ELK 342 – GÜÇ

ELEKTRONİĞİ
LABORATUVARI
Öğrenci Numarası 040150338
İsim & Soyisim Şefik Avni Çakıroğlu
Grup Numarası Çarşamba günü

DENEY 1 BİR FAZLI KONTROLSÜZ VE

Deney adı & Numarası KONTROLLÜ DOĞRULTUCULAR
Deney Tarihi & Rapor Tarihi 19.11.2020/02.12.2020
Deneyden Sorumlu Ar. Gör. Abdullah Polat

İMZA

TEK BÖLGEDE ÇALIŞAN A-SINIFI DOĞRU AKIM KIYICILARI

1. Direnç (R) Yüklü A-Sınıfı DA Kıyıcı

Deney düzeneğinin en solunda deneyde kullanacağımız doğru akım kaynağı bulunuyor. Bu kaynak
çıkışdan ampermetre ve voltmetre bağlantıları yapılmıştır. Burada gelen iletkenler deney şemasının
da gözüktüğü panoya yerleştirilmiştir. Daha sonra DC kıyıcı setinin çıkışındaki LC alçak geçiren
filtresine bağlantılar yapılmıştır. LC filtresi ve çıkış arasında bir akım örnekleyici bulunmaktadır. Akım
örnekleyicisi akımın dalga şeklinin osiloskopta görülmesi için kullanılmaktadır. LC filtresi çıkışındaki
gerilim ve akımların ölçülmesi için yine buraya paralel voltmetre ve seri ampermetre elemanları
vardır. LC filtresininin çıkışında ise direnç yükü bulunur. Direnç yükününden sonra ise devrenenin
toprak bağlantısı yapılmıştır.

Bu deneyin amacı değişken omik yük durumlarındaki gerilim ve akım karakteristiklerinin çalışma
oranının değiştirilmesi ile çıkıştaki dalga şekillerinin ve büyüklüklerinin değişimlerinin gözlemlenmesi
amaçlanmıştır.

Çıkış terminaline ters paralel şekilde bir serbest geçiş diyotu bulunmaktadır. Burada serbest geçiş
diyotunun kullanılmasının nedeni endüktansta akımın kesimi bir gerilim sıçramasına neden olur ve
oluşan bu gerilim sıçraması anahtarlama elemanının tıkama gerilimini zorlayabilir. Aynı hat üzerinde
aşağıda anahtarlama elemanı olarak BJT kullanılmıştır. Bu anahtarlama elemanı ile çıkıştaki gerilimin
kontrolü yapılıyor. Bu anahtar elemanının kontrolü ise kapı akımıyla sağlanmaktadır. Bu da kare dalga
ile sağlanmaktadır. Bu kare dalganın üretilmesi ve genişliğinin ayarlanması darbe genişlik
modülasyonu olarak bilinen yöntemle yapılır. Bu deneyde bir adet işlemsel kuvvetlendirici
karşılaştırıcı olarak kullanılmıştır. Buradaki karşılaştırıcı modülasyon sinyalini ve testere dişi taşıyıcı
sinyalini karşılaştırarak çıkışında 1 ve 0 verekecek şekilde kare dalganın üretilmesini sağlar. Oluşan bu
kare dalganın frekansı testere dişi taşıyıcı sinyaliyle ve doluluk oranı ise modülasyon sinyaliyle
ayarlanır.

Deneyde ilk alınan yukarıdaki ölçümde %60’lık bir duty cycle için ölçümler görülmektedir. Girişte
110.2 V ve 0.799 A için çıkış gerilimi 67.4 V ve çıkış akımı 1.141 A olarak ölçülmüştür.

Daha sonra çıkıştaki yük değeri düşürülmüş. Bunun için direnç bankasından direnç değeri
azaltılmıştır. Bunun sonucu olarak çıkıştaki akımın artıp gerilimin düşmesi gözlemlenmiştir.
Bundan sonra endüktans değeri yükseltilmiş bunun sonucu olarak endüktans akımındaki tepeden
tepeye dalgalılığın azaldığı gözlenmiştir.

Yüksek direnç değeri ve düşük duty ratio oranı için alınan görüntüde endüktans akımının sıfırdan
yükselerek arttığını daha sonra azalarak kesime girdiğini görmekteyiz.
Bu noktada endüktans değerinin arttırılmasıyla endüktansın filtreleme özelliğiyle beraber depoladığı
enerji sayesinde kesintili iletimden çıkışı görülmektedir. Artan endüktans değeriyle akım da dalgalı
durumdan çıkarak giderek doğru akıma yaklaştığı görülmektedir.

