﺗﻮ دل ﻣﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﺳﻮﺧﺘﻪﺻﺪ ﻫﺰاران ﺷﮑﺮ اﯾﺰد را ﮐﻪ رﺳﺘﯿﻢ از ﻓﺮاق **‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ از ري ﺧﺴﺮو اﯾﺮان ﻣﺮا ﺑﺮﺷﺴﺖ ﻣﯿﻞﺧﻮد ز ﺗﻮ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﻨﯿﻦ **‬
‫داﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﻘﯿﻤﻢ ﺑﺮ درﮔﻪ ﺷﻬﻨﺸﻪﺗﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﻄﺎن از ﻻﻟﻪزار ﺳﺎري ‪...‬‬
‫اﯾﻦ دﺷﺘﻬﺎ ﺑﺮﯾﺪم وﯾﻦ ﮐﻮﻫﻬﺎ ﭘﯿﺎدهدو ﭘﺎي ﺑﺎ ﺟﺮاﺣﺖ دو دﯾﺪه ﮔﺸﺘﻪ ﺗﺎري‬
‫ﺑﺎﻣﯿﺪ آﻧﮑﻪ روزي ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﻠﮏ ﺑﭙﯿﺸﻢﺑﺨﺘﻢ ﺷﻮد ﻣﺴﺎﻋﺪ روزم ﺷﻮد ﺑﻬﺎري‬
‫اﮐﻨﻮﻧﮑﻪ ﺷﺎه ﺷﺎﻫﺎن ﺑﺮ ﺑﻨـﺪه ﮐﺮده رﺣﻤﺖﮐﻮﺷـﯽ ﮐﻪ رﺣﻤﺖ ﺷﻪ از ﺑﻨـﺪه درﮔﺬاري ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﻮاﻧﯽ و ﺟﻮدت ذﻫﻦ و ﺷـﯿﺮﯾﻨﯽ‬
‫زﺑﺎن در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺴﻌﻮد دﺳﺘﮕﺎﻫﯽ داﺷﺖ و ازﯾﻦ روي ﻣﺤﺴﻮد اﻗﺮان ﺑﻮد و در ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﻏﻨﯽ و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻓﯿﺎض از ص ‪ 387‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ از ص ‪ 444‬ﺑﺒﻌﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 584 :‬ﺣﺎﺳـﺪان ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﺴـﺪ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻣﻦ ﻓﺮدم ﭼﻨﯿﻦداد ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن ﺑـﺪه اي ﻋّﺰ ﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑـﺪﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫اﺷـﺎره ﮐﺮده و در ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼـﯿﺪه از ﺷـﺎﻋﺮي ﺷـﺮواﻧﯽ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾـﺎ در دﯾـﻮان ﻋﺮض ﺳـﻤﺘﯽ داﺷﺖ و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي را از راه‬
‫ﺣﺴـﺎدت ﻣﯿﺂزرد و ﻣﺴـﻌﻮد ﺑﺮاي اﻣﺘﺤﺎن وي اﻣﺮ داد ﺗﺎ ﯾﮑﯽ از ﻗﺼﺎﯾـﺪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي را ﺟﻮاب ﮔﻮﯾـﺪ و آن ﻣﺮد از ﻋﻬـﺪه اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪ‬
‫»‪ .«1‬و ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺣﺴﺎدت ﺣﺎﺳـﺪان ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻫﻤﺎن ﻗﺼـﯿﺪه ﺑﺪان اﺷﺎرت رﻓﺘﻪ ‪ 2‬اﺳﺖ ﺟﻮاﻧﯽ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي و ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪ او ﻧﺰد ﻣﺴـﻌﻮد‬
‫ﺑﻮد ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺟﻮاﻧﯽ را ﻋﯿﺐ ﺧﻮد و ﭘﯿﺮي را دﻟﯿﻞ ﻓﻀﻞ و داﻧﺶ ﻧﻤﯽﺷﻤﺮد »‪.«2‬‬
‫ﻗﺼﺎﺋﺪ و ﻣﺴـﻤﻄﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي در دﺳﺖ اﺳﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﺪح ﻣﺴـﻌﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳـﻠﻄﺎن ﻏﺰﻧﻮي ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از‬
‫رﺟﺎل درﮔﺎه او را ﻧﯿﺰ ﺳﺘﻮده اﺳﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻦ ﻋﻨﺼﺮي ﮐﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻗﺼﯿﺪه ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد را ﺑﻤﻄﻠﻊ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫اي ﻧﻬﺎده ﺑﺮ ﻣﯿﺎن ﻓﺮق ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺸﺘﻦﺟﺴﻢ ﻣﺎ زﻧﺪه ﺑﺠﺎن و ﺟﺎن ﺗﻮ زﻧﺪه ﺑﺘﻦ در ﻣﺪح او ﺳﺮوده و او را در آن ﻗﺼﯿﺪه اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ ﺻﺎدق ﻣﻌﺮوف ﺑﻌﻠﯽ داﯾﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺴﻌﻮد ﮐﻪ ﻗﺼﯿﺪه‬
‫______________________________‬
‫)‪-(1‬‬
‫ﻣﻦ ﺗﺮا از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ در ﺑﺎب ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮيﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺷﻨﺎﺳﻢ ﻫﺬه ﺣﻖ اﻟﯿﻘﯿﻦ‬
‫ﻣﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮدت ﮐﻪ رو ﯾﮏ ﺷﻌﺮ او را ﮐﻦ ﺟﻮابﺑﻌﺪ ﺳﺎﻟﯽ و ﻧﮑﺮدي‪ ،‬ﻧﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﺶ ازﯾﻦ‬
‫ﮔﺮ ﻣﺮا ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدي ﺧﺴﺮو ﺑﻨﺪهﻧﻮازﺑﻬﺘﺮ از دﯾﻮان ﺷﻌﺮت ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﺮدم ﻣﺘﯿﻦ‬
‫ﻟﯿﮑﻦ اﺷﻌﺎر ﺗﺮا آنﻗﺪر و آن ﻗﯿﻤﺖ ﻧﺒﻮدﮐﺶ ﺑﻔﺮﻣﻮدي ﺟﻮاب اﯾﻦ ﺧﺴﺮو ﺷﺎﻋﺮ ﮔﺰﯾﻦ‬
‫ﻣﺎل ﺗﻮ از ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺷﻬﺮ ﯾﺎران ﮔﺮد ﮔﺸﺖورﻧﻪ اﻧﺪر ري ﺗﻮ ﺳﺮﮔﯿﻦ ﭼﯿﺪﯾﯽ از ﭘﺎرﮔﯿﻦ‬
‫ﮔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﺟﺖ ﻣﺰﯾﺪي ﻣﺮ ﺗﺮاﻋﺎرﺿﯽ ﺑﺲ ﺑﺎﺷﺪت ﺑﺮ ﻟﺸﮑﺮ ﻣﯿﺮ ﻣﺘﯿﻦ‬
‫ﻫﯿﭻ ﺳﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺰ دﯾﻨﺎر ﺳﯿﺼﺪ ﭼﺎرﺻﺪاز ﭘﯽ ﻋﺮض ﺣﺸﻢ ﮐﻤﺘﺮ ﮐﻨﯽ در آﺳﺘﯿﻦ‬
‫و آﻧﮕﻬﯽ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﻦ از ﺷﺎه ﺟﻬﺎن ﺷﺎﮐﺮ ﻧﯿﻢﮔﺮﻧﻪ ﻧﯿﮏ آﯾﺪ ازﯾﻦ ﺷﻮرﺧﺖ را ﺑﺮ ﺑﻨﺪ ﻫﯿﻦ‬
‫ﺑﺎز ﺷﺮوان رو ﺑﺪاﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ دادﻧﺪت ﻫﻤﯽﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك ﻣﺮده ﯾﮑﻤﺎﻫﻪ و ﻧﺎن ﺟﻮﯾﻦ‬
‫)‪-(2‬‬
‫ﺣﺎﺳﺪم ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭘﯿﺮﯾﻢ و ﺗﻮ ﺑﺮﻧﺎﺗﺮيﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺮان ﺑﺪاﻧﺶ ﻣﺮدم ﺑﺮﻧﺎ ﻗﺮﯾﻦ‬
‫ﮔﺮ ﺑﭙﯿﺮي داﻧﺶ ﺑﺪﮔﻮﻫﺮان اﻓﺰون ﺷﺪيروﺳﯿﻪﺗﺮ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﻫﺮروز اﺑﻠﯿﺲ ﻟﻌﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﺷﺒﯽ ﮔﯿﺴﻮ ﻓﺮوﻫﺸﺘﻪ ﺑﺪاﻣﻦﭘﻼﺳﯿﻦ ﻣﻌﺠﺮ و ﻗﯿﺮﯾﻨﻪ ﮔﺮزن در ﻣﺪح او و از اّﻣﻬﺎت ﻗﺼﺎﺋﺪ ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﺼـﻤﺪ وزﯾﺮ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺴـﻌﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺧﻮاﺟﻪ اﺣﻤـﺪ اﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨـﺪي در ﻣﺤّﺮم ﺳﺎل ‪ 424‬ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻘﺎم‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺴﻌﻮد ﻧﯿﺰ وزارت داﺷﺖ ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 438‬ﻣﺴﻤﻮم ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي در ﻣﺪح اﯾﻦ وزﯾﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺼﯿﺪه دارد‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻃﺎﻫﺮ دﺑﯿﺮ ﮐﺪﺧﺪاي ري ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ذﮐﺮ او رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ زوزﻧﯽ از رﺟﺎل ﻋﻬﺪ ﻣﺴﻌﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 423‬ﺻﺎﺣﺒـﺪﯾﻮان ﻋﺮض ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﺼﻮاﺑﺪﯾﺪ ﺧﻮاﺟﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﺤﺒﺲ‬
‫اﻓﺘﺎد و در ﺳﺎل ‪ 425‬آزاد ﺷﺪ و در ‪ 430‬ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺸﮑﺎن ﺻﺎﺣﺒﺪﯾﻮان رﺳﺎﻟﺖ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﻤﺮاﻧﯽ از ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺸﻬﻮر ﻋﻤﺮاﻧﯿﺎن ﮐﻪ در دوره ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن و ﺳﻼﺟﻘﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوهﺑﺮ اﯾﻨﺎن ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻋﺪهﯾﯽ دﯾﮕﺮ از رﺟﺎل دوره ﻣﺴـﻌﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺑﻦ ﺣﺴﻦ )ﻇﺎﻫﺮا اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي‬
‫ﺑﺮادر اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي( و ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺤّﻤﺪ و اﺑﻮ ﺣﺮب ﺑﺨﺘﯿﺎر ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ و ﺟﺰ آﻧﺎن ﻣﺪح ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺜﺮت اﻃﻼـع از ﺷـﻌﺮ و ادب ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﻣﻌﺮوف ﺷـﺎﻋﺮان ﺗـﺎزﯾﮕﻮي را اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮده و ﮔﺎه ﺑﺎﺷﺎراﺗﯽ از‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻊ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻗﺼﺎﺋﺪ در اﺷﻌﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺒﺎدرت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻣﺜﻼ ﻗﺼﯿﺪه‪:‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﺎ ﭼﻪ ﺑﯽﻣﻬﺮ و ﺑﺪﺧﻮ ﺟﻬﺎﻧﯽﭼﻮ آﺷـﻔﺘﻪﺑﺎزار ﺑﺎزارﮔﺎﻧﯽ اﺳـﺘﻘﺒﺎل اﺳﺖ از ﻗﺼﯿﺪه اﺑﻮ اﻟﺸﯿﺺ ﻣﺤﻤﺪ از ﺷﻌﺮاي اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﺎل ‪ 196‬ﻫﺠﺮي درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮ آن وزن اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﺴﺖاﺑﻮ اﻟﺸﯿﺺ اﻋﺮاﺑﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺳﺎ ﻗﺒﻞ و اﻟﻠﯿﻞ ﻣﻠﻘﯽ اﻟﺠﺮانﻏﺮاب ﯾﻨﻮح ﻋﻠﯽ ﻏﺼﻦ ﺑﺎن و ﻗﺼﯿﺪه زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﻪ در وﺻﻒ ﺳﭙﯿﺪهدم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﭼﻮن از زﻟﻒ ﺷﺐ ﺑﺎز ﺷﺪ ﺗﺎﺑﻬﺎﻓﺮوﻣﺮد ﻗﻨﺪﯾﻞ ﻣﺤﺮاﺑﻬﺎ‬
‫ﺑﺮ وزن ﯾﮑﯽ از ﻗﺼﺎﺋﺪ اﻋﺸﯽ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﺑﺎﻫﻠﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي دو ﺑﯿﺖ آﻧﺮا در آن ﻗﺼﯿﺪه ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺑﺮ زﯾﺮوﺑﻢ ﺷﻌﺮ اﻋﺸﯽ ﻗﯿﺲزﻧﻨﺪه ﻫﻤﯽ زد ﺑﻤﻀﺮاﺑﻬﺎ‬
‫و ﮐﺄس ﺷﺮﺑﺖ ﻋﻠﯽ ﻟّﺬةو اﺧﺮي ﺗﺪاوﯾﺖ ﻣﻨﻬﺎﺑﻬﺎ‬
‫ﻟﮑﯽ ﯾﻌﻠﻢ اﻟﻨﺎس أﻧّﯽ اﻣﺮؤاﺧﺬت اﻟﻤﻌﯿﺸﮥ ﻣﻦ ﺑﺎﺑﻬﺎ و ﻗﺼﯿﺪه‪:‬‬
‫ﻓﻐـﺎن ازﯾﻦ ﻏﺮاب ﺑﯿﻦ و واي اوﮐﻪ در ﻧﻮاﻓﮕﻨـﺪ ﻣـﺎن ﻧﻮاي او ﺑﺮ وزن ﻗﺼـﯿﺪهﯾﯿﺴﺖ از ﻋّﺘـﺎب ﺑﻦ ورﻗـﺎء ﺷـﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﺼـﺮاع آﻏﺎز‬
‫ﻣﯿﺸﻮد‪» :‬اﻣﺎ ﺻﺤﺎ اﻣﺎ ارﻋﻮي اﻣﺎ اﻧﺘﻬﯽ ‪ «...‬و ﺷﺎﻋﺮ ﺧﻮد در ﻗﺼﯿﺪه ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺳﺘﻘﺒﺎل ازﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه اﺷﺎره ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻣـﺎ ﺻـﺤﺎﺑﺘﺎ زﯾﺴﺖ و ﻣﻦ ﻫﻤﯽﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﮐﻨﻢ اﻣـﺎ ﺻـﺤﺎي او ﻋﻼـوهﺑﺮﯾﻦ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي اﺳﺎﻣﯽ ﺑﺴـﯿﺎري از ﺷﺎﻋﺮان ﻋﺮب و ﯾﺎ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ‬
‫ﭘﺎرﺳـﯽزﺑﺎن ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد را در اﺷـﻌﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺎﺻﻪ در ﻗﺼﯿﺪه »اي ﻧﻬﺎده ﺑﺮ ﻣﯿﺎن ﻓﺮق ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ‪ «...‬آورده اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﻬﻢ آن‬
‫ﻗﺼﯿﺪه ﻣﺤﺘﺎج ﺷﺮح دﻗﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ از آﻧﺴﺖ »‪.«1‬‬
‫اﯾﻦ اﺷـﺎرات و اﺳـﺎﻣﯽ اﻏﻠﺐ در ﻧﺴـﺦ دﯾﻮان ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑـﺎ ﺗﺤﺮﯾﻔـﺎت ﻋﺠﯿﺐ ﻫﻤﺮاﻫﺴﺖ ﺗـﺎ ﺑﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧـﺪن ﺑﺮﺧﯽ از اﺑﯿﺎت ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ دﻗﯿﻖ ﮐﺎري دﺷﻮار ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺂﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋّﻠﺖ ﻋﻤـﺪه اﯾﺮاد اﯾﻦ اﺳـﺎﻣﯽ ﯾﺎ ذﮐﺮ ﻗﺼﺎﺋـﺪ ﻣﺸـﻬﻮر ﻋﺮﺑﯽ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ اﻣﻮر آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﺎﻇﻬﺎر ﻋﻠﻢ در ﺷـﻌﺮ اﺻـﺮار داﺷﺖ و‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯿﺨﻮاﺳﺖ ازﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻮاﻧﯽ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺎﻟﺨﻮردهﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻨﺼـﺮي و ﻫﻤﺮدﯾﻔﺎن او ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎدت ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‬
‫ﺑﺎﻇﻬـﺎر ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻋﺚ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻟﻐﺎت و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻣﻬﺠﻮر ﻋﺮﺑﯽ در ﺷـﻌﺮ او ﺷـﺪه و ﮔﺎه آن را ﺑﺨﺸﻮﻧﺖ و درﺷﺘﯽ ﻣﻘﺮون ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﻟﯿﮑﻦ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ آن اﺷﻌﺎر ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎﺗﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺟﺬاﺑﯿﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷـﺮوﺣﯽ ﮐﻪ ازﯾﻦ ﻗﺼـﯿﺪه ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از آﻧﭽﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﯾﻨﯽ در ﺣﻮاﺷـﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ )ص ‪-127‬‬
‫‪ (128‬و آﻗﺎي ﺳـﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴـﯽ در ﻣﺠﻠﺪ ﺳﻮم اﺣﻮال و اﺷـﻌﺎر رودﮐﯽ )ص ‪ 1135‬ﺑﺒﻌﺪ( و آﻗﺎي دﺑﯿﺮﺳـﯿﺎﻗﯽ در ﺣﻮاﺷـﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت دﯾﻮان‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي )ص ‪ (199 -198‬آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺷـﮑﻮه ﺧﺎﺻﯽ دارد ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﺴﺎﯾﺮ اﺷﻌﺎر او ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻋﺬب و اﺳﺘﻮارﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻌﺮ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺘﺎد ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ و آﻫﻨﮕﯽ ﺧﺎص‬
‫وﺟﻮد دارد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﻧـﺪن اﺷـﻌﺎر او ﮔﻮﯾﯽ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﺑﺎ آﻫﻨﮕﯽ از ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ ﺳـﺮﮔﺮﻣﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ ﺧﻮشآﯾﻨـﺪ و رواﻧﯽ و‬
‫ﺳﺎدﮔﯽ ﻓﮑﺮ و ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي در ﺳﺨﻦ و ﺟﻮاﻧﯽ و ﺷﺎداﺑﯽ روح ﺷﺎﻋﺮ ﺷﻌﺮ او را ﺑﯽاﻧﺪازه ﻃﺮﺑﻨﺎك و دلاﻧﮕﯿﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي در اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﻠﻤﺎت و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺑﯽﭘﺮواﺳﺖ و ﻋﻼوهﺑﺮﯾﻦ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺼﺎﺋﺪش اﻟﻔﺎظ ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻏﻠﺒﻪ دارد اﻣﺎ اﻣﺮي‬
‫ﮐﻪ در اﺷـﻌﺎر او ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﻮرد دﻗﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﺗﻮﺟﻪ اوﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﺑﺪﯾﻊ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮاﺳـﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﻣﺤﺴﻮس و ﮔﺎه ﻋﻘﻠﯽ و ﺧﯿﺎﻟﯽ زﯾﺒﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ در اﺷـﻌﺎر ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﮑﺮار ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻀـﺎﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺧـﺎﺻﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮاي ﺧﻤﺮﯾﺎت‬
‫ﺧﻮد ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و در ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﺼﺎﺋﺪ و ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻤﻄﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺴـﻤﻂ از ﻣﺒﺪﻋﺎت ﻣﻨﻮﭼﻬﺮﯾﺴﺖ زﯾﺮا ﭘﯿﺶ ازو در اﺷـﻌﺎر ﻓﺎرﺳـﯽ اﺛﺮي از آن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و ﻧﯿﺰ ﺗﺴـﻤﯿﻂ در ﺷـﻌﺮ ﺑﺎ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﻨـﺎم ﻣﺴـﻤﻂ اﯾﺠـﺎد ﮐﺮده ﻣﺘﻔﺎوﺗﺴﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻌـﺪ از ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻻﻣﻌﯽ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ ﮐﺎر او را در ﺳـﺮودن ﻣﺴـﻤﻂ دﻧﺒﺎل‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در اﺷـﻌﺎر ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺄﺛﺮ اوﺳﺖ از اﻓﮑﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﻋﺮب ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﺒﻮر از ﺑﻮادي‪ ،‬و وﺻﻒ ﺷﺘﺮ‪،‬‬
‫و ﻧﺪﺑﻪ ﺑﺮ اﻃﻼل و دﻣﻦ‪ ،‬و ذﮐﺮ ﻋﺮاﺋﺲ ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬و اﺳﺎﻣﯽ اﻣﺎﮐﻦ ﻣﺬﮐﻮر در ﻗﺼﺎﺋﺪ ﺷﻌﺮاي ﺟﺎﻫﻠﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر‪.‬‬
‫اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﮐﻠﻤـﺎت ﻋﺮﺑﯽ زاﺋـﺪ از ﺣـّﺪ ﺣـﺎﺟﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮاي ﻓﺎرﺳـﯽزﺑﺎﻧﺎن ﻋﺼـﺮ ﺷﺎﻋﺮ و ﺑﻌـﺪ ازو ﻣﻬﺠﻮر ﺑﻮده‪ ،‬از ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻣﻬﻢ ﺷـﻌﺮ‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮﯾﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺎﻋﺮ ﺣـّﺪ و ﻗﯿـﺪي درﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷـﻨﺎﺧﺖ و ازﯾﻦ روي در ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺼﺎﺋـﺪ او ﮐﺎر اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺗﺎزي ﺑﺎﻓﺮاط ﮐﺸـﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه‪:‬‬
‫ﻏﺮاﺑﺎ ﻣﺰن ﺑﯿﺸﺘﺮ زﯾﻦ ﻧﻌﯿﻘﺎﮐﻪ ﻣﻬﺠﻮر ﮐﺮدي ﻣﺮا از ﻋﺸﯿﻘﺎ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 588 :‬ﻧﻌﯿﻖ ﺗﻮ ﺑﺴﯿﺎر و ﻣﺎ را ﻋﺸﯿﻘﯽﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﮏ دوﺳﺖ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻌﯿﻘﺎ‬
‫اﯾﺎ رﺳﻢ اﻃﻼل ﻣﻌﺸﻮق واﻓﯽﺷﺪي زﯾﺮ ﺳﻨﮓ زﻣﺎﻧﻪ ﺳﺤﯿﻘﺎ‬
‫ﻋﻨﯿﺰه ﺑﺮﻓﺖ از ﺗﻮ و ﮐﺮد ﻣﻨﺰلﺑﻪ ﻣﻘﺮاط و ﺳﻘﻂ اﻟﻠﻮي و ﻋﻘﯿﻘﺎ‬
‫اﯾﺎ ﻟﻬﻒ ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺸﻖ ﺑﺎ ﻣﻦﭼﻨﯿﻦ ﺧﺎﻧﮕﯽ ﮔﺸﺖ و ﭼﻮﻧﯿﻦ ﻋﺘﯿﻘﺎ‬
‫ز ﺧﻮاب ﻫﻮي ﮔﺸﺖ ﺑﯿﺪار ﻫﺮﮐﺲﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺷﺪن ﻣﻦ ز ﺧﻮاﺑﺶ ﻣﻔﯿﻘﺎ‬
‫ﺑﺪان ﺷﺐ ﮐﻪ ﻣﻌﺸﻮق ﻣﻦ ﻣﺮﺗﺤﻞ ﺷﺪدﻟﯽ داﺷـﺘﻢ ﻧﺎﺻـﺒﻮر و ﻗﻠﯿﻘﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﺣﻮال ﻗﺪرت ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي در ﮔﻨﺠﺎﻧﯿﺪن ﮐﻠﻤﺎت و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت‬
‫ﻣﻬﺠﻮر ﻋﺮﺑﯽ در زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺤـّﺪﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﺐ اﯾﺮاد ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻬﺠﻮر را ﯾﮑﺒﺎره از ﻧﻈﺮ دور ﻣﯿـﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ازﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺑﮕـﺬرﯾﻢ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي روان و ﺳﺎده و ﻗـﺪرت اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ در وﺻﻒ ﺑﺤـّﺪﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺘﻮان او را ازﯾﻦ ﺣﯿﺚ در ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺼـﯿﺪهﮔﻮي ﻋﻬﺪ‬
‫ﻏﺰﻧﻮي ﻣﻤﺘـﺎز داﻧﺴﺖ‪ .‬وي ﻣﻨـﺎﻇﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃﺒﯿﻌﺖ را از ﺑﯿﺎﺑـﺎن و ﮐﻮه و ﺟﻨﮕـﻞ و ﮔﻠﺰار و ﻣﺮﻏﺰار و آﺳـﻤﺎن و اﺑﺮ و ﺑـﺎران و ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع وﺻﻒ ﻗﺮار داده و ﻫﯿﭽﯿﮏ از اﺟﺰاء آن ﻣﻨﺎﻇﺮ را از ﻧﻈﺮ ﺗﯿﺰﺑﯿﻦ ﺧﻮد دور ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و از ﻋﻬﺪه وﺻﻒ و ﺗﺠﺴـﯿﻢ ﻫﻤﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺒﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻋﺸـﺮتﻃﻠﺐ و دوﺳـﺘﺪار ﺷـﺮاب و ﻋﯿﺶ ﻣﺪام ﺑﻮد و ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ و اﻧﺪك ﺳﺎﻟﯽ وي ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از اﺳـﺒﺎب ﻋﻤﺪه اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل در او ﺑﻮده اﺳﺖ و او از ﺑﯿﺎن آرزوﻫﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﺎري ﻟّﺬات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﻮد در اﺷﻌﺎر اﺑﺎ و اﻣﺘﻨﺎﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﻣﺪح ﻧﯿﺰ اﻓﺮاط ﮐﺮد و‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓّﺮﺧﯽ ﻏﺎﻟﺐ اﻣﺮاء درﺑﺎر ﻏﺰﻧﻮي را ﺳـﺘﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺰّﯾﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﺒﯿﺐﻫﺎي ﻗﺼﺎﯾـﺪ ﻣﺪﺣﯽ او ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺳـﺮﮔﺮمﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ و از ﻫﻤﻪ‬
‫ﺣﯿﺚ ﺑﺮ ﻗﺴـﻤﺖ ﻣـﺪح ﻓﺰوﻧﯽ و ﺑﺮﺗﺮي دارد و ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ اﻧـﺪكﺳﺎل ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻧﯽ و ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﯽ از ﺗﺠﺎﻫﺮ‬
‫ﺑﺎﻓﻌﺎل ﻧﺎﺳﺘﻮده و ﯾﺎ ﺗﻔّﻮه ﺑﺴﺨﻨﺎن رﮐﯿﮏ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺑﻮد و ﺣﺘﯽ در ﻫﺠﻮ ﻧﯿﺰ از اﯾﺮاد اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﮐﻠﻤﺎت ﺧﻮدداري ﻣﯿﮑﺮد‪.‬‬
‫از دﯾﻮان ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﺷـﺘﻬﺎر و ﺗﺪاول اﺷـﻌﺎرش ﻧﺴﺦ ﻗﺪﯾﻢ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﻏﺎﻟﺐ ﻧﺴﺦ ﻣﻮﺟﻮد آن از ﻋﻬﺪ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ و ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫آﻧﻬﺎ از دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻧﺴﺦ اﺷﻌﺎر ﺷﯿﻮا و دﺷﻮار ﺷﺎﻋﺮ دﭼﺎر ﺗﺼّﺮﻓﺎت ﻧّﺴﺎخ ﺷﺪه و ﭘﺮ از ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎﭘﻬﺎﯾﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫از آن ﺷـﺪه ﭘﺮﻏﻠـﻂ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﺑﺮﺧﯽ از اﺑﯿـﺎت ﺷـﺎﻋﺮ در آﻧﻬﺎ ﻣﺴـﺘﻠﺰم دﻗﺖ و ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ ﮐﻪ آﻗﺎي ﻣﺤﻤﺪ‬
‫دﺑﯿﺮﺳﯿﺎﻗﯽ ﺑﺴﺎل ‪ 1326‬ﺑﺎ ﻣﻘّﺪﻣﻪ و ﺣﻮاﺷﯽ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﺴﺦ و ﺗﺼﺤﯿﺤﺎت و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت‪ ،‬ﻃﺒﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﺴﺦ دﯾﻮان ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي اﺷﻌﺎري از ﺷﺎﻋﺮان دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ راه ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺼﯿﺪه‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮﮐﻨﺪم دل از دﯾﺪار دﻟﺒﺮﻧﻬﺎدم ﻣﻬﺮ ﺧﺮﺳﻨﺪي ﺑﺪل ﺑﺮ ﮐﻪ از ﻟﺒﯿﺒﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺼﯿﺪه‪:‬‬
‫ﺳﻼم ﻋﻠﯽ دار ام اﻟﮑﻮاﻋﺐﺑﺘﺎن ﺳـﯿﻪﭼﺸﻢ ﻋﻨﺒﺮ ذواﺋﺐ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ آﻧﺮا ﺑﻪ »ﺣﺴﻦ ﻣﺘﮑﻠّﻢ« از ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻧﺴـﺒﺖ داده و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت ﺗﻬﺮان آﻧﺮا از ﻣﻌّﺰي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »‪ ،«1‬و ﻗﺼﯿﺪهﯾﯽ ﺑﻤﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫اي ﭘﯿﮑﺮ ﻣﻨّﻮر ﻣﺤﺮور ﺧﻮي ﭼﮑﺎنﺛﻌﺒﺎن آﺗﺸﯿﻦ دم روﯾﯿﻨﻪ اﺳﺘﺨﻮان ﮐﻪ آﻧﺮا ﺑﺨﻮاﺟﻮي ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻓﺎت ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي را ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺴﺎل ‪ 432‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﺷﻌﺎر او ﺗﺎ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪ 430‬و ‪ 431‬دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد وﻟﯽ از آن ﭘﺲ اﺛﺮي از وﻗﺎﯾﻊ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ در دﯾﻮان او ﻣﺸﻬﻮد ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻗﻮل ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﻘﺒﻮل ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻟﺸﮑﺮ زﻣﺴﺘﺎن ﻧﻮروز ﻧﺎﻣﺪارﮐﺮدﺳﺖ راي ﺗﺎﺧﺘﻦ و ﻗﺼﺪ ﮐﺎرزار‬
‫وﯾﻨﮏ ﺑﯿﺎﻣﺪﺳﺖ ﺑﭙﻨﺠﺎه روز ﭘﯿﺶﺟﺸﻦ ﺳﺪه ﻃﻼﯾﻪ ﻧﻮروز ﻧﺎﻣﺪار‬
‫آري ﻫﺮآﻧﮕﻬﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺷﻮد ﺑﺮزمز اول ﺑﭽﻨﺪ روز ﺑﯿﺎﯾﺪ ﻃﻼﯾﻪدار‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎغ و راغ ﻣﻠﮑﺖ ﻧﻮروز ﻣﺎه ﺑﻮداﯾﻦ ﮐﻮه و ﮐﻮﻫﭙﺎﯾﻪ و اﯾﻦ ﺟﻮي و ﺟﻮﯾﺒﺎر‬
‫ﺟﻮﯾﺶ ﭘﺮ از ﺻﻨﻮﺑﺮ و ﮐﻮﻫﺶ ﭘﺮ از ﺳﻤﻦراﻏﺶ ﭘﺮ از ﺑﻨﻔﺸﻪ و ﺑﺎﻏﺶ ﭘﺮ از ﺑﻬﺎر‬
‫ﻧﻮروز ازﯾﻦ وﻃﻦ ﺳﻔﺮي ﮐﺮد ﭼﻮن ﻣﻠﮏآري ﺳﻔﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﻠﻮك ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﭼﻮن دﯾﺪ ﻣﺎﻫﯿﺎن زﻣﺴﺘﺎن ﮐﻪ در ﺳﻔﺮﻧﻮروز ﻣﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻗﺮﯾﺐ ﻣﻬﯽ ﭼﻬﺎر‬
‫اﻧﺪر دوﯾﺪ و ﻣﻤﻠﮑﺖ او ﺑﻐﺎرﺗﯿﺪﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮي ﮔﺮان و ﺳﭙﺎﻫﯽ ﮔﺰاﻓﻪﮐﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ ﺷﻤﺎره ‪8 -7‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 590 :‬ﺑﺮداﺷﺖ ﺗﺎجﻫﺎي ﻫﻤﻪ ﺗﺎرك ﺳﻤﻦﺑﺮداﺷﺖ ﭘﻨﺠﻪﻫﺎي ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻋﺪ ﭼﻨﺎر‬
‫ﺑﺴﺘﺪ ﻋﻤﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﺰ ﺳﺒﺰ ﺿﯿﻤﺮانﺑﺸﮑﺴﺖ ﺣﻘﻪﻫﺎي زر و دّر ﻣﯿﻮهدار‬
‫در ﺑﺎﻏﻬﺎ ﻧﺸﺎﻧﺪ ﮔﺮوه از ﭘﺲ ﮔﺮوهدر راﻏﻬﺎ ﮐﺸﯿﺪ ﻗﻄﺎر از ﭘﺲ ﻗﻄﺎر‬
‫زﯾﻦ ﺧﻮاﺟﮕﺎن ﭘﻨﺒﻪﻗﺒﺎي ﺳﭙﯿﺪﺑﻨﺪزﯾﻦ زﻧﮕﯿﺎن ﺳﺮخدﻫﺎن ﺳﯿﺎهﮐﺎر‬
‫ﺑﺎد ﺷﻤﺎل ﭼﻮن ز زﻣﺴﺘﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﯾﺪاﻧﺪر ﺗﮏ اﯾﺴﺘﺎد »‪ «1‬ﭼﻮ ﺟﺎﺳﻮس ﺑﯽﻗﺮار‬
‫ﻧﻮروز را ﺑﮕﻔﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻠﮏاز ﻓّﺮ و زﯾﻨﺖ ﺗﻮ ﮐﻪ ﭘﯿﺮار ﺑﻮد و ﭘﺎر‬
‫ﺑﻨﮕﺎه ﺗﻮ ﺳﭙﺎه زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻐﺎرﺗﯿﺪﻫﻢ ﮔﻨﺞ ﺷﺎﯾﮕﺎﻧﺖ و ﻫﻢ ُدّر ﺷﺎﻫﻮار‬
‫ﻣﻌﺸﻮﻗﮕﺎﻧﺖ را‪ ،‬ﮔﻞ و ﮔﻠﻨﺎر و ﯾﺎﺳﻤﻦ‪،‬از دﺳﺖ ﯾﺎره ﺑﺮﺑﻮد از ﮔﻮش ﮔﻮﺷﻮار‬
‫ﺧﻨﯿﺎﮔﺮاﻧﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺧﺘﻪ و ﻋﻨﺪﻟﯿﺐ را‪،‬ﺑﺸﮑﺴﺖ ﻧﺎي در ﮐﻒ و ﺗﻨﺒﻮر در ﮐﻨﺎر‬
‫ﻧﻮروز ﻣﺎه ﮔﻔﺖ ﺑﺠﺎن و ﺳﺮ اﻣﯿﺮﮐﺰ ﺟﺎن وي ﺑﺮآرم ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﮔﻪ دﻣﺎر‬
‫ﮔﺮد آورم ﺳﭙﺎﻫﯽ دﯾﺒﺎي ﺳﺒﺰﭘﻮشزﻧﺠﯿﺮزﻟﻒ و ﺳﺮوﻗﺪ و ﺳﻠﺴﻠﻪﻋﺬار‬
‫از ارﻏﻮان ﮐﻤﺮ ﮐﻨﻢ از ﺿﯿﻤﺮان زرهاز ﻧﺎرون ﭘﯿﺎده و از ﻧﺎروان ﺳﻮار‬
‫ﻗﻮس ﻗﺰح ﮐﻤﺎن ﮐﻨﻢ‪ ،‬از ﺷﺎخ ﺑﯿﺪ ﺗﯿﺮاز ﺑﺮگ ﻻﻟﻪ راﯾﺖ و از ﺑﺮق ذو اﻟﻔﻘﺎر‬
‫از اﺑﺮ ﭘﯿﻞ ﺳﺎزم و از ﺑﺎد ﭘﯿﻠﺒﺎنوز ﺑﺎﻧﮓ رﻋﺪ آﯾﻨﻪ ﭘﯿﻞ »‪ «2‬ﺑﯿﺸﻤﺎر‬
‫ﻧﻮروز ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺳﺮاﭘﺮده زد ﺑﺪرﺑﺎ ﻟﻌﺒﺘﺎن ﺑﺎغ و ﻋﺮوﺳﺎن ﻣﺮﻏﺰار‬
‫اﯾﻦ ﺟﺸﻦ ﻓّﺮخ ﺳﺪه را ﭼﻮن ﻃﻼﯾﮕﺎناز ﭘﯿﺶ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﻔﺮﺳﺘﺎد ﮐﺎﻣﮑﺎر‬
‫ﮔﻔﺘﺎ ﺑﺮو ﺑﻨﺰد زﻣﺴﺘﺎن ﺑﺘﺎﺧﺘﻦﺻﺤﺮا ﻫﻤﯽ ﻧﻮرد و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻫﻤﯽﮔﺬار‬
‫ﭼﻮن اﻧﺪرو رﺳﯽ ﺑﺸﺐ ﺗﯿﺮه ﺳﯿﺎهزود آﺗﺸﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺮاﻓﺮوز روزوار‬
‫اﯾﻦ ﻋﺰم ﺟﻨﺒﺶ و ﻧﯿﺖ ﻣﻦ ﮐﻪ ﮐﺮدهامﻧﺰد ﺷﻬﻨﺸﻪ ﻣﻠﮑﺎن ﺑﺮ ﺑﺎﺳﮕﺪار »‪... «3‬‬
‫ﮔﻮ اي ﮔﺰﯾﺪه ﻣﻠﮏ ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎناي ﺧﺴﺮو ﺑﺰرگ و اﻣﯿﺮ ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﭘﻨﺠﺎه روز ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﭼﻮ ﺑﻨﺪﮔﺎندر ﻣﺠﻠﺲ ﺗﻮ آﯾﻢ ﺑﺎ ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﻧﺜﺎر‬
‫ﺑﺎ ﻓﺎل ﻓّﺮح آﯾﻢ و ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺑﺰرگﺑﺎ ﻓﺮ ﺧﺠﺴﺘﻪ ﻃﺎﻟﻊ و ﻓﺮﺧﻨﺪه اﺧﺘﯿﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﻪ )اﻧﺪر( ﺗﮏ اﯾﺴﺘﺎدن‪ :‬آﻏﺎز دوﯾﺪن ﮐﺮدن‬
‫)‪ -(2‬آﯾﻨﻪ ﭘﯿﻞ‪ :‬ﯾﮑﯽ از آﻻت ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ رزﻣﯽ ﮐﻪ آواﯾﯽ ﻣﻬﯿﺐ داﺷﺖ‬
‫)‪ -(3‬اﺳﮕﺪار‪ :‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮو ﭼﺎﭘﺎر‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 591 :‬ﺑﺎ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺟﺎم ﻣﯽ ﺳﺮخ ﻣﺸﮑﺒﻮيﺑﺎ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺑﺮگ ﮔﻞ ﺳﺮخ ﮐﺎﻣﮑﺎر »‪«1‬‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﺪﻟﯿﺒﮑﺎن ﮐﻠﻪﺳﺮخ ﭼﻨﮓزنﺑﺎ ﯾﺎﺳﻤﯿﻨﮑﺎن ﺑﺴﺪ روي ﻣﺸﮑﺒﺎر‬
‫ﺗﺎ ﺗﻮ ﮔﻬﯽ ﺑﺰﯾﺮ ﮔﻞ و ﮔﺎه زﯾﺮ ﺑﯿﺪﮔﻪ زﯾﺮ ارﻏﻮان و ﮔﻬﯽ زﯾﺮ ﮔّﻠﻨﺎر‬
‫ﻣﺴﺘﯽ ﮐﻨﯽ و ﺑﺎده ﺧﻮري ﺳﺎل و ﺳﺎﻟﯿﺎنﺷّﮑﺮ ﮔﺰي و ﻧﻮش ﻣﺰي ﺷﺎد و ﺷﺎدﺧﻮار‬
‫ﺑﺮ ﺳﺒﺰه ﺑﻬﺎر ﻧﺸﯿﻨﯽ و ﻣﻄﺮﺑﺖﺑﺮ ﺳﺒﺰه ﺑﻬﺎر زﻧﺪ ﺳﺒﺰه ﺑﻬﺎر »‪** «2‬‬
‫اﻻ ﯾﺎ ﺧﯿﻤﮕﯽ ﺧﯿﻤﻪ ﻓُﺮوِﻫﻞﮐﻪ ﭘﯿﺸﺎﻫﻨﮓ ﺑﯿﺮون ﺷﺪ ز ﻣﻨﺰل‬
‫َﺗﺒﯿﺮه زن ﺑﺰد ﻃﺒِﻞ ﻧُُﺨﺴﺘﯿﻦﺷﺘﺮﺑﺎﻧﺎن ﻫﻤﯽ ﺑﻨﺪﻧﺪ َﻣﺤِﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎِز ﺷﺎم ﻧﺰدﯾﮑﺴﺖ و اﻣﺸﺐﻣﻪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﯿﻨﻢ ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫و ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺎه دارد ﻗﺼﺪ ﺑﺎﻻﻓﺮوﺷﺪ آﻓﺘﺎب از ﮐﻮه ﺑﺎﺑ ِﻞ‬
‫ﭼﻨﺎن دو ﮐﻔﻪ ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺗﺮازوﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻔﻪ ﺷﻮد ز آن ﮐﻔﻪ ﻣﺎﯾِﻞ‬
‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ ﻣﻦ اي ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺻﻨﻮﺑﺮﮐﻪ ﮔﺮدد روز ﭼﻮﻧﯿﻦ زود زاﯾﻞ‬
‫ﻣﻦ و ﺗﻮ ﻏﺎﻓﻠﯿﻢ و ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪﺑﺮﯾﻦ ﮔﺮدوِن ﮔﺮدان ﻧﯿﺴﺖ ﻏﺎﻓﻞ‬
‫ﻧﮕﺎرﯾِﻦ َﻣﻨﺎ ﺑﺮﮔﺮد و َﻣْﮕﺮيﮐﻪ ﮐﺎر ﻋﺎﺷﻘﺎن را ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫زﻣﺎﻧﻪ ﺣﺎﻣِِﻞ ﻫﺠﺮﺳﺖ و ﻻﺑ ُّﺪﻧﻬﺪ ﯾﮏ روز ﺑﺎِر ﺧﻮﯾﺶ ﺣﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﮕﺎر ﻣﻦ ﭼﻮ ﺣﺎل ﻣﻦ ُﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪﺑﺒﺎرﯾﺪ از ﻣﮋه ﺑﺎراِن واﺑ ِﻞ »‪«3‬‬
‫ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ ﭘِﻠﭙِِﻞ ﺳﻮده ﺑﮑﻒ داﺷﺖﭘﺮاَﮔﻨﺪ از ﮐﻒ اﻧﺪر دﯾﺪه ﭘِﻠﭙِﻞ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺪ اوﻓﺘﺎن ﺧﯿﺰان ﺑَِﺮ ﻣﻦﭼﻨﺎن ﻣﺮﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﻢ ﺑ ِْﺴِﻤﻞ‬
‫دو ﺳﺎِﻋﺪ را َﺣﻤﺎﯾِﻞ ﮐﺮد ﺑﺮ ﻣﻦﻓﺮوآوﯾﺨﺖ از ﻣﻦ ﭼﻮن ﺣﻤﺎﯾﻞ‬
‫ﻣﺮا ﮔﻔﺖ اي ﺳﺘﻤﮑﺎره ﺑﺠﺎﻧﻢﺑﮑﺎم ﺣﺎﺳﺪم ﮐﺮدي و ﻋﺎِذل »‪«4‬‬
‫ﭼﻪ داﻧﻢ ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﺎزآﯾﯽ ﺗﻮ ﯾﺎ ﻧﻪﺑﺪاﻧﮕﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎزآﯾﺪ َﻗﻮاﻓِﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺎﻣﮑﺎر‪ :‬ﻧﻮﻋﯽ از ﮔﻞ ﺳﺮخ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم ﮐﺎﻣﮑﺎر ﺟﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺳﺒﺰه ﺑﻬﺎر‪ :‬ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از آﻫﻨﮕﻬﺎﺳﺖ‬
‫)‪ -(3‬واﺑﻞ‪ :‬ﺑﺎران ﺗﻨﺪﺑﺎرﻧﺪه‬
‫)‪ -(4‬ﻋﺎذل‪ :‬ﻣﻼﻣﺘﮕﺮ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 592 :‬ﺗﺮا ﮐﺎﻣﻞ ﻫﻤﯽ دﯾﺪم ﺑﻬﺮ ﮐﺎرو ﻟﯿﮑﻦ ﻧﯿﺴﺘﯽ در ﻋﺸﻖ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺣﮑﯿﻤﺎن زﻣﺎﻧﻪ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻨﺪﮐﻪ ﺟﺎﻫﻞ ﮔﺮدد اﻧﺪر ﻋﺸﻖ ﻋﺎﻗِﻞ‬
‫ﻧﮕﺎِر ﺧﻮﯾﺶ را ﮔﻔﺘﻢ ﻧﮕﺎراﻧَﯿﻢ ﻣﻦ در ﻓﻨﻮن ﻋﺸﻖ ﺟﺎِﻫﻞ‬
‫و ﻟﯿﮑﻦ اوﺳﺘﺎدان ُﻣَﺠﱠﺮبُﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ در ُﮐﺘِْﺐ اواﯾِﻞ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖ ﻃﻌﻢ وﺻﻞ آﻧﮕﺎه داﻧﺪﮐﻪ ﻋﺎﺟﺰ ﮔﺮدد از ﻫﺠﺮان ﻋﺎِﺟﻞ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ زودي ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ راﺳﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺎﺟﻞ ﯾﺎ ﺑﺂِﺟﻞ‬
‫و ﻟﯿﮑﻦ اﺗّﻔﺎِق آﺳﻤﺎﻧﯽﮐﻨﺪ ﺗﺪﺑﯿﺮﻫﺎي ﻣﺮد ﺑﺎِﻃﻞ‬
‫ﻏﺮﯾﺐ از ﻣﺎه واﻻﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪﮐﻪ روز و ﺷﺐ ﻫﻤﯽ ﺑ ُﱠﺮد َﻣﻨﺎزل‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮﮔﺸﺖ از ﻣﻦ آن َﻣﻌﺸﻮِق َﻣْﻤﺸﻮق »‪«1‬ﻧﻬﺎدم ﺻﺎﺑﺮي را ﺳﻨﮓ ﺑﺮ دل‬
‫ﻧﮕﻪ ﮐﺮدم ﺑِﮕﺮِد ﮐﺎرواﻧﮕﺎهﺑﺠﺎي ﺧﯿﻤﻪ و ﺟﺎِي َرواﺣﻞ‬
‫ﻧﻪ وﺣﺸﯽ دﯾﺪم آﻧﺠﺎ و ﻧﻪ اﻧﺴﯽﻧﻪ راﮐﺐ دﯾﺪم آﻧﺠﺎ و ﻧﻪ راﺟﻞ‬
‫َﻧﺠﯿﺐ ﺧﻮﯾﺶ را دﯾﺪم ﺑﯿﮏ ﺳﻮﭼﻮ دﯾﻮي دﺳﺖ و ﭘﺎ اﻧﺪر َﺳﻼِﺳﻞ‬
‫ﮔﺸﺎدم ﻫﺮدو زاﻧﻮﺑﻨﺪش از ﭘﺎيﭼﻮ ﻣﺮﻏﯽ ِﮐﺶ ﮔﺸﺎﯾﻨﺪ از ﺣﺒﺎﯾﻞ »‪«2‬‬
‫ﺑﺮآوردم ِزﻣﺎﻣﺶ ﺗﺎ ﺑ ُﻨﺎُﮔﻮشﻓُﺮوِﻫﺸَﺘﻢ ُﻫَﻮﯾﺪش »‪ «3‬ﺗﺎ ﺑﮑﺎِﻫﻞ »‪«4‬‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻢ از ﺑَﺮش ﭼﻮن َﻋﺮش ﺑ ِﻠﻘﯿﺲﺑََﺠﺴﺖ او ﭼﻮن ﯾﮑﯽ ﻋﻔﺮﯾﺖ ﻫﺎﯾﻞ‬
‫ﻫﻤﯽ راﻧﺪم ﻧﺠﯿﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻮن ﺑﺎدﻫﻤﯽ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ اﻟﻠُّﻬﱠﻢ َﺳﱢﻬﻞ‬
‫ﭼﻮ َﻣّﺴﺎﺣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎﯾﺪ زﻣﯿﻦ راﺑﭙﯿﻤﻮدم ﺑﭙﺎي او َﻣﺮاﺣﻞ‬
‫ﻫﻤﯽرﻓﺘﻢ ﺷﺘﺎﺑﺎن در ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﻤﯽ ﮐﺮدم ﺑﯿﮏ ﻣﻨﺰل دو ﻣﻨﺰل‬
‫ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﭼﻨﺎن ﺳﺨﺖ و ﭼﻨﺎن ﺳﺮدﮐﺰو ﺧﺎرج ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻫﯿﭻ داﺧﻞ‬
‫ز ﺑﺎدش ﺧﻮن ﻫﻤﯽ ﺑ ِﻔُﺴﺮْد در ﺗﻦﮐﻪ ﺑﺎدش داﺷﺖ ﻃﺒِﻊ زﻫِﺮ ﻗﺎﺗﻞ‬
‫َﺳﻮاِد ﺷﺐ ﺑﻮﻗﺖ ﺻﺒﺢ ﺑﺮ ﻣﻦﻫﻤﯽ ﮔﺸﺖ از ﺑﯿﺎض ﺑﺮف ُﻣﺸِﮑﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻤﺸﻮق‪ :‬ﮐﺸﯿﺪه ﺑﺎﻻ‬
‫)‪ -(2‬ﺣﺒﺎﯾﻞ‪ :‬رﯾﺴﻤﺎﻧﻬﺎ‬
‫)‪ -(3‬ﻫﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺪزﯾﻦ‬
‫)‪ -(4‬ﮐﺎﻫﻞ‪ :‬ﺷﺎﻧﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 593 :‬ﻫﻤﯽ ﺑ ُﮕﺪاﺧﺖ ﺑﺮف اﻧﺪر ﺑﯿﺎﺑﺎنﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪش ﺑﯿﻤﺎري ِﺳّﻞ‬
‫ﺑﮑﺮدار ﺳﺮﯾﺸﻤﻬﺎي ﻣﺎﻫﯽﻫﻤﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ از َﺷﺨﺴﺎر او ِﮔﻞ‬
‫ﭼﻮ ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ دﯾﺮﻧﺪه ﺑﮕﺬﺷﺖﺑﺮآﻣﺪ َﺷْﻌَﺮﯾﺎن از ﮐﻮه ُﻣﻮِﺻﻞ‬
‫ﺑَﻨﺎُت اﻟﻨﱠﻌﺶ ﮐﺮد آﻫﻨِﮓ ﺑﺎﻻﺑﮑﺮدار َﮐَﻤﺮ ﺷﻤﺸﯿﺮ ِﻫﺮﻗِﻞ‬
‫رﺳﯿﺪم ﻣﻦ ﻓﺮاِز ﮐﺎروان ﺗﻨﮓﭼﻮ ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻮ رﺳﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺳﺎﺣﻞ‬
‫ﺑﮕﻮش ﻣﻦ رﺳﯿﺪ آواز ﺧﻠﺨﺎلﭼﻮ آواز َﺟﻼِﺟﻞ از َﺟﻼِﺟﻞ »‪«1‬‬
‫َﺟَﺮس دﺳﺘﺎن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻫﻤﯽزدﺑﺴﺎِن ﻋﻨﺪﻟﯿﺒﯽ از َﻋﻨﺎِدل‬
‫ﻋﻤﺎري از ﺑﺮ ﺗُﺮﮐﯽ »‪ «2‬ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽﮐﻪ ﻃﺎُوﺳﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺣﻮاﺻﻞ »‪«3‬‬
‫َﺟَﺮس ﻣﺎﻧﻨﺪه دو َﺗﺮگ َزّرﯾﻦُﻣَﻌﻠﱠﻖ ﻫﺮدو ﺗﺎ زاﻧﻮي ﺑﺎِزل »‪«4‬‬
‫ز َﻧﻮِك ﻧﯿﺰﻫﺎي ﻧﯿﺰهدارانﺷﺪه وادي ﭼﻮ اﻃﺮاف ﺳﻨﺎﺑﻞ »‪«5‬‬
‫ﭼﻮ دﯾﺪم رﻓﺘﻦ آن ﺑﯿَﺴﺮاﮐﺎن »‪«6‬ﺑﺪان َﮐّﺸﯽ روان زﯾﺮ ﺣﺒﺎﯾﻞ‬
‫َﻧِﺠﯿِﺐ ﺧﻮﯾﺶ را ﮔﻔﺘﻢ َﺳﺒُْﮑَﺘﺮاﻻ ﯾﺎ دﺳﺘﮕﯿِﺮ ﻣﺮد ﻓﺎﺿﻞ‬
‫ﺑﭽﺮﮐﺖ ﻋﻨﺒﺮﯾﻦ ﺑﺎدا ﭼﺮاﮔﺎهﺑَﭽﻢ ﮐﺖ آﻫﻨﯿﻦ ﺑﺎدا َﻣﻔﺎِﺻﻞ‬
‫ﺑﯿﺎﺑﺎن در َﻧَﻮْرد و ﮐﻮه ﺑﮕﺬارﻣﻨﺎزﻟﻬﺎ ﺑﮑﻮب و راه ﺑ ُﮕِﺴﻞ ‪...‬‬
‫ﻓﺮود آور ﺑﺪرﮔﺎه وزﯾﺮمﻓﺮود آوردن اﻋﺸﯽ ﺑﻪ ﺑﺎﻫﻞ **‬
‫ﺷﺒﯽ ﮔﯿﺴﻮ ﻓﺮوﻫﺸﺘﻪ ﺑﺪاﻣﻦﭘﻼﺳﯿﻦ ﻣﻌﺠﺮ و ﻗﯿﺮﯾﻨﻪ ﮔﺮزن »‪«7‬‬
‫ﺑﮑﺮدار زﻧﯽ زﻧﮕﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﺷﺐﺑﺰاﯾﺪ ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻠﻐﺎري آن زن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺟﻼﺟﻞ‪ :‬زﻧﮓ‪ ،‬آواز زﻧﮕﻬﺎ‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺮﮐﯽ‪ :‬اﺳﺐ‬
‫)‪ -(3‬ﺣﻮاﺻﻞ‪ :‬ﻣﺮﻏﯿﺴﺖ ﺳﭙﯿﺪرﻧﮓ‬
‫)‪ -(4‬ﺑﺎزل‪ :‬ﺷﺘﺮ‬
‫)‪ -(5‬ﺳﻨﺎﺑﻞ‪ :‬ﺧﻮﺷﻪﻫﺎي ﮔﻨﺪم‬
‫)‪ -(6‬ﺑﯿﺴﺮاك‪ :‬ﺷﺘﺮ ﺟﻮان ﭘﺮﻗﻮت‬
‫)‪ -(7‬ﮔﺮزن‪ :‬ﺗﺎج‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 594 :‬ﮐﻨﻮن ﺷﻮﯾﺶ ﺑﻤﺮد و ﮔﺸﺖ ﻓﺮﺗﻮتوز آن ﻓﺮزﻧﺪ زادن ﺷﺪ ﺳﺘﺮون‬
‫ﺷﺒﯽ ﭼﻮن ﭼﺎه ﺑﯿﮋن ﺗﻨﮓ و ﺗﺎرﯾﮏﭼﻮ ﺑﯿﮋن در ﻣﯿﺎن ﭼﺎه او ﻣﻦ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﮔﺮد ﻗﻄﺐ ﺟّﺪيﭼﻮ ﮔﺮد ﺑﺎﺑﺰن ﻣﺮغ ﻣﺴﻤﻦ‬
‫ﺑﻨﺎت اﻟﻨﻌﺶ ﮔﺮد او ﻫﻤﯽ ﮔﺸﺖﭼﻮ اﻧﺪر دﺳﺖ ﻣﺮد ﭼﭗ ﻓﻼﺧﻦ‬
‫دم ﻋﻘﺮب ﺑﺘﺎﺑﯿﺪ از ﺳﺮ ﮐﻮهﭼﻨﺎن ﭼﻮن ﭼﺸﻢ ﺷﺎﻫﯿﻦ از ﻧﺸﯿﻤﻦ‬
‫ﯾﮑﯽ ﭘّﻠﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺠﺮهزده ﮔﺮدش ﻧﻘﻂ از آب روﯾﻦ‬
‫ﻧﻌﺎﯾﻢ »‪ «1‬ﭘﯿﺶ او ﭼﻮن ﭼﺎر ﺧﺎﻃﺐﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﭼﺎر ﺧﺎﻃﺐ ﭼﺎر ﻣﻮذن »‪«2‬‬
‫ﻣﺮا در زﯾﺮ ران اﻧﺪر ﮐﻤﯿﺘﯽﮐﺸﻨﺪه ﻧﯽ و ﺳﺮﮐﺶ ﻧﯽ و ﺗﻮﺳﻦ‬
‫ﻋﻨﺎن ﺑﺮ ﮔﺮدن ﺳﺮﺧﺶ ﻓﮕﻨﺪهﭼﻮ دو ﻣﺎر ﺳﯿﻪ ﺑﺮ ﺷﺎخ ﭼﻨﺪن‬
‫دﻣﺶ ﭼﻮن ﺗﺎﻓﺘﻪ ﺑﻨﺪ ﺑﺮﯾﺸﻢﺳﻤﺶ ﭼﻮن ز آﻫﻦ و ﻓﻮﻻد ﻫﺎون‬
‫ﻫﻤﯽ راﻧﺪم ﻓﺮس را ﻣﻦ ﺑﺘﻘﺮﯾﺐﭼﻮ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻣﺮد ارﻏﻨﻮن زن‬
‫ﺳﺮ از اﻟﺒﺮز ﺑﺮزد ﻗﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪﭼﻮ ﺧﻮنآﻟﻮده دزدي ﺳﺮ ز ﻣﮑﻤﻦ‬
‫ﺑﮑﺮدار ﭼﺮاغ ﻧﯿﻢ ﻣﺮدهﮐﻪ ﻫﺮﺳﺎﻋﺖ ﻓﺰون ﮔﺮددش روﻏﻦ‬
‫ﺑﺮآﻣﺪ ﺑﺎدي از اﻗﺼﺎي ﺑﺎﺑﻞﻫﺒﻮﺑﺶ ﺧﺎره دّر و ﺑﺎرهاﻓﮕﻦ‬
‫ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﺰ ﺳﺘﯿﻎ ﮐﻮه ﺳﯿﻠﯽﻓﺮودآرد ﻫﻤﯽ اﺣﺠﺎر ﺻﺪ ﻣﻦ‬
‫ز روي ﺑﺎدﯾﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮔﺮديﮐﻪ ﮔﯿﺘﯽ ﮐﺮد ﻫﻤﭽﻮن ﺧّﺰاد ﮐﻦ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﺰ روي درﯾﺎ ﺑﺎﻣﺪادانﺑﺨﺎر آب ﺧﯿﺰد ﻣﺎه ﺑﻬﻤﻦ‬
‫ﺑﺮآﻣﺪ زاغ رﻧﮓ و ﻣﺎغ ﭘﯿﮑﺮﯾﮑﯽ ﻣﯿﻎ از ﺳﺘﯿﻎ ﮐﻮه ﻗﺎرن‬
‫ﭼﻨﺎن ﭼﻮن ﺻﺪ ﻫﺰاران ﺧﺮﻣﻦ ﺗﺮﮐﻪ ﻋﻤﺪا درزﻧﯽ آﺗﺶ ﺑﺨﺮﻣﻦ‬
‫ﺑﺠﺴﺘﯽ ﻫﺮزﻣﺎن ز آن ﻣﯿﻎ ﺑﺮﻗﯽﮐﻪ ﮐﺮدي ﮔﯿﺘﯽ ﺗﺎرﯾﮏ روﺷﻦ‬
‫ﭼﻨﺎن آﻫﻨﮕﺮي ﮐﺰ ﮐﻮره ﺗﻨﮓﺑﺸﺐ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﺪ رﺧﺸﻨﺪه آﻫﻦ‬
‫ﺧﺮوﺷﯽ ﺑﺮﮐﺸﯿﺪي ﺗﻨﺪ ﺗﻨﺪرﮐﻪ ﻣﻮي ﻣﺮدﻣﺎن ﮐﺮدي ﭼﻮ ﺳﻮزن‬
‫ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﻧﺎي روﯾﯿﻦ ﻫﺮزﻣﺎﻧﯽﺑﮕﻮش اﻧﺪر دﻣﯿﺪي ﯾﮏ دﻣﯿﺪن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺮاد ﭼﻬﺎر ﺳﺘﺎره ﺑﻨﺎم ﻧﻌﺎم وارد اﺳﺖ ﺑﺮ دو ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺠﺮه‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺮاد ﻧﻌﺎم ﺻﺎدرﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻌﺎم وارد ﻗﺮار دارد‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺘﻌﻠﯿﻘﺎت دﯾﻮان ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 595 :‬ﺑﻠﺮزﯾﺪي زﻣﯿﻦ از زﻟﺰﻟﻪ ﺳﺨﺖﮐﻪ ﮐﻮه اﻧﺪر ﻓﺘﺎدي زو ﺑﮕﺮدن‬
‫ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﻫﺮزﻣﺎﻧﯽ ژﻧﺪه ﭘﯿﻠﯽﺑﻠﺮزاﻧﺪ ز رﻧﺞ ﭘﺸﮕﺎن ﺗﻦ‬
‫ﻓﺮوﺑﺎرﯾﺪ ﺑﺎراﻧﯽ ز ﮔﺮدونﭼﻨﺎن ﭼﻮن ﺑﺮگ ﮔﻞ ﺑﺎرد ﺑﮕﻠﺸﻦ‬
‫و ﯾﺎ اﻧﺪر ﺗﻤﻮزي ﻣﻪ ﺑﺒﺎردﺟﺮاد ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺑﺮ ﺑﺎم و ﺑﺮزن‬
‫ز ﺻﺤﺮا ﺳﯿﻠﻬﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻫﺮﺳﻮدرازآﻫﻨﮓ و ﭘﯿﭽﺎن و زﻣﯿﻦﮐﻦ‬
‫ﭼﻮ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺰاﯾﻢ زي ﻣﻌّﺰمﺑﺘﮏ ﺧﯿﺰﻧﺪ ﺛﻌﺒﺎﻧﺎن رﯾﻤﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﯽ ﮔﺸﺖ ﺻﺎﻓﯽز روي آﺳﻤﺎن اﺑﺮ ُﻣَﻌﱠﮑﻦ »‪«1‬‬
‫ﭼﻮ ﺑﺮدارد ز ﭘﯿﺶ روي اوﺛﺎنﺣﺠﺎب ﻣﺎردي »‪ «2‬دﺳﺖ ﺑﺮﻫﻤﻦ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﻫﻼل از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻮهﺑﺴﺎن زﻋﻔﺮان آﻟﻮده ﻣﺤﺠﻦ »‪«3‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﭼﻮن دو ﺳﺮ از ﻫﻢ ﺑﺎز ﮐﺮدهز زﱢر ﻣﻐﺮﺑﯽ دﺳﺖ آَوَرﻧﺠﻦ‬
‫و ﯾﺎ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﻧﯿﻠﯽ ﮐﻪ داردز َﺷﻌﺮ زرد ﻧﯿﻤﯽ زه ﺑﺪاﻣﻦ‬
‫رﺳﯿﺪم ﻣﻦ ﺑﺪرﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖاز آن ﺧﯿﺰد ﭼﻮ رﻣﺎﻧﯽ ز ﻣﻌﺪن **‬
‫آﻣﺪ ﻧﻮروز و ﻫﻢ از ﺑﺎﻣﺪادآﻣﺪﻧﺶ ﻓّﺮخ و ﻓﺮﺧﻨﺪه ﺑﺎد‬
‫ﺑﺎز ﺟﻬﺎن ﺧّﺮم و ﺧﻮب اﯾﺴﺘﺎدﻣﺮد زﻣﺴﺘﺎن و ﺑﻬﺎران ﺑﺰاد‬
‫ز اﺑﺮ ﺳﯿﻪ روي ﺳﻤﻦ ﺑﻮي رادﮔﯿﺘﯽ ﮔﺮدﯾﺪ ﭼﻮ دار اﻟﻘﺮار‬
‫روي ﮔﻞ ﺳﺮخ ﺑﯿﺎراﺳﺘﻨﺪزﻟﻔﮏ ﺷﻤﺸﺎد ﺑﭙﯿﺮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﺒﮑﺎن ﺑﺮ ﮐﻮه ﺑﺘﮏ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪﺑﻠﺒﻠﮑﺎن زﯾﺮ و ﺳﺘﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﻓﺎﺧﺘﮕﺎن َﻫْﻤَﺒﺮ ﺑﻨﺸﺎﺳﺘﻨﺪ »‪«4‬ﻧﺎيزﻧﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﺎخ ﭼﻨﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻌﮑﻦ‪ :‬ﺑﺰرگ ﺷﮑﻢ‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺎردي‪ :‬ﺳﺮخرﻧﮓ‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺤﺠﻦ‪ :‬ﭼﻮﮔﺎن‬
‫)‪ -(4‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﺸﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 596 :‬ﻻﻟﻪ ﺑﺸﻤﺸﺎد ﺑﺮآﻣﯿﺨﺘﻨﺪژاﻟﻪ ﺑﮕﻠﺰار درآوﯾﺨﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻣﺸﮏ ﻓﺮوﺑﯿﺨﺘﻨﺪوز ﺑﺮ اﯾﻦ دّر ﻓﺮورﯾﺨﺘﻨﺪ‬
‫ﻧﻘﺶ و ﺗﻤﺎﺛﯿﻞ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻨﺪاز دل ﺧﺎك و دو رخ ﮐﻮﻫﺴﺎر‬
‫ﻗﻤﺮَﯾﮑﺎن ﻧﺎي ﺑﯿﺎﻣﻮﺧﺘﻨﺪُﺻﻠُﺼﻠﮑﺎن ﻣﺸﮏ ﺗﺒﺖ ﺳﻮﺧﺘﻨﺪ‬
‫زرد ﮔﻼن ﺷﻤﻊ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻨﺪﺳﺮخ ﮔﻼن ﯾﺎﻗﻮت اﻧﺪوﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﺳﺮو ﺑﻨﺎن ﺟﺎﻣﻪ ﻧﻮ دوﺧﺘﻨﺪزﯾﻨﺴﻮ وز آﻧﺴﻮ ﺑﻠﺐ ﺟﻮﯾﺒﺎر‬
‫ﻃﻮﻃﯿﮑﺎن ﺑﺮ ُﮔَﻠﮑﺎن ﺗﺎﺧﺘﻨﺪآﻫﻮﮐﺎن ﮔﻮش ﺑﺮاﻓﺮاﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﮔﻮرﺧﺮان ﻣﯿﻤﻨﻪﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪزاﻏﺎن ﮔﻠﺰار ﺑﭙﺮداﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﯿﺪﻟﮑﺎن ﺟﺎن و روان ﺑﺎﺧﺘﻨﺪﺑﺎ ﺗﺮﮐﺎن ﭼﮕﻞ و ﻗﻨﺪﻫﺎر‬
‫ﺑﺎز ﺟﻬﺎن ﺧّﺮم و ﺧﻮش ﯾﺎﻓﺘﯿﻢزي ﺳﻤﻦ و ﺳﻮﺳﻦ ﺑﺸﺘﺎﻓﺘﯿﻢ‬
‫زﻟﻒ ﭘﺮﯾﺮوﯾﺎن ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﯿﻢدل ز ﻏﻢ ﻫﺠﺮان ﺑﺸﮑﺎﻓﺘﯿﻢ‬
‫ﺧﻮﺑﺘﺮ از ﺑﻮﻗﻠﻤﻮن ﯾﺎﻓﺘﯿﻢﺑﻮﻗﻠﻤﻮﻧﯿﻬﺎ در ﻧﻮﺑﻬﺎر‬
‫ﭘﯿﮑﺮ در ﭘﯿﮑﺮ ﺑﻨﮕﺎﺷﺘﯿﻢﻻﻟﻪ ﺑﺮ ﻻﻟﻪ ﻓﺮوﮐﺎﺷﺘﯿﻢ‬
‫ﮔﯿﺘﯽ را ﭼﻮن ﭼﻤﻦ اﻧﮕﺎﺷﺘﯿﻢدﺳﺖ ﺑﯿﺎﻗﻮت ﺗﺮ اﻧﺒﺎﺷﺘﯿﻢ‬
‫ﺑﺎز ﺑﻬﺮ ﮔﻮﺷﻪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﯿﻢﺷﺎخ ﮔﻞ و ﻧﺴﺘﺮن آﺑﺪار‬
‫ﺑﺎز ﺟﻬﺎن ﮔﺸﺖ ﭼﻮ ﺧّﺮم ﺑﻬﺸﺖﺧﻮﯾﺪ دﻣﯿﺪ از دو ﺑﻨﺎﮔﻮش ﻣﺸﺖ »‪«1‬‬
‫اﺑﺮ ﺑﺂب ﻣﮋه در روي ﮐﺸﺖﮔﻞ ﺑﻤﻞ و ﻣﻞ ﺑﮕﻞ اﻧﺪر ﺳﺮﺷﺖ‬
‫ﺑﺎد ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﯽ اردﯾﺒﻬﺸﺖﮐﺮد ﮔﻞ و ﮔﻮﻫﺮ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﺜﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺸﺖ‪ :‬ﺑﮑﺴﺮ اول ﺟﻮي آب‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 597 :‬ﺻﺤﺮا ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﻧﻖ ﺷﺪﺳﺖﺑﺴﺘﺎن ﻫﻤﺮﻧﮓ ﺳﺘﺒﺮق ﺷﺪﺳﺖ‬
‫ﺑﻠﺒﻞ ﻫﻤﻄﺒﻊ ﻓﺮزدق ﺷﺪﺳﺖﺳﻮﺳﻦ ﭼﻮن دﯾﺒﻪ ازرق ﺷﺪﺳﺖ‬
‫ﺑﺎده ﺧﻮﺷﺒﻮي ﻣﺮّوق ﺷﺪﺳﺖﭘﺎﮐﺘﺮ از آب و ﻗﻮﯾﺘﺮ ز ﻧﺎر‬
‫ﻣﺮغ ﻧﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﻮاﻧﺪ ﻫﻤﯽﻣﯿﻎ ﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ راﻧﺪ ﻫﻤﯽ‬
‫دﺷﺖ ﻧﺒﯿﻨﯽ ﺑﭽﻪ ﻣﺎﻧﺪ ﻫﻤﯽدوﺳﺖ ﻧﺒﯿﻨﯽ ﭼﻪ ﺳﺘﺎﻧﺪ ﻫﻤﯽ‬
‫ﺑﺎغ ﺑﺘﺎﻧﺮا ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ ﻫﻤﯽﺑﺮ ﺳﻤﻦ و ﻧﺴﺘﺮن و ﻻﻟﻪزار‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮوم ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺎري ﮐﻨﻢﺑﺮ رﺧﺶ از ﻣﺪح ﻧﮕﺎري ﮐﻨﻢ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮش از در ﺧﻤﺎري ﮐﻨﻢﺑﺮ ﺗﻨﺶ از ﺷﻌﺮ ﺷﻌﺎري ﮐﻨﻢ‬
‫وﯾﻨﻬﻤﻪ را زود ﻧﺜﺎري ﮐﻨﻢﭘﯿﺶ اﻣﯿﺮ اﻻﻣﺮا روز ﺑﺎر‬
‫‪ -52‬ﻋﻄﺎردي‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻌﻄﺎردي از ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬﺪ ﯾﻤﯿﻦ اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮﯾﺴﺖ »‪ .«1‬ﻫﺪاﯾﺖ در ﺷﺮح ﺣﺎل او ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﮔﻮﯾﻨـﺪ ازﻫـﺪ و اﻣﺠﺪ ﺷـﻌﺮاي آن ﻋﻬﺪ ﺑﻮد« »‪ .«2‬از اﺷـﻌﺎر او ﭼﻨـﺪ ﺑﯿـﺖ در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ آﻧﻬـﺎ از دﻗﺖ ﺧﯿـﺎل و رﻗﺖ‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت او ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯿﮑﻨﺪ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﯿﻠﯽ دارم ﺑﺮخ ﺑﺮ از ﺧﻮن ﺟﮕﺮآن روز ﮐﻪ ﻣﮋﮔﺎن ﺗﺮا ﺑﯿﻨﻢ ﺗﺮ‬
‫اي ﭼﻮن ﺷﮑﺮ ﺷﮑﺴﺘﻪ از ﭘﺎ ﺗﺎ ﺳﺮﻣﮕﺮي ﮐﻪ ﺗﺒﺎه ﮔﺮدد از آب ﺷﮑﺮ **‬
‫ﺷﺪ ﯾﺎر و ﻣﺮا ﺑﺒﻮﺳﻪ ﺧﺸﻨﻮد ﻧﮑﺮدﭘﺮﺳﺶ ﻧﻨﻤﻮد و ﻧﯿﺰ ﺑﺪرود ﻧﮑﺮد‬
‫آن آﺗﺶ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺟﺰ دود ﻧﮑﺮدﺑﺮ ﻋﺸﻖ ﺑﺘﺎن ﻫﯿﭽﮑﺴﯽ ﺳﻮد ﻧﮑﺮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪57‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪342‬‬
‫‪ -53‬ﺑﺎﻟﯿﺚ ﻃﺒﺮي‬
‫اﺑﻮ اﻟﻠﯿﺚ ﻃﺒﺮي را ﻋﻮﻓﯽ »‪ «1‬در ﺷـﻤﺎر ﺷـﻌﺮاء آل ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ آورده و ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋﯽ از اﺣﻮال او ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬از اﺷﻌﺎر او اﺑﯿﺎﺗﯽ در‬
‫ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎء و ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ )ص ‪ (39‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻨَﮑﺮ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ ﺑﻤﻌﺮﻓﺖ ﺗﻮﻫﯿﭻ ﻧﺒﺎﺷﯽ ز ﮐﺎر ﻣﻨَﮑﺮ ﻣﻨِﮑﺮ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﻣﻦ اﯾﻤﻨﻢ ﮐﻪ رّب رﺣﯿﻤﺴﺖﺧﻮاب ﺗﻮ ﺑﯿﻨﯽ ﻫﻤﯽ وﻫﻢ ﺗﻮ ﻣﻌّﺒﺮ »‪** «2‬‬
‫ﭼﯿﺴﺖ اﯾﻦ ﺑﺎژﮔﻮﻧﻪ ﻃﺒﻊ ﻓﻠﮏﮔﺎه دﯾﻮﯾﺴﺖ زﺷﺖ و ﮔﺎه ﻣَﻠﮏ‬
‫ز ﺑﺲ اﯾﻦ ﭘﺮﮔﺰاﻓﻪ ﻗﺴﻤﺖ اواز ﺣﻘﯿﻘﺖ دﻟﻢ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﺸﮏ‬
‫ﺑﯽﺧﺒﺮ زو ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺗﮑﯿﻪ زدهزﯾﺮ دﯾﺒﺎي َزْرش و ﺧّﺰ و َﻓَﻨﮏ »‪«3‬‬
‫ﺑﺎﺧﺒﺮ را ازو ﺑﺨﻮرد و ﺑﺨﻮابَز ﺑَﺮش آﺗﺸﺴﺖ و زﯾﺮ ﺧﻨﮏ‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ار دﻫﺮ ﮐﺮده داد و ﮐﻨﺪاﯾﻦﭼﻨﯿﻦ داد ﮐﯽ ﺑﻮد َوﯾَﺤﮏ‬
‫ك اﻻﺳَﻔﻞ اﺳﺖ ﺟﺎي اﻣﯿﺪﺑَﺪَرج ﻣﺮد ﮐﯽ رﺳﺪ ز َدَرك‬ ‫َدَر ُ‬
‫ﻧﯿﮏﺑﺨﺘﯽ ﭼﻮ آب و ﻣﻦ َﺳَﻤﮑﻢاو ز ﻣﻦ دور ﭼﻮن َﺳﻤﺎ ز َﺳَﻤﮏ‬
‫دﯾﺮ ﯾﺎﺑﺴﺖ ﺗﺎ ﮐﯽ اﯾﻦ ﮔﻠﻪ زوﺑﺠﻬﺎن دم ﻣﺰن زﻟﯽ و زﻟَﮏ‬
‫ﻓﻠﮏ از ﻃﺒﻊ ﺑﺮﻧﮕﺮدد و ﺗﻮﺑﯽﺗﮑﻠّﻒ ﮔﻠﻪ ﻣﮑﻦ ز ﻓﻠﮏ »‪** «4‬‬
‫دﻟﻢ ﻣﯿﺎن دو زﻟﻔﺖ ﻧﻬﺎن ﺷﺪ اي ﻣﻬﺮويز ﺑﻬﺮ آﻧﮑﻪ ز ﭼﺸﻤﺖ ﻫﻤﯽﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‬
‫ﻧﺒﯿﻨﯽ آﻧﮑﻪ ﭼﻮ ﺗﻮ زﻟﻒ را ﺑﺸﺎﻧﻪ زﻧﯽﺳﺮ دو زﻟﻒ ﺗﻮ در ﺷﺎﻧﻪ ﻣﯽدرآوﯾﺰد‬
‫دل ﻣﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺎرزار ﮐﻨﺪدر آن ﻣﯿﺎن ﮐﻪ ازو ﺑﺎد ﻣﺸﮏ ﻣﯽﺑﯿﺰد‬
‫ﻫﻤﯽ ﺑﺘﺮﺳﺪ ﮐﺎو را ﺑﺮون ﺑﺮد ز ﻣﯿﺎنﭼﻮ دﯾﺪ ﭼﺸﻤﺖ زو رﺳﺘﺨﯿﺰ ﺑﺮﺧﯿﺰد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪66‬‬
‫)‪ -(3‬ﻓﻨﮏ ﺑﻔﺘﺢ اول و دوم‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮرﯾﺴﺖ ﮐﻪ از ﭘﻮﺳﺘﺶ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺎزﻧﺪ‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺠﻤﻊ ﻟا ﻔﺼﺤﺎ ج ‪ 1‬ص ‪82‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 599 :‬از آن ﻗَِﺒﻞ ﻫﻤﻪ ﺷﺐ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﺗﻮ ﺑﻮ ﻟﯿﺚﺑﻬﺎي ﻫﺎي ﻫﻤﯽ ﺧﻮن ز دﯾﺪﮔﺎن رﯾﺰد‬
‫وﮔﺮ ﺑﺨﺴﺒﺪ ﯾﮏ ﭼﺸﻢزﺧﻢ »‪ «1‬وﻗﺖ ﺳﺤﺮﻧﺴﯿﻢ زﻟﻒ ﺗﻮ آن ﺧﻔﺘﻪ را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد‬
‫وﮔﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﻏّﻤﺎز ﻏﻤﺰه ﺗﻮ دﻟﻢﻫﻼك ﺟﺎن ﺑﻮد ار ﺟﺎن ازو ﺑﻨﮕﺮﯾﺰد »‪«2‬‬
‫‪ -54‬اﻣﯿﻨﯽ ﻧّﺠﺎر‬
‫اﺑﻮ ﺳـّﺮاﻗﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽ اﻻـﻣﯿﻨﯽ اﻟﻨّﺠـ ﺎر از ﻣـّﺪاﺣﺎن ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺣـﺎل او اﻃﻼﻋﯽ در دﺳـﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻮﻓﯽ اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه را ازو در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب )ج ‪ 2‬ص ‪ (42‬آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫زرهﭘﻮش ﺗﺮك ﻣﻦ آن ﻣﺎهﭘﯿﮑﺮزره دارد از ﻣﺸﮏ ﺑﺮ ﻣﺎه اﻧﻮر‬
‫ﮐﻪ دﯾﺪﺳﺖ ﻣﺸﮏ ﻣﺴﻠﺴﻞ زرهﺳﺎﮐﻪ دﯾﺪﺳﺖ ﻣﺎه ﻣﻨّﻮر زرهور‬
‫ﺑﻤﺸﮏ اﻧﺪرش ﺗﯿﺮ و ﺑﻬﺮام و زﻫﺮهﺑﻤﺎه اﻧﺪرش ﺳﻮﺳﻦ و ﻣﺸﮏ و ﻋﺒﻬﺮ‬
‫دو ﯾﺎﻗﻮت ﺧﻮاﻧﻢ ﻟﺒﺶ را؟ ﻧﺨﻮاﻧﻢﮐﻪ ﯾﺎﻗﻮت را ﮐﯽ ﺑﻮد ﻃﻌﻢ ﺷّﮑﺮ‬
‫ﺑﻨﺰد ﻣﻦ آﻣﺪ ﮐﻤﺮﺑﺴﺘﻪ روزيﯾﮑﯽ ﺻﺪره ﭘﻮﺷﯿﺪه ﯾﮏ رﻧﮓ اﺧﻀﺮ‬
‫ﻓﻠﮏ ﺧﻮاﻧﺪﻣﺶ ز آن ﮐﺠﺎ ﺑﻮد ﺗﺎﺑﺎنرﺧﺎﻧﺶ ﭼﻮ ﻣﺎه و ﮐﻤﺮ ﭼﻮن دو ﭘﯿﮑﺮ‬
‫ﻣﺮا ﮔﻔﺖ اي ﮐﻮﻓﺘﻪ راه داﻧﺶﺳﻔﺮ ﮐﺮده و ﮔﺸﺘﻪ ﮔﯿﺘﯽ ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﻧﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻫﻞ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺪﻧﯿﺎﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﻪ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﻣﺠﺎور )؟(‬
‫ﺑﺪو ﮔﻔﺘﻢ اي ﺳﺮو ﺳﯿﻤﯿﻦ ﻧﺪاﻧﯽﮐﻪ رﻧﺞ ﺳﻔﺮﻣﺎن از آﻧﺴﺖ ﻫﻤﺒﺮ‬
‫ﮐﻪ در ﭼﺮخ ﺳﺎﮐﻦ ز اﻧﺠﻢ ﺑﺴﯽاﻧﺪز ﻫﻔِﺖ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻮد ﺣﮑﻢ اﺧﺘﺮ‬
‫ز ﺷﺎﻫﺎن و از ﺧﺴﺮوان زﻣﺎﻧﻪﺟﺰ آﻧﮏ از ﻣﻘّﺪم ﺟﺰ آﻧﮏ از ﻣﺆﺧﺮ‬
‫ﭼﻮ ﻣﺤﻤﻮد ﺧﺴﺮو ﻧﺒﻮد و ﻧﺒﺎﺷﺪﺳﻔﺮ ﭘﯿﺸﻪ ﺷﺎه و ﺳﻔﺮ ﮐﺮده ﺑﯽﻣﺮ‬
‫ﮔﻬﯽ ﺳﻮي ﺟﯿﺤﻮن رود ﭼﻮن ﻓﺮﯾﺪونﮔﻬﯽ ﺳﻮي ﻇﻠﻤﺖ رود ﭼﻮن ﺳﮑﻨﺪر‬
‫ﮔﻬﯽ ﺗﺨﺖ ﭼﯿﭙﺎل ﺑﺮ در ﺑﺪاردﮔﻬﯽ ﭼﺘﺮ ﺧﺎﻗﺎن ﺑﯿﺎوﯾﺰد از ﺳﺮ‬
‫ﮔﻬﯽ راﯾﺘﺶ را ﭘﺮيروي ﺑﯿﻨﯽاﻣﯿﻦ ﻣﻠﮏ ﺧﺴﺮو ﻫﻔﺖ ﮐﺸﻮر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﺸﻢزﺧﻢ‪ :‬ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﻃﺮﻓﮥ اﻟﻌﯿﻦ‬
‫)‪ -(2‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺠﺎي »ﺑﻨﮕﺰﯾﺮد« ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ وﻟﯽ از ﺣﯿﺚ ﻗﺎﻓﯿﻪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 600 :‬ﯾﻤﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﻧﺪر ﯾﻤﯿﻨﺶ ﯾﻤﺎﻧﯽ »‪«1‬اﻣﺎن داد اﺳﻼم را ﺗﺎ ﺑﻤﺤﺸﺮ‬
‫‪ -55‬روزﺑﻪ ﻧﮑﺘﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟﻠّﻪ روزﺑﻪ ﻧﮑﺘﯽ ﻻـﻫﻮري از ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﻓﺎرﺳـﯽ زﺑﺎن ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻼﻫﻮرﺳﺖ‪ .‬وي از ﻣـّﺪاﺣﺎن ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺴـﻌﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻏﺰﻧﻮي )‪ (432 -421‬ﺑﻮده و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﺷـﻌﺎر او اﯾﻦ اﺑﯿﺎت در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب )ج ‪ 2‬ص ‪ (57‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫روي آن ﺗﺮك ﻧﻪ روﯾﺴﺖ و ﺑَِﺮ او ﻧﻪ ﺑﺮﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮﯾﻦ ﻧﺎر ﺑﺒﺎرﺳﺖ و ﺑﺮ آن ﮔﻞ ﺑﺒﺮﺳﺖ‬
‫ﺑﻄﺮازي ﻗﺪ و ﺧﺮﺧﯿﺰي زﻟﻔﯿﻦ درازرﺳﺘﺨﯿﺰ ﻫﻤﻪ ﺧﻮﺑﺎن ﻃﺮاز و ﺧﺰرﺳﺖ‬
‫ور ﺑﺠﺎي ﻣﻪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻮد ﯾﺎر ﻣﺮ اﻧﺪرﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺟﺎي ﺣﺪﯾﺚ و ﻧﻈﺮﺳﺖ‬
‫ﻣﺎه ﮐﯽ ﺳﺮوﻗﺪ و ﺳﯿﻢﺗﻦ و ﻻﻟﻪرﺧﺴﺖﻣﺎه ﮐﯽ ﻧﻮشﻟﺐ و ﻧﺎرﺑﺮ »‪ «2‬و ﺟﻌﺪ ورﺳﺖ‬
‫ﻣﻬﺮ او را دل ﻣﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮﺳﺖ اﯾﻦ ﻧﻪ ﻋﺠﺐآن ﺷﮕﻔﺘﺴﺖ ﮐﺠﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ او ﺳﻘﺮﺳﺖ »‪«3‬‬
‫و آن ﻋﺠﺐﺗﺮ ﮐﻪ ﻃﻠﺴﻤﯿﺴﺖ ﻫﻮا را ﮐﻪ ﻫﻤﯽﺑﻨﺴﻮزد اﮔﺮ او را ﭼﻮ ﺳﻘﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮﺳﺖ‬
‫و آن ﻃﻠﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻫﻮا زو ﺑﺪل اﻧﺪر ﻣﯿﺴﻮﺧﺖدوﺳﺘﯽ ﺧﺴﺮو ﺷﯿﺮ اوژن ﭘﯿﺮوزﮔﺮﺳﺖ‬
‫ﻣﻠﮏ ﻋﺎدل ﻣﺴﻌﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻠﻮكﮐﻪ ﺑﻔﻀﻞ از ﻣﻠﮑﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﭘﯿﺸﺘﺮﺳﺖ در وﺻﻒ ﻣﻨﺠﻨﯿﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺮاد ﺗﯿﻎ ﯾﻤﺎﻧﯿﺴﺖ‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺮ‪ :‬ﻣﯿﻮه‪ ،‬ﺑﺎر‬
‫)‪ -(3‬در اﺻﻞ ﻣﻘﺮ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 601 :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰﺳﺖ آنﮐﻪ ﯾﮑﺴﻮ ﻧﺮدﺑﺎﻧﺴﺖدﮔﺮ ﺳﻮر اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺎي ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﺳﺮ زاﻧﻮ ﺑﺴﺎن ﻓُﺮﺿﻪ »‪ «1‬ﺗﯿﺮازو آوﯾﺨﺘﻪ ﺧﺮﻃﻮم ﭘﯿﻼن‬
‫دو َﯾﺸﮏ »‪ «2‬آﻫﻨﯿﻦ ﺑﯿﻨﯽ ﻣﺮ او رازده آن ﯾﺸﮏ را ﺑﺮ ﭘﺎي ﭘﯿﻼن‬
‫ﺑﺮ آن ﺧﺮﻃﻮم وي ﺻﺪ زﻟﻒ ﺑﯿﻨﯽﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻪ ﭼﻮن زﻟﻒ ﺟﺎﻧﺎن‬
‫ﭼﻮ ﻋّﺸﺎﻗﺶ ﺑﺮو اﻧﺒﻮه ﮔﺮدﻧﺪﺑﮕﯿﺮد ﻫﺮﯾﮑﯽ ﯾﮏ زﻟﻒ را ز آن‬
‫ﺑﯿﻨﺪازد ﯾﮑﯽ ﺳﻨﺪان ﻣﺤﮑﻢﺷﻮد ﻫﺮﮐﺲ ز ﺑﯿﻢ و ﻫﻮل ﻟﺮزان **‬
‫ﺑﻨﺮﮔﺲ ﺑﻨﮕﺮي ﭼﻮن ﺟﺎم زّرﯾﻦﺑﺰﯾﺮ ﺟﺎم زّرﯾﻦ ﭼﺸﻤﻪ ﭼﺸﻤﻪ‬
‫ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ ﭼﺸﻢ ﻣﻌﺸﻮﻗﺴﺖ ﻣﺨﻤﻮرز ﻧﺎز و ﻧﯿﮑﻮي ﮔﺸﺘﻪ ﮐﺮﺷﻤﻪ »‪«3‬‬
‫‪ -56‬ﻋّﯿﻮﻗﯽ‬
‫از ﺷﺎﻋﺮان دوره اول ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد )‪ (421 -378‬ﺷـﺎﻋﺮﯾﺴﺖ ﺑﻨﺎم ﻋﯿﻮﻗﯽ ﮐﻪ دو ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ ازو در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس »‪ «4‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮ ﺑﺠﻨﺒﺪ در زﻣﺎﻧﺶ ﮔﯿﺮ ﮔﻮشﺑﺮ زﻣﯿﻦ ده ﺗﺎ ﮐﻪ ﮔﺮدد ﻟﻮش ﻟﻮش »‪«5‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻟﮏ »‪ «6‬ﺗـﺎ ﺑﺘﻮاﻧﯽ ﺗﻮ ﻣﯿﺎﻣﯿﺰزﯾﺮا ﮐﻪ ﺟﺰ از ﻋﺎر ﻧﯿﺎﯾـﺪ ز ﻟﮏ و ﻻك ازﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﺎ اﯾﻦ اواﺧﺮ اﻃﻼﻋﯽ در دﺳﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﺣـﺪود‬
‫ﺳﻪ ﺳـﺎل ﭘﯿﺶ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ اﺣﻤـﺪ آﺗﺶ اﺳـﺘﺎد داﻧﺸـﮕﺎه اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل ﯾﮏ ﻣﺜﻨﻮي ﺑﻨﺎم »ورﻗﻪ و ﮔﻠﺸﺎه« ازو ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺷـﺮح آﻧﺮا ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ در‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺑﻨﺎم »ﯾﮏ ﻣﺜﻨﻮي ﮔﻢ ﺷـﺪه از دوره ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن‪ ،‬ورﻗﻪ و ﮔﻠﺸﺎه ﻋﯿﻮﻗﯽ« آورده اﺳﺖ »‪ .«7‬اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ را ﺑﺴﺎل ‪ 1343‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و‬
‫ﺣﻮاﺷﯽ ﻣﺸﺮوح ﭼﺎپ ﮐﺮدهام‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻓﺮﺿﻪ‪ :‬رﺧﻨﻪ ﮐﻤﺎن و رﺧﻨﻪ دﯾﻮار‬
‫)‪ -(2‬ﯾﺸﮏ‪ :‬دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮐﻪ از دﻫﺎن ﺑﯿﺮون آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫)‪ -(3‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ج ‪ 2‬ص ‪58 -57‬‬
‫)‪ -(4‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ص ‪223‬‬
‫)‪ -(5‬ﻟﻮش‪ :‬ﭘﺎره‬
‫)‪ -(6‬ﻟﮏ‪ :‬ﺧﺴﯿﺲ و ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ‬
‫)‪ -(7‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت ﺗﻬﺮان ﺷﻤﺎره ‪ 4‬ﺳﺎل اول‬
‫داﺳـﺘﺎن ورﻗﻪ و ﮔﻠﺸﺎه ﺳـﺮﮔﺬﺷﺘﯽ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ اﺳﺖ از اﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ‪ .‬ورﻗﻪ ﭘﺴﺮ ﺷﯿﺦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽ ﺷﯿﺒﻪ و ﮔﻠﺸﺎه دﺧﺘﺮ ﻋّﻢ او ﺑﻮد ﮐﻪ از ﮐﻮدﮐﯽ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ و داﺳﺘﺎن ﭘﺮﺣﺎدﺛﻪ ﻋﺸﻖ آﻧﺎن ﺗﺎ دوره رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﻄﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ و ﺑﺎ آﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸﻮق در‬
‫ﺣﺮﻣﺎن ﻣﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ آﻧﺎﻧﺮا زﻧﺪه و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﺰوﯾﺞ ﮐﺮد و ﻫﺮدو ﻋﺎﺷﻖ ﺑﺴﻌﺎدت ﻋﻤﺮ ﮔﺬراﻧﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از داﺳـﺘﺎن ورﻗﻪ و ﮔﻠﺸﺎه در آﺛﺎر ﺳﻮزﻧﯽ و ﻣﻮﻟﻮي ﯾﺎد ﺷـﺪه »‪ «1‬و ﺷـﺎﻋﺮي ﺑﻨﺎم ﯾﻮﺳﻒ ﻣـّﺪاح ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼﻪ را در ﺳﺎل ‪ 770‬ﻫﺠﺮي ﺑﻨﻈﻢ‬
‫ﺗﺮﮐﯽ درآورد و ﮐﺘـﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎم »ﺣﮑﺎﯾﻪ ﻋﺠﯿﺒﻪ از اﺣﻮال ﮔﻠﺸﺎه و ورﻗﻪ« از ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺘﺮﮐﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و در ﺳﺎل ‪ 1324‬در ﺗﺎﺷﮑﻨﺪ ﭼﺎپ‬
‫ﺷﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼﻪ در ادﺑﯿﺎت ﻗﺮون وﺳﻄﺎي اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻨﺎم ¬‪ Floire et Blancheflor‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﻨﻮي ورﻗﻪ و ﮔﻠﺸﺎه ﺑﺒﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻏﺎﻟﺒﺎ داراي اﺑﯿﺎت ﺑﻠﻨﺪﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺎم ﺧﻮد و ﻣﻤﺪوح ﺧﻮد را در اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻮ ﻋﯿﻮﻗﯿﺎ ﮔﺮت ﻫﻮﺷﺴﺖ و رايﺑﺨﺪﻣﺖ ﺑﭙﺎي و ﺑﻤﺪﺣﺖ ﮔﺮاي‬
‫ﺑﺪل ﻣﻬﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﻏﺎزي ﺑﺠﻮيﺑﺠﺎن ﻣﺪح ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﮔﻮي‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ آن ﺷﺎه دﯾﻦ و دولﺷﻬﻨﺸﺎه ﻋﺎﻟﻢ اﻣﯿﺮ ﻣﻠﻞ‬
‫ﻧﺒﯿﻨﺪ ﺟﻬﺎن و ﻧﺰاﯾﺪ ﺳﭙﻬﺮﭼﻮ او را دو ﻓﺮزاﻧﻪ و ﺧﻮبﭼﻬﺮ‬
‫در اﻗﺒﺎل و در ﻓﻀﻞ و در ﻫﺮﻓﻨﯽﺟﻬﺎﻧﯿﺴﺖ در زﯾﺮ ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ از اﺑﯿﺎت اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻬﺘﺮ از ﻧﻌﻤﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﺳﺨﻦ ﺑﻬﺘﺮ از ﮔﻨﺞ آراﺳﺘﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﺮ ﺳﺨﻨﮕﻮي را ﻣﺎﯾﻪ ﺑﺲﺳﺨﻦ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﺮد ﭘﯿﺮاﯾﻪ ﺑﺲ‬
‫ز داﻧﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﺸﻨﻮ و ﮔﻮش ﮐﻦﮐﻪ ﻧﺎﯾﺪ دﮔﺮ ز آﺳﻤﺎن ﺟﺰ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﺮد را ﺳﺮ ﺑﮕﺮدون ﮐﺸﺪﺳﺨﻦ ﮐﻮه را ﺳﻮي ﻫﺎﻣﻮن ﮐﺸﺪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﮑﻮ ﮐﻨﺪ ﮐﺎر زﺷﺖﺳـﺨﻦ ره ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﺴﻮي ﺑﻬﺸﺖ از اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ آوردن ﺑﻌﻀـﯽ ﻏﺰﻟﻬﺎي ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ اﺳﺖ در آن‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﻌﻮري ج ‪ 2‬و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻧﺠﻤﻦ آراي ﻧﺎﺻﺮي در ﮐﻠﻤﻪ ﮔﻠﺸﺎه‬
‫وزن ﻣﺘﻘﺎرب ﯾﻌﻨﯽ وزﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﺮودن داﺳﺘﺎن اﺧﺘﯿﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ آن ﻏﺰﻟﻬﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫اﯾﺎ ﻣﺎه ﮔﻞﭼﻬﺮ دﻟﺨﻮاه ﻣﻦدراز از ﺗﻮ ﺷﺪ ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﻦ‬
‫اﮔﺮ وﺻﻞ ﻣﻦ ﺧﻮار آﯾﺪ ﺗﺮاﻧﻬﺪ ﺑﺨﺖ ﺑﺮ ﻣﺸﺘﺮي ﮔﺎه ﻣﻦ‬
‫ﻣﻨﻢ ﺷﺎه ﮔﺮدﻧﮑﺸﺎن ﺟﻬﺎنﺗﻮ ﺷﺎه ﻇﺮﯾﻔﺎﻧﯽ و ﻣﺎه ﻣﻦ‬
‫ﮔﺮم در ﭼﻪ ﻏﻢ ﻧﺨﻮاﻫﯽ ﻓﮕﻨﺪﭼﺮا ﮐﻨﺪي اﻧﺪر ز ﻧﺦ ﭼﺎه ﻣﻦ **‬
‫ﮐﺠﺎ رﻓﺘﯽ اي دل ﮔﺴﻞ ﯾﺎر ﻣﻦﻣﮕﺮ ﺳﯿﺮ ﮔﺸﺘﯽ ز دﯾﺪار ﻣﻦ‬
‫ﻧﺠﺴﺘﻢ ﺑﺘﺎ ﻫﺮﮔﺰ آزار ﺗﻮﭼﺮا ﺟﺴﺘﯽ اي دوﺳﺖ آزار ﻣﻦ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﺴﺖ ﺑﯽﻣﻦ ﺑﺘﺎ ﮐﺎر ﺗﻮﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن رﺳﯿﺪ از ﻋﻨﺎ ﮐﺎر ﻣﻦ‬
‫ز ﻣﻦ زارﺗﺮ ﮔﺮدي اﻧﺪر ﻓﺮاقاﮔﺮ ﺑﺸﻨﻮي ﻧﺎﻟﻪ زار ﻣﻦ‬
‫ﺑﺮ ﺗﺴﺖ زﻧﻬﺎِر ﺟﺎن و دﻟﻢﻧﮕﻪ دار زﻧﻬﺎر زﻧﻬﺎر ﻣﻦ از دو ﺑﯿﺖ ﻣﻨﻘﻮل از ﻋﯿﻮﻗﯽ در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس ﻣﺴـّﻠﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ اوﻻ او ﻣﺜﻨﻮﯾﯽ ﺑﺒﺤﺮ رﻣﻞ‬
‫ﻣﺴـّﺪس داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯿﺪاﻧﯿﻢ در ﭼﻪ ﺑﺎب ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺛﺎﻧﯿﺎ او ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺜﻨﻮﯾﻬﺎ ﻗﺼﺎﯾﺪي ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺴـﺮوده و ﺣﺮﻓﻪ ﻣّﺪاﺣﯽ او ﺧﻮد اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را اﯾﺠﺎب ﻣﯿﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -57‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ‬
‫اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﻓﻀﻞ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﻣﯿﻬﻨﯽ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻋﺮﻓﺎ و ﻣﺤـﺪﺛﯿﻦ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي و از ﭘﺮاﮔﻨﻨـﺪﮔﺎن ﻋﻘﯿـﺪه‬
‫وﺣـﺪت وﺟﻮد در ﺧﺮاﺳﺎﻧﺴﺖ‪ .‬وﻻدت او ﺑﺴﺎل ‪ 357‬در ﻣﯿﻬﻨﻪ )ﻣﻬﻨﻪ( از ﻗﺮاء ﺧـﺎوران اﺑﯿﻮرد و وﻓﺎﺗﺶ ﺑﺴﺎل ‪ 440‬در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ اﺗﻔﺎق‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺪر وي ﭘﯿﺸﻪ ﻋّﻄﺎري داﺷﺖ و دوﺳـﺘﺪار اﻫﻞ ﺗﺼّﻮف ﺑﻮد و ﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ در ﻣﺠﺎﻟﺴـﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯿﺪاد ﺑﺎ ﻣﺒﺎدي ﺗﺼّﻮف‬
‫آﺷـﻨﺎ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﮐﻪ از ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﻇﺎﻫﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯿﻪ در ﻣﯿﻬﻨﻪ و ﻣﺮو و ﺳـﺮﺧﺲ ﻓﺎرغ ﮔﺸﺖ در ﺳـﺮﺧﺲ ﺑﺨﺪﻣﺖ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﺮﺧﺴـﯽ درآﻣﺪ و ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر در ﺧﺪﻣﺖ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻠﻤﯽ و ﺳﭙﺲ در آﻣﻞ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﻧﺰد اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻗّﺼﺎب ﺑﺮﯾﺎﺿﺖ و ﺳﻠﻮك اداﻣﻪ داد ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻋﺎرﻓﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪ و در ﺧﺎﻧﻘﺎه ﺧﻮد در ﻣﯿﻬﻨﻪ و ﭼﻨﺪي در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺑﺎرﺷﺎد‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﻧﻔﻮذ‬
‫ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪي در ﻣﯿﺎن ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫اﺑـﻮ ﺳـﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ از رﺟـﺎل ﺑﺰرگ ﺗﺼﻮﻓﺴﺖ و ﺑﺴـﺒﺐ ﮐـﺜﺮت اﻃﻼﻋـﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺣـﺪﯾﺚ و ﻓﻘﻪ و ادﺑﯿـﺎت داﺷﺖ ﻣﻮاﻋـﻆ او‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ازﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد و ﺑﻌّﻠﺖ ذوق ﻟﻄﯿﻒ و ﺣـّﺪت ذﻫﻦ و ﺣﺴﻦ ﻣﺤﺎوره و ﻟﻄﻒ ﺑﯿﺎن ﺧﻮد اﻃﺮاﻓﯿﺎن را ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﺠﺬوب ﻣﯿﮑﺮد ﮐﻪ ﺳﺮ و ﺟﺎن در راه او ﻣﯽﺑﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮاﻋﻆ و ﻣﺠﺎﻟﺲ او ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺑﯿﺎت و اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮان اﺳﺘﺎد ﺑﻮد و در ﻣﺠﺎﻟﺲ‬
‫ﻗﻮل و ﺳـﻤﺎع ﮐﻪ ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﻧﻈﺮ ﺻﻮﻓﯿﺎن و ﻣﺘﺸـّﺮﻋﺎن ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯿﺪاد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻗﻄﻌﺎت و ﻏﺰﻟﻬﺎ و رﺑﺎﻋﯽﻫﺎي ﻓﺎرﺳـﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮ‬
‫آن وﺟـﺪ و ﻧﺸـﺎط ﻣﯿﺸـﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ در ﻣﯿـﺎن اﯾﻦ اﺷـﻌﺎر ﻟﻄﯿﻒ ﮔﺎه اﺑﯿﺎﺗﯽ از ﺧﻮد ﻣﯿﺨﻮاﻧـﺪ و ﮔﻮﯾﺎ او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ از ﻣﺸﺎﯾﺦ‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ اﻧـﺪﯾﺸﻪ ﺧﻮد را ﺟـﺎﻣﻪ ﺷـﻌﺮ ﻣﯽﭘﻮﺷـﯿﺪه و ازﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﭘﯿﺸـﻘﺪم ﺳـﻨﺎﺋﯽ و ﻋّﻄﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ازﯾﻦ راه رﺑﺎﻋﯿﺎت و ﻗﻄﻌﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﭙﺎرﺳـﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ اﺻـﻼ ﻋﺪد آﻧﻬﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻢ ﺑﻮد وﻟﯽ اﯾﻨﮏ ﻣﺠﻤﻮع آﻧﭽﻪ ﺑﺪو ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯿﺪﻫﻨﺪ ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ و‬
‫ﺑﺤﺪود ‪ 1500‬ﺑﯿﺖ ﻣﯿﺮﺳـﺪ‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎري ازﯾﻦ اﺷـﻌﺎر از ﺷﺎﻋﺮان دﯾﮕﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ در ﮐﺘﺎب اﺳـﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿـﺪ ﺿـﻤﻦ اﻗﻮال او ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه و در‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺎت ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎو آﻣـﺪه و در ﻣﺠﺎﻟﺲ وﻋﻆ ﺑﺮ زﺑﺎن او ﺟﺎري ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ رﺑﺎﻋﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪان ﺷـﯿﺦ و ﻧﺎﺳـﺨﺎن آﺛﺎر او‬
‫ازﯾﻦ و آن اﻧﺘﺤـﺎل ﮐﺮده و ﺑـﺪو ﻧﺴـﺒﺖ داده و درﯾﻦ ﮐﺎر ﺣﺘﯽ ﺑﺸﺎﻋﺮان ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸـﺘﻢ ﻧﯿﺰ رﺣﻢ ﻧﮑﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻨّﻮر اﺻﻼ ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺎﻋﺮي ﺷﯿﺦ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫ﺑﯿﺮون آوردن ﻣﺠﻤﻮع اﺷـﻌﺎر ﺷـﯿﺦ از ﻣﯿـﺎن اﺷـﻌﺎر ﻣﻨﺴﻮب ﺑـﺪو دﺷﻮارﺳﺖ و ﺑـﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﯿﺘﻮان ﭼﻨـﺪ رﺑﺎﻋﯽ را ﮐﻪ در اﺳـﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‬
‫ﻣﺴـﺘﻘﯿﻤﺎ و ﯾﺎ در ﺗﻌﺎرﯾﺾ ﮐﻼم ﺑﺸـﯿﺦ ﻧﺴـﺒﺖ داده ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺪ رﺑﺎﻋﯽ را از ﻣﯿﺎن رﺑﺎﻋﯿﺎت ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎو‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ از آن ﻋﺎرف‬
‫ﺑﺰرگ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫درﺑـﺎره ﺷـﯿﺦ اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ و راﺑﻄﻪﯾﯽ ﮐﻪ آﻧـﺪو ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﮑﺎﺗﺒـﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ آﻧـﺎن ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ رواﯾﺎت و‬
‫داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﻮﺟﻮد و ﻧﺴﺨﯽ از ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻣﺘﺒﺎدل ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺑﺰرگ در دﺳﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺻﻮﻻ در ﺻﺤﺖ رواﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ص ‪218‬‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﺷـﯿﺦ ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ در ﮐﺘﺎب »اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﻓﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻟﺸﯿﺦ اﺑﯽ ﺳﻌﯿﺪ« از ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨّﻮر و ﮐﺘﺎب »ﺣﺎﻻت و ﺳﺨﻨﺎن ﺷﯿﺦ اﺑﻮ‬
‫ﺳﻌﯿـﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ« از ﮐﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﮐﻪ ﻫﺮدو از ﻧﻮادﮔﺎن ﺷـﯿﺨﻨﺪ‪ ،‬و در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮي از ﻗﺒﯿﻞ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﺳـﺒﮑﯽ )ج ‪ (4‬و آﺛﺎر‬
