Professional Documents
Culture Documents
Rośliny - Przegląd Wybranych Zagadnień SC 2
Rośliny - Przegląd Wybranych Zagadnień SC 2
Rośliny - Przegląd Wybranych Zagadnień SC 2
wybranych zagadnień
Rośliny – przegląd
wybranych zagadnień
Redakcja:
Kinga Kropiwiec
Mirosław Szala
Lublin 2016
Recenzenci:
dr Renata Matraszek
dr Agata Święciło
dr n. farm. Ewa Gibuła-Bruzda
dr hab. Małgorzata Posmyk, prof. nadzw. UŁ
dr hab. Grażyna Żukowska
dr Aleksandra Seta-Koselska
dr Agnieszka Kuźniar
dr hab. Katarzyna Kozłowicz
dr Anna Serefko
dr Marcin Skowronek
dr n. o zdr. Mariola Janiszewska
dr hab. Krystyna Winiarczyk
dr hab. Mirosława Chwil
Skład i łamanie:
Ilona Żuchowska
Projekt okładki:
ISBN 978-83-65598-13-4
Wydawca:
Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o. o.
Głowackiego 35/341
20-060 Lublin
Spis treści
Magdalena Śmigała, Agnieszka Dąbrowska, Krystyna Winiarczyk
Iris sibirica L. we florze Polski .......................................................................... 7
Marcelina Olszak
Identyfikacja genetyczna gatunku Septoria tritici z materiału roślinnego ....... 17
Rafał Marciniec, Dorota Tchórzewska
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae .... 26
Małgorzata Budzeń
Pola elektryczne i ultradźwięki jako czynniki wpływające na kiełkowanie
i wzrost roślin ................................................................................................... 44
Joanna Gębura, Olha Budnyk, Krystyna Winiarczyk
Etapy rozwoju gametofitu żeńskiego u wybranych przedstawicieli rodziny
Commelinaceae ................................................................................................ 54
Olha Budnyk, Piotr Sugier
Stopień dojrzałości i wiek oospor Chara intermedia A. Braun (Characeae)
a zdolność i dynamika kiełkowania ................................................................. 63
Monika Poniewozik, Marzena Parzymies
Wzrost i rozwój pędów albicji jedwabistej (Albizia julibrissin (Durazz))
w kulturach tkankowych w zależności od rodzaju i stężenia cukru w pożywce
.......................................................................................................................... 75
Dagmara Migut, Józef Gorzelany, Natalia Matłok
Ocena właściwości mechanicznych świeżych i przechowywanych korzeni
spichrzowych marchwi zwyczajnej Daucus carota L. .................................... 87
Magdalena Fujarowicz, Dorota Grabek-Lejko, Maciej Kluz
Wpływ ogrzewania na potencjał antyoksydacyjny, stabilność barwników
betalainowych soku z dwóch odmian buraka ćwikłowego (Beta vulgaris) .... 98
Łukasz Iwanowski, Damian Zgórski, Agata Karwan, Adam Kłembokowski,
Magdalena Skowronek, Natalia Liszewska, Justyna Bohacz
Ocena aktywności pektynolitycznej pleśni wyizolowanych z korzeni marchwi
pochodzących z różnych systemów uprawy .................................................. 109
Kamila Nawrocka, Klaudia Kamińska, Anita Wiśniewska
Rola ekspansyn w interakcji roślina-nicień .................................................... 123
Klaudia Magierowicz
Znaczenie budowy morfologicznej i składu biochemicznego roślin dla
roślinożerców ................................................................................................. 134
Olga Bemowska-Kałabun, Małgorzata Wierzbicka
Biotesty – dobre narzędzie do oceny zanieczyszczenia środowiska ............. 146
Alicja Kapuścińska, Izabela Nowak
Wykorzystanie wybranych fitohormonów w przemyśle kosmetycznym
i farmaceutycznym ......................................................................................... 160
Monika Staszowska-Karkut, Małgorzata Materska, Barbara Kulik, Robert
Waraczewski
Określenie wpływu rodzaju wody na potencjał antyoksydacyjny naparów z
wybranych roślin ziołowych .......................................................................... 175
Magdalena Kręcisz, Karol Kupryaniuk, Kamila Kasprzak
Żurawina – charakterystyka i właściwości funkcjonalne .............................. 185
Joanna Fabrowska, Bogusława Łęska
Ulvany – biologicznie czynne siarczanowe polisacharydy izolowane
z zielenic......................................................................................................... 194
Paulina Marczuk, Ewelina Włodarczyk
Zawartość związków polifenolowych różnych rodzajów herbat czarnych oraz
ich właściwości prozdrowotne ....................................................................... 210
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas,
Paweł Nowak
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny? ......... 219
Paulina Panek, Iga Hołyńska-Iwan, Dorota Olszewska-Słonina
Kapsaicyna i jej szerokie zastosowanie terapeutyczne .................................. 243
Paweł Śledziński, Agnieszka Nowak, Joanna Zeyland, Ryszard Słomski
Kannabinoidy w medycynie – przegląd zagadnienia .................................... 253
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
Medyczna marihuana ..................................................................................... 270
Jakub Potoczny, Aleksandra Studnicka, Magdalena Konieczna, Piotr Czekaj
ABC wpływu nikotyny na transportery leków............................................... 303
Ewelina Cholewińska, Katarzyna Ognik, Anna Stępniowska
Zatrucia grzybami – objawy, diagnostyka, leczenie ..................................... 320
Indeks autorów ............................................................................................... 334
Magdalena Śmigała1, Agnieszka Dąbrowska2, Krystyna Winiarczyk1
1
magdalena.smigala@gmail.com, krystyna.winiarczyk@poczta.umcs.lublin.pl,
Zakład Anatomii i Cytologii Roślin, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Marii Curie-
Skłodowskiej w Lublinie
2
agnieszka.dabrowska@poczta.umcs.lublin.pl, Ogród Botaniczny UMCS, Uniwersytet Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie
7
Magdalena Śmigała, Agnieszka Dąbrowska, Krystyna Winiarczyk
8
Iris sibirica L. we florze Polski
2. Iris sibirica L.
Kosaciec syberyjski (Iris sibirica L.) przedstawiony na rysunku 1, jest
jednym z gatunków podserii Iris subser. Sibiricae w serii Iris ser. Sibiricae
i w sekcji I. sect. Limniris należącej do podrodzaju Limniris (I. subg.
Limniris) w obrębie rodzaju Iris (Classification System) [1].
2.1. Morfologia
Kosaciec syberyjski jest byliną dorastającą do 120 cm wysokości. Geofit
o grubym, płożącym się kłączu. Łodyga jest wzniesiona, obła, pusta
w środku, w górnej części słabo rozgałęziona; w nasadzie mogą być obecne
resztki zeszłorocznych liści. Liście mają kształt równowąsko lancetowaty
o szerokości 2-6 mm, są krótsze od łodygi. Kwiaty na szypułkach do 10 cm
długości, niebieskofioletowe, rzadko białe, z błoniastymi, brunatnymi
podsadkami, skupione są po 1-3 na łodydze. Wewnętrzne działkach okwiatu
osiągają 4-7 cm długości i są wyprostowane, wyraźnie fioletowo żyłkowane;
9
Magdalena Śmigała, Agnieszka Dąbrowska, Krystyna Winiarczyk
2.2. Anatomia
Blaszka liściowa kosaćca syberyjskiego pokryta jest z obu stron kutyną
i jest rodzaju unifacjalnego. Komórki miękiszowe, zarówno z górnej jak
i dolnej strony, mają pogrubione ściany. W epidermie liścia kosaćca obecne
są duże, owalne aparaty szparkowe i nieliczne, brodawkowate narośla
10
Iris sibirica L. we florze Polski
2.3. Rozmieszczenie
Jest to gatunek eurosyberyjski o zasięgu obejmującym Europę po połud-
niową Skandynawię oraz Kaukaz, Syberię i Daleki Wschód. W Polsce
występuje w rozproszonych stanowiskach na całym obszarze niżowym oraz
w pasie południowych wyżyn [25]. Rozmieszczenie pokazano na rysunku 3.
11
Magdalena Śmigała, Agnieszka Dąbrowska, Krystyna Winiarczyk
12
Iris sibirica L. we florze Polski
Literatura
1. Classification System: APG III. An update of the Angiosperm Phylogeny
Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III,
Botanical Journal of Linnean Society, 161 (2009), s. 105-121
2. Crescent Bloom – www.crescentbloom.com
3. Index Kewensis – www.theplantlist.org
4. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. Flowering plants and
pteridophytes of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych
Polski. Biodiversity of Poland 1
5. Szafer W. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków 2002
13
Magdalena Śmigała, Agnieszka Dąbrowska, Krystyna Winiarczyk
14
Iris sibirica L. we florze Polski
27. Kopij G. Kosaciec syberyjski Iris sibirica na Śląsku Opolskim nie wyginął,
str. 34-37, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, Kraków 2005
28. Jermaczek M. Stanowisko kosaćca syberyjskiego Irissibirica L. na
zmiennowilgotnej łące koło miejscowości Stany pod Nową Solą (woj.
lubuskie), str.29-31, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, Kraków 2007
29. Gorzelak P. Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L.
(Iridaceae) na Dolnym Śląsku, str. 155-160, Acta Botanica Silesiaca, 8, 2012
30. Franszczak-Być M., Dąbrowska K. Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego
Iris sibirica na Lubelszczyznie, str. 21-23, Chrońmy Przyrodę Ojczystą,
Kraków 2000
31. Stawowczyk K. Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Irissibiric L.
w polskich Karpatach, str. 28-31, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, Kraków 2005
32. Mirek Z., Pękoś-Mirkowa H. Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny
naczyniowe, Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków 2008
33. Żukowski W., Jackowiak B. Lista roślin naczyniowych ginących
i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce, Prace Zakładu
Taksonomii Roślin UAM, Poznań 1995
34. Danielewicz W., Wrońska-Pilarek D. Stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris
sibirica w Poznaniu, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, str. 27-30, Kraków 2002
35. Podgórska M. Ochrona kosaćca syberyjskiego Iris sibirica na Płaskowyżu
Suchedniowskim oraz na Garbie Gieniowskim w gminie Stąporków, str.30-32,
Chrońmy Przyrodę Ojczystą, Kraków 2005
36. Cuber P. Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. w okolicach
zbiornika Kozłowa Góra (Górny Śląsk), str. 19-21, Chrońmy Przyrodę
Ojczystą, Kraków 2007
37. Zarzycki K. Wilgotne łąki w okolicach Czernichowa i potrzeba ich ochrony,
str. 49-68, Ochr. Przyr. 25, 1958
38. Kostrakiewicz K. Aktualny stan populacji kosaćca syberyjskiego Iris sibirica
na wybranych stanowiskach w okolicach Krakowa, str. 30-32, Chrońmy
Przyrodę ojczystą, Kraków 2001
39. Chełmecki Z., Korzeniak J. Nowe stanowiska kosaćca syberyjskiego
Irissibirica L. w Bochni na Pogórzu Wielickim, str. 19-21, Chrońmy Przyrodę
Ojczystą, Kraków 2008
40. Matuszkiewicz W. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski,
Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007
41. Pękoś-Mirkowa H., Mirek Z. Flora Polski, Atlas roślin chronionych,
MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2003
42. Denisiuk Z. O ochronę nadwiślańskich łąk w Krakowie, str. 32-34, Chrońmy
Przyrodę Ojczystą, Kraków 1987
43. Medwecka-Kornaś A. Nasze kosaćce, str. 27-30, Chrońmy Przyrodę Ojczystą,
Kraków 1953
44. Zarzycki K., Szeląg Z. Red list of the vascularplants in Poland (Czerwona
lista roślin naczyniowych w Polsce), [W]: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda
W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland (Czerwona lista
roślin i grzybów Polski), Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków 2006
45. Komarnicki L. Irysy, PWRiL, Warszawa 1993
15
Magdalena Śmigała, Agnieszka Dąbrowska, Krystyna Winiarczyk
16
Marcelina Olszak1
1. Wstęp
Podstawowym celem nowoczesnej produkcji roślinnej jest uzyskanie
wysokich i dobrych jakościowo plonów, przy możliwie niskich nakładach
ekonomicznych. W Polsce głównym kierunkiem produkcji rolniczej jest
uprawa zbóż. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS)
w 2012 roku zboża stanowiły blisko 74% ogólnej powierzchni krajowych
zasiewów [1]. Popularność tego typu upraw wynika w Polsce przede
wszystkim z korzystnych warunków klimatyczno-glebowych, stosunkowo
niskiej pracochłonności, względnie prostej technologii produkcji, łatwości
przechowywania plonów, jak również ich transportu i sprzedaży. Sytuacja
panująca na rynku zbóż ma istotny wpływ dla całej gospodarki żyw-
nościowej kraju. Zboża są podstawowym surowcem do produkcji pasz, co
decyduje o opłacalności ekonomicznej produkcji zwierzęcej, szczególnie
żywca [1].
O strukturze gatunkowej uprawianych zbóż decydują przede wszystkim
warunki klimatyczno-glebowe. W Polsce w produkcji zbóż dominuje
pszenica zwyczajna Triticum aestivum ssp. vulgare. W około 4/5 całkowitej
powierzchni zasiewów występuje forma ozima, a zaledwie 1/5 to forma
jara [2]. Według danych szacunku wynikowego GUS powierzchnia uprawy
zbóż ogółem w roku 2015 wyniosła ok. 7,5 mln ha, w tym powierzchnia
zasiewu pszenicy ok. 2,4 mln ha. Uprawa zbóż intensywnych (pszenicy,
pszenżyta i jęczmienia) stanowiła ok. 70,4% w 2015 roku, a w 2014 roku
66,5% [3, 4].
Ważnym czynnikiem ograniczającym plonowanie zbóż są choroby
grzybowe. Szczególnie dotyczy to pszenicy ozimej, która w ciągu całego
okresu wegetacji jest atakowana przez wiele patogenów. Podstawową wadą
intensywnej uprawy pszenicy ozimej w Polsce jest ograniczenie liczby
roślin, które tworzą z nią zmianowanie na polu. Zboża są zbyt często
uprawiane po sobie, co powoduje wzrost zagrożenia roślin na patogeny
gromadzące się w glebie. Ponadto wysokie nawożenie przedplonów może
niekorzystnie wpływać na zdrowotność pszenicy przez wzrost zagrożenia
1
olszak.marcelina@gmail.com, Katedra Biotechnologii, Żywienia Człowieka i Towaroznawstwa
Żywności, Wydział Nauk o Żywności i Biotechnologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
17
Marcelina Olszak
2. Cel pracy
Celem pracy jest charakterystyka gatunku Septoria tritici wraz z obja-
wami chorobowymi występującymi na liściach pszenicy ozimej oraz
przedstawienie genetycznych metod identyfikacji patogenu opartych na
reakcji PCR (łańcuchowa reakcja polimerazy).
3. Opis zagadnienia
Septorioza paskowana liści pszenicy powodowana jest przez grzyby
workowe Mycosphaerella graminicola (stadium bezpłciowe: Septoria
tritici). Jest to jedna z najważniejszych chorób atakujących liście zbóż.
Charakteryzuje się ona występowaniem zmian martwiczych na liściach
i łodygach. Obecnie septorioza jest uważana za jedną z najbardziej
niszczących plony chorób pszenicy, która znacznie podnosi koszty upraw
ze względu na zwiększone stosowanie fungicydów [6, 7].
Septoria tritici jest patogenem mało poznanym, szczególnie ze strony
molekularnej. Mała wiedza w zakresie oddziaływania pomiędzy grzybem
a rośliną utrudnia dobór odpowiednich strategii zwalczania choroby. Wiele
problemów sprawia dimorfizm grzyba, ponieważ wydłuża on fazę utajoną po
zainfekowaniu rośliny. Jest to faza, w której grzyb jest związany
z powierzchnią liści, ale nie wykazuje żadnych objawów chorobowych.
W lecie w warunkach polowych faza ta utrzymuje się około 14 dni,
a w chłodniejsze dni nawet do 28 dni. Występuje problem z doborem
odpowiedniego fungicydu oraz jego dawki, ponieważ trudno jest oszacować
postęp choroby. Ponadto środki grzybobójcze wykazują skuteczność tylko
przez około 7 dni w ciągu całego okresu utajonej infekcji. Wtedy po
zastosowaniu oprysku pomimo tego, że na liściach nie są obserwowane
zmiany chorobowe, rolnik nie ma pewności czy grzyb się nadal
rozprzestrzenia. Ważne jest więc wykrycie patogenu już na wczesnych etapach
rozwoju choroby, w czym pomocne okazują się nowoczesne techniki biologii
molekularnej [8, 9].
18
Identyfikacja genetyczna gatunku Septoria tritici z materiału roślinnego
19
Marcelina Olszak
20
Identyfikacja genetyczna gatunku Septoria tritici z materiału roślinnego
21
Marcelina Olszak
22
Identyfikacja genetyczna gatunku Septoria tritici z materiału roślinnego
5. Podsumowanie
Grzyb Septoria tritici stanowi poważne zagrożenie dla rolnictwa
poprzez znaczące ograniczenie ilości i jakości plonów. Porażając pszenicę
powoduje choroby, pogarsza wzrost i prawidłowy rozwój rośliny [5, 6].
W ostatnich latach odkryto wiele analiz umożliwiającychbadania nad
składem biocenozyi rozmieszczeniem przestrzennym mikroorganizmów
w środowisku. Analizy bazowane na biologii molekularnej są uzupeł-
nieniem metod klasycznych. Techniki te posiadają wiele zalet takich jak
szybkość reakcji i powtarzalność wyników, niezawodność i możliwość
zbadania dużej ilości prób jednocześnie. Ponadto techniki te mają znaczną
przewagę nad metodami tradycyjnymi, ponieważ są one uniezależnione od
hodowli mikroorganizmów na podłożach mikrobiologicznych [16]. Wyko-
rzystanie łańcuchowej reakcji polimerazy z zastosowaniem starterów
23
Marcelina Olszak
Literatura
1. www.arr.gov.pl/data/00321/rynek_zboz_2013_pl(dostęp 08.08.2016)
2. Gaj R., Grzebisz W., Horoszkiewicz-Janka J., Igras J., Jajor E., Korbas M.,
Matysiak K., Michalski T., Mrówczyński M., Olejarski P., Paradowski A.,
Podolska G., Pruszyński G., Pruszyński S., Rutkowska A., Sułek A.,
TratwalA., Wachowiak H., Zielińska W., Zych J. pod redakcją Korbas M.,
Mrówczyński M. Integrowana produkcja pszenicy ozimej i jarej, Instytut
Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy, Poznań 2009, s. 9-20
3. stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rolnictwo-lesnictwo/uprawy-rolne-i-
ogrodnicze/wynikowy-szacunek-produkcji-glownych-ziemioplodow-rolnych-
i-ogrodniczych-w-2014-r-,5,12. (dostęp 08.08.2016)
4. stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rolnictwo-lesnictwo/uprawy-rolne-i-
ogrodnicze/wynikowy-szacunek-produkcji-glownych-ziemioplodow-rolnych-
i-ogrodniczych-w-2015-r-,5,13. (dostęp 08.08.2016)
5. Kurowski T.P., Marks M., Makowski P. Jaźwińska E. Zdrowotność pszenicy
ozimej w stanowiskach po różnych sposobach dwuletniego ugorowania,
Fragmenta Agronomica, 26 (3) (2009), s. 102-108
6. Ponomarenko A., Goodwin S.B., G.H.J. Kema. Septoriatriticiblotch (STB)
of wheat, Plant Health Instructor., (2011), DOI:10.1094/PHI-I-2011-0407-01
7. Eriksen L., Munk L. The occurrence of Mycosphaerellagraminicola and its
anamorthSeptoriatritici in winter wheat during the growing season, European
Journal of Plant Pathology, 109 (2003), s. 253-259
8. Fones H., Gurr S. The impact of Septoriatritici Blotch disease on wheat:
An EU perspective, Fungal Genetics and Biology, 79 (2015), s. 3-7
9. O’Driscoll A., Kildea S.,Doohan F., Spink J., Mullins E. The wheat-Septoria
conflict: a new front opening up?, Trends in Plant Science, 19, 9 (2014)
10. Steinberg G. Cell biology of Zymoseptoriatritici: Pathogen cell organization
and wheat infection, Fungal Genetics and Biology 79 (2015), s. 17-23
11. www.notatnikrolnika.pl/index.php/rdza-brunatna-pszenicy (dostęp
08.08.2016)
12. Bancal P., Bancal M. O., Collin F., Gouache D. Identifying traits leading
to tolerance of wheat to Septoriatritici blotch, Field Crops Research 180
(2015), s. 176-185
13. Wolny-Koładka K. Grzyby z rodzaju Fusarium – występowanie,
charakterystyka i znaczenie w środowisku, Kosmos Problemy nauk
biologicznych., 63, 4, 305 (2014), s. 623-633
14. Suchorzyńska M., Misiewicz A. Mikotoksynotwórcze grzyby fitopatogeniczne
z rodzaju Fusarium i ich wykrywanie technikami PCR, Postępy Mikrobiologii.,
48,3 (2009), s. 221-230
24
Identyfikacja genetyczna gatunku Septoria tritici z materiału roślinnego
25
Rafał Marciniec1, Dorota Tchórzewska2
Chondriokineza i cytokineza
podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
1. Wstęp
Rozmnażanie płciowe (generatywne) ma olbrzymie znaczenie nie tylko
dla rozwoju i rozprzestrzeniania się organizmów, ale także umożliwia im
przystosowywanie się do zmieniających się warunków środowiska
naturalnego. U roślin okrytonasiennych (Angiospermae) wszelkie zjawiska
związane z rozmnażaniem generatywnym zachodzą w kwiecie, który jest
przeważnie zbudowany z działek kielicha, płatków korony, pręcików
i słupka, umieszczonych na dnie kwiatowym. Rozmnażanie generatywne
odbywa się dzięki żeńskim komórkom rozrodczym (makrosporom), które
powstają w słupku, oraz męskim komórkom rozrodczym (mikrosporom)
powstającym w pręcikach. Pręciki składają się z nitki i główki utworzonej
przez dwa pylniki, zawierające po dwa woreczki pyłkowe, tzw. mikro-
sporangia. Dojrzałe mikrosporangia są wypełnione pasmami komórek
sporogennych, zwanymi macierzystymi komórkami mikrospor (PMC),
które otoczone są warstwą komórek tapetum. Komórki tapetum pełnią
funkcje odżywcze, wytwarzają liczne materiały budulcowe wykorzysty-
wane przez PMC podczas rozwoju i dojrzewania, szczególnie podczas
tworzenia postmejotycznej ściany wokół ziaren pyłkowych. PMC dzieląc
się mejotycznie przekształcają się w haploidalne mikrospory (gamety
zawierające połowę, w stosunku do komórki macierzystej, liczby chromo-
somów w jądrze komórkowym). W tym wieloetapowym, skomplikowanym
procesie zwanym mikrosporogenezą, zachodzi szereg przemian, charakte-
rystycznych jedynie dla PMC.
Podczas podziału mejotycznego następuje podział jądra komórkowego
(kariokineza), która zachodzi w dwóch etapach. Pierwszym etapem jest
podział redukcyjny chromosomów, a drugim podział zachowawczy
– mitotyczny [1]. Podczas pierwszego etapu następuje crossing-over,
w wyniku którego dochodzi do wymiany materiału genetycznego pomiędzy
1
rmmarciniec@gmail.com, Zakład Anatomii i Cytologii Roślin, Wydział Biologii
i Biotechnologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Akademicka 19, 20-033 Lublin, Polska,
www.umcs.pl
2
dorota.tchorzewska@poczta.umcs.lublin.pl, Zakład Anatomii i Cytologii Roślin, Wydział
Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Akademicka 19, 20-033
Lublin, Polska, www.umcs.pl
26
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
2. Chondriokineza
Podczas mejozy w mikrosporognezie organella komórkowe (chondrion)
nie przemieszczają się w przypadkowy sposób ale według określonego
wzorca. Proces ten jest charakterystyczny dla gatunku i niezwykle ważny,
ponieważ dotyczy organelli autonomicznych, takich jak plastydy i mito-
chondria. Organella te uczestniczą w dziedziczeniu cytoplazmatycznym,
dlatego ich precyzyjny rozdział w trakcie mejozy, warunkuje powstanie
żywotnych mikrospor, natomiast zaburzenia w rozdziale tych organelli
często powodują cytoplazmatyczną męską sterylność [3]. W swojej klasy-
fikacji Bąkowski wyróżnił u roślin cztery główne typy chondriokinezy:
obojętny, otoczkowy, biegunowy oraz równikowy. Oprócz tego opisał typy
pośrednie np. obojętno-otoczkowy oraz złożone np. obojętno-równikowy.
Opisane przez Bąkowskiego liczne warianty wskazują na to, że istnieje
duża różnorodność rodzajów przemieszczeń organelli komórkowych
podczas mejozy, które są charakterystyczne dla poszczególnych gatunków
roślin. Kluczowym kryterium, które stanowiło o określeniu typu chondrio-
kinezy, było położenie organelli w dwóch fazach mejozy: metafazie I
i telofazie I. Bąkowski klasyfikując chondriokinezę opierał się na pracach
27
Rafał Marciniec, Dorota Tchórzewska
28
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
29
Rafał Marciniec, Dorota Tchórzewska
30
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
Fot. 1. Dzielące się mejotycznie komórki Psilotum nudum L. a – wczesna profaza I, b – telofaza I
(P – plastyd, M – mitochondrium), c – wczesna telofaza II, d – późna telofaza II [a, c, d – 29, b – 30]
31
Rafał Marciniec, Dorota Tchórzewska
Fot. 2. Dzielące się mejotycznie komórki Tinantia erecta. a – wczesna profaza I, b – metafaza I,
c – późna anafaza I, d – telofaza I, e – telofaza II [fot. własne, niepublikowane]
32
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
juniperinum, poza tym opisano ją u Vicia faba [35] oraz Iris olbiensis [36].
Schemat chondriokinezy typu biegunowego obserwowanej podczas
mikrosporogenezy z cytokinezą sukcesywną przedstawia Rysunek 5.
33
Rafał Marciniec, Dorota Tchórzewska
Fot. 3. Dzielące się mejotycznie komórki Lavatera thuringiaca L., a – wczesna profaza I,
b – metafaza I, c – metafaza II [38]
34
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
3. Cytokineza
Podczas mejozy w procesie mikrosporogenezy zachodzi również
cytokineza – podział cytoplazmy poprzez uformowanie ściany komórkowej.
W zależności od fazy mejozy, w której proces ten następuje, wyróżniamy
cytokinezę równoczesną lub sukcesywną. Natomiast płaszczyzna podziału
komórki zależy od położenia jądra, które definiuje podział cytoplazmy poprzez
MT i MF fragmoplastu formujące się od otoczki jądrowej [42, 43, 44, 45].
Cytokineza sukcesywna jest typowa dla większości mszaków, paprotników,
nagonasiennych i okrytonasiennych jednoliściennych, natomiast równoczesna
cytokineza zachodzi podczas mejozy u większości okrytonasiennych
dwuliściennych [46, 47, 48, 49]. W związku z tym, że cytokineza sukcesywna
występuje u mszaków Davis [46] sugeruje, że jest ona prymitywniejsza od
cytokinezy równoczesnej.
W cytokinezie sukcesywnej ściana zakłada się już po pierwszym podziale
mejotycznym, w telofazie I. Pomiędzy jądrami potomnymi gromadzone są
pęcherzyki pochodzące z aparatu Golgiego i retikulum endoplazmatycznego,
zawierające prekursory ściany [50]. Grupowanie tych pęcherzyków może
następować od środka mejocytu do jego brzegów – odśrodkowo (centry-
fugalnie), lub dośrodkowo (centrypetalnie). W telofazowych mejocytach po-
między jądrami potomnymi, odśrodkowo formowana jest bogata w kalozę
ściana, a drugi podział mejotyczny zachodzi w diadzie, czyli dwukomórko-
wym mejocycie (Fot. 4a). Następnie pod koniec telofazy II (Fot. 4b), w każdej
z komórek diady także odśrodkowo formowana jest ściana pierwotna [41, 51].
W sukcesywnym typie cytokinezy zazwyczaj obie cytokinezy są centryfu-
galne, co opisywano m. in. u Zea mays, Tradescantia czy Triticum [za 52].
35
Rafał Marciniec, Dorota Tchórzewska
36
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
4. Cytoszkielet w mikrosporogenezie
Bardzo ważną rolę na każdym etapie mikrosporogenezy odgrywa
szkielet cytoplazmatyczny. Zaburzenia w formowaniu prawidłowych
konfiguracji cytoszkieletu podczas mikrosporogenezy w konsekwencji
prowadzą do powstania niepłodnych ziaren pyłku [56, 57] lub nawet
aborcji PMC [30, 38, 58, 59]. Szczegółowe badania z wykorzystaniem
nowoczesnych metod immunocytochemicznego znakowania cytoszkieletu,
pozwoliły na opisanie wielu konfiguracji mikrotubul i mikrofilamentów,
które pojawiają się podczas mejozy i są charakterystyczne dla poszcze-
gólnych gatunków roślin. W związku z tym, że cytoszkielet odgrywa
bardzo ważną rolę nie tylko w kariokinezie, ale także w chondriokinezie
i cytokinezie, poniżej opisano konfiguracje obserwowane podczas mikro-
sporogenezy. Z konieczności ograniczono się jedynie do głównych i naj-
bardziej typowych konfiguracji.
W odróżnieniu od podziału mitotycznego przed mejotyczną profazą I,
pod koniec fazy G2 cyklu życiowego komórki, nie powstaje pierścień
preprofazowy, który w mitozie wyznacza płaszczyznę podziału komórki [60,
61, 62, 63, 64]. Na początku mejozy, we wczesnej profazie I, następuje
rozpad kortykalnej sieci mikrotubul i w cytoplazmie mejocytu pojawia się
tubulina w postaci drobnych ziaren i krótkich odcinków. W diplotenie
odcinki takie gromadzą się wokół jądra w stycznym i radialnym ułożeniu,
a w diakinezie formowane są polarne (biegunowe) włókna wrzeciona
kariokinetycznego, znajdujące się pomiędzy grupami chromosomów homo-
logicznych. We wczesnej metafazie I widoczne są całe pęczki mikrotubul,
które polimeryzują na kinetochorach biwalentów, tworząc włókna
kinetochorowe wrzeciona kariokinetycznego. Dzięki skracaniu poprzez
depolimeryzację takich włókien, w anafazie I i II następuje przesuwanie
chromosomów homologicznych do przeciwległych biegunów komórki.
37
Rafał Marciniec, Dorota Tchórzewska
5. Podsumowanie
Podsumowując można stwierdzić, że opisywane przegrupowania
organelli komórkowych podczas podziału mejotycznego, przebiegają
w sposób uporządkowany. Poszczególne typy chondriokinezy są charakte-
rystyczne dla dużych grup roślin np. dla rodziny. Uważa się, że grupowanie
i przemieszczanie się organelli jest niezwykle ważne nie tylko dla precyzyj-
nego rozdziału ich do komórek potomnych, ale także dla prawidłowego
przebiegu mejozy. Takie struktury jak równikowa płytka organelli
(w telofazie I i II) oraz otoczka (w chondriokienzie otoczkowej), spełniają
podobne funkcje – wyznaczają obszary, w których zachodzi kariokineza.
Zgrupowania organelli zapobiegają np. fuzji jąder w telofazie I, a następnie
separują wrzeciona kariokinetyczne w metafazie II oraz telofazowe jądra
w telofazie II. Hipotezę tą potwierdza fakt, że w mejozie z cytokinezą
sukcesywną, organella komórkowe także grupują się i tworzą równikową
płytkę w telofazie I, jednak tylko do momentu, gdy pod koniec telofazy I
38
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
Literatura
1. Villeneuve A. M., Hillers K. J. Whence meiosis?, Cell., 106 (2001), s. 647-650
2. Olszewska M., Małuszyńska J., Rogalska S. Podstawy cytogenetyki roślin,
Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999
3. Majewska-Sawka A., Sadoch Z. Cytoplazmatyczna męska sterylność roślin
– mechanizmy biologiczne i molekularne, Kosmos. Problemy Nauk
Biologicznych., 52 (4) (2003), s. 413-423
4. Zienkiewicz K., Bednarska E. Genetyczna i molekularna charakterystyka
mikrosporogenezy u roślin okrytonasiennych, Postępy Biologii Komórki.,
33 (2006), s. 555-581
5. Harrison C. J., Alvey E., Henderson I. R. Meiosis in flowering plants and other
greenorganisms, Journal of Experimental Botany., 61 (2010), s. 2863-2875
6. Wijnker E., Schnitter A. Control of the meiotic cell division program in plants,
Plant Reproduction., 26 (2013), s.143-158
7. Bąkowski Z. Versuch einer Klassifizierung der Chondriokinese bei
Kormophyten, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 15 (1938), s. 323-369
8. Schliwa M. The cytoskleleton. An introductory survey, Cell Biology
Monographs, 13 (1986), s. 5-130
9. Heslop-Harrison J. Cytoplasmic connexions between angiosperm meiocytes,
Annals of Botany, 30 (1966), s. 221-230
10. Bednara J., Sokołowska-Kulczycka A. Ultrastruktura tapetum i pyłku Stellaria
media L., Societas Scientiarum Lodziensis, 34 (4) (1980), s. 1-4
11. Giełwanowska I. Przemieszczenia organoidów w sporogenezie Equisetum L.,
Praca doktorska, UMCS, Lublin 1985
12. Rodkiewicz B., Duda E. Aggregations of organelles in meiotic cells of higher
plants, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 57(4) (1988), s. 637-654
13. Bednara J., Giełwanowska I., Rodkiewicz B. Regular arrangements of
mitochondria and plastids during sporogenesis in Equisetum, Protoplasma.,
130 (1986), s. 145-152
14. Rodkiewicz B., Duda E., Kudlicka K. Organelle aggregations during
microsporogenesis in Stangeria, Nymphaea and Malva, [W]: Cresti M., Gori
P., Pacini E. (eds)., Sexual Reproduction of Higher Plants, Springer-Verlag,
Wien, 1988, s. 175-180
15. Rodkiewicz B., Duda E., Bednara J. Organelle aggregations during
microsporogenesis in Nymphea, Flora, 183 (1988), s. 397-404
16. Rodkiewicz B., Bednara J., Duda E., Mostowska A. Cytoplasmic organelles
during meiosis I in microsporocytes of Stangeria, Annales de l'Université et de
l'ARERS Reims, 23 (1988), s. 48-50
39
Rafał Marciniec, Dorota Tchórzewska
17. Rodkiewicz B., Bednara J., Kuraś M., Mostowska A. Organelles and cell
walls of microsporocytes in a cycad Stangeria during meiosis I,
Phytomorphology, 38 (2,3) (1988), s. 99-110
18. Audran J. C. Contribution à l‟étude morphologique et cytologique de la
formation du grain de pollen chez le Stangeria paradoxa, Comptes Rendus de
l'Académie des Science Paris, 258 (1964), s. 4322-4325
19. Bednara J., Rodkiewicz B. Cytoplasmic organelles in microsporocytes
of Larix and sporocytes of Polystichum, Annales de l'Université et de l'ARERS
Reims, 23 (1988), s. 51-53
20. Lewitsky G. Die chondriosomen in der Gonogenese bei Equisetum palustre L.,
Planta, 1 (1926), s. 301-316
21. Jungers V. Mitochondries, chromosomes et fuseau dans les sporocytes de
l`Equisetum limosum, La Cellule, 43 (1934), s. 321-340
22. Lenoir M. Étude vitale de la sporogénèse et des phénomènes d'apparence
électro-magn étiques concomitants chez l'Equisetum variegatum, La Cellule,
42 (1934), s. 355-408
23. Bednara J., Rodkiewicz B. Distribution of plastids and mitochondria during
sporogenesis in Equisetum hyemale, [W]: Sexual reproduction in seed plants,
ferns and mosses, Willemse M. T. M., van Went J. L. (eds.) Pudoc,
Wageningen, 1985, s. 17-19
24. Lehmann H., Neidhart K. M., Schlenkermann G. Ultrastructural
investigations on sporogenesis in Equisetum fluviatile, Protoplasma,
123 (1984), s. 38-47
25. Brown R. C., Lemmon B. E. Nuclear cytoplasmic domains, microtubules and
organelles in microsporocytes in slipper orchid Cypripedium californicum
A. Gray dividing by simultaneous cytokinesis, Sexual Plant Reproduction,
9 (1996), s. 145-152
26. Siwicka-Tarwidowa H. Sur l'evolution du chondriome pendant le
développement du sac embryonnaire de L'orchis latifolius L., Acta Societatis
Botanicorum Poloniae, 11(4) (1934), s. 511-539
27. Sugiura T. Cytological studies on Tropaeolum. II Tropaeolum perigrinum, The
Botanical Magazine Tokio, 42 (1928), s. 553-556
28. Wolniak S. M. Organelle distribution and apportionment during meiosis
in the microsporocyte of Ginkgo biloba, Acta Societatis Botanicorum
Poloniae, 63 (1976), s. 251-258
29. Tchórzewska D., Brukhin V. B., Bednara J. Plastids and mitochondria
comportment in dividing meiocytes of Psilotum nudum, Acta Societatis
Botanicorum Poloniae, 65 (1-2) (1996), s. 91-96
30. Tchórzewska D., Bednara J. The dynamics of the actin cytoskeleton during
sporogenesis in Psilotum nudum L., Protoplasma, 248 (2011), s. 289-298
31. Brownfield L., Yi J., Jiang H., Minina E. A., Twell D., Köhler C. Organelles
maintain spindle position in plant meiosis, Nature Communications, 6 (2015),
s. 1-9
32. Rodkiewicz B., Kudlicka., Stobiecka H. Patterns of amyloplast distribution
during microsporogenesis in Tradescantia, Impatiens and Larix, Acta
Societatis Botanicorum Poloniae, 53 (1984), s. 437-441
33. Allen Ch. E. Cell structure, growth and division in the antheridia of
Polytrichum juniperinum Willd, Archiv für Zellforschung, 8 (1912), s. 88-121
34. Motte J. Contribution à la connaissance cytologique des Muscinées. Annales
des Sciences Naturelles, Botanique 10th., 10 (1928), s. 293-543
40
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
41
Rafał Marciniec, Dorota Tchórzewska
42
Chondriokineza i cytokineza podczas mikrosporogenezy u Angiospermae
43
Małgorzata Budzeń1
1. Wstęp
Proces kiełkowania nasion ma znaczący wpływ na kształtowanie siewek
oraz ich późniejszy rozwój. Z tego względu dla przemysłu nasiennego
badanie nasion pod kątem żywotności jest podstawą monitorowania ich
potencjału fizjologicznego, zarówno podczas etapu składowania, jak i po
wysianiu [1].
W celu zwiększenia wydajności produkcji rolnej zachodzi potrzeba
stosowania zabiegów uszlachetniających materiał siewny. Do metod, które
przyczyniają się do poprawy parametrów kiełkowania, a jednocześnie są
bezpieczne dla środowiska, należy stosowanie czynników fizycznych [2, 3],
które wpływają na przebieg reakcji fizjologicznych i biochemicznych
w nasieniu. Może to skutkować przyspieszeniem procesu kiełkowania [4, 5,
6, 7]. Wielu badaczy podjęło problematykę oceny oddziaływania na
materiał siewny różnych czynników fizycznych jak np.: promieniowanie
laserowe, stałe i zmienne pole magnetyczne i elektryczne, promieniowanie
jonizujące pochodzące ze źródeł promieniotwórczych, mikrofalowe, jak
również ultradźwięki, jako metody polepszające materiał siewny. Odpo-
wiedni dla danego gatunku dobór czynników fizycznych może przyczynić
się do uzyskania wydajniejszego plonowania roślin [8-12].
2. Cel pracy
W pracy zaprezentowano wyniki badań różnych autorów dotyczące
stosowania czynników fizycznych w postaci pola elektrycznego i ultra-
dźwięków, na kiełkowanie nasion i wzrost różnych gatunków roślin.
Omawiane czynniki nie są tak powszechnie stosowane jak promieniowanie
laserowe czy też pole magnetyczne. Jednakże w literaturze naukowej poja-
wia się coraz więcej doniesień na temat pozytywnego oddziaływania ultra-
dźwięków i pól elektrycznych na nasiona roślin uprawnych. Stosowanie ich
jest zatem alternatywą dla czynników mających negatywny wpływ na
środowisko. Wykorzystanie pól elektrycznych [29, 30, 33, 34] oraz ultra-
1
malgorzata.budzen@gmail.com, Katedra Fizyki, Wydział Inżynierii Produkcji, Uniwersytet
Przyrodniczy w Lublinie
44
Pola elektryczne i ultradźwięki jako czynniki wpływające na kiełkowanie i wzrost roślin
3. Opis zagadnienia
Ultradźwięki należą do fal mechanicznych (dźwiękowych) o zakresie
częstości wyższej od 20 kHz, aż do poziomu zwykle uznawanej granicy
wynoszącej 1 GHz [14]. Percepcja bodźców mechanicznych w środowisku
naturalnym ma zasadnicze znaczenie dla przetrwania wszystkich żywych
organizmów. Wrażliwość roślin na ultradźwięki jest związana ze zjawiskiem
mechanorecepcji [15]. Dowiedziono, iż traktowanie ultradźwiękami może
stymulować reakcje enzymatyczne oraz wpływać korzystnie na przyspieszenie
wczesnych faz rozwoju roślin [12]. Ponadto możliwa jest modyfikacja bielma
nasion, w tym degradacja skrobi pod wpływem ultradźwięków, co może
prowadzić do zwiększenia tempa katalizowania enzymatycznych reakcji
hydrolizy w nasionach, a w konsekwencji przyspieszać proces kiełkowania [7].
Zastosowanie ultradźwięków do przerwania spoczynku nasion to metoda,
która wzbudza duże zainteresowanie naukowców z całego świata [16].
Wykorzystanie tego czynnika w tym celu jest skuteczne, gdy stymulowane
nasiona znajdują się w ciekłym nośniku fal ultradźwiękowych (zwykle
w wodzie), co umożliwia jej wchłanianie przez nasiona i w konsekwencji
inicjuje proces kiełkowania [16, 17]. Jak podaje Da Silva Venancio i in. [17]
ultradźwięki zwiększają szybkość kiełkowania i przyspieszają rozwój siewek
m.in. różnych gatunków traw, poprzez wspomaganie absorpcji wody przez
nasiona we wczesnych etapach kiełkowania. Autorzy pracy zwracają uwagę na
zastosowane dawkowanie, gdzie stwierdzono, że nadmierna ekspozycja nasion
na fale ultradźwiękowe może doprowadzić do ciężkiego mechanicznego
uszkodzenia, m.in. w wyniku procesu kawitacji i w konsekwencji zahamować
kiełkowanie.
