Professional Documents
Culture Documents
515 1306 1 PB
515 1306 1 PB
s. 147–159
znaczeń? Wydaje się jednak, że są przynajmniej łecznych i humanistycznych nie jest prze-
trzy względy uzasadniające proponowane tu zroczyste, nie jest wolne od Bachtinowskiej
podejście. polifonii, rozbrzmiewającej w każdym słowie.
Po pierwsze, światopogląd jest spadkiem, M. Bachtin (1979, 1986) oczywiście nie
który XX-wieczna psychologia odziedziczyła odnosił swej koncepcji dialogiczności słowa
po XIX-wiecznej filozofii. Filozofia odkryła wprost do pojęć naukowych, niemniej jednak
światopogląd jako żywe i ważne zjawisko. nieustannie zastrzegał, że jego propozycje do-
Dokonało się to w określonym klimacie intelek- tyczą każdej wypowiedzi, również wypowiedzi
tualnym epoki, na określonym etapie rozwoju naukowych. Zdaniem Bachtina (1986, s. 392):
dziejów filozofii. Można zasadnie twierdzić, że „Wypowiedź, nawet skrajnie zmonologizowana
światopogląd – oznaczający pewien fragment (np. wystąpienie naukowe czy filozoficzne),
funkcjonowania człowieka – nie jest pojęciem całkowicie skupiona na swym przedmiocie
ponadhistorycznym, czym różni się na przykład nie może nie odpowiadać na to, co zostało
od takiej kategorii psychologicznej – skądinąd już o tym przedmiocie czy w danej kwestii
również niezbyt jednoznacznej – jak cel życio- powiedziane”. Powyższe nie jest oczywiście
wy. Można by powiedzieć, że ludzie zawsze sformułowaniem normy, ale opisem stanu fak-
mieli cele życiowe, ale – paradoksalnie – nie tycznego. Niezależnie od świadomości autora,
zawsze mieli światopogląd, choć przejawiali jego wypowiedź i używane słowa uczestniczą
aktywność, którą dzisiaj mianem światopoglą- w polifonicznej sferze wszystkich dotychcza-
du określamy. Jako analogię można by wskazać sowych wypowiedzi i użyć danego słowa.
pojęcie bytu, oznaczającego wszystko, co jest. Wizję ową – nazbyt może metafizyczną, jak na
Otóż człowiek zawsze żył wśród rzeczy, posłu- standardy dyskursu psychologicznego – można
giwał się nimi, był nimi otoczony, ale to dopiero chyba jednak przyjąć bez większych oporów
antyczni Grecy dokonali odkrycia bytu jako w zminimalizowanej wersji, takiej oto, że uży-
jednej kategorii, która zawiera wszystko, co wając pojęcia już funkcjonującego w nauce czy
jest. Odkrycie to zaczęło organizować sposób języku potocznym – niezależnie od tego, czy
postrzegania świata, poprzez połączenie w jed- mamy tego świadomość – godzimy się na nie-
nej nadrzędnej kategorii tego, co wcześniej ze możność oczyszczenia go z dotychczasowych
sobą w żaden sposób się nie łączyło. Podobnie znaczeń. Dalej Bachtin dowodzi (1986, s. 394),
rzecz ma się ze światopoglądem, który – po- że: „Przedmiot wypowiedzi, cokolwiek by nim
jawiając się na gruncie kantyzmu – pozwolił było, nie pierwszy raz jest obiektem mowy (...).
połączyć w jednej kategorii rozmaite zjawiska, Jest on, by tak rzec, już omówiony, przedysku-
co będzie tematem rozważań w dalszej części towany, różnorako naświetlony, krzyżują się
artykułu. Ponadto, co również będzie przed- w nim i rozchodzą rozmaite punkty widzenia,
miotem dokładniejszych analiz, przy pewnej (...) tendencje. Mówiący – to nie biblijny Adam,
interpretacji filozofii światopoglądu można by który nadawał imiona dziewiczym, jeszcze nie
uznać, że pojęcie to wyznacza nie tylko nowy nazwanym przedmiotom”.
