MALAY 22.

1 (2009): 15-19

Ang W ika ng PPagpapalaya

Wika agpapalaya at ang PPapel
apel
ng Akademya*
Vivencio R. Jose

Tumuturol ang modernisasyon sa katotohanang nabibilang tayo sa kasalukuyang International

Information and Communication Order at bahagi rin, kahit maliit lamang, ng Rebolusyon sa
Siyensiya at Teknolohiya (Scientific and Technological Revolution). Kailangang maging
sensitibo tayo sa mga makabagong kalagayan para tumanggap ang Filipino ng mga makabagong
elemento (tulad ng mga salita, parirala, ideya, konsepto, at teorya) na galing sa dalawang
pandaigdigang bukal ng kaalaman at pagbabagong iyan. Ang mataas nang antas ng kaalaman at
ang napakabilis na pagsulong nito ay malinaw pa ring nagbabadya na ang Filipino ay dapat nang
umahon mula sa kalsada, palengke, radyo, pelikula, telebisyon, komiks, at magsalin upang tumungo
at mapanday sa loob ng silid-aralan, laboratoryo, journal, at iba pang mga publikasyong iskolarli
at propesyonal at gayundin sa batasan, hukuman, diplomasya, at burukrasya.

Mga susing termino: wika, pagpapalaya, akademya, tagapagtaguyod ng ideya, taong malaya,
makabagong elemento, pagsulong ng wika

Modernization depicts the reality that we belong to the present International Information
and Communication Order and also a part of, even just a small fraction, of the Scientific
and Technological Revolution. We need to become sensitive of the new statures so that
the Filipino language could accept new elements (such as words, phrases, ideas, concepts,
and theories) that are from the two global sources of those knowledge and changes. The
high level of knowledge and its fast development stil is a clear manifestation that the
Filipino language should evolve from the streets, market, radio, film, television, comics,
and translate in order to advance and be wielded in the classroom, laboratory, journal,
and other scholarly and professional publication and also including the senate, court,
diplomacy and bureaucracy.