Daha sonra ise artan çalışma oranıyla veya yüklenmedeki artışla endüktans akımının kesintili
iletimden çıkışı gözlenmiştir.
2. Serbest uyarmalı DA Motor (RLE) Yüklü A-Sınıfı DA Kıyıcı

Deneyin bu kısmında ise DC kıyıcının filtre ve yük bileşenleri kaldırılmış bunun yerine doğru akım
motoru bağlanmıştır. Bu doğru akım motorunun yüklenmesi için de bu motorun miline akuple edilmiş
bir adet eddyy akım freni bulunmaktadır. Bu deney düzeneğinin sol tarafında devir sayısı ve mil
momentinin değerlerini görebildiğimiz göstergeler bulunmaktadır. Burada moment kontrolü yine bir
potansiyometre üzerinden yapılmaktadır.

Sistem enerjilendirilmeye %20 duty cycle oranı ile başlamıştır .Bu noktada alınan değerler aşağıdaki
görüntüde görülmektedir.
 Daha sonra duty cylcle %20 değerinden %60 değerine kadar arttırılmıştır. Buna paralel olarak
motorun devir hızı artmıştır. Aşağıdaki görüntüde kaynak tarafı gerilim ve akım sol tarafta ve yük
tarafı gerilim ve akım değerleri de sol tarafta gözükmektedir. Duty cycle arttırıldığında yükteki gerilim
değeri yaklaşık iki katına çıkmış, çekilen akım artmış bunlara bağlı olarak da devir sayısı artmıştır.
Daha sonra makine %75 duty cycle için ayarlanmış ve bu noktadan sonra devir hızı değişimi
makinenin yüklenmesiyle nasıl değiştiği gözlenmiştir.

Ve sonrasında momentin arttırılmasıyla makine mil hızının düştüğü gözlenmiştir.

Deneyin en son aşamasında ise makine devir hızı 1100 rpm e getirilmiş. Bu noktada makine
yüklenmiştir. Bu yüklenmeyle beraber düşecek olan hız değerini yine 1100 rpm e getirmek için duty
cycle değeri arrtılmıştır. Burada sabit hızda daha yüksek moment ile yüklenmelerde anahtarlamayla
hızın sabit tutulması amaçlanmıştır.
Soru 1.

Doğru akım kıyıcı seri bağlı RL yüklü devresi MATLAB Simulink yardımıyla yukarıdaki şekilde
çizilmiştir.Anahtarlama elemanı olarak bir adet BJT kullanılmıştır. Burada duty ratio oranı %60 olarak
belirlenmiştir. Bu oran anahtarın iletimde kaldığı zaman bölü 1 periyot zamanı ile hesaplanır. Bu
anahtarın iletimde kalacağı zamanı belirler. Burada pulse generator yardımıyla dalganın %60 genişliği
boyunca devreyi iletime sokacak pulse ı veriri bu sürenin sonunda pulse vermez ve anahtar
kesimdedir. Gerilim değeri 100 V olarak belirlenmiştir. Direnç değeri föyde verilen 48.5 ohm ve
endüktans değeri de 0.10167 H olarak kabul edildi.

Yük gerilimini veren dalga şekli,

Çıkış gerilimini düzgün karesel bir şekilde görmekteyiz.

Yük akımını veren dalga şekli,

Burada endüktansta depolanan enerjiye bağlı akımın serbest geçiş diyotu vasıtasıyla devrede akması
endüktans değerine bağlı olarak da kesintiye uğradığı görülüyor.

Kaynak akımını veren dalga şekli,

%60 duty ratio ya göre kaynak akımı iletime bu aralıkta girdiği görülmektedir.
Endüktans gerilimini veren dalga şekli,

Anahtar açıldığında gerilimin eksi olması serbest geçiş diyotunun devreye girdiğini gösterir, ters
yönde gerilimin olduğu buna bağlı devrede akımın akması gerçekleşecektir.

Direnç gerilimini veren dalga şekli,

Üzerinden geçen yük akımının dalga şeklindedir direnç değeri ile çarpılmasıyla bu dalga şekli elde
edilir.
Soru 2.

a)

Alçaltıcı bir doğru akım kıyıcı bir direnç yükünü beslerse çıkış gerilim ve akım dalga şekilleri kare
dalga şeklinde olacaktır. Burada anahtarlama yaptığımız sıklığı yani duty ratio oranını değiştirirsek
gerilim ve akımın genlik değerlerini değiştirebiliriz. Alçak geçiren filtrenin amacı çıkıştaki
harmonikleri azaltmaktır. Bu devrenin çıkışına alçak geçiren bir filtre eklediğimizde kare dalganın
harmonikli değerleri filtrelenecek aşağıdaki soldaki şekildeki gibi bir girişe sağdaki gibi temiz bir
çıkış üretecektir. Bu durum makinelere titreşimi azaltıcı etki yapar.

b)

Deneyde hesaplanmış olan sonuçlar.

