‫گسلهای گسترده مورد بررسی‬

‫پژوهشهای انجام شده تا کنون نشان داده اند که زمین لرزه های کم ژرف ا ب ه نح وی ب ا گس یختگی و‬
‫گسلش زمین (در عمق و در سطح) همراه هستند‪ .‬بن ابراین ب ه س بب پیون د تنگاتن گ می ان این دو‪،‬‬
‫برای شناخت بیشتر چشمه های خطی لرزه ای احتمالی گسترده ساختگاه س د و پ یرامون آن‪ ،‬ب رخی‬
‫از گسلهای موجود در این منطقه با توجه به توان لرزه ائی (در صورت فعال ش دن) ‪ ،‬فاص له آن ت ا‬
‫ساختگاه و درجه تـﺄثیرشان بر روی ساختگاه سد م ورد بررس ی ق رار گرفت ه ان د‪ .‬ب رای ب ه دس ت‬
‫آوردن پارامتره ای منعکس در ج دول‪ 1-2‬از رواب ط ارائ ه ش ده توس ط ن وروزی(‪،1985‬‬
‫‪ )Nowroozi‬استفاده شده است‪ .‬مشخصات این گسلها در زیرشر ح داده شده است‪:‬‬

‫‪-‬گسل کاری کال‬

‫این گسل که به درازای حدود ‪ 10‬کیلومتر و در راستای خاوری‪-‬ب اختری از فاص له بس یار نزدی ک‬
‫(حدود ‪ 250‬متری) باالدست ساخگاه سد می گذرد‪ .‬عمل رد آن در س نگهای آه ک م ارنی‪ ،‬م ارن و‬
‫سیلتستون متعلق به کرتاسه قابل تشخیص بوده و سازوکار آن راستالغز راست بر تشخیص داده ش ده‬
‫است‪.‬‬

‫‪-‬گسل پاشاکال‬
‫این گسل دارای راستای خاوری‪-‬باختری ب ه درازای ح دود ‪ 13‬کیلوم تر از فاص له نزدی ک (ح دود‬
‫‪ 750‬متری) پائین دست ساختگاه سد می گذرد‪ .‬گسل پاشاکال‪ ،‬ن یز در رس وبات م ارن و سیلتس تون‬
‫کرتاسه عمل کرده است‪ .‬سازوکار آن شیب لغز تشخیص داده شده است‪.‬‬

‫‪-‬گسل سوخته سرا‬

‫درازای این گل حدود ‪ 27‬کیلومتر و راستای آن خاوری‪-‬باختری می باشد که از دو طرف ب ه س وی‬
‫جنوب خمیده است‪ .‬در بخش باختری این گسل چند ش اخه ش ده اس ت ک ه یکی از ش اخه ه ای آن ت ا‬
‫ساختگاه سد حدود ‪ 5/1‬کیلومتر فاصله دارد‪ .‬گسل سوخته سرا درون سنگهای آه ک م ارنی‪ ،‬م اس‬
‫س نگ و کنگل ومرای متعل ق ب ه دوره ه ای کرتاس ه‪ ،‬میوس ن و پلیوس ن عم ل ک رده و س ازوکار آن‬
‫راستالغز راست بر تشخیص داده شده است‪.‬‬

‫‪-‬گسل شمال البرز‬

‫گسل شمال البرز از از گسلهای بزر شمال ایران و منطقه البرز ب ه ش مار می رود‪ .‬گس ترش آن از‬
‫گرگان تا الهیجان ب ه درازای ح دود ‪ 400‬کیلوم تر اس ت‪ .‬این گس ل م رز واح دهای زمین س اختی‬
‫البرز وگرگان‪-‬رشت قلمداد شد اس‪ .‬در دوره های پیشین زمین شناسی فعالیت چشمگیر داشته و ب ه‬
‫عن وان مث ال فع الیت آن در دوره ائوس ن زی اد ب وده ب ه نح وی ک ه در س مت ش مالی آن رس وبات‬
‫ولیکانیکی و آذرآواری سازند کرج دیده نشده است‪(.‬نبوی‪ .)1355،‬سازوکار و غالب آن رانده است‬
‫و ش یب عم ومی ص فحه گس لی آن ب ه س وی جن وب اس ت‪ .)Berberian،1976(.‬در راس تای آن‬
‫سازندهای متفاوت بر روی یکدیگر رانده شده اند‪ .‬گسل شمال البرز را در طول می ت وان ب ه قطع ه‬
‫های کوچکتر تقس یم نم ود‪ .‬نزدیک ترین قطع ه آن ب ه س اختگاه ح دود ‪ 46‬کیلوم تر درازا دارد و در‬
‫راستای آن شیل و ماسه سنگهای دوره ژوراسیک (سازند شمشک) بر روی م ارن و آکه ای م ارنی‬
‫متعلق به کرتاسه رانده شده است‪ .‬نزدیک ترن فاص ل این گس ل ت ا س اختگاه س د ح دود ‪ 4‬کیلوم تر‬
‫است‪ .‬زون گس ل ش مال ال برز در این مح دوده ح دود ‪ 5/1‬ت ا ‪ 2‬کیلوم تر ع رض دارد‪ .‬م دارک و‬
‫شواهد قطعی دال بر فعال ب ودن آن گ زارش نش ده اس ت‪ .‬تع دادی رو مرک ز زمینل رزه در اط راف‬
‫بعضی قسمتهای آن گزارش شده که پیوند آنها با گس ل ی اد ش ده بط ور مس تقیم تـﺄئید نگردی ده اس ت‬
‫(شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس‪ .)1368 ،‬ولی در گزارش بازنگری خطر زمینلرزه در ط رح‬
‫سد شهید رجائی (‪ )wyss ،1993‬زمنلرزه ‪ 1127‬میالدی روی داده در منطقه را به این گسل نسبت‬
‫داده شده است (نگاره های ‪ 2-2‬تا ‪.)6-2‬‬
‫جدول ‪-1-2‬برخی گسلهای موجود و مهم در گستره مورد بررسی‬