sposób patrzenia na stare zjawiska, ale ozna- Rozważania powyższe można odnieść do
cza również zjawiska właściwe tylko czasom wielu pojęć pojawiających się w psychologii,
współczesnym. Wprawdzie pojęcie świato- a z całą pewnością dotyczą one pojęcia świato-
poglądu – obecne przecież nie tylko w nauce, poglądu. Ażeby się o tym przekonać, wyobraź-
ale również w języku potocznym – wydaje się my sobie taką oto sytuację: konstruujemy jakąś
dzisiaj oczywiste i zrozumiałe samo przez się, precyzyjną definicję operacyjną światopoglądu,
ale to właśnie pewien etap rozwoju filozofii był a następnie – aby nie uwikłać się w rozmaite
warunkiem powstania tego pojęcia. Warto się konotacje, skojarzenia, przedrozumienie,
zatem przyjrzeć przyczynom, które sprawiły, że związane ze światopoglądem – przestajemy
w ogóle pojawiło się zagadnienie światopoglą- mówić o światopoglądzie, a zaczynamy mówić
du jako przedmiot humanistycznego namysłu. o zjawisku S, którego precyzyjną definicję po-
Po drugie, żadne pojęcie w naukach spo- wyżej skonstruowaliśmy. Przestaliśmy badać
Czym jest światopogląd? Filozoficzny kontekst psychologicznego pojęcia 149
światopoglądem raczej jako ten, który pierwszy wała coraz większą popularność i znaczenie
tego słowa użył, niż jako ten, który nadał mu dzięki filozofii romantyków oraz rozwijającemu
znaczenie zbliżone do znaczeń dzisiejszych. się językoznawstwu. Romantycy traktowali
Ponadto – i to jest dużo bardziej istotny powód, świat jako całość, w którą człowiek jest wple-
aby w tym miejscu mówić o Kancie – stworzył ciony i z którą jest połączony rozlicznymi
on system filozoficzny, na którego gruncie po- więzami, przede wszystkim pozarozumowymi,
jawiła się możliwość odkrycia światopoglądu emocjonalnymi (Kuderowicz, 1966). Przeko-
i podjęcia nad nim refleksji. nania te prowokowały refleksję nad sposobami
Kopernikański przewrót w filozofii, doko- postrzegania i odbioru świata przez człowieka
nany przez Kanta w Krytyce czystego rozumu, właśnie w owej całości, totalności, choć już
polega na uznaniu aktywnego udziału podmiotu oczyszczonej z Kantowskiej zmysłowości,
w poznaniu przedmiotu. Podmiot poznający nie dzięki konceptowi intelektualnego oglądu
jest biernym odbiorcą niezależnego od siebie Schellinga (Orth, 1989). Na takim gruncie
przedmiotu, ale w pewnej mierze jest jego kon- pojawia się u Schleiermachera (1799/1995)
struktorem i warunkiem możliwości jego po- pojęcie Weltanschauung, które ciągle jeszcze
znania. Struktura poznawanego świata nie tkwi raczej przygotowuje, niż wyraża późniejsze
w świecie, nie jest z niego wydobywana, ale znaczenie tego słowa, toteż na język polski
tkwi w podmiocie. Różnorodność wrażeń do- przetłumaczono je jako ogląd wszechświata.
cierających do podmiotu z otaczającego świata Jako ugruntowanego pojęcia używa Weltan-
jest organizowana w uporządkowaną strukturę schauung Hegel (Mies, Wittich, 1990). Czyni to
według reguł podmiotu, posiadanych przez nie- w kontekście pozarozumowego formułowania
go czystych pojęć (Copleston, 1996). To wła- przez lud swych wyobrażeń w religii i sztuce.
śnie kantyzm umożliwił myślenie o podmiocie Weltanschauung bowiem jest pojęciem odno-
jako tym, który konstruuje lub współkonstruuje szącym się do podmiotu kolektywnego i histo-
rzeczywistość, co jest jedną z podstawowych rycznego. Kantowską aktywność poznającego
tez przewijających się w poznawczych ujęciach podmiotu umiejscowił Hegel w podmiocie:
psychologii światopoglądu. po pierwsze zbiorowym, oraz – po drugie –
Kant ukazał również niezdolność nauko- historycznie określonym. Wielka Heglowska
wej metafizyki do rozstrzygnięcia najbardziej synteza dziejów uzależniła światopogląd od
żywotnych dla człowieka pytań o Boga, duszę, poznającego podmiotu oraz momentu histo-
wolność, uniwersum. Dokonał zestawienia rycznego, czyniąc go tym samym strukturą
nierozwiązywalnych antynomii, przed który- dynamiczną, nieustannie podlegającą zmianom
mi staje myślący podmiot i których nie może i specyficznym prawom rozwoju.