‫اﻟﺒﻼد از زﮐﺮﯾﺎ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻗﺰوﯾﻨﯽ )ذﯾﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﺧﺎوران( و اﻻﻧﺴﺎب ﺳـﻤﻌﺎﻧﯽ و ﺗﺬﮐﺮة اﻻوﻟﯿﺎء ﻋّﻄﺎر و ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ ﺟﺎﻣﯽ و‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺂن ﻣﺂﺧﺬ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬آﻗﺎي ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ در ﻣﻘّﺪﻣﻪﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ »ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻨﻈﻮم اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ« ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ را ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ و ﺗﺤﻘﯿﻖ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ در ﺗﺼّﻮف دارد ذﮐﺮ او ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺑﻌﺪ ازو ﺑﺎرﻫﺎ‬
‫رﻓﺘﻪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﺜﻨﻮﯾﻬﺎي ﻋّﻄﺎر ﺑﺴﯿﺎر از وي ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از رﺑﺎﻋﯿﺎت و اﺑﯿﺎت ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎوﺳﺖ‪:‬‬
‫واﻓﺮﯾﺎدا ز ﻋﺸﻖ وا ﻓﺮﯾﺎداﮐﺎرم ﺑﯿﮑﯽ ﻃﺮﻓﻪﻧﮕﺎر اﻓﺘﺎدا‬
‫ﮔﺮ داِد ﻣﻦ ﺷﮑﺴﺘﻪ دادا داداورﻧﻪ ﻣﻦ و ﻋﺸﻖ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎدا ﺑﺎدا **‬
‫ﭼﺸﻤﯽ دارم ﻫﻤﻪ ﭘﺮ از دﯾﺪن دوﺳﺖﺑﺎ دﯾﺪه ﻣﺮا ﺧﻮﺷﺴﺖ ﭼﻮن دوﺳﺖ در اوﺳﺖ‬
‫از دﯾﺪه و دوﺳﺖ ﻓﺮق ﮐﺮدن ﻧﺘﻮانﯾﺎ اوﺳﺖ دروِن دﯾﺪه ﯾﺎ دﯾﺪه ﺧﻮد اوﺳﺖ **‬
‫ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻢ ﻣﺎه ﻧﺸﺎﺑﻮر »‪ «1‬ﺳﺮااي ﻣﺎه ﻧﺸﺎﺑﻮر ﻧﺸﺎﺑﻮر ﺗﺮا‬
‫آِن ﺗﻮ ﺗﺮا و آِن ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﺮاﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻨﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺼﻮﻣﺖ ز ﭼﺮا **‬
‫در دﯾﺪه ﺑﺠﺎي ﺧﻮاب آﺑﺴﺖ ﻣﺮازﯾﺮا ﮐﻪ ﺑﺪﯾﺪﻧﺖ ﺷﺘﺎﺑﺴﺖ ﻣﺮا‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺨﻮاب ﺗﺎ ﺑﺨﻮاﺑﺶ ﺑﯿﻨﯽاي ﺑﯽﺧﺒﺮان ﭼﻪ ﺟﺎي ﺧﻮاﺑﺴﺖ ﻣﺮا **‬
‫آزادي و ﻋﺸﻖ ﭼﻮن ﻫﻤﯽ ﻧﺎﻣﺪراﺳﺖﺑﻨﺪه ﺷﺪم و ﻧﻬﺎدم از ﯾﮑﺴﻮ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫زﯾﻦﭘﺲ ﭼﻮﻧﺎن ﮐﻪ داردم دوﺳﺖ رواﺳﺖﮔﻔﺘﺎر و ﺧﺼﻮﻣﺖ از ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ **‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺮاد از »ﻣﺎه ﻧﺸﺎﺑﻮر« ﻗﺎﺿﯽ ﺻﺎﻋﺪ رﺋﯿﺲ اﺻﺤﺎب رأي در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮرﺳﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 606 :‬ﺟﺴﻤﻢ ﻫﻤﻪ اﺷﮏ ﮔﺸﺖ و ﭼﺸﻤﻢ ﺑﮕﺮﯾﺴﺖدر ﻋﺸﻖ ﺗﻮ ﺑﯽﺟﺴﻢ ﻫﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺴﺖ‬
‫از ﻣﻦ اﺛﺮي ﻧﻤﺎﻧﺪ اﯾﻦ ﻋﺸﻖ ز ﭼﯿﺴﺖﭼﻮن ﻣﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﻌﺸﻮق ﺷﺪم ﻋﺎﺷﻖ ﮐﯿﺴﺖ **‬
‫ﮔﺮ ﻣﺮده ﺑ َُﻮم ﺑﺮآﻣﺪه ﺳﺎﻟﯽ ﺑﯿﺴﺖﭼﻪ ﭘﻨﺪاري ﮐﻪ ﮔﻮرم از ﻋﺸﻖ ﺗﻬﯿﺴﺖ‬
‫ﮔﺮ دﺳﺖ ﺑﺨﺎك ﺑﺮﻧﻬﯽ ﮐﺎﯾﻨﺠﺎ ﮐﯿﺴﺖآواز آﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺎل ﻣﻌﺸﻮﻗﻢ ﭼﯿﺴﺖ **‬
‫از واﻗﻌﻪﯾﯽ ﺗﺮا ﺧﺒﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮدو آﻧﺮا ﺑﺪو ﺣﺮف ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‬
‫ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ﺗﻮ در ﺧﺎك ﻧﻬﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﺷﺪﺑﺎ ﻣﻬﺮ ﺗﻮ ﺳﺮ ز ﺧﺎك ﺑﺮﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد **‬
‫ﺧﻮﺑﺘﺮ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن ازﯾﻦ ﭼﻪ ﺑﻮد ﮐﺎردوﺳﺖ ﺑَِﺮ دوﺳﺖ رﻓﺖ و ﯾﺎر ﺑَِﺮ ﯾﺎر‬
‫آنﻫﻤﻪ اﻧﺪوه ﺑﻮد و اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺷﺎديآنﻫﻤﻪ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻮد و اﯾﻦﻫﻤﻪ ﮐﺮدار‬
‫‪ -3‬ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺗﻮّﺟﻪ و اﻗﺒﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ آن ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﻢ رواج و روﻧﻘﯽ ﮔﯿﺮد و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺰﺑـﺎن دري در اﻧﻮاع ﻣﻄـﺎﻟﺐ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﯾﺎ از زﺑﺎن ﺗﺎزي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع آﺛﺎري ﮐﻪ ازﯾﻦ دوره‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺮن و ﻧﯿﻢ اﻣﺘـﺪاد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻤﺎ‬
‫رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺘﻨﻬﺎﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﺴﺖ ﻟﯿﮑﻦ اوﻻ از آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺧﺒﺮ دارﯾﻢ ﮐﻪ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻨﺜﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه و‬
‫در دورﻫﺎي ﺑﻌـﺪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﺂﺛﺎر ﻣﻮﺟﻮد ﯾﺎ آﺛﺎري ﮐﻪ از وﺟﻮد آﻧﻬﺎ در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﻃﻼع دارﯾﻢ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻨﻬﻀﺖ ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در اﯾﺮان وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ آﺳﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ آﺛﺎر‬
‫ﻣﻨﺜﻮر ﺑﺴـﯿﺎر درﯾﻦ ﻋﻬـﺪ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ و در ادوار ﺑﻌﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺪم اﺣﺘﯿﺎج ﻣﺮدم ﺑﺂﻧﻬﺎ و ﯾﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮوز ﺣﻮادث ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻫﺠﻮمﻫﺎ و‬
‫اﯾﻠﻐﺎرﻫـﺎي ﭘﯿﺎﭘﯽ و ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت و وﯾﺮاﻧﯽ و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺻـﺪﻫﺎ و ﻫﺰارﻫﺎ اﺛﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ و ﻋﺮﺑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ و ﺣﺘﯽ ﻧﺎﻣﯽ ﻫﻢ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻤﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﺎن ﺗﻮّﺟﻪ و اﻗﺒﺎﻟﯽ را ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و رﺟﺎل ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺸـﻌﺮ و ﺷـﻌﺮا داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻨﺜﺮ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﺨﺼﻮص ﻣﻮّرﺧﺎن و ﻣﺆﻟﻔﺎن ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺬل ﻣﯿﻨﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺼﻨﯿﻒ ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ ﺻﻼت و ﺟﻮاﯾﺰي ﻣﯿﺪادﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﻇﻬﺎر‬
‫ﻣﯿـﻞ و ﻋﻼﻗﻪ ﻣﯿﮑﺮدﻧـﺪ‪ .‬داﺳـﺘﺎن ﮔﺮد آوردن ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﺑﺎﻣﺮ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮزاق و ﻣﺨﺎرج و زﺣﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ آن‬
‫ﺳﭙﻬﺴﺎﻻـر اﯾﺮاﻧـﺪوﺳﺖ و وزﯾﺮش درﯾﻦ راه ﺗﺤّﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬و ﺷـﺮح آﻧﺮا ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ‪ ،‬ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ؛ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ اﻗـﺪام‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﻣﯿﺮ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ‪ ،‬و ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬و ﻋﻼء اﻟـﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﭙﺎرﺳﯽ دري و ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﺣّﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن از ﻋﺮﺑﯽ ﺑﭙﺎرﺳﯽ و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از وزﯾﺮان ﻏﺰﻧﻮي ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳـﻔﺮاﯾﻨﯽ در اواﺳﻂ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻨﻘﻞ دﯾﻮان از ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻔﺎرﺳـﯽ اﻗﺪام ﮐﺮد »‪ «1‬و‬
‫از اواﺧﺮ اﯾﻦ دوره اﻃﻼـع و ﺷﻮاﻫـﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑﺤّﮑـ ﺎم ﺟﺰء و ﺑﺴـﻼﻃﯿﻦ دﯾﮕﺮ ﺣﺘﯽ ﺧﺎﻧـﺎن‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺑﻔﺎرﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯿﺸﺪ »‪ «2‬و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺧﻮد وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي رواج ﻧﺜﺮ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﺑﭙﺎرﺳﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺷـﻌﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ ﺑﻮاﻗـﻊ درﯾـﻦ ﻋﻬـﺪ ﺑﻨﯿـﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﺳـﺎس ﻧـﺜﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ و رﺳﻢ ﮐﺮدن ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻫﻢ در ﻣﻮﺿﻮﻋـﺎت‬
‫ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼـﻮص ﻣﻮﺿﻮﻋـﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دﺷﻮارﺗﺮ از ﻣﻮاﺿـﯿﻊ دﯾﮕﺮﺳﺖ‪ ،‬در ﻫﻤﯿﻦ دوره ﻧﻬـﺎده ﺷـﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻬـﺪﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب و رﺳﺎﻟﻪ ﭘﺎرﺳﯽ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﯽ از ﻣﻨﻄﻖ و ﺻﯿﺪﻟﻪ و ﻃّﺐ و اﻟﻬﯿﺎت و ﻧﺠﻮم و رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و راه ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در ﻋﻬﺪ ﺗﺎﻟﯽ ﺑﺎﯾﻦ ﮐﺎر دﺷﻮار دﺳﺖ زﻧﻨﺪ ﻫﻤﻮار ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺜﺮ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺳـﺎده و روان و ﺧـﺎﻟﯽ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﮑﻠّﻒ و ﺗﺼـّﻨﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻧﺜﺮ ﺳﺎده اﺑﺘـﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻘﺼﻮد ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯿﺮود در ﻧﺜﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ دﯾﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ درﯾﻦ دوره ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺑﻤﻘﺪار ﮐﻤﯽ ﺑﺎ ﻟﻐﺎت‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ ص ‪366‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﯾـﺎ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺴـﻌﻮد ﺑﺨﺎﻗﺎن ﺗﺮك ﯾﺎ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه در آﻧﻬﺎ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮﺑﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﮐﺘﺐ ﭘﺎرﺳـﯽ اﯾﻦ دوره ﻟﻐﺎت ﺗﺎزي اﻧﺪﮐﺴﺖ و ﺣﺘﯽ در ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﻫﻢ ﮐﻮﺷـﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣّﺪ اﻣﮑﺎن از‬
‫آوردن ﮐﻠﻤﺎت و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺗﺎزي ﺧﻮدداري ﺷﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺘﻮان از روي آﻧﻬﺎ ﺟـﺪول ﻏﻨﯽ و ﭘﺮﺛﺮوﺗﯽ از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﭘﺎرﺳـﯽ در‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻃﺒﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ و رﯾﺎﺿﯽ و ﻏﯿﺮه ﺗﺮﺗﯿﺐ داد‪ .‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ در ﻣﻮرد ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺐ از ﺗﺎزي ﺑﭙﺎرﺳﯽ ورود ﻣﻔﺮدات و‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺒـﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﺗﻔـﺎق ﻣﯿﺎﻓﺘـﺎد ﻣﺜﻼـ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ در آن ﻣﻮارد ﮐﻪ از ﺗﺎرﯾـﺦ ﻃﺒﺮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻇـﺎﻫﺮا‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﯾـﺎ از ﮐﺘﺐ ﭘﺎرﺳـﯽ ﻧﻘـﻞ ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻐـﺎت ﻋﺮﺑﯽ دﯾـﺪه ﻣﯿﺸـﻮد و ﻫﻤﯿﻦ ﺣـﺎل را ﻫﻢ ﻣﯿﺘـﻮان در ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ‬
‫ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺮﺟـﺎ ﻣﺒﻨـﺎي ﻧﻘـﻞ او از ﻧﺜﺮ ﺑﻨﻈﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺐ ﭘﺎرﺳـﯽ ﺑﻮده اﺛﺮ ﻟﻐـﺎت ﻋﺮﺑﯽ در آﻧﻬـﺎ ﮐﻤﺘﺮ و ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻘﻠﺶ از ﮐﺘﺐ‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ از ﺗﺎزي ﺑﭙﺎرﺳﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﺧﺒﺎر اﺳﮑﻨﺪر«‪ ،‬ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮﺳﺖ و در ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻨﺸﺂت اﯾﻦ دوره ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘّﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﺑﺎﯾـﺪ ﻟﻐـﺎت ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﺰﺣﻤﺖ ﯾـﺎﻓﺖ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮرد اﺳﺎﻣﯽ ﺧﺎص و ﭼﻨـﺪ ﻣﻮرد ﻣﻌـﺪود دﯾﮕﺮ‪ .‬ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﻨﻘـﻮل دﯾـﺪه ﻣﯿﺸـﻮد ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﻟﻐـﺎت ﺳـﺎده و از ﻧـﻮع ﮐﻠﻤـﺎﺗﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻟﻬﺠﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮدم ﺑـﺪﻻﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ راه ﯾـﺎﻓﺘﻪ و‬
‫اﺳـﺘﻌﻤﺎل آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ وﮔﺮﻧﻪ آوردن ﻟﻐﺎت ﻏﯿﺮ ﻻزم ﻋﺮﺑﯽ در ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ اﺻـﻼ ﻣﺘﺪاول ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﮐﻠﻤﺎت ﺗﺎزي در ﺷـﻌﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻧﺜﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا در ﺷـﻌﺮ ﮐﻪ ﺳـﺮوﮐﺎر ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ وزن و ﻗﺎﻓﯿﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺣﺎﺟﺖ او ﺑﮑﻠﻤﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﺮادف و ﺣﻖ اﺳـﺘﻔﺎده او از آﻧﻬﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯿﺸﻮد و اي ﺑﺴﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ وزن و ﺻﺤﺖ‬
‫ﻗﺎﻓﯿﻪ در ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮان آﻧﻌﻬﺪ راه ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻌﺪ از آﻧﺪوره در ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ زﺑﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺘﺪاول ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﮑﺮار رواﺑﻂ و اﻓﻌﺎل و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت و ﮔﺎه ﺟﻤﻞ ﺑﯽﻫﯿـﭻ ﻗﯿـﺪ و ﺑﻨﺪي ﻣﺘﺪاول ﺑﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺧﺎﺻـﯿﺖ‬
‫ﻧﺜﺮﻫـﺎي اﯾﺮاﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﺮار در آﻧﻬـﺎ ﻋﯿﺐ ﻧﺒﻮده و اﮔﺮ در ﻗﺮون ﺑﻌـﺪ ﺟﺰو ﻋﯿﻮب ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺷـﻤﺮده ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ زﺑﺎن و ادب‬
‫ﻋﺮﺑﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻧﺜﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻣﺼﻨﻮع و ﻓﻨﯽ ﻧﺒﻮده ﻃﺒﻌﺎ آوردن اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ و اﺷﻌﺎر‬
‫و اﻣﺜﺎل ﻋﺮب در ﻏﯿﺮ ﻣﻮرد ﺧﻮد ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻟﻬﺠﻪ ﺗﺨﺎﻃﺐ ﻣﺸـﺮق ﯾﻌﻨﯽ ﻟﻬﺠﻪ و ﻟﻐﺖ دري ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﻘﺪار ﻓﺮاواﻧﯽ از ﮐﻠﻤﺎت ﮐﻪ‬
‫اﻣﺮوز ﻣـﺘﺮوﮐﺴﺖ در آﻧﻬـﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮑـﺎر رﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻠﻤـﺎت‪ ،‬از آﻧﺠﻬﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮون ﺑﻌـﺪ ﻣـﺘﺮوك ﺷـﺪه‪ ،‬ﻟﻄﻤﻪﯾﯽ‬
‫ﺑﻔﺼـﺎﺣﺖ آﺛﺎر آن ﻋﻬـﺪ ﻧﻤﯿﺰﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻔﺮدات و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﭘﺎرﺳـﯽ آن ﻋﻬـﺪ در ادوار ﺑﻌـﺪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ و ﺟﺎي ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻤﻔﺮدات و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻋﺮﺑﯽ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺟﺰء ﮐﺘﺐ ﺑﺴـﯿﺎر ﻗـﺪﯾﻢ ﻓﺎرﺳـﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘـﺎب ﺷﺎﻧﺎق )ﭼﺎﻧﺎﮐﯿﺎ( »‪ «1‬ﭘﺰﺷﮏ ﻫﻨـﺪي »‪ «2‬و ﮐﺘﺎب »ﺑﻬﺎﻓﺮﯾـﺪ ﭘﺴـﺮ ﻣﺎه‬
‫ﻓﺮودﯾﻦ« »‪ «3‬را ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﺂﺧﺬ ﻣﻮﺟﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺴـﻠّﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽ درﯾﻨﺠـﺎ »ﭘﺎرﺳـﯽ دري« ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾـﺎ ﻟﻬﺠﻪ دﯾﮕﺮي از ﻟﻬﺠـﺎت اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻤـﺎن ﻧﻤﯿﺮود ﺧﻄﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎ را ﺑـﺪان‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﺧﻂ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ وﺟﻮد ﭼﻨـﺪ ﮐﺘﺎب را ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﺧﺒﺮ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن اﺛﺮي از آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و از آﻧﺠﻤﻠﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺗﻔﺴﯿﺮي از ﻗﺮآن ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺟّﺒﺎﺋﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮن ﺳﻮم )‪ (303 -235‬ﺑﻔﺎرﺳﯽ ﻧﻮﺷﺖ »‪.«4‬‬
‫و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب »اﻟﻤﻌﺎﻟﺠـﮥ اﻟﺒﻘﺮاﻃﯿـﮥ« ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﻄﺒﺮي ﭘﺰﺷﮏ رﮐﻦ اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﻌﺾ اﻗﻮال ﻧﺨﺴﺖ ﺑﭙﺎرﺳـﯽ‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺖ و ﺳﭙﺲ از ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻌﺮﺑﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ canaRya-(1‬ﻃﺒﯿﺐ ﻣﺸﻬﻮر ﻫﻨﺪ وزﯾﺮ ﭼﺎﻧﺪرا ﮔﻮﭘﺘﺎ‪ candragupta‬اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺣﺪود ‪ 321‬ﺗﺎ ‪ 298‬ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻣﯿﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب را ﮐﻨﮑﻪ‪ KanaRa‬ﭘﺰﺷﮏ ﻫﻨـﺪي ﺟﻨـﺪﯾﺸﺎﭘﻮر و اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ ﺑﻠﺨﯽ ﺑﺎﺗﻔﺎق ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﻋﻬﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻫﺎرون ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﯾﺎ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ و از آن زﺑـﺎن ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ درآﻣـﺪ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ ﺻـﻔﺎ‪ ،‬ج ‪ 1‬ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‬
‫‪) 1331‬ﭼﺎپ اول( ص ‪ 88 -87‬و ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎء اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ ج ‪ 2‬ص ‪33 -32‬‬
‫)‪ -(3‬وي در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ اﻣﻮي در ﺧﺮاﺳﺎن ﻇﻬﻮر ﮐﺮد و ﺑﺴﺎل ‪ 130‬ﺑﻔﺮﻣﺎن اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻘﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ ص ‪211 -210‬‬
‫)‪ -(4‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ص ‪ 273‬و اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ﺗﺮﺟﻤﻪ از آدام ﻣﺘﺰ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 1‬ص ‪332‬‬
‫درآورد »‪ .«1‬ﻧﺴـﺨﻪ ﻋﺮﺑﯽ اﻟﻤﻌﺎﻟﺠـﮥ اﻟﺒﻘﺮاﻃﯿـﮥ در ده ﺟﺰء و ﺣـﺎوي ﻣﻌﺎﻟﺠـﺎت اﻧﻮاع اﻣﺮاض در اﻋﻀـﺎء ﻣﺨﺘﻠﻒ آدﻣﯽ و ﺗﺸـﺮﯾﺢ اﻋﻀﺎء‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و دﯾﮕﺮ رﺳﺎﻟﻪﯾﯿﺴﺖ در ﻟﻐﺖ ﭘﺎرﺳﯽ از اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺳﻐﺪي ﮐﻪ ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﻫﻤﺎن اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ اﺣﻮص ﺳﻐﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در آﻏـﺎز ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴــﺘﻪ اﺳـﺖ و ﻧـﺎم او را در ﺷـﻤﺎر ﺷـﺎﻋﺮان آوردهاﯾـﻢ‪ .‬ازﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب ﺟﻤـﺎل اﻟـﺪﯾﻦ ﺣﺴـﯿﻦ اﯾﻨﺠـﻮ در ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮي و ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺳﺮوري ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺮس ﺧﺒﺮ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ ﯾﺎ ﯾﻮﺳﻒ ﻋﺮوﺿـﯽ »‪ «2‬و اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﺷﻮﺷﺘﺮي »‪ «3‬در ﻋﺮوض ﺑﭙﺎرﺳﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺧﺠﺴـﺘﻪﻧﺎﻣﻪ از ﺑﻬﺮاﻣﯽ ﺳﺮﺧﺴﯽ »‪ «4‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻏﺎﯾـﮥ اﻟﻌﺮوﺿـﯿﻦ و ﮐﻨﺰ اﻟﻘﺎﻓﯿـﮥ‪ ،‬در ﮐﺘﺐ و ﻣﺂﺧـﺬ ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑـﺬﮐﺮ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺣﺎﺟﺖ ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫»‪ «5‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﮐﻪ ﺑﻨﺜﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻬﺎ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﻨﺜﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن در دﻧﺒـﺎل ﻧﻬﻀﺖ ﻣّﻠﯽ ﺧﻮد ﮐﻪ در ﺗﻤـﺎم ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم اﻣﺘـﺪاد داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑـﺪﺳﺖ آوردن اﺳـﺘﻘﻼل ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ادﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻔﮑﺮ‬
‫ﺗـﺪوﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻗـﺪﯾﻢ و ذﮐﺮ ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﻓﺘﺎدﻧـﺪ‪ ،‬و درﯾﻦ ﮐﺎر ﻋﻠﯽ‪ -‬اﻟﺨﺼﻮص ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﺗﻘـّﺪم و ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺘﻘﻠﯿـﺪ از ﺧـﺪاﯾﻨﺎﻣﻪ ﭘﻬﻠﻮي و ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎي ﻋﺮﺑﯽ آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﮔﺮدآوردن داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﭘﺮاﮔﻨﺪه ﻗﺪﯾﻢ در ﺑﺎب ﺷﺎﻫﺎن و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﻘﻞ آﻧﻬﺎ از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺪري درآﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﭘﺎﯾﻪ‬
‫و اﺳﺎس واﻗﻌﯽ ﻣﻨﻈﻮﻣﻬﺎي ﺣﻤﺎﺳﯽ ﻣﺎ و ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻓﺎرﺳﯽزﺑﺎﻧﺎن ﺑﻨﻈﻢ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﮐﻬﻦ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ Aldo Mieli ,La science arabe p .120‬و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ص ‪345‬‬
‫)‪ -(2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻬﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺷﺮح اﺣﻮال ﯾﻮﺳﻒ ﻋﺮوﺿﯽ ص ‪437‬‬
‫)‪ -(4‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ص ‪568 -567‬‬
‫)‪ -(5‬آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴـﯿﻦ ﺻـﺪﯾﻘﯽ اﺳـﺘﺎد داﻧﺸـﮕﺎه در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﻗﺮاﺿﻪ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت )ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ‪ (1332‬درﺑـﺎره اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﮐﺘﺐ و‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﺛﺎر ﻣﻨﺜﻮر ﭘﺎرﺳﯽ ﺗﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﺤﺚ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﯿـﺎن ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻬـﺎي ﻣﻨﺜﻮر ﻓﺎرﺳـﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه ﮔﻮﯾﺎ ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮ و ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾـﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻋﻈﯿﻢ در ﺷـﺮح ﺗﺎرﯾﺦ و داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي اﯾﺮان ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮد و آﻧﺮا ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺰرگ و ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﺆﯾﺪي ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرگ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺴـﯿﺎري از رواﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ اﯾﺮاﻧﯿﺎن راﺟﻊ ﺑﭙﻬﻠﻮاﻧﺎن و ﺷﺎﻫﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اﻏﻠﺐ آﻧﻬﺎ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻬﺎي ﺣﻤﺎﺳـﯽ ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧﺪه و از آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﯽ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﺎﺧﺘﺼﺎر ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺧﺒﺎر آﻏﺶ و ﻫﺎدان )از ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﻋﻬﺪ‬
‫ﮐﯿﺨﺴﺮو( و ﮐﯽﺷﮑﻦ )ﺑﺮادرزاده ﮐﯿﮑﺎوس( و ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ‪.‬‬
‫ﻋﻼوهﺑﺮﯾﻨﻬﺎ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ اﺧﺒﺎر ﻧﺮﯾﻤﺎن و ﺳﺎم و ﮐﯿﻘﺒﺎد و اﻓﺮاﺳـﯿﺎب و ﻟﻬﺮاﺳﺐ ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ ﺑﺴﯿﺎر آﻣﺪه ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آﻧﻬﺎ را‬
‫در ﮐﺘﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن »‪ «1‬و ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ »‪ «2‬ﻫﺮﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرگ ﺑﺴﺒﺐ ﺗﻔﺼﯿﻞ‬
‫آن‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ در ﻗﺮنﻫﺎي ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ و ﺷـﺸﻢ ﺑﻨﻈﻢ درآﻣﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدم را دﯾﮕﺮ ﺑﻨﻮﺷﺘﻦ و‬
‫ﻧﻮﯾﺴﺎﻧـﺪن و ﺣﻔـﻆ آن ﺣﺎﺟﺘﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺴـﻤﺘﯽ ﮐﻪ از آن در دﺳﺖ ﻣﺎﻧـﺪه ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ از ﮐﺘﺎب ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن آﻧﺮا ﺑﻤﻨﺎﺳﺒﺘﯽ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺄﺧـﺬي ﮐﻪ در آن ﺑﺸﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾـﺪ ﺑﻠﺨﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ اﺳﺖ »‪ «4‬و ﭼﻮن اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻣﻘﺎرن ﺳﺎل ‪352‬‬
‫ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾـﺪ و اﺟﺰاء آن در ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻇﺎﻫﺮا در اواﯾﻞ آن ﻗﺮن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ‬
‫ﻗﻄﻌﻪ ﻣﻨﻘﻮل از ﮐﺘـﺎب ﮐﺮﺷـﺎﺳﭗ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑـﺎ آﻧﮑﻪ دور از ﺗﺼـّﺮف ﻧﯿﺴﺖ ﻓﻌﻼـ از ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﻗﻄﻌـﺎت ﻣﻨﺜﻮرﯾﺴﺖ ﮐﻪ از ﻗﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺑﻤﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ازﯾﻨﺮوي ﻧﻘﻞ آﻧﺮا درﯾﻨﺠﺎ ﻻزم ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ و آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑ»ﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ اﻧﺪر ﮐﺘﺎب ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪35‬‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪37 -35‬‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي ﭼﺎپ ﻫﻨﺪ ص ‪40‬‬
‫ﭼﻮن ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﺑﺂذرآﺑﺎدﮔﺎن رﻓﺖ و رﺳـﺘﻢ دﺳﺘﺎن ﺑﺎ وي‪ ،‬و آن ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﭘﺘﯿﺎره »‪ «1‬دﯾﻮان ﺑﻔﺮ اﯾﺰد ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آذر ﮔﺸـﺴﭗ ﭘﯿﺪا‬
‫ﮔﺸﺖ‪ ،‬و روﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﮔﻮش اﺳﺐ او ﺑﻮد و ﺷﺎﻫﯽ او را ﺷﺪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪان ﻣﻌﺠﺰه‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﯿﺨﺴـﺮو از آﻧﺠﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﺘﺮﮐﺴـﺘﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻄﻠﺐ‬
‫ﺧﻮن ﺳـﯿﺎوش ﭘﺪر ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬و ﻫﺮﭼﻪ ﻧﺮﯾﻨﻪ ﯾﺎﻓﺖ اﻧﺪر ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﻫﻤﯽ ﮐﺸﺖ‪ ،‬و رﺳﺘﻢ و دﯾﮕﺮ ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن اﯾﺮان ﺑﺎ او‪ .‬اﻓﺮاﺳﯿﺎب ﮔﺮﯾﺰ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﺑﺴﻮي ﭼﯿﻦ ﺷـﺪ‪ ،‬وز آﻧﺠﺎ ﺑﻬﻨﺪوﺳـﺘﺎن آﻣﺪ‪ ،‬وز آﻧﺠﺎ ﺑﺴﯿﺴـﺘﺎن آﻣﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﺑﺰﻧﻬﺎر رﺳـﺘﻢ آﻣﺪم‪ ،‬و او را ﺑﻪ ﺑﻨﮑﻮه ﻓﺮود آوردﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺎه او ﻫﻤﯽ آﻣـﺪ ﻓﻮجﻓﻮج‪ ،‬اﻧـﺪر ﺑﻨﮑﻮه اﻧﺒﺎر ﻏﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻧـﺪر ﻫﺮ ﺟﺎﻧﺒﯽ از آن ﺑﺮ ﺳﻪ ﺳﻮ ﻣﻘـﺪار ﺻـﺪ ﻫﺰار ﮐﯿﻞ ﻏﻠﻪ داﯾﻢ ﻧﻬﺎده‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪي‪ .‬و ﺟﺎدوان ﺑﺎ او ﮔﺮد ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬و او ﺟﺎدو ﺑﻮد‪ ،‬ﺗـﺪﺑﯿﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﻋﻠﻒ ﻫﺴﺖ و ﺣﺼﺎر ﻣﺤﮑﻢ‪ ،‬ﻋﺠﺰ ﻧﺒﺎﯾـﺪ آورد‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﻮد ﭼﻪ‬
‫ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺠـﺎدوي ﺑﺴﺎﺧﺘﻨـﺪ ﮐﻪ از ﻫﺮدو ﺳﻮي دو ﻓﺮﺳـﻨﮓ ﺗﺎرﯾﮏ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﺑﺎﯾﺮان ﺷـﺪ و ﺧﺒﺮ او ﺑﺸـﻨﯿﺪ آﻧﺠﺎ آﻣـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪان‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ اﻧﺪر ﻧﯿﺎرﺳﺖ ﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻨﺠﺎﯾﮕﻪ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن آﺗﺸـﮕﺎه ﮐﺮﮐﻮﯾﺴﺖ ﻣﻌﺒﺪ ﺟﺎي »‪ «2‬ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ ﺑﻮد و او را دﻋﺎ ﻣﺴﺘﺠﺎب ﺑﻮد ﺑﺮوزﮔﺎر‬
‫او‪ ،‬و او ﻓﺮﻣـﺎن ﯾـﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن ﻫﻢ ﺑﺎﻣﯿـﺪ ﺑﺮﮐﺎت آﻧﺠﺎ ﻫﻤﯽ ﺷﺪﻧـﺪي‪ ،‬و دﻋﺎ ﻫﻤﯽ ﮐﺮدﻧـﺪي‪ ،‬و اﯾﺰد ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺮادﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻫﻤﯽ ﮐﺮدي‪.‬‬
‫ﭼـﻮن ﺣـﺎل ﺑﺮﯾـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ ﺑـﻮد ﮐﯿﺨﺴـﺮو آﻧﺠـﺎ ﺷـﺪ و ﭘﻼـس ﭘﻮﺷـﯿﺪ و دﻋـﺎ ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﺰد ﺗﻌـﺎﻟﯽ آﻧﺠـﺎ روﺷـﻨﺎﯾﯽ ﻓﺮادﯾـﺪ آورد ﮐـﻪ اﮐﻨـﻮن‬
‫آﺗﺸـﮕﺎﻫﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن آن روﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮآﻣـﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺗـﺎرﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺗـﺎرﯾﮑﯽ ﻧـﺎﭼﯿﺰ ﮔﺸﺖ و ﮐﯿﺨﺴـﺮو و رﺳـﺘﻢ ﺑﭙﺎي ﻗﻠﻌﻪ ﺷﺪﻧـﺪ و ﺑﻤﻨﺠﻨﯿﻖ آﺗﺶ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و آن اﻧﺒﺎرﻫﺎ ﻫﻤﻪ آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ،‬و آن ﻗﻌﻠﻪ ﺑﺴﻮﺧﺖ و اﻓﺮاﺳﯿﺎب از آﻧﺠﺎ ﺑﺠﺎدوي ﺑﮕﺮﯾﺨﺖ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺴﺎن ﺑﺴﻮﺧﺘﻨﺪ و ﻗﻠﻌﻪ وﯾﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﮐﯿﺨﺴـﺮو اﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﯿﮏ ﻧﯿﻤﻪ آن ﺷﺎرﺳﺘﺎن ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﮑﺮد‪ ،‬و آﺗﺸﮕﺎه ﮐﺮﮐﻮﯾﻪ‪ ،‬و آن آﺗﺶ ﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫آﻧﺴﺖ‪ ،‬آن روﺷﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﺮادﯾﺪ‪ ،‬و ﮔﺒﺮﮐﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻫﻮش ﮐﺮﺷﺎﺳﭙﺴﺖ و ﺣﺠﺖ آرﻧﺪ ﺑﺴﺮود ﮐﺮﮐﻮي ‪«...‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ را اﺛﺮ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻬﺎ ﺑﺬﮐﺮ آن ﻣﯿﭙﺮدازﯾﻢ و ﺷـﺮح ﺣﺎل و دﯾﮕﺮ آﺛﺎر او ﻫﻢ در ﺷـﻤﺎر ﺷﺎﻋﺮان‬
‫اﯾﻦ ﻋﻬﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﻨﺜﻮر ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﻗـﺪﯾﻢ ﺑﻨﺎم آن ﺑﺎزﻣﯿﺨﻮرﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽ اﻟﺸﺎﻋﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮑﺒﺎر ازو‬
‫در اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫ازﯾﻦ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﺷﺎﻋﺮ اﻃﻼﻋﯽ درﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ و از زﻣﺎن ﺣﯿﺎت و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺣﻮال او آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ اﻣﺎ ﭼﻮن ﻧﺎم وي‬
‫در اﻵﺛـﺎر اﻟﺒـﺎﻗﯿﻪ )ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﺴﺎل ‪ (391‬آﻣـﺪه اﺳﺖ ﻧﺎﭼـﺎر ﭘﯿﺶ از دﻫﻪ اﺧﯿﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ از ﮔﻔﺘـﺎر اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﻣﺴـﺘﻔﺎد‬
‫ﻣﯿﺸﻮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭘﺘﯿﺎره‪ :‬آﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬زﺷﺘﯽ و ﺑﺪي‬
‫)‪ -(2‬ﻣﻌﺒﺪﺟﺎي‪ :‬ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه‬
‫)‪ -(3‬اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ ﭼﺎپ ﻻﯾﭙﺰﯾﮏ ص ‪99‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﻣﺘﻘﻦ و ﻣﻌﺘـﺒﺮ و ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﺑﺎﺳـﻨﺎد ﻣﻬﻢ زﻣـﺎن ﺑـﻮد و او از ﺳـﯿﺮ اﻟﻤﻠـﻮك ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘّﻔـﻊ و ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﻟﺠﻬﻢ‬
‫اﻟﺒﺮﻣﮑﯽ و ﻫﺸﺎم ﺑﻦ اﻟﻘﺎﺳﻢ و ﺑﻬﺮام ﺑﻦ ﻣﺮداﻧﺸﺎه و ﺑﻬﺮام ﺑﻦ ﻣﻬﺮان اﻻﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬و از ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﺒﻬﺮام اﻟﻬﺮوي اﻟﻤﺠﻮﺳﯽ در ﻧﮕﺎرش‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده و آﻧﭽﻪ در ﺑﺎب ﮔّﯿﻮﻣﺮث آورده اﺳﺖ ﺑﺎ رواﯾﺎت ﻣـﺬﻫﺒﯽ زرﺗﺸﺘﯿﺎن ﺑﺪرﺳﺘﯽ وﻓﻖ دارد و ازﯾﻨﺮوي ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺒﺘﻨﯽ و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ رواﯾﺎت ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻮد ﺗﺎ رواﯾﺎت ﺷﻔﺎﻫﯽ‪.‬‬
‫ﺳـﻮﻣﯿﻦ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻣﻬﻢ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ اﺑـﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮزاق اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﭼﻨـﺪﺑﺎر ﺑﺎﺷـﺎراﺗﯽ‬
‫ﻣﯽرﺳـﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻤﺄﺧـﺬي ﻣﮑﺘﻮب راﺟﻌﺴﺖ و ﻣﻬﻤﺘﺮ از ﻫﻤﻪ آﻧﻬـﺎ ﺧﺒﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ در آﻏـﺎز ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ در ﺑـﺎب ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯿ ﺪ ﻫ ﺪ ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﻧﺎﻣﻪ ﺑ ُﺪ از َﮔِﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎنﻓﺮاوان ﺑﺪو اﻧﺪرون داﺳﺘﺎن‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪه در دﺳﺖ ﻫﺮﻣﻮﺑﺪيازو ﺑﻬﺮهﯾﯽ ﺑﺮده ﻫﺮﺑﺨﺮدي‬
‫ﯾﮑﯽ ﭘﻬﻠﻮان ﺑﻮد دﻫﻘﺎنﻧﮋاددﻟﯿﺮ و ﺑﺰرگ و ﺧﺮدﻣﻨﺪ و راد‬
‫ﭘﮋوﻫﻨﺪه روزﮔﺎر ﻧﺨﺴﺖﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﺨﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺎزﺟﺴﺖ‬
‫ز ﻫﺮﮐﺸﻮري ﻣﻮﺑﺪي ﺳﺎﻟﺨﻮردﺑﯿﺎورد و اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﮔﺮد ﮐﺮد‬
‫ﺑﭙﺮﺳﯿﺪﺷﺎن از ﻧﮋاد ﮐﯿﺎنوز آن ﻧﺎﻣﺪاران و ﻓّﺮخ ﮔﻮان ‪...‬‬
‫ﺑﮕﻔﺘﻨﺪ ﭘﯿﺸﺶ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﻣﻬﺎنﺳﺨﻨﻬﺎي ﺷﺎﻫﺎن و ﮔﺸﺖ ﺟﻬﺎن‬
‫ﭼﻮ ﺑﺸﻨﯿﺪ ازﯾﺸﺎن ﺳﭙﻬﺒﺪ ﺳﺨﻦﯾﮑﯽ ﻧﺎﻣﻮرﻧﺎﻣﻪ اﻓﮕﻨﺪ ﺑﻦ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎدﮔﺎري ﺷﺪ اﻧﺪر ﺟﻬﺎنﺑﺮ او آﻓﺮﯾﻦ از ﮐﻬﺎن و ﻣﻬﺎن درﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺳـﺨﻦ از ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﯿﺮود ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺮ ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ دﻫﻘﺎنﻧﮋاد اﻧﺠﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻔﺤﻮاي اﺑﯿﺎت دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﺨﺴﺖ دﻗﯿﻘﯽ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و آﻧﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ از اﺷﺎرات ﻣﺎ در ﺳـﻄﻮر ذﯾﻞ ﻣﺸـﻬﻮد ﻣﯿﺸﻮد ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ و آن ﭘﻬﻠﻮان دﻫﻘﺎنﻧﮋاد و ﯾﺎ آن ﺳـﭙﻬﺒﺪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒـﺪ اﻟﺮزاق ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻر ﺧﺮاﺳـﺎﻧﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮد از ﺑﺰرگزادﮔـﺎن ﻃﻮس و از ﻧﮋاد دﻫﻘﺎﻧـﺎن ﺑﻮده و در آﻏـﺎز ﮐـﺎر ﯾﻌﻨﯽ در ﺣـﺪود ‪ 335‬ﯾﺎ‬
‫ﭼﻨﺪي ﭘﯿﺸﺘﺮ از آن از ﺟﺎﻧﺐ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻈّﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﺘﺎج ﭼﻐﺎﻧﯽ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر‬
‫ﺧﺮاﺳـﺎن ﺣـﺎﮐﻢ ﻃﻮس ﺑﻮد و در ﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺎل ﺑﺮ اﺛﺮ ﻃﻐﯿـﺎن اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ در ﺟﺰء ﺷﻮرﺷـﯿﺎن درآﻣـﺪ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﻤﺮو و ﺑﺨﺎرا اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺠﺎي ﺧﻮد ﺑﺴـﭙﺎﻫﺴﺎﻻري ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﺸﺎﻧﺪ وﻟﯽ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر از ﻋّﻤﺎل ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﭼﻨﺪي در‬
‫ري و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﻓﺮاري ﺑﻮد و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ از در دوﺳﺘﯽ درآﻣـﺪ و ﺑﻄﻮس ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در ﺟﻤﺎدي اﻵﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 349‬رﺳﻤﺎ‬
‫از ﺟـﺎﻧﺐ اﺑﻮ اﻟﻔﻮارس ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠـﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ )‪ (350 -343‬ﺑﺴـﭙﻬﺴﺎﻻري ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه ﺷـﺪ وﻟﯽ در ذي اﻟﺤﺠﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‬
‫ازﯾﻦ ﻣﻘـﺎم ﻣﻌﺰول ﺷـﺪ و اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ ﺑﺠﺎي او ﻣﻌﯿﻦ ﮔﺸﺖ و ﭼﻮن اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ در ﺳﺎل ‪ 350‬ﻣﻌﺰول و ﻣﻄﺮود ﺷﺪ ﺑﺎز ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻري ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎﺑﻮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر رﺳـﯿﺪ و او ﻇـﺎﻫﺮا ﺑﺨﯿـﺎل اﺗﺤﺎد ﺑﺎ رﮐﻦ اﻟـﺪوﻟﻪ ﺣﺴﻦ دﯾﻠﻤﯽ اﻓﺘﺎده و وي را ﺑﮕﺮﮔﺎن ﺧﻮاﻧـﺪه ﺑﻮد‪ .‬وﺷـﻤﮕﯿﺮ ﺑﻦ زﯾﺎر ازﯾﻦ ﺣﺎل‬
‫آﮔﻬﯽ ﯾـﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻫﺰار دﯾﻨـﺎر ﺑﯿﻮﺣﻨـﺎء ﻃﺒﯿﺐ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗـﺎ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر را زﻫﺮ داد و ﻫﻼك ﮐﺮد )ذي اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل ‪ .«1» (350‬اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻋـﺪهﯾﯽ از اﻣﺮاء و اﻣﺎرتﺟﻮﯾﺎن آن روزﮔﺎر ﻧﺴﺐ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺸﺎﻫﺎن ﻗـﺪﯾﻢ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﯿـﺪه و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴـﯿﺎري از اﻣﺮاي ﻧﺴﺐﺳﺎز‬
‫آن روزﮔﺎر ﻣﻮرد ﺗﻘﺒﯿـﺢ اﺑﻮ رﯾﺤﺎن واﻗﻊ ﮔﺸـﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«2‬ﻧﺴﺐﻧـﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر در ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه »‪ «3‬و ازﯾﻦ‬
‫اﻗـﺪام اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﭼﻨﯿﻦ درﯾـﺎﻓﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ او داﻋﯿﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ و اﻣـﺎرت داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﯾـﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﮑﺮ و ﯾـﺎ اﺻﻮﻻ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻌﺼـﺐ‬
‫ﻧﮋادي و دوﺳﺘﺪاري اﯾﺮان ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺟﺎﻣﻌﯽ ﻗﯿﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﺮاي ﮔﺮدآوردن ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد »دﺳـﺘﻮر ﺧﻮﯾﺶ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﻤﻌﻤﺮي را ﺑﻔﺮﻣﻮذ ﺗﺎ ﺧﺬاوﻧﺪان ﮐﺘﺐ را از دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﻓﺮزاﻧﮕﺎن‬
‫و ﺟﻬﺎندﯾﺪﮔﺎن از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﯿﺎوردﻧﺪ ‪...‬‬
‫از ﻫﺮﺟﺎي‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺎخ ﭘﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎن ازﻫﺮي و ﭼﻮن ﯾﺰدان داد ﭘﺴﺮ ﺷﺎﭘﻮر از ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﭼﻮن ﻣﺎﻫﻮي ﺧﻮرﺷﯿﺬ ﭘﺴﺮ ﺑﻬﺮام از ﻧﺸﺎﺑﻮر و ﭼﻮن‬
‫ﺷﺎذان ﭘﺴـﺮ ﺑﺮزﯾﻦ از ﻃﻮس‪ ،‬و از ﻫﺮﺷﺎرﺳﺘﺎن ﮔﺮد ﮐﺮد و ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ ﺑﻔﺮاز آوردن اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺷﺎﻫﺎن و ﮐﺎرﻧﺎﻣﻬﺎﺷﺎن‪ ،‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻫﺮﯾﮑﯽ‬
‫از داذ و ﺑﯿﺪاذ و آﺷﻮب و ﺟﻨﮓ و آﯾﯿﻦ از ﮐﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺪر‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر ﮔﺮدﯾﺰي ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪34 -31‬‬
‫)‪ -(2‬اﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ ص ‪38 -37‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﺟﺰو ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ج ‪ 2‬ص ‪56 -52‬‬
‫ﺟﻬﺎن او ﺑﻮذ ﮐﻪ آﯾﯿﻦ ﻣﺮدﻣﯽ آورد و ﻣﺮدﻣﺎن از ﺟﺎﻧﻮران ﭘﺪﯾـﺪ آورد‪ ،‬ﺗﺎ ﯾﺰد ﮔﺮد ﺷـﻬﺮﯾﺎر ﮐﻪ آﺧﺮ ﻣﻠﻮك ﻋﺠﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺪر ﻣﺎه ﻣﺤّﺮم و‬
‫ﺳﺎل ﺑﺮ ﺳـﯿﺼﺪ و ﭼﻬﻞ و ﺷﺶ از ﻫﺠﺮت ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺻﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و اﻟﻪ و ﺳﻠﻢ‪ ،‬و اﯾﻦ را ﻧﺎم ﺷﺎهﻧﺎﻣﻪ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ‪ ...‬و اﯾﻦ‬
‫ﻧـﺎﻣﻪ را ﻫﺮﭼﻪ ﮔﺰارش ﮐﻨﯿﻢ از ﮔﻔﺘـﺎر دﻫﻘﺎﻧـﺎن ﺑﺎﯾـﺬ آورد ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺎذﺷـﺎﻫﯽ ﺑـﺪﺳﺖ اﯾﺸـﺎن ﺑﻮد و از ﮐﺎر و رﻓﺘﺎر و از ﻧﯿﮏ و ﺑـﺪ و از‬
‫ﮐﻢوﺑﯿﺶ اﯾﺸﺎن داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎ را ﺑﮕﻔﺘﺎر اﯾﺸﺎن ﺑﺎﯾﺬ رﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ از اﯾﺸﺎن ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ از ﻧﺎﻣﻬﺎي اﯾﺸﺎن ﮔﺮد ﮐﺮدﯾﻢ ‪«1» «...‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﮐﻪ ﻣﺴـّﺒﺐ ﺗﺄﻟﯿﻒ آن اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن آن ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان و دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺑﻨﺎم‪:‬‬
‫ﻣﺎخ ﭘﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎن و ﯾﺰدان داد ﭘﺴـﺮ ﺷﺎﻫﭙﻮر و ﻣﺎﻫﻮي ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و ﺷﺎدان ﭘﺴﺮ ﺑﺮزﯾﻦ‪ ،‬و ﻫﺎدي اﯾﺸﺎن درﯾﻦ ﮐﺎر اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫اﷲ اﻟﻤﻌﻤﺮي وزﯾﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق‪ ،‬و ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺎر اﯾﺸﺎن ﮐﺘﺐ و دﻓﺎﺗﺮ ﻗﺪﯾﻢ و ﺑﻌﻀـﯽ از رواﯾﺎت ﻣﻮﺛﻖ ﺷـﻔﺎﻫﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﮐﻨﻮن از ﻣﯿﺎن‬
‫رﻓﺘﻪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ آنﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﺂن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﺑﺎﻗﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري ﺳﻪ ﺗﻦ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﯾﮑﯽ دﻗﯿﻘﯽ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﻓﺮدوﺳـﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾـﺪهاﯾﻢ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ اﻟﺜﻌﺎﻟﺒﯽ )م‪ (429 .‬در ﮐﺘﺎب ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻬﺎ ﮐﻪ در ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از وﺟﻮد ﭼﻨﺪ داﺳـﺘﺎن ﻣﻨﺜﻮر ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ در آن روزﮔﺎر ﺧﺒﺮ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮرد‬
‫اﺳـﺘﻔﺎده ﺣﻤﺎﺳﻪﺳـﺮاﯾﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧﺪ و از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪ .‬ازﯾﻦ آﺛﺎر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺐ ﻣﺴـﺘﻘﻠﯽ در ﺗﻮارﯾﺦ ﺳـﺨﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻋﻈﻤﺖ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎ و ﻧﻈﻢ ﻧﺎﮐﺮدن ﻓﺮدوﺳـﯽ آﻧﻬﺎ را در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻤﺎ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ در ﻋﯿﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮواﯾﺎت‬
‫ﺣﻤﺎﺳـﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺪﯾﻢ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻬﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺣﻤﺎﺳﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﺎص ﺑﻮده و از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ داﺳﺘﺎن ﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺑﺎب ﺧﺎﻧﺪان ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ داﺳﺘﺎن ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ و ﻧﺮﯾﻤﺎن و ﺳﺎم و زال و رﺳﺘﻢ و ﻓﺮاﻣﺮز و ﺳﻬﺮاب و ﺑﺮزو و ﺷﻬﺮﯾﺎر‬
‫و ﺑﺎﻧﻮ ﮔﺸﺴﭗ و ﺑﻌﻀﯽ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺘﻔﺮق در ﺑﺎب ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ج ‪ 2‬ص ‪44 -24‬‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ در ﺑﺎب ﯾﮑﯽ ازﯾﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﻨﻔﺮد اﺷﺎرات و ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ دارد و آن اﺧﺒﺎر رﺳﺘﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ آزاد ﺳﺮو ﻧﺎﻣﯽ آﻧﺮا ﻓﺮاﻫﻢ آورده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮدوﺳﯽ در آﻏﺎز داﺳﺘﺎن ﻗﺘﻞ رﺳﺘﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻨﻮن ﮐﺸﺘﻦ رﺳﺘﻢ آرﯾﻢ ﭘﯿﺶز دﻓﺘﺮ ﻫﻤﯿﺪون ﺑﮕﻔﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﯾﮑﯽ ﭘﯿﺮ ﺑﺪﻧﺎﻣﺶ آزاد ﺳﺮوﮐﻪ ﺑﺎ اﺣﻤﺪ ﺳﻬﻞ ﺑﻮدي ﺑﻤﺮو‬
‫ﮐﺠﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﺴﺮوان داﺷﺘﯽدل و ﭘﯿﮑﺮ ﭘﻬﻠﻮان داﺷﺘﯽ‬
‫دﻟﯽ ﭘﺮ ز داﻧﺶ ﺳﺮي ﭘﺮﺳﺨﻦزﺑﺎن ﭘﺮ ز ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﮐﻬﻦ‬
‫ﺑﺴﺎم ﻧﺮﯾﻤﺎن ﮐﺸـﯿﺪش ﻧﮋادﺑﺴـﯽ داﺷﺘﯽ رزم رﺳﺘﻢ ﺑﯿﺎد اﯾﻦ آزاد ﺳﺮو ﯾﺎ »ﺳﺮو« »‪ «1‬ﺑﺎ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﻬﻞ )م‪ (307 .‬از ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫داﻋﯿﻪ اﻣﺎرت داﺷﺖ در ﻣﺮو ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد و ﻓﺮدوﺳﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻌﺪ ازو از رواﯾﺘﺶ راﺟﻊ ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺘﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد ﻧﺎﭼﺎر ﮐﺘﺎب او را ﮐﻪ در‬
‫اﺧﺒﺎر رﺳﺘﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد در دﺳﺖ داﺷﺖ و آن داﺳﺘﺎن را از »دﻓﺘﺮ« ﺑﮕﻔﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ آورد‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﻨﺜﻮر ﮐﻪ درﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪ اﺧﺒﺎر ﻓﺮاﻣﺮز در دوازده ﻣﺠّﻠﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ »‪ «2‬ﮐﻪ ﻻﺑـﺪ ﻓﺮاﻣﺮزﻧﺎﻣﻪ ﻣﻨﻈﻮم ﮐﻪ اﯾﻨﮏ‬
‫در دﺳﺖ اﺳﺖ از روي آن ﺑﻨﻈﻢ درآﻣﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻮد در اﺧﺒﺎر ﺑﻬﻤﻦ »‪ «3‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻨﺎم اﯾﺮاﻧﺸﺎه ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ آﻧﺮا ﺑﻨﻈﻢ ﭘﺎرﺳﯽ درآورد »‪.«4‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب ﮐﺮﺷﺎﺳﭗ ﯾﺎ ﮐﺮﺷﺎﺳﭙﻨﺎﻣﻪ »‪ «5‬ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺟﺰﺋﯽ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺑﻮد و اﺳﺪي ﻃﻮﺳﯽ آﻧﺮا ﺑﻨﻈﻢ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ در ﺑﯿﺘﯽ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻨﻮن ﺑﺎزﮔﺮدم ﺑﮕﻔﺘﺎر ﺳﺮوﻓﺮوزﻧﺪه ﺳﻬﻞ ﻣﺎﻫﺎن ﺑﻤﺮو‬
‫)‪ -(4‬اﯾﻀﺎ ص ‪ 92‬و ‪463‬‬
‫)‪ -(5‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪ 1‬و ‪5‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﺎم اﺧﺒﺎر ﻧﺮﯾﻤﺎن »‪ «1‬ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ آﻧﻬﻢ ﺟﺰﺋﯽ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺑﻮد و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻨﻈﻢ درﻧﯿﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﺧﺒـﺎر ﺳﺎم »‪ «2‬ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺼـﻠﯽ در ﺷـﺮح ﭘﻬﻠﻮاﻧﯿﻬﺎ و ﺳـﻔﺮﻫﺎ و ﻋﺸـﻘﺒﺎزﯾﻬﺎي ﺳﺎم ﻧﺮﯾﻤﺎن ﺑﻮد و آﻧﺮا ﺑﯿﺮون از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳـﯽ‬
‫ﺑﻨﻈﻢ ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ اﺧﺒﺎر ﮐﯿﻘﺒﺎد »‪ «3‬ﮐﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎﻫﺮ داﺳﺘﺎن ﻣﻔﺼﻠﯽ ﺑﻮد وﻟﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻣﺨﺘﺼﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﻣﯿﭙﺮدازﯾﻢ ﺑﺬﮐﺮ ﺑﻌﻀﯽ از آﺛﺎر ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪:‬‬
‫رﺳـﺎﻟﻪ در اﺣﮑـﺎم ﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﯽ ﮐﻪ از آن ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ در ﯾـﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﻬﻦﺳـﺎل ﻣﺘﻌّﻠﻖ ﺑﻪ آﻗـﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﻬـﺪي ﺑﯿـﺎﻧﯽ و ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ دﯾﮕﺮ در‬
‫اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺘﯽ ازﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﻦ آن ﺗﺼﻨﯿﻒ ﺣﮑﯿﻢ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي )م‪ (343 .‬و ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺧﺎﺗﻤﻪ آن‬
‫از ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎﻓﻈﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺧﻮاﺟﻪ ﭘﺎرﺳﺎ« اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ »‪.«4‬‬
‫ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري‪ -‬ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ دﯾـﺪهاﯾﻢ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﻤﻌﻤﺮي وزﯾﺮ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮزاق از ﺟﺎﻧﺐ او‬
‫ﻣـﺄﻣﻮر ﮔﺮدآوردن ﻣﻄﻠﻌﯿﻦ ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑﺮاي ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪﯾﯽ ﺑﻨﺜﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ ﺷـﺪه ﺑﻮد وي ﺑﻌـﺪ از آﻧﮑﻪ ﮐﺎر ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎﻧﺠﺎم رﺳـﯿﺪ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪﯾﯽ ﺑﺮآن ﻧﮕﺎﺷﺖ )‪ 346‬ﻫﺠﺮي( ﮐﻪ ﺑﻪ »ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺪﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ« ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ و اﯾﻨﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪﯾﯽ از آن در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﺴﺦ ﻗﺪﯾﻢ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ در دﺳﺖ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﻤﻌﻤﺮي ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از اﻋﻘﺎب ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮداران ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و از اﺻﯿﻞزادﮔﺎن ﻃﻮس ﺑﻮد‬
‫و ﻧﺜﺮي ﮐﻪ ازو ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺑﻌﺪ از ﻗﻄﻌﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ از ﮐﺘﺎب ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﺒﻠﺪان ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ص ‪ .2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪7‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ص ‪ .2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪7‬‬
‫)‪ -(4‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﯿﺎد داﺷﺖ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﺑﯿﺎﻧﯽ در ذﯾﻞ ﺻـﻔﺤﻪ ‪ 3 -2‬از ﮐﺘﺎب ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ج ‪ 1‬ﻓﺮاﻫﻢ آورده آﻗﺎي دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ‬
‫ﮐﺘـﺎب ﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬از ﺳﺎﯾﺮ آﺛﺎر ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ ﻗـﺪﯾﻤﺘﺮﺳﺖ‪ .‬درﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺷـﯿﻮه ﻧﮕﺎرش آن ﺑﺴـﯿﺎر ﺳﺎده و ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و از ﻫﻤﺎن ﻣﯿﺘﻮان ﺑﻌﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد »‪.«1‬‬
‫ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﺒﻠﺪان‪ -‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ و ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻮﺟﻮد آن ﺗﺤﺮﯾﺮ ﺟﺪﯾﺪﯾﺴﺖ از ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده و‬
‫در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﭼﻨﺪﺑﺎر ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ »‪ «2‬و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از آن ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﺮﻣﯿﺂﯾـﺪ از ﻋﺠـﺎﯾﺐ ﺑّﺮ و ﺑﺤﺮ و ﯾـﺎ ﻋﺠـﺎﯾﺐ ﺑﻼـد در آن ﺳـﺨﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را در ﺑﺎب‬
‫ﻋﺠﺎﯾﺐ ﺳﯿﺴﺘﺎن از آن ﮐﺘﺎب ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﻏـﺎز ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ ﮐﻪ ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب در اﺧﺘﯿﺎر اﺳـﺘﺎد ﻓﻘﯿـﺪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠﮏ اﻟﺸـﻌﺮاء ﺑﻬﺎر ﺑﻮد ﭼﻨﯿﻦ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ‬
‫ﺑﻠﺨﯽ ﺑﺮاي ﺑا ـﻮ اﻟﻘﺴﻢ ﻧـﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«3‬ﻧـﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼـﻮر در ‪ 365‬ﺑﺴـﻠﻄﻨﺖ رﺳـﯿﺪ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺻـﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ اﺑﻮ‬
‫اﻟﻤﺆﯾـﺪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻌـﺪ ازﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﮐﺘﺎب ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﺒﻠـﺪان ﯾﺎ ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﺒّﺮ و اﻟﺒﺤﺮ ﺧﻮد را ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ او در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 352‬ﺷـﺮوع ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ آن ﺷﺪه ﺑﻨﺎم ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺰرگ ﺳـﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و درﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ در اواﯾﻞ‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑـﻮده و ﺷﺎﻫﻨـﺎﻣﻪ ﺧـﻮد را در ﻫﻤـﺎن اوان ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻧﻪ در اواﺳـﻂ ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ اﺑﻮ‬
‫اﻟﻤﺆﯾـﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻏﺎﯾﺖ زﻧـﺪه ﻣﺎﻧﺪه و ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻫﻢ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ اﻟﻘﺴﻢ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻬﺮﺣﺎل اﯾﻦ ﻧﺴـﺨﻪ از ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﺒﻠﺪان ﯾﺎ‬
‫ﻋﺠـﺎﯾﺐ اﻟﺒّﺮ و اﻟﺒﺤﺮ ﻧﺴـﺨﻪ اﺻـﻠﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾـﺪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺤﺮﯾﺮ ﺗﺎزهﯾﯽ از آﻧﺴﺖ زﯾﺮا اوﻻ ﺑﻌﻀـﯽ ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﻣﻔﺮدات و‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﭘﺎرﺳـﯽ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻬﺎر ﯾﺎدآوري ﮐﺮده ﺣﻮادث ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺴﺎل ‪ 562‬و ‪606‬‬
‫ﻫﻢ درﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮔﺮدد و از ﮐﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺤّﺮر ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺎم ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﻮده ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮرﺳﺖ ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻮن ﺑﺴﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺼﻔﺤﻪ ‪ 615 -614‬از ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ص ‪ 14 -13‬و ‪17 -16‬‬
‫)‪ -(3‬ﺳﺒﮏﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر ج ‪ 2‬ص ‪19‬‬
‫از ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﻢ و اﻟﻤﻠﻮك ﻃﺒﺮي در آن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﮐﺘﺎب از ﺻﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻬﯿﺄت ﺗﺄﻟﯿﻒ درآﻣﺪه اﺳﺖ آﻧﺮا ﺑﺎﺳﻢ‬
‫ﺑﻠﻌﻤﯽ ﻣﯿﻨـﺎﻣﯿﻢ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻠﻌﻤﯽ وزﯾﺮ اﻣﯿﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻔﺮﻣﺎن آن ﭘﺎدﺷﺎه از ﺳﺎل ‪ 352‬ﺑﻌﻨﻮان ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻃﺒﺮي آﻏـﺎز ﮐﺮد ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌـﺪا از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ دﯾﮕﺮي راﺟﻊ ﺑﺘﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان اﺳـﺘﻔﺎده ﺑﺮده و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﻫﻢ از ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ ﻃﺒﺮي ﺣـﺬف‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ «1» .‬در آﻏـﺎز اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و در ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ و اﻟﻘﺼـﺺ »‪ «2‬از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻓﺮﻣـﺎن اﺑﻮ ﺻﺎﻟـﺢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺑﺮ زﺑـﺎن اﺑﻮ‬
‫اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻔـﺎﺋﻖ اﻟﺨـﺎﺻﻪ و آﻏـﺎز ﮐﺎر ﻣﺘﺮﺟﻢ و ﻣﺆﻟﻒ در ﺳﺎل ‪ 352‬ﺳـﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺴـﺦ ﺧﻄﯽ ﻣﺘﻌـﺪد در دﺳﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﯾﮑﺒﺎر در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻄﺒﻊ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻐﻠﻮط ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﷲ اﻟﺒﻠﻌﻤﯽ وزﯾﺮ ﻣﻌﺮوف اﻣﯿﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻣﺘﺮﺟﻢ و ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ از اﮐﺎﺑﺮ رﺟﺎل‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرﻣﺴﺖ‪ .‬ﭘﺪرش اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺒﻠﻌﻤﯽ از ﺳﺎل ‪ 279‬وزﯾﺮ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و ﭘﺴﺮش اﺣﻤﺪ و ﭘﺴﺮ اﺣﻤﺪ‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻮده و در ﺳﺎل ‪ 326‬از وزارت ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺷـﺪه و در ﺳﺎل ‪ 330‬درﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و ﻋﻠﺖ ﺷﻬﺮت او ﺑﺒﻠﻌﻤﯽ اﻧﺘﺴﺎب او و ﻧﯿﺎﮐﺎن وﯾﺴﺖ‬
‫ﺑﻪ »ﺑﻠﻌﻤﺎن« از ﻗﺮاء ﻣﺮو‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻠﺖ ﺷـﻬﺮت او را ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم اﻧﺘﺴﺎب ﻧﯿﺎﮐﺎن او داﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ »ﺑﻠﻌﻢ« از ﺑﻼد روم‪ .‬ﭘﺴـﺮ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﭼﻨـﺪي وزﯾﺮ اﺑﻮ اﻟﻔﻮارس ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠـﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح )‪ (350 - 343‬و اﺑـﻮ ﺻﺎﻟـﺢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح )‪ (366 -350‬ﺑﻮده و ﺑـﺎﻣﺮ اﯾﻦ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه اﺧﯿﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻓﺎت او را ﮔﺮدﯾﺰي در ﺳﺎل ‪ 363‬ﻫﺠﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ »‪.«3‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪ -‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺗﺮﺟﻤﻪﯾﯿﺴﺖ از ﺟـﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿـﺎن ﻓﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻘﺮآن از ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻔﺮﻣـﺎن اﺑﻮ ﺻـﺎﻟﺢ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﻣﻘﺎرن ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي را ﺻﺎدر ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ آن ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺰرﮔﺴﺖ از رواﯾﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي رﺣﻤﮥ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده ﺑﺰﺑﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي ﭼﺎپ ﻫﻨﺪ ص ‪1‬‬
‫)‪ -(2‬ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪180‬‬
‫)‪ -(3‬زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪35‬‬
‫ﭘﺎرﺳـﯽ دري‪ ،‬راه راﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﯿﺎوردﻧـﺪ از ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﻣﺼـﺤﻒ ﺑﻮذ ﻧﺒﺸـﺘﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﺗﺎزي و ﺑﺎﺳـﻨﺎدﻫﺎي دراز ﺑﻮذ‪ ،‬و ﺑﯿﺎوردﻧﺪ‬
‫ﺳـﻮي اﻣﯿﺮ ﺳـﯿﺪ ﻣﻈﻔﺮ اﺑﻮ ﺻﺎﻟـﺢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ رﺣﻤـﮥ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﺟﻤﻌﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺲ دﺷـﺨﻮار آﻣـﺬ ﺑﺮ وي‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﻋﺒﺎرت ﮐﺮدن آن ﺑﺰﺑﺎن ﺗﺎزي‪ .‬و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﯾﻦ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ را‬
‫ﮔﺮد ﮐﺮد و اﯾﻦ از اﯾﺸﺎن ﻓﺘﻮي ﮐﺮد ﮐﯽ روا ﺑﺎﺷـﺬ ﮐﻤﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳـﯽ ﮔﺮداﻧﯿﻢ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ روا ﺑﺎﺷﺬ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﺒﺸـﺘﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﭙﺎرﺳـﯽ‪ ،‬ﻣﺮ آن ﮐﺴـﯽ را ﮐﻪ او ﺗـﺎزي ﻧﺪاﻧـﺬ‪ ،‬از ﻗﻮل ﺧـﺪاي ﻋﺰ و ﺟﻞ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ارﺳـﻠﻨﺎ ﻣﻦ رﺳﻮل اﻻ ﺑﻠﺴﺎن ﻗﻮﻣﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ﻣﻦ‬
‫ﻫﯿـﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را ﻧﻔﺮﺳـﺘﺎذم ﻣﮕﺮ ﺑﺰﺑﺎن ﻗﻮم او‪ ،‬و آن زﺑﺎن ﮐﺎﯾﺸﺎن داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ آن ﺑﻮذ ﮐﺎﯾﻦ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳـﯽ از ﻗـﺪﯾﻢ ﺑﺎزداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫روزﮔﺎر آدم ﺗﺎ روزﮔﺎر اﺳـﻤﻌﯿﻞ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻣﻠﻮﮐﺎن زﻣﯿﻦ ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪي‪ ،‬و اول ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮذ و ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻣـﺎ ﺻـﻠﯽ اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬از ﻋﺮب ﺑﯿﺮون آﻣـﺬ و اﯾﻦ ﻗﺮآن ﺑﺰﺑـﺎن ﻋﺮب ﺑﺮ او ﻓﺮﺳـﺘﺎذﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑـﺬﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﺖ زﺑﺎن‬
‫ﭘﺎرﺳـﯽ اﺳﺖ و ﻣﻠﻮﮐﺎن اﯾﻦﺟﺎﻧﺐ ﻣﻠﻮك ﻋﺠﻢاﻧـﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻔﺮﻣﻮذ ﻣﻠﮏ ﻣﻈﻔﺮ اﺑﻮ ﺻﺎﻟـﺢ ﺗﺎ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ را ﮔﺮد آوردﻧـﺪ‪ ،‬از ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﺨﺎرا ﭼﻮن ﻓﻘﯿﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﺎﻣـﺪ و ﭼﻮن ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ اﻟﺴﺠﺴـﺘﺎﻧﯽ و از ﺷـﻬﺮ ﺑﻠـﺦ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ و از ﺑﺎب‬
‫اﻟﻬﻨـﺪ ﻓﻘﯿﻪ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻨﺪوﺳـﯽ را و اﺑﻮ اﻟﺠﻬﻢ ﺧﺎﻟـﺪ ﺑﻦ ﻫـﺎﻧﯽ اﻟﻤﺘﻔّﻘﻪ را و از ﺷـﻬﺮ ﺳﭙﯿﭽﺎپ و ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ و از ﻫﺮﺷـﻬﺮي ﮐﯽ ﺑﻮذ در‬
