‫زمین شناسی مهندسی‬

‫‪1‬‬
 ‫‪ -1‬نحوهی پیدایش زمین‬
‫تاریخچه پیدایش عمر کره زمین بالغ بر ‪ 4/6‬میلیارد سال تخمین شده مهمترین فرضیه برای تشکیل زمین‬

‫اینست که زمین در ابتدا در اثر ابرهای خورشیدی بوجود آمده است‪ .‬منظور از ابر خورشیدی‪ ،‬توده انبوهی از‬

‫گازهای داغ و ذرات غ بار ریزیست که پس از تشکیل خورشید در اطراف این سیاره غول پیکر به جامانده بودند‬

‫این ذرات بخاطر نیروی کشش ستاره های غول پیکر در اطراف منظومه شمسی به همدیگر پیوسته و در فواصل‬

‫معینی از خورشید قرار گرفته و باعث ایجاد چند سیاره از منظومه شمسی شدند که زمین یکی از آنهاست‪ .‬اما‬

‫پس از گذشت ‪ 22‬میلیون سال کره زمین شکل واقعی خود را بدست آورد که همانند کرهای آتشین و قرمز‬

‫مملو از مواد مذاب بود‪ .‬بر طبق فرضیه دانشمندان مواد سنگین زمین از قبیل آهن و نیکل و غیره در اثر‬

‫سنگینی تدریجاً بطرف مرکز زمین حرکت نمودند و هسته مرکزی زمین را بوجود آوردند و نیز موادی که‬

‫چگالی کمتری داشتند به طرف باال حرکت کرده و پوسته خارجی و سطح زمین را شکل دادند‪ .‬درهر حال بعد‬

‫از سپری شدن این مراحل ماگماهای (مواد مذاب بسیار گرم بوده و تحت فشار شدید زیر پوسته زمین) درون‬

‫زمین آنقدر قوی بودند که مرتباً سطح ضعیف و خشکیده زمین را باز کرده و مواد مذاب خود را بیرون ریختند‪.‬‬

‫این فعالیت ها تا زمان آرامش نسبی زمین ادامه پیدا کرد‪ .‬خروج مواد مذاب موجب شد مقدار زیادی از گازها‬

‫که در درون زمین محبوس بودند به سطح زمین بیایند و از طریق سطح به طرف ارتفاعات باال صعود نموده و‬

‫جو ضخیم زمین یا اتمسفر را شکل دادند‪.‬‬

‫در حدود ‪ 022‬الی ‪ 422‬میلیون سال پس از سرد شدن پوسته زمین روند شکلگیری اقیانوسها آغاز شد‪ .‬در‬

‫این زمان سطح این سیاره مورد هجوم میلیونها شهاب سنگ قرار داشت و برخی از این سیارکها و ستارههای‬

‫دنباله دار حاوی مقدار عظیمی یخ بودند‪ .‬در اثر برخورد و انفجار با سطح زمین همزمان با خنک کردن سطح‬

‫زمین ذوب شدند و اقیانوسها را تشکیل دادند‪ .‬میلیون ها سیکل تبخیر آب از اقیانوسها‪ ،‬تشکیل ابرها و‬

‫بارندگی مجدد آن بر روی سطح زمین‪ ،‬اتمسفر زمین را از ذرات و غبارهای بجا مانده از دورههای اول زمین‬

‫شناسی تمیز کرد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫پس از این دوره زمین دوباره مورد هجوم شهاب واره هایی قرار گرفت که حاوی اسید آمینهها (عنصر اولیه‬

‫حیات) قرار گرفت‪ .‬اولین جرقه پیدایش حیات در زیر آب های دریاها شکل گرفت و در ابتدا موجودات تک‬

‫سلولی و میکرو ارگانیزم های خاصی در کف دریا بوجود آمدند موجودات تک سلولی این توانایی را داشتند که‬

‫از راه های گوناگون و در دشوارترین حاالت ممکن کسب انرژی نمانید‪ .‬حدود ‪ 2/7‬میلیارد سال پیش‬

‫سیانوباکتریها یا جلبکهای فیروزهای درون آبها ظهور پیدا کردند‪ .‬این باکتری ها تنها از آب و نور تغذیه‬

‫کرده و اکسیژن تولید میکردند و به تدریج و طی ‪ 222‬میلیون سال این اکسیژن وارد اتمسفر شد‪ .‬با گذشت‬

‫زمان‪ ،‬ابتدا ارگانیزمهای چند سلولی به وجود آمد و پس از آن حدود ‪ 464‬میلیون سال پیش زمین را گیاهان‬

‫پوشاندند‪ .‬به تدریج دوزیستها درون دریاها به وجود آمدند‪ .‬حدود ‪ 244‬میلیون سال قبل دایناسورها ظهور‬

‫کردند‪ .‬حدود ‪ 224‬میلیون سال قبل پانگها‪ 1‬شروع به شکستن کرد و دو قاره مجزای لوراسیا‪ 2‬و گاندوانا‪ 0‬تبدیل‬

‫شد‪ .‬حدود ‪ 66‬میلیون سال قبل دایاناسورها به همراه ‪ 2/0‬موجودات کره زمین از بین رفتند‪ .‬قویترین فرضیهای‬

‫که تاکنون زمین شناسان برای این موضوع ارائه کردهاند برخورد یک شهاب سنگ به قطر ‪ 12-14‬کیلومتر با‬

‫زمین و به دنبال آن آثار فاجعه بار آن بر اقلیم است به تر تیب که که ذرات غباری که بر اثر این برخورد در‬

‫اتمسفر پخش شد مانع از رسیدن تمام و کمال نور خورشید بر زمین شد و زمین برای یک دوره طوالنی وارد‬

‫عصر یخبندان شد‪ .‬حدود ‪ 62‬میلیون سال پیش و پس از انقراض دایانسورها‪ ،‬پستانداران به تدریج ظهور کردند‬

‫و در کمتر از ‪ 2‬میلیون سال گذشته‪ ،‬انسانها پا بر روی کره زمین میگذارند و حدود ‪ 1/8‬میلیون سال پیش‬

‫است که انسانهای اولیه قادر میشوند که ابزارهای برنده ای از سنگ بسازند‪ .‬حدود ‪ 222‬هزار سال پیش‬

‫انسانهای اولیه تکامل پیدا میکنند و کمتر از ‪ 12‬هزار سال است که انقالب کشاورزی رخ داده است‪ .‬از‬

‫حدود‪ 4422‬سال پیش انسان شروع به ثبت تاریخ کرد و ‪ 2222‬سال پیش بود که حضرت مسیح (ع) به صلیب‬

‫کشیده شد‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪1‬‬
‫‪- Pangea‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Laurasia‬‬
‫‪0‬‬
‫‪- Gondwana‬‬
‫‪0‬‬
 ‫‪ 1-1‬اجزای تشکیل دهنده کره زمین‪:‬‬

‫کره زمین اگر چه کامال کروی نیست ولی به طور متوسط ‪ 6068‬کیلومتر شعاع دارد‪ .‬اولین تالشها برای‬

‫محاسبه شعاع و محیط کره زمین توسط اراتوستون‪ 1‬ستاره شناس یونانی ‪ 222‬سال پیش از میالد مسیح انجام‬

‫شد‪ .‬او میدانست که در شهر سین‪( 2‬اسوان) واقع در نیل علیا در کشور مصر هنگام ظهر اول تابستان افتاب‬

‫عمودی میتابد به گونه ای که تابش آن از ته چاه نیز قابل رویت است‪ .‬در حالیکه در شهر اسکندریه به فاصله‬

‫‪ 822‬کیلومتری شمال شهر سین این گونه نیست و آفتاب مایل میتابد‪ .‬او در شهر اسکندریه ستونی قائم نصب‬

‫کرد و در لحظه ای که در شهر سین آفتاب بر ته چاه می تابید‪ ،‬همزمان زاویه آن را نسبت به ستون محاسبه‬

‫کرد‪ .‬او میدانست که زاویه مذکور‪ ،‬حاصل امتداد ستون قائم تا مرکز زمین با شعاع تابش است‪ .‬اندازه این زاویه‬

‫‪ 1/42‬محیط دایره و برابر با ‪ 7‬درجه و ‪ 12‬دقیقه بود‪ .‬با معلوم بودن فاصله بین این دو شهر که برابر با ‪4222‬‬

‫استادیا (معادل ‪ 822‬کیلومتر) براحتی محیط زمین را برابر با ‪ 42612‬کیلومتر اندازه گیری کرد که با اندازه‬

‫واقعی آن (‪ 42274‬کیلومتر) است بسیار نزدیک است‪ .‬بعدها به کمک پرتو لیزر‪ ،‬ماهوارهها و سایر ابزار نجومی‬

‫ابعاد زمین با دقت کافی محاسبه شد‪.‬‬

‫شکل ‪ 1-1‬محاسبات ارتستون برای یافتن شعاع زمین‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪1‬‬
‫‪- Eratosthen‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Syene‬‬
‫‪4‬‬
‫به طر کلی کره زمین را میتوان متش کل از چند کره در نظر گرفت از جمله بیوکره‪ ،1‬آب کره‪ ،2‬هواکره‪ 0‬و‬

‫سنگ کره‪ .4‬شکل ‪ 2-1‬به شکل شماتیک رابطه بین این اجزا را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ 2-1‬رابطه بین هر یک از اجزا کره زمین‬

‫‪ 2-1‬هواکره‬

‫هواکره یا اتمسفر به شکل الیههایی از گازهایی است که به واسطه نیروی گرانش دور سیاره کره زمین را‬
‫گرفتهاند‪ 6422،‬کیلومتر ضخامت دارد ولی ارتفاع هوای موثر در همه جای آن یکسان نیست و ‪ %99‬هوا در‬
‫‪ 02‬کیلومتری سطح زمین قرار دارد‪ %78 .‬از هوا در این فاصله از نیتروژن و ‪ %21‬از هوا از اکسیژن تشکیل‬
‫‪9‬‬
‫شده است‪ .‬هواکره مطابق شکل ‪ 0-1‬از ‪ 4‬الیه شامل تروپوسفر‪ ،4‬استراتوسفر‪ ،6‬مزوسفر‪ ،7‬ترموسفر‪ 8‬و اگزوسفر‬
‫تشکیل شده است‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪- Biosphere‬‬ ‫‪- Stratosphere‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪- Hydrosphere‬‬ ‫‪- Mesosphere‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪- Atmosphere‬‬ ‫‪- Thermosphere‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪- Lithosphere‬‬ ‫‪- Exosphere‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Troposphere‬‬
‫‪4‬‬
 ‫شکل ‪ 0-1‬الیههای مختلف جو‬

‫‪ 1-2-1‬تروپوسفر‬
‫دارای ضخامتی حدود ‪ 12‬کیلومتر در قطبها و ‪ 16‬تا ‪ 18‬کیلومتر در مناطق استوایی است‪ .‬از ویژگی عمده‬

‫آن کاهش دما در جهت قائم حدود ‪ 6‬سانتیگراد در هر ‪ 1222‬متر ارتفاع است‪ .‬شکل ‪ 4-1‬تغییرات دمای هوا‬

‫با افزایش ارتفاع را نشان میدهد‪ .‬بخار آب در این الیه متمرکز است و با افزایش ارتفاع به دلیل کاهش رطوبت‬

‫سرعت بادها نیز افزایش پیدا می کند‪ .‬همه تحوالت جوی از قبیل باد و باران و طوفان در این الیه انجام میشود‪.‬‬

‫فشار در باالترین قسمت الیه تروپوسفر برابر با ‪ %12‬فشار هوا در سطح دریاست‪ .‬بین الیه تروپوسفر و‬

‫استراتوسفر یک الیه نازک تروپوپاز قرار دارد‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫شکل ‪ 4-1‬الیههای مختلف اتمسفر و تقسیم بندی حرارتی آن با ارتفاع‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‪ 2-2-1‬استراتوسفر‬
‫دومین الیه بزرگ اتمسفر استراتوسفر نامیده میشود که در ارتفاع ‪ 12‬تا ‪ 42‬کیلومتری قرار دارد‪ .‬افزایش‬

‫تدریجی دما از ویژگی آن است ‪ .‬به دلیل وضعیت پایدار عاری از باد این الیه بیشتر هواپیماهای مسافری در‬

‫بخش پایینی این الیه حرکت میکنند‪ .‬یکی دیگر از ویژگی های استراتوسفر میزان نسبتاً زیاد گاز اوزون )‪(O3‬‬

‫در این الیه بخصوص در نواحی نزدیک به مزوسفر به ضخامت ‪ 12‬تا ‪ 16‬کیلومتر است که الیه مشهور به اوزون‬

‫را تشکیل میدهد‪ ،‬شکل ‪ 4-1‬جایگاه الیه اوزون در جو را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ - 4-1‬الیه های مختلف جو نسبت به سطح زمین‬

‫این الیه با جذب بیش از ‪ %94‬پرتوهای فرابنفش‪ 1‬خورشید‪ ،‬امکان حیات بر روی کره زمین را فراهم میکند‪.‬‬

‫الیه اوزون پرتوهای پرانرژی فرابنفش را جذب کرده و آنها را به شکل پرتوهای فروسرخ در میآورند و به‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪1‬‬
‫‪- ultra violet‬‬
‫‪8‬‬
‫سطح زمین میفرستند‪ .‬اوزون پس از جذب اشعه پر انرژی فرابنفش شکسته شده و به یک ملوکول ‪ O2‬و‬

‫یک اتم ‪ O‬تبدیل میشود‪ .‬اتم ‪ O‬بسیار ناپایدار است و بالفاصله با ملوکول اکسیژن دیگری که در آن الیه‬

‫وجود دارد ترکیب شده ودوباره با اوزون تبدیل میشود (شکل ‪.)6-1‬‬

‫شکل ‪ - 6-1‬تقسیم شدن اوزو ن به مولکول و اتم اکسیژن توسط اشعه فرابنفش‬

‫در یک قرن گذشته کلروفلوئوروکربنها (سیافسیها) که در گاز یخچال و در اسپریها استفاده میشوند باعث‬

‫کاهش مولکولهای ازون در استراتوسفر زمین شدهاند‪ .‬سی اف سی ها وقتی به الیه اوزون میرسند توسط‬

‫انرژی اشعه ماورابنفش اتم کلر آن جدا شده و اتم کلر به سرعت با اتم اکسیژن جدا شده از اوزون واکنش داده‬

‫و تبدیل به ‪ Clo‬میشود‪ .‬همچنین ‪ Cl‬میتواند با خود ‪ O3‬هم واکنش دهد و به ‪ Cl‬و ‪ O2‬تبدیل شود و‬

‫نتیجه این فرایند کم شدن غلظت اتم اوزون و ورود اشعه پر انرژی فرابنفش به سطح زمین است‪.‬‬

‫‪ 3-2-1‬مزوسفر‬
‫این الیه حدود ‪ 02‬تا ‪ 04‬کیلومتر ضخامت دارد و در این الیه درجه حرارت به سرعت کاهش مییابد به حالتی‬

‫که در ارتفاع ‪ 82‬کیلومتری میزان آن به حدود ‪ – 94 °C‬میرسد که سردترین مکان زمین است‪.‬‬

‫‪ 4-2-1‬ترموسفر‬
‫پس از مزوسفر الیه ای به نام ترموسفر قرار دارد که تقریبا از ارتفاع ‪ 82‬تا ‪ 622‬کیلومتری سطح زمین گسترش‬

‫یافته است‪ .‬مولکولها و اتم های موجود در این الیه بسیاری از پرتوهای پر انرژی ‪ X‬خورشیدی را جذب می‬

‫کنند‪ ،‬لذا دما در این الیه بسیار باالست‪ .‬همچنین در این با افزایش ارتفاع دما بیشتر میشود تا جایی که در‬
‫‪9‬‬
‫بخشهای باالیی این الیه دما تا حدود ‪ 2222‬درجه سانتیگراد هم میرسد‪ .‬بنابراین الیهی ترموسفر گرمترین‬

‫بخش از اتمسفر است‪.‬‬

‫‪ 5-2-1‬اگزوسفر‬
‫این الیه از حدود ‪ 622‬کیلومتری سطح زمین شروع شده و تا ارتفاع ‪ 6222‬کیلومتری ادامه دارد‪ .‬دما در این‬

‫الیه بسیار باالست و جاذبه زمین بسیار کم است به گونهای که اتمهای سبک مانند هیدروژن امکان فرار از جو‬

‫را پیدا می کنند‪ .‬هوا در این الیه بسیار رقیق است و به تدریج تا خال ادامه پیدا میکند‪.‬‬

‫یونوسفر‪ 1‬در واقع گازهای یونیزه شدهای هستند که در ارتفاع ‪ 84‬تا ‪ 822‬کیلومتری از سطح زمین قرار دارند‬

‫و می توانند امواج الکترومغناطیس را به سمت زمین باز گردانده و امکان ارتباطات رادیویی را فراهم کنند‪ .‬شکل‬

‫‪ 7-1‬ارتفاع و دمای الیه های مختلف جلو را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -7-1‬ارتفاع و دمای الیههای مختلف جلو را نشان میدهد‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪1‬‬
‫‪- Ionosphere‬‬
‫‪12‬‬
 ‫‪ 3-1‬سنگ کره‬

‫‪ 1-3-1‬پوسته خارجی‬

‫ضخامت این الیه در قارهها بین ‪ 22‬تا ‪ 62‬کیلومتر و در کف اقیانوسها بین ‪ 8‬تا ‪ 12‬کیلومتر است‪.‬‬

‫شکل ‪ -8-1‬تغییرات ضخامت پوسته زمین با توجه به وزن مخصوص‬

‫قسمت خارجی سنگ کره یعنی خشکیها فقط ‪ %29‬سطح کره زمین را تشکیل میدهند‪ .‬خشکیها از منظر‬

‫پستی و بلندی شامل ‪ 0‬قسمت است‪ .‬کوهها که مناطق مرتفعی از سطح زمین هستند که وسعت سطح باالیی‬

‫آنها خیلی کم است‪ .‬فالتها که به قسمتهای مرتفع زمین گفته میشود که وسعت سطح باالیی آنها زیاد‬

‫است و دشتها که قسمتهای مسطح و کم ارتفاع زمین هستند‪.‬‬

‫مهمترین عناصر تشکیل دهنده آن رسوبات و سنگ هایی هستند که از مواد کانی مختلفی مانند اکسیژن‪،‬‬

‫کربن‪ ،‬آهن‪ ،‬کلسیم‪ ،‬سلیکون‪ ،‬آلومنیوم‪ ،‬سدیم و نیتروژن و ‪ ..‬بوجود آمدند‪ .‬ترکیب شیمیایی پوسته قارهای و‬

‫اقیانوسی با یکدیگر متفاوت است‪ .‬بخشهای رویی پوسته قاره ای عمدتا شبیه ترکیبات سنگ آندزیت است‬

‫یعنی غنی از سیلیس )‪ (SiO2‬و آلومین )‪ (Al2O3‬است و جرم مخصوص سنگها در این بخش حدود‬

‫‪11‬‬
‫‪ 2/8 gr/cm3‬است‪ .‬در حالی که بخش عمدهای از سنگهای پوسته اقیانوسی دارای ترکیبات بازالتی با جرم‬

‫مخصوص حدود ‪ 0 gr/cm3‬هستند‪.‬‬

‫‪ 2-3-1‬جبه )منتل یا گوشته(‬

‫جبه در زیر پوسته قرار گرفته و سنگها در آن بصورت خمیری شکل هستند که به ماگما معروفند بر اثر عم ل‬

‫آتشفشانی بر روی زمین آمده و تشکیل سنگهای اولیه را میدهند ضخامت این الیه حدود ‪ 2922‬کیلومتر‬

‫است‪ .‬چگالی سنگها در این الیه از ‪ 0/0 gr/cm3‬در نزدیکی پوسته تا حدود ‪ 4/4 gr/cm3‬در نزدیکی هسته‬

‫متغیر است‪.‬‬

‫‪ 3-3-1‬هسته‬
‫قسمت مرکزی زمین بنام هسته نامیده میشود که از دو الیه هسته خارجی (‪ 2122‬کیلومتر) و هسته داخلی‬

‫(‪ 1072‬کیلومتر) تشکیل شده است‪ .‬با توجه به میدان مغن اطیسی زمین به نظر میرسد که سنگهای این الیه‬

‫عمدتا از ترکیبات آهن و نیکل باشند‪ .‬درجه حرارت مرکزی زمین به ‪ 4402‬درجه سانتی گراد میرسد و تمام‬

‫مواد موجود در آن گداختهاند‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫در خصوص اینکه این اطالعات چگونه به دست آمده است باید گفت که دادههای که تاکنون در خصوص‬

‫ساختمان درونی زمین کسب شده است بسیار محدود‪ ،‬اندک و ناقص است‪ .‬از آنجایی که در مورد قسمت‬

‫خارجی پوسته در تماس مستقیم هستیم با استفادها از وسایل مختلف و دادههای ژئو شیمیایی اطالعات‬

‫نسبتاً جامعی به دست آمده است‪ .‬به عالوه از طریق چاههای حفر شده تا عمق ‪ 12‬کیلومتر و همچنین از‬

‫معادن زیر زمینی تا عمق بیش از ‪ 2222‬متر پوسته زمین شناسایی و بررسی شده است‪ .‬اما بررسی مستقیم‬

‫سنگ های اعماق زیر میسر و مقدور نیست‪ ،‬بیشتر اطالعات فعلی ما در خصوص جنس و خواص فیزیکی‬

‫سنگهای الیههای جبه و هسته از منابع دیگری به دست آمده است‪ .‬یکی از این منابع اطالعات غیر‬

‫مستقیم است که ارزیابی سرعت سیر امواج زلزله ها در این الیهها به دست آمده است‪ .‬در فصلهای آینده‬

‫در خصوص این امواج مفصالً بحث خواهد شد‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫‪ -2‬زمین ساخت ورقهای‬

‫‪ 1-2‬نظریه جابهجایی قارهها‬

‫تا اوایل قرن بیستم زمین شناسان معتقد بودند که وضعیت قارهها و اقیانوسها از ابتدای پیدایش زمین‬

‫ثابت بوده تا اینکه ونگر در سال ‪ 1914‬نظریه جابهجایی قارهها را مطرح کرد‪ .‬بر اساس این نظریه حدود ‪224‬‬

‫میلیون سال قبل پانگها‪( 1‬به معنای همه خشکیها) شروع به شکستن کرد و به دو قاره مجزای لوراسیا‪ 2‬و‬

‫گاندوانا‪ 0‬تبدی ل شد‪ .‬لوراسیا که شامل اروپای امروزی و بخشی از آسیا و امریکای شمالی بود و قاره گاندوانا نیز‬

‫افریقا و استرالیا و امریکای جنوبی را در برداشت‪ .‬روند حرکت قارهها ادامه پیدا کرد تا اینکه خشکیها به شکل‬

‫‪ 7‬قارههای امروزی در آمدند‪ .‬قاره آسیا بواسط برخورد ورقه عربستان و همچنین شبه قاره هند پهناورتر شد‪.‬‬

‫شکل ‪ 1-2‬مراحل تشکیل قارهها را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -1-2‬مراحل تشکیل خشکیهای کره زمین‪.‬‬

‫برای اثبات این فرضیه ونگر به انتطباق حاشیه قاره ها اشاره کرد‪ .‬برای مثال شباهت بسیار زیاد حاشیه شرقی‬
‫آمریکای جنوبی و حاشیه غربی قاره آفریقا نشان می داد که این دو قاره قبالً یکپارچه بودهاند‪ .‬همچنین انطباق‬
‫سنگوارههای بدست آمده در قاره های جدا شده نیز به اثبات این فرضیه کمک میکرد‪ .‬برای مثال فسیلهای‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪- Pangea‬‬ ‫‪- Gondwana‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Laurasia‬‬
‫‪14‬‬
‫جانوری و گیاهی بسیاری از قارههای مجاور پیدا میشدد که نشان میداد که در گذشته زیستگاه این جاندارن‬
‫یکپارچه بوده است‪ .‬شاهد سوم برای اثبات این فرضیه شباهت ساختاری سنگها در نقاط متناظر بین‬
‫قارههاست (شکل ‪.)2-2‬‬

‫شکل ‪ -2-2‬انتطباق ساختار و جنس سنگ ها بین دو قاره آفریقا و آمریکای جنوبی‪.‬‬

‫در نظریه جابهجایی قارهها‪ ،‬قاره ها به شکل شناوری بر روی جبه قرار داشتند‪ .‬ولی این نظریه درباره بستر‬

‫اقیانوسها تصوری نداشت و حرکت قارهها را ناشی از نیروی جذر و مد و نیروی گریز از مرکز ناشی از حرکت‬

‫وضعی زمین میدانست اما این توجیه نتوانست همه زمین شناسان را قانع کند چرا که حرکت قارهها بر بستر‬

‫سخت و خشن اقیانوس ها توسط این دو نیرو کمی دور از ذهن بود‪ .‬لذا چگونگی حرکت این قارهها در آن زمان‬

‫در هالهای از ابهام قرار داشت‪.‬‬

‫‪ 2-2‬نظریه گسترش اقیانوسها‬

‫با ارائه نظریه گسترش اقیانوس ها‪ ،‬زمین شناسان توانستند به نظریه قویتری برای حرکت قارهها دست‬

‫پیدا کنند‪ .‬در این نظریه به دلیل نازک بودن پوسته زمین در بستر اقیانوس مواد مذاب درون جبه ازآنجا راهی‬

‫برای بیرون آمدن پیدا می کنند و همزمان با خروج این مواد بستر اقیانوسها گسترش پیدا میکند (شک ل‬

‫‪14‬‬
‫‪ .)0-2‬جالب اینجاست که شواهد بدست آمده از بستر اقیانوسها نیز نشان میداد که رشته کوههای موجود در‬

‫آنجا تقریباً به موازت خط ساحلی دو طرف هستند‪ .‬همچنین ارزیابی سن سنگهای این رشتهکوهها نشان‬

‫میداد که این سنگها عمری کمتر از ‪ 224‬میلیون سال دارند‪ .‬همچنین ارزیابی سن این سنگها نشان میداد‬

‫که سن نمونه های سنگ با دور شدن از محل تماس این دو الیه افزایش پیدا میکند‪.‬‬

‫شکل ‪ -3-2‬گسترش بستر اقیانوسها در اثر خروج مواد مذاب‪.‬‬

‫‪ 3-2‬نظریه زمین ساخت ورقهای‬

‫این نظریه که بر پایه نظریه جابهجایی قاره ها بیان شده است با استفاده از نظریه گسترش اقیانوسها‬

‫توانست دلیل حرکت قاره ها را توضیح دهد‪ .‬بر مبنای این نظریه بر خالف نظریه جابهجایی قارهها‪ ،‬قارهها به‬

‫تنهایی حرکت نمیکنند بلکه به شکل ورقه ای به همراه بخشی از بستر اقیانوس درحرکتند‪ .‬مطابق با این نظریه‬

‫پوسته زمین از ‪ 7‬ورقه بزرگ به همره چند ورقه کوچک حرکت میکند (شکل ‪ .)4-2‬هر ورقه بخشی در‬

‫خشکی و بخشی زیر آب دارد که در این میان ورقه اقیانوس آرام از بقیه ورقهها بزرگتر است و تماماً زیر آب‬

‫قرار دارد‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫شکل ‪ -4-2‬ورقه های پوسته زمین‪ ،‬به همراه مرزها و جهت حرکت‬

‫به طور کلی ورقهها به سه طریق میتوانند نسبت به یکدیگر حرکت کنند‪.‬‬

‫‪ 1-3-2‬حرکت واگرا (دورشونده)‪:‬‬

‫در این نوع حرکت که برای نمونه می توان به حرکت ورقه آمریکای جنوبی و آفریقا نسبت به هم اشاره‬

‫کرد‪ ،‬در محل دور شدن دو ورقه مواد مذاب از دورن جبه باال آمده و ورقه جدیدی را تشکیل میدهند‪ .‬بستر‬

‫اقیانوس اطلس در ‪ 162‬میلیون سال گذشته به همین ترتیب با سرعت ‪ 4‬سانتیمتر در سال تشکیل شده است‪.‬‬

‫به عنوان مثال دیگر می توان به دریای سرخ اشاره کرد که در اثر دور شدن پوسته عربستان از آفریقا به وجود‬

‫آمده است‪ .‬چناچه این بازشدگی در خود قارهها شکل پذیرد‪ ،‬ماگمای داغ از زمین خارج شده و رشته کوههای‬

‫آتشفشانی را تشکیل میدهند ادامه این فعالیت می تواند منجر به جدا شدن بخشی از یک قاره شود‪( .‬شبه‬

‫جزیره عربستان به همین شکل از آفریقا جدا شده است) (شکل ‪)4-2‬‬

‫‪17‬‬
 ‫شکل ‪ -5-2‬طرز تشکیل اقیانوسها در نتیجه حرکت واگرا ورقهها‪.‬‬

‫‪ 2-3-2‬حرکت نزدیک شونده‬

‫در این نوع حرکت معموال یک ورقه به زیر ورقه دیگری رانده می شود که بسته به نوع ورقه یکی از سه‬

‫حالت زیر رخ میدهد (شکل ‪:)6-2‬‬

‫‪ 1-2-3-2‬همگرایی ورقه اقیانوسی به ورقه قارهای‬

‫در این حرکت معموال ورقه اقیانوسی خم شده و به زیر میرود و به تدریج درون جبه هضم میشود که‬

‫به این فرآیند اصطالحاً فرورانش گفته می شود‪ .‬در این حالت ورقه مقداری از رسوبات را نیز به همراه خود به‬

‫پایین میکشد‪ .‬با افزای ش عمق (نزدیک به صد کیلومتر) این رسوبات ذوب شده و ماگمایی را تشکیل میدهند‬

‫که از ماگمای اطراف خود سبک تر است (چرا؟) لذا حرکتی آرام و رو به باال را در پیش میگیرد که در میانه‬

‫الیهها به تدریج سرد و متبلور شده و سنگهای آذرین درونی را تشکیل میدهند‪ .‬مقداری از این ماگماها هم‬

‫میتوانند خود را به سطح زمین برسانند و به شکل آتشفشان های انفجاری از سطح زمین خارج شوند‪ .‬ماگمایی‬

‫که به شکل مذاب از سطح زمین خارج می شود به سرعت سرد شده و تبلور کمتری دارند که به آنها سنگ‬

‫آذرین بیرونی گفته میشود‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫‪ 2-2-3-2‬همگرایی دو ورقه اقیانوسی‬
‫یکی زیر دیگری فرو میرود و پدیده آتشفشانی مشابهی را پدید می آورند‪ ،‬این فرآیند چنانچه برای زمانی‬

‫طوالنی ادامه پیدا کند می تواند منجر به پدید آمدن جزایر آتشفشانی شود که به جزایر قوسی معروفند‪ .‬معموال‬

‫در کنار این جزایر گودالها اقیانوسی عمیقی وجود دارد‪.‬‬

‫‪ 3-2-3-2‬همگرایی دو ورقه قارهای‬

‫در این حالت هیچ یک به درون گوشته فرو نمی رود چرا که چگالی هر دو تقریباً یکسان است‪ .‬نتیجه‬

‫چنین برخوردی به وجود آمدن یک رشته کوه است‪ .‬رشته کوههای هیمالیا و زاگرس ناشی از برخورد به ترتیب‬

‫ورقههای هندوستان و عربستان به آسیا به وجود آمدهاند‪ .‬معموال این د این رشته کوهها در محلی سربر میآورند‬

‫که در آنجا یکی از پوستهها نازک تر است‪ ،‬این محل معموالً محل سابق دریاهای تاریخی درون یکی از ورقه‬

‫هاست چرا که شواهد بدست آمده از زاگرس و هیمالیا نشان دهنده وجود رسوبات در این کوههاست‪.‬‬

‫شکل ‪ -6-2‬برخورد دو ورق با حرکت همگرا‪ :‬الف) اقیانوسی به قارهای ب) اقیانوسی به اقیانوسی‬
‫و ج) قارهای به قارهای‬

‫‪19‬‬
 ‫‪ 3-3-2‬صحت سنجی نظریه زمین ساخت ورقهای‬
‫در سال ‪1968‬زمین شناسان با تهیه پراکندگی زمین لرزه ها در ‪ 7‬سال نشان دادند که این نقشه (شکل‬

‫‪ )4-2‬با نقشههای ارائه شده برای مرزبندی ورقهها در این نظریه (شکل ‪ )7-2‬هماهنگی دارد‪.‬این نتیجه میتواند‬