Keywords: language, independence, academy, language development

* Malay, Tomo VII, Bilang 1-2, 1988-1989

Copyright © 2009 De La Salle University, Philippines

16 MALAY
Napapanahon ang paksa para sa isang bansang
naghahangad ng kalayaan at kasarinlan. Angkop
na tatalakayin ang papel ng akademya sa layuning
ito dahil sa penomenal na paglaganap ng Filipino
sa buong bansa nang nakaraang mga dekada.
Noong 1960, may 44.4% lamang ng populasyon
ang nagsasalita ng Filipino. Tumaas ito sa 62.2%
noong 1975, sa 72.3% noong 1980, at sa 82.9%
noong 1985. Sa taong ito, at sa mga susunod pang
panahon, maasahang tataas pa ang bilang na ito.
Malinaw na kahit na ano pa ang hadlang na ilagay
sa pagsulong ng wikang pambansa, magpapatuloy
ito sa pagyabong at, ating maaasahan, sa
pamumulaklak. Kaya ilang aspekto lamang ng
paksa ang tatalakayin dito.
Una, upang maging angkop na wika ng
pambansang pagpapalaya, dapat lumahok ang
Filipino sa dalawang prosesong tila mandin
magkasalungat, subalit sa katotohanan ay
magkatulong: ang modernisasyon at ang
rehiyonalisasyon.
Ano ang ibig kong sabihin?
Tumuturol ang modernisasyon sa katotohanang
nabibilang tayo sa kasalukuyang International
Information and Communication Order at bahagi
rin, kahit maliit lamang, ng Rebolusyon sa Siyensiya
at Teknolohiya (Scientific and Technological
Revolution). Kailangang maging sensitibo tayo sa
mga makabagong kalagayan para tumanggap ang
Filipino ng mga makabagong elemento (tulad ng
mga salita, parirala, ideya, konsepto, at teorya) na
galing sa dalawang pandaigdigang bukal ng
kaalaman at pagbabagong iyan. Mahalaga ito lalo
na sa mga nabibilang sa akademya, kasama ang
iba’t ibang sangay nito tulad ng pilosopiya, agham
panlipunan, agham natural, literatura, arte, at mga
propesyon. Ang wikang nakakulong o nakatali sa
madilim na kuweba ng pagkaatrasado ay di
maaaring makaangkop sa mga kahingian ng
kontemporaryong karunungan sa nagmamadali at
nagbabagong daigdig at sa mga pangangailangan
sa ekspresyon at komunikasyon nito. Bawat araw
ay nakakakita tayo ng mga bagong likha sa sining
at panitikan at bagong tuklas, bagong imbensiyon
at bagong pormulasyon sa siyensiya at teknolohiya.
Ang mataas nang antas ng kaalaman at ang
TOMO XXII BLG. 1
napakabilis na pagsulong nito ay malinaw pa ring
nagbabadya na ang Filipino ay dapat nang umahon
mula sa kalsada, palengke, radyo, pelikula,
telebisyon, komiks, at magsalin upang tumungo at
mapanday sa loob ng silid-aralan, laboratoryo,
journal, at iba pang mga publikasyong iskolarli at
propesyonal at gayundin sa batasan, hukuman,
diplomasya, at burukrasya.
Kung kailangan ng ating pambansang kultura
ang modernisasyon, gayundin naman ang ating
wikang pambansa. Kailangan lamang na pag-
ingatang hindi mawasak ang mga piling katangian
at kakanyahan nito sa pagsulong sa
intelektuwalisasyon, pagpapayaman at paggamit sa
lahat ng sangay ng kaisipan at kaalaman.
Mapapalinaw ng paghahambing ang ibig kong
sabihin. Ang Ingles, halimbawa, kahit na moderno
na ay patuloy pa rin sa pagdebelop. Talos ng mga
gumagamit nito na ang mga kasabihan, idyoma,
ideya, at konsepto ng ating panahon ay di na
maaaring mailahad nang husto sa uri ng Ingles nina
Chaucer at Shakespeare, kaya patuloy ang
modernisasyon ng Ingles hanggang sa ating
panahon. Samakatuwid, kailangan din ng Filipino
ang patuloy na pagsulong. Hindi tayo dapat patali
sa wika ng panahon nina Francisco Balagtas, Lope
K. Santos, at Lazaro Francisco, gaano man
kadalisay ang wika ng sinulat na panitikan; may
iba nang masisidhi at namumukod-tanging
pangangailangan ang ating nagmamadaling
panahon. Epektibo pa kayang magagamit ang luma
o di sapat na wika sa ekspresyon at komunikasyon
sa kapaligiran at antas ng karunungan sa mga
dekadang 80 at 90? Para sa mga propesyon,
siyensiya, at teknolohiya? At para sa pagpapalaya
sa ating panahon?
Ano naman ang ibig kong sabihin sa
rehiyonalisasyon? Palagay ko, ang
rehiyonalisasyon ay isang aspektong kailangan din
ng Filipino. May mahigit na isang daang grupong
etnolinggwistiko at ilang pangunahing grupong
pangrehiyon; binubuo ito ng milyun-milyong tao na
may sariling wika at kultura. Ganito ang batayan
sa rehiyonalisasyon: Kung ang modernisasyon
