Professional Documents
Culture Documents
Gogoladze Bolo
Gogoladze Bolo
Gogoladze Bolo
A B
A
B
1
gansazRvreba 3. A da B simravleebis TanakveTa ewodeba yvela im elemen-
tis simravles, romlebic ekuTvnian rogorc A , ise B simravles.
A da B simravleebis TanakveTas aRniSnaven A B simboloTi, e. i.
A B x x A x B.
A A B
A B
A A B
A B
A A B A B
A\ B B\ A
TqvenTvis cnobilia Semdegi mniSvnelovani simravleebi:
N _ naturalur ricxvTa simravle, N {1, 2, } .
Z _ mTel ricxvTa simravle, Z {0, 1, 3, } .
m
Q _ racionalur ricxvTa simravle, Q n N, m Z .
n
I _ iracionalur ricxvTa simravle anu yvela usasrulo araperiodul aTwi-
ladTa simravle
R _ namdvil ricxvTa simravle, R Q I .
N Z Q R, I R.
TqvenTvis cnobilia namdvil ricxvTa RerZi da wesi, romlis Tanaxmad nam-
dvil ricxvTa RerZze yovel namdvil ricxvs erTaderTi wertili Seesabameba
da piriqiT, yovel wertils namdvil ricxvTa RerZze Seesabameba erTaderTi
namdvili ricxvi.
qvemoT mocemuli iqneba namdvil ricxvTa zogierTi mniSvnelovani qvesim-
ravleebis gansazRvreba. vTqvaT, a R , b R , b a .
(, a) x x R, x a,
2
(, a] x x R, x a,
(a,) x x R, x a,
[a,) x x R, x a,
(a, b) x x R, a x b,
[a, b) x x R, a x b,
(a, b] x x R, a x b,
[a, b] x x R, a x b.
A da B simravleebis dekartuli namravli ewodeba yvela iseT (a, b) dala-
gebul elementTa wyvilebis simravles, roca damoukidebad a elementi Se-
icvleba A simravleze, xolo b _ B simravleze.
A da B simravleebis dekartuli namravli aRiniSneba A B simboloTi, e.
i.
A B (a, b) a A, b B.
vTqvaT, A [1,9] , xolo B [2,5] , maSin
y
A B
2
x
O 1 9
wrfivi algebris elementebi
matricebi, maTi saxeebi, operaciebi matricebze
ricxvebisgan Sedgenil marTkuTxrdis formis cxrils matrici ewodeba. ri-
cxvebs, romlebisganac matrici Sedgeba, matricis elementebi ewodeba. matri-
cebs didi laTinuri asoebiT aRniSnaven. zogadad matrici ase Caiwereba:
a11 a12 a1n
a 21 a 22 a 2 n
A
a
m 1 a m 2 a mn
an mokled A aij m,n . matricis TiToeul elements aqvs ori indeqsi. pirveli
maTgani gviCvenebs striqonis, xolo meore svetis nomers. moyvanil A matrics
aqvs m striqoni da n sveti. maT matricis rigs uwodeben. Tu matrici mxo-
lod erTi striqonisgan Sedgeba, mas matric-striqoni ewodeba, xolo Tu er-
Ti svetisgan Sedgeba, _ matric-sveti. Tu m n , maSin matrics kvadratuli
matrici ewodeba.
3
kvadratuli matricis a11 , a 22 a nn elementebs matricis mTavari diagona-
li ewodeba. vTqvaT, A aij n,n kvadratuli matricis elementebisTvis Sesru-
lebulia Semdegi
aij 0 , roca i j , (1)
piroba, maSin matrics diagonaluri matrici ewodeba. (1) toloba niSnavs, rom
matricis is elementebi, romlebic mTavar diagonalze ar mdebareoben, nulis
tolia. Tu garda (1) tolobisa, kidev Sesrulebulia Semdegi
aii 1 , i 1,, n , (2)
toloba, maSin matrics erTeulovani matrici ewodeba da E asoTi aRiniSneba,
e. i.
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
E .
0 0 0 1
Tu matricis yvela elementi nulis tolia, mas nulovani matrici ewodeba da
Q asoTi aRiniSneba, e. i.
0 0
0 0
.
0 0
vTqvaT, mocemulia A aij m,n da B bij m,n matricebi. A da B matricebis im
elementebs, romlebsac erTi da igive indeqsebi aqvT, Sesabamisi elementebi
ewodebaT. Tu A aij m,n da B bij m,n erTi da igive rigis matricebis Sesabami-
si elementebi tolia, maSin maT toli matricebi ewodebaT da ase aRiniSneba:
A B.
e. i. A B niSnavs, rom
i 1,, m,
aij bij ,
j 1,, n.
gansazRvreba 1. ricxvis namravli A aij m,n matricze ewodeba iseT mat-
rics, romlis yoveli elementi tolia ricxvis namravlisa A matricis Se-
sabamis elementze da ase aRiniSneba:
A,
e. i. A aij m,n . roca 1, maSin (1) A A .
gansazRvreba 2. erTi da igive rigis A aij m,n da B bij m,n matricebis jami
ewodeba iseT matrics, romlis yoveli elementi A da B matricebis Sesabami-
si elementebis jamis tolia da ase aRiniSneba:
A B,
e. i.
A B aij bij m,n .
4
gansazRvreba 3. vTqvaT, A aij m, p matricis svetebis raodenoba B bij p ,n
matricis striqonebis raodenobis tolia. aseT SemTxvevaSi ganimarteba A
matricis namravli B matricze. is iseTi C cij m,n matricia, romlis elemen-
tebi Semdegi
p
cij ai1b1 j ai 2 b2 j aip b pj aik bkj , i 1,, m , j 1,, n (3)
k 1
tolobebiT ganisazRvreba. A da B matricebis namravli ase aRiniSneba: A B ,
e. i.
A B C ,
niSnavs (3) tolobis Sesrulebas.
matricTa namravls aqvs erTi ucnauri Tviseba. sazogadod
A B B A.
moviyvanoT Sesabamisi magaliTi. vTqvaT,
0 1 0 0
A , B .
0 0 1 0
maSin (3) tolobebis Tanaxmad
0 0 11 0 0 1 0 1 0
A B ,
0 0 0 1 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 1 0 0 0 0
B A .