Matlabde kurulan aşağıdaki gibi kurulan devrede değerler hesaplanmış tablo haline getirilmiştir.
Simülasyon sonucu hesaplanan sonuçlar.

Deneyde hesaplanmış sonuçlar ve simülasyon sonucunda hesaplananlara bakıldığında değerlerin

yaklaşık olarak birbirine benzer olduğu görülmektedir. Deney setindeki elemanların ideal
elemanlar olmaması, iç dirençlerinden kaynaklı kayıplar bu iki tablodaki sonuçların birbirinden
biraz olsun farklı olmasına neden olmuştur.

Grafikler %60 duty cycle için çizilmiştir.

Grafik a. Yük gerilimi

Grafik b. Yük Akımı

Grafik c. Kaynak Akımı

Grafik d. Transistör Gerilimi

Grafik e. Serbest Geçiş Diyotu Akımı

Grafik f. Filtre Kapasitesi Akımı

Çıkış geriliminin ortalama değeri 67.36 V olarak hesaplanmıştır.Çıkış akımının ortalama değeri ise
1.42 A olarak hesaplanmıştır.
c) Anahtarlama frekansı 4 kHz olarak tanımlanmıştır. %50 çalışma oranı için istenilen grafikler aşağıda
aynı çalışma oranı ve 600 Hz anahtarlama frekansı olan deney düzeneğiyle karşılaştırılmıştır.

Deney Düzeneği için Çıkış Gerilimi Dalga Şekli (600 Hz)

Benzetim Düzeneği için Çıkış Gerilimi Dalga Şekli (4kHz)

Deney Düzeneği için Endüktans Akımı Dalga Şekli (600 Hz)

Benzetim Düzeneği için Endüktans Akımı Dalga Şekli(4 kHz)

Sonuç olarak anahtarlama frekansının 600 Hz den 4000 Hz e çıkarıldığı durumda çıkış gerilimindeki
harmonikliğin azaldığı aynı şekilde endüktans üzerinden geçen akımın da harmonikliğinin azaldığı
görülmektedir. Fakat anahtarlamanın bu kadar yüksek frekansta yapılması harmoniğin azaltılmasına
karşın kayıpları oldukça arttırabilir.
Soru 3.

Doğru akım-Doğru akım dönüştürücüsüne izoleli olması gereken bir sistem önerilmesi demek trafo
yardımıyla primeri sekonderden elektriksel anlamda izole etmek demektir. Bu izolasyonu sağlayıp
aynı zamanda bir dc-dc dönüştürücü alçaltıcı önerisi için flyback dönüştürücüsü verilebilir.

Yukarıda bir flyback converter yapısı görülmektedir. Bu devrenin temeli buck-boost converterlara
dayanmaktadır. Anahtar iletimde iken endüktansta akım depolanmakta anahtar kesime geçtiğinde ise
depolanan akım yüke iletilmektedir. Bu devre sayesinde anahtarlama kayıpları azaltılabilir bunun
nedeni daha düşük çalışma oranlarında trafoya bağlı olarak istenilen çıkış değeri elde edilebilir. Trafo
yapısı primeri sekonderden elektriksel olarak izole edeceğinden primerde oluşacak bir arıza
sekonderdeki devre elemanlarına zarar vermeyecektir. Flyback devresi kullanılarak trafo çevirme
oranına bağlı olarak çıkış gerilimi yükseltilmek istenirse yükseltilebilir,düşürülmek istenirse
düşürülebilir.

Soru 4.
Bir DC makineyi 4 bölgede kontrol etmek için yukarıdaki şekildeki gibi bir 4 bölge doğru akım kıyıcı
kullanılması gerekir.

Yukarıdaki şekilde görüldüğü üzere her bir anahtara açma sinyali gönderilir ve anahtarlak uygun
şekilde açarak 4 bölgede çalışacak şekilde kesim ve iletime geçerler. Buna göre;

1. Bölgede T1 ve T2 iletimde olduğu durumda T3 ve T4 kesimdedir;İleri yönde motor çalışma

için.
2. Bölgede T4 ve D2 iletimde olduğu durumda T1 ve T3 kesimdedir;İleri yönde generatör
çalışma için.
3. Bölgede T3 ve T4 iletimde olduğu durumda T1 ve T2 kesimdedir;Geri yönde motor çalışma
için.
4. Bölgede T1 ve D3 iletimde olduğu durumda T2 ve T4 kesimdedir;Geri yönde generatör
çalışma için.