‫توان‬
‫فاصله تا‬ ‫طول‬
‫لرزه‬
‫ساختگاه‬ ‫گسل‬ ‫سازوکار‬
‫زائی‬ ‫نام گسل‬ ‫ردیف‬
‫گسل‬
‫‪Km‬‬ ‫‪Km‬‬
‫‪Ms‬‬
‫‪25/0‬‬ ‫‪4/6‬‬ ‫‪10‬‬ ‫راست بر‬ ‫کاری کال‬ ‫‪1‬‬
‫‪25/0‬‬ ‫‪5/6‬‬ ‫‪5/13‬‬ ‫نرمال‬ ‫پاشاکال‬ ‫‪2‬‬
‫‪0/6‬‬ ‫‪8/6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫راست بر‬ ‫سوخته سرا‬ ‫‪3‬‬
‫‪5/5-4‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪46‬‬ ‫رانده‬ ‫شمال البرز‬ ‫‪4‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪1/7‬‬ ‫‪55‬‬ ‫باژگون‬ ‫شیرگاه‬ ‫‪5‬‬
‫‪5/11‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪45‬‬ ‫رانده‬ ‫لـﻠـه بند‬ ‫‪6‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪2/7‬‬ ‫‪60‬‬ ‫باژگون‬ ‫خزر‬ ‫‪7‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪3/7‬‬ ‫‪75‬‬ ‫رانده‬ ‫بادله‬ ‫‪8‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪3/7‬‬ ‫‪150‬‬ ‫رانده‬ ‫مشاء‬ ‫‪9‬‬
‫‪55‬‬ ‫‪2/7‬‬ ‫‪60‬‬ ‫رانده‬ ‫گسل صبور‬ ‫‪10‬‬
‫خطواره پی‬ ‫‪11‬‬
‫‪15‬‬ ‫* ‪8/6‬‬ ‫‪<150‬‬ ‫‪-‬‬
‫سنگی‬
‫* بر پایه بزرگترین زمینلرزه رویداده بر روی آن برآورده شده است‪.‬‬

‫‪-‬گسل شیرگاه‬
‫به درازای حدود‪ 55‬کیلومتر و راستای عمومی شمال باختر‪-‬جنوب خاور ‪ ،‬از سوی باختر به گسل بادله منتهی گردیده است‪ .‬این‬
‫گسل درون سنگهای میوسن و نهشته های کوارترنر عمل کرده است‪ .‬سازوکار آن باژگون و فاصله آن تا ساختگاه سد حدود ‪11‬‬
‫کیلومتر است‪ .‬چند زمینلرزه از جمله زمینلرزه ‪ 9‬اوت ‪ 1971‬میالدی در منطقه گزارش گردیده که احتماالً در پیوند با آن می باشد‪.‬‬