1 0 0 0 11 0 0 0 1
amgvarad,
A B B A.
gansazRvreba 4. vTqvaT, mocemulia A aij m,n matrici. Tu A matricis pir-
vel striqons CavwerT pirvel svetad, meore striqons _ meore svetad da a. S.,
maSin A matricis pirveli sveti TavisTavad Caiwereba pirvel striqonad, meo-
re sveti _ meore striqonad da a. S. miRebul matrics ewodeba A matricis
transponirebuli matrici da aRiniSneba AT , e. i.
a11 a 21 a m1
a12 a 22 a m 2
AT .
a
1n a 2 n a mn
arsebobs wesi, romlis Tanaxmad yovel A aij n,n kvadratul matrics Seesa-
bameba erTaderTi ricxvi. mas A matricis determinanti ewodeba da ase aRi-
niSneba:
a11 a1n
det A A
a n1 a nn
es wesi SemdegSi mdgomareobs: Tu kvadratuli matrici pirveli rigisaa, anu
A a11 , maSin det A a11 . meore rigis determinanti ganimarteba pirveli rigis
5
determinantis saSualebiT, mesame rigisa _ meoris saSualebiT da a. S. n -uri
rigis determinanti ganimarteba (n 1) rigis determinantis saSualebiT,
n 2,3,. amis gansaxorcieleblad dagvWirdeba ori gansazRvreba. ganvixiloT
a11 a1 j a1n
a 21 a 2 j a 2 n
A
ai1 aij ain
a n1 a nj a nn
n -uri rigis determinanti.
gansazRvreba 1. a ij elementis minori ewodeba im (n 1) rigis determinants,
romelic mocemuli n -uri rigis determinantisgan i -uri striqonisa da j -uri
svetis amoSliT miiReba. a ij elementis minori aRiniSneba M ij simboloTi. a ij
elementis algebruli damateba aRiniSneba Aij simboloTi da ganisazRvreba
Semdegi
Aij (1) i j M ij (4)
tolobiT.
n -uri rigis determinanti (n 1) rigis determinantebis saSualebiT gamoi-
saxeba Semdegi
n
A a11 A11 a12 A12 a1n A1n a1 j A1 j (5)
j 1
tolobiT.
axla am tolobis gamoyenebiT miviRoT meore da mesame rigis determinante-
bis gamosaTvleli
a11 a12
a11 (1)11 a 22 a12 (1)1 2 a 21 a11a 22 a12 a 21 , (6)
a 21 a 22
a11 a12 a13
a a 23 a 21 a 23 a 21 a 22
a 21 a 22 a 23 a11 (1)11 22 a12 (1)1 2 a13 (1)13
a32 a33 a31 a33 a31 a32
a31 a32 a33
a11a22a33 a11a23a32 a12a21a33 a12a23a31 a13a21a32 a13a22a31
a11a22a33 a21a32a13 a31a12a23 a13a22a31 a23a32a11 a33a12a21 (7)
formulebi.
am formulis dasamaxsovreblad arsebobs e. w. samkuTxedis wesi, romelic
simbolurad ase Caiwereba:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. ..
. . . = . . . + . . . + . . .
_ . . . ._ . . . _ .. .. ..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. ..
arsebobs (7) tolobis dasamaxsovrebeli kidev erTi, sarusis wesi, romel-
sac aseTi saxe aqvs:
6
a11 a12 a13
a 21 a 22 a 23
a31 a32 a33
a11 a12 a13
a 21 a 22 a 23
7
(1) da (3) tolobebi erTad SeiZleba ase Caiweros:
A , Tu i j,
ai1 A j1 ai 2 A j 2 ain A jn (4)
0, Tu i j.
Sebrunebuli matrici
8
a11 a12 a1n A11 A21 A j1 An1
A12 A22 A j 2 An 2
A A* ai1 ai 2 ain .
a A2 n A jn Ann
n1 a n 2 a nn A1n
vTqvaT,
A A* C , C cij n,n
maSin matricTa namravlis ganmartebis Tanaxmad gveqneba
cij ai1 A j1 ai 2 A j 2 ain A jn .
axla, Tu gamoviyenebT (4) tolobas (ix. gv. 8), miviRebT, rom
A , Tu i j ,
cij
0, Tu i j.
e. i.
A A* A E .
analogiurad mtkicdeba, rom
A * A A E .
amgvarad,
A A* A * A A E .
am tolobis A -ze gayofis Sedegad miviRebT, rom
1 1
A* A A * A 1.
A A
aqedan Sebrunebuli matricis ganmartebis Tanaxmad gveqneba
1
A 1 A*. (1)
A
Teorema damtkicebulia.
SevniSnoT, rom ara marto Teoremis damtkiceba moviyvaneT, aramed miRebu-
li iqna (ix. (1)) Sebrunebuli matricis gamosaTvleli formula.
gansazRvreba 3. kvadratul matrics ewodeba gadagvarebuli, Tu misi de-
terminanti nulis tolia, da aragadagvarebuli, Tu misi determinanti gan-
sxvavebulia nulisgan.
amgvarad, Sebrunebuli matrici gaaCniaT mxolod aragadagvarebul matri-
cebs.
9
m n , maSin sistemas kvadratuli ewodeba. b1 , b2 , , bm ricxvebs Tavisufali
wevrebi ewodebaT. Tu
b1 b2 bm 0 ,
maSin sistemas erTgvarovani ewodeba. ucnobebis win mdgomi koenficientebis-
gan Sedgenil A aij m,n matrics sistemis matrici ewodeba.
1 , , n ricxvebs ewodebaT (1) sistemis amonaxsni, Tu sistemaSi x1 , ,
x n ucnobebis nacvlad Sesabamisad 1 , , n ricxvebis CasmiT sistemis yove-
li gantoleba WeSmarit tolobad gadaiqceva. (1) sistemas ewodeba Tavsebadi,
Tu mas gaaCnia erTi mainc amonaxsni, da araTavsebadi, Tu mas amonaxsni ar ga-
aCnia. Tavsebad sistemaTagan ganasxvaveben gansazRvruls, romelsac erTader-
Ti amonaxsni gaaCnia, da ganusazRvrels, romelsac uamravi amonaxsni aqvs.
vTqvaT, mocemuli gvaqvs
a11 x1 a12 x 2 a1n x n b1
a 21 x1 a 22 x 2 a 2 n x n b2
(2)
a n1 x1 a n 2 x 2 a nn x n bn
kvadratuli sistema.
ganvixiloT, Sesabamisad, ucnobebisgan da Tavisufali wevrebisgan Sedgeni-
li
x1 b1
x2 b
X da B 2
x b
n n
matric-svetebi. Tu gavixsenebT matricTa namravlis gansazRvrebas, davrwmun-
debiT, rom (2) sistema SeiZleba CavweroT
A X B (2’)
saxiT. mas (2) sistemis matriculi Cawera ewodeba.