ay maglalapit sa Filipino sa pandaigdigang bukal
ng impormasyon at komunikasyon, at sa
ANG WIKA NG PAGPAPALAYA AT ANG PAPEL NG AKADEMYA
siyensiya at teknolohiya, ang rehiyonalisasyon
naman ang lalong maglalapit sa Filipino sa mga
wikang etniko at pangrehiyon. May pagkakatulad
ang ating mga wika bunga ng katangiang Malayo-
Polynesian nila. Nais kong linawin na ang
rehiyonalisasyon ay paggamit ng Filipino sa mga
rehiyon at ang pagtanggap nito ng mga salita,
parirala, kawikaan, ideya, at konsepto na wala
pang katumbas sa Filipino o dayuhang salita. Sa
gayon, ang mga nagsasalita ng mga wikang
pangrehiyon ay makatitiyak na ang Filipino ay
magiging bahagi rin ng wika at buhay nila, at
magiging kanila na rin, hanggang sila ay tuluyang
makalahok at mag-ambag sa pagpapayaman ng
wikang pambansa. Maraming lugar sa Mindanao
na bukod sa Filipino ay sabay-sabay na
ginagamit ang Iloko, Cebuano, Hiligaynon at
Waray—at, sa mga paaralan ay Ingles.
Pagpapatunay ito na kung kakailanganin at
gugustuhin, ang Filipino ay matututuhan at
magagamit ng sinuman.
Malaki ang papel na gagampanan ng Metro
Manila sa proseso ng modernisasyon at
rehiyonalisasyon ng wikang pambansa (lahat ng
rehiyon ay may mga nandarayuhan sa metropolis)
pagkat ito ang sentro ng edukasyon, industriya,
komersiyo at pananalapi, pulitika at pamahalaan,
kultura at mass media. Sa Metro Manila
magkakaroon ng patuloy na sintesis ang
modernisasyon at rehiyonalisasyon hanggang abutin
ang puntong tatatag o magkakaroon ng katatagan
ang wikang pambansa. Mula sa kalsada tungo sa
akademya ay may mga palatandaang talagang
magpapatuloy ang pag-unlad ng Filipino sa susunod
na mga dekada.
Pangalawa,ang wikang pambansa ay di
nagiging automatik per se na instrumento ng
pambansang pagpapalaya. Ang totoo, kahit na
anong wika ay maaaaring gamiting kasangkapan
alinman sa pambansang pagpapalaya o sa
pambansang pananakop, o magkasabay nito.
Tandaang sistema ng senyas (sign system) ang
wika na may mga gawaing pangkaisipan at
pangkomunikasyon sa mga aktibidad ng tao.
Ginagamit natin ang wika sa pang-araw-araw
na buhay upang magpahayag ng mga kaisipan at
VIVENCIO R. JOSE 17
makipag-unawaan sa isa’t isa; nililikha na wika
ayon sa pangangailangan tulad ng mga simbolo
sa chemistry, mga pormula sa physics, mga
senyas sa mathematics, atbp. Pagkat sistemang
banyaga, di naalis ang karakter na artipisyal ng
Ingles sa lipunan natin at limitado lamang sa
inteligentsia at elite. Ang katutubong elite, na
ginagamit ng mga dayuhan, ang nagsasakatuparan
ng kanilang pagkontrol sa mga institusyong
kultural sa lipunang Pilipino. Tumutulong sila
upang manipulahin ng Amerika ang buong
saklaw ng mga materyal na ideyolohiko—lalo
na ang edukasyon, mass media, at pamahalaan,
kung saan itinatakda at pinalalaganap ng mga
tagapaghari ang sistema ng makauring pananakop
(class hegemony).
Penomenang sosyal ang wika, tumutubo mula
sa proseso ng pag-unlad ng produksiyong
panlipunan. Isang aspekto ito na kailangan sa
koordinasyon ng mga gawain ng tao. Proseso ng
kaalaman ng realidad ang nagkokondisyon ng wika,
kaya esensiyal ang papel nito sa paghubog ng
kamalayan, at instrumental sa pagsusulong ng
mga kaisipang abstrakto at mga siyentipikong
heneralisasyon. Natitipon ng wika ang mga
impormasyon, napipreserba at naipamamana
mula sa isang henerasyon tungo sa susunod na
henerasyon. Tagapaghati ng kultura ang wika;
at malinaw na ang inihatid ng Ingles ay kulturang
kanluranin. Matagal na inihiwalay nito ang mga
pulitiko sa masa, hinati ang mga edukado at
mangmang at humadlang sa pagsulong ng
siyensiya at teknolohiya at sa pagbuo ng wikang
pambansa.
Kung gagamitin natin ang Filipino para sa
pambansang pagpapalaya, kailangang maging
tagapaghatid at tagapagtaguyod ito ng mga ideya,
konsepto, teory a , i d e y a l , l a y u n i n , a t
sentimyentong mapagpalaya. Ang wika ay isa
lamang sa mga instrumentong ginagamit sa
pagpapalaya, hindi ng mga abstraktong tao,
kundi ng mga totoo at buhay na tao. Taong
malaya lamang ang talagang makapagpapalaya.
Epektibong magagamit ang Filipino sa loob ng
akademya, di lamang sa pagtuturo at sa lahat ng
uri ng komunikasyon kundi sa pamamagitan ng
18 MALAY TOMO XXII BLG. 1