‫تا حدی گواهی بر صحت این نظریه باشد‪.‬‬

‫شکل ‪ -7-2‬مراکز ‪ 33333‬زلزله در طی سالهای ‪ 1661‬تا ‪.1661‬‬

‫‪ 4-2‬عامل حرکت دهنده‬

‫در خصوص عاملی که باعث حرکت ورقههای کره زمین میشود تا کنون فرضیه بسیار قوی ارائه نشده‬

‫است اما مهمترین فرضیه‪ ،‬دمای متفاوت درون عمق جبه است‪ .‬به این ترتیب که درون جبه‪ ،‬دمای ماگمای‬

‫مذاب و سبک نزدیکتر به هسته زمین باالتر از سنگهای نیمه مذاب و سنگین نزدیک به پوسته زمین است‪.‬‬

‫از همین رو به شکل پیوستهای سنگ های نیمه مذاب به دورن زمین کشیده شده ذوب و سبک شده و به‬

‫سمت باال میآید‪ ،‬در آنجا دوباره سرد و سخت و سنگین شده و فرو میرود‪ ،‬این سیکل رفت و برگشت درون‬

‫الیه جبه منجر به حرکت پوسته زمین شده است (شکل ‪ .)0-2‬این نظریه اگر چه به شکل نسبی میتواند‬

‫حرکت ورقه های زمین را توجیه کند ولی امروزه زمین شناسان معتقدند که حرکات این ورقهها بسیار پیچیدهتر‬

‫از آنست که بتوان با این نظریه ساده آن را توجیه کرد‪.‬‬

‫‪22‬‬
21
 ‫‪ -3‬کانی‬
‫از نظر زمین شناسی همه مواد جامد تشکیل دهنده پوسته زمین سنگ است اما از نظر زمین شناسی‬

‫مهندسی مواد سخت و متراکم شده را سنگ و مصالح نرم و غیر فشرده را خاک میگویند‪ .‬کانیها عبارت است‬

‫از یک ماده طبیعی معدنی که ساختمان مولکولی و ترکیب شیمیایی آن تقریباً ثابت است و دارای خواص‬

‫فیزیکی معین و مشخص است‪.‬‬

‫بسیاری از سنگها خالص نیستند و از چندین عنصر تشکیل شدهاند‪ .‬عناصر درون سنگ معموالً با نظم‬

‫مشخصی در کنار هم قرار گرفتهاند به طوریک ه ممکن است در آن دو یا سه عنصر که در کنار هم به شکل‬

‫بلوری پیوند دارند در کنار دو یا سه عنصر دیگر که آن ها هم به شکلی بلوری دیگر نظم یافته اند درون یک‬

‫سنگ یافت می شوند‪ .‬هر یک از این ساختارهای بلوری کانی نامیده میشود‪ .‬منظور از ساختار بلوری‪ ،‬الزاما‬

‫شکل مکعبی نیست‪ ،‬بلکه منظور ساختاری منظم اتمی در سه بعد است که میتواند از مکعب مربع و مستطیل‬

‫تا منشور پنج یا شش ضلعی متغیر باشد‪ .‬بلور کانیها از محلول ها‪ ،‬مایعات گداخته یا از بخارات معدنی وقتی‬

‫که به آرامی سرد میشوند به وجود میآید‪ .‬البته اگر این مواد به سرعت سرد ش وند کانی شکل هندسی و‬

‫ساختمان مولکولی منظمی نخواهد داشت که در این صورت آنها را بی شکل مینامند‪ .‬پس میتوان کانی را‬

‫به صورت موادی طبیعی‪ ،‬متبلور و جامدی که ترکیب شیمیایی تقریباً ثابت و ساختمان اتمی مشخصی است‬

‫تعریف کرد که سنگهای پوسته زمین را شکل دادهاند‪.‬‬

‫کانیها از پیوندهای گوناگون بین اتمهای مختلف به وجود میآیند‪ .‬برخی کانیها تنها از یک عنصر خالص‬

‫ساخته شده اند مانند کانی طال که از عنصر طال ساخته شده است و بسیاری از آنها از دو یا چند عنصر ساخته‬

‫شدهاند مانند کانی کوارتز )‪ (SiO2‬که از ترکیب دو اتم اکسیژن و یک اتم سیلیسیوم به وجود آمده است یا‬

‫کانی فلوئوریت )‪ (CaF2‬که از ترکیب دو عنصر کلسیم و فلوئور به وجود آمده است ‪ .‬از تجمع کانیها سنگ‬

‫به وجود می آید‪ .‬آنچه که در طبیعت قابل مشاهده است در واقع سنگها هستند‪ .‬همچنین همه سنگها هم‬

‫تنها با یک کانی ساخته نشدها ند بلکه بیشتر آنها از ترکیب بیش از یک کانی ساخته شدهاند‪ .‬برای مثال سنگ‬

‫‪22‬‬
‫نمک تنها از کانی سدیم کلرید )‪ (NaCl‬که با نام هالیت نیز شناخته میشود درست شده ولی سنگ گرانیت‬

‫از سه کانی کوارتز‪ ،‬فلدسپات و میکا تشکیل شده است‪.‬‬

‫توضیحات تکمیلی‬

‫کاربرد اصلی کانی فلئوریت که فلئورین یا فلورین نیز نامیده میشود تولید اسید فلوریدریک است‪ .‬اسید‬

‫فلوریدریک کاربردهای متعددی‪ ،‬ازجمله در تهیه فلئوروکربنها‪ ،‬پاککنندهها‪ ،‬فعال کنندههای سطحی مواد‬

‫دارویی‪ ،‬عوامل کف زا در آتش نشانی و همچنین در صنعت آلومینیوم برای تهیه فلورید آلومینیوم دارد‪.‬‬

‫همچنین فلورین به دلیل خاصیت کمک ذوب بودن‪ ،‬در صنایع متالوژی کاربردهای فراوانی ازجمله‬

‫فوالدسازی‪ ،‬ریختهگری چدن و تولید آلیاژهای آهن دارد‪.‬‬

‫معادن کمر مهدی ( ‪ 164‬کیلومتری جنوب غربی طبس )‪ ,‬پاچی میانا ( ‪ 88‬کیلومتری جنوب قائم شهر)‬

‫‪ ,‬پیناوند ( ‪ 72‬کیلومتری شماشرق اصفهان)‪ ،‬جویمند (‪ 21‬کیلومتری شمالغربی گناباد)‪ ,‬آتشکوه ( ‪22‬‬

‫کیلومتری جنوب شرق دلیجان)‪ ,‬کیاسر (جنوب شرقی کیاسر و ‪ 12‬کیلومتری ده آرا) به عنوان معادن‬

‫قدیمی و فعال فلورین در ایران به حساب میآیند‪.‬‬

‫هالیت از یک کلمه یونانی به معنای نمک دریا گرفته شده است و به عنوان سنگ نمک شناخته می شود‬

‫که دارای بلور مکعبی است‪.‬‬

‫همانگونه که ذکر شد کانی ها از پیوندهای گوناگون بین اتمها به وجود میآیند‪ .‬تاکنون ‪ 92‬عنصر در‬

‫طبیعت‪ ،‬شناسایی شدهاست ‪ .‬اما ‪ %98/4‬پوسته کره زمین را ترکیبات مختلفی از هشت عنصر اکسیژن‪،‬‬
‫‪20‬‬
‫سیلیسیوم‪ ،‬آلومینیوم‪ ،‬آهن‪ ،‬کلسیم‪ ،‬سدیم‪ ،‬پتاسیم و منیزیم تشکیل میدهند (شکل ‪ .)1-0‬شکل ‪ 2-0‬نیز‬

‫رابطه بین عناصر‪ ،‬کانی و سنگ را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -2-3‬رابطه بین عناصر‪ ،‬کانیها و‬ ‫شکل ‪ -1-3‬فرآوانی عناصر تشکیل دهنده پوسته‬
‫سنگها‪.‬‬ ‫کره زمین‪.‬‬

‫کانی به مادهای گفته میشود که بهطور طبیعی از معدن (کان) به دست میآید و معدن بخشی از پوسته‬

‫زمین است که در آن به اندازه چشمگیری‪ ،‬کانی یافت می شود‪ .‬موادی مانند شیشه‪ ،‬چینی‪ ،‬آلیاژهای گوناگون‪،‬‬

‫که انسان آنها را ساخته است‪ ،‬و موادی مانند مروارید‪ ،‬صدف‪ ،‬استخوان‪ ،‬عاج و بسیاری دیگر‪ ،‬که جانداران‬

‫میسازند‪ ،‬کانی نیستند‪ .‬تنها استثناء از این تعریف گرافیت و زغال سنگ است که در حقیقت منبعی آلی دارند‬

‫ولی در مسیر تکامل خود دستخوش تغییرات بسیار شدهاند و در حقیقت بهطور مستقیم ریشه آلی ندارند‪.‬‬

‫مسئله دیگر یخ است که بیشتر زمینشناسان طبق تعریف آن را کانی میدانند‪ .‬نفت را نیز گروهی از‬

‫زمینشناسان کانی میدانند‪.‬‬

‫در طبیعت بیش از ‪ 0222‬کانی وجود دارد‪ ،‬که از نظر ترکیب‪ ،‬شکل ظاهری‪ ،‬اندازه و رنگ و ‪ ..‬با یکدیگر‬

‫متفاوتاند‪ .‬دلیل این تفاوت نحوهی به وجود آمدن آنهاست‪ .‬برخی کانیها از انجماد مواد مذاب به وجود‬

‫‪24‬‬
‫آمده اند (مانند کوارتز و فلدسپات که در تشکیل سنگ های آذرین دخالت دارند)‪ .‬برخی از سرد شدن بخارها‬

‫در سطح و یا شکاف موجود در کوهها به وجود آمده اند (مانند تشکیل گوگرد از سرد شدن گاز گوگرد در‬

‫قلههای دماوند و تفتان)‪ .‬برخی کانیها از تبخیر محلولهای اشباع به وجود میآیند (مانند تشکیل نمک و گچ‬

‫در اثر تبخیر آرام دریاچههای مرکزی ایران)‪ .‬برخی کانی ها از تجزیه و یا تخریب کانیهای دیگر به وجود‬

‫میآیند ‪ .‬برای مثال از تجزیه و تخریب کانیهای آذرین (فلدسپاتها) خاک رس به وجود میآید‪ .‬برخی کانیها‬

‫هم در اثر فشار زیاد بر کانیهای دیگر به وجود میآیند (مانند کانی های گرافیت از گرما و فشار زیاد بر‬

‫آنتراسیت به وجود میآید)‪ .‬برخی دیگر از سرد شدن سریع گدازههای آتشفشانی به وجود میآیند مانند سنگپا‬

‫و یا پوکههای معدنی (مانند پوکه قروه)‪.‬‬

‫‪ 1-3‬شناسایی کانیها‬

‫برای شناسایی سنگها الزم است ابتدا کانی ها شناسایی شوند‪ .‬با شناسایی برخی از خواص کانیها که نیاز به‬

‫ابزار پیچیدهای هم ندارد میتوان برخی کانیها را شناخت‪ .‬از این رو میتوان به بررسی خواص فیزیکی و‬

‫خواص شیمیایی (واکنش با اسید) و خواص نوری آنها کمک گرفت‪ .‬روشهای ساده برای شناسایی کانیها‬

‫(فیزیکی)‪ :‬شکل بلور‪ ،‬سختی‪ ،‬چگالی‪ ،‬رنگ مقاوت در برابر گرما‪ ،‬خاصیت مغناطیسی‪ ،‬چکش خواری‪ ،‬جذب‬

‫آب‪ ،‬جال‪ ،‬رنگ خاکه است‪.‬‬

‫‪ 1-1-3‬شکل بلور‬

‫تقریباً همه کانیها به صورت متبلور هستند‪ .‬البته متبلور بودن به معنای داشتن شکل مکعبی نیست بلکه‬

‫یعنی اتمهای درون آنها در هر ‪ 0‬بعد به شکل منظمی در کنار هم قرار و از این روست که بلورها دارای‬

‫سطوحی صاف هستند‪ .‬شکل بلورین ذرات شکر و یا نمک زیر ذره بین کامال هویداست‪ .‬بلورهای موجود در‬

‫طبیعت در اندازههای مختلفی هستند‪ .‬گاه آنقدر بزرگاند که بدون چشم مسلح قابل رویتاند (درشت بلور) و‬

‫گاه تنها با میکروسکوپ قابل دیدناند (ریز بلور) و گاهی تنها با کمک امواج اشعه ‪ X‬میتوان آنها را تشخیص‬

‫داد (نهان بلور)‪ .‬اندازه بلورها به شرایط تشکیل شدن آنها بستگی دارد‪ ،‬هر قدر زمان طوالنیتری برای تشکیل‬

‫بلور وجود داشته باشد بلور درشتتر می شود‪ .‬نکته جالب توجه آنست که اگرچه ممکن است شکل بلورهای‬

‫‪24‬‬
‫یک کانی با هم متفاوت باشند‪ ،‬اما زاویه بین سطوح درون همه بلورها درون یک کانی یکسان است که از این‬

‫خاصیت میتوان کانیها را شناسایی کرد‪ .‬برای مثال‪ ،‬بلور نمک‪ ،‬چه بزرگ و چه کوچک‪ ،‬همواره مکعبی شکل‬

‫است و بین سطحهای خود‪ ،‬زاویه ‪ 92‬درجه دارد (شکل ‪.)0-0‬‬

‫شکل ‪ -3-3‬شکل بلور چند کانی مختلف‪.‬‬

‫‪ 2-1-3‬سختی‬

‫سختی کانی را به وسیله مقاومت آنها در برابر خراشیده شد ن توسط سایر کانیها تعریف میشود‪ .‬این‬

‫سختی بیشتر از ترکیب شیمیایی به شکل قرار گرفتن اتم ها در شکل بلورین و نوع پیوندهای اتمی در کانی‬

‫بستگی دارد‪ .‬در حالی که الماس و گرافیت هر دو از کربن ساخته شدهاند‪ ،‬اولی بسیار سخت و دومی بسیار نرم‬

‫است‪ .‬در گرافیت اتمهای کربن به شکل الیههایی به شکل شش ضلعیهای پیوسته بوده که با پیوندی ضعیف‬

‫‪26‬‬
‫بر روی هم قرار دارند پیوند بین اتم های کربن درون الیه ها از نوع قوی کواالنسی ولی پیوند بین الیه ها از‬

‫نوع ضعیف واندروالسی است‪ .‬در نقطه مقابل اما اتم های کربن در الماس به شکل هرم ‪ 4‬ضلعی پیوند قدرتمند‬

‫کواالنسی دارند‪ .‬شکل ‪ 4-3‬ساختار اتمی این دو کانی را نشان میدهد‪ .‬به دلیل همین پیوند ضعیف بین‬

‫صفحه ای گرافیت است که در راستای موازی با صفحات به راحتی شکسته شده و از این رو از آن برای ساخ ت‬

‫گریس گرافیت در صنایع دریایی‪ ،‬کارخانجات نورد فوالد‪ ،‬راه آهن و پمپ های آب برای راونکاری استفاده‬

‫میشود‪.‬‬

‫الماس‬ ‫گرافیت‬

‫شکل ‪ -4-0‬ساختار اتمی گرافیت و الماس‬

‫سختی کانیها به وسیله مقیاس موس )‪ (Mohs‬ارزیابی میشود‪ .‬این مقیاس از درجه یک برای تالک به‬

‫عنوان نرمترین کانی تا درجه ‪ 12‬برای الماس به عنوان سختترین کانی تغییر میکند‪ .‬بر اساس این مقیاس‪،‬‬

‫سختی ناخن انسان ‪ ،2/4‬سکه مسی ‪ 0/4‬و چاقوی فوالدی قلمتراش ‪ 4/4‬است‪ .‬اگر در اثر کشیدن این اجسام‬

‫بر سطح کانی‪ ،‬در آن خراش ایجاد شود‪ ،‬یعنی سختی آنها از کانی بیشتر است و برعکس‪ .‬فرض کنید با یک‬

‫سنگ آبی رنگ مواجه شده اید و احتمال می دهید فیروزه باشد‪ .‬سختی کانی فیروزه ‪ 6‬است‪ .‬اگر نمونه ای که‬

‫‪27‬‬
‫در اختیار دارید با سکه خراش برداشت متوجه می شوید تصورتان اشتباه است‪ .‬شکل ‪ 4-0‬سختی موس برخی‬

‫از کانیها را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -5-3‬سختی کانیهای مختلف در مقیاس موس‪.‬‬

‫بیشتر بدانیم‬

‫کروندوم با فرمول شیمیایی ‪ Al2O3‬در زبان سانسکریت به معنای سنگ سنباده است‪ .‬سنگ کروندوم در‬
‫رنگ های گوناگونی یافت می شود و در صورت داشتن کریستالهای بزرگ به صورت جال داده شده در‬
‫ساخت جواهرات کاربرد دارد‪ .‬بهتر است بدانید که در واقع سنگ های یاقوت قرمز و یاقوت کبود هر دو از‬
‫سنگ کروندوم به دست می آیند و در واقع این دو سنگ جواهر گرانبها از انواع سنگ های کروندوم محسوب‬
‫می شوند‪ .‬وجود مقدار اندکی ناخالصی در سنگ کروندوم سبب می شود این سنگ به یاقوت تبدل شود‪.‬‬

‫سنگ کروندوم دارای جنس شفاف تا کدر و مات است‪ ،‬اما با ارزش ترین سنگ کروندوم‪ ،‬نوع شفاف آن‬
‫است‪ .‬نوع اصلی سنگ کروندوم در رنگ های آبی (یاقوت کبود) و قرمز (یاقوت قرمز) یافت می شود؛ البته‬

‫‪28‬‬
 ‫این سنگ در رنگ های سیاه و سفید‪ ،‬برنز‪ ،‬سبز‪ ،‬خاکستری‪ ،‬قهوه ای‪ ،‬نیلی‪ ،‬نارنجی‪ ،‬صورتی‪ ،‬بنفش‪ ،‬سفید‬
‫و زرد نیز مشاهده می شود‪ .‬شرکت اپل مدعی است در لنز دوربین گوشیهای آیفون و یا صفحه اپل واچ از‬
‫یاقوت کبود استفاده کرده‪ ،‬اما امروز برخی با انجام تست هایی دریافته اند که اپل از یاقوت کبود خالص‬
‫است‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫حدود‬ ‫اپل‬ ‫های‬ ‫دوربین‬ ‫لنز‬ ‫سختی‬ ‫و‬ ‫نکرده‬ ‫استفاده‬
‫‪https://www.youtube.com/watch?v=Zx4hRmuW6TM‬‬

‫‪ 3-1-3‬جال‬

‫جال به درخشندگی سطح کانی اطالق میشود‪ .‬کانیهای فلزی نور را به خوبی باز میتابانند و به اصطالح‬

‫جالی فلزی دارند‪ .‬جالی کانی ها به دو گروه جالی فلزی و جالی غیر فلزی تقسیم بندی میشود‪ .‬در جالی‬

‫فلزی که مختص تعداد کمی از کانیهاست نور مانند سطحی فلزی و براق به خوبی منعکس میشود‪ .‬کانیهایی‬

‫مانند پریت و گرافیت‪ ،‬گالن و هماتیت جالی فلزی دارند‪ ..‬اما در جالی غیر فلزی نور به خوبی منعکس نمیشود‬

‫برای مثال در جالی شیشهای نور از کانی عبور میکند‪ ،‬در جالی الماسی نور درون کانی بازتابش کلی پیدا‬

‫میکند که سبب درخشندگی الماس میشود‪ .‬در جالی چرب به نظر می رسد کانی با الیهای از روغن پوشیده‬

‫شدهاند‪ .‬این کانی ها اغلب در حین لمس شدن نیز چرب به نظر میرسند (مانند حس لمس نوک مداد که از‬

‫گرافیت است)‪ .‬جالی ابریشمی با رشته های بسیار ریز موازی در یک جهت شناخته میشود‪ .‬این جال در‬

‫کانیهای با منشأ رسوبی رایج است‪ .‬رشتههای بسیار ریز موازی مانند رشتههای ابریشم هستند‪ .‬جالی مومی‬

‫که توصیف کننده ظاهری از کانیها است که مشابه موم است‪ .‬میزان بازتابش نور در این نوع جال بسیار کم‬

‫است اما نه به اندازه جالی خاکی (مانند کانی فیروزه)‬

‫گاهی نیز از منظر ظاهری برای بیان جالی کانیها استفاده میشود مانند جالی چرب‪ ،‬جالی ابریشمی‪،‬‬

‫صمغی‪ ،‬خاکی و‪..‬‬

‫جدول ‪ 1-0‬انواع جال در کانیهای مختلف‬

‫‪29‬‬
 ‫جالی فلزی‬ ‫جالی خاکی‬ ‫جالی چرب‬

‫جالی شیشهای‬ ‫جالی مومی‬ ‫جالی ابریشمی‬

‫‪ 4-1-3‬رخ )‪(Cleavage‬‬

‫نیروی پیوندی و کششی بین کانیها را میتو ان در اثر ضربه یا فشار مکانیکی مختل کرد این تغییرات‬

‫باعث میگردد که کانی بشکند هر کانی برای خود ترکیب و ساختار منظمی از نحوه کنار هم قرار گرفتن اتمها‬

‫دارد‪ .‬ضعف در این ساختار کریستالی منجر به پدید آمدن صفحات ضعیف میشود که معموال کانی در صورت‬

‫ضربه در امتداد آن صفحه میشکند به عبارت دیگر شکست در جهت صفحاتی اتفاق میافتد که معموال مربوط‬

‫به صفحات بلور است‪ ،‬این سطوح کامال صاف و صیقلی است‪ .‬رخ به شکستگی کانیها در راستای سطح صاف‪،‬‬

‫پس از وارد شدن ضربهای شدید‪ ،‬مانند ضربه چکش گفته میشود‪ .‬برای مثال میکا ها کانیهایی با رخ کامل‬

‫هستند )‪ (Perfect cleavage‬یعنی در یک جهت می شکند و ورقهورقه میشود‪ .‬کوارتز در اثر ضربه خورد‬

‫میشود و به شکل بلورهایی با ‪ 6‬سطح جانبی تبدیل میشود )‪ ،(Indistinct cleavage‬نمک خوراکی رخ‬

‫سهجهتی قائم )‪ (cubic cleavage‬و کلسیت رخ سهجهتی غیر قائم دارد‪ .‬این خاصیت بستگی به نحوهی‬

‫پیوند های اتم در سه جهت دارد‪ .‬معموال کانی در جهتی که پیوندها در آن راستا ضعیفتر هستند شکسته‬

‫میشوند‪ .‬شکل ‪ 6-0‬انواع رخ در کانیهای مختلف را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪02‬‬
 ‫شکل ‪ -6-3‬شماتیک انواع رخ در کانیهای مختلف‪.‬‬

‫کلسیت با رخ سه جهتی‬ ‫نمک با رخ سه جهتی قائم‬ ‫میکا با یک کلیواژ‬

‫غیر قائم‬

‫شکل ‪ 7‬کلیواژ سه کانی مختلف‬

‫‪ 5-1-3‬چگالی نسبی‬

‫راه دیگر شناسایی کانیها ارزیابی چگالی آنهاست‪ .‬این روش به شرط ۀنکه کانی همگن باشد میتواند‬

‫روش قابل اتکایی باشد‪ .‬معموالً چگالی متوسط بیشتر کانیها در محدوده ‪ 2/4‬تا ‪ 2/9‬است‪ .‬معموالً کانیهای‬

‫سیلیکاتی چگالی بیشتری دارند (‪ 2/4‬تا ‪ .)0/4‬در واقع هر قدر اتمهای سازنده کانی نزدیکتر و فشردهتر باشند‬

‫چگالی کانی بیشتر است‪ .‬کانی هایی که درون خود عناصر فلزی سنگین مانند سرب و باریم دارند چگالی‬

‫زیادی دارند (برای مثال چگالی گالن ‪( PbS‬سولفید سرب) ‪ 7/4‬و چگالی باریت ‪ 4/4 BaSO3‬است)‪.‬‬

‫‪01‬‬
 ‫‪ 6-1-3‬رنگ و رنگ خاکه‬

‫یکی از خواص مهم کانی رنگ آن است برخی کانیها را میتوان از رنگ آنها تشخیص داد‪ .‬برای آنکه‬

‫رنگ حقیقی کانی با رنگ سطح هوازده آن اشتباه نشود حتما باید کانی شکسته شده و رنگ سطح تازه آن‬

‫بررسی شود‪ .‬رنگ گرد کانی یا خاکه کانی گاهی در تشخیص نوع کانی موثرتر است چرا که رنگ خاکه نسبت‬

‫به خود کانی واضح تر است‪ .‬برای این منظور کانی را بر روی سطح چینی بدون لعاب کشیده شده و رنگ خط‬

‫به جا مانده ارزیابی می شود‪ .‬عالوه بر این ممکن است رنگ خاکه یک کانی با رنگ خود کانی متفاوت باشد‪.‬‬

‫طال همیشه دارای خاکه طالیی است اما پیریت که دارای ظاهری زرد رنگ و شبیه به طالست (طالی تقلبی)‬

‫دارای خاکه سیاه است‪ .‬همچنین خاکه مانیتیت )‪ (Fe3O4‬سیاه و اثر همیتیت )‪ (Fe2O3‬قهوهای است در‬

‫حالیکه ظاهر این دو کانی معموال سیاه است‪ .‬در برخی موارد نیز رنگ خاکه با رنگ خود کانی یکی است برای‬

‫مثال گرافیت همیشه سیاه و مالکیت به رنگ سبز فیروزهایست‪ .‬اصوال استفاده از رنگ برای تشخیص کانی‬

‫همیشه با احتیاط صورت میگیرد چرا که بعضی از کانیها در رنگهای مختلف دیده میشوند‪ .‬برای مثال‬

‫کوارتز بدون رنگ است اما به رنگهای شیری‪ ،‬بنفش‪ ،‬زرد و دودی هم دیده میشود که این رنگها به دلیل‬

‫ناخالصیهای موجود در کانی است‪.‬‬

‫‪ 7-1-3‬دیگر راههای شناسایی‬

‫خاصیت چکشخواری راه دیگر تشخیص برخی کانیهاست‪ .‬برخی کانیها مانند مس و طال چکش خوارند‬

‫ولی گوگرد ترد و شکننده است‪ .‬برخی کانیها مانند میکا در برابر گرما مقاوماند اما برخی دیگر در برابر شعله‬

‫مانند ژیپس کدر و پودر میشوند‪ .‬هالیت )‪ (NaCl‬شور مزه و سیلویت )‪ (KCl‬تلخ مزه است و یا گوگرد بوی‬

‫تخم مرغ گندیده میدهد‪.‬‬

‫برخی کانی ها مانند مانیتیت خاصیت مغناطیسی دارند و برخی مانند کائولیت (خاک چینی) به زبان‬

‫میچسبند‪ .‬برخی مانند گرافیت و تالک در تماس با دست حالت چرب دارند در حالی که چرب نیستند‪ .‬گوگرد‬

‫بوی شبیه تخم مرغ گندیده میدهد‪.‬‬

‫‪02‬‬
‫امروزه البته از دستگاههای پیشرفته تری مانند میکروسکوپ الکترونی و یا اشعه ایکس و یا طیف سنج‬

‫نوری استفاده برای شناسایی کانیها استفاده میشود‪.‬‬

‫بیشتر بدانیم‬

‫تالگ به عنوان نرمترین کانی کاربردهای زیادی در زندگی بشر دارد‪ ،‬اما ملموس ترین کاربرد آن در ساخت‬

‫مداد ابرو و پودر بچه است‪.‬‬

‫سیلیوت‬

‫سیلیویت با فرمول شیمیایی ‪ KCl‬به راحتی درآب حل میشود‪-‬مزه تلخ دارد‪-‬کانی مشابه آن هالیت است‪.‬‬

‫سیلیویت مهمترین بخش پتاس است که حدود ‪ %92‬از پتاس مصرفی در سراسر جهان دارای کاربری کود‬

‫شیمیایی است و ‪ %12‬مابقی نیز در طیف وسیعی از صنایع مورد استفاده قرار می گیرد‪.‬‬

‫‪00‬‬
 ‫‪ -4‬کانیهای سنگساز‬
‫کانیهای تشکیل دهنده سنگ یا کانیهای سنگ ساز به سه دسته تقسیم میشوند‪:‬‬

‫‪ -1‬کانیهای اولیه و یا درون زا که منشا تشکیل آنها از درون زمین است (کانی ماگمائی)‪.‬‬
‫‪ -2‬کانیهای ثانویه یا برونزا که از تغییر و تبدیل کانیهای درونزا به وجود آمدهاند (کانی رسوبی)‬
‫‪ -0‬کانیهای دگرگونی که از دگرگونی دو گروه قبل به وجود میآیند‪.‬‬

‫‪ 1-4‬کانیهای ماگمائی‬

‫‪ %94‬کانیهای زمین را سنگهای آذرین تشکیل میدهد که از سرد شدن مواد مذاب درون کره زمین (ماگما)‬
‫به وجود آمدهاند‪ .‬مهمترین نوع از کانیهای ماگمایی کانیهای سیلیکاتی هستند‪ .‬کانی سیلیکاتی یعنی کانیای‬
‫که بنیان آن یا کوچکترین واحد سازنده آن سیلیکات ‪ (SiO4)-4‬است که این بنیان به اشکال مختلفی در‬
‫ترکیب با سایر عناصری همچون آهن‪ ،‬آلومی نیوم‪ ،‬منیزیم‪ ،‬کلسیم و سدیم و پتاسیم قرار دارد‪ .‬عالوه بر این‬
‫گروه دیگری از کانیهایی مانند‪ ،‬پریت‪ ،‬آپاتیت و فیروزه و برخی عناصر خالص نیز وجود دارد که به کانیهای‬
‫غیر سیلیکاتی و یا کانی های فرعی مشهورند نیز به مقدار بسیار کم درون سنگهای آذرین وجود دارد‪ .‬پیش‬
‫از هرچیز بهتر است سیلیکاتها را بهتر بشناسیم‬

‫توضیح تکمیلی‬
‫آپاتیت )‪ (Apatite‬از گروه کانیهای فسفاتی است و از این رو مهمترین کاربرد آن در تولید کود شیمیایی‬
‫است‪ .‬در بعضی موارد از آن به عنوان سنگ جواهر استفاده میکنند‪ .‬گونههای سبز و آبی آن در اشکال‬
‫ظریفی که قدرت پوشش بسیار عالی دارند تقسیمبندی میشوند‪.‬‬

‫‪ 1-1-4‬سیلیکاتها‬
‫سیلیکاتها به مجموعهای از کانیها اطالق میشود که کوچکترین واحد سازنده (بنیان)آنها‪ ،‬سیلیکات‬
‫‪ (SiO4)-4‬است‪ .‬سنگهایی که از کانیهای سیلیکاتی (بخش عمده آنها کانی سیلیکاتی است) ساخته شدهاند‬
‫‪ %92‬پوسته زمین را تشکیل میدهند‪ .‬سیلیکات ترکیبی شیمیایی است که در آن ‪ 4‬عنصر اکسیژن به شکل‬

‫‪04‬‬
‫هرمی ‪ 4‬وجهی در اطراف عنصر سیلیسیوم قرار گرفته اند (شکل ‪ .)1-4‬سیلیکات در طبیعیت به شکل خالص‬
‫یافت نمیشود چرا که به دلیل ‪ 4‬بار منفی ناپایدار است و از این رو همواره بوسیله یونهای مثبت مانند‬
‫آلومینیوم‪ ،‬آهن و منیزیم و ‪ ..‬احاطه شده است (تشکیل کانیهای مختلفی را داده است)‪.‬‬

‫شکل ‪ 1-4‬ساختار هرمی شکل بنیان ‪.SiO4‬‬

‫توضیح تکمیلی‬
‫در واقع این یونها هستند که رنگ کانی را دیکته میکنند‪ .‬برای مثال سیلیکاتهای حاوی آهن و منیزیم‬
‫(مانند آلوین؛ پیروکسین‪ ،‬آمفیبول‪ ،‬تالک‪ ،‬سرپانتین و آزبست) تیره رنگ هستند و سیلیکاتهای حاوی‬
‫آلومنیوم وپتاسیم (مانند کوارتز‪ ،‬فلدسپات‪ ،‬میکای سفید و کائولیت) روشناند‪.‬‬

‫توضیح تکمیلی‬
‫نکته جالب توجه آن است که سیلیکاتها تنها به فرم ‪ (SiO4)-4‬نیستند بلکه در برخی کانیها مشاهده‬
‫شده که آنها به فرم ‪ Si2O7‬و ‪ Si8O24 ،Si6O18‬و یا حتی ‪ Si2O22‬نیز در طبیعت یافت میشوند‪ .‬این‬
‫فرم های مختلف به دلیل هندسی ترکیب شدن عنصر سیلیسیوم با اکسیژن است‪.‬‬