Teorema. Tu A 0 , maSin (2) sistemas eqneba erTaderTi amonaxsni da is mo-
icema
X A1 B (3)
tolobiT.
am tolobas (2) sistemis amonaxsnis matriculi Cawera ewodeba.
damtkiceba. radgan A 0 , amitom iarsebebs A matricis Sebrunebuli A 1
matrici. axla (2) sistemis matriculi Cawera anu (2’) toloba gavamravloT
A 1 -ze. miviRebT:
A1 ( A X ) A1 B .
aqedan gveqneba
A1 A X A1 B
E X A1 B
X A1 B . (4)
Teorema damtkicebulia.
10
krameris Teorema
matricis rangi
gansazRvreba 1. A aij m,n matricis k -uri k min( m, n) rigis minori ewode-
ba misi romelime k striqonisa da k svetis gadakveTaze mdebare elementebis-
gan Sedgenil k -rigis determinants.
gansazRvreba 2. r ricxvs ewodeba A matricis rangi, Tu arsebobs A mat-
ricis erTi mainc r rigis nulisgan gansxvavebuli minori, xolo r 1 rigis
yvela minori (Tuki arseboben), nulis tolia.
11
A matricis rangi aRiniSneba RgA simboloTi. advili saCvenebelia, rom
Tu matricis p rigis yvela minori nulis tolia, maSin p 1 rigis yvela mi-
noric nulis toli iqneba.
matricis rangi ar Seicvleba
1. Tu matricis striqons (svets) gavamravlebT nulisgan gansxvavebul mudmiv
ricxvze.
2. Tu matricis romelime ori striqonis (svetis) Sesabamis elementebs Sev-
krebT.
3. Tu matricis romelime or striqons (svets) adgilebs SevucvliT.
4. Tu movaxdenT matricis transponirebas.
5. Tu amovSliT matricis im striqons (svets), romlis yvela elementi nulia.
kroneker-kapelis Teorema
ganvixiloT n ucnobian m wrfiv gantolebaTa sistema (ix. gv. 9, (1) tolo-
ba). matrics, romelic am sistemis A aij m,n matricisgan Tavisufali wevrebis
~
svetis damatebiT miiReba, gafarToebuli matrici ewodeba da aRiniSneba A
simboloTi
a11 a1n b1
~
A
a
m1 a mn bn
gausis meTodi
ganvixiloT n ucnobian m wrfiv gantolebaTa sistema
a11 x1 a12 x 2 a1n x n b1
a 21 x1 a 22 x 2 a 2 n x n b2
(1)
a m1 x1 a m 2 x 2 a mn x n bm
zogadobis SeuzRudavad vgulisxmobT, rom a11 0 . sistemis pirvel ganto-
lebas ucvlelad vtovebT, xolo danarCeni gantolebebidan x1 -s gamovricxavT
Semdegi gziT: i -ur gantolebas davumatoT pirveli gantoleba, gamravlebuli
a
i1 -ze, i 2,3,, n .
a11
amgvarad, (1) sistemidan miviRebT iseT axal sistemas, romlis yvela ganto-
leba, dawyebuli meore gantolebidan, ar Seicavs x1 ucnobs. miRebuli siste-
midan igive gziT SeiZleba miviRoT iseTi sistema, romlis yvela gantoleba,
dawyebuli mesame gantolebidan, x1 da x 2 ucnobebs ar Seicavs.
12
vagrZelebT am process. Tu romelime etapze miviRebT gantolebas, sadac
ucnobebis win mdgomi yvela koeficienti nulia, xolo Tavisufali wevri nu-
lisgan gansxvavdeba, maSin sistema araTavsebadia (anu amonaxsni ar aqvs). Tu
ase ar moxda, maSin procesis dasrulebisas SeiZleba adgili hqondes or Sem-
Txvevas:
I. sistema miiRebs samkuTxedis formas
a11 x1 a12 x 2 a1n x n b1
a' 22 x 2 a' 23 x3 a' 2 n x n b' 2
a n 1n 1 x n 1 a n 1 x n bn 1
x n bn
a nn
am SemTxvevaSi sistemas eqneba erTaderTi amonaxsni. bolo gantolebidan gani-
sazRvreba x n ucnobi da Semdeg zesvliT gansazRvraven danarCen ucnobebs.
II. sistema miiRebs trapeciis formas
a11 x1 a12 x 2 a1n x n b1
x 2 b2
a 22
all xl all 1 xl 1 a ln x n bl
am SemTxvevaSi sistemas eqneba uamravi amonaxsni. vigulisxmoT, rom a'll 0 . bo-
lo gantolebaSi xl 1 , , x n ucnobebis Semcveli wevrebi gadavitanoT marjve-
na mxares da ganvsazRvroT x l ucnobi xl 1 , , x n ucnobebis saSualebiT, Sem-
deg zesvliT _ danarCeni ucnobebi. amgvarad, x1 , , x l ucnobebi xl 1 , , x n
ucnobebis saSualebiT ganisazRvrebian. axla, Tu xl 1 , , x n ucnobebs raime
mniSvnelobebs mivaniWebT, maSin x1 , , x l ucnobebi Sesabamis mniSvnelobebs
miiReben da miviRebT (1) sistemis uamrav amonaxsns.
13
x1
X
x
n
aranulovan matric-svets, romelic
AX k X
gantolebis amonaxsnia, ewodeba A matricis sakuTrivi veqtori, romelic See-
sabameba A matricis k sakuTriv ricxvs.
14
x1 q1
x2 q
X , Q 2
x q
n n
aRniSvnebi. X matric-svets ewodeba mTliani produqciis veqtori, xolo Q -s
_ saboloo produqciis veqtori. amis Semdeg (4) gantolebaTa sistema SeiZle-
ba CavweroT
AX Q X
AX Q E X (5)
(E - A)X Q
matriculi formiT.
Tu E - A matrici gadagvarebuli araa, anu E - A 0 , maSin E - A matrics eq-
neba (E - A)-1 Sebrunebuli matrici da (5) gantolebis amonaxsns eqneba aseTi
X (E - A)-1 Q (6)
saxe.
vTqvaT,
s11 s12 s1n
s 21 s 22 s 2 n
(E - A)-1 S ,
s
n1 s n 2 s nn
maSin (6) toloba gaSlili saxiT ase Caiwereba
x1 s11q1 s12 q 2 s1n q n 1
x 2 s 21q1 s 22 q 2 s 2 n q n
x n s n1 q1 s n 2 q 2 s nn q n
sabalanso analizis mizania, dadgenil iqnas iqnas pirobebi, romela dro-
sac yoveli Q veqtorisTvis (5) gantolebis (6) tolobiT mocemuli amonaxsne-
bi arauaryofiTi iqneba. aseT SemTxvevaSi A matrics uwodeben produqciuls,
xolo (4)-s (leontievis models) _ produqtiuls. arsebobs ramdenime kriteri-
umi A matricis produqtiulobisTvis. erT-erT maTgans aqvs aseTi
aij 0 , i 1,, n , j 1,, n
max a1 j a2 j anj 1
1 j n
15
lis is nawili, romelsac es qveyana S i qveynidan saqonlis SesaZenad xarjavs.