‫ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ‪ ،‬و ﻫﻤـﻪ ﺧﻄﻬـﺎ ﺑﺪادﻧـﺪ ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﮐﯽ اﯾﻦ راه راﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻔﺮﻣـﻮد اﻣﯿﺮ ﺳـﯿﺪ ﻣﻠـﮏ ﻣﻈﻔﺮ اﺑـﻮ ﺻﺎﻟـﺢ اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﻠﻤﺎء را ﺗﺎ اﯾﺸﺎن از ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺮﮐﺬام ﻓﺎﺿﻠﺘﺮ و ﻋﺎﻟﻤﺘﺮ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﻨﺪ ‪«...‬‬
‫از وﺟﻮه اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﯾﮑﯽ ﻋﻈﻤﺖ آن و دﯾﮕﺮ اﺷـﺘﻤﺎل آﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﻣﻘـﺪار ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻟﻐـﺎت و ﻣﻔﺮدات ﻓﺎرﺳـﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻔﺮدات و ﺗﺮﮐﯿﺒـﺎت ﻗﺮآن آورده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ازﯾﻦ ﮐﺘـﺎب اﺟﺰاﺋﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬـﺎي ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﺗﻬﺮان و ﮐﺘﺎﺑﺨـﺎﻧﻪ آﺳـﺘﺎن ﻗـﺪس رﺿـﻮي‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘـﺎب اﻟﺒـﺎرع در ﻣـﺪﺧﻞ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻨﺠﻢ ﻗﻤﯽ ﮐﻪ در ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪ 367‬ﻫﺠﺮي ﯾﺎ اﻧـﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه و ﻧﺴﺨﻪ ﻧﺎﻗﺼﯽ از آن در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠّﯽ ﺑﺮﻟﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺎوه ﺷﻤﺎره ‪ 7‬ﺳﺎل اول دوره ﺟﺪﯾﺪ‪ -‬ذﮐﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﻣﻔﻘﻮده ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻘﻠﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ در‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﺷﺮق ﺳﺎل اول ص ‪ -.103 -93‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺮاﺿﻪ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ص ‪ 38‬و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ص ‪45‬‬
‫ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن‪ -‬ﭼﻨـﺪ ﻧﺴـﺨﻪ از ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻗـﺪﯾﻢ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮي از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮﯾﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺠّﻠﺪ ﺳﻮم آن ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸـﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ و ﻗﻄﻌﻪﯾﯽ از ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻓﺎﺗﺢ اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﺎﻗﯿﺴﺖ‬
‫»‪ .«1‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺴـّﻠﻤﺎ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺆﻟﻒ از ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺳﺎل ‪ 400‬زﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺎﻣﯽ ﻧﺒﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺜﺮ اﯾﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺷـﯿﻮا و رواﻧﺴﺖ و ﺣﺘﯽ در ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آﯾﺎت ﺷﺪه در ﻋﯿﻦ رﻋﺎﯾﺖ ﺟﺎﻧﺐ اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﻼم و ﮔﻮﯾﺎﯾﯽ ﻋﺒﺎرات‬
‫ﻫﻢ در ﻧﻈﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ در اﯾﻦ آﯾﺎت از ﺳﻮره »ﯾﺲ«‪] :‬و اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮآن ﮐﻪ درﺳـﺘﺴﺖ و اﺳـﺘﻮار‪ِ .‬إﻧﱠَﮏ ﻟَِﻤَﻦ اﻟ ُْﻤْﺮَﺳﻠِﯿَﻦ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮ از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻓﺮﺳـﺘﺎدهاي‪ .‬ﻋﻠﯽ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬و ﺗﻮ ﺑﺮ راه راﺳﺘﯽ‪ ،‬روا ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻮ از ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮان ﻣﺮﺳﻠﯽ‪ ،‬آن ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ راه راﺳﺖاﻧﺪ و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ روﺷﻦ و ﺣﺠﺘﯽ ﭘﯿﺪا )دارﻧﺪ([‪.‬‬
‫ﻫﺪاﯾﮥ اﻟﻤﺘﻌﻠﻤﯿﻦ ﻓﯽ اﻟﻄﺐ ﺗﺼﻨﯿﻒ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ )ﯾﺎ اﺑﻮ ﺣﮑﯿﻢ( رﺑﯿﻊ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺟﻮﯾﻨﯽ ﺑﺨﺎري ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﻘﺎﻧﻌﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻮ ﺑﮑﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در اواﺳﻂ ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ و در ﺷﻤﺎر ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻃﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻓﺎﺗﺢ اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل و ﻧﺴـﺨﻪﯾﯽ دﯾﮕﺮ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻟﯿﺎن در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ »‪ .«2‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ‬
‫»‪ «3‬ﻫﺪاﯾﻪ اﺟﻮﯾﻨﯽ را از »ﮐﺘﺐ وﺳﻂ« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﻮﺳﻄﺎت در ﻃﺐ ﺷﻤﺮده و در ﺷﻤﺎر ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﻌﺪ از ﻣﺠﻤﻼت‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮق اﻟﯽ اﻟﻤﻐﺮب ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺎل ‪372‬‬
‫در ﺻﻔﺖ زﻣﯿﻦ و ﻧﻬﺎد و اﻧﻘﺴﺎﻣﺎت آن و ﻧﻮاﺣﯽ و ﺑﻼد و اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ و اﺣﻮال آﻧﻬﺎ و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﻣﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺮاﺿﻪ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ص ‪ 38‬و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳﯽ ص ‪36‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺠﻠﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي ﺗﻘﯽزاده ﺷﻤﺎره ‪ 7 -6‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ؛ ﻣﺠﻠﻪ ﯾﻐﻤﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي ﻣﯿﻨﻮي ﺷﻤﺎره ‪ 12‬ﺳﺎل ‪3‬؛ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺮاﺿﻪ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت‬
‫ﺑﻘﻠﻢ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﺻﺪﯾﻘﯽ‬
‫)‪ -(3‬ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ص ‪70‬‬
‫و در ﻣﻘﺪﻣﻪ آن ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﺑﻔﺮﺧﯽ و ﭘﯿﺮوزي و ﻧﯿﮏاﺧﺘﺮي اﻣﯿﺮ اﻟﺴـﯿﺪ اﻟﻤﻠﮏ اﻟﻌﺎدل اﺑﯽ اﻟﺤﺮث ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻮﻟﯽ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ اﻃﺎل اﻟّﻠﻪ ﺑﻘﺎه و ﺳﻌﺎدت‬
‫روزﮔـﺎر وي‪ ،‬آﻏـﺎز ﮐﺮدﯾﻢ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب را اﻧـﺪر ﺻـﻔﺖ زﻣﯿﻦ در ﺳﺎل ﺳـﯿﺼﺪ و ﻫﻔﺘﺎد و دو از ﻫﺠﺮت ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺻـﻠﻮات اﻟّﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬و ﭘﯿـﺪا‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﻫﻤﻪ ﻧﺎﺣﯿﺖﻫﺎي زﻣﯿﻦ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﯿﻬﺎي وي آﻧـﺞ ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺎل ﻫﺮﻗﻮﻣﯽ ﮐﺎﻧﺪر ﻧﺎﺣﯿﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻨﺪ و رﺳـﻤﻬﺎي ﻣﻠﻮك اﯾﺸﺎن‪،‬‬
‫ﭼﻮﻧﺎﻧـﮏ اﻧـﺪرﯾﻦ روزﮔـﺎر ﻣـﺎﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻫﺮﭼﯿﺰي ﮐﻪ از آن ﻧﺎﺣﯿﺖ ﺧﯿﺰد‪ ،‬و ﭘﯿـﺪا ﮐﺮدﯾﻢ ﻫﻤﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﮐﻪ ﺧﺒﺮ او ﺑﯿﺎﻓﺘﯿﻢ اﻧـﺪر‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﯿﺸـﯿﻨﮕﺎن ]و ﯾﺎد ﮐﺮد[ ﺣﮑﯿﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺎل آن ﺷـﻬﺮ ﺑﺒﺰرﮔﯽ و ﺧﺮدي و اﻧﺪﮐﯽ و ﺑﺴـﯿﺎري ﻧﻌﻤﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻣﺮدم و آﺑﺎداﻧﯽ و‬
‫وﯾﺮاﻧﯽ وي‪ ،‬و ﻧﻬﺎد ﻫﺮﺷـﻬﺮي از ﮐﻮه و رود و درﯾﺎ و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺑﺎ ﻫﺮﭼﯿﺰي ﮐﻪ از آن ﺷـﻬﺮ ﺧﯿﺰد‪ ،‬و ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﯾﻢ ﻧﻬﺎد درﯾﺎﻫﺎي ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎن و‬
‫ﺟﺎﯾﻬـﺎي وي از ﺧﺮد و ﺑﺰرگ و ﻣﺮداﺑﻬـﺎﯾﯽ ﮐـﺎو را ﺧﻠﯿـﺞ ﺧﻮاﻧﻨـﺪ ﺑﺎ ﻫﺮﭼﯿﺰي ﮐﻪ از آن درﯾﺎ ﺧﯿﺰد‪ ،‬و ﭘﯿـﺪا ﮐﺮدﯾﻢ ﻧﻬﺎد درﯾﺎﻫﺎي ﻫﻤﻪ‬
‫ﺟﺰﯾﺮﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺴﺖ از آﺑـﺎدان وي و وﯾﺮان و ﺣـﺎل ﻣﺮدم وي و ﻫﺮﭼﯿﺰ ﮐﻪ از آن ﺟﺰﯾﺮه ﺧﯿﺰد و ﭘﯿـﺪا ﮐﺮدﯾﻢ ﻫﻤﻪ ﮐﻮﻫﻬﺎي اﺻـﻠﯽ‬
‫ﮐﺎﻧـﺪر ﺟﻬﺎﻧﺴﺖ و ﻣﻌﺪﻧﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮐﺎﻧﺪروﯾﺴﺖ و ﺟﺎﻧﻮراﻧﯽ ﮐﺂﻧﺠﺎ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﯾﻢ ﻫﻤﻪ رودﻫﺎ ﮐﻪ اﻧﺪر ﺟﻬﺎﻧﺴﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬از‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻧﺪر درﯾﺎ اﻓﺘﺪ ﯾﺎ ﺑﮑﺎر ﺷﻮد اﻧﺪر ﮐﺸﺖ و ﺑﺮز‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ آن رودﻫﺎ ﮐﻪ اﻧﺪرو ﮐﺸﺘﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺬﺷﺘﻦ‪ ،‬از آﻧﮏ‬
‫آﺑﻬﺎي ﺧﺮد ]را[ ﻋﺪد ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﯾﻢ ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﻬﺎ و رﯾﮕﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﻣﻘﺪار وي ﺑﺪرازا و ﭘﻬﻨﺎ« »‪«1‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﺳﺎل ﺗﺄﻟﯿﻒ را ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﺑﺼـﺮاﺣﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮده و آﻧﺮا ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺮث ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﯾﻐﻮن ﺗﻘﺪﯾﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﺤﺮث ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و از آل ﻓﺮﯾﻐﻮن ﯾﺎ ﻓﺮﯾﻐﻮﻧﯿﺎن ﺑﻮده‬
‫ﮐﻪ در ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ و از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺪﺳﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧـﻮر اﻟﻌﻠﻮم از ﺷـﯿﺦ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺧﺮﻗـﺎﻧﯽ ﻋـﺎرف ﻣﺸـﻬﻮر ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم )م‪ (425 .‬اﺳـﺖ در ﻣﺒـﺎﻧﯽ ﻋﺮﻓـﺎن ﮐﻪ ﻧﺴـﺨﻪ ﻣﻮﺟـﻮد آﻧﺮا ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷـﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ ﻣﺮﺷـﺪ ﺧﻮد اﻧﺘﺨـﺎب ﮐﺮده و در ده ﺑﺎب ﺗـﺪوﯾﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺴـﺨﻪ ﻣﻨﺤﺼـﺮي در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﻠﺲ ﺧﺎورﺷـﻨﺎس روﺳـﯽ آﻧﺮا در ﺳـﺎل ‪ 1929‬در ﻣﺠّﻠﻪ »اﯾﺮان« ﮐﻪ ﺑﺰﺑـﺎن روﺳـﯽ ﻧﺸـﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ ﻃﺒـﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮر‬
‫اﻟﻌﻠﻮم اﻧﺸﺎﺋﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده و روان‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪5 -4‬‬
‫و ﺷﯿﺮﯾﻦ و دلاﻧﮕﯿﺰ دارد »‪.«1‬‬
‫ﺷﺮح ﻗﺼـﯿﺪه اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ‪ -‬ﻗﺼـﯿﺪه ﻓﺎرﺳـﯽ ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ را ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﺑﺎ ذﮐﺮ اﺣﻮال ﮔﻮﯾﻨـﺪه آن آوردهاﯾﻢ‬
‫»‪ «2‬و درﯾﻨﺠـﺎ راﺟﻊ ﺑﺸـﺮح آن ﻗﺼـﯿﺪه ﮐﻪ ﺑﻨﺜﺮ ﺷـﯿﻮاﯾﯽ از اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺖ ﺳـﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﺎﻧﮑﻪ در ﺷـﺮح ﺣﺎل اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻗﺼـﯿﺪه او را دو ﺗﻦ ﺷـﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ ﯾﮑﯽ ﻧﺎﺻـﺮ ﺑﻦ ﺧﺴﺮو ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ ﮐﻪ در ﻣﺠﻠّﺪ دوم ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ذﮐﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﺬﮐﺮ آن ﻣﺸـﻐﻮﻟﯿﻢ و آن از ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ ﺳـﻌﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﺮخ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ‬
‫اﻟﺤﺴﻦ ﺑﯿﻬﻘﯽ )م‪ (565 .‬ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﺮخ را ﯾﮏﺑﺎر در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد آورده »‪ «3‬و او را ﺷﺎرح ﻗﺼـﯿﺪه اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﺷﺎرت در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺘﻤـﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤـﮥ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘﺎب دّرة اﻻﺧﺒﺎر و ﻟﻤﻌـﮥ اﻻﻧﻮار )ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ص ‪ (178‬ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺴـّﻠﻤﺎ او‬
‫ﻫﻤـﺎن »ﻣﺤﻤـﺪ اﺑﯽ ﺳـﻌﺪ اﻟﻤﻌﺮوف ﺑﺴـﺮخ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﻧﺎم او را آورده و وﯾﺮا ﭘـﺪر اﺳـﺘﺎد ﺧﻮد »اﻟﺸـﯿﺦ اﻻﻣﺎم اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ«‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ »‪.«4‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮﯾﻦ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺳـﺮخ ﭘـﺪر اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺳـﺘﺎد ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿـﯽ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را در ﺣـﺪود ﺳﺎل ‪550‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺎﻋـﺪة ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﺮخ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ زﯾﺴـﺘﻪ و ﮐﺘﺎب او ﺑﺎﻗّﻞ اﺣﺘﻤﺎﻻت در ﻧﯿﻤﻪ اول آن ﻗﺮن ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﯿﺎق ﻋﺒﺎرات و ﮐﻠﻤﺎت ﮐﺘﺎب ﻫﻢ ﺷﺒﺎﻫﺖ آﻧﺮا ﺑﺂﺛﺎر اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺎ روﺷﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﺳـﺮخ ﻣﯿﮕﻮﯾـﺪ ﮐﻪ »‪ ...‬ﻧﻪ ﺳـﺎل ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ را ﺷـﺎﮔﺮدي ﮐﺮدم و ﻫﺮچ ﺑﯿـﺎوردم از وي ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﻮدم و از ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﯿﺎوردم« »‪ .«5‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺮخ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﭘﺎرﺳﯽ ج ‪ 1‬ص ‪ 47 -42‬و ﺳﺒﮏﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻬﺎر ج ‪ 2‬ص ‪228 -226‬‬
‫)‪ -(3‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ﭼﺎپ ﻻﻫﻮر‪ 1351 ،‬ﻗﻤﺮي‪ ،‬ص ‪132‬‬
‫)‪ -(5‬ﺷﺮح ﻗﺼﯿﺪه ﻓﺎرﺳﯽ اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،1334‬ص ‪109‬‬
‫ﻧﺰد اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﮐﻪ از ﮐﺒﺎر ﻋﻠﻤﺎي اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﺑﻮده ﻋﻠﻢ آﻣﻮﺧﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺘﺐ ﺣﮑﻤﺎ را ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪ »‪ «1‬و ﭼﻮن اﻣﺎم ﻋﺼﺮ‬
‫اﺳﻤﯿﻌﻠﯿﻪ را »ﺧﺪاوﻧﺪ زﻣﺎن« ﮔﻔﺘﻪ »‪ «2‬و اﺻﻄﻼﺣﺎت و ﺗﻌﺒﯿﺮات آن ﻓﺮﻗﻪ را ﺑﺴﯿﺎر ﺑﮑﺎر ﺑﺮده‪ ،‬در اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ ﺑﻮدن او ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﺑﻦ ﺳـﺮخ در ﺳـﺒﺐ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﯿﻨﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﺷـﻌﺮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ رﻓﻊ اﻟﻠّﻪ درﺟﺘﻪ و اﻧـﺪرو ﺳﺆاﻟﻬﺎي ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬و ﻧﺮﺳـﯿﺪ ﺑﺠﻮاب ﮔﻔﺘﻦ و اﻧـﺪرو ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ وﯾﺮا درﺟﺎت ﺑﯿﻔﺰاﯾﺎد و ﺑﺮﺳﺎﻧﺪش ﺑﺠﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﮐﻪ آرزوﻫﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و ﭼﻮن وي ﻧا ﺪر ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬دوﺳـﺘﺎن از ﻣﻦ اﻧﺪر ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﻮاب اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﺑﯿﺎ ﻏﺎزم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺘﻮﻓﯿﻖ ﺧﺪاي ﻋّﺰ و ﺟّﻞ‬
‫و ﺑﺒﺮﮐﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪان ﺗﺄﯾﯿـﺪ و ﺑﻤﻨﺖ اوﻟﯿﺎء اﯾﺰد‪ ،‬ﺑـﺪان ﻧﻮر ﺗﻤﺎم ﮐﻔﺎﯾﺖ اﺳﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ زﻣﺎن‪ ،‬ادام اﻟّﻠﻪ ﺳـﻠﻄﺎﻧﻪ‪ ،‬و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪاي ﻋّﺰ و‬
‫ﺟّﻞ‪ ،‬و اﻧﺪر ﺧﻮاﻫﻢ از دوﺳﺘﺎن ﺗﺎ دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺘﻮﻓﯿﻖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺠﻮاب ﮐﺮدن ﺑﺼﻮاب‪ ،‬ﺑﺎذن اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋّﺰ و ﺟّﻞ« »‪.«3‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺷـﺮوع ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺂوردن ﻫﺮﯾﮏ از اﺑﯿﺎت اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﻫﻤﻪ ﺳﺆال و رﻣﺰﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺮح ﮐﺮدن ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺎﺳﺘﯿﻔﺎء‬
‫و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺎﻣﻞ از اﻃﻼﻋﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح ﻗﺼـﯿﺪه اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ ﺧﻮاه از ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﮐﻼم و ﺧﻮاه از ﺣﯿﺚ زﺑﺎن و اﻧﺸﺎء ﭘﺎرﺳـﯽ در زﻣﺮه ﮐﺘﺐ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺪﯾﻊ و زﯾﺒﺎي ﻓﺎرﺳﯽ در‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺖ »‪.«4‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺷﺮح ﻗﺼﯿﺪه ﻓﺎرﺳﯽ اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪1334‬؛ ص ‪.109‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪80‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ص ‪2‬‬
‫)‪ -(4‬ازﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻧﺴـﺨﻪ ﻣﻨﺤﺼـﺮي در ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﮑﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮاد ﻣﻼي اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ ﮐﻪ آﻗﺎي ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ‬
‫ﺑﻬﻤﮑﺎري آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ آﻧﺮا ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 1334‬ﺷﻤﺴﯽ )‪ 1955‬ﻣﯿﻼدي( در ﺗﻬﺮان ﺑﻄﺒﻊ رﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺮخ و ﮐﺘﺎب او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪:‬‬
‫* ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ﭼﺎپ ﻻﻫﻮر‪ 1351 ،‬ﻗﻤﺮي‪ ،‬ص ‪-132‬‬
‫ﮐﺘـﺎب اﻻﺑﻨﯿـﮥ ﻋﻦ ﺣﻘـﺎﺋﻖ اﻻدوﯾـﮥ ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﻬﺮوي در ذﮐﺮ ادوﯾﻪ ﻣﻔﺮده ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﻣﻌﺠﻢ‪ .‬از اﺣﻮال ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب اﻃﻼﻋﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺘﺎب ﺑﻨﺎم ﮐـﺪام ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و آﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه آن در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﻋﺒﺎرت ﮐﺘﺎب ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ وﯾﻦ اﺳﺖ ﺑﺨﻂ اﺳﺪي ﻃﻮﺳﯽ ﺷﺎﻋﺮﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﻮال ‪ 447‬ﺑﺎﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﯿﺪه‪.‬‬
‫ﻣﺼـّﻨﻒ ﮐﻮﺷـﯿﺪه اﺳﺖ ﻧﺎم ﻫﻤﻪ داروﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﯿﺎورد و اﻧﺸﺎء او ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده و واﻗﯽ ﺑﻤﻘﺼﻮد‬
‫و داراي ﺧﺼﺎﺋﺺ دﯾﮕﺮ ﻧﺜﺮﻫﺎي ﮐﻬﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺐ ﻓﺎرﺳـﯽ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ‪ -‬از اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ ﭼﻨﺪ ﮐﺘﺎب ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺴﺘﻪاﯾﻢ ﻫﻤﻪ را ذﯾﻞ ﯾﮏ‬
‫ﻋﻨـﻮان ﻣـﺬﮐﻮر دارﯾﻢ‪ .‬اﻧﺘﺴـﺎب ﺑﻌﻀـﯽ ازﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎ ﺑـﺎﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﻣﺤﻘـﻖ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣـﻮرد ﺗﺄﻣـﻞ اﺳﺖ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﻣﯿﺘﻮان آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ از آﺛﺎر ﺷـﯿﺦ داﻧﺴﺖ و ﻏﺎﻟﺒﺎ داراي اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﻧﺜﺮ ﻗﺮن ﺷـﺸﻢ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آﻧﻨﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺐ ﺷـﯿﺦ ﻧﺴـﺒﺖ داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﺋﯽ و‬
‫ﮐﺘﺎب ﻧﺒﺾ ﺑﺪو ﻣﺴـّﻠﻤﺴﺖ‪ .‬داﻧﺸـﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﺋﯽ ﯾﺎ داﻧﺸـﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﺋﯿﻪ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻼﺋﯽ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻼﺋﯿﻪ »‪ «1‬را ﺷـﯿﺦ ﺑﺨﻮاﻫﺶ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫ﮐـﺎﮐﻮﯾﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ در آﻏﺎز آن آورده آﻧﺮا ﺑﻘﺼـﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻣﻨﻄﻖ و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و ﻫﯿﺌﺖ و ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ و ﻣﺎ ﺑﻌـﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﺗﺼـﻨﯿﻒ‬
‫ﮐﺮد ﻟﯿﮑﻦ ﺟﺰ ﺑﺘﺤﺮﯾﺮ ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﻨﻄﻖ و اﻟﻬﯿـﺎت و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻧﯿﺎﻓﺖ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﺎﻗﯽ ﮐﺘﺎب )ﻫﯿﺌﺖ‪ ،‬ﻫﻨـﺪﺳﻪ‪ ،‬ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ( را ﺑﻌﺪ‬
‫ازو ﺷﺎﮔﺮدش اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﮐﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﯿﺦ ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‬
‫______________________________‬
‫‪ *-‬ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﺻﺪﯾﻘﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﯾﻐﻤﺎ ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ص ‪179 -176‬‬
‫* ﻣﻘـﺪﻣﻪ آﻗـﺎي ﻫـﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ و دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ‪ 1332‬ص ‪ 15 -13‬از ﻣﻘـﺪﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺷﺮح ﻗﺼﯿﺪه ﻓﺎرﺳﯽ اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ‬
‫* ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ص ‪82‬‬
‫)‪ -(1‬اﺳﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را »ﮐﺘﺎب داﻧﺶﻣﺎﯾﻪ اﻟﻌﻼﺋﯽ« ﻫﻢ ﺿـﺒﻂ ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎ ج ‪ 2‬ص ‪ (19‬و داﻧﺶﻣﺎﯾﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ اﺳﺖ از‬
‫داﻧﺶﻧﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫و از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ را از ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﺸـﻔﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪ .‬ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺴﺦ ﻣﺘﻌﺪد در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﺳﻪﺑﺎر ﺑﻄﺒﻊ رﺳـﯿﺪه و‬
‫اﻫﻤﯿﺖ آن ﻧﺨﺴﺖ در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ دوره ﮐﺎﻣﻞ از ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺸﺎء اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦﺑﺎر ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ و دوم در آﻧﮑﻪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺴﯿﺎري از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﻔﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ در آﻏﺎز اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﻨﯿﻦ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﻓﺮﻣـﺎن ﺑﺰرگ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣـﺎ‪ ،‬ﻣﻠـﮏ ﻋـﺎدل‪ ،‬ﻣﺆﯾـﺪ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪﯾﻦ ﻋﻼـء اﻟـﺪوﻟﻪ و ﻓﺨﺮ اﻟﻤﻠـﮥ و ﺗﺎج اﻻﻣـﮥ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ‬
‫دﺷـﻤﻨﺰﯾﺎر ﻣﻮﻟﯽ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ زﻧـﺪﮔﺎﻧﯿﺶ دراز ﺑـﺎد و ﺑﺨﺖ ﭘﯿﺮوز‪ ،‬و ﭘﺎدﺷﺎﻫﯿﺶ ﺑﺮاﻓﺰون‪ ،‬آﻣـﺪ ﺑﻤﻦ ﺑﻨـﺪه و ﺧﺎدم درﮔﺎه وي‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﯾـﺎﻓﺘﻪام اﻧـﺪر ﺧـﺪﻣﺖ وي ﻫﻤﻪ ﮐﺎﻣﻬـﺎي ﺧﻮﯾﺶ از اﯾﻤﻨﯽ و ﺑﺰرﮔﯽ و ﺷـﮑﻮه و ﮐﻔﺎﯾﺖ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻌﻠﻢ و ﻧﺰدﯾﮏ داﺷـﺘﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺮ‬
‫ﺧﺎدﻣـﺎن ﻣﺠﻠﺲ وي را ﮐﻨـﺎﺑﯽ ﺗﺼـﻨﯿﻒ ﮐﻨـﻢ ﺑﭙﺎرﺳـﯽ دري ﮐـﻪ اﻧـﺪر وي اﺻـﻠﻬﺎ و ﻧﮑﺘﻬـﺎي ﭘﻨـﺞ ﻋﻠـﻢ از ﻋﻠﻤﻬـﺎي ﺣﮑﻤﺖ ﭘﯿﺸـﯿﻨﮕﺎن‬
‫ﮔﺮدآورم‪ ،‬ﺑﻐﺎﯾﺖ اﺧﺘﺼﺎر‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﮐﻪ وي ﻋﻠﻢ ﺗﺮازوﺳﺖ‪ ،‬و دوم ﻋﻠﻢ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﮐﻪ ﻋﻠﻢ آن ﭼﯿﺰﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺤﺲ ﺑﺸﺎﯾـﺪ دﯾـﺪن‬
‫و اﻧـﺪر ﺟﻨﺒﺶ و ﮔﺮدشاﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﻮم ﻋﻠﻢ ﻫﯿﺌﺖ و ﻧﻬﺎد ﻋﺎﻟﻢ و ﺣﺎل ﺟﻨﺒﺶ آﺳـﻤﺎﻧﻬﺎ و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎزﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺸﺎﯾﺴـﺖ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ آن داﻧﺴـﺘﻦ‪ ،‬و ﭼﻬـﺎرم ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ و ﺑـﺎزﻧﻤﻮدن ﺳـﺒﺐ ﺳـﺎز و ﻧﺎﺳﺎز آوازﻫﺎ و ﻧﻬﺎد ﻟﺤﻨﻬﺎ‪ ،‬و ﭘﻨﺠﻢ ﻋﻠﻢ آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺮون از ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫اﺳﺖ ‪ ...‬ﭘﺲ ﻣﻦ ﺧﺎدم ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ را ﭘﺎﯾﮕﺎه اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﺪاﻧﺴـﺘﻢ و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را اﻓﺰون از ﻗﺪر ﺧﻮﯾﺶ دﯾﺪم‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﺑﺮدم ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫ﻃـﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣـﺎن وﻟﯽﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮم‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﺠﺴـﺘﮕﯽ ﻃـﺎﻋﺖ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑـﺎرآورد‪ ،‬و ﺗﻮﮐـﻞ ﮐﺮدم ﺑﺮ آﻓﺮﯾـﺪﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﻔﺮﻣـﺎنﺑﺮداري‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪم‪«1» «.‬‬
‫رﺳـﺎﻟﻪ ﻧﺒﺾ‪ -‬اﯾـﻦ رﺳـﺎﻟﻪ ﺷﺎﻣـﻞ ﺑﺤـﺚ در ﮐﯿﻔﯿـﺖ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻋﻨﺎﺻـﺮ و اﻣﺰﺟـﻪ و ﻃﺒـﺎﯾﻊ و ﺑﺤﺚ در دوران دم و ﻧﺒﺾ و اﻧـﻮاع و ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ آﻧﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺘﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﻦ ﻃﺐ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺣﺎوي اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﭙﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﻏﺎز ﮐﺘﺎب ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﻠﮏ ﻋﺎدل ﻣﺆﯾـﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﻈﻔﺮ ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪﯾﻦ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ و ﻗﺎﻫﺮ اﻻﻣﮥ و ﺗﺎج اﻟﻤﻠﮥ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺣﺴﺎم اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻤﻦ‬
‫آﻣـﺪ ﮐﻪ اﻧـﺪر ﺑـﺎب داﻧﺶ رگ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﮑﻦ ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﻪ اﺻـﻠﻬﺎ اﻧـﺪر وي ﺑﻮد ﺑﺘﻔﺼـﯿﻞ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮا ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺑﺎﻧـﺪازه ﻃﺎﻗﺖ و‬
‫داﻧﺶ ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ]ﺗﺼﻨﯿﻒ ﮐﺮدم[ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﯾﺰد ]ﺟّﻞ ﺟﻼﻟﻪ[ ﻣﻌﻮﻧﺖ ﮐﺮدم و از وي ﯾﺎري‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻨﻄﻖ داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﭼﺎپ اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ ص ‪4 -1‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ ،‬اﻣﯿﺪوارم ﺑﺪوﻟﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﻓﯿﻖ و ﯾﺎري ﯾﺎﺑﻢ« »‪.«1‬‬
‫رﺳـﺎﻟﻪ ﻣﻌﺮاﺟﯿﻪ ﯾـﺎ ﻣﻌﺮاﺟﻨـﺎﻣﻪ‪ -‬اﯾﻦ رﺳـﺎﻟﻪ را ﺷـﯿﺦ ﺑﺨﻮاﻫﺶ ﯾﮑﯽ از دوﺳـﺘﺎن ﻧﮕـﺎﺷﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺄوﯾﻞ اﺻـﻄﻼﺣﺎﺗﯽ اﺳﺖ از ﻗﺒﯿﻞ روح‬
‫اﻟﻘــﺪس و وﺣﯽ و ﮐﻼــم اﻟّﻠـﻪ و ﻧﺒـّﻮت و ﺷــﺮﯾﻌﺖ و ﺑﺤـﺚ در ﻣﻮﺿـﻮع ﻣﻌﺮاج و اﺛﺒــﺎت آﻧﮑـﻪ ﻣﻌﺮاج روﺣـﺎﻧﯿﺴﺖ ﻧـﻪ ﺟﺴــﻤﺎﻧﯽ‪ .‬در‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ و اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻـﯿﺒﻌﻪ از آﺛﺎر ﺷـﯿﺦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دادهاﻧﺪ ﺳـﺨﻨﯽ ازﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺴﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﺣﺎج ﺧﻠﯿﻔﻪ آﻧﺮا ﺑﻪ‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫از ﺳﺎﯾﺮ رﺳﺎﻻت و ﮐﺘﺐ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺸﯿﺦ ﮐﻪ در اﻧﺘﺴﺎب ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ آﻧﻬﺎ ﺗﺮدﯾﺪ دارﯾﻢ ﮐﺘﺐ ذﯾﻞ را ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧﺪ »‪ :«3‬ﮐﻨﻮز اﻟﻤﻌّﺰﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪﯾﯿﺴﺖ از رﺳﺎﻟـﮥ اﻟﻨﯿﺮﻧﺠﯿـﺎت اﺑﻮ ﻋﻠﯽ در ﻧﯿﺮﻧﺠـﺎت و ﻃﻠﺴـﻤﺎت‪ .‬ﻇﻔﺮﻧـﺎﻣﻪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾـﺎ از روي ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺮاي اﻣﯿﺮ ﻧﻮح ﺑﻦ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه و ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ ﺑﺒﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺣﮑﯿﻢ‪ .‬ﺣﮑﻤﮥ اﻟﻤﻮت ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺮﺟﻤﻪﯾﯿﺴﺖ از ﺣﮑﻤﮥ اﻟﻤﻮت ﺷـﯿﺦ ﺑﻌﺮﺑﯽ‪ .‬رﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﻧﻔﺲ ﮐـﻪ آﻧﻬـﻢ ﺑﯽﮔﻤـﺎن ﺗﺮﺟﻤـﻪ از رﺳـﺎﻟﻪ ﻧﻔﺲ ﺷـﯿﺦ ﺑﻌﺮﺑﯿﺴـﺖ ﮐﻪ اﺻـﻞ ﻋﺮﺑﯽ آن در ﺷـﺎﻧﺰده ﻓﺼـﻞ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﻨﻮاﻟﺴﺖ‪ .‬اﻟﻤﺒﺪاء و اﻟﻤﻌﺎد ﮐﻪ اﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ آن ﻫﻢ در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺴـﺨﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﻤﻌﺎد ﮐﻪ اﺻﻞ‬
‫آن ﻫﻢ ﺑﻌﺮﺑﯽ و ﻧﺴـﺨﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ آن ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺸـﯿﺦ اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺒـﺎت اﻟﻨﺒﻮة ﯾﺎ رﺳﺎﻟﻪ ﻧﺒّﻮت ﮐﻪ اﺻﻞ آن ﻧﯿﺰ ﺑﺘﺎزي و از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ آن‬
‫ﻧﺴـﺨﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻞ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻣﻮﺟﻮدات ﯾﺎ رﺳﺎﻟﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻮﺟﻮدات و ﺗﺴﻠﺴﻞ اﺳﺒﺎب و ﻣﺴﺒﺒﺎت ﮐﻪ اﻧﺘﺴﺎب‬
‫آن ﺑﺸﯿﺦ ﻣﻮرد ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮاﺿﻪ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﮐﻪ ﻧﺴﺨﯽ از آن ﺑﻨﺎم ﺷﯿﺦ در دﺳﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ در ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ذﯾﻞ اﺣﻮال اﺑﻮ ﺳﻌﺪ‬
‫)ﯾﺎ اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ( ﻣﺤّﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤّﻤﺪ اﻟﻐﺎﻧﻤﯽ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺻّﻨﻒ ﮐﺘﺎﺑﺎ و ﺳّﻤﺎه ﻗﺮاﺿﮥ اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺎت و ﻟﻪ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﺧﺮ« »‪ .«4‬رﺳﺎﻟﻪ ﺟﻮدﯾﻪ در ﻃﺐ ﺑﻨﺎم‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رگﺷﻨﺎﺳﯽ ﯾﺎ رﺳﺎﻟﻪ در ﻧﺒﺾ ﭼﺎپ اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ ﺑﺘﺼﺤﯿﺢ آﻗﺎي ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺸﮑﻮة ص ‪3 -2‬‬
‫)‪ -(2‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﭼﺎپ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻨﺪ ‪892‬‬
‫)‪ -(3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﺸﻦﻧﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪62 -59‬‬
‫)‪ -(4‬ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ ص ‪104‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﮐﻪ در اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﺸـﯿﺦ ﺗﺮدﯾـﺪ ﮐّﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﯿﺎر اﻟﻌﻘﻮل در ﻋﻠﻢ ﺟﺮﺛﻘﯿﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﭘﯿﺸـﯿﻦ و ﺑﺮﯾﻦ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ در ﻣﻨﻄﻖ‪،‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪ ﻋﺸﻖ )اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﯾﯿﺴﺖ از رﺳﺎﻟـﮥ اﻟﻌﺸﻖ اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ(‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ اﮐﺴـﯿﺮ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ در اﻗﺴﺎم ﻧﻔﻮس‪ ،‬ﻓﯽ ﺗﺸـﺮﯾﺢ اﻻﻋﻀﺎء‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ در‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﻤﻮم‪ ،‬ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻌﯿﻨﯿﻪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺸﯿﺦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ازو‪.‬‬
‫ﺷﺮح ﺗﻌﺮف ﯾﺎ ﻧﻮر اﻟﻤﺮﯾـﺪﯾﻦ و ﻓﻀـﯿﺤﮥ اﻟﻤـّﺪﻋﯿﻦ‪ -‬اﺻﻞ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻌﺮﺑﯽ و ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺑﻮ اﺳـﺤﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب‬
‫ﺑﺨﺎري ﮐﻼﺑﺎذي )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (380‬و ﻣﻮﺳﻮﻣﺴﺖ ﺑﻪ اﻟﺘﻌﺮف ﻟﻤﺬﻫﺐ اﻟﺘﺼّﻮف ﮐﻪ از ﻗﺪﯾﻢ اﻻﯾﺎم ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻪ و‬
‫درﺑﺎره آن ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ »ﻟﻮ ﻻ اﻟﺘﻌّﺮف ﻟﻤﺎ ﻋﺮف اﻟﺘﺼّﻮف«‪ .‬ﺑﺴـﺒﺐ ﻫﻤﯿﻦ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺘﺎب ﺗﻌﺮف ﭼﻨـﺪﺑﺎر ﺷـﺮح ﺷﺪه و از آﻧﺠﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﺷـﺮح‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ اﻟﻤﺴـﺘﻤﻠﯽ اﻟﺒﺨﺎري )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺴﺎل ‪ (434‬ﺑﻔﺎرﺳﯽ »‪ .«1‬ﺷـﺮح اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺴﺘﻤﻠﯽ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﺘﺐ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺗﺼّﻮف ﺑﭙﺎرﺳـﯽ و در زﻣﺮه ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ در آﻏﺎز ﺷـﺮح ﺧﻮد‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺻـﺤﺎب ﻣﻦ از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻢ ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑﺮ دﯾﺎﻧﺎت و ﻣﻌﺎﻣﻼت و ﺣﻘﺎﺋﻖ و ﻣﺸﺎﻫـﺪات و رﻣﻮز و‬
‫اﺷـﺎرات ﺗﺎ ﻓﻬﻢ اﯾﺸﺎن آﻧﺮا درﯾﺎﺑـﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮدم ﺑﺤﺴـﺒﺖ و ﺑﻨﺎ ﮐﺮدم ﺑﮑﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺷـﯿﺦ ﻣﺎ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ اﺳـﺤﻖ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ‬
‫ﯾﻌﻘﻮب اﻟﺒﺨـﺎري اﻟﮑﻼﺑـﺎذي ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎم او ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻌﺮف ﻟﻤـﺬﻫﺐ اﻟﺘﺼّﻮف و آن ﮐﺘﺎب را ﺷـﺮح ﮐﺮدم ﺗﺎ ﺑﺴـﺨﻦ ﭘﯿﺮان و‬
‫ﻣﺘﻘّﺪﻣﺎن ﺗﺒّﺮك ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻢ و ﻫﺮﭼﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﻣﺆﮐﺪ ﮐﺮدم ﺑﺂﯾﺘﯽ از ﮐﺘﺎب ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﺑﺨﺒﺮي از اﺧﺒﺎر ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ﯾﺎ ﺑﻤﺴـﺌﻠﻪ‬
‫ﻓﻘﻬﯽ‪ ،‬و درﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﻋﺘﻘﺎد و ﺗﻮﺣﯿﺪ و دﯾﺎﻧﺎت و اﺣﻮال و ﻣﻘﺎﻣﺎت و ﺣﻘﺎﺋﻖ و ﻣﺸﺎﻫﺪات و رﻣﻮز و اﺷﺎرات و ﺳـﺨﻦ ﻣﺸﺎﯾﺦ و ﺣﮑﺎﯾﺎت‬
‫ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻖ ﺳّﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﺎد ﮐﺮدم‪.‬‬
‫روش اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺒـﺎرت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ از اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﮐﻼﺑﺎذي را ﮐﻪ ﺑﺘﺎزﯾﺴﺖ ﻣﯽآورد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﺮا ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و آﻧﮕﺎه ﺷـﺮح‬
‫آﻧﺮا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و در ﺷﺮح ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ از اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮﯾﺶ در ﮐﻼم و ﺣﺪﯾﺚ و ﻓﻘﻪ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬درﺑﺎره اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﭼﺎپ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺳﺘﻮن ‪420 -419‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ و در ﺿـﻤﻦ ﺷـﺮح و ﺑﯿﺎن ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻻزم داﻧـﺪ از ﻣﺸﺎﯾﺦ و رﺟﺎل اﺳـﻼﻣﯽ اﻗﻮاﻟﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺳـﺨﻦ ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺂﯾﺎت‬
‫ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺘﺸﻬﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﯽ ﻫﻢ درﯾﻦ ﮐﺘﺎب آﻣﺪه و ﺑﺘﻔﺼﯿﻞ ﺷﺮح ﺷﺪه و ﻋﻘﺎﯾﺪ دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻤﻨﺎﺳﺒﺖ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺤﺚ در ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺗﻮﺣﯿـﺪ‪ ،‬وﻋﺪ و وﻋﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ در ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﮐﺒﺎﺋﺮ و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ‪ .‬ﺷـﺮح ﺗﻌﺮف در ﭼﻬﺎر ﻣﺠّﻠﺪ اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﺠّﻠﺪات ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ در ﻟﮑﻨﻬﻮ ﺑﺴﺎل ‪ 1912‬ﺑﻄﺒﻊ ﺳﻨﮕﯽ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺴـﺨﻪ ﭼﺎﭘﯽ ﻣـﺬﮐﻮر از روي ﻧﺴـﺨﻪﯾﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴـّﻠﻤﺎ در آن ﺗﺼـﺮﻓﺎت ﻋﻤـﺪه ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ وﺿﻊ در ﻏﺎﻟﺐ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﺼّﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﺸـﻬﻮدﺳﺖ زﯾﺮا ﻫﻤﻮاره در ﺧﺎﻧﻘﺎﻫﻬـﺎ و ﯾـﺎ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻧّﺴـ ﺎخ در آﻧﻬـﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ راه ﻣﯽﯾـﺎﻓﺖ ﺗـﺎ ﻋﺒـﺎرات و اﻧﺸﺎءﻫـﺎي ﮐﻬﻨﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﻟﮑـﺎن‬
‫ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻣﻔﻬـﻮم ﮔﺮدد و ﮐﻬﻨﮕﯽ ﮐﻼـم در آﻧـﺎن اﯾﺠـﺎد ﻣﻼـﻟﺖ ﺧـﺎﻃﺮ ﻧﻨﻤﺎﯾـﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ ﺣـﺘﯽ در ﺷـﻌﺮ ﻫﻢ دﯾـﺪه ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﺎﻧﻘﺎﻫﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﻨﻈﻮﻣﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺑﯿﺎت اﻟﺤﺎﻗﯽ ﺑﺴـﯿﺎر اﻓﺰودهاﻧﺪ )ﺧﺎّﺻﻪ ﺑﺮ ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻮﻟﻮي ﮐﻪ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺑﺒﻌﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﺼّﻮﻓﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑـﺎﻋﺚ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻧﺸﺎء ﺷـﺮح ﺗﻌﺮف ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻋﻤـﺪه را ﺟﻮﯾـﺪ و آﻧﺮا از ﺻﻮرت اﻧﺸﺎء اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ دور ﮐﻨـﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺑﻬﺮﺣﺎل اﺻﻞ و ﻣﺒﻨﺎي ﮐﻼم اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺴﺘﻤﻠﯽ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي ﮐﺘﺎب ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺴﺘﻤﻠﯽ ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﺑﻨﺎم ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب در دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪﯾﯽ از آن در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻗﻠﯿﭻ ﻋﻠﯽ ﭘﺎﺷﺎ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﺳﺖ و ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن داﺷﺖ ﮐﻪ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ »‪.«1‬‬
‫اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ ﻻواﺋـﻞ ﺻـﻨﺎﻋﮥ اﻟﺘﻨﺠﯿﻢ از اﺳـﺘﺎد ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ اﺑـﻮ رﯾﺤـﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﭙﺎرﺳـﯽ ﺑﻨـﺎم رﯾﺤـﺎﻧﻪ ﺑﻨﺖ اﻟﺤﺴـﯿﻦ‬
‫ﺧﻮارزﻣﯿﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه )ﺳﺎل ‪ 420‬ﻫﺠﺮي( و ﺳـﭙﺲ ﺧﻮد اﺳـﺘﺎد آﻧﺮا ﺑﻌﺮﺑﯽ درآورده و اﯾﻨﮏ ﻫﺮدو ﻧﺴـﺨﻪ ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در‬
‫دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اوﻟﯿﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺎص ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم و ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﺣﺴﺎب ﺑﭙﺎرﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و از ﺑﺎب آﻧﮑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻌﺮوف در ﻋﺎﻟﻤﺴﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي ﻣﯿﻨﻮي ﺑﻌﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﺷﺮح ﺗﻌﺮف ﺷﻤﺎره ‪ 9‬ﺳﺎل ‪ 2‬ﻣﺠﻠﻪ ﯾﻐﻤﺎ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴـﯿﺎر دارد‪ .‬اﺑﻮ رﯾﺤـﺎن ﮐﻮﺷـﯿﺪه اﺳﺖ درﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻨﺴﺖ از اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿـﯽ‬
‫اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ اﯾﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﯿﻨﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯿﺴﺖ ﮐﻪ از اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﻧﺠﻮم و رﯾﺎﺿﯿﺎت وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮي‬
‫ﯾﺎ ﭘﺮﻣﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ اﻣﺘﻼء ﻧﻮر ﻗﻤﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺮ و ﺑﻬﺮه ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻗﺴـﻤﺖ و ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺳﺎل ﺧﺪاه )ﺳﺎﻟﺨﺬاه( ﺑﻤﻌﻨﯽ رّب اﻟﺴﻨﮥ و ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺴﻨﮥ و ﺟﺰ‬
‫آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺘﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ اﺻﻄﻼﺣﺎت و ﺗﻌﺒﯿﺮات ﻧﯿﺰ از ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪي و ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻢ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ از ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ آﻣﺪه ﺳﺎده و ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ آﻧﺮوزﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮوع ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬
‫»داﻧﺴﺘﻦ ﺻﻮرت ﻋﺎﻟﻢ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻬﺎد آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ و آﻧﭻ ﺑﻤﯿﺎن ﻫﺮدو اﺳﺖ از روي ﺷﻨﯿﺪن و ﺑﺘﻘﻠﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺳﺨﺖ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨـﺪﺳﺖ اﻧﺪر ﭘﯿﺸﻪ ﻧﺠﻮم‪ .‬از ﯾﺮاك ﮔﻮش ﺑﻨﺎﻣﻬﺎ و ﻟﻔﻈﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﮑﺎر دارﻧﺪ ﺧﻮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺻﻮرت ﺑﺴـﺘﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ آﺳﺎن ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﭼﻮن ﺑﻌﻠﺖﻫـﺎ و ﺣﺠﺖﻫﺎي آن ﺑﺎزآﯾـﺪ و آﻧﺮا ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧـﺪ‪ ،‬از اﻧـﺪﯾﺸﻪ و ﻓﮑﺮت آﺳﻮده ﺑﻮد‪ ،‬و رﻧـﺞ او از ﻫﺮدو ﺳﻮ ﺑﺮ او‬
‫ﮔﺮد ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﯾﺎدﮔﺎر ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺮدم ﻣﺮ رﯾﺤﺎﻧﻪ ﺑﻨﺖ اﻟﺤﺴـﯿﻦ اﻟﺨﻮارزﻣﯿﮥ را‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪه او ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺮﺳـﯿﺪن و ﺟﻮاب دادن‪،‬‬
‫ﺑﺮ روﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺑـﺘﺮ ﺑـﻮد و ﺻﻮرت ﺑﺴـﺘﻦ آن آﺳـﺎﻧﺘﺮ‪ ،‬و اﺑﺘـﺪا ﮐﺮدم ﺑﻬﻨـﺪﺳﻪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺸـﻤﺎر‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺼﻮرت ﻋـﺎﻟﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﺣﮑـﺎم ﻧﺠﻮم‪ ،‬از‬
‫ﯾﺮاك ﻣﺮدم ﻧـﺎم ﻣﻨﺠﻤﯽ را ﺳـﺰاوار ﻧﺸﻮد ﺗـﺎ اﯾﻦ ﭼﻬـﺎر ﻋﻠﻢ را ﺑﺘﻤـﺎﻣﯽ ﻧﺪاﻧـﺪ‪ .‬و اﯾﺰد ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﻮﻓﯿﻖدﻫﻨـﺪه اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﻮبﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار‪،‬‬
‫ﺑﻤﻨﺖ ﺧﻮﯾﺶ« »‪ «2‬اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ ص ‪2‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷـﺮح رﺳﺎﻟﻪ ﺣّﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن‪ -‬ﺣّﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن از آﺛﺎر ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ را ﺷﯿﺦ‬
‫در ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺮدﺟﺎن ﻧﻮﺷﺖ و در آن ﺷﺮح ﺣﺎل ﭘﯿﺮي از اﻫﻞ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﻨﺎم ﺣّﯽ ﭘﺴﺮ ﯾﻘﻈﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮاد ازﯾﻦ ﺣّﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن اﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ »ﻋﻘﻞ ﻓّﻌﺎل« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯽ زاﻫـﺪ را در وﺻﻮل ﺑﺤﻖ ﯾﺎوري ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬ﺣّﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن ﺑﻮﺻـﯿﺖ ﭘﺪر ﺑﮕﺮدش در ﺑﻼد ﻣﺒﺎدرت ﺟﺴـﺘﻪ و‬
‫ﯾﻘﻈﺎن ﻣﻔﺘﺎح ﻫﻤﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ ﭼﺎپ آﻗﺎي ﻫﻤﺎﯾﯽ اﺳﺘﺎد ﻣﺤﺘﺮم داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ 1318 ،‬ﺷﻤﺴﯽ ص‪ :‬ﻗﺺ‪ -‬ﻗﻔﻮ‬
‫)‪ -(2‬در اﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ رﺳﺎﻟﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ »اﺳـﻄﺮﻻب« از اﺑﻮ اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺻﻮﻓﯽ رازي )م ‪ (376‬و »ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺎﻫﯽ« از اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﻠﯿﻞ ﺳﮕﺰي ﻻزﻣﺴﺖ »ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﮐﺰي داﻧﺸﮕﺎه؛ ﺑﺨﺶ ‪ 3‬از ج ‪ 3‬ص ‪ 829‬و ‪«870‬‬
‫ﻋﻠﻮم را ﺑﭙﺴـﺮ داده ﺑﻮد‪ .‬ﺣّﯽ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﮐﺘـﺎب را ﺑـﺎ ﺧﻮد ﺑﺴـﯿﺎﺣﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ او را ﺑﭽﺸـﻤﻪﯾﯽ ﻋﺠﯿﺐ ﻧﻈﯿﺮ ﭼﺸـﻤﻪ ﺣﯿﺎت ﮐﻪ در‬
‫داﺳﺘﺎن اﺳﮑﻨﺪر ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ازﯾﻦ ﭼﺸـﻤﻪ ﺑﻨﻮﺷـﺪ از ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﻬﺎي ﺳـﺨﺖ و ﮐﻮﻫﻬﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﺸـﻤﻪ در آﻧﺴﻮي ﻇﻠﻤﺎت و در ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ روﺷﻦ و‬
‫ﻧﻮراﻧﯽ واﻗﻌﺴﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻠﺴـﻔﻪ در آﻧﺴﻮي ﺟﻬﻞ(‪ .‬ﺳﭙﺲ از دو ﻗﺴﻤﺖ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎده و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬و ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ و وﺻﻮل ﺑﺤﻖ ﺑﻄﺮﯾﻖ‬
‫رﻣﺰ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ و اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﺎ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺑﻮﺻﻒ واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﺧﺘﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﺳـﺘﺎن ﺣّﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن ﺷـﯿﺦ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه و از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ در ﻋﺼـﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و‬
‫ﺷﺮح ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎﻣﺮ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ و در درﺑﺎر او اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺘﺮﺟﻢ و ﺷﺎرح آن ﻇﺎﻫﺮا ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺷﯿﺦ و ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻌﻀـﯽ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯿﺴﺖ‪ .‬درﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷـﺮح ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﺮﯾﮏ از ﻋﺒﺎرات و ﺳـﭙﺲ ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﺑﻌﻨﻮان »ﺗﻔﺴـﯿﺮ« و‬
‫ﺑﻌﺪ از آن »ﺷﺮح« آن ﻗﺴﻤﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼـﺎﺣﺖ و ﺳـﻼﻣﺖ ﮐﻼـم و ﺳـﻼﺳﺖ ﺑﯿـﺎن درﯾـﻦ رﺳـﺎﻟﻪ ﺑﺤـّﺪ اﻋﻠﯽ اﺳـﺖ و اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻔﺮدات ﮐﻬﻦ و ﺗﺮﮐﯿﺒـﺎت ﻗـﺪﯾﻢ ﻓﺎرﺳـﯽ در آن‬
‫ﻓﺮاواﻧﺴﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ در آن ﭼﻨﺪان ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷـﺮح ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﻣﻘّﺪﻣﻪ آن ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ در ﺣﯿﺎت اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫آﻣـﺪه و ﺑﻨـﺎﺑﺮﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺗـﺄﻟﯿﻒ آن ﭘﯿﺶ از ‪ 428‬اﺳﺖ و ﺑﻬﺮﺣـﺎل اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ از ﺗﺎرﯾـﺦ ‪ 433‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻓﻮت ﻋﻼء اﻟـﺪوﻟﻪ‬
‫ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ ﻣﺘﺄّﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻏﺎز اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻨﺴﺖ‪:‬‬
‫»ﺳـﺘﺎﯾﺶ و آﻓﺮﯾﻦ ﻣﺮ ﯾﺰدان ﮔﯿﻬﺎندار را‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺟﻬﺎن و دارﻧﺪه زﻣﯿﻦ و آﺳـﻤﺎن‪ ،‬ﮔﺮداﻧﻨﺪه و رواﻧﻨﺪه ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻘﻀﺎ و ﻗﺪر روان‪،‬‬
‫درود ﺑﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻣﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺼـﻄﻔﯽ و ﺑﺮ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ و ﯾﺎراﻧﺶ‪ ،‬ﮔﺰﯾﺪﮔﺎن و ﭘﺎﮐﺎن‪ .‬ﺑﺰرگ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻠﮏ‬
‫ﻋﺎدل ﺳـﯿﺪ ﻣﻈﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﻀـﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ و ﻓﺨﺮ اﻟﻤﻠﮥ و ﺗﺎج اﻻﻣﮥ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺣﺴﺎم اﻣﯿﺮ اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺎوﯾﺪان زﯾﺎد اﻧﺪر دوﻟﺖ‬
‫و ﺳـﻠﻄﺎﻧﯽ و ﺳـﺮوري و ﮐﺎمرواﯾﯽ‪ ،‬و ﺟﻬﺎن ﺑﻤﺮاد و ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺑﺨﺖﯾﺎر‪ ،‬و زﻣﺎﻧﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻫﺮدو ﺟﻬﺎن ﺑﺨﻮاﺳﺖ وي‪ ،‬ﺑﻤﻦ ﺑﻨﺪه‬
‫و ﺧـﺎدم آﻣـﺪ ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدن ﺑﭙﺎرﺳـﯽ دري ﻣﺮ رﺳـﺎﻟﺘﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ رﺋﯿﺲ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﮐﺮدﺳﺖ اﻧـﺪر ﺷـﺮح ﻗﺼﻪ ﺣﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈـﺎن و ﭘـﺪﯾﺪ‬
‫ﮐﺮدن رﻣﺰﻫﺎش و ﺑﺎز ﻧﻤﻮدن ﻏﺮﺿﻬﺎش‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻦ ﺑﻨﺪه ﺑﺰرگ ﻓﺮﻣﺎن او را ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻢ و ﺑﺪان ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪم و‬
‫اوﻣﯿﺪ دارم ﮐﻪ ﺑﺪوﻟﺖ وي اﯾﺰد ﻣﺮا ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﮐﺮدن آن ﺑﻔﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ‪«1» «.‬‬
‫ﺷﺶ ﻓﺼـﻞ و رﺳـﺎﻟﻪ اﺳـﺘﺨﺮاج دو اﺛﺮ ﻧﺠـﻮﻣﯽ از اﺑـﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﯾـﻮب ﺣـﺎﺳﺐ ﻃـﺒﺮي از ﻗـﺪﻣﺎء ﻣﻨﺠﻤﯿﻦ اﯾﺮاﻧﺴﺖ‪ .‬ﺷـﺶ ﻓﺼـﻞ‬
‫رﺳﺎﻟﻪﯾﯿﺴﺖ در اﺻـﻄﺮﻻب و ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﺟﻮاب ﺳﺆاﻟﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ازو ﺷﺪه ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ و در آن ﻫﻤﻪ وﺟﻮه ﻋﻠﻤﯽ‬
‫و ﻋﻤﻠﯽ اﺻﻄﺮﻻب را ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺨﺮاج در »ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻋﻤﺮ و ﺑﻘﺎء آن« اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﺠﻮم ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﺪ »‪.«2‬‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎن‪ -‬از ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻓﺎرﺳـﯽ ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از آن در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻬـﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴـﺘﺎﻧﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺷﺎﻣﻞ دو‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺳـﺒﮏ ﻣﺨﺘﻠﻒ از دو دوره ﻣﺘﻔﺎوت دارد و ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ دو ﺗﻦ ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴـﻤﺖ اول آن ﺗﺎ‬
‫ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪ 445 -444‬ﯾﻌﻨﯽ اواﯾﻞ ﻋﻬﺪ ﺗﺴـّﻠﻂ ﺳـﻼﺟﻘﻪ ﮐﻪ ﻣﺼﺎدﻓﺴﺖ ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻬﺪي ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎﺳﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه و ﻗﺴﻤﺖ‬
‫دوم ﺑﻌـﺪ از آن ﺗﺎرﯾـﺦ را ﺗـﺎ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪ 725‬ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ »‪ «3‬و در اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﻫﺸـﺘﻢ ﻧﮕـﺎرش ﯾـﺎﻓﺘﻪ و آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺎ‬
‫درﯾﻦ ﻓﺼـﻠﺴﺖ ﻫﻤﺎن ﻗﺴـﻤﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺴﺖ‪ .‬درﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮارد ﻣﺄﺧﻮذﺳﺖ از ﮐﺘﺐ ﻗﺪﯾﻤﺘﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺜﺮ اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ‪،‬‬
‫و ﻣـﺎ ﺑﻘﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﮐﺘﺎب اﻧﺸﺎء ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم آﻧﺴﺖ‪ .‬روش ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺴـﯿﺎر ﺳﺎده و ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺳﺎدﮔﯽ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻄـﺒﯿﻌﺖ و ﻓﺼـﺎﺣﺖ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑﺤـّﺪﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺜﺮ او را ﻫﻤـﺪوش ﻓﺼـﺤﺎي ﺑﺰرگ ﻗـﺪﯾﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﻠﻌﻤﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب در ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻬﺪ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺎ ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ از ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻣﺸﮑﻞ ﺗﺎزي ﺑﻨﺴﺒﺖ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي ﺧﺎﻟﯿﺴﺖ و‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬اﺑﻦ ﺳـﯿﻨﺎ و ﺗﻤﺜﯿﻞ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﻫﻨﺮي ﮐﺮﺑﯿﻦ(‪ )Henry Corbin‬ﺟﻠﺪ اول ﻗﺼﻪ ﺣﯽ‪ -‬اﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷـﺮح‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ از ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺎﺻﺮان اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ آن‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ 1331‬ﺷﻤﺴﯽ ص ‪.2‬‬
‫)‪ -(2‬راﺟﻊ ﺑﺎﯾﻦ ﻫﺮدو ﮐﺘﺎب رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳـﺨﻦ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺗﻬﺮان ‪ 1317‬ص ‪ 16 -23‬و ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﮐﺰي داﻧﺸﮕﺎه ج ‪ 3‬ﺑﺨﺶ ‪ 2‬ص ‪.828‬‬
‫)‪ -(3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘﺪﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﺘﺼﺤﯿﺢ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر ﻃﺎب ﺛﺮاه‪ .‬ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ‪ 1314‬ﺷﻤﺴﯽ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ از ﮐﻠﻤﺎت ﺳﺎده ﻣﺼـﻄﻠﺢ و ﭘﺎرهﯾﯽ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎﺗﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻮرد و ﻏﺎﻟﺒﺎ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣﯿﺸﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺒﺤﺎن اﻟّﻠﻪ اﻟﻌﻈﯿﻢ و اﻋّﺰ‬
‫اﻟّﻠﻪ اﻻﻣﯿﺮ و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﻬﺎ‪ .‬آﺛﺎر ﮐﻬﻨﮕﯽ زﺑﺎن و ﮐﻠﻤﺎت و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت از ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻮارد ﮐﺘﺎب ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ ﻣﺸﻬﻮدﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا ﺑﻨﺜﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺸـﺪت ﻧﺰدﯾـﮏ ﻣﯿﮑﻨـﺪ‪ .‬ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ ﺟﻤﻠﻪﻫـﺎ و رﺳـﺎ ﺑﻮدن ﻋﺒـﺎرات و ﺗﻤـﺎم ﺑﻮدن اﻓﻌـﺎل و ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻦ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺧﺎص ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻋﻤﺪه اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب‪ -‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴـﻔﯽ از آﺛﺎرﯾﺴﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﺑﻮﺟﻮد آﻣـﺪه اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر‬
‫اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﻪ ﺷﻤﺮده ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ آن اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب اﺳﺤﻖ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﮕﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺰﯾﺴﺘﻪ »‪ .«1‬ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺮ ﻣـﺬاق اﺳـﻤﻌﯿﻠﯿﺎن و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻔﺖ اﺻﻞ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻟﺖ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯿﺸﻮد ﺑﻪ ﭼﻨـﺪ ﺟﺴـﺘﺎر‪ :‬ﻣﻘﺎﻟﺖ‬
‫اول در ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﺎرﯾﺘﻌﺎﻟﯽ و ﻣﻘﺎﻟﺖ دوم در ﺧﻠﻖ اول )ﺧﺮد( و ﻣﻘﺎﻟﺖ ﺳﻮم در ﺧﻠﻖ ﺛﺎﻧﯽ )ﻧﻔﺲ( و ﻣﻘﺎﻟﺖ ﭼﻬﺎرم در ﺧﻠﻖ ﺛﺎﻟﺚ )ﻃﺒﯿﻌﺖ(‬
‫و ﻣﻘﺎﻟﺖ ﭘﻨﺠﻢ در ﺧﻠﻖ راﺑﻊ )ﻣﻮﺟﻮدات روي زﻣﯿﻦ( و ﻣﻘﺎﻟﺖ ﺷـﺸﻢ در ﺧﻠﻖ ﺧﺎﻣﺲ )ﻧﺒّﻮت( و ﻣﻘﺎﻟﺖ ﻫﻔﺘﻢ در ﺧﻠﻖ ﺷﺸﻢ )ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺚ و ﻧﺸﻮر‪ -‬ﻣﻌـﺎد(‪ -.‬روش ﺳـﺨﻦ در ﻏـﺎﻟﺐ ﻣﻮارد اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺘﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ و ﺑﻌﯿـﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺮﺟﻤﻪﯾﯽ از اﺻـﻞ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﺳـﮕﺰي ﺑﺎﺷـﺪ و ﯾﮏﺟﺎ ﻋﺒﺎرت ﮐﺘﺎب اﯾﻦ ﻓﮑﺮ را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣﯿﮑﻨﺪ و آن ﭼﻨﯿﻨﺴﺖ‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎش ﮐﯽ اﻧﺪر اﻗﺎوﯾﻞ ﺣﮑﻤﺎي‬
‫ادﯾـﺎن رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﮐﯽ ﻧﻔﺲ ﺻـﻮرﺗﯿﺴﺖ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘـﻪ از ﻋﻘـﻞ اول و از ﺑﻬﺮ آن او را ﻋﻘـﻞ ﺛـﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻧﻨــﺪ و ﺑـﺪاﻧﮏ اﻧـﺪر ﺳــﺨﻦ ﻋﺮب‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﻮذن ﮐﺮدن ﺑﻮذ ﭼﻨﺎﻧﮏ ﺑﺎ ﯾﻌﻘﻮب ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻻﻧﺒﻌﺎث اﻧﻔﻌﺎل ﻣﻦ اﻟﺒﻌﺚ و اﻟﻤﻨﺒﻌﺚ اﻟﻤﻨﻔﻌﻞ و اﻟﻤﺒﻌﻮث اﻟﻤﻔﻌﻮل« »‪ .«2‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل‬
‫ﺳﺒـﮏ ﻧﮕـﺎرش ﮐﺘـﺎب ﺑﺴـﯿﺎر ﻗـﺪﯾﻤﺴﺖ و اﮔﺮﭼﻪ ﮐﻠﻤـﺎت ﻋﺮﺑﯽ در آن ﺑﺴـﯿﺎرﺳﺖ اﻣـﺎ ﻫﯿـﺄت اﻧﺸـﺎء و اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﻠﻤﺎت و‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﮐﻬﻦ ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺤﺮﯾﺮ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺟﺪﯾﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻏﺎز اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘﺪﻣﻪ ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﺳﮕﺰي ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ﺳﺎل ‪ 1327‬ﺷﻤﺴﯽ ﺑﻘﻠﻢ آﻗﺎي ﻫﺎﻧﺮي ﮐﻮرﺑﻦ ص ‪9‬‬
‫)‪ -(2‬ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب ص ‪83‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»آﮔـﺎه ﺑـﺎش ﮐﯽ ﺣﻘـﺎﯾﻖ ﻋﻠﻢ در ﺣﺠـﺎﺑﺴﺖ از اﺑﻠﯿﺲ و ذّرﯾﺖ او و ﻇـﺎﻫﺮﺳﺖ ﻧﺰدﯾـﮏ اوﻟﯿﺎء ﺧـﺬاي و ﮔﺰﯾـﺬﮔﺎن او‪ ،‬زﯾﺮاك آن ﺳـّﺮ‬
‫اﯾﺰذﺳﺖ ﮐﯽ ﺑـﺬان آﮔﺎه ﮐﻨـﺬ آﻧﮑﺲ را ﮐﯽ ﺧﻮاﻫﺬ از اوﻟﯿﺎء او‪ ،‬و ﻋﻠﻢ در ﺧﺰﯾﻨﻪ اوﺳﺖ ﮐﯽ ﺑﺬان ﻣﻨﺖ ﮐﻨﺬ ﺑﺮ آﻧﮑﺲ ﮐﯽ ﺧﻮاﻫﺬ از‬
‫ﺑﻨـﺪﮔﺎن او‪ ،‬و ﻫﺮ ﮐﯽ ﻣﺤﺮوﻣﺴـﺖ از آن در ﮔـﻢ ﺷـﺬﮔﯽ ﻫﻤﯽ ﮔﺮدﯾـﺬ و در ﮐـﻮري ﻫﻤﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮ دﻟﻬـﺎي اﯾﺸـﺎن ﻗﻔﻠﻬـﺎﺳﺖ ﮐﯽ آﻧﺮا‬
‫ﻧﮕﺸﺎﯾﻨـﺪ‪ ،‬و از ﺧﺮذ اﯾﺸـﺎن ﺑﻨـﺪ ﻗﻔﻠﻬـﺎ ﺑﺮﻧﺨﯿﺰذ‪ ،‬و اوﻟﯿـﺎء اﯾﺰذ در ﻣﺮﻏﺰارﻫـﺎي ﺑﻬﺸـﺖ ﻫﻤﯽ ﭼﺮﻧـﺪ و از درﺧﺘـﺎن آن ﻫﻤﯽﭼﻨﻨـﺪ و اﻧـﺪر‬
‫ﺟﻮﯾﻬﺎي آن ﺳـﺒﺎﺣﺖ ﻫﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﯿﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ از آن ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬و ﻧﺎﺗﻮان ﻧﮕﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺸﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﻣﻌﺒﻮد ﺧﻮﯾﺶ را و ﻣﺠﺮد و ﭘﺎك ﺑﮑﺮدﻧﺪ‬
‫او را از ﻧﺸﺎن آﻓﺮﯾـﺬﻫﺎ و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﺮدﻧـﺪ او را از ﻫﻤﻪ ﺻـﻔﺎت آﻓﺮﯾـﺬﻫﺎ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪان ﮔﻢ ﺷﺬﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪه ﮐﺮدﻧﺪ آﻓﺮﯾﺬﮔﺎر را ﺑﺂﻓﺮﯾﺬه‪ ،‬و‬
‫در ﺣّﺪ آوردﻧﺪ و ﻣﺜﺎل ﮐﺮدﻧﺪ او را ﺑﺼـﻔﺎت‪ ،‬ﺗﺎ در ﺷﻤﺎر آوردﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺎدان ﺷﺬﻧﺪ ﺑﺸﻨﺎﺧﺘﻦ ﻓﺮﯾﺸﺘﮕﺎن و درﺟﺎت آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺬﻧﺪ‬
‫ﺑﺨﺒﺮ داﻧﺴـﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﮕﺮوﯾﺬﻧﺪ ﺑﺨﺒﺮ ﻧﺎﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﺧﺬاوﻧﺪان ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻋﺎرﻓﻨﺪ ﺑﻔﺮﯾﺸـﺘﮕﺎن اﯾﺰذ و ﻋﺎﻟﻢاﻧﺪ ﺑﺪرﺟﺎت آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ ﻧﺎﯾﺎﻓﺘﻪ را‪ ،‬و‬
‫داﻧﻨﺪ داﻧﺴﺘﻪ را‪ ،‬و ﻫﻤﯽ اوﻣﯿﺪ دارﻧﺪ آﻧﺮا ﮐﯽ ﺷﺎﯾﺬ ﺑﻮذن‪ ،‬ﺗﺎ ﻓﺮوآﯾﻨﺪ ﺑﺬﯾﺸﺎن ﻓﺮﯾﺸﺘﮕﺎن‪«.‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺸﮑﺎن‪ -‬اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻣﺸﮑﺎن از ﮐّﺘﺎب ﺑﺰرگ ﻋﻬﺪ ﻏﺰﻧﻮي اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻤﺲ اﻟﮑﻔﺎة اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي ﺑﻮزارت )‪ 401‬ﻫﺠﺮي( و ﺧﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﺪن ﻣﺤﻞ و ﻣﻨﺼﺐ ﺻﺎﺣﺐ دﯾﻮان رﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺑﺎﯾﻦ ﺳﻤﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪ و در ﻋﻬﺪ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد و ﻣﺴـﻌﻮد ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ ﺷـﻐﻞ را ﺑـﺎ ﮐﻤـﺎل اﻣﺎﻧﺖ و ﺗـﺪﺑﯿﺮ ﺑﺮﻋﻬـﺪه داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 431‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﻧﺼـﺮ در ﻧﺜﺮ ﭘﺎرﺳـﯽ و‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﻫﺮدو دﺳﺖ داﺷﺖ و ازو آﺛﺎري در ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳـﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺎرﺳـﯽ او را در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و از‬
