‫چگونگی اثرات محیطی بر رشد کودک آمادگی‬

‫تاثیر عوامل محیطی در تشکیل مشکالت یادگیری‬

‫عوامل محیطی بسیاری وجود دارد که می تواند به پیچیدگی ناتوانیهای یادگیری بیفزای د و ح تی ش اید س بب‬
‫ساز آن باشد ‪.‬ویژگیهای محیطی می تواند در سرتاسر رشد کودک وجود داشته باشد ی ا آنک ه ب ر پای ه ه ای‬
‫روانی و فیزیولوژیکی یادگیری اثرات کوتاه مدت تری بگذارد‬

‫عوامل محیطی موثر در این زمینه عبارتند از ‪:‬‬

‫‪-1‬تغذیه ‪ ،‬بهداشت ‪ ،‬سالمتی‬

‫تغذیه ناکافی می تواند در توانایی آنی یادگیری هر کودک در کالس درس اث ر بگ ذارد ‪.‬انگ یزش ض عیف ‪،‬‬
‫توجه ناکافی و ضعف در انجام کار در دست اقدام می توان د در اث ر نی از اولی ه ای چ ون گرس نگی باش د ‪،‬‬
‫یکی از راه حله ای این مس أله ‪ ،‬ت دارک غ ذای مدرس ه اس ت مس أله ای ک ه اهمیت آن کم تر بقی ه نیس ت ‪،‬‬
‫موضوع بهداشت یا سالمت عمومی کودک است ‪ .‬سرماخوردگی مزمن ‪ ،‬مشکالت تنفس ی ‪ ،‬آلرژیه ا ‪ ،‬می‬
‫تواند در ناتوانیهای یادگیری موثر افتد ‪.‬‬

‫تندرستی کودکان نیز می تواند در ناتوانیهای یادگیری عامل دیگری به حس اب آی د ‪.‬در پرون ده ه ای ب الینی‬
‫این کودکان ‪ ،‬گزارشهایی از سقوط ‪ ،‬آسیب دیدگی مغز ‪ ،‬ضربه وارده به سر و ‪ ...‬دیده می شود ‪.‬‬

‫‪ -2‬تحریک حسی ‪ :‬کودک در حال رشد نیازمند درون دادهای حسی است ت ا درب اره محی ط و خ ود ه ر دو‬
‫بیاموزد ‪.‬‬

‫‪ -3‬تحریک زب‪11‬انی ‪ :‬زب ان بواس طه نقش ش در تفک ر و ی ادگیری س ایر مهارته ا در محی ط ‪،‬زن دگی ک ودک‬
‫جایگاه ویژه ای دارد ‪.‬‬

‫‪ -4‬رشد اجتماعی و عا طفی ‪ :‬بسیاری از کودک ان‪  ‬مبتالبه‪  ‬ن اتوانی ی ادگیری مض طرب ‪ ،‬ن ا مطمئن ‪ ،‬بی‬
‫اختیار و سرکش هستند ‪.‬امکان دارد چنین رفتارهایی با فقدان امنیت طبیعی ‪ ،‬ثبات محبت ‪ ،‬گرمی ‪ ،‬پذیرش‬
‫‪ ،‬در منزل و محیط مدرسه پیوند داش ته باش د ‪ .‬ک ودکی ک ه در مح رومیت ع اطفی ط والنی ی ا ش دید ق رار‬
‫گیرد ‪ ،‬مبانی روانی و حتی شاید فیزیولوژیکی یادگیری در وی به طور نا مطلوبی صدمه می بیند ‪.‬‬

‫‪ - 5  ‬عوامل روانی ‪ :‬امکان دارد کودکان مبتال به ناتوانیهای یادگیری ‪ ،‬در عملکردهای روانی پای ه چ ون‬
‫ادراک ‪ ،‬یاد آوری و شکل دادن به مفاهیم اختالله ایی داش ته باش ند ب رای مث ال ب رخی از این کودک ان نمی‬
‫توانند دستور العملها را بفهمند یا آنچه را که اخیراً آموخته اند به یاد آورند ‪.‬و‪...‬‬

‫‪-6‬عوامل فیزیولوژیک ‪ :‬همچون آسیب دیدگی مغ زی ش دید ی ا ج زئی و ص دمه وارده ب ه دس تگاه عص بی‬
‫مرکزی است ‪.‬‬

‫‪ -7‬عوامل بیوشیمیایی ‪ :‬برخی از عوامل بیوشیمیایی که در ارتباط با ناتوانیهای یادگیری از آنه ا ن ام ب رده‬
‫شده است عبارتند از ‪ :‬هایپوگلیسمی ‪ ،‬عدم توازن استیل کولی نستروز ‪ ،‬کم کاری تیروئید و ‪...‬‬

‫در نظریه‪  ‬دیگری پنج عامل محیطی در تشدید اختالالت یادگیری موثرند که به عبارت زیر می باشد‬

‫‪ -1‬تجربه ناکامی در دوران اولیه زندگی کودک‬

‫الف ) جدایی طوالنی کودک از والدین بویژه مادر که این جدایی در سن نوزادی ب ر ک ودک ت اٌثیرات ش دید‬
‫تری دارد ‪.‬‬

‫ب ) بیماری ‪ ،‬ضعف و ناتوانی شدید و طوالنی آن در دوران نوزادی یا سالهای اولیه زندگی کودک ‪.‬‬

‫ج ) کودکی که مورد بی توجهی واقع می شود ‪ .‬و به عب ارتی از هم راهی متقاب ل وال دین ‪ ،‬بزرگس االن ی ا‬
‫کودکان در لحظات موثر زندگی محروم می شود‬

‫‪  -2 ‬مشکالت رفتاری ‪:‬‬

‫وجود مشکالت زیر در دوره شیر خوارگی یا سالهای اولیه زندگی کودک‬

‫‪    -‬گریه زیا دو بیش از معمول‬

 ‫‪    -‬الگوی نامناسب خوابیدن‬

‫‪    -‬ضعف الگوهای مناسب تغذیه‬

‫‪    -‬نا آرامی بیش ازحد‬

‫‪    -‬بیحالی ‪ ،‬بی عالقگی‬

‫‪ -3‬اختالالت فرهنگی – زبانی‬

‫به این معنا که ‪:‬‬

‫الف ‪ :‬آیا خانواده کودک به زبان رایج در جامعه و مدرسه صحبت می کنند ؟‬

‫ب ‪ :‬آیا کودک می تواند به زبان رایج در جامعه خویش صحبت کند ؟‬

‫‪ -4‬سوء تغذیه ‪:‬‬

‫س وء تغذی ه و گرس نگی ش دید و کمب ود ک الری و پروت ئین ‪ ،‬آش کارا می توان د م وجب ض عف روز‬
‫افزون‪              ‬نوزاد شود و آنها را در برابر عفونت و بیماریها آسیب پذیر کند ‪.‬‬