vigulisxmoT, rom mTeli erovnuli Semosavali ixarjeba qveynis SigniT sa-
qonlis Sesyidvaze an sxva qveynidan importze, e. i.
a1 j a2 j anj 1 , j 1,, n . (1)
ganvixiloT
a11 a12 a1n
a 21 a 22 a 2 n
A
a
n1 a n 2 a nn
matrici. mas vaWrobis struqturuli matrici ewodeba. (1) toloba niSnavs,
rom A matricis yoveli svetis elementebis jami 1-is tolia. aRvniSnoT p i -T
S i qveynis Siga da gare vaWrobis amonagebi (Semosavali miRebuli saqonlis
gayidviT), e. i.
pi ai1 x1 ai 2 x2 xin xn , i 1,, n . (2)
vaWrobis dabalansebisTvis (aradeficiturobisTvis) yoveli qveynisTvis sa-
Wiroa, vaWrobidan amonagebi erovnul Semosavalze naklebi ar iyos, anu
pi xi , i 1,, n . (3)
Tu davuSvebT, rom
pi xi , i 1,, n , (4)
maSin (2) tolobebis gamoyenebiT miviRebT Semdeg
a11 x1 a12 x 2 a1n x n x1
a 21 x1 a 22 x 2 a 2 n x n x 2
a n1 x1 a n 2 x1 a nn x n x n
utolobaTa sistemas. am utolobebis SekrebiT miviRebT
x1 a11 a21 an1 x2 a12 a22 an 2 xn a1n a2n ann x1 x2 xn ,
aqedan (1)-is gamoyenebiT miviRebT Semdeg
x1 x2 xn x1 x2 xn
winaaRmdegobas. maSasadame, imis daSveba, rom adgili hqondes (4) utolobebs,
SeuZlebelia. amitom (3)-is Tanaxmad gveqneba, rom
pi xi , i 1,, n (5)
(es gasagebia imis gamoc, rom, SeuZlebelia, yvela qveyanam erTdroulad mii-
Ros mogeba). SemoviRoT
x1
x
X 2
x
n
aRniSvna. X matrics Semosavlebis veqtors uwodeben. (2) da (5) tolobebidan
vRebulobT
xi ai1 x1 ai 2 x2 ain xn , i 1,, n .
es tolobebi matriculi formiT ase Caiwereba
A X X .
16
veqtorebi, romlebic am gantolebis amoxsnaa, A matricis sakuTrivi veqto-
rebia, romlebic A matricis 1 sakuTriv ricxvs Seesabamebian.
A a1
a2
a b
O B a1 an
a b
an
0 ricxvis namravli a -ze aRiniSneba a simboloTi da ewodeba iseT
b veqtors, romlisTvisac Sesrulebulia Semdegi ori piroba:
1) b a ;
2) a da b veqtorebs aqvT erTnairi mimarTuleba, Tu 0 , da urTierT sa-
winaaRmdego, Tu 0 .
garda amisa, 0 a 0 da 0 0 .
(1) -is namravli a -ze aRiniSneba a simboloTi da a veqtoris mopirdapire
veqtori ewodeba. cxadia, a a 0 . yoveli aranulovani a veqtorisTvis
sruldeba Semdegi a a e toloba, sadac e erTeulovani veqtoria, romlis
mimarTuleba a veqtoris mimarTulebas emTxveva, anu
17
a
e . (1)
a
(1) tolobiT gansazRvrul veqtors a veqtoris mgezavi ewodeba.
imisTvis, rom a da b veqtorebi kolinearulebi iyvnen, aucilebeli da
sakmarisia, rom erT-erTi maTgani meores namravli iyos garkveul ricxvze.
axla moviyvanoT arakolinearul veqtorTa jamisa da sxvaobis e. w. para-
lelogramis wesi:
A b
B
a b a b
a
a
O b C
OB a b , CA a b .
gansazRvreba 4. kuTxe a da b veqtorebs Soris ewodeba im umcires kuTxes,
romliTac unda movatrialoT erT-erTi maTgani, meores rom daemTxves.
gansazRvreba 5. a da b veqtorebis skalaruli namravli ewodeba maTi sig-
rZeebisa da maT Soris kuTxis kosinusis namravls.
a da b veqtorebis skalaruli namravli aRiniSneba a b simboloTi, e. i.
a b a b cos , (2)
sadac kuTxea a da b veqtorebs Soris.
ori veqtoris skalarul namravls aqvs Semdegi Tvisebebi:
1. a b b a (komutaciurobis Tviseba)
2. a b c a b a c (distribuciulobis Tviseba)
3. a a a es toloba miiReba (2) tolobidan, Tu gaviTvaliswinebT im
faqts, rom roca a b , maSin 0 .
4. a da b veqtorebis namravli nulis tolia, Tu maT Soris kuTxe 90 -ia, an
erT-erTi maTgani nulovani veqtoria.
18
gebul ricxvTa ( x, y, z ) sameuli Seesabameba. maT M wertilis koordinatebi
ewodebaT da ase Caiwereba: M ( x, y, z ) . x -s ewodeba M wertilis abscisi, y -s _
ordinati, z -s _ aplikati. vTqvaT, piriqiT, mocemuli gvaqvs dalagebul ricx-
vTa ( x, y, z ) sameuli. x -s OX ricxviT RerZze Seesabameba erTaderTi M x wer-
tili, y -s OY ricxviT RerZze _ M y wertili, z -s OZ RerZze _ M z wertili.
Tu am wertilebze saTanado RerZebis marTobul sibrtyeebs gavavlebT, isini
erTaderT M wertilSi gadaikveTebian.
Z
Mz
M
k
Mx
X
j i
My
maSin
a b x1 x2 i y1 y 2 j z1 z 2 k
19
a x1 i y1 j z1 k
a b x1 x2 , y1 y 2 , z1 z 2 .