‫‪-‬گسل لـﻠـه بند‬

‫گسل لـﻠـه بند در راستای تقریبا ً خاوری‪-‬ب اختری ب ه م وازات گس ل ش مال ال برز اس ت‪ .‬درازای آن‬
‫حدود ‪ 45‬کیلومتر و در سمت راست خاور به گسل بادله منتهی می شود‪ .‬سازوکار آن با ب اژگون و‬
‫در راس تای آن ش یل و ماس ه س نگهای ژوراس یک (س ازند شمش ک) ب ر روی خ ودش و آه ک‬
‫دولومیتیهای تریاس رانده شده اند‪ .‬نزدیک ترین فاصله آن تا ساختگاه سد حدود ‪ 15‬کیلومتر برآورد‬
‫می شود‪ .‬رویداد زمینلرزه ‪ 1957‬میالدی بندپی مازندران به احتمال قوی در پیوند با آن می باشد‪.‬‬
 ‫‪-‬گسل خزر‬
‫این گسل مرز شمالی ارتفاعات کوهپایه ای البرز با ساحلی دریای خزر را تشکیل می دهد‪ .‬درازای‬
‫آن حدود ‪ 600‬کیلومتر است‪ .‬سازوکار آن با ب اژگون و در بخش خ اوری دگرگونیه ای پرک امبرین‬
‫در راس تای آن در کن ار نهش ته ه ای پلیوس ن ق رار دارد‪ .‬گس ل خ زر گس لی فع ال و عام ل اص لی‬
‫اختالف توپ وگرافی ارتفاع ات ال برز و ف رورفتگی دری ای خ زر ب ه ش مار می آی د(‪،1983‬‬
‫‪ .)Berberian‬این گسل را می توان به قطعات متفاوتی تقسیم ک رد‪ .‬قطع ه ای از آن ک ه در فاص له‬
‫حدود ‪ 20‬کیلومتری ساختگاه س د گس ترش دارد بط ول نزدی ک ب ‪ 60‬کیلوم تر می باش د‪ .‬تع دادی‬
‫رومرکز زمینلرزه در اطراف بخش خ اوری گس ل خ زر مک ان ی ابی ش ده اس ت از جمل ه زمینل رز‬
‫س الهای ‪1944 ،1809 ،1805 ،874‬و ‪ 1953‬منطق ه ک ه ب ه آن نس بت داده ش دهاند(‪، 1983‬‬
‫‪.)Berberian‬‬

‫‪-‬گسل بادله‬
‫در راستای شمال خاوری‪-‬جن وب ب اختری ب ه م وازات بخش خ اوری گس ل ش مال ال برز می باش د‪.‬‬
‫درازای آن حدود ‪ 75‬کیلومتر (از محل تقاطع آن با گسل ش مال ال برز) و س ازوکار آن ران ده اس ت‪.‬‬
‫شیب صفحه گسلی شمال‪-‬شمال باختری است و در راستای آن سازند خ وش ییالن (دونین) ب ر روی‬
‫سازند شمشک رانده شده است‪ .‬فاصله این گسل تا ساختگاه سد پاشاکال حدود ‪ 30‬کیلومتر است‪.‬‬

‫‪-‬خطواره های پی سنگی‬

‫چند گسل پی سنگی به موازات یکدیگر در راستای شمال خاوری‪-‬جن وب ب اختری در گس تره م ورد‬
‫مطالعه وجود دارد (نقطه لرزه زمین ساختی ایران ‪ .)1:1000000‬درازای هر یک از آنها بیش از‬
‫یکصد کیلومتر است و کوتاه ترین فاصله (نزدی ک ت رین) آنه ا ب ه س اختگاه س د پاش اکال ح دود ‪15‬‬
‫کیلومتر برآورد می شود‪ .‬سازوکار آنه ا مش خص نیس ت ولی ب ه احتم ال زی اد می توان د راس تالغز‬
‫باشد‪ .‬تعدادی رومرکز زمینلرزه در گستره مورد مطالع ه مک انیکی و گگ زارش ش ده اس ت ک ه ب ه‬
‫نظر می رسد اکثر آنها در پیوند با فعالیت این گسلها باشد‪.‬‬
‫افزون بر گسلهای ش رح داده ش ده در ب اال‪ ،‬گس لهای کوچ ک و ب زرگ بیش ماری در گس تره م ورد‬
‫مطالعه وجود دارند که به سبب شدت تـﺄثیر کمترشان بر ساختگاه نسبت به گسلهای توضیح داده شده‬
‫باال از بحث در مورد آنها خودداری می شود‪.‬‬

‫‪-2-3‬پیشینه لرزه خیزی‬

‫سرزمین ایران از زمانهای گذشته همواره دستخوش زمینلرزه های ویرانگر ب وده و در این رهگ ذر‬
‫شهرها و آبادیهای فراوانی ویران شده و افزون بر زیانه ای ج انی و م الی تغییرش کلهائی در س طح‬
‫زمین را نز به همراه داشته است‪.‬‬
‫ساختگاه سد پاشاکال د رمنطقه ای فعال (از دید لرزه زمین ساختی) قرار دارد و گستره پ یرامون آن‬
‫شاهد زمینلرزه های مخرب بسیاری بوده اس ت‪ .‬مطالع ه روی دادهای ل رزه ای ه ر منطق ه نقش ب ه‬
‫سزائی در برآورد اثر زمینلرزه ب ر تـﺄسیسات حی اتی و اقتص ادی دارد‪ .‬ب ه این منظ ور ب ه ررس ی‬
‫برخی زمینلرزه های رویداده در گستره مورد نظر که در منابعی مانند تاریخ زمینل رزه ه ای ای ران‬
‫(آمبرس یز و ملوی ل ترجم ه ابوالحس ن رده ‪ ، )1370‬پ ژوه و بررس ی ل رزه زمین س اخت ای ران (‬
‫‪ )Berberian،1077،1976‬و غیر پرداخته می شود‪.‬‬

