T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2731

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1692

STRATEJİ VE GÜVENLİK

Yazarlar
Prof.Dr. Mustafa AYDIN (Ünite 3, 4, 7, 8)
Prof.Dr. Sinem AÇIKMEŞE (Ünite 1, 2, 5, 6, 7)
Dr.Öğr.Üyesi Fulya EREKER (Ünite 3, 4, 8)
Öğr.Gör.Dr. Cihan DİZDAROĞLU (Ünite 7)

Editör
Prof.Dr. Mustafa AYDIN
Dr.Öğr.Üyesi Ahmet Halûk ATALAY
 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcıları
Prof.Dr. Murat Ataizi
Dr.Öğr.Üyesi Mestan Küçük

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız

Dil ve Yazım Danışmanları

Gözde Metin
Hatice Çalışkan

Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu

Strateji ve Güvenlik

E-ISBN
978-975-06-2861-0

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ağustos 2018
2739-0-0-0-1909-V01
 İçindekiler iii

İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... vii

Strateji ve Güvenlik Kavramları.................................................... 2 1. ÜNİTE

STRATEJİ KAVRAMI.................................................................................................. 3
TAKTİK, ASKERİ STRATEJİ VE GENEL STRATEJİ TANIMLARI.................... 3
STRATEJİ DÜŞÜNCESİNİN GELİŞİMİ................................................................... 5
Klasik Dönemde Strateji............................................................................................... 5
Sun Tzu’nun Strateji Anlayışı................................................................................. 6
Thucydides’in Strateji Anlayışı............................................................................... 7
Machiavelli’nin Strateji Anlayışı............................................................................ 8
Modern Dönemde Stratejik Düşünce......................................................................... 8
Napoléon’un Strateji Anlayışı................................................................................. 8
Jomini’nin Strateji Anlayışı.................................................................................... 9
Clausewitz’in Strateji Anlayışı............................................................................... 10
Hart’ın Strateji Anlayışı........................................................................................... 10
Nükleer Dönemde Stratejik Düşünce......................................................................... 11
GÜVENLİK KAVRAMI............................................................................................... 12
GÜVENLİK KAVRAMININ TANIMINDA DÖNÜŞÜM...................................... 12
GÜVENLİK KAVRAMININ ANA UNSURLARI................................................... 14
Güvenlik Özneleri......................................................................................................... 14
Güvenlik Tehditleri....................................................................................................... 16
Özet................................................................................................................................. 17
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 18
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 19
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 19
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 20

Stratejik Çalışmalar....................................................................... 22 2. ÜNİTE

STRATEJİK ÇALIŞMALARIN KAPSAMI............................................................... 23
STRATEJİK ÇALIŞMALARIN GELİŞİMİ ............................................................... 25
Stratejik Çalışmaların Doğuşu .................................................................................... 25
Stratejik Çalışmaların Altın Çağı ............................................................................... 26
Stratejik Çalışmaların Altın Çağının Temel Özellikleri..................................... 27
Altın Çağda Stratejik Çalışmalara Yöneltilen Eleştiriler ................................... 28
Yumuşama ve Stratejik Çalışmaların Duraklama Dönemi...................................... 29
Stratejik Çalışmalarda Canlanma ve Sorgulama Dönemi ...................................... 31
Stratejik Çalışmalara Alternatif Yaklaşımların Doğuşu .......................................... 33
Demokratik Barış Teorisi....................................................................................... 33
Güvenlik Rejimleri Yaklaşımı ............................................................................... 34
Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu........................................................................... 34
Ortak Güvenlik ve Alternatif Savunma................................................................ 34
STRATEJİK ÇALIŞMALARIN MEVCUT DURUMU............................................ 35
Özet ................................................................................................................................ 36
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 37
iv İçindekiler

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 38

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 39
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 39

3. ÜNİTE Stratejik Çalışmalar ve Savaş........................................................ 40

STRATEJİK ÇALIŞMALAR VE SAVAŞ.................................................................... 41
Savaş Kavramı................................................................................................................ 41
Savaş Türleri................................................................................................................... 44
Haklı Savaş Kavramı..................................................................................................... 46
Savaşın Nedenleri.......................................................................................................... 50
Savaşın Kaynağı............................................................................................................. 51
YİRMİNCİ YÜZYIL SAVAŞLARINDA SAVAŞ STRATEJİLERİ VE TAKTİKLER. 54
Birinci Dünya Savaşı’nda Strateji Anlayışı ve Taktik................................................ 54
İki Savaş Arası Dönemde Strateji................................................................................ 55
İkinci Dünya Savaşı’nda Strateji ve Taktik................................................................. 55
Özet................................................................................................................................. 56
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 57
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 58
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 58
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 59

4. ÜNİTE Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi.................... 60

STRATEJİK ÇALIŞMALARDA CAYDIRICILIK VE OYUN TEORİSİ............... 61
CAYDIRICILIK............................................................................................................. 61
Caydırıcılık Kavramı..................................................................................................... 61
Caydırıcılık Teorisinin Gelişimi ................................................................................. 63
1945-1962 Dönemi ................................................................................................ 63
1962-1983 Karşılıklı Caydırıcılık Dönemi .......................................................... 64
1983’den 2001’e İkinci Nükleer Çağda Caydırıcılık............................................ 67
11 Eylül Sonrası Caydırıcılık Stratejisi ................................................................ 67
OYUN TEORİSİ ........................................................................................................... 70
Oyun Çeşitleri................................................................................................................ 70
Tavuk Oyunu .......................................................................................................... 71
Mahkûm İkilemi..................................................................................................... 74
Oyun Teorisinin Eksikleri ve Yararlı Yönleri............................................................. 76
Özet................................................................................................................................. 79
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 80
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 81
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 82

5. ÜNİTE Realist Güvenlik Çalışmaları......................................................... 84

REALİST GÜVENLİK ÇALIŞMALARI ................................................................... 85
REALİZMDE GÜVENLİK AKTÖRÜ....................................................................... 86
REALİZMDE GÜVENLİK TEHDİTLERİ................................................................ 87
Devlet İradesinden Kaynaklanan Güvenlik Tehditleri ............................................ 89
Yapıdan Kaynaklanan Güvenlik Tehditleri................................................................ 90
 İçindekiler v
Güvenlik İkilemi ........................................................................................................... 91
Kutupluluk ve Güvenlik İkilemi ........................................................................... 92
REALİZMDE GÜVENLİK POLİTİKALARI VE GÜÇ DENGESİ........................ 94
Güç Dengesi................................................................................................................... 94
Dengeleme...................................................................................................................... 96
Özet................................................................................................................................. 98
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 99
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 100
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 100
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 101

Güvenlik Çalışmalarında Değişim................................................ 102 6. ÜNİTE

GÜVENLİK ÇALIŞMALARINDA DEĞİŞİM.......................................................... 103
GÜVENLİK ÇALIŞMALARINDA GÜNDEM DEĞİŞİMİ.................................... 103
GÜVENLİK ÇALIŞMALARININ SORGULANMASI........................................... 106
GÜVENLİK ÇALIŞMALARINDA YENİ YAKLAŞIMLAR................................... 108
Özet................................................................................................................................. 113
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 114
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 115
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 115
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 115

Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, 7. ÜNİTE

Avrupa Birliği, Çin.......................................................................... 116
BÜYÜK GÜÇLERİN GÜVENLİK POLİTİKALARI............................................... 117
ABD’NİN GÜVENLİK POLİTİKALARI.................................................................. 117
Soğuk Savaş Dönemi’nde ABD’nin Güvenlik Politikaları........................................ 117
Soğuk Savaş Sonrası Dönemde ABD Güvenlik Politikaları.................................... 120
11 Eylül Saldırıları Sonrasında ABD’nin Güvenlik Yaklaşımı................................. 122
RUSYA’NIN GÜVENLİK ANLAYIŞI......................................................................... 124
Soğuk Savaş Dönemi’nde SSCB’nin Güvenlik Yaklaşımı......................................... 124
Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Rusya’nın Güvenlik Anlayışı................................. 126
AVRUPA BİRLİĞİ’NİN GÜVENLİK POLİTİKALARI.......................................... 128
Soğuk Savaş Dönemi’nde AT ve Avrupa Güvenliği.................................................. 129
Soğuk Savaş Sonrası Dönemde AB ve Avrupa Güvenliği........................................ 132
11 Eylül Sonrası Dönemde AB Güvenlik Politikası.................................................. 134
ÇİN’İN GÜVENLİK YAKLAŞIMI............................................................................. 134
Soğuk Savaş Dönemi’nde Çin’in Güvenlik Anlayışı................................................. 134
Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Çin’in Güvenlik Politikaları.................................. 135
Özet................................................................................................................................. 138
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 139
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 140
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 140
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 140
vi İçindekiler

8. ÜNİTE Türkiye’de Strateji ve Güvenlik..................................................... 142

TÜRKİYE’DE STRATEJİ VE GÜVENLİK............................................................... 143
TÜRKİYE’DE GÜVENLİK VE STRATEJİ TANIMLAMALARI.......................... 143
TÜRKİYE’NİN GÜVENLİK KÜLTÜRÜ.................................................................. 146
TÜRKİYE’NİN GÜVENLİK VE STRATEJİ UYGULAMALARI.......................... 148
Türkiye’nin Stratejileri.................................................................................................. 148
Türkiye’nin Güvenlik Politikaları................................................................................ 150
1990’lı Yıllar............................................................................................................. 150
11 Eylül Sonrası....................................................................................................... 153
Arap Baharının Etkileri ............................................................................................... 154
TÜRKİYE’NİN GÜVENLİK POLİTİKALARININ KURUMSAL YAPISI........... 154
Özet................................................................................................................................. 157
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 158
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 159
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 159
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 160
 Önsöz vii

Önsöz
Bireylerin varlıklarını sürdürebilmek için su ve yiyecek kadar temel ihtiyaçlarından
birisi olan güvenlik, 1940’lardan bu yana Uluslararası İlişkiler disiplininin ana araştır-
ma meseleleri arasında yer alır. Soğuk Savaş yılları boyunca Stratejik Çalışmalar çatısında
strateji, savaş, jeopolitik ve caydırıcılık kimi çeşitli kardeş kavramlarla birarada anılan ve
devlet-merkezli, askeri sorunlara odaklanan güvenlik kavramı, Soğuk Savaşın son dö-
nemlerinde çehre değiştirdi. Özellikle de, Soğuk Savaşın sona ermesiyle birlikte birey ve
toplum güvenliği ya da çevre, gıda, sağlık, enerji güvenliği örneklerinde olduğu gibi farklı
sıfatlarla anlamlandırılan bir kavrama dönüştü. Güvenlik kavramı çerçevesinde gelişen ve
Stratejik Çalışmaların dar kalıbından sıyrılarak, Güvenlik Çalışmaları adını alan disiplin
ise, devlet ötesinde bireyden uluslararası sisteme kadar farklı aktörlerin geniş bir gün-
dem çerçevesindeki sorunlarını ele alan bir çalışma alanı görünümünü kazandı. Dünya-
nın saygın üniversitelerinde önceleri Strateji, Stratejik Çalışmalar ya da Strateji ve Savaş
gibi başlıklarda okutulan dersler, günümüzde artık Güvenlik, Güvenlik Çalışmaları ya da
Uluslararası Güvenlik gibi genel başlıklardaki lisans ve lisansüstü derslere dönüştü.
Güvenlik anlayışı ve eğitimindeki bu dönüşüm, Türkiye’de akademik dünyada uzun
yıllar yeterince ilgi çekmedi. Bunun sonucunda, dönüşen mantık çerçevesindeki güvenlik
anlayışı lisans-lisansüstü müfredatlara bir hayli geç girdi, akademik çalışmalar çok sınırlı
sayıda kaldı ve alana dair bir ders kitabı bugüne kadar hazırlanmadı. Bu çerçevede, eliniz-
deki bu kitap Strateji ve Güvenlik alanındaki bu boşluğu doldurmak üzere titiz bir çalışma
süreci sonucunda hazırlandı. Yazarlar, hem bir ders kitabı işlevini yerine getirecek, hem de
alandaki Türkçe literatüre katkıda bulunacak şekilde üniteleri kaleme aldılar.
Araştırmalarımızda bizlere destek olan asistan arkadaşlarımız Göksenin Üstün ve
Mühdan Sağlam’a, tasarımı titizlikle gerçekleştiren Açıköğretim Fakültesi dizgi ekibine,
bizlerle yakın temas ve sabır içerisinde yayın sürecini koordine eden Anadolu Üniversite-
si öğretim üyeleri Doç.Dr. Elif Toprak ve Dr.Öğr.Üyesi Ahmet Haluk Atalay’a teşekkürü
bir borç bilirim. Yazar arkadaşlarımla birlikte, Strateji ve Güvenlik alanındaki ders kitabı
boşluğunun giderilmesi için bizlere bu fırsatı tanıyan Anadolu Üniversitesi Rektörlüğü ve
Açıköğretim Fakültesi Dekanlığı’na müteşekkiriz.
Yoğun bir emeğin ve takım çalışmasının bir ürünü olarak ortaya çıkan elinizdeki bu
kitabın başta öğrenciler olmak üzere, Türkiye’de Güvenlik Çalışmaları alanında çalışanla-
ra ve konuya ilgi duyanlara yararlı olacağını umuyoruz.

Editör
Prof.Dr. Mustafa AYDIN
1
STRATEJİ VE GÜVENLİK

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Stra­te­ji kav­ra­mı­nı ta­nım­la­ya­bi­le­cek; tak­tik, as­ke­ri stra­te­ji ve ge­nel stra­te­ji kav­
ram­la­rı ara­sın­da­ki fark­la­rı ayırt ede­bi­le­cek,
 Stra­te­ji dü­şün­ce­si­nin ge­li­şi­min­de­ki dö­nüm nok­ta­la­rı­nı sap­ta­yıp, bel­li baş­lı stra­
te­jist­le­rin fi­kir­le­ri­ni tar­tı­şa­bi­le­cek,
 Gü­ven­lik kav­ra­mı­nı ta­nım­la­ya­bi­le­cek ve kav­ra­mın ta­nım­lan­ma­sın­da So­ğuk Sa­
vaş­tan gü­nü­mü­ze na­sıl bir dö­nü­şü­mün ger­çek­leş­ti­ği­ni ifa­de ede­bi­le­cek,
 Gü­ven­lik kav­ra­mı­nın ta­nım­lan­ma­sın­da­ki ana un­sur­la­rı be­lir­te­bi­le­cek­si­niz.

Anahtar Kavramlar
• Stra­te­ji • Gü­ven­lik
• Ge­nel Stra­te­ji • Gü­ven­lik Teh­di­di
• Stra­te­jist • Gü­ven­lik Öz­ne­si
• Tak­tik

İçindekiler

• STRATEJİ KAVRAMI
Strateji ve Güvenlik Strateji ve Güvenlik Kavramları
• GÜVENLİK KAVRAMI
 Strateji ve Güvenlik
Kavramları

STRA­TE­Jİ KAV­RA­MI
Stra­te­ji kav­ra­mı Stratejik Çalışmalar di­sip­li­ni­nin anah­tar kav­ra­mı­dır. An­tik Yu­ Bu kitap boyunca Stratejik
Çalışmalar ifadesi akademik
nan­da “stra­te­gos” ge­ne­ral an­la­mı­na ge­lir. Stra­te­ji ke­li­me­si­nin kö­kü olan “stra­te­gi­a” bir disipline karşılık
ise ge­ne­ra­lin sa­na­tı ve­ya işi de­mek­tir. geldiğinden büyük harfle
yazılacaktır.
TAK­TİK, AS­KE­Rİ STRA­TE­Jİ VE GE­NEL STRA­TE­Jİ TA­NIM­LA­RI

Stra­te­ji kav­ra­mı­nı ta­nım­la­ya­bil­ecek; tak­tik, as­ke­ri stra­te­ji ve ge­nel

1 stra­te­ji kav­ram­la­rı ara­sın­da­ki fark­la­rı ayırt ede­bil­mek.

Dar an­lam­da stra­te­ji, Es­ki Yu­nan ge­le­ne­ğin­de ge­ne­ral­lik sa­na­tı­nı, ya­ni as­ke­ri araç­
la­rın sa­va­şın ama­cı­na ulaş­ma­da kul­la­nıl­ma­sı­nı ifa­de eder. Prus­ya­lı ge­ne­ral Carl
von Cla­use­witz, 1832’de ya­yın­la­nan
Resim 1.1
“Sa­vaş Üze­ri­ne” başlıklı çalışma­
sında “stra­te­ji­yi sa­va­şın amaç­la­rı­ Carl von Clausewitz (1780-1831): Prusyalı asker
ve savaş kuramcısı. İlk askeri deneyimini 13 yaşında
na ulaş­mak için mu­ha­re­benin araç Napoléon’un komutasındaki Fransız ordusuna
ola­rak kul­la­nıl­ma­sı te­ori­si” şek­lin­ karşı yapılan savaşta kazandı. 1812-1814 arasında
de ta­nım­la­mak­ta­dır. Rusya’da ve 1815’te Waterloo’da Napoléon’a
Ben­zer şe­kil­de, İn­gi­liz as­ke­ri ta­ karşı savaştı. 1818’de Prusya Savaş Akademisi
yöneticiliğine getirildi. Ona göre savaş, siyasetin
rih­çi Sir Ba­sil Henry Lid­dell Hart’ın şiddet araçlarıyla sürdürülmesinden başka bir şey
1941’de ilk bas­kı­sı­nı ya­pan “Stra­te­ değildi. Ünlü yapıtı “Savaş Üzerine” askeri düşünceyi
ji: Do­lay­lı Tu­tum” baş­lık­lı ese­rin­de olduğu kadar siyasal düşünceyi de etkilemiştir.
be­lirt­ti­ği üze­re “stra­te­ji, po­li­ti­ka­nın
amaç­la­rı­nın ger­çek­leş­ti­ril­me­si için
as­ke­ri im­kan­la­rın da­ğı­tı­mı ve uy­
gu­lan­ma­sı sa­na­tı­dır”.
4 Strateji ve Güvenlik

Resim 1.2 Prus­ya­lı ge­ne­ral Hel­muth Karl

Sir Basil Liddell Hart (1895-1970): İngiliz Bern­hard von Molt­ke’nin ta­nı­mı­na
asker, askeri tarihçi ve savaş kuramcısı. Cambridge gö­re de “stra­te­ji ge­ne­ra­lin em­ri­ne ve­ri­
Üniversitesi’ndeki yüksek öğrenimini bırakıp, len araç­la­rın sa­va­şın ama­cı­na eriş­mek
I. Dünya Savaşı’nda yaralandıktan sonra, savaş
üzerine çeşitli kitaplar yazdı. 1920’de ordunun
üze­re pra­tik dü­zey­de uyar­lan­ma­sı­dır”.
resmi Piyade Talimnamesini hazırladı. 1917’de Yu­ka­rı­da­ki stra­te­ji ta­nım­la­rı ışı­ğın­
“genişleyen sel” adını verdiği hücum yöntemlerini da, stra­te­ji si­ya­si amaç­lar için as­ke­ri
geliştirdi. Hava gücünün ve mekanize tank kuv­vet­le­rin kul­la­nı­mı ya da kul­la­nıl­
savaşının etkin kullanımının ilk savunucularından
biri oldu. ma­sı teh­di­di­ne iliş­kin teo­ri ve pra­tik
1927’de yüzbaşı rütbesiyle emekliye ayrıldı. ola­rak be­tim­le­ne­bi­lir (Gray, 1999).
Liddell Hart’ın yazıları, Birleşik Krallık ve As­ke­ri araç­lar-si­ya­si he­def iliş­ki­si­ni
Fransa’dan çok Almanya’da etkili oldu.
açık­la­yan bu kav­ram li­te­ra­tür­de as­ke­
ri stra­te­ji ola­rak da ta­nım­lan­mak­ta­dır.
As­ke­ri stra­te­ji ile ge­nel­lik­le ka­rış­tı­rı­lan
bir kav­ram da tak­tik­tir. As­ke­ri stra­te­ji
mu­ha­re­be­nin, sa­va­şın ama­cı için kul­
Resim 1.3
la­nıl­ma­sı­nı ifa­de eder­ken, tak­tik kav­
Helmuth Karl Bernhard von Moltke ra­mı mu­ha­re­be­nin dü­zen­len­me­si ve
(1800–1891): Prusya’lı asker ve stratejist.
Genelkurmay Başkanı olarak 1866 ve yö­ne­til­me­si­ni çağ­rış­tı­rır. Cla­use­witz’e
1870 savaşlarında Avusturya ve Fransa’ya gö­re tak­tik, “mu­ha­re­be sı­ra­sın­da as­ke­
yönelik harekatları yönetmiştir. Alman ri güç­le­rin kul­la­nıl­ma­sı te­ori­si”, stra­te­ji
Birliği’nin kurulmasının ardından Alman
ordusunun geliştirilmesine önemli
ise “sa­va­şın ama­cı için mu­ha­re­be­nin
katkılarda bulunan Von Moltke, II. kul­la­nıl­ma­sı te­ori­si” ola­rak ta­nım­la­
Mahmut tarafından da Osmanlı ordusunun nır (Cla­use­witz, 1999). Ben­zer şe­kil­de
iyileştirilmesi amacıyla görevlendirilmiştir. Hart’a gö­re de, “as­ke­ri araç­la­rın kul­la­
Von Moltke, Clausewitz etkisiyle stratejinin
daha çok askeri boyutuyla ilgilenmiştir. nıl­ma­sı ey­lem ola­rak sa­va­şa dö­nü­şü­
yor­sa, bu tu­tu­mun dü­zen­len­me­si ve
yö­ne­til­me­si tak­tik te­ri­mi ile ta­nım­la­
nır” ve do­la­yı­sıy­la tak­tik as­ke­ri stra­te­
ji­nin da­ha alt dü­zey­de uy­gu­lan­ma­sı­na
da­ir bir kav­ram­dır (Hart, 2002).

Stra­te­ji ile tak­ti­ğin far­kı ne­dir?

1
Stra­te­ji­nin bu dar ta­nı­mı, as­ke­ri gü­cün kul­la­nı­mı ve­ya kul­la­nıl­ma­sı teh­di­di­ni
içe­rir; do­la­yı­sıy­la stra­te­ji hem sa­vaş, hem ba­rış dö­ne­mi­ni il­gi­len­di­ren bir kav­ram
ola­rak kar­şı­mı­za çı­kar. Hat­ta ki­mi stra­te­jist­ler­ce (ör­ne­ğin Sun-Tzu) stra­te­ji­nin ama­
cı­nın sa­va­şın ön­len­me­si ola­rak ta­nım­lan­dı­ğı, do­la­yı­sıy­la salt ba­rış za­ma­nı­na da­ir bir
kav­ram ola­rak de­ğer­len­di­ril­di­ği bi­le gö­rü­lür. Fa­kat, özel­lik­le Cla­use­witz an­la­yı­şın­da
stra­te­ji, Hart’ın da eleş­ti­ri­si­ne ko­nu ol­du­ğu üze­re salt sa­vaş dö­ne­mi­ne ait bir kav­
ram­dır. Bu­na kar­şı­lık, nük­le­er si­lah­la­rın var­lı­ğı ve bu si­lah­la­rın tah­rip gü­cü dik­ka­te
alın­dı­ğın­da, özel­lik­le 20. yüz­yıl­dan iti­ba­ren sa­va­şın ka­za­nı­la­maz bir ni­te­li­ğe bü­rün­
me­siy­le, stra­te­ji ar­tık da­ha çok ba­rı­şı il­gi­len­di­ren bir kav­ram ha­li­ne dö­nüş­müş­tür.
Ör­ne­ğin, Hart’a gö­re, nük­le­er si­lah­lan­ma­nın ar­dın­dan sa­vaş­ta ka­zan­ma­yı he­def­le­
mek de­li­lik­ten baş­ka bir şey de­ğil­dir. Nük­le­er si­lah­la­rın gü­cü dik­ka­te alın­dı­ğın­da,
stra­te­jik dok­tri­nin ama­cı sa­vaş de­ğil, ter­mo­nük­le­er kat­li­am­dan da­ha az fe­la­ket içe­
ren al­ter­na­tif­ler ya­rat­mak­tır. So­nuç ola­rak, as­ke­ri an­lam­da stra­te­ji­yi hem ba­rış, hem
de sa­vaş za­man­la­rı­na ait bir kav­ram ola­rak ta­nım­la­mak da­ha ye­rin­de ola­cak­tır.
 1. Ünite - Strateji ve Güvenlik Kavramları 5

Ge­niş an­lam­da stra­te­ji ise, Hart’ın ta­nı­mı ışı­ğın­da bir ulu­sun ya da ulus­lar top­
lu­lu­ğu­nun si­ya­si amaç­la­ra ula­şa­bil­mek için tüm kay­nak­la­rı­nı ko­or­di­ne et­me­si­ni
ve yön­len­dir­me­si­ni içe­ren bir kav­ram­dır. Ge­nel stra­te­ji, yük­sek stra­te­ji ya da
ulu­sal stra­te­ji ola­rak da anı­lan bu kav­ram bir mil­le­tin si­ya­si, eko­no­mik, as­ke­ri,
psi­ko­lo­jik kay­nak­la­rı­nı sa­vaş ve ba­rış za­ma­nın­da hü­kü­me­tin be­lir­le­di­ği ulu­sal si­
ya­si he­def­le­ri el­de et­me­ye yö­ne­lik en faz­la des­te­ği ve­re­cek şe­kil­de yön­len­dir­me bi­
lim ve sa­na­tı­dır. Bu ta­nım, gü­cün as­ke­ri ol­ma­yan araç­la­rı­nın da stra­te­ji­nin be­lir­
len­me­sin­de kul­la­nı­la­ca­ğı­nı açık bi­çim­de or­ta­ya ko­yar. An­dre Be­auf­re ta­ra­fın­dan
da be­lir­til­di­ği üze­re, stra­te­ji eko­no­mik, si­ya­si ve as­ke­ri araç­la­rı içe­rir ve ko­or­di­ne
eder (Be­auf­re, 1965).
Şekil 1.1
Taktik, Strateji
ve Genel Strateji
Tanımları

Soğuk Savaş: Soğuk Savaş kavramı

İkinci Dünya Savaşı sonrasında,
temelde ABD ile SSCB arasında
STRATEJİ DÜŞÜNCESİNİN GELİŞİMİ gelişen düşmanca ilişkileri ve
ideolojik çatışmayı tanımlamak için
kullanılmıştır. Bu çatışma kendisini
Stra­te­ji dü­şün­ce­si­nin ge­li­şi­min­de­ki dö­nüm nok­ta­la­rı­nı sap­ta­mak ve açık askeri eylemlerle değil, ekonomik
baskı, propoganda ve silahlanma
2 bel­li baş­lı stra­te­jist­le­rin fi­kir­le­ri­ni tar­tı­şa­bil­mek. yarışıyla gösterdi. Bu dönem için
çoğunlukla Churchill’in 1946’daki
“demir perde” konuşması başlangıç,
Stra­te­ji­nin anah­tar kav­ra­mı ol­du­ğu Stratejik Çalışmalar di­sip­li­ni bir aka­de­mik 1989’da Berlin Duvarının yıkılışı veya
1991’de SSCB’nin dağılması da bitiş
alan ola­rak nük­le­er si­lah­lan­ma ve So­ğuk Sa­vaş ile bir­lik­te ge­liş­miş­tir. Bu­na kar­şı­ olarak kabul edilmektedir. Nükleer
lık, stra­te­ji dü­şün­ce­si­nin kök­le­ri­ni çok da­ha es­ki­ler­de bul­mak müm­kün­dür. Stra­ silahlar Soğuk Savaş döneminde çok
önemli bir rol oynamışlardır.
te­ji dü­şün­ce­si­nin özün­de sa­vaş var­dır, do­la­yı­sıy­la stra­te­ji kav­ra­mı­nın te­mel­le­ri­ni
ta­rih­te çe­şit­li sa­vaş­la­rı an­la­tan ve sa­vaş­la­rın na­sıl yü­rü­tül­me­si ge­rek­ti­ği­ni in­ce­ Kaynak: Keskin, Funda (2001).
“Soğuk Savaş Kavramı ve Kronolojisi”,
le­yen eser ve ya­zar­lar­da bu­la­bi­li­riz. Stra­te­jik dü­şün­ce­nin ge­li­şi­mi­ni üç dö­nem­de Baskın Oran (der.), Türk Dış Politikası:
in­ce­le­mek müm­kün: 18. yüz­yıl ön­ce­si kla­sik dö­nem, 18. yüz­yıl son­ra­sı mo­dern Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt
dö­nem ve nük­le­er si­lah­la­rın ge­liş­ti­ği dö­nem. I. İstanbul: İletişim, s. 536.

Stra­te­ji dü­şün­ce­si­nin ge­li­şi­min­de­ki dö­nüm nok­ta­la­rı ve önem­li stra­te­jist­ler hak­kın­

da ay­rın­tı­lı bil­gi için bkz. Pa­ret, Pe­ter (1986). The Ma­kers of Mo­dern Stra­tegy: From
Mac­hi­avel­li to t­he Nuc­le­ar Age. Prin­ce­ton Uni­ve­sity Press.

Kla­sik Dö­nem­de Stra­te­ji

Kla­sik dö­nem­de stra­te­ji­nin eş an­lam­lı­sı ola­rak al­gı­la­nan sa­vaş sa­na­tı ge­nel iti­ba­rıy­la
düş­ma­na ya da ra­ki­be tu­zak kur­ma vb. hay­van av­cı­lı­ğı dö­ne­min­den kal­ma tak­tik­ler­le
ifa­de edi­li­yor­du. Sa­vaş sa­na­tı de­nil­di­ğin­de ta­rih­ten ak­la ilk ge­len isim­ler Ma­ke­don­ya
Kra­lı Alek­san­dros (Bü­yük İs­ken­der) (M.Ö. 356-323), Kar­ta­ca­lı ün­lü ko­mu­tan Han­
ni­bal (M.Ö. 246-183) ve Ro­ma İm­pa­ra­to­ru Gai­us Ju­li­us Cea­sar (M.Ö. 100-44)’dır.
Gi­re­cek­le­ri ça­tış­ma­la­rı ön­ce­den plan­la­ma­la­rı, bu plan­la­ma­la­rı tek tek mu­ha­re­be­le­ri
ka­zan­ma­ya yö­ne­lik ola­rak yap­ma­la­rı ve mu­ha­re­be­le­rin de kı­sa ve sert ola­rak ta­sar­
lan­ma­sı stra­te­jik dü­şün­ce­nin ve uy­gu­la­ma­nın de­rin­lik­le­rin­de kar­şı­mı­za çı­kı­yor.
6 Strateji ve Güvenlik

Sun Tzu’nun Stra­te­ji An­la­yı­şı

Stra­te­ji ile il­gi­li ilk fi­kir­le­ri or­ta­ya atan M.Ö. 5. yüz­yıl­da ya­şa­yan Çin­li fi­lo­zof
Sun-Tzu’dur.
Sun Tzu’nun stra­te­ji an­la­yı­şı­nı en iyi “Sa­vaş
Resim 1.4
Sa­na­tı” baş­lık­lı ese­rin­de­ki şu ifa­de­sin­den tes­
Sun Tzu: M.Ö. 500’de Çin’de pit ede­bi­lir­si­niz: “Stra­te­ji uz­ma­nı bir ko­mu­tan,
yaşamış asker ve savaş kuramcısı.
Çin’de Savaşan Beylikler
ni­hai za­fe­ri ka­zan­dık­tan son­ra kü­çük mu­ha­re­
döneminde (M.Ö. 480 - MÖ. 221) be­ler­le uğ­ra­şır, hâl­bu­ki ye­nil­me­ye mah­kum bir
yazıldığı tahmin edilen Savaş ko­mu­tan ön­ce kü­çük mu­ha­re­be­ler­le ken­di­ni
Sanatı başlıklı kitabı en eski yıp­ra­tır, da­ha son­ra ni­hai za­fer yol­la­rı­nı arar.”
askeri strateji ve Uluslararası
İlişkiler çalışması olarak bilinir. Bir baş­ka de­yiş­le, stra­te­ji sa­va­şın ama­cı­na ula­
şıl­ma­sı ile eşan­lam­lı­dır. Sun Tzu, “sa­vaş­la­rın
tü­mün­de sa­va­şa­rak zap­tet­mek en üs­tün ba­şa­rı
de­ğil­dir; üs­tün ba­şa­rı düş­ma­nın di­ren­ci­ni sa­
vaş­ma­dan kır­mak­tır” an­la­yı­şı­nı be­nim­se­ye­rek
stra­te­ji­nin sa­de­ce cep­he­de sa­vaş­mak ol­ma­dı­
ğı­nı da yüz­yıl­lar ön­ce­sin­den or­ta­ya koy­muş­
tur. Bu ör­nek­ler­den an­la­şı­la­ca­ğı üze­re, stra­te­ji
teorisinin kök­le­ri­ni için­de bu­la­bil­di­ği­miz “Sa­
vaş Sa­na­tı”, ta­rih bo­yun­ca Cae­sar’dan Na­pol­éon’a, Hit­ler’den Ma­o’ya ka­dar bir çok
ko­mu­tan ve li­der ta­ra­fın­dan okun­muş ve on­la­ra yol gös­ter­miş­tir.

Okuma Parçası 1
Sun-Tzu der ki,
1. Sa­vaş Sa­na­tı’nın en pra­tik kav­ra­mı, düş­man ül­ke­si­ni tü­müy­le, za­ra­ra uğ­rat­ma­
dan ele ge­çir­me fik­ri­dir. Ya­kıp yık­ma­nın kim­se­ye fay­da­sı ol­maz. Ay­nı şe­kil­de, bir
or­du­yu da tü­müy­le ele ge­çir­me­nin ni­met­le­ri sı­nır­sız­dır.
2. Bu ne­den­le, sa­vaş­la­rın tü­mün­de sa­va­şa­rak zap­tet­mek en üs­tün ba­şa­rı de­mek
de­ğil­dir. Üs­tün ba­şa­rı düş­ma­nın di­ren­ci­ni sa­vaş­ma­dan kır­mak­tır.
3. (a) Ko­mu­tan­lı­ğın en üs­tün me­zi­ye­ti düş­man pla­nı­nın çö­züp kır­mak­tır.
3. (b) En iyi ikin­ci me­zi­yet düş­man güç­le­ri­nin bir­leş­me­si­ni en­gel­le­mek­tir.
3. (c) Üçün­cü­sü ise düş­man or­du­su­na sa­vaş mey­da­nın­da ta­ar­ruz­da bu­lun­mak­tır.
En kö­tü me­zi­yet ise sur­lar­la ko­ru­nan bir ken­tin ku­şa­tıl­ma­sı­dır.
4. Sa­vaş­ta ana ku­ral­lar­dan bi­ri, müm­kün ola­bil­di­ğin­ce sur­lar­la ko­ru­nan kent­le­rin
ku­şa­tıl­ma­sın­dan ka­çın­mak­tır. Ku­şat­ma­da kul­la­nı­la­cak sa­vaş ge­reç­le­ri­nin ha­zır­
lan­ma­sı bi­le ay­lar sü­re­cek­tir.
5. Öf­ke­si­ni kon­trol et­me­si­ni bil­me­yen ko­mu­tan or­du­su­nu düş­man üze­ri­ne ka­rın­ca
sü­rü­sü gi­bi yol­la­yan­dır. Bu tak­tik, or­du­su­nun en az üç­te bi­ri­nin da­ha sa­va­şın
ba­şın­da bo­şu bo­şu­na yok ol­ma­sın­dan baş­ka so­nuç ge­tir­mez. Özel­lik­le ku­şat­ma
es­na­sın­da ba­şa ge­len en bü­yük fe­la­ket bu­dur.
6. Akıl­lı li­der düş­man or­du­su­nu sa­vaş­ma­dan, düş­man kent­le­ri­ni ku­şat­ma­dan ele
ge­çir­me­si­ni bi­lir. Düş­man kral­lı­ğı­nı sa­vaş mey­da­nın­da uzun sü­re­cek sa­vaş­lar­dan
çok sa­vaş oyun­la­rı ile bi­ti­rir.
7. Or­du­su­nu sa­vaş mey­dan­la­rın­da bo­şu­na kır­dır­ma­dı­ğın­dan im­pa­ra­tor­luk tah­tı­na
göz di­ke­bi­lir. Böy­le­ce bir adam bi­le yi­tir­me­den ke­sin za­fe­re ula­şa­bi­lir. İş­te bu­na
Stra­te­jik Sa­vaş de­nir.
8. Sa­vaş­ta önem­li bir ku­ral: Elin­de­ki or­du­nun gü­cü düş­man­dan on mis­li bü­yük ise
düş­ma­nı ku­şat; beş mis­li bü­yük ise sal­dır; iki mis­li bü­yük ise or­du­nu iki­ye böl.
 1. Ünite - Strateji ve Güvenlik Kavramları 7

9. Güç­le­ri­niz eşit­se ha­la ça­tış­ma­ya gi­re­bi­lir­sin; gü­cün za­yıf­sa düş­man­dan uzak

dur­man­da fay­da var; an­cak her alan­da düş­man­dan za­yıf­sak ge­ri çe­kil­mek ya­pı­
la­cak en akıl­lı iş­tir.
10. Her ne ka­dar, kü­çük bir kuv­vet­le inat­çı bir di­re­niş yap­mak müm­kün­se de, ge­nel­
lik­le bü­yük kuv­vet­le­rin za­fe­re da­ha ya­kın ol­du­ğu ger­çe­ği as­la unu­tul­ma­ma­lı­dır.
11. Ko­mu­tan­lar dev­le­tin ka­le­si­dir. Ka­le­nin her nok­ta­sı sağ­lam ise, dev­let güç­lü; ka­le
çü­rük­se dev­let za­yıf­tır.
12. Bir ko­mu­tan ya­pa­ca­ğı üç ha­ta ile or­du­su­nun ba­şı­na fe­la­ket ge­ti­re­bi­lir.
13. (a) Or­du­ya iler­le­me ve­ya ge­ri çe­kil­me em­ri ver­di­ğin­de or­du­nun bu em­ri uy­gu­la­
ma­ya­ca­ğı­nın far­kın­da ol­ma­sı. Bu­na or­du­yu to­pal­laş­tır­ma da de­nir.
14. (b) Or­du­da­ki ko­şul­la­rı dü­şün­mek­si­zin or­du­yu kral­lı­ğı­nı yö­ne­tir gi­bi yö­net­me­ye
kalk­ma­sı. Bu, as­ke­rin zih­nin­de hu­zur­suz­luk ya­ra­tır.
15. (c) Zor ko­şul­la­ra uyum as­ke­ri pren­si­bi­ni göz önü­ne al­mak­sı­zın, su­bay se­çi­mi. Bu
as­ke­rin gü­ve­ni­ni sar­sar.
16. Or­du­nun hu­zu­ru ka­çar, gü­ve­ni­ni yi­ti­rir­se bu du­rum­dan di­ğer prens­le­rin ya­rar­
lan­ma­ya ça­lı­şıp, so­run ya­ra­ta­cak­la­rı ke­sin­dir. Bu da or­du­ya anar­şi ge­ti­re­cek, za­
fe­ri ola­nak­sız­laş­tı­ra­cak­tır.
17. Za­fer için beş ana ko­şu­lun ol­du­ğu­nu bil­me­li­yiz:
(a) Sa­va­şı, an­cak ne za­man sa­va­şı­lıp, ne za­man sa­va­şıl­ma­ya­ca­ğı­nı bi­len ka­za­nır.
(b) Sa­va­şı, elin­de­ki za­yıf gü­cü de kuv­vet­li gü­cü de en iyi kul­la­nan ka­za­nır.
(c) Sa­va­şı, or­du­su­nun her se­vi­ye­de­ki per­so­ne­li­ne ay­nı ru­hu ve­ren ka­za­nır.
(d) Sa­va­şı, düş­ma­nın en ha­zır ol­ma­dı­ğı za­ma­nı bek­le­me­si­ni bi­len ka­za­nır.
(e) Sa­va­şı, as­ke­ri ka­pa­si­te­ye sa­hip olup, si­vil yö­ne­tim ta­ra­fın­dan mü­da­ha­le edil­
me­yen ko­mu­tan ka­za­nır.
18. So­nuç­ta, düş­ma­nı ve ken­di­ni­zi iyi bi­li­yor­sa­nız, yüz­ler­ce sa­va­şa gir­se­niz bi­le so­
nuç­tan emin ola­bi­lir­si­niz. Ken­di­ni bi­lip, düş­ma­nı bil­mi­yor­sa­nız, ka­za­na­ca­ğı­nız
her za­fe­re kar­şın ye­nil­giy­le de ta­nı­şa­bi­lir­si­niz. Ne ken­di­ni­zi ne de düş­ma­nı bi­li­
yor­sa­nız, si­zin için gi­re­ce­ği­niz her sa­vaş­ta ye­nil­gi ka­çı­nıl­maz­dır.
Kaynak: Bu bö­lümün alındığı eser için bkz. Clearly, Thomas (der.) (2004). Sun Tzu-
Savaş Sanatı. Çev. Adil Demir. İstanbul: Kostaş, s.49-51.

Thucy­di­des’in Stra­te­ji An­la­yı­şı Resim 1.5

Thucy­di­des’in stra­te­ji an­la­yı­şı­nı ka­dim Yu­nan şe­hir-dev­ Thucydides: (M.Ö
let­le­ri olan Ati­na ile Spar­ta ara­sın­da­ki Pe­le­pon­nez sa­vaş­ 460- M.Ö 395): Bilimsel
la­rı­nı (M.Ö. 431-404) an­lat­tı­ğı ün­lü ki­ta­bın­da bu­la­bi­li­riz. tarihçiliğin ve siyasal
gerçekçiliğin (realizm)
Thucy­di­des, iş­bir­li­ği ve yük­sek mo­ral de­ğer­ler­den çok güç babası olarak bilinir.
po­li­ti­ka­sı­nın, ya­ni ulu­sal çı­kar ve güç pe­şin­de koş­ma­nın
sa­va­şa ne­den ol­du­ğu­nu be­lirt­miş­tir. Ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­
de “güç­lü­nün ya­pa­bi­le­cek­le­ri­ni ya­pa­ca­ğı­nı, güç­süz olan­la­
rın­sa bun­la­rı ka­bul­len­mek zo­run­da ol­duk­la­rı­nı” ile­ri sü­
ren Thucy­di­des, bu yak­la­şı­mıy­la stra­te­ji kav­ra­mı­nın güç
kav­ra­mıy­la öz­deş ol­du­ğu­nu or­ta­ya koy­mak­ta­dır.
Thucy­di­des’in stra­te­ji­ye ba­kı­şı kü­çük bir güç sta­tü­sün­
de­ki Me­los’un li­der­le­riy­le yap­tık­la­rı ko­nuş­ma­da dö­ne­min
bü­yük gü­cü Ati­na’nın ko­mu­tan­la­rı­nın di­lin­den an­la­şı­la­
bi­lir. İki dev­let ara­sın­da M.Ö. 416’da ya­şa­nan ge­ri­lim sı­ra­sın­da güç­lü Ati­na’lı­la­rın
ada­let duy­gu­su ve il­ke­le­ri­ne atıf­ta bu­lu­na­rak ba­ğım­sız bir dev­le­tin onu­ru­na say­gı
8 Strateji ve Güvenlik

gös­ter­me­le­ri ge­rek­ti­ği­ni ile­ri sü­ren Me­li­an­la­ra kar­şı, ada­le­tin bir çe­şit ulus­la­ra­ra­sı
iliş­ki­ler mo­de­li ol­du­ğu­na, fa­kat her­ke­sin eşit de­ğer­len­di­ril­me­si an­la­mı­na gel­me­di­
ği­ne, ak­si­ne her­ke­sin gü­cü­ne gö­re ye­ri­ni bil­me­si ge­rek­ti­ği­ne ina­nan Thucy­di­des’in
Ati­na­lı ko­mu­ta­na ver­dir­di­ği ce­vap şöy­le­dir:
“Ada­le­tin şek­li gü­cün eşit­li­ği­ne da­ya­nır; as­lın­da güç­lü gü­cü yet­ti­ği­ni ya­par, za­yıf­lar­
sa ka­bul et­me­le­ri ge­re­ke­ni ka­bul­le­nir­ler. ...Gü­ven­li ku­ral şu­dur: Ken­di eşi­ti­ne kar­şı
dur­mak, ken­din­den üs­tün olan­la­ra kar­şı cay­dı­rı­cı­lık­la kar­şı­lık ver­mek ve ken­din­den
alt­ta olan­la­ra an­la­yış­la dav­ran­mak. …bu top­lan­tı so­na er­di­ğin­de ye­ni­den tek­rar tek­
rar dü­şü­nün: Bu­ra­da tar­tış­tı­ğı­mız ül­ke­ni­zin ka­de­ri­dir; sa­de­ce bir ül­ke­niz var ve onun
ge­le­ce­ği si­zin ver­mek üze­re ol­du­ğu­nuz, iyi ya da kö­tü, tek bir ka­ra­ra bağ­lı­dır.”

Bu ifa­de­ler, stra­te­jik dü­şün­ce­nin özün­de güç po­li­ti­ka­sı­nın il­ke ve ku­ral­la­rı ol­

du­ğu­nun en açık ör­ne­ği­dir.

Mac­hi­avel­li’nin Stra­te­ji An­la­yı­şı

Mac­hi­avel­li’nin stra­te­ji an­la­yı­şı­nı 16. yüz­yıl­da
Resim 1.6
yaz­dı­ğı ve dev­let adam­la­rı­na güç mak­si­mi­zas­
Niccolò di Bernado dei yo­nu için pra­tik tav­si­ye­ler­de bu­lun­du­ğu “Prens”
Machiavelli (1469 – 1527):
Tarih ve politika biliminin ve “Sa­vaş Sa­na­tı” baş­lık­lı eser­le­rin­de gör­mek
kurucusu sayılan Floransalı müm­kün. Mac­hi­avel­li’ye gö­re yö­ne­ti­ci­le­rin dev­
düşünür, devlet adamı, le­tin var­lı­ğı­nı sür­dü­re­bil­mek için bi­re­yin sa­hip
stratejist. ol­du­ğun­dan fark­lı ah­la­ki de­ğer­ler­le ha­re­ket et­
me­si ge­re­kir. Yö­ne­ti­ci­le­rin te­mel so­rum­lu­lu­ğu
her za­man ken­di ulu­sal çı­kar­la­rı­nı ko­ru­mak,
iler­let­me­ye ça­lış­mak ve be­kâ­yı sağ­la­mak­tır. Bu
da güç­lü ol­ma­yı ge­rek­li kı­lar. Eğer bir dev­let
güç­lü de­ğil­se, bu di­ğer­le­ri­nin avı ol­ma­ya da­vet­
tir. Do­la­yı­sıy­la yö­ne­ti­ci av de­ğil av­cı ol­ma­lı­dır.
Bu ge­rek­ti­ğin­de ulu­sal çı­kar­la­rın ko­run­ma­sın­da
acı­ma­sız­lık da içe­ri­rir. Bir baş­ka de­yiş­le, Mac­hi­
avel­li’ye gö­re de stra­te­ji güç po­li­ti­ka­sı­nın eş an­
lam­lı söz­cü­ğü­dür.

Mo­dern Dö­nem­de Stra­te­jik Dü­şün­ce

Mo­dern dö­nem 18. yüz­yıl­da Na­pol­eon sa­vaş­la­rı ile baş­lar (Bo­oth, 1987). Mo­
dern dö­nem­de stra­te­jik dü­şün­ce­nin dört önem­li ön­cü­sü Na­pol­yon, Jo­mi­ni, Cla­
use­witz ve Hart’ın stra­te­ji an­la­yış­la­rı dö­ne­min te­mel özel­lik­le­ri­ni açık­la­mak için
yol gös­te­ri­ci­dir.

Mo­dern dö­nem­de stra­te­ji dü­şün­ce­si­nin ge­li­şi­mi hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi için bkz.
Bo­oth, Ken (1987). “The Evo­lu­ti­on of Stra­te­gic Thin­king”, John Bay­lis vd. (der.),
Con­tem­po­rary Stra­tegy. New York: Hol­mes&Mei­er, s. 30-71).

Na­pol­éon’un Stra­te­ji An­la­yı­şı

Ta­ri­hin akı­şı­nı de­ğiş­ti­ren önem­li si­ya­set­çi ve as­ker­ler­den bi­ri olan ve ulus dev­
let an­la­yı­şı­nın yay­gın­laş­tı­ğı bir dö­ne­mi tem­sil eden Na­pol­éon Bo­na­parte mo­dern
dö­ne­min ilk bü­yük stra­te­jis­ti ola­rak ka­bul edi­lir.
Stra­te­ji kav­ra­mı­na en bü­yük kat­kı­sı as­ke­ri yön­tem­le­ri, ya­ni kuv­vet kul­la­nı­mı­nı
bel­li pren­sip­ler çer­çe­ve­sin­de ele alıp, po­li­tik bir ha­re­ke­tin par­ça­sı ola­rak ta­nım­
la­ma­sı­dır. Fran­sız top­lu­mu­nun eşit hak­la­ra sa­hip yurt­taş­lar ola­rak ulus-dev­le­tin
 1. Ünite - Strateji ve Güvenlik Kavramları 9

gü­ven­li­ği­ne et­kin ka­tı­lım sağ­la­ma­sı ile oluş­ Resim 1.7

tu­ru­lan ulus-or­du sis­te­mi, tüm Fran­sa va­tan­ Napoléon Bonaparte
da­şı er­kek­le­re as­ker­lik yap­ma yü­küm­lü­lü­ğü (1769 - 1821): Fransız
ge­tir­di. As­ke­ri ka­pa­si­te­nin bu yol­la ar­tı­rıl­ Devriminin generali;
1799-1804 arası Fransa
ma­sıy­la be­ra­ber Na­poléon, geç­miş­te ya­şa­nan Cumhuriyetinin ilk Başkanı;
sa­vaş­lar­da uy­gu­la­nan sa­va­şan ta­raf­la­rın as­ 1804-1814 arasında ise
ker­le­ri­nin tek bir sı­ra ha­lin­de kar­şı­lık­lı yü­rü­ I.Napoleon adıyla Fransa
ye­rek sı­ray­la ateş et­ti­ği düz hat tak­ti­ği ye­ri­ne, İmparatoru.
ha­re­ket­li bi­rim­ler­le sa­vaş man­tı­ğı­nı ge­liş­tir­
miş ve or­du­yu ko­mu­ta da­ğı­lı­mı­nı sağ­la­mak
için kü­çük bö­lüm­le­re ayır­mış­tır. Or­du­nun
iyi ko­mu­tan­lar eliy­le ye­ter­li bo­yut­lar­da par­
ça­lar­dan olu­şan bir ya­pı ola­rak ör­güt­len­me­si
Sun Tzu’nun da ge­rek­li gör­dü­ğü bir yön­tem­
dir. Na­pol­éon’un ça­ğın­da ya­şa­nan tek­no­lo­jik
ge­liş­me­ler ve sa­na­yi üre­tim ka­pa­si­te­si­nin gi­de­rek art­ma­sı sa­va­şın yay­gın­lı­ğı­nın,
sü­re­si­nin ve yı­kı­cı­lı­ğı­nın art­ma­sı so­nu­cu­nu do­ğur­muş­tur. As­ke­ri kuv­ve­ti­ni ge­rek­
ti­ği an­da sa­vaş ala­nı­na ya­yıp, ge­rek­ti­ği an­da top­la­ma, sal­dı­rı anın­da di­ğer ta­ra­fa
gö­re mut­la­ka güç­lü ol­ma, mu­ha­re­be­den mut­lak so­nuç al­ma gi­bi ana pren­sip­ler,
Na­pol­éon’dan son­ra ge­len di­ğer stra­te­jist­le­rin bu ala­na da­ir ça­lış­ma­la­rın­da be­lir­le­
yi­ci rol oy­na­mış­tır. As­ke­ri an­lam­da is­te­nen so­nuç­la­rı ve­ren tak­tik ve stra­te­ji­ler ya­
ra­ta­bi­len Na­pol­éon, he­def­le­di­ği po­li­tik so­nuç­la­ra ulaş­ma­sı­nı sağ­la­ya­cak kap­sam­lı
bir ge­nel stra­te­ji oluş­tu­ra­ma­mış­tır.

Jo­mi­ni’nin Stra­te­ji An­la­yı­şı

An­toi­ne-Hen­ri de Jo­mi­ni uzun yıl­lar Na­pol­éon Bo­na­par­te’ın or­du­sun­da gö­rev yap­
mış bir su­bay­dır. Özel­lik­le Fran­sız or­du­sun­dan ay­rı­lıp Rus or­du­su­na ka­tıl­ma­sıy­la
be­ra­ber al­dı­ğı so­rum­lu­luk onun ken­di fi­kir­le­ri­ni uy­gu­la­ma­sı­na izin ver­miş­tir.
Onun stra­te­jik bil­gi­si­ni önem­li kı­lan ken­di or­
Resim 1.8
du­su­nu çağ­da­şı olan or­du­lar­dan bir­kaç adım öne
çı­kar­ta­cak ham­le­ler yap­mış ol­ma­sı­dır. 18. yüz­yı­ Antoine-Henri Jomini
(1779-1869): İsviçreli
lın son dö­ne­min­de or­du­lar do­lay­sız bir bi­çim­de asker ve savaş kuramcısı.
sa­vaş ala­nın­da kar­şı kar­şı­ya gel­mek­tey­di­ler ve bu 19. ve 20. Yüzyıl tarihçi
yüz­den ya­pı­lan ma­nev­ra­lar ol­duk­ça kri­tik bir öne­ ve stratejistleri üzerinde
me sa­hip­ti. Jo­mi­ni bu tür­de­ki sa­vaş­la­rın hem as­ker Clausewitz kadar etkili
olmuştur.
hem de kay­nak kay­bı­na yol aç­tı­ğı­nı fark ede­rek sa­
de­ce ma­nev­ra yap­ma­nın ye­ter­siz ol­du­ğu­nu or­ta­ya
koy­muş ve ma­nev­ra­la­rın hız­lı ger­çek­leş­ti­ril­me­si­
nin da­ha önem­li ol­du­ğu­nu sa­vun­muş­tur. Sü­rat­li
ham­le­ler ya­pa­bil­mek için or­du­nun kü­çük par­ça­
lar ha­lin­de -bir bü­tü­nün or­ga­nik par­ça­la­rı ol­mak
kay­dıy­la- ye­ni­den ör­güt­len­me­si ge­rek­ti­ği­ni sa­vun­
muş­tur. Ay­rı­ca, mo­dern Av­ru­pa or­du­la­rı için lo­jis­
tik ve ha­ri­ta bil­gi­si­nin öne­mi­ni fark ede­rek, o dö­ne­me ka­dar sa­vaş alan­la­rın­da asıl
he­def ola­rak gös­te­ri­len top­rak iş­ga­li ye­ri­ne düş­ma­nı hız­lı bir bi­çim­de ber­ta­raf ede­
rek do­lay­lı yol­dan alan ka­zan­ma­nın ge­rek­li­li­ği­ni sa­vun­muş­tur. Na­pol­éon’un stra­te­ji
an­la­yı­şı ile özel­lik­le sal­dır­gan ve ke­sin za­fe­re hız­lı yol­lar­dan ulaş­ma­yı he­def­le­yen
yön­tem­ler be­nim­se­me­si ne­de­niy­le ben­zer yön­le­re sa­hip­tir. Bu tak­ti­ği 20. yüz­yı­lın
or­ta­la­rı­na doğ­ru Adolf Hit­ler yö­ne­ti­min­de­ki Na­zi or­du­su, “Bli­etz­kri­eg” stra­te­ji­si­nin
bir par­ça­sı ola­rak ken­di ha­va kuv­vet­le­rin­de uy­gu­la­mış­tır. An­la­şı­la­ca­ğı üze­re Jo­mi­ni
10 Strateji ve Güvenlik

da tıp­kı Na­pol­éon gi­bi, sa­va­şın yü­rü­tül­me­si ile meş­gul ol­muş; bir baş­ka de­yiş­le sa­
vaş tak­tik­le­ri ve as­ke­ri stra­te­ji kav­ram­la­rı Jo­mi­ni’nin dü­şün­ce­le­ri­ni yön­len­dir­miş­tir.

Cla­use­witz’in Stra­te­ji An­la­yı­şı

Sa­vaş stra­te­ji­si an­la­yı­şı­nın ge­liş­me­si­ne kat­kı ya­pan ön­cü dü­şü­nür ve as­ker­ler­den bi­ri
olan Carl von Cla­use­witz, “Sa­vaş Üze­ri­ne” baş­lık­lı ki­ta­bın­da stra­te­ji ile sa­vaş ara­sın­
da doğ­ru­dan iliş­ki kur­muş; bu tar­tış­ma­yı da al­dı­ğı fel­se­fe eği­ti­mi çer­çe­ve­sin­de esas
iti­ba­rıy­la fel­se­fi bir te­mel­e oturt­muş­tur. Cla­use­witz, bu ese­rin­de sa­va­şın do­ğa­sı, te­
ori­si, sa­vaş-si­ya­set iliş­ki­si, stra­te­ji, mu­ha­re­be ve sa­va­şın yü­rü­tül­me­si gi­bi ko­nu­lar­dan
bah­se­der. Bun­la­rı hem fel­se­fi ola­rak in­ce­ler, hem de pra­tik öner­me­ler­de bu­lu­nur.
Ay­nı dö­ne­min fi­kir ve kül­tür akım­la­rın­dan et­ki­len­di­ği or­ta­da olan Al­man fel­
se­fe­si­nin ku­ru­cu isim­le­rin­den Im­ma­nu­el Kant (1724-1834) ve Cla­use­witz ara­
sın­da­ki ben­zer­lik­le­ri vur­gu­la­mak, Cla­use­witz’in stra­te­ji an­la­yı­şı­nın kö­şe taş­la­rı­nı
oluş­tu­ran kav­ram­la­rın ve sa­vaş-po­li­ti­ka iliş­ki­si­nin da­ha iyi an­la­şıl­ma­sı­nı sağ­la­ya­
cak­tır. İn­san dü­şün­ce­si­nin ken­di et­ra­fın­da­ki olay­la­rı be­lir­le­yen ana güç ol­du­ğu
gö­rü­şün­de olan Kant’a gö­re ira­de akıl­dan ön­ce ge­lir. Cla­use­witz’e gö­re de in­san
ira­de­si çok önem­li­dir çün­kü sa­vaş onun ta­nım­la­ma­sı­na gö­re zıt ira­de­le­rin çar­
pış­ma­sı­nı ifa­de eder. Ay­rı­ca, Cla­use­witz ira­de­yi ön plan­da tut­mak­la be­ra­ber ak­lı
göz ar­dı et­me­miş­tir. Ay­dın­lan­ma dö­ne­mi­nin nes­nel­lik üze­ri­ne kur­du­ğu an­la­yış,
Cla­use­witz ta­ra­fın­dan eleş­ti­ril­miş­tir. Bu­nun se­be­bi ise Jo­mi­ni gi­bi dü­şü­nür­le­rin
sa­va­şın yö­ne­til­me­si­ne da­ir ke­sin ras­yo­na­li­te­ye da­ya­nan an­la­yış­la­rı­nın ona gö­re az
ön­ce be­lirt­ti­ği­miz ira­de­yi göz ar­dı et­me­le­ri­dir. Sa­vaş­la­rın ken­di­ne öz­gü ko­şul­la­
rı­nın bu­lun­du­ğu ve bu yüz­den ben­zer ko­şul­la­rın var­lı­ğı id­di­asıy­la sa­vaş­lar­la il­gi­li
ke­sin ni­ce­lik­sel for­mül­ler or­ta­ya koy­mak doğ­ru de­ğil­dir. Cla­use­witz ken­di ese­rin­
de de sa­vaş­la­rın ka­za­nıl­ma­sı için ku­ral­lar koy­mak ye­ri­ne onun fel­se­fi di­na­mik­le­ri
üze­rin­de dur­ma­yı ter­cih et­miş­tir.
Cla­use­witz’e gö­re stra­te­ji­nin ah­la­ki, fi­zi­ki (as­ke­ri güç), ma­te­ma­tik­sel (as­ke­ri gü­
cün ko­nuş­lan­dı­rıl­ma­sı), coğ­ra­fi (ül­ke­nin coğ­ra­fi ko­nu­mu­nu be­lir­le­yen dağ, ne­hir,
or­man gi­bi un­sur­lar) ve is­ta­tis­tik­sel un­sur­la­rı var­dır. Ço­ğu kay­nak­ta, mo­dern dö­ne­
min ilk bü­yük stra­te­jis­ti ola­rak anı­lan Cla­use­witz’in stra­te­ji an­la­yı­şı Molt­ke, Schli­
ef­fen gi­bi Al­man ge­ne­ral­ler ve hat­ta Le­nin gi­bi po­li­ti­ka­cı­lar ta­ra­fın­dan iz­len­miş­tir.

Cla­use­witz’in ha­ya­tı, eser­le­ri, stra­te­ji-sa­vaş hak­kın­da­ki gö­rüş­le­ri ile hak­kın­da di­ğer
ya­zar­la­rın ya­pıt­la­rı için http://www.cla­use­witz.com/ ad­re­si­ni zi­ya­ret ede­bi­lir­si­niz.

Hart’ın Stra­te­ji An­la­yı­şı
Stra­te­ji ve sa­vaş ko­nu­sun­da yu­ka­rı­da de­ği­ni­len üç önem­li dü­şü­nü­re ek ola­rak as­ker­
lik ve sa­vaş­ta ka­zan­ma­nın, za­fer el­de et­me­nin ne­den so­nuç iliş­ki­le­ri­ni “ do­lay­lı tu­
tum” kav­ra­mıy­la açık­la­ma­ya ça­lı­şan bir baş­ka dü­şü­nür olan Lid­dell Hart’ın stra­te­ji
an­la­yı­şı­nı in­ce­le­mek ge­rek­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da, Hart’ın ça­lış­ma­la­rı­nın en önem­
li­le­rin­den bi­ri olan “Stra­te­ji-Do­lay­lı Tu­tum” hem dün­ya ta­ri­hin­de ya­zıl­dı­ğı gü­ne ka­
dar ger­çek­le­şen sa­vaş­la­rın ta­ri­hi­ni ana­li­tik bir gö­rüş­le ir­de­le­me­si, hem de stra­te­ji­
nin ta­rih­sel ge­li­şi­mi­ni ele al­ma­sı ba­kı­mın­dan önem arz et­mek­te­dir. Hart stra­te­ji­nin
ta­ri­hi­ni M.Ö. 5. yüz­yıl­dan baş­lat­ma­sıy­la bu alan­da­ki ça­lış­ma­la­ra cid­di an­lam­da ilk
ta­rih­sel pers­pek­ti­fi ka­zan­dır­mış­tır. An­tik Yu­nan ve Ro­ma’dan iti­ba­ren Na­pol­eon sa­
vaş­la­rı da da­hil ol­mak üze­re kay­na­ğı­na ula­şı­la­bi­len tüm sa­vaş­la­rı se­bep so­nuç iliş­
ki­le­ri içe­ri­sin­de bir ara­ya top­la­mış ve 20. yüz­yı­la ka­dar ge­tir­di­ği sa­va­şın ta­ri­hin­den
bir ta­kım so­nuç­lar çı­kar­ta­rak stra­te­ji kav­ra­mı­nın ge­çir­di­ği de­ği­şi­me işa­ret ede­rek
hep­si­nin özün­de düş­ma­nı do­lay­lı yol­lar­dan ya­nılt­ma­nın öne­mi­ni vur­gu­la­mış­tır.
 1. Ünite - Strateji ve Güvenlik Kavramları 11

Okuma Parçası 2
Yük­sek Stra­te­ji:
Tak­tik, na­sıl stra­te­ji­nin da­ha aşa­ğı se­vi­ye­de­ki bir uy­gu­la­nı­şı ise; stra­te­ji de “yük­sek
stra­te­ji”nin da­ha aşa­ğı de­re­ce­de­ki kul­la­nı­lı­şı­dır. “Yük­sek stra­te­ji”, sa­vaş he­de­fi­ni be­lir­
le­me­si ge­re­ken üst de­re­ce­de­ki te­mel po­li­ti­ka­dan fark­lı ola­rak, sa­va­şın yö­ne­ti­mi­ne esas
olan si­ya­set­le he­men he­men ay­nı an­la­ma gel­di­ği gi­bi, “uy­gu­la­ma ha­lin­de­ki si­ya­set”
ma­na­sı­nı da ta­şır. Çün­kü, yük­sek stra­te­ji­nin gö­re­vi, bir mil­le­tin ve­ya mil­let­ler gru­
bu­nun bü­tün im­kan­la­rı­nı, te­mel po­li­ti­ka­nın ta­nım­la­dı­ğı amaç ola­rak har­bin si­ya­sal
he­de­fi­nin el­de edil­me­si için ko­or­di­ne et­mek ve yö­net­mek­tir.
Yük­sek stra­te­ji, si­lah­lı kuv­vet­le­ri des­tek­le­mek için, mil­let­le­rin eko­no­mik im­kan­la­rı­nı
ve in­san gü­cü­nü hem he­sap­la­ma­lı ve hem de ge­liş­tir­me­li­dir. Bu hu­sus, mo­ral gü­cü
de kap­sar. Çün­kü, hal­kın mo­ral duy­gu­la­rı­nın can­lı tu­tu­la­rak yük­sel­til­me­si, çok de­fa
da­ha be­lir­li kuv­vet kay­nak­la­rı­na sa­hip ol­mak ka­dar önem­li­dir. Yük­sek stra­te­ji, si­lah­lı
kuv­vet­le­rin ken­di ara­la­rın­da ol­du­ğu gi­bi, bu kuv­vet­ler­le sa­na­yi ara­sın­da­ki güç bö­lü­
mü­nü de dü­zen­le­me­li­dir. Sa­vaş­ma gü­cü, yük­sek stra­te­ji araç­la­rın­dan sa­de­ce bi­ri­dir.
Bu stra­te­ji, düş­ma­nın az­mi­ni za­yıf­lat­mak için, ken­di ma­li, dip­lo­ma­tik, ti­ca­ri ve bun­
lar ka­dar önem­li olan mo­ral bas­kı gü­cü­nü de he­sa­ba kat­ma­lı ve uy­gu­la­ma­lı­dır. İyi
bir dü­şün­ce, bir kal­kan ol­du­ğu ka­dar, ay­nı za­man­da bir kı­lıç­tır. Bu­na gö­re, sa­vaş­ta
şö­val­ye ru­hu, mo­ral gü­cü kuv­vet­len­dir­di­ği gi­bi, has­mın di­ren­me az­mi­ni za­yıf­la­tan en
et­ki­li bir si­lah da ola­bi­lir.
Stra­te­ji­nin uf­ku sa­vaş­la sı­nır­lan­dı­rıl­dı­ğı hal­de, yük­sek stra­te­ji ba­kış­la­rı­nı sa­vaş­la­rın
öte­si­ne aşı­ra­rak har­bi iz­le­ye­cek ba­rı­şa da yö­nel­tir. Ay­rı­ca, yük­sek stra­te­ji, çe­şit­li araç­
la­rı yal­nız bir­leş­tir­mek­le kal­maz, ge­le­cek ba­rış du­ru­mu­na em­ni­yet ve re­fah yö­nün­
den bir za­rar ver­me­ye­cek bi­çim­de bun­la­rın kul­la­nı­lı­şı­nı da dü­zen­ler. Bir­çok harp­ten
son­ra gö­rül­dü­ğü üze­re, bir ba­rı­şın her iki ta­raf için de acı so­nuç ver­me­si şu ger­çe­ğe
bağ­la­na­bi­lir: Yük­sek stra­te­ji ala­nı, stra­te­ji­ni ak­si­ne, bü­yük kıs­mı ile bi­lin­me­yen bir
sa­ha­dır. Bu ne­den­le ha­la in­ce­len­me ve an­la­şıl­ma ih­ti­ya­cın­da­dır.
Kaynak: Bu bö­lü­mün alın­dı­ğı eser için bkz. Hart, Lid­dell (2002). Stra­te­ji: Do­lay­lı
Tu­tum. Çev: Ce­mal En­gin­soy-An­ka­ra:ASAM, s. 249-250.

Nük­le­er Dö­nem­de Stra­te­jik Dü­şün­ce

İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’nın ar­dın­dan baş­la­yan nük­le­er dö­nem­de stra­te­ji an­la­yış ken­
din­den ön­ce­ki dö­nem­ler­den dört te­mel nok­ta­da fark­lı­lık ta­şır:
• Fransa başbakanlarından Ge­or­ges Ben­ja­min Cle­men­cea­u’nun “savaş, ge­ne­
ral­le­re bı­ra­kı­la­ma­ya­cak ka­dar cid­di bir iş­tir” sö­zü­nü hak­lı çı­ka­ra­cak şe­kil­
de, özel­lik­le nük­le­er dö­nem­de po­li­ti­ka­cı­la­ra tav­si­ye­ler­de bu­lu­nan stra­te­jist­
ler ar­tık aka­de­mik ku­ru­luş­lar­da gö­rev ya­pan si­vil uz­man­lar­dır.
• İlk iki dö­nem­de, stra­te­ji da­ha çok as­ker­lik bi­li­mi ile ilin­ti­li bir kav­ram
iken, ye­ni dö­nem­de di­sip­lin­le­ra­ra­ra­sı bir ni­te­lik ka­zan­mış­tır. Dö­ne­min ün­
lü stra­te­jist­le­ri fark­lı di­sip­lin­ler­de­ki uz­man­lık­la­rıy­la ün­lü­dür­ler. Ör­ne­ğin,
Her­man Kahn fi­zik­çi, Tho­mas Schel­ling eko­no­mist, Henry Kis­sen­ger ta­
rih­çi, Al­bert Wohl­stet­ter ma­te­ma­tik­çi, Mor­ris Ja­no­witz sos­yo­log, Pa­ul Kes­
ke­me­ti psi­ko­log, Ber­nard Bro­di­e, Wil­li­am Ka­uf­mann ve Glenn Synder ise
si­ya­set bi­lim­ci­dir (Walt, 1991).
• Ber­nard Bro­di­e’nin özel­lik­le eko­no­mi­nin yön­tem­le­ri­nin kul­la­nıl­ma­sı­nı sa­
lık ve­re­rek ba­şı­nı çek­ti­ği bir akım doğ­rul­tu­sun­da bi­lim­sel­lik an­la­yı­şı nük­le­
er dö­nem­de stra­te­ji dü­şün­ce­si­nin özü­nü oluş­tur­muş­tur.
12 Strateji ve Güvenlik

• Nük­le­er si­lah­la­rın var­lı­ğı, stra­te­ji kav­ra­mı­nı ba­rı­şa da­ha ya­kın ha­le ge­tir­
miş­tir. Nük­le­er si­lah­la­rın yı­kı­cı gü­cü ne­de­niy­le , düş­man üze­rin­de za­fer
ka­zan­mak ikin­ci pla­na düş­müş, cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si ön pla­na çık­mış­tır.

Nük­le­er dö­nem­de stra­te­ji dü­şün­ce­si hak­kın­da bir ör­nek için bkz. Bro­di­e, Ber­nard
(1978). “The De­ve­lop­ment of Nuc­le­ar Stra­tegy”, In­ter­na­tio­nal Se­cu­rity, Cilt 2, No
4, s. 65-83.

GÜ­VEN­LİK KAV­RA­MI
Ke­li­me an­la­mıy­la gü­ven­lik ki­şi­le­rin kor­ku­suz­ca ya­şa­ya­bil­me­le­ri du­ru­mu ve za­rar
ve­ya teh­li­ke­ye kar­şı em­ni­yet ha­li­dir. Bir baş­ka de­yiş­le, teh­dit­le yüz­leş­me ve teh­
di­de rağ­men ha­yat­ta kal­ma gü­ven­li­ğin te­mel di­na­mik­le­ri­dir. 1940’lar­da Stratejik
Çalışmalar adıy­la do­ğan ve 1980’ler­de Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı adı­nı alan di­sip­li­nin
anah­tar kav­ra­mı­dır. 1980’le­re ka­dar as­ke­ri stra­te­ji ve gü­ven­lik kav­ram­la­rı ne­re­
dey­se eş an­lam­lı kul­la­nı­lı­yor­du. 1980’ler­den iti­ba­ren gü­ven­lik kav­ra­mı fark­lı ta­
nım­la­ra işa­ret eden bir dö­nü­şüm ge­çir­di.
Şekil 1.2
Gü­ven­lik
“Gü­ven­lik ölüm­lü­le­rin baş düş­ma­nı­dır.” Hun­ter, G. K (der.) (1967). Wil­li­am Sha­kes­pea­
Ta­nım­la­rı
re – Mac­beth. Lon­dra: Pen­gu­in Bo­oks, s. 103.

“Ob­jek­tif an­lam­da gü­ven­lik, ka­za­nıl­mış de­ğer­le­re yö­ne­lik teh­dit­le­rin var­lı­ğı­nı öl­çer, süb­jek­tif
an­lam­da gü­ven­lik ise bu de­ğer­le­re sal­dı­rı­la­ca­ğı­na da­ir kor­ku­nun ol­ma­ma­sı­dır.” Wol­fers, Ar­
nold (1962). Dis­cord and Col­lo­bo­ra­ti­on. Bal­ti­mo­re: John Hop­kins Uni­ver­sity Press, s. 150.

“Gü­ven­lik, dev­let­le­rin ve top­lum­la­rın ba­ğım­sız kim­lik ve iş­lev­sel bü­tün­lük­le­ri­ni ko­ru­ma ka­

bi­li­ye­ti­dir.” Bu­zan, Barry (1991). Pe­op­le, Sta­tes, and Fe­ar: An Agen­da for In­ter­na­tio­nal
Se­cu­rity Stu­di­es in the Post-Cold War Era (2.B.). Har­low, Lon­dra: Pe­ar­son Long­man, s. 19.

Gü­ven­lik, teh­dit­le­rin ol­ma­ma­sı­dır. Öz­gür­leş­me, in­san­la­rın bi­rey ya da grup ola­rak öz­gür­ce

yap­ma­yı ter­cih et­tik­le­ri şey­le­ri yap­ma­la­rı­nı en­gel­le­yen fi­zi­ki ve in­sa­ni en­gel­ler­den kur­tul­ma­
la­rı an­la­mı­na ge­lir. Sa­vaş ve sa­vaş teh­di­di, yok­sul­luk, eği­tim­siz­lik, si­ya­si bas­kı vb. ko­nu­lar­la
bir­lik­te bu sı­nır­la­ma­lar­dan bi­ri­dir. Gü­ven­lik ve öz­gür­leş­me ya­zı-tu­ra gi­bi­dir. Güç ya da dü­
zen de­ğil, öz­gür­leş­me ger­çek gü­ven­lik sağ­lar Bo­oth, Ken (1991).“Se­cu­rity and Eman­ci­pa­ti­
on”, Re­vi­ew of In­ter­na­tio­nal Stu­di­es, Cilt 17, No 4, s. 319.

“Gü­ven­lik, za­rar ve­ya teh­li­ke­ye kar­şı em­ni­yet­te ol­mak ve­ya em­ni­yet­te ol­du­ğu­nu his­set­mek­
tir” Ter­riff Terry vd. (1999). Se­cu­rity Stu­di­es To­day. Cam­brid­ge: Po­lity Press, s. 1.

GÜVENLİK KAVRAMININ TANIMINDA DÖNÜŞÜM

Gü­ven­lik kav­ra­mı­nı ta­nım­la­ya­bil­mek ve kav­ra­mın ta­nım­lan­ma­sın­da

So­ğuk Sa­vaş­tan gü­nü­mü­ze na­sıl bir dö­nü­şü­mün ger­çek­leş­ti­ği­ni ifa­de
3 ede­bil­mek.

Gü­ven­lik kav­ra­mı, So­ğuk Sa­va­şın baş­la­dı­ğı 1940’lar­dan So­ğuk Sa­va­şın so­na er­di­ği
1980’le­re ka­dar ne­re­dey­se ta­ma­men Stratejik Çalışmalar’ın göl­ge­sin­de ta­nım­la­nı­
yor­du. Ya­ni, bu dö­ne­me ka­dar gü­ven­lik, dev­let­le­ri il­gi­len­di­ren as­ke­ri so­run­lar çer­
çe­ve­sin­de dev­let­le­rin uy­gu­la­dı­ğı güç po­li­ti­ka­la­rı ile öz­deş­leş­ti­ri­li­yor­du. 1980 ön­ce­si
 1. Ünite - Strateji ve Güvenlik Kavramları 13

dö­nem­de gü­ven­lik kav­ra­mı­nın Stratejik Çalışmalar öte­sin­de ta­nım­lan­ma­sı­na da­ir Varşova Paktı: Varşova
gi­ri­şim­ler yok de­ne­cek ka­dar az­dı. Paktı olarak bilinen Varşova
Antlaşması Örgütü, 14 Mayıs
1980’ler­den iti­ba­ren gü­ven­lik Stratejik Çalışmalar’ın dar ka­lı­bı­na sığ­ma­yan bir 1955’te SSCB, Arnavutluk,
kav­ra­ma dö­nüş­tü. 1980’le­rin son­la­rın­da, sü­per güç­ler ara­sın­da­ki nük­le­er ge­ri­lim Bulgaristan, Çekoslovakya,
or­ta­dan kal­kar­ken, gü­ven­li­ğin as­ke­ri so­run­la­rın ya­nı sı­ra yok­sul­luk, nü­fus faz­la­lı­ Doğu Almanya, Macaristan,
Polonya ve Romanya arasında
ğı, çev­re so­run­la­rı, si­ya­si bas­kı­lar, suç, eko­no­mik is­tik­rar­sız­lık, has­ta­lık, göç vb. so­ imzalanan ve Dostluk, İşbirliği
run­lar­la teh­dit edil­di­ği an­la­yı­şı yer­leş­me­ye baş­la­mış­tı. As­ke­ri ni­te­lik ta­şı­ma­yan bu ve Karşılıklı Yardım Antlaşması
teh­dit­ler hep var­dı, fa­kat So­ğuk Sa­vaş yıl­la­rı bo­yun­ca as­ke­ri ko­nu­la­rın göl­ge­sin­de ile kuruldu. Batı Almanya’nın
NATO’ya üye olmasına tepki
kal­mış­tı. SSCB lideri Mihail Gor­ba­çov’un So­ğuk Sa­va­şın ta­ri­he ka­rış­ma­sı ile so­nuç­ olarak kurulan bu örgüt,
la­na­cak po­li­ti­ka­lar be­nim­se­di­ği, Do­ğu Av­ru­pa’da dev­rim­le­rin ger­çek­leş­ti­ği, Ber­lin üyelerinden herhangi birine
du­va­rı­nın yı­kıl­dı­ğı, Var­şo­va Pak­tı­nın ve en ni­ha­ye­tin­de de SSCB’nin da­ğıl­dı­ğı yıl­ yönelik saldırıda kolektif
lar­da as­ke­ri teh­dit­le­rin ulus­la­ra­ra­sı gü­ven­lik iliş­ki­le­rin­de­ki öne­mi ar­ka pla­na itildi. müdafaa sağlama amacını
taşıyordu. Doğu Avrupa’da
Bu şekil­de, ulus­la­ra­ra­sı gü­ven­lik iliş­ki­le­ri­ni et­ki­le­yen ye­ni so­run­la­rın be­lir­gin­leş­ sosyalist rejimlerin çöküşü
me­si, gü­ven­li­ğin Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar öte­sin­de ta­nı­mı­nın ya­pıl­ma­sı­nı ge­rek­tir­di. Bir neticesinde 1 Temmuz 1991’de
baş­ka de­yiş­le, gü­ven­lik gün­de­mi­ne alı­nan ye­ni so­run­la­rın dev­let­le­rin kar­şı­laş­tı­ğı Prag Zirvesi’nde Paktın sona
erdiği ilan edildi.
as­ke­ri so­run­la­rın as­ke­ri gü­cün mak­si­mi­zas­yo­nu çer­çe­ve­sin­de çö­zü­mü­nü ön­gö­ren
güç kav­ra­mı ile açık­lan­ma­sı müm­kün de­ğil­di. Bu çer­çe­ve­de, gü­ven­lik kav­ra­mı­nın
as­ke­ri teh­dit­ler öte­sin­de kav­ram­sal­laş­tı­rıl­ma­sı­na ih­ti­yaç du­yul­du.
So­ğuk Sa­va­şın son yıl­la­rın­da yal­
nız­ca gü­ven­lik teh­dit­le­ri ba­zın­da de­ Resim 1.9
ğil, bu teh­dit­ler­den et­ki­le­nen ana Berlin Duvarı: Berlin
öz­ne­ler ba­kı­mın­dan da de­ği­şim göz­ şehrinin sosyalist
rejimle yönetilen Doğu
len­miş­ti. Ye­ni gü­ven­lik gün­de­mi ar­tık Almanya ile Federal
yal­nız­ca dev­let­le­ri de­ğil, bi­rey­ler­den Almanya Cumhuriyeti
ulus­la­ra­ra­sı sis­te­me, çok-ulus­lu şir­ arasındaki sınırlarını
çizen ve Soğuk Savaşın
ket­ler­den azın­lık­la­ra ka­dar ulus­la­ ideolojik bölünmüşlüğünü
ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın fark­lı ak­tör­le­ri­ni simgeleyen Berlin Duvarı,
et­ki­le­me­ye baş­la­mış­tı. Ay­rı­ca, So­ğuk 1961’de Doğu Almanya
Sa­vaş yıl­la­rın­da ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­ tarafından inşa edilmiş, 9
Kasım 1989’da da Soğuk
nın asıl ak­tö­rü olan dev­le­tin bu ba­şat Savaşın bitişini yansıtan
ni­te­li­ği dev­let-dı­şın­da­ki ak­tör­le­rin gelişmelerden biri olarak
var­lı­ğıy­la sor­gu­la­nı­yor­du. Bu çer­çe­ yıkılmıştır.
ve­de, dev­let-mer­kez­li güç ana­liz­le­ri
ile Stratejik Çalışmalar’ın ör­ne­ğin, bir
dev­le­te göç eden bir top­lu­lu­ğun söz
ko­nu­su dev­le­tin top­lu­mu üze­rin­de oluş­tur­du­ğu gü­ven­lik teh­dit­le­ri­ni açık­la­mak
ola­nak­sız­dı. Do­la­yı­sıy­la, gü­ven­li­ğin dev­let-mer­kez­li an­la­yış öte­sin­de kav­ram­sal­
laş­tı­rıl­ma­sı ge­rek­si­ni­mi doğ­muş­tu.
Gü­ven­lik kav­ra­mı­nın Stratejik Çalışmalar öte­sin­de de ta­nım­lan­ma­sıy­la bir­
lik­te gü­ven­lik çok-bo­yut­lu bir kav­ram ola­rak kar­şı­mı­za çık­mış­tır. Bu­gün ar­tık tek
ve yek­ne­sak bir gü­ven­lik kav­ra­mın­dan söz et­mek müm­kün de­ğil­dir. Gü­nü­müz­de
bi­rey­sel, ulu­sal, böl­ge­sel, ulus­la­ra­ra­sı, kü­re­sel gü­ven­lik ile as­ke­ri, si­ya­si, top­lum­sal,
çev­re­sel, eko­no­mik, in­sa­ni gü­ven­lik kav­ram­la­rı bir ara­da bu­lun­mak­ta­dır. Bir baş­
ka de­yiş­le, gü­ven­lik kav­ra­mı, dev­let­ten grup ve bi­rey­ler ile bi­yos­fe­re doğ­ru di­key
ola­rak; as­ke­ri teh­dit­ler­den si­ya­si, eko­no­mik, sos­yal, çev­re­sel ve in­sa­ni ko­nu­la­ra
doğ­ru ya­tay ola­rak ve ulus-dev­let­ten böl­ge­sel-ye­rel hü­kü­met­ler, ulus­la­ra­ra­sı ku­
ru­luş­lar, hü­kü­met-dı­şı ör­güt­ler, ka­muo­yu, ba­sın, pi­ya­sa ve do­ğa güç­le­ri­ne doğ­ru
ge­niş­le­til­miş­tir (Roth­shild, 1995).
14 Strateji ve Güvenlik

So­nuç iti­ba­rıy­la, ala­nın anah­tar kav­ra­mı gü­ven­lik­tir. Gü­ven­li­ğe han­gi eti­ke­tin

ya­pış­tı­rı­la­ca­ğı ise teh­dit ile teh­di­de ma­ruz ka­lan öz­ne­ye bağ­lı ola­rak de­ğiş­mek­te­dir.
Bir baş­ka de­yiş­le, gü­ven­lik kav­ra­mı­nın be­lir­le­yi­ci kıs­tas­la­rı öz­ne­ler ve teh­dit­ler­dir.

GÜVENLİK KAVRAMININ ANA UNSURLARI

Gü­ven­lik kav­ra­mı­nın ta­nım­lan­ma­sın­da­ki ana un­sur­la­rı be­lir­te­bil­mek.

4
Gü­ven­lik kav­ra­mı­nın ana un­sur­la­rı­nın ne ol­du­ğu­na da­ir kap­sam­lı ilk ça­lış­ma­yı Ar­
nold Wol­fers yap­mış­tır. Wol­fers, gü­ven­li­ği “ka­za­nıl­mış de­ğer­le­re kas­te­den teh­dit­
le­rin ya da bu teh­dit­le­rin var­lı­ğı­na da­ir kor­ku­la­rın bu­lu­nup bu­lun­ma­ma­sı” ola­rak
ta­nım­la­yıp, kav­ra­mın ana un­sur­la­rı­nın be­lir­len­me­sin­de “han­gi de­ğer­le­re kas­te­den
teh­dit­le­rin, han­gi araç­lar­la, ne pa­ha­sı­na ber­ta­raf edi­le­ce­ği” so­ru­la­rı­nın ce­vap­lan­
ma­sı ge­rek­ti­ği­ni ifa­de et­miş­tir (Wol­fers, 1952) Wol­fers’dan esin­le­nen Da­vid Bald­
win de, gü­ven­li­ğin ye­di un­su­ru­nu şu şe­kil­de sı­ra­la­mak­ta­dır: “Kim ve han­gi de­ğer­ler
için, han­gi teh­dit­le­re kar­şı, han­gi araç­lar­la, ne pa­ha­sı­na, ne ka­dar sü­re­de, ne öl­çü­de
gü­ven­lik?” (Bald­win, 1997). Bu­na kar­şı­lık, gü­ven­lik kav­ra­mı­nı ta­nım­la­yan eser­le­
ri ge­nel ola­rak in­ce­le­di­ği­miz­de yo­ğun­luk­la iki un­su­run kul­la­nıl­dı­ğı­nı gö­rü­rüz: Bu
un­sur­lar­dan il­ki olan gü­ven­lik öz­ne­le­ri, kim için gü­ven­lik so­ru­la­rın­da, ikin­ci­si olan
gü­ven­lik teh­dit­le­ri ise, ne­ye kar­şı gü­ven­lik so­ru­su­na ce­vap ver­mek­te­dir. Gü­ven­lik
kav­ra­mı­na bu so­ru­la­rın ce­vap­la­rı­na bağ­lı ola­rak dev­let gü­ven­li­ği ya da eko­no­mik
gü­ven­lik ör­nek­le­rin­de ol­du­ğu gi­bi eti­ket­ler ya­pış­tı­rıl­mak­ta­dır.

Gü­ven­lik Öz­ne­le­ri
Ki­min gü­ven­li­ği so­ru­su­nun ce­va­bı­nı or­ta­ya koy­ma­yan gü­ven­lik kav­ra­mı bir an­
lam ifa­de et­mez. Gü­nü­müz Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı li­te­ra­tü­rün­de gü­ven­lik öz­ne­
le­ri­nin kim­ler ol­du­ğu­na da­ir bir uz­la­şı yok­tur. Her bir gü­ven­lik te­ori­si bi­rey­ler­
den ulus­la­ra­ra­sı sis­te­me ka­dar de­ği­şen ter­cih­le­re sa­hip­tir. Ki­mi te­ori­ler yal­nız­ca
her­han­gi bir öz­ne­nin gü­ven­li­ği­ne odak­la­nır­ken –fe­mi­nist­ler ve ka­dın-, ki­mi­le­ri
de –ör­ne­ğin, Ko­pen­hag Oku­lu- gü­ven­lik ak­tör­le­ri ba­kı­mın­dan çok bo­yut­lu bir
an­la­yı­şı be­nim­se­mek­te­dir. Çok bo­yut­lu yak­la­şım­da, bi­rey­le­rin, çe­şit­li et­nik ve di­
ni kim­lik­le­re sa­hip grup­lar­dan olu­şan top­lu­mun, ulu­sun, dev­le­tin ve sis­te­min gü­
ven­li­ği­nin bir ara­da bu­lu­na­bi­le­ce­ği gö­rü­şü hâ­kim­dir.
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı alt-di­sip­li­nin­de “kim için gü­ven­lik” so­ru­su­na yak­la­şık
kırk yıl bo­yun­ca ne­re­dey­se hep bir ağız­dan “dev­let” ya­nı­tı ve­ril­miş­ti. 1940’lar­dan
1980’le­rin son­la­rı­na ka­dar de­vam eden dev­let-mer­kez­li gü­ven­lik an­la­yı­şı­nın kö­
ke­nin­de Stratejik Çalışmalar’ın ba­şat gü­cün­den kay­nak­la­nan ana­li­tik ve nor­ma­tif
ne­den­ler bu­lun­mak­ta­dır. Stratejik Çalışmalar’ın da­yan­dı­ğı ge­le­nek­sel rea­list an­
la­yış­ta dev­let­ler Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin mer­ke­zin­de­dir. Do­la­yı­sıy­la, Ulus­la­ra­ra­sı
İliş­ki­ler ana­li­tik açı­dan dev­let­ler ara­sın­da­ki iliş­ki­le­ri in­ce­ler. Nor­ma­tif açı­dan ba­
kıl­dı­ğın­da da, gü­ven­li­ğin ana te­mi­na­tı olan dev­let, içe­ri­de bi­re­yin gü­ven­li­ği­ni sağ­
la­yıp, di­ğer dev­let ve top­lum­lar­dan yö­ne­len teh­dit­le­re kar­şı en güç­lü ko­lek­tif ya­nı­
tı ve­ren bi­rim­dir. Bu iki ne­den­le rea­list te­ori­de gü­ven­lik iliş­ki­le­ri­nin mer­ke­zin­de
dev­let var­dır. Bu­na kar­şı­lık bu ba­kış açı­sın­da yal­nız­ca dev­le­tin kar­şı­laş­tı­ğı gü­ven­
lik so­run­la­rı ana­liz edil­di­ğin­den dev­let ta­ra­fın­dan bi­re­ye yö­nel­ti­len teh­dit­ler göz
ar­dı edil­mek­te, ya­ni bi­re­yin gü­ven­li­ği ana­liz kap­sa­mı dı­şın­da bı­ra­kıl­mak­ta­dır.
Dev­let-mer­kez­li yak­la­şım­da göz ar­dı edi­len bi­re­yin ana gü­ven­lik öz­ne­si ol­du­ğu
dü­şün­ce­si as­lın­da 17. yüz­yı­lın or­ta­la­rı­na ka­dar ge­ri­le­re gö­tü­rü­le­bi­lir. Bi­rey gü­ven­
 1. Ünite - Strateji ve Güvenlik Kavramları 15

li­ği ay­dın­lan­ma fik­ri­dir. Fa­kat, Na­pol­yon Sa­vaş­la­rı’yla be­ra­ber gü­ven­li­ğin dev­let­le­

rin ama­cı ol­du­ğu ve as­ke­ri-dip­lo­ma­tik araç­lar­la el­de edi­le­ce­ği yak­la­şı­mı be­nim­sen­
miş­tir. Bu dö­nem­de gü­ven­lik hem dev­let­ler hem bi­rey­le­re yö­ne­lik bir du­rum­dur.
Fran­sız Dev­ri­mi’yle bir­lik­te bi­rey gü­ven­li­ği ve dev­let gü­ven­li­ği iç içe geç­miş­tir. Je­an
Jac­qu­es Ro­us­sea­u’nun “Top­lum­sal Söz­leş­me”de­ki “bi­re­yin ha­ya­tı ve öz­gür­lü­ğü­nün
dev­le­tin ku­rum­la­rı­nın çö­züm bu­la­ca­ğı te­mel bir so­run” ol­du­ğu gö­rü­şü ile bir­lik­te
19 yüz­yıl­dan iti­ba­ren dev­le­tin gü­ven­li­ği fik­ri ba­şat ni­te­lik ka­zan­mış­tır.
Bi­re­yin, gü­ven­li­ğin ana öz­ne­si ol­du­ğu fik­ri özel­lik­le Eleş­ti­rel Gü­ven­lik Ça­lış­
ma­la­rı ve 1990’lar­da Ka­na­da’da ge­liş­me­ye baş­la­yan İn­san Gü­ven­li­ği yak­la­şım­la­rı
ta­ra­fın­dan sa­vu­nul­mak­ta­dır. Eleş­ti­rel Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nın en önem­li isim­le­
rin­den Ken Bo­oth’a gö­re, dev­let bi­re­yin gü­ven­li­ği­ni sağ­la­yan araç, bi­re­yin gü­ven­
li­ği ise amaç­tır. Dev­le­tin asıl gü­ven­lik öz­ne­si ol­ma­sı du­ru­mu amaç­lar­la araç­la­rın
bir­bi­ri­ne ka­rış­tı­rıl­ma­sı du­ru­mu or­ta­ya çı­kar (Bo­oth, 1991).
Ka­na­da kö­ken­li İn­san Gü­ven­li­ği yak­la­şı­mın­da da gü­ven­li­ğin ana öz­ne­si in­
san­dır. Bu yak­la­şım, Bir­leş­miş Mil­let­ler Kal­kın­ma Prog­ra­mı’nın (UNDP) 1994
yı­lı ra­po­ru çer­çe­ve­sin­de doğ­muş, ar­dın­dan aka­de­mik çev­re­le­rin il­gi­si­ni çek­miş­
tir. UNDP ra­po­run­da şöy­le de­nil­mek­te­dir: “İn­san gü­ven­li­ği, öl­me­miş bir ço­cuk,
ya­yıl­ma­mış bir has­ta­lık, son­lan­dı­rıl­ma­mış bir iş, şid­de­te var­ma­mış et­nik bir ge­
ri­lim, sus­tu­rul­ma­mış bir mu­ha­lif­tir. İn­san gü­ven­li­ği si­lah­lar­la de­ğil, in­san ya­şa­mı
ve onu­ruy­la il­gi­le­nir.”
Fe­mi­nist Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ve Ba­rış Araş­tır­ma­la­rı’nda da in­san ana gü­ven­lik
öz­ne­si­dir. Fa­kat bu iki yak­la­şım­da da in­san­lar ge­nel ola­rak de­ğil, ya­pı­sal şid­de­te ma­
ruz kal­dık­la­rı, mar­ji­nal­leş­ti­ril­dik­le­ri öl­çü­de gü­ven­lik öz­ne­si ha­li­ne dö­nü­şür­ler. Ya­
pı­sal şid­det kav­ra­mın­dan kas­te­di­len, sos­yo-eko­no­mik eşit­siz­lik, eği­tim se­vi­ye­si­nin
dü­şük­lü­ğü ve­ya ay­rım­cı­lık­tır. Özel­lik­le, Ba­rış Araş­tır­ma­la­rın­da bu tür şid­de­te ma­
ruz ka­lan­lar öz­ne ola­rak ka­bul edi­lir­ken, Fe­mi­nist Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nda hem
ya­pı­sal hem de fi­zik­sel şid­det­le kar­şı­la­şan ve hat­ta top­lum­da “sus­kun­luk” nok­ta­sı­na
ka­dar mar­ji­nal­leş­ti­ri­len ka­dın­la­rın gü­ven­lik so­run­la­rı ele alın­mak­ta­dır. Bu çer­çe­ve­
de, sa­vaş­lar­da ölen­ler­le dün­ya­da­ki göç­men nü­fu­sun bü­yük ço­ğun­lu­ğu­nun ka­dın ve
ço­cuk­lar­dan oluş­tu­ğu­na, te­ca­vü­zün önem­li bir sa­vaş ara­cı ol­du­ğu­na, top­lum için­de
ka­dın­la­ra yö­ne­lik şid­de­tin yay­gın­lı­ğı­na (na­mus ci­na­yet­le­ri, ai­le-içi şid­det gi­bi), ça­lı­
şan ka­dın nü­fu­sun ge­lir se­vi­ye­si­nin dü­şük­lü­ğü­ne dik­kat çe­ki­le­rek, ka­dın­la­rın kar­şı­
laş­tı­ğı bu so­run­lar gü­ven­lik kav­ra­mı­na da­hil edil­mek­te­dir.
Ba­zı ya­zar­la­ra gö­re söz ko­nu­su olan bi­rey­le­rin te­mel in­sa­ni ih­ti­yaç­la­rı­na, ya­ni
ya­şa­mın mad­dî ge­rek­si­nim­le­ri­ne yö­nel­ti­len teh­dit­ler­se, o za­man bi­re­yi gü­ven­li­
ğin ana öz­ne­si ola­rak ele al­mak doğ­ru bir yak­la­şım­dır. Fa­kat, ba­zı teh­dit­ler var­dır
ki, bi­rey­sel an­lam­da in­san­la­rı de­ğil, bi­rey­le­rin par­ça­sı ol­duk­la­rı grup kim­lik­le­ri­ni
et­ki­ler. Bir baş­ka de­yiş­le, kim­li­ğin olu­şu­mu, ken­di­ni ifa­de et­me ye­te­ne­ği ve or­ta­
dan kalk­ma­sı­na da­ir ko­nu­lar bi­re­yin gü­ven­li­ğin­den da­ha uzak ko­nu­lar­dır; do­la­
yı­sıy­la bi­rey tek ba­şı­na gü­ven­lik öz­ne­si ola­maz. Bu­ra­da, bi­re­yin için­de bu­lun­du­ğu
grup­lar, bi­rey­le­rin top­la­mın­dan faz­la bir ni­te­lik ta­şı­mak­ta­dır. Bu çer­çe­ve­de et­nik,
din­sel ve me­de­ni­ye­te da­ya­lı kim­lik­le­re sa­hip grup­lar gü­ven­lik öz­ne­le­ri ola­rak kar­
şı­mı­za çı­kar. Özel­lik­le Ko­pen­hag Oku­lu ve Post-ya­pı­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nda
grup kim­lik­le­ri­nin gü­ven­li­ği so­run­sa­lı in­ce­len­mek­te­dir.
Kim için gü­ven­lik so­ru­su­nun bir baş­ka ce­va­bı da sis­tem dü­ze­yin­de kar­şı­mı­
za çı­kar. Ör­ne­ğin, çev­re so­run­la­rı gü­ven­lik teh­dit­le­ri ola­rak kav­ram­sal­laş­tı­rıl­dı­
ğın­da, bi­yos­fe­rin ken­di­si gü­ven­lik öz­ne­si ha­li­ne dö­nü­şür. Ben­zer şe­kil­de, li­be­ral
eko­no­mik dü­zen de li­be­ral gü­ven­lik an­la­yı­şı­nı sa­vu­nan­lar için bir gü­ven­lik öz­ne­si
ola­rak al­gı­la­nır.
16 Strateji ve Güvenlik

So­nuç­ta, kim için gü­ven­lik so­ru­su­nun tek bir ce­va­bı yok­tur. Gü­ven­lik te­ori­le­
ri­nin bü­yük bir kıs­mı tek bir ak­tö­re yö­nel­mek su­re­tiy­le gü­ven­li­ği kav­ram­sal­laş­tır­
sa da, yu­ka­rı­da­ki ör­nek­ler­den de an­la­şı­la­ca­ğı üze­re Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nı tek ve
yek­ne­sak bir ak­tör çer­çe­ve­sin­de şe­kil­len­dir­mek müm­kün de­ğil­dir. Tek bir gü­ven­
lik öz­ne­si be­nim­se­mek ye­ri­ne, so­mut ana­liz­ler ya­pı­la­rak; za­man, me­kan ve ko­
nu­ya bağ­lı uy­gun bir gü­ven­lik öz­ne­si tes­pit edil­me­si da­ha sağ­lık­lı bir yak­la­şım­dır
(Wyn Jo­nes, 1996). Bu çer­çe­ve­de, “gü­ven­li­ği teh­dit edi­len şey” ba­zen bi­rey, ba­zen
dev­let, ba­zen de sis­tem dü­ze­yin­de ken­di­ni gös­te­re­bi­lir. Son yıl­lar­da, Ko­pen­hag
Oku­lu­nun da böy­le­si­ne bir yak­la­şım be­nim­se­di­ği­ni söy­le­mek müm­kün­dür.

Güvenlik Çalışmaları literatüründe güvenlik özneleri hangi düzeylerde karşımıza çıkar?

2
Gü­ven­lik Teh­dit­le­ri
Ge­le­nek­sel gü­ven­lik an­la­yı­şın­da be­nim­se­nen gü­ven­lik gün­de­mi­nin özün­de as­ke­ri
teh­dit­ler var­dır. Bu­na kar­şı­lık, ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­da mey­da­na ge­len de­ği­şim­ler
so­nu­cun­da 1970’ler­den iti­ba­ren gü­ven­li­ğin as­ke­ri ni­te­lik ta­şı­ma­yan so­run­lar­la da
teh­dit edil­di­ği­ne ve gü­ven­li­ğin ana­li­zin­de bu ge­le­nek­sel ol­ma­yan teh­dit­le­re yer
ve­ril­me­si ge­rek­ti­ği­ne da­ir çağ­rı­lar ya­pıl­mak­ta­dır. Gü­nü­müz­de, rea­list akım­lar
dı­şın­da ne­re­dey­se tüm gü­ven­lik te­ori­le­ri, gü­ven­li­ğin çev­re­den sağ­lık so­run­la­rı­
na, eko­no­mik is­tik­rar­sız­lık­lar­dan gö­çe ka­dar çok ge­niş bir çer­çe­ve­de ele alın­ma­sı
ge­rek­ti­ği ko­nu­sun­da hem­fi­kir­dir. Ör­ne­ğin, Üçün­cü Dün­ya Gü­ven­lik Oku­lu gü­
ven­li­ğin nük­le­er si­lah­lar ka­dar gı­da, sağ­lık, pa­ra, ti­ca­ret gi­bi so­run­lar­dan da et­
ki­len­di­ği­ni vur­gu­lar. Bu çer­çe­ve­de, Üçün­cü Dün­ya­yı et­ki­le­di­ği sü­re­ce yok­sul­luk,
eği­tim­siz­lik, sağ­lık gi­bi ko­nu­la­rı gü­ven­lik teh­dit­le­ri ola­rak gör­mek müm­kün­dür.
Ben­zer şe­kil­de, ka­dın­la­ra yö­ne­lik her tür­lü şid­det ve ka­dın­la­rın ma­ruz kal­dı­ğı her
tür­lü ay­rım­cı­lık fe­mi­nist­ler ta­ra­fın­dan gü­ven­lik so­ru­nu ola­rak al­gı­lan­mak­ta­dır.
Ozon ta­ba­ka­sı­nın de­lin­me­si bi­le bir gü­ven­lik so­ru­nu ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­bil­mek­
te­dir. Bu çer­çe­ve­de­ki en ge­niş yo­rum eleş­ti­rel­ler­ce ya­pıl­mış­tır: Eleş­ti­rel Gü­ven­lik
Ça­lış­ma­la­rı’nda bi­rey­le­ri ve­ya grup­la­rı teh­dit eden her şey gü­ven­lik so­ru­nu­dur.
Ko­pen­hag Oku­lu ise her şe­yin gü­ven­lik so­ru­nu ola­rak al­gı­lan­ma­sı gö­rü­şü­ne
kar­şı­dır. Çün­kü böy­le­si bir tu­tum Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ala­nı­nı sı­nır­la­rın­dan yok­
sun ha­le ge­ti­re­cek­tir. Bu­nu en­gel­le­mek için bu­lu­nan for­mül, “gü­ven­lik­leş­tir­me”
kav­ra­mı­dır. Bu çer­çe­ve­de, as­ke­ri, eko­no­mik, top­lum­sal, çev­re­sel ve si­ya­si sek­tör­
ler­de bir so­ru­nun gü­ven­lik teh­di­di ola­rak be­nim­sen­me­si, ya­ni gü­ven­lik­leş­ti­ril­me­
si şart­la­ra bağ­lan­mış­tır. Bir baş­ka de­yiş­le, bir so­run il­gi­li ak­tör ta­ra­fın­dan söy­lem
doğ­rul­tu­sun­da teh­dit ola­rak in­şa edil­me­di­ği sü­re­ce gü­ven­lik teh­di­di ola­rak ni­te­
len­di­ri­le­me­ye­cek­tir.

Güvenlik Öznele­ri ve Gü­ven­lik Teh­dit­le­ri bö­lüm­le­rin­de bah­si ge­çen te­ori­le­re ye­din­

ci üni­te­de ay­rın­tı­lı ola­rak yer verilecektir.

Özet
Dar an­lam­da stra­te­ji, si­yasi amaç­lar için as­ke­ri kuv­
vet­le­rin kul­la­nı­mı ya da kul­la­nıl­ma­sı teh­di­di­ne iliş­kin
teo­ri ve pra­tik ola­rak be­tim­le­ne­bi­lir. Ge­niş an­lam­da
stra­te­ji ise, bir ulu­sun ya da ulus­lar top­lu­lu­ğu­nun si­ya­si
amaç­la­ra ula­şa­bil­mek için tüm kay­nak­la­rı­nı ko­or­di­ne
et­me­si­ni ve yön­len­dir­me­si­ni içe­ren bir kav­ram­dır. Ge­
nel stra­te­ji, yük­sek stra­te­ji ya da ulu­sal stra­te­ji ola­rak
da anı­lan bu kav­ram bir mil­le­tin si­ya­si, eko­no­mik, as­
ke­ri, psi­ko­lo­jik kay­nak­la­rı­nı sa­vaş ve ba­rış za­ma­nın­da
hü­kü­me­tin be­lir­le­di­ği ulu­sal si­ya­si he­def­le­ri el­de et­me­
ye yö­ne­lik en faz­la des­te­ği ve­re­cek şe­kil­de yön­len­dir­me
bi­lim ve sa­na­tı­dır.
Stra­te­ji­nin anah­tar kav­ra­mı ol­du­ğu Stratejik Çalış­
malar di­sip­li­ni bir aka­de­mik alan ola­rak nük­le­er si­
lah­lan­ma ve So­ğuk Sa­vaş ile bir­lik­te ge­liş­miş­tir. Bu­
na kar­şı­lık, stra­te­ji dü­şün­ce­si­nin kök­le­ri­ni çok da­ha
es­ki­ler­de bul­mak müm­kün­dür. Stra­te­ji dü­şün­ce­si­nin
özün­de sa­vaş var­dır, do­la­yı­sıy­la stra­te­ji kav­ra­mı­nın
te­mel­le­ri­ni ta­rih­te çe­şit­li sa­vaş­la­rı an­la­tan ve sa­vaş­
la­rın na­sıl yü­rü­tül­me­si ge­rek­ti­ği­ni in­ce­le­yen eser ve
ya­zar­lar­da bu­la­bi­li­riz.
1. Ünite - Strateji ve Güvenlik Kavramları 17
Gü­ven­lik kav­ra­mı, So­ğuk Sa­va­şın baş­la­dı­ğı 1940’lar­
dan So­ğuk Sa­va­şın so­na er­di­ği 1980’le­re ka­dar ne­re­
dey­se ta­ma­men Stratejik Çalışmalar’ın göl­ge­sin­de
ta­nım­la­nı­yor­du. Ya­ni, bu dö­ne­me ka­dar güven­lik,
dev­let­le­ri il­gi­len­di­ren as­ke­ri so­run­lar çer­çe­ve­sin­de
dev­let­le­rin uy­gu­la­dı­ğı güç po­li­ti­ka­la­rı ile öz­deş­leş­ti­ri­
li­yor­du. So­ğuk sa­vaş son­ra­sın­da ise gü­ven­lik kav­ra­mı
, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı alt di­sip­li­nin ko­nu ha­li­ne gel­di.
Bu çer­çe­ve­de gü­ven­lik kav­ra­mı­nın Stratejik Çalışmalar
öte­sin­de de ta­nım­lan­ma­sıy­la bir­lik­te gü­ven­lik çok-bo­
yut­lu bir kav­ram ola­rak kar­şı­mı­za çık­mış­tır. Di­ğer bir
söy­le­yiş­le, gü­ven­lik kav­ra­mı, dev­let­ten grup ve bi­rey­
ler ile bi­yos­fe­re doğ­ru di­key ola­rak; as­ke­ri teh­dit­ler­den
si­ya­si, eko­no­mik, sos­yal, çev­re­sel ve in­sa­ni ko­nu­la­ra
doğ­ru ya­tay ola­rak ve ulus-dev­let­ten böl­ge­sel-ye­rel
hü­kü­met­ler, ulus­la­ra­ra­sı ku­ru­luş­lar, hü­kü­met-dı­şı ör­
güt­ler, ka­muo­yu, ba­sın, pi­ya­sa ve do­ğa güç­le­ri­ne doğ­ru
ge­niş­le­til­miş­tir.
18 Strateji ve Güvenlik
Kendimizi Sınayalım
1. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si as­ke­ri stra­te­ji ta­nı­mın­da
kul­la­nı­lır?
a. Mu­ha­re­be­nin sa­va­şın amaç­la­rı doğ­rul­tu­sun­da
kul­la­nıl­ma­sı
b. Bir mil­le­tin si­ya­si, eko­no­mik, as­ke­ri ve psi­ko­lo­
jik kay­nak­la­rı­nı sa­vaş ve ba­rış za­ma­nın­da ulu­sal
si­ya­si he­def­le­re ulaş­mak için kul­la­nıl­ma­sı
c. Harp sı­ra­sın­da düş­ma­nı ya­nıl­ta­cak yön­tem­le­re
baş­vu­rul­ma­sı
d. Mu­ha­re­be­nin sevk ve ida­re­si
e. Gü­cün tüm un­sur­la­rı­nın si­ya­si amaç­lar doğ­rul­
tu­sun­da kul­la­nıl­ma­sı
2. Stra­te­ji kav­ra­mı­nın sa­vaş-ba­rış kav­ra­mıy­la iliş­ki­si
ile il­gi­li aşa­ğı­da­ki ifa­de­ler­den han­gi­si yan­lış­tır?
a. Sun-Tzu’ya gö­re stra­te­ji­nin ama­cı, sa­va­şın ön­len­
me­si ol­du­ğun­dan, salt ba­rış za­ma­nı­nı il­gi­len­di­ren bir
kav­ram­dır. e. Nük­le­er dö­nem­de sa­vaş tah­rip gü­cü yük­sek bir
b. Hart, as­ke­ri stra­te­ji­yi yal­nız­ca sa­vaş za­ma­nı­na
da­ir bir kav­ram ola­rak ele al­dı­ğı için Cla­use­
witz’i eleş­tir­miş­tir.
c. Nük­le­er si­lah­la­rın tah­rip gü­cü, sa­va­şı sa­va­şıl­
maz bir ni­te­li­ğe bü­rün­dür­dü­ğün­den stra­te­ji ba­
rış za­ma­nı­nı da il­gi­len­di­ren bir kav­ram­dır.
d. Cla­use­witz an­la­yış­ta stra­te­ji yal­nız­ca sa­vaş za­
ma­nı­nı il­gi­len­di­ren bir kav­ram­dır.
e. Nük­le­er si­lah­la­rın ge­li­şi­mi ne­ti­ce­sin­de stra­te­ji yal­
nız­ca sa­vaş za­ma­nı­nı il­gi­len­di­ren bir kav­ram­dır.
3. Thucy­di­des’e gö­re sa­va­şın asıl ne­de­ni aşa­ğı­da­ki­ler­
den han­gi­si­dir?
a. Ada­let ara­yı­şı
b. Ba­rı­şı sağ­la­ma
c. Onu­ru ko­ru­ma
d. Güç pe­şin­de koş­ma
e. Hak­sız­lık­la­ra kar­şı çık­ma
4. Aşa­ğı­da­ki dü­şü­nür­ler­den han­gi­sin­de, stra­te­ji fik­ri­
nin iz­le­ri­ni bul­mak müm­kün de­ğil­dir?
a. Je­an Jac­qu­es Ro­us­sea­u
b. Sun-Tzu
c. Lid­dell Hart
d. Thucy­di­des
e. Mac­hi­avel­li
5. Aşa­ğı­da­ki ya­zar-eser eş­leş­tir­me­le­rin­den han­gi­si
yan­lış­tır?
a. Sun Tzu-Sa­vaş Sa­na­tı
b. Cla­use­witz-Sa­vaş Üze­ri­ne
c. Na­po­le­on-Sa­va­şın Ta­ri­hi
d. Mac­hi­avel­li-Sa­vaş Sa­na­tı
e. Lid­dell Hart-Stra­te­ji: Do­lay­lı Tu­tum
6. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, mo­dern dö­nem stra­te­jist­
le­rin­den bi­ri de­ğil­dir?
a. Jo­mi­ni
b. Mac­hi­avel­li
c. Hart
d. Von Molt­ke
e. Cla­use­witz
7. Nük­le­er dö­ne­min stra­te­ji an­la­yı­şı ile il­gi­li aşa­ğı­da­ki
ifa­de­ler­den han­gi­si yan­lış­tır?
a. Dö­ne­min stra­te­jist­le­ri as­ker kö­ken­li­dir.
b. Dö­ne­min stra­te­ji uz­man­la­rı ge­nel­lik­le aka­de­
mik ku­ru­luş­lar­da gö­rev ya­pan si­vil­ler­dir.
c. Dö­ne­min stra­te­jist­le­ri fark­lı alan­lar­da uz­man­lı­
ğa sa­hip­ler­dir.
d. Bi­lim­sel­lik an­la­yı­şı nük­le­er dö­nem­de stra­te­ji
dü­şün­ce­si­nin özü­nü oluş­tur­muş­tur.
ol­gu ol­du­ğun­dan, cay­dı­rı­cı­lık an­la­yı­şı ça­lış­ma­
lar­da önem ka­zan­mış­tır.
8. So­ğuk sa­vaş dö­ne­min­de gü­ven­lik aşa­ğı­da­ki­ler­den
han­gi­si ile öz­deş­leş­ti­ril­miş­tir?
a. As­ke­ri güç kul­la­nı­mı ya da kul­la­nı­mı teh­di­di
b. Çev­re ve sağ­lık­lı ya­şam so­run­la­rı
c. Eko­no­mik is­tik­rar­sız­lık­lar
d. Re­fa­hın pay­laş­tı­rıl­ma­sı
e. Göç ve il­ti­ca fa­ali­yet­le­ri
9. So­ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de gü­ven­li­ği teh­dit edi­len öz­ne
ola­rak te­kel­leş­ti­ri­len ak­tör aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir?
a. Bi­rey
b. Top­lum
c. Ya­pı­sal şid­de­te ma­ruz ka­lan bi­rey­ler
d. Dev­let
e. Ka­dın
10. Bi­re­yi gü­ven­lik öz­ne­si ola­rak ka­bul et­me­yen yak­la­
şım aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir?
a. Rea­list an­la­yış
b. Eleş­ti­rel gü­ven­lik an­la­yı­şı
c. İn­san gü­ven­li­ği yak­la­şı­mı
d. Ba­rış Araş­tır­ma­la­rı
e. Post-ya­pı­sal gü­ven­lik an­la­yı­şı
 1. Ünite - Strateji ve Güvenlik Kavramları 19

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Tak­tik, As­ke­ri Stra­te­ji ve Sı­ra Siz­de 1
Ge­nel Stra­te­ji Ta­nım­la­rı” bö­lü­mü­nü göz­den As­ke­ri stra­te­ji mu­ha­re­be­nin, sa­va­şın ama­cı için kul­la­
ge­çi­ri­niz. nıl­ma­sı­nı ifa­de eder­ken, tak­tik kav­ra­mı mu­ha­re­be­nin
2. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Tak­tik, As­ke­ri Stra­te­ji ve dü­zen­len­me­si ve yö­ne­til­me­si­ni ifa­de eder.
Ge­nel Stra­te­ji Ta­nım­la­rı” bö­lü­mü­nü göz­den
ge­çi­ri­niz. Sı­ra Siz­de 2
3. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kla­sik Dö­nem­de Stra­te­ji” Güvenlik çalışmaları litüretüründe Soğuk Savaş son­
bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz. rası dö­nem­de bi­rey, bi­rim (Dev­let) ve sis­tem dü­zey­le­
4. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Stra­te­ji Dü­şün­ce­si­nin Ge­li­ rin­de fark­lı ak­tör­ler gü­ven­lik öz­ne­le­ri ola­rak kar­şı­mı­za
şi­mi” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz. çıkmaktadır.
5. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Stra­te­ji Dü­şün­ce­si­nin Ge­li­
şi­mi” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
6. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Mo­dern Dö­nem­de Stra­te­
jik Dü­şün­ce” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
7. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Nük­le­er Dö­nem­de Stra­te­
jik Dü­şün­ce” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
8. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Kav­ra­mı­nın Ta­nı­
mın­da Dö­nü­şüm” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
9. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “ Gü­ven­lik Kav­ra­mı­nın Ta­nı­
mın­da Dö­nü­şüm” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
10. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Öz­ne­le­ri” bö­lü­
mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
20 Strateji ve Güvenlik

Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Baldwin, David (1997). “The Concept of Security”, Re­ Paret, Peter (der.) (1986). The Makers of Modern Stra­
view of International Studies, Cilt 23, No 1. tegy: From Machiavelli to the Nuclear Age. Prin­
Baylis, John ve Wirtz, James J. (2002). “Introduction”, ceton: Princeton University Press.
John Baylis vd. (der.), Strategy in the Contempo­ Rothschild, Emma (1995). “What is Security?”, Dae­
rary World: An Introduction of Strategic Studies. dalus: Journal of the American Academy of Arts
Oxford: Oxford University Press, s. 1-14. and Sciences, Cilt 124, No 3.
Beaufre, Andre (1965). An Introduction to Strategy. Thucydides (1972). History of the Peloponnesian
Londra: Faber. War (der. M. I. Finley, çev. Rex Warner). Harmond­
Bond, Brian (1996). The Pursuit of Victory: From sworth: Penguin.
Napoleon to Saddam Hussein. Oxford: Clarendon UNDP (1994). Human Development Report 1994:
Press. New Dimensions of Human Security. New York:
Booth, Ken (1991). “Security and Emancipation”, Revi­ Oxford University Press.
ew of International Studies, Cilt 17, No 4. Walt, Stephen M. (1991). “The Renaissance of Security
Booth, Ken (1987). “The Evolution of Strategic Thin­ Studies”, International Studies Quarterly, Cilt 35,
king”, John Baylis vd. (der.). Contemporary Stra­ No 2.
tegy. New York: Holmes&Meier Wolfers, Arnold (1952). “National Security as an Am­
Bull, Hedley (1968). Strategic Studies and its Critics bigous Symbol”, Political Science Quarterly, Cilt
World Politics, Cilt 20, No 4. 67, No 4.
Buzan, Barry; Wæver, Ole ve de Wilde, Jaap (1998). Se­ Wyn-Jones, Richard (1996). “Travel Without Maps:
curity: A New Framework for Analysis. Boulder, Thinking About Security After the Cold War”, M.
Londra: Lynne Rienner Publishers. Jane Davis (der.). Security Issues in the Post-Cold
Clausewitz, Carl von (1999). Savaş Üzerine. çev. H. War World. Cheltenham: Edward Elgar.
Fahri Çeliker. İstanbul: Özne.
Cawkwell, George (1997). Thucydides and the Pelo­
ponnesian War. London: Routledge.
Cleary, Thomas (2004). Sun-Tzu - Savaş Sanatı (der.
Thomas Cleary, çev. Adil Demir). İstanbul: Kastaş.
Earle, Edward M. (1943): Makers of Modern Strategy:
Military Thought from Machiavelli to Hitler.
Princeton: Princeton University Press.
Gray, Colin S. (1982). Strategic Studies and Public Po­
licy: The American Experience. Lexington: Uni­
versity Press of Kentucky.
Handell, Michael I. (2001). Masters of War: Classical
Strategic Thought. Londra: Routledge
Hart, B. H. Liddell (2002). Strateji: Dolaylı Tutum.
çev. Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM.
Howard, Michael (1983). Clausewitz. New York: Ox­
ford University Press.
Jomini, Baron Antoine Henri (1992). The Art of War.
Londra: Greenhill Books.
Mearsheimer, John J. (1988). Liddell Hart and the
Weight of History. Ithaca, NY: Cornell University
Press.
2
STRATEJİ VE GÜVENLİK

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar di­sip­li­ni­ni ta­nım­la­yıp, ala­nın içe­ri­ği­ni açık­la­ya­bi­le­cek,
 Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ge­li­şi­min­de­ki dö­nüm nok­ta­la­rı­nı tes­pit ede­bi­le­cek,
 Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın do­ğu­şu­na yol açan ge­liş­me­le­ri ifa­de ede­bi­le­cek,
 Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın al­tın ça­ğı­nı ta­nım­la­yıp, bu dö­ne­mi ana özel­lik­le­ri çer­çe­
ve­sin­de in­ce­le­ye­bi­le­cek,
 Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ne­den du­rak­la­ma dö­ne­mi­ne gir­di­ği­ni sor­gu­la­ya­bi­le­cek,
 1980’ler­de Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar­da ya­şa­nan di­na­miz­mi ne­den­le­riy­le bir­lik­te tar­tı­
şıp, bu dö­nem­de di­sip­li­ni sor­gu­la­yan al­ter­na­tif ba­kış açı­la­rı­nı kar­şı­laş­tı­ra­bi­le­cek,
 Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın mev­cut du­ru­mu­nu ana­liz ede­bi­le­cek­si­niz.