Rozpatrując działanie pola elektrycznego na rośliny należy zwrócić uwagę
na zjawisko elektrotropizmu. Polega ono na reakcji ruchowej stożka wzrostu
rośliny pod wpływem pola elektrycznego. Zjawisko to nie jest w pełni
wyjaśnione, ale przypuszcza się, że jego bezpośrednią przyczyną jest zmiana
45
Małgorzata Budzeń
4. Przegląd literatury
46
Pola elektryczne i ultradźwięki jako czynniki wpływające na kiełkowanie i wzrost roślin
47
Małgorzata Budzeń
48
Pola elektryczne i ultradźwięki jako czynniki wpływające na kiełkowanie i wzrost roślin
49
Małgorzata Budzeń
5. Podsumowanie
Na podstawie przedstawionego przeglądu literatury można wnioskować,
iż zastosowanie ultradźwięków i pól elektrycznych do stymulacji nasion
roślin uprawnych, w większości analizowanych przypadków wpłynęło na
poprawę parametrów kiełkowania nasion i plonowanie różnych gatunków.
Stwierdzono wzrost energii i zdolności kiełkowania nasion [24, 26, 31, 34],
ich wigoru [7], przyspieszenie procesu kinetyki kiełkowania [6, 29],
wcześniejsze dojrzewanie roślin oraz pozytywny wpływ na istotne cechy
morfologiczne roślin – wzrost długości korzenia, pędów, powierzchni liści
itp. [7, 12, 25]. Zaobserwowano również wzrost suchej masy siewek
50
Pola elektryczne i ultradźwięki jako czynniki wpływające na kiełkowanie i wzrost roślin
i roślin [10, 12, 25] oraz większą zdolność wchłaniania wody przez stymu-
lowane nasiona [6, 32].
Wpływ obydwu analizowanych czynników fizycznych na nasiona roślin
i ich dalszy rozwój jest zróżnicowany i determinowany takimi czynnikami
jak: dawka ekspozycyjna, gatunek i odmiana rośliny, wilgotność nasion itp.
[5, 27]. Wykorzystanie pola elektrycznego i ultradźwięków do poprawy
jakości siewnej nasion o niskiej zdolności kiełkowania może mieć
praktyczne zastosowanie w uszlachetnianiu materiału siewnego.
Literatura
1. Marcos-Filho J. Seed vigor testing: an overview of the past, present and future
perspective, Scienta Agricola, 7 (4) (2015), s. 363-374
2. Aladjadjiyan A. The Use of Physical Methods for Plant Growing Stimulation
in Bulgaria, Journal of Central European Agriculture, 8 (3) (2007), s. 369-380
3. Gholami A., Sharafi S., Abbasdokht H. Effect of Magnetic Field on Seed
Germination of Two Wheat Cultivars, International Journal of Biological,
Biomolecular, Agricultural, Food and Biotechnological Engineering, 4 (8)
(2010), s. 675-677
4. Grzesiuk S., Kulka S. Fizjologia i biochemia nasion, Państwowe
Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, (1981), Warszawa
5. Podleśny J. Wpływ stymulacji magnetycznej nasion na wzrost, rozwój
i plonowanie roślin uprawnych, Acta Agrophysica, 4 (2) (2004), s. 459-473
6. Yaldagard M., Mortazavi S. A., Tabatabaie F. The Effectiveness of Ultrasound
Treatment on the Germination Stimulation of Barley Seed and its Alpha-
Amylase Activity, International Journal of Biological, Biomolecular,
Agricultural, Food and Biotechnological Engineering, 1(10) (2007), s. 123-126
7. Machikowa T., Kulrattanarak T., Wonprasaid S. Effects of Ultrasonic
Treatment on Germination of Synthetic Sunflower Seeds, International Journal
of Biological, Biomolecular, Agricultural, Food and Biotechnological
Engineering, 7(1) (2013), s. 1-3
8. Kornarzyński K., Pietruszewski S. Wpływ dużych dawek zmiennego pola
magnetycznego na kiełkowanie nasion pszenicy twardej, Acta Scientiarum
Polonorum Technica Agraria, 4 (2) (2005), s. 11-20
9. Galland P., Pazur A. Magnetoreception in plants, Journal of Plant Research,
118 (6) (2005), s.371-389
10. Gut M. Wpływ przemiennego pola elektrycznego na wzrost i plonowanie bulw
ziemniaka, Inżynieria Rolnicza, 8(96) (2007), s. 73-79
11. Hernandez A. C., Dominguez P. A., Cruz O. A. et al. Laser in agriculture,
International Agrophysics, 24(4) (2010), s. 407-422
12. Aladjadjiyan A. Physical Factors for Plant Growth Stimulation Improve Food
Quality, Food Production – Approaches, Challenges and Tasks, (2012),
s. 145-168
13. Halicz B., Maciejewska-Potapczykowa W., Zaleska K. Z badań nad
mechanizmem działania ultradźwięków, Acta Societatis Botanicorum
Poloniae, 33 (2) (1964), s. 285-296
14. Skorko M. Fizyka – podręcznik dla studentów wyższych technicznych studiów
zawodowych dla pracujących, Państwowe Wydawnictwo Naukowe (1981)
51
Małgorzata Budzeń
52
Pola elektryczne i ultradźwięki jako czynniki wpływające na kiełkowanie i wzrost roślin
32. Mahajan T. S., Pandey O. P. Effect of electric field (at different temperatures)
on germination of chickpea seed, African Journal of Biotechnology, 13(1)
(2014), s. 61-67
33. Prokop M., Pietruszewski S., Kornarzyński K.. Wstępne badania wpływu
zmiennych pól magnetycznych i elektrycznych na kiełkowanie oraz cechy me-
chaniczne korzeni rzodkiewki i rzodkwi, Acta Agrophysica, 62 (2002), s. 83-94
34. Kornarzyński K., Budzeń M., Sujak A. Ocena wpływu pola magnetycznego
i elektrycznego oraz wody uzdatnianej magnetycznie na przebieg kiełkowania
ślazówki turyngskiej (Lavatera thuringiaca L.), Acta Scientiarum Polonorum,
Technica Agraria, 14 (1-2) (2015), s. 23-33
53
Joanna Gębura1, Olha Budnyk2, Krystyna Winiarczyk1
1
joanna.gebura@gmail.com, krystyna.winiarczyk@poczta.umcs.lublin.pl, Zakład Anatomii
i Cytologii Roślin, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie
2
justolia@ukr.net, Zakład Ekologii, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Marii Curie-
Skłodowskiej w Lublinie
54
Etapy rozwoju gametofitu żeńskiego u wybranych przedstawicieli rodziny Commelinaceae
55
Joanna Gębura, Olha Budnyk, Krystyna Winiarczyk
I Rozwój monosporowy:
Polygonum – woreczek zalążkowy rozwija się z megaspory chalazalnej
Oenothera – woreczek zalążkowy rozwija się z megaspory mikropylarnej
II Rozwój bisporowy:
Allium – woreczek zalążkowy rozwija się z dwujądrowej megaspory
chalazalnej
Endymion – woreczek zalążkowy rozwija się z dwujądrowej megaspory
mikropylarnej.
III Rozwój tetrasporowy:
Woreczki zalążkowe rozwijają się z tetrasporowych MF według róż-
nych planów, a ich klasyfikacja opiera się na liczbie i rozmieszczeniu jader
w dojrzałym gametoficie żeńskim [3].
56
Etapy rozwoju gametofitu żeńskiego u wybranych przedstawicieli rodziny Commelinaceae
57
Joanna Gębura, Olha Budnyk, Krystyna Winiarczyk
58
Etapy rozwoju gametofitu żeńskiego u wybranych przedstawicieli rodziny Commelinaceae
59
Joanna Gębura, Olha Budnyk, Krystyna Winiarczyk
5. Powstawanie nasion
Po podwójnym zapłodnieniu z komórki jajowej rozwija się zarodek,
który u Commelinaceae ma niewielkie rozmiary oraz cylindryczny lub
hantlowały kształt [17]. Jego embriogeneza zachodzi według typu Asterad.
Zarodek w nasionach u Commelinaceae występuje w specjalnej komorze,
która stanowi pozostałość po części mikropylarnej ośrodka [18]. Z zapłod-
nionej komórki centralnej rozwija się triploidalne bielmo w przypadku
woreczków 8-jądrowych, a w przypadku woreczków 4-jądrowych bielmo
diploidalne. W nasionach Commelinaceae występują także pozostałości po
zdegradowanym ośrodku zalążka w postaci kilkuwarstwowego obielma.
Rozrośnięty integument zewnętrzny tworzy grubą łupinę nasienną z wyraź-
nym zagłębieniem po sznureczku (hilum) [19]. Zalążnia słupka prze-
kształca się w owoc typu suchego – torebkę. Rozsiewanie nasion zachodzi
poprzez pękanie torebki wzdłuż szwów pod wpływem czynników zew-
nętrznych takich jak wiatr oraz wilgotność powietrza [17, 18].
6. Podsumowanie
W opisywanej rodzinie występuje duże zróżnicowanie pod względem
budowy morfologicznej kwiatów. Jest to wynik rozprzestrzeniania się roślin
z rodziny Commelinaceae na rozległe tereny strefy tropikalnej. W nowych
warunkach środowiskowych rośliny musiały wykształcić przystosowania
adaptacyjne do rozmnażania płciowego (na zasadzie doboru naturalnego oraz
doboru płciowego). Zmiany ewolucyjne zachodzące w rodzinie Commeli-
naceae wpłynęły także na zróżnicowanie rozwoju woreczków zalążkowych
zarówno na etapie megasporogenezy, jak i megagametogenezy. Chociaż
dominuje u nich pierwotny, monosporowy rozwój typu Polygonum [8, 9], to
pewne mutacje genetyczne, jak również wpływ innych czynników na przykład
temperaturowych mógł zmodyfikować przebieg rozwoju woreczków
zalążkowych [14, 15]. U kilku rodzajów roślin zaobserwowano bisporowy
rozwój typu Allium oraz tetrasporowy typ Adoxa [8, 9]. Dojrzałe woreczki
zalążkowe Commelinaceae charakteryzują się występowaniem efemerycznych
antypod, które degenerują jeszcze przed zapłodnieniem. Wyjątkowy rozwój
gametofitu żeńskiego zachodzi jednak u Tinantia erecta, gdzie antypody
pozostają widoczne nawet po zapłodnieniu [12, 13]. Ponadto u innej rośliny
z rodzaju Tinantia – T. anomala zaobserwowano nietypowy dla Commeli-
60
Etapy rozwoju gametofitu żeńskiego u wybranych przedstawicieli rodziny Commelinaceae
Literatura
1. Rodkiewicz B., Śnieżko R., Fyk B., Niewęgłowska B., Tchórzewska D.
Embriologia Angiospermae rozwojowa i eksperymentalna, Lublin:
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1996, s. 67-86
2. Bednarska E. Zarys embriologii roślin okrytonasiennych, Wydawnictwo
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1994, s. 80-84
3. Raghavan V. Developmental biology of flowering plants, Springer, New York
2000, s. 216-227
4. Yadegari R, Drews G. N. Female gametophyte development, The Plant Cell,
16 (1) 2004, s. 133-141
5. Faden R. B. Floral biology of Commelinaceae, [W]: Proceedings of the
Second International Conference on the Comparative Biology of the Monocots,
eds. Wilson K. L., Morrison D. A. Melbourne CSIRO, 2000, s. 309-317
6. Faden R. B., Hunt D. R. The classification of the Commelinaceae, Taxon 40
1991, s. 19-31
7. Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O. Flowering plant
families of the world, Ontario, Firely Books, 2007, s. 359
8. Davis G. L. Systematic embryology of the angiosperms, J. Wiley & Sons 1966,
New York, USA
9. Batygina T. B. Comperative embryology of flowering plants, Leningrad, 1983
10. Tharp B. C. Commelinantia, a new genus of the Commelinaceae, Bulletin
of the Torrey Botanical Club, Vol. 49 (9) 1922, s. 269-275
11. Faden R. B. Commelinaceae, [W] Kubitzki K. (ed.), Flowering Plants
Monocotyledons, Springer-Verlag Berlin Heidelberg 1998, s. 109-128
12. Chikkannaiah P. S. Embryology of some members of the family Commelinaceae;
Commelina subulata Roth, Phytomorphology, 13 (1963), s. 174-184
13. Chikkannaiah P. S. An embryological study of Murdannia simplex (Vahl)
Brenan, Journal of the Indian Botanical Society, 43 (1964), s. 238-248
14. Hjelmqvist H., Grazi F. G. Studies of variation in embryo sac development:
second part, Botaniska Notiser, 118 (1965), s. 329-360
15. Dharamadhaj P., Prakash N. Development of the anther and ovule in
Capsicum L., Australian Journal of Botany, 26 (1978), s. 433-439
16. Faden R. B., Suda Y. Cytotaxonomy of Commelinaceae: chromosome numbers
of some African and Asiatic species, Botanical Journal of Linnean Society,
81 (1980), s. 301-325
17. Hardy C. R., Stevenson D. W. Development of the gametophytes, flower, and
floral vasculature in Cochliostema odoratissimum (Commelinaceae),
Botanical Journal of Linnaean Society, 134 (2000), s. 131-157
18. Hardy C. R., Stevenson D. W., Kiss H. G. Development of the flower,
gametophytes, and floral vasculature in Dichorisandra thyrsiflora
(Commelinaceae), American Journal of Botany, 87 (2000), s. 1228-1239
61
Joanna Gębura, Olha Budnyk, Krystyna Winiarczyk
62
Olha Budnyk1, Piotr Sugier1
1. Wstęp
Rodzaj Chara (Ramienice) z Characeae stanowią wyodrębnioną makro-
skopową grupę zielenic, występującą w różnych typach wód powierzchniowych,
najczęściej jednak w zbiornikach wody słodkiej. Organizmy te znacznie
rzadziej pojawiają się w wodach płynących, a specyficzne gatunki zasiedlają
także wody słonawe i słone [1-3]. Ramienice mogą się rozmnażać wegeta-
tywnie poprzez na przykład bulbille i generatywnie tworząc diploidalne
oospory. Poświęcenie uwagi tej grupie makroglonów jest niezmiernie ważne,
ze względu na istotną rolę jaką odgrywają w funkcjonowaniu ekosystemów
wodnych [4]. Wiążą biogeny, stabilizują osady, przyczyniają się do
występowania tzw. stanu czystowodnego [4-8]. Charofity jako jedne
z pierwszych kolonizatorów pełnią istotną rolę w odtwarzaniu roślinności
w zbiornikach wodnych [5, 9]. Ponowny powrót ramienic jest czytelnym
sygnałem znacznej poprawy statusu ekologicznego, czy też pożądanym efekty
renaturyzacji [10-12]. Są one jednak wrażliwe na zmiany przezroczystości
wody, szczególnie w jeziorach płytkich, co bardzo często prowadzi do
zanikania tych makrolitów i wkraczania innych gatunków konkurencyjnych
[13-18].
Bardzo ważnym czynnikiem limitującym wzrost i reprodukcję charofitów
[19, 21, 22] oraz niezbędnym do inicjacji kiełkowania uśpionych oospor jest
światło [23, 24]. Jego natężenie wpływa na morfologię plech ramienic oraz ich
inkrustację [1, 25, 26], a poszczególne gatunki wykazują różną wrażliwość na
zmiany wartości tego parametru [26]. Ramienice mogą zmieniać zachowanie
reprodukcyjne dostosowaniem się do fluktuacji poziomu wody, a pojawienie
się organów rozmnażania płciowego i dojrzewanie diaspor są stymulowane
bardzo często w wyniku jego obniżenia [27, 28] i zwiększenia intensywności
światła [26]. Kiełkowanie oospor zależy od wielu czynników środowis-
kowych: temperatury [29, 30, 31], przesuszenia [31-33], zakwaszenia wód
[1, 34, 35], zasolenia [36], czy też zmiany potencjału redox [37].
1
justolia@ukr.net, Uniwersytet Marii Curie -Skłodowskiej w Lublinie, Wydział Biologii
i Biotechnologii, Zakład Ekologii, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin
63
Olha Budnyk, Piotr Sugier
2. Cel pracy
Celem badań było określenie dynamiki i zdolności kiełkowania oospor
ramienicy kolczastej Chara intermedia A. Braun, gatunku powszechnie
występującego zarówno w jeziorach jak i zbiornikach sztucznych Polski
wschodniej.
3. Materiały i metody
Badania terenowe przeprowadzono w listopadzie 2015 r. na torfowisku
w okolicy miejscowości Strupin Łanowy (51o05’N, 29o07’E), gdzie
w przeszłości prowadzono eksploatację torfu. Jest ono zasilane przez wody
bogate w wapń, porośnięte przed laty przez roślinność kalcyfilną, a obecnie
zbiorowiska łąkowe, których obecność jest rezultatem melioracji i zagospo-
darowania tego terenu z przeznaczeniem go na łąki i pastwiska. Po
wytypowaniu jednego z wyrobisk potorfowych w którym występowała
ramienica kolczasta Chara intermedia, pobrano przesuszone w okresie lata
plechy i równocześnie osady organiczne z warstwy o głębokości 10 cm.
Po pobraniu oospor z plech i obserwacji mikroskopowej w warunkach
laboratoryjnych wyróżniono 3 typy morfologiczne: oospory z otoczką
wapienną (RG), oospory z otoczką wapienną w resztkach oosporangium
(ROO) oraz oospory bez otoczki wapiennej (RO). Czwarty typ stanowiły
oospory pobrane z osadów, przemywanych na sicie o średnicy oczek
64
Stopień dojrzałości i wiek oospor Chara intermedia A. Braun (Characeae)
a zdolność i dynamika kiełkowania
4. Wyniki
Dynamika kiełkowania wyróżnionych typów oospor kształtowała się
odmiennie (wykresy 1, 2, 3, 4). W przypadku oospor z otoczką wapienną
(gyrogonitów) pobranych z przesuszonych plech, po 25 dniach eksperymentu
stwierdzono około 2% skiełkowanych oospor, zaś w kolejnych odstępach
czasowych około 6%, a wzrost był istotny statystycznie (wykres 1). Podczas
kolejnych obserwacji zarejestrowano wyższe wartości procentowego udziału
skiełkowanych oospor, jednak różnice między nimi nie były istotne
statystycznie.
65
Olha Budnyk, Piotr Sugier
66
Stopień dojrzałości i wiek oospor Chara intermedia A. Braun (Characeae)
a zdolność i dynamika kiełkowania
67
Olha Budnyk, Piotr Sugier
5. Dyskusja
Jedną z ważnieszych przyczyn zróżnicowanej zdolności kiełkowania
oospor ramienic jest ich spoczynek [46] oraz wiek [47]. W okresie spo-
czynku oospory nie są zdolne do kiełkowania, czego przyczyną jest
obecność w nich inhibitorów wzrostu hamujących kiełkowanie. Ma to duże
znaczenie w przypadku przetrwania niekorzystnych okresów pogodowych,
np. suszy czy zimy [31, 32]. Wcześniejsze badania dotyczące kiełkowania
oospor Characeae wykazują zarówno względny (wymuszony) jak i bez-
względny (głęboki) stan spoczynku, a czynniki wpływające na przełamanie
każdego z nich są zróżnicowane w zależności od gatunku, czy też poło-
żenia geograficznego [48, 49, 31, 33]. Generalnie świeże oospory, te wy-
tworzone w danym okresie wegetacyjnym, wykazują głębszy, a więc
wtórny stan spoczynku, niż te znajdujące się w osadach dennych [50].
Uzyskane w przedstawionej pracy wyniki wskazują, że oospory pobrane
68
Stopień dojrzałości i wiek oospor Chara intermedia A. Braun (Characeae)
a zdolność i dynamika kiełkowania
6. Podsumowanie
Na podstawie przeprowadzonych obserwacji stwierdzono, że naj-
mniejszą zdolnością kiełkowania (przeciętnie 2%) charakteryzowały się
oospory z otoczką wapienną w resztkach oosporangium, a największą
oospory pochodzące z podwodnego banku diaspor. W ostatnim terminie
69
Olha Budnyk, Piotr Sugier
Literatura
1. Dąmbska I. Charophyta – ramienice. Flora Słodkowodna Polski, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, 13 (1964), s. 1-126
2. Coops H. Ecology of charophytes: an introduction, Aquatic Botany,
72 (2002), s. 205-208
3. Pełechaty M., Pukacz A. Klucz do oznaczania ramienic (Characeae)
w rzekach i jeziorach [online], Biblioteka Monitoringu Środowiska. Wydanie
1. Warszawa., (2008), Inspekcja Ochrony Środowiska., Dostępny
w Internecie:
http://www.gios.gov.pl/images/dokumenty/raporty/Ramienice_klucz.pdfWersj
a z dnia 02.08.2016 r.
4. Krause W. Characeen als Bioindikatoren für den Gewässerzustand,
Limnologica, 13 (1981), s. 399-418
5. van den Berg M. S., Scheffer M., Coops H., Simons J. The role of characean
algae in the management of eutrophic shallow lakes, Journal of Phycology,
34 (1998), s. 750-756
6. Casanova M. T., de Winton M. D. Clayton J. S. Do charophytes clear turbid
water? Verhandlungen internationale vereiningung für theroretische und
angewandte limnologie, 26 (2003), s. 1440-1443
7. Kufel L., Kufel I. Chara beds acting as nutrient sinks in shallow lakes
– a review, Aquatic Botany, 72 (2002), s. 249-260
8. van Donk E., van de Bund W. J. Impact of submerged macrophytes including
charophytes on phyto- and zooplankton communities: allelopathy versus other
mechanisms, Aquatic Botany, 72 (2002), s. 261-274
9. Blindow I. Reasons for the decline of Charophytes in eutrophicated lakes
in Scania (Sweden). Extant and Fossil Charophytes, Bulletin de la Société
Botanique de France, 138 (1991), s. 95
10. Moss B., Stansfield J., Irvine K., Perrows M., Phillips G. Progressive
restoration of a shallow lake: a 12-year experiment in isolation, sediment
removal and biomanipulation, Journal of Applied Ecology, 33 (1996), s. 71-86
70
Stopień dojrzałości i wiek oospor Chara intermedia A. Braun (Characeae)
a zdolność i dynamika kiełkowania
11. van Nes E. H., Scheffer M., van den Berg M. S., Coops H. Aquatic
macrophytes: restore, eradicate or is there a compromise?, Aquatic Botany,
72 (2002 a), s. 387-403
12. Rodrigo M. A., Rojo C, Segura M, José L. Alonso-Guillén J. L, Martín M
Pablo Vera P. The role of charophytes in a Mediterranean pond created for
restoration purposes, Aquatic Botany, 120 (2015), s. 101-111
13. Blindow I. Decline of charophytes during eutrophication: comparison with
angiosperms, Freshwater Biology, 28 (1992), s. 9-14
14. Wells R. D. S., de Winton M. D., Clayton J. S. Impacts of successive
macrophyte invasions on the submerged flora of Lake Tarawera, Central
North Island, New Zealand, New Zealand journal of marine and fresh water
research, 31 (1997), s. 449-459
15. van den Berg M. S., Scheffer M., van Nes E. H., Coops H. Dynamics and
stability of Chara sp. and Potamogeton pectinatus in a shallow lake changing
in eutrophication level, [W] van den Berg M. S. (Ed.), Charophyte
colonization in shallow lakes: processes, ecological effects and implications
for lake management, Thesis Vrije Universiteit Amsterdam, RIZA report
99.015, (1999 a), s. 138
16. Sugier P., Pełechaty M., Gąbka M, Owsianny P. M, Pukacz A., Ciecierska H.,
Kolada A. Lychnothamnus barbatus: global history and distribution in
Poland, Charophytes, 2(1) (2009), s. 19-24
17. Pełechaty M., Gąbka M, Sugier P., Pukacz A., Chmiel S., Ciecierska H.,
Kolada A. Owsianny P. M. Lychnothamnus barbatus in Poland: habitats and
associations, Charophytes, 2(1) (2009), s. 13-18
18. Urbaniak J., Sugier P., Gąbka M. Charophytes of the Lubelszczyzna Region
(Eastern Poland), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 80(2) (2011), s. 159-168
19. Corillion R. Flore des Charophytes du Massif Armoricain et des contrées
voisines d‟Europe occidentale, Flore et végétation du Massif Armoricain, IV,
Jouve Editeurs, 4 (1975), s. 216
20. Spence D. H. N. Light and plant response in fresh water. In: Evans G.C.,
Bainbridge & Rackham O. (eds.), Light as an ecological factor:II, Blackwell
Scientific Publications, Oxford, (1976), s. 93-133
21. Sokol R. C., Stross R. G. Phytochrome mediated germination of very sensitive
oospores, Plant Physiology, 100 (1992), s. 1132-1136
22. de Winton M. D., Casanova M. T., Clayton J. S. Charophyte germination
and establishment under low irradiance, Aquatic Botany, 79 (2004), s. 175-187
23. Stross R.G. The temporal window of germination in oospores of Chara
(Charophyceae) following primary dormancy in the laboratory, New
Phytologist, 113 (1989), s. 491-495
24. Sabbatini M. R., Argüello J. A., Fernández O. A., Bottini R. A. Dormancy
and growth-inhibitor levels in oospores of Chara contraria A. Braun ex Kütz.
(Charophyta), Aquatic Botany, 28 (1987), s. 189-194
25. Schwarz A. M., Hawes I., Howard-Williams C. The role of the photo-
synthesis/light relationship in determining lower depth limits of Characeae
in South Island, New Zealand lakes, Freshwater Biology, 35 (1996), s. 69-80
71
Olha Budnyk, Piotr Sugier
26. Wang H., Yu D., Xiao K., The interactive effects of irradiance and
photoperiod on Chara vulgaris L.: concerted responses in morphology,
physiology, and reproduction, Hydrobiologia, 610 (2008), s. 33-41
27. Casanova M. T. Vegetative and reproductive responses of charophytes to water-
level fluctuations in permanent and temporary wetlands in Australia, Australian
Journal of Marine and Freshwater Research, 45 (1994), s. 1409-1419
28. Casanova M. T, Brock M. A. Charophyte occurrence, seed banks and
establishment in farm dams in New South Wales, Australian Journal of Botany,
47 (1999), s. 437-444
29. Karling J. S. A preliminary account of the influence of light and temperature
on growth and reproduction in Chara fragilis, Bulletin of the Torrey Botanical
Club, 51 (1924), s. 469-486
30. Hendreson T. Some factors affecting oospore germination in Chara zeylanica
Willdenow, (1961), s. 39
31. Casanova M. T., Brock M. A. Can oospore germination patterns explain
charophyte distribution in permanent and temporary wetlands?, Aquatic
Botany, 54 (1996), s. 297-312
32. Proctor V. W. Storage and germination of Chara oospores, Journal
of Phycology, 3 (1967), s. 90-92
33. Sokol R. C., Stross R. G. Annual germination window in oospores of Nitella
furcata (Charophyceae), Journal of Phycology, 22 (1986), s. 403-406
34. Olsen S. The vegetation in Praesto Fjord 1. Spermatophyta and charophyta.
In K. Hansen (1953). Investigation of the Geography and Natural History of
the Praesto Fjord, Zealandia, Folia Geographica Danica, 3 (4) (1945), s. 84-130
35. Corillion R. Les Charophycées de France et d‟Europe Occidentale, Bulletin
Society Science Bretagne, 32 (1957), s. 1-259
36. Brock M. A., Lane J. A. K. The aquatic macrophyte flora of saline wetlands
in Western Australia in relation to salinity and permanence, Hydrobiologia,
105 (1983), s. 63-76
37. Bonis A., Lepart J. Vertical structure of seed banks and the impact of depth
of burial on recruitment in two temporary marshes, Plant Ecology, 112
(1994), s. 127-139
38. Ozimek T. The possibility of submerged macrophyte recovery from
a propagule bank in the eutrophic Lake Mikołajskie (North Poland),
Hydrobiologia, 570 (2006), s. 27-131
39. Perrow M. R., Meijer M. L., Dawidowicz P., Coops H. Biomanipulation
in shallow lakes: state of the art, Hydrobiologia, 342/343 (1997), s. 355-365
40. Rodrigo M. A., Alonso-Guillen J. L., Soulié-Märsche I. Reconstruction of the
former charophyte community out of the fructifications identified in Albufera
de Valencia lagoon sediments, Aquatic Botany, 92 (2010), s. 14-22
41. Bonis A., Grillas P. Deposition, germination and spatio-temporal patterns of
charophyte propagule banks: a review, Aquatic Botany, 72 (2002), s. 235-248
42. Sederias J., Colman B. The interaction of light and low temperature
on breaking the dormancy of Chara vulgaris oospores, Aquatic Botany,
87 (2007), s. 234-329
72
Stopień dojrzałości i wiek oospor Chara intermedia A. Braun (Characeae)
a zdolność i dynamika kiełkowania
73
Olha Budnyk, Piotr Sugier
74
Monika Poniewozik1, Marzena Parzymies2
1. Wstęp
Albizia julibrissin (albicja jedwabista) należy do rodziny bobowatych
(Fabaceae), podrodziny mimozowatych (Mimosoidae) [1]. Albizia julibrissin
jest niskim drzewem dorastającym do 12 m wysokości, o parasolowatym
pokroju korony, która zapewnia cień w upalne dni. Walorem dekoracyjnym
albicji są liście złożone, pierzaste liście, osiągające od 20 do 45 cm długości
i 12-25 cm szerokości. Pojedyncze listki, w liczbie 10-30 par są długości
6-12 mm i szerokości 1-4 mm. Walorem dekoracyjnym albicji są różowe
kwiaty, zebrane w główki. Tworzą się one na szczycie pędów, od czerwca do
końca lipca. Kwiaty są pozbawione płatków, ale zbudowane z licznych
pręcików przypominających nitki jedwabiu. Obok kwiatów walorem
dekoracyjnym albicji jest też kora. U młodych egzemplarzy ma ona barwę
ciemnozieloną, jednak z upływem czasu staje się szara z charakterys-
tycznymi pionowymi pasami [2].
Naturalnym obszarem występowania albicji jedwabistej jest Azja,
a ściślej obszar od Iranu do Chin. Uprawiana jest głównie w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Północnej oraz w Grecji. W warunkach Polski
Albizia julibrissin może być wykorzystywana jako roślina doniczkowa, do
dekoracji oranżerii i wnętrz, a w okresie letnim balkonów i tarasów. Forma
‘Rosea’ w cieplejszych regionach naszego kraju z powodzeniem może być
uprawiana w gruncie. W USA i Japonii gatunek ten zaliczany jest do grupy
roślin inwazyjnych.
Kultury tkankowe albicji jedwabistej zakłada się głównie z nasion.
Nasiona wykorzystywano do rozmnażania in vitro Albizzia chinensis.
Dużym problemem u tego gatunku jest porażenie kwiatów i młodych
1
monika87_1987@o2.pl, Katedra Roślin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu, Wydział
Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, www.up.lublin.pl
2
marzena.parzymies@up.lublin.pl, Katedra Roślin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu,
Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie,
www.up.lublin.pl
75
Monika Poniewozik, Marzena Parzymies
2. Cel pracy
Mikrorozmnażanie pozwala na uzyskanie dużej liczby, jednorodnych
genetycznie roślin w krótkim czasie. Na ich jakość, w kontrolowanych
warunkach laboratoryjnych, w dużym stopniu wpływa skład pożywki,
w tym dostępność węglowodanów. W ostatnich latach prowadzono liczne
prace badawcze dotyczące mikrorozmnażania Albizia sp., przede wszys-
tkim Albizia amara [4], Albizia chinensis [3], Albizia lebbeck [5] i Albizia
odoratissima [6-8]. Jednak większość z nich koncentrowała się głównie na
roli regulatorów wzrostu, tj. cytokinin które wpływają na proliferację
pędów i auksyn – na ukorzenianie. W niniejszej pracy przedstawiono
wpływ węglowodanów na kultury albicji jedwabistej (Albizia julibrissin).
Celem przeprowadzonego doświadczenia było określenie wpływu i przy-
datności cukrów (sacharoza, glukoza, fruktoza, sorbitol i ksyloza) w róż-
76
Wzrost i rozwój pędów albicji jedwabistej (Albizia julibrissin (Durazz))
w kulturach tkankowych w zależności od rodzaju i stężenia cukru w pożywce
3. Materiały i metody
Doświadczenie założono w laboratorium Katedry Roślin Ozdobnych
i Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie. Materiał
roślinny stanowiły fragmenty wierzchołkowe pędów o długości 20 mm
z 1 liściem, pochodzące z ustabilizowanej kultury in vitro Albizia julibrissin.
Eksplantaty wyłożono na pożywkę podstawową Murashige i Skooga (MS)
[14] zawierającą zestaw makro- i mikroelementów oraz wit. B1 – 0,1 mg·dm-3,
wit. B6 – 0,5 mg·dm-3, wit. PP – 0,5 mg·dm-3, glicynę – 2,0 mg·dm-3 i inozytol
– 100 mg·dm-3. Pożywkę uzupełniono regulatorami wzrostu: benzyloadeniną
(BA) – 0,5 mg·dm-3 oraz kwasem indolilomaslowym (IBA) – 0,05 mg·dm-3.
Źródło węgla stanowiły następujące rodzaje węglowodanów: sacharoza,
glukoza, fruktoza, sorbitol i ksyloza w stężeniach 10, 20, 30,40 g·dm-3.
Kontrolę stanowiła pożywkę bez dodatku cukru.
PH podłoża ustalono na poziomie 5,7 przy użyciu 1M NaOH i 1M KCl.
Pożywkę zestalono agarem (6,75 g·dm-3), rozlano do kolb Elenmayer'a
o pojemności 300 ml. Do każdej kolby wlano 50 ml pożywki. Naczynia
z podłożem autoklawowano w temperaturze 121oC pod ciśnieniem 1 atmo-
sfery przez 21 min.
Doświadczenie obejmowało 21 kombinacji, z których każda liczyła po
3 powtórzenia (kolby). W sterylnych warunkach, pod komorą z laminarnym
przepływem powietrza wyłożono pędy na pożywki. Do każdej kolby
wyłożono po 7 eksplantatów wierzchołkowych długości 20 mm, z 1 liściem.
Kolby z pędami umieszczono w fitotronie w warunkach 16-godzinnego
fotoperiodu i w temperaturze 28oC±2oC. Jako źródło światła zastosowano
lampy fluorescencyjne typu Fluora o intensywności 30 μmol·m-2·s-1.
Doświadczenie zakończono po 8 tygodniach. Oceniono następujące
parametry: liczbę wytworzonych pędów (szt.), długość pędów (mm), świeżą
masa pędów (mg), liczbę liści na pędach (szt.), średnicę tkanki kalusowej
(mm) oraz świeżą masę tkanki kalusowej (mg).
Uzyskane dane liczbowe zweryfikowano statystycznie za pomocą analizy
wariancji dla ortagonalnej i nieortagonalnej klasyfikacji jednoczynnikowej.
Dla oceny istotności różnic pomiędzy średnimi zastosowano przedział ufności
Tukey’a na poziomie istotności α=0,05.
77
Monika Poniewozik, Marzena Parzymies
4. Wyniki
Stwierdzono, że wzrost pędów Albizia julibrissin w kulturach in vitro był
uzależniony od rodzaju oraz stężenia cukru dodanego do pożywki. Spośród
5 rodzajów węglowodanów dodanych do podłożą wzrost i rozwój pędów
następował na pożywkachach uzupełnionych sacharozą, glukozą i fruktozą.
W obecności alkoholi cukrowych: sorbitolu i ksylozy obserwowano nekrozy
i w konsekwencji zamieranie eksplantatów.
Najwięcej nowych pędów formowało się na pożywkach zawierających
10 g·dm-3 (8,3 szt.) sacharozy, a nieznacznie mniej w obecności 10 g·dm-3
glukozy (7,1 szt.). Najmniejszą liczbę pędów uzyskano w kombinacji
kontrolnej nie zawierającej cukrów w podłożu (1 szt.) [tabela 1.] [Rysunek 1.].
Otrzymane wyniki pozwalają stwierdzić, wzbogacenie podłoża niskimi
dawkami sacharozy i glukozy pozwala na uzyskanie dobrych jakościowo
roślin o dużej liczbie pędów. Ponadto wykazano, że eksplantaty Albizia
julibrissin w kombinacji kontrolnej, wytworzył średnio tylko po 1 pędzie.
Zastosowanie cukru jest konieczne i znacząco wpływa na proliferację pędów,
a jego brak w podłożu znacząco ogranicza ich liczbę.
Stwierdzono, że wysokie stężenia sacharozy (40 g·dm-3) zwiększyło wzrost
elongacyjny pędów. Na podłożach uzupełnionych wysokimi dawkami tego
cukru średnia długość pędów wynosiła 24,7 mm. Najmniejszą długość
obserwowano na podłożach uzupełnionych 10 g·dm-3 sacharozy (14,6mm),
10 g·dm-3 glukozy (15,4 mm) oraz 30 g·dm-3 (15,0 mm) i 40 g·dm-3 fruktozy
(14,7mm).
W przeprowadzonym doświadczeniu stwierdzono różnice w świeżej masie
pędów na skutek wzbogacenia podłoża różnymi rodzajami węglowodanów.
Największą masą charakteryzowały się rośliny uzyskane na pożywce
uzupełnionej sacharozą w stężeniu 40 g·dm-3 (47,2 mg). Najsłabszy przyrost
masy wykazano na podłożu kontrolnym pozbawionym obecności
węglowodanów (11,2 mg).
W doświadczeniu wykazano istotny wpływ cukrów na liczbę liści Albizia
julibrissin. Stwierdzono, że najwięcej liści wytwarzały rośliny wyłożone na
pożywkę uzupełnioną wysokimi dawkami sacharozy tj. 30 g·dm-3 i 40 g·dm-3
(2,7 szt.), glukozą w stężeniu 20 g·dm-3 (2,6 szt.) i 30 g·dm-3 (2,7 szt.) oraz
30 g·dm-3 fruktozy (2,6 szt.). Tym samym stwierdzono, że obecność cukru jest
niezbędna do prawidłowego wzrostu i rozwoju liści, a najmniejszą liczbę liści
obserwowano na pożywce kontrolnej (1 szt.).
W niniejszej pracy wykazano, że obecność cukrów w podłożu warunkuje
wzrost tkanki kalusowej [Tabela 2.] [Rysunek 1.]. Przy czym dowiedziono, że
rodzaj i stężenie cukru wpływa na średnicę i świeżą masę tkanki kalusowej.
Tkankę kalusową o największej średnicy uzyskano na pożywce wzbogaconej
30 g·dm-3 glukozy (12,9 mm) i przy niskich stężeniach sacharozy tj. 20 g·dm-3
(12,3mm) oraz 10 g·dm-3 (12,2 mm). Na pożywkach z dodatkiem glukozy
w stężeniach 20 g·dm-3 (1334,8 mg) oraz 30 g·dm-3 (1004,8 mg) eksplantaty
78
Wzrost i rozwój pędów albicji jedwabistej (Albizia julibrissin (Durazz))
w kulturach tkankowych w zależności od rodzaju i stężenia cukru w pożywce
Tabela 1. Wpływ węglowodanów i ich stężenia na wzrost i rozwój pędów Albizia julibrissin
Durazz w kulturach in vitro [opracowanie własne]
Długość Liczba
Rodzaju Stężenie Liczba Świeża masa
pędów liści
cukru (g·dm-3) pędów (szt) pędów (mg)
(mm) (szt)
Kontrola* 0 1 g* 17,6 b 11,2 d 1,0 b
10 8,3 a 14,6 c 29,4 b 2,1 b
20 4,3 c-e 18,7 b 31,3 b 3,1 a
Sacharoza
30 2,9 c-f 19,8 ab 34,9 ab 2,7 a
40 4,0 c-f 24,7a 47,2 a 2,7 a
10 5,1 a-c 17,4 b 26,9 bc 2,0 b
20 4,5 c-e 19,6 ab 34,4 ab 2,4 ab
Fruktoza
30 2,4 ef 15,0 c 21,0 cd 2,6 a
40 2,4 ef 14,7 c 21,3 c 2,3 ab
10 7,1 ab 15,4 c 21,2 c 1,8 b
20 4,7 cd 19,7 ab 34,0 b 2,6 a
Glukoza
30 2,1 ef 21,3 ab 35,7 ab 2,7 a
40 1,8 ef 18,7 b 28,3 bc 2,1 b
dane dla sorbitolu i mannitolu nie zostały poddane analizie statystycznej (rośliny zamarły)
*średnie oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie przy poziomie istotności α=0,05
** kontrolę stanowiła pożywka MS bez dodatku cukru
79
Monika Poniewozik, Marzena Parzymies
Tabela 2. Wpływ węglowodanów i ich stężenia na wzrost tkanki kalusowej Albizia julibrissin
Durazz w kulturach in vitro [opracowanie własne]
Stężenie
Rodzaju cukru Średnica (mm) Świeżą masa (mg)
(g·dm-3)
Kontrola* 0 0 d* 0d
10 12,2 a 652,5 b
20 12,3 a 789,1 ab
Sacharoza
30 11,1 bc 532,8 c
40 11,6 bc 680,4 b
10 11,5 bc 562,7 bc
20 10,6 bc 732,3 ab
Fruktoza
30 11,9 ab 618,1 b
40 7,0 c 353,8 c
10 12,0 ab 312,1 c
20 12,0 ab 1334,8 a
Glukoza
30 12,9 a 1004.8 a
40 7,9 c 485,5 c
dane dla sorbitolu i mannitolu nie zostały poddane analizie statystycznej (rośliny zamarły)
*średnie oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie przy poziomie istotności α=0,05
** kontrolę stanowiła pożywka MS bez dodatku cukru
80
Wzrost i rozwój pędów albicji jedwabistej (Albizia julibrissin (Durazz))
w kulturach tkankowych w zależności od rodzaju i stężenia cukru w pożywce
Rysunek 1. Wpływ cukru w zależności od rodzaju i stężenia na wzrost i rozwój pędów i tkanki
kalusowej Albizia julibrissin w kulturach in vitro; Kontrolę stanowiła pożywka MS bez dodatku
cukru [opracowanie własne]
5. Dyskusja
Wyniki uzyskane w przeprowadzonym doświadczeniu potwierdzają
wpływ węglowodanów na wzrost i rozwój pędów oraz tkanki kalusowej
w kulturach in vitro Albizia julibrissin. Analizując wyniki stwierdzono, że
największy wpływ na liczbę pędów badanego gatunku ma glukoza w stę-
żeniu 10 g·dm-3. W opublikowanych pracach najczęściej stosowanym
węglowodanem mającym wpływ na proliferację pędów jest sacharoza [3,
5-7]. Jest ona głównym źródłem energii w kulturach tkankowych, które
mają niewystarczającą zdolność autotroficzną. Ponadto sacharoza przy-
81
Monika Poniewozik, Marzena Parzymies
82
Wzrost i rozwój pędów albicji jedwabistej (Albizia julibrissin (Durazz))
w kulturach tkankowych w zależności od rodzaju i stężenia cukru w pożywce
83
Monika Poniewozik, Marzena Parzymies
Literatura
1. Wang F. Q., Wang E. T., Zhang Y. F., Chen W. X. Characterization
of rhizobiaisolated from Albizia spp. in comparison with microsymbionts
of Acacia spp. and Leucaena leucocephala grown in China, Systematic
Application Microbiology, 29 (2006), s. 502-517
2. Zheng H., Wu Y., Ding J., Binion D., Fu W., Reardon R. Invasive plants of
Asian origin established in the United States and their natural enemies, United
States Department of Agriculture Forest Service, FHTET, 1 (2004), s. 15-18
3. Borthakur A., Das S. C., Kalita M. C., Sen P. An in vitro plant regeneration
system for conservation of the leguminous tree Albizzia chinensis (Osbeck)
Merr., Advances in Applied Science Research, 3 (2012), s. 1727-1723
4. Indravathi G., Pullaiah T. In vitro propagation studies of Albizia amara
(Roxb.) Boiv., African Jurnal of Plant Science, 7 (2013), s. 1-8
5. Chakravarthy V. S. K., Negi P. S. Enhanced in vitro regeneration from
seedling explants of meddicinally important leguminous tree (Albizia lebbeck
Benth.), International Journal of Current Microbiology and Applied Sciences,
9 (2014), s. 65-73
6. Chakravarthy V. S. K., Negi P. S. Enhanced in vitro regeneration from
seedling explants of meddicinally important leguminous tree (Albizia lebbeck
Benth.), International Journal of Current Microbiology and Applied Sciences,
9 (2014), s. 65-73
7. Rajeswari V., Paliwal K. In vitro adventitious shoot organogenesis and plant
regeneration from seedling explants of Albizia odoratissima L.f. (Benth.),
In Vitro Cellular and Developmental Biology, 44 (2008), s. 78-83
8. Borthakur A., Das S. C., Kalita M. C., Sen P. In vitro plant regeneration from
apical buds of Albizzia odoratissima (L.f.) Benth., Advances in Applied
Science Research, 2 (2011), s. 457-464
9. Nowak B., Miczyński K., Hudy L. Sugar uptake and utilization during
adventitious bud differentiation on in vitro leaf explant of Węgierka Zwykła
plum (Prunus domestica), Plant Cell Tissue and Organ Culture, 76 (2004),
s. 255-260
10. George E. F., Hall M. A., De Klerk G. J. The components of plant tissue
culture media I: macro- and micro-nutrients, Plant Propagation Tissue
Culture. Springer Netherlands, (2008), s. 65-113
11. Gabryszewska E. Effect of various levels of sucrose, nitrogen salts and
temeperature on the growth and decelopment of Syninga vilgaris L. shoots in
vitro, Journal of Fruit and Ornamental Plant Research., 19(2011), s. 133-148
12. Ilczuk A., Jagiełło-Kostubiec K., Jacygrad E. The effect of carbon source in
culture medium on micropropagation of common ninebark (physocarpus
84
Wzrost i rozwój pędów albicji jedwabistej (Albizia julibrissin (Durazz))
w kulturach tkankowych w zależności od rodzaju i stężenia cukru w pożywce
85
Monika Poniewozik, Marzena Parzymies
86
Dagmara Migut1, Józef Gorzelany2, Natalia Matłok3
1. Wstęp
Marchew zwyczajna (łac. Daucus carota L.) zaliczana jest do grupy
warzyw korzeniowych, których część jadalną stanowi korzeń [1]. Surowiec
ten stanowi jeden z podstawowych elementów przetwórstwa warzyw
w Polsce ze względu na znaczenie prozdrowotne wynikające z zawartości
związków biologicznie czynnych, których obecność w surowcu wynika
z uwarunkowań genetycznych, sposobu nawożenia i uprawy, warunków
klimatycznych, stopnia dojrzałości oraz warunków przechowalniczych
i przetwórczych [2-4].