‫‪ -5‬ضعف آموزشی یا فقدان موقعیت های مناسب آموزشی‬

‫‪         -‬غیبت زیاددانش آموز در مدرسه‬

‫‪         -‬مختل شدن آموزش کودک به طور مکرر‬

‫‪         -‬سابقه شکست ( ردشدن ) دانش آموز بدون مداخله آموزشی ‪.‬‬

‫‪         -‬تنبیه بدنی و سوء رفتار توسط معلمین سابق دانش آموز ‪.‬‬
 ‫‪         -‬آموزش به وسیله یک آموزگار ناشایسته‬

‫تاثیر دوستان بر شکل گیری شخصیت کودک‬

‫رفاقت یکی از عناصر محیطی مهمی است که تأثیر فراونی روی ش کل گ یری شخص یت ک ودک دارد‪ .‬آی ا‬
‫خانواده باید در امر انتخاب دوست و رفیق دخالت نماید و یا این که بناب ه نظ ر بعض یها بای د ک ودک ب ا ه ر‬
‫کسی که می خواهد معاشرت نماید تا این که در زندگی پختگی و تجربه الزم را فراهم آورد؟‬

‫شاید خطرناکترین نقشی که محیط در تربیت کودک دارد‪ ،‬رفیق ان ب د باش د‪ .‬چ را ک ه دوس تی ت أثیر‬ ‫•‬
‫فراوانی روی انسان دارد‪ .‬چیزی که باعث می شود کودک در اثنای مصاحبت و هم نش ینی خ ود در خط ر‬
‫بیفتد این است که میزان تأثیر منفی رفتار یا اندیشه حاصل از رفاقت آن قدر زیاد است که کودک را ی ارای‬
‫مقاومت در برابر آن نیست‪.‬‬

‫ولی این بدان معنا نیست که آزادی کودک در انتخاب دوست و رفیق گرفته ش ود بلک ه ض رورت این اس ت‬
‫که پیش از وارد شدن او به تجرب ه دوس تی و رف اقت‪ ،‬بعض ی از اص ول و ارزش ها را در وج ود او تث بیت‬
‫نماییم‪ .‬نباید کودک را در محاصره و کنترل شدید بگیریم ب ه گون ه ای ک ه در هنگ ام ب ازی و ش نا و ب یرون‬
‫رفتن با رفقا و دوستان همیشه همراه او باشیم‪ .‬بلکه باید زمینه حفظ و پیشگیری را در او ب ه وج ود آوریم و‬
‫در درون او ارزشهای معنوی و اخالقی بکاریم که بتوان د از این طری ق در براب ر ت أثیرات منفی مق اومت‬
‫نماید‪ .‬عالوه بر این باید شرایط محیطی و اجتماعی را به گونه ای برای کودک فراهم بس ازیم ک ه او بتوان د‬
‫به صورتی ناخودآگاه با خواسته ها و دوست داشته های ما هماهنگ شود‪ .‬ما با از بین بردن آزادی ی ا اراده‬
‫کودک موافق نیستیم‪ .‬بلکه با صیانت و واکسینه کردن کودک موافق هستیم‪ .‬باید توانمن دیهایی را در اختی ار‬
‫کودک قرار دهیم که از اراده او در برابر انحراف حمایت و صیانت ب ه عم ل آورد و نگ ذارد ک ه آزادی او‬
‫به نابسمانی در زندگی وی تبدیل شود‪ .‬در هر حالتی کودک نباید رها شود ت ا این ک ه او ب ه بهان ه آزادی در‬
‫انتخاب‪ ،‬وقت و عمر خود با دوستان الابالی بگذراند‪.‬‬

‫‪ ‬تجارب کودکی سهم بسزایی در ساختن شخصیت انس انی ک ودک‪ ،‬پیش از روب رو ش دن ب ا واقعی ات دارد‪.‬‬
‫وقتی که کودک ِگل بازی می نماید و با دیگر کودکان به درگیری و رقابت می پردازد‪ ،‬ب اعث می ش ود ک ه‬
‫تجربه زندگی او غنی شود و این غنامندی س هم ارزش مندی در ترس یم بعض ی از نش انه ه ای شخص یت او‬
‫دارد‪.‬‬

‫خیابان غیر از این که محیط پیرامونی نزدیک به کودک می باشد خصوصیت دیگری ندارد‪ .‬اگر ک ودک را‬
‫از آن منع کنیم‪ ،‬جایگزینهای بهتری وجود دارند که اوقات فراغت او را به ص ورت به تری پ ر می نماین د‪.‬‬
‫مدرسه زمین ورزش دارد‪ .‬او می توان د در پارکه ا و ش هرهای ب ازی در محیطی س الم وهدفمن د ب ه ب ازی‬
‫بپردازد‪ .‬اما تفاوتی که خیابان با کوچه دارد این است که خیابان کوچه نیس ت‪ .‬خیاب ان محی ط ش لوغی اس ت‬
‫که به کودک نزدیک می باشد‪ .‬بسیاری از نابسامانیها و آلودگیها در آن وجود دارد ک ه می توان د ک ودک را‬
‫به انحراف بکشاند‪ .‬از این رو باید همیشه احتی اط ک رد و ب ه دنب ال جایگرینه ایی گش ت ک ه از طری ق آنه ا‬
‫حقیقتهای زندگی کشف شناخته شوند‪.‬‬