‫آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻧـﺎﻣﻪ اﻋﯿـﺎن دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺴـﻠﻄﺎن ﻣﺴـﻌﻮد و دﻋﻮت او ﺑﻐﺰﻧﯿﻦ »‪ «1‬و ﻧﺎﻣﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺴـﻌﻮد ﺑﻘﺪر ﺧﺎن »‪ «2‬و ﻧﺎﻣﻪ ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ آﻟﺘﻮﻧﺘﺎش ﺧﻮارزﻣﺸﺎه »‪.«3‬‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ رﯾﺎﺿـﯽ داﻧﺸـﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﯾﯽ‪ -‬ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ ﺑﺮ آن ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻌﯽ در‬
‫اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم ﺣﮑﻤﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﻄﻖ و اﻟﻬﯿﺎت و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت و رﯾﺎﺿﯿﺎت ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﻗﺴﻤﺖ رﯾﺎﺿﯽ آن ﮐﺘﺎب ﻇﺎﻫﺮا‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﭼﺎپ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﻏﻨﯽ و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻓﯿﺎض‪ ،‬ص ‪4 -2‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﻀﺎ ص ‪84 -78‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ص ‪91 -88‬‬
‫از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺷﺎﮔﺮد او اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ ﺑﺎﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻫﻢ در ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺘﺎب ﻧﺠﺎت ﺷﯿﺦ ﮐﺮد ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺘﺎب رﯾﺎﺿـﯽ را ﺑﺮ آن اﻓﺰود »‪ .«1‬اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ در آﻏﺎز ﻗﺴـﻤﺖ رﯾﺎﺿـﯽ داﻧﺸـﻨﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺮا از روي ﮐﺘﺐ رﯾﺎﺿـﯽ ﺷﯿﺦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫داده و ﺑﭙﺎرﺳﯽ دري ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﮑﺘﺎب داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻮﯾﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻮاﺣﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺧﻮاﺟﻪ رﺋﯿﺲ ﻗﺪس اﻟّﻠﻪ روﺣﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺣﺮﯾﺺ ﺑﻮدم ﺑﺮ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن‬
‫ﺗﺼـﺎﻧﯿﻒ او و ﺑـﺪﺳﺖ آوردن آن زﯾﺮا ﺧﻮاﺟﻪ رﺋﯿﺲ را ﻋﺎدت ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺗﺼـﻨﯿﻒ ﮐﺮدي ﺑـﺪان ﮐﺴـﯽ دادي ﮐﻪ ازو ﺧﻮاﺳـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدي و از ﺑﻬﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴـﺨﺖ ﻧﮕﺮﻓﺘﯽ و از ﺑﺰرگ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ او داﻧﺸـﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﯾﯿﺴﺖ و آﻧﭽﻪ در او از رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﺑﮑﺮد ﺿﺎﯾﻊ ﺷـﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺪﺳﺘﻢ ﻧﯿﻔﺘﺎد‪ ،‬و ﻣﺮادﺷﺨﻮار آﻣﺪ ﻧﺎﺗﻤﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ از رﺳﺎﻟﺘﻬﺎ ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد درﯾﻦ ﺑﺎب رﺳﺎﻟﺘﯽ داﺷﺘﻢ ﮐﻪ در اﺻﻠﻬﺎي‬
‫ﻫﻨـﺪﺳﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد و در او ﭼﻨـﺪاﻧﯽ ﯾﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ازﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﻪ آن ﺑﺪاﻧـﺪ راه ﯾﺎﺑﺪ ﺑﺪاﻧﺴـﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺠﺴـﻄﯽ‪ ،‬و اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ ﭼﻮن‬
‫ﻣﺨﺘﺼـﺮي اﺳﺖ از ﮐﺘـﺎب اوﻗﻠﯿـﺪس و ﺟـﺎي ﺟﺎي در او راه ﻋﻤﻞ درﺳﺖ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑـﺪان راه ﭘﺪﯾـﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و رﺳﺎﻟﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫داﺷـﺘﻢ ﮐﻪ در داﻧﺴﺘﻦ رﺻﺪ ﻫﺎي ﮐﻠﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ اﻓﻼك‪ ،‬و اﯾﻦ ﭼﻮن ﻣﺨﺘﺼﺮي اﺳﺖ از ﮐﺘﺎب ﻣﺠﺴﻄﯽ‪ ،‬و رﺳﺎﻟﺘﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ داﺷـﺘﻢ در ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ ﻣﺨﺘﺼـﺮي از آن‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ در ﻋﻠﻢ ارﺛﻤﺎﻃﯿﻘﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﺪاﺷـﺘﻢ از ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ او‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼـﺮ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻦ از ﮐﺘﺎب‬
‫ارﺛﻤﺎﻃﯿﻘﯽ ﮐﻪ او ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺎب ﺷـﻔﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺑﺮﭼﯿﺪم از ﻣﺴـﺌﻠﻬﺎي او ﮐﻪ ﺑﺪان ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺳـﯿﻘﯽ در ﺗﻮان ﯾﺎﻓﺘﻦ‪ ،‬و اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺘﻬﺎ‬
‫ﺑﭙﺎرﺳﯽ دري ﮐﺮدم و ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭘﯿﻮﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺎم ﮔﺮدد از اﯾﺰد ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﻗﺼﺪ ﮐﺮدم ‪«2» «...‬‬
‫زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺗﺎرﯾﺨﺴﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﻋﺒـﺪ اﻟﺤﯽ ﺑﻦ ﺿـﺤﺎك ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﮔﺮدﯾﺰي ﻏﺰﻧﻮي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎﻧﺴﺖ و ﮐﺘﺎب او ﺷﺎﻣﻞ وﻗﺎﯾﻊ از اﺑﺘـﺪاي‬
‫ﺧﻠﻘﺖ ﺗـﺎ ﭘﺎﯾﺎن دوره ﻣﻮدود ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﻏﺰﻧﻮي )‪ (440 -432‬و ﻣﺘﻀـﻤﻦ اﻃﻼﻋـﺎﺗﯽ در ﺗﻮارﯾـﺦ و اﻋﯿﺎد و رﺳﻮم ﻣﻠﻞ و ﺣﻮادث ﻋﺎﻟﻢ و‬
‫داراي ﻧﺜﺮي روان و ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﮐﻼم ﮔﺮدﯾﺰي رﻋﺎﯾﺖ ﺟﺎﻧﺐ اﯾﺠﺎز و ذﮐﺮ رؤس ﺣﻮادث و اﺟﺘﻨﺎب از اﺳﻬﺎب و ﺗﻄﻮﯾﻞ و‬
‫ﻋـﺪم ورود در ﺟﺰﺋﯿـﺎﺗﺴﺖ‪ .‬ﺑـﺎ آﻧﮑﻪ در ﮐﻼـم ﮔﺮدﯾﺰي ﻟﻐﺎت ﺗﺎزي ﺑﺎﻧـﺪازه ﮐﺎﻓﯽ راه ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌـﺬﻟﮏ روش ﻧﮕﺎرش او ﮐﻬﻨﻪ و ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﺮوش دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ اول ج ‪ ،1‬ص ‪288‬‬
‫)‪ -(2‬ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﺑﯿﺎﻧﯽ ص ‪89 -88‬‬
‫ﻗﺼـﺺ اﻻﻧﺒﯿـﺎ از اﺳـﺤﻖ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﻧﯿﺸـﺎﺑﻮري‪ -‬ﻣﻄـﺎﻟﺐ آن ﻣﻨﻘﻮﻟﺴﺖ از رواﯾﺖ ﮐﻠﺒﯽ )م‪ (146 .‬از اﺑﻦ ﻋﺒـﺎس در‬
‫ذﮐﺮ »ﻗﺼـﺺ ﻗﺮآن«‪ .‬اﺳﺤﻖ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﯿﺎن رواﯾﺖ ﺧﻮد و ﮐﻠﺒﯽ ﻫﻔﺖ واﺳﻄﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﻋﺪة در ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ درﺳﺖ در ﭘﺎﯾﺎن دورهﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎﺳﺖ زﯾﺴـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ »‪ .«1‬ﻋﺒـﺎرت ﮐﺘـﺎب و ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻦ ﮐﻠﻤﺎت واﻓﺮ ﻋﺮﺑﯽ در آﻧﻬﺎ و در‬
‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﻬﻨﮕﯽ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت و ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺮ آن ﻣﯿـﺪارد ﮐﻪ ﺗﺼّﻮر ﺗﺼـﺮﻓﺎﺗﯽ را درﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﮑﻨﯿﻢ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﯿﮏ‬
‫ﮐﺘﺎب دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ و اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ و دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻄﺎول ﻧّﺴﺎخ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﺴﺘﺒﻌﺪ ﺑﻨﻈﺮ ﻧﻤﯿﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺎزيﮔﻮﯾﺎن اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‬
‫اﺷﺎره‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ دوره ﻇﻬﻮر ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﺗﺎزيﮔﻮي در اﯾﺮان و دوره ﮐﻤﺎل ﺗﺮﻗﯽ ادب ﻋﺮﺑﯽ‬
‫درﯾﻦ ﺳﺎﻣﺎﻧﺴﺖ‪ .‬در ردﯾﻒ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﭘﺎرﺳـﯽزﺑﺎن اﯾﺮان ﮐﻪ درﯾﻦ دوره ﺑﺴـﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﯽ از ﺷﺎﻋﺮان و‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ادﺑﺎ و ﻣﻮّرﺧﺎن ﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺑﺎﻋﺰاز و اﮐﺮام ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ و از آﻧﺎن درﯾﻦ ﻣﺪت‬
‫آﺛﺎر ﻣﻌﺮوف ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﺷـﻌﺮا و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎرﺳﯽ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺎزيﮔﻮي ﺑﺰرﮔﻨﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷـﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ و ﺷﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس و اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﺑﺴﺘﯽ و ﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺸﮑﺎن و ﺟﺰ آﻧﺎن‪ ،‬و ﭼﻮن ﻣﻌﻤﻮﻻ وزرا از ﻣﯿﺎن‬
‫دﺑﯿﺮان ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﻻﻣﺤـﺎﻟﻪ ﺑـﺎ ﻋﻠﻮم آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﮐﺎﻣـﻞ داﺷـﺘﻪاﻧﺪ اﻧﺘﺨـﺎب ﻣﯿﺸﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرﮔﯽ از اﯾﺮان ﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ‬
‫داﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻮزارت رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد آﻧﺎن در ﻧﺸﺮ ادب ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان و ﮔﺮدآوردن ادﺑﺎ و ﺷﻌﺮا و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮﺑﯽﮔﻮي‬
‫در درﺑﺎرﻫﺎ‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ آﻧﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﻓﺎرﺳﯽ ص ‪114‬‬
‫ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬روش ﺗﺤﺼـﯿﻞ زﺑﺎن و ادب ﻋﺮﺑﯽ درﯾﻦ ﻗﺮن ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺿـﻤﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ اﯾﻦ ﻋﺼـﺮ دﯾـﺪهاﯾﻢ ﻃﻮري‬
‫ﺑـﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻬـﺎرت ﻃﺎﻟﺒـﺎن ﻋﻠﻮم در اﻧﺸـﺎء ﻣﯿﺸـﺪ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻋـﺪد ﺷـﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮﺑﯽزﺑـﺎن ﭘﺎرﺳـﯽﻧﮋاد درﯾﻦ ﻋﻬﺪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎرﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و آﻏـﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ دو ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﯾﮑﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻨﺜﺮ ﻣﺼـﻨﻮع و دﯾﮕﺮ ﻧﺜﺮ ﻣﺮﺳﻞ و دور از‬
‫ﺻﻨﺎﯾﻊ ﮐﻪ ﺧﺎص ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻤﯽ و ﺑﻌﻀﯽ از ادﺑﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪي در ﻧﮕﺎرش ﮐﺘﺐ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺼـﻨﺎﯾﻊ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﺮﺟﺎ آن ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﺑﻄﺒﯿﻌﺖ ﺑﺮ ﻗﻠﻢ او ﺟﺎري ﻣﯿﺸـﺪ از آﻧﻬﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯿﮑﺮد و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت از آوردن آﻧﻬﺎ‬
‫ﺧﻮدداري ﻣﯿﻨﻤﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺼـﻨﺎﯾﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻓـﺪا ﮐﺮدن ﻣﻌﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي ﺧﺎﻃﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽﭘﺴـﻨﺪﯾﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از‬
‫ﻣﺜﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد ﺷﻤﺮده اﺳﺖ ﺑﺮﻣﯿﺂﯾﺪ »‪.«1‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮارﯾﺦ از ﻗﺒﯿﻞ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ و اﺑﻮ اﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ و ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ و ﺟﺰ آﻧﺎن ﻫﻢ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻫﻤﯿﻦ روش را‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧـﺎن ﻣﺜـﻞ ﻋﺘﺒﯽ ﮐﻪ اﺣﯿﺎﻧﺎ ﺗﺎرﯾـﺦ را ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﻗﺮار ﻣﯿـﺪاده و درﯾﻦ راه از اﻓﺮاط و ﺗﻨـﺪروي ﻫﻢ اﻣﺘﻨﺎﻋﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ در ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺷـﯿﻮع ﻓﻦ و ﺻـﻨﻌﺖ اﺳﺖ در آن‪ .‬در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ادب ﭘﻬﻠﻮي و ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ از ﺗﺼـّﻨﻊ دوري ﻣﯽﺟﺴـﺘﻨﺪ و آﺛﺎر آن اﯾﺎم ﻫﻤﻪ ﺑﻨﺜﺮ ﻣﺮﺳﻞ و ﺧﺎﻟﯽ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﮑّﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﺎدﮔﯽ و رواﻧﯽ ﮐﻼـم ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ دوره را ﺑﺠﺎي ﺗﻮّﺟﻪ ﺑﻈﻮاﻫﺮ اﻟﻔﺎظ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻬﻢ و ﺑﺤﺚﻫﺎي‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﮐﺮد ﻟﯿﮑﻦ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻟﻔﺎظ ﺷﺪ و آﻣﺎدﮔﯽ زﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﺮاي اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫از ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﻫﻢ آﻧﺎﻧﺮا درﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﺸـﺠﯿﻊ ﻧﻤﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺰودي آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺎﯾﻦ ﺳـﺒﮏ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣﺪ و اﮐﺜﺮ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ‬
‫ﺷﺪ ﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 6‬ص ‪ 190‬و ﺻﺤﺎﺋﻒ ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﺳﺠﻊ در ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ اواﺧﺮ دوره ﺟـﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻮﻓﻮر دﯾـﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص در ﻋﺒـﺎرت ﮐّﻬﺎن و ﺧﻄﺒﺎ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌـﺪ از ﻇﻬﻮر اﺳـﻼم اﯾﻦ‬
‫روش ﻣـﺘﺮوك ﻣﺎﻧـﺪ و ﺟـﺎي آﻧﺮا ﺳـﺎدﮔﯽ ﻋﺒـﺎرات ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑﺮوش ﻗـﺪﯾﻢ ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﺑـﺎزﮔﺮدﻧﺪ‬
‫ﻣﻘـﺪﻣﺎت اﻣﺮ ﺑﺮاي آﻧﺎن آﻣﺎده ﺑﻮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﺗﺮﻗﯽ روش ﺟﺪﯾـﺪ ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻮﻗﺖ ﺑﺴـﯿﺎر و ﺻـﺮف ﻣﺠﺎﻫـﺪات ﻓﺮاوان ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬وﺟﻮد‬
‫ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ در ﻟﻐﺎت ﻣﺘﺮادف ﯾﺎ اﺳـﻤﺎء ﻣﺨﺘﻠﻒ از اﺷﯿﺎء ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ روات و ﻟﻐﻮﯾﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻧﺸﺮ ﻣﻌﺎﺟﻢ ﻣﺘﻌﺪد از دوره ﺧﻠﯿﻞ‬
‫ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﺒﻌﺪ‪ ،‬و وﺳـﻌﺖ داﯾﺮه زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ورود ﻟﻐﺎت ﮐﺜﯿﺮ از زﺑﺎﻧﻬﺎي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و اﯾﺮاﻧﯽ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﻫﻢ درﯾﻦ راه ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﯾﺎوري‬
‫ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﺮد و آوردن ﻣﺘﺮادﻓـﺎت و ﺑﮑـﺎر ﺑﺮدن ﺳـﺠﻊ و ﺟﻨـﺎس و ورود در ﺻـﻨﺎﯾﻌﯽ را از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻤﺎﺛﻠﻪ و ﺗﺮﺻـﯿﻊ و ﻏﯿﺮه ﺑﺮاي آﻧﺎن آﺳﺎن‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺼـﻨﺎﯾﻊ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﮐﺘـﺎﺑﺖ رﺳﺎﺋﻞ ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ ﮔﺮﻓﺖ و اﺻﻮﻻ ﮐﺘﺎﺑﺖ رﺳﺎﺋﻞ اﺛﺮ ﺑﺴـﯿﺎر در ﺑﻼﻏﺖ ﻋﺮب داﺷﺖ و وﺳـﯿﻠﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻔّﻨﻦ ﺑﻮد و در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﻫﻢ ﺳـﺠﻊ و ﺳﺎﯾﺮ ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﻟﻔﻈﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ﻣﺘﺮّﺳـ ﻼن ﺷـﯿﻮع ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬رﺳﺎﺋﻞ اﻋﻢ از ﺳـﻠﻄﺎﻧﯿﺎت و اﺧﻮاﻧﯿﺎت‬
‫ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﺮاي ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن ﺻﻨﺎﯾﻊ و وارد ﮐﺮدن اﺻﻄﻼﺣﺎت و اﻣﺜﺎل و آراﺳﺘﻦ ﮐﻼم ﺑﺰﯾﻮرﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻮد‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻢ در آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﺑﺴـﯿﺎر و ﺑﺎ ﺗﻔّﻨﻦ و ﺗﻨّﻮق ﻧﻤﻮده ﻣﯿﺸﺪ و ﻣﺘﺮّﺳـ ﻠﯿﻦ دﺳـﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣّﮑﺎم و اﻣﺮا و ﺧﻠﻔﺎ و ﺳـﻼﻃﯿﻦ درﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ رﻗﺎﺑﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ داﯾﺮه ﺻﻨﺎﯾﻊ در ﮐﻼم ﻣﯽاﻓﺰود‪.‬‬
‫درﯾﻦ دوره ﺗﻨّﻮع در ﻣﻮﺿﻮﻋـﺎت ﻧـﺜﺮ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا دﺳـﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ و ﻣـﺬﻫﺒﯽ و ادﺑﯽ ﻫﺮﯾـﮏ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻮﺿﻮﻋـﺎت‬
‫ﺧﺎﺻﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در رأس ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻬﺪ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫وي از ﻣﺮدم ﻗﻢ ﺑﻮده و وﻻدت و ﻧﺸﺄﺗﺶ در آﻧﺠﺎ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﻧﺰدﯾﮑﯽ از ادﺑﺎء ﺑﺰرگ ﺑﻨﺎم اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤـﺪ ﺑﻦ اﺳـﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟّﻠﻪ ﻗﻤﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﺳـﻤﮑﻪ از ﺣﮑﻤﺎ و ادﺑﺎ و ﻣﺘﺮﺳـﻠﯿﻦ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺗﻠّﻤﺬ ﮐﺮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞ ﻋﺪل و ﺗﻮﺣﯿﺪ )اﻋﺘﺰال(‬
‫را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺧﻼف ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﺑﺤﮑﻤﺖ ﻋﻼﻗﻪ ﺗﺎم داﺷﺖ و ادب او ﻣﻤﺰوج ﺑﻌﻠﻮم‬
‫ﻋﻘﻠﯿﻪ ﺑﻮد و ﺑﻬﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎدﻣﺎن و ﻣﺠﺎﻟﺴﺎن او ﻫﻢ اﮐﺜﺮ ازﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑﻮ ﻣﺤّﻤـ ﺪ ﻫﻨـﺪو و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺴـﮑﻮﯾﻪ و اﺑﻦ ﺳـﻤﮑﻪ‪.‬‬
‫ﭘﺪر اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﮐﻠﻪ« دﺑﯿﺮ ﻣﺎﮐﺎن ﮐﺎﮐﯽ ﺑﻮده و ﺑﻌﺪ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺎﮐﺎن ﺑﺎﺳﺎرت ﺑﺨﺮاﺳﺎن رﻓﺖ و‬
‫در آﻧﺠﺎ ﺑﻌﻬـﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻧﺼـﺮ ﺻﺎﺣﺐ دﯾﻮان رﺳﺎﺋﻞ ﺷـﺪ و ﺑﻌﻤﯿﺪ ﻣﻌﺮوف ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎﯾﻨﺠﻬﺖ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ را اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ ﺑﻌﺪ از ﭘﺪر در ﺧﺪﻣﺖ رﮐﻦ اﻟﺪوﻟﻪ ﺣﺴﻦ وارد ﺷﺪ و ﺑﻮزارت او رﺳـﯿﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﯿﺎت ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل ‪ 360‬در وزارت آل‬
‫ﺑﻮﯾﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﻟﻔﻈﯿﻪ را ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ دﻗﯿﻖ ﮔﺮد آورد و در ﺑﻼﻏﺖ ﺑﺪرﺟﻪﯾﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ او را‬
‫ﺗﺎﻟﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ آوردﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ »ﺑﺪﺋﺖ اﻟﮑﺘﺎﺑﮥ ﺑﻌﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ و ﺧﺘﻤﺖ ﺑﺎﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻦ ﻟا ﻌﻤﯿﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺎﻓﯽ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد »‪ «1‬از اﻫﻞ ﻃﺎﻟﻘﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﻧﺰد اﺑﻦ ﻓﺎرس ﺗﻠّﻤﺬ ﻣﯿﮑﺮد و ﺳـﭙﺲ ﺑﺨﺪﻣﺖ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ درآﻣﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت او و ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺷﺪن اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﭘﺴﺮ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻮزارت‬
‫ﻣﺆﯾﺪ اﻟﺪوﻟﻪ رﺳـﯿﺪ و ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد ﺗﺎ در ﺳﺎل ‪ 385‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﮐﺎرداﻧﯽ‪ ،‬در ﻋﻠﻮم ﻟﺴﺎﻧﯽ و‬
‫ادب و ﮐﻼم ﺳـﺮآﻣﺪ ﻋﺼـﺮ ﺑﻮد و ﺷـﻌﺮا و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن را راﺗﺒﻪ ﻣﻨﻈﻢ و ﺻـﻼت و ﺟﻮاﯾﺰ ﻓﺮاوان ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺻﺎﺣﺐ را‬
‫ﺑﻌﻠﻮم ادﺑﯽ ﺑﯿﺎن داﺷـﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ او ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ درﯾﻦ ﺑﺎب داﺷﺖ ﮐﻪ اﻫّﻢ آﻧﻬﺎ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺤﯿﻂ در ﻋﻠﻢ ﻟﻐﺖ اﺳﺖ‪ .‬روش اﻧﺸﺎء ﺻﺎﺣﺐ‬
‫در ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﺋـﻞ او ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑـﺎﯾﺮاد ﺻـﻨﺎﯾﻊ ﻟﻔﻈﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺻـﺎﺣﺐ در اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﺳـﺠﻊ ﺑﺤـﺪي زﯾﺎدهروي ﻣﯿﮑﺮد ﮐﻪ ازﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻣﻮرد اﯾﺮاد‬
‫ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪﯾـﺪ ﺑﺼـﻨﺎﯾﻊ ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ در رﺳﺎﺋـﻞ او ﺑﺨﻮﺑﯽ دﯾـﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬رﺳﺎﺋﻞ ﺻﺎﺣﺐ در اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ و اﺧﻮاﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﯿﺮا ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ »‪.«2‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔـﺘﺮﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﮐﻪ از ﻋﻠﻤـﺎي ﻣﻌﺮوف ادب ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺎس ﺧﻮارزﻣﯽ )م‪(383 .‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻠﺶ از ﺧﻮارزم و‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 6‬ص ‪317 -168‬‬
‫)‪ -(2‬رﺳﺎﺋﻞ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ 1947 ،‬ﻣﯿﻼدي )‪ 1366‬ﻗﻤﺮي(‬
‫ﻣﺎدرش از ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺣﻔﻆ اﺷﻌﺎر و اﯾﺎم و اﺧﺒﺎر ﻋﺮب و در ﻟﻐﺖ و ﻧﺤﻮ و ﺷﻌﺮ و‬
‫ادب ﻋﺮﺑﯽ وﺣﯿﺪ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ ﺧﻮارزﻣﯽ ﺑﺪاﺷـﺘﻦ ﻣﺤﺴﻨﺎت ﺑﺪﯾﻌﯿﻪ ﻣﻤﺘﺎزﺳﺖ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﺳﻼﺳﺖ و رواﻧﯽ ﺧﺎص از آن ﻣﺸﻬﻮد ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ و ازﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﯿﻦ‬
‫اﺳـﻠﻮب او و اﺳـﻠﻮب ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮﺑﯽ در ﻗﺮن ﺳـﻮم ﺷـﺒﺎﻫﺖ و ﻗﺮاﺑـﺘﯽ وﺟـﻮد دارد و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رﺳﺎﺋـﻞ ﺧﻮارزﻣﯽ ﺑﺨﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﺸﻬﻮدﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮارزﻣﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻫﻤﺪاﻧﯽ )م‪ (398 .‬اﺳﺖ‪ .‬وي ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ را در ﻫﻤﺪان ﻧﺰد اﺑﻦ ﻓﺎرس‬
‫رازي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋّﺒﺎد رﺳـﯿﺪ و ازو ﻧﯿﺰ در ﻋﻠﻮم ادﺑﯿﻪ ﻋﺮب اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن در آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻪ در رﺳﺎﺋﻞ و ﭼﻪ در ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺧﻮد ﺻـﻨﻌﺖ را ﺑﺤﺪ ﮐﻤﺎل رﺳﺎﻧﯿﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻣﻘﺎﻣﻪﻧﻮﯾﺴـﯽ را ﮐﻪ اﺑﻦ درﯾﺪ آﻏﺎز ﮐﺮده ﺑﻮد روﻧﻖ‬
‫و ﮐﻤﺎﻟﯽ داد و اﮐﻨﻮن رﺳﺎﺋﻞ و ﻣﻘﺎﻣﺎت او ﻫﺮدو در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﻄﺒﻊ رﺳﯿﺪه »‪.«2‬‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس ﺑﻦ وﺷـﻤﮕﯿﺮ ﺑﻦ زﯾﺎر دﯾﻠﻤﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺸﻬﻮر زﯾﺎري )م‪ «3» (403 .‬از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﻋﻬﺪﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﺎﺋﻠﯽ‬
‫ازو ﺑﻌﺮﺑﯽ و اﺷﻌﺎري ﺑﺘﺎزي و ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رﺳﺎﺋﻞ او را اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﺰدادي ﮔﺮد آورده و ﺑﻪ »ﮐﻤﺎل‬
‫اﻟﺒﻼﻏـﮥ« ﻣﻮﺳﻮم داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و آن اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﭽﺎپ رﺳـﯿﺪه‪ .‬از اﺷـﻌﺎر ﭘﺎرﺳـﯽ او اﯾﻦ اﺑﯿﺎت در ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﻋﻮﻓﯽ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ »‪:«4‬‬
‫ﮐﺎر ﺟﻬﺎن ﺳﺮاﺳﺮ آزﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻦ ﭘﯿﺶ دل ﻧﯿﺎرم آز و ﻧﯿﺎز را‬
‫ﻣﻦ ﺑﯿﺴﺖ ﭼﯿﺰ را ز ﺟﻬﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهامﺗﺎ ﻫﻢ ﺑﺪان ﮔﺬارم ﻋﻤﺮ دراز را‬
‫ﺷﻌﺮ و ﺳﺮود و رود و ﻣﯽ ﺧﻮﺷﮕﻮار راﺷﻄﺮﻧﺞ و ﻧﺮد و ﺻﯿﺪﮔﻪ و ﯾﻮز و ﺑﺎز را‬
‫ﻣﯿﺪان و ﮔﻮي و ﺑﺎرﮔﻪ و رزم و ﺑﺰم رااﺳﭗ و ﺳﻼح و ﺟﻮد و دﻋﺎ و ﻧﻤﺎز را **‬
‫ﺷﺶ ﭼﯿﺰ در آن زﻟﻒ ﺗﻮ دارد ﻣﻌﺪنﭘﯿﭻ و ﮔﺮه و ﺑﻨﺪ و ﺧﻢ و ﺗﺎب و ﺷﮑﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺳﺎﺋﻞ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ ﻃﺒﻊ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ‪ 1297‬ﻗﻤﺮي‬
‫)‪ -(2‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﺣﻮال او رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء ﯾﺎﻗﻮت ج ‪ 2‬ص ‪202 -161‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﻀﺎ ج ‪ 16‬ص ‪233 -219‬‬
‫)‪ -(4‬ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب ﭼﺎپ ﻟﯿﺪن ج ‪ 1‬ص ‪30‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 641 :‬ﺷﺶ ﭼﯿﺰ دﮔﺮ ﻧﮕﺮ وﻃﻨﺸﺎن دل ﻣﻦﻋﺸﻖ و ﻏﻢ و درد ُو ﮔﺮم و ﺗﯿﻤﺎر و ﺣﺰن ***‬
‫ﮔﻞ ﺷﺎه ﻧﺸﺎط آﻣﺪ و ﻣﯽ ﻣﯿﺮ ﻃﺮبز آن روي ﺑﺪﯾﻦ دو ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻋﯿﺶ ﻃﻠﺐ‬
‫ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻪ درﯾﻦ ﺑﺪاﻧﯽ اي ﻣﺎه ﺳﺒﺐﮔﻞ رﻧﮓ رﺧﺖ دارد و ﻣﯽ ﻃﻌﻢ دو ﻟﺐ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر ﻋﺘﺒﯽ )م‪ (427 .‬از اﻫﻞ ري‬
‫و از ﮐﺒﺎر ﻣﺘﺮﺳـﻼن اﯾﺮان در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺮﮔﺎﻫﯽ در ﺧﺮاﺳﺎن در دﺳـﺘﮕﺎه اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻤﺠﻮر و ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮد و ﭼﻨﺪي ﻫﻢ ﺳـﻤﺖ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺷـﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس را در ﺧﺮاﺳﺎن داﺷﺘﻪ و ﻣﺪﺗﯽ در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﻧﺰد اﻣﯿﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺳـﺒﮑﺘﮑﯿﻦ ﺳـﭙﻬﺴﺎﻻر ﺧﺮاﺳﺎن از ﻗﺒﻞ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺴـﺮ ﻣﯿﺒﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر او ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺮح ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ و ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 412‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑﻨﺎم ﯾﻤﯿﻦ اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺘﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺘﺒﯽ ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﺣﻮادث اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ را ﺑﻤﻨﺎﺳـﺒﺖ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد آورده و آن اﻃﻼﻋﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﺴـﯿﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﻣﻔﯿﺪﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را اﺑﻮ ﺷـﺮف‬
‫ﻧﺎﺻﺢ ﺑﻦ ﻇﻔﺮ ﺟﺮﻓﺎدﻗﺎﻧﯽ )ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎﻧﯽ( در آﻏﺎز ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻨﺜﺮ ﻣﺼﻨﻮع ﭘﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )م‪ (429 .‬ادﯾﺐ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه و ﻣﻮرخ ﺑﺰرگ اﯾﺮان در‬
‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮدو روش ﻧﺜﺮ ﻣﺼـﻨﻮع و ﻣﺮﺳﻞ اﺳـﺘﺎد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از آﺛﺎر ﻣﺸﻬﻮر او ﮐﺘﺎب ﯾﺘﯿﻤﮥ‪ -‬ﻟا ﺪﻫﺮ در‬
‫ﺷﺮح اﺣﻮال ﺷـﻌﺮاي ﺑﺰرگ ﻋﻬـﺪ ﻣﺆﻟﻒ از ﺷـﺎم ﺗﺎ ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ از ﺣﯿﺚ اﻧﺸﺎء ﺑﻠﯿﻎ و ﻫﻢ از ﺑﺎب اﺷـﺘﻤﺎل ﺑﺮ اﺣﻮال و اﺷـﻌﺎر‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از ﺷـﻌﺮاي آن ﻋﺼـﺮ ﺧﺎﺻﻪ ﺷﻌﺮاي ﺗﺎزيﮔﻮي اﯾﺮان ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ از وزرا و رﺟﺎل ﺑﺰرگ ﻋﻬﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر دارد‪ .‬ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‬
‫ﮐﺘﺎب ﯾﺘﯿﻤـﮥ اﻟﺪﻫﺮ را ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ذﯾﻠﯽ ﺑﻨﺎم ﺗﺘﻤﮥ اﻟﯿﺘﯿﻤﮥ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺮده و اﯾﻦ ﻫﺮ دو ﮐﺘﺎب ﻃﺒﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ از ﮐﺘﺐ او ﮐﺘﺎب اﻻﻋﺠﺎز و‬
‫اﻻﯾﺠﺎز‪ .‬ﺧﺎص اﻟﺨﺎص‪ ،‬ﺛﻤﺎر اﻟﻘﻠﻮب ﻓﯽ اﻟﻤﻀﺎف و اﻟﻤﻨﺴﻮب‪ ،‬ﻧﺜﺮ اﻟﻨﻈﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻤﺜﯿﻞ و اﻟﻤﺤﺎﺿﺮة و ﭼﻨﺪ اﺛﺮ دﯾﮕﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ از‬
‫ﻫﻤﻪ ﮐﺘﺎب »ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس و ﺳـﯿﺮﻫﻢ« در ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان ﻗﺪﯾﻢ ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ در ﺗﺄﻟﯿﻒ آن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ از ﮐﺘﺎب ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮري اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ »‪ .«1‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ﺑﺎﺳﻢ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ درآورده و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎ ﭘﯿﺶ از ﺳﺎل ‪ 412‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل‬
‫ﻓﻮت آن اﻣﯿﺮزاده ﺑﺘﺄﻟﯿﻒ آن ﺗﻮﻓﯿﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در زﻣﺮه ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺮوف اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ذﮐﺮ ﻧﺎم اﺑﻮ ﺣّﯿﺎن اﻟﺘﻮﺣﯿﺪي‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻌﺒﺎس ادﯾﺐ و ﻓﯿﻠﺴﻮف و ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻣﺸـﻬﻮر ﻗﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم )م‪ (400 .‬ﻻزﻣﺴﺖ‪.‬‬
‫وي از ﺟﻤﻠﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﻋﺼـﺮﺳﺖ و در ﺣﺴﻦ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﺳـﻬﻮﻟﺖ اﻧﺸﺎء ﭼﻨﺪان ﻣﻬﺎرت داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او را »ﺟﺎﺣﻆ‬
‫ﺛﺎﻧﯽ« ﻟﻘﺐ دادهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﺣﯿﺎن ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ را در ﺧﺪﻣﺖ اﺑﻮ ﺳـﻌﯿﺪ ﺳـﯿﺮاﻓﯽ آﻣﻮﺧﺖ و ﭼﻨﺪي ﻫﻢ در ﻣﺤﻀﺮ اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺰرگ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﺣﮑﻤﺎي ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﻣﻌﺎﺷﺮت داﺷﺘﻪ و ﻣﺪﺗﯽ ﻧﯿﺰ درك ﺧﺪﻣﺖ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎد و اﺑﻦ ﺳﻌﺪان را‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺎ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺴـﮑﻮﯾﻪ ﻓﯿﻠﺴﻮف و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑﺰرگ راﺑﻄﻪ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ »‪ .«2‬از آﺛـﺎر ﻣﻬﻢ او آﻧﭽﻪ در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﮐﺘـﺎب اﻻﻣﺘﺎع و‬
‫اﻟﻤﺆاﻧﺴﮥ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻬﻮاﻣﻞ و اﻟﺸﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻘﺎﺑﺴﺎت‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺒﺼﺎﺋﺮ‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﺼﺪاﻗﮥ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﺤﺴـﯿﻦ اﻻﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ )‪ (356 - 284‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه و ادﯾﺐ ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم از ﻣﺆﻟﻔـﺎن ﻋﻬـﺪ ﺑـﻮﯾﯽ و از ﮐﺴـﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭽﮕﺎه اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮد را در ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ از دﺳﺖ ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ .‬وي در ادب ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻦ درﯾﺪ و اﺑﻦ اﻻﻧﺒﺎري )م‪ (328 .‬و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي ﺑﻮده و اﺛﺮ ﻣﺸـﻬﻮرش ﮐﺘـﺎب اﻻﻏـﺎﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﺟـﺎل ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد و ﻋﻀـﺪ اﻟـﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﺑﺂن ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﺴـﯿﺎر داﺷﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را از ﺧﻮد در ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ دور ﻧﻤﯽداﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻏﯿﺮ از اﻏﺎﻧﯽ ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫»ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﯿﯿﻦ« و »اﻻﻣﺎء اﻟﺸﻮاﻋﺮ« و »اﻟﺪﯾﺎرات« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد »‪.«3‬‬
‫درﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ ﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺰرگ ﺑﻐﺪادي را ﻫﻢ از ﺑﺎب اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ دارد‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿـﺎت اﯾﺮان ﺗـﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ص ‪133 -132‬؛ ﻣﻘﺪﻣﻪ زوﺗﻨﺒﺮگ‪ Zotenberg‬ﺑﺮ ﭼﺎپ ﮐﺘﺎب ﻏﺮر‬
‫اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس؛ ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ اول ص ‪103 -99‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 15‬ص ‪ 52 -5‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻄﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﺳﺒﮑﯽ ج ‪ 4‬ص ‪3 -2‬‬
‫)‪ -(3‬وﻓﯿﺎت اﻻﻋﯿﺎن ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ ج ‪ 1‬ص ‪476 -475‬؛ ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 13‬ص ‪136 -94‬‬
‫ﻻزم ﻣﯿﺪاﻧﯿﻢ و او ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳـﺤﺎق اﻟﻨﺪﯾﻢ اﻟﻮّراق ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ« )م‪ (378 .‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮرش اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ در ﻧﻮع ﺧﻮد‬
‫اوﻟﯿﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ و در دﻧﯿﺎي ﻗـﺪﯾﻤﺴﺖ‪ .‬درﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺑﻦ اﻟﻨـﺪﯾﻢ راﺟﻊ ﺑﺠﻤﯿﻊ ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫راﺋـﺞ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻋﻠﻤـﺎي ﻣﻌﺮوف آن ﻋﻠﻮم ﺗـﺎ ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد‪ ،‬و ﮐﺘﺐ ﻣﺸـﻬﻮري ﮐﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ راﺟﻊ ﺑﻌﻠﻤﺎي ﻗـﺪﯾﻢ در ﻋﻠﻮم اواﯾﻞ‪ ،‬و‬
‫ﻧـﺎﻗﻠﯿﻦ ﮐﺘﺐ آﻧـﺎن‪ ،‬و اﺻـﺤﺎب آن ﻋﻠﻮم در اﺳـﻼم ﺑـﺎ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﺸﺎن‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ از زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻌﺮﺑﯽ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﮐﺮده و ﺣﺘﯽ از ﺗﺤﻘﯿﻖ در ادﯾـﺎن و ﻣـﺬاﻫﺐ ﻣﻌﺮوف ﻋﻬـﺪ ﺧﻮد و ﮐﺘﺐ ﻣﺸـﻬﻮر آﻧﻬﺎ و ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﺎﻧﺪه و ﺑﺪﯾﻦﻃﺮﯾﻖ ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ دوره ﺑﻠﻮغ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻮﺟﻮد آورده اﺳﺖ »‪.«1‬‬
‫اﺑﻮ ﻫﻼل اﻟﻌﺴـﮑﺮي )م‪ (395 .‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺸـﻬﺮ »ﻋﺴـﮑﺮ ﻣﮑﺮم« از ﺑﻼـد ﺧﻮزﺳـﺘﺎن از ادﺑﺎ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺆﻟﻔﺎن ادﺑﯽ ﺑﺰرگ اﯾﻦ دوره‬
‫اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر او ﮐﺘﺎب اﻟﺼﻨﺎﻋﺘﯿﻦ و دﯾﻮان اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ و ﺟﻤﻬﺮة اﻻﻣﺜﺎل و اﻟﺘﻔﻀﯿﻞ ﺑﯿﻦ ﺑﻼﻏﮥ اﻟﻌﺮب و اﻟﻌﺠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﮐﺒﺎر ﻣﻮرﺧﺎن و ادﺑﺎي اﯾﻦ ﻋﺼـﺮ ﮐﻪ ﺗﺠﺎوز از دوره ﺣﯿﺎت او ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﺳـﺒﺐ ﻓﻮت ﻧﺎﻣﺶ از ﺷـﻤﺎر ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﮔﺮدد اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﷲ‬
‫ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻻﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ )وﻻدت در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 270‬و وﻓﺎت در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 350‬اﻟﯽ ‪ (360‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﯽ‬
‫ﻣﻠﻮك اﻻـرض و اﻻﻧﺒﯿـﺎء و ﮐﺘـﺎب اﻟﺘﺼـﺤﯿﻒ و ﮐﺘﺎب ﮐﺒﺎر اﻟﺒﺸـﺮ و ﮐﺘﺎب اﻻﻣﺜﺎﻟﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ را در دﺳﺖ دارﯾﻢ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺳـﻨﯽ ﻣﻠﻮك‬
‫اﻻرض و اﻻﻧﺒﯿﺎء از ﺣﯿﺚ اﺷﺘﻤﺎل ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺜﯿﺮ راﺟﻊ ﺑﺎﯾﺮان داراي اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﺴﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻞ‪-‬‬
‫اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ اﺳﺎس ﮐﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻮرخ و ﻓﯿﻠﺴﻮف و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ و ﮐﺘﺎب ﺗﺠﺎرب‪ -‬اﻻﻣﻢ او ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﺶ ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ ﯾﺎد ﮐﺮدهاﯾﻢ و‬
‫ﺗﮑﺮار ﻧﺎم او در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﺬﮐﺎر اﻫﻤﯿﺘﺶ در ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﺣﻮال اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻤﻘﺪﻣﻪ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ و ﻇﻬﺮ اﻻﺳﻼم ج ‪ 1‬ص ‪245 -244‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و آﻏﺎز ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻤﺎن ﺳـﯿﺮي را ﮐﻪ در ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اداﻣﻪ داد و ﺑﻤﺮاﺣﻞ ﻗﻄﻌﯽ ﮐﻤﺎل‬
‫رﺳﺎﻧﯿـﺪ ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﭼﻪ از ﺣﯿﺚ ﻟﻔـﻆ و ﻇـﺎﻫﺮ ﺗﺮﮐﯿﺒـﺎت و ﻋﺒـﺎرات‪ ،‬و ﭼﻪ از ﺑﺎب ﻣﻌﻨﯽ و دﻗﺖ آن‪ ،‬و ﭼﻪ از ﺟﻬﺖ ورود ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ و اﻓﮑﺎر‬
‫ﻋﻠﻤﯽ دﻗﯿـﻖ در ﺷـﻌﺮ‪ ،‬ﺳـﺮآﻣﺪ ﻫﻤـﻪ ادوار ﺷـﻌﺮ ﻋﺮب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و در ﻫﻤﯿـﻦ دوره اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ و ﻧـﺎمآوري ﮐﻪ از‬
‫اﺳﺎﻃﯿﻦ ﺷـﻌﺮ ﻋﺮﺑﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ اﻟﻄﯿﺐ اﻟﻤﺘﻨﺒﯽ )‪ (354 -303‬و اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮي )‪ (449 -363‬و اﺑﻦ ﻫﺎﻧﯽ اﻧﺪﻟﺴـﯽ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺴﻼﻣﯽ و‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺎج و ﺷـﺮﯾﻒ اﻟﺮﺿـﯽ و ﺷـﺮﯾﻒ‪ -‬اﻟﻤﺮﺗﻀـﯽ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آﻧﺎن ﻇﻬﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﺮان اﯾﻦ دوره ﻫﻢ ﺑﻬﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ رواج‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬و ﮐﻤﺘﺮ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﯾﺎ ادﯾﺐ ﯾﺎ ﻣﻮرخ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ درﯾﻦ ﻋﻬﺪ در اﯾﺮان زﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دﯾﻮان ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﯾﺎ اﺑﯿﺎﺗﯽ ازو ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺷـﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ و اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺴـﮑﻮﯾﻪ و ﺷﻤﺲ اﺛﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس‬
‫و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳـﯿﻨﺎ و ﺑـﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻫﻤـﺪاﻧﯽ و اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺧﻮارزﻣﯽ و اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ و اﺑﻮ رﯾﺤﺎن‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ و اﺑﻮ اﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ و اﺑﻦ ﻫﻨﺪو و ﺟﺰ آﻧﺎن ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻫﻤﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ و اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ و اﺑﻦ ﺳﻌﺪان و ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد و اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ و ﻋﺘﺒﯽ و ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺳﻬﯿﻠﯽ »‪«1‬‬
‫و اﻣﺜـﺎل آﻧـﺎن از ﺷـﻌﺮا و ادﺑﺎ‪ ،‬ﭼﻪ در ﻋﺮاق و ﭼﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬رواج ﺷـﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺤـﺪ اﻋﻠﯽ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮﺷـﻤﺮدن ﻫﻤﻪ ﺷﺎﻋﺮان‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽﮔﻮي درﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻮاﻗﻊ دﺷﻮارﺳﺖ و ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺮاي وﺻﻮل ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﺘﺎب ﯾﺘﯿﻤﮥ اﻟﺪﻫﺮ و ﺗﺘﻤﮥ اﻟﯿﺘﯿﻤﮥ و دﻣﯿﮥ‬
‫اﻟﻘﺼـﺮ و ﻧﻈﺎﺋﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ و ازﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺬﮐﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳـﯽ اﻟﺤﺪادي اﻟﺒﻠﺨﯽ و اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﷲ اﻟﻀﺮﯾﺮ اﻻﺑﯿﻮردي و‬
‫ﻣﻬﯿﺎر اﻟﺪﯾﻠﻤﯽ و اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﺴﺘﯽ )ﮐﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل او را ﭘﯿﺶ ازﯾﻦ آوردهاﯾﻢ( اﻗﺘﺼﺎر ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴـﯿﻦ ﻣﻬﯿـﺎر ﺑﻦ ﻣﺮزوﯾﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﮐـﺎﺗﺐ و ﺷـﺎﻋﺮي ﻣﺸـﻬﻮرﺳﺖ‪ .‬وي اﺑﺘـﺪا دﯾﻦ زرﺗﺸﺘﯽ داﺷﺖ و ﺑﻌـﺪ ﺑﺮ دﺳﺖ ﺷـﺮﯾﻒ رﺿـﯽ اﺑﻮ‬
‫اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻮﺳﻮي اﺳﻼم آورد و در‬
‫______________________________‬
‫)‪ -(1‬او ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻋﺮي ﻣﺎﻫﺮ ﺑﻮد‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎ ج ‪ 5‬ص ‪34 -31‬‬
‫ﺧﺪﻣﺖ او ﺑﺘﺤﺼـﯿﻞ ﻓﻨﻮن ادب و ﺷـﻌﺮ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺰودي ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺷﺪ و دﯾﻮان ﺷﻌﺮ او را ﭼﻬﺎر ﺟﻠﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻓﺎت‬
‫او در ‪ 428‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻊ ﺳﻮم از ﻣﺠﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان« ﺑﺘﺎرﯾﺦ ﭘﻨﺠﻢ اﻣﺮداد ﻣﺎه ‪ 1338‬ﺷﻤﺴﯽ در ﺗﻬﺮان ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻤﻨﻪ و ﮐﺮﻣﻪ‪.‬‬
‫ذﺑﯿﺢ اﻟّﻠﻪ ﺻﻔﺎ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻋﺎم اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و اﻣﺎﮐﻦ و اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺘﺐ و ﻓﺮق و اﻗﻮام‬
‫اﺷﺎره‬
‫‪ -1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ »‪«1‬‬
‫آ آﺗﺶ )اﺣﻤﺪ(‪601 :‬‬
‫آﺗﻮر ﻓﺮﻧﺒﻎ ﭘﺴﺮ ﻓﺮﺧﺰاد‪139 ،135 :‬‬
‫آدم اﺑﻮ اﻟﺒﺸﺮ‪620 ،175 ،63 :‬‬
‫آذرﺑﺎد زرادﺷﺘﺎن‪172 :‬‬
‫آذرﺑﺎد ﻣﻬﺮاﺳﭙﻨﺪان‪139 :‬‬
‫آذر ﺑﯿﮑﺪﻟﯽ‪531 ،458 ،442 ،441 ،409 ،371 ،307 :‬‬
‫آزاد ﺳﺮو‪616 ،489 ،473 :‬‬
‫آذرﻣﯿﺪﺧﺖ‪5 :‬‬
‫آﺳﻨﺴﺘﺎن‪562 :‬‬
‫آﻏﺎﺟﯽ )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﯿﺎس(‪431 -429 ،367 ،357 ،206 :‬‬
‫آﻏﺶ و ﻫﺎدان‪220 :‬‬
‫آﻟﺘﻮ ﻧﺘﺎش ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪634 ،208 :‬‬
‫آﮐﺎﺳﯿﻮس‪98 ،97 ،96 :‬‬
‫آﻧﮑﺘﯿﻞ دوﭘﺮون(‪Anqetil duPerron( : 731‬‬
‫اﻟﻒ اﺑﺎﻟﯿﺶ‪139 ،135 :‬‬
‫اﺑﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻟا ﺤﻤﯿﺪ ﺑﻦ ﻻﺣﻖ‪192 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻋﻠﯿﻪ ﻟا ﺴﻼم‪329 ،63 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ )ﻣﻄﺮان ﻣﺎد(‪97 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ اﻻﻏﻠﺐ‪202 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ اﻟﻔﺰاري‪114 ،110 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺳﯿﺎر ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻈﺎم‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺳﯿﻤﺠﻮر‪209 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪21 ،16 ،15 ،14 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻟﺸﺠﺮي‪155 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر‪191 :‬‬
‫اﺑﺮﺧﺲ‪334 :‬‬
‫اﺑﺮﻗﻠﺲ(‪Praclus( : 301، 285‬‬
‫اﺑﺴﻘﻼوس‪112 :‬‬
‫اﺑﻘﺮاط‪343 ،118 ،111 :‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ اﺻﯿﺒﻌﻪ‪ 627 ،345 ،314 ،313 ،309 ،289 ،118 :‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ - 1 649 1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ ‪ .....‬ص ‪649 :‬‬
‫ن اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾﺪ‪59 :‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ دواد‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ دؤاد‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ ﺻﺎدق‪118 :‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻄﯿﺐ‪267 :‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻨﺠﻮد )ﻋﺎﺻﻢ( رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺎﺻﻢ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻨﺠﻮد‬
‫اﺑﻦ اﻻﺛﯿﺮ‪211 ،199 ،32 ،21 :‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ (1‬ﺷﻤﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﺳﯿﺎه ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه ﻣﻮاردﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺮح اﺣﻮال ﮐﺴﯽ در ﺑﯿﻦ آن ﺻﺤﺎﯾﻒ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻻﺣﻮص‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺳﻐﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‬
‫اﺑﻦ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‪401 ،359 ،302 ،211 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻻﻧﺒﺎري‪642 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﺒﯿﻄﺎر‪187 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ‪348 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺢ‪73 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﻨﯽ‪354 ،353 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺎج‪644 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم اﻧﺪﻟﺴﯽ‪292 ،106 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ‪350 ،231 ،223 ،222 ،159 ،144 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ‪350 ،349 ،177 ،149 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﺪون )ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺧﻠﺪون اﻟﻤﻐﺮﺑﯽ(‪:‬‬
‫‪88 ،75 ،65‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن‪457 ،244 ،240 :‬‬
‫اﺑﻦ درﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ درﯾﺪ اﻻزدي اﻟﺒﺼﺮي‪:‬‬
‫‪642 ،640 ،640 ،353‬‬
‫اﺑﻦ دﻫﻦ‪113 ،107 :‬‬
‫اﺑﻦ راﺋﻖ‪199 :‬‬
‫اﺑﻦ رﺑﻦ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑﻦ اﻟﻄﺒﺮي‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ‪299 :‬‬
‫اﺑﻦ زرﻋﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زرﻋﻪ‬
‫اﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ ﻗﺮﻣﻄﯽ‪252 :‬‬
‫اﺑﻦ زﯾﻠﻪ‪319 ،315 ،312 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪان‪644 ،642 ،321 ،260 ،68 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻤﮑﻪ ) ﺑا ﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﻗﻤﯽ(‪639 ،638 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﺪه‪187 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫اﺑﻦ ﺷﺎذان‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان‬
‫اﺑﻦ اﻟﺸﺒﻞ ﺑﻐﺪادي‪314 :‬‬
‫اﺑﻦ ﺷﻨﺒﻮذ‪269 ،268 ،68 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻃﻔﯿﻞ‪299 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻄﯿﺐ‪306 ،302 ،284 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪10 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎد‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس )ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ( )رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس(‬
‫اﺑﻦ اﻟﻌﺒﺮي‪95 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪309 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ ) ﺑا ﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ(‪642 ،639 ،638 ،357 ،344 ،301 ،261 ،260 ،218 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﺎرس‪644 ،640 ،639 ،354 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﻮرك‪278 ،265 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﺼﺎر )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﺒﻐﺪادي( ‪276‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ )اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ اﻟﮑﻮﻓﯽ اﻟﻤﺮوزي اﻟﺪﯾﻨﻮري(‪189 ،188 ،187 ،128 ،68 :‬‬
‫اﺑﻦ ﮐﺮام‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﺮام‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪74 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرك‪73 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪68 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪70 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ )اﺑﻮ ﻋﻠﯽ(‪644 ،643 ،642 ،639 ،306 ،302 -300 ،261 ،218 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻔﺮغ اﻟﺤﻤﯿﺮي‪193 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ )ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ(‪358 ،206 ،186 -185 ،184 ،161 ،160 ،157 ،141 ،134 ،121 ،109 ،104 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﺪه‪273 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪354 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ‪118 ،109 ،100 ،95 ،85 ،70 :‬‬
‫‪643 ،389 ،347 :335 ،293 ،289 ،261 ،184 ،157 ،134‬‬
‫اﺑﻦ ﻫﺎﻧﯽ اﻧﺪﻟﺴﯽ‪644 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻫﻨﺪو‪644 ،303 -302 ،212 :‬‬
‫اﺑﻦ ﻫﯿﺜﻢ‪522 ،292 :‬‬
‫اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‪ ،‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪272 :‬‬
‫اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺴﺘﻤﻠﯽ ﺑﺨﺎراﯾﯽ‪629 ،628 ،257 :‬‬
‫اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻨﺘﺼﺮ‪) .‬اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر(‪:‬‬
‫‪453 ،207‬‬
‫اﺑﻮ اﺣﻤﺪ اﻟﻤﻬﺮﺟﺎﻧﯽ‪321 :‬‬
‫اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺳﯿﺎر ﻧﻈﺎم‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ‬
‫اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺻﻄﺨﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻻﺻﻄﺨﺮي‬
‫اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺰﺟﺎج‪352 ،126 ،71 :‬‬
‫اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﻤﺸﺎد اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ اﻟﻤﺘﻮﮐﻠﯽ‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻤﺘﻮﮐﻠﯽ‬
‫اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﺟﻮﯾﺒﺎري‪397 -396 :‬‬
‫اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﻣﺠﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺴﺎﯾﯽ ﻣﺮوزي‪ ،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺴﺎﯾﯽ ﻣﺮوزي‬
‫اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﺷﯿﺮازي‪274 :‬‬
‫اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﻣﺮوزي‪276 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻻﺳﻮد اﻟﺪؤﻟﯽ‪155 ،125 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻻﺷﻌﺚ ﻗﻤﯽ‪150 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﺸﺮ ﻣﺘﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‪353 ،299 ،293 ،287 ،281 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ )ﺻﺪﯾﻖ(‪491 ،487 ،50 ،46 ،43 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺎﻣﺪ‪620 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﺒﯿﻬﻘﯽ‪274 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﺮﻗﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ‪305 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﺳﺤﻖ ﮐﺮاﻣﯽ‪486 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﻻﺻﻢ‪57 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﻟﺠﺼﺎص‪276 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺧﻮارزﻣﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس(‪644 ،639 ،433 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ رازي‪72 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﺒﺨﺎري‪628 ،257 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ رﺑﯿﻊ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺟﻮﯾﻨﯽ ﺑﺨﺎري‪621 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ‪75 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻋﺒﺪ ﻟا ّﻠﻪ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ )اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺣﺼﯿﺮي(‪:‬‬
‫‪538‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻋﺒﺪ ﻟا ﻠّﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﺮوزي‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻗﻔﺎل ﻣﺮوزي‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ اﻟﻌﻄﺎر‪269 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻓﻮرك اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﻓﻮرك‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻗﻮﻣﺴﯽ‪260 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ )ﺣﺎﮐﻢ ﺧﺎن ﻟﻨﺠﺎن( ‪484 ،476 ،475‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ درﯾﺪ اﻻزدي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ درﯾﺪ‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾـﺎي رازي‪،345 -344 ،340 ،339 ،305 ،299 ،296 ،293 -289 ،287 ،286 ،279 ،271 ،218 ،134 ، 106 :‬‬
‫‪621 ،389 ،349 -348‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻄﯿﺐ اﻟﺒﺎﻗﻼﻧﯽ‪278 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺧﻮارزﻣﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺧﻮارزﻣﯽ‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺧﺴﺮوي ﺳﺮﺧﺴﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﺴﺮوي ﺳﺮﺧﺴﯽ‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻈﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﺘﺎج ﭼﻐﺎﻧﯽ‪208 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺬر اﻟﻨﯿﺴﺎﺑﻮري‪274 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻧﻘﺎش ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ‪269‬‬
‫اﺑﻮ ﺑﮑﺮ وراق ﺗﺮﻣﺬي‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺗﺮاب ﻋﺒﺪ اﻟﺒﺎﻗﯽ اﻟﻤﺮاﻏﯽ‪265 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺗﺮاب ﻧﺨﺸﺒﯽ‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺗﻤﺎم ﻃﺎﺋﯽ‪193 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺠﺎرود زﯾﺎد ﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر‪70 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﺒﻠﻪ )ﺑﻮ ﺟﺒﻠﻪ( رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ‪623 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺨﺎزن‪335 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ دواﻧﯿﻘﯽ )دواﻧﯿﮏ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎﻧﻮﯾﻪ(‪:‬‬
‫‪386 375 ،374 ،353 ،336 ،335 ،203 ،39‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ )ﺳﯿﺪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ(‪211 ،210 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﺎﻗﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‪77 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس دﺷﻤﻨﺰار ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب اﻟﺤﺎﺳﺐ‪632 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺮؤاﺳﯽ‪126 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪245 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪620 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺸﻠﻤﻐﺎﻧﯽ‪257 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺼﻮر‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮر )اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ(‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻧﺴﻮي‪522 ،426 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﻟﻘﻌﻘﺎع‪68 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺠﻬﻢ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻫﺎﻧﯽ‪620 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ اﻟﺒﻠﺨﯽ‪113 ،107 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ رازي‪287 ،253 ،247 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ )ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ(‪128 124 ،68 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪273 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺎرث ﻟا ﺒﺴﺎﺳﯿﺮي‪225 ،201 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺎرث ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﯾﻐﻮن‪622 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺎرث ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺄﻣﻮن‪208 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺎﮐﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ اﻟﺼﺎﻟﺤﯽ‪ -‬اﻟﺨﻮارزﻣﯽ اﻟﮑﺎﺛﯽ‪249 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﺎﻣﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ‪278 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺠﺎج ﻣﺮداوﯾﺞ ﺑﻦ زﯾﺎر‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺮداوﯾﺞ ﺑﻦ زﯾﺎر‬
‫اﺑﻮ ﺣﺮب ﺑﺨﺘﯿﺎر ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪585 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﺒﺮي ‪609 ،347‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻻﺷﻌﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻻﺷﻌﺮي‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اورﻣﺰدي‪362 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻨﺪار ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﯿﺮازي‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻬﻤﻨﯿﺎر ﺑﻦ ﻣﺮزﺑﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻬﻤﻨﯿﺎر ﺑﻦ ﻣﺮزﺑﺎن‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﯿﻬﻘﯽ‪623 ،522 ،305 ،266 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺣﺮاﻧﯽ اﻟﺼﺎﺑﯽ‪282 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺣﻨﺎﻧﯽ واﻋﻆ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪267 ،266 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪622 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺴﻼﻣﯽ‪644 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺴﻬﯿﻠﯽ‪260 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺳﯿﻤﺠﻮر‪466 ،433 ،209 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺟﻬﻮداﻧﮑﯽ ﺑﻠﺨﯽ‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺨﯿﺎط‪57 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ‪276 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻋﺘﺒﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺘﺒﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﮑﺮﺧﯽ‪276 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺮﺿﺎ‪80 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ‪358 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﺒﻐﺪادي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﻘﺼﺎر‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻧﺴﻮي‪337 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ اﻻﺷﻌﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻻﺷﻌﺮي‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﯿﺎس آﻏﺎﺟﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آﻏﺎﺟﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻮﻟﻮغ ﻓﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﯿﻬﻘﯽ‪265 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﻤﺰة اﻟﮑﺴﺎﺋﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ راﻣﯿﻨﺎس اﻟﻌﻮﻓﯽ‪321 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺎد اﻟﺘﻤﯿﻤﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺎد‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺪ اﻟﺒﯿﻬﻘﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﯿﻬﻘﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ رﺑﻦ اﻟﻄﺒﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑﻦ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪644 ،355 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺪاﺋﻨﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻤﺪاﺋﻨﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺒﻐﺪادي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﺪار ﻗﻄﻨﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰواﻧﯽ ﻟﻮﮐﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻟﻮﮐﺮي‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺎوردي‪276 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺗﺮﻣﺬي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺗﺮﻣﺬي‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﺰدادي‪640 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻫﺎرون اﻟﺰﻧﺠﺎﻧﯽ‪321 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻓﺎﺋﻖ )ﻓﺎﺋﻖ اﻟﺨﺎﺻﻪ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺎﺋﻖ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﮐﻮﺷﯿﺎر ﺑﻦ ﻟﺒﺎن ﺑﺎﺷﻬﺮي ﮔﯿﻠﯽ‪336 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﯿﻤﺠﻮري‪209 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي‪585 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب ﺑﻦ ﺷﻨﺒﻮذ‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﺷﻨﺒﻮذ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻄﺒﺮي‪345 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ اﻟﺒﯿﻬﻘﯽ‪265 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪75 ،74 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻮاﺋﻠﯽ‪302 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ‪213 ،210 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﻌﺮوﺿﯽ‪315 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺴﻬﯿﻠﯽ‪644 ،304 ،260 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺎرس اﻟﺮازي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﻓﺎرس‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺳﻬﯿﻠﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺼﻮﻓﯽ اﻟﺮازي‪:‬‬