‫‪04‬‬
‫مهمترین کانیهای سیلیکاتی عبارتند از فلدسپاتها‪ ،‬میکاها‪ ،‬کوارتزها‪ ،‬الیوینها‪ ،‬پیروکسینها و آمفیبولها‬
‫که در ادامه معرفی میشوند‪.‬‬

‫‪ 1-1-1-4‬فلدسپات‬
‫فلدسپات فراوانترین (‪ ) %41‬عنصر پوسته زمین و یکی از مهمترین کانیهای سنگهای آذرین است‪ ،‬با این‬

‫وجود فلدسپات در برخی سنگهای دگرگونی و رسوبی نیز یافت میشود (حدود ‪ 62‬درصد آنها در سنگ‬

‫های آذرین‪ ،‬تقریبا ‪ 02‬درصد در سنگهای دگرگونی و ‪ 12‬درصد عمدتا در ماسه سنگها و کنگلومراها یافت‬

‫میشود)‪ .‬از این رو فلدسپاتها از نظر سنگ شناسی و نامگذاری سنگهای آذرین بیش از سایر کانیها اهمین‬

‫دارد‪ .‬فلدسپاتها سختی ‪ 6‬تا ‪ 6/4‬دارند و رخ (کلیواژ) کامل در دو جهت با زاویه نزدیک به ‪ 92‬درجه نشان‬

‫میدهند‪ ،‬چگالی آنها حدود ‪ 2/4 gr/cm3‬تا ‪ 2/7‬است‪.‬‬

‫در کانیهای فلدسپاتی بنیان سیلیکات همواره در کنار یون آلومینیوم و یک عنصر فلزی دیگر قرار دارد‪ .‬این‬
‫عناصر فلزی کلسیم‪ ،‬پتاسیوم و سدیم هستند‪ .‬به زبانی دیگر فلدسپات ها از نظر شیمیایی مخلوطی از‬

‫‪06‬‬
‫آلومینوسیلیکاتهای پتاسیم‪ ،‬سدیم و کلسیم هستند‪ .‬بر این مبنا فلدسپاتها به سه گروه پتاسیکی (ارتوز یا‬
‫ارتوکالز ‪ ،(KAlSi3O8‬سدیکی (آلبیت ‪ (NaAlSi3O8‬و کلسیکی (آنورتیت)‪ (CaAl2Si2O8‬تقسیمبندی‬
‫میشوند‪ .‬سری کانیهای هم شکل بین ارتوز و آلبیت به فلدسپاتهای قلیایی و سری بین آلبیت و آنورتیت‬
‫را پالژیوکالز یا فلدسپاتهای سدیم و کلسیم دار مینامند‪.‬‬

‫توضیح تکمیلی‬
‫معادن بسیار غنی از فلدسپاتها در استان مرکزی‪ ،‬کردستان و یزد وجود دارد‪.‬‬
‫اورتوز سرخ رنگ است و در تمام سنگهای آذرین مانند گرانیتها وجود دارد‪ .‬آلبیت و آنورتیت نیز سفید‬
‫رنگ هستند‪.‬‬

‫از آلبیتها که دارای دمای ذوب پایینی هستند )‪ )1142 °c‬عموماً در تولید شیشه و لعاب استفاده میشود‪.‬‬
‫آنالیز شیمیایی یک نمونه از آنها مطابق جدول زیر است‪.‬‬

‫ارتوزها دارای نقطه ذوب ‪ 1222 °c‬میباشد و کاربرد عمده این فلدسپات در صنایع نسوز است و یکی از مواد‬
‫اصلی سازندههای سرامیکی است‪ .‬همچنین از این فلدسپات در تولید الکترودهای جوشکاری نیز استفاده‬
‫می شود‪ .‬جدول زیر آنالیز شیمیایی بلورهای یک سنگ اورتوز که به کمک آزمایش ‪ XRF‬به دست آمده را‬
‫نشان میدهد‪.‬‬

‫از آن جا که کاربرد و مصارف فلدسپاتهای پتاسیک (اورتوزها) بیشتر از آلبیتهاست‪ ،‬آنها ارزش اقتصادی‬
‫باالتری نیز دارند‪.‬‬
‫نمونه دیگری از فلدسپات ها وجود دارد که همزمان سدیم و پتاسیم را در ترکیب شیمیایی خود دارد‪ .‬این‬

‫‪07‬‬
 ‫فلدسپات در تولید سرامیکهای پرسالنی به عنوان فیلر برای تسهیل نفوذ بخارات خروجی در حین پخت‬
‫بدنه کاشی به کار بسته میشود‪ ،‬همچنین استفاده از فلدسپات در فرمول بدنه کاشی ضریب انبساط حرارتی‬
‫را کاهش داده و از ایجاد تحدب جلوگیری می کند‪ .‬آنالیز شیمیایی آن مطابق جدول زیر است‪.‬‬

‫عکس زیر نمونه ای از بیسکوئیت سرامیک پرسالن تولید شده با این فلدسپات در شکل زیر مالحظه میشود‪.‬‬

‫نکته قابل توجه دیگر در مورد فلدسپات ها این است که از آنجایی که این کانیها آذرین هستند و به طور‬
‫معمول در سنگ های اولیه یا آذرین یافت می شوند‪ .‬به همین دلیل معموال دارای ناخالصی های میکا و‬
‫همچنین کوارتز هستند‪ .‬اکسید آهن نیز به صورت ناخالصی در فلدسپاتها یافت میشود‪ .‬وجود ناخالصی‬
‫کوارتز در رنگ فرآوردهها تاثیری نداشته بلکه عمدتا در رفتار ذوب فلدسپاتها موثر است‪ .‬ولی وجود اکسید‬
‫آهن و میکا به خصوص در فرآورده های سفید بسیار مضر است‪.‬‬
‫‪ 2-1-1-4‬میکا‬
‫در ایران معادن میکا در خراسان ‪،‬همدان و آذربایجان غربی وجود دارد‪ .‬میکا عبارت از یک سیلیکات آبدار‬
‫آلومینیوم همراه با یکی از فلزات قلیایی یعنی پتاسیم یا سدیم است که با مقادیری منیزیم و آهن و گاهی‬
‫کلسیم همراه است‪ .‬میکا دارای اقسام زیادی است و معروفترین آنها عبارتند از میکای سیاه یا بیوتیت‪ ،‬میکای‬
‫سفید یا موسکوویت‪ ،‬میکای خاکستری یا مارگاریت میکای قهوهای یا فلوگوپیت‪ .‬البته الزم به ذکر است که‬
‫میکای رایج موجود در سنگ های آذرین بیوتیت است در حالی که موسکویت تنها در برخی از گرانیتها گزارش‬
‫شده است‪ .‬سختی کانی میکا معموال کمتر از ‪ 0‬است‪.‬‬

‫‪08‬‬
‫میکا سفید (موسکوئیت)‬

‫بیوتیت (اونتاریا‪ ،‬کانادا)‬

‫مارگاریت‬

‫‪09‬‬
 ‫میکای قهوهای (فلوگوپیت)‬

‫میکا عایق خوبی است و الکتریسیته و گرما از آن عبور نمیکند‪ .‬و از این رو در ساختن وسایل الکتریکی (مانند‬
‫سرپیچ المپ و اتو) و مواد آتش ناگیر مورد استفاده قرار میگیرد‪ .‬از میکا همچنین در صنایع ساخت لنت‪،‬‬
‫الستیک‪ ،‬رنگ سازی‪ ،‬کنیتکس و بلکا کاربرد دارد‪.‬‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫در گذشته از آزبست به عنوان مواد پرکننده در لنت استفاده می شده که سرطان زا بودن ترکیبات آزبست‬
‫بر هیچ کس پوشیده نیست و تمام کشورهای دنیا اذعان دارند افرادی که به طور مداوم با آزبست و ترکیبات‬
‫حاوی این کانی در تماس هستند ‪ ،‬دچار عوارض و بیماری های العالجی مانند سرطان می شوند‪ .‬هنگام‬
‫ترمزهای شدید که بوی لنت ترمز استشمام می شود ‪ ،‬در واقع ذرات آزبست موجود در لنت در هوا پراکنده‬
‫و با تنفس وارد ریه ها میشود‪ .‬یکی از مهمترین مواد پرکننده معدنی در صنعت لنت سازی میکا میباشد‬
‫که به منظور افزایش آثار اصطکاکی ‪ ،‬افزایش مقاومت مکانیکی و حرارتی و جلوگیری از خوردگی سریع‬
‫صفحه دیسک و باال بردن استحکام استفاده می شود‪.‬‬

‫یکی از مهمترین مواد پرکننده معدنی در صنعت رنگ میکا می باشد‪ .‬کیفیت‪ ،‬خصوصیات نوری و مکانیکی‬
‫رنگ به مواد پرکننده بستگی دارد‪ .‬میکا میزان نور انعکاسی را افزایش می دهد در نتیجه رنگ براق می شود‬
‫‪ .‬پوشش یکنواخت جسم رنگ شده و سهولت استفاده از آن بستگی به غلظت رنگ دارد و میکا باعث افزایش‬
‫غلظت رنگ می شود ‪ .‬رطوبت‪ ،‬سایش‪ ،‬نور و مواد آلی موجب فرسوده شدن رنگ میشوند‪ .‬میکا سبب‬
‫افزایش مقاومت رنگ در مقابل رطوبت میشوند‪ .‬نور فرا بنفش موجب اکسید شدن رنگ و دیگر مواد میشود‪.‬‬
‫میکا باعث جذب نور فرابنفش و محدود شدن تخلخل میشود در نتیجه مقاومت فرسایشی را افزایش‬
‫میدهد‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫‪ 3-1-1-4‬پیروکسنها‬
‫پیروکسنها از سیلیکاتهای کلسیم‪ ،‬منیزیم و آهن هستندو بلور پیروکسنها دو رخ میباشد که با هم زاویه‬
‫‪ 92‬درجه تشکیل میدهند و رنگ آنها تیره است‪ .‬سختی پیروکسنها بین ‪ 4‬تا ‪ 7‬و وزن مخصوص آنها بین‬
‫‪ 2/86‬تا ‪ 0/96‬گرم بر سانتیمتر مکعب است‪ .‬از مهمترین پیروکسنهای کلیسم و منیزیمدار میتوان به اوژیت‬
‫و از پیروکسنهای منیزیمدار به انستاتیت اشاره کرد‪.‬‬

‫‪ 4-1-1-4‬اولوینها‬
‫الوینها سیلیکات هایی هستند که از هم شکلی دو کانی فورستریت )‪ (Mg2SiO4‬و فایالیت )‪(Fe2SiO4‬‬
‫تشکیل شده اند‪ .‬این دو از مهمترین الوینها هستند‪ .‬اولین ها دارای دو رخ ناقص هستند و هر چه آهن آنها‬
‫بیشتر باشد رخ آنها بیشتر است‪ .‬سختی اولینها ‪ 6/4‬تا ‪ 7‬و وزن مخصوص شان ‪ 0/22‬تا ‪ 4/09‬گرم بر‬
‫سانتیمتر مکعب است‪ .‬الوین ها معموال به رنگ سبز تیره هستند‪.‬‬

‫‪ 5-1-1-4‬آمفیبولها‬
‫آمفیبولها از سیلیکاتهای هیدراته کلسیم‪ ،‬منیزیم و آهم هستند‪ .‬بلور آمفیبول دارای دو رخ کامل است که‬
‫با هم زاویه ‪ 62‬درجه تشکیل میدهندو رنگ آمفیبولها تیره است‪ .‬از مهمترین آمفیبولها هورنبلند میباشد‪.‬‬

‫همانطور که پیش تر نیز ذکر شد این کانی هایی سیلیکاتی به ندرت به شکل خالص و تنها یافت نمیشوند و‬
‫معموالً مجموعه ای از آنها در کنار هم سنگی را می سازند‪ .‬برای روشن شدن این موضوع به شکل ‪ 2-4‬که‬
‫تصویری میکروسکوپی از نمونه ای به دست آمده از مطالعات زمین شناسی بر روی سنگها کوه دماوند است‬
‫توجه کنید‪ .‬الزم به توضیح است که بیشتر کانیهایی که در شکل به آنها اشاره شده نیز عمدتا جزء کانیهای‬
‫سیلیکاتی هستند‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫شکل ‪ -2-4‬تصویر مقطع میکروسکوپی نمونه‬
‫سنگی بخش جنوب غربی دماوند‪.‬‬
‫‪ 2-4‬کانیهای رسوبی‬

‫مواد حاصل از تخریب و هوازدگی سنگهای آذرین که توسط آبهای جاری به حوضچههای رسوب گذاری یا‬
‫بستر رودخانه و دریاها حمل شدهاند کانی های رسوبی را شکل میدهند‪ .‬این کانیها ابتدا در آب به شکل‬
‫محلول هستند‪ ،‬اما در اثر تبخیر و یا واکنشهای شیمیایی در بستر دریاها به تدریج رسوب میکنند‪ .‬بنابرین‬
‫در سنگهای رسوبی بسیاری از کانیهای آذرین و دگرگونی را می توان یافت‪ .‬در این میان کانیهای رسی از‬
‫همه فراوانتراند‪ .‬ازدیگر کانیهای مهم رسوبی میتوان به کلریدها‪ ،‬سولفاتها و کربناتها اشاره کرد‪.‬‬

‫‪ 1-2-4‬سولفاتها‬
‫حدود ‪ 142‬کانی از این نوع وجود دارد‪ .‬بنیان سولفاتها در واقع ‪ (SO4)-2‬است که از ترکیب یک اتم گوگرد با‬
‫‪ 4‬اتم اکسیژن به وجود میآید (شکل ‪.)0-4‬‬

‫‪42‬‬
 ‫شکل ‪ 0-4‬ساختار هرمی بنیان سولفات‪.‬‬

‫یکی از مهمترین سولفاتها‪ ،‬گچین (سولفات کلسیم) یا ‪ CaSO4‬است‪ .‬که چنانچه در مجاورت آب قرار گیرد‬
‫(در طی زمان بسیار طوالنی) هر مولکول آن دو ملکول آب می گیرد و به ژیپس و یا سنگ گچ به فرمول‬
‫‪ CaSO4.2H20‬تبدیل می شود‪ .‬سنگ گچ در اثر حرارت تا دمای ‪ 182 °C‬به گچ بنایی )‪(CaSO4.0.5H20‬‬

‫تبدیل میشود‪ .‬گچ بنایی با گرفتن آب دوباره گرما آزاد می کند و به سنگ گچ تبدیل میشود‪.‬‬

‫از دیگر سولفاتهای مهم می توان سولفات سدیم و سولفات منیزیم را نام برد که به شکل گسترده در خاک و‬
‫همچنین به شکل محلول در آب وجود دارند‪ .‬این سولفات ها اثرات مخربی بر روی بتن دارند‪ .‬تاثیر سولفاتها‬
‫بر روی بتن مکانیزمی فیزیکی و شیمیایی دارد‪ .‬مکانیزم فیزیکی تخریب بتن به این ترتیب که ابتدا محلول‬
‫وارد منافذ موئینه بتن می شود و پس از تبخیر و خشک شدن نمکهای غلیظ و کریستالهای از آنها باقی‬
‫میماند که افزایش حجم پیدا میکنند و منجر به تخریب بتن میشوند‪ .‬در اثر واکنش یون سولفات با‬
‫هیدروکسید کلسیم (‪ )Ca(OH)2‬داخل خمیر سیمان و تری کلسیم آلومینات (معروف به فاز ‪ C3A‬که سرعت‬
‫گیرش سیمان را کنترل میکند) موجود در خمیر سیمان‪ ،‬بلورهای اترینگایت (سولفو آلومینات کلسیم) با‬
‫حجمی بالغ بر ‪ 222‬برابر کریستالهای قبلی در بتن رشد کرده و موجبات ترک خوردگی در بتن سخت شده‬
‫را فراهم میکنند‪ .‬این موضوع معموال در پایه پلهای اسکله ها که به دلیل جز و مد مدام تر و خشک میشوند‬
‫شدیدتر است‪ .‬معموال بتنی که توسط سولفاتها مورد حمله قرار گرفته دارای ظاهری سفیدرنگ می باشد‪ .‬از‬
‫این روست که در ساخت بتن های زیر زمینی و یا زیرآبی و یا در مناطق نزدیک دریا برای ساخت بتن از‬
‫سیمانهای ضد سولفات (سیمان تیپ دو و یا سیمان تیپ ‪ )4‬استفاده میشود‪ .‬در اجرای الیههای روسازی از‬
‫جمله اساس و یا اساس بتنی نیز برای اطمینان از کیفیت سنگدانهها آزمایش سالمت )‪ (Soundness‬بر روی‬
‫آنها انجام میشود‪ .‬در این آزمایش سنگدانه برای ‪ 4‬سیکل درون محلولی از سدیم سولفات و یا منیزیم‬
‫سولفات به مدت ‪ 18‬ساعت غرق شده سپس از محلول خارج شده و درون اون‪ 1‬خشک میشوند‪ .‬این عمل‬
‫باعث می شود که ذرات نمک در منافذ دانهها رشد کرده و سنگدانههای ضعیف از هم بپاشد‪ .‬از این رو این‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪1‬‬
‫‪- Oven‬‬
‫‪40‬‬
‫آزمایش میتواند به عنوان شاخصی از دوام سنگدانه ها در برابر هوازدگی (خردشدگی و تجزیه) به کار بسته‬
‫شود‪ .‬در پایان برای ارزیابی تاثیر پذیری سنگدانه از این محلول‪ ،‬سنگدانهها دوباره بر روی الکی با سایز ریزترین‬
‫سایز سنگدانهها الک شده و میزان افت وزنی مصالح سنگی مشخص میشود‪ .‬طبق استاندارد ‪ ASTM‬افت‬
‫وزنی مصالح مصرفی برای ساخت آسفالت و الیه اساس در محلول سولفات سدیم حداکثر ‪ %12‬و با سولفات‬
‫منیزیم حداکثر ‪ %18‬باید باشد‪.‬‬

‫‪ 2-2-4‬کانیهای رسی‬
‫کانی های رسی از تجزیه شیمیایی و هوازدگی پارهای از سیلیکاتها به وجود آمدهاند‪ .‬در میان سیکلیات ها از‬
‫جمله میکا‪ ،‬کوارتز و فلدسپات‪ ،‬فلدسپاتها در برابر آب و هوازدگی از همه ضعیفتر و ناپایدارتر هستند‪ .‬این‬
‫کانیها به همراه پارهای مواد آلی گیاهی و جانوری خاک را تشکیل دادهاند‪ .‬کانیهای رسی بسیار ریزدانهاند و‬
‫مانند میکا س اختاری ورقهای دارند‪ .‬برخی کانی های رسی مانند کائولین که در کاشی سازی و صنعت چینی‬
‫کاربرد دارد از تجزیه شیمیایی فلدسپاتها مطابق رابطه زیر به وجود آمدهاند‪.‬‬

‫‪ 3-2-4‬کربناتها‬
‫حدود ‪ 72‬گونه کانی کربناتی وجود دارد که همگی دارای بنیان کربنات ‪ (CO3)-2‬هستند‪ .‬مهمترین کربنات‬
‫کلسیت )‪ (CaCO3‬است که با نامهای کربنات کلسیم و یا سنگ آهک نیز شناخته میشود که دارای رنگی‬
‫روشن و سختی ‪ 0‬و دارای ‪ 0‬رخ (کلیواژ) میباشد‪ .‬قسمت اعظمی از سیمان از سنگ آهک ساخته میشود‪.‬‬
‫راه شناخت سنگ آهک ارزیابی ترکیب آن با اسید کلریدریک است که در این ترکیب سنگ آهک به راحتی‬
‫میجوشد و ‪ CO2‬آزاد می کند‪ .‬انواع مرمرها‪ ،‬سنگ چینی‪ ،‬سنگ تیشه‪ ،‬مرمریت و تراورتن از کلسیت ساخته‬
‫شدهاند‪ .‬چنانچه کلسیت تا ‪ 922‬درجه حرارت ببیند به ‪ CO2‬و ‪ CaO‬تجزیه میشود که به این کار آهک پزی‬
‫گفته میشود‪ CaO .‬یا آهک آزاد یا آهک زنده نامیده می شود که در صنعت عمران کاربرد دارد‪ .‬آهک آزاد در‬
‫صورت ترکیب با آب حرارت باالیی تولید کرده و از آن آهک مرده ‪ Ca(OH)2‬پدید میآید‪ .‬آهک مرده یا آهک‬
‫شکفته از گذشته در تولید ساروج (مالت دوغاب آهک و خاکستر) و شفته آهک (گل آهک ترکیب آهک مرده‬
‫با خاک رس) کاربرد دارد‪ .‬البته استفاده از این مالت در ساخت دیوارهای باربر (سازهای) در ساختمانهای‬
‫بنایی طبق آیین نامه ‪ 2822‬ممنوع است‪ .‬با این وجود کاربرد آن در هم اکنون در پیسازی راه و جلوگیری از‬
‫روییدن گیاه و رو زدن آب در بستر‪ ،‬شانهها و دامنههای راه و باندهای پرواز و ایستگاههای هواپیما‪ ،‬شفته آهکی‬
‫پابرجاست‪ .‬همچنین در تولید آسفالت نیز برای افزایش مقاومت در برابر آسیبهای رطوبتی از آهک شکفته‬

‫‪44‬‬
 ‫(تا ‪ %0‬وزن قیر) استفاده میشود‪.‬‬

‫شکل ‪ 4-4‬کربنات کلسیم (سنگ آهک یا‬

‫کلسیت)‪.‬‬
‫نوع دیگری از کربناتها دولومیت )‪( (CaMg(CO3)2‬کربنات کلسیم مضاعف) است‪ .‬دولومیت نیز دارای ‪ 0‬رخ‬
‫اما دارای سختی ‪ 0/4‬تا ‪ 4‬است و از همین طریق میتوان آن را از کلسیت تمیز داد‪ .‬در واقع سختی دولومیت‬
‫به میزان منیزیم موجود درون آن بستگی دارد‪ .‬همچنین دولومیت بر خالف کلسیت با ریخته شدن اسید به‬
‫روی آن نمی جوشد‪ .‬دولومیت سنگ نسوز خوبی است و گاهاً در ساخت فیلترهای تصفیه آب از آن استفاده‬
‫میکنند‪ .‬دولومیت یکی از فراوانترین کانیهای روی زمین است و در اکثر سنگهای رسوبی یافت میشود‪ .‬از‬
‫کاربردهای مهم دیگر دولومیت صنایع فوالد و در قسمت ذوب فلز آهن است‪ .‬سنگ دولومیت با ناخالصی های‬
‫موجود در سنگ آهن (سیلیسیم‪ ،‬منگنز‪ ،‬گوگ رد و اکسید فسفر) ترکیب شده وآن ها را به صورت سرباره به‬
‫سطح مذاب می رساند‪.‬‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫معدن دولومیت زفره (اطراف کوهپایه) اولین و بزرگ ترین معدن دولومیت شناخته شده در کشور می باشد‬
‫که در سال ‪ 1046‬صرفاً به دلیل احداث اولین واحد بزرگ فوالد کشور شرکت سهامی ذوب آهن اکتشاف و‬
‫به بهره برداری رسید‪ .‬این معدن بیشتر از ‪ 42‬سال است که دولومیت مورد نیاز صنایع فوالد و صنایع نسوز‬
‫کشور از جمله شرکت سهامی ذوب آهن و سایر صنایع فوالد کشور را تأمین می نماید‪ .‬همچنین توسعه‬
‫واحد تولید آجر دولومیتی نسوز آذر در مجاورت ذوب آهن دلیل دیگری بر توجیه توسعه معادن زفره در دو‬

‫‪44‬‬
 ‫دهه اخیر است‪.‬‬

‫‪ 3-4‬کانیهای دگرگونی‬

‫کانیهایی که در اثر فشار الیههای فوقانی و دمای الیههای زیرین پوسته زمین بر روی کانیهای رسوبی و‬
‫آذرین به وجود میآیند را کانیهای دگرگونی نامیده می شوند‪ .‬از مشهورترین این نوع کانی میتوان به گرافیت‬
‫اشاره کرد که منشا زیستی دارد و از کربن خالص تشکیل شده است و دارای درجه سختی ‪ 1‬است‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫‪ -5‬سنگ‬
‫سنگ جسمی است طبیعی و جامد که از یک و یا چند کانی تشکیل شده است‪ .‬برای مثال سنگ گچ از کانی‬
‫ژیپس و سنگ آ هک از کانی کلسیت تشکیل شده است اما سنگ گرانیت از سه کانی اصلی کوارتز‪ ،‬فلدسپات‬
‫و میکا تشکیل شده است‪ .‬سنگها به شکل یکنواخت در سطح زمین پراکنده نشدهاند‪ .‬مشابه با تعریف کانیها‬
‫همه سنگهای موجود در زمین را میتوان به سه خانواده زیر تقسیم کرد‪:‬‬

‫سنگ های آذرین‪ :‬که از انجماد مواد مذاب درون زمین به وجود آمدهاند‪.‬‬

‫سنگهای رسوبی‪ :‬سنگهای آذرین که از اولین سنگهای به وجود آمده کره زمین بودهاند بعد از فرسایش به‬
‫وسیله عوامل مختلف در دریا رسوب میکنند و الیههایی را به وجود میآورند و این ذرات به وسیله سیمانهایی‬
‫به هم می چسبند و بر اثر فشار استاتیکی و دینامیکی سخت میشوند و سنگهای رسوبی را تشکیل میدهند‪.‬‬

‫سنگهای متامورف (دگرگونی)‪ :‬وقتی سنگهای رسوبی و آذرین تحت فشار داخلی در حدود ‪ 1222‬بار (و یا‬
‫بیشتر) و دمای باال (‪ )742-822‬درجه قرار میگیرند سنگ های متامورف به وجود میآیند‪.‬‬

‫ارزیابی ترکیب سنگشناسی پوسته زمین تا عمق ‪ 14‬کیلومتری نشان داده که حدود ‪ %94‬سنگها از نوع‬
‫آذرین و دگرگونی ناشی از آنهاست و تنها ‪ %4‬سنگها از نوع رسوبی هستند‪ .‬با این حال ترکیب سنگشناسی‬
‫در سطح زمین متفاوت است به طوریکه ‪ %74‬سطح قارهها را سنگهای رسوبی و تنها ‪ %24‬را سنگ آذرین‬
‫تشکیل داده است‪ .‬این موضوع بدین معناست که هنوز بخش اعظمی از سنگهای آذرین در سطح زمین ظاهر‬
‫نشدهاند و سنگهای رسوبی معموالً ضخامت کم و گسترش زیادی دارند‪.‬‬

‫‪ 1-5‬سنگهای آذرین‬

‫سنگهای آذرین به دو نوع سنگ آذرین بیرونی (خروجی) و سنگهای آذرین درونی (نفوذی) تقسیم میشوند‪.‬‬
‫موادی که از دهانه آتشفشان به شکل مذاب و یا گدازه خارج میشوند به سرعت سرد شده و سنگهای آذرین‬
‫بیرون را می سازند که به دلیل سرعت باالی سرد شدن بلورهای بسیار ریزی دارند‪ .‬این مواد مذاب اگر به‬
‫نزدیکی سطح زمین برسند ولی راهی برای خروج پیدا نکنند به آهستگی سرد و منجمد شده و سنگهای‬
‫آذرین درونی را که دارای بلورهای درشت هستند را تشکیل میدهند‪ .‬در برخی مناطق فرسایش پوسته زمین‬
‫باعث شده که تودههای بزرگ سنگ های آذرین درونی از خاک سر برآورند مانند کوه الوند در همدان و یا کوه‬
‫سنگی در مشهد‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫‪ 1-1-5‬سنگهای آذرواره یا خاکستر آتشفشانی )‪(Tuff‬‬

‫توف یک نوع سنگ متشکل از خاکستر آتشفشانی(ذرات ریزتر از ‪ 2‬میلیمتر) است که در هنگام انفجار‬
‫آتشفشانی از زمین خارج شده و به دلیل سبکی کیلومترها حرکت میکند و روی هم نهشته میشوند‪ .‬اگر‬
‫ذرات خاکستر داغ باشد این ذرات به هم جوش خورده و سنگ توف را تشکیل میدهند‪ .‬دمای آنها میتواند تا‬
‫‪ 422‬درجه سانتیگراد باشد‪ .‬از نظر ترکیب کانیشناسی این سنگ در زمره سنگهای آتشفشانی قرار میگیرد‬
‫ولی به دلیل نحوه تشکیل آن که به صورت تهنشینی است و اغلب ساختی الیهالیه دارد به سنگهای رسوبی نیز‬
‫شباهت زیادی دارد‪ .‬ضخامت سنگهای توف در نزدیکی آتش فشان ها تا چند صدمتر هم میرسد و با افزایش‬
‫فاصله از دهانه اتشفشان ضخامت این سنگها کاسته میشود‪ .‬توف ها مقاومت باالیی ندارند و در اثر هوازدگی‬
‫پوسته پوسته می شوند از این رو به عنوان سنگ تزئینی کاربرد چندانی ندارد‪ .‬سنگهای توف معموال به رنگ‬
‫سبز مایل به زرد تا سیاه در طبیعت یافت میشوند‪ .‬سنگ توف را در ایران میتوان در شمال شهرستان تفرش‬
‫در استان مرکزی و در جنوب شرقی فیروز کوه در استان تهران یافت‪.‬‬

‫صخره های سنگ توف در مکزیک‬

‫شکل ‪ 1-5‬سنگ توف‪.‬‬

‫توضیحات تکمیلی‬
‫در برخی موارد همراه با خاکسترهای آتش فشانی گازهای سمی نیز خارج میشود‪ .‬برای مثال در سال‬
‫‪ 1979‬آتشفش شان وزوو در ایتالیا فعال شد و تمام مردم دو شهر پمپئی )‪ (Pompeii‬و هرکوالنیوم‬

‫‪48‬‬
 ‫)‪ (Herculanium‬از بین رفتند‪.‬‬

‫شکل ‪ 2-5‬نمایی از کوه وزوو از ویرانههای‬

‫پومپئی‪.‬‬

‫در برخی موارد که در گذشته آتشفشانی فعال بوده و اکنون خاموش شده و یا فعالیت کمی دارد‪ ،‬زمین خیلی‬
‫گرم است‪ .‬در این مناطق آبهای زیر زمینی به صورت چشمههای آب گرم از زمین بیرون میآیند‪ .‬چنانچه در‬
‫مسیر این چشمه ها گوگرد نیز وجود داشته باشد برای امراضی پوستی نیز مفید است‪ .‬همچنین میتوان از‬
‫گرمای زمین در این مناطق ب رای گرم کردن آب منازل نیز استفاده کرد‪ .‬به انرژی به دست آمده از این راه‬
‫انرژی ژئوترمال یا زمین گرمایی گفته میشود‪ .‬برای این منظور در ایسلند آب به وسیله لولههای دوجداره وارد‬
‫زمین میشود و پس از گرم شدن‪ ،‬بخار شده و از جداره دوم باال میآید‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫‪ 2-1-5‬شناخت سنگهای آذرین‬
‫یکی از راههای شناخت سنگها ارزیابی بافت )‪ (texture‬آنهاست‪ ،‬بافت در واقع توصیف شکل ظاهری سنگ‬
‫است‪ .‬مواردی مانند شکل ظاهری‪ ،‬بزرگی و کوچکی بلور‪ ،‬و رابطه دانهها با هم در بررسی بافت سنگ اهمیت‬
‫دارند‪.‬‬

‫بافت تمام سنگهای آذرین درونی بلوری یا دانهایست‪ ،‬بافت بلور ی بافتی است که با چشم غیر مسلح بتوان‬
‫کریستالها و دانه های تشکیل دهنده سنگ را مشاهده کرد‪ .‬این بافت فقط در سنگهای آذرین درونی دیده‬
‫می شود و بیشترین بافت موجود در طبیعت است‪ .‬در نقطه مقابل سنگهای آذرین بیرونی بافت پورفیریتی ک‬
‫)‪ (Porphyritic‬دارند‪ .‬در این بافت کریستال های نسبتا درشت در یک زمینه ریزدانه با شکل نامنظم قرار‬
‫گرفتهاند‪ .‬این بافت را تنها در سنگهای آذرین بیرونی میتوان دید‪ .‬برخی دیگر از انواع سنگهای آذرین‬
‫بخصوص آنهایی که در سطح قرار داشتهاند دارای بافتی حفره ای هستند که این حفرات به دلیل خارج شدن‬
‫گار از درون سربارههای مذاب است‪ .‬از مهمترین نوع این سنگها میتوان به سنگپا )‪ (Scoria‬اشاره کرد‪ .‬نوع‬
‫دیگری از این سنگها ‪ Pumis‬است که دارای حفرات ریزی است ولی این حفرات به هم مرتبط نیستند‪ ،‬وزن‬
‫مخصوص آن کمتر از ‪ 1 gr/cm3‬است و به همین دلیل روی آب شناور باقی میماند‪ .‬از این سنگ به دلیل‬
‫مقاومت باال و وزن کم در ساخت بتنهای سبک استفاده میشود‪.‬‬