‫تأ ثير محيط بر هوش و موفقيت كودكان‬

‫آزمايشها و بررسيها نشان داده كه محيط در عملكرد هوشي مؤثر اس ت‪ .‬بايد دانس ت وض عيت اجتم اعي و‬
‫فيزيكي خانه در بهره هوشي مؤثر است‪ ،‬مادران مهربان كه با فرزندشان حرف مي زنند‪ ،‬از تنبيه و محدود‬
‫كردن بيجاي او مي پرهيزند و وسايل بازي مناسب در اختيار او مي گذارند‪ ،‬برنامه روزانه قابل پيش بيني‬
‫(وقت خ واب‪ ،‬غ ذا و‪ )...‬ب راي كودكانش ان دارن د‪ ،‬به ره هوش ي ب االتري دارن د‪ ،‬كيفيت محيط خان ه در‬
‫خردسالي (دو‪ -‬سه سالگي) مي تواند چشم انداز خوبي از موفقيت كودك در مدرسه به دس ت ده د‪ .‬ح تي در‬
‫يك مطالعه معلوم شد كه ترافيك‪ ،‬سر و صداي تلويزيون و ساير كودكان ب ا عملك رد ض عيف در آزمونه اي‬
‫اط دارد‪.‬‬ ‫ي ارتب‬ ‫هوش‬
‫عالوه بر اين انگيزش در كودكان‪ ،‬ارزش دستيابي به موفقيت در يك زمينه‪ ،‬تلقي كودك نسبت به تواناييهاي‬
‫خود‪ ،‬از اعتقادات و ارزشهايي اس ت ك ه كودك ان ت ا ح دودي از وال دين خ ود مي گيرن د‪ .‬ادراك وال دين از‬
‫تواناييه اي فرزندانش ان در احس اس ك ارايي فرزن دان و انتظاراتش ان از م وفقيت ت أثير مس تقيم دارد‪.‬‬
‫روشهاي انضباطي و تربيتي والدين نيز در موفقيت آينده فرزندان نقشر پررنگي دارد‪ ،‬والدين مهربان و در‬
‫عين حال قاطعي كه انتظار رفتار درس ت و اس تانداردهاي ب اال(در عين ح ال متناس ب ب ا س ن بچ ه) دارن د‬
‫فرزندان موفق تري دارند‪ ،‬اين وال دين ب ا فرزن دان خ ود ارتب اط مهربانان ه و م ؤثري دارن د‪ ،‬گفت و گ و و‬
‫مشاركت را تشويق مي كنند‪ ،‬و علل قوانيني ك ه وض ع مي كنن د را توض يح مي دهن د‪ .‬ام ا وال ديني ك ه ب ه‬
‫روشهاي مستبدانه متوسل مي شوند يا سهل انگاري و عدم ق اطعيت پيش ه مي كنن د‪ ،‬غالب ا ً فرزن دان م وفقي‬
‫ندارند‪ .‬والديني كه تالشهاي كودكان را تش ويق مي كنن د‪ ،‬از كودك ان مي خواهن د ب ه پاس خها و راه حله اي‬
‫مختلف براي يك مسأله بينديشند‪ ،‬پيشنهادهايي ارايه مي دهند كه كودك ان را در ك اربرد راهبرده ايي ب راي‬
‫حل مسأله هدايت كند‪ ،‬و حتي المقدور پاسخ و راه حل را نمي گويند‪ ،‬كودكان موفق تري دارند‪.‬‬

‫آيا رفتارهاي كودك از قبيل زم ان راه افت ادن‪ ،‬يا زم ان از پوش ك گرفت ه ش دن ارتب اطي ب ا ه وش دارد؟‬
‫اين رفتارها ربطي به ه وش ن دارد‪ ،‬و بيش از هم ه ب ه آم ادگي جس مي و زيس ت ش ناختي و تكام ل سيس تم‬
‫اعصاب كودك بستگي دارد‪.‬‬

‫نوزاد انساني پويا‪ ،‬کوشا و پرتوان است که از بدو تولد‪ ،‬تمام تالشش صرف شناسايي و تجرب ه ان دوزي از‬
‫يرد‪.‬‬ ‫ار مي گ‬ ‫هک‬ ‫ود را ب‬ ‫هخ‬ ‫واس پنجگان‬ ‫ود و در اين راه ح‬ ‫راف مي ش‬ ‫محيط اط‬
‫البته هيچ کودکي نابغه به دنيا نمي آيد ولي نقش کسي که او را پرورش مي دهد و در مورد اهميت آم وزش‬
‫قبل از دبستان و رشد مغزي کودکان اطالع دارد‪ ،‬بسيار مهم است‪ .‬زيرا اين شانس را به کودک مي دهد ت ا‬
‫د‪.‬‬ ‫کوفايي برس‬ ‫هش‬ ‫ه اش ب‬ ‫تعدادهاي نهفت‬ ‫االنش بياموزد و اس‬ ‫تر از همس‬ ‫بيش‬
‫ناگفته نماند که اغلب ما ق درت آم وختن کودک ان را دس ت کم مي گ يريم و ب ه س خنان و توان ايي ه اي آنه ا‬
‫رار دارد‪.‬‬ ‫ه اول اهميت ق‬ ‫ار در درج‬ ‫ه اين ک‬ ‫الي ک‬ ‫نيم‪ .‬در ح‬ ‫ه نمي ک‬ ‫ت توج‬ ‫درس‬
‫کافي است شما يک روز‪ ،‬فرزند خود را زير نظر بگيريد آنگاه بيشتر سؤالهاي او را جدي خواهيد گ رفت‪.‬‬
‫زيرا در مي يابيد که چه چيز او را شادتر مي کند؟ چه چيزي موجب تمرکز بيش تر فک ر او مي ش ود و چ ه‬
‫چيز عالقه او را طوالني تر به اشيا و محيط اطرافش مي کن د؟ پس آم وزش قب ل از دبس تان‪ ،‬ب ه اين مع ني‬
‫است که والدين کشش و ظرفيت آموزشي فرزندشان را درک کنند و خواسته هاي مغز در ح ال رش د او را‬
‫فهميده‪ ،‬اطالعاتي را در اختيارش بگذارند که ذهن کودک به آن نياز دارد‪.‬‬

‫گاهي پدر و مادرها کودک خود را تحت تمرينهاي مداوم و آموزش ي ق رار مي دهن د ک ه ممکن اس ت رش د‬
‫فکري او را محدود کند‪ .‬ممکن است والدين در تخت خواب يا محل بازي با اين تصور ک ه طف ل را ت ربيت‬
‫مي کنند‪ ،‬مانع رسيدن او به خواسته هايش شوند‪ .‬يا سر او فرياد بکشند ت ا او را آرام کنن د‪ .‬بايد دانس ت ک ه‬
‫طفل نياز به تحرک و فعاليت ب دني دارد‪ .‬او مي خواه د ب ه اش ياي مختل ف نگ اه کن د‪ .‬ب ه آنه ا دس ت بزن د‪.‬‬
‫حرکت کند و صداها و آهنگها را بشنود‪ .‬همچنين دوست دارد او را ب ه اط راف ح رکت دهن د ت ا چ يزي را‬
‫بگيرد‪ .‬اين کارها همانقدر براي او اهميت دارد که هنگام گرسنگي غذا برايش مهم است‪.‬‬