Anahtar Kavramlar
• Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar
• Ulu­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı
• De­mok­ra­tik Ba­rış
• Gü­ven­lik Re­jim­le­ri
İçindekiler
• Üçün­cü Dün­ya Gü­ven­lik Oku­lu
• Al­ter­na­tif Sa­vun­ma ve
Or­tak Gü­ven­lik
• Ba­rış Ça­lış­ma­la­rı

• STRATEJİK ÇALIŞMALARIN KAPSAMI

Strateji ve Güvenlik Stratejik Çalışmalar • STRATEJİK ÇALIŞMALARIN GELİŞİMİ
• STRATEJİK ÇALIŞMALARIN MEVCUT
DURUMU
 Stratejik Çalışmalar

STRA­TE­JİK ÇA­LIŞ­MA­LA­RIN KAP­SA­MI

Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar di­sip­li­ni­ni ta­nım­la­yıp, ala­nın içe­ri­ği­ni açık­la­ya­

1 bil­mek.

Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar, “Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin as­ke­ri bo­yu­tu­nu an­la­mak ve açık­

la­mak­la il­gi­le­nen alan” ola­rak ta­nım­la­na­bil­di­ği gi­bi, “şid­det ve­ya şid­det araç­la­rı­
nın si­ya­si bi­rim­ler ta­ra­fın­dan di­ğer si­ya­si bi­rim­le­re kar­şı çı­kar­la­rı­nın sa­vu­nul­ma­sı
ama­cıy­la kul­la­nıl­ma­sı ya da kul­lan­ma teh­di­di­nin in­ce­len­di­ği alan” ola­rak da ta­
nım­la­na­bil­mek­te­dir (Booth ve Herring, 1994; Buzan, 1981). Bu ta­nım­lar ve uy­gu­
la­ma­nın göz­lem­len­me­si ışı­ğın­da Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın bü­yük güç­le­rin sa­vun­ma
po­li­ti­ka­la­rın­dan böl­ge­sel gü­ven­lik so­run­la­rı­na, nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık te­ori­sin­den
si­lah­sız­lan­ma dok­tri­ni­ne, as­ke­ri tek­no­lo­jik ge­lişl­me­ler­den ça­tış­ma­nın ne­den­le­ri­
ne ve je­opo­li­tik ça­lış­ma­la­ra ka­dar ge­niş bir yel­pa­ze­de­ki as­ke­ri-si­ya­si ko­nu­la­rı in­ce­
le­yen bir alan ol­du­ğu so­nu­cu­na va­ra­bi­li­riz.

Jeopolitik
Etimolojik açıdan yer, zemin, toprak, yeryüzü anlamlarına gelen ‘geo’ ve politika kelimelerinden
oluşan jeopolitik, temelde siyasi coğrafyadan doğmuş bir bilim dalıdır. Coğrafyanın bilimsel bir
disiplin altında siyasi olarak yorumlanması gereğini ilk kez vurgulayan Halford Mackinder’in
1904’te Kraliyet Coğrafya Topluluğu’na sunduğu The Geographical Pivot of History (Tarihin
Coğrafi Ekseni) başlıklı çalışmasıyla jeopolitiğin bir çalışma alanı olarak doğduğu kabul edilir.
Buna karşın, ‘jeopolitik’ terimi ilk olarak İsveçli siyaset bilimci Rudolf Kjellén tarafından kulla-
nılmıştır. Nicholas Spykman’e göre jeopolitik, bir ülkenin güvenlik politikasının coğrafyaya göre
planlanmasıdır. Klaus Dodds tarafından yapılan ve günümüzde kazandığı anlamına daha
yakın bir tanım ise jeopolitiği, ulusal ya da uluslararası politikaların belirlenmesi sürecinde çe-
şitli coğrafi unsurların etkilerini ortaya çıkarmak ve açıklamak yoluyla dünyayı analiz etmeyi
sağlayan bir yöntem olarak betimler. Bu noktada, jeopolitiğin stratejiyle ilişkisi ortaya çıkmak-
tadır. Coğrafyanın politika yapımına dair sunduğu fırsatlardan ne ölçüde faydalanabileceği
doğrudan stratejiyle ilgilidir. Jeopolitik, bir ülkenin gücüne dair tüm unsurların belirlenen ulu-
sal hedefler doğrultusunda yönlendirilmesi ve kullanılması olarak tanımlanan ‘genel strateji’
kavramının da kapsamında yer alır. Bu çerçevede jeopolitik, gücün unsurları olarak değerlen-
dirilen coğrafi fırsatlardan yararlanma boyutuyla ilgilidir. Jeopolitik ayrıca askeri strateji ile de
yakından ilişkilidir. Bir devletin savunulmasında önemli yerler ya da tersine saldırgan güçlerin
lehine olacak coğrafi zayıflıklar askeri strateji için önemlidir; dolayısıyla bu durumun özellikle
çatışma dönemlerinde strateji ve taktik belirlenirken hesaba katılması gerekir.
24 Strateji ve Güvenlik

Resim 2.1

Büyük Güçler:
Uluslararası İlişkilerin realist teorisine göre uluslararası politikada meydana gelenleri
büyük devletler şekillendirir. Bu yaklaşımın önde gelen temsilcilerinden Kenneth Waltz’a
göre, devletlerin büyük güç niteliğine sahip olabilmesi için şu unsurların hepsinde aynı
anda üstün konumda olması gerekir: 1) Yüzölçümü ve nüfus; 2) Doğal kaynaklar; 3)
Ekonomik kabiliyet; 4) Askeri güç; 5) Siyasal istikrar ve yetki. Bu unsurlardan yalnızca biri
bakımından devletlerin büyük güç olması mümkün değildir. Benzer şekilde, bir devletin
nükleer güce sahip olması o devletin büyük güç olduğu anlamına gelmez. Büyük güçler,
nükleer silahlara sahip oldukları için değil, yukarıda belirtilen tüm unsurlar bakımından
rakiplerinden ileri olduklarından büyük güç niteliğine sahiptirler .
Öte yandan, Mearsheimer büyük güçleri Waltz’dan daha dar bir bakış açısıyla, göreli
askeri kabiliyetleri çerçevesinde tanımlar (Waltz, 1979). Büyük güç sayılabilecek
devletler, dünyadaki en güçlü devlete karşı yürütülecek topyekün konvansiyonel bir
savaşta karşı tarafa zarar verecek düzeyde askeri kapasiteye sahip olan güçlerdir.
Bir başka deyişle, Mearsheimer büyük güçleri salt askeri kabiliyetleri ekseninde
tanımlarken, Waltz daha geniş bir tanımsal perspektife sahiptir. Ayrıca, Waltz’un aksine
Mearsheimer büyük güç olmak için devletlerin mutlaka nükleer kabiliyete sahip olması
gerektiğini savunur (Mearsheimer, 2001).

So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi­nin ABD kay­nak­lı eser­le­ri in­ce­len­di­ğin­de Stra­te­jik Ça­

lış­ma­lar ye­ri­ne Ulu­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı baş­lı­ğı­nın yay­gın ola­rak kul­la­nıl­dı­ğı
gö­rül­mek­te­dir. Öte yan­dan, Ulu­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı eti­ke­ti ki­mi ya­zar­lar­ca
her­han­gi bir dev­le­tin gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı­nın tek ta­raf­lı ana­li­zi­ni çağ­rış­tır­dı­ğı için
eleş­ti­ril­miş; ge­nel­lik­le İn­gi­liz li­te­ra­tü­rün­de be­nim­se­nen Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar baş­
lı­ğı­nın So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi­nin gü­ven­lik iliş­ki­le­ri­ni da­ha doğ­ru yan­sı­tan bir ifa­de
ol­du­ğu sa­vu­nul­muş­tur (Gar­nett, 1987). Bu çer­çe­ve­de, ke­li­me an­lam­la­rı kar­şı­laş­tı­
rıl­dı­ğın­da, yal­nız­ca her­han­gi bir dev­le­tin as­ke­ri ni­te­lik­li ulu­sal gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı­
nın in­ce­len­me­si ön­yar­gı­sı­nı do­ğu­ran Ulu­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nın ak­si­ne, Stra­
te­jik Ça­lış­ma­lar iba­re­si­nin da­ha açık­la­yı­cı ve kap­sa­yı­cı ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz.

Bu nok­ta­da, so­ru­nun as­lın­da sa­de­ce se­man­tik bağ­lam­da önem­li ol­du­ğu­nu be­lirt­

mek­te ya­rar var; zi­ra Ulu­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın ya­rat­tı­ğı sı­nır­lı çağ­rı­şı­mı­na
rağ­men, bu is­mi be­nim­se­yen Ame­ri­kan li­te­ra­tü­rün­de Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ça­tı­sın­da
de­ğer­len­di­ri­len her ko­nu ay­nı yo­ğun­luk­ta ele alın­mak­ta­dır.

Dev­let-mer­kez­li ana­liz ya­pan Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar, as­ke­ri ko­nu­la­ra ön­ce­lik ve­

rir ve Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin rea­list var­sa­yım­la­rı­nı kul­la­nır. 1930’la­rın ba­şın­dan
1980’le­rin or­ta­sı­na ka­dar Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­nin­de ba­şat ro­le sa­hip olan
ve bu ne­den­le de “ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­rin te­ori­si” ola­rak anı­lan rea­list oku­lun var­
sa­yım­la­rı 1980’le­re ka­dar Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rı şe­kil­len­dir­miş­tir. Rea­list te­ori­den
Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra it­hal edi­len iki te­mel var­sa­yım­dan söz edi­le­bi­lir: Rea­liz­min
dev­le­ti ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın ana ak­tö­rü ola­rak de­ğer­len­dir­me­sin­den ha­re­ket­le,
Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar dev­le­ti hem gü­ven­lik öz­ne­si hem de gü­ven­li­ği sağ­la­yan ak­tör
ola­rak al­gı­la­mış ve bu çer­çe­ve­de dev­let-mer­kez­li ana­liz­ler yap­mış­tır. İkin­ci ola­rak,
rea­list te­ori­de, gü­cün esas ola­rak as­ke­ri güç te­me­lin­de ele alın­ma­sı çer­çe­ve­sin­de,
Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar as­ke­ri teh­dit­le­re ve bu teh­dit­ler­le baş ede­bil­mek için as­ke­ri
güç kul­la­nı­mı­na ön­ce­lik ve­rir. Rea­list ge­le­ne­ğin et­ki­si­ni yan­sıt­mak ama­cıy­la Stra­
te­jik Ça­lış­ma­lar ve­ya Ulu­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ad­lan­dır­ma­la­rı­nın ye­ri­ne özel­
lik­le 1980’ler­den iti­ba­ren li­te­ra­tür­de “Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı”, “Ge­le­nek­sel”
(Tra­di­tio­nal) ve­ya “Ba­şat” (Ma­ins­tre­am) ya da “Or­to­doks Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı”
te­rim­le­ri de kul­la­nıl­mak­ta­dır (Krau­se, 1998).
 2. Ünite - Stratejik Çalışmalar 25

Rea­list teo­ri hak­kın­da ge­nel bil­gi ve te­ori­nin Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nda­ki uy­gu­la­ma­

la­rı hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi­yi ye­din­ci üni­te­de bu­la­bi­lir­si­niz.

STRA­TE­JİK ÇA­LIŞ­MA­LA­RIN GE­Lİ­Şİ­Mİ

Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ge­li­şi­min­de­ki dö­nüm nok­ta­la­rı­nı tes­pit et­mek.

2
Li­te­ra­tür­de­ki yay­gın gö­rü­şe gö­re Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın bir di­sip­lin ola­rak 1940’la­
rın or­ta­la­rın­da doğ­du­ğu, 1955-65 dö­ne­min­de al­tın ça­ğı­nı ya­şa­dı­ğı, 1965-80 ara­
sın­da du­rak­la­dı­ğı ve ne­re­dey­se çö­küş ya­şa­dı­ğı, 1980’ler­den iti­ba­ren­se hem can­
lan­ma hem de sor­gu­la­ma dö­ne­mi­ne gir­di­ği ka­bul edi­lir.

Stratejik Çalışmaların Doğuşu

Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın do­ğu­şu­na yol açan ge­liş­me­le­ri ifa­de et­mek.

3
Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar 1940’lar­da nük­le­er si­lah­lan­ma­nın et­ki­le­ri­nin his­se­dil­me­
ye baş­lan­ma­sıy­la bir­lik­te ABD’de doğ­muş­tur. Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın do­ğu­şun­da
İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı­nın ar­dın­dan or­ta­ya çı­kan nük­le­er ge­ri­lim çer­çe­ve­sin­de si­vil
uz­man­la­ra du­yu­lan ge­rek­si­nim et­ki­li ol­muş­tur. İlk ça­lış­ma­la­rı ya­pan­lar ABD’nin
1942’de baş­lat­tı­ğı nük­le­er si­lah ge­liş­tir­me amaç­lı Man­hat­tan Pro­je­si’nden et­ki­
len­miş­ler­dir. Nük­le­er si­lah­lan­ma­nın baş­la­ma­sı so­nu­cun­da, bu tür si­lah­la­rın sa­
hip ol­du­ğu top­ye­kun tah­rip ola­sı­lı­ğı sa­va­şı “sa­va­şıl­ma­ma­sı ge­re­ken” bir ol­gu ha­
li­ne dö­nüş­tür­müş, bu da kla­sik as­ke­ri uz­man­lık­tan fark­lı bir uz­man­lık ala­nı­na
du­yu­lan ih­ti­ya­cı or­ta­ya çı­kart­mış­tır. Bu uz­man­lık, her­han­gi bir nük­le­er baş­lı­ğın
tek­nik özel­lik­le­ri­nin araş­tı­rıl­ma­sı ve­ya tah­rip gü­cü­nün he­sap­lan­ma­sın­dan, kar­şı
ta­ra­fın ni­ye­ti­nin in­ce­len­me­si­nin ar­dın­dan atı­la­cak adı­mın et­ki­le­ri­ne, han­gi ateş­
le­me sis­te­mi­nin mak­si­mum fay­da­yı ya­ra­ta­ca­ğın­dan, han­gi du­rum­lar­da ilk vu­
ruş­tan ka­çı­nı­la­ca­ğı­na ka­dar ge­niş bir yel­pa­ze­de yer alan ko­nu­lar­la il­gi­le­nil­me­si­ni
ge­rek­tir­miş­tir.

Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ne­den si­vil uz­man­lık ge­rek­ti­rir?

1
Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın özerk bir araş­tır­ma ala­nı ola­rak doğ­ma­sı­nın gös­ter­ge­le­ri
şu şe­kil­de sı­ra­la­na­bi­lir: İlk ola­rak, si­vil­le­rin stra­te­ji ko­nu­la­rın­da­ki eser­le­ri İkin­ci
Dün­ya Sa­va­şı­nın he­men ar­dın­dan ya­yın­lan­ma­ya baş­la­mış­tır. İlk ya­pıt­lar Ber­nard
Bro­di­e’nin Ab­so­lu­te Wea­pon: Ato­mic Wea­pon and World Or­der (Mut­lak Si­lah:
Atom Gü­cü ve Dün­ya Dü­ze­ni) ve Wil­li­am Bor­den’in The­re Will Be No Ti­me:
The Re­vo­lu­ti­on in Stra­tegy (Za­man Kal­ma­dı: Stra­te­ji­de Dev­rim) baş­lık­lı eser­le­ri­
dir. İkin­ci ola­rak, stra­te­ji ko­nu­la­rın­da ma­ka­le­le­rin ya­yın­lan­dı­ğı World Po­li­tics ve
In­ter­na­tio­nal Or­ga­ni­za­ti­on der­gi­le­ri ya­yın ha­ya­tı­na baş­la­mış­tır. Üçün­cü ola­rak,
çe­şit­li as­ke­ri ko­nu­la­rı de­ğer­len­dir­mek üze­re 14 Ma­yıs 1948’de RAND (Re­se­arch
and De­ve­lop­ment Cor­po­ra­ti­on) adın­da si­vil bir araş­tır­ma mer­ke­zi (think tank)
Ame­ri­kan Ha­va Kuv­vet­le­ri­nin des­te­ğiy­le ku­rul­muş­tur.
26
Araştırma Merkezleri:
1950’lerin başında
üniversiteler bünyesinde
kurulan bu araştırma
merkezleri şunlardır: Princeton
Üniversitesi’nde Center
of International Studies,
Columbia Üniversitesi’nde
Institute of War and Peace
Studies, Ohio Devlet
Üniversitesi’nde Mershon
Center for International
Security Studies, Harvard
Üniversitesi’nde 1998’de
Weatherhead Center
for International Affairs
adını alacak olan Center
for International Affairs,
Massachusetts Institute of
Technology’de Center of
International Studies.
Kitlesel Karşılık Stratejisi:
Kitlesel Karşılık, Kuzey
Atlantik Konseyi’nde 17
Aralık 1954’te alınan kararla
benimsenen stratejidir. Bu
strateji uyarınca, nükleer
kapasitesini geliştirmeye
başlayan SSCB’den gelecek bir
saldırının konvansiyonel güçle
durdurulmasının imkansız
hale gelmesi nedeniyle, olası
bir saldırıya nükleer silahlar da
dahil olmak üzere NATO’nun
tüm kaynaklarıyla karşılık
vermesi öngörülmektedir.
Strateji ve Güvenlik
Think-Tank
Sözcüğün birebir Türkçe karşılığı olmamasına rağmen, genellikle bu kavramın karşı-
lığı olarak “düşünce kuruluşu” ifadesinin kullanıldığı görülür. Düşünce kuruluşlarının
ilk ne zaman ortaya çıktığı konusunda görüş ayrılıkları olmakla birlikte, bu kurum-
ların esas itibarıyla 20. yüzyılın ürünü olarak ABD’de doğup geliştiği konusunda or-
tak kanı oluşmuştur. Buna ek olarak, kar amacı gütmeyen ve kamu politikaları ile
ilgilenen araştırma merkezleri olarak tanımlanmanın ötesinde think tank kavramının
bugün varlık gösteren tüm bu kuruluşları ortak çatıda toplayan genel ve kapsayıcı
bir tanımı da yapılmamıştır. Buna karşılık, kimi yazarlar çeşitli kriterlere dayanarak
think-tank’leri alt kategorilere ayırmıştır. Örneğin, konuyla ilgili en çok atıf yapılan
isimlerden Kent Weaver (1989)’e göre baskın şekilde akademik incelemeler yapan ve
“öğrencisiz üniversite” olarak tanımlanan merkezler (örneğin Brookings), hükümetin
istediği çalışmaları yapan ve “sözleşmeli araştırma kurumu” olarak adlandırılan ku-
ruluşlar (örneğin RAND Corporation) ve son olarak da “taraflı” politikalara sahip,
ideolojik yandaşlıkları bulunan ve politika tartışmalarını yönlendirmeyi hedefleyen
birimler (örneğin Heritage Foundation) think-tank olarak anılır. Söz konusu düşünce
kuruluşları, doğrudan ya da dolaylı olarak ABD dış politikası üzerinde etkilidir ve ka-
rar alıcılar da bu kuruluşların çalışmalarından ve tavsiyelerinden yararlanmaktadır.
RAND Cor­po­ra­ti­on hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi­ye www.rand.org.tr ad­re­sin­den ula­şa­bi­
lir­si­niz.
Son ola­rak da, üni­ver­si­te­ler­de sa­vaş üze­ri­ne ders­ler ve­ril­me­ye baş­lan­mış ve
ba­zı üni­ver­si­te­ler­de özel­lik­le sa­vaş üze­ri­ne ça­lış­ma­lar ya­pan araş­tır­ma mer­kez­le­
ri ku­rul­muş­tur. Bu ge­liş­me­ler­le te­me­li 1940’lar­da atı­lan Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar esas
ola­rak 1950’le­rin ikin­ci ya­rı­sın­da yer­le­şik bir alan gö­rü­nü­mü­ne bü­rü­ne­cek­tir.
Stratejik Çalışmaların Altın Çağı
Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın al­tın ça­ğı­nı ta­nım­la­yıp, bu dö­ne­mi ana özel­lik­
4 le­ri çer­çe­ve­sin­de in­ce­le­mek.
1950’le­rin ikin­ci ya­rı­sın­dan déten­te ola­rak ad­lan­dı­rı­lan yu­mu­şa­ma dö­ne­mi­ne ka­
dar yak­la­şık on yıl li­te­ra­tür­de Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın “al­tın ça­ğı” ola­rak anı­lır. Al­tın
çağ, esas ola­rak Ba­tı Blo­ğun­da 1954’te be­nim­se­nen ve Ku­zey At­lan­tik Ant­laş­ma­sı
Ör­gü­tü (NA­TO) üye­le­ri­ne yö­ne­lik or­ta­ya çı­ka­bi­le­cek bir ko­mü­nist sal­dı­rı kar­şı­sın­
da, nük­le­er si­lah­lar­la kar­şı­lık­ta bu­lu­nul­ma­sı­nı ön­gö­ren kit­le­sel kar­şı­lık stra­te­ji­si ile
baş­la­mış­tır.
Kit­le­sel kar­şı­lık stra­te­ji­si hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi­yi İl­ter Tu­ran’ın NA­TO’nun ku­ru­
lu­şu ve 1970’le­re ka­dar ge­li­şi­mi ile it­ti­fa­kın ya­rat­tı­ğı so­run­la­rı de­tay­lı ola­rak in­ce­
le­yen NA­TO İt­ti­fa­kı­nın Stra­te­jik ve Si­ya­si So­run­la­rı (İs­tan­bul: İs­tan­bul Üni­ver­si­te­si
İk­ti­sat Fa­kül­te­si Ya­yı­nı, 1971) baş­lık­lı ki­ta­bın­da bu­la­bi­lir­si­niz.
NA­TO’nun ku­rum­sal ya­pı­sı, as­ke­ri teş­ki­la­tı, üye­lik sis­te­mi, ka­rar al­ma me­ka­niz­ma­
la­rı ile fark­lı dö­nem­ler­de uy­gu­la­nan stra­te­ji­le­ri gi­bi tüm bil­gi­le­re, www.na­to.int ad­
re­sin­de­ki res­mi web say­fa­sın­dan ula­şa­bi­lir­si­niz.
 2. Ünite - Stratejik Çalışmalar 27

Resim 2.2
NATO: Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO), 4 Nisan 1949’da ABD,
İngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Kanada, Portekiz,
İtalya, Danimarka, Norveç ve İzlanda tarafından imzalanan Washington
Antlaşması ile kurulmuştur. 24 Ağustos 1949’da yürürlüğe giren ve
üyelerine yönelecek tehditlere karşı ortak bir güvenlik sistemi kuran
antlaşmanın 5. maddesi uyarınca taraflar herhangi bir NATO üyesine
yöneltilecek saldırıya karşı “ortak savunma” taahhüdü altına girmişlerdir.
1952’de Türkiye ve Yunanistan, 1954’te Almanya, 1982’de İspanya, 1999’da
Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, 2004’te Bulgaristan, Romanya,
Slovenya, Slovakya, Estonya, Litvanya, Letonya ve 2009’da da Arnavutluk
ve Hırvatistan’ın katılımlarıyla NATO günümüzde 28 üyeli bir uluslararası
örgüte dönüşmüştür. Merkezi Belçika’da olan NATO’nun en üst düzey karar
organı üye devletlerin dışişleri bakanlarının katılımıyla toplanıp oybirliği ile
karar alan Kuzey Atlantik Konseyi’dir. NATO’nun kurumsal yapılanmasında
askeri komuta birimleri ile sivil idari organları bulunmaktadır.

Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın Al­tın Ça­ğı­nın Te­mel Özel­lik­le­ri

Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın do­ğu­şuy­la bir­lik­te kar­şı­mı­za çı­kan ve al­tın ça­ğa dam­ga­sı­nı
vu­ran al­tı te­mel özel­lik­ten bah­se­di­le­bi­lir. İlk ola­rak, Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar dü­şün­ce
ku­ru­luş­la­rın­da do­ğan ve ne­re­dey­se 1960’la­rın so­nu­na ka­dar ta­ma­men dü­şün­ce ku­
ru­luş­la­rın­da ge­li­şen bir alan­dır. Özel­lik­le RAND Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ana alt-da­lı
olan cay­dı­rı­cı­lık te­ori­si­nin ve cay­dı­rı­cı­lı­ğın da­yan­dı­ğı oyun te­ori­si­nin ge­li­şi­min­de
bü­yük rol oy­na­mış­tır. 1950’ler­de or­ta­ya atı­lan “mah­ku­mun iki­le­mi” RAND’ın ürü­
nü olan bir oyun mo­de­li­dir. Bu çer­çe­ve­de, RAND’da ça­lı­şan aka­de­mis­yen­le­rin ay­nı
za­man­da üni­ver­si­te­ler­de de gö­rev­li ol­duk­la­rı­nı, fa­kat ko­nuy­la il­gi­li ça­lış­ma­la­rı­nı
RAND bün­ye­sin­de­ki gö­rev­le­ri çer­çe­ve­sin­de yü­rüt­tük­le­ri­ni be­lirt­me­miz, ala­nın
üni­ver­si­te dı­şın­da ge­liş­ti­ği­ni or­ta­ya koy­mak açı­sın­dan önem­li­dir.

Cay­dı­rı­cı­lık ve Mah­ku­mun İki­le­mi hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi­yi be­şin­ci üni­te­de bu­la­

bi­lir­si­niz.

Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ikin­ci önem­li özel­li­ği di­sip­lin­ler ara­sı ni­te­li­ği­dir. Stra­te­ji

kav­ra­mı­nın içe­ri­ğin­de si­ya­set­ten eko­no­mi­ye, coğ­raf­ya­dan fi­zi­ğe pek çok un­sur
bu­lun­du­ğun­dan, bu kav­ra­mın üze­ri­ne in­şa edi­len Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın bu bo­
yut­lar­dan her­han­gi bi­ri­si­ni ele al­mak­sı­zın yap­tı­ğı ana­liz ek­sik ka­la­cak­tır.
Di­sip­lin­lerara­sı ni­te­li­ği ağır ba­san Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın as­lın­da Ulus­la­ra­ra­sı
İliş­ki­ler di­sip­li­ni ile ya­kın ak­ra­ba­lı­ğı bu­lun­mak­ta­dır. Bu çer­çe­ve­de, ala­nın üçün­
cü önem­li özel­li­ği Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­nin­de­ki hâ­kim an­la­yı­şı sim­ge­le­yen
rea­list te­ori­nin var­sa­yım­la­rı doğ­rul­tu­sun­da ha­re­ket et­me­si­dir. Yu­ka­rı­da da be­lir­
til­di­ği üze­re, Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın dev­let-mer­kez­li ve as­ke­ri teh­dit­ler ile güç kul­
la­nı­mı yö­ne­lim­li ana­li­zi­nin kay­na­ğı rea­liz­min te­mel var­sa­yım­la­rı­dır.

Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ve Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin rea­list te­ori­si ara­sın­da na­sıl bir bağ
var­dır? 2

Dör­dün­cü ola­rak, Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar bi­lim­sel­lik id­dia­sı ile yo­la çık­mış­tır. Özel­
lik­le Bro­di­e stra­te­ji­nin sis­te­ma­tik bir ana­liz çer­çe­ve­si­ne sa­hip ol­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni
sa­vun­muş, eko­no­mi di­sip­li­ni­nin me­to­do­lo­jik mo­de­li­nin stra­te­ji­ye uyar­lan­ma­sı­nı
öner­miş­ti. Ni­te­kim, me­to­do­lo­jik eği­lim za­man içe­ri­sin­de sos­yal bi­lim­ler­den do­ğa
bi­lim­le­ri­ne doğ­ru kay­mış, bu çer­çe­ve­de de Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar özel­lik­le 1960’lar­dan
iti­ba­ren do­ğa bi­lim­le­ri me­to­do­lo­ji­si­ne ben­zer bir yak­la­şım iz­le­me­ye baş­la­mış­tır. Bu
28
“Herman Kahn’ın ‘On
Thermonuclear War’
başlıklı kitabı kitlesel
cinayetin nasıl planlanacağı,
nasıl işlenileceği, nasıl
örtbas edileceği ve nasıl
meşrulaştırılacağı hakkında
manevi bir broşürdür.”
James R. Newman
Strateji ve Güvenlik
ta­rih­ten iti­ba­ren “öl­çü­le­bi­lir ve göz­lem­le­ne­bi­lir de­ğiş­ken­le­ri” ana­liz et­me ama­cıy­la
yo­la çı­kan Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar si­ber­ne­tik mo­del­ler, oyun te­ori­si, de­ney­sel psi­ko­lo­ji
ve ben­ze­ri bi­lim­sel yön­tem ve araç­la­rı kul­lan­mış­tır. Yu­ka­rı­da be­lir­ti­len me­to­do­lo­ji
ışı­ğın­da ana­liz edi­len nük­le­er iliş­ki mo­del­le­ri­nin am­pi­rik uyar­la­ma­sı­nın ya­pı­la­ma­
ma­sı, bir baş­ka de­yiş­le Ja­pon­ya’ya atı­lan atom bom­ba­la­rı ha­di­se­si dı­şın­da so­mut bir
ör­ne­ğin bu­lun­ma­ma­sı so­yut­luk de­re­ce­si­ni ar­tı­ran önem­li bir ne­den ol­muş­tur.
Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın di­ğer bir özel­li­ği de ala­nın Ame­ri­ka-mer­kez­li ni­te­li­ği­dir.
Bu du­rum ya­zar­la­rın ge­nel­lik­le Ame­ri­ka­lı ol­ma­sı, ABD’nin ulus­la­ra­ra­sı so­run­la­rı­
nın in­ce­len­me­si ve ana­liz edi­len dün­ya­nın Ame­ri­kan ba­kış açı­sıy­la de­ğer­len­di­ril­
me­si çer­çe­ve­sin­de açık­la­mak­ta­dır. Bu­na kar­şı­lık, alan­da­ki Ame­ri­kan hâ­ki­mi­ye­ti
ne­de­niy­le SSCB’de, Av­ru­pa’da ve­ya Üçün­cü Dün­ya ül­ke­le­rin­de ba­ğım­sız stra­te­jik
ge­le­nek­le­rin oluş­ma­dı­ğı so­nu­cu­na va­rıl­ma­ma­lı­dır. Fa­kat, Sov­yet­ler Bir­li­ği ör­ne­
ğin­de ol­du­ğu gi­bi, bu ça­lış­ma­lar ya as­ker-gü­düm­lü kal­mış­tır, ya da Av­ru­pa ve­ya
Üçün­cü Dün­ya ül­ke­le­ri ör­ne­ğin­de ol­du­ğu gi­bi is­tis­naî­dir.
Son ola­rak be­lir­ti­le­bi­le­cek ayırt edi­ci bir özel­lik, ala­nın po­li­ti­ka gü­düm­lü ol­
ma­sı­dır. Bir baş­ka de­yiş­le, stra­te­jist­ler ge­nel ola­rak po­li­ti­ka oluş­tu­ru­cu­la­ra tav­si­
ye­de bu­lu­nup, stra­te­ji­yi bir reh­ber ola­rak su­nar­lar. Hat­ta bir kıs­mı po­li­ti­ka oluş­
tur­ma sü­reç­le­rin­de ak­tif rol al­mış­lar­dır.
Al­tın Çağ­da Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra Yö­nel­ti­len Eleş­ti­ri­ler
Dü­şün­ce ku­ru­luş­la­rın­da ge­li­şen, di­sip­lin­lerara­sı ni­te­li­ğe sa­hip, rea­lizm­den var­sa­
yım­lar it­hal eden, bi­lim­sel, Ame­ri­kan-mer­kez­li ve po­li­ti­ka-gü­düm­lü Stra­te­jik Ça­
lış­ma­la­rın uzun yıl­lar bo­yun­ca gü­ven­lik ana­liz­le­ri­nin ne­re­dey­se tek hâ­ki­mi ol­ma­
sı eleş­ti­ri­le­re he­def ol­ma­dı­ğı an­la­mı­na gel­mez. Bu çer­çe­ve­de, ilk ola­rak, özel­lik­le
Ana­tol Ra­po­port stra­te­jist­le­rin mil­yon­lar­ca ha­ya­tı teh­li­ke­ye at­ma ka­pa­si­te­si­ne
sa­hip stra­te­ji­ler ge­liş­ti­rir­ken, etik de­ğer­le­ri dı­şa­rı­da bı­ra­kıp, yal­nız­ca nes­nel kay­
gı­lar­la ha­re­ket et­me­le­ri­ni eleş­ti­rir. Ra­po­port’a gö­re, Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar­da vic­dan
yok­tur (Ra­pa­port, 1964). Ben­zer ne­den­ler­le New­man da, Her­man Kahn’ın “On
Ter­mo­nuc­le­ar War” baş­lık­lı ki­ta­bı­nı kit­le­sel ci­na­yet hak­kın­da bir bro­şür ola­rak
ni­te­len­dir­mek­te­dir. Bir baş­ka ifa­dey­le, stra­te­jist­le­rin şid­de­ti ca­zip bul­duk­la­rı­na,
sa­va­şı ön­le­mek­ten çok des­tek­le­dik­le­ri­ne, pek çok kez de in­san­lı­ğı fe­la­ke­tin eşi­ği­ne
ge­tir­dik­le­ri­ne da­ir id­dia­lar bu­lun­mak­ta­dır.
Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra içe­ri­den yö­nel­ti­len di­ğer bir eleş­ti­ri, ala­nın po­li­ti­ka gü­
düm­lü ni­te­li­ği hak­kın­da­dır. Bu çer­çe­ve­de, eleş­ti­ri ok­la­rı­nın ucun­da stra­te­jist­le­rin
da­nış­man­lık hiz­met­le­ri kar­şı­lı­ğın­da pa­ra al­ma­la­rı ve bu ne­den­le de hü­kü­met­le­rin
is­tek­le­ri doğ­rul­tu­sun­da, on­la­rın po­li­ti­ka­la­rı­nı meş­ru­laş­tı­ra­cak ana­liz yap­ma­la­rı
bu­lun­mak­ta­dır. Di­ğer bir eleş­ti­ri de alan­da­ki in­ce­le­me­le­rin aşı­rı ras­yo­nel­li­ği­ne
iliş­kin­dir. Al­tın çağ­da özel­lik­le cay­dı­rı­cı­lık te­ori­si çer­çe­ve­sin­de ya­pı­lan ana­liz­ler­
de, dev­let­le­rin ras­yo­nel dav­ran­dı­ğı var­sa­yı­mın­dan ha­re­ket edi­lip, psi­ko­lo­jik, ta­
ri­hi, kül­tü­rel ve di­ğer iç si­ya­si fak­tör­le­rin dik­ka­te alın­ma­dı­ğı vur­gu­lan­mak­ta­dır.
Son ola­rak, al­tın ça­ğın teo­rik ça­lış­ma­la­rı­nın da­ha çok nük­le­er stra­te­ji ve cay­
dı­rı­cı­lık ile il­gi­li ol­ma­sı ve yal­nız­ca iki ku­tup ara­sın­da­ki güç iliş­ki­le­ri­ni in­ce­le­ye­
rek Üçün­cü Dün­ya­da ya­şa­nan so­run­la­rı göz ar­dı et­me­si ay­rı bir eleş­ti­ri ko­nu­su
ol­muş­tur. Bu çer­çe­ve­de, ön­ce­lik­le iç sa­vaş, dev­rim, mü­da­ha­le, ge­ril­la sa­va­şı gi­bi
kon­van­si­yo­nel ni­te­lik ta­şı­yan kuv­vet kul­la­nı­mı alan­la­rı stra­te­jist­le­rin faz­la il­gi­si­ni
çek­me­miş­tir. Ay­rı­ca, Kü­ba fü­ze bu­na­lı­mı ile Vi­et­nam Sa­va­şı, Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­
rın Üçün­cü Dün­ya­nın gü­ven­lik so­run­la­rı­nın teo­rik dü­zey­de in­ce­len­me­si­ne ka­yıt­
sız kal­dı­ğı­nı is­pat­la­mış­tır; zi­ra stra­te­jist­le­rin mev­cut te­ori­le­ri bu kriz­le­ri açık­la­
mak­ta ye­ter­siz kal­mış­tır.
 2. Ünite - Stratejik Çalışmalar 29

Yumuşama ve Stratejik Çalışmaların Duraklama Dönemi

Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ne­den du­rak­la­ma dö­ne­mi­ne gir­di­ğ i­ni sor­g u­

5 la­mak.

Doğ­du­ğu an­dan iti­ba­ren nük­le­er ge­ri­lim üze­ri­ne uz­man­la­şan Stra­te­jik Ça­lış­ma­

lar, iki ku­tup ara­sın­da sa­vaş teh­li­ke­si­nin azal­dı­ğı ve fark­lı bo­yut­lar­da an­laş­ma­la­rın
sa­yı­la­rı­nın art­tı­ğı yu­mu­şa­ma (déten­te) dö­ne­min­de ata­let içi­ne gir­miş­tir. Bir baş­
ka de­yiş­le, ala­nın ana gün­dem mad­de­si­nin gö­re­li öne­mi­ni yi­tir­me­si so­nu­cun­da
li­te­ra­tür­de du­rak­la­ma dö­ne­mi baş­la­mış­tır. Bu­na kar­şı­lık, 1960’la­rın or­ta­la­rın­da
baş­la­yıp 1970’ler­de de­vam eden bu dö­nem­de, Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar li­te­ra­tü­rün­de
çok faz­la bir ge­liş­me­nin göz­len­me­miş ol­ma­sı, alan­da hiç bir ye­ni­li­ğin ol­ma­dı­ğı
an­la­mı­na gel­mez; ak­si­ne alan­da ku­rum­sal ge­liş­me­ler de­vam et­mi­şir.
1965-80 dö­ne­min­de­ki ku­rum­sal­laş­ma­nın ilk gös­ter­ge­si Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın
üni­ver­si­te­le­rin Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ve­ya Si­ya­set Bi­li­mi bö­lüm­le­rin­de 1960’la­rın
son­la­rın­dan iti­ba­ren ay­rı bir ders ola­rak oku­tul­ma­ya baş­lan­ma­sı­dır. As­ke­ri aka­
de­mi­ler­de ve harp okul­la­rın­da da ay­nı yak­la­şım iz­len­miş­tir. İkin­ci ola­rak, bu dö­
nem­de hü­kü­met des­te­ğiy­le John’s Hop­kins Üni­ver­si­te­si’nde SA­IS (Scho­ol of Ad­
van­ced In­ter­na­tio­nal Stu­di­es), Co­lum­bi­a Üni­ver­si­te­si’nde Salt­zman Ens­ti­tü­sü ve
Har­vard Üni­ver­si­te­si’nde de John M. Olin Ens­ti­tü­sü ku­rul­muş­tur. Ay­rı­ca, üni­ver­
si­te-te­mel­li bir ni­te­lik ka­za­nan Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ala­nın­da ya­pı­lan ana­liz­le­rin
ya­yın­la­na­bi­le­ce­ği iki der­gi bu dö­nem­de -1976’da In­ter­na­tio­nal Se­cu­rity, 1978’de de
Jo­ur­nal of Stra­te­gic Stu­di­es- ya­yın ha­ya­tı­na baş­la­mış­tır.
Ku­rum­sal­laş­ma­ya ek ola­rak, dö­ne­min en önem­li özel­li­ği, Stra­te­jik Ça­lış­ma­ Uluslararası Ekonomi-
la­rın Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin alt-di­sip­li­ni ha­li­ne dö­nü­şü­mü­dür. Al­tın çağ­da, her­ Politik: Uluslararası
siyasi ilişkileri ekonomi
han­gi bir di­sip­li­nin ça­tı­sı al­tın­da bu­lun­ma­yan Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar, 1970’ler­den perspektifinden inceleyen
iti­ba­ren Ulus­la­ra­ra­sı Eko­no­mi-Po­li­tik ile bir­lik­te Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­nin akademik bir disiplindir.
alt dal­la­rın­dan bi­ri­si ha­li­ne gel­miş­tir. Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­ni­ne da­hil ol­ Uluslararası İlişkiler
araştırmaları 1973’teki Dünya
ma­nın iki gös­ter­ge­si var­dır: Üni­ver­si­te­le­rin Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler bö­lüm­le­rin­ Petrol Bunalımı ve yaşanan
de alan­la il­gi­li ders­le­rin açıl­ma­sı ve teo­rik ça­lış­ma­la­rın bü­yük öl­çü­de dü­şün­ce ekonomik krizlerle birlikte
ku­ru­luş­la­rın­dan üni­ver­si­te­le­rin Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler bö­lüm­le­ri­ne ve bağ­lan­tı­ 1970’lerde küresel bağımlılık,
lı mer­kez­le­re ta­şın­ma­sı­dır. 1940’lar­dan iti­ba­ren teo­rik ça­lış­ma­lar dü­şün­ce ku­ karşılıklı bağımlılık kavramları
ve bunların dünya politikası
ru­luş­la­rın­da ya­pı­lır­ken, 1960’la­rın so­nun­dan iti­ba­ren bu ku­ru­luş­lar­da ça­lı­şan üzerindeki rolü ile ilgilenmeye
aka­de­mis­yen­ler aka­de­mi­ye geç­miş/ge­ri dön­müş ve ça­lış­ma­la­rı­nı üni­ver­si­te­ler­de başladı. Buna bağlı olarak,
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ve/ve­ya Si­ya­set Bi­li­mi bö­lüm­le­rin­de sür­dür­me­ye baş­la­mış­ ekonomik ve sosyal öncelikler
tartışma konusu haline geldi.
lar­dır. Aka­de­mis­yen­le­rin ders ver­me ge­rek­çe­si dı­şın­da dü­şün­ce ku­ru­luş­la­rın­ Bu yeni düşünce tarzı zamanla
da­ki gö­rev­le­ri­ni bı­ra­kıp üni­ver­si­te­le­re ta­şın­ma­sı­nın ne­de­ni­ni dö­ne­min ulus­la­ kaçınılmaz olarak politika
ra­ra­sı ko­şul­la­rın­da ara­ma­lı­yız. Nük­le­er ge­ri­li­min azal­ma­sıy­la bir­lik­te Stra­te­jik ve ekonomi ilişkisinin dünya
politikasındaki yerinin yeniden
Ça­lış­ma­lar öne­mi­ni yi­tir­me­ye baş­la­yın­ca, dü­şün­ce ku­ru­luş­la­rı­nın ba­şat ro­lü değerlendirilmesine yol
sor­gu­lan­ma­ya baş­lan­mış­tır. Bu da aka­de­mis­yen­ler için te­tik­le­yi­ci ol­muş­tur. Bu­ açarak Uluslararası Ekonomi-
na kar­şı­lık, aka­de­mis­yen­le­rin dü­şün­ce ku­ru­luş­la­rı­nı terk et­me­si de bu ku­ru­ Politik’in bir alt-disiplin olarak
luş­la­rın ni­te­lik de­ğiş­tir­me­si­ni ge­rek­tir­miş­tir. Ön­ce­le­ri hem teo­ri üre­ten hem de gelişmesini sağladı.
po­li­ti­ka olu­şum sü­re­ci­ni et­ki­le­yen bu ku­ru­luş­lar, ar­tık yal­nız­ca ken­di­le­rin­den
is­te­nen araş­tır­ma­yı ya­pıp öne­ri­yi su­nan bü­rok­ra­tik araş­tır­ma mer­kez­le­ri ha­li­ne
dö­nüş­müş­tür. Ör­ne­ğin, pek çok te­ori­nin ve pro­je­nin al­tın­da im­za­sı olan RAND
bu ya­ra­tı­cı ni­te­li­ği­ni yi­tir­miş­tir.
Yu­ka­rı­da be­lir­ti­len baş­lı­ca ge­liş­me­le­re rağ­men Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar­da göz­le­nen
du­ra­ğan­lı­ğın ya­nı sı­ra al­ter­na­tif ba­kış açı­la­rı da or­ta­ya çık­mış­tır. İlk ola­rak, gü­ven­
li­ğin yal­nız­ca Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın in­ce­le­di­ği as­ke­ri so­run­lar çer­çe­ve­sin­de al­gı­lan­
30 Strateji ve Güvenlik

OPEC (Petrol İhraç Eden ma­ma­sı ge­rek­ti­ği ve dev­let-mer­kez­li ana­liz­le­rin ye­ter­siz ol­du­ğu an­la­yı­şı ge­liş­me­ye
Ülkeler Örgütü) ve OAPEC baş­la­mış­tır. 1973 OA­PEC pet­rol am­bar­go­su ile OPEC’in pet­rol fi­yat­la­rı­nı ani ola­rak
(Petrol İhraç Eden Arap
Ülkeleri Örgütü) ar­tır­ma­sı ve do­la­rın de­ğe­ri­nin ani bi­çim­de düş­me­si, eko­no­mik gü­ven­lik, ya­ni eko­
Petrol şirketlerinin düşük fiyatno­mik so­run­la­rın gü­ven­li­ği teh­dit et­ti­ği an­la­yı­şı­nı gün­de­me ge­tir­miş­tir.
politikalarından olumsuz yönde Gü­ven­lik gün­de­mi­ne yer­le­şen di­ğer bir ko­nu da kap­sam­lı bir şe­kil­de ilk kez
etkilenen petrol ihraç eden
ülkeler Eylül 1960’da Bağdat’ta 1972’de­ki Bir­leş­miş Mil­let­ler İn­san Çev­re­si Kon­fe­ran­sı’nda di­le ge­ti­ri­len ‘çev­re­sel
imzalanan bir anlaşma gü­ven­lik’ kav­ra­mı ol­muş­tur. Ay­nı dö­nem­de, dün­ya­nın eko­no­mik açı­dan kar­şı­
ile OPEC’i kurmuşlardır. lık­lı ba­ğım­lı ha­le gel­di­ği, eko­no­mik ve re­fah me­se­le­le­ri­nin as­ke­ri güç kar­şı­sın­da
İmzacı tarafları İran, Irak,
Kuveyt, Venezüella ve Suudi
önem ka­zan­dı­ğı ve dev­le­tin ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de­ki bas­kın ko­nu­mu­nu ço­ku­lus­lu
Arabistan’ın olduğu OPEC’in şir­ket­ler gi­bi ‘dev­let-dı­şı’ ak­tör­le­re ve güç­le­re kap­tır­dı­ğı an­la­yı­şı da ge­liş­miş­tir. Bu
şart­lar al­tın­da, Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar as­ke­ri so­run­la­ra at­fet­ti­ği önem ve dev­let-mer­
bugün kurucu üyeleri ile birlikte
toplam on iki üyesi (Katar, kez­li ba­kış açı­sıy­la bu tür so­run­la­rın in­ce­len­me­si ba­kı­mın­dan ye­ter­siz kal­mış­tır.
Libya, Birleşik Arap Emirlikleri,
Cezayir, Nijerya, Ekvator, İkin­ci ola­rak, Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra déten­te dö­ne­min­de en kap­sam­lı eleş­ti­ri
Angola) vardır. 1960’la­rın so­nu 1970’le­rin ba­şın­da cid­di an­lam­da ge­li­şen Ba­rış Araş­tır­ma­la­rı ala­
nın­dan gel­miş­tir. Ba­rış Araş­tır­ma­la­rın­da gü­ven­lik rea­list dü­şün­ce­nin “güç mo­de­
1967 Ortadoğu Savaşı’nın
ardından Arap devletleri liy­le bağ­lan­tı­sı ne­de­niy­le kir­le­til­miş bir kav­ram” ola­rak al­gı­lan­dı­ğın­dan, “gü­ven­
İsrail’e destek olan devletlere lik” ye­ri­ne “ba­rış” ana kav­ram ola­rak ça­lı­şıl­mış­tır. Za­ten, Ba­rış Araş­tır­ma­la­rın­da
petrol ambargosu uygulamaya gü­ven­li­ğin, ba­rı­şın do­ğal bir so­nu­cu ol­du­ğu ve sü­rek­li ba­rı­şın her­kes için gü­ven­lik
başlayınca Venezüella, İran ve
Endonezya gibi Arap olmayan sağ­la­dı­ğı yak­la­şı­mı be­nim­sen­miş­tir. Bu çer­çe­ve­de, Ba­rış Araş­tır­ma­cı­la­rı­nın gün­
ülkelerin lehine haksız bir de­min­de şu so­ru­lar var­dır:
rekabetin doğmasının ardından
9 Ocak 1968’de Beyrut’ta Libya, “Sa­vaş ve ben­ze­ri açık ça­tış­ma dav­ra­nış­la­rı­nın ne­den­le­ri ne­dir, bun­lar­dan na­sıl ka­
Kuveyt ve Suudi Arabistan çı­nı­lır, si­lah­lan­ma ya­rış­la­rı na­sıl baş­lar, ge­li­şir ve ön­le­ne­bi­lir, ka­lı­cı ba­rı­şa ulaş­ma­
arasında imzalanan bir
anlaşmayla OAPEC kuruldu.
nın yo­lu ulus­la­ra­ra­sı ve di­ğer sis­tem­le­rin en­teg­ras­yo­nu ya da ça­tış­ma­la­rın çö­zü­mü
Bu kurucu üyelerle birlikte, için oluş­tu­ru­la­cak ku­rum­sal me­ka­niz­ma­lar mı, yok­sa po­pü­ler ve po­li­tik kül­tü­rü
günümüzde örgütün toplam da­ha ba­rış­çı yap­mak mı­dır?” (Aydın, 2011).
on (Cezayir, Bahreyn, Mısır,
Irak, Katar, Suriye, Birleşik Arap Bu so­ru­la­rın mu­ha­ta­bı ise, Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ter­si­ne dev­let­ler de­ğil, bi­rey­
Emirlikleri) üyesi vardır.
ler ve kü­re­sel top­lum­dur. Bu çer­çe­ve­de, mer­ke­zin­de nük­le­er ge­ri­li­min bi­rey­ler ve
1973 yılında Arap-İsrail bi­rey­ler­den olu­şan kü­re­sel top­lum için ya­rat­tı­ğı teh­dit bu­lu­nan Ba­rış Araş­tır­ma­
Savaşı’nın patlak vermesiyle la­rı, di­ğer­le­ri­nin ya­nı sı­ra, “ge­nel ola­rak bü­tün ulus­la­ra­ra­sı ve­ya glo­bal sis­te­min
birlikte OAPEC İsrail, ABD ve
bazı Batı Avrupa ülkelerine
gü­ven­li­ği ile il­gi­le­nir.”
petrol ambargosu uygulamaya So­nuç ola­rak, Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar, “te­rör, iki ku­tup­lu mi­li­ter So­ğuk Sa­vaş sis­
başladı. OPEC de OAPEC’in te­mi, sü­per güç­le­rin hâ­ki­mi­ye­ti ve Üçün­cü Dün­ya­nın su­iis­ti­ma­li­nin bu­luş­tu­ğu
tutumuna destek vererek petrol bir den­ge” ola­rak ni­te­len­di­ril­miş ve Ba­rış Araş­tır­ma­cı­la­rı ta­ra­fın­dan yo­ğun bir
fiyatlarını aşırı düzeyde artırdı.
eleş­ti­ri bom­bar­dı­ma­nı­na tu­tul­muş­tur (Bu­zan ve Wæver, 2007). Déten­te dö­ne­min­
OPEC ve OAPEC hakkında de ya­şa­nan du­ra­ğan­lık ne­de­niy­le, bu eleş­ti­ri­le­re kar­şı ken­di­ni ge­liş­tir­me im­ka­nı­nı
ayrıntılı bilgiyi söz konusu bu­la­ma­yan Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar, 1970’le­rin so­nu ile 1980’le­rin ba­şın­da yu­mu­şa­
örgütlerin www.opec.
org ve www.oapecorg.org ma­nın so­na er­me­siy­le es­ki can­lı­lı­ğı­nı ve ba­şat gü­cü­nü bir sü­re­li­ği­ne tek­rar ka­zan­
adreslerinde yer alan resmi web ma­sı­na rağ­men, es­ki par­lak gün­le­ri­ne dö­ne­me­miş­tir.
sayfalarında bulabilirsiniz.

Ba­rış Ça­lış­ma­la­rı hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi­yi Mus­ta­fa Ay­dın’ın Ba­rış Ça­lış­ma­la­rı ve

Ça­tış­ma­la­rın Çö­zü­mü (An­ka­ra: ASAM, 2001) baş­lık­lı ki­ta­bın­da bu­la­bi­lir­si­niz.

Ba­rış Ça­lış­ma­la­rı bu dö­nem­de Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra al­ter­na­tif ola­rak gü­ven­li­ği ana­

liz eden bir mo­del ola­rak ge­liş­me­miş­tir. Ba­rış Ça­lış­ma­la­rı kuv­vet kul­la­nı­mı­nı ras­yo­
nel bul­ma­yan, as­ke­ri stra­te­ji ko­nu­la­rı ile il­gi­len­me­yen ve hat­ta bun­la­rı sa­vaş ne­de­ni
sa­yan, ana araş­tır­ma me­se­le­si “ba­rış” olan bir di­sip­lin­dir. Do­la­yı­sıy­la, Ba­rış Ça­lış­
ma­la­rı­nı bu dö­nem­de Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın al­ter­na­ti­fi ola­rak gör­me­mek ge­re­kir;
bu iki di­sip­lin fark­lı araş­tır­ma so­ru­la­rı­na sa­hip­tir.
 2. Ünite - Stratejik Çalışmalar 31

Stratejik Çalışmalarda Canlanma ve Sorgulama Dönemi

1980’ler­de Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar­da ya­şa­nan di­na­miz­mi, ne­den­le­riy­le

bir­lik­te tar­tı­şıp, bu dö­nem­de di­sip­li­ni sor­gu­la­yan al­ter­na­tif ba­kış açı­
6 la­rı­nı kar­şı­laş­tır­mak.

ABD-SSCB iliş­ki­le­ri­nin, ta­raf­la­rın Av­ru­pa’ya or­ta men­zil­li nük­le­er fü­ze­ler yer­

leş­tir­me­si ve Sov­yet­le­rin 1979’da Af­ga­nis­tan’ı iş­gal et­me­siy­le ye­ni­den ger­gin­leş­
me­si­nin ar­dın­dan Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar­da ye­ni­den bir can­lan­ma göz­len­di. Ön­ce­
lik­le, 1979’un so­nun­da SSCB’nin SS-20 fü­ze­le­ri­ni ken­di top­rak­la­rı­nın ya­nı sı­ra,
ve Do­ğu Av­ru­pa’da­ki müt­te­fik­le­ri­nin top­rak­la­rı­na da yer­leş­tir­me­si so­nu­cun­da,
12 Ara­lık 1979’da top­la­nan NA­TO Ba­kan­lar Kon­se­yi’nden Ba­tı Av­ru­pa ül­ke­le­ri­
ne ABD’nin or­ta men­zil­li Pers­hing II ve ka­ra­dan ka­ra­ya fır­la­tı­lan Crui­se gü­düm­lü
fü­ze­le­rin­den top­lam 572 adet yer­leş­ti­ril­me­si ka­ra­rı­nın çık­ma­sı ile ta­raf­lar ara­sın­
da­ki si­lah­lan­ma ya­rı­şı ye­ni bir bo­yut ka­zan­dı.
Resim 2.3

Pershing II Füzeleri: ABD tarafından 1960’da

kullanılmaya başlanan ve 1976’da modifiye edilen
Pershing I füzelerinin isabet menzilini ve oranını
artırmak amacıyla üretilen Pershing II füzeleri orta
menzilli balistik füzeler olarak tanımlanır. Pershing II
füzeleri 5-50 kiloton ağırlığında W-85 nükleer savaş
başlığı taşıyan ve 1800 km menzili hedef alabilen karan
karaya yönelimli füzelerdir. NATO kararı doğrultusunda
Avrupa’ya tahsis edilen 108 adet Pershing II füzelerinin
tamamı 1983 yılında Batı Almanya’ya yerleştirilmiştir.
Bu füzelerin kullanımı 1988’de Orta Menzilli Nükleer
Kuvvetler Antlaşması ile yasaklanmış ve 1991’de son
Pershing II füzesi imha edilmiştir.
Pershing II ve diğer füze türleri ile ilgili ayrıntılı bilgiye
www.missilethreat.com adresinden ulaşabilirsiniz.

Resim 2.4
Cruise Füzeleri: Cruise füzesi normal bir uçak
gibi uçan, fakat pilotu bulunmayan, içinde nükleer
patlayıcı ya da nükleer bomba olan savaş başlıklarını
taşıyan güdümlü silah sistemlerine verilen genel
bir isimdir. Bu füzeler ebat, menzil, hız ve nereden
atıldıklarında bağlı olarak, örneğin uzun menzilli
havadan-karaya, karadan-karaya füzelerden kısa veya
orta menzilli gemi-savar füzelere kadar büyük çeşitlilik
göstermektedir. Askeri amaçla kullanılan ilk “Cruise”
füzesi 2. Dünya Savaşı’nda Almanya’nın Londra’yı
bombardıman için kullandığı V-1 uçan bombalardır.
Günümüzde bu füzelerin en meşhuru 1991 Körfez Krizi,
2001 Afganistan savaşı, 2003 Irak Savaşı ve 2011 Libya
krizinde kullanılan Tomahawk füzeleridir.

Kaynak:
http://www.tayyareci.com/makaleler/cruise.asp
32 Strateji ve Güvenlik

Bu doğ­rul­tu­da, ilk ola­rak déten­te dö­ne­min­de ne­re­dey­se unu­tu­lan cay­dı­rı­cı­lık

ana­liz­le­ri ye­ni­den önem ka­zan­dı. Ör­ne­ğin, ABD Baş­ka­nı Ro­nald Rea­gan’ın 1983
ta­rih­li Yıl­dız Sa­vaş­la­rı pro­je­si çer­çe­ve­sin­de uzay­da fü­ze sa­vun­ma­sı sis­te­mi­ne da­ya­
nan Stra­te­jik Sa­vun­ma Gi­ri­şi­mi ile SSCB’nin fü­ze­le­ri­nin ABD’ye ulaş­ma­dan ön­ce
yok edi­le­ce­ği­ne da­ir cay­dı­rı­cı­lık an­la­yı­şı Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın mer­ke­zi­ne yer­leş­ti.
Resim 2.5
Yıldız Savaşları Simulasyonu

OKUMA PARÇASI
YIL­DIZ SA­VAŞ­LA­RI (SDI, STRA­TE­JİK SA­VUN­MA Gİ­Rİ­Şİ­Mİ)
SSCB’ye kar­şı sür­dü­rü­len ide­olo­jik ve tek­no­lo­jik mü­ca­de­le­de da­ha atak bir po­li­ti­ka­
nın ön­cü­lü­ğü­nü ya­pan ABD Baş­ka­nı Ro­nald Rea­gan Tem­muz 1982’de Ulu­sal Uzay
Prog­ra­mı­nı, Mart 1983’te ise ka­mu­oyun­da “Yıl­dız Sa­vaş­la­rı” ola­rak da anı­lan Stra­
te­jik Sa­vun­ma Gi­ri­şi­mi­ni (Stra­te­gic De­fen­ce Ini­ti­ati­ve) baş­lat­tı. As­lın­da uza­yın as­
ke­ri amaç­lar­la kul­la­nıl­ma­sı da­ha ön­ce baş­la­mış, hem ABD hem de SSCB ta­ra­fın­dan
bu amaç­la çok sa­yı­da uy­du gön­de­ril­miş­ti. Ama bu ge­liş­mey­le si­lah­lan­ma ya­rı­şı­nın
uza­ya ta­şın­ma­sı bü­yük hız ka­za­na­cak­tı. ABD uzay­da ku­ra­ca­ğı bu sis­tem­le Sov­yet
ba­lis­tik fü­ze­le­ri­ni ha­va­da et­ki­siz ha­le ge­tir­me­yi amaç­lı­yor ve böy­le­lik­le cay­dı­rı­cı­lı­ğın
ar­ta­ca­ğı­nı ile­ri sü­rü­yor­du. Ama bu du­rum­da iki ta­ra­fın bir­bi­ri­ni yok et­me ye­te­ne­ği­ne
da­ya­nan “deh­şet den­ge­si” bo­zu­la­ca­ğı için bu­na kar­şı çı­kı­yor­du. Ay­rı­ca, bu gi­ri­şi­min
1972’de im­za­la­nan An­ti-Ba­lis­tik Fü­ze­ler (ABM) an­laş­ma­sı­na da ay­kı­rı ol­du­ğu ile­ri
sü­rü­lü­yor­du.
Her ne ka­dar si­lah­lan­ma ya­rı­şı­nın bir aşa­ma­sı ola­rak gö­rül­se de, SDI 1980’ler­de
eko­no­mik zor­luk­lar çek­me­ye baş­la­yan SSCB’yi ben­ze­ri bir gi­ri­şi­me zor­la­ya­rak bu
ül­ke­nin yı­kıl­ma­sı­nı hız­lan­dır­mak ama­cı­nı da ta­şı­yor­du. Bu­nun ya­nın­da çok ge­niş
kap­sam­lı bir pro­je olan SDI, ge­rek as­ke­ri ge­rek­se si­vil alan­da tek­no­lo­jik ge­liş­me­ye
ya­pa­ca­ğı kat­kı­lar açı­sın­dan da önem ta­şı­yor­du. Bu yüz­den, So­ğuk Sa­vaş’ın so­na er­
me­siy­le gün­dem­den dü­şen SDI, 2000’ler­de baş­kan Ge­or­ge W. Bush ta­ra­fın­dan Ulu­sal
Fü­ze Sa­vun­ma Sis­te­mi (“Fü­ze Kal­ka­nı”) adı al­tın­da tek­rar gün­de­me ge­ti­ri­le­cek­tir.

Kaynak: Bu bö­lüm için bkz. Uz­gel, İl­han (2001). “ABD ve NA­TO’yla İliş­ki­ler”,
Bas­kın Oran (der.), Türk Dış Po­li­ti­ka­sı: Kur­tu­luş Sa­va­şı’ndan Bu­gü­ne Ol­gu­lar,
Bel­ge­ler, Yo­rum­lar, Cilt II: 1980-2001. İs­tan­bul: İle­ti­şim Ya­yın­la­rı, s. 36.
 2. Ünite - Stratejik Çalışmalar 33

Bu dö­nem­de Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ala­nın­da gö­ze çar­pan en önem­li ge­liş­me­ler­

den bi­ri­si de ‘kon­van­si­yo­nel cay­dı­rı­cı­lık’ an­la­yı­şı­nın li­te­ra­tü­re gir­me­si­dir. SSCB’nin
Av­ru­pa’da­ki kon­van­si­yo­nel gü­cü­ne kar­şı NA­TO’nun ye­ter­siz­li­ği, SSCB’nin bu gü­
cü­nü kul­lan­ma­sı ih­ti­ma­li­ne kar­şı ABD’nin kı­ta­da­ki kon­van­si­yo­nel kuv­vet­le­ri­nin
ge­li­şi­mi­ni des­tek­le­me­si­ni ge­rek­tir­miş­tir. Ta­raf­la­rın Av­ru­pa’da kon­van­si­yo­nel den­
ge el­de et­me ça­ba­la­rı­nın do­ğal so­nu­cu ola­rak da kon­van­si­yo­nel cay­dı­rı­cı­lık man­
tı­ğı or­ta­ya çık­mış­tır. Bu dö­nem­de stra­te­jik is­tih­ba­rat ko­nu­su da li­te­ra­tü­re ek­len­
miş, In­tel­li­gen­ce and Na­tio­nal Se­cu­rity ve The In­ter­na­tio­nal Jo­ur­nal of In­tel­li­gen­ce
and Co­un­ter-In­tel­li­gen­ce ad­lı der­gi­ler ya­yın ha­ya­tı­na baş­la­mış­tır.
Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar 1980’ler­de göz­le­nen bu can­lan­ma­ya pa­ra­lel ola­rak kap­
sam­lı bi­çim­de sor­gu­lan­ma­ya baş­lan­mış­tır. 1980 ön­ce­sin­de gü­ven­lik kav­ra­mı­nın
ba­şat gü­ven­lik an­la­yı­şı olan Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın dev­let-mer­kez­li as­ke­ri ko­nu­la­
rın öte­sin­de ta­nım­lan­ma­sı­na iliş­kin gi­ri­şim­ler yok de­ne­cek ka­dar az­dı ve gü­ven­lik
kav­ra­mı­nın bu sı­nır­lı çer­çe­ve­den ba­ğım­sız ana­li­zi li­te­ra­tür­de ne­re­dey­se ta­ma­men
göz ar­dı edil­miş­ti. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar kap­sa­mın­da güç kav­ra­mı­nın göl­ge­sin­de
ta­nım­la­nan gü­ven­lik, dev­let­le­rin as­ke­ri so­run­la­ra kar­şı güç po­li­ti­ka­la­rı ile ko­run­
ma­sı­nı ifa­de edi­yor­du.
Li­te­ra­tür­de­ki yay­gın gö­rü­şe gö­re, So­ğuk Sa­va­şın son on yı­lın­da gü­ven­lik kav­ra­ “Güvenlik Çalışmaları
mı­nın dev­let­le­rin as­ke­ri so­run­lar kar­şı­sın­da güç ar­tır­ma­la­rı ve kuv­vet kul­lan­ma­ alanı, günümüzde Barış
Araştırmalarından Stratejik
la­rı öte­sin­de de ta­nım­lan­ma­sı, ya­ni Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın kav­ram­sal çer­çe­ve­si­nin Çalışmalara kadar yayılan pek
sor­gu­lan­ma­sı ça­ba­la­rı bü­yük öl­çü­de art­mış­tır. Bu dö­nü­şü­mün te­me­lin­de, So­ğuk çok kompartımana ayrılmıştır.”
Sa­va­şın son dö­ne­min­de as­ke­ri teh­dit­le­rin öne­mi­nin azal­ma­sıy­la bir­lik­te da­ha ön­ Helga Haftendorn
ce­le­ri gö­zar­dı edi­len eko­no­mik, çev­re­sel, top­lum­sal, si­ya­si vb. di­ğer so­run­la­rın gü­
ven­lik iliş­ki­le­ri­ni et­ki­le­di­ği ger­çe­ği­nin an­la­şıl­ma­sı yat­mak­ta­dır. Ay­rı­ca, öne çı­kan
ye­ni so­run­la­rın yal­nız­ca dev­let­le­ri de­ğil, ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın dev­let-dı­şı ak­
tör­le­ri­ni de et­ki­le­di­ği açık­tır. Bu al­gı­la­ma, gü­ven­lik gün­de­mi­nin da­ha ön­ce ikin­ci
pla­na iti­len top­lum­sal, eko­no­mik, çev­re­sel ve hat­ta bi­rey­sel ko­nu­la­rı kap­sa­ya­cak
şe­kil­de ve dev­let-öte­sin­de ge­niş­le­til­me­si an­la­yı­şı­nı gün­de ge­tir­miş ve yo­ğun bi­
çim­de li­te­ra­tü­re sok­muş­tur. Ar­tık, Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın gü­ven­li­ği as­ke­ri teh­dit
ve dev­let-mer­kez­li ola­rak al­gı­la­yan an­la­yı­şı dö­ne­min ge­liş­me­le­ri­ne dar ge­li­yor­du.
Bir baş­ka de­yiş­le, ge­liş­mek­te olan ge­niş gü­ven­lik an­la­yı­şı ile Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar
bir­bi­ri­ne uy­mu­yor­du.

Stratejik Çalışmalara Alternatif Yaklaşımların Doğuşu

Gü­ven­lik gün­de­mi­nin ge­niş­le­me­si­ne kat­kı­da bu­lu­nan aka­de­mik tar­tış­ma­la­rın
ya­nı sı­ra, ye­ni ge­li­şen ba­zı gü­ven­lik te­ori­le­ri de Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rı ken­di pers­
pek­tif­le­rin­den sor­gu­la­ma­ya baş­la­mış­tır. Bu çer­çe­ve­de De­mok­ra­tik Ba­rış Te­ori­si,
Gü­ven­lik Re­jim­le­ri Yak­la­şım­la­rı, Üçün­cü Dün­ya Gü­ven­lik Oku­lu ve Al­ter­na­tif
Gü­ven­lik Yak­la­şı­mı gi­bi ba­zı ye­ni gü­ven­lik yak­la­şım­la­rı or­ta­ya çık­mış­tır.

De­mok­ra­tik Ba­rış Te­ori­si

Kant’ın 1795 ta­rih­li Per­pe­tu­al Pea­ce (Ka­lı­cı Ba­rış) baş­lık­lı ça­lış­ma­sın­da­ki fi­kir­le­
rin 1980’ler­de, özel­lik­le Mic­ha­el Doy­le ta­ra­fın­dan ge­liş­ti­ril­me­siy­le bir­lik­te or­ta­ya
çı­kan De­mok­ra­tik Ba­rış akı­mı de­mok­ra­tik dü­zen­ler ara­sın­da sa­vaş ol­ma­ya­ca­ğı­nı
ve bu su­ret­le gü­ven­li­ğin Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ön­gör­dü­ğün­den fark­lı yön­tem­ler­le
sağ­la­na­bi­le­ce­ği­ni id­di­a et­mek­te­dir.
34 Strateji ve Güvenlik

Gü­ven­lik Re­jim­le­ri Yak­la­şı­mı

Li­be­ral Ku­rum­sal­cı­lı­ğın bir da­lı ola­rak “or­tak ku­ru­luş­la­ra (Av­ru­pa Top­lu­luk­la­rı
ya da ka­pi­ta­list kü­re­sel eko­no­mi­nin mer­ke­zi teş­ki­lat­la­rı gi­bi) ka­tı­lan dev­let­le­rin
be­nim­se­di­ği norm­la­rın öne­mi­ni vur­gu­la­yan re­jim te­ori­si­nin” gü­ven­lik ala­nı­na
uyar­lan­ma­sıy­la ge­li­şen Gü­ven­lik Re­jim­le­ri yak­la­şı­mı, stra­te­jist­le­rin var­sa­yım­la­rı­
nın ak­si­ne, gü­ven­lik ala­nın­da “dev­let­ler ara­sın­da iş­bir­li­ği­ne da­ya­lı dav­ra­nış­la­rı,
açık ve­ya zım­nî norm­lar ve ku­ral­lar çer­çe­ve­sin­de dü­zen­le­yen sis­te­mi ifa­de et­mek­
te­dir” (Booth ve Herring, 1994).

Üçün­cü Dün­ya Gü­ven­lik Oku­lu

Üçün­cü Dün­ya Gü­ven­lik Oku­lu men­sup­la­rı, ge­nel ola­rak Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rı Ba­tı
(Ame­ri­kan) mer­kez­li ol­du­ğu için eleş­ti­rip, ko­nu­yu ge­liş­miş­lik-gü­ven­lik bağ­lan­tı­
sı­na/iki­le­mi­ne ge­ti­rir­ler. Ge­liş­miş Ba­tı ül­ke­le­ri için teh­dit­ler dı­şa­rı­dan ge­lir­ken,
ge­liş­mek­te olan Üçün­cü Dün­ya­nın gü­ven­li­ği te­mel­de iç teh­dit­ler­den et­ki­le­nir ve
bun­lar ge­nel­lik­le as­ke­ri ka­rak­ter­li de­ğil­dir. Gü­ven­li­ği gı­da, sağ­lık ve eko­no­mik
so­run­lar çer­çe­ve­sin­de ele alan bu yak­la­şım­da, ana­liz­ler dev­let-mer­kez­li­dir. Üçün­
cü Dün­ya Gü­ven­lik Oku­lu­nun en önem­li kat­kı­sı gü­ven­lik kav­ra­mı­nın mer­ke­zi­ni
de­ğiş­ti­re­rek, ala­nın Ame­ri­kan/Ba­tı-gü­düm­lü ka­rak­te­ri­ni ulus­la­ra­ra­sı gö­rü­nü­me
bü­rün­dür­me­si­dir. Ar­tık, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı kap­sa­mın­da yal­nız­ca Ba­tı­nın de­
ğil, Üçün­cü Dün­ya­nın da gü­ven­li­ği ana­liz edi­le­cek­tir.

Or­tak Gü­ven­lik ve Al­ter­na­tif Sa­vun­ma

Bu dö­nem­de, Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra eleş­ti­rel ba­kan di­ğer bir akım da bün­ye­sin­de
bir­bi­riy­le bağ­lan­tı­lı iki ay­rı alt-akı­mı -Or­tak Gü­ven­lik ve Al­ter­na­tif Sa­vun­ma- ba­
rın­dı­ran Al­ter­na­tif Gü­ven­lik­ yaklaşımıdır. Kö­ke­ni 1982 ta­rih­li Pal­me Ko­mis­yo­nu
Ra­po­ru­na da­ya­nan Or­tak Gü­ven­lik an­la­yı­şın­da, gü­ven­li­ğe sı­fır-top­lam­lı yak­la­
şı­mın uy­gun ol­ma­dı­ğı id­di­a edi­lir. Nük­le­er bir sa­vaş­ta, iki ta­raf da kay­be­de­ce­
ğin­den, ta­raf­lar di­ğe­ri­nin gü­ven­siz­li­ği­ni ar­tır­ma­dan ken­di gü­ven­li­ği­ni sağ­la­ma­ya
ça­lış­ma­lı­dır. Bu çer­çe­ve­de, ta­raf­lar gü­ven ar­tı­rı­cı ön­lem­le­re baş­vu­ra­bi­lir, kar­şı­
lık­lı ba­ğım­lı­lı­ğı ar­tı­ra­bi­lir ve­ya al­ter­na­tif sa­vun­ma yol­la­rı be­nim­se­ye­bi­lir­ler. İş­te,
Al­ter­na­tif Sa­vun­ma ya da Sal­dır­gan-ol­ma­yan Sa­vun­ma (Non-Of­fen­si­ve De­fen­ce)
yak­la­şı­mı bu son yön­tem da­hi­lin­de kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. 1980’ler­de, Pers­hing
ve Crui­se fü­ze­le­ri ile SS-20 fü­ze­le­ri­nin Av­ru­pa kı­ta­sı­na yer­leş­ti­ril­me­siy­le or­ta­ya
çı­kan Sal­dır­gan-ol­ma­yan Sa­vun­ma yak­la­şı­mı kap­sa­mın­da, as­ke­ri ko­nuş­lan­dır­ma­
yı sa­vun­ma­ya yö­ne­lik cay­dı­rı­cı­lık ka­pa­si­te­si­ni op­ti­mi­ze ede­cek şe­kil­de ye­ni­den
ya­pı­lan­dır­mak bu­lun­mak­ta­dır.
1980’ler­de Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra al­ter­na­tif ola­rak do­ğan bu akım­la­ra ek ola­rak,
yu­mu­şa­ma dö­ne­mi­nin ürü­nü olan Ba­rış Araş­tır­ma­la­rı da, bu dö­nem­de ge­le­nek­sel
an­la­yı­şın sor­gu­lan­ma­sı yak­la­şı­mı­nı sür­dür­müş­tür. Fa­kat, bu dö­ne­min en önem­li
öze­lik­le­rin­den bi­ri­si Ba­rış Araş­tır­ma­la­rı­nın, sı­nır­lı da ol­sa Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra
ya­kın­laş­ma­sı ile so­nuç­la­nan dö­nü­şü­mü­dür. Da­ha ön­ce­le­ri kuv­vet kul­la­nı­mı­nı ras­
yo­nel bul­ma­yan, as­ke­ri stra­te­ji ko­nu­la­rıy­la il­gi­len­me­yen ve hat­ta bun­la­rı sa­vaş ne­
de­ni sa­yan Ba­rış Araş­tır­ma­cı­la­rı, bu dö­nem­de sa­vun­ma ve as­ke­ri stra­te­ji me­se­le­le­
ri­ni in­ce­len­me­ye baş­la­mış­lar ve bu an­lam­da Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra yak­laş­mış­lar­dır.
İki akı­mın bir­bi­ri ile ke­siş­ti­ği te­mel alan Sal­dır­gan-ol­ma­yan Sa­vun­ma yak­la­şı­mı­dır.
Stra­te­jist­ler bu kap­sam­da, gü­ven­lik iki­le­mi­nin gi­de­ril­me­si için as­ke­ri gü­cün ge­rek­
li­li­ği­ni vur­gu­la­yıp sa­vun­ma­ya yö­ne­lik ola­rak as­ke­ri gü­cün ge­liş­ti­ril­me­si man­tı­ğı­
nı be­nim­ser­ken, Ba­rış Araş­tır­ma­cı­la­rı ba­rı­şın sağ­lan­ma­sı için sa­vun­ma gü­cü­nün
var­lı­ğı­nın ge­rek­li­li­ği­ni ka­bul­len­miş­ler­dir. Hat­ta, Sal­dır­gan-ol­ma­yan Sa­vun­ma yak­
 2. Ünite - Stratejik Çalışmalar 35

la­şı­mı Ba­rış Araş­tır­ma­la­rı­nın bir alt-da­lı ola­rak tas­vir edi­lir ha­le gel­miş­tir. Ba­rış
Araş­tır­ma­cı­la­rı­nı, stra­te­jist­le­re yak­laş­tı­ran di­ğer bir ko­nu da bu alan­da ön­ce­le­ri
te­mel­de ba­rış kav­ra­mı kul­la­nı­lır­ken, 1980’ler­den iti­ba­ren gü­ven­lik kav­ra­mı­nın yo­
ğun ola­rak ana­liz edil­me­ye baş­lan­ma­sı­dır. Bu çer­çe­ve­de, da­ha ön­ce­ki dö­nem­ler­de
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nın bir par­ça­sı ol­ma­yı red­de­den Ba­rış Araş­tır­ma­la­rı, ar­tık
ala­nın tıp­kı Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar gi­bi bir par­ça­sı ha­li­ne dö­nüş­müş­tür.

STRA­TE­JİK ÇA­LIŞ­MA­LA­RIN MEV­CUT DU­RU­MU

Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın mev­cut du­ru­mu­nu ana­liz et­mek.

7
Gü­ven­lik gün­de­mi­nin as­ke­ri so­run­lar ve dev­let-mer­kez­li­lik öte­sin­de ta­nım­lan­
ma­sı ça­ba­la­rı ve Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra al­ter­na­tif an­la­yış­la­rın do­ğu­şu/ge­li­şi­mi ile
pa­ra­lel ola­rak li­te­ra­tür­de 1980’ler­de ala­nın adı­nın “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı” ve­ya
“Ulus­la­ra­ra­sı Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı” ola­rak ta­nım­lan­ma­sı fik­ri be­nim­sen­di. Bu
gö­rü­şü sa­vu­nan­lar, Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rı da di­ğer­le­ri­nin ya­nı sı­ra Ulus­la­ra­ra­sı Gü­
ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ge­nel ça­tı­sı al­tı­na yer­leş­tir­mek­tey­di.
Yu­ka­rı­da açık­la­nan al­ter­na­tif yak­la­şım­lar­dan da açık­ça an­la­şıl­dı­ğı üze­re,
1980’ler­den iti­ba­ren Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar gü­ven­lik ana­li­zin­de ar­tık ne yal­nız ne
de ba­şat­tır. Üs­te­lik ken­di için­de de bir dö­nü­şüm ya­şa­mış ve Betts’in iç içe ge­çen
hal­ka­lar yak­la­şı­mın­dan esin­le­ni­le­rek ge­liş­ti­ri­len aşa­ğı­da­ki şe­kil­de de gö­rü­le­ce­ği
üze­re “mu­ha­re­be­le­rin ka­za­nıl­ma­sı için ge­rek­li tek­no­lo­ji, ör­güt­len­me ve tak­tik­
le­rin top­la­mı” ola­rak ta­nım­la­nan as­ker­lik bi­li­mi­ne yak­la­şan bir alan ha­li­ne gel­
miş­tir. Bu dö­nem­de, gü­ven­li­ğin kav­ram­sal­laş­tı­rıl­ma­sın­da rea­list te­ori­le­rin te­
mel var­sa­yım­lar­dan ya­rar­la­nan yak­la­şım için ar­tık as­ker­lik bi­li­mi­ne ya­kın­la­şan
Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ye­ri­ne yu­ka­rı­da da be­lir­til­di­ği üze­re Rea­list Gü­ven­lik Ça­
lış­ma­la­rı ifa­de­si yay­gın bi­çim­de kul­la­nıl­ma­ya baş­lan­mış­tır. Bir baş­ka ifa­dey­le,
ön­ce­le­ri rea­lizm­le be­ra­ber anı­lan Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar 1980’ler­den iti­ba­ren da­ha
tek­nik ni­te­lik ta­şı­yan as­ker­lik bi­li­mi­ne ya­kın­la­şın­ca es­ki­den Stra­te­jik Ça­lış­ma­
la­rın tem­sil et­ti­ği ge­nel Resim 2.6
ala­nın adı Rea­list Gü­
ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’na Stratejik Çalışmaların
Güvenlik Çalışmaları
dö­nüş­müş ve Gü­ven­lik Kapsamındaki Mevcut
Ça­lış­ma­la­rı ça­tı­sı al­ Konumu
tın­da ko­num­lan­dı­rı­lan
bu alt-alan Stra­te­jik
Ça­lış­ma­la­rı bir alt-da­
lı ola­rak kap­sar ha­le
gel­miş­tir. Do­la­yı­sıy­
la, gü­nü­müz­de Rea­list
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı
ile Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar
bir­bi­ri­nin ye­ri­ne ge­çe­
cek şe­kil­de kul­lan­mak
doğ­ru de­ğil­dir.
36 Strateji ve Güvenlik

Özet
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin as­ke­ri bo­yu­tu­nu in­ce­le­yen ve
rea­list pa­ra­dig­ma­dan var­sa­yım­lar­la yo­la çı­kan Stra­te­
jik Ça­lış­ma­lar bir di­sip­lin ola­rak 1940’la­rın or­ta­la­rın­da
nük­le­er si­lah­lan­may­la bir­lik­te, sa­va­şın sa­va­şıl­ma­ma­
sı ge­re­ken bir ol­gu­ya dö­nüş­me­si so­nu­cun­da si­vil uz­
man­lı­ğa du­yu­lan ge­rek­si­nim so­nu­cun­da doğ­muş­tur.
1955-1965 dö­ne­min­de kit­le­sel kar­şı­lık stra­te­ji­si­nin
ge­liş­ti­ril­me­siy­le nük­le­er ge­ri­li­min zir­ve­ye ulaş­ma­sı­
nın ar­dın­dan al­tın ça­ğı­nı ya­şa­ma­ya baş­la­yan Stra­te­
jik Ça­lış­ma­lar, bu dö­nem­de di­sip­lin­lerara­sı, dü­şün­ce
mer­kez­le­ri ağır­lık­lı, ABD-mer­kez­li, po­li­ti­ka-gü­düm­lü,
aşı­rı ras­yo­nel bir gö­rü­nü­me bü­rün­müş, bu özel­lik­le­ri
ne­de­niy­le de eleş­ti­ril­miş­tir.
Doğ­du­ğu an­dan iti­ba­ren nük­le­er ge­ri­lim üze­ri­ne uz­
man­la­şan Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar, iki ku­tup ara­sın­da sa­vaş
teh­li­ke­si­nin azal­dı­ğı ve fark­lı bo­yut­lar­da an­laş­ma­la­rın
sa­yı­la­rı­nın art­tı­ğı yu­mu­şa­ma (déten­te) dö­ne­min­de ata­
let içi­ne gir­miş­tir. Bir baş­ka de­yiş­le, ala­nın ana gün­
dem mad­de­si­nin gö­re­li öne­mi­ni yi­tir­me­si so­nu­cun­da
li­te­ra­tür­de du­rak­la­ma dö­ne­mi baş­la­mış­tır. Bu­na kar­
şı­lık, 1960’la­rın or­ta­la­rın­da baş­la­yıp 1970’ler­de de­vam
eden bu dö­nem­de, Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar li­te­ra­tü­rün­de
çok faz­la bir ge­liş­me­nin göz­len­me­miş ol­ma­sı­na kar­
şın, sı­nır­lı da ol­sa çe­şit­li ya­yın fa­ali­yet­le­ri ve ala­nın
aka­de­mi­ye ta­şın­ma­sı gi­bi ör­nek­ler­de gö­rül­dü­ğü üze­re,
ku­rum­sal­laş­ma fa­ali­yet­le­ri mev­cut­tur. Bu­na rağ­men,
alan hem içe­ri­den ge­liş­me gös­te­re­me­miş, hem de Ba­rış
Ça­lış­ma­la­rı gi­bi fark­lı kul­var­da­ki di­sip­lin­ler­den eleş­ti­
ri­ler­le kar­şı kar­şı­ya kal­mış­tır.
1980’ler­den iti­ba­ren So­ğuk Sa­va­şın nük­le­er ge­ri­lim
tem­po­su­nun art­ma­sıy­la bir­lik­te ala­nın can­lan­ma dö­
ne­mi­ne gir­di­ği, fa­kat he­men ar­dın­dan da çe­şit­li fark­lı
gü­ven­lik yak­la­şım­la­rın­ca sor­gu­lan­dı­ğı ve bu ne­den­le
de tah­tı­nın sar­sıl­dı­ğı ge­nel ola­rak ka­bul edi­lir. Al­ter­
na­tif yak­la­şım­la­rın do­ğu­şu ve So­ğuk Sa­va­şın so­na er­
me be­lir­ti­le­ri so­nu­cun­da, 1980’ler­den iti­ba­ren Stra­te­jik
Ça­lış­ma­lar gü­ven­lik ana­li­zin­de ar­tık ne yal­nız ne de
ba­şat­tır. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar, 1980’ler­den iti­ba­ren gü­
ven­li­ğin ana kav­ram ola­rak araş­tı­rıl­dı­ğı Ulus­la­ra­ra­sı
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı di­sip­li­ni­nin bir alt araş­tır­ma ala­
nı­na dö­nüş­müş­tür.

Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım
1. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın
araş­tır­ma ko­nu­la­rı ara­sın­da yer al­maz?
a. Bi­rey­le­rin yi­ye­cek ve ba­rın­ma ih­ti­ya­cı
b. Bü­yük güç­le­rin sa­vun­ma po­li­ti­ka­la­rı
c. Nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık
d. Si­lah­sız­lan­ma
e. Sa­va­şın eko­no­mik ma­li­ye­ti
2. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ala­nıy­
la içe­rik ba­kı­mın­dan eş an­lam ta­şı­yan bir di­sip­lin­dir?
a. Al­ter­na­tif Sa­vun­ma
b. Ulu­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı
c. Gü­ven­lik Re­jim­le­ri
d. Eleş­ti­rel Gü­ven­lik Yak­la­şı­mı
e. Ba­rış Ça­lış­ma­la­rı
3. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar di­sip­li­ni­nin do­ğu­şun­da si­vil
uz­man­la­ra du­yu­lan ge­rek­si­nim ile il­gi­li aşa­ğı­da­ki ifa­
de­ler­den han­gi­si do­ğru­dur?
a. Nük­le­er si­lah­lan­ma­nın baş­la­ma­sı ile bir­lik­te
nük­le­er tah­rip gü­cü yük­sek olan sa­va­şı ön­le­mek
için si­vil uz­man­la­rın bil­gi ve de­ne­yim­le­ri­ne ih­
ti­yaç var­dır.
b. ABD İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı son­ra­sın­da or­du­su­nu
tas­fi­ye ede­ce­ğin­den si­vil uz­man­la­ra ge­rek­si­nim
duy­mak­ta­dır.
c. As­ker­ler çok yük­sek ma­aş ta­lep et­mek­te­dir­ler.
d. Si­vil uz­man­lar as­ker­ler­den da­ha de­ne­yim­li ve
bil­gi­li­dir.
e. Nük­le­er si­lah­la­rın tek­nik özel­lik­le­ri­ni en iyi si­
vil uz­man­lar bil­mek­te­dir.
4. Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın Al­tın Ça­ğın­da aşa­ğı­da­ki­ler­
den han­gi­si göz­len­me­miş­tir?
a. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar rea­list akı­mın var­sa­yım­la­
rın­dan yo­la çı­kar.
b. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar do­ğa bi­lim­le­ri yön­tem­le­
rin­den ya­rar­lan­ma­ya ça­lı­şır.
c. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ABD mer­kez­li­dir.
d. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar po­li­ti­ka­cı­la­ra hiz­met eden
aka­de­mik bir alan­dır.
e. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar üni­ver­si­te­ler­de ge­liş­me
gös­te­ren bir alan­dır.
2. Ünite - Stratejik Çalışmalar 37
5. Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın al­tın ça­ğın­da aşa­ğı­da­ki hu­
sus­lar­dan han­gi­si ba­kı­mın­dan eleş­ti­ri­ler di­le ge­ti­ril­
me­miş­tir?
a. Aşı­rı ras­yo­nel­lik
b. Üçün­cü Dün­ya­nın so­run­la­rı­nın göz ar­dı edil­
me­si
c. Po­li­ti­ka gü­düm­lü­lük
d. Aka­de­mi mer­kez­li­lik
e. Vic­da­ni ve ah­la­ki dü­zey­de­ki boş­luk
6. Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın 1970’le­rin baş­la­rın­da du­
ra­ğan bir dö­ne­me gir­me­si­nin ne­de­ni aşa­ğı­da­ki­ler­den
han­gi­si­dir?
a. İki ku­tup ara­sın­da­ki nük­le­er ge­ri­li­min ku­tup­lar
ara­sın­da sa­vaş teh­di­di­nin azal­ma­sı ve an­laş­ma­
la­rın ak­de­dil­me­siy­le ha­fif­le­me­si
b. İki ku­tup ara­sın­da­ki nük­le­er ge­ri­li­min Av­ru­
pa’ya SSCB ve ABD ta­ra­fın­dan SS-20 ve Pers­
hing II ile Crui­se fü­ze­le­ri­nin yer­leş­ti­ril­me­si ne­
ti­ce­sin­de art­ma­sı
c. Av­ru­pa’da al­ter­na­tif gü­ven­lik akım­la­rı­nın doğ­
ma­sı
d. ABD’nin tek ku­tup­lu po­li­ti­ka iz­le­me­ye baş­la­ma­sı
e. So­ğuk Sa­va­şın so­na er­me­si ve SSCB’nin da­ğıl­
ma­sı
7. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, yu­mu­şa­ma ve stra­te­jik ça­
lış­ma­la­rın du­rak­la­ma dö­ne­min­de, ala­nın ku­rum­sal­laş­
ma­sı­na kat­kı sağ­la­yan ge­liş­mi­ler­den de­ğil­dir?
a. Ba­rış Ça­lış­ma­la­rı­nın do­ğması
b. Üni­ver­si­te­ler­de kür­sü­le­rin ku­rul­ma­sı ve ala­nın
ders ola­rak oku­tul­ma­sı
c. Alan­la il­gi­li der­gi­le­rin ya­yın ha­ya­tı­na baş­la­ma­sı
d. Ens­ti­tü­le­rin ku­rul­ma­sı
e. Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin
alt-di­sip­li­ni­ne dö­nü­şü­mü
8. Stra­te­jist­le­rin göz ar­dı et­ti­ği dev­let­ler ara­sın­da iş­
bir­li­ği­ne da­ya­lı dav­ra­nış­la­rı, açık ve­ya zım­nî norm­lar
ve ku­ral­lar çer­çe­ve­sin­de dü­zen­le­yen bir sis­te­mi açık­la­
yan aşağıdakilerden hangisidir?
a. Al­ter­na­tif Sa­vun­ma
b. Or­tak Gü­ven­lik
c. Gü­ven­lik Re­jim­le­ri
d. Üçün­cü Dün­ya Gü­ven­lik Oku­lu
e. De­mok­ra­tik Ba­rış Yak­la­şı­mı
38 Strateji ve Güvenlik
Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım Ya­nıt Anah­ta­rı
9. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si 1980’ler­de Stra­te­jik Ça­lış­
ma­la­ra al­ter­na­tif ola­rak do­ğan yak­la­şım­lar ara­sın­da yer
almaz?
a. Gü­ven­lik Re­jim­le­ri
b. Üçün­cü Dün­ya Gü­ven­lik Oku­lu
c. Al­ter­na­tif Sa­vun­ma
d. De­mok­ra­tik Ba­rış yak­la­şı­mı
e. Risk Ça­lış­ma­la­rı
10. Gü­nü­müz­de Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın Ulus­la­ra­ra­sı
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı di­sip­li­nin­de­ki ye­ri ile il­gi­li aşa­ğı­
da­ki ifa­de­ler­den han­gi­si yan­lış­tır?
a. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar di­sip­li­ni yok ol­muş­tur.
b. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar As­ker­lik bi­li­mi­ne ya­kın­laş­
mış­tır.
c. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar Ulus­la­ra­ra­sı Gü­ven­lik Ça­
lış­ma­la­rı­nın bir alt-di­sip­li­ni­dir.
d. Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın al­ter­na­ti­fi sa­yı­la­bi­le­cek
pek çok gü­ven­lik yak­la­şı­mı mev­cut­tur.
e. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­
la­rının bir alt dalıdır.
Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım Ya­nıt Anah­ta­rı
1. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın Kap­
sa­mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın Kap­
sa­mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın Do­
ğu­şu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın Al­
tın Ça­ğı­nın Te­mel Özel­lik­le­ri” konusunu yeni­
den gözden geçiriniz.
5. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Al­tın Çağ­da Stra­te­jik Ça­
lış­ma­la­ra Yö­nel­ti­len Eleş­ti­ri­ler” konusunu ye­
niden gözden geçiriniz.
6. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Yu­mu­şa­ma ve Stra­te­jik Ça­
lış­ma­la­rın Du­rak­la­ma Dö­ne­mi” konusunu ye­
niden gözden geçiriniz.
7. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Yu­mu­şa­ma ve Stra­te­jik Ça­
lış­ma­la­rın Du­rak­la­ma Dö­ne­mi” konusunu ye­
niden gözden geçiriniz.
8. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra Al­
ter­na­tif Yak­la­şım­la­rın Do­ğu­şu” konusunu ye­
niden gözden geçiriniz.
9. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra Al­
ter­na­tif Yak­la­şım­la­rın Do­ğu­şu” konusunu ye­
niden gözden geçiriniz.
10. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rı Mev­
cut Du­ru­mu” konusunu yeniden gözden geçi­
riniz.

Sıra Sizde Ya­nıt Anah­ta­rı
Sı­ra Siz­de 1
So­ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de nük­le­er si­lah­lan­ma­nın baş­la­
ma­sı so­nu­cun­da, bu tür si­lah­la­rın sa­hip ol­du­ğu top­ye­
kun tah­rip ola­sı­lı­ğı sa­va­şı “sa­va­şıl­ma­ma­sı ge­re­ken” bir
ol­gu ha­li­ne dö­nüş­tür­müş, bu da kla­sik as­ke­ri uz­man­
lık­tan fark­lı bir uz­man­lı­ğı ge­rek­tir­miş­tir.
Sı­ra Siz­de 2
Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­nin­de­
ki hâ­kim an­la­yı­şı sim­ge­le­yen rea­list te­ori­nin var­sa­yım­
la­rı doğ­rul­tu­sun­da ha­re­ket eder. Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın
dev­let-mer­kez­li ve as­ke­ri teh­dit­ler ile güç kul­la­nı­mı yö­
ne­lim­li ana­li­zi­nin kay­na­ğı rea­liz­min te­mel var­sa­yım­
la­rı­dır.
Ya­rar­la­nı­lan ve Baş­vu­ru­la­bi­le­cek
Kay­nak­lar
Aydın, Mustafa (2001). Barış Çalışmaları ve Çatışma­
ların Çözümü. Ankara: ASAM.
Baylis, John vd. (der.) (2002). Strategy in the Contem­
porary World: An Introduction of Strategic Stu­
dies. Oxford: Oxford University Press.
Betts, Richard (1997). “Should Strategic Studies Survi­
ve”, World Politics, Cilt 50, No 1.
Booth, Ken ve Herring, Eric (1994). Keyguide to In­
formation Sources in Strategic Studies. Londra:
Mansell.
Borden, William (1946). There Will be No Time: The
Revolution in Strategy. New York: Macmillan.
Brodie, Bernard (der.) (1946). Absolute Weapon: Ato­
mic Power and World Order. New York: Harcourt.
Buzan, Barry (1981). “Change and Insecurity: A Criti­
que of Strategic Studies”, Barry Buzan ve R. J. Barry
Jones (der.), Change and the Study of Internati­
onal Relations: The Evaded Dimension. Londra:
Frances Pinter.
Doyle, Michael W. (1983). “Kant, Liberal Legacies, and
Foreign Affairs, Part I-II”, Philosophy and Public
Affairs, Cilt 12, No 3.
Haftendorn, Helga (1991). “The Security Puzzle: The­
ory-Building and Discipline-Building in Interna­
tional Security”, International Studies Quarterly,
Cilt 35, No 1.
2. Ünite - Stratejik Çalışmalar 39
Gar­nett, John C. (1987). “Stra­te­gic Stu­di­es and its As­
sump­ti­ons”, John Bay­lis vd. (der.), Con­tem­po­rary
Stra­tegy: The­ ori­
es and Con­ cepts Vol. 1. New
York: Hol­mes and Mei­er.
Krause, Keith (1998). “Critical Theory and Security
Studies: The Research Programme of Critical Se­
curity Studies”, Cooperation and Conflict, Cilt 33,
No 3.
Mearsheimer, John J. (2001). The Tragedy of Great
Power Politics. New York, Londra: W.W. Norton &
Company.
Rapoport, Anatol (1964). Strategy and Conscience.
New York: Harper and Row.
Turan, İlter (1971). NATO İttifakının Stratejik ve Si­
yasi Sorunları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İkti­
sat Fakültesi Yayını.
Waltz, Kenneth N. (1979). Theory of International
Politics. New York: Random House.
Uzgel, İlhan (2001). “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, Bas­
kın Oran (der.), Türk Dış Politikası: Kurtuluş
Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar,
Cilt II: 1980-2001. İstanbul: İletişim Yayınları.
Wæver, Ole ve Buzan, Barry (2007). “After the Return
to Theory: The Past, Present, and Future of Security
Studies”, Alan Collins (der.). Contemporary Secu­
rity Studies. Oxford: Oxford University Press.
Weaver, Kent (1989). The Changing World of Think-
Tanks. http://www.medientheorie.com/doc/wea
ver_changing_worlds_ of_think_tanks.pdf
3
STRATEJİ VE GÜVENLİK

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Savaş kavramını farklı çatışma türleri çerçevesinde tanımlayabilecek,
 ‘Haklı Savaş’ kuramı çerçevesinde savaşların haklılığı konusunu tartışabilecek,
 Savaşların nedenleri konusundaki alternatif açıklamalar arasındaki farklılıkları
ayırdederek savaşların nedenlerini belirtebilecek,
 Savaşların kaynaklarıyla ilgili bilgiler ışığında, ‘savaşların insanlardan mı, dev-
letlerden mi, yoksa uluslararası sistemden mi kaynaklandığı’ sorusunu yanıtla-
yabilecek,
 Yirminci yüzyıl savaşlarında uygulanan strateji ve taktikleri ifade edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
• Savaş • Savaşın Kaynağı
• Savaş Türleri • Haklı Savaş
• Savaşın Nedenleri

İçindekiler

• STRATEJİK ÇALIŞMALAR VE SAVAŞ

Strateji ve Güvenlik Stratejik Çalışmalar ve Savaş • YİRMİNCİ YÜZYIL SAVAŞLARINDA
SAVAŞ STRATEJİLERİ VE TAKTİKLER
 Stratejik Çalışmalar ve Savaş

STRATEJİK ÇALIŞMALAR VE SAVAŞ

Stratejik Çalışmalar savaşın üç boyutu olarak tanımlanan savaşın nedenleri, yürü-
tülmesi ve sonuçları ile ilgilenen bir araştırma alanıdır. Savaşların ortaya çıkış ne-
denlerinin, sürdürülmesinin, sonlandırılmasının ve sonrasında oluşacak koşulla-
rın anlaşılabilmesi, askeri gücün analiz konusu haline getirilmesiyle mümkündür.
Savaşı anlamak ve çıkarımlar yaparak pratik önermelerde bulunmak ilk çağlardan
itibaren asker ya da sivil pek çok stratejistin teorik ve pratik düzeyde gündemi-
ni oluşturmuştur. Benzer şekilde, Stratejik Çalışmalar alanına dair akademik ilgi
Soğuk Savaş koşullarında, yani savaşın bir tehdit unsuru olarak varoluşuyla doğ-
muştur. Dolayısıyla Stratejik Çalışmalara gösterilen entelektüel ilgi ile savaşın ge-
lişim çizgisi doğru orantılı olmuş, savaş olasılığı arttıkça akademik ilgi de artmış,
savaş olasılığı azaldıkça Stratejik Çalışmaların bir araştırma alanı olarak önemi
azalmıştır. Bu bağlamda savaş, Stratejik Çalışmalar alanının varlık nedenidir.

Savaş Kavramı

Savaş kavramını farklı çatışma türleri çerçevesinde tanımlamak.

1
İnsanlık tarihi büyük oranda savaşlarla şekillenmiştir. Bu nedenle savaş çok tanı-
dık ve bilinen bir kavramdır. Yine de, hemen herkesin savaş konusunda bir fikri
olmasına karşın, bilimsel anlamda savaşın genel kabul gören bir tanımını yapmak
kolay değildir. Savaş denildiğinde aklımıza ilk gelen, devletler arasındaki silahlı
çatışmalar olmaktadır. Nitekim Türk Dil Kurumu sözlüğünde savaş, “iki ya da
daha çok devletin, istediklerini kabul ettirmek ya da başkasının isteklerine boyun
eğmemek amacıyla, birbiriyle diplomatik ilişkilerini keserek silahlı güçlerle vu-
ruşmaları” olarak tanımlanmaktadır. Benzer şekilde, Webster İngilizce sözlükte
de, devletler veya milletler arasında genellikle açık ve ilan edilmiş silahlı düşman-
ca çatışma durumu olarak tanımlanmaktadır. Fakat, akademik anlamda savaş ta-
nımı, kuvvet kullanımını içermesi anlamında devletler arası silahlı çatışmalarla
benzerlik gösteren, fakat devletler arasında gerçekleşmeyen toplum içi çatışmaları
(iç savaş gibi) da kapsamaktadır. Bu bağlamda savaş, en geniş anlamıyla bir top-
luluğun farklı konulardaki hedeflerine ulaşabilmek adına “kuvvet” kullanmasıdır.
Öte yandan, strateji düşüncesine önemli katkılarda bulunmuş olan ondokuzun-
cu yüzyıl stratejisti Carl von Clausewitz’in de belirttiği gibi, savaş sosyal ve siyasal
42 Strateji ve Güvenlik

bir faaliyettir ve savaşa dair genel tanımlamanın bu niteliği de içermesi gerekir.

Bu bağlamda savaşın, “siyasal birimlerin farklı hedeflere ulaşmak için birbirlerine
karşı uyguladıkları düzenli şiddet” olarak tanımlanması daha kapsayıcı olacaktır.

Tablo 3.1 Klasik Dönem

Bazı Stratejist ve
Siyasi Düşünürlerin • Sun-Tzu: Sun-Tzu’nun kendi sözleriyle, “askeri eylem ulus için önem taşır -çünkü bu var
olma ya da yok olma yolu, ölümle kalım meydanıdır. O nedenle iyi incelemek gerekir”.
Savaşa Dair Görüş ve
Sun-Tzu’nun düşüncesinde var olma/yok olma sorunu açısından tanımlanan savaş, sevk ve
Tanımlamaları
idare edilmesi gereken bir olaylar silsilesi olarak görülür. Bu noktada devreye söz konusu
sevk ve idareyi sağlayacak araç olan strateji girmektedir.
• Thucydides: Thucydides’e göre savaş gücün ve güç arayışının sonucudur. İnsan doğasına
özgü güç arayışı, zayıf olanın duyduğu korkuyla birleşince savaşlara yol açar. Thucydides
savaşa yol açan güç ve korku unsurlarını insan doğasına özgü varsaydığından savaşları da
kaçınılmaz görmektedir. Nitekim Peleponnez savaşlarını anlattığı kitabında, bu çerçevede
“savaşı kaçınılmaz yapan Atina’nın gücünün artması ve bunun Sparta’da yarattığı korkudur”
demektedir.
Rönesans Dönemi
• Machiavelli: “Savaş kimlere gerekliyse onlar için haklıdır ve silahlar kutsaldır - tek umut
onlar olduğundan” sözleri Machiavelli’in savaşa dair görüşlerini açıkça özetlemektedir.
Machiavelli için savaş, en önemli politik amaç olan devletin bekâsı için gerekli bir araç
olmaktan öte anlam taşımamaktadır.