Teorema. vTqvaT,
a x1 i y1 j z1 k , (2)
b x2 i y 2 j z 2 k , (3)
maSin
a b x y
1 1 x2 y 2 z1 z 2 , (4)
x1 x2 y1 y 2 z1 z 2
cos , (5)
2
1 x y x y
2
1
2
1
2
2
2
2
2
2
sadac kuTxea a da b veqtorebs Soris.
damtkiceba. (2) da (3) tolobebisa da veqtorTa namravlis distribuciulo-
bis Tvisebis gamoyenebiT miviRebT, rom
a b x1i y1 j z1k x2 i y 2 j z 2 k
x1 x2 i i x1 y 2 i j x1 z 2 i k
y1 x2 j i y1 y 2 j j y1 z 2 j k
z1 x1 k i z1 y 2 k j z1 z 2 k k . (6)
radgan i , j da k veqtorTagan TiToeuli danarCeni oris marTobulia, ami-
tom veqtorebis skalaruli namravlis gansazRvris Tanaxmad gveqneba
i j j i i k k i j k k j 0 ,
i i j j k k 1.
am tolobebis gamoyenebiT (6) tolobidan miviRebT (4) tolobis samarTlia-
nobas.
SevniSnoT, rom (4) formulis Tanaxmad
a a x12 y12 z12 ,
xolo veqtorebis skalaruli namravlis gansazRvris Tanaxmad
a a a a cos 0 a 2 .
bolo ori tolobidan vRebulobT, rom
a x12 y12 z12 . (7)
analogiurad gveqneba
b x22 y 22 z 22 . (8)
veqtorebis skalaruli namravlis gansazRvrebidan gvaqvs
a b
cos .
ab
am tolobidan (4), (7) da (8) tolobebis gamoyenebiT miviRebT (5) tolobis
samarTlianobas. Teorema damtkicebulia.
20
a1 , a 2 , , a n (1)
n ganzomilebiani veqtorebi. veqtorTa (1) sistemas wrfivad damoukidebeli
ewodeba, Tu
1 a1 2 a2 n an 0
toloba sruldeba maSin da mxolod maSin, roca
1 2 n 0 .
winaaRmdeg SemTxvevaSi veqtorTa (1) sistemas wrfivad damokidebeli ewodeba.
gansazRvreba 2. veqtorTa (1) sistemas ewodeba bazisi, Tu is wrfivad damo-
ukidebelia da yoveli maTgani erTeulovani veqtoria.
Tu veqtorTa (1) sistema bazisia, maSin yoveli x veqtori a1 , a 2 , , a n
veqtorebis saSualebiT erTaderTi saxiT Semdegnairad warmoidgineba
x x1 a1 x2 a2 xn an ,
sadac x1 , x 2 , , x n namdvili ricxvebia. maT x veqtoris koordinatebi ewode-
baT.
x1 x 2
x , (1’)
2
y1 y 2
y . (2’)
2
saxes.
21
wrfis gantoleba kuTxuri koeficientiT
y kx b (1)
sadac
k tg (2)
Y
M ( x, y)
B(0, b)
C
X
O A
Ax By C 0 (1)
gantolebas, sadac A, B, C R da
A2 B 2 0 , (2)
wrfis zogadi saxis gantoleba ewodeba. A , B , C koeficientebis cvlilebiT
SeiZleba miviRoT sibrtyeze mdebare nebismieri wrfis gantoleba.
Tu B 0 , maSin (2)-is gaTvaliswinebiT (1) gantoleba miiRebs
22
C
x
A
saxes. es OY RerZis paraleluri wrfis gantolebaa, xolo roca A 0 , maSin
C
y
B
OX RerZis paraleluri wrfis gantolebaa. roca B 0 , maSin (1)-dan gveqneba
A C
y x .
B B
es wrfis gantolebaa kuTxuri koeficientiT, sadac
A C
k , b .
B B
23
gantoleba. am konidan avarCioT is wrfe, romelic M 2 x2 , y 2 wertilze gaiv-
lis. amisTvis ki unda Sesruldes Semdegi
y 2 y1 k x2 x1
toloba. aqedan
y y1
k 2 .
x 2 x1
(1) tolobaSi k -s am mniSvnelobis CasmiT miviRebT
y y1
y y1 2 x x1 ,
x 2 x1
anu
y y1 x x1
(2)
y 2 y1 x 2 x1
am gantolebas or wertilze gamavali wrfis gantoleba ewodeba.
SeniSvna. a) Tu x1 x2 , maSin saZiebeli wrfe OY RerZis paraleluria da
misi gantoleba iqneba
x x1 .
b) Tu y1 y 2 , maSin saZiebeli wrfe OX RerZis paraleluria da misi gantole-
ba iqneba
y y1 .
24
Y
Q(0, q)
P( p,0)
X
O
25
ganvixiloT ori SemTxveva. I SemTxveva, roca M 0 x0 , y0 wertili wrfis ze-
da naxevarsibrtyeSi mdebareobs, da II SemTxveva, roca M 0 x0 , y0 wertili
wrfis qveda naxevarsibrtyeSi mdebareobs.
Y
1
2
M 0 x0 , y 0
d
X
O d
M 0 x0 , y 0
26
y k1 x b1 1
y k 2 x b2 , 2
xolo kuTxea, romliTac unda movatrialoT 1 wrfe dadebiTi mimarTule-
biT, rom is 2 wrfes daemTxves. maSin
k k1
tg 2 .
1 k1 k 2
damtkiceba.
Y
2 1
A 1 2
X
O C
gvaqvs
k1 tg1 (1)
k 2 tg 2 . (2)
ABC -dan
2 1 2 1 ,
amitom
tg 2 tg1
tg tg 2 1 .
1 tg 2 tg1
aqedan (1) da (2) tolobebis gamoyenebiT miviRebT
k k1
tg 2 .
1 k1 k 2
am tolobas or wrfes Soris kuTxis gamosaTvleli formula ewodeba. calke
gamoyofen or SemTxvevas:
I. 1 2 k1 k 2 (wrfeTa paralelobis piroba)
II. 1 2 k1 k 2 1 (wrfeTa marTobulobis piroba)
maTematikuri analizi
ricxviTi mimdevroba
gansazRvreba 1. naturalur ricxvTa simravleze gansazRvrul funqcias
ricxviTi mimdevroba ewodeba.
CamovweroT naturalur ricxvTa simravleze gansazRvrul funqciis mniS-
vnelobebi:
f (1) , f (2) , , f (n) , .