paghubog ng mga tagapagpalaya sa pamamagitan Naglabas ang UNESCO ng bilang ng pamagat

ng kurikulum at buhay-akademya, na ayon nga sa ng mga aklat na nilimbag sa buong daigdig sa ilang
Pangulong Jose Abueva ay magbibigay ng piling taon nitong kasalukuyang dekada. Ang mga
pagsasanay at liderato para sa pagbabagong librong ito ay tungkol sa pangkalahatan at espesyal
panlipunan. Upang makamit ang pambansang na kaalaman, siyensiya at teknolohiya, kasaysayan,
kasarinlan, tandaan lamang na ang naghahanda sa talambuhay, sikolohiya, pilosopiya, arte, literatura,
pagpapalaya ng daigdig ay kailangang siya munang at iba pa.
lumaya. Tingnan ang mga datos ng ilang piling bansa sa
Pangatlo, sa kalagayan natin ngayon, paanong ibaba—
ang akademya, sa paghubog ng mga tagapagpalaya
ay makatutulong sa pagsulong ng Filipino bilang BILANG NG MGA PAMAGAT
wika ng pagpapalaya? Unang-una, palagay ko ay NG LIBRONG IPINALIMBAG
di natin dapat ubusin ang panahon sa patuloy na
pagdedebate tungkol sa kung ano ang mga samu’t BILANG POPU-
saring detalyeng dapat nang tanggapin o BANSA TAON NG MGA LASYON
palaganapin. Nasa Konstitusyon na ang mga antas PAMAGAT (Milyon)
tungkol dito. Kaya, bukod sa paggamit nito sa NG LIBRO 1983
mga silid-aralan at komunikasyon, ang kailangan
USSR 1982 92,036 270.0
nating gawin ngayon ay magsulat at maglimbag
United States 1981 76,976 231.5
ng mga orihinal na trabaho sa Filipino sa mga West Germany 1982 58,592 61.6
sangay ng malikhaing pagsulat, iskolarsyip, at United Kingdom 1982 48,029 55.8
siyentipikong pananaliksik. Kung wala ang mga Japan 1982 42,217 118.4
babasahing ito, hindi magiging matibay ang France 1981 42,186 54.4
sandigan ng ating mga argumento na dapat South Korea 1981 25,747 39.3
tanggapin at palaganapin ang wikang pambansa. China 1981 22,920 1,008.2
Lagi tayong hahanapan ng mga babasahin sa lahat India 1981 11,562 717.0
ng sangay ng impormasyon, komunikasyon at Thailand 1982 5,645 48.5
karunungan. Ang totoo, ang pagsusulat sa Malaysia 1982 2,801 14.5
Indonesia 1980 2,322 152.6
Filipino sa larangan ng arte at literatura, agham
Singapore 1982 1,530 2.5
panlipunan, agham kalikasan, pilosopiya at mga
Pilipinas 1980 1,254 50.7
propesyon, batas, inhinyeriya, edukasyon, 1981 431
economics, veterinary medicine, home economics,
public health, agrikultura, forestry, fisheries, public Ma k i k i t a r i t o n a a n g m g a b a n s a n g
administration, business, atbp. ay dapat sanang pinakamarami ang nilimbag na aklat ay
nagawa matagal nang panahon ang nakalilipas. karaniwan nang mayaman at industriyalisado.
Subalit marami nga sa atin ang nahigop ng Isa pa: Karaniwang sinulat din ang mga libro sa
patuloy na pagdedebate at nalimutan ang mga kanilang sariling wika.
kagyat na gawain. Ito kaya ang isang dahilan Napakahina ng ating produksiyon ng libro—
kung bakit di tayo nakapagpalimbag ng sapat 50.7 milyon tayo, at 1,254 at 431 lamang na libro
na aklat sa Filipino nang mga nagdaang panahon? ang ating naipalimbag sa loob ng dalawang taon.
O bunga kaya ito ng ating matatawag na Binansot nga kaya ang ating isip ng diktadura nang
pagdanas ng disyertong pangkaisipan, ng panahong yaon? O bunga kaya ito ng di pagbibigay
intellectual dessertification? sigla sa wikang pambansa? O, mas nakatatakot,
Lilinaw ang sagot sa katanungang ito kung depekto kaya ng tradisyon ng pagkamalikhain, o
ihahambing ang ilang nagawa natin sa mga nagawa kaya ay karakter? Hindi natin matatanggap ang
ng ibang bayan. huli.
ANG WIKA NG PAGPAPALAYA AT ANG PAPEL NG AKADEMYA
Kahit napakahina ng ating iskor, di pa naman
huli ang lahat. Kumawala tayo, talikuran ang
nakaraan. Sa akademya, pasiglahin at suportahan
natin ang pagsusulat ng malikhaing panitikan,
iskolarsyip, at siyentipikong pananaliksik sa