‫‪-2-3-1‬زمینلرزه های پیش از سده بیستم میالدی‬

‫در این مبحث به تع دادی از زمینل رزه ه ای روی داده در منطق ه از زمانه ای گذس ته ت ا س ال ‪1900‬‬
‫میالدی اشاره می شود‪ .‬این اطالعات عمدتا ً از کتاب تاریخ زمینلرزه های ایران که توسط امبرسیز‬
‫و ملویل (‪ )1982‬تهیه شده ‪ ،‬بیان گردیده است‪.‬‬

‫‪-2-3-1‬زمینلرزه ‪ 743‬دروازه خزر‬

‫در اواخر بهار سال ‪ 743‬میالدی زمینلرزه ویرانگری در خاور ری‪ ،‬در منطقه دروازه خ زر یع نی‬
‫تنگ سر دره که از میان کوه نمک می گذرد روی داد‪ .‬بزرگای آن ‪ 2/7MS‬برآورد و رومرکز آن‬
‫در فاصله ‪ 117‬کیلومتری ساختگاه سد مکانیابی شده است‪.‬‬

‫‪-‬زمینلرزه ‪ 22‬دسامبر ‪ 856‬میالدی قومسی‬

 ‫در روز س ه ش نبه ‪ 18‬ش عبان ‪ 242‬زمینل رزه فاجع ه ب اری در ال برز خ اوری روی داد ک ه منطق ه‬
‫قومس و ناحیه خراسان باختری‪ ،‬توابع نیشابور را ویران کرد ‪ 200000 .‬نف ر کش ته ش دند و عمالً‬
‫همه روستاهای منطقه ویران شد‪ .‬بیشترین زیانها به دامغان رسید و نیمی از شهر ویران ش د‪ .‬دگ ر‬
‫ریختی های زمین و احتماالً گسلش در مناطق کوهستانی روی داد‪ .‬شهر ق دیمی ق ومس‪ ،‬ی ک س وم‬
‫بسطام و منطقه میان آنها فرو ریخت و آثار زمینلرزه تا دو دو نس ل بع د دی ده می ش د‪ .‬طبرس تان و‬
‫گرگان آسیب دیدند و لرزه تأثیر شدیدی بر مناطق آب قومس گذاشت و همه چشمه ها و قناته ا در آن‬
‫محدوده خشکیدند و با به راه افتادن زمینلرزه های مسیر رودخانه هائی که به ش دت لرزیدن د‪ ،‬ل رزه‬
‫در ری‪ ،‬قم و اصفهان سبب نگرانی مردم شد‪ .‬بزرگای این زمینل رزه ‪ 9/7MS‬ب رآورد و رومرک ز‬
‫آن در فاصله ‪ 134‬کیلومتری ساختگاه مکانیابی شده است‪.‬‬

‫‪-‬زمینلرزه ‪ 23‬فوریه ‪ 958‬میالدی ری‪-‬طالقان‬

‫در اول ذیحج ه ‪ 346‬زمینل رزه فاجع ه ب اری در ش مال مرک زی ای ران روی داد‪ .‬این ل رزه هم ه‬
‫روستاهای ری و طالقان را ویران کرد‪ .‬بیشتر شهر ری به کلی ویران شد و در طالقان تنها ‪ 30‬نفر‬
‫بازماندن د‪ .‬در منطق ه ری یکی از روس تاهای کوهس تانی را زمینلغ زه ف را گ رفت و پوش اند‪ .‬در‬
‫ن زدیکی ری ک وهی ش کاف برداش ت و آب ب ه ب یرون ریخت در ک وه ه ای روی ان در ش مال ری‬
‫زمینلغزه مسیر رودخانه ای را بست و دریاچه ای ساخت‪ .‬آسیبها به دیلم ان و قم و کاش ان گس ترش‬
‫یافت‪ .‬احتماأل لرزه در اصفهان و حتی بغداد حس شد‪ .‬پسلرزه های آسیب رسان ب ه م دت ‪ 40‬روز‬
‫ادامه داشت‪ .‬بزرگای زمینلرزه ‪ 7/7MS‬برآورد و رومرکز آن در فاصله ‪ 155‬کیلومتری ساختگاه‬
‫مکانیابی شده است‪.‬‬

‫‪-‬زمینلرزه ‪ 1301‬میالدی فریم‬