‫والدين ممکن است دست ها را به هم بکوبند و ناراحت شوند‪ ،‬از اين که طفل آنها نمي خواهد کاري که آنه ا‬
‫دوست دارند انجام دهد و اصرار دارد ک ه خواس ته ه اي خ ود را انج ام ده د ب راي مث ال ک ودک ب ا وج ود‬
‫مم انعت وال دين از ج ايي ب اال مي رود‪ ،‬چ يزي را ه ل مي ده د يا پ اره مي کن د‪.‬‬
‫البته پدر و مادر کارهاي زيادي را به طور غريزي براي پرورش فکري کودکشان انجام مي دهن د‪ .‬اين در‬
‫تند‪.‬‬ ‫ع نيس‬ ‫رورش وي مطل‬ ‫دوپ‬ ‫راي رش‬ ‫ود ب‬ ‫ه از تالش خ‬ ‫تک‬ ‫الي اس‬ ‫ح‬
‫نکته اي که نبايد فراموش کرد اينکه کودکان به آموختن عشق مي ورزند و ب ا اش تياق زياد اين احس اس را‬
‫در خود حف ظ مي کنن د‪ .‬مگ ر آنک ه م ا م زاحم آنه ا ش ده و ب ه ط ريقي اين احس اس را در آنه ا خف ه ک نيم‪.‬‬
‫روان شناسان معتقدند‪ :‬رشد ادراک کودک در موفقيت او هنگام ورود به دبستان و سالهاي بعد تأثير زيادي‬
‫دارد‪ ،‬موقعيتهايي که در مراحل مختلف رشد ضمن بازي کردن و آموختن در اختيار کودک قرار مي گ يرد‬
‫و يا تماس کودک با افراد بزرگسال هنگام بازي‪ ،‬صرف غذا و تعامل با ديگران در پرورش درک او ت أثير‬
‫دارد‪.‬‬
‫محروميت از آموزش دوران قبل از دبستان براساس گزارش روان شناسان آموزش و پرورش‪ ،‬اگر اطفال‬
‫از آموزش دوران کودکي در منزل و توسط والدين محروم باشند‪ ،‬آموزشهاي ده ساله اول تحصيلي آنه ا ب ه‬
‫مقدار زيادي بي نتيجه خواهد بود‪ .‬تمام آموزشهاي بعدي شخص‪ ،‬تحت ت أثير آم وزش دوران ک ودکي ق رار‬
‫يرد‪.‬‬ ‫ورت گ‬ ‫نزل ص‬ ‫تي در م‬ ‫ودک بايس‬ ‫وش ک‬ ‫تعداد و ه‬ ‫رورش اس‬ ‫ترين پ‬ ‫دارد‪ .‬به‬
‫والدين اطفال محروم از تربيت‪ ،‬يا آنهايي هستند که خيلي مشغولند يا درگير مسايل اقتص ادي زيادي هس تند‬
‫و يا از وظيفه خود براي پرورش فکري کودک بي اطالعند که نتيجه اين اهمال و مس امحه وال دين در مه د‬
‫کودک و کالسهاي دبستان به خوبي مشهود است‪.‬‬

‫آموزش زبان مطلب ديگري است که طي آن وال دين عالق ه من د اطف ال خ ود را ب ه آم وختن آن تش ويق مي‬
‫کنند‪ .‬در نتيجه کودکان خانواده هايي که در اين مورد مس امحه مي کنن د‪ ،‬از ص حبت ک ردن عقب مي مانن د‬
‫اين گونه والدين معموالً به اطفال خود با کلمات يا سيالبي «نه‪ -‬بله» جواب مي دهند اغلب به بچه ه ا ب راي‬
‫انتخ اب کلم ات اج ازه فک ر ک ردن نمي دهن د‪ ،‬يا اص والً ب ه ص حبتهاي آن ان پاس خ نمي دهن د‪.‬‬
‫در صورتي که صحبت کردن تا حدود زيادي بستگي به توجه وال دين دارد‪ .‬پ در و م ادري ک ه از نيازه اي‬
‫حرف زدن کودک اطالع دارند‪ ،‬او را ترغيب به گفتن کلمات مي کنند‪ .‬ب ا او مرتب ا ً ح رف مي زنن د و اگ ر‬
‫کلمات درستي ادا کند او را تشويق مي کنند‪ .‬براي او کتابهاي داستان مي خوانند و شرايطي فراهم مي کنن د‬
‫تا او فکر کند با سؤالهاي خود او را تشويق به پاسخ مي کنند‪ .‬در چنين محيطي که سرش ار از گفتگ و اس ت‬
‫دايره لغات کودک توس عه مي ياب د‪ .‬ک ودک پس از آنک ه توانس ت کلم ات را بيان کن د س عي مي کن د جمل ه‬
‫بسازد‪ .‬او همچنين ياد مي گيرد هيجانها و خواسته هاي خود را بر زبان بياورد‪.‬‬

‫اگر چه والدين در هر سني مي توانند در تقويت و رشد هوش کودک مؤثر باشند‪ ،‬ولي مؤثرترين دوران اين‬
‫نوع تحريکات مغزي سه س ال اول زن دگي اس ت‪ .‬در ميان اين س ه س ال ن يز قطعي ت رين دوران پ رورش‬
‫فکري سن دو سالگي است‪.‬‬

‫نقش مراکز پیش دبستانی در رشد همه جانبه کودکان‬

‫یکی از نتایج عمومی شدن امر آموزش در این قرن افزایش رقابت تحصیلی است و دستیابی به بس یاری از‬
‫شغل ها ؛ بستگی به مدرکی دارد که از مراکز تحصیلی دریافت می شود ‪ .‬ثابت شده است کودکانی که چن د‬
‫سال به مراکز پیش از دبستان رفته اند ؛ آسان تر از آنهایی که از این امتیاز محروم بوده اند وارد دبستان و‬
‫مراحل بعدی تحصیل می شوند ‪ .‬امروزه اهمیت و ض رورت آم وزش و پ رورش در دوره پیش از دبس تان‬
‫بیش از گذشته مورد نظر است ‪.‬‬