‫‪ 3-1-5‬مهمترین سنگهای آذرین‬

‫گرانیت‪ ،‬گاربرو‪ ،‬بازالت‪ ،‬الوین‪ ،‬دیوریت و آندزیت جز مهمترین سنگهای آذرین هستند که در ادامه به بررسی‬
‫تعدادی از آنها پرداخته میشود‪.‬‬

‫‪ 1-3-1-5‬گرانیت‬
‫گرانیت (سنگ خارا) سنگی آذرین درونی با ساختاری تودهای و دارای بافت دانهایست که حاوی تقریباً ‪%72‬‬
‫سیلیس است‪ .‬مهمترین کانیهای آن فلدسپات‪ ،‬کوارتز و میکا هستند‪ .‬رنگ این سنگها از فلفل نمکی روشن‬
‫تا صورتی و سرخ متغیر است‪ .‬اگر فلدسپات های گرانیت شامل اورتوز باشد رنگ گرانیت به قرمز متمایل‬
‫میشود‪ .‬گرانیت خاصیت اسیدی دارد‪ .‬خاصیت اسیدی این سنگ باعث می شود که پیوند قوی با قیر که آن‬
‫هم خاصیت اسیدی دارد برقرار نکند و آسفالت ساخته شده توسط چنین سنگدانهای مستعد آسیبهای‬
‫رطوبتی گردد و پس از چند بارندگی‪ ،‬قیر و سنگدانه از هم جدا میشوند‪ .‬همچنین این مصالح جز سنگینترین‬
‫انواع سنگها با چگالی ‪ 2/74‬می باشد و به دلیل تخلل بسیار کم دوام خوبی در برابر هوازدگی و اثرات ذوب و‬
‫یخ دارد‪ .‬این خاصیت در کنار خاصیت صیقل پذیری و مقاومت باال این سنگ را به یکی از گزینههای پرکاربرد‬
‫برای استفاده در سنگ نما تبدیل کرده است‪ .‬مقاومت و سختی باالی این سنگ این امکان را فراهم آورده که‬

‫‪42‬‬
‫اسلبهایی با ضخامت بسیار کم از آن تولید شود‪ .‬در بازار به همه سنگهای آذرین به اشتباه گرانیت میگویند‪.‬‬
‫معدن عظیم گرانیت در الوند کوه همدان و شیرکوه یزد وجود دارد‪ .‬برش سنگهای گرانیت به دلیل وجود‬
‫کوارتز در این سنگ کمی مشکل است‪ .‬شکل ‪ 0-4‬تصویری از انواع سنگ گرانیت را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -0-4‬انواع سنگ گرانیت در رنگ های مختلف‬

‫‪ 2-3-1-5‬ریولیت‪:‬‬
‫چنانچه ماگماهای تولید کننده گرانی ت به سطح زمین خود را برسانند به سرعت سرد شده و ریولیت را تشکیل‬
‫میدهد‪ .‬این سنگ ها زیبایی خاصی ندارند‪ .‬این سنگ نیز مانند گرانیت خاصیت اسیدی زیادی دارد‪ .‬موارد‬
‫مصرف این سنگ بیش تر در امور جاده سازی و زیر سازی و تهیه باالست )‪ (Ballast‬برای زیر سازی ریل های‬
‫راه آهن می باشد‪.‬‬

‫‪ 3-3-1-5‬دیوریت و آندزیت‬
‫دیوریت سنگ آتشفشانی درونی است و مقدار ‪ SiO2‬در آن بین ‪ 42‬تا ‪ 64‬درصد است‪ .‬معموال به رنگ خاکستری‬
‫تیره مایل به سبز هستند‪ .‬آندزیت نیز معادل بیرونی دیوریت است که توانسته خود را به سطح زمین برساند و‬
‫ترکیب شیمیایی مشابهی با دیوریت دارد ولی بر خالف دیوریت زیبایی خاصی ندارد‪ .‬هر دو این سنگها تقریبا‬
‫خنثی هستند‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫‪ 4-3-1-5‬گابرو )‪:(Gabro‬‬
‫گابرو یکی از سنگهای آذرین درونی با دانههای درشت و صیقل پذیر است مقدار ‪ SiO2‬در آن بین ‪ 44‬تا ‪42‬‬
‫درصد است و خاصیت قلیایی دارد و از کانیهای فلدسپاتها قلیایی‪ ،‬میکا و پیروکسین ساخته شده است‪.‬‬
‫مقاومت خوبی نیز از خود نشان میدهد و رنگی تیره دارد از همین رو در بازار به آن گرانیت مشکی میگویند‪.‬‬
‫از این سنگ به دلیل مقاومت باال در برابر هوازدگی در نما‪ ،‬کف‪ ،‬پل و تونل استفاده میشود‪.‬‬

‫‪ 5-3-1-5‬بازالت‬
‫بازالت فراوانترین سنگ آذرین موجود در کره زمین است و تقریباً کف اکثر اقیانوسها از بازالت تشکیل شده‬
‫است‪ .‬بازالت نوعی سنگ آذرین بیرونی با بافت بسیار ریز و رنگ سیاه است و حاوی تقریباً ‪ %42‬سیلیس بوده‬
‫و خاصیتی بازی و ساختاری ستونی دارد‪ .‬از نظر کانی شناسی و مقاومت شبیه گابرو است‪ .‬از برخی انواع بازالت‬
‫در ساخت بتن نمیتوان استفاده کرد چرا که حاوی منیزیماند و نوعی رس تولید میکنند که میتواند منجر‬
‫به تخریب بتن شوند ‪ .‬از سنگ بازالت به صورت کوپ و سنگ فرآوریشده در کفسازی پیادهروها و نما استفاده‬
‫میشود (شکل ‪ .)4-4‬از پودر سنگ بازالت نیز برای تولید سنگ سمباده استفاده میشود که یکی از مهمترین‬
‫معادن بازالت در ایران معدن سربیشه واقع در بیرجند است‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫شکل ‪ -4-4‬سنگ بازالت‬

‫از سنگ بازالت الیاف بازالتی نیز تولید میشود که یکی از مهمترین کاربردهای این الیاف تولید پشم سنگ‬
‫(‪ Rock wool‬یا ‪ )Mineral wool‬است‪ .‬برای تولید پشم سنگ ابتدا سنگ بازالت خرد شده و در کوره به شکل‬
‫مذاب در آمده سپس ماده مذاب بر روی غلتکهایی با سرعت باال یه شکل الیاف در میآید‪ .‬الیاف بازالت در‬
‫کنار یکدیگر و در بستری رزینی به صورت الیه الیه بر روی هم قرار گرفته پرس شده و و سپس در معرض‬
‫هوای گرم رزین و الیاف در کنار هم سفت شده و به فرم پشم سنگ در میآید‪.‬‬

‫شکل ‪ -4‬پشم سنگ‬

‫پشم سنگ عایقی حرارتی و صوتی است که در بخشهای مختلف صنعت ساختمان از جمله دیوارهای دوجداره‬
‫و عایق کردن کردن دیگهای بخار اشاره کرد‪.‬‬

‫‪40‬‬
44
 ‫‪ 2-5‬سنگهای رسوبی‬

‫سنگهای سطح کره زمین معموال با گذشت زمان در اثر هوازدگی دچار فرسایش میشوند‪ ،‬ذرات و قطعات‬
‫آواری (تخریبی) حاصل‪ ،‬توسط عوامل مختلفی مانند باد و آب به نقاط دیگر حمل میشوند و در محیطهای‬
‫مناسب روی هم انباشت میشوند و به این ترتیب الیههای رسوبی به وجود میآیند‪ .‬الیههای رسوبی با گذش ت‬
‫زمان و تحت اثر فعل و انفعاالت شیمیایی (دیاژنز ) به تدریج سفت و سخت شده و سنگهای رسوبی آوارهای‬
‫)‪ (Clastic‬را تشکیل می دهند‪ .‬در صورت عدم وجود سیمان مناسب برای چسباندن دانهها این مواد به شکل‬
‫دانهای رسوب میکنند‪ .‬دسته دیگر از سنگهای رسوبی از ته نشین شدن مواد محلول در آب به وجود میآیند‬
‫که به این گروه سنگهای رسوبی شیمیایی گفته میشود‪ .‬دسته سوم نیز سنگهای بیوشیمیایی است که از‬
‫رسوب کردن بدن برخی سختتنان دریایی به وجود آمدهاند‪.‬‬

‫‪ 1-2-5‬سنگهای رسوبی آوارهای‬

‫سنگهای آوارهای )‪ (Clastic rocks‬س به گونهای از سنگ رسوبی اطالق میگردد‪ ،‬که اغلب از قطعات شکسته‬
‫سنگ یا کانیها تشکیل شده و مسافتی را از منشأ خود دور شده باشد‪ .‬جزء‪ ،‬دانه یا تکهای از سنگ یا رسوب که‬
‫از هوازدگی مکانیکی توده سنگی بزرگتر ساخته شود‪ ،‬ذرات تشکیلدهنده سنگهای آواری در اثر تخریب‬
‫سنگهای مناطق قارهای به وجود آمدهاند و توسط رودخانه ها به درون حوضه رسوبی حمل شده و رسوب‬
‫کردهاند‪.‬‬

‫هر سنگ رسوبی آواری از سه بخش تشکیل شده است‪ .‬الف) دانههای اصلی که ذرات آوارهای هستند و نام‬
‫سنگ از آنها نشات می گیرد ب) زمینه آواری که ذرات ریزی هستند که فواصل بین دانههای درشت را پر‬
‫میکنند‪ .‬ج) سیمان‪ :‬که همه یا بخشی از منافذ سنگ را اشغال کرده و ذرات ریز و درشت را به هم میچسباند‪.‬‬
‫طبقهبندی سنگهای آواری بر مبنای اندازه دانههای اصلی تشکیل دهنده سنگ صورت میگیرد و به چهار‬
‫دسته دسته گنگلومراها‪ ،‬ماسه سنگ‪ ،‬سیلت سنگ و شیل تقسیم میشوند‪.‬‬

‫گنگلومرا )‪(Conglomerate‬‬ ‫‪1-1-2-5‬‬

‫کنگلومراها حاصل رسوب گذاری در خشکی و یا آبهای کم عمقاند‪ .‬در این سنگ قطر دانههای اصلی بیش‬
‫از ‪ 2‬میلیمتر است که در طبیعت با کمک چهار سیمان مختلف گچ‪ ،‬رس و آهک و سیلیس به هم چسبیدهاند‪.‬‬
‫شکل ‪ 6-4‬نمونه سنگ کنگلومرا در طبیعت و نمونه فراوری شده آن را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫شکل ‪ -6-4‬کنگلومرا در طبیعت و نمونه از سنگ فراوری شده کنگلومرا‬
‫کنگلومراهای ساخته شده از سنگ های گچی مقاومت باالیی ندارند و ناپایدارند و گچ آنها از نوع گچ ثانویه‬
‫است و بیشتر در مناطق خشک و حواشی کویرها یافت میشوند‪ .‬خاکبرداری این نوع سنگها حتی با‬
‫دست هم امکانپذیر است‪ .‬این سنگها در پروژههای عمرانی کاربرد چندانی ندارند‪.‬‬

‫کنگلومراهای دارای سیمان رسی چه از نظر ضخامت و چه از نظر جغرافیا محدودیتی ندارند و خاکبرداری‬
‫در آنها به کمک بیل مکانیکی به راحتی انجام میشود و دیوار ترانشه در حالت خشک و نیمه خشک پایداری‬
‫خوبی دارد و حتی به صورت قائم نیز پایدارند ولی چنانچه اشباع شوند مقاومت خود را از دست میدهند‪.‬‬

‫کنگلومراهای با سیمان آهکی عمدتاً صخره سازند و مقاومت باالیی دارند و به همین دلیل برای پی مصالح‬
‫مناسبی به شمار میروند‪ .‬وقتی برش میخورند ظاهر زیبایی دارند از این رو در سنگ نما هم از آنها استفاده‬
‫میشود‪ .‬چنانچه در آنها ترانشه احداث شود حفاری در آنها کار سادهای نیست و برای ترانشههای عمیق (بیشتر‬
‫از ‪ 2‬متر) از مواد ناریه و انفجار استفاده می شود‪ .‬این نوع کنگلومرا در ایران به فراوانی یافت میشود‪ .‬برای‬
‫مثال سدهای دز‪ ،‬گتوند و کارون ‪ 3‬بر روی کنگلومرای بختیاری احداث شدهاند که نفوذپذیری کم و‬
‫استحکام باالیی دارد‪ .‬نمونه ای از شکل ظاهری کنگلومرا بختیاری در شکل ‪ 7-5‬مالحظه میشود‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫شکل ‪ -7-4‬کنگلومرا بختیاری‪.‬‬

‫کنگلومرا با سیمان سیلیسی در ایران به ندرت یافت میشود‪ .‬حفاری در آنها بسیار سخت است و تنها با استفاده‬
‫از مواد ناریه انجام میشود‪ .‬در صورتی که ذرات درشت سازنده سنگ رسوبی آوارهای گوشهدار باشند سنگ‬
‫حاصل "برش )‪ "(Bericcia‬نامیده میشود‪ .‬شکل ‪ 8-4‬سنگ برش را در کنار کنگلومرا نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -8-4‬کنگلومرا در کنار برش‬

‫ماسه سنگ )‪(Stone sand‬‬ ‫‪2-1-2-5‬‬

‫دانههای این سنگها بین ‪ 2‬تا ‪ 2/26‬میلیمتر هستند و با سیمانهای رسی‪ ،‬آهکی و سیلیسی به هم متصل‬
‫شدهاند‪ .‬اگر سیمان رسی باشد سنگ نامرغوب است و خواص آن مشابه کنگلومرا رسی خواهد بود‪ .‬با سیمان‬
‫آهکی مقاومت و استحکام خوبی دارند و خاکبرداری در آنها همانند کنگلومرای آهکی است و برای نماسازی‬
‫نیز از آنها استفاده می کنند‪ .‬در موارد که سیمان از نوع سیلیسی است از آن تنها در مصارف خاص مانند‬
‫دودکش نیروگاه ها که مقاومت باالیی در برابر سرما‪ ،‬رطوبت و خوردگی مورد انتظار است استفاده میشود‪.‬‬
‫شکل ‪ 9-4‬نمونهای از ماسه سنگ را در کنار کنگلومرا نشان میدهد‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫شکل ‪ -9-4‬مقایسه ماسه سنگ در کنار کنگلومرا‬

‫‪ 3-1-2-5‬سیلت سنگ‬
‫اگر قطر دانهها بین ‪ 2/26–2/222‬باشد و این دانهها توسط سیمان رسی‪ ،‬آهکی و با سیلیسی به هم چسبیده‬
‫باشند به آن سیلت سنگ گویند‪ .‬سیلت سنگها به ندرت الیههای ضخیمی درست میکنند ولی معموالً‬
‫سخت هستند‪ .‬سیلت سنگهای رسی در جنوب شرق ایران بخصوص منطقه سیستان فراوانند‪ .‬ساخت و ساز‬
‫در این سنگها آسان نیست چرا که در حالت اشباع ناپایدارند‪ .‬خواص سیلت سنگهای با سیمان آهکی و‬
‫سیلیسی کم و بیش مشابه ماسه سنگهاست‪ .‬ذرات تشکیل دهنده الی سنگ معموالً کوارتز رنگ سنگ اغلب‬
‫خاکستری است‪ .‬ماسه سنگ و الی سنگ اغلب به صورت بین الیهای در مجاورت هم قرار گرفتهاند و به طور‬
‫تدریجی به هم تبدیل میشوند‪.‬‬

‫رس سنگها )‪(Clay stone‬‬ ‫‪4-1-2-5‬‬

‫از به هم پیوستن و سنگ شدن ذرات ریزتر از سیلت سنگ رس به وجود میآید‪ .‬گونهای از سنگ رس که‬
‫بیش از ‪ %53‬آهک داشته باشد مارن نامیده میشود‪.‬‬

‫سنگهای رسی که دارای رخ (کلیواژ) ورقهای باشند را شیل )‪ (Shale‬مینامند که آببند هستند‪ .‬شیل‬
‫مطابق تعریف سنگ آواری دانه ریزی است که خیلی به سهولت ورقه ورقه و یا در امتداد سطوح معینی خرد‬
‫و شکسته می شود‪ .‬شیلها انواع مختلفی دارند و فراوانترین سنگ رسوبی هستند‪ .‬شیلهایی که در نزدیکی‬
‫سطح زمین هستند معموال هوازده و خرد شده اند‪ .‬به هنگام بارندگی آب از این الیههای هوازده عبور میکند‬
‫ولی بر روی الیههای تازه شیل پایینی باقی میماند‪ .‬بنابراین چنانچه بنا بر روی شیلهای هوازده ساخته شود‬
‫پس از بارندگی برای مدتهای طوالنی ناپایدار خواهد بود و چناچه بر روی شیب بنا شده باشد ممکن است‬
‫حرکت کند‪ .‬شیلها در حالت هوانزده تا ‪ 142 kg/cm2‬مقاومت دارند ولی در حالت هوا زده این مقاومت به‬
‫‪48‬‬
‫زیر ‪ 22 kg/cm2‬افت میکند‪ .‬مطابق بند ‪ 2-2-8-2‬نشریه ‪ 121‬استفاده از شیل در مصالح راکفیل مجاز نیست‪.‬‬

‫شکل ‪ -12-4‬شیل‬

‫‪ 5-1-2-5‬سنگهای رسوبی دانهای‬

‫سنگهای (کالسیک) یا ‪ fragmental‬که با توجه به قطرشان تقسیم بندی میشوند‪.‬‬

‫الف) پاره سنگ‪ :‬قطر دانهها بزرگتر از ‪ 222‬میلیمتر است‪.‬‬

‫ب) قلوه سنگ )‪ :(Rubble‬قطر دانهها بین ‪ 62‬تا ‪ 222‬میلیمتر است‪.‬‬

‫ج) شن یا گراول )‪ :(Gravel‬در صورتی که قطر دانهها بین ‪ 2‬تا ‪ 62‬میلیمتر باشد که به سه زیر دسته‬
‫تقسیمبندی میشود ‪ .‬درشت (‪ 62‬تا ‪ 22‬میلیمتر )‪ ،‬بادامی (‪ 22‬تا ‪ 6‬میلیمتر) و نخودی (‪ 6‬تا ‪ 2‬میلیمتر )‬
‫تقسیم میشوند‪.‬‬

‫د) ماسه )‪ :(Sand‬قطر دانهها بین ‪ 2‬تا ‪ 2/274‬میلیمتر است‪.‬‬

‫ه) سیلت )‪ :(Silt‬قطر دانهها ریزتر از ‪ 2/274‬میلیمتر است‪ .‬خاصیت خمیری کمی داردر خاصیت موئینگی‬
‫دارد‪.‬‬

‫ز) رس )‪ :(Clay‬قطر دانهها ریزتر از ‪ 2/274‬میلیمتر است و خاصیت خمیری دارد‪ .‬حجم پیدا میکنند و با آنها‬
‫میتوان مواد نفوذ ناپذیر مانند کوزه ساخت‪ .‬در اثر جذب آب تا ‪ 6‬برابر افزاید‪.‬‬

‫‪ 2-2-5‬سنگهای رسوبی شیمیایی‬

‫در اثر فعل و انفعاالت شیمیایی درون آبها رسوب میکنند و سنگهای رسوبی شیمیایی را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫مهمترین سنگهای رسوبی شیمیایی از دیدگاه مهندسی عمران سنگ گچ و دولومیت هستند‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫‪ 1-2-2-5‬رسوبات چشمهای‬
‫این رسوبات در فالت مرکزی ایران به فراوانی یافت میشوند و کاربردهای فراوانی در فعالیتیهای عمرانی دارند‪.‬‬
‫یک لیتر آب خالص تنها حدود ‪ 14‬میلی گرم کربنات کلسیم (سنگ آهک یا کلسیت) را در خود حمل میکند‪.‬‬
‫اما با حل شدن ‪ CO2‬درون آب قدرت حاللیت آن افزایش پیدا میکند و میتواند تا ‪ 922‬میلی گرم سنگ‬
‫آهک را درون خود حل کند‪.‬‬

‫‪H2O + CO2 → H2CO3‬‬

‫حل شدن گاز ها در آب به دو عامل فشار و دما بستگی دارد‪ .‬به طوریکه با فشار رابطه مستقیم و با دما رابطه‬
‫معکوس دارد‪ .‬آبهای زیرزمینی که در مناطق آتشفشانی قرار دارند مقدار زیادی ‪ CO2‬با خود حمل میکنند‬
‫که اسید کربنیک تولید می کند‪ .‬اسید کربنیک قادر است سنگ آهک را در خود حل کند‪.‬‬

‫بی کربنات کلسیم ‪H2CO3 + CaCO3 ↔ Ca(HCO3)2‬‬

‫به این آب‪ ،‬آب سنگین گفته می شود‪ .‬این آب چون در اعماق زمین است تحت فشار قرار دارد و گاز کربنیک‬
‫زیادی را در خود حل کرده است ‪ .‬با خارج شدن آب از چشمهها و مظهر قناتها به ناگهان فشار کاهش ناگهانی‬
‫پیدا می کند (حدوداً یک اتمسفر) و از حاللیت گاز دی اکسید کربن در آب کاسته میشود‪ .‬به این ترتیب تعادل‬
‫فوق به سمت چپ جابهجا شده و مقداری از آهک حل شده در آب در چشمهها و مظهر قناتها ته نشین‬
‫میشود‪ .‬به این رسوبات رسوبات چشمهای گفته میشود‪ .‬در این مناطق معموال جلبکها و باکتریهای زیادی‬
‫نیز زیست میکنند که تولید گاز میکنند که همین مساله منجر به متخلخل شدن سنگهای تولید شده در‬
‫این مناطق میشود‪ .‬معروفترین سنگی که به این طریق ساخته میشود سنگ تراورتن است‪ .‬این سنگ برش‬
‫پذیری خوبی دارد و به راحتی استخراج میشود و به طور گسترده از آن در نماسازی استفاده میشود‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫شکل ‪ -11-5‬تراورتن کرم حاجی آباد‬

‫سنگ تراورتن به دلیل اینکه بیشتر از کلسیت ساخته شده است دارای سختی ‪ 0‬میباشد و همانطور که ذکر‬
‫شد دارای تخلخل زیادی است‪ .‬در کارگاههای سنگ بری برای رفع این مشکل خلل و فرج سنگهای تولیدی‬
‫برای نما را با بتونه هم رنگ با سنگ پر میکنند‪ .‬با این وجود این بتونهها با دوام نیست و استفاده از این‬
‫سنگ ها در مناطق سردسیر و مرطوب برای نما مناسب نیست‪ .‬سنگ تراورتن به رنگ سفید‪ ،‬کرم و قهوهای در‬
‫طبیعت یافت میشود‪ .‬گونهای دیگر از سنگهای رسوبی چشمهای که معموال در مراکز آب گرم به وجود‬
‫میآید و تخلخل کمی دارد آراگونیت است‪ .‬این سنگ کامالً متراکم و صیقل پذیر است‪ .‬در بازار به این‬
‫سنگها مرمر گفته میشود ولی مرمر واقعی نیستند (مرمر تجاری هستند)‪.‬‬

‫در برخی موارد سنگهای رسوبی درون دریاها رسوب میکنند‪ .‬علت رسوب گذاری در این شرایط که فشار‬
‫ثابت است تغییرات دماست‪ .‬در فصول گرم سال میزان حاللیت ‪ CO2‬درون آب کاهش پیدا میکند و به تبع‬
‫آن مقداری از بی کربنات کلسیم محلول در آب رسوب می کند‪ .‬در فصل تابستان در برخی مناطق خلیج فارس‬
‫آب به رنگ شیری رنگ دیده می شود که دلیل آن رسوب آهک در آب دریاست‪.‬‬
‫‪61‬‬
‫موجودات زنده که درون دریاهای کم عمق مانند خلیج فارس میمیرند جسدشان با اکسیژن ترکیب شده‬
‫میسوزد و از بین می رود اما این موجودات اگر در دریاهای عمق و یا آب فاقد اکسیژن بمیرند در اثر تجزیه‬
‫توسط باکتریهای غیرهوازی گاز ‪ NH3‬در اطرافش متساعد شده و محیط قلیایی میشود‪ .‬این تغییر در ‪PH‬‬

‫آب سبب میشود که مقداری ‪ SiO2‬محلول در آب به صورت تجمع کوارتزی در اطراف مواد در حال تجزیه بی‬

‫‪1‬‬
‫هوازی رسوب میکند‪ .‬سنگ حاصله "چرت " نامیده میشود که میتواند به صورت الیهای و یا قلوهای درآید‪.‬‬

‫به زبان دیگر چرت یک واژه عمومی برای رسوبات سیلیسی ریزدانه‪ ،‬با خاستگاه زیستژنیکی است‪ .‬چرتها‬
‫معموال درون سنگهای آهکی حضور دارند با این وجود تشخیصشان ساده نیست‪ .‬وجود دانههای ریز چرت‬
‫در اندازه فندوق و یا نخود درون سنگ آهک میتواند به اره سنگبرها خسارت وارد کند‪ .‬چرا که چرت از جنس‬
‫سیلیس و دارای سختی ‪ 7‬است در حالیکه اره سنگبریها که سنگ آهکی با سختی ‪ 0‬را میبرد از عهده بریدن‬
‫این قطعات درون سنگ برنمیآید‪ .‬سنگبرها به چنین سنگهایی سنگ ریگدار یا ریگی میگویند‪ .‬گاهی نیز‬
‫ممکن است چرت ناشی از رسوب کردن سیلیس حاصل از آتشفشانها و یا پوسته سخت رادیوالریتها‬
‫(موجودات دریایی تک سلولی) به وجود آیند که به این سنگها سنگ رادیوالریتی گفته میشود‪.‬‬

‫شکل ‪ -10-4‬چینخوردگی رادیوالریتها‪ ،‬گردنه حسینآباد‬ ‫شکل ‪ -12-4‬سنگ چرت‬

‫جاده نیریز‪ -‬استهبان‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪1‬‬
‫‪- Chert‬‬
‫‪62‬‬
 ‫‪ 3-2-5‬سنگهای رسوبی بیوشیمیایی‬
‫سنگهای رسوبی بیوشیمیایی در اثر فعل و انفعاالت شیمیایی به همراه استخوان سخت جانوران دریایی به‬
‫وجود میآیند‪ .‬یکی از معروفترین سنگهای بیوشیمیایی مرجان )‪ (coral‬است‪ .‬مرجانها موجوداتی هستند‬
‫که در آبهای گرم و کم عمق و کم تالطم مانند خلیج فارس زندگی میکنند‪ .‬مرجانها بی کربنات محلول‬
‫در آب را به کربنات کلسیم نامحلول تبدیل می کنند و به این ترتیب پوسته سخت خارجی خود را میسازند‪.‬‬
‫این مرجانها با ایجاد یک کلونی بزرگ سنگهای مرجانی را تشکیل میدهند‪ .‬پس از رشد مرجانها‪ ،‬مرجان‪-‬‬
‫های زیرین می میرند‪ .‬رسوبات شیمیایی در اطراف آنها به وجود میآید و تودههای سنگی بسیار بزرگی رو‬
‫درست میکنند که به این تودههای سنگ حاصل از بقایای موجودات زنده ریف )‪ (Riff‬میگویند‪ .‬وسعت‬
‫ریفها به چندین کیلومتر مربع میرسد و جزایر خارک و کیش از ریف ساخته شده است‪ .‬این مناطق محل‬
‫مناسبی برای رشد صدفها هم هست‪ .‬در این صورت سنگهای آهکی به وجود میآید که به آنها در بازار‬
‫مرمر چشم گاوی گفته میشود‪.‬‬

‫شکل ‪ -14-5‬ریف‬

‫‪60‬‬
 ‫‪ 3-5‬شناخت سنگهای رسوبی‬

‫برای شناسایی سنگهای رسوبی از دو ویژگی ساخت و بافت استفاده میشود‪.‬‬

‫‪ 1-3-5‬ساخت سنگهای رسوبی‬

‫ساخت ورقه ای‪ :‬وقتی رسوبات به وسیله عوامل مختلف حمل میشوند به علت جاذبه زمین راسب میشوند و‬
‫به صورت الیههای افقی با جنسهای مختلف روی هم قرار میگیرند‪ .‬این ساخت مختص سنگهای رسوبی‬
‫است (مگر آذروارهها)‪ .‬ضخامت الیهها از چند میلیمتر تا چند متر و طول و عرض آنها از چند متر تا صدها‬
‫کیلومتر متغیر است‪.‬‬

‫‪ 2-3-5‬بافت‪:‬‬
‫تمام سنگهای رسوبی از سنگهای ریز و درشت تشکیل شدهاند‪ ،‬لذا تمام آنها بافت دانهای دارند‪.‬‬

‫‪ 3-3-5‬مخروط افکنهها‬
‫مخزوط افکنهها توده ای از رسوبات هستند در اثر تغییر ناگهانی ارتفاع رودخانههای حامل آنها به شکل‬
‫رسوبات مخروطی یا قیفی شکل در حواشی کوهستانها تشکیل میشوند و هر قدر از کوهستان به طرف دشت‬
‫برویم از ضخامت آن کاسته شده و بر وسعت آن افزوده میشود (شکل ‪ .)14-4‬اندازه دانهبندی مخروط افکنه‬
‫از راس مخروط به سمت قاعده کاهش پیدا میکند‪.‬‬

‫شکل ‪ -14-4‬مخروط افکنه در محل تغییر ناگهانی شیب‪.‬‬

‫رسوبات مخروط افکنهای از اهمیت خاصی برخورد اراست‪ .‬برای مثال رسوبات مخروط افکنهای مرکز تجمع‬
‫آبهای زیرزمینی میباشد چرا که نفوذپذیری باالیی دارند و نیز بیشتر مخازن آبهای زیرزمینی درون حوضه‬

‫‪64‬‬
‫رسوبی از آبهای وارده به رسوبات مخروط افکنهای تغذیه میشوند‪ .‬مادر چاه قنات نیز معموال در دامنه این‬
‫مخروط افکنهها حفر میشوند‪.‬‬

‫شکل ‪ -16-4‬احداث مادر چاه قنات در مخروط افکنه‬

‫‪ 4-3-5‬رسوبات بادی‬
‫رسوبات بادی که در کشور ایران به فراوانی یافت میشوند‪ ،‬توسط باد حمل میشوند‪ .‬باد در مناطق خشک و‬
‫فاقد پوشش گیاهی به راحتی میتواند قطعات فرسوده شده را جابهجا کند‪ .‬دانههای رسوبات بادی معمو الً‬
‫یکنواخت و هم اندازه هستند بنابرا ین برای ساخت بتن مناسب نیستند چرا که بتن ساخته شده از این مصالح‬
‫متخلخل و پوک شده و دوام پایینی خواهد داشت‪ .‬دانهبندی مناسب برای ساخت بتن و آسفالت باید پیوسته‬
‫باشد که دانههای ریز درون دانه های درشت قرار بگیرند‪ .‬خصوصیت دیگر این رسوبات شکل کروی و سطح‬
‫خراشدار آنهاست که به دلیل برخورد آنها با یکدیگر در هنگام جابهجایی است‪ .‬اگر باد در مسیر خود به‬
‫موانع طبیعی یا مصنوعی برخورد کند‪ ،‬مقداری از بار خود را تخلیه میکند و تپههای کوچک و بزرگی از ماسه‬
‫بادی به وجود میآورد‪ .‬به این تپهها بارشان )‪ (Barchan‬گفته میشود که گاهی ارتفاعشان به بیش از صدمتر‬
‫میرسد‪ .‬وجود این تله ماسهها و ماسههای بادی می تواند مشکالتی را در راهسازی به وجود آورد‪ .‬اگر جهت‬
‫جاده عمود بر جریان باد باشد ماسهها بر روی سطح جاده جمع شده و مانع ایجاد میکنند که این مسئله‬
‫مشکالتی را برای خودروها مانند انحراف و واژگونی به همراه خواهد داشت‪ .‬برای حل این مشکل مهندسان‬
‫راهساز حتی المقدرو سعی می کنند در چنین مناطقی جاده را به موازات جریان باد احداث کنند‪ .‬و در صورتی‬
‫که مقدر و نباشد با استفاده از ماسه مانعی در کنار راه ایجاد کرده تا که این مانع جلوی جریان ماسه را بگیرد‪.‬‬
‫برای پایدار کردن این مانع بر روی آن مالچ پاشی می شود‪ .‬مالچ امولیسیونی از قیر است که با گذشت زمان‬
‫خشک و شکننده میشود‪ .‬از این رو راه مناسبتر برای حل این مشکل ایجاد پوشش گیاهی در اطراف جاده‬
‫است ‪ .‬برای مثال کاشت درختانی مانند گز و طاق که در برابر خشکی مقاومند و به خاطر ریشههای عمیقشان‬

