Dosta vedâ ahde vefâ:
Esrâr Dede Mersiyesi
MÜCAHİT KAÇAR
M
ersiyeler, Türk edebiyatında yazıl-
dığı kişiye göre duygu ve ses yo-
ğunluğu değişen çok özel metinler-
dir. Bir devlet adamının veya itibar sahibi birinin
arkasından yazılan ve okuyucuda sadece “yazılmış
olmak için yazıldığı” intibaı bırakan mersiyeler
yanında, ölen kişinin hayattayken yakın arkadaşı
olanlar tarafından yazılan ve her bir satırında öle-
nin arkasından duyulan acıyı yansıtan mersiyeler
de vardır. Bu bağlamda, Kanunî’nin boğdurduğu
şehzadesi Mustafa için başta Taşlıcalı Yahya’nın
mersiyesi olmak üzere padişah tarafından ceza-
landırılma ihtimali ve korkusuna rağmen kaleme
alınmış mersiyelerin varlığı dikkat çekicidir. Bu
mersiyelerde şehzade Mustafa’ya duyulan mu-
habbetin ve öldürülmesi karşısında hissedilen acı
ve öfkenin izleri açıkça görülmektedir.
Şeyh Gâlib’in çok sevdiği dostu ve müridi
olan Esrâr Dede’nin ölümü üzerine kaleme al-
dığı mersiyesinin de edebiyatımızda özel bir yeri
vardır. Bu mersiyeye ve muhtevasına başka ça-
lışmalarda işaret edilmiştir. Biz de bu yazıda, bu
dokunaklı mersiyenin yazılmasına sebep olan sıra
dışı dostluğa ve mersiyenin her bir satırına sin-
miş olan yoğun hüzne her bir bendi nesre çevirip
açıklayarak işaret edeceğiz.
Şeyh Gâlib’den birkaç yaş büyük olan Es-
rar Dede, derbeder ve dünyayı boşlamış bir
hâlde amaçsızca yaşadığı bir dönemde Şeyh
35
ey lül-ekim-ka sım
2 0 1 9
Gâlib’le tanışmıştır. Şeyh Gâlib gibi kendisi-
nin de gerçek ismi Mehmet olan Esrâr, Galata
Mevlevihanesi’nin diğer şeyhlere nispeten hayli
genç olan şeyhinin namını duymuş ve biraz da
herkesin hayran olduğu bu şeyhi görme mera-
kıyla yanına gitmiştir. Şeyh Gâlib’e hayrân ola-
rak girdiği Mevlevîlik yolunda şeyhi tarafından
kendisine Esrâr mahlası verilir. Tarihi kaynaklara
göre kendisi birkaç dil bilen sohbet ehli birisidir.
Bu özelliğiyle kendisini şeyhine sevdiren Esrâr
Dede ile Şeyh Gâlib arasında samimî bir dostluk
oluşmuştur.
Esrâr Dede’nin Şeyh Gâlib’le tanışmadan ön-
ceki bohem hayatından kalan bazı alışkanlıkla-
rı sebebiyle birkaç defa şeyhini kızdırdığı, Şeyh
Gâlib’in kendisini ıslah etmek amacıyla bazen
bu dostluğa ara verdiği de bilinmektedir. Ancak
Esrâr Dede aşağıdaki gazelinde olduğu gibi şeyhi-
nin gönlünü almayı bilmiş ve tekrar onun dostlu-
ğunu kazanmıştır. Gazelin son beyti şeyhine karşı
duyduğu derin saygı ve muhabbetle af dileğinin
bir göstergesidir.
Kâküllerine ol mehin ey şâne dokunma
Zencîri kırar bu dil-i dîvâne dokunma
Gül-berg misâli ciğerim pâreliyorsun
Ey bâd-ı seher ol gül-i handâna dokunma
 Feryâd-ı ene’l-Hak eder âvâz-ı tanîni
Fâş etmesün esrârını peymâne dokunma
Bünyân-ı nizâm-ı felek ol kûy-ı belâdur
Âlem yıkılır bu dil-i dîvâne dokunma
İçtikleri hep hûn-ı cigerdir fukârânın
Şeyhâ kerem et hâtır-ı rindâna dokunma.