Modern Dönem-Aydınlanma
• Thomas Hobbes: Hobbes’a göre savaş, devletlerarası ilişkileri belirleyen“doğa durumu”nun
bir uzantısıdır. Doğa durumu, düzen, hukuk ve adaletin var olmadığı ve insanların daha
fazla güç elde etme arzusundan kaynaklanan “herkesin herkesle savaştığı” durumdur.
İnsanlar, bu savaş halinden kurtulmak için bireysel özgürlüğünden ve kendini yönetme
yetkisinden vazgeçip bunu ortak bir güce, yani devlet ya da topluma devretmekte iken,
devletler arası alanda bu öngörülmemektedir. Çünkü Hobbes’a göre, devletler arasındaki
doğa durumu kazançlı, dolayısıyla da katlanılabilirdir.
• Jean-Jacques Rousseau: Rousseau, Hobbes’un aksine, savaşları insan doğasına
dayandırmaz. Savaş sosyal bir kurumdur ve bireyler arasında değil, devletler arasındaki
çatışmaları ifade eder. Savaşın kaynağı uluslararasındaki eşitsizliktir ve Rousseau bu
bağlamda, savaşların bir bakıma kaçınılmaz olduğunu öne sürmektedir. Bu düşüncesinin
ifadesini “savaşların tüm dehşeti, insanların onu önleme çabasından kaynaklanır” sözünde
bulabiliriz. Savaşların insanlardan değil, toplumsal eşitsizlikten kaynaklandığını düşünen
Rousseau’ya göre bu soruna uluslararası düzeyde çözüm bulmak, dolayısıyla da savaş
sorununu ortadan kaldırmak olanaklı değildir.
Modern Dönem-Ondokuzuncu Yüzyıl
• Carl Von Clausewitz: Savaşı, düşmana irademizi zorla kabul ettirmek için kuvvet kullanma
eylemi olarak tanımlayan Clausewitz’e göre, savaş politikanın başka araçlarla devamıdır.
Politik niyet amaç, savaş ise sadece bir araçtır. Politik amaçla, savaşın kendine özgü araçları
arasında çelişkiye düşülmemesini (savaşmanın, amacın önüne geçmesi gibi) sağlayacak
olan, Clausewitz’in savaş sanatı olarak adlandırdığı stratejidir.
• Georg Wilhem Friedrich Hegel: Ondokuzuncu yüzyıl düşünürü Hegel’e göre savaş
devletlerarası alana ait bir kavramdır. Savaş, Hegel’in düşüncesinde diğer birçok düşünürde
gördüğümüz gibi kaçınılmaz ve doğal olarak karşılanmakla kalmaz, aynı zamanda
yüceltilir de. Çünkü Hegel’e göre başarılı savaşlar, devletlerin gücünü sağlamlaştırır ve bu
yolla insanların ahlaksal sağlıklarını ve ulusal onurlarını korurlar.
• Antoine Henri Jomini: Savaşı bir sanat değil, bilim olarak tanımlamış ve bu çerçevede
savaşı geometrik yöntemlerle anlamaya ve açıklamaya çalışmıştır. Çağdaşı Clausewitz
gibi savaşlarda politikanın etkisini yok saymamakla birlikte, savaşın bilimsel olduğunu
varsaydığı pratik yönleriyle daha fazla ilgilenmiştir. Bu bağlamda savaşı strateji ve taktik
çerçevesinde ele almakla birlikte, “Savaş Sanatı’nın Ana Hatları” başlıklı eserinde savaş
türlerine dair yaptığı sınıflandırma, savaşları devletlerin güç arayışı ve güç dengesi
çerçevesinde değerlendirdiğini ortaya koymaktadır.
 3. Ünite - Stratejik Çalışmalar ve Savaş 43

İnsanlığı tarih boyunca derinden etkileyen bir Resim 3.1

faaliyet olan ve akıllarda genellikle kötü bir imaj ya-
ratan savaşın, her zaman olumsuzlanmadığı, zaman
zaman insanlığın, siyasal hayatın veya devlet olma-
nın doğal bir uzantısı olarak görülebildiği bir ger-
çektir. Bu istisnai olumluluklarına karşın, düşünce
tarihinin klasik döneminden itibaren savaşı olum-
suzlayan ve yasaklanmasına yönelik görüşler de va-
rolmuştur. “Haklı savaş” kavramı çerçevesinde ifa-
desini bulan bu görüşler ilgili başlıkta ele alınacaktır.
Yirminci yüzyıla gelindiğinde ise, Birinci Dün-
ya Savaşı’nın yarattığı yıkıcı etkiyle savaş, yasaklan-
ması öngörülen bir eylem biçimi haline gelmiştir.
Nitekim savaşın hukuken yasaklanmasına dair ilk
uygulama, Birinci Dünya Savaşı sonrasında Millet-
ler Cemiyeti’nin (MC) kurulmasıyla ortaya çıkmış;
ardından 1928’de ABD Dışişleri Bakanı Frank B.
Kellog ile Fransa Dışişleri Bakanı Aristide Briand’ın
girişimleri sonucu hazırlanan Briand-Kellog Paktı
savaşı bir dış politika aracı olarak yasaklama konu-
sunda MC Misakından ileri gitmiştir. Savaşın hu-
kuken yasaklanması konusundaki en kapsamlı giri-
şim ise, İkinci Dünya Savaşı’nın ardından kurulan
Birleşmiş Milletler (BM) Şartı’nda yer almaktadır.
Milletler Cemiyeti
Asamblesi’nde Bir Oturum
MİLLETLER CEMİYETİ: ABD Başkanı Woodrow Wilson
tarafından Birinci Dünya Savaşı sonrası uluslararası düzenin tesisi
amacıyla hazırlanan 14 ilkeden biri olan “büyük ve küçük devletlere eşit
şekilde toprak bütünlüğü ve siyasi bağımsızlık için karşılıklı taahhütler
sağlama amaçlı özel misaklar çerçevesinde genel bir devletler ortaklığı
kurulması” fikrine dayanarak 28 Haziran 1919’da imzalanıp 10 Ocak
1920’de yürürlüğe giren Misak’la kurulan siyasi nitelikteki evrensel ilk
uluslararası örgüt. Temel olarak uluslararası uyuşmazlıkların çözümü,
yaptırım uygulama, silahsızlanma, uluslararası anlaşmaların tescili
ve manda rejimi gibi görev alanlarında yetkili olan MC, bu görevlerini
Konsey, Asamble, Sekretarya gibi organları ve Uluslararası Sürekli
Adalet Divanı gibi özerk kuruluşları eliyle yerine getirmiştir. Merkezi
Cenevre’de olan örgütün 42 kurucu üyesi olup, en çok üye sayısına (58)
1934-1935 döneminde ulaşmıştır. MC, 1946 yılında lağvedilmiştir.

Birleşmiş Milletler hakkında genel bilgi ve örgütün barış operasyonları hakkında

ayrıntılar için “Broken Promises: The United Nations at 60” belgeselini internet ara-
cılığıyla izleyebilirsiniz.

Milletler Cemiyeti Tablo 3.2

MC Misakı esas olarak kuvvet kullanımını yasaklamamış, üye devletler sadece bazı girişimler Savaşın Yasaklanması
(hakemlik/tahkim, uluslararası mahkeme tarafından yargılama, soruşturma gibi) sonuçlanıncaya Girişimleri
kadar savaşa başvurmayacaklarını taahhüt etmişlerdir. Söz konusu girişimler sonucunda alınan
kararın ardından, üç aylık bekleme süreci içerisinde taraflar savaşa başvurmamakla yükümlüdür. Resim 3.2
Buna karşılık, bu sürenin sonunda yukarıda belirtilen mekanizmaların aldıklara karara uyulmamışsa
tarafların bu yükümlülükleri ortadan kalkar. Bir başka deyişle, MC Misakı hükümleriyle devletlerin Birleşmiş Milletler’in
savaşa başvurma haklarını bütünüyle ellerinden alan bir düzenleme ortaya koyulmamış, New Yok’taki Merkezi
uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözülmesi konusunda belirli önlemler alınabilmesi açısından kuvvet
kullanımı sınırlanmıştır.
Briand-Kellog Paktı
Paktın 1. maddesinde, taraflar uluslararası uyuşmazlıkların çözülmesi için savaşa başvurma yöntemini
reddetmekte ve savaşı ulusal politikanın bir aracı olarak kullanmaktan vazgeçtiklerini açıklamaktadırlar.
2. maddede ise, taraflar niteliği ve kaynağı ne olursa olsun uyuşmazlıklarının çözümünü barışçı yollar BİRLEŞMİŞ MİLLETLER: İkinci
dışında aramayacaklarını belirtmektedirler. Buna karşın Pakt, meşru müdafaa durumunda, pakta Dünya Savaşı’nın ardından 26
taraf olmayan devletler arasında ya da onlara karşı ve pakta aykırı davranan devletlere karşı, ayrıca Haziran 1945’te San Francisco’da
uluslararası bir zorlama önlemi olarak kullanılması durumunda savaşı yasaklamamıştır. imzalanıp, 24 Ekim 1945’te yürürlüğe
giren Şart’la kurulan evrensel bir
Birleşmiş Milletler Şartı uluslararası örgüt. Merkezi New
BM Şartı’nın 2/4 maddesinde üye devletler, uyuşmazlıklarını uluslararası barış ve güvenliği tehlikeye York’ta olan BM’nin ana organları
sokmayacak biçimde barışçı yollarla çözmeyi taahhüt etmektedirler. Ayrıca, anlaşmayı imzalayan Genel Kurul, Güvenlik Konseyi,
devletler uluslararası ilişkilerinde diğer devletlerin toprak bütünlüğüne ya da bağımsızlıklarına Ekonomik ve Sosyal Konsey,
karşı BM’nin amaçlarına uygun olmayan biçimde tehdide ve kuvvet kullanılmasına karşı olduklarını Uluslararası Adalet Divanı ve Genel
da beyan etmektedirler. BM Şartı’yla birlikte kuvvet kullanımı devletler arasındaki uyuşmazlıklarda Sekreterlik’tir. Örgütün, BM Kalkınma
Programı gibi programları ve
bir çözüm yolu olmaktan çıkartılmış; BM Anlaşması’nın öngördüğü meşru müdafaa (51. Madde) UNESCO gibi özerk ajansları vardır.
durumu ile örgütün yetkili organlarınca alınacak kararlar uyarınca zorlama önlemi olarak kuvvet Kurulduğunda 51 üyesi olan BM’nin
kullanılması durumları dışında savaşa başvurulması yasaklamıştır. bugünkü mevcut üye sayısı 192’dir.
44 Strateji ve Güvenlik

Milletler Cemiyeti Misakı ve Birleşmiş Milletler Şartı arasında savaşın yasaklanma-

1 sına dair hükümlerdeki farklılık nedir?

Savaş Türleri
Savaşlar farklı ölçütler çerçevesinde sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Savaşın biçi-
mini ve niteliğini belirleyen unsurlar olarak, güç kullanan topluluğun niteliği ve
büyüklüğü, kullanılan şiddetin ve araçların türü, kullanılan yöntem gibi birçok
farklı ölçüte göre yapılmış sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Bu çerçeve-
de savaşlar, kullanılan ölçütlerin çeşitliliğine bağlı olarak çok farklı gruplara ay-
rılabilir. Savaşların yoğunluk dereceleri ve kapsadığı coğrafi alanın büyüklüğüne
göre topyekûn savaş-sınırlı savaş; kullanılan silahların türüne göre konvansiyonel
savaş-nükleer, biyolojik, kimyasal savaş; kullanılan yönteme göre düzenli savaş-
gerilla savaşı; savaşan tarafların niteliklerine göre uluslararası savaş-iç savaş-asi-
metrik savaş; savaşan tarafların nitelik ve bu niteliklerinden kaynaklanan güdü-
lere göre dini savaş-etnik savaş; ve son olarak, silahlı çatışma ile ideolojik çatışma
ayrımına göre sıcak savaş-soğuk savaş gibi ayrımlar yapılabilir.

Yukarıda örnek olarak verilen ayrımların mutlak olmadığı, bir kategoriye dahil ol-
manın diğer kategorileri dışlamayacağı ve aslında her bir savaşın, farklı ölçütlerle
ele alındığında birden fazla kategori çerçevesinde tanımlanabileceği unutulmama-
lıdır. Örneğin, bir çatışmanın belirli bir ölçüt çerçevesinde dini savaş olarak nite-
lendirilmesi, bir başka ölçüte göre iç savaş ve hatta daha kapsayıcı olarak sıcak savaş
altında değerlendirilmesine engel teşkil etmez.

Topyekûn savaş çatışan tarafların kesin zafer elde etme hedefiyle askeri, ekono-
mik ve hatta ideolojik tüm kaynaklarını seferber ettikleri savaşlardır. Belirli silah-
larla, belirli bir savaş alanında askerlerin çarpıştıkları savaşların aksine, topyekûn
savaşlarda ayrım yoktur. Nüfusun tamamı asker, ülkenin tamamı savaş alanıdır.
Asker ile sivil arasındaki ayırım kaybolur ve askerlerle birlikte siviller ile siville-
re ait alanlar da savaşa dâhil edilir. İkinci Dünya Savaşı topyekûn savaşın en iyi
örneklerindendir. Sınırlı savaş ise topyekûn savaşın aksine, hedefleri, kullanılan
silahlar ve savaş alanı açısından sınırlı tutulan savaşlardır. Avrupa’da din savaşları
ve Napoléon savaşları dışında, Birinci Dünya Savaşı’na kadar görülen savaşlar bü-
yük ölçüde bu özelliktedir.
Konvansiyonel savaş, konvansiyonel silah sistemlerinin kullanıldığı, çatışan
tarafların birbirlerinin savaşma iradesini kırmaya çalıştıkları, geleneksel çatışma
şeklini temsil eden savaşlardır. Bu savaşlarda nükleer, biyolojik ve kimyasal silah-
lar kullanılmaz, savaş geleneksel askeri strateji ve taktiklere göre yürütülür. Nükle-
er savaş, konvansiyonel silah sistemlerinin yanında, nükleer silahların kullanıldığı
savaşlardır. Nükleer silahlar şu ana kadar sadece İkinci Dünya Savaşı’nda ABD
tarafından Japonya’ya karşı kullanılmış, bu tarihten sonra kullanılmamış olmakla
birlikte, varlıkları askeri stratejiyi değiştiren ve şekillendiren bir unsur olmuştur.
Nükleer silahların ortaya çıkmasıyla birlikte, insanlık tarihinde ilk defa, nükleer si-
lahlara sahip devletler sıcak çatışmaya girmek zorunda kalmadan birbirlerini yok
etme yeteneğine sahip olmuştur. Soğuk Savaş döneminde süper güçler, misilleme
olarak diğerini tamamıyla yok edecek ikinci vuruş kapasitesine sahip oldukların-
dan, “karşılıklı teyit edilmiş yok etme” noktasına ulaşmışlardı. Bu durum düşmana
karşı savaşarak zafer elde etme stratejisini geri plana atmış ve bunun yerine askeri
 3. Ünite - Stratejik Çalışmalar ve Savaş 45

stratejiyi belirleyen esas unsur caydırıcılık olgusu ile ilişkilendirilmiştir. Biyolojik

ve kimyasal savaşlar ise, kitle imha silahları olarak adlandırılan silahlarla yürütü-
len savaşlara verilen addır. Kitle imha silahları, etkileri zaman veya mekânla sınır-
landırılamayan, savaş bittikten sonra dahi zararları devam eden, savaşın tamamen
dışındaki sivillere ve mallarına zarar veren, hatta bu silahları kullanan tarafı dahi
etkileyebilecek silahlardır.
Gerilla savaşı, düzenli yürütülen savaşların aksine ve düzenli ordularla savaş
yürütülemeyecek durumlarda yürütülen gayr-i nizami bir çatışma türüdür. Ge-
nellikle zayıf tarafın güçlü tarafa karşı yürüttüğü bir savaş olarak ortaya çıkar.
Vietnam savaşında ABD’ye karşı yürütülen gerilla savaşı başarısı dolayısıyla akıl-
lara gelen ilk örneklerdendir. Gerilla savaşları başlı başına bir savaş olmaktan çok,
sıklıkla topyekûn savaşın parçası olarak da görülmektedir. Gerilla savaşlarında
taktik, dağınık ve küçük gruplar halinde örgütlenme, karşı taraf için önemli ki-
şileri kaçırma, haberleşme ve ulaştırma olanaklarına zarar verme şeklinde ortaya
çıkmaktadır.
İç savaş, aynı ülkede yaşayan ve belirli bir bölge ya da hükümet üzerinde kont-
rol sağlamayı amaçlayan örgütlü gruplar arasındaki savaşlardır. Bununla birlikte
taraflardan birisinin hükümet olduğu savaşlar da iç savaşlara dâhil edilmektedir.
Uluslararası hukukta iç savaş bir savaş türü olarak kabul edilmemekte, ancak savaş
hukukuna dair Cenevre Sözleşmeleri’nde “uluslararası olmayan savaşlar” başlığı Cenevre Sözleşmeleri: Dört
altında tanımlanarak, bir devlet sınırları içinde ordu güçleri ile tanımlanmayan sözleşme ile üç protokolden
oluşan Cenevre Sözleşmeleri,
silahlı gruplar arasındaki çatışmalar olarak ele alınmaktadır. Sözleşmeye göre, bir savaşta zarar görenlere
iç çatışmanın uluslararası olmayan savaş olarak kabul edilmesi için taraflardan en uygulanacak hukuku ortaya
az birisinin belirli bir ulusal toprağa hâkim olması, çatışmanın belirli bir zaman koyar. Bu sözleşmelerin ilki
1864, ikincisi 1906, üçüncüsü
içinde yoğun ve geniş bir seviyeye ulaşmış olması gibi koşullar gereklidir. 1929, dördüncüsü de 1949’da
Asimetrik savaş da düzenli olmayan savaşlar kapsamındadır. Stratejik Çalış- imzalanmıştır. 1949’da üç
malarda asimetrik savaşlar, hem devletlerle orduları olmayan aktörler arasındaki protokolle ilk üç sözleşmede
çatışmaları, hem de devletler arasında dolaylı olarak yürütülen çatışmaları tanım- değişiklik yapılmıştır.
lamada kullanılmaktadır. Belirleyici özelliği en basit şekliyle adından da anlaşı-
labileceği gibi, çatışmanın taraflarından birisinin diğerinden daha zayıf olması-
dır. Taraflardan birinin zayıflığı dışında, kullanılan strateji ve taktiklerin farklılığı
daha da önemlidir. Çünkü daha çok devlet dışı aktörler olarak görülen zayıf tara-
fın savaş hukukuna uyma gibi yükümlülüklerle bağlı olmaması, özellikle sivillere
zarar vermeyi de içerecek ve ahlaki kriterleri göz ardı edecek taktik ve stratejileri
kullanabilmesine yol açmaktadır. Gerilla savaşları da asimetrik savaş kategorisine
girmekle birlikte, ABD’ye yönelik gerçekleştirilen 11 Eylül saldırıları sonrasında
kavram bu kapsayıcı anlamının dışında, özelde uluslararası terörizm kapsamında
da ele alınmaya başlanmıştır.

Asimetrik savaşla ilgili kuramsal ve aynı zamanda güncel değerlendirmeler içeren

bir çalışma için bkz. Aral, Berdal (2007). “Asimetrik Saldırı Savaşları, Siyaset ve
Uluslararası Hukuk”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 4, No 14, s. 39-83.

Son olarak, Soğuk savaş taraflar arasında silahlı çatışmaya varmayan, çok yo-
ğun ideolojik ve siyasal mücadeleleri tanımlamak üzere kullanılmaktadır. Soğuk
Savaşın araçları genellikle, siyasal ve ekonomik faaliyetler, propaganda, casusluk
ve vekâleten yürütülen savaşlardır. Vekâleten savaş, iki tarafın birbirleri ile fiilen
silahlı çatışmaya girmeden, üçüncü tarafları kullanmak yoluyla karşı tarafa saldır-
ması olarak tanımlanabilir.
46 Strateji ve Güvenlik

Tarihsel olarak savaşlara dair, niceliksel ölçütlerle ortaya koyulmuş ve güncellenen

bilimsel bir proje olan “Correlates of War Project” sitesini, savaşlarla ilgili tarihsel
(ve güncel) niceliksel verilere ulaşmak için http://correlatesofwar.org adresinden
ziyaret edebilirsiniz.

Haklı Savaş Kavramı

Haklı Savaş kuramı çerçevesinde savaşların haklılığı konusunu tartı-
2 şabilecek.

Haklı savaş, en geniş anlamıyla Batı kültüründe siyasal amaçlar doğrultusunda

jus ad bellum: Savaşın haklı
ve adil oluşu.
kuvvet kullanımının ne zaman haklı görülebileceğini belirlemeye ve böyle haklı
bir durumda bile kuvvet kullanımını sınırlamaya çalışan tüm düşünce ve pratik-
leri içermektedir. Bu çerçevede, savaşları bir zafer kazanma sorunu olarak gören
stratejistlerin görüşlerinden ayrılmaktadır. Kavram, özellikle Batı kültüründe,
yüzyıllar boyunca gelişme gösteren felsefî ve dinsel ahlak düşüncesinden, yasal ve
askeri kurama kadar çok çeşitli kültürel kaynakların ürünüdür.
Haklı savaş kuramı, iki temel ilkeye dayanarak gelişmiştir. İlki, savaşın belirli
bir durumda haklı olup olamayacağını belirlemeye yönelik jus ad bellum ilkesi-
dir. Bu ilkeyle savaşı haklı kılan çeşitli ölçütler belirlenmiştir. Bunlar;
• Haklı neden,
• Hukuka uygun otorite,
• Hukuka uygun niyet/iyi niyet,
• Kuvvet kullanımının amacın ötesinde zarar vermemesi (oranlılık),
• Savaşa son çare olarak başvurulması,
• Amacın barışa ulaşmak olması,
• Savaşın başarı şansının olmasıdır.

Haklı savaş kuramı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Walzer, Micnael (2010). Haklı
Savaş, Haksız Savaş: Tarihten Örneklerle Desteklenmiş Ahlaki Bir Tez. İstanbul: Bo-
ğaziçi Üniversitesi Yayınları.

Haklı neden, jus ad bellum’un ilk ve en önemli koşuludur. Haklı savaş kuramcı-
larının hemen hepsi saldırı amacıyla yapılan savaşların “haklı” olamayacağını kabul
etmektedirler. Bu bağlamda, haklı bir savaşın nedeninin ancak savunma olabilece-
ği öne sürülür. Fakat hangi eylemin haksız bir saldırı sayılacağı konusunda görüş
birliği yoktur. Burada öne sürülen tek koşul, saldırı kapsamında da olsa, savaşın
amacının önceden yapılmış bir kötülüğe karşılık vermek olmasıdır. Hukuka uygun
otorite ile genel olarak devletin iktidarı kastedilir. Haklı savaş kuramında savaş ilanı
yalnızca hukuka uygun otoriteye aittir, aksi bir durumda savaşın haklı olma olasılığı
ortadan kalkacaktır. Hukuka uygun niyet ya da iyi niyet koşulunda genel kabul, sa-
vaşın kamu yararı için olması ve kişisel ya da ülkeyi genişletmek gibi haksız çıkarlar
için olmaması yönündedir. Haklı savaş kuramında, savaşın başarı şansının olma-
sı koşuluna da önem verilmektedir. Bu koşulun asıl vurgusu, insan ve ekonomik
kaynakların başarı şansı olmayan bir eylem için boşa harcanmamasıdır. Oranlılık
koşulu ise kuvvet kullanımının amacın ötesinde zarar vermemesiyle ilgilidir.
jus in bello: Savaşta adil Haklı Savaş kavramının ikinci temel ilkesi, jus in bello ilkesidir. Savaşta kuvvet
olma kullanımının haklılığını sağlamaya yönelik bu ilkenin iki önemli koşulu bulun-
maktadır; sivil dokunulmazlığı ve oranlılık.
 3. Ünite - Stratejik Çalışmalar ve Savaş 47

Sivil dokunulmazlığı, savaşta doğru hedefin kimler olduğunu belirlemeye yö-

nelik bir ölçüttür. Haklı savaş kuramına göre, haklı bir savaşta hedefler arasında
ayrım yapmamak sivilleri de kapsayacağından savaşın haklılığını zedeleyecektir.
İlk başta din adamlarının dokunulmazlığıyla başlayan ilke, zamanla tüm sivilleri
kapsayacak şekli almıştr. Yine de bazı durumlarda sivillerin öldürülmesinin kaçı-
nılmaz olabileceği de kabul edilmektedir. Haklı savaş kuramcıları bu durumu “çift
etki” ile açıklamaktadırlar. Çift etki, savaşta sivillerin ölümünün niyet edilmediği,
ama kaza ile bunun gerçekleştiği durumları ifade etmektedir.
Haklı bir savaşta şiddetin ne ölçüde ve ne şekilde kullanılmasının moral ilke-
lere uygun olacağını belirlemeye çalışan ölçüt ise oranlılıktır. Oranlılık ölçütüne
göre, haklı bir savaşta uygulanan şiddetin ulaşılmaya çalışılan hedefe uygun ol-
ması gerekmektedir. Bu, jus ad bellum’daki oranlılıktan farklıdır. Jus in bello il-
kesindeki oranlılık, savaşın şiddetini ve yıkıcılığını minimize etmeye yönelik bir
ölçüttür ve zamanla çeşitli silah ve saldırı yöntemlerinin kullanılmasının yasakla-
masıyla genişlemiştir.

“Jus ad bellum” ile “jus in bello” arasındaki kavramsal fark nedir?

2
Antik Çağ: St. Augustine, haklı savaş kuramına ilk kaynaklık eden De Civitate Dei Tablo 3.3
(Tanrı Devleti Üzerine) başlıklı eseridir. Tanrı Devleti-İnsan Devleti ayrımını İlkçağlardan
yapan Augustine’e göre mutlak haklı olan Tanrı’nın savaşlarıdır. Bunun Günümüze Haklı
dışında bir savaşın haklı sayılabilmesi için, haklı bir nedenin olması, Savaş Kuramına
savaşın meşru otorite tarafından yapılması ve iyi niyetin bulunması Katkıda Bulunan
gereklidir. Augustine kitabında, “Savaşta gerçekten kötü olan şiddet, öç Düşünürler
alma tutkusu, acımasızlık, doymak bilmez düşmanlık duygusu ve güç
tutkusudur... Böyle şeylerin cezalandırılması gereklidir ve bu cezalandırma
savaş yapmayı gerektiriyorsa, Tanrı ve meşru otoriteye itaat ederek iyi
insanlar savaş yapabilirler” demektedir.
Ortaçağ: Thomas Aquinas’ın, Summa Theologica başlıklı çalışmasında cevap
aradığı temel soru, bazı savaşların izin verilir olup olmadığıdır. Aquinas’a
göre, haklı bir savaş için kaçınılmaz üç koşul bulunmaktadır: Haklı bir neden,
savaşı tek merkezden örgütleyip sürdürebilecek bir otoritenin varlığı ve
iyi niyet. Jus in bello ilkesine sivillerin öldürülmemesi kapsamında katkıda
bulunmuştur. Ayrıca, esir alınan düşmanların ve yemek yerken, uyurken
ya da benzer şekilde askeri olmayan bir işle meşgulken düşmanların
öldürülmesinin hukuka aykırı olduğunu öne sürmüştür.
Rönesans ve Francisco De Vitoria, ilk olarak dinsel farklılığın kesinlikle bir haklı neden
Modern Dönem: olamayacağını söylemiştir. İmparatorluğun topraklarını genişletme isteği
de Vitoria’ya göre haklı neden oluşturmaz. Ayrıca, prensin kişisel çıkarı ya
da şan-şeref elde etme arzusu da bir savaşın haklı nedeni olamaz. Saldırı,
daha önceden yapılmış bir haksızlığı cezalandırmak için yapılmalıdır. Daha
önceden hiçbir haksızlık gerçekleşmemişse, saldırı amaçlı bir savaşın haklı
olması mümkün değildir.
Hugo Grotius, De Jure Belli Ac Pacis (Savaş ve Barış Hukuku) başlıklı
çalışmasında, savaşın tek haklı nedeninin haksızlığa uğrama olduğunu
belirtir. Bu çerçevede savaşı haklı gösteren nedenleri şu şekilde sıralamaktadır:
bizim olan bir şeyi savunma, bize borçlu olunan bir şeyi elde etmeye çalışma
ve cezalandırma. Grotius’a göre, bir savaşta kesinlikle haklı sayılamayacak
“göz boyayıcı nedenler”, komşu bir devletin güçlenmiş olmasından duyulan
korku, daha verimli topraklar elde etme isteği, başkalarının elinde olan
şeyleri elde etmeye çalışmak, başkalarına iyilik yapma bahanesiyle onları
boyunduruk altına almak, İmparator ya da Kilisenin evrensel buyurma
hakkı olduğu inancıyla, kişisel çıkarları için savaşa girişmek ve son olarak da
boyunduruk altındaki bir halkın bağımsızlık isteğiyle savaşmasıdır.
48 Strateji ve Güvenlik

Thomas More “Ütopya” başlıklı çalışmasında yalnızca ülkeyi savunmak,

dostların topraklarını düşmanlardan ya da zorbalardan kurtarmak ve
daha önce yapılmış kötülüklerin öcünü almak için yapılan savaşları ‘haklı’
saymaktadır. More’a göre savaşların en asil olanı zayıfı korumak için
girişilen savaşlardır. Yine, hedeflere ulaşıldığı anda savaş durdurulmalı,
savaş sürecinde insancıl olmaya dikkat edilmeli ve zayıf kalabalıklara asla
dokunulmamalıdır.
Aydınlanma: Immanuel Kant’ın “Ebedi Barış” eserinde göre savaş, bütün kötülüklerin
ve ahlaksal bozulmaların kaynağıdır. Toplumların savaşmadan, bir arada
olabilmelerinin tek akılcı yolu bir dünya devletinin kurulmasıdır. Fakat bir
dünya devleti de despotikleşip insan hak ve özgürlüklerini ihlal etmeye
meyledebilecektir. Bu nedenle Kant’ın ebedi barış için önerisi, “barışçı
bir birlik” kurulmasıdır. Buna karşın, sürekli bir barış ancak savaşların
zorlamasıyla, savaşların yıkıcı etkilerinin anlaşılmasıyla kurulabilecektir.
Sonuç olarak Kant, siyaset felsefecisi yönüyle savaşları en azından barış
için benimsemiş, ama ahlak felsefecisi yönüyle bunu reddetme eğiliminde
olmuştur.

Okuma Parçası
Mutlak Savaş, Gerçek Savaş
“Clausewitz, hem Aydınlanma döneminin son yıllarını, hem de Fransız İhtilali ve
Napoléon savaşlarını yaşamıştır. İhtilal ile Avrupa sisteminin gayri mütecanis bir ni-
telik kazanması, eski dönemin sınırlı manevra savaşlarının (les guerres en dentelle)
yerini büyük ordularla yürütülen halk savaşlarına bırakması ve Napoleon’un stra-
teji anlayışına getirdiği değişiklikler, makul siyasi amaçları fazlasıyla aşan hedefler
benimsenmesi, devletlerin siyasi rejimlerinin salt dış politika amaçlarının yanında
önemli bir savaş hedefi haline gelmesi, Clausewitz’in düşüncesinde izler bırakmıştır.
Clausewitz’in savaş teorisini geliştirdiği fikir ortamı, Aydınlanmanın mirasına eleşti-
rel bir gözle bakmaktaydı. Clausewitz Kant’ın sanat teorisinden esinlenmiştir. Estetik
kurallar gibi, savaş kurallarının da yaratıcı dehayı hapsetmemesi gerektiğini vurgu-
lamıştır. Kant’m sanat teorisini Aydınlanmanın askeri düşüncesinin eleştirisine uyar-
layarak kendi savaş teorisini geliştirmiştir. Aydınlanma çağının askeri düşünürleri sa-
vaş yönetiminde uyulması gereken akılcı ve nesnel ilkeler olduğunu ileri sürüyorlardı.
Matematik değerlendirmelere elverişli verileri dikkate alıyorlar, fakat manevi ve iradi
unsurlara gereken önemi vermiyorlardı. Böylece teori, maddi şeyler ve tek yanlı bir
etkinlik üzerine kuruluyordu. Clausewitz’in eseri, Aydınlanmanın bu anlayışına tep-
ki olarak doğmuştur. Onun deyişiyle, Aydınlanmanın savaş düşüncesi, kesin nicelik-
ler peşindedir; oysa savaşta hiçbir şey kesin değildir, aksine bütün hesaplar degişken
niceliklerle yapılır. Bu düşünce, yalnız maddi nicelik ve nitelikleri gözönüne almakla
yetinir; oysa, savaş hareketinin tümü manevi güçlerin etkisi altındadır. Yine bu teo-
riler sadece bir tarafın faaliyetleriyle ilgilenirler; oysa savaş iki tarafın sürekli olarak
birbirini etkileyen eylemlerinin alanıdır.
 3. Ünite - Stratejik Çalışmalar ve Savaş 49

Bu eleştiriden Clausewitz’in savaşın ölçülebilen taraflarının küçümsediği sonucunu çı-

karmak doğru değildir. Mesela, ikmal ve intikal hatları, sayı ve malzeme üstünlüğü,
coğrafi ve topografik faktörler, hiç şüphe yok ki, önemlidir. Fakat ölçülebilirliğin ötesinde,
manevi ve iradi unsurlara gereken yeri vermeyen bir savaş teorisi esastan mahrumdur,
çünkü savaşın nesnel unsurlarına anlam kazandıran insandır. Savaş, insan ilişkileri-
nin bir biçimidir. Clausewitz, Aydınlanmanın “iyimserliğini” ve bilimsel dogmatizmini
reddederek, dikkatleri özneye, yani savaşa özgü belirsizliklerin içindeki insan eylemine
çeker. Aynen Kant’da olduğu gibi, burada da özgür irade temel unsur olarak öne çıkar.
Clausewitz’in akıl yürütmesi teori ve tarih arasında sürekli gidip gelir ve teori ile tarih
birbirinden ayrılmaz bir bütün haline gelir. Clausewitz, teori kurarken tarihteki öznel
yönelişlerin evrensel yapısını araştırır. Tarihsel gerçeklik özü olmayan nicelik ve rast-
lantılarla doludur. Bu gerçekliği anlamak için, duyularla algılanan nesnelerin ötesine
geçerek özü kavramak gerekir. Clausewitz’in teoriden anladığı, tümevarımsal bir ge-
nelleme değil, fakat öze yönelik bir kavrama çabasıdır. Onun yapmak istediği, tarih-
sel bağlam içinde yer alan savaşların evrensel yapısını anlamaktır. Teorinin evrensel
mantığı ise, tarih düzeyinde öznelliklere dönüşür. Aydınlanma Avrupa’sının savaşla-
rı, Napoleon döneminin savaşlarından farklıydı. Günümüzün savaşları da o dönem-
lerin savaşlarından farklıdır. Teorinin yapması gereken, tüm savaşların değişmeyen
özünü değişen özelliklerinden ayırmaktır. İş stratejik planlamaya gelince, savaşların
temel değişmez unsurlarını ihmal etmemek gerektiği gibi, çağdaş özelliklerini de dik-
kate almak gerekecektir. Clausewitz, savaşların kazanılmasını sağlayan reçeteler ya
da uyulması gereken kurallar ortaya koymaz. Onun yaptığı sadece savaşla ilgili bir
takım felsefi düşünceler sunmaktır. Bunlar mutlaka muharebe meydanına taşınması
gereken düşünceler değildir. Siyasi ve askeri karar vericilerin analiz yeteneklerini ve
savaş hakkında düşünme becerilerini geliştiren metinlerdir.
Savaş Üzerine’nin “Savaş Nedir?” başlığını taşıyan ilk bölümünde Clausewitz, savaşı,
karşıt iradelerin çatıştığı karşılıklı şiddet hareketi olarak tanımlayarak akıl yürütme-
ye başlar. Şiddet hareketinin ilk amacı, hasmı irademizi yerine getirmeye zorlamaktır.
İradenin içeriği ise siyasidir. Yani, nihai amaç siyasidir. Bu amaca ulaşabilmek için,
düşmanı yok etmek ya da silahtan tecrit etmek ya da kendisini böyle bir ciddi tehdit
altında hissedeceği bir duruma getirmek gerekir. Bu, savaş harekatının askeri amacı,
yani ilk amacıdır. Ne var ki bu askeri amaç çatışma sureci içinde siyasi amacın yerini
alabilmekte, onu bir bakıma, sanki savaşla ilgisi yokmuş gibi bir kenara itebilmekte-
dir. Tarafların her ikisi de aynı amacı (karşı tarafa iradesini zorla kabul ettirmek için
onu silahtan tecrit etmek) güttüğü için, ortaya çıkan karşılıklı hareket, kavram olarak
ve mantıken aşırılıklara götürür. “Ben düşmanı yenmedikçe o beni yenebilir. Öyleyse,
imkan ve gayretlerimi düşmana üstünlük sağlayacak şekilde artırmalıyım... “ anlayı-
şı her iki tarafa da hakim olur. Bu mantık, tarafları aşırılıklara iten bir yarışmaya yol
açar. Böylece savaş, sınır tanımayan bir şiddet eylemi niteliği kazanır.
Aşırı şiddetle ifade edilen çatımaya Clausewitz, “Mutlak Savaş” adını vermektedir. Bu
kavram, aynı Kant’ın “Ebedi Barışı” gibi, bir soyutlama, bir “ideal-tip”tir. Her türlü
değişken ayrıntıdan soyutlanmış ve tarihi bağlamın dışına çıkarılmış savaşı ifade eder.
Bu kavramın karşısında tarihi bağlam içinde yer alan “Gerçek Savaş” kavramı vardır.
Her “Gerçek Savaş” sınırsız şiddete doğru tırmanma eğilimi gösterir, fakat hiçbir za-
man “Mutlak Savaş”a erişemez, aynen “Ebedi Barış”a ulaşılamadığı gibi.”

Kaynak: Okuma parçası için bkz. Karaosmanoğlu, Ali L. (2007). “Muhteşem Ortak-
lık: Kant ve Clausewitz”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 4, Sayı 14.
50 Strateji ve Güvenlik

Savaşın Nedenleri

Savaşların nedenleri konusundaki alternatif açıklamalar arasındaki

3 farklılıkları ayırt ederek savaşların nedenlerini belirtmek.

İkinci Dünya Savaşı’ndan beri yalnızca Stratejik Çalışmalar çerçevesinde değil,

genel olarak sosyal bilimlerde savaşların nedenlerini tespit etmek için büyük çaba
harcanmıştır. Buna karşılık tüm çalışmaların ortak sonucu, savaşların tek bir te-
mel nedeninin olmadığı, dolayısıyla tek bir büyük savaş teorisinin ortaya koyula-
mayacağı olmuştur. Bu yaygın olarak kabul edilmekle birlikte, yine de savaşların
nedenlerine dair araştırmaların önü kesilmemiş, özellikle de “savaşları önlemenin
tek yolunun onları anlamak olduğu” görüşüyle hareket edenler nedenleri ortaya
çıkarma ve sınıflandırma çabalarını sürdürmüşlerdir.
Stratejik Çalışmalar alanında savaşların nedenlerine yönelik ortaya koyulan
kategoriler, John Garnett tarafından sınıflandırılmıştır. Garnett, savaşların çeşitli
nedenleri arasında benzerlik ve farklılıklar yoluyla birtakım genellemelere ula-
şılmasının olanaklı ve gerekli olduğunu öne sürmüştür. Buna karşın, savaşların
ortaya çıkışında birçok farklı unsurun etkili olduğunun, savaşları tek bir nedene
indirgeme çabasının anlamsız olduğunun da altını çizmektedir. Bu bağlamda, sa-
vaşları nedenlerine dayalı olarak sınıflandırma çabasının anlayışımızı geliştirmek
ötesinde bir kesinlik taşımayacağını da belirtmektedir.
John Garnett’a göre savaşlar, görünen-esas neden, etkili-izin verici neden ve
yeterli-gerekli neden ayrımlarına dayanılarak kategorize edilebilir. Garnett sınıf-
landırmasında içgüdüsel-öğrenilmiş davranış ve bilinçli-bilinçsiz güdülere de yer
vermekte ve insan doğasına değil, insan davranışına dayalı bu kategorileri diğerle-
ri yanında etkili saymaktadır.

Tablo 3.4 1. Görünen neden-temel neden: Görünen neden, savaşların ortaya çıkışını tetikleyen
Garnett’in Savaş neden olarak tanımlanabilir. Görünen nedene dair en iyi ve en fazla kullanılan örnek, Birinci
Nedenleri Dünya Savaşı’nın nedeni olarak Avusturya-Macaristan veliahdının Sırp bir milis tarafından
Sınıflandırması öldürülmesidir. Birinci Dünya Savaşı’nı bildiğimiz şekliyle tetikleyen görünürdeki
neden bu olaydır. Buna karşın esas neden, devletlerin politikalarından çok uluslararası
sistemin yapısal etkilerinin analiz edilmesiyle anlaşılabilecek nedendir. Birinci Dünya
Savaşı örneğinde savaşın çıkmasına yol açan esas nedenin sömürgecilik yarışı olduğunu
söyleyebiliriz. Çünkü savaşa giden süreçte devlet adamlarının savaşı önlemek amacıyla
yaptıkları girişimler, sömürgecilik yarışının sert rekabet koşulları içinde geçmesi nedeniyle
savaşın çıkışına engel olamamıştır.
2. Etkili neden-izin veren neden: Etkili neden, belirli bir savaşı ortaya çıkaran belirli
koşullara atfen kullanılır. Örneğin, A devletinin B devletinin sahip olduğu bir şeyi istemesi
durumunda etkili neden A devletinin isteğidir. Örnek vermek gerekirse, 2002’deki Irak
Savaşı’nın etkili nedeni ABD ve İngiltere’nin Saddam Hüseyin’i devirme ve ardından da
Irak’a demokrasi getirme arzularıdır. Buna karşın, bu etkili nedenlerin altında yatan,
izin verici nedenlerdir. İzin verici neden, aktif olarak savaşı çağrıştırmayan, fakat savaşın
çıkma olasılığını yaratan nedenlerdir. Kenneth Waltz’a göre, savaşlarda izin verici neden
uluslararası sistemin yapısından (anarşi) kaynaklanan, devletlerarası rekabetin savaşa
dönüşmesini engelleyemeyecek oluşumdur.
 3. Ünite - Stratejik Çalışmalar ve Savaş 51

3. Yeterli neden-gerekli neden: Yeterli neden, ortaya çıktığında mutlaka savaş meydana
getiren nedendir. Örnek olarak, birbirinden ideolojik ve pratik anlamda nefret eden iki
devletin bulunması savaşın çıkması için yeterli bir neden olarak gösterilebilir. Buna karşın
yeterli nedenin varlığı, savaşların çıkması için gerekli bir neden olmayabilir. Gerekli nedenler,
savaşın çıkması için olmazsa olmaz nedenleri ifade eder. Örneğin silahlı kuvvetlerin varlığı
bir savaşın yaşanması için olmazsa olmaz nedenlerdendir. Savaş için silah gerekir, ama diğer
yandan silahların varlığı savaşın çıkışı için yeterli değildir. Bir başka açıdan, yeterli nedenler
zamanla değişebilir; belli bir dönemde savaşların çıkması için yeterli olan nedenler, daha
sonraki zaman dilimlerinde yeterli nedeni oluşturmayabilirler. Örneğin, hanedan bağları
geçmişte savaşların yeterli nedeni iken, bugün için geçerliliği kalmamıştır.

Yukarıda kısaca özetlenen bu sınıflandırma hakkında daha detaylı bilgi için bkz.
Garnett, John (2010). “The Causes of War and the Conditions of Peace”, John Baylis,
James J. Wirtz ve Colin S. Gray (der.), Strategy in the Contemporary World. Oxford:
Oxford University Press.

Savaşın nedenlerine dair teorik bir çalışma için bkz. Waltz, Kenneth (2009) İnsan,
Devlet ve Savaş: Teorik Bir Analiz Ankara: Asil Yayınevi, Waltz, Kenneth (2001).
Kitabın özgün baskısı için bkz. Waltz, Kenneth (2001). Man, The State and War: A
Theoretical Analysis. New York: Columbia University Press.

Savaşın Kaynağı
Savaşların kaynaklarıyla ilgili bilgiler ışığında, “savaşların insanlar-
dan mı, devletlerden mi, yoksa uluslararası sistemden mi” kaynaklan-
4 dığı sorusunu yanıtlamak.

Savaşın nedenleri konusunda farklı bakış açıları ortaya koyulmuştur. Bu bakış açı-
larını farklı analiz düzeylerinde değerlendirmek, savaşın nedenleri konusundaki
görüşleri düzenlememize yardımcı olacaktır. Çünkü “savaşlar neden kaynakla-
nır?” sorusuna verilen yanıtların farklılığı, temelde bu soruyu soranın nereden
baktığına, yani konuyu hangi analiz düzeyinde ele aldığına dayanmaktadır. Bu
çerçevede Garnett’ın savaşların nedenlerine dair sınıflandırması da temelinde
analiz düzeylerine dayanmaktadır.

Analiz Düzeyleri: Uluslararası ilişkiler alanında
aktör sayısının çok fazla oluşu, aktör ve süreçlerin
farklı kategorilere ayrılarak/analiz düzeyleri oluş-
turularak çalışılmasına neden olmuştur. Herhangi
bir fenomenin analizi için araştırmacının bir baş-
langıç noktası olmalı, yani “neyi” çalışacağını bil-
melidir. Herşeyin -özellikle de uluslararası ilişkiler
gibi aktör sayısının çok fazla olduğu bir alanda- ça-
lışılması olanaksızdır. Çalışmanın bir odak noktası
olmalıdır. Uluslararası ilişkiler alanında da temel
olarak üç odak noktası vardır. Analiz düzeyleri ola-
rak adlandırılan bu odak noktaları; birey, devlet ve
sistem düzeyleridir.
Birey Analiz Düzeyi; sıradan insanların ve daha
çok politika yapıcıların kişisel özellikleriyle ilgilidir.
Bu analiz düzeyinde politikayı bireylerin yaptığı
kabulüyle yola çıkılır. Bu bağlamda, uluslararası
ilişkilerin anlaşılması için insanların (bireysel ola-
rak ya da grup içinde) nasıl karar aldıklarının bi-
linmesi gerektiği kabul edilir.
Devlet Analiz Düzeyi; devletlerin özellikleri ve bu özellikle-
rin uluslararası alanda devlet davranışlarına etkisiyle ilgili-
dir. Bu analiz düzeyinde uluslararası ilişkilerin temel aktörü
devlettir. Bu nedenle, karar verme süreçlerine odaklanılarak
devletlerin politikalara nasıl karar verdiklerini anlamak,
uluslararası ilişkilerin işleyişinin anlaşılmasına yol açacaktır.
Sistem Analiz Düzeyi; devletler ve devlet-dışı global aktör-
ler arasındaki etkileşimle ilgilidir. Bu analiz düzeyine göre,
dünyanın sosyal-siyasal- ekonomik yapısı ve etkileşim ka-
lıpları devletlerin ve diğer aktörlerin politikalarını etkiler.
Bu nedenle, dünyanın sosyal-siyasal-ekonomik yapısının ve
etkileşim kalıplarının anlaşılmasının, uluslararası ilişkilerin
işleyişinin de anlaşılmasına yol açacağı kabul edilir.
Tek bir analiz düzeyine odaklanmak, diğer düzeylerin dış-
lanması anlamına gelmemelidir. Analiz düzeyleri sizin araş-
tırma sorunuza “nereden baktığınızı” belirler. Uluslararası
ilişkiler her düzeyde işleyen çok çeşitli unsurlardan etkilen-
diğinden, her bir analiz düzeyinde farklı açıklamalar ortaya
konulması olanaklı olmaktadır. Bu bağlamda tek bir “doğru”
analiz düzeyi olduğunu söylemek doğru değildir.
52 Strateji ve Güvenlik

Savaşın nedenlerini analiz düzeyleri yoluyla düzenlemek ve bir tipolojiye dayan-

dırmak, Waltz’un Man, The State and War (İnsan, Devlet ve Savaş) kitabında yaptığı
“üç imaj” ayrımına dayanmaktadır. Bu kitapta Waltz, savaşların neden kaynaklandı-
ğı sorusuna birey ve devlet olarak iki düzeyden (birinci ve ikinci imaj) bakılarak ya-
nıt arandığını, oysa savaşların “esas” nedenlerinin üçüncü düzeyde, yani uluslararası
sistem düzeyinde bulunabileceğini öne sürerek üç imaj belirlemiştir. Waltz’un belir-
lediği bu düzeylere zaman içerisinde çeşitli yazarlarca farklı düzeyler eklenmişse de,
temelde savaşların kaynaklarına dair çalışmalarda bu fikir genel kabul görmüştür.
Birey düzeyinde analizler, savaşların nedenlerinin insanlardan kaynaklandığı
savıyla doğrudan insana odaklanmaktadır. Bu analiz düzeyinde savaşların insan
kaynaklı nedenlerine dair farklı görüşler ortaya koyulmuştur. İlk görüşe göre, sa-
vaş insan doğasından kaynaklanmaktadır. Savaşların insan doğasına dayandırıla-
rak açıklanması, genellikle siyaset felsefesi, psikanaliz, sosyo-biyoloji alanlarında
ortaya koyulmuştur. Bu tür önermeleri, Hıristiyan felsefesinde insanın “doğuştan
günahkâr” olduğu anlayışından, uluslararası politikanın özünü insanın bencil ve
çıkarcı doğasına dayandıran klasik realizme kadar çok geniş bir düşünce dünyasın-
da bulmak mümkündür. Bu görüşe göre, savaşlar temelde insanın bencil ve saldır-
gan doğasından kaynaklanmaktadır. Savaşların esas nedeni insan doğasıdır, diğer
tüm nedenler ikincil önemdedir. Örneğin, Richard Dawkins insan doğasının sal-
dırgan olduğunu ve bunun ise genlerden kaynaklandığını öne sürmüştür. Genler
var olabilmek için saldırgan olmak zorundadır. Bu bakış açısından, insan doğasının
içerdiği saldırganlık savaşların da esas kaynağı olarak görülmektedir. Benzer şekil-
de psikanaliz alanının kurucusu Sigmund Freud da insan doğasındaki saldırgan
güdülerle savaş arasında doğrudan ilişki kuran bakış açısının temsilcilerindendir.
Sosyal psikoloji alanında ortaya koyulan çalışmalara dayanan ikinci görüşe göre,
insanlar bir şeylerin eksikliğini hissettikleri zaman savaş çıkarmaya daha yatkın
olurlar. Bu noktada temel belirleyen olarak hayal kırıklığının etkisi ortaya çıkmak-
tadır. İnsanlar herhangi bir hedefe ulaşma yolunda engellendiklerinde, hayal kırıklı-
ğına uğrar ve bu duygu doğrudan öfke ve saldırganlığa yol açar. Reinhold Niebuhr’a
göre, sıradan insan güç ve prestij gibi hedeflerine çoğunlukla ulaşamaz. Hayal kırık-
lığı yaşar ve bunu siyasi faaliyetlerine yansıtır. Bir şeye ulaşamamanın nedenlerini
insan kendisinde aramaz, engellendiğini düşünür. Bu düşünce de kendisini engel-
leyenlere karşı saldırma dürtüsünü harekete geçirir. Bu çerçevede, hayal kırıklığı,
göreceli yoksullukla da bir araya geldiğinde savaşın kaynağı durumuna gelir.
Üçüncü görüş savaşın nedenlerini bireylerin yanlış algılamalarına dayandırır,
dolayısıyla bunu etkileyen kişilikleri, psikolojileri ve inanç sistemlerine odaklanır.
Bu görüşe göre savaşlar, devlet adamlarının yanlış algılamalara dayalı kararların-
dan kaynaklanmaktadır. Liderlerin yanlış algılama ve hesaplamalarının etkisinin
açıkça görülebileceği tarihsel örnekler fazladır. Birinci Dünya Savaşı öncesinde
Kayzer Wilhelm’in İngiltere’nin çıkacak bir savaşta tarafsız kalacağına dair abartılı
inancı ya da İkinci Dünya Savaşı öncesinde Hitler’in, esasında bir ölçüde İngiltere
Başbakanı Neville Chamberlain’in Çekoslovakya’nın parçalanmasıyla sonuçlanan
Münih Konferans’ndaki tutumundan cesaret almış olması en bilinen örneklerdir.
Diğer tarafta ise Chamberlain’ın, Münih konferansından döndüğünde, “zamanın
barış zamanı olduğunu” söyleyebilmiş olması, verilen mesajların ne ölçüde karşı-
lıklı olarak yanlış algılandığını açıkça göstermektedir.
Dördüncü görüşe göre, savaşın nedenleri grup faaliyetleri çerçevesinde açıkla-
nır. Ünlü Alman filozof Friedrich W. Nietzche’ye göre çılgınlık bireylerde istisna,
gruplarda kuraldır. Normalde saldırgan olmayan insanların, grup ortamlarında sal-
 3. Ünite - Stratejik Çalışmalar ve Savaş 53

dırganlaştıklarını görürüz. Bunun nedeni, gruplarda bireysel sorumluluğun orta-

dan kalkması ve sorumluluğun yayılmasıdır. Grup düşüncesinin bir diğer boyutu,
devletlerin karar-alma yapıları olarak grupların etkileriyle ilgilidir. Bu bakış açısına
göre, bir gruba dâhil olan bireylerin, birliği bozmama baskısı altında hareket etme-
leri sonucu birey olarak tercih etmeyecek bile olsalar, bazı seçeneklere (savaş kararı,
saldırgan politika gibi) grup içinde yer almanın etkisiyle yönelmeleri ile ilgilidir.
Gruplar devletlerin karar-alma yapıları çerçevesinde, bürokrasi ya da elit grupla-
rı olarak ele alındığında, bazı çalışmalarda birey düzeyinde değil, devlet-altı düzey
olarak farklı bir kategoride de değerlendirilebilmektedir.
Birim (devlet) düzeyinde analizler devlet veya toplumların savaş ya da şidde-
te eğilimli olmalarına yol açan temel niteliklerine odaklanırlar. Örneğin, Soğuk
Savaş sürecinde Marksistler, kapitalist devletlerin uluslararası sorunlarda kuvvet
kullanmaya daha yatkın olduğunu öne sürerken, kapitalistler komünist devletle-
rin yayılmacı, ideolojik ve totaliter nitelikleri dolayısıyla şiddet kullanmaya daha
yatkın olduğunu öne sürmekteydiler. Aynı biçimde, demokrasiler ile otoriter dev-
letler arasında da savaşa başvurma eğilimleri açısından benzer bir ayrım yapıl-
makta ve otoriter devlet yapılarında savaşa başvurma olasılığının daha yüksek
olduğu iddia edilmektedir. Buna karşın, tarihsel olarak devletlerin niteliklerine
bağlı olmaksızın birbirlerine benzer biçimlerde savaşa başvurdukları gözlemlene-
bildiğinden, devletlerin nitelikleri ile savaşa yönelik davranışları arasında doğru-
dan bir ilişki kurmak çok zordur.
Devletler gibi, toplumların da nitelikleri ile savaşa eğilimleri arasında bir ilişki
kurmak ve bu ilişkiden yola çıkarak genellemelere ulaşmak zordur. Dahası aynı
toplum, zamanla savaşa eğilimli olandan barışsever olana doğru (veya tersi) de-
ğişebildiğinden, bu tür genellemeler yapmak doğru bir sonuca götürmeyecektir.
Örneğin, Japon toplumunun İkinci Dünya Savaşı öncesinde uluslararası sorun-
larda kuvvet kullanmaya eğilimli olduğu söylenebilirken, bu tarihten sonrası için
aynı çıkarımı yapmak olanaklı değildir.
Etkileşim Düzeyi, temel olarak iki devlet arasındaki etkileşimlerin dinamikleri
ile söz konusu devletlerin paylaştıkları nitelikler üzerine odaklanılan bir analiz
düzeyidir. Bu düzeyde savaş farklı yaklaşımlarla, ama esas olarak iki yaklaşım-
la analiz edilir. İlki, devletler arası etkileşimi güç ilişkileri bağlamında analiz et-
mektedir. Örneğin Güç Geçişi Teorisine (Power Transition) göre, gücün devletler
arasında göreceli olarak eşit dağıldığı dönemlerde, çatışmaların savaşa dönüşme
olasılığı daha yüksektir. Çatışma Sarmalı yaklaşımına göre ise, iki devlet arasında-
ki etkileşimlerde taraflardan biri gücünü, savunma-güvenlik amaçlı da olsa artır-
maya başladığında karşı taraf bunu bir tehdit olarak algılayacaktır. Bu algılamayla
hareket eden devlet gücünü artırma çabasına girecek ve aynı durum bu sefer ilk
devlet için tehdit yaratmaya başlayacaktır. Devletler bu şekilde etkileşimleriyle
geri dönülmesi zor bir çatışma sarmalına girecekler ve bunun savaşa dönüşmesi
olasılığı giderek yükselecektir. Bir diğer yaklaşım olan caydırıcılık ise, Güç Geçi-
şi Teorisinin aksine, örneğin silahlanma yarışı bağlamında, tarafların güçlerinin
eşitlenmesinin savaşa değil, işbirliğine yol açacağını öne sürmektedir.
Etkileşim dinamikleri de çatışmaların savaşa dönüşme olasılıklarını araştır-
manın bir boyutu olarak analiz edilmektedir. Bu bağlamda daha çok demokrasi
ve ticari ilişkiler gibi unsurlara odaklanılmaktadır. Örneğin, Demokratik Barış
yaklaşımı birbirleriyle etkileşim halinde olan iki devletin benzer demokratik si-
yasal sistemlere sahip olmasının, savaşa ulaşabilecek çatışmacı ilişkileri saf dışı
bırakacağı önermesine dayanmaktadır.
54 Strateji ve Güvenlik

Uluslararası sistem düzeyinde analizin en temel unsuru, uluslararası sistemin

yapısı olarak tanımlanan “anarşi”dir. Burada anarşi, uluslararası sistemde devlet-
lerin davranışını sınırlandırmak ya da yönlendirmek için hiçbir yüksek otoritenin
ya da hiyerarşik yapının, bir anlamda dünya hükümetinin olmayışını ifade eder.
Savaşların nedenleri kısmında da değinildiği gibi, burada Waltz’un anarşinin
devletler arası savaşlarda izin verici neden olarak işlediği fikriyle hareket edil-
mektedir. Devletler kendi güvenliklerini sağlama amacında olsa dahi, uluslararası
sistemde savaşların çıkmasını engelleyecek bir yapının olmayışı, devletler arası
rekabetin savaşa dönüşme olasılığını artırmaktadır.
Uluslararası sistem düzeyinde bir diğer yaklaşım Hegemonik İstikrar Teorisi’dir.
Bu teoriye göre, uluslararası sistemde hegemonun varlığı, sistem düzeyinde dü-
zenleyici güç işlevi görerek anarşinin etkisini azaltır. Bu durum en azından orta
büyüklükteki güçler arasındaki çatışmaların savaşa dönüşmesi olasılığını azaltır.
Son olarak, ele alınan analiz düzeylerinden hiçbirisinin tek başına savaşa dair
tüm sorularımızı yanıtlayabilecek açıklayıcılıkta olmadığı gözden kaçırılmamalıdır.
Her bir analiz düzeyi esasında analiz yapanın sorduğu sorular, yani nereden bak-
tığı ile ilgilidir. Her bir düzey belirli bir ölçüde açıklayıcılığa sahiptir ve muhakkak
diğerleriyle ilişki içerisindedir. Bu çerçevede son dönemlerde, böyle bir önermeyle
yola çıkan birçok çalışmada “çok-düzeyli analiz”ler ortaya koyulmaya başlanmıştır.

YİRMİNCİ YÜZYIL SAVAŞLARINDA SAVAŞ STRATEJİLERİ VE

TAKTİKLER

Yirminci yüzyıl savaşlarında uygulanan strateji ve taktikleri ifade

5 etmek.

Birinci Dünya Savaşı’nda Strateji Anlayışı ve Taktik

İkincisi çıkana kadar “Büyük Savaş” olarak anılan Birinci Dünya Savaşı, tarihteki
ilk topyekûn savaş olarak kabul edilmektedir. Çünkü tarihte ilk kez, savaşan ül-
kelerde yaşayan hemen herkes savaştan bir şekilde etkilenmiştir. Savaşta strateji
Schlieffen Planı: Schlieffen anlayışı bakımından da önemli farklılıklar olmuş, savaşlardaki belirleyiciliği bakı-
Planı, Almanya’nın batıda
Fransa ve doğuda Rusya ile mından askeri strateji anlayışının yerini, “genel strateji” anlayışı almıştır. Bu çer-
iki cephede eş zamanlı olarak çevede, bu tarihten önce strateji ve savaşın gidişatı açısından başkomutanlar be-
savaşmasını önlemek ve her iki lirleyici iken, Birinci Dünya Savaşı ile devlet adamlığı önem kazanmıştır. Savaşta
cephede de zafer kazanmasını
sağlamak için oluşturulan Llyod George, Georges Clemenceau ve Kayzer Wilhelm II gibi liderler başrolde yer
bir askeri stratejidir. Bu almışlardır. Bir başka deyişle, askeri strateji ve siyasetin iç içeliği ilk kez bu savaşta
plan çerçevesinde, Almanya görünür olmuştur. Clemenceau’nun “savaş, askerlere bırakılamayacak kadar ciddi
öncelikle Fransa’da hızla bir
zafer kazanmayı, ardından da
bir iştir” ifadesi de bu yaklaşımın ürünüdür. Örnek olarak, Almanya’nın Birinci
Rusya’nın seferber olmasına Dünya Savaşı’ndaki genel stratejisi modern savaşların yıkıcılığı ve düşmanlarının
ve Rus ordusunun batıda gücü bağlamında hesaplanarak oluşturulmuştur. Bu çerçevede, Almanya’nın ka-
konuşlanmasına fırsat zanabileceği bir savaşın gerek zaman, gerekse hedef kapsamında sınırlı tutulması
vermeksizin trenle ordusunu
doğu cephesine süratle genel stratejisinin temeli olmuştur. Askeri stratejisi ise, bu genel stratejiye bağlı
aktarmayı hedeflemiştir. olarak Alman Genelkurmay Başkanı Schlieffen tarafından hazırlanmıştır.
Taktik açıdan, Birinci Dünya Savaşı’nda ateş gücünün artması nedeniyle saldırı
yoluyla düşman cepheyi ezip geçmek imkânsız hale geldiğinden savunma anlayışı
(özellikle siper savaşı) belirgin hale gelmiştir. Diğer yandan, mekanizasyon olarak
adlandırılan topçu ve tank birliklerindeki gelişmelerle hücum sorunu aşılmaya
çalışılmıştır. Topçu sınıfın piyade karşısında öncelik sağlaması bu savaşla olmuş,
“piyade işgal eder, topçu ise fetheder” sözü taktik anlamda hayata geçirilmiştir.
 3. Ünite - Stratejik Çalışmalar ve Savaş 55

Birinci Dünya Savaş’ında hava gücü kapsamında yaşanan gelişmeler, sonrasında

hava gücüne dair askeri doktrinlerin gelişmesi için de gerekli zemini hazırlamış-
tır. Birinci Dünya Savaşı’nın bir diğer özelliği, denizlerde sürdürülen savaşlarda
Yatıştırma (Appeasement)
dretnot (savaş gemisi) ve denizaltıların etkileridir. Son olarak, topyekûn bir savaş Politikası: “İkinci Dünya
olmasına karşın Birinci Dünya Savaşı’nda gayr-i nizami savaş taktikleri de kulla- Savaşına giden dönemde
nılmıştır. Bu daha çok Osmanlı’nın Arap topraklarında ve Afrika’da görülmüştür. İngiltere Başbakanı Neville
Chamberlain ile özdeşleştirilen
politika.
İki Savaş Arası Dönemde Strateji
İki savaş arası dönemde Stratejik Çalışmaların en temel konusu, Birinci Dünya Chamberlain Hitler’in esas ilgi
Savaşı sırasındaki etkileriyle hava ve tank gücü olmuştur. Bu çalışmalarda hava alanının doğuda olduğuna
inandığı için Komunist SSCB’ye
gücünün saldırı, kara gücünün ise savunma amaçlı kullanılması görüşü belirleyici karşı kendileriyle ittifaka
olmuştur. Bu bağlamda deniz ve kara gücü kesin sonuç alıcı yöntemler olmaktan gireceğini, hatta bir ihtimal
çıkmıştır. Bu gelişmenin nedeni ise bombardıman uçaklarının geliştirilmiş olma- Hitler’i Sovyet topraklarına
yöneltebileceğini umut etmiş,
sıdır. Hava gücü, stratejinin zaman ve mekân unsurlarını tamamen değiştirmiştir. Südetleri aldıktan sonra daha
Savaşa hareketliliği ve saldırıyı geri getirecek şekilde tank taktiklerinin uygulan- önce Bismarck’ın yaptığı gibi
ması, savunma stratejisi yapan orduları etkisiz hale getirecek ve savunmay.ı kıra- Hitler’in de artık durarak
kazandıklarını elinde tutmaya
bilecek etkiler doğurmuştu. Bu çerçevede, ünlü stratejist Liddell Hart’ın yaklaşımı çalışacağını ummuştu. Fakat
da zırhlı ve mekanize birlikleri dengeli bir şekilde kullanarak sonuç almaya yö- Bismarck’tan çok Napoléon’a
nelikti. Esasında bu tür stratejilerin temel kaygısının Birinci Dünya Savaşı’ndaki benzeyen Hitler, durmak bir
kitlesel yıkımı önleyebilecek yöntemler bulmak olduğu söylenebilir. yana taleplerinde daha da
fütursuzlaştı.

İkinci Dünya Savaşı’nda Strateji ve Taktik Münih Anlaşması yatıştırma

İkinci Dünya Savaşında da genel strateji anlayışının hâkimiyeti söz konusudur ve politikasının doruk
noktasıydı. Konferanstan
yine ülkelerin siyasi liderleri stratejistler olarak başroldedir. Almanya’nın bu sa- dönen Chamberlain uçaktan
vaştaki genel stratejisi temelde saldırgandır ve toprak genişletmeyi hedeflemiştir. indiğinde “size bugün onurlu
İngiltere’nin genel stratejisi ise, İngiliz İmparatorluğu’nu ve büyük güç konumunu bir barış getirdim” diyecekti.
Fakat 15 Martta Almanya
korumaktı. Buna karşın stratejide uluslararası çevrenin gerçeklerine yer verilme- hiçbir Almanın yaşamadığı
miş, çevresel savunmayla hedefe ulaşılacağı düşünülmüş, yani Hitler Almanya’sı- Çekoslovakya topraklarını
nın yaratacağı doğrudan tehditler göz ardı edilmişti. Dönemin İngiltere Başbaka- işgale başlayınca, yatıştırma
nı Neville Chamberlain’in 1930’ların sonlarında izlediği yatıştırma stratejisi de politikasının bittiğini ilan
etmek zorunda kaldı.
bu politikanın bir uzantısıdır. Strateji, savaş başladıktan sonra, 1940’ta Winston Takibeden haftalarda İngiltere
Churchill’in iktidara gelmesiyle değiştirilmişti. Bu aynı zamanda ülkelerin askeri Polonya’ya garanti verdi ve
stratejilerinde siyasi liderlerin rolü ile ilgili de iyi bir örnek teşkil etmektedir. ciddi savaş hazırlıklarına
başladı. Fakat büyük bir savaşı
İkinci Dünya Savaşı, teknik gelişmenin yoğun yaşandığı bir dönemi simgeler. önlemek için artık iş işten
Bu dönemde savaş makineleşmiş; tank, uçak, radar, telsiz savaşta gerçek anlamda geçmişti.”
kullanılmaya başlanmıştır. Uçak, Birinci Dünya Savaşı’nın son yıllarına yetişebil-
Kaynak: Aydın, Mustafa
miş ve daha çok keşif amacı ile piyade desteği olarak kullanılmıştı. İkinci Dünya (2001). “İkinci Dünya Savaşı
Savaşı’nda ise indirme harekatı, orduların taşınması ve düşmanı bombalama ama- ve Türkiye: 1939-1945”,
cıyla kullanılmaya başlanmıştır. Tank, Birinci Dünya Savaşı’nda düzenli orduların Baskın Oran (der.), Türk
deformasyonu ve düşman hatlarını yarmak için, İkinci Dünya Savaşı’nda ise bölge Dış Politikası: Kurtuluş
Savaşı’ndan Bugüne
kontrolü ve işgal amaçlı kullanılmıştır. İkinci Dünya Savaşı’nın sonunda ABD’nin Olgular, Belgeler, Yorumlar,
Japonya’ya karşı kullandığı iki atom bombası ise, savaşın gidişatıyla ilgili etkileri- 1919-1980, Cilt I. İstanbul:
nin çok ötesinde, nükleer strateji dönemini başlatmıştır. İletişim, s. 408.

Yirminci yüzyıl savaşlarını, uygulanan strateji ve taktikleri çerçevesinde ele alan bir
çalışma için bkz. Mehmet Tanju Akad (1992). 20. Yüzyıl Savaşları: Stratejik, Taktik,
Teknolojik ve Jeopolitik Yönleriyle. İstanbul: Kastaş Yayınları.
56 Strateji ve Güvenlik

Özet
Savaş kavramı neredeyse insanlık tarihiyle yaşıt bir Sosyal Bilimler İkinci Dünya Savaşı’ndan beri savaşla-
kavramdır. Buna rağmen savaş kavramının net bir ta- rın nedenlerini açıklamak için yoğun çaba sarf etmiş-
nımı yapılamamış, dolayısıyla savaş kavramsal olarak tir. Bu noktada en kapsamlı açıklama John Garnett’tan
sınırlandırılamamıştır. Yine de bir çerçeve çizebilmek gelmiştir. Garnett’a göre savaşlar, görünen-esas neden,
açısından savaş, siyasal birimlerin hedeflerine ulaşabil- etkili-izin verici neden ve yeterli-gerekli neden ayrım-
mek amacıyla birbirlerine uyguladıkları düzenli şiddet larına dayanılarak kategorize edilebilir. Savaş neden-
olarak tanımlanabilir. lerinin yanı sıra, savaşın kaynağı da Waltz modelinde
Sun Tzu, Machiavelli ve Fredrich Hegel gibi isim- yola çıkılarak birey, birim (devlet) ve sistem; yani üç
ler farklı tarihlerde yaşayan düşünürler olmalarına imaj ekseninde değerlendirilebilir.
rağmen savaşın kaçınılmaz ve hatta gerekli olduğu
kanısına varmışlardır. Savaşın çeşitli düşünürlerce
gerekli bir olgu olarak tanımlaması eğilimine rağ-
men savaşın giderek şiddetlenmesi özellikle Birinci
Dünya Savaşı’ndan sonra insanları savaşı engelleme
ve barış arayışlarına sürüklemiştir. Bu çerçevedeki ilk
adım Milletler Cemiyeti’nin kuruluşudur. Uluslarara-
sı düzeyde savaşı yasaklama girişimleri MC ile sınırlı
düzeyde başlamış ve 1928 Briand Kellog Paktı ve Bir-
leşmiş Milletler Şartı ile uluslararası hukukta kuvvet
kullanımı yasaklanmıştır.
Gelişen teknolojinin savaş araçlarını da geliştirmesi ve
çeşitlendirmesi yeni savaş türlerinin doğmasına sebep
olmuştur. Geleneksel savaş araçlarını ve çatışma şeklini
öngören savaş konvansiyonel savaş olarak adlandırılır-
ken, konvansiyonel silahlara ek olarak nükleer silahla-
rın kullanıldığı savaş nükleer savaş adını almıştır. Daha
genel bir ifadeyle, savaşın biçimini ve niteliğini belirle-
yen unsurlar olarak, güç kullanan topluluğun niteliği ve
büyüklüğü, kullanılan şiddetin ve araçların türü, kulla-
nılan yöntem gibi birçok farklı ölçüte göre yapılmış sı-
nıflandırmalara rastlamak mümkündür. Bu çerçevede
savaşlar, kullanılan ölçütlerin çeşitliliğine bağlı olarak
çok farklı gruplara ayrılabilir. Savaşların yoğunluk de-
receleri ve kapsadığı coğrafi alanın büyüklüğüne göre
topyekûn savaş-sınırlı savaş; kullanılan silahların türü-
ne göre konvansiyonel savaş-nükleer, biyolojik, kimya-
sal savaş; kullanılan yönteme göre düzenli savaş-gerilla
savaşı; savaşan tarafların niteliklerine göre uluslararası
savaş-iç savaş-asimetrik savaş; savaşan tarafların nite-
lik ve bu niteliklerinden kaynaklanan güdülere göre
dini savaş-etnik savaş; ve son olarak, silahlı çatışma ile
ideolojik çatışma ayrımına göre sıcak savaş-soğuk sa-
vaş gibi ayrımlar yapılabilir. Bu noktada ortaya çıkan
ve gerekçesi itibarıyla bir nevi savaş türü olarak nite-
lendirebileceğimiz “haklı savaş” kavramı, savaşın onu
meydana getirecek haklı sebeplere ve bu sebeplerin
haklılığını destekleyecek adil düzeye sahip olmasıdır.
 3. Ünite - Stratejik Çalışmalar ve Savaş 57

Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdaki düşünürlerden hangisi savaşı insan do- 6. Aşağıdakilerden hangisi bir savaş türü değildir?
ğasından kaynaklanan nedenlerle açıklamaz? a. Nükleer savaş
a. Richard Dawkins b. Konvansiyonel savaş
b. Jean Jacques Rousseau c. Petrol Savaşı
c. Thomas Hobbes d. Gerilla savaşı
d. Machiavelli e. İç savaş
e. Thucydides
7. Aşağıdakilerden hangisi, bir savaşı haklı kılan öl-
2. Aşağıdaki düşünürlerden hangisi Aydınlanma Dö- çütlerden biri değildir?
neminde savaş ve strateji kavramlarını tanımlamıştır? a. Karizmatik bir liderin varlığı
a. Clausewitz b. Hukuka uygun otorite
b. Sun-Tzu c. Savaşa son çare olarak başvurulması
c. F. Hegel d. Haklı neden
d. Machiavelli e. Savaşın başarı şansının olması
e. Rousseau
8. Savaşın çıkması için olmazsa olmaz kabul edilen
3. Milletler Cemiyeti’nde savaşın yasaklandığı haller neden aşağıdakilerden hangisidir?
ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Yeterli Neden
a. Savaş tahkim, uluslararası yargı ve soruşturma b. Görünen Neden
süreçlerinde alınan kararların ardından karara c. İzin verici Neden
uyulmasının beklendiği üç aylık sürede yasaktır. d. Gerekli neden
b. Savaş tahkim, uluslararası yargı ve soruşturma e. Etkili Neden
süreçlerinde alınan kararların ardından alınan
karara uyulana kadar yasaktır. 9. Aşağıdakilerden hangisi, savaşların nedenleri ko-
c. Savaş tahkim, uluslararası yargı ve soruşturma nusunda kullanılan bir analiz düzeyi değildir?
süreçlerine başvurulursa tamamen yasaktır. a. Bölge Düzeyi
d. Savaş her durumda yasaktır. b. Birey Düzeyi
e. Savaş yasak değildir. c. Devlet Düzeyi
d. Etkileşim Düzeyi
4. Aşağıdakilerden hangisi, BM sisteminde savaşın e. Uluslararası Sistem Düzeyi
yasaklanmadığı hallerden biridir?
a. Meşru müdafaa durumunun ortaya çıkması 10. Savaşların kaynağını “üç imaj (birey-devlet-sis-
b. Bir devletin aşırı silahlanması tem)” ayrımına dayandıran yazar aşağıdakilerden
c. Bir devletin nükleer silahlara sahip olması hangisidir?
d. Ekonomik hegemonya tehdidinin ortaya çık- a. Emmanuel Kant
ması b. Carl von Clausewitz
e. Bir devletin BM’ye üye olmayı reddetmesi c. Hedley Bull
d. Thomas Hobbes
5. Aşağıdakilerden hangisi, “topyekûn savaş”a örnektir? e. Kenneth Waltz
a. İkinci Dünya Savaşı
b. Vietnam Savaşı
c. Soğuk Savaş
d. Körfez Savaşı
e. Napoléon Savaşları
58 Strateji ve Güvenlik

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise “Savaş Kavramı” bölümünü Sıra Sizde 1
gözden geçiriniz. BM Sisteminde savaş meşru müdafaa halleri dışında
2. e Yanıtınız yanlış ise “Savaş Kavramı” bölümünü tamamen yasaklanmıştır. Buna karşılık, MC sistemin-
gözden geçiriniz. de savaş bir takım girişimler (tahkim, yargılama, so-
3. a Yanıtınız yanlış ise “Savaş Kavramı” bölümünü ruşturma) neticesinde alınan kararların ardından uy-
gözden geçiriniz. gulamanın beklendiği üç aylık süre içerisinde yasaktır.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Savaş Kavramı” bölümünü
gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
5. a Yanıtınız yanlış ise “Savaş Türleri” bölümünü Jus ad bellum savaş eylemine başvurmanın haklı oluşu-
gözden geçiriniz. nu ifade ederken jus in bello, savaş sırasındaki araç ve
6. c Yanıtınız yanlış ise “Savaş Türleri” bölümünü eylemlerin haklılığına ilişkindir.
gözden geçiriniz.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Haklı Savaş Kavramı” bö-
lümünü gözden geçiriniz.
8. d Yanıtınız yanlış ise “Savaşın Nedenleri” bölü-
münü gözden geçiriniz.
9. a Yanıtınız yanlış ise “Savaşın Kaynağı” bölümü-
nü gözden geçiriniz.
10. e Yanıtınız yanlış ise “Savaşın Kaynağı” bölümü-
nü gözden geçiriniz.

Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Akad, Mehmet Tanju (1992). 20.Yüzyıl Savaşları: Stra-
tejik, Taktik, Teknolojik ve Jeopolitik Yönleriyle.
İstanbul: Kastaş Yayınları
Aral, Berdal (2007). “Asimetrik Saldırı Savaşları, Siya-
set ve Uluslararası Hukuk”, Uluslararası İlişkiler,
Cilt 4, Sayı 14.
Aydın, Mustafa (2001). “İkinci Dünya Savaşı ve Türki-
ye: 1939-1945”, Baskın Oran (der.), Türk Dış Po-
litikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. İstanbul:
İletişim.
Biddle, Stephen (2004). Military Power: Explaining
Victory and Defeat in Modern Battle. Princeton,
NJ: Princeton University Press.
Cashman, Greg ve Robinson, Leonard C. (2007). An
Introduction to the Causes of War. Lanham: Row-
man and Littlefield Publishers.
Clausewitz, Carl von (1999). Savaş Üzerine. çev. H.
Fahri Çeliker, İstanbul: Özne.
Collins, John (2001). Military Strategy: Principles,
Practices, and Historical Perspectives. Washing-
ton D.C.: Potomac.
Doyle, Michael (1997). Ways of War and Peace. New
York: Norton & Company.
Ereker, Fulya (2003). “İlkçağlardan Günümüze Haklı
Savaş Kavramı”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 1, Sayı 3.
Ferrill, Arthur (1997). The Origins of War: From the
Stone Age to Alexander the Great. Boulder, CO:
Westview Press.
Hoffmann, Stanley (1963). “Rousseau on War and Pe-
ace”, The American Political Science Review, Cilt
57, Sayı 2, s. 317-333.
Howard, Michael (1984). The Causes of Wars. Camb-
ridge: Harvard University Press.
Garnett, John (2007). “The Causes of War and the
Conditions of Peace”, Baylis, John, Wirtz, James,
Gray, Colin S. ve Cohen, Eliot (der.) Strategy in the
Contemporary World. Oxford: Oxford University
Press.
Karaosmanoğlu, Ali L. (2007). “Muhteşem Ortaklık:
Kant ve Clausewitz”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 4
Sayı 14.
Kennedy, Paul (1981). Grand Strategies in War and
Peace. New Haven: Yale University Press.
Levy, Jack S. ve Thompson, William R. (2010). Causes
of War. Chichester: Wiley-Blackwell.
3. Ünite - Stratejik Çalışmalar ve Savaş 59
McInnes, Colin ve Sheffield, G. D (der.) (1988). Warfa-
re in the Twentieth Century: Theory and Practi-
ce. London: Unwin Hyman.
Paret, Peter (der.) (1986). Makers of Modern Strategy:
from Machiavelli to the Nuclear Age. Oxford: Ox-
ford University Press.
Rapaport, Anatol (1992). Peace: an Idea Whose Time
has Come. University of Michigen Press.
Suganami, Hidemi (1996). On the Causes of War. Ox-
ford: Clarendon Press.
Suganami,Hidemi (2009). “Understanding Man, the
State, and War”, International Relations, Cilt 23,
Sayı 3.
Tzu, Sun (1996). Savaş Sanatı. Çev. Sibel Özbudun-
Zeynep Ataman, İstanbul: Anahtar Kitaplar.
Vasquez, John A. (1993). The War Puzzle. Cambridge:
Cambridge University Press.
Vasquez, John A. (der.) (2000). What do we Know
about War? Lanham: Rowman and Littlefield Pub-
lishers.
Waltz, Kenneth (1988). “The Origins of War in Neore-
alist Theory”, Journal of Interdisciplinary History,
Cilt 18, Sayı 4.
Waltz, Kenneth (2001). Man, The State and War: a
theoretical analysis. New York: Columbia Univer-
sity Press.
Walzer, Michael (2010). Haklı Savaş, Haksız Savaş:
Tarihten Örneklerle Desteklenmiş Ahlaki Bir
Tez. Çev. Mehmet Doğan, İstanbul: Boğaziçi Üni-
versitesi Yayınevi, 2010.
Wright, Quincy (1983). A Study of War. Chicago: Uni-
versity of Chicago Press, Midway Reprint.
4
STRATEJİ VE GÜVENLİK

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Cay­dı­rı­cı­lık kav­ra­mı­nı, çe­şit­li cay­dı­rı­cı­lık tür­le­ri ışı­ğın­da ta­nım­la­ya­bi­le­cek;
 Cay­dı­rı­cı­lık te­ori­si­nin dö­nüm nok­ta­la­rı­nı tes­pit edip, cay­dı­rı­cı­lık kav­ra­mı­nı
gün­cel ge­liş­me­le­re uyar­la­ya­bi­le­cek;
 Oyun te­ori­si­nin ge­nel var­sa­yım­la­rı­nı kav­ra­yıp, Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ala­nın­da­ki
ko­nu­mu­nu sap­ta­ya­bi­le­cek;
 Oyun te­ori­si­ni içer­di­ği çe­şit­li oyun tür­le­ri kap­sa­mın­da tar­tı­şa­bi­le­cek ve gün­cel
stra­te­jik du­rum­la­ra uyar­la­ya­bi­le­cek­si­niz.

Anahtar Kavramlar
• Nük­le­er Cay­dı­rı­cı­lık • Deh­şet Den­ge­si
• Es­nek Kar­şı­lık • Ta­vuk Oyu­nu
• Kit­le­sel Kar­şı­lık • Mah­kûm İki­le­mi
• Kar­şı­lık­lı Te­yit Edil­miş Yo­ket­me

İçindekiler

Stratejik Çalışmalarda
Strateji ve Güvenlik
Caydırıcılık ve Oyun Teorisi
• STRA­TE­JİK ÇA­LIŞ­MA­LAR­DA
CAYDIRICILIK VE OYUN TE­ORİ­Sİ
• CAYDIRICILIK
• OYUN TEORİSİ
 Stratejik Çalışmalarda
Caydırıcılık ve Oyun Teorisi

STRA­TE­JİK ÇA­LIŞ­MA­LAR­DA CAY­DI­RI­CI­LIK VE OYUN TE­ORİ­Sİ

Cay­dı­rı­cı­lık ve oyun te­ori­si Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ala­nı­nın il­gi­len­di­ği te­mel ko­nu­lar
ve anah­tar kav­ram­lar­dır. So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi­nin teo­rik ça­lış­ma­la­rın­da ve pra­
tik­te ge­nel an­la­mıy­la kar­şı ta­ra­fı sal­dır­mak­tan men et­me­yi ön­gö­ren “cay­dı­rı­cı­lık”
an­la­yı­şı­nın yay­gın ola­rak kul­lan­dı­ğı ana­liz yön­te­mi oyun te­ori­si­dir. Stra­te­jik Ça­
lış­ma­la­rın ana il­gi alan­la­rın­dan olan oyun te­ori­si, özel­lik­le dev­let­le­ra­ra­sı ça­tış­ma­
lar­da tır­man­ma, si­lah­lan­ma ya­rı­şı­nın di­na­mik­le­ri, nük­le­er si­lah­lan­ma ve pa­zar­lık
gi­bi ko­nu­la­rı ele alır. Oyun te­ori­si çer­çe­ve­sin­de akıl yü­rüt­me­den en faz­la et­ki­le­
nen alan­sa cay­dı­rı­cı­lık kav­ra­mı­dır.
Oyun te­ori­si, özel­lik­le Tho­mas Schel­ling’in sis­te­ma­tik ve bi­lim­sel, do­la­yı­sıy­la ABD’li ekonomist Thomas
da ye­ter­li ol­ma­dı­ğı­nı öne sür­dü­ğü cay­dı­rı­cı­lık te­ori­si­nin ek­sik­le­ri­ni ta­mam­la­ya­ C. Schelling, The Strategy
of Conflict (1960), Strategy
cak bir araç ola­rak cay­dı­rı­cı­lık ana­liz­le­rin­de yo­ğun ola­rak kul­la­nıl­mış­tır. Schel­ and Arms Control (1961),
ling’e gö­re oyun te­ori­si en iyi dav­ra­nış bi­çi­mi­nin di­ğer­le­rin­den bek­le­ni­len dav­ Arms and Influence (1977)
ra­nı­şa gö­re be­lir­len­di­ği bir yak­la­şım or­ta­ya koy­du­ğun­dan cay­dı­rı­cı­lık te­ori­siy­le ve Micromotives and
Macrobehavior (1978) başlıklı
uyum­lu ve onu ta­mam­la­yı­cı­dır. kitaplarıyla tanındı. Schelling,
oyun teorisi analizi ile
CAY­DI­RI­CI­LIK çatışma ve işbirliği anlayışını
Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın önem­li bir il­gi ala­nı­nı oluş­tu­ran cay­dı­rı­cı­lık, So­ğuk Sa­vaş geliştirdiğinden 2005’te
Nobel ekonomi ödülüne layık
dö­ne­mi­nin, do­la­yı­sıy­la nük­le­er stra­te­ji ça­ğı­nın te­mel kav­ram­la­rın­dan­dır. Kav­ram görüldü.
ola­rak cay­dır­ma, in­san­lı­ğın ça­tış­ma ya da dip­lo­ma­si ta­ri­hi ile ya­şıt­tır. Fa­kat, Stra­
te­jik Ça­lış­ma­la­rın bir konusu olarak “cay­dı­rı­cı­lık” an­la­yı­şı nük­le­er si­lah­la­rın or­ta­
ya çı­kı­şıy­la doğ­muş­tur. Bir baş­ka de­yiş­le, yüz­yıl­lar bo­yun­ca stra­te­jik dü­şün­ce­nin
özün­de yer alan cay­dı­rı­cı­lık, yir­min­ci yüz­yı­lın ikin­ci ya­rı­sın­da ana­li­tik bir kav­ram
ola­rak kul­la­nıl­ma­ya baş­lan­mış­tır.

Cay­dı­rı­cı­lık Kav­ra­mı

Cay­dı­rı­cı­lık kav­ra­mı­nı çe­şit­li cay­dı­rı­cı­lık tür­le­ri ışı­ğın­da ta­nım­la­ya­bil­mek.

1
Cay­dır­ma, Türk Dil Ku­ru­mu söz­lü­ğün­de bir sal­dır­gan­lı­ğı en­gel­le­mek için ön­lem
al­ma ey­le­mi ola­rak ta­nım­lan­mak­ta­dır. Cay­dı­rı­cı­lık ise, en ge­nel an­lam­da kar­şı ta­ra­
fı ola­sı bir dav­ra­nış­tan vaz­ge­çir­mek için teh­dit ve va­at gi­bi me­ka­niz­ma­la­rın bi­linç­li
ola­rak kul­la­nıl­ma­sı­na yö­ne­lik stra­te­ji ola­rak ta­nım­la­na­bi­lir. Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar li­
te­ra­tü­rün­de ise fark­lı ta­nım­la­ra rast­la­nır. Ale­xan­der L. Ge­or­ge’a gö­re cay­dı­rı­cı­lık,
62 Strateji ve Güvenlik

düş­ma­nı be­lir­li bir dav­ra­nış bi­çi­mi­ni seç­me­si­nin ma­li­ye­ti­nin fay­da­sın­dan çok ola­
ca­ğı­na ik­na et­mek­tir. Glenn Snyder’a ait bir baş­ka ta­nı­ma gö­re cay­dı­rı­cı­lık, bir ta­
ra­fın di­ğer ta­ra­fa be­lir­li bir dav­ra­nış kar­şı­sın­da ce­zai yap­tı­rım uy­gu­la­na­ca­ğı­nı ve­ya
ödül ve­ri­le­ce­ği­ni açık ya da ör­tü­lü ola­rak be­lirt­ti­ği bir ha­vuç-so­pa tak­ti­ği­dir. Bru­ce
Rus­sett’e gö­re cay­dı­rı­cı­lık, ta­raf­la­rın po­tan­si­yel düş­ma­nın bek­le­nen dav­ra­nış­la­rı­na
da­ya­lı bir fay­da ve ma­li­yet he­sa­bı üze­ri­ne otu­ran bir stra­te­jik et­ki­le­şim oyu­nu­dur.
Cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin za­man­la fark­lı tür­le­ri or­ta­ya çık­mış ve bun­lar çe­şit­li
şe­kil­ler­de sı­nıf­lan­dı­rıl­mış­tır. En te­mel ay­rım, cay­dı­rı­cı­lık ile ge­niş­le­til­miş cay­dı­rı­
cı­lık ara­sın­da­dır. Bu­nun ya­nın­da ge­nel ve do­lay­sız cay­dı­rı­cı­lık ara­sın­da da ay­rı­ma
gi­dil­mek­te­dir.
Ge­niş­le­til­miş cay­dı­rı­cı­lık, bir dev­le­tin ko­ru­du­ğu müt­te­fik dev­le­te kar­şı düş­
man­ca dav­ra­nış­la­rı cay­dır­ma­sı­dır. Ta­nım­dan da an­la­şı­la­ca­ğı gi­bi bu­ra­da ge­nel an­
lam­da cay­dı­rı­cı­lık­tan fark­lı ola­rak, cay­dı­rı­cı dev­let ken­di­si­ne yö­ne­lik bir teh­di­de
ma­ruz kal­ma­mak­ta, müt­te­fi­ki ka­bul et­ti­ği baş­ka bir dev­le­tin kar­şı kar­şı­ya ol­du­
ğu ola­sı sal­dı­rı teh­di­di­ni cay­dır­ma­ya ça­lış­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin, İn­gil­te­re ve Fran­sa
ara­sın­da 1947’de im­za­la­nan Dun­kirk Ant­laş­ma­sı, İn­gil­te­re’nin Fran­sa’ya her­han­gi
bir sal­dı­rı ha­lin­de yar­dım ede­ce­ği ta­ah­hü­dü­nü içer­di­ğin­den Al­man­ya’yı Fran­sa’ya
sal­dır­mak­tan cay­dır­ma­yı he­def­le­miş­ti. Ge­niş­le­til­miş cay­dı­rı­cı­lık ge­nel ve do­lay­sız
cay­dı­rı­cı­lık ola­rak kar­şı­mı­za çı­ka­bi­lir.
Ge­nel cay­dı­rı­cı­lık, So­ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de ABD ve Sov­yet­ler Bir­li­ği li­der­li­ğin­
de­ki iki ku­tup­lu dü­zen­de en yay­gın gö­rü­len cay­dı­rı­cı­lık tü­rü­dür. Bu­ra­da cay­dır­ma,
ke­sin ve ya­kın bir sal­dı­rı ola­sı­lı­ğı ol­ma­sa da, ta­raf­lar ara­sın­da­ki iliş­ki­le­rin dü­zen­len­
me­sin­de kul­la­nı­lan bir yön­tem ola­rak or­ta­ya çık­mış­tır. Do­lay­sız cay­dı­rı­cı­lık ise, ta­
raf­lar­dan en az bi­ri­si cid­di ve ke­sin bir sal­dı­rı pla­nı için­dey­se ve kar­şı ta­raf da mi­sil­
le­me teh­di­diy­le bu sal­dı­rı­yı ön­le­me­ye ça­lı­şı­yor­sa or­ta­ya çı­kan cay­dı­rı­cı­lık tü­rü­dür.

Şekil 4.1
Cay­dı­rı­cı­lık Tür­le­ri Taraflar Tehdit Düzeyi
Saldırgan Taraf Düşmanca ilişki durumu ve
Genel Caydırıcılık
Caydırıcı Taraf yakın-olası tehdit yoktur.
Saldırgan Taraf
Dolaysız Caydırıcılık Yakın-Olası
Caydırıcı Taraf
Saldırgan Taraf Düşmanca ilişki durumu
Genişletilmiş Genel
Caydırıcı Taraf ve yakın-olası tehdit
Caydırıcılık
Korunan Taraf yoktur.
Saldırgan Taraf
Genişletilmiş Dolaysız
Caydırıcı Taraf Yakın-Olası
Caydırıcılık
Korunan Taraf

Ge­niş­le­til­miş ge­nel cay­dı­rı­cı­lık dev­let­ler ara­sın­da düş­man­ca iliş­ki­le­rin ol­du­ğu

du­rum­la il­gi­li­dir, fa­kat her­han­gi bir dev­le­te kar­şı doğ­ru­dan as­ke­ri kuv­vet kul­la­nı­
mı ha­zır­lı­ğı gö­rül­mez. Te­mel ola­rak si­lah­lan­ma ya­rı­şı, it­ti­fak­lar ve po­li­ti­ka ya­pı­
cı­la­rın be­yan­la­rı yo­luy­la yü­rü­tü­lür. Ge­niş­le­til­miş do­lay­sız cay­dı­rı­cı­lık­ta, sal­dır­gan
dev­le­tin, bir baş­ka dev­le­te kar­şı sal­dı­rı ola­sı­lı­ğı ya­kın teh­dit­tir. Teh­di­de ma­ruz
ka­lan dev­let ise bir baş­ka dev­let için ko­ru­nan müt­te­fik ko­nu­mun­da ol­du­ğun­dan,
bu üçün­cü dev­let açık ya da ör­tü­lü ola­rak sal­dır­ga­nı cay­dır­mak ama­cıy­la mi­sil­le­
me ya­pa­ca­ğı teh­di­din­de bu­lu­nur.
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi 63

Cay­dı­rı­cı­lık Te­ori­si­nin Ge­li­şi­mi

Cay­dı­rı­cı­lık te­ori­si­nin dö­nüm nok­ta­la­rı­nı tes­pit edip, cay­dı­rı­cı­lık kav­

2 ra­mı­nı gün­cel ge­liş­me­le­re uyar­la­mak

Cay­dı­rı­cı­lı­ğın ön­cü teo­ris­ye­ni, Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ge­li­şi­min­de önem­li bir isim olan Bazı çalışmalarda caydırıcılık
Ber­nard Bro­di­e’dir. Bro­di­e, İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’nda Hi­ro­şi­ma ve Na­ga­sa­ki’ye atom stratejisinin gelişimi, Soğuk
Savaş döneminin iki süper
bom­ba­sı atıl­ma­sı­nın ar­dın­dan, “bu­gü­ne ka­dar as­ke­ri he­de­fi­miz sa­vaş­la­rı ka­zan­mak­tı, gücü ABD ile Sovyetler
fa­kat bu ta­rih­ten son­ra te­mel ama­cı­mız on­la­rı ön­le­mek ol­ma­lı­dır” söz­le­riy­le cay­dı­rı­cı­ Birliği’nin birbirlerine
lı­ğın te­me­li­ni at­mış­tır. Bu ta­rih­ten son­ra cay­dı­rı­cı­lık aşa­ma­lı ola­rak ge­liş­miş, dö­nem­ karşı konumlarına göre de
dönemlerine ayrılmaktadır.
sel et­ki­ler­le şe­kil­le­ne­rek, bir nük­le­er stra­te­ji­ye dö­nüş­müş­tür. Cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin Örneğin, Bruce Russet’in
ge­li­şi­ni be­lir­li dö­nem­le­re ayır­mak müm­kün­dür. Bu kap­sam­da, 1945-1962 ara­sı Zor­ yaptığı dönemlendirme, 1945-
la­yı­cı İk­na Dö­ne­mi, 1962-1983 Kar­şı­lık­lı Cay­dı­rı­cı­lık Dö­ne­mi, 1983-1990 Sa­vun­ma­cı 1952 ABD’nin Nükleer Tekeli,
Cay­dı­rı­cı­lık Dö­ne­mi ve 1990 son­ra­sı Nük­le­er Stra­te­ji­le­rin De­ğiş­me­si Dö­ne­mi şeklin­ 1953-1957 ABD’nin Nükleer
Hakimiyeti, 1958-1966
deki ay­rı­m Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar­da yay­gın ola­rak kul­la­nıl­mak­ta­dır. ABD’nin Nükleer Üstünlük
Dönemi ve 1967-1983 ABD-
1945-1962 Dö­ne­mi Sovyetler Birliği Nükleer Eşitlik
Dönemi şeklindedir.
Bu dö­nem cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin ilk ge­liş­me dö­ne­mi ol­mak­la bir­lik­te, bir­çok
ya­zar bu dö­ne­mi cay­dı­rı­cı­lık de­ğil, zor­la­yı­cı ik­na (com­pel­len­ce) kav­ra­mıy­la ifa­de
et­me­yi ter­cih et­mek­te­dir. Schel­ling’e ait olan bu ay­rı­ma gö­re cay­dı­rı­cı­lık, düş­ma­
nın be­lir­li po­li­ti­ka­la­rı­nı en­gel­le­me gi­bi ne­ga­tif bir et­ki­ye sa­hip­ken, zor­la­yı­cı ik­na
düş­ma­nı be­lir­li dav­ra­nış­la­rı gös­ter­me­ye ik­na et­mek şek­lin­de po­zi­tif bir et­ki­ye sa­
hip­tir. Yi­ne de zor­la­yı­cı ik­na, ABD’nin nük­le­er güç te­ke­li­ni elin­de bu­lun­dur­du­ğu
ve 1950’le­rin or­ta­la­rın­dan iti­ba­ren te­kel ol­ma­yı sür­dü­re­me­se de üs­tün­lü­ğü­nü ko­
ru­du­ğu dö­ne­me ait bir stra­te­ji­dir. Bu dö­nem­de nük­le­er si­lah­lar si­ya­sal et­ki araç­
la­rı ola­rak de­ğer­len­di­ril­miş ve ABD nük­le­er si­lah kul­lan­ma teh­di­diy­le pa­zar­lık
avan­ta­jı sağ­la­ma­ya ça­lış­mış­tır. Sov­yet­ler Bir­li­ği 1949’da atom bom­ba­sı yap­mış ol­
ma­sı­na kar­şın ope­ras­yo­nel si­lah­la­ra da­ha son­ra sa­hip ola­cak­tır. Resim 4.1
1950’li yıl­lar cay­dı­rı­cı­lık te­ori­si­nin be­lir­gin­leş­ti­ği ve kes­kin­leş­ti­
ği dö­nem­dir. Ka­sım 1954’te NA­TO’nun be­nim­se­di­ği kit­le­sel kar­şı­
lık stra­te­ji­si, ko­mü­nizm­den ge­le­cek her­han­gi bir sal­dı­rı­ya kar­şı­lık
nük­le­er güç­le kar­şı­lık ve­ri­le­ce­ği be­ya­nı­dır. Kit­le­sel kar­şı­lık stra­te­ji­si,
ABD’nin ay­nı dö­nem­de tah­rip gü­cü yük­sek hid­ro­jen bom­ba­sı­nı ge­
liş­tir­miş ol­ma­sı ne­de­niy­le et­ki­li ol­muş­tur. Yi­ne de bu stra­te­ji bir­çok
uz­man ta­ra­fın­dan eleş­ti­ril­miş­tir. Kit­le­sel kar­şı­lık stra­te­ji­si­ni eleş­ti­
ren­ler, ka­de­me­li cay­dı­rı­cı­lı­ğı öner­mek­tey­di. Ka­de­me­li cay­dı­rı­cı­lık,
adın­dan da an­la­şı­la­ca­ğı gi­bi, as­ke­ri gü­cün tak­tik nük­le­er si­lah­la­rın
kul­la­nı­mı yo­luy­la sı­nır­lı nük­le­er sa­va­şa ka­dar uza­na­cak şe­kil­de ka­
de­me­li ola­rak ar­tı­rıl­ma­sı­nı içer­mek­tey­di. Bu an­la­yış, özel­lik­le nük­ SPUTNIK:
le­er sı­nır bir kez aşıl­dı mı, sa­va­şın sı­nır­lı ka­la­ma­ya­ca­ğı, ya­ni ge­nel Dünyanın ilk yapay uydusu olarak kabul edilen 58
cm çapında ve 83,6 kg ağırlığındaki Sputnik 1, 4
nük­le­er sa­va­şa var­ma ola­sı­lı­ğı­nın be­lir­me­si ne­de­niy­le eleş­ti­ril­miş­tir. Ekim 1957’de SSCB tarafından uzaya fırlatıldı.
1950’le­rin son­la­rın­da ise cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin nük­le­er si­
lah­la­rı pa­zar­lık ama­cıy­la kul­lan­ma teh­di­di üze­ri­ne kur­gu­lan­ma­sı
gün­de­me gel­di. Bir baş­ka de­yiş­le, zor­la­yı­cı ik­na bağ­la­mın­da cay­dı­rı­cı­lı­ğın ge­çer­li­
li­ği tar­tı­şıl­ma­ya ve bu­nun ye­ri­ne cay­dır­ma­ya da­ya­lı bir stra­te­ji­ye ge­çil­me­si ge­rek­
ti­ği öne­ril­me­ye baş­lan­dı. Bu­nun en önem­li ne­de­ni, 1957’de Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin
Sput­nik 1 uy­du­su­nu fır­lat­ma­sı­nın ar­dın­dan ABD’nin Sov­yet­ler Bir­li­ği kar­şı­sın­da
nük­le­er te­ke­li­ni ko­ru­ya­ma­ya­ca­ğı­nın or­ta­ya çık­mış ol­ma­sıy­dı. Çün­kü Sput­nik’i
uza­ya fır­la­tan ro­ket­ler, kı­ta­la­ra­ra­sı fü­ze­le­ri gön­de­re­cek me­ka­niz­ma ola­rak kul­la­
nıl­ma po­tan­si­ye­li­ne sa­hip­ti ve ABD bu tek­no­lo­ji­nin ge­ri­sin­de kal­mış­tı.
64 Strateji ve Güvenlik

Bu çer­çe­ve­de ya­pı­lan tar­tış­ma­lar, cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin teo­rik an­lam­da en di­

na­mik dö­ne­mi olan ikin­ci dal­ga ça­lış­ma­la­rı or­ta­ya çı­kar­dı. İkin­ci dal­ga­nın ön­cü
teo­ris­yen­le­ri Ber­nard Bro­di­e, Tho­mas Schel­ling, Glenn Snyder ve Al­bert Wohl­stet­
ter’di. Cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin ge­li­şi­min­de yay­gın et­ki­ye sa­hip olan bu ça­lış­ma­la­rın
ço­ğu, cay­dı­rı­cı­lık ana­liz­le­ri­ni oyun te­ori­si­ne, da­ha spe­si­fik ola­rak “ta­vuk oyu­nu”na
da­yan­dır­mış­tır. Aşa­ğı­da gö­rü­le­ce­ği üze­re bu, iki ta­ra­fın ilk ter­cih­le­ri­nin ta­viz ver­
me­me ol­du­ğu, fa­kat ni­ha­ye­tin­de iki ta­ra­fın da ge­ri çe­kil­me­yi se­çe­ce­ği bir oyun­dur.
Bu ne­den­le iki ta­raf da ta­viz ver­me­ye­ce­ği­nin dü­şü­nül­me­si­ni sağ­la­ma­ya ça­lı­şır.
Bu ça­lış­ma­la­rın bir di­ğer or­tak özel­li­ği ras­yo­nel­lik var­sa­yım­la­rı­dır. Bu dö­nem­de
or­ta­ya ko­yu­lan cay­dı­rı­cı­lık ana­liz­le­rin­de ana­liz ko­nu­su olan dev­let­le­rin ka­rar alı­
cı­la­rı­nın ras­yo­nel dav­ra­na­ca­ğı, ya­ni ön­le­rin­de­ki se­çe­nek­le­rin tü­mü­nü ras­yo­nel şe­
kil­de de­ğer­len­di­rip, fay­da ve ma­li­yet­le­ri he­sap­la­ya­cak­la­rı, do­la­yı­sıy­la en ras­yo­nel
ter­ci­he yö­ne­le­cek­le­ri var­sa­yıl­mış­tır. Bu tür ana­liz­ler­de tam bir ras­yo­nel­li­ğin var­sa­yı­
la­ma­ya­ca­ğı, hat­ta ras­yo­nel­lik öte­sin­de de ha­re­ket edi­le­bi­le­ce­ği­nin he­sa­ba ka­tıl­ma­sı
ge­rek­ti­ği yö­nün­de­ki eleş­ti­ri­ler bir son­ra­ki dal­ga­da sık­lık­la di­le ge­ti­ril­miş­tir.
Son ola­rak bu ça­lış­ma­la­rın bir di­ğer or­tak ve son­ra­dan eleş­ti­ri­ye ma­ruz ka­lan
özel­li­ği, sa­de­ce ce­za/teh­dit üze­ri­ne odak­la­na­rak, cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin önem­li
bir par­ça­sı olan ödül/uz­laş­ma­yı gö­zar­dı et­miş ol­ma­la­rı­dır. Bun­da, Rus­sett’ın be­
lirt­ti­ği şe­kil­de, ta­vuk oyu­nu man­tı­ğı için­de dü­şün­me­nin önem­li et­ki­si ol­muş­tur.
Çün­kü bu oyu­nun man­tı­ğın­da, ta­raf­lar­dan bi­ri­si di­ğe­ri­nin ge­ri adım at­ma­ya ha­zır
ol­du­ğu­nu fark et­ti­ğin­de ta­viz ver­me­me­ye yö­ne­le­cek­tir.
Şekil 4.2
Zorlayıcı İkna
ve Caydırıcılık
Stratejileri
Kaynak: Goldstein,
Avery (2000).
Deterrence and
Security in the 21th
Century. Stanford:
Stanford University
Press, s. 27.
N:Nükleer Silahlar,
K: Konvansiyonel
Silahlar.

Cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si ve oyun te­ori­si­nin ge­li­şi­mi­ne önem­li kat­kı­la­rı olan ABD mer­
kez­li dü­şün­ce ku­ru­lu­şu RAND’ın www.rand.org ad­re­sin­de nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık ile
il­gi­li ma­ka­le, ra­por ve yo­rum­lar bu­la­bi­lir­si­niz.

1962-1983 Kar­şı­lık­lı Cay­dı­rı­cı­lık Dö­ne­mi

Kar­şı­lık­lı cay­dı­rı­cı­lık ola­rak ni­te­len­di­ri­len dö­nem 1962’de ABD ve Sov­yet­ler Bir­li­ği
ara­sın­da çı­kan Kü­ba Kri­zi’yle baş­la­mış­tır. “Ekim Fü­ze­le­ri” bu­na­lı­mı ola­rak da bi­li­nen
bu kriz, ABD’nin 1962 ilk­ba­ha­rın­dan iti­ba­ren Kü­ba’ya yer­leş­ti­ri­len Sov­yet fü­ze­le­ri­nin
var­lı­ğı­nı tes­pit et­me­si ve ar­dın­dan bu fü­ze­le­rin ateş­le­me sis­tem­le­ri­nin Kü­ba’ya ulaş­
ma­sı­na en­gel ol­mak için Ekim 1962’de ada­yı ab­lu­ka al­tı­na al­ma­sıy­la baş­la­dı. ABD’nin
Kü­ba ka­ra­su­la­rı­na gi­ren ge­mi­le­ri ba­tı­ra­ca­ğı­nı ilan et­me­si­ne rağ­men Sov­yet­ler Bir­li­ği
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi 65

ön­ce ge­mi­le­ri dur­dur­ma­ya­ca­ğı­nı açık­la­dı, fa­kat kı­sa sü­re­de Kü­ba’da­ki fü­ze­le­ri­ni

kal­dır­ma­ya ka­rar ver­di. Bir ta­raf­tan ABD’nin cay­dı­rı­cı et­ki­si­nin iz­le­ri ile iki ta­ra­
fın doğ­ru­dan nük­le­er bir sa­vaş­tan ka­çın­ma ar­zu­su gö­ze çar­par­ken, di­ğer ta­raf­tan,
ta­raf­lar ara­sın­da Tür­ki­ye’de­ki Jü­pi­ter fü­ze­le­ri ile Kü­ba’da­ki SSCB fü­ze­le­ri­nin kar­
şı­lık­lı kal­dı­rıl­ma­sı ko­nu­sun­da bir pa­zar­lık ol­du­ğu da da­ha son­ra or­ta­ya çık­mış­tı.

Kü­ba kri­zi­nin Tür­ki­ye açı­sın­dan bir de­ğer­len­dir­me­si­ için bkz. Sever, Ay­şe­gül (1997)
“Ye­ni Bul­gu­lar Işı­ğın­da 1962 Kü­ba Kri­zi ve Tür­ki­ye”, An­ka­ra Üni­ver­si­te­si Si­ya­sal
Bil­gi­ler Fa­kül­te­si Der­gi­si, Cilt 52, No 1-4, s. 647-660.