‫‪64‬‬
 ‫نیاز کمتری به آب دارند‪.‬‬

‫‪ 4-5‬سنگهای دگرگونی )‪:(Metamorph‬‬

‫سنگهایی هستند که تحت شرایط خاص ترمودینامیکی خاص در اعماق زمین در طول زمانهای بسیار طوالنی‬
‫از سنگهای دیگر به وجود میآیند‪ .‬تغییرات به وجود آمده در سنگها شامل تغییر در ساخت‪ ،‬بافت‪ ،‬و ترکیب‬
‫کانیشناسی آنهاست‪ .‬فشرده شدن و از دست رفتن خلل و فرج‪ ،‬جهت دار شدن کانیها و رشد بلورها از عمده‬
‫تغییرات در بافت سنگها تحت شرایط دگرگونی است ولی هیچ تغییر شیمیایی درون سنگ به وجود نمیآید‪.‬‬
‫سنگهای دگرگونی به دو دسته زیر تقسیم میشوند‪.‬‬

‫‪ 1-4-5‬ترمومتامورف‬
‫این سنگها فقط در اثر حرارت دگرگون شده اند و فشارهای دینامیکی زیادی را تحمل نکردهاند‪ .‬به این سنگها‬
‫دگرگونی مجاورتی (کنتاکتی) نیز گفته میشود‪ .‬وقتی توده مذابی در اعماق زمین وجود داشته باشد ولی نتواند‬
‫خود را به سطح زمین برساند‪ ،‬این توده در نزدیکی سطح سرد میشود و گرمای خود را به سنگهای اطراف‬
‫خود منتقل میکند‪ .‬گرمای حاصل که دمای آن به ‪ 1222 °‬میرسد سبب پخته شدن سنگهایی میشود که‬
‫در اطراف توده قرار دارند‪ .‬ضخامت الیه پخته شده به دمای توده و بزرگی آن بستگی دارد‪ .‬اما این نوع دگرگونی‬
‫فقط در ناحیه ای محدود از چند سانتیمتر تا چندصدمتر صورت میپذیرد که به نام شعاع تاثیر خوانده میشود‬
‫که بستگی به وسعت و بزرگی توده نفوذی دارد‪ .‬شکل ‪ 17-4‬به شکل شماتیک نحوهی به وجود آمدن دگرگونی‬
‫مجاورتی را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫شکل ‪ -17-4‬دگرگونی مجاورتی‬

‫اگر خاک رس در اطراف این توده مذاب قرار داشته باشد سنگ بسیار محکمی به نام هورن فلس ‪Hornfels‬‬

‫به وجود میآید که برش آنها نیاز به متههای الماسی دارد‪ .‬وجود این سنگ میتواند منجر به اختالل در فرایند‬
‫فعالیتهای عمرانی شود‪ .‬برای مثال میتوان به سد تویسرکان اشاره کرد که پی آن بر روی هورنفلس قرار‬
‫دارد‪ .‬عالوه بر آن هورنفلس در بروجرد لرستان و شهر بابک کرمان نیز یافت میشود‪ .‬شکل ‪ 18-4‬تصویری از‬
‫سنگ هورن فلس را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫شکل ‪ -18-4‬سنگ هورنفلس‪.‬‬

‫‪ 2-4-5‬متامورف ناحیهای )‪:(Regional metamorphose‬‬

‫هنگامی که ناحیهای از زمین تحت فشارهای دینامیکی باالی ‪ 1222‬اتمسفر و حرارتی تا ‪ 822°‬قرار میگیرد‪،‬‬
‫سنگها و بسیاری از کانیها ناپایدار شده و به کانیهایی که پذیرای این شرایط هستند تبدیل میشوند‪ .‬این‬
‫نوع دگرگونی در مقیاس خیلی وسیعی در حوضههای رسوبگذاری بزرگ و بر اثر عمل فرونشینی تدریجی کف‬
‫حوضه و قرار گرفتن در عمق بیشتر و در نتیجه فشار و حرارت وارده صورت میپذیرد‪ .‬این تغییر سبب میشود‬
‫که بافت و ساخت سنگ دگرگون شود‪.‬‬

‫اگر خاک رس فقط تحت فشار استاتیکی قرار گیرد به سنگ رسی تبدیل میشود که خواص رسها را دارد‪.‬‬
‫در این نوع دگرگونی هر قدر فشار بیشتر شود کانیهای جدید با چگالی بیشتر و متراکمتر حاصل میگردد‪ .‬با‬
‫این توضیح خاک رس تحت فشار بیشتر تبدیل به شیل )‪ (Shale‬میشود‪ .‬شیلها هنوز متامورف نشدهاند و‬
‫مقاومت کافی را ندارند و به همین دلیل به راحتی هوازده میشوند با این وجود نسبت به سنگ رسی تخلخلشان‬
‫کمتر است‪ .‬در عمقهای بیشتر که فشار نیز بیشتر است این سنگ ها به سنگ لوح یا اسلیت تبدیل میشوند‬
‫چنین سنگی به مقدار کمی دگرگون شده و به صورت ورقههای ضخیم میتوان آنها را از هم جدا کرد‪ .‬به‬
‫دلیل خاصیت تورق پذیری خوب برای پوشش شیروانی ساختمانهای مجلل از آن استفاده میشود‪ .‬اگر عمق‬
‫بیشتر شود فشار و دمای بیشتری به سنگ وارد شده و در نتیجه آن سنگ نسبتا محکم و متراکمی به وجود‬
‫آمده که جالی ابریشمی داشته که با آن فیلیت گفته میشود‪ .‬کانیهای رس در فیلیت به میکا تبدیل شدهاند‪.‬‬
‫اگر فیلیت تحت فشار و دمای بیشتری قرار گیرد یه شیست تبدیل میشود که در آن ذرات میکا به وضوح‬
‫قابل رویت است‪ .‬تمام کانیهای این سنگ به میکا تبدیل شده اند و فشارهای وارده به آن خاصیت تورقی‬
‫بخشیده است‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫شکل ‪ -19-4‬بافت ورقه ای شیست ناشی از حضور کانی میکا‪.‬‬

‫اگر سنگ آهک تحت دما و فشار (باالی ‪ 2222‬اتمسف ر) باال قرار گیرد‪ .‬در صورت خالص بودن سنگ آهک‬
‫(باالی ‪ ) %92‬ساخت و بافت سنگ تغییر کرده ولی از نظر کانی شناسی تغییری نمیکند که به آن مرمر خالص‬
‫میگویند که به رنگ سفید است‪ .‬مهمترین معدن مرمر خالص در قروه کردستان و بم در استان کرمان است‪.‬‬
‫در ایتالیا نیز معادن بسیار زیاد مرمر وجود دارد و از این منظر سنگ این کشور در دنیا شهره است‪ .‬در این‬
‫حالت ذرات ریز کلسیت سیال شده و به طرف باال که فشار کمتر است حرکت میکنند‪ .‬این ذرات به دانههای‬
‫درشتتر می پیوندند و در اثر اتصال ذرات درشت سنگ یکپارچهای به نام "مرمر" به وجود میآید‪ .‬در واقع‬
‫سنگ آهکی که متامورف شده باشد را سنگ مرمر یا اونیکس )‪ (Onix‬گفته میشود‪ .‬اگر سنگ آهک ناخالص‬
‫باشد و همراه آن مقداری رس وجود داشته باشد در اثر فشار وارده آهک به مرمر و رس به میکا (بیوتیت)‬
‫تبدیل میشود که این دو کانی به شکل نوارهای تیره و روشن در کنار هم قرار میگیرند‪.‬‬

‫سنگ مرمر برش پذیری خوبی دارد و در عین حال از تخلخل کمتری نسبت به سنگ آهکی دارد از این رو‬
‫برای نماسازی مناسب است‪ .‬قابلیت صیقل پذیری این سنگ بسیار باالست و تا حد آیینه شدن میتوان آن را‬
‫صیقل داد‪ .‬همچنین از این سنگ به شکل گستردهای در مجسمه سازی استفاده میشود‪ .‬در صورت وجود‬
‫‪69‬‬
‫دولومیت در سنگ آهک اولیه‪ ،‬منیزیم موجود در دولومیت در فرایند دگرگونی شدن به رنگ سبز در میآید و‬
‫سنگ مرمر سبز به دست میآید‪ .‬این سنگ در ایران بیشتر در اماکن مذهبی به کار میروند‪.‬‬

‫شکل ‪ -22-4‬سنگ مرمر‪.‬‬

‫نوع دیگری از سنگ مرمر که قابلیت عبور نور را از خود دارد به اونیکس معروف است که در طراحی داخلی و‬
‫در البی ساختمان با قرار دادن نور پشت سنگ رگههای ناشی از ناخالصی سنگ نمایان میشود که بسیار‬
‫زیباست (شکل ‪.)21-4‬‬

‫‪72‬‬
‫شکل ‪ -21-4‬نمونهای از تزیین دیوار البی با استفاده از سنگ ترا ونیکس به همراه نورپردازی از پشت (آزمایشگاه‬
‫المهدی شهرکرد)‬

‫نوع دیگری از سنگهای دگرگونی مرمریت ها هستند که در آنها شدت د گرگونی کمتر از مرمر است‪ .‬در‬
‫ایران سنگ های این گروه بسته به درشتی بلورهایشان ‪ ،‬چینی (ریزبلور و بسیار سفید شبیه کله قند) ‪،‬‬
‫کریستال (دارای بلورهای درشت) و ابری (بدون قابلیت تشخیص بلورها) مینامند‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫شکل ‪ -22-4‬سنگ چینی‬

‫شکل ‪ -20-4‬سنگ مرمریت دهبید شایان‬

‫‪72‬‬
 ‫شکل ‪ -24-4‬معدن دهبید شایان‬

‫اگر ماسه سنگ (با سیمان سیلیسی) در شرایط دگرگونی قرار گیرد ذرات ریز کوارتز مانند آهک سیال شده و‬
‫به سمت باال حرکت میکنند‪ .‬این ذرات توسط کریستالهای بزرگ جذب شده و سنگی را تشکیل میدهند‬
‫که دانه های کوارتز در آن ادغام شده است‪ .‬در این صورت سنگ یکپارچه و محکمی به نام کوارتزیت تشکیل‬
‫میشود‪ .‬کوارتزیت به دلیل مقاومت بسیار باالی فشاری و مقاومت در برابر خورندگی در ساخت دودکش‬
‫نیروگاهها به کار بسته میشود‪ .‬به دلیل هزینههای باالی استخراج و برش آن استفاده از آن در سایر مصارف‬
‫ساختمانی توجیه اقتصادی ندار د و به شکل محدودی به عوان صفحه روی کابینت از آن استفاده میشود‪.‬‬

‫‪70‬‬
74
 ‫شکل ‪ -24-4‬سنگ کوارتزیت‬

‫گرانیت تحت شرایط دگرگونی تبدیل به گینایس )‪ (Gneiss‬میشود‪ .‬بافت گینایس برخالف گرانیت که دانهای‬
‫است نواری (به صورت نوارهای تیره و روشن) دارد‪ .‬گینایس تمام خصوصیات سنگ گرانیت را دارد و از نظر‬
‫مقاومت مکانیکی و کششی به گرانیت بسیار شبیه است‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫شکل ‪ -26-4‬سنگ گینایس‬

‫باقیماندههای گیاهی پس از مدت طوالنی مدفون شدن در شرایط دگرگونی نهایتاً به زغال سنگ تبدیل‬
‫میشوند‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫‪ -6‬چینه شناسی‬
‫چینه شناسی شاخه ای از زمین شناسی است که درباره نحوهی تشکیل‪ ،‬توالی و ارتباط بین سنگهای الیه‬
‫الیه یعنی چینههای پوسته زمین بحث میکند‪.‬‬

‫‪ 1-6‬واحدهای سنگی چینه شناسی‪:‬‬

‫در واحدهای سنگی چینه شناسی آنچه که مورد تاکید است ویژگیهای انواع سنگهای تشکیل دهنده چینه‬
‫هاست‪ ،‬که قسمت عمده آن از یک نوع سنگ معین یا مجموعهای از سنگهای مشخص درست شده باشد‪ .‬هر‬
‫واحد سنگی چینه شناسی ممکن است از یکی از گروه های سنگهای رسوبی‪ ،‬آذرین و دگرگونی یا مجموعهای‬
‫از آنها درست شده باشد‪ .‬این الیهها عبارتند از‪:‬‬

‫‪ 1-1-6‬الیه‪:‬‬
‫کوچکترین واحد سنگ شناسی است و به واسطه داشتن ویژگیهای مشخص از الیههای باال و پایین خود‬
‫تمیز داده میشود‪.‬‬

‫‪ 2-1-6‬بخش‪:‬‬
‫واحد دیگری است متشکل از چند الیه که از نظر ویژگیهای سنگ شناسی مشخص است و در بین قسمت‬
‫های دیگر به راحتی تشخیص داده میشود‪.‬‬

‫‪ 3-1-6‬سازند‪:‬‬
‫واحد اصلی چینه شناسی است و عبارت است از مجموعه الیههایی که دارای صفات سنگ شناسی مشخص‬
‫هستند‪ .‬باال و پ ایین یک سازند مشخص است و گسترش صحرایی آن به حدی است که قابل نقشه برداری‬
‫است‪ .‬ضخامت سازند حد معینی ندارد‪ .‬مثال سازند آغاجری در جنوب غربی ایران دارای ضخامت ‪ 0222‬متر و‬
‫ضخامت سازند دلیچای در البرز مرکزی کمتر از ‪ 122‬متر است‪ .‬یک سازند ممکن است به دلیل خصوصیات‬
‫سن گ شناسی و فسیلی یک پارچه بوده و یا از چند بخش (که هر کدام ممکن است شامل چند الیه باشد)‬
‫تشکیل شده باشد‪ .‬از نظر جنس نیز یک سازند ممکن است منحصرا از الیه های یک جنس باشد (مانند سازند‬
‫الر که عموما از الیه های سنگ آهک درست شده است)‪ ،‬یا از سنگهای مختلف تشکیل شده باشد (مانند‬
‫سازند شمشک که تناوبی از الیه های ماسه سنگ‪ ،‬الیسنگ‪ ،‬شیل و زغال سنگ است)‪ .‬نام سازند معموال از‬
‫محلی که مشخص ترین و بارزترین برونزد آن دیده شده است‪ ،‬انتخاب میشود‪ .‬به عنوان مثال سازند شمشک‬
‫نام خود را از روستایی در شمال تهران گرفته است‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫‪ 4-1-6‬گروه‪:‬‬
‫وا حدی بزرگتر از سازند است و از دو یا چند سازند پیاپی تشکیل شده که با وجود تفاوتهایی که با هم دارند‪،‬‬
‫ویژگیهای سنگ شناسی مشترکی بین آنها یافت میشود (مثل گروه بنگستان در زاگرس که شامل سازندهای‬
‫گژدمی‪ ،‬سروک‪ ،‬سورگاه و ایالم است)‪.‬‬

‫مهندسان در طول کار حرفهای خود و زمان کار با نقشهها و مطالعه گزارشهای زمین شناسی به دفعات به نام‬
‫سازندهای مختلف برخورد می کنند‪ .‬شاید بتوان علت استفاده از مفاهیمی مثل سازند را به گونهای دیگر نیز‬
‫توضیح داد‪ .‬چون نمایش تک تک الیه های بسیار زیادی که در طبیعت وجود دارد روی یک نقشه عمال وجود‬
‫ندارد‪ ،‬از این رو زمین شناسان با قرار دادن تعداد زیادی از الیه ها در واحدهای بزرگتری که خواص مشترکی‬
‫دارند (مانند بخش و سازند و گروه) نمایش آنها رو روی نقشه امکانپذیر ساختهاند‪ .‬باید اضافه کرد که نام‬
‫یک سازند عالوه بر جنس سنگهای آن‪ ،‬اطالعات با ارزش دیگری نیز تداعی میکند‪ .‬برای نمایش یک یا چند‬
‫سازند معموالً الیههای آنها را به گونهای که در طبیعت وجود دارد به صورت ستونی که "ستون چینهشناسی"‬
‫نامیده میشود ترسیم میشوند و مشخصات هر قسمت در کنارش یاداشت میشود‪ ..‬مقایسه ستونهای چینه‬
‫شناسی میتواند نحوهی تغییرات جانبی و قائم در جنس و دیگر مشخصات سنگها (تغییر رخساره) را مشخص‬
‫کرد‪.‬‬

‫‪78‬‬
‫شکل ‪ -1-6‬تغییر رخسارههای رسوبی‪ .‬الف) انواع همبری بین الیههای رسوبات و سنگهای رسوبی‪ ،‬ب) تغییر رخساره جانبی‬
‫رس به ماسه سنگ‪ ،‬ج) تغییر تدریجی رخساره سنگ آهک به سنگ رسی د) بررسی تغییرات جانبی رخسارهها در یک منطقه‬
‫توسط مقایسه چینهشناسی چهار گمانه ‪ 2،0 ،1‬و ‪.4‬‬

‫شکل ‪ 2-6‬تصویری از سازندهای منطقه محل احداث سد گتوند را نمایش میدهد‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫شکل ‪ -2-6‬موقعیت سازندهای زمینشناسی در منطقه سد گتوند‪.‬‬

‫مشخصات برخی سازندهای جنوب ایران‬

‫سازند بختیاری‪ :‬این سازند متشکل از کنگلومرای چرتی و سنگ های سیلیسی و ماسه سنگ های دانه‬
‫درشت سیلیسی است‪ .‬این سازند در کوهستان های زاگرس قابل مشاهده است ولی در دشت خوزستان از‬
‫بین رفته است‪ .‬حفاری در این سازند معموال با آب و مته های دندانه بلند صورت می گیرد‪.‬‬
‫سازند آغاجاری‪ :‬این سازند حاوی مارنهای قرمز‪ ،‬ماسه سنگ های آهکی‪ ،‬مارنهای خاکستری رنگ و گاهی‬
‫الیه های نازک آهک می باشد که معموال با آب و به وسیله مته های دندانه بلند حفاری می گردد‪.‬‬
‫سازند میشان‪ :‬این سازند از مارنهای خاکستری و آهک های مارنی تشکیل شده است‪.‬‬
‫سازند گچساران‪ :‬این سازند شامل انیدرید (‪ ،)CaSO4‬نمک طعام (‪ ،)NaCl‬مارنهای خاکستری و قرمز‪،‬‬
‫طبقات نازکی از آهک و شیل های بیتومین دار می باشد‪ .‬مشکالت حفاری در این سازند فراوان و گاهی غیر‬
‫قابل پیش بینی می باشد‪.‬‬
‫سازند کژدمی ‪ :‬این سازند از شیل و شیل های آهکی تشکیل شده است‪ .‬از دیدگاه حفاری‪ ،‬این سازند‬
‫گاهی حاوی فشار های غیر عادی زیاد است و گاهی با ایجاد تند شدگی چاه همراه است‬

‫‪82‬‬
81
 ‫‪ -7‬ژئودینامیک‬
‫ژئودینامیک عبارت است از نیروهایی در داخل و خارج زمین که باعث ایجاد تحوالتی در زمین (مخصوصاً بخش‬
‫پوسته) میشوند‪ .‬که به طور کلی به دو دسته تقسیم میشوند‬

‫الف) ژئودینامیک بیرونی‬

‫تمامی عواملی که باعث خرد شدن‪ ،‬فرسوده شدن‪ ،‬تفکیک تجزیه و حمل شدن مواد پوسته زمین میشوند‬
‫مانند باد‪ ،‬باران‪ ،‬یخ زدگی‪ ،‬نیروهای ثقلی و سرد و گرم شدن که فرسایش نامیده میشوند در دسته ژئودینامیک‬
‫بیرونی زمین طبقه بندی میشوند‪ .‬این نیروها تمایل دارند که زمین را مسطحتر کنند‪.‬‬

‫ب) ژئودینامیکی درونی‬

‫ژئودینامیکی درونی بر عکس ژئودینامیکی بیرونی عمل میکند و سعی در ناهموار کردن سطح زمین دارد‪ .‬این‬
‫تغییرات توسط زلزلهها‪ ،‬آتشفشانها‪ ،‬کوهزاییها و‪ ..‬انجام می گیرد‪ .‬هرگاه ژئودینامیک بیرونی بر منطقهای‬
‫غلبه کند آن منطقه هموار میشود‪ .‬در کشور ما بیشتر ژئودینامیکی درونی غالب است زیرا کشوری زلزلهخیز‬
‫و کوهستانی داریم‪.‬‬

‫‪ 1-7‬ژئودینامیک بیرونی‬

‫عامل اصلی ژئودینامیک بیرونی زمین فرسایش )‪ (Erosion‬است‪.‬‬

‫فرسایش‪ ،‬تخریب و تجزیه پوسته زمین توسط عواملی است که به ‪ 8‬بخش زیر تقسیم میشوند‪.‬‬

‫هوازدگی )‪(Weathering‬‬

‫فرسایش به وسیله آبهای جاری‬

‫فرسایش به وسیله آبهای زیرزمینی‬

‫فرسایش به وسیله نیروی ثقل‬

‫فرسایش به وسیله دریاها و دریاچهها‬

‫فرسایش به وسیله یخچالهای طبیعی‬

‫فرسایش به وسیله باد‬

‫‪82‬‬
 ‫فرسایش به وسیله انسان‬

‫به ویژه پس از جنگ جهانی دوم فرسایش به وسیله انسان بیش از سایر عوامل منجر به فرسایش تاثیرگذار‬
‫شده و حیات و هستی خود و دیگر جانداران را به شدت به خطر انداخته است‪.‬‬

‫‪ 1-1-7‬هوازدگی )‪:(Weathering‬‬
‫تجزیه‪ ،‬تخریب و تفکیک پوسته زمین توسط عوامل جوی همچون باد‪ ،‬رطوبت و یا عوامل شیمیایی و بیولوژیکی‬
‫میباشد که به سه دسته فیزیکی‪ ،‬بیولوژیکی و شیمیایی تقسیم میشود‪.‬‬

‫‪ 1-1-1-7‬هوازدگی فیزیکی‬
‫تحت عوامل جوی و محیط پوسته زمین فرسوده و هوازده میشود‪ .‬این نوع هوازدگی بر حسب عوامل آن‬
‫دستهبندی میشود‪ .‬این نوع هوازدگی سطحی بوده و معموال در اعماق زمین قابل اغماض است‪.‬‬

‫الف‪ -‬گرم و سرد شدن مکرر سنگها‪ :‬سنگ هایی که دائما در برابر نور و انرژی خورشید قرار دارند در اثر‬
‫حرارت افزایش حجم و در اثر برودت کاهش حجم پیدا میکنند ‪ .‬این کار دائما توسط طبیعت انجام میشود‪.‬‬
‫لذا پس از تعداد زیادی سیکل متریال خسته شده و تمرکز تنش به وجود آمده در آن از تنش قابل تحمل ماده‬
‫بیشتر شده و ماده نمیتواند آن را تاب بیاورد و با انفجار و ترکیدن سنگ این تنش تخلیه میشود‪.‬‬

‫سنگهایی که از کانیهای مختلفی تشکیل شده اند به دلیل ضریب انبساط حرارتی متفاوت کانیها‪ ،‬به‬
‫هنگام تغییر دما حجم دچار تنش درونی شده و به تدریج میشکنند‪ .‬این پدیده اغلب در مناطق کویری و یا‬
‫حاشیه کویرها که اختالف دمای شب و روز زیاد است و گاهی به ‪ 42 °C‬میرسد قابل مشاهده است‪ .‬اغلب‬
‫سنگ های کویری تیره رنگ هستند که سبب جذب نور و انرژی خورشید شده و دمای آنها در روز تا ‪72 °C‬‬
‫باال می رود‪ .‬در این مناطق صدای انفجار در اوایل غروب و یا هنگام طلوع آفتاب شنیده میشود‪ .‬چرا که در این‬
‫زمان دما با بیشترین نرخ در حال تغییر است‪ .‬بر این اساس مهندسین عمران باید در انتخاب مصالح ساحتمانی‬
‫بخصوص برای نما دقت کافی کنند و سعی بر انتخاب سنگهایی کنند که از یک کانی تشیکل شدهاند و یا‬
‫کانی های آنها دارای ضرائب انبساط حرارتی نزدیک به هم باشد‪.‬‬

‫ب‪ -‬انجماد‪ :‬در مناطق سردسیر نوع دیگری از هوازدگی اتفاق میافتد‪ .‬اگر سنگ دارای تخلخل و یا درز و‬
‫شکاف باشد به طوریکه آب بتواند وارد آن بشود‪ ،‬هنگام سرد شدن هوا‪ ،‬آب درون سنگ در محیطی بسته قرار‬
‫میگیرد و با برودت هوا منجمد میشود‪ .‬منجمد شدن آب با افزایش حجم آن همراه است که میتواند فشاری‬
‫معادل با ‪ 2222 kg/cm2‬به سنگ وارد کند که باعث شکستن سنگ میشود‪ .‬بر این اساس در مناطق سردسیر‬
‫و مرطوب باید در انتخاب بتن و سنگ به عنوان مصالح در معرض رطوبت دقت کافی به عمل آورد به ترتیبی‬
‫‪80‬‬
‫که بتن فاقد خلل و فرج بوده و تا حد امکان از شن و ماسه با دانهبندی پیوسته تهیه شده باشد و سنگ مورد‬
‫نظر نیز باید کمترین خلل و فرج و جذب آب را داشته باشد‪.‬‬

‫نمونه دیگری از یخ زدگی در پایه پل های بتنی ممکن است رخ دهد‪ .‬چنانچه بتن به کار رفته در پایه پل‬
‫متخلخل باشد و راه نفوذ آب به آن باز باشد‪ .‬با همین مکانیزم و پس از طی چندین سیکل به تدریج پایههای‬
‫پل تخریب میشود‪.‬‬

‫برای شناخت مقاومت سنگ ها در برابر یخبندان آزمایش استانداردی به نام تست ذوب و یخ ‪(Freeze and‬‬

‫)‪ thaw‬وجو د دارد‪ .‬در این تست ابتدا سنگ درون آب قرار گرفته تا اشباع شود‪ .‬سپس برای چندین سیکل‬
‫متوالی سنگ درون فریزر قرار داده شده و بیرون آورده میشود تا ذوب گردد‪ .‬این آزمایش تا پدید آمدن اولین‬
‫ترک درون سنگ ادامه پیدا می کند‪ .‬تعداد سیکل باالتر برای رسیدن به اولین ترک معیاری از مرغوبیت سنگ‬
‫است‪ .‬در برخی استانداردها پس از تعداد سیکل مشخصی سنگ را وزن کرده و با وزن اولیه مقایسه میکنند و‬
‫میزان از دست رفتن مصالح را به عنوان معیار مقاومت در برابر یخ و ذوب استفاده میکنند‪.‬‬

‫برای مثال سنگ تراورتن با تخلخل باال (‪ )%02‬در اولین سیکل ذوب و یخ متالشی میشود‪ .‬در نقطه مقابل‬
‫سنگهایی مانند مرمر با تخلخل کم (‪ )2/0%‬و یا سنگهایی مانند چینی و یا کریستال بیش از ‪ 122‬سیکل‬
‫در این آزمایش تاب میآورند‪ .‬به طور کلی سنگهای با تخلخل بیش از ‪ %4‬برای استفاده در نما مناسب نیستند‪.‬‬

‫ج‪ -‬هوازدگی توسط نیروی کریستالیزاسیون‪ :‬این نوع هوازدگی در سواحل صخرهای دریاها و یا در کویرها‬
‫اتفاق میافتد‪ .‬در آب دریا به طور متوسط حدود ‪ 06 gr/L‬نمک وجود دارد‪ .‬هنگامی که دریا تالطم زیادی دارد‬
‫آب دریا به صورت پودر در آمده و به سنگهای اطراف میریزد و گاهاً وارد خلل و فرج سنگها میشود‪.‬‬
‫هنگامی که این آب تبخیر میشود نمک آن متبلور میشود و درون سنگ تنش درونی تا ‪ 122 kg/cm2‬ایجاد‬
‫میکند‪.‬‬

‫در مناطق گرم و کویری بارندگیها بی شتر به صورت رگباری است (شدید و کوتاه) که سبب حل شدن گچها‬
‫و نمکها درون آب میشود‪ .‬این آب در عمق خاک و میان سنگها نفوذ میکند‪ .‬با خشک شدن سطح زمین‬
‫عمق خاک هنوز مرطوب است‪ .‬در شرایطی که خاک ریزدانه باشد (به شرطی که رسی نباشد و الی باشد) به‬
‫دلیل خاصیت موئین گی توانایی آن را دارد که آب را از عمق زمین دوباره جذب کند‪ .‬با باال آمدن این آب باز‬
‫هم اگر در مسیر خود نمکی وجود داشته باشد در خود حل میکند‪ .‬با تبخیر آب‪ ،‬نمکها و گچهای روی سطح‬
‫خاک و داخل درز و شکاف سنگها باقی مانده و شروع به تبلور میکند‪ .‬فشار تبلور به جداره سنگ باعث‬
‫تخریب تدریجی سنگ میشود‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫‪ 2-1-1-7‬هوازدگی بیولوژیکی‬
‫نیروی اعمال شده توسط رشد ریشه گیاهان که باعث جابهجایی خاک و سنگ میشود و میتواند تا ‪kg/cm2‬‬

‫‪ 12‬بزرگ باشد‪ .‬این نیرو میتواند منجر به شکافتن سنگها شده و آنها را آماده هوازدگی کند‪.‬‬

‫‪ 3-1-1-7‬هوازدگی شیمیایی‬
‫تمامی فعل انفعاالت شیمیایی که باعث تجزیه و تفکیک و تخریب پوسته زمین میشود هوازدگی شیمیایی‬
‫گفته میشود‪.‬‬

‫الزمه هوازدگی شیمیای حضور همزمان دو عامل رطوبت و دماست‪ .‬بنابرین در مناطق کویری و در‬
‫قطبین که یکی از این دو عامل غایب است این نوع هوازدگی به چشم نمیخور د‪ .‬در نقطه مقابل در استوا که‬
‫رطوبت و دما همزمان زیاد است بیشترین هوازدگی شیمیایی وجود دارد‪ .‬از دیگر عوامل موثر در هوازدگی‬
‫شیمیایی پوشش گیاهی منطقه میباشد که میتواند باعث نگه داشتن رطوبت در خاک شود‪.‬‬

‫در اثر هوازدگی شیمیایی کانیهایی مانند فلدسپاتها‪ ،‬آمفیبولها‪ ،‬پیروکسینها و میکاها ‪ ،‬خاک رس تول ید‬
‫می شود‪ .‬بنابرین در مناطق کویری تولید خاک رس کمتر است اما در مناطق استوایی تولید رس به حداکثر و‬
‫گاهی تا عمق ‪ 122‬متر نیز موثر است به گونه ای که برخی از این مناطق مشکل تهیه سنگ وجود دارد چرا‬
‫که بیشتر سنگها هوازده شدهاند‪.‬‬

‫یکی دیگر از عوامل هوازدگی شیمیایی گازهایی مانند ‪ Cl ،SO2 ،H2S ،CO2‬هستند که بخصوص در مناطق‬
‫صنعتی به وفور یافت میشوند‪ .‬آب حالل ترین ماده موجود در طبیعت است به طوریکه نمیتوان آب ‪%122‬‬
‫خالص را در طبیعت یافت‪ .‬برای مثال هر لیتر آب در دمای ‪ 12 °C‬قادر است ‪ 260‬گرم نمک طعام )‪ (NaCl‬و‬
‫یا ‪ 2/6‬گرم سنگ گچ یا ژیپس و یا ‪ 14‬میلی گرم سنگ آهک و مقدار بسیار ناچیزی از کوارتز (در حد ‪)ppm‬‬
‫را در خود حل کند‪ .‬آب باران در لحظه بارش مانند آب مقطر است و در هنگام فرود برخی گازهای جو مانند‬
‫‪ CO2‬را در خود حل میکند‪ .‬این آب قابلیت حل کردن مقدار بیشتری از سنگ آهک را نسبت به آب مقطر‬
‫دارد‪ .‬گازهای دیگری مانند ‪ Cl ،SO2‬نیز در صورت ترکیب با آب باران منجر به اسیدی شدن آب باران و آسیب‬
‫زدن به پوشش گیاهی میشوند‪ .‬باران اسیدی میتواند از دو طریق به سازهها آسیب بزند‪ .‬اول آنکه در‬
‫شدتهای کم منجر به از بین رفتن جالی سنگهای آهکی شود و دوم در شدت زیاد میتواند منجر به‬
‫خوردگی و تخریب سازه شود‪.‬‬