Soru 5.

Deneyde verilen kaynak 110.2 V olarak verilmişti. 110.2 V bir kaynak kullanarak 150 V çıkış değeri
alabilmemiz için gerilim yükseltici özelliğe sahip bir sürücü devresi gerekmektedir. Flyback yapısı buna
uygundur.

Flyback devresinin giriş çıkış gerilimi arasındaki ilişkiyi veren denklem yukarıda gösterilmiştir. Bu
denkleme göre 0.2 Duty cycle için sekonder primer sarım oranı 5.4446 olan bir transformatör
kullanılarak 110.2 V giriş gerilimini 150 V çıkış gerilimine yükselten bir devre elde edilebilir.Ayrıca
flyback devre yapısı Soru 3’te anlatılmıştır.
Soru 6.

Güç elektroniğinde kullanılan anahtarlama elemanları BJT,MOSFET,IGBT ve GTO lardır.

Bu elemanlar güç mertebelerine göre sınıflandırıldığında GTO’ların 10 MW değerlerine

kadar,IGBT’lerin 500 kW değerlerine kadar,BJT’lerin 100 kW değerlerine kadar ve MOSFET’lerin 10Kw
değerlerine kadar optimum çalışma noktaları verilmektedir. Yüksek güçlerde anahtarlama yapabilen
anahtarlama elemanlarının çalışma durumlarında maruz kalacakları güç değerleri için güvenilirlik
sağlamaları gerekir. Bunun için yüksek güçlü uygulamalarda sistemdeki bu yüksek gücü
karşılayabilecek anahtarlama elemanları kullanılması şarttır. Aksi halde anahtarlama elemanları
sistem çalışır vaziyetteyken hali hazırdaki yetilerini kaybettiklerinde daha yüksek güçlere çıktıkça ciddi
problemler, kaçaklar, bu kaçaklara bağlı sistemde arıza oluşmasına, daha önemlisi oluşacak arızalarda
insan hayatını tehlikeye sokabilecek durumlar doğurabilirler.

Bu elemanlar frekans mertebelerine göre sınıflandırıldığında MOSFET’lerin 100 kHz değerlerine

kadar,IGBT’lerin 20kHz değerlerine kadar,BJT’lerin 10 kHz değerlerine kadar ve GTO’ların 1 kHz
değerlerine kadar optimum çalışma noktaları verilmektedir. Yüksek frekanslarda anahtarlama
yapmanın getireceği bazı faydalar vardır. Bunlar devrenin periyodunun azalması kapasite ve
endüktansların depoladıkları enerjilerin daha az deşarj olmasın ve çıkış akım ve geriliminde
harmoniklerin düşmesini sağlamasıdır. Bu sayede çıkış dalga şekilleri ideal DC dalga şekillerine yakın
olur. Fakat yüksek anahtarlama frekansı anahtarlama kayıplarını arttıracağından sistemin soğuması
için ek önlemler alınmalıdır ki sistem verimi düşmesin. Fakat bu durum da maaliyeti arttıracaktır.

Soru 7.

Filtre elemanlarının büyüklük ve frekans arasındaki ilişkiyi anlayabilmek için örnek üzerinden gidilmesi
en iyisidir. Bunun için filtre elemanı olarak indüktör elemanı seçildiğinde bu elemanın büyümesi
demek L değerinin büyümesi anlamına gelir L değerinin büyümesi de aynı akım için ½.L.i2 için
üzerinde depolanan enerjinin L nin artmasıyla artacağı anlamına gelir.L nin artması XL=2. π .f.L
reaktans formülünden reaktansın artmasına neden olur. Reaktans değerinin sabit tutulacağı bir örnek
için ise çünkü filtre elemanının büyüklüğü ve frekans arasındaki ilişki için bu iki değerin dışındaki
değerlerin sabit tutulması gerekiyor. Frekans değerinin azalması gerektiği gözüküyor. Bu yorumdan
indüktör elemanının frekans ile ters orantılı olduğu görülmektedir. Diğer yandan kapasite elemanı için
kapasite elemanının büyümesi üzerinde taşıyacağı enerjinin artması anlamına gelir ½ .C. V2
1
formülünden. Kapasite elemanı için reaktans formülü ise XC=
2. π . f .C dir. Burada kapasitenin
artmasıyla reaktans değerinin azalması gerçekleşiyor. Reaktans değerinin sabit tutulacağı bir
durumda ise frekans değerinin azalması gerekiyor. Bu yorumdan da kapasite ve frekans değerleri ters
orantılı olduğu çıkarımı yapılır.