Sü­per güç­ler ara­sın­da kar­şı­lık­lı cay­dı­rı­cı­lık dö­ne­mi­nin baş­la­ma­sıy­la, kit­le­sel

kar­şı­lık stra­te­ji­si­nin ye­ri­ni Baş­kan Ken­nedy ta­ra­fın­dan açık­la­nan ve NA­TO stra­
te­ji­si­ne dö­nü­şen es­nek kar­şı­lık stra­te­ji­si al­dı. Es­nek kar­şı­lık stra­te­ji­si, düş­man sal­
dı­rı­sı­na tak­tik nük­le­er si­lah­lar ya­nın­da kon­van­si­yo­nel güç­le­ri de dâ­hil eden bir
stra­te­jik kar­şı­lık ola­rak ge­liş­ti­ril­miş­ti. Es­nek kar­şı­lık stra­te­ji­si, doğ­ru­dan sa­vun­
ma, he­sap­lı tır­man­ma ve ge­nel nük­le­er sa­vaş aşa­ma­la­rı­na ay­rıl­mış­tır. Doğ­ru­dan
sa­vun­ma, kar­şı ta­raf­tan (ör­ne­ğin SSCB’den) ge­le­bi­le­cek kon­van­si­yo­nel bir sal­dı­
rı­yı, yi­ne kon­van­si­yo­nel si­lah­lar­la dur­dur­ma­ya ça­lış­ma­yı içe­rir. He­sap­lı Tır­man­
ma, sal­dı­rı­ya kon­van­si­yo­nel güç­ler­le kar­şı ko­ya­ma­ma du­ru­mun­da tak­tik nük­le­er
si­lah­la­rın kul­la­nıl­ma­sı­nı ve son aşa­ma­da ge­nel nük­le­er sa­vaş ise düş­ma­na yö­ne­lik
ge­nel bir nük­le­er sal­dı­rı­yı içer­mek­te­dir. Es­nek kar­şı­lık stra­te­ji­si­nin ABD ta­ra­fın­
dan 1960’la­rın ba­şın­da be­nim­sen­me­si­ne kar­şın, Av­ru­pa­lı müt­te­fik­le­rin is­tek­siz­
li­ği ne­de­niy­le NA­TO ta­ra­fın­dan an­cak 1967’de ka­bul edil­di. NA­TO’nun Av­ru­pa­lı
üye­le­ri­nin es­nek kar­şı­lık stra­te­ji­si­ne ih­ti­yat­lı yak­laş­ma­la­rı bü­yük öl­çü­de stra­te­ji­
nin kon­van­si­yo­nel güç­le­ri içer­me ve ilk aşa­ma­da Av­ru­pa top­rak­la­rın­da kon­van­si­
yo­nel bir sa­va­şı ge­rek­tir­me­siy­di.
Kar­şı­lık­lı cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­ne ge­çil­me­si sü­per güç­ler ara­sın­da­ki nük­le­er si­
lah ya­rı­şı­nı diz­gin­le­mek ye­ri­ne, da­ha da te­tik­le­di. Bu­nun ne­de­ni ta­raf­la­rın bu dö­
nem­de “ikin­ci vu­ruş” ka­pa­si­te­si­ne ulaş­ma­la­rı­dır. Wohl­stet­ter ta­ra­fın­dan üre­ti­len
“ilk vu­ruş” ve “ikin­ci vu­ruş” ka­pa­si­te­si kav­ram­la­rı cay­dı­rı­cı­lı­ğı an­la­ma­da önem­
li­dir. İlk vu­ruş ka­pa­si­te­si, bu­na sa­hip olan ta­ra­fın kar­şı ta­ra­fın mi­sil­le­me, ya da
“ikin­ci vu­ruş”, ka­pa­si­te­si­ni yok ede­bi­le­ce­ği ve ni­ha­ye­tin­de ken­di­si­nin en az za­ra­rı “...ancak silahların gerçekten
gö­re­ce­ği an­la­mı­na ge­lir. Do­la­yı­sıy­la, ilk vu­ruş ka­pa­si­te­si, kar­şı ta­ra­fın nük­le­er bir yeterli olduğuna dair hiç
şüphemiz kalmadığında onların
sal­dı­rı­yı at­lat­ma ka­pa­si­te­si­nin gö­re­li ola­rak za­yıf ol­ma­sı ya da ol­ma­ma­sı ha­lin­de asla kullanılmayacağından
müm­kün­dür. İkin­ci vu­ruş ka­pa­si­te­si­ne ula­şıl­dı­ğın­da ise, kar­şı ta­ra­fın ilk vu­ru­şu­ emin olabiliriz.”
nu at­la­tıp, ilk vu­ru­şu ya­pa­nı yok ede­bi­le­cek ni­te­lik­le bir ikin­ci vu­ruş ya­pa­bil­mek John F. Kennedy
müm­kün­dür. Bu du­rum­da ta­raf­lar kar­şı ta­ra­fı mut­lak ola­rak yok et­mek müm­kün
ol­ma­dı­ğı sü­re­ce ilk vu­ruş­tan da ka­çı­na­cak­lar­dır; fa­kat ikin­ci vu­ruş ka­pa­si­te­si­ne
sa­hip ol­mak da sü­rek­li si­lah gü­cü­nü ar­tır­ma­yı ve ge­liş­tir­me­yi ge­rek­tir­di­ğin­den
si­lah­lan­ma ya­rı­şı ka­çı­nıl­maz ola­cak­tır.
Bu çer­çe­ve­de So­ğuk Sa­va­şın sü­per güç­le­ri kı­sa sü­re­de bir nük­le­er sal­dı­rı­yı at­ Karşılıklı Teyit Edilmiş Yoketme
la­tıp, da­ha son­ra da kar­şı ta­ra­fa nük­le­er mi­sil­le­me ya­pa­bi­le­cek ikin­ci vu­ruş ka­pa­ (Mutually Assured Destruction
- MAD) kavramı için Soğuk
si­te­si­ne ulaş­tı­lar. Bu du­ru­ma li­te­ra­tür­de “kar­şı­lık­lı te­yit edil­miş yo­ket­me” (mu­tu­al Savaş Çalışmaları’nda “dehşet
as­su­red des­truc­ti­on-MAD) du­ru­mu de­nil­mek­te­dir. Kar­şı­lık­lı te­yit edil­miş yok et­me dengesi” (balance of terror)
du­ru­mu, Ray­mond Aron’a gö­re, ta­raf­lar bir­bir­le­ri­nin nük­le­er mi­sil­le­me ye­te­ne­ği­ni ifadesi de kullanılmıştır.
yok ede­me­di­ği ya da nük­le­er si­lah­la­ra kar­şı mut­lak bir sa­vun­ma zır­hı ge­liş­ti­re­me­
dik­le­ri sü­re­ce gü­ven­li bir va­ro­luş­sal cay­dı­rı­cı­lık du­ru­mu oluş­tur­du. Ni­te­kim So­ğuk
Sa­vaş sü­re­sin­ce bu ko­nu bir­çok ya­zar ta­ra­fın­dan, fark­lı bi­çim­ler­de de ol­sa nük­le­
er si­lah­la­rın gü­ven­lik sağ­la­dı­ğı şek­lin­de di­le ge­ti­ril­miş­tir. Ör­ne­ğin, Ken­neth Waltz
66 Strateji ve Güvenlik

Resim 4.2 1981’de­ki bir ça­lış­ma­sın­da “so­rum­lu şe­kil­de

ABD’nin denizden fırlatılan RIM-161 anti-balistik füzesi
kul­la­nıl­dık­la­rı sü­re­ce nük­le­er si­lah­la­rın sa­vaş
çık­ma ola­sı­lı­ğı­nı azalt­tı­ğı­nı ve dev­let­le­rin nük­le­er
si­lah­lar ko­nu­sun­da so­rum­lu dav­ran­mak için güç­lü
dür­tü­le­ri ol­du­ğun­dan, nük­le­er si­lah­la­rın ya­yıl­ma­
sın­dan kor­kul­ma­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni” öne sür­müş­tü.
Fa­kat, 1960’lı yıl­la­rın son­la­rı­na doğ­ru sü­
per güç­le­rin, özel­lik­le de ABD’nin, bir sa­vun­
ma sis­te­mi ola­rak an­ti-ba­lis­tik fü­ze sis­tem­le­ri­ni
(ABM) ge­liş­tir­me­ye baş­la­ma­la­rı kar­şı­lık­lı te­yit
edil­miş yok et­me den­ge­si­nin sı­nır­la­rı ko­nu­sun­
da dü­şü­nül­me­si­ne ne­den ol­du. Ör­ne­ğin, ABD
Baş­ka­nı Ric­hard M. Ni­xon ABD’nin sa­vun­ma
sis­tem­le­ri ge­liş­tir­me­si­nin, Sov­yet­ler Bir­li­ği yı­kı­
cı­lık ka­pa­si­te­si­ni da­ha da ar­tır­ma­ya teş­vik ede­
ce­ği­ni, bu­nun da deh­şet den­ge­si­nin yö­nü­nü kit­
Bu sistemlerin orijinal isimlendirmesi “Anti-ballistic Missiles” olduğundan ABM le­sel tah­ri­be çe­vi­re­ce­ği­ni di­le ge­tir­miş­tir.
olarak kısaltılmaktadır. Anti-balistik füzeler, düşmanın nükleer, kimyasal, biyolojik
ya da konvansiyonel savaş başlıklarını taşıyan balistik füzelerini yok etmeyi ya da Ye­ni fü­ze sis­tem­le­ri­nin deh­şet den­ge­si­ni bo­
etkisiz hale getirmeyi hedefleyen, savunma amaçlı füze sistemleridir. zup, kit­le­sel tah­ri­be yö­ne­lin­me­si­ne yol aça­bi­le­ce­
ği­ne da­ir kay­gı­lar, ta­raf­la­rı 1969’da “Stra­te­jik Si­
lah­la­rı Sı­nır­lan­dır­ma Gö­rüş­me­le­ri”nde (SALT)
Resim 4.3 bir ara­ya ge­tir­di. 1972’de Mos­ko­va’da im­za­la­nan
Jimmy Car­ter (ABD) ve Leo­nid Brezh­nev (SSCB) ile SALT II İm­za Tö­re­ni SALT-I Ant­laş­ma­sı ile de ta­raf­lar baş­kent­le­ri­nin
150 km ci­va­rın­da 100’den faz­la ABM bu­lun­dur­
ma­ya­cak­la­rı, bun­lar­la ilin­ti­li ra­dar­la­rın sa­yı­sı­nın
iki bü­yük ve se­kiz kü­çük ra­dar­la sı­nır­lan­dı­rı­la­
ca­ğı ve bu fü­ze­ler­den baş­ka dev­let­le­re ver­me­ye­
cek­le­ri ko­nu­sun­da an­laş­tı­lar. SALT-I’in ar­dın­
dan 1979’da Kı­ta­la­ra­ra­sı An­ti-Ba­lis­tik Fü­ze­ler
(In­ter­con­ti­nen­tal Ba­lis­tic Mis­si­les - ICBM) ve çok
baş­lık­lı fü­ze sis­tem­le­ri (Mul­tip­le In­de­pen­dently
Tar­ge­tab­le Re-Entry Ve­hic­les - MIRV) ile De­ni­
zal­tı­lar­dan Atı­lan Ba­lis­tik Fü­ze­le­rin (Sub­ma­ri­ne
La­unc­hed Bal­lis­tic Mis­si­les - SLBM) sı­nır­lan­dı­rıl­
ma­sı ile il­gi­li SALT-II Ant­laş­ma­sı­na gi­de­cek olan
gö­rüş­me­ler baş­la­dı. Fa­kat, 18 Ha­zi­ran 1979’da
Bu görüşmelerin orijinal isimlendirmesi “Strategic Arms Limitation Talks” şeklinde Vi­ya­na’da im­za­la­nan SALT II Ant­laş­ma­sı,
olduğundan, SALT olarak kısaltılmaktadır. SSCB’nin 1979’da Af­ga­nis­tan’ı iş­ga­li üze­ri­ne ön­
ce ABD Se­na­to­su’n­ca onay­la­ma­dı, ar­dın­dan da
ABD 1986’da ant­laş­ma­dan çe­kil­di­ği­ni açık­la­dı.
SALT I gö­rüş­me­le­ri ABD ve SSCB ara­sın­da bir yu­mu­şa­ma baş­lat­mış­sa da, SALT
II’nin so­nuç­suz kal­ma­sı ve Sov­yet­le­rin Af­ga­nis­tan’ı iş­ga­li 1980’li yıl­la­rın ba­şın­da
ABD’yi ye­ni­den ‘ilk vu­ruş’ ka­pa­si­te­si hak­kın­da dü­şün­me­ye ve “ön­le­yi­ci vu­ruş” bağ­
la­mın­da nük­le­er si­lah­la­rın kul­la­na­bi­le­ce­ği­ni an­la­yı­şı­na yö­nelt­ti. Bu çer­çe­ve­de, nük­
le­er si­lah­lar­dan ko­run­ma­nın tek yo­lu­nun onu ilk kul­la­nan ol­mak ol­du­ğu gö­rü­şü
ABD’de ge­rek stra­te­jist, ge­rek­se de po­li­ti­ka ya­pı­cı­lar ara­sın­da hâ­kim ol­ma­ya baş­la­dı.
Bu ge­liş­me­ler, cay­dı­rı­cı­lık ça­lış­ma­la­rın­da 1970’ler­den iti­ba­ren, da­ha bi­lim­sel ve sis­
te­ma­tik ol­ma ça­ba­sıy­la ağır­lık­lı ola­rak am­pi­rik ana­liz­le­re da­ya­nan ve en önem­li özel­li­
ği ras­yo­nel­lik var­sa­yı­mı­nı sor­gu­la­ya­cak şe­kil­de ka­rar alı­cı­la­rın ras­yo­nel­li­ği­ni et­ki­le­yen
psi­ko­lo­jik un­sur­la­rın ça­lı­şıl­ma­sı olan “üçün­cü ku­şak” ça­lış­ma­la­rı or­ta­ya çı­kar­dı.
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi 67

Şekil 4.3
(Geleneksel )
Caydırıcılık
1. Saldırgan ve caydırıcı tarafların karar alıcıları rasyoneldir; mevcut koşulları rasyonel Teorisinin Temel
olarak değerlendirirler. Varsayımları
2. Nük­le­er si­lah­lar gi­bi çok yük­sek risk­li teh­dit­ler sal­dır­gan­lı­ğı teş­vik et­mez, ya­tış­tı­rır.
Kaynak: Holsti,
3. İki tarafın da değer sıralaması benzerdir, en azından büyük ölçekli şiddetten K. J. (1997).
kaçınma gibi temel değerleri paylaşırlar. International
Politics: A
4. Her iki ta­raf da nük­le­er si­lah­la­rın kul­la­nı­mı gi­bi stra­te­jik ka­rar­la­rın alın­ma­sın­da,
Framework for
ka­rar al­ma ya­pı­sı üze­rin­de mer­ke­zi kon­tro­le sa­hip­tir. Analysis. New
Jersey: Prentice Hall

1983’den 2001’e İkin­ci Nük­le­er Çağ­da Cay­dı­rı­cı­lık

Rea­gan 1983’te Yıl­dız Sa­vaş­la­rı (Star Wars) ola­rak bi­li­nen ‘Stra­te­jik Sa­vun­ma Gi­ri­şi­
mi’ni baş­lat­tı­ğın­da nük­le­er stra­te­ji­de ye­ni bir aşa­ma­ya ge­çil­miş­tir. Ba­lis­tik fü­ze­le­rin
ha­va­da vu­rul­ma­sı ve ABD’ye ulaş­ma­dan im­ha edil­me­si­ni ön­gö­ren bu pro­jey­le, ağır­
lık­la uzay­da ko­nuş­lan­dı­rı­la­cak si­lah­lar­la bir sa­vun­ma kal­ka­nı oluş­tu­rul­ma­sı an­la­yı­şıy­
la ye­ni­den sa­vun­ma sis­tem­le­ri öne çık­tı. ABD’ye gö­re “kar­şı­lık­lı te­yit edil­miş yo­ket­me”
an­la­yı­şı­nın ge­rek­tir­di­ği sal­dı­rı odak­lı nük­le­er güç ye­ri­ne sa­vun­ma odak­lı bir sis­tem,
nük­le­er si­lah­la­rı kul­la­nı­la­maz ha­le ge­ti­re­bi­le­cek­ti. Açık­lan­dı­ğın­dan iti­ba­ren ge­rek ger­
çek­leş­ti­ri­le­bi­lir­li­ği, ge­rek­se de yük­sek eko­no­mik ma­li­ye­ti ne­de­niy­le sor­gu­la­nan pro­je,
ay­nı za­man­da an­ti-ba­lis­tik sa­vun­ma sis­tem­le­ri­ne sı­nır­lan­dır­ma ge­ti­ren SALT I’i ih­lal
an­la­mı­na da gel­mek­tey­di. So­ğuk Sa­vaş’ın so­na er­me­si­nin ar­dın­dan Ge­or­ge Bush dö­
ne­min­de de sür­dü­rü­len Yıl­dız Sa­vaş­la­rı Pro­je­si, 1993’te dö­ne­min Baş­ka­nı Bill Clin­ton
ta­ra­fın­dan dur­du­rul­du. Fa­kat yi­ne de 1990’lar bo­yun­ca ABD’de nük­le­er si­lah­la­rın ve
cay­dı­rı­cı­lı­ğın öne­mi vur­gu­lan­ma­ya de­vam et­ti ve Yıl­dız Sa­vaş­la­rı Pro­je­si ye­ri­ne, da­ha
dar kap­sam­lı bir ba­lis­tik fü­ze sa­vun­ma prog­ra­mı ka­bul edil­di.
So­ğuk Sa­vaş’ın so­na er­me­si nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­sin­de de­ği­şi­me ne­den
ol­muş­sa da, bu cay­dı­rı­cı­lı­ğın sor­gu­lan­ma­sı ya da ne şe­kil­de uy­gu­la­na­ca­ğın­dan
zi­ya­de, ki­min cay­dı­rı­la­ca­ğı ko­nu­sun­da­ki tar­tış­ma­lar­dan kay­nak­lan­mış­tır. Bu da
an­cak 2000’ler­de ol­gun­la­şa­cak olan dör­dün­cü ku­şak cay­dı­rı­cı­lık ça­lış­ma­la­rı­nın
ze­mi­ni­ni ha­zır­la­mış­tır. Bu bağ­lam­da­ki ça­lış­ma­lar, da­ha çok ilk ku­şak ça­lış­ma­lar
gi­bi bir teo­ri ge­liş­tir­me ama­cı dı­şın­da, için­de bu­lu­nu­lan ulus­la­ra­ra­sı ko­şul­lar do­
la­yı­sıy­la bir stra­te­ji ge­liş­tir­me he­de­fiy­le or­ta­ya ko­yul­muş­lar­dı. Bu ça­lış­ma­la­rı ken­
di­sin­den ön­ce­ki ça­lış­ma­lar­dan ayı­ran en önem­li fark ise, asi­met­rik teh­dit ve kit­le
im­ha si­lah­la­rı­nı içe­ren te­rör gi­bi ko­nu­la­ra odak­lan­ma­la­rı ol­muş­tur.

11 Ey­lül Son­ra­sı Cay­dı­rı­cı­lık Stra­te­ji­si

11 Ey­lül 2001’de ABD’ye kar­şı ger­çek­leş­ti­ri­len te­rö­rist sal­dı­rı­lar ilk an­da cay­dı­rı­cı­lık
stra­te­ji­si­nin so­nu­nun ilan edil­me­si­ne yol aç­tı. ABD’nin nük­le­er güç ba­kı­mın­dan tar­
tı­şıl­maz üs­tün­lü­ğü­ne kar­şın bu tür bir sal­dı­rı­ya ma­ruz kal­ma­sı, So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi
cay­dı­rı­cı­lı­ğı­nın ar­tık ge­çer­li ol­ma­dı­ğı an­la­yı­şı­nı or­ta­ya çı­kar­dı. Bu dö­nem­de teh­dit
oluş­tu­ran ye­ni ak­tör­le­re kar­şı cay­dı­rı­cı­lık, nük­le­er güç kul­lan­ma ih­ti­ma­li gi­bi kla­sik
gü­ven­lik yön­tem­le­ri­nin ar­tık işe ya­ra­ma­ya­ca­ğı­nı be­lir­ten Ge­or­ge W. Bush yö­ne­ti­min­
ce önalı­cı vu­ruş (pre-emp­ti­ve stri­ke) ola­rak ni­te­le­nen ye­ni bir sa­vun­ma an­la­yı­şı­nı or­
ta­ya çı­kart­tı. Bush dok­tri­ni ola­rak da bi­li­nen bu çer­çe­ve­de 2002’de açık­la­nan ABD
Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­te­ji­si, ABD’nin nük­le­er gü­cü­nün, nük­le­er si­lah­la­ra sa­hip ol­ma­sa­
lar da kim­ya­sal ve bi­yo­lo­jik si­lah­la­ra sa­hip dev­let­le­re kar­şı kul­la­nı­la­bi­le­ce­ği­ni ilan et­ti.
68 Strateji ve Güvenlik

Böy­le­ce teo­rik alan­da ye­ni ak­tör ve ko­şul­la­ra uyar­la­nan, stra­te­jik alan­da da

ABD’nin ulu­sal gü­ven­lik stra­te­ji­sin­de ye­ri­ni bu­lan dör­dün­cü ku­şak cay­dı­rı­cı­lık ça­lış­
ma­la­rı, dö­ne­min şart­la­rı­na uy­gun şe­kil­de, ilk ku­şak ça­lış­ma­lar gi­bi, teo­rik tar­tış­ma­la­rı
ge­liş­tir­mekten zi­ya­de stra­te­ji ge­liş­tir­me­ye yö­nel­di. Ken­di iç­le­rin­de fark­lı­lık­lar ba­rın­
dır­sa da, bu ça­lış­ma­la­rı ön­ce­ki ku­şak­lar­dan ayı­ran önem­li ba­zı or­tak özel­lik­ler var­dır:
• Bu ta­ri­he ka­dar cay­dı­rı­cı­lık ça­lış­ma­la­rı­nın odak nok­ta­sı olan dev­let­le­ra­ra­sı iliş­
ki­le­rin dı­şı­na çı­ka­rak, da­ha çok dev­let dı­şı ak­tör­le­re, bu bağ­lam­da da te­rö­riz­me
odak­lan­mak­ta­dır­lar. Bu ça­lış­ma­lar­da, hay­dut dev­let­ler (ro­gu­e sta­tes) ulus­la­ra­ra­sı
ba­rı­şı teh­dit eden ve te­rö­riz­me des­tek ve­ren dev­let­ler ola­rak ele alın­dık­la­rın­dan
So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi­nin dev­let­lerara­sı cay­dı­rı­cı­lık an­la­yı­şın­da yer al­maz­lar.
• Dördün­cü ku­şak ça­lış­ma­la­rın tü­mü asi­met­rik teh­di­de odak­lan­mak­ta­dır­lar.
• Cay­dı­rı­cı­lı­ğın ha­la ge­çer­li bir stra­te­ji ol­du­ğu­nu sa­vun­mak­la bir­lik­te, sa­vun­ma
ve gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rın­da So­ğuk Sa­vaş­ta­ki mer­ke­zi ro­lü­ne dö­nül­me­si­ni de­
ğil, ge­rek­ti­ğin­de kul­la­nı­la­cak bir stra­te­ji ol­ma­sı­nı sa­vu­nur­lar. Bu çer­çe­ve­de de,
uyar­lan­mış cay­dı­rı­cı­lık (ta­ilo­red de­ter­ren­ce) kav­ra­mı öne çık­mış­tır. Uyar­lan­mış
cay­dı­rı­cı­lık, her du­ru­ma uyan tek bir cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si ye­ri­ne, fark­lı olay­la­ra
fark­lı cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­le­ri­nin ge­liş­ti­ril­me­si an­la­mın­da kul­la­nıl­mak­ta­dır.
• Dör­dün­cü ku­şak cay­dı­rı­cı­lık ça­lış­ma­la­rı, 11 Ey­lül son­ra­sı Bush dok­tri­ni­
nin or­ta­ya koy­du­ğu önalı­cı sal­dı­rı stra­te­ji­si ko­nu­sun­da iki­ye bö­lün­müş­tür.
Bir kı­sım ça­lış­ma önalı­cı sal­dı­rının esa­sen cay­dı­rı­cı­lık ol­du­ğu­nu öne sü­rer­
ken, di­ğer­le­rin­de cay­dı­rı­cı­lık ve önalı­cı sal­dı­rı fark­lı stra­te­ji­ler ola­rak ele
alın­mak­ta­dır. Bun­lar, cay­dı­rı­cı­lı­ğın mev­cut ko­şul­lar­da uy­gu­lan­ma­sı zor bir
stra­te­ji ol­du­ğu­nu ka­bul et­mek­le bir­lik­te, önalı­cı sal­dı­rının da­ha zor ol­du­ğu­
nu or­ta­ya koy­ma­ya ça­lış­mak­ta­dır­lar.
• Bu ça­lış­ma­lar­da öne çı­kan bir baş­ka kav­ram da “do­lay­lı cay­dı­rı­cı­lık”tır. Do­
lay­lı cay­dı­rı­cı­lık, te­rö­rist grup ve ey­le­me­le­re des­tek ve­ren dev­let­le­ri cay­dır­
mak yo­luy­la te­rö­rü cay­dır­mak an­la­mı­na gel­mek­te­dir.
Bu çer­çe­ve­de, Bush dok­tri­ni­nin uy­gu­la­ma­da uy­arlanmış cay­dı­rı­cı­lık ta­nı­mıy­la
uyum­lu ol­du­ğu, ulus­la­ra­ra­sı te­rö­re kar­şı gi­ri­şi­len ey­lem­le­rin bu bağ­lam­da de­ğer­len­di­ril­
me­si ge­rek­ti­ği bir­çok cay­dı­rı­cı­lık ana­li­zin­de ka­bul edil­mek­te­dir. Ör­ne­ğin, 11 Ey­lül sal­dı­
rı­la­rı­nı ger­çek­leş­ti­ren El-Kai­de Ör­gü­tü’ne des­tek ver­di­ği ge­rek­çe­siy­le Af­ga­nis­tan’a kar­şı
Ekim 2001’de baş­la­tı­lan sa­vaş cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si kap­sa­mın­da de­ğer­len­di­ril­mek­te­dir.

Nük­le­er te­rö­riz­me da­ir ön­le­yi­ci stra­te­jiy­le il­gi­li ayrıntılı bilgi için bkz. Al­li­son, Gra­ham
T. (2006) Nük­le­er Te­rö­rizm: Ön­le­ne­bi­lir Nük­le­er Fe­la­ket. İs­tan­bul: Sal­yan­goz Ya­yın­la­rı.

2009’da ABD baş­kan­lı­ğı­nı dev­ra­lan Oba­ma’nın 2010’da açık­la­dı­ğı gü­ven­lik stra­

te­ji­si ise Bush dok­tri­nin­den fark­lı­laş­mış­tır. Cay­dı­rı­cı­lık­tan çok te­rö­rizm ve si­lah­
lan­may­la mü­ca­de­le­ye ağır­lık ve­ren ye­ni stra­te­ji­de, Bush stra­te­ji­sin­den fark­lı ola­rak
nük­le­er si­lah­la­ra sa­hip ol­ma­yan dev­let­le­re kar­şı nük­le­er si­lah kul­lan­ma­ma ga­ran­ti­si
ve­ril­miş­tir. Bu çer­çe­ve­de kon­van­si­yo­nel si­lah ka­pa­si­te­si­nin ge­liş­ti­ril­me­si, Rus­ya ve
Çin gi­bi nük­le­er güç­le­re kar­şı mev­cut nük­le­er ka­pa­si­tey­le cay­dı­rı­cı­lık ile te­rör ör­
güt­le­ri ve ey­lem­le­ri­ne des­tek ve­ren dev­let­le­rin nük­le­er si­lah edin­me­si­ni ön­le­me ye­
ni stra­te­ji­nin te­mel­le­ri­ni oluş­tur­muş­tur. Oba­ma’nın ABD stra­te­ji­si­nin te­mel he­de­fi­
nin nük­le­er si­lah­lar­dan arın­dı­rıl­mış bir dün­ya ol­du­ğu­nu açık­la­ma­sı­na kar­şın, nük­
le­er si­lah­lar var ol­duk­ça ABD’nin ken­di­si ve müt­te­fik­le­ri için gü­ven­li ve et­ki­li bir
nük­le­er cay­dı­rı­cı­lı­ğa sa­hip ol­ma­yı sür­dü­re­ce­ği­ni de di­le ge­tir­miş­tir. Bu çer­çe­ve­de
ABD Dı­şiş­le­ri Ba­ka­nı Hil­lary Clin­ton’un Ni­san 2010’da Es­ton­ya’da dü­zen­le­nen NA­
TO Dı­şiş­le­ri Ba­kan­la­rı top­lan­tı­sın­da söy­le­di­ği “Nük­le­er si­lah­lar var ol­du­ğu sü­re­ce
NA­TO nük­le­er bir it­ti­fak ola­rak ka­la­cak­tır. Nük­le­er bir it­ti­fak ola­rak da NA­TO’nun
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi 69

nük­le­er risk ve so­rum­lu­luk­la­rı pay­laş­ma­sı esas­tır” şek­lin­de­ki söz­le­ri NA­TO’nun

ge­le­cek­te­ki stra­te­ji­si­nin be­lir­le­yi­ci un­sur­la­rı­nı or­ta­ya koy­muş­tur.
So­nuç­ta, ABD stra­te­ji­si bü­yük oran­da NA­TO’nun Ka­sım 2011’de Liz­bon Zir­
ve­si’nde ka­bul et­ti­ği ye­ni stra­te­jik kon­sep­ti­ne de yan­sı­mış, nük­le­er ve kon­van­si­
yo­nel kuv­vet­le­rin uy­gun kar­ma­sı­na da­ya­lı cay­dı­rı­cı­lık ge­nel stra­te­ji­nin te­mel un­
su­ru ola­rak kal­mış­tır. Bu­ra­da nük­le­er si­lah­la­rın kul­la­nı­mı­nı ge­rek­ti­re­bi­le­cek şart­
la­rın uzak ol­du­ğu vur­gu­lan­mak­la bir­lik­te, müt­te­fik­le­rin gü­ven­li­ği için en önem­li
ga­ran­ti­nin yi­ne stra­te­jik nük­le­er güç ol­du­ğu ifa­de edil­miş­tir.
Ben­zer şe­kil­de, ye­ni NA­TO stra­te­ji­sin­de ABD’nin Yıl­dız Sa­vaş­la­rı Pro­je­sin­ Anarşi sözlük anlamıyla şiddet,
den be­ri kur­ma­ya ça­lış­tı­ğı fü­ze sa­vun­ma sis­te­mi­ne ben­zer ye­ni bir prog­ra­mın yıkım ve kaosu çağrıştırıyorsa
da, Uluslararası İlişkiler
be­nim­sen­miş ol­ma­sı, cay­dı­rı­cı­lı­ğın 11 Ey­lül son­ra­sı ge­çer­li­ği­ni yi­tir­di­ği­ne da­ir literatüründe devletlerin
gö­rüş­le­ri çü­rüt­mek­te­dir. Bu çer­çe­ve­de öne sü­rü­len gö­rüş­ler, ulus­la­ra­ra­sı sis­te­min üzerinde hiyerarşik anlamda
anar­şik ol­du­ğu, dev­let­le­rin ulu­sal çı­kar­la­rı­nı ulusüs­tü çı­kar­lar­dan üs­tün tut­tuk­la­rı bir otoritenin bulunmadığı
durumu ifade eder.
ve nük­le­er si­lah­la­rın yı­kı­cı­lı­ğı­na ta­ma­mıy­la kar­şı ko­ya­cak bir araç bu­lu­na­ma­dı­ğı
sü­re­ce nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin öne­mi­nin de­vam ede­ce­ği yö­nün­de­dir.

OKU­MA PAR­ÇA­SI 1: “Nük­le­er Cay­dı­rı­cı­lık Ah­lâ­ki mi­dir?

Hak­lı sa­vaş öğ­re­ti­si ah­la­ki yar­gı­lar­da bu­lu­nur­ken ba­zı ko­şul­la­rın ye­ri­ne ge­ti­ril­me­si
ge­rek­ti­ği­ni söy­ler. Meş­ru mü­da­fa­a ge­nel­lik­le hak­lı bir ne­den ola­rak gö­rü­lür, ama bir sa­
va­şın araç­la­rı ve so­nuç­la­rı da ay­nı öl­çü­de önem­li­dir. Araç­lar ba­kı­mın­dan, si­vil­ler mu­ha­
rip­ler­den ay­rı tu­tul­ma­lı­dır; so­nuç­lar ba­kı­mın­dan, amaç­la­rın de­ğe­ri ile araç­la­rın ma­li­ye­ti
ara­sın­da bel­li bir oran­tı, bel­li bir iliş­ki ol­ma­lı­dır.
Nük­le­er sa­va­şın hak­lı sa­vaş mo­de­li­ne uya­bil­me­si ih­ti­ma­li var mı­dır? Tek­nik ola­
rak evet. Ra­dar sis­tem­le­ri­ne, de­ni­zal­tı­la­ra, de­niz­de­ki ge­mi­le­re ya da de­rin ye­ral­tı
ko­mu­ta ko­ru­gan­la­rı­na kar­şı, top­çu mer­mi­le­ri ya da de­rin­lik bom­ba­la­rı gi­bi dü­şük
te­sir­li nük­le­er si­lah­lar kul­la­nı­la­bi­lir. Bu du­rum­da, mu­ha­rip olan­lar ile ol­ma­yan­la­
rı bir­bi­rin­den ayı­ra­bi­lir ve et­ki­le­ri gö­re­ce sı­nır­lı tu­ta­bi­li­riz. Sa­vaş bu­ra­da dur­say­dı,
nük­le­er si­lah­la­rı hak­lı sa­vaş öğ­re­ti­si­ne uy­du­ra­bi­lir­dik. Ama sa­vaş bu­ra­da du­rur mu,
yok­sa tır­ma­nır mı? Tır­man­ma en bü­yük risk­tir, zi­ra 100 mil­yon ki­şi­nin ha­ya­tı­nın ya
da dün­ya­nın ge­le­ce­ği­nin de­ğe­ri ney­le öl­çü­le­bi­lir?
So­ğuk Sa­vaş sı­ra­sın­da ba­zı in­san­lar bu so­ru­ya “Kı­zıl ol­mak ölü ol­mak­tan yeğ­dir”
ce­va­bı­nı ver­di. Ama bu so­ru bu şe­kil­de yan­lış so­rul­muş ola­bi­lir. Bu­nun ye­ri­ne şöy­le
so­ra­bi­li­riz: Bü­yük bir fa­ci­a için kü­çük bir risk al­mak hak­lı gös­te­ri­le­bi­lir mi? Kü­ba fü­ze
kri­zi sı­ra­sın­da, John Ken­nedy’nin sa­vaş ola­sı­lı­ğı için ‘üç­te bir, hat­ta da­ha dü­şük’ de­di­ği
söy­le­ni­yor­du. Bu­nun ya­nı sı­ra, bir nük­le­er tır­man­ma ris­ki var­dı. Ken­nedy böy­le bir risk
al­mak­la doğ­ru mu yap­tı? Şa­yet ol­say­dı de­yip şun­la­rı so­ra­bi­li­riz: Ken­nedy Kü­ba’da ris­ki
al­ma­ya is­tek­li ol­ma­say­dı, Kruş­çev da­ha teh­li­ke­li bir şe­yi de­ner miy­di? Sov­yet­le­rin el­de
ede­bi­le­ce­ği bir ba­şa­rı ile­ri­de nük­le­er bir kri­ze ya da me­se­la Ber­lin ya da Pa­na­ma Ka­na­lı
ne­de­niy­le da­ha bü­yük bir kon­van­si­yo­nel sa­va­şa yol aç­sa ne olur­du?
Nük­le­er si­lah­lar So­ğuk Sa­vaş’ın sı­cak sa­va­şa dö­nüş­me­si­ni ön­le­me­de muh­te­me­len
önem­li bir rol oy­na­dı. 1980’ler­de, Ame­ri­kan Ka­to­lik Pis­ko­pos­lar Bir­li­ği nük­le­er cay­dı­rı­cı­
lı­ğın, da­ha iyi bir şey ge­liş­ti­ri­le­ne ka­dar ka­bul edi­le­bi­lir bir ara dö­nem ön­le­mi ola­rak, şart­lı
bir te­mel­de hak­lı gö­rü­le­bi­le­ce­ği­ni be­lirt­miş­ti. Ama ara dö­nem ne ka­dar sü­re­cek­tir? Nük­
le­er bil­gi var ol­duk­ça, bel­li öl­çü­de nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık ola­cak­tır. Nük­le­er si­lah­lar So­ğuk
Sa­vaş dö­ne­min­de ih­ti­yat do­ğur­muş ol­sa da, re­ha­vet teh­li­ke­si hep var­dı. ABD ve Sov­yet­ler
Bir­li­ği’nin nük­le­er si­lah­la­rın na­sıl de­net­le­ne­ce­ği­ni öğ­ren­me­le­ri bel­li bir za­man al­dı; böy­le
de­ne­tim sis­tem­le­ri­nin Ku­zey Ko­re ve İran gi­bi ye­ni nük­le­er güç sa­hip­le­ri ara­sın­da da var
ola­ca­ğı ke­sin de­ğil­dir. Üs­te­lik te­rö­rist grup­lar için de­ne­tim söz ko­nu­su bi­le ol­ma­ya­bi­lir.

Kaynak: Nye, Joseph S. ve Welch, David (2010). Küresel Çatışmayı ve İşbirliğini

Anlamak. çev. Renan Akman. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
70 Strateji ve Güvenlik

OYUN TE­ORİ­Sİ

Oyun te­ori­si­nin ge­nel var­sa­yım­la­rı­nı kav­ra­yıp, Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar

3 ala­nın­da­ki ko­nu­mu­nu sap­ta­ya­bil­mek.

Oyun te­ori­si, pa­zar­lık ve ça­tış­ma­yı ana­liz et­me­nin özel bir yo­lu­dur. Te­ori­nin en
önem­li var­sa­yı­mı, her tür sos­yal du­ru­mun ma­te­ma­tik­sel de­ğer­le­re in­dir­ge­ne­bi­le­
ce­ği­dir. Oyun te­ori­si­nin önem­li un­sur­la­rı po­ker, sat­ranç ve mal alı­mın­da ya­pı­lan
pa­zar­lık­lar­da gö­rü­le­bi­lir. Oyun te­ori­si po­li­ti­ka­ya, da­ha çok ka­rar al­ma, dip­lo­ma­si,
stra­te­jik cay­dı­rı­cı­lık ve sa­va­şa uyar­lan­mış­tır. Oyun te­ori­si­nin en önem­li özel­li­ği,
sos­yal du­rum­la­rı ana­liz eder­ken ça­tış­ma­nın kö­tü bir­şey ol­mak dı­şın­da, in­san ha­
ya­tı­nın bir par­ça­sı ol­du­ğu­nun göz önü­ne alın­ma­sı­na ola­nak ta­nı­ma­sı­dır.
Oyun te­ori­si­nin te­mel var­sa­yım­la­rın­dan bi­ri­si, ik­ti­sat bi­li­min­den ödünç alı­
nan ras­yo­nel­lik kav­ra­mı­dır. Ras­yo­nel bi­rey, bir­çok al­ter­na­tif­le kar­şı kar­şı­ya ol­sa
da her za­man se­çim ya­pa­bi­len, al­ter­na­tif­le­ri­ni ön­ce­lik­le­ri­ne gö­re de­ğer­len­di­re­bi­
len, al­ter­na­tif­ler için­de her za­man ön­ce­lik­le­ri­ni en faz­la kar­şı­la­ya­nı se­çe­bi­len ve
ay­nı al­ter­na­tif­ler­le kar­şı kar­şı­ya kal­dı­ğı her se­fer­de ay­nı ka­ra­rı ve­re­bi­len­dir.
Bir baş­ka de­yiş­le, oyun­da­ki her ta­ra­fın tu­tar­lı ve ge­çiş­li ön­ce­lik­le­ri var­dır.
Oyun­cu­lar ki­şi, grup ya da ül­ke ola­bi­lir. Her oyun­da oyun­cu­la­rın bir­bi­rin­den
fark­lı he­def­le­ri var­dır ve her bi­ri­nin fark­lı de­ğer yük­le­di­ği ya da ödül say­dı­ğı bir­
den faz­la ola­sı so­nuç­la kar­şı kar­şı­ya­dır­lar. Her oyun­cu, di­ğer oyun­cu­nun oyu­nun
so­nu­cu­nu et­ki­le­ye­bi­le­cek fark­lı çı­kar­la­rı ol­du­ğu­nu he­sa­ba ka­ta­rak ken­di ödül­le­
ri­ni ar­tır­ma­ya ça­lı­şır. Bu ödül­ler, ola­sı so­nuç­lar ve al­ter­na­tif ter­cih­ler ödül mat­ri­si
(pa­yoff mat­rix) de­ni­len bir gra­fik­te gös­te­ri­lir. Mat­ris­ler eş za­man­lı ya­pıl­ma­sı ge­re­
ken be­lir­li ter­cih­ler ışı­ğın­da­ki stra­te­jik du­rum­la­rı tem­sil eder­ler. Oyun­la­rın tü­mü
te­mel ba­zı özel­lik­le­ri pay­la­şır­lar:
i. Oyun­da iki ya da da­ha faz­la oyun­cu ol­ma­lı­dır;
ii. Oyun, oyun­cu­lar­dan bi­ri ya da da­ha faz­la­sı­nın al­ter­na­tif­ler ara­sın­dan se­
çim yap­ma­sıy­la baş­lar;
ii­i. İlk se­çim ya­pıl­dık­tan son­ra di­ğer oyun­cu­nun al­ter­na­tif­le­ri­ni bel­li de­re­ce­de
sı­nır­la­yan bir du­rum or­ta­ya çı­kar;
iv. Oyun­cu­la­rın bir­bir­le­ri­nin se­çim­le­ri hak­kın­da bil­gi­si ola­bi­lir ya da ol­ma­ya­
bi­lir (oyun­cu­la­rın bir­bir­le­ri­nin se­çim­le­ri­ni bil­dik­le­ri oyun­la­ra mü­kem­mel
en­for­mas­yon oyun­la­rı de­nir);
v. Oyun ba­şa­rı­lı se­çim­ler içe­rir­se “so­na er­dir­me ku­ra­lı” var­dır;
vi. Her oyun ke­sin bir du­rum­la so­na erer.

Oyun te­ori­siy­le il­gi­li ay­rın­tı­lı bil­gi için bkz. Özdamar, Öz­gür (2007). “Oyun Ku­ra­
mı­nın Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler Ya­zı­nı­na Kat­kı­la­rı”, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler, Cilt 4, No 16,
s. 33-65.

Oyun Çeşitleri

Oyun te­ori­si­ni içer­di­ği çe­şit­li oyun tür­le­ri kap­sa­mın­da tar­tı­şa­bil­mek

4 ve gün­cel stra­te­jik du­rum­la­ra uyar­la­ya­bil­mek.

Oyun­lar iki ki­şi­li sı­fır top­lam­lı oyun­dan n-ki­şi­li de­ğiş­ken top­lam­lı oyu­na ka­dar
çe­şit­li şe­kil­ler­de or­ta­ya çı­ka­bi­lir. En ba­si­ti bi­ri­nin ka­zan­cı mut­la­ka di­ğe­ri­nin kay­bı­na
işa­ret eden iki ki­şi­li sı­fır top­lam­lı oyun­lar­dır. Bu oyun dü­el­lo gi­bi tam kar­şıt­lı­ğı içe­rir.
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi 71

Fa­kat si­ya­sal ya­şam çok da­ha kar­ma­şık un­sur­lar içer­di­ğin­den, bu ba­sit oyu­na baş­
ka un­sur­la­rın da ek­len­me­si ge­re­kir. Sı­fır top­lam­lı iki ki­şi­li oyu­na si­ya­sal ya­şa­ma
da­ha uyum­lu ol­ma­sı için ek­le­nen ilk un­sur baş­ka oyun­cu­lar­dır. Bu ek­le­me oyu­nu
n-ki­şi­li sı­fır top­lam­lı oyun ya­par ve ödül mat­ri­si kar­ma­şık ha­le ge­lir.
Si­ya­sal ya­şa­ma çok da­ha uy­gun bir oyun el­de et­mek ama­cıy­la ya­pı­la­cak baş­
ka bir önem­li de­ği­şik­lik de oyu­nun de­ğiş­ken top­lam­lı (va­ri­ab­le-sum) ha­le ge­ti­ril­
me­si­dir. De­ğiş­ken top­lam­lı oyun­lar­da bir oyun­cu­nun ka­zan­cı mut­la­ka di­ğe­ri­nin
kay­bı­na denk gel­mez; her iki oyun­cu­nun da ka­zanç sağ­la­ya­ca­ğı, her iki­si­nin de
kay­be­de­bi­le­ce­ği ya da her iki­si­nin de be­lir­li oran­lar­da kay­ba ve­ya ka­zan­ca ula­
şa­bi­le­ce­ği du­rum­lar ola­bi­lir. Oyun­cu­lar ödül­le­ri­ni mak­si­mi­ze et­mek ko­nu­sun­da
iş­bir­li­ği için­de dü­şü­nü­le­bi­lir­ler, fa­kat bu ödül­le­rin na­sıl da­ğı­tı­la­ca­ğı ko­nu­sun­da
ça­tı­şır­lar.
Oyun­lar iki ya da n ki­şi­li, sı­fır top­lam­lı ya da de­ğiş­ken top­lam­lı ola­bil­dik­le­rin­
den, dört fark­lı oyun çe­şi­din­den söz edi­le­bi­lir.
Şekil 4.4
Sı­fır-top­lam­lı (ze­ro-sum) De­ğiş­ken-top­lam­lı (va­ri­ab­le-sum) Oyun Çe­şit­le­ri
2-ki­şi 2-kişi sıfır-toplam (örneğin; 2 2-ki­şi de­ğiş­ken-top­lam (örneğin; ABD-
kişilik poker, Rus ruleti, bazı SSCB si­lah­lan­ma ya­rı­şı, “Ta­vuk Oyu­nu”
savaş çeşitleri) ve “Mah­kum İki­le­mi” mo­del­le­ri)
- şans oyununa dönüşür - ger­çek ha­ya­ta da­ha ya­k ın­dır
n-ki­şi n-kişi sıfır toplam (örneğin;, n-kişi değişken toplam (örneğin; ABD-
beşli poker, üç kişilik düello) SSCB-Çin silahlanma yarışı)
- çok karmaşıktır, analiz edilmesi zordur

N-ki­şi­li de­ğiş­ken-top­lam­lı oyun en ide­al mo­del ol­ma­sı­na kar­şın, kar­ma­şık­lı­ğı

do­la­yı­sıy­la bu mo­de­li kul­lan­mak ola­nak­sız­dır. Bu bağ­lam­da, iki ki­şi­li de­ğiş­ken-
top­lam­lı oyun mo­del­le­ri olan “ta­vuk oyu­nu” ve “mah­kûm iki­le­mi”, ger­çek­ten bü­
tü­nüy­le uzak ol­ma­yan ve ana­liz edil­me­si müm­kün oyun ör­nek­le­ri­dir.

Ta­vuk Oyu­nu
Ta­vuk oyu­nu bir­çok şe­kil­de ha­zır­la­na­bi­lir. En bi­li­nen an­la­tı­mı ça­lın­tı ara­ba­la­rı­
nı bir­bir­le­ri­ne doğ­ru son sü­rat­le sü­ren genç­le­ri içe­ren oyun­dur. Bu oyun­da her
oyun­cu­nun iki se­çe­ne­ği var­dır: yol­dan sap­ma ya da sap­ma­ma. Bu ne­den­le oyu­
nun dört ola­sı so­nu­cu ola­cak­tır. İki oyun­cu da yol­dan sap­tı­ğın­da, iki­si de “ta­vuk”
olur ama hiç­bi­ri pres­tij kay­bet­mez. A sap­tı­ğın­da B sap­maz­sa, A “ta­vuk” olur ve B
pres­ti­ji­ni ar­tı­rır. Ay­nı şe­kil­de, A de­ğil B sa­par­sa, bu se­fer de B pres­tij kay­be­der­ken
A ka­za­nır. Son ola­rak, iki­si de sap­ma­dan yol­la­rı­na de­vam eder­se, çar­pı­şır­lar ve bu
oyun ölüm­le so­nuç­la­nır.
72 Strateji ve Güvenlik

Şekil 4.5
Tavuk Oyunu
Matrisi

Bu mat­ris­te sap­ma, A oyun­cu­su için a1, B oyun­cu­su için b1 ve sap­ma­ma

da A oyun­cu­su için a2, B oyun­cu­su için de b2 ola­rak gös­te­ril­miş­tir. Mat­ris­te­ki
hüc­re­ler ola­sı so­nuç­la­rı gös­ter­mek­te­dir. Çe­şit­li so­nuç­la­ra ve­ri­len de­ğer­ler, her
ras­yo­nel oyun­cu­nun bu so­nuç­lar­dan el­de ede­ce­ği so­nu­ca at­fet­ti­ği de­ğe­re işa­ret
et­mek­te­dir. Bu oyun­da oyun­cu­la­rın so­nuç­lar üze­rin­de kıs­mi kon­tro­lü söz ko­
nu­su­dur. Tek bir oyun­cu­nun se­çi­mi oyu­nun ke­sin so­nu­cu­nu be­lir­le­mez, ke­sin
so­nuç an­cak iki oyun­cu­nun se­çim­le­riy­le be­lir­le­nir.
Ta­vuk oyu­nun­da her oyun­cu­nun ba­şat bir stra­te­ji­si var­dır. Bu ör­nek oyun­da
ba­şat stra­te­ji a1b1, ya­ni her iki oyun­cu­nun da sap­ma­sı­dır. Çün­kü bu ola­sı­lı­ğı en
yük­sek so­nuç­tur. Bu­nun ne­de­ni, her oyun­cu için en ras­yo­nel yak­la­şı­mın kö­tü­nün
iyi­si­ni seç­mek ol­ma­sı­dır. Zi­ra en iyi pe­şin­de koş­ma­nın al­ter­na­tif ma­li­ye­ti en kö­tü
du­ru­ma düş­mek ola­bi­lir. Za­rar­la­rı mi­ni­mi­ze et­me­ye yö­ne­lik bu yak­la­şı­ma “mi­
ni­max stra­te­ji” de­nir. Mi­ni­max stra­te­ji­ye gö­re oyun­cu­lar se­çim­le­ri­ni ka­zanç­la­rı­nı
ar­tır­ma fır­sat­la­rı ara­sın­dan de­ğil, ka­yıp­la­rı­nı en aza in­di­re­cek stra­te­ji­ler ara­sın­dan
ya­par­lar. Ta­vuk oyu­nun­da bu stra­te­ji­nin iş­le­yi­şi; A için sap­ma­ma du­ru­mun­da ba­
şı­na ge­le­bi­le­cek en kö­tü şey (-100) olur­ken, sap­ma ha­lin­de en kö­tü ih­ti­mal (-10)
ol­du­ğun­dan, A sap­ma­yı ter­cih ede­cek­tir. B de ay­nı he­sa­ba da­ya­na­rak ay­nı şe­kil­de
sap­ma­yı ter­cih ede­cek­tir. Bu du­rum­da a1b1 so­nu­cu ba­şat ol­mak­ta ve oyun be­lir­li
bir den­ge ya da bel nok­ta­sı­na (sadd­le­po­int) doğ­ru ev­ril­mek­te­dir.
Ana­tol Rap­pa­port’un ta­nı­mı­na gö­re bel nok­ta­sı bir mat­ris­te ay­nı so­nu­cun bir
oyun­cu için ya­tay ek­sen­de ba­kıl­dı­ğın­da en kö­tü so­nuç ol­ma­sı­na kar­şın, dü­şey
ek­sen­de en iyi so­nuç ol­ma­sı ile be­lir­le­nir. Yu­ka­rı­da­ki mat­ris­te bu­nu B oyun­cu­su
için sap­ta­mak müm­kün­dür. a1b1 so­nu­cu ya­tay ek­sen­de ba­kıl­dı­ğın­da, a1b2 kar­şı­
sın­da B için en kö­tü so­nuç olur­ken (çün­kü a1b2’de B pres­tij ka­za­nır), a1b2 dü­şey
ek­sen­de B için en iyi so­nu­cu oluş­tu­rur. Bu du­rum­da B’nin ter­ci­hi b1 (ya­ni sap­ma)
yö­nün­de ağır­lık ka­za­na­cak­tır. Ben­zer bir ana­li­zi A için de yap­mak müm­kün­dür.
Bu du­rum­da ba­şat stra­te­ji a1b1’dir.
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi 73

Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar açı­sın­dan ta­vuk oyu­nu ABD ile SSCB ara­sın­da­ki kriz­ler­
de gö­rü­le­bi­lir. ABD A oyun­cu­su, SSCB de B oyun­cu­su ola­rak alın­dı­ğın­da, sap­ma
nük­le­er sa­va­şın eşi­ğin­den dön­me, sap­ma­ma nük­le­er sa­vaş ris­ki­ne rağ­men ke­sin
ka­rar­lı­lık için­de ol­ma an­la­mı­na gel­mek­te­dir. Ta­vuk oyu­nun­da­ki ba­şat stra­te­ji, So­
ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de ne­den bir nük­le­er sa­vaş ol­ma­dı­ğı­nı açık­la­ma­ya ya­rar. Yi­ne,
Kü­ba Kri­zi’nde SSCB’nin nük­le­er sa­vaş­tan ka­çın­mak için önem­li oran­da pres­tij
kay­bı­na göz yum­ma­sı­nı da açık­la­mak­ta­dır.
Ta­vuk oyu­nu ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­re uyar­lan­dı­ğın­da ve mo­de­le özel­lik­le ön ta­ah­
hüt ve ras­yo­nel-dı­şı du­rum­lar ek­len­di­ğin­de de­ği­şik ola­sı­lık­lar or­ta­ya çık­mak­ta­dır.
Ör­ne­ğin, Her­man Kahn “Thin­king Abo­ut the Unt­hin­kab­le” baş­lık­lı ça­lış­ma­sın­da ta­
vuk oyu­nu­na ras­yo­nel ol­ma­yan hal­le­ri ek­le­miş­tir. Bu­ra­da A, yol­dan sap­ma­ma ko­
nu­sun­da ke­sin ka­rar­lı ol­du­ğu­na, do­la­yı­sıy­la ras­yo­nel ol­ma­dı­ğı­na B’yi ik­na et­me­
ye ça­lış­mak­ta­dır. Bu­nun için, ara­ba ya­rı­şı ör­ne­ği­miz­de­ki oyun­cu­lar­dan A ör­ne­ğin
ara­ba­dan boş iç­ki şi­şe­le­ri ata­rak B’yi sar­hoş ol­du­ğu­na ik­na et­me­ye ça­lı­şa­bi­lir ya da
di­rek­si­yo­nu ko­pa­rıp ata­rak, B’ye ras­yo­nel ol­ma­dı­ğı­nı ve do­la­yı­sıy­la ke­sin­lik­le sap­
ma­ya­ca­ğı­nı gös­ter­me­ye ça­lı­şa­bi­lir. A’nın sap­ma­ya­ca­ğı­na da­ir ver­di­ği bu ön ta­ah­hüt
B’yi dört ye­ri­ne sa­de­ce iki se­çe­nek­le kar­şı kar­şı­ya bı­ra­kır. A ke­sin­lik­le sap­ma­ya­ca­
ğı­na gö­re B, ras­yo­nel bir oyun­cu ola­rak sap­ma­yı se­çip ka­yıp­la­rı­nı mi­ni­mi­ze et­me­ye
ça­lı­şa­cak­tır. So­nuç ola­rak A, B’yi ön ta­ah­hüt­le­riy­le ras­yo­nel ol­ma­dı­ğı­na inan­dı­ra­rak
ko­lay­ca za­fer el­de et­miş olur. Bu man­tı­ğı özel­lik­le So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi SSCB-ABD
iliş­ki­le­ri­ne uyar­la­dı­ğı­mız­da, cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­sin­de göz­lem­le­mek müm­kün­dür.
Cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­sin­de önem­li olan, kar­şı ta­ra­fı kar­şı­lık­lı in­ti­har an­la­mı­na gel­se
de nük­le­er si­lah­la­rı kul­la­na­bi­le­ce­ği­ne ik­na et­mek ol­du­ğun­dan, bu du­rum­da ödü­lü
el­de ede­cek olan ta­raf, nük­le­er si­lah­la­rı kul­lan­ma­ya en ya­kın du­ran ola­cak­tır.

Şekil 4.6
ABD-SSCB Tavuk
Oyunu: Küba Füze
Krizi

Öte yan­dan, bu man­tık an­cak tek bir kri­ze uyar­la­na­bi­lir. Ger­çek ha­yat ise sü­rek­
li tek­rar­la­nan oyun­lar­dan olu­şur ve ta­raf­lar öğ­ren­me sü­re­cin­den ge­çer­ler. Bu bağ­
lam­da, ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­rin ara­ba ya­rı­şı ya­pan genç­ler ör­ne­ğin­de­ki gi­bi iş­le­me­
di­ği açık­tır. Ara­ba ya­rı­şı ya­pan genç­ler ya­rış­tan son­ra ev­le­ri­ne gi­dip ola­yı unut­ma
74 Strateji ve Güvenlik

ola­na­ğı­na sa­hip­ken, ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de ay­nı oyu­nu tek­rar tek­rar oy­na­yıp ha­
yat­ta kal­mak ge­re­kir. O ne­den­le tek bir oyun­da ön ta­ah­hüt­le ha­yat­ta kal­ma ve ka­
zan­ma ola­sı­lı­ğı %90 iken, kar­şı­laş­ma­la­rın tek­rar­lan­ma­sı du­ru­mun­da kar­şı ta­ra­fın
öğ­ren­me sü­re­ci so­nun­da bu oran hız­la dü­şer. Tek bir oyun­da/ça­tış­ma­da ha­yat­ta
kal­ma ola­sı­lı­ğı %90 iken, ikin­ci oyun­dan iti­ba­ren bu ola­sı­lık %81’e düş­mek­te­dir.
Ay­nı man­tık­la, ye­din­ci kar­şı­laş­ma­dan son­ra ha­yat­ta kal­ma şan­sı %50’nin al­tı­na
dü­şer. Bu du­rum ta­vuk oyu­nun­da ras­yo­nel ol­ma­yan du­rum­la­rın sa­de­ce kı­sa dö­
nem­de işe ya­ra­yan bir tak­tik ol­du­ğu­nu gös­ter­mek­te­dir.
Şekil 4.7
Tek Oyunda Oyun sa­yı­sı 1 2 3 4 5 6 7
ve Toplamda Tek oyun .9 .9 .9 .9 .9 .9 .9
Hayatta Kalma
(Bekâ) Olasılığı n oyun son­ra .9 .81 .729 .656 .590 .531 .478

Mah­kûm İki­le­mi
Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın do­ğa­sı­na ışık tu­ta­bi­le­cek ikin­ci oyun mahkûmun ikile­
midir. Bu oyu­nun en bi­li­ne­ni, tu­tuk­la­nan iki şüp­he­li­nin bir­bi­rin­den ay­rı tu­tu­la­
rak sor­gu­lan­ma­sı ör­ne­ği­dir. So­ruş­tur­ma­yı ya­pan, şüp­he­li­le­rin suç­lu ol­du­ğun­dan
emin­dir ama elin­de ka­nıt yok­tur. Şüp­he­li­le­re yal­nız­ca iti­raf et­me ya da et­me­me se­
çe­nek­le­ri su­nu­lur. Şüp­he­li­le­rin iki­si de suç­lu ol­duk­la­rı­nı iti­raf et­me­ye­rek su­sar­sa,
iki­si de ha­fif bi­rer ce­zay­la kur­tu­lur. Her iki­si de iti­raf eder­se, iki­si de suç­la­na­bi­lir
ama iti­raf et­tik­le­ri için ala­bi­le­cek­le­ri en ağır ce­za­dan da­ha az ce­za alır­lar. Fa­kat sa­
de­ce bi­ri­si iti­raf eder, di­ğe­ri su­sar­sa iti­raf eden iş­bir­li­ği yap­tı­ğı için çok dü­şük bir
ce­za alır­ken, di­ğe­ri en ağır ce­za­yı alır.

Şekil 4.8
Mahkum İkilemine
Göre Silahlanma
Yarışı
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi 75

Bu mat­ris in­ce­len­di­ğin­de, iki şüp­he­li de fay­da­la­rı­nı mak­si­mi­ze et­me­ye ça­lış­

tı­ğın­dan, iki­si için de en ras­yo­nel ter­cih iti­raf et­mek ola­cak­tır. Bu­ra­da ba­şat stra­
te­ji, iki şüp­he­li­nin de iti­raf ede­rek 5’er yıl ce­za al­ma­la­rı­dır. Fa­kat bu ör­nek­te en
ras­yo­nel so­nuç en iyi so­nuç de­mek de­ğil­dir. İki­si de ses­siz kal­sa 1’er yıl ce­zay­la
kur­tu­la­cak­lar­dır, ama her şüp­he­li di­ğe­ri­nin iti­raf ede­bi­le­ce­ği ola­sı­lı­ğı­nı he­sa­ba
ka­ta­ca­ğın­dan ko­nuş­ma­yı ter­cih ede­cek­tir. Ör­ne­ğin A ses­siz kal­ma­yı seç­se, B’nin
iti­raf et­me­si en kö­tü so­nu­ca (10 yıl ce­za) ne­den ola­cak­tır. Bu du­rum­da şüp­he­
li mi­ni­max stra­te­ji­si­ne gö­re kö­tü so­nuç­lar için­de ken­di­si­ne en az za­ra­rı ve­re­cek
ola­nı seç­me, ya­ni iti­raf et­me yo­lu­na gi­de­cek­tir. Bu­na bir baş­ka açı­dan da bak­mak
müm­kün­dür. Ses­siz kal­ma­sı kar­şı­sın­da ör­ne­ğin A’nın önün­de­ki se­çe­nek­ler 1 yıl
ya da 10 yıl ha­pis ce­za­sı, iti­raf et­me­si kar­şı­sın­da ise 3 ay ve 5 yıl­dır. Bu du­rum­da
A, 3 ayı 1 yı­la ve 5 yı­lı da 10 yı­la ter­cih ede­cek­tir. B ile ile­ti­şim kur­ma ola­sı­lı­ğı da
ol­ma­dı­ğın­dan, B ne se­çer­se seç­sin A için ras­yo­nel olan iti­raf et­mek ola­cak­tır. Bu
ne­den­le, oyun­da den­ge/bel nok­ta­sı ta­raf­la­rın su­sa­rak 1 yıl ce­zay­la kur­tul­ma­sı de­
ğil, iki­si­nin de iti­raf ede­rek 5’er yıl ce­za al­ma­la­rı­dır.
Mah­kûm iki­le­mi oyu­nun­dan çı­ka­rı­la­bi­le­cek en önem­li ders, ba­zı oyun­lar­da
fark­lı ve kar­şı­lık­lı ola­rak ter­cih edi­le­cek se­çe­nek­ler ol­du­ğun­dan, ras­yo­nel he­sa­bın
her iki oyun­cu­nun da fe­la­ke­ti­ne yol aça­bi­le­cek ol­ma­sı­dır. Bu oyun ulus­la­ra­ra­sı
iliş­ki­le­re uyar­lan­dı­ğın­da, kriz or­ta­mın­da ta­raf­la­rın is­te­me­se­ler de na­sıl ça­tış­ma­ya
sü­rük­le­ne­bi­le­cek­le­ri­ni gös­ter­mek­te­dir. Bu du­rum için yi­ne iki ül­ke ara­sın­da­ki si­
lah­lan­ma ya­rı­şı iyi bir ör­nek oluş­tu­rur.
Şekil 4.9
Mahkum İkilemine
Göre Silahlanma
Yarışı

Bu mat­ri­se gö­re A dü­şük si­lah­lan­ma har­ca­ma­la­rı­nı se­çer­se ola­sı en kö­tü so­nuç,

B’nin yük­sek si­lah­lan­ma har­ca­ma­la­rı­na de­vam ede­rek ulus­la­ra­ra­sı alan­da as­ke­ri
ve si­ya­sal avan­taj­la­rı­nı ar­tır­ma­sı ola­cak­tır (A -100; B +50). A yük­sek si­lah­lan­ma
har­ca­ma­la­rı­na de­vam et­me­yi se­çer­se, ola­sı en kö­tü so­nuç kar­şı­lık­lı ola­rak pa­ha­lı­ya
mal ola­cak si­lah­lan­ma ya­rı­şı (-50; - 50) ya da B dü­şük si­lah­lan­ma­yı seç­miş­se A’nın
76 Strateji ve Güvenlik

avan­ta­jı (B -100; A +50) ola­cak­tır. Bu du­rum­da A, B’nin se­çi­mi ne olur­sa ol­sun

si­lah­lan­ma har­ca­ma­la­rı­nı ar­tır­ma­yı se­çe­cek­tir. B de ben­zer bir he­sap­la ay­nı al­ter­
na­ti­fi ter­cih ede­ce­ğin­den or­ta­ya si­lah­lan­ma ya­rı­şı çı­ka­cak­tır.
Mah­kûm iki­le­mi oyu­nuy­la çok da­ha kar­ma­şık so­nuç­lar el­de et­mek de müm­
kün­dür. Ör­ne­ğin, oyun­cu­la­rın ile­ti­şim kur­ma ola­nak­la­rı­nın art­ma­sı iş­bir­li­ği yap­
ma ola­sı­lı­ğı­nı ar­tı­rır. Ay­rı­ca, ay­nı du­ru­mun tek­rar et­me­si so­nu­cu bir öğ­ren­me sü­
re­ci­nin dev­re­ye gir­me­siy­le de oyun­cu­lar iş­bir­li­ği yap­ma­ya yak­la­şır­lar. Bu çer­çe­ve­
de oyun te­ori­si­nin, ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­ri an­la­ma­ya ya­ra­yan bir baş­ka yö­nü ola­rak
bir ile­ti­şim çe­şi­di olan “zım­ni pa­zar­lık” kav­ra­mı da açık­lan­ma­lı­dır. Bu kav­ra­mın
öne­mi, ta­raf­lar ara­sın­da doğ­ru­dan te­mas ol­ma­dan na­sıl ile­ti­şim ku­ru­la­bi­le­ce­ği­ni
gös­ter­me­si­dir. Zım­ni pa­zar­lık, bi­ze kar­şıt ta­raf­la­rın ni­yet ve bek­len­ti­le­ri­ni, sa­va­şın
or­ta­sın­da bi­le uyum­laş­tı­rı­la­bi­le­cek­le­ri­ni gös­ter­mek­te­dir. Ör­ne­ğin, İkin­ci Dün­ya
Sa­va­şı’nda da­ha ön­ce gö­rül­me­miş dü­zey­de bir şid­det ya­şan­ma­sı­na ve ta­raf­lar ara­
sın­da bir an­laş­ma ol­ma­ma­sı­na rağ­men, hiç bir ta­ra­fın ze­hir­li gaz kul­lan­ma­mış ol­
ma­sı iyi bir ör­nek­tir. Bir ta­ra­fın bu­nu yap­mak­tan ka­çın­ma­sı, di­ğer ta­raf da kul­lan­
ma­dı­ğı sü­re­ce bu­nu yap­ma­ma­ya is­tek­li ol­du­ğu­na da­ir işa­ret ha­li­ne gel­miş­tir. Yi­ne,
İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’nda Al­man­lar Do­ğu Cep­he­sin­de Rus tut­sak­la­ra acı­ma­sız dav­
ran­mış, Rus­lar da iler­ler­ken ay­nı şe­kil­de kar­şı­lık ver­miş­tir. Bu­na kar­şın Al­man­ya
Ba­tı Cep­he­sin­de sa­vaş tut­sak­la­rıy­la il­gi­li Ce­nev­re Söz­leş­me­si­ne uy­gun dav­ran­ma
eği­li­min­de olun­ca, Ba­tı­lı müt­te­fik­ler de ynı şe­kil­de kar­şı­lık ver­miş­ler­dir. Bu tür
zım­ni an­laş­ma­lar söz ko­nu­su ol­du­ğun­da ta­raf­lar, bir­bir­le­ri­nin ben­zer şe­kil­de al­gı­
la­ya­ca­ğı­nı dü­şün­dük­le­ri ‘be­lir­gin çö­züm’le­re yö­ne­lir­ler. Ör­ne­ğin, Schel­ling’in bir
ça­lış­ma­sın­da iki ki­şi­ye top­lam 100 ABD Do­la­rı ve­ri­le­ce­ği söy­len­miş ve bu­nun ne
şe­kil­de pay­laş­tı­rıl­ma­sı­nı is­te­dik­le­ri­ni bir­bir­le­riy­le ile­ti­şim kur­ma­dan bir ka­ğı­da
yaz­ma­la­rı is­ten­miş­tir. An­cak ta­raf­la­rın yaz­dık­la­rı mik­tar­la­rın top­la­mı 100 Do­la­rı
aşar­sa iki­si de hiç pa­ra ala­ma­ya­cak­lar­dır. Ça­lış­ma­ya ka­tı­lan de­nek­le­rin % 90’ı, 50
Do­lar yaz­ma­yı ter­cih et­miş­tir.
Zım­ni ile­ti­şim ta­raf­lar ara­sın­da ça­tı­şan de­ğil, bir­bi­riy­le uyum­lu çı­kar­lar ol­du­
ğun­da da or­ta­ya çı­ka­bi­lir. Bu du­rum­da ta­raf­lar ara­la­rın­da ile­ti­şim ol­ma­dı­ğı hal­de,
di­ğer­le­ri­nin de ben­zer bek­len­ti­le­re sa­hip ol­du­ğu­nun far­kın­da olur­sa bu bek­len­ti­
le­ri uyum­laş­tır­ma­ya ça­lı­şır­lar. Yi­ne Schel­ling’in bir de­ne­yin­de ta­raf­lar­dan bir pa­
ra mik­ta­rı be­lir­le­me­le­ri is­ten­miş ve hep­si­nin ay­nı mik­ta­rı be­lir­le­me­si du­ru­mun­
da bu pa­ra­yı ala­cak­la­rı söy­len­miş­tir. Bu­ra­da da de­nek­le­rin %95’i 10’un kat­la­rı­nı
oluş­tu­ran mik­tar­la­rı seç­miş ve bun­la­rın için­de de ço­ğun­luk 1 mil­yon ABD Do­la­rı
de­miş­tir. Bu du­ru­mun açık­la­ma­sı 1 mil­yon do­la­rın be­lir­gin çö­züm ol­ma­sı­dır. Ta­
raf­lar tek ta­raf­lı çı­kar­la­rı­nın öte­sin­de, ge­nel­de her­ke­sin ne bek­le­ye­bi­le­ce­ği­ni man­
tık yü­rü­te­rek bul­ma­ya ça­lış­mış­lar­dır.
Ta­vuk oyu­nun­da ol­du­ğu gi­bi bu­ra­da da ba­zı risk­ler söz ko­nu­su­dur. Ör­ne­ğin,
ABD’nin Vi­et­nam’da uy­gu­la­dı­ğı tır­man­ma po­li­ti­ka­sı ve Ku­zey’in bom­ba­lan­ma­sı
as­lın­da Ku­zey Vi­et­nam­lı­la­ra bir işa­ret ola­rak dü­şü­nül­müş­tü. Fa­kat bu oyun­da Ku­
zey Vi­et­nam­lı­lar ras­yo­nel ol­ma­ma­yı seç­miş, so­nuç­ta adım adım iler­le­yen tır­man­
ma iki ta­ra­fa da bü­yük be­del­le­re mal ol­muş­tu.

Oyun Te­ori­si­nin Ek­sik­le­ri ve Ya­rar­lı Yön­le­ri

Oyun te­ori­si be­lir­gin var­sa­yım­la­ra da­yan­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin, mat­ris­te­ki ra­kam­lar
ta­raf­la­rın so­nuç­la­ra at­fet­tik­le­ri de­ğer­le­ri yan­sı­tır, ama key­fi bir durum da yaratır.
Bu key­fi­lik ana­li­zi ya­pa­nın il­gi­li ko­nu hak­kın­da­ki bil­gi­si­ni yan­sı­tır. Yi­ne, oyun te­
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi 77

ori­sin­de ka­rar alı­cı­la­rın ter­cih­le­ri­nin sa­bit ol­du­ğu, çe­şit­li al­ter­na­tif­ler ko­nu­sun­da

ye­ter­li bil­gi­ye sa­hip ol­duk­la­rı, or­ta­ya çı­ka­cak so­nu­cun de­ğe­ri­ni doğ­ru al­gı­la­dık­la­rı
var­sa­yıl­mak­ta­dır. Oy­sa ger­çek ha­yat­ta za­man bas­kı­sı, ek­sik ya da yan­lış bil­gi gi­bi
un­sur­lar ne­de­niy­le bu sü­reç so­run­lu­dur. Ay­rı­ca, oyu­na dâ­hil tüm ta­raf­la­rın doğ­
ru­dan oyu­nu ay­nı şe­kil­de al­gı­la­dık­la­rı var­sa­yıl­mak­ta­dır. Al­gı­la­ma so­ru­nu oyun
te­ori­si­nin en önem­li ek­sik­lik­le­rin­den bi­ri­si­dir. Algılamaları oyunlara dâhil etme­
ye yönelik çabalar 1960’ların sonlarından itibaren başlasa da, bunları içeren mo­
deller yaygın olarak kullanılmamışlardır.
Mah­kûm İki­le­mi ve Ta­vuk Oyun­la­rı oyun te­ori­si kap­sa­mın­da en faz­la baş­vu­
ru­lan oyun­lar ol­mak­la bir­lik­te, en ba­sit mo­del­ler­dir. Söz ko­nu­su ba­sit mo­del­le­ri
sa­yı­lan ek­sik­le­ri açı­sın­dan ge­liş­tir­mek yö­nün­de cid­di ça­ba­lar har­can­mış, bil­gi­
sa­yar ya­zı­lım­la­rın­da­ki ge­liş­me­ler­den de fay­da­la­nı­la­rak cid­di ça­lış­ma­lar ya­pıl­mış,
fa­kat ana­liz için yay­gın ola­rak ka­bul edi­len ve kul­la­nı­lan ye­ni bir oyun or­ta­ya
ko­yu­la­ma­mış­tır. Bu­nun en önem­li se­bep­le­rin­den bi­ri­si­nin mo­del­le­rin an­la­şıl­ma­
la­rı­nı güç­leş­ti­ren ma­te­ma­tik­sel kar­ma­şık­lık­la­rı­dır. Bu du­rum­da te­ori­yi ba­sit mo­
del­le­rin öte­si­ne gö­tür­me ça­ba­la­rı bü­yük oran­da tek­nik kal­mak­ta ve do­la­yı­sıy­la
ço­ğu araş­tı­rı­cı için an­la­şıl­maz ol­mak­ta­dır.
Bü­tün ek­sik yön­le­ri­ne kar­şın oyun te­ori­si­nin ya­rar­lı yön­le­ri de var­dır. Oyun
te­ori­si­nin ras­yo­nel­lik var­sa­yı­mı, ça­tış­ma du­rum­la­rı­nı etik he­sap­lar­dan uzak, ta­
raf­la­rın na­sıl dav­ran­ma­la­rı ge­rek­ti­ği­ne gö­re de­ğil, ras­yo­nel ola­rak na­sıl dav­ra­na­
bi­le­cek­le­ri­ne gö­re in­ce­le­me ve bu bağ­lam­da da ça­tış­ma­yı düş­man ta­ra­fın ba­kış
açı­sı­na gö­re de­ğer­len­dir­me ola­na­ğı sağ­lar. Oyun te­ori­si fark­lı ola­sı so­nuç­lar or­
ta­ya koy­ma­sıy­la sez­gi­sel bir de­ğe­re de sa­hip­tir. Ulus­la­ra­ra­sı ça­tış­ma­nın do­ğa­sı ve
di­na­mik­le­ri ko­nu­sun­da önem­li ipuç­la­rı ve­rir. Dik­kat­le­ri ya­pı­sal özel­lik­le­re çe­ke­
rek, ça­tış­ma­la­rın dev­let adam­la­rı­nın kö­tü­lü­ğün­den ve be­ce­rik­siz­lik­le­rin­den kay­
nak­lan­dı­ğı tü­rün­de­ki de­ğer­len­dir­me­ler­den uzak­la­şıl­ma­sı­nı sağ­lar. Yi­ne çok çe­şit­li
al­ter­na­tif çö­züm­ler or­ta­ya koy­du­ğu ve bir so­run­da her za­man en iyi çö­zü­mün
se­çil­me­ye­bi­le­ce­ği­ni gös­ter­di­ği için de önem­li­dir.
Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar ala­nı­na da­hil edil­di­ği ve en sık kul­la­nıl­dı­ğı So­ğuk Sa­vaş
yıl­la­rın­da oyun te­ori­sin­den bek­le­nen, be­lir­li bir stra­te­jik du­rum için­de ak­tör­ler
için ‘tek bir en ras­yo­nel ter­cih’ be­lir­le­mek ol­muş­tur. Bir di­ğer de­yiş­le oyun te­ori­
siy­le yek­pa­re ras­yo­nel çö­züm­le­re ula­şıl­ma­sı bek­len­miş ve bu çer­çe­ve­de her za­man
ba­şat stra­te­ji­le­re ağır­lık ve­ril­miş­tir. Oy­sa sa­yı­lan tüm ek­sik ve ya­rar­lı yön­le­ri göz
önün­de bu­lun­du­rul­du­ğun­da bu te­ori­den bek­len­me­si ge­re­ke­nin doğ­ru­dan ter­ci­hi
be­lir­le­me­si ol­ma­dı­ğı açık­tır. Oyun te­ori­sin­den bek­le­ne­cek olan ak­tör­le­rin için­de
bu­lun­duk­la­rı du­ru­mu an­la­ma­la­rı­nı ve ön­le­rin­de­ki se­çe­nek, ile­ti­şim ola­nak­la­rı ile
va­at, pa­zar­lık, teh­dit ve blöf gi­bi tak­tik­le­ri gö­re­bil­me­le­ri­ni sağ­la­mak ol­ma­lı­dır.
78 Strateji ve Güvenlik

OKU­MA PAR­ÇA­SI 2: Ko­re Ya­rı­ma­da­sın­da Ta­vuk Oyu­nu

Oyun te­ori­si bir ma­te­ma­tik te­ori­si ol­mak­la be­ra­ber baş­ta eko­no­mi ve ulus­la­ra­ra­sı
iliş­ki­ler ol­mak üze­re bir­çok alan­da da kul­la­nıl­mak­ta. Yu­ka­rı­da bah­set­ti­ği­miz ce­sa­ret
oyu­nu da­ha zi­ya­de Sov­yet­ler Bir­li­ği ve Ame­ri­ka’nın kar­şı­lık­lı teh­dit, blöf ve çe­kiş­me­
le­ri­nin yer yer sı­cak ça­tış­ma ih­ti­ma­li­ni gün­de­me ge­tir­di­ği So­ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de
ken­di­si­ni gös­ter­mek­tey­di. Holl­ywo­od film­le­ri­ni an­dı­ran bu oyun sah­ne­si dip­lo­ma­si
ka­nal­la­rı­nın art­tı­ğı ve kar­şı­lık­lı teh­dit­le­rin azal­dı­ğı So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­nem­de
ar­tık es­ki­si ka­dar ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler sah­ne­sin­de gö­rün­mü­yor.
So­ğuk Sa­vaş’ın en can­lı ha­liy­le sü­re­gel­di­ği Ko­re Ya­rı­ma­da­sı’nda ise bu oyun yıl­lar­
dır iki­li iliş­ki­ler sah­ne­sin­de­ki ye­ri­ni de­vam et­ti­ri­yor. Ge­nel­de tah­rik ve pro­vo­kas­yon­
la­rı ya­pan ta­raf So­ğuk Sa­vaş man­ta­li­te­si­ni ko­ru­yan ko­mü­nist Ku­zey Ko­re olur­ken,
ak­lı se­lim­le ha­re­ket eden Gü­ney ta­ra­fı ön­ce bu teh­dit­le­re ben­zer teh­dit­ler­le ce­vap ver­
dik­ten son­ra ola­sı bir ka­za­yı ön­le­mek için şe­rit de­ğiş­tir­mek zo­run­da ka­lı­yor.
Bu se­ne içe­ri­sin­de­ki Gü­ney Ko­re’ye ait Cheo­nan ge­mi­si­nin ba­tı­rıl­ma­sın­da da, Sa­
rı­de­niz­de­ki Gü­ney Ko­re top­ra­ğı Ye­onp­ye­ong Ada­sı’nın bom­ba­lan­ma­sın­da da Ku­zey
Ko­re ta­viz ver­me­yen, şe­ri­din­de de­vam eden sü­rü­cü olur­ken, ola­sı bir ka­za­nın bu
ce­sa­ret oyu­nu­nu kay­bet­mek­ten çok da­ha kö­tü so­nuç­lar do­ğu­ra­ca­ğı­nın far­kın­da olan
Gü­ney Ko­re ak­lı­se­li­mi ter­cih ede­rek “stra­te­jik” sa­bır po­li­ti­ka­sı adı al­tın­da şe­rit de­ğiş­
tir­mek ve “ya sa­bır” çek­mek zo­run­da kal­mış­tı.
Gü­ney Ko­re’nin Sa­rı­de­niz’de­ki mu­tat tat­bi­ka­tı­nı Ku­zey’e göv­de gös­te­ri­si ma­hi­
ye­tin­de bü­yük çap­ta ya­pa­ca­ğı­nı du­yur­ma­sı­nın ar­dın­dan, Ku­zey Ko­re bu tat­bi­ka­tın
ken­di de­niz sı­nı­rı­nın ih­la­li an­la­mı­na ge­le­ce­ği­ni, bu se­bep­le kar­şı­lık ve­re­ce­ği­ni açık­la­
dı. Ya­ni Gü­ney Ko­re ara­bay­la son sü­rat Ku­zey Ko­re ta­ra­fı­na gi­der­ken, Ku­zey Ko­re de
ay­nı şe­rit­te hı­zı­nı al­ma­ya baş­la­mış­tı.
Ku­zey Ko­re’ye kar­şı göv­de gös­te­ri­si ol­ma­sı­nın ya­nı sı­ra son bom­ba­la­ma­nın ar­dın­
dan gö­re­vin­den alı­nan Sa­vun­ma Ba­ka­nı’nın ye­ri­ne ye­ni ata­nan Ba­kan’ın mu­ha­fa­
za­kâr­la­rı tat­mi­ni­ne yö­ne­lik olan bu çap­lı tat­bi­kat, Ku­zey Ko­re’nin teh­di­di­ne, Çin’in
ve son dö­nem­de Ko­re Ya­rı­ma­da­sı’nda­ki olay­lar­da da­ha zi­ya­de ses­siz kal­ma­yı ter­cih
eden Rus­ya’nın ya­pıl­ma­ma­sı yö­nün­de­ki ikaz­la­rı­na ve Ko­re’de­ki mu­ha­le­fe­tin yo­ğun
eleş­ti­ri­le­ri­ne rağ­men ya­pıl­dı.
Bu se­fer ise şe­rit­ten çe­kil­me sı­ra­sı ken­din­den bek­len­me­dik bir ak­lı­se­lim­le ha­re­ket eden
Ku­zey Ko­re’dey­di. Ku­zey Ko­re ta­ra­fı tat­bi­ka­tın ya­pıl­dı­ğı gün yap­tı­ğı açık­la­ma­da tat­bi­ka­tı
“kar­şı­lık ver­me­ye değ­mez” di­ye ni­te­len­dir­di. Ku­zey’in teh­di­di­nin blöf­ten öte­ye gi­de­me­me­si,
kır­mı­zı çiz­gi­le­re ka­dar ge­ri­len or­ta­mı da­ha faz­la ger­mek­ten çe­kin­me­sin­den kay­nak­lan­dı.
Ateş­ke­sin im­za­lan­dı­ğı 1953 yı­lın­dan gü­nü­mü­ze ka­dar bun­ca pro­vo­kas­yon ve kü­çük
çap­lı ça­tış­ma­la­ra rağ­men hiç­bir ola­yın ka­za­ya se­be­bi­yet ve­re­cek ka­dar bü­yü­me­me­si­nin
açık­la­ma­sı iki ta­ra­fın da ola­sı bir ka­za­dan ta­mi­ri müm­kün ol­ma­yan za­rar­la çı­ka­cak­
la­rı­nın far­kın­da ol­ma­la­rı ve bir­bir­le­ri­ni kır­mı­zı çiz­gi­le­ri­ne ka­dar çok iyi ta­nı­ma­la­rı­dır.
Ko­re Ya­rı­ma­da­sı’nda ba­rış an­laş­ma­sı, de­niz sı­nı­rı­nı da kap­sa­ya­cak şe­kil­de, im­
za­la­na­na ka­dar So­ğuk Sa­vaş rüz­gâr­la­rı ese­cek ve bu ce­sa­ret oyu­nu oy­nan­ma­ya de­
vam ede­cek­tir. Bir ba­rış an­laş­ma­sı ise ateş­kes ant­laş­ma­sın­da im­za­la­rı olan Ame­ri­ka
ve Çin’in bu yön­de bir ira­de­si ol­ma­dan im­za­la­na­ma­ya­cak­tır. (2) Ce­sa­ret oyu­nu­nun
Ko­re Ya­rı­ma­da­sı’nda ka­za­ya se­be­bi­yet ver­me ih­ti­ma­li ise yok de­ne­cek ka­dar az­dır.

Kaynak: Kadir Ayhan, “Kore Adasında Cesaret Oyunu”. Aralık 2010. (http://www.bilge-
sam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=922:kore-yarmadasnda-
cesaret-oyunu&catid=92:analizler-uzakdogu&Itemid=140.)
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi
Özet
Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın önem­li bir il­gi ala­nı­nı oluş­tu­ran
cay­dı­rı­cı­lık, te­mel ola­rak So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi­nin, do­
la­yı­sıy­la nük­le­er stra­te­ji ça­ğı­nın ya­rat­tı­ğı bir kav­ram­
dır. Te­rim ola­rak cay­dır­ma, in­san­lı­ğın ça­tış­ma ta­ri­hi ile
ya­şıt­tır, fa­kat Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın bir par­ça­sı ola­rak
cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si nük­le­er si­lah ve stra­te­ji­le­rin do­
ğu­şuy­la or­ta­ya çık­mış­tır.
Cay­dı­rı­cı­lık, en ge­nel an­lam­da kar­şı ta­ra­fı ola­sı bir dav­
ra­nış­tan vaz­ge­çir­mek için teh­dit ve va­at gi­bi me­ka­niz­
ma­la­rın bi­linç­li ola­rak kul­la­nıl­ma­sı­na yö­ne­lik stra­te­ji­dir.
Cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin za­man­la fark­lı tür­le­ri or­ta­ya
çık­mış ve çe­şit­li şe­kil­ler­de sı­nıf­lan­dı­rıl­mış­lar­dır. Ya­pı­lan
en te­mel ay­rım, cay­dı­rı­cı­lık ile ge­niş­le­til­miş cay­dı­rı­cı­lık
ara­sın­da­dır. Ge­niş­le­til­miş cay­dı­rı­cı­lık, bir dev­le­tin ko­
ru­du­ğu müt­te­fik bir dev­le­te kar­şı düş­man­ca dav­ra­nı­şı
cay­dır­ma­sı­dır. Öte yan­dan ge­nel cay­dı­rı­cı­lık So­ğuk Sa­vaş
dö­ne­min­de ABD ve Sov­yet­ler Bir­li­ği ön­der­li­ğin­de­ki iki
ku­tup­lu dü­zen­de en faz­la göz­lem­le­nen cay­dı­rı­cı­lık tü­
rü­dür. Ge­niş­le­til­miş cay­dı­rı­cı­lık ge­nel ve do­lay­sız ol­mak
üze­re iki fark­lı yön­tem­le or­ta­ya ko­yul­mak­ta­dır. Ge­niş­
le­til­miş ge­nel cay­dı­rı­cı­lık dev­let­ler ara­sın­da düş­man­ca
iliş­ki­le­rin ol­du­ğu du­rum­la il­gi­li­dir, fa­kat her­han­gi bir
dev­le­te kar­şı doğ­ru­dan as­ke­ri kuv­vet kul­la­nı­mı ha­zır­lı­ğı
gö­rül­mez. Ge­niş­le­til­miş do­lay­sız cay­dı­rı­cı­lık­ta, sal­dır­gan
dev­le­tin, bir baş­ka dev­le­te kar­şı sal­dı­rı ola­sı­lı­ğı ya­kın teh­
dit­tir, teh­di­de ma­ruz ka­lan dev­let ise bir baş­ka dev­let için
ko­ru­nan müt­te­fik ko­nu­mun­da ol­du­ğun­dan, bu üçün­cü
dev­let açık ya da ör­tük ola­rak sal­dır­ga­nı cay­dır­mak ama­
cıy­la mi­sil­le­me ya­pa­ca­ğı teh­di­din­de bu­lu­nur.
Cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin ge­li­şin­de 1945-1962 dö­ne­mi
nük­le­er si­lah­la­rın si­ya­sal et­ki araç­la­rı ola­rak de­ğer­len­
di­ril­di­ği ve ABD’nin nük­le­er si­lah kul­lan­ma teh­di­diy­le
ken­di­si­ne pa­zar­lık avan­ta­jı sağ­la­dı­ğı dö­nem­dir. Dö­ne­
min or­ta­la­rın­da cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin teo­rik an­lam­da
en di­na­mik ge­liş­me­si olan ikin­ci dal­ga cay­dı­rı­cı­lık ça­
lış­ma­la­rı or­ta­ya çık­mış­tır. 1962-1983 kar­şı­lık­lı cay­dı­rı­cı­
lık dö­ne­mi 1962’de ABD ile SSCB ara­sın­da çı­kan Kü­ba
Kri­zi’yle baş­la­mış­tır. Kriz son­ra­sın­da nük­le­er si­lah­la­rın
pa­zar­lık ara­cı ola­rak kul­la­nıl­ma­sı ye­ri­ne sa­va­şı ön­le­
me­ye yö­ne­lik kul­la­nıl­ma­sı söz ko­nu­su ol­muş ve nük­le­
er stra­te­ji­de 1950’le­rin so­nun­da ge­li­şen kit­le­sel kar­şı­lık
stra­te­ji­si­nin ye­ri­ni es­nek kar­şı­lık stra­te­ji­si al­mış­tır. Kar­
şı­lık­lı cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si sü­per güç­ler ara­sın­da­ki nük­
le­er si­lah ya­rı­şı­nı ar­tır­mış ve deh­şet den­ge­si­ni or­ta­ya çı­
kart­mış­tır. Bu du­rum ABD ile SSCB’yi 1969’da Stra­te­jik
Si­lah­la­rı Sı­nır­lan­dır­ma Gö­rüş­me­le­rinde (SALT) bir ara­
ya ge­tir­miş­tir. 1970’ler­de teo­rik alan­da bir fark­lı­laş­ma
ola­rak üçün­cü ku­şak ça­lış­ma­lar or­ta­ya çık­mış­tır. 1983’te
79
Yıl­dız Sa­vaş­la­rı (Star Wars) pro­je­si­nin ha­ya­ta ge­çi­ril­me­
siy­le baş­la­yan İkin­ci Nük­le­er Çağ dö­ne­min­de So­ğuk
Sa­vaş’ın so­na er­me­si nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­sin­de
ki­min cay­dı­rı­la­ca­ğı so­ru­nu­nu, do­la­yı­sıy­la da cay­dı­rı­cı­
lık stra­te­ji­sin­de ye­ni de­ği­şik­lik­le­ri or­ta­ya çı­kar­mış­tır. 11
Ey­lül 2001’de ABD’ye kar­şı ger­çek­leş­ti­ri­len te­rö­rist sal­
dı­rı­lar son­ra­sın­da yo­ğun ola­rak So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi
cay­dı­rı­cı­lı­ğı­nın ge­çer­li­li­ği­ni yi­tir­di­ği tar­tı­şıl­mış, fa­kat
cay­dı­rı­cı­lık kı­sa sü­re­de teo­rik alan­da “dör­dün­cü ku­şak”
ça­lış­ma­lar ta­ra­fın­dan ye­ni ak­tör ve ko­şul­la­ra uyar­la­na­
rak, stra­te­jik alan­da ABD’nin ulu­sal gü­ven­lik stra­te­ji­le­
rin­de ye­ni­den ye­ri­ni al­mış­tır
Cay­dı­rı­cı­lık ça­lış­ma­la­rın­da en faz­la kul­la­nı­lan ana­liz
yön­te­mi oyun te­ori­si ol­muş­tur. Pa­zar­lık ve ça­tış­ma­yı
ana­liz et­me­nin özel bir yo­lu olan oyun te­ori­si her tür
sos­yal du­ru­mun ma­te­ma­tik­sel de­ğer­le­re in­dir­ge­ne­bi­le­
ce­ği var­sa­yı­mı üze­ri­ne ku­ru­lu­dur. Te­mel var­sa­yım­la­rın­
dan bir di­ğe­ri ise ras­yo­nel­lik­tir. Ras­yo­nel­lik var­sa­yı­mı­na
gö­re oyun­cu­lar bir­çok al­ter­na­tif ara­sın­da se­çim ya­pa­bi­
len, al­ter­na­tif­le­ri­nin tü­mü­nü ken­di ön­ce­lik­le­ri­ne gö­re
de­ğer­len­di­re­bi­len ve al­ter­na­tif­ler için­de her za­man ön­ce­
lik­le­ri­ni en faz­la kar­şı­la­ya­nı se­çe­bi­len ras­yo­nel ak­tör­ler­
dir. Oyun­cu­lar ki­şi, grup ya da ül­ke ola­bi­lir. Her oyun­da
oyun­cu­la­rın bir­bi­rin­den fark­lı he­def­le­ri var­dır ve her bi­ri
fark­lı de­ğer yük­le­di­ği ya da ödül say­dı­ğı bir­den faz­la ola­
sı so­nuç­la kar­şı kar­şı­ya­dır­lar. Her oyun­cu, di­ğer oyun­
cu­nun oyu­nun so­nu­cu­nu et­ki­le­ye­bi­le­cek fark­lı çı­kar­la­rı
ol­du­ğu­nu da he­sa­ba ka­ta­rak ken­di ödül­le­ri­ni ar­tır­ma­ya
ça­lı­şır. Bu ödül­ler, ola­sı so­nuç­lar ve al­ter­na­tif ter­cih­ler
‘oyun mat­ri­si’ de­ni­len bir gra­fik­te gös­te­ri­lir.
Oyun­lar iki ki­şi­li sı­fır top­lam­lı oyun­dan, n-ki­şi­li de­ğiş­
ken top­lam­lı oyu­na ka­dar çe­şit­li şe­kil­ler­de or­ta­ya çı­ka­
bi­lir. İki ki­şi­li sı­fır top­lam­lı oyun­lar oyun çe­şit­le­ri­nin
en ba­si­ti­dir. En idea­li olan n-ki­şi­li de­ğiş­ken-top­lam­lı
oyu­nu de­ğer­len­dir­mek ola­nak­sız­dır. Bu­na kar­şın “ta­
vuk oyu­nu” ve “mah­kum iki­le­mi oyu­nu” gi­bi iki ki­şi­li
de­ğiş­ken-top­lam­lı oyun mo­del­le­ri ger­çek­ten bü­tü­
nüy­le uzak ol­ma­yan ve ay­nı za­man­da ana­liz edil­me­si
müm­kün olan oyun ör­nek­le­ri­dir.
Tüm oyun­lar ba­zı te­mel özel­lik­le­ri pay­la­şır­lar: i) Oyun­da
iki ya da da­ha faz­la oyun­cu ol­ma­lı­dır; ii) Oyun, oyun­cu­
lar­dan bi­ri ya da da­ha faz­la­sı­nın al­ter­na­tif­ler ara­sın­dan
se­çim yap­ma­sıy­la baş­lar; ii­i) İlk se­çim ya­pıl­dık­tan son­ra
di­ğer oyun­cu­nun al­ter­na­tif­le­ri­ni bel­li de­re­ce­de sı­nır­la­
yan bir du­rum or­ta­ya çı­kar; iv) Oyun­cu­la­rın bir­bir­le­ri­
nin se­çim­le­ri hak­kın­da bil­gi­si ola­bi­lir ya da ol­ma­ya­bi­lir;
v) Oyun ba­şa­rı­lı se­çim­ler içe­rir­se “so­na er­dir­me ku­ra­lı”
var­dır; ve vi) Her oyun ke­sin bir du­rum­la so­na erer.
80 Strateji ve Güvenlik
Kendimizi Sınayalım
1. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si cay­dı­rı­cı­lık tür­le­rin­den
biri de­ğil­dir?
a. Cay­dı­rı­cı­lık
b. Ge­nel cay­dı­rı­cı­lık
c. Do­lay­sız cay­dı­rı­cı­lık
d. Ge­niş­le­til­miş Ge­nel Cay­dı­rı­cı­lık
e. Do­lay­sız Ge­nel Cay­dı­rı­cı­lık
2. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, kar­şı­lık­lı cay­dı­rı­cı­lık stra­
te­ji­si dö­ne­min­de or­ta­ya çı­kan “ikin­ci dal­ga” cay­dı­rı­cı­
lık ça­lış­ma­la­rı­nın özel­lik­le­rin­den biri de­ğil­dir?
a. Sı­nır­lı ras­yo­nel­lik ve ras­yo­nel dı­şı ola­sı­lık­la­rı­nı
ana­liz­le­ri­ne da­hil et­meleri
b. Ana­liz­le­ri­ni bü­yük oran­da oyun te­ori­si­ne da­
yan­dır­maları
c. Ana­liz­le­rin­de da­ha faz­la ce­za ve teh­dit üze­ri­ne
odak­lan­maları
d. Tam ras­yo­nel­lik var­sa­yı­mı çer­çe­ve­sin­de ça­lış­
maları
e. Cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin bir par­ça­sı ola­rak ödül
ve uz­laş­ma­yı gö­zar­dı et­meleri
3. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si es­nek kar­şı­lık stra­te­ji­si­nin
ni­te­lik­le­rin­den biri de­ğil­dir?
a. Sı­nır­lı nük­le­er sa­va­şa uza­na­cak he­sap­lı bir tır­
man­ma aşa­ma­sı­nı içer­me­si
b. Kon­van­si­yo­nel si­lah­lar­la ya­pı­la­cak sal­dı­rı­ya kar­şı
nük­le­er si­lah­lar­la kar­şı­lık ver­me­ye da­yan­ma­sı
c. Kon­van­si­yo­nel si­lah­lar­la doğ­ru­dan sa­vun­ma­ya
yer ver­me­si
d. Tak­tik nük­le­er si­lah­la­rın kul­la­nı­mı­nı içe­ren bir
tür ka­de­me­li cay­dı­rı­cı­lık ol­ma­sı
e. Ge­nel nük­le­er sa­va­şı içer­me­si
4. Aşa­ğı­da­ki­ ifadeler­den han­gi­si ABD ve Sov­yet­ler
Bir­li­ği ara­sın­da im­za­la­nan SALT I an­laş­ma­sı ile il­gi­li
de­ğil­dir?
a. Çok baş­lık­lı sal­dır­gan fü­ze­ler­le (MIRV) il­gi­li
ke­sin sı­nır­lan­dır­ma­ya gi­dil­miş­tir.
b. An­ti ba­lis­tik fü­ze (ABM) ra­dar­la­rı ile il­gi­li ke­sin
sı­nır­lan­dı­rıl­ma­ya gi­dil­miş­tir.
c. SALT I 1972 yı­lın­da Mos­ko­va’da im­za­lan­mış­tır.
d. An­ti ba­lis­tik fü­ze (ABM) ra­dar­la­rı­nın sa­yı­sı sı­
nır­lan­dı­rıl­mış­tır.
e. An­laş­ma­ya ta­raf dev­let­ler an­ti ba­lis­tik fü­ze­ler­
den (ABM) baş­ka dev­let­le­re ver­me­ye­cek­le­ri­ni
ta­ah­hüt et­miş­ler­dir.
5. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si “dör­dün­cü ku­şak” cay­dı­rı­
cı­lık ça­lış­ma­la­rı­nın or­tak özel­lik­le­rinden biridir?
a. Dev­let­le­ra­ra­sı iliş­ki­ler dı­şı­na çı­ka­rak da­ha faz­la
dev­let–dı­şı ak­tör­le­re odak­la­nması
b. Cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­si­nin ge­çer­li­li­ği­ni yi­tir­di­ği­ni
öne sü­rmesi
c. Te­mel ana­liz bi­rim­le­rinin dev­let­ler olması
d. Cay­dı­rı­cı­lı­ğın So­ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de ol­du­ğu
gi­bi gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı­nın te­mel stra­te­ji­si ol­
ma­sı­nı sa­vu­nur­ması
e. Stra­te­ji ge­liş­tir­me ye­ri­ne teo­riye odak­lanması
6. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si oyun te­ori­si­nin ni­te­lik­le­
rin­den biri de­ğil­dir?
a. Ça­tış­ma­yı in­san, do­la­yı­sıy­la da dev­let ha­ya­tı­nın
ay­rıl­maz bir par­ça­sı ola­rak gö­rür.
b. Pa­zar­lık ve ça­tış­ma­nın ana­liz edil­me­siy­le il­gi­li
bir te­ori­dir.
c. Her tür sos­yal du­ru­mun ma­te­ma­tik­sel de­ğer­le­re
in­dir­ge­ne­bi­le­ce­ği­ni var­sa­yar.
d. Oyun te­ori­si cay­dı­rı­cı­lık ça­lış­ma­la­rı­na bir al­ter­
na­tif ola­rak or­ta­ya çık­mış­tır.
e. Oyun te­ori­si en faz­la cay­dı­rı­cı­lık, ka­rar al­ma,
dip­lo­ma­si ve sa­vaş ana­liz­le­rin­de kul­la­nı­lır.
7. n-ki­şi de­ğiş­ken top­lam­lı oyun­la­rın özel­lik­le­ri ile il­
gili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
a. Bu oyun tü­rün­de bir oyun­cu­nun ka­zan­cı mut­la­
ka di­ğer­le­ri­nin kay­bı­na denk ge­lir.
b. Üç ki­şi­lik dü­el­lo bu tür oyun­la­ra ör­nek gös­te­ri­
le­bi­lir.
c. Çok kar­ma­şık ol­du­ğun­dan ana­liz edil­me­si çok
zor­dur.
d. Mah­ku­mun İki­le­mi oyu­nu bu tür­den­dir.
e. So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi si­lah­lan­ma ya­rı­şı­nı ana­liz
et­me­de ger­çe­ğe en ya­kın ana­liz­ler bu oyun tü­
rüy­le or­ta­ya ko­yul­muş­tur.
8. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si “Ta­vuk Oyu­nu”nun ola­sı
so­nuç­la­rın­dan biri de­ğil­dir?
a. B oyun­cu­su pres­tij ka­za­nır­ken, A oyun­cu­su­nun
kor­kak ta­vuk ol­ma­sı
b. A oyun­cu­su pres­tij ka­za­nır­ken, B oyun­cu­su­nun
kor­kak ta­vuk ol­ma­sı
c. Her iki oyun­cu­nun ta­vuk ol­ma­sı
d. Her iki oyun­cu­nun kay­bı
e. Her iki oyun­cu­nun mut­lak ka­zan­cı
 4. Ünite - Stratejik Çalışmalarda Caydırıcılık ve Oyun Teorisi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
9. Oyun te­ori­sin­de anah­tar bir kav­ram olan “zım­ni ile­
ti­şim” ile il­gi­li aşa­ğı­da­ki­ ifadeler­den han­gi­si yan­lış­tır?
a. Zım­ni ile­ti­şim ola­nak­la­rı sa­vaş ko­şul­la­rın­da ge­
çer­li de­ğil­dir.
b. Oyu­nun ta­raf­la­rı ara­sın­da doğ­ru­dan te­mas ol­
ma­sa da ile­ti­şim ku­ru­la­bi­le­ce­ği­ni gös­te­rir.
c. Ta­raf­la­rın bir­bir­le­ri­nin ola­sı ter­cih­le­ri­ni göz
önün­de bu­lun­du­ra­rak be­lir­gin çö­züm­le­re yö­
nel­me­si­ni ge­ti­rir.
d. Ta­raf­la­rın bek­len­ti­le­ri ara­sın­da söy­len­me­den
bir uyum­laş­tır­ma­ya git­me­le­ri­dir.
e. Zım­ni ile­ti­şim sa­de­ce ça­tış­ma­da de­ğil, iş­bir­li­ği
ko­şul­la­rın­da da uy­gu­la­na­bi­lir.
10. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, oyun te­ori­si­nin Stra­te­jik
Ça­lış­ma­lar ala­nı­na yap­tı­ğı kat­kı­lar olan bi­ri ara­sın­da
de­ğil­dir?
a. Ça­tış­ma­la­rın ka­rar alı­cı­la­rın al­gı­la­ma­la­rı­nın
da he­sa­ba ka­tıl­dı­ğı oyun­lar­la ana­liz edil­me­si­ni
yay­gın­laş­tır­ması
b. Ça­tış­ma­yı etik he­sap­lar­dan uzak, ya­pı­sal özel­
lik­le­re gö­re de­ğer­len­dir­me ola­na­ğı su­nması
c. Ta­raf­la­rın stra­te­jik ko­şul­la­rı ol­ma­sı ge­re­ke­ne
gö­re de­ğil, ras­yo­nel ola­rak na­sıl ola­bi­le­ce­ği­ne
gö­re de­ğer­len­dir­me ola­na­ğı sağ­laması
d. Ça­tış­ma­yı tek ta­raf­lı de­ğil, düş­man ta­ra­fın ba­kış
açı­sı­na gö­re de­ğer­len­dir­me ola­na­ğı sağ­laması
e. Bir kriz du­ru­mun­da her za­man en iyi çö­zü­mün
se­çil­me­ye­bi­le­ce­ği­nin gö­rü­le­bil­me­si­ni sağ­laması
81
1. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Cay­dı­rı­cı­lık Kav­ra­mı” ko­
nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
2. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Nük­le­er Çağ­da Cay­dı­rı­cı­
lık” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
3. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kar­şı­lık­lı Cay­dı­rı­cı­lık Dö­
ne­mi” baş­lı­ğı­nı ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
4. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kar­şı­lık­lı Cay­dı­rı­cı­lık Dö­
ne­mi” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
5. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “11 Ey­lül Son­ra­sı Cay­dı­rı­cı­lık
Stra­te­ji­si” baş­lı­ğı­nı ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
6. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Oyun Te­ori­si” baş­lı­ğı­nı ye­
ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
7. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Oyun Tür­le­ri” ko­nu­su­nu
ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
8. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ta­vuk Oyu­nu” ko­nu­su­nu
ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
9. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Mah­ku­mun İki­le­mi Oyu­
nu” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
10. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Oyun Te­ori­si­nin Ek­sik­le­ri
ve Ya­rar­lı Yön­le­ri” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den
ge­çi­ri­niz.
82 Strateji ve Güvenlik

Ya­rar­la­nı­lan ve Baş­vu­ru­la­bi­le­cek
Kay­nak­lar
Al­li­son, Gra­ham T. (2006). Nük­le­er Te­rö­rizm: Ön­le­ne­ Ra­pa­port, Ana­tol (1985). Two Per­son Ga­me The­ory.
bi­lir Nük­le­er Fe­la­ket. İs­tan­bul; Sal­yan­goz Ya­yın­la­rı. New York: Do­ver Pub­li­ca­ti­ons.
Ben­net, Pe­ter G. (1995). “Mo­del­ling De­ci­si­ons in In­ Rus­set, Bru­ce (1983). The Pri­so­ners In­se­cu­rity: Nuc­
ter­na­tio­nal Re­la­ti­ons: Ga­me The­ory and Be­yond”, le­ar De­ter­ren­ce, The Arms Ra­ce and Arms Con­
Mers­hon In­ter­na­tio­nal Stu­di­es Re­vi­ew, Cilt 39, trol. New York: W. H. Free­man and Com­pany.
Sa­yı 1. Sa­gan, Scott (1994). “The Pe­rils of Pro­li­fe­ra­ti­on: Or­ga­
Fre­ed­man, Law­ren­ce (1986). “The First Two Ge­ne­ra­ ni­za­ti­on The­ory, De­ter­ren­ce The­ory and the Spre­ad
ti­ons of Nuc­le­ar Stra­te­gists”, Pe­ter Pa­ret, (der.) Ma­ of Nuc­le­ar Wea­pons”, In­ter­na­tio­nal Po­li­tics, Cilt
kers of Mo­dern Stra­tegy: From Mac­hi­avel­li to the 18, Sa­yı 4.
Nuc­le­ar Age. Ox­ford: Cla­ren­don Press. Schel­ling, Tho­mas C. (1981). The Stra­tegy of Conf­lict.
Gold­ste­in, Avery (2000). De­ter­ren­ce and Se­cu­rity in Bos­ton: Har­vard Uni­ver­sity Press.
the 21th Cen­tury. Stan­ford: Stan­ford Uni­ver­sity Se­ver, Ay­şe­gül (1997). “Ye­ni Bul­gu­lar Işı­ğın­da 1962
Press. Kü­ba Kri­zi ve Tür­ki­ye”, An­ka­ra Üni­ver­si­te­si Sos­yal
Hols­ti, K. J. (1977). In­ter­na­tio­nal Po­li­tics: A Fra­me­ Bil­gi­ler Fa­kül­te­si Der­gi­si, Cilt 52, No. 1-4.
work for Analy­sis. New Jer­sey: Pren­ti­ce Hall. Sni­dal, Dun­can (1985). “The Ga­me The­ory of In­ter­na­
Huth, Pa­ul ve Rus­set, Bru­ce (1984). “What Ma­kes De­ tio­nal Po­li­tics”, World Po­li­tics, Cilt 38, Sa­yı 1.
ter­ren­ce Work? Ca­ses from 1900 to 1980”, World Tuc­ker, Ro­bert W. (1985). The Nuc­le­ar De­ba­te: De­ter­
Po­li­tics, Cilt 36, Sa­yı 4. ren­ce and the Lap­se of Fa­ith. New York: Hol­mes
Huth, Pa­ul (1988). “De­ter­ren­ce and the Out­bre­ak of & Me­rer.
War”, The Ame­ri­can Po­li­ti­cal Sci­en­ce Re­vi­ew, Cilt
82, Sa­yı 2.
Jer­vis, Ro­bert (1979). “De­ter­ren­ce The­ory Re­vi­si­ted”,
World Po­li­tics, Cilt 31, Sa­yı 2.
Kahn, Her­man (1960). On Ther­mo­nuc­le­ar War. Prin­
ce­ton: Prin­ce­ton Uni­ver­sity Press.
Kahn, Her­man (1962). Thin­king Abo­ut the Unt­hin­
kab­le. New York: Avon Bo­oks.
Kap­lan, Fred (1991). The Wi­zards of Ar­ma­ged­don.
Stan­ford: Stan­ford Uni­ver­sity Press.
Knopf, Jef­frey W. (2010). “The Fo­urth Wa­ve in De­ter­
ren­ce Re­se­arch”, Con­tem­po­rary Se­cu­rity Po­licy,
cilt 31, Sa­yı 1.
Nye Jo­seph S. ve Welch Da­vid (2010), Kü­re­sel Ça­tış­
ma­yı ve İş­bir­li­ği­ni An­la­mak. Çev. Re­nan Ak­man.
İs­tan­bul: Tür­ki­ye İş Ban­ka­sı Kül­tür Ya­yın­la­rı.
Öz­da­mar, Öz­gür (2007). “Oyun Ku­ra­mı­nın Ulus­la­ra­
ra­sı İliş­ki­ler Ya­zı­mı­na Kat­kı­la­rı”. Ulus­la­ra­ra­sı İliş­
ki­ler, Cilt 4, No 16.
Po­und­sto­ne, Wil­li­am (1992). Pri­so­ner’s Di­lem­ma.
New York: Anc­hor Bo­oks.
Ran­dall, Sto­ne W. (2001). “The Use and Abu­se of Ga­
me The­ory in In­ter­na­tio­nal Re­la­ti­ons: The The­ory
of Mo­ves”, Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on, Cilt 45,
Sa­yı 2.
5
STRATEJİ VE GÜVENLİK

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın “gü­ven­lik ak­tö­rü” kav­ra­mı­nı na­sıl ta­nım­la­dı­
ğı­nı ifa­de ede­bi­le­cek,
 Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da­ki “gü­ven­lik teh­di­di” ta­nım­la­ma­sı­nı açık­la­ya­
bi­le­cek,
 Rea­list pa­ra­dig­ma­nın “gü­ven­lik iki­le­mi” ve “ku­tup­lu­luk” kav­ram­la­rı­nı ta­nım­
la­ya­bi­le­cek,
 Rea­liz­min gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı an­la­yı­şı­nın te­me­li­ni oluş­tu­ran “güç den­ge­si” ve
“den­ge­le­me” kav­ram­la­rı­nı açık­la­ya­bi­le­cek­si­niz.

Anahtar Kavramlar
• Realist Güvenlik Çalışmaları • Kutupluluk
• Realizm • Güç dengesi
• Güvenlik İkilemi • Dengeleme

İçindekiler

• REALİZMDE GÜVENLİK AKTÖRÜ

• REALİZMDE GÜVENLİK TEHDİTLERİ
Strateji ve Güvenlik Realist Güvenlik Çalışmaları
• REALİZMDE GÜVENLİK POLİTİKALARI
VE GÜÇ DENGESİ
 Realist Güvenlik
Çalışmaları

REA­LİST GÜ­VEN­LİK ÇA­LIŞ­MA­LA­RI

Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı, 1940’lar­da rea­list te­ori­nin var­sa­yım­la­rı­nı kul­la­na­
rak Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar adıy­la do­ğan ve 1980’ler­de gü­ven­li­ğin rea­list pers­pek­tif­
ten ana­li­zi­ne ge­ti­ri­len eleş­ti­ri­ler­le çe­şit­le­ne­rek dal­la­ra ay­rı­lan Gü­ven­lik Ça­lış­ma­
la­rının gü­nü­müz­de­ki alt kol­la­rın­dan bi­ri­si­dir. Gü­ven­li­ğin rea­list oku­lu ola­rak da
ad­lan­dı­rı­lan, Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin rea­list pa­ra­dig­
ma­sın­dan fark­lı bir ana­liz çer­çe­ve­si­ne sa­hip ol­ma­yıp, gü­ven­li­ğin kav­ram­sal­laş­tı­
rıl­ma­sın­da rea­list te­ori­le­rin te­mel var­sa­yım­lar­dan ya­rar­la­nır. Bu çer­çe­ve­de, Rea­
list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da rea­liz­min ge­ne­lin­de ol­du­ğu gi­bi “dev­let” ulus­la­ra­ra­sı
po­li­ti­ka­nın te­mel ak­tö­rü ola­rak ka­bul edi­lir. Dev­let­ler ara­sın­da­ki iliş­ki­le­rin, ulus­
la­ra­ra­sı sis­te­mi yö­ne­ten ve ül­ke­le­ri bir­bi­rin­den ko­ru­yan hi­ye­rar­şik bir oto­ri­te­nin
bu­lun­ma­yı­şı ile ifa­de edi­len anar­şi göl­ge­sin­de de­vam et­ti­ği var­sa­yı­lır. Bu anar­şik
or­tam­da dev­let­le­rin, self-help dü­ze­ni içe­ri­sin­de ya be­kâ­la­rı­nı/gü­ven­lik­le­ri­ni sağ­
la­mak ya da güç­le­ri­ni ar­tır­mak üze­re güç mü­ca­de­le­si­ne gi­riş­tik­le­ri id­di­a edi­lir.
Ay­rı­ca, dev­let­le­rin, bu he­def­le­ri­ni ger­çek­leş­ti­rir­ken kuv­vet kul­lan­ma­ya ya da kul­
la­nı­mı­na da­ir teh­dit­le­re baş­vur­ma­ya me­yil­li ol­duk­la­rı dü­şü­nü­lür.

Rea­liz­min en önem­li kav­ram­la­rın­dan bi­ri­si olan self-help, Türk­çe’­ye çev­ri­len çe­şit­li

eser­ler­de “ken­di-ken­di­ne yar­dım” (Örn., Waltz ve Qu­es­ter, 1982; Evans ve Newn­
ham, 2007) ve­ya “ken­di-ba­şı­na­lık” (Örn., Ak­su, 2003) şek­lin­de ifa­de edil­mek­te­dir.
Da­ha doğ­ru bir şe­kil­de “ken­di ayak­la­rı üze­rin­de dur­ma” ola­rak ifa­de edi­le­bi­le­cek
kav­ram, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­ni ile il­gi­li Türk­çe ça­lış­ma­lar­da ço­ğun­luk­la
ori­ji­nal ha­liy­le kul­la­nıl­mak­ta­dır. Bu ge­nel ter­cih ve Türk­çe ter­mi­no­lo­ji­nin he­nüz
otur­ma­mış ol­ma­sı ne­de­niy­le bu üni­te­de Türk­çe ya­zın­da yay­gın ola­rak be­nim­sen­di­ği
şek­liy­le, kav­ra­mın İn­gi­liz­ce ya­zı­mı kul­la­nı­la­cak­tır.
Farklı realist akımların
Rea­list teo­ri ai­le­sin­de or­tak ola­rak sa­vu­nu­lan bu var­sa­yım­lar ara­cı­lı­ğıy­la gü­ varlığına işaret etmek
ven­li­ğin ana­liz edil­me­si ne­de­niy­le, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin rea­list te­ori­si “rea­list amacıyla, realist literatürde
gü­ven­lik te­ori­si” ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. İçe­rik­sel ola­rak or­ta­ya çı­kan bu içi­çe yaygın olarak “klasik”,
“neorealist/yapısal”
geç­miş­lik, esas iti­ba­rıy­la, rea­list pa­ra­dig­ma­da gü­ven­li­ğin ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­rin ve “neoklasik” realizm
baş­lı­ca so­run­sa­lı ola­rak al­gı­lan­ma­sın­dan da kay­nak­lan­mak­ta­dır. ayrımlarına rastlanır.

Rea­list pa­ra­dig­ma hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi için bkz. Ay­dın, Mus­ta­fa (2004). “Ulus­la­ra­ra­sı
İliş­ki­le­rin Ger­çek­çi Te­ori­si: Kö­ke­ni, Kap­sa­mı, Kri­ti­ği”, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler, Cilt 1, No 1.
86 Strateji ve Güvenlik

REA­LİZM­DE GÜ­VEN­LİK AK­TÖ­RÜ

Gü­ven­li­ğ in rea­list oku­lu­nun gü­ven­lik ak­tö­r ü­nü na­sıl ta­nım­la­dı­ğ ı­nı

1 ifa­de et­mek.

Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ala­nın­da “ki­min gü­ven­li­ği” so­ru­su­na ve­ri­len ce­vap gü­ven­lik

öz­ne­le­ri/ak­tör­le­ri­nin tes­pit edil­me­si açı­sın­dan önem­li­dir. Rea­list gü­ven­lik an­la­yı­
şın­da, rea­liz­min için­de ne tür ay­rış­ma­lar olur­sa ol­sun, bu so­ru­ya ve­ri­le­bi­le­cek tek
bir ce­vap var­dır: Dev­let. Rea­list­ler, dev­le­ti ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­da oy­na­dı­ğı mer­ke­
zî rol ne­de­niy­le gü­ven­li­ğin te­mel öz­ne­si ola­rak gö­rür­ler. Ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın
ana ak­tö­rü­nün dev­let ol­du­ğu yak­la­şı­mı rea­liz­min ön­cü­sü Thucy­di­des’den bu­gü­
ne rea­list teo­ri içe­ri­sin­de­ki ye­ri­ni ko­ru­mak­ta­dır. Thucy­di­des, an­tik Yu­nan’da Ati­
na, Me­los ve Spar­ta kent-dev­let­le­ri ara­sın­da­ki iliş­ki­le­ri in­ce­le­ye­rek bu var­sa­yı­mı
doğ­ru­la­mak­ta­dır. Yi­ne rea­list ge­le­nek kap­sa­mın­da adı ge­çen Tho­mas Hob­bes’a
gö­re in­san­la­rı için­de bu­lun­duk­la­rı “do­ğa ha­li”nden kur­ta­ra­cak ve ara­la­rın­da­ki
ça­tış­ma­la­rı en­gel­le­ye­cek güç Le­vi­at­han’dır. Bu üst ve yet­kin oto­ri­te, bi­rey­ler ve
grup­lar ara­sın­da­ki ça­tış­ma­la­rı çö­züm­le­ye­ce­ği gi­bi, top­lu­mu da kar­şıt­la­rı­na kar­şı
ko­ru­ya­cak­tır. Bi­rey­le­rin ken­di­le­ri­ne ait yet­ki ve kuv­vet kul­lan­ma oto­ri­te­si­ni Le­vi­
at­han’a dev­ret­me­le­riy­le in­san do­ğa­sı de­ğiş­me­ye­cek­tir; fa­kat in­san do­ğa­sın­da kav­
ga­ya ne­den olan kö­tü özel­lik­ler kon­trol al­tı­na alı­na­cak­tır. Hob­bes’un Le­vi­at­han’ı
Max We­ber’e gö­re, be­lir­li bir alan­da meş­ru şid­det te­ke­li­ne sa­hip, bu alan­da ça­tı­şan
nü­fus üze­rin­de dü­zen da­ya­tan bi­rim ola­rak ta­nım­la­nan ve gü­nü­müz­de­ki te­mel
ör­güt­len­me bi­çi­mi olan mo­dern dev­let­tir (Ko­lod­zi­ej, 2005).
Resim 5.1
Thomas Hobbes (1588-1679)

“İngiliz filozof ve siyaset kuramcısı. Başyapıtı kabul edilen 1651’de yayınladığı

Leviathan, özellikle bir “din ve dünya devleti”nin oluşturulmasında bireyler
arası toplumsal sözleşmeye verdiği önem ve ahlak kurallarını tamamen laik
ve doğal bir temele oturtuşuyla dikkat çeker. Bu kitapta Hobbes, “Tanrının
buyrukları” olan doğa yasalarından yola çıkarak ideal devletin oluşturulması
yollarını gösterir; ayrıca hem dinsel, hem de toplumsal-eğitimsel gerekçelerle
çağının üniversite sistemine eleştiriler yöneltir. Leviathan, Batı siyaset biliminde
Machiavelli’nin Hükümdar’ı ölçüsünde önemli bir başyapıttır.”

Kaynak: Hobbes, Thomas (1992). Leviathan veya Bir Din ve Dünya Devletinin İçeriği,
Biçimi ve Kudreti, çev. Semih Lim. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Yukarıdaki
paragraf, kitabın iç kapağındaki tanıtım notunda yer almaktadır.

Rea­liz­min bu kla­sik gö­rüş­le­ri doğ­rul­tu­sun­da, dev­le­ti ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın,

do­la­yı­sıy­la gü­ven­lik iliş­ki­le­ri­nin ana ak­tö­rü ya­pan iki te­mel ne­den var­dır: İlk ola­
rak, dev­let­ler dün­ya nü­fu­su­nun te­mel ör­güt­len­me bi­çi­mi ola­rak kar­şı­mı­za çı­kar.
İn­san­lar, yüz­yıl­lar bo­yun­ca ara­la­rın­da­ki et­ki­le­şi­mi yü­rüt­me­si ve yö­net­me­si ama­
cıy­la, ara­la­rın­da­ki ulus, et­nik kö­ken, dil, din, kül­tür vb. fark­la­ra bak­mak­sı­zın dev­le­
ti “ku­rum” ola­rak ter­cih et­miş­ler­dir (Ko­lod­zi­ej, 2005). Bu var­lı­ğın kö­ke­ni hak­kın­da
fark­lı gö­rüş­ler ile­ri sü­rü­lür. Bir gö­rü­şe gö­re dev­let, ilk ola­rak av­cı-top­la­yı­cı ya­şam
tar­zı ye­ri­ne yer­le­şik ta­rım top­lum­la­rı­nın or­ta­ya çık­tı­ğı Me­zo­po­tam­ya uy­gar­lı­ğın­da
var­lık gös­ter­miş­tir. Do­la­yı­sıy­la, dev­le­tin dı­şa­rı­dan ge­le­bi­le­cek teh­dit­le­re kar­şı in­san
 5. Ünite - Realist Güvenlik Çalışmaları 87

top­lu­luk­la­rı­nın sa­hip ol­duk­la­rı un­sur­la­rı ko­ru­ma iş­le­vi­ni ye­ri­ne ge­tir­mek üze­re

or­ta­ya çık­tı­ğı dü­şü­nü­lür. Bir baş­ka gö­rü­şe gö­re de, dev­le­tin ilk nü­ve­le­ri­ni yi­ne ilk­
çağ­da, M.Ö. 8. yüz­yıl ve M.S. 5. yüz­yıl ara­sın­da­ki dö­nem­de He­len uy­gar­lı­ğın­da­ki
kent-dev­let­le­rin­de bul­mak müm­kün­dür. Gü­nü­müz mo­dern dev­le­ti­nin te­me­li ise
15. yüz­yıl­da atıl­mış; bir baş­ka de­yiş­le, 15. yüz­yıl­da özel­lik­le İn­gil­te­re, Fran­sa ve İs­
pan­ya’da oluş­ma­ya baş­la­yan mo­dern dev­let, geç­miş­te­ki tüm ra­kip­le­ri­ni de­vir­miş;
kent-dev­let­le­ri­nin, feo­dal yö­ne­tim­le­rin ve hat­ta ki­mi za­man halk­lar üze­rin­de dev­
let-ben­ze­ri oto­ri­te ku­ra­bi­len Ki­li­se­’nin ye­ri­ni al­mış­tır. Han­gi çağ­da olur­sa ol­sun,
halk bir üst oto­ri­te ola­rak tüm yet­ki­le­ri­ni dev­ret­ti­ği ve gü­nü­müz­de dev­let ola­rak
ad­lan­dı­rı­lan bu olu­şu­ma sa­da­kat­le bağ­lı­dır.
Ken­di üze­rin­de oto­ri­te­ye sa­hip bir bi­rim ku­rup, bu bi­ri­me sa­da­kat duy­gu­suy­la
bağ­la­nan bi­rey­ler, dev­le­te ken­di­le­ri­ne ait kuv­vet kul­lan­ma yet­ki­si­ni dev­ret­miş­ler­
dir. Bu çer­çe­ve­de, dev­let sa­hip ol­du­ğu meş­ru kuv­vet kul­lan­ma te­ke­liy­le, iç­te ve
dış­ta gü­ven­li­ği sağ­la­ya­cak ak­tör ro­lü­nü üst­len­miş­tir. Dev­le­tin bu meş­ru yet­ki­si,
ya­ni gü­ven­lik sağ­la­ma fonk­si­yo­nu, bu bi­ri­mi ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın te­mel ak­tö­rü
ya­pan ikin­ci ne­den­dir. Dev­le­tin iç­te ve dış­ta gü­ven­lik sağ­la­ma iş­le­vi Hob­bes’un
Le­vi­at­han’ın sa­hip ol­ma­sı­nı ön­gör­dü­ğü te­mel özel­lik­ler­dir.
Ge­rek­çe­le­ri ne olur­sa ol­sun, rea­list­le­re gö­re ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın ana ak­tö­rü
dev­let­ler­dir; do­la­yı­sıy­la gü­ven­li­ği teh­dit edi­len ana öz­ne­ler de dev­let­ler­dir. Ya­pı­
sal rea­list ya­zar­lar­dan Barry Bu­zan, dev­le­tin üç ku­ru­cu un­su­ru iti­ba­rıy­la gü­ven­lik
öz­ne­si ol­du­ğu­nu vur­gu­lar: Ulus ve ide­olo­ji gi­bi dü­şün­sel un­sur­la­rı; ya­sa­ma, yü­
rüt­me, yar­gı bi­rim­le­ri ve norm­la­rı, ya­ni dev­le­tin iş­le­yi­şi­ne da­ir un­sur­la­rı; ve son
ola­rak da fi­zik­sel bi­leş­ke­le­ri, ya­ni nü­fu­su ve ül­ke­si ba­kı­mın­dan dev­let­ler gü­ven­lik
teh­dit­le­ri ile kar­şı kar­şı­ya ka­la­bi­lir (Bu­zan, 1991). Bu yak­la­şım­la, gü­ven­lik öz­ne­si
ola­rak dev­le­tin ken­di­si­ni oluş­tu­ran han­gi un­sur­lar ba­kı­mın­dan teh­dit edi­le­bi­le­
ce­ği or­ta­ya ko­yu­lur. Ben­zer şe­kil­de, Pat­rick Mor­gan da dev­let gü­ven­li­ği de­nil­di­
ğin­de, dev­le­tin fi­zik­sel gü­ven­li­ği ile re­ji­mi­nin ve hü­kü­me­ti­nin özerk­li­ği gi­bi un­
sur­la­rın gü­ven­li­ği­nin kas­te­dil­di­ği­ni ifa­de et­mek­te­dir (Mor­gan, 2007). Do­la­yı­sıy­la,
han­gi un­sur­la­rı iti­ba­rıy­la gü­ven­li­ği teh­dit edi­lir­se edil­sin, rea­list te­ori­de esas olan
dev­le­tin gü­ven­li­ği­dir.

Dev­let rea­list an­la­yış­ta han­gi ge­rek­çe­le­re gö­re gü­ven­li­ğin esas ak­tö­rü ola­rak be­nim­se­nir?
1
REA­LİZM­DE GÜ­VEN­LİK TEH­DİT­LE­Rİ

Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rında­ki gü­ven­lik teh­di­di ta­nım­la­ma­sı­nı

2 açıklamak.

Rea­list te­ori­de gü­ven­lik so­run­la­rı kuv­vet kul­la­nı­mı ya da kul­la­nı­la­ca­ğı­na da­ir

teh­dit ile öz­deş­tir. Ed­ward Ko­lod­zi­ej (2005) “tüm gü­ven­lik so­run­la­rı­nın si­ya­sal so­
run­lar ol­du­ğu­nu, fa­kat tüm si­ya­sal tar­tış­ma­la­rın gü­ven­lik so­ru­nu ya­rat­ma­dı­ğı­nı”
id­di­a eder. Her­han­gi bir si­ya­sal so­run, ta­raf­la­rı ara­sın­da şid­det ve kuv­vet içer­me­yen
yol­lar­dan, ör­ne­ğin uz­laş­ma ve an­laş­ma­ya da­ya­lı ola­rak çö­zü­lü­yor­sa, si­ya­sal ni­te­li­
ği­ni ko­ru­mak­la bir­lik­te, gü­ven­lik so­run­sa­lı­na dö­nüş­mez. Bu­na kar­şı­lık, gü­ven­lik
so­ru­nun­dan bah­set­mek için si­ya­sal bir so­ru­nun çö­zü­mün­de ta­raf­lar­dan bi­ri ya da
tü­mü­nün kuv­vet kul­la­nı­mı ya da kul­la­nı­mı teh­di­di­ne baş­vur­ma­sı ge­re­kir. Ya­ni, ak­
tör­ler, bir­bir­le­rin­den is­te­dik­le­ri­ni kuv­vet kul­la­nı­mı ya da teh­di­di yo­luy­la el­de edi­
yor­lar­sa, gü­ven­lik si­ya­sal bir kav­ga­nın mer­ke­zi özel­li­ği ola­rak or­ta­ya çı­kar. So­nuç
88 Strateji ve Güvenlik

iti­ba­rıy­la, rea­list­ler gü­ven­lik teh­di­di­nin ni­te­li­ği ko­nu­sun­da or­tak bir pay­da­da bir­
le­şir­ler: Si­ya­sal bir so­ru­nun ta­raf­la­rın­dan bi­ri ya da hep­si amaç­la­rı­na ulaş­mak için
kuv­vet kul­la­nı­mı­na ve­ya bu yön­de bir teh­di­de baş­vur­du­ğun­da gü­ven­lik so­ru­nu
var­dır.
Thucy­di­des’ten bu ya­na rea­list gö­rü­şü be­nim­se­yen ne­re­dey­se bü­tün ya­zar­lar,
in­san top­lu­luk­la­rı­nın ken­di iç­le­rin­de ol­du­ğu ka­dar dış çev­re­le­riy­le iliş­ki­le­rin­de
de kuv­vet kul­la­nı­mı ve/ve­ya teh­di­di ile kar­şı kar­şı­ya ol­duk­la­rı­nı be­lirt­miş­ler­dir.
Hob­bes’un in­san­lar ara­sın­da­ki do­ğa ha­li kav­ra­mı­nı ge­nel ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­re
uyar­la­yan rea­list­le­re gö­re, in­san top­lu­luk­la­rı amaç­la­rı­na ulaş­ma ko­nu­sun­da şid­
det eği­lim­li­dir­ler. Bu du­rum­da her tür­lü ge­ri­lim­de şid­de­te baş­vu­rul­ma­sı ola­sı­lı­ğı
yük­sek­tir. Çağ­daş rea­liz­min ön­cü­le­rin­den Ken­neth Waltz’a gö­re, “bir dev­le­tin,
di­ğer dev­let­ler­le iliş­ki­si­ni şid­det göl­ge­si al­tın­da yü­rüt­tü­ğü söy­le­nir. Ba­zı dev­let­ler
her an kuv­vet kul­la­na­bi­le­ce­ği için, tüm dev­let­ler de ay­nı şe­yi yap­mak üze­re ha­zır
bu­lun­ma­lı­dır­lar... Dev­let­ler ara­sın­da­ki do­ğa ha­li, sa­vaş ha­li­dir” (Waltz, 1979). Do­
la­yı­sıy­la, rea­list pa­ra­dig­ma­nın en­tel­lek­tü­el kö­ken­le­rin­de ol­du­ğu ka­dar, gü­nü­müz
rea­liz­min­de de kuv­vet kul­la­nı­mı ya da teh­di­di dev­let­le­rin ya da dev­let ben­ze­ri
bi­rim­le­rin, kar­şı­laş­tı­ğı ve çö­züm bul­mak zo­run­da ol­du­ğu bi­rin­cil gü­ven­lik prob­
le­mi­dir. Waltz’un “Yu­na­nis­tan’da Thucy­di­des, Hin­dis­tan’da Kau­til­ya’dan bu ya­na
kuv­vet kul­la­nı­mı ve bu­nun de­ne­tim ola­sı­lı­ğı ulus­la­ra­ra­sı si­ya­sal ça­lış­ma­la­rın te­
mel uğ­ra­şı­sı­dır” ifa­de­si de bu gö­rü­şü des­tek­le­mek­te­dir.

Resim 5.2
Kenneth N. Waltz (1924-)

Neorealizmin öncüsü Prof. Kenneth N. Waltz, ABD’de California ve Columbia üniversitelerinde görev
yapmaktadır. Uluslararası İlişkiler teorisine özellikle analiz düzeyleri ve yapısal realizmin geliştirilmesi
konusunda önemli katkılar sağlamıştır. 1999’da Siyaset Bilimine katkılarından ötürü Amerikan Siyaset
Bilimi Derneği tarafından James Madison ödülüne layık görülen Waltz’un başlıca eserleri şunlardır: Man,
the State and War (1959), Foreign Policy and Democratic Politics (1967), Theory of International Politics
(1979), The Spread of Nuclear Weapons (2002, Scott Sagan ile), Realism and International Politics (2008).

Gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin ni­te­li­ği ko­nu­sun­da or­tak yak­la­şım be­nim­se­yen rea­list

teo­ri ai­le­si, bu teh­dit­le­rin kay­na­ğı üze­rin­de ge­nel ola­rak iki­ye bö­lün­müş­tür. Bir
ta­raf­ta gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin dev­let­le­rin bi­linç­li ira­de­siy­le or­ta­ya çık­tı­ğı­nı id­di­a
eden ira­dî, di­ğer ta­raf­ta dev­let­le­rin ira­de­si dı­şın­da sis­te­min da­yat­tı­ğı di­na­mik­ler
so­nu­cun­da gü­ven­li­ğin so­run ha­li­ne dö­nüş­tü­ğü­nü ön­gö­ren ya­pı­sal gö­rüş bu­lun­
mak­ta­dır. Ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­yı in­san do­ğa­sı ana­lo­ji­si ile ta­nım­la­yıp, dev­let­le­rin
dav­ra­nış­la­rı­nın in­san dav­ra­nış­la­rı­na ben­ze­di­ği­ni ve ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka çık­tı­la­rı­
nın da dev­let­le­rin ira­de­siy­le şe­kil­len­di­ği­ni ifa­de eden kla­sik/si­ya­si rea­list­ler bi­rin­
ci gö­rü­şü be­nim­ser­ken; dev­let dav­ra­nış­la­rı­nı sis­tem dü­ze­yin­de açık­la­yan ya­pı­sal
rea­list­ler gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin kay­na­ğı­na da­ir ikin­ci gö­rü­şü öne çı­kar­tır­lar.
 5. Ünite - Realist Güvenlik Çalışmaları 89

Dev­let İra­de­sin­den Kay­nak­la­nan Gü­ven­lik Teh­dit­le­ri Hans J. Morgenthau, Politics

Among Nations; E. H. Carr,
Kla­sik rea­lizm dev­let­le­ri hırs sa­hi­bi, aç göz­lü bi­rim­ler ola­rak ele alıp, tüm dev­let­ The Twenty Years’ Crisis: An
le­rin he­de­fi­nin da­ha faz­la güç el­de et­mek ve bu uğur­da kar­şı ta­ra­fı bo­yun­du­ruk Introduction to the Study of
International Relations; Reinhold
al­tı­na ala­rak güç­le­ri­ne güç kat­mak ol­du­ğu­nu id­di­a eder. Dev­let­le­rin bu amaç­la­ Niebuhr, Moral Man and Immoral
rı­nın özün­de dev­let­le­rin in­san do­ğa­sı me­ta­fo­ruy­la öz­deş­leş­ti­ri­len ka­rak­te­ri bu­ Society: A Study in Ethics
and Politics ; Nicholas John
lun­mak­ta­dır: “Bi­rey­ler gi­bi dev­let­ler de doy­mak bil­mez bir güç ar­zu­su için­de­dir; Spykman, America’s Strategy in
özün­de ben­cil­lik-kö­tü ni­yet olan dev­let­ler ani­mus do­mi­nan­di ile ha­re­ket eder­ World Politics: The United States
and the Balance of Power; Arnold
ler” (Wol­fers, 1951). Ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­yı “bi­yo-psi­ko­lo­jik” fak­tör­ler­le açık­la­yan Wolfers, Discord to Collaboration:
Hans J. Mor­gent­ha­u’ya gö­re, tüm sos­yal iliş­ki mo­del­le­rin­de tüm in­san­la­ra öz­gü Essays on International Politics
ege­men ol­ma gü­dü­sü var­dır. Bu gü­dü ve eği­lim “ai­le­den çe­şit­li mes­lek ku­ru­luş­la­ başlıklı eserleri ile klasik
realizmin önde gelen isimleri
rı­na, ye­rel si­ya­sal ör­güt­ler­den dev­le­te ka­dar tüm in­san ör­güt­len­me­le­rin­de mev­ arasında anılırlar.
cut­tur” (Mor­gent­ha­u, 1967). Ben­zer şe­kil­de, Re­in­hold Nie­buhr (1932) da “sos­yal
animus dominandi: egemen
ça­tış­ma­la­rın ve ada­let­siz­lik­le­rin ni­hai kay­nak­la­rı­nın in­san­la­rın ce­ha­le­ti ve ben­cil­ olma arzusu
li­ğin­de aran­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni” ve “in­san­la­rın sa­hip ol­du­ğu kö­tü­lük po­tan­si­ye­li­nin
ulu­sal ben­cil­li­ğe dö­nü­şe­bi­le­ce­ği­ni” be­lir­tir.

Resim 5.3
Hans J. Morgenthau (1904-1980)

Uluslararası İlişkiler disiplinine klasik realizmin kurucusu olarak damgasını vuran Morgenthau,
CUNY, Harvard, Columbia, Northwestern, California ve Yale üniversitelerinde akademik çalışmalarını
sürdürmüş; ABD Dışişleri ve Savunma bakanlıklarına danışmanlık yapmış; 1974’de Amerikan Dış
Politikası Ulusal Komitesini kurmuştur. Başlıca eserleri şunlardır: Scientific Man versus Power Politics
(1946), Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace (1948), In Defence of National
Interest (1951), The Purpose of American Politics (1960), Truth and Power: Essays of a
Decade 1960-1970 (1970).

Kla­sik rea­list­ler in­san do­ğa­sı­na ver­dik­le­ri önem iti­ba­rıy­la “bi­yo­lo­jik rea­list­ler” ola­
rak da ad­lan­dı­rı­lır­lar.

Bu mo­del­de, dev­let­le­rin tü­mü güç pe­şin­de ko­şan ego­ist var­lık­lar­dır ve ya­yıl­ma

şek­lin­de­ki sal­dır­gan eği­lim­le­ri­ni en­gel­le­ye­bi­le­cek bir üst oto­ri­te yok­tur. Bu şart­lar
al­tın­da her­kes için şid­de­te ma­ruz kal­ma ve yok ol­ma teh­li­ke­si mev­cut­tur. Bu teh­li­
ke­yi unu­tan ve güç ar­tı­şıy­la il­gi­len­me­yen dev­let­ler yok olur. Bu nok­ta­da dev­let­ler
hem gü­ce duy­duk­la­rı kar­şı ko­nul­maz ar­zu ve sal­dır­gan eği­lim­le­ri ile, hem de bu­
na kar­şı­lık tüm dev­let­le­rin sa­hip ol­du­ğu bu eği­li­min ya­ra­ta­ca­ğı ken­di­ni ko­ru­ma
gü­dü­sü çer­çe­ve­sin­de her an şid­de­te/sa­va­şa dö­nüş­me ola­sı­lı­ğı bu­lu­nan mak­si­mum
gü­ce eriş­me mü­ca­de­le­si­ne gi­ri­şe­cek­ler­dir. Kı­sa­ca, bu iki gü­dü­nün iç içe geç­me­siy­
le şid­det, ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler are­na­sı­na dam­ga­sı­nı vu­ra­cak­tır.

Kla­sik rea­liz­min kla­sik bir ese­ri için bkz. Mor­gent­ha­u, Hans J. (1970). Ulus­la­ra­ra­sı
Po­li­ti­ka: Güç ve Ba­rış Mü­ca­de­le­si, çev. Bas­kın Oran ve Ün­sal Os­kay. An­ka­ra: Türk
Si­ya­si İlim­ler Der­ne­ği Ya­yın­la­rı.
90
“Neo-realizmin merkezi
kavramları en açık şekilde
1970’lerin sonuna dogru
basılan iki çalışmada
ortaya kondu: Hedley Bull,
The Anarchical Society ve
Kenneth Waltz, Theory
of International Politics.
Özellikle Waltz’un çalışması
1980’lerde Uluslararası İlişkiler
çalışmalarının temel okuması
haline geldi.”
“Waltz klasik realizmin
temel unsuru olan anarşik
uluslararası sistem içerisinde
hareket eden bağımsız
devletleri analizinin başlangıç
noktası olarak alır. Fakat
bu geleneğin normatif
unsurlarını gözardı ederek
klasik realizmden uzaklaşır.
Morgenthau’nun aksine insan
doğasıyla ilgilenmez ve devlet
adamlığının etiğini analizi
dışında bırakır. Waltz’un
büyük oranda pozitivist
modellerden etkilenen
Theory of International
Relations’ı uluslararası
siyasi sistemin “bilimsel”
bir açıklamasını sağlamaya
çalışarak bizi devletlerin belirli
(öngörülebilir) şekillerde
davranmalarını beklemeye
iter. Waltz’a göre en iyi
Uluslararası ilişkiler teorisi
sistemin yapısı, süreklilik ve
değişkenliklerine odaklanan
neo-realist sistem teorisidir.
Bu yaklaşımda, sistemin yapısı
ve özellikle sistem içinde
gücün dağılımı temel analiz
noktasıdır.”
Kaynak: Aydın, Mustafa
(2004). “Uluslararası İlişkilerin
Gerçekçi Teorisi: Kökeni,
Kapsamı, Kritiği”, Uluslararası
İlişkiler, Cilt 1, No 1, s. 48.
Strateji ve Güvenlik
Ya­pı­dan Kay­nak­la­nan Gü­ven­lik Teh­dit­le­ri
Ne­orea­lizm­de gü­ven­lik teh­di­di dev­let­le­rin güç ar­zu­su­na da­ya­lı re­viz­yo­nist ira­de­
le­rin­den de­ğil, ulus­la­ra­ra­sı sis­te­min anar­şik ya­pı­sı ve bu ya­pı­dan do­ğan self-help
dü­ze­nin­den kay­nak­la­nır.
Li­te­ra­tür­de ya­pı­sal rea­lizm ve ne­orea­lizm ge­nel ola­rak bir­bi­ri­nin ye­ri­ne ge­çe­cek şe­
kil­de kul­la­nıl­mak­ta­dır. Waltz da ken­di­ni ya­pı­sal rea­list ola­rak ta­nım­lar.
Waltz’a gö­re, ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­da, bir dev­le­tin di­ğe­ri­ne kar­şı kuv­vet kul­lan­
ma­sı ola­sı­lı­ğı­na kar­şı “ge­rek­li yet­kiy­le do­na­tı­lan ve ken­di ken­di­ne ey­lem ya­pa­bil­
me ka­bi­li­ye­ti­ne sa­hip üst bir oto­ri­te”nin bu­lun­ma­ma­sı ola­rak ta­nım­la­nan anar­şi,
sis­te­min ya­pı­sı­nın dü­zen­le­yi­ci il­ke­si­dir. Anar­şi­nin ter­si olan hi­ye­rar­şik dü­zen­de,
ya­ni mer­ke­zi bir hü­kü­me­tin var ol­du­ğu ulu­sal sis­tem­de, sis­te­min öz­ne­le­ri­nin bir­
bir­le­ri­ne kar­şı kuv­vet kul­lan­ma­la­rı­nı en­gel­le­ye­cek ve­ya kuv­vet kul­la­nan­la­rı ce­za­
lan­dı­ra­cak meş­ru oto­ri­te söz ko­nu­su­dur. Hi­ye­rar­şik sis­tem­ler­de “bi­rim­ler di­ğer­
le­ri­nin var­lı­ğı kar­şı­sın­da gü­ven­lik­le­ri­ni ko­ru­mak ve kim­lik­le­ri­ni de­vam et­tir­mek
için ge­rek­li yol­lar ge­liş­tir­me kay­gı­sı ol­mak­sı­zın çı­kar­la­rı­nın pe­şin­de ko­şa­bi­lir­ler”.
Bir baş­ka de­yiş­le, bu tür bir sis­tem­de bi­rim­ler be­kâ sağ­la­mak­la il­gi­len­mek zo­run­
da kal­maz­lar; zi­ra bu­nu te­mi­nat al­tı­na alan yet­ki­li bir üst oto­ri­te var­dır. Bu­na kar­
şı­lık, anar­şik ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de, dev­let­ler ken­di­le­ri­ni an­cak ken­di ça­ba­la­rıy­la
ko­ru­ya­bi­lir­ler. Do­la­yı­sıy­la, anar­şik ya­pı self-help sis­te­mini or­ta­ya çı­kar­tır.
Uluslararası Sistem ve Yapı
Ne­orea­liz­min özün­de, bi­rim­le­ri ara­sın­da­ki si­ya­si iliş­ki­le­ri bi­çim­len­di­ren bir ya­pı
ola­rak ulus­la­ra­ra­sı sis­tem var­dır. Waltz’a gö­re, “sis­tem, ya­pı­dan ve et­ki­le­şim ha­lin­de­
ki bi­rim­ler­den olu­şur”. Ya­pı ta­nım­la­nır­ken bi­rim­le­rin özel­lik­le­ri (ör­ne­ğin dev­let­le­rin
ide­olo­jik ta­ah­hüt­le­ri, si­ya­si li­der­le­rin tür­le­ri, sos­yo-eko­no­mik ku­ru­luş­lar) ile bi­rim­
le­rin et­ki­le­şim­le­ri (ör­ne­ğin dev­let­ler ara­sın­da­ki kül­tü­rel, eko­no­mik ve as­ke­ri iliş­ki­
ler) dik­ka­te alın­maz. Ya­pı ta­nı­mın­da gö­zö­nün­de bu­lun­du­ru­lan sis­tem­de­ki bi­rim­le­rin
bir­bir­le­riy­le iliş­ki­le­ri de­ğil, bu bi­rim­le­rin bir­bir­le­ri­ne kar­şı gö­re­li ko­num­la­rı­dır. Bir
baş­ka de­yiş­le, Waltz’a gö­re ya­pı sis­te­min par­ça­la­rı­nın dü­zen­len­me­si­ni, bir­bir­le­ri­ne
kar­şı sı­ra­lan­ma­sı­nı ifa­de eden bir kav­ram­dır. Waltz, ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın ya­pı­sı­nı
ta­nım­lar­ken iki te­mel özel­lik­ten bah­se­der: Anar­şi ve dev­let­ler ara­sın­da­ki güç da­ğı­lı­
mı. Sis­te­min dü­zen­le­yi­ci il­ke­si olan anar­şi, da­ha ön­ce­ki üni­te­ler­de de be­lir­til­di­ği üze­re
dev­let­le­rin ita­at ede­ce­ği bir üst oto­ri­te­nin bu­lun­ma­ma­sı­nı ifa­de eder. Tüm ulus­la­ra­
ra­sı sis­tem­ler anar­şik ol­du­ğu­na gö­re, tüm sis­tem­le­rin ya­pı­la­rı­nın ay­nı ol­ma­sı ge­re­kir;
fa­kat ger­çek­te du­rum böy­le de­ğil­dir. Far­kı ya­ra­tan bi­rim­ler ara­sın­da­ki güç da­ğı­lı­mı­
dır. Sis­te­min bi­rim­le­ri ara­sın­da­ki ka­bi­li­yet­le­rin da­ğı­lı­mın­da­ki de­ği­şim, ya­pı­nın de­ği­
şi­mi­ne ne­den olur. Sis­tem dü­ze­yin­de ka­bi­li­yet­le­rin da­ğı­lı­mı ile kas­te­di­len sis­tem­de­ki
bü­yük güç­le­rin sa­yı­sı­dır. Waltz’a gö­re, bü­yük güç­le­rin sa­yı­sın­da de­ği­şik­lik mey­da­na
gel­dik­çe, sis­tem­de de­ği­şik­lik mey­da­na ge­lir. Waltz’un sis­tem dü­ze­yin­de güç da­ğı­lı­mı
ola­rak ad­lan­dır­dı­ğı bu özel­lik Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler li­te­ra­tü­rün­de ku­tup­lu­luk te­ori­si
ola­rak anıl­mak­ta­dır.
Self-help sis­te­min­de her­kes ba­şı­na buy­ruk ol­du­ğun­dan, ya­ni dev­let­le­ri di­ğer­le­ri­
ne kar­şı kuv­vet kul­la­nı­mın­dan im­ti­na et­ti­re­bi­le­cek mer­ke­zi bir oto­ri­te bu­lun­ma­dı­
ğın­dan, bir dev­le­tin di­ğe­ri­ne kar­şı kuv­vet kul­lan­ma­sı ih­ti­ma­li her za­man mev­cut­tur.
 5. Ünite - Realist Güvenlik Çalışmaları 91

Bu­na bağ­lı ola­rak, self-help il­ke­si­nin ge­çer­li ol­du­ğu bir sis­tem­de ken­di­si­ne kar­şı
kuv­vet kul­la­nıl­ma­sı ih­ti­ma­li kar­şı­sın­da dev­let­ler be­kâ­la­rı ko­nu­sun­da kay­gı du­yar­
lar. Bir baş­ka de­yiş­le, self-help sis­te­mi kim­se­nin kim­se­ye gü­ven­me­di­ği bir gü­ven­
siz­lik or­ta­mı ya­ra­tır. Böy­le bir or­tam­da, sis­te­min da­yat­ma­sı so­nu­cun­da dev­let­ler
be­kâ/gü­ven­lik en­di­şe­si­ne ka­pı­lır­lar. Bu en­di­şe için­de­ki dev­let­ler var­lık­la­rı­nı ko­
ru­mak ama­cıy­la as­ke­ri ka­pa­si­te­le­ri­ni, ya­ni sis­tem için­de­ki gö­re­li güç­le­ri­ni ar­tır­ma
yo­lu­na gi­der­ler. Böy­le­ce anar­şik ulus­la­ra­ra­sı or­tam dev­let­le­ri ken­di gü­ven­lik­le­ri­ni
sa­de­ce ken­di güç­le­ri­ne da­ya­na­rak sağ­la­ma­ya yö­ne­lik stra­te­ji­ler üret­me­ye, ön­lem­
ler al­ma­ya yön­len­di­rir. Ne­orea­liz­min gü­ven­lik teh­di­di an­la­yı­şı­nın özün­de­ki gü­
ven­lik iki­le­mi de tam bu nok­ta­da do­ğar.

Gü­ven­lik İki­le­mi

Rea­list pa­ra­dig­ma­nın gü­ven­lik iki­le­mi ve ku­tup­lu­luk kav­ram­la­rı­nı

ta­nım­la­mak.
3
Waltz, ne­orea­list an­la­yış­ta­ki gü­ven­lik bu­na­lı­mı­nın “di­ğer­le­ri­nin ni­yet­le­rin­den
emin ol­ma­yan dev­let­le­rin gü­ven­lik için si­lah­la­na­rak kı­sır dön­gü ya­rat­tık­la­rı bir
du­rum”, ya­ni gü­ven­lik iki­le­mi ol­du­ğu­nu or­ta­ya koy­mak­ta­dır. Bir baş­ka de­yiş­le, di­
ğe­ri­nin ni­ye­tin­den emin ol­ma­yan dev­le­tin gü­ven­li­ği­ni sağ­la­mak için güç ar­tır­ma­
sı, di­ğe­ri­nin, his­set­ti­ği gü­ven­siz­li­ği or­ta­dan kal­dır­mak için güç ar­tır­ma­sı­na ne­den
ola­cak; bu şe­kil­de ka­çı­şı ol­ma­yan bir gü­ven­lik iki­le­mi or­ta­ya çı­ka­cak­tır.
Gü­ven­lik iki­le­mi kav­ra­mı, Waltz ta­ra­fın­dan da be­nim­sen­di­ği şek­liy­le ilk kez
1950’ler­de Ame­ri­ka­lı si­ya­set bi­lim­ci John Herz ve İn­gi­liz ta­rih­çi Her­bert But­ter­
fi­eld ta­ra­fın­dan kul­la­nıl­mış, da­ha son­ra baş­ta Ro­bert Jer­vis ve Char­les L. Gla­ser
ol­mak üze­re pek çok rea­list ya­zar ta­ra­fın­dan ge­liş­ti­ril­miş­tir. Tüm bu ya­zar­lar için
gü­ven­lik iki­le­mi, ge­nel ola­rak “bir dev­le­tin gü­ven­li­ğin­de­ki ar­tı­şın di­ğe­ri­nin gü­
ven­li­ği­ni azalt­ma­sı” an­la­mı­nı ta­şı­mak­ta­dır.
Dev­let­le­rin gü­ven­lik iki­le­mi­ne düş­me­si­nin ne­de­ni dav­ra­nış­la­rın­da­ki be­lir­siz­
lik­tir. But­ter­fi­eld (1951) gü­ven­lik iki­le­mi tra­je­di­si­nin te­mel ni­te­li­ği­nin be­lir­siz­lik
ol­du­ğu­nu ne­re­dey­se ko­nuy­la il­gi­li tüm kay­nak­lar­da atıf ve­ri­len şu cüm­le­le­riy­le
or­ta­ya ko­yar: “...siz kar­şı ta­ra­fa za­rar ver­mek is­te­me­di­ği­ni­zi bi­lir­si­niz... [ama kar­şı
ta­ra­fın] si­zin ka­fa­nı­zın için­de­ki­le­ri gö­re­me­ye­ce­ğin­den ni­yet­le­ri­niz hak­kın­da ay­
nı gü­ve­ne sa­hip ola­ma­ya­ca­ğı­nı tam ola­rak ha­tır­la­ma­nız ve­ya far­ket­me­niz hiçbir
za­man müm­kün ol­ma­ya­cak­tır”. Whee­ler ve Bo­oth (1992) da gü­ven­lik iki­le­mi ta­
nım­la­rın­da bu be­lir­siz­lik un­su­ru­na odak­la­nır: “Bir dev­le­tin as­ke­ri ha­zır­lık­la­rı,
di­ğe­ri­nin zih­nin­de bu ha­zır­lık­la­rın (be­lir­siz bir dün­ya­da gü­ven­li­ği ar­tır­mak doğ­
rul­tu­sun­da) sa­vun­ma ve­ya (ken­di avan­ta­jı için sta­tü­ko­yu de­ğiş­tir­mek doğ­rul­tu­
sun­da) sal­dı­rı amaç­lı olup ol­ma­dı­ğı­na da­ir çö­zü­le­mez bir be­lir­siz­lik ya­rat­tı­ğın­da
gü­ven­lik iki­le­mi var­dır”. Bir baş­ka de­yiş­le, dev­let­ler kar­şı ta­ra­fın sal­dı­rı ve­ya sa­
vun­ma­ya da­ir ni­ye­ti­ni tes­pit ede­bil­me ko­nu­sun­da­ki be­lir­siz­lik ne­de­niy­le gü­ven­lik
iki­le­mi­ne dü­şer­ler.
Yu­ka­rı­da da be­lir­til­di­ği üze­re, anar­şik ya­pı­dan do­ğan self-help sis­te­mi­nin en
önem­li özel­lik­le­rin­den bi­ri­si ya­rat­tı­ğı be­lir­siz­lik­tir; ya­ni dev­let adam­la­rı di­ğer dev­
let­le­rin ni­ye­ti­ni bi­le­mez ve bu be­lir­siz­lik dev­let­ler­de di­ğer­le­ri­nin ken­di­si­ne za­rar
ve­re­bi­le­ce­ği­ne da­ir kor­ku ve en­di­şe ya­ra­tır. Bu en­di­şe ve kor­ku, dev­let­le­ri gü­ven­
lik­le­ri­ni sağ­la­mak üze­re as­ke­ri güç ar­tı­şı­na yön­len­di­rir. Bir dev­le­tin bu amaç ve
yol­la gü­ven­li­ği­ni ar­tır­ma­sı di­ğe­ri­nin gü­ven­li­ği­nin -bu yön­de bir ni­yet ve ar­zu ol­
mak­sı­zın- azal­ma­sı­na yol açar. Ör­ne­ğin, A dev­le­ti­nin as­ke­ri gü­cün­de mey­da­na
92 Strateji ve Güvenlik

İki kutupluluk, sistem
içerisindeki gücün temel
itibariyle iki devlet etrafında dü­zen­de B dev­le­ti böy­le dav­ran­maz­sa A’yı dur­du­ra­bi­le­cek bir üst oto­ri­te yok­tur.
toparlandığı yapı olarak
tanımlanır. Örneğin,
uluslararası sistem 17.
yüzyılda İngiltere ve İspanya
arasında, Soğuk Savaş
sırasında da ABD ve SSCB
arasında iki kutupludur. Üç
kutuplulukta, sistemdeki
gücün dağılımı üç devlet
arasında gerçekleşir. Dört veya çı­ka­bi­le­ce­ği bir du­ru­mu ta­nım­la­mak­ta­dır. Ya­ni, [or­ta­da] sta­tü­ko­yu de­ğiş­tir­me­
daha fazla devlet arasında
gücün dağıldığı sistem çok
kutuplu olarak tanımlanır.
Napoléon Savaşlarından Kırım
Savaşı’na kadar devam eden
“Avrupa Uyumu” dönemi
ile Birinci ve İkinci Dünya
Savaşları arası dönemdeki
düzen çok kutupluluğa örnek
teşkil eder. Uluslararası
sistemde gücün, yarattığı
kültürel, ekonomik ve askeri
etki ile tüm uluslararası
ilişkileri düzenleyecek tek bir
devletin elinde toplanması
haline ise tek kutupluluk
denir. Her ne kadar günümüz
sisteminin tek kutuplu mu, çok
kutuplu mu olduğu tartışmalı
olsa da, Soğuk Savaş sonrası
on yıllık dönemde ABD’nin
şekillendirdiği tek kutuplu bir
sistemin mevcudiyeti daha
ağır basan görüştür.
ge­len bir ar­tış, B dev­le­ti için ken­di­si­ne yö­ne­lik bir teh­dit­tir; zi­ra A’nın han­gi amaç­
la as­ke­ri güç ar­tı­şı­na baş­vur­du­ğu be­lir­siz­dir. A dev­le­ti yal­nız­ca ken­di sa­vun­ma
ka­bi­li­ye­ti­ni güç­len­dir­mek ama­cıy­la as­ke­ri fa­ali­yet­ler­de bu­lun­sa da, B dev­le­ti A
dev­le­ti­nin ni­ye­ti­ni ke­sin ola­rak bi­le­me­ye­ce­ğin­den en kö­tü se­nar­yo­ya, ya­ni A’nın
B’ye sal­dır­ma ni­ye­ti bu­lun­du­ğu ih­ti­ma­li­ne gö­re ha­re­ket et­mek zo­run­da ka­la­cak­
tır. Ulus­la­ra­ra­sı anar­şik ya­pı­nın her­ke­sin ba­şı­nın ça­re­si­ne bak­ma­sı­nı ge­rek­tir­di­ği
So­nuç­ta, be­lir­siz­lik or­ta­mın­da­ki iki dev­le­tin bir­bi­rin­den kuş­ku du­ya­rak ve bir­bi­
ri­ne gü­ven­me­ye­rek as­ke­ri gü­cü­nü kar­şı­lık­lı ola­rak ar­tır­dı­ğı bir kı­sır dön­gü or­ta­ya
çı­kar.
Yu­ka­rı­da­ki ör­nek­te de gö­rül­dü­ğü üze­re, A dev­le­ti bu yön­de bir ni­ye­ti ol­mak­sı­
zın B dev­le­ti­nin gü­ven­siz­li­ği­ne, ar­dın­dan da B dev­le­ti­nin al­dı­ğı ted­bir­ler ka­sıt­sız
bi­çim­de A dev­le­ti­nin gü­ven­siz­li­ği­ne ne­den ol­muş­tur. So­nuç iti­ba­rıy­la, “gü­ven­lik
iki­le­mi iki ya da da­ha faz­la ta­raf ara­sın­da kim­se bu so­nu­cu is­te­me­se da­hi sa­va­şın
ye ça­lı­şan re­viz­yo­nist ya da dev­rim­ci bir dev­let ol­ma­sa da­hi sa­vaş çı­ka­bi­le­cek­tir”
(Col­lins, 2004).
Ku­tup­lu­luk ve Gü­ven­lik İki­le­mi
Ne­orea­list an­la­yış­ta­ki ulus­la­ra­ra­sı anar­şik ya­pı­dan do­ğan gü­ven­lik iki­le­mi­nin,
sis­te­min salt anar­şi il­ke­si ile ta­nım­lan­ma­sı ha­lin­de, sa­bit bir ka­rak­te­re sa­hip ol­
ma­sı bek­len­mek­te­dir. Bu­na kar­şı­lık gü­ven­lik iki­lem­le­ri, Waltz rea­liz­min­de­ki ya­
pı­yı be­lir­le­yen anar­şi dı­şın­da­ki ku­tup­lu­luk pren­si­bi çer­çe­ve­sin­de fark­lı ku­tup sis­
tem­le­rin­de de­ğiş­ken so­nuç­lar do­ğur­ma­kta­dır. Waltz’a gö­re (1979) çok-ku­tup­lu
ya­pı­lar­da gü­ven­lik iki­lem­le­ri­nin sa­vaş­la so­nuç­lan­ma­sı ola­sı­lı­ğı da­ha yük­sek­ken,
iki-ku­tup­lu sis­tem­ler­de­ki gü­ven­lik iki­lem­le­ri is­tik­rar eği­lim­li­dir. Ben­zer şe­kil­de,
ya­pı­sal rea­list ya­zar­lar­dan John M. Me­ars­hei­mer (1990) da iki ku­tup­lu dü­ze­nin
çok ku­tup­lu dü­zen­den da­ha ba­rış­çı ol­du­ğu­nu id­di­a eder. Da­vid Sin­ger ve Karl
De­utsch (1964) ise çok ku­tup­lu sis­te­min is­tik­ra­rı sağ­la­mak­ta da­ha ba­şa­rı­lı ola­
ca­ğı­nı, çün­kü be­lir­siz­li­ğin ka­rar ve­ri­ci­le­ri çok da­ha dik­kat­li ol­ma­ya ite­ce­ği­ni öne
sü­rer­ler. Bu­ra­da­ki “dik­kat”, geç­miş­te de­nen­miş doğ­ru po­li­ti­ka­la­rı sür­dür­mek, sap­
ma­la­ra kay­ma­mak an­la­mı­na gel­mek­te­dir. Da­ha­sı, ba­ğım­sız ak­tör­le­rin sa­yı­sın­da­
ki ar­tı­şın, bir ak­tö­rün tek bir ak­tö­re ve­re­bi­le­ce­ği dik­ka­ti bö­le­ce­ği ve il­gi­nin faz­la
sa­yı­da ak­tö­re da­ğıl­ma­sıy­la da sa­vaş ola­sı­lı­ğı­nın da­ha da dü­şe­ce­ği­ni id­di­a eder­ler.

Tablo 5.1 İKİ-KU­TUP­LU DÜ­ZEN ÇOK-KU­TUP­LU DÜ­ZEN

Mearsheimer’a Göre
İki-kutuplu Düzen ile
Çok-kutuplu Düzen
Arasındaki Farklar
Güç Sa­yı­sı İki bü­yük güç sis­te­me hâ­kim­dir. Di­ğer güç­
ler, iki ku­tup­tan bi­ri­ne bağ­lı ha­le ge­lir.
Ça­tış­ma İki bü­yük güç sis­te­me hâ­kim ol­du­ğun­dan,
tek bir nok­ta­da ça­tış­ma söz ko­nu­su­dur.
Nok­ta­la­rı
Kü­çük dev­let­ler ara­sın­da ça­tış­ma ola­sı­lı­ğı
az­dır; hep­si ku­tup­lar­dan bi­ri­ne bağ­lı du­
rum­da­dır.
Üç ve­ya da­ha faz­la güç sis­te­mi yö­ne­tir. Di­ğer
güç­le­rin, it­ti­fak kur­ma ko­nu­sun­da da­ha çok
ter­cih­le­ri var­dır; hat­ta is­ter­ler­se bağ­lan­tı­sız da
ola­bi­lir­ler.
Sis­tem­de çok sa­yı­da güç ol­du­ğun­dan, ça­tış­ma
mer­kez­le­ri faz­la­dır. Üç tip ça­tış­ma müm­kün­
dür:
- Bü­yük güç­ler ara­sı
- Bü­yük güç­ler­le, kü­çük dev­let­ler ara­sı

- Kü­çük dev­let­ler ara­sı

Do­la­yı­sıy­la, ce­te­ris pa­ri­bus, çok-ku­tup­lu dü­

zen­de sa­vaş ola­sı­lı­ğı da­ha faz­la­dır.

Güç İki-ku­tup­lu dü­zen­de den­ge hâ­kim­dir.
Den­ge­si ve Den­ge ha­li cay­dı­rı­cı­lık ya­ra­tır; ya­ni ta­raf­lar
bir­bi­ri­ne sal­dır­mak­tan ka­çı­nır.
Cay­dı­rı­cı­lık
Karşı Tarafın Nİ­YET: A dev­le­ti­nin kar­şı­sın­da yal­nız­ca B
dev­le­ti var­dır; taraf­lar ara­sın­da­ki iliş­ki­nin ku­
Gücünü ve
ral­la­rı za­man içe­ri­sin­de yer­le­şik ha­le gel­miş­
Niyetini tir. Do­la­yı­sıy­la; ta­raf­la­rın bir­bir­le­ri­nin ni­yet­
le­ri­ni yan­lış an­la­ma­la­rı­nın im­kâ­nı yok­tur.
Algılama
GÜÇ: Kar­şı ta­raf­ta tek bir düş­man ol­du­ğun­
Durumu dan, koa­lis­yon­la­rın gü­cü­nü (kaç ta­ne dev­
let­ten oluş­tu­ğu­nu) he­sap­la­mak du­ru­mu söz
ko­nu­su de­ğil­dir.
5. Ünite - Realist Güvenlik Çalışmaları 93
Güç­ler ara­sın­da den­ge ol­ma­ma­sı du­ru­mu yay­
gın­dır. Güç­lü olan dev­le­tin cay­dı­rıl­ma­sı zor­la­şır.
Çok-ku­tup­lu dü­zen­de or­ta­ya çı­kan den­ge­siz­lik
so­nu­cun­da iki tip ça­tış­ma göz­le­nir:
1. İki dev­let bi­ra­ra­ya ge­lip, üçün­cü­ye sal­dı­ra­
bi­lir.
2. Bir bü­yük dev­let, ken­din­den güç­süz bir
dev­le­te tek ba­şı­na sal­dı­ra­bi­lir.
Güç­ler ara­sın­da­ki den­ge­siz­li­ğin gi­de­ril­me­si,
güç den­ge­si di­na­mik­le­ri dev­re­ye gi­re­bi­lir.
Fa­kat, güç den­ge­si­nin te­sis edil­me­si­nin önün­
de bir­ta­kım coğ­ra­fi ve eş­gü­düm­sel en­gel­ler
bu­lu­na­bi­lir.
Coğ­ra­fi en­gel­ler: Den­ge­le­yi­ci du­ru­mun­da­ki
dev­let, teh­dit oluş­tu­ran dev­le­te kar­şı ara­da
tam­pon bir dev­let bu­lun­du­ğun­dan ye­te­rin­ce
as­ke­ri bas­kı uy­gu­la­ya­ma­mak­ta­dır.
Eş­gü­düm­sel en­gel­ler:
1. Dev­let­ler gü­cün den­ge­len­me­si sü­re­cin­
de­ki yü­kü üst­len­mek is­te­mez­ler ve bu
so­rum­lu­lu­ğu di­ğer dev­let­le­rin üze­ri­ne
at­ma­ya ça­lı­şır­lar. Ya­ni, dev­let­ler as­ke­ri
güç­le­ri­ni ge­liş­tir­mek (iç yön­tem­ler) ye­ri­
ne, dış yön­tem­ler­le (koa­lis­yon oluş­tur­ma)
den­ge oluş­tur­ma eği­li­min­de­dir­ler.
2. A ve B ara­sın­da­ki sa­vaş­ta C dev­le­ti, güç
den­ge­le­me ye­ri­ne ke­nar­da kal­ma­yı yeğ­
le­ye­bi­lir; çün­kü A ve B ara­sın­da­ki sa­vaş
so­nu­cun­da her iki­si de za­yıf­la­ya­cak ve C
gö­re­li gü­cü­nü ar­tır­mış ola­cak­tır.
3. Ba­zı dev­let­ler sal­dır­gan dev­le­tin ken­di­si­ni
he­def al­ma­dı­ğı­nı dü­şü­ne­rek, den­ge­le­me
sü­re­ci­nin dı­şın­da ka­la­bi­lir.
4. Dip­lo­ma­si be­lir­siz bir sü­reç­tir ve sa­vun­ma
amaç­lı bir koa­lis­yon kur­mak uzun sü­re­
bi­lir. Da­ha it­ti­fak ku­rul­ma­dan, sal­dır­gan
dev­let ba­şa­rı­ya ulaş­mış ola­bi­lir.
Nİ­YET: Çok-ku­tup­lu dü­zen­de pek çok ak­tör
bu­lun­du­ğun­dan bir dev­let bü­tün di­ğer dev­
let­le­rin dav­ra­nış­la­rı­nı tah­min et­mek du­ru­
mun­da­dır. Ya­ni, tek-ku­tup­lu­luk­ta ol­du­ğu gi­bi
tek bir “kar­şı ta­raf” yok­tur. Ay­rı­ca, çok sa­yı­da
it­ti­fak al­ter­na­ti­fi bu­lun­du­ğun­dan, it­ti­fak­lar/
koa­lis­yon­lar de­ğiş­ken­dir. Bu du­rum dev­let­le­rin
dav­ra­nış bi­çim­le­ri­ni de et­ki­ler; bir gün dos­ta­ne
iliş­ki­le­rin sür­dü­rül­dü­ğü dev­let­le, er­te­si gün
düş­man­ca iliş­ki­ler ge­li­şe­bi­lir. Do­la­yı­sıy­la dev­
let­ler ara­sı iliş­ki­le­rin ku­ral­la­rı hız­la de­ği­şe­bi­lir.
GÜÇ: Dev­let­le­rin dâ­hil ola­bi­le­cek­le­ri koa­lis­yon
ter­cih­le­ri çe­şit­li ol­du­ğun­dan, A dev­le­ti kar­şı­
sın­da­ki X koa­lis­yo­nu­nun gü­cü­nü (ya­ni koa­lis­
yo­na da­hil dev­let sa­yı­sı­nı) yan­lış he­sap­la­ya­bi­lir
(Ör­ne­ğin, Al­man­ya, İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’n­da
İn­gi­liz­le­rin Fran­sa ve Rus­ya’nın ya­nın­da ye­r
a­la­ca­ğı­nı tah­min et­sey­di, sa­vaş­tan ca­ya­bi­lir­di).
94
Morgenthau’ya (1967) göre
güç dengesi, belirli bir ilişki
modelini hedefleyen politika,
gerçek bir ilişki hali, gücün
yaklaşık olarak eşit dağılımı
ve gücün herhangi bir şekilde
dağılımı olarak dört farklı
şekilde tanımlanabilir. Ernst
B. Haas’a (1953) göre güç
dengesi, gücün dağılımı,
eşitlik, hegemonya, istikrar/
barış, istikrarsızlık/savaş,
genel olarak güç politikası,
tarihin evrensel hukuku ve
politika-oluşumu için sistem
ve rehber olarak sekiz ayrı
anlama gelir. Martin Wight’a
(1966) göre ise güç dengesi,
gücün eşit biçimde dağılımına,
gücün eşit dağılımına
dair ilkeye, mevcut güç
dağılımına, büyük güçlerin
zayıf devletlerin topraklarını
eşit biçimde bölüşmelerine
dair ilkeye, güç dağılımındaki
eşitsizlikleri önlemek üzere
bir güç marjı bırakmaya,
gücün eşit dağılımını
sağlamak için özel bir role,
gücün dağılımdan avantaj
sağlamaya, hâkimiyete,
uluslararası politikanın gücün
eşit dağılımını sağlama
yönündeki yineleyen eğilimine
işaret etmektedir.
Strateji ve Güvenlik
Yu­ka­rı­da­ki tab­lo­da özet­le­nen hu­sus­lar hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi için bkz. Me­ars­hei­
mer, John M. (1990). “Back to the Fu­tu­re: Ins­ta­bi­lity in Eu­ro­pe Af­ter the Cold War”,
In­ter­na­tio­nal Se­cu­rity, Cilt 15, No 1.
Yu­ka­rı­da be­li­ri­len hu­sus­lar doğ­rul­tu­sun­da, ulus­la­ra­ra­sı anar­şik ya­pı­nın ya­rat­
tı­ğı be­lir­siz­lik or­ta­mın­da as­lın­da iyi ni­yet­li dev­let­le­rin be­kâ kay­gı­sı so­nu­cun­da
do­ğan, so­nuç­ta her­kes için ni­hai ola­rak gü­ven­siz­lik ya­ra­tan ve şid­de­ti ku­tup sa­yı­sı
çer­çe­ve­sin­de ar­tan ya da aza­lan gü­ven­lik iki­le­mi, ne­orea­liz­min/ya­pı­sal rea­liz­min
gü­ven­lik teh­di­di an­la­yı­şı­nın mer­ke­zin­de yer al­mak­ta­dır. Gü­ven­lik iki­lem­le­ri­nin
ulus­la­ra­ra­sı ça­tış­ma­lar­la bağ­lan­tı­sı­nı en iyi But­ter­fi­eld (1951) or­ta­ya koy­muş­tur:
“Ta­rih­te­ki en bü­yük sa­vaş, dün­ya­ya ka­sıt­lı za­rar ve­re­bi­le­cek bü­yük suç­lu­la­rın mü­
da­ha­le­si ol­ma­dan mey­da­na ge­le­bi­lir. Ümit­siz­ce ça­tış­ma­yı ön­le­me­yi he­def­le­yen iki
güç ara­sın­da da çı­ka­bi­lir”.
REA­LİZM­DE GÜ­VEN­LİK PO­Lİ­Tİ­KA­LA­RI VE GÜÇ DEN­GE­Sİ
Rea­liz­min gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı an­la­yı­şı­nın te­me­li­ni oluş­tu­ran güç
4 den­ge­si ve den­ge­le­me kav­ram­la­rı­nı açık­la­mak.
Tüm rea­list ya­zar­la­ra gö­re, kay­na­ğı ve ne­de­ni ne olur­sa ol­sun bir dev­le­tin güç
ar­tır­ma­sı di­ğe­ri için gü­ven­lik teh­di­di­dir. Ar­tan güç he­ge­mon­ya­nın ve kuv­vet kul­
la­nı­mı ih­ti­ma­li­nin ha­ber­ci­si­dir; bu ne­den­le be­kâ sağ­la­ma­ya ça­lı­şan dev­let­ler­ce bu
gü­ce kar­şı ted­bir­ler alın­ma­lı­dır. Bir baş­ka de­yiş­le, rea­lizm­de bir dev­let güç ar­tır­
dı­ğın­da di­ğer dev­let­ler bu­na kar­şı gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı be­nim­se­ye­cek­tir. Gü­ven­
lik teh­dit­le­ri ile kar­şı­la­şan ve gü­ven­li­ği­ni sağ­la­mak is­te­yen dev­let­le­rin giz­len­me,
ta­raf­sız­lık, den­ge­le­me, güç­lü­nün ya­nın­da yer al­ma, an­laş­ma, ateş­kes, em­per­yal
hâ­ki­mi­yet ve hat­ta et­nik te­miz­lik gi­bi yön­tem­le­re baş­vu­ra­bi­le­cek­le­ri ka­bul edil­se
de, rea­list ya­zın­da bu po­li­ti­ka­lar ara­sın­da en faz­la yer tu­tan dav­ra­nış bi­çi­mi den­
ge­le­me­dir.
Güç Den­ge­si
Ne­re­dey­se tüm rea­list ya­zar­lar anar­şik dün­ya­da­ki gü­ven­lik so­run­la­rı­nın çö­zü­mü
için, dev­let­le­ri sü­rek­li ola­rak bir­bi­ri­ne sal­dır­mak­tan men ede­cek yön­tem ola­rak
den­ge­le­me­den bah­se­der­ler. Rea­list­le­re gö­re, bir dev­let ya da dev­let­ler gru­bu sis­
tem­de ta­ma­men ya da kıs­men hâ­ki­mi­yet sağ­la­ya­cak şe­kil­de oran­tı­sız güç ar­tı­rır­sa,
di­ğer dev­let­ler bir ara­ya ge­lip, ka­bi­li­yet­le­ri­ni bir­leş­ti­re­cek­ler­dir. Ba­şat gü­cün za­
fe­ri­ni ön­le­mek ama­cıy­la güç den­ge­si ku­rul­ma­sı ge­rek­li­li­ği fik­ri Thucy­di­des’e ka­
dar ge­ri­ye gö­tü­rü­le­bi­lir. Li­te­ra­tür­de den­ge­le­me kav­ra­mı yu­ka­rı­da­ki ifa­de­den de
an­la­şı­la­ca­ğı üze­re ki­mi za­man güç den­ge­si kav­ra­mı ile öz­deş­leş­ti­ril­se de, as­lın­da
bu iki kav­ram bir­bi­rin­den fark­lı­dır. Bu çer­çe­ve­de, bu baş­lık­ta ön­ce­lik­le güç den­ge­
si kav­ra­mı­nın li­te­ra­tür­de na­sıl kul­la­nıl­dı­ğı açık­lı­ğa ka­vuş­tu­ru­la­rak den­ge­le­me­nin
ta­nı­mı ya­pı­la­cak; ar­dın­dan da rea­list te­ori­nin den­ge­le­me po­li­ti­ka­sı­nın amaç­la­rı,
ta­raf­la­rı, yön­tem­le­ri ve da­ya­nak­la­rı hak­kın­da­ki öner­me­le­ri de­ğer­len­di­ri­le­cek­tir.
Güç den­ge­si ki­mi­le­ri­ne gö­re, ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de gü­cün mev­cut, ide­al ya da
eşit da­ğı­lı­mı­nı ön­gö­ren bir çık­tı, ki­mi­le­ri­ne gö­re bir dev­let stra­te­ji­si, ki­mi­le­ri­ne gö­
re ise dev­let­le­rin dış po­li­ti­ka dav­ra­nış­la­rı­nı ve so­nuç­ta olu­şan ulus­la­ra­ra­sı çık­tı­la­rı
açık­la­yan bir te­ori­dir. Güç den­ge­si kav­ra­mı­na da­ir çe­şit­li­lik­le­ri Mor­gent­ha­u’nun
 5. Ünite - Realist Güvenlik Çalışmaları 95

dört, Ha­as’ın se­kiz, Wight’ın da do­kuz ay­rı ta­nı­mı çer­çe­ve­sin­de göz­lem­le­mek

müm­kün­dür. Da­na Zin­nes (1967), tüm güç den­ge­si ya­zar­la­rı­nın or­tak bir pay­
da­sı­nın bu­lun­du­ğun­dan söz eder: Güç den­ge­si “bir sis­tem­de­ki dev­let­ler ara­sın­da
hiç­bir dev­le­tin ya da var olan it­ti­fa­kın ba­şat gü­ce sa­hip ola­ma­ya­ca­ğı şe­kil­de gü­cün
da­ğı­lı­mı­nı ifa­de eder...Sis­tem­de­ki bi­rim­le­rin dev­let ya da dev­let­ler it­ti­fa­kı gü­cü
ge­ri ka­lan tüm bi­rim­le­rin top­lam gü­cün­den az ol­du­ğu müd­det­çe her tür­lü da­ğı­
lım ka­bul edi­le­bi­lir.”
Güç den­ge­si­nin te­me­lin­de gü­cü­nü ar­tı­ran, ya­ni “po­tan­si­yel he­ge­mon” du­ru­
mun­da olan bir dev­let var­dır. Güç den­ge­si ya­zar­la­rı­na gö­re, bir dev­le­tin ya da
koa­lis­yo­nun bu şe­kil­de güç üs­tün­lü­ğü is­ten­me­yen bir du­rum­dur, zi­ra bu an­lam­da
üs­tün olan ak­tö­rün güç kul­lan­ma­sı ih­ti­ma­li ola­cak­tır.

OKUMA PARÇASI
Doğ­ru ifa­de edil­di­ği za­man güç den­ge­si ku­ra­mı, dev­let­ler hak­kın­da ba­zı var­sa­
yım­lar­dan işe baş­lar: Dev­let­ler, en azın­dan var­lık­la­rı­nı ko­ru­mak ve en ço­ğun­dan
ev­ren­sel ba­şat­lık ar­zu­sun­da olan bü­tün­cül fak­tör­ler­dir. Dev­let­ler ya da on­lar adı­na
ha­re­ket eden­ler bir de­re­ce­ye ka­dar ma­kul bir şe­kil­de, amaç­la­nan so­nuç­la­ra ula­şa­
bil­mek için el­le­rin­de­ki araç­la­rı kul­la­nır­lar. Bu araç­lar iki ge­nel ka­te­go­ri­ye gi­rer: İç
gay­ret­ler (eko­no­mik var­lı­ğı ar­tır­ma ça­ba­la­rı, as­ke­ri gü­cü ar­tır­ma ça­ba­la­rı, ze­ki­ce
stra­te­ji­ler ge­liş­tir­me ça­ba­la­rı) ve dış gay­ret­ler (ken­di it­ti­fa­kı­nı güç­len­dir­me ve bü­yüt­
me fa­ali­yet­le­ri ve­ya kar­şıt it­ti­fa­kı za­yıf­lat­ma gay­re­ti). Çe­şit­li dış kom­bi­ne­zon­lar­da
saf­la­ra ay­rıl­ma oyu­nu üç ya da da­ha faz­la oyun­cu ge­rek­ti­rir ve bir güç den­ge­si sis­
te­mi­nin de en azın­dan bu sa­yı­ya ge­rek­sin­me gös­ter­di­ği söy­le­nir. Bu be­yan yan­lış­tır.
Çün­kü, iki dev­let­li bir sis­tem­de den­ge po­li­ti­ka­sı yi­ne de­vam eder, an­cak baş­lan­gıç
ha­lin­de­ki bir den­ge­siz­lik iç ça­ba­la­rı yo­ğun­laş­tı­ra­rak ber­ta­raf et­me­ye ça­lı­şı­lır. O hal­de
ku­ra­mın var­sa­yım­la­rı­na onun iş­le­ye­bil­me şart­la­rı­nı da kat­ma­mız ge­re­kir: İki ya da
da­ha faz­la sa­yı­da dev­let ken­di ken­di­le­ri­ne yar­dım et­me du­ru­mun­da bir ara­da ya­şar­
lar. Bu sis­tem­de za­yıf­la­yan ül­ke­nin yar­dı­mı­na ge­le­cek ya da elin­de­ki her tür­lü ara­cı
kul­la­na­rak güç­len­mek is­te­ye­ni dur­du­ra­cak üs­tün bir gü­cün bu­lun­ma­dı­ğı bir hal mev­
cut­tur. O hal­de ku­ram, dev­let­le­rin var­sa­yı­lan gü­dü­le­rin­den ve bun­la­ra kar­şı­lık olan
ha­re­ket­le­rin­den oluş­mak­ta­dır. Ku­ram, bu ha­re­ket­le­rin oluş­tur­du­ğu sis­tem­den do­ğan
kı­sıt­la­ma­la­rı be­tim­le­mek­te ve bek­le­nen so­nu­ca işa­ret et­mek­te­dir; ya­ni güç den­ge­si­nin
ku­ru­lu­şu­nu an­lat­mak­ta­dır. Güç den­ge­si ku­ra­mı­nın ay­nen eko­no­mist­le­rin ver­di­ği an­
lam­da bir mik­ro ku­ram ol­du­ğu­na dik­ka­ti çek­mek is­te­rim. Sis­tem, ay­nen eko­no­mi­de­ki
Pa­zar gi­bi, ken­di bi­rim­le­ri­nin ha­re­ket ve kar­şı­lık­lı et­ki­le­şim­le­rin­den oluş­mak­ta­dır ve
ku­ram on­la­rın dav­ra­nış­la­rı hak­kın­da­ki var­sa­yım­la­ra da­yan­mak­ta­dır. Ge­nel­lik­le bü­
yük güç­le­re ba­kış açı­sı ol­ma­sı­na rağ­men, güç den­ge­si ku­ra­mı re­ka­bet eden her­han­gi
bir dev­let gru­bu­na uy­gu­la­na­bi­lir. Ay­rı­ca ku­ram­dan, bü­yük ve kü­çük dev­let­le­rin iliş­
ki­le­ri ve bir­bir­le­ri­ne olan et­ki­si hak­kın­da ba­zı bek­len­ti­ler el­de edi­le­bi­lir. Bu bek­len­
ti­le­re ula­şıl­ma­sı ay­rın­tı­lı in­ce­le­me­yi ge­rek­ti­rir. Böy­le bir in­ce­le­me­yi zo­run­lu ola­rak
yap­ma­dım.

Kay­nak: Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler Ku­ra­mı ve Dün­ya Si­ya­sal Sis­te­mi: Ken­neth Waltz

ve Ge­or­ge H. Qu­es­ter (1982). çev. Er­sin Onul­du­ran. An­ka­ra: A.Ü. Si­ya­sal Bil­gi­ler
Fa­kül­te­si Ya­yın­la­rı.
96 Strateji ve Güvenlik

Den­ge­le­me
Li­te­ra­tür­de­ki ge­nel ka­nı uya­rın­ca, güç den­ge­si, hiç­bir dev­le­tin mut­lak hâ­ki­mi­yet
ve di­ğer dev­let­ler üze­rin­de ege­men­lik ko­nu­mu­na sa­hip ola­ma­ya­ca­ğı şe­kil­de gü­
cün sis­tem­de­ki da­ğı­lı­mı­nı ifa­de eden ve ço­ğun­luk­la ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka çık­tı­sı
ola­rak be­nim­se­nen bir kav­ram­dır. Bu­na kar­şı­lık, yu­ka­rı­da da be­lir­til­di­ği üze­re,
güç den­ge­si­nin bu çık­tı­nın ger­çek­leş­me­si­ni sağ­la­ya­cak bir araç ola­rak da ta­nım­
lan­dı­ğı gö­rül­mek­te­dir. Güç den­ge­si bir po­li­ti­ka ola­rak ta­nım­lan­dı­ğın­da as­lın­da
den­ge­le­me kav­ra­mı­na işa­ret edil­mek­te­dir. Bu ne­den­le, li­te­ra­tür­de ge­nel­lik­le “den­
ge­le­me, bir dev­let stra­te­ji­si ya da dış po­li­ti­ka dav­ra­nı­şı”, güç den­ge­si ise, “den­
ge­le­me dav­ra­nı­şı so­nu­cun­da olu­şan sis­tem ya da alt-sis­tem dü­ze­yin­de bir çık­tı”
ola­rak ta­nım­lan­mak­ta ve kul­la­nıl­mak­ta­dır. Den­ge­le­me­nin ama­cı yük­se­len bir gü­
cün he­ge­mon­ya kur­ma­sı­nı en­gel­le­mek­tir; bu en­gel­le­me ba­şa­rı­lı olur­sa güç den­
ge­si do­ğar. Bir baş­ka de­yiş­le, dev­let­le­rin gü­ven­lik teh­dit­le­ri kar­şı­sın­da den­ge­le­me
stra­te­ji­le­ri iz­le­me­le­ri so­nu­cun­da güç den­ge­si ku­ru­la­ma­ya­bi­lir.

Güç den­ge­si ve den­ge­le­me kav­ram­la­rı ara­sın­da­ki fark ne­dir?

2
Yu­ka­rı­da be­lir­ti­len­ler ışı­ğın­da, den­ge­le­me kav­ra­mı, li­te­ra­tür­de bir dev­le­tin
he­ge­mon sta­tü­sü­ne eri­şi­mi­nin ve kuv­vet kul­la­nı­mı­na dö­nüş­me ris­ki ta­şı­yan güç
ar­tır­ma­sı gi­ri­şim­le­ri­nin en­gel­len­me­si­ni sağ­la­ya­cak bir dev­let stra­te­ji­si/po­li­ti­ka­sı/
dav­ra­nı­şı ola­rak ta­nım­lan­mak­ta­dır. Ya­ni, den­ge­le­me, bir dev­le­ti cay­dır­mak ya da
yen­mek üze­re, as­ke­ri gö­rev­le­rin ye­ri­ne ge­ti­ril­me­si­ni sağ­la­ya­cak ka­bi­li­yet­le­ri ge­liş­
tir­mek için ta­sar­la­nan po­li­ti­ka­dır. Bu ta­nım­dan yo­la çı­kıl­dı­ğın­da, rea­list te­ori­le­rin
tü­mü den­ge­le­me­nin ama­cı­nın po­tan­si­yel he­ge­mon ola­rak gö­rü­len dev­le­ti et­ki­siz
ha­le ge­tir­mek ol­du­ğu ko­nu­sun­da hem­fi­kir­dir. Zi­ra bu ger­çek­leş­mez­se dev­let­le­rin
bi­rin­cil ama­cı olan be­kâ teh­li­ke­ye gi­re­cek­tir. Rea­list­le­re gö­re, den­ge­le­me stra­te­ji­
si üç ay­rı şe­kil­de po­tan­si­yel he­ge­mon­lar üze­rin­de et­ki do­ğu­rur: Po­tan­si­yel he­ge­
mon, ya­ni güç ar­tı­ran dev­let ken­di­si­ne kar­şı bir koa­lis­yon olu­şa­ca­ğı­na inan­dı­ğı ya
da kar­şı ta­raf­tan güç ar­tır­ma ey­lem­le­ri­ne kar­şı den­ge­le­me stra­te­ji­si iz­le­ne­ce­ği­ne
da­ir sin­yal­ler al­dı­ğı için muh­te­mel sal­dır­gan dav­ra­nı­şın­dan ca­ya­cak­tır. Cay­dı­rı­
cı­lık et­ki­si ya­ra­tan bu den­ge­le­me ola­sı­lı­ğı Me­ars­hei­mer’a gö­re So­ğuk Sa­vaş sı­ra­
sın­da ABD-SSCB iliş­ki­le­rin­de be­lir­le­yi­ci ol­muş­tur. İkin­ci ola­rak, sal­dır­gan eği­
lim­ler­de bu­lu­nan po­tan­si­yel he­ge­mon, bu eği­lim­le­ri­nin kar­şı­sın­da bir koa­lis­yon
ve­ya si­lah­lan­ma ya­rı­şı ol­du­ğu­nu gör­dü­ğün­de ge­ri çe­ki­le­cek­tir. Üçün­cü ola­rak ise,
cay­dı­rı­cı­lık et­ki­si ya­ra­tan ve il­kin­den fark­lı ola­rak den­ge­le­me­nin bir ih­ti­mal de­
ğil ger­çek ol­du­ğu den­ge­le­me mo­de­li­ne rağ­men sal­dır­gan eği­lim­le­rin­de ıs­rar eden
dev­le­te kar­şı sa­vaş baş­la­ya­cak­tır. So­nuç­ta, bu üç aşa­ma­lı den­ge­le­me mo­de­lin­de
po­tan­si­yel he­ge­mon kuv­vet kul­la­nı­la­rak ya da kul­la­nıl­ma­dan en­gel­le­ne­cek; do­
la­yı­sıy­la den­ge­le­me stra­te­ji­si ama­cı­na ulaş­mış ola­cak­tır. Baş­ka bir açı­dan ba­kıl­
dı­ğın­da, den­ge­le­me ve sa­vaş ara­sın­da­ki iliş­ki ne­de­niy­le den­ge­le­me dav­ra­nı­şı­nın
ama­cı­nın sa­nı­la­nın ak­si­ne doğ­ru­dan ba­rı­şa ulaş­mak ol­ma­dı­ğı gö­ze çarp­mak­ta­dır.
Söz ko­nu­su den­ge­le­me dav­ra­nı­şı­nı iz­le­ye­bi­le­cek dev­let­ler bü­yük güç­ler­dir,
ya­ni güç den­ge­si­nin ta­raf­la­rı sis­tem­de­ki bü­yük dev­let­ler­dir. Bu çer­çe­ve­de, Waltz
ve Me­ars­hei­mer ta­ra­fın­dan ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın bü­yük güç po­li­ti­ka­sı ola­rak
ka­bul edil­me­si hi­po­te­zin­den ha­re­ket­le, den­ge­le­me­yi sağ­la­ya­cak ta­raf­la­rın bü­yük
güç­ler ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir. Kü­çük ve or­ta bü­yük­lük­te­ki dev­let­ler de he­ge­mon­ya
kur­ma­ya ça­lı­şan dev­le­tin gü­cü­nü sı­nır­la­ma­ya ça­lı­şır, fa­kat ka­bi­li­yet­ler açı­sın­dan
bu fa­ali­ye­ti ger­çek­leş­ti­re­bi­le­cek olan­lar sa­de­ce bü­yük dev­let­ler­dir.
 5. Ünite - Realist Güvenlik Çalışmaları 97

Bü­yük dev­let­le­rin han­gi yön­tem ve araç­lar eliy­le den­ge­le­me po­li­ti­ka­sı iz­le­ Waltz’un öğrencisi Stephen M.
dik­le­ri ko­nu­sun­da rea­list li­te­ra­tür­de tam bir uz­la­şı mev­cut­tur. Dev­let­ler, bir yan­ Walt’a göre ittifak, “iki veya
daha fazla egemen devlet
dan ken­di as­ke­ri ka­bi­li­yet­le­ri­ni ar­tı­ra­rak, di­ğer yan­dan da it­ti­fak­lar ku­ra­rak ya arasında güvenlik işbirliği için
da mev­cut it­ti­fak­la­rı güç­len­di­re­rek yük­se­len bir gü­cü dur­dur­ma­ya ça­lı­şa­cak­lar­ yapılan formel ve informel
dır. Dev­let­le­rin po­tan­si­yel he­ge­mon kar­şı­sın­da as­ke­ri ka­bi­li­yet­le­ri­ni ge­liş­ti­rip, bu düzenleme”dir. Bu tanıma
göre, NATO formel bir ittifaktır;
doğ­rul­tu­da eko­no­mik ve sı­naî alt­ya­pı­la­rı­nı güç­len­dir­me­ye da­ya­lı fa­ali­yet­le­ri­ne iç ABD-İsrail arasındaki ilişki
den­ge­le­me yön­tem­le­ri adı ve­ril­mek­te­dir. İt­ti­fak­lar eliy­le ger­çek­leş­ti­ri­len fa­ali­yet­ ise informel bir ittifak olarak
ler ise dış den­ge­le­me yön­tem­le­ri ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. Waltz’a gö­re, dev­let­ adlandırılabilir.
ler güç da­ğı­lı­mın­da­ki de­ği­şim­ler kar­şı­sın­da be­kâ sağ­la­mak için self-help pren­si­bi
ışı­ğın­da eko­no­mik ka­bi­li­yet­le­rin ve as­ke­ri gü­cün ar­tı­rıl­ma­sı­na da­ir iç ve mev­cut
it­ti­fa­kın ge­niş­le­ti­lip, bü­yü­tül­me­si ile kar­şı it­ti­fa­kın za­yıf­la­tı­lıp, kü­çül­tül­me­si­ni sağ­
la­ya­cak dış den­ge­le­me araç­la­rı­na sa­hip­tir­ler.

İttifaklar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Walt, Stephen M. (1987). The Origins of
Alliances. Ithaca: Cornell.

Rea­lizm­de, ge­nel­lik­le dev­let­le­rin bu yön­tem­ler­den han­gi­si­ni ter­cih ede­cek­le­

ri gü­cün ku­tup­lar ara­sın­da da­ğı­lı­mı çer­çe­ve­sin­de ta­nım­la­nan ku­tup­lu­luk il­ke­si
ile açık­la­nır. İki-ku­tup­lu dü­zen­ler­de sü­per gü­cü den­ge­le­ye­bi­le­cek tek dev­let di­ğer
sü­per güç­tür. Bir baş­ka de­yiş­le, A sü­per gü­cü­nün, B sü­per gü­cü­ne kar­şı den­ge
sağ­la­ya­bil­mek için güç bir­leş­ti­re­bi­le­ce­ği bü­yük bir dev­let sis­tem­de bu­lun­ma­mak­
ta­dır. Do­la­yı­sıy­la, iki ku­tu­bu oluş­tu­ran bü­yük güç­ler, as­ke­ri güç­le­ri­nin ge­liş­ti­ril­
me­si yo­luy­la iç yön­tem­ler ara­la­rın­da­ki den­ge­yi sağ­lar­lar. Me­ars­hei­mer’a gö­re bu
en et­ki­li den­ge sağ­la­ma yön­te­mi­dir ve ger­çek den­ge an­cak bu şe­kil­de or­ta­ya çı­kar.
Waltz’a gö­re, bü­yük güç­ler, güç da­ğı­lı­mın­da­ki de­ği­şi­mi tes­pit edip, be­kâ kay­gı­sıy­la
ge­rek­li dav­ra­nış bi­çi­mi olan den­ge­le­me­yi, kar­şı­sın­da­ki en güç­lü dev­le­tin as­ke­ri,
dip­lo­ma­tik ve­ya eko­no­mik uy­gu­la­ma­la­rı­nı tak­lit ede­rek sağ­la­ya­cak­tır. Do­la­yı­sıy­
la, ulus­la­ra­ra­sı sis­tem dev­let­le­ri en güç­lü­yü tak­li­de teş­vik edip, dev­let­ler ara­sın­da
ay­nı­lık et­ki­si ya­ra­ta­cak, bu et­ki­le­şim so­nu­cun­da da sis­te­me güç den­ge­si ha­kim
ola­cak­tır. Waltz, So­ğuk Sa­vaş sı­ra­sın­da ABD ve SSCB’nin bu mo­de­le uy­gun dav­
ra­nış­lar ser­gi­le­dik­le­ri­ni şu söz­le­riy­le açık­lar: “ABD, dün­ya­nın o ana ka­dar ta­nı­dı­ğı
en güç­lü as­ke­ri si­lah­la si­lah­la­nır­ken, SSCB de üç mil­yon as­ke­ri si­lah al­tın­da tut­
ma­ya de­vam et­miş ve sa­vaş­ta çok za­rar gör­me­si­ne rağ­men ye­ni as­ke­ri tek­no­lo­ji­
le­ri edin­me­ye ça­lış­mış­tır”.
So­ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de ol­du­ğu gi­bi iki-ku­tup­lu dü­zen­ler­de iç den­ge­le­me “Tarihi açıdan güç dengesinin
en önemli biçimi, diğer
yön­tem­le­ri­ne baş­vu­ru­lur­ken, çok-ku­tup­lu dü­zen­ler­de it­ti­fak­la­rın ku­rul­du­ğu var­ devletlerden soyutlanmış
sa­yı­mı, Mor­gent­ha­u’dan bu ya­na rea­list ya­zın­da be­nim­se­nen or­tak gö­rüş­ler­den bulunan iki devlet arası denge
bi­ri­si­dir. Waltz, da iki­den faz­la dev­let­le güç po­li­ti­ka­sı­nın it­ti­fak­la­rın ku­rul­ma­sı, değil, bir devlet ya da devletler
ko­run­ma­sı ve bo­zul­ma­sı dip­lo­ma­si­si­ne dö­nü­şe­ce­ği­ni be­lir­tir. Dev­let­le­rin çok-ku­ arası ittifak ile başka bir
ittifak arasında görülen denge
tup­lu sis­tem­ler­de ge­nel­lik­le it­ti­fak yön­te­mi­ni ne­den be­nim­se­dik­le­ri ko­nu­sun­da biçimidir.”
ise it­ti­fak­la­rın ma­li­ye­ti­nin iç den­ge­le­me yön­tem­le­ri ile kar­şı­laş­tı­rıl­dı­ğın­da da­ha
Hans J. Morgenthau
az ol­du­ğu­na işa­ret edil­mek­te­dir.
98 Strateji ve Güvenlik

Özet
Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı, 1940’lar­da rea­list te­ Tüm rea­list ya­zar­la­ra gö­re, kay­na­ğı ve ne­de­ni ne olur­
ori­nin var­sa­yım­la­rı­nı kul­la­na­rak Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar sa ol­sun bir dev­le­tin güç ar­tır­ma­sı di­ğe­ri için gü­ven­lik
adıy­la do­ğan ve 1980’ler­de gü­ven­li­ğin rea­list pers­pek­ teh­di­di­dir. Ar­tan güç he­ge­mon­ya­nın ve kuv­vet kul­la­
tif­ten ana­li­zi­ne ge­ti­ri­len eleş­ti­ri­ler­le çe­şit­le­ne­rek dal­ nı­mı ih­ti­ma­li­nin ha­ber­ci­si­dir; bu ne­den­le be­kâ sağ­la­
la­ra ay­rı­lan Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rının gü­nü­müz­de­ki ma­ya ça­lı­şan dev­let­ler­ce bu gü­ce kar­şı ted­bir­ler alın­
alt kol­la­rın­dan bi­ri­si­dir. Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı, ma­lı­dır. Bir baş­ka de­yiş­le, rea­lizm­de bir dev­let güç
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin rea­list pa­ra­dig­ma­sın­dan fark­lı ar­tır­dı­ğın­da di­ğer dev­let­ler bu­na kar­şı gü­ven­lik po­li­ti­
bir ana­liz çer­çe­ve­si­ne sa­hip ol­ma­yıp, gü­ven­li­ğin kav­ ka­la­rı be­nim­se­ye­cek­tir. Ne­re­dey­se tüm rea­list ya­zar­lar
ram­sal­laş­tı­rıl­ma­sın­da rea­list te­ori­le­rin te­mel var­sa­yım­ anar­şik dün­ya­da­ki gü­ven­lik so­run­la­rı­nın çö­zü­mü için,
lar­dan ya­rar­la­nır. Rea­list teo­ri ai­le­sin­de or­tak ola­rak dev­let­le­ri sü­rek­li ola­rak bir­bi­ri­ne sal­dır­mak­tan men
sa­vu­nu­lan var­sa­yım­lar ara­cı­lı­ğıy­la gü­ven­li­ğin ana­liz ede­cek yön­tem ola­rak den­ge­le­me­den bah­se­der­ler. Rea­
edil­me­si ne­de­niy­le Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin rea­list te­ori­ list­le­re gö­re, bir dev­let ya da dev­let­ler gru­bu sis­tem­de
si, “rea­list gü­ven­lik te­ori­si” ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. ta­ma­men ya da kıs­men hâ­ki­mi­yet sağ­la­ya­cak şe­kil­de
İçe­rik­sel ola­rak or­ta­ya çı­kan bu içi­çe geç­miş­lik, esas oran­tı­sız güç ar­tı­rır­sa, di­ğer dev­let­ler bir ara­ya ge­lip,
iti­ba­rıy­la, rea­list pa­ra­dig­ma­da gü­ven­li­ğin ulus­la­ra­ra­sı ka­bi­li­yet­le­ri­ni bir­leş­ti­re­cek­ler­dir.
iliş­ki­le­rin baş­lı­ca so­run­sa­lı ola­rak al­gı­lan­ma­sın­dan da
kay­nak­lan­mak­ta­dır.
Rea­list gü­ven­lik an­la­yı­şın­da, rea­liz­min için­de ne tür
ay­rış­ma­lar olur­sa ol­sun, bu so­ru­ya ve­ri­le­bi­le­cek tek bir
ce­vap var­dır: Dev­let. Rea­list te­ori­de gü­ven­lik so­run­la­rı
ise kuv­vet kul­la­nı­mı ya da kul­la­nı­la­ca­ğı­na da­ir teh­dit
ile öz­deş­tir. Thucy­di­des’ten bu ya­na rea­list gö­rü­şü be­
nim­se­yen ne­re­dey­se bü­tün ya­zar­lar, in­san top­lu­luk­la­
rı­nın ken­di iç­le­rin­de ol­du­ğu ka­dar dış çev­re­le­riy­le iliş­
ki­le­rin­de de kuv­vet kul­la­nı­mı ve/ve­ya teh­di­di ile kar­şı
kar­şı­ya ol­duk­la­rı­nı be­lirt­miş­ler­dir.
Gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin ni­te­li­ği ko­nu­sun­da or­tak yak­
la­şım be­nim­se­yen rea­list teo­ri ai­le­si, bu teh­dit­le­rin
kay­na­ğı üze­rin­de ge­nel ola­rak iki­ye bö­lün­müş­tür. Bir
ta­raf­ta gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin dev­let­le­rin bi­linç­li ira­
de­siy­le or­ta­ya çık­tı­ğı­nı id­di­a eden ira­dî, di­ğer ta­raf­ta
dev­let­le­rin ira­de­si dı­şın­da sis­te­min da­yat­tı­ğı di­na­mik­
ler so­nu­cun­da gü­ven­li­ğin so­run ha­li­ne dö­nüş­tü­ğü­nü
ön­gö­ren ya­pı­sal gö­rüş bu­lun­mak­ta­dır. Ulus­la­ra­ra­sı
po­li­ti­ka­yı in­san do­ğa­sı ana­lo­ji­si ile ta­nım­la­yıp, dev­let­
le­rin dav­ra­nış­la­rı­nın in­san dav­ra­nış­la­rı­na ben­ze­di­ği­ni
ve ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka çık­tı­la­rı­nın da dev­let­le­rin ira­
de­siy­le şe­kil­len­di­ği­ni ifa­de eden kla­sik/si­ya­si rea­list­
ler bi­rin­ci gö­rü­şü be­nim­ser­ken; dev­let dav­ra­nış­la­rı­nı
sis­tem dü­ze­yin­de açık­la­yan ya­pı­sal rea­list­ler gü­ven­lik
teh­dit­le­ri­nin kay­na­ğı­na da­ir ikin­ci gö­rü­şü öne çı­kar­tır­
lar. Ya­pı­sal an­la­yış, gü­ven­lik iki­le­mi ve ku­tup­lu­luk kav­
ram­la­rıy­la gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin kay­na­ğı­nı ve sis­te­min
is­tik­ra­rı­nı açık­la­ma­ya ça­lı­şır­lar.
 5. Ünite - Realist Güvenlik Çalışmaları 99

Kendimizi Sınayalım
1. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ 6. Ken­neth M. Waltz aşa­ğı­da­ki öner­me­ler­den han­gi­
ma­la­rın­da be­nim­se­nen var­sa­yım­lar­dan bi­ri­ değildir? si­ni ile­ri sür­müş ola­maz?
a. Esas olan bi­rey­le­rin gü­ven­li­ği­dir. a. Kuv­vet kul­la­nı­mı dev­let­le­rin re­viz­yo­nist ira­de­
b. Dev­let ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­nın te­mel ak­tö­rü­dür. le­rin­den kay­nak­la­nır.
c. Ulus­la­ra­ra­sı sis­tem anar­şik­tir. b. Gü­ven­lik teh­di­di self-help dü­ze­nin­den kay­nak­
d. Dü­ze­nin be­lir­le­yi­ci il­ke­si self-help’tir. la­nan gü­ven­lik iki­le­min­den do­ğar.
e. Sis­tem­de dev­let­ler ara­sı güç mü­ca­de­le­si mev­cut­tur. c. Sis­te­min ya­pı­sı gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin or­ta­ya
çık­ma ne­de­ni­dir.
2. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, rea­list pa­ra­dig­ma­nın bir d. Gü­ven­lik iki­lem­le­ri güç da­ğı­lı­mı­na bağ­lı ola­rak
alt ko­lu ola­rak ka­bul edil­mez? is­tik­rar­lı ya da gö­re­li ba­rış­çıl ni­te­lik ta­şır.
a. Ne­orea­lizm e. İki ku­tup­lu dü­zen­ler is­tik­rar­lı­dır.
b. Ya­pı­sal rea­lizm
c. Post­ya­pı­sal rea­lizm 7. Aşa­ğı­da­ki dö­nem­ler­den han­gi­si çok-ku­tup­lu­lu­ğa
d. Kla­sik rea­lizm ör­nek teş­kil et­mez?
e. Ne­ok­la­sik rea­lizm a. Na­pol­yon Sa­vaş­la­rı ile Kı­rım Sa­va­şı ara­sı dö­nem
b. Bi­rin­ci Dün­ya Sa­va­şı
3. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si gü­ven­li­ğin rea­list oku­lun­ c. Av­ru­pa Uyu­mu
da ana ak­tör ola­rak be­nim­se­nir? d. İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı
a. Bi­rey­ler e. So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi
b. Dev­let­ler
c. Ulus­la­ra­ra­sı ör­güt­ler 8. So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi ku­tup­lu­luk te­ori­si açı­sın­dan
d. Çok ulus­lu şir­ket­ler aşa­ğı­da­ki ör­nek­ler­den han­gi­si­ne uy­gun­dur?
e. Ka­bi­le­ler a. Üç-ku­tup­lu­luk
b. Tek-ku­tup­lu­luk
4. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si rea­liz­min teh­dit ta­nı­mı c. İki-ku­tup­lu­luk
için­de ka­bul edi­lir? d. Çok-ku­tup­lu­luk
a. Kuv­vet kul­la­nı­mı e. Ku­tup­suz­luk
b. Çev­re kir­li­li­ği
c. Göç 9. Den­ge­le­me aşağıdaki han­gi araç­lar eliy­le sağ­la­na­maz?
d. Eko­no­mik is­tik­rar­sız­lık a. Si­lah­sız­lan­ma
e. Ka­çak­çı­lık b. İt­ti­fak ku­rul­ma­sı
c. Kar­şı it­ti­fa­kın za­yıf­la­tıl­ma­sı
5. Gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin ulus­la­ra­ra­sı sis­te­min ya­pı­ d. As­ke­ri ka­bi­li­yet­le­rin ge­liş­ti­ril­me­si
sın­dan kay­nak­lan­dı­ğı gö­rü­şü­nü aşa­ğı­da­ki yak­la­şım­lar­ e. As­ke­ri ka­bi­li­yet­le­rin ge­liş­ti­ril­me­si için sı­nai ka­
dan han­gi­si ile­ri sü­re­bi­lir? pa­si­te­nin güç­len­di­ril­me­si
a. Mor­gent­ha­u rea­liz­mi
b. Kla­sik rea­lizm 10. Çok ku­tup­lu dü­zen­ler­de ge­nel­lik­le kar­şı­la­şı­lan
c. Ne­ok­la­sik rea­lizm den­ge­le­me ara­cı aşağıdakilerden han­gi­si­dir?
d. Ne­orea­lizm a. İt­ti­fak­la­rın ku­ru­lup, bo­zul­ma­sı
e. Bi­yo­lo­jik rea­lizm b. As­ke­ri ka­bi­li­yet­le­rin ge­liş­ti­ril­me­si
c. As­ke­ri ka­bi­li­yet­le­rin ge­liş­ti­ril­me­si için sı­nai ka­
pa­si­te­nin güç­len­di­ril­me­si
d. De­niz gü­cü­nün tak­vi­ye edil­me­si
e. Ye­ni sa­vaş uçak­la­rı­nın en­van­te­re ka­tıl­ma­sı
100 Strateji ve Güvenlik

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. a Yanıtınız yanlış ise “Realist Güvenlik Çalışma­ Sı­ra Siz­de 1
ları” bölümünü gözden geçiriniz. Dün­ya nü­fu­su­nun yüz­yıl­lar­dır te­mel ör­güt­len­me bi­çi­
2. c Yanıtınız yanlış ise “Realist Güvenlik Çalışma­ mi ol­ma­sıy­la ve iç-dış gü­ven­lik sağ­la­ma fonk­si­yon­la­
ları” bölümünü gözden geçiriniz. rı­nı ye­ri­ne ge­tir­me­si ne­de­niy­le dev­let gü­ven­li­ğin ana
3. b Yanıtınız yanlış ise “Realizmde Güvenlik Aktö­ ak­tö­rü ola­rak ka­bul edi­lir.
rü” bölümünü gözden geçiriniz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Realizmde Güvenlik Teh­ Sı­ra Siz­de 2
ditleri” bölümünü gözden geçiriniz. Den­ge­le­me, bir dev­let stra­te­ji­si ya da dış po­li­ti­ka dav­
5. d Yanıtınız yanlış ise “Realizmde Güvenlik Teh­ ra­nı­şı; güç den­ge­si ise, den­ge­le­me dav­ra­nı­şı so­nu­cun­da
ditleri” bölümünü gözden geçiriniz. olu­şan sis­tem ya da alt-sis­tem dü­ze­yin­de bir çık­tı­dır.
6. a Yanıtınız yanlış ise “Realizmde Güvenlik Teh­
ditleri” bölümünü gözden geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Güvenlik İkilemi” ve “Ku­
tupluluk ve Güvenlik İkilemi” bölümlerini göz­
den geçiriniz.
8. c Yanıtınız yanlış ise “Güvenlik İkilemi” ve “Ku­
tupluluk ve Güvenlik İkilemi” bölümlerini göz­
den geçiriniz.
9. a Yanıtınız yanlış ise “Realizmde Güvenlik Poli­
tikaları ve Güç Dengesi” bölümlerini gözden
geçiriniz.
10. a Yanıtınız yanlış ise “Realizmde Güvenlik Poli­
tikaları ve Güç Dengesi” bölümlerini gözden
geçiriniz.

Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Akgül-Açıkmeşe, Sinem (2011). “Algı mı, Söylem mi?
Kopenhag Okulu ve Yeni-Klasik Gerçekçilikte Gü­
venlik Tehditleri.” Uluslararası İlişkiler, Cilt 8, No.
30.
Aksu, Fuat (2003). “Türk-Yunan İlişkilerinde Güvenlik
ve Güven Arttırma Çabaları”, Cem Karadeli (der.),
Soğuk Savaş Sonrasında Avrupa ve Türkiye. An­
kara: Ayraç Yayınları.
Aydın, Mustafa (2004). “Uluslararası İlişkilerin Ger­
çekçi Teorisi: Kökeni, Kapsamı, Kritiği”, Uluslara-
rası İlişkiler Dergisi, Cilt 1, No 1.
Butterfield, Herbert (1951). History and Human Rela-
tions. Londra: Collins.
Buzan, Barry (1991). People, States and Fear: An
Agenda for International Security Studies in the
Post-Cold War Era. Harlow, Londra.
Collins, Alan (1997). The Security Dilemma and the
End of the Cold War. Edinburgh: Keele University
Press.
Collins, Alan (2004). “State-Induced Security Dilem­
ma: Maintaining the Tragedy”, Cooperation and
Conflict, Cilt 39, No 1.
Evans, Graham ve Jeffrey Newnham (2007). Uluslara-
rası İlişkiler Sözlüğü, çev. Ahsen Utku. İstanbul:
Gökkubbe.
Haas, Ernst B. (1953). “The Balance of Power: Presc­
ription, Concept, or Propoganda”, World Politics,
Cilt 5, No 4.
Herz, John J. (1950). “Idealist Internationalism and the
Security Dilemma”, World Politics, Cilt 2, No 2.
Kolodziej, Edward A. (2005). Security and Internati-
onal Relations. Cambridge: Cambridge University
Press.
Mearsheimer, John M. (1990). “Back to the Future: Ins­
tability in Europe After the Cold War”, Internatio-
nal Security, Cilt 15, No 1.
Morgan, Patrick (2007). “Security in International Po­
litics: Traditional Approaches”, Alan Collins (der.),
Contemporary Security Studies. Oxford: Oxford
University Press.
Morgenthau, Hans J. (1967). Politics Among Nations:
The Struggle for Power and Peace, 4. B., New York:
Alfred A. Knopf.
Morgenthau, Hans J., Uluslararası Politika: Güç ve
Barış Mücadelesi, çev. Baskın Oran ve Ünsal Os­
kay. Ankara: Türk Siyasi İlimler Derneği Yayınları.
5. Ünite - Realist Güvenlik Çalışmaları 101
Niebuhr, Reinhold (1932). Moral Man and Immoral
Society: A Study in Ethics and Politics. New York:
Scribner’s.
Paul, T.V., Wirtz, James ve Fortmann, Michel (der.)
(2004). Balance of Power: Theory and Practice
in the 21st Century. Stanford: Stanford University
Press.
Sheehan, Michael (1996). The Balance of Power: His-
tory and Theory. Londra, New York: Routledge.
Uluslararası İlişkiler Kuramı ve Dünya Siyasal Siste-
mi: Kenneth Waltz ve George H. Quester (1982).
çev. Ersin Onulduran. Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayınları.
Vasquez, John A. ve Elman, Colin (der.) (2003). Rea-
lism and the Balancing of Power: A New Debate.
New Jersey: Prentice Hall.
Walt, Stephen M. (1987). The Origins of Alliances. It­
haca: Cornell.
Waltz, Kenneth N. (1979). Theory of International
Politics. New York: Random House.
Wheeler, Nicholas J. ve Ken Booth (1992). “The Secu­
rity Dilemma”, John Baylis ve N. J. Rengger (der.),
Dilemmas of World Politics: International Issues
in a Changing World. Oxford: Clarendon Press.
Wight, Martin (1966). “The Balance of Power”, Herbert
Butterfield ve Martin Wight (der.), Diplomatic In-
vestigations: Essays in the Theory of Internatio-
nal Politics. Londra: Allen&Unwin.
Wolfers, Arnold (1951). “The Pole of Power and the
Pole of Indifference”, World Politics, Cilt 4, No 1.
Zinnes, Dana A. (1967). “An Analytical Study of the
Balance of Power Theories”, Journal of Peace Rese-
arch, Cilt 4, No 3.
6
STRATEJİ VE GÜVENLİK

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 So­ğuk Sa­va­şın so­na er­me­si­nin ar­dın­dan, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı gün­de­min­de­ki
de­ği­şik­lik­le­ri be­lir­le­ye­bi­le­cek,
 1990’lar­dan iti­ba­ren Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın ge­le­ce­ği­ne yö­ne­lik ne tür sor­gu­
la­ma­la­rın ya­pıl­dı­ğı­nı tes­pit ede­bi­le­cek,
 Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da­ki ye­ni yak­la­şım ve te­ori­le­ri açık­la­ya­bi­le­cek­si­niz.

Anahtar Kavramlar
• Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı • Ko­pen­hag Oku­lu
• Gü­ven­lik Te­ori­le­ri • Eleş­ti­rel Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı
• Ye­ni Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı • Gü­ven­lik Epis­te­mo­lo­ji­si

İçindekiler

• GÜVENLİK ÇALIŞMALARINDA
GÜNDEM DEĞİŞİMİ
• GÜVENLİK ÇALIŞMALARININ
Strateji ve Güvenlik Güvenlik Çalışmalarında Değişim
SORGULANMASI
• GÜVENLİK ÇALIŞMALARINDA YENİ
YAKLAŞIMLAR
 Güvenlik Çalışmalarında
Değişim

GÜ­VEN­LİK ÇA­LIŞ­MA­LA­RIN­DA DE­Ğİ­ŞİM

So­ğuk Sa­va­şın so­na er­me­si­nin ar­dın­dan, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı gün­

1 de­min­de­ki de­ği­şik­lik­le­ri be­lir­le­mek.

Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı, 1940’lar­da Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar adıy­la do­ğa­rak, uzun yıl­lar

bo­yun­ca rea­list ba­kış açı­sı­nın et­ki­sin­de kal­dık­tan son­ra, gü­nü­müz­de Rea­list Gü­
ven­lik Ça­lış­ma­la­rı da da­hil ol­mak üze­re pek çok gü­ven­lik te­ori­si­ne ev sa­hip­li­ği
ya­pan kap­sam­lı bir di­sip­lin ha­li­ne gel­miş­tir (Bkz. Üni­te 2 ve 6).
Her ne ka­dar So­ğuk Sa­vaş yıl­la­rın­da eleş­ti­ri­ler­le kar­şı­laş­sa da (Bkz. Üni­te 1-2),
esas ola­rak So­ğuk Sa­va­şın so­na er­me­si Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rında et­ki­li ol­muş­tur.
SSCB’nin da­ğıl­ma­sı ve iki ku­tup­lu dü­ze­nin so­na er­me­siy­le Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler
di­sip­li­nin­de baş­la­yan de­ği­şi­min Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı alt-di­sip­li­ni ba­kı­mın­dan üç
önem­li so­nu­cu ol­muş­tur: Gü­ven­lik gün­de­mi­nin dö­nü­şü­mü, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­
rı­nın sor­gu­lan­ma­sı ve ye­ni yak­la­şım­la­rın doğ­ma­sı ya da ge­liş­me­si.

GÜVENLİK ÇALIŞMALARINDA GÜNDEM DEĞİŞİMİ

1970’ler­de baş­la­yan, fa­kat nük­le­er ge­ri­li­min
Resim 6.1
azal­dı­ğı déten­te (yu­mu­şa­ma) yıl­la­rın­da as­
ke­ri teh­dit­le­rin be­lir­le­yi­ci­li­ği­nin göl­ge­sin­de Barry G. Buzan (1946-):
Yapısal realizm ve İngiliz Okulu’nun
ka­la­rak, ge­liş­me im­ka­nı bu­la­ma­yan gü­ven­ önde gelen temsilcilerinden
lik gün­de­mi, So­ğuk Sa­va­şın so­na er­me­siy­le Barry Buzan, Güvenlik Çalışmaları
hız­la ge­niş­le­miş ve ye­ni tar­tış­ma­la­ra ta­nık alanında Kopenhag Okulu’nun
kurucusu olarak tanınmaktadır.
ol­muş­tur. Gü­ven­lik gün­de­mi­nin çev­re­sel,
eko­no­mik ve ben­ze­ri so­run­la­rı kap­sa­ya­cak
şe­kil­de ge­niş­le­til­me­si ge­rek­ti­ği an­la­yı­şı­nı
Ba­tı ya­zı­nın­da, Barry Bu­zan ve Ric­hard Ull­
man’ın 1983 tarihli eserlerinde bulabiliriz.
Fa­kat, So­ğuk Sa­va­şın so­na eri­şi­ni ta­kip eden
ilk yıl­lar­da­ki gü­ven­lik li­te­ra­tü­rü ay­rın­tı­lı
ola­rak in­ce­len­di­ğin­de, kar­şı­mı­za çı­kan sa­
yı­sız eser, ge­niş­le­me tar­tış­ma­sı­nın esas ola­
rak So­ğuk Sa­vaş’ın so­na er­me­si­nin bir ürü­nü ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Bir baş­ka de­yiş­le,
So­ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de SSCB-ABD nük­le­er ge­ri­li­mi ne­de­niy­le ikin­ci pla­na atı­lan
as­ke­ri ni­te­lik ta­şı­ma­yan so­run­la­rın bu ge­ri­lim or­ta­dan kalk­tı­ğın­da Gü­ven­lik Ça­lış­
104 Strateji ve Güvenlik

ma­la­rı kap­sa­mın­da in­ce­len­me­si ço­ğun­luk ta­ra­fın­dan des­tek­le­nen bir yak­la­şım ha­

li­ne dö­nüş­müş­tür.
Bu­zan’ın Pe­op­le, Sta­tes and Fe­ar (1983) baş­lık­lı ki­ta­bı ile Ull­man’ın Re­de­fi­ning
Se­cu­rity (1983) baş­lık­lı ma­ka­le­si gü­ven­lik kav­ra­mı­nı as­ke­ri teh­dit­le­rin öte­si­ne ge­
çe­cek şe­kil­de kav­ram­sal­laş­tır­mış­tır. Bu­zan, dev­let­le­rin as­ke­ri, si­ya­si, top­lum­sal,
eko­no­mik ve çev­re­sel so­run­lar­la teh­dit edil­di­ği gö­rü­şü­nü or­ta­ya ata­rak, “beş sek­
tör­de gü­ven­lik” yak­la­şı­mı­nı be­nim­se­miş­tir. Ull­man da, “gü­ven­lik teh­di­di­ni, bir
dev­let­te yer­le­şen­le­rin ya­şam ka­li­te­si­ni dü­şü­ren ve­ya bir dev­let­te­ki özel, hü­kü­met
dı­şı bi­rim­ler (bi­rey, grup, şir­ket) ile hü­kü­met­le­rin po­li­ti­ka ter­cih­le­ri­ni da­ral­tan
teh­dit” ola­rak ta­nım­lar. As­ke­ri eko­lün ha­kim ol­du­ğu dö­nem­de fark­lı fi­kir­ler ile­ri
sür­dük­le­ri için Bu­zan ve Ull­man “yer­leş­miş ge­le­ne­ğe kar­şı çı­kan ya­zar­lar” ola­rak
be­tim­le­nir­ler (Wyn Jo­nes, 1996).

Tablo 6.1 As­ke­ri gü­ven­lik, dev­let­le­rin sal­dı­rı ve sa­vun­ma­ya da­ya­lı si­lah­lı ka­bi­li­yet­le­ri ile
Buzan’ın Güvenlik bir­bir­le­ri­nin ni­yet­le­ri ko­nu­sun­da­ki al­gı­la­ma­la­rı ara­sın­da iki-dü­zey­li kar­şı­lık­lı
Sektörleri Yaklaşımı
et­ki­le­şi­me iliş­kin­dir.
Kaynak: Buzan, Si­ya­si gü­ven­lik, dev­let­le­rin ör­güt­sel is­tik­ra­rı, hü­kü­met sis­tem­le­ri ve on­la­ra
Barry (1991). meş­rui­yet ve­ren ide­olo­ji­le­re iliş­kin­dir.
People, States and
Fear: An Agenda Eko­no­mik gü­ven­lik, dev­le­tin gü­cü­nü ve re­fa­hı­nı ka­bul edi­le­bi­lir dü­zey­de
for International sür­dü­re­bil­mek için kay­nak­la­ra, fi­nans­ma­na ve pa­zar­la­ra eri­şi­me iliş­kin­dir.
Security Studies in Top­lum­sal gü­ven­lik, dil, kül­tür, di­ni ve ulu­sal kim­lik ile ge­le­nek­le­rin ge­le­nek­sel
the Post-Cold War ka­lıp­la­rı­nın ge­li­şi­mi için ka­bul edi­le­bi­lir ko­şul­lar da­hi­lin­de sür­dü­rü­le­bi­lir­li­ği­ne iliş­kin­dir.
Era. Harlow, Londra:
Pearson Longman, 2. Çev­re gü­ven­li­ği, tüm di­ğer in­sa­ni te­şeb­büs­le­rin var­lı­ğı­nın da­yan­dı­ğı ge­rek­li des­tek
B., s. 19-20. sis­te­mi ola­rak ye­rel ve ge­ze­ge­nin bi­yos­fe­ri­nin ko­run­ma­sı­na iliş­kin­dir.

Barry Bu­zan ta­ra­fın­dan or­ta­ya atı­lan beş gü­ven­lik sek­tö­rü yak­la­şı­mın­da ele alı­nan
1 ka­te­go­ri­ler ne­ler­dir?

So­ğuk Sa­va­şın so­na er­mek üze­re ol­du­ğu yıl­lar­da as­ke­ri gü­ven­lik an­la­yı­şı­nı
sor­gu­la­yan ve gü­ven­lik gün­de­mi­nin ge­niş­le­til­me­si yak­la­şı­mı­nı be­nim­se­yen ya­
zar­lar ara­sın­da Jes­si­ca Tuch­man Mat­hews, Brad Ro­berts, The­odo­re Mo­ran da bu­
lun­mak­ta­dır. Mat­hews, gü­ven­lik ta­nı­mı­nın çev­re­sel ve de­mog­ra­fik un­sur­la­rı da
içe­re­cek şe­kil­de ge­niş­le­til­me­si­ni sa­vu­nur­ken, Mo­ran eko­no­mik, Ro­berts da in­san
hak­la­rı ko­nu­la­rı­nın gü­ven­lik gün­de­mi­ne da­hil edil­me­si ge­rek­ti­ği­ni sa­vun­muş­lar­
dır. So­ğuk Sa­va­şın so­na er­me­siy­le bir­lik­te gü­ven­lik gün­de­mi­nin aç­lık­tan ka­dın
so­run­la­rı­na, çev­re­nin kir­le­til­me­sin­den eko­no­mik is­tik­rar­sız­lık­la­ra ve hat­ta sal­gın
has­ta­lık­la­ra kar­şı ge­niş bir yel­pa­ze­de ele alın­ma­sı­nı des­tek­le­yen eser­ler ar­tan bi­
çim­de ya­zı­na gir­miş­tir.