‫افزایش متقاضیان آموزشهای این دوره ؛ نیاز وال دین ش اغل و نی از جامع ه ؛ ض رورت تهی ه برنام ه ه ای‬
‫کیفی و غنی‬

‫را در این دوره نشان می دهد ‪ .‬تحقیقات انجام شده در سالهای اخیر نشان دهنده ت اثیر برنام ه ه ای غ نی و‬
‫برنامه ریزی آموزشی و درسی مطلوب ؛ بر گروههای س نی مختل ف کودک ان اس ت ‪ .‬مهم ت ر اینک ه نت ایج‬
‫تحقیقات مؤید سرمایه گذاری بیشتر برای آموزش به تر و برنام ه ه ای کیفی در این دوره ؛ ب ه علت کس ب‬
‫موفقیتهای بیش تر کودک ان در س الهای تحص یلی بع د از گذرانی دن دوره پیش از دبس تان اس ت ‪ .‬آم وزش و‬
‫پرورش پیش از دبس تان از طری ق غ نی س ازی محیطی ؛ کودک ان را ق ادر میس ازد ک ه ب ه کس ب تج ارب‬
‫ادراکی و ذهنی جدیدی که احتماال" در محیط معمول خانواده برای آنان امکان پذیر نیست بپردازند‪.‬‬

‫در مطالعات متعددی که در فرهنگهای مختلف انجام گرفته ؛ نشان داده است که کمبود محرکهای محیطی و‬
‫عدم امکان تجارب حسی ؛ حرکتی و ذهنی ؛ اثرهای نامطلوب بر روند رشد روانی و اجتماعی کودکان می‬
‫گذارد ‪ .‬عالوه بر آن نشان داده شده است که غنی س ازی محیطی از طری ق اف زایش محرکه ای اجتم اعی ؛‬
‫ادراکی و عاطفی موجب کاهش عقب ماندگی های رشدی حاص ل از فق ر محیطی می ش ود ‪ .‬گ ر چ ه بخش‬
‫اعظم این تحقیقات متوجه کودکانی است که در محیطهای خاصی از قبیل پرورشگاهها رشد یافته ان د ؛ ولی‬
‫این یافته ها را می توان‬

‫یز تعمیم داد ‪.‬‬ ‫دن‬ ‫ده ان‬ ‫زرگ ش‬ ‫روم ب‬ ‫ای مح‬ ‫ه در محیطه‬ ‫انی ک‬ ‫ایر کودک‬ ‫هس‬ ‫ب‬
‫برخی از محققان مطرح کرده اند که کودکان خانواده های فقیر جهان سوم نه تنها از اسباب بازی ؛ کتاب و‬
‫سایر محرکهای فرهنگی – روانی محروم هستند بلکه به طور نسبی امکان انجام بسیاری از فعالیتهای الزم‬
‫د‪.‬‬ ‫د روانی را ندارن‬ ‫ؤثر در رش‬ ‫ای م‬ ‫یر بازیه‬ ‫تی نظ‬ ‫ی – حرک‬ ‫د حس‬ ‫رای رش‬ ‫ب‬
‫مادران این کودکان که اغلب بی سوادند از اهمیت بازی در رشد کودک ان چن دان آگ اه نیس تند ‪ .‬اثره ای این‬
‫گونه محیطهای فقیر در سازگاری بع دی کودک ان در مدرس ه و احتم ال شکس ت تحص یلی آن ان ن یز م ورد‬
‫مطالعه قرار گرفته است ‪ .‬بر همین پای ه تعلیم و ت ربیت دوره پیش از دبس تان و آم وزش رس می آن در این‬
‫زمان ؛ اهمیتی خاص یافته است ‪ .‬در اک ثر کش ورها ب ه توس عه آن توج ه زی ادی مب ذول ش ده و ب ه ت ربیت‬
‫مربیان آگاه و ورزیده پرداخته اند ‪ .‬باید دانست که ک ودک ب ه ط ور دائم در ح ال ت اثیر پ ذیری از محی ط و‬
‫تاثیر گذاری بر آن و آموختن است ‪ .‬بنابر این هر چه محیط غنی تر و روابط بین افراد آن صمیمی تر باشد‬
‫برداشت کودک از محیط بیشتر است ‪ .‬رعایت این اص ول ب رای دس ت ان در ک اران تعلیم و ت ربیت ‌؛ یع نی‬
‫معلمان و مربیان می توانند نتابج مهمی در بر داشته باشد ‪ .‬لذا برای آموزش و پ رورش واقعی ؛ ب ه وج ود‬
‫آوردن یک محیط فعال و دارای تجربه غنی و متعال و قرار دادن زندگی کودک ان در آن از اهمیت خاص ی‬
‫یرد ‪.‬‬ ‫رار گ‬ ‫اق‬ ‫ام کاره‬ ‫ه تم‬ ‫ر لوح‬ ‫دس‬ ‫ت و بای‬ ‫وردار اس‬ ‫برخ‬
‫ارتباط محیط آموزشی با محیط ط بیعی زن دگی خ انواده ه ا و م ردم ؛ از ج دا ش دن آم وزش و پ رورش از‬
‫زندگی روزمره جلوگیری می کند ‪ .‬کودکان می توانند به عنوان عوامل فعال در اجتماع و محی ط اجتم اعی‬
‫خود نقش مؤثر داشته باشند و در واقع دیواری بین سنین مختلف ؛ بین مدرسه و اجتماع موجود و ح تی بین‬
‫تحصیل و کار وجود ندارد ‪ .‬لذا هدف و برنامه های هر مدرسه باید منطبق با نیازهای کودک و محیط باش د‬
‫و مواد آموزشی و فعالیتهای خود را از محیط بالفصل خود بگیرد و گسترش بدهد ‪.‬‬

‫تحقیقات روانشناسی کودک نشان داده است که اگر بخواهیم افرادی س الم ب ه ب ار بی اوریم بای د احتیاج ات و‬
‫نیازه ای عم ده ک ودک را ت امین ک نیم ‪ .‬پرسش های بس یاری درب اره آم وزش و ی ادگیری کودک ان در خالل‬
‫برنامه های دوره پیش از دبستان مطرح است از جمله ‪ :‬کودکان در دوره پیش از دبستان چه چیزه ایی ی اد‬
‫می گیرند ؟ چگونه با کودکان دوره پیش از دبستان باید ارتباط برقرار کرد ؟ روش کار ب ا کودک ان در این‬
‫دوره چیست ؟‬