Spożycie marchwi ma zasadniczy wpływ na zdrowie i prawidłowe
odżywianie człowieka. Może przyczynić się do przeciwdziałania licznym
chorobom, takim jak: miażdżyca, nadciśnienie, zaburzenia sercowo-
naczyniowe, podwyższenie cholesterolu, choroby skóry, czy też zaburzeń
przemiany materii [5, 6]. Wykorzystywana jest w produkcji preparatów
witaminowych, stosowanych w chorobach układu sercowo-naczyniowego,
a także w zaburzeniach trawienia u niemowląt i dzieci [7].
Ważne znaczenie dla człowieka ma zawartość karotenoidów w marchwi.
Główne związki występującej w tej grupie to β-karoten (50%) i α-karoten
(20%). Prócz roli prowitaminy witaminy A w organizmie, β-karoten odgrywa
ważną funkcję jako antyoksydant [8-10]. Oznaką wysokiej zawartości
karotenoidów jest kolor korzeni. Większa intensywność czerwieni oznacza
wyższą ich zawartość. Wraz ze wzrostem rośliny zmienia się zabarwienie
korzenia pod wpływem syntezy związków karotenoidowych, głównie
β-karotenu i α-karotenu. Akumulacja karotenoidów przebiega w szybszym
tempie we wczesnych odmianach, o wyższym tempie wzrostu w porównaniu
1
migutdagmara@gmail.com Katedra Inżynierii Produkcji Rolno-Spożywczej, Wydział
Biologiczno- Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski, www.ur.edu.pl
2
gorzelan@univ.rzeszow.pl Katedra Inżynierii Produkcji Rolno-Spożywczej, Wydział
Biologiczno- Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski, www.ur.edu.pl
3
natalia.matlok.onet.pl Katedra Inżynierii Produkcji Rolno-Spożywczej, Wydział Biologiczno-
Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski, www.ur.edu.pl
87
Dagmara Migut, Józef Gorzelany, Natalia Matłok
2. Cel pracy
Celem badań było określenie odporności wybranych odmian korzeni
spichrzowych marchwi zwyczajnej (Daucus carota L. var. stivia) na
uszkodzenia mechaniczne powstałe w wyniku przebicia stemplem
o średnicy 8 mm oraz w procesie jednoosiowego ściskania kory i rdzenia
korzeni marchwi (walcowa próbka wolna). Na podstawie uzyskanych
wyników określono wpływ przebicia na zawartość wody w korzeniach oraz
wartości siły przebicia kory i naprężenia niszczącego kory i rdzenia
marchwi świeżej oraz w wybranych terminach pomiaru, po 25 i 40 dniach
przechowywania w odpowiednich warunkach.
88
Ocena właściwości mechanicznych świeżych i przechowywanych korzeni spichrzowych
marchwi zwyczajnej Daucus carota L.
3. Materiały i metody
Materiał badawczy stanowiły trzy odmiany marchwi zwyczajnej
(Daucus carota L. var. stivia): Nerac F1, Volcano F1 oraz Morelia F1,
pobrane z gospodarstwa rolnego specjalizującego się w produkcji warzyw.
Gospodarstwo to znajduje się w miejscowości Klęczany, powiat rop-czycko-
sędziszowski, województwo podkarpackie (50°04′29″N 21°47′50″E). Próbki
reprezentatywne do badań zostały pobrane w identyczny sposób dla trzech
odmian.
Korzenie marchwi pobrano bezpośrednio z pola; z trzech rzędów po
przekątnej pola w liczbie 100 sztuk z każdej odmiany. Po zbiorze korzenie
spichrzowe marchwi zostały częściowo oczyszczone z gleby i umieszczone
w workach jutowych. Następnie zostały przetransportowane na miejsce badań
laboratoryjnych, gdzie zostały złożone w pomieszczeniu w temperaturze około
6 C. Kolejnego dnia próbki do badań zostały przeniesione do laboratorium.
Dokonano podstawowych badań dotyczących właściwości sprężystości, kory
i rdzenia marchwi.
Przed pomiarami siły przebicia kory oraz siły ściskania kory i rdzenia
marchew została umyta. Pomiar siły niszczącej, odkształcenia do momentu
zniszczenia próbki, energii potrzebnej do zniszczenia próbki oraz
współczynnika sprężystości kory i rdzenia korzeni marchwi wykonano na
próbkach w postaci wyciętych walców o wymiarach Ø 8 mm i wysokości 10
mm.Próbki wycięto z korzeni spichrzowych marchwi z 3 miejsc, to jest: części
górnej (około 2,0 cm od końca korzenia spichrzowego), środkowej (w połowie
korzenia spichrzowego marchwi) i dolnej (około 2,0 cm od części górnej
korzenia) w kierunku osi podłużnej. Oznaczenie siły przebicia kory odbywało
się na całych korzeniach spichrzowych marchwi w trzech miejscach
pomiaru:części górnej, części środkowej i dolnej części korzenia przy użyciu
stempla o średnicy 8 mm.
Pomiary oporności kory oraz rdzenia marchwi na uszkodzenia
mechaniczne wykonano na maszynie wytrzymałościowej Zwick/Roell.
Maszyna ta jest zbudowana z głowicy pomiarowej, w której jest zamontowany
przetwornik tensometryczny, postawy oraz czytnika cyfrowego. Rejestracja
wyników dokonywana była automatycznie na komputerze współpracującym
z maszyną.
Badania przeprowadzono przy ustalonych parametrach:
Fv = 2 N (siła wstępna)
V1 = 40mm/min (prędkość dochodzenia i powrotu belki z czujnikiem)
V2 = 20mm/min (prędkość belki z czujnikiem w czasie pomiaru)
Parametry zarejestrowane na komputerze były następujące:
Fmax = maksymalna siła przebicia skórki rdzenia [N]
Lmax= maksymalne odkształcenia [mm]
X = wartość średnia maksymalnej siły odkształcenia z jednej serii
pomiarów
89
Dagmara Migut, Józef Gorzelany, Natalia Matłok
S = odchylenie standardowe
V = współczynnik wariancji
Badania wykonano na świeżym materiale biologicznym po zbiorze oraz
w czasie przechowywania. Każda seria pomiarów jednoosiowego ściskania
składała się z 7 pomiarów przeprowadzonych na wyciętych walcach z kory
i rdzenia. Pomiar przebicia kory odbywał się w 15 powtórzeniach w trzech
miejscach pomiaru dla korzeni świeżych oraz przechowywanych w 25 oraz
40 dniu składowania. Po każdej serii pomiarów wyniki były rejestrowane
na dysku komputera, z obliczeniami średnich wartości: maksymalnej siły
niszczącej, odkształcenia do momentu zniszczenia próbki oraz energii
potrzebnej do zniszczenia.
Zawartość wody zarówno w świeżych jak i przechowywanych korze-
niach spichrzowych marchwi określono metodą suszarkową. Wycięte
próbki z korzeni marchwi o masie około 25 g umieszczono na tackach
w suszarce o temperaturze 70˚C a następnie dosuszane w wago-suszarce.
Zawartość wody w próbkach obliczano ze wzoru:
𝑚1 × 𝑚2
𝑊= × 100%
𝑚1
Gdzie: m1- masa próbki świeżej [g]
m2- masa próbki po wysuszeniu [g]
4. Analiza wyników
Zawartość wody
Zawartość wody w świeżych jak i w przechowywanych korzeniach
spichrzowych marchwi w 25 oraz 40 dniu przechowywania dla górnej,
środkowej oraz końcowej części korzenia spichrzowego przedstawia tabela
1. Stwierdzono zbliżone średnie zawartości wody w poszczególnych
częściach badanych świeżych korzeni spichrzowych marchwi. Wyniosły
one odpowiednio 87,1% u nasady, 87,3% w środkowej części oraz 88,1%
dla końcowej części korzenia spichrzowego. Średnia zawartość wody
ogółem w świeżych korzeniach spichrzowych badanych odmianach
marchwi wynosiła 87,6%. W analizowanych odmianach najwyższą średnią
zawartością wody charakteryzowała się końcowa część korzenia spichrzo-
wego marchwi.
Po 25 dniach przechowywania najwyższą ogólną zawartością wody
charakteryzowała się odmiana Volcano F1. W poszczególnych częściach
korzeni spichrzowych badanych odmian marchwi zwyczajnej zawartość
wody wynosiła odpowiednio: 70,6% dla nasady korzenia, 87,5% dla części
środkowej oraz 74,6% dla końcowej części korzenia.
W 40 dniu przechowywania odnotowano spadek zawartości wody
w analizowanych odmianach korzeni spichrzowych marchwi. Wartości te
wynosiły: 61,6% – nasada korzenia, 62,6% – środek korzenia, 66,8% końcowa
90
Ocena właściwości mechanicznych świeżych i przechowywanych korzeni spichrzowych
marchwi zwyczajnej Daucus carota L.
91
Dagmara Migut, Józef Gorzelany, Natalia Matłok
92
Ocena właściwości mechanicznych świeżych i przechowywanych korzeni spichrzowych
marchwi zwyczajnej Daucus carota L.
93
Dagmara Migut, Józef Gorzelany, Natalia Matłok
94
Ocena właściwości mechanicznych świeżych i przechowywanych korzeni spichrzowych
marchwi zwyczajnej Daucus carota L.
5. Wnioski
1. Średnia zawartość wody w korzeniach badanych odmianach marchwi
świeżej kształtowała się na poziomie 87,6%. Natomiast po 25 dniach
przechowywania wynosiła 72,1%. Po 40 dniach przechowywania
zawartość wody była w zakresie od 55,7% dla korzeni marchwi
odmiany Nerac F1, do 76,3% dla korzeni marchwi odmiany Volcano F1.
2. Średnie wartości siły przebicia kory świeżych korzeni marchwi Fmax
[N] były w zakresie: od 70,7 N dla odmiany Nerac F 1, do 76,6 N dla
odmiany Morelia F1.
3. Stwierdzono zróżnicowane średnie wartości naprężenia niszczącego
w procesie przebicia stemplem zarówno w przypadku korzeni
marchwi świeżych jak i w trakcie przechowywania. Najwyższą
średnią wartość naprężenia niszczącego odnotowano dla świeżych
korzeni spichrzowych marchwi odmiany Volcano F 1 i Morelia F1,
4,1 MPa, natomiast najniższą dla świeżych korzeni marchwi odmiany
Nerac F1 i po 40 dniach przechowywania – 3,4 MPa.
4. Średnie wartości siły niszczącej w procesie jednoosiowego ściskania
próbek wolnych korzeni marchwi były zróżnicowane w zależności od
odmiany, miejsca wycięcia próbek oraz terminu pomiaru. Najwyższą
wartość siły niszczącej odnotowano dla próbek kory wyciętych
z górnej części świeżych korzeni marchwi odmiany Volcano F 1,
143,2 N, natomiast najniższą wynoszącą 42,8 N dla próbek wyciętych
z górnej części korzeni marchwi odmiany Volcano F 1 po 40 dniach
przechowywania.
5. Stwierdzono zróżnicowane wartości dotyczące zapotrzebowania
energii do momentu zniszczenia próbki oraz naprężenia niszczącego
w procesie jednoosiowego ściskania próbek świeżych korzeni
marchwi i w czasie przechowywania. Wartości zapotrzebowania
energii były w zakresie od 84,3 Nmm dla próbek rdzenia korzeni
marchwi odmiany Volcano F1 do 177,5 Nmm dla próbek kory korzeni
marchwi odmiany Nerac F1. Natomiast dla próbek korzeni marchwi po
40 dniach przechowywania wartości zapotrzebowania na energii
mieściły się w zakresie od 57,1 Nmm dla próbek rdzenia korzeni
marchwi odmiany Volcano F1 do 77,7 dla próbek kory korzeni
marchwi odmiany Volcano F1.
6. Średnie naprężenie niszczące dla świeżych korzeni marchwi
wynosiło 3,9 MPa, po 25 i 40 dniach przechowywania- 3,5MPa.
7. Prowadzenie badań dotyczących właściwości mechanicznych
zarówno świeżych, jak i przechowywanych korzeni spichrzowych
marchwi zwyczajnej pozwala na udoskonalenie procesu jej zbioru
i transportu, jak również na ustalenie optymalnych parametrów oraz
maksymalnego czasu przechowywania surowca.
95
Dagmara Migut, Józef Gorzelany, Natalia Matłok
Literatura
1. Adamicki F, Nawrocka B. Metodyka produkcji marchwi, Państwowa
Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa – Główny Inspektorat (2005),
Warszawa
2. Czerwińska E., Zagórska K. Zmiany jakości minimalnie przetworzonej
marchwi pakowanej próżniowo w czasie przechowywania, Rocznik Ochrona
Środowiska, 13 (2011), s. 845-858
3. Czapski J., Olejnik A., Witkowa-Rajchert D. Marchew purpurowa jako
surowiec dla przetwórstwa owocowo- warzywnego, Przemysł Fermentacyjny
i Owocowo-Warzywny, 53(1) (2009), s. 31-33
4. Barańska M., Barański R., Schulz H., Nothnagel T. Tissue-specific
accumulation of carotenoids in carrot roots, Planta, 224 (2006), s. 1028-1037
5. Gajewski M. Czynniki wpływające na jakość marchwi przeznaczonej do
przetwórstwa, Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych SGGW (2010),
Warszawa
6. Domaradzki P., Malik A., Wójcik W. Zawartość β-karotenu i witaminy C
w wybranych produktach z marchwi, Bromat. Chem. Toksykol. XLIII (2),
s. 118-123
7. Kibler M. Uprawa marchwi w gospodarstwie ekologicznym, Centrum
Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu (2011)
8. Nowacka M., Janiak G., Kidoń M., Czapski J., Witrowa-Rajchel D.
Zastosowanie modeli matematycznych do opisu izoterm adsorpcji pary wodnej
suszonej marchwi purpurowej i pomarańczowej żywności, Żywność. Nauka.
Technologia. Jakość., 5 (84) (2012), s. 60-72
9. Dobrowolska A., Tuszyński T. Preferencje wybranej grupy młodzieży
dotyczące spożycia soków marchwiowych, Przem. Ferm. i Owoc.-Warzyw.
9 (2008), s. 32-33
10. Witrowa-Rajchert D. Ekspertyza. Nowe trendy w suszeniu żywności, Wydział
Nauk o Żywności, SGGW, (2009), Warszawa
11. Suvarnakuta S., Devevahastin S., Mujumdar A. S. Drying kinetics and
carotene degradation in carrot undergoing different drying processes, Journal
of Food Engineering, 81 (3) (2005), s. 624-633
12. Grajek W. (red.), Przeciwutleniacze w żywności. Aspekty zdrowotne,
technologiczne, molekularne i analityczne, WNT, Warszawa 2007
13. Kaniszewski S., Dyśko J., Babik J. Wpływ nawadniania i fertygacji kroplowej
azotem na plonowanie warzyw korzeniowych, Komisja Technicznej
Infrastruktury Wsi, Polska Akademia Nauk, 3(2009), s. 43-45
14. Zadernowski R., Oszmiański J. Wybrane zagadnienia z przetwórstwa owoców
i warzyw, Wydawnictwo ART, Olsztyn 1994
15. Borowska J. Owoce i warzywa jako źródło naturalnych przeciwutleniaczy (2).
Przemysł fermentacyjny i owocowo-warzywny, 6 (2003), s. 42-57
16. Talcott S.T., Howard L.R., Brenes C.H. Antioxidantchanges and
sesnoryproperties of carrot puree processed with without periderm tissue,
Agric. Food Chem., 48 (2000), s.1315-1321
17. Kondratowicz-Pietruszka E. Charakterystyka składu chemicznego i wartości
odżywczej soków wzbogacanych karotenem, Zeszyty Naukowe Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, 710 (2006), s. 43-58
96
Ocena właściwości mechanicznych świeżych i przechowywanych korzeni spichrzowych
marchwi zwyczajnej Daucus carota L.
97
Magdalena Fujarowicz1, Dorota Grabek-Lejko2*, Maciej Kluz3
1. Wprowadzenie
Zmiany środowiskowe, niewłaściwy styl życia, złe nawyki żywieniowe,
stres to czynniki prowadzące do rozwoju wielu chorób, zwanych
cywilizacyjnymi. Badania naukowe dowodzą, że w patogenezie tych chorób,
a również innych, istotną rolę odgrywają wolne rodniki. Nie sposób uniknąć
kontaktu z nimi, gdyż ich źródłem jest nie tylko przemysł, czy zjawiska
atmosferyczne, ale powstają one również podczas podstawowych procesów
fizjologicznych organizmów tlenowych [1-3]. Wzrost produkcji wolnych
rodników w komórce może powodować liczne zniszczenia prowadzące do
rozwoju przewlekłych schorzeń [3].Wiedza na temat szkodliwości wolnych
rodników skłania do poszukiwania substancji wspomagających naturalną
obronę antyoksydacyjną organizmu.
Antyoksydanty, czyli przeciwutleniacze to związki chemiczne, przeciw-
działające niekontrolowanym procesom utleniania. Hamują one reakcje
oksydacyjne mające miejsce w komórkach oraz normalizują potencjał
oksydoredukcyjny [4]. Ważnymegzogennym źródłem antyoksydantów są
owoce i warzywa [1]. Przeciwutleniaczom zawartym w roślinach przypisuje
się istotną rolę w systemie obrony organizmu przed negatywnymi skutkami
tworzenia się nadmiernej ilości wolnych rodników tlenowych. Badania
dowodzą, ze naturalne antyoksydanty, zawarte w wielu owocach i warzywach
odgrywają istotną rolę w profilaktyce i leczeniu różnych chorób, w tym chorób
cywilizacyjnych, takich jak: cukrzyca, nowotwory, miażdżyca, choroby serca
1
fmag92@vp.pl, Studenckie Koło Naukowe Technologów Żywności „Ferment”, Katedra
Biotechnologii i Mikrobiologii, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski,
www.ur.edu.pl
*2Corresponding author – dorobek@o2.pl,Studenckie Koło Naukowe Technologów Żywności
„Ferment”, Katedra Biotechnologii i Mikrobiologii, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet
Rzeszowski, www.ur.edu.pl
3
mkluz@ur.edu.pl, Studenckie Koło Naukowe Technologów Żywności „Ferment”, Katedra
Biotechnologii i Mikrobiologii, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski,
www.ur.edu.pl
98
Wpływ ogrzewania na potencjał antyoksydacyjny, stabilność barwników betalainowych
soku z dwóch odmian buraka ćwikłowego (Beta vulgaris)
2. Cel pracy
Burak ćwikłowy spożywany jest bardzo często w postaci przetworzonej,
głównie po długotrwałym gotowaniu, dlatego przeprowadzono badania
mające na celu ocenę wpływu długotrwałej obróbki termicznej na
właściwości przeciwutleniające, zawartość związków fenolowych oraz
99
Magdalena Fujarowicz, Dorota Grabek-Lejko, Maciej Kluz
3. Materiały i metody
Materiał do badań stanowiły dwie odmiany korzenia buraka ćwikłowego
Czerwona Kula oraz Zeus, które zostały zakupione w 2015 roku w okresie
jesiennym na terenie Rzeszowa.
Korzenie buraków ćwikłowych obrano ze skórki, zhomogenizowano
i metodą filtracji próżniowej wyciśnięto sok. Sok poddawano ogrzewaniu
w łaźni wodnej w temperaturze 100ºC przez okres 5,5 h i co 0,5 godziny
odbierano próby. Próby chłodzono i analizowano. Kontrolę stanowiła próba
soku nie poddanego ogrzewaniu.
Do analizy właściwości antyoksydacyjnych wykorzystano metodę FRAP
(Ferric Reducing Antioxidant Power) [17]. Polega ona na określeniu zdolności
badanych substancji do redukcji jonów Fe3+ do Fe2+, które są kompleksowane
przez TPTZ (2,4,6-tripirydylo-S-triazyna) z wytworzeniem intensywnego,
niebieskiego zabarwienia o maksimum absorbancji przy 593 nm. W tym celu
do 200 µl odpowiednio rozcieńczonej próby dodawano 1800 µl odczynnika
TPTZ. Próby inkubowano przez 10 min. w temperaturze pokojowej, następnie
mierzono absorbancję przy długości fali 593 nm. Wyniki wyrażano w µM
Troloksu.
Zawartość związków fenolowych oznaczono metodą kolorymetryczną
z wykorzystaniem odczynnika Folina-Ciocalteu’a [18]. Zawartość związków
fenolowych wyrażano w mg kwasu gallusowego/ml soku.
Zawartość barwników betalainowych określono metodą spektrofoto-
metryczną przy długości fal 480 nm oraz 538nm odpowiednio dla betaksantyn
i betacyjanin [19, 20]. Stężenie barwników betalainowych obliczono według
wzoru:
Bc/Bx [mg/L] = (A x B x MW x 1000) / (Ɛ x C) (1)
gdzie: Bc – betacyjaniny, Bx – betaksantyny, A – średnia wartość
absorbancji przy 538 nm dla Bc oraz 480 nm dla Bx;B – współczynnik
rozcieńczenia próby;MW – masa molowa (550g/mol dla Bc oraz 339 g/mol
dla Bx); Ɛ – molowy współczynnik absorpcji (60 000 l/mol/cm dla Bc oraz
48 000 l/mol/cm; C – długość drogi optycznej kuwety.
Wszystkie oznaczenia wykonano co najmniej w trzech powtórzeniach.
Wyniki podano jako średnie z trzech pomiarów uwzględniając odchylenie
standardowe (SD). Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu
programu Statistica. Korelację pomiędzy czasem ogrzewania prób,
a wartościami badanych związków obliczono na podstawie współczynnika
korelacji rang Spearmana, dla poziomów istotności p < 0,05.
100
Wpływ ogrzewania na potencjał antyoksydacyjny, stabilność barwników betalainowych
soku z dwóch odmian buraka ćwikłowego (Beta vulgaris)
4. Wyniki
950,00
900,00
850,00 Zeus
800,00 Czerwona Kula
750,00
700,00
0 1 2 3 4 5
Czas [godz]
101
Magdalena Fujarowicz, Dorota Grabek-Lejko, Maciej Kluz
11,50
11,00
10,50
mg/ml
10,00
9,50 Zeus
9,00 Czerwona Kula
8,50
8,00
4,5
5,5
0,5
1,5
2,5
3,5
0
Czas [godz]
102
Wpływ ogrzewania na potencjał antyoksydacyjny, stabilność barwników betalainowych
soku z dwóch odmian buraka ćwikłowego (Beta vulgaris)
300
250
200
50
0
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5
Czas [godz]
103
Magdalena Fujarowicz, Dorota Grabek-Lejko, Maciej Kluz
450
400
Stężenie betacyjanin [mg/L]
350
300
250
200 Czerwona Kula
150 Zeus
100
50
0
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5
Czas [godz]
5. Dyskusja
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że zabieg
ogrzewania soków z buraków ćwikłowych w temperaturze 100ºC miał
istotny wpływ na zmniejszenie zawartości wszystkich analizowanych
związków, szczególnie w pierwszym etapie ogrzewania.
Stabilność barwników betalainowych zależy od wielu czynników
wewnętrznych, takich jak: zawartość barwnika, wody czy pH, a również
104
Wpływ ogrzewania na potencjał antyoksydacyjny, stabilność barwników betalainowych
soku z dwóch odmian buraka ćwikłowego (Beta vulgaris)
105
Magdalena Fujarowicz, Dorota Grabek-Lejko, Maciej Kluz
6. Podsumowanie
Powyższe dane świadczą o niekorzystnym wpływie długotrwałej
obróbki termicznej w temperaturze 100ºC na stężenie związków
polifenolowych, antyoksydantów oraz barwników betaksantynowych
oraz betacyjaninowych w sokach z obu odmian buraka ćwikłowego.
Dla otrzymania produktu o najlepszych właściwościach bioaktyw-
nych należy ograniczyć czas obróbki soku z buraka ćwikłowego
w wysokiej temperaturze.
Należy również zaznaczyć, ze pomimo długotrwałego ogrzewania
analizowanych soków z buraka, wciąż pozostaje w nich znaczna
ilość związków o charakterze antyoksydacyjnym.
Dietetycy podkreślają istotność suplementacji naszej diety w anty-
oksydanty. Ponieważ przebadane soki buraka ćwikłowego posiadają
tak wysoką zawartość tych związków, powinny na stałe znaleźć
miejsce w naszym jadłospisie i powinny być jak najmniej przetwo-
rzone, aby zachować jak najwięcej właściwości prozdrowotnych.
Literatura
1. Olędzki R. Potencjał antyoksydacyjny owoców i warzyw oraz jego wpływ na
zdrowie człowieka, Nauki inżynierskie i technologie, 1 (4) (2012), s. 44-55
2. Cybul M., Nowak R. Przegląd metod stosowanych w analizie właściwości
antyoksydacyjnych wyciągów roślinnych, Herba Polonica, 54 (1) (2008), s. 68-78
3. Ligor M. Polifenole. Badanie substancji biologicznie aktywnych w surowcach
roślinnych i produktach naturalnych z zastosowaniem łączonych technik
chromatograficznych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika, Toruń 2013, s. 55-60
4. Piszcz P., Wantusiak P., Głód B., Kubiak S. Antyoksydanty w produktach
spożywczych, ich rola i właściwości, Postępy Techniki Przetwórstwa
Spożywczego, 2 (2010), s. 82-85
5. Middleton E., Kandaswamy C., Theoharides T. C. The effects of plant
flavonoids on mammalian cells: implications for inflammation, heart disease,
and cancer, Pharmacology Reviews, 5 (2) (2000), s. 673-751
6. Rosicka-Kaczmarek J. Polifenole jako naturalne antyoksydanty w żywności,
Przegląd Piekarski i Cukierniczy, 6 (2004), s. 12-16
7. Kałędkiewicz E., Lange E. Znaczenie wybranych związków pochodzenia
roślinnego w diecie zapobiegającej chorobom nowotworowym, Postępy
Fitoterapii, 1 (2013), s. 42-47
8. Borowiak J. Buraki ćwikłowe dla Przetwórstwa, Owoce Warzywa Kwiaty,
9 (2011), s. 19-20
9. Klewicka E., Czyżowska A. Biological stability oflactofermented beetroot
juice during refrigerated storage, Polish Journal of Food Nutrition Sciences,
61(4) (2011), s. 251-256
10. Gościnna K., Czapski J. Wpływ odmiany na zawartość barwników
betalainowych, betainy, azotanów i cechy sensoryczne soków z buraka ćwikło-
wego, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny, 11 (2013), s. 9-11
106
Wpływ ogrzewania na potencjał antyoksydacyjny, stabilność barwników betalainowych
soku z dwóch odmian buraka ćwikłowego (Beta vulgaris)
107
Magdalena Fujarowicz, Dorota Grabek-Lejko, Maciej Kluz
26. Herbach K. M., Stintzing F. C., Carle R. Impact of thermal treatment on color
and pigment pattern of red beet (Beta vulgaris L.) preparations, Journal
of Food Science, 69 (2004), s. C491-C498
27. Jiménez-Monreal A., García-Diz L., Martínez-Tomé M., Mariscal M., Murcia
M. Influence of cooking methods on antioxidant activity of vegetables, Journal
of Food Science, 74 (2009), s. 97-103
28. Slavov A., Karagyozuv V., Denev P., Kratchanova M., Kratchanov C.
Antioxidant activity of red beet juices obtained after microwave and thermal
pretreatments, Czech Journal of Food Science, 31(2) (2013), s. 139-147
108
Łukasz Iwanowski1, Damian Zgórski2, Agata Karwan3, Adam Kłembokowski4,
Magdalena Skowronek5, Natalia Liszewska6, Justyna Bohacz7
1. Wstęp
Stosowanie dużej ilości nawozów mineralnych i środków ochrony roślin
w systemie konwencjonalnym mogą skutkować negatywnym wpływem na
właściwości biologiczne i fizykochemiczne gleb [1]. Natomiast stosowanie
organicznych nawozów i rezygnacja ze stosowania oprysków w systemie
ekologicznym skutkuje wyższą aktywność biochemiczną gleby, jednak
wiąże się z większym ryzykiem zakażenia bakteriami fekalnymi lub
mykotoksynami wytwarzanymi przez grzyby pleśniowe [2].
Obecne w glebie pleśnie rozkładają złożoną materię organiczną. Są one
silnie wyspecjalizowane w rozkładzie polisacharydów budujących ściany
komórkowe roślin. Używają one w tym celu szerokiego wachlarza enzymów
pozakomórkowych rozkładających wielocukry do monosacharydów, które
następnie wykorzystują do procesów życiowych. Skład wytwarzanych przez
mikrogrzyby enzymów znacząco się różni pomiędzy gatunkami. Dotyczy to
także enzymów pektynolitycznych [3]. Do grzybów strzępkowych o zdol-
nościach pektynolitycznych należą grzyby z rodzajów Aspergillus,
Trichoderma, Rhizopus, Penicillium, Alternaria i Fusarium [3]. Niektóre
mikroorganizmy pasożytujące na roślinie mają zdolność do rozkładu pektyn
jeszcze w czasie życia rośliny np.: bakterie z rodzaju Erwinia, a także
1
luki91@gmail.com, Studenckie Koło Naukowe Mikrobiologów „Mikrobios”, Wydział
Agrobioinżynierii, Uniwersystet Przyrodniczy w Lublinie
2
damian.zgorski93@gmail.com, Studenckie Koło Naukowe Mikrobiologów „Mikrobios”,
Wydział Agrobioinżynierii, Uniwersystet Przyrodniczy w Lublinie
3
a.karwan@op.pl, Studenckie Koło Naukowe Mikrobiologów „Mikrobios”, Wydział
Agrobioinżynierii, Uniwersystet Przyrodniczy w Lublinie
4
adam.klembokowski@gmail.com, Studenckie Koło Naukowe Mikrobiologów „Mikrobios”,
Wydział Agrobioinżynierii, Uniwersystet Przyrodniczy w Lublinie
5
skowronek-magdalena@o2.pl, Studenckie Koło Naukowe Mikrobiologów „Mikrobios”,
Wydział Agrobioinżynierii, Uniwersystet Przyrodniczy w Lublinie
6
nliszewska@gmail.com, Studenckie Koło Naukowe Mikrobiologów „Mikrobios”, Wydział
Agrobioinżynierii, Uniwersystet Przyrodniczy w Lublinie
7
justyna.bohacz@up.lublin.pl, Katedra Mikrobiologii Środowiskowej, Wydział
Agrobioinżynierii, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
109
Łukasz Iwanowski, Damian Zgórski, Agata Karwan, Adam Kłembokowski,
Magdalena Skowronek, Natalia Liszewska, Justyna Bohacz
110
Ocena aktywności pektynolitycznej pleśni wyizolowanych z korzeni marchwi
pochodzących z różnych systemów uprawy
2. Cel pracy
Przedmiotem niniejszych badań był wpływ metod uprawy na aktywność
pektynolityczną pleśni wyizolowanych z korzeni marchwi odmiany ‘Nerac’
pochodzących z dwóch różnych systemów uprawy: konwencjonalnej
i ekologicznej. Przed przystąpieniem do realizacji przedmiotu badań
postawiono hipotezę badawczą: Czy metoda uprawy ma wpływ na
aktywność pektynolityczną mikroorganizmów? W celu zweryfikowania tej
hipotezy, założono hodowlę wyizolowanych grzybów z poszczególnych
upraw i analizowano aktywności enzymów pektynolitycznych.
3. Materiały i metody
3.1. Materiał
Materiał do badań stanowiły wybrane szczepy grzybów strzępkowych
wyizolowanych z korzeni marchwi (Daucus carota L.) odmiany ‘Nerac’.
Warzywa pochodziły z gospodarstwa ekologicznego i z uprawy konwencjo-
nalnej prowadzonych w okolicach Lublina (Dys, 51°18′57″N 22°35′06″E).
111
Łukasz Iwanowski, Damian Zgórski, Agata Karwan, Adam Kłembokowski,
Magdalena Skowronek, Natalia Liszewska, Justyna Bohacz
112
Ocena aktywności pektynolitycznej pleśni wyizolowanych z korzeni marchwi
pochodzących z różnych systemów uprawy
3.5.3. Oznaczanie pH
Pomiar pH płynu pohodowlanego przeprowadzono metodą potencjo-
metryczną.
4. Wyniki
113
Łukasz Iwanowski, Damian Zgórski, Agata Karwan, Adam Kłembokowski,
Magdalena Skowronek, Natalia Liszewska, Justyna Bohacz
114
Ocena aktywności pektynolitycznej pleśni wyizolowanych z korzeni marchwi
pochodzących z różnych systemów uprawy
115
Łukasz Iwanowski, Damian Zgórski, Agata Karwan, Adam Kłembokowski,
Magdalena Skowronek, Natalia Liszewska, Justyna Bohacz
116
Ocena aktywności pektynolitycznej pleśni wyizolowanych z korzeni marchwi
pochodzących z różnych systemów uprawy
117
Łukasz Iwanowski, Damian Zgórski, Agata Karwan, Adam Kłembokowski,
Magdalena Skowronek, Natalia Liszewska, Justyna Bohacz
5. Dyskusja
Uprawa ekologiczna oparta na wprowadzaniu dużej ilości substancji
organicznej do gleby wzbogaca ilościowo i jakościowo mikroflorę gleby
w stosunku do uprawy konwencjonalnej [22]. Jak podają Igras i Bohacz
[10] system uprawy i czas przechowywania ma wpływ na skład ilościowy
mikroorganizmów bytujących na marchwi. Barth i Hankinson [23] podają,
że mikroorganizmy wytwarzające zewnątrzkomórkowe enzymy lityczne,
powodują uwolnienie wody oraz innych składników wewnątrzkomórko-
wych a to poprawia dostępność składników odżywczych dla rozwoju
mikroorganizmów. Do mikroorganizmów wydzielających pektynazy należą
m. in. Ervinia carotovora, Saccharomyces fragilis, Bacillus pumilus, Rhi-
zotonia fragariae [24]. Wśród grzybów strzępkowych pektynazy wy-
dzielają Aspergillus niger, A. flavus, Penicillium chrysogenum, Trichoderma
reesei, Fusarium moniliforme, F. oxysporum, Alternaria alternata oraz
Cladosporium cladosporioides [25].
W prezentowanej pracy sprawdzano aktywność pektynolityczną pleśni
wyizolowanych z korzeni marchwi odmiany ‘Nerac’ pochodzącej z uprawy
ekologicznej i konwencjonalnej. Analiza wykazała, że wszystkie badane
szczepy posiadały zdolność do rozkładu pektyn. Generalnie z korzeni
marchwi uprawianej w systemie konwencjonalnym wyizolowane pleśnie
wykazały wyższą aktywność pektynolityczną niż pleśnie z uprawy
ekologicznej. Najwyższą aktywnością pektynazy i poligalakturonazy
charakteryzował się szczep Alternaria sp. wyizolowany z marchwi
pochodzącej z systemu konwencjonalnego. Uzyskane w trakcie badań
wyniki stoją w sprzeczności z wynikami i stwierdzeniami innych autorów.
Jak podaje Breza-Boruta [1] zastosowanie organicznych nawozów
w postaci obornika czy kompostu zapewnia dostęp łatwo przyswajalnych
makro- i mikroelementów, co sprzyja wzrostowi mikroorganizmów w glebie,
przekładając się też na aktywność enzymatyczną pleśni a używanie nawozów
mineralnych i chemicznych środków ochrony roślin w systemie konwencjo-
nalnym, w znacznym stopniu ogranicza wzrost i aktywność grzybów
strzępkowych. Tezę tę potwierdzają także badania Szczech i Kowalskiej [5] na
różnych warzywach pochodzących z wielu gospodarstw. Badania tych
autorów wykazują większą ilość mikroorganizmów – zarówno bakterii jak
i grzybów – na warzywach z upraw ekologicznych. Jednakże Wrzodak i in.
podają [8], że ilość mikroorganizmów zależy od składu chemicznego roślin.
Zmienia się on bowiem w zależności od systemu uprawy. W uprawie
ekologicznej na glebie ubogiej w azot, rośliny jako pierwsze syntetyzują cukry
proste i złożone, kwasy organiczne, witaminy i kwasy fenolowe. Natomiast
w glebie bogatej w azot jak podczas stosowania nawozów sztucznych
w pierwszej kolejności w roślinach syntetyzowane są aminokwasy, peptydy,
białka i alkaloidy. W związku z tym zróżnicowana i na ogół wyższa aktywność
pektynolityczna wybranych pleśni z uprawy konwencjonalnej może być
związana ze zróżnicowanym składem chemicznym marchwi pochodzącej
118
Ocena aktywności pektynolitycznej pleśni wyizolowanych z korzeni marchwi
pochodzących z różnych systemów uprawy
6. Wnioski
1. Wszystkie badane szczepy grzybów strzępkowych z rodzaju
Penicillium, Trichoderma, Fusarium wyizolowane z korzeni marchwi
z uprawy ekologicznej oraz mikrogrzyby z rodzaju Penicillium,
Alternariai Gliocladium z uprawy konwencjonalnej wykazywały
zdolności pektynolityczne.
2. W hodowlach badanych pleśni wydzielanie zewnątrzkomórkowych
poligalakturonaz (PG) i pektynaz (PE) zmieniało się dynamicznie.
3. Na ogół wyższą aktywnością poligalakturonazy i pektynazy charak-
teryzowały się szczepy wyizolowane z uprawy konwencjonalnej niż
z uprawy ekologicznej.
4. Wśród tych szczepów grzybów najwyższą aktywnością pektyno-
lityczną charakteryzował się szczep z rodzaju Alternaria oznaczony
jako VI.
5. Natomiast spośród grzybów wyizolowanych z korzeni marchwi
pochodzących z uprawy ekologicznej najwyższą aktywność poli-
galakturonazy i pektynazy wykazywał szczep z rodzaju Fusarium
oznaczony jako IV i Trichoderma II zwłaszcza po dłuższym czasie
hodowli.
6. Stwierdzono ponadto, że pH płynów pohodowlanych było kwaśne
w trakcie hodowli badanych mikrogrzybów. Jedynie w hodowlach
szczepów z rodzaju Penicillium oznaczonych jako I, III i V oraz
Glioclacdium VII wzrosło do obojętnego i lekko alkalicznego pod
koniec hodowli.
7. Podziękowania
Autorzy dziękują Pani/Panu mgr inż. Patrykowi Igrasowi, mgr inż.