Tablo 6.2 Çev­re So­run­la­rı Pe­ter H. Gle­ick, Tho­mas Ho­mer-Di­xon, Nor­man Myers
1990’lardaki
Çalışmalarda Ka­dın So­run­la­rı Ann Tick­ner, Re­bec­ca Grant
Örneklenen Bazı Yeni Göç-Kim­lik Myron Wei­ner, Ole Wæver
Güvenlik Tehditleri Eko­no­mik Ba­ğım­lı­lık Be­verly Craw­ford

Ge­niş­le­yen gü­ven­lik gün­de­mi ile bir­lik­te ala­nın “Ye­ni Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı”

ola­rak ad­lan­dı­rıl­dı­ğı gö­rü­lür. Tür­ki­ye’de Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı di­sip­li­ni­nin ön­de
ge­len tem­sil­ci­le­rin­den Pı­nar Bil­gin’e gö­re, “adı­na ye­ni gü­ven­lik de­ni­len yak­la­şım,
 6. Ünite - Güvenlik Çalışmalarında Değişim 105

dok­san­lı yıl­lar­da gü­ven­lik gün­de­mi­nin salt as­ke­ri ko­nu­la­rın öte­sin­de, in­san, dev­
let, hat­ta üze­rin­de ya­şa­dı­ğı­mız ge­ze­ge­nin gü­ven­li­ği­ni il­gi­len­di­ren baş­ka hu­sus­la­rı
da içe­re­cek şe­kil­de ge­liş­ti­ril­me­si çağ­rı­la­rı ile kar­şı­mı­za çık­mış­tır” (Bil­gin, 2010)

OKUMA PARÇASI
“Ye­ni Gü­ven­lik Ne De­ğil­dir?
“Ye­ni Gü­ven­lik” de­nil­di­ğin­de ço­ğun­luk­la gü­ven­lik an­la­yı­şı­nın da­ha ge­niş bir teh­dit
yel­pa­ze­si­ni içe­re­cek şe­kil­de ge­niş­le(til)me­si an­la­şıl­mak­ta­dır. Bu “ye­ni” teh­dit­ler, as­
ke­rî teh­dit­le­rin ya­nı sı­ra eko­no­mik eşit­siz­lik ve ada­let­siz­lik, çev­re kir­li­li­ği ve do­ğal
kay­nak­la­rın yok ol­ma­sı, et­nik an­laş­maz­lık­lar, ulus­la­ra­ra­sı göç, uyuş­tu­ru­cu ti­ca­re­ti,
ka­çak­çı­lık vb. so­run­la­rı da içer­mek­te­dir. An­cak, “ye­ni gü­ven­lik” sa­de­ce gün­de­min ge­
niş­le(til)me­sin­den iba­ret de­ğil­dir. Gün­de­min ge­niş­le(til)me­si, “ye­ni gü­ven­lik” an­la­yı­
şı­nın be­nim­sen­me­si­nin uy­gu­la­ma­da­ki yan­sı­ma­sı­dır...Bir fel­se­fe ola­rak ye­ni gü­ven­lik
an­la­yış ve uy­gu­la­ma­la­rı­nın mer­ke­zi­ne in­sa­nın ih­ti­yaç­la­rı­nı yer­leş­tir­me­yi he­def­le­yen
top­ye­kûn bir ye­ni­len­me gi­ri­şi­mi­dir. Gü­ven­li­ğe yak­la­şım­da­ki bu dö­nü­şüm, da­ha bü­
tün­cül, gü­ven­li­ğin as­ke­rî ve tüm bo­yut­la­rı­nı içe­ren bir an­la­yı­şın be­nim­sen­me­si an­la­
mı­na ge­lir. Bu­nu ya­par­ken so­ru­lan te­mel so­ru şu­dur: Gü­ven­lik ki­min için­dir? Ver­di­ği
ce­vap da şöy­le­dir: gü­ven­lik in­san için­dir.
Ye­ni gü­ven­lik yak­la­şı­mı ile gün­de­me ek­le­nen ye­ni teh­dit­ler­den Ba­tı li­te­ra­tür ve uy­
gu­la­ma­sın­da “yu­mu­şak gü­ven­lik (soft se­cu­rity)” di­ye de bah­se­dil­mek­te­dir. Es­ki­nin,
dev­let­le­rin sı­nır­la­rı dı­şın­dan kay­nak­la­nan as­ke­rî teh­dit­le­ri ise “sert gü­ven­lik (hard
se­cu­rity)” ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. Ger­çek­ten de kul­la­nıl­dı­ğın­da bin­ler­ce hat­
ta yüz bin­ler­ce ha­ya­tı teh­dit ede­bi­le­cek kit­le im­ha si­lah­la­rı­nın dün­ya gü­ven­li­ği­ne ve
üze­rin­de ya­şa­dı­ğı­mız ge­ze­ge­nin ve son­ra­ki ne­sil­le­rin ge­le­ce­ği­ne oluş­tur­du­ğu teh­dit
ile kar­şı­laş­tı­rıl­dı­ğın­da eko­no­mik, çev­re­sel ve ben­ze­ri so­run­lar “yu­mu­şak” ka­la­bi­lir.
Dün­ya­nın ba­zı böl­ge­le­rin­de (me­se­la Af­ri­ka’da) in­san­la­rın yi­ye­cek ye­mek, içe­cek su
bu­la­ma­ma­la­rı ve bu yüz­den göç et­mek ya da ya­sa dı­şı yön­tem­ler­le (me­se­la uyuş­tu­
ru­cu ti­ca­re­ti) ge­çim­le­ri­ni sağ­la­mak du­ru­mun­da kal­ma­la­rı da “yu­mu­şak teh­dit­ler”
ola­rak gö­rü­le­bi­lir. An­cak bu in­san­la­rın için­de bu­lun­duk­la­rı gü­ven­siz­lik or­ta­mın­da
bu teh­dit­ler ga­yet sert bir şe­kil­de his­se­dil­mek­te­dir. Di­ğer bir de­yiş­le, “yu­mu­şak-sert”
teh­dit­ler ara­sın­da­ki ayı­rım içe­cek su, yi­ye­cek ye­mek, ba­rı­na­cak yer gi­bi ba­zı ko­nu­
lar­da ken­di­ni gü­ven­ce­de his­se­den (ço­ğu za­man Ba­tı-mer­kez­li) bir ba­kış açı­sın­dan
ya­pıl­dı­ğın­da an­lam­lı gi­bi gö­rün­se de, bu gü­ven­siz­lik­ler­le gün­be­gün mü­ca­de­le et­mek
du­ru­mun­da olan ge­liş­mek­te olan ül­ke­le­rin in­san­la­rı için çok da an­lam­lı de­ğil­dir. Ay­
rı­ca kü­re­sel­leş­me ile git­tik­çe da­ha da ada­let­siz bir hâl alan dün­ya­da­ki kay­nak da­ğı­lı­
mı­nın ya­rat­tı­ğı or­ta­mın Ba­tı­yı da na­sıl “sert” bir şe­kil­de vu­ra­bi­le­ce­ği te­rör sal­dı­rı­la­rı
ile net bir şe­kil­de or­ta­ya çık­mış­tır. Di­ğer bir de­yiş­le as­ke­rî teh­dit­le­ri “sert”, di­ğer­le­ri­ni
ise “yu­mu­şak” ola­rak ni­te­len­di­ren bu ve ben­ze­ri yak­la­şım­lar, yal­nız­ca in­sa­ni gü­ven­
siz­lik­le­re ça­re ol­mak­ta ye­ter­siz kal­maz ay­nı za­man­da bu gü­ven­siz­lik­le­rin ken­di­le­ri­ni
ye­ni­den üret­me­le­ri­ne de ze­min ha­zır­lar...
Kay­nak: Bil­gin, Pı­nar (2010). “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da Ye­ni Açı­lım­lar: Ye­ni Gü­
ven­lik Ça­lış­ma­la­rı”, Stra­te­jik Araş­tır­ma­lar, Cilt 8, No 14, s. 79-80.
106 Strateji ve Güvenlik

GÜVENLİK ÇALIŞMALARININ SORGULANMASI

1990’lar­dan iti­ba­ren Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın ge­le­ce­ği­ne yö­ne­lik ne

2 tür sor­gu­la­ma­la­rın ya­pıl­dı­ğı­nı tes­pit et­mek.

1990’la­rın ilk ya­rı­sın­da ge­niş gü­ven­lik gün­de­mi ta­raf­tar­la­rı­na kar­şı, ge­le­nek­sel

gün­de­min mu­ha­fa­za edil­me­si­ni, ya­ni gü­ven­lik kav­ra­mı­nın dar tu­tul­ma­sı ge­rek­
ti­ği­ni sa­vu­nan gö­rüş­ler de ile­ri sü­rül­müş­tür. Bu çer­çe­ve­de, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı
ala­nı­nın as­ke­ri güç kul­la­nı­mı, kul­la­nım teh­di­di ve­ya de­ne­ti­mi ile sı­nır­lı tu­tul­ma­
sı­nı id­di­a eden Step­hen M. Walt’ın gö­rüş­le­ri­ne özel­lik­le de­ğin­mek ge­re­kir:

...ba­zı ya­zar­lar, gü­ven­lik kav­ra­mı­nın yok­sul­luk, AIDS, çev­re so­run­la­rı, uyuş­tu­ru­cu ka­
çak­çı­lı­ğı gi­bi ko­nu­la­rı kap­sa­ya­cak şe­kil­de de­rin­leş­ti­ril­me­si­ni öner­mek­te­dir. ...gü­ven­lik
ça­lış­ma­la­rı­nı aşı­rı de­re­ce­de ge­niş­let­mek, kir­li­lik, ço­cuk is­tis­ma­rı ve eko­no­mik so­run­
la­rın gü­ven­lik teh­di­di ola­rak gö­rül­me­si­ni sağ­lar. Ala­nı bu şe­kil­de ta­nım­la­mak, onun
en­te­lek­tü­el tu­tar­lı­lı­ğı­na za­rar ve­rir ve önem­li so­run­la­ra çö­züm üret­me­yi zor­laş­tı­rır.
Kaynak: Walt,Stephen M. (1991). “The Renaissance of Security Studies”, Internatio­
nal Studies Quarterly, Cilt 35, No 2, s. 213.

Walt gi­bi, Shultz, God­son ve Gre­en­wo­od ta­ra­fın­dan 1993’te der­le­nen ki­ta­bın

gi­riş bö­lü­mün­de de alan as­ke­ri güç­le sı­nır­lı ola­rak de­ğer­len­di­ril­miş­tir. Ben­zer şe­
kil­de, Dorff da (1994) eko­no­mik, eko­lo­jik ve top­lum­sal ko­nu­la­rın önem­li so­run­lar
ol­du­ğu­nu ka­bul eder­ken, bun­la­rın gü­ven­lik teh­di­di ni­te­li­ği­ni ta­şı­ma­dı­ğı­nı, sa­de­
ce as­ke­ri so­run­lar­la iliş­ki­li ol­ma­la­rı ha­lin­de gü­ven­lik so­ru­nu­na dö­nü­şe­bi­le­ce­ği­ni
ile­ri sür­mek­te­dir. Bu gö­rü­şe gö­re ör­ne­ğin na­mus ci­na­yet­le­ri bir gü­ven­lik so­ru­nu
de­ğil­dir, ama sa­vaş sı­ra­sın­da ka­dın ve ço­cuk­la­rın ezi­yet gör­me­si gü­ven­lik so­ru­nu­
dur. Ge­niş­le­me kar­şı­tı ya­zar­lar­dan Law­ren­ce Fre­ed­man (1998) ise, “ya­şam ka­li­te­
si­ni dü­şü­ren her şe­yin gü­ven­lik so­ru­nu ola­rak al­gı­lan­ma­sı ha­lin­de ala­nın odak­
lan­dı­ğı ko­nu­dan uzak­la­şa­ca­ğı­nı” sa­vun­mak­ta­dır.
Gü­ven­lik gün­de­mi­nin ge­niş­le­me­si tar­tış­ma­sı­na pa­ra­lel ola­rak, Gü­ven­lik Ça­lış­
ma­la­rı ala­nı­nın ge­le­ce­ği ko­nu­sun­da üç fark­lı gö­rüş or­ta­ya çık­mış­tır:

Tablo 6.3 İlk gö­rü­şe gö­re, alan as­ke­ri ko­nu­lar­la sı­nır­lı tu­tu­la­rak, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin alt-di­sip­li­ni ola­rak
Güvenlik Çalışmaları var­lı­ğı­nı sür­dür­me­li­dir. Bu çer­çe­ve­de, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ile
Disiplininin sı­nır­lı kal­ma­sı dü­şün­ce­si ha­kim­dir (Bkz. Üni­te 6).
Geleceğine Dair
Görüşler İkin­ci gö­rü­şe gö­re, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı alt-di­sip­li­ni ye­ni gün­dem ile bir­lik­te an­la­mı­nı yi­tir­miş­
tir, bu ne­den­le Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ge­nel ça­tı­sı­na ye­ni­den en­teg­re edil­me­li­dir. Ör­ne­ğin, Ric­hard
Betts’e gö­re (1997), gü­ven­lik kav­ra­mı­nın çı­kar ve re­fa­ha iliş­kin tüm ko­nu­lar­la öz­deş­leş­ti­ril­me­si
so­nu­cun­da ala­nın sı­nır­la­rı be­lir­siz­leş­miş­tir. “Bir alt-di­sip­lin ko­nu­ya iliş­kin tüm so­run­la­rı kap­sa­ya­cak
ka­dar ge­niş, ana alan ve di­ğer alt-alan­lar­dan ay­rış­tı­rı­la­bi­le­cek ve tu­tar­lı bir araş­tır­ma ala­nı
ola­bi­le­cek ka­dar da dar tu­tul­ma­lı­dır”. Ben­zer bir gö­rüş de Da­vid Bald­win (1995) ta­ra­fın­dan ile­ri
sü­rül­müş­tür: “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nın kap­sa­mı­nın ge­niş­le­til­me­si, za­ten alt-di­sip­lin olan
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ile ana alan Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ve Dış Po­li­ti­ka ça­lış­ma­la­rı ara­sın­da­ki
be­lir­siz ay­rı­mı da­ha da be­lir­siz ha­le ge­tir­miş­tir...Bel­ki de Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı alt-di­sip­li­ni­ni
or­ta­dan kal­dır­ma­nın za­ma­nı gel­miş­tir.”
Üçün­cü gö­rü­şe gö­re, alan as­ke­ri teh­dit­ler dı­şın­da­ki so­run­la­rı da içe­re­cek şe­kil­de Ulus­la­ra­ra­sı
İliş­ki­ler di­sip­li­ni­nin par­ça­sı ol­ma­ya de­vam et­me­li­dir.
 6. Ünite - Güvenlik Çalışmalarında Değişim 107

Bu­gün ge­li­nen nok­ta­da, ge­nel eği­li­min üçün­cü gö­rüş­le uyum­lu ol­du­ğu söy­
le­ne­bi­lir. Ye­ni Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ge­niş­le­yen gü­ven­lik gün­de­mi­ni de içe­re­cek
şe­kil­de Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin alt-di­sip­li­ni ola­rak var­lı­ğı­nı sür­dür­mek­te­dir. Bu­na
kar­şı­lık, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın ye­ni tar­tış­ma­la­rı­na bak­tı­ğı­mız­da, gün­de­min ya
da gü­ven­lik sek­tör­le­ri­nin öte­sin­de gü­ven­lik öz­ne­le­ri, teh­dit­le­rin iç/dış bo­yut­la­
rı, gü­ven­lik si­ya­se­ti ve Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da epis­te­mo­lo­ji gi­bi ko­nu­la­rın ye­ni
yak­la­şım­la­rın mer­ke­zi­ne yer­leş­ti­ği göz­len­mek­te­dir. Ye­ni Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın
baş­lı­ca tar­tış­ma­la­rı Bu­zan ve Le­ne Han­sen (2009) ta­ra­fın­dan beş so­ru çer­çe­ve­sin­
de ya­lın bir şe­kil­de özet­len­miş­tir.

1. Ki­min gü­ven­li­ği ko­run­ma­lı ve ça­lı­şıl­ma­lı? (Bkz. Üni­te 1) Tablo 6.4

Buzan/Hansen’e
2. As­ke­ri gü­ven­lik te­mel gü­ven­lik sek­tö­rü mü­dür? (Bkz. Üni­te 1) göre Güvenlik
3. Gü­ven­lik sa­de­ce dış sı­nır­la­ra yö­ne­lik teh­dit­ler­le mi il­gi­li­dir, iç teh­dit­le­ri de kap­sar mı? Çalışmalarının Beş
Gü­ven­lik dev­let ege­men­li­ği ile öz­deş­leş­ti­ril­di­ğin­de, teh­dit­ler dış sı­nır­la­ra yö­ne­lik­tir Temel Sorusu
(Örn. Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı). Bu­na kar­şı­lık, gü­ven­li­ğin dev­let içi teh­dit­ler­le de
ilin­ti­li bir kav­ram ol­du­ğu­nu ile­ri sü­ren yak­la­şım­lar mev­cut­tur (Örn. Pa­ris Oku­lu). Paris Okulu: Fransız filozof
Michel Foucault ve Fransız
4. Gü­ven­lik si­ya­se­ti­nin be­lir­le­yi­ci kav­ra­mı aci­li­yet mi­dir? sosyolog Pierre Bourdieu’dan
esinlenen Didier Bigo’nun
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da ras­yo­nel açık­la­ma­lar çe­şit­li yak­la­şım­lar­ca kul­la­nı­lır ve geliştirdiği Paris Okulu’nun
ma­ter­yal teh­dit­ler kar­şı­sın­da ak­tör­le­rin (özel­lik­le dev­let­le­rin) ras­yo­nel dav­ra­nıp, güvenlik yaklaşımı Avrupa-
merkezlidir. Okul, iç güvenlik
ge­rek­li ön­lem­le­ri ala­cak­la­rı var­sa­yı­lır (Özel­lik­le Rea­list Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı). sorunlarının sınırlar ötesine
Me­se­la, So­ğuk Sa­vaş sı­ra­sın­da SSCB teh­di­di ne­de­niy­le, cay­dı­rı­cı­lık sağ­la­mak taşmasıyla iç ve dış güvenlik
alanlarının birleştiğini ve bunun
ama­cıy­la ABD’nin nük­le­er si­lah­lan­ma­sı ras­yo­nel mo­del­le­me­le­re uy­gun­dur. Ba­zı sonucunda ulus-ötesi bir “polis”
yak­la­şım­lar­da ise gü­ven­lik aci­li­yet içe­ren si­ya­si bir kav­ram ola­rak de­ğer­len­di­ri­lir ve mekanizmasının oluştuğunu ve
bu aci­li­yet/teh­li­ke ak­tör­ler­ce ra­di­kal ve is­tis­nai ön­lem­ler alın­ma­sı­nı ge­rek­ti­rir. Bir güvenlik politikaları ürettiğini
savunur. Güvensizlikler, Paris
baş­ka de­yiş­le, gü­ven­lik is­tis­nai ön­lem­ler al­mak de­mek­tir. Bu da gü­ven­li­ğin Okuluna göre söylemle ve
si­ya­si­li­ği­ni or­ta­ya ko­yan bir yak­la­şım­dır. Bu kap­sam­da, il­gi­li is­tis­nai gü­ven­lik uygulanan güvenlik politikaları,
yani pratikle inşa edilir.
ön­lem­le­ri­ne da­ir ka­rar­la­rı alır­ken ki­mi za­man ma­ter­yal un­sur­lar­dan da et­ki­le­nen
ak­tör­ler mut­la­ka ras­yo­nel dav­ran­ma­ya­bi­lir­ler.
Epistemoloji: Epistemoloji,
5. Gü­ven­lik epistemolojisi ne­dir? bilgi felsefesi olarak tanımlanır.
Bilgiye nasıl ulaşılacağı
Gü­ven­lik bil­gi­si­ne na­sıl ula­şı­la­ca­ğı­na iliş­kin ola­rak Bu­zan ve Han­sen’in işa­ret et­ti­ği konusundaki ilke ve yollara
ilk ay­rım nes­nel-öz­nel ve söy­lem­sel yak­la­şım­lar ara­sın­da­dır. Nes­nel (ob­jek­tif) işaret eden bir felsefe dalıdır.
gü­ven­lik yak­la­şı­mı, uya­rın­ca önem­li olan so­mut teh­dit­le­rin var­lı­ğı ya da Nesnel Güvenlik: Örneğin, A
yok­lu­ğu­dur. Öz­nel (süb­jek­tif) gü­ven­lik yak­la­şı­mı ise, ma­ter­yal ya da ob­jek­tif devletinin yeni teknolojiye sahip
teh­dit­ler­le öl­çü­len ob­jek­tif gü­ven­li­ğin ta­rih, norm­lar, al­gı­la­ma­lar ve iliş­ki­ler silahlar edinmesi, her durumda
B devleti için tehdittir. A
(dost­luk-düş­man­lık gi­bi) süz­ge­cin­den ge­çi­ril­me­si­ni ifa­de eder. Söy­lem­sel devletinin bu silahları ne amaçla
yak­la­şım­lar­da ise, bir so­ru­nun gü­ven­lik teh­di­di ola­rak si­ya­set gün­de­mi­ne alın­mak aldığı B devletini ilgilendirmez.
B devleti için önemli olan
üze­re di­le ge­ti­ril­me­si ön­gö­rü­lür. Di­ğer bir epis­te­mo­lo­jik tar­tış­ma da po­zi­ti­vist­ler ve dış dünyada var olan nesnel
post-po­zi­ti­vist­ler ara­sın­da sü­re­gel­mek­te­dir. Po­zi­ti­vist­le­re gö­re, bil­gi­ye ulaş­mak için gerçekliktir, bu gerçekliğin nasıl
sos­yal bi­lim­ler­de ve do­ğa bi­lim­le­rin­de ay­nı yön­tem­ler kul­la­nı­lır ve po­zi­ti­vizm­de algılandığı değil.
ne­den­sel ana­liz­ler, ne­den-so­nuç iliş­ki­le­ri ve ni­ce­lik­sel yön­tem­le­re baş­vu­ru­lur. Bu­na Öznel Güvenlik: A devletinin
kar­şı­lık, sos­yal dün­ya­nın do­ğa bi­lim­le­ri­nin yön­tem­le­riy­le in­ce­le­ne­me­ye­ce­ği sınırlarına tank girmesi objektif
gö­rü­şü­nü sa­vu­nan­lar, fel­se­fi, sos­yo­lo­jik ve ku­ru­cu ni­te­lik­te­ki post-po­zi­ti­vist bakış açısından tehdittir, fakat
bu tankların barış gücüne ait
yön­tem­le­re baş­vur­mak­ta­dır­lar. kuvvetler olması tehdide bakışı
değiştirir.

Bu tab­lo­da yer alan bi­rin­ci ve ikin­ci so­ru­la­rın ce­vap­la­rı ile il­gi­li tar­tış­ma­la­rı Bi­rin­ci
Üni­te­de bu­la­bi­lir­si­niz.
108 Strateji ve Güvenlik

GÜVENLİK ÇALIŞMALARINDA YENİ YAKLAŞIMLAR

Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da­ki ye­ni yak­la­şım ve te­ori­le­ri açık­la­mak.

3
So­ğuk Sa­va­şın so­na eri­şi­nin Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı açı­sın­dan bir di­ğer so­nu­cu da
alt-di­sip­li­nin pek çok alt par­ça­ya bö­lün­me­si­dir. Wæver ve Bu­zan’a gö­re (2007),
So­ğuk Sa­va­şın so­na er­me­si­nin ar­dın­dan yo­ğun bir te­ori­leş­me dö­ne­mi­ne gi­ril­miş­
tir. As­lın­da, So­ğuk Sa­va­şın her dö­ne­min­de, ama özel­lik­le so­nuç­lan­ma­sı­na ya­kın
za­man­lar­da Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra al­ter­na­tif çe­şit­li te­ori­ler mev­cut­tu. Fa­kat, gü­ven­
lik ala­nın­da teo­rik açı­dan ve­rim­li­lik esas ola­rak 1990’lar­da baş­la­mış­tır. Bu çer­çe­
ve­de, da­ha ön­ce­ki dö­nem­ler­de­ki ça­ba­la­rın is­tis­naî ni­te­li­ğe sa­hip ol­du­ğu­na iliş­kin
bir yo­rum­da bu­lu­na­bi­li­riz. 1990’lar­la bir­lik­te fark­lı te­ori­le­rin or­ta­ya atı­lıp, es­ki­
le­rin göz­den ge­çi­ril­di­ği­ni gö­rü­yo­ruz. Bu ge­liş­me­le­rin so­nu­cun­da da, şu an­da gü­
ven­lik te­ori­le­ri­nin kar­şı­lık­lı ola­rak bir­bi­ri­ni eleş­tir­di­ği ve bir­bir­le­ri­nin ek­sik­le­ri­ni
bu­lup gi­der­me­ye ça­lış­tı­ğı yo­ğun bir teo­ri üre­tim dö­ne­mi­nin için­de bu­lu­nu­yo­ruz.
Öte yan­dan, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı li­te­ra­tü­rün­de yu­ka­rı­da be­lir­ti­len bu teo­rik
ve­rim­li­li­ği ve çe­şit­li­li­ği ge­nel ola­rak yan­sı­tan eser­le­rin sa­yı­sı ol­duk­ça az­dır. Bir
baş­ka de­yiş­le, gü­ven­lik te­ori­le­ri­ni bir ara­da in­ce­le­yen is­tis­naî ni­te­lik­te­ki ya­pıt­lar
dı­şın­da­ki eser­ler tek bir teo­riy­le ve ço­ğu za­man da bu te­ori­nin di­ğer­le­riy­le, özel­
lik­le de rea­list kö­ken­li gü­ven­lik te­ori­le­riy­le kar­şı­laş­tı­rıl­dı­ğın­da gö­re­li üs­tün­lük­le­ri
ile ilin­ti­li­dir. Bu çer­çe­ve­de, gü­ven­lik te­ori­le­ri­ni ge­nel ola­rak de­ğer­len­di­ren ba­zı
önem­li eser­le­re de­ğin­mek ala­nın han­gi yak­la­şım­lar ta­ra­fın­dan şe­kil­len­di­ril­di­ği­ni
gös­ter­mek ba­kı­mın­dan ay­dın­la­tı­cı ola­cak­tır.
Bu­zan/Han­sen ta­ra­fın­dan Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın geç­mi­şi ile mev­cut du­ru­
mu­nun in­ce­len­di­ği ça­lış­ma­da yu­ka­rı­da be­lir­ti­len çe­şit­li­li­ği gös­ter­mek ama­cıy­la
aşa­ğı­da­ki 11 fark­lı gü­ven­lik te­ori­si­ne de­ği­nil­mek­te­dir:
Tablo 6.5
Buzan/Hansen Sınıflandırmasına Göre Güvenlik teorileri
İnşacılık: Uluslararası İlişkiler Kül­tür, inanç, fi­kir, norm ve kim­li­ğin dev­let dav­ra­nış­la­rı üze­rin­de­ki et­ki­si­ni
disiplininde inşacılık, dünya Ge­le­nek­sel in­ce­le­yen; teh­dit­le­rin as­ke­ri bo­yu­tu­na odak­la­nan ve özel­lik­le ABD’de po­zi­ti­
siyasetinde aktörlerin sosyal
etkileşimine odaklanan bir İn­şa­cı­lık vist yön­tem­ler­le ça­lı­şı­lan yak­la­şım. Baş­lı­ca tem­sil­ci­si The Cul­tu­re of Na­tio­nal
yaklaşımdır. İnşacılara göre devletler Se­cu­rity baş­lık­lı ese­riy­le Pe­ter J. Kat­zens­te­in’dır.
arası etkileşim, kimlik, çıkar ve
değerlerin eylemleri biçimlendirdiği Dev­let ye­ri­ne top­lu­luk­la­rın as­ke­ri gü­ven­li­ği­ni özel­lik­le söy­le­me da­ya­lı post-
ve aynı zamanda eylemler tarafından Eleş­ti­rel
biçimlendirildiği bir öğrenme po­zi­ti­vist yak­la­şım­lar­la in­ce­le­yen, ABD’de baş­la­yıp, Av­ru­pa’ya 990’lar­da
sürecini yansıtmaktadır. Alexander
İn­şa­cı­lık
ya­yı­lan akım. Baş­lı­ca tem­sil­ci­le­ri, Ema­nu­el Ad­ler ve Mic­ha­el N. Bar­nett’tir.
Wendt, çerçevesini çizdiği inşacı
yaklaşım nedeniyle Uluslararası Te­me­li 985’te Ko­pen­hag Üni­ver­si­te­si bün­ye­sin­de ku­ru­lan “Ba­rış ve Ça­tış­ma
İlişkiler literatüründe son dönemde
üzerinde en çok tartışma yürütülen Araş­tır­ma Mer­ke­zi”nde Av­ru­pa Gü­ven­li­ği ça­lış­ma gru­bu­nun “Av­ru­pa Gü­ven­
isimlerden birisi haline gelmiştir. li­ği’nin As­ke­ri-Ol­ma­yan Bo­yut­la­rı” baş­lık­lı pro­je­si ile atıl­mış­tır. Oku­lun bel­ke­
Temel olarak, disiplinde Waltz’un
neorealizmine karşı bir atak olarak mi­ği Barry Bu­zan ve Ole Wæver Ko­pen­hag Oku­lu’nun özü­nü oluş­tu­ran üç ana
başlattığı çalışmaları, Uluslararası yak­la­şı­mı -gü­ven­lik­leş­tir­me, sek­tö­rel ana­liz ve böl­ge­sel gü­ven­lik komp­leks­
İlişkiler için sosyal bir teori kurma
girişimine ulaşmıştır. Wendt’in bakış le­ri- or­tak­la­şa ça­lış­ma­la­rın­da ge­liş­tir­miş­ler­dir. Gü­ven­lik­leş­tir­me yak­la­şı­mı­na
açısına göre Uluslararası İlişkiler gö­re, bir so­ru­nun gü­ven­lik teh­di­di ola­bil­me­si için bu teh­dit kar­şı­sın­da ön­lem
devletler, devletler arası etkileşimler
ve devletler ile uluslararası yapının al­ma­ya yet­ki­li ak­tör­ler ta­ra­fın­dan o so­ru­nun her­han­gi bir öz­ne­nin var­lı­ğı­na
Ko­pen­hag
karşılıklı etkileşiminden meydana yö­nel­ti­len ve bu ne­den­le de söz ko­nu­su ak­tör­ler ta­ra­fın­dan ru­tin si­ya­si sü­
gelir. İnşacılık, 1990’larda geleneksel Oku­lu
ve eleştirel kollara ayrıldığında, reç­le­rin dı­şı­na ta­şan acil ve meş­rui­yet ka­zan­mış ön­lem­ler alın­ma­sı­nı ön­gö­ren
Wendt geleneksel görüşün bir so­run ola­rak ta­nım­lan­ma­sı ve il­gi­li din­le­yi­ci kit­le ta­ra­fın­dan teh­dit ola­rak
savunucusu olarak anılmıştır.
ka­bul edil­me­si ge­re­kir. Bir baş­ka de­yiş­le, söy­lem yo­luy­la teh­di­din var­lı­ğı ve
Güvenlik-dışılaştırmak: Güvenlik- kap­sa­mı in­şa edi­le­cek­tir. Sek­tö­rel ana­liz, as­ke­ri, si­ya­si, eko­no­mik, top­lum­sal ve
dışılaştırmak, sorunların, karşısında
önlemlerin var olduğu tehditler çev­re sek­tör­le­rin­de­ki gü­ven­lik­leş­tir­me­le­ri; böl­ge­sel gü­ven­lik komp­leks­le­ri ise
olarak dillendirilmesi yerine, tehdit- gü­ven­lik so­run­la­rı ma­kul bi­çim­de bir­bi­rin­den ba­ğım­sız ola­rak çö­zü­le­me­ye­cek
savunma sıralamasından çıkarılarak,
olağan kamu alanına taşınması ya da ana­liz edi­le­me­ye­cek ka­dar gü­ven­lik­leş­tir­me ve gü­ven­lik-dı­şı­laş­tır­ma
olarak tanımlanır. sü­reç­le­ri bir­bi­ri­ne bağ­lı olan bi­rim­ler­den olu­şan kü­me­le­ri ifa­de eder.
 6. Ünite - Güvenlik Çalışmalarında Değişim 109
Eleştirel Teori: Eleştirel teori
Frank­furt Oku­lu’ndan et­ki­le­nen Ken Bo­oth ve Ric­hard Wyn Jo­nes ile öz­deş­leş­ kavramı ilk kez Frankfurt Okulu
ti­ri­len bu akım Aberystwyth Oku­lu (ya da Gal­ler Oku­lu) ola­rak da anı­lır. Eleş­ti­ (Frankfurt Sosyal Araştırmalar
Ensitütüsü) temsilcilerinden Max
rel Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da gü­ven­li­ğin baş­lı­ca öz­ne­si dev­let ye­ri­ne, bi­rey­dir; Horkheimer tarafından kullanılmıştır.
Eleştirel teorinin amacı sosyal
zi­ra dev­let bi­re­yin gü­ven­siz­lik­le­ri­ne ça­re ola­ma­mak­ta­dır. Bi­rey­ler, ar­tık esas bilimlerdeki pozitivist yaklaşımlara
Eleş­ti­rel meydan okuyup alternatifler
ola­rak sa­vaş­lar­la de­ğil, eko­no­mik, çev­re­sel ve gı­da gü­ven­li­ği so­run­la­rıy­la kar­şı sunarak, sosyal ve politik teoriyi
Gü­ven­lik yeniden kurgulamaktır. Geleneksel
kar­şı­ya­dır. Bi­rey­le­ri bu at­mos­fer­den uzak­laş­tı­ra­bi­le­cek tek ça­re öz­gür­leş­me­dir
Ça­lış­ma­la­rı teorilerden farklı olarak Eleştirel
(emancipation). Bu kav­ram, in­san­la­rın bi­rey ya da grup ola­rak öz­gür­ce yap­ teori, olguları sosyal temellerinden
ayırmaz, onları sosyal ve tarihsel
ma­yı ter­cih et­tik­le­ri şey­le­ri yap­ma­la­rı­nı en­gel­le­yen fi­zi­ki ve in­sa­ni en­gel­ler­den ürünler olarak görür. Bu çerçevede
kur­tul­ma­la­rı an­la­mı­na ge­lir. Sa­vaş ve sa­vaş teh­di­di, yok­sul­luk, eği­tim­siz­lik, Eleştirel teoriye göre dünya da insan
eyleminin bir ürünüdür. Sosyal olgu
si­ya­si bas­kı vb. ko­nu­lar­la bir­lik­te bu sı­nır­la­ma­lar­dan­dir. ve koşullar insan eyleminin ürünleri
olarak görüldükten sonra, bunların
Fe­mi­nizmde dev­let-mer­kez­li gü­ven­lik an­la­yı­şı ile ka­dın­la­rın kar­şı­laş­tık­la­rı değişmez olduğu fikri reddedilerek
insanlığın öğretilenlerden daha
Fe­mi­nist cin­si­ye­te öz­gü gü­ven­lik so­run­la­rı­nın an­la­şı­la­ma­ya­ca­ğı ve ana­liz edi­le­me­ farklı potansiyellere sahip olduğu
görüşüne varılmaktadır. Eleştirel teori
Gü­ven­lik ye­ce­ği sa­vu­nu­lur. Fe­mi­nist­le­re gö­re, gü­ven­li­ğin ana öz­ne­si ka­dın­dır ve bu çerçevede toplumu betimlemeyi
sis­tem­de­ki he­ge­mon­ya­cı er­kek­si­lik mi­li­ta­rist gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı­na ne­den değil, anlamayı ve değiştirmeyi
Ça­lış­ma­la­rı amaçlamaktadır.
ol­mak­ta­dır.
Feminizm: Feminizmin tanımı
Gü­ven­li­ğin ana öz­ne­si­nin in­san ol­du­ğu­nu vur­gu­la­yan ve Gü­ven­lik Ça­lış­ma­ çoğunlukla cinsiyetler arasında eşitlik
İn­san ya da kadınlara eşit haklar üzerine
la­rı­nın aç­lık, az-ge­liş­miş­lik, yok­sul­luk gi­bi ko­nu­la­rı içer­me­si ge­rek­ti­ği­ni sa­vu­ odaklanılarak yapılır. Bu nedenle
Gü­ven­li­ği feminist Uluslararası İlişkiler teorisinin
nan yak­la­şım. İlk ola­rak 994 BM Kal­kın­ma Prog­ra­mı’nda kul­la­nıl­mış­tır. de “kadın”la ilgili olduğu düşünülür.
Gerçekten de feministler kadın hakları
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler­de kuv­vet kul­la­nı­mı­nın azal­ma­sı­nı ya da kuv­vet kul­la­nıl­ ve eşitliği üzerinde fazlasıyla dururlar
Ba­rış ma­ma­sı­nı nor­ma­tif ola­rak sa­vu­nan, stra­te­jik nük­le­er tar­tış­ma­lar­da­ki teh­li­ fakat feminizmi bu kadar dar (kadınla
ilgili) tanımlamak, yaklaşımın
Araş­tır­ma­la­rı ke­le­re dik­kat çe­ken ve dev­le­tin gü­ven­li­ği ye­ri­ne bi­re­yin gü­ven­li­ği­nin ana­liz derinliğini ve zenginliğini gözden
kaçırmamıza neden olur. Günümüzde
mer­ke­zi­ne alın­ma­sı­nı ön­gö­ren an­la­yış. artık feminizm “kadın” kavramını
değil, cinsiyet kavramını (gender)
Ba­tı-mer­kez­li gü­ven­lik kav­ram­sal­laş­tır­ma­sı­na kar­şı çı­ka­rak, Üçün­cü Dün­ odak noktası olarak almaktadır. Bu
anlamda kullanıldığında cinsiyet
ya­nın gü­ven­lik di­na­mik­le­ri­nin fark­lı teo­rik açık­la­ma­lar ge­rek­tir­di­ği­ni id­di­a biyolojik cinsiyetten farklıdır. Cinsiyet
Post-kolonyal eder­ler. Bu çer­çe­ve­de, Ba­tı­nın sö­mür­ge­ci­lik ta­ri­hi­ni ve Üçün­cü Dün­ya­nın herhangi bir toplum ya da kültürde
cinsiyetler arası ilişkilere işaret
Gü­ven­lik fark­lı dev­let ya­pı­lan­ma­la­rı­nın da ana­liz edil­me­si ge­rek­ti­ği­ni sa­vu­nur­lar. eder. Uluslararası İlişkiler alanında
feministler çatışma ve şiddet, barış
Ça­lış­ma­la­r Dev­let­le­rin ya­nı sı­ra top­lu­luk­la­rı da gü­ven­lik öz­ne­si ola­rak ka­bul eden ve ve güvenlik konuları ile ilgilenir, gücü
yeniden kavramsallaştırılmaya çalışır,
çok-sek­tör­lü bir mo­del öne­ren bu yak­la­şı­mın önem­li tem­sil­ci­le­ri ara­sın­da kimlik ve toplum konusunda alternatif
Ta­rık Bar­ka­wi yer alır. bakış açıları ortaya koyar ve dünya
düzeni konusunda da alternatifler
Da­vid Camp­bell, Ja­mes Der De­ri­an, Mic­ha­el Dil­lon gi­bi ya­zar­la­rın tem­sil et­ti­ geliştirirler. Tüm bu analizlerin
temelinde de cinsiyet kavramı
Post­ya­pı­sal ği post-ya­pı­sal an­la­yış dev­let-mer­kez­li gü­ven­lik al­gı­la­ma­la­rı­na kar­şı çı­ka­rak, bulunmaktadır. Uluslararası İlişkiler
disiplininde feminist yaklaşımların
Gü­ven­lik gü­ven­li­ğin teh­dit­le­re işa­ret eden bir söy­lem ol­du­ğu vur­gu­la­nır. Bu söy­lem, öncüleri olarak Cynthia Enloe ve Ann
Tickner anılır.
Ça­lış­ma­la­rı özel­lik­le “ken­di” kim­li­ği ile “öte­ki” (düş­man) kim­li­ği­nin ta­nım­lan­ma­sı­na da­
ya­nır. Bir baş­ka de­yiş­le, düş­man söy­lem­le ta­nım­la­na­rak teh­dit oluş­tu­ru­lur. Post-yapısalcılık: Uluslararası
İlişkilerde post-yapısal yaklaşımlar
Ko­nu­yu si­ya­si-as­ke­ri kav­ram­lar­la ele alan ve as­ke­ri di­na­mik­le­re odak­la­nan öncelikle bilgi, gerçeklik ve anlamın
nasıl inşa edildiğini sorunsallaştırarak
Stra­te­jik ge­le­nek­sel li­te­ra­tür. Sa­vaş, nük­le­er ya­yıl­ma, cay­dı­rı­cı­lık te­ori­si, si­lah­lan­ma Batı rasyonalizmi ve pozitivizminin
dayandığı temelleri sarsmak hedefiyle
Ça­lış­ma­lar ya­rı­şı, si­lah­la­rın kon­tro­lü gi­bi alt-li­te­ra­tür­le­ri var­dır. ABD ve İn­gil­te­re’de yay­ ona meydan okumaktadırlar. Anlamın
nasıl yerleştirildiği, sorgulandığı
gın bir an­la­yı­şı tem­sil eder. ve nasıl yorumlanıp yeniden
yerleştirildiği sorusunu sorarak,
Rea­list yak­la­şım­la­rın, ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­rin do­ğa­sı hak­kın­da­ki özel­lik­le dev­ bilgi pratiklerinin ortaya koyulduğu
let-mer­kez­li, ma­ter­ya­list, güç-po­li­ti­ka­sı ve ça­tış­ma­ya da­ya­lı var­sa­yım­la­rı metinleri ele alarak hâkim hiyerarşileri
tersyüz etmeye yönelirler. Bu
(Ne­o) ne­de­niy­le Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar­la ya­kın iliş­ki­si var­dır. Özel­lik­le ku­tup­lu­luk çerçevede ilk başta teorinin kendisi,
her biri yeni egemenlik temelleri
Rea­lizm (Waltz, 979) gi­bi ne­orea­list kav­ram­lar, nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık, si­lah­la­rın kon­tro­lü kurmaya çalışan anlatılar olarak
analiz nesnesi haline gelmektedir. Bu
ve si­lah­lan­ma ya­rı­şı gi­bi ko­nu­la­rı açık­la­mak için kul­la­nıl­mış­tır. ABD’de te­mel nedenle post-yapısalcı yaklaşımlar
yak­la­şım­dır; Av­ru­pa’da et­ki­li­dir, ama tar­tış­ma­lı­dır. için kendilerini “hiçbir yer”de
konumlandırmak çok önemlidir.
Post-yapısalcı teoriler durdukları bu
“hiçbir yer”den geleneksel teorilerin
Kay­nak: Bu­zan, Barry ve Le­ne Han­sen (2009). The Evo­lu­ti­on of In­ter­na­tio­nal Se­cu­rity nerede ve nasıl konumlandığını, bir
Stu­di­es. Cam­brid­ge: Cam­brid­ge Uni­ver­sity Press, s. 35-38 ile 187-225’den özet­le­ne­rek ak­ta­ teorinin hangi koşullarda diğerleri
karşısında hakim konuma ulaştığını
rıl­mış­tır. ve teorinin nasıl çoğunlukla keyfi
olarak olaylardan ayrıştırıldığını
ortaya çıkarmak, böylece hem teori
ile pratik, hem de devletler arasındaki
verili tüm sınırlara meydan okumak
amacındadırlar.
110
Post-yapısalcı yaklaşımlar
uluslararası ilişkilerin ne
olduğundan daha çok,
Uluslararası İlişkiler disiplininin
söylemsel pratiklerinin
bunu nasıl inşa ettikleri ile
ilgilenmektedir.
Post-yapısalcıların verili tüm
sınırları yıkma amaçları,
yıktıklarının yerine yeni birşey
koymadıkları, dolayısıyla
disiplini yalnızca teorik bir
çatışmaya sürükledikleri ve
gerçeklerden uzaklaştırdıkları
en fazla eleştirilen yönleri
olmuştur. Esasında post-
yapısalcılar da geleneksel
yaklaşımlarla aynı şekilde
uluslararası ilişkiler alanının
savaş, anarşi, devlet gibi
geleneksel kavramları ile
diplomasi, strateji, uluslararası
rejimler gibi geleneksel
konularıyla ilgilenmektedirler.
Fakat post-yapısalcılar
temel amaçlarını geleneksel
yaklaşımların bu kavram ve
konular aracılığıyla belirli
anlayışları nasıl imtiyazlı hale
getirdiğini göstermek ve bu
bağlamda da uluslararası
ilişkiler kavrayışımızı
geliştirmek olarak ortaya
koymaktadırlar.
Tablo 6.6
Ole Wæver’ın 1990
Sonrasında ABD-
Avrupa Güvenlik
Teorileri Ayrımı
Strateji ve Güvenlik
Li­te­ra­tür­de gü­ven­lik te­ori­le­ri­nin bü­tü­nü hak­kın­da ya­pı­lan ge­niş bir de­ğer­len­
dir­me de Ste­ve Smith’e ait­tir. Smith, 1999 ta­rih­li ma­ka­le­sin­de, ge­le­nek­sel akım dı­
şın­da ka­lan bel­li baş­lı te­ori­le­ri şu ye­di baş­lık al­tın­da top­la­yıp, ana hat­la­rıy­la özet­le­
mek­te­dir: Al­ter­na­tif Sa­vun­ma ve Or­tak Gü­ven­lik, Üçün­cü Dün­ya Gü­ven­lik Oku­lu,
Ko­pen­hag Oku­lu, İn­şa­cı, Eleş­ti­rel, Fe­mi­nist ve Post-Ya­pı­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı.
Gü­ven­lik te­ori­le­ri­ni ge­nel ola­rak ana­liz eden di­ğer bir ça­lış­ma da Se­cu­rity Stu­di­es
To­day baş­lık­lı ki­tap­tır. Terry Ter­riff vd. (1999) ta­ra­fın­dan ka­le­me alı­nan bu ki­tap­ta
ge­le­nek­sel gü­ven­lik an­la­yı­şı ile bir­lik­te Ba­rış Araş­tır­ma­la­rı, fe­mi­nist ve post-po­zi­ti­
vist yak­la­şım­lar ay­rı bö­lüm­ler ha­lin­de in­ce­len­mek­te­dir. Ben­zer şe­kil­de, rea­list, fe­
mi­nist, post-ya­pı­sal, Eleş­ti­rel Gü­ven­lik Te­ori­le­ri­ni ve Ko­pen­hag Oku­lu­nu ay­rı ay­rı
ana­liz eden Mic­ha­el Shee­han (2005), eleş­ti­rel gü­ven­lik te­ori­si­nin ulus­la­ra­ra­sı gü­
ven­li­ğin ça­lı­şıl­ma­sın­da­ki en ge­çer­li yak­la­şım ol­du­ğu­nu id­di­a et­mek­te­dir.
Türk­çe li­te­ra­tür­de bu yön­de bir de­ğer­len­dir­me­ye ilk kez Ok­tay Tan­rı­se­ver’in
(2005) gü­ven­lik kav­ra­mı­nı in­ce­le­di­ği ma­ka­le­de rast­lan­mak­ta­dır. Bu ma­ka­le­de
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­nin­de gü­ven­lik kav­ra­mı­nın na­sıl tar­tı­şıl­dı­ğı in­ce­len­
mek­te; si­ya­sal rea­lizm, ço­ğul­cu­luk, ya­pı­sal­cı­lık ve eleş­ti­rel gü­ven­lik ku­ram­la­rı
kap­sa­mın­da gü­ven­li­ğin na­sıl kav­ram­sal­laş­tı­rıl­dı­ğı ele al­mak­ta­dır. Pı­nar Bil­gin’in
2010 yı­lın­da­ki ma­ka­le­si ise Ye­ni Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı kav­ra­mı­nı Türk­çe li­te­ra­tü­
re ka­zan­dı­ra­rak, Ko­pen­hag Oku­lu ile Eleş­ti­rel Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı baş­ta ol­mak
üze­re ye­ni gü­ven­lik yak­la­şım­la­rı­nı ele al­mış­tır.
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı alt-di­sip­li­ni­ni teş­kil eden te­ori­ler ba­kı­mın­dan ABD ve
Av­ru­pa’da fark­lı an­la­yış­la­rın hâ­kim ol­du­ğu gö­rü­şü sık­lık­la di­le ge­ti­ril­mek­te­dir. Bu
çer­çe­ve­de, 1980’ler­de Av­ru­pa’nın ken­di gü­ven­lik yak­la­şım­la­rı­nı oluş­tur­ma­sı­nın
ar­dın­dan, özel­lik­le de 1990’lar­da gü­ven­lik te­ori­le­ri bi­ri­si ABD, di­ğe­ri de Av­ru­pa
mer­kez­li ol­mak üze­re iki kü­me­de top­lan­mış­tır.
Av­ru­pa’nın Gü­ven­lik Okul­la­rı ABD’de­ki Gü­ven­lik Okul­la­rı
• Gelenekselcilik
• Saldırgan (offensive) realizm
• Eleştirel Güvenlik Çalışmaları
• Savunmacı (defensive) realizm
• Kopenhag Okulu
• Diğer realist teoriler (post-klasik vs.)
• Didier Bigo’nun Sosyolojik Çalışmaları
• Uluslararası İlişkilerin İnşacı teorisi
ve Risk Toplumu
• Uluslararası düzende güç ve kurumlar
• Post-modernler, feministler vd.
ABD ve Av­ru­pa mer­kez­li Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı, ilk ola­rak Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin
ge­nel te­ori­le­ri ile bağ­lan­tı­la­rı ba­kı­mın­dan ay­rış­mış­tır. ABD kö­ken­li Gü­ven­lik Ça­
lış­ma­la­rında, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ku­ram­la­rı (ne­orea­lizm, in­şa­cı­lık, ku­rum­sal­cı­lık
gi­bi) gü­ven­li­ği an­la­mak ve açık­la­mak için kul­la­nı­lır. Bir baş­ka de­yiş­le, ABD’de ar­tık
salt gü­ven­li­ğe öz­gü teo­ri yok­tur. Hat­ta Wæver ve Bu­zan ta­ra­fın­dan ile­ri sü­rü­len bir
gö­rü­şe gö­re, ABD’de­ki “Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ya­zar­la­rı­nın Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’na
en­teg­re ol­ma­sın­da­ki ge­rek­çe, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler tar­tış­ma­la­rın­da sa­vun­duk­la­rı te­
ori­le­re bir yer edin­me ça­ba­sı ile ilin­ti­li­dir”. Ör­ne­ğin, Kat­zens­te­in ta­ra­fın­dan der­le­
nen Na­tio­nal Se­cu­rity Cul­tu­re baş­lık­lı ese­re kat­kı­da bu­lu­nan ya­zar­lar Ulus­la­ra­ra­sı
İliş­ki­le­rin in­şa­cı te­ori­si­ni o gü­ne ka­dar ma­ter­yal ni­te­lik ta­şı­yan yak­la­şım­lar­la öz­deş­
leş­ti­ri­len gü­ven­lik kav­ra­mı­na uyar­la­ya­rak, in­şa­cı­lı­ğın rea­liz­min ka­le­si olan kav­ram­
la­rı an­la­mak ve açık­la­mak­ta bi­le ge­çer­li ol­du­ğu­nu id­di­a eder­ler.
Bu­na kar­şı­lık, Av­ru­pa mer­kez­li Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı, sa­de­ce gü­ven­li­ğe öz­gü­
dür. Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler te­ori­le­rin­den esin­len­me söz ko­nu­su­dur, fa­kat bu te­ori­ler
ABD’de­kin­den fark­lı ola­rak Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ge­nel ça­tı­sın­dan çı­ka­rak salt gü­
 6. Ünite - Güvenlik Çalışmalarında Değişim 111

ven­lik ana­li­zi ile il­gi­le­nir ha­le gel­miş­ler­dir. Hat­ta Av­ru­pa’da ge­li­şen gü­ven­lik te­
ori­le­ri­nin Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler te­ori­le­ri­nin ge­li­şi­mi­ne kat­kı­da bu­lun­du­ğu da id­di­a
edil­mek­te­dir. Ör­ne­ğin, 1980’ler­de, ye­ri­ni post­mo­dern yak­la­şım­la­rın üs­tün­lü­ğü­ne
bı­ra­ka­cak­ken, Bo­oth ve di­ğer­le­ri­nin ça­ba­la­rı ile bir­lik­te Eleş­ti­rel Gü­ven­lik Ça­lış­
ma­la­rının gü­ven­li­ği açık­la­ma ko­nu­sun­da­ki de­ğe­ri an­la­şı­lın­ca, eleş­ti­rel teo­ri Ulus­
la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­nin­de­ki say­gın­lı­ğı­nı ge­ri ka­zan­mış­tır. Ben­zer şe­kil­de, Av­
ru­pa’da Ko­pen­hag Oku­lun­ca ge­liş­ti­ri­len söy­lem ana­li­zi­ne da­ya­lı “gü­ven­lik­leş­tir­me
te­ori­si” Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ge­ne­lin­de söy­lem ana­li­zi­nin kul­la­nıl­ma­sı­na ön­cü­lük
et­miş­tir. So­nuç iti­ba­rıy­la, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler te­ori­le­ri ABD’de­ki Gü­ven­lik Ça­lış­
ma­la­rı’nı yön­len­di­rir­ken, salt gü­ven­li­ğe öz­gü te­ori­ler Av­ru­pa mer­kez­li Gü­ven­lik
Ça­lış­ma­la­rını şe­kil­len­dir­miş ve Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler te­ori­le­ri­ni et­ki­le­miş­tir.
ABD ve Av­ru­pa mer­kez­li Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ara­sın­da­ki fark­lı­lık­la­rın kö­ke­
nin­de epis­te­mo­lo­jik ay­rım­lar da bu­lun­mak­ta­dır. Bu çer­çe­ve­de, Ulus­la­ra­ra­sı İliş­
ki­ler di­sip­li­nin­de ABD’de hâ­kim olan ras­yo­nel ve Av­ru­pa’da ba­şat ni­te­lik ta­şı­yan
yan­sıt­ma­cı (ref­lec­ti­vist) te­ori­ler ara­sın­da­ki tar­tış­ma­nın epis­te­mo­lo­jik bo­yu­tu da
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ala­nın­da ken­di­ni gös­ter­miş­tir. Wæver ta­ra­fın­dan ne­orea­
lizm ve ne­oli­be­ra­liz­min bir­leş­ti­ği “ne­o-ne­o sen­te­zi” ola­rak ta­nım­la­nan ras­yo­nel
yak­la­şım­lar­da, po­zi­ti­vist yön­tem­ler­den ya­rar­la­nıl­mak­ta­dır. Av­ru­pa’da ise ge­nel
ola­rak do­ğa bi­lim­le­ri­nin yak­la­şım­la­rı­nın sos­yal bi­lim­ler­de kul­la­nıl­ma­sı­na kar­şı
çı­kan ve do­la­yı­sıy­la po­zi­ti­viz­me mey­dan oku­yan yan­sıt­ma­cı (ref­lec­ti­vist) te­ori­
ler et­ki­li­dir. Bu çer­çe­ve­de, Av­ru­pa’da ge­li­şen Eleş­ti­rel, Fe­mi­nist ve Post-mo­dern
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nda ne­den-so­nuç iliş­ki­le­ri or­ta­ya ko­yan am­pi­rik ana­liz­ler
red­de­di­le­rek, gü­ven­lik göz­lem­le­re, de­ğer yar­gı­la­rı­na ve söy­le­me bağ­lı ola­rak post-
po­zi­ti­vist yön­tem­ler­le in­ce­len­mek­te­dir.
ABD ve Av­ru­pa’da­ki epis­te­mo­lo­jik an­la­yış­lar ara­sın­da­ki fark­lı­lık, ras­yo­nel ve
yan­sıt­ma­cı te­ori­ler kap­sa­mın­da yer al­ma­yan -ki­mi ya­zar­lar­ca her iki­si ara­sın­da
or­ta yol ola­rak ta­nım­la­nan- sos­yal in­şa­cı­lık akı­mı­nın gü­ven­li­ğe uyar­lan­ma­sın­da
da kar­şı­mı­za çı­kar. İn­şa­cı yak­la­şım­da, dev­let­le­rin gü­ven­lik ala­nın­da­ki dav­ra­nış­la­
rı­nın ma­ter­yal un­sur­lar­ca de­ğil; norm­lar, kül­tür ve kim­lik gi­bi nor­ma­tif fak­tör­ler
ta­ra­fın­dan in­şa edil­di­ği sa­vı ile­ri sü­rü­lür. Ame­ri­kan in­şa­cı­lı­ğı ola­rak ta­nım­la­nan
ve Wendt’in ge­le­ne­ği­ni ta­kip eden yak­la­şım­da ne­den­sel iliş­ki­ler, ya­ni po­zi­ti­vist
ana­liz­ler söz ko­nu­su­dur. Nük­le­er ve kim­ya­sal si­lah­la­rın kul­la­nıl­ma­sı ko­nu­sun­
da­ki ta­bu­nun norm ha­li­ne dö­nüş­me­si ve bu norm ne­de­niy­le dev­let­le­rin bu tür
si­lah­la­rı kul­lan­ma­ya­ca­ğı so­nu­cu­na ula­şıl­ma­sı Ame­ri­kan in­şa­cı­lı­ğın­da­ki po­zi­ti­
viz­me ör­nek ola­rak gös­te­ri­le­bi­lir. Bu­na kar­şı­lık, Av­ru­pa’da Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı
ala­nın­da in­şa­cı­lı­ğın tem­sil­ci­le­rin­den bi­ri olan Ko­pen­hag Oku­lun­da gü­ven­lik po­
zi­ti­vist yön­tem­ler­le de­ğil, söy­le­me da­ya­lı ola­rak, ya­ni post-po­zi­ti­vist yön­tem­ler­le
ana­liz edil­mek­te­dir. So­nuç iti­ba­rıy­la, bir ge­nel­le­me ya­pıl­dı­ğın­da, ABD mer­kez­li
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nın po­zi­ti­vist, Av­ru­pa mer­kez­li Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nın da
post-po­zi­ti­vist epis­te­mo­lo­ji­ye sa­hip ol­du­ğu gö­rü­şü­nü be­nim­se­mek müm­kün­dür.
Son ola­rak, ABD ve Av­ru­pa mer­kez­li Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı gü­ven­lik te­ori­le­ri­nin
iş­lev­le­ri ba­kı­mın­dan da fark­lı­lık arz et­mek­te­dir. Av­ru­pa kö­ken­li gü­ven­lik te­ori­le­
ri­nin özün­de gü­ven­li­ğin kav­ram­sal­laş­tı­rıl­ma­sı bu­lun­mak­ta­dır. Av­ru­pa, da­ha çok
gü­ven­lik “bi­rey­sel, ulu­sal, cin­si­ye­te da­ya­lı ve­ya top­lum­sal dü­zey­de mi ele alın­ma­lı?”,
“as­ke­ri teh­dit­ler ve­ya top­lum­sal, eko­no­mik, çev­re­sel, in­sa­ni, si­ya­si teh­dit­ler ışı­ğın­da
mı de­ğer­len­di­ril­me­li?”, “han­gi me­to­do­lo­jik ve epis­te­mo­lo­jik yak­la­şım­lar ışı­ğın­da
ana­liz edil­me­li?” gi­bi so­ru­la­rı tar­tış­mak­ta­dır. Bu so­ru­la­ra ve­ri­len ce­vap­lar ne­ti­ce­
sin­de de pra­tik in­ce­len­mek­te­dir. Di­ğer bir ifa­dey­le, ön­ce kav­ram oluş­tu­rul­mak­ta,
ar­dın­dan bu kav­ram pra­ti­ğe uyar­lan­mak­ta­dır. Bu çer­çe­ve­de, Av­ru­pa kö­ken­li gü­
112 Strateji ve Güvenlik

ven­lik te­ori­le­ri­nin ama­cı te­ori­ye ve aka­de­mi­ye hiz­met et­mek­tir. Bu­na kar­şı­lık, ABD
mer­kez­li te­ori­ler, gü­ven­lik kav­ra­mı­nın ana­li­zi ile il­gi­len­me­mek­te­dir. ABD’de­ki gü­
ven­lik te­ori­le­rin ge­nel ola­rak iş­le­vi ne­den-so­nuç iliş­ki­le­ri or­ta­ya ko­ya­rak po­li­ti­ka
oluş­tu­ru­cu­la­ra yol gös­ter­mek, ya­ni pra­ti­ğe hiz­met et­mek­tir.
So­nuç ola­rak, bu­gün var­dı­ğı­mız nok­ta­da Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı alt-di­sip­li­ni
bü­yük öl­çü­de ABD ve Av­ru­pa mer­kez­li ola­rak kü­me­le­nen on­lar­ca gü­ven­lik te­ori­
si­ne ev sa­hip­li­ği yap­mak­ta, her bir teo­ri de gü­ven­li­ği fark­lı şe­kil­de kav­ram­sal­laş­
tır­mak­ta­dır. Bu te­ori­ler­den her­han­gi bi­ri­si­nin tek ba­şı­na ala­nın ana kav­ra­mı olan
gü­ven­lik kav­ra­mı­nı açık­la­ya­bil­di­ği­ni id­di­a et­mek ise ola­nak­sız­dır.
 6. Ünite - Güvenlik Çalışmalarında Değişim
Özet
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı, 1940’lar­da Stra­te­jik Ça­lış­ma­lar
adıy­la do­ğa­rak, uzun yıl­lar bo­yun­ca rea­list ba­kış açı­sı­
nın et­ki­sin­de kal­dık­tan son­ra, gü­nü­müz­de Rea­list Gü­
ven­lik Ça­lış­ma­la­rı da da­hil ol­mak üze­re pek çok gü­
ven­lik te­ori­si­ne ev sa­hip­li­ği ya­pan kap­sam­lı bir di­sip­lin
ha­li­ne gel­miş­tir. Her ne ka­dar So­ğuk Sa­vaş yıl­la­rın­da
eleş­ti­ri­ler­le kar­şı­laş­sa da, esas ola­rak So­ğuk Sa­va­şın
so­na er­me­si Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı’nda et­ki­li ol­muş­tur.
SSCB’nin da­ğıl­ma­sı ve iki ku­tup­lu dü­ze­nin so­na er­me­
siy­le Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­nin­de baş­la­yan de­ği­şi­
min Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı alt-di­sip­li­ni ba­kı­mın­dan üç
önem­li so­nu­cu ol­muş­tur: Gü­ven­lik gün­de­mi­nin dö­nü­
şü­mü, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın sor­gu­lan­ma­sı ve ye­ni
yak­la­şım­la­rın doğ­ma­sı ya da ge­liş­me­si.
1970’ler­de baş­la­yan, fa­kat nük­le­er ge­ri­li­min azal­dı­
ğı déten­te (yu­mu­şa­ma) yıl­la­rın­da as­ke­ri teh­dit­le­rin
be­lir­le­yi­ci­li­ği­nin göl­ge­sin­de ka­la­rak, ge­liş­me im­ka­nı
bu­la­ma­yan gü­ven­lik gün­de­mi, So­ğuk Sa­va­şın so­na er­
me­siy­le hız­la ge­niş­le­me­ye ve ye­ni tar­tış­ma­la­ra ta­nık
ol­muş­tur. Gü­ven­lik gün­de­mi­nin çev­re­sel, eko­no­mik
ve ben­ze­ri so­run­la­rı kap­sa­ya­cak şe­kil­de ge­niş­le­til­me­
si ge­rek­ti­ği an­la­yı­şı­nın Ba­tı ya­zı­nın­da­ki te­me­li 1983’te
Barry Bu­zan ve Ric­hard Ull­man’ın eser­le­riy­le atıl­mış­
tır. Fa­kat, So­ğuk Sa­va­şın so­na eri­şi­ni ta­kip eden ilk
yıl­lar­da­ki gü­ven­lik li­te­ra­tü­rü ay­rın­tı­lı ola­rak in­ce­len­
di­ğin­de, kar­şı­mı­za çı­kan sa­yı­sız eser, ge­niş­le­me tar­tış­
ma­sı­nın esas ola­rak So­ğuk Sa­vaş’ın so­na er­me­si­nin bir
ürü­nü ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Bir baş­ka de­yiş­le, So­ğuk Sa­
vaş dö­ne­min­de SSCB-ABD nük­le­er ge­ri­li­mi ne­de­niy­le
ikin­ci pla­na atı­lan as­ke­ri ni­te­lik ta­şı­ma­yan so­run­la­rın
bu ge­ri­lim or­ta­dan kalk­tı­ğın­da Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı
kap­sa­mın­da in­ce­len­me­si ço­ğun­luk ta­ra­fın­dan des­tek­
le­nen bir yak­la­şım ha­li­ne dö­nüş­müş­tür.
113
Gü­ven­lik gün­de­mi­nin ge­niş­le­me­si tar­tış­ma­sı­na pa­ra­lel
ola­rak, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ala­nı­nın ge­le­ce­ği ko­nu­
sun­da üç fark­lı gö­rüş or­ta­ya çık­mış­tır. İlk gö­rüş, ala­
nın as­ke­ri ko­nu­lar­la sı­nır­lı tu­tul­ma­sı­nı; ikin­ci gö­rüş,
ala­nın an­la­mı­nı yi­tir­me­si ne­de­niy­le Ulus­la­ra­ra­sı İliş­
ki­ler di­sip­li­ni­ne en­teg­re edil­me­si­ni; üçün­cü gö­rüş de
alan as­ke­ri teh­dit­ler dı­şın­da­ki so­run­la­rı da içe­re­cek şe­
kil­de Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler di­sip­li­ni­nin par­ça­sı ol­ma­ya
de­vam et­me­si­ni içer­mek­te­dir.Bu­gün ge­li­nen nok­ta­da,
ge­nel eği­li­min üçün­cü gö­rüş­le uyum­lu ol­du­ğu söy­le­
ne­bi­lir. Ye­ni Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ge­niş­le­yen gü­ven­lik
gün­de­mi­ni de içe­re­cek şe­kil­de Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin
alt-di­sip­li­ni ola­rak var­lı­ğı­nı sür­dür­mek­te­dir.
So­ğuk Sa­va­şın so­na eri­şi­nin Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı
açı­sın­dan bir di­ğer so­nu­cu da alt-di­sip­li­nin pek çok
alt par­ça­ya bö­lün­me­si­dir. As­lın­da, So­ğuk Sa­va­şın her
dö­ne­min­de, ama özel­lik­le so­nuç­lan­ma­sı­na ya­kın za­
man­lar­da Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­ra al­ter­na­tif çe­şit­li te­ori­
ler mev­cut­tu. Fa­kat, gü­ven­lik ala­nın­da teo­rik açı­dan
ve­rim­li­lik esas ola­rak 1990’lar­da baş­la­mış­tır. Bu çer­
çe­ve­de, da­ha ön­ce­ki dö­nem­ler­de­ki ça­ba­la­rın is­tis­naî
ni­te­li­ğe sa­hip ol­du­ğu­na iliş­kin bir yo­rum­da bu­lu­nu­
la­bi­lir. 1990’lar­la bir­lik­te fark­lı te­ori­le­rin or­ta­ya atı­
lıp, es­ki­le­rin göz­den ge­çi­ril­di­ği­ni gö­rü­lür. Bu ge­liş­
me­le­rin so­nu­cun­da da, gü­ven­lik te­ori­le­ri­nin kar­şı­lık­lı
ola­rak bir­bi­ri­ni eleş­tir­di­ği ve bir­bir­le­ri­nin ek­sik­le­ri­ni
bu­lup gi­der­me­ye ça­lış­tı­ğı yo­ğun bir teo­ri üre­tim dö­
ne­mi baş­la­mış­tır.
114 Strateji ve Güvenlik

Kendimizi Sınayalım
1. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­le­ri, So­ğuk Sa­va­şın so­na er­ 6. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, Ko­pen­hag Oku­lu’nun te­
me­si­nin Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı üze­rin­de­ki et­ki­le­ri ara­ mel yak­la­şım­la­rı ara­sın­da de­ğer­len­di­ri­le­mez?
sın­da yer al­maz? a. Böl­ge­sel gü­ven­lik komp­leks­le­ri
a. Stra­te­jik Ça­lış­ma­la­rın ba­şat gü­cü­nün art­ma­sı b. Gü­ven­lik­leş­tir­me
b. Gü­ven­lik gün­de­mi­nin dö­nü­şü­mü c. Gü­ven­lik sek­tör­le­ri
c. Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın sor­gu­lan­ma­sı d. Öz­gür­leş­tir­me
d. Ye­ni gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin ve ak­tör­le­ri­nin var­ e. Gü­ven­lik-dı­şı­laş­tır­ma
lı­ğı­nın tar­tı­şıl­ma­sı
e. Ye­ni gü­ven­lik yak­la­şım­la­rı­nın doğ­ma­sı ya da 7. Aşa­ğı­da­ki ya­zar­lar­dan han­gi­si, Ko­pen­hag Oku­lu
ge­liş­me­si tem­sil­ci­le­rin­den bi­ri­dir?
a. Mic­hel Fo­uca­ult
2. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, Barry Bu­zan’ın gü­ven­lik b. Ole Wæver
sek­tör­le­ri yak­la­şı­mın­da­ki sek­tör­ler ara­sın­da yer al­maz? c. Di­di­er Bi­go
a. As­ke­ri gü­ven­lik d. Pe­ter Kat­zens­te­in
b. Eko­no­mik gü­ven­lik e. Ta­rık Bar­ka­wi
c. Top­lum­sal gü­ven­lik
d. Çev­re­sel gü­ven­lik 8. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, Eleş­ti­rel Gü­ven­lik Ça­lış­
e. Si­ber gü­ven­lik ma­la­rı­nın te­mel kav­ra­mı ola­rak ka­bul edi­lir?
a. Gü­ven­lik-dı­şı­laş­tır­ma
3. Step­hen M. Walt, Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ala­nı­nın b. Gü­ven­lik­leş­tir­me
aşa­ğı­da­ki so­run­lar­dan han­gi­siy­le il­gi­len­me­si ge­rek­ti­ği­ c. Öz­gür­leş­tir­me
ni sa­vu­nur? d. Gü­ven­lik in­şa­sı
a. Eko­lo­jik so­run­lar e. Gü­ven­lik kül­tü­rü
b. Kuv­vet kul­la­nı­mı ya da kul­la­nı­mı teh­di­di
c. Mül­te­ci­ler 9. Post-ya­pı­sal Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da, gü­ven­lik
d. Eko­no­mik is­tik­rar­sız­lık­lar bil­gi­si­ne ulaş­mak için aşa­ğı­da­ki yön­tem­ler­den han­gi­si
e. Ba­şa­rı­sız dev­let­ler kul­la­nı­lır?
a. Söy­lem ana­li­zi
4. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, So­ğuk Sa­vaş son­ra­sın­da b. Nes­nel epis­te­mo­lo­ji
Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı ala­nı­nın ge­le­ce­ği­ne da­ir tar­tış­ c. Öz­nel epis­te­mo­lo­ji
ma­lar ara­sın­da sa­yıl­maz? d. Oyun te­ori­si
a. Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın sa­de­ce çev­re gü­ven­li­ği e. Ça­tış­ma ana­li­zi
ile sı­nır­lı tu­tul­ma­sı
b. Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­le­rin 10. Aşa­ğı­da­ki ya­zar­lar­dan han­gi­si, Eleş­ti­rel Gü­ven­lik
alt di­sip­li­ni ol­ma­sı Ça­lış­ma­la­rı ala­nı­nın tem­sil­ci­le­rin­den bi­ri ola­rak ka­bul
c. Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler edi­lir?
ala­nı­na en­teg­re edil­me­si a. Ken Bo­oth
d. Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın as­ke­ri so­run­la­rın ana­ b. Ken­neth M. Waltz
li­ziy­le sı­nır­lı tu­tul­ma­sı c. Hans Mor­gent­ha­u
e. Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın her tür­lü gü­ven­lik teh­ d. Ale­xan­der Wendt
di­di­ni kap­sa­ma­sı e. Jo­seph Nye

5. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, gü­ven­lik epis­te­mo­lo­ji­le­ri

ara­sın­da de­ğer­len­di­ri­le­mez?
a. Po­zi­ti­vizm
b. Söy­lem­sel yak­la­şım
c. Sı­nır­lı yak­la­şım
d. Post-po­zi­ti­vizm
e. Nes­nel yak­la­şım

Kendimizi Sınayalım Ya­nıt Anah­ta­rı
1. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da
Gün­dem De­ği­şi­mi” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
2. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da
Gün­dem De­ği­şi­mi” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
3. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın
Sor­gu­lan­ma­sı” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
4. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın
Sor­gu­lan­ma­sı” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
5. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı­nın
Sor­gu­lan­ma­sı” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
6. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da
Ye­ni Yak­la­şım­lar” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
7. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da
Ye­ni Yak­la­şım­lar” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
8. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da
Ye­ni Yak­la­şım­lar” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
9. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da
Ye­ni Yak­la­şım­lar” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
10. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da
Ye­ni Yak­la­şım­lar” bö­lü­mü­nü göz­den ge­çi­ri­niz.
Sı­ra Siz­de Ya­nıt Anah­ta­rı
Sı­ra Siz­de 1
Barry Bu­zan ta­ra­fın­dan ge­liş­ti­ri­len beş gü­ven­lik sek­
tö­rü yak­la­şı­mın­da­ki sek­tör­ler şun­lar­dır: As­ke­ri, si­ya­si,
eko­no­mik, top­lum­sal ve çev­re gü­ven­li­ği
Ya­rar­la­nı­lan ve Başvurulabilecek
Kay­nak­lar
Bald­win, Da­vid (1995). “Se­cu­rity Stu­di­es and the End
of the Cold War”, World Po­li­tics, Cilt 48, No 1.
Betts, Ric­ hard (1997). “Sho­ uld Stra­ tegic Studies
Survive”, World Politics, Cilt 50, No 1.
Bil­gin, Pı­nar (2010). “Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rın­da Ye­ni
Açı­lım­lar: Ye­ni Gü­ven­lik Ça­lış­ma­la­rı”, Stra­te­jik
Araş­tır­ma­lar, Cilt 8, No 14.
Bu­zan, Barry (1983). Pe­op­le, Sta­tes, and Fe­ar: The
Na­tio­nal Se­cu­rity Prob­lem in In­ter­na­tio­nal
Relations. Brighton: Harvester Wheatsheaf.
Bu­ zan, Barry (1991). Pe­op­le, Sta­tes and Fe­ar: An
Agen­da for In­ter­na­tio­nal Se­cu­rity Stu­di­es in
the Post-Cold War Era. Har­low, Lon­dra: Pe­ar­son
Long­man, 2. B.
Bu­zan, Barry ve Han­sen, Le­ne (2008). The Evo­lu­ti­
on of In­ter­na­tio­nal Se­cu­rity Stu­di­es. Cam­brid­ge:
Cam­brid­ge Uni­ver­sity Press.
6. Ünite - Güvenlik Çalışmalarında Değişim 115
Dorff, Ro­bert H. (1994). “A Com­men­tary on Se­cu­rity
Stu­di­es for the 1990s as a Mo­del Co­re Cur­ri­cu­lum”,
In­ter­na­tio­nal Stu­di­es No­tes, Cilt 19, No 3.
Fre­ed­man, Law­ren­ce (1998). “In­ter­na­tio­nal Se­cu­rity:
Chan­ging Tar­gets”, Fo­re­ign Po­licy, Cilt 110.
Jo­nes, Ric­hard Wyn (1996). “Tra­vel Wit­ho­ut Maps:
Thinking About Security After the Cold War”, M.
Jane Da­vis (der.), Se­cu­rity Is­su­es in the Post-Cold
War World. Chel­ten­ham: Ed­ward El­gar.
Kat­zens­te­in, Pe­ter J. (der.) (1996). The Cul­ tu­
re of
National Security: Norms and Identity in World
Politics. New York: Columbia University Press.
Kolodziej, Edward A. (2005). Security and
International Relations. Cambridge: Cambridge
University Press.
Mathews, Jessica Tuchman (1989). “Redefining Se­cu­
rity”, Fo­re­ign Af­fa­irs, Cilt 68, No 2.
Mo­ran, The­odo­re (1990/91). “In­ter­na­tio­nal Eco­no­mics
and Na­tio­nal Se­cu­rity”, Fo­re­ign Af­fa­irs, Cilt 69, No 5.
Ro­berts, Brad (1990). “Hu­man Rights and In­ter­na­tio­
nal Se­cu­rity”, Was­hing­ton Qu­ar­terly, Cilt 13.
Shee­han, Mic­ha­el (2005). In­ter­na­tio­nal Se­cu­rity:
An Analytical Survey, Boulder, Londra: Lynne
Rienner.
Shultz, Ric­ hard, God­ son, Roy ve Gre­ en­wo­ od, Ted
(der.) (1993). Se­cu­rity Stu­di­es for the 1990s.
Washington D.C.: Brassey’s.
Smith, Steve (1999). “The Increasing Insecurity of
Security Studies: Conceptualizing Security in
the Last Twenty Years”, Contemporary Security
Policy, Cilt 20, No 3.
Tan­rı­se­ver, Ok­tay F. (2005). “Gü­ven­lik”, Ati­la Eralp
(der.), Dev­let ve Öte­si: Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler­de Te­
mel Kav­ram­lar. İs­tan­bul: İle­ti­şim Ya­yın­la­rı.
Terriff , Terry vd. (1999). Security Studies Today.
Cambridge: Polity Press.
Ullman, Richard H. (1983). “Redefining Security”,
International Security, Cilt 8, No 1.
Walt, Stephen M., (1991). “The Renaissance of Security
Studies”, International Studies Quarterly, Cilt 35,
No 2.
Wæver, Ole ve Buzan, Barry (2007). “After the Return
to Theory: The Past, Present, and Future of Security
Studies”, Alan Collins (der.). Contemporary
Security Studies. Oxford: Oxford University Press.
7
STRATEJİ VE GÜVENLİK

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­ne­min tek sü­per gü­cü ko­nu­mun­da­ki ABD’nin So­ğuk Sa­
vaş sı­ra­sın­da, son­ra­sın­da ve 11 Ey­lül sal­dı­rı­la­rı­nın ar­dın­dan gü­ven­li­ği na­sıl al­
gı­la­dı­ğı­nı be­lir­le­ye­bi­le­cek,
 So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’­nin sü­per gü­cü, So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­ne­min ise bü­yük
gü­cü olan Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu’nun gü­ven­lik an­la­yı­şı­nı ifa­de ede­bi­le­cek,
 Dev­let-ben­ze­ri özel­lik­le­riy­le bü­yük güç ola­rak anı­lan Av­ru­pa Bir­li­ği’nin gü­ven­
lik yak­la­şı­mı­nı açık­la­ya­bi­le­cek,
 So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­ne­min di­ğer bir bü­yük gü­cü olan Çin’in gü­ven­lik al­gı­la­
ma­la­rı­nı ve iz­le­di­ği stra­te­ji­yi ana­liz ede­bi­le­cek­si­niz.

Anahtar Kavramlar
• Bü­yük Güç • Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu
• ABD • Av­ru­pa Bir­li­ği
• 11 Ey­lül Sal­dı­rı­la­rı • Çin
• SSCB

İçindekiler

• ABD’NİN GÜVENLİK POLİTİKALARI

Büyük Güçlerin Güvenlik • RUSYA’NIN GÜVENLİK ANLAYIŞI
Strateji ve Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa • AVRUPA BİRLİĞİ’NİN GÜVENLİK
Birliği, Çin POLİTİKALARI
• ÇİN’İN GÜVENLİK YAKLAŞIMI
 Büyük Güçlerin Güvenlik
Politikaları: ABD, Rusya,
Avrupa Birliği, Çin

BÜ­YÜK GÜÇ­LE­RİN GÜ­VEN­LİK PO­Lİ­Tİ­KA­LA­RI

İkin­ci üni­te­de de­ği­ni­len “bü­yük güç” kav­ra­mıy­la sa­hip ol­du­ğu yü­z öl­çü­mü, nü­
fus, do­ğal kay­nak­lar, eko­no­mik ka­bi­li­yet, as­ke­rî güç, si­ya­sal is­tik­rar ve yet­ki gi­bi
un­sur­lar­la ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­da mey­da­na ge­len olay­la­rı et­ki­le­ye­bil­me ve de­ğiş­
ti­re­bil­me ka­pa­si­te­si­ne sa­hip olan dev­let­le­rin an­la­şıl­ma­sı ge­rek­ti­ği vur­gu­lan­mış­tı.
Bu çer­çe­ve­de, So­ğuk Sa­vaş’ın so­na er­me­sin­den bu­gü­ne sa­hip ol­du­ğu ni­te­lik­ler­le
dün­ya­da­ki ge­liş­me­le­ri et­ki­le­ye­bil­me po­tan­si­ye­li­ne sa­hip güç­ler ola­rak, ABD’nin
ya­nı­sı­ra Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu, Çin Halk Cum­hu­ri­ye­ti ve Av­ru­pa Bir­li­ği’nin (AB) ön
pla­na çık­tı­ğı gö­rül­mek­te­dir.

ABD’NİN GÜ­VEN­LİK PO­Lİ­Tİ­KA­LA­RI

So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­ne­min tek sü­per gü­cü ko­nu­mun­da­ki ABD’nin Süper Güç: Süper güçler
birinci sınıf askerî/siyasi
So­ğuk Sa­vaş sı­ra­sın­da, son­ra­sın­da ve 11 Ey­lül sal­dı­rı­la­rı­nın ar­dın­dan kabiliyetler ile bunları
1 gü­ven­li­ği na­sıl al­gı­la­dı­ğı­nı be­lir­le­mek destekleyecek nitelikte
ekonomik kabiliyetlere ve
tüm bu kabiliyetlerini küresel
düzlemde uygulayabilme
So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi­’nin iki sü­per gü­cün­den bi­ri, So­ğuk Sa­vaş son­ra­sın­da ise yeteneğine sahip olan ve
dün­ya­nın tek sü­per gü­cü ola­rak ta­nım­la­nan ABD’nin gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı­nı üç bu statüleri diğer güçlerce
tanınan güçlerdir. Bu kriterler
dö­nem­de in­ce­le­mek müm­kün­dür: So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi, So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­ dikkate alındığında, 19.
nem ve 11 Ey­lül sal­dı­rı­la­rı son­ra­sı dö­nem. yüzyılda İngiltere, Fransa ve
Rusya, Birinci Dünya Savaşı
sonrasında İngiltere, ABD
So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de ABD’nin Gü­ven­lik Po­li­ti­ka­la­rı ve SSCB, İkinci Dünya Savaşı
ABD, 1787’de­ki ku­ru­lu­şun­dan İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’na ka­dar yal­nız­cı­lık po­li­ti­ka­sı iz­ sonrasında ABD ve SSCB ile
Soğuk Savaş sonrasında ABD
le­miş­tir. Gü­ney Ame­ri­ka ül­ke­le­ri­nin ba­ğım­sız­lık­la­rı­nı ka­zan­ma­ya baş­la­dık­la­rı bir bu statüye sahiptir.
dö­nem­de, ABD Baş­ka­nı Ja­mes Mon­ro­e ta­ra­fın­dan 1823’te ilan edi­len bu po­li­ti­ka­nın
özün­de, ken­di ken­di­ne ye­te­bi­len Ame­ri­ka kı­ta­sı­nın Av­ru­pa sö­mür­ge­ci­li­ği­ne ka­pa­tıl­
ma­sı ve ABD’nin Av­ru­pa’nın iç çe­kiş­me­le­ri­ne mü­da­hil ol­ma­ma­sı an­la­yı­şı yat­mak­ta­dır.
Mon­ro­e dok­tri­ni ola­rak anı­lan bu po­li­ti­ka çer­çe­ve­sin­de, ABD bir ta­raf­tan bir asır­dan
faz­la dö­ne­min ulus­la­ra­ra­sı (te­mel­de Av­ru­pa) ça­tış­ma­la­rın­dan uzak dur­muş, di­ğer ta­
raf­tan Av­ru­pa’nın ko­lon­yal dev­let­le­ri­nin Ame­ri­ka kı­ta­sın­da ha­re­ket­le­ri­ni en­gel­le­ye­rek
böl­ge­de ken­di­si için gü­ven­li bir “ar­ka bah­çe” oluş­tur­muş­tur. ABD yal­nız­cı­lık po­li­ti­
ka­sı­nı an­cak İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı sı­ra­sın­da Pe­arl Har­bor do­nan­ma üs­sün­de sal­dı­rı­ya
uğ­ra­ma­sı so­nu­cun­da terk et­miş ve o za­ma­na ka­dar iz­le­di­ği “müt­te­fik dev­let­le­re ya­kın
ta­raf­sız­lık” po­li­ti­ka­sı ye­ri­ne “sa­va­şan ta­raf ” ola­rak sa­va­şa ka­tıl­mış­tır (Ay­dın, 2001).
118 Strateji ve Güvenlik

Resim 7.1 So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de ise ABD yal­nız­cı­lık po­li­ti­ka­sın­

Pearl Harbor Saldırısı
dan ak­tif ulus­la­ra­ra­sı mü­da­ha­le­ci­li­ğe geç­miş­tir. Bu dö­nem­de
ABD ve SSCB’nin art ar­da nük­le­er si­lah ve bun­la­rı kı­ta­la­r a­ra­sı
ta­şı­ya­cak sis­tem­le­ri ge­liş­tir­me­le­ri kar­şı­lık­lı teh­dit al­gı­la­ma­la­rı­
nın ni­te­li­ği­ni de de­ğiş­tir­miş­tir (Er­han, 2001). So­ğuk Sa­vaş Dö­
ne­mi’n­de iz­le­nen stra­te­ji­le­rin ta­ma­mı­nın ABD’nin iki ku­tup­lu
dün­ya dü­ze­nin­de SSCB’yi den­ge­le­mek ve­ya SSCB kar­şı­sın­da
üs­tün­lük sağ­la­ma­ya ça­lış­mak­la ilin­ti­li ol­du­ğu gö­rül­mek­te­dir.
So­ğuk Sa­va­ş’ın ilk yıl­la­rın­da Harry Tru­man yö­ne­ti­mi, Ge­
or­ge Ken­nan ta­ra­fın­dan or­ta­ya ko­yu­lan “çev­re­le­me” (con­ta­
in­ment) stra­te­ji­si­ni be­nim­se­ye­rek, Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin çev­
(Pearl Harbor saldırılarında vurulan ABD donanmasına re­len­me­si ve izo­le edil­me­si­ni dış ve gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı­nın
ait bir gemi) te­mel he­de­fi hâ­li­ne ge­tir­miş­tir. ABD’nin bu dö­nem­de kur­
İkinci Dünya Savaşı sırasında Japonya’nın Pasifik du­ğu si­ya­si, eko­no­mik ve as­ke­rî ya­pı­lan­ma­la­rın ta­ma­mı­nı
Okyanusu’nda üstünlüğü ele geçirmek amacıyla
herhangi bir uyarı olmaksızın ABD’nin Hawaii çev­re­le­me­nin man­tı­ğı­na uy­gun ola­rak iş­le­di­ği­ni söy­le­mek
adalarındaki Pearl Harbor donanma üssüne müm­kün­dür. Bu çer­çe­ve­de, ABD İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’ndan
yaptığı saldırı (7 Aralık 1941). Kısa süren bu saldırı
sonucunda 2400’ün üzerinde ABD vatandaşı son­ra hız­la iki ku­tup­lu sis­tem­de Sov­yet teh­di­di­ni çev­re­le­mek
hayatını kaybederken, ABD’nin Pearl Harbor’da ama­cıy­la Tür­ki­ye ve Yu­na­nis­tan’ın Ba­tı Blo­ku­na ka­zan­dı­rıl­
bulunan 8 savaş gemisinden 5’i batmış ve diğerleri
ağır hasar görmüştür. Bunun yanı sıra Hawaii’de ma­sı­nı he­def­le­yen Tru­man Dok­tri­ni­’ni be­nim­se­miş, Av­ru­
bulunan gemilerden bazıları ve savaş uçakları da pa’nın kal­kın­ma­sı­nın ya­nı sı­ra ko­mü­niz­min ya­yıl­ma­sı­nın
zarara uğramıştır. Maddi zarardan ziyade psikolojik eko­no­mik te­mel­le­ri­ni or­ta­dan kal­dır­mak ve sa­vaş sı­ra­sın­da
olarak ABD’yi etkileyen saldırının ardından kısa bir
sürede ABD Pasifik Donanmasını daha güçlü bir yı­kıl­mış olan Av­ru­pa eko­no­mi­le­ri­ni can­lan­dı­ra­rak ulus­la­ra­
şekilde kurarak, bu bölgede Japonya’ya üstünlük ra­sı ti­ca­ret­te alım ya­pa­bi­le­cek gü­ce ka­vuş­tur­mak ama­cıy­la
sağlamıştır. Pearl Harbor saldırısıyla ilgili detaylı
bilgiye ve fotoğraflara 1948-1951 ara­sın­da Mars­hall Pla­nını uy­gu­la­ma­ya koy­muş,
http://www.history.navy.mil/faqs/faq66-1.htm Pla­nın uy­gu­lan­ma­sı­nı sağ­la­mak üze­re 1948’de Av­ru­pa Eko­
internet adresinden ulaşabilirsiniz. Ayrıca, Michael
Bay’in yönetmenliğinde çekilen ve saldırıyı konu no­mik İş­bir­li­ği Ör­gü­tü’­nü (Or­ga­ni­za­ti­on of Eu­ro­pe­an Eco­
alan 2001 tarihli Holywood yapımı Pearl Harbor no­mic Co­ope­ra­ti­on - OE­EC) kur­dur­muş; 1952’de NA­TO,
filmini izleyebilirsiniz.
1954’de Bal­kan İt­ti­fa­kı ile Gü­ney­do­ğu As­ya’da SEA­TO ve
1955’de de Or­ta­ Do­ğu’da Bağ­dat Pak­tı’nın ku­ru­lu­şu­nu sağ­la­
mış­tır. Tüm bu gi­ri­şim­ler­de SSCB’nin kü­re­sel çap­ta çev­re­len­me­si ön­gö­rül­müş­tür.
So­nuç ola­rak 1945-1952 ara­sın­da ABD Baş­kan­lı­ğı gö­re­vi­ni yü­rü­ten Tru­man’ın
yö­ne­tim sü­re­si bi­le in­ce­len­di­ğin­de, Ame­ri­kan dış ve gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı­nı te­mel­
le­rin­den sar­sa­cak şe­kil­de de­ğiş­tir­di­ği gö­rül­mek­te­dir. Ni­te­kim Tru­man gö­re­vi bı­
rak­tı­ğı 1952’de, ABD ko­mü­nizm­le mü­ca­de­le­yi her kı­ta­da yü­rü­ten ve SSCB’yi çev­
re­le­me stra­te­ji­si­nin so­nu­cu ola­rak dün­ya­nın dört ya­nın­da as­ke­rî mev­cu­di­ye­ti olan
kü­re­sel ak­tör ko­nu­mu­na yük­sel­miş­tir.

Balkan İttifakı (1954): Soğuk Savaş Dönemi’nde iki süper
gücün mücadele alanlarından birisi olan Balkanlar bölgesinde
kurulacak bir pakt, ABD’nin SSCB’yi çevreleme politikası için
önemliydi.
Bu çerçevede, 1954’te Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasında
imzalanan antlaşmaya göre, taraflardan herhangi birisinin
saldırıya uğraması hâlinde, diğer tarafların gecikmeksizin yardıma
gitmesi öngörülmekteydi. Türkiye ve Yunanistan’ı Marshall
Planı’yla Batı Blokuna dahil eden ABD, Balkan İttifakıyla birlikte
Yugoslavya’yı da kendi tarafına çekebilmiştir.
Bağdat Paktı (1955): Başkan Eisenhower’la birlikte
ABD’nin Orta Doğu politikasının gözden geçirilmesi
neticesinde, SSCB’nin bölgeye yayılmasının önlenmesi
amacıyla çevreleme kapsamında Türkiye, Irak,
İran, Pakistan ve İngiltere arasında Şubat 1955’te
imzalanan antlaşmayla kurulmuştur. SSCB’nin
bölgeye girişini engellemek amacını taşıyan Pakt,
Arap devletlerinin Pakta katılmamaları ve SSCB’yle iş
birliğine gitmeleri nedeniyle başarısız olmuştur.

Güneydoğu Asya Antlaşması Örgütü - SEATO (1954): ABD,

İngiltere, Fransa, Avustralya, Yeni Zelanda, Filipinler ve Tayland
arasında 1954’te imzalanan antlaşma çerçevesinde kurulan
savunma örgütüdür. Örgütün kurulmasıyla birlikte, SSCB’nin
yanı sıra komünist rejime sahip Çin Halk Cumhuriyeti’nin de
Güneydoğu Asya’da çevrelenmesi sağlanmıştır.
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 119

ABD’nin teh­dit al­gı­sı­nın te­me­lin­de Sov­yet­ler Bir­li­ği’nden ge­le­cek nük­le­er bir

sal­dı­rı ve ko­mü­niz­min ya­yıl­ma­sı­nın bu­lun­du­ğu So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi­ bo­yun­ca,
Baş­kan­lık gö­re­vi­ni yü­rü­ten ki­şi­le­rin fark­lı stra­te­ji­ler­le bu teh­di­de kar­şı­lık ver­me­
ye ça­lış­tı­ğı gö­rül­mek­te­dir. ABD Baş­kan­la­rı­nın ken­di isim­le­riy­le anı­lan dok­trin­ler,
ABD’nin ulu­sal gü­ven­li­ği­ni ve iki ku­tup­lu dün­ya dü­ze­nin­de be­ka­sı­nı/üs­tün­lü­ğü­
nü sağ­la­ma­ya yö­ne­lik iz­le­nen fark­lı stra­te­ji­le­ri ifa­de et­mek­te­dir.

Truman Doktrini (1947): Harry Truman’ın 12 Mart Tablo 7.1

1947’de Kongre’de yaptığı konuşma Soğuk Savaşın ABD Başkanlarının
başlangıcı olarak da anılmaktadır. Söz konusu konuşmayla, Doktrinleri
Resim 7.2
Yunanistan ve Türkiye’nin Batı için öneminin altı çizilerek,
bu ülkelerin içinde olası bir komünist rejim tehdidi ile Marshall Planı (1947)
dışarıda SSCB’nin yaratacağı tehditle başa çıkabilmeleri ve
ulusal bütünlüklerini sağlayabilmeleri amacıyla iki ülkeye
mali yardımda bulunulması gerektiği vurgulanmıştır. Bu
doktrin, Türkiye ve Yunanistan’ın ABD’nin yanında yer
almasını sağlamıştır.
Eisenhower Doktrini (1957): Dwight D. Eisenhower
tarafından 5 Ocak 1957’de Kongre’ye sunulan plan
çerçevesinde şekillenen bu doktrin, ABD’nin Orta
Doğu politikalarında önemli bir dönüm noktası
oluşturmaktadır. Doktrin çerçevesinde ABD, SSCB’nin
Ortadoğu’da karışacağı herhangi bir saldırıya karşı
koymak ve bölge ülkelerinin bağımsızlığını temin etmek
için askerî kuvvetlerin kullanılması dâhil her türlü yardımı
sağlayacağını ifade etmiştir.
Nixon Doktrini (1969): Richard Nixon tarafından 25
1950’lerde Marshall Planı’nın ruhunu ve hedefini yansıtan posterler
Temmuz 1969’da açıklanan doktrin uyarınca, ABD ilk yaratılması amacıyla Avrupa’da düzenlenen yarışmadaki görsellerden biri.
yenilgisini yaşadığı “Vietnam örneği savaşlara girmeyip, ABD Dışişleri Bakanı George Marshall’ın 5 Haziran 1947’de Harvard
müttefiklerine Amerikan askerini kullanarak değil Üniversitesi’nde yaptığı konuşmada açıklanan plan. Resmî adı “Avrupa
ekonomik ve askerî yardım” eliyle destek olacaktır Kalkınma Planı” (European Recovery Plan) olan bu proje ile ABD, bir
(Armaoğlu, 1993). yandan Avrupa’yı kalkındırıp Sovyetlerin Orta ve Batı Avrupa’daki güç
boşluğunu kullanarak etki alanını genişletmesini, diğer yandan da
Carter Doktrini (1980): Jimmy Carter 23 Ocak 1980’de yardımları koordine etmek üzere Avrupa’ya özgü bir iş birliği tesis edilerek
Kongre’de yaptığı yıllık konuşmasında, Basra Körfezi’ndeki Almanya’nın kontrol-dışı kalkınmasını engellemeyi hedeflemiştir. Bunlara
yaşamsal çıkarlarını savunmak için ABD’nin gerektiğinde ek olarak, ABD’nin bu girişiminin önemli başka bir nedeni de savaştan
yıkık çıkan Avrupa devletlerinin ekonomik kalkındırılması yoluyla ABD
askerî güç kullanabileceğini ifade etmiştir. Carter doktrini ihracatının artacağı yolundaki inanıştı. Bilindiği üzere Avrupa ekonomileri
olarak anılan bu politika, SSCB’nin 1979’da Afganistan’ı satın alma gücü bakımından savaş sonrasında zayıf düşmüşlerdi, buna
işgaline cevap niteliğindedir ve SSCB’nin bölgede izleyeceği karşılık Avrupa ABD’nin en önemli pazarıydı.
politikalara yönelik caydırıcılık amacını taşımaktadır. Avrupa ülkeleri ABD’nin kıtaya yapacağı ekonomik yardımların
kullanılmasında Avrupa’nın koordinasyonu bizzat yapması talebi
Reagan Doktrini (1985): Ronald Reagan’ın 6 Şubat doğrultusunda 12 Temmuz 1947’de Paris’te Avrupa Ekonomik İşbirliği
1985’te Kongre’de yaptığı yıllık konuşmada açıkladığı Komitesi’ni (CEEC: Committee on European Economic Cooperation)
doktrin çerçevesinde, ABD’nin komünizm karşıtı oluşturup, ardından da 16 Mayıs 1948’de Avrupa Ekonomik İşbirliği
Örgütü’nü (OEEC: The Organization for European Economic Cooperation)
hareketlere açık şekilde destek sağlayacağı ifade kurmuşlardır.
edilmekteydi. Doktrin, ABD’nin Soğuk Savaş Dönemi Marshall yardımları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Erhan, Çağrı
boyunca SSCB’yle süregelen gerginliğini bitirmek için (1996). “Ortaya Çıkışı ve Uygulanışıyla Marshall Planı”, Ankara
artık açık bir şekilde mücadele edeceğini göstermektedir Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 51, No 1-4.

Bu dö­ne­min en önem­li özel­lik­le­rin­den bi­ri­si de Ame­ri­kan ulu­sal gü­ven­lik me­

ka­niz­ma­sı­nın ye­ni­den ya­pı­lan­dı­rıl­ma­sı ve So­ğuk Sa­vaş yıl­la­rı bo­yun­ca bu me­ka­
niz­ma­nın ev­ri­mi­nin de­vam et­ti­ril­me­si­dir. Fark­lı ba­kan­lık­lar al­tın­da ör­güt­le­nen
ka­ra, ha­va ve do­nan­ma kuv­vet­le­ri, 26 Tem­muz 1947’de Kon­gre ta­ra­fın­dan ka­bul
edi­len Ulu­sal Gü­ven­lik Ya­sa­sı çer­çe­ve­sin­de ku­ru­lan ve si­vil bir ba­kan ta­ra­fın­dan
yö­ne­ti­len Sa­vun­ma Ba­kan­lı­ğı’na bağ­lan­mış­tır. Bu su­ret­le Sa­vun­ma Ba­ka­nı dış
120
ABD’nin ilk sa­vun­ma ba­ka­nı
Ja­mes Vin­cent For­res­dal’dır.
Orijinal adı “The National
Security Strategy of the United Dü­ze­ni” (New World Or­der) ola­rak da ad­lan­dır­dı­ğı So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­nem­de
States of America” olan belge
ilk kez 1987’de Ronald Reagan ABD’nin iz­le­di­ği gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rın­da önem­li de­ği­şim­ler ya­şan­mış­tır. So­ğuk
döneminde yayınlanmıştır.
Goldwater-Nichols Yasası’nın
1986’da kabulüyle birlikte,
ABD başkanlarının her yıl
Kongre’ye kapsamlı ulusal
güvenlik politikalarını
içeren bir rapor sunması
kararının ardından bugüne
kadar toplam 15 adet rapor
Kongre’ye sunulmuştur.
Reagan döneminde 2 adet
(1987-1988), George Bush
döneminde 3 adet (1990-
1991-1993), Bill Clinton
döneminde 6 adet (1994-1999
yılları arasında), George
W. Bush döneminde 2 adet
(2002-2006) ve son olarak
Barack Obama döneminde 1
adet (2010).
Strateji ve Güvenlik
po­li­ti­ka­nın ve ulu­sal gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı­nın be­lir­len­me­sin­de baş­kan ve dı­şiş­le­ri
ba­ka­nı­nın ya­nın­da çok önem­li bir kim­lik ka­zan­mış­tır (Er­han, 2001). Ulu­sal Gü­
ven­lik Ya­sa­sı’yla bir­lik­te ge­ti­ri­len bir di­ğer ye­ni­lik de Ulu­sal Gü­ven­lik Kon­se­yi’nin
ku­rul­ma­sı­dır. Kon­sey, ulu­sal gü­ven­lik ve dış po­li­ti­ka ko­nu­la­rın­da baş­ka­na yar­dım­
cı ol­mak ve da­nış­man­lık yap­mak­la yü­küm­lü hâ­le ge­ti­ril­miş­tir. Bu çer­çe­ve­de, Baş­
ka­nın kı­dem­li ulu­sal gü­ven­lik da­nış­man­la­rı ve ka­bi­ne üye­le­ri­nin ka­tı­lı­mıy­la olu­şan
Kon­sey, za­man­la ulu­sal gü­ven­lik ve dış po­li­ti­ka ko­nu­la­rı­nın de­ğer­len­di­ril­di­ği ön­
ce­lik­li bi­rim hâ­li­ne gel­miş­tir.
Ulu­sal Gü­ven­lik Da­nış­ma­nı ise gü­ven­li­ği ve dış po­li­ti­ka­yı il­gi­len­di­ren he­men
her ko­nu­da ABD Baş­ka­nı’nın da­nış­man­lı­ğı­nın ya­nı sı­ra, iz­le­ne­cek po­li­ti­ka­la­rın
ola­sı et­ki­le­ri ko­nu­sun­da baş­ka­nı bil­gi­len­dir­mek ve ko­nuy­la il­gi­li bi­rim­ler ara­
sın­da ko­or­di­nas­yo­nu yü­rüt­mek­le gö­rev­li­dir. Her­han­gi bir dö­ne­min Ulu­sal Gü­
ven­lik Da­nış­ma­nı­nın gü­ven­lik ve dış po­li­ti­ka ko­nu­la­rın­da­ki et­ki­si, gö­rev­de bu­lu­
nan ABD Baş­ka­nı’nın ve/ve­ya da­nış­ma­nın ki­şi­li­ğiy­le doğ­ru oran­tı­lı­dır. Ör­ne­ğin,
Ric­hard Ni­xon ve Ge­rald Ford’un baş­kan­lık­la­rı sı­ra­sın­da üst üs­te iki kez Ulu­sal
Gü­ven­lik Da­nış­man­lı­ğı gö­re­vi­ni yü­rü­ten Henry Kis­sin­ger dö­ne­min­de, bu bi­rim
ABD dış ve gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı­nın baş­lı­ca be­lir­le­yi­ci­si ol­muş­tur. Kis­sin­ger’ın
1973-1975 dö­ne­min­de Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı ve Ulu­sal Gü­ven­lik Da­nış­man­lı­ğı gö­
rev­le­ri­ni bir ara­da yü­rüt­me­si de bu et­ki­nin de­re­ce­si­nin bir gös­ter­ge­si­dir.
Ulu­sal Gü­ven­lik Kon­se­yi hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi için bkz. Rot­kopf, Da­vid (2006),
Run­ning the World: The In­si­de Story of the Na­tio­nal Se­cu­rity Co­un­cil and the Arc­
hi­tects of Ame­ri­can Po­wer. New York: Pub­li­cAf­fa­irs.
So­ğuk Sa­vaş Son­ra­sı Dö­nem­de ABD Gü­ven­lik Po­li­ti­ka­la­rı
SSCB’nin Ara­lık 1991’de yı­kıl­ma­sı­nın ar­dın­dan, ABD sa­hip ol­du­ğu si­ya­si, as­ke­
rî ve eko­no­mik ni­te­lik­ler çer­çe­ve­sin­de So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­ne­min tek sü­per
gü­cü ola­rak be­lir­miş­tir. Dö­ne­min Baş­ka­nı Ge­or­ge H. W. Bush’un “Ye­ni Dün­ya
Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de teh­dit ola­rak gö­rü­len SSCB’ye kar­şı et­ki­li bi­çim­de uy­gu­la­nan
“çev­re­le­me” ve “cay­dı­rı­cı­lık” gi­bi po­li­ti­ka­lar, Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin or­ta­dan kalk­
ma­sı ve ulus­la­ra­ra­sı sis­te­min tek ku­tup­lu dün­ya dü­ze­ni­ne doğ­ru ev­ril­me­siy­le es­ki
öne­mi­ni yi­tir­miş; bu ara­da or­ta­ya çı­kan ye­ni gü­ven­lik teh­dit­le­ri baş­ka tür kar­şı­
lık­la­rı ge­rek­li kıl­mış­tır.
So­ğuk Sa­vaş’ın ar­dın­dan ABD’nin ge­nel stra­te­ji­sin­de po­tan­si­yel ra­kip­le­riy­
le ara­sın­da be­li­ren bü­yük den­ge­siz­li­ği ko­ru­mak gü­ven­lik an­la­yı­şı­nın mer­ke­zi­ne
otur­muş­tur. Bu he­def çer­çe­ve­sin­de, ne­re­dey­se tüm dev­let­ler So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı
ba­rış or­ta­mın­dan ya­rar­la­na­rak sa­vun­ma har­ca­ma­la­rı­nı dü­şü­rür­ken, ABD sa­vun­
ma har­ca­ma­la­rı­nı kıs­ma­ma­yı fa­kat ni­te­li­ği­ni de­ğiş­ti­re­rek tek­no­lo­ji yo­ğun si­lah­la­
ra yö­nelt­me­yi ter­cih et­miş­tir.
So­ğuk Sa­va­ş’ın ar­dın­dan ken­di­si­ni bu şe­kil­de bir an­da tar­tış­ma­sız tek sü­per
güç ko­nu­mun­da bu­lan ABD, ar­tık sa­de­ce gü­nün bi­rin­de ken­di­si­ne ra­kip ola­bi­le­
cek bir gü­cün ge­liş­me­si­ni en­gel­le­me­yi de­ğil ay­nı za­man­da ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de
kur­du­ğu he­ge­mon­ya­nın öte­si­ne ge­çe­rek sis­te­me mut­lak ege­men­li­ği­ni ka­bul et­tir­
me­yi he­def­le­me­ye baş­la­mış­tır (Ay­dın, 2003). Bu doğ­rul­tu­da iz­le­nen stra­te­ji­yi ve
bu stra­te­ji­nin ev­ri­mi­ni an­la­mak için So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­ne­min “Ulu­sal Gü­
ven­lik Stra­te­ji­si” bel­ge­le­ri­ne bak­mak ge­re­kir.
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 121

So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı tek ku­tup­lu dün­ya dü­ze­nin­de sü­per güç ola­rak or­ta­ya çı­kan
ABD’nin, ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de­ki ege­men­li­ği­ni sür­dü­re­bil­me­si için iz­le­me­si ge­re­
ken stra­te­ji­nin de­tay­la­rı­nı, ABD Baş­ka­nı Jimmy Car­ter’ın 1977-1981 dö­ne­min­de
Ulu­sal Gü­ven­lik Da­nış­man­lı­ğı’nı yap­mış Zbig­ni­ew Brze­zins­ki’nin (2005) Bü­yük
Sat­ranç Tah­ta­sı (İs­tan­bul: İn­kı­lap Ya­yın­la­rı) baş­lık­lı ki­ta­bın­da bu­la­bi­lir­si­niz.

Irak’ın Ku­veyt’i iş­ga­li ve ar­dın­dan ya­şa­nan Kör­fez Sa­va­şı’nı ta­ki­ben Ağus­tos

1991’de ha­zır­la­nan “ABD’nin Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­te­ji­si”nde, ABD’nin o gü­ne
ka­dar mü­ca­de­le et­ti­ği teh­dit­ler­den da­ha fark­lı so­run­lar­la kar­şı kar­şı­ya ol­du­ğu
vur­gu­la­nır­ken; göç, yok­sul­luk, eko­no­mik is­tik­rar­sız­lık, si­ya­si bas­kı­lar, çev­re­sel
bo­zul­ma gi­bi “teh­dit”ler­le ba­şa çık­mak için ABD ve müt­te­fik­le­ri ara­sın­da kü­re­sel
li­der­lik ve so­rum­lu­luk­la­rın da­ha faz­la pay­la­şıl­dı­ğı, da­ha den­ge­li bir or­tak­lık kur­
mak ko­nu­su­na vur­gu ya­pıl­mış­tı (Er­han, 2001). Bel­ge, ABD’nin “dün­ya­nın tüm
gü­ven­lik so­run­la­rı­nı çöz­me so­rum­lu­lu­ğu­na sa­hip dün­ya jan­dar­ma­sı ola­ma­ya­
ca­ğı­nı” açık­ça ifa­de et­miş ve çok ta­raf­lı iş ­bir­li­ği ile böl­ge­sel it­ti­fak­la­ra yö­ne­le­ce­
ği­nin işa­ret­le­ri­ni ver­miş­ti. Böy­le­ce ABD’nin gü­ven­lik al­gı­la­ma­sın­da bir ön­ce­lik
de­ği­şi­mi ya­vaş da ol­sa be­lir­me­ye baş­la­dı.
Ocak 1993’te Ge­or­ge Bush’tan gö­re­vi dev­ra­lan ve iki dö­nem üst üs­te baş­
kan­lık kol­tu­ğun­da otu­ran Bill Clin­ton da de­mok­rat ki­şi­li­ği­ne uy­gun bir şe­kil­
de, ABD’nin ön­ce­lik­le­ri­ni eko­no­mik so­run­la­rın gi­de­ril­me­si ola­rak sap­ta­ya­rak
po­li­ti­ka­la­rı­nı bu yön­de şe­kil­len­dir­miş­tir. Clin­ton yö­ne­ti­mi ta­ra­fın­dan Şu­bat
1995’te ya­yın­la­nan “An­gaj­man ve Ge­niş­le­me: Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­te­ji­si” baş­lık­lı
bel­ge­de, “gü­ven­li­ğin ge­liş­ti­ril­me­si, eko­no­mik re­fa­hın art­tı­rıl­ma­sı ve de­mok­ra­
si­nin teş­vik edil­me­si­nin kar­şı­lık­lı ola­rak bir­bi­ri­ni des­tek­le­di­ği”, do­la­yı­sıy­la de­
mok­ra­tik ba­rış te­ori­si­ne (Bkz. Üni­te 2) uy­gun ola­rak “de­mok­ra­tik dev­let­le­rin
ABD çı­kar­la­rı­nı da­ha az teh­dit ede­ce­ği ve da­ha çok iş­ bir­li­ği ya­pa­ca­ğı­nı” vur­
gu­lan­mış­tır. Bel­ge, So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de­ki de­mok­ra­tik ol­ma­yan dün­ya­nın
(esas ola­rak SSCB ve müt­te­fik­le­ri) “çev­re­len­me­si” an­la­yı­şı­nın ye­ri­ni de­mok­ra­tik
dün­ya­nın “ge­niş­le­me­si” il­ke­si­nin al­dı­ğı­nı be­lirt­miş; ser­best ti­ca­ret, ya­tı­rım ko­
lay­lık­la­rı, si­vil top­lum ge­liş­tir­me des­te­ği, kül­tü­rel kat­kı­lar gi­bi eko­no­mik-sos­yal
fak­tör­le­ri ele al­mış­tır (Uz­gel, 2008).
“Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­te­ji­si” bel­ge­le­rin­de or­ta­ya ko­yu­lan po­li­ti­ka­la­ra uy­gun
ola­rak ABD, bu dö­nem­de gi­riş­ti­ği bü­tün ulus­la­ra­ra­sı mü­da­ha­le­ler­de (Kör­fez Sa­
va­şı, So­ma­li, Bos­na Her­sek, Ku­zey Irak ve Ko­so­va ope­ras­yon­la­rı) or­tak gü­ven­
lik stra­te­ji­si­ne bağ­lı ka­lıp, ge­le­nek­sel müt­te­fik­le­ri ve ye­ni dö­nem­de “kü­re­sel güç”
ABD’yle iş­ bir­li­ği yap­ma­ya ha­zır dev­let­ler­le bir­lik­te ça­lış­mış, ope­ras­yon­lar için
BM ka­rar­la­rı te­me­lin­de ulus­la­ra­ra­sı meş­rui­yet pe­şin­de ol­muş, ulus­la­ra­ra­sı iliş­
ki­le­rin­de çok ta­raf­lı­lı­ğı ge­liş­tir­me­ye ça­lış­mış fa­kat ya­pı­lan tüm ope­ras­yon­lar­da
li­der­li­ği ken­di­si yü­rüt­müş, ABD as­ker­le­ri­nin baş­ka ül­ke ko­mu­tan­la­rı­nın ko­mu­ta­
sın­da ha­re­ket et­me­si­ne ra­zı gel­me­miş­tir (Uz­gel, 2008).
122 Strateji ve Güvenlik

Resim 7.3 11 Ey­lül Sal­dı­rı­la­rı Son­ra­sın­da ABD’nin

11 Ey­lül Sal­dı­rı­la­rı
Radikal İslamcı grup El-Kaide’ye bağlı 19 kişinin 11 Eylül 2011’de
kaçırdıkları 3 uçağı, içlerindeki yolcularla birlikte ABD’nin önemli
merkezlerine intihar saldırıları düzenlemekte kullanmaları,
ABD ve dünya tarihinde önemli bir dönüm noktası oldu. ABD
tarihinde 1812’den sonra başkentine yönelik ilk saldırı olma
özelliğini taşıyan saldırılarda, uçaklardan ikisinin New York’ta
bulunan Dünya Ticaret Merkezi kulelerine (İkiz Kuleler), diğerinin
ise Washington’daki ABD Savunma Bakanlığı binası Pentagon’a
çarptırılmasıyla 3000 civarında Amerikan vatandaşı hayatını
kaybetmiştir. Saldırılar, uluslararası ilişkilerde önemli sonuçlara
yol açarken, devletlerin güvenlik algılarında da ciddi değişikliklere
neden olmuştur. ABD’nin saldırılar sonrasında yayınladığı Bush
Doktrini çerçevesinde terörizme karşı savaş ilan etmesi bunun en
önemli göstergesidir.
Gü­ven­lik Yak­la­şı­mı
11 Ey­lül 2001’de ABD’nin New York ve Was­hing­ton şe­
hir­le­ri­ne yö­ne­lik te­rö­rist sal­dı­rı­la­rı baş­ta ABD ol­mak
üze­re, tüm dün­ya­nın gü­ven­lik yak­la­şı­mı­nın de­ğiş­me­si­
ne yol aç­mış­tır. 11 Ey­lül sal­dı­rı­la­rından (9/11 sal­dı­rı­
la­rı ola­rak da bi­lin­mek­te­dir) bir yıl son­ra, Ey­lül 2002’de
açık­la­nan ve “Bush Dok­tri­ni” ola­rak anı­lan ABD’nin ye­
ni “Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­te­ji­si” bel­ge­sin­de, ABD gü­ven­li­
ği­ni teh­dit eden un­sur­la­rın ar­tık de­ğiş­ti­ği­ni ve ge­le­nek­sel
gü­ven­lik teh­dit­le­ri­nin or­ta­dan kalk­tı­ğı­nı vur­gu­la­mış­tır.
Bu doğ­rul­tu­da, ge­le­nek­sel ol­ma­yan gü­ven­lik teh­dit­le­riy­
le ba­şa çı­ka­bil­mek için ge­re­ken tüm araç­la­rın kul­la­nı­
mı­nı içe­ren ye­ni bir gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı­nın be­lir­le­ne­ce­ği
ifa­de edil­miş­tir. Ye­ni dö­nem­de uy­gu­la­na­cak po­li­ti­ka­lar
için Ulu­sal Gü­ven­lik Kon­se­yi’nin ya­pı­lan­ma­sın­da da de­
ği­şik­li­ğe gi­dil­miş­tir. Ulu­sal Gü­ven­lik Kon­se­yi’nin ya­pı­
sı­na ye­ni ek­le­me­ler ya­pı­lır­ken ilk kez bu bi­rim al­tın­da
Yur­ti­çi Gü­ven­lik (Ho­me­land Se­cu­rity) adın­da bir bi­rim
oluş­tu­rul­muş­tur.