‫کودکان در این دوره عالوه بر بازی چه نیازهای دیگری دارند که باید به آنها توجه کرد ؟‬
‫به طور طبیعی ؛ این گونه پرسشها که نشانه ابهام و نیز کنجکاوی در زمینه برنامه و آموزشهای این دوره‬
‫است ؛ برنامه ریزان را نیز در برنامه ریزی های کوتاه مدت و بلند مدت با دشواریهایی مواجه کرده‬
‫است ‪.‬از آنجا که عدم شناخت آموزش و پرورش این دوره بیش از دوره های دیگر است ؛ ابهام در مورد‬
‫برنامه و محتوای آموزشی آن نیز بیشتر می باشد ‪ .‬به همین دلیل سعی می شود چندین نکته درباره برنامه‬
‫آموزش و پرورش در دوره پیش از دبستان برای روشن شدن موارد مبهم و پاسخگویی به پرسشهای فوق‬
‫مطرح شود ‪.‬‬

‫برنامه آموزش و پرورش در دوران پیش از دبستان ‪:‬‬

‫اهداف کلی ‪:‬‬

‫هدف آموزش و پرورش در دوره پیش از دبستان پرورش و رشد همه جانبه کودک است ؛ بنابر این برنامه‬
‫ه ای دوره پیش از دبس تان بای د ش امل فعالیته ا و تجرب ه ه ایی باش د ک ه ب ه رش د ک ودک در م وارد زی ر‬
‫بیانجامد ‪:‬‬

‫رشد جسمی و حرکتی ‪ .‬رشد عاطفی و اجتماعی ‪ .‬رشد زبان و گفتار ‪ .‬رشد شناختی ‪ .‬رشد خالقیت ‪ .‬رشد‬
‫زمینه های دینی و اخالقی ‪.‬‬
‫اهداف مربوط به رشد عاطفی اجتماعی ‪:‬‬
‫سالهای بین سه تا شش سالگی مرحله شکل گیری شخص یت اس ت ک ه ب ا حساس یت زی اد ک ودک نس بت ب ه‬
‫پیرامون خود مشحص می شود ‪ .‬این سالها ؛ دقیقا" زمان آموزش قبل از دبستان است که نفوذ آن می توان د‬
‫دائمی باشد و با نفوذ و تاثیر خانواده مطابقت ؛ یا مقابله کند‬

‫خاطر نشان شده است که عملکرد اساسی آموزش پیش از دبستان آشنا کردن کودک ان ب ا زن دگی اجتم اعی‬
‫است ‪ .‬کودکان در این دوره می آموزند که چگونه به ص ورت جمعی ب ا کودک انی ک ه تقریب ا" هم س ن آنه ا‬
‫هستند و با بزرگساالنی که والدین آنها نیستند و وظایف مشخصی را انج ام میدهن د ؛ زن دگی کنن د ‪.‬کودک ان‬
‫خود را با گروه ؛ با فعالیتها و نظم و ترتیب آموزشگاه تطبیق می دهند ‪.‬آنها یاد می گیرند ک ه از بزرگتره ا‬
‫اطاعت کنند ‪ .‬آنها می آموزند که اسباب بازیهای متعلق به دیگران را نباید بش کنند و ی ا ب ه خان ه ببرن د ؛ و‬
‫نیز نبایذ با یکدیگر دعوا کنند ‪ .‬این ممنوعیتها یک سلسله دس تورهای ص رفا" مج رد نیس تند ‪ .‬بلک ه اعم ال‬
‫خود کودکان است که مورد تایید و یا انتقاد قرار می گیرد ‪ .‬کودک به تدریج می آموزد که در اعمال خود و‬
‫همچنین در اعمال سایر کودکان ؛ آنچه را که مثبت تلقی می شود از آنچ ه منفی در نظ ر گرفت ه می ش ود ؛‬
‫د‪.‬‬ ‫یز ده‬ ‫تم‬
‫کودکان در این دوره در مرحله ای قرار دارند ک ه ب ه نظ ر اریکس ون ( ‪ ) ERIKSON‬از اب داع و ابتک ار‬
‫لذت می برند ‪ .‬کودکان در این سنین انرژی بسیار زیادی دارن د ک ه ب ه آنه ا اج ازه می ده د شکس ت را ب ه‬
‫زودی فراموش کنند ؛ یا از آن عبرت بگیرند ؛ جهت گیری صحیح تری نسبت به آنچه خواه ان انج ام دادن‬
‫آنند داشته باشند عالوه بر اینها ؛ کودکان در این سنین عالقه مند به طرح ریزی و مسئولیت پذیری و انج ام‬
‫دادن فعالیتهای اجتماعی نیز هستند ‪.‬‬