‫‪336‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﻤﺴﻌﻮدي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﻌﻮدي‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮادي ﺑﺨﺎراﯾﯽ‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺮادي‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﻬﯿﺎر ﺑﻦ ﻣﺮزوﯾﻪ دﯾﻠﻤﯽ‪644 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺣﺪاد ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﺳﻐﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي )ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ اﺣﻔﺺ(‪:‬‬
‫‪610 ،179 -178 ،176 ،175 ،173 ،172‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻓﺮﺧﺎن اﻟﻄﺒﺮي‪109 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻠﻤﺎن اﻟﺪﻣﺸﻘﯽ‪63 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻤﺰة اﻟﺜﻤﺎﻟﯽ‪70 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ دﻧﯿﻮري )اﺣﻤﺪ ﺑﻦ داود ﺑﻦ وﻧﻨﺪ(‪189 178 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪84 ،79 78 ،77 ،76 ،75 ،72 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺣﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪي‪642 ،637 ،373 ،353 ،321 ،300 ،288 ،286 ،284 ،260 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ ﺧﻤﺎر )ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻮار(‪306 ،302 ،282 ،281 :‬‬
‫اﺑﻮ داود‪74 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺪرد اﻋﻮﯾﻤﺮ ﺑﻦ زﯾﺪ‪75 ،67 :‬‬
‫اﺑﻮ دﻟﻒ ﻋﺠﻠﯽ‪216 ،175 :‬‬
‫اﺑﻮ دﻟﻒ )راوي ﻓﺮدوﺳﯽ(‪477 ،467 :‬‬
‫اﺑﻮ ذر ﺗﺮﮐﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯽ ﮐﺸﯽ اﯾﻼﻗﯽ اﺑﻮ ذر ﻏﻔﺎري‪47 ،43 :‬‬
‫اﺑﻮ ذر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻄﻮﻋﯽ‪267 :‬‬
‫اﺑﻮ رﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ )ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ(‪،319 ،306 ،291 ،290 ،289 ،282 ،280 ،279 ،220 ،218 ،212 ،208 ،207 ،143 ،142 ،134 :‬‬
‫‪644 ،630 ،628 ،614 ،612 ،561 ،409 ،351 ،349 ،348 ،342 -337‬‬
‫اﺑﻮ زراﻋﻪ ﻣﻌﻤﺮي ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪397 ،373 :‬‬
‫اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎي ﺻﯿﻤﺮي‪260 :‬‬
‫اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﻟﺒﻄﺮﯾﻖ‪111 :‬‬
‫اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺪي اﻟﻤﻨﻄﻘﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺪي‬
‫اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ ﯾﻮﺣﻨﺎ ﺑﻦ ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ‪119 ،118 ،109 :‬‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ اﻟﺒﻠﺨﯽ‪391 ،351 ،350 ،289 ،288 ،278 ،271 187 ،144 ،117 ،‬‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ اﻻﻧﺼﺎري‪127 ،124 :‬‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻏﻀﺎﯾﺮي رازي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻏﻀﺎﯾﺮي رازي‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﺪ اﻻدرﯾﺴﯽ‪376 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﺪ دﺧﺪوك‪304 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﺪ )اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ( ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻐﺎﻧﻤﯽ‪627 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺮخ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ 624 ،623 :‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺮخ‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﺪ ﻣﻈﻔﺮ ﭼﻐﺎﻧﯽ‪412 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ‪606 -603 ،453 ،449 ،306 ،256 ،255 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺮاق‪207 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﻠﯿﻞ اﻟﺴﺠﺰي‪:‬‬
‫‪335‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺟﻨﺎﺑﯽ‪251 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﮑﺮي ﺑﻐﺪادي‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺳﯿﺮاﻓﯽ )ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ(‪642 ،354 353 ،287 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﺸﻌﺮاﻧﯽ‪253 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﯽ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك ﮔﺮدﯾﺰي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮔﺮدﯾﺰي‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ‪348 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﻓﻀﻞ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ اﻟﻤﯿﻬﻨﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ‬
‫اﺑﻮ ﺳﻠﻤﻪ ﺧﻼل‪50 ،39 ،30 ،22 ،16 ،15 ،14 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻠﯿﮏ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‪438 ،182 -181 ،179 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن داود ﺟﻐﺮي ﺑﯿﮏ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﻐﺮي ﺑﯿﮏ‬
‫اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن داود ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻇﺎﻫﺮي‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ داود ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‬
‫اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻓﻨﺪق ﺑﻦ اﯾﻮب‪266 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺸﺮ اﻟﺒﺴﺘﯽ اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ‪324 321 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﯽ‪642 ،389 ،322 .300 -299 ،288 ،287 ،260 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺑا ﻮ ذر ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻄﻮﻋﯽ‪267 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻧﻮﺑﺨﺖ )ﺧﺮﺷﺎذﻣﺎه(‪114 ،109 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺣﻤﺪوي )ﺣﻤﺪوﻧﯽ(‪583 ،538 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪391 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ زوزﻧﯽ‪585 ،538 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ ﻣﺴﯿﺤﯽ )ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ(‪346 ،305 ،304 280 ،208 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺳﻬﻞ و ﯾﺠﻦ ﺑﻦ رﺳﺘﻢ اﻟﮑﻮﻫﯽ‪335 ،333 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺷﺠﺎع ﺑﻮﯾﻪ ﺑﻦ ﻓﻨﺎ ﺧﺴﺮو‪220 ،213 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺷﺠﺎع ﻓﻨﺎ ﺧﺴﺮو ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫اﺑﻮ اﻟﺸﺮف ﻧﺎﺻﺢ ﺑﻦ ﻇﻔﺮ ﺟﺮﻓﺎدﻗﺎﻧﯽ‪641 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺷﻌﯿﺐ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺮوي‪395 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺷﮑﻮر ﺑﻠﺨﯽ‪458 ،408 -403 369 ،364 ،360 ،221 ،176 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺸﯿﺺ ﻣﺤﻤﺪ‪585 :‬‬
‫اﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪290 ،289 ،‬‬
‫اﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح )اﻣﯿﺮ ﺳﺪﯾﺪ(‪620 ،619 ،610 ،415 ،413 ،411 ،408 ،351 ،350 ،288 ،271 ،225 ،215 ،205 ،161 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ رﺳﺘﻢ ﺑﻦ ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﮥ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺠﺪ اﻟﺪوﻟﮥ‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ ﻃﻐﺮل‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻐﺮل ﺑﯿﮏ‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ اﻟﻌﻠﻮي‪313 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﮑﯽ‪257 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺟﻨﺎﺑﯽ‪252 ،251 ،199 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺧﺎﺗﻮﻧﯽ‪173 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺧﺴﺮواﻧﯽ )ﻃﯿﺐ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﺴﺮواﻧﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻄﯿﺐ ﺑﻦ اﺷﻨﺎس‪68 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻄﯿﺐ اﻟﻤﺘﻨﺒﯽ‪140 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﯿﺐ ﻣﺼﻌﺒﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ(‪394 -393 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس )ﺷﺎﻋﺮ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﺑﻨﺠﻨﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺴﺮﺧﺴﯽ‪337 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس اﻋﻤﯽ‪191 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﺗﺎش‪466 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )ﺳﻔﺎح(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﻔﺎح‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ‪607 ،482 ،481 ،480 ،477 ،476 ،471 ،470 460 ،267 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ اﻟﻨﯿﺮﯾﺰي‪115 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﺑﻨﺠﻨﯽ‪438 396 -395 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻗﺼﺎب آﻣﻠﯽ‪603 ،255 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪:‬‬
‫‪282 ،208‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺮزﺑﺎن ﺑﻦ رﺳﺘﻢ‪338 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺮوزي‪178 ،176 ،172 ،170 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻓﺮاﻫﯿﺪي ازدي‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪272 ،74 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ اﻟﻨﺎﺗﻠﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻠﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﻮ ﺣﻔﺺ‪204 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺒﺮﻗﯽ اﻟﻘﻤﯽ‪80 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺮودﮐﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ رودﮐﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺼﺎدق‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺼﺎدق‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻘﻠﻪ‪155 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﮑﺎﻏﺪي‪279 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺣﺴﯿﻦ ﮐﻠﻪ‪639 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻻﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﻤﺰه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺠﯿﻬﺎﻧﯽ‪644 391 ،357 ،351 ،260 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺨﺒﺎزي‪265 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺸﯿﻌﯽ )ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ(‪246 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ اﻟﻀﺮﯾﺮ اﻻﺑﯿﻮردي‪644 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﻌﺮدي‪253 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﻤﻌﺼﻮﻣﯽ‪319 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻌﻄﺎرد‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻄﺎردي‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪208 ،207 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﯽ‪179 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻤﻌﺼﻮﻣﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﻤﻌﺼﻮﻣﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻠﺨﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﻔﯿﻒ ﺷﯿﺮازي‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ و ﻟﻮاﻟﺠﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ وﻟﻮاﻟﺠﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺠﻨﯿﺪي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﯿﺪي‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ واﻗﺪي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ واﻗﺪي‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ اﻟﮑﻮﻓﯽ اﻟﻤﺮوزي‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺧﻮارزﻣﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﻓﺮاﻻوي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺮاﻻوي‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ اﻟﻘﺰوﯾﻨﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺒﮏ ﺑﺨﺘﯿﺎر‪372 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ )ﻋﺒﺪ اﻟﻮاﺣﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ -‬اﻟﺠﻮزﺟﺎﻧﯽ(‪635 ،631 ،627 ،625 ،342 ،333 ،318 ،309 ،305 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳﻼم‪127 ،124 ،‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪة ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺜﻨﯽ‪128 ،124 ،71 ،29 ،‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺘﺎﻫﯿﮥ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ‪192 ،191 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺑﺤﺮ ﺟﺎﺣﻆ ﺑﺼﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﺎﺣﻆ ﺑﺼﺮي‬
‫اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪ ﺑﺨﺘﮑﺎن‪29 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن اﻟﻨﯿﺸﺎﺑﻮري‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﺮﯾﺎن‪36 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺴﮑﺮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻄﻮﻋﯽ‪267 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﺷﻮﺷﺘﺮي‪610 ،439 -438 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﺻﺎﻋﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﻟﻨﺼﺮاﻧﯽ‪233 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﺻﺎﻋﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪266 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﻼء ﻣﻌﺮي‪644 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﺼﻮﻓﯽ‪336 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ‪225 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زرﻋﻪ‪281 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﻮار‪262 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤﺪ ﭼﻐﺎﻧﯽ‪209 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﻗﻤﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﺳﻤﮑﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻈﻔﺮ ﭼﻐﺎﻧﯽ‪614 ،613 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻠﻌﻤﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ(‪632 ،619 ،358 ،357 ،353 189 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺟﺒﺎﺋﯽ‪609 ،278 ،269 ،240 ،57 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪264 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ رﮐﻦ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻃﺒﺮي‪276 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯿﮑﺎﻟﯽ‪) :‬ﺣﺴﻨﮏ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري وزﯾﺮ(‪538 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )وزﯾﺮ ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ(‪476 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺧﺎزن )اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ دﻗﺎق ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻤﺠﻮر‪640 ،581 ،471 ،466 ،254 ،209 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‪،318 -303 ،302 ،297 ،296 ،292 ،288 ،286 284 ،283 ،279 ،271 ،263 ،262 ،260 ،257 ،249 ،218 ،208 ،118 :‬‬
‫‪644 ،636 635 ،634 ،631 ،630 ،628 ،627 ،625 604 ،571 ،349 ،347 -346 ،345 ،343 -342 ،340 ،339 ،333 ،319‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻠﻤﯽ‪603 ،255 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ‪354 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻗﺎﻟﯽ‪353 ،352 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﺘﺎج‪391 ،210 ،209 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻠﻌﻤﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﯾﻮب ﺑﻦ ﺷﻨﺒﻮذ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﺷﻨﺒﻮذ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻠﺨﯽ‪612 ،409 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﯿﺎس‪430 ،199 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻘﻠﻪ‪269 ،155 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻧﺎﺻﺮ‪210 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮان ﺳﯿﻤﺠﻮر دواﺗﯽ‪213 ،209 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮو اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ زوزﻧﯽ‪355 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ‪ -‬اﻟﻤﻘﻔﻊ و ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮو اﻟﺸﯿﺒﺎﻧﯽ )اﺳﺤﻖ ﺑﻦ ﻣﺮار(‪124 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﻼء‪126 ،69 ،68 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻌﻨﺒﺲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﺼﯿﻤﺮي‪116 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﺑﺴﺘﯽ )ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ(‪644 ،636 ،458 -457 ،403 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﺑﻦ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ‪639 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي‪538 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ اﻻﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫‪334‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻧﻮﺷﺠﺎﻧﯽ‪260 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺪا‪95 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻓﺮاس اﻟﺤﻤﺪاﻧﯽ‪539 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪644 ،642 ،637 ،353 ،273 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﺳﮕﺰي‪581 ،560 ،209 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻄﯿﺐ اﻟﺠﺎﺛﻠﯿﻖ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﻄﯿﺐ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻫﻨﺪو‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﻫﻨﺪو‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻗﺪاﻣﮥ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻗﺪاﻣﮥ اﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻟﺸﻨﺒﻮذي‪:‬‬
‫‪269‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ(‪644 ،619 ،393 383 ،379 ،378 ،377 ،376 ،358 ،357 162 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﯿﻬﻘﯽ‪634 ،556 ،551 ،396 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ رﺷﯿﺪ اﻟﺪﯾﻦ اﻟﻤﯿﺒﺪي‪270 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﺮﺧﺴﯽ‪603 ،205 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻮارس ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪132 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻮارس ﻃﻐﺎﻧﺸﺎه ﺑﻦ اﻟﺐارﺳﻼن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻐﺎﻧﺸﺎه ﺑﻦ اﻟﺐارﺳﻼن‬
‫اﺑﻮ اﻟﻔﻮارس ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ )ﭘﺴﺮ ﻧﺎﺻﺮ ﮐﺒﯿﺮ(‪210 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي‪634 ،585 ،577 ،576 ،538 ،484 ،481 ،480 471 ،218 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻻﺳﮑﺎف اﻻﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ‪266 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﺒﻠﺨﯽ‪57 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ‪421 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪617 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻋﻨﺼﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﺼﺮي‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪ‪254 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﮑﯿﻢ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﻤﺎد ﺑﻦ ﺷﺎﭘﻮر دﯾﻠﻤﯽ )ﺣﻤﺎد راوﯾﻪ(‪:‬‬
‫‪171 ،123‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ زﯾﺎد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻘﻤﺮي اﻟﺠﺮﺟﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻗﻤﺮي ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺳﯿﻤﺠﻮري‪209 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﯿﻬﻘﯽ‪266 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﻗﺸﯿﺮي‪267 ،256 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‪485 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪266 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻤﺮو‪267 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺮﻗﯽ‪276 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮدوﺳﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﺸﯿﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ‪...‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﮑﺮﻣﺎﻧﯽ‪306 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﮑﻌﺒﯽ‪391 ،292 ،279 ،278 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ﺑﻐﺪادي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﻘﺎﻧﻌﯽ‪621 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر )اﻣﯿﺮ رﺿﯽ(‪622 ،618 ،410 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻟﺆﻟﺆة‪10 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻟﻮﻧﯿﻮس(‪Apollonius( : 433‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻠﯿﺚ ﻃﺒﺮي )ﺑﺎ ﻟﯿﺚ ﻃﺒﺮي(‪602 -601 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻠﯿﺚ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺴﻤﺮﻗﻨﺪي‪276 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﺜﻞ‪438 ،400 ،399 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺎﻫﺮ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺳﯿﺎر ﻗﻤﯽ‪346 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﺮز ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﺣﯿﺎن ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﻠﻒ اﻻﺣﻤﺮ‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﻻﻃﺮوش )اﻟﻨﺎﺻﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ(‪:‬‬
‫‪213 ،210‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم اﻟﺒﺰار‪68 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺠﻮﯾﻨﯽ‪264 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺮﺗﻌﺶ‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ اﻟﻤﻬﺪي‪ :‬رﺟﻮع ﺑﻪ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﻬﺪي‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﯿﻊ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪578 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻬﻠﺒﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻤﻬﻠﺒﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻨﻄﻘﯽ رازي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽ رازي‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻨﺪو‪639 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﺤﻀﺮﻣﯽ‪68 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ )ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺮو‪ -‬رودي(‪63 ،62 ،50 ،39 ،31 ،30 25 ،22 ،21 ،20 ،17 -13 ،10 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ اﻟﻬﺮاء‪126 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺰاﺣﻢ ﺷﯿﺮازي‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﭼﻐﺎﻧﯽ )ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ(‪:‬‬
‫‪547 ،534 532 ،428 ،424 ،412 ،411 ،357 ،209‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﭼﻐﺎﻧﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺘﻐﻨﺎﺋﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻨﺎﺋﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﺟﻮﯾﻨﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻣﺎم اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻋﯿﻦ اﻟﺪوﻟﻪ‪522 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻌﺸﺮ ﺑﻠﺨﯽ )ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻠﺨﯽ(‪336 ،117 ،116 ،104 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺎﺻﺮ ﺑﻦ ﺧﺴﺮو اﻟﻘﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﺨﺘﯿﺎر‪260 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﺒﻐﺪادي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﺒﻐﺪادي‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ رﮐﻦ اﻟﺪوﻟﻪ‪225 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ زﯾﻠﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ زﯾﻠﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ )ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ(‪644 ،641 ،637 ،615 ،573 ،570 ،441 ،430 ،393 ،390 371 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻗﻄﺮان ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻗﻄﺮان ﺗﺒﺮﯾﺰي‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺎﺗﺮﯾﺪي‪279 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﻤﻌﻤﺮي‪617 615 ،614 ،220 ،162 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻧﻮح اﻟﻘﻤﺮي اﻟﺒﺨﺎراﯾﯽ‪345 305 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ زﯾﻠﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ زﯾﻠﻪ‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮوزي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻤﺎره ﻣﺮوزي‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻻزﻫﺮي‪354 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ دﻗﯿﻘﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ دﻗﯿﻘﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق‪617 ،615 ،614 ،613 ،607 ،467 ،220 ،207 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﻮﻓﻖ ﻫﺮوي‪635 ،348 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر و ﻫﺴﻮدان‪378 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﻻﺷﻌﺮي‪240 ،75 ،70 ،67 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﻤﺮدار‪57 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ‪632 ،618 ،617 ،611 ،490 ،403 -401 ،369 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ روﻧﻘﯽ ﺑﺨﺎراﯾﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ روﻧﻘﯽ ﺑﺨﺎراﯾﯽ‬
‫اﺑﻮ اﻟﻨﺠﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮص ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‬
‫اﺑﻮ اﻟﻨﺠﻢ اﻟﺮاﺟﺰ‪192 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ اﺣﻤﺪ ﭼﻐﺎﻧﯽ‪412 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻨﺠﻢ اﻟﻘﻤﯽ‪620 ،336 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺧﺴﺮو اﻟﻤﻠﮏ اﻟﺮﺣﯿﻢ‪200 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺳﺮاج ﻃﻮﺳﯽ‪257 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ اردﺷﯿﺮ‪262 ،260 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻋﺮاق‪337 ،306 ،218 ،208 ،207 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻓﺎراﺑﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺮﺧﺎن(‪339 ،334 ،299 -293 ،292 ،288 ،287 ،285 ،284 ،281 ،279 ،218 179 ،172 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﮐﻨﺪري‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻤﯿﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﮐﻨﺪري‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺪ‪208 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر ﻋﺘﺒﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺘﺒﯽ‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺸﮑﺎن )ﻣﻨﺼﻮر(‪636 ،634 ،585 ،538 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﻤﻼن‪378 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺮاق‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻋﺮاق‬
‫اﺑﻮ ﻧﻈﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﻌﺴﺠﺪي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺴﺠﺪي‬
‫اﺑﻮ ﻧﻌﯿﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪274 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻧﻮاس )ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻫﺎﻧﯽ(‪ 191 ،167 ،150 :‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ - 1 660 1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ ‪ .....‬ص ‪649 :‬‬
‫و اﻟﻮﻓﺎء ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ(‪334 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ ﺟﺒﺎﺋﯽ‪278 ،59 ،57 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻫﺎﺷﻢ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﻔﯿﻪ‪62 ،13 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻬﺬﯾﻞ اﻟﻌﻼف‪84 ،57 ،‬‬
‫اﺑﻮ ﻫﺮﯾﺮه‪146 ،70 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻫﻼل اﻟﻌﺴﮑﺮي‪643 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪624 ،623 531 -521 :‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﺒﻄﺮﯾﻖ‪111 :‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﭼﻐﺎﻧﯽ‪534 ،429 -428 ،424 ،422 357 ،209 :‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﺰﯾﺪ ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺖ‪117 :‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﺰﯾﺪ ﻏﻀﺎﺋﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻏﻀﺎﺋﺮي‬
‫اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ )اﺳﺤﻖ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ(‪633 253 :‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب اﻟﻘﺮاب اﻟﺴﺮﺧﺴﯽ‪273 :‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب اﻟﮑﻠﯿﻨﯽ‪245 :‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﺮازي‪255 :‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﯿﻨﺒﻐﯽ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻃﺮﺧﺎن‪149 :‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ )ﻗﺎﺿﯽ اﻟﻘﻀﺎت ﻫﺎرون(‪76 :‬‬
‫اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ‪262 :‬‬
‫اﺑﯽ ﯾﻮﺳﻒ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﻟﻠﯿﺖ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟﯿﺚ‬
‫اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪75 ،70 ،67 ،47 :‬‬
‫اﭘﺮوﯾﮋ )ﺧﺴﺮو(‪185 ،170 ،6 ،5 ،4 ،3 :‬‬
‫اﺗﮑﯿﻨﺴﻦ(‪Atkinson( : 394‬‬
‫اﺗﻪ )ﻫﺮﻣﺎن(‪Hermann Ethe : 094، 494‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﻗﻮﻟﯽ‪37 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪475 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ دؤاد‪57 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺪ‪204 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ )اﻣﯿﺮ ﺷﻬﯿﺪ(‪619 ،374 225 ،224 ،209 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﯿﻤﻨﺪي‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻫﻤﺪاﻧﯽ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪277 242 ،239 ،199 ،79 ،75 ،74 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﻀﺮوﯾﻪ ﺑﻠﺨﯽ‪255 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‪616 ،220 ،219 ،207 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﻮﻟﻮن‪201 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﯿﺐ ﺳﺮﺧﺴﯽ‪117 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺼﻤﺪ‪585 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺶ اﻟﺤﺎﺳﺐ‪115 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺨﺠﺴﺘﺎﻧﯽ‪180 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﺧﺴﺮو ﮔﺮدي‪267 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﺮﺑﺞ‪276 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮص ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﺒﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ‪...‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )اﻣﯿﺮ ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ‪115 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ اﻟﺒﻼذري‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻼذري‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﻔﯿﺪ اﻟﻬﺮوي اﻟﺸﺎﻓﻌﯽ‪:‬‬
‫‪172‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﻗﻮﻟﯽ‪36 :‬‬
‫اﺣﻮل ﻣﺤﺮر‪155 :‬‬
‫اﺧﻔﺶ )اﺑﻮ ﻟا ﺤﺴﻦ(‪129 ،126 ،71 :‬‬
‫ادرﯾﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ‪202 :‬‬
‫ادﮔﺎر ﺑﻠﻮﺷﻪ(‪E .Blochet( : 931‬‬
‫ادﯾﺐ ﺻﺎﺑﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﺎﺑﺮ‬
‫ارﺟﺎﺳﭗ‪414 ،413 ،412 :‬‬
‫ارداوﯾﺮاف‪137 :‬‬
‫اردﺷﯿﺮ ﭘﺎﭘﮑﺎن‪185 ،134 ،94 :‬‬
‫اردﺷﯿﺮ ﺳﻮم‪5 :‬‬
‫ارﺳﻄﻮ )ارﺳﻄﺎﻃﺎﻟﯿﺲ(‪،296 ،295 ،294 ،293 292 ،290 ،285 ،284 ،282 ،281 118 ،112 ، 111 ، 105 ، 104 102 ، 97 ، 96 ، 92 :‬‬
‫‪342 ،341 ،340 339 ،329 ،321 ،316 ،315 ،302 300 ،299‬‬
‫ارﺳﻼن ﺟﺎذب‪208 :‬‬
‫ارﺷﻤﯿﺪس‪336 ،113 :‬‬
‫اروارد ﺗﻬﻤﻮرث‪137 :‬‬
‫ازرﻗﯽ‪491 ،483 :‬‬
‫ازﻫﺮي ﻫﺮدي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫اﺳﺘﺎذﺳﯿﺲ )اﺳﺘﺎﺳﯿﺲ(‪31 :‬‬
‫اﺳﺘﻐﻨﺎﺋﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪438 :‬‬
‫اﺳﺤﻖ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪:‬‬
‫‪636‬‬
‫اﺳﺤﻖ ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻦ‪284 ،112 :‬‬
‫اﺳﺤﻖ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن‪135 :‬‬
‫اﺳﺤﻖ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ‪135 :‬‬
‫اﺳﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﻣﺎن ﺣﺬاه‪204 :‬‬
‫اﺳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‪204 ،148 :‬‬
‫اﺳﺪي ﻃﻮﺳﯽ‪625 ،616 ،578 ،572 ،562 561 ،558 ،556 ،553 ،551 ،438 437 ،424 ،403 ،401 ،399 :‬‬
‫اﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﻟﻌﺘﺒﯽ اﻟﻨﯿﺸﺎﺑﻮري‪265 ،264 :‬‬
‫اﺳﻔﺎر ﺑﻦ ﺷﯿﺮوﯾﻪ‪247 244 ،213 ،211 ،210 :‬‬
‫اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر )اﺳﻔﻨﺪﯾﺎد‪ ،‬اﺳﭙﻨﺪدات(‪511 492 ،130 :‬‬
‫اﺳﮑﻨﺪر‪631 :‬‬
‫اﺳﮑﻨﺪر اﻓﺮودﯾﺴﯽ‪294 ،112 :‬‬
‫اﺳﮑﻨﺪروس ﻃﺮاﻟﯿﻮس‪111 :‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ )ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم(‪620 :‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪203 ،168 ،38 :‬‬
‫‪619 ،376 ،218 ،210 ،209 ،205‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺼﺎدق‪246 ،245 ،58 :‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﺣﻤﺎد ﺟﻮﻫﺮي ﻓﺎراﺑﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﻮﻫﺮي ﻓﺎراﺑﯽ‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‪215 :‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻄﻠﺐ‪:‬‬
‫‪187 ،15‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﺘﺎﻫﯿﻪ‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر‪191 ،26 ،20 :‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻞ وراق‪483 :‬‬
‫اﺷﺘﺎﻧﻘﻬﺮدي‪118 :‬‬
‫اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻻﺷﻌﺚ‪37 ،19 :‬‬
‫اﻻﺷﻌﺮي )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ(‪278 ،277 ،269 ،243 ،242 ،241 240 :‬‬
‫اﺷﻬﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‪78 :‬‬
‫اﻻﺻﻄﺨﺮي )اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻔﺎرﺳﯽ(‪351 ،219 ،144 :‬‬
‫اﺻﻄﻔﺎن اﻟﻘﺪﯾﻢ‪110 :‬‬
‫اﺻﻄﻔﻦ ﺑﻦ ﺑﺴﯿﻞ‪113 :‬‬
‫اﻻﺻﻤﻌﯽ )اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ(‪127 ،124 :‬‬
‫اﻋﺸﯽ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ‪586 :‬‬
‫اﻓﺮاﺳﯿﺎب‪612 ،611 ،500 ،220 :‬‬
‫اﻓﺸﯿﻦ )ﺧﯿﺬر ﺑﻦ ﮐﺎوس(‪331 ،23 :‬‬
‫اﻓﻼﻃﻮن‪329 321 ،305 ،296 ،295 ،294 ،290 285 ،284 ،111 ،102 ،95 ،92 :‬‬
‫اﻓﻠﻮﻃﯿﻦ‪92 :‬‬
‫اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ )ﻋﺒﺎس(‪578 ،312 :‬‬
‫اﻗﻠﯿﺪس‪342 ،335 ،303 ،112 :‬‬
‫اﻟﺐارﺳﻼن ﺑﻦ ﺟﻐﺮي ﺑﯿﮏ‪491 ،174 :‬‬
‫اﻟﺒﺘﮑﯿﻦ‪614 ،225 ،224 ،215 :‬‬
‫اﻟﯿﺎس )ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم(‪48 :‬‬
‫اﻟﯿﺎس ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪206 :‬‬
‫اﻟﯿﺎس ﺑﻦ اﺳﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪204 :‬‬
‫اﻣﺎم اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ ﺟﻮﯾﻨﯽ )اﺑﻮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ(‪581 ،266 ،264 :‬‬
‫اﻣﺎم ﻓﺨﺮ رازي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺨﺮ اﻟﺪﯾﻦ رازي‬
‫اﻣﺮؤ اﻟﻘﯿﺲ‪124 :‬‬
‫اﻣﻮﻧﯿﻮس ﺳﮑﺎس(‪: )Ammonius Saccas‬‬
‫‪92‬‬
‫اﻣﯿﺮك )ﺧﻮاﺟﻪ(‪267 ،254 :‬‬
‫اﻣﯿﻦ )ﭘﺴﺮ ﻫﺎرون(‪32 ،24 .23 :‬‬
‫اﻣﯿﻦ اﺣﻤﺪ رازي‪568 :‬‬
‫اﻣﯿﻨﯽ ﻧﺠﺎر‪600 -599 :‬‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪70 :‬‬
‫اﻧﻮﺷﺘﮑﯿﻦ‪229 :‬‬
‫اﻧﻮﺷﯿﺮوان‪185 ،174 ،103 102 ،101 ،99 ،98 ،97 ،95 ،3 :‬‬
‫اﻧﻮﺷﯿﺮوان زﯾﺎري‪212 :‬‬
‫اورﯾﺒﺎﺳﯿﻮس‪343 ،118 :‬‬
‫اورﯾﮕﻦ‪92 ،83 :‬‬
‫اوﻃﻮﻟﻮﻗﻮس‪113 :‬‬
‫اﻫﺮون اﻻﺳﮑﻨﺪراﻧﯽ )اﻫﺮون اﻟﻘﺲ(‪111 :‬‬
‫اﯾﺎز اوﯾﻤﺎق‪560 :‬‬
‫اﯾﺘﺎخ‪229 :‬‬
‫اﯾﺮان ﭘﺴﺮ رﺳﺘﻢ‪33 :‬‬
‫اﯾﺮاﻧﺸﺎه ﺑﻦ ﺑا ﯽ اﻟﺨﯿﺮ‪616 :‬‬
‫اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮي‪289 :‬‬
‫اﯾﺮج‪499 :‬‬
‫اﯾﺴﯿﺪروس‪103 :‬‬
‫اﯾﻼﻗﯽ‪456 -455 :‬‬
‫ب ﺑﺎﺑﮏ ﺧﺮمدﯾﻦ‪252 ،232 ،61 ،33 ،32 :‬‬
‫ﺑﺎرﺑﺪ‪172 ،170 :‬‬
‫ﺑﺎرﺗﻠﻤﯽ‪Barthelemy( 731، 139(:‬‬
‫ﺑﺎﻟﯿﺚ ﻃﺒﺮي‪599 -598 :‬‬
‫ﺑﺎﻧﻮ ﮔﺸﺴﺐ‪615 :‬‬
‫ﺑﺎﯾﺘﻮز‪457 :‬‬
‫ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ‪255 :‬‬
‫اﻟﺒﺘﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ اﻟﺒﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺤﺘﺮي‪392 :192 :‬‬
‫ﺑﺨﺘﯿﺎري‪490 ،402 :‬‬
‫ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع‪109 ،102 :‬‬
‫ﺑﺪاﯾﻌﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﺪﯾﻊ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻊ ﺑﻠﺨﯽ‪423 -422 :‬‬
‫ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻫﻤﺪاﻧﯽ )اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ(‪644 ،640 ،431 ،354 :‬‬
‫ﺑﺮﺗﻠﺲ‪622 :‬‬
‫ﺑﺮزو‪615 :‬‬
‫ﺑﺮزوﯾﻪ ﻃﺒﯿﺐ‪108 :‬‬
‫ﺑﺮﺳﻮﻣﺎ‪97 ،96 :‬‬
‫ﺑﺮﻏﻮث )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ(‪60 :‬‬
‫ﺑﺮﻣﮏ‪7 :‬‬
‫ﺑﺮون(‪E .Browne( : 094‬‬
‫ﺑﺮﯾﺪي‪199 :‬‬
‫ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺑﺨﺘﮑﺎن‪627 ،488 ،185 ،139 ،14 :‬‬
‫ﺑﺰرﺟﻤﻬﺮ ﻗﺎﺋﻨﯽ )اﻣﯿﺮ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﺰرﺟﻤﻬﺮ ﺑﻦ‪ -‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ(‪570 :‬‬
‫ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﻗﺴﯿﻤﯽ‪570 :‬‬
‫اﻟﺒﺴﺎﺳﯿﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺎرث اﻟﺒﺴﺎﺳﯿﺮي‬
‫ﺑﺴﺎم ﮐﻮرد‪169 ،166 :‬‬
‫ﺑﺸﺎر ﺑﻦ ﺑﺮد ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎﻧﯽ‪452 ،191 ،30 ،28 ،23 :‬‬
‫ﺑﺸﺎر ﻣﺮﻏﺰي‪452 -451 :‬‬
‫ﺑﺸﺮ ﺑﻦ اﻟﻤﻌﺘﻤﺮ‪57 :‬‬
‫ﺑﻄﻠﯿﻤﻮس )ﺳﻮﺗﺮ(‪92 :‬‬
‫ﺑﻄﻠﯿﻤﻮس اﻟﻘﻠﻮذي‪350 ،349 ،334 ،294 ،283 116 ،113 ،112 ،111 :‬‬
‫ﺑﻐﺎ‪228 :‬‬
‫اﻟﺒﻐﺪادي )اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر(‪252 ،232 ،58 :‬‬
‫ﺑﻐﺮاﺧﺎن‪440 ،439 ،206 ،205 :‬‬
‫ﺑﻘﺮاط‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻘﺮاط‬
‫ﺑﮑﺘﺎش‪450 :‬‬
‫ﺑﮑﺘﻮزون‪225 ،206 ،205 :‬‬
‫ﺑﻼذري )اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ(‪135 :‬‬
‫ﺑﻼل ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﺮده‪124 :‬‬
‫ﺑﻠﻌﻤﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ و اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻠﻌﻤﯽ‬
‫ﺑﻠﻮﺷﻪ‪139 :‬‬
‫ﺑﻠﻮﻫﺮ‪329 :‬‬
‫ﺑﻨﺪار رازي‪496 ،359 :‬‬
‫اﻟﺒﻨﺪاري )ﻓﺘﺢ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ(‪493 ،476 ،473 ،458 :‬‬
‫ﺑﻨﺪاﻧﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﯾﻌﻘﻮب ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدا‪70 :‬‬
‫ﺑﻮﻟﺺ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﭘﻮﻟﺲ‬
‫ﺑﻮﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺷﺠﺎع ﺑﻮﯾﻪ‬
‫ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ‪490 ،262 ،200 :‬‬
‫ﺑﻬﺎر )ﻣﻠﮏ ﻟا ﺸﻌﺮاء(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻠﮏ‪ -‬اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر‬
‫ﺑﻬﺮام ﺑﻦ ﻣﻬﺮان اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪613 ،135 :‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﺑﻦ ﻣﺮداﻧﺸﺎه‪613 ،135 :‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ‪219 ،204 ،4 :‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‪220 ،178 -176 ،175 ،173 ،172 ،171 ،169 :‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﺗﻬﻤﻮرث اﻧﮑﻠﺴﺎرﯾﺎ‪137 :‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﻫﺮوي ﻣﺠﻮﺳﯽ‪613 ،135 :‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﺑﻦ ﯾﺰد ﺟﺮد‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‬
‫ﺑﻬﺮاﻣﯽ ﺳﺮﺧﺴﯽ )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ(‪610 569 -567 :‬‬
‫ﺑﻬﺮوز‪151 :‬‬
‫ﺑﻬﺰاد‪492 :‬‬
‫ﺑﻬﻤﻦ )ﭘﺴﺮ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر(‪371 :‬‬
‫ﺑﻬﻤﻨﯿﺎر ﺑﻦ ﻣﺮزﺑﺎن‪319 -318 ،315 :‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪62 :‬‬
‫ﺑﯿﺎﻧﯽ )دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي(‪617 :‬‬
‫ﺑﯿﺮاز‪332 :‬‬
‫ﺑﯿﺮاﺳﺖ‪332 :‬‬
‫ﺑﯿﺴﺘﻮن ﺑﻦ وﺷﻤﮕﯿﺮ‪212 :‬‬
‫ﺑﯿﻬﻘﯽ )اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﯿﻬﻘﯽ‬
‫پ ﭘﺮوﯾﺰ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﭘﺮوﯾﮋ‬
‫ﭘﺮﯾﺴﮑﯿﺎﻧﻮس‪103 :‬‬
‫ﭘﺸﻮﺗﻦ ﺳﻨﺠﺎﻧﺎ‪139 ،136 :‬‬
‫ﭘﻮپ‪137 :‬‬
‫ﭘﻮﭘﺮ(‪Popper( : 913‬‬
‫ﭘﻮل ﮐﺮاوس(‪Paul Kraus( : 092‬‬
‫ﭘﻮﻟﺲ‪97 ،95 :‬‬
‫ﭘﯿﺘﺰي(‪Pizzi( : 394‬‬
‫ت ﺗﺎج اﻟﺪوﻟﻪ‪260 :‬‬
‫ﺗﺎج اﻟﻤﻠﮏ‪304 :‬‬
‫اﻟﺘﺮﻣﺬي‪74 :‬‬
‫ﺗﺮﮐﯽ ﮐﺸﯽ اﯾﻼﻗﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﯾﻼﻗﯽ‬
‫ﺗﻘﯽزاده )ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ(‪494 :‬‬
‫ﺗﻨﺴﺮ‪95 :‬‬
‫ﺗﻮر‪499 :‬‬
‫ﺗﯿﺎدورس‪100 :‬‬
‫ث ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ دﯾﻨﺎر‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺣﻤﺰة اﻟﺜﻤﺎﻟﯽ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺮة اﻟﺤﺮاﻧﯽ‪334 ،284 ،117 ،112 ،93 :‬‬
‫ﺛﺎﻣﺴﻄﯿﻮس‪112 :‬‬
‫ﺛﺎوذوﺳﯿﻮس‪112 :‬‬
‫ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‬
‫ﺛﻤﺎﻣﮥ ﺑﻦ اﺷﺮس ﻧﻤﯿﺮي‪57 :‬‬
‫ج ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‪70 ،47 :‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺣﯿﺎن‪348 :‬‬
‫ﺟﺎﺣﻆ ﺑﺼﺮي )اﺑﻮ ﻋﺜﻤﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺑﺤﺮ(‪278 ،228 ،189 ،188 ،187 ،128 57 :‬‬
‫ﺟﺎر اﻟّﻠﻪ زﻣﺨﺸﺮي‪59 :‬‬
‫ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس‪345 343 ،302 ،293 ،118 ،110 :‬‬
‫ﺟﺎﻣﺎﺳﭗ‪253 ،135 ،104 :‬‬
‫ﺟﺎﻣﯽ‪605 ،449 :‬‬
‫ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ در ﺳﺘﺎﺑﺎذ‪101 :‬‬
‫ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻦ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع‪109 :‬‬
‫ﺟﺒﻠﮥ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ‪186 ،183 ،134 ،120 :‬‬
‫ﺟﺮﮐﺎ‪118 :‬‬
‫ﺟﺮﯾﺮ‪390 ،192 ،122 :‬‬
‫ﺟﻌﺪي‪124 :‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ‪13 :‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺼﺎدق )اﻣﺎم(‪246 ،80 ،48 ،15 :‬‬
‫ﺟﻐﺮي ﺑﯿﮏ‪578 :‬‬
‫ﺟﻼب‪400 ،399 :‬‬
‫ﺟﻼﺑﯽ ﻫﺠﻮﯾﺮي‪256 :‬‬
‫ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪313 :‬‬
‫ﺟﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ ﺣﺴﯿﻦ اﯾﻨﺠﻮ‪610 :‬‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ )ﺟﻢ(‪220 ،136 ،37 :‬‬
‫ﺟﻤﻬﻮر ﺑﻦ ﻣﺮار اﻟﻌﺠﻠﯽ‪31 :‬‬
‫ﺟﻨﯿﺪي )اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ(‪441 :‬‬
‫ﺟﻮاﻧﺸﯿﺮ‪5 :‬‬
‫ﺟﻮرﺟﯿﺲ ﺑﻦ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع‪117 109 -108 ،102 :‬‬
‫ﺟﻮﻫﺮي ﻓﺎراﺑﯽ )اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﺣﻤﺎد(‪354 ،353 :‬‬
‫ﺟﻮﯾﺒﺎري )اﺑﻮ اﺳﺤﻖ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﺳﺤﻖ ﺟﻮﯾﺒﺎري‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ ﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ‪301 :‬‬
‫ﺟﻬﻢ ﺑﻦ ﺻﻔﻮان‪84 ،71 ،53 :‬‬
‫ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ‬
‫ح اﻟﺤﺎﺗﻤﯽ‪265 :‬‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪627 ،336 ،323 ،87 :‬‬
‫ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺳﺮﯾﺞ‪53 :‬‬
‫ﺣﺎرث ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪450 :‬‬
‫اﻟﺤﺎرث ﺑﻦ ﮐﻠﺪة اﻟﺜﻘﻔﯽ‪102 :‬‬
‫اﻟﺤﺎﺳﺐ اﻟﻤﺮوزي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﺑﻦ ﺣﺒﯿﺶ‬
‫اﻟﺤﺎﮐﻢ‪261 ،248 :‬‬
‫ﺣﺒﯿﺶ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻻﻋﺴﻢ‪112 :‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ‪131 ،53 ،12 :‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻣﻄﺮ‪284 :‬‬
‫ﺣﺠﮥ اﻟﺤﻖ ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫ﺣﺬﯾﻔﻪ‪47 :‬‬
‫ﺣﺮب ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪة‪36 :‬‬
‫ﺣﺮﯾﻤﯽ‪309 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي‪84 ،57 ،53 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺑﻦ ﺷﺮﻓﺸﺎه‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﯿﺪرة اﻟﻔﺮﻏﺎﻧﯽ‪248 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﯾﺪ ﻋﻠﻮي‪209 ،38 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺳﺮﺧﺴﯽ‪184 ،111 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻣﻨﺠﻢ‪134 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻫﻮازي‪80 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‪572 ،11 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻨﺪوﺳﯽ‪620 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ )داﻋﯽ ﺻﻐﯿﺮ(‪265 ،213 ،210 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻗﺤﻄﺒﮥ‪16 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻨﺠﺎر‪60 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﻤﻨﺠﻢ‪115 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺒﺎح‪248 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﺘﮑﻠﻢ‪589 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ اﻫﻮازي‪250 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ اﯾﻼﻗﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﯾﻼﻗﯽ‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺑﻬﺮام )اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺟﻨﺎﺑﯽ(‪251 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ زﮐﺮوﯾﻪ‪251 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻫﻮازي‪80 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‪572 ،201 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻋﺎﻣﻞ ﺳﯿﺴﺘﺎن‪37 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﺮورودي‪247 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﺮوزي‪253 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﻔﻮران‪266 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻨﺠﺎر‪60 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼح‪257 ،255 :‬‬
‫ﺣﻔﺾ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ‪57 :‬‬
‫ﺣﻤﺎد ﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﯿﻠﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﻤﺎد‪.‬‬
‫ﺣﻤﺎد ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ‪73 :‬‬
‫ﺣﻤﺎد راوﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﻤﺎد‬
‫ﺣﻤﺪان اﻻﺷﻌﺚ‪252 ،251 ،250 :‬‬
‫ﺣﻤﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪485 ،414 ،268 :‬‬
‫ﺣﻤﺪون ﻗﺼﺎر ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪255 :‬‬
‫ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ‪68 :‬‬
‫ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪643 ،637 157 ،141 ،100 :‬‬
‫ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺧﺎرﺟﯽ )ﺣﻤﺰة ﺑﻦ آذرك ﺷﺎري(‪:‬‬
‫‪166 ،46 ،36 ،35‬‬
‫ﺣﻤﺰة ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺰوزﻧﯽ‪248 :‬‬
‫ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﯿﺴﯽ‪181 ،180 -179 ،176 :‬‬
‫ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﻌﺒﺎدي ‪293 ،119 118 ،113 ،112 -111‬‬
‫ﺣﻮا‪164 :‬‬
‫ﺣﯿﯽ ﻗﺘﯿﺒﻪ )ﺣﺴﯿﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ(‪468 :‬‬
‫خ ﺧﺎرﺟﻪ )ﺗﺎﺑﻌﯽ(‪75 :‬‬
‫ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‪560 ،392 :‬‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪348 ،111 :‬‬
‫ﺧﺒﺎزي ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪438 :‬‬
‫ﺧﺮﯾﺖ ﺑﻦ راﺷﺪ اﻟﻨﺎﺟﯽ‪11 ،10 :‬‬
‫ﺧﺮﯾﻤﯽ‪27 :‬‬
‫ﺧﺴﺮو )اﭘﺮوﯾﮋ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﭘﺮوﯾﮋ‬
‫ﺧﺴﺮو )اﻧﻮﺷﯿﺮوان(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻧﻮﺷﯿﺮوان‬
‫ﺧﺴﺮو ﭘﻨﺠﻢ‪5 :‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﭼﻬﺎرم‪5 :‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﺳﻮم‪5 :‬‬
‫ﺧﺴﺮواﻧﯽ )اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ ﻃﯿﺐ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ(‪440 ،400 ،399 -398 ،367 :‬‬
‫ﺧﺴﺮوي ﺳﺮﺧﺴﯽ‪435 -433 ،367 ،362 ،212 :‬‬
‫ﺧﻀﺮﺧﺎن‪361 :‬‬
‫ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادي‪274 :‬‬
‫ﺧﻠﻒ )اﺳﻤﻌﯿﻠﯽ(‪246 :‬‬
‫ﺧﻠﻒ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ )اﻣﯿﺮ ﺧﻠﻒ ﺑﺎﻧﻮ(‪531 ،271 ،229 ،216 203 ،39 ،37 :‬‬
‫ﺧﻠﻒ اﻻﺣﻤﺮ )اﺑﻮ ﻣﺤﺮز ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﺣﯿﺎن(‪124 ،123 :‬‬
‫ﺧﻠﻒ ﺧﺎرﺟﯽ‪35 :‬‬
‫ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪68 :‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ‪620 :‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻓﺮاﻫﯿﺪي‪638 ،352 ،342 ،129 ،128 ،127 ،126 :‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻮي ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪589 :‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻃﺎﻫﺮ دﺑﯿﺮ‪585 ،583 :‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎﻓﻈﯽ‪617 ،585 :‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺼﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‬
‫اﻟﺨﻮارزﻣﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪي‪553 :‬‬
‫اﻟﺨﯿﺎط‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪.‬‬
‫ﺧﯿﺎم )اﻟﺨﯿﺎﻣﯽ(‪335 :‬‬
‫د دادوﯾﻪ‪185 :‬‬
‫داراب ﺳﻨﺠﺎﻧﺎ‪136 :‬‬
‫اﻟﺪار ﻗﻄﻨﯽ‪273 ،273 :‬‬
‫دار ﻣﺴﺘﺘﺮ‪136 :‬‬
‫اﻟﺪاﻋﯽ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ‪.‬‬
‫داﻋﯽ ﮐﺒﯿﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪ‬
‫داود اﻻﻧﻄﺎﮐﯽ‪309 :‬‬
‫داود ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻇﻮاﻫﺮي‪79 ،72 ،15 :‬‬
‫داود ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ‪86 :‬‬
‫دﺑﯿﺮﺳﯿﺎﻗﯽ )ﻣﺤﻤﺪ(‪589 :‬‬
‫دﻋﯿﻞ ﺧﺰاﻋﯽ‪228 :‬‬
‫دﻗﯿﻘﯽ )اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ(‪،429 ،428 ،424 ،422 ،419 -408 ،392 ،376 ،373 ،368 ،367 ،365 ،360 ،218 209 ،132 :‬‬
‫‪615 ،534 ،533 ،465 ،464 ،463‬‬
‫دﻻرام ﭼﻨﮕﯽ‪173 :‬‬
‫دﻣﺴﻘﯿﻮس(‪Damaskios( : 301‬‬
‫دوﻟﺘﺸﺎه ﺑﻦ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪581 ،580 ،577 ،559 ،532 ،531 ،485 ،459 ،458 ،371 179 ،173 :‬‬
‫دوﻣﻨﺎس )ﭘﯿﺮژان(‪138 :‬‬
‫دوﻣﯽ ﻧﯿﮑﻮس ﮔﻮﻧﺪﯾﺴﺎﻟﻮي‪294 :‬‬
‫دوﻫﺎرﻟﻪ(‪De Harlez( : 931‬‬
‫دﻫﺸﺘﮏ‪102 :‬‬
‫دﯾﺴﻘﻮرﯾﺪس اﻟﻌﯿﻦ زرﺑﯽ‪113 :‬‬
‫دﯾﻮاره وز‪150 :‬‬
‫دﯾﻮﺟﺎﻧﺲ‪103 :‬‬
‫ذ ذو اﻟﺮﻣﻪ‪22 :‬‬
‫ذﯾﻮﻓﻨﻄﺲ‪334 :‬‬
‫ر راﺑﻌﻪ ﺑﻨﺖ ﮐﻌﺐ ﻗﺰداري ﺑﻠﺨﯽ‪451 -449 367 ،362 :‬‬
‫رادوﯾﺎﻧﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ(‪539 ،455 ،440 ،438 ،437 ،399 :‬‬
‫رازي )اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎء ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ(‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ‬
‫اﻟﺮاﺿﯽ ﺑﺎﻟّﻠﻪ‪199 :‬‬
‫راﻓﻊ ﺑﻦ ﻫﺮﺛﻤﻪ‪ 168 :‬راوﻧﺪي‪581 :‬‬
‫رﺑﻨﺠﻨﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪.‬‬
‫رﺑﻦ اﻟﻄﺒﺮي‪109 ،104 :‬‬
‫رﺑﯿﻊ ﺑﻦ ﺻﺒﯿﺢ‪73 :‬‬
‫رﺳﺘﻢ‪616 ،615 ،611 ،511 ،502 ،500 ،492 ،489 ،481 ،365 ،133 ،37 :‬‬
‫رﺳﺘﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺪﯾﻠﻤﯽ‪237 ،236 :‬‬
‫رﺳﺘﻢ ﻓﺮﺧﺰاد‪516 ،225 ،9 :‬‬
‫رﺷﯿﺪ وﻃﻮاط‪556 ،553 ،456 :‬‬
‫رﺷﯿﺪي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪378 ،361 :‬‬
‫رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫رﮐﻦ اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ )ﺣﺴﻦ(‪639 ،614 ،609 ،345 ،225 ،213 ،199 :‬‬
‫رﮐﻦ اﻟﺪﯾﻦ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ‪265 :‬‬
‫اﻟﺮؤاﺳﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪.‬‬
‫روداﺑﻪ‪505 :‬‬
‫رودﮐﯽ )اﺑﻮ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ(‪،390 ،389 -371 ،369 ،368 ،366 ،365 ،362 ،361 ، 360 ، 357 ، 356 ، 245 ، 218 ، 163 :‬‬
‫‪559 ،558 ،450 ،442 ،404 ،403 ،397 ،395 ،394 ،392 ،391‬‬
‫روزﺑﻪ ﭘﺴﺮ دادوﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ‪.‬‬
‫روزﺑﻪ ﻻﻫﻮري‪601 -600 :‬‬
‫روﻓﻮس(‪Rufus dEphese( : 343‬‬
‫روﮐﮑﺮت‪493 :‬‬
‫روﻧﻘﯽ ﺑﺨﺎري‪402 ،364 :‬‬
‫رﯾﺤﺎﻧﻪ ﺑﻨﺖ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﺨﻮارزﻣﯿﻪ‪629 ،238 :‬‬
‫ز زاد اﻧﻔﺮخ‪131 :‬‬
‫زادوﯾﻪ‪135 :‬‬
‫زال‪615 ،505 ،371 :‬‬
‫زﺑﯿﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﻮام‪43 :‬‬
‫زﺟﺎج‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫زرارة ﺑﻦ اﻋﯿﻦ‪60 :‬‬
‫زرﺗﺸﺖ ﺑﻬﺮام ﭘﮋدو‪137 ،132 :‬‬
‫زردﺷﺖ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ‪487 ،412 ،138 ،136 ،104 :‬‬
‫زﻋﻔﺮاﻧﯽ‪60 :‬‬
‫زﻓﺮ‪76 :‬‬
‫زﮐﺮﯾﺎ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪605 :‬‬
‫زﮐﺮوﯾﮥ ﺑﻦ ﻣﻬﺮوﯾﮥ‪251 :‬‬
‫زﮐﯽ وﻟﯿﺪي ﻃﻐﺎن‪143 :‬‬
‫زﻣﺨﺸﺮي‪143 :‬‬
‫زﻧﺒﯿﻞ‪166 ،38 :‬‬
‫زو‪35 :‬‬
‫زوﻃﯽ‪76 :‬‬
‫زﻫﯿﺮ‪124 :‬‬
‫زﯾﺎد اﻻﻋﺠﻢ‪191 :‬‬
‫زﯾﺎد ﺑﻦ اﺑﯿﻪ‪11 ،10 :‬‬
‫زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪75 ،70 ،67 :‬‬
‫زﯾﺪ ﺑﻦ رﻓﺎﻋﮥ‪321 :‬‬
‫زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‪59 ،12 :‬‬
‫زﯾﻨﺒﯽ )زﯾﻨﺘﯽ( ﻋﻠﻮي ﻣﺤﻤﻮدي )ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر(‪:‬‬
‫‪553 -550‬‬
‫زﯾﻦ اﻟﻌﺮب‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ راﺑﻌﻪ ﺑﻨﺖ ﮐﻌﺐ‬
‫ژ ژراردوس ﮐﺮﻣﻮﻧﻨﺴﯿﺲ‪294 ،116 ،115 :‬‬
‫ژو ﮐﻮﻓﺴﮑﯽ‪493 :‬‬
‫ژول ﻣﻮل‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻮل‬
‫س ﺳﺎﻣﺎن ﺧﺪا‪204 :‬‬
‫ﺳﺎم ﻧﺮﯾﻤﺎن‪617 ،615 ،611 :‬‬
‫ﺳﺎﻣﻨﺪ‪562 :‬‬
‫ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ )ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ(‪457 ،215 ،205 :‬‬
‫‪640 ،568 ،470‬‬
‫ﺳﺒﮑﺮي‪168 :‬‬
‫ﺳﺒﮑﯽ‪269 :‬‬
‫ﺳﺘﺎره‪303 :‬‬
‫ﺳﺪي‪68 :‬‬
‫ﺳﺪﯾﺪ اﻟﺪﯾﻦ اﻟﻤﻨﺎﻧﯽ‪309 :‬‬
‫ﺳﺮي ﺳﻘﻄﯽ‪255 :‬‬
‫ﺳﺮوري ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪610 :‬‬
‫ﺳﺴﺮد‪118 :‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص‪88 ،9 :‬‬
‫ﺳﻌﺪي‪539 :‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ اﻟﺨﺪري‪87 :‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﺮوﺑﻪ‪73 :‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪149 :‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ‪75 :‬‬
‫ﺳﻔﺎح‪62 ،22 ،16 ،15 :‬‬
‫ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ‪78 :‬‬
‫ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﺛﻮري‪79 ،73 :‬‬
‫ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪187 :‬‬
‫ﺳﻘﺮاط‪329 ،321 ،95 :‬‬
‫ﺳﮑﺮي ﺑﻐﺪادي )اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ(‪124 :‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ‪225 :‬‬
‫ﺳّﻠﺎم‪68 :‬‬
‫ﺳﻠﻢ‪499 ،284 :‬‬
‫ﺳﻠﻢ ﺑﻦ زﯾﺎد‪11 :‬‬
‫ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪75 ،47 ،43 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن )ﺗﺎﺑﻌﯽ(‪75 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪253 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ‪13 ،11 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻟﻤﺎﺣﻮزي اﻟﺘﻠﻤﺴﺎﻧﯽ‪309 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻢ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ اﻟﻬﻼﻟﯽ‪80 :‬‬
‫ﺳﻤﺎء اﻟﺪوﻟﻪ‪304 ،214 :‬‬
‫ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ‪605 ،376 ،374 ،373 ،372 ،371 :‬‬
‫ﺳﻤﯿﻪ‪148 :‬‬
‫ﺳﻨﺎﺋﯽ‪604 :‬‬
‫ﺳﻨﺒﺎدﮔﺒﺮ‪31 ،30 :‬‬
‫ﺳﻨﺒﻠﯿﻘﯿﻮس‪103 :‬‬
‫ﺳﻮزﻧﯽ‪602 ،443 ،377 ،162 :‬‬
‫ﺳﻮﺷﯿﺎﻧﺲ‪48 ،34 :‬‬
‫اﻟﺴﻮﻓﺴﻄﺎﺋﯽ‪101 :‬‬
‫ﺳﻬﺮاب‪615 ،507 :‬‬
‫ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻫﺎرون دﺷﺖ ﻣﯿﺸﺎﻧﯽ‪187 ،29 :‬‬
‫اﻟﺴﻬﯿﻠﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ و اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻟﺴﻬﯿﻠﯽ‬
‫ﺳﯿﺎوش‪612 ،149 :‬‬
‫ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‪353 ،129 ،128 ،127 ،126 :‬‬
‫ﺳﯿﺪه‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﺮﯾﻦ دﺧﺘﺮ اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺷﺮوﯾﻦ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺮاﻓﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺳﯿﺮاﻓﯽ‬
‫ﺳﯿﻒ اﻟﺪوﻟﻪ ﺣﻤﺪان )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ(‪:‬‬
‫‪411 ،354 ،293 ،202‬‬
‫ﺳﯿﻒ اﻟﺪوﻟﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪.‬‬
‫ﺳﯿﻤﺠﻮر دواﺗﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﻤﺮان‪.‬‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ‪178 ،172 ،128 :‬‬
‫ش ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ اردﺷﯿﺮ )ﺷﺎه ﭘﻮﻫﺮ(‪185 99 ،98 ،95 ،7 :‬‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ اردﺷﯿﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺷﺎﭘﻮر‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ذو اﻻﮐﺘﺎف‪100 :‬‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮري‪347 ،102 :‬‬
‫ﺷﺎذان ﭘﺴﺮ ﺑﺮزﯾﻦ‪615 ،614 :‬‬
‫ﺷﺎرل ﺷﻔﺮ ¬‪ : Charles Sheffer‬رﺟﻮع ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺷﻔﺮ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ادرﯾﺲ‪.‬‬
‫ﺷﺎك‪496 :‬‬
‫ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺨﺎري‪401 -399 :‬‬
‫ﺷﺎﻧﺎق ﻫﻨﺪي‪113 ،107 :‬‬
‫ﺷﺎه ﺑﻮ ﻋﻠﯽ رﺟﺎﺋﯽ‪453 :‬‬
‫ﺷ ﺎ ﻫﯿ ﻦ ‪4 :‬‬
‫ﺷﺮف اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ‪335 ،333 :‬‬
‫ﺷﺮﯾﻒ اﻟﺮﺿﯽ )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻮﺳﻮي(‪:‬‬
‫‪644‬‬
‫ﺷﺮﯾﻒ اﻟﻤﺮﺗﻀﯽ‪644 :‬‬
‫ﺷﻔﺮ‪423 :‬‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﻃﺎﻫﺮ ﺷﺎه ﺧﺴﺮو دﯾﻠﻤﯽ‪ 304 214 :‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ - 1 670 1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ ‪ .....‬ص ‪649 :‬‬
‫س اﻟﺪوﻟﮥ اﺑﻮ اﻟﻔﻮارس ﻃﻐﺎﻧﺸﺎه ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺐارﺳﻼن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻐﺎﻧﺸﺎه ﺑﻦ اﻟﺐارﺳﻼن‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ‪214 :‬‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ‬
‫ﺷﻤﺲ ﻗﯿﺲ رازي‪573 ،568 ،437 424 ،399 ،179 ،171 :‬‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس ﺑﻦ وﺷﻤﮕﯿﺮ‪644 ،641 ،640 636 ،435 ،433 ،357 ،337 ،304 ،302 ،212 :‬‬
‫اﻟﺸﻨﺒﻮذي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬
‫ﺷﻬﺎب اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ ﻣﻮدود ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻮدود‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺮاز‪5 ،4 :‬‬
‫ﺷﻬﺮزوري‪293 :‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ(‪241 232 ،84 :‬‬
‫ﺷﻬﺮﯾﺎر‪615 :‬‬
‫ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺑﻦ ﺷﺮوﯾﻦ اﺳﭙﻬﺒﺪ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪483 :‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻠﺨﯽ‪ :‬اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ(‪:‬‬
‫‪644 ،636 ،394 ،393 -389 376 ،374 ،373 ،366 ،299 ،292‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﺋﯽ‪309 :‬‬
‫ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫ﺷﯿﺮوﯾﮥ ﺑﻦ ﺷﻬﺮدار‪141 :‬‬
‫ﺷﯿﺮﯾﻦ دﺧﺘﺮ اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺷﺮوﯾﻦ )ﺳﯿﺪه(‪214 :‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن اﻟﻄﺎق‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن اﻟﺮاﻓﻀﯽ‬
‫ص ﺻﺎﺑﺮ )ادﯾﺐ(‪415 :‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد )ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺎﻓﯽ اﺳـﻤﻌﯿﻞ(‪،639 ،638 ،441 433 ،431 ،357 ،355 ،354 ،286 279 ،262 ،261 ،260 ،235 ،218 59 :‬‬
‫‪644 ،642 ،640‬‬
‫ﺻﺎدق ﻫﺪاﯾﺖ‪139 :‬‬
‫ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﯽ‪290 ،104 :‬‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن‪122 :‬‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ‪131 :‬‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪15 :‬‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ‪38 ،37 :‬‬
‫ﺻﺪوق )ﺷﯿﺦ ‪245 :(...‬‬
‫ﺻﺪﯾﻖ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﻔﯽ اﻟﺪﯾﻦ ارﻣﻮي‪179 :‬‬
‫ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﻋﻀﺪ اﻟﺪوﻟﻪ‪321 ،301 300 ،262 :‬‬
‫ض ﺿﺤﺎك‪136 ،48 :‬‬
‫ﺿﺮار ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪60 :‬‬
‫ط اﻟﻄﺎﺋﻊ‪200 :‬‬
‫ﻃﺎﻫﺮ دﺑﯿﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻃﺎﻫﺮ‬
‫ﻃﺎﻫﺮ ذو اﻟﯿﻤﯿﻨﯿﻦ )ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ(‪204 ،164 ،32 -31 27 ،25 :‬‬
‫ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﺘﺎج ﭼﻐﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﯾﺤﯿﯽ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ‬
‫ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‪38 ،37 ،36 :‬‬
‫ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﯿﺚ‪168 :‬‬
‫ﻃﺮﻣﺎح‪192 :‬‬
‫ﻃﻐﺎﻧﺸﺎه ﺑﻦ اﻟﺐارﺳﻼن‪491 ،488 :‬‬
‫ﻃﻐﺮل ﺑﯿﮏ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ )اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ(‪213 201 ،200 :‬‬
‫ﻃﻐﺮل ﺑﻦ ارﺳﻼن‪581 :‬‬
‫ﻃﻠﺤﮥ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ‪32 :‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪35 :‬‬
‫ﻃﻬﻤﻮرث‪371 :‬‬
‫ع ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻨﺠﻮد‪.68 :‬‬
‫ﻋﺎﺻﻢ اﻟﺪؤﻟﯽ‪125 :‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ‪237 :‬‬
‫ﻋﺒﺎد ﺑﻦ زﯾﺎد‪148 :‬‬
