KUMANDA DEVRELERİ

Üç Fazlı Asenkron Motorlarda Frenleme

10. Hafta
- Ters zaman röleli

Şekil 1.8: İki yönde çalışan motorun ters zaman röleli dinamik frenleme devresi

- Yıldız-üçgen yolverilen motorun dinamik frenleme devresi

Şekil 1.9: Yıldız-üçgen yol verilen motorun dinamik frenleme devresi

1.1.3. Ani Durdurma

Ani durdurma yönteminin mantığı, motorun var olan döndürme momentini ters yönde
çevirerek motorun miline ters döndürme momenti uygulamaktır. Frenleme zamanını en kısa
sürede beceren yöntem ani frenleme yöntemidir. Ani durdurma sistemi güçlükle yol alan
motorlarda ve büyük güçteki motorlarda uygulanmaz. Aksi takdirde motor şebekeden aşırı
akım çeker ve döndürdüğü yükte sakıncalı değerlerde mekanik gerilimler doğar.
Elbette ki beraberinde birçok sorunları da getirmektedir. Mekanik problemler oluşturması
bunların başındadır. Her şeyden önce milin veya bu mile bağlı diğer hareketli parçaların bu
ani fren karşısında bir burulması göz önüne alınmalıdır. Motor yere iyice tespit edilmiş
olmalıdır yoksa bu ani fren karşısında motoru yere sabitlemek için kullandığımız cıvataların
kopması sonucunda statorun dönmesi bile söz konusu olabilecektir. Bir diğer mekanik sorun
da motorun bağlı olduğu sistem, bu ani frenlemeye müsaade etmelidir. Eğer bir bant
sisteminde kullanılan bir motor ise ve ani durdurma sonucunda bu bant üzerindeki malzemeyi
üzerinden fırlatıp atacaksa burada ani frenleme sakıncalıdır.
Ayrıca alınması gereken diğer bir önlem ise elektriksel önlemlerdir. Durdurma için motora
ters döndürme momenti uygulandığından motor durma anından sonra ters yönde dönmek
isteyecektir. Eğer herhangi bir müdahalede bulunulmazsa motor durduktan sonra ters
dönmeye başlar. Burada bazı algılayıcılarla bu anı tespit ederek durma anında motorun
enerjisi kesilmelidir ve eğer gerekiyorsa durma anında mekanik bir kilitleme sistemiyle milin
dönmesi engellenmelidir.
Ani durdurulacak motor ilk önce şebekeden ayrılır. Daha sonra ters yönde dönecek şekilde
tekrar şebekeye bağlanır. Bu durumda motorda ters yönde bir döndürme momenti meydana
gelir. Devir sayısı süratle düşer ve belirli bir zaman sonra da motor tamamen durur. Bu andan
sonra motorun ters yönde dönmesine olanak verilmez ve hemen motor devreden çıkarılır.
Şekil 1.10: Ani durdurma devre şeması

Üç fazlı bir asenkron motorun çalıştırılması ve ani durdurulması Şekil 1.10’daki devrede
gösterilmiştir. Çalışma durumunda stop butonuna basılması durumunda iki fazın yerinin
değiştirilerek tekrar şebekeye bağlanması yöntemiyle motorda oluşturulan ters döndürme
momenti, rotorun devir sayısını süratle düşürür. Devir sayısı sıfır olduğunda ani durdurma
anahtarı açılır ve artık motorun bağlantısı şebekeden tamamen ayrılmış olur. Böylece motor
ters dönmeden ani olarak durdurulmuş olur.