‫برای مثال پس از جنگ جهانی بسیاری از خانههای شهر برلین با سازههای بتنی بدون پوشش )‪(expose‬‬

‫بازسازی شدند‪ .‬که پس از گذشت بیست سال سقف برخی از این ساختمانها فروریخت‪ .‬بررسیها نشان داد‬

‫‪84‬‬
‫دلیل این اتفاق خوردگی بتن توسط هوازدگی شیمیایی بوده است‪ .‬چرا که در آن زمان در برلین نیروگاههایی‬
‫وجود داشت که با ذغال سنگ کار میکردند و میزان بسیاری زیادی ‪ CO2‬در هوا آزاد میکردند که منجر به‬
‫بارش بارانهای اسیدی میشد‪ .‬بتن مخلوطی از سنگدانه و سیمان و آب است‪ .‬عمده ترکیب سیمان سنگ‬
‫آهک است‪ .‬به این ترتیب باران اسیدی میتواند آسیب جدی به سازههای بتنی وارد کند چرا که پس از‬
‫فروریختن بتن‪ ،‬آرماتورها نیز در معرض رطوبت قرار گرفته و زنگ زده و مقاومتشان را از دست میدهند‪.‬‬

‫با ورود آب باران حاوی دی اکسیدکربن به درون زمین‪ ،‬میزان حل شدن این گاز در آب به دلیل عبور از کنار‬
‫ریشه گیاهان و باکتریهای موجود در خاک که ‪ CO2‬تولید میکنند بیشتر میشود‪ .‬سنگهای آهکی همواره‬
‫به دلیل فشارهای تکنوتیکی دارای درز و شکاف هستند‪ .‬چنانچه چنین آبی وارد زمینی که حاوی سنگهای‬
‫آهکی باشد شود‪ .‬آهکها را در خود حل میکند و در جهت درزها به مسیر خود ادامه میدهد و در تقاطع دو‬
‫شکاف حفرههای کوچک و بزرگی را ایجاد میکند‪ .‬به تدریج شبکهای غیر منظم زیرزمینی تشکیل میشود که‬
‫آب در آنها جریان دارد‪ .‬به مرور این شبکهها بزرگ شده و غارهای آبی را درست میکنند‪ .‬تمام غارها در اثر‬
‫انحالل مواد در آب در سنگهای سولفاته و کربناته به وجود آمدهاند‪ .‬آب این غارها در صورت سرریز شدن‬
‫نهایتاً توسط یک چشمه به سطح زمین میرسد‪.‬‬

‫هیدراته شدن‪ :‬برخی کانیها هنگامی که به سطح زمین میرسند و از زیر فشار لیتو استاتیکی خارج شده‬
‫و به فشار ‪ 1‬اتمسفر میرسند تمایل دارند که آب جذب کنند‪ .‬در این شرایط یک یا دو مولکول آب جذب کرده‬
‫و افزایش حجم یافته و تغییر ماهیت می دهند‪ .‬فرآیند هیدراته شدن فرایندی رفت و برگشتی است‪ .‬به عنوان‬
‫مثال وقتی گچین )‪ (CaSO4‬که در پوسته زمین تحت فش ار لیتواستاتیکی قرار دارد به سطح زمین میرسد‬
‫به مرور توانایی جذب دو مولکول آب پیدا میکند و به ژیپس یا سنگ گچ )‪ (CaSO4.2H2O‬تبدیل میشود‪.‬‬
‫سنگ گچ چنانچه حرارت ببیند این آب را از دست میدهد‪ .‬خواص فیزیکی سنگ گچ و گچین متفاوت است‬
‫و در اثر این تبدیل ‪ %16‬حجم گچین زیاد میشود‪.‬‬

‫‪CaSO4 + 2 H2O ↔ CaSO4.2 H2O‬‬

‫هیدرولیز‪ :‬طی این فرآیند ‪ OH‬وارد شبکه اتمی میشود و ماهیت شیمیایی و فیزیکی آن را تغییر میدهد‪.‬‬
‫این فرآیند برگشتپذیر نیست و اگر کانی آب جذب کند به راحتی نمیتواند آن را از دست دهد‪.‬‬

‫بر اثر هیدرولیز شدن فلدسپاهایی همچون آلبیت یا اورتوز‪ ،‬کائولین به دست میآید‪ .‬کائولین یک خاک رس‬
‫قیمتی است که به خاک رس سفید و یا خاک چینی معروف است‪.‬‬

‫اکسیداسیون‪ :‬در این نوع هوازدگی اکسیژن وارد شبکه اتمی کانی میشود از این طریق ماهیت کانی را تغییر‬

‫‪86‬‬
‫میدهد‪ .‬اکثر کانیهایی که حاوی آهن ‪ II‬میباشند در عمل اکسیداسیون با اکسیژن ترکیب شده و تبدیل به‬
‫کانیهایی با آهن ‪ III‬میشوند‪ .‬برای مثال ‪ FeO‬که تیره رنگ (آبی یا سبز) است در اثر جذب ‪ O2‬به ‪Fe2O3‬‬

‫تبدیل می شود که قرمز رنگ است‪ .‬اکسید آهن سه ظرفیتی هنگامی که آب جذب میکند هیدروکسین آهن‬
‫به وجود میآید که ه ر چه مقدار آب بیشتر باشد رنگ آن از قرمز به زرد متمایل میشود‪ .‬اگر ‪ Fe2O3‬کامل‬
‫آب جذب کند که به آن لیمونیت میگویند‪.‬‬

‫همه کانیها به یک اندازه در بربر هوازدگی شیمیایی حساس نیستند‪ .‬کانیهایی که دارای عنصر آهن هستند‬
‫در برابر اکسیداسیون حساساند و در مناطق حارهای‪ ،‬قرمز رنگی خاک به دلیل هوازده شدن سنگهایی است‬
‫که دارای کانی آهن میباشند‪ .‬زیرا اکسید آهن ‪ III‬قرمز رنگ است‪ .‬برای مثال کانی اولوین (سنگ شاه مقصود‬
‫داری سختی ‪ 7‬و بدون رخ) که از جبه زمین آمده از همه کانیها حساستر است چرا که حاوی آهن است و‬
‫خیلی سریع با آب اکسیژندار ترکیب شده و اکسید میشود و به لیمونیت تبدیل میشود‪ .‬در نقطه مقابل کانی‬
‫کوارتز از همه مقاومتر است و تنها اسید فلوئوریدریک داغ و غلیظ میتواند بر آن اثر بگذارد‪.‬‬

‫‪ 4-1-1-7‬خاک‪:‬‬
‫محصول نهایی هوازدگی اعم از فیزیکی‪ ،‬شیمایی و بیولوژیکی را خاک گویند‪.‬‬

‫خاکها از نظر مهندسی به دو دسته زیر تقسیم میشوند‪.‬‬

‫الف) خاک های برجا که در اثر هوازدگی در همان محل وجود سنگ مادر تشکیل شدهاند و خاکهای نابرجا‬
‫که در محل مورد مطالعه تشکیل نشده و غالباً به وسیله رودخانهها و یا باد به محل فعلی منتقل شدهاند‪.‬‬

‫الف) خاکهای نابرجا (انتقال یافته)‪:‬‬

‫خاکهای بیشتر دشتهای آبرفتی‪ ،‬نابرجاست‪ .‬یک نمونه از این دشتها در مصر علیا قرار دارد که خاک بسیار‬
‫حاصلخیز و خوبی دارد‪ .‬در این منطقه میزان بارندگی سالیانه به طور متوسط کمتر از ‪ 42 mm‬است‪ .‬بنابراین‬
‫عمده هوازدگی از نوع فیزیکی بوده و از این رو انتظار می رود که بیشتر شامل شن و ماسه و سنگریزه باشد و‬
‫مقدار خاک رس (که حاصل هوازدگی شیمیایی است) کمتر باشد‪ .‬این در حالی است که این منطقه دارای‬
‫مقادیر زیادی رس است‪ .‬دلیل این موضوع قرار گیری در دلتای رودخانه نیل است‪ .‬نیل از اوگاندا سرچشمه‬
‫میگیرد و پس از عبور از سودان و مصر به مدیترانه میریزد‪ .‬سودان منطقهای استوایی با حداکثر مقدار‬
‫هوازدگی شیمیایی است و نیل مقدار زیادی از این رس را به همراه ‪( Humus‬مواد آلی گیاهی) با خود حمل‬
‫میکند و در منطقه دلتا رسوب میکند‪ .‬این خاک جذب آب بسیار خوبی دارد و پس از هر طغیان رودخانه و‬
‫‪87‬‬
 ‫به جا ماندن خاک در آن کشاورزی بسیار پر حاصلی انجام میشود‪.‬‬

‫نمونه دیگر منطقه سیستان است که منطقه ای خشک و داغ است و بارش سالیانه آن به طور متوسط ‪44 mm‬‬
‫است در حالیکه تبخیر آن برابر ‪ 0-4m‬است‪ .‬حال آنکه ضخامت رسوبات سیلیت و ‪ clay‬در این منطقه بیش‬
‫از ‪ 2222‬متر است‪ .‬زیرا منطقه سیستان دلتای رودخانه هیرمند است‪ .‬رودخانه هیرمند از کوههای هندوکش‬
‫سرچشمه می گیرد و هنگامی که وارد ایران می شود رسوبات زیادی از رس و سیلیت به همراه دارد‪ .‬طغیان‬
‫رودخانه هیرمند هر ساله در آذر و دی آغاز میشود و تا فرودین ادامه دارد و رسوباتی که توسط رودخانه آورده‬
‫میشود آب را تا ارتفاع ‪ 0‬متر درون خود نگاه میداشت که برای رشد گیاهان بسیار مناسب بود‪ .‬هنگامی که‬
‫آب از عمق به سطح زمین می آید مقدار نمک نیز با خود به همراه دارد که طغیان رودخانه باعث شستشویی‬
‫این نمکها نیز میشد‪ .‬امروزه به دلیل سدهایی که در افغانستان بر روی هیرمند ساخته شده است‪ .‬این‬
‫طغیانها دیگر رخ نمیدهد‪.‬‬

‫اصفهان نیز منطقهای خشک در حاشیه کویر با متوسط بارش ‪ 122 mm‬است‪ .‬اما اصفهان نیز به دلیل رسوبات‬
‫خاک رسی که زاینده رود از اطراف کوه های بختیاری به همراه آورده به یک منطقه مناسب برای کشاورزی‬
‫تبدیل شده است‪ .‬ضخامت این خاک در اطراف اصفهان متفاوت است ولی از ‪ 1‬تا ‪ 222‬متر متغیر (در منطقه‬
‫زینبیه در شمال شرق اصفهان) است‪.‬‬

‫خاک کوه رفت نوع دیگری از رسوبات نابرجا هستند که این نوع خاک در مناطق نزدیک استوا که مرطوب‬
‫و گرم است وجود دارد‪ .‬زیرا در اثر هوازدگی شیمیایی کانیها به خاک رس تبدیل شدهاند و سنگها خرد‬
‫شده اند‪ .‬به هنگام بارندگی چسبندگی خاک )‪ (c‬و زاویه اصطکاک داخلی خاک )‪ (φ‬کاهش یافته و خاک‬
‫پایداری خود را از دست میدهد و دچار لغزش می شود‪ .‬به این ترتیب با حرکت از ارتفاعات به سمت پایین‬
‫سنگهای خرد شده را نیز با خود پایین میآورد به طوریکه کوهپایه را میپوشاند‪ .‬لذا در این منطقه خاک رس‬
‫و قطعات درشت و ریز سنگ ها با هم مخلوط هستند‪ .‬از این رو چنین مناطقی برای ساخت سازه خطرناکاند‪.‬‬
‫چرا که خاک رس نسبت به ماسه زودتر نشست میکند و سبس شکست در سازه میشود‪.‬‬

‫خاکها برجا (انتقال نیافته)‪:‬‬

‫به خاکهایی اطالق میشود که در همان منطقه ای که موجود است در اثر هوازدگی تولید شده است و معرف‬
‫وضعیت اقلیمی منطقه است‪ .‬ضخامت چنین خاکهایی در مناطق استوایی حدود ‪ 122‬متر و در مناطق دیگر‬
‫از چند سانتیمتر تا ‪ 12-14‬متر است‪ .‬ضخامت این نوع خاک در کشور ما کم است‪ .‬اما در منطقه شمال کشور‬
‫و مخصوصاً در مازندران ضخامت آن تا ده متر میرسد‪ .‬خاکهای برجا از سه افق ‪ B ،A‬و ‪ C‬تشکیل شدهاند‪.‬‬

‫‪88‬‬
‫افق ‪ :A‬خارجیترین سطح خاک برجا را تشکیل میدهد که از خاکهای ریزدانه رسی به همراه سیلت و ماسه‬
‫و مواد آلی تشکیل شده است‪ .‬این الیه جذب آب فراوانی دارد و ریشه گیاهان تنها در این قسمت رشد میکند‪.‬‬
‫ضخامت این الیه از چند سانتیمتر تا ‪ 2‬متر متغیر است‪.‬‬

‫افق ‪ : B‬این الیه از رس‪ ،‬سیلت و ماسه تشکیل شده است و مواد آّلی در آن وجود ندارد‪ .‬این منطقه محل تجمع‬
‫کانیهایی است که از افق ‪ A‬شسته شده و به افق ‪ B‬حمل شده و در آنجا رسوب کردهاند‪ .‬این الیه بیشتر‬
‫شامل مواد معدنی‪ ،‬آهن‪ ،‬آهک و یا گچ است‪.‬‬

‫در زمینهایی که در افق ‪ A‬مقدار زیادی آهک وجود‬

‫دارد ممکن است بعد از مدتی به صورت باتالقی درآید‪.‬‬
‫زیرا آهکهای افق ‪ A‬در آب حل شده و در افق ‪ B‬راسب‬
‫میشوند و یک الیه پوسته شکل در این افق تشکیل‬
‫می دهند که به دلیل آب بند بودن آن باعث باتالقی‬
‫شدن زمین و پوسیده شدن ریشه گیاهان میشود‪.‬‬

‫افق ‪ :C‬در این افق مقدار خاک رس کم است و مقدار‬

‫سنگریزهها زیاد و در عمقهای بیشتر نیز ابعاد‬
‫سنگریزهها افزایش یافته و در زیر این افق سنگ بستر‬
‫وجود دارد‪.‬‬

‫شکل ‪ -1-7‬سطوح مختلف خاک‪.‬‬

‫تفاوتهای بین خاک برجا و خاک نابرجا‪:‬‬

‫‪ .1‬افق ‪ A‬و ‪ B‬در هر دو نوع خاک وجود دارد‪ .‬اما افق ‪ C‬و سنگ بستر فقط در خاک برجا وجود دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬خاک برجا در مناطقی (استوا) حداکثر تا ‪ 122‬متر است ولی ضخامت خاک نابرجا از چند متر تا چند‬
‫هزار متر متغیر است‪.‬‬
‫‪ .0‬در خاک برجا هر افق یکبار تکرار میشود ولی در خاک نابرجا هر افق ممکن است چندین مرتبه تکرار‬
‫شودزیرا خاک تازه هر بار روی آن را میپوشاند‪.‬‬

‫کاربرد خاکها در فعالیتهای عمرانی‬

‫‪89‬‬
‫در بیشتر فعالیتهای عمرانی خاک فنداسیون سازه هاست از این رو به دو دلیل الزم است خاک افق ‪ A‬را به‬
‫هر ضخامتی برداشت شده و کنار گذاشته شود (دکوپاژ )‪ .‬دلیل اول ارزش اقتصادی این خاک است‪ .‬چرا که این‬
‫خاک برای کشاورزی بسیار مناسب است و گیاهان فقط در این خاک رشد میکنند‪ .‬این خاک طی سالیان‬
‫بسیار درازی تشکیل شده و میتوان آن را به عنوان خاک زراعی فروخت‪ .‬به افق ‪ A‬خاک نباتی‪ ،‬خاک کشاورزی‪،‬‬
‫خاک ‪ Humus‬دار‪ ،‬خاک زراعی و یا خاک دارای مواد آلی نیز گفته میشود‪ .‬دومین دلیل برای برداشت این‬
‫خاک فنی است‪ .‬از آنجایی که این خاک رفتار خزشی دارد (دیگر مواد آلی موجود در این خاک با گذشت زمان‬
‫پوسیدهتر شده) یعنی با گذشت زمان دچار تغییرشکل میشود‪ .‬به دلیل عدم یکنواختی آن سازه دچار‬
‫نشستهای غیر همگن شده که تنشهای بزرگی را به سازه وارد کرده و آن را غیر ایمن میکند‪ .‬کوبیدن خاک‬
‫‪ A‬نیز نمیتواند در رفع ا ین مشکل چاره ساز باشد چرا که تنها به روش تراکم میتوان ‪ 02‬سانتیمتر از این‬
‫خاک را فشرده کرد‪ .‬همچنین قابلیت جذب آّب و افزایش حجم آن پس از جذب آب نیز میتواند برای سازه‬
‫خطر آفرین باشد‪ .‬هرچه مواد آلی در این خاک بیشتر باشد رنگ خاک تیرهتر خواهد بود‪.‬‬

‫شناسایی خاکها‬

‫مهمترین روش شناسایی خاکهای درشتدانه ارزیابی اندازه دانههای خاک است که از طریق سرند کردن انجام‬
‫میشود‪ .‬شناسایی خاکهای ریزدانه اما با ارزایبی اندازه آنها مقدور نیست‪ .‬بخصوص تشخیص رس از سیلت‬
‫کار سادهای نیست‪ .‬به طور کلی رس دارای خواص زیر است‪:‬‬

‫بر حسب نوع آن خاصیت جذب آب از ‪ 1‬تا ‪ 7‬برابر حجم خود و طبعاً افزایش حجم را دارد‪.‬‬

‫هنگام از دست دادن آب منقبض شده و ترکهای انقباضی در آن پدید میآید‪.‬‬

‫خاصیت پالستیک دارد‪ ،‬یعنی در کنار رطوبت فرمپذیر میشود‪.‬‬

‫در نقطه مقابل میتوان خواص زیر را برای خاکهای سیلت برشمرد‬

‫‪ .1‬فاقد خاصیت پالستیک و فرمپذیری است‬

‫‪ .2‬مقدار جذب آب محدودی دارد‪.‬‬
‫‪ .0‬پایدار نیست و در صورت جذب رطوبت پایداری خود را از دست میدهد‪.‬‬

‫سیلت به شکل خالص در طبیعت وجود ندارد و همیشه مقداری خاک رس در آن وجود دارد‪ .‬کلوخه سیلت را‬
‫به راحتی با فشار انگشتان دست میتوان شکست‪ .‬اما کلوخه ها رسی را به راحتی نمیتوان شکست‪ .‬اگر ‪-22‬‬
‫‪ 12‬درصد رس درون خاکی وجود داشته باشد به راحتی نمیتوان آن را با فشار انگشت شکست‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫روش دیگر تشخیص سیلت از رس ارزیابی واکنش کلوخه آن درون آب است‪ .‬کلوخه کامال سیلتی به سرعت‬
‫شکفته میشود و سریع راسب میشود اما کلوخه رس خیلی دیر میشکفد و پس از ساعتها اگر کلوخه آن‬
‫شکسته شود درون آن خشک است‪ .‬همچنین خاک رس درون آب خیلی دیر و گاهاً روزها طول میکشد تا ته‬
‫نشین شود‪ .‬روش دیگر تشخیص این دو نوع خاک ارزیابی قابلیت فیتیله شدن آنهاست‪ .‬مقداری از خاک به‬
‫همراه مقداری آب مرطوب شده و با حرکت کف دست آن را به صورت فیتیله در آورده میشود‪ .‬فتیلیه رس را‬
‫میتوان بسیار نازک (تا قطر زیر ‪ 1‬میلیمتر) کرد ولی هر چه مقدار سیلت درون آن خاک بیشتر باشد زودتر‬
‫ترک میخورد‪.‬‬

‫خاکهای آلی یا پیت (‪: )Humus‬‬

‫خاکهایی هستند که از بقایای پوسیده گیاهان و جانوران تشکیل شدهاند و اغلب در کنار خاکهای دیگر به‬
‫خصوص سیلت هستند‪ .‬این خاک تیره رنگ است و به دلیل تجزیه مواد آلی‪ ،‬گاز متان و ‪ H2S‬درون آنها‬
‫وجود دارد‪ .‬خاک های آلی نیز قابلیت جذب آب باالیی دارند و در صورت بارگذاری به مرور این آب را از دست‬
‫داده و کاهش حجم پیدا می کنند (پدیده تحکیم) که این موضوع در صورتی که این خاک در زیر فنداسیون‬
‫سازه باشد به سازه آسیب میزند‪ .‬در کل این خاک حتی در حالت خشک نیز توان باربری پایینی دارد‪ .‬در‬
‫مواردی که مقدار مواد آلی درون خاک محدود باشد و امکان تغییر مسیر راه وجود ندارد از روشهای بهسازی‬
‫خاک از جمله تثبیت خاک با مواد شیمیایی و یا تسلیح خاک با استفاده از موادی مانند ژئوگرید استفاده‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪ 2-1-7‬فرسایش و حمل توسط آبهای جاری‬

‫رودخانهها یکی از عوامل فرسایش و حمل سنگها هستند‪ .‬حوضه آبریز هر رودخانه منطقهایست که آبهای‬
‫سطحی و بعضاً آبهای زیرزمینی آن منطقه وارد شبکه رودخانه میشود و آبها وارد یک رشته به نام رودخانه‬
‫جریان مییابند‪ .‬رودخانهها نهایتاً به یک ‪ base level‬یا مصب میریزند‪ .‬در بیشتر رودخانههای بزرگ دنیا مصب‬
‫دریاهای آزاد است‪ .‬اختالف ارتفاع میان حوضه آبریز و مصب سبب میشود که آب دارای انرژی پتانسیل باشد‬
‫که حین حرکت به انرژی جنبشی تبدیل میشود‪ .‬بنابراین هرچه اختالف ارتفاع بیشتر باشد رودخانه با سرعت‬
‫بیشتری جریان مییابد و قدرت فرسایش آن بیشتر میشود‪ .‬رودخانهها بخشی از انرژی جنبشی خود را از‬
‫طریق فرسایش یا جابهجایی مواد مصرف میکنند به طوری که هنگام وارد شدن به مصب دیگر انرژی جنبشی‬
‫عمدهای ندارند‪ .‬نحوه ی فرسایش زمین توسط رودخانه به انرژی رودخانه و نوع زمین بستگی دارد‪ .‬در نزدیکی‬
‫سرچشمه که در کوهستان است و شیب زمین تندتر است رودخانه در عرض کمتر و انرژی بیشتر حرکت‬
‫میکند‪ .‬هنگامی که رودخانه در مسیرهای سخت مانند زمینهای کوارتزی یا آهکی حرکت میکند‪ ،‬در مسیر‬
‫‪91‬‬
‫مستقیم حرکت میکند لذا رودخانه در این زمینها کم عرض ولی عمیق است و دیوارههای آن تقریباً قائم‬
‫هستند و سرعت رودخانه نیز زیاد است‪.‬‬

‫در رودخانهها دو نوع جریان وجود دارد‪.‬‬

‫جریان آرام یا خطی )‪ (Luminar‬که فرسایش ایجاد نمیکند و فاقد حرکت پیچشی است‪.‬‬

‫‪ -2‬جریان بحرانی تا فوق بحرانی یا جریان مغشوش و نا آرام )‪ (Turbulent‬که در این نوع جریان‪ ،‬آب به جای‬
‫آنکه در خط جریان به صورت مستقیم حرکت کند‪ ،‬به صورت چرخشی حرکت میکند (گرداب) و حول‬
‫محورش به صورت قائم میچرخد و زمین را میکند و فرسایش ایجاد میکند‪.‬‬

‫شکل ‪ -2-7‬مسیر حرکت رودخانهها از مبدا تا مقصد‬

‫رودخانهها به چند طریق مواد را جابهجا میکنند و موجب فرسایش بستر خود میشوند‪.‬‬

‫‪ .1‬از طریق انحالل مواد قابل حل‪ :‬رودخانه از ابتدای حرکت خود و در حوضه آبریز سنگهای قابل حل‬
‫مانند نمک‪ ،‬آهک‪ ،‬دولومیت و گچ را در خود حل کرده و با خود حمل میکند‪.‬‬
‫‪ .2‬مقداری از ذرات ریز مانند رس‪ ،‬سیلت (و ماسه در صورتی که سرعت آب زیاد باشد) را به صورت بار‬
‫معلق با خود حمل میکند‪.‬‬
‫‪ .0‬دانههای درشت را به صورت غلتان با خود حمل میکند‪ .‬شکل ‪ 0-7‬به شکل شماتیکی از نحوهی‬
‫حمل این ذرات توسط رودخانه را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪92‬‬
 ‫شکل ‪ -0-7‬روشهایی مختلف حمل سنگ و خاک در اندازههای مختلف توسط رودخانه‬

‫هرگاه انرژی رودخانه کاهش یابد ذرات معلق و غلتان رسوب می کنند ولی ذرات محلول را با خود به مصب‬
‫میبرد‪ .‬هنگامی که رودخانه از ارتفاعات وارد دشتها و زمینهای نرم و فرسایش پذیر میشود‪ ،‬به دلیل انرژی‬
‫زیاد سعی می کند با طوالنی کردن مسیر‪ ،‬شیب و سرعت را کاهش دهد‪ .‬برای افزایش طول‪ ،‬رودخانه از پیچ و‬
‫خم زدن )‪ (Meander‬استفاده میکند‪.‬‬

‫شکل ‪ -4-7‬پیچ و خم در رودخانه‪.‬‬

‫در هر رودخانه خط جریان وجود دارد‪ ،‬در زمینهای نرم خط جریان به سمتی که زمین نرمتر است متمایل‬

‫‪90‬‬
‫میشود و هنگامی که کنارههای رودخانه منحرف میشود خاکهای آن سمت کنده شده و در سمت مقابل‬
‫رسوبگذاری می شود‪ .‬به این ترتیب رودخانه با چم و خم زدن مسیر خود را طوالنی میکند‪ .‬هنگامی طول‬
‫رودخانه بیش از اندازه بلند شود به طوری که آب انرژی خود را از دست دهد دوباره در مسیر مستقیم حرکت‬
‫میکند به این ترتیب در کنارههای رودخانه باتالق به وجود میآید‪.‬‬

‫شکل ‪ -4-7‬خط جریان به همراه پروفیل رودخانه‪.‬‬

‫مالحظات در مهندسی عمران‬

‫ساخت پل بر روی رودخانه باید به ترتیبی باشد که ساخت آن باعث ایجاد جریان مغشوش در رودخانه نشود‪،‬‬
‫چرا که در غیر این صورت جریان بحرانی زیر پایه پل را شسته و خالی میکند که منجر به تخریب پل میشود‪.‬‬
‫معموالً تمایل بر آن است که پل ها را در قسمت کم عرض رودخانه ساخته شوند تا هزینه ساخت آن کمتر‬
‫شود‪ .‬به این منظور دو طرف رودخانه برای ساخت پایها بتن ریزی میشود که نتیجتاً باعث کاهش عرض‬
‫رودخانه میشود و لذا جریان بحرانی و فوق بحراین به وجود میآید‪ .‬از آنجایی که پایهها از جنس بتن است و‬
‫رودخانه نمیتواند آنها را فرسایش دهد‪ ،‬لذا خاک اطراف آن را میکند و پل را دور میزند که ممکن است به‬

‫‪94‬‬
 ‫طور کامل پل را دور زده و پل بالستفاده باقی بماند‪.‬‬

‫شکل ‪ -6-7‬احداث پل در بخش کم عرض رودخانه و شسته شدن خاک پشت پایهها‪.‬‬

‫گاهی عمل ‪ meander‬رودخانه در زمینهای نرم باعث میشود که زمینهای وسیعی در اشغال رودخانه قرار‬
‫بگیرد‪ .‬از این رو با ایجاد یک مسیر مستقیم برای جریان رودخانه میتوان زمینهای زیاد را آزاد کرد که به این‬
‫عمل در اصطالح "تصحیح رودخانه" گفته می شود‪ ،‬اما این کار نادرست است چرا که با انجام چنین کاری‬
‫شیب رودخانه عمال افزایش پیدا کرده و سرعت جریان آب بیشتر شده و قدرت تخریب و فرسایش آن افزایش‬
‫پیدا می کند که با افزایش عمق رودخانه ممکن است بر آب های زیرزمین تاثیر گذاشته و منجر به خسارت‬
‫شود‪.‬‬

‫‪94‬‬
 ‫شکل ‪ -7-7‬تاثیر تصحیح رودخانه بر قدرت فرسایش رودخانه‪.‬‬

‫مراحل فرسایش به وسیله رودخانه‬

‫رودخانه ها به مانند موجودات زنده دارای سه مرحله جوانی‪ ،‬کمال و پیری هستند‪ .‬اما رودخانهها مرگ ندارند‬
‫و ممکن است پس از مرحله پیری دوباره جوان شوند و این مراحل دوباره تکرار شوند‪.‬‬

‫جوانی‪:‬‬

‫در این مرحله حرکات رودخانه قابل پیش بینی نیست و جریانات آن شدیداً آشفته و فوق بحرانی است‪ .‬اختالف‬
‫ارتفاع بین حوضه و مصب زیاد است بنابرین قدرت فرسایش و حمل مواد آن نیز زیاد است‪ .‬در مسیر رودخانه‬
‫آبشارهای زیادی وجود دارد‪ .‬شیب های دو طرف بستر رودخانه تند است و به دلیل این شیب تند شاهد لغزش‬
‫دامنهها به درون رودخانه هستیم‪ .‬این رودخانهها دائماً طغیان میکنند و از بستر خود خارج میشوند و مسیر‬
‫خود را تغییر میدهند‪ .‬ساحل یا تراس آن ها یه دلیل طغیان و خارج شدن از بستر قابل برنامهریزی نیست و‬
‫رسوبات کف آن یکنواخت نیست و دانهبندی منظمی ندارد‪ .‬بنابریان در هنگام ایجاد تاسیسات آبی روی آنها‬
‫باید ب ا دقت همه جوانب در نظر گرفته شود چراکه در غیر این صورت در اولین طغیان ممکن است سازهها از‬
‫بین بروند‪.‬‬

‫‪96‬‬
 ‫شکل ‪ -8-7‬پروفیل رودخانه جوان‪.‬‬

‫مرحله کمال‬

‫در این مرحله اختالف ارتفاع ببین حوضه آبریز و مصب متعادلتر است و شیب دامنههای رودخانه نیز متعادل‬
‫شده و لغزشها کمتر اتفاق میافت‪.‬‬
‫معموال آبشاری در مسیر رودخانه وجود‬
‫ندارد و یا در صورت وجود ارتفاع کمی‬
‫دارد‪ .‬در این مرحله رودخانه به ندرت‬
‫طغیان میکند و از بستر خود خارج می‪-‬‬
‫شود‪ .‬رسوبات کف آن داری نظم دانه‪-‬‬

‫شکل ‪ -9-7‬پروفیل رودخانه در مرحله کمال‪.‬‬ ‫بندی است به طوریکه در حوضه آبریز‬
‫رسوبات درشتدانه و در مصب رسوبات‬
‫ریزدانه به چشم میخورد و تراس آن تقریباً قابل برنامهریزی است‪.‬‬

‫مرحله پیری‬

‫‪97‬‬
‫در این مرحله اختالف ارتفاع بین حوضه آبریز و مصب تعدیل شده است به طوریکه جریان در آن )‪(Laminar‬‬

‫است‪ .‬شیب جناحین رودخانه کامال متعادل اس ت و بار بستر رودخانه کامال منظم است به طوریکه هنگام وارد‬
‫شدن به دلتا تنها حاوی سیلت و رس و مواد محلول است و وقتی وارد مصب میشودفقط مواد محلول را با‬
‫خود حمل می کند و بارهای درشت را قبالً تخلیه کرده است‪ .‬در مسیر آنها آبشاری وجود ندارد و ساحل آنها‬
‫کامال قابل برنامهریزی است زیرا هیچگاه در شرایط عادی از بستر خارج نمیشوند‪.‬‬