‫کودک در هیچ دوره ای این چنین آماده یاد گیری سریع و پذیرفتن فعاالنه مس ئولیت نیس ت ‪ .‬مس ئولیت بای د‬
‫از طریق تجربه آموخته شود ‪ .‬کودک زندگی را با چند منبع برای بقای خویش آغاز می کند و مسئولیتی در‬
‫قبال سالمت یا سعادت خویش با دیگران ندارد ؛ مادر بزرگسالی ؛ باید بتواند مسئولیت ه ر آنچ ه را ک ه در‬
‫زندگی اش رخ می دهد بر عهده گیرد ‪ .‬کودک از نخستین روز زندگی تا بزرگس الی بای د ق ابلیت مس ئولیت‬
‫پذیری خویش را افزایش دهد ‪ .‬او از طریق کنشهای متقابل ‪ ) )INTERACTIONS‬با وال دین ؛ معلم ان و‬
‫همس االنش ب ه اهمیت مس ؤول ب ودن پی می ب رد ‪ .‬ب ر طب ق نظ ر دک تر ه ریس کلم ز رینول د بین (‬
‫‪ ) H.CLEMES.R.BEAN‬حس مسئولیت هنگامی در کودک ب ه وج ود می آی د ک ه ‪ :‬ب ه او مس ئولیت داده‬
‫شود ‪.‬‬
‫– در مورد اثر بخشی پاسخهای خویش ؛ پسخوراند ( ‪ ) FEED BACK‬دریافت کند – در م ورد راهه ای‬
‫گون اگون ک ه در س ایر موقعیته ای گون اگون مناس ب هس تند ؛ اطالع اتی داش ته باش د ‪.‬‬
‫کودک عالقه مند اس ت و می توان د ب ا همک اری کودک ان دیگ ر و توج ه بزرگس االن ب ه س اختن چیزه ایی‬
‫بپردازد و یا برای ساختن و طرح ریزی ب ه کودک ان بپیون دد ‪ .‬همچ نین مای ل اس ت از بزرگس االن ن یز ب ه‬
‫عنوان سر مشقی مطلوب استفاده کند ‪ .‬از لحاظ عاطفی ؛ کودکان این گروه سنی ؛ عواطف خود را به طور‬
‫آش کار اب راز می کنن د ‪ .‬ب روز ناگه انی خش م و ت رس در این کودک ان بس یار ع ادی اس ت ‪ .‬بعض ی از‬
‫روانشناسان اعتقاد دارند که باید به کودک ان اج ازه دهیم احساس ات خ ود را آزادان ه اب راز کنن د و ب ا اب راز‬
‫عواطف خود بتوانند آنها را تشخیص دهند کودک در طول چند س ال اول زن دگی و ت ا ح دود س ن ورود ب ه‬
‫مدرسه ؛ روش غلبه بر خشم خود را به مرور می آموزد و آن را در کن ترل خ ود در می آورد ‪ .‬ک ودک ت ا‬
‫قبل از سن مدرسه ؛ معموال" ناراحتی و خشم خود را به صورت گری ه ظ اهر می کن د ؛ ولی بع د از ورود‬
‫به مدرسه او به تدریج یاد می گیرد که ناراحتی خود را ب ه گون ه ه ای دیگ ر بی ان کن د ‪ .‬ب ه همین دلی ل در‬
‫مراکز پیش از دبستان یکی از اولین مواردی که مربی باید با آن روبرو شود ؛ تفاوته ا در س ابقه اجتم اعی‬
‫شاگردان است ‪ .‬یک معلم و یا مربی پیش از دبستان باید با محیط خانوادگی هر کودک تحت نظر خود آش نا‬
‫شود و تماسهای منظم و نزدیکی با والدین هر کودک برقرار سازد ‪.‬‬

‫در مراکز پیش از دبستان عالوه بر مربی ؛ گروه همساالن نقش بس یار عم ده ای در رش د ک ودک دارن د ‪.‬‬
‫کودک از مربی و همساالن به عنوان الگو استفاده کرده ؛ ا آنه ا تقلی د می کن د ‪ .‬م ربی بع د از پ در و م ادر‬
‫یکی از مؤثرترین الگوها برای همانند سازی کودک است ‪ .‬کودک به زودی در می یابد ک ه در این مراک ز‬
‫باید روش دیگری را در پیش گیرد ‪ .‬روشی که با خ انواده متف اوت اس ت ‪ .‬در مراک ز پیش دبس تانی دنی ای‬
‫جدید و متفاوتی به روی کودک گشوده می شود دنیایی که در آن عوامل جدیدی برای اجتماعی ش دن وج ود‬
‫دارد ‪ .‬کودکان در مراکز پیش دبستانی آموزشهایی را در ارتباط ب ا خ ود ؛ ب ا کودک ان دیگ ر ؛‌بزرگتره ا و‬
‫محیط یاد می گیرد اجتماعی ش دن کودک ان در آموزش گاه در ط ول روز و در جری ان فعالیته ای گون اگون‬
‫اتفاق می افتد ‪ .‬بنابراین ؛ اجتماعی شدن قبل از آنکه به صورت رشته خاصی از آموزش باش د ؛‌ی ک ش یوه‬
‫زندگی است که کودک به آن عادت می کند ‪.‬‬

‫اهداف مربوط به رشد جسمی – حرکتی ‪:‬‬

‫رشد جسمی و حرکتی کودک تحت تاثیر عوامل ارثی ؛ وضعیت تغذیه ؛ شرایط عمومی بدن و نیز فرص ت‬
‫برای حرکت و تمرینهای ورزشی قرار می گ یرد ‪.‬رش د حرک تی ب ه ص ورت ی ک الگ وی قاب ل پیش بی نی‬
‫جریان دارد و در حالی که توالی رشد هر کودک در طی عبور از مراحل رشد حرکتی تقریبا" ثابت است ؛‬
‫میزان و نحوه رشد او در هر یک از مراحل از کودکی به کودک دیگر متفاوت است و هر کودک از جدول‬
‫زمانی خود پیروی می کند ‪ .‬تربیت ویژه یا محرکات خاص به بهبود کیفیت مهارتهای کسب شده کم ک می‬
‫کند و این تنها در صورتی اس ت ک ه ک ودک ب ه مرحل ه الزم و آم ادگی جس می رس یده باش د س الهای اولی ه‬
‫کودکی ؛ مرحله مطلوبی برای یادگیری مهارتهای حرکتی است ؛ زیرا کودک در این س نین بس یار فع ال و‬
‫پر جنب و جوش است و از فعالیت لذت می برد ‪ .‬بدن کودک بسیار انعطاف پ ذیر و ب رای ب ازی و فع الیت‬
‫آماده است در این دوره نیز فراهم کردن فرصتهای مناسب ب رای جنب و ج وش فع الیت و ب ازی از اهمیت‬
‫خاصی برخوردار است ؛ زیرا استخوانها و ماهیچه های کودکان هنوز در این مرحله در حال ش کل گ یری‬
‫و رشد هستند کودکان همچنین از فعالیتهای زیاده از حد یا از نشس تن در ی ک مح ل ب دون ح رکت و ب رای‬
‫مدتی زیاد ؛ خیلی زود خسته می ش وند ‪ .‬بن ابر این ب ا ایج اد فرص تهای مناس بی بای د س عی ک رد فعالیته ای‬
‫حرکتی را بر طبق مرحله رشد ؛ عالیق و نیازهای کودک انتخاب نمود ‪ .‬فعالیتهای گوناگون برای کودک ان‬
‫انتخاب کنیم تا عالقه کودک را بر انگیزد و استفاده از ماهیچ ه ه ای مختل ف و رش د هم اهنگی بین آنه ا را‬
‫میسر سازند مراکز پیش دبستانی یا فعالیتهای ویژه در جهت رشد جسمی و حرکتی ؛ برنامه ریزی هایی را‬
‫در این زمینه انجام می دهند ؛ از جمله توجه و کنترل ق د و وزن کودک ان ت رتیب دادن فعالیته ایی در جهت‬
‫رشد هماهنگی ماهیچه ای درشت یعنی رشد کنترل حرکت ماهیچ ه ه ای ب زرگ ب دن مانن د رانه ا ؛ پاه ا ؛‬
‫تنه ؛ ساقها ؛ بازوها و غیره و نیز رشد هماهنگی ماهیچه ای ظریف ؛ به ویژه انگشتان و هماهنگی ماهیچه‬
‫های مچ دست و چشم و دست ‪ .‬این هماهنگی کودکان را برای فعالیتهای بعدی مانند نوشتن ؛ انجام کارهای‬
‫هنری و فعالیتهای دیگری که مستلزم مهارت های هنری و حرفه ای پیچیده است ؛ آماده می کند از آنجا که‬
‫بازی اغلب با فعالیت بدنی همراه است ؛ ارتباط ن زدیکی ب ا رش د و ت ربیت ان دامهای بچ ه ه ا ؛ مهارته ای‬
‫جنبشی مناسب و آمادگی بدنی آنها دارد ‪ .‬بچه ها بدنشان را با شدت و لذت به کارهای جس می وا می دارن د‬
‫و همزمان با آن به مهارتهایی می رسند که آنها را قادر می کند که از نظر بدنی احساس اطمینان ؛ ایم نی و‬
‫اتکای به نفس کنند‬