Radosławowi Kmieć i mgr inż. Paulinie Karwackiej, inż. Patrycji Duziak,
119
Łukasz Iwanowski, Damian Zgórski, Agata Karwan, Adam Kłembokowski,
Magdalena Skowronek, Natalia Liszewska, Justyna Bohacz
Literatura
1. Breza-Boruta B. Występowanie drobnoustrojów pektynolitycnych w glebie
w systemie ekologicznym i konwencjonalnym, Polish Journal of Agronomy,
15 (2013), s. 32-37
2. Martyniuk S., Księżniak A., Jończyk K., Kuś J. Charakterystyka
mikrobiologiczna gleby pod pszenicą ozimą uprawianą w systemie
ekologicznym i konwencjonalnym, Journal of Research and Applications
in Agricultural Engineering, 3 (2007), s. 113-116
3. Benoit I., Coutinho P. M., Schols H. A., Gerlach J. P., Henrissat B., de Vries
R. P. Degradation of different pectins by fungi: correlation and contrasts
between the pectinolytic enzyme sets identified in genomes and the growth
on pectins of different origin, BMC Genomics, 13 (2012), s. 321
4. Piotrowska M. Grzyby pleśniowe w żywności przechowywanej w obniżonej
temperaturze, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny, 10 (2012),
s. 24-25
5. Szczech M., Kowalska B. Mikroflora warzyw ekologicznych, Nowości
Warzywnicze, 51 (2010), s. 65-72
6. Główny Urząd Statystyczny Rocznik Statystyczny Rolnictwa, (2014), s. 204
7. Kora C., McDonald M. R., Boland G. J. Occurrence of fungal pathogens
of carrots on wooden boxes used for storage, Plant Pathology, 54 (2005),
s. 665-670
8. Wrzodak A., Szwejda-Grzybowska J., Elkner K., Babik I. Comparison
of the nutritional value and storage life of carrot roots from organic
and conventional cultivation, Vegetable Crops Research Bulletin, 76 (2012),
s. 137-150
9. Baker R. A. Reassessment of Some Fruit and Vegetable Pectin Levels, Journal
of Food and Science, 62 (1997), s. 225-229
10. Igras P., Bohacz J. Wpływ metod uprawy oraz okresu przechowywania odmian
marchwi na liczebność drobnoustrojów i właściwości hydrolityczne
zasiedlających je pleśni [w:] Rośliny: fizjologia, uprawa i ich
interdyscyplinarne wykorzystanie, (2015), s. 194-206
11. Favela-Torres E., Volke-Sepúlveda T., Viniegra-González G. Production
of Hydrolytic Depolymerising Pectinases, Food Technology and
Biotechnology, 44 (2006), s. 221-227
12. Kashyap D. R., Vohra P. K., Chopra S., Tewari R. Applications of pectinases
in the commercial sector: a review, Bioresource Technology, 77 (2001),
s. 215-227
13. Jayani R. S., Saxena S., Gupta R. Microbial pectinolytic enzymes: A review,
Process Biochemistry, 40 (2005), s. 2931-2944
14. Okafor U. A., Okochi V. I., Chinedu S. N., Ebuehi O. A. T., Onygeme-Okerenta
B. M. Pectinolytic activity of wild-type filamentous fungi fermented on agro-
wastes, African Journal of Microbiology Research, 4 (2010), s. 2729-2734
120
Ocena aktywności pektynolitycznej pleśni wyizolowanych z korzeni marchwi
pochodzących z różnych systemów uprawy
121
Łukasz Iwanowski, Damian Zgórski, Agata Karwan, Adam Kłembokowski,
Magdalena Skowronek, Natalia Liszewska, Justyna Bohacz
122
Kamila Nawrocka1, Klaudia Kamińska2, Anita Wiśniewska3
1. Wprowadzenie
Ekspansyny to białka odpowiedzialne za rozluźnianie struktury ściany
komórkowej, umożliwiające jej przebudowę i wzrost komórki. Li i wsp. [1]
wykazali, że ekspansyny występują u wszystkich przebadanych gatunków
roślin od mszaków po rośliny okrytonasienne. Po raz pierwszy ekspansyny
zostały opisane u ogórka jako białkowe czynniki o masie około 30 kDa,
które rozluźniają ścianę komórkową pod wpływem niskiego pH [2].
Ekspansyny są białkami strukturalnymi ściany komórkowej zakotwiczo-
nymi w jej matriks [3]. Aktywacja ekspansyn in vivo następuje pod
wpływem obniżenia pH ściany komórkowej na skutek aktywacji pomp
protonowych (H+-ATP-az) w plazmalemmie. Aktywność pomp protono-
wych jest regulowana fitohormonami w czasie ontogenezy, jak również
w odpowiedzi na czynniki zewnętrzne [4]. Ekspansyny rozrywają wiązania
niekowalencyjne między mikrofibrylami celulozowymi w specyficznych
miejscach (ang. Biomechanical Hotspots), w których mikrofibryle
celulozowe pozostają ze sobą w bliskim kontakcie [5].
W budowie ekspansyn roślinnych wyróżnia się dwie domeny: domenę I,
zlokalizowaną na końcu aminowym białka oraz domenę II mieszczącą się
na końcu karboksylowym. Domena I, posiadająca strukturę baryłki
(ang. six-stranded Double-Psi Beta-Barrel, DPBB), jest podobna do katali-
tycznej domeny charakterystycznej dla rodziny hydrolaz glikozydowych
GH45 (określana więc bywa również jako domena GH45-like). Natomiast
domena II, posiadająca strukturę kanapki (ang. β-Sandwich), wykazuje
podobieństwo do grupy 2 alergenów pyłków traw (ang. 63 Carbohydrate
Binding Module, CBM63) [5]. Domenę podobną do GH45 zidentyfiko-
wano również w białkach innych organizmów niż roślinne, na przykład
grzybów, nicieni czy małż, a także w białkach bakterii. Pomimo podo-
bieństwa domeny DPBB do GH45, ekspansyny nie posiadają aktywności
β-1,4-glukanazy. Domena CBM63 jest bezpośrednio odpowiedzialna za
1
kamilanawrocka@poczta.fm, Katedra Fizjologii Roślin, Wydział Rolnictwa i Biologii, Szkoła
Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, www.sggw.pl
2
k.kaminska27@gmail.com, Katedra Fizjologii Roślin, Wydział Rolnictwa i Biologii, Szkoła
Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, www.sggw.pl
3
anita_wisniewska@sggw.pl, Katedra Fizjologii Roślin, Wydział Rolnictwa i Biologii, Szkoła
Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, www.sggw.pl
123
Kamila Nawrocka, Klaudia Kamińska, Anita Wiśniewska
124
Rola ekspansyn w interakcji roślina-nicień
125
Kamila Nawrocka, Klaudia Kamińska, Anita Wiśniewska
126
Rola ekspansyn w interakcji roślina-nicień
127
Kamila Nawrocka, Klaudia Kamińska, Anita Wiśniewska
128
Rola ekspansyn w interakcji roślina-nicień
129
Kamila Nawrocka, Klaudia Kamińska, Anita Wiśniewska
4. Podsumowanie
Ekspansyny, rozluźniając ścianę komórkową, umożliwiają wzrost komórki
i organizmu, co stanowi fundament prawidłowego rozwoju rośliny. Białka te
uczestniczą także w odpowiedzi roślin na stresy biotyczne i mogą wpływać na
ich podatność bądź odporność na dany czynnik stresowy.
W interakcji roślina-nicień biorą udział zarówno ekspansyny syntetyzo-
wane przez roślinę, jak i białka podobne do ekspansyn nicienia. W toku
ewolucji nastąpiło wiele zdarzeń na poziomie molekularnym, prowadzących
do przystosowania się pasożytniczych nicieni do właściwych im gatunków
roślin-gospodarzy. Infekcja rośliny przez nicienia jest złożonym procesem,
w którym kluczową rolę odgrywa przebudowa ścian komórkowych. Nicień
oddziałuje na gospodarza stymulując roślinę do produkcji ekspansyn
uczestniczących w tym procesie, jak również sam wytwarza białka o budowie
i funkcji podobnej do ekspansyn. Roślinne ekspansyny są potrzebne do
utworzenia przez nicienia struktury odżywiającej w korzeniu rośliny, natomiast
ekspansyny nicieni, oprócz rozluźniania ścian komórkowych podczas infekcji,
prawdopodobnie pełnią również rolę apoplastycznych efektorów sterujących
wewnątrzkomórkowymi ścieżkami sygnalnymi.
Literatura
1. Li Y., Jones L., McQueen-Mason S. Expansins and cell growth, Current
Opinion in Plant Biology, 6 (2003), s. 603-610
2. McQueen-Mason S.J., Durachko D.M., Cosgrove D.J. Two endogenous proteins
that induce cell-wall extension in plants, Plant Cell, 4 (1992), s. 1425-1433
3. Sampedro J., Cosgrove D.J. The expansin superfamily, Genome Biology,
6 (2005), s. 242
4. Cosgrove D. J. Growth of the plant cell wall, Nature Reviews Molecular Cell
Biology, 6 (2005), s. 850-861
5. Cogrove D. J. Plant expansins: diversity and interactions with plant cell walls,
Current Opinion in Plant Biology, 25 (2015), s. 162-172
130
Rola ekspansyn w interakcji roślina-nicień
131
Kamila Nawrocka, Klaudia Kamińska, Anita Wiśniewska
132
Rola ekspansyn w interakcji roślina-nicień
30. Nikolaidis N., Doran N., Cosgrove D. J. Plant expansins in bacteria and
fungi: evolution by horizontal gene transfer and independent domain fusion,
Molecular Biology and Evolution, 31 (2014), s. 376-386
31. Ali S., Magne M., Chen S., Côté O., Stare B. G., Obradovic N., Jamshaid L.,
Wang X., Bélair G., Moffett P. Analysis of putative apoplastic effectors from
the nematode, Globodera rostochiensis, and identification of an expansin-like
protein that can induce and suppress host defenses, PLOS One,
10(1):e0115042 (2015)
133
Klaudia Magierowicz1
1. Wstęp
Wielkoobszarowe i monokulturowe gospodarstwa narażone są na nega-
tywny wpływ agrofagów. Wzrost produkcji roślinnej na tych obszarach
powoduje, że organizmy te szybko się rozmnażają zwiększając liczebność
swoich populacji, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia jakości i ilości
plonów oraz staje się powodem ogromnych strat w produkcji [1].
Rośliny są narażone na kontakt z licznymi agrofagami, których przeds-
tawiciele należą do różnych jednostek taksonomicznych takich jak:bakterie,
wirusy, grzyby, chwasty, owady i nicienie. Największe zmiany w pro-
cesach fizjologicznych roślindokonują się pod wpływem żerowania
fitofagów – głównie owadów [2].
Gatunki roślinożerneuszkadzają zarówno nadziemne, jak i podziemne
części roślin. Najczęściej obserwowanymi objawami żerowania szkodników są
wygryzione otwory w blaszkach liściowych, przebarwienia, zwijanie,
zasychanie i przedwczesne opadanie liści, wyżerki na pędach i korzeniach,
niewykształcenie pąków kwiatowych [3]. Fitofagi nie uszkadzają wyłącznie
żywych roślin. W magazynach zbóż, przechowalniach surowców roślinnych
i zakładach przetwórczych występują tzw. szkodniki magazynowe. Skutkiem
ich żerowania jest przede wszystkim zjadanie i uszkadzanie ziarna. Ponadto,
szkodniki te zanieczyszczają produkty wylinkami i odchodami powodując
wzrost temperatury i wilgotności, który sprzyja rozwojowi drobnoustrojów [4].
Wiadomym jest, że niektóre gatunki/odmiany roślin chętniej są zasiedlane
i uszkadzane przez fitofagi. Dlatego interakcje między roślinożercami i ich
żywicielami od wielu lat sąprzedmiotem intensywnych badań. Wybór rośliny
żywicielskiej przez fitofaga uzależniony jest od wielu czynników, które
decydują m.in. o tym czy roślina zostanie zasiedlona przez roślinożercę bądź
o stopniu intensywności żerowania danego fitofaga [5].
Przy wyborze rośliny żywicielskiej, owady kierują się różnymi bodźcami
m.in. wzrokowymi, węchowymi i dotykowymi. Dlatego budowa
morfologiczna i anatomiczna roślin odgrywa szczególną rolę w momencie
zasiedlenia roślin przez szkodniki.Jednak jednym z najważniejszych czyn-
1
klaudiamagierowicz@yahoo.pl, Katedra Entomologii, Wydział Ogrodnictwa i Architektury
Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, www.up.lublin.pl
134
Znaczenie budowy morfologicznej i składu biochemicznego roślin dla roślinożerców
135
Klaudia Magierowicz
136
Znaczenie budowy morfologicznej i składu biochemicznego roślin dla roślinożerców
137
Klaudia Magierowicz
138
Znaczenie budowy morfologicznej i składu biochemicznego roślin dla roślinożerców
139
Klaudia Magierowicz
140
Znaczenie budowy morfologicznej i składu biochemicznego roślin dla roślinożerców
4. Podsumowanie
Przy wyborze rośliny żywicielskiej roślinożercy kierują się bodźcami
wzrokowymi, węchowymi, dotykowymi oraz smakowymi. Na wybór
swojego żywiciela oraz intensywność żerowania fitofagów wpływają cechy
morfologiczne i anatomiczne roślin. Pokrycie roślin dużą ilością włosków,
nalotu woskowego, obecność grubej warstwy kutikuli czy ciemnozielone
zabarwienie liści zniechęca roślinożerców do żerowania. Zawarte
w roślinach związki lotne mogą pełnić istotną funkcję w pośredniej
odporności roślin. Sygnalizują fitofagom, że w danym pokarmie roślinnym,
znajdują się związki chemiczne o znaczeniu toksycznym. W wyborze
rośliny żywicielskiej istotną rolę odgrywa wartość odżywcza i smak
pokarmu. Zaspokojenie potrzeb pokarmowychwiąże się zarówno ze
141
Klaudia Magierowicz
Literatura
1. Burgieł Z. J. Czy preparaty roślinne zastąpią syntetyczne pestycydy?
[w:] Ochrona środowiska naturalnego XXI wieku – nowe wyzwania
i zagrożenia, Fundacja na Rzecz Wspierania Badań Naukowych, Wydział
Ogrodniczy Akademii Rolniczej w Krakowie, 2008, s. 116-125
2. Piesik D. „Priming”, gotowość roślin do obrony przed szkodnikami
i patogenami, Progress in PlantProtection/Postępy w Ochronie Roślin,
55 (2) (2015), s. 183-188
3. Boczek J., Lewandowski M. Nauka o szkodnikach roślin uprawnych,
Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2016
4. Olejarski P., Węgorek P., Zamojska J. Monitoring i zwalczanie szkodników
w obiektach magazynowych w Polsce, Progress In PlantProtection/Postępy
w Ochronie Roślin, 53, 3 (2013), s. 455-461
5. Sempruch C. Interakcje między mszycami a roślinami we wstępnych etapach
wyboru żywiciela, Kosmos problemy nauk Biologicznych, Polskie
Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, 61, 4 (2012), s. 573-586
6. Ryan C. A The systemin signaling pathway: differential activation of plant
defensive genes, Biochimica et Biophysica Acta, 1477 (2000), s. 112-127
7. Gantner M., Najda A., Janiuk M. Atrakcyjność odmian borówki wysokiej
(Vacciniumcorymbosum L.) dla zwójkówek liściowych w zależności od
zawartościwybranych metabolitów wtórnych, Progress in
PlantProtection/Postępy w Ochronie Roślin, 52, 4 (2012), s. 820-825
8. Leszczyński B. Naturalna odporność roślin na szkodniki [W:] Biochemiczne
Oddziaływania Środowiskowe (Oleszek W., Głowniak K., Leszczyński B.
red), Akademia Medyczna, Lublin 2001, s. 87-108
9. Oleszek W., Głowniak K., Leszczyński B. Biochemiczne Oddziaływania
Środowiskowe, Wydawnictwo Akademii Medycznej w Lublinie, 2001
10. Górska-Drabik E. Występowanie Acrobasisadvenella (Zinck.) (Lepidoptera,
Pyralidae, Phycitinae) na aronii czarnoowocowej w Polsce i jego
biochemiczne powiązania z roślinami żywicielskimi, Rozprawy Naukowe
Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, 382 (2013)
142
Znaczenie budowy morfologicznej i składu biochemicznego roślin dla roślinożerców
143
Klaudia Magierowicz
144
Znaczenie budowy morfologicznej i składu biochemicznego roślin dla roślinożerców
145
Olga Bemowska-Kałabun1, Małgorzata Wierzbicka2
1. Wprowadzenie
Substancje zanieczyszczające środowisko mogą stanowić poważne
zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi. Zależnością między ilością związku
chemicznego, na który narażony jest organizm, a rodzajem i stopniem
szkodliwych następstw zajmuje się m.in. ekotoksykologia [1].
Ekotoksykologia zajmuje się skutkami działania substancji toksycznych
na człowieka i inne organizmy. Badania ekotoksykologiczne odzwier-
ciedlają, jak pojedyncza substancja toksyczna lub cała ich pula wpływają
na rozrodczość, śmiertelność, długość życia i czas dojrzewania orga-
nizmów żywych [3-5].
Substancje toksyczne, czyli po prostu trucizny, są szkodliwe dla
organizmów żywych, ponieważ wywierają niekorzystny wpływ na tkanki,
organy lub na procesy biologiczne [2]. Związek między dawką a reakcją
organizmu daje podstawy do oceny zagrożeń i ryzyka powodowanego
przez substancje zanieczyszczające środowisko [1]. Badania toksyczności
próbek środowiskowych mogą pomóc w ocenie ryzyka wystąpienia nega-
tywnego oddziaływania danego czynnika na żywy organizm, określeniu
toksyczności poprzez wyznaczenie dawki wywołującej efekt toksyczny
oraz wykryciu odległych skutków pojawiających się na skutek ekspozycji
organizmu na czynniki toksyczne [6].
Już Paracelsus stwierdził, że to dawka tworzy truciznę. Dlatego żaden
związek chemiczny nie jest trujący jeśli jego dawka jest zbyt mała, by
wpłynąć szkodliwie na organizm. Jeśli jednak dawka jest wystarczająco
duża to nawet pozornie nieszkodliwe substancje mogą oddziaływać
toksycznie na rośliny, zwierzęta i ludzi.
Jedną z najstarszych metod oceny stanu środowiska, a jednocześnie
podstawową metodą monitoringu przyrodniczego jest bioindykacja [7].
Metody biologiczne (bioindykacyjne) są bardziej obiektywne w określaniu
warunków środowiska przyrodniczego niż metody fizykochemiczne.
1
olga.bemowska@biol.uw.edu.pl, Pracownia Ekotoksykologii, Wydział Biologii Uniwersytetu
Warszawskiego, http://www.biol.uw.edu.pl
2
wierzbicka@biol.uw.edu.pl, Pracownia Ekotoksykologii, Wydział Biologii Uniwersytetu
Warszawskiego, http://www.biol.uw.edu.pl
146
Biotesty – dobre narzędzie do oceny zanieczyszczenia środowiska
147
Olga Bemowska-Kałabun, Małgorzata Wierzbicka
148
Biotesty – dobre narzędzie do oceny zanieczyszczenia środowiska
do czystej wody lub osadu. Tego typu testy często służą do przepro-
wadzenia wzorcowania biotestu w kontrolowanych warunkach.
Testy toksyczności, przeprowadzane w laboratorium, na bazie
pobranych próbek rzeczywistych (woda, gleba i osady), których
toksyczność jest porównywana z toksycznością próbek wzorcowych.
Testy przeprowadzone in situ, z wykorzystaniem populacji orga-
nizmów żyjących w warunkach naturalnych.
Ze względu na czas kontaktu organizmów testowych z badaną
substancją, zanieczyszczoną próbką środowiskową itp. biotesty można
podzielić na testy badające toksyczność ostrą i testy badające toksyczność
chroniczną. Szybkie testy toksyczności opracowano do oceny szkodliwego
wpływu substancji chemicznej w różnych stężeniach na wybrane
organizmy w czasie do 96 godzin ekspozycji, natomiast długotrwałe testy
toksyczności służą do oceny niekorzystnych oddziaływań czynników, czy
związków chemicznych na osobniki i populacje w warunkach przedłużonej
ekspozycji na subletalne stężenia lub dawki [5].
Biotesty często klasyfikuje się ze względu na rodzaj organizmu, który
jest aktywnym elementem testu. W biotestach najczęściej wykorzystuje się
rośliny, bakterie i zwierzęta [6], dzięki czemu reprezentowane są wszystkie
poziomy troficzne.Przykłady stosowanych organizmów w biotestach
przedstawiono na Rysunku 1.
A B C D E
F G H I
Rysunek 1. Przykładowe organizmy testowe stosowane w biotestach:(a) Microtox – bakterie
Vibrio fischeri; (b)Algaltoxkit F – glony Pseudokirchnerielle subcapitata; (c) Phytotoxkit
F – rośliny np.Lepidium sativum; (d)Protoxkit F – pierwotniaki Tetrahymena thermophila;
(e) Rotoxkit F – wrotki Brachionus calyciflorus; (f) Ostracodtoxkit F – skorupiaki Heterocypris
incongruens; (g) Daphtoxkit F magna– skorupiaki Daphnia magna; (h)Artoxkit
M– skorupiaki Artemia franciscana; (i) Thamnotoxkit F– skorupiaki Thamnocephalus platyurus.
Opracowanie własne na podstawie [24]
149
Olga Bemowska-Kałabun, Małgorzata Wierzbicka
150
Biotesty – dobre narzędzie do oceny zanieczyszczenia środowiska
151
Olga Bemowska-Kałabun, Małgorzata Wierzbicka
152
Biotesty – dobre narzędzie do oceny zanieczyszczenia środowiska
153
Olga Bemowska-Kałabun, Małgorzata Wierzbicka
Tabela 1. Zestawienie wyników biotestów dla badanych gleb z torów kolejowych ze stacji
w północno-wschodniej Polsce. Symbolami oznaczono: gleby oddziałujące bardzo toksycznie
(+), gleby o średnim działaniu toksycznym (±), gleby nie wykazujące działania toksycznego (–)
wobec organizmów testowych, użytych w poszczególnych biotestach: 1 – L. sativum, 2 –S. alba;
3 –S. saccharatum; 4 –H. incongruens; 5 –D. magna; 6 – V.fischeri
Stacja Phytotoxkit Ostracodtoxkit Daphtoxkit Microtox
1 2 3 4 5 6
Białystok Fabryczny + + + + + +
Siemianówka + + + + + +
Hajnówka + – – – – –
Iława Główna, bocznica ± – ± – ± –
Iława Główna, myjnia ± – – ± – ±
Waliły ± – ± – – –
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [8]
154
Biotesty – dobre narzędzie do oceny zanieczyszczenia środowiska
155
Olga Bemowska-Kałabun, Małgorzata Wierzbicka
4. Podsumowanie
Przedstawione w niniejszym opracowaniu dane pokazują, że biotesty
znajdują praktyczne zastosowanie w ocenie zanieczyszczenia różnych
elementów środowiska, np. gleb. Warto zapamiętać, że prowadzenie
jedynie badań chemicznych jest niewystarczające i nie oddaje w pełni
możliwych zagrożeń dla środowiska przyrodniczego. Dopiero przepro-
wadzenie zarówno badań ekotoksykologicznych, pozwalających na ocenę
reakcji organizmów na zanieczyszczenia, jak i chemicznych – informują-
cych o rodzaju i poziomie zanieczyszczeń pozwala uzyskać pełen obraz
możliwych zagrożeń. Biotesty stanowią doskonałe narzędzie badawcze,
które jest łatwe w zastosowaniu i daje powtarzalne wyniki.
5. Podziękowania
Projekt sfinansowano z funduszy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego na badania naukowe służące rozwojowi młodych naukowców
oraz uczestników studiów doktoranckich finansowane w wewnętrznym
trybie konkursowym dla Wydziału Biologii UW, DSM nr501/86-110106.
Literatura
1. Walker C. H., Hopkin S. P., Sibly R. M., Peakall D. B. Podstawy
ekotoksykologii, PWN, Warszawa 2002
2. Manahan S.E. Toksykologia środowiska. Aspekty chemiczne i biochemiczne,
PWN, Warszawa 2006
3. Wierzbicka M. Ekotoksykologia. Rośliny, gleby, metale, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015
4. Newman M. C., Unger M. A. Fundamentals of ecotoxicology, 2nd Ed. Lewis
Publisher A, CRC Press Company, 2003
5. Traczewska T. M. Biologiczne metody oceny skażenia środowiska, Oficyna
Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2011
6. Kuczyńska A., Wolska L., Namieśnik J. Zastosowanie biotestów w badaniach
środowiskowych, [w:] Nowe horyzonty i wyzwania w analityce i monitoringu
środowiskowym, Red.: Namieśnik J., Chrzanowski W., Szpinek P.
Wydawnictwo Centrum Doskonałości Analityki i Monitoringu
Środowiskowego, Gdańsk 2003, s. 667-698
7. Zimny H. Ekologiczna ocena stanu środowiska. Bioindykacja i biomonitoring,
Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk, Warszawa (2006)
8. Wierzbicka M., Bemowska-Kałabun O., Gworek B. Multidimensional evaluation
of soil pollution from railway tracks, Ecotoxicology, 24 (2015), s. 805-822
9. Keddy C., Greene J., Bonnell M. Review of Whole-Organism Bioassays: Soil,
Freshwater Sediment, and Freshwater Assessment in Canada, Ecotoxicology
and Environmental Safety, 30 (1995), s. 221-251
156
Biotesty – dobre narzędzie do oceny zanieczyszczenia środowiska
157
Olga Bemowska-Kałabun, Małgorzata Wierzbicka
24. http://www.tigret.eu
25. Wierzbicka M. Przystosowania roślin do wzrostu na hałdach cynkowo-
ołowiowych okolic Olkusza, Kosmos, 51 (2002), s. 139-150
26. Nilan R. A. Potential of plant genetic systems for monitoring and screening
mutagens, Environ. Environmental health perspectives, 27 (1978), s. 181-196
27. Grant W. F. The present status of higher plant bioassays for the detection
of environmental mutagens, Mutation Research/Fundamental and Molecular
Mechanisms of Mutagenesis, 310 (2) (1994), s. 175-185
28. Galera H., Sudnik-Wójcikowska B., Wierzbicka M., Wiłkomirski B.
Encroachment of forest species into operating and abandoned railway areas
in north-eastern Poland, Plant Biosystems, 145 (2011), s. 23-36
29. Galera H., Sudnik-Wójcikowska B., Wierzbicka M., Wiłkomirski B.
Directions of changes in the flora structure in the abandoned railway areas,
Ecological Questions,16 (2012), s. 29-39. doi:10.2478/v10090-012-0003-5
30. Wiłkomirski B., Sudnik-Wójcikowska B., Galera H., Wierzbicka M.,
Malawska M. Railway transportation as a serious source of organic and
inorganic pollution, Water, Air, and Soil Pollution, 218 (2011), s. 333-345
31. Wiłkomirski B., Galera H., Sudnik-Wojcikowska B., Staszewski T., Malawska
M. Railway Tracks – Habitat Conditions, Contamination, Floristic Settlement
– A Review, Environment and Natural Resources Research, 2 (2012), s. 86-95
32. Wierzbicka M., Galera H., Sudnik-Wójcikowska B., Wiłkomirski B.
Geranium robertianum L., plant form adapted to the specific conditions along
railways: “railway-wandering plant”, Plant Systematics and Evolution, 300
(2014), s. 973-985
33. Phytotoxkit. Seed germination and early growth mikrobiotest with higher
plants. Standard operational procedure.
http://www.microbiotests.be/SOPs/Phytotoxkit%20SOP%20-%20A5.pdf
34. Ostracodtoxkit F. ”Direct contact” Toxicity Test for Freshwater Sediments.
Standard operational procedure.
http://www.microbiotests.be/SOPs/Ostracodtoxkit%20F%20SOP%20-
%20A5.pdf
35. Daphtoxkit F TMMagna. Crustacean Toxicity Screening Test for Freshwater.
Standard operational procedure.
http://www.microbiotests.be/SOPs/Daphtoxkit%20magna%20F%20SOP%20-
%20A5.pdf
36. Microtox® M500. Industry-leading toxicity detection.
http://www.modernwater.co.uk/assets/downloads/Brochures/MW_Factsheet_
MicroM500_LOWRES.pdf
37. Ghirardini A. V., Girardini M., Marchetto D., Pantani C.Microtox® solid
phase test: Effect of diluent used in toxicity test, Ecotoxicology and
EnvironmentalSafety, 72 (2009), s. 851-861
38. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie
standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. z 2002 Nr
165, poz. 1359)
158
Biotesty – dobre narzędzie do oceny zanieczyszczenia środowiska
159
Alicja Kapuścińska1, Izabela Nowak2
1. Wstęp
Ostatnimi czasy obserwuje się coraz większe zainteresowanie wyko-
rzystaniem naturalnych substancji kosmetycznych oraz leczniczych
w produktach komercyjnych. Substancje naturalne o ukierunkowanej
aktywności biologicznej umożliwiają obniżenie stężenia lub całkowitą
substytucję stosowanych dotychczas substancji chemicznych. Związki te
mogą także wykazywać synergizm z określoną substancją chemiczną,
dlatego mogą być wykorzystane w celu intensyfikacji jej działania.
Nowością na rynku kosmetycznym oraz farmaceutycznym są fitohormony
– związki pochodzenia roślinnego, wykazujące interesującą aktywność
biologiczną na organizm ludzki. Dokonano przeglądu literatury dotyczącej
aktywności farmaceutycznej oraz kosmetycznej wybranych fitohormonów.
1
alicja.kapuscinska@amu.edu.pl, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział
Chemii, Pracownia Chemii Stosowanej, www.chemia.amu.edu.pl
2
nowakiza@amu.edu.pl, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Chemii,
Pracownia Chemii Stosowanej, www.chemia.amu.edu.pl
160
Wykorzystanie wybranych fitohormonów w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym
Tabela 1. Wybrane rodzaje stresu roślinnego, w których fitohormony pełnią kluczową rolę
w ekspresji genowej.
Stres wywołany
jasmonidy Abel S et al., 1996 [12]
dotykiem
Jasmonidy, kwas
Stres wywołany
abscysynowy, etylen, Pena-Cortes H et al., 1995 [13]
zranieniem
systemina
161
Alicja Kapuścińska, Izabela Nowak
162
Wykorzystanie wybranych fitohormonów w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym
163
Alicja Kapuścińska, Izabela Nowak
164
Wykorzystanie wybranych fitohormonów w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym
165
Alicja Kapuścińska, Izabela Nowak
166
Wykorzystanie wybranych fitohormonów w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym
Aktywność
Substancja aktywna przeciw- Literatura (przykłady)
nowotworowa
MeJ + PI3K/regulacja
sarcoma Elia U and Flescher E, 2008 [49]
aktywności Kinazy Akt3
Adriamycyna + MeJ
Heyfets and Flescher, 2007 [54]
Cisplatyna + MeJ leukemia
Lopes, 2013 [47]
MeDHJ
MeJ + BCNU
nowotwór
(1,3–bis(2–chloroetylo) Heyfets and Flescher, 2007 [54]
trzustki
–1–nitrozomocznik)
3
Serynowo-treoninowa kinaza białkowa Akt, będąca głównym przekaźnikiem sygnału w szlaku
3-kinazy fosfatydyloinozytolu (PI3K)
167
Alicja Kapuścińska, Izabela Nowak
3.2. Cytokininy
Jest to grupa hormonów roślinnych, których obecność została
stwierdzona przez Jabłońskiego i Skooga w 1954 roku w układach
przewodzących łodygi tytoniu [63]. Przedstawicielami cytokinin są między
innymi zeatyna ((E)-2-metylo-4-(7H-puryn-6-yloamino)but-2-en-1-ol)
(Rys. 3) oraz kinetyna (N-(furan-2-ylometylo)-7H-puryno-6-amina) [64].
NH
N NH
OH
N N CH3
168
Wykorzystanie wybranych fitohormonów w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym
4. Podsumowanie i wnioski
Ze względu na naturalne pochodzenie, fitohormony mogą stanowić
ciekawą grupę kosmetycznych oraz farmaceutycznych substancji aktyw-
nych. Związki te wykazują interesującą aktywność biologiczną na
organizm ludzki. Przeprowadzone badania dowodzą, że jasmonidy są
potencjalną grupą chemioterapeutyków pochodzenia roślinnego i mogą być
stosowane samodzielnie, lub w połączeniu z innymi lekami w terapii wielu
rodzajów nowotworów. Substancje te mogą być również stosowane jako
naturalne terapeutyki stanów zapalnych skóry oraz błon śluzowych, a także
w przypadku infekcji poszczególnymi pasożytami. Ze względu na zdolność
stymulacji złuszczania naskórka, usuwania przebarwień, regulacji pracy
gruczołów łojowych oraz redukcji widocznych oznak starzenia się skóry,
jasmonidy stanowią niezwykle ciekawe zagadnienie dla dermatologii oraz
przemysłu kosmetycznego. Inna grupa fitohormonów to cytokininy, którym
przypisuje się zdolność opóźniania procesów starzenia się skóry, dzięki
czemu mogą być stosowane w pielęgnacji skóry dojrzałej. Podsumowując,
fitohormony charakteryzują się wielokierunkowym działaniem na organizm
człowieka i stanowią kosmetyczne i farmaceutyczne substancje aktywne
przyszłości, które umożliwią substytucję lub obniżenie stężenia stoso-
wanych dotychczas związków leczniczych oraz pielęgnacyjnych.
169
Alicja Kapuścińska, Izabela Nowak
Literatura
1. Kopcewicz J, Lewak S. Fizjologia roślin, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2007
2. Szweykowska A. Fizjologia roślin, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
im Adama Mickiewicza, Poznań 1999
3. Davies P. J. The plant hormones: their nature occurrence and functions,
[W:] Davies P. J. (ed.) Plant hormones, Springer: Biosynthesis, Signal
Transduction, Action! Springer, Netherlands 2010
4. Kraszewska, Nynca A, Kaminska B, Ciereszko R. Fitoestrogeny I.
Występowanie, metabolizm i znaczenie biologiczne u samic. Post. Biol. Kom.,
2007, 34(1): 189-205
5. Epple P. i in. An Arabidopsis thaliana thionin gene is inducible via a signal
transduction pathway different from that for pathogenesis-related proteins,
Plant Physiol, 1995,109: 813-820
6. Ellard-Ivey M., Douglas C. J. Role of jasmonates in the elicitor-and
woundinducible expression of defense genes in parsley and transgenic
tobacco, Plant Physiol, 1996, 112: 183-192
7. Lehmann J. i in. Accumulation of jasmonate, abscisic acid, specific transcripts
and proteins in osmotically stressed barley leaf segments, Planta, 1995, 197:
156-162
8. Xu Y. I. Plant defense genes are synergistically induced by ethylene
and methyl jasmonate, The Plant Cell, 1994, 6: 1077-1085
9. Maksymiek W., Krupa Z. Acid and heavy metals in Arabidopsis plants
– A similar physiological response to both stressors?, J. Plant. Physiol., 2002,
Jasmonic 159: 509-515
10. Chen J. Effect of methyl jasmonate on cadmium uptake and antioxidative
capacity in Kandelia obovata seedlings under cadmium stress, Ecotoxicol.
Environ. Saf., 2014, 104: 349-356
11. Poonam S. Effect of jasmonic acid on photosyntheticpigments and stress
markers in Cajanus cajan (L.) Mill sp. seedlings under copper stress,
Am. J Plant Sci, 2013, 4: 817-823
12. Gonzalez-Aguilar G. A. Methyl jasmonate reduces chilling injury
and maintains postharvest quality of mango fruit, J. Agri. Food Chem.,
48 (2000), s. 515-519
13. Abel S. DNA elements responsive to auxin, Bioessays, 1996, 18: 647-654
14. Pena-Cortes H. Signals involved in wound-induced proteinase inhibitor II
gene expression in tomato and potato plants, P.N.A.S., 1995, 92: 4106-4113
15. Martini M. C. Kosmetologia i farmakologia skóry, Wyd. Lekarskie PZWL,
Warszawa 2008
16. Creelman R. A., Mullet J. E. Jasmonic acid distribution and action in plants:
Regulation during development and response to biotic and abiotic stress, Proc.
Natl. Acad. Sci. USA, 1995, 92: 4114-19
17. Vick B. A., Zimmerman D. C. Biosynthesis of Jasmonic Acid by Several Plant
Species, Plant Physiol., 1984, 75(2): 458-461
170
Wykorzystanie wybranych fitohormonów w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym
18. Białecka B., Kępczyński J. Rola kwasu jasmonowego i jego estru metylowego
we wzroście i rozwoju roślin, Wiadomości Botaniczne, 1998, 42 (3/4): 61-78
19. Wasternack C. Jasmonates: an update on biosynthesis signal transduction and
action in plant stress response growth and development, Ann. Bot., 2007,
100(4): 681-697
20. Ślesak H., Ślesak I. Odpowiedź roślin na zranienie, Kosmos. Problemy Nauk
Biologicznych, 2011, 60, 3-4:445-457
21. Schmidt J., Kramell R., Brückner C., Schneider G., Sembdner G., Schreiber
K., Jensen E. Gas Chromatographic/ Mass Spectrometric and Tandem Mass
Spectrometric Investigations of Synthetic Amino Acid Conjugates of Jasmonic
Acid and Endogenously Occuring Related Compounds from Vicia faba L.,
Biomed. Environ. Mass Spectrom., 1990, 19: 327-338
22. Erb M., Meldau S., Howe G. A. Role of phytohormones in insect-specific plant
reactions, Trends Plant. Sci., 2012, 17(5): 250-259
23. Staswick P. E., Tiryaki I. The oxylipin signal jasmonic acid is activated
by an enzyme that conjugates it to isoleucine in Arabidopsis, The Plant Cell,
2004, 16(8): 2117-2127
24. Tamogami S., Rakwal R., Kodama O. Phytoalexin production elicited
by exogenously applied jasmonic acid in rice leaves (Oryza sativa L.) is under
the control of cytokinins and ascorbic acid, FEBS Lett., 1997, 412(1): 61-64
25. Kramell R., Miersch O., Hause B., Ortel B., Parthier B., Wasternack C. Amino
acid conjugates of jasmonic acid induce jasmonate-responsive gene
expression in barley (Hordeum vulgare L.) leaves, FEBS Lett., 1997, 414(2):
197-202
26. Tamogami S., Rakwal R., Agrawal G. K. Interplant communication: airborne
methyl jasmonate is essentially converted into JA and JA-Ile activating
jasmonate signaling pathway and VOCs emission, Biochem. Biophys. Res.
Commun., 2008, 376(4): 723-727
27. Piotrowska A., Bajguz A. Conjugates of abscisic acid, brassinosteroids, ethylene,
gibberellins, and jasmonates, Phytochemistry, 2011, 72(17), 2097-2112
28. Świątek A., Van Dongen W., Esmans E. L., Van Onckelen H. Metabolic fate
of jasmonates in tobacco bright yellow-2 cells, Plant Physiol., 2004, 135(1):
161-172
29. Fagot D., L’Oreal. Use of jasmonic acid derivative as a soothing agent,
WO2011010075 A1, 2011
30. Boulle C., Dalko M., Leveque J. L., Simonetti L. Compositions comprising
jasmonic acid derivatives and use of these derivatives, US8603502 B2, 2013
31. Dalko M. Use of a (dihydro)jasmonic acid derivative for dry skin treatment,
EP1442737 B1, 2006
32. Michelet J. F., Olive C., Rieux E., Fagot D., Simonetti L., Galey J. B., Pereira
R. The anti-ageing potential of a new jasmonic acid derivative (LR2412):
in vitro evaluation using reconstructed epidermis Episkin™, Exp. Dermatol.,
2012, 21(5): 398-400
33. Tran C., Michelet J. F., Simonetti L., Fiat F., Garrigues A., Potter A.,
Lacharrière O. In vitro and in vivo studies with tetrahydrojasmonic acid
171
Alicja Kapuścińska, Izabela Nowak
(LR2412) reveal its potential to correct signs of skin ageing, J. Eur. Acad.
Dermatol. Venereol., 2014, 28(4): 415-423
34. Bouloc A., Vergnanini A. L., Issa M. C. A double‐blind randomized study
comparing the association of Retinol and LR2412 with tretinoin 0.025%
in photoaged skin, J. Cosmet. Dermatol., 2015, 14(1): 40-46
35. Alexiades M. Jasmonates and Tetrahydrojasmonic Acid: A Novel Class
of Anti-Aging Molecules, J. Drugs Dermatol.: JDD 2016, 15 (2):206-207
36. Alexiades M. Clinical Assessment of a Novel Jasmonate Cosmeceutical,
LR2412-Cx, for the Treatment of Skin Aging, J. Drugs Dermatol.: JDD 2016,
15(2):209-215
37. Vainstein A., Lewinsohn E., Pichersky E., Weiss D. Floral fragrance. New
inroads into an old commodity, Plant physiol., 2001, 127(4): 1383-1389
38. Meyer-Warnod B. Natural essential oils: extraction processes and application
to some major oils, Perfumer & flavorist, 1984, 9(2):93-104
39. Acree T. A., Nishida R., Fukima H. Odor thresholds of the stereoisomers
of methyl jasmonate, J. Agric. Food Chem., 1985, 33:425-427
40. Rath C., Devi S., Dash S. K., Mishra R. K. Antibacterial potential assessment
of Jasmine essential oil against E. coli, Indian J. Med. Res. Pharm. Sci., 2008,
70(2):238
41. Scognamiglio J., Jones L., Letizia C. S., Api A. M. Fragrance material review
on methyl dihydrojasmonate, Food Chem. Toxicol., 2012, 50:562-571
42. Pawełczyk A., Zaprutko L. Microwave assisted synthesis of fragrant jasmone
heterocyclic analogues, J. Med. Chem., 2006, 41(5):586-591
43. Flescher E. Jasmonates in cancer therapy, Cancer lett., 2007, 245(1):1-10
44. Rotem R., Heyfets A., Fingrut O., Blickstein D., Shaklai M., Flescher E.
Jasmonates: novel anticancer agents acting directly and selectively on human
cancer cell mitochondria, Cancer Res., 2005, 65(5):1984-1993
45. Cohen S., Flescher E. Methyl jasmonate: a plant stress hormone as an anti-
cancer drug, Phytochemistry, 2009, 70(13):1600-1609
46. Yeruva L., Elegbede J. A., Carper S. W. Methyl jasmonate decreases
membrane fluidity and induces apoptosis through tumor necrosis factor
receptor 1 in breast cancer cells, Anticancer Drug, 2008a, 19:766-776
47. Fehr Pereira Lopes J. E. Compositions of jasmonate compounds and methods
of use, US20130089615, 2013
48. Guosong J., Zhao J., Xiao X., Tao D., Gu C., Tong Q., Zeng F. N-terminal
Smac peptide sensitizes human prostatecarcinoma cells to methyl jasmonate-
induced apoptosis, Cancer Lett., 2011, 302: 37-46
49. Elia U., Flescher E. PI3K/Akt pathway activation attenuates the cytotoxic
effect of methyl jasmonate toward sarcoma cells, Neoplasia, 2008, 10(11):
1303-1313
50. Reischer D., Heyfets A., Shimony S., Nordenberg J., Kashman Y., Flescher E.
Effects of natural and novel synthetic jasmonates in experimental metastatic
melanoma, Br. J. Pharmacol., 2007, 150(6): 738-749
51. Fingrut O., Reischer D., Rotem R., Goldin N., Altboum I., Zan‐Bar I.,
Flescher E. Jasmonates induce nonapoptotic death in high-resistance mutant
p53-expressing B-lymphoma cells, Br. J. Pharmacol., 2005, 146(6): 800-808
172
Wykorzystanie wybranych fitohormonów w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym
52. Tong Q. S., Jiang G. S., Zheng L. D., Tang S. T., Cai J. B., Liu Y., Dong J. H.
Methyl jasmonate downregulates expression of proliferating cell nuclear
antigen and induces apoptosis in human neuroblastoma cell lines, Anti-
Cancer Drug, 2008, 19(6): 573-581
53. Fingrut O., Flescher E. Plant stress hormones suppress the proliferation
and induce apoptosis in human cancer cells, Leukemia, 2002, 16(4): 608-616
54. Heyfets A., Flescher E. Cooperative cytotoxicity of methyl jasmonate with
anti-cancer drugs and 2-deoxy-D-glucose, Cancer lett., 2007, 250(2): 300-310
55. Milrot E., Jackman A., Kniazhanski T., Gonen P., Flescher E., Sherman L.
Methyl jasmonate reduces the survival of cervical cancer cells and down-
regulates HPV E6 and E7, and survivin, Cancer lett., 2012, 319(1): 31-38
56. Kniazhanski T., Jackman A., Heyfets A., Gonen P., Flescher E., Sherman L.
Methyl jasmonate induces cell death with mixed characteristics of apoptosis
and necrosis in cervical cancer cells, Cancer lett., 2008, 271(1): 34-46
57. Dang H. T., Lee H. J., Yoo E. S., Hong J., Bao B., Choi J. S., Jung J. H. New
jasmonate analogues as potential anti-inflammatory agents, Bioorg. Med.