‫ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﻣﺮوزي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺮوزي‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﺠﻮﻫﺮي‪108 ،107 :‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻄﻠﺐ‪47 ،43 :‬‬
‫ﻋﺒﺪان اﻟﮑﺎﺗﺐ‪251 ،181 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر )ﻗﺎﺿﯽ(‪349 ،279 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر زﯾﻨﺒﯽ ﻋﻠﻮي ﻣﺤﻤﻮدي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ زﯾﻨﺒﯽ ﻋﻠﻮي‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺪﯾﺪ‪59 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﮑﺎﺗﺐ‪639 ،186 184 ،183 ،120 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﻟﻘﺎﺳﻢ‪78 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻨﺎﺻﺮ اﻻﻣﻮي‪202 199 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻫﺮﻣﺰان‪125 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن اﻟﺨﯿﺎط‪278 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺴﻼم ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪269 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺼﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪15 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻐﺎﻓﺮﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺪﯾﻨﻮري‪275 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺠﺮﺟﺎﻧﯽ‪355 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻧﺼﺎري )ﺧﻮاﺟﻪ(‪270 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ‪75 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﺤﻠﯿﻤﯽ‪265 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ‪15 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ داود ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ‪276 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪70 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ‪67 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﺒﺎ‪61 ،48 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪303 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ‪174 ،124 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻃﻠﺤﮥ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪68 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪636 ،228 ،87 ،68 ،67 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﮑﯿﻢ‪78 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻄﻠﺐ )اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس(‪16 ،15 ،‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮب‪62 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪68 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪75 ،67 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪13 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻌﺘﺰ‪129 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ )رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ(‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮن اﻟﻘﺪاح اﻫﻮازي‪246 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ وﻫﺐ‪78 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ )اﻣﻮي(‪11 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻧﻮح )اﻣﯿﺮ رﺷﯿﺪ(‪619 ،614 ،419 ،225 ،215 206 ،205 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻮاﺣﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﻋﺰام‪15 :‬‬
‫ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﺘﺒﯽ‪.‬‬
‫ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺎد‪148 :‬‬
‫ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ اﻟﻤﻬﺪي‪247 ،246 ،201 :‬‬
‫ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﮑﻮﻓﯽ‪74 :‬‬
‫ﻋﺘﺎب ﺑﻦ ورﻗﺎء ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ‪586 :‬‬
‫ﻋﺘﺒﯽ )اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر(‪641 ،467 :‬‬
‫ﻋﺘﺒﯽ )ﻋﺒﯿﺪ ﻟا ّﻠﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ(‪644 640 ،637 ،466 ،443 ،422 ،357 351 ،260 :‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﻋﻔﺎن‪491 ،487 ،67 55 ،50 ،48 ،45 ،44 ،10 ،9 :‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن اﻟﻄﻮﯾﻞ‪57 :‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪15 :‬‬
‫ﻋﺬرا‪171 :‬‬
‫ﻋﺮوﺿﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ‬
‫ﻋﺮوه‪75 :‬‬
‫ﻋﺰ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎر‪ 282 ،260 ،213 ،201 :‬اﻟﻌﺰﯾﺮ‪248 :‬‬
‫ﻋﺴﺠﺪي‪580 -577 :‬‬
‫ﻋﺸﺎن ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪37 :‬‬
‫ﻋﻀـﺪ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ‪،354 ،346 ،336 335 ،301 ،300 ،282 ،275 ،262 261 ،260 ،253 ،248 ،233 ، 225 214 ، 213 ، 173 ، 79 :‬‬
‫‪644 ،642 ،359‬‬
‫ﻋﻀﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ دﺷﻤﻨﺰار‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ‬
‫ﻋﻄﺎء ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻤﻘﻨﻊ‪.‬‬
‫ﻋﻄﺎر‪605 ،604 :‬‬
‫ﻋﻄﺎردي )اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ(‪579 :‬‬
‫ﻋﻔﯿﻒ اﻟﺪﯾﻦ ﺗﻠﻤﺴﺎﻧﯽ‪309 :‬‬
‫ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ‪634 ،631 ،626 ،625 ،607 ،538 333 ،305 ،304 ،214 :‬‬
‫ﻋﻼء اﻟﺪﯾﻦ دده‪172 :‬‬
‫ﻋﻼن ﺷﻌﻮﺑﯽ‪29 ،27 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ اﻓﻨﺪي‪493 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم‪،487 321 ،313 ،248 ،209 ،125 ،80 ،70 68 ،67 ،61 ،50 ،48 ،47 ،46 ،45 ،44 43 ،12 ،11 ،10 :‬‬
‫‪572 ،491‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ ﭘﯿﺮوزه‪150 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻮﻟﻮغ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺮﺧﯽ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪210 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ دﯾﻠﻢ )ﻋﻠﯽ دﯾﻠﻤﯽ(‪477 ،468 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑﻦ اﻟﻄﺒﺮي‪344 ،289 ،218 119 ،118 ،109 ،104 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ زﯾﺎد ﺗﻤﯿﻤﯽ‪134 ،110 ،289 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺠﻮﺳﯽ اﻫﻮازي‪412 ،346 ،409 279 ،118 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‪303 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻄﯿﺐ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﺻﺎدق )ﻋﻠﯽ داﯾﻪ(‪584 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪة اﻟﺮﯾﺤﺎﻧﯽ‪187 ،135 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ‪35 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪21 ،15 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪304 208 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻌﺒﺎس‪642 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻤﺮاﻧﯽ‪585 :‬‬
‫ﻋﻤﺎد اﻟﺪوﻟﮥ ﺑﻦ ﺑﻮﯾﻪ‪233 ،218 ،213 ،199 :‬‬
‫ﻋﻤﺎر ﺧﺎرﺟﯽ‪167 ،166 ،38 ،36 :‬‬
‫ﻋﻤﺎره ﻣﺮوزي‪455 -452 ،364 :‬‬
‫ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ‪75 ،47 ،43 :‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪491 88 ،67 ،50 ،45 ،10 ،9 :‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ زﯾﺪ‪16 :‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‪53 ،41 ،12 :‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻓﺮﺧﺎن اﻟﻄﺒﺮي‪135 ،116 :‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﯿﺖ‪219 205 ،203 ،181 ،168 ،38 :‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪88 ،70 :‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ‪84 ،57 ،53 :‬‬
‫ﻋﻤﯿﺪ اﺳﻌﺪ )ﺧﻮاﺟﻪ(‪533 ،532 ،411 :‬‬
‫ﻋﻤﯿﺪ اﻟﻤﻠﮏ )اﺑﻮ ﻧﺼﺮ(‪174 :‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﮐﯿﮑﺎوس‪212 :‬‬
‫ﻋﻨﺼـﺮي )اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻦ(‪-559 ،558 ،556 ،534 ،532 ،377 ،369 ، 368 ، 367 ، 366 ، 365 ، 361 ، 360 ، 357 356 ، 216 ، 209 :‬‬
‫‪584 ،581 ،577 ،572 ،567‬‬
‫ﻋﻮﻓﯽ )ﻧﻮر اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ(‪،405 ،401 ،398 ،397 ،396 ،395 ،394 ،390 ،378 ،374 ،373 ،372 ،360 ،181 ،179 ،178 ،177 ،169 :‬‬
‫‪،553 ،551 ،550 ،547 ،531 ،458 ،457 ،455 ،449 ،442 ،440 ،438 ،435 ،434 ،433 ،428 ،424 ،419 ،414 ،411 ،409 ،408‬‬
‫‪640 ،599 ،598 ،582 ،580 ،576 ،570 ،568 ،561 ،559‬‬
‫ﻋﻮﯾﻤﺮ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺪرداء‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻟا ﺴﻼم‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺢ‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺖ‪110 ،102 :‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﺷﻬﻼﻓﺎ‪102 :‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﺻﺒﯿﺢ‪57 :‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪187 ،15 :‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺎﺳﺮﺟﯿﺲ‪111 :‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺢ‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﻠﮏ اﻟﻌﺎدل اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﯾﻮب‪493 :‬‬
‫ﻋﯿﻮﻗﯽ‪603 -601 :‬‬
‫غ ﻏﺰاﻟﯽ )ﺣﺠﮥ اﻻﺳﻼم اﺑﻮ ﺣﺎﻣﺪ ﻣﺤﻤﺪ(‪266 :‬‬
‫ﻏﺰواﻧﯽ ﻟﻮﮐﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻟﻮﮐﺮي‬
‫ﻏﻀﺎﯾﺮي )اﺑﻮ زﯾﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ(‪575 -570 :‬‬
‫ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﻃﺒﯿﺐ‪312 :‬‬
‫ﻏﯿﻼن دﻣﺸﻘﯽ‪84 ،52 :‬‬
‫ف ﻓﺎﺋﻖ اﻟﺨﺎﺻﻪ‪619 ،471 ،470 ،466 ،225 ،215 ،206 ،205 :‬‬
‫ﻓﺎراﺑﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻓﺎراﺑﯽ‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ )ﻋﻠﯿﻬﺎ اﻟﺴﻼم(‪572 ،248 ،198 :‬‬
‫ﻓﺘﺢ ﺑﻦ ﺧﺎﻗﺎن اﻟﺘﺮﮐﯽ‪228 :‬‬
‫ﻓﺘﺢ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﻨﺪاري‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﺒﻨﺪاري‬
‫ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ ﺑا ﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﻈﻔﺮ‬
‫ﻓﺨﺮ اﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ )ﺑﻮﯾﯽ(‪336 ،304 ،214 :‬‬
‫ﻓﺨﺮ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪300 :‬‬
‫ﻓﺨﺮ اﻟﺪﯾﻦ اﺳﻌﺪ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‪132 :‬‬
‫ﻓﺨﺮ اﻟﺪﯾﻦ رازي‪315 :‬‬
‫ﻓﺮاء‪126 ،71 :‬‬
‫ﻓﺮاﻻوي )اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ(‪395 -394 :‬‬
‫ﻓﺮاﻣﺮز‪615 :‬‬
‫ﻓﺮﺧﯽ )ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻮﻟﻮغ ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ(‪،411 ،396 ،392 390 ،377 ،369 ،368 ،367 ،366 ،365 ،362 ،361 ،360 ،236 ،216 209 ،162 :‬‬
‫‪588 ،547 ،546 -531 ،415 ،412‬‬
‫ﻓﺮدوﺳـﯽ )ﺣﮑﯿﻢ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ(‪،367 ،366 ،365 ،361 ،360 ،357 ،356 ،238 ،220 ،218 ،216 ،214 ،163 ،162 ،161 ،139 ،132 :‬‬
‫‪617 ،616 ،615 613 ،571 ،521 -458 ،440 ،415 ،414 ،413 ،411 ،410 ،404 ،403 ،398 ،379 ،373‬‬
‫ﻓﺮزدق‪192 ،122 :‬‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ‪189 :‬‬
‫ﻓﺮﻓﻮرﯾﻮس‪294 ،104 ،92 :‬‬
‫ﻓﺮﻫﺎد‪95 :‬‬
‫ﻓﺮﯾﺪرﯾﮏ دﯾﺘﺮﯾﺴﯽ‪294 :‬‬
‫ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ روﮐﮑﺮت‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ روﮐﮑﺮت‪.‬‬
‫ﻓﺮﯾﺪون‪489 ،220 :‬‬
‫ﻓﺮﯾﺰر‪486 :‬‬
‫ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ )اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس(‪218 :‬‬
‫ﻓﻀﻞ رﺑﯿﻊ‪23 :‬‬
‫ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺳﺮﺧﺴﯽ )ذو اﻟﺮﯾﺎﺳﺘﯿﻦ(‪155 ،111 ،110 ،25 ،23 :‬‬
‫ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان‪68 :‬‬
‫ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪585 :‬‬
‫ﻓﻠﮏ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺑﻦ ﻗﺎﺑﻮس‬
‫ﻓﻠﻮﻃﯿﻨﺲ‪296 ،285 :‬‬
‫ﻓﯿﺜﺎﻏﻮرس‪329 ،321 ،292 :‬‬
‫ﻓﯿﺮوز )اﺳﭙﻬﺒﺪ(‪31 ،30 :‬‬
‫ﻓﯿﺮوزان‪9 :‬‬
‫ﻓﯿﺮوز ﻣﺸﺮﻗﯽ‪182 ،181 ،180 ،179 ،176 :‬‬
‫ﻓﯿﺮوز )ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ(‪99 ،96 ،5 :‬‬
‫ﻓﯿﺮوز ﺳﻮم )ﭘﺴﺮ ﯾﺰدﮔﺮد(‪10 :‬‬
‫ﻓﯿﻠﻮن اﻟﯿﻬﻮدي‪92 ،83 :‬‬
‫ق اﻟﻘﺎﺋﻢ ﺑﺎﻣﺮ اﻟﻠّﻪ‪201 :‬‬
‫ﻗﺎﺑﻮس وﺷﻤﮕﯿﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺲ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻮس ﺑﻦ وﺷﻤﮕﯿﺮ‬
‫اﻟﻘﺎدر ﺑﺎﻟّﻠﻪ‪243 ،200 :‬‬
‫ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳﻼم‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳﻼم‬
‫ﻗﺎﺳﻢ )ﺗﺎﺑﻌﯽ(‪75 :‬‬
‫ﻗﺒﺎد ﺑﻦ ﻓﯿﺮوز‪99 ،98 ،7 ،6 :‬‬
‫ﻗﺒﺎد دوم‪5 ،4 :‬‬
‫ﻗﺘﯿﺒﮥ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎﻫﻠﯽ‪12 ،11 :‬‬
‫ﻗﺤﻄﺒﮥ ﺑﻦ ﺷﺒﯿﺐ‪15 :‬‬
‫ﻗﺤﻄﺒﻪ ﻃﺎﺋﯽ‪21 :‬‬
‫ﻗﺪاﻣﮥ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪350 ،128 :‬‬
‫ﻗﺪر ﺧﺎن‪634 :‬‬
‫ﻗﺰوﯾﻨﯽ )ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن(‪421 :‬‬
‫ﻗﺴﻄﺎ ﺑﻦ ﻟﻮﻗﺎ اﻟﺒﻌﻠﺒﮑﯽ‪112 :‬‬
‫ﻗﺴﻄﻮس‪112 :‬‬
‫ﻗﺸﯿﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﻗﺸﯿﺮي‬
‫ﻗﺼﯽ ﺑﻦ ﮐﻼب ﺑﻦ ﻣﺮه‪7 :‬‬
‫ﻗﻄﺮان ﺗﺒﺮﯾﺰي‪424 ،378 ،375 :‬‬
‫ﻗﻄﺮب اﻟﻨﺤﻮي‪71 :‬‬
‫ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪9 :‬‬
‫ﻗﻔﺎل ﭼﺎﭼﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ(‪276 :‬‬
‫ﻗﻔﺎل ﻣﺮوزي )اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ(‪275 ،244 :‬‬
‫ﻗﻔﻄﯽ‪323 ،321 302 ،293 ،118 ،101 ،100 ،99 :‬‬
‫ﻗﻤﺮي اﻟﺒﺨﺎري‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﺴﻦ اﺑﻦ ﻧﻮح اﻟﻘﻤﺮي اﻟﺒﺨﺎري‬
‫ﻗﻤﺮي ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ )ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ( ‪437 -435‬‬
‫ك ﮐﺎرادوو‪309 :‬‬
‫ﮐﺎوه‪489 :‬‬
‫ﮐﺮﺷﺎﺳﺐ‪615 ،612 ،611 ،489 ،147 ،37 ،34 :‬‬
‫ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪15 ،14 :‬‬
‫ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻓﺎرﺳﯽ )ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه(‪126 ،71 ،68 :‬‬
‫ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﺮوزي‪449 -441 ،376 ،368 ،364 ،163 :‬‬
‫ﮐﺴﺮي ﺑﻦ ﻫﺮﻣﺰ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻧﻮﺷﯿﺮوان‬
‫اﻟﮑﻌﺐ‪175 :‬‬
‫ﮐﻌﺐ‪450 :‬‬
‫اﻟﮑﻠﺒﯽ‪636 :‬‬
‫ﮐﻠﻤﺎن اﻻﺳﮑﻨﺪراﻧﯽ‪83 :‬‬
‫ﮐﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻤﺎدي ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪143 :‬‬
‫ﮐﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪605 :‬‬
‫ﮐﻤﯿﺖ‪192 ،122 :‬‬
‫اﻟﮑﻨﺪي )ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﻖ(‪339 ،296 ،293 ،289 ،288 ،287 ،286 ،285 ،278 271 ،116 ،84 :‬‬
‫ﮐﻨﮑﻪ‪113 ،107 :‬‬
‫ﮐﻮﺷﯿﺎر‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﮐﻮﺷﯿﺎر‬
‫ﮐﻮﻫﯿﺎر‪33 :‬‬
‫ﮐﯿﺨﺴﺮو‪612 ،611 ،147 :‬‬
‫ﮐﯿﻘﺒﺎد‪611 :‬‬
‫ﮐﯽﺷﮑﻦ‪611 :‬‬
‫ﮐﯿﮑﺎوس‪611 :‬‬
‫گ ﮔﺮدﯾﺰي‪635 ،619 :‬‬
‫ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ‪413 ،412 ،136 :‬‬
‫ﮔﺸﻨﺴﺐ ﺑﻨﺪه )ﺟﺴﻨﺴﻒ ﺑﻨﺪه(‪5 :‬‬
‫ﮔﻠﺸﺎه‪602 :‬‬
‫ﮔﻮدرز‪220 :‬‬
‫ﮔﻮﻧﺪﯾﺴﺎﻟﻮي )دوﻣﯽ ﻧﯿﮑﻮس‪Dominicus ()Gundisalvi( : 692‬‬
‫ﮔﯿﻮ‪220 :‬‬
‫ﮔﯿﻮﻣﺮث‪613 ،489 ،370 ،369 ،136 :‬‬
‫ل ﻻﻣﻌﯽ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‪587 :‬‬
‫ﻟﺒﯿﺒﯽ‪589 ،550 -547 ،539 ،534 ،365 :‬‬
‫ﻟﺒﯿﺪ‪392 ،124 :‬‬
‫ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺑﯿﮏ آذر‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آذر ﺑﯿﮑﺪﻟﯽ ﻟﻮﮐﺮي )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰواﻧﯽ( ‪422 -421 ،367‬‬
‫ﻟﻬﺮاﺳﭗ‪611 ،414 :‬‬
‫ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ‪37 :‬‬
‫م ﻣﺎخ )ﭘﯿﺮ ﺧﺮاﺳﺎن(‪615 ،614 :‬‬
‫ﻣﺎر أﺑﺎي ﺟﺎﺛﻠﯿﻖ‪97 ،95 :‬‬
‫ﻣﺎرﮐﻮارت‪139 :‬‬
‫ﻣﺎرﻣﺘﯽ‪95 :‬‬
‫ﻣﺎزﯾﺎر ﺑﻦ ﻗﺎرن‪289 252 ،232 ،118 ،63 ،33 ،29 :‬‬
‫ﻣﺎﺳﺮﺟﯿﺲ )ﻣﺎﺳﺮﺟﻮﯾﻪ(‪111 :‬‬
‫ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ‪109 ،102 :‬‬
‫ﻣﺎﺷﺎء اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﺛﺮي‪103 :‬‬
‫ﻣﺎﮐﺎن ﮐﺎﮐﯽ‪639 ،375 374 ،244 ،213 ،211 ،210 :‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ‪78 ،77 ،75 ،74 ،73 ،72 :‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺄﻣﻮن ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس ﻣﺄﻣﻮن‬
‫ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪207 ،207 :‬‬
‫ﻣـﺄﻣﻮن ﺑﻦ ﻫﺎرون‪،176 ،170 162 ،155 ،139 ،135 ،126 ،116 115 ،113 ،111 ،110 ، 108 ، 91 ، 58 35 ، 32 ، 29 ، 25 ، 24 ، 23 :‬‬
‫‪261 ،216 204 ،187 ،184 ،178‬‬
‫ﻣﺎﻧﯽ‪291 ،135 ،134 ،7 :‬‬
‫ﻣﺎﻫﻮي ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﺴﺮ ﺑﻬﺮام‪615 ،61 ،4 :‬‬
‫ﻣﺒﺮد‪125 ،71 :‬‬
‫اﻟﻤﺘﻘﯽ‪199 :‬‬
‫ﻣﺘﻨﺒﯽ‪644 ،411 ،355 ،354 :‬‬
‫اﻟﻤﺘﻮﮐﻞ ﻋﻠﯽ اﻟّﻠﻪ‪240 ،235 ،232 ،197 192 ،118 ،59 ،36 ،27 :‬‬
‫اﻟﻤﺘﻮﮐﻠﯽ )اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﻤﺸﺎد(‪192 ،164 ،28 ،27 :‬‬
‫ﻣﺘﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ اﻟﻘﻨﺎﺋﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺑﺸﺮ ﻣﺘﯽ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪ‪70 :‬‬
‫ﻣﺠﺪ اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ دﯾﻠﻤﯽ‪304 237 ،214 :‬‬
‫ﻣﺠﺪ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﺮوزي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺴﺎﺋﯽ ﻣﺮوزي‬
‫ﻣﺤﻤﺪ )ﺧﻮاﺟﻪ(‪585 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻻﺧﺸﯿﺪ ﺑﻦ ﻃﻐﺞ‪202 ،199 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﺎﻗﺮ‪80 ،70 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪313 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻔﺰاري‪110 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ )دﮐﺘﺮ(‪592 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻮراق‪252 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﻠﻌﻤﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻨﺒﻮذ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﺷﻨﺒﻮذ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻨﺴﻔﯽ‪253 ،247 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ‪73 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﻨﺪﯾﻢ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ادرﯾﺲ اﻟﺸﺎﻓﻌﯽ‪79 ،78 ،72 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺼﺎدق ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‪:‬‬
‫‪252 ،250 ،246‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اوس‪209 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ اﻧﻮﺷﺘﮑﯿﻦ اﻟﺒﺨﺎري اﻟﺪرزي‪:‬‬
‫‪248‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ اﻟﺒﺨﺎري‪75 ،74 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺒﻌﯿﺚ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺶ‪149 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﻬﺮام ﺑﻦ ﻣﻄﯿﺎر‪135 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ اﻟﺒﺘﺎﻧﯽ‪93 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻟﻄﺒﺮي‪642 640 ،619 ،275 ،269 ،218 ،189 161 ،80 ،79 ،71 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻬﺠﻢ اﻟﺒﺮﻣﮑﯽ‪613 ،135 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺸﯿﺒﺎﻧﯽ‪78 ،76 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ درﯾﺪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ درﯾﺪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎي رازي‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪210 ،205 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ )راوي ﮐﻤﯿﺖ(‪122 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺮخ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ 523 ،522 :‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺳﻌﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺮخ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎر ﺷﺎه‪208 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ )اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ وﻟﻮاﻟﺠﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﻌﻠﻮك‪210 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ‪180 ،165 ،60 38 ،32 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﻐﺞ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﻻﺧﺸﯿﺪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ )ص( )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(‪615 ،572 ،572 ،329 ،242 ،146 89 ،87 ،77 ،67 ،63 ،49 ،48 ،47 ،46 43 ،42 ،8 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪62 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔﻊ‪109 ،104 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﺟﺒﺎﺋﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺟﺒﺎﺋﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪه اﻟﮑﺎﺗﺐ‪441 ،439 ،398 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪13 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻗﻔﺎل ﭼﺎﭼﯽ‪276 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺒﺎﻧﮑﺎر‪453 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺮادوﯾﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ رادوﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﯿﺚ‪168 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ اﻟﺒﺮﻏﻮث‪60 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ )اﻣﺎم(‪159 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ اﻟﻔﺮﻏﺎﻧﯽ‪115 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﺮام‪63 ،61 ،60 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻻرﺟﺎﻧﯽ‪301 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي )اﻣﯿﺮ(‪582 537 ،216 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺨﻠﺪ‪169 ،167 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﺤﺪاد‪644 ،391 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﻮر‪605 ،604 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ‪334 ،115 ،110 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺷﺎﮐﺮ‪115 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻨﻌﻤﺎن اﻟﺮاﻓﻀﯽ‪59 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻﯿﻒ ﺳﮕﺰي‪179 ،169 -167 166 ،165 ،161 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ؛ ‪37‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر‪191 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪581 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق ﻧﺎﻇﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪307 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺳﺮوري‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﺮوري‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد اﻟﺘﺮﺟﻤﺎﻧﯽ اﻟﻤﻠﮑﯽ اﻟﺨﻮارزﻣﯽ‪143 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي )ﺳـﻠﻄﺎن ﯾﻤﯿﻦ اﻟﺪوﻟـﮥ و اﻣﯿﻦ اﻟﻤﻠﮥ(‪،237 ،236 ،234 229 ،216 ،215 ،209 ،208 ،206 205 ،203 ،202 ،174 ،39 :‬‬
‫‪،443 ،423 421 ،368 ،365 ،361 ،357 ،338 337 ،319 ،304 ،282 ،281 ،268 267 ،266 ،262 ،254 ،245 ،244 243 ،239 ،238‬‬
‫‪،537 536 ،535 ،534 ،532 ،485 ،483 482 ،481 ،480 ،479 ،478 ،477 476 ،473 ،471 ،470 ،469 ،468 461 ،460 ،457 ،453‬‬
‫‪634 ،628 ،622 ،602 ،601 ،599 597 ،582 ،577 ،576 ،572 ،571 570 ،568 ،561 ،560 ،559 ،556 553 ،550 ،547 ،539 ،538‬‬
‫‪641‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد وراق ﻫﺮوي‪181 -180 ،179 ،176 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ‪303 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﺠﺎﺗﯽ‪373 :‬‬
‫ﻣﺤﯿﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ‬
‫اﻟﻤﺨﺘﺎر اﻟﺰاﻫﺪي‪143 :‬‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﯿﺪه ﺛﻘﻔﯽ‪50 ،19 :‬‬
‫ﻣﺨﻠﺪي‪559 -557 :‬‬
‫اﻟﻤﺪاﺋﻨﯽ )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ(‪189 :‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ راوي‪122 :‬‬
‫ﻣﺮداﻧﺸﺎه‪332 ،131 :‬‬
‫ﻣﺮداﻧﻔﺮخ اورﻣﺰدداﺗﺎن‪138 ،105 :‬‬
‫ﻣﺮداوﯾﺞ ﺑﻦ زﯾﺎر دﯾﻠﻤﯽ؛ ‪247 244 ،225 ،224 ،221 ،218 ،213 211 ،199 ،39 ،30‬‬
‫ﻣﺮزﺑﺎن ﺑﻦ رﺳﺘﻢ‪150 :‬‬
‫ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﺑﻦ اﻟﺤﮑﻢ‪184 ،120 ،55 16 ،15 :‬‬
‫ﻣﺮوان ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻠﮏ دﯾﻠﻢ‪353 :‬‬
‫ﻣﺰدك‪7 :‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﻌﯿﻦ‪209 :‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﮑﻔﯽ‪200 ،199 :‬‬
‫ﻣﺴﺘﻪ ﻣﺮد )دﯾﻮاروز(‪150 :‬‬
‫ﻣﺴﺪد ﺑﻦ ﻣﺴﺮﻫﺪ ﺑﺼﺮي‪74 :‬‬
‫ﻣﺴﺮور ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ )ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ(‪577 -576 :‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن‪571 ،547 :‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي )اﻣﯿﺮ(‪،583 ،582 ،580 577 ،559 ،556 ،555 ،551 ،550 ،538 ،537 ،368 ،361 ،338 ،225 ،216 ،214 :‬‬
‫‪634 ،600 ،585 ،584‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ(‪350 ،106 ،95 :‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي ﻏﺰﻧﻮي )رازي(‪557 -555 :‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي ﻣﺮوزي‪371 -369 ،366 :‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺰﻧﺠﯽ‪78 :‬‬
‫ﻣﺴﯿﺢ )ﻋﯿﺴﯽ(‪329 ،327 ،95 ،63 ،48 :‬‬
‫ﻣﺴﯿﻨﺎ‪139 :‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ )ص(‬
‫اﻟﻤﻄﯿﻊ‪201 ،200 :‬‬
‫اﻟﻤﻈﻔﺮ )اﻟﻤﻠﮏ(‪315 :‬‬
‫ﻣﻄﻬﺮ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﻣﻘﺪﺳﯽ‪370 ،369 :‬‬
‫ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪75 :‬‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﮥ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻔﯿﺎن‪200 ،12 ،11 :‬‬
‫ﻣﻌﺒﺪ اﻟﺠﻬﻨﯽ‪52 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﺘﺼﻢ‪252 ،225 ،198 ،118 ،91 ،58 ،33 ،25 ،23 ،17 ،16 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﺘﻀﺪ‪205 ،204 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﺘﻤﺪ‪192 ،164 ،38 :‬‬
‫ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻠﺨﯽ )اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ(‪:‬‬
‫‪420 -419 ،377 ،367 ،245‬‬
‫ﻣﻌﺰ اﻟﺪوﻟﻪ )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﺣﻤﺪ(‪301 ،218 ،213 ،200 ،199 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﺰ ﻟﺪﯾﻦ اﻟّﻠﻪ‪246 ،200 :‬‬
‫ﻣﻌﺰي )اﻣﯿﺮ(‪589 ،578 ،411 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﺼﻮﻣﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ اﻟﻤﻌﺼﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻌﻤﺮي ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ زراﻋﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﺖ اردﺷﯿﺮي‪97 :‬‬
‫ﻣﻌﯿﻦ )دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ(‪589 :‬‬
‫ﻣﻐﯿﺮة ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﺠﻠﯽ‪62 :‬‬
‫ﻣﻐﯿﺮة ﺑﻦ ﺣﺒﻨﺎء‪193 :‬‬
‫ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن‪68 ،55 :‬‬
‫اﻟﻤﻘﺘﺪر ﺑﺎﻟّﻠﻪ‪253 ،233 ،211 :‬‬
‫اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ‪ :‬اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺸﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﻟﻤﻘﺪﺳﯽ )ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ(‪:‬‬
‫‪351 ،277 ،274 ،269 ،261 256 ،232 ،158 ،157 ،145 ،144‬‬
‫اﻟﻤﻘﻔﻊ‪613 ،185 :‬‬
‫اﻟﻤﻘﻨﻊ‪) :‬ﻫﺸﺎم ﯾﺎ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ(‪63 ،31 :‬‬
‫اﻟﻤﮑﺘﻔﯽ‪253 :‬‬
‫اﻟﻤﻠﮏ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﺑﻮﯾﯽ‪201 :‬‬
‫ﻣﻠﮑﺸﺎه‪491 :‬‬
‫ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر‪618 ،147 :‬‬
‫اﻟﻤﻠﮏ اﻟﻤﻈﻔﺮ‪313 :‬‬
‫ﻣﻨﺘﺼﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻨﺘﺼﺮ‬
‫ﻣﻨﺠﯿﮏ ﺗﺮﻣﺪي )اﺑﻮ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ(‪:‬‬
‫‪459 ،456 428 -424 ،422 ،411 ،369 ،363‬‬
‫ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺪي ﻟﺨﻤﯽ‪171 :‬‬
‫ﻣﻨﺸﻮري ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪555 -553 :‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر )اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ دواﻧﯿﻘﯽ(‪607 ،187 ،138 ،117 ،114 109 ،108 ،103 ،102 ،91 ،62 ،31 29 ،24 ،22 ،16 :‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪344 :‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯽ رازي )اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻋﻠﯽ(‪:‬‬
‫‪433 -431‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺑﻦ ﻗﺎﺑﻮس )ﻓﻠﮏ اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ(‪581 302 ،212 :‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﭘﯿﺸﺪاد‪220 ،219 :‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي )اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮص ﺑﻦ اﺣﻤﺪ(‪182 :‬‬
‫‪597 -580 ،571 ،561 ،559 547 ،463 ،455 ،438 ،419 ،403 368 ،365 ،364 ،361 ،360 ،222‬‬
‫ﻣﺆﯾﺪ اﻟﺪوﻟﮥ دﯾﻠﻤﯽ‪639 ،214 ،212 :‬‬
‫ﻣﻮدود ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪635 578 ،537 ،338 :‬‬
‫ﻣﻮرﯾﺲ‪4 :‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‪63 :‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ اﻻﻧﺼﺎري‪255 :‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺷﻬﻮات‪191 :‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ )اﻟﮑﺎﻇﻢ(‪245 ،80 :‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺘﺮﺟﻤﺎن‪134 ،110 :‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﯾﻦ اﻟﺤﺎزم‪11 :‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ اﻟﮑﺴﺮوي‪135 :‬‬
‫ﻣﻮﻓﻖ‪38 :‬‬
‫ﻣﻮﻓﻖ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪490 ،476 :‬‬
‫ﻣﻮل )ژول(‪494 ،493 :‬‬
‫ﻣﻮﻟﻮي )ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ(‪629 ،602 :‬‬
‫ﻣﻮﻟﻮي ﻋﻠﯽ‪605 :‬‬
‫ﻣﻬﺪي )ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ(‪91 ،29 ،24 ،21 :‬‬
‫ﻣﻬﺪي ﺑﯿﺎﻧﯽ )دﮐﺘﺮ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ‬
‫اﻟﻤﻬﻠﺒﯽ‪301 ،260 :‬‬
‫ﻣﻬﯿﺎر اﻟﺪﯾﻠﻤﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﻬﯿﺎر ﺑﻦ ﻣﺮزوﯾﻪ دﯾﻠﻤﯽ‬
‫اﻟﻤﯿﺒﺪي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ رﺷﯿﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﯿﺒﺪي‬
‫ﻣﯿﺨﺎﺋﯿﻞ‪102 :‬‬
‫ﻣﯿﺨﺎﺋﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ‪109 :‬‬
‫ﻣﯿﺮ ﺳﯿﺪ ﺷﺮﯾﻒ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪309 :‬‬
‫ﻣﯿﻤﻮن اﻟﻘﺪاح‪246 :‬‬
‫ن ﻧﺎﺑﻐﻪ‪124 :‬‬
‫اﻟﻨﺎﺗﻠﯽ )اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ(‪306 303 :‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻗﺒﺎدﯾﺎﻧﯽ‪622 ،522 ،445 ،444 442 ،424 ،373 ،368 ،292 ،289 250 ،248 ،247 ،162 :‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪوﻟﻪ ﺣﻤﺪان‪202 :‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‬
‫ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﻗﺒﺎﺟﻪ‪169 :‬‬
‫اﻟﻨﺎﺻﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻻﻃﺮوش‬
‫ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻟا ﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻧﻌﯿﻢ‪68 :‬‬
‫ﻧﺠﺎﺗﯽ )ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ(‪378 :‬‬
‫ﻧﺪان‪118 :‬‬
‫ﻧﺮﺳﯽ‪96 :‬‬
‫ﻧﺮﯾﻤﺎن‪615 ،611 :‬‬
‫ﻧﺮﯾﻮﺳﻨﮏ‪138 :‬‬
‫اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ‪...‬‬
‫ﻧﺴﻄﻮرﯾﻮس‪6 :‬‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺪ‪205 ،204 :‬‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ )اﻣﯿﺮ ﺳﻌﯿﺪ(‪،607 ،396 ،395 393 ،391 ،379 ،378 ،375 ،374 372 ،253 ،247 ،245 ،209 ،199 162 ،161 :‬‬
‫‪619‬‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﺳﯿﺎر‪53 ،15 ،14 :‬‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ اﻟﺪؤﻟﯽ )ﯾﺎ اﻟﻠﯿﺜﯽ(‪151 ،125 :‬‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‪642 641 ،560 ،537 ،484 ،479 ،478 476 ،266 :‬‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻫﺎرون‪233 :‬‬
‫ﻧﺼﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ )ﺧﻮاﺟﻪ(‪314 :‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ )اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﺳﯿﺎر(‪84 ،57 :‬‬
‫ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ )ﺧﻮاﺟﻪ(‪268 ،267 ،247 237 ،232 ،223 ،174 :‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ‪،531 ،522 ،495 487 ،486 ،484 ،483 ،480 ،477 468 ،462 ،458 ،441 ،439 ،438 376 ،374 ،373 ،238 ،180 :‬‬
‫‪623 ،621 ،568 ،567 560 ،553 ،538‬‬
‫ﻧﻈﯿﻒ اﻟﻘﺲ )ﻧﻈﯿﻒ ﺑﻦ ﯾﻤﻦ(‪335 ،282 :‬‬
‫ﻧﻌﻤﺎن )ﺻﺤﺎﺑﯽ(‪9 :‬‬
‫ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺬر‪171 :‬‬
‫ﻧﻔﯿﺴﯽ )ﺳﻌﯿﺪ(‪605 ،558 ،423 :‬‬
‫ﻧﻘﺎﺑﺪار ﺧﺮاﺳﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻤﻘﻨﻊ ﻧﻠﺪﮐﻪ‪494 ،490 ،484 ،459 :‬‬
‫ﻧﻬﺎر ﺑﻦ ﺗﻮﺳﻌﻪ‪193 :‬‬
‫ﻧﻮاﯾﺤﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ وﻟﻮاﻟﺠﯽ‬
‫ﻧﻮﺑﺨﺖ ﻣﻨﺠﻢ اﻫﻮازي‪134 ،114 ،109 :‬‬
‫ﻧﻮح ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‪166 ،63 :‬‬
‫ﻧﻮح ﺑﻦ اﺳﺪ‪204 :‬‬
‫ﻧﻮح ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪627 ،471 ،429 ،422 421 ،412 ،411 ،396 ،303 ،262 215 ،215 ،212 ،205 ،24 :‬‬
‫ﻧﻮح ﺑﻦ ﻧﺼﺮ‪639 ،353 ،209 :‬‬
‫ﻧﻮر اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻮﻓﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻮﻓﯽ‪.‬‬
‫ﻧﻮر اﻟّﻠﻪ ﺷﺸﺘﺮي‪ 307 :‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ - 1 681 1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ ‪ .....‬ص ‪649 :‬‬
‫ﻟﺪﮐﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻠﺪﮐﻪ‬
‫ﻧﯿﻘﻮﻣﺎﺧﺲ‪294 :‬‬
‫و اﻟﻮاﺛﻖ ﺑﺎﻟّﻠﻪ‪115 ،91 ،58 ،56 :‬‬
‫واراﻫﺎ ﻣﯿﻬﯿﺮا‪283 :‬‬
‫واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ‪84 ،59 ،55 ،54 ،53 :‬‬
‫واﻗﺪي )اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪ(‪189 :‬‬
‫وﭘﮑﻪ‪335 :‬‬
‫ورﻗﻪ‪602 :‬‬
‫وﺳﺖ(‪West( : 531، 137، 138‬‬
‫وﺳﺘﺮ ﮔﺎرد(‪Westergaard( : 731‬‬
‫وﺷﻤﮕﯿﺮ ﺑﻦ زﯾﺎر دﯾﻠﻤﯽ‪614 213 ،212 ،199 :‬‬
‫وﻃﻮاط‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ رﺷﯿﺪ وﻃﻮاط‬
‫وﻟﻮاﻟﺠﯽ )اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ(‪421 :‬‬
‫وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ‪11 :‬‬
‫وﻧﺪﯾﺸﻤﻦ‪137 :‬‬
‫وﯾﺪﻣﻦ‪337 :‬‬
‫ه ﻫﺎﺑﯿﻞ‪175 :‬‬
‫ﻫﺎدي )ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ(‪29 :‬‬
‫ﻫﺎرون ﺑﻦ اﻟﻐﺮﯾﺐ‪211 :‬‬
‫ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﯿﺪ‪284 ،261 ،204 ،126 ،113 109 ،91 ،35 ،29 ،24 ،23 :‬‬
‫ﻫ ﺎ ﺷﻢ ﺑ ﻦ ﻋﺘﺒ ﻪ ‪9 :‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ )رﺿﺎ ﻗﻠﯿﺨﺎن(‪،451 ،450 ،442 441 ،438 ،435 ،424 ،423 ،409 405 ،402 ،394 ،374 ،371 ،307 295 ،180 ،178 ،175 :‬‬
‫‪597 ،589 ،582 ،581 ،577 ،576 573 ،568 ،556 ،547 ،531 ،458 457 ،456 ،453‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ )ﺻﺎدق(‪139 :‬‬
‫ﻫﺮﻓﻞ‪5 ،4 ،3 :‬‬
‫ﻫﺮﻣﺰ ﭘﻨﺠﻢ‪5 ،4 :‬‬
‫ﻫﺮﻣﺲ‪329 ،321 :‬‬
‫ﻫﺮﻣﯿﺎس‪103 :‬‬
‫ﻫﺸﺎم اﻟﺤﮑﻢ‪117 ،60 :‬‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻤﻘﻨﻊ‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﺟﻮاﻟﯿﻘﯽ‪60 :‬‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ‪183 ،120 ،52 ،20 :‬‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ اﻟﻘﺎﺳﻢ‪613 ،135 :‬‬
‫ﻫﻼل ﺑﻦ اﺑﯽ ﻫﻼل اﻟﺤﻤﺼﯽ‪334 :‬‬
‫ﻫﻮﺷﻨﮓ‪175 :‬‬
‫ﻫﻮﺷﻨﮓ دﺳﺘﻮر ﺟﺎﻣﺎﺳﭗ‪138 :‬‬
‫ﻫﻮگ(‪Haug( : 731‬‬
‫ﻫﯿﺜﻢ ﺑﻦ ﻋﺪي‪29 :‬‬
‫ي ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪391 ،389 ،372 263 ،157 ،150 ،141 ،97 :‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ اﻟﻨﺤﻮي‪93 :‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺳﺪ‪204 :‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺑﻄﺮﯾﻖ )اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ(‪111 :‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺮﻣﮑﯽ‪110 :‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪50 ،12 :‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ زﮐﺮوﯾﮥ ﻣﻬﺮوﯾﻪ‪251 :‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺪي‪299 ،281 ،260 :‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ اﻟﺮازي‪255 :‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﻠﯿﺜﯽ‪78 :‬‬
‫ﯾﺰدان داد ﭘﺴﺮ ﺷﺎﭘﻮر‪615 ،614 :‬‬
‫ﯾﺰدﮔﺮد ﺷﻬﺮﯾﺎر‪615 ،483 ،467 459 ،220 ،171 ،10 ،9 ،5 :‬‬
‫ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻫﺒﯿﺮة‪15 ،14 :‬‬
‫ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪12 :‬‬
‫ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻔﺮغ‪145 ،148 :‬‬
‫ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﻠﺐ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺻﻔﺮه‪12 ،11 :‬‬
‫ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‪55 :‬‬
‫ﯾﺴﺎر‪20 :‬‬
‫ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻟﮑﻨﺪي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﮑﻨﺪي‬
‫ﯾﻌﻘﻮب اﻟﻌﻄﺎر‪68 :‬‬
‫ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻟا ﻠﯿﺚ ﺻـﻔﺎر‪،192 ،180 179 ،176 ،175 ،174 ،168 ، 167 166 ، 165 ، 164 ، 161 ، 46 ، 40 - 33 30 ، 29 ، 17 ، 13 ، 3 :‬‬
‫‪358 ،219 ،211 ،204‬‬
‫ﯾﻤﯿﻦ اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‬
‫ﯾﻮﺣﻨﺎ ﺑﯿﺖ ﺳﻠﻮﺧﯽ‪97 :‬‬
‫ﯾﻮﺣﻨﺎء ﻃﺒﯿﺐ‪614 ،102 ،101 :‬‬
‫ﯾﻮﺣﻨﺎ ﻫﯿﺴﭙﺎﻟﻨﺴﯿﺲ‪294 :‬‬
‫ﯾﻮﺣﻨﺎ ﺑﻦ ﺟﯿﻼن‪293 :‬‬
‫ﯾﻮﺣﻨﺎ ﺑﻦ ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺑﻮ زﮐﺮﯾﺎ ‪...‬‬
‫ﯾﻮﺳﺘﯽ ﻧﯿﺎﻧﻮس(‪Iustinianos( : 301‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم‪329 :‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺴﺎج‪247 ،217 :‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ‪) :‬اﻟﻨﺎﻗﻞ(‪134 131 ،110 :‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﻋﺮوﺿﯽ‪610 ،438 -437 :‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‪547 537 ،536 :‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﻣﺪاح‪602 :‬‬
‫ﯾﻮﻻﻣﯿﻮس(‪Eulamios( : 301‬‬
‫ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ‪71 :‬‬
‫ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ‪80 ،59 :‬‬
‫‪ -2‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت و ﻣﻘﺎﻻت‬
‫آ آﺗﺸﮑﺪه آذر ﺑﯿﮑﺪﻟﯽ‪458 ،371 ،307 :‬‬
‫آﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ‪612 ،338 ،337 ،212 ،143 :‬‬
‫آﺛﺎر اﻟﺒﻼد‪605 :‬‬
‫آﺛﺎر اﻟﻌﻠﻮﯾﻪ‪294 ،111 :‬‬
‫آﺛﺎر اﻟﻤﺘﺨﯿﻠﮥ ﻓﯽ اﻟﺠﻮ‪282 :‬‬
‫آداب اﻟﻌﺮب و اﻟﻔﺮس‪301 :‬‬
‫آراء اﻫﻞ اﻟﻤﺪﯾﻨﮥ اﻟﻔﺎﺿﻠﮥ‪296 :‬‬
‫اﻵﻻت اﻟﻌﺠﯿﺒﮥ اﻟﺮﺻﺪﯾﮥ‪335 :‬‬
‫آﻓﺮﯾﻦﻧﺎﻣﻪ‪406 ،405 ،404 ،369 :‬‬
‫آﯾﯿﻦ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي‪134 :‬‬
‫آﯾﯿﻦ ﭼﻮﮔﺎن زدن‪134 :‬‬
‫آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ‪185 ،133 :‬‬
‫اﻟﻒ اﻻﺑﺎﻧﻪ ﻋﻦ وﺣﺪاﻧﯿﮥ اﻟﻠّﻪ )ﻓﯽ ‪116 :(...‬‬
‫اﻻﺑﻌﺎد و اﻻﺟﺮام‪115 :‬‬
‫اﺑﻌﺎد اﻟﻈﺎﻫﺮة ﻟﻼﺟﺮام اﻟﺴﻤﺎوﯾﮥ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪.(...‬‬
‫‪343‬‬
‫اﺑﻄﺎل اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم )رﺳﺎﻟﻪ(‪343 :‬‬
‫اﺑﻄﺎء اﻟﺤﺮﮐﮥ ﻓﯽ ﻓﻠﮏ اﻟﺒﺮوج و ﺳﺮﻋﺘﻬﺎ‪117 :‬‬
‫اﻻﺑﻨﯿﮥ ﻋﻦ اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ اﻻدوﯾﻪ‪625 ،348 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻃﯿﻘﺎ‪281 :‬‬
‫اﺑﯿﺬﯾﻤﯿﺎ‪111 :‬‬
‫اﺗﺼﺎل ﮐﻮاﮐﺐ و ﻗﺮاﻧﺎت‪117 :‬‬
‫اﺛﺒﺎت اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ‪349 :‬‬
‫اﺛﺒﺎت اﻟﻌﻘﻮل اﻟﻔﻌﺎﻟﮥ‪319 :‬‬
‫اﺛﺒﺎت اﻟﻤﻔﺎرﻗﺎت )ﻓﯽ ‪319 ،295 :(...‬‬
‫اﺛﺒﺎت اﻟﻨﺒﻮة‪627 ،316 :‬‬
‫اﺛﺒﺎت اﻟﻨﻔﻮس اﻟﺴﻤﺎوﯾﻪ‪319 :‬‬
‫اﺛﻨﯽ ﻋﺸﺮ اﺑﻘﺮاط‪111 :‬‬
‫اﺛﻮﻟﻮﺟﯿﺎ‪321 ،315 ،285 :‬‬
‫اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ‪351 ،158 ،157 ،144 :‬‬
‫اﺣﺼﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪294 :‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﺗﺤﺎوﯾﻞ ﺳﻨﯽ اﻟﻌﺎﻟﻢ‪117 :‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﻨﯽ اﻟﻤﻮاﻟﯿﺪ‪117 :‬‬
‫اﻻﺣﮑﺎم اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪276 :‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﯽ‪617 :‬‬
‫اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن‪276 ،72 :‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪116 :‬‬
‫اﺣﻮال اﻟﻨﻔﺲ ﯾﺎ ﮐﺘﺎب ﺣﺎل اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ﯾﺎ رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻨﻔﺲ‪315 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر اﺳﮑﻨﺪر‪608 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر اﺻﺒﻬﺎن‪274 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر ﺑﻬﻤﻦ‪616 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر اﻟﺤﮑﻤﺎء‪118 ،99 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر رﺳﺘﻢ‪616 ،184 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر ﺳﺎم‪617 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪189 ،187 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر اﻟﻔﺮس‪29 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر ﻓﺮاﻣﺮز‪616 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر ﮐﯿﻘﺒﺎد‪617 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر اﻟﻨﺤﻮﯾﯿﻦ اﻟﺒﺼﺮﯾﯿﻦ‪353 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر ﻧﺮﯾﻤﺎن‪617 :‬‬
‫اﻻﺧﺘﺼﺎر ﻣﻦ اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺎت اﻟﺸﻔﺎ‪319 :‬‬
‫اﻻﺧﺘﻼج )ﮐﺘﺎب(‪134 :‬‬
‫اﺧﺘﻼف اﻟﻔﻘﻬﺎء‪80 :‬‬
‫اﺧﺘﻼف اﻟﻨﺎس ﻓﯽ اﻣﺮ اﻟﻨﻔﺲ‪316 ،315 :‬‬
‫اﻻﺧﺘﯿﺎر‪336 :‬‬
‫اﺧﺮاج اﻟﺨﻄﻮط ﻣﻦ اﻟﺪواﯾﺮ اﻟﻤﻮﺿﻮﻋﮥ ﻣﻦ اﻟﻨﻘﻂ اﻟﻤﻌﻄﺎة )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ(‪335 :‬‬
‫اﺧﺮاج اﻟﺨﻄﯿﻦ ﻣﻦ ﻧﻘﻄﮥ ﻋﻠﯽ زاوﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮﻣﮥ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻟﺘﺤﻠﯿﻞ‪336 :‬‬
‫اﺧﻼق اﻻﻣﻢ‪288 :‬‬
‫اﻻﺧﻼق و اﻧﻔﻌﺎﻻت اﻟﻨﻔﺴﺎﻧﯿﮥ‪316 :‬‬
‫ادب اﻟﺪﻧﯿﺎ و اﻟﺪﯾﻦ‪276 :‬‬
‫ادب اﻟﺼﻐﯿﺮ‪187 ،186 :‬‬
‫ادب اﻟﮑﺎﺗﺐ‪188 :‬‬
‫ادب اﻟﮑﺒﯿﺮ‪187 ،186 :‬‬
‫اﻻدوار و اﻻﻟﻮف‪117 :‬‬
‫اﻻدوﯾﮥ اﻟﻘﻠﺒﯿﮥ‪346 :‬‬
‫اﻻرﺑﻌﻪ‪Quadripartitum : 111، 116‬‬
‫ارﺟﻮزة ﻓﯽ اﻟﺘﺸﺮﯾﺢ‪346 :‬‬
‫ارﺟﻮزة ﻓﯽ اﻟﻤﺠﺮﺑﺎت ﻓﯽ اﻟﻄﺐ‪346 :‬‬
‫ارﺟﻮزة ﻓﯽ اﻟﻮﺻﺎﯾﺎ اﻟﻄﺒﯿﻪ‪346 :‬‬
‫ارداوﯾﺮ اﻓﻨﺎﻣﻪ‪137 ،132 :‬‬
‫ارﻏﻨﻮن‪294 :‬‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج‪338 :‬‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج )رﺳﺎﻟﻪ(‪632 :‬‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج اﻻﻋﺪاد‪117 :‬‬
‫اﻻﺳﺘﺨﺮاج اﻻوﺗﺎر‪338 :‬‬
‫اﻻﺳﻄﻘﺴﺎت ﻋﻠﯽ رأي اﺑﻘﺮاط‪112 :‬‬
‫اﺳﺘﺒﺼﺎر‪245 :‬‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﺿﻤﯿﺮ‪117 :‬‬
‫اﻻﺳﺘﯿﻌﺎب ﻓﯽ ﺻﻨﻌﮥ اﻻﺳﻄﺮﻻب‪338 :‬‬
‫اﺳﺮار اﻟﺒﻼﻏﻪ‪355 :‬‬
‫اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪605 ،604 ،256 :‬‬
‫اﺳﮑﻨﺪرﻧﺎﻣﻪ‪497 ،94 :‬‬
‫اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪314 ،257 :‬‬
‫اﻻﺷﺒﺎع‪337 :‬‬
‫اﻻﺷﺘﻘﺎق‪353 :‬‬
‫اﻻﺻﻄﺮﻻب‪336 :‬‬
‫اﻻﺻﻞ‪117 :‬‬
‫اﺻﻞ اﻻﺻﻮل‪116 :‬‬
‫اﻻﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس‪335 ،115 ،112 :‬‬
‫اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪245 :‬‬
‫اﺻﻮل اﻟﻬﻨﺪﺳﮥ‪113 :‬‬
‫اﻻﺿﺤﻮﯾﮥ ﻓﯽ اﻣﺮ اﻟﻤﻌﺎد‪316 ،305 :‬‬
‫اﻻﻋﺘﺰال‪189 :‬‬
‫اﻋﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪128 :‬‬
‫اﻻﻋﺠﺎز و اﻻﯾﺠﺎز‪641 :‬‬
‫اﻻﻏﺎﻧﯽ‪642 :‬‬
‫اﻏﺮاض اﻟﺤﮑﯿﻢ ﻓﯽ ﮐﻞ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻣﻦ اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻤﻮﺳﻮم ﺑﺎﻟﺤﺮوف )ﻓﯽ ‪294 :(...‬‬
‫اﻻﻓﺼﺎح‪276 :‬‬
‫اﻓﻮرﺳﻤﻮس‪111 :‬‬
‫اﻻﻗﺮاﺑﺎ ذﯾﻦ )اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ(‪346 :‬‬
‫اﻗﺮاﺑﺎ ذﯾﻦ اﺑﻦ ﺗﻠﻤﯿﺬ‪348 :‬‬
‫اﻻﻗﺮاﺑﺎ ذﯾﻦ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‪348 :‬‬
‫اﻗﺴﺎم اﻟﻌﻠﻮم‪279 :‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﻧﻔﻮس‪628 :‬‬
‫اﻻﻗﻨﺎع‪276 :‬‬
‫اﻻﮐﺮ‪112 :‬‬
‫اﻻﮐﺴﯿﺮ )رﺳﺎﻟﻪ(‪628 ،349 :‬‬
‫اﻻﮐﺴﯿﺮ ﯾﺎ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﻮر اﻟﺼﻨﻌﮥ ﯾﺎ اﻟﮑﯿﻤﯿﺎ‪349 :‬‬
‫اﻻﻟﻔﺎظ اﻟﯿﻮﻧﺎﻧﯿﮥ و ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺳﯿﺎﺳﮥ اﻟﻤﻠﻮﮐﯿﮥ و اﻻﺧﻼق‪295 :‬‬
‫اﻻﻟﻮف‪336 :‬‬
‫اﻻﻣﺎء اﻟﺸﻮاﻋﺮ‪642 :‬‬
‫اﻣﺎﻟﯽ )اﺑﻮ ﻋﻠﯽ(‪352 :‬‬
‫اﻣﺎﻟﯽ )اﺑﻮ اﺳﺤﻖ زﺟﺎج(‪352 :‬‬
‫اﻻﻣﺎم )ﮐﺘﺎب(‪78 :‬‬
‫اﻻﻣﺎﻣﮥ )ﮐﺘﺎب(‪189 :‬‬
‫اﻻﻣﺘﺎع و اﻟﻤﻮأﻧﺴﮥ‪642 ،353 ،300 ،288 :‬‬
‫اﻻﻣﺜﺎل‪643 :‬‬
‫اﻣﺮاض اﻟﺤﺎده )اﺑﻘﺮاط(‪111 :‬‬
‫اﻣﺮاض اﻟﻮاﻓﺪة‪111 :‬‬
‫اﻧﺎﻟﻮﻃﯿﻘﺎ‪295 ،294 ،281 ،109 ،104 :‬‬
‫اﻻﻧﺘﺼﺎر )ﮐﺘﺎب(‪278 :‬‬
‫اﻧﺘﺼﺎف اﻟﻌﺠﻢ ﻣﻦ اﻟﻌﺮب‪29 :‬‬
‫اﻻﻧﺠﯿﻞ‪319 ،134 :‬‬
‫اﻟﻬﯿﺎت‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺮوف‪.‬‬
‫اﻧﺪرز آﺗﻮرﭘﺎت ﻣﺎرﺳﭙﻨﺪان‪139 :‬‬
‫اﻧﺪرز اوﺷﻨﺮداﻧﺎك‪140 :‬‬
‫اﻧﺪرژداﻧﺎك ﻣﺮت‪140 :‬‬
‫اﻧﺪرژ ﺧﺴﺮوﮐﻮاﺗﺎن‪140 ،139 :‬‬
‫اﻻﻧﺴﺎب‪605 ،374 ،377 ،371 :‬‬
‫اﻻﻧﺼﺎف )ﮐﺘﺎب(‪316 ،314 :‬‬
‫اوﺳﺘﺎ‪135 ،131 ،107 ،18 :‬‬
‫اوﻫﺎم اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﮥ‪279 ،136 :‬‬
‫اﯾﺎم اﻟﺒﺤﺮان‪112 :‬‬
‫اﯾﺎﺗﮑﺎر زرﯾﺮان‪414 ،132 :‬‬
‫اﯾﺜﯿﻘﻮن ﻧﯿﻘﻮﻣﺎﺧﺲ‪294 :‬‬
‫اﯾﺴﺎﻏﻮﺟﯽ ﻓﺮﻓﻮرﯾﻮس‪333 ،294 ،109 ،104 :‬‬
‫اﻻﯾﻀﺎح و اﻟﺘﮑﻤﻠﮥ ﻓﯽ اﻟﻨﺤﻮ‪354 :‬‬
‫ب اﻟﺒﺎرع‪620 :‬‬
‫ﺑﺎري ارﻣﯿﻨﯿﺎس‪333 ،294 ،112 ،109 ،104 :‬‬
‫اﻟﺒﺤﺮان‪112 :‬‬
‫اﻟﺒﺨﻼء‪188 :‬‬
‫اﻟﺒﺪء و اﻟﺘﺄرﯾﺦ‪370 ،369 :‬‬
‫ﺑﺮء اﻟﺴﺎﻋﮥ‪345 :‬‬
‫ﺑﺴﺎﺗﯿﻦ اﻟﻔﻀﻼ‪378 ،373 :‬‬
‫اﻟﺒﺼﺎﺋﺮ‪642 :‬‬
‫اﻟﺒﻼﻏﮥ‪128 :‬‬
‫ﺑﻠﻮﻫﺮ و ﺑﻮذاﺳﻒ‪192 ،133 ،108 :‬‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ‪137 ،136 :‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎن دﺧﺖ‪134 :‬‬
‫ﺑﻮﻃﯿﻘﺎ‪294 :‬‬
‫ﺑﻬﺮام دﺧﺖ‪134 :‬‬
‫ﺑﻬﻤﻦ ﯾﺸﺖ )ﮐﺘﺎب(‪140 :‬‬
‫ﺑﯿﺎن اﺧﺘﻼف اﻻﺧﻼق‪324 :‬‬
‫اﻟﺒﯿﺎن و اﻟﺘﺒﯿﯿﻦ‪189 ،188 :‬‬
‫ﺑﯿﺎن اﻟﻤﻌﺠﺰات و اﻟﮑﺮاﻣﺎت‪258 :‬‬
‫ﺑﯿﺎن اﻟﻨﺒﺾ )ﻓﯽ ‪346 :(...‬‬
‫پ ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ اﻧﻮﺷﯿﺮوان‪423 :‬‬
‫ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺑﺨﺘﮑﺎن‪139 ،132 :‬‬
‫ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ زردﺷﺖ‪140 :‬‬
‫ت اﻟﺘﺄﺗﯽ ﻻﺳﺘﺨﺮاج ﻋﻤﻞ اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﻬﻨﺪﺳﯿﮥ‪117 :‬‬
‫اﻟﺘﺄﺗﯽ ﻟﺸﻔﺎء اﻻﻣﺮاض‪111 :‬‬
‫اﻟﺘﺄﺳﯿﺲ‪134 :‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ اﻟﻨﺴﺐ‪117 :‬‬
‫اﻟﺘﺎج‪185 :‬‬
‫اﻟﺘﺎج ﻓﯽ اﺧﻼق اﻟﻤﻠﻮك‪189 :‬‬
‫اﻟﺘﺎج ﻓﯽ ﺳﯿﺮة اﻧﻮﺷﯿﺮوان‪185 ،134 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﻢ و اﻟﻤﻠﻮك رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺘﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺨﺎرا‪149 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪274 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻠﻌﻤﯽ‪619 ،618 ،611 ،608 ،402 ،376 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻖ‪266 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ‪555 ،547 ،428 ،412 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺤﮑﻤﺎء‪293 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎ‪189 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺮﺳﻞ و اﻟﻤﻠﻮك رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺘﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن‪632 ،618 ،611 ،481 ،459 ،401 ،375 ،373 ،229 ،179 ،168 ،165 ،161 ،147 ،137 ،36 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﯽ ﻣﻠﻮك اﻻرض و اﻻﻧﺒﯿﺎء‪648 ،642 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي‪619 ،401 ،358 ،206 ،189 ،149 ،80 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺮد ﯾﺰدي‪ ،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺰﯾﺪه‪458 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس‪133 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ‪641 ،467 ،203 :‬‬
‫ﺗﺎﺳﻮﻋﺎت‪285 :‬‬
‫ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ‪627 ،623 ،522 ،305 :‬‬
‫ﺗﺘﻤﮥ اﻟﯿﺘﯿﻤﻪ‪644 ،641 ،570 ،430 :‬‬
‫ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪643 ،301 :‬‬
‫اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﯾﺎ ﻟا ﺘﺤﺼﯿﻼت‪319 ،318 :‬‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ‪336 :‬‬
‫ﺗﺤﻔﮥ اﻟﻤﻠﻮك‪380 :‬‬
‫ﺗﺪﺑﯿﺮ اﻻﺻﺤﺎء‪112 :‬‬
‫اﻟﺘﺪﺑﯿﺮ )ﮐﺘﺎب(‪349 :‬‬
‫ﺗﺪﺑﯿﺮ اﻟﻤﻠﮏ و اﻟﺴﯿﺎﺳﮥ‪187 :‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮة اﻻوﻟﯿﺎء‪605 :‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺸﻌﺮاء )دوﻟﺘﺸﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي(‪581 ،458 ،371 ،173 :‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮه ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق ﻧﺎﻇﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪307 :‬‬
‫اﻟﺘﺮﺗﯿﺐ‪349 :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﺒﻼﻏﮥ‪598 ،578 ،561 ،558 ،557 ،556 ،555 ،553 ،551 ،547 ،539 ،456 ،440 439 ،437 ،424 ،412 ،403 :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي‪619 ،618 ،607 ،401 ،21 :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻤﯿﻨﯽ‪457 ،203 :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﮥ‪623 :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪620 ،619 ،161 :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻄﺎن‪630 :‬‬
‫اﻟﺘﺮﯾﺎق‪111 :‬‬
‫اﻟﺘﺴﻄﯿﺢ و ﺗﺒﻄﯿﺢ اﻟﮑﻮر‪339 ،338 :‬‬
‫ﺗﺸﺮﯾﺢ اﻻﻋﻀﺎء‪628 ،346 :‬‬
‫اﻟﺘﺼﺤﯿﻒ‪643 :‬‬
‫اﻟﺘﻌﺎﻟﯿﻖ ﻓﯽ ﻟا ﺤﮑﻤﮥ‪295 :‬‬
‫اﻟﺘﻌﺮف‪628 ،257 :‬‬
‫اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت ﻋﻠﯽ ﺣﻮاﺷﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻔﺲ‪315 :‬‬
‫اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت ﯾﺎ اﺑﺤﺎث ﻓﯽ اﻟﺤﮑﻤﮥ‪315 :‬‬
‫اﻟﺘﻔﺎﺣﮥ‪321 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ‪ ،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺘﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪70 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺛﻢ اﺳﺘﻮي اﻟﯽ اﻟﺴﻤﺎء و ﻫﯽ دﺧﺎن‪271 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺒﺎﺋﯽ‪272 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﺪي‪71 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرة اﻻﺧﻼص‪271 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرة اﻻﻋﻠﯽ‪271 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرة اﻟﻔﻠﻖ‪271 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرة اﻟﻨﺎس‪271 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺴﺘﻤﻠﯽ‪629 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن‪621 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪619 ،607 ،358 ،271 ،269 ،206 ،80 ،71 ،70 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن‪71 :‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﻮﻻت ارﺳﻄﻮ‪302 :‬‬
‫اﻟﺘﻔﻀﯿﻞ ﺑﯿﻦ ﺑﻼﻏﮥ اﻟﻌﺮب و اﻟﻌﺠﻢ‪643 :‬‬
‫اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ ﻻواﺋﻞ ﺻﻨﺎﻋﮥ اﻟﺘﻨﺠﯿﻢ‪629 ،338 ،34 :‬‬
‫ﺗﻘﺪﻣﮥ اﻟﻤﻌﺮﻓﮥ‪111 :‬‬
‫اﻟﺘﻤﺜﯿﻞ و اﻟﻤﺤﺎﺿﺮة‪641 :‬‬
‫اﻟﺘﻤﻬﯿﺪ ﺑﺎﻗﻼﻧﯽ؛ ‪278‬‬
‫اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ )ﺣﻤﺰة ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ(‪157 ،141 :‬‬
‫اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷﺮاف‪154 ،138 ،106 :‬‬
‫اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ )ﮐﺘﺎب(‪279 :‬‬
‫ﺗﻮرات‪329 ،325 ،84 :‬‬
‫ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﺘﻬﺎﻓﺖ‪299 :‬‬
‫اﻟﺘﻬﺬﯾﺐ‪354 ،245 :‬‬
‫ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻻﺧﻼق‪301 :‬‬
‫ث ﺛﻤﺎر اﻟﻘﻠﻮب ﻓﯽ اﻟﻤﻀﺎف و اﻟﻤﻨﺴﻮب‪641 :‬‬
‫ج ﺟﺎﻣﺎﺳﭗ ﻧﺎﻣﮓ‪140 :‬‬
‫ﺟﺎﻣﻊ )اﻟﺘﺮﻣﺬي(‪74 :‬‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺘﻔﺴﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻃﺒﺮي‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ ‪623 ،523 ،522‬‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺸﺎﻫﯽ‪336 :‬‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﯿﺢ‪74 :‬‬
‫ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪301 :‬‬
‫ﺟﺒﺮ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺧﯿﺎم‪335 :‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ )ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس(‪349 ،113 :‬‬
‫ﺟﻔﺮ )ﮐﺘﺎب(‪313 :‬‬
‫اﻟﺠﻤﺎﻫﺮ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻟﺠﻮاﻫﺮ‪351 ،348 ،339 ،338 :‬‬
‫اﻟﺠﻤﻊ ﺑﯿﻦ رأي اﻟﺤﮑﯿﻤﯿﻦ‪295 ،294 ،285 :‬‬
‫ﺟﻤﻬﺮة اﻻﻣﺜﺎل‪643 :‬‬
‫اﻟﺠﻤﻬﺮة ﻓﯽ اﻟﻠﻐﮥ‪353 :‬‬
‫اﻟﺠﻮاب ﻋﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ‪336 ...‬‬
‫ﺟﻮاب اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﺜﻠﺚ )ﮐﺘﺎب ﻓﯽ ‪301 (...‬‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ اﻻﺳﺮار ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﺠﻮم‪116 :‬‬
‫ﺟﻮدﯾﻪ )رﺳﺎﻟﻪ( ‪.627 ،346‬‬
‫چ ﭼﺘﺮﻧﮓ ﻧﺎﻣﮓ‪139 :‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺮوﺿﯽ‪558 ،557 ،480 ،458 411 ،376 ،375 :‬‬
‫ح ﺣﺎﻻت و ﺳﺨﻨﺎن ﺷﯿﺦ اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ‪605 :‬‬
‫ﺣﺎل اﻟﻤﻌﺎد‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺣﻮال اﻟﻨﻔﺲ‬
‫ﺣﺎﻧﻮت اﻟﻄﺒﯿﺐ‪111 :‬‬
‫اﻟﺤﺎوي‪344 :‬‬
‫اﻟﺤﺎوي )از اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺎوردي(‪:‬‬
‫‪344 ،276‬‬
‫ﺣﺚ اﻟﺬﮐﺮ‪258 :‬‬
‫اﻟﺤﺠﺮ‪349 :‬‬
‫ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ‪578 ،561 ،553 551 ،456 ،440 ،424 ،412 :‬‬
‫اﻟﺤﺪود )رﺳﺎﻟﻪ(‪315 :‬‬
‫ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮق اﻟﯽ اﻟﻤﻐﺮب‪622 ،621 ،351 :‬‬
‫ﺣﺪود اﻟﻔﻠﺴﻔﮥ‪288 :‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اورﻣﺰدﯾﺎر و ﻣﻬﺮﯾﺎر‪283 :‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ دادﻣﻪ‪283 :‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺻﻨﻤﯽ اﻟﺒﺎﻣﯿﺎن‪561 ،283 :‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺴﯿﻢ اﻟﺴﺮور و ﻋﯿﻦ اﻟﺤﯿﻮة‪561 ،283 :‬‬
‫اﻟﺤﺮوف‪315 ،294 ،112 :‬‬
‫ﺣﺴﺎب )ﮐﺘﺎب(‪115 :‬‬
‫اﻟﺤﺸﺎﺋﺶ‪113 :‬‬
‫ﺣﻔﻆ اﻟﺼﺤﮥ )ﮐﺘﺎب(‪346 ،118 :‬‬
‫ﺣﻘﺎﺋﻖ ﻋﻠﻢ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪316 :‬‬
‫اﻟﺤﮑﻤﮥ اﻟﻌﺮوﺿﯿﮥ‪315 :‬‬
‫اﻟﺤﮑﻤﮥ اﻟﻤﺸﺮﻗﯿﻪ ﯾﺎ اﻟﻔﻠﺴﻔﮥ اﻟﻤﺸﺮﻗﯿﮥ‪315 :‬‬
‫ﺣﮑﻤﮥ اﻟﻤﻮت‪627 :‬‬
‫ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت اﻻﺷﺎرات‪314 :‬‬
‫ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻌﯿﻨﯿﻪ‪628 :‬‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان‪494 :‬‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان‪494 :‬‬
‫اﻟﺤﻤﯿﺎت اﻟﻤﺸﺠﺮ‪118 :‬‬
‫ﺣﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻄﺎن )رﺳﺎﻟﻪ ‪631 ،630 ،607 ،319 ،318 ،312 ،305 ،258 :(...‬‬
‫اﻟﺤﯿﻮان )ﮐﺘﺎب(‪188 :‬‬
‫خ ﺧﺎص اﻟﺨﺎص‪641 :‬‬
‫ﺧﺠﺴﺘﻪﻧﺎﻣﻪ‪610 ،568 :‬‬
‫ﺧﺪايﻧﺎﻣﻪ‪610 ،185 ،133 :‬‬
‫اﻟﺨﺮاج )از اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ(‪76 :‬‬
‫اﻟﺨﺮاج )از ﻗﺪاﻣﮥ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ(‪350 :‬‬
‫ﺧﻼﺻﮥ اﻻﻓﮑﺎر‪581 :‬‬
‫ﺧﻠﻖ اﻟﻘﺮآن؛ ‪189‬‬
‫اﻟﺨﻠﻮة‪258 :‬‬
‫ﺧﻮاص اﻟﺸﮑﻞ ‪335 :...‬‬
‫د داﺳﺘﺎن دﯾﻨﯿﮏ‪137 :‬‬
‫داروي ﺧﺮﺳﻨﺪي‪140 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‪184 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن اﺳﮑﻨﺪر‪489 ،133 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن اﮐﻮان دﯾﻮ‪464 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ‪184 ،133 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺑﻬﺮام ﮔﻮر‪132 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺑﯿﮋن و ﮔﺮازان‪489 ،463 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺑﯿﮋن و ﻣﻨﯿﮋه‪463 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﭘﯿﺮان وﯾﺴﻪ‪133 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺧﺴﺮو و ﺷﯿﺮﯾﻦ‪134 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن دارا و ﺑﺖ زرﯾﻦ‪134 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن رﺳﺘﻢ‪184 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن رﺳﺘﻢ و ﺳﻬﺮاب‪493 ،464 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﺮاز ﺑﺎ اﭘﺮوﯾﮋ‪134 :‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﻓﺮاﻣﺮز‪615 :‬‬
‫داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﯾﯽ‪635 ،634 ،625 ،607 ،321 ،318 :‬‬
‫درة اﻻﺧﺒﺎر‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺘﻤﮥ ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﻪ‬
‫اﻟﺪر اﻟﻤﮑﻨﻮن و اﻟﺠﻮاﻫﺮ اﻟﻤﺼﻮن )رﺳﺎﻟﮥ( ‪349‬‬
‫اﻟﺪﺳﺘﻮر‪338 :‬‬
‫اﻟﺪﻋﺎء‪258 :‬‬
‫اﻟﺪﻋﺎوي اﻟﻔﻠﺴﻔﯿﮥ‪295 :‬‬
‫دﻓﻊ ﻣﻀﺎر اﻻﻏﺬﯾﮥ‪345 :‬‬
‫دﻓﻊ اﻟﻤﻀﺎر اﻟﮑﻠﯿﮥ ﻣﻦ اﻻﺑﺪان اﻻﻧﺴﺎﻧﯿﮥ‪346 :‬‬
‫دﻻﺋﻞ اﻻﻋﺠﺎز‪355 :‬‬
‫اﻟﺪﻻﺋﻞ ﻓﯽ اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم‪336 :‬‬
‫دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮه‪276 :‬‬
‫دﻣﯿﮥ اﻟﻘﺼﺮ‪644 :‬‬
‫دﯾﻨﺎي ﻣﯿﻨﻮك ﺧﺮد‪140 :‬‬
‫اﻟﺪﯾﺎرات‪647 :‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ و اﻟﺪوﻟﮥ‪118 :‬‬
‫دﯾﻨﮑﺮت‪136 ،135 ،107 ،95 :‬‬
‫دﯾﻮان اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ‪187 :‬‬
‫دﯾﻮان اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ‪643 :‬‬
‫ر راﺣﮥ اﻻﻧﺴﺎن‪423 :‬‬
‫راﺣﮥ اﻟﺼﺪور )راوﻧﺪي(‪581 :‬‬
‫اﻟﺮﺑﻮﺑﯿﮥ‪285 :‬‬
‫اﻟﺮد ﻋﻠﯽ اﻟﻤﺸﺒﻬﮥ )ﻓﯽ ‪189 :(...‬‬
‫اﻟﺮد ﻋﻠﯽ اﻟﻨﺼﺎري )ﻓﯽ ‪189 :(...‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﻣﺸﮑﺎن‪634 :‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ‪325 ،324 ،323 ،322 ،321 :‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس‪108 :‬‬
‫رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﯿﮥ ﻻﺑﯽ ﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ‪290 :‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ اﻟﻤﺸﻮﻗﮥ ﻓﯽ اﻟﻤﺪﺧﻞ اﻟﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻔﻠﺴﻔﮥ‪303 :‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ در ﻣﻨﻄﻖ‪632 :‬‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﻨﻔﺲ‪116 :‬‬
‫رﺳﺘﻢ و اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‪184 ،133 :‬‬
‫اﻟﺮوﺿﮥ اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﻪ‪348 :‬‬
‫رؤﯾﮥ اﻟﮑﻮاﮐﺐ ﺑﺎﻟﻠﯿﻞ ﻻ ﺑﺎﻟﻨﻬﺎر‪343 :‬‬
‫رﯾﺎﺣﯿﻦ اﻟﻌﻘﻼء‪374 :‬‬
‫رﯾﺎض اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ‪307 :‬‬
‫رﯾﻄﻮرﯾﻘﺎ‪333 ،294 :‬‬
‫ز زات ﺳﭙﺮم‪138 :‬‬
‫اﻟﺰاوﯾﻪ ﯾﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻟﻤﺒﺎدي اﻟﻬﻨﺪﺳﮥ‪343 :‬‬
‫زاﯾﺠﺎت اﻟﮑﻮاﮐﺐ‪336 :‬‬
‫زﺟﺮ اﻟﻔﺮس‪134 :‬‬
‫زﻧﺪ آﮐﺎﺳﯿﻪ‪135 :‬‬
‫زﻧﺪاوﺳﺘﺎ‪410 ،137 :‬‬
‫اﻟﺰﻫﺪ‪258 :‬‬
‫زﯾﺞ )ﮐﺘﺎب(‪115 :‬‬
‫زﯾﺞ ﺷﻬﺮﯾﺎر‪134 ،110 ،104 :‬‬
‫زﯾﻦ اﻻﺧﺒﺎر‪635 :‬‬
‫س ﺳﺒﺐ ﻗﯿﺎم اﻻرض ﻓﯽ وﺳﻂ اﻟﺴﻤﺎء )ﻓﯽ ‪343 :(...‬‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺳﯽ روزه‪140 :‬‬
‫ﺳﺘﻮر ﭘﮋﺷﮑﯽ‪134 :‬‬
‫ﺳﺘﮥ ﻋﺸﺮ ﺟﺎﻟﯿﻨﻮس‪1 :1 :‬‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻨﻈﻮم اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ‪605 :‬‬
‫اﻟﺴﺮ )ﮐﺘﺎب(‪349 :‬‬
‫ﺳﺮاﺋﺮ اﻻﺳﺮار‪117 :‬‬
‫ﺳﺮ اﻻﺳﺮار‪111 :‬‬
‫ﺳﺮ اﻟﺤﮑﻤﺎء‪349 :‬‬
‫ﺳﺮ اﻟﻘﺪر‪316 :‬‬
‫ﺳﺮخ ﺑﺖ و ﺧﻨﮏ ﺑﺖ‪561 ،379 ،283 :‬‬
‫ﺳﻔﺮ اﻻﺳﺮار‪291 ،134 :‬‬
‫ﺳﻔﺮ اﻟﺠﺒﺎﺑﺮه‪134 :‬‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪424 :‬‬
‫اﻟﺴﮑﺴﯿﮑﯿﻦ‪133 :‬‬
‫ﺳﻼﻣﺎن و اﺑﺴﺎل )ﻗﺼﻪ(‪258 ،111 :‬‬
‫اﻟﺴﻤﺎء و اﻟﻌﺎﻟﻢ‪294 ،83 :‬‬
‫اﻟﺴﻤﺎء اﻟﻄﺒﯿﻌﯽ‪294 :‬‬
‫ﺳﻤﺖ اﻟﻘﺒﻠﻪ‪115 :‬‬
‫اﻟﺴﻤﻮم‪113 ،107 :‬‬
‫ﺳﻨﺪﺑﺎدﻧﺎﻣﻪ‪192 ،94 :‬‬
‫اﻟﺴﻨﺪ ﻫﻨﺪ )ﺳﯿﺪﻫﺎﻧﺘﺎ(‪114 ،110 :‬‬
‫اﻟﺴﻨﻦ )اﺑﯽ داود(‪74 :‬‬
‫اﻟﺴﻨﻦ )اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ(‪272 ،74 :‬‬
‫ﺳﻨﻦ ﮐﺒﯿﺮ‪274 :‬‬
‫اﻟﺴﻨﻦ اﻟﺼﻐﯿﺮ )اﺑﻮ ﺑﮑﺮ ﺑﯿﻬﻘﯽ(‪274 :‬‬
‫ﺳﻮﻓﺴﻄﯿﻘﺎ‪294 ،281 :‬‬
‫اﻟﺴﯿﺎﺳﮥ‪316 ،294 :‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﮥ اﻟﺒﺪن‪346 :‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﮥ اﻟﮑﺒﯿﺮ و اﻟﺼﻐﯿﺮ‪279 :‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖﻧﺎﻣﻪ‪237 ،174 :‬‬
‫ﺳﯿﺪﻫﺎﻧﺘﺎ‪282 ،114 :‬‬
‫ﺳﯿﺮت اردﺷﯿﺮ‪134 :‬‬
‫ﺳﯿﺮة اﻟﻔﺮس‪133 :‬‬
‫ﺳﯿﺮة اﻟﻔﻠﺴﻔﯿﮥ‪290 :‬‬
‫ﺳﯿﺮ اﻟﻤﻠﻮك )ﺳﯿﺮ ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس(‪613 ،185 ،133 :‬‬
‫ﺳﯿﺮ اﻟﻤﻠﻮك‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ‬
‫ش ﺷﺎﭘﻮرﮔﺎن‪134 :‬‬
‫ﺷﺎدﺑﻬﺮ و ﻋﯿﻦ اﻟﺤﯿﻮة‪561 ،379 ،283 :‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ )ﮐﺘﺎب(‪339 :‬‬
‫ﺷﺎﻧﺎق )ﮐﺘﺎب ‪609 :(...‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﺻﺎدق‪391 ،180 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ )ﺧﺪاﯾﻨﺎﻣﻪ(‪133 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻠﺨﯽ‪617 ،613 409 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري‪-613 ،608 ،607 489 ،480 ،473 ،472 ،467 ،465 464 ،414 ،413 ،412 ،411 ،410 409 ،378 ،162 ،132 :‬‬
‫‪641 ،617 ،615‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ اﻟﻤﺆﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ‪617 ،616 612 ،611 ،147 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ‪613 ،608 521 -458 ،414 ،404 ،366 ،358 238 ،228 ،162 ،139 :‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺖ ﻧﺸﺎﯾﺴﺖ‪138 :‬‬
‫ﺷﺘﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎي اﯾﺮان‪138 :‬‬
‫ﺷﺮاﺋﻊ اﻻدﯾﺎن‪279 :‬‬
‫ﺷﺮح ﺗﻌﺮف‪629 -628 :‬‬
‫ﺷﺮح ﻗﺼﯿﺪه اﺑﻮ اﻟﻬﯿﺜﻢ‪624 -623 :‬‬
‫ﺷﺮح ﻣﻌﻠﻘﺎت ﺳﺒﻊ‪355 :‬‬
‫ﺷﺮف اﻟﺼﻨﺎﻋﻪ‪369 :‬‬
‫ﺷﺮﻓﯿﻪ‪179 :‬‬
‫ﺷﺶ ﻓﺼﻞ )رﺳﺎﻟﻪ(‪632 :‬‬
‫اﻟﺸﻌﺮ ارﺳﻄﻮ‪295 :‬‬
‫اﻟﺸﻌﺮ و اﻟﺸﻌﺮا‪188 ،187 ،128 :‬‬
‫اﻟﺸﻔﺎ‪626 ،343 ،341 ،319 ،315 ،304 :‬‬
‫اﻟﺸﮑﻞ اﻟﻘﻄﺎع )ﻓﯽ ‪117 :(...‬‬
‫ﺷﮑﻨﺪ ﮔﻤﺎﻧﯿﮏ وﯾﭽﺎر‪138 ،105 :‬‬
‫اﻟﺸﮑﻮك )ﮐﺘﺎب(‪345 :‬‬
‫اﻟﺸﻮاﻣﻞ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻬﻮاﻣﻞ و اﻟﺸﻮاﻣﻞ‬
‫اﻟﺸﻮاﻫﺪ‪ 349 :‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ - 2 691 1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻻت و ﻣﻘﺎﻻت ‪ .....‬ص ‪683 :‬‬
‫ص اﻟﺼﺎﺣﺒﯽ )ﮐﺘﺎب(‪354 :‬‬
‫ﺻﺒﺢ اﻟﯿﻘﯿﻦ‪134 :‬‬
‫اﻟﺼﺤﺎﺑﻪ‪186 :‬‬
‫اﻟﺼﺤﺎح ﻓﯽ اﻟﻠﻐﮥ )ﮐﺘﺎب(‪354 :‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ )ﮐﺘﺎب(‪75 ،74 :‬‬
‫اﻟﺼﺪاﻗﮥ )رﺳﺎﻟﻪ(‪642 :‬‬
‫اﻟﺼﻼة و ﻣﺎﻫﯿﺘﻬﺎ‪258 :‬‬
‫اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ‪112 :‬‬
‫اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ اﻟﺼﻐﯿﺮة‪111 :‬‬
‫اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ اﻟﻌﺎﻟﯿﮥ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪349 :(...‬‬
‫اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ اﻟﮑﺒﯿﺮة‪112 :‬‬
‫اﻟﺼﻨﺎﻋﺘﯿﻦ‪643 :‬‬
‫ﺻﻮان اﻟﺤﮑﻤﻪ‪389 ،300 :‬‬
‫ﺻﻮرة اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ‪351 ،350 ،288 ،144 :‬‬
‫ﺻﻮرة اﻻرض‪144 :‬‬