w ostateczny i pewny sposób rozwiązać (np.: Pozarozumowy rys światopoglądu, jego
Istnieje istota konieczna – Nie istnieje istota dynamizm oraz relatywizacja zależnie od gru-
konieczna; Istnieje w świecie wolność – Nie py ludzi i momentu historycznego, a zarazem
istnieje wolność). Kant uznał je za przedmiot uznanie go za strukturę organizującą poznanie
aktywności rozumu praktycznego, zatem dome- – to elementy wczesnego dziedzictwa filozo-
nę woli i działania. Zapowiedział tym samym ficznego, które pobrzmiewają na bachtinowski
filozofię światopoglądu Diltheya, wedle której sposób we współczesnych użyciach pojęcia
istotne światopoglądowe dylematy również nie światopoglądu.
mogą być rozstrzygnięte przez czyste myślenie.
Kant – jak pisze Tatarkiewicz (1990, s. 177): FILOZOFIA – ŚWIATOPOGLĄD
„powrócił do naturalnego poczucia, jakie wielu – JĘZYK
ludzi ma wobec tych spraw ostatecznych”. Owo
„naturalne poczucie” z perspektywy późniejszej Kontekst kategorii światopoglądu przygoto-
filozofii Diltheya można by nazwać właśnie wał niemiecki idealizm, natomiast głównym
światopoglądem. sprawcą XIX-wiecznej popularności tej kate-
W XIX w. kategoria światopoglądu zyski- gorii był Wilhelm von Humboldt (1840, 2001),
Czym jest światopogląd? Filozoficzny kontekst psychologicznego pojęcia 151
zainteresowałaby się jedynie wtedy, gdybyś granicznej możliwe są trzy sposoby prze-
był absolutnym ja«. Tak lub podobnie by mi żywania własnego światopoglądu: ucieczka
odpowiedziała. Ale ja mógłbym jej wtedy w światopogląd, mistyka oraz demonizm.
odrzec: »Co mnie w takim razie obchodzi filo- Ucieczka w światopogląd polega na tym, że
zofia? Mam coś ważniejszego do roboty, muszę człowiek traktuje swój światopogląd jako coś
żyć!«” (Ebner, 1991, s. 93). W tym klimacie ostatecznego, nierelatywnego. Jest przekonany,
intelektualnym Kierkegaard (1842/1982) kon- że światopogląd wszystko rozstrzyga. Mistyka
struuje wizję stadiów egzystencji, które można oznacza, że sprzeczności właściwe ludzkiemu
by zinterpretować jako światopoglądy. Jednak bytowaniu i odczute w sytuacji granicznej ule-
w filozofii Kierkegaarda nie ludzkie grupy, ale gają unicestwieniu. Jednak owo wzniesienie się
każdy człowiek osobno przechodzi poszcze- ponad wszelkie sprzeczności jest zawsze chwi-
gólne stadia – od estetycznego poprzez etyczne lowe i niekomunikowalne. Z chwilą zamiany
do religijnego. Również skonstruowana przez tego doświadczenia w przekaz treściowy traci
Nietzschego (1872/1994) opozycja stylów ono swoją autentyczność. Demonizm wreszcie
życia – dionizyjskiego i apollińskiego – bywa polega na uznaniu niemożności rozwiązania
współcześnie interpretowana jako dychotomia problemów granicznych i ich intensywnym
światopoglądów (Koltko-Rivera, 2004). przeżywaniu, co jednak jest niezwykle trudne
Z punktu widzenia badań nad światopoglą- i zdarza się niezmiernie rzadko (Jaspers, 1919;
dem najistotniejszą propozycję w owym zwro- Poręba, 1994).