Uygulama 1:
Asenkron motorun buton kontrollü dinamik frenlemesini yapan, kumanda ve güç devrelerini
simülasyon ortamında kurarak çalıştırınız.
Uygulama 2:
Yıldız-üçgen yol verilen asenkron motorun dinamik frenlemesini yaparak kumanda ve güç
devrelerini simülasyon ortamında kurarak çalıştırınız.
1.1.4. Asenkron Motoru Zaman Ayarlı Çalıştırma
Bir asenkron motorun belirli zaman aralıklarında çalışması veya çalışmanın zamana bağlı
olarak başlaması veya durdurulması isteniyorsa bu devreler kurulur.
Zaman röleleri; kontaktör kombinasyonlarının kumanda, yol verme, devir yönü değişimi,
koruma ve ayar devrelerinde, zamana bağlı kumandaların çalıştırılmasında kullanılır.
Kumanda için gerekli zaman süreleri geniş sınırlar içinde ayarlanabilir. Resim 1.4’te
görüldüğü gibi çeşitli tiplerde üretilir. Çalışma şekillerine göre iki tipi vardır. Bunlar;
- Düz zaman rölesi,
- Ters zaman rölesidir.

Resim 1.4: Değişik tip zaman röleleri

1.1.4.1. Düz Zaman Rölesi ile Çalıştırma

Bobine (devresine) enerji uygulandıktan sonra ayarlanan süre sonunda kontakları konum
değiştiren devre elemanına düz zaman rölesi denir.
Şekil 1.11’deki devrede motorun start butonuna basıldıktan belirli bir süre sonra çalışması ve
stop butonuna basınca durması isteniyor (Bu süre zaman rölesinin zaman ayar aralığı ile
sınırlıdır.).
Şekil 1.11: Düz zaman rölesi zaman gecikmeli çalışma güç ve kumanda şeması (TSE
normu )
Şekil 1.11’deki devrede b2 start butonuna basıldığında C1 yardımcı kontaktörü enerjilenir,
açık olan kontağını kapatarak devrenin sürekli olarak enerjili kalmasını sağlar. C1 kontaktörü
enerjilendiği anda zaman röleside enerjilenerek ayarlanan süre için saymaya başlamıştır.
Ayarlanan süre sonunda normalde açık olan kontağını kapatarak C kontaktörünün
enerjilenmesini sağlar. C kontaktörü enerjilendikten sonra açık kontaklarını kapatır ve motor
böylece zaman gecikmeli olarak çalışmaya başlamış olur.

- Kumanda devresinin kuruluşu

Şekil 1.11’deki devrede fazdan (L1) sigorta kontağının girişine, sigorta kontağı çıkışından
aşırı akım rölesi (e1) kapalı kontağının girişine, e1 kapalı kontağını çıkışından b1 stop butonu
girişine, b1 stop butonu çıkışından b2 start butonu girişine, b2 start butonu çıkışından
yardımcı kontaktör (C1) bobin girişine, yardımcı kontaktör bobin çıkışından da nötre bağlantı
yapılır.
Sonra b2 start butonu girişinden yardımcı kontaktör normalde açık kumanda kontağı girişine,
yardımcı kontaktör normalde açık kontağı çıkışından da b2 start butonu çıkışına (mühürleme
işlemi) bağlantı yapılır. Daha sonra b2 start butonu çıkışından zaman rölesi bobini girişine,
zaman rölesi bobini çıkışından nötre bağlantı yapılır.
En son olarakta, b2 start butonu çıkışından zaman rölesi normalde açık gecikmeli kapanan
kontağı girişine, kontak çıkışı C kontaktörü bobini girişine, bobin çıkışıda nötre bağlanarak
kumanda devresi bağlantısı tamamlanır.

- Güç devresinin kuruluşu

Şekil 1.11’deki devrede fazlardan (L1-L2-L3) üç faz sigorta kontakları girişine, sigorta
kontakları çıkışından kontaktörün normalde açık güç kontaklarına, kontaktör kontakları
çıkışından aşırı akım rölesi kontaklarına, aşırı akım rölesi kontakları çıkışından motor giriş
uçlarına (U–V–W) bağlantı yapılarak güç devresi bağlantısı tamamlanır. Motor çıkış uçları ise
(Z–X–Y) kısa devre edilerek yıldız bağlantı yapılmış olur.