ABD Ulu­sal Gü­ven­lik Kon­se­yi’nin 1969-2008 ara­sın­da de­ği­şen ve ge­niş­le­yen or­ga­ni­

zas­yon ya­pı­sı­nı gös­te­ren şe­ma­la­ra Broo­kings Ins­ti­tu­te in­ter­net si­te­sin­den ula­şı­la­bi­
lir. (http://www.broo­kings.edu/pro­jects/arc­hi­ve/nsc/struc­tu­re.aspx)
Ulusal Füze Savunma
Sistemi (Füze Kalkanı):
Bush tarafından gündeme Dö­ne­min baş­ka­nı Ge­or­ge W. Bush’un iz­le­ye­ce­ği gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı­nın te­
getirilen proje kapsamında, mel­le­ri­nin or­ta­ya ko­yul­du­ğu Bush dok­tri­nin­de “ön-alı­cı vu­ruş” (Bkz. Üni­te 5)
ABD ana kıtasına ve Avrupa
ülkelerine yönelik füze ola­rak ta­nım­la­nan stra­te­ji ön pla­na çık­mış­tır. Bu stra­te­ji çer­çe­ve­sin­de “Ame­ri­kan
tehditlerinin zamanında
önlenmesini içeren bir ulu­sal de­ğer­le­ri ve çı­kar­la­rı­nın” tek ta­raf­lı ola­rak ko­run­ma­sı he­def­len­miş, ABD
savunma ağı oluşturulması
düşünülmekteydi. Füze ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­rin­de ge­rek­li gör­dü­ğü hâl­ler­de ve di­ğer dev­let­ler iş­ bir­li­ği yap­
kalkanı çeşitli Avrupa ma­dı­ğın­da tek ba­şı­na ha­re­ket ede­ce­ği­ni açık­la­mış­tır. Çok ta­raf­lı iş­ bir­li­ği ise her
ülkelerine karaya konuşlanmış
füzeler ve radarlar du­rum­da ye­ni­den şe­kil­le­nen “ar­zu­lu­la­rın koa­lis­yo­nu” ile sı­nır­lı hâ­le ge­ti­ril­miş­tir.
yerleştirilmesini öngören
bir savunma ağı olarak ABD’nin ye­ni stra­te­ji bel­ge­sin­de or­ta­ya ko­yu­lan teh­dit­le­rin ba­şın­da te­rö­rizm
tasarlanmıştı. Rusya’nın gel­mek­le be­ra­ber, gü­ven­lik teh­di­di ya­ra­ta­bi­le­cek di­ğer ko­nu­la­ra iliş­kin de bir di­zi
kendisine yakın ülkelere (Çek
Cumhuriyeti ve Polonya)
yerleştirilmesi planlanan füze
ön­lem or­ta­ya ko­yul­muş­tur. Bun­la­rın ba­şın­da böl­ge­sel ça­tış­ma­la­rın önü­ne ge­çil­
ve radarlara tepki göstermesi me­si, kit­le im­ha si­lah­la­rı­nın ya­yıl­ma­sı­nın ön­len­me­si, kü­re­sel eko­no­mik bü­yü­
üzerine, Obama döneminde
planda değişiklikler yapıldı me­nin de­va­mı için ser­best pi­ya­sa ve ser­best ti­ca­re­tin teş­vik edil­me­si, kal­kın­ma­
ve maliyetler de göz önüne nın sür­dü­rül­me­si için top­lum­la­rın dı­şa açıl­ma­sı­nın sağ­lan­ma­sı ve de­mok­ra­tik
alınarak Füze Kalkanı
Projesinin NATO kapsamında ku­rum­la­rın alt­ya­pı­sı­nın in­şa edil­me­si gi­bi un­sur­lar yer al­mak­ta­dır. Ay­rı­ca sö­zü
ele alınmasına ve kararın
alınacağı NATO Zirvesi’ne edi­len gü­ven­lik teh­dit­le­riy­le ba­şa çı­kı­la­bil­me­si için de ulu­sal gü­ven­lik me­ka­niz­
Rusya’nın da davet edilmesine
karar verildi. Ayrıca yeni ma­la­rı­nın ça­ğın ge­rek­li­lik­le­ri­ne uy­gun ola­rak dö­nüş­tü­rül­me­si ön­gö­rül­mek­te­dir.
planda Rusya’yı kaygılandıran Bu kap­sam­da, ilk kez Baş­kan Rea­gan dö­ne­min­de gün­de­me ge­len Stra­te­jik Sa­
yakın çevresinde karaya
konuşlandırılacak füzelerin vun­ma Gi­ri­şi­mi­nin (Bkz. Üni­te 2) de­va­mı ni­te­li­ğin­de­ki “Ulu­sal Fü­ze Sa­vun­ma
yerine denize konuşlu
füzelerin kullanılmasına Sis­te­mi”nin İran ve Ku­zey Ko­re’den ge­le­cek nük­le­er teh­dit­le­re ön­lem ola­rak uy­
ağırlık verilmesi de Rusya’nın
endişelerini gidermeye gu­la­ma­ya geç­me­si sa­vu­nul­muş­tur. Bu­nun alt­ya­pı­sı da ABD Baş­ka­nı Ge­or­ge W.
yardımcı oldu. Sonuçta, Füze Bush’un 29 Ocak 2002 ta­rih­li “Bir­li­ğin Du­ru­mu” ko­nuş­ma­sın­da “Şer Ek­se­ni” ola­
Kalkanı Projesi, 19-20 Kasım
2010’da Lizbon’da yapılan rak ta­nım­la­dı­ğı İran, Irak ve Ku­zey Ko­re’nin kit­le im­ha si­lah­la­rı ge­liş­ti­rip, te­rö­riz­
NATO Zirvesi’nde Rusya’nın da
desteğiyle kabul edildi. me des­tek ve­re­rek ABD’yi ve dün­ya­yı teh­dit et­ti­ği söy­le­mi ile ha­zır­lan­mış­tır.
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 123

Yeni-Muhafazakarlık: Reagan ve Bush yönetimleri sırasında kuvvetlendirilmiş ve giderek Cumhuriyetçi yönetimler altında
bir tür iç çekirdek yönetim kadrosu oluşturabilmiş düşünce akımıdır (İrem ve Özen, 2006). Yeni-Muhafazakar anlayışın
temelinde, Amerikan önderliğinde “başkaldıran diktatörler ile düşman ideolojilere karşı koymayı ve mümkün olduğu her
yerde bunları yıkmayı;...Amerika’nın çıkarları ile liberal demokratik ilkelerin desteklenmesini; ve... insan kötülüğünün daha
aşırı hallerine karşı mücadele etmeye çalışana yardım sağlanmasını” gerektiren bir politika olan iyiliksever hegemonya
yatmaktadır (Fukuyama, 2006; İrem ve Özen, 2006). Bush dönemi sırasında iç ve dış politika yapımı üzerinde etkisi büyük
ölçüde artan bu akımın önde gelen savunucuları arasında dönemin Başkan Yardımcısı Dick Cheney, Savunma Bakanı Donald
Rumsfeld, Savunma Bakan Yardımcısı Paul Wolfowitz yer almaktadır. ABD Başkanı Bush’un da yeni-muhafazakar düşünce
akımının destekleyicileri arasında olduğu bilinmektedir.

Bush’un “Şer Ek­se­ni”ni ta­nım­la­dı­ğı bu ko­nuş­ma­sı­nın tam met­ni için bkz. http://
www.whi­te­hou­se.gov/news/re­lea­ses/2002/01/ print/ 20020129-11.html

Bush’un mut­lak kon­tro­le da­ya­lı ne­o-em­per­yal bir gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı iz­le­ye­

ce­ği­nin ipuç­la­rı­nı, Ha­zi­ran 2002’de West Po­int As­ke­ri Aka­de­mi­si’nin me­zu­ni­yet
tö­re­nin­de yap­tı­ğı ko­nuş­ma­da da gör­mek müm­kün­dür. Bu­na gö­re, ABD or­tak gü­
ven­li­ği ga­ran­ti al­tı­na al­mak için ar­tık bü­yük dev­let­le­rin it­ti­fa­kı­nı ara­ma­ya­cak ve
as­ke­rî gü­cü­nü ra­kip­le­rin doğ­ma­sı­na en­gel ola­cak şe­kil­de ye­ni­den ör­güt­le­ye­cek­ti.
Bu­nun için ABD’nin ge­le­nek­sel rea­list (çev­re­le­me ve cay­dı­rı­cı­lık) ya da Clin­ton
dö­ne­min­de kul­la­nı­lan ne­o-li­be­ral (örn. stra­te­jik or­tak­lık, kü­re­sel­leş­me, çok-ta­raf­
lı iş­bir­li­ği vb.) po­li­ti­ka­la­rı ye­ri­ne ön-al­ma stra­te­ji­si­ni vur­gu­la­yan ye­ni-mu­ha­fa­za­
kar (ne­o-con­ser­va­ti­ve) po­li­ti­ka­lar iz­le­ye­cek­ti (Ay­dın, 2003).

ABD’de Ye­ni Mu­ha­fa­za­kar gö­rü­şün do­ğu­şu ve ta­rih­sel ge­li­şi­mi­ne iliş­kin de­tay­lı bil­gi
için bkz. Fu­ku­ya­ma, Fran­cis (2006). Ne­o-con­la­rın So­nu: Yol Ay­rı­mın­da­ki Ame­ri­ka.
İs­tan­bul: Pro­fil Ya­yın­cı­lık.

Ye­ni-mu­ha­fa­za­kar te­mel­le­re da­ya­nan Bush Dok­tri­ni çer­çe­ve­sin­de kü­re­sel te­ El-Kaide: 1980’lerin
sonlarında Osama Bin Laden
rö­riz­me sa­vaş açan ABD, 11 Ey­lül sal­dı­rı­nı dü­zen­le­yen El-Kai­de te­rör ör­gü­tü­nü (1957-2011) tarafından
ve li­de­ri Osa­ma bin La­den’i ül­ke­sin­de ba­rın­dır­dı­ğı ve des­tek des­tek ver­di­ği ge­ kurulan köktenci silahlı terör
rek­çe­siy­le ön­ce 2001’de Af­ga­nis­tan’a yö­ne­lik ope­ras­yon baş­lat­mış; ar­dın­dan kit­le örgütü. ABD, BM Güvenlik
Konseyi, AB, NATO, İngiltere
im­ha si­la­hı­na sa­hip ol­ma­nın ya­nı sı­ra, El-Kai­de ve di­ğer İs­la­mi te­rör ör­güt­le­riy­le ve Rusya gibi güçlerin terör
bağ­lan­tı­lı ol­du­ğu suç­la­ma­sıy­la 2003’te de Irak’a yö­ne­lik bir ope­ras­yon baş­lat­mış­tır. örgütü listesinde yer alan
El-Kaide 11 Eylül saldırılarının
Söz ko­nu­su ope­ras­yon­lar ABD’nin 11 Ey­lül te­rör sal­dı­rı­la­rı son­ra­sın­da iz­le­ye­ce­ği sorumluluğunu üstlenmiştir.
po­li­ti­ka­nın tek ta­raf­lı­lı­ğı­nı da açık­ça or­ta­ya koy­muş­tur. ABD bir yan­dan gü­ven­li­ Örgütün lideri Osama Bin
Laden, 2011’de CIA tarafından
ği­ni sağ­la­mak ama­cıy­la teh­dit ola­rak al­gı­la­dı­ğı un­sur­lar­la mü­ca­de­le eder­ken, di­ğer yürütülen bir operasyonda
ta­raf­tan da ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de­ki he­ge­mon­ya­sı­nı sür­dür­me ça­ba­sı da güt­müş­tür. saklandığı Pakistan’da
öldürülmüştür.
Bu çer­çe­ve­de, Or­ta ­Do­ğu’da ABD’nin var­lı­ğı­nı teh­dit ede­bi­le­cek Rus­ya, Çin ve AB
gi­bi ulus­la­ra­ra­sı ak­tör­ler ile ABD’nin çı­kar­la­rı­nı teh­dit et­me po­tan­si­ye­li­ne sa­hip
böl­ge­sel güç­le­rin (ör­ne­ğin İran) cay­dı­rıl­ma­sı da he­def­len­miş­tir (Ağır, 2006-2007).
Bush’tan gö­re­vi dev­ra­lan Ba­rack Oba­ma’nın dö­ne­min­de, Ma­yıs 2010’da açık­
la­nan “ABD’nin Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­te­ji­si” bel­ge­sin­de ABD’nin gü­ven­lik po­li­ti­
ka­la­rın­da ye­ni-mu­ha­fa­za­kar yö­ne­tim son­ra­sın­da ya­şa­na­cak de­ği­şik­lik­le­rin çer­çe­
ve­si or­ta­ya ko­nul­muş­tur. Ye­ni stra­te­ji­de Bush dö­ne­min­de iz­le­nen tek ta­raf­lı­lık ve
kuv­vet kul­la­nı­mı po­li­ti­ka­la­rı­nın ye­ri­ne di­ya­lo­gu ön pla­na çı­ka­ran ve yu­mu­şak güç
un­sur­la­rı­nı ba­rın­dı­ran bir po­li­ti­ka an­la­yı­şı­na vur­gu ya­pı­lı­yor­du. Gü­ven­lik, re­fah,
de­ğer­ler ve ulus­la­ra­ra­sı dü­zen ol­mak üze­re dört ana ek­se­ne sa­hip olan ye­ni “Ulu­
sal Gü­ven­lik Stra­te­ji­si”nde Oba­ma, te­rö­rizm­den böl­ge­sel ça­tış­ma­la­ra, nük­le­er si­
lah­la­rın ya­yıl­ma­sı­nın ön­len­me­sin­den si­ber gü­ven­li­ğe, kü­re­sel ısın­ma­dan sür­dü­
rü­le­bi­lir kal­kın­ma­ya ka­dar bir­bi­rin­den fark­lı alan­la­ra iliş­kin gü­ven­lik ko­nu­la­rı­nı
gün­de­me ge­tir­miş­tir.
124
Afganistan Savaşı: 11 Eylül
saldırılarının ardından 7 Ekim
2001’de El-Kaide ile mücadele
etmek ve teröre destek veren
Afganistan’daki Taliban
iktidarını ortadan kaldırmak
üzere gerçekleştirilen
operasyon. 2001’de ABD ve
İngiltere hava bombardımanı
ile başlayan bu operasyon,
2006 yılında ISAF (Uluslararası
Güvenlik Destek Gücü) adıyla
NATO komutasına geçmiştir.
Bu operasyonda yaklaşık
30.000 sivilin öldüğü tahmin
edilmektedir.
Resim 7.4
Barack Obama
(1961-)
2009’da göreve seçilen
ve halen ABD Başkanlığı
görevini yürüten Demokrat
Başkan.
Strateji ve Güvenlik
Ye­ni dö­nem­de, kü­re­sel düz­lem­de ABD’nin te­mel teh­dit al­gı­la­ma­sı­nın top­rak­
la­rın­da bir ke­re da­ha vu­rul­ma­sı­na ne­den ola­bi­le­cek fü­ze sis­tem­le­ri­nin ge­liş­me­si­
ni ön­le­me­ye yö­nel­di­ği, ulus­la­ra­ra­sı te­rö­riz­min des­tek bul­ma­sı­nın önü­ne geç­mek
için dün­ya­nın çe­şit­li böl­ge­le­rin­de de­mok­ra­tik­leş­me ve li­be­ral­leş­me­ye des­tek ve­
ri­le­ce­ği, ulus­la­ra­ra­sı çok ta­raf­lı iş­ bir­li­ği yön­tem­le­ri­nin da­ha faz­la kul­la­nı­la­ca­ğı,
gü­ven­li­ğin te­me­li ola­rak gö­rü­len eko­no­mi­nin za­yıf­la­ma­sı­nın önü­ne ge­çil­me­ye ça­
lı­şı­la­ca­ğı ve tüm bun­lar ya­pı­lır­ken ABD ile di­ğer dev­let­ler ara­sın­da or­ta­ya çık­mış
olan as­ke­rî güç fark­lı­lı­ğı­nın ko­run­ma­ya ça­lı­şı­la­ca­ğı an­la­şıl­mak­ta­dır.
RUS­YA’NIN GÜ­VEN­LİK AN­LA­YI­ŞI
So­ğ uk Sa­vaş Dö­ne­mi­’nin sü­per gü­cü, So­ğ uk Sa­vaş son­ra­sı dö­ne­
min ise bü­y ük gü­cü olan Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu’nun gü­ven­lik an­la­y ı­
2 şı­nı ifa­de et­mek
So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi­’nin iki sü­per gü­cün­den bi­ri olan SSCB’nin da­ğıl­ma­sı­nı ta­
ki­ben ha­le­fi Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de­ki ye­ri­ni al­mış­tır. O ta­rih­
te ol­ma­sa bi­le, gü­nü­müz­de sa­hip ol­du­ğu ni­te­lik­ler­le bü­yük güç ola­rak var­lı­ğı­nı
sür­dür­me­ye de­vam eden ve ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­da et­ki­si­ni his­set­ti­ren Rus­ya’nın
gü­ven­lik an­la­yı­şın­da­ki dö­nü­şü­mü an­la­ya­bil­mek için ön­ce­lik­le SSCB’nin So­ğuk
Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de­ki gü­ven­lik yak­la­şı­mı­na bak­mak ge­re­kir.
So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de SSCB’nin Gü­ven­lik Yak­la­şı­mı
SSCB, II. Dün­ya Sa­va­şı’nda eko­no­mi­si bü­yük ha­sar gör­me­si­ne rağ­men sa­vaş son­
ra­sın­da dün­ya­yı şe­kil­len­di­ren iki sü­per güç­ten bi­ri ola­rak var­lı­ğı­nı sür­dür­müş­tür.
ABD’nin So­ğuk Sa­vaş sü­re­sin­ce SSCB’nin li­der­li­ği­ni yap­tı­ğı Do­ğu Blo­ku­nu teh­dit
ola­rak al­gı­la­dı­ğı gi­bi, SSCB de bu dö­nem­de gü­ven­li­ği­ni teh­dit eden en önem­li
un­sur ola­rak ABD’nin li­der­li­ğin­de­ki Ba­tı Blo­ku­nu gör­müş­tür. Bu çer­çe­ve­de, So­
ğuk Sa­vaş sü­re­sin­ce Sov­yet­ler Bir­li­ği’nde yö­ne­ti­me ge­len li­der­le­rin ta­ma­mı ay­nı
teh­di­de kar­şı ko­ya­bil­mek, ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de Ba­tı it­ti­fa­kı­na rağ­men var­lı­ğı­nı
sür­dü­re­bil­mek ve ki­mi za­man da bu it­ti­fak kar­şı­sın­da üs­tün ge­le­bil­mek için fark­lı
gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı iz­le­miş­ler­dir.
SSCB’nin Dağılması: Mart 1985’de Mihail Gorbaçov’un iktidara gelişini takiben uyguladığı glasnost (açıklık) ve perestroyka
(yeniden yapılanma) politikaları ile Sovyet Rusya’da siyasi, ekonomik ve toplumsal bir dönüşüm başlamıştır. Reformlar içte ve
dışta etkiler yaratarak, eski Sovyet coğrafyasında 21. yüzyılda yeni bir yapılanma sürecinin doğmasına yol açmış, Doğu Bloku’nun
çöküşüne, SSCB’nin dağılmasına ve Soğuk Savaş’ın sona ermesine temel teşkil etmiştir. Gorbaçov reformlarının dışarıdaki etkisi
ise İkinci Dünya Savaşı sırasında Sovyet Rusya tarafından işgal edilen ve savaş sonrasında sosyalist rejimler kurarak Sovyetler
Birliği’nin uydusu hâline gelen Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin 1989 sonrasında sosyalizm yörüngesinden çıkmaları olmuştur.
Doğu Avrupa’da yaşanan demokratikleşme süreci hem SSCB’nin bu ülkeler üzerindeki etkisini yitirmesine hem de SSCB
halkları arasında bağımsızlık hareketlenmelerin başlamasına yol açmıştır. Ekonomik kriz ve toplumsal ayaklanmalarla birlikte,
Gorbaçov’un beklemediği şekilde ortaya çıkan milliyetçi ayaklanmalar yüzyılın son imparatorluğunu 1991’de dağılmaya
götürmüştür. Bu süreçte tüm Sovyet cumhuriyetleri bağımsız birer devlet hâline gelmişlerdir.
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 125

Tablo 7.2
Tek Ülkede Sosyalizm: Stalin döneminde ortaya atılan fikir, sosyalizmin önce SSCB’de SSCB Li­der­le­ri­nin
kurulması gerektiğini ifade etmektedir. Tek ülkede sosyalizmin kurulabilmesi için, SSCB’nin Gü­ven­lik Dok­trin­le­ri
gelişmek için sarf ettiği çabanın diğer ülkelere tehdit olmadığının gösterilmesi, hatta onlarla
barış içinde bir arada yaşanabileceğini göstermek gerekmekteydi. Bu çerçevede, öncelikle
SSCB’de sosyalizm sağlam temellere oturtularak, ekonomik ve siyasi yapı bu doğrultuda
şekillendirilmiştir. Ülke içi sosyalist devrimin ardından ekonomik, sınai ve askerî atılımlar
yapılarak, SSCB dünyanın önemli güçlerinden biri hâline getirilmiştir. Bu suretle, SSCB sosyalist
bir devlet olarak varlığını kanıtlamış, buna karşılık sosyalist bir global devrim ile dünyaya
tehdit oluşturmaya çalışmamıştır.

Barış İçinde Bir Arada Yaşama: Kruşçev döneminde, 1956’da gerçekleşen Sovyetler Birliği
Komünist Partisi 20. Kongresi’nde kabul edilen “barış içinde bir arada yaşama” ilkesi, SSCB’nin
Doğu-Batı blokları arasında savaşın kaçınılmaz olmadığını kabul etmesi, kapitalist ülkelerle
savaşa varmayacak ılımlı ilişkiler kurulması anlamına gelmektedir. Bu politika, nükleer bir
savaşta her iki tarafından da yok olacağından hareketle, kapitalist ülkelerle SSCB’nin esas
mücadelesinin ekonomik ve teknolojik alanlara kaymasına vesile olmuştur.

Brejnev Doktrini: SSCB lideri Brejnev tarafından 12 Kasım 1968’de açıklanan politika uyarınca,
komünist ülkeler sınırlı bir egemenlik hakkına sahiptirler ve sosyalizm tehlikedeyse SSCB
müdahale etmekle yükümlüdür (Tellal, 2008). Doktrinin oluşumunda, 1968’de Çekoslovakya’da
yaşanan ve “Prag Baharı” olarak adlandırılan gelişmeler etkili olmuştur. Nitekim Çekoslovakya
lideri Alexander Dubcek’in siyasi demokratikleşme yönündeki girişimlerinin, 21 Ağustos
1968’de SSCB’nin işgaliyle bastırılmasının ardından SSCB’nin Doğu Bloku içerisinde yaşanacak
aykırılıklara izin vermeyeceği görülmüştür.

Perestroyka (yeniden yapılanma) ve Glasnost (açıklık): Gorbaçov döneminde ortaya

atılan perestroyka ve glasnost ilkeleri, 1 Mart 1986’da Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nin
27. Kongresi’nde resmiyet kazanmıştır. Gorbaçov’a göre yeniden yapılanma SSCB’deki üretim
ilişkilerinin 1930’lardaki koşullar üzerine inşa edildiği ve günün koşullarına yanıt veremediği
teşhisine dayanmaktaydı. Bu çerçevede ekonominin yeniden yapılanmasına 1988’den itibaren
başlanması öngörülmekteydi. Bunun sağlanması için devlet yönetiminde glasnost (açıklık)
gerekliydi. İlke bürokratik hegemonyayı zayıflatarak ekonomideki yeniden yapılanmanın
önünü açmayı ifade etmektedir (Tellal, 2008).

ABD’nin atom bom­ba­sı­na sa­hip ol­ma­sı­nın ya­nı sı­ra iz­le­di­ği “cay­dı­rı­cı­lık” ve KOMİNFORM (1947):
“çev­re­le­me” gi­bi stra­te­ji­ler, bu dö­nem­de SSCB’nin gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı­nın ana hat­ SSCB, Bulgaristan, Fransa,
Polonya, Çekoslovakya,
la­rı­nı be­lir­le­miş­tir. SSCB, İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı­’nın bi­ti­min­den kı­sa bir sü­re son­ra Macaristan, İtalya, Romanya
1949’da ilk atom bom­ba­sı de­ne­me­si­ni ya­pa­rak, bu alan­da­ki ABD te­ke­li­ni kır­ma­yı ve Yugoslavya komünist parti
liderlerinin katılımıyla 1947’de
ba­şar­mış­tır. Nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık sağ­la­mak ama­cıy­la 4 Ekim 1957’de uza­ya gön­de­ Polonya’da düzenlenen
ri­len Sput­nik I uy­du­su Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin tek­no­lo­jik alan­da ulaş­tı­ğı dü­ze­yin gös­ konferansta kuruldu.
Komünist Enformasyon Bürosu
ter­ge­si ol­muş­tur (Tel­lal, 2008). Öte yan­dan SSCB, ABD’yle gi­ri­len ya­rış­ta nük­le­er (Communist Information
si­lah­lar­da ol­du­ğu gi­bi, kon­van­si­yo­nel si­lah­lar­da da üs­tün­lük sağ­la­mak is­te­miş­tir. Bureau) olarak da adlandırılan
ve resmî adı “Komünist ve
Bu çer­çe­ve­de SSCB, So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi bo­yun­ca ül­ke için­de ya­şa­nan si­ya­sal ve İşçi Partilerinin Enformasyon
eko­no­mik so­run­la­rın üs­te­sin­den ge­le­mez­ken, ABD’yle gir­di­ği si­lah­lan­ma ya­rı­şın­da Bürosu” olan bu yapılanmanın
temel hedefi, SSCB
üs­tün ge­le­bil­mek için tüm ener­ji­si­ni sa­vun­ma ala­nın­da­ki re­ka­be­te yön­len­dir­miş­tir. önderliğinde tüm komünist
SSCB ay­rı­ca ABD’nin çev­re­le­me po­li­ti­ka­sıy­la bağ­lan­tı­lı ola­rak oluş­tur­du­ğu Tru­ partilerin faaliyetleri arasında
eş güdüm sağlanmasıydı.
man dok­tri­ni, Mars­hall yar­dım­la­rı, Bal­kan ve Bağ­dat Pakt­la­rı ile NA­TO’nun ku­rul­ 1956 yılında dağılmıştır.
ma­sı gi­bi stra­te­ji­le­rin ya­rat­tı­ğı gü­ven­lik teh­dit­le­ri­ni ber­ta­raf ede­bil­mek için kar­şıt
stra­te­ji­ler ge­liş­tir­miş­tir. ABD’nin uy­gu­la­dı­ğı Tru­man Dok­tri­ni ve Mars­hall Yar­dı­
mı’na kar­şıt ola­rak, Ey­lül 1947’de Ko­min­form’u ve Ocak 1949’da CO­ME­CON’u
kur­muş, 1 Ekim 1949’da Ma­o Ze­dong ön­der­li­ğin­de ku­ru­lan Çin Halk Cum­hu­ri­ye­
126
COMECON (1949):
Marshall Planı çerçevesinde
Avrupa’ya yapılacak yardımın
koordinasyonunun sağlanması
ve Avrupa’daki kalkınmanın
ortak bir şekilde yürütülmesi
amacıyla 1948’de kurulan
Avrupa Ekonomik İşbirliği
Örgütü’nün muadilidir.
1949’da SSCB, Bulgaristan,
Çekoslovakya, Macaristan,
Polonya ve Romanya arasında
ekonomik kalkınmayı
hızlandırmak amacıyla
kurulmuştur. Karşılıklı
Ekonomik Yardım Konseyi
resmî adını taşıyan bu
örgüt, SSCB’nin dağılmasıyla
birlikte 1991’de üye devletler
tarafından feshedilmiştir.
Yakın Çevre: 1992
sonunda kabul edilen
Rusya Federasyonu Dış
Politika Doktrini belgesinde
tanımlanan bu kavrama göre,
Orta Asya ve Kafkasya’daki
cumhuriyetler Rusya’nın
“yakın çevre ülkeleri” olarak
tanımlandı ve bu ülkelere
yönelik izlenecek politikaya
ilişkin ayrıntılar belirlendi
(Tanrısever, 2005).
Avrasyacılık: Rus dış
politikasının en önemli
unsurlarından birisidir.
Avrasyacılık, iki savaş arası
dönemde, yani 1920’lerde
Rus dış politikasının temel
ilkelerinden biri hâline
gelmiş; Sovyet-Rusya’nın
çöküşünün başlangıç
dönemlerinde, yani 1980’lerin
sonu ile 1990’ların başında
Yeni-Avrasyacılık akımı
olarak yeniden doğmuştur.
Özellikle, Putin döneminde
Yeni-Avrasyacı zihniyetin
Rus dış politikasına hâkim
olduğu iddia edilmektedir.
Günümüzde, Rusya’nın
özgün bir kimlik ve jeopolitik
konuma sahip olduğunu
öngören Avrasyacı anlayış ABD
hegemonyasına karşı olup, çok
kutuplu bir uluslararası sistem
modeli önererek, Rusya’nın
önceliğinin yakın çevresi
olması gerektiğini vurgular.
Yeni-Avrasyacılık hakkında
ayrınıtlı bilgi için bkz.
Dugin, Alexandr (2004).
Rus Jeopolitiği: Avrasyacı
Yaklaşım, İstanbul: Küre
Yayınları.
Strateji ve Güvenlik
ti’ni ken­di ya­nı­na çe­ke­rek ABD kar­şı­sın­da üs­tün­lük el­de et­me­ye ça­lış­mış­tır. Ben­zer
şe­kil­de, ABD’nin Ba­tı’yı as­ke­rî an­lam­da NA­TO ça­tı­sı al­tın­da top­la­ma­sı­na kar­şı­lık
ola­rak Ma­yıs 1955’te Var­şo­va Pak­tı­nı kur­muş­tur.
So­ğuk Sa­vaş Son­ra­sı Dö­nem­de Rus­ya’nın Gü­ven­lik An­la­yı­şı
So­ğuk Sa­va­ş’ın so­na er­me­siy­le bir­lik­te ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de ya­şa­nan dö­nü­şüm
tüm dün­ya­yı ol­du­ğu gi­bi, SSCB’nin ha­le­fi ola­rak 1991’de ku­ru­lan Rus­ya Fe­de­ras­
yo­nu­nu da de­rin­den et­ki­le­miş­tir. So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi bo­yun­ca iz­le­di­ği gü­ven­lik
po­li­ti­ka­la­rı­nı ABD kay­nak­lı Ba­tı teh­di­di­ne gö­re şe­kil­len­di­ren SSCB’nin ak­si­ne,
Rus­ya’nın ku­ru­lu­şu­nun ilk yıl­la­rın­da fark­lı bir stra­te­ji iz­len­di­ği gö­rül­mek­te­dir.
Rus­ya’nın ilk Dev­let Baş­ka­nı Bo­ris Yelt­sin, baş­kan­lı­ğı­nın ilk yıl­la­rın­da Ba­tı’yı teh­
dit ola­rak al­gı­la­ma­yan ve Ba­tı’ya uyu­mu öne çı­kar­tan bir po­li­ti­ka yü­rüt­müş­tür.
Ül­ke için­de ya­şa­nan eko­no­mik ve si­ya­si kriz­le­rin et­ki­siy­le So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı
dö­ne­min baş­lan­gı­cın­da Rus­ya’nın ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de et­ki­li bir ak­tör ola­ma­ma­sı
da bu ılım­lı po­li­ti­ka­nın ne­den­le­ri ara­sın­da gö­rü­le­bi­lir.
Rus­ya’da ulu­sal kim­li­ğin ye­ni­den ta­nım­lan­ma­sı sü­re­ci ola­rak da ad­lan­dı­rı­la­
bi­le­cek bu dö­nem­de baş­lı­ca teh­dit­le­rin içe­ri­den ve da­ğıl­ma sü­re­cin­de Rus­ya’nın
çev­re­sin­de ya­şa­nan ça­tış­ma­lar­dan al­gı­lan­dı­ğı gö­rül­mek­te­dir. Rus­ya’nın et­ra­fın­da
ya­şa­nan ça­tış­ma­la­rın et­ki­siy­le or­ta­ya çı­kan göç so­ru­nu, uyuş­tu­ru­cu çe­te­le­ri ve or­
ga­ni­ze suç­lar gi­bi ko­nu­lar Rus­ya’nın gü­ven­li­ği­ni teh­dit eden ye­ni un­sur­lar ola­rak
al­gı­lan­mış­tır (Le­ping­well, 1994). Bu çer­çe­ve­de, ilk baş­ta Ba­tı yan­lı­sı ılım­lı po­li­ti­ka­
lar iz­le­yen Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu’nun gü­ven­lik al­gı­la­ma­sı kı­sa bir sü­re için­de de­ğiş­
miş, gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı da ye­ni­den şe­kil­len­miş­tir. Özel­lik­le ABD’nin es­ki Sov­yet
coğ­raf­ya­sın­da ba­ğım­sız­lı­ğı­nı ye­ni ka­za­nan ül­ke­le­re yö­ne­lik il­gi­si ve böl­ge­de ener­ji
kay­nak­la­rı­na yö­ne­lik po­li­ti­ka­la­rı Rus­ya’yı teh­dit al­gı­la­ma­sı ve gü­ven­lik po­li­ti­ka­
la­rı­nı göz­den ge­çir­me­ye sev­ket­miş­tir. Rus­ya’nın dö­nü­şü­mü­nün ilk gös­ter­ge­si, ya­
kın çev­re (ne­ar ab­ro­ad) po­li­ti­ka­sı­dır. Ya­kın çev­re dok­tri­ni­nin ya­nı sı­ra, yi­ne bu
dö­nem­de be­nim­se­nen Rus­ya’nın ye­ni as­ke­rî dok­tri­ni de dö­nü­şü­mün önem­li bir
gös­ter­ge­si ola­rak ka­bul edi­le­bi­lir. Ma­yıs 1992’de Yelt­sin’in gi­ri­şi­miy­le ye­ni­den can­
lan­dı­rı­lan si­lah­lı kuv­vet­le­rin ilk işi ye­ni bir as­ke­rî dok­trin ya­rat­mak ol­muş­tur. Söz
ko­nu­su as­ke­rî dok­trin çer­çe­ve­sin­de dik­kat çe­ken un­sur­lar şu şe­kil­de sı­ra­la­na­bi­lir:
i. Sa­vun­ma po­zis­yo­nun­dan “ön-alı­cı vu­ruş” ka­pa­si­te­si­ne dön­mek;
ii. Nük­le­er si­lah­la­rın kul­la­nıl­ma­ma­sın­dan ar­tan şe­kil­de nük­le­er si­lah­la­rın
kul­la­nıl­ma­sı­nı da içe­ren bir po­li­ti­ka­yı be­nim­se­mek;
ii­i. Nük­le­er ol­ma­yan cay­dı­rı­cı güç­le­re ar­tan şe­kil­de vur­gu yap­mak;
iv. As­ke­rî tek­no­lo­jik ge­liş­me­le­re du­yu­lan ih­ti­ya­cı vur­gu­la­mak (Slag­le, 1994).
Ye­ni dö­nem­de Rus­ya’nın gü­ven­li­ği­ni teh­dit eden un­sur­la­ra kar­şı iz­le­ne­cek gü­
ven­lik po­li­ti­ka­sı­nı or­ta­ya ko­yan bu dok­trin­ler çer­çe­ve­sin­de Rus­ya’nın ulus­la­ra­ra­sı
alan­da tek­rar ak­tif nü­fuz po­li­ti­ka­sı­na ve ABD ile re­ka­be­te dön­dü­ğü söy­le­ne­bi­lir.
Fa­kat asıl dö­nü­şü­mün Vlad­mir Pu­tin’in dev­let baş­ka­nı ol­ma­sıy­la ger­çek­le­şe­ce­ği­
nin al­tı­nı çiz­mek ge­re­kir.
Mart 2000’de ya­pı­lan se­çim­ler so­nu­cun­da Rus­ya dev­let baş­kan­lı­ğı gö­re­vi­ni dev­
ra­lan Vla­di­mir Pu­tin, Kaf­kas­ya ve Or­ta As­ya’da güç kul­lan­ma teh­di­din­den ka­çın­
ma­mış, Çe­çe­nis­tan’a sert po­li­ti­ka­lar iz­le­me­ye de­vam et­miş ve Kaf­kas­ya’da as­ke­rî
güç bu­lun­dur­ma ve bu gü­cü art­tır­ma po­li­ti­ka­sı­nı sür­dür­müş­tür. Pu­tin, bir ta­raf­tan
Av­ras­ya­cı bir yak­la­şım­la Ya­kın çev­rede Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu’nun et­kin­li­ği­ni ar­tır­ma­
ya ça­lı­şır­ken di­ğer yan­dan Rus­ya’nın Av­ru­pa ve ABD ile iliş­ki­le­ri­ni de ge­liş­tir­me­
ye ça­ba har­ca­mış­tır. Pu­tin, ulus­la­ra­ra­sı pi­ya­sa­lar­da pet­rol ve do­ğal gaz fi­yat­la­rı­nın
ar­tı­şı­nın da et­ki­siy­le, Yelt­sin dö­ne­min­de par­ça­lan­ma eşi­ğin­de olan Rus­ya’yı tek­rar
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 127

ulus­la­ra­ra­sı alan­da dik­ka­te alı­nan bir ül­ke hâ­li­ne ge­tir­me­yi he­def­le­miş­tir (Ka­ma­lov,
2008). Pu­tin dö­ne­min­de, Yelt­sin dö­ne­min­de uy­gu­la­nan gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı­nın ne­
re­dey­se tü­mü ye­ni­den ta­nım­lan­mış ve bu çer­çe­ve­de Ocak 2000’de açık­la­nan “Ulu­
sal Gü­ven­lik Dok­tri­ni” be­nim­sen­miş­tir.

Ocak 2000’de açık­la­nan bel­ge­ye gö­re Rus­ya’nın gü­ven­li­ği­ne iliş­kin teh­dit­ler şu şe­kil­ Tablo 7.3
de sı­ra­lan­mak­ta­dır: Rusya Federasyonu
Ulusal Güvenlik
• Kit­le im­ha si­lah­la­rı­nın ve on­la­rı gön­der­me araç­la­rı ola­rak kul­la­nı­lan ba­lis­tik fü­ze­le­rin ya­yıl­ Doktrini
ma­sı so­ru­nu
• Ulus­la­ra­ra­sı ba­rış ve is­tik­ra­rı ko­ru­mak­la gö­rev­li ku­ru­luş­lar­dan BM ve Av­ru­pa Gü­ven­lik ve
İş­bir­li­ği teş­ki­la­tı­nın et­kin­li­ği­nin za­yıf­la­ma­sı
• Rus­ya’nın ulus­la­ra­ra­sı are­na­da po­li­tik, eko­no­mik ve as­ke­rî et­kin­li­ği­nin za­yıf­la­ma­sı;
• NA­TO’nun Rus­ya sı­nır­la­rın­da­ki böl­ge­le­re doğ­ru ge­niş­le­me­si
• Ba­ğım­sız Dev­let­ler Top­lu­lu­ğu için­de iliş­ki­le­rin za­yıf­la­ma­sı
• BDT ül­ke­le­ri­nin sı­nır­la­rı­nın he­men öte­sin­de ça­tış­ma­la­rın iv­me ka­zan­ma­sı
• Rus­ya’dan top­rak ta­le­bin­de bu­lu­nul­ma­sı (Ki­ba­roğ­lu, 2001).

2001 son­ra­sın­da ABD’nin Af­ga­nis­tan ve Irak’ta yü­rüt­tü­ğü ope­ras­yon­lar­la Or­ Renkli Devrimler: Soğuk
Savaş’ın sona ermesiyle
ta Do­ğu’ya yer­leş­me­si­nin ya­nı sı­ra Gür­cis­tan ve Uk­ray­na gi­bi ül­ke­ler­de ABD’nin birlikte, önce Doğu Avrupa’da
de des­te­ğiy­le ya­şa­nan renk­li dev­rim­ler Rus­ya’nın gü­ven­lik kay­gı­la­rı­nı ar­tır­mış­tır. Sırbistan’da, daha sonra
Kafkaslarda Gürcistan ve
Tüm bu teh­dit­le­re kar­şı­lık Rus­ya’nın gü­ven­li­ği­ni sağ­la­mak için iz­le­di­ği po­li­ti­ka­la­rı Ukrayna’da, son olarak da
şu şe­kil­de sı­ra­la­mak müm­kün­dür: Orta Asya’da Kırgızistan’da
• Ar­ka bah­çe­si ola­rak ni­te­len­dir­di­ği Ba­ğım­sız Dev­let­ler Top­lu­lu­ğu (BDT) demokratikleşme hareketleri
başlamıştır. ABD’nin
coğ­raf­ya­sı­na yö­ne­lik ABD il­gi­si­ne kar­şı­lık, La­tin Ame­ri­ka (böl­ge­de ABD desteğiyle başlayan rejim
kar­şı­tı po­li­ti­ka yü­rü­ten Kü­ba, Ve­ne­zü­el­la ve Bo­liv­ya gi­bi ül­ke­ler­le) ül­ke­le­ değişiklikleri barışçıl ve
şiddet içermeyen bir yapıya
riy­le iş­bir­li­ği içi­ne gir­mek; sahiptir. Dönüşüm sürecinde
• ABD’nin Or­ta­ Do­ğu’da ar­tan et­ki­si­ne kar­şı­lık, ABD’nin hay­dut dev­let­ler kullanılan simgeler bu
süreçlerin “Renkli Devrimler”
ola­rak ta­nım­la­dı­ğı (Su­ri­ye, İran ve Ku­zey Ko­re) ül­ke­le­re des­tek sağ­la­mak; olarak adlandırılmasına neden
• ABD’nin Or­ta As­ya ve Kaf­kas­ya’da Rus­ya’yı dı­şa­rı­da bı­ra­ka­cak şe­kil­de yü­ olmuştur. Bu çerçevede,
Gürcistan’da Kırmızı (Gül)
rüt­tü­ğü ener­ji pro­je­le­ri­ne kar­şı­lık, sa­hip ol­du­ğu ener­ji kay­nak­la­rı­nı dış po­ Devrim, Ukrayna’da Turuncu
li­ti­ka­sın­da ak­tif şe­kil­de koz ola­rak kul­lan­mak; Devrim, Kırgızistan’da Lale
• Or­ta As­ya’da­ki ABD et­ki­si­ne kar­şı­lık, Çin ile ku­ru­lu­şu­na ön­cü­lük et­ti­ği Devrimi tanımlamaları
kullanılmıştır.
Şang­hay İş­bir­li­ği Ör­gü­tü’nün ulus­la­ra­ra­sı are­na­da ak­tif hâ­le gel­me­si­ni
sağ­la­mak. Bağımsız Devletler
Topluluğu (BDT): 8 Aralık
Pu­tin dö­ne­mi­nin gü­ven­lik al­gı­la­ma­la­rın­da NA­TO’nun ge­niş­le­me po­li­ti­ka­sı 1991’de SSCB’nin dağılması
di­ğer bir teh­dit un­su­ru ola­rak be­lir­mek­te­dir. Ni­te­kim 1999, 2004 ve 2009 yıl­la­ üzerine Rusya, Ukrayna ve
Beyaz Rusya devlet başkanları
rın­da­ki ge­niş­le­me­ler­de NA­TO’nun es­ki SSCB ül­ke­le­ri­ni (Çek Cum­hu­ri­ye­ti, Ma­ tarafından kurulmuştur.
ca­ris­tan, Po­lon­ya, Bul­ga­ris­tan, Es­ton­ya, Le­ton­ya, Lit­van­ya, Ro­man­ya, Slo­vak­ya, Merkezi Minsk’te olan bu
siyasal ortaklığın mevcut
Slo­ven­ya, Ar­na­vut­luk ve Hır­va­tis­tan) üye ola­rak bün­ye­si­ne ka­ta­rak sı­nır­la­rı­na üyeleri Azerbaycan,
da­yan­ma­sı Rus­ya’nın en­di­şe­le­ri­ni art­tır­mış­tır. Bu­na ek ola­rak, ABD’nin İran ve Beyaz Rusya, Ermenistan,
Ku­zey Ko­re’den al­gı­la­dı­ğı teh­di­de kar­şı­lık kur­ma­yı plan­la­dı­ğı Fü­ze Kal­ka­nı pro­je­si Kazakistan, Kırgızistan,
Moldova, Özbekistan, Rusya
kap­sa­mın­da, Çek Cum­hu­ri­ye­ti ve Po­lon­ya’ya yer­leş­tir­mek is­te­di­ği fü­ze­ler de So­ ve Tacikistan’dır. Gürcistan,
ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de iz­le­nen çev­re­le­me stra­te­ji­si­nin de­va­mı ola­rak al­gı­lan­mış­ 1993’te üye olmuş; 2008’teki
savaşın ardından 2009’da
tır. Bu kap­sam­da, Şu­bat 2007’de 43. Mü­nih Gü­ven­lik Kon­fe­ran­sı’nda yap­tı­ğı ko­ üyelikten ayrılmıştır.
nuş­ma­da Pu­tin, tek ku­tup­lu dün­ya dü­ze­ni­nin ar­tık sür­dü­rü­le­mez ol­du­ğu­nu ifa­de
ede­rek, ABD’nin tek ta­raf­lı ola­rak iz­le­di­ği Fü­ze Kal­ka­nı po­li­ti­ka­sı­nı sert bir dil­le
eleş­tir­miş­tir. Ay­rı­ca, “fü­ze­sa­var sa­vun­ma sis­te­mi­nin be­lir­li par­ça­la­rı­nı Av­ru­pa’ya
128
Şanghay İşbirliği
Örgütü: Çin, Rusya,
Kazakistan, Kırgızistan ve
Tacikistan’ın 26 Nisan 1996’da
Şanghay’da imzaladıkları
“Sınır Bölgelerinde Askerî
Güvenin Derinleştirilmesi
Anlaşması”yla birlikte iyi
komşuluk ilişkileri ve bölgesel
güvenliğin tesis edilmesi
amacıyla oluşturulan yapı.
Şanghay Beşlisi olarak anılan
grup, 2001’de Özbekistan’ın
da dahil edilmesiyle
Şanghay İşbirliği Örgütü
adını aldı. 2001 sonrasında
Rusya ve Çin’in, ABD’nin
Irak ve Afganistan’a yönelik
operasyonlarla bölgede artan
etkisine tepki olarak örgütü
daha aktif bir hâle getirmeye
çalıştıkları görülmüştür.
Strateji ve Güvenlik
ko­nuş­lan­dır­ma plan­la­rı bi­ze yar­dım et­mez; tam ter­si­ne bi­zi ra­hat­sız eder. Ki­min
bir son­ra­ki adı­ma, ki bu du­rum­da bu adım ka­çı­nıl­maz bir si­lah ya­rı­şı ola­cak­tır,
ih­ti­ya­cı var?” söz­le­riy­le ABD’nin yü­rüt­tü­ğü pro­je­nin nük­le­er si­lah­lan­ma ya­rı­şı­
nı tek­rar baş­la­ta­ca­ğı­nı ima et­miş­tir. Bu açık­la­ma, Rus­ya’nın ulus­la­ra­ra­sı gü­ven­lik
yak­la­şım­la­rı açı­sın­dan önem­li bir dö­nüm nok­ta­sı ol­muş­tur.
Pu­tin’in gö­rev sü­re­si­nin dol­ma­sıy­la bir­lik­te Ma­yıs 2008’de ya­pı­lan se­çim­ler­de
dev­let baş­kan­lı­ğı gö­re­vi­ne Dmitry Med­ve­dev’in gel­me­siy­le Rus­ya’nın gü­ven­lik al­
gı­la­rın­da cid­di bir fark­lı­laş­ma ya­şan­ma­mış­tır. Zi­ra ül­ke­nin po­li­ti­ka ya­pı­mı bü­yük
öl­çü­de baş­ba­kan­lı­ğa ata­nan ve 2012’de ye­ni­den dev­let baş­kan­lı­ğı gö­re­vi­ne ge­ti­ri­
len Pu­tin’in kon­tro­lün­de kal­mış­tır. Yi­ne de Med­ve­dev’in gö­re­ve gel­me­sin­den kı­sa
bir sü­re son­ra, Gür­cis­tan’ın 7-8 Ağus­tos 2008’de is­tik­rar ve dü­ze­ni ha­kim kıl­mak
ve Gür­cis­tan’ın top­rak bü­tün­lü­ğü­nü ye­ni­den te­sis et­mek ama­cıy­la Gü­ney Oset­
ya’ya yö­ne­lik kap­sam­lı bir as­ke­ri ope­ras­yo­na kal­kış­ma­sı ve ar­dın­dan Rus­ya’nın
bu­na mü­da­ha­le­si ge­rek böl­ge ge­rek kü­re­sel çap­ta so­nuç­la­ra yol açan de­ği­şim­le­ri
de be­ra­be­rin­de ge­tir­miş­tir. Rus­ya’nın mü­da­ha­le­si ilk ön­ce böl­ge­sel bir Rus-Gür­cü
sa­va­şı, son­ra­sın­da özel­lik­le Med­ve­dev’in 26 Ağus­tos’ta Ab­haz­ya ve Gü­ney Oset­
ya’nın ba­ğım­sız­lık­la­rı­nı ta­nı­yan ka­rar­na­me­yi im­za­la­ma­sıy­la bir­lik­te Rus­ya ile Ba­tı
dün­ya­sı ara­sın­da bir tür ye­ni “So­ğuk Sa­vaş”ın baş­la­dı­ğı şek­lin­de de­ğer­len­dir­me­le­
re yol aç­mış­tır (Çe­lik­pa­la, 2011).
Med­ve­dev dö­ne­min­de Rus­ya’nın 2020 yı­lı­na ka­dar “Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­
te­ji­si”ni be­lir­le­yen ye­ni bir bel­ge ha­zır­lan­mış­tır. 12 Ma­yıs 2009’da onay­la­nan ve
gü­ven­li­ği ge­niş bir çer­çe­ve­de ele alan bel­ge­de, ulus­la­ra­ra­sı gü­ven­lik­te­ki ge­liş­me­
ler, ulu­sal çı­kar­lar, ön­ce­lik­ler ve teh­dit­ler, as­ke­rî ve sa­vun­ma alan­la­rın­da ulu­sal
gü­ven­li­ğin sağ­lan­ma­sı, va­tan­daş­la­rın re­fa­hı, eko­no­mi, bi­lim, tek­no­lo­ji ve eği­tim,
sağ­lık, kül­tür ve çev­re gi­bi baş­lık­lar yer al­mak­ta­dır. Bu bel­ge­de, bir ön­ce­ki Ulu­sal
Gü­ven­lik Stra­te­ji­si’nde or­ta­ya ko­yu­lan teh­dit­ler ay­nen ko­ru­nur­ken gü­ven­li­ğin ye­
ni ve fark­lı bo­yut­la­rı da ele alın­mış­tır.
AV­RU­PA BİR­Lİ­Ğİ’NİN GÜ­VEN­LİK PO­Lİ­Tİ­KA­LA­RI
Dev­let-ben­ze­ri özel­lik­le­riy­le bü­yük güç ola­rak anı­lan Av­ru­pa Bir­li­
ği’nin gü­ven­lik yak­la­şı­mı­nı açık­la­mak
3
So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de Ba­tı Av­ru­pa ül­ke­le­ri ara­sın­da ku­ru­lan ve ya­rım yüz­yı­lı
aş­kın bir sü­re­dir var­lı­ğı­nı de­vam et­ti­ren Av­ru­pa Bir­li­ği (AB), So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı
dö­nem­de eko­no­mik bü­tün­leş­me­nin öte­si­ne ge­çe­rek eriş­ti­ği si­ya­sal bü­tün­leş­me
se­vi­ye­siy­le bir­lik­te ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de önem­li bir ak­tör hâ­li­ne gel­miş­tir.
Bu kı­sım­da 1993 ön­ce­si dö­nem­de Av­ru­pa Top­lu­luk­la­rı (AT), Ma­as­tricht Ant­laş­ma­sı
(1993) son­ra­sı dö­nem­de ise Av­ru­pa Bir­li­ği ifa­de­si kul­la­nı­la­cak­tır
AB, ilk ba­kış­ta hu­ku­ki ki­şi­li­ğe sa­hip bir ulus­la­ra­ra­sı ör­güt ola­rak ni­te­len­di­ri­le­
bi­lir. Bu­na kar­şı­lık, AB hiç­bir ulus­la­ra­ra­sı ör­gü­tün sa­hip ol­ma­dı­ğı ken­di­ne öz­gü
yet­ki alan­la­rı (örn., AB’nin Or­tak Ta­rım Po­li­ti­ka­sın­da üye dev­let­le­rin hiç­bir söz
hak­kı yok­tur; ka­rar­lar ulus­la­rüs­tü yön­tem­ler­le alı­nır ve yü­rü­tü­lür) ve ku­rum­sal
ya­pı­sı ile üye dev­let­le­rin top­la­mın­dan iba­ret bir ulus­la­ra­ra­sı ku­ru­luş de­ğil­dir. Bu
çer­çe­ve­de AB, ulus­la­ra­ra­sı ku­ru­luş özel­li­ği­ne ek ola­rak, üye dev­let­ler­le bir­lik­te eş
za­man­lı ola­rak va­ro­lan ve dev­let-ben­ze­ri özel­lik­le­ri ile ken­di­ne öz­gü bir si­ya­si
ya­pı­ya sa­hip bir bü­yük güç ola­rak ta­nım­lan­ma­lı­dır. Av­ru­pa’da­ki bü­tün­leş­me sü­
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 129

re­ciy­le bir­lik­te Ca­po­ra­so’ya gö­re “post-mo­dern ulus­la­ra­ra­sı si­ya­si bi­çim” ola­rak

ge­li­şen ve 1970’ler­den bu ya­na bü­yük güç ola­rak ka­bul edi­len AB, bu­gün kı­ta­da­ki
gü­ven­lik di­na­mik­le­ri­ni ne­re­dey­se ba­şat şe­kil­de be­lir­le­yen ak­tör ola­rak kar­şı­mı­za
çık­mak­ta­dır (Ca­po­ra­so, 1996). Bu çer­çe­ve­de, AB’yi dev­let-ben­ze­ri özel­lik­le­re sa­
hip, ki­mi za­man kü­re­sel bir güç ola­rak dün­ya po­li­ti­ka­sın­da rol oy­na­yan bü­yük güç
ola­rak ta­nım­la­mak ge­re­kir.

So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de AT ve Av­ru­pa Gü­ven­li­ği

1945 son­ra­sın­da Av­ru­pa’da sü­per güç­le­rin eğe­men­li­ği baş­lar­ken, İkin­ci Dün­ya Sa­ Demir Perde: İlk defa 1946
va­şı’ndan si­ya­si, as­ke­rî, in­sa­ni ve eko­no­mik açı­dan ağır tah­ri­bat­lar­la çı­kan Av­ru­ tarihinde İngiltere Başbakanı
Winston Churchill tarafından
pa­lı bü­yük güç­ler de bu sta­tü­le­ri­ni yi­tir­miş­ler­dir. İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’nın he­men kullanılan bu terim, Avrupa’ya
er­te­sin­de “sa­va­şın ger­çek an­lam­da iki ga­li­bi” SSCB ve ABD ara­sın­da baş­la­yan ve inen bu demir perdenin
ötesinde Sovyetlerin etkisi
yak­la­şık el­li yıl de­vam eden “so­ğuk” mü­ca­de­le­de, ku­tup­lar Av­ru­pa ve ku­zey­do­ğu ve hatta kontrolü altında
As­ya’yı ta­ma­men et­ki­le­ri al­tı­na ala­rak böl­ge­sel gü­ven­lik di­na­mik­le­ri­nin ba­ğım­sız bulunan Orta ve Doğu Avrupa
ülkelerinin yer aldığını ifade
bi­çim­de ge­li­şi­mi­ni en­gel­le­miş­ler­dir (Er­han, 1996). Bu çer­çe­ve­de, Av­ru­pa böl­ge­si eder. Terim, Soğuk Savaş
bir ta­raf­ta ABD, di­ğer ta­raf­ta da SSCB ek­se­nin­de Ba­tı ve Do­ğu Blo­ku ola­rak De­ yılları boyunca Avrupa’nın
ikiye bölünmüşlüğünü
mir Per­de ile iki­ye bö­lün­müş­tür. Bu dö­nem­de Av­ru­pa böl­ge­si­nin sü­per güç­le­rin simgeleyen bir metafor olarak
et­ki­si al­tı­na gir­me­si­nin iki te­mel gös­ter­ge­si var­dır. Ön­ce­lik­le, ABD kı­ta­nın ba­tı­ kullanılmıştır.
sın­da, SSCB de do­ğu­sun­da uzun bir dö­ne­me ya­yı­la­cak şe­kil­de kuv­vet ko­nuş­lan­
dır­mış­lar­dır. İkin­ci ola­rak, böl­ge dev­let­le­ri bir ta­raf­ta ABD gü­dü­mün­de OE­EC
ve NA­TO, di­ğer ta­raf­ta da SSCB gü­dü­mün­de CO­ME­CON ve Var­şo­va Pak­tı gi­bi
ulus­la­ra­ra­sı ör­güt­ler et­ra­fın­da kü­me­len­di­ri­le­rek, bü­yük güç çe­kiş­me­sin­de­ki ko­
num­la­rı­nı be­lir­le­miş­ler­dir.

Bu kı­sım­da AB’nin gü­ven­lik an­la­yı­şı açık­la­na­ca­ğı ve AB’nin de ön­ce­lik­le Ba­tı Av­ru­

pa’da baş­la­yan bir gi­ri­şim so­nu­cun­da doğ­ma­sı ne­den­le­riy­le Ba­tı Av­ru­pa mer­kez­li
bir an­la­tım te­mel alın­mak­ta­dır.

Bu dö­nem­de Ba­tı Av­ru­pa için bi­rin­cil teh­dit SSCB’dir. Bir baş­ka de­yiş­le
1940-50’ler­de Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin ken­di ara­la­rın­da­ki gü­ven­lik kay­gı­la­rı bi­rin­
cil öne­mi­ni yi­tir­miş, esas gü­ven­lik so­run­sa­lı Av­ru­pa kı­ta­sı­nı aşa­rak blok­lar ara­sı
ça­tış­ma ek­se­nin­de ta­nım­la­nır hâ­le gel­miş­tir. Zi­ra böy­le bir sa­vaş­tan olum­suz ola­
rak et­ki­le­ne­cek ilk cep­he Av­ru­pa böl­ge­siy­di. Sov­yet teh­di­di Av­ru­pa’da salt as­ke­
rî an­lam­da de­ğil, SSCB’nin ko­mü­nist yö­ne­tim an­la­yı­şı­nı Do­ğu Av­ru­pa’da ol­du­ğu
gi­bi Ba­tı­ya da da­yat­ma­sı ola­sı­lı­ğı ile iliş­ki­len­di­ri­le­rek, da­ha ge­niş bir si­ya­si-as­ke­
rî teh­dit ola­rak de­ğer­len­di­ril­miş­tir. Do­ğu-Ba­tı sa­va­şı ola­sı­lı­ğı­nın te­mel gü­ven­lik
teh­di­di ola­rak al­gı­lan­dı­ğı bu dö­nem­de, Al­man­ya’nın eko­no­mik açı­dan bü­yü­me­si
ve bu­na pa­ra­lel ola­rak as­ke­rî an­lam­da güç­len­me­si ile her iki­si­nin ya­rat­tı­ğı et­kiy­
le Av­ru­pa’yı ye­ni­den sa­va­şa gö­tür­me­si ola­sı­lı­ğı da baş­ta Fran­sa ol­mak üze­re Ba­
tı Av­ru­pa ta­ra­fın­dan teh­dit ola­rak al­gı­lan­ma­ya de­vam et­miş­tir. Bir baş­ka de­yiş­le
Av­ru­pa dev­let­le­ri için SSCB’den al­gı­la­nan dış teh­di­di­nin ya­nı sı­ra, iç teh­dit ola­rak
da güç­le­nen/güç­len­me ola­sı­lı­ğı bu­lu­nan Al­man­ya var­dır. Ay­rı­ca I. ve II. Dün­ya
Sa­vaş­la­rı­nın acı­la­rı­nın ye­ni­den ya­şan­ma­sı ih­ti­ma­li, ya­ni top­ye­kûn bir sa­vaş fik­ri
de Ba­tı Av­ru­pa ül­ke­le­ri­nin teh­dit al­gı­la­ma­la­rı ara­sın­da yer al­mış­tır.

So­ğuk Sa­vaş sı­ra­sın­da Ba­tı Av­ru­pa dev­let­le­ri han­gi so­run­la­rı baş­lı­ca gü­ven­lik teh­
dit­le­ri ola­rak de­ğer­len­dir­miş­ler­dir? 1
130 Strateji ve Güvenlik

Resim 7.5 AT/AB, Ba­tı Av­ru­pa’da bu so­run­lar­la mü­ca­

Robert Schuman
de­le ede­bil­mek adı­na baş­la­yan ör­güt­len­me­ler
dö­ne­mi­nin (Av­ru­pa Eko­no­mik İş­bir­li­ği Ör­
Schuman, 1947-1948 gü­tü, NA­TO, Av­ru­pa Kon­se­yi) bir ürü­nü­dür.
yılları arasında Fransa Bir baş­ka de­yiş­le AT’nin ku­ru­lu­şu ile Av­ru­pa
Başbakanlığı, 1948-1953
yılları arasında Fransa Top­lu­luk­la­rı’ndan AB’ye ge­li­şim sü­re­ci as­lın­da
Dışişleri Bakanlığı ve bu gü­ven­lik teh­dit­le­ri­ne kar­şı bi­rer gü­ven­lik
1958-1960 yılları arasında
da Avrupa Toplulukları po­li­ti­ka­sı ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­bi­lir. Bu çer­çe­
Parlamenterler Asamblesi ve­de, ilk ola­rak, ABD’nin Al­man­ya’nın kal­kın­
Başkanlığı görevlerini ma­sı yö­nün­de­ki ta­lep­le­ri kar­şı­sın­da Al­man­ya’yı
yürütmüştür. Schuman’ın
adıyla anılan ve AKÇT’nin müm­kün ol­du­ğun­ca kon­trol al­tın­da tut­ma­yı
kuruluşunu öngören he­def­le­yen 9 Ma­yıs 1950 ta­rih­li Schu­man Pla­
projenin ilan edildiği 9
Mayıs tarihi, her yıl Avrupa nı ha­zır­lan­mış­tır. Plan doğ­rul­tu­sun­da, “Fran­
günü olarak kutlanır. sız-Al­man kö­mür-çe­lik üre­ti­mi­nin tüm Av­ru­pa
dev­let­le­ri­nin ka­tı­lı­mı­na açık bir ör­güt çer­çe­ve­
sin­de yer alan ve ka­rar­la­rı üye­le­ri üze­rin­de bağ­
la­yı­cı olan or­tak bir Yük­sek Oto­ri­te­nin de­ne­ti­
mi­ne bı­ra­kıl­ma­sı” ön­gö­rü­le­rek, Fran­sa, Bel­çi­ka,
Hol­lan­da, Lük­sem­burg, Al­man­ya ve İtal­ya ara­sın­da 1951’de Av­ru­pa Kö­mür Çe­lik
Top­lu­lu­ğu (AKÇT) ku­rul­muş­tur.

Schu­man Pla­nı ve AKÇT’nin do­ğu­şu hak­kın­da ay­rın­tı­lı bil­gi için bkz. Ak­gül Açık­me­şe,
Si­nem (2005). “Av­ru­pa Bir­li­ği Yo­lun­da İlk Adım”, Cum­hu­ri­yet Stra­te­ji, Cilt 1, No 28.

Bu dö­nem­de Al­man­ya’nın eko­no­mik güç­len­me­si ola­sı­lı­ğı kar­şı­sın­da or­ta­ya

atı­lan AKÇT pro­je­si­ne ben­zer bi­çim­de, ABD ta­ra­fın­dan Sov­yet teh­di­di­ne kar­şı
gün­de­me ge­ti­ri­len Al­man­ya’nın ye­ni­den si­lah­lan­ma­sı öne­ri­si kar­şı­sın­da, bu sü­
re­ci ve Al­man­ya’nın as­ke­rî açı­dan ar­ta­bi­le­cek gü­cü­nü de­ne­tim al­tın­da tut­mak
üze­re sa­vun­ma ala­nın­da bü­tün­leş­me­yi ön­gö­ren Av­ru­pa Sa­vun­ma Top­lu­lu­ğu’nun
ku­rul­ma­sı yö­nün­de de gi­ri­şim­ler ol­muş­tur. 24 Ekim 1950’de Fran­sa dı­şiş­le­ri ba­
ka­nı René Ple­ven ta­ra­fın­dan öne­ri­len plan­da, Av­ru­pa Sa­vun­ma Ba­kan­lı­ğı­na bağ­lı
yak­la­şık 100.000 ki­şi­den olu­şan ulus­lar-üs­tü ni­te­lik­te bir Av­ru­pa Or­du­su oluş­tu­
rul­ma­sı ön­gö­rül­müş­tür. 27 Ma­yıs 1952’de al­tı AKÇT üye­si ge­nel iti­ba­rıy­la Ple­ven
Pla­nı doğ­rul­tu­sun­da şe­kil­le­nen Av­ru­pa Sa­vun­ma Top­lu­lu­ğu (AST) Ant­laş­ma­sı’nı
Pa­ris’te im­za­la­dı. Fran­sız Par­la­men­to­su ku­ru­lan ör­gü­tün Al­man­ya’nın si­lah­lan­dı­
rıl­ma­sı­nı kon­trol al­tı­na al­ma­da ye­ter­siz ka­la­ca­ğı kay­gı­sıy­la ve ant­laş­ma­nın ta­şı­dı­
ğı ulu­süs­tü ka­rak­te­rin Fran­sa’nın ulu­sal ege­men­lik an­la­yı­şı­nı ze­de­le­ye­ce­ği en­di­şe­
siy­le Pa­ris Ant­laş­ma­sı ola­rak bi­li­nen bu ant­laş­ma­yı onay­la­ma­mış­tır.
AKÇT’nin ba­şa­rı­sı ve AST ile er­ken dö­nem­de­ki si­ya­sal bü­tün­leş­me ça­ba­sı­nın
ba­şa­rı­sız­lı­ğı doğ­rul­tu­sun­da üye dev­let­ler bü­tün­leş­me­nin ön­ce­lik­le eko­no­mik an­
lam­da baş­la­ma­sı­nın da­ha ger­çek­çi ola­ca­ğı­nı dü­şün­müş­ler­dir. Bu çer­çe­ve­de, Mart
1957’de Fran­sa, Al­man­ya, İtal­ya, Hol­lan­da, Bel­çi­ka ve Lük­sem­burg ara­sın­da im­
za­la­nan Ro­ma Ant­laş­ma­sı’yla Or­tak Pa­zar ku­rul­ma­sı­nı he­def­le­yen Av­ru­pa Eko­
no­mik Top­lu­lu­ğu (AET) ve atom ener­ji­si ala­nın­da iş­ bir­li­ği­nin ge­liş­ti­ril­me­si­ni
ön­gö­ren Av­ru­pa Atom Ener­ji­si Top­lu­lu­ğu’nu (AA­ET) kur­muş­lar­dır. Av­ru­pa Top­
lu­luk­la­rı­nı ku­ran ant­laş­ma­la­rın hiç­bi­ri ulus­la­ra­ra­sı gü­ven­lik­le il­gi­li özel dü­zen­le­
me­ler içer­mez­ken, bu top­lu­luk­la­rı­nın her bi­ri­nin ku­ru­lu­şu­nun Ba­tı Av­ru­pa’nın
İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı­’nın so­na er­me­si­nin ar­dın­dan kar­şı­laş­tı­ğı gü­ven­lik so­run­la­
rı­na çö­züm ola­rak güç­lü bir Av­ru­pa oluş­tu­rul­ma­sı he­de­fi ile uyum­lu ol­du­ğu gö­
rül­mek­te­dir. Bir baş­ka ifa­dey­le Av­ru­pa Top­lu­luk­la­rı­nın ku­ru­lu­şu baş­lı ba­şı­na bir
gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı­dır.
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 131

So­ğuk Sa­va­ş’ın yu­mu­şa­ma dö­ne­min­de Av­ru­pa’nın gü­ven­lik kay­gı­la­rı­nın SSCB Derinleşme ve Genişleme:
Derinleşme, daha fazla
teh­di­din­den kıs­men uzak­laş­tı­ğı ve eko­no­mi-kal­kın­ma gi­bi ko­nu­lar üze­rin­de yo­ politika alanlarının
ğun­laş­tı­ğı söy­le­ne­bi­lir. So­ğuk Sa­va­ş’ın son dö­ne­min­de ise ABD ve SSCB ara­sın­da­ bütünleşme sürecine dâhil
ki re­ka­be­tin de et­ki­siy­le SSCB kor­ku­su ye­ni­den ön pla­na çık­mış­tır. Son dö­nem­de edilmesi ile AT kurumlarının
yetkilerinin artması olarak
SSCB kor­ku­su­nun ya­nı sı­ra ABD ve Ja­pon­ya’nın ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de eko­no­mik tanımlanır. Genişleme ise
ola­rak güç­len­me­si­nin, bu ne­den­le de AT’nin kü­re­sel eko­no­mik re­ka­bet gü­cü­nün üye sayısının artması olarak
ifade edilir. Bu iki politika
azal­ma­sı ola­sı­lı­ğı­nın üye ül­ke­ler ta­ra­fın­dan teh­dit ola­rak al­gı­lan­dı­ğı gö­rül­mek­ AB içerisinde sürekli olarak
te­dir. Bu kor­ku­lar kar­şı­sın­da AT üye­si ül­ke­le­rin iz­le­di­ği po­li­ti­ka de­rin­leş­me ve birbiriyle rekabet hâlinde
olmuş, dönem dönem
ge­niş­le­me yön­tem­le­riy­le da­ha güç­lü bir ak­tör hâ­li­ne dö­nüş­mek ol­muş­tur. biri ya da diğeri genel AB
politikalarını etkileri altına
almışlardır.
Tablo 7.4
De­rin­leş­me Ge­niş­le­me
AT’nin
Kuruluşundan
Füzyon Hareketi (1957 ve 1965’te imzalanan Soğuk Savaş’ın
metinlerle Konsey, Komisyon, Parlamento Bi­rin­ci Ge­niş­le­me (1973): İn­gil­te­re, İr­lan­da, Sonuna Kadar
ve Divan her üç Topluluk için ortak kurumlar Da­ni­mar­ka Başlıca Derinleşme/
hâline dönüşmüştür) Genişleme Adımları

Bütçe Düzenlemeleri (1970 ve 1975 tarihli

düzenlemelerle AT’nin öz kaynakları
İkin­ci Ge­niş­le­me (1981): Yu­na­nis­tan
oluşturulmuş; bütçe üzerinde Parlamento
yetki sahibi olmuştur)

Avrupa Siyasi İşbirliği (1970’lerde başlayan

ve üye ülkelerin dış politika ve güvenliğin
siyasi-ekonomik boyutlarında birbirlerine Üçün­cü Ge­niş­le­me (1986): İs­pan­ya, Por­te­kiz
danışmalarını ve iş birliği içinde hareket
etmelerini öngören bir mekanizma)

Avrupa Tek Senedi (1986’da imzalanıp,

1987’de yürürlüğe giren bu metinle esas
itibarıyla Avrupa iç pazarının (malların,
hizmetlerin, kişilerin, sermayenin serbest
dolaşımının sağlandığı ve iç sınırların
kaldırıldığı alan) oluşumu öngörülmüştür)

AT bün­ye­sin­de “gü­ven­lik” res­mî ola­rak ilk kez Av­ru­pa Si­ya­si İş­bir­li­ği me­ka­niz­ma­sı
çer­çe­ve­sin­de ele alı­nan bir alan ol­muş­tur. Bu­na kar­şı­lık, bu dö­nem­de gü­ven­lik as­
ke­rî bo­yu­tuy­la de­ğil, si­ya­si (si­lah­sız­lan­ma ça­ba­la­rı gi­bi) ve eko­no­mik bo­yut­la­rıy­la
po­li­ti­ka üre­ti­len ve iş­bir­li­ği ya­pı­lan bir alan­dır.

Av­ru­pa Bir­li­ği’nin ta­rih­sel ge­li­şi­mi, ku­rum­la­rı, de­rin­leş­me ve ge­niş­le­me sü­reç­le­riy­

le il­gi­li bil­gi­le­ri AB’nin res­mi in­ter­net si­te­si http://eu­ro­pa.eu/in­dex_en.htm in­ter­net
ad­re­sin­de bu­la­bi­lir­si­niz.
132 Strateji ve Güvenlik

So­ğuk Sa­vaş Son­ra­sı Dö­nem­de AB ve Av­ru­pa Gü­ven­li­ği

So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­nem­de AB’nin gün­de­min­de­ki baş­lı­ca teh­dit­ler şu şe­kil­
de sı­ra­la­na­bi­lir: İki Al­man­ya’nın bir­leş­me­siy­le bir­lik­te ye­ni­den su yü­zü­ne çı­kan
Al­man­ya kor­ku­su, Or­ta ve Do­ğu Av­ru­pa’da­ki ko­mü­nist re­jim­le­rin yı­kıl­ma­sı­nın
ya­rat­tı­ğı is­tik­rar­sız­lık ve Bal­kan­lar­’da ya­şa­nan kriz­ler.
İlk ola­rak, Ber­lin Du­va­rı’­nın 1989’da yı­kıl­ma­sı ve Ekim 1990’da Do­ğu ve Ba­
tı Al­man­ya’nın bir­leş­me­si­nin ar­dın­dan Al­man­ya’nın he­ge­mon­ya­cı bir güç ola­rak
Av­ru­pa’da­ki bü­tün­leş­me sü­re­ci­ne teh­dit oluş­tu­ra­bi­le­ce­ği en­di­şe­si be­lir­miş­tir. Bir
baş­ka de­yiş­le, Al­man­ya’nın kı­ta­yı ege­men­li­ği al­tı­na al­ma ola­sı­lı­ğı di­ğer Av­ru­
pa dev­let­le­ri­ne sa­vaş do­lu geç­miş­le­ri­ni ha­tır­lat­mış; bu ne­den­le de Al­man­ya’nın
eko­no­mik, si­ya­si ve as­ke­rî gü­cü­nü kon­trol al­tın­da tu­ta­bi­le­cek bir me­ka­niz­ma­ya
ge­rek­si­nim du­yul­muş­tur. Bu çer­çe­ve­de, AB’nin Or­tak Dış ve Gü­ven­lik Po­li­ti­ka­
sı (ODGP)’nın te­mel da­ya­nak­la­rın­dan bi­ri­nin Al­man­ya’nın güç­len­me­si en­di­şe­si
ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir.
1990’la­rın baş­la­rın­da AB’nin gü­ven­lik en­di­şe­le­rin­den bir di­ğe­ri de Or­ta ve
Do­ğu Av­ru­pa ül­ke­le­ri­nin Sov­yet yö­rün­ge­sin­den çık­ma­la­rı­nın ar­dın­dan bu ül­ke­
ler­de ge­li­şen iç is­tik­rar­sız­lık­lar­dır. AB’nin sı­nır­la­rın­da ya­şa­nan ça­tış­ma­lar­dan ve
si­ya­si is­tik­rar­sız­lık­lar­dan doğ­ru­dan doğ­ru­ya et­ki­le­ne­bi­le­ce­ği dü­şü­nül­dü­ğün­den,
böl­ge­de is­tik­ra­rın sağ­lan­ma­sı AB için aci­li­yet ka­zan­mış­tır. Bu çer­çe­ve­de AB, Or­ta
ve Do­ğu Av­ru­pa ül­ke­le­ri­ne üye­lik pers­pek­ti­fi ve­re­rek, söz ko­nu­su coğ­raf­ya­da­ki
gü­ven­lik so­run­la­rı­nı uzun va­de­de gi­der­me­yi he­def­le­yen bir ge­niş­le­me stra­te­ji­si
be­nim­se­miş­tir. Bir baş­ka de­yiş­le, bu ül­ke­ler­le bü­tün­leş­me AB’nin ön­gör­dü­ğü gü­
ven­lik po­li­ti­ka­la­rın­dan bi­ri ve or­ta va­de­de en et­ki­li­si ol­muş­tur.
1990’lar bo­yun­ca Av­ru­pa gü­ven­li­ği bağ­la­mın­da ön pla­na çı­kan so­run­lar­dan
bir di­ğe­ri de Bal­kan­lar­’da­ki kriz or­ta­mı­dır. 1990’la­rın ba­şın­da­ki Bos­na ve 1998’de
pat­lak ve­ren Ko­so­va Sa­vaş­la­rı Av­ru­pa’da sa­va­şın hâ­lâ müm­kün ol­du­ğu­nun baş­lı­ca
gös­ter­ge­le­ri­dir. Bu tür ça­tış­ma­la­rın AB dev­let­le­ri­ni kri­zin ta­raf­la­rı hâ­li­ne ge­ti­rip,
üye­ler ara­sı güç po­li­ti­ka­la­rı­nı ye­ni­den te­tik­le­me ola­sı­lı­ğı AB ta­ra­fın­dan gü­ven­
lik boş­lu­ğu ola­rak ni­te­len­di­ril­miş­tir. Bal­kan­lar­’da­ki kri­zin ar­dın­dan ODGP’nin,
özel­lik­le Ko­so­va kri­zi­nin ar­dın­dan da Av­ru­pa Gü­ven­lik ve Sa­vun­ma Po­li­ti­ka­
sı (AGSP)’nın gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı ola­rak be­nim­sen­di­ği söy­le­ne­bi­lir. Bal­kan­la­
r’a yö­ne­lik ge­niş­le­me stra­te­ji­si de hâ­len bü­yük öl­çü­de bu doğ­rul­tu­da iz­len­mek­te
olan bir gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı­dır. Ge­nel ola­rak ba­kıl­dı­ğın­da, fark­lı ya­kın böl­ge­ler­de­
ki is­tik­rar­sız­lık­la­rın be­ra­be­rin­de ge­ti­re­ce­ği ulu­sö­te­si so­run­lar (göç, il­ti­ca gi­bi) da
AB’nin teh­dit ta­nım­la­ma­la­rı ara­sın­da yer al­mış­tır.
Bu dö­ne­min teh­dit gün­de­mi kar­şı­sın­da AB ül­ke­le­ri­nin iz­le­di­ği gü­ven­lik po­
li­ti­ka­la­rı­nın te­me­lin­de ar­tan bir bü­tün­leş­me mo­de­li söz ko­nu­su­dur. Bu mo­del
çer­çe­ve­sin­de de­ğer­len­di­re­bi­le­cek bel­li baş­lı gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı Şe­kil 9.5’te
özet­len­mek­te­dir:
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 133

Tablo 7.5
Ge­niş­le­me Soğuk Savaş Sonrası
1995’te Avusturya, İsveç ve Finlandiya’yı kapsayan beşinci genişleme dalgasının ardından Dönemde AB
AB, en kapsamlı genişlemesini 2004’te Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovenya, Güvenlik Politikaları
Slovakya, Estonya, Litvanya, Letonya, Kıbrıs ve Malta ile 2007’de Romanya ve Bulgaristan’ın
katılımlarıyla gerçekleştirmiştir. Genişleme politikası güvenlik sorunu yaratabilecek nitelikteki
Avrupa ülkelerini genişleme kriterlerini yerine getirdikleri takdirde AB üyesi yaparak güvenlik
sağlamayı hedefler.

ODGP
Maastricht Antlaşması ile üye devletlerin dış politika ve güvenlik konularında iş birliği
yapmaları ve bu doğrultuda ortak tutum-ortak eylem benimsemelerini öngören bir politika BAB: Temeli Mart 1948
Brüksel Antlaşması ile atılan
doğmuştur. Antlaşmada, ODGP kapsamında nihai olarak ortak savunma politikasının ve Mayıs 1955’te yürürlüğe
oluşumu da dahil olmak üzere güvenliğe ilişkin tüm sorunların ele alacağının belirtilmesi giren Paris Protokolleri ile
ile AB’nin söz konusu dönemde bir savunma aktörü olmadığı ancak bu çizgide geleceğe kurulan, 2010 yılında da
dönük bir perspektifin varlığı vurgulanmıştır. Maastricht Antlaşması ile ayrıca, AB’nin kendi AGSP’nin oluşumu ve Lizbon
Antlaşması’nın yürürlüğe
savunma politikasını oluşturana kadar savunmaya ilişkin konularda Batı Avrupa Birliği’nden girmesiyle işlevsiz kaldığı
(BAB) yararlanması öngörülmüştür. Bu suretle, BAB Maastricht Antlaşması sonucunda AB’nin gerekçesiyle üyelerince
savunma ayağı hâline getirilmiştir. feshedilen uluslararası örgüt.

Petersberg Görevleri: İnsani

AGSP görevler, arama-kurtarma
faaliyetleri, barışın korunması,
AB’nin askerî kuvvet kullanımı konusunda ortak politika izlemesi anlamını taşıyan ve barışın korunmasını da
ODGP’nin parçası olarak faaliyet göstermesi hedeflenen Avrupa Güvenlik ve Savunma içerecek şekilde muharebe
güçlerinin kriz yönetimi
Politikasının (AGSP) temelleri 1998’de İngiltere ve Fransa arasındaki St. Malo Zirvesi ile 1999’da operasyonlarında kullanımı
AB’nin Köln Zirvesi’nde atılmıştır. Köln Zirvesi’nde AB’nin uluslararası krizlerle mücadele görevleri 19 Haziran 1992
edebilecek özerk bir eylem kapasitesi ile donatılması ve bu hedef doğrultusunda askerî tarihinde BAB’ın Petersberg’de
güç ile desteklenmesi konusunda görüş birliğine varan üye devletler, Aralık 1999 Helsinki yapılan Zirvesi’nde BAB’ın
görev alanları olarak
Zirvesi’nde askerî kuvvet konusunu kapsamlı biçimde ele almışlardır. Bu çerçevede, yaklaşık belirlenmiş; bu türdeki
50-60.000 personelden oluşan, 60 gün içinde harekâta hazır hâle gelip kriz mahallinde bir yıl görevler bu tarihten itibaren
boyunca faaliyet gösterebilen gerekli komuta, kontrol, istihbarat ve lojistik birimleri ile hava genel olarak Petersberg
ve deniz kuvvetlerini kapsayan ve amacı Petersberg görevlerinin yerine getirilmesi olan askerî görevleri şeklinde anılmıştır.
bir kuvvetin 2003 yılına kadar kurulmasına karar verdiler. Helsinki’de ayrıca, AB Genelkurmayı,
AB Askerî Komitesi ile Güvenlik ve Siyasi Komitenin kurulması öngörülmüştür. Helsinki’de
oluşumu öngörülen ve Acil Müdahale Gücü olarak adlandırılan bu kuvvete çeşitli vesilelerle
üye devletlerin yapacakları tahsisler 2000 yılından bu yana her yıl düzenlenmektedir.
2003’ten beri AB’nin üstlendiği operasyonlarla birlikte AB’nin askerî gücü Helsinki’de
öngörülen gücün hantallığı nedeniyle 1500 askerden oluşan AB taburları gibi birimlerle
yenilenme sürecine girmiştir. AGSP kapsamında yalnızca askerî operasyonlar değil, sivil nitelik
taşıyan operasyonlar (hukukun üstünlüğünün korunması gibi) da yürütülmektedir. 2009’da
onaylanan Lizbon Antlaşması’nda bu politikanın adı Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası
(OGSP) olarak değiştirilmiştir.

Ada­let ve İç iş­le­rin­de İş­ bir­li­ği

İltica, üye ülkeler dış sınırlarının açılmasına ilişkin kurallar, göç politikası, kaçakçılık gibi
ulusötesi suçlar ile polisiye alanlarda iş birliği konuları adalet ve içişleri politikası kapsamında
değerlendirilmektedir. Maastricht Antlaşması’nda üçüncü sütunda ele alınan bu konulardan
vizeler, iltica, göç ve kişilerin serbest dolaşımı ile ilgili olanları Mayıs 1999’da yürürlüğe giren
Amsterdam Antlaşması’nda birinci sütuna aktarılmıştır.
134 Strateji ve Güvenlik

11 Ey­lül Son­ra­sı Dö­nem­de AB Gü­ven­lik Po­li­ti­ka­sı

11 Ey­lül’de ABD’de ya­şa­nan te­rör sal­dı­rı­sı son­ra­sın­da, AB gü­ven­li­ği­ne teh­dit ola­
rak gör­dü­ğü un­sur­la­rı ilk de­fa res­mî ola­rak ta­nım­la­mış­tır. Dö­ne­min ODGP Yük­
sek Tem­sil­ci­si Ja­vi­er So­la­na’nın adıy­la anı­lan “Da­ha İyi Bir Dün­ya­da Gü­ven­li Av­
ru­pa” baş­lık­lı Av­ru­pa Gü­ven­lik Stra­te­ji­si bel­ge­sin­de (2003) te­rö­rizm, kit­le im­ha
si­lah­la­rı­nın ya­yıl­ma­sı, böl­ge­sel kriz­ler, ba­şa­rı­sız dev­let­ler ve or­ga­ni­ze suç­lar ol­
mak üze­re beş teh­dit­ten bah­se­dil­di­ği gö­rül­mek­te­dir. AB’nin bu teh­dit­le­ri ta­nım­
la­ma­sın­dan kı­sa bir sü­re son­ra, ilk ola­rak 11 Mart 2004’te Mad­rid, ar­dın­dan da 7
Tem­muz 2005’te Lon­dra’da ya­şa­nan te­rör sal­dı­rı­la­rı AB’nin gü­ven­lik ko­nu­la­rın­da­
ki en­di­şe­le­rin­de hak­lı ol­du­ğu­nu gös­ter­miş­tir.

So­la­na Bel­ge­si’nin ori­ji­nal met­ni için bkz. http://www.con­si­li­um.eu­ro­pa.eu/ue­docs/

cmsUp­lo­ad/78367.pdf

So­la­na bel­ge­sin­de or­ta­ya ko­yu­lan teh­dit­le­rin en faz­la AB’nin kom­şu­la­rın­dan

kay­nak­lan­dı­ğı ifa­de edil­miş ve AB’nin et­ra­fın­da bir gü­ven­lik çem­be­ri ya­rat­ma­sı
ön­gö­rül­müş­tür. Bu doğ­rul­tu­da, AB 2003’ten iti­ba­ren Av­ru­pa Kom­şu­luk Po­li­ti­ka­sı
adıy­la bir stra­te­ji ge­liş­ti­re­rek, Bir­li­ğin do­ğu­sun­da ve Ak­de­niz sı­nır­la­rın­da ya­kın
ve iş­ bir­li­ği için­de iliş­ki ku­ra­bi­le­ce­ği iyi yö­ne­ti­len ül­ke­ler zin­ci­ri oluş­tur­ma he­de­fi
doğ­rul­tu­sun­da ha­re­ket et­me­ye baş­la­mış­tır. Bu po­li­ti­ka do­ğu­da­ki kom­şu­lar için
“Do­ğu Or­tak­lı­ğı”, gü­ney­de­ki kom­şu­lar için de “Ak­de­niz için Bir­lik” adı al­tın­da iki
fark­lı pa­ti­ka­da ge­liş­me gös­ter­mek­te­dir.
2008’de “De­ği­şen Dün­ya­da Gü­ven­li­ğin Sağ­lan­ma­sı” baş­lı­ğıy­la ilan edi­len gün­
cel­len­miş Av­ru­pa Gü­ven­lik Stra­te­ji bel­ge­sin­de teh­dit ola­rak al­gı­la­nan un­sur­lar ar­
ta­rak, si­ber gü­ven­lik, ener­ji gü­ven­li­ği, ik­lim de­ği­şik­li­ği, kor­san­lık fa­ali­yet­le­ri, ha­fif
si­lah­lar ve ka­ra ma­yın­la­rı gi­bi fark­lı gü­ven­lik so­run­la­rı da ek­len­miş­tir.

ÇİN’İN GÜ­VEN­LİK YAK­LA­ŞI­MI

So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­ne­min di­ğer bir bü­yük gü­cü olan Çin’in gü­ven­
4 lik al­gı­la­ma­la­rı­nı ve iz­le­di­ği stra­te­ji­yi ana­liz et­mek

Çin, hız­la bü­yü­yen eko­no­mi­si­nin ya­nı sı­ra nü­fu­su, top­rak bü­yük­lü­ğü, as­ke­rî gü­
cü, nük­le­er si­lah­la­rı vb. özel­lik­le­riy­le bü­yük güç ola­rak ni­te­len­di­ri­len ak­tör­ler­den
bi­ri­si­dir. So­ğuk Sa­vaş son­ra­sın­da as­ke­rî ka­pa­si­te­si­ni bir hay­li ge­liş­ti­ren Çin’in eko­
no­mik bü­yü­me­si­nin de mev­cut dü­ze­yi­ni ko­ru­ma­sı hâ­lin­de ya­kın ge­le­cek­te sü­per
güç ko­nu­mu­na eri­şe­bi­le­ce­ği fik­ri ile­ri sü­rül­mek­te­dir.

So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de Çin’in Gü­ven­lik An­la­yı­şı

Ma­o Ze­dong ön­der­li­ğin­de 1 Ekim 1949’da ku­ru­lan Çin Halk Cum­hu­ri­ye­ti, So­ğuk
Sa­vaş Dö­ne­mi bo­yun­ca sü­per güç­le­rin üze­rin­de hâ­ki­mi­yet kur­ma­ya ça­lış­tık­la­rı bir
ül­ke ol­muş­tur. Ku­ru­luş aşa­ma­sın­da ko­mü­nist re­ji­mi be­nim­se­yen Çin, SSCB’nin
ön­der­li­ğin­de­ki Do­ğu Blo­ku­’nun bir üye­si ola­rak ABD’nin teh­dit ta­nım­la­ma­sı kap­
sa­mın­da yer al­mış­tır. Çin-SSCB ara­sın­da Şu­bat 1950’de im­za­la­nan Dost­luk ve İş­bir­
li­ği Ant­laş­ma­sı, iki ül­ke­nin ya­kın­laş­ma­sı­nın gös­ter­ge­si ve ABD’nin Çin’den teh­dit
al­gı­la­ma­sı­nın da­ya­na­ğı ol­muş­tur. Ben­zer şe­kil­de, söz ko­nu­su Ant­laş­ma­’nın “ta­raf­la­
rı­nın Ja­pon­ya ya da her­han­gi bir müt­te­fi­ki­nin sal­dı­rı­sı­na uğ­ra­ma­sı hâ­lin­de bir­bir­le­
ri­ne yar­dım ede­cek­le­ri­ne” da­ir hük­mü de do­lay­lı da ol­sa Çin’in ABD’den teh­dit al­
gı­la­dı­ğı­nı or­ta­ya koy­muş­tur. Ni­te­kim, 1950’de Ko­re’de pat­lak ve­ren sa­va­şa ABD’nin
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 135

mü­da­ha­le ede­rek Gü­ney Ko­re’yi des­tek­le­me­si, ya­kın çev­re­sin­de ABD’nin var­lı­ğı­nı

his­se­den Çin, ABD’yi doğ­ru­dan teh­dit ola­rak al­gı­la­ma­sı­na ne­den ol­muş­tur.
Çin her ne ka­dar SSCB ile iyi iliş­ki­ler sür­dür­se de ABD-SSCB ara­sın­da­ki So­ğuk Bağlantısızlık Hareketi:
Sa­vaş or­ta­mı­nın de­va­mı­nı is­te­miş­tir. Zi­ra, iki sü­per gü­cün re­ka­be­ti, Çin’in Bağ­lan­ İkinci Dünya Savaşı sonrası
ortamda ABD ya da SSCB’den,
tı­sız­lık Ha­re­ke­ti ve hat­ta Sos­ya­list Blo­k’un li­der­li­ği­ni üst­len­me­si­ni sağ­la­ya­bi­lir­di. bir başka deyişle kapitalist
Öte yan­dan, Kruş­çev dö­ne­min­de SSCB’nin iz­le­me­ye baş­la­dı­ğı “ba­rış için­de bir ara­ ya da sosyalist kamplardan
herhangi birinin yanında
da ya­şa­ma” po­li­ti­ka­sı, ABD-SSCB iliş­ki­le­ri­ni ge­liş­ti­re­bi­lir ve bu du­rum­da Çin dış­la­ yer almak istemeyen
na­bi­lir­di. Bu çer­çe­ve­de, 1960’lar­da Çin-SSCB iliş­ki­le­rin­de ar­tan ge­ri­lim, ABD-Çin ülkelerin başlattığı hareket.
Bağlantısızlık fikri ilk kez
ara­sın­da­ki ya­kın­laş­ma­yı da be­ra­be­rin­de ge­tir­miş­tir. SSCB’nin 1968’de Çe­kos­lo­vak­ 1946’da Hindistan lideri
ya’yı iş­ga­li­ne tep­ki gös­te­ren Çin’in, ay­nı dö­nem­de ABD’yle da­ha sı­kı iliş­ki­ler kur­ma­ Jawaharal Nehru tarafından
ortaya atıldı. 1955’te yapılan
ya baş­la­dı­ğı gö­rül­mek­te­dir. 1972’de ABD Baş­ka­nı Ni­xon’un Çin’i zi­ya­re­tiy­le bir­lik­te Bandung Konferansı’nda
iki ül­ke ara­sın­da 25 yıl­dır sü­ren te­mas­sız­lık so­na erer­ken 1979’da iki ül­ke ara­sın­da fiilen oluşumu tamamlandı
bü­yü­kel­çi­ler dü­ze­yin­de dip­lo­ma­tik iliş­ki­ler ku­rul­muş­tur. Bir baş­ka de­yiş­le, ABD ar­ ve 1961 Belgrad Konferansı
ile “Bağlantısız Devlet
tık Çin için doğ­ru­dan bir gü­ven­lik teh­di­di ol­mak­tan çık­ma­ya baş­la­mış­tır. Grubu” adı altında resmiyet
Ma­o Ze­dong’un ölü­mün­den son­ra li­der­li­ği dev­ra­lan Deng Xi­ao­ping, ulus­la­ kazandı. Günümüzde hâlen
varlığını sürdüren ve 2009’da
ra­ra­sı alan­da da­ha ka­tı­lım­cı bir po­li­ti­ka iz­le­me­ye baş­la­mış ve SSCB baş­ta ol­mak 15. Bağlantısızlar Hareketi
üze­re kom­şu­la­rıy­la sı­nır so­run­la­rı­nı çöz­mek üze­re gö­rüş­me­ler baş­lat­mış­tır. Bu­na Zirvesi’ni gerçekleştiren
hareket, Afrika, Asya,
kar­şı­lık, 1978’de SSCB’nin si­lah­lan­ma­sı­na yar­dım­cı ol­du­ğu Ku­zey Vi­et­nam bir­lik­ Latin Amerika ve Karayip
le­ri­nin Kam­boç­ya’yı iş­ga­liy­le Çin-SSCB iliş­ki­le­rin­de ge­ri­lim art­mış ve Vi­et­nam ile bölgelerinden katılan
devletlerle üye sayısını 118’e
ara­sın­da­ki sı­nır sa­va­şın­da SSCB’nin Vi­et­nam’ı des­tek­le­me­si üze­ri­ne Çin, Dost­luk çıkartmıştır.
ve İş­bir­li­ği Ant­laş­ma­sı’nın sü­re­si­ni uzat­ma­ya­ca­ğı­nı açık­la­mış­tır.
Çin’in So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi bo­yun­ca iç­te bir­li­ği sağ­la­ma­ya ça­lış­tı­ğı, sı­nır so­
run­la­rıy­la yo­ğun şe­kil­de mü­ca­de­le et­ti­ği ve iki sü­per güç ara­sın­da iz­le­di­ği po­li­ti­
ka­lar­la var­lı­ğı­nı sür­dür­me­ye ça­lış­tı­ğı gö­rül­mek­te­dir. Bir baş­ka de­yiş­le, So­ğuk Sa­
vaş Dö­ne­mi’n­de iç gü­ven­lik so­run­la­rı, sı­nır çe­kiş­me­le­ri ile ki­mi za­man ABD ki­mi
za­man da SSCB ile re­ka­bet Çin’in gü­ven­lik gün­de­min­de yer al­mış­tır.

So­ğuk Sa­vaş Son­ra­sı Dö­nem­de Çin’in Gü­ven­lik Po­li­ti­ka­la­rı

So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­nem­de Çin’in gü­ven­lik kay­gı­la­rı­nın te­me­lin­de ABD’nin
kü­res­sel dü­zey­de as­ke­rî, si­ya­si ve eko­no­mik he­ge­mon­ya kur­ma ça­ba­sı­nın ya­nı sı­ra
sı­nır so­run­la­rı, ener­ji kay­nak­la­rı­na ula­şım ve eko­no­mik ge­liş­me­nin sür­dü­rü­le­bi­lir
ol­ma­sı gi­bi un­sur­lar da yer al­mak­ta­dır.

Çin’in So­ğuk Sa­vaş sı­ra­sın­da ve son­ra­sın­da duy­du­ğu baş­lı­ca gü­ven­lik kay­gı­la­rı ne­ler­dir?
2
SSCB’nin da­ğıl­ma­sı­nın ar­dın­dan Çin’in Or­ta As­ya’ya yö­ne­lik iz­le­di­ği po­li­ti­ka
te­mel­de ül­ke­nin gü­ven­lik kay­gı­la­rıy­la bi­rebir ör­tüş­mek­te­dir. Hem Ba­tı sı­nır­la­rı­
nın hem de Sin­can-Uy­gur Özerk Böl­ge­si (Do­ğu Tür­kis­tan)’nin gü­ven­li­ği açı­sın­
dan Çin’in Or­ta As­ya ül­ke­le­riy­le iyi iliş­ki­ler kur­ma­sı bü­yük önem ta­şı­mak­ta­dır.
Çin’in dai­ma en­di­şe et­ti­ği azın­lık­la­rın yak­la­şık %90’ı Do­ğu Tür­kis­tan, Ti­bet ve İç
Mo­ğo­lis­tan gi­bi sı­nır böl­ge­le­rin­de ya­şa­mak­ta­dır. Azın­lık grup­la­rı­nın sı­nır böl­ge­le­
rin­de ya­şa­ma­sı ve el­le­rin­de Çin’in kal­kın­ma­sı açı­sın­dan bü­yük öne­me ha­iz do­ğal
kay­nak­la­ra (Çin, pet­rol, do­ğal gaz ve di­ğer önem­li ma­den­le­rin yak­la­şık %40’ın­dan
faz­la­sı­nı bu böl­ge­ler­den te­min et­mek­te­dir) sa­hip ol­ma­sı, Çin açı­sın­dan et­nik so­
run­la­rı da­ha da has­sas hâ­le ge­tir­mek­te­dir (Ço­la­koğ­lu, 2006). Sı­nır­la­rın­da is­tik­ra­rın
sağ­lan­ma­sı ve ener­ji kay­nak­la­rı­na ula­şım he­def­le­ri­nin ya­nı sı­ra böl­ge­de So­ğuk Sa­
vaş son­ra­sın­da ar­tan ABD ve Tür­ki­ye et­ki­si de Çin’in böl­gey­le ya­kın­dan il­gi­len­me­
si­ni ge­rek­tir­mek­te­dir. Bir baş­ka de­yiş­le, Çin’in Or­ta As­ya po­li­ti­ka­sı, So­ğuk Sa­vaş
son­ra­sı dö­nem­de Çin’in gü­ven­lik sağ­la­ma yön­tem­le­ri ara­sın­da ön pla­na çık­mış­tır.
136 Strateji ve Güvenlik

Harita 7.1
Çin ve Doğu
Türkistan

So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­nem­de Rus­ya’nın sü­per güç ko­nu­mu­nu kay­bet­me­si ve

baş­lan­gıç yıl­la­rın­da ül­ke için­de­ki so­run­lar­la mü­ca­de­le et­me­si Çin’in Do­ğu As­ya’da
ak­tif iş po­li­ti­ka iz­le­me­si­ni be­ra­be­rin­de ge­tir­miş­tir. Rus­ya ve İran’la sür­dü­rü­len iliş­
ki­le­re ek ola­rak, bu dö­nem­de Çin’in Şang­hay Beş­li­si’nin ku­ru­lu­şu­na ön­cü­lük et­me­si
böl­ge­de iz­le­di­ği ak­tif po­li­ti­ka­la­rın so­nu­cu­dur. Söz ko­nu­su ya­pı, 2001 yı­lın­da Öz­be­
kis­tan’ın da ka­tı­lı­mıy­la Şang­hay İş­bir­li­ği Ör­gü­tü adı­nı ala­rak, Rus­ya ve Çin’in ABD
kar­şı­sın­da den­ge sağ­la­mak için kul­lan­dık­la­rı ulus­la­ra­ra­sı bir ör­güt hâ­li­ne dö­nüş­
müş­tür. Bu­nun en so­mut ör­ne­ği, ör­gü­tün ilk zir­ve­sin­de bir ara­ya ge­len Rus ve Çin
Dev­let Baş­kan­la­rı Yelt­sin ve Ji­ang Ze­min’in NA­TO’nun ge­niş­le­me­si ve ABD’nin he­
ge­mon­ya gi­ri­şim­le­ri­ne kar­şı yap­tık­la­rı or­tak açık­la­ma­lar­dır (Ay­dın, 2003).
Çin baş­lı­ca gü­ven­lik teh­dit­le­rin­den bi­ri olan ener­ji ih­ti­ya­cı­nın kar­şı­lan­ma­sı ko­
nu­sun­da da bu dö­nem­de ak­tif po­li­ti­ka iz­le­miş­tir. Or­ta As­ya’da ge­niş kap­sam­lı or­tak
ener­ji bo­ru hat­la­rı pro­je­le­ri­ne il­gi gös­te­ren Çin için, Türk­me­nis­tan ve Ka­za­kis­tan gi­bi
ül­ke­ler­le ener­ji ala­nın­da yap­tı­ğı iş­ bir­lik­le­ri­nin ya­nı sı­ra Ha­zar De­ni­zi hid­ro­kar­bon
kay­nak­la­rı­na eri­şim ih­ti­ya­cı göz önün­de bu­lun­du­rul­du­ğun­da, Or­ta As­ya’nın öne­mi
bir kez da­ha an­la­şıl­mak­ta­dır (Ay­dın, 2005). Di­ğer ta­raf­tan, Çin’in Af­ri­ka kı­ta­sı­na yö­
ne­lik stra­te­ji­ler ge­liş­me­ye baş­la­ma­sı­nın ar­dın­da da böl­ge­de­ki do­ğal kay­nak­la­ra eri­
şim ih­ti­ya­cı öne çık­mak­ta­dır. BP’nin 2030 yı­lı­na iliş­kin tah­min­le­ri in­ce­len­di­ğin­de,
hâ­li­ha­zır­da ener­ji tü­ke­ti­mi ko­nu­sun­da ABD’nin önü­ne ge­çen Çin’in ener­ji tü­ke­ti­mi­
nin 2030’a ge­lin­di­ğin­de ABD’nin ne­re­dey­se iki ka­tı­na ula­şa­ca­ğı gö­rül­mek­te­dir.