Chem. 2008, 16(24):10228-10235
58. Dang H. T., Lee Y. M., Kang G. J., Yoo E. S., Hong J., Lee S. M., Lee S. K.,
Pyee Y., Chung H. J., Moon H. R., Kim H. S., Jung J. H. In vitro stability and
in vivo anti-inflammatory efficacy of synthetic jasmonates, Bioorg. Med.
Chem., 2012, 20(13):4109-4116
59. Gold D., Pankova-Kholmyansky I., Fingrut O., Flescher E. The Antiparasitic
Actions of Plant Jasmonates, J Parasitol. 2003, 89(6):1242-1244
60. Snow R. W., Guerra C. A., Noor A. M., Myint H. Y., Hay S. I. The global
distribution of clinical episodes of Plasmodium falciparum malaria, Nature,
2005, 434(7030):214-217
61. Stelma F., Talla I., Sow S., Kongs A., Niang M., Polman K., Gryseels B.
Efficacy and side effects of praziquantel in an epidemic focus of Schistosoma
mansoni, Am. J. Trop. Med. Hyg., 1995, 53(2):167-170
62. Vilela R., Menna-Barreto R. F. S., Benchimol M. Methyl jasmonate induces
cell death and loss of hydrogenosomal membrane potential in Trichomonas
vaginalis, Parasitol. Int., 2010, 59(3):387-393
63. Jablonski J. R., Skoog F. Cell enlargement and cell division in excised tobacco
pith tissue,. Physiol. Plant., 1954, 7(1):16-24
64. Schäfer M., Brütting C., Meza-Canales I. D., Großkinsky D. K., Vankova R.,
Baldwin I. T., Meldau S. The role of cis-zeatin-type cytokinins in plant growth
regulation and mediating responses to environmental interactions, J. Exp.
Bot. 2015, 66(16):4873-4884
65. Czerpak R., Piotrowska A. Cytokininy, ich struktura, metabolizm i aktywność
metaboliczna, Kosmos, 2003, 52: 203-215
66. Czerpak R., Jabłońska A. Zastosowanie cytokinin i izoflawonoidów w kosmetyce
i terapii (I), Medycyna estetyczna i przeciwstarzeniowa, 2005, 2(11)
67. Sarpotdar P., Basu S., Bhatt V. D., Chang Y., Dow G. J. Kinetin/zeatin topical
formulation, US20140271826 A1, 2014
173
Alicja Kapuścińska, Izabela Nowak
174
Monika Staszowska-Karkut1, Małgorzata Materska2, Barbara Kulik3, Robert
Waraczewski4
1. Wprowadzenie
Od tysięcy lat człowiek poszukując środków leczniczych korzysta
zdobrodziejstw natury. Powszechnie wiadomo, że rośliny są cennym
źródłem substancji działających na różne dolegliwości. Wpływ diety
bogatej wwarzywa iowoce został powiązany ze zmniejszonym ryzykiem
występowania chorób, takich jak stany zapalne, choroby układu krążenia
ichoroby neurodegeneracyjne [1]. Fitoterapia jest dziedziną medycyny
wywodzącą się zziołolecznictwa, która wykorzystuje substancje pocho-
dzenia naturalnego. Coraz częściej pacjenci wybierają terapie roślinne w
leczeniu i profilaktyce. Wostatnich latach zaobserwowano intensywny
rozwój badań nad substancjami fitochemicznymi oraz wzrost produkcji
preparatów leczniczych na bazie naturalnych ekstraktów roślinnych.
Związki fenolowe występujące wroślinach tworzą jedną znajbardziej
znanych grup substancji pokarmowych zaliczanych do fitozwiązków.
Coraz większe zainteresowanie tymi substancjami wynika zich poten-
cjalnych właściwości przeciwnowotworowych. Pod kątem chemioprewencji
schorzeń nowotworowych istotne znaczenie pośród związków polifeno-
lowych wykazują glukozynolany, które są prekursorami biologicznie
aktywnych izotiocyjanianów oraz indoli. Poza tym zwraca się uwagę na
ochronne właściwości antocyjanów, fitoestrogenów, między innymi izo-
flawonów, lignanów oraz resweratrolu. Ze znanych karotenoidów istotne
prozdrowotne właściwości wykazuje likopen, dzięki czemu jest zaliczany
do grupy związków opotencjalnym zastosowaniu wprofilaktyce wielu
1
staszowska.up@gmail.com,Pracowania Fitochemii, Katedra Chemii. Wydział Nauk o Żywności
i Biotechnologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, www.up.lublin.pl
2
malgorzata.materska@up.lublin.pl, Pracownia Fitochemii, Katedra Chemii. Wydział Nauk
o Żywności i Biotechnologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, www.up.lublin.pl
3
kulik.barbara@onet.pl, SKN Fitochemiczne przy Katedrze Chemii, Wydział Nauk o Żywności
i Biotechnologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, www.up.lublin.pl
4
waraczewski.r@gmail.com, SKN Fitochemiczne przy Katedrze Chemii, Wydział Nauk
o Żywności i Biotechnologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, www.up.lublin.pl
175
Monika Staszowska-Karkut, Małgorzata Materska, Barbara Kulik, Robert Waraczewski
176
Określenie wpływu rodzaju wody na potencjał antyoksydacyjny naparów
z wybranych roślin ziołowych
177
Monika Staszowska-Karkut, Małgorzata Materska, Barbara Kulik, Robert Waraczewski
178
Określenie wpływu rodzaju wody na potencjał antyoksydacyjny naparów
z wybranych roślin ziołowych
2. Cel pracy
Celem pracy była ocena wpływu rodzaju wody użytej do sporządzenia
naparów zwybranych ziół: płatki iowoc dzikiej róży, korzeń kozłka lekar-
skiego iliść pokrzywy oraz wpływu gatunkui części rośliny na potencjał
antyoksydacyjny otrzymanych ekstraktów.
3. Materiał i metoda
179
Monika Staszowska-Karkut, Małgorzata Materska, Barbara Kulik, Robert Waraczewski
4. Wyniki badań
Wszystkie ekstrakty (c=100%) charakteryzowały się stosunkowo wysoką
aktywnością antyoksydacyjną, dlatego konieczne było przeprowadzenie
analizy rozcieńczeń wstępnych, na podstawie których zostały oszacowane
rozcieńczenia dające dopuszczalne wartości absorbancji.
Z danych wynika, iż procent inhibicji dla ekstraktów przygotowanych
zwody destylowanej osiąga wyższe wartości wporównaniu zekstraktami
zwody filtrowanej i wodociągowej. Stosunkowo najmniejszy wpływ
rodzaju użytej wody odnotowanodla ekstraktów zliści pokrzywy, natomiast
największy dla naparów zkorzenia kozłka lekarskiego (rys.1). Spośród
analizowanych próbek roślinnych najwyższą aktywność antyrodnikową
odnotowano dla ekstraktów przygotowanych z płatków róży, dla których
nawet w rozcieńczeniu 200-krotnym notowano nadal istotny potencjał
antyoksydacyjny (rys.1). Podobnie wysoką aktywność stwierdzono dla
ekstraktów z owoców dzikiej róży. Zróżnicowanie materiału badawczego
wynikało zzamiaruzbadania wpływu zarówno gatunku rośliny na wartość
potencjału antyoksydacyjnego(róża, pokrzywa, kozłek) jak również części
anatomicznej rośliny (płatki iowoc róży). Zprzeprowadzonych badań
wynika, iż część anatomiczna rośliny również wpływa na aktywność
antyoksydacyjna przygotowanych z niej ekstraktów. Najniższą aktywnością
charakteryzował się ekstrakt z korzenia kozłka lekarskiego, natomiast
zdecydowanie wyższą aktywność odnotowano dla ekstraktów sporządzo-
180
Określenie wpływu rodzaju wody na potencjał antyoksydacyjny naparów
z wybranych roślin ziołowych
Rysunek1.Wartości %AA dla ekstraktów zanalizowanych ziół wzależności od rodzaju wody oraz
stężenia ekstraktu(c)[opracowanie własne]
181
Monika Staszowska-Karkut, Małgorzata Materska, Barbara Kulik, Robert Waraczewski
Rysunek 2.Wartości IC50 dla poszczególnych ziół wzależności od rodzajuwody dla wybranych
stężeń ekstraktów [opracowanie własne]
5. Podsumowanie
Badania wpływu jakości rozpuszczalnika na wartość potencjału
antyoksydacyjnego wskazują na zależność pomiędzy rodzajem użytej
wody, z której otrzymano ekstrakty tych samych ziół. Stwierdzono również
różnice pomiędzy częścią anatomiczną irodzajem analizowanych roślin
ziołowych, a aktywnością antyoksydacyjną uzyskanych naparów.
Najwydajniejszym ekstrahentem okazała się woda destylowana, natomiast
części nadziemne roślin były bogatsze wzwiązki fenolowe. Najlepszym
sposobem na otrzymanie wysoko aktywnych naparów wwarunkach
domowych jest użycie wody przefiltrowanej.
182
Określenie wpływu rodzaju wody na potencjał antyoksydacyjny naparów
z wybranych roślin ziołowych
Literatura
1. Ahmad N., Zuo Y., Lu X., Anwar F., Hameed S. Characterization of free
and conjugated phenolic compounds in fruits of selected wild plants, Food
Chemistry, 190 (2016), s. 80-89
2. Tete S., Nicoletti M., Saggini A., Maccauro G., Rosati M., Conti F., Cianchetti
E., Tripodi' D., Toniato E., Fulcheri M., Salvini V., Caraffa A., Antinolfi P.,
Frydas S., Pandolfi F., Conti P., Potalivo G., Theoharides T. C. Nutrition
and cancer prevention, International Journal of Immunopathology
and Pharmacology, 25/3 (2012), s. 573-581
3. Penzkofera M., Zieglerb E., Heuberger H. Contents of essential oil, valerenic
acids and extractives indifferent parts of the rootstock of medicinal
valerian(Valeriana officinalis L. s.l.), Journal of Applied Research on
Medicinal and Aromatic Plants, 1 (2014), s. 98-106
4. Hattesohla M., Feistelb B., Sieversc H., Lehnfeld R., Heggera M., Winterhoff
H. Extracts of Valeriana officinalis L. s.l. show anxiolytic and antidepressant
effects but neither sedative nor myorelaxant properties, Phytomedicine,
15 (2008), s. 2-15
5. Circosta C., De Pasquale R., Samperi S., Pino A., Occhiuto F. Biological
and analytical characterization of two extracts from Valeriana officinalis,
Journal of Ethnopharmacology, 112 (2007), s. 361-367
6. Rutkowska J., Adamska A., Pielat M., Białek M. Porównanie składu
iwłaściwości owoców dzikiej róży (rosa rugosa) utrwalanych metodami
liofilizacji i suszenia konwencjonalnego, ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia.
Jakość, 4/83 (2012), s.32-43
7. Demir N., O. Yildiz O., Alpaslan M., Hayaloglu A. A. Evaluation of volatiles,
phenolic compounds and antioxidant activities of rose hip (Rosa L.) fruits
in Turkey, LWT – Food Science and Technology, 57 (2014), s. 126-133
8. Upton R. Stinging nettles leaf (Urticadioica L.): Extraordinary vegetable
medicine, Journal of herbal medicine, 3 (2013), s. 9-38
9. Gülçin Ì., Küfrevioˇglu Ö. Ì., Oktay M., Büyükokuroˇglu M. E. Antioxidant,
antimicrobial, antiulcer and analgesic activities of nettle (Urtica dioica L.),
Journal of Ethnopharmacology, 90 (2004), s. 205-215
10. Kuźma P., Drużyńska B., Obiedziński M. Optimization of extraction conditions
of some polyphenolic compounds from parsley leaves (Petroselinum crispum),
ActaSci Pol Technol Aliment, 13/2 (2014), s. 145-154
11. Zhou D., Chen Y., Ni D. Effect of water quality on the nutritional components
and antioxidant activity of green tea extracts, Food Chemistry, 113 (2009),
s. 110-114
12. Hallmann E., Ożga M., Rembiałkowska E. The content ofbioactive compounds
in selected kind of coffee from organic and conventional production, Journal
of Research and Applications in Agricultural Engineering, 55/3 (2010), s. 99-104
13. Zych I., Krzepiłko A. Measurement of total antioxidant capacity of selected
antioxidants and infusions using DPPH radical reduction, Chemistry-
Didactics-Ecology-Metrology, 15/1 (2010), s.51-54
14. Grajeda-Iglesias C., Salas E., Barouh N., Baréa B., PanyaA., Figueroa-
Espinoza M. C. Antioxidant activity of protocatechuates evaluated by DPPH,
ORAC, and CAT methods, Food Chemistry, 194 (2016), s. 749-757
15. Fadda A., Serra M., Molinu M.G., Azara E., Barberis A., Sanna D. Reaction
time and DPPH concentration influence antioxidant activity and kinetic
183
Monika Staszowska-Karkut, Małgorzata Materska, Barbara Kulik, Robert Waraczewski
parameters of bioactive molecules and plant extracts in the reaction with the
DPPH radical, Journal of Food Composition and Analysis, 35 (2014), s. 112-119
16. Friaa O., Chaleix V., Lecouvey M., Brault D. Reaction between the anesthetic
agent propofol and the free radical DPPH˙ in semiaqueous media: Kinetics
and characterization of the products, Free Radical Biology and Medicine,
45 (2008), s. 1011-1018
17. Zhang Y., Shen Y., ZhuY., Xu Z. Assessment of the correlations between
reducing power, scavenging DPPH activity and anti-lipid-oxidation capability
of phenolic antioxidants, LWT – Food Science and Technology, 63 (2015),
s. 569-574
18. Jabbari M., Jabbari A. Antioxidant potential and DPPH radical scavenging
kinetics of water-insoluble flavonoid naringenin in aqueous solution of
micelles, Colloids and Surfaces A: Physicochem. Eng. Aspects, 489 (2016)
s. 392-399
184
Magdalena Kręcisz1, Karol Kupryaniuk2, Kamila Kasprzak3
Żurawina – charakterystyka
i właściwości funkcjonalne
1. Wprowadzenie
Owoce i warzywa stanowią istotny składnik codziennej diety. Zaliczają
się one do grupy produktów charakteryzujących się niską kalorycznością,
dużą zawartością witamin, składników mineralnych, węglowodanów,
w tym włókna pokarmowego. Składniki te regulują procesy przemiany
materii, które zachodzą w organizmie człowieka, a także chronią przed
działaniem stresu oksydacyjnego. Zarówno owoce, jak i warzywa są źródłem
tzw. „fitamin”, związków roślinnych, które, tak jak witaminy, nie są
wytwarzane przez organizm człowieka i powinny być dostarczane wraz
z pożywieniem [1]. Celem pracy jest przedstawienie charakterystyki oraz
właściwości funkcjonalnych owoców żurawiny.
Od wieków Indianie używali soku z żurawiny, jako środka odka-
żającego do przemywania ran oraz wyciągania toksyn pozostałych po
zatrutych strzałach. Ponadto żurawinę wykorzystywano, jako środek
leczniczy przy przeziębieniu, anginie, zapaleniach śluzówki jamy ustnej
oraz problemach żołądkowo-jelitowych. Medycyna niekonwencjonalna
wykorzystuje różne rodzaje roślin, aby chronić to co najcenniejsze
– zdrowie człowieka. Wierząc w ogromną moc leków, często zapominamy
o tym i nie doceniamy tego, co daje nam matka natura. Początek XX wieku
to czas, gdy naukowcy rozpoczęli prace badawcze chcąc potwierdzić, bądź
zaprzeczyć filozofii medycyny niekonwencjonalnej. Wyniki licznych badań
naukowych, potwierdzają fakt, iż spożycie owoców i warzyw w codziennej
diecie może zapobiegać chorobom serca, udarom, zawałom, a nawet
powstaniu nowotworów [2, 3].
1
magdalena_krecisz@wp.pl, Katedra Inżynierii Procesowej, Wydział Inżynierii Produkcji,
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie,www.up.lublin.pl
2
karol-unio@o2.pl, Katedra Inżynierii Procesowej, Wydział Inżynierii Produkcji, Uniwersytet
Przyrodniczy w Lublinie,www.up.lublin.pl
3
kasprzak.kamila.k@o2.pl, Zakład Chemii Nieorganicznej, Wydział Farmaceutyczny,
Uniwersytet Medyczny w Lublinie, www.umlub.pl
185
Magdalena Kręcisz, Karol Kupryaniuk, Kamila Kasprzak
186
Żurawina – charakterystyka i właściwości funkcjonalne
3. Zbiór owoców
Żurawina jest wyjątkową rośliną, nie tylko pod względem właściwości
zdrowotnych oraz smakowych, ale również z powodu, iż zbiory tej rośliny
mogą odbywać się mokro (Rys.2). Tą techniką zbieranych jest około 95%
owoców żurawiny. Metoda ta polega na zalaniu wodą upraw znajdujących
się w zagłębieniu do wysokości około 45 cm. Kolejnego dnia jagody są
odrywane od łodyg przy wykorzystaniu urządzenia water reel (trzepaczki
do jaj). Owoce posiadają kieszenie powietrzne, dzięki temu wypływają na
powierzchnię. Kolejnym etapem jest zgarnianie ich przy użyciu płaskiej
taśmy tworzącej obręcz, a następnie przepompowywanie na przyczepę.
Owoce zbierane tą metodą wykorzystywane są do produkcji suszonych
owoców, soków oraz sosów [4, 5].
Termin zbiorów owoców rozpoczyna się w drugiej połowie sierpnia
i trwa do pierwszej połowy listopada, zależny jest od warunków
klimatycznych występujących w danym roku, które mają istotny wpływ na
dojrzałość owoców – ich smak oraz barwę [4].
187
Magdalena Kręcisz, Karol Kupryaniuk, Kamila Kasprzak
188
Żurawina – charakterystyka i właściwości funkcjonalne
189
Magdalena Kręcisz, Karol Kupryaniuk, Kamila Kasprzak
190
Żurawina – charakterystyka i właściwości funkcjonalne
5. Wzbogacanie żywności
Owoce żurawiny są popularnym surowcem stosowanym w przetwórstwie
żywności, wytwarza się z nich m.in. soki, syropy, susze, dżemy, konfitury
i galaretki [16, 17]. Rosnąca świadomość konsumentów o spożywaniu
większej ilości warzyw i owoców oraz zwiększone zapotrzebowanie na
żywność funkcjonalną skłaniają producentów żywności dociągłego
poszukiwania nowych i atrakcyjnych produktów [18].
Coraz większą popularnością cieszą się przekąski warzywne oraz
owocowe, które nie są smażone, lecz suszone, ekstrudowane, pieczone,
ekspandowane oraz zawierają składniki prozdrowotne [18].
191
Magdalena Kręcisz, Karol Kupryaniuk, Kamila Kasprzak
6. Podsumowanie
Owoce żurawiny są kuliste, drobne o cienkiej i gładkiej skórce. Mają
czerwony lub czerwono-czarny kolor i charakteryzują się cierpkim i kwaśnym
smakiem. Skład chemiczny jagód zależy od sposobu przechowywania,
warunków pogodowych, rejonu uprawy oraz odmiany. Dojrzałe i świeże
owoce zawierają około 88% wody, kwasy organiczne, triterpeny, cukier,
pektyny, składniki mineralne (sód, wapń, potas, selen), witaminy A, B1,
B2, C, E, antocyjaniny, flawonoidy. Dzięki temu owoce żurawiny są
idealnym surowcem do produkcji tzw. żywności funkcjonalnej i mogą być
stosowane w profilaktyce infekcji dróg moczowych, przeciwnowotwo-
rowej, przeciwzapalnej. Konsumenci coraz większą uwagę poświęcają
żywności, wybierają produkty nie tylko zaspokajające głód, lecz także
wnoszące cenne składniki odżywcze i pozytywnie wpływające na zdrowie.
Racjonalne odżywianie pozwala na zapobieganiewielu chorobom cywiliza-
cyjnym. Zwiększające się potrzeby konsumentów oraz trendy w spożyciu
żywności zmuszają producentów oraz naukowców do poszukiwania
i wprowadzania nowych wartościowych owoców, które zawierają
substancje zwiększające wartość odżywczą wytworzonej żywności.
Literatura
1. Gheribi E. Związki polifenolowe w owocach i warzywach, Medycyna
Rodzinna, 4 (2011), s. 111-115
2. Stobnicka A., Gniewosz M. Możliwość wykorzystania właściwości żurawiny
(Oxycoccus) we współczesnej medycynie, Postęp Fizjoterapii, 3 (2010), s. 170-175
3. Gryszczyńska A., Żurawina amerykanska (Vacciniummacrocarpon) – lek na
problemy urologiczne. Urologia – nauka i praktyka, 11/5 (63) (2010), s. 31-40
4. Górecka A., Amerykańska żurawina unikalne zbiory i właściwości zdrowotne,
Przemysł Spożywczy, 12 (2006), s. 35-37
5. Bogacz K., Żurawina dla smaku i zdrowia, Przemysł Fermentacyjny
i Owocowo-Warzywny, 4 (2010), s. 22-24
6. Stobnicka A., Gniewosz M., Miętuszewska A. Przeciwbakteryjne działanie
soków owocowych z żurawiny, rokitnika, noni i goji, Bromat. Chem.
Toksykol., XLIV 3 (2011), s. 650-655
7. Teleszko M., Żurawina wielkoowocowa – możliwości wykorzystania
do produkcji biożywności, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 6 (79)
(2011), s. 132-141
8. Wolski J. K., Wykorzystanie właściwości żurawiny w zakażeniach układu
moczowego, Przegląd Urologiczny, 36, 7/2 (2006), s. 96-98
9. http://www.dobra-rada.pl/miesiac-zurawiny-jak-swietuja-go-amerykanie_2544
[29.03.2016]
10. http://www.crazynauka.pl/wygladaja-zbiory-zurawiny/zurawiny1-
2/[29.03.2016]
11. Bazylko A., Kozłowska-Wojciechowska M. Wpływ polifenoli z żurawiny na
zdrowie człowieka, Czynniki Ryzyka, 4 (2007), s. 57-61
12. Duthie S. J., Jenkinson A. M., Crozier A., Mullen W., Pirie L., Kyle J., Yap
L.S ., Christen P., Duthie G. G. The effects of cranberry juice consumption on
192
Żurawina – charakterystyka i właściwości funkcjonalne
193
Joanna Fabrowska1, Bogusława Łęska
1. Wstęp
Związki biologicznie czynne pochodzenia naturalnego są obecnie
bardzo cenionym surowcem w przemyśle medycznym, farmaceutycznym,
kosmetycznym, jak również spożywczym. W dobie szybkiego życia, stresu
i niebezpiecznych chorób cywilizacyjnych jest to związane ze wzrastającą
świadomością społeczeństwa w zakresie dbania o swoje zdrowie, a także
o wygląd zewnętrzny. Ponadto, surowce naturalne przeżywają aktualnie
swój renesans, gdyż są powszechnie uważane za bardziej bezpieczne
i skuteczne. Z tego względu stale poszukiwane są nowe substancje
bioaktywne o wielokierunkowym, coraz efektywniejszymdziałaniu.
Jednymi z powszechnie wykorzystywanych związków biologicznie
czynnych we współczesnej medycynie, czy też kosmetologii, są siarczanowe
polisacharydy występujące w glonach. Do tej grupy związków należą również
ulvany – polisacharydy siarczanowe, charakterystyczne dla zielenic,
wykazujące szeroki wachlarz aktywności biologicznej. Ich działanie obejmuje
m.in. właściwości antyoksydacyjne, immunostymulujące, antykoagulacyjne,
przeciwwirusowe, przeciwnowotworowe i wiele innych. Ulvany są w naj-
mniejszym stopniu przebadane i wykorzystywane spośród innych siarcza-
nowych polisacharydów glonowych, takich jak fukoidany i karageniany. Praca
ta ma na celu scharakteryzowanie ulvanów, począwszy od ich budowy,
poprzez metody ekstrakcji i analizy, aż do aktywności biologicznej
i potencjalnego zastosowania. Przybliżenie informacji na temat tej grupy
polisacharydów siarczanowych, które są jeszcze mało poznanymi
substancjami, pozwoli na wskazanie ich potencjału jako nowych, skutecznych
surowców biologicznie czynnych, o szerokich możliwościach wykorzystania.
2. Siarczanowe polisacharydy
Polisacharydy (poliwęglowodany, wielocukry) są bardzo obszerną
grupą związków organicznych powstających w procesach metabolicznych
organizmów żywych. Jako metabolity pierwotne pełnią wiele istotnych
1
joanna.fabrowska@amu.edu.pl, Zakład Chemii Supramolekularnej, Wydział Chemii,
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
194
Ulvany – biologicznie czynne siarczanowe polisacharydy izolowane z zielenic
195
Joanna Fabrowska, Bogusława Łęska
196
Ulvany – biologicznie czynne siarczanowe polisacharydy izolowane z zielenic
197
Joanna Fabrowska, Bogusława Łęska
198
Ulvany – biologicznie czynne siarczanowe polisacharydy izolowane z zielenic
199
Joanna Fabrowska, Bogusława Łęska
proteinazy K, która z kolei hydrolizuje proteiny [20, 25, 26]. Inne konta-
minanty, jak np. barwniki asymilacyjne, czy związki lotne odpowiadające
za specyficzny zapach glonów, mogą być efektywnie usuwane z użyciem
węgla aktywnego [21].
W celu wytrącenia ulvanów z roztworu wodnego stosowane są rozpusz-
czalniki organiczne, najczęściej jest to etanol lub aceton [21, 25]. Jedno-
cześnie czynność ta pozwala na oddzielenie ulvanów od niskocząsteczko-
wych związków rozpuszczalnych w etanolu, jak również pozostałości
pigmentów [21]. Ostatnim etapem jest suszenie wytrąconych ulvanów.
Efektywną metodą w tym przypadku jest liofilizacja, a także suszenie
w niskiej temperaturze lub w próżni [27]. Niska temperatura stosowana
w tych metodach zapewnia zachowanie stabilności ulvanów, a co za tym
idzie – pozwala na utrzymanie cennych właściwości tych substancji.
200
Ulvany – biologicznie czynne siarczanowe polisacharydy izolowane z zielenic
201
Joanna Fabrowska, Bogusława Łęska
202
Ulvany – biologicznie czynne siarczanowe polisacharydy izolowane z zielenic
203
Joanna Fabrowska, Bogusława Łęska
7. Podsumowanie
Poszukiwanie nowych substancji biologicznie czynnych, a także ich
naturalnych źródeł stanowi obecnie jeden z najważniejszych kierunków
badań. Jednymi z takich związków są ulvany, czyli siarczanowe polisacha-
rydy występujące w morskich zielenicach Ulva sp. Te nowe bioaktywne
surowce charakteryzują się zróżnicowaną budową oraz właściwościami.
Przede wszystkim jednak ulvany wykazują różnorodną aktywność biolo-
204
Ulvany – biologicznie czynne siarczanowe polisacharydy izolowane z zielenic
8. Podziękowania
Projekt jest częściowo finansowany w ramach grantu 2014/13/B
/NZ8/04690 pt.: „Fizykochemiczne i biologiczne przyczyny ekologicznej
dominacji zielenic nitkowatych glonów w ekosystemach słodkowodnych”
przyznany przez Narodowe Centrum Nauki w Polsce.
Literatura
1. Lamer-Zarawska E., Chwała C., Gwardys A. Rośliny w kosmetyce
i kosmetologii przeciwstarzeniowej, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2012, s. 101-110
2. Molski M. Chemia piękna, , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010,
s. 153-159
3. Kołodziejczyk A. Naturalne związki organiczne, , Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2006, s. 236
4. De Jesus Raposo M. F., Bernardo de Morais A. M., Santos Costa de Morais R.
M. Marine polysaccharides from algae with potential biomedical applications,
Marine Drugs, 13 (2015), s. 2967-302
5. Jiao G., Yu G., Zhang J., Ewart H. S. Chemical structures and bioactivities of
sulfated polysaccharides from marine algae, Marine Drugs, 9 (2011), s. 196-223
6. Wijesekara I., Pangestuti R., KimS. K. Biological activities and potential
health benefits of sulfated polysaccharides derived from marine algae,
Carbohydrate Polymers, 84 (2011), s. 14-21
7. https://webofknowledge.com
8. Robic A., Lahaye M. Structure and functional properties of ulvan,
a polysaccharide from green seaweeds, Biomacromolecules, 6 (2007),
s. 1765-1774
9. Hernández-Garibay E., Zertuche-González J., Pacheco-Ruíz I. Isolation and
chemical characterization of algal polysaccharides, from the green seaweed
Ulva clathrata (Roth) C. Agardh, Journal of Applied Phycology, 23 (2010)
s. 537-542
10. Mao W., Zang X., Li Y., ZhangH. Sulfated polysaccharides from marine
green algae Ulva conglobata and their anticoagulant activity, Journal
of Applied Phycology, 18 (2006), s. 9-14
11. Pankiewicz R., Łęska B., Messyasz B., Fabrowska J., Sołoducha M., Pikosz
M. First isolation of polysaccharidiculvans from cell wall of freshwater algae,
Algal Research, (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.algal.2016.02.025
205
Joanna Fabrowska, Bogusława Łęska
206
Ulvany – biologicznie czynne siarczanowe polisacharydy izolowane z zielenic
25. Costa C., Alves A., Pinto P., Sousa R.A., Silva E., Reis R. L., Rodrigues A.,
Characterization of ulvan extracts to assess the effect of different steps in the
extraction procedure, Carbohydrate Polymers, 88 (2012), s. 537-546
26. Paradossi G., Cavalieri F., Pizzoferrato L., Liquori A. M., A physico-chemical
study on the polysaccharide ulvan from hot water extraction of the macroalga
Ulva, International Journal of Biological Macromolecules, 25 (1999), s. 309-315
27. Jani G. K., Shah D. P., Prajapati V. D., Jain V. C. Gums
and mucilages:versatile excipients for pharmaceutical formulations, Asian
Journal of Pharmaceutical Sciences, 4 (2009), s. 309-323
28. Robic A., Bertrand D., Sassi J. F., Lerat Y., Lahaye M. Determination
of the chemical composition of ulvan, a cell wall polysaccharide from Ulva
spp. (Ulvales, Chlorophyta) by FT-IR and chemometrics, Journal of Applied
Phycology, 21 (2009), s. 451-456
29. Yaich H., Garna H., Besbes S., Barthélemy J. P., Paquot M., Blecker C., Attia
H. Impact of extraction procedures on the chemical, rheological and textural
properties of ulvan from Ulva lactuca of Tunisia coast, Food Hydrocolloids,
40 (2014), s. 53-63
30. Robic A., Sassi J. F., Lahaye M. Impact of stabilization treatments of the
green seaweed Ulva rotundata (Chlorophyta) on the extraction yield, the
physico-chemical and rheological properties of ulvan, Carbohydrate
Polymers, 74 (2008), s. 344-352
31. Quemener B., Lahaye M., Bobin-Dubigeon C. Sugar determination in ulvans
by a chemical-enzymatic method coupled to high performance anion exchange
chromatography, Journal of Applied Phycology, 9 (1997), s. 179-188
32. Qi H., Zhang Q., Zhao T., Chen R., Zhang H., Niu X., et al. Antioxidant
activity of different sulfate content derivatives of polysaccharide extracted
from Ulva pertusa (Chlorophyta) in vitro, International Journal of Biological
Macromolecules, 37 (2005), s. 195-199
33. Qi H., Zhao T., Zhang Q., Li Z., Zhao Z., Xing R. Antioxidant activity
of different molecular weight sulphated polysaccharides from Ulva
pertusaKjellm (Chlorophyta), Journal of Applied Phycology, 17 (2005),
s. 527-534
34. Qi H., Zhang Q., Zhao T., Hu R., Zhang K., Li Z. In vitro antioxidant activity
of acetylated and benzoylated derivatives of polysaccharide extracted from
Ulva pertusa (Chlorophyta),Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters.,
16 (2006), s. 2441-2445
35. Qi H., Liu X., Ma J., Zhang Q., Li Z. In vitro antioxidant activity of acetylated
derivatives of polysaccharide extracted from Ulva pertusa (Cholorophta),
Journal of Medicinal Plants Research, 4 (2010), s. 2445-2451
36. Shao P., Chen M., Pei Y., Sun P. In intro antioxidant activities of different
sulfated polysaccharides from chlorophytan seaweeds Ulva fasciata,
International Journal of Biological Macromolecules, 59 (2013), s. 295-300
37. Qi H., Sun Y. Antioxidant activity of high sulfate content derivative of ulvan
in hyperlipidemic rats, International Journal of Biological Macromolecules,
76 (2015), s. 326-329
38. Costa L. S., Fidelis G. P., Codeiro S. L., Oliveira R. M., Sabry D. A., Câmara
R. B. G., Nobre L. T. D. B., Costa M. S. S. P., Almeida-Lima J., Farias E. H.
C., Leite E. L., Rocha H. A. O. Biological activities of sulphated
207
Joanna Fabrowska, Bogusława Łęska
208
Ulvany – biologicznie czynne siarczanowe polisacharydy izolowane z zielenic
53. Kim S. K., Ravichandran Y. D., Khan S. B., Kim Y. T. Prospective of the
cosmeceuticals derived from marine organisms, Biotechnology and
Bioprocess Engineering, 13 (2008), s. 511-523
54. Andrès E., Molinari J., Péterszegi G., Mariko B., Ruszova E., VelebnyV.,
Faury G., Robert L. Pharmacological properties of rhamnose-rich
polysaccharides, potential interest in agedependent alterations of connectives
tissues, Pathologie Biologie, 54 (2006), s. 420-425
55. Covis R., Vives T., Gaillard C., Benoit M., Benvegnu T. Interactions
and hybrid complex formation of anionic algal polysaccharides with a cationic
glycine betaine-derived surfactant, Carbohydrate Polymers, 121 (2015),
s. 436-448
209
Paulina Marczuk1, Ewelina Włodarczyk2
1. Wstęp
Dotychczas wszelkie starania technologów żywności skierowane były
ku wprowadzaniu nowych produktów spełniających potrzebny smakowe
konsumentów. Obecnie lista potrzeb została wydłużona o prozdrowotne
właściwości żywności. Wynikiem tych zmian jest prężnie rozwijający się
rynek żywności funkcjonalnej. Termin żywności funkcjonalnej został po
raz pierwszy zdefiniowany w 1991 roku przez Japończyków. Komisja
Europejska (Functional Food Science in Europe) w 1998 roku przedstawiła
dokładny opis, na czym polega jej funkcjonalność. Aby dana żywność
uzyskała miano funkcjonalnej należy naukowo udowodnić efekty zdro-
wotne, czy wyróżnia się obecnością składników działających korzystnie na
stan zdrowia, samopoczucia, a nawet czy przyczynia się do zmniejszenia
ryzyko wystąpienia chorób [1]. Poruszając temat żywności funkcjonalnej
należy wspomnieć o jej klasyfikacji. Wyróżnia się podział ze względu na
możliwość oddziaływania na fizjologię organizmu, na żywność minimali-
zującą ryzyko wystąpienia chorób cywilizacyjnych, na żywność regulującą
prawidłowe funkcjonowanie przewodu pokarmowego, żywność przezna-
czoną dla osób narażonych na stres. Istnieje również podział uwzględnia-
jący klasyfikację na różne grupy społeczne: sportowców, kobiety w ciąży,
niemowlęta, młodzież w wieku dojrzewania, osoby starsze.
Żywność pochodzenia roślinnego stanowi bogate źródło bioaktywnych
składników, wywołujących korzystne efekty w organizmie człowieka.
Szczególnie ważne są związki fenolowe z uwagi na ich właściwości
przeciwutleniające, przeciwzapalne oraz przeciwnowotworowe [2]. Związki
polifenolowe są naturalnymi i biologicznie aktywnymi substancjami
chemicznymi. Działanie przeciwutleniające stanowi istotną rolę w walce ze
szkodliwymi dla zdrowia wolnymi rodnikami. Powstawanie tych związków
zależy również od przemian tlenowych tj. oddychania tlenowego czy
uprawiania sportu. Działanie na organizm szkodliwego dymu papieroso-
1
marczuk.paulina@gmail.com;
2
ewelina.wlodarczy93@gmial.com
210
Zawartość związków polifenolowych różnych rodzajów herbat czarnych
oraz ich właściwości prozdrowotne
211
Paulina Marczuk, Ewelina Włodarczyk
212
Zawartość związków polifenolowych różnych rodzajów herbat czarnych
oraz ich właściwości prozdrowotne
213
Paulina Marczuk, Ewelina Włodarczyk
2. Cel pracy
Celem pracy było analiza wybranych pozycji piśmiennictwa dotyczących
zawartości polifenoli ogółem w trzech rodzajach herbat czarnych (liściastych,
granulowanych i ekspresowych) dwóch marek różniących się ceną i pozycją
rynkową. Dane liczbowe, które przedstawiono w pracy zostały zaczerpnięte ze
źródła [10]. Na podstawie licznych badań naukowych poruszanych
w literaturze polskiej i zagranicznej podjęto również próbę ustalenia
prozdrowotnych właściwości herbat.
214
Zawartość związków polifenolowych różnych rodzajów herbat czarnych
oraz ich właściwości prozdrowotne
3. Materiały i metody
Materiałem poddawanym analizie były herbaty czarne – liściaste, gra-
nulowane i ekspresowe dwóch marek, znacznie różniących się ceną. Chcąc
zyskać na czytelności, materiał doświadczalny oznaczono następującymi
symbolami:
L1, L2 – herbaty liściaste;
G1,G2 – herbaty granulowane;
E1, E2 – herbaty ekspresowe.
Produkty o wyższej jakości zostały oznaczone cyfrą 1, z kolei produkty
o niższej cyfrą 2. Do analizy przygotowano napary z herbat, tak aby
wszystkie próby zawierały 1 g herbaty/100 cm3. W przypadku herbat
liściastych i granulowanych zastosowano naważkę, z kolei w przypadku
herbat ekspresowych torebkę. Przygotowane produkty zalano odpowiednią
ilością wody destylowanej w temperaturze 100°C. Następnie parzono pod
przykryciem 3 minuty, kolejno napar przesączono i ostudzono do tempe-
ratury pokojowej. Celem tej pracy było określenie zawartości polifenoli
ogółem, która została oznaczona metodą spektrofotometryczną przy
700 nm z wykorzystaniem odczynnika Folina-Ciocalteu’a wyniki wyrażono
w przeliczeniu na kwas galusowy.
Zastosowana metoda stanowi jeden ze sposobów stosowanych na
badanie zawartości związków polifenolowych w roślinach, owocach czy
ziołach [14]. Wspomniana metoda oparta jest na właściwościach reduku-
jących związków polifenolowych. Do wykonania analizy stosuje się
odczynnik, zawierający kompleks związków wolframowo-molibdenowych
(H3PW12O40 i H3PMo12O40). Polifenole znajdujące się w próbie ulegają
utlenieniu, z kolei składniki odczynnika Folina ulegają redukcji w środo-
wisku zasadowym. Stąd powstają niebiesko zabarwione formy tlenowe
(W8O23 i Mo8O23). Jest to metoda spektrofotometryczna, w której
absorbancja jest mierzona przy długości fali 760 nm, ponieważ powstaje
barwny kompleks można również wizualnie ocenić zawartość związków
polifenolowych. Im ciemniejsze zabarwienie tym wyższa zawartość sub-
stancji fenolowych [15].
215
Paulina Marczuk, Ewelina Włodarczyk
4. Wnioski
1. Badane herbaty charakteryzowały się zróżnicowaną zawartością
związków polifenolowych.
2. Napary herbat liściastych obu marek wykazywały najwyższą
zawartość polifenoli w porównaniu do naparów herbat granulo-
wanych i ekspresowych. Zawartość polifenoli ogółem w naparze
herbat liściastych wynosiła 64,07-68,22 mg/100 ml.
3. Wolne rodniki występujące w zbyt dużej ilości przyczyniają się do
zapoczątkowania wielu chorób cywilizacyjnych, takich jak miaż-
dżyca czy cukrzyca.
4. Przeciwutleniacze zawarte w herbacie wykazują zdolność do
usuwania wolnych rodników i reaktywnych form tlenu, czynników
destrukcyjnie wpływających na struktury komórkowe i tkankowe.
216
Zawartość związków polifenolowych różnych rodzajów herbat czarnych
oraz ich właściwości prozdrowotne
Literatura
1. Pieszka M., Pietras M. P. Nowe kierunki w badaniach żywieniowych
– nutrigenomika, Roczniki Naukowe Zootechniki, 2010, 37, 2, s. 83-103
2. Szlachta M., Małecka M. Właściwości przeciwutleniające herbatek
owocowych, Żywność Nauka Technologia Jakość, 2008, 1 (56), s. 96-102
3. Gliczyńska-Świgło A. Przeciwutleniające i proutleniające właściwości wyb-
ranych składników żywności jako wyróżniki jej jakości, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010
4. Sikorski Z. E. Chemia żywności praca zbiorowa – praca zbiorowa, Wydaw-
nictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2007
5. Moon J. K., Shibamoto T. Antioxidant assays for plant and food components,
Journal of Agricultural and Food Chemistry, 2009, 57, s. 1655-1666
6. Witkowska A., Zujko M. E. Aktywność antyoksydacyjna owoców leśnych,
Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 2009, XLII, s. 900-903
7. Borowska J. Owoce i warzywa jako źródło naturalnych przeciwutleniaczy,
Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny, 2003, 5, s. 11-12
8. Markowski J., Mieszczakowska M., Fastyn M., Płocharski W. Aktywność
antyoksydacyjna owoców i przetworów z jabłek, Przemysł Fermentacyjny
i Owocowo-Warzywny, 2008, 4, s. 25-26
9. Grajek W. Przeciwutleniacze w żywności. Aspekty zdrowotne, technologiczne,
molekularne i analityczne – praca zbiorowa, Wydawnictwo Naukowo-
Techniczne, Warszawa 2007
10. Worobiej E., Tyszka K. Właściwości przeciutleniające róznych rodzajów
herbat czarnych, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, XIV, 2012, s. 659-664
11. Wołosiak R., Mazurkiewicz M., Drużyńska B., Worobiej E. Aktywność
przeciwutleniająca wybranych herbat zielonych, Żywność. Nauka.