‫اﻟﺼﻮر اﻟﺴﻤﺎﺋﯿﻪ‪336 :‬‬
‫ﺻﻮر اﻟﮑﻮاﮐﺐ‪336 :‬‬
‫ط ﻃﺒﺎﯾﻊ اﻟﺤﯿﻮان و ﺧﻮاﺻﻬﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻋﻀﺎﺋﻬﺎ‪348 :‬‬
‫اﻟﻄﺐ اﻟﺮوﺣﺎﻧﯽ‪290 :‬‬
‫ﻃﺐ اﻟﻔﻘﺮاء‪345 :‬‬
‫اﻟﻄﺐ اﻟﻤﻠﮑﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ‪.‬‬
‫ﻃﺐ اﻟﻤﻨﺼﻮري‪344 ،309 :‬‬
‫ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎء‪314 ،309 ،118 :‬‬
‫ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻣﻢ‪104 :‬‬
‫ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﺳﺒﮑﯽ‪605 :‬‬
‫ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻌﺠﻢ‪169 :‬‬
‫ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻔﻘﻬﺎء‪274 :‬‬
‫اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺎت‪295 :‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﮥ اﺟﺮام ﻋﻠﻮي‪300 :‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﮥ اﻻﻧﺴﺎن‪111 :‬‬
‫ﻃﻮﺑﯿﻘﺎ‪294 :‬‬
‫اﻟﻄﻬﺎرة ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻻﺧﻼق‪301 :‬‬
‫اﻟﻄﯿﺮ )رﺳﺎﻟﻪ(‪258 :‬‬
‫ﻃﯿﻤﺎوس‪111 :‬‬
‫ظ ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪627 :‬‬
‫ع اﻟﻌﺎده )ﮐﺘﺎب(‪301 :‬‬
‫اﻟﻌﺒﺎرة‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﺎري ارﻣﯿﻨﯿﺎس‬
‫ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﺒﻠﺪان‪618 ،617 :‬‬
‫اﻟﻌﻘﻞ‪116 :‬‬
‫اﻟﻌﺸﻖ )رﺳﺎﻟﻪ(‪319 ،258 :‬‬
‫اﻟﻌﻠﮥ‪285 :‬‬
‫ﻋﻠﻞ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻣﻮﺟﻮدات‪627 :‬‬
‫ﻋﻠﻞ اﻟﻤﻌﺎدن‪349 :‬‬
‫اﻟﻌﻠﻢ اﻻﻋﻠﯽ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪295 :(...‬‬
‫اﻟﻌﻠﻢ اﻻﻟﻬﯽ‪290 :‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﺑﺮﯾﻦ‪628 :‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﻔﺮاﺳﮥ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪295 :(..‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﮑﯿﻤﯿﺎ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪349 :(..‬‬
‫اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻠﺪﻧﯽ‪258 :‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻟﻨﻔﺲ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺣﻮال اﻟﻨﻔﺲ‬
‫ﻋﻤﻞ اﻟﺘﺸﺮﯾﺢ‪112 :‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﺜﻠﺚ‪335 :‬‬
‫ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪187 ،134 :‬‬
‫ﻋﻬﺪ ﮐﺴﺮي‪134 :‬‬
‫اﻟﻌﯿﻦ )ﮐﺘﺎب(‪352 ،128 ،118 ،112 :‬‬
‫ﻋﯿﻦ اﻟﺼﻨﻌﮥ و ﻋﻮن اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ‪349 :‬‬
‫ﻋﯿﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪189 ،188 ،187 :‬‬
‫ﻋﯿﻮن اﻻﻧﺒﺎء‪314 :‬‬
‫ﻋﯿﻮن اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ در ﻋﻠﻢ اﺣﮑﺎم ﻧﺠﻮم‪336 :‬‬
‫ﻋﯿﻮن اﻟﺤﮑﻤﮥ‪315 :‬‬
‫ﻋﯿﻮن اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪294 :‬‬
‫غ ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻌﺮوﺿﯿﻦ‪610 ،568 ،567 :‬‬
‫ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮك اﻟﻔﺮس و ﺳﯿﺮﻫﻢ‪641 ،615 ،472 464 ،371 :‬‬
‫ﻏﻨﯽ و ﻣﻨﯽ‪345 :‬‬
‫ف اﻟﻔﺎﺧﺮ ﻓﯽ اﻟﻄﺐ‪345 :‬‬
‫اﻟﻔﺎل‪134 :‬‬
‫اﻟﻔﺘﻮح )ﮐﺘﺎب(‪189 :‬‬
‫ﻓﺮاﻣﺮزﻧﺎﻣﻪ‪616 :‬‬
‫اﻟﻔﺮج ﺑﻌﺪ اﻟﺸﺪة )ﮐﺘﺎب(‪559 :‬‬
‫ﻓﺮدوس اﻟﺤﮑﻤﮥ‪344 ،118 :‬‬
‫اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻔﺮق‪232 ،58 :‬‬
‫اﻟﻔﺮق ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻔﺲ و اﻟﺮوح‪112 :‬‬
‫ﻓﺮق اﻟﻄﺐ‪111 :‬‬
‫ﻓﺮﻗﻤﺎﻃﯿﺎ‪134 :‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮي‪610 ،578 :‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﻌﻮري‪402 :‬‬
‫اﻟﻔﺼﺎﺣﮥ‪187 ،128 :‬‬
‫اﻟﻔﺼﻞ ﺑﯿﻦ اﻫﻮاء اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ‪106 :‬‬
‫اﻟﻔﺼﺪ‪346 :‬‬
‫ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ )ﻓﺎراﺑﯽ(‪296 ،294 :‬‬
‫اﻟﻔﺼﻮل ﻓﯽ اﻟﻄﺐ‪346 ،345 ،111 :‬‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﻔﺮس‪29 :‬‬
‫ﻓﻀﻞ اﻟﻌﺠﻢ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﺮب و اﻓﺘﺨﺎرﻫﺎ‪29 :‬‬
‫اﻟﻔﻘﻪ اﻻﮐﺒﺮ‪81 :‬‬
‫ﻓﻘﻪ اﻟﻠﻐﻪ اﯾﺮاﻧﯽ‪494 :‬‬
‫اﻟﻔﻼﺣﮥ اﻟﺮوﻣﯿﻪ‪112 ،107 :‬‬
‫اﻟﻔﻠﺴﻔﮥ اﻟﻤﺸﺮﻗﯿﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﺤﮑﻤﮥ اﻟﻤﺸﺮﻗﯿﻪ‬
‫اﻟﻔﻠﮏ و اﻟﻤﻨﺎزل ﯾﺎ اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﮥ‪343 :‬‬
‫اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪643 ،261 ،184 ،118 ،107 ،85 :‬‬
‫ق ﻗﺎﺑﻮﺳﻨﺎﻣﻪ‪401 ،212 :‬‬
‫ﻗﺎﻃﯿﻄﯿﻮن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺣﺎﻧﻮت اﻟﻄﺒﯿﺐ‬
‫ﻗﺎﻃﯿﻐﻮرﯾﺎس‪295 ،294 ،112 ،109 ،104 :‬‬
‫اﻟﻘﺎﻧﻮن‪347 ،346 ،118 :‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻮزارة‪276 :‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﻌﻮدي‪338 :‬‬
‫اﻟﻘﺮاءات‪68 :‬‬
‫ﻗﺮاﺿﻪ ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت‪627 :‬‬
‫ﻗﺮآن‪،243 ،242 ،240 234 ،203 ،188 ،183 ،182 ،174 141 ،128 ،120 ،82 ،72 ،71 ،70 ،69 67 ،66 ،59 ،58 ،56 ،53 ،52 ،48 :‬‬
‫‪621 ،620 ،372 ،353 352 ،329 ،325 ،303 ،272 ،271 270 ،265 ،244‬‬
‫ﻗﺮاﻧﺎت اﻟﮑﻮاﮐﺐ‪117 :‬‬
‫ﻗﺼﺺ اﻻﻧﺒﯿﺎء‪636 :‬‬
‫ﻗﺼﺺ اﻟﻘﺮآن‪273 :‬‬
‫ﻗﻨﯿﮥ اﻟﻤﻨﯿﮥ‪143 :‬‬
‫اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﻪ ﻓﯽ اﻟﺤﮑﻤﮥ اﻟﻔﻠﺴﻔﯿﮥ‪290 :‬‬
‫ﻗﻮت اﻟﻘﻠﻮب‪257 :‬‬
‫اﻟﻘﻮل ﻓﯽ اﻟﺰﻣﺎن و اﻟﻤﮑﺎن‪290 :‬‬
‫اﻟﻘﻮل ﻓﯽ اﻟﻘﺪﻣﺎء اﻟﺨﻤﺴﮥ‪290 :‬‬
‫اﻟﻘﻮل ﻓﯽ اﻟﻨﻔﺲ و اﻟﻌﺎﻟﻢ‪290 :‬‬
‫اﻟﻘﻮل ﻓﯽ اﻟﻬﯿﻮﻟﯽ‪290 :‬‬
‫اﻟﻘﻮﻟﻨﺞ‪305 :‬‬
‫اﻟﻘﻮي اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﻪ‪112 :‬‬
‫اﻟﻘﯿﺎس‪295 :‬‬
‫ك ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ اردﺷﯿﺮ ﭘﺎﭘﮑﺎن‪132 :‬‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ اﻧﻮﺷﺮوان‪134 :‬‬
‫اﻟﮑﺎﻓﯽ ﻓﯽ اﻟﻤﻮﺳﯿﻘﯽ‪319 :‬‬
‫اﻟﮑﺎﻣﻞ )ﻣﺒﺮد(‪128 :‬‬
‫اﻟﮑﺎﻣﻞ ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ‪334 :‬‬
‫ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪62 ،32 ،12 :‬‬
‫ﮐﺎﻣﻞ اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ‪346 ،118 :‬‬
‫ﮐﺒﺎر اﻟﺒﺸﺮ‪643 :‬‬
‫اﻟﮑﺘﺎب )ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ(‪126 :‬‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﺼﻮر‪133 :‬‬
‫اﻟﮑﺮة اﻟﻤﺘﺤﺮﮐﻪ‪113 :‬‬
‫اﻟﮑﺴﺮ و اﻟﺠﺒﺮ‪111 :‬‬
‫ﮐﺸﻒ اﻻﺳﺮار و ﻋﺪة اﻻﺑﺮار‪270 :‬‬
‫اﻟﮑﺸﻒ و اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻻﻧﺴﺎن‪309 :‬‬
‫ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب‪633 :‬‬
‫ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب اﺑﻮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺴﺘﻤﻠﯽ‪629 :‬‬
‫ﮐﺸﮑﻮل ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﺋﯽ‪309 :‬‬
‫ﮐﻠﺐ ﯾﺎره‪282 :‬‬
‫ﮐﻠﻤﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪258 :(...‬‬
‫اﻟﮑﻠﻢ اﻟﺮوﺣﺎﻧﯿﮥ‪302 :‬‬
‫ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ‪607 ،404 ،380 ،379 ،378 376 ،373 ،360 ،358 ،206 ،192 187 ،185 ،161 ،108 ،94 :‬‬
‫ﮐﻤﺎل اﻟﺒﻼﻏﮥ‪640 ،212 :‬‬
‫اﻟﮑﻤﺎل اﻟﺨﺎص ﺑﻨﻮع اﻻﻧﺴﺎن‪300 :‬‬
‫اﻟﮑﻨﺎش )اﻫﺮون اﻻﺳﮑﻨﺪراﻧﯽ(‪111 :‬‬
‫اﻟﮑﻨﺎش )ﺟﻮرﺟﯿﺲ ﺑﻦ ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع(‪117 ،108 :‬‬
‫ﮐﻨﺎش ﺗﯿﺎدورس‪100 :‬‬
‫ﮐﻨﺎش ﻋﻀﺪي‪346 :‬‬
‫ﮐﻨﺰ اﻻﺣﯿﺎ‪134 :‬‬
‫ﮐﻨﺰ اﻟﻐﺮاﯾﺐ‪553 :‬‬
‫ﮐﻨﺰ اﻟﻘﺎﻓﯿﻪ‪610 ،568 ،567 :‬‬
‫ﮐﻨﻮز اﻟﻤﻌﺰﻣﯿﻦ‪627 :‬‬
‫ﮐﻮاﮐﺐ اﻟﺜﺎﺑﺘﮥ‪336 :‬‬
‫اﻟﮑﻮن و اﻟﻔﺴﺎد‪83 :‬‬
‫گ ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪185 ،133 ،111 :‬‬
‫ﮔﺮﺷﺎﺳﭗ )ﮐﺘﺎب(‪616 ،147 :‬‬
‫ﮔﺰارش ﺷﺘﺮﻧﮓ‪134 ،132 :‬‬
‫ﮔﺸﺘﺎﺳﺐﻧﺎﻣﻪ‪465 ،414 ،412 ،228 :‬‬
‫ﮔﻠﺴﺘﺎن ارم‪450 :‬‬
‫ﮔﻨﺞ ﺷﺎﯾﮕﺎن‪139 :‬‬
‫ل ﻟﺒﺎب اﻻﻟﺒﺎب‪،570 ،558 ،557 556 ،555 ،553 ،551 ،547 ،458 453 ،443 ،440 ،424 ،412 ،411 403 ،401 ،376 ،360 ،166 :‬‬
‫‪640 ،600 ،599 ،598 579 ،576 ،573‬‬
‫ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪354 :‬‬
‫ﻟﺼﻮص اﻟﻌﺮب‪29 :‬‬
‫اﻟﻠﺬة )ﮐﺘﺎب(‪290 :‬‬
‫ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪي‪،578 ،576 ،573 ،562 ،561 ،558 ،557 ،553 ،551 ،454 ،442 ،438 ،437 ،424 ،412 ،403 ،401 ،400 ،181 :‬‬
‫‪601‬‬
‫اﻟﻠﻤﻊ )ﮐﺘﺎب(‪257 :‬‬
‫ﻟﻬﺮاﺳﺐﻧﺎﻣﻪ‪134 :‬‬
‫م ﻣﺂﺧﺬ اﻟﺸﺮاﯾﻊ‪279 :‬‬
‫اﻟﻤﺎﺋﮥ ﻓﯽ اﻟﺼﻨﺎﻋﮥ اﻟﻄﺒﯿﻪ‪346 :‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ )ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪290 ،284 :(...‬‬
‫اﻟﻤﺄﺧﻮذات‪113 :‬‬
‫ﻣﺎدﯾﮕﺎن ﮔﺠﺴﺘﮏ اﺑﺎﻟﯿﺶ‪139 :‬‬
‫ﻣﺎدﯾﮕﺎن ﭼﺘﺮﻧﮏ‪139 ،108 :‬‬
‫ﻣﺎدﯾﮕﺎن ﻣﺎه ﻓﺮوردﯾﻦ روز ﺧﺮداد‪140 :‬‬
‫ﻣﺎدﯾﮕﺎن ﯾﻮﺷﺖ ﻓﺮﯾﺎن‪140 :‬‬
‫ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ ﻣﻦ ﻣﻘﻮﻟﮥ ﻣﻘﺒﻮﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﻌﻘﻞ او ﻣﺮذوﻟﮥ‪:‬‬
‫‪351 ،338‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﮥ اﻻﻧﺴﺎن‪295 :‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﮥ اﻟﺤﺰن‪258 :‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﮥ و اﻟﻬﻮﯾﮥ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪295 :(...‬‬
‫ﻣﺎ ﯾﺤﺘﺎج اﻟﯿﻪ اﻟﮑﺘﺎب و اﻟﻌﻤﺎل ﻣﻦ ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺴﺎب )ﮐﺘﺎب ﻓﯽ ‪334 :(...‬‬
‫ﻣﺎ ﯾﺼﺢ ﻣﻦ اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم‪) :‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪294 ،288 :(...‬‬
‫ﻣﺎ ﯾﻨﺒﻐﯽ ان ﯾﻘﺪم ﻗﺒﻞ ﺗﻌﻠﻢ اﻟﻔﻠﺴﻔﻪ‪294 :‬‬
‫اﻟﻤﺒﺎﺣﺜﺎت‪318 ،315 :‬‬
‫ﻣﺒﺎدي اﻟﺘﯽ ﺑﻬﺎ ﻗﻮام اﻻﺟﺴﺎم و اﻻﻋﺮاض‪295 :‬‬
‫ﻣﺒﺎدي آراء اﻫﻞ اﻟﻤﺪﯾﻨﮥ اﻟﻔﺎﺿﻠﮥ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪294 (...‬‬
‫اﻟﻤﺒﺪاء اﻻول‪316 :‬‬
‫اﻟﻤﺒﺪاء و اﻟﻤﻌﺎد‪627 ،316 :‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﺐ رﺑﯿﻌﻪ‪29 :‬‬
‫اﻟﻤﺜﺎﻟﺐ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪29 :‬‬
‫اﻟﻤﺜﺎﻟﺐ اﻟﮑﺒﯿﺮ‪29 :‬‬
‫ﻣﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪128 :‬‬
‫ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪307 :‬‬
‫اﻟﻤﺠﺴﻄﯽ‪639 ،342 ،334 303 ،294 ،283 ،112 ،109 :‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ آﺳﯿﺎﯾﯽ‪309 :‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ اﯾﺮان‪622 :‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت‪437 ،400 ،312 :‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺎوه‪494 :‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻬﺮ‪139 :‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻧﺴﺎب‪453 :‬‬
‫اﻟﻤﺠﻤﻞ‪354 :‬‬
‫ﻣﺠﻤﻞ اﻻﺻﻮل‪336 :‬‬
‫ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و اﻟﻘﺼﺺ‪643 ،619 ،611 401 ،237 ،100 ،98 :‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺮس‪610 :‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎء‪598 ،581 ،578 ،573 ،553 551 ،547 ،458 ،456 ،424 ،412 403 ،401 ،371 ،307 ،175 :‬‬
‫ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺤﮑﻤﮥ‪323 :‬‬
‫اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ و اﻻﺿﺪاد‪189 :‬‬
‫ﻣﺤﺎﺿﺮة اﻻواﯾﻞ و ﻣﺴﺎﻣﺮة اﻻواﺧﺮ‪172 :‬‬
‫اﻟﻤﺤﺮر‪276 :‬‬
‫اﻟﻤﺤﺮك اﻻول )رﺳﺎﻟﮥ ‪300 :(...‬‬
‫اﻟﻤﺤﯿﻂ‪639 ،354 :‬‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺒﺎت اﻻرواح ﺑﻌﺪ ﻣﻔﺎرﻗﮥ اﻻﺷﺒﺎح‪258 :‬‬
‫اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ‪276 ،115 :‬‬
‫اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ ﻓﯽ ﺣﺴﺎب اﻟﺠﺒﺮ و اﻟﻤﻘﺎﺑﻠﻪ‪115 :‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﺪﺧﻞ اﻟﻘﯿﺼﺮاﻧﯽ‪116 :‬‬
‫اﻟﻤﺨﺮوﻃﺎت‪334 ،115 :‬‬
‫اﻟﻤﺨﺼﺺ‪187 :‬‬
‫اﻟﻤﺪﺧﻞ اﻟﯽ اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم‪336 :‬‬
‫اﻟﻤﺪﺧﻞ اﻟﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﺠﻮم‪337 ،336 :‬‬
‫اﻟﻤﺪﺧﻞ اﻟﺘﻌﻠﯿﻤﯽ‪349 :‬‬
‫اﻟﻤﺪﺧﻞ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪345 :‬‬
‫اﻟﻤﺪﺧﻞ ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﻨﺠﻮم‪117 :‬‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ اﻟﻌﻠﻮم‪294 :‬‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ اﻟﻤﻮﺟﻮدات‪319 :‬‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ اﻟﺪواﺋﺮ اﻟﻤﺘﻤﺎﺳﮥ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﻄﻮط ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻟﺘﺤﻠﯿﻞ‪335 :‬‬
‫ﻣﺮزﺑﺎنﻧﺎﻣﻪ‪150 :‬‬
‫ﻣﺮﺷﺪ ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻔﺼﻮل‪ -‬ﻓﯽ اﻟﻄﺐ‬
‫ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪350 :‬‬
‫اﻟﻤﺰاج‪112 :‬‬
‫ﻣﺰدك )ﮐﺘﺎب(‪192 ،185 ،134 :‬‬
‫اﻟﻤﺰﻫﺮ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪128 :‬‬
‫اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪118 ،112 :‬‬
‫اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﻄﺒﯿﻪ‪346 :‬‬
‫اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﻔﻠﺴﻔﯿﻪ‪294 :‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﮥ اﻻﮐﺮ‪336 :‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﮥ اﻟﻘﻄﻊ اﻟﻤﺨﺮوط‪117 :‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﮥ اﻟﻤﺠﺴﻤﺎت‪117 :‬‬
‫اﻟﻤﺴﺎﮐﻦ‪112 :‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‪351 ،350 ،149 ،144 :‬‬
‫اﻟﻤﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪75 ،74 :‬‬
‫ﻣﺴﻨﺪ ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ‪74 :‬‬
‫اﻟﻤﻄﺎﻟﻊ‪112 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﺎد‪627 ،304 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﺎﻟﺠﮥ اﻟﺒﻘﺮاﻃﯿﻪ‪610 ،609 ،345 :‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﺸﻌﺮ‪188 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ ﻓﯽ اﺣﮑﺎم اﻟﻨﺠﻮم‪336 :‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻌﻘﻞ‪294 :‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن‪71 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﺠﻢ‪578 ،561 ،551 ،438 437 ،424 ،412 ،403 ،181 ،171 :‬‬
‫ﻣﻌﺠﻢ اﻻدﺑﺎء‪389 ،150 :‬‬
‫ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪389 ،372 ،157 ،97 :‬‬
‫ﻣﻌﺮاﺟﯿﻪ )رﺳﺎﻟﻪ(‪627 :‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻻﺷﮑﺎل اﻟﺒﺴﯿﻄﮥ‪115 :‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻟﺴﻤﻮم )رﺳﺎﻟﻪ(‪628 :‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﮥ اﻟﻨﻔﺲ اﻟﻨﺎﻃﻘﮥ‪316 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﻄﯿﺎت‪112 :‬‬
‫اﻟﻤﻌﻠﻘﺎت اﻟﺴﺒﻊ‪123 :‬‬
‫ﻣﻌﯿﺎر اﻟﻌﻘﻮل‪628 :‬‬
‫اﻟﻤﻐﻨﯽ ﻓﯽ اﻟﺤﺴﺎب اﻟﻬﻨﺪي‪337 :‬‬
‫اﻟﻤﻔﺎرﻗﺎت و اﻋﺪاد اﻟﻌﻘﻮل و اﻻﻓﻼك و ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻤﺒﺪﻋﺎت‪319 :‬‬
‫اﻟﻤﻔﺎرﻗﺎت و اﻟﻨﻔﻮس‪319 :‬‬
‫اﻟﻤﻔﺮدات‪187 :‬‬
‫اﻟﻤﻔﺮوﺿﺎت‪113 :‬‬
‫اﻟﻤﻘﺎﺑﺴﺎت‪642 ،300 ،290 ،288 ،260 :‬‬
‫ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﯿﯿﻦ‪642 :‬‬
‫اﻟﻤﻘﺎﻻت اﻟﺨﻤﺲ‪112 :‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ اﻻﻟﻒ اﻟﺼﻐﺮي‪112 :‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ ﻓﯽ ان ﻟا ﺨﻄﯿﻦ اذا اﺧﺮﺟﺎ ﻋﻠﯽ اﻗﻞ ﻣﻦ زاوﯾﺘﯿﻦ ﻗﺎﺋﻤﺘﯿﻦ اﻟﺘﻘﯿﺎ‪117 :‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﮥ اﻟﻼم‪315 ،112 :‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﯿﺪ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯿﺌﮥ‪338 :‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ اﻻدب‪143 :‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪65 :‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎﯾﺴﻨﻘﺮي‪482 :‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮري‪618 -617 :‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﺪﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪617 :‬‬
‫اﻟﻤﻘﺼﻮره‪335 :‬‬
‫اﻟﻤﻘﻮﻻت‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻗﺎﻃﯿﻐﻮرﯾﺎس‬
‫اﻟﻤﻘﯿﺎس ﻟﻠﺰوال‪114 :‬‬
‫اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ‪84 :‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻻﻋﻀﺎء‪346 :‬‬
‫ﻣﻨﻄﻖ )رﺳﺎﻟﻪ از اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ(‪628 :‬‬
‫ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﯿﻪ‪345 ،245 :‬‬
‫ﻣﻮاﻗﻊ اﻻﻟﻬﺎم‪258 :‬‬
‫اﻟﻤﻮاﻟﯿﺪ‪336 ،117 :‬‬
‫اﻟﻤﻮاﻟﯿﺪ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪282 :‬‬
‫ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ )ﮐﺘﺎب ‪130 :(...‬‬
‫اﻟﻤﻮت )رﺳﺎﻟﻪ ﻓﯽ ‪111 :(...‬‬
‫اﻟﻤﻮﺳﯿﻘﯽ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪343 :(...‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻤﻌﺮوف ﺑﻤﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺒﯿﻌﮥ )رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ ‪319 :(...‬‬
‫اﻟﻤﻮﻃﺄ‪78 ،74 ،73 :‬‬
‫اﻟﻤﯿﺪان ﻓﯽ اﻟﻤﺜﺎﻟﺐ )ﮐﺘﺎب(‪29 :‬‬
‫ن ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪134 :‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ داﻧﺸﻮران‪309 ،307 :‬‬
‫اﻟﻨﺒﺎت‪187 :‬‬
‫اﻟﻨﺒﺾ‪626 ،625 ،346 ،112 :‬‬
‫اﻟﻨﺒﺾ ﻟﻠﻤﺘﻌﻠﻤﯿﻦ‪111 :‬‬
‫ﻧﺜﺮ اﻟﻨﻈﻢ‪641 :‬‬
‫اﻟﻨﺤﻮ )ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ(‪128 :‬‬
‫ﻧﺠﺎت‪319 ،318 ،315 :‬‬
‫ﻧﻈﻢ اﻟﻘﺮآن‪272 :‬‬
‫ﻧﻌﺖ اﻟﺤﯿﻮان‪348 :‬‬
‫ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ‪605 :‬‬
‫اﻟﻨﻔﺲ )ارﺳﻄﻮ(‪284 :‬‬
‫اﻟﻨﻔﺲ )از اﻻﺳﮑﻨﺪر اﻻﻓﺮودﯾﺴﯽ(‪294 ،112 :‬‬
‫ﻧﻔﺲ )رﺳﺎﻟﻪ(‪627 ،315 ،316 ،303 :‬‬
‫ﻧﻘﺪ اﻟﻨﺜﺮ‪128 :‬‬
‫ﻧﻘﺪ اﻟﺸﻌﺮ‪128 :‬‬
‫ﻧﯿﺮﻧﺠﯿﺎت )رﺳﺎﻟﻪ(‪627 :‬‬
‫ﻧﻮر اﻟﻌﻠﻮم‪623 -622 :‬‬
‫ﻧﻮر اﻟﻤﺮﯾﺪﯾﻦ و ﻓﻀﯿﺤﮥ اﻟﻤﺪﻋﯿﻦ‪632 :‬‬
‫ﻧﯿﮑﺎذوم ﻧﺴﮏ‪107 :‬‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻧﺎﻣﻪ‪150 :‬‬
‫و واﻣﻖ و ﻋﺬرا‪562 ،561 ،369 ،174 :‬‬
‫ورزﻧﺎﻣﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻔﻼﺣﮥ اﻟﺮوﻣﯿﮥ‬
‫ورﻗﻪ و ﮔﻠﺸﺎه‪602 ،601 :‬‬
‫اﻟﻮﺳﺎﻃﮥ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﺘﻨﺒﯽ و ﺧﺼﻮﻣﻪ‪355 :‬‬
‫اﻟﻮﺻﺎﯾﺎ‪187 :‬‬
‫وﯾﺲ و راﻣﯿﻦ‪132 :‬‬
‫ه اﻟﻬﺪاﯾﻪ‪305 :‬‬
‫ﻫﺪاﯾﮥ اﻟﻤﺘﻌﻠﻤﯿﻦ ﻓﯽ اﻟﻄﺐ‪620 :‬‬
‫ﻫﻔﺖ اﻗﻠﯿﻢ‪568 ،424 :‬‬
‫اﻟﻬﻨﺪﺑﺎ‪346 :‬‬
‫اﻟﻬﻨﺪﺳﮥ )ﮐﺘﺎب(‪334 :‬‬
‫اﻟﻬﻮاﻣﻞ و اﻟﺸﻮاﻣﻞ‪642 ،373 ،288 :‬‬
‫ﻫﻮﺳﭙﺎرم ﻧﺴﮏ‪107 :‬‬
‫ي ﯾﺘﯿﻤﮥ اﻟﺪﻫﺮ )ﮐﺘﺎب(‪644 ،641 ،393 :‬‬
‫ﯾﺘﯿﻤﮥ اﻟﺪﻫﺮ ﻓﯽ ﻓﺘﺎوي اﻫﻞ اﻟﻌﺼﺮ‪143 :‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ‪490 ،489 ،488 ،484 476 ،474 ،403 ،402 ،369 :‬‬
‫‪ -3‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﯽ ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻓﺮق و اﻗﻮام‬
‫آ آراﻣﯿﺎن‪93 :‬‬
‫آزادان‪204 ،9 ،5 :‬‬
‫آل اﺑﯽ زﻫﯿﺮ‪219 :‬‬
‫آل اﺑﯽ ﺻﻔﯿﻪ‪218 :‬‬
‫آل اﺑﻮ ﻃﺎﻟﺐ‪21 ،13 ،12 :‬‬
‫آل اﻓﺮاﺳﯿﺎب‪611 ،439 378 ،304 ،215 ،202 ،197 :‬‬
‫آل ﺑﺎوﻧﺪ‪483 ،209 :‬‬
‫آل ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع‪343 ،117 :‬‬
‫آل ﺑﺮﻣﮏ‪251 155 ،149 ،39 ،30 ،24 ،23 ،22 :‬‬
‫آل ﺑﻮﯾﻪ‪،248 ،245 ،244 240 ،239 ،237 ،236 ،235 ،225 217 ، 214 ، 213 ، 212 ، 210 ، 202 201 ، 200 ، 199 ، 197 ، 40 ، 17 :‬‬
‫‪639 ،466 438 ،358 ،300 ،280 ،278 ،276 261 ،260 ،249‬‬
‫آل ﺟﻠﻨﺪي‪219 :‬‬
‫آل ﺣﺒﯿﺐ‪219 :‬‬
‫آل ﺣﻨﻈﻠﻪ‪29 :‬‬
‫آل ﺧﺠﻨﺪ‪203 :‬‬
‫آل زرارة ﺑﻦ اﻋﯿﻦ‪80 :‬‬
‫آل زﯾﺎر‪280 ،220 212 ،211 ،210 ،202 ،197 ،40 :‬‬
‫آل ﺳﺎﻣﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‬
‫آل ﺳﺒﮑﺘﮑﯿﻦ‪ 571 ،442 ،220 :‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن‬
‫آل ﺳﻔﯿﺎن‪23 :‬‬
‫آل ﺳﻠﺠﻮق )ﺳﻼﺟﻘﻪ(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن )ﺳﻼﺟﻘﻪ(‬
‫آل ﺳﻬﻞ‪22 :‬‬
‫آل ﻃﺎﻫﺮ‪216 ،206 ،180 ،179 176 ،171 ،164 ،38 ،37 ،33 ،22 :‬‬
‫آل ﻋﺒﺎس‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس‬
‫آل ﻋﺮاق‪337 ،208 ،207 ،202 :‬‬
‫آل ﻋﻠﯽ‪ 246 ،15 :‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﻮﯾﺎن‬
‫آل ﻏﺴﺎ ن ‪7 :‬‬
‫آل ﻓﺮﯾﻐﻮن‪622 ،229 ،229 :‬‬
‫آل ﻗﺎرن‪209 :‬‬
‫آل ﻟﯿﺚ‪198 ،176 ،171 :‬‬
‫آل ﻣﺎﺳﻮﯾﻪ‪343 :‬‬
‫آل ﻣﺄﻣﻮن‪346 ،337 ،306 304 ،254 ،208 ،207 ،202 :‬‬
‫آل ﻣﺤﺘﺎج‪428 ،411 ،229 ،208 :‬‬
‫آل ﻣﺤﻤﺪ‪15 ،14 :‬‬
‫آل ﻣﺮزﺑﺎن ﺑﻦ زادوﯾﻪ‪219 :‬‬
‫آل ﻣﺮوان‪20 :‬‬
‫آل وﻫﺐ‪22 :‬‬
‫آل ﯾﺴﺎر‪191 :‬‬
‫اﻟﻒ اﻻﺑﺎﺿﯿﻪ‪45 :‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻪ‪62 :‬‬
‫اﺛﻨﯽ ﻋﺸـﺮﯾﻪ )ﺷﯿﻌﻪ(‪ 328 ،267 245 ،244 ،243 ،238 ،234 ،207 198 ،90 ،85 ،81 ،80 ،70 ،59 ،58 ،50 -46 ،43 ،42 :‬و رﺟﻮع‬
‫ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻌﻪ‬
‫اﺧﺸﯿﺪﯾﻪ‪203 :‬‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ‪332 -319 ،300 296 ،288 ،287 ،286 ،285 :‬‬
‫ادارﺳﻪ‪202 :‬‬
‫ازارﻗﻪ‪45 :‬‬
‫اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ‪،523 ،522 ،376 329 ،289 ،272 ،270 ،269 ،255 254 ،253 ،252 ،251 ،250 -245 238 ،236 ،234 ،60 ،59 ،48 ،42 :‬‬
‫‪633 ،624‬‬
‫اﺷﺎﻋﺮه‪377 287 ،281 ،279 ،278 ،277 ،246 245 ،244 -240 ،60 ،59 ،58 ،56 :‬‬
‫اﺷﮑﺎﻧﯿﺎن‪476 ،467 ،157 ،160 ،103 :‬‬
‫اﻏﺎﻟﺒﻪ‪246 ،202 :‬‬
‫اﻓﻼﻃﻮﻧﯿﺎن‪320 ،285 :‬‬
‫اﮐﺎﺳﺮه‪174 :‬‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸﺮﯾﻪ‬
‫اﻣﻮﯾﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ‬
‫اﻧﺼﺎر‪44 ،43 :‬‬
‫اﻫﻠﯿﻪ‪234 :‬‬
‫اﻫﻞ ﺗﺴﻮﯾﻪ‪26 :‬‬
‫اﻫﻞ ﺗﺸﯿﻊ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸﺮﯾﻪ‬
‫اﻫﻞ ﺗﻨﺎﺳﺦ‪61 :‬‬
‫اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ‪277 ،244 243 ،240 ،239 ،234 ،78 ،76 :‬‬
‫اﻫﻞ رأي‪78 ،76 :‬‬
‫اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪245 ،243 ،742 ،240 239 ،208 ،59 ،50 ،49 ،43 ،42 :‬‬
‫اﯾﻠﮏ ﺧﺎﻧﯿﻪ‪453 ،217 :‬‬
‫ب ﺑﺎﺑﮑﯿﻪ‪63 :‬‬
‫ﺑﺎﺑﻠﯿﺎن‪94 :‬‬
‫ﺑﺎﻃﻨﯿﮥ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺳﻤﻌﯿﻠﯿﻪ‬
‫ﺑﺮاﻣﮑﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آل ﺑﺮﻣﮏ‬
‫ﺑﺮﻏﻮﺛﯿﻪ‪60 :‬‬
‫ﺑﺮﮐﻮﮐﯿﻪ‪62 :‬‬
‫ﺑﻠﻌﻤﯿﺎن‪218 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ اﻻﻋﻠﻢ‪333 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ‪،183 174 ،120 ،91 ،54 ،53 ،49 ،46 ،45 44 ،43 ،41 ،34 ،30 ،29 ،27 ،25 ،22 21 ،20 ،19 ،18 ،16 ،14 ،13 ،12 ،9 :‬‬
‫‪348 ،260 ،204 ،186 ،185‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ واﺋﻞ‪123 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ‪124 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﺣﻤﺪان‪199 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ دﻟﻒ‪216 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ رﺑﯿﻌﻪ‪197 ،21 ،14 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﺳﺎج‪217 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﺷﺎﮐﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻨﯽ ﻣﻮﺳﯽ‬
‫ﺑﻨﯽ ﺷﯿﺒﺎن‪123 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﺷﯿﺒﻪ‪602 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﻋﺎﻣﺮ‪184 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس‪،128 122 ،120 ،107 ،91 ،76 ،57 ،46 ،45 44 ،43 ،42 ،39 ،36 ،32 ،30 ،27 ،25 22 ،21 ،17 ،15 ،14 ،13 ،12 ،9 :‬‬
‫‪ 358 ،280 ،270 ،255 ،254 ،248 243 ،217 ،200 ،186 ،174‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آل ﻋﺒﺎس‬
‫ﺑﻨﯽ ﻋﻘﯿﻞ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪191 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﻣﻨﻘﺮ‪126 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﻣﻮﺳﯽ )ﺑﻨﯽ ﻣﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻨﯽ ﺷﺎﮐﺮ(‪115 :‬‬
‫ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ‪44 ،43 ،22 ،21 ،13 ،12 :‬‬
‫ﺑﻬﺸﻤﯿﻪ‪278 ،236 ،59 ،58 :‬‬
‫ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ‪62 :‬‬
‫ﺑﯿﺾ اﻟﺜﯿﺎب‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﭙﯿﺪ ﺟﺎﻣﮕﺎن‬
‫پ ﭘﺮﺛﻮ )ﭘﺎرت(‪160 :‬‬
‫ت ﺗﺎﺗﺎر‪361 ،261 ،182 :‬‬
‫ﺗﺎزﯾﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻌﺮب‬
‫ﺗﺮﮐﺎن‪481 ،293 ،259 ،254 239 ،238 ،235 ،228 ،223 ،205 ،203 ،200 ،199 ،198 ،25 ،17 :‬‬
‫ﺗﻮراﻧﯿﺎن )ﺗﻮري(‪503 ،139 :‬‬
‫ث ﺛﻮرﯾﻪ‪275 ،234 ،77 :‬‬
‫ج ﺟﺎرودﯾﻪ‪70 :‬‬
‫ﺟﺎﺣﻈﯿﻪ‪188 :‬‬
‫ﺟﺒﺎﺋﯿﻪ‪278 :‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮﯾﻪ‪48 :‬‬
‫ﺟﻮاﻧﻤﺮدان‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﯿﺎران‬
‫ﺟﻬﻤﯿﻪ‪269 ،234 ،71 ،53 :‬‬
‫ﺟﯿﻬﺎﻧﯿﺎن‪218 :‬‬
‫چ ﭼﯿﻨﯿﺎن‪424 ،411 ،379 ،104 :‬‬
‫ح ﺣﺮﺑﯿﻪ‪62 :‬‬
‫ﺣﺮورﯾﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﻮارج‬
‫ﺣﻠﻤﺎﻧﯿﻪ‪63 :‬‬
‫ﺣﻠﻮﻟﯿﻪ‪63 -61 :‬‬
‫ﺣﻤﺪاﻧﯿﻪ‪202 :‬‬
‫ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ‪277 ،276 ،274 ،240 ،239 ،234 ،56 :‬‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ‪279 ،276 ،275 ،266 ،244 ،234 :‬‬
‫خ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آل ﺑﺨﺘﯿﺸﻮع‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺣﺴﻨﻮﯾﻪ‪217 :‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ‪109 :‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﯾﺴﺎر‪191 :‬‬
‫ﺧﺎﻧﯿﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آل اﻓﺮاﺳﯿﺎب‬
‫ﺧﺮم دﯾﻨﯿﻪ )ﺧﺮﻣﯿﻪ(‪232 ،63 :‬‬
‫ﺧﻠﻔﺎي ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪263 ،174 :‬‬
‫ﺧﻠﻔﺎي ﻓﺎﻃﻤﯽ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﯿﯿﻦ‬
‫ﺧﻠﻔﯿﻪ‪247 ،246 :‬‬
‫ﺧﻮارج‪166 ،165 ،90 ،85 ،54 ،50 ،46 -44 ،43 ،42 ،41 ،36 ،34 :‬‬
‫ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﺎن‪337 ،306 ،260 ،229 ،202 :‬‬
‫ﺧﯿﺎﻃﯿﻪ‪278 :‬‬
‫ﺧﯿﻮن‪139 :‬‬
‫د داودﯾﻪ‪275 ،76 :‬‬
‫درزﯾﻪ‪248 :‬‬
‫دﻫﻘﺎﻧﺎن‪615 613 ،462 ،327 ،220 ،206 ،9 ،6 ،5 :‬‬
‫دﯾﺎﻟﻤﻪ )دﯾﻠﻤﺎن(‪466 ،253 ،238 ،237 ،236 ،222 214 ،213 ،211 ،210 ،199 :‬‬
‫دﯾﺎﻟﻤﻪ اﺻﻔﻬﺎن‪214 :‬‬
‫ر راﻓﻀﯿﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻌﻪ و ﺑﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸﺮﯾﻪ‪.‬‬
‫راوﻧﺪﯾﻪ‪62 :‬‬
‫رﺑﯿﻌﯿﻪ‪199 ،15 :‬‬
‫رزاﻣﯿﻪ‪62 :‬‬
‫روﻣﯿﺎن‪100 ،96 ،93 ،7 ،4 ،3 :‬‬
‫ز زرارﯾﻪ‪60 :‬‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن‪644 ،613 ،487 ،353 ،346 ،318 ،300 ،254 ،252 ،239 ،231 ،230 ،138 ،105 ،91 ،48 ،42 ،18 ،12 :‬‬
‫زرواﻧﯿﺎن‪7 :‬‬
‫زﻋﻔﺮاﻧﯿﻪ‪60 :‬‬
‫زﻧﺎدﻗﻪ‪238 ،58 :‬‬
‫زﯾﺪﯾﻪ‪267 ،85 ،59 ،49 :‬‬
‫س ﺳﺎدات ﻃﺎﻟﺒﯿﻪ‪244 ،210 ،50 :‬‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪558 ،370 ،219 160 ،157 ،136 ،103 ،95 ،17 ،6 :‬‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‪،225 ،224 ،223 ،222 ،219 ،218 214 ،212 ،210 ،209 ،208 ،207 -204 ،198 ،180 ،174 ،171 ،71 ،39 :‬‬
‫‪،408 ،404 ،402 ،398 ،395 ،376 ،374 ،368 ،367 ،365 ،363 ،362 ،361 ،358 ،356 ،351 ،303 ،293 ،280 ،262 ،260 ،244‬‬
‫‪606 ،450 ،443 ،438 ،430 ،429 ،411‬‬
‫ﺳﺒﺎﺋﯿﻪ‪61 :‬‬
‫ﺳﭙﯿﺪ ﺟﺎﻣﮕﺎن )ﺑﯿﺾ اﻟﺜﯿﺎب‪ ،‬ﻣﻘﻨﻌﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺒﯿﻀﻪ(‪:‬‬
‫‪234 ،63 -62‬‬
‫ﺳﺮﯾﺎﻧﯿﺎن‪154 :‬‬
‫ﺳﻼﺟﻘﻪ )ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن(‪632 ،585 ،368 ،366 ،356 ،349 ،262 ،245 ،220 ،218 ،217 ،216 ،214 ،212 ،202 ،199 :‬‬
‫ﺳﻤﮑﯿﻪ‪234 :‬‬
‫ﺳﻨﺒﺎدﯾﻪ‪232 :‬‬
‫ﺳﯿﻤﺠﻮرﯾﺎن‪215 ،209 ،207 ،206 ،205 :‬‬
‫ش ﺷﺎران ﻏﺮﺟﺴﺘﺎن‪208 :‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ‪605 ،278 276 ،275 ،266 ،244 ،234 :‬‬
‫ﺷﺮاة‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﻮارج‬
‫ﺷﻌﻮﺑﯿﻪ‪29 -25 :‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎﻧﯿﻪ‪59 :‬‬
‫ﺷﯿﻌﻪ‪ 556 ،482 ،276 ،270 ،267 ،266 ،254 ،245 ،244 ،243 ،238 ،200 ،81 ،80 ،50 -46 :‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸﺮﯾﻪ‬
‫ص ﺻﺎﺑﺌﯿﻦ‪340 ،93 ،7 :‬‬
‫ﺻﺪﻗﯿﻪ‪234 :‬‬
‫ﺻﻔﺎرﯾﺎن‪ 424 ،375 ،229 ،206 ،203 ،180 :‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آل ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺮﯾﻪ‪45 :‬‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ‪604 ،588 ،485 ،454 ،363 ،328 320 ،306 ،305 ،297 ،275 ،270 269 ،258 -255 ،243 ،234 ،172 :‬‬
‫ض ﺿﺮارﯾﻪ‪60 :‬‬
‫ط ﻃﺎﻫﺮﯾﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آل ﻃﺎﻫﺮ‬
‫ﻃﺒﺮﯾﻪ‪275 :‬‬
‫ﻃﻮﻟﻮﻧﯿﺎن‪201 :‬‬
‫ظ ﻇﺎﻫﺮﯾﻪ‪277 ،79 ،72 :‬‬
‫ع ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس و آل ﻋﺒﺎس ﻋﺒﺮاﻧﯿﺎن‪328 :‬‬
‫ﻋﺒﯿﺪﯾﯿﻦ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﯿﯿﻦ‬
‫ﻋﺠﻢ‪253 ،228 ،176 175 ،174 ،171 ،170 ،166 ،28 ،26 :‬‬
‫ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬
‫ﻋﺮب‪،125 124 ،122 ،121 ،120 ،89 ،88 ،87 44 ،33 ،30 ،29 ،27 ،26 ،25 ،24 ،23 22 ،18 ،17 ،15 ،13 ،12 ،11 ،9 ،8 ،7 ،3 :‬‬
‫‪253 ،251 ،235 ،228 ،225 ،221 209 ،184 ،183 ،182 ،176 ،175 174 ،171 ،170 ،169 ،166 ،165 164 ،146 ،140 ،131 ،128‬‬
‫‪639 633 ،620 ،481 ،450 ،354 ،351‬‬
‫ﻋﺮوﺳﯿﻪ‪234 :‬‬
‫ﻋﻠﻮﯾﺎن‪ 248 ،200 ،76 :‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آل ﻋﻠﯽ‬
‫ﻋﻤﺮاﻧﯿﺎن‪585 ،580 :‬‬
‫ﻋﻤﻠﯿﻪ‪234 :‬‬
‫ﻋﯿﺎران‪37 -36 ،35 :‬‬
‫ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺼﺎري‬
‫غ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن‪635 ،598 ،585 ،582 ،567 553 ،538 ،537 ،453 ،424 ،367 362 ،361 ،215 ،216 ،208 ،206 :‬‬
‫ﻏﺰ‪266 ،264 ،203 :‬‬
‫ف ﻓﺎﻃﻤﯿﯿﻦ‪377 ،262 ،261 ،249 248 ،246 ،245 ،201 ،200 ،16 :‬‬
‫ﻓﺘﯿـﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﯿﺎران ﻓﺮﯾﻐﻮﻧﯿﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آل ﻓﺮﯾﻐﻮن ﺗﺎرﯾـﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ج‪ - 3 704 1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﯽ ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻓﺮق و‬
‫اﻗﻮام ‪ .....‬ص ‪699 :‬‬
‫ﺛﺎﻏﻮرﯾﻮن‪328 ،320 ،290 ،287 :‬‬
‫ق ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‪588 :‬‬
‫ﻗﺪرﯾﻪ‪234 ،90 ،60 ،53 -52 :‬‬
‫ﻗﺮاﻣﻄﻪ )ﻗﺮﻣﻄﯿﺎن(‪354 ،270 ،254 -250 248 ،236 ،234 ،48 :‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ‪155 ،46 ،42 ،8 ،7 :‬‬
‫ك ﮐﺮاﻣﯿﻪ‪277 267 ،266 ،256 ،234 ،61 -60 ،55 :‬‬
‫ﮐﻌﺒﯿﻪ‪279 ،149 :‬‬
‫ﮐﻠﺪاﻧﯿﺎن‪104 :‬‬
‫ﮐﯿﺴﺎﻧﯿﻪ‪50 ،48 :‬‬
‫ﮐﯿﺎﻧﯿﺎن‪460 ،137 :‬‬
‫گ ﮔﺮج‪146 :‬‬
‫م ﻣﺎﺗﺮﯾﺪﯾﻪ‪279 :‬‬
‫ﻣﺎزﯾﺎرﯾﻪ‪232 ،63 :‬‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ‪276 :‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮﻧﯿﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ آل ﻣﺄﻣﻮن‬
‫ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن‪240 ،230 ،135 ،134 ،91 ،61 ،29 :‬‬
‫ﻣﺒﯿﻀﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﭙﯿﺪ ﺟﺎﻣﮕﺎن‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‪389 353 ،320 ،296 ،286 ،277 :‬‬
‫ﻣﺠﺒﺮه‪87 ،85 ،60 ،58 ،53 :‬‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪ‪243 ،58 ،56 :‬‬
‫ﻣﺠﻮس‪ 252 ،239 231 ،221 ،106 ،58 ،52 :‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ زردﺷﺘﯿﺎن‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪191 :‬‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪58 ،56 :‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﻮارج‬
‫ﻣﺤﻤﺮه‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﺮم دﯾﻨﯿﻪ‬
‫ﻣﺠﺒﺮه‪90 :‬‬
‫ﻣﺮﺟﺌﻪ‪85 ،58 ،54 ،51 -50 :‬‬
‫ﻣﺰدﮐﯿﺎن‪232 ،87 ،63 :‬‬
‫ﻣﺴﺘﺪرﮐﻪ‪60 :‬‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺼﺎري‬
‫ﻣﺸﺎﺋﯿﻦ‪287 :‬‬
‫ﻣﺸﺒﻬﻪ‪243 ،239 ،58 ،56 :‬‬
‫ﻣﻀﺮﯾﻪ‪199 ،21 ،14 :‬‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪،278 ،277 ،270 269 ،267 ،262 ،254 ،244 ،243 242 ،241 ،240 ،239 ،238 ،235 234 ،188 ،90 ،83 ،60 ،59 -53 ،42 :‬‬
‫‪487 ،391 ،349 ،328 ،321 320 ،319 ،300 ،287 ،286 ،282 281 ،280 ،279‬‬
‫ﻣﻌﻤﺮﯾﻪ‪58 :‬‬
‫ﻣﻐﻮل‪361 ،313 ،264 ،263 :‬‬
‫ﻣﻐﯿﺮﯾﻪ‪62 :‬‬
‫ﻣﻘﻨﻌﯿﻪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﭙﯿﺪ ﺟﺎﻣﮕﺎن‬
‫ﻣﻼﻣﺘﯿﻪ‪255 :‬‬
‫ﻣﻨﺎذره‪7 :‬‬
‫ﻣﻮﻟﺪﯾﻦ‪191 :‬‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ‪43 :‬‬
‫ن ﻧﺒﻄﯿﺎن‪285 ،154 :‬‬
‫ﻧﺠﺎرﺑﻪ‪234 ،60 :‬‬
‫اﻟﻨﺠﺪات‪45 :‬‬
‫ﻧﺴﻄﻮرﯾﺎن‪97 ،96 ،7 ،6 :‬‬
‫ﻧﺼﺎري )ﻧﺼﺮاﻧﯿﺎن(‪340 302 ،299 ،281 ،254 ،239 ،233 93 ،91 ،83 72 ،58 ،52 ،42 ،6 :‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ‪58 :‬‬
‫ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﯿﺎن‪328 316 ،296 ،287 ،285 ،83 :‬‬
‫ه ﻫﺬﻟﯿﻪ‪58 :‬‬
‫ﻫﺸﺎﻣﯿﻪ‪60 ،58 :‬‬
‫ﻫﻨﺪوان‪351 ،340 ،339 ،338 ،337 ،334 ،328 286 ،285 ،108 ،107 ،101 ،94 :‬‬
‫ي ﯾﻌﻘﻮﺑﯿﺎن‪83 :‬‬
‫ﯾﻤﺎﻧﯿﻪ‪21 ،15 ،14 :‬‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن‪347 ،334 ،104 ،103 ،101 :‬‬
‫ﯾﻮﻧﺴﯿﻪ‪59 :‬‬
‫ﯾﻬﻮد‪340 ،254 229 ،233 ،232 ،89 ،80 ،72 ،48 ،7 :‬‬
‫‪ -4‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻣﺎﮐﻦ و اﻋﻼم ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫آ آﺑﺴﮑﻮن‪313 :‬‬
‫آﺗﺸﮑﺪه آذرﮔﺸﺴﺐ‪612 :‬‬
‫آﺗﺸﮑﺪه ﮐﺮﮐﻮي‪612 ،147 :‬‬
‫آﺗﻦ‪284 ،283 ،103 ،92 :‬‬
‫آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن )آذرﺑﯿﺠﺎن‪ ،‬آذر آﺑﺎدﮔﺎن(‪،612 ،378 ،360 ،353 ،318 ،313 ،275 ،232 ،217 ،191 ،150 ،146 ، 144 ، 141 ، 63 ، 4 :‬‬
‫‪614‬‬
‫آﺳﯿﺎي ﺻﻐﯿﺮ‪285 ،202 ،94 ،93 ،92 :‬‬
‫آﺳﯿﺎي ﻣﺮﮐﺰي‪143 ،142 :‬‬
‫آﻟﻤﺎن‪459 :‬‬
‫آﻣﺪ‪93 :‬‬
‫آﻣﻞ‪603 ،265 ،255 :‬‬
‫اﻟﻒ اﺑﺮﻗﻮ‪214 :‬‬
‫اﺑﯿﻮرد‪603 ،304 ،275 ،234 ،159 :‬‬
‫اﻻﺣﺴﺎء‪253 ،252 :‬‬
‫اراك‪216 :‬‬
‫اران‪144 :‬‬
‫ارﺟﺎن )ارﮔﺎن(‪255 ،213 ،98 :‬‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪217 ،184 ،146 ،5 :‬‬
‫اروﭘﺎ‪137 :‬‬
‫ازﻣﯿﺮ‪93 :‬‬
‫اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ‪602 :‬‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪629 ،621 ،617 ،601 ،440 :‬‬
‫اﺳﺘﺮاﺑﺎد‪302 :‬‬
‫اﺳﻔﺮاﯾﻦ‪275 :‬‬
‫اﺳﻔﯿﺬﻧﺞ‪15 :‬‬
‫اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪316 ،315 ،295 ،294 ،284 ،283 ،273 ،114 ،103 ،93 ،92 ،4 :‬‬
‫اﺳﺮوﺷﻨﻪ‪204 :‬‬
‫اﺻﻄﺨﺮ‪100 :‬‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪474 ،358 ،333 306 ،305 ،275 ،265 ،259 ،247 ،217 ،216 ،214 ،213 ،212 ،211 203 ،199 ،191 ،142 ،141 ،13 ،9 :‬‬
‫اﻓﺮﯾﻘﺎ‪246 ،199 :‬‬
‫اﻓﺸﻨﻪ‪303 :‬‬
‫اﻧﺒﺎر‪155 :‬‬
‫اﻧﺪﻟﺲ‪261 ،260 ،202 ،79 ،16 :‬‬
‫اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ‪99 ،98 ،93 :‬‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪621 :‬‬
‫اﻫﺮواﻧﻪ‪30 :‬‬
‫اﻫﻮاز‪251 ،250 :‬‬
‫اﯾﺮان‪ :‬ﻏﺎﻟﺐ از ﺻﺤﺎﯾﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ‪137 :‬‬
‫اﯾﻼق‪455 ،275 :‬‬
‫ب ﺑﺎﺑﻞ‪104 :‬‬
‫ﺑﺎدﻏﯿﺲ‪180 :‬‬
‫ﺑﺎژ‪462 ،459 :‬‬
‫ﺑﺎﻣﯿﺎن‪561 ،159 :‬‬
‫ﺑﺤﺮ ﺧﺰر‪150 :‬‬
‫ﺑﺤﺮ اﻟﺮوم‪90 :‬‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ‪251 ،246 ،199 :‬‬
‫ﺑﺨﺎرا‪،404 ،401 ،375 ،374 ،358 ،315 ،304 ،303 ،275 ،264 ،262 ،260 ،259 ،253 ،307 ،206 ،204 ، 169 ، 157 ، 149 ، 11 :‬‬
‫‪620 ،614 ،457‬‬
‫ﺑﺪﺧﺸﺎن‪523 ،144 :‬‬
‫ﺑﺮﻟﯿﻦ‪620 ،494 ،309 :‬‬
‫ﺑﺴﺖ‪450 ،158 ،37 :‬‬
‫ﺑﺼﺮه‪457 ،452 ،262 ،260 ،240 ،199 ،186 ،185 ،148 ،127 ،126 ،124 ،122 ،79 ،73 ،68 ،57 ،56 ،48 ،21 ،10 :‬‬
‫ﺑﻐﺪاد‪،197 ،182 ،141 ،139 ،138 ،126 ،110 ،109 ،108 ،102 ،92 ،91 ،79 ،78 ،76 ،59 ،56 ، 39 ، 38 ، 36 ، 33 ، 32 ، 24 ، 17 :‬‬
‫‪،262 ،261 ،260 ،257 ،255 ،251 ،248 ،245 ،239 ،238 ،236 ،235 ،232 ،228 ،225 ،213 ،211 ،202 ،201 ،200 ،199 ،198‬‬
‫‪620 ،490 ،484 ،476 ،474 ،358 ،356 ،349 ،348 ،333 ،319 ،302 ،299 ،293 ،290 ،282 ،279 ،278 ،277 ،276 ،273 ،269‬‬
‫ﺑﻠﺦ‪،450 ،404 ،402 ،401 ،391 ،303 ،289 ،275 ،267 ،264 ،255 ،234 ،207 ،204 ،160 148 ،144 ،142 ،141 ،103 ،11 ،9 ،7 :‬‬
‫‪620 ،580 ،561 ،559 ،484‬‬
‫ﺑﻠﻌﻤﺎن‪619 :‬‬
‫ﺑﻠﻘﺎ‪13 :‬‬
‫ﺑﻠﮑﯿﺎن‪208 :‬‬
‫ﺑﻤﺒﺌﯽ‪139 ،138 ،136 :‬‬
‫ﺑﻨﺞ‪374 ،372 :‬‬
‫ﺑﻨﺪر ﮔﺰ‪132 :‬‬
‫ﺑﻮدﻟﯿﻦ‪473 :‬‬
‫ﺑﻮزﺟﺎن‪334 :‬‬
‫ﺑﻮﺻﯿﺮ‪16 :‬‬
‫ﺑﻪ از اﻧﺪﯾﻮ ﺧﺴﺮه‪99 :‬‬
‫ﺑﻪ از آﻣﺪ ﮐﻮاذ‪98 :‬‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎن‪98 :‬‬
‫ﺑﯿﺖ ﻻﺑﺎط )ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر(‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ -‬ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر‬
‫ﺑﯿﺖ اردﺷﯿﺮ )رﯾﻮاردﺷﯿﺮ‪ -‬رﯾﺸﻬﺮ(‪97 ،94 :‬‬
‫ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس‪630 :‬‬
‫ﺑﯿﺖ اﻟﺤﮑﻤﻪ‪284 ،261 ،109 ،29 :‬‬
‫ﺑﯿﺮوت‪109 :‬‬
‫ﺑﯿﺰاﻧﺲ )ﺑﯿﺰﻧﻄﻪ(‪103 ،93 ،3 :‬‬
‫ﺑﯿﺴﺘﻮن‪4 :‬‬
‫ﺑﯿﮑﻨﺪ‪11 :‬‬
‫ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ‪285 ،118 ،93 :‬‬
‫ﺑﯿﻬﻖ‪267 ،266 :‬‬
‫پ ﭘﺎرس‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺎرس‬
‫ﭘﺸﯿﻦ‪208 :‬‬
‫ﭘﻮﺷﻨﮓ‪165 :‬‬
‫ﭘﻬﻠﻪ‪141 :‬‬
‫ت ﺗﺎﺷﮑﻨﺪ‪602 :‬‬
‫ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن‪191 ،159 ،144 ،11 :‬‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن‪612 ،607 ،165 :‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬ )ﺗﺮﻣﺪ(‪531 ،11 :‬‬
‫ﺗﮑﺮﯾﺖ‪299 :‬‬
‫ﺗﻤﯿﺸﻪ‪210 :‬‬
‫ﺗﻮﻧﺲ‪202 :‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪645 ،620 ،312 ،156 :‬‬
‫ﺗﯿﺴﻔﻮن‪160 ،103 ،97 ،96 ،94 ،4 :‬‬
‫ج ﺟﺎﺟﺮم‪304 :‬‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻨﯿﻌﯽ‪264 :‬‬
‫ﺟﺒﺎ‪278 :‬‬
‫ﺟﺒﺎل‪538 ،304 ،276 ،275 ،255 ،235 ،214 ،213 ،209 ،199 ،145 ،31 :‬‬
‫ﺟﺮﺟﺎن‪318 ،275 ،145 :‬‬
‫اﻟﺠﺰﯾﺮه‪313 ،95 ،93 ،92 ،91 ،79 :‬‬
‫ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب‪354 ،69 :‬‬
‫ﺟﺰﯾﺮه ﻣﺮدان‪332 :‬‬
‫ﺟﻠﻮﻻ‪9 :‬‬
‫ﺟﻨﺎﺑﻪ‪251 :‬‬
‫ﺟﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر‬
‫ﺟﻮر‪185 :‬‬
‫ﺟﯽ‪192 ،94 :‬‬
‫ﺟﯿﺤﻮن‪207 ،11 ،10 ،9 :‬‬
‫ﺟﯿﻠﻢ‪556 ،536 :‬‬
‫چ ﭼﺎچ‪455 ،275 ،273 ،204 ،159 :‬‬
‫ﭼﻐﺎﻧﯿﺎن‪534 ،532 ،428 ،411 ،391 ،358 ،207 :‬‬
‫ﭼﯿﻦ‪612 ،168 ،142 ،104 ،10 ،9 :‬‬
‫ح ﺣﺒﺸﺴﺘﺎن‪222 :‬‬
‫ﺣﺠﺎز‪155 ،20 ،7 :‬‬
‫ﺣﺮان‪293 ،93 :‬‬
‫ﺣﻠﺐ‪353 ،293 ،202 :‬‬
‫ﺣﻠﻮان‪214 :‬‬
‫ﺣﻤﯿﻤﻪ‪13 :‬‬
‫ﺣﻮران‪154 :‬‬
‫ﺣﯿﺮه‪186 ،171 ،154 ،122 ،111 ،8 :‬‬
‫خ ﺧﺎﻧﻘﯿﻦ‪173 :‬‬
‫ﺧﺎن ﻟﻨﺠﺎن‪484 ،476 ،475 ،474 :‬‬
‫ﺧﺎوران‪603 :‬‬
‫ﺧﺘﻼن‪149 ،148 :‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن‪،158 ،148 ،145 ،142 ،141 ،122 ،73 ،62 53 ،48 ،45 ،42 ،38 ،36 ،35 ، 34 ، 32 31 ، 21 ، 15 ، 14 ، 13 ، 12 ، 11 ، 10 :‬‬
‫‪،215 ،214 ،212 ،211 ،210 ،209 ،208 ،207 ،206 ،205 ،204 ،199 ،197 ،193 ،191 ،180 ،176 ،174 ،165 ،163 ،161 ،160‬‬
‫‪،313 ،306 ،289 ،288 ،276 ،275 ،271 ،266 ،261 ،256 ،255 ،254 ،253 ،246 ،245 ،240 ،239 ،228 ،223 ،221 ،218 ،216‬‬
‫‪،537 ،497 ،484 ،476 ،472 ،471 ،467 ،466 ،465 ،460 ،453 ،430 ،412 ،403 ،398 ،397 ،376 ،372 ،360 ،356 ،355 ،346‬‬
‫‪644 ،641 ،639 ،622 ،617 ،616 ،615 ،614 ،613 ،607 ،603 ،585 ،578 ،560 ،547‬‬
‫ﺧﺮﻗﺎن‪255 :‬‬
‫ﺧﺰاﻧﮥ اﻟﺤﮑﻤﮥ‪261 :‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﮔﺮد‪267 :‬‬
‫ﺧﻮارزم‪639 ،346 ،337 ،313 ،305 ،304 ،303 ،282 ،281 ،254 ،223 ،221 ،216 ،215 ،208 ،207 ،159 ،143 ،126 :‬‬
‫ﺧﻮاش‪36 :‬‬
‫ﺧﻮرﻣﯿﺜﻦ‪303 :‬‬
‫ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪643 ،278 ،267 ،246 ،229 ،213 ،211 ،199 ،191 ،148 ،146 ،144 ،142 ،110 ،99 ،98 :‬‬
‫ﺧﯿﺒﺮ‪48 ،47 :‬‬
‫ﺧﯿﻮه‪11 :‬‬
‫د داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﯾﺲ‪138 :‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪312 :‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻦ ژزف‪109 :‬‬
‫داﻣﻐﺎن‪145 :‬‬
‫دار اﻟﻬﺠﺮه‪251 :‬‬
‫دﺑﺴﺘﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫دﺟﻠﻪ‪299 ،38 :‬‬
‫دزﻓﻮل‪99 :‬‬
‫دﺳﮑﺮه‪547 :‬‬
‫دﻣﺎوﻧﺪ‪489 ،177 :‬‬
‫دﻣﺸﻖ‪493 ،333 ،293 ،251 ،63 :‬‬
‫دﻧﺪاﻧﻘﺎن‪275 ،216 :‬‬
‫دﻫﺴﺘﺎن‪318 ،304 :‬‬
‫دﯾﺎرﺑﮑﺮ‪199 :‬‬
‫دﯾﺮ ﻣﺎرﻣﺘﯽ‪95 :‬‬
‫دﯾﻠﻢ )دﯾﻠﻤﺎن(‪353 ،313 ،247 238 ،213 ،211 ،142 ،42 ،9 :‬‬
‫دﯾﻨﻮر‪275 ،259 ،217 :‬‬
‫ر رأس ﻋﯿﻦ‪93 :‬‬
‫رادﮐﺎن‪132 :‬‬
‫راﻣﻬﺮﻣﺰ‪262 :‬‬
‫رﺑﺎط ﭼﺎﻫﻪ‪486 :‬‬
‫رﺑﻨﺠﻦ‪395 :‬‬
‫رﺳﮕﺖ‪132 :‬‬
‫رزان‪484 ،459 :‬‬
‫رودﺑﺎر‪484 :‬‬
‫رودك‪372 ،325 :‬‬
‫روم )روﻣﯿﻪ(‪619 ،572 ،222 ،95 ،8 ،4 ،3 :‬‬
‫روم ﺷﺮﻗﯽ‪202 ،9 ،4 :‬‬
‫روﯾﺎن‪209 :‬‬
‫رﻫﺎ‪202 ،103 ،97 ،96 ،95 ،93 ،7 ،6 :‬‬
‫ري‪،255 ،247 ،246 ،234 ،217 ،216 ،214 ،213 ،212 ،211 ،210 ،209 ،205 ،204 ،199 ،197 ،153 ،142 ،141 ،31 ،15 ،13 :‬‬
‫‪،582 ،571 ،570 ،556 ،538 ،359 ،358 ،355 ،354 ،344 ،319 ،313 ،304 ،302 ،290 ،289 ،279 ،278 ،277 ،262 ،260 ،259‬‬
‫‪641 ،614 ،585 ،583‬‬
‫دﯾﻮ اردﺷﯿﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اردﺷﯿﺮ‬
‫ز زاب‪16 :‬‬
‫زﻧﺠﺎن‪211 :‬‬
‫زﻧﮓ‪222 :‬‬
‫زوزن‪553 :‬‬
‫زﯾﺮاب‪132 :‬‬
‫س ﺳﺎروﯾﻪ‪94 :‬‬
‫ﺳﺎري‪582 ،11 :‬‬
‫ﺳﺎﻣﺮا‪33 :‬‬
‫ﺳﺎوه‪153 ،15 :‬‬
‫ﺳﺒﺰوار‪267 :‬‬
‫ﺳﭙﯿﭽﺎپ )اﺳﭙﯿﭽﺎپ(‪620 :‬‬
‫ﺳﺠﺴﺘﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﯿﺴﺘﺎن‬
‫ﺳﺠﻠﻤﺎﺳﻪ‪246 :‬‬
‫ﺳﺮﺧﺲ‪603 ،255 ،234 ،159 :‬‬
‫ﺳﻐﺪ‪221 ،173 ،172 ،159 ،142 ،103 :‬‬
‫ﺳﻘﯿﻔﻪ ﺑﻨﯽ ﺳﺎﻋﺪه‪43 :‬‬
‫ﺳﻠﻮﮐﯿﻪ‪97 ،96 ،94 :‬‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪395 ،372 ،361 ،358 279 ،273 ،232 ،223 ،205 ،204 ،173 ،172 ،159 ،149 ،96 ،11 :‬‬
‫ﺳﻤﻨﺎن‪145 :‬‬
‫ﺳﻤﻨﮕﺎن‪304 :‬‬
‫ﺳﻨﺪ‪350 ،225 ،222 ،215 ،38 ،35 ،11 :‬‬
‫ﺳﻮرﯾﻪ‪202 ،103 ،93 :‬‬
‫ﺳﻮﻣﻨﺎت‪577 :‬‬
‫ﺳﯿﺴﺘﺎن‪،375 ،373 ،371 ،358 ،264 ،230 ،229 ،204 203 ،197 ،165 ،158 ،142 ،131 ،60 ،45 ،38 ،37 ،36 ،35 ،34 ،33 ،10 :‬‬
‫‪618 ،614 ،612 ،533 ،532 ،531 ،450 ،401‬‬
‫ش ﺷﺎم‪641 ،314 ،251 ،246 ،202 ،199 ،93 ،79 ،68 ،23 ،12 ،9 ،7 :‬‬
‫ﺷﺎهآﺑﺎد‪99 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﭙﻮر )ﺷﻬﺮ(‪98 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﺮود‪145 :‬‬
‫ﺷﺮاة‪13 :‬‬
‫ﺷﻌﺐ ﺑﻮان‪140 :‬‬
‫ﺷﻘﺎن‪304 :‬‬
‫ﺷﻠﻨﺒﻪ‪177 :‬‬
‫ﺷﻮش‪99 ،93 :‬‬
‫ﺷﻬﻤﯿﺮزاد‪145 :‬‬
‫ﺷﯿﺮاز‪335 ،276 ،261 ،259 ،256 ،255 ،231 ،213 ،97 :‬‬
‫ص ﺻﺎﺑﻮﻧﯿﻪ )ﻣﺪرﺳﻪ(‪203 :‬‬
‫ﺻﻔﯿﻦ‪55 ،44 :‬‬
‫ﺻﯿﻤﺮه )ﻣﻬﺮﮔﺎن ﮐﺪه(‪141 :‬‬
‫ط ﻃﺎﺑﺮان )ﻃﺒﺮان(‪485 ،484 ،459 ،265 :‬‬
‫ﻃﺎﻟﻘﺎن‪639 ،211 ،142 :‬‬
‫ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪،335 ،302 276 ،275 ،247 ،246 ،230 ،213 ،212 ،211 ، 210 ، 209 ، 205 ، 199 145 ، 142 ، 63 ، 42 ، 38 ، 33 ، 31 ، 9 :‬‬
‫‪639 ،581 ،483 ،401 ،338‬‬
‫ﻃﺒﺲ‪211 :‬‬
‫ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن‬
‫ﻃﺮاز‪275 :‬‬
‫ﻃﻮس‪617 614 ،613 ،497 ،486 ،483 ،477 468 ،467 ،462 ،460 ،459 ،411 ،304 ،275 ،265 ،257 ،159 ،158 :‬‬
‫ﻃﯿﺴﻔﻮن‪) :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﯿﺴﻔﻮن(‬
‫ع ﻋﺮاق‪،237 ،218 ،216 ،215 ،214 ،200 ،193 ،187 183 ،172 ،131 ،125 ،122 ،95 ،93 ،92 ،91 ،78 ،62 ،50 ،44 ،15 ،13 ،9 :‬‬
‫‪644 ،583 ،570 ،490 ،474 ،431 ،360 ،354 ،337 ،334 ،280 ،276 ،256 ،254 ،252 ،251 ،250 ،248 ،247 ،246 ،245‬‬
‫ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ‪145 :‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪354 ،8 :‬‬
‫ﻋﺴﮑﺮ ﻣﮑﺮم‪643 :‬‬
‫ﻋﻤﺎن‪216 :‬‬
‫غ ﻏﺪﯾﺮ ﺧﻢ‪47 :‬‬
‫ﻏﺮﺟﺴﺘﺎن‪208 ،159 ،60 :‬‬
‫ﻏﺰﻧﯿﻦ )ﻏﺰﻧﻪ(‪،484 ،483 ،482 ،477 ،476 ،460 ،457 ،358 ،337 ،306 ،268 ،267 ،265 ،262 ،237 ،232 ،216 ،215 ،208 ،205 :‬‬
‫‪572 ،571 ،556‬‬
‫ﻏﺰه‪103 :‬‬
‫ﻏﻮر‪230 ،208 :‬‬
‫ف ﻓﺎراب‪293 :‬‬
‫ﻓﺎرس‪،235 ،231 ،230 ،221 ،219 ،214 ،199 ،185 ، 166 ، 165 ، 161 ، 145 ، 144 ، 142 141 ، 122 ، 79 ، 45 ، 42 ، 38 ، 13 ، 10 :‬‬
‫‪353 ،276 ،275 ،264 ،256 ،255 ،251‬‬
‫ﻓﺮات‪202 ،95 ،93 :‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪602 :‬‬
‫ﻓﺮاﻫﺎن‪305 :‬‬
‫ﻓﺮدﺟﺎن‪630 ،305 :‬‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ‪620 ،204 ،11 :‬‬
‫ﻓﺮﯾﺒﻮرگ‪138 :‬‬
‫ﻓﺮﯾﮕﯿﻪ‪103 :‬‬
‫ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ‪314 ،246 ،9 :‬‬
‫ﻓﯿﻨﯿﻘﯿﻪ‪103 :‬‬
‫ق ﻗ ﺎ د ﺳﯿ ﻪ ‪9 :‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪333 ،315 ،280 ،261 ،246 ،245 :‬‬
‫ﻗﺮﻧﯿﻦ‪37 :‬‬
‫ﻗﺮﯾﻨﯿﻦ‪321 :‬‬
‫ﻗﺰدار‪450 :‬‬
‫ﻗﺰوﯾﻦ‪304 ،235 ،211 ،205 ،142 :‬‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪9 ،4 :‬‬
‫ﻗﺼﺮ ﺷﯿﺮﯾﻦ‪173 :‬‬
‫ﻗﻢ‪638 ،302 ،246 ،211 ،141 ،13 :‬‬
‫ﻗﻨﺪﻫﺎر‪450 :‬‬
‫ﻗﻨﺴﺮﯾﻦ‪93 :‬‬
‫ﻗﻨﻮج‪267 :‬‬
‫ﻗﻮﻣﺲ‪275 ،211 ،145 ،142 ،31 :‬‬
‫ﻗﻬﺴﺘﺎن‪10 :‬‬
‫ﻗﯿﺮوان‪246 :‬‬
‫ك ﮐﺎﺑﻞ‪165 ،162 ،76 ،38 ،10 :‬‬
‫ﮐﺎث‪207 :‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎن‪246 :‬‬
‫ﮐﺎﺷﻐﺮ‪11 :‬‬
‫ﮐﺎﻟﺴﺪون‪4 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻗﺪس رﺿﻮي‪620 ،109 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﺳﻌﺪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪314 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﺳﺘﺮازﺑﻮرك‪473 ،459 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮﻟﯿﻦ‪620 ،314 ،309 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻟﺌﻦ‪621 ،473 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺣﻤﯿﺪﯾﻪ‪309 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻦ ژرف‪109 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺳﺮﭘﻞ‪169 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺳﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ ﺳﻮم‪309 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ اﯾﺮان‪620 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻓﺎﺗﺢ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪621 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻗﻠﯿﭻ ﻋﻠﯽ ﭘﺎﺷﺎ‪629 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪620 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻟﯿﺪن‪459 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺠﻠﺲ‪323 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻗﺪس رﺿﻮي‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان‪312 ،209 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻨﭽﺴﺘﺮ‪359 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪590 :‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ وﯾﻦ‪625 :‬‬
‫ﮐﺮﺑﻼ‪50 :‬‬
‫ﮐﺮدﺳﺘﺎن‪217 ،216 :‬‬
‫ﮐﺮج اﺑﻮ دﻟﻒ‪216 ،213 :‬‬
‫ﮐﺮﻣﺎن‪430 ،375 ،275 ،205 ،199 ،187 ،166 165 ،145 ،142 ،38 ،35 ،34 ،10 ،9 :‬‬
‫ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎﻫﺎن‪141 :‬‬
‫ﮐﺮه رود‪216 :‬‬
‫ﮐﺶ‪36 :‬‬
‫ﮐﺸﻤﯿﺮ‪536 :‬‬
‫ﮐﻌﺒﻪ‪253 ،252 ،31 ،7 :‬‬
‫ﮐﻠﻮاذا‪251 :‬‬
‫ﮐﻮﻓﻪ‪251 ،250 ،188 ،154 ،127 ،126 ،122 ،79 ،76 73 ،68 ،53 ،48 ،21 ،15 ،13 ،12 ،10 :‬‬
‫ﮐﯿﻠﯿﮑﻪ‪103 :‬‬
‫ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﭻ‪621 :‬‬
‫گ ﮔﺎس‪168 :‬‬
‫ﮔﺠﺮات‪216 :‬‬
‫ﮔﺮﮔﺎن‪614 ،583 ،358 ،337 ،305 ،304 ،302 ،213 ،212 ،211 ،210 209 ،199 ،197 ،145 ،38 ،15 ،11 :‬‬
‫ﮔﺮﮔﺎﻧﺞ‪337 ،304 ،208 :‬‬
‫ﮔﻨﺒﺪ ﻧﻘﺎرهﺧﺎﻧﻪ‪486 :‬‬
‫ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر‪348 ،343 ،118 ،110 ،109 ،107 ،102 -98 ،95 ،94 ،38 :‬‬
‫ﮔﻮزﮐﺎﻧﺎن‪622 ،219 ،159 :‬‬
‫ﮔﯿﻼن‪212 ،210 ،9 :‬‬
‫ل ﻻﺟﯿﻢ‪132 :‬‬
‫ﻻﯾﭙﺰﯾﮏ‪494 :‬‬
‫ﻻﻫﻮر‪600 :‬‬
‫ﻟﮑﻨﻬﻮ‪629 :‬‬
‫ﻟﻨﺪن‪473 :‬‬
‫ﻟﻮﮐﺮ‪421 :‬‬
‫ﻟﯿﺪن‪459 :‬‬
‫ﻟﯿﺪﯾﻪ‪103 :‬‬
‫م ﻣﺎﺗﺮﯾﺪ‪279 :‬‬
‫ﻣﺎﺧﻮان‪15 :‬‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ 583 ،484 ،208 ،211 ،210 ،150 ،50 ،33 ،11 :‬و رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻄﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﺎﺳﺒﺬان‪141 :‬‬
‫ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ‪،221 ،220 ،215 ،214 ،207 ،206 ،205 ،204 ،199 ،198 ،197 ،163 ،161 ،160 ،158 ،145 ،142 ،63 ،42 ،19 ،9 ،7 :‬‬
‫‪641 ،620 ،455 ،453 ،439 ،399 ،361 ،360 ،356 ،350 ،293 ،279 ،276 ،275 ،263 ،256 ،253 ،240 ،239 ،232 ،230‬‬
‫ﻣﺎه ﺑﺼﺮه‪141 ،127 :‬‬
‫ﻣﺎه ﮐﻮﻓﻪ‪141 ،127 :‬‬
‫ﻣﺎه ﻧﻬﺎوﻧﺪ‪141 :‬‬
‫ﻣﺪاﯾﻦ‪212 ،211 ،160 ،157 ،142 ،141 ،9 :‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪97 ،96 ،95 :‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﯿﻬﻘﯿﻪ‪265 :‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺳﺮاﺟﺎن‪266 :‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺳﻌﺪﯾﻪ‪266 :‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺻﺎﺑﻮﻧﯿﻪ‪266 ،203 :‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺻﺎﻋﺪﯾﻪ‪266 :‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﮐﻮي ﺳﯿﺎر‪265 :‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر‪343 :‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﺼﯿﺒﯿﻦ‪97 ،96 :‬‬
‫ﻣﺪﯾﻨﮥ اﻟﻨﺒﯽ‪79 ،78 ،77 ،76 ،75 ،67 ،57 ،8 ،3 :‬‬
‫ﻣﺮاﻏﻪ‪149 :‬‬
‫ﻣﺮو‪،470 ،453 ،445 ،421 ،263 ،255 ،234 ،220 ،216 ،206 ،188 ،172 ،170 ،159 ،109 ،104 ،103 ،96 ،79 ،62 ،15 ،14 ،9 :‬‬
‫‪619 ،616 ،614 ،603 ،486‬‬
‫ﻣﺮو اﻟﺮود‪159 ،14 :‬‬
‫ﻣﺮو ﺷﺎﻫﺠﺎن‪159 :‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻋﻘﯿﻞ‪264 :‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺪﯾﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر‪464 :‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻄﺮزي‪264 :‬‬
‫ﻣﺼﺮ‪293 ،260 ،253 ،248 ،246 ،202 ،201 ،199 ،88 ،78 ،48 ،16 ،9 :‬‬
‫ﻣﻐﺮب اﻻﻗﺼﯽ‪333 315 ،247 ،246 ،202 ،199 :‬‬
‫ﻣﮑﺮان‪142 :‬‬
‫ﻣﮑﻪ‪167 ،79 ،78 ،8 ،7 ،3 :‬‬
‫ﻣﻨﭽﺴﺘﺮ‪309 :‬‬
‫ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪622 ،490 ،474 :‬‬
‫ﻣﻮﺻﻞ‪202 ،199 ،95 :‬‬
‫ﻣﯿﺎﻓﺎرﻗﯿﻦ‪202 :‬‬
‫ﻣﯿﻬﻨﻪ‪603 ،265 ،255 :‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 531‬از ‪534‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫درﺑﺎره ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ن ﻧﺎراﯾﯿﻦ‪572 :‬‬
‫ﻧﺴﺎ‪304 ،275 ،234 ،191 ،159 ،158 ،76 :‬‬
‫ﻧﺼﯿﺒﯿﻦ‪202 ،96 ،95 ،93 ،7 ،6 :‬‬
‫ﻧﻮﺑﻬﺎر‪7 :‬‬
‫ﻧﻬﺎوﻧﺪ‪217 ،214 ،32 ،16 ،15 ،9 :‬‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر‪،355 ،354 ،334 ،302 ،278 ،267 ،266 ،265 ،264 ،259 ،256 ،255 ،234 ،203 ،174 ،159 ،158 ،60 ،38 ،35 ،31 ،15 :‬‬
‫‪641 ،614 ،603 ،583 ،578 ،486 ،358‬‬
‫ﻧﯿﻨﻮا‪4 :‬‬
‫و وه اﻧﺪﯾﻮ ﺷﺎه ﭘﻮﻫﺮ‪ :‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر و ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر‬
‫وﯾﻦ‪625 :‬‬
‫ه ﻫﺠﺮ‪253 :‬‬
‫ﻫﺮات )ﻫﺮي(‪614 ،490 ،483 ،375 ،374 ،355 ،354 ،264 ،234 ،208 ،204 ،166 165 ،159 ،124 ،96 ،62 ،11 :‬‬
‫ﻫﻠﻨﺪ‪459 :‬‬
‫ﻫﻤﺪان‪640 ،354 ،307 ،305 ،232 217 ،216 ،214 ،211 ،153 ،141 :‬‬
‫ﻫﻨﺪ )ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن(‪،351 ،338 ،337 ،320 ،304 ،301 ،284 ،237 ، 225 ، 222 ، 216 ، 141 ، 139 ، 107 104 ، 97 ، 95 ، 92 ، 38 ، 35 :‬‬
‫‪640 ،620 ،619 ،612 ،556 ،555 ،484‬‬
‫ي ﯾﺜﺮب‪8 :‬‬
‫ﯾﺰد‪214 :‬‬
‫ﯾﻤﺎﻣﻪ‪251 ،199 :‬‬
‫ﯾﻤﻦ‪246 ،79 ،78 ،48 ،8 :‬‬
‫ﯾﻮﻧﺎن‪«1» 320 ،316 ،286 ،110 ،114 ،92 :‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ (1‬در ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻃﺒﻊ ﺣﺎﺿـﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب دوﺳﺘﺎن ﻋﺰﯾﺰم آﻗﺎي ﺗﻔﻀﻠﯽ ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و آﻗﺎي ﻓﺮزاﻧﻪﭘﻮر داﻧﺸﺠﻮي‬
‫داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق ﻗﺒﻮل زﺣﻤﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ازﯾﻦ دوﺳﺘﺎن ﮔﺮاﻣﯽ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم و ﺗﻮﻓﯿﻘﺸﺎن را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﻫﺎﻧﻢ‪.‬‬
‫ذ ﺑﯿ ﺢ ا ﷲ ﺻ ﻔ ﺎ‬
‫درﺑﺎره ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ‬
‫ﺟﺎِﻫُﺪوا ﺑ َِﺄﻣْﻮاﻟ ُِﮑْﻢ َو َأﻧ ُْﻔِﺴُﮑْﻢ ﻓﯽ َﺳﺒﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ ذﻟ ُِﮑْﻢ َﺧﯿٌْﺮ ﻟَُﮑْﻢ ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﻌَﻠُﻤﻮَن )ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪ ‪(41‬‬
‫ﺑﺎ اﻣﻮال و ﺟﺎﻧﻬﺎى ﺧﻮد‪ ،‬در راه ﺧـﺪا ﺟﻬﺎد ﻧﻤﺎﯾﯿـﺪ؛ اﯾﻦ ﺑﺮاى ﺷـﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﺣﻀـﺮت رﺿﺎ )ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم(‪ :‬ﺧﺪا رﺣﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻨﺪهاى ﮐﻪ اﻣﺮ ﻣﺎ را زﻧﺪه )و ﺑﺮﭘﺎ( دارد ‪ ...‬ﻋﻠﻮم و داﻧﺸـﻬﺎى ﻣﺎ را ﯾﺎد ﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﯾﺎد دﻫﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺮدم اﮔﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﯿﮑﻮى ﻣﺎ را )ﺑﻰ‬
‫آﻧﮑﻪ ﭼﯿﺰى از آن ﮐﺎﺳﺘﻪ و ﯾﺎ ﺑﺮ آن ﺑﯿﺎﻓﺰاﯾﻨﺪ( ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻫﺮ آﯾﻨﻪ از ﻣﺎ ﭘﯿﺮوى )و ﻃﺒﻖ آن ﻋﻤﻞ( ﻣﻰ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﺑﻨﺎدر اﻟﺒﺤﺎر‪-‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح ﺧﻼﺻﻪ دو ﺟﻠﺪ ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ص ‪159‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﻣﺠﺘﻤﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺷﻬﯿﺪ آﯾﺖ اﷲ ﺷﻤﺲ آﺑﺎدي )ره( ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫دﻟـﺪادﮔﯽ ﺑﻪ اﻫﻠـﺒﯿﺖ )ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟﺴـﻼم( ﺑﺨﺼـﻮص ﺣﻀـﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﻮﺳـﯽ اﻟﺮﺿـﺎ )ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم( و اﻣـﺎم ﻋﺼـﺮ )ﻋﺠـﻞ اﷲ ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﺟﻪ‬
‫اﻟﺸـﺮﯾﻒ( ﺷـﻬﺮه ﺑﻮده و ﻟـﺬا ﺑﺎ ﻧﻈﺮ و دراﯾﺖ ﺧﻮد در ﺳﺎل ‪ 1340‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴـﯽ ﺑﻨﯿﺎﻧﮕـﺬار ﻣﺮﮐﺰ و راﻫﯽ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ وﻗﺖ ﭼﺮاغ آن‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﺪ و ﻫﺮ روز ﻗﻮي ﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ راﻫﺶ را اداﻣﻪ ﻣﯽ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت ﻗـﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻـﻔﻬﺎن از ﺳﺎل ‪ 1385‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴـﯽ ﺗﺤﺖ اﺷـﺮاف ﺣﻀـﺮت آﯾﺖ اﷲ ﺣـﺎج ﺳـﯿﺪ ﺣﺴﻦ اﻣﺎﻣﯽ )ﻗـﺪس ﺳـﺮه‬
‫اﻟﺸـﺮﯾﻒ ( و ﺑـﺎ ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ ﺧﺎﻟﺼـﺎﻧﻪ و ﺷـﺒﺎﻧﻪ روزي ﺗﯿﻤﯽ ﻣﺮﮐﺐ از ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﮕﺎن ﺣﻮزه و داﻧﺸـﮕﺎه‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد را در زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻋﻠﻤﯽ آﻏﺎز ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻫﺪاف ‪:‬دﻓﺎع از ﺣﺮﯾﻢ ﺷـﯿﻌﻪ و ﺑﺴﻂ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﻌﺎرف ﻧﺎب ﺛﻘﻠﯿﻦ )ﮐﺘﺎب اﷲ و اﻫﻞ اﻟﺒﯿﺖ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟﺴـﻼم( ﺗﻘﻮﯾﺖ اﻧﮕﯿﺰه ﺟﻮاﻧﺎن و ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ دﻗﯿﻖ ﺗﺮ ﻣﺴﺎﺋـﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮدن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺳﻮدﻣﻨـﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﻠﻮﺗﻮث ﻫﺎي ﺑﯽ ﻣﺤﺘﻮا در ﺗﻠﻔﻦ ﻫﺎي ﻫﻤﺮاه و‬
‫راﯾـﺎﻧﻪ ﻫـﺎ اﯾﺠـﺎد ﺑﺴﺘﺮ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺎرف ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟّﺴـ ﻼم ﺑﺎ اﻧﮕﯿﺰه ﻧﺸـﺮ ﻣﻌﺎرف‪ ،‬ﺳـﺮوﯾﺲ دﻫﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ و ﻃﻼـب‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻏﻨﯽ ﮐﺮدن اوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪان ﺑﻪ ﻧﺮم اﻓﺰار ﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬در دﺳﺘﺮس ﺑﻮدن‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻻزم ﺟﻬﺖ ﺳـﻬﻮﻟﺖ رﻓﻊ اﺑﻬﺎم و ﺷـﺒﻬﺎت ﻣﻨﺘﺸﺮه در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ :‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار ﻧﻮ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺼﻮرت ﺗﺼﺎﻋﺪي در‬
‫ﻧﺸـﺮ و ﭘﺨﺶ آن ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎرد و از ﻃﺮﻓﯽ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺗﺰرﯾﻖ اﻣﮑﺎﻧﺎت را در ﺳﻄﺢ ﮐﺸﻮر و ﺑﺎز از ﺟﻬﺘﯽ ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ را در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎي ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺮﮐﺰ ‪:‬‬
‫اﻟﻒ(ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ده ﻫﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﺰوه و ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﻮاﻧﯽ‬
‫ب(ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺻﺪﻫﺎ ﻧﺮم اﻓﺰار ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اي ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا در راﯾﺎﻧﻪ و ﮔﻮﺷﯽ ﺗﻠﻔﻦ ﺳﻬﻤﺮاه‬
‫ج(ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﺳﻪ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﭘﺎﻧﻮراﻣﺎ ‪ ،‬اﻧﯿﻤﯿﺸﻦ ‪ ،‬ﺑﺎزﯾﻬﺎي راﯾﺎﻧﻪ اي و ‪ ...‬اﻣﺎﮐﻦ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﮔﺮدﺷﮕﺮي و‪...‬‬
‫د(اﯾﺠﺎد ﺳﺎﯾﺖ اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ ‪ www.ghaemiyeh.com‬ﺟﻬﺖ داﻧﻠﻮد راﯾﮕﺎن ﻧﺮم اﻓﺰار ﻫﺎي ﺗﻠﻔﻦ ﻫﻤﺮاه و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎﯾﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‬
‫ه(ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻤﺎﯾﺸﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ و ‪ ...‬ﺟﻬﺖ ﻧﻤﺎﯾﺶ در ﺷﺒﮑﻪ ﻫﺎي ﻣﺎﻫﻮاره اي‬
‫و(راه اﻧﺪازي و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮاﻻت ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ و اﻋﺘﻘﺎدي )ﺧﻂ ‪(2350524‬‬
‫ز(ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﺣﺴﺎﺑﺪاري ‪ ،‬رﺳﺎﻧﻪ ﺳﺎز ‪ ،‬ﻣﻮﺑﺎﯾﻞ ﺳﺎز ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮدﮐﺎر و دﺳﺘﯽ ﺑﻠﻮﺗﻮث‪ ،‬وب ﮐﯿﻮﺳﮏ ‪ SMS ،‬و‪...‬‬
‫ح(ﻫﻤﮑـﺎري اﻓﺘﺨﺎري ﺑﺎ دﻫﻬﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﻮت آﯾﺎت ﻋﻈﺎم‪ ،‬ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻋﻠﻤﯿﻪ‪ ،‬داﻧﺸـﮕﺎﻫﻬﺎ‪ ،‬اﻣﺎﮐﻦ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﮑﺮان و ‪...‬‬
‫ط(ﺑﺮﮔﺰاري ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻫﺎ‪ ،‬و اﺟﺮاي ﻃﺮح ﻣﻬﺪ‪ ،‬وﯾﮋه ﮐﻮدﮐﺎن و ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪه در ﺟﻠﺴﻪ‬
‫ي(ﺑﺮﮔﺰاري دوره ﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ وﯾﮋه ﻋﻤﻮم و دوره ﻫﺎي ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺮﺑﯽ )ﺣﻀﻮري و ﻣﺠﺎزي( در ﻃﻮل ﺳﺎل‬
‫دﻓﺘﺮ ﻣﺮﮐﺰي‪ :‬اﺻﻔﻬﺎن‪/‬خ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﯿﺪ‪ /‬ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﺧﯿﺎﺑﺎن ﭘﻨﺞ رﻣﻀﺎن و ﭼﻬﺎرراه وﻓﺎﺋﯽ ‪ /‬ﻣﺠﺘﻤﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺄﺳﯿﺲ‪ 1385 :‬ﺷﻤﺎره ﺛﺒﺖ ‪ 2373 :‬ﺷﻨﺎﺳﻪ ﻣﻠﯽ ‪10860152026 :‬‬
‫وب ﺳـــــــــــــﺎﯾﺖ‪ www.ghaemiyeh.com :‬اﯾﻤﯿـــــــــــــﻞ‪ Info@ghaemiyeh.com :‬ﻓﺮوﺷـــــــﮕﺎه اﯾﻨﺘﺮﻧــــــﺘﯽ‪:‬‬
‫‪www.eslamshop.com‬‬
‫ﺗﻠﻔﻦ ‪ (0311) -2357023-25‬ﻓﮑﺲ ‪ (0311) 2357022‬دﻓـﺘﺮ ﺗﻬﺮان ‪ (021) 88318722‬ﺑﺎزرﮔــﺎﻧﯽ و ﻓﺮوش ‪ 09132000109‬اﻣﻮر‬
‫ﮐﺎرﺑﺮان ‪(0311)2333045‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ؛ ﻣﺮدﻣﯽ ‪ ،‬ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ و ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺖ ﻋـﺪه اي ﺧﯿﺮ اﻧـﺪﯾﺶ اداره و ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮔﺮدﯾـﺪه و ﻟﯽ‬
‫ﺟﻮاﺑﮕﻮي ﺣﺠﻢ رو ﺑﻪ رﺷﺪ و وﺳـﯿﻊ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﺣﺎﺿـﺮ و ﻃﺮح ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ اي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از اﯾﻨﺮو اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ‬
‫و ﮐﺮم ﺻـﺎﺣﺐ اﺻـﻠﯽ اﯾـﻦ ﺧـﺎﻧﻪ )ﻗـﺎﺋﻤﯿﻪ( اﻣﯿـﺪ داﺷـﺘﻪ و اﻣﯿـﺪوارﯾﻢ ﺣﻀـﺮت ﺑﻘﯿﻪ اﷲ اﻻـﻋﻈﻢ ﻋﺠـﻞ اﷲ ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﺟﻪ اﻟﺸـﺮﯾﻒ ﺗـﻮﻓﯿﻖ‬
‫روزاﻓﺰوﻧﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ ﻣﺎ را ﯾﺎري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪاﻧﺸﺎاﷲ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎره ﺣﺴﺎب ‪ ، 621060953‬ﺷـﻤﺎره ﮐﺎرت ‪1973-3045-5331-6273:‬و ﺷـﻤﺎره ﺣﺴﺎب ﺷﺒﺎ ‪IR90-0180-0000-0000-0621- :‬‬
‫‪0609-53‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪ اي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺰد ﺑﺎﻧﮏ ﺗﺠﺎرت ﺷﻌﺒﻪ اﺻﻔﻬﺎن – ﺧﯿﺎﺑﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺳﯿﺪ‬
‫ارزش ﮐﺎر ﻓﮑﺮي و ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ‬
‫اﻻﺣﺘﺠﺎج ‪ -‬ﺑﻪ ﺳـﻨﺪش‪ ،‬از اﻣﺎم ﺣﺴـﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ‪ :-‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﻋﻬـﺪه دار ﯾﺘﯿﻤﯽ از ﻣﺎ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻨِﺖ ﻏﯿﺒﺖ ﻣﺎ‪ ،‬او را از ﻣﺎ ﺟـﺪا ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و از ﻋﻠﻮم ﻣـﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳـﺘﺶ رﺳـﯿﺪه‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳـﻬﻤﯽ دﻫـﺪ ﺗﺎ ارﺷﺎد و ﻫـﺪاﯾﺘﺶ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪» :‬اي ﺑﻨـﺪه ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﺷﺮﯾـﮏ ﮐﻨﻨـﺪه ﺑﺮادرش! ﻣﻦ در َﮐَﺮم ﮐﺮدن‪ ،‬از ﺗﻮ ﺳـﺰاوارﺗﺮم‪ .‬ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﻣﻦ! ﺑﺮاي او در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋـﺪد ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﯾﺎد داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﺰار ﻫﺰار‪ ،‬ﮐﺎخ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ و از دﯾﮕﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻻﯾﻖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺿﻤﯿﻤﻪ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺘﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻤﻨﺴﻮب إﻟﯽ اﻹﻣﺎم اﻟﻌﺴـﮑﺮي ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم‪ :‬اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﻪ ﻣﺮدي ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺪام ﯾﮏ را دوﺳﺖﺗﺮ ﻣﯽداري‪ :‬ﻣﺮدي‬
‫اراده ﮐﺸـﺘﻦ ﺑﯿﻨـﻮاﯾﯽ ﺿـﻌﯿﻒ را دارد و ﺗـﻮ او را از دﺳـﺘﺶ ﻣﯽَرﻫـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾـﺎ ﻣﺮدي ﻧـﺎﺻﺒﯽ اراده ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدن ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺑﯿﻨﻮا و ﺿـﻌﯿﻒ از‬
‫ﭘﯿﺮوان ﻣﺎ را دارد‪ ،‬اّﻣﺎ ﺗﻮ درﯾﭽﻪاي ]از ﻋﻠﻢ[ را ﺑﺮ او ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﯽ ﮐﻪ آن ﺑﯿﻨﻮا‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑ ِـﺪان‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارد و ﺑﺎ ﺣّﺠﺖﻫﺎي ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﺧﺼﻢ ﺧﻮﯾﺶ را ﺳﺎﮐﺖ ﻣﯽﺳﺎزد و او را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ؟«‪.‬‬
‫]ﺳـﭙﺲ[ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺘﻤًﺎ رﻫﺎﻧﺪن اﯾﻦ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﯿﻨﻮا از دﺳﺖ آن ﻧﺎﺻﺒﯽ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‪ ،‬ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و ﻫﺮ ﮐﻪ او را زﻧﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم را زﻧﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﻪ او را زﻧﺪه ﮐﻨﺪ و از ﮐﻔﺮ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ارﺷﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم را زﻧﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ‬
‫از آن ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎي ﺗﯿﺰ ﺑﮑﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻨﺪ زﯾـﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﺣﺴـﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ را از ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻖ‪ ،‬ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧـﺪ و او اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬اﺟﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آزاد ﮐﺮدن ﺑﻨﺪه دارد«‪.‬‬
pdf.tarikhema.org
tarikhema.ir