Eğlenceleri zülf-i dil-ârâm-ı elemdir
Dinle ne siyeh-gûndur o efsâne dokunma
Şâhım senin Esrâr sadâkatli kulundur
Lutfeyle o dervîş-i perîşâna dokunma
Şeyh Gâlib de Esrâr Dede’nin zekâsı, kabili-
yeti ve samimiyeti karşısında çok sevdiği müri-
dini her defasında affederek aralarındaki dostlu-
ğun gelişmesini sağlamıştır. Böylece bir yandan
Esrâr Dede’nin manevî âlemlerde yükselmesine
vesile olurken bir yandan da bu dostunun iyi
bir şair olarak yetişmesini sağlamıştır. Galata
Mevlevîhânesi’nin kapısından amaçsız bir hayat
yaşayarak giren Esrâr Dede, 26 Ocak 1797’de bir
Miraç gecesinde vefat edip Galata Mevlevihânesi
haziresinde Fasih Dede’nin yanına defnedilerek
bu kapıdan maddeten ve manen bir daha hiç
çıkmamıştır. Esrâr Dede’nin ölümüne başkaları
tarafından da tarih düşürülmüştür ancak yine de
Şeyh Gâlib’in yazdığı, Esrâr Dede’nin mezar ta-
şına da yazılan şu tarih en etkileyicisi olmuştur:
Esrâr Dede çileyi hatm ettiği dem
Sırr oldu serin hırka-i tâbûta çeküp
Gâlib dedi târihin efsûs efsûs
Hem-demlerini hayrân kodı Esrâr göçüp
Bu tarih şiirindeki “Esrâr Dede çileyi hatm et-
tiği dem” ifadesi, Esrâr Dede’nin girdiği son çileyi
bitirdiği günün gecesi öldüğü şeklindeki rivayet-
leri de doğrular niteliktedir. Şiirde geçen “Hem-
demlerini hayrân kodı Esrâr göçüp” mısraının da
gösterdiği gibi hem-demi, dostu ve sırdaşı olan
Esrar Dede’nin ölümü karşısında yaşadığı şaş-
kınlığı ve üzüntüyü terkib-i bend şeklindeki bir
mersiye ile dile getiren Şeyh Gâlib, bu şiirinin her
bendine hüznünü ve üzüntüsünü yansıtmıştır.
36
ey lül-ekim-ka sım
2 0 1 9
Beş bentten oluşan mersiyenin ilk bendi için
çarpıcı bir redif seçilmiştir: “Ağlasın” Zira böyle
bir dostun ardından hissedilecek derin üzüntü ve
şaşkınlıkla dolmuş bir gönül ancak ağlayarak tes-
kin edilebilir.
Kan ağlasın bu dîde-i dürbârım ağlasın
Ansın benim o yâr-ı vefâdârım ağlasın
Çeşm ü dehân u ârız u ruhsârım ağlasın
Başdan başa bu cism-i siyehkârım ağlasın
Ağyârım ağlasın bana hem yârım ağlasın
Gûş eyleyen hikâyet-i Esrâr’ım ağlasın
Nâdîde bir güher telef etdim dirîg u âh
Hâk içre defnedip gerü gitdim dirîg u âh
“İnciler saçan bu gözlerim kan ağlasın, benim
o vefâlı yârimi ansın da durmadan ağlasın! Gö-
züm, ağzım, yanaklarım ve bu simsiyah vücudum
baştanbaşa ağlasın. Bana hem düşmanlarım hem
de dostlarım ağlasın; Esrâr’ımın hikâyesini duyan
herkes ağlasın. Eşi görülmemiş bir inci kaybet-
tim, eyvah eyvah. Onu toprağa defnedip geri
döndüm, eyvah eyvah!”
Şeyh Gâlib, mersiyesinin bu ilk bendine yo-
ğun bir ağlama ve yas havasını hâkim kılmıştır.