Technologia. Jakość, 2008, 4 (59), s. 290-297
12. Ostrowska J. Herbaty – naturalne źródło antyoksydantów. Gazeta
farmaceutyczna, 2008, 1, s. 46-50
13. Oszmiański J. Soki owocowe o wysokiej aktywności biologicznej. Przemysł
Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny, 2007, 4, s. 12-15
14. Pieszko C., Zaremba A. Zawartość związków fenolowych w ekstraktach
z próbek materiału roślinnego, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna,
XLVI, 2013, 4, s. 434-439
15. Bordonaba J. G., Terry L. A. Biochemical profiling and chemometric analysis
of seventeen UK-grown black currant cultivars, Journal of Agricultural Food
Chemistry, 2008, 56, s. 7422-7430
16. Kółdka D., Bońkowski M., Telesiński A. Zawartość wybranych metyloksantyn
i związków fenolowych w naparach różnych rodzajów herbat rozdrobnionych
(Dust i Jannings) w zależności od czasu parzenia, Żywność. Nauka.
Technologia. Jakość, 2008, 1(56), s. 103-113
217
Paulina Marczuk, Ewelina Włodarczyk
218
Małgorzata Sieradzka1, Gabriela Stawieraj2, Joanna Kołodziejczyk-Czepas3,
Paweł Nowak4
Kwas rozmarynowy
– naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
1. Wstęp
W ciągu ostatnich lat obserwuje się wzrost częstości przyjmowania
leków przeciwzapalnych, zarówno produktów na receptę, jaki i wyda-
wanych bez recepty (środki lecznicze OTC, ang. over-the-counterdrugs).
Leki przeciwzapalne codziennie zażywa ponad 30 milionów ludzi na całym
świecie [1]. Wyniki sondaży przeprowadzonych przez Centrum Badań
Opinii Publicznej z 2010 roku wskazują, że w ciągu miesiąca poprzedzającego
badania, aż 50% ankietowanych stosowało lek przeciwzapalny/przeciwbólowy
OTC [1]. Szczególnie ważnym problemem staje się nasilenie niekontrolo-
wanego zażywania leków dostępnych bez recepty oraz brak stosowania
środków osłonowych, zwłaszcza z grupy inhibitorów pomp protonowych.
Wyniki badania przeprowadzonego w Polsce 2015 roku wykazały, że
spośród leków przeciwbólowych najczęściej wybierany był ibuprofen
(34,3% ankietowanych), ale jedynie 16,7% osób objętych badaniem
kierowało się poradą lekarza, natomiast aż 49,1% ankietowanych
samodzielnie podjęło decyzję o wyborze leku [2]. Pojawia się coraz więcej
alarmujących danych wskazujących na skutki uboczne długotrwałego
przyjmowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), takie jak
stany zapalne błony śluzowej żołądka oraz choroba wrzodowa żołądka
i dwunastnicy, a także zwiększenie ryzyka wystąpienia powikłań ze strony
układu sercowo-naczyniowego lub niewydolności nerek [3, 4, 5]. Dlatego
też, rośnie zainteresowanie poszukiwaniem nowych związków o właści-
wościach przeciwzapalnych, zwłaszcza substancji pochodzenianaturalnego,
charakteryzujących się większym bezpieczeństwem stosowania.
1
msieradzka@biol.uni.lodz.pl, Katedra Biochemii Ogólnej, Wydział Biologii i Ochrony
Środowiska, Uniwersytet Łódzki, www.biol.uni.lodz.pl/biochogl
2
gabrielastawieraj@gmail.com, Katedra Biochemii Ogólnej, Wydział Biologii i Ochrony
Środowiska, Uniwersytet Łódzki, www.biol.uni.lodz.pl/biochogl
3
joannak@biol.uni.lodz.pl, Katedra Biochemii Ogólnej, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska,
Uniwersytet Łódzki, www.biol.uni.lodz.pl/biochogl
4
pnowak@biol.uni.lodz.pl, Katedra Biochemii Ogólnej, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska,
Uniwersytet Łódzki, www.biol.uni.lodz.pl/biochogl
219
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
2. Cel pracy
Przedmiotem prezentowanej pracy jest omówienie aktualnego stanu
wiedzy (ze szczególnym uwzględnieniem piśmiennictwa z ostatnich 5 lat)
na temat przeciwzapalnych właściwości kwasu rozmarynowego, a także
perspektyw wykorzystania tego naturalnego związku w celach leczniczych.
HO O OH
HO
220
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
Mięta długolistna
etanol/H2O (4:1) 2,08
Mentha longifoliaL.
etanol/H2O (4:1)
Mięta pieprzowa 1,43
H2O: metanol: 2-propanol
Mentha piperitaL. 28,2
(80:10:10)
Mięta zielona H2O: metanol: 2-propanol
58,5
Mentha spicata L. (80:10:10)
Melisa lekarska izopropanol/H2O (39:61) 72,31
Melissa officinalis L. H2O 13,0
Lebiodka pospolita H2O: metanol: 2-propanol
25,0
Origanum vulgare L. (80:10:10)
Pachnotka zwyczajna
metanol 1,9
Perilla frutescensL.
Rozmaryn lekarski etanol 9,1-16,7
Rosmarinus officinalisL. H2O 8,6-14,1
Szałwia lekarska
etanol/H2O 45-55
Salvia officinalisL.
Macierzanka cytrynowa H2O: metanol: 2-propanol
31,5
Thymus citriodorus L. (80:10:10)
Macierzanka tymianek H2O: metanol: 2-propanol
23,5
Thymus vulgaris L. (80:10:10)
Źródło: kompilacja danych, na podstawie [9, 10]
221
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
222
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
223
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
224
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
225
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
226
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
227
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
228
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
229
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
230
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
231
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
232
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
233
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
234
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
235
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
11. Podsumowanie
Kwas rozmarynowy stanowi obiecującą alternatywę dla stosowanych
syntetycznych substancji o działaniu przeciwzapalnym. Jego właściwości
farmakologiczne (podobne do niesteroidowych leków przeciwzapalnych)
są wynikiem uzupełniających się mechanizmów działania, zaobserwo-
wanych zarówno w badaniach in vitro, jak i in vivo. Należy zwrócić uwagę
na to, że kwas rozmarynowy to związek pochodzenia naturalnego, co wiąże
się z większym bezpieczeństwem stosowania. Najnowsze dane sugerują, że
również ekstrakty roślinne bogate w ten związek wykazują działanie
przeciwzapalne, co może być wykorzystane w fitoterapii, niezbędne są
jednak dalsze prace badawcze – zwłaszcza badania kliniczne.
Literatura
1. Reguła J., Wocial T., Kraszewska E., Butruk E. Stosowanie niesteroidowych
leków przeciwzapalnych w Polsce – badanie ankietowe u 38 tysięcy chorych,
Gastroenterologia Kliniczna, 3/2 (2011), s. 72-78
2. Kozłowski P., Cuch B., Kozłowska M., Kozłowska K., Jędrzejewska B.
Analiza nawyków i zachowań związanych ze stosowaniem środków
przeciwbólowych dostępnych bez recepty, Journal of Education, Health and
Sport, 5/3 (2015), s. 174-182
3. Meek I. L., van de Laar M. A. F. J., Vonkeman H. E. Non-steroidal anti-
inflammatory drugs: an overview of cardiovascular risks, Pharmaceuticals,
3 (2010), s. 2146-2162
4. Glück J. Nadwrażliwość na niesteroidowe leki przeciwzapalne, Przegląd
Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków
w Warszawie, Rzeszów, 2 (2012), s. 157-166
5. Danelich I. M., Wright S. S., Lose J. M., Tefft B. J., Cicci J. D., Reed B. N.
Safety of nonsteroidal antiinflammatory drugs in patients with cardiovascular
disease, Pharmacotherapy, 35/5 (2015), s. 520-535
6. Fecka I., Mazur A., Cisowski W. Kwas rozmarynowy, ważny składnik
terapeutyczny niektórych surowców roślinnych, Postępy Fitoterapii, 1-2
(2002), s. 20-25
7. Park J. B. Identification and quantification of a major anti-oxidant and anti-
inflammatory phenolic compound found in basil, lemon thyme, mint, oregano,
rosemary, sage, and thyme, International Journal of Food Sciences and
Nutrition, 62/6 (2011), s. 577-584
8. Gawlik-Dziki U. Fenolokwasy jako bioaktywne składniki żywności, Żywność.
Nauka. Technologia. Jakość, 4/41 (2004), s. 29-40
236
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
237
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
23. Nunes S., Madureira R., Campos D., Sarmento B., Gomes A. M., Pintado M.
M., Reis F. Therapeutic and nutraceutical potential of rosmarinic acid
– cytoprotective properties and pharmacokinetic profile, Critical Reviews
in Food Science and Nutrition, (2015) DOI: 10.1080/10408398.2015.1006768
24. Ritschel W. A., Starzacher A., Sabouni A., Hussain A. S., Koch H. P.
Percutaneous absorption of rosmarinic acid in the rat, Methods and findings
in experimental and clinical pharmacology, 11/5 (1989), s. 345-352
25. Konishi Y., Hitomi Y., Yoshida M., Yoshioka E. Pharmacokinetic study
of caffeic and rosmarinic acids in rats after oral administration, Journal
of Agricultural and Food Chemistry, 53/12 (2005), s. 4740-4746
26. Lai X. J., Zhang L., Li J. S., Liu H. Q., Liu X. H., Di L. Q., Cai B. C., Chen
L.H. Comparative pharmacokinetic and bioavailability studies of three
salvianolic acids after the administration of Salviaemiltiorrhizae alone or with
syntheticalborneol in rats, Fitoterapia, 82/6 (2011), s. 883-888
27. Nakazawa T., Ohsawa K. Metabolism of rosmarinic acid in rats, Journal
of Natural Products, 61 (1998), s. 993-996
28. Konishi Y., Kobayashi S. Transepithelial transport of chlorogenic acid, caffeic
acid, and their colonic metabolites in intestinal Caco-2 cell monolayers, Journal
of Agricultural and Food Chemistry, 52/9 (2004), s. 2518-2526
29. Baba S., Osakabe N., Natsume M., Yasuda A., Muto Y., Hiyoshi K., Takano
H., Yoshikawa T., Terao J. Absorption, metabolism, degradation and urinary
excretion of rosmarinic acid after intake of Perilla frutescens extract in
humans, European Journal of Nutrition, 44/1 (2005), s. 1-9
30. Kim G. D., Park Y. S., Jin Y. H., Park C. S. Production and applications of
rosmarinic acid and structurally related compounds, Applied Microbiology
and Biotechnology, 99 (2015), s. 2083-2092
31. Sahu A., Rawal N., Pangburn M. K. Inhibition of complement by covalent
attachment of rosmarinic acid to activated C3b, Biochemical Pharmacology,
57/12 (1999), s. 1439-1446
32. Całoksiński I., Dobrzyński M., Całoksińska M., Seweryn E., Bronowicka-
Szydełko A., Dzierzba K., Ceremuga I., Gamian A. Charakterystyka odczynu
zapalnego, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 63 (2009), s. 395-408
33. Kim M. The effects of Prunella on anti-inflammatory activity in RAW264.7
mouse macrophage cells, Food and Nutrition Sciences, 3 (2012), s. 1290-1295
34. Huang N., Hauck C., Yum M. Y., Rizshsky L., Widrlechner M. P., McCoy J.
A., Murphy P. A., Dixon P. M., Nikolau B. J., Birt D. F. Rosmarinic acid in
Prunella vulgaris ethanol extract inhibits lipopolysaccharide-induced
prostaglandin E2 and nitric oxide in RAW 264.7 mouse macrophages, Journal
of Agricultural and Food Chemistry, 57/22 (2009), s. 10579-10589
35. Youn J., Lee K. H., Won J., Huh S. J., Yun H. S., Cho W. G., Paik D. J.
Beneficial effects of rosmarinic acid on suppression of collagen induced
arthritis, The Journal of Rheumatology, 30/6 (2003), s. 1203-1207
36. Melillo de Magalhães P., Dupont I., Hendrickx A., Joly A., Raas T., Dessy S.,
Sergent T., Schneider Y. J. Anti-inflammatory effect and modulation of
cytochrome P450 activities by Artemisia annua tea infusions in human
intestinal Caco-2 cells, Food Chemistry, 134 (2012), s. 864-871
238
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
37. Ku S. K., Yang E. J., Song K. S., Bae J. S. Rosmarinic acid down-regulates
endothelial protein C receptor shedding in vitro and in vivo, Food and
Chemical Toxicology, 59 (2013), s. 311-315
38. Chu X., Ci X., He J., Jiang L., Wei M., Cao Q., Guan M., Xie X., Deng X.,
He J. Effects of a natural prolyl oligopeptidase inhibitor, rosmarinic acid,
on lipopolysaccharide-induced acute lung injury in mice, Molecules,
17 (2012), s. 3586-3598
39. Sanbongi C., Takano H., Osakabe N., Sasa N., Natsume M., Yanagisawa R.,
Inoue K. I., Sadakane K., Ichinose T., Yoshikawa T. Rosmarinic acid
in perilla extract inhibits allergic inflammation induced by mite allergen,
in a mouse model, Clinical & Experimental Allergy, 34 (2004), s. 971-977
40. Yang E. J., Ku S. K., Lee W., Lee S., Lee T., Song K. S., Bae J. S. Barrier
protective effects of rosmarinic acid on HMGB1-induced inflammatory
responses in vitro and in vivo, Journal of Cellular Physiology, 228 (2013),
s. 975-982
41. Piotrowska A., Iżykowska I., Podhorska-Okołów M., Zabel M., Dzięgiel P.
Budowabiałek z rodziny NF-ĸBiichrola w procesie apoptozy, Postępy Higieny
I Medycyny Doświadczalnej, 62 (2008), s. 64-74
42. Lee J., Jung E., Kim Y., Lee J., Park J., Hong S., Hyun C.-G., Park D., Kim Y.
S. Rosmarinic acid as a downstream inhibitor of IKK-β in TNF-α-induced
upregulation of CCL11 and CCR3, British Journal of Pharmacology, 148
(2006), s. 366-375
43. Kim H. K., Lee J. J., Lee J. S., Park Y. M., Yoon T. R. Rosmarinic acid down-
regulates the LPS-induced production of monocyte chemoattractant protein-1
(MCP-1) and macrophage inflammatory protein-1 alpha (MIP-1 alpha) via
the MAPK pathway in bonemarrow derived dendritic cells, Molecules and
Cells., 26 (2008), s. 583-589
44. Osakabe N., Yasuda A., Natsume M., Yoshikawa T. Rosmarinic acid inhibits
epidermal inflammatory responses: anticarcinogenic effect of
Perillafrutescens extract in the murine two-stage skin model, Carcinogenesis,
25/4 (2004), s. 549-557
45. Domitrović R., Potočnjak I., Crnčević-Orlić Z., Ńkoda M. Nephroprotective
activities of rosmarinic acid against cisplatin-induced kidney injury in mice,
Food and Chemical Toxicology, 66 (2014), s. 321-328
46. Stansbury J. Rosmarinicacid as a novel agent in the treatment of allergies and
asthma, Journal of Restorative Medicine, 3 (2014), s. 121-126
47. Stansbury J., Saunders P., Winston D., Zampieron E. R. Rosmarinic acid as
a novel agent in the treatment of autoimmune disease, Journal of Restorative
Medicine, 1 (2012), s. 112-116
48. Kang M. A., Yun S. Y., Won J. Rosmarinic acid inhibits Ca2+-dependent
pathways of T-cell antigen receptor-mediated signaling by inhibiting the PLC-
γ1 and Itk activity, Blood Journal, 101/9 (2003), s. 3534-3542
49. Swarup V., Ghosh J., Ghosh S., Saxena A., Basu A. Antiviral and anti-
inflammatory effects of rosmarinic acid in an experimental murine model
of japanese encephalitis, Antimicrobial Agents and Chemotherapy, 51/9
(2007), s. 3367-3370
239
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
50. Abedini A., Roumy V., Mahieux S., Biabiany M., Standaert-Vitse A., Rivière
C., Sahpaz S., Bailleul F., Neut C., Hennebelle T. Rosmarinic acid and its
methyl ester as antimicrobial components of the hydromethanolic extract
of hyptisatrorubenspoit. (Lamiaceae), Evidence-Based Complementary
and Alternative Medicine, 604536 (2013)
51. Zeng H. W., Locatelli M., Bardelli C., Amoruso A., Coisson J. D., Travaglia
F., Arlorio M., Brunelleschi S. Anti-inflammatory properties of clovamide and
theobroma cacao phenolic extracts in human monocytes: evaluation of
respiratory burst, cytokine release, NF-KB activation, and PPARγ modulation,
Journal of Agricultural and Food Chemistry, 59 (2011), s. 5342-5350
52. Luan H., Kan Z., Xu Y., Lv C., Jiang W. Rosmarinic acid protects against
experimental diabetes with cerebral ischemia: relation to inflammation
response, Journal of Neuroinflammation, 10/28 (2013)
53. Yoou M. S., Park C. L., Kim M. H., Kim H. M., Jeong H. J., Inhibition
of MDM2 expression by rosmarinic acid in TSLP-stimulated mast cell,
European Journal of Pharmacology, 771 (2016), s. 191-198
54. Fan Y. T., Yin G. J., Xiao W. Q., Qiu L., Yu G., Hu Y. L., Xing M., Wu D.
Q., Cang X. F., Wan R., Wang X. P., Hu G. Y. Rosmarinic Acid Attenuates
Sodium Taurocholate-Induced Acute Pancreatitis in Rats by Inhibiting
Nuclear Factor-κB Activation, American Journal of Chinese Medicine, 43/6
(2015), s. 1117-35
55. Iswandana R., Phama B. T., van Haaften W. T., Luangmonkong T., Oosterhuis
D., Mutsaers H. A. M., Olinga P. Organ- and species-specific biological
activity of rosmarinic acid, Toxicology in Vitro., 32 (2016), s. 261-268
56. Ramalho L. N. Z., Pasta A. A. C., Terra V. A., Augusto M. J., Sanches S. C.,
Souza-Neto F. P., Cecchini R., Gulin F., Ramalho F. S. Rosmarinic acid
attenuates hepatic ischemia and reperfusion injury in rats, Food and Chemical
Toxicology, 74 (2014), s. 270-278
57. Al-Musayeib N., Perveen S., Fatima I., Nasir M., Hussain A. Antioxidant,
anti-glycation and anti-inflammatory activities of phenolic constituents from
Cordia sinensis, Molecules, 16 (2011), s. 10214-10226
58. Usha T., Middha S. K., Bhattacharya M., Lokesh P., Goyal A. K.
Rosmarinicacid, a new polyphenol fromBaccaurearamifloraLour. leaf:
a probable compound for its anti-inflammatory activity, Antioxidants (Basel),
3/4 (2014), s. 830-842
59. Gamaro G. D., Suyenaga E., Borosi M., Lermen J., Pereira P., Ardenghi P.
Effects of rosmarinic and caffeic acids on inflammatory and nociception
process in rats, ISRN Pharmacology, (2011), s. 1-6
60. Govindaraj J., Pillai S.S. Rosmarinic acid modulates the antioxidant status
and protects pancreatic tissues from glucolipotoxicity mediated oxidative
stress in high-fat diet: streptozotocin-induced diabetic rats, Molecular and
Cellular Biochemistry, 404 (2015), s. 143-159
61. Sotnikova R., Okruhlicova L., Vlkovicova J., Navarova J., Gajdacova B.,
Pivackova L., Fialova S., Krenek P. Rosmarinic acid administration
attenuates diabetes-induced vascular dysfunction of the rat aorta, Journal
of Pharmacy and Pharmacology, 65 (2013), s. 713-723
240
Kwas rozmarynowy – naturalny, niesteroidowy lek przeciwzapalny?
62. Tsai T. H., Chuang L. T., Lien T. J., Liing Y. R., Chen W. Y., Tsai P. J.
Rosmarinus officinalis extract suppresses propionibacterium acnes – induced
inflammatory responses, Journal of Medicinal Food, 4 (2013), s. 324-333
63. Kim J. P., Song S. B., Lee I. S., Kim Y. H., Yoo I. D., Ryoo I. J., Bae K. H.
Anti-inflammatory activity of constituents from Glechoma hederacea var.
longituba, Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters, 21 (2011), s.3483-3487
64. Galasso S., Pacifico S. Kretschmer N., Pan S-P., Marciano S., Piccolella S.,
Monaco P., Bauer R. Influence of seasonal variation on Thymus longicaulis C.
Presl chemical composition and its antioxidant and anti-inflammatory
properties, Phytochemistry, 107 (2014), s. 80-90
65. Peng C. H., Su J. D., Chyau C. C., Sung T. Y., Ho S. S., Peng C. C., Peng R.
Y. supercritical fluid extracts of rosemary leaves exhibit potent anti-
inflammation and anti-tumor effects, Bioscience, Biotechnology, and
Biochemistry, 71/9 (2007), s. 2223-2232
66. Pearson W., Fletcher R. S., Kott L. S., Hurtig M. B. Perseoartcheacrtticileon
against LPS-induced cartilage inflammation and degradation provided
by a biological extract of Menthaspicata, Complementary and Alternative
Medicine, 10/19 (2010), s. 1-11
67. Lim H. J., Woo K. W., Lee K. R., Lee S. K., Kim H. P. Inhibition
of proinflammatory cytokine generation in lung inflammation by the leaves
of Perillafrutescens and its constituents, Biomolecules Therapeutics, 22/1
(2014), s. 62-67
68. Costa R. S., Carneiro T. C., Cerqueira-Lima A. T., Queiroz N. V., Alcântara-
Neves N. M., Pontes-de-Carvalho L. C., Velozo Eda S., Oliveira E. J.,
Figueiredo C. A. Ocimum gratissimum Linn. and rosmarinic acid, attenuate
eosinophilic airway inflammation in an experimental model of respiratory
allergy to Blomia tropicalis, International Immunopharmacology, 13(2012),
s. 126-134
69. Urushima H., Nishimura J., Mizushima T., Hayashi N., Maeda K., Ito T.
Perilla frutescens extract ameliorates DSS-induced colitis by suppressing
proinflammatory cytokines and inducing anti-inflammatory cytokines,
American Journal of Physiology: Gastrointestinal and Liver Physiology,
308 (2015), s. G32-G41
70. Rocha J., Eduardo-Figueira M., Barateiro A., Fernandes A., Brites D., Bronze
R., Duarte C. M. M., Serra A.T., Pinto R., Freitas M., Fernandes E., Silva-
Lima B., Mota-Filipe H., Sepodes B. Anti-inflammatory effect of rosmarinic
acid and an extract of Rosmarinus officinalis in rat models of local and
systemic inflammation, Basic & Clinical Pharmacology & Toxicology,
116 (2015), s. 398-413
71. Piana M., Camponogara C., Boligon A. A., Machado M. M., Brum T. F.,
Oliveira S. M., Bauermann L. F. Topical anti-inflammatory activity
of Solanum corymbiflorum leaves, Journal of Ethnopharmacology, 179 (2016),
s. 16-21
72. Ferreira L. G., Celotto A. C., Capellini V. K., Albuquerque A. A., Nadai T. R.,
Carvalho M. T., Evora P. R. Is rosmarinic acid underestimated as an
241
Małgorzata Sieradzka, Gabriela Stawieraj, Joanna Kołodziejczyk-Czepas, Paweł Nowak
242
Paulina Panek1, Iga Hołyńska-Iwan2, Dorota Olszewska-Słonina2
Kapsaicyna
i jej szerokie zastosowanie terapeutyczne
1. Wstęp
Kapsaicyna (wzór strukturalny C18H27NO3), czyli (E)-N-[(4-hydroksy-3-
metoksyfenylo)metylo]-8-metylonon-6-enamid, jest organicznym związkiem
chemicznym należącym do alkaloidów, rozpuszczalnym w tłuszczach
i alkoholu, nierozpuszczalnym w wodzie. Występuje w owocach papryki
rocznej i chili (łac. Capsicium), należących do rodziny psiankowatych, rzędu
psiankowców. Rośliny te pochodzą z Ameryki, w Europie hodowane są od
400 lat. Po raz pierwszy kapsaicyna została wyizolowana w czystej postaci
krystalicznej w 1876r. przez Johna Clough Tresh’a. Krystaliczna postać jest
hydrofobowa, bezbarwna i pozbawiona zapachu [1].
Wilbur Scoville w 1912 r. wprowadził skalę (jednostki SHU – Scoville
Heat Unit) w celu określenia i porównania stopnia ostrości papryczek chili.
Ekstrakt z papryk chili był rozcieńczany do momentu zaniku czynników
drażniących. Ilość jednostek w skali zostawała przypisana na podstawie
krotności rozcieńczenia, która wynosi dla czystej kapsaicyny od 15 do 16 mln
SHU [2].
Poznaniem jej struktury chemicznej w 1919 r. zajęli się naukowcy E. K.
Nelson i L. E. Dawson. Później w 1961 r. Japońscy chemicy S. Kosuge i Y.
Inagaki wyizolowali z papryki chili związki chemiczne o podobnej budowie
i właściwościach chemicznych do kapsaicyny, które zostały nazwane
w późniejszym okresie kapsaicynoidami [1].
W papryczce chili występują kapsaicynoidy, do których zaliczane
sąkapsaicyna, dihydrokapsaicyna, nordihydrokapsaicyna, homodihydro-
kapsaicyna. Kapsaicyna i dihydrokapsaicyna stanowią około 90% kapsaicy-
1
tu.paulina18@wp.pl, Katedra Patobiochemii i Chemii Klinicznej, Wydział Farmaceutyczny,
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet im. Mikołaja
Kopernika w Toruniu
2
igaholynska@cm.umk.pl, Pracownia Elektrofizjologii Tkanki Nabłonkowej i Skóry, Katedra
Patobiochemii i Chemii Klinicznej, Wydział Farmaceutyczny, Collegium Medicum im. Ludwika
Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
2
dorolsze@cm.umk.pl, Katedra Patobiochemii i Chemii Klinicznej, Wydział Farmaceutyczny,
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet im. Mikołaja
Kopernika w Toruniu
243
Paulina Panek, Iga Hołyńska-Iwan, Dorota Olszewska-Słonina
2. Cel pracy
Głównym celem niniejszej pracy jest przedstawienie terapeutycznych
właściwości kapsaicyny. Wpływu kapsaicyny na kanały jonowe, zmiany
wewnątrzkomórkowego poziomu wapnia, okres refrakcji, a także na
wywołanie efektu całkowitego odczulenia. Ponadto podanie przykładów
zastosowania kapsaicyny pod postacią maści, kremów, plastrów, tabletek
w leczeniu wielu schorzeń.
W pracy zastosowaną metodą badawczą jest analiza literatury naukowej.
244
Kapsaicyna i jej szerokie zastosowanie terapeutyczne
245
Paulina Panek, Iga Hołyńska-Iwan, Dorota Olszewska-Słonina
246
Kapsaicyna i jej szerokie zastosowanie terapeutyczne
247
Paulina Panek, Iga Hołyńska-Iwan, Dorota Olszewska-Słonina
248
Kapsaicyna i jej szerokie zastosowanie terapeutyczne
249
Paulina Panek, Iga Hołyńska-Iwan, Dorota Olszewska-Słonina
6. Podsumowanie
Kapsaicyna jako silnie selektywny agonista receptora waniloidowego
powoduje wzrost wewnątrzkomórkowego poziomu wapnia oraz uwolnienie
neuropeptydów. Dzięki uwalnieniu neuropeptydów dochodzi do blokady
przekaźnictwa nerwowego i wywołania efektu trwałego odczulenia.
Poprzez takie działanie kapsaicyna wywołuje korzystny efekt terapeu-
tyczny w leczeniu bólu oraz takich schorzeń jak łuszczyca, wysypka,
reumatoidalne zapalenie stawów, przewlekła neuropatia czuciowa oraz
świąd w przebiegu atopowego zapalenia skóry, mocznicy, pęcherzycy.
Obecnie stosowana jest w formie kremów, maści i plastrów. Nieprzerwanie
trwają prace badawcze nad funkcjami neuropeptydów w procesie
zapalnym. Poznanie tych właściwości pozwoli na wdrożenie skutecznych
metod leczenia dermatoz skórnych.
Z przeprowadzonej analizy piśmiennictwa wynika konieczność prowa-
dzenia badań nad wpływem kapsaicyny na skórę oraz na jej parametry
elektrofizjologiczne. Badania stworzyłyby możliwość wyjaśnienia pato-
mechanizmów działania nowych, efektywnych nośników kapsaicyny, które
skuteczniej przenikną przez powierzchnię skóry oraz będą wywierały
bardziej trwały efekt na objawy towarzyszące schorzeniom dermatolo-
gicznym, takim jak atopowe zapalenie skóry i łuszczyca. Związki te
mogłyby się okazać skuteczne w leczeniu bólu występującego przewlekle.
Literatura
1. Szallasi A., Blumberg P. M. Vanilloid (capsaicin) receptors and mechanisms,
Pharmacological Reviews, 51 (1999), s. 159-211
2. Hayman M., Kam P. C. S. Capsaicin: A review of its pharmacology and
clinical applications, Current Anaesthesia & Critical Care, 19 (2008), s. 338-343
3. Reyes-Escogido M., Gonzalez-Mondragon E. G., Vazquez-Tzompantzi E.
Chemical and Pharmacological Aspects of Capsaicin, Molecules, 16 (2011),
s. 1253-1270
4. Pieńko T. Kapsaicyna-właściwości, zastosowania i perspektywy, Biuletyn
Wydziału Farmaceutycznego Warszawski Uniwersytet Medyczny, 2 (2013),
s. 11-17
5. Bode A. M., Dong Z. The Two Faces of Capsaicin, American Association
for Cancer Research,71 (2011), s. 2809-2814
6. Deli G., Bosnyak E., Push G., Komoly S., Fehrer G. Diabetic neuropathies:
diagnosis and management, Neuroendocrinology, 98 (2013), s. 267-280
7. Krajnik M., Żylicz Z. Świąd w zaawansowanych chorobach wewnętrznych.
Patogeneza i leczenie, Polska Medycyna Paliatywna, 1 (2002), s. 71-83
8. Careaga M., Fernández E., Dorantes L., Mota L., Jaramillo M. E., Hernandez-
Sanchez H. Antibacterial activity of Capsicum extract against Salmonella
typhimurium and Pseudomonas aeruginosa inoculated in raw beef meat,
International Journal of Food Microbiology, 83(2003), s. 331-335
250
Kapsaicyna i jej szerokie zastosowanie terapeutyczne
9. Kurita S., Kitagawa E., Kin Ch. H., Momose Y., Iwahashi H. Antimicrobial
Mechanisms of Capsaicin Using Yeast DNA Microarray, Bioscience,
Biotechnology, and Biochemistry, 66 (2002), s. 532-536
10. Chen J., Li L., Li Y., Liang X., Sun Q., Yu H., Zhong J., Ni Y., Chen J., Zhao
Z., Gao P., Wang B., Liu D., Zhu Z., Yan Z. Activation of TRPV1 channel by
dietary capsaicin improves visceral fat remodeling through connexin
43-mediated Ca2+ Influx,Cardiovascular Diabetology, 14 (2015), s.1-14
11. Belza A., Frandsen E., Kondrup J. Body fat loss achieved by stimulation
of thermogenesis by a combination of bioactive food ingredients: a placebo-
controlled, double-blind 8-week intervention in obese subjects, International
Journal of Obesity, 31(2015), s. 121-130
12. Hwang M. K., Bode A. M., Byun S., Song N. R., Lee H. J., Lee K. W., Dong
Z. Cocarcinogenic effect of capsaicin involves activation of EGFR signaling
but not TRPV1, Cancer Research, 70 (2010), s.6859-6869
13. Min J. K., Han K. Y., Kim E. C., Kim Y. M., Lee S. W., Kim O. H., Kim K.
W., Gho Y. S., Kwon Y. G. Capsaicin inhibits in vitro and in vivo
angiogenesis, Cancer Research, 64 (2004), s. 644-651
14. Liang J., Xiao G., Ji W. Capsaicin induces reflex scratching in inflamed skin,
Pharmacology, 88 (2011), s. 82-87
15. Kiani J., Ahmad Nasrollahi S., Esna-Ashari F., Fallah P., Sajedi F.
Amitriptyline 2% cream vs. capsaicin 0.75% cream in the treatment of painful
diabetic neuropathy (Double blind, randomized clinical trial of efficacy and
safety), Iranian Journal of Pharmaceutical Research, 14 (2015), s. 1263-1268
16. Kulkantrakorn K., Lorsuwansiri C., Meesawatsom P. 0.025% capsaicin gel
for the treatment of painful diabetic neuropathy: a randomized, double-blind,
crossover, placebo-controlled trial, Pain Practice, 13 (2013), s. 497-503
17. Vinik A. I., Nevoret M. L., Casellini C., Parson H. Diabetic neuropathy,
Endocrinology Metabolism Clinicsof North America, 42 (2013), s. 747-787
18. Groninger H., Schisler R. E. Topical capsaicin for neuropathic pain, Journal
of Palliative Medicine, 15 (2012), s. 946-947
19. Schreiber A. K., Nones C. F. M., Reis R. C., Chichorro J. G., Cunha J. M.
Diabetic neuropathic pain: Physiopathology and treatment, World Journal
of Diabetes, 15 (2015), s. 432-444
20. Pershling L. K., Reilly C. A., Corlett J. L. Effects of vehicle on the uptake
and elimination kinetics of capsaicinoids in human skin in vivo, Toxicology
and Applied Pharmacology, 200 (2004), s. 73-81
21. Bernstein J. E., Parish L. C., Rapaport M., Rosenbaum M. M., Roenigk H. H.
Jr. Effects of topically applied capsaicin on moderate and severe psoriasis
vulgaris, Journal of the American Academy of Dermatology, 15(1986), s. 504-507
22. Back S. K., Jeong K. Y., Li C., Lee J., Lee S. B., Na H. S. Chronically
relapsing pruritic dermatitis in the rats treated as neonate with capsaicin;
a potential rat model of human atopic dermatitis, Journal of Dermatological
Science, 67 (2012), s. 111-119
23. Andersen H. H., Sand C., Elberling J. Considerable variabiliity in the efficacy
of 8% capsaicin topical patches in the treatment of chronic pruritus in 3
patients with notalgia paraesthetica, Annals of Dermatology, 28 (2016), s. 86-89
24. Diepvens K.,Westerterp K. R.,Westerterp-Plantenga M. S. Obesity
and thermogenesis related to the consumption of caffeine, ephedrine,
251
Paulina Panek, Iga Hołyńska-Iwan, Dorota Olszewska-Słonina
252
Paweł Śledziński1, Agnieszka Nowak2, Joanna Zeyland3, Ryszard Słomski4
Kannabinoidy w medycynie
– przegląd zagadnienia
1. Wstęp
Metabolity wtórne roślin od dawna skupiały na sobie uwagę badaczy ze
względu na zdolność wielu z nich do wpływania na procesy biochemiczne
zachodzące w komórkach organizmu ludzkiego, szczególne w kontekście
potencjalnych zastosowań medycznych. W ostatnich dekadach nasiliło się
zainteresowanie leczniczymi właściwościami konopi oraz zawartymi w nich
substancjami biologicznie aktywnymi – kannabinoidami. Kannabinoidy są
lipofilowymi związkami oddziałującymi z obecnymi w komórkach ssaków
receptorami kannabinoidowymi. Ze względu na rozmieszczenie tych
receptorów, substancje te wpływają szczególnie na centralny układ nerwowy
oraz układ immunologiczny [1]. Najogólniejszy podział tych substancji
wyróżnia trzy grupy – kannabinoidy roślinne występujące w roślinach
z rodzaju Cannabis (fitokannabinoidy), kannabinoidy obecne w organizmach
ssaków (endokannabinoidy) oraz kannabinoidy syntetyczne.
Pierwszym opisanym fitokannabinoidem był odpowiadający za psycho-
aktywne właściwości marihuany oraz haszyszu Δ9- tetrahydrokannabinol
(THC). Odkryto go w roku 1960, a w kolejnych latach scharakteryzowano jego
strukturę chemiczną i dokonano jego syntezy [2, 4]. W ostatnich czasie coraz
większą uwagę skupia się jednak na kannabidiolu (CBD) – izomerze THC.
Jego zastosowanie w medycynie może być znacznie szersze ze względu na
brak właściwości psychoaktywnych.
W ostatnim czasie coraz więcej uwagi poświęca się możliwościom
zastosowania konopi lub preparatów opartych na kannabinoidach w praktyce
klinicznej. Tendencję tę można zauważyć zarówno w przypadku literatury
naukowej, jak i popularnej. W mediach daje się zaobserwować nasilenie
1
pawel717@gmail.com, Katedra Biochemii i Biotechnologii, Wydział Rolnictwa i Bioinżynierii,
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, www1.up.poznan.pl/kbib
2
nwk.agnieszka@gmail.com, Katedra Biochemii i Biotechnologii, Wydział Rolnictwa
i Bioinżynierii, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, www1.up.poznan.pl/kbib
3
jzeyland@gmail.com, Katedra Biochemii i Biotechnologii, Wydział Rolnictwa i Bioinżynierii,
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, www1.up.poznan.pl/kbib
4
slomski@up.poznan.pl, Katedra Biochemii i Biotechnologii, Wydział Rolnictwa i Bioinżynierii,
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, www1.up.poznan.pl/kbib; Instytut Genetyki Człowieka
PAN w Poznaniu, www.igcz.poznan.pl
253
Paweł Śledziński, Agnieszka Nowak, Joanna Zeyland, Ryszard Słomski
2. Konopie i marihuana
Marihuana jest naturalnym produktem otrzymywanym z roślin z rodzaju
Cannabis. Wytwarza się ją poprzez suszenie liści oraz kwiatów C. sativa
oraz C. India [5]. Najwyższa koncentracja kannabinoidów występuje
w kwiatach żeńskich. Z roślin z rodzaju Cannabis otrzymuje się także
haszysz (sprasowana żywica konopi) oraz olej konopny [6]. Wymienione
produkty mogą być zażywane poprzez inhalację (palenie, waporyzacja) lub
podanie doustne (picie wywaru, jedzenie po zmieszaniu z żywnością) [6].
Najpopularniejszymi sposobami wprowadzania kannabinoidów do
organizmu jest inhalacja oraz podanie doustne, choć opracowano również
drogi podjęzykowe, transdermalne czy dożylne. Zawartość kannabinoidów
w naturalnych produktach otrzymywanych z konopi może się znacznie
wahać w zależności od stosowanej odmiany roślin, sposobu uprawy, typu
produktu (olej haszyszowy, haszysz, marihuana). Zawartość THC
w konopiach uprawianych w celach produkcji substancji narkotycznych
zwiększa się z biegiem czasu ze względu na selekcję uprawianych odmian.
254
Kannabinoidy w medycynie – przegląd zagadnienia
3. Kannabinoidy roślinne
Opisano ponad 60 kannabinoidów występujących w roślinach Cannabis
sativa. W największych stężeniach występują Δ9-tetrahydrokannabinol
(THC; 0,1-25% s.m.) oraz kanabidiol (CBD; 0,1-2,9% s.m.) [13].
Δ9-tetrahydrokannabinol jest głównym psychoaktywnym składnikiem
konopi. Jest substancją silnie lipofilową i nierozpuszczalną w wodzie. Jego
absorpcja do krwi z wdychanego dymu jest bardzo szybka, staje się
wykrywalny w osoczu krwi po kilku sekundach od zażycia, a maksymalne
stężenie obserwuje się po 6-10 minutach [14]. Biodostępność THC
zawartego we wdychaniem dymie jest uzależniona od głębokości wcią-
gania powietrza oraz czasu wstrzymywania oddechu i przyjmuje się, że
wynosi od 10 do 35%. Szczyt działania psychoaktywnego występuje po
255
Paweł Śledziński, Agnieszka Nowak, Joanna Zeyland, Ryszard Słomski
256
Kannabinoidy w medycynie – przegląd zagadnienia
257
Paweł Śledziński, Agnieszka Nowak, Joanna Zeyland, Ryszard Słomski
5. Działanie przeciwnowotworowe
W ciągu lat badań zgromadzono wiele danych dotyczących
antynowotworowych właściwości kannabinoidów in vitro oraz w modelach
zwierzęcych in vivo. Dotyczą one działania zarówno endokannabinoidów
(anandamid, 2-AG), fitokannabinoidów (THC, CBD) oraz kannabinoidów
syntetycznych (JWH-133, WIN 55,2121-2).
Pierwsze badania dotyczące antynowotworowego działania kannabi-
noidów pochodzą z lat 70. Dotyczyły wpływu fitokannabinoidów (Δ9-THC,
Δ8- THC, kannabinol (CBN), kannabidiol (CBD)) na gruczolakoraka płuc
in vitro oraz in vivo (model mysi). Wykazano, że THC hamuje wzrost
komórek nowotworu oraz zwiększa długość życia myszy [41, 42].
W kolejnych latach opisano spowolnienie wzrostu nowotworów in vivo
oraz in vitro w przypadku glejaka wielopostaciowego, raka piersi, prostaty,
tarczycy, okrężnicy, skóry, trzustki oraz białaczki i chłoniaka [43]. Jak
dotąd wykazano, że w przypadkach wielu nowotworów kannabinoidy mogą
hamować proliferację komórek nowotworowych, indukować apoptozę
/autofagię, inhibować proces angiogenezy oraz tworzenia metastaz [44].
Z drugiej strony, istnieją także doniesienia o stymulowaniu rozwoju
nowotworów przez kannabinoidy [45-48].
Mechanizm oddziaływania kannabinoidów na komórki nowotworowe
jest niezwykle złożony, co sprawia, że wiele aspektów tych procesów
ciągle nie jest w pełni wyjaśnionych. Ponadto, praktycznie wszystkie
dotychczasowe badania dotyczące przeciwnowotworowych właściwości
kannabinoidów były badaniami przedklinicznymi, a więc prowadzonymi
w kulturach in vitro oraz na modelach zwierzęcych.
W przypadku kannabinoidów będących agonistami receptorów CB
(np. THC) mechanizm działania antynowotworowego opiera się na akty-
wacji syntazyceramidu, enzymu odpowiedzialnego za proces syntezy
związków z grupy ceramidów. Akumulacja tych substancji w komórce
powoduje stymulację kaskady kinaz białkowych aktywowanych mito-
genami (ang. mitogen activated protein kinases, MAPK). Długotrwała
aktywacja tego szlaku metabolicznego powoduje aktywację inhibitora
kinaz zależnych od cyklin (p27/KIP1), co z kolei prowadzi do zatrzymania
cyklu komórkowego i apoptozy [49-51]. Akumulacja ceramidów ma także
wpływ na czynniki pro- i antyapoptotyczne (wzrost poziomu Bax,
obniżenie poziomu Bcl2), co prowadzi do aktywacji kaspaz i apoptozy
258
Kannabinoidy w medycynie – przegląd zagadnienia
259
Paweł Śledziński, Agnieszka Nowak, Joanna Zeyland, Ryszard Słomski
260
Kannabinoidy w medycynie – przegląd zagadnienia
7. Podsumowanie
Pomimo danych zgromadzonych w wielu badaniach przedklinicznych,
sugerujących, że konopie i kannabinoidy mają pewien potencjał leczniczy
i mogłyby służyć jako uzupełnienie standardowych terapii wielu schorzeń,
przeprowadzono względnie mało badań klinicznych. Jedną z przyczyn są
niesprzyjające regulacje prawne, które w wielu miejscach na świecie
istotnie utrudniają prowadzenie badań wpływu tego typu związków na
ludzi. Jak dotąd wykazano, że kannabinoidy mogą znaleźć zastosowanie
w medycynie paliatywnej, coraz więcej wiadomo także o ich antynowo-
tworowych właściwościach, jednak szczegóły tego mechanizmu nie są do
końca wyjaśnione i wymagają dalszych badań.