SemdegSi f (1) -is nacvlad davwerT a1 -s, f (2) -is nacvlad _ a 2 -s da a. S.
a1 , a 2 , , a n , . (1)
27
(1) ricxviTi mimdevrobaa. is Semdgom SeiZleba mokled an simboloTic aR-
vniSnoT. a n -s mimdevrobis n -uri anu zogadi wevri ewodeba. roca n 1, mivi-
RebT a1 -s, roca n 2 , _ a 2 -s da a. S. ricxviT mimdevrobebs SemdegSi ase aR-
vniSnavT: a n , bn , c n , , x n , y n .
gansazRvreba 2. a n ricxviT mimdevrobas ewodeba araklebadi, Tu
an an1 n N .
gansazRvreba 3. a n ricxviT mimdevrobas ewodeba zrdadi, Tu
an an1 n N .
cxadia, rom Tu mimdevroba zrdadia, maSin is araklebadia. amave dros arsebo-
ben araklebadi mimdevrobebi, romlebic ar arian zrdadi.
gansazRvreba 4. a n mimdevrobas ewodeba arazrdadi, Tu
an an1 n N .
gansazRvreba 5. a n mimdevrobas ewodeba klebadi, Tu
an an1 n N .
cxadia, rom yvela klebadi mimdevroba arazrdadia. amave dros arseboben ise-
Ti arazrdadi mimdevrobebi, romlebic ar arian klebadi.
gansazRvreba 6. a n mimdevrobas ewodeba monotonuri, Tu is arazrdadi an
araklebadia.
gansazRvreba 7. a n mimdevrobas ewodeba zemodan SemosazRvruli, Tu arse-
bobs iseTi M ricxvi, rom
a n M n N .
M ricxvs a n mimdevrobis zeda sazRvari ewodeba.
gansazRvreba 8. a n mimdevrobas ewodeba qvemodan SemosazRvruli, Tu ar-
sebobs iseTi m ricxvi, rom
a n m n N .
m ricxvs a n mimdevrobis qveda sazRvari ewodeba.
gansazRvreba 9. a n mimdevrobas ewodeba SemosazRvruli, Tu is SemosazR-
vrulia rogorc zemodan, ise qvemodan.
an mimdevroba SemosazRvrulia maSin da mxolod maSin, roca arsebobs
iseTi dadebiTi A ricxvi, rom
a n A n N .
28
bn1 bn q n N .
bn q b1
bn b1 q n1 , S n
b qn 1
n 1
(1)
q 1 q 1
tolobebs ewodebaT Sesabamisad geometriuli progresiis n -uri wevrisa da
pirveli n wevris jamis formulebi.
sargeblis martivi ganakveTi SemdegSi mdgomareobs: bankSi Setanil A0 ra-
odenobis Tanxas pirveli wlis bolos daericxeba sawyisi A0 raodenobis
A0 p
Tanxis p% . amitom 1 wlis Semdeg bankSi iqneba A1 A0 raodenobis Tan-
100
xa. meore wlis bolos A1 raodenobis Tanxas daericxeba sawyisi A0 Tanxis
p% . amitom 2 wlis Semdeg bankSi iqneba
A p A p
A2 A1 0 A0 2 0
100 100
raodenobis Tanxa. amgvarad, Tu yovel weliwads daericxeba sawyisi A0 Tan-
xis p% , maSin n wlis Semdeg bankSi iqneba
A p np
An A0 n 0 A0 1 (2)
100 100
raodenobis Tanxa. (2) tolobas martivi sargeblis formula ewodeba.
sargeblis rTuli ganakveTi SemdegSi mdgomareobs: bankSi Setanil A0 ra-
odenobis Tanxas pirveli wlis bolos daericxeba sawyisi A0 raodenobis
Tanxis p% . amitom 1 wlis Semdeg bankSi iqneba
A p p
A1 A0 0 A0 1
100 100
raodenobis Tanxa. meore wlis bolos A1 raodenobis Tanxas daericxeba A1
Tanxis p% . amitom 2 wlis Semdeg bankSi iqneba
A1 p
2
p p
A2 A1 A1 1 A0 1
100 100 100
raodenobis Tanxa. amgvarad, Tu yovel weliwads daericxeba bankSi arsebuli
Tanxis p% , maSin n wlis Semdeg bankSi iqneba
n
p
An A0 1 (3)
100
raodenobis Tanxa. (3) formulas rTuli sargeblis formula ewodeba.
diskontireba ewodeba bankSi Setanili sawyisi Tanxis gamoTvlas n wlis
Semdeg bankSi dagrovili An Tanxis saSualebiT. martivi sargeblis SemTxveva-
Si (2)-dan gveqneba
An
A0 ,
np
1
100
xolo rTuli sargeblis SemTxvevaSi (2)-dan gveqneba
An
A0 n
.
p
1
100
29
ricxviTi mimdevrobis zRvari
Tu q 1 ,
lim q n 0 . (4)
n
30
anu 0 -sTvis N iseTi, rom
xn , roca n N .
Teorema 1 (ori usasrulod mcire mimdevrobis jamis Sesaxeb). usasrulod
mcire mimdevrobaTa jami usasrulod mcire mimdevrobaa.
es Teorema maTematikuri simboloebiT ase Caiwereba:
Tu
lim xn 0 (1)
n
da
lim y n 0 , (2)
n
maSin
lim xn y n 0 . (3)
n
31
lim xn .
n
Teorema. vTqvaT, xn 0 n N .
aseT SemTxvevaSi amboben, rom a n ufro dabali rigis usasrulod mcire mim-
devrobaa, vidre bn mimdevroba.
4) ganSladi mimdevroba. magaliTi
(1) n 1 a
an , bn ; n (1) n .
n n bn
a
amitom lim n .
n b
n
zemoT naTqvamidan gamomdinare usasrulod mcire mimdevrobaTa Sefardebas
0
uqodeben saxis ganuzRvrelobas. ganuzRvrelobis gaxsna niSnavs, CamoT-
0
vlil oTx SemTxvevaTagan konkretul SemTxvevaSi romelTan gvaqvs saqme.
32
mimdevrobaTa ZiriTadi Tvisebebi
lim x
lema.
n a xn a n , lim n 0 . (1)
n n
Teorema 1 (krebad mimdevrobaTa jamis Sesaxeb). Tu
lim xn a ,
n
lim y n b ,
n
maSin
lim xn y n a b .
n
Teorema 2 (krebad mimdevrobaTa namravlis Sesaxeb). Tu
lim xn a , (1)
n
lim y n b , (2)
n
maSin
lim xn y n ab , (3)
n
damtkiceba. lemis Tanaxmad (1)-dan da (2)-dan gveqneba
xn a n , lim n 0 ;
n
y n b n , lim n 0 .
n
aqedan ki vRebulobT, rom
xn y n a n b n ab a n b n n n ab n .
usasrulod mcire mimdevrobaTa Tvisebis gamo (ix. gv. 31, Teorema 1 da gv. 32,
Sedegi 1, Sedegi 2)
lim n 0 .
n
bolo ori tolobidan lemis Tanaxmad vRebulobT (3) tolobis samarTliano-
bas.