Peygamber efendimizin oğlu İbrâhim’in ölümü-
ne ağlaması ve bunun hikmetini soranlara “Göz,
yaş döker; kalp, teessür duyar. Biz, Yüce Rabbi-
mizin râzı olacağı sözden başkasını söylemeyiz”
demesi üzerine, İslâm dininde ölünün arkasından
isyan etmemek şartıyla ağlanmasında herhangi
bir beis görülmemiştir. Bu sebeple sevilen birinin
ölümüne yazılan mersiye metinlerinde, mersi-
ye yazarları genellikle sadece kendilerinin değil
bütün kâinatın matem etmesini isteyen mısralar
kaleme almışlardır. Nitekim Bâkî de Kanûnî’nin
ölümü üzerine yazdığı mersiyede buna benzer
sözler yazmıştır. Bu mersiyeden “Yıldızların göz-
leri, bu acılarla yaşla dolsun. Gönüldeki ateşten
çıkan duman ufukları tutsun. Böylece gökyüzü,
mavi elbisesini siyah kılsın ve bütün cihan, pa-
dişahın matemiyle siyah elbise giysin” anlamına
gelen aşağıdaki iki beyti bu düşünceye örnek ola-
rak alıyoruz:
Bu acılarla çeşm-i nücûm olsun eşk-bâr
Âfâkı tutsun âteş-i dilden çıkan duhân
 Kılsun kebûd câmelerin âsmân siyâh
Geysün libâs-ı mâtem-i şâhı bütün cihân
Şeyh Gâlib de bu ilk bentte bütün varlığıy-
la ağlamak istediğini, dost düşman herkesin bu
acıya iştirak ederek ağlaması gereğini ifade eder.
Esrâr Dede’nin Şeyh Gâlib’in yanındaki değerini
gösteren ve aralarındaki dostluk ve samimiyetin
ifadesi olan “Esrâr’ım” kelimesindeki hüzün ka-
dar dostluğun güzel ifadesi de dikkate değerdir.
Zât-ı şerîfi âleme bir yâdigâr idi
Fakr u fenâ vü aşk u hüner ber-karâr idi
Her şeb misâl-i şem’ benimle yanar idi
Sâye gibi yanımda enîs-i nehâr idi
Hakkâ tamâm âşık idi yâr-ı gâr idi
Bir kaç zaman muammer olaydı ne var idi
Allâh verdi aldı yine kurb-i Hazrete
Biz kaldık intizâr ile rûz-i kıyâmete
“Yüce zâtı, bu âleme bir armağandı. Kendisinde
fakr, fenâ, aşk ve hüner bulunduğu herkesin malu-
muydu. Geceleri mum gibi benimle yanar, gündüz-
leri de gölge gibi yanımdan ayrılmazdı. Hakikaten
o tam bir Hak âşığıydı; mağarada (Hz. Peygam-
berin yanında olan Hz. Ebubekir gibi) gerçek bir
dosttu. Biraz daha yaşasaydı, ne olurdu? Allâh ver-
di, yine Allâh kendi yüce huzuruna aldı. Biz de kı-
yamet gününde (kavuşmayı) bekler olduk.”
Mersiyenin ikinci bendinde Esrâr Dede’nin
kendisi yanındaki değerine ve dostluklarının de-
rinliğine işaret eden Şeyh Gâlib, Esrâr Dede’nin
tasavvufî inanca göre kâmil insanda bulunması
gereken fakr u fenâ hasletlerine sahip olduğuna ve
kendisindeki tabiî yetenekle ilâhî aşkı bulduğuna
işaret eder. Esrâr Dede’yle gece gündüz birlikte
vakit geçirdiklerini ifade etmek için bu değerli
müridini ve dostunu muma ve gölgeye benzeten
Gâlib, böylece hiç ayrılmadıklarını son derece
edebî bir dille anlatır. Şeyh Gâlib, Esrâr Dede’nin
kendisine olan bağlılığını ifade etmek için “yâr-i
gâr/mağara arkadaşı” tabirini kullanmaktadır.
Bilindiği üzere peygamberimizin her zaman ya-
kınında bulunan ve Mekke’den Medine’ye hicret
ederken sığındıkları Sevr mağarasında bile pey-
gamberimizin yanındaki dostu olan Hz. Ebû
37
ey lül-ekim-ka sım
2 0 1 9
Bekir’e “Peygamber’in mağara arkadaşı” anla-
mında “yâr-ı gâr” denmiş ve bu ifade en samimi
dostluğun nişanesi olmuştur. Kendisinin “yâr-i
gâr”i olan Esrâr Dede’nin ölümü karşısında son
derece duygusal bir ifadeyle “biraz daha yaşasa ne
olurdu sanki?” diyen Gâlib, samimi bir hüzün-
le dilden dökülen bu cümlenin peşinden İslâmî
gelenekte “İnnâ lillâhi ve innâ ileyhi râciun/Biz
şüphesiz Allah’a aidiz ve şüphesiz O’na döneceğiz
(Bakara/156)” ayetiyle belirginleşen inancına sa-
rılarak “Allâh verdi, yine Allâh kendi yüce huzuru-
na aldı” demekte ve dostların âhirette birbirlerine
kavuşacakları inancıyla teselli bulmaktadır.