‫حمل و نقل به وسیله رودخانهها‬

‫رودخانه ها یکی از عوامل عمده فرسایش و حمل و نقل مواد هستند و هر ساله حدود ‪ 24‬میلیارد تن از رسوباتی‬
‫که توسط هوازدگی ایجاد میشود توسط رودخانهها به دریاچهها‪ ،‬دریاها و پشت سدها ریخته میشود‪ .‬جدول‬
‫زیر میزان فرسایش سطحی خاک در قارههای مختلف را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪ .1‬اروپا‪ :‬به ازای هر یک کیلومترمربع ‪ 84‬تن‪ .‬در اروپا بیالن فرسایش سطحی خاک مثبت است‪ .‬یعنی‬
‫خاک سازی در هر کیلومتر مربع بیشتر از فرسایش آن است‪.‬‬
‫‪ .2‬استرالیا‪ :‬به ازای هر کیلومتر مربع ‪ 280‬تن‬
‫‪ .0‬آمریکای شمالی‪ :‬به ازای هر کیلومتر مربع ‪ 491‬تن‬
‫‪ .4‬آمریکای جنوبی ‪ :‬به ازای هر کیلومتر مربع ‪ 721‬تن‬
‫‪ .4‬آفریقا‪ :‬به ازای هر کیلومتر مربع ‪ 714‬تن‬
‫‪ .6‬آسیا‪ :‬به ازای هر کیلومتر مربع ‪ 612‬تن‬

‫ایران کشور خشک است و متوسط بارندگی آن کمتر از ‪ 1/0‬متوسط بارندگی دنیاست‪ .‬پیش از انقالب میزان‬
‫فرسایش سطحی خاک حدود ‪ 1222‬تن در هر کیلومتر مربع بوده است‪ .‬اما اکنون این عدد به ‪ 2422‬تن در‬
‫هر کیلومتر مربع رسیده است‪ .‬این موضوع خسارتهای فراوانی را به دنبال داشته است‪ .‬برای مثال میتوان به‬
‫تجمع رسوبات پشت سدها اشاره کرد که الیروبی آن هزینه گزافی را تحمیل میکند‪ .‬دلیل باال بودن فرسایش‬
‫سطحی خاک علی رغم میزان بارندگی کم دو علت دارد‪:‬‬

‫‪ .1‬به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران که بخش زیادی از آن کوهستانی است‪ ،‬اختالف ارتفاع بین‬
‫حوضههای آبریز و مصبها زیاد است که سبب افزایش شدت و قدرت فرسایش میشود‪.‬‬
‫‪ .2‬از بین بردن جنگل ها و مراتع فرسایش خاک را تشدید کرده است‪ .‬قطرات باران وقتی به سطح زمین‬
‫نزدیک میشوند دارای انرژی جنشی هستند و هنگامی که به شاخ و برگ درختان برمیخورند بخشی‬
‫از این انرژی کاهش پیدا می کند‪ .‬سپس این قطرات با انرژی کم به سطح زمین برمیخورد و وارد‬

‫‪98‬‬
‫خاک جنگل که خاکی متخلخل و نفوذپذیر است میشود و قسمتی از آن به راحتی توسط خاک جذب‬
‫میشود و به گیاهان میرسد و یا وارد آبهای زیر زمینی شده و منشا چشمهها و یا رودخانهها‬
‫می شوند‪ .‬در مناطقی که مرتع و جنگل وجود ندارد هنگامی که قطرات باران به سطح زمین بر خورد‬
‫می کنند‪ ،‬خاک بالفاصله اطراف قطره آب را گرفته و اجازه پخش شدن به آن نمیدهد و فرصت نفوذ‬
‫درون خاک را از آب گرفته شده و این آب نمیتواند وارد آبهای زیر زمینی شود‪ .‬از به هم پیوستن‬
‫این آبهای سطحی در دامنهها و حرکت سریع آنها به طرف پایین دست سیل ایجاد میشود‪ .‬بنابراین‬
‫از بین بردن جنگ ها در سالیان اخیر و شخم زدن زمین در جهت شیب آن‪ ،‬زمین را برا فرسایش‬
‫هرچه بیشتر آماده کرده و سبب سیل خیز شدن بسیاری از نقاط کشورمان شده است‪.‬‬

‫هنگامی که بستر رودخانه الیه ای از سنگ سخت روی الیه ای از سنگ نرم باشد‪ .‬هنگامی که آب روی آن‬
‫جریان پیدا می کند‪ ،‬سنگ سخت در مقابل سایش مقاومت نشان می دهد‪ .‬در حالی که سنگ نرم در زیر آن‬
‫به زودی ساییده شده و شسته می شود‪ .‬در نتیجه سنگ سخت به صورت پیشامدگی تشکیل می شود‪ .‬با این‬
‫ترتیب آب روی الیه سنگ سخت می گذرد و از لبه آن پائین می ریزد و الیه نرم زیر سنگ سخت را خالی‬
‫می کند و به تدریج قطعاتی از آن جدا می سازد و آرام آرام محل ریزش آب به جانب فراز آب عقب می رود‪،‬‬
‫ولی راس آن همواره لبه این سنگ سخت است‪ .‬به عبارت دیگر فرسایش توسط آبشار یک فرسایش عقب رونده‬
‫است‪ .‬بهترین نمونه عقب نشینی در آبشار (( نیگارا )) دیده می شو که در طی ‪ 11222‬سال حدود ‪ 11‬کیلومتر‬
‫عقب نشینی کرده است‪.‬‬

‫شکل ‪ -12-7‬فرسایش در آبشار نیاگارا‪.‬‬

‫‪ 1-2-1-7‬روشهای مقابله با فرسایش‬

‫مقابله با نقش فرسایشی آبهای جاری به روشهای مختلفی انجام میپذیرد که برخی از مهمترین آنها در‬

‫‪99‬‬
 ‫این زمینه عبارتند از‪:‬‬

‫افزودن به چسبندگی مصالح منفصل‪:‬‬

‫ساده ترین راهکار در این مورد گیاهگاری خصوصاً کاشتن گیاهان دارای رشد سریع است‪ .‬ریشه گیاهان با ایجاد‬
‫شبکه ای به هم پیوسته درون خاک از شسته شدن مواد منفصل جلوگیری به عمل میآورند‪ .‬درشیبهای زیاد‬
‫می توان لیتدا یک توری بافته بر سطح دامنه پهن کرد و سپس بذر پاشید‪ ،‬یا اینکه سطح دامنه به صورت‬
‫پلکانی درآورد تا پرورش و نگهداری نهالها ساده تر شود‪ .‬جلوگیری از چرای بی رویه دام ها و محافظت از‬
‫مراتع موجود باید در سرلوحه فعالیت های مربوط له مقابله با فرسایش آبهای جاری قرار بگیرد‪.‬‬

‫در مکانهایی که امکان رویش گیاه وجود ندارد‪ ،‬با پ اشیدن مواد شیمیایی‪ ،‬ذرات خاک به هم چسبانده میشوند‪.‬‬
‫از این میان استفاده از هیدروکربنهای سنگین مثل مالچ و قیر کاربرد فرارون دارد‬

‫‪ 3-1-7‬فرسایش توسط آبهای زیرزمینی‬

‫همانگونه که قبالً نیز اشاره شد آب قوی ترین حالل موجود در طبیعت است و قدرت آن بخصوص زمانی که‬
‫گازها وارد آن شوند بیشتر نیز می شود‪ .‬عالوه بر غارهایی که در واقع شبکهای خطی هستند که در اثر ورود‬
‫آب گازدار درون سنگهای کربناته (گچی و آهکی و دولومیتی) ایجاد میشوند گاهاً نیز در اثر انحالل این‬
‫سنگها حفرههای بزرگی نیز درون این سنگها ایجاد میشود که کارست )‪ (Karst‬نام دارند‪ .‬کارستها به طور‬
‫کلی به دو نوع سطحی و عمقی تقسیم میشوند که نوع عمقی آن معموالً محل تجمع آبهای زیرزمینی‬
‫هستند ‪.‬عموماً آب زیرزمینی در کارست جریان می یابد و از طریق چشمههای کوچک یا بزرگ به سطح زمین‬
‫میرسد‪.‬‬

‫نقاط مثبت کارستها‬

‫‪ .1‬در مناطق کاریستیکی آبهای سطحی خیلی زود به عمق منتقل شده و در آنجا ذخیره میشوند و‬
‫سپس توسط چشمههای موقت یا دائم تخلیه میشوند‪ .‬از این رو این مناطق محلهای مناسبی برای‬
‫ذخیره آب زیرزمینی هستند‪ .‬به طور کلی ذخیره آبهای زیرزمینی عالوه بر آبرفتها در سنگهای‬
‫آهکی و دولومیتی حاوی کارست نیز انجام میشود‪ .‬با این تفاوت که آب ذخیره شده در کارست به‬
‫دلیل وجود شکاف و درزه باز به سطح در معرض خطر آلوده شدن هستند‪.‬‬
‫‪ .2‬مناطق کاریستیکی معموالً سیلخیز نیستند چزا که آب قبل از جاری شدن به عمق زمین فرو میرود‪.‬‬

‫نقاط منفی مناطق کارستی‬

‫‪122‬‬
‫‪ .1‬چنانچه بنا باشد که از آب زیرزمینی ذخیره شده در کارستها به عنوان آب آشامیدنی استفاده شود‬
‫می بایست جهت جلوگیری از آلوده شدن این آب استفاده از کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات‬
‫کشاورزی ممنوع شود و پس ماند کارخانهها با دقت دفع شود‪.‬‬
‫‪ .2‬احداث راه در زمین های کارستی پر هزینه است و هزینه تعمیر و نگهداری این جادهها باالست‪.‬‬
‫‪ .0‬اکتشاف و حفر تونل در مناطق کاریستیکی با ریسک همراه است چرا که این امکان وجود دارد که به‬
‫هنگام حفر تونل به رگههای آب برخورد شود تونل با آب پر شود‪ ،‬پر کردن این حفرات بسیار پرهزینه‬
‫است‪.‬‬
‫‪ .4‬در مناطق کاریستیکی احداث سد بسیار مشکل و تقریباً غیر ممکن است‪ ،‬زیر با باال آمدن آب ممکن‬
‫است آب از طریق تونلهای کارست تخلیه شوند (مانند سد الر)‪.‬‬

‫یک نمونه از غارهایی که بر اثر پدیده کارست به وجود آمدهاند غار شاهپور است که چشمه بزرگی به نام ساسان‬
‫دارد که بخشی از آب شهر کازرون را تامین میکند‪.‬‬

‫استالکتیت و استالگمیت (چکنده و چکیده) موجود در غارها به دلیل خارج شدن گاز از آب‪ ،‬کاهش قدرت‬
‫حاللیت آب و ته نشین شدن سنگهای کربناتی است‪.‬‬

‫‪ 4-1-7‬فرسایش توسط نیروی ثقل‬

‫گاهی در اثر نیروی جاذبه توده سنگ و خاک به حرکت در آمده به طوری که سرعت آنها میتواند از چند متر‬
‫در ثانیه تا چند میلیمتر در سال باشد‪ .‬به این حرکت توده سنگها و خاک‪ ،‬زمین لغزش میگویند‪ .‬در اثر زلزله‬
‫منجیل (‪ )1069/0/01‬بیش از ‪ 222‬نفر بر اثر وقع زمین لغزشها جان خود را از دست دادند و بسیاری از‬
‫باغات و جادهها نیز از بین رفتند‪.‬‬

‫نیروی جاذبه‪ ،‬شیب زمین‪ ،‬رطوبت و دانه بندی خاک از عوامل اصلی حرکت توده خاک هستند‪ .‬هر قدر دانهبندی‬
‫خاکی ریزتر باشدحرکت آنها نیز سادهتر است‪ .‬به طوریکه رسها در شیبهای بسیار کم نیز به حرکت در‬
‫میآیند در حالیکه سنگهای درشت در شیبهای تند به حرکت در میآیند‪ .‬با افزایش رطوبت خاک نیز میزان‬
‫چسبندگی )‪ (C‬و اصطکاک داخلی خاک )‪ (φ‬کاهش یافته و خاکها پایداری خود را از دست میدهند‪ .‬زلزله‬
‫و حرکات دینامیک زمین نیز می تواند توده را از حالت تعادل خارج کند‪ .‬گاهی بارگذاری و حرکت شیب نیز‬
‫منجر به لغزش توده میشود‪.‬‬

‫‪121‬‬
 ‫شکل ‪ -11-7‬شروع لغزش در اثر برداشته شدن دیوار حائل‬

‫وجود درخت در دامنه شیب می تواند تا حد زیادی پایداری خاک را افزایش دهد‪ ،‬چرا که ریشه درختان مقاومت‬
‫کششی خاک را افزایش داده و مانع از لغزش میشود‪ .‬کج شدن درختان در زمینهای شیب دار نشانه ای از‬
‫لغزش خاک است‪.‬‬

‫‪ 5-1-7‬فرسایش توسط باد‬

‫هنگامی که جریان باد آرام است مسئله ای ایجاد نمی کند اما در شرایط خاص که جریان آن بحرانی و یا فوق‬
‫بحرانی میشود میتواند منجر به تخریب و فرسایش شود‪ .‬وقتی باد به گردباد تبدیل میشود‪ ،‬قدرت تخریب و‬
‫حمل فوق العاده ای پیدا میکند‪ .‬از آنجایی که بخش عمده ای از کشور ما تقریباً فاقد پوشش گیاهی است‪،‬‬
‫قدرت تخریب باد نیز بیشتر است‪ .‬جدول ‪ 1-7‬رابطه سرعت باد و قطر حداکثر سنگدانههای قابل حمل را نشان‬
‫میدهد‪.‬‬

‫جدول ‪ -1-7‬رابطه بین سرعت باد و قطر ذرات قابل حمل‬

‫‪24‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫سرعت باد )‪(m/s‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2/4‬‬ ‫قطر ‪2/1‬‬ ‫حداکثر‬

‫)‪(mm‬‬
‫در صحرای ‪ Nombia‬در غرب آفریقای جنوبی که به ندرت شاهد بارندگی است‪ ،‬درههایی با عمق تا ‪ 122‬متر‬
‫وجود دارد که در اثر فرسایش توسط باد به وجود آمده اند‪ .‬در کویر لوت نیز جهت باد شمال غرب به طرف‬
‫جنوب شرث است و چون در این منطقه پوشش گیاهی نیز وجود ندارد‪ ،‬قدرت فرسایش باد بسیار زیاد است و‬
‫تخریب زیادی ایجاد میکند‪.‬‬

‫‪122‬‬
 ‫‪ 6-1-7‬فرسایش توسط انسان‬
‫پس از جنگ جهانی دوم به دلیل پیشرفت صنعت و تکنولوژی‪ ،‬فرسایش به وسیله انسان بیش از عوامل دیگر‬
‫طبیعت و محیط را تحت تاثیر قرار داده است به طوریکه کل حیات و هستی را در معرض خطر قرار داده است‪.‬‬
‫فرسایش به وسیله انسان سبب سیل خیز شدت منطقه‪ ،‬از بین رفتن طبیعت و آبهای زیر زمینی میشود‪.‬‬

‫کشور ایران در منطقهای نیمه خشک واقع است و مهمترین منبع تهیه آب مصرفی‪ ،‬سفرههای آب زیر زمینی‬
‫است‪ .‬بهترین روش برای استفاده از آبهای زیرزمینی‪ ،‬احداث قنات است اما در سالهای اخیر با احداث چاهها‬
‫و عدم استفاده صحیح از آنها باعث از بین رفتن سفرههای آب زیرزمینی شدهایم‪ .‬این آبهای زیر زمینی طی‬
‫ده ها هزار سال در خلخل و فرج زمین ذخیره شده اند و حال ما با استفاده بی رویه از آنها این حفرات را از‬
‫آبها تخلیه کردهایم و سبب متراکم شدن زمین شدهایم‪.‬‬

‫یکی دیگر از عواملی که سبب بر هم خوردن تعادل در طبیعت شده است‪ ،‬تولید بیش از حد قابل گاز ‪ CO2‬در‬
‫اثر سوزاندن میلیون ها تن سوخت فسیلی در هر روز است‪ .‬در طبیعت جنگلها و فیتوپالنگتونها (موجودات‬
‫تک سلولی در آب دریاها) مصرف کننده ‪ CO2‬و تولید کننده ‪ O2‬هستند که با قطع بی رویه درختان و آلوده‬
‫کردن دریاها بخش عمده ای از این منابع را نیز از بین برده است‪ .‬تولید گازهای گلخانهای نه تنها هوا را آلوده‬
‫می کنند بلکه با جذب امواج الکترومغناطیسی که از سطح زمین رفلکس شدهاند منجر به گرم شدن هوای کره‬
‫زمین شدهاند‪.‬‬

‫‪120‬‬
 ‫‪ -1‬ژئو دینامیک درونی (تکتونیک)‪:‬‬
‫نیروهای درون زمین که باعث تحوالتی در سطح زمین میشود مانند زلزلهها‪ ،‬آتشفشان ها و کوهزاییها‬
‫می باشد‪ .‬به علمی که درباره نیروهای دینامیکی زمین و پدیده های نشأت گرفته از این نیرو صحبت میکند‪،‬‬
‫علم تکتونیک )‪ (Tectonic‬میگویند‪.‬‬

‫گاهی در کوه ها به آثار وجود دریا همچون صدف‪ ،‬سنگ آهک و جانوران تک سلولی یا ماهی و ‪ ...‬برخورد‬
‫میکنیم و نشاندهنده آن است که نیروهای تکتونیکی سبب شده اند که این مناطق تا ارتفاع چند هزار متر‬
‫باالتر از سطح دریا قرار بگیرند‪ .‬همچنین این نیروها سبب چین خوردگی الیه ها میشوند‪.‬‬

‫نیروهای تکتونیکی در زمین در چند جهت وجود دارند‪:‬‬

‫‪ )1‬نیروهای افقی یا کمپرسی‬

‫‪ )2‬نیروهای کششی‬

‫‪ ) 0‬نیروهای قائم که اگر خالف جهت نیروی جاذبه باشند جهت آنها مثبت و اگر در جهت نیروی جاذبه باشند‬
‫جهت آنها منفی است‪.‬‬

‫در جبه زمین مواد خاصیت پالستیک و فرم پذیر دارند و حرارت نیز باالست‪ .‬درجه حرارت باالی جبه زمین از‬
‫دو عامل نشأت میگیرد‪:‬‬

‫‪ )1‬به دلیل حرارت اولیه زمین‬

‫‪ ) 2‬به دلیل وجود مواد ناپایدار در پوسته و جبه زمین‪ .‬این مواد مانند اورانیوم تمایل دارند به حالت پایدار‬
‫برسند و به این منظور مقداری از ماده را به صورت تابش اشعه های ‪ α ،β‬و ‪ γ‬به انرژی تبدیل میکنند که‬
‫سبب گرم شدن جبه زمین میشود‪.‬‬

‫ضخامت پوسته زمین در کف اقیانوسها کمتر است‪ .‬مواد مذاب جبه در اقیانوسها به زیر پوسته میآیند و به‬
‫دلیل وجود آب در کف اقیانوسها‪ ،‬سرد شده و به پایین میروند و به این ترتیب یک حرکت چرخشی در زیر‬
‫کف اقیانوس ها ایجاد میشود و گنبدهای حرارتی یا دم های حراراتی پدید میآیند‪ .‬بنابراین کف اقیانوسها‬
‫‪ mobile‬و متحرکند‪ .‬تکرار این عمل باعث کشش در پوسته کف اقیانوس میشود که در نهایت شکافی در‬
‫پوسته در کف اقیانوس ایجاد میشود که مواد مذاب از آن خارج میشوند‪ .‬این مواد مذاب اکثراً بازالت هستند‬
‫که سنگین است و به زیر پوسته قاره ها میروند‪ .‬اما پس از مدتی در زیر قارهها نیز فشار زیاد میشود که سبب‬

‫‪124‬‬
‫باال رفتن حرارت مواد و ذوب شدن آنها می شود و این مواد مذاب از نقاط ضعف پوسته زمین به صورت آتش‬
‫فشان بیرون میآیند و یا آنکه موجب زلزلههایی در سطح زمین میشود‪ .‬همانند آتشفشان مکزیک و یا‬
‫زلزلههای سانفرانسیسکو (شکل ‪ 66‬و ‪.)67‬‬

‫شکل ‪ -1-8‬حرکت سنگها در جبه زمین‪.‬‬

‫شکل ‪ -2-8‬برش عرضی یک صفحه اقیانوسی در حال رشد که در حال فرورفتن به زیر لبه یک قاره است‪.‬‬
‫این برش نشان می دهد که اجزای آذرین‪ ،‬رسوبی و دگرگونی چرخه سنگ‪ ،‬هر دو در منطقه قارهای و‬
‫اقیانوسی حضور دارد‪.‬‬

‫نمونه زنده بازشدگی کف دریا و باال آمدن مواد مذاب‪ ،‬دریای سرخ است که در حال تبدیل شده به یک اقیانوس‬
‫میباشد‪ .‬در اثر آن بازشدگی پوس ته عربستان به زیر ایران رفته و باعث باال آمدن و چین خوردن کوههای‬

‫‪124‬‬
 ‫زاگرس میشود‪.‬‬

‫‪ 1-1‬چینخوردگی‪:‬‬
‫هنگامی که نیروهای تکتونیکی که حرکات افقی دارند‪ ،‬به پوسته زمین وارد میشوند سبب چین خوردگی و‬
‫یا شکستگی در پوسته میشوند‪ .‬بنابراین عامل اصلی چینخوردگی نیروهای دینامیکی افقی هستند‪ .‬هنگامی‬
‫که سنگهای منطقه به صورت الیهای هستند‪ ،‬ابتدا این الیهها نیروها را در خود مستهلک میکنند‪ .‬با افزایش‬
‫فشار‪ ،‬دیگر الیه ها قادر به مستهلک کردن این نیرو نیستند و تحت تاثیر آن پوسته گرم شده و پس از مدتی‬
‫خاصیت پالستیک و فرم پذیری پیدا میکن د‪ .‬فرم پذیری سنگ به جنس و ساخت آن بستگی دارد‪ .‬چون‬
‫جنس الیه ها متفاوت است نسبت به این نیروهای افقی دینامیکی عکس العملهای متفاوتی نشان میدهند و‬
‫این الیه ها روی یکدیگر شروع به حرکت کرده و چینهای سینوسی در آن ایجاد میشود‪ .‬اگر شدت این نیروها‬
‫بسیار زیاد باشد پس از چین خوردگی سب شکسته شدن چین خوردگی میشود (شکل ‪ 68‬و ‪.)69‬‬

‫شکل ‪-0-8‬‬

‫‪126‬‬
 ‫شکل ‪ -4-8‬الیه های باالیی چین خودگی دچار فرسایش شدهاند‪.‬‬

‫این ساختارهای تکتونیکی را به ص ورت زیر نام گذاری میکنند‪:‬‬

‫‪ -1‬فرم یا ساختاری که در آن الیههای پیر در وسط قرار گرفته و الیههای جوان در طرفین آن قرار دارند را‬
‫‪ Anticline‬یا «تاقدیس» گویند‪.‬‬

‫‪ -2‬به ساختاری که در آن الیههای جوان در وسط هستند و طرفین آن الیههای پیرتر میشوند ‪ Syncline‬یا‬
‫« ناودیس » میگویند‪.‬‬

‫به فرم ها یا ساختارهای تکنوتیکی که در اثر نیروهای افقی شکل گرفته اند و از یک تاقدیس و یک ناودیس‬
‫متوالی با یک طول موج تشکیل شدهاند‪« ،‬چین» میگویند‪ .‬طول موج چین ها میتواند از میلیمتر تا کیلومتر‬
‫متغیر باشد و هر چه الیه ها نازکتر باشند‪ ،‬طول موج چین کمتر است‪.‬‬

‫به صفحه فرضی چین را به دو قسمت مساوی تقسیم میکند «صفحه فرضی چین» میگویند و فصل مشترک‬
‫صفحه فرضی با هرکدام از سطوح الیهها را «محور چین» مینامند‪ .‬محور چین‪ ،‬فرم هندسی چین را مشخص‬
‫میکند‪.‬‬

‫اگر صفحه چین به صورت قائم باشد‪ ،‬چین را قائم یا ایستاده میگویند (شکل‪)72‬‬

‫اگر صفحه چین موازی با سطح افقی باشد‪ ،‬چین را خوابیده میگویند (شکل‪.)71‬‬

‫اگر صفحه چین به صورت مایل یا زاویه دار با افق باشد‪ ،‬چین را مایل میگویند (شکل ‪.)72‬‬

‫شکل ‪-4-8‬‬

‫‪ 1-1-1‬سنگهای غیرمقاوم )‪:(Incompetent‬‬

‫سنگهایی هستند که از الیههای مختلفی تشکیل شده اند و در اثر نیروهای تکنوتیکی به راحتی خاصیت‬
‫پالستیک پیدا کرده و چین می خورد و اگر فشار بسیار زیاد شود می شکنند‪.‬‬

‫‪127‬‬
 ‫‪ 2-1-1‬سنگهای مقاوم )‪:(Competent‬‬
‫این سنگها در رسوبات خود الیهبندی ندارند و دارای ساخت تودهای هستند همانند سنگهای آذرین‪ .‬در اثر‬
‫وارد شدن نیروهای تکنوتیکی به آنها دچار چین خوردگی نمیشوند و این نیروها را مقداری در خود مستهلک‬
‫می کنند‪ .‬هنگامی که مقدار این نیروها آنقدر افزایش یابد که به حد تابسنگ برسد دچار شکستگی میشود و‬
‫انرژی آزاد میکند (شکل ‪)70‬‬

‫شکل ‪-6-8‬‬

‫‪ 3-1-1‬شکستگیها‪:‬‬

‫دو عامل سبب شکستگی سنگها میشود‪:‬‬

‫‪ )1‬بر اثر بارگذاری یا نیروهای استاتیکی‬

‫‪ )2‬بر اثر نیروهای تکتونیکی‬

‫بارگذاری‪ :‬فشاری که سنگهای الیههای باالتر وارد میکنند همانند فشار پرس است و سبب شکستن سنگ‪-‬‬
‫های زیرین میشود‪ .‬معموالً این سنگها با زاویه ‪ 44‬درجه نسبت به افق (دیاگونال) میشکنند (شکل ‪.)74‬‬

‫شکل ‪-7-8‬‬

‫نیروهای تکنوتیکی‪ :‬در اثر فشارهای تکنوتیکی و نیروهای کمپرسی که به سنگ اعمال میشود‪ ،‬الیهها با‬
‫چینخوردگی از خود عکسالعمل نشان میدهند و همچنین باعث شکستگی در سنگ میشوند (شکل ‪.)74‬‬

‫‪128‬‬
 ‫شکل ‪-8-8‬‬

‫بر اثر این نیروها دو نوع شکستگی ایجاد میشود‪:‬‬

‫‪ -1‬درزه )‪ :(Joint‬به شکستگیهایی گفته میشود که سنگهای دوطرف صفحه شکستگی نسبت به صفحه‬
‫شکستگی جابجا نشده باشند مانند ترک در ظروف چینی‪ .‬طول این درزها میتواند از ‪ cm‬تا ‪ km‬متغیر باشد‬
‫و باز شدگی درزه میتواند از درصدی از میلیمتر تا به چندین متر برسد‪.‬‬

‫‪ -2‬گسل )‪ :(Foult‬شکستگیهایی در پوسته زمین هستند که به سنگهای دو طرف صفحه شکستگی نسبت‬
‫به صفحه شکستگی جابجا شده باشند‪ .‬این جا به جایی ممکن است افقی یا قائم باشد و میتواند از ‪ mm‬تا ‪km‬‬

‫متغیر باشد‪ .‬این جابهجایی در گسلها سبب شکستگی سنگها میشود‪ .‬این گسلها محل آزاد شدن انرژی و‬
‫منشاء زلزله هستند‪ .‬گسلها نقاط ضعف زمین هستند و زلزله در این نقاط روی میدهد‪.‬‬

‫دو نوع گسل وجود دارد‪:‬‬

‫الف‪ :‬گسل فعال‪ :‬گسلهایی هستند که دارای پتانسیل حرکت میباشند و همیشه این امکان وجود دارد که‬
‫نیروها را آزاد کنند و جابجا شوند این گسلها مرکز زلزلهاند‪ .‬این گسلها در طول یک میلیون سال گذشته‬
‫حرکت کرده اند و آثار حرکت آنها قابل مشاهده و اندازهگیری میباشد‪.‬‬

‫ب) گسل غیرفعال‪ :‬گسلی است که پتانسیل حرکت ندارد و در طول یک میلیون سال گذشته (دوران چهارم‬
‫زمین شناسی) حرکت نکردهاند‪ .‬چون در ‪ Civil‬عمر سازهها بیشتر از صد سال نیست‪ ،‬بنابراین میتوان آنها‬
‫را بر روی گسلهای غیرفعال بنا کرد اما در سازههایی مانند نیروگاهها چون مطلقاً نباید جابهجایی داشته‬
‫باشیم‪ ،‬آنها را بر روی گسل غیرفعال نیز نمیتوان بنا کرد‪.‬‬

‫برای شناسایی گسل فعال و غیرفعال میتوان به وضعیت رسوبات آبرفتی که روی گسلها را پوشاندهاند توجه‬
‫کرد‪ .‬چون این رسوبات متعلق به دوران چهارم زمینشناسی هستند و بیش از یک میلیون سال از عمر آنها‬
‫‪129‬‬
‫نمی گذرد‪ ،‬پس حرکات ایجاد شده در آبرفتها میتواند نشاندهنده حرکات زمین باشد‪ .‬اگر روی گسلهای‬
‫ایجاد شده توسط رسوبات آبرفتی پوشانده شده باشد و این رسوبات حرکت نکرده باشند نشاندهنده آن است‬
‫که گسل غیرفعال است و ساخت سازه روی آن خطری ایجاد نمی کند‪ .‬اما اگر سطح رسوبات آبرفتی جابجا‬
‫شده باشد نشان دهنده آن است که پس از قرار گرفتن رسوبات روی سطح زمین‪ ،‬زمین دچار شکستگی شده‬
‫است پس از جابجایی در کمتر از یک میلیون سال گذشته رخ داده است و گسل فعال است و نباید روی آن‬
‫سازه بنا کرد (شکل ‪.)76‬‬

‫شکل ‪-9-8‬‬

‫بر حسب نیروهای وارد شده به پوسته زمین و حرکت آن گسلها به چند دسته زیر تقسیم میشوند‪:‬‬

‫‪ -1‬گسلهایی که بر اثر نیروهای کششی به وجود میآیند‪.‬‬

‫‪ -2‬گسلهایی که بر اثر نیروهای فشاری یا کمپرسی به وجود میآیند‪.‬‬

‫‪ -1‬گسل مستقیم )‪ :(Normal fault‬این گسلها بر اثر نیروهای کششی به وجود میآیند و چون حجم کره‬
‫زمین ثابت است کشیدگی در یک قسمت سبب فشردگی در قسمت دیگر میشود‪ .‬سنگ این نیروهای کششی‬
‫را تحمل میکند و هنگامی که این نیروها به حد تاب سنگ برسد‪ ،‬تنش را با شکستگی آزاد میکند‪ .‬ایجاد این‬
‫گسل با افزایش سطح همراه است‪ .‬در این نوع گسل‪ ،‬سنگ های کمر پایین دارای خردشدگی به موازات صفحه‬
‫گسل است (شکل ‪.)77‬‬

‫‪112‬‬
 ‫شکل ‪ -12-8‬بیشترین شکستگیها در بلوک پایین افتاده (کمر پایین) اتفاق میافتد‪.‬‬

‫‪ -2‬گسل معکوس )‪ : (Reverse of thrust fault‬این نوع گسل بر اثر نیروهای فشاری یا کمپرسی‬
‫)‪ (Compresive‬به وجود میآید و با جمعشدگی سطح توأم است‪ .‬در این نوع گسل‪ ،‬سنگهای کمر باال دارای‬
‫خردشدگی به موازات صفحه گسل است (شکل ‪.)78‬‬

‫شکل ‪-11-8‬‬

‫‪ 0‬گسل امتداد لغز )‪ :(Transveral fault‬این گسلها بر اثر نیروهای فشاری به وجود میآیند‪ .‬این گسلها در‬