cie ku jednostce przedstawił Jaspers w swej
Psychologii światopoglądów (1919). Istotą ŚWIATOPOGLĄD W KONTEKŚCIE
światopoglądu dla Jaspersa (w czym zresztą PSYCHOLOGII ROZWOJU
zgadza się z Diltheyem) nie jest odpowiedź na CZŁOWIEKA
pytania teoretyczne, ale zaspokojenie ludzkiej
potrzeby sensu. Zatem pierwotnymi pytaniami Powtarzające się w różnych ujęciach filozo-
światopoglądowymi są pytania o najwyższe ficznych wskazania na pozapoznawcze źródła
dobro, cel i sens życia. Pytania o naturę świata, i wymiary światopoglądu sprawiają, że bardzo
Boga i człowieka są rozstrzygane niejako przy często filozoficzna refleksja nad światopoglą-
okazji pytań o wartości. dem prowadzona jest w cieniu zastrzeżenia, że
Światopogląd składa się z dwóch struktur – tematyka ta właściwa jest bardziej psychologii
światoobrazu, będącego przedmiotową stroną niż filozofii. Autorzy konstatują niewystarczal-
światopoglądu, oraz postaw jako podmiotowej ność narzędzi analizy filozoficznej i kierują
sfery światopoglądu. Jeśli światoobraz może oczekiwania wobec psychologii, która byłaby
być wspólny pewnej grupie ludzi, to postawa władna dostarczyć narzędzi analizy osobo-
jest już każdorazowo indywidualną aktywno- wościowych, emocjonalnych i rozwojowych
ścią jednostki. uwarunkowań światopoglądu.
Światopogląd ujawnia swą szczególną siłę Zupełnie zdumiewająca jest jednak reakcja
w sytuacjach granicznych, takich jak śmierć, psychologii, której przedstawiciele – nad wyraz
choroba, miłość, gdy człowiek odczuwa swą wstrzemięźliwi wobec konstruktu światopo-
skończoność i poszukuje ostoi. Ostoją tą oka- glądu – skłonni są uznać, iż zagadnienie to
zuje się wówczas właśnie światopogląd. Widać przynależy raczej domenie filozofii i socjologii
tu wyraźne nawiązanie do Diltheya (1907/1987; niż psychologii. Niejednoznaczność oraz ogól-
1911/1987) i zapowiedź koncepcji opanowania ność pojęcia, brak spójnej teorii światopoglądu
trwogi (Greenberg, Pyszczynski, Solomon i in., oraz piętrzące się problemy metodologiczne
1990). związane z badaniem światopoglądu sprawiają,
Zasadnicze różnice między ludźmi wystę- że psychologowie chętnie ustępują pierwszeń-
pują według Jaspersa nie w kształcie świato- stwa w badaniach filozofom. W konsekwencji
poglądu, ale w jego funkcji i sposobach jego „kukułcze jajo światopoglądu” uznawane jest
przeżywania przez ludzi. Otóż w sytuacji przez przedstawicieli obu dziedzin za ciekawe,
Czym jest światopogląd? Filozoficzny kontekst psychologicznego pojęcia 155
wymagające badań i namysłu, tyle tylko, że nie odpowiadają. Na przykład jest to preferencja
dokonanego przez reprezentantów sąsiedniej reprezentacji poznawczej świata stworzonego
dyscypliny. Sytuacja ta stanowi kolejne dobit- przez Boga wobec reprezentacji świata nie stwo-
ne potwierdzenie słuszności proponowanego rzonego przez Boga, ale powstałego w wyniku
w niniejszym artykule podejścia integrującego. ewolucji. Owe ogólne struktury Gurycka (1991)
Wrażliwość na specyfikę obu dyscyplin oraz nazywa schematami, a Łukaszewski (1997)
wykorzystanie dorobku filozofii w psycholo- strukturami paraschematowymi. Podzielając
gii może stanowić ciekawy i zasadny punkt opinię Najdera (1997) co do nadużywania poję-
wyjścia w – zapewne długiej i żmudnej, ale cia schematu poza właściwym mu kontekstem,
zarazem obiecującej – drodze prowadzącej warto być może pozostać przy ogólniejszym
do konstrukcji psychologicznej teorii świato- sformułowaniu – „reprezentacje”.