Âhir nefesde sohbeti oldu muhabbet âh
Bir yâre urdu bağrıma âh derd-i firkat âh
Gelmezdi hîç kalb-i fakîre bu sûret âh
Ey kâş etmeyeydim o âşıkla sohbet âh
Telh etdi kâmımı o zehrnâk şerbet âh
Eyvâh elden o gül-i handânım aldı mevt
Esrâr’ım aldı cümle dil ü cânım aldı mevt
“Son nefesinde bile Allâh aşkından bahsetti, âh!
Ayrılık derdi, bağrımda bir yara açtı, âh! Ben faki-
rin kalbine böyle olacağı düşüncesi hiç gelmezdi, âh!
Keşke o âşıkla hiç sohbet etmeseydim, âh! O zehirli
şerbet, lezzetimi acılaştırdı, âh! Eyvâh, ölüm, o gü-
leç gülümü benden aldı. Ölüm, Esrâr’ımı benden
aldı, gönlümü ve cânımı benden tamamen aldı.”
Şeyh Gâlib, mersiyenin üçüncü bendinin re-
difi olarak edebiyatta hasret acısının ve gönüldeki
hüznün en güzel ve kısa ifadesi olan “âh”ı seçmiş,
böylece Esrâr Dede’yi anan her ifadenin sonuna
“âh” ekleyerek şiirin etkisini arttırmıştır. Ölme-
den önceki son gecesinde bile Esrâr Dede’yle
Allâh aşkı hakkında sohbet ettiklerini aktaran
Şeyh Gâlib, ertesi gün böyle bir acıyla karşıla-
şacağını hiç düşünmediğini, “keşke onunla hiç
sohbet etmemiş olsaydım” diyerek yaşadığı acı-
nın dayanılmazlığını ifade etmektedir. Mersiye-
nin birinci bendinin sonundaki vasıta beytinde
Esrâr Dede’nin kendisi için “nâdîde bir güher”
olduğunu ifade eden Gâlib, bu bentte de Esrâr
Dede için “gül-i handânım” demekte, ölümün
kendisinin cânını aldığını söyleyerek “Esrâr’ım”
dediği bu dostunu bir bakıma canı kadar sevdiği-
ni ifade etmektedir.

Olsun mübârek ol mehe kabr-i sa’âdeti
Mevlâ müyesser ede makam-ı şefâ’ati
Bitmiş ne çâre dâne vü gelmişti sâ’ati
Dehrin budur hemîşe muhibbâne âdeti
Tefrîk içindir etse de izhâr vuslatı
Zehri yutulmaz ağza alınmaz harâreti
Ben gördüğüm bu dâr-ı fenânın fenâsıdır
Bâki Hudâ rızası bekâ Hak bekâsıdır
“O ay yüzlüye, saadetle yaşayacağı kabri mü-
barek olsun. Cenâb-ı Hak, peygamber efendimizin
şefaatine kavuşma makamını ona nasip etsin. Dün-
yadaki rızkı bitmiş, gitme saati gelmişti. Dünyanın
sevenlere davranma şekli her zaman böyle olmuştur.
Kavuşmayı göstermesi, ayırmak içindir. Dünyanın
bu zehri yutulmaz, sıcaklığından ağza alınmaz.
Benim bu dünyada gördüğüm tek şey, bu fani dün-
yanın geçiciliğidir. Elde kalan tek şey Allah rızâsı,
ebedî olan da Cenâb-ı Hakk’ın ebediliğidir.”
Mersiyenin dördüncü bendinin baş tarafına
“kadere ve hakikate teslimiyet” havası hâkimdir.