Bir doğru akım makinesine yüksek frekans ile anahtarlama yapıldığında çıkışta akım ve gerilimdeki
dalgalılığın düşeceği görülecektir. Bu harmonikli dalgaların azalması da makinenin daha gürültüsüz
çalışmasını sağlayacak ve makinenin verimini arttıracaktır. Bunun yanında makinenin nominal gerilimi
çok yüksek değerlerde ise anahtarlama sırasında arklar oluşabilir. Bunun yanında çok yüksek
anahtarlama ek soğutma maliyetleri getirecektir. Ama makinelerin gürültüsüz çalışması istenir. Bu
sebeble giderilecek sorunlar ile makinenin yüksek frekansta anahtarlanması daha uygun olabilir.
Soru 8.

DA kıyıcının DA motorunu beslediği durumda sabit çalışma oranında (%75) ve değişken çalışma
oranında deneyde ölçülen değerler yukarıda verilmiştir.

Sabit çalışma oranı için deneyde motor miline uygulanan tork arttırıldıkça milin devir hızı
düşmüştür. Makinede endüklenen gerilim formülü EA=k.Φ.n olarak biliniyor. Burada rotor
devir hızının düşmesine bağlı olarak endüklenen gerilimin düştüğü Tablo2. De görülmektedir.
Sabit çalışma oranında akı değişmemektedir. Bu nedenle moment formülünden ise M=k.
Φ.IA artan moment ile de yük akımının artmakta olduğu görülmektedir. Artan yük akımı
şebekeden daha yüksek bir güç çekeceğinden sabit gerilim için kaynaktan çekilen akımın
artmasına neden olmuştur.

Değişken çalışma oranı için deneyde makine daha yüksek momentte yüklenmiş. Bu durumda
düşmesi gereken devir sayısının sabit olarak 1100 rpmde kalması endüklenen gerilimin duty cycle
oranının arttırılmasıyla sağlanmıştır. Yine arttırılan moment değeri için yük akımı artmış. Buna
bağlı olarak çekilen akım artmıştır.

Doğru akım kıyıcısının verimi çıkış ve giriş güçlerinin birbirine oranlanmasıyla bulunur.

Doğru akım kıyıcı verimi=Pçıkış/Pgiriş=Vy.Iy/Vk.Ik

 Toplam sistem verimi ise çıkışta oluşacak mekanik gücün girişteki güce oranı ile oranlanmasıyla
bulunur.

Pmek=T.w=T.2. π .n/60

Pgiriş=Vk.Ik

Toplam sistem verimi=Pmek/Pgiriş

Yukarıda sabit çalışma oranı için değişken moment durumları için sistemlerin kıyıcı verimleri ve
toplam sistem verimleri verilmiştir.

Aşağıda ise değişken çalışma oranı için farklı moment değerlerinde yüklenen motorun kıyıcı verimleri
ve toplam sistem verimleri verilecektir.

Yukarıda uygulanan formüller aşağıdaki tabloların oluşturulması için de aynen uygulanmıştır.

Doğru akım kıyıcısına ilişkin verimini veren tablo aşağıdadır.

Toplam sistem verimini veren tablo aşağıdadır.

Soru 9.
KAYNAKÇA

- Yaren,T., Süel,V., Fırat,F., Gerçek Zamanlı FLYBACK Dönüştürücü Tasarımı ve Kontrolü Real Time
FLYBACK Converter Design and Control, Otomatik Kontrol Ulusal Toplantısı, TOK 2017, 21 – 23
Eylül, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul

(https://www.researchgate.net/profile/Tugce_Yaren/publication/332142625_Gercek_Zamanli_F
LYBACK_Donusturucu_Tasarimi_ve_Kontrolu_Real_Time_FLYBACK_Converter_Design_and_Cont
rol/links/5ca30b8da6fdccab2f67d216/Gercek-Zamanli-FLYBACK-Doenuestueruecue-Tasarimi-ve-
Kontrolue-Real-Time-FLYBACK-Converter-Design-and-Control.pdf)

- PROF. DR. HACI BODUR- GÜÇ ELEKTRONİĞİ

afguven.com/depo/ESM312/guc_elektronigi.pdf

- Çoruh, N., Erfidan,T., Ürgün,S., Öztürk,S., FLYBACK DÖNÜŞTÜRÜCÜ TASARIMI VE ANALİZİ

www.emo.org.tr/ekler/53f81530bb8292e_ek.pdf

- Yükseltici DA Kıyıcılar, Gerilim beslemeli invertörler

afguven.com/depo/ESM312/hafta12.pdf

-Hart,DçPower electronics, 2011.