poglądu. W psychologicznych badaniach światopo-
W kontekście przywołanych tradycji filo- glądowych struktur poznawczych światopogląd
zoficznych warto rozważyć poniższe wnioski definiuje się najczęściej jako system przekonań
istotne dla psychologicznych ujęć światopo- i przypuszczeń na temat świata, przyrody,
glądu, które wyprowadzić można z dorobku człowieka i jego miejsca w świecie, powiąza-
filozofii, a które jedynie częściowo znalazły ny z systemem wartości, stanowiący element
kontynuację w badaniach psychologicznych. poznawczej struktury osobowości (Mądrzyc-
Światopogląd jest strukturą dwupoziomową ki, 2002; Skrzypińska, 2002; Gurycka, 1991;
– składa się ze struktury prepoznawczej oraz Ibrahim i Kahn, 1987; Koltko-Rivera, 2004). W
poznawczej. Być może warto analizować świa- ramach takiego rozstrzygnięcia definicyjnego
topogląd w kontekście koncepcji modułowości stosowane są dwa typy podejść badawczych
poprzecznej (Fodor, 1983), umożliwiającej uję- – prowadzone są badania wycinkowe lub
cie w ogólnych ramach teoretycznych rozróż- całościowe.
nienia między wiedzą konceptualną, słowno- Badania wycinkowe dotyczą pewnych
-twierdzeniową, a wiedzą doświadczeniową, fragmentów światopoglądu. Najczęściej badane
niewerbalizowalną i nieuświadamianą (Winczo, są przekonania religijne (np. Mariański, Zda-
1994; Stemplewska-Żakowicz, 2004). niewicz, 1991), przekonania na temat sprawie-
Struktura prezpoznawcza to ten element dliwego świata (Lerner, 1977), przekonania na
światopoglądu, który jest niedostępny pozna- temat sił rządzących światem (Pepitone i Saf-
jącemu podmiotowi światopoglądu, ale który fiotti, 1997), przekonania na temat koncepcji
determinuje strukturę poznawczą. Są to pozapo- natury ludzkiej (Wrigtsman, 1992). Badania
znawcze reguły preferencji jednych stanowisk całościowe podejmują próbę opisu całego
światopoglądowych wobec innych. Reguły te systemu przekonań, czyli całej poznawczej
są splotem zarówno czynników osobowościo- struktury światopoglądu (Gurycka, 1991, 1994;
wych, emocjonalnych, motywacyjnych, jak Skrzypińska, 2002; Ibrahim i Kahn, 1987; Kolt-
i czynników środowiskowych. Dokładniejsza ko-Rivera, 2004; Cieciuch, 2004).
analiza psychologiczna tej struktury jest wy- Badania całościowe, z pewnością bardziej
zwaniem, które przed psychologią wyraźnie rozległe i obiecujące, wiążą się z niezwykle
postawiła filozofia. skomplikowanym problemem taksonomii
Struktura poznawcza to uświadamiana treść dziedzin światopoglądowych. Ibrahim i Kahn
własnego światopoglądu, zatem preferowane re- (1987) zaproponowali koncepcję, która wywo-
prezentacje i przekonania światopoglądowe. Jej dzi się z antropologicznej teorii orientacji war-
cechą szczególną jest całościowość i ogólność tościujących (Kluckhohn, 1951). Dzięki temu
ujęcia. Można ją zdefiniować jako najbardziej badania zostały oparte na teoretycznie spójnych
ogólne reprezentacje poznawcze wraz z przeko- podstawach, zarazem narażone są jednak na
naniem o ich prawdziwości, w przeciwieństwie zarzut cząstkowości ujęcia światopoglądu. Inny
do innych reprezentacji poznawczych, co do sposób eksploracji światopoglądu w jego ujęciu
których podmiot jest przekonany, że prawdzie całościowym wybrał Koltko-Rivera (2004).
156 Jan Cieciuch
Dokonał on przeglądu literatury i zestawił strukturą, która – nawet jeśli jest przez jakiś
kategorie światopoglądowe wyróżnione przez czas niejako uśpiona – pełni doniosłą rolę
innych psychologów. Problem z takim ujęciem w funkcjonowaniu człowieka. Okresy te są
jest jednak nie mniejszy niż z poprzednim – tam wyznaczane i określane zarówno rozwojowo –
pojawił się zarzut wycinkowości, tutaj nato- chodzi tu przede wszystkim o okres dorastania
miast postawić można zarzut przypadkowości – jak i sytuacyjnie, gdy pewne sytuacje i wyda-
i braku spójności. Zestawione kategorie pocho- rzenia w szczególnie dobitny sposób stawiają
dzą bowiem z różnych koncepcji teoretycznych, człowieka przed koniecznością rozstrzygnięć
bywa, że częściowo się pokrywają oraz różnią światopoglądowych (Greenberg, Pyszczynski,
się poziomem ogólności. Solomon i in., 1990).