Należy pamiętać, aby rozdzielić kwestie „marihuany medycznej” oraz
marihuany stosowanej w celach rekreacyjnych. Zastosowania medyczne
wymagają ścisłego nadzoru lekarskiego oraz stosowania preparatów
o szczegółowo określonym składzie w celu uzyskania maksymalnego
efektu terapeutycznego przy jednoczesnym zminimalizowaniu ryzyka
wystąpienia efektów ubocznych oraz uniknięcia potencjalnie szkodliwych
interakcji z innymi lekami.
Pomimo wielu obiecujących wyników badań, ciągle jest zbyt wcześnie,
aby uznać stosowanie kannabinoidów za skuteczną i bezpieczną metodę
terapeutyczną i dopuścić ją do powszechnej praktyki klinicznej. Brak jest
szczegółowych i rygorystycznych badań dotyczących bezpieczeństwa
stosowania tych preparatów oraz ich interakcji z innymi substancjami.
261
Paweł Śledziński, Agnieszka Nowak, Joanna Zeyland, Ryszard Słomski
Literatura
1. Hermanson D. J., Marnett L. J. Cannabinoids, endocannabinoids, and cancer,
Cancer metastasis reviews, Dec. 2011, vol. 30, no. 3-4, s. 599-612
2. Gaoni Y., Mechoulam R. Isolation, Structure, and Partial Synthesis of an
Active Constituent of Hashish, Journal of the American Chemical Society,
Apr. 1964, vol. 86, no. 8, s. 1646-1647
3. Mechoulam R., Braun P., Gaoni Y. A stereospecific synthesis of (-)-delta
1- and (-)-delta 1(6)-tetrahydrocannabinols, Journal of the American
Chemical Society, Aug. 1967, vol. 89, no. 17, s. 4552-4554
4. Mechoulam R., Gaoni Y. The absolute configuration of delta-1-
tetrahydrocannabinol, the major active constituent of hashish, Tetrahedron
letters, Mar. 1967, vol. 12, s. 1109-1111
5. National Cancer Institute. [Online]. www.cancer.gov/about-
cancer/treatment/cam/hp/cannabis-pdq#section/_3. [Dostęp: 26.03.2016]
6. Kramer J. L. Medical Marijuana for Cancer, A Cancer Journal for Clinicians,
2015, vol. 65, no. 2, s. 109-122
7. McLaren J., Swift W., Dillon P., Allsop S. Cannabis potency and
contamination: a review of the literature, Addiction (Abingdon, England), Jul.
2008, vol. 103, no. 7, s. 1100-1109
8. Pijlman F. T. A., Rigter S. M., Hoek J., Goldschmidt H. M. J., Niesink R. J.
M. Strong increase in total delta-THC in cannabis preparations sold in Dutch
coffee shops, Addiction biology, Jun. 2005, vol. 10, no. 2, s. 171-180
9. Moir D., Rickert W. S., Levasseur G., Larose Y., Maertens R., White P.,
Desjardins S. A comparison of mainstream and sidestream marijuana and
tobacco cigarette smoke produced under two machine smoking conditions,
Chemical research in toxicology, Feb. 2008, vol. 21, no. 2, s. 494-502
10. Wu T. C., Tashkin D. P., Djahed B., Rose J. E. Pulmonary hazards of smoking
marijuana as compared with tobacco, The New England journal of medicine,
Feb. 1988, vol. 318, no. 6, s. 347-351
11. Abrams D. I., Vizoso H. P., Shade S. B., Jay C., Kelly M. E., Benowitz N. L.
Vaporization as a smokeless cannabis delivery system: a pilot study, Clinical
pharmacology and therapeutics, Nov. 2007, vol. 82, no. 5, s. 572-5728
12. Bowles D. W., O’Bryant C. L., Camidge D. R., Jimeno A. The intersection
between cannabis and cancer in the United States, Critical Reviews
in Oncology/Hematology, 2012, vol. 83, no. 1, s. 1-10
262
Kannabinoidy w medycynie – przegląd zagadnienia
263
Paweł Śledziński, Agnieszka Nowak, Joanna Zeyland, Ryszard Słomski
25. Calandra B., Portier M., Kernéis A., Delpech M., Carillon C., Le Fur G.,
Ferrara P., Shire D. Dual intracellular signaling pathways mediated by the
human cannabinoid CB1 receptor, European journal of pharmacology, Jun.
1999, vol. 374, no. 3, s. 445-455
26. Klein T. W. Cannabinoid-based drugs as anti-inflammatory therapeutics,
Nature reviews. Immunology, May 2005, vol. 5, no. 5, s. 400-411
27. Wilson R. I., Nicoll R. A. Endocannabinoid signaling in the brain, Science
(New York, N.Y.), Apr. 2002, vol. 296, no. 5568, s. 678-682
28. Guzmán M. Cannabinoids: potential anticancer agents, Nature reviews.
Cancer, Oct. 2003, vol. 3, no. 10, s. 745-755
29. Malfitano A. M., Ciaglia E., Gangemi G., Gazzerro P., Laezza C., Bifulco M.
Update on the endocannabinoid system as an anticancer target, Expert
opinion on therapeutic targets, Mar. 2011, vol. 15, no. 3, s. 297-308
30. Pisanti S., Picardi P., D’Alessandro A., Laezza C., Bifulco M.
The endocannabinoid signaling system in cancer, Trends in pharmacological
sciences, May 2013, vol. 34, no. 5, s. 273-282
31. Endsley M. P., Thill R., Choudhry I., Williams C. L., Kajdacsy‐Balla A.,
Campbell W. B., Nithipatikom K. Expression and function of fatty acid amide
hydrolase in prostate cancer, International Journal of Cancer, Sep. 2008, vol.
123, no. 6, s. 1318-1326
32. Nomura D. K., Lombardi D. P., Chang J. W., Niessen S., Ward A. M., Long J.
Z., Hoover H. H., Cravatt B. F. Monoacylglycerol lipase exerts dual control
over endocannabinoid and fatty acid pathways to support prostate cancer,
Chemistry & biology, Jul. 2011, vol. 18, no. 7, s. 846-856
33. Mukhopadhyay B., Schuebel K., Mukhopadhyay P., Cinar R., Godlewski G.,
Xiong K., Mackie K., Lizak M., Yuan Q., Goldman D., Kunos G.
Cannabinoid receptor 1 promotes hepatocellular carcinoma initiation and
progression through multiple mechanisms, Hepatology (Baltimore, Md.), May
2015, vol. 61, no. 5, s. 1615-1626
34. Messalli E. M., Grauso F., Luise R., Angelini A., Rossiello R. Cannabinoid
receptor type 1 immunoreactivity and disease severity in human epithelial
ovarian tumors, American journal of obstetrics and gynecology, Sep. 2014,
vol. 211, no. 3, s. 234.e1-6
35. Jung C. K., Kang W. K., Park J. M., Ahn H. J., Kim S. W., Taek Oh S., Choi
K. Y. Expression of the cannabinoid type I receptor and prognosis following
surgery in colorectal cancer, Oncology letters, Mar. 2013, vol. 5, no. 3,
s. 870-876
36. Caffarel M. M., Sarrió D., Palacios J., Guzmán M., Sánchez C. Delta 9-
tetrahydrocannabinol inhibits cell cycle progression in human breast cancer
cells through Cdc2 regulation, Cancer research, Jul. 2006, vol. 66, no. 13,
s. 6615-6621
37. Sánchez C., de Ceballos M. L., Gomez del Pulgar T., Rueda D., Corbacho C.,
Velasco G., Galve-Roperh I., Huffman J. W., Ramón y Cajal S., Guzmán M.
Inhibition of glioma growth in vivo by selective activation of the CB(2)
cannabinoid receptor, Cancer research, Aug. 2001, vol. 61, no. 15, s. 5784-5789
38. Zheng D., Bode A. M., Zhao Q., Cho Y.-Y., Zhu F., Ma W.-Y., Dong Z.
The cannabinoid receptors are required for ultraviolet-induced inflammation
264
Kannabinoidy w medycynie – przegląd zagadnienia
and skin cancer development, Cancer research, May 2008, vol. 68, no. 10,
s. 3992-3998
39. Wang D., Wang H., Ning W., Backlund M. G., Dey S. K., DuBois R. N. Loss
of cannabinoid receptor 1 accelerates intestinal tumor growth, Cancer
research, Aug. 2008, vol. 68, no. 15, s. 6468-6476
40. Nomura D. K., Long J. Z., Niessen S., Hoover H. S., Ng S.-W., Cravatt B. F.
Monoacylglycerol lipase regulates a fatty acid network that promotes cancer
pathogenesis, Cell, Jan. 2010, vol. 140, no. 1, s. 49-61
41. Carchman R. A., Harris L. S., Munson A. E. The inhibition of DNA synthesis
by cannabinoids, Cancer research, Jan. 1976, vol. 36, no. 1, s. 95-100
42. Munson A. E., Harris L. S., Friedman M. A., Dewey W. L., Carchman R. A.
Antineoplastic activity of cannabinoids, Journal of the National Cancer
Institute, Sep. 1975, vol. 55, no. 3, s. 597-602
43. Pisanti S., Malfitano A. M., Grimaldi C., Santoro A., Gazzerro P., Laezza C.,
Bifulco M. Use of cannabinoid receptor agonists in cancer therapy as
palliative and curative agents, Best practice & research. Clinical
endocrinology & metabolism, Mar. 2009, vol. 23, no. 1, s. 117-131
44. Velasco G., Sánchez C., Guzmán M. Towards the use of cannabinoids as
antitumour agents, Nature Reviews Cancer, 2012, vol. 12, no. 6, s. 436-444
45. Cudaback E., Marrs W., Moeller T., Stella N. The expression level of CB1
and CB2 receptors determines their efficacy at inducing apoptosis
in astrocytomas, PloS one, Jan. 2010, vol. 5, no. 1, s. e8702
46. Hart S., Fischer O. M., Ullrich A. Cannabinoids induce cancer cell
proliferation via tumor necrosis factor alpha-converting enzyme
(TACE/ADAM17)-mediated transactivation of the epidermal growth factor
receptor, Cancer research, Mar. 2004, vol. 64, no. 6, s. 1943-50
47. McKallip R. J., Nagarkatti M., Nagarkatti P. S. Delta-9-tetrahydrocannabinol
enhances breast cancer growth and metastasis by suppression of the antitumor
immune response, Journal of immunology (Baltimore, Md. : 1950), Mar. 2005,
vol. 174, no. 6, s. 3281-3289
48. Zhu L. X., Sharma S., Stolina M., Gardner B., Roth M. D., Tashkin D. P.,
Dubinett S. M. Delta-9-tetrahydrocannabinol inhibits antitumor immunity
by a CB2 receptor-mediated, cytokine-dependent pathway, Journal of
immunology (Baltimore, Md. : 1950), Jul. 2000, vol. 165, no. 1, s. 373-380
49. Kogan N. Cannabinoids and Cancer, Mini-Reviews in Medicinal Chemistry,
Oct. 2005, vol. 5, no. 10, s. 941-952
50. Sarfaraz S., Adhami V. M., Syed D. N., Afaq F., Mukhtar H. Cannabinoids
for cancer treatment: progress and promise, Cancer research, Jan. 2008, vol.
68, no. 2, s. 339-342
51. Sarfaraz S., Afaq F., Adhami V. M., Malik A., Mukhtar H. Cannabinoid
receptor agonist-induced apoptosis of human prostate cancer cells LNCaP
proceeds through sustained activation of ERK1/2 leading to G1 cell cycle
arrest, The Journal of biological chemistry, Dec. 2006, vol. 281, no. 51,
s. 39480-39491
52. Salazar M., Carracedo A., Salanueva I. J., Hernández-Tiedra S., Lorente M.,
Egia A., Vázquez P., Blázquez C., Torres S., García S., Nowak J., Fimia G.
M., Piacentini M., Cecconi F., Pandolfi P. P., González-Feria L., Iovanna J. L.,
Guzmán M., Boya P., Velasco G. Cannabinoid action induces autophagy-
265
Paweł Śledziński, Agnieszka Nowak, Joanna Zeyland, Ryszard Słomski
266
Kannabinoidy w medycynie – przegląd zagadnienia
267
Paweł Śledziński, Agnieszka Nowak, Joanna Zeyland, Ryszard Słomski
268
Kannabinoidy w medycynie – przegląd zagadnienia
269
Małgorzata Szabla1, Ewa Kędzierska2
Medyczna marihuana
1
mszabla92@gmail.com, Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Farmakologii
z Farmakodynamiką, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Analityki Medycznej, Uniwersytet
Medyczny w Lublinie, www.umlub.pl
2
ewa.kedzierska@umlub.pl, Katedra i Zakład Farmakologii z Farmakodynamiką, Wydział
Farmaceutyczny z Oddziałem Analityki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie,
www.umlub.pl
270
Medyczna marihuana
2. Medyczna marihuana
Priorytetem jest wyznaczenie granicy pomiędzy marihuaną medyczną,
a marihuaną – używką. Za stricte medyczną marihuanę uważa się wszystkie
preparaty farmaceutyczne, pochodzące z wyselekcjonowanych odmian
konopi, hodowanych w specjalnie przygotowanych halach. Mogą one
występować w postaci suszu, ekstraktu, bądź oleju, wówczas bogate są
w liczne związki chemiczne, wykazujące terapeutyczne właściwości, bądź
w formie aerozolu, tabletek, kapsułek, zawierających występujące poje-
dynczo, lub w różnych kombinacjach kannabinoidy. Ekstrakty stosowane
doustnie są zwykle standaryzowane. Preparaty te przepisywane są na
receptę, z uwzględnieniem ściśle określonych wskazań, przez lekarza, który
może stale kontrolować stan zdrowia pacjenta. Ponadto w niektórych
krajach dopuszczalne jest medyczne używanie marihuany w formie palenia,
czy wdychania par. Preparaty te nie są standaryzowane, dlatego też mogą
znacznie różnić się ilością przyjmowanych składników czynnych [6].
271
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
Δ9 – tetrahydrokannabinol – Δ9-
THC
Kannabidiol – CBD
Δ8 – tetrahydrokannabinol – Δ8-
THC
Kannabinol – CBN
Kannabidiwarin – CBDV
Kannabigerol – CBG
Kannabichromen – CBC
272
Medyczna marihuana
273
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
6. Preparaty farmaceutyczne
Dotychczas na światowym rynku farmaceutycznym pojawiły się cztery
preparaty, zawierające składniki czynne marihuany. Należą one do grupy
nieselektywnych agonistów receptorów kannabinoidowych, dlatego też
odpowiadają one za aktywację zarówno receptorów CB1, jak i CB2 [Tabela 3].
Skład/ Nazwa
preparatu/
Badania przedkliniczne/ Badania kliniczne
Nazwa handlowa/
Postać
274
Medyczna marihuana
275
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
276
Medyczna marihuana
277
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
278
Medyczna marihuana
279
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
280
Medyczna marihuana
8. Nowotwory i AIDS
Terapii nowotworowej u pacjentów poddawanych chemioterapii
towarzyszą uciążliwe wymioty oraz nudności. Zatwierdzone przez FDA
leki, zawierające syntetyczny THC okazują się efektywne w zwalczaniu
tych dolegliwości, wówczas gdy tradycyjne środki, wykazujące działanie
przeciwwymiotne są nieskuteczne [6, 32-33]. Najsilniejszym dowodem na
poparcie stosowania konopi w medycynie jest używanie jej w bólach,
przebiegających w terminalnym stadium choroby nowotworowej, zwłaszcza
podczas wytworzenia się tolerancji na działanie przeciwbólowe opioidów.
Właściwości przeciwbólowe konopi są związane głównie z zawartym
w nich THC oraz CBD [6, 33, 37-40, 46-47].
Istnieją badania, opisujące skuteczność kannabinoidów w leczeniu
glejaka wielopostaciowego, w przypadku gdy leczenie chirurgiczne i radio-
terapia okazały się nieskuteczne. Po wstrzyknięciu THC do guza mózgu,
zauważono zahamowanie procesu wytwarzania naczyń krwionośnych, co
w rezultacie spowodowało złagodzenie objawów guza [74]. Ponadto,
w licznych modelach zwierzęcych, a także hodowlach komórkowych
zauważono, iż THC indukuje apoptozę, hamuje wzrost komórek
nowotworowych, angiogenezę, proliferację, a także zapobiega przerzutom
nowotworów [59-61, 141]. CBD również wykazuje działanie przeciw-
nowotworowe w hodowlach komórkowych oraz w badaniach, przepro-
wadzonych z użyciem zwierząt [78-79]. Z przeglądu danych literaturowych
wynika, iż składniki czynne marihuany mogą okazać się fenomenem w terapii
m.in. gruczolaka płuc, nabłoniaka, chłoniaka, nerwiaka niedojrzałego, raka
skóry, macicy, piersi, żołądka, jelita grubego, trzustki, czy też prostaty [79, 61].
Jednakże w dalszym ciągu potrzeba dużej ilości dobrze zaplanowanych badań,
w tym badań klinicznych, aby potwierdzić korzyści wynikające z zastosowania
marihuany w terapii nowotworów.
U pacjentów chorujących na AIDS często występuje zespół wynisz-
czenia organizmu, związany z ograniczonym apetytem oraz utratą masy
ciała, a także kłopoty z zasypianiem. Dzięki właściwościom relaksa-
cyjnym, a także pobudzającym apetyt można zredukować do minimum
niekorzystne objawy towarzyszące tej chorobie. U osób z zespołem
wyniszczenia organizmu, którzy przyjmowali dronabinol, bądź palili
marihuanę zauważono znaczną poprawę apetytu oraz przyrost masy ciała
[117, 131]. Badania na zwierzętach wykazały również, iż THC oraz inne
kannabinoidy działają pobudzająco na apetyt oraz zwiększają ilość
spożywanej żywności. Naukowcy uważają, że właściwości te mogą
wynikać z oddziaływania tych związków na receptory CB1, które obecne
są w podwzgórzu oraz mezolimbicznym układzie nagrody, dlatego też
mogą być zaangażowane w regulację kontroli spożywania pokarmu [72].
281
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
282
Medyczna marihuana
283
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
12. Padaczka
Padaczka należy do grupy przewlekłych zaburzeń neurologicznych.
Charakteryzują ją napady, które polegają na nadmiernych, gwałtownych
i samorzutnych wyładowaniach bioelektrycznych w komórkach nerwowych.
Pomimo dostępności ponad 30 leków przeciwpadaczkowych, wciąż
1/3 pacjentów wykazuje oporność na leczenie [164].
Z przeglądu danych literaturowych wynika, iż zainteresowanie
zastosowaniem marihuany w terapii padaczki wzrosło w 2013 roku, kiedy
po użyciu preparatów wzbogaconych w CBD doszło do zmniejszenia
częstości występowania napadów padaczkowych u dzieci, opornych na
tradycyjne leczenie. Ponadto zauważono polepszenie nastroju oraz jakości
snu [96]. Epidiolex ® (99% ekstrakt na bazie CBD) znajduje się w III fazie
badań klinicznych, prowadzonych nad jego zastosowaniem w terapii
padaczki, w tym zespole Dravet i Lennox-Gastaut’a [6, 10, 50], nasila on
działanie leków przeciwpadaczkowych [52]. Wyniki badania trwającego
pomiędzy 15 stycznia 2014, a 15 stycznia 2015 roku u 214 pacjentów,
284
Medyczna marihuana
13. Astma
Astma jest przewlekłą, zapalną chorobą dróg oddechowych. W czasie
ataku dochodzi do skurczu dróg oddechowych, zwiększonej ilości śluzu
oraz powstawania w nich stanu zapalnego, wynikiem czego jest utrudnione
wydychanie powietrza z płuc.
Badania, przeprowadzone z użyciem zwierząt wykazały, iż po podaniu
CBD doszło do zmniejszenia całkowitego oporu i poprawy czynności płuc
oraz działania przeciwzapalnego [167]. Jedno z badań polegało na
uczulaniu szczurów szczepu Wistar duża liczbą antygenów. Podczas
leczenia zwierząt przy pomocy CBD zauważono zmniejszony poziom
cytokin, zaangażowanych w odpowiedź odpornościową na alergen, tj.
interleukiny 4 i 5 (IL-4, IL-5), które są niezbędne w rozwoju reakcji
zapalnej. CBD obniża również poziom IL-13, która uważana jest za
podstawowy czynnik stymulujący wydzielanie nadmiernej ilości śluzu,
285
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
14. Jaskra
Jaskra jest chorobą prowadzącą do postępującego i nieodwracalnego
uszkodzenia nerwu wzrokowego, co powoduje zwężenie pola widzenia lub
całkowitą utratę wzroku. Decydującym czynnikiem prowadzącym do
rozwoju tego schorzenia jest wzrost ciśnienia wewnątrz gałki ocznej
(intraocular pressure, IOP). W wyniku tego dochodzi do utrudnienia
krążenia siatkówkowego, niedotlenienia i degeneracji neuronów siatkówki.
Na zachorowanie na tę chorobę narażone są głównie osoby starsze, dotyczy
ona również dzieci, czy nawet niemowląt [170]. Wiele kannabinoidów
powoduje obniżenie IOP, poprzez oddziaływanie na receptory kanna-
binoidowe, znajdujące się w ciele rzęskowym oraz osłabienie produkcji
cieczy wodnistej [171-172]. Dlatego też są one uznawane jako potencjalne
związki mogące mieć zastosowanie w terapii jaskry. Marihuana może być
podawana doustnie, dożylnie, lub może być palona [173-174]. Stosowanie
preparatów w postaci kropli do oczu nie jest optymalne, dlatego że
powodują one wiele działań niepożądanych. Podawanie preparatów
z konopi w postaci oleju do oczu powoduje podrażnienie oraz stymulację
łez, tym samym utrudnienie wchłaniania poprzez wypłukiwanie płynu
z oka [175-176]. Alternatywę może stanowić palenie marihuany
przynajmniej w 6-8 dawkach dziennie, gdyż czas utrzymywania się
obniżonego IOP to 3-4 godziny; efekt euforyczny trwa zdecydowanie
krócej [177]. Obecnie nie ma konkretnych danych na temat uzależnienia
oraz objawów odstawienia u pacjentów stosujących marihuanę w terapii
jaskry. Jednakże ze względu na występowanie licznych niekorzystnych
efektów, chorym zaleca się rozważanie alternatywnych metod leczenia,
które oferują więcej korzyści terapeutycznych, zaś mniej działań
niepożądanych [170].
286
Medyczna marihuana
15. Miażdżyca
Miażdżyca jest przewleką chorobą zapalną, która jest najczęstszą
przyczyną chorób serca i udaru [178]. Ze względu na rosnące ryzyko
występowania chorób sercowo-naczyniowych wielu naukowców prowadzi
liczne badania, starając się tym samym zrozumieć molekularne mecha-
nizmy, leżące u podstaw miażdżycy. Coraz więcej danych literaturowych
wskazuje na ścisły związek pomiędzy otyłością/zespołem metabolicznym,
a miażdżycą. Odkrycie, iż ECS ma wpływ na regulację pobierania
pokarmu, sugerować może również jego udział w patogenezie miażdżycy.
Blokowanie receptorów CB1 wpływa na zmniejszenie masy ciała, a także
wykazuje efekty kardiometaboliczne. Natomiast aktywacja receptorów
CB2 po doustnym podaniu THC hamuje progresję blaszek miażdżycowych
w mysim modelu miażdżycy. Ponadto AEA blokuje ekspresję zapalnego
genu w komórkach śródbłonka, a tym samym adhezję monocytów [179].
Komórki limfoidalne, które wyizolowano z organizmu gryzoni (po podaniu
THC) wykazywały zmniejszoną zdolność proliferacji oraz obniżone
wydzielanie interferonu- . Chemotaksja makrofagów, która jest kluczo-
wym elementem w rozwoju miażdżycy również była hamowana przez THC
w warunkach in vitro. Dlatego też naukowcy uważają, iż THC oraz
kannabinoidy wykazujące aktywność względem receptora CB2 mogą
okazać się cennym elementem leczenia miażdżycy [178, 180]. Jednakże
dokładna rola ECS w przebiegu tej choroby nie jest jeszcze dokładnie
poznana [179].
16. Cukrzyca
Z przeglądu danych literaturowych wynika, iż w przebiegu cukrzycy
wzrasta poziom AEA i 2-AG oraz, że CBD łagodzi szereg objawów
związanych z tą chorobą, między innymi poprzez poprawienie wazo-
relaksacji śródbłonka naczyń oraz działanie przeciwzapalne [181]. Ponadto
po podaniu THC w mysim modelu cukrzycy zaobserwowano zmniejszenie
hiperglikemii oraz znaczny spadek utraty insuliny, produkowanej przez
trzustkę. Leczenie szczurów za pomocą CBD wykazało istotne zabezpie-
czanie przed rozwojem retinopatii cukrzycowej oraz łagodziło ból neuro-
patyczny, związany z cukrzycą [169]. Stres oksydacyjny i procesy zapalne
odgrywają kluczową rolę w rozwoju cukrzycy i jej powikłań. Ostatnie
badania dostarczyły przekonujących dowodów, iż ECS może znacząco
wpływać na produkcję reaktywnych form tlenu, zapalenie i późniejsze
uszkodzenie tkanek [182]. Wyniki przeprowadzonych doświadczeń
donoszą, iż THC łagodzi odpowiedź autominnunologiczną: zmniejsza
liczbę komórek limfocytarnych, zmniejsza poziom ekspresji interferonu- ,
IL-12 oraz czynnika martwicy nowotworowej (TNF-α). Dodatkowo
287
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
18. Podsumowanie
Biorąc pod uwagę wyniki przytoczonych badań należy stwierdzić, że
medyczna marihuana posiada ogromny potencjał leczniczy. Część
korzystnych działań jest już wykorzystywana w lecznictwie. Na runku
pojawiły się cztery preparaty farmaceutyczne zawierające składniki czynne
marihuany. Dwa z nich – nabilon i dronbinol – są ztwierdzone przez FDA
i zarejestrowane do zwalczania nudności i wymiotów u pacjentów,
poddawanych chemioterapii, którzy nie odpowiadali na działanie trady-
cyjnych środków przeciwwymiotnych, w zespole wyniszczenia u chorych
na AIDS, a także w anoreksji. Trzeci – nabiximol – zarejestrowano w kilku
krajach, jako lek łagodzący dolegliwości bólowe, jest również w trakcie
badań klinicznych, gdzie testowany jest jako środek przeciwwymiotny oraz
nasilający działanie tradycyjnych środków przeciwwymiotnych.
Zaawansowane są także badania kliniczne dotyczące przeciwdrgawkowego
działania Epidiolexu®, zawierającego ekstrakt z CBD. Jednakże liczne
badania przedkliniczne jak i kliniczne implikują zastosowanie preparatów
medycznej marihuany w terapii wielu innych chorób, takich jak AD, PD,
SM, padaczka, astma, jaskra, miażdżyca czy cukrzyca. Brakuje natomiast
wystarczających dowodów, które uzasadniałyby użycie medycznej
288
Medyczna marihuana
Literatura
1. Zuardi A. W. History of cannabis as a medicine: a review, Revista Brasileira
de Psiquiatria, 2 (2006), s. 153-157
2. Di Marzo V. A brief history of cannabinoid and endocannabinoid
pharmacology as inspired by the work of British scientists, Trends
in Pharmacological Sciences, 3 (2006), s. 134-140
3. Rutkowska M., Jamontt J. Rola układu kannabinoidowego w fizjologii
i patofizjologii ośrodkowego układu nerwowego, Advances in Clinical
and Experimental Medicine, 14, 6, (2005), s. 1243-1252
4. Vetulani J. Lecznicze zastosowania marihuany, Wszechświat, t. 115, 1-3
(2014), s. 15-24
5. Russo E. B. History of cannabis and its preparations in saga, science,
and sobriquet, Chemistry & Biodiversity, 8 (2007), s. 1614-1648
6. Fife T. D., Moawad H., Moschonas C., Shepard K., Hammond N. Clinical
perspectives on medical marijuana (cannabis) for neurologic disorders,
Neurology Clinical Practice, 5 (2015), s. 344-351
7. Kowalczuk A., Łozak A., Fijałek Z. E. Aktywność biologiczna surowców
roślinnych objętych Ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii, Przegląd
Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków
w Warszawie Rzeszów, 3 (2012), s. 318-333
8. Szukalski B. Kannabis – biochemia, farmakologia i toksykologia, Alkoholizm
i narkomania, (1997), s. 123-145
9. Mechoulam R., Hanus L. O., Pertwee R., Howlett A. C. Early
phytocannabinoid chemistry to endocannabinoids and beyond, Nature
Reviews Neuroscience, 15 (2014), s. 757-764
10. Devinsky O., Cilio M. R., Cross H., Fernandez-Ruiz J., French J., Hill
C., Katz R., Di Marzo V., Jutras-Aswad D., Notcutt W. G., Martinez-Orgado
J., Robson P. J., Rohrback B. G., Thiele E., Whalley B., Friedman D.
Cannabidiol: pharmacology and potential therapeutic role in epilepsy
and other neuropsychiatric disorders, Epilepsia, 6 (2014), s. 791-802
11. Borgelt L. M., Franson K. L., Nussbaum A. M., Wang G. S. The Pharma-
cologic and Clinical Effects of Medical Cannabis, Pharmacotherapy: The
Journal of Human Pharmacology and Drug Therapy, 33.2 (2013), s. 195-209
12. ElSohly M. A., Slade D. Chemical constituents of marijuana: The complex
mixture of natural cannabinoids, Life Sciences, 78 (2005), s. 539-548
289
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
290
Medyczna marihuana
30. Berlach D. M., Shir Y., Ware M. A. Experience with the synthetic cannabinoid
in chronic noncancer pain. Pain Medicine, 7 (2006), s. 25-29
31. Wissel J., Haydn T., Muller J., Brenneis C., Berger T., Poewe W., Schelosky
L. D. Low dose treatment with the synthetic cannabinoid nabilone
significantly reduces spasticity-related pain. A double-blind placebo-
controlled cross-over trial, Journal of Neurology, 20 (2006), s. 2218-2220
32. Chohan H., Greenfield L., Yadav V., Graves J. Use of Cannabinoids for
Spasticity and Pain Management in MS, Current Treatment Options in
Neurology, 18 (2016), 1
33. Detyniecki K., Hirsch L. Marijuana Use in Epilepsy: The Myth and the
Reality, Current Neurology Neuroscience Reports, 15 (2015), 65
34. Deutsch S. I., Rosse R. B., Connor J. M., Burket J. A., Murphy M. E., Fox F.
J. Current status of cannabis treatment of multiple sclerosis with an
illustrative case presentation of a patient with MS, complex vocal tics,
paroxysmal dystonia, and marijuana dependence treated with dronabinol,
CNS Spectrums, 13(2008), s. 393-403
35. Walther S., Schüpbach B., Seifritz E., Homan P., Strik W. Randomized,
controlled crossover trial of dronabinol, 2.5 mg, for agitation in 2 patients
with dementi, Journal of Clinical Psychopharmacology, 31 (2011), s. 256-258
36. Ren Y., Whittard J., Higuera-Matas A., Morris C. V., Hurd Y. L. Cannabidiol,
a nonpsychotropic component of cannabis, inhibits cue-induced heroin
seeking and normalizes discrete mesolimbic neuronal disturbances, Journal
of Neuroscience, 29 (2009), s. 14764-14769
37. Russo E. B. Cannabinoids in the management of difficult to treat pain,
Therapeutics and Clinical Risk Management, 4 (2008), s. 245-259
38. Lynch M. E., Cesar-Rittenberg P., Hohmann A. G. A double-blind, placebo-
controlled, cross-over pilot with extension using an oral mucosal
cannabinoid-extract for treatment of chemotherapyinduced neuropathic pain,
Journal of Pain and Symptom Management, 47 (2014), s. 166-173
39. Collin C., Davies P., Mutiboko I. K., Ratcliffe S. Randomized controlled trial
of cannabis-based medicine in spasticity caused by multiple sclerosis,
European Jorunal of Neurology, 14 (2007), s. 290-296
40. Koppel B. S., Brust J. C., Fife T., Bronstein J., Youssof S., Gronseth G., Gloss
D. Systematic review: efficacy and safety of medical marijuana in selected
neurologic disorders: report of the guideline development subcommittee
of the American academy of neurology, Neurology, 82 (2014), s. 1556-1563
41. Duran M., Pérez E., Abanades S., Vidal X., Saura C., Majem M., Arriola
E., Rabanal M., Pastor A., Farré M., Rams N., Laporte J. R., Capellà D.
Preliminary efficacy and safety of an oromucosal standardized cannabis
extract in chemotherapy induced nausea and vomiting, British Journal
of Clinical Pharmacology, 70 (2010), s. 656-663
42. Russo M., Calabro R. S., Naro A., Sessa E., Rifici C., D'Aleo G., Leo A., De
Luca R., Quartarone A., Bramanti P., Sativex in the management of multiple
sclerosisrelated spasticity: role of the corticospinal modulation, Neural
Plasticity, (2015)
43. Di Marzo V., Centonze D. Placebo effects in a multiple sclerosis spasticity
enriched clinical trial with the oromucosal cannabinoid spray (THC/CBD):
291
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
292
Medyczna marihuana
58. Sagar D. R., Burston J. J., Woodhams S. G., Chapman V. Dynamic changes
to the endocannabinoid system in models of chronic pain, Philosophical
Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences,
367 (2012), s. 3300-3311
59. Guzman M. Cannabinoids: potential anticancer agents, Nature Reviews
Cancer, 3 (2003), s. 745-755
60. Velasco G., Sanchez C., Guzman M. Towards the use of cannabinoids
as antitumour agents, Nature Reviews Cancer, 12 (2012), s. 436-444
61. Bowles D. W., O’Bryant C. L., Camidge R., Jimeno A. The intersection
between cannabis and cancer in the United States, Critical Reviews
in Oncology/ Hematology, 83 (2012), s. 1-10
62. Galve-Roperh I., Sanchez C., Cortes M. L., Gomez del Pulgar T., Izquierdo
M., Guzman M. Anti-tumoral action of cannabinoids: involvement of
sustained ceramide accumulation and extracellular signal-regulated kinase
activation, Nature Medicine, 6 (2000), s. 313-319
63. Lastres-Becker I., Molina-Holgado F., Ramos J. A., Mechoulam R.,
Fernandez-Ruiz J. Cannabinoids provide neuroprotection against 6-
hydroxydopamine toxicity in vivo and in vitro: relevance to Parkinson‟s
disease, Neurobiology of Disease, 19 (2005), s. 96-107
64. Brisbois T. D., de Kock I. H., Watanabe S. M., Mirhosseini M., Lamoureux D.
C., Chasen M., MacDonald N., Baracos V. E., Wismer W. V., Delta-9-
tetrahydrocannabinol may palliate altered chemosensory perception in cancer
patients: results of a randomized, double-blind, placebo-controlled pilot trial,
Annals of Oncology, 22 (2011), s. 2086-2093
65. Chesher G. B., Jackson D. M. Anticonvulsant effects of cannabinoids in mice:
drug interactions within cannabinoids and cannabinoid interactions with
phenytoin, Psychopharmacologia, 37 (1974), s. 255-264
66. Ten Ham M., Loskota W. J., Lomax P. Acute and chronic effects of D9-
tetrahydrocannabinol on seizures in the gerbil, European Journal of
Pharmacology, 31 (1975), s. 148-152
67. Wallace M. J., Martin B. R., DeLorenzo R. J. Evidence for a physiological
role of endocannabinoids in the modulation of seizure threshold and severity,
European Journal of Pharmacology, 452 (2002), s. 295-301
68. Baker D., Pryce G., Croxford J. L., Brown P., Pertwee R. G., Huffman J. W.,
Layward L. Cannabinoids control spasticity and tremor in a multiple sclerosis
model, Nature, 404 (2000), s. 84-87
69. Martín-Sánchez E., Furukawa T. A., Taylor J., Martin J. L. Systematic review
and meta-analysis of cannabis treatment for chronic pain, Pain Medicine,
10 (2009), s. 1353-1368
70. Noyes R., Brunk S., Avery D., Canter A. The analgesic properties of delta-9
tertrahydrocannabinol and codeine, Clinical Pharmacology and Therapeutics,
18 (1975)., s. 84-89
71. Rog D. J., Nurmikko T. J., Fride T., Young C. A. Randomized, controlled trial
of cannabis-based medicine in central pain in multiple sclerosis, Neurology,
65 (2005), s. 812-819
72. Abrams D. I., Guzman M. Cannabis in Cancer Care, Clinical Pharmacology
and Therapeutics, 97 (2015), s. 575-586
293
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
73. Zajicek J. P., Sanders H. P., Wright D. E., Vickery P. J., Ingram W. M., Reilly
S. M., Nunn A. J., Teare L. J., Fox P. J., Thompson A. J. Cannabinoids in
multiple sclerosis (CAMS) study: safety and efficacy data for 12 months follow
up, Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry, 76 (2005), s. 1664-1669
74. Guzman M., Duarte M. J., Blazquez C., Ravina J., Rosa M. C., Galve-Roperh
I., Sánchez C., Velasco G., González-Feria L. A pilot clinical study of Δ9-
tetrahydrocannabinol in patients with recurrent glioblastoma multiforme,
British Journal of Cancer, 95 (2006), s. 197-203
75. Price D., Martinez A., Seillier A., Koek W., Acosta Y., Fernandez E., Strong
R., Lutz B., Marsicano G., Roberts J. L., Giuffrida A. WIN55,212-2,
a cannabinoid receptor agonist, protects against nigrostriatal cell loss in the
1-methyl-4-phenyl-1,2,3,6-tetrahydropyridine mouse model of Parkinson‟s
disease, European Journal of Neuroscience, 29 (2009), s. 2177-2186
76. Müller-Vahl K. R., Schneider U., Koblenz A., Jöbges M., Kolbe H., Daldrup
T., Emrich H. M.. Treatment of Tourette‟s syndrome with Δ9-
Tetrahydrocannabinol (THC): a randomized crossover trial.
Pharmacopsychiatry, 35 (2002), s. 57-61
77. Müller-Vahl K. R., Schneider U., Prevedel H., Theloe K., Kolbe H., Daldrup
T., Emrich H. M. Delta 9-tetrahydrocannabinol (THC) is effective in the
treatment of tics in Tourette syndrome: a 6-week randomized trial, Journal
of Clinical Psychiatry, 64 (2003), s. 459-465
78. McAllister S. D., Soroceanu L., Desprez P. Y. The Antitumor Activity of Plant-
Derived Non-Psychoactive Cannabinoids, Journal of Neuroimmune
Pharmacology, 10 (2015), s. 255-267
79. Massi P., Solinas M., Cinquina V., Parolaro D. Cannabidiol as potential
anticancer drug, British Journal of Clinical Pharmacology, 75 (2013), s. 303-312
80. Torres S, Lorente M., Rodríguez-Fornés F., Hernández-Tiedra S., Salazar
M., García-Taboada E., Barcia J., Guzmán M., Velasco G. A combined
preclinical therapy of cannabinoids and temozolomide against glioza,
Molecular Cancer Therapeutics, 10 (2011), s. 90-103
81. Marcu J. P., Christian R. T., Lau D., Zielinski A. J., Horowitz M. P., Lee
J., Pakdel A., Allison J., Limbad C., Moore D. H., Yount G. L., Desprez P.
Y., McAllister S. D. Cannabidiol enhances the inhibitory effects of delta9-
tetrahydrocannabinol on human glioblastoma cell proliferation and survival,
Molecular Cancer Therapeutics, 9 (2010), s. 180-189
82. Wallace M. J., Wiley J. L., Martin B. R., DeLorenzo R. J. Assessment of the
role of CB1 receptors in cannabinoid anticonvulsant effects, European Journal
of Pharmacology, 428 (2001), s. 51-57
83. Blair R. E., Deshpande L. S., DeLorenzo R. J. Cannabinoids: is there
a potential treatment role in epilepsy?, Expert Opinion of Pharmacotherapy,
16 (2015), s. 1911-1914
84. Jones N., Hill T., Stott C., Wright S. Assessment of the anticonvulsant effects
and tolerability of GW Pharmaceuticals‟ cannabidiol in the anticonvulsant
screening program, in: Proceedings of the American Epilepsy Society Annual
Meeting, American Epilepsy Society, 2015
85. Consroe P., Wolkin A. Cannabidiol – antiepileptic drug comparisons
and interactions in experimentally induced seizures in rats, Journal
of Pharmacology and Experimental Therapeutics., 201 (1977), s. 26-32
294
Medyczna marihuana
86. Izquierdo I., Orsingher O. A., Berardi A. C. Effect of cannabidiol and of other
Cannabis sativa compounds on hippocampal seizure discharges,
Psychopharmacologia., 28 (1973), s. 95-102
87. Carlini E. A., Leite J. R., Tannhauser M., Berardi A. C. Cannabidiol and
Cannabis sativa extract protect mice and rats against convulsive agents,
Journal of Pharmacy and Pharmacology, 25 (1973), s. 664-665
88. Shirazi-zand Z., Ahmad-Molaei L., Motamedi F., Naderi N. The role
of potassium BK channels in anticonvulsant effect of cannabidiol in
pentylenetetrazole and Maxima electroshock models of seizure in mice,
Epilepsy and Behavior, 28 (2013), s. 1-7
89. Jones N. A., Hill A. J., Smith I., Bevan S. A., Williams C. M., Whalley B. J.,
Stephens G. J. Cannabidiol displays antiepileptiform and antiseizure
properties in vitro and in vivo, Journal of Pharmacology and Experimental
Therapeutics, 332 (2010), s. 569-577
90. Lastres-Becker I., Molina-Holgado F., Ramos J. A., Mechoulam R.,
Fernandez-Ruiz J. Cannabinoids provide neuroprotection against 6-
hydroxydopamine toxicity in vivo and in vitro: relevance to Parkinson‟s
disease, Neurobiology of Disease, 16 (2005), s. 96-107
91. Richter A., Loscher W. Effects of pharmacological manipulations of
cannabinoid receptors on severity of dystonia in a genetic model of
paroxysmal dyskinesia, European Journal of Pharmacology, 454 (2002),
s. 145-151
92. Mechoulam R., Carlini E. A. Toward drugs derived from cannabis,
Naturwissenschaften, 65 (1978), s. 174-179
93. Cunha J. M., Carlini E. A., Pereira A. E., Ramos O. L., Pimentel C., Gagliardi
R., Sanvito W. L., Lander N., Mechoulam R. Chronic administration
of cannabidiol to healthy volunteers and epileptic patients, Pharmacology,
21 (1980), s. 175-185
94. Ames F. R., Cridland S. Anticonvulsant effect of cannabidiol, South African
Medical Journal, 69 (1986), s. 14
95. Trembly B., Sherman M. Double-blind clinical study of cannabidiol as
a secondary anticonvulsant, presented at: Marijuana ‟90 International
Conference on Cannabis and Cannabinoids, International Association for
Cannabinoid Medicines, 1990
96. Porter B. E., Jacobson C. Repor of a parent survey of cannabidio-enriched
cannabis use in pediatric treatment-resistant epilepsy, Epilepsy and Behavior,
29 (2013), s. 574-577
97. Gloss D., Vickrey B. Cannabinoids for epilepsy, Cochrane Database of
Systematic Reviews, 3 (2014) 3:CD009270
98. Venderova K., Ruzicka E., Vorisek V., Visnovsky P. Survey on cannabis use
in Parkinson's disease: subjective improvement of motor symptoms,
Movement Disorders Journal, 19 (2004), s. 1102-1106
99. Iseger T. A., Bossong M. G. A systematic review of the antipsychotic properties
of cannabidiol in humans, Schizophrenia Research, 162 (2015), s. 153-161
100. Bergamaschi M. M., Costa Queiroz R. H., Chagas M. H. N, Gomes de Oliveira
D. C., Spinosa De Martinis B., Kapczinski F., Quevedo J., Roesler R., Schröder
N., E Nardi A., Martín-Santos R., Cecílio Hallak J. E., Zuardi A. W., Crippa
S. J. A. Cannabidiol reduces the anxiety induced by simulated public speaking
295
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
296
Medyczna marihuana
113. Crippa J. A., Derenusson G. N., Ferrari T. B., Wichert-Ana L., Duran F. L.,
Martin Santos R., Simões M. V., Bhattacharyya S., Fusar-Poli P., Atakan Z.