‫‪111‬‬
‫صفحه افقی حرکت میکنند و جابه جایی در امتداد صفحه گسل در صفحه افق صورت گرفته است و سطح‬
‫شکستگی نسبت به سطح افق قائم است‪ .‬در صورتی که در شکستگیهای دیگر زاویهای بیش از ‪ 44‬درجه‬
‫میسازند‪ .‬البته در برخی از گسلهای معکوس حتی زاویه ‪ 22‬درجه و کمتر نیز میرسد (شکل ‪.)79‬‬

‫شکل ‪-12-8‬‬

‫یک نمونه از گسلهای امتداد لغز در ها مون جازموریان است که گسلی فعال است و سبب حرکت رسوبات‬
‫آبرفتی شده و زمین لرزه هایی را در بندرعباس به وجود میآورد‪.‬‬

‫در قاعده گسلها در اثر خرد شدن سنگ کانی به وحجود میآیدکه به آن «میلونیت» یا «آرد سنگ» میگویند‪.‬‬
‫ازنظر دانهبندی به رس شباهت دارد اما همچون رس دارای خواس پالستیک نیست و جذب آب آن نیز ناچیز‬
‫است‪ .‬وجود این خاک نشانه وجود گسل در منطقه است‪ .‬گاهی هنگام ایجاد گسل در اثر لغزش سنگها روی‬
‫هم‪ ،‬سطح سنگ کامالً صاف و صیقلی می_شود در این صورت به صفحه گسل‪ ،‬آینه گسل میگویند که اکثراً‬
‫با خش لغزشها همراه است و بر اساس آن میتوان حرکت توده ها و جهت حرکت را تشخیص داد‪ .‬گاهی‬
‫قسمتی از پوسته زمین در اثر نیروهای کششی میان دو گسل مستقیم واقع میشود‪ .‬در این ساختار تکنوتیکی‬
‫هنگامی که الیه نسبتاً پیرتر میان دو الیه جوان قرار بگیرد به آن ‪ Horst‬یا باالراندگی میگویند (شکل ‪.)82‬‬

‫‪112‬‬
 ‫شکل ‪-10-8‬‬

‫تفاوت ‪ Graben‬و ناودیس‪ Graben :‬در اثر نیروهای کششی به وجود آمده است و در آن شکستگی وجود دارد‬
‫و این پدیده بین دو گسل مستقیم قرار دارد‪ .‬در صورتی که ناودیس بر اثر نیروهای به وجود میآید و در آن‬
‫شکستگی و گسل وجود ندارد‪.‬‬

‫تفاوت ‪ Horst‬و تاقدیس‪ Horst :‬بر اثر نیروهای کششی به وجود آمده است و در آن شکستگی وجود دارد و‬
‫این پدیده بین دو گسل مستقیم قرار دارد در صورتی که تاقدیس بر اثر نیروهای فشاری به وجود میآید و در‬
‫آن شکستگی و گسل وجود ندارد‪.‬‬

‫گنبدهای نمکی‪:‬‬

‫در اث ر فشار زیاد در اعماق زمین (عمق بیش از ‪ 1222‬متر) نمک خاصیت پالستیک پیدا میکند (حتی وزن‬
‫الیه های باالیی نمک موجب فرم پذیری آن میشود) و از طریق نقاط ضعف زمین همچون گسلها‪ ،‬به وسیله‬
‫حرکات قائم خود را به سطح زمین میرساند و برآمدگیهایی به صورت گنبدهای نمکی ایجاد میکند‪ .‬این‬
‫گنبدهای نمکی باعث شورشدن آبهای زیرزمینی‪ ،‬چشمه ها و رودخانه ها میشوند‪ .‬رودخانهها اغلب به سمت‬
‫گنبدهای نمکی متمایل میشوند زیرا می توانند آن را در خود حل کنند و به ای ترتیب آب شیرین تبدیل به‬
‫آب شور میشود‪.‬‬

‫از گنبدهای نمکی میتوان در ساخت ا نبارهای نفتی استفاده کرد با ایجاد حفره در گنبدهای نمکی عظیمی‬
‫که در اعماق زمین وجود دارد‪ ،‬میتوان در آنها نفت ذخیره کرد‪ .‬هنگام تخلیه نفت میتوان در این حفرهها آب‬
‫نمک اشباع شده تزریق نمود تا نمک را در خود حل نکند و جایگزین نفت شود نا حفرههای نمکی بسته نشوند‬
‫(شکل ‪.)81‬‬

‫‪110‬‬
 ‫شکل ‪ -14-8‬خروج نفت از گنبدهای نمکی و تزریق آب یا برعکس‬

‫‪ 2-1‬زلزله‪:‬‬
‫تکانها یا لرزشهای کوتاهمدت در پوسته زمین را زلزله مینامند‪ .‬بیش از یک میلیون زلزله در سال ثبت‬
‫میشود‪ .‬دو عامل باعث به وجود آمدن زلزله ها میشود‪:‬‬

‫‪ -1‬زلزلههای غیرتکنوتیکی‪ :‬زلزله هایی هستند که در اثر ریزش سقف غارهای بزرگ کارسیتکی در زیر زمین‬
‫و یا در اثر انفجار دهانه آتشفشانها به وجود میآیند‪ .‬این زلزلههای نسبتاً کوچک و محدود هستند و اثر ‪Local‬‬

‫یا محلی دارند و کمتر از ‪ 12%‬زلزله ها را شامل میشوند‪.‬‬

‫‪ -2‬زلزله های تکنوتیکی‪ :‬هنگامی که مقدار نیروهای دینامیکی اعمال شده به پوسته زمین زیادتر شود‪ ،‬در اثر‬
‫آزاد شدن نیروها شکستگی ایجاد میشود و یا شکستگیهای قدیم از نو فعال شده و زلزله ایجاد میشود‪ .‬بیش‬
‫از ‪ 92%‬زلزلههای ثبت شده زلزلههای تکنوتیکی هستند‪.‬‬

‫مناطق جوان پوسته زمین‪:‬‬

‫این مناطق دائماً در حال تغییر و تحول هستند و حرکات دینامیکی بر این قسمت پوسته زمین حاکم است‪.‬‬
‫در این مناطق حرکات افقی‪ ،‬زلزله‪ ،‬آتشفشان و گسل فعال وجود دارد‪ .‬زلزلههای تکنوتیکی در این مناطق‬
‫جوان اتفاق میافتند و ایران یکی از این مناطق جوان است‪.‬‬

‫سپر قارهها‪:‬‬

‫‪114‬‬
‫قسمتهایی از پوسته زمین هستند که صلب و سخت شده اند و حرکات تکنوتیکی در این مناطق به صورت‬
‫فعال وجود ندارد‪ .‬در این مناطق گسل فعال‪ ،‬زلزله و آتشفشان مشاهده نمیشود‪ .‬بیشتر زمینهای صلب کره‬
‫زمین در منطقی همچون برزیل‪ ،‬کانادا‪ ،‬آفریقا (بجز شرق و شمال آن)‪ ،‬سیبری‪ ،‬روسیه و قسمت عمده عربستان‬
‫وجود دارند‪.‬‬

‫هنگامی که در کف اقیانوسها گنبدهای حرارتی ایجاد میشوند‪ ،‬کف اقیانوسها حرکت میکند و این حرکت‬
‫به قاره ها منتقل میشود‪ .‬به این ترتیب تمرکز تنش در پوسته زمین جمع میشود و با آزادشدن انرژی‪،‬‬
‫ارتعاشهای موجی در زمین به وجود میآید که به آن زلزله میگویند‪.‬‬

‫پیش از آنکه زلزله اصلی رخ بدهد‪ ،‬یک سری پیش زلزله (پیش لرزه) روی میدهد و بعد از پایان زلزله اصلی‬
‫تا مدت ها ممکن است پس زلزله (پس لرزه) داشته باشیم‪ .‬اما بزرگی زلزله اصلی از پیش لرزهها و پس لرزهها‬
‫بیشتر است‪ .‬گاهی نیز پیش لرزه اتفاق میافتد اما زلزله اصلی روی نمیدهد‪.‬‬

‫کانون زلزله‪:‬‬

‫منطقه ای در اوایل جبه یا پوسته زمین است که محل آزاد شدن شکستگیها میباشد‪.‬‬

‫مرکز زلزله‪:‬‬

‫تصویر شعاعی کانون زلزله در سطح زمین را مرکز زلزله مینامیم (شکل ‪.)82‬‬

‫شکل ‪-14-8‬‬

‫براساس اینکه کانون زلزله در چه عمقی از زمین قرار گرفته باشد‪ ،‬سه دسته زلزله وجود دارد‪:‬‬

‫‪ -1‬زلزلههای عمیق‪ :‬به زلزلههایی گفته میشود که عمق کانونی آنها بیش از ‪ 022 km‬از سطح زمین است‬
‫و خطر زیادی ایجاد نمیکنند‪.‬‬

‫‪ -2‬زلزلههای نیمه عمیق‪ :‬به زلزله هایی گفته میشود که عمق کانونی آنها بین ‪ 022 km – 62km‬میباشد‪.‬‬

‫‪114‬‬
‫‪ -0‬زلزلههای سطحی‪ :‬زلزلههایی هستند که عمق کانونی آنها کمتر از ‪ 62 km‬است و خطرناکترین زلزلهها‬
‫هستند‪.‬‬

‫زلزلههایی که درکشور ما اتفاق میافتد عموماً سطحی هستند و عمق کانونی آنها اکثراً زیر ‪ 22km‬میباشد و‬
‫به همین دلیل این زلزله ها تخریب زیادی ایجاد می کنند و قسمت عمده انرژی را به سطح زمین منتقل‬
‫می کنند‪ .‬ایران از جمله کشورهایی است که شدت زلزله در آن بسیار زیاد است‪ .‬زلزلههای عمیق و نیمه عمیق‬
‫هرچند هم بزرگ باشند‪ ،‬روی سطح زمین تخریب آنچنانی ایجاد نمیکنند و هنگامی که به سطح زمین‬
‫می رسند قسمت عمده انرژی آنها تحلیل رفته است‪ .‬هرچه کانون زلزله به سطح زمین نزدیکتر باشد‪ ،‬شدت‬
‫تخریبی که زلزله ایجاد میکند بیشتر است‪.‬‬

‫دو واحد برای اندازهگیری زلزله وجود دارد‪:‬‬

‫‪ -1‬واحد شدت‬

‫‪ -2‬واحد بزرگی‬

‫‪ 1-2-1‬شدت زلزله‪:‬‬
‫شدت زلزله برحسب تاثیراتی که زلزله در سطح زمین برجا گذاشته است تعیین میشود‪ .‬شدت زلزله نخستین‬
‫بار توسط مرکالی‪ ،‬دانشمند و ژئوفیزیسین ایتالیایی اندازهگیری شد‪ .‬واحد شدت زلزله را ‪ Mercalli‬مینامند‪.‬‬
‫و شدت زلزله را بین ‪ 1‬تا ‪ 12‬بر حسب شدت آن تقسیم میکنند‪.‬‬

‫زلزلههایی با شدت ‪ 0‬تا ‪ 6‬مرکالی تخریب زیادی ایجاد نمیکنند‪ .‬اما زلزلههایی با شدت بیش از ‪ 6‬مرکالی‬
‫تخریب ایجاد میکنند و زلزلههایی با شدت بیش از ‪ 12‬مرکالی شدیداً مخرب هستند‪ .‬پس از آنکه زلزله اتفاق‬
‫افتاد‪ ،‬متخصصین از محل نقشهبرداری میکنند و پس از مشخص کردن قسمتهایی از زمین که شدت تخریب‬
‫یکسانی دارند‪ ،‬خطوط هم شدت در روی زمین را روی نقشه رسم میکنند و ممکن است تهیه این نقشه ها تا‬
‫چندین ماه پس از وقوع زلزله به طول انجامد (شکل‪.)80‬‬

‫‪116‬‬
 ‫شکل ‪-16-8‬‬

‫معموالً هرچه به مرکز زلزله نزدیک میشویم‪ ،‬تخریب بیشتری ایجاد میشود‪ ،‬شدت تخریب بستگی به سنگها‬
‫و وضعیت ساختمان دارد‪ .‬یک زلزله ممکن است چندین شدت داشته باشد‪.‬‬

‫‪ -2‬بزرگی زلزله‪ :‬بزرگی زلزله (شدت مطلق زلزله) را میتوان بالفاصله پس از وقوع زلزله تعیین کرد‪ .‬برای هر‬
‫زلزله تنها یک بزرگی وجود دارد‪ ،‬درصورتی که یک زلزله میتواند چندین بزرگی داشته باشد‪ .‬واحد اندازهگیری‬
‫بزرگی زلزله ‪ Richter‬است آقای ‪ Richter‬براساس انرژی آزاد شده در کانون زلزله‪ ،‬بزرگی زلزله را به ‪ 1‬تا ‪9‬‬
‫قسمت تقسیم کرد‪.‬‬

‫‪ 2-2-1‬بزرگی زلزله )‪(Magnitude‬‬

‫‪ a‬بزرگترین دامنه نوسانات ثبت شده توسط زلزله سنجی است که در فاصله صد کیلومتری مرکز زلزله نصب‬
‫شده باشد‪ .‬واحد اندازه گیری ‪ a‬میکرون است (شکل ‪.)84‬‬

‫شکل ‪-17-8‬‬

‫زلزلههایی که بزرگی آنها بین ‪ 1‬تا ‪ 0/9‬ریشتر است محسوس نیستند و تنها توسط دستگاههای زلزلهنگار‬
‫اندازهگیری میشوند‪ .‬این زلزلهها خفیف هستند و در محاسبات مورد توجه قرار نمیگیرند زیرا مخرب نیستند‪.‬‬
‫زلزلههایی با بزرگی ‪ 4‬تا ‪ 4/9‬ریشتر زلزله های متوسطی هستند که اگر مصالح بکار برده شده مقاوم نباشند‬
‫سبب خسارت میشوند‪ .‬زلزلههایی که بزرگی آنها بیش از ‪ 6‬ریشتر میباشد زلزله های شدیدی هستند که‬
‫می توانند تخریب ایجاد کنند‪ .‬بزرگی زلزله نمی تواند بیش از ‪ 9‬ریشتر باشد زیرا ماده تحمل این تنش را ندارد‬
‫و سیال می شود و قادر به ذخیره سازی این حجم از انرژی نیست‪.‬‬

‫عالوه بر بزرگی زلزله‪ ،‬فاصله از مرکز زلزله ن یز در میزان خسارت موثر است‪ .‬به عنوان مثال در سال ‪1967‬‬

‫‪117‬‬
‫زلزله ای در ارمنستان (ایروان) به بزرگی ‪ 6/8‬ریشتر روی داد که ‪ 02‬نفر کشته برجای گذاشت زیرا مرکز دقیقاً‬
‫در زیر شهر قرار داشت و عمق کانونی آن در حدود ‪ 24-26‬کیلومتر بود‪ .‬در نقطه مقابل در زلزله ‪ 1096‬ازگله‬
‫با بزرگی ‪ 7/0‬ریشتر در ژرفای ‪ 11‬کیلومتری ‪ 622‬تن جان خود را از دست دادند کانون این زلزله در ‪4‬‬
‫کیلومتری ازگله بود‪.‬‬

‫درجدول زیر مقیاس اندازه گیری بزرگی زلزله با انرژی آزاد شده توسط ‪ TNT‬نیز مقایسه شده است‪.‬‬

‫معادل ‪ TNT‬آزاد شده‬ ‫بزرگی زلزله‬

‫‪70 gr‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪5/880 gr‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪180 gr‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪6 Ton‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪199 Ton‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪6370 Ton‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪31550 Ton‬‬ ‫‪6/4‬‬
‫‪199000 Ton‬‬ ‫‪7‬‬
‫𝑛𝑜𝑇 ‪106‬‬ ‫‪7/4‬‬
‫𝑛𝑜𝑇 ‪6.27 × 106‬‬ ‫‪8‬‬
‫𝑛𝑜𝑇 ‪31.55 × 106‬‬ ‫‪8/4‬‬
‫𝑛𝑜𝑇 ‪199 × 106‬‬ ‫‪9‬‬

‫بزرگی زلزله رودبار که در ‪ 01‬خرداد سال ‪ 1069‬اتفاق افتاد در حدود ‪ 7/4‬ریشتر بود و این زلزله سطحی بود‬
‫(عمق کانونی کمتر از ‪ .) 22 km‬بنابراین خسارت زیادی به وجود آورد و در حدود ‪ 42222‬نفر در این زلزله‬
‫جان سپردند‪ .‬علت تخریب اکثر سازهها عدم رعایت اصول زلزله در ساخت سازهها بود‪ .‬همچنین در سال ‪1926‬‬
‫زلزلهای به بزرگی ‪ 8/0‬ریشتر در سانفرانسیسکو اتفاق افتاد که در زمین گسلی به طول ‪ 12 km‬ایجاد کرد‪ .‬در‬
‫پرتغال نیز زلزلهای به بزرگی ‪ 8/4‬ریشتر روی داد که در اثر آن تمام شهر تخریب و تقریباً تمام اهالی جان‬
‫خود را از دست دادند‪ .‬در نوامبر سال ‪ 1049‬در شوروی سابق (ترکمنستان) زلزله ای به بزرگی ‪ 9‬ریشتر اتفاق‬
‫افتاد اما این زلزله در منطقههای غیرمسکونی رخ داد و در آن منطقه تمام کوهها دچار تخریب شدید شدند‪.‬‬

‫‪118‬‬
 ‫هرچه سازه ها سبکتر باشند و یا عمق بیشتری در زمین داشته باشند‪ ،‬در برابر زلزله مقاومتر هستند‪.‬‬

‫الف) امواج درونی یا حجمی )‪ :(Body waves‬این امواج از درون زمین عبور مینمایند‪ ،‬بدین ترتیب که از مبدأ‬
‫به تمام جهات انتشار مییابند‪ ،‬از این رو به امواج آزاد )‪ (Free waves‬نیز معروفند‪ .‬امواج درونی به دو نوع ذیل‬
‫تفکیک شدهاند‪:‬‬

‫‪ -1‬موج اولیه (تراکمی) )‪ : (Primary waves‬اولین موجی که توسط گیرندههای زلزله ثبت میشود‪ ،‬موج اولیه‬
‫یا ‪ p‬نامیده میشود‪ .‬سرعت انتشار این موج ‪ 4-8‬کیلومتر بر ثانیه است‪ .‬علت سرعت باالی این موج آن است‬
‫که نظیر امواج صوتی‪ ،‬امتداد ارتعاش ذراتش در امتداد انتشار آن است‪ .‬موج ‪ p‬از تمام محیطها (جامد‪ ،‬مایع و‬
‫گاز) میگذرد و باعث تغیرحجم اجسام میگردد‪ .‬عملکرد این موج در هنگام زلزله‪ ،‬ایجاد صدا‪ ،‬تکان دادن درها‬
‫و پنجرهها است و سرعت آن تقریباً ‪ 1/7‬برابر موج ‪ s‬میباشد‪.‬‬

‫سرعت انتشار این موج در سنگ های مختلف متفاوت است و با جرم ماده متناسب است یعنی هرچه جرم ماده‬
‫بیشتر باشد سرعت انتشار امواج در آن بیشتر است و بالعکس‪.‬‬

‫سرعت انتشار امواج در زمینهایی که مخلوطی از شن‪ ،‬ماسه و رس باشند (رسوبات آبرفتی) ‪2/4 – 2 km/s‬‬
‫در ماسه سنگ و شن ‪ ،2 - 4 km/s‬گرانیت ‪ 4 – 6 km/s‬و در بازالت که چگالی بیشتری دارد ‪6 – 8 km/s‬‬
‫است‪.‬‬

‫‪ -2‬موج ثانویه (عرضی‪ ،‬برشی‪ ،‬ضربدری‪ ،‬قیچی کننده و لرزشی) )‪ :(Secondary waves‬دومین موجی که‬
‫توسط گیرندههای زلزله ثبت میشود‪ ،‬موج ثانویه یا ‪ s‬نامیده میشود‪ .‬سرعت این موج ‪ 4-0‬کیلومتر در ثانیه‬
‫است‪ .‬علت سرعت کمتر ‪ s‬در مقایسه با موج ‪ p‬این است که نظیر نور یا امواج الکترومغناطیسی حرکت سینوسی‬
‫دارد‪ ،‬یعنی امتداد ارتعاش ذراتش عمود بر امتداد انتشار آن است‪ .‬موج ‪ s‬تنها از محیطهای جامد میگذرد‪،‬‬
‫زیرا سیاالت تحت تاثیر و تنش برشی قرار نمی گیرند‪ .‬به هر صورت این موج سبب تغییر شکل اجسام میگردد‬
‫و عملکرد آن در هنگام زلزله‪ ،‬تکان دادن و لرزاندن بناها و سازهها است‪.‬‬

‫حرکت نوسانی یا سینوسی موج ‪ s‬دارای دو مولفه میباشد که هر دو بر راستای حرکت عمود هستند‪ ،‬یکی‬
‫موازی سطح افق یا موج 𝐻𝑆 و دیگری عمود بر سطح افق یا موج 𝑉𝑆 میباشد (شکل ‪ 84‬و ‪.)86‬‬

‫‪119‬‬
 ‫شکل ‪ -18-8‬حرکت نوسانی یک بری موج ‪.S‬‬

‫موج ‪P‬‬ ‫موج ‪S‬‬

‫شکل ‪ -19-8‬نحوه انتشار امواج ‪ P‬و ‪ S‬را نشان میدهد که در اثر ضربه چکش به یک جسم به وجود آمدهاند‪.‬‬

‫ب) امواج سطحی یا بلند )»‪ :(Surface waves or Long waves «L‬این امواج پس از برخورد امواج حجمی‬
‫به س طوح انفصالی‪ ،‬ایجاد و سپس در امتداد سطح زمین یا سطوح ناپیوستگی زیرزمینی یا سطح آب منتشر‬
‫می گردند‪ ،‬از این رو به امواج محدود یا هدایت شده نیز معروفند و در محیطهای همگن یا بدون مرز ایجاد‬

‫‪122‬‬
 ‫نمیشوند‪.‬‬

‫به طور کلی دامنه امواج ‪ L‬در سطح یا نزدیک به سطح زمین حداکثر بوده که با افزایش عمق به صورت نمایی‬
‫کاهش مییابند‪ .‬بنابراین زلزله های کم عمق دارای امواج سطحی بزرگی هستند‪ ،‬درحالی که زلزلههای عمیقتر‬
‫امواج سطحی بسیار ضعیفی دارند که به این ترتیب در نگاه اول میتوان زلزلههای کم عمق و عمیقتر را از هم‬
‫تشخیص داد اما امواج سطحی خود به دو نوع ذیل تقسیم گردیدهاند‪:‬‬

‫‪ -1‬موج الو )‪ :(Love waves‬سومین موجی که توسط گیرندههای زلزله ثبت میشود‪ ،‬موج الو یا ‪ LQ‬نامیده‬
‫می شود حرکت این موج شبیه به مولفه افقی موج برشی 𝐻𝑆 است یعنی مولفه قائم ندارد‪ ،‬از این رو تنها در‬
‫لرزه نگاشتهای افقی ثبت می گردد‪ .‬به عبارت دیگر حرکت این موج نظیر حرکت مار بوده و تنها از محیطهای‬
‫جامد می گذرد‪ ،‬لذا نقش مهمی را در تخریب مناطق مسکونی و صنعتی برعهده دارد‪ .‬سرعت موج الو با سرعت‬
‫موج ‪ s‬برابر است ولی از آنجا که موج ‪ s‬مستقیماً از عمق حرکت میکند‪ ،‬زودتر از موج الو به ایستگاه لرزه‬
‫نگاری میرسد‪.‬‬

‫‪ -2‬موج رالی یا ریلی (ریله) )‪ :(Rayleigh waves‬چهارمین موج که توسط گیرندههای زلزله ثبت میشود موج‬
‫رالی یا ‪ LR‬نامیده می شود‪ .‬حرکت این موج بر روی یک صفحه قائم منطبق بر امتداد انتشار آن در یک مدار‬
‫بیضوی قهقرایی صورت میپذیرد‪ .‬به عبارت دیگر موج رالی نتیجه ترکیب حرکت دو موج ‪ p‬و مولفه قائم موج‬
‫برشی ) 𝑉𝑆( می باشد‪ ،‬لذا توسط هر دو نوع لرزه نگاشت افقی و قائم ثبت میگردد‪ .‬خروج ریشه درختان از‬
‫خاک را می توان از مظاهر عملکرد این موج درنظر گرفت‪ .‬موج رالی دارای طول موج بلندی است و سرعتش‬
‫کمتر از ‪ 2/92‬برابر سرعت موج ‪ s‬میباشد‪ .‬نحوه حرکت موج رالی را میتوان به نحوه حرکت قطرات آب در‬
‫امواج دریایی تشبیه کرد که به تدریج با افزایش عمق‪ ،‬حرکت از بین میرود (شکل ‪.)87‬‬

‫‪121‬‬
‫شکل ‪ -22-8‬نحوه انتشار انواع مختلف امواج لرزه ای (الف‪ ،‬ب‪ ،‬پ و ت) و مقاسیه نحوه حرکت موج رالی (ت)‬
‫با نحوه حرکت یک قطره آب در امواج دریا از سطح تا عمق (ث)‪.‬‬

‫زلزلهها سبب تشکیل ‪ 0‬دسته از امواج در داخل آب میشوند‪.‬‬

‫‪ -1‬اموج صوتی‪ :‬این امواج با سرعت ‪ 0222‬مایل در ساعت در آب حرکت میکنند و افرادی که روی کشتیهای‬
‫آن حوالی هستند‪ ،‬میتوانند آن را بشنوند‪.‬‬

‫‪ -2‬امواج ‪ :T‬این امواج هنوز به درستی شناخته نشدهاند‪ ،‬می توانند در اعماق اقیانوسهای ایجاد شده و حتی‬

‫‪122‬‬
 ‫با سرعت بیشتری نسبت به امواج صوتی‪ ،‬مسافتهای طوالنی را درنوردند‪.‬‬

‫‪ -0‬امواج لرزه ای دریا یا سونامی )‪ :(Tsunami‬این امواج حتی با سرعت ‪ 922‬کیلومتر در ساعت در دریاهای‬
‫باز حرکت می کنند و نحوه حرکتشان شبیه انداختن یک سنگ در برکه میباشد‪ ،‬پس دوایری به وجود آمده‬
‫که از مرکز یعنی مکان افتادن دور میشوند‪ ،‬تا اینکه به یک خط ساحلی برسند و یا در یک محوطه باز از بین‬
‫بروند‪ .‬برای مقابله با خطر این امواج‪ ،‬سیستم هشدار دهنده «سونامی» با عنوان ‪ SSWWS‬ابداع گردیده که‬
‫در ایاالت متحده کانادا‪ ،‬شیلی‪ ،‬زالندنو‪ ،‬ژاپن و ‪ ...‬استفاده میشود و عالئم هشدار دهنده آن نیز به منظور‬
‫مشاوره و تصمیم گیری ابتدا در اختیار مقامات دولتی و ارتش قرار میگیرد‪ .‬در ضمن نگاشت ثبات فعالیت‬
‫سونامی به «ماری گرام» معروف است (شکل ‪.)88‬‬

‫شکل ‪ -21-8‬شکلی از نحوه ایجاد سونامی در اثر جابهجایی کف اقیانوس (بدون مقیاس دقیق) همانطور که‬
‫مالحظه میشود با کاهش عمق از سرعت و طول امواج کاسته شده و در عوض ارتفاع امواج تا زمانی که به‬
‫ساحل برخورد کند‪ ،‬افزایش مییابد‪.‬‬

‫مسیر و نحوه انتشار امواج لرزه ای در زمین‪ :‬مسیر انتشار امواج لرزهای وابسته به ویژگیهای االستیکی زمین‬
‫می باشد‪ ،‬به طوری که اگر زمین کامالً یکنواخت بوده‪ ،‬امواج به صورت خطوط مستقیم و در جهات مختلف‬
‫منتشر میشدند‪ .‬اما شواهد نشان می دهد که سرعت امواج با با افزایش عمق‪ ،‬ازدیاد مییابد‪ ،‬لذا مسیری‬
‫مستقیم نداشته و دارای تحدبی نسبت به مرکز زمین میباشند (شکل ‪.)89‬‬

‫‪120‬‬
 ‫شکل ‪ -22-8‬مسیر انتشار موج زلزله‪.‬‬

‫بنا براین همانطور که در بحث ساختمان داخلی زمین بررسی گردید‪ ،‬کره زمین را باید به صورت کرههای‬
‫متحدالمرکزی درنظر گرفت که هرچند ویژگیهای االستیکی بر روی هر کره ثابت میماند‪ ،‬ولی از یک کره ب ه‬
‫کره دیگر‪ ،‬دچار تغییر می گردد‪ .‬به هر حال الگوی ذیل نحوه انتشار امواج لرزه ای در داخل زمین را نشان‬
‫میدهد (شکل‪.)92‬‬

‫شکل ‪-20-8‬‬

‫‪ 3-1‬توزیع جغرافیایی زلزلهها‪:‬‬

‫اکثر زلزلهها در امتداد سه منطقه یا کمربند اصلی رخ میدهند که ویژگی دیگر آنها وجود آتشفشانهای فعال‬
‫است (شکل ‪.)91‬‬

‫الف) کمربند شب ه اقیانوس آرام‪ :‬این همان حلقه آتش است که در یک کمربند زلزله خیز چهل هزار کیلومتری‬
‫فعالیت داشته و سواحل غربی آمریکای شمالی و جنوبی را به آتش میکشد و از آنجا به آالسکا‪ ،‬مجمع الجزایر‬
‫‪124‬‬
‫آلوشن‪ ،‬ژاپن و چین و سپس به سوی فیلیپین‪ ،‬اندونزی و استرالیا سرازیر میشود‪ .‬زلزلههایی که در این کمربند‬
‫به وقوع میپیوندند‪ 82 ،‬درصد مقدار کل انرژی آزاد شده توسط زلزله در سراسر دنیا را به خود اختصاص‬
‫میدهند و در طول قرن ها‪ ،‬جان میلیونها نفر را گرفتهاند‪ .‬بزرگترین فاجعه درسال ‪ 1976‬اتفاق افتاد یعنی‬
‫در اثر زلزلهای به بزرگی ‪ 7/8‬ریشتر‪ ،‬ایالت تانگشان در ‪ 162‬کیلومتری پکن ویران شد و ‪ 262‬هزار قربانی برجا‬
‫ماند‪ .‬پرتلفاتترین فاجعه پیش از آن‪ ،‬زلزله ای به بزرگی ‪ 7/9‬ریشتر در توکیو بود که موجب آتشسوزی مهیب‬
‫و مرگ ‪ 140‬هزار نفر در سال‪ 1920‬گردید‪ .‬به طور کلی تغییر مکان گسلها در امتداد کمربند نشانگر دوران‬
‫در جهت خالف عقربههای ساعت صفحه آرام نسبت به صفحات مجاور است‪.‬‬

‫ب) کمربند آلپ – هیمالیا یا آلپا (آلپی)‪ 14 :‬درصد دیگر از کل انرژی آزاد شده توسط زلزلهها در کمربندی‬
‫آزاد می شود که از خلیج بنگال به سوی هیمالیا روانه شده و پس از عبور از عرض ایران تا جزایر آزور ادامه‬
‫می یابد‪ .‬این کمربند در واقع عرصه برخورد صفحه اوراسیا با صفحه هند و عربستان و آفرقا میباشد که باعث‬
‫تشکیل کوهستانها و بروز زلزله های نسبتاً کم عمق فراوان در جنوب اروپا‪ ،‬شما آفریقا و خاورمیانه میگردد‪.‬‬
‫یکی از بزرگترین این زلزله ها شهر لیسبون پرتغال را در سال ‪ 1744‬ویران کرد که شدت آن‪ ،‬لوسترهای خانه‬
‫ها را از روسیه تا آمریکا به لرزه درآورد‪ .‬در اثر این زلزله‪ ،‬امواج عظیم دریایی سبب بروز تلفات سنگینی گردید‬
‫و حدود ‪ 72‬هزار نفر کشته شدند‪.‬‬

‫ج) کمربند پشته میانی اقیانوس اطلس‪ 4 :‬درصد باقیمانده از کل انرژیهای آزاد شده نیز به نواحی پشتههای‬
‫اقیانوسی و مناطقی که هر از چند گاهی به صورت پراکنده دچار زلزله های کم عمق میشوند‪ ،‬اختصاص‬
‫مییابد‪.‬‬

‫‪124‬‬
‫شکل ‪ -24-8‬نقشه توزیع جهانی مراکز سطجی زلزلههای کم عمق (تا ‪ 72‬کیلومتر) با بزرگی بیش از ‪ 4‬ریشتر‬
‫‪.‬‬

‫‪126‬‬