Poza charakterystyką treściową świato- Zarówno filozoficzna, jak i psychologiczna
pogląd podlega charakterystyce formalnej. refleksja dotycząca światopoglądu rozwijała się
Pojawiające się w literaturze psychologicz- w kręgu myślenia bliskiego psychologii rozwo-
nej formalne charakterystyki światopoglądu jowej. Aspekt rozwojowy wpisany jest w rdzeń
koncentrują się na jego ujęciu wyłącznie rozważań o światopoglądzie z kilku powodów.
jako struktury poznawczej, toteż korzystają Światopogląd w swej strukturze treściowej,
z kategorii właściwych dla opisu systemu po- jako zbiór reprezentacji poznawczych wraz
znawczego. Analizowana jest zatem złożoność, z przekonaniami o ich prawdziwości, jest osią-
spójność, otwartość, racjonalność systemu gnięciem rozwojowym, uwarunkowanym przede
przekonań (Mądrzycki, 2002). Psychologiczna wszystkim rozwojem poznawczym. Reprezen-
weryfikacja zaproponowanych przez Cassirera tacje poznawcze o określonym stopniu ogól-
i Diltheya form światopoglądu może być intere- ności pojawić się mogą dopiero po osiągnięciu
sującą inspiracją, która dotychczas nie została stadium operacji formalnych (Inhelder, Piaget,
w psychologii podjęta. 1970). Jednak w kontekście pozapoznawczych
Światopogląd angażuje wszystkie sfery uwarunkowań światopoglądu nieodzowne jest
funkcjonowania człowieka – sferę poznawczą, podjęcie dodatkowo dwóch następnych kwestii
motywacyjną, emocjonalną oraz behawioralną, związanych z rozwojem poznawczym.
gdyż rozstrzyga o wartościach i celach człowie- Po pierwsze – przy założeniu dwupozio-
ka. Warto zatem rozpatrywać światopogląd nie mowej struktury światopoglądu wykształcenie
tylko w kontekście funkcjonowania poznaw- reprezentacji poznawczych nie jest równoważ-
czego, ale również osobowości i zachowania. ne z wykształceniem światopoglądu, a jedynie
Zauważalna jest istotna odmienność kon- jednego z jego wymiarów. Poznawczy wymiar,
strukcji światopoglądu współcześnie i w prze- kształtowany w okresie adolescencji, jest
szłości. W kulturach pierwotnych oraz w znacz- niewątpliwie niezwykle dynamiczny, istotny
nym stopniu w kulturze przednowożytnej świato- rozwojowo dla osób dorastających oraz ła-
pogląd był w większym stopniu uwarunkowany twiejszy do badania niż w innych okresach roz-
czynnikami środowiskowymi i grupowymi. wojowych. Niemniej jednak pamiętać należy
Współcześnie coraz większą rolę odgrywają o tym, że światopogląd jako całość nie powstaje
czynniki osobowościowe, gdyż światopogląd w okresie adolescencji. Istniał on i rozwijał się
jest wyborem jednej opcji przeciwko innej. Taki już wcześniej w swej strukturze prepoznawczej.
rodzaj światopoglądu pojawił się w sytuacji Ten trop nie został jednak dotychczas w psy-
„pęknięcia kultury”, gdy dawne, niepodważalne chologii rozwojowej podjęty.
prawdy zyskały status opinii równorzędnych Po drugie – stadium operacji formalnych
z wieloma innymi opiniami, wobec których Piageta nie jest ostatnim etapem rozwoju świa-
człowiek zdany jest na wybór. topoglądu. Reprezentacje poznawcze podlegają
Są pewne sytuacje i okresy w życiu, gdy następnie przekształceniom i konsolidacji,
problem owego wyboru między opcjami tworzącej w konsekwencji systemy afektywno-
światopoglądowymi jest szczególnie istotny -osobowościowe, co jest przedmiotem między
i konieczny. Oznacza to, że światopogląd jest innymi teorii stadiów rozwojowych Juana
Czym jest światopogląd? Filozoficzny kontekst psychologicznego pojęcia 157
PRZYPISY
1
Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych w latach 2004–2005 jako projekt
badawczy.
LITERATURA