Teorema 3. vTqvaT, sruldebian (1) da (2) tolobebi da b 0 . maSin
x a
lim n .
n y b
n
neperis ricxvi
SemdgomSi dagvWirdeba bernulis utoloba, romelic SemdegSi mdgomare-
obs:
vTqvaT, x 1 , maSin yoveli naturaluri n ricxvisTvis samarTliania Sem-
degi
(1 x) n 1 nx
33
utoloba.
1 n
Teorema (neperi). 1 ricxviTi mimdevroba krebadia.
n
damtkiceba. ganvixiloT
n 1
1
x n 1
n
mimdevroba. Tu damtkicebuli iqna, rom x n mimdevroba krebadia, maSin Teore-
ma damtkicebuli iqneba. marTlac,
n 1
1
n 1 n 1
1 1
lim 1 lim
n
lim 1 .
n
n n
1
1 n
n
n
cxadia, rom
xn 1 ,
anu x n mimdevroba qvemodan SemosazRvrulia. axla, Tu davamtkiceT, rom is
arazrdadia, maSin Teorema 1-is (gv. 33) Tanaxmad miviRebT neperis Teoremis
damtkicebas, e. i. dasamtkicebeli dagvrCa, rom x n mimdevroba arazrdadia.
gvaqvs
n 1 n 1
1 n 1
1 n 1
xn n n 1 (n 1) 2 n 1
n
x n 1 1
n2
n2 n 2 n(n 2) n2
1
n 1 n 1
n 1 n 1
1 n 1 1 n 1
1 1 .
n(n 2) n 2 (n 1) 2 n2
bernulis utolobis Tanaxmad
n 1
1 1 n2
1 1 (n 1)
2
.
(n 1) (n 1) 2
n 1
bolo ori utolobidan vRebulobT, rom
xn n 2 n 1
1
xn 1 n 1 n 2
anu
xn xn1 ,
e. i. x n mimdevroba arazrdadia. Teorema damtkicebulia.
1 n
1 mimdevrobis zRvari aRvniSnoT e -Ti, e. i.
n
n
1
lim 1 e .
n
n
e -s neperis ricxvi ewodeba. cnobilia, rom
e 2,718281.
logariTmebs, romlebsac fuZed neperis ricxvi aqvT, naturaluri loga-
riTmebi ewodebaT. isini ase Caiwerebian:
log e A ln A .
34
ricxviTi mwkrivi. ricxviTi mwkrivebis krebadobis cneba
ganvixiloT
a1 , a 2 ,
ricxviTi mimdevroba. am mimdevrobisgan Sedgenil
a1 a 2 a k (1)
k 1
gamosaxulebas (simbolos) ricxviTi mwkrivi ewodeba. ganvixiloT pirveli n
wevris
n
S n ak
k 1
jami. mas n -uri jami ewodeba. ganvixiloT kerZo jamebis
S1 , S 2 , (2)
mimdevroba.
gansazRvreba. (1) mwkrivs ewodeba krebadi A ricxvisken, Tu
lim S n A .
n
am SemTxvevaSi A ricxvs mwkrivis jami ewodeba da am faqts ase aRniSnaven:
a
k 1
k A.
Teorema 1. Tu (1) mwkrivi krebadia, maSin misi zogadi wevri nulisken miis-
wrafis, anu
lim a k 0 .
k
Teorema 2. Tu
a
k 1
k A
da R , maSin
a
k 1
k A .
Teorema 3. Tu
a
k 1
k A
da
b
k 1
k B,
maSin
a
k 1
k bk A B .
35
usasrulod klebadi geometriuli progresiis jami
b1 , b1 q , b1 q 2 , (1)
geometriul progresias ewodeba usasrulod klebadi geometriuli progre-
sia, Tu q 1 .
Teorema (usasrulod klebadi geometriuli progresiis jami). Tu q 1 , ma-
Sin
b
k 1
b1q k 1 1 .
1 q
(2)
funqciis cneba
elementaruli funqciebi
1. y x xarisxovani funqcia.
roca N , maSin x funqcia gansazRvrulia R -ze, e. i. D R . roca ken-
tia, maSin funqcia zrdadia, xolo roca luwia, klebadia (,0] -ze da
36
zrdadia [0,) -ze. x , N , funqcia gansazRvrulia yvelgan, garda x 0
wertilisa. roca R Z , maSin x funqcia gansazRvrulia [0,) -ze, Tu
0 , da (0,) -ze, Tu 0 .
n
Pn ( x) a0 a1 x a n x n a K x k
k 0
funqcias ewodeba mravalwevri (polinomi), xolo
Pn ( x)
Qm ( x )
funqcias, sadac Pn (x) da Qm (x) mravalwevrebia _ racionaluri funqcia.
2. y a x maCvenebliani funqcia, a 0, a 1 .
am funqciis gansazRvris are D R , xolo mniSvnelobaTa simravle E (0,) .
Tu 0 a 1 , maSin y a x funqcia klebadia, xolo Tu a 0 , maSin zrdadia.
y a x funqciis grafiki OY RerZs (1;0) wertilSi kveTs.
3. y log a x logariTmuli funqcia, a 0, a 1 .
am funqciis gansazRvris are D (0,) , xolo mniSvnelobaTa simravle
E (-,) . Tu 0 a 1 , maSin y log a x funqcia klebadia, xolo Tu a 0 , ma-
Sin zrdadia. y log a x funqciis grafiki OX RerZs (0;1) wertilSi kveTs. lo-
gariTmuli funqcia maCvenebliani funqciis Seqceuli funqciaa. amitom
y log a x funqciis grafiki y a x funqciis grafikis simetriulia y x wrfis
mimarT.
4. y sin x funqcia.
am funqciis gansazRvris are D R , xolo mniSvnelobaTa simravle E (-1,1) .
y sin x funqcia kentia, anu
sin( x) sin x , x R .
y sin x funqcia periodulia da misi umciresi dadebiTi periodia 2 . y sin x
funqcia zrdadia yovel
2 2 k , 2k , k Z
2
segmentze, xolo klebadia yovel
3
2 2 k , 2k , k Z
2
segmentze.
5. y cos x funqcia.
am funqciis gansazRvris are D R , xolo mniSvnelobaTa simravle E (-1,1) .
y cos x funqcia luwia, anu
cos( x) cos x , x R .
y cos x funqcia periodulia da misi umciresi dadebiTi periodia 2 .
y cos x funqcia zrdadia yovel
2k , 2k , k Z
segmentze, xolo klebadia yovel
2k , 2k , k Z
segmentze.
6. y tgx funqcia.
37
am funqciis gansazRvris are D R \ k , xolo mniSvnelobaTa simravle
2 kZ
E R . y tgx funqcia kentia. is periodulia da misi umciresi dadebiTi peri-
odia . y tgx funqcia zrdadia yovel
k , k , k Z ,
2 2
intervalze.