Şekil 1.12: Düz zaman rölesi zaman gecikmeli çalışma güç ve kumanda şeması (Amerikan
normu)

- İşlem basamakları
Güç ve kumanda devresinin çizimini önce kendiniz yapınız. Tereddüt etiğiniz konularda
modülden faydalanabilirsiniz. Çiziminizin ve bağlantı şeklillerinizin doğruluğunu kontrol için
modül kitapcığı ile karşılaştırınız.
1.1.4.2. Ters Zaman Rölesi ile Çalıştırma

Bobinine (devresine) uygulanan enerji kesildikten sonra ayarlanan süre sonunda kontakları
konum değiştiren devre elemanına ters zaman rölesi denir.

Şekil 1.13: Ters zaman rölesi ile çalıştırma güç ve kumanda devre şeması (Amerikan normu)
Şekil 1.14: Ters zaman rölesi ile çalıştırma güç ve kumanda devre şeması (TSE normu)
Şekil 1.14’deki devrede b2 start butonuna basıldığında C1 yardımcı kontaktörü enerjilenir
açık olan kontağını kapatarak devrenin sürekli olarak enerjili kalmasını sağlar. C1 kontaktörü
enerjilendiği anda zaman rölesi de enerjilenerek açık olan kontaklarını (d) kapatır ve C
kontaktör enerjilenerek motor çalışır. b1 stop butonuna basıldığında C1 yardımcı kontaktörü
ve zaman rölesinin enerjisi kesilir. Fakat motor çalışmasına devam eder.
Motorun bu çalışma süresi zaman rölesinin enerjisi kesildikten sonra ayarlanan süreye kadar
devam eder. Süre sonunda zaman rölesi d kontağını açarak motoru devreden çıkarır.

- Kumanda devresinin kuruluşu

Şekil 1.14’te görüldüğü gibi fazdan (L1) sigorta kontağının girişine, sigorta kontağı çıkışından
aşırı akım rölesi (e1) kapalı kontağının girişine, e1 kapalı kontağını çıkışından b1 stop butonu
girişine, b1 stop butonu çıkışından b2 start butonu girişine, b2 start butonu çıkışından
yardımcı kontaktör (C1 ) bobin girişine, yardımcı kontaktör bobin çıkışından da nötre bağlantı
yapılır.
Sonra b2 start butonu girişinden yardımcı kontaktör normalde açık kumanda kontağı girişine,
yardımcı kontaktör normalde açık kontağı çıkışından da b2 start butonu çıkışına (mühürleme
işlemi) bağlantı yapılır.
Daha sonra b2 start butonu çıkışından zaman rölesi bobini girişine, zaman rölesi bobini
çıkışından nötre bağlantı yapılır. Sonra stop butonu girişinden C1 yardımcı röle açık
kontağına, açık kontak çıkışından zaman rölesi normalde açık gecikmeli açılan kontağı
girişine, kontak çıkışı C kontaktörü bobini girişine, bobin çıkışıda nötre bağlanır. C
kontaktörünün mühürlemesi C1 yardımcı kontaktör açık kontağı uçlarında yapılarak kumanda
devresi bağlantısı tamamlanır.

- Güç devresinin kuruluşu

Şekil 1.14’te görüldüğü gibi fazlardan (L1-L2-L3) üç faz sigorta kontakları girişine, sigorta
kontakları çıkışından kontaktörün normalde açık güç kontaklarına, kontaktör kontakları
çıkışından aşırı akım rölesi kontaklarına, aşırı akım rölesi kontakları çıkışından motor giriş
uçlarına (U – V – W) bağlantı yapılarak güç devresi bağlantısı tamamlanır. Motor çıkış uçları
ise (Z – X – Y) kısa devre edilerek yıldız bağlantı yapılmış olur.

- İşlem basamakları

Güç ve kumanda devresinin çizimini önce kendiniz yapınız. Tereddüt etiğiniz konularda ders
notlarınızdan faydalanabilirsiniz.