Filipino—habang pinauunlad din natin ito sa mabilis
na nagbabagong daigdig.
Pang-apat, hindi lamang ang mga eksperto sa
kanilang mga propesyon ang kailangang magsulat
ng mga textbook, monograph, artikulo, at libro
tungkol sa sarili nilang mga linya. Sa kasalukuyan,
dahil sa namamayaning kalagayan ng International
Information and Communication Order, kailangan
din natin ang mga ekspertong tagapagsalin sa iba’t-
ibang wika—maging mga wika sa Pilipinas o sa
ibang bansa man—na magsasalin sa Filipino ng
lahat ng sangay ng karunungan. Paano magagawa
ang pagsasalin sa Filipino kung wala tayong
eksperto sa iba’t ibang wikang ito na marunong
pa ring magsalin sa Filipino? Naisalin na ang Bibliya
sa mahigit na tatlumpung wika sa Pilipinas. Subalit
may sapat na bang salin sina Socrates, Plato,
Aristotle, Marx, Engels, Lenin, Darwin, Russell,
Sholokhov, Sartre, Malraux, Pablo Neruda,
Gabriel Garcia Marquez, atbp.? Bunga ng
masidhing pangangailangan sa pagsasalin sa
Filipino, kailangang palakasin ang Kolehiyo ng Arte
at Literatura at lahat ng departamento nito—
Filipino at Panitikan ng Pilipinas, English and
Comparative Literature, European Languages,
Humanities at Speech Communication and Theatre
Arts. At hindi lang ito: Kailangang palakasin ang
lahat ng yunit at kolehiyo sa buong unibersidad.
Bawat isa, kung tutuusin, ay dapat magkaroon ng
mga eksperto na magsusulat ng mga orihinal na
trabaho, o kaya ay magsasalin, sa Filipino.
Sa kabuuan, kung gayon, kailangan ang masigla,
malakas, at puspusang pagtataguyod sa pagtatayo
ng dalawang institusyon tungkol dito: isang
Instructional Materials Development Center at
isang Translation Center na magsasanay ng mga
eksperto, magpaplano, magko-coordinate, at
magmomonitor ng mga gawaing orihinal o nakasalin
sa Filipino.
Napakalaki ng magagawa ng akademya sa
pagpapaunlad ng Filipino bilang wika ng
VIVENCIO R. JOSE 19
pagpapalaya—unang-una, sa paghubog ng mga
bagong tagapagpalaya ng bayan; pangalawa, sa
paggamit nito sa pagtuturo at sa lahat ng uri ng
komunikasyon; pangatlo, sa pagsusulat ng mga
orihinal na trabaho sa Filipino sa iba’t ibang
larangan; at pang-apat, sa pagsasalin sa Filipino
ng mga nasulat na mula sa iba’t ibang wika—
maging mga lengguwahe ito sa Pilipinas o sa ibang
bansa. Sa panahong ito, kailangang magkaroon
tayo ng mga mangangasiwang institusyon at mga
prayoridad. Ang akademya, bilang tipunan ng mga
dalubhasa at tagapagsimula ng mga bagong ideya
at mga bagong teorya ang dapat manguna sa
pagpapaunlad ng wikang sapat at angkop sa
panitikan, sining, mga propesyon, pilosopiya,
teknolohiya, at siyensiya. Sa ganito, ang wikang
Filipino, bukod sa bahagi ito ng malaking
pambansang kultura natin ay magkakaroon din ng
mga mapagpalaya, makabansa at modernong
kakanyahan.
Nangangailangan ang lahat ng ito ng ating
pagtutulungan at matiim na pagpapasiya.
Kailangang humabol tayo sa mabilis na pag-unlad
ng mga bayan at bansa. Karamihan ng mga ito ay
nasa pintuan na ng ikadalawampu’t isang siglo.
Nahuhuli tayo nang 30 hanggang 50 taon.
Kailangang magkaroon tayo ng malakas na
pagpapasiyang pampulitika (political will) na
gamitin ang wikang pambansa sa lahat ng larangan
ng ating buhay upang lumaya tayo nang lubusan.
Maging makabansang tagapagpalaya tayo, at
gamitin at paunlarin ang Filipino bilang mabisang
kasangkapan sa pambansang pagpapalaya.
Kung ating magagampanan ang bahagi natin sa
kilusang ito, wala nang magiging mas dakila pang
tagumpay ang ating henerasyon, at wala ring
magiging mas dakilang pamana tayo sa darating
na mga henerasyon.
TALA
• Sadyang walang bibliograpiya ang artikulong ito na
siya ring nalathala sa librong “Mga Piling Diskurso sa
Wika at Lipunan”, nina Constantino at Atienza, UP
Press.