‫اهداف مربوط به رشد زبان ‪:‬‬

‫رشد گویایی ؛ در دوره دوم کودکی بسار سریع اس ت ‪ .‬ی ک ک ودک در س ه س الگی ح دود ‪ 800‬کلم ه ؛ در‬
‫چهار سالگی ‪ 1500‬کلمه ؛ در پنج سالگی حدود ‪ 2000‬کلمه و در ش ش س الگی ‪ 2500‬کلم ه را می دان د و‬
‫می فهمد ‪ .‬اگر کودک به مراکز پیش از دبستان برود خزانه لغات او از این هم غ نی ت ر می ش ود ب ه ط ور‬
‫کلی کودکانی که امکان صحبت کردن با کودکان بزرگتر از خود را داشته باشند یا از امکان بیشتری ب رای‬
‫گفتگو با بزرگساالن برخوردار باشند دامنه لغات وسیع تری پیدا می کنند همچ نین بای د ب دانیم ک ه بین رش د‬
‫زبان ذهنی ؛ جسمی و اجتماعی کودک ارتباط نزدیکی وجود دارد ‪.‬‬

‫در نظریه پیاژه ( ‪ ) PIAGET‬خود مداری ‪ ) EGOCENTERISM‬ک ودک و در نتیج ه آن ب ا خ ود س خن‬

‫گفتن خردساالن ی ا ح رف زدن گ روهی ب دون ش نیدن حرفه ای دیگ ران از وی ژگی ه ای ب ارز این مرحل ه‬
‫ارزشمند است ‪ .‬یعنی کودکان سه تا شش ساله به رغم حضور در گروه ؛ ب دون توج ه ب ه حض ور دیگ ران‬
‫حرف می زنند و در واقع به حرفهای دیگران گوش نمی دهند ‪ .‬به هر ح ال ب ا توج ه ب ه اینک ه کودک ان از‬
‫الگوی رشد گویای مشخص پیروی می کنند ؛ تفاوتهای فردی بسیاری در بین آنها وج ود دارد ‪ .‬کودک ان از‬
‫نظر سطوح و کیفیت اکتساب زبان با یکدیگر تفاوت دارند ‪.‬بعضی حرف زدن را زودتر از دیگران شروع‬
‫می کنند و عده ای دیرتر ؛ بعضی پر حرف هستند و عده ای ساکت ؛ اگر چه این تفاوتها ت ا ح دودی ریش ه‬
‫وراثتی دارد ؛ ولی تا حدود زیادی به نوع محیط و عوامل محیطی ک ودک بس تگی پی دا می کن د ‪ .‬ب ه ط ور‬
‫مسلم کودکانی که به آنها اجازه صحبت کردن داده می شود و می توانند به راحتی عقاید خود را بیان کنند ؛‬
‫در یادگیری زبان پیشرفت بیشتری خواهند داشت ‪ .‬وفتی ک ه کودک ان ب ه مراک ز پیش از دبس تان وت رد می‬
‫شوند ؛ استفاده از زبان و س خنگویی را در خ انواده خ ود آموخت ه ان د ‪.‬در این مراک ز ب ا دادن تجرب ه ه ای‬
‫محیطی صحیح ؛ واژگان گفتاری و گنجینه لغات آنها به طور مستمر و به سرعت افزایش می یابد ‪.‬‬

‫منابع‪:‬‬

‫‪-1‬هنري ماسن‪ ،‬پاول و ديگران(ترجمه‪ :‬مهشيد ياسايي)‪ :‬رشد و شخصيت كودك‪ ،‬تهران‪ :‬نشر مركز‪ ،‬چاپ چهارم ‪1383‬‬
‫‪-2‬زوبيك‪ ،‬مگ(ترجمه سارا رئيسي طوسي)‪ :‬كليدهاي رفتار با كودك دو ساله‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات صابرين‪ ،‬كتابهاي دانه‪،‬‬
‫‪1382‬‬
 ‫‪-3‬رفيع پور‪ ،‬فرامرز‪ :‬آناتومي جامعه‪ ،‬تهران‪ :‬شركت سهامي انتشار‪ ،‬چاپ سوم ‪1382‬‬
‫‪ -4‬موریس دبس‪ ،‬مراحل تربیت‪ ،‬ترجمه دکتر کاردان‪ ،‬علی محمد‪ ،‬انتشارات دانشگاه تهران‬
‫‪ -5‬ادوارد ورکمن‪ ،‬آلن ام کاتز‪ ،‬آموزش رفتار با کودکان‪ :‬مترجم هللا محمداسماعیل‬
‫‪ - 6‬دیوید هانت وادماند سالیوان‪ ،‬رابطه بین روانشناسی و آموزش و پرورش‪ ،‬مترجم دکتر میرحسینی‪ ،‬اکبر‪ ،‬انتشارات‬
‫بامداد‬
‫‪ -7‬چگونه فرزند باهوشتري تربيت کنيم‪ .‬دکتر جان بک ترجمه‪ :‬علي شايق‬
‫‪ - 8‬مادر يک دقيقه اي دکتر اسپنسر جانسون ترجمه‪ :‬کامران پروانه‬