Santos Filho A., Freitas-Ferrari M. C., McGuire P. K., Zuardi A. W., Busatto
G. F., Hallak J. E. Neural basis of anxiolytic effects of cannabidiol (CBD)
in generalized social anxiety disorder: A preliminary report, Journal
of Psychopharmacology, 25 (2011), s. 121-130
114. Strasser F., Luftner D., Possinger K., Ernst G., Ruhstaller T., Meissner W., Ko
Y. D., Schnelle, M., Reif M., Cerny T. Cannabis-In-Cachexia-Study-Group.
Comparison of orally administered cannabis extract and delta-9-
tetrahydrocannabinol in treating patients with cancer-related anorexia-
cachexia syndrome: A multicenter, chase III, randomized, double-blind,
placebo-controlled clinical trial from the Cannabis-In Cachexia-Study-Group,
Journal of Clinical Oncology, 24 (2006), s. 3394-3400
115. Consroe P., Laguna J., Allender J., Snider S., Stern L., Sandyk R., Kennedy
K., Schram K. Controlled clinical trial of cannabidiol in Huntington‟s disease,
Pharmacology Biochemistry and Behavior, 40 (1991), s. 701-708
116. Carlini E. A., Masur J., Magalhaes C. C. P. B. Possvel efeito hipnotico do
cannabidiol no ser humano. Estudo preliminar, Ciência e Cultura, 31 (1979),
s. 315-322
117. Haney M., Gunderson E. W., Rabkin J., Hart C. L., Vosburg S. K., Comer S.
D., Foltin R. W. Dronabinol and marijuana in HIV-positive marijuana
smokers: caloric intake, mood, and Steep, Journal og Acquired Immune
Deficiency Syndromes, 45 (2007), s. 545-54
118. Bedi G., Foltin R. W., Gunderson E. W., Rabkin J., Hart C. L., Comer S. D.,
Vosburg S. K., Haney M. Efficacy and tolerability of high-dose dronabinol
maintenance in HIV-positive marijuana smokers: a controlled laboratory
study, Psychopharmacology, 212 (2010), s. 675-86
119. Riggs P. K., Vaida F., Rossi S. S., Sorkin L. S., Gouaux B., Grant I., Ellis R. J.
A pilot study of the effects of cannabis on appetite hormones in HIV-infected
adult men, Brain Research, 1431 (2012), s. 46-52
120. Foltin R. W., Fischman M. W., Byrne M. F. Effects of smoked marijuana
on food intake and body weight of humans living in a residential laboratory,
Appetite, 11 (1988), s. 1-14
121. Wallace M. J., Blair R. E., Falenski K. W., Martin B. R., DeLorenzo R. J.
The endogenous cannabinoid system regulates seizure frequency and duration
in a model of temporal lobe epilepsy, Journal of Pharmacology Experimental
Therapeutics, 307 (2003), s. 129-37
122. Gordon E., Devinsky O. Alcohol and Marijuana: Effects on Epilepsy and Use
by Patients with Epilepsy, Epilepsia, 42 (2001), s. 1266-1272
123. Hamerle M., Ghaeni L., Kowski A., Weissinger F., Holtkamp M. Cannabis
and other illicit drug use in epilepsy patients, European Journal of Neurology,
21 (2014), s. 167-170
124. Gross D. W., Hamm J., Ashworth N. L., Quigley D. Marijuana use
and epilepsy: prevalence in patients of a tertiary care epilepsy center,
Neurology, 62 (2004), s. 2095-2097
125. Dowie M. J., Howard M. L., Nicholson L. F. B., Faull R. L. M., Hannan A. J.,
Glass M. Behavioural and molecular consequences of chronic cannabinoid
297
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
298
Medyczna marihuana
299
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
300
Medyczna marihuana
301
Małgorzata Szabla, Ewa Kędzierska
Medyczna marihuana
Streszczenie
Preparaty z konopi, takie jak marihuana są wykorzystywane na całym świecie w zwalczaniu
przeróżnych dolegliwości od ponad 10 000 lat. Ze względu na to, iż mogą wywołać uzależnienie,
nierzadko kojarzone były z problemem narkomani, dlatego też ich użytkowanie zostało zakazane.
Obecnie w wielu krajach nastąpił renesans dotyczący stosowania marihuany, związany
z docenieniem jej właściwości terapeutycznych i prozdrowotnych. Odpowiadają za to przede
wszystkim kannabinoidy, które stanowią główne składniki czynne konopi. Punktem ich uchwytu
są receptory kannabinoidowe CB1 znajdujące się w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwo-
wym oraz receptory CB2 obecne w układzie immunologicznym. Coraz częściej wykonywane są
badania nad środkami działającymi agonistycznie, bądź antagonistycznie na owe receptory.
Wyniki przeprowadzonych doświadczeń ukierunkowują nas na możliwość wykorzystania tej
rośliny w terapii nowotworów, AIDS, a także w leczeniu stwardnienia rozsianego, choroby
Parkinsona, czy też choroby Alzheimera. Ponadto najnowsze dane literaturowe donoszą, iż leki
zawierające składniki czynne konopi mogą być przydatne w leczeniu padaczki, astmy, jaskry,
miażdżycy, a także cukrzycy. Współcześnie, używaniu marihuany oraz jej pochodnych
towarzyszą liczne kontrowersje. Dlatego, priorytetem podczas urzeczywistniania zastosowania tej
rośliny we współczesnej medycynie jest uwzględnienie jej skuteczności terapeutycznych,
bezpieczeństwa, przeciwwskazań oraz działań niepożądanych.
Słowa kluczowe: marihuana, kannabinoidy, choroby cywilizacyjne
Medical marijuana
Abstract
Cannabis preparations, such as marijuana, are used throughout the world to combat various
diseases by more than 10 000 years. Due to the fact that these preparations induce dependence,
they are often connoted with the problem of drug addiction, therefore, their use have been
prohibited. Currently in many countries there has been a renaissance on its implementation,
related to the appreciation of its therapeutic and health-enhancing properties, which result from
the action of cannabinoids – the main active ingredients of cannabis. Molecular target for these
compounds constitute CB1 cannabinoid receptors, located in the central and peripheral nervous
system and the CB2 receptors – present in the immune system. There are more and more studies
regarding agonist and antagonists of these receptors. The results of the experiments indicate the
potential use of this plant in the treatment of cancer, AIDS, multiple sclerosis, Parkinson's disease
or Alzheimer's disease. Moreover, recent literature data reported that medicines containing active
ingredients of cannabis may be useful in the treatment of epilepsy, asthma, glaucoma,
atherosclerosis, and diabetes. Nowadays, the use of marijuana and its derivatives is accompanied
by numerous controversies. Therefore, the priority during the introduction of this plant into the
modern medicine is the consideration of its therapeutic efficacy, safety, contraindications and side
effects.
Keywords: marijuana, cannabinoids, man-made diseases
302
Jakub Potoczny1, Aleksandra Studnicka2, Magdalena Konieczna3,
Piotr Czekaj4
1. Wstęp
Transportery leków są to białka transbłonowe, których główną funkcją
jest wybiórczy transport związków endogennych i egzogennych przez
błonę cytoplazmatyczną. Białka te odgrywają szczególną rolę w tworzeniu
barier funkcjonalnych pomiędzy krwią i takimi narządami, jak: mózg,
łożysko, gruczoł mlekowy, wątroba, czy ślinianki. W warunkach fizjolo-
gicznych chronią one organizm przed substancjami toksycznymi, jednak
poprzez swoje działanie mogą też prowadzić do wytworzenia zjawiska
lekooporności, a w konsekwencji do nieadekwatnej odpowiedzi organizmu
na stosowaną terapię. Czynniki modulujące działanie transporterów wpływają
na skuteczność farmakoterapii. Jednym z nich jest potencjalnie nikotyna,
wciąż powszechnie dostępna, nie tylko w postaci tradycyjnych papierosów,
ale także jako składnik dymu coraz bardziej popularnych e-papierosów oraz
plastrów nikotynowych. Wpływ nikotyny na działanie transporterów leków
nie jest w pełni poznany [1, 2].
2. Transportery ABC
Nadrodzina transporterów leków ABC stanowi grupę białek występu-
jących w błonach komórkowych i wykorzystujących do działania energię
z hydrolizy ATP. W komórkach ludzkich zidentyfikowano do tej pory
48 białek transporterów ABC, które zostały podzielone na siedem rodzin
A-G (tabela 1) [1, 2]. Odgrywają one ważną rolę w przenoszeniu substra-
tów, w tym ksenobiotyków do środowiska pozakomórkowego. Dzięki temu
przyczyniają się do utrzymania homeostazy organizmu, a jednocześnie
chronią komórki przed szkodliwym działaniem związków obcych [1-3].
1
potocznyjakub@op.pl, Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze Histologii i Embriologii,
Wydział Lekarski w Katowicach, Śląski Uniwersytet Medyczny, http://histologia.sum.edu.pl.
2
Aleksandra.m126@wp.pl, Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze Histologii i Embriologii,
Wydział Lekarski w Katowicach, Śląski Uniwersytet Medyczny, http://histologia.sum.edu.pl.
3
lenakonieczna@interia.pl, Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze Histologii i Embriologii,
Wydział Lekarski w Katowicach, Śląski Uniwersytet Medyczny, http://histologia.sum.edu.pl.
4
pcz@sum.edu.pl, Zakład Cytofizjologii, Katedra Histologii i Embriologii, Wydział Lekarski
w Katowicach, Śląski Uniwersytet Medyczny, http://histologia.sum.edu.pl.
303
Jakub Potoczny, Aleksandra Studnicka, Magdalena Konieczna, Piotr Czekaj
Ryc.1. Budowa transportera ABC posiadającego dwie domeny przezbłonowe TMD oraz dwie
domeny NBD(na podstawie [4]).
304
ABC wpływu nikotyny na transportery leków
2.1. Glikoproteina P
Najważniejszym białkiem z nadrodziny ABC jest glikoproteina P (P-gp),
zwana także białkiem oporności wielolekowej MDR-1 (ang. Multidrug
Resistance Protein). Gen ABCB1, kodujący to białko, znajduje się na
długim ramieniu chromosomu 7. P-gp ma masę cząsteczkową 170 kD [2].
Jest zbudowana z dwóch domen TMD, z których każda składa się z sześciu
segmentów i dwóch domen NBD, które wiążą ATP [4, 5]. Cząsteczka
białka ma kształt cylindra zawierającego centralnie położony kanał, przez
który substancje hydrofobowe, obojętne lub kationy są usuwane z komórki
do środowiska zewnątrzkomórkowego. P-gp ma od 2 do 4 miejsc wiążą-
cych substraty. Ze względu na szeroką specyficzność substratową może
ona rozpoznawać substancje o różnej budowie chemicznej, jednak nie
transportuje anionów [2, 6].
P-gp występuje w wielu różnych tkankach, najczęściej w błonach
komórkowych nabłonków wyspecjalizowanych w funkcji wydzielniczej.
Stanowi integralną część bariery krew-mózg, krew-jądro oraz krew-
łożysko. W przewodzie pokarmowym znajduje się na powierzchni kanali-
kowej hepatocytów, w nabłonku wyścielającym jelito cienkie i okrężnicę,
a także przewody wyprowadzające oraz pęcherzyki trzustki. W nerkach, P-gp
jest obecna w komórkach kanalików krętych I rzędu i cewki grubej nefronu
oraz mezangium. Ponadto, występuje w błonie rąbka szczoteczkowego
syncytiotrofoblastu, komórkach pęcherzyków tarczycy, kory nadnerczy,
tchawicy i oskrzeli. Jest obecna w śródbłonku naczyń krwionośnych [2].
Najważniejszą funkcją P-gp jest ochrona komórek przed substancjami
toksycznymi. W jelitach zapobiega ich wchłanianiu, natomiast w nerkach
i wątrobie wzmaga transport, odpowiednio do moczu i żółci. P-gp uczestniczy
w transporcie błonowym leków takich, jak inhibitory proteazy HIV, anty-
biotyki, opioidy, leki cytostatyczne i przeciwwymiotne [4]. Kolejną ważną
jej funkcją jest transport hormonów kortykosteroidowych (kortyzolu,
kortykosteronu i aldosteronu), fosfolipidów i cytokin. P-gp obecna
w limfocytach T i NK reguluje przepływIL-2, IL-4 i IFN-γ z komórki do
ogniska zapalnego. Ponadto, wpływa na cykl życiowy komórek, proli-
ferację komórek macierzystych, różnicowanie oraz apoptozę [2, 5].
2.2. BCRP
Białko oporności raka sutka BCRP (ang. Breast Cancer Resistant Protein)
jest kodowane przez gen ABCG2, który znajduje się na dłuższym ramieniu
chromosomu 4. Białko to jest nazywane także MXR (białko związane
z opornością na mitoksantron) oraz ABCP (białko ABC specyficzne dla
łożyska) [4].
305
Jakub Potoczny, Aleksandra Studnicka, Magdalena Konieczna, Piotr Czekaj
2.3. MRP
Grupa białek oporności wielolekowej MRP zaliczana jest do rodziny
ABCC transporterów ABC, składającej się z 12 transporterów (tabela 1) [2, 12].
Białka MRP uczestniczą w transporcie szkodliwych substancji i kseno-
biotyków w postaci koniugatów z glutationem lub kwasem glukuronowym.
Ksenobiotyki są wydalane z moczem lub kałem, ale mogę być również
usuwane przez płuca. Substratami dla MRP są aniony organiczne, a także
cyklosporyna A, doksorubicyna, leukotrien C4 (LTC4) oraz analogi puryn
[10, 12, 13].
Obecność transporterów MRP potwierdzono w wielu tkankach w ludz-
kim organizmie, m.in. w jelitach, nerkach, łożysku, żołądku oraz płucach,
jednak ekspresja poszczególnych białek MRP w tkankach różni się.
306
ABC wpływu nikotyny na transportery leków
3. Transportery SLC
Wśród białek transportujących leki wyróżnia się także nadrodzinę
transporterów SLC (ang. Solute-carrier). Obecnie liczy ona 55 rodzin
białek (tabela 2). U ludzi występuje 382 różnych transporterów SLC.
Znajdują się one we wszystkich błonach komórek (oprócz błony jądrowej),
gdzie przenoszą cząsteczki poprzez transport bierny, symport lub antyport.
Wiążą takie substancje jak: aniony, kationy, aminokwasy, oligopeptydy,
cukry, sole kwasów żółciowych, jony metali, neurotransmitery i witaminy
[14]. Za transport aminokwasów odpowiedzialne są systemy transportowe
(grupy białek transportujące określone aminokwasy) tworzone w zależności
od doboru substratów: system A(SLC38A1, SLC38A2, SLC38A4), system
X-AG(SLC1A1, SLC1A2, SLC1A3), system Y+(SLC7A1, SLC7A2,
SLC7A3P, SLC7A4), system ASC(SLC7A10), system ASCT(SLC1A4,
SLC1A5), B(0,+)AT(SLC7A9), system L(SLC7A5, SLC7A8, SLC43A1,
SLC43A2), system Y+L(SLC7A7, SLC7A6) i system T(SLC16A10). Za
transport alaniny odpowiada system A, glutaminy system N, fenyloalaniny
i waliny system L, a argininy Y+[15].
307
Jakub Potoczny, Aleksandra Studnicka, Magdalena Konieczna, Piotr Czekaj
4.1. Łożysko
W barierze łożyskowej występują zarówno białka nadrodziny ABC, jak
i SLC. Odgrywają one ważną rolę w transporcie substancji odżywczych od
matki do płodu, a poza tym stanowią jeden z mechanizmów ochronnych,
ponieważ zapobiegają przedostawaniu się ksenobiotyków do płodu oraz
uczestniczą w usuwaniu produktów przemiany materii. Łożyskowe
transportery leków ABC lokują się głównie w części szczytowej i bazalnej
błony komórkowej syncytiotrofoblastu (rycina2). Poza tym transportery
mogą występować w śródbłonku naczyń włosowatych płodu. Białka SLC
zaangażowane są m.in. w transport aminokwasów [4, 16].
4.2. Mózg
Ścisłe połączenia typu strefy zamykającej (ang. tight junction; zonula
occludens) komórek śródbłonka naczyń włosowatych mózgowia mają na
celu ochronę ośrodkowego układu nerwowego (OUN) przed substancjami
toksycznymi, ograniczając przemieszczanie się związków chemicznych
pochodzenia endo- i egzogennego w przestrzeniach międzykomórkowych.
W związku z tym, do transportu niezbędnych cząsteczek, np. glukozy bądź
aminokwasów przez śródbłonek, wymagane są specyficzne transportery.
W komórkach śródbłonka ekspresji ulega szereg transporterów, uczestni-
czących zarówno w usuwaniu, jak i pobieraniu określonych związków,
w tym także transportery leków. Są to m.in.: polipeptyd 1A2 (OATP1A2/
SLCO1A2) transportujący aniony organiczne, białko OAT3/SLC22A8
transportujące aniony organiczne, transporter monokarboksylowy MCT1
oraz P-gp, BCRP i MRP4 (rycina 3) [17].
308
ABC wpływu nikotyny na transportery leków
309
Jakub Potoczny, Aleksandra Studnicka, Magdalena Konieczna, Piotr Czekaj
sywny. Skutkuje ona utratą kartnityny przez nerki i spadkiem stężenia tego
związku w organizmie. SPCD objawia się osłabieniem mięśni, hipo-
glikemią i kardiomiopatią. W niektórych przypadkach może prowadzić do
śmierci, jednak zdarza się również bezobjawowy jej przebieg [22].
4.4. Wątroba
Ważnymi funkcjami wątroby są: magazynowanie substancji odżyw-
czych, uwalnianie substratów dla podstawowych szlaków metabolizmu
komórkowego oraz metabolizm ksenobiotyków. Hepatocyty wychwytują
aniony, kationy, prostaglandyny i sole kwasów żółciowych z krwi dzięki
transporterom znajdującym się w biegunie naczyniowym komórek, np.:
OATP-A (SLC21A3), OATP-B (SLC21A9), OATP-C (SLC21A6),
OATP8 (SLC21A8), OCT1 (SLC22A1) i hPGT (SLC21A2). Produkty
metabolizmu hepatocytarnego w dużej mierze są usuwane do żółci dzięki
transporterom takim, jak: MRP1, MRP2, MRP3 i MRP6. Charakterys-
tyczne jest, że MRP1 zwiększa swoją aktywność podczas regeneracji
wątroby i w obecności endotoksyn, natomiast MRP3 znajduje się tylko
w przewodach żółciowych. Skutkiem osłabienia działania transporterów
poprzez ich inhibicję może być cholestaza. Zastój żółci nie oznacza, że
ksenobiotyki nie zostaną usunięte z organizmu, ponieważ te znajdujące się
we krwi zostaną usunięte wraz z moczem [23].
Transportery soli kwasów żółciowych są wykorzystywane do wpro-
wadzania środków chemioterapeutycznych do komórek zmienionych
nowotworowo. Ponadto, są także używane do ukierunkowania uwalniania
tlenku azotu (NO) w wątrobie. NO zwiększa przepuszczalność ścian żyły
wrotnej, jest czynnikiem ochronnym przy włóknieniu, a także wywiera
działanie anty-apoptyczne w komórkach, co jest bardzo ważne podczas
leczenia marskości wątroby [23].
310
ABC wpływu nikotyny na transportery leków
311
Jakub Potoczny, Aleksandra Studnicka, Magdalena Konieczna, Piotr Czekaj
312
ABC wpływu nikotyny na transportery leków
Ryc.4. Główne kierunki metabolizmu nikotyny i kotyniny (na podstawie [25] i [27]).
313
Jakub Potoczny, Aleksandra Studnicka, Magdalena Konieczna, Piotr Czekaj
314
ABC wpływu nikotyny na transportery leków
7. Podsumowanie
Nikotyna jest wciąż ogólnie dostępna i stosowana przez znaczą część
społeczeństwa. Jest substancją psychoaktywną i uzależniającą. Wpływa na
wiele procesów zachodzących w ludzkim organizmie. Fakt jej destruk-
cyjnego oddziaływania na tkanki ludzkie, a także działanie prokancero-
genne są dobrze poznane. Stosunkowo niewiele jest jednak badań
prowadzonych celem ustalenia, czy istnieją oddziaływania pomiędzy niko-
tyną a białkami transportowymi leków oraz jaka jest ich natura. Uzyskano
wiele informacji na temat budowy, mechanizmu działania i specyficznych
substratów dla białek transportowych nadrodziny ABC i SLC występu-
jących w kluczowych dla rozwoju i życia człowieka barierach, np. krew-
mózg oraz krew-łożysko. Transportery leków stanowią istotny czynnik
odpowiedzialny za zjawisko lekooporności, ograniczającej w praktyce
lekarskiej skuteczność terapii farmakologicznej. Przeprowadzone badania
sugerują, że nikotyna nie jest aktywnie transportowana przez transportery
leków, jednakże wpływa modulująco na ich ekspresję i aktywność.
Nikotyna może przyczynić się do nasilenia tego zjawiska, modyfikując
działanie terapeutyczne leków. W związku z tym, konieczne jest podjęcie
dalszych badań pozwalających na analizę kolejnych potencjalnych
interakcji między nią a białkami transportowymi leków.
315
Jakub Potoczny, Aleksandra Studnicka, Magdalena Konieczna, Piotr Czekaj
Literatura
1. Linton K. J. Structure and Function of ABC Transporters, Physiology,
22 (2007), s. 122-130
2. Bamburowicz-Klimkowska M., Bogucka U., Szutowski M. Funkcje
transporterów typu ABC, Biuletyn Wydziału Farmaceutycznego
Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, 3 (2011), s. 34-40
3. Higgins C. F. ABC transporters: physiology, structure and mechanism
– an overview, Research in Microbiology, 152 (2001), s. 205-210
4. Kozłowska-Rup D., Czekaj P. Barierowa rola białek nadrodziny ABC
w łożysku ludzkim, Ginekologia Polska, 82 (2011), s. 52-63
5. Całka K., Balcerczak E., Sagłacka A., Mirowski M. Białka oporności
wielolekowej w szpiczaku mnogim, Acta Haematologica Polonica, 39 (2008),
s. 417-428
6. Sokołowska J., Urbańska K., Kłosińska D. Rola glikoproteiny P w warunkach
fizjologicznych i w stanach patologicznych. Część I. budowa chemiczna
i biologiczna glikoproteiny P, Życie Weterynaryjne, 89 (2014), s. 939-942
7. Jani M., Ambrus C., Magnan R., Jakab K. T ., Beéry E., Zolnerciks J. K.,
Krajcsi P. Structure and function of BCRP, a broad specificity transporter of
xenobiotics and endobiotics, Archives of Toxicology, 88 (2014), s. 1205-1248
8. Rabindran S. K., Ross D. D., Doyle L. A., Yang W., Greenberger L. M.
Fumitremorgin C Reverses Multidrug Resistance in Cells Transfected with
the Breast Cancer Resistance Protein, Cancer research, 60 (2000), s. 47-50
9. Szafraniec M. J., Szczygieł M., Urbanska K., Fiedor L. Determinants
of the activity and substrate recognition of breast cancer resistance protein
(ABCG2), Drug Metabolism Reviews, 46 (2014), s. 459-474
10. Leitner H. M., Kachadourian R., Day B. J. Harnessing drug resistance: Using
ABC transporter proteins to target cancer cells, Biochemical Pharmacology,
74 (2007), s. 1677-1685
11. Hartz A. M. S., Mahringer A., Miller D. S., Bauer B. 17-β-Estradiol:
a powerful modulator of blood-brain barrier BCRP activity, Journal of
Cerebral Blood Flow&Metabolism, 30 (2010), s. 1742-1755.
12. Toyoda Y., Hagiya Y., Adachi T., Hoshijima K., Kuo M. T., Ishikawa T. MRP
class of human ATP binding cassette (ABC) transporters: historical
background and new research directions, Xenobiotica, 38 (2008), s. 833-862
13. Létourneau I., Bowersc R., Deeleyb R., Cole S. Limited modulation of the
transport activity of the human multidrug resistance proteins MRP1, MRP2
and MRP3 by nicotine glucuronide metabolites, Toxicology Letters – Elsevier,
157 (2005), s. 9-19
14. Hel L., Vasiliou K., Nebert D. W. Analysis and update of the human solute
carrier (SLC) gene superfamily, Human Genomics, 3 (2009), s. 195-206
15. Cleal J. K., Lewis R. M. The mechanisms and regulation of placental amino
acid transport to the human foetus, The Journal of Neuroendocrinology,
20 (2008), s. 419-426
16. Vähäkangas K., Myllynen P. Drug transporters in the human blood-placental
barrier, British Journal of Pharmacology. 158 (2009), s. 665-678
17. Urquhart B. L., Kim R. B. Blood−brain barrier transporters and response
to CNS-active drugs, European Journal of Clinical Pharmacology, 65 (2009),
s. 1063-70
316
ABC wpływu nikotyny na transportery leków
18. Ito S., Alcorn J. Xenobiotic transporter expression and function in the human
mammary gland, Advanced Drug Delivery Reviews, 55 (2003), s. 653-665
19. Alcorn J., Lu X., Moscow J. A., McNamara P. J. Transporter Gene Expression
in Lactating and Nonlactating Human Mammary Epithelial Cells Using Real-
Time Reverse Transcription-Polymerase Chain Reaction, The Journal of
Pharmacology and Experimental Therapeutics, 303 (2002), s. 487-496
20. Dean M. ABC transporters, drug resistance, and cancer stem cells, Journal
of Mammary Gland Biology and Neoplasia., 14 (2009), s. 3-9
21. Kwok B., Yamauchi A., Rajesan R., Chan L., Dhillon U., Gao W., Xu H.,
Wang B., Takahashi S., Semple J., Tamai I., Nezu J., Tsuji A., Harper P.,
Ito S. Carnitine/xenobiotics transporters in the human mammary gland
epithelia, MCF12A., American Journal of Physiology – Regulatory,
Integrative and Comparative Physiology, 290 (2006), s. 793-802
22. Fu L., Huang M., Chen S. Primary carnitine deficiency and cardiomyopathy,
Korean Circulation Journal, 43 (2013), s. 785-792
23. Fabera K. M., Müllerb M., Jansen P. L. M. Drug transport proteins
in the liver, Advanced Drug Delivery Reviews, 55 (2003), s. 107-124
24. Roussa E. Channels and transporters in salivary glands, Cell and Tissue
Research, 343 (2011), s. 263-287
25. Benowitz N. L., Hukkanen J., Jacob P. Nicotine Chemistry, Metabolism,
Kinetics and Biomarkers, Handbook of Experimental Pharmacology,
192 (2009), s. 29-60
26. Mishra A., Chaturvedi P., Datta S., Sinukumar S., Joshi P., Garg A. Harmful
effects of nicotine, Indian Journal of Medical and Paediatrical Oncology,
36 (2015), s. 24-31
27. Nowak J. M., Żuryń A., Grzanka A. Kotynina – metabolizm, zastosowanie
jako biomarker i wpływ na organizm człowieka, Postępy Higieny i Medycyny
Doświadczalnej, 66 (2012), s. 996-1005
28. Gurusamy R., Natarajan S. Current Status on Biochemistry and Molecular
Biology of Microbial Degradation of Nicotine, Scientific World Journal, 2013:
125385, 10.1155/2013/125385
29. La Torre G., Mipatrini D, Country-level correlates of e-cigarette use in the
European Union, International Journal of Public Health, 13 (2016)., s1-7
30. Mc Donough M. Update on medicines for smoking cessation, Australian
Prescriber, 38 (2015), s. 106-111
31. Wasowicz A., Feleszko W., Goniewicz M. L. E-Cigarette use among children
and young people: the need for regulation, Expert Review of Respiratory
Medicine, 2015 Oct;5, s.507-9
32. http://natemat.pl/163815,e-papierosy-stworzone-od-nowa-zamiast-plynu-
kapsulki
33. Albuqerque E. X., Pereira E. F., Alkondon M., Rogers S. W. Mammalian
nicotinic acetylcholine receptors: from structure to function, Physiololgical
Reviews, 89 (2009), s. 73-120
34. Benowitz N. L, Pharmacology of Nicotine: Addiction, Smoking-Induced
Disease, and Therapeutics, Annual Review of Pharmacology and Toxicology,
49 (2009), s. 57-71
317
Jakub Potoczny, Aleksandra Studnicka, Magdalena Konieczna, Piotr Czekaj
35. Andreoli T. M., Brown A. M., Fambrough D. M., Hoffman J. F., Schultz S.,
Welsh M. J. Molecular Biology of Membrane Transport Disorders, Springer
Science & Business Media, 2013, s. 152, ISBN:978-0-306-451645
36. Goriounova N. A., Mansvelder H. D. Short- and Long-Term Consequences
of Nicotine Exposure during Adolescence for Prefrontal Cortex Neuronal
Network Function, Cold Spring Harbour Perspectives in Medicine, 12 (2012):
a012120
37. Hukkanen J., Jacob P., Benowitz N. L. Metabolism and Disposition Kinetics
of Nicotine, Pharmacological Reviews, 57 (2005), s. 79-115
38. Tutka P., Mosiewicz J., Wielosz M. Pharmacokinetics and metabolism
of nicotine, Pharmacological Reports, 57 (2005), s.143-153
39. Stiby A. I., Macleod J., Hickman M., Yip V. L., Thompson N. J., Munafo M.
R. Association of Maternal Smoking With Child Cotinine Levels, Nicotine
Tobbaco Research, 12 (2013), s. 2029-2036
40. Sun B., Zhang F., Zhou G., Chu G., Huang F. Genetic variation in alkaloid
accumulation in leaves of Nicotiana, Journal of Zhejiang University Science
B, 12 (2013), s. 1100-1109
41. Cichocki M. Biochemiczne i molekularne podstawy biotransformacji
ksenobiotyków, Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego im. Karola
Marcinkowskiego w Poznaniu, 2015, s. 42. ISBN: 978-83-7597-256-6
42. Koudusi N. A., Hoffmann E. B., Assadzadeh A., Tyndale R. F. Hepatic
CYP2A6 levels and nicotine metabolism: Impact of genetic, physiologic,
environmental, and epigenetic factors, European Journal of Clinical
Pharmacology, 66 (2010), s. 239-251
43. http://www.cypalleles.ki.se/cyp2a6.htm
44. Yalcin E., De la Monte S. Tobacco nitrosamines as culprits in disease:
mechanisms reviewed, Journal of Physiology and Biochemistry, 1(2016),
s. 107-120
45. Piliguian M., Zhu A. Z. X., Zhou Q., Benowitz N. L., Ahluwalia J. S. Novel
CYP2A6 variants identified in African Americans are associated with slow
nicotine metabolism in vitro and in vivo, Pharmacogenetic Genomics,
24 (2014), s. 118-128
46. Wang J., Markowitz J., Donovan J., Devane L. P-glycoprotein does not actively
transport nicotine and cotinine, Addiction Biology, 10 (2005), s. 127-129
47. Cisternino S., Chapy H., Andre P., Smirnova M., Debray M., Schermann J. M.
Coexistence of passive and proton antiporter-mediated processes in
nicotinetransport at the mouse blood-brain barrier, American Association
of Pharmaceutical Scientists Journal, 2(2013),s.299-307
48. Shalaby A. S., El-Hady Sweilum O. A., Ads M K. Does Tramadol Increase
the Severity of Nicotine Dependence? A Study in an Egyptian Sample, Journal
of Psychoactive Drugs, 47 (2015), s. 197-202
49. Pal D., Kwatra D., Minocha M., Paturi D., Budda B., Mitra A. Efflux
transporters- and cytochrome P-450-mediated interactions between drugs
of abuse and antiretrovirals, Life Sciences – Elsevier, 88 (2011), s. 959-971
50. Pastrakuljic A., Derewlany L., Knie B., Koren G. The Effects of Cocaine
and Nicotine on Amino Acid Transport across the Human Placental Cotyledon
Perfused In Vitro, The Journal of Pharmacology and Experimental
Therapeutics, 294 (2000), s. 141-146
318
ABC wpływu nikotyny na transportery leków
319
Ewelina Cholewińska1, Katarzyna Ognik2, Anna Stępniowska3
Zatrucia grzybami
– objawy, diagnostyka, leczenie
1. Wstęp
Obyczaj zbierania w lesie grzybów jest głęboko zakorzeniony w kul-
turze europejskiej. Mimo, iż grzyby cechują się wysoką zawartością wody,
a tym samym są niskokaloryczne i ubogie w makroskładniki, ze względu
na swoje walory smakowe oraz zawartość znacznych ilości witamin
(szczególnie witaminy C i witamin z grupy B) oraz mikroelementów (m.in.
K, P, Mg, Zn, Cu, Mn, S i łatwo przyswajalnego Fe) do chwili obecnej
stanowią ważny element jadłospisu człowieka [1]. Niestety z racji, iż
niektóre gatunki grzybów mogą zawierać w swoim składzie różnorodne
substancje czynne (m.in. cykopeptydy, orellanina czy gyromitryna) oddzia-
łujące toksycznie na organizm człowieka, zbieranie i spożywanie ich
przedstawicieli może przynieść więcej szkody niż pożytku. W samej tylko
Polsce ilość zatruć grzybami szacuje się na ok. 100 przypadków rocznie.
Do większości z nich dochodzi od maja do października, co spowodowane
jest okresową wegetacją grzybów. Na częstość zatruć niewątpliwie wpływa
także urodzaj grzybów w danym sezonie [2]. W zależności od rodzaju
i ilości spożytych grzybów zarówno same objawy zatrucia jak również ich
nasilenie mogą być bardzo zróżnicowane. Niezmiernie ważne jest zatem by
możliwie jak najszybciej rozpoznać dane zatrucie oraz wprowadzić odpo-
wiednie leczenie, zmniejszające tym samym ryzyko powikłań – niejedno-
krotnie dramatycznych w skutkach [3]. Celem pracy było więc przedsta-
wienie wybranych grzybów trujących najczęściej mylonych z gatunkami
jadalnymi oraz mechanizmów działania wybranych toksyn grzybowych.
Omówiono także zagadnienia związane z diagnostyką i aktualnie
stosowanymi procedurami leczenia zatruć spowodowanych spożyciem
muchomora sromotnikowego.
1
ewelina.chlewinska@mailplus.pl, Katedra Biochemii i Toksykologii, Wydział Biologii
i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, http://www.up.lublin.pl
2
kasiaognik@poczta.fm, Katedra Biochemii i Toksykologii, Wydział Biologii i Hodowli
Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, http://www.up.lublin.pl
3
anna.stepniowska@up.lublin.pl, Katedra Biochemii i Toksykologii, Wydział Biologii i Hodowli
Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, http://www.up.lublin.pl
320
Zatrucia grzybami – objawy, diagnostyka, leczenie
321
Ewelina Cholewińska, Katarzyna Ognik, Anna Stępniowska
3. Zatrucia grzybami
Jak już wspomniano zatrucia grzybami spowodowane są obecnością
w nich różnorodnych toksyn. W naszej szerokości geograficznej śmier-
telnie trujące grzyby zawierają przede wszystkim anatoksyny. Najpow-
szechniej przytaczanym przykładem grzyba zawierającego znaczne ilości
tej toksyny jest muchomor sromotnikowy, którego spożycie stanowi
322
Zatrucia grzybami – objawy, diagnostyka, leczenie
323
Ewelina Cholewińska, Katarzyna Ognik, Anna Stępniowska
324
Zatrucia grzybami – objawy, diagnostyka, leczenie
325
Ewelina Cholewińska, Katarzyna Ognik, Anna Stępniowska
326
Zatrucia grzybami – objawy, diagnostyka, leczenie
327
Ewelina Cholewińska, Katarzyna Ognik, Anna Stępniowska
328
Zatrucia grzybami – objawy, diagnostyka, leczenie
329
Ewelina Cholewińska, Katarzyna Ognik, Anna Stępniowska
8. Podsumowanie
Zbieranie i spożywanie grzybów wymaga zachowania szczególnej
ostrożności. Znaczne podobieństwo morfologiczne niektórych gatunków
jadalnych i trujących może bowiem prowadzić do pomyłek skutkujących
wystąpieniem ciężkiego zatrucia, a nawet śmierci. Diagnostyka zatruć
grzybami opiera się na przeprowadzeniu wywiadu z poszkodowanym lub
świadkiem zdarzenia, wykonaniu analiz mikologicznych resztek potrawy
lub treści pokarmowej pobranej od pacjenta, a także oznaczeniu wybranych
biochemicznych parametrów krwi mogących świadczyć o uszkodzeniu
narządów wewnętrznych. Leczenie zatruć toksynami grzybowymi ze
względu na często dość długi okres bezobjawowy oraz brak ujednoliconych
330
Zatrucia grzybami – objawy, diagnostyka, leczenie
Literatura
1. Rajewska J., Bałasińska B. Związki biologicznie aktywne zawarte w grzybach
jadalnych i ich korzystny wpływ na zdrowie, Postępy Higieny i Medycyny
Doświadczalnej, 58 (2004), s. 352-357
2. Prokopowicz D., Panasiuk B., Kranc R. H. Zatrucia grzybami – problem
epidemiologiczny, Gabinet Prywatny, 6-7 (2006), s. 33-35
3. Szczepanek M., Bogdał J. Diagnostyka laboratoryjna w rozpoznawaniu,
monitorowaniu przebiegu i rokowaniu zatruć grzybami, Badanie i Diagnoza,
9 (2003), s. 33-36
4. Głowacki S. Znaczenie gospodarcze i rekreacyjne dolnych warstw lasu, Leśne
Prace Badawcze, 3 (2006), s. 99-114
5. Erden A., Esmeray K. Acute liver failure caused by mushroom poisoning:
a case report and review of the literature, International Medical Case Reports
Journal, 6 (2011), s. 85-90
6. Zuber A., Kowalczyk M. Methods used in species identification of
hallucinogenic and other poisonous mushrooms in forensic investigations,
Problems of Forensic Sciences, 86 (2011), s. 151-161
7. Ferenc T., Łukasiewicz B. Zatrucia muchomorem sromotnikowym (Amanita
phalloides,. Medycyna Pracy, 60 (2009), s. 415-426
8. Gerhardt E. Przewodnik grzyby, Mulico, Warszawa 2004
9. Evans S., Kibby G. Kieszonkowy atlas grzybów, Dorling Kindersley, (2007)
10. Flück M. Atlas grzybów oznaczania, zbiór, użytkowanie, Delta W-Z,
Warszawa 2002
11. Panasiuk L. Zatrucia grzybami, Medycyna Rodzinna., 2 (1999), s. 41-48
12. Brandys J. Toksykologia wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków (1999), s. 145-153
13. Grzywnowicz K. Grzyby i ludzie czyli od etnomykologii do mykotechnologii,
Wydawnictwo UMCS, Lublin (2012), s. 22-27
14. Wiąckowski S. Toksykologia środowiska człowieka, Oficyna Wydawnicza
Branta, Bydgoszcz (2010), s. 166-172
15. Magdalan J. Wpływ leczenia daktynomycyną na przebieg zatrucia α-
amanityną wywołanego doświadczalnie u myszy i szczurów, Advances
in Clinical and Experimental Medicine, 12 (2003), s. 601-606
331
Ewelina Cholewińska, Katarzyna Ognik, Anna Stępniowska
332
Zatrucia grzybami – objawy, diagnostyka, leczenie
333
Indeks autorów
Bemowska-Kałabun O. ............ 148 Matłok N. ................................... 89
Bohacz J. .................................. 111 Migut D. ..................................... 89
Budnyk O. ............................ 56, 65 Nawrocka K. ............................ 125
Budzeń M. .................................. 46 Nowak A. ................................. 255
Cholewińska E. ........................ 322 Nowak I. ................................... 162
Czekaj P. .................................. 305 Nowak P. .................................. 221
Dąbrowska A................................ 9 Ognik K. ................................... 322
Fabrowska J.............................. 196 Olszak M. ................................... 19
Fujarowicz M. .......................... 100 Olszewska-Słonina D. .............. 245
Gębura J. .................................... 56 Panek P..................................... 245
Gorzelany J................................. 89 Parzymies M. ............................. 77
Grabek-Lejko D. ...................... 100 Poniewozik M. ........................... 77
Hołyńska-Iwan I. ...................... 245 Potoczny J. ............................... 305
Iwanowski Ł. ............................ 111 Sieradzka M. ............................ 221
Kamińska K.............................. 125 Skowronek M. .......................... 111
Kapuścińska A. ........................ 162 Słomski R. ................................ 255
Karwan A. ................................ 111 Staszowska-Karkut M. ............. 177
Kasprzak K. .............................. 187 Stawieraj G. .............................. 221
Kędzierska E. ........................... 272 Stępniowska A. ........................ 322
Kluz M. .................................... 100 Studnicka A. ............................. 305
Kłembokowski A. ..................... 111 Sugier P. ..................................... 65
Kołodziejczyk-Czepas J. .......... 221 Szabla M. ................................. 272
Konieczna M. ........................... 305 Śledziński P. ............................. 255
Kręcisz M. ................................ 187 Śmigała M. ................................... 9
Kulik B. .................................... 177 Tchórzewska D. ......................... 28
Kupryaniuk K. .......................... 187 Waraczewski R. ....................... 177
Liszewska N. ............................ 111 Wierzbicka M........................... 148
Łęska B..................................... 196 Winiarczyk K. ........................ 9, 56
Magierowicz K. ........................ 136 Wiśniewska A. ......................... 125
Marciniec R. ............................... 28 Włodarczyk E. .......................... 212
Marczuk P. ............................... 212 Zeyland J. ................................. 255
Materska M. ............................. 177 Zgórski D.................................. 111
334