İlk bentlerde Esrâr Dede’nin ölümü karşısında
duyulan acıdan kaynaklanan hüzünlü ruh hâliyle
ölümü ele alan Şeyh Gâlib, bu bendin başın-
da Esrâr Dede’nin kabrinde huzurlu olması ve
âhirette de peygamberimizin şefaatine nâil olma-
sı için dua ederek İslâmî gelenekteki bir inanca
işaret etmektedir. Bu inanca göre, her insanın bu
hayatta yiyeceği rızkı ve öleceği saati kaderde bel-
lidir. Yiyeceği rızkı biten ve ölüm saati gelen kişi
ölür. Kişi rızkından başkasını yiyemez, önceden
belli olan ölüm saati gelince de ölümü gerçekleşir.
“Bitmiş ne çâre dâne vü gelmişti sâ’ati” mısraıy-
la bu inanca işaret eden Gâlib, mısradaki “dane”
kelimesiyle Esrâr Dede’nin rûhunu bu dünyadaki
son dânesini de yiyip âhirete uçan bir kuş olarak
hayal etmiştir. Bendin son kısmında ise dünyanın
gerçek mahiyeti hakkında bilgi veren Şeyh Gâlib,
sevenlerin bu dünyada bir müddet görüşseler de
eninde sonunda ayrılacaklarını belirtir. Bendi
dünya lezzetlerinin zehirli olup ağza alınamaya-
cağını vurgulayarak bitiren Gâlib, vasıta beytinde
de fenâ-bekâ kavramlarının zıtlığından yararlana-
rak dünyanın fâni, Allâh’ın ve rızasının ise bâkî
olduğunu ifade eder.
38
ey lül-ekim-ka sım
2 0 1 9
Meydân-ı Mevlevîde nişân âşikâr edip
Pervâz ederdi şevk ile Ankâ şikâr edip
Eylerdi nây u defle semâ âh u zâr edip
Bulmuşdu kân-ı matlabı Hak’da karâr edip
Almışdı müjde kûyuna yârin güzâr edip
Gitdi ne çâre Gâlib’i hasretle bâr edip
Olsun visâl-i Hazret-i pîrânla kâm-yâb
Kıldı karîn-i kabr-i Fasîh-i felek-cenâb
“Mevlevîlik meydânında iz bıraktı. Şevkle uçar,
Ankâ avlardı. Ney ve defle ağlayarak semâ ederdi.
Cenâb-ı Hakk’ın rızasında bulunarak muradına
ermişti. Sevgilinin mahallesine gitme müjdesini
alarak, Gâlib’i hasret yüküyle bırakıp gitti. Yüce
mertebeli Fasih’in kabrine yakın bir makam elde
etti; Allah dostlarının huzuruna kabul edilip mu-
radına ersin.”
Mersiyesinin son bendini, geleneğe uygun
olarak Esrâr Dede’nin manevî makamları elde
ettiğine dair inancını ifade etmeye ve dualarına
ayıran Gâlib, Esrâr Dede’nin Mevlevîlik yolun-
da her türlü mücahedede bulunarak iz bıraktı-
ğına dikkat çeker. Bu kısımda gerçek sevgilinin
Cenâb-ı Hak olduğuna işaret ederek Gâlib’e
hasret yükleyerek giden Esrâr Dede’nin Cenâb-ı
Hakk’ın emrine uyarak O’na yöneldiğini belir-
tir. Bu bendin sonunda Esrâr Dede’nin Galata
Mevlevihânesi haziresinde Fasih Dede’nin yanına
defnedildiğine işaret edilerek, manevî âlemlerde
muradına ermesi için dualarda bulunulmuştur.
Şeyh Gâlib, bu mersiyesiyle Esrâr Dede’yle
olan dostluğunun gereği olan vefâsını belgelen-
dirdiği gibi bizlere de orijinal bir mersiye metni
hediye etmiştir. Sebk-i Hindî’nin karmaşık ve
zor anlaşılır şiirler yazan bir temsilcisi olan Şeyh
Gâlib, Esrâr Dede için yazdığı mersiyede sade
ve duygulu mısralar kaleme almış, tasannudan
kaçınmıştır. Böylece, bugün bile okunduğunda
Şeyh Gâlib’in acısını bizlere aktaran, okuyucuyu
hüzünlendiren ve Esrâr Dede’yle olan dostluğu
gibi dostluklara özendiren samimî bir metin or-
taya çıkmıştır.
Mersiyesinin bir yerinde “Allâh verdi aldı
yine kurb-i Hazrete / Biz kaldık intizâr ile rûz-i
kıyâmete” diyen Gâlib de mânâ âlemine göçerek
yâr-i gârine kavuştu. ■