Tarekh Adabeyat Dar Eran 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarekh Adabeyat Dar Eran 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

mandegar.tarikhema.org tarikhema.

‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‬

‫‪28‬‬ ‫ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺎزﯾﺎن‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان ﺟﻠﺪ ‪1‬‬

‫ﺷﻨﺎﺳﻪ اﻓﺰوده ‪ :‬ﺗﺮاﺑﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪ‪ ، - 1328 ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و اﻗﺴﺎم ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ‬

‫اداﻣﻪ ادب ﭘﻬﻠﻮي‬

‫ﻧﺎﻗﻼن ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي‬

‫ﺷﻌﺮ در ﻟﻬﺠﺎت ﻣﺤﻠﯽ‬

‫ورود ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪164 :‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﺎرﯾﺎن‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﺗﺎﺑﻊ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‬

‫دوره اول ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﺰﻧﻮي‬

‫اﻣﯿﻦ ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‬

‫ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯽ‬

‫رﺳﻮم و آداب اﯾﺮاﻧﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ و ﺛﺮوت‬

‫ﻏﻼﻣﺎن و ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن ﺗﺮك‬

‫ﻣﺒﺎرزات ﻧﮋادي اﯾﺮان و ﺗﺮك‬

‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺴّﻠﻂ ﻏﻼﻣﺎن‬

‫)‪ -(3‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﭼﺎپ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ ﺳﻄﻮر ص ‪82 -77‬‬

‫وﺿﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ‬

‫ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬

‫ﺧﺼﺎﺋﺺ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫اﻧﻮاع ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت آن‬

‫ﺑﺨﻀﺎب از اﺟﻞ ﻫﻤﯽ ﻧﺮﻫﺪﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻫﻤﯽ ﻋﺬاب ﮐﻨﺪ »‪*** «2‬‬

‫ﻣﺮا ﭼﻮن ﺗﻮ ﻫﺰاران ﻫﺰار ﻫﺴﺖو ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺘﻮ ﺑﺮ اﺧﺘﯿﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬

‫در ﻟﻐﺖ ﻓﺮس‬

‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﻧﮕﺎري ﭼﻮ ﺗﻮ دﮔﺮ ﻧﺒﻮدﭼﻮ ﻣﻦ ﺻﺒﻮر و ﭼﻮ ﻣﻦ رازدار ﺑﺮﻧﺎﯾﯽ‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻨﮓ رﺳﺘﻢ ﺑﺎ اﻓﺮاﺳﯿﺎب‬

‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ رﺳﺘﻢ ﮐﻪ اي ﭘﻬﻠﻮانﺗﻮ از ﻣﻦ ﻣﺪار اﯾﭻ رﻧﺠﻪ روان‬

You might also like