Tablo 7.6 Toplam Enerji

Çin-ABD-Avrupa Tüketimi
1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030
Enerji Tüketimi
Karşılaştırması Avrupa 1815,8 1804,2 1908,3 2010,9 1927,7 2000,7 2058,1 2094,6 2104,9
ABD 1984,9 2132,4 2326,9 2363,2 2267,4 2286,8 2279,6 2269,4 2251,2
Kay­nak: BP Energy
Out­lo­ok 2030, http:// Çin 685,1 917,4 967,9 1573,2 2373,7 3125,9 3653,3 4034,2 4326,3
www.bp.com.
Açıklama: Yukarıda tabloda gözüken rakamlar bir ülkenin enerji tüketiminin milyon tonluk
petrol eşdeğerini ifade etmektedir. Petrol eşdeğerinin içeriğinde yer alan asıl enerji kaynakları
petrol, doğal gaz, kömür, nükleer enerji, hidroelektrik ve yenilenebilir enerji kaynaklarıdır.
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 137

Çin’in So­ğuk Sa­vaş son­ra­sın­da, özel­lik­le de 11 Ey­lül son­ra­sı ulus­la­ra­ra­sı dü­zen­de Tayvan Sorunu: 1895-1945
yılları arasında Japonya’nın
te­mel gü­ven­lik kay­gı­sı ABD’nin kü­re­sel he­ge­mon­ya kur­ma­ya yö­ne­lik uy­gu­la­ma­la­rı­ kontrolünde olan Tayvan,
dır. Çin, bu dö­ne­min ilk yıl­la­rın­da her ne ka­dar ABD’nin tek ta­raf­lı uy­gu­la­ma­la­rı­na İkinci Dünya Savaşı’nın
kar­şı gel­se de iliş­ki­le­rin ge­ril­me­sin­den ka­çın­mış­tır. 1997’de açık­la­dı­ğı ye­ni Gü­ven­lik ardından ABD’nin kontrolüne
geçmiştir. 1950’li yılların
Kon­sep­ti’nde yer alan, “ba­rış için­de bir ara­da ya­şa­ma” il­ke­si doğ­rul­tu­sun­da Çin, başında Sovyetlerin Çin’e
ABD ile iliş­ki­le­rin­de kar­şı­lık­lı fay­da sağ­la­yan eko­no­mik iliş­ki­le­rin ku­rul­ma­sı, gü­ven destek vermesine karşılık,
ABD’nin Tayvan’a bağımsızlık
ar­tı­rı­cı di­ya­log ge­liş­ti­ril­me­si ve ça­tış­ma­la­rın ba­rış­çı yol­dan çö­zü­mü uy­gu­la­ma­la­rı­nı için destek vermesi ile Tayvan
he­def­le­miş­tir (Ay­dın, 2005). Bu çer­çe­ve­de, özel­lik­le 2001’de ya­şa­nan te­rör sal­dı­rı­ sorunu başladı. 1954’de
ABD ile Tayvan arasında
la­rı son­ra­sın­da Çin de Rus­ya gi­bi ABD’yle te­rör­le mü­ca­de­le ko­nu­sun­da iş­ bir­li­ği­ Karşılıklı Güvenlik Antlaşması
ne git­miş­tir. Oi­ma­o Chen’in yo­ru­muy­la, “Çin ve ABD sa­mi­mi­ye­te, ya­pı­cı­lı­ğa da­ya­lı imzalandı. Fakat, ABD- Çin
diplomatik ilişkilerinin
bir iliş­ki kur­muş­tur. Dev­let Baş­ka­nı Ji­ang Ze­min ve Baş­kan Bush ara­sın­da Ka­sım kurulmasıyla birlikte Tayvan’a
2002’de ya­pı­lan Craw­ford Zir­ve­si’n­de Bush, te­rö­riz­me kar­şı ve­ri­len mü­ca­de­le­de yönelik ABD tutumu da
Çin’in ABD’nin müt­te­fi­ki ol­du­ğu­nu bi­le açık­la­mış­tır” (Chen, 2005). değişti ve ABD, Çin Halk
Cumhuriyeti’nin Çin halkını
İki­li iliş­ki­ler­de­ki ge­ri­li­min kon­trol al­tın­da tu­tul­ma­sı he­de­fi­ne kar­şı­lık Tay­ temsil eden tek yasal hükûmet
van ko­nu­su ta­raf­lar ara­sın­da bir çe­kiş­me nok­ta­sı ola­rak var­lı­ğı­nı sür­dür­mek­te­dir. olduğunu ve Tayvan’ın onun
bir parçası olduğunu kabul
Bu so­run ay­nı za­man­da Çin-Ja­pon­ya ara­sın­da­ki ger­gin­li­ğin de de­vam et­me­si­ne eden bir bildirge imzaladı.
ne­den ol­mak­ta­dır. Bu­na ek ola­rak, 2001 son­ra­sın­da ABD’nin te­rör­le mü­ca­de­le Bununla birlikte ABD Başkanı
Reagan döneminde Tayvan’a
kap­sa­mın­da Or­ta Do­ğu ve Or­ta As­ya’da hâ­ki­mi­yet kur­ma­ya baş­la­ma­sı ve ek üs­ yönelik askerî destek nedeni
ler el­de et­me­si Rus­ya’yı ol­du­ğu gi­bi Çin’i de te­dir­gin et­miş­tir. Ni­te­kim, ABD’nin ile sorun yeniden su yüzüne
çıktı. Yine de 1995’de ABD ile
bu gi­ri­şim­le­riy­le te­rör­le mü­ca­de­le­nin ya­nı sı­ra bü­yük güç­ler ola­rak anı­lan Rus­ya Çin sorunu göz ardı ederek
ve Çin’i de den­ge­le­mek is­te­me­si, Rus­ya ve Çin’in bir­bir­le­riy­le da­ha da ya­kın­laş­ ilişkilerin devam ettirilmesine
ma­sı­na ne­den ol­muş­tur. 2001’de im­za­la­dık­la­rı ant­laş­ma çer­çe­ve­sin­de ara­la­rın­da karar verdiler (Akçadağ, 2010).
Bu sorunun hâlen varlığını
stra­te­jik or­tak­lık ku­ran Rus­ya ve Çin, ABD’nin he­def­le­di­ği tek ku­tup­lu dün­ya dü­ sürdürmesinin arkasında,
ze­ni­ni kır­ma­nın ve bu ül­ke­nin ulus­la­ra­ra­sı alan­da tek ba­şı­na ey­lem­ler­de bu­lun­ ABD’nin yükselen güç Çin’e
karşı elindeki bir kozu
ma­sı­nın önü­ne geç­me­nin yol­la­rı­nı ara­ma­ya baş­la­mış­lar­dır. Bu doğ­rul­tu­da, Rus­ kaybetmek istememesinin
ya ve Çin’in son yıl­lar­da ABD’nin tek ta­raf­lı po­li­ti­ka­la­rı­na yö­ne­lik ar­tan oran­da olduğu açıktır.
Çin ve Tayvan arasındaki
iti­raz­la­rı gö­rül­mek­te­dir. Bun­la­rın ba­şın­da, İran’a nük­le­er fa­ali­yet­le­ri do­la­yı­sıy­la ilişkiler de 1992’de sağlanan
yap­tı­rım uy­gu­la­ma­ya ça­lı­şan ABD’ye gös­ter­dik­le­ri tep­ki sa­yı­la­bi­lir. Her iki ül­ke­ “Tayvan Uzlaşısı” çerçevesinde
devam etmektedir. Bu
nin ABD kar­şı­sın­da iz­le­dik­le­ri po­li­ti­ka­lar, ABD’nin ata­ca­ğı adım­lar­da bu ül­ke­le­ri çerçevede Çin, Tayvan’ın
dik­ka­te al­ma­sı­nı ge­rek­tir­mek­te­dir. İran’a yö­ne­lik BM Gü­ven­lik Kon­se­yinin Ma­yıs bağımsızlığını kabul
2010 ta­rih­li yap­tı­rım ka­ra­rı­nın an­cak Çin ve Rus­ya ik­na edil­dik­ten son­ra çık­ma­sı etmemesine rağmen,
ilişkiler de facto iş birliği
bu­nun en açık ör­ne­ği­dir. içerisinde devam etmekte
Çin’in Mart 2011’de ya­yım­la­dı­ğı “Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­te­ji Bel­ge­si”nde sa­vun­ fakat zaman zaman karşılıklı
gerginlik artırıcı açıklama
ma­ya da­ya­lı bir gü­ven­lik po­li­ti­ka­sı ta­kip edi­le­ce­ği ön­gö­rül­mek­te­dir. Bu du­rum, ve uygulamalara da sahne
Çin’in uzun sü­re­dir de­vam et­mek­te olan eko­no­mik ge­li­şi­miy­le ya­kın­dan il­gi­li­dir. olmaktadır.
Ni­te­kim, bel­ge­de eko­no­mik ge­liş­me­ye ya­pı­lan vur­gu dik­kat çek­mek­te­dir. Bel­ge­
de, ulu­sal sa­vun­may­la il­gi­li ola­rak Çin’in be­lir­le­di­ği amaç ve gö­rev­ler şu şe­kil­de
sı­ra­lan­mış­tır:
1. Ulu­sal ege­men­li­ğin, ulu­sal çı­kar­la­rın ve gü­ven­li­ğin ko­run­ma­sı;
2. Sos­yal uyum ve dü­ze­nin sağ­lan­ma­sı;
3. Ulu­sal sa­vun­ma ve si­lah­lı kuv­vet­le­rin mo­der­ni­zas­yo­nu­nun hız­lan­dı­rıl­ma­sı;
4. Dün­ya ba­rı­şı ve dü­ze­nin sağ­lan­ma­sı.
Bel­ge­de as­ke­rî mo­der­ni­zas­yon ve sa­vun­ma har­ca­ma­la­rın­da ar­tış di­le ge­ti­ril­se
de Çin’in eko­no­mik ge­liş­me­si­ni sek­te­ye uğ­ra­ta­cak bir gi­ri­şim­den ka­çın­mak is­te­
ye­ce­ği or­ta­da­dır. Bel­ge­nin he­men ba­şın­da Çin’in he­ge­mon­ya pe­şin­de ko­şan bir
ül­ke ol­ma­dı­ğı­nın vur­gu­lan­ma­sı iz­le­nen ba­rış­çıl po­li­ti­kay­la ör­tüş­mek­te­dir.
138 Strateji ve Güvenlik
Özet
So­ğuk Sa­vaş’ın so­na er­me­sin­den gü­nü­mü­ze ka­dar­ki
dö­nem­de sa­hip ol­du­ğu ni­te­lik­ler­le dün­ya­da­ki ge­liş­
me­le­ri et­ki­le­ye­bil­me po­tan­si­ye­li­ne sa­hip güç­ler ola­rak,
ABD’nin ya­nı­ sı­ra Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu, Çin Halk Cum­
hu­ri­ye­ti ve Av­ru­pa Bir­li­ği (AB)’nin ön pla­na çık­tı­ğı gö­
rül­mek­te­dir.
So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi­’nin iki sü­per gü­cün­den bi­ri, So­
ğuk Sa­vaş son­ra­sın­da ise dün­ya­nın tek sü­per gü­cü ola­
rak ta­nım­la­nan ABD, So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de yal­
nız­cı­lık po­li­ti­ka­sın­dan ak­tif ulus­la­ra­ra­sı mü­da­ha­le­ci­ğe
geç­miş ve SSCB’yi den­ge­le­mek ve­ya SSCB kar­şı­sın­da
üs­tün­lük sağ­la­ma­ya yö­ne­lik stra­te­ji iz­le­miş; So­ğuk Sa­
vaş’ın ar­dın­dan po­tan­si­yel ra­kip­le­riy­le ara­sın­da be­li­
ren bü­yük den­ge­siz­li­ği ko­ru­ma­yı gü­ven­lik an­la­yı­şı­nın
mer­ke­zi­ne otur­muş­tur. 11 Ey­lül 2001’de ABD’nin New
York ve Was­hing­ton şe­hir­le­ri­ne yö­ne­lik te­rö­rist sal­dı­
rı­la­rı baş­ta ABD ol­mak üze­re, tüm dün­ya­nın gü­ven­lik
yak­la­şı­mı­nın de­ğiş­me­si­ne yol aç­mış­tır.
SSCB, II. Dün­ya Sa­va­şı’nda eko­no­mi­si bü­yük ha­sar
gör­me­si­ne rağ­men sa­vaş son­ra­sın­da dün­ya­yı şe­kil­
len­di­ren iki sü­per güç­ten bi­ri ola­rak var­lı­ğı­nı sür­
dür­müş­tür. ABD’nin So­ğuk Sa­vaş sü­re­sin­ce SSCB’nin
li­der­li­ği­ni yap­tı­ğı Do­ğu Blo­ku’­nu teh­dit ola­rak al­gı­la­
dı­ğı gi­bi SSCB de bu dö­nem­de gü­ven­li­ği­ni teh­dit eden
en önem­li un­sur ola­rak ABD’nin li­der­li­ğin­de­ki Ba­tı
Blo­ku’­nu gör­müş­tür. So­ğuk Sa­va­ş’ın so­na er­me­siy­le
bir­lik­te Rus­ya’nın et­ra­fın­da ya­şa­nan ça­tış­ma­la­rın et­
ki­siy­le or­ta­ya çı­kan göç so­ru­nu, uyuş­tu­ru­cu çe­te­le­ri
ve or­ga­ni­ze suç­lar gi­bi ko­nu­lar Rus­ya’nın gü­ven­li­ği­ni
teh­dit eden ye­ni un­sur­lar ola­rak al­gı­lan­mış­tır. Özel­lik­
le ABD’de ya­şa­nan 11 Ey­lül 2001 te­rör sal­dı­rı­la­rı son­
ra­sın­da, ABD’nin Or­ta As­ya ve Kaf­kas­lar­da et­ki­si­ni
art­tır­ma­sı Rus­ya’nın teh­dit al­gı­la­ma­la­rı­nı ve gü­ven­lik
po­li­ti­ka­la­rı­nı tek­rar göz­den ge­çir­me­si­nin ge­rek­ti­ği­ni
or­ta­ya koy­muş­tur.
So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de Ba­tı Av­ru­pa ül­ke­le­ri ara­sın­
da ku­ru­lan ve ya­rım yüz­yı­lı aş­kın bir sü­re­dir var­lı­ğı­nı
de­vam et­ti­ren Av­ru­pa Bir­li­ği (AB), So­ğuk Sa­vaş son­ra­
sı dö­nem­de eko­no­mik bü­tün­leş­me­nin öte­si­ne ge­çe­rek
eriş­ti­ği si­ya­sal bü­tün­leş­me se­vi­ye­siy­le bir­lik­te ulus­la­ra­
ra­sı sis­tem­de önem­li bir ak­tör hâ­li­ne gel­miş­tir. So­ğuk
Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de Ba­tı Av­ru­pa dev­let­le­ri SSCB’nin
as­ke­rî ve si­ya­si et­ki­si­ni, Al­man­ya’nın güç­len­me­si fik­
ri­ni ve Av­ru­pa’da ye­ni­den sa­va­şın çık­ma­sı ih­ti­ma­li­ni
teh­dit ola­rak de­ğer­len­dir­miş­ler­dir. So­ğuk Sa­vaş son­ra­
sı dö­nem­de AB’nin gün­de­min­de­ki baş­lı­ca teh­dit­ler şu
şe­kil­de sı­ra­la­na­bi­lir: İki Al­man­ya’nın bir­leş­me­siy­le bir­
lik­te ye­ni­den su yü­zü­ne çı­kan Al­man­ya kor­ku­su, Or­ta
ve Do­ğu Av­ru­pa’da­ki ko­mü­nist re­jim­le­rin yı­kıl­ma­sı­nın
ya­rat­tı­ğı is­tik­rar­sız­lık ve Bal­kan­lar’­da ya­şa­nan kriz­ler.
AB, tüm bu teh­dit­ler­le mü­ca­de­le için de­rin­leş­me ve ge­
niş­le­me un­sur­la­rıy­la da­ha ar­tan bü­tün­leş­me po­li­ti­ka­sı
iz­le­miş­tir.
Çin, hız­la bü­yü­yen eko­no­mi­si­nin ya­nı sı­ra nü­fu­su, top­
rak bü­yük­lü­ğü, as­ke­rî gü­cü, nük­le­er si­lah­la­rı vb. özel­
lik­le­riy­le bü­yük güç ola­rak ni­te­len­di­ri­len ak­tör­ler­den
bi­ri­si­dir. So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de iç gü­ven­lik so­run­la­
rı, sı­nır çe­kiş­me­le­ri ile ki­mi za­man ABD ki­mi za­man da
SSCB ile re­ka­bet Çin’in gü­ven­lik so­run­la­rı gün­de­min­
de yer al­mış­tır. So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­nem­de Çin’in
gü­ven­lik kay­gı­la­rı­nın te­me­lin­de ABD’nin he­ge­mon­ya
kur­ma­sı kor­ku­su, sı­nır so­run­la­rı, ener­ji kay­nak­la­rı­na
ula­şım ve eko­no­mik ge­liş­me­nin sür­dü­rü­le­bi­lir ol­ma­sı
gi­bi un­sur­lar mev­cut­tur.
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin 139

Kendimizi Sınayalım
1. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si So­ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de 6. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu’nun
ABD’nin çev­re­le­me po­li­ti­ka­sı kap­sa­mın­da kur­du­ğu ya­ ABD’den al­gı­la­dı­ğı teh­di­di ber­ta­raf ede­bil­mek için iz­
pı­lan­ma­lar­dan de­ğil­dir? le­di­ği po­li­ti­ka­lar­dan bi­ri­dir?
a. Var­şo­va Pak­tı a. La­tin Ame­ri­ka ül­ke­le­rin­den Kü­ba, Ve­ne­zü­el­la ve
b. NA­TO Bo­liv­ya gi­bi ül­ke­ler­le ya­kın iş­bir­li­ği­ne gi­dil­me­si
c. Bağ­dat Pak­tı b. Gür­cis­tan ve Uk­ray­na’nın NA­TO üye­si ol­ma­sı­
d. SEA­TO nın teş­vik edil­me­si
e. Bal­kan İt­ti­fa­kı c. ABD’nin Or­ta As­ya ve Kaf­kas­lar­da et­ki­li ol­ma­
sı­nı sağ­la­ya­cak ko­lay­lık­lar ya­ra­tıl­ma­sı
2. ABD’nin müt­te­fik­le­ri­ne as­ke­ri bir­lik­ler gön­der­mek d. Ba­tı­nın ener­ji ar­zı­nı ke­sin­ti­ye uğ­rat­ma­ya­cak
ye­ri­ne, eko­no­mik ve as­ke­ri yar­dım­da bu­lun­ma­sı­nı ön­ pro­je­le­re im­za atıl­ma­sı
gö­ren dok­trin aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir? e. ABD ve Ba­tı ile ya­kın iş­bir­li­ği­ne gi­ril­me­si
a. Ni­xon Dok­tri­ni
b. Ei­sen­ho­wer Dok­tri­ni 7. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­
c. Car­ter Dok­tri­ni nem­de AB’nin iz­le­di­ği gü­ven­lik po­li­ti­ka­la­rı ara­sın­da
d. Rea­gan Dok­tri­ni yer al­maz?
e. Tru­man Dok­tri­ni a. Füz­yon ha­re­ke­ti
b. ODGP
3. So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de ABD’nin c. AGSP
güç ko­nu­mu na­sıl ta­nım­la­na­bi­lir? d. Ge­niş­le­me
a. Sü­per güç e. Ada­let ve İçiş­le­rin­de İş­bir­li­ği
b. Böl­ge­sel güç
c. Bü­yük güç 8. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si Av­ru­pa Gü­ven­lik Stra­te­ji­
d. Kü­çük güç si’nde ta­nım­la­nan teh­dit­ler ara­sın­da yer al­ma­mak­ta­dır?
e. Or­ta-bü­yük­lük­te güç a. Ko­mü­niz­min ya­yıl­ma­sı
b. Te­rö­rizm
4. Ge­or­ge W. Bush’un Şer Ek­se­nin­de yer al­dı­ğı­nı ile­ri c. Kit­le im­ha si­lah­la­rı­nın ya­yıl­ma­sı
sür­dü­ğü ül­ke­ler­den bi­ri­si aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir? d. Ba­şa­rı­sız dev­let­ler
a. Ko­re e. Ulu­sö­te­si suç­lar
b. Çin
c. Ja­pon­ya 9. SSCB’nin da­ğıl­ma­sı­nın ar­dın­dan Çin’in Or­ta As­ya’ya
d. Tay­van yö­ne­lik iz­le­di­ği po­li­ti­ka­nın ne­den­le­ri ara­sın­da yer al­maz?
e. Hin­dis­tan a. Böl­ge ül­ke­le­ri­nin Çin’e olan özel il­gi­si
b. Azın­lık­la­rın bü­yük ço­ğun­lu­ğu­nun sı­nır böl­ge­
5. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin So­ğuk le­rin­de ya­şa­ma­sı
Sa­vaş dö­ne­min­de iz­le­di­ği stra­te­ji­ler­den bi­ri de­ğil­dir? c. Ener­ji kay­nak­la­rı­na eri­şim
a. Es­nek Kar­şı­lık Stra­te­ji­si d. Et­nik so­run­lar­la mü­ca­de­le
b. Ba­rış İçin­de Bir Ara­da Ya­şa­ma e. ABD’nin böl­ge­ye ar­tan il­gi­si
c. Tek Ül­ke­de Sos­ya­lizm
d. Pe­res­troy­ka (Ye­ni­den Ya­pı­lan­ma) 10. Çin’in Mart 2011’de ilan et­ti­ği Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­
e. Glast­nost (Açık­lık) te­ji Bel­ge­si’nde aşa­ğı­da­ki hu­sus­lar­dan han­gi­si yer al­maz?
a. ABD ile sa­vaş
b. Ulu­sal ege­men­li­ğin, ulu­sal çı­kar­la­rın ve gü­ven­
li­ğin ko­run­ma­sı
c. Sos­yal uyum ve dü­ze­nin sağ­lan­ma­sı
d. Ulu­sal sa­vun­ma ve si­lah­lı kuv­vet­le­rin mo­der­ni­
zas­yo­nu­nun hız­lan­dı­rıl­ma­sı
e. Dün­ya ba­rı­şı ve dü­ze­nin sağ­lan­ma­sı
140 Strateji ve Güvenlik
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “ABD’nin Gü­ven­lik Po­li­ti­
ka­la­rı” konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
2. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “ABD’nin Gü­ven­lik Po­li­ti­
ka­la­rı” konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
3. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “ABD’nin Gü­ven­lik Po­li­ti­
ka­la­rı” konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
4. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “ABD’nin Gü­ven­lik Po­li­ti­
ka­la­rı” konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
5. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Rus­ya’nın Gü­ven­lik An­la­
yı­şı” konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
6. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Rus­ya’nın Gü­ven­lik An­la­
yı­şı” konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
7. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Av­ru­pa Bir­li­ği’nin Gü­ven­lik
Po­li­ti­ka­la­rı” konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
8. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Av­ru­pa Bir­li­ği’nin Gü­ven­lik
Po­li­ti­ka­la­rı” konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
9. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Çin’in Gü­ven­lik Yak­la­şı­mı”
konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
10. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Çin’in Gü­ven­lik Yak­la­şı­mı”
konusunu yeniden göz­den ge­çi­ri­niz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sı­ra Siz­de 1
So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de Ba­tı Av­ru­pa dev­let­le­ri
SSCB’nin as­ke­rî ve si­ya­si et­ki­si­ni, Al­man­ya’nın güç­len­
me­si fik­ri­ni ve Av­ru­pa’da ye­ni­den sa­va­şın çık­ma­sı ih­ti­
ma­li­ni teh­dit ola­rak de­ğer­len­dir­miş­ler­dir.
Sı­ra Siz­de 2
So­ğuk Sa­vaş Dö­ne­mi’n­de iç gü­ven­lik so­run­la­rı, sı­nır
çe­kiş­me­le­ri ile ki­mi za­man ABD ki­mi za­man da SSCB
ile re­ka­bet Çin’in gü­ven­lik so­run­la­rı gün­de­min­de yer
al­mış­tır. So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı dö­nem­de Çin’in gü­ven­lik
kay­gı­la­rı­nın te­me­lin­de ABD’nin he­ge­mon­ya kur­ma­sı
kor­ku­su, sı­nır so­run­la­rı, ener­ji kay­nak­la­rı­na ula­şım ve
eko­no­mik ge­liş­me­nin sür­dü­rü­le­bi­lir ol­ma­sı gi­bi un­sur­
lar yer al­mak­ta­dır.
Ya­rar­la­nı­lan ve Baş­vu­ru­la­bi­le­cek
Kay­nak­lar
Ağır, Bü­lent Sar­per (2006-2007). “Bush Dok­ri­ni: Kü­re­
sel Bir He­ge­mo­nik İs­tik­rar Ara­yı­şı mı?”, Ulus­la­ra­
ra­sı İliş­ki­ler, Cilt 3, Sa­yı 12.
Ak­ça­dağ, Emi­ne (2010). “Yük­se­len Güç Çin’in Dün­
den Bu­gü­ne Dış Po­li­ti­ka Ana­li­zi, Bil­ge­sam. Eri­şim
Ad­re­si: http://www.bil­ge­sam.org/tr/in­dex.php?op­
ti­on=com_ con­tent&vi­ew=ar­tic­le&id=605:yu­ek­se­
len-gu­ec-ci­nin-du­en­den-bu­gue­ne-d-po­li­ti­ka-ana­
li­zi-&ca­tid=92:ana­liz­ler-uzak­do­gu&Ite­mid=140.
Ak­gül Açık­me­şe, Si­nem (2005). “Av­ru­pa Bir­li­ği Yo­lun­
da İlk Adım”, Cum­hu­ri­yet Stra­te­ji, Cilt 1, No 28.
Ak­gül Açık­me­şe, Si­nem (2005). “The Ma­na­ge­ment of
Se­cu­rity in EU’s Ne­igh­bo­ur­ho­od: Uni­on’s Tac­tics
Re­vi­si­ted”, Per­cep­ti­ons: Jo­ur­nal of In­ter­na­tio­nal
Af­fa­irs, Cilt 10, No 3.
Ar­ma­oğ­lu, Fa­hir (1993). 20. Yüz­yıl Si­ya­si Ta­ri­hi,
1914-1990 (Cilt I: 1914-1980). İs­tan­bul: Tür­ki­ye İş
Ban­ka­sı Kül­tür Ya­yın­la­rı.
Ay­dın, Mus­ta­fa (2003). “Ame­ri­ka Dün­ya­dan Ne İs­ti­
yor? ABD’nin Ye­ni Ulu­sal Gü­ven­lik Stra­te­ji­si ve
Dış Po­li­ti­ka­sı”, Stra­dig­ma, Sa­yı 4. Eri­şim Ad­re­si:
http://www.stra­dig­ma.com/in­dex.php?say­fa=ma­
ka­le&no=60.
 7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikaları: ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin
Ay­dın, Mus­ta­fa (2005). “Çin’in Stra­te­jik He­sap­la­rın­da
Or­ta As­ya”, Mus­ta­fa Ay­dın (der.), Kü­re­sel Po­li­ti­ka­
da Or­ta As­ya: Av­ras­ya Üç­le­me­si I. An­ka­ra: No­bel.
Ay­dın, Mus­ta­fa (2005). “Çin’in Stra­te­jik He­sap­la­rın­da
Or­ta As­ya”, Mus­ta­fa Ay­dın (der.), Kü­re­sel Po­li­ti­ka­
da Or­ta As­ya: Av­ras­ya Üç­le­me­si I. An­ka­ra: No­bel.
Brze­zins­ki, Zbig­ni­ew (2005). Bü­yük Sat­ranç Tah­ta­sı.
İs­tan­bul: İn­kı­lap Ya­yın­la­rı.
Ca­me­ron, Fra­ser (2005). US Fo­re­ign Po­licy Af­ter the
Cold War: Glo­bal He­ge­mon or Re­luc­tant She­
riff?, New York: Ro­ut­led­ge.
Ca­po­ra­so, Ja­mes (1996). “The Eu­ro­pe­an Uni­on and
Forms of Sta­te: West­pha­li­an, Re­gu­la­tory or Post-
mo­dern?”, Jo­ur­nal of Com­mon Mar­ket Stu­di­es,
Cilt 34, No 1.
Chen, Qi­ma­o (2005). “Çin’in Ye­ni Gü­ven­lik An­la­yı­şı ve
Po­li­ti­ka­sı”, Stra­te­jik Ön­gö­rü Der­gi­si, Sa­yı 4.
Çe­lik­pa­la, Mi­tat (2011). “Gü­ney Kaf­kas­ya’da Je­ni Je­
opo­li­tik Den­ge”, Ca­vid Ve­li­ev, Araz As­lan­lı (der.),
Gü­ney Kaf­kas­ya: Top­rak Bü­tün­lü­ğü, Je­opo­li­tik
Mü­ca­de­le­ler ve Ener­ji. An­ka­ra: Be­ri­kan Mat­ba­acı­
lık, 289-312.
Ço­la­koğ­lu, Sel­çuk (2006). “11 Ey­lül Son­ra­sı De­ği­şen
Av­ras­ya Den­ge­le­ri ve Çin-Or­ta As­ya İliş­ki­le­ri”, Or­
ta As­ya ve Kaf­kas­ya Der­gi­si, Cilt 1, No 2.
Du­gin, Ale­xandr (2004). Rus Je­opo­li­ti­ği: Av­ras­ya­cı
Yak­la­şım, İs­tan­bul: Kü­re Ya­yın­la­rı.
Er­han, Çağ­rı (1996). “Av­ru­pa’nın İn­ti­ha­rı ve İkin­ci
Dün­ya Sa­va­şı Son­ra­sın­da Te­mel So­run­lar”, An­ka­
ra Üni­ver­si­te­si Si­ya­sal Bil­gi­ler Fa­kül­te­si Der­gi­si,
Cilt 51, No 1-4.
Er­han, Çağ­rı (1996). “Or­ta­ya Çı­kı­şı ve Uy­gu­la­nı­şıy­la
Mars­hall Pla­nı”, An­ka­ra Üni­ver­si­te­si Si­ya­sal Bil­gi­
ler Fa­kül­te­si Der­gi­si, Cilt 51, No 1-4.
Er­han, Çağ­rı (2001). “ABD’nin Ulu­sal Gü­ven­lik An­
la­yı­şı”, An­ka­ra Üni­ver­si­te­si SBF Der­gi­si, Cilt 56,
Sa­yı 4.
Fu­ku­ya­ma, Fran­cis (2006). Ne­o-con­la­rın So­nu: Yol
Ay­rı­mın­da­ki Ame­ri­ka. İs­tan­bul: Pro­fil Ya­yın­cı­lık.
Jor­dan, Amos A. vd. (1999). Ame­ri­can Na­tio­nal Se­
cu­rity, USA: The Johns Hop­kins Uni­ver­sity Press.
Ka­ma­lov, İl­yas (2008). Pu­tin Dö­ne­mi Rus Dış Po­li­ti­ka­sı:
Mos­ko­va’nın Rö­van­şı, İs­tan­bul: Ye­di­te­pe Ya­yı­ne­vi.
Ka­sım, Ka­mer (2011). “Bü­yük Güç­le­rin Kaf­kas­ya Po­li­
ti­ka­la­rı”, Ca­vid Ve­li­ev ve Araz As­lan­lı (der.), Gü­ney
Kaf­kas­ya: Top­rak Bü­tün­lü­ğü, Je­opo­li­tik Mü­ca­de­
le­ler ve Ener­ji. An­ka­ra: Be­ri­kan Mat­ba­acı­lık.
Ki­ba­roğ­lu, Mus­ta­fa (2001). “Rus­ya’nın Ye­ni Ulu­sal Gü­
ven­lik Kon­sep­ti ve As­ke­ri Dok­tri­ni”, Av­ras­ya Dos­
ya­sı: Rus­ya Özel, Cilt 6, Sa­yı 4.
141
Le­ping­well, John W.R. (1994). “The Rus­si­an Mi­li­tary
and Se­cu­rity Po­licy in the Ne­ar Ab­ro­ad”, Sur­vi­val,
Cilt 36, Sa­yı 3.
Nye, Jo­seph S. (1998). “US Se­cu­rity Po­licy: Chal­len­ges
For the 21st Cen­tury”, US Fo­re­ign Po­licy Agen­da,
Cilt 3, Sa­yı 3.
Öz­de­mir, Ha­luk (2002). “11 Ey­lül: Post-Mo­dern Sa­va­
şın Mi­la­dı ya da Dış Po­li­ti­ka Mü­ca­de­le­le­ri­nin Gö­
rün­me­yen Bo­yu­tu”, Sü­ley­man De­mi­rel Üni­ver­si­
te­si İ.İ.B.F. Der­gi­si, Cilt 7, No 1.
Özen, Çı­nar (2002). “ESDP-NA­TO Re­la­ti­ons: Con­si­de­
ra­ti­ons on the Fu­tu­re of Eu­ro­pe­an Se­cu­rity Arc­hi­
tec­tu­re”, Tur­kish Ye­ar­bo­ok of In­ter­na­tio­nal Re­la­
ti­ons, Cilt 33.
Öz­kan, Beh­lül (2011). “So­ğuk Sa­vaş Son­ra­sı Ame­ri­kan
Dış Po­li­ti­ka­sı”, Stra­te­jik Araş­tır­ma­lar Der­gi­si, Cilt
9, Sa­yı 16.
Po­lit­kovs­ka­ya, An­na (2004). Pu­tin’s Rus­si­a, Lon­dra:
The Har­vill Press.
Rot­kopf, Da­vid (2006). Run­ning the World: The In­si­
de Story of the Na­tio­nal Se­cu­rity Co­un­cil and the
Arc­hi­tects of Ame­ri­can Po­wer. New York: Pub­li­
cAf­fa­irs.
Slag­le, Ja­mes H. (1994). “New Rus­si­an Mi­li­tary Doc­tri­
ne: Sign of the Ti­mes”, Pa­ra­me­ters, No 24.
Tan­rı­se­ver, Ok­tay (2005). “Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu’nun Or­
ta As­ya-Kaf­kas­ya Po­li­ti­ka­sı: Ya­kın Çev­re Dok­tri­ni­
nin İf­la­sı”, Mus­ta­fa Ay­dın (der.), Kü­re­sel Po­li­ti­ka­da
Or­ta As­ya: Av­ras­ya Üç­le­me­si I. An­ka­ra: No­bel.
Tel­lal, Erel (2008). “SSCB’yle İliş­ki­ler”, Bas­kın Oran
(der.), Türk Dış Po­li­ti­ka­sı: Kur­tu­luş Sa­va­şı’ndan
Bu­gü­ne Ol­gu­lar, Bel­ge­ler, Yo­rum­lar, 1919-1980,
Cilt I. İs­tan­bul: İle­ti­şim.
Tel­lal, Erel (2008). “Çin-Sov­yet An­laş­maz­lı­ğı Ku­tu­su”,
Bas­kın Oran (der.), Türk Dış Po­li­ti­ka­sı: Kur­tu­luş
Sa­va­şı’ndan Bu­gü­ne Ol­gu­lar, Bel­ge­ler, Yo­rum­lar,
1919-1980, Cilt I. İs­tan­bul: İle­ti­şim.
Tel­lal, Erel (2008). “Rus­ya’yla İliş­ki­ler”, Bas­kın Oran
(der.), Türk Dış Po­li­ti­ka­sı: Kur­tu­luş Sa­va­şı’ndan
Bu­gü­ne Ol­gu­lar, Bel­ge­ler, Yo­rum­lar, 1980-2001,
Cilt II. İs­tan­bul: İle­ti­şim.
Um­bach, Frank (1996). “The Ro­le and Inf­lu­en­ce of the
Mi­li­tary Es­tab­lish­ment in Rus­si­a’s Fo­re­ign and Se­
cu­rity Po­li­ci­es in the Yelt­sin Era”, The Jo­ur­nal of
Sla­vic Mi­li­tary Stu­di­es, Cilt 9, No 3.
Uz­gel, İl­han (2008). “ABD ve NA­TO’yla İliş­ki­ler”, Bas­
kın Oran (der.), Türk Dış Po­li­ti­ka­sı: Kur­tu­luş Sa­
va­şı’ndan Bu­gü­ne Ol­gu­lar, Bel­ge­ler, Yo­rum­lar,
1980-2001, Cilt II. İs­tan­bul: İle­ti­şim.
8
STRATEJİ VE GÜVENLİK

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Türkiye’de güvenlik ve strateji kavramlarının nasıl anlaşıldığını saptayabilecek,
 Türkiye’nin resmi güvenlik söylemini oluşturan güvenlik kültürünü belirleyen
unsurları tespit edebilecek,
 Türkiye’nin Soğuk Savaş sırası ve sonrasındaki stratejilerini tartışabilecek,
 Türkiye’nin güvenlik politikalarının gelişimini ve içeriğini değerlendirebilecek,
 Türkiye’de güvenlik politikalarını belirleyen kurumsal yapıyı açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
• Türkiye • Güvenlik Kültürü
• Milli Güvenlik • Milli Güvenlik Kurulu

İçindekiler

• TÜRKİYE’DE GÜVENLİK VE STRATEJİ

TANIMLAMALARI
• TÜRKİYE’NİN GÜVENLİK KÜLTÜRÜ
Strateji ve Güvenlik Türkiye’de Strateji ve Güvenlik • TÜRKİYE’NİN GÜVENLİK VE STRATEJİ
UYGULAMALARI
• TÜRKİYE’NİN GÜVENLİK
POLİTİKALARININ KURUMSAL YAPISI
 Türkiye’de Strateji ve Güvenlik

TÜRKİYE’DE STRATEJİ VE GÜVENLİK

Türkiye, geleneksel olarak sosyal ve siyasal gelişiminde güvenlik kavramını çok
fazla kullanan ülkelerden birisidir. Türk toplumu uzun yıllar belirli bir güven-
lik kültürüyle tanımlanmıştır ve güvenlik bu kapsamda birçok başka düşüncenin
üstünde yer almıştır. Bu çerçevede, Türkiye’de güvenlik ve strateji kavramlarının
nasıl tanımlandığını, güvenlik kültürünün nelere dayandığını, strateji ve güvenlik
politikalarının ne şekilde hayata geçirildiğini anlamak önemlidir.

TÜRKİYE’DE GÜVENLİK VE STRATEJİ TANIMLAMALARI

Türkiye’de güvenlik ve strateji kavramlarının nasıl anlaşıldığını

1 saptamak.

Türkiye’de “strateji” ve “güvenlik” kavramları neredeyse birbirinin yerine geçen

bir kullanım alanına sahiptir. Güvenlik kavramı, kimi zaman “askeri strateji”yi
çağrıştırırken; resmi söylemde kullanılan “ulusal güvenlik” ifadesinin aşağıda
belirtilen çeşitli kurumlarca yapılan tanımlarına bakıldığında, kavramın “genel
strateji”yle benzeştiği görülür.
Türkiye’de güvenlik kavramı, ilk olarak İkinci Dünya Savaşı’nın ardından aske-
ri çevrelerce kullanılmış; 1961 Anayasası’nda Milli Güvenlik Kurulu’nun oluştu-
rulmasıyla birlikte siyasal söyleme yerleşmeye başlamıştır. Bu tarih ve düzenleme
öncesinde askeri ve sivil anlamda yaygın olan “ulusal savunma” söylemi, yerini
“ulusal (milli) güvenlik” kavramına bırakmıştır (Özcan, 2010).

Milli güvenliğin kavram olarak gelişimi konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Özcan,
Gencer (2010). “Türkiye’de Milli Güvenlik Kavramının Gelişimi”, Evren Balta Paker
ve İsmet Akça (der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti, İstanbul: Bilgi
Üniversitesi Yayınları, s. 305-349.

Türkiye’nin resmi düzeydeki milli güvenlik söylemi bekâ, ülkesel bütünlük ve

rejimin korunması gibi temel esaslarca belirlenmektedir. Türkiye Cumhuriyeti
Anayasası’nda milletin bağımsızlık ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhu-
riyet ve demokrasiyi koruma hedefleri temel alınmakla birlikte, açık bir milli güven-
144 Strateji ve Güvenlik

lik tanımı yapılmamaktadır. Bir başka deyişle, güvenliğin anayasal tanımı, hemen her
ülkede olduğu gibi Türkiye’de de genel ve muğlâk bırakılmıştır. Buna karşılık, anaya-
sanın toplam 18 maddesinde “güvenlik” kavramı özellikle çeşitli hak ve hürriyetlerin
sınırlandırılmasına dayanak olacak şekilde kullanılmıştır (Özcan, 2010).
Uzun yıllar Türkiye ulusal güvenlik sisteminin temel kuruluşlarından olan Milli
Güvenlik Kurulu (MGK) ve Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Kanunu’nun
ikinci maddesinde (milli) güvenlik, “devletin anayasal düzeninin, milli varlığının,
bütünlüğünün, milletlerarası alanda siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik dâhil bütün
menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her türlü dış ve iç tehditlere karşı korunması
ve kollanması” olarak tanımlanmıştır. Her ne kadar söz konusu kanun, 24 Haziran
2018 seçimleri ardından hayata geçen yeni Cumhurbaşkanlığı Yönetim Sistemi kap-
samında kurumsal örgütlenme yapısında gerçekleştirilen değişiklikler çerçevesinde
yürürlükten kaldırılarak, 15 Temmuz 2018 tarihinde yayınlanan “Millî Güvenlik Ku-
rulu Genel Sekreterliğinin Teşkilat ve Görevleri Hakkında Cumhurbaşkanlığı Karar-
namesi” ile Milli Güvenlik Kurulu ve Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği’nin
yapısı yeniden düzenlenmiş ise de, ilgili kararnamede yürürlükten kaldırılan ka-
nunda yer alan milli güvenlik tanımı değiştirilmeden korunmuştur. Benzer şekilde,
hem yürürlükten kaldırılan Milli Güvenlik Kanunu hem de 15 Temmuz 2018 tarihli
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’nde (milli) güvenlik politikası; “milli güvenliğin
sağlanması ve milli hedeflere ulaşılması amacı ile Milli Güvenlik Kurulunun belirle-
diği görüşler dâhilinde, Bakanlar Kurulu tarafından tespit edilen iç, dış ve savunma
hareket tarzlarına ait esasları kapsayan siyaset” olarak tanımlanmıştır.

MGK hakkında ayrıntılı bilgiyi bu ünitenin “Türkiye’de Güvenlik Politikalarının

Kurumsal Yapısı” başlığı altında bulabilirsiniz.

Söz konusu ulusal güvenlik politikası Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi (MGSB)
olarak anılan bir belge çerçevesinde çizilmektedir. Kamuoyunda ‘Kırmızı Kitap’
olarak da bilinen MGSB, MGK’nın Temmuz 2018’de gerçekleştirilen yapısal de-
ğişime kadar Bakanlar Kurulu adına, bu tarihten itibaren ise Cumhurbaşkanı
adına hazırladığı ulusal güvenlik konusundaki en temel politika belgesidir. İlgili
kurumlar bu belge ışığında genel politika ve stratejilerini belirlerler. Gizli bir belge
niteliğinde hazırlanan MGSB, Türkiye Cumhuriyeti’nin bekâsı ve Türk Milleti’nin
refahına ilişkin izlenecek milli güvenlik siyasetinin esaslarını içeren; Türkiye
Cumhuriyeti’nin milli menfaati ve milli hedeflerini, milli hedeflere ulaşılması için
takip edilecek iç ve dış güvenlik ile savunma siyasetlerine ilişkin esasları kapsayan
bir yol haritası şeklinde tanımlanmaktadır.
Türk Silahlı Kuvvetleri’nin (TSK) çeşitli belge ve açıklamalarından da resmi
güvenlik söyleminin unsurlarını çıkarmak olanaklıdır. TSK güvenliği ulusal ba-
ğımsızlığın, egemenlik ve toprak bütünlüğü ile ülkenin hayati çıkarlarının ko-
runması esaslarına dayandırmaktadır. Terörizm, Kitle İmha Silahları (KİS), uzun
menzilli füzeler ve bölgesel çatışmalar ile irticai faaliyetler Türkiye’nin karşı kar-
şıya olduğu güvenlik tehditleri olarak kabul edilmektedir. Bu çerçevede, TSK’ya
göre Türkiye’nin güvenlik politikası ile özdeş kabul edilen savunma politikasının
unsurları şunlardır:
• Bölgesinde bir güç ve denge unsuru olmak,
• Çevresinde barış ve güvenlik kuşağı oluşturmak,
• Bölgesinin barış ve güvenliğine katkıda bulunmak ve bunu geniş bölgelere
yaymak,
 8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik 145

• Bölgesine ve ötesine yönelik strateji ve güvenlik üreten ülke olmak,

• Ülkelerle işbirliği, yakınlaşma ve olumlu ilişkiler geliştirmek için girişim-
lerde bulunmaktır.
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı da “Türkiye’nin Uluslararası Güvenlik
Perspektifleri ve Politikaları” başlığı altında güvenliği, “kendini koruma” olgusuy-
la tanımlamakta ve toplumun yaşamını devam ettirmesi, ulusun toprak bütün-
lüğünün korunması ve ulusun, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel nitelikleriyle
şekillenen temel kimliğinin muhafaza edilmesi unsurlarıyla açıklamaktadır.

Söz konusu güvenlik tanımlamaları için bkz:

http://www.tsk.tr/1_TSK_HAKKINDA/1_4_Savunma_Politikasi/savunma_politikasi.htm;
ve http://www.mfa.gov.tr/i_-turkiye_nin-guvenlik-perspektifleri-ve-politikalari.tr.mfa

Görüldüğü gibi Türkiye’de resmi güvenlik kavramı bekâ, ulusal bağımsızlık ve

bütünlüğün korunması ile iç tehditler kapsamında rejimin korunması unsurları Milli Güvenlik Akademisi:
ile tanımlanmaktadır. Bu çerçevede, Türkiye’de güvenlik Soğuk Savaş sonrası dö- 1952 yılında Harp Akademileri
nemde bile büyük ölçüde geleneksel güvenlik anlayışına paralel biçimde kavram- Komutanlığına bağlı bir
kurum olarak İstanbul’da
sallaştırılmıştır. Soğuk Savaş sonrası dönemde Türkiye’de güvenlik alanında en Milli Savunma Akademisi
fazla çalışılan yeni konular enerji güvenliği ve çevre güvenliği olmuştur. adıyla kurulmuştur. 1997’de
Soğuk Savaşın sona ermesi ve dönüşen uluslararası sistemin ortaya çıkardığı İstanbul’dan Ankara’ya
taşınan MGA çalışmalarını,
yeni tehditler güvenlik söyleminin söz konusu tehditleri içerecek şekilde geniş- 2012 yılında kapatılana
letilmesini getirmekle beraber, geleneksel kavramsallaştırmayı değiştirmemiştir. kadar MGK Genel Sekreterliği
Birçok çalışmada bunun nedeninin resmi güvenlik kavramsallaştırmasının askeri binasında sürdürmüştür.
yapı tarafından belirlenmesinden kaynaklandığı öne sürülmektedir. Buna karşılık, Son olarak 14 Kasım 2016
tarihinde İstanbul’da eski
Avrupa Birliği (AB) uyum sürecinde gerçekleştirilen yasal düzenlemeler ve Cum- Harp Akademileri Komutanlığı
hurbaşkanlığı Yönetim Sistemi’ne geçişte gerçekleşen kurumsal yeniden yapılanma tesislerinde kurulan Milli
ile Türkiye’de güvenlik politikalarının belirlenmesinde askeri yapı belirleyiciliği- Savunma Üniversitesi
ni değilse de, tekelini yitirmiştir. Buna rağmen güvenlik politikalarının dayandı- bünyesinde Milli Savunma
ve Güvenlik Enstitüsü adıyla
ğı kavramsallaştırmanın değişmemiş olması, sivil bürokrasinin algılamalarının yeniden tesis edilmiştir. MGA,
da benzer temellere dayandığının göstergesidir. Sivil bürokrasinin ulusal güven- açık olduğu dönemlerde,
lik konusundaki görüşlerini büyük ölçüde yakın zamana kadar Harp Akademi- ulusal güvenlik ve ulusal
güvenlik politikası kavramları
leri Komutanlığı’na bağlı çalışan Milli Güvenlik Akademisi’nde verilen eğitim ile devletin ulusal güvenlik
programlarından edinmiş olması bu sonucu hazırlayan nedenler arasında sırala- politikası hakkında üst
nabilir. Her ne kadar Milli Güvenlik Akademisi, 2012 yılında Harp Akademileri düzey Silahlı Kuvvetler
Kanunu’nda yapılan değişiklik ile lağvedilmişse de, Bakanlar Kurulu’nun 14 Kasım mensupları ile kamu kurum
ve kuruluşlarında ve zaman
2016 tarihli kararı ile oluşturulan Milli Savunma Üniversitesi teşkilatı kapsamında zaman da özel sektörde
kurulan Milli Savunma ve Güvenlik Enstitüsü aynı işlevi sürdürmektedir. Güvenlik çalışan üst düzey görevliler
Çalışmaları disiplinine bakıldığında ise, akademik çevrelerin güvenlik algılaması- ile aday yöneticilere eğitim
vermiştir.
nın çok az örnek dışında resmi kavramsallaştırma ile uyumlu olduğu görülecektir.

Türkiye’de ulusal güvenlik kavramı ve politikalarında askeri yapının etkisi konusunda

bkz. Özcan, Gencer (1998). “Doksanlarda Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika-
sında Askeri Yapının Artan Etkisi”, Gencer Özcan ve Şule Kut (der.), Türkiye’nin En Uzun
On Yılı. İstanbul: Boyut Kitapları, s. 67-100 ve Koçer, Gökhan (2002). “1990’lı Yıllarda
Askeri Yapı ve Türk Dış Politikası”, ODTÜ Gelişme Dergisi, Cilt 29, No 1-2, s. 123-158.

Türkiye’nin resmi güvenlik söylemini belirleyen unsurlar nelerdir?

1
Türkiye’de strateji kavramının nasıl anlaşıldığına bakıldığında ise, stratejinin as-
keri terimlerle tanımlanan bir kavram olduğu ve askerlere özgü bir uğraş alanı ola-
146 Strateji ve Güvenlik

rak kabul edildiği görülür. Bu bağlamda, Türkiye’de strateji askeri strateji ile özdeştir;
genel strateji ise ulusal (milli) güvenlik kavramı ile karşılanan bir terimdir. Kurumsal
olarak strateji sözcüğünü ilk sahiplenen kurum, Genelkurmay Başkanlığı olmuştur.
1967’de Harp Tarihi Başkanlığı bünyesinde Harp Tarihi Dairesi ve Stratejik Etüt Da-
iresi isimli iki daire oluşturulmuştur. Harp Tarihi Başkanlığı 1978’de Askeri Tarih
ve Stratejik Etüt Başkanlığı’na, 2004’te ise Askeri Tarih ve Stratejik Etüt ve Denetle-
me Başkanlığı’na (ATASE) dönüştürülmüştür. ATASE bünyesinde bulunan Stratejik
Araştırma ve Etüt Kurulu (SAEK) ise 2001’de bünyesine sivilleri de katarak, Stra-
tejik Araştırma ve Etüt Merkezi (SAREM) adını almış ve 2001’de kapatılana kadar
araştırma, yayın ve karar vericilere rapor üretme faaliyetleri ile Türkiye’de stratejik
düşüncenin gelişimine katkıda bulunmuştur.
Soğuk Savaş sonrası dönemde iki kutuplu uluslararası sistem ve nükleer savaş
tehlikesinin kısıtlayıcı çerçevesinin ortadan kalkmış olması, yeni uluslararası sis-
temin yarattığı güvenlik tehditleriyle de birleşince sivil alanda strateji kavramına
ilgiyi hızla artırmıştır. Aynı dönemde Türkiye için genel strateji üretmeye yöne-
lik düşünce kuruluşlarının sayısı da hızla artmıştır. İlk örnekler kamu kurumla-
rı bünyesinde kurulan veya bu kurumlarca desteklenen Dış Politika Enstitüsü,
Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı (OBİV), Stratejik Araştırmalar Merkezi
(SAM) gibi kuruluşlar olmuştur. Diğer yandan, resmi politikaların dışında farklı
görüşlerin üretilip tartışılması ulusal güvenlik ve çıkarlara dair pratik önerilerin
üretilmesine katkıda bulunacak platformlar olarak özel düşünce kuruluşları takip
eden yıllarda hızla çoğalmıştır. Bununla birlikte, özel düşünce kuruluşlarınca or-
taya koyulan ve benimsenen görüşlerin genel olarak son bir kaç yıla kadar resmi-
askeri bakış açısından çok da farklı olmadıkları söylenmelidir. Bunun en önemli
nedeni, nihayetinde sözü edildiği gibi temelde güvenlik kavrayışının ağırlıklı ola-
rak resmi bakış açısıyla uyumlu olmasıdır.

Türkiye’de stratejik düşünce ve düşünce kuruluşlarıyla ilgili ayrıntılı bilgi için Kanbo-
lat, Hasan ve Hasan Ali Karasar (2009). Türkiye’de Stratejik Düşünce Kültürü ve Araş-
“Osmanlı devleti, 1798 yılında tırma Merkezleri: Başlangıcından Bugüne Türk Düşünce Kuruluşları. Ankara: Nobel.
Napolyon’un Mısır seferinden
başlamak ve tüm 19. Yüzyıl
boyunca sürdürülmek üzere, dış
politikada bir ‘denge politikası’
TÜRKİYE’NİN GÜVENLİK KÜLTÜRÜ
izledi…Gerçekten, Osmanlı
devleti 1798’den başlayarak Türkiye’nin resmi güvenlik söyleminin oluşturan güvenlik kültürünü
çeşitli dönemlerde, Rusya’ya karşı
İngiltere’ye, Fransa’ya karşı Rusya
2 belirleyen unsurları tespit etmek.
ve İngiltere’ye, İngiltere, Fransa ve
Rusya üçlüsüne karşı Almanya’ya
dayanmak yolunu tutmuştur.
Çok kaba biçimde özetlemek
Türkiye’nin yukarıda açıklanan resmi güvenlik söylemi üzerinde belirleyi-
gerekirse, 1798’den 1878 yılına ci olan güvenlik kültürünü tarihsel ve coğrafi unsurlar oluşturur. Tarihsel açı-
kadar İngiltere’ye ve bu tarihten dan bakıldığında, Türkiye güvenliğini etkileyen fırsat ve sorunları Osmanlı
sonra Almanya’ya dayanılmıştır.”
“Napolyon’un 1798 yılında Mısır’a
İmparatorluğu’ndan devralmıştır. İmparatorluk döneminin etkileri, Cumhuriyet
saldırması sonucunda Osmanlı döneminin başlangıcından bu yana, Türkiye’nin komşuları ve Batılı müttefikleriy-
devleti, Avrupa’nın üçlü devletleri
kendisini yalnız bırakınca, Rusya le ilişkilerinde belirleyici rol oynamıştır.
ile bir ittifak imzaladı…bu ittifak, Türkiye’nin güvenlik kültüründe Osmanlı İmparatorluğu’nun etkisini ortaya koyan
açık hükümlerinde klasik bir askeri
yardımlaşmayı öngörüyordu. öğelerden ilki, “yalnız kalma ve toprak kaybı” korkularıdır. Osmanlı İmparatorluğu
Ancak, gizli hükümlerine göre,
Napolyon’un işgal ettiği yedi adanın
ondokuzuncu yüzyılda Avrupalı büyük güçlere bağımlı hale geldikçe, “ayrılma ve top-
Fransızlardan kurtarılması için, Rus rak kaybı korkusu” güvenlik kültürünün temel yönü haline gelmiştir. Bu korku esasın-
donanması Boğazlar’dan serbestçe
geçecek, ancak savaş bittikten sonra da Sevr Antlaşmasıyla pratiğe dökülmüş; özellikle Soğuk Savaşın sona ermesinin he-
Karadeniz’e dönecekti.” men ertesinde Türkiye’nin terörle mücadelesi ve Avrupa Birliği ile yürüttüğü sorunlu
Kaynak: Sander, Oral (1993). ilişkiler güvenlik söyleminde bu unsurların belirleyiciliğini artırmıştır (Bilgin, 2005).
Anka’nın Yükselişi ve
Düşüşü: Osmanlı Diplomasi Türkiye’nin güvenlik kültüründe Osmanlı İmparatorluğu’nun etkisini ortaya
Tarihi Üzerine bir Deneme. koyan öğelerden ikincisi, güç dengesi sistemidir. Osmanlı İmparatorluğu özellikle
Ankara: İmge, s. 159, 170.
 8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik 147

ondokuzuncu yüzyılda bekasını büyük güçlerle iliş- Resim 8.1

kilerinde dengeleme politikası izleyerek sağlamış NICOLA
ve bu sayede toprak bütünlüğünü koruyabilmiştir. (1796-1855):
Türkiye Cumhuriyeti de İmparatorluğun gücü-
nün azalması sonucunda Avrupalı büyük güçlerle 1825-1855 yılları arasında
Rus Çarı. “Hasta adam”
ilişkilerinde güç dengesini güvenlik davranışının ifadesini İngiliz Büyükelçisi
ayrılmaz bir unsuru haline getirmesi yaklaşımını Sir Hamilton Seymour ile
devralmıştır. Buna ek olarak, Avrupalı güçleri bir- Osmanlı İmparatorluğu’nuın
birlerine düşürmeye dayanan bu tutum, Osmanlı bölüşümü üzerine yürüttüğü
müzakerelerde kullanmıştır.
politikasında diğer devletlere karşı şüpheciliği ge-
tirmiş; komşularla yaşanan sorunlu ilişkiler ise bu
şüpheciliği artırarak aynı zamanda her an savaşma-
ya hazır olmaya dayalı bir stratejiyi gerektirmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Türkiye’nin güven-
lik kültürüne bir diğer mirası da, İmparatorluğun Sovyetler Birliği İkinci Dünya
özellikle yakın çevresinde yarattığı olumsuz algılamalardır. Örneğin, Türkiye’nin savaşı sonrasında Türkiye’den,
SSCB’ye Boğazlarda ortak
Kuzey komşusu Rusya’ya karşı güvensizlik algılamalarının temel dayanağı Os- savunmayı sağlamak için askeri
manlı tarihinde bulunabilir. Onyedinci yüzyıldan itibaren güttüğü yayılmacı po- üs verilmesi ve Montreaux
Boğazlar Sözleşmesi’nin yeniden
litikalar, Rusya’yı Osmanlı’nın baş düşmanı haline getirmiş ve Rusya karşısında gözden geçirilmesi taleplerinde
alınan yenilgiler, Osmanlı İmparatorluğunu gücünün zayıfladığı gerçeğiyle yüz- bulunmuştur.
SSCB bu çerçevedeki talebini
leştirmiştir. Ondokuzuncu yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nu “Avrupa’nın hasta Türkiye’ye 8 Ağustos 1946’da
adamı” olarak tanımlayan I. Nicola bir Rus çarıdır. verdiği nota ile dile getirmiştir.
Bu notada, Boğazların tüm
Türkiye’nin güvenlik kültürünü etkileyen ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan devletlerin ticaret gemileri ile
miras edindiği bir başka tarihsel unsur da Batılılaşmadır. Onsekizinci yüzyılda Karadeniz’e kıyısı olan devletlerin
savaş gemilerine açık olması; buna
Osmanlı devletinde başlayan Batılılaşma hareketi Türkiye’nin Batı odaklı politi- karşılık Karadeniz’e kıyısı olmayan
kalarını harekete geçirmiş ve güvenlik politikalarına liberal unsurların girmesini devletlerin istisnai durumlar hariç
savaş gemilerinin Boğazlardan
sağlamıştır. Batılılaşmanın Cumhuriyet döneminde Türkiye’nin Batılı devlet sis- geçişinin yasaklanması gerektiği
temi içindeki yerini güvence altına alma çabasında önemli bir etkisi olmuştur. ve Boğazlardan geçiş rejiminin
Türkiye ve Karadeniz’e kıyısı olan
Türkiye’nin özellikle Soğuk Savaş döneminde Batının güvenlik kurumları içinde devletlerin yetkisinde olması ile
sahip olduğu rolü, Batılı kimliğinin tanınması anlamında bir güvence sağlamış- Boğazların Türkiye ve Sovyetler
Birliği tarafından savunulması
tır. Ayrıca bu kurumlar, Türkiye’nin güvenlik sorun ve çıkarlarını ifade edebildiği istenmiştir.
önemli fırsatlar olarak da işlediğinden güvenlik politikalarının önemli bir unsuru Türkiye de 22 Ağustos’ta
gönderdiği yanıtında bu konuları
olmuştur. kabul edilemez bulduğunu
bildirmiştir. Sovyetler Birliği ise 24
Coğrafi açıdan bakıldığında ise, jeostratejik konumu Türkiye’nin resmi güven- Eylül’de gönderdiği ikinci notada
lik söylemini şekillendiren diğer bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Askeri Türkiye’nin reddettiği maddeler
üzerinde ısrar etmiş, Türkiye bu
bakış açısından Anadolu yarımadası stratejik bir bölgedir; üç tarafında yer alan ikinci notaya yanıtını Japonya
denizler ve doğudaki dağlık arazi geçilmesi zor doğal sınırlar konumundadır. dışında Montreaux’nün tüm
imzacı devletlerine göndererek
Bu çerçevede Türkiye’nin genel olarak savunma avantajı vardır. Buna karşılık, ileride bu konuda bir konferans
jeostratejik konumunun yarattığı güvensizlik unsurları da mevcuttur. Örneğin, toplanması ihtimaline karşı
bilgilenmelerini sağlamıştır.
Boğazlar Türkiye’yi stratejik açıdan uluslararası bir güç konumuna getirmekle Notalar teatisi olarak adlandırılan
birlikte, önemli bir güvenlik sorunu da yaratmaktadır. Bu sorun, ondokuzuncu bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi
için bkz., Aydın, Mustafa (2001).
yüzyıl Avrupa diplomasisinin temel unsurlarından birisini oluşturan Boğazların “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye:
kontrolünü ele geçirme mücadelesinden, İkinci Dünya Savaşı sonrasında Sovyet- 1939-1945”, Baskın Oran (der.),
Türk Dış Politikası: Kurtuluş
ler Birliği’nin Rusya’nın Boğazların kontrolüyle ilgili tarihsel taleplerini yeniden Savaşı’ndan Bugüne Olgular,
gündeme getirmesine ve Soğuk Savaş sonrasında geçiş rejiminin ne olması gerek- Belgeler, Yorumlar, 1919-
1980, Cilt I. İstanbul: İletişim,
tiği tartışmalarına kadar sürekli tehdit olarak algılanan bir güvenlik konusudur. s. 473-475 ve Tellal, Erel (2001).
Jeostratejik konumunun ortaya çıkardığı güvensizliğe bir diğer örnek de, “SSCB’yle İlişkiler”, Baskın Oran
(der.), Türk Dış Politikası:
Türkiye’nin fazla sayıda ve çok farklı nitelik, rejim, ideoloji ve hedeflere sahip kom- Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne
şuları olmasıyla ilgilidir. Örneğin, Ortadoğu Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmasın- Olgular, Belgeler, Yorumlar,
1919-1980, Cilt I. İstanbul:
dan beri istikrarsızlıkların hâkim olduğu bir bölgedir. Ortadoğu’da Türkiye’nin gü- İletişim s. 501-509.
148 Strateji ve Güvenlik

venlik politikası istikrara dayanır ve bölgede istikrarı bozacak her unsur Türkiye için
güvenlik sorunları oluşturur. Nitekim, Filistin sorunu, Arap-İsrail savaşları, İran-Irak
savaşı, Körfez savaşı ve daha yakın dönemlerde Irak’ın işgali ile Arap Baharı olarak
adlandırılan halk ayaklanmaları gibi kriz ve çatışmaların tümü Türkiye’nin yakın gü-
venlik bölgesinde meydana gelmektedir.
Bu noktada, Türkiye’nin coğrafi konumunun kendisine sağladığı bazı avantaj-
ları da göz ardı etmemek gerekir. Türkiye Soğuk Savaş döneminde, özellikle Sov-
yetler Birliği’nin çevrelenmesi bağlamında Batı için önemli bir stratejik konum-
da bulunduğundan, Batı ittifakının güvenlik şemsiyesi altında yer alarak kendi
güvenliğini de sağlamıştır. Buna karşılık, Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte
Türkiye’nin bu konumu önemli bir dönüşüm geçirmiş, Soğuk Savaş’ın sona erme-
siyle kendisini daha güvenli hissetmeyen az sayıdaki ülkeden birisi olarak kalmış-
tır. Sovyetler Birliği’nin dağılması Türkiye için önemli bir güvenlik sorununu orta-
dan kaldırmakla birlikte, dağılmanın yarattığı boşluk Türkiye’nin çevresinde yeni
güvenlik tehditlerine yol açmıştır. Türkiye bu dönemde ortaya çıkan yeni çatışma
alanlarıyla (Balkanlar, Kafkasya, Ortadoğu) çevrelenmiş olduğundan, Soğuk Sa-
vaş sonrasında önemini yitirdiği düşünülen stratejik konumu, kısa sürede yeniden
Türkiye’nin güvenlik algılamalarının dayanağı olarak işlemeye başlamıştır.

Güvenlik kültüründe coğrafi konumun belirleyiciliği ve Türkiye’nin güvenlik politi-

ka ve stratejilerinin temel dayanağı olması konusunda eleştirel bir çalışma için bkz.
Bilgin, Pınar (2010). “Türkiye Coğrafyasında Yalnız Güçlü Devletler Ayakta Kala-
bilir: Jeopolitik Gerçeklerin Türkiye’de Kullanımları”, Evren Balta Paker ve İsmet
Akça (der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti. İstanbul: Bilgi Üniversitesi
Yayınları, s. 453-474.

TÜRKİYE’NİN GÜVENLİK VE STRATEJİ UYGULAMALARI

Türkiye’nin Stratejileri

Türkiye’nin Soğuk Savaş sırası ve sonrasındaki stratejilerini tartışmak.

3
Türkiye, Soğuk Savaş sürecinde askeri stratejisini neredeyse bütünüyle NATO
politika ve stratejileri çerçevesinde belirlemiştir. Türkiye’nin NATO’ya girdi-
ği dönemde NATO’nun benimsemiş olduğu “sınırlı savaş stratejisi”, Türkiye’nin
Sovyet saldırılarını ittifakın desteği ulaşana dek sınırlarında oyalamasını, böyle-
ce bir yandan da düşmanı zayıflatmasını öngörmekteydi. NATO 1954’te Sovyet
saldırılarına konvansiyonel de olsa nükleer silahlarla karşılık vermeyi öngören
“kitlesel karşılık stratejisi”ni benimsediğinde, Türkiye ABD’nin nükleer silahla-
rını yerleştireceği üsleri sağlayan ülkelerden biri olarak, stratejisini bu konumu-
na odaklamıştır. Fakat, NATO 1960’ların sonuna yaklaşıldığında kitlesel karşılık
yerine, taktik nükleer silahlar yanında konvansiyonel güçleri de dâhil eden bir
strateji olan “esnek karşılık stratejisi”ni benimsediğinde, Türkiye konvansiyonel
çatışmayı yerleşim yerlerinden uzakta tutma zorunluluğu ile karşı karşıya kalmış
ve “ileri savunma” stratejisini benimsemiştir. Bugün de stratejisinin temel unsuru
olmaya devam eden ileri savunma yanında askeri stratejinin temel bir diğer unsu-
ru da olası tehditlere karşı dengeleri korumayı hedefleyen “caydırıcılık” stratejisi
olmuştur.
 8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik 149

Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle yeni tehdit odaklarının tanımlanması, Türkiye Soğuk Savaş sonrasında
için yeni bir strateji ihtiyacını doğurmuştur. 1990’lı yılların ilk yarısında askeri Avrupa Birliği’nin (AB)
Avrupa Güvenlik ve
stratejinin temel motivasyonu Soğuk Savaş sonrası dönemde yalnızca NATO’ya Savunma Politikası (AGSP)
dayanılarak güvenliğin sağlanamayacağı, dolayısıyla Türkiye’nin kendi stratejisi- kapsamında, NATO dışında
ni belirlemesi gerektiği düşüncesi olmuştur. Bu düşüncede Türkiye’nin Sovyetler kendi güvenliğini sağlayacak
bir yapılanma içine girmesi
Birliği’ni çevreleme kapsamında NATO için önemini yitirmesi, ayrıca Avrupa’da Türkiye için bir endişe kaynağı
NATO’yu dışarıda bırakacak bir güvenlik yapılanmasına dair girişimler nedeniyle olmuştur. Oluşturulan yeni
Avrupa güvenlik şemsiyesinden dışlanma endişesi etkili olmuştur. Bu çerçevede, Avrupa güvenlik alanının
dışında kalmak NATO’ya üye
ülkenin aynı anda iki bölgede savaşırken, içten gelecek saldırılara karşı da ha- olan, fakat AB üyesi olmayan
zırlıklı olmak üzerine kurulu yeni bir strateji gündeme gelmiştir. İkibuçuk Savaş Türkiye’nin söz konusu
Stratejisi olarak da adlandırılan bu stratejide Yunanistan’la birlikte güneyde Suri- dönemde güvenlik kaygılarını
ye, içerde de PKK önemli tehdit odağı olarak hesaba katılmıştır. artırmıştır.

İki buçuk savaş stratejisi için bkz. Elekdağ, Şükrü (1995). “İki Buçuk Savaş Strate-
jisi”, Yeni Türkiye: Dış Politika Özel Sayısı, Yıl 1, Cilt 3, s. 516-522’ye bakabilirsiniz.

Doksanlı yılların sonlarına yaklaşıldığında Türkiye’nin yeni stratejisi gelenek-

sel güvenlik tehditlerinin yanında, uluslararası terörizm, uyuşturucu kaçakçılığı
ve enerji güzergâhları gibi konulara, ayrıca Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu böl-
gelerini de kapsayacak şekilde istikrarsızlık ve krizlere odaklanmıştır. Bu çerçeve-
de caydırıcılık ve ileri savunma gibi temel stratejilere ek olarak aşağıdaki hususlar
benimsenmiştir:
• kriz yönetimi; Türkiye’nin güvenliğini ilgilendiren uluslararası krizlerde
anlaşmazlıkların barışçı yollarla çözümüne ve ayrıca BM ve bağlı olunan
ittifaklar çerçevesinde uluslararası krizlerin çözümüne katkı sağlamak;
• kolektif güvenlik; başta NATO olmak üzere, uluslararası ve bölgesel ittifak-
lar/kuruluşlar içerisinde aktif olarak yer almak.
Bu noktada, NATO’nun Türkiye’nin güvenlik politika ve stratejilerinin belir-
lenmesindeki temel rolünü yitirmediğini de belirtmek önemlidir. Bu kapsamda,
Soğuk Savaş sonrasında yaklaşık on yıllık süreçlerde değişim geçirmiş olan NATO
stratejileri, Türkiye’nin askeri stratejisinin belirlenmesinde etkili olmaya devam
etmiştir. Esasında NATO’nun stratejik konseptlerinde güvenlik tehdidi olarak yer
alan hemen her unsur Türkiye’nin güvenliğini de etkileyen ve Türkiye’nin çevre-
sinden kaynaklanan sorunlar olmaktadır. Örneğin, 2010 sonunda kabul edilen
NATO’nun yeni stratejisinin kapsadığı füzesavar sisteminin, yeni stratejide açıkça
telaffuz edilmese de, İran’ın nükleer faaliyetlerinden kaynaklanan tehditlere karşı
olduğu ve İran’dan kaynaklanan bu tehdidin Türkiye’yi de yakından ilgilendirdiği
açıktır. Öte yandan, yeni stratejik konseptte tehdit olarak vurgu yapılan terörizm
ve istikrarsız bölgelerden kaynaklanan silah, uyuşturucu ve insan kaçakçılığı gibi
faaliyetler de, geçiş güzergahında olması nedeniyle Türkiye’yi yakından ilgilen-
dirmekte, ulusal güvenlik ve strateji politikalarını doğrudan etkilemektedir. Ben-
zer şekilde NATO’nun imkân ve kabiliyetlerinin enerji güvenliğini sağlamak için
kullanılması da yeni konseptte yer almıştır. Türkiye’nin enerji geçiş güzergâhları
bakımından benzersiz konumu nedeniyle temel oyunculardan biri haline gelmiş
olması, yine NATO stratejisi ile Türkiye’nin ulusal stratejileri arasında yakınsama
ortaya çıkartmıştır.

Türkiye’nin Soğuk Savaş döneminde izlediği askeri stratejileri nelerdir?

2
150 Strateji ve Güvenlik

Türkiye’nin Güvenlik Politikaları

Türkiye’nin güvenlik politikalarının gelişimini ve içeriğini değerlendirmek.

4
Türkiye’nin Soğuk Savaş dönemi güvenlik politikalarının temelini, Batı ittifa-
kı içinde yer alma, ilişkilerini bu ittifak çerçevesinde şekillendirme ve kuzeydeki
komşusu Sovyetler Birliği’nden gelen tehdidi bertaraf etme anlayışı oluşturmuştur.
Soğuk Savaş sonrası değişen uluslararası ortam, ortaya çıkan yeni ve farklı aktörler
ile bunların yarattığı tehditler geleneksel güvenlik politikalarını sürdürmeyi ola-
naksızlaştırmıştır. Bu çerçevede, Türkiye’nin güvenlik politikaları ilk olarak Soğuk
Savaşın sona ermesiyle uluslararası koşulların yarattığı yeni güvenlik tehditleri kar-
şısında 1990’lı yıllarda, daha sonra uluslararası dengeleri değiştiren 11 Eylül saldı-
rılarını takiben ve son olarak da 2010’dan itibaren Orta Doğu bölgesini etkisi altına
alan Arap Baharı olarak da adlandırılan sürecin etkisiyle dönüşüm geçirmiştir.

1990’lı Yıllar
Bu dönemin başında Türkiye, Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortaya çıkan boş-
luktan kaynaklanan çatışmaları tehdit olarak algılamış; SSCB’nin dağılmasının
ardından yaşanan istikrarsızlık ortamında özellikle Doğu Avrupa’da yürütülen
istikrar misyonlarında uluslararası toplumla birlikte hareket etmiştir. Esasında
güvenlik anlayışı bakımından istikrara çok fazla önem veren ve buna ihtiyacı olan
bir ülke olarak Türkiye’nin çevresinde meydana gelen istikrarsızlıklar karşısında
denge arayışında olmak dışında fazlaca bir seçeneği de yoktu. Geleneksel olarak
bölgesel çatışmalara karışmama politikası gütmüş olsa da, Türkiye bu dönemde
uluslararası koşullarla birlikte iç siyasi koşulların da etkisiyle Ortadoğu (Körfez
Savaşı) Kafkasya (Dağlık Karabağ) ve Balkanlarda (Bosna-Hersek ve Kosova)
krizlere taraf olmak zorunda kalmış ve aktif politika izlemiştir.
Bu çerçevede Türkiye, 1995’den bu yana Balkanlardaki NATO harekâtlarına
aktif olarak katılmaktadır. Türkiye, Bosna-Hersek’te IFOR (Operation Joint En-
deavour) ve SFOR (Stabilization Force), Kosova’da KFOR (Kosovo Force) ve
Makedonya’da “Essential Harvest”, “Amber Fox” ve “Allied Harmony” harekatla-
rının tümüne destek vermiştir. NATO’nun Bosna-Hersek’teki SFOR harekâtının
2004 yılı sonunda tamamlanmasının ardından, AB tarafından NATO imkân ve
Saraybosna’da IFOR kontrol yeteneklerinden yararlanılmak suretiyle EUFOR-ALTHEA isimli yeni ve ayrı bir
noktası. harekat başlatılmıştır. Türkiye ALTHEA Operasyonuna da destek vermiş ve en
fazla katkı sağlayan AB üyesi olmayan ülke olmuştur.

Türkiye’nin uluslararası barış koruma harekâtlarına katkıları konusunda ayrıntılı

bilgiyi, “TÜBAKOV - Türkiye’nin Barışı Koruma Faaliyetlerine Katılımı ve Katkı
Eğilimlerinin Belirlenmesi Projesi” kapsamında hazırlanan web sitesinde (http://
www.uik.org.tr/tubakov/data-sets) bulabilirsiniz.

Ortadoğu Türkiye’nin daha 1980’li yıllarda tehlike olarak algıladığı bir bölge
olmuştur. Irak ve Suriye’nin bölgede etkin olma çabaları çerçevesinde silahlanma-
ları karşısında endişe duyan Türkiye, daha Körfez Savaşı başlamadan önce savun-
ma bütçesini artırma yoluna gitmiştir. Türkiye’nin bu yöneliminde Irak ve Suriye
ile Dicle ve Fırat nehirlerinin sularının paylaşımından kaynaklanan su sorununun
krize ve çatışmaya dönüşme ihtimalinin etkisi olmuştur. Soğuk Savaş sonrasında,
Irak’ın Kuveyt’i işgaliyle başlayan Körfez krizi, Türkiye’nin bölgeden algıladığı teh-
 8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik 151

ditleri daha da güçlendirmiş, bölgenin Türkiye’nin güvenlik politikaları çerçeve-

sinde birincil güvenlik sorunu olarak belirlenmesinde etkili olmuştur. Körfez Sa-
vaşı Irak’ın uluslararası koalisyon güçlerince yenilmesiyle sona ermiş, fakat Türkiye
açısından geride önemli güvenlik sorunları bırakmıştır. Kuzey Irak’ta “güvenlikli
bölge” oluşturulmasıyla Bağdat, Kuzey Irak’ta egemenliğini kaybetmiş ve bu du-
rum bölgenin PKK için üs haline gelmesine neden olmuştur. Bu tarihten itibaren
(1992) Türkiye’nin ulusal güvenlik belgelerinde “ayrılıkçı faaliyetler” ulusal güven-
lik sorunu olarak yer almaya başlamıştır.
Bu dönemde Türkiye Kafkasya’da da güvenliğine yönelik tehditler algılamış-
tır. SSCB’nin dağılmasının ardından bölgede ortaya çıkan boşluk uluslararası
nüfuz mücadelesini beraberinde getirmiş, Türkiye özellikle Hazar Havzası’ndan
Avrupa’ya yönelecek enerji boru hatlarının sahipliği konusunda Rusya Federasyo-
nu ile farklı güvenlik boyutları da olan önemli bir rekabete girişmiştir. Bunun yanı
sıra, daha Azerbaycan ile Ermenistan bağımsızlıklarını ilan etmeden başlayan Ka-
rabağ çatışmaları, bağımsızlık ilanlarını takiben savaşa dönüşmüş, Türkiye her an
topraklarına sıçraması ihtimali olan yeni bir çatışmayla karşı karşıya kalmıştır.
Çatışmalar sonucu Türkiye ile Ermenistan birbirlerini güvenlik tehdidi olarak al-
gılar hale gelmiştir. Ayrıca, Ermenistan’ın iki ülke arasındaki sınırı resmen tanı-
mayı reddetmesi de gerginlik yaratmıştır. Son olarak, Gürcistan’da ortaya çıkan
gerginlikler ve bu ülkenin parçalanma ihtimali ile Rusya Federasyonu içerisinde
Çeçenlerin başlattıkları mücadele ve takip eden dönemde bunun Türkiye’ye yan-
sımaları hep Türkiye’nin güvenlik alanı içerisinde gerçekleşmiş ve Türkiye’nin bu
dönemde kuzeydoğusundan da tehdit algılamasına neden olmuşlardır. Kardak Krizi:
1990’ların ilk yarısı aynı zamanda Türkiye’nin Ege’de algıladığı güvenlik teh- Türkiye ile Yunanistan
arasında yaşanan Kardak
didinin sürekli yaşanan krizlerle beslendiği bir dönem olmuştur. Bu dönemde Krizi, Türk bandıralı bir
Yunanistan ile Türkiye arasında diyaloga yönelik çeşitli adımlar atılmışsa da, her geminin (Figen Akad) Aralık
adımın arkasından bir kriz çıkmış ve süreci geriye döndürmüştür. 1996’da Ege de- 1996’da Ege denizindeki
nizinde bulunan insansız kayalıklar üzerindeki hâkimiyet iddialarından kaynak- Kardak kayalıklarında
karaya oturması sonrasında
lanan Kardak Krizi iki ülkeyi sıcak çatışmanın eşiğine getirmiştir. 1997’de Rusya iki ülkenin kurtarma
Federasyonu ile Kıbrıs Rum Yönetimi arasında imzalanan bir anlaşma uyarınca ekipleri arasında yaşanan
Rus S-300 füzelerinin Güney Kıbrıs Rum Yönetimi topraklarına yerleştirilmesi anlaşmazlıkla patlak vermiştir.
söz konusu olduğunda yeni bir kriz daha gündeme gelmiştir. İkili ilişkilerin ge- İki ülke de kayalıkların
kendi karasularında
leneksel sorun bölgesi olan Kıbrıs adası adına Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin bulunduğunu iddia edince,
AB’ye tam üyelik başvurusu yapmasıyla sorun Türkiye’nin üyesi olmadığı AB çer- önce Yunanistan, ardından
çevesine dahil edilmiş; böylece Türkiye bu politikasını şekillendirirken yeni bir da Türkiye’nin adacıklara
uluslararası aktörü de denklemlerine katmak durumunda kalmıştır. bayrak dikmesiyle tırmanan
kriz, iki ülkenin sıcak çatışma
Yunanistan, Kafkasya’da Türkiye’nin rekabet içinde olduğu Rusya ile işbirli- eşiğine geldiği noktada
ği arayışına girmiş, Hazar enerji hatları konusunda Türkiye’ye rakip hatları sa- ABD’nin arabuluculuğu ile
vunmuş, 1995’te Suriye ile stratejik ortaklık oluşturmuş ve 1996’da Ermenistan’la çözüme kavuşturulmuştur.
savunma anlaşması imzalamıştır. Bütün bu faaliyetler, Türkiye’nin Yunanistan’ı ABD Başkanı Clinton’ın iki
ülke hükümetleriyle yaptığı
güvenlik tehdidi olarak konumlandırmasına neden olmuştur. Bu çerçevede, temaslar sonucunda bayraklar
1990’larda Türkiye ile Yunanistan geleneksel sorun alanları dışında da karşı karşı- indirilmiş, asker ve gemiler
ya gelmişlerdir. Örneğin, iki ülke bir yandan Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgü- bölgeden çekilerek kriz sona
tü (KEİ) çatısı altında biraraya gelirken (1992), diğer taraftan Balkanlarda birbir- erdirilmiştir.
lerini rakip olarak görmüşlerdir. Türkiye, Yugoslavya’nın dağılmasının ardından Kaynak: Aydın, Mustafa
yeni kurulan ve Yunanistan’ın ismini kabullenmediği Makedonya ile yakın ilişki (2002). “Türk-Yunan
kurmuş, aynı şekilde Yunanistan’ın sorunlar yaşadığı Arnavutluğa da yakın dur- İlişkilerinde Şüpheci
İyimserlik”, Birgül Demirtaş-
muştur. Balkanlarda Türkiye ve ortakları tarafından çevrelenmekte olduğuna Çoşkun (der.), Türkiye-
inanan Yunanistan ise 1992’de Bosna-Hersek savaşı patlak verdiğinde, Sırplara Yunanistan; Eski Sorunlar,
destek olarak, uluslararası ambargo uygulanan Belgrad’a yardım etmiş ve böylece Yeni Arayışlar. Ankara:
bir konuda daha Türkiye’nin karşısında yer almıştır. ASAM, s. 212-238.
152 Strateji ve Güvenlik

OKUMA PARÇASI 1
Türkiye’nin gözünde savaş, güvenlik için son çaredir. Bu nedenle Türkiye caydırıcı bir dış
politikayı, ülke güvenliğinin ön savunma hattı olarak görür. Ancak, ne kadar yetenekle
yürütülürse yürütülsün, dış politika dayandığı askeri güçten daha kuvvetli olamaz.
Bu bakımdan Türkiye’nin barış içinde yaşaması, güçlü bir caydırıcı güce sahip olma-
sına bağlıdır. 21. yüzyılın eşiğinde Türkiye’nin karşılaştığı güvenlik sorunları ve bu
alanda alınması gerekli önlemler şöyle özetlenebilir:
• Türkiye’nin, bugün, karşı karşıya olduğu birden fazla komşusundan kaynaklana-
bilecek silahlı çatışma tehdidi, soğuk savaş döneminde Sovyetler Birliği liderliğin-
deki Varşova Paktı’ndan NATO ülkelerine yönelen tehdide kıyasla daha acil ve
çok yönlü bir nitelik gösteriyor.
• Türkiye’nin artık NATO’nun kolektif savunmasından yararlanması söz konusu
değildir. Bekasına ve güvenliğine yönelecek her türlü tehdide, Türkiye bundan
böyle tamamen ulusal imkanlarına dayanarak karşı koymak durumundadır.
• Türkiye’nin komşularından biriyle çatışmaya girmek zorunda kalması halinda,
PKK terörüne dışarıdan sağlanacak destek artacak ve iç tehdit çok daha fazla
askeri kuvveti kendine angaje edecektir.
• Türkiye’nin yaşamsal hakları ve toprakları üzerinde hak iddia eden Yunanistan ve Su-
riye, ülkemize karşı çıkar birliği içindedir ve Türkiye’yi çökertmek amacıyla PKK’ya
her türlü yardımı yapmaktadır. Türkiye, bu ülkelere karşı savunma planlamasını, aynı
anda iki ayrı cephede çatışmaya zorlanacağı varsayımı üzerine dayandırmalıdır.
• Stratejik konumu ve alanı, ülkemize Yunanistan ve Suriye’ye karşı bir iç hatlar
stratejisi izlemek imkanını vermekle beraber, Türkiye savunma planlarını tek cep-
hede toplayacağı üstün kuvvetlerle burada kesin sonuç aldıktan sonra, kuvvetle-
rini diper cepheye kaydırarak orada da kesin sonuca yönelmek gibi bir harekat
konseptine dayandıramaz. Çünkü bu devletlerin ülkemize karşı harekatlarını
senkronize etmeleri kuvvetli bir ihtimaldir. Diğer bir deyişle, güvenli savunma,
Türkiye’yi hem Ege, hem de güney cephesinde yeterli nitelikte ve süratle takviye
edilebilir kuvvetlere dayanan bir strateji uygulamaya zorlamaktadır.
• Türk Rus ilişkilerini bulandıran sorunlar olmasına rağmen, Rusya’nın Türkiye için
acil tehdit oluşturmadığı ve iki ülkenin aralarındaki ortak çıkar alanını genişletmek
hususunda kuvvetli bir siyasal iradeye sahip olduğu söylenebilir. En kötü bir ihtimal-
le, Jirinovski tipindeki liderlerin iktidarındaki bir Rusya’nın Türkiye’ye saldırması
halinde, bunun bölgedeki tüm stratejik dengeleri değiştireceği ve Basra Körfezi’ni
de Rusya’nın nüfuzuna tehlikeli biçimde açacağı endişesi, savaşın bir noktasında
ABD’yi harekete geçirerek Türkiye’nin yardımına gelmeye teşvik edecektir.
• Böyle olunca, Türkiye’nin Kuzey’den gelebilecek tehdide karşı kuvvetlerini satıh savun-
ması konseptine göre ve büyük bir derinlik içinde kullanabileceği, ateş gücü yüksek ve
son derece çevik askeri birliklerle yapması en isabetli yaklaşım olacaktır. Bu kuvvetin iki
temel görevinden birincisi, kuzeyden bir saldırı halinde, kuvvetler arasındaki aleyhte
oranı oylama muharebeleri ve aktif savunmayla etkili biçimde telafi etmek olanağın-
dan yararlanmaktır. İkincisi de güney cephesi için takviye kuvveti oluşturmaktır.
• Bu söylediklerimiz, Türkiye’nin savunma planlamasını, “iki buçuk savaşa”, yani
Ege ve Güney cephelerinde aynı anda iki topyekün savaşı sürdürmeye ve bir de
içeride körüklenecek yarım savaşa hazır olacak şekilde yapması gerektiğini orta-
ya koymaktadır. Bu da Türkiye’nin savunma harcamalarını kayda değer şekilde
artırmasını gerektirecektir. Türkiye için öncelikli sorun, bekası ile refahı arasında
sağlıklı bir denge kurabilmektir. Bunun da yolunun ekonomimizin istikrara ve
dinamik bir yapıya kavuşturulmasından geçtiği açıktır.

Kaynak: Türkiye’nin İki Buçuk Savaş Stratejisi, Şükrü Elekdağ, Milliyet, 27 Kasım
1994, s. 19.
 8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik 153

11 Eylül Sonrası
Türkiye’nin güvenlik politikalarında ikinci değişim dönemi, 11 Eylül 2001’de
ABD’ye karşı gerçekleştirilen saldırılar sonrasında, NATO kapsamında gerçek-
leştirilen Afganistan operasyonu ve ABD’nin Irak’ı işgali sürecinde başlamıştır.
11 Eylül sonrasında Türkiye’nin stratejik önemi yeniden gündeme yerleşmiş ve
ABD’nin Irak işgaliyle birlikte Türkiye’de güvenlik politikalarının belirlenmesinde
jeopolitik vurgu yerini sağlamlaştırmıştır. 11 Eylül’ün ardından Afganistan’a asker BM Güvenlik Konseyi
gönderen ve NATO’nun Afganistan’daki ISAF (International Security Assistance tarafından yetkilendirilen
Force) gücünün komutasını üstlenen Türkiye, bu dönemde güvenlik politikaların- Uluslararası Güvenlik
Destek Gücü ISAF’ın Aralık
da proaktif yaklaşım benimsemeye başlamıştır. 2001’de Afganistan’da
Bu dönemde Türkiye’nin güvenlik politikalarının ana çerçevesi, küresel, böl- göreve başlamasının
gesel ve ikili olmak üzere ayrı, fakat birbirini tamamlayan düzeylerde oluşturul- ardından, Türkiye Şubat
muştur. Türkiye, küresel bir aktör olabilmek amacıyla uluslararası örgütlerde daha 2002’de ilk kuvvetlerini
Afganistan’a gönderdi ve
ağırlıklı rol oynamak üzere girişimlerde bulunmuştur. Türkiye’nin BM Güvenlik Haziran 2002-Şubat 2003
Konseyi geçici üyeliğine seçilmesi (2009-2010) ve NATO’dan IMF’ye, G-20’den İs- arasında Barış Gücünün
lam Konferansı Örgütü’ne üye olduğu örgütlerde ağırlığını artırmaya çalışması bu komutanlığını üstlendi.
kapsamda güdülen politikalar arasındadır. Benzer şekilde, bölgesel düzeyde etkili ISAF harekâtının komutasını
NATO’nun Ağustos 2003’te
bir aktör olma hedefi doğrultusunda bölgesel işbirliği girişimlerini de yoğunlaştır- devralmasının ardından
mıştır. Bu kapsamda Kafkasya İstikrar Platformu, Ortadoğu Serbest Ticaret Alanı, Türkiye Şubat 2004-Ağustos
Enerji İşbirliği Ağları gibi bir dizi bölgesel işbirliği projesi gündeme getirilmiştir. 2005 döneminde ikinci defa
Söz konusu uluslararası ve bölgesel girişimlerle uyumlu biçimde ikili ilişkileri ge- harekâtın liderliğini üstlendi.
liştirmek de yeni güvenlik politikalarının önemli bir ayağını oluşturmaktadır.
11 Eylül ve ABD’nin 2003 Irak işgali sonrasında Ortadoğu Türkiye için doğ-
rudan ya da uluslararası terörizm, kitle imha silahlarının yayılması, uluslararası
uyuşturucu kaçakçılığı, insan ticareti gibi dolaylı güvenlik tehditlerinin kaynağı
olmaya devam etmektedir. Bölgeye yönelik yeni güvenlik politikaları “komşularla
sıfır sorun politikası” olarak adlandırılan daha çok işlevsel işbirliğini vurgulayan
bir çerçeveye oturtulmuştur. Bu kapsamda, Türkiye’nin doğrudan tehdit algıladığı
Suriye ve Irak ile bölgesel dengeler açısından Lübnan, Filistin gibi daha önceden
doğrudan ilişki kurulmayan ülkelerle diplomatik bağlar geliştirilmiştir.
Ortadoğu’da görülen bu tür işlevsel işbirliği çabalarının bir benzerini Rusya ile
ilişkilerde de gözlemlemek mümkündür. 11 Eylül sonrasında Karadeniz-Akde-
niz-Hazar Havzası bölgesinde ABD-Rusya karşıtlığının yerini ABD-Rusya denge-
sinin alması Türkiye’nin enerji ve güvenlik politikaları açısından önemli sonuçlar
doğurmuştur. ABD’nin bölgede Rusya’yla rekabet yerine işbirliğine yönelmesi,
Türkiye’nin de kendi güvenlik beklenti ve kaygıları doğrultusunda ABD-Rusya
dengesini gözeterek politika üretme girişimlerine ve Rusya ile ikili işbirliğini ge-
liştirme çabalarına yol açmıştır. Gelinen noktada, iki ülke ilişkileri güvenlik çerçe-
vesinin dışına çıkartılmış, çeşitli alanlarda işbirliği ile gelişmeye başlamıştır.
Bu noktada Türkiye’nin güvenlik politikalarındaki değişimde, Avrupa Birliği’ne
(AB) üyelik sürecinin ortaya çıkardığı “Avrupalılaşma” olgusunun etkilerinden de
bahsetmek gerekir. Türkiye’nin değişen güvenlik ve dış politikalarına dair birçok
analiz, bölgesel güç olma eğilimini Avrupalılaşma kavramıyla ilişkilendirmekte-
dir. AB’nin Türkiye’nin güvenlik politikalarındaki değişime ilk etkisini, güvenlik
politikalarının belirlendiği yasal süreçleri AB’ye uyum yasaları çerçevesinde si-
villeştirmesinde bulmak olanaklıdır. Ayrıca, Türkiye’nin, Soğuk Savaş sonrasın-
da Avrupa için önemini yitiren jeopolitik konumunu yeniden vurgulayarak, bir
bakıma Avrupa için vazgeçilmez bir ortak olmaya çalıştığı da söylenebilir. Türki-
ye, özellikle enerji güvenliği çerçevesinde Ortadoğu ile Orta Asya ve Kafkaslarda
istikrar sağlayıcı rol üstlenerek, Avrupa güvenliği açısından vazgeçilemeyen ve
Avrupa değerleriyle uyumlu bir güç olma eğilimindedir.
154
Milli Güvenlik Kurulu,
1933’te Yüksek Müdafaa
Meclisi ve Umumi Katipliği,
1949’da da Milli Savunma
Yüksek Kurulu ve Genel
Sekreterliği olarak faaliyet
gösteren yapı, 1961 Anayasası özelde sınır güvenliği sorununu, genelde ise askeri güvenlik bakış açısını öne çıkar-
ve 11 Aralık 1962 gün ve 129
sayılı Kanunla Milli Güvenlik
Kurulu ve Milli Güvenlik Kurulu ve Kürt sorununun yanı sıra, Suriye’de askerleri veya destekledikleri silahlı gruplar
Genel Sekreterliği olarak
yapılandırılmıştır. Daha sonra
1982 Anayasası uyarınca
çıkartılan 9.11.1983 tarih ve
2945 sayılı Kanunla yeniden
düzenlenen ve yetkileri
artırılan MGK ve MGK Genel
Sekreterliği’nin bazı görev
ve yetkileri 2001 ve 2003’de
AB uyum süreci kapsamında
kısıtlanarak MGK’daki asker
ağırlığı ortadan kaldırılmış,
Nisan 2017 Referandumu
ile değişen yönetim sistemi
çerçevesinde 10 Temmuz 2018
tarihinde çıkarılan 1 sayılı
“Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı
Hakkında Cumhurbaşkanlığı
Kararnamesi” ve 15 Temmuz
2018 tarihinde yayınlanan
6 sayılı “Millî Güvenlik
Kurulu Genel Sekreterliğinin
Teşkilat ve Görevleri
Hakkında Cumhurbaşkanlığı
Kararnamesi” ile bugünkü
halini almıştır. Halihazırda
Cumhurbaşkanın,
Cumhurbaşkanı Yardımcıları,
Adalet, Milli Savunma,
İçişleri ve Dışişleri Bakanları,
Genelkurmay Başkanı ile
Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri
Komutanlarından oluşan ve
Genel Sekreteri doğrudan
Cumhurbaşkanı tarafından
atanan MGK’da sivil ağırlığı ve
kontrolü artmış, yetkileri ise
büyük ölçüde aynı kalmıştır.
Kaynak: https://www.mgk.
gov.tr/index.php/kurumsal/
hakkimizda
Strateji ve Güvenlik
Arap Baharının Etkileri
Aralık 2010’da başlayan, Tunus, Mısır, Libya ve Yemen’de otoriter iktidarların de-
ğişmesine yol açan Arap Baharı 2011’de Suriye’de iç savaşa dönüşerek Ortadoğu
bölgesinde genel bir istikrarsızlık ve değişim süreci başlatmıştır. Bu çerçevede or-
taya çıkan belirsizlikler bölgenin önemli bir aktörü olan Türkiye’nin güvenlik ve dış
politikalarını doğrudan etkilemiştir. Türkiye hem uluslararası sistemin büyük ak-
törlerinin hem de tüm bölgesel aktörlerin müdahil olduğu Suriye iç savaşından, bu
ülkeyle sahip olduğu uzun kara sınırı ile ekonomik-siyasi bağlantıları ve muhatap
olduğu yoğun mülteci akını nedeniyle en fazla etkilenen ülkelerden biri olmuştur.
Arap Baharı sürecinin bu anlamda Türkiye’nin dış ve güvenlik politikalarına ilk
belirgin etkisi, 2000’li yıllarda bölgeye yönelik politikalarında öne çıkarttığı “yu-
muşak güç” politikasının yerini geleneksel politikalara dönüşün almış olmasıdır.
Suriye’de başlayan iç savaşla dönüşen bölgesel jeopolitik durum, Türkiye açısından
mıştır. Suriye iç savaşıyla bağlantılı şekilde gelişen mülteci akını, radikal terörizm
üzerinden farklı politikalar yürüten devletlerin varlığı da, tüm bunları toprak bü-
tünlüğü ve ülkenin bekâsına yönelik ciddi tehditler olarak ağılayan Türkiye için
sert/askeri güvenlik politikalarını öne çıkartmak bir bakıma kaçınılmaz olmuştur.
Uluslararası sistemin şekillenişine etki etme konusunda büyük güçler arasın-
daki rekabeti yeniden gündeme getiren, terörizm, mülteciler ve vekalet savaşları
gibi güvenlik gündemlerini ortaya çıkaran Suriye iç savaşı, Türkiye’nin yalnızca
komşuluk ilişkilerinde ve sınır güvenliğinde değil, bir yanda ABD ve AB ile diğer
yanda Rusya ve İran ile ilişkilerinin seyrinde de kırılmalara ve gerginliklere yol
açmıştır. Bu bağlamda Türkiye’nin dış ve güvenlik politikalarının özünü oluştu-
ran denge arayışını sürdürmek Türkiye açısından güçleşmiş, bu da ülkedeki “gü-
vensizlik” algısını artırarak, güvenlik politikalarının bu bağlamda şekillenmesine
katkıda bulunmuştur.
TÜRKİYE’NİN GÜVENLİK POLİTİKALARININ KURUMSAL YAPISI
Türkiye’de güvenlik politikalarını belirleyen kurumsal yapıyı açıkla-
5 yabilmek.
Her ne kadar son yıllarda yapı hızla değişmekle birlikte, hâlihazırdaki geçerli
mevzuat çerçevesinde Türkiye’nin ulusal güvenlik politikalarının belirlenmesinde
temel aktörler, Cumhurbaşkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri, MGK ve diğer yürüt-
me organları olarak sıralanabilir. Bu aktörlerin ulusal güvenlik sisteminin belir-
leyicileri olmaları, 1982 Anayasasının 117. ve 118. maddeleri ile bu maddelere
ilişkin değişiklikler (2003, 2010 ve 2017) ve buna uygun çıkarılan kanunlar ile
Haziran 2018’den itibaren Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerine dayanmaktadır.
1982 Anayasası’nın yapılış aşamasında yürütmenin başı olarak
Cumhurbaşkanı’na ulusal güvenlik konularında verdiği yetkiler Cumhurbaşkan-
lığı Yönetim Sistemine geçiş sürecinde yapılan 16 Nisan 2017 Referandumu ile
artırılarak, daha önce Anayasada Başbakan ve Bakanlar Kurulu’na verilen yetki-
ler de Cumhurbaşkanı’na devredilmiştir. Bu çerçevede, TBMM adına Türk Silahlı
Kuvvetlerinin başkomutanlığını temsil etmek; Türk Silahlı Kuvvetlerinin kullanıl-
masına karar vermek; Genelkurmay Başkanını atamak; milli güvenlik politikala-
rını belirlemek ve gerekli tedbirleri almaktır.
 8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik 155

Anayasaya (117. ve 118. maddeler) göre Cumhurbaşkanı, ulusal güvenliğin

sağlanması ile Silahlı Kuvvetlerin yurt savunmasına hazırlanmasından TBMM’ye
karşı sorumludur. Ayrıca, 2017 Referandum ile ilgili maddelerde yapılan değişik-
likle daha önce Bakanlar Kurulu’na verilmiş olan ulusal güvenliğin sağlanması ve
ulusal güvenlik politikalarının tespit ve uygulaması ile ilgili kararların alınması
görev ve yetkisi Cumhurbaşkanına verilmiştir. Bu değişiklikler öncesinde ulusal
güvenlik, hükümetin genel siyaseti ve sorumluluğu içinde yer almakla birlikte,
MGK kanunu yoluyla özerk bir alan gibi düzenlenmiş olduğundan, MGK ulusal
güvenlik sisteminin baş aktörü konumunu uzun süre korumuştur.
2001 yılında başlayan Avrupa Birliği uyum süreci çerçevesinde yapılan deği-
şikliklere kadar MGK, devletin milli güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygu-
lanması ile ilgili alınan tavsiye kararları ve gerekli koordinasyonun sağlanması
konusundaki görüşlerini Bakanlar Kurulu’na bildiren bir kurum olarak tanımlan-
maktaydı. 2003’de MGK kanununda yapılan değişiklikle MGK “bildiren” kurum
olmaktan çıkarılarak “tavsiye eden” bir kuruma dönüştürülmüştür. Ayrıca daha
önce MGK tavsiyeleri hükümet tarafından “öncelikle görüşülecek” şeklinde yer
alırken, kanunda yapılan değişikle sadece hükümet tarafından “değerlendirilir”
hale getirilmiştir. 16 Nisan 2017’de gerçekleştirilen referandum kapsamında ya-
pılan anayasa değişikliği ile MGK’nın ulusal güvenlik politikalarındaki belirleyici
konumu bir kez daha dönüşmüş, MGK “devletin millî güvenlik siyasetinin tayini,
tespiti ve uygulanması ile ilgili alınan tavsiye kararları ve gerekli koordinasyo-
nun sağlanması konusundaki görüşlerini Cumhurbaşkanına bildiren” bir kurum
olarak tanımlanmıştır. Böylece MGK zaman içerisinde Türkiye’nin güvenlik po-
litikalarını belirleyen asker ağırlıklı temel kurum olmaktan, sivilleşen ve politika-
ların belirlenmesinde danışma işlevi ağırlık kazanan bir kuruma dönüşmüştür.

Şekil 8.1
2017 Anayasa
MGK GENEL SEKRETERİ
Değişikliği Sonrası
MGK Genel
Sekreterliği Teşkilat
Yapısı
GENEL SEKRETER
ÖZEL DANIŞMANLIĞI Kaynak: https://
www.mgk.gov.
ÖZEL KALEM HUKUK tr/index.php/
MÜDÜRLÜĞÜ MÜŞAVİRLİĞİ kurumsal/teskilat/
teskilat-semasi
PROTOKOL
MÜDÜRLÜĞÜ

GENEL SEKRETER GENEL SEKRETER GENEL SEKRETER

YARDIMCISI YARDIMCISI YARDIMCISI

SEFERBERLİK
BASIN VE
VE SAVAŞ SEKRETERYA ARAŞTIRMA VE PERSONEL VE
HALKLA
HAZIRLIKLARI HİZMETLERİ DEĞERLENDİRME İDARİ İŞLER
İLİŞKİLER
PLANLAMA DAİRESİ DAİRESİ DAİRESİ
DAİRESİ
DAİRESİ BAŞKANLIĞI BAŞKANLIĞI BAŞKANLIĞI
BAŞKANLIĞI
BAŞKANLIĞI
156 Strateji ve Güvenlik

Türkiye’nin ulusal güvenliğine dair en temel belge olan Milli Güvenlik Siyaseti
Belgesi de bu süreçler içinde ortaya çıkar ve kabul edilir. 2018 değişikliklerine
kadar, MGK Genel Sekreterliğinin Genelkurmay Başkanlığı öncülüğünde, ilgili
bakanlık ve kurumlarla koordinasyon halinde hazırladığı taslak ulusal güvenlik
siyaseti belgesi ilk olarak MGK’ya sunulur ardından MGK’da kabul edilerek tav-
siye kararı olarak Bakanlar Kurulu’nun onayına gönderilir, ve Bakanlar Kurulu
tarafından onaylanması halinde uygulanmaya alınırdı. Son değişikliklerin ardın-
dan, MGK Genel Sekreterliği tarafından hazırlanan Milli Güvenlik Siyaseti Bel-
gesi, MGK’da kabul edilmesinin ardından onaylanmak üzere Cumhurbaşkanı’na
sunulmaktadır. Bu çerçevede, söz konusu değişiklikler ile Türkiye’nin güvenlik
yapılanmasında bilginin elde edilmesi, yorumlanması ve kullanılması ile karar
alma süreçlerine kadar tüm basamaklar Cumhurbaşkanlığı şemsiyesi altında tek
elde toplanmıştır.

Özet
Türkiye’de “strateji” ve “güvenlik” kavramları neredey-
se birbirinin yerine geçen bir kullanım alanına sahip-
tir. Güvenlik kavramı, kimi zaman “askeri strateji”yi
çağrıştırırken; resmi söylemde kullanılan “ulusal gü-
venlik” ifadesinin tanımlarına bakıldığında, kavramın
“genel strateji”yle benzeştiği görülür.
Türkiye’de resmi güvenlik kavramı beka, ulusal bağım-
sızlık ve bütünlüğün korunması ile iç tehditler kapsa-
mında rejimin korunması unsurları ile tanımlanmak-
tadır. Bu çerçevede, Türkiye’de güvenlik Soğuk Savaş
sonrası dönemde bile büyük ölçüde geleneksel güven-
lik anlayışına paralel biçimde kavramsallaştırılmıştır.
Soğuk Savaş sonrası dönemde Türkiye’de güvenlik ala-
nında en fazla çalışılan yeni konular enerji güvenliği ve
çevre güvenliği olmuştur. Soğuk Savaşın sona ermesi
ve yeni uluslararası sistemin ortaya çıkardığı yeni teh-
ditler güvenlik söyleminin söz konusu yeni tehditleri
içerecek şekilde genişletilmesini getirmekle beraber,
geleneksel kavramsallaştırmayı değiştirmemiştir.
Türkiye’nin resmi güvenlik kavramının temelini
oluşturan güvenlik kültürü tarihsel ve coğrafi et-
ken olmak üzere iki unsura dayanmaktadır. Osmanlı
İmparatorluğu’nun reel politiğe dayalı diplomasisi,
“ayrılma ve toprak kaybı korkusu” ile İmparatorlu-
ğun Ortadoğu’da yüzyıllar süren hâkimiyetinin yarat-
mış olduğu olumsuz algılamalar Türkiye’nin güvenlik
kültürünü etkileyen tarihsel unsurlardandır. Bir başka
tarihsel unsur da batılılaşmadır. Onsekizinci yüzyılda
Osmanlı devletinde başlayan Batılılaşma, Türkiye’nin
Batı odaklı politikalarını harekete geçirerek, Cumhu-
riyet döneminde Türkiye’nin Batılı devlet sistemi için-
deki yerini güvence altına alma çabasında önemli etkisi
olmuştur.
Türkiye’nin jeostratejik konumu hem dünya politi-
kasında normalde oynayabileceğinden daha etkili bir
rol yüklemekte, hem de Türkiye’yi uluslararası siyasi
dengelerin değişimi karşısında daha hassas hale getir-
mektedir. Türkiye Soğuk Savaş döneminde Sovyetler
Birliği’nin çevrelenmesi bağlamında önemli bir strate-
jik konumda bulunduğundan, Batı ittifakının güvenlik
şemsiyesi altında yer alarak güvenliğini sağlamıştır.
Buna karşın Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte
Türkiye’nin konumu önemli bir dönüşüm geçirmiştir.
Sovyetler Birliği’nin dağılması Türkiye için önemli bir
güvenlik sorununu ortadan kaldırmakla birlikte, da-
ğılmanın yarattığı boşluk Türkiye’nin çevresinde yeni
güvenlik tehditlerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik 157
Yukarıda bahsi geçen tehditlerle mücadelede, Soğuk
Savaş döneminde Türkiye’nin güvenlik politikalarının
temelini, Batı ittifakı içinde yer alma, ilişkilerini bu
çerçevede şekillendirme ve Kuzey komşusu Sovyetler
Birliği’nden gelen tehdidi bertaraf etme anlayışı oluş-
turmuştur. Soğuk Savaş sonrası değişen uluslararası
ortam ve ortaya çıkan yeni tehditler geleneksel güven-
lik politikalarını sürdürmeyi olanaksızlaştırmıştır. Bu
çerçevede, Türkiye’nin güvenlik politikaları ilk olarak
Soğuk Savaşın sona ermesiyle uluslararası koşulların
yarattığı yeni güvenlik tehditleri karşısında 1990’lı yıl-
larda, daha sonra da uluslararası dengeleri değiştiren
11 Eylül sonrasında tekrardan dönüşüm geçirmiştir.
Türkiye 1990’larda Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla
ortaya çıkan boşluktan kaynaklanan çatışmaları tehdit
olarak kabul etmiş, bu tehditlere karşı güvenliğini sağ-
lamayı öne çıkarmıştır. Ortadoğu, Kafkasya ve Balkan-
larda kriz ve gelişmelerde taraf olmuş, bu çerçevede ak-
tif politika izlemiştir. 11 Eylül sonrasında Türkiye’nin
stratejik önemi yeniden gündeme gelmiş ve ABD’nin
Irak’ı işgaliyle birlikte Türkiye’de güvenlik politikala-
rının belirlenmesinde jeopolitik ve jeostratejik vurgu
yerini sağlamlaştırmıştır. Bu dönemde Türkiye’nin gü-
venlik politikalarının ana çerçevesi, küresel, bölgesel ve
ikili olmak üzere ayrı, fakat birbirini tamamlayan dü-
zeylerde oluşturulmuştur.
2010’dan itibaren gelişen Arap Baharı ve 2011’de
Suriye’de başlayan iç savaş, çeşitli terör örgütlerinin
yanı sıra, bölge içi ve dışından farklı ülkelerin müdaha-
lelerini beraberinde getirmiş, bu da Türkiye açısından
toprak bütünlüğü ve sınır güvenliği hassasiyetlerini en
üst noktaya çıkartmıştır. Özellikle ABD’nin Suriye’de
PKK uzantılı örgütler ile çalışmayı tercih etmiş olma-
sı ve 2015’den itibaren Rusya’nın da silahlı kuvvetleri
ile çatışmaya dahil olması, Türkiye açısından yakın
çevresinde yeni bir güç mücadelesi ile ciddi terör teh-
didini gündeme getirmiştir. Bu kapsamda Türkiye,
topraklarına yönelebilecek tehditlere karşı sınır ötesi
operasyonlar ile önlem alma yoluna gitmiş, iç ve dış
güvenlik politikalarında askeri önlemleri yeniden öne
çıkartmıştır.
158 Strateji ve Güvenlik

Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin resmi güvenlik
ve savunma politikasının unsurlarından biri değildir?
a. Ülke toprağını genişletmek
b. Komşularıyla işbirliğini geliştirmek
c. Bölgesel barış ve güvenliğe katkıda bulunmak
d. Ülkesel bütünlüğünü korumak
e. Bölgesel bir güç ve denge unsuru olmak
2. Aşağıdakilerden hangisi, resmi güvenlik kavram-
sallaştırmasının bir unsuru değildir?
a. Terörizm
b. Küresel Isınma
c. Kitle İmha Silahlarının Yayılması
d. Bölgesel Çatışmalar
e. İrticai faaliyetler
3. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin geleneksel
güvenlik söylemini oluşturan güvenlik kültürü unsur-
larından biri değildir?
a. Toprak kaybı korkusu
b. Jeostratejik konum
c. Batılılaşma
d. Güç dengesi
e. Ekonomik menfaatler
4. Ağağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin Osmanlı
İmparatorluğu’ndan miras edindiği bir güvenlik kültü-
rü unsuru değildir?
a. Çevresel sorunların güvenlik sorunu olarak dü-
şünülebilmesi geleneği
b. Osmanlı İmparatorluğuna yönelik olumsuz al-
gılamalar
c. Batılılaşma
d. Güç dengesi
e. Toprak kaybı korkusu
5. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin Soğuk Savaş sı-
rasında benimsediği askeri stratejiler arasında yer almaz?
a. NATO stratejileri ile uyumlu stratejiler
b. İleri savunma
c. SSCB’nin politikalarına paralel stratejiler
d. Caydırıcılık
e. Müttefiklere üs sağlama
6. Aşağıdakilerden hangisi, NATO kapsamında ger-
çekleştirilen ve Türkiye’nin katkıda bulunduğu barışı
destekleme harekâtlarından biridir?
a. UNOSOM
b. ALTHEA
c. UNPROFOR
d. KFOR
e. MONUC
7. Aşağıdakilerden hangisi, 1990’lı yılların ilk yarısın-
da Türkiye’nin algıladığı güvenlik tehditleri arasında
yer almaz?
a. Bloklar arası silahlanma yarışı
b. Yunanistan’la yaşanan krizler
c. Doğu Avrupa’da istikrarsızlık
d. Körfez Krizi sonrasında Kuzey Irak’ta güvenlik-
li bölge oluşturulması
e. Balkanlar’da yaşanan istikrarsızlıklar
8. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin 11 Eylül son-
rası güvenlik politikasının esaslarından biri değildir?
a. Bölgesel politika ve krizlere karışmama politi-
kası
b. Uluslararası örgütlerde ağırlıklı rol oynama
c. Yumuşak güç olma eğilimi
d. Bölgesel işbirliğinin geliştirilmesinde aktif rol
oynama
e. Komşularla işlevsel işbirliği
9. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de ulusal güvenlik
politikalarını belirleyen temel aktörler arasında sayılamaz?
a. MGK
b. Türk Silahlı Kuvvetleri
c. Dışişleri Bakanlığı
d. Hazine ve Maliye Bakanlığı
e. Cumhurbaşkanı
10. Aşağıdakilerden hangisi, AB Uyum Yasaları çerçe-
vesinde MGK kanununda yapılan değişikliklerden biri
değildir?
a. MGK’nın Milli Savunma Bakanlığı’na bağlan-
ması
b. MGK’nın hükümetlere bildiren bir kurum ol-
maktan, tavsiye eden bir kuruma dönüşmesi
c. MGK’nın her ay yerine iki ayda bir toplanması
d. MGK’nın üye sayısının 13’e çıkarılması
e. Adalet Bakanının MGK toplantılarına katılması

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. a Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Güvenlik ve
Strateji Tanımlamaları” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
2. b Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Güvenlik ve
Strateji Tanımlamaları” başlığını yeniden göz-
den geçiriniz.
3. e Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Güvenlik Kül-
türü” başlığını yeniden gözden geçiriniz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Güvenlik Kül-
türü” başlığını yeniden gözden geçiriniz.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü-
venlik Uygulamaları” başlığını yeniden gözden
geçiriniz.
6. d Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü-
venlik Uygulamaları” başlığını yeniden gözden
geçiriniz.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü-
venlik Uygulamaları” başlığını yeniden gözden
geçiriniz.
8. a Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü-
venlik Uygulamaları” başlığını yeniden gözden
geçiriniz.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Güvenlik Poli-
tikalarının Kurumsal Yapısı” başlığını yeniden
gözden geçiriniz.
10. a Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Güvenlik Politi-
kalarının Kurumsal Yapısı” başlığı altında “11 Ey-
lül Sonrası” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik 159
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Türkiye’de resmi güvenlik kavramı bekâ, ulusal bağımsız-
lık ve bütünlüğün korunması ile iç tehditler kapsamında
rejimin korunması esaslarına dayandırılmaktadır.
Sıra Sizde 2
Soğuk Savaş sürecinde Türkiye’nin askeri stratejisi
NATO çerçevesinde belirlenmiştir. Türkiye 1952’de
NATO’ya üye olmasıyla birlikte Sınırlı Savaş Strate-
jisini benimsemiştir. NATO 1954’te Kitlesel Karşılık
Stratejisini benimsediğinde, Türkiye ABD’nin nük-
leer silahlarını yerleştireceği üsleri sağlayan ülke ola-
rak stratejisini bu konumuna odaklamıştır. 1960’ların
sonuna yaklaşıldığında NATO taktik nükleer silahlar
yanında konvansiyonel güçleri de dâhil eden bir stra-
teji olarak Esnek Karşılık Stratejisini benimsediğinde,
Türkiye de konvansiyonel çatışmayı yerleşim yerlerin-
den uzakta tutma zorunluluğu ile karşı karşıya kalmış
ve ileri savunma stratejisini benimsemiştir.
160 Strateji ve Güvenlik
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Aydın, Mustafa (2000). “Determinants of Turkish Fo-
reign Policy: Changing Patterns and Conjunctures
during the ColdWar”, Middle Eastern Studies, Cilt
36, Sayı 1.
Aydın, Mustafa (2001). “İkinci Dünya Savaşı ve Türki-
ye: 1939-1945”, Baskın Oran (der.), Türk Dış Po-
litikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. İstanbul:
İletişim.
Aydın, Mustafa (2003). “Securitization of History and
Geography: Understanding of Security in Turkey”,
Southeast European and Black Sea Studies, Cilt
3, Sayı 2.
Aydın, Mustafa (2006). “De-legitimizing Religion as a
Source of Identity-Based Security Threats in a Glo-
bal World”, Connections: The Quarterly Journal,
Cilt 5, Sayı 3.
Aydın, Mustafa ve Sinem Akgül Açıkmeşe (2004). “To
be or Not to be with Turkey: December 2004 Blues
for the EU”, Turkish Policy Quarterly, Cilt 3, Sayı 3.
Bilgin, Pınar (2003). “Türkiye-AB İlişkilerinde Güven-
lik Kültürünün Rolü”, Cem Karadeli (der.), Soğuk
Savaş Sonrasında Avrupa ve Türkiye, Ankara: Ay-
raç Yayınevi.
Bilgin, Pınar (2005). “Turkey’s Changing Security Dis-
courses: The challenge of Globalisation”, European
Journal of Political Research, Cilt 44.
Bilgin, Pınar (2007). “Making Turkey’s Transformation
Possible: Claiming ‘Security- speak’-not Desecuri-
tization”, Southeast European and Black Sea Stu-
dies, Cilt 7, Sayı 4.
Bilgin, Pınar (2010). “Güvenlik Çalışmalarında Yeni
Açılımlar: Yeni Güvenlik Çalışmaları”, Stratejik
Araştırmalar Dergisi, Cilt 8, Sayı 14 .
Bilgin, Pınar (2010). “Türkiye Coğrafyasında Yalnız
Güçlü Devletler Ayakta Kalabilir: Jeopolitik Ger-
çeklerin Türkiye’de Kullanımları”, Evren Balta Paker
ve İsmet Akça (der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve
Güvenlik Siyaseti, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Ya-
yınları.
Dış Politika Enstitüsü (1987). Türkiye’nin Savunması.
Ankara: Dış Politika Enstitüsü.
Elekdağ, Şükrü (1995). “İki Buçuk Savaş Stratejisi”,
Yeni Türkiye: Dış Politika Özel Sayısı, Yıl 1, Cilt 3.
Ergüvenç, Şadi (1998). “Turkey’s Security Perceptions”,
Perceptions Journal Of International Affairs, Cilt
3, Sayı 2.
Erickson, Edward J.(2004). “Turkey as Regional Hege-
mon-2014: Strategic Implications For the United
States”, Turkish Studies, Cilt 5 (3),s. 25-45.
Fotiou, Eleni and Triantaphyllou, Dimitrios (2010).
“Assessing Turkey’s “Soft Power” Role: Rhetoric
versus Practice”, The International Spectator, Cilt
45, Sayı 1.
Girogosian, Richard, (2007). “Redefining Turkey’s
Strategic Orientation”, Turkish Policy Quarterly,
Cilt 6, Sayı 4.
Kanbolat, Hasan ve Hasan Ali Karasar (2009).
Türkiye’de Stratejik Düşünce Kültürü ve Araş-
tırma Merkezleri: Başlangıcından Bugüne Türk
Düşünce Kuruluşları. Ankara: Nobel.
Karaosmanoglu, Ali L. (2000). “The evolution of the na-
tional security culture and the military in Turkey”,
Journal of International Affairs, Cilt 54, Sayı 1.
Karaosmanoğlu, Ali ve Seyfi Taşhan (2004). The Euro-
peanization of Turkey’s Security Policy: Prospects
and Pittfalls. Ankara: Foreign Policy İnstitute.
Kirişçi, Kemal (1997). “Post Cold-War Turkish Secu-
rity and the Middle East”, Middle East Review of
International Affairs, Cilt 1, Sayı 2.
Koçer, Gökhan (2002). “1990’lı Yıllarda Askeri Yapı ve
Türk Dış Politikası”, ODTÜ Gelişme Dergisi, Cilt
29, Sayı 1-2.
Müftüler Bac, Meltem (2000). “Turkey’s Role in the
EU’s Security and Foreign Policies”, Security Dia-
logue, Cilt 31 (4), s. 489-502.
Nilüfer, Narlı, (2000). “Civil-Military Relations in Tur-
key”, Turkish Studies, Cilt 1, Sayı 1.
Oğuzlu, H. Tarık ve Uğur Güngör (2006). “Peace Ope-
rations and the Transformation of Turkey’s Security
Policy”, Contemporary Security Policy, Cilt 27,
Sayı 3.
 8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik 161
Oğuzlu, Tarık (2007). “Soft power in Turkish foreign
policy”, Australian Journal of International Affa-
irs, Cilt 61 (1), s. 81-97.
Özcan, Gencer (2010). “Türkiye’de Milli Güvenlik
Kavramının Gelişimi”, Türkiye’de Ordu, Devlet ve
Güvenlik Siyaseti, der. Evren Balta Paker ve İsmet
Akça, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Özcan, Gencer ve Kut, Şule (1998). En Uzun Onyıl:
Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gün-
deminde Doksanlı Yıllar. İstanbul: Boyut Kitapları.
Paker-Balta, Evren ve İsmet Akça (2010). Türkiye’de
Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti. İstanbul: Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
Sander, Oral (1993). Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü:
Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine bir Deneme.
Ankara, İmge.
Sayarı, Sabri (2000). “Turkish foreign policy in the
post-Cold War era: The challenges of multi-regio-
nalism”, Journal of International Affairs, Cilt 54,
Sayı 1.
Tellal, Erel (2001). “SSCB’yle İlişkiler”, Baskın Oran
(der.), Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1919-1980,
Cilt I. İstanbul: İletişim s. 501-509.