7. y ctgx funqcia.
am funqciis gansazRvris are D R \ k kZ , xolo mniSvnelobaTa simravle
E R . y ctgx funqcia kentia. is periodulia da misi umciresi dadebiTi peri-
odia . y ctgx funqcia klebadia yovel
k , (k 1) , k Z
intervalze.
8. y arcsin x funqcia.
am funqciis gansazRvris are D [1,1] , xolo mniSvnelobaTa simravle
E - , . y arcsin x funqcia kenti, zrdadi funqciaa. is y sin x funqciis
2 2
Seqceuli funqciaa - , segmentze.
2 2
9. y arccos x funqcia.
am funqciis gansazRvris are D [1,1] , xolo mniSvnelobaTa simravle
E 0, . y arccos x funqcia klebadi funqciaa. is y cos x funqciis Seqceuli
funqciaa 0, segmentze.
10. y arctgx funqcia.
am funqciis gansazRvris are D R , xolo mniSvnelobaTa simravle
E - , . y arctgx funqcia kenti, zrdadi funqciaa. is y tgx funqciis
2 2
Seqceuli funqciaa - , intervalze.
2 2
11. y arcctgx funqcia.
am funqciis gansazRvris are D R , xolo mniSvnelobaTa simravle E 0, .
y arcctgx funqcia klebadi funqciaa. is y ctgx funqciis Seqceuli funqciaa
(0, ) intervalze.
x0 , x0
intervals x 0 wertilis midamo ewodeba. vTqvaT, f (x) fun-
qcia gansazRvrulia x 0 wertilis raime midamoSi garda, SesaZlebelia, TviT
x 0 wertilisa.
gansazRvreba 1. A ricxvs ewodeba f (x) funqciis zRvari x 0 wertilSi, Tu
nebismieri x n mimdevrobisTvis, romlisTvisac
lim xn x0 ,
n
sruldeba
lim f xn A
n
38
toloba. am faqts ase aRniSnaven
lim f ( x) A .
x x0
da
lim g ( x) B ,
x x0
maSin
1) lim f ( x) g ( x) A B ,
x x0
2) lim f ( x) g ( x) A B ,
x x0
f ( x) A
3) Tu B 0 , lim .
x x0 g ( x) B
vTqvaT, mocemuli gvaqvs
y f (x)
funqcia da vTqvaT,
x g (t ) .
sabolood
y f g (t ) ,
anu y aris t cvladis funqcia. aseT SemTxvevaSi amboben, rom y aris t cvla-
dis rTuli funqcia, anu y aris g da f funqciebis superpozicia.
Teorema (rTuli funqciis zRvris Sesaxeb). Tu
lim f ( x) A
x x0
da
lim g (t ) x0 ,
t t0
maSin
lim f g (t ) A .
t t0
funqciis uwyvetoba
39
gansazRvreba 1. f (x) funqcias ewodeba uwyveti x 0 wertilSi, Tu
lim f ( x) f x0 . (1)
x x0
funqcia, Tu g x0 0
f ( x)
3)
g ( x)
Teorema (rTuli funqciis uwyvetobis Sesaxeb). vTqvaT,
y f (x)
funqcia uwyvetia x 0 wertilSi, xolo
x g (t )
funqcia uwyvetia t 0 wertilSi da x0 g t 0 , maSin
y f g (t )
funqcia uwyveti iqneba t 0 wertilSi.
40
gansazRvreba 1. f funqcias ewodeba qvemodan SemosazRvruli D simravle-
ze, Tu arsebobs iseTi m ricxvi, rom
f ( x) m , x D .
m ricxvs ewodeba f funqciis qveda sazRvari D simravleze. f funqciis D
simravleze qveda sazRvrebs Soris udidess ewodeba f funqciis zusti qveda
sazRvari D simravleze da aRiniSneba
inf f ( x) .
xD
simboloTi.
gansazRvreba 2. f funqcias ewodeba zemodan SemosazRvruli D simravle-
ze, Tu arsebobs iseTi M ricxvi, rom
f ( x) M , x D .
M ricxvs ewodeba f funqciis zeda sazRvari D simravleze. f funqciis D
simravleze zeda sazRvrebs Soris umciress ewodeba f funqciis zusti zeda
sazRvari D simravleze da aRiniSneba
sup f ( x) .
xD
simboloTi.
gansazRvreba 3. f funqcias ewodeba SemosazRvruli D simravleze, Tu is
SemosazRvrulia D simravleze rogorc zemodan, aseve qvemodan.
Teorema 1 (vaierStrasi). segmentze uwyveti funqcia SemosazRvrulia am seg-
mentze.
unda aRiniSnos, rom intervalze uwyveti funqciebi sazogadod ar arian
1
SemosazRvruli am intervalze. magaliTad, y funqcia uwyvetia (0,1) inter-
x
valze, magram ar aris SemosazRvruli masze, radgan
1
lim .
x 0 x
41
y sin x funqciis uwyvetoba
A B
xx D C X
O
SesaniSnavi zRvrebi
sin x
1. lim 1 (1)
x 0 x
damtkiceba. gvaqvs (ix. gv. 42, toloba (1))
sin x x tgx , 0 x .
2
am utolobis sin x -ze gayofiT miviRebT
42
x 1
1 , 0 x ,
sin x cos x 2
anu
sin x
cos x 1, 0 x .
x 2
sin x
radgan cos x da luwi funqciebia, amitom bolo utoloba samarTliania,
x
roca 0 x . axla, Tu am utolobaSi gadavalT zRvarze, roca x 0 , mivi-
2
RebT
sin x
lim cos x lim
lim 1,
x 0
x x 0 x 0
sin x
1 lim 1.
x 0 x
aqedan ki gamomdinareobs (1) tolobis samarTlianoba.
log a (1 x) 1
2. lim (2)
x 0 x ln a
damtkiceba. viciT, rom
t
1
lim 1 e .
t
t
1
aRvniSnoT x . maSin, roca t , gveqneba, rom x 0 . amitom
t
1
lim (1 x) e .
x
x 0
a x 1
3. lim ln a (3)
x 0 x
damtkiceba. aRvniSnoT
a x 1 t .
maSin
ax 1 t ,
x log a (1 t )
da roca x 0 , maSin t 0 . amitom
a x 1 t 1
lim lim lim .
log a (1 t ) log a (1 t )
x 0 x t 0 t 0
t
aqedan ki (2) tolobis gamoyenebiT miviRebT
a x 1 1
lim ln a .
x 0 x 1
ln a
43
procentebis uwyvetad daricxvis amocana
